ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ.

2.500 ΧΡΟΝΙΑ

ΤΕΥΧΟΣ 112 • ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2020

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ
Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
 On time - any time!

A globally
- Transportation (dry bulk, wet, reefer) LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.
- Shipyards HEAD OFFICE

integrated
- Ship Agency 5, Xenias str. & Ch. Trikoupi
- Logistics 14562, Athens, Greece

shipping - Terminals Tel.: +30 210 62 84 200

- Fuel Supplies at High Seas

group - Pelagic Fish Trading e-mail: athens@laskaridis.com

www.laviniabulk.com
 112 ΙΟΥΛΙΟΣ // ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ
// ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2020

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
02 Χαιρετισμός του Εκδότη

04 Αφιέρωμα 2.500 Χρόνια Θερμοπύλες-Σαλαμίνα

Περσικές Εκστρατείες
ΣΑΛΑΜΙΣ 480 π.Χ. Σύγκριση ελληνικών & περσικών τριήρεων
2.500 ΧΡΟΝΙΑ
Το Αλεώριο του Ξέρξη
Το Ψήφισμα του Θεμιστοκλή
ΤΕΥΧΟΣ 112 • ΙΟΥΛΙΟΣ-ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2020
ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ
Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Tου Ιωάννη Παλούμπη

Εξώφυλλο
Καλογερόπουλος Νικόλαος 4 18 Αφιέρωμα 2.500 Χρόνια Θερμοπύλες-Σαλαμίνα
Αρτεμίσιος Κολυμβητικός Διάπλους
Tου Κίμωνα Παπαδημητρίου
(Συκιά Κορινθίας 1889-Αθήνα 1957),
Αθηναϊκή τριήρης. 24 Μνήμη «ΕΛΛΗΣ». Τήνος, 15 Αυγούστου 1940
Ελαιογραφία, 55x70 εκ., Tης Ιωάννας Μπερμπίλη, αρχαιολόγου
Αρ. Συλλογής: 48
26 Ο τορπιλισμός τoυ Ευδρόμου «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου
Τριμηνιαία Έκδοση Επιστολή του Χρήστου Λεβαντίνου, 28/8/1940.
του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος
28 Ελληνικές Φρεγάτες. Μια ιστορία 195 χρόνων
Κωδ. 2528 Tου Ηλία Νταλούμη
Ιδιοκτήτης:
Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος
28 36 ΣΥΡΟΣ. Χαλανδριανή-Καστρί
Tης Μαίρης Ρώτα
Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37
Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 38 Επίσκεψη στη Σύρο
E-mail: info@hmmuseum.gr, Tης Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη
hellenicmaritimemuseum@gmail.com
Website: www.hmmuseum.gr 40 Τα δρομολόγια της φρουράς του Μεσολογγίου μετά την έξοδο
Tου Ιωάννη Κατσαβού, Ανθυπασπιστή Π.Ν.-Νοσηλευτή,
Εκδότης - Διευθυντής: Ερευνητή-Συγγραφέα της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας
Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη
46 Πράσινη Ναυτιλία
Πρόεδρος
του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος 40 Του Νικήτα Νικητάκου, Πλοιάρχου Π.Ν. ε.α,
Καθηγητή Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλους ΔΣ ΝΜΕ
Διεύθυνση Σύνταξης:
Γιάννης Παλούμπης 50 Η κατανόηση του Γεωγραφικού Χώρου στην επιτυχή έκβαση
του Μακεδονικού Μετώπου (1915-1918)
Επιμέλεια Έκδοσης: Tου Ph.D Νικόλαου Π. Σύρμα Τξχου ε.α., Ειδικού Επιστήμονα
Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Στρατιωτικής Γεωγραφίας Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων

Πηνελόπη Βουγιουκλάκη 58 Φιλιππίνες Tου Φρίξου Δήμου, Πλοιάρχου Ε.Ν.

Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής
Αρχαιολογίας 60 Η τραγωδία στη Φαλκονέρα. Τα ντοκουμέντα ενός εγκλήματος
Tου Σταύρου Μαλαγκονιάρη
Ιωάννα Μπερμπίλη
Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής
46 70 Εκλιπόντες
Αρχαιολογίας
73 Λογοτεχνία & Θάλασσα
Διαφημίσεις:
Ν. Νικολαΐδης-Ε. Σ. Σύρος 75 Επιστολή για την παπυρέλλα
Τηλ./Fax: 210 24 35 075 Tου Αντιναύαρχου ε.α. Δρ Στυλιανού Πολίτη

Γραμματεία: 76 Ημερολόγιο Μουσεiου

Κλεοπάτρα Ρηγάκη
77 Δελτίο Τύπου WISTA HEllas
Εκτύπωση:
ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ 60 78 Bαρόμετρο

Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Τραπεζικός λογαριασμός για την κατάθεση συνδρομής μελών:
Εθνική Τράπεζα/Δικαιούχος: Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος
Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ Aρ. Λογ/σμου: 072/482020-74/ IBAN: GR13 0110 0720 0000 0724 8202 074
είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, Παράκληση η κατάθεση να γίνεται ΕΠΩΝΥΜΩΣ,
ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του. ώστε να αποστέλλεται ακολούθως και η σχετική απόδειξη.
Α
γαπητοί αναγνώστες αγαπητοί φίλοι
Παρά τις αντίξοες κοινωνικές συνθήκες που ζούμε και οι
οποίες, δικαιολογημένα, μονοπωλούν την προσοχή και
το ενδιαφέρον μας, όλοι συνειδητοποιούμε ότι τη χρονιά
που διανύουμε συμπληρώνονται 2.500 χρόνια από δύο γεγονότα που
σημάδεψαν την εξέλιξη των Περσικών Πολέμων, το 480 π.Χ., και επη-
ρέασαν καθοριστικά σε πολλαπλά επίπεδα την μετέπειτα ελληνική και
παγκόσμια ιστορία και τον πολιτισμό: τη μάχη των Θερμοπυλών και τη
ναυμαχία της Σαλαμίνας.
Από όλα τα γεγονότα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, τα δύο που
εξιδανικεύθηκαν και ταυτίστηκαν άρρηκτα με την «αρετή» και την
«ελευθερία» στη συλλογική μνήμη και το συναίσθημα τόσο του δυτι-
κού κόσμου, όσο και του ελληνικού έθνους, ήταν αυτά της μάχης των
Θερμοπυλών και της ναυμαχίας της Σαλαμίνας.
Μια εξαιρετικά γλαφυρή περιγραφή της υπέρτατης θυσίας στις Θερ-
μοπύλες και της θρυλικής νίκης των Ελλήνων στο στενό της «Θείας
Σαλαμίνας» βρίσκουμε 2.300 χρόνια αργότερα στα «Νησιά της Ελλά-
δας» γραμμένα από τον Λόρδο Βύρωνα.
Ο κοινός εθνικός αγώνας των Ελλήνων κατά τους Περσικούς Πολέ-
μους για την προάσπιση της ελευθερίας τους και την υπεράσπιση όχι
μόνο βωμών και εστιών, αλλά ενός τρόπου ζωής, μιας κοσμοθεωρίας
και ενός ολόκληρου πολιτισμού απέναντι στον ανατολικό δεσποτισμό
και τον ολοκληρωτισμό, ήταν ένα πρότυπο επάνω στο οποίο εδράζε-
ται μέχρι σήμερα τόσο ο δυτικός κόσμος και ο πολιτισμός του, όσο και
ο Ελληνισμός.
Η μάχη των Θερμοπυλών ήδη από την εποχή του Ηρόδοτου και δια-
μέσου των αιώνων έως τις μέρες μας, αποτέλεσε συνώνυμο της ύψι-
στης θυσίας για την τιμή και τη συμμόρφωση προς τον νόμο της πα-
τρίδας. Η θυσία του Λεωνίδα, των Σπαρτιατών, των Θεσπιών και των
Θηβαίων, που εθελουσίως τον ακολούθησαν, δεν ήταν μια ανώφελη
στρατιωτικά θυσία όπως μερικοί νεώτεροι θέλησαν να την παρουσιά-
σουν. Ήταν μια συνειδητά εγνωσμένη και προμελετημένη θυσία, που
άφησε κληρονομιά στην ελληνική ιστορία και φωτεινό παράδειγμα
στην παγκόσμια, μια κατεξοχήν ηθική πράξη, μια υπέρτατη εκδήλωση
συνέπειας, αρετής και στρατιωτικής τιμής.
Μετά τις Θερμοπύλες που έστησαν το βωμό της θυσίας, ήρθε η Σαλα-
μίνα που δεν θα μπορούσε να υστερήσει σε δείγματα αυτοθυσίας για
να υπερασπιστεί τους βωμούς, τις εστίες, τις οικογένειες, τον τρόπο
ζωής, τον πολιτισμό και την ελευθερία των παιδιών και των πατέ-
ρων. Έτσι η Σαλαμίνα μετουσίωσε την αρετή των Θερμοπυλών σε ένα
στρατιωτικό θαύμα, υπερβαίνοντας την εχθρική αριθμητική υπεροχή
και πέτυχε την ανάσχεση της εχθρικής προέλασης για την κατάκτηση
όλου του ελληνικού χώρου.
Η απογοήτευση και ο φόβος που κατέλαβαν τον εξ ανατολών δε-
σπότη έθεσαν τέρμα στις αλαζονικές φιλοδοξίες, ο οποίος έσπευσε
να επιστρέψει στην πατρίδα του τερματίζοντας ουσιαστικά τις ιταμές
εκστρατείες του. Το τυπικό τέλος των πολέμων δόθηκε τον επόμε-
νο χρόνο στις Πλαταιές, παρά την τεράστια αριθμητική υπεροχή των
Περσών και την ίδια ακριβώς ημέρα στη Μυκάλη, όπου συνετρίβη για
άλλη μια φορά ο περσικός στόλος.
Εδώ και 2.500 χρόνια, ο δυτικός κόσμος και ο Ελληνισμός αναγνω-
ρίζουν στο θαύμα της Σαλαμίνας ένα γεγονός που συνέβαλε καθορι-
στικά στη διάσωση και εμπέδωση του αναδυόμενου πολιτισμού τους,
λειτουργώντας καταλυτικά για τη φιλοσοφική, την πολιτική και την
καλλιτεχνική έκρηξη που ακολούθησε υπό τη φυσική και πνευματική
ηγεσία της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο θρίαμβος της Σαλαμίνας αφε-
νός διέσωσε τον Ελληνισμό, αφετέρου κατέστησε αυτά τα πολιτιστικά
επιτεύγματα εφικτά.
Ακολούθησε η περίοδος της Αθηναϊκής δημοκρατίας που καταπλήσ-
σει ακόμα σήμερα τους ερευνητές και μελετητές με την ωριμότητα
του αρχαίου πολιτισμού και τη δημιουργία των τόσο σημαντικών
πολιτιστικών επιτευγμάτων, όπως του Παρθενώνα, της Δημοκρατί-
ας, της φιλοσοφικής σκέψης και την ανάδειξη προσωπικοτήτων που
ενέπνευσαν και εμπνέουν ακόμα σήμερα με το μεγαλείο της σκέψης
τους, όπως του Περικλή, του Σοφοκλή και του Αισχύλου, του Θουκυ-
δίδη του Πλάτωνα και τόσων άλλων.
Οι βάσεις του νεοελληνικού, του ευρωπαϊκού και του δυτικού πολι-
τισμού, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, και η αναγνωρίσιμη ως κοινή
πνευματική και ιδεολογική καταβολή και ταυτότητα των λαών που
M. Fernard Cormon.
Les Vainquers de Salamine,1887.
(Οι νικητές της Σαλαμίνας).
Χαράκτης: Mnf Albertcharpetié
Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.
τον ενστερνίστηκαν και τον καλλιέργησαν περαιτέρω, στηρίζονται εν
πολλοίς στα συμβολικά και ουσιαστικά θεμέλια που τέθηκαν ακριβώς
πριν 2.500 χρόνια στις Θερμοπύλες και στη Σαλαμίνα.
Παρά το γεγονός ό,τι οι συνθήκες της πανδημίας την οποία ζούμε
κατέστησαν ανέφικτη την έκθεση ιστορικής τεκμηρίωσης που ετοι-
μαζόταν να παρουσιασθεί στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, ο «Πε-
ρίπλους» θεώρησε σκόπιμο να περιληφθεί στο τεύχος ένα μικρό αφι-
έρωμα με θέματα σχετιζόμενα με τη νίκη στη Σαλαμίνα.
Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη
Πρόεδρος ΝΜΕ
 2.500 χρoνια
θερμοπυλες-σαλαμινα
Του Ιωάννη Παλούμπη

Περσικες Εκστρατειες ΕξΕγερση ΙωνικΩν

πΟλεων
Στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. ο Κύρος Β΄ με
τις διαδοχικές κατακτήσεις του διαμόρφωσε
την αχανή αυτοκρατορία των Περσών και
κατέστησε τη δυναστεία των Αχαιμενιδών
κυρίαρχη στην Ασία.
Το 547 π.Χ. η κατάκτηση των Ιωνικών πόλε-
ων στα Δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και
η προσάρτησή τους στην Περσική επικράτεια
αποτελεί το σημείο εκκίνησης μιας σειράς
γεγονότων και εξελίξεων που θα φέρει τον
Ελληνισμό αντιμέτωπο με την Περσική τάση
εξάπλωσης της αυτοκρατορίας στον γεω-
γραφικό χώρο της Ευρώπης.
Στον θρόνο της Περσικής αυτοκρατορίας ο
Δαρείος από το 522 π.Χ. είχε διαδεχθεί τον
Καμβύση, γιο του Κύρου Β΄. Με την έναρ-
ξη του 5ου αιώνα (499-494 π.Χ.) οι Ιωνικές
πόλεις επανεστάτησαν κατά της περσικής
κυριαρχίας και ζήτησαν βοήθεια από τις
πόλεις/κράτη του γεωγραφικού κορμού
της Ελλάδας. Μόνο η Αθήνα και η Ερέτρια
ανταποκρίθηκαν και έστειλαν μια συμβολι-
κή δύναμη 20 Τριήρεων οι Αθηναίοι και 5 οι
Ερετριείς.
Οι ιωνικές δυνάμεις, ενωμένες με τις ελλη-
νικές, βάδισαν εναντίον της πόλης των Σάρ-
δεων, την οποίαν κατέλαβαν και από ατύχη-
μα κατά τη μάχη, η πόλη πυρπολήθηκε και
κάηκε το 498 π.Χ. Στην επιστροφή τους προς
τα παράλια, ο περσικός στρατός τους επιτέ-
θηκε κοντά στην Έφεσο και τους κατεδίωξε.
Μετά από αυτό οι Αθηναίοι επέστρεψαν στην
πατρίδα τους και δεν αναμίχθηκαν ξανά στις
υποθέσεις της Ιωνίας.
Όταν ο Δαρείος πληροφορήθηκε την πυρ-
πόληση των Σάρδεων και την ανάμιξη των
Αθηναίων αποφάσισε να τους τιμωρήσει για
το θράσος τους να συμμετάσχουν σε εξέγερ-
ση εντός της περσικής επικράτειας.
Η Ιωνική επανάσταση τερματίσθηκε οριστικά
το 494 π.Χ. κατά τη ναυμαχία της Λάδης, ενός
μικρού νησιού στις προσβάσεις του λιμένος
της Μιλήτου.
Έτσι η ανάμιξη της Αθήνας και της Ερέτριας
έδωσε την αφορμή στον Δαρείο να επιχει-
ρήσει την επέκταση της αυτοκρατορίας του
καταλαμβάνοντας τον ελληνικό χώρο, ως
πρώτο βήμα επέκτασής του στην ευρωπαϊκή
ήπειρο. Αρκετά ενωρίτερα από την Ιωνική
εξέγερση είχε ήδη καταλάβει τη Θράκη και
είχε αναγκάσει τη Μακεδονία να συνεργαστεί
μαζί του.

4 Περιπλους 112
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
1 2
1. Η ναυμαχία της Σαλαμίνας. Λιθογραφία του Barthélemy, 1798. 2. Χάρτης της τοποθεσίας με πληροφορίες για τη μάχη, Χάρτα του Ρήγα, 1797.
Πρωτη περσικη
εκστρατεια
Την άνοιξη του 492 π.Χ. ο Μαρδόνιος, ανι-
ψιός και γαμπρός του Δαρείου, συγκέντρω-
σε στρατό και στόλο με σκοπό να εκστρα-
τεύσει εναντίον της Αθήνας και της Ερέτρι-
ας. Ο στρατός βάδισε παραλιακά, υποτάσσο-
ντας την μία κατόπιν της άλλης τις Ιωνικές
πόλεις και τελικά διέβη τον Ελλήσποντο και
ο στόλος έπλευσε παράλληλα, κατέλαβε τη
Θάσο και έφτασε στην Άκανθο της χερσονή-
σου του Άθω.
Από εκεί επιχείρησε να περιπλεύσει την ανα-
τολική χερσόνησο της Χαλκιδικής, αλλά ο
στόλος συνάντησε θαλασσοταραχή και διαλύ-
θηκε, ενώ συγχρόνως έχασε τρακόσια πλοία
και είκοσι χιλιάδες άνδρες (Ηρόδοτος...)
Παράλληλα εναντίον του περσικού στρατού
που βρισκόταν στη Μακεδονία επιτέθηκαν οι
Βρύγοι ή Βρύγες, λαός ανυπότακτος θρακι-
κής καταγωγής, οι οποίοι παρόλον ό,τι ηττή-
θηκαν, σκότωσαν πολλούς πέρσες και τραυ-
μάτισαν και τον ίδιο τον Μαρδόνιο.
Έτσι έληξε η πρώτη περσική εκστρατεία κατά
του ελληνικού χώρου και ο περσικός στρα-
τός και στόλος επέστρεψαν στην Ασία.
Μετά την εκστρατεία του Μαρδόνιου ο Δα-
ρείος έστειλε πρεσβευτές σ’ όλη την Ελλάδα
ζητώντας την υποταγή των πόλεων. Οι πόλεις
δέχτηκαν την προσφορά του Δαρείου, πλην
της Αθήνας και της Σπάρτης, οι οποίες συμ-
μάχησαν, παρά τις διαφορές τους.
ΔεΥτερη περσικΗ
εκστρατεΙα-ΜαραθΩνας
Η δεύτερη περσική εκστρατεία έλαβε χώρα
δύο χρόνια αργότερα, το 490 π.Χ. και τέθηκε
υπό τους Πέρσες στρατηγούς Δάτη και Αρτα-
φέρνη. Αυτή τη φορά ο στόλος κινήθηκε μέσα
από το Αιγαίο. Κατέλαβε τη Νάξο και έφτασε
στη Δήλο, την οποία οι Πέρσες σεβάστηκαν
ως ιερή πόλη του Απόλλωνα. Πλέοντας στη
συνέχεια προς την Ερέτρια κατέλαβαν την
Κάρυστο. Παρά την αντίσταση των κατοίκων
κατέλαβαν την Ερέτρια και την κατέστρεψαν,
έκαψαν τους ναούς και υποδούλωσαν τους
κατοίκους, όσους είχαν παραμείνει και υπε-
ρασπίζονταν την πόλη.
Στη συνέχεια οι Πέρσες αποβιβάστηκαν στον
Μαραθώνα, πολύ πιθανόν κατόπιν συμβου-
λής του εξόριστου Αθηναίου Ιππία, λόγω της
καταλληλότητας του πεδίου για επιχειρήσεις
ιππικού. Οι Αθηναίοι παρατάχθηκαν στον Μα-
ραθώνα μαζί με 1.000 Πλαταιείς και έστειλαν
τον Φειδιππίδη στη Σπάρτη να ζητήσει βοή-
θεια. Οι Σπαρτιάτες αρνήθηκαν προβάλλο-
ντας το επιχείρημα ότι γιόρταζαν τα Κάρνεια.
Αυτό σήμαινε δέκα ημέρες χωρίς Σπαρτιάτι-
κη βοήθεια.
Οι Αθηναίοι έχοντας ως επικεφαλής στρα-
τηγό τον Μιλτιάδη επιτέθηκαν και διέλυσαν
τις πλευρικές φρουρές των Περσών. Κατά
τον Ηρόδοτο σκοτώθηκαν 6.400 Πέρσες,
192 Αθηναίοι και 11 Πλαταιείς (Ηρόδοτος
...). Αμέσως μετά τη μάχη ο περσικός στόλος
έπλευσε για να επιτεθεί στην Αθήνα, αλλά οι
Αθηναίοι κατάφεραν να φτάσουν εγκαίρως
στην πόλη και οι Πέρσες υποχώρησαν.
Έτσι έληξε η δεύτερη περσική εκστρατεία που
είχε ως σκοπό την κατάληψη του ελληνικού
χώρου με πρόσχημα την τιμωρία της Αθήνας
και της Ερέτριας για τη βοήθεια που προσέ-
φεραν στην εξέγερση των Ιωνικών πόλεων.
Τριτη περσικη
εκστρατεια Θερμοπυλες-
Αρτεμισιο-Σαλαμινα
Το 485 π.Χ. ο Δαρείος πέθανε αιφνιδιαστικά
και στον θρόνο της περσικής αυτοκρατορίας
τον διαδέχθηκε ο Ξέρξης, ο οποίος άρχισε
τις προετοιμασίες για εισβολή στην Ελλάδα.
Στις προετοιμασίες θα πρέπει να ενταχθούν
δύο πολύ μεγάλα τεχνικά έργα για την επο-
χή τους. Που δείχνουν το υψηλό επίπεδο
τεχνικού πολιτισμού στο οποίο είχαν φτάσει
οι Πέρσες. Το πρώτο ήταν η γεφύρωση του
Ελλησπόντου, που επιτεύχθηκε με πλωτά
κατασκευάσματα δεμένα μεταξύ τους και
επέτρεψε στον περσικό στρατό να περάσει
οδοιπορώντας από την Άβυδο στην ασιατική
ακτή, στην Σηστό στην ευρωπαϊκή. Το δεύ-
τερο ήταν περισσότερο φιλόδοξο. Στο στε-
νότερο σημείο της χερσονήσου του Άθω, με
ζωηρή τη μνήμη του παθήματος του Μαρδό-
νιου, σχεδιάσθηκε και κόπηκε κανάλι, ώστε ο
στόλος να περάσει από εκεί και να μην υπο-
χρεωθεί να περιπλεύσει τη χερσόνησο.
Έτσι την άνοιξη του 480 π.Χ. περσικός στρα-
τός και στόλος έφτασαν στη Θέρμη (Θεσσα-
λονίκη) όπου σταμάτησαν για κάποιο χρονικό
διάστημα.
Η άμυνα των Ελλήνων προσαρμόσθηκε στη
γεωγραφία του χώρου και παρατάχθηκαν τα
χερσαία τμήματα στο στενό των Θερμοπυλών
και ο ελληνικός στόλος που είχε συγκροτη-
θεί, στο δίαυλο των Ωρεών, αποκλείοντας
την είσοδο του βορείου Ευβοϊκού και απα-
γορεύοντας έτσι την εκτέλεση αποβατικών
επιχειρήσεων νοτιότερα των Θερμοπυλών.
Στις Θερμοπύλες, από όπου διερχόταν η μόνη
αμαξιτή οδός από βορρά προς νότο, είχε πα-
ραταχθεί τμήμα 6.000 ανδρών υπό τον Λεω-
νίδα, τον βασιλέα της Σπάρτης. Το μονοπάτι
της Ανοπαίας που παρέκαμπτε τις Θερμοπύ-
λες και οδηγούσε μέσα από τις ορεινές δια-
βάσεις του Καλλιδρομίου όρους νοτίως του
στενού, έστειλε να το φυλάει ένα απόσπασμα
1.000 Φωκέων οπλιτών.
Στο Αρτεμίσιο, στη βόρεια Εύβοια είχε παρα-
ταχθεί ο ελληνικός στόλος υπό τον Σπαρτιάτη
στρατηγό Ευρυβιάδη, παρόλον ό,τι η Σπάρτη
είχε συνεισφέρει ένα μικρό τμήμα του ελλη-
νικού στόλου. Ο στόλος αποτελείτο από 280
πλοία (271 Τριήρεις και 9 πεντηκόντοροι).
Οι δυνάμεις του περσικού στρατεύματος και
στόλου αποτελούν σημείο διαφωνίας μεταξύ
Περιπλους 112 5
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
των αρχαίων πηγών και φυσικά τους ακολου-
θούν οι νεώτεροι ιστορικοί και ερευνητές. Η
πλέον λογική προσέγγιση για τη δύναμη του
στρατού θα πρέπει να είναι περί τους 400.000
άνδρες. Όσον αφορά τον στόλο η προσέγγιση
του Αισχύλου είναι ίσως η περισσότερο απο-
δεκτή και ανέρχεται σε 1.207 πολεμικά πλοία
και απροσδιόριστο αριθμό βοηθητικών. Αυτά
τα τελευταία ο Ηρόδοτος αναβιβάζει σε 3.000
τριαντακόντορους, πεντηκόντορους, κέρ-
κουρους και ιππαγωγά πλοία.
Ο Ξέρξης επικεφαλής του περσικού στρατεύ-
ματος έφτασε μπροστά από το βόρειο άκρο
του στενού των Θερμοπυλών, στρατοπέ-
1
δευσε και περίμενε επί τέσσερις ημέρες. Αφ’
ενός ανέμενε τον κατάπλου του στόλου του,
αφ’ ετέρου ήλπιζε ότι ο όγκος του στρατεύ-
ματός του θα δρούσε υπονομευτικά για το
ηθικό των Ελλήνων. Όταν μετά τις τέσσερις
ημέρες ζήτησε την παράδοση των όπλων
του ελληνικού αποσπάσματος εισέπραξε την
απάντηση «Μολών Λαβέ», όπως την διέσωσε
ο Πλούταρχος, η οποία αποτελεί την πλέον
υπερήφανη απάντηση που έχει δώσει ποτέ
στρατιωτικός ηγέτης.
Τις δύο πρώτες ημέρες των μαχών παρά την
εμπλοκή των πλέον επίλεκτων περσικών
τμημάτων, δεν κατορθώθηκε να διασπασθεί
η ελληνική άμυνα και τίποτε δεν προοιώνιζε
κάτι τέτοιο για το επόμενο διάστημα. 2
Στο τέλος της δεύτερης ημέρας παρουσι-
άστηκε στο περσικό στρατόπεδο ένας κά-
τοικος της περιοχής, ο Εφιάλτης ο Μαλιεύς,
καταγόμενος από τη Μαλίδα του Μαλιακού
κόλπου και προσφέρθηκε, έναντι χρηματι-
κού ανταλλάγματος, να οδηγήσει περσικό
τμήμα δια της Ανοπαίας ατραπού, στο νότιο
στόμιο του στενού των Θερμοπυλών, ώστε οι
έλληνες υπερασπιστές να βρεθούν κυκλωμέ-
νοι. Ο Ξέρξης διέθεσε, για τον σκοπό αυτό, το
σώμα των «Αθανάτων» υπό τον Υδάρνη.
Την αυγή της τρίτης ημέρας η περσική πορεία
δια της Ανοπαίας ατραπού έφτασε στο ψηλό-
τερο σημείο, όπου αντίκρισε του Φωκείς που
είχαν εκεί ταχθεί για να φυλάσσουν τη δίοδο.
Οι Φωκείς αιφνιδιασμένοι και απροετοίμα-
στοι αποσύρθηκαν προς την κορυφή του 3
βουνού για να αμυνθούν καλύτερα. Ο Υδάρ-
νης όμως δεν ασχολήθηκε περισσότερο μαζί
τους και ακολούθησε την πορεία του προς τα
μετόπισθεν των ελληνικών τμημάτων των
Θερμοπυλών.
Όταν ο Λεωνίδας πληροφορήθηκε την κίνηση
των Περσών διέταξε τα σώματα των ελλήνων
που απάρτιζαν το δικό του απόσπασμα να
αποχωρήσουν και να επιστρέψουν στις πα-
τρίδες τους όπου θα χρειάζονταν στο μέλλον.
Ο ίδιος με τους τριακόσιους Σπαρτιάτες θα
παρέμενε διότι αυτό υπαγόρευε η τιμή και ο
Σπαρτιάτικος νόμος. Μαζί με τους Σπαρτιάτες
παρέμειναν 700 Θεσπιείς και 400 Θηβαίοι για
να συμμεριστούν την τύχη και τη δόξα των
Σπαρτιατών. 4
Η μάχη της τρίτης ημέρας είχε τα χαρακτη-
ριστικά της υπέρτατης θυσίας, μπροστά στην
εξοντωτική ανισότητα των αριθμών. Οι Έλ- 1. Οι θέσεις των δύο στόλων την παραμονή της ναυτικής μάχης. 2. Οι θέσεις των δύο στόλων
ληνες έπεσαν μέχρις ενός προκαλώντας με- στην έναρξη της ναυτικής μάχης. 3. Η ήττα της δεξιάς πτέρυγας του περσικού στόλου. 4. Η
γάλες απώλειες στα επίλεκτα Σώματα των καταδίωξη του περσικού στόλου από τον ελληνικό.

6 Περιπλους 112
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
Περσών που κατευθύνονταν και έπιπταν
κατά κύματα εναντίον τους. Η τελική ήττα και
η καταστροφή των Θερμοπυλών παρέμεινε
στην παγκόσμια ιστορία ως παράδειγμα αυ-
τοθυσίας, γενναιότητας και τιμής.
Έντεκα ημέρες μετά την αποχώρηση του
περσικού στρατού από τη Θέρμη, ο στόλος
απέπλευσε και έλαβε πορεία προς νότο ακο-
λουθώντας δια θαλάσσης την προχώρηση
του στρατού. 10 τριήρεις έπλεαν μπροστά
από το κύριο σώμα του στόλου για ανίχνευση
της πορείας προς αποφυγήν δυσαρέστων εκ-
πλήξεων, που θα μπορούσαν να προέλθουν
είτε από ναυτιλιακά εμπόδια είτε εκ μέρους
των Ελλήνων. Στο θαλάσσιο μπουγάζι μετα-
ξύ Σκιάθου και ακτών Πηλίου τρεις από τις
περσικές τριήρεις εξόκελλαν στην ύφαλο
«Λευτέρης» την οποίαν ο Ηρόδοτος απο-
καλεί «Μύρμηγκα». Ο Ξέρξης διέταξε την
κατασκευή ειδικής στήλης επί της υφάλου,
η οποία κατασκευάσθηκε από λαξευμένους
ογκολίθους από τα ορυχεία της Σηπιάδας και
αποτελεί το πρώτο παγκοσμίως έργο για την
ασφάλεια της ναυσιπλοΐας. Η στήλη ονομά-
σθηκε το «Αλεώριο του Ξέρξη» και θα πρέ-
πει να ενταχθεί στα μεγάλα τεχνικά έργα που
επιτέλεσαν οι Πέρσες για την ολοκλήρωση
αυτής της εκστρατείας. Παρά την ύπαρξη του
Αλεωρίου ο περσικός στόλος δεν μπόρεσε να
αποφύγει την καταστροφή που επήλθε στο
Jacques-Louis David. Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες. Λάδι σε μουσαμά, 3,95 x 5,31μ. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. Ο David ολοκλήρωσε το τεράστιο
έργο 15 χρόνια αφότου άρχισε, εργάζοντάς το από το 1799 έως το 1803 και πάλι το 1813-1814.
8 Περιπλους 112
στενό, από ισχυρή κακοκαιρία και απώλεσε
400 περίπου πλοία τα οποία συνετρίβησαν
στα παράλια της Μαγνησίας.
Ο μειωμένος περσικός στόλος έφτασε στο
στενό των Ωρεών την ημέρα που άρχισε
η πρώτη σύγκρουση στις Θερμοπύλες και
αγκυροβόλησε στον όρμο των Αφετών, βο-
ρειο-ανατολικά από τη θέση που ναυλοχούσε
ο ελληνικός στόλος, στο Αρτεμίσιο. Με στό-
χο να εγκλωβίσουν τον ελληνικό στόλο και
να τον συντρίψουν στον Βόρειο Ευβοϊκό, οι
Πέρσες απέσπασαν μια Μοίρα από 200 Τριή-
ρεις και για παραπλάνηση την έστειλαν προς
βορρά. Αφού η Μοίρα παρέκαμψε τη Σκιάθο
κινήθηκε προς νότο με σκοπό να πλεύση
ανατολικά της Ευβοίας και να εισέλθει στον
Νότιο Ευβοϊκό και από εκεί προς Βορρά ώστε
να βρεθεί στα νώτα του ελληνικού στόλου. Η
αποστολή απέτυχε διότι λίγο νοτιότερα της
Κύμης συνάντησε σφοδρή θαλασσοταραχή,
διαλύθηκε και καταστράφηκε στις βραχώδεις
ακτές της Εύβοιας. Την ίδια μέρα ένας Έλλη-
νας από τη Σκιώνη της Χαλκιδικής ονομαζό-
μενος Σκυλίας διέλαθε από το περσικό στρα-
τόπεδο και αυτομόλησε προς το ελληνικό
αγκυροβόλιο στο Αρτεμίσιο, όπου μετέφερε
στους Έλληνες τις πληροφορίες πρώτα των
περσικών απωλειών στην ακτή της Μαγνη-
σίας και την αποστολή της περσικής Μοίρας
στο γύρο της Εύβοιας. Δεν είχε ακόμη γίνει
γνωστή η καταστροφή της περσικής Μοίρας.
Με τις πληροφορίες του Σκυλία το συμβούλιο
των αρχηγών του ελληνικού στόλου απε-
φάσισε να κινηθεί ανατολικά της Ευβοίας να
συναντήσει και να καταστρέψει την περσική
Μοίρα. Μόνο ο Θεμιστοκλής επέμεινε ότι η
εγκατάλειψη του Αρτεμισίου σήμαινε εγκα-
τάλειψη της αποστολής του στόλου και εγκα-
τάλειψη των αμυνομένων στις Θερμοπύλες.
Αντίθετα ο Θεμιστοκλής με τις απομειώσεις
του περσικού στόλου (400 πλοία στη Μαγνη-
σία, 200 πλοία σε αποστολή ανατολικά της
Ευβοίας) έβλεπε δυνατότητα αντιμετώπισης
του περσικού στόλου ώστε να γίνει αντιληπτή
η μαχητική του ικανότητα και συγχρόνως να
δοκιμασθούν και οι τακτικές του ελληνικού
στόλου στους χειρισμούς εμβολισμού που
δεν είχαν μέχρι τότε δοκιμασθεί σε πραγμα-
τική μάχη.
Οι Πέρσες όταν είδαν τον ελληνικό στόλο να
εξέρχεται του αγκυροβολίου του επιθετικά,
απέπλευσαν κι αυτοί και κατευθύνθηκαν
προς αυτόν πιστεύοντας ότι η αριθμητική
υπεροχή τους, παρ’ όλες τις απομειώσεις, θα
τους απέφερε μια εύκολή νίκη. Οι δύο στόλοι
συναντήθηκαν στο μέσον του στενού και οι
Πέρσες έσπευσαν να περικυκλώσουν τους
λιγότερους Έλληνες. Τα ελληνικά πλοία έλα-
βαν τον κατάλληλο για την περίσταση σχημα-
τισμό, δηλαδή αφού έστρεψαν τις πρώρες με
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
τα έμβολά προς τον εχθρό, πλησίασαν κοντά
τις πρύμες έτσι ώστε σχηματίσθηκε ένας κύ-
κλος στον οποίον οι τριήρεις ήταν παρατεταγ-
μένες ακτινοειδώς. Εξασφαλίζοντας έτσι την
άμυνά τους τα ελληνικά πλοία ανέλαβαν δρά-
ση εφαρμόζοντας την τακτική του διέκπλου.
Οι αντίπαλοι αποχωρίσθηκαν με την επέλευ-
ση της νύχτας και έπλευσαν στα αγκυροβό-
λιά τους. Οι Έλληνες είχαν κυριεύσει τριάντα
εχθρικά πλοία γεγονός που υπήρξε μια αναμ-
φισβήτητη επιτυχία, όχι όμως αποφασιστική.
Το κύριο πλεονέκτημα αυτής της πρώτης
αψιμαχίας ήταν ότι οι Έλληνες συνειδητο-
ποίησαν ότι ο περσικός στόλος παρ’ όλη την
αριθμητική του υπεροχή δεν ήταν ακαταμά-
χητος.
Τη νύχτα μετά την πρώτη σύγκρουση κατα-
στράφηκαν τα 200 περσικά πλοία ενώ έπλεαν
παρά τα Κοίλα στη νοτιοανατολική Εύβοια. Η
νυχτερινή θύελλα από νότια κατεύθυνση τα-
λαιπώρησε και τους Πέρσες στο αγκυροβό-
λιό τους στους Αφέτες, το οποίο ήταν ανοικτό
προς νότο, παράλληλα εμπόδισε τον από-
πλου των Ελλήνων όπως είχαν αποφασίσει.
Την επομένη ημέρα έφτασε ενίσχυση από 53
αθηναϊκά πλοία και συγχρόνως έφτασε η εί-
δηση για την καταστροφή των 200 περσικών.
Έτσι εξανεμίσθηκαν και οι όποιες ανησυχί-
ες και επιθυμίες για αναχώρηση καθώς δεν
υπήρχε πλέον καμία δικαιολογία για τέτοια
κίνηση. Οι Πέρσες στους Αφέτες παρέμεναν
ήσυχοι και ακίνητοι για να συνέλθουν από
την ταλαιπωρία της προηγούμενης νύχτας
που τους είχε επιφέρει ο νοτιάς. Με αυτές τις
συνθήκες οι Έλληνες απέπλευσαν όπως και
την προηγουμένη και έφτασαν ανενόχλητοι
στους Αφέτες χωρίς οι Πέρσες να κινηθούν.
Εκεί συνάντησαν τα εξωτερικά πλοία των Κι-
λίκων τα οποία και κατέστρεψαν, χωρίς και
πάλι ο περσικός στόλος να αντιδράσει. Με την
επέλευση της νύχτας οι Έλληνες επέστρεψαν
10 Περιπλους 112
στο Αρτεμίσιο, αφού είχαν εκτελέσει μια πολύ
επιτυχημένη καταδρομική επιχείρηση.
Την Τρίτη ημέρα ο αγώνας έλαβε διαφορετική
μορφή. Την πρωτοβουλία ανέλαβαν οι Πέρ-
σες και κινήθηκαν επιθετικά προς το ελληνι-
κό αγκυροβόλιο στο Αρτεμίσιο. Οι Έλληνες
παρέμειναν κοντά στην ακτή αποφεύγοντας
να βγουν στο μέσον του στενού για να μην
κυκλωθούν. Στήριξαν μάλιστα τις άκρες του
σχηματισμού τους στην ξηρά για να αποφύ-
γουν να περικυκλωθούν από τα πολυαριθ-
μότερα πεσικά πλοία. Η σύγκρουση ήταν
σφοδρή με βαρειές απώλειες και από τις δύο
πλευρές. Η παραμονή του ελληνικού στόλου
κοντά στην ξηρά είχε ως πλεονέκτημα να
μην μπορούν οι Πέρσες να εκμεταλλευτούν
τη συντριπτική αριθμητική τους υπεροχή.
Πρόσθετα τα περσικά πλοία βαρύτερα και
ψηλότερα δεν εύρισκαν χώρο να ελιχθούν,
αλλά επέμεναν γιατί, όπως διασώζει ο Ηρό-
δοτος, δεν ήθελαν να υποχωρήσουν μπρο-
στά σε ολιγαριθμότερο αντίπαλο. Η ναυμα-
χία ολοκληρώθηκε στο σκοτείνιασμα της
ημέρας χωρίς αποφασιστικό αποτέλεσμα και
με βαρύτερες απώλειες για τους Πέρσες. Οι
δύο αντίπαλοι επέστρεψαν στα αγκυροβόλιά
τους. Το γεγονός ότι οι Έλληνες απέφυγαν τη
συντριβή τους, θεωρήθηκε μεγάλη νίκη.
Ο ναυτικός αγώνας στο Αρτεμίσιο, παρά τα
σχετικώς αμφισβητούμενα αποτελέσματα
στο τακτικό πεδίο, υπήρξε μια στρατηγική
νίκη του ελληνικού στόλου καθώς πέτυχε
απόλυτα στην εκπλήρωση της αποστολής
του. Εξαιρετική σημασία είχε επίσης η πείρα
που απέκτησαν οι Έλληνες στις συγκρούσεις
τους με τους Πέρσες, ότι η αριθμητική υπε-
ροχή δεν επιφέρει αυτόματα και τη νίκη στη
θάλασσα, αλλά μετράνε και άλλοι παράγο-
ντες.
Μετά την Τρίτη ημέρα των ναυμαχιών στο
Αρτεμίσιο έφτασε στο στρατόπεδο των Ελ-
λήνων η είδηση της έκβασης της μάχης των
Θερμοπυλών. Ο Αθηναίος Αβρώνιχος που
ήταν σύνδεσμος στο ελληνικό στρατόπε-
δο μετέφερε την περιγραφή της υπέρτατης
θυσίας του Λεωνίδα και των Ελλήνων που
έμειναν μαζί του στον άνισο αγώνα απαγό-
ρευσης διέλευσης των Περσών. Αναγνωρί-
ζοντας όλοι οι Έλληνες αρχηγοί ότι δεν εξυ-
πηρετούσε τίποτε η περαιτέρω παραμονή
στο Αρτεμίσιο απέπλευσαν και πλέοντες δια
μέσου του Βορείου Ευβοϊκού, Χαλκίδας, Νο-
τίου Ευβοϊκού επέστρεψαν στην Αττική. Στη
διάρκεια του πλου ο Θεμιστοκλής εφαρμόζο-
ντας τεχνάσματα ψυχολογικών επιχειρήσεων
σε όσα σημεία υπήρχε πόσιμο νερό και θα
σταματούσε ο περσικός στόλος που ερχόταν
πίσω τους ανέγραφε στους βράχους προτρο-
πές προς τους Ίωνες του περσικού στόλου
να αυτομολήσουν προς τους Έλληνες ή του-
λάχιστον να μην πολεμούν με ζήλο κατά των
ομοεθνών τους. Οι εγγραφές είχαν διπλούς
αποδέκτες: αφ’ ενός τους Ίωνες, αφ’ ετέρου
τους Πέρσες στρατηγούς ώστε να μειωθεί η
εμπιστοσύνη προς τους Ίωνες.
Ο περσικός στόλος ακολούθησε το δρομο-
λόγιο του ελληνικού και λεηλατώντας και
καταστρέφοντας ότι εύρισκε στο δρόμο του,
έφτασε κι αυτός στην Αττική μετά από οκτώ
ημέρες κατά τον Ηρόδοτο, πιθανότερο περισ-
σότερες από δέκα.
Με το δεδομένο ότι ο στρατός των Πελοπον-
νησίων με επικεφαλής τον Βασιλιά των Σπαρ-
τιατών Κλεόμβροτο, αδελφό του Λεωνίδα,
είχε παραταχθεί στον Ισθμό της Κορίνθου για
να ανακόψει τους Πέρσες, η Αθήνα παρέμενε
απροστάτευτη από ξηρά και η μόνη επιλογή
για τον πληθυσμό της για να γλιτώσει τη σφα-
γή ήταν να εκκενώσει την πόλη και να κατα-
φύγει σε κοντινά νησιά του Σαρωνικού όπως
Αίγινα και Σαλαμίνα ή σε κοντινούς τόπους
της Πελοποννήσου όπως την Τροιζήνα. Η
απόφαση της εκκένωσης είχε ληφθεί σχεδόν
από την έναρξη της εκστρατείας του Ξέρξη
και υλοποιήθηκε σε μεγάλο ποσοστό προ της
μάχης των Θερμοπυλών. Όσοι διστακτικοί εί-
χαν απομείνει έφυγαν κι αυτοί, όταν επέστρε-
ψε ο ελληνικός στόλος από το Αρτεμίσιο.
Ο Θεμιστοκλής για να πείσει τους Αθηναίους
να ακολουθήσουν τη μοναδική επιλογή που
είχαν, την εκκένωση, δεν δίστασε, όπως πα-
ραθέτει ο Πλούταρχος, να επικαλεσθεί θεϊκά
σημεία, τα οποία κατά πάσαν πιθανότητα μη-
χανεύτηκε ο ίδιος. Όταν οι ιερείς της Αθηνάς
ανέφεραν ότι βρήκαν άθικτες τις προσφορές
προς τον «οικουρό όφι» (το ιερό φίδι της
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα

(Πέραμα). Ο στόλος του Ξέρξη ανερχόταν σε προλάβουν την αναχώρηση του ελληνικού
Θεάς) ο Θεμιστοκλής το ερμήνευσε ότι η
περίπου 700 πλοία (η καλύτερη προσέγγιση στόλου και να τον καταναυμαχήσουν στη Σα-
Αθηνά και το ιερό φίδι είχαν εγκαταλείψει την
από τις αρχαίες πηγές) ναυλοχούσε στον Φα- λαμίνα.
πόλη, δείχνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο στους
ληρικό όρμο και ανέμενε την έξοδο του ελ- Το απόγευμα πριν την ημέρα της ναυμαχίας η
κατοίκους την οδό της εκκένωσης και εγκα-
ληνικού στόλου στο ανοιχτό πέλαγος για να Αιγυπτιακή Μοίρα (περίπου 100 πλοία) περι-
τάλειψης της πόλης. Παράλληλα πρόταξε την
ναυμαχήσουν εκεί όπου το αριθμητικό του έπλευσε τη Σαλαμίνα και απέκλεισε την έξο-
ερμηνεία του χρησμού του Μαντείου των
πλεονέκτημα θα του εξασφάλιζε τη νίκη. δο από τον πόρο Μεγάρων. Επίλεκτη φρουρά
Δελφών, στην οποία το μεν «ξύλινο τείχος»
Στο ελληνικό στρατόπεδο το συμβούλιο των 4.000 ανδρών αποβιβάσθηκε στην νήσο Ψυτ-
που θα έσωζε την Αθήνα ερμήνευσε ως τα
Ελλήνων Μοιράρχων βρισκόταν σε διαρκή τάλεια για να βοηθήσει στις διάφορες φάσεις
«πλοία του στόλου» που θα αμυνθούν της
σύσκεψη, εξετάζοντας και αξιολογώντας τις της ναυμαχίας.
περσικής επιδρομής, την δε έκφραση «Ω θεία
ειδήσεις από τα γεγονότα που έφταναν και Τη νύχτα και ενώ στο ελληνικό στρατόπεδο
Σαλαμίς» ερμήνευσε ως θεϊκό σημάδι ότι θα
τις προτάσεις των διαφόρων αρχηγών. Η συνεχίζονταν οι διαβουλεύσεις μεταξύ των
έδινε το όνομά της σε μια μεγάλη επιτυχία
κρατούσα και περισσότερο υποστηριζόμενη επικεφαλής των ναυτικών Μοιρών, έφτασε
των Ελλήνων.
άποψη ήταν να αποπλεύσουν και να παρατα- στη συνέλευση με μια μικρή λέμβο από την
Ο κατάπλους του ελληνικού στόλου στην Ατ-
χθούν μπροστά από τον ισθμό της Κορίνθου, Αίγινα όπου ήταν εξοστρακισμένος ο Αθη-
τική σήμαινε τον ελλιμενισμό των ελληνικών
όπου ήδη οι Σπαρτιάτες υπό τον Κλεόμβρο- ναίος Αριστείδης και πληροφόρησε τους έλ-
πλοίων στη Σαλαμίνα (Αμπελάκια και Πα-
το, αδελφό του Λεωνίδα, είχαν ολοκληρώσει ληνες στρατηγούς ότι οι Πέρσες είχαν ήδη
λούκια) και των Αθηναϊκών τριήρεων στον
το χτίσιμο τείχους για να σταματήσουν τους περικυκλώσει τη Σαλαμίνα. Παράλληλα αυ-
φαληρικό όρμο. Ο Θεμιστοκλής θέλοντας να
Πέρσες. Την άποψη αυτή υποστήριζε με θέρ- τομόλησε από το περσικό στρατόπεδο και
παρακινήσει τους λίγους διστακτικούς Αθη-
ναίους που είχαν παραμείνει στην πόλη, να
σωθούν με τις οικογένειές τους φεύγοντας,
υπέβαλε ψήφισμα με το οποίο προέτρεπε
«να εμπιστευθούν την πόλη στην πολιούχο
Αθηνά, να επιβιβασθούν στις τριήρεις όλοι οι
μάχιμοι και καθένας να φροντίσει να σώσει
όπως μπορεί, τα παιδιά, τις γυναίκες και τους
δούλους».
Χάρις στην πρωτοβουλία και την, χωρίς ηθι-
κούς φραγμούς, πονηριά του Θεμιστοκλή,
υλοποιήθηκε το τεράστιο εγχείρημα εκκένω-
σης της Αθήνας και της διάσωσης ενός συνό-
λου εκατό τουλάχιστον χιλιάδων ανθρώπων,
οι οποίοι διέφυγαν προς Τροιζήνα, Αίγινα και
Σαλαμίνα. Επρόκειτο για μια πρωτόγνωρη
επιχείρηση, τεράστιας για την εποχή και τα
μέσα έκτασης, το οποίο δεν έλαβε τη δημο-
σιότητα και την αναγνώριση που του έπρεπε
καθώς επισκιάσθηκε από τα συνταρακτικά
γεγονότα που ακολούθησαν.
Για να γίνει αντιληπτό το επίπεδο πολιτικής
οργάνωσης στο οποίο είχε φτάσει η Αθήνα θα
πρέπει να αναφερθεί ότι η βουλή του Αρείου
Πάγου απεφάσισε και χορήγησε από οκτώ
δραχμές σε κάθε διαφεύγοντα πολίτη (ποσό
αρκετά ικανοποιητικό για την εποχή). Τα χρή-
ματα κατά πάσαν πιθανότητα προήρχοντο
από το ταμείο της Αθηνάς, το οποίο τελούσε
υπό την επίβλεψη της βουλής. Σύμφωνα με
τον Πλούταρχο και αυτή η πρόβλεψη προήλ-
θε από τέχνασμα του Θεμιστοκλή.
Η Αθήνα ερήμωσε. Στην πόλη παρέμειναν μη ο Κορίνθιος Μοίραρχος Αδείμαντος αρχη- κατέπλευσε μία Τηνιακή τριήρης υπό τον Πα-
κάποιοι λίγοι που ερμήνευσαν «στενά» τον γός της δεύτερης σε πλήθος πλοίων Μοίρας ναίτιο, η οποία επιβεβαίωσε τα λεγόμενα του
χρησμό των Δελφών, έφτιαξαν ένα ξύλινο μετά την Αθήνα. Αριστείδη. Οι Έλληνες σταμάτησαν να φιλονι-
φράχτη γύρω από την Ακρόπολη και έμειναν Μόνο ο Θεμιστοκλής επέμενε ότι στον πε- κού και να διαβουλεύονται και ετοιμάσθηκαν
να περιμένουν τους «βαρβάρους». ριορισμένο χώρο του στενού της Σαλαμίνας να πολεμήσουν.
Οι Πέρσες πολιόρκησαν αμέσως την Ακρό- η αριθμητική υπεροχή των Περσών δεν θα Σύμφωνα με την περιγραφή του Ηροδότου
πολη και παρά τη γενναία αντίσταση των ήταν αποφασιστική, ενώ αντίθετα οι ελαφρό- οι Πέρσες εισέπλευσαν στο στενό της Σαλα-
λιγοστών πολιορκημένων κατόρθωσαν να τερες και περισσότερο ευέλικτες ελληνικές μίνας και κινήθηκαν παράλληλα και σε μικρή
αναρριχηθούν από ένα αφύλακτο μονοπάτι τριήρεις θα είχαν πλεονέκτημα ελιγμών. Η απόσταση από την ακτή της Αττικής, ενώ επί
και να καταλάβουν τον ιερό λόφο. Κατέσφα- διάσταση απόψεων έλαβε διαστάσεις και τα της ακτής παρατάχθηκαν τα περσικά στρα-
ξαν τους λίγους υπερασπιστές, λεηλάτησαν πνεύματα οξύνθηκαν. Ο Θεμιστοκλής βέβαι- τεύματα έτοιμα να συμμετάσχουν στη μάχη
τον ναό και πυρπόλησαν την πόλη. ος για την ορθότητα της απόψεώς του έστει- δια τοξοβολιών και να βοηθήσουν όπως
Από τα ελληνικά αγκυροβόλια στη Σαλαμίνα λε κρυφά τον υπηρέτη του Σίκιννο στην αυλή και όπου η εξέλιξη θα απαιτούσε. Ο ίδιος ο
ήταν ορατοί οι καπνοί από την πυρπολημένη του Ξέρξη να του μεταφέρει την πληροφορία Ξέρξης έλαβε θέση σε ύψωμα επί του όρους
Αθήνα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο 382 ποία ότι οι Έλληνες ετοιμάζονται να φύγουν για την Αιγάλεω με σκοπό να παρακολουθήσει προ-
(368 τριήρεις και 14 πεντηκόντοροι) είχαν Πελοπόννησο. Η πληροφορία αυτή συνετέλε- σωπικά τη ναυμαχία και να αξιολογήσει την
συγκεντρωθεί στο στενό μεταξύ της Σαλα- σε στο να θεωρήσουν οι Πέρσες ότι οι Έλλη- απόδοση τωβν Ναυάρχων, των Μοιράρχων
μίνας και της απέναντι ακτής της Αττικής νες είχαν πεσμένο ηθικό και να σπεύσουν να και των Κυβερνητών του στόλου του. Επί-

Περιπλους 112 11
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
στευε ο Βασιλιάς ότι αυτή η έλλειψη παρα-
κολούθησης ήταν το αίτιο της αποτυχίας του
στόλου του να συντρίψει τον ελληνικό στο
Αρτεμίσιο..
Έτσι το πρωί της 29ης Σεπτεμβρίου (η πιθα-
νότερη ημερομηνία από τις προσεγγίσεις
των ειδικών) 600 περίπου περσικές τριήρεις,
συνωθούντο κατά μήκος της Αττικής ακτής
σε ένα μήκος περίπου 3 χιλιομέτρων με τα
έμβολα (τις πλώρες) εστραμμένα προς νοτι-
οδυτικά όπου ο ελληνικός στόλος εξερχόταν
από τα αγκυροβόλιά του και ελάμβανε θέσεις
σε δύο παράλληλες σειρές από τη νησίδα του
Αγίου Γεωργίου μέχρι το ανατολικό άκρο της
Κυνόσουρας.
[Οι υπολογισμοί των παράλληλων σειρών
των δύο στόλων γίνονται με βάση τα δια-
στασιακά στοιχεία των τριήρεων. Η τριήρης
είχε πλάτος 5,5 μέτρων και τα κουπιά εξείχαν
κατά 4 μέτρα. Επομένως σε γραμμή μετώπου
καταλάμβανε χώρο 13,5 μέτρων. Υπολογί-
ζοντας και 3 μέτρα μεταξύ των διαδοχικών
πλοίων, (για να μη χτυπάνε τα κουπιά) ο
χώρος που καταλάμβανε η τριήρης σε γραμ-
μή μετώπυ θα πρέπει να ήταν 15 μέτρα. Η
απόσταση Άγιος Γεώργιος-Κυνόσουρα 2,5-
3 χιλιόμετρα καλύπτεται από 200 τριήρεις.
Με τους αριθμούς πλοίων των δύο στόλων,
ο περσικός πρέπει να ήταν σε τρεις γραμμές
και ο ελληνικός σε δύο.]
Με την έξοδο από τους λιμένες ελλιμενισμού
των ελληνικών πλοίων, τα πληρώματα έψαλ-
λαν με στεντόρεια φωνή τον πολεμικό τους
παιάνα «Ίτε παίδες Ελλήνων …» γεγονός που
ανύψωσε το ηθικό και χαλύβδωσε τους μα-
χητές.
Στη συνέχεια επικράτησε σιωπή και ακινησία.
Όλοι περίμεναν το σύνθημα της μάχης.
Εκείνη τη στιγμή μεταξύ των δύο σχηματι-
σμών κατέπλευσε η τριήρης που είχε σταλεί
στην Αίγινα να μεταφέρει στον τόπο της μά-
χης τα ιερά αγάλματα των Αιακιδών. Οι Έλ-
ληνες πίστευαν ότι η παρουσία των Αιακιδών
στο πεδίο της μάχης θα είχε ευεργετικό απο-
τέλεσμα στην έκβαση της ναυμαχίας.
Αμέσως μόλις δόθηκε το σύνθημα της μάχης
ολόκληρος ο ελληνικός στόλος κατευθύνθη-
κε προς τον αντίπαλο. Με στόχο να υποχρε-
ώσουν τις περσικές τριήρεις να απομακρυν-
θούν από την ακτή, όπου τα φίλια προς αυτές
στρατεύματα τις υπεστήριζαν με τοξοβολίες,
στη μέση του στενού σταμάτησαν και άρχισαν
να ανακρούουν πρύμνα, χωρίς να αλλάξουν
μέτωπο.
Ο Ξέρξης που παρακολουθούσε την εξέλιξη
των επιχειρήσεων από πανοραμική θέση στο
όρος Αιγάλεω, θεώρησε ότι ο παράξενος αυ-
τός ελιγμός εκ μέρους των Ελλήνων προερ-
χόταν από έλλειψη ηθικού και διέταξε τα περ-
σικά πλοία να ξεκινήσουν για γενική επίθεση.
Στο βόρειο-δυτικό άκρο των δύο αντιπάλων
γραμμών (αριστερό των Ελλήνων, δεξιό των
Περσών) συνεπλάκησαν οι Αθηναίοι (180 τρι-
ήρεις) με τους Φοίνικες (200 -250 τριήρεις).
Η μεταξύ τους σύγκρουση έκρινε και την έκ-
βαση της ναυμαχίας.
Το πρώτο επεισόδιο ήταν ένα παράδειγμα
12 Περιπλους 112
ανεπιτυχούς εμβολισμού, που ωστόσο παρέ-
συρε τους Έλληνες σε μια φρενήρη επίθεση
ενθουσιασμού και ακράτητης ορμής. Πρώτος
βγήκε από την Αθηναϊκή παράταξη ο Αμεινί-
ας ο Παλληνεύς (από την Παλλήνη) και επέ-
πεσε με το έμβολό του σε μια φοινικική Τρι-
ήρη με τέτοια δύναμη, που στη συνέχεια τα
δύο πλοία δεν μπόρεσαν να αποκολληθούν.
Άλλες αθηναϊκές τριήρεις έσπευσαν να βοη-
θήσουν τον Αμεινία. Ταυτόχρονα η Τριήρης
από την Αίγινα που μόλις είχε μεταφέρει τα
αγάλματα των Αιακιδών, εμβόλισε ένα ιωνικό
πλοίο και τρίτος ο Δημόκριτος από τη Νάξο
επιτέθηκε στην εχθρική παράταξη και φυσικά
η σύγκρουση γενικεύθηκε.
Όσο σηκωνόταν ο ήλιος άρχισε να φυσάει μια
πολύ γνωστή στην περιοχή νοτία θαλασσία
αύρα (μπουκαδούρα), η οποία επηρέασε πε-
ρισσότερο τα περσικά πλοία λόγω του ύψους
των εξάλων τους, πολλά από τα οποία πλά-
γιασαν στον καιρό και εμβολίζονταν από τους
Έλληνες.
Η φυγή των Φοινίκων υπό την πίεση των
Αθηναίων πίσω από τις γραμμές του περσι-
κού στόλου συμπαρέσυρε και την τρίτη γραμ-
μή όπου άρχισαν να εμπλέκονται τα περσικά
πλοία μεταξύ τους δίνοντας έτσι την ευκαιρία
στα ελληνικά πληρώματα να εμβολίζουν συ-
νεχώς γάστρες και να αδειάζουν στη θάλασσα
ανθρώπινα κορμιά μαχητών, ναυτικών, κω-
πηλατών, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να
σώσουν τις ζωές τους.
Η Αρτεμισία, η βασίλισσα της Καρίας, μόνη
γυναίκα που έλαβε μέρος στη ναυμαχία ως
επικεφαλής της Μοίρας της πατρίδας της,
κυνηγημένη από ελληνικά πλοία, βρέθηκε
μπροστά από δικό της πλοίο που της έκοβε
το δρόμο και χωρίς να διστάσει το εμβόλισε
παραπλανώντας τους διώκτες της που πίστε-
ψαν ότι ήταν δικό τους πλοίο και σταμάτησαν
την καταδίωξη. Ο Ξέρξης παρακολουθώντας
το επεισόδιο δεν κατάλαβε το τέχνασμα της
Αρτεμισίας και θαύμασε τον τρόπο που πολε-
μούσε η Μοίραρχος της Καρίας, λέγοντας τα
διασωθέντα λόγια «… οι γυναίκες μου γεγό-
νασιν άνδρες».
Περί το απόγευμα της ημέρας η φυγή προς
το Φάληρο όσων περσικών πλοίων είχαν
καταφέρει να διασωθούν και η παραμονή
στο πεδίο της μάχης των ελληνικών πλοίων,
σφράγισε την απίστευτη από πλευράς αριθ-
μών ελληνική νίκη. Επικεφαλής ελληνικού
αποσπάσματος ο Αριστείδης, αποβιβάστηκε
στην Ψυττάλεια και εκμηδένισε την περσική
φρουρά που είχε εκεί εγκατασταθεί.
Η κοσμοϊστορική ναυμαχία είχε ολοκληρω-
θεί και η ευφυΐα του Θεμιστοκλή είχε επικρα-
τήσει.
Οι απώλειες των δύο στόλων στη Σαλαμίνα
περιγράφηκαν σε πολλές πηγές με σημαντι-
κές υπερβολές. Με κάποια λογική προσέγ-
γιση θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για 200
περίπου βυθισμένα περσικά πλοία έναντι 40
ελληνικών.1 Όσον αφορά τις απώλειες του
ανθρώπινου δυναμικού θα πρέπει να υπο-
λογίσουμε ότι από το ελληνικό στρατόπεδο
1 Διόδωρος 11,19.
βρέθηκαν στη θάλασσα 8.000 άνδρες (40
πλοία επί 200 άτομα) και θα πνίγηκαν περί-
που οι μισοί, ήτοι 4.000 άνδρες. Από το περ-
σικό στρατόπεδο αντίστοιχα βρέθηκαν στη
θάλασσα 44.000 άνδρες (200 πλοία επί 220
άτομα) εκ των οποίων περισσότεροι από τους
μισούς πνίγηκαν, δεδομένου ότι τα ασιατικά
πληρώματα στην πλειονότητά τους δεν γνώ-
ριζαν να κολυμβούν. Συνυπολογίζοντας και
τη φρουρά της Ψυτταλείας περισσότεροι από
30-35 χιλιάδες άνδρες χάθηκαν.
Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει πολλούς
παράγοντες που συνετέλεσαν στην ελληνι-
κή νίκη στη Σαλαμίνα. Εξετάζοντας το θέμα
με λογική και μεθόδους της Σχολής Πολέ-
μου όλων των στρατιωτικών Ακαδημιών
του κόσμου θα μπορούσε να αναφέρει την
επιλογή του χώρου της ναυμαχίας, που
εξουδετέρωσε το αριθμητικό πλεονέκτημα
των Περσών, την άγνοια των Περσών σε
ό,τι αφορούσε τις μετεωρολογικές συνθή-
κες του χώρου της ναυμαχίας, την ελικτι-
κότητα των ελληνικών τριήρεων και την
ανώτερη εκπαίδευση των πληρωμάτων,
που χρησιμοποιούσαν τα πλοία ως μηχανές
εμβολισμού και όχι ως μεταφορικά μέσα
πολεμιστών.
Εκεί που προσωπικά ήθελα να σταθώ είναι
στον ζήλο και την ανδρεία όλων των Ελλή-
νων που αγωνίσθηκαν υπέρ βωμών και εστι-
ών εν αντιθέσει προς τους Πέρσες μαχητές
που αισθάνονταν ότι διεξήγαγαν έναν επι-
θετικό πόλεμο για τη ματαιοδοξία και μόνο,
ενός ξένου προς αυτούς σκληρού ηγεμόνα.
Είναι χαρακτηριστικός ο παιάνας που έψαλ-
λαν τα ελληνικά πληρώματα πριν τη μάχη
όπως τον διέσωσε ο Αισχύλος:
• Ὦ παῖδες Ἑλλήνων ἴτε, ἐλευθεροῦτε πα-
τρίδ', ἐλευθεροῦτε δὲπαῖδας, γυναῖκας,
θεῶν τέ πατρῴων ἕδη,θήκας τε προγό-
νων· νῦν ὑπὲρ πάντων ἀγών.
• Εμπρός, γιοί των Ελλήνων,ελευθερώστε
την πατρίδα, ελευθερώστε  τα παιδιά σας,
τις γυναίκες σας, τουςβωμούς των θεών
των πατέρων σαςκαι τους τάφους των
προγόνων σας - τώρα είναι ο αγώνας για
τα πάντα.
Η ναυμαχία της Σαλαμίνας έκρινε τον πόλεμο
στη θάλασσα. Παρά το γεγονός ότι εξακολου-
θούσε ο Ξέρξης να έχει έναν όχι ευκαταφρό-
νητο στόλο και έναν ανέγγιχτο στρατό, φο-
βούμενος ότι θα εγκλωβιζόταν στην Ελλάδα
και θα αποκόπτονταν οι ζωτικές γραμμές
ανεφοδιασμού του, έσπευσε να επιστρέψει
στην Ασία και άφησε στην Ελλάδα τον Μαρ-
δόνιο με μια δύναμη περίπου 300.000 αν-
δρών.
Το εκστρατευτικό αυτό σώμα θα εξοντωθεί
τον επόμενο χρόνο 479 π.Χ. στις Πλαταιές
από τον ελληνικό στρατό (110.000 άνδρες)
παρά τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή
του, ενώ παράλληλα ο στόλος του την ίδια
ακριβώς ημέρα του 479 π.Χ. θα υποστεί ορι-
στική ήττα από τους Έλληνες στη Μυκάλη,
απέναντι από τη Σάμο, γράφοντας τον επίλο-
γο των περσικών εκστρατειών για την κατά-
ληψη του ελληνικού χώρου.
AT
BUREAU VERITAS,
WE SURVEY
THOUSANDS
OF SHIPS

SO SURFERS
CAN ENJOY
CLEANER OCEANS

LEAVEYOURMARK
IN SHAPING A CLEANER SOCIETY

JOIN US www.bureauveritas.com
Συγκριση ελληνικων
& περσικων τριηρεων
Την προτεραία της ναυμαχίας της Σαλαμί-
νας στο ελληνικό στρατόπεδο οι επικεφαλής
των ελληνικών ναυτικών Μοιρών συζητού-
σαν και αντήλλασσαν απόψεις περί του τι θα
έπρεπε να πράξουν για να προβάλλουν την
καλύτερη άμυνα στους Πέρσες του Ξέρξη,
που είχαν ήδη καταλάβει και πυρπολήσει την
Αθήνα. Στην ανταλλαγή επιχειρημάτων προ-
βλήθηκε η άποψη πως θα έπρεπε ο στόλος
να αποπλεύσει από τη Σαλαμίνα και να παρα-
ταχθεί για την τελική αναμέτρηση μπροστά
από τον Ισθμό της Κορίνθου, στον οποίον
ήδη οι Σπαρτιάτες προετοίμαζαν τείχος για να
συγκρατήσουν τους Πέρσες. Πολλοί υπεστή-
ριξαν αυτή τη γνώμη με πρώτο τον Κορίνθιο
Αδείμαντο, Ναύαρχο της δεύτερης ναυτικής
δύναμης μετά την Αθήνα.
Μόνο ο Θεμιστοκλής επέμενε ότι στον κλει-
στό χώρο των στενών της Σαλαμίνας το
αριθμητικό πλεονέκτημα των Περσών δεν
θα ήταν αποφασιστικό. Στα επιχειρήματα του
Θεμιστοκλή για να πείσει τον Ευρυβιάδη, αρ-
χηγό του ελληνικού στόλου, όπως τα διασώ-
ζει ο Ηρόδοτος, γίνεται μνεία για τη σύγκριση
των ελληνικών τριήρεων με τις αντίστοιχες
περσικές (φοινικικές, καρικές, ιωνικές, αιγυ-
πτιακές κλπ, όλες προερχόμενες από λαούς
υποταγμένους στην περσική αυτοκρατορία).
Το σχετικό απόσπασμα του Ηροδότου με τη
μετάφρασή του έχει ως εξής:
Ηρόδοτος Η εδάφιο 60:
«ἐν σοὶ νῦν ἐστὶ σῶσαι τὴν Ἑλλάδα, ἢν ἐμοὶ
πείθῃ ναυμαχίην αὐτοῦ μένων ποιέεσθαι, μηδὲ
πειθόμενος τούτων τοῖσι λόγοισι ἀναζεύξῃς
πρὸς τὸν Ἰσθμὸν τὰς νέας. ἀντίθες γὰρ ἑκάτε-
ρον ἀκούσας. πρὸς μὲν τῷ Ἰσθμῷ συμβάλλων
ἐν πελάγεϊ ἀναπεπταμένῳ ναυμαχήσεις, ἐς τὸ
Εμβολισμός πλοίου κατά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Καλλιτεχνική αναπαράσταση Γιάννης Νάκας.
ἥκιστα ἡμῖν σύμφορον ἐστὶ νέας ἔχουσι βα-
ρυτέρας καὶ ἀριθμὸν ἐλάσσονας»
«Η σωτηρία της Ελλάδας εξαρτάται τώρα απο-
κλειστικά από σένα, αν ακολουθήσεις τη συμ-
βουλή μου και αντιμετωπίσεις τον εχθρό εδώ,
στη Σαλαμίνα, αντί να αποσυρθείς στον Ισθμό
όπως σου προτείνουν οι άλλοι. Άφησε με να
σου εκθέσω τα δυο σχέδια και μπορείς να τα
συγκρίνεις και να διαλέξεις το καλύτερο. Ας
μιλήσουμε πρώτα για τον Ισθμό. Αν ναυμαχή-
σεις εκεί, η μάχη θα πρέπει να γίνει στην ανοι-
χτή θάλασσα, πράγμα που είναι εναντίον μας,
αφού έχουμε λιγότερα και βαρύτερα (πιο αργά)
πλοία».
(Το ρήμα «έχουσι» του αρχαίου κειμένου έχει
ως υποκείμενο «αυτοί που σου προτείνουν Προτομή του Ηροδότου στη Στοά
να φύγουμε») του Αττάλου, Αθήνα.
Το εδάφιο αυτό αποτέλεσε αφορμή σοβαροί
μελετητές του Ηροδότου και ερευνητές της όπλα και δεν χρησιμοποιούσαν τα πλοία ως
ναυτικής ιστορίας να υιοθετούν το επιχείρη- μεταφορικά μέσα πολεμιστών για να επιχει-
μα ότι οι τριήρεις των Ελλήνων ήταν πράγ- ρήσουν εισπήδηση (ρεσάλτο) στα αντίπαλα
ματι βαρύτερες και κατ’ επέκταση βραδύτε- σκάφη και να μετατρέψουν τη ναυμαχία σε
ρες από τις περσικές, ισχυριζόμενοι μάλιστα πεζομαχία, επί του καταστρώματος του υφι-
ότι αυτό λέγεται από τον Ηρόδοτο. Αντίθετα σταμένου την επίθεση πλοίου. Η μαρτυρία
γνωρίζουμε ότι οι ελληνικές τριήρεις ήσαν του Πλουτάρχου (Βίος του Θεμιστοκλή εδά-
χαμηλότερες, χωρίς ολόκληρο κατάστρω- φιο 13,3) μας βεβαιώνει ότι κατά τη διάρκεια
μα (όχι κατάφρακτες), είχαν δύο μικρά κα- της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα είχε σηκωθεί
ταστρώματα στην πλώρη και την πρύμη τα κυματισμός από τη θαλάσσια αύρα και «υπέ-
οποία συνδέονταν με ένα στενό διάδρομο, φεραν απ’ αυτόν τα περσικά και όχι τα ελληνικά
ήταν στενότερες στο πλάτος και επανδρωμέ- πλοία, γιατί τα ελληνικά ήταν χαμηλά σκάφη και
νες με λιγότερους πολεμιστές (18 έναντι των πολύ μικρότερα, ενώ τα περσικά είχαν πανύ-
30 επί των περσικών τριήρεων). Όλες αυτές ψηλες και απότομες πρύμνες και ψηλά κατα-
οι διαφορές κατατείνουν σε ελαφρότερα, τα- στρώματα και γι αυτό ήταν βαριά σκάφη».
χύτερα και πλέον ευκίνητα σκάφη, γεγονός Η πίστη των ερευνητών στην άποψη ότι ο
που εξηγεί γιατί οι έλληνες εφάρμοζαν τον Ηρόδοτος αναφέρει τις περσικές τριήρεις
χειρισμό του διέκπλου και αναστροφής για ελαφρότερες και ταχύτερες των ελληνικών,
να επιτεθούν με τα έμβολα ως κύρια ναυτικά φτάνει στο σημείο να προσπαθούν να βρουν
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
επιχειρήματα γιατί ίσχυε το παράδοξο αυτό
γεγονός. Έτσι ομιλούν περί μακρύτερου χρό-
νου παραμονής στη θάλασσα των ελληνικών
τριήρεων και εμποτίσεως των ξύλων με
νερό, επομένως αυτό θα δημιουργούσε βα-
ρύτερα πλοία. Ομιλούν επίσης περί βαρύτε-
ρου εμβόλου στα ελληνικά πλοία, λες και στα
περσικά το έμβολο χρησιμοποιείτο για στολι-
σμό και όχι για εμβολισμό. Το γεγονός ότι οι
Πέρσες δεν χρησιμοποιούσαν το έμβολο ως
όπλο ήταν θέμα εκπαίδευσης πληρωμάτων
και όχι ασθενικής κατασκευής του εμβόλου.
Η προτίμηση του Θεμιστοκλή για τον στενό
χώρο του στενού της Σαλαμίνος ήταν σωστή
ως προς την αχρήστευση του όποιου αριθ-
μητικού πλεονεκτήματος των Περσών, ενώ
αντίθετα τα μικρά, ταχύτερα και ευκίνητα
σκάφη των Ελλήνων θα εύρισκαν ευνοϊκότε-
ρο πεδίο εφαρμογής των χειρισμών τους σε
αναπεπταμένο πέλαγος.
Με όλο τον σεβασμό προς τους σημαντι-
κούς, σοβαρούς ιστορικούς ερευνητές και
μελετητές της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, Έλ-
ληνες και ξένους, θα τολμήσω να εκφράσω
τη γνώμη, ότι η διατύπωση στο κείμενο, περί
των ελληνικών βαρέων τριήρεων, δεν απο-
τελεί άποψη του Ηροδότου, ούτε φυσικά ο
πατέρας της Ιστορίας σφάλλει, αλλά το κεί-
μενο αποδίδει τα επιχειρήματα που εξέθεσε ο
Θεμιστοκλής προς τον Ευρυβιάδη, με στόχο
να παραμείνουν οι Έλληνες και να ναυμαχή-
σουν στο στενό, όπου η αριθμητική υπεροχή
των Περσών εξαφανιζόταν και πιθανόν μετα-
τρεπόταν και σε μειονέκτημα, όπως πράγματι
συνέβη στην πραγματικότητα. Από την άλλη
πλευρά ο Θεμιστοκλής δεν ανέφερε, διότι δεν
συνέφερε την προσπάθειά του, την εδραία
του πεποίθηση, ότι η αποχώρηση από το
στενό της Σαλαμίνας θα συνεπέφερε τη δι-
άσπαση του ελληνικού στόλου, διότι η κάθε
μία ναυτική μοίρα θα απέπλεε ανεξάρτητα για
Το Αλεωριο του Ξερξη
Κατά τη διάρκεια της τρίτης περσικής εκστρα-
τείας εναντίον του ελληνικοή γεωγραφικού
χώρου το 480 π.Χ. ο ίδιος ο Πέρσης βασιλιάς,
Ξέρξης, ηγήθηκε ενός στρατεύματος, που οι
μετριότεροι υπολογισμοί των ιστορικών και
ερευνητών αναβιβάζουν σε 400.000 άνδρες
και ενός στόλου που οι ιστορικοί συμπίπτουν
ότι αποτελείτο από 1.207 τριήρεις και (κατά τον
Ηρόδοτο) 3.000 βοηθητικά μεταφορικά πλοία.
Το τεράστιο στράτευμα την άνοιξη του 480
π.Χ. είχε στρατοπεδεύσει στην Πιερία και ο
στόλος στη Θέρμη (Θεσσαλονίκη).
Αρχές καλοκαιριού το περσικό στράτευ-
μα κατέβηκε προς νότο, μέχρι του βορείου
άκρου του στενού των Θερμοπυλών, από
όπου έπρεπε να διέλθει για την προέλασή του
προς νότο. Συγχρόνως κινήθηκε και ο περ-
σικός στόλος από την Θέρμη, ακολουθώντας
την προχώρηση του στρατού, παράλληλα με
την ακτογραμμή.
Του περσικού στόλου προηγούντο δέκα τριή-
ρεις για να αποφευχθούν όποιες δυσάρεστες
εκπλήξεις θα μπορούσαν να εμφανιστούν
στην πορεία, είτε από ελληνικές ενέργειες,
είτε από ναυτιλιακούς κινδύνους.
την ιδιαίτερη πατρίδα της.
Για να παραθέσω τη δική μου άποψη στο
θέμα θα πρέπει να αναφερθώ στην προσωπι-
κότητα του Θεμιστοκλή, όπως αναδύεται από
όλες τις ιστορικές περιγραφές των αρχαίων
πηγών. Επρόκειτο για άνθρωπο οξυδερκή,
με εξαιρετική ικανότητα να συλλαμβάνει τους
παράγοντες που επηρέαζαν την εκάστοτε το-
πική τακτική κατάσταση, αλλά και τη γενικό-
τερη στρατηγική, συγχρόνως δε πονηρό, χω-
ρίς ηθικούς φραγμούς στη χρήση των μέσων
για την ευόδωση των σκοπών του. Πολλοί,
όχι άδικα, τον θεωρούν εκείνον που, με τη
νίκη στη Σαλαμίνα, θεμελίωσε τον μετέπειτα
χρυσούν αιώνα του αθηναϊκού και κατ’ επέ-
κταση του ελληνικού πολιτισμού.
Αυτόν τον αδίστακτο άνδρα περιγράφει ο
Ηρόδοτος και απλά παραθέτει τα λεγόμενά
του για να πείσει τον Ευρυβιάδη να μείνουν
στο στενό. Ποιος θα περίμενε σε μια τέτοια
ανταλλαγή επιχειρημάτων να παρουσία-
ζε ο Θεμιστοκλής την αλήθεια, ότι τα μικρά
και ευκίνητα πλοία των Ελλήνων είχαν ευ-
νοϊκότερο πεδίο μάχης σε αναπεπταμένο
πέλαγος;; Αν έλεγε κάτι τέτοιο δεν θα ήταν
σύμφωνο με τον χαρακτήρα του, ούτε θα
εξυπηρετούσε τον σκοπό του. Αυτός δη-
μιουργούσε και ερμήνευε κατά το δοκούν
ακόμη και θεϊκά σημάδια για να πείσει περί
της ορθότητος των δικών του απόψεων. Η
ερμηνεία του χρησμού των Δελφών περί
«ξυλίνων τειχών», περί της «Θείας Σαλαμί-
νος», η εύρεση των ανέγγιχτων αναθημάτων
στον ναό της Αθηνάς και η ερμηνεία ότι ο οι-
κουρός όφις είχε εγκαταλείψει την πόλη και
θα έπρεπε και οι Αθηναίοι να την εκκενώ-
σουν, είναι μόνο μερικά από τα ευρήματα της
ευφυΐας του για να οδηγήσει τους Αθηναίους
και τους Έλληνες στο δρόμο της σκέψης του
και στην τελική νίκη.
Εν κατακλείδι εκτιμώ ότι δεν πρέπει να δώ-
Το στενό Σκιάθου-Μαγνησίας αποτελεί το συ-
νηθέστερο και ταχύτερο ναυτιλιακό πέρασμα
για πλοία που κατευθύνονται από Θεσσαλο-
νίκη προς Βόλο είτε Ευβοϊκούς και αντίστρο-
φα. Το στενό έχει ευρος περίπου 2,5 μίλια.
Στο μέσον του υπάρχει ύφαλος αποκαλού-
μενη «Λευτέρης» επί της οποίας σήμερα ευ-
ρίσκεται αυτόματος φανός προς επισήμανσή
της. Η ασφαλής ναυτιλιακή πορεία ευρίσκεται
δυτικά του «Λευτέρη» καθώς ανατολικά της
υφάλου μέχρι της Σκιάθου υπάρχουν αβαθή
επικίνδυνα για τη ναυσιπλοΐα αποκαλούμενα
«Έλενα». Στην αρχαία εποχή ο «Λευτέρης»
εκαλείτο «Μύρμηξ».
Κατά τον πλουν της εμπροσθοφυλακής του
περσικού στόλου τρείς από τις δέκα τριήρεις
εξώκελλαν στην ύφαλο. Όπως διασώζει ο
Ηρόδοτος (Ζ183) ο Ξέρξης διέταξε την ανέ-
γερση στήλης από επεξεργασμένους ογκολί-
θους επί της υφάλου για να επισημανθεί και
να είναι ορατός ο ναυτιλιακός κίνδυνος.
Η στήλη αυτή αποκλήθηκε «Αλεώριο του
Ξέρξη» (από το αρχαιοελληνικό ρήμα αλέ-
ομαι που σημαίνει αποφεύγω, διαφεύγω)
και σημαίνει καταφανές σημείο για αποφυγή
σουμε βαρύτητα στα λόγια του Θεμιστοκλή
στο συγκεκριμένο σημείο και θα πρέπει να
αποδεχτούμε ότι τα ελληνικά πλοία ήταν ελα-
φρύτερα, χαμηλότερα, ευκίνητα και ταχύτε-
ρα, όπως η λογική και οι άλλες περιγραφές
τα παρουσιάζουν.
Έχοντας διατυπώσει τις ανωτέρω σκέψεις
στα μέλη της επιτροπής του Ναυτικού Μου-
σείου της Ελλάδος για τη Ναυμαχία της Σα-
λαμίνας, έτυχε να διαβάσω τα πρακτικά του
43ου Συνεδρίου της Πανελλήνιας Ένωσης
Φιλολόγων που έλαβε χώρα στην Αθήνα από
10 έως 12 Νοεμβρίου του 2016. Το θέμα του
Συνεδρίου ήταν «Η εξερεύνηση της Δυτικής
Μεσογείου και η εφαρμογή νεωτερικών ναυ-
τικών τεχνολογιών κατά την αρχαϊκή εποχή:
Η περίπτωση της Φώκαιας».
Στο Συνέδριο η εισήγηση του φιλολόγου κ.
Κωνσταντίνου Αντύπα, καθηγητή της Ιωνι-
δείου Σχολής Πειραιά και μέλους του Ναυ-
τικού Μουσείου της Ελλάδος, περιέχει την
περιγραφή της ναυμαχίας της Λάδης στα πα-
ράλια της Μιλήτου και γράφει: «… η επιτυχη-
μένη εκτέλεση του «διέκπλου» απαιτούσε όχι
μόνο υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης των ναυ-
τών αλλά και τριήρεις νέου τύπου σε σχέση
με τις τριήρεις πρώτης γενιάς, που χρησιμο-
ποιούνταν από τον περσικό στόλο. Αυτές οι
τριήρεις δεύτερης γενιάς ήταν ταχύτερες από
τις προηγούμενες, με χαμηλότερο κέντρο
βάρους και έφταναν στην ανώτατη ταχύτητα
των περίπου 10 κόμβων μόλις σε 40 δευτε-
ρόλεπτα» και τελειώνει:
«Ο επίλογος όλης αυτής της ιστορίας ναυ-
τικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων θα
γραφεί τον Σεπτέμβριο του 480 π.Χ. στη Σα-
λαμίνα, όπου ο ελληνικός στόλος εκμεταλ-
λευόμενος τις επιδόσεις των εμβολοφόρων
τριήρων δεύτερης γενιάς και εφαρμόζοντας
την τακτική του «διέκπλου» αιφνιδίασε πλή-
ρως τον στόλο των Περσών».
ναυτιλιακού κινδύνου. Ως τέτοιο είναι το αρ-
χαιότερο καταγεγραμμένο κτίσμα στον κόσμο
που κατασκευάστηκε ως υποβοηθητικό της
ναυσιπλοΐας, κατά 2,5 αιώνες αρχαιότερο του
Φάρου της Αλεξανδρείας, που εθεωρείτο το
πρώτο στον κόσμο.
Το έργο αυτό είναι το τρίτο μεγάλο τεχνικό
έργο που υλοποιήθηκε κατά την τρίτη περ-
Περιπλους 112 15
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
σική εκστρατεία και πιστοποιεί το υψηλό επί-
πεδο τεχνικού πολιτισμού των Περσών την
εποχή εκείνη. Τα έργα ήταν η γεφύρωση του
Ελλησπόντου μεταξύ Αβύδου (ασιατική ακτή)
και Σηστού (ευρωπαϊκή ακτή), η διάνοιξη δι-
ώρυγας στην Άκανθο της χερσονήσου του
Άθω και φυσικά το Αλεώριο επί της υφάλου
Μύρμηξ.
Για την ιστορία να λεχθεί ότι η ύπαρξη του
Αλεωρίου επέτρεψε τη διέλευση του περσι-
κού στόλου χωρίς άλλες προσαράξεις επί της
υφάλου, αλλά προφανώς η πορεία που ακο-
λουθήθηκε ήταν πολύ κοντά στη Μαγνησία
και βοηθούσης μιας ισχυρής θαλασσοταρα-
χής περισσότερα από 400 πλοία συνετρίβη-
σαν στη βραχώδη ακτή.
Το Αλεώριο του Ξέρξη ξεχάστηκε, η ιστορία
έτρεξε, οι αιώνες κύλησαν και ύστερα από
1.407 χρόνια, το 1927, όταν Διευθυντής της
Υπηρεσίας Φάρων του Πολεμικού Ναυτικού
ήταν ο Στυλιανός Λυκούδης, ένας ιδιαίτερα
κατηρτισμένος Αξιωματικός, σε εργασίες
που λάμβαναν χώρα επί του φάρου στο Πο-
ντικονήσι, βορείως της Εύβοιας, απέναντι
από το στενό της Σκιάθου, εστάλη το πλοίο
της Υπηρεσίας Φάρων να εξετάσει την περιο-
χή της υφάλου Λευτέρης και να γνωματεύσει
πόσον θα ήταν εφικτό να δημιουργηθεί επ’
αυτής τσιμεντένιο βάθρο για την έδραση αυ-
τομάτου φανού. Οι δύτες του Ναυτικού που
κατεδύθησαν για να κατοπτεύσουν τον βυθό
ανέφεραν στον Λυκούδη ότι στην περιοχή
υπάρχουν περίεργοι ογκόλιθοι που έχουν
υποστεί επεξεργασία για να αποκτήσουν ορ-
Ο Ξέρξης Α' της Περσίας σε ανάγλυφο
στην Περσέπολη.
θογώνιο σχήμα και το υλικό τους δεν ταιριά-
ζει καθόλου με τον βυθό της υφάλου και των
αβαθών εκεί γύρω.
Ο Λυκούδης ερεύνησε όλες τις αρχαίες πη-
γές γεωγράφων και ιστορικών και η μόνη
αναφορά που εντόπισε ήταν του Ηροδότου
που αναφέρει:
«Ηρόδοτος Ζ 183:... των δε δέκα νεών των
βαρβάρων, τρεις επήλασαν επί το έρμα το
μεταξύ εόν Σκιάθου τε και Μαγνησίας, καλε-
όμενον δε Μύρμηκα. Εντάυθα οι βάρβαροι,
επειδή στήλην λίθου επέθηκαν κομίσαντες
επί το έρμα, ορμηθέντες αυτοί εκ Θέρμης, ως
σφοι το εμποδόν εγεγόνεε καθαρόν, επέπλω-
ον πάσησι τήσι νηυσί, ένδεκα ημέρας παρέ-
ντες μετά την βασιλέως εξέλασιν εκ Θέρμης.
Το δε έρμα σφι κατηγήσατο εόν εν πόρω μά-
λιστα, Πάμων Σκύριος».
Δείγματα εξετασθέντα εκ των ογκολίθων
απεδείχθησαν εκ δολομίτου ενώ αντίστοι-
χα δείγματα της υφάλου εκ χαλαζίου. Ήταν
φανερό ότι το 1927 ο Λυκούδης εντόπισε το
Αλεώριο του Ξέρξη γεγονός που επιβεβαιώ-
θηκε τον επόμενο χρόνο.
Ο Λυκούδης ήταν ο πρώτος Αξιωματικός των
ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που κατέλα-
βε θέση στην Ακαδημία Αθηνών. Η ομιλία
για την ονομασία του ως ακαδημαϊκού την 1η
Νοεμβρίου του 1928 είχε ως θέμα:
«Περί εξακριβώσεως χωρίου τινός του Ηρο-
δότου (Πολύμνια 183) αφορώντος εις την
ναυτικήν αρχαιολογίαν»
Στην αναφορά του Λυκούδη αναφέρεται ότι τα
δείγματα των ογκολίθων ομοιάζουν προερχό-
μενα από τη θέση Λατομειό της νησίδας Βαλά-
ξας που βρίσκεται αριστερα του εισπλέοντος
στο όρμο Λιναριά Σκύρου. Πολύ πιθανότερο
θα ήταν να προέρχονται από το Λατομείο της
Σηπιάδας επί της ακτής της Μαγνησίας.

Το Ψηφισμα του θεμιστοκλη

Σ
το συγκεκριμένο ψήφισμα εμφανίζεται ο Θεμιστοκλής να ει-
σηγείται σημαντικά μέτρα για την αντιμετώπιση της περσικής
εισβολής το 481/0 π.X.: ανάθεση της προστασίας της Aθήνας
στην Aθηνά και σε όλους τους θεούς, εκκένωση της πόλης
με αποστολή των γυναικόπαιδων στην Tροιζήνα, των ηλικιωμένων
και της κινητής περιουσίας στη Σαλαμίνα, φύλαξη της Aκρόπολης,
επάνδρωση διακοσίων πλοίων και ολοκλήρωση της διαδικασίας με
τέλεση θυσιών, αποστολή εκατό πλοίων στο Aρτεμίσιο της Eύβοιας
και εκατό σε περιπολίες γύρω από τη Σαλαμίνα και την υπόλοιπη
Aττική, επίτευξη ομόνοιας μεταξύ των Aθηναίων με ανάκληση των
οστρακισμένων και προσωρινή εγκατάστασή τους στη Σαλαμίνα. H
αναγραφή της στήλης έγινε κατά το α΄ μισό του 3ου αι. π.X. και το ψή-
φισμα θεωρείται από κάποιους ερευνητές πιστή αντιγραφή του πρω-
τοτύπου και από άλλους μεταγενέστερο κατασκεύασμα, της εποχής
του Xρεμωνίδειου πολέμου, όταν η Aθήνα, η Σπάρτη και άλλες πόλεις
της Πελοποννήσου υπό την αιγίδα του Πτολεμαίου B΄ Φιλάδελφου
συμμάχησαν εναντίον του Μακεδονικού βασιλείου.
τριήρεις, παῖδας δὲ καὶ γυναῖκας καὶ ἀνδράποδα σῴζειν ἕκαστον ὡς
ἂν δύνηται. [10.5] κυρωθέντος δὲ τοῦ ψηφίσματος οἱ πλεῖστοι τῶν
Ἀθηναίων ὑπεξέθεντο γενεὰς καὶ γυναῖκας εἰς Τροιζῆνα, φιλοτίμως
πάνυ τῶν Τροιζηνίων ὑποδεχομένων· καὶ γὰρ τρέφειν ἐψηφίσαντο
δημοσίᾳ, δύο ὀβολοὺς ἑκάστῳ διδόντες, καὶ τῆς ὀπώρας
λαμβάνειν ἐξεῖναι τοὺς παῖδας πανταχόθεν, ἔτι δ᾽ ὑπὲρ αὐτῶν
διδασκάλοις τελεῖν μισθούς. τὸ δὲ ψήφισμα Νικαγόρας ἔγραψεν.
[10.6]  Οὐκ ὄντων δὲ δημοσίων χρημάτων τοῖς Ἀθηναίοις,
Ἀριστοτέλης μέν φησι τὴν ἐξ Ἀρείου πάγου βουλὴν πορίσασαν
ὀκτὼ δραχμὰς ἑκάστῳ τῶν στρατευομένων αἰτιωτάτην γενέσθαι
τοῦ πληρωθῆναι τὰς τριήρεις, Κλείδημος δὲ καὶ τοῦτο τοῦ
Θεμιστοκλέους ποιεῖται στρατήγημα.  [10.7]  καταβαινόντων γὰρ
εἰς Πειραιᾶ τῶν Ἀθηναίων φησὶν ἀπολέσθαι τὸ Γοργόνειον ἀπὸ
τῆς θεοῦ τοῦ ἀγάλματος· τὸν οὖν Θεμιστοκλέα προσποιούμενον
ζητεῖν καὶ διερευνώμενον ἅπαντα, χρημάτων ἀνευρίσκειν πλῆθος
ἐν ταῖς ἀποσκευαῖς ἀποκεκρυμμένον, ὧν εἰς μέσον κομισθέντων
εὐπορῆσαι τοὺς ἐμβαίνοντας εἰς τὰς ναῦς ἐφοδίων.

[10.1]  Ἔνθα δὴ Θεμιστοκλῆς, ἀπορῶν τοῖς ἀνθρωπίνοις λογισμοῖς
προσάγεσθαι τὸ πλῆθος, ὥσπερ ἐν τραγῳδίᾳ μηχανὴν ἄρας, ση-
μεῖα δαιμόνια καὶ χρησμοὺς ἐπῆγεν αὐτοῖς, σημεῖον μὲν λαμβά-
νων τὸ τοῦ δράκοντος, ὃς ἀφανὴς ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἐκ τοῦ
σηκοῦ δοκεῖ γενέσθαι,  [10.2]  καὶ τὰς καθ᾽ ἡμέραν αὐτῷ προτι-
θεμένας ἀπαρχὰς εὑρίσκοντες ἀψαύστους, οἱ ἱερεῖς ἐξήγγελλον
εἰς τοὺς πολλούς, τοῦ Θεμιστοκλέους λόγον ‹δια›διδόντος ὡς
ἀπολέλοιπε τὴν πόλιν ἡ θεὸς ὑφηγουμένη πρὸς τὴν θάλασσαν
αὐτοῖς· [10.3] τῷ δὲ χρησμῷ πάλιν ἐδημαγώγει, λέγων μηδὲν ἄλλο
δηλοῦσθαι ξύλινον τεῖχος ἢ τὰς ναῦς· διὸ καὶ τὴν Σαλαμῖνα θείαν,
οὐχὶ δεινὴν οὐδὲ σχετλίαν καλεῖν τὸν θεὸν, ὡς εὐτυχήματος με-
γάλου τοῖς Ἕλλησιν ἐπώνυμον ἐσομένην.  [10.4]  κρατήσας δὲ τῇ
γνώμῃ ψήφισμα γράφει, τὴν μὲν πόλιν παρακαταθέσθαι τῇ Ἀθηνᾷ
τῇ Ἀθηνῶν μεδεούσῃ, τοὺς δ᾽ ἐν ἡλικίᾳ πάντας ἐμβαίνειν εἰς τὰς
[10.8] Ἐκπλεούσης δὲ τῆς πόλεως τοῖς μὲν οἶκτον τὸ θέαμα, τοῖς δὲ
θαῦμα τῆς τόλμης παρεῖχε, γενεὰς μὲν ἄλλῃ προπεμπόντων, αὐτῶν
δ᾽ ἀκάμπτων πρὸς οἰμωγὰς καὶ δάκρυα γονέων καὶ περιβολὰς
διαπερώντων εἰς τὴν νῆσον.  [10.9]  καίτοι πολὺν μὲν οἱ διὰ γῆρας
ὑπολειπόμενοι τῶν πολιτῶν ἔλεον εἶχον, ἦν δέ τις καὶ ἀπὸ τῶν ἡμέρων
καὶ συντρόφων ζῴων ἐπικλῶσα γλυκυθυμία, μετ᾽ ὠρυγῆς καὶ πόθου
συμπαραθεόντων ἐμβαίνουσι τοῖς ἑαυτῶν τροφεῦσιν.  [10.10]  ἐν
οἷς ἱστορεῖται κύων Ξανθίππου τοῦ Περικλέους πατρός, οὐκ
ἀνασχόμενος τὴν ἀπ᾽ αὐτοῦ μόνωσιν, ἐναλέσθαι τῇ θαλάττῃ καὶ τῇ
τριήρει παρανηχόμενος ἐκπεσεῖν εἰς τὴν Σαλαμῖνα, καὶ λιποθυμήσας
ἀποθανεῖν εὐθύς· οὗ καὶ τὸ δεικνύμενον ἄχρι νῦν καὶ καλούμενον
Κυνὸς σῆμα τάφον εἶναι λέγουσι.
Μ. Χ. Οικονόμου

16 Περιπλους 112
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
Προτομή Θεμιστοκλή. Προτομή Αισχύλου.
Οι Αθηναιοι αφηνουν την πολη
[10.1]  Τότε ο Θεμιστοκλής, επειδή δεν μπορούσε με ανθρώπινους
συλλογισμούς να φέρει με το μέρος του το πλήθος, έβγαλε στη μέση
ένα τέχνασμα, όπως γίνεται σε παράσταση τραγωδίας· σκέφτηκε δη-
λαδή να τους παρουσιάσει σημεία από τους θεούς και μαντείες. Πήρε
για θεϊκό σημάδι αυτό που έγινε τις μέρες εκείνες με το δράκοντα,
που, όπως λένε, εξαφανίστηκε από το ναό. [10.2] Και, επειδή τις προ-
σφορές που του παράθεταν κάθε μέρα τις έβρισκαν άθικτες, οι ιερείς
το ανακοίνωναν στο λαό, και ο Θεμιστοκλής έδινε την εξήγηση, πως η
θεά παράτησε την Αθήνα και έτσι έδειχνε στους Αθηναίους το δρόμο
προς τη θάλασσα.  [10.3]  Επίσης και με το χρησμό προσπαθούσε να
τραβήξει το λαό, λέγοντας πως το «ξύλινο τείχος» δε φανέρωνε τίποτε
άλλο παρά τα πλοία. Για τούτο και τη Σαλαμίνα ο θεός στο χρησμό του
την ονομάζει «ευλογημένη» και όχι φοβερή ούτε καταραμένη, γιατί
έμελλε να δώσει το όνομά της σε μια μεγάλη ευτυχία των Ελλήνων.
[10.4] Και όταν υπερίσχυσε η γνώμη του, υποβάλλει στην εκκλησία
του δήμου την πρόταση: να εμπιστευτούν την πόλη στην Αθηνά που
είναι προστάτισσά της, και όλοι όσοι έχουν τη στρατεύσιμη ηλικία να
μπούν στα πλοία και να προσπαθεί ο καθένας με όποιον τρόπο μπορεί
να διασώσει τα παιδιά, τις γυναίκες και τους δούλους. [10.5] Όταν η
πρόταση αυτή εγκρίθηκε, οι περισσότεροι από τους Αθηναίους έφε-
ραν γι᾽ ασφάλεια τα παιδιά και τις γυναίκες τους στην Τροιζήνα, όπου
οι κάτοικοι τα δέχονταν με μεγάλη προθυμία. Αποφάσισαν μάλιστα να
αναλάβουν τη διατροφή τους με δημόσια έξοδα, δίνοντας κάθε μέρα
δύο οβολούς στον καθένα, και να επιτρέπουν στα παιδιά να παίρνουν
οπωρικά από παντού, και ακόμη να πληρώνουν γι᾽ αυτά μιστούς σε
δασκάλους. Την πρόταση αυτή την είχε κάμει ο Νικαγόρας. [10.6] Και
Προτομή Αριστείδη.
επειδή το δημόσιο ταμείο των Αθηναίων δεν είχε χρήματα, η βου-
λή του Αρείου Πάγου, καθώς λέει ο Αριστοτέλης, έδωσε σε κάθε
στρατευμένο πολίτη οκτώ δραχμές· αυτό έγινε η κυριότερη αφορ-
μή να γεμίσουν με πληρώματα τα πλοία. Ο Κλείδημος όμως νομίζει
πως και τούτο ήταν τέχνασμα του Θεμιστοκλή.  [10.7]  Λέει δηλαδή
ότι, όταν οι Αθηναίοι κατέβαιναν στον Πειραιά, χάθηκε το κεφάλι
της Γοργόνας από το άγαλμα της θεάς Αθηνάς· ο Θεμιστοκλής τότε
κάνοντας πως το αναζητεί και ψάχνοντας με επιμονή όλα, βρίσκει
μέσα στις αποσκευές πολλά χρήματα κρυμμένα, που δόθηκαν σε
κοινή χρήση και έτσι όσοι μπήκαν στα πλοία είχαν άφθονα εφόδια.
[10.8] Το θέαμα των πολιτών που έμπαιναν στα καράβια και έφευγαν,
σε άλλους προκαλούσε θλίψη και σε άλλους θαυμασμό για την τόλμη
των ανθρώπων αυτών, που έστελναν κατευοδώνοντας τις οικογέ-
νειές τους μακριά, σε άλλο μέρος, ενώ αυτοί, άκαμπτοι στις οιμω-
γές και τα δάκρυα και τα αγκαλιάσματα των γονιών τους, τραβούσαν
αντίκρυ, προς το νησί.  [10.9]  Όμως και οι πολίτες που εξαιτίας των
γηρατειών τους απόμεναν στην πόλη προκαλούσαν λύπη μεγάλη.
Ακόμη μια γλυκιά συμπάθεια που ράγιζε την καρδιά ένιωθε κανείς για
τα ήμερα σπιτικά ζώα, που με φωνές και με λαχτάρα έτρεχαν ακολου-
θώντας τα αφεντικά τους σαν έμπαιναν στα πλοία. [10.10] Ανάμεσα σ᾽
αυτά αναφέρεται στις διηγήσεις και ο σκύλος που είχε ο Ξάνθιππος, ο
πατέρας του Περικλή, που μη βαστώντας να χωριστεί απ᾽ αυτόν πή-
δησε μέσα στη θάλασσα και κολυμπώντας πλάι στο πλοίο βγήκε έξω
στη Σαλαμίνα και μ᾽ εξαντλημένες τις δυνάμεις του ξεψύχησε αμέ-
σως· τάφος δικός του λένε πως είναι εκείνο που δείχνεται ώς σήμερα
και ονομάζεται «Κυνός σήμα».
 Του Κίμωνα Παπαδημητρίου

Αρτεμίσιος
Κολυμβητικός Διάπλους
Αναβίωση μιας Ιστορίας
ή Πραγματοποίηση ενός Μύθου;

Σ
τη Σκιώνη της Μακεδονίας, στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., γεννήθηκε η Ύδνα Κυανή. Πατέρας της ήταν ο διάσημος κολυμβητής
Σκύλλις ή Σκυλίας. Από τα πρώτα της βήματα η μικρή τον παρακολούθησε και τον μιμήθηκε στις θαλασσινές επιδόσεις, εξελισ-
σόμενη σε εκπληκτική δύτρια και κολυμβήτρια μεγάλων αποστάσεων.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Ἱστορίαι, Θ’ 8.8.1 – 8.8.2), το καλοκαίρι του 480 π.Χ. ο στόλος του Ξέρξη στρατολόγησε με τη βία τον
Σκυλία, για να τον χρησιμοποιήσουν εναντίον των Ελλήνων. Έξω απ’ το θεσσαλικό λιμάνι των Αφετών, όπου αγκυροβόλησαν τα περσικά
καράβια, αυτός τους ξέφυγε. Κατόπιν μαζί με την κόρη του, η οποία τον ακολουθούσε, έκαναν απανωτές καταδύσεις και έκοψαν τις
άγκυρες των περσικών πλοίων, προξενώντας μεγάλη σύγχυση, πανικό και φθορές. Στη συνέχεια, κολύμπησαν ογδόντα στάδια, μέχρι το
Αρτεμίσιο και ανέφεραν στους Έλληνες τις προθέσεις του εχθρού και χρήσιμα στοιχεία για το στόλο τους.

ἐν δὲ τούτῳ τῷ χρόνῳ ἐν ᾧ οὗτοι ἀριθμὸν ἐποιεῦντο τῶν νεῶν (ἦν γὰρ ἐν τῷ στρατοπέδῳ τούτῳ Σκυλλίης Σκιωναῖος, δύτης
τῶν τότε ἀνθρώπων ἄριστος, ὃς καὶ ἐν τῇ ναυηγίῃ τῇ κατὰ Πήλιον γενομένῃ πολλὰ μὲν ἔσωσε τῶν χρημάτων τοῖσι Πέρσῃσι,
πολλὰ δὲ καὶ αὐτὸς περιεβάλετο), οὗτος ὁ Σκυλλίης ἐν νόῳ μὲν εἶχε ἄρα καὶ πρότερον αὐτομολήσειν ἐς τοὺς Ἕλληνας, ἀλλ᾽
οὐ γάρ οἱ παρέσχε ἐς τότε.

ὅτεῳ μὲν δὴ τρόπῳ τὸ ἐνθεῦτεν ἔτι ἀπίκετο ἐς τοὺς Ἕλληνας, οὐκ ἔχω εἰπεῖν ἀτρεκέως, θωμάζω δὲ εἰ τὰ λεγόμενά ἐστι
ἀληθέα· λέγεται γὰρ ὡς ἐξ Ἀφετέων δὺς ἐς τὴν θάλασσαν οὐ πρότερον ἀνέσχε πρὶν ἢ ἀπίκετο ἐπὶ τὸ Ἀρτεμίσιον, σταδίους
μάλιστά κῃ τούτους ἐς ὀγδώκοντα διὰ τῆς θαλάσσης διεξελθών.

Ηροδότου Ιστορίαι, βιβλίο Θ’ («Ουρανία») 8.8.1 – 8.8.2

Ο Παυσανίας (Ελλάδος Περιήγησις, 10.19.1 – 10.19.2) αναφέρει ότι η Αμφικτιονία των Δελφών τίμησε τους δυο κολυμβητές για τον
ηρωισμό τους αφιερώνοντάς μετά το τέλος των περσικών πολέμων τους αγάλματα, τα οποία πήρε αργότερα μαζί του ο Νέρων.

παρὰ δὲ τὸν Γοργίαν ἀνάθημά ἐστιν Ἀμφικτυόνων Σκιωναῖος Σκύλλις, ὃς καταδῦναι καὶ ἐς τὰ βαθύτατα θαλάσσης πάσης ἔχει
φήμην: ἐδιδάξατο δὲ καὶ Ὕδναν τὴν θυγατέρα δύεσθαι.

οὗτοι περὶ τὸ ὄρος τὸ Πήλιον ἐπιπεσόντος ναυτικῷ τῷ Ξέρξου βιαίου χειμῶνος προσεξειργάσαντό σφισιν ἀπώλειαν, τάς τε
ἀγκύρας καὶ εἰ δή τι ἄλλο ἔρυμα ταῖς τριήρεσιν ἦν ὑφέλκοντες. ἀντὶ τούτου μὲν οἱ Ἀμφικτύονες καὶ αὐτὸν Σκύλλιν καὶ τὴν
παῖδα ἀνέθεσαν: ἐν δὲ τοῖς ἀνδριᾶσιν ὁπόσους Νέρων ἔλαβεν ἐκ Δελφῶν, ἐν τούτοις τὸν ἀριθμὸν καὶ τῆς Ὕδνης ἀπεπλήρω-
σεν ἡ εἰκών. [καταδύονται δὲ ἐς θάλασσαν γένους τοῦ θήλεος αἱ καθαρῶς ἔτι παρθένοι.]

«Παυσανίου της Ελλάδος περιήγησις», 10.19.1 – 10.19.2

Ἡ ἀγκάλη ἐκείνη, μυστηριώδης καὶ σκοτεινή, ἐθεωρεῖτο ἀπαίσιος διὰ τοὺς τιμίους θαλασσοπόρους· ἐχρησίμευε μόνον διὰ
νὰ ἐκβράζῃ ἡ θάλασσα τὰ πτώματα τῶν πνιγομένων, ὅσους ὁ ἀντικρὺ κείμενος Λευτέρης ―ἡ περίφημος αὕτη ὕφαλος, ἣν
ὁ Ἡρόδοτος ὀνομάζει Μύρμηκα καὶ ἱστορεῖ, ὅτι ὁ Ξέρξης διέταξε νὰ κτισθῇ ὑψηλὸν σῆμα ἐπ᾽ αὐτῆς―, ὅσους, λέγομεν, ὁ
Λευτέρης ἠλευθέρωνε κατὰ καιρούς, ἀπαλλάττων τὰ μὲν πλοῖα τοῦ βάρους τοῦ φορτίου, τοὺς δὲ ναυβάτας τοῦ προσκαίρου
ἄχθους τῆς ζωῆς.

Αλ. Παπαδιαμάντης, Άπαντα τόμος Β΄ («Φτωχός Άγιος»), σελ. 217-218

18 Περιπλους 112
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα

Πάνω: Το στενότερο πέρασμα μεταξύ Πηλίου και Εύβοιας είναι 5,5 ν.μ. (περίπου 10χλμ). Κάτω: Προετοιμασία
Ο ύφαλος που σηματοδοτείται πλέον από φωτοσημαντήρα, περιγράφεται από τον Αλέξανδρο Οι συστηματικές κολυμβητικές περιηγήσεις
Παπαδιαμάντη, ως ελευθερωτής των φορτίων που κουβαλούσαν τα πλοία και οι ναυτικοί. κατά το μήκος των ακτών της περιοχής οδη-
γούσαν από χρόνια τις σκέψεις μου στα λεγό-
μενα για το κατόρθωμα του Σκυλία και της Ύδ-
νας να διασχίσουν κολυμπώντας τα 80 στάδια
που καταλήγουν στο Αρτεμίσιο της Εύβοιας.
Πλησιάζοντας τα 2500 χρόνια από την ιστορική
ναυμαχία ο χρόνος έμοιαζε να εκμηδενίζεται
κάθε φορά στην όψη του δίαυλου που ενώνει
τον Παγασητικό και τον βόρειο Ευβοϊκό με το
Αιγαίο πέλαγος. Ήταν απλώς η συνειδητοποί-
ηση ότι βασικά γνωρίσματα του τοπίου παρέ-
μειναν στο πέρασμα των αιώνων ως σημεία
αναφοράς (ύφαλος Μύρμηξ ή Λευτέρης, λατο-
μείο ή μάρμαρα, άκρα Σηπιάς, Αρτεμίσιο, Ελ-
ληνικά, Καστρί και Παλαιόκαστρο). Ίσως και το
ότι αναγνωρίζω πλέον την επιρροή που ασκεί
η Θάλασσα στους ανθρώπους της ως βασική
αιτία για διάφορους τρόπους πολιτισμικής έκ-
φρασης. Με τον καιρό τα 7 ναυτικά μίλια με-
ταξύ των γειτονικών ακτών μετατράπηκαν αυ-
θόρμητα στις απαραίτητες ανάσες ή χεριές για
έναν διάπλου.
Την περασμένη χρονιά μοιράστηκα τις σκέψεις
και τους υπολογισμούς αυτούς με συντρόφους
από το χώρο της κολύμβησης. Οι συζητήσεις
ήταν σε όλες τις περιπτώσεις σύντομες και η
συμφωνία για την εκτέλεση του εγχειρήμα-
τος άμεση. Αυτό μετέτρεψε την αρχική ιδέα

Περιπλους 112 19
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
σε απόφαση για την πραγματοποίηση ενός
μύθου που θα επιβεβαίωνε τις αναφορές
του «πατέρα της Ιστορίας», τις μετρήσεις
στον χάρτη και τους εμπειρικούς μας υπο-
λογισμούς. Τον Ιούλιο του 2019 μια ομάδα
ερασιτεχνών της κολύμβησης μεγάλων απο-
στάσεων, αποτελούμενη από τους Ζαχαρία
Αλεξανδράκη, Δημήτρη Γιουζέπα, Θωμά
Ματράκη, Κωνσταντίνο Τοπάλη και τον υπο-
γράφοντα, πραγματοποίησε τον παράπλου
της Άκρας Σηπιάδας (ακτογραμμή μήκους
περίπου 10 χλμ.).
Σ’ αυτήν την άσκηση γνωριμίας με τις συνθή-
κες και την ιστορία της περιοχής, συμπεριλή-
φθηκε στην διαδρομή, ως ένας σύντομος δι-
άπλους, η διέλευση από την πρώτη ιστορικά
καταγεγραμμένη κατασκευή που χρησιμο-
ποιήθηκε για διευκόλυνση της ναυσιπλοΐας.
Η μετάβαση στο «αλεώριο του Ξέρξη» (του
οποίου τα υλικά προέρχονται από το γειτονι-
κό λατομείο στο νότιο Πήλιο) προσέφερε την
επιπλέον απόσταση των 2 χλμ. που υπολεί-
πονταν σε σχέση με τον προγραμματισμένο
στόχο, ενώ παράλληλα μετέτρεψε το “βάθος”
των 2500 χρόνων σε ορόσημο για την επικεί-
μενη προσπάθειά μας.

Μετάβαση στον χώρο

και στον χρόνο
Η εξέλιξη των συζητήσεων μακριά από το
τραπέζι της παρέας οδηγούσε σε «διαδρο-
μές» έξω από τις προθέσεις μας και έτσι,
μετά από δυο αναβολές, την Δευτέρα 31 Αυ-
γούστου 2020, ο Δημήτρης Γιουζέπας, η Kai-
tlyn Waters και ο υπογράφων αντικρύσαμε
την ανατολή κολυμπώντας στο πέρασμα από
το Καστρί για το Παλαιόκαστρο.
Έχοντας αφήσει λίγα λεπτά πριν την οπτι-
κή επαφή με τον βυθό της παραλίας στην
αφετηρία μας και μόλις αρχίσαμε να προ-
σαρμοζόμαστε στην ανήλια ακόμα θάλασσα,
νοιώσαμε να κυλάμε πιο εύκολα απ’ όσο πε-
ριμέναμε στην αγκαλιά της. Το κύριο ρεύμα
Πάνω: Κολυμπώντας πάνω από ναυάγιο στον ύφαλο Λευτέρη, τον Ιούλιο του 2019. Κάτω: εισόδου στο στενό μας βοηθούσε. Τα λόγια
Το ξημέρωμα της 31ης Ιουλίου 2020 στις νοτιοανατολικές ακτές του Πηλίου σηματοδότησε μια του Saveiro, από το μικρό φουσκωτό που
μετάβαση, στον χρόνο και στον χώρο. μας συνόδευε, ήταν εξίσου ενθαρρυντικά με
το πρώτο διάλειμμα για νερό: καλύψαμε 1
ν.μ. σε 30’. Ο ίδιος ρυθμός συνεχίστηκε μέ-
χρι το επόμενο σημείο τροφοδοσίας, όταν το
πρωινό αεράκι άρχισε να παίζει με την επι-
φάνεια της θάλασσας. Η ροή προς το Τρίκερι
ακολούθησε τις ακτές του Πηλίου. Η δική
μας πορεία ήταν σχεδόν κάθετη σ αυτήν. Το
ρεύμα δεν θα μας βοηθούσε πλέον. Ούτε και
τα πρώτα κύματα που έφταναν από το στενό
των Ωρεών.
Μετά από σχεδόν δύο ακόμη ώρες πορείας η
υφή της θάλασσας άρχισε να αλλάζει. Είχαμε
περάσει το μέσο του διαύλου. Στο μεταξύ, ο
συντονισμός με το κύμα μας είχε βοηθήσει
να αναπτύξουμε μια κοινή αίσθηση προσα-
νατολισμού και διαχείρισης των δυνάμεών
μας. Οι οδηγίες στον καπετάνιο ήταν να μας
ακολουθεί και κάθε μισή ώρα να περνάει
μπροστά μόνο για την τροφοδοσία μας. Ταξι-
δεύαμε με την δική μας «πυξίδα».
Δεν υπήρχε ανταγωνισμός, παρά μια συ-
ντροφικότητα που μας έκανε να νοιώθουμε
πιο κοντά μας το ιστορικό ζευγάρι. Η αίσθηση

20 Περιπλους 112
 ΥΠΟ ΤΗΝ
ΥΠΟ
ΑΙΓΙΔΑ
ΤΗΝ ΑΙΓΙΔΑ
ΤΗΣ Α.Ε.
ΤΗΣΤΗΣ
Α.Ε.
ΠΡΟΕΔΡΟΥ
ΤΗΣ ΠΡΟΕΔΡΟΥ
ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ
ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ
ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΥ
ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΥ
UNDERUNDER
THE PATRONAGE
THE PATRONAGE
OF H.E.OF
THEH.E.
PRESIDENT
THE PRESIDENT
OF THEOF
HELLENIC
THE HELLENIC
REPUBLIC
REPUBLIC
MS. KATERINA
MS. KATERINA
SAKELLAROPOULOU
SAKELLAROPOULOU

ΣΑΛΑΜ
ΣΑΛΑΜΣΣ480
480π.Χ
π.Χ
..
SALAM
SALAMSS480
480B.C
B.C
..
ΝΑΥΤΙΚΟ
ΝΑΥΤΙΚΟ
ΜΟΥΣΕΙΟ
ΜΟΥΣΕΙΟ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ
ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΑΠΗΧΗΣΗ
ΑΠΗΧΗΣΗ
VISUAL
VISUAL
RESONANCE 2020
RESONANCE 2020

Σ
Γιάν

τ ά
νη
Κωνσ Κωνσ
ς
Γιάν
Βα
θης τάθης
Σ
τ α ν ί
ΒολανΒάοκληαςνK
ταςντίνος
ταντίνο

η
Βα
ς S
δ τανίδ t a t
άκ

άκης Yiaάnκης Yian

Αδανμης Αδαμ
oη
nςstaKnotnin
nis Adam

na VlachnoauVlachou
υ Ioan υ Ioan
a

|
stoasntinos

t a

Χ
Volan Volan
nia

ρ
i

ή
d
akis akis
s kAisda|mΣaτkρiαsτή| ςΣΑ

σ
i s
a

το
|
t a

Χ
ς
n
hηiςs SVtathis V | Μάρκ|οςΜΒάερνκι ος Βενι

ρ
i

ή
d

σ
Π. Γαρου
i s

τ ο ς Πφ
τρθαητής Αθη
ναίος S ναίος S
tratis tratis
ός Mar ός Mar
. Γααλρουφαλ
Athin Athin
kos V kos V
ής Chrisής Chris
enios enios
tos P. tos P.
eos eos
1+21
1+21
ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΙ
ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΙ
α B λάχοα Bλάχο Garou Garou
νν νν il t o s G o l
il e
t m
o sa s
G o| le Σm τέ aφ s α |
ν Σ
ο τέ φ α
αννον falis falis

VISUAL
VISUAL
ARTISTS
ARTISTS
Ιωά Ιω ά λ έμ M
ας ολέμας M ς Ζ ήςς Ζαννής
κ ο κ S t S t
efanos efanos
ίλ τος Γ ίλτος Γ Z a n n Z a n n
M M Zoagrrin aafaZkoi g|rΕaιfρaήkνi η| Η Ειλριήονπη Ηλιοπ is is
Marina M
αφάκη αφάκη ούλου ούλου
ν α Ζωγρνα Ζωγρ Eirini Eirini
I li op I li
oulo oulo op
ρί ρί ndreasAK no dn retaeslliKs o|ntΖeήlν liαs Λ | ιΖνήανραδάΛκιν
Μα Μα τέλλης A έλ λ η ς ηαZρinδάκη Zi u u
Κον ας Κοντ a Lina na Lina
έ α ς έ r d a ki rdaki
ρ ρ it i | Τ ά σ
it ο
i ς | Μ Τ ά
α σ
ν το ς Μ α ν τ
Αν δ δ
Αν ίτη Afroίdτη
ηΛ ηΛ
t i L
i Afrodi t i L ζ α β ζα β
ίνος Tasίνος Tas
so s M so s M
antza antza
Eμπνέονται
Eμπνέονται
οδίτ ροδίτ v vino
Αφ
ρ
Αφ η Μαροη α
ύδ αρούδ
Μ
K a l l i roα e KM a a
l l r
i ro
o ue d Ma a |r oΧ uρ d a |
ήστος ρ Χ
Μήστος Μ inos
ποκ ό ρ ποκ ό ρ
s από τη
από τη Ναυμαχία
Ναυμαχία της Σαλαμίνας
της Σαλαμίνας
λ λ ιρό λλιρό ος ος
Κα Κα ω ν
ro s | Κ ro s | Κ
Boko Boko
σ τ α ν ωτ ί ν ο
σ ς
τ αΠ ν άτ ί
τ νσ οι ς
ο ς Π K ά τ σ ι ο ς K
onstantonstant
inos P inos P
atsio atsio
------------ ------------
s tos ristos t r is T z a m
t r o
is u T z a m o |urΔaιnοiνsύ| Διονύ
s s
Ch r i
Ch μουράνμ
ζα ζ α ο
ς D
η υράνη i m i ς D im i ra n is
σ ης Τσ σης Τσ Inspired
Inspired
by thebyNaval
the Naval
BattleBattle
of Salamis
of Salamis
η ς Τ ης Τ άσης άσης
ρ ρ ανώ|λΜ ηςαΧνά ώρλοηςςM Χa άn ρo οlςisMCanolis C
μήτ ημήτ Tsasis | TΜ sasis haros haros
Δη Δ ysis ysis
n n
Dio Dioς ΨυχοπςαΨ ίδυηχςοπ Jaαnίδ nηisς PJsayncn hiospPesdyicshopedis
νη ιάννη
Γιάν Γ

ΔΙΑΡΚΕΙΑ
ΔΙΑΡΚΕΙΑ
ΕΚΘΕΣΗΣ
ΕΚΘΕΣΗΣ
DURATION
DURATION

17.11
17.11
- 16.01
- 16.01
Φουαγιέ
Φουαγιέ
Δημοτικού
Δημοτικού
Θεάτρου
Θεάτρου
Πειραιά
Πειραιά
Foyer Foyer
of theof
Piraeus
the Piraeus
Municipal
Municipal
Theatre
Theatre

ΔΙΟΡΓΑΝΩΤΗΣ
ΔΙΟΡΓΑΝΩΤΗΣ
/ Organiser
/ Organiser
ΝΑΥΤΙΚΟ
ΝΑΥΤΙΚΟ
ΜΟΥΣΕΙΟ
ΜΟΥΣΕΙΟ
ΕΛΛΑΔΟΣ
ΕΛΛΑΔΟΣ
HELLENIC
HELLENIC
MARITIME
MARITIME
MUSEUMMUSEUM

ΜΟΝΙΜΟΙ
ΜΟΝΙΜΟΙ
ΧΟΡΗΓΟΙ
ΧΟΡΗΓΟΙ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ | peRmANeNT
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ | peRmANeNT
COmmUNICATION
COmmUNICATION
SpONSORS
SpONSORS ΧΟΡΗΓΟΙ
ΧΟΡΗΓΟΙ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ΕΚΘΕΣΗΣΕΚΘΕΣΗΣ
COmmUNICATION
COmmUNICATION
SpONSORS
SpONSORS
Of The Of
exhIbITION
The exhIbITION
 αφιερωμα 2.500 χρoνια θερμοπυλες-σαλαμινα
δυνάμωνε καθώς βλέπαμε ότι πλησιάζουμε
στις ακτές του Αρτεμισίου. Τότε αρχίσαμε
να υποψιαζόμαστε ότι το επιφανειακό ρεύ-
μα (λόγω αέρα) που παρέσερνε το σκάφος,
ήταν σε αντίθετη κατεύθυνση από την ροή
της θάλασσας κατά μήκος των ακτών της
Εύβοιας (που επηρεάζεται από το φαινόμενο
στο στενό του Ευρίπου). Χρειάστηκε ακόμη
μια στάση για τροφοδοσία για να καταλάβου-
με ότι δυσκολευόμαστε να πλησιάσουμε την
ακτή. Οπότε και αποφασίσαμε να κινηθούμε
κόντρα στο κύμα που είχε αρχίσει να κόβει
και να ακολουθήσουμε όσο γίνεται το ρεύμα
που θα μας οδηγούσε στην παραλία της Λια-
νής Άμμου. 1
Το φως που αναδύεται από τις αντανακλάσεις
του βυθού, ακόμη και όταν η ορατότητα είναι
περιορισμένη, υποδηλώνει ότι πλησιάζουμε
στην ακτή. Τα «γένια του Ποσειδώνα» (λι-
βάδια Ποσειδωνίας) είναι «καλοχτενισμένα»
(προς τα δυτικά λόγω της ροής κατά μήκος
των ακτών) και η ατμόσφαιρα είναι ποτισμέ-
νη με ρετσίνι πεύκου (η ευρύτερη περιοχή
είναι ενταγμένη στο δίκτυο Natura, τόσο για
το θαλάσσιο όσο και για το χερσαίο της πε-
ριβάλλον).
Μετά από σχεδόν 5 ώρες κολύμπι η θέα του
ξωκλησιού, κυριολεκτικά εκεί που φτάνει
το κύμα, δεν αφήνει πολλά περιθώρια να
αναρωτηθεί κανείς σε ποιόν Άγιο είναι αφι-
ερωμένο. Το ζευγάρι που συναντάμε να κο-
λυμπάει μπροστά του, ζητάει να μάθει από
πού και πότε ξεκινήσαμε. Είναι ένας τρόπος 2
χαιρετισμού και μετάδοσης πληροφοριών για
τους ανθρώπους της θάλασσας.
Μέχρι να ανάψουμε ένα κερί και να βγούμε
από τον παραθαλάσσιο ναό, το ζευγάρι έχει
εξαφανιστεί. Σαν να μην βρισκόταν ποτέ εκεί
αλλά και σαν να μας περίμενε από καιρό.

Αναγωγή στο σημερινό τοπίο

Τα τοπωνύμια Αφέτες και Αρτεμίσιο που
αποδίδονται στις νότιες ακτές του Πηλίου
και σ’ αυτές της βόρειας Εύβοιας αντίστοιχα,
εντοπίζονται σήμερα σε δυο οικισμούς της
ευρύτερης περιοχής (ο πρώτος στον Παγα-
σητικό και ο δεύτερος στον δίαυλο Τρικερί-
ου). Οπότε ο χώρος της ιστορικής ναυμα-
χίας και των υποβρύχιων δραστηριοτήτων
της Ύδνας και του Σκυλία προσεγγίζονται
διαισθητικά, παρατηρώντας την μορφολο-
γία των ακτών. Ο κατάπλους από το Αιγαίο,
ειδικά με τις συνήθεις για το τέλος του κα-
3
λοκαιριού συνθήκες αέρα και κυματισμού
(4-5bf από Β-ΒΑ), αναδεικνύει κάποιες πι-
θανές θέσεις αγκυροβολίας. Σε συνδυασμό 1. Η συντροφική κολύμβηση βοηθάει στην προσαρμογή της ομάδας στις συνθήκες της ανοι-
με την αναφορά του Ηροδότου για 80 στάδια χτής θάλασσας. 2. Ο προστάτης των ναυτικών περιμένει για μια σύντομη προσευχή. 3. Αττικό
(ανάλογα με τις εκτιμήσεις για το μήκος του αγγείο (570 π.Χ.) ζωγραφισμένο από τον Κλειτία, στο οποίο εικονίζεται το πλοίο του Θησέα να
σταδίου υπολογίζονται από 6 έως 9 ν.μ), προσεγγίζει την ακτή και ένα άτομο να κολυμπά δίπλα σε αυτό.
τα οποία αντιστοιχούν σε εύκολα αναγνω-
ρίσιμες αποστάσεις μεταξύ χαρακτηριστι- χρονική σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα μια τέτοια απόφαση και να πραγματοποιήσει
κών θέσεων της περιοχής, προκύπτει το σε συνδυασμό με την κατοπινή αναφορά του το πέρασμα.
ερώτημα για το κατά πόσο ήταν δυνατόν Παυσανία για την αναθηματική προσφορά Η κολύμβηση είναι ο πιο απλός τρόπος να
να πραγματοποιήθηκε αυτός ο άθλος πριν στους Δελφούς, ως ευγνωμοσύνη για τον απολαύσει κάποιος τη Θάλασσα. Το 2020, ως
από 2.500 χρόνια. Τα λεγόμενα του Ηρόδο- ηρωισμό της Ύδνας και του Σκυλία, μετα- χρονιά που οι Έλληνες για πρώτη φορά στε-
του (με τις όποιες αμφιβολίες διατυπώνει ο τρέπουν σε πεποίθηση την υπόθεση ότι το ρηθήκαμε την επαφή μαζί της, η επανάληψη
ίδιος) υποδεικνύουν τουλάχιστον ότι υπήρ- ζευγάρι των κολυμβητών (ειδικά κάτω από του Αρτεμίσιου κολυμβητικού διάπλου μας
ξε η σκέψη για κάποιον ικανό κολυμβητή τις συνθήκες της επικείμενης σύγκρουσης δίνει και μια μοναδική ευκαιρία να θυμηθού-
που θα μπορούσε να το έχει κάνει. Η δια- των δυο πολιτισμών) ήταν σε θέση να πάρει με τον πολιτισμό μας.

22 Περιπλους 112
 Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P.

3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece,
Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285,
E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

ΜΝΗΜΗ «ΕΛΛΗΣ»
Τήνος, 15 Αυγούστου 1940
Το επίσημο ανακοινωθέν του Υπουργείου Ναυτικών για τον τορπιλισμό του ευδρόμου « Έλλη»
με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1940 ανέφερε τα ακόλουθα:
«Χθες πρωΐαν, περί ώραν 8.30, το σκάφος του ημετέρου πολεμι-
κού στόλου «Έλλη», ενώ ευρίσκετο ηγκυροβολημένον εν μεγάλω
σημαιοστολισμω και εις απόστασιν 800 μέτρων έξωθεν του λιμε-
νοβραχίονος Τήνου, όπου είχε μεταβή επ’ ευκαιρία της μεγάλης
θρησκευτικής εορτής της Παναγίας. Ετορπιλλίσθη αιφνιδίως παρ’
υποβρυχίου αγνώστου εθνικότητος ευρισκόμενου εν καταδύσει.
Τρεις τορπίλλαι εξεσφενδονίσθησαν κατά της «Έλλης», εκ των
οποίων η μια έπληξε το πλοίον εις το μέσον, αι δύο άλλαι ηστό-
χησαν του σκοπού και εξερράγησαν επί του λιμενοβραχίονος. Το
υποβρύχιον παρέμεινεν εν καταδύσει και εξηφανίσθη. Η τορπίλλη
η οποία έπληξε την «Έλλην» εξερράγη κάτωθεν ακριβώς του εν
ενεργεία λεβητοστασίου. Εκ της εκρήξεως ο εν ενεργεία λέβης
του πλοίου εξερράγη. Ωσαύτως η καύσιμος υγρά ύλη του πλοίου
εξεχύθη και ανεφλέγη. Τούτου αποτέλεσμα υπήρξεν ότι το πλοίων
εστερήθη παντός μέσου προώσεως. Το πλήρωμά του προσεπά-
θησε παρ’ όλα ταύτα να το ρυμουλκήσει εις τα αβαθή με την βο-
ήθειαν των ηγκυροβολημένων εις τον λιμένα εμπορικών πλοίων.
Ατυχώς τα ρυμουλκία εθραύσθησαν και η πυρκαϊά η οποία μετε-
δόθη εις το εσωτερικόν του πλοίου εξηνάγκασε το πλήρωμα να
το εγκαταλείψει αφού εξήντλησε παν μέσον προς διάσωσίν του.
Ο κυβερνήτης (Πλοίαρχος Α. Χατζόπουλος) και οι αξιωματικοί
άφηκαν τελευταίοι το σκάφος φλέγομενον, το οποίον εβυθίσθη
την 9.45’. Τα θύματα ανέρχονται εις ένα νεκρόν, το κελευστήν μη-
χανικόν Παπανικολάου, και 29 τραυματίας. Μεταξύ του αστικού
πληθυσμού που ευρίσκετο επί της προκυμαίας τινές εμωλωπί-
σθησαν, μία δε γυνή αρμενικής καταγωγής απέθανε εκ συγκοπής.
Μέχρι της ώρας ταύτης ουδέν στοιχείον περί της εθνικότητος του
24 Περιπλους 112
Φωτογραφία του ελαφρού
καταδρομικού «Έλλη». 1930, αγνώστου.
Ιωάννα Μπερμπίλη, αρχαιολόγος
επιτεθέντος υποβρυχίου κατωρθώθη να εξακριβωθή.»
Η «Έλλη» βυθίστηκε 1 ώρα και 55 λεπτά μετά τον τορπιλισμό. Στην
πραγματικότητα οι νεκροί από το πλήρωμα ανήλθαν στους 8 και
οι τραυματίες στους 24. Η λιτανεία της εικόνας της Μεγαλόχαρης
πραγματοποιήθηκε σε βαρύ κλίμα και χωρίς τη συνοδεία του ναυ-
τικού αγήματος, στο περίβολο της εκκλησίας. (Μαρτυρία Αν.Σκλη-
βανιώτη στο Περίπλους, αρ. τευχ. 64, 2008, σελ. 26-27.) Σύμφωνα
με την περιγραφή των γεγονότων που ακολούθησαν από το Ναύ-
αρχο Δημήτριο Φωκά, ο Ιταλός Ναυτικός Ακόλουθος Μορίν όταν
του ζητήθηκαν εξηγήσεις την ίδια ημέρα από τον Α/ΓΕΝ Ναύαρχο
Αλ. Σακελλαρίου «Προσεποιήθη άγνοιαν και έκπληξιν.» Το από-
γευμα της μέρας του τορπιλισμού το επιβατηγό «Φρίντων» στην
θέση Μπαλί της Κρήτης δέχθηκε επίθεση από 2 αεροσκάφη, την
οποία κατόρθωσε να αποφύγει χωρίς ζημιές και θύματα. Ωστόσο
από το πλοίο παρατήρησαν ευκρινώς τα ιταλικά χαρακτηριστικά
στις ουρές των αεροπλάνων.
Την επομένη ημέρα το πρωί έπλευσαν για την Τήνο τα αντιτορπιλι-
κά «Β. Γεώργιος» και «Β. Όλγα» για να συνοδεύσουν τη νηοπομπή
των 6 επιβατηγών πλοίων που θα μετέφεραν τους προσκυνητές
καθώς και το πλήρωμα της «Έλλης». Σύμφωνα με την μαρτυ-
ρία του Αρχηγού Στόλου Ναυάρχου Ε. Καββαδία, ο οποίος πήγε
στην Τήνο επιβαίνοντος του «Β. Όλγα», τα δύο πολεμικά δέχθη-
καν αεροπορική επίθεση κατά τον πλου τους προς το νησί. Όταν
έφτασαν, όπως γράφει ο Α.Σ. συνέλεξαν τα τεμάχια των τορπιλών
που εξερράγησαν κοντά στο λιμενοβραχίονα και τα μετέφεραν
στο Ναύσταθμο για περαιτέρω έρευνα. Εκεί συστάθηκε τεχνική
επιτροπή στην οποία συμμετείχαν ο Υποναύαρχος Ε. Καββαδίας,
Αρχηγός Στόλου, ο Πλοίαρχος Α. Χατζόπουλος, ο Πλωτάρχης Κ. Δούσης, ο Υπο-
πλοίαρχος Μηχ. Α. Στεριόπουλος και Ανθυποπλοίαρχος Χ. Λεβαντίνος. Η επιτροπή
έβγαλε το πόρισμα της στις 21 Αυγούστου του 1940 στο οποίο καταγράφονται οι
επιγραφές επί των θραυσμάτων που μαρτυρούν την ιταλική προέλευση των τορ-
πιλών, συνεπώς και την εθνικότητα του υποβρυχίου που έκανε την επίθεση. Τα
συμπεράσματα της έρευνας κρατήθηκαν μυστικά από το Γενικό Επιτελείο μέχρι
την 28η Οκτωβρίου του 1940, οπότε δημοσιεύθηκε δεύτερο επίσημο ανακοινωθέν
του Υπουργείου Ναυτικών που πιστοποιούσε ότι το υποβρύχιο που τορπίλισε την
«Έλλη» ήταν ιταλικό.
Μετά τον πόλεμο αποκαλύφθηκε ότι το υποβρύχιο που έκανε την άνανδρη επίθεση
ήταν το «Delfino» με κυβερνήτη τον Giusepe Aicardi. Ένα από τα σημαντικότερα
εκθέματα του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος αποτελούν τα 2 τεμάχια τορπίλης
(ουρά και αεροθάλαμος) που σύμφωνα με το πόρισμα της επιτροπής είναι από την
ιταλική τορπίλη των 45 εκ. που προκάλεσε το ρήγμα στο λιμενοβραχίονα της Τήνου
τον τραγικό Δεκαπενταύγουστο του 1940 (εικ. 2).

Πάνω: Τα 2 τεμάχια τορπίλης

(ουρά και αεροθάλαμος)
που σύμφωνα με το πόρισμα
της επιτροπής είναι από την
ιταλική τορπίλη των 45 εκ.
που προκάλεσε το ρήγμα στο
λιμενοβραχίονα της Τήνου.
Αριστερά: Φωτογραφία στην
οποία αποτυπώνεται η στήλη
από νερό και πέτρες που
προκάλεσε η πρόσκρουση της
τορπίλης στον λιμενοβραχίονα
της Τήνου. Κάτω: Καμπάνα του
ελαφρού καταδρομικού «Έλλη».

Περιπλους 112 25
 Ο τορπιλισμός τoυ Ευδρόμου
«Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου
Ο άνανδρος τορπιλισμός του Ευδρόμου Έλλη την ημέρα του εορτασμού της Χριστιανοσύνης, 15 Αυγούστου
του 1940, από το ιταλικό υποβρύχιο Delfino αποτελεί μια μελανή σελίδα στην παγκόσμια ιστορία και ιδίως στην
ιστορία του Ελληνικού Π. Ν.
Οι τραγικές στιγμές του τορπιλισμού και ο παραδειγματικός ηρωισμός που επέδειξε το πλήρωμα του ελληνικού
πολεμικού περιγράφονται με γλαφυρό τρόπο μέσα από μια επιστολή του τότε ανθυποπλοιάρχου Χρ. Λεβαντίνου,
υπηρετούντος στην ΕΛΛΗ την περίοδο εκείνη, προς τον Κώστα Δενεζάκο υπηρετούντα τότε στο οχυρό Αράξου.
Η επιστολή που αποτελεί μια σημαντική μαρτυρία για τα γεγονότα του τορπιλισμού βρίσκεται στα αρχεία του
ΝΜΕ ύστερα από δωρεά του κ. Κ. Δενεζάκου.

Α
28/8/40
γαπητέ μου Κώστα,
Μετ’ εξαιρετικης ευχαριστήσεως έλαβον την επιστολήν
σου και σ’ ευχαριστώ πολύ, διά τά συγχαρητήριά σου.
Όπως όλοι σχεδόν της τάξεώς μας, χαίρουν φήμης ικα-
νων αξιωματικών και κατά γενικήν ομολογίαν ανήκομεν είς μίαν
εκ των καλλιτέρων τάξεων της Σχολης, νομίζω ότι κατ΄εκείνην
την τρομεράν στιγμήν του τορπιλλισμού, της ωραίας μας ΕΛΛΗΣ,
έκαμον και εγώ κάτι τι....δια να αναδειχθω, όχι μόνον εγώ αλλά
καί ολόκληρος η τάξη μου, συμπεριλαμβανόμενος μεταξύ ετέ-
ρων 3 αξιωματικων του πλοίου ως εξαιρετικώς δράσας κατά γε-
νικήν ομολογίαν πάντων καί ιδίως ΚΥΒΕΡΝΗTOΥ καί ΥΠΑΡΧΟΥ
(Πλοίαρχος ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ -Πλωτάρχης ΔΟΥΣΗΣ).
Προτoύ περιληπτικώς σου εξιστoρήσω τα γεγονότα της 15ης
ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, σου γνωρίζω ότι πραγματικώς ο πατέρας τoυ
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ απέθανε κατά το πρώτον δεκαήμερον τoυ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ,
ο Ιπποκράτης ευρίσκετο εις εκπαιδευτικόν ταξείδι με τον ΑΡΗΝ καί
μόλις επρόλαβε την κηδείαν του, εγώ δέ τό επληροφορήθην όταν
ευρισκόμεθα ηγκυροβολημένοι με την ΕΛΛΗ είς ΜΗΛΟΝ. Προ
επταημέρου περίπου εγένετο και το μνημόσυνόν τoυ.
Περί ώραν 06.25 της 15ης/8/40 ηγκυροβολήσαμε εξωτερικώς
του λιμένος ΤΗΝΟΥ και εις απόστασιν 500 μ. καί διόπτευσιν 227ْ
από του πρασίνου φανού του λιμενοβραχίονος.
Μετά την κλήσιν ήτις εγένετο περί ώραν 06.45 επηκολούθησεν
ανάτασις σκηνών και διαίρεσις αγήματος διά τελετήν. Περί ώραν
07.15 ίπτατο άνω του όρμου αεράκατος αγνώστου εθνικότητος
είς ύψος περίπου 1800 μ.
Άπαντες οι Αξιωματικοί επί του καταστρώματος με γιαλιά ανά
χείρας προσπαθούσαμεν να διακρίνωμεν τα χαρακτηριστικά του
αεροσκάφους, εγώ δε, εν συνεχεία της φυλακής μου εν πλω πα-
ρέλαβον φυλακήν εν όρμω καί διέταξα τον πυράρχην αρχικ. πυρ.
ΚΑΤΣΑΙΤΗ (απέθανε λόγω των τραυμάτων του εν ΤΗΝΩ) νά μετα-
βή παρά τα SKODA όπου ήσαν πάντα εξωπλισμένα ημέραν τε καί Εφημερίδα «Ασύρματος». Παρασκευή, 16 Αυγούστου 1940.
νύκτα, εγώ δέ μετέβην παρά το δάπεδον A/A (Αντιαεροπορικά)
ΤΕΡΝΙ παρακολουθώντας το αεροσκάφος. τούργει, λόγω της αμέσως σχεδόν επακολουθησάσης εκρήξεως
Αφού διέγραψε 2 κύκλους άνωθεν του όρμου απεμακρύνθη. Περί του λέβητος καί καταστροφής απάντων των μηχανημάτων του
ώραν 08.20 ευρισκόμενος εις το δωμάτιόν μου και αλλάζων ίνα πλοίου. Σημειωτέον ότι εξερράγη ο εν ενεργεία λέβης καί ένεκα
μεταβώ εις την τελετήν μετά του κυβερνήτου (φυλακήν θα παρε- τούτου σταμάτησαν ηλεκτρικοί κώδωνες, αντλίαι κ.τ.λ. Εν συνε-
λάμβανε ο 2ος μηχανικός ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΗΣ) ισχυροτάτη δόνησις χεία τροχάδην επί του καταστρώματος εφώναξα τον σαλπιγκτήν
εκλόνισε το πλοίον εγώ δε, εκ του δωματίου μου εξετινάχθην εις όστις δυστυχώς έκειτο τραυματισμένος επί του καταστρώματος, ο
το απέναντι δωμάτιον. Είχε την εντύπωσιν κανείς ότι τεραστία δύ- δε έτερος εξηφανίσθη. Ερχόμενος προς το καρρέ συνήντησα τον
ναμις εσήκωσε το πλοίον, αφού προηγουμένως το εδόνησε ισχυ- κυβερνήτην και Ύπαρχον οίτινες με ηρώτησαν τι συμβαίνει τους
ρότατα. Ημίγυμνος εγερθείς τροχάδην έσπευσα εις την γέφυραν απήντησα δεν γνωρίζω αν πρόκειται περί τορπίλλης ή βόμβας αε-
ίνα κτυπήσω τον κώδωνα συναγερμού, αλλά δυστυχώς δεν ελει- ροσκάφους.

26 Περιπλους 112
Δεν είχαμεν προφθάσει να συνέλθωμεν, οπότε έτεραι 2 εκρή-
ξεις συνετάρασσον και κατακομάτιαζαν τον λιμενοβραχίονα της
ΤΗΝΟΥ συγχρόνως δε διεκρίθησαν ίχνη τορπιλλών. Μετέβην τρο-
χάδην παρά το ΔΕ SKODA ίνα βάλλω, η ομοχειρία των 4 ανδρών
έκειτο επί της πρώρας βαρέως τραυματισμένη, γεμίζω αλλά να
πάρη ο διάβολος τραβώ την σκανδάλην ….ΑΦΛΟΓΙΣΤΙΑ , επήγα νά
τρελλαθώ και μού ‘ρθε να πέσω στη θάλασσα....Η τορπίλλη εκρα-
γείσα κατόπιν προσκρούσεως εις την ΔΕ πλευράν και κάτωθεν
της ΠΜ καπνοδόχου είχεν ανοίξει τεράστιον ρήγμα αρχίζον από
της κουπαστής του ΔΕ καταστρώματος και λήγον εις την κουπα-
στήν του αριστερού καταστρώματος.
Το πλοίον έλαβεν κλίσιν προς τα αριστερά λευκός δε καπνός εξήρ-
χετο από το κατάστρωμα λέμβων ό είχεν καταστραφή τελείως μία
δε τετράκωπος εξεσφενδονίσθη εις απόστασιν 50 μέτρων.
ΔΕ καί ΑΡ κατάστρωμα ημικατεστραμμένα κεραία Α/Τ εκόπη είς
δύο. Πολλοί Υπαξ/κοί έκειντο επί του καταστρώματος τραυματι-
σμένοι και ιδίως βαρέως οι πυράρχης και ναύκληρος. Η φυλακή
του λέβητος είς Υπαξ/κός και 5 ναύται νεκροί.
Αμέσως ήρχισεν η καταβίβασις λέμβων. Κατόπιν διαταγής του
κυβερνήτου μετέβην πλώρα διά να αποκρικώσω την αλυσσίδα,
δυστυχώς το 5ον ό είχομεν φουντάρει ευρίσκετο εντός της θα-
λάσσης, εν συνεχεία μετέβην εις το πρωραίον στεγανόν αλύσσε-
ων, αλλά είχεν γεμίσει νερά ανελθών επί της πλώρας ελάσκαρα
όλη την αλυσσίδα.
(Στεργιόπουλος) Ο πρώτος ανέφερεν εις τον κυβερνήτην ότι ου-
δέν μηχάνημα ελειτούργει. Τό πλοίον εν τω μεταξύ είχεν κλίσιν
20º προς τα αριστερά, ο κυβερνήτης διέταξε τον Κυριαζόπουλον
να μεταβή εντός του λιμένος και να έλθη εμπορικόν ίνα μας ρυ-
μουλκήση και μας πετάξη εξω.
Με επί κεφαλής τον Ύπαρχον και τους ναύτας ητοιμάζαμεν τα
πρυμνήσια προς ρυμούλκησιν. Έν τω μεταξύ πολλαί λέμβοι πολι-
τικαί επλησίαζον κι έβγαζον τό πλήρωμα.
Εγώ δε με τους σημαιοφόρους εκουβαλούσα τους τραυματίας. Να
μη στα πολυλογώ κραδαίνων ένα τσεκούρι κτυπούσα δεξιά και
αριστερά ανοίγων πόρτες φρακαρισμένες μαζί με τον σημαιοφό- Εφημερίδα «Ασύρματος». Δευτέρα, 28 Οκτωβρίου 1940.
ρον ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΝ. Στο επάνω μέρος του πρωτοσέλιδου σημειώνεται:
Αφου επεβιβάσθη των λέμβων το πλήρωμα και οι τραυματίαι ο «Τους γνωρίζωμεν καλά! Είναι οι δειλοί δολοφόνοι της Τήνου».
Κυβερνήτης διέταξε τον Ύπαρχον να επιβιβασθή της ακάτου, μετά
των Αξ/κών. Αυτήν την στιγμήν η κατάστασις του πλοίου ήτο η αφίση τα ρυμούλκια και να απομακρυνθή.
εξής. Φωτιά εις κατάστρωμα λέμβων διαρκώς εξαπλουμένη, επι- Κατόπιν διά της ακάτου απεβιβάσθημε εις την ξηράν, όπου την
φάνεια θαλάσσης περίπου 5 πόντους κάτωθεν των φινιστρινιών, επομένην εσχηματίσθη νηοπομπή και οι ελαφρότεροι τραυμα-
κλίσις του πλοιου προς τα αριστερά 25° περίπου, πρυμνήσια εδί- τίαι, πλήρωμα ΕΛΛΗΣ καί επιτελειον ΕΛΛΗΣ επέβησαν του Β.
δοντο εις το εμπορικόν ΕΣΠΕΡΟΣ καί ανέμενα διαταγήν να μας ΓΕΩΡΓΙΟΥ καί Β. ΟΛΓΑΣ καί απέπλευσαν διά ΠΕΙΡΑΙΑ εκτός εμού
ρυμουλκήσει. όστις παρέμεινα επί 4ήμερον εις ΤΗΝΟΝ δι ειδικήν υπηρεσίαν...
Αξιωματικοί συγκεντρωμένοι παρά τον εξώστην της αριστεράς Τώρα προσωρινώς ευρίσκομαι επί του ΑΒΕΡΩΦ αλλά θα μεταβώ
κλίμακος καί άκατος εις την κλίμακα. Ο κυβερνήτης διατάσσει κατά πάσαν πιθανότητα ως ύπαρχος ΣΦΕΝΔΟΝΗΣ με κυβερνήτην
τον Ύπαρχον να επιβή της ακάτου μετά των αξιωματικών. Μόλις τον πλωτάρχην ΜΑΡΑΤΟΝ.
επιβιβάσθηκαν άπαντες της ακάτου ο κυβερνήτης ιστάμενος παρά Αυτά εν περιλήψει σχετικώς με την άτιμον, όσον και άνανδρον δο-
τον εξώστην είπεν «γειά σας παιδιά» Τότε ανήλθον επί του κατα- λοφονίαν του ωραίου μας πολεμικου.
στρώματός ο Ύπαρχος ο πρώτος και εγώ ο δε Ύπαρχος του είπεν Εσύ τι γίνεσαi; Πως τα περνάς, επληροφορήθην ένα ωραίο γλέντι
ή όλοι κε Κυβερνήτα ή κανείς. Τότε ο κυβερνήτης με εντονότατον σε κάποιο υποβρύχιο, ασφαλώς θα αληθεύει το τοιούτον.
ύφος του λέγει σε θεωρώ υπεύθυνον διά την ζωήν των Αξ/κών Νεώτερα εξ ΑΘΗΝΩΝ, κανένας κινηματογράφος τα βραδινά και
και σε διατάσσω αυτοστιγμεί να επιβής της ακάτου μετά των αξιω- καμία συγκέντρωσι εις το καινούργιο κατάστημα του Ζώναρς ό
ματικών. Ο δε Ύπαρχος απαντά είναι η μόνη φορά που δεν θα σας είναι θαυμάσιον, ή στου Αδάμ όστις απεχωρίσθη από του Γιαννάκη
ακούσω κε Κυβερνήτα. και ήνοιξε κατάστημα σχεδόν παραπλεύρως του Ζώναρς και λέ-
Ο κυβερνήτης διστάσας προς στιγμήν μας ηκολούθησεν αλλά μό- γεται ADAMS.
λις έφθασε και πάλιν επί του εξώστη της κλίμακος εφώναξε Γειά Από τήν παρέαν έχεις πολλούς πολλούς χαιρετισμούς ιδιαιτέρως
σας παιδιά καί ετράπη πρός την γέφυραν. Τότε ανελθών επί του από τους Γιάννη, Τάκη, Τούλα καί Κική.
πλοίου τον ήρπασα εις τας αγκάλας μου και τον κατεβίβασα εις Εκείνη την Φιφή δεν την είδα παρά μόνον μίαν φοράν είχε τα χάλια
την άκατον ήτις αυτοστιγμεί απεμακρύνθη του πλοίου. Λόγω της της. Δεν πιστεύω να σου ανοίγω πληγές; Ελπίζω να με θυμάσαι
αρξαμένης τεραστίας πυρκαϊάς ανεμένετο από στιγμής εις στιγ- και μένα καμμιά φορά και να μου γράφης 2 λόγια...
μήν έκρηξις πυρομαχικών. Το εμπορικόν διαταχθέν έκαμε πρόσω, Τελειώνω την επιστολήν μου και όχι το μυθιστόρημά μου σου
αλλά χειρίσαν βεβιασμένως έκοψε τα 2 συρματόσχοινα και η ρυ- στέλλω τους πλέον εγκάρδιους χαιρετισμούς μου.
μούλκησις συνεχίσθη με 2 συρματόσχοινα.
Το πλοίον ήρχισεν νά ημιβυθίζεται η δέ πυρκαϊά έλαβεν τεραστίας Με αδελφικήν αγάπην
διαστάσεις κατόπιν τουτου ο κυβερνητης διέταξε το εμπορικόν να Τάκης

Περιπλους 112 27
 Του Ηλία Νταλούμη

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΡΕΓΑΤΕΣ
Μια ιστορία 195 χρόνων
Η φρεγάτα είναι ένα θαλάσσιο πουλί, που ζει στις τροπικές και υποτροπικές περιοχές του Ατλαντικού, του Ειρη-
νικού και του Ινδικού Ωκεανού. Εντυπωσιακό στην όψη –το άνοιγμα των φτερών του πλησιάζει τα 2,5 μέτρα– δια-
κρίνεται για την ικανότητά του να πετά συνεχώς επί πολλές ώρες. Αν και θαλασσοπούλι, κολυμπά ελάχιστα, όπως
εξίσου ελάχιστα περπατά. Το θηλυκό είναι μεγαλύτερο σε μέγεθος από το αρσενικό, το οποίο διακρίνεται από ένα
«μπαλόνι» κόκκινου χρώματος που σχηματίζεται στον λαιμό του, την περίοδο της αναπαραγωγής. Οι Ευρωπαίοι
ανακάλυψαν αυτά τα πουλιά όταν άρχισαν να ταξιδεύουν προς την Αμερική ήτοι περί το 1590 με 1600. Προφανώς
και εντυπωσιάστηκαν γιατί σχετικά σύντομα το όνομα φρεγάτα –που είναι άγνωστης ετοιμολογίας– δόθηκε και σε
πλοία. Από τα μέσα του 17ου αιώνα οι φρεγάτες άρχισαν να αποτελούν σημαντικά συστατικά στοιχεία των πολεμι-
κών στόλων. Αυτό κράτησε έως το 1880. Την μεγαλύτερή τους ακμή γνώρισαν από το 1780 έως το 1880, οπότε και
άρχισαν να εξαφανίζονται, καθώς αντικαταστάθηκαν από τα καταδρομικά.

28 Περιπλους 112

Σήμερα όταν μιλάμε για φρεγάτες εννοούμε –εκτός από τα που-
λιά– τα εξής δύο είδη πολεμικών πλοίων:
1). Ιστιοφόρο πολεμικό πλοίο με τρία κατάρτια με σταυρωτές κε-
ραίες. Φέρει πυροβόλα τόσο στο κύριο κατάστρωμα όσο και σε
ένα χαμηλότερο, κλειστό, κατάστρωμα. Η φρεγάτα, που διακρι-
νόταν για την ταχύτητά της, μπορούσε να επιχειρεί τόσο μόνη της
όσο και μαζί με τα πλοία της γραμμής.
2). Σύγχρονο πολεμικό πλοίο που εμφανίστηκε στο Βρετανικό
Ναυτικό (Royal Navy) κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ειδι-
κευόταν στον ανθυποβρυχιακό πόλεμο. Να σημειωθεί ότι το Αμε-
ρικανικό Ναυτικό (US Navy) τα ίδιου τύπου πλοία τα αποκαλούσαν
Αντιτορπιλικά συνοδείας. Με τα χρόνια οι φρεγάτες μεγάλωσαν
σε μέγεθος, ο εξοπλισμός τους εμπλουτίστηκε και σήμερα έχουν
πάρει τη θέση του αντιτορπιλικού. Η φρεγάτα θεωρείται βασική
μονάδα επιφανείας των στόλων και μπορεί να προσβάλει στόχους
επιφανείας, υποβρύχιους, εναέριους, ακόμη και πέρα από τον
ορίζοντα.
Αυτά ως προς την γενική και διεθνή διάσταση του θέματος των
φρεγατών. Να περάσουμε τώρα στην ελληνική του πλευρά, που
Πάνω: Το θαλασσοπούλι που έδωσε το όνομά του στους τύπους των
πλοίων, που αναφερόμαστε. Κάτω: Το HMS Warrior (1861–1883) μια
από τις τελευταίες «θωρακισμένες φρεγάτες» του 19ου αιώνα, εδώ
μουσείο στο Portsmouth της Αγγλίας.
οπωσδήποτε έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η ιστορία ξεκινά τον Φε-
βρουάριο του 1825 όταν συνάφθηκε –στο Λονδίνο– το δεύτερο
δάνειο από την κυβέρνηση της επαναστατημένης Ελλάδας. Πρό-
κειται για μια όντως πονεμένη ιστορία στην οποία –όπως συνηθί-
ζουμε άλλωστε– «βγάζουμε την ουρίτσα μας απέξω» και φορτώ-
νουμε όλα τα κακά στους ξένους. Ελάχιστοι –κυριολεκτικά μετρη-
μένοι στα δάχτυλα του ενός χεριού– ιστορικοί και οικονομολόγοι,
έχουν ασχοληθεί σοβαρά με αυτά τα δάνεια και είναι σε θέση να
μας διαφωτίσουν. Εμείς δεν θα ασχοληθούμε με αυτά καθ’ αυτά τα
δάνεια –δεν είναι αυτό το θέμα μας– αλλά με τις φρεγάτες που είχε
αποφασιστεί να ναυπηγηθούν με εκείνα τα χρήματα.
Αν και τα χρήματα προέρχονταν από την χρηματιστηριακή αγο-
ρά του Λονδίνου, οι φρεγάτες είχε αποφασιστεί από του Έλληνες
«αρμόδιους» να ναυπηγηθούν στις ΗΠΑ αφενός επειδή το βρετα-
νικό κράτος «κρατούσε τα προσχήματα» και δεν ήθελε να εμπλα-
κεί φανερά υπέρ της μιας πλευρά στην ελληνο-τουρκική διαμάχη
και αφετέρου επειδή οι Αμερικανοί ναυπηγούσαν τις μεγαλύτερες
–και από τις καλύτερες– φρεγάτες εκείνη την εποχή. Έτσι λοι-
πόν, το 1825, στάλθηκε στις ΗΠΑ ως επίσημος εκπρόσωπος της
Περιπλους 112 29
  ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΡΕΓΑΤΕΣ Μια ιστορία 195 χρόνων

«Ελληνικής Κυβέρνησης» – η
οποία σημειωτέον δεν είχε
αναγνωριστεί από κανένα
κράτος και κατά την επίσημη
ελληνική ορολογία, ονομαζό-
ταν «Εκτελεστικόν», ο Αλέξαν-
δρος Κοντόσταυλος. Χιώτης
επιχειρηματίας του Λονδίνου,
που αν μη τι άλλο γνώριζε
και αγγλικά και από ναυτιλια-
κά. Το τι έκανε ο εν λόγω στις
ΗΠΑ είναι μια μεγάλη –επίσης
πολύ πονεμένη– ιστορία που
ξεφεύγει από το αντικείμενό
μας. Θα περιοριστούμε λοιπόν
να πούμε ότι ο Κοντόσταυλος
ήρθε σε επαφή με την εταιρεία
Le Roy, Bayard&McEvers, που
θα ενεργούσε ως εντολοδόχος Πάνω: Το USS Hudson, που άρχισε να ναυπηγείται για λογαριασμό δεύτερο «εθνικόνπλοίον»– άρ-
της Ελληνικής Κυβέρνησης. της Ελλάδας ως Liberator. Kάτω: Απεικόνιση της φρεγάτας Ελλάς. χισε να επιχειρεί. Εδώ είναι
Ανατέθηκε λοιπόν στο ναυ- απολύτως λογικό κάποιοι να
πηγείο Christian Bergh & Co, αναρωτηθούν τι έγινε η άλλη
της Νέας Υόρκης η ναυπήγη- φρεγάτα που ναυπηγούνταν.
ση 2 φρεγατών, που σχεδία- Ο Liberatorλοιπόν πουλήθηκε
σε ο Jacob Aaron Westervelt από το ναυπηγείο στο US Navy,
(20.01.1800–21.02.1879). Με πήρε το όνομαUSS Hudson
αυτά τα σχέδια έπαιρνε «το για να παροπλιστεί το 1844.
βάπτισμα του πυρός» στις Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή
ναυπηγήσεις ο εν λόγω Αμε- ήταν η τελευταία φορά που
ρικανός ναυπηγός, που στη το US Navy αγόρασε έτοιμο
συνέχεια θα γινόταν διάσημος. πλοίο και δεν το παρήγγειλε.
Το συνολικό κόστος για τα 2 Και μπορεί η Ελλάς να ήταν
πλοία είχε προϋπολογιστεί στα το μεγαλύτερο και καλύτερο
$ 495,000. πλοίο του Ναυτικού, η κατά-
Και μπορεί η ναυπήγηση να ληξή της όμως ήταν τραγική.
εξελισσόταν ομαλά –στην Φρόντισε να την κάψει –την
πρώτη είχε δοθεί το όνομα Hope (Ελπίδα) και στην δεύτερη το 01.08.1831 στο ναύσταθμο του Πόρου– ο Ανδρέας Μιαούλης,
Liberator (Ελευθερωτής)– η LeRoy, Bayard&McEvers ζητούσε που πολλοί θεωρούν «ήρωα της Επανάστασης», παραβλέποντας
συνεχώς περισσότερα χρήματα. Τελικά η υπόθεση έφτασε στη τα όσα αυτός είχε διαπράξει εναντίον της. Γιατί μπορεί ο Μιαούλης
διαιτησία όπου ο μεν Κοντόσταυλος πήρε τελικά την μία φρεγάτα, να ήταν αυτό που λέμε «ναυτικό μυαλό», σίγουρα όμως πάντοτε
αφού πληρώθηκαν όμως $550,000. Αξίζει πάντως να σημειώ- έδρασε με βάση τα στενά προσωπικά του συμφέροντα. Δεν είχε
σουμε ότι η διαιτητική διαδικασία ανάμεσα στον Κοντόσταυλο και καμία σχέση πχ με τον Κωνσταντή Κανάρη ή και άλλους νησιώτες
την LeRoy, Bayard & McEvers θεωρείται ακόμη και σήμερα μια –Υδραίους, Σπετσιώτες, Ψαριανούς, Κασιώτες, για να μην αναφέ-
από τις πιο χαρακτηριστικές, όπου ο εντολοδόχος εξαπάτησε τον ρουμε τις ξεχασμένες γυναίκες– που όντως πρόσφεραν ανιδιοτε-
εντολέα του. Με την Hope έτοιμη ο Κοντόσταυλος συγκρότησε λώς στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
πλήρωμα που θα την έφερνε στην Ελλάδα. Αν και ο επικεφαλής Η επόμενη φρεγάτα που εντάχθηκε στο Ναυτικό ήταν η Αμαλία.
ήταν ο τότε υποπλοίαρχος Francis Hoyt Gregory  (1789-1866), Αυτό έγινε μετά από 30 χρόνια. Το Νοέμβριο του 1861. Ναυπηγή-
μια σαφώς επιφανής προσωπικότητα του US Navy, το κατώτερο θηκε στο Northfleet του Kent, στη νότια όχθη του Τάμεση, απένα-
πλήρωμα ήταν –κυριολεκτικά– «κάθε καρυδιάς καρύδι» αλλά και ντι από το Tilbury –που θεωρείται το λιμάνι του Λονδίνου– κοντά
περιορισμένο αριθμητικά. Μικρό δείγμα της ποιότητάς του ήταν στις εκβολές του Τάμεση. Έφερε – φυσικά – το όνομα της Amalie
ότι αμέσως μετά τον απόπλου, κάποιοι από αυτό προσπάθησαν Marie Frederike, που όλοι την ξέρουμε ως βασίλισσα Αμαλία. Το
να καταλάβουν το πλοίο και να το οδηγήσουν στην Κολομβία όνομα αυτό όμως δεν το «κράτησε» για πολύ. Μόλις 11 μήνες
–τότε είχε επαναστατήσει κατά της Ισπανίας– και να το πουλή- αργότερα μετονομάστηκε επειδή εκδιώχτηκαν από την Ελλά-
σουν, φυσικά προς ίδιον όφελος. Ο Gregory όμως επιβλήθηκε, δα η Αμαλία και βέβαια ο σύζυγός της βασιλιάς Όθωνας. Το νέο
φυλάκισε τους πρωτεργάτες της στάσης και στις 24.11.1826 κα- όνομα του πλοίου ήταν Ελλάς και παρά το σαφώς άσχημο προ-
τέπλευσε στο Ναύπλιο, όπου και παρέδωσε την Hope, που φυσι- ηγούμενο της φρεγάτας με το ίδιο όνομα, αυτή την φορά μάλλον
κά οι Έλληνες αποκαλούσαν Ελπίς. Αμέσως έγινε η αλλαγή του μακροημέρευσε. Η Ελλάς ήταν ξύλινο πλοίο που παραγγέλθηκε
ονόματός της σε Ελλάς, τοποθετήθηκε πλήρωμα και το πλοίο –το στις 14.07.1859. Τα σχέδια είχε κάνει ο τότε υποναυπηγός –βαθ-

30 Περιπλους 112
 Του Ηλία Νταλούμη

μήθεια της οποίας είχε υπογραφεί στην

Αθήνα, στις 07.06.1981– κατέπλευσε στο
Ναύσταθμο Σαλαμίνας στις 05.11.1982. Ο
τύπος των πλοίων αυτών είχε την ονομα-
σία Kortenaer –από το πρώτο πλοίο της
σειρά – ή Standard – όπως τον είχε ονο-
μάσει το ναυπηγείο τους ή απλώς S όπως
τον αποκαλούσαν όλοι, προφανώς για ευ-
κολία.
Η επόμενη μεγάλη στιγμή –για να μην
πούμε τομή– έγινε πεντέμισι χρόνια αρ-
γότερα. Το Απρίλιο του 1988, όταν υπο-
γράφτηκε η σύμβαση για τη ναυπήγη-
ση 4 φρεγατών τύπου ΜΕΚΟ 200ΗΝ. Η
πρώτη θα ναυπηγούνταν στην Γερμανία,
στις εγκαταστάσεις της Blohm&Voss, στο
Αμβούργο, ενώ οι άλλες 3 στα Ελληνικά
Ναυπηγεία Α.Ε., στον Σκαραμαγκά. Στα
Πάνω: Η ατμοφρεγάτα Ελλάς —πρώην Αμαλία— στο λιμάνι του Πειραιά, περί το 1870. 3 πρώτα πλοία δόθηκαν τα ονόματα των
Kάτω: Η Έλλη F450, φωτογραφία στις 15.11.1981, αμέσως μετά τον κατάπλου της τριών νησιών που είχαν πρωταγωνιστικό
στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας. ρόλο κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας,
ενώ στο τέταρτο το όνομα της ναυμαχίας
χάρη στην οποία –κυριολεκτικά– σώθηκε
ο δυτικός πολιτισμός, το 480 πΧ. Ο λόγος
βέβαια για την Σαλαμίνα. Έτσι είχαμε: Την
Ύδρα F452, τις Σπέτσες F453, τα Ψαρά F454
και την Σαλαμίνα F455.Η πρώτη καθελκύ-
στηκε στις 25.06.1991, ύψωσε σημαία στις
12.11.1992 και κατέπλευσε στο Ναύσταθ-
μο Σαλαμίνας στις 28.01.1993.Εδώ αξίζει
να σημειωθεί ότι η ναυπήγηση των Σπε-
τσών F453, είναι ένα αξιοσημείωτο γεγο-
νός καθώς πρόκειται για την πρώτη ναυ-
πήγηση μεγάλου πολεμικού πλοίου στην
Ελλάδα μετά από 158 χρόνια!
Πριν όμως ενταχθούν οι ΜΕΚΟ 200ΗΝ στο
μός του Ναυτικού ήταν αυτός– ΣπυρίδωνΑθανασίου–Μόστρας Ναυτικό, προηγήθηκαν τρεις άλλες φρεγάτες, που μας παραχω-
(1825–1899). Το συνολικό κόστος, εκτός του οπλισμού, έφτασε ρήθηκαν από τις ΗΠΑ. Ήσαν βεβαίως μεταχειρισμένες και ήδη εί-
τις ₤ 48,006. Από αυτές οι ₤ 30,749 αφορούσαν το σκάφος και οι χαν υπηρετήσει στο US Navy, 22-23 χρόνια. Ήσαν τύπου Knox και
υπόλοιπες £ 17,257 την μηχανή. Χαρακτηριζόταν ως «ατμοφρε- τα πρώτα πλοία που είχαν χαρακτηριστεί στο σύγχρονο US Navy
γάτα» καθώς έφερε ατμομηχανή. Ως πολεμικό χρησιμοποιήθηκε ως φρεγάτες. Αν και σχετικά νέα πλοία ήσαν κάπως «εξειδικευμέ-
μέχρι το 1869. Την περίοδο 1884–1885 χρησιμοποιήθηκε ως Σχο- να» καθώς είχαν ναυπηγηθεί με «προσανατολισμό» τον ανθυπο-
λή Ναυτικών Δοκίμων. Την ίδια χρήση είχε, αγκυροβολημένη στο βρυχιακό πόλεμο, προκειμένου να συνοδεύουν αεροπλανοφόρα.
λιμάνι του Πειραιά, και από το 1892 έως τον Οκτώβριο του 1905. Ο λόγος που τις πήραμε ήταν πολύ-πολύ απλός: Έπρεπε πια να
Παροπλίστηκε το 1906 και διαλύθηκε το 1914. παροπλιστούν τα αντιτορπιλικά τύπου Fletcher και FRAM, που πε-
Η επόμενη φρεγάτα εντάχθηκε στο Ναυτικό μετά από 75 χρόνια! νηντάριζαν… Στις 3 αυτές φρεγάτες δόθηκαν τα ονόματα: Ήπειρος
Στις 10.10.1981. Φυσικά επρόκειτο για μια φρεγάτα σύμφωνα με F456, Θράκη F457 και Μακεδονία F458. Ονόματα ελληνικών γεω-
τον δεύτερο ορισμό που αναφέρουμε στην αρχή. Όμως αυτή δεν γραφικών περιοχών, που σαφώς ήταν εκτός των «παραδοσιακών»
είναι και η μοναδική τομή που έγινε με την Έλλη F450 –γιατί περί ονομάτων που συνήθιζε έως τότε το Ναυτικό.
αυτής πρόκειται– τότε. Η Έλλη F450 είναι το πρώτο μεγάλο πλοίο Το 1993 το Ναυτικό, έχοντας διαπιστώσει την υψηλή ποιότητα
που αγοράστηκε από την Ελλάδα μεταπολεμικά και ύστερα από της Έλλης F450 και της Λήμνου F451, άρχισε να αγοράζει τις τύ-
47 χρόνια. Η σύμβαση για την προμήθειά της υπογράφτηκε στην που Standard ή S που παρόπλιζε το Ολλανδικό Ναυτικό. Πρώτο
Αθήνα στις 15.09.1980, όταν είχε ήδη καθελκυστεί με το όνομα ήταν το Αιγαίον F460. Ακολούθησε ο Αδρίας F459, το 1994. Τώρα
Pieter Florisz F812, και βρισκόταν στο στάδιο της αποπεράτωσης. πώς έγινε το Αιγαίον F460 που προηγήθηκε να πάρει μεγαλύτε-
Κατέπλευσε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας στις 15.11.1981, σχεδόν ρο πλευρικό αριθμό από τον Αδρία F459, που ακολούθησε, είναι
ένα μήνα –28 ημέρες για την ακρίβεια– μετά τις εκλογές της ένα μυστήριο που κανένας δε μπόρεσε να μας το λύσει. Το 1995
18.10.1981, που είχε κερδίσει το ΠΑΣΟΚ και είχε χάσει η ΝΔ. Η παραλάβαμε το Ναβαρίνον F461 και το 1997 τον Κουντουριώτη
δεύτερη όμοια φρεγάτα, η Λήμνος F450 – η σύμβαση για την προ- F462. Μετά –αν και είχε μεσολαβήσει η «περίπτωση των Ιμίων»,

Περιπλους 112 31
  ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΡΕΓΑΤΕΣ Μια ιστορία 195 χρόνων

όπου είχε διαπιστωθεί η ανάγκη αύξησης

των εξοπλιστικών δαπανών και η από-
κτηση σύγχρονων οπλικών συστημάτων–
ακολούθησε ένα κενό, χωρίς να υπάρξει
καμία εξήγηση. Απλώς –όσο απλό μπορεί
να είναι κάτι τέτοιο– ο τότε ΥΕΘΑ απέφευ-
γε τις υπογραφές… Αυτό όμως δεν ήταν
το μοναδικό κακό στην υπόθεση. Οι Ολ-
λανδοί διαπιστώνοντας ότι εμείς δεν είμα-
στε διατεθειμένοι να προμηθευτούμε τις
επόμενες δύο S άρχισαν να ψάχνουν στην
διεθνή αγορά. Βρήκαν πολύ γρήγορα τα
Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που έχοντας
αφθονία χρημάτων, έσπευσαν να αγορά-
σουν το 1997, τις Piet Hein και Abraham
Crijnssen, χωρίς να κάνουν κανένα «πα-
1 ζάρι». Το ζήτημα για μας δεν ήταν ότι χά-
σαμε δύο πλοία. Το ζήτημα ήταν ότι όταν
«χτυπήσαμε ξανά την πόρτα» των Ολλαν-
δών, για επόμενα πλοία, αυτοί έχοντας
«καλομάθει», ζητούσαν υψηλότερη τιμή…
Η συνέχεια ήρθε το 2001 όταν πήραμε την
Μπουμπουλίνα F463. Ακολούθησε ο Κα-
νάρης F464 το 2002, Θεμιστοκλής F465το
2003 και ο Νικηφόρος Φωκάς F466 το
2004.
Όπως μπορεί να παρατηρήσει κάποιος οι
S στο Ναυτικό μας φέρουν «κλασσικά»
ονόματα μεγάλων πλοίων. Με δύο όμως
εξαιρέσεις. Την Μπουμπουλίνα F463 και
το Νικηφόρο Φωκά F466. Και ναι μεν η
Μπουμπουλίνα υπήρξε πρόσωπο του
«μεγέθους» των άλλων τιμωμένων αν-
θρώπων και τόπων, όμως το όνομά της
δεν είχε χρησιμοποιηθεί επί 106 χρόνια!
2
Απότο 1895, όταν το οπλιταγωγό του
Στόλου Μπουμπουλίνα μετασκευάστηκε
σε βασιλική θαλαμηγό που την ονόμα-
σαν Αμφιτρίτη. Το γιατί, δεν πρόκειται να
το μάθουμε ποτέ… Όπως βεβαίως και το
γιατί παροπλίστηκε η Μπουμπουλίνα F463
στις 18.02.2013. Η δικαιολογία ότι «δεν
είχεSONAR» είναι –λίαν επιεικώς– κου-
τή. Αυτό ήταν γνωστό από την εποχή που
αγοράστηκε το πλοίο, καθώς το Canadian
Westinghouse SQS-509/PHS-36 που έφε-
ρε, είχε καταστραφεί σε μια προσάραξη
του πλοίου την εποχή που ανήκε στο Ολ-
λανδικό Ναυτικό. Θα μπορούσαν – όταν
έγιναν οι εκσυγχρονισμοί 6 άλλων S, την
περίοδο 21.07.2004–08.09.2010, να την
είχαν μετασκευάσει σε «φρεγάτα αντιαε-
3
ροπορικής άμυνας». Το κόστος σαφέστατα
και δεν ήταν απαγορευτικό. Απλώς οι τότε
ηγεσίες «το έπαιζαν άνετες» και πίστευ-
1. Η Μακεδονία F450, εκτελεί βολή ASROC σε άσκηση στο Μυρτώο Πέλαγος, τον Απρίλιο
αν ότι θα ξεκίναγαν προγράμματα νέων
του 1998. 2. Οι φρεγάτες τύπου Kortenaer ή Standard ή S, αποτελούν εδώ και πολλά χρόνια
τον κορμό του Στόλου. 3. Οι διαδικασίες εκσυγχρονισμού των φρεγατών ΜΕΚΟ 200ΗΝ θα ναυπηγήσεων…Αξίζει εδώ να πούμε ότι ο
πρέπει να επισπευστούν καθώς έχουν καθυστερήσει απαράδεκτα. εκσυγχρονισμός των S έγινε στα Ελληνικά

32 Περιπλους 112

Ναυπηγεία ΑΕ, στον Σκαραμαγκά με την εξής σειρά: Κουντουριώ-
της F462: 21.07.2004–06.09.2006, Αδρίας F459: 21.04.2005 –14.
02.2007, ΝαβαρίνονF461: 21.01.2006–25.10.2007, Λήμνος F541:
21.11.2006–21.01.2009, Έλλη F450:05.11.2007–17.07.2009 και
Αιγαίον F460:23.07.2008–08.09.2010.
Όσο για το Νικηφόρο Φωκά F466 –που αναμφίβολα είναι ιστορι-
κό όνομα– κανείς δεν θέλησε να ψάξει και να βρει ότι ο εν λόγω
Βυζαντινός στρατηγός και αυτοκράτορας, δεν είχε καμία σχέση με
την θάλασσα. Απλώς κάποιοι από την τότε ηγεσία του Ναυτικού
θεώρησαν ότι έπρεπε να χρησιμοποιήσουν και ένα βυζαντινό όνο-
μα. Το ότι η επιλογή αυτή ήταν μάλλον λάθος, δεν θα κουραστεί
κανείς να το διαπιστώσει. Με λίγο –ελάχιστο– ψάξιμο το βρίσκει.
Κλείνοντας θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όλα τα παραπάνω ανα-
φερόμενα πλοία δεν είναι και οι μοναδικές φρεγάτες που εντάχθη-
καν στο Ναυτικό. Άλλα 5 πλοία του Ναυτικού θα μπορούσαν να
χαρακτηριστούν ως φρεγάτες αλλά είτε επειδή όταν υπηρέτησαν
δεν χρησιμοποιούνταν αυτός ο χαρακτηρισμός ή όταν εντάχθηκαν
είχαν μετασκευαστεί σε άλλου τύπου. Ο λόγος για τα 4 Cannon
ήτοι τα: Αετός 01, Ιέραξ 31, Λέων 54 και Πάνθηρ 67, που χαρακτη-
ρίζονταν ως αντιτορπιλικά συνοδείας, όπως συνηθιζόταν διεθνώς.
Το πέμπτο πλοίο είναι η περίφημη θαλαμηγός Χριστίνα του Αριστο-
Του Ηλία Νταλούμη
Πάνω: Η καναδική
φρεγάτα HMCS
Stormont K327
κατά τον Β΄ Παγκ.
Πόλεμο, πριν
βεβαίως αποκτηθεί
από τον Ωνάση.
Αριστερά: Η
«Χριστίνα» του
Ωνάση στον
Σκορπιό, πριν γίνει
Αργώ στο Ναυτικό.
τέλη Ωνάση, που κληροδότησε στο Ναυτικό –και μετονομάστηκε
σε Αργώ– που ξεκίνησε την ζωή της ως HMCS Stormont K327
(14.07.1943-09.11.1945) και ήταν μια φρεγάτα τύπου River του
Καναδικού Ναυτικού.
Σήμερα το Ναυτικό έχει ανάγκη από νέες φρεγάτες. Ο εκσυγχρο-
νισμός των ΜΕΚΟ 200ΗΝ είναι ένα μικρό –ελάχιστο όσο και απα-
ραίτητο– βήμα, που σαφέστατα έχει καθυστερήσει. Χρειαζόμαστε
οπωσδήποτε 8-10 τέτοια πλοία προκειμένου να ανταποκριθούμε
στις τουρκικές προκλήσεις. Υπάρχει η γαλλική πρόταση για τις τύ-
που Belh@rra, που έχει τα «προβλήματά» της. Στο «βάθος του ορί-
ζοντα φαίνεται» η αμερικανική FFG(X) αλλά σαφώς και δεν υπάρ-
χει κάτι συγκεκριμένο. Τέλος οι Γερμανοί με την ΜΕΚΟ Α-200, δεν
δείχνουν να ενδιαφέρονται και πολύ, αυτήν την περίοδο. Σίγουρα
η επίλυση του θέματος της επαναλειτουργίας των διαφόρων ναυ-
πηγείων στην Ελλάδα θα συμβάλει αποφασιστικά και στην υπόθε-
ση των νέων φρεγατών.
Υστερόγραφο: Αν θέλουμε να είμαστε …πλήρεις, θα πρέπει να
αναφέρουμε ότι έως και τη δεκαετία του 1950, «φρεγάτες» απο-
καλούνταν στην διάλεκτο «της πιάτσας», οι εντυπωσιακές στην
εμφάνιση γυναίκες…
Περιπλους 112 33
 ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΡΕΓΑΤΕΣ Μια ιστορία 195 χρόνων
ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΦΡΕΓΑΤΕΣ
1. Ελλάς ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα. Πρώην: Ελπίς (1826), Hope (1826). ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Christian Bergh & Co, New York, ΗΠΑ.
ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 24.11.1826 - 01.08.1831.
2. Αμαλία   ΤΥΠΟΣ: Ατμοφρεγάτα. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Thomas Pitcher Dockyard, Northfleet, Kent, Ην. Βασίλειο.
ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 11.1861 - 10.1862. Μετονομασία σε Ελλάς: ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 10.1862 - 1906.
3. Έλλη F450 ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 10.10.1981 - σήμερα.
4. Λήμνος F451 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaerή Standard ή S. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen,
Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 18.09.1982 - σήμερα.
5. Ύδρα F452 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα ΜΕΚΟ 200ΗΝ. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Blohm & Voss, Hamburg, Γερμανία. Έναρξη: 17.12.1990, Καθέλκυση:
25.06.1991, ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 12.11.1992 - σήμερα.
6. Σπέτσαι F453 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα ΜΕΚΟ 200ΗΝ. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Ελληνικά Ναυπηγεία ΑΕ, Σκαραμαγκάς.
ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 24.10.1996 - σήμερα.
7. Ψαρά F454 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα ΜΕΚΟ 200ΗΝ. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Ελληνικά Ναυπηγεία ΑΕ, Σκαραμαγκάς.
ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 30.04.1998 - σήμερα.
8. Σαλαμίς F455 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα ΜΕΚΟ 200ΗΝ. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Ελληνικά Ναυπηγεία ΑΕ, Σκαραμαγκάς.
ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 16.12.1998 - σήμερα.
9. Ήπειρος F456 Τύπος: Φρεγάτα Knox. Πρώην: USS Connole DE1056 (30.08.1969 - 30.08.1992). Ναυπήγηση: Avondale Shipyards
Inc, Westwego, New Orleans, Louisiana, ΗΠΑ. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 30.08.1992 - 15.12.1998.
10. Θράκη F457 Τύπος: Φρεγάτα Knox. Πρώην: USS Trippe DE1075 (19.09.1970 -30.07.1992). Ναυπήγηση: Avondale Shipyards
Inc, Westwego, New Orleans, Louisiana, ΗΠΑ. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 30.07.1992 -17.12.2001.
11. Μακεδονία F458 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Knox. ΠΡΩΗΝ: USS Vreeland DE1068 (13.06.1970 - 30.06.1992). ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Avondale
Shipyards Inc, Westwego, New Orleans, Louisiana, ΗΠΑ. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 25.07.1992 -15.12.1998.
12. Αδρίας F459 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Callenburgh F808 (26.07.1979 - 30.04.1994).
ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 30.03.1994 - σήμερα.
13. Αιγαίον F460 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Banckert F810 (29.10.1980 - 14.05.1993).
ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 14.05.1993 - σήμερα.
14. Ναβαρίνον F461 ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer (Standard ή S). Πρώην: Van Kinsbergen F809 (24.04.1980 - 01.03.1995).
ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 01.03.1995 - σήμερα.
15. Κουντουριώτης ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Kortenaer F807 (26.10.1978 - 15.12.1997).
F462 ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 15.12.1997 - σήμερα.
16. Μπουμπουλίνα ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Pieter Florisz F826 (01.10.1983 - 14.12.2001).
F463 ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 14.12.2001-18.02.2013.
ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Jan van Brakel F825 (14.04.1983 -29.11.2002).
17. Κανάρης F464
ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Koninklijke Maatschappij de Schelde, Vlissingen, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 29.11.2002 - σήμερα.
18. Θεμιστοκλής ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Philips van Almonde F823 (02.12.1981 - 24.10.2003).
F465 ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Wilton-Fijenoord, Schiedam, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 24.10.2003 - σήμερα.
19. Νικηφόρος ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα Kortenaer ή Standard ή S. Πρώην: Bloys van Treslong F824 (25.11.1982 -19.11.2004).
Φωκάς F466 ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Wilton–Fijenoord, Schiedam, Ολλανδία. ΥΠΗΡΕΣΙΑ:19.11.2004 - σήμερα.
ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ
1. Liberator ΤΥΠΟΣ: Φρεγάτα. ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Smith & Dimon, NewYork, ΗΠΑ. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: Στο US Navy ως USS Hudson 1828-1844.
2. Αργώ ΤΥΠΟΣ: Θαλαμηγός, πρώην φρεγάτα River. ΠΡΩΗΝ: Χριστίνα (1954-07.1978), HMCS Stormont K327 (14.07.1943–
09.11.1945). ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ: Canadian Vickers Ltd., Montreal, Quebec, Καναδάς. ΥΠΗΡΕΣΙΑ: 29.08.1978 - 1995.

Σας προσκαλούμε να επισκεφθείτε
το περίπτερό μας Hall 3,
Stand No 3.110 στην έκθεση
“Ποσειδώνια 2018”. 4-8 Ιουνίου.
ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ High Performance Ropes
Δένουμε γερά
σε όλο τον κόσμο!
Με τα υψηλής αντοχής σχοινιά πρόσδεσης, αγκυροβολίας και ρυμουλκήσεως.
ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ
Κάβοι και Σχοινιά Προσδέσεως, Αγκυροβολίας και Ρυμουλκήσεως (Υπερ-υψηλού Μοριακού Βάρους Πολυαιθυλενίου,
Αραμιδικά, Πολυμερών Υγρών Κρυστάλλων και Μικτά Πολυεστέρα-Πολυπροπυλενίου), Συρματόσχοινα,
Ανόδια Καθοδικής Προστασίας, Αλυσίδες, Άγκυρες, Εξοπλισμός Λιμένων και Καταστρώματος Πλοίων
Ψαρών 11, 18648, Πειραιάς, T: +30 2104060300 - F: +30 2104626268
E: info@katradis.com - www.katradis.com
 ΣΥΡΟΣ Της Μαίρης Ρώτα
Χαλανδριανή – Καστρί
Σ
την Χαλανδριανή είχε κάποτε το βασίλειό της μια βασιλο-
πούλα που την έλεγαν Ανδριανή. Έγινε όμως χαλασμός
κόσμου και χάλασε ο τόπος από νεροποντές. Από τότε η
βασιλοπούλα ονομάστηκε Χαλ-ανδριανή και με το όνομα
αυτό έμεινε γνωστή και η περιοχή όπου είχε το βασί-
λειό της” Το οροπέδιο της Χαλανδριανής και το γειτονικό του ύψω-
μα Καστρί στην Απάνω Μεριά, είναι τόποι θρύλων και παραδόσεων.
Τα ερείπια που υπήρχαν στην περιοχή και ήταν ορατά, όταν χανόταν
το χορτάρι που τα κάλυπτε, εντυπωσίαζαν και οι απλοί καθημερινοί
άνθρωποι προσπαθούσαν να καταλάβουν και να ερμηνεύσουν τι πα-
ρουσίαζε αυτός ο κατεστραμμένος χώρος, που... ίσως κάποτε ήταν
εντυπωσιακός. Ο σημαντικός αυτός αρχαιολογικός χώρος ασκεί ως
σήμερα γοητεία σε όσους ανθρώπους ( Έλληνες ή ξένους) έχουν την
δυνατότητα να τον επισκεφθούν. Τα ερείπια, που έχουν διατηρηθεί,
έως σήμερα, ανήκουν στον οχυρωμένο οικισμό και σε ένα νεκροτα-
φείο, που περιείχε αρκετούς τάφους της προγενέστερης Πρωτοκυ-
κλαδικής περιόδου 2.700-2.400 π.Χ. περίπου. Όλα τα ερείπια και του
οικισμού και των τάφων θεωρούνται από τις πιο σημαντικές προϊστο-
ρικές θέσεις και υπάρξεις των Κυκλάδων αλλά και ολόκληρου του
Αιγαίου. Σε όλα τα βιβλία της προϊστορικής αρχαιολογίας, όχι μόνο
της Ελλάδας, αλλά και πολλών άλλων χωρών, αναφέρεται η Χαλαν-
δριανή από τις πιο σημαντικές προϊστορικές θέσεις των Κυκλάδων
36 Περιπλους 112
και του Αιγαίου γενικότερα. Φυσικά έγιναν γνωστές χάρη στις συστη-
ματικές ανασκαφές του σπουδαίου αρχαιολόγου Χρήστου Τσούντα το
1898. Ο μεγάλος Έλληνας Αρχαιολόγος Ο Χρήστος Τσούντας1 γεννή-
θηκε στη Θράκη το 1857 και έφυγε από τη ζωή στην Αθήνα το 1934.
Σπούδασε αρχαιολογία στο Μόναχο από περίφημους τότε καθηγητές.
Προσλήφθηκε ως έφορος αρχαιοτήτων στην Ελλάδα από το 1882 και
συνέχισε τη δραστηριότητά του σε πολλές περιοχές της χώρας μας. Το
1904 έως το 1927 υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και
Θεσσαλονίκης... και το 1927 έγινε ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθη-
νών. Ιδιαίτερα θέλησε να ερευνήσει τον αρχαίο πολιτισμό που ανα-
πτύχθηκε στον αιγαιακό χώρο. Φρόντισε για λίγο την Νεολιθική επο-
χή στη Θεσσαλία και στις Μυκήνες, αλλά το μεγάλο του ενδιαφέρον
είχε στραφεί στις Κυκλάδες της 3ης χιλιετίας π.Χ. Έκανε ανασκαφές
στην Αμοργό, λίγες στην Πάρο στη Σίφνο... και έφθασε στη Σύρο τον
Ιούλιο του 1898. Η Σύρος αποτέλεσε τον πιο σπουδαίο και σημαντι-
κό σταθμό της ερευνητικής του αποστολής στις Κυκλάδες, λόγω των
σημαντικών προϊστορικών αρχαιοτήτων του νησιού. Έμεινε ελάχιστα
στην κοσμοπολίτικη τότε Ερμούπολη. Εγκαταστάθηκε μαζί με τους
συνεργάτες του στη Χαλανδριανή, στη θεμωνιά (αγροτική κατοικία)
του Δ. Ξανθάκη. Τελικά, αυτή η κατοικία έγινε το ορμητήριό του για
1 Ο Χρήστος Τσούντας αφιέρωσε μεγάλα Θαυμάσια κείμενα στην Χαλανδριανή
της Σύρου στο βιβλίο του: “Κυκλαδικός Πολιτισμός”.
 Στην αριστερή σελίδα: Η προϊστορική Ακρόπολη της Χαλανδριανής. Πάνω: Η Ακρόπολη της Χαλανδριανής.
Κάτω: Το τηγανόσχημο από το νεκροταφείο της Χαλανδριανής.
τις έρευνές του στο νησί. Άρχισε στις 4 Αυγούστου
του 1898 την ανασκαφή στο νεκτροταφείο της
Χαλανδριανής, που είναι το πιο εκτεταμένο
πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο που έχει
βρεθεί έως σήμερα. Από τις ανασκαφές
έχουν βρεθεί περισσότεροι από 600 τά-
φοι, από όλες τις ανασκαφές που έγιναν
και μετά τον Τσούντα, από τους άλλους
ειδικούς (Renfren, Dounia, Παπαδόπου-
λο κ.α.). Τα κτερίσματα2 είναι πάρα πολλά.
Βρέθηκαν και πολλά εντυπωσιακά αγγεία,
φιάλες πήλινες και μαρμάρινες, όπως και
πανέμορφα μαρμάρινα ειδώλια3 (θεωρού-
νται τα ωραιότερα της Ελλάδος), χάλκινες
σμίλες, ξύλινες χειρολαβές και πολλοί οψιανοί.
Ο οψιανός είναι η πολύτιμη ηφαιστειογενής μαύ-
ρη και σκληρή πέτρα της Μήλου, που από την αρχή
της Νεολιθικής Εποχής χρησιμοποιήθηκε ασταμάτητα
από τον αρχαίο Κυκλαδίτη ως το σπουδαιότερο εργαλείο
του. Αξίζει να γίνει ειδική αναφορά στα “τηγανοειδή” πήλινα
σκεύη του οικισμού, με την ωραίας τέχνης κατασκευή και
ποιότητα πηλού. Τα περισσότερα από αυτά τα “τηγανόσχη-
μα” έχουν μια πανέμορφη εγχάρακτη διακόσμηση, με την
παρουσία του χαρακτηριστικού κωπήλατου πλοίου με το
ψάρι και γύρω – τριγύρω με την ελικοειδή διακόσμηση (ίσως
παρουσιάζει το κύμα της θάλασσας;). Όπως αναφέρουν ειδικοί: “ θαυ-
μαστή αυτή χαρακτική σύνθεση με το θαλασσινό θέμα της μας μιλάει
για τη ναυτική κυριαρχία των Κυκλαδιτών στον Αιγαίο, στο μακρινό
αυτό παρελθόν”.
Χαλανδριανή
Οι Κυκλαδίτες είναι και ήταν, από την αρχαιότητα ναυτικοί και ο ιδι-
2 Κτερίσματα: νεκρικές προσφορές που συνόδευαν τον νεκρό στον τάφο το
νεκρικό δώρο που παρουσίαζε τον νεκρό ή αντικείμενο που αγαπούσε στη
ζωή του. Κτερίζω = Ενταφιάζω.
3 Ειδώλια: Μικρού μεγέθους ομοίωμα που παρουσιάζει τον άνθρωπο. Τα υλι-
κά είναι: Μάρμαρο, ξύλο, πέτρα κ.α.
αίτερος δεσμός τους με τη θάλασσα τους έκανε να
διαλέξουν για την εγκατάστασή τους θέσεις που
ταίριαζαν με αυτή την ιδιότητά τους.
Χαρακτηριστικό δείγμα τυπικού, οργανω-
μένου, πλούσιου και πολυάνθρωπου κυ-
κλαδικού συνοικισμού κοντά στη θάλασ-
σα, με τεχνητή και φυσική οχύρωση, στην
κορφή του λόφου Καστρί, με εύφορες μι-
κρές πεδιάδες για γεωργία και κτηνοτρο-
φία, με εξασφαλισμένο πόσιμο νερό και με
αρκετά μεγάλο νεκροταφείο βρίσκεται στη
Χαλανδριανή. Αυτός ο οικισμός, όπως ανα-
φέρεται από τους ειδικούς, ήταν από τους
σπουδαιότερους όλων των Κυκλάδων και δεν
περιοριζόταν μόνο μέσα στην ακρόπολη, αλλά οι
κάτοικοι είχαν επεκταθεί και σε άλλα σημεία έξω
από τα τείχη τον οικισμού. Πρέπει να ζούσαν πολλοί
άνθρωποι εκεί αφού οι τάφοι του νεκροταφείου ήταν
600 και... ίσως να υπάρχουν και άλλοι. Παράλληλα, από
όλα τα θαυμάσια ευρήματα, οι αρχαιολόγοι έχουν σχημα-
τίσει εικόνα της καλής οικονομικής κατάστασης των κατοί-
κων, από τα πλούσια κτερίσματα*4 που βρέθηκαν στους τά-
φους. Μέσα στην ακρόπολη της Χαλανδριανής φαίνεται ότι
κατοικούσαν δραστήριοι άνθρωποι που φρόντιζαν ιδιαίτερα
τη βιοτεχνία και το εμπόριο.
Οι αρχαιολόγοι, άλλωστε, ανεκάλυψαν μέσα σε ερείπια σπιτιών κομ-
μάτια υλικών για την κατασκευή αγγείων κ.α. που είναι γνωστά από
τα κτερίσματα των τάφων του νεκροταφείου και έχουν τον χαρακτήρα
κεραμικής του νησιού, στα σχήματα και στη διακόσμηση.
Τα Κυκλαδικά ειδώλια, αφιερώματα των Κυκλαδιτών στους νεκρούς
τους (από παριανό μάρμαρο), αποτελούν την πολυτιμότερη προσφο-
ρά τον Κυκλαδικού Πολιτισμού στην Τέχνη.
Έγινε ένα τηλεφώνημα από την Αμερική στη Σύρο και ανέφερε ότι
ετοιμάζονται επτά Αμερικανοί να επισκεφθούν τη Σύρο, ιδιαίτερα να
επισκεφθούν τη Χαλανδριανή και να φροντίσουν να γυριστεί ταινία της
αρχαίας πόλης, μαζί με την αρχαία ιστορία της.
Περιπλους 112 37
 Επίσκεψη στη Σύρο

Της Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, Προέδρου ΝΜΕ

Ή
στοιχεία, αλλά και τις πνευματικές τους δεξιό- προς την Κωνσταντινούπολη και τα μεγά-
ταν η δεύτερη χρονιά φέτος που
τητες και το εμπορικό τους πνεύμα, μπολιάζο- λα αστικά κέντρα των ακτών του Ευξείνου
είχαμε την τύχη να προσκλη-
ντας έτσι και την τοπική αυτόχθονα κοινωνία. Πόντου και φυσικά αντίστροφα προς τα
θούμε από τα παιδιά μας και
Το 1826 η νέα πόλη των αιγαιοπελαγίτικων λιμάνια της Ανατολικής και, κυρίως, της
να περάσουμε λίγες αξέχαστες
οικιστών παίρνει το όνομά της προς τιμήν του Δυτικής Μεσογείου χωρίς να προγραμ-
μέρες στην κοσμοπολίτισσα του
Ερμή, του αρχαίου Θεού του εμπορίου, που ματισθεί και να υλοποιηθεί σταθμός και
Αιγαίου, την πανέμορφη Σύρο. Φέτος όμως
εκφράζει έτσι πολύ εύγλωττα τα ενδιαφέρο- προσόρμιση στο λιμάνι της Ερμούπολης.
πέρα από τις δαντελωτές γαλάζιες παραλίες,
ντα και τις ενασχολήσεις των νέων κατοίκων. Ο πλούτος συσσωρεύεται και η ευμάρεια
Βάρη, Αγκαθωπές, Κόμητο, Φοίνικας, Γα-
Το νησί αναπτύχθηκε ταχύτατα και η Ερ- του επιπέδου ζωής είναι φανερή στα μέγα-
λησσάς και όλα τα τοπωνύμια του Μάρκου
μούπολη αναδείχθηκε στο σημαντικότε- ρα των οικιών των κατοίκων και την πο-
Βαμβακάρη, ξεναγηθήκαμε από την Κυρία
ρο λιμάνι της Ανατολικής Μεσογείου. Δεν λυτέλεια, πρωτοφανή για την εποχή, των
της Σύρου, την πασίγνωστη αρχαιολόγο
μπορούσε να νοηθεί πλους ιστιοφόρου κτιρίων της δημοσίας διοίκησης και των
Μαίρη Ρώτα, στις απίστευτες και εν πολλοίς
άγνωστες ομορφιές των αρχοντικών σπιτιών
της Ερμούπολης, εκεί που είναι, στην κυρι-
ολεξία θα έλεγε κανείς, ζωγραφισμένο το
καταπληκτικό σε πλούτο και ευμάρεια, πα-
ρελθόν της αρχόντισσας Σύρου.
Ευεξήγητο το παρελθόν, καθώς ναι μεν το
νησί περιήλθε στην Οθωμανική εξουσία τον
16ο αιώνα (το 1566), αλλά ουδέποτε το πά-
τησε Τούρκος δεδομένου ότι τελούσε υπό
την προστασία του Πάπα και του Βασιλιά της
Γαλλίας. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι μέχρι και
τον 18ο αιώνα ο πληθυσμός του νησιού ήταν
καθολικός σε μια αναλογία 10 προς 1 με τους
ορθοδόξους κι αυτό εξηγεί κατά πολύ γιατί
οι Οθωμανοί αρκούνταν στην περισυλλογή
κάποιων φόρων χωρίς να επιδιώκουν τη φυ-
σική κατάληψη του νησιού.
Η ανάπτυξη και η δημιουργία της Ερμούπο-
λης άρχισε το 1822 όταν οι πρόσφυγες από τα
κατεστραμμένα γύρω νησιά και τόπους, Χίο,
Ψαρά, Κάσο, Κρήτη, Δυτική Μικρά Ασία, έρ-
χονταν σταδιακά να εγκατασταθούν στο ήσυ-
χο από τουρκικές επιδρομές νησί και προσκό-
μιζαν όλα τα υπάρχοντα και περιουσιακά τους

Στην κεντρική φωτογραφία: Η αρχοντική συνοικία Βαπόρια με τα καπετανόσπιτα και τη μεγαλόπρεπη εκκλησία του Αγίου Νικολάου.
Δεξιά: Η Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη και η αρχαιολόγος Μαίρη Ρώτα.

38 Περιπλους 112
 1 2

Αρχοντικό Κοή (φωτογραφίες 1.-3.)

Το νεοκλασικό αρχοντικό που ανήκει στην οικογένεια Κοή χρονολογείται το 1860 και
βρίσκεται στην καρδιά της Ερμούπολης της Σύρου. Στο κεντρικό σαλόνι της οικίας
υπάρχει μια μοναδική και πανέμορφη οροφογραφία στην οποία απεικονίζονται 8 από
του 12 θεούς της αρχαίας Ελλάδας- ο Δίας, ο Ερμής, η Θέμις, ο Απόλλων, η Δήμητρα,
η Αθηνά, ο Ποσειδώνας και η Άρτεμις. Στις τέσσερις γωνίες μέσα σε κυκλικά πλαί-
σια απεικονίζονται 4 ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821: ο Ρήγας Φεραίος,
ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ο Κωνσταντίνος Κανάρης.

Εμπορικό Επιμελητήριο Κυκλάδων (φωτογραφίες 4.-6.)

Σε πανέμορφο νεοκλασικό κτίριο των αρχών του 19ου αιώνα στεγάζονται και οι υπη-
ρεσίες του Επιμελητηρίου Κυκλάδων. Ιδρύθηκε το 1836 και είναι ένα από τα πρώτα
εμπορικά επιμελητήρια της νεότερης Ελλάδας μαζί με τα αντίστοιχα της Πάτρα και
3 του Ναυπλίου, γεγονός που δείχνει την εξέχουσα σημασία που είχε η Σύρος για την
εμπορική και ναυτιλιακή της επιχειρηματική δραστηριότητα.

4 5 6

πολιτισμικών εκδηλώσεων.
Ένα ελάχιστο δείγμα αυτού του επιπέδου
ζωής είμαστε τυχεροί που είδαμε με την
καθοδήγηση της Κυρίας Ρώτα, όπως ανα-
φέραμε στην αρχή του σημειώματος. Οι
οροφογραφίες στο αρχοντικό Κοή, που μας
ξενάγησε ο ίδιος ο κ. Κοής, ζωγραφισμένες
από Φλωρεντινούς καλλιτέχνες φερμένους
γι αυτό τον σκοπό, δείχνουν ένα πλούτο που
ασφαλώς εντυπωσιάζει, αν μάλιστα αντιπα-
ρατεθεί με το αντίστοιχο επίπεδο ζωής των
λοιπών νησιών του Αιγαίου και των πληθυ-
σμών του γεωγραφικού κορμού της χώρας.
Η συνέχεια της ξενάγησής μας στο θέατρο
της πόλης, στην εκκλησία της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου με τον ομώνυμο πίνακα του Δομή-
νικου Θεοτοκόπουλου, στο αρχοντικό που
φιλοξενεί το Εργατικό Κέντρο Σύρου, όπου
μας ξενάγησε ο Πρόεδρος κ. Μάρκος Βου-
τσίνος, απλά ενίσχυσε τις αρχικές μας εντυ-
πώσεις και αύξησε τον θαυμασμό μας για την
Ερμούπολη και τη Σύρο.
Σε ένα καφέ στο ξενοδοχείο «Ερμής» συζητή-
σαμε τις εντυπώσεις μας με σημαντικές προ-
σωπικότητες της Ερμουπολίτικης κοινωνίας,
την Κυρία Ρώτα, τον Λιμενάρχη Πλωτάρχη κ.
Ιωάννη Βαμβακούση και τον Πρόεδρο των
Συνταξιούχων ναυτικών Κυκλάδων-Σύρου
κ. Γεώργιο Μηλιό.
Εκεί, έχοντας εν όψει τη συνοικία «Βαπόρια»
της Ερμούπολης με όλα τα καπετανόσπιτα
και τα αρχοντικά των σύγχρονων εφοπλι-
στών του νησιού, γίναμε κοινωνοί της επι-
θυμίας των παραγόντων και φυσικά μεγάλου
μέρους του πληθυσμού της πόλης, να δημι-
ουργήσουν ένα Κέντρο Ναυτικής Παράδοσης
Σύρου, ένα Ναυτικό Μουσείο, στο οποίο να
προβάλλεται και να αναδεικνύεται το ναυτικό
παρελθόν και παρόν του νησιού.
Είναι πράγματι παράδοξο πως η πρωτεύουσα
των Κυκλάδων δεν έχει ένα τέτοιο θεσμό να
παρουσιάζει το ναυτικό παρελθόν της. Χωρίς
να θέλουμε να υπεισέλθουμε στα αίτια της
επί αρκετά χρόνια έλλειψης συμφωνίας επ’
αυτού του θέματος, θα επιθυμούσαμε μόνο
να διατυπώσουμε ότι ο Κυκλαδικός δεν ήταν
μόνο ο πρώτος ελληνικός πολιτισμός, αλλά
ήταν συγχρόνως και ο πρώτος παγκοσμίως
«ναυτικός» πολιτισμός. Το γεγονός ότι τέ-
χνεργα του πολιτισμού Κέρος-Σύρος, όπως
τον αποκαλούν οι αρχαιολόγοι, από το 2.700
με 2.300 π.Χ. έχουν βρεθεί στην Ηπειρωτική
Ελλάδα, Κρήτη και στα παράλια της Μικράς
Ασίας, αποδεικνύει την έντονη εμποροναυτι-
κή δραστηριότητα των κατοίκων του νησιού
από την προϊστορική εποχή.
Αυτή την πτυχή του ναυτικού Κυκλαδικού
πολιτισμού πρέπει να προβάλλει το Ναυτικό
Μουσείο της πρωτεύουσας των Κυκλάδων.
Η φετινή μας επίσκεψη στη Σύρο ήταν πλή-
ρης εντυπώσεων και φυσικά συμπληρώσα-
με τις, πάντα ελλειπείς μας, γνώσεις με ένα
πλούτο σκέψεων και πληροφοριών, για τον
οποίον είμαστε ευγνώμονες στην Κυρία Μαί-
ρη Ρώτα και τους εκλεκτούς Κυρίους της
συντροφιάς μας.

Περιπλους 112 39
 ΤΑ ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΦΡΟΥΡΑΣ
ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ
Του Ιωάννη Κατσαβού Ανθυπασπιστή Π.Ν.-Νοσηλευτή, Ερευνητή-Συγγραφέα

1. Πρόλογος
Το επίμαχο αυτό θέμα έχει απασχολήσει
κατά καιρούς, αρκετούς ιστορικούς και
ιστοριοδίφες. Οι εμπεριστατωμένες, όμως
εργασίες τους περιορίζονται κυρίως στην
περιγραφή του μονοπατιού ή της πορεί-
ας, που ακολούθησαν οι Εξοδίτες δια μέ-
σου του Αη Συμιού και των κορυφών του
Αρακύνθου μέχρι την Δερβέκιστα (Ανά-
ληψη) Αποκόρου. Κύρια πηγή των ερευ-
νητών, οι παρόντες ιστοριογράφοι της Γ΄
Πολιορκίας και της Εξόδου, ο Κοζανίτης,
Ν.Κασομούλης (γραμματικός του γηραιού
Ασπροποταμίτη Στρατηγού Ν. Στορνάρη)
ο Ηπειρώτης, Αρτέμιος Μίχος (γραμματι-
κός του Θεσπρωτού Στρατηγού Γ. Κίτσου),
καθώς και ο Στρατηγός Νικόλαος Μακρής,
που προφανώς πολύ αργότερα άκουσε
αφηγήσεις του πατέρα του Στρατηγού του
Αγώνα, Δημητρίου Μακρή.

2. Εισαγωγή
Κατ’ αρχάς θα θυμίσουμε ότι σύμφωνα
με τον λεπτομερειακό Ν. Κασομούλη (τ.
Β’,σελ.172,173), τα συμπαγή Σώματα τα
οποία συγκροτούσαν την αποκαλούμενη
Φρουρά του Μεσολογγίου κατά την Έξοδο
ήταν τέσσερα: Οι Ρουμελιώτες, πολυαριθ-
μότεροι των άλλων (συμπεριλαμβανομέ-
νων του Δ.Μακρή και των Θεσσαλο-Μα-
κεδόνων), οι Σουλιώτες, ολιγάριθμοι (κυ-
ρίως Αξ/κοί, πλαισιωμένοι με αγωνιστές
από άλλες περιοχές), οι Ηπειρώτες (Χει-
μαρριώτες, Χορμοβίτες) και τέλος οι «αυ-
τόχθονες» - όπως τους χαρακτηρίζει επα-
νειλημμένα ο Κασομούλης- Μεσολογγίτες
(πολεμιστές στην ξηρά και στην θάλασσα).
Οι τελευταίοι, χειρίζονταν επί πλέον τα
πυροβόλα των 23ων κανονοστασίων του
φρουρίου καθώς και των 7 επάκτιων πυ-
ροβολείων, ενώ επάνδρωναν τις βασικές
νησίδες καθώς και 8-10 ένοπλα πλοιάρια
της λιμνοθάλασσας.
Ακόμη, όταν γίνεται λόγος για συμπαγές
Σώμα Εξοδιτών Μεσολογγιτών, κρίνεται
αναγκαίο να επισημάνουμε, ότι προφα-
νώς και κυρίως πρόκειται, αφ’ενός για
τους οπλοφόρους υπό τον Αθανάσιο Ρα-
ζηκότσικα (και μετά το χαμό του, υπό τον
Γιαννάκη Ραζηκότσικα), που υπερασπιζό-
ταν, αρχικά την τάπια του Μπότσαρη και
από τον Αύγουστο του 1825 την τάπια
του Φραγκλίνου και αφ’ ετέρου για τους
πυροβολητές όλων των κανονιοστασίων
που συγκέντρωσε τελευταίος, ο Αρχηγός
Πυροβολικού Μήτρος Δεληγιώργης. Θα
προσθέταμε, επίσης, ότι μικροομάδες Με-
σολογγιτών (π.χ. Καρακώστας Δροσίνης
κ.α.) ήταν προσκολλημένοι από την αρχή
της πολιορκίας και στα άλλα τρία Σώματα,
τα οποία και ακολούθησαν όχι μόνο μέχρι
το Ναύπλιο, αλλά και στην συνέχεια.
Πρέπει επίσης να συγκρατήσουμε, ότι αρ-
κετοί Μεσολογγίτες αγωνιστές κατά την
Έξοδο βάδιζαν μαζί με τους αμάχους, που
ήταν κυρίως μέλη των οικογενειών τους.
Εδώ, θα υπογραμμίσουμε ότι στην ανατα-
ραχή που επεκράτησε κατά την Έξοδο, όσο
και ιδίως μετά την αναστροφή και επάνο-
δο των αμάχων στην πόλη, παρατηρήθη-
κε απεγνωσμένη φυγή και από τη δυτική
ιδίως πλευρά της πόλης, προφανώς, μέσω
της λιμνοθάλασσας. Οι κινήσεις αυτές είτε
από την ξηρά είτε από τη θάλασσα, στρά-
φηκαν, τόσο προς την περιοχή Δυτικά του
Αιτωλικού και προς την Παραχελωίτιδα,
όσο και προς τα παρακείμενα Ιόνια νησιά.
Οι πληροφορίες αυτές πηγάζουν από την
προφορική παράδοση, όπως και ενδεικτι-
κά από το αρχείο του Διον.Ρώμα, αλλά και
από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, όπου
ενδεικτικά γίνεται λόγος, τουλάχιστον για
πέντε διασωθείσες Μεσολογγίτικες κανο-
νιοφόρες πάσσαρες, με πλήρωμα 8-10 αν-
δρών, που συμμετείχαν στην άτυχη προ-
σπάθεια ανάκτησης του Αιτωλικού από τον
Άστιγγα, την Άνοιξη του 1828.
Είναι γνωστό βεβαίως ότι πολλοί άμαχοι
ήδη πριν βγει η φάλαγγα από το τείχος
επέστρεψαν, όταν ακούστηκε το «Πίσω
στις Ντάπιες μας» προς την Πόλη μαζί με
αρκετούς πολεμιστές. Και οι μεν πολεμι-
στές σκοτώθηκαν κατά τις συμπλοκές των
επόμενων ημερών μέσα στην πόλη ενώ οι
περισσότεροι άμαχοι (γυναίκες και παιδιά)
αιχμαλωτίστηκαν και ακολούθησαν άλλες
πορείες.
3. Πορεία και Δρομολόγια
των Εξοδιτών
α. Γενικά
Κατ’ αρχάς, η Έξοδος, είναι παραδεκτό
ότι πραγματοποιήθηκε από την ανατολική
πλευρά του τείχους και κατά την επικρατέ-
στερη εκδοχή, σε τρείς κολώνες ή φάλαγ-
γες: Η αριστερή Α’ (Βόρεια) υπό τον Κίτσο
Τζαβέλλα, η κεντρική Β’ υπό τον Δημήτρη
Μακρή και η δεξιά Γ’ (Νότια) υπό τον Νότη
Μπότσαρη, την οποία ακολούθησαν και οι
Μεσολογγίτες (αγωνιστές, επίσημοι, φι-
λέλληνες και οι χιλιάδες άμαχοι). Η γενική
κατεύθυνση όλων, σύμφωνα προς το σχέ-
διο, ήταν προς το «αμπέλι του Κότσικα»
(κοντά στον Αη-Θωμά) και από εκεί προς
την Μονή του Αη-Συμιού, κατόπιν προς την
κορυφή του Αρακύνθου και τέλος προς την
Δερβέκιστα (σημερινή Ανάληψη).

40 Περιπλους 112
 Πάνω: Φανταστική παράσταση γαλλικής προέλευσης, εμπνευσμένη από την άμυνα του Μεσολογγίου.
Εικονίζει ανατίναξη τουρκικού πλοίου έξω από τη λιμνοθάλασσα (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη). Αριστερά:
Ναυτικές επιχειρήσεις στον Πατραϊκό κόλπο. Στο βάθος και στο κέντροτου πίνακα διακρίνεται το όρος
Βαράσοβα, αμέσως ανατολικά από τον όρμο του Κρυονερίου (Συλλογή Κουτλίδη).

β. Μεσολόγγι-Δερβέκιστα
Μετά τις πρώτες αιματηρές συμπλοκές,
όπου έπεσε ηρωικά μαχόμενος ο αρχηγός
των ενόπλων Μεσολογγιτών, Αθανάσιος
Ραζηκότσικας, οι αριστερή Α’ (Κ. Τζαβέλ-
λας) και κεντρική Β’ (Δ. Μακρής) φάλαγ-
γες, άνοιξαν δρόμο και έφθασαν στο πρώτο
συμφωνημένο σημείο, «το αμπέλι του Κό-
τσικα». Εκεί, συνενωμένες πλέον, έδωσαν
αλλεπάλληλες σκληρές συγκρούσεις και
προχώρησαν ως τον Αη-Συμιό. Στην περι-
οχή όμως αυτή, σχεδόν αβοήθητοι από τα
σώματα της υπαίθρου, αιφνιδιάστηκαν κι
έπεσαν σε φονική ενέδρα Τουρκαλβανών
υπό τον Μουστάμπεη. Και αφού υπέστησαν
σημαντικές απώλειες, επί τέλους, με μικρή
συνδρομή των έξω, πέρασαν τον Αράκυν-
θο κατά τα ξημερώματα και ξανάσαναν. Ας
σημειωθεί, ότι τους συνόδευαν και κατέ-
γραφαν επακριβώς τη διαδρομή τους, οι
δυο βασικοί ιστοριογράφοι της τελευταίας
πολιορκίας, Ν.Κασομούλης και Αρτ.Μίχος,
ενώ, όπως ήταν επόμενο, λόγω αγνοίας,
αυτοί δεν κάνουν καμία αναφορά για την
πορεία και την τύχη της Γ’ φάλαγγας (Νό-
της Μπότσαρης και Μεσολογγίτες).
Την άλλη ημέρα, στις 11 Απριλίου, τα σώ-
ματα της Αριστερής Α’ και Κεντρικής Β’
φάλαγγας, κατηφορίζοντας τις βόρειες
πλαγιές του Αρακύνθου και κατά διαστή-
ματα αναπαυόμενοι, μέχρι τότε (χαράματα
11ης Απριλίου) είχαν σημειώσει μόνον την
απώλεια των πρωτοκλασάτων οπλαρχη-
γών, Νικολάου Στορνάρη και Κώστα Σι-
αδήμα, ενώ φερόταν ως αγνοούμενος ο
Νότης Μπότσαρης. Περί το δειλινό, όμως,
και απέχοντας περίπου δυο ώρες πορείας
από τη Δερβέκιστα, έμειναν κάποια στιγμή
κατάπληκτοι όταν κατά την εξιστόρηση
του Ν.Κασομούλη (τ.Β’,σ.280,281) είδαν
να πλησιάζει ο Ν.Μπότσαρης τον οποίο
θεωρούσαν χαμένο και ο οποίος έσπευσε
να τους εξηγήσει ότι: «…εξεκόπη εις την
πρώτην φωτιάν και ορμήν μας…λαβών το
δεξιόν προς το Βοχόρι (Ευηνοχώριο) μέ-
ρος…διέβη εις τον Ζυγόν πολύ δεξιά από
τον Αγιοσιμιό». Και πάλι στις 11 Απριλίου
καμία αναφορά από τους ιστοριογράφους
για το σώμα των Μεσολογγιτών, το οποίο
ακολούθησε τη Γ’ φάλαγγα.
Την επομένη, 12 Απριλίου, στις αφηγήσεις
των παραπάνω από την Δερβέκιστα, επί-
σης καμία μνεία δεν γίνεται για την τύχη
του Σώματος των αυτοχθόνων Μεσολογ-
γιτών της Εξόδου. Και μόνον για μεμονω-
μένους επιζήσαντες, οι οποίοι κατέφθαναν
καθυστερημένοι και έδιναν πληροφορίες
για την σφαγή στον κάμπο, αλλά και για τα
γεγονότα μέσα στην πόλη (Κασομούλης,
οπ.π.σ. 282 και Μακρής σ.77).
Πάντως, τα λεπτομερή αυτά συμβάντα, και
ιδίως μέσα στην πόλη, εκτιμάται βάσιμα ότι
εγνώσθησαν από διάφορες πηγές στον Ν.
Κασομούλη, αρκετά αργότερα, προφανώς
στο Ναύπλιο, επειδή δεν ήταν πρακτικώς
δυνατόν οι κακήν κακώς εξελθόντες να τα
έχουν αμέσως αντιληφθεί. Ο δε Κασομούλης,
κατά την συγγραφή των «Ενθυμημάτων»
του μετά από χρόνια, πιθανώς, τα καταχώ-
ρησε όχι στην ενδεδειγμένη χρονικά θέση.
Επίσης, τονίζεται με έμφαση οι διασω-
θέντες, ανήκοντες στα τρία Σώματα της
φρουράς ήτοι των Ρουμελιωτών, Σου-
λιωτών και Ηπειρωτών, απηύθυναν στις
12 Απριλίου, από την Δερβέκιστα, βαρυ-
σήμαντο ιστορικό έγγραφο στην Κεντρική
Διοίκηση στο Ανάπλι, υπογεγραμμένο από
εννέα (9) εκπροσώπους τους μαζί με τον
Δ.Μακρή, στο οποίο όμως, δεν περιλαμ-
βανόταν κανένας από τους δύο επικεφαλής
του τετάρτου Σώματος των Μεσολογγιτών,
Αντιστρατήγους Γιαννάκη Ραζηκότσικα και
Μήτρο Δεληγιώργη, για τον προφανή λόγο
ότι δεν πέρασαν από τη Δερβέκιστα.
Ήδη, στους ιστοριογράφους προστίθεται
και ο Σπυρομήλιος, βασιζόμενος όμως σε
αφηγήσεις διασωθέντων, τους οποίους
συνάντησε αργότερα στο Ανάπλι (όπου
είχε μεταβεί αρκετά πριν από την Έξοδο
μαζί με άλλους για να ζητήσει βοήθεια).

Περιπλους 112 41
 1 2
1. O Κυριάκος "Κίτσος" Τζαβέλας ή Τσαβέλλας (Σούλι, 1801-Μεσολόγγι, 9 Μαρτίου 1855) ήταν Έλληνας αγωνιστής της επανάστασης του '21 από το Σούλι της
Ηπείρου και μετέπειτα στρατηγός, υπουργός και πρωθυπουργός. 2. Ο Δημήτριος Μακρής (1772-1841) ήταν Έλληνας αγωνιστής της Επανάστασης του 1821. Ήταν
μέλος της Φιλικής Εταιρείας και ένας από τους ισχυρότερους οπλαρχηγούς του αγώνα στην δυτική Στερεά Ελλάδα. 3. Ο Μεχμέτ Ρεσίτ Πασάς (ο επονομαζόμενος
Κιουταχής, 1780-1839), ήταν σπουδαίος Οθωμανός στρατηγός κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης που αργότερα διετέλεσε και Μέγας Βεζίρης.
γ. Δερβέκιστα-Πλάτανος
Συνεχίζοντας προς ΒΑ το οδοιπορικό, η
Φρουρά του Μεσολογγίου [τα τρία Σώ-
ματα, πλην του τετάρτου των Μεσολογ-
γιτών (Κασομούλης σ.291)] και αφού πέ-
ρασαν τον ποταμό Εύηνο από το γεφύρι
της Αρτοτίβας και μετρήθηκαν, έφθασαν
στις 13 Απριλίου στον Πλάτανο Ναυπα-
κτίας, όπου τους ανέμενε ο Γ. Καραϊσκά-
κης, άρρωστος στο ξυλοκρέβατό του.
Και πάλι εδώ ουδεμία αναφορά γίνεται για
το Σώμα των Μεσολογγιτών, ενώ ούτε ο Γ.
Καραϊσκάκης τους αναζήτησε.
δ.Πλάτανος-Λομποτινά ή Μεσολόγγι-
Λομποτινά
Μετά από παραμονή στον Πλάτανο επί
2ήμερο, στις 15 Απριλίου κινήθηκαν ΝΑ,
πέρασαν τον ανατολικό παραπόταμο του
Ευήνου, Κότσαλο και έφθασαν στις 16
Απριλίου στη Μεγάλη Λομποτινά (σημερι-
νή Άνω Χώρα).
Εδώ, τελικά, μετά από έξι ημέρες, έχουμε
την πρώτη εγγραφή στον (τ.Β’, σ.293 του
Ν. Κασομούλη) για το Σώμα των Μεσολογ-
γιτών, η οποία έχει ως εξής:
«Οι Μεσολογγίται, συγκεντρωμένοι υπό
τον Καπετάν Μήτρον Δεληγιώργη και
Γιαννάκη (Ραζή) Κότσικα, μή έχοντες τας
απαιτήσεις (μισθών) της επιλοίπου Φρου-
ράς, αποσπασθέντες ετράβηξαν, χωρίς να
σταθούν πουθενά, δια το Ναύπλιον».
Κατά λογική εκτίμηση, ατυχώς δεν έχουν
εντοπιστεί έως τώρα γραπτά κείμενα – η
φάλαγγα των Μεσολογγιτών, ακολουθού-
σα την Γ’ φάλαγγα του Νότη Μπότσαρη,
μετά τον πρόωρο χαμό του αρχηγού τους
Αθανασίου Ραζηκότσικα, και την αναστά-
τωση που προκλήθηκε κατά τις πρώτες
συγκρούσεις, παρεξέκλινε από το αρχικά
καθορισθέν δρομολόγιο προς το «αμπέλι
του Κότσικα» - Αη Συμιό και προφανώς
ακολούθησε, ως ένα σημείο την πορεία
42 Περιπλους 112
του Νότη Μπότσαρη, δηλαδή, «προς το
Βοχόρι…και διέβη εις τον Ζυγόν (Αρά-
κυνθο) πολύ δεξιά από τον Αγιοσιμιό».
Από κει και πέρα, ακόμη και το κείμενο του
Ιταλού γιατρού στην υπηρεσία του Ιμπρα-
ήμ, Alfonse Nuzzo Mauro “Η Καταστρο-
φή του Μεσολογγίου” (La Catastrophe di
Messolonghi), επιβεβαιώνει αυτή την πλη-
ροφορία και αναφέρει:
«….οι Μεσολογγίτες βρήκαν καιρό να
ξεφύγουν προς την πλευρά του Ευήνου
ποταμού, διατρέχοντας απόσταση δυο πε-
ρίπου μιλίων. Εκεί όμως τους περίμενε ο
ίδιος ο Ιμπραήμ με χιλίους εκλεκτούς ιπ-
πείς. Σ’ αυτό το σημείο έγινε τρομακτικό
μακελειό. Μερικές εκατοντάδες άνδρες
και πολλές τολμηρές γυναίκες άνοιξαν τέ-
λος ένα πέρασμα και κατόρθωσαν να δια-
φύγουν στο βουνό».
Παραπλήσια, όχι όμως και επιβεβαιωμένη,
είναι η πληροφορία του Άγγλου φιλότουρκου
Πρόξενου στην Πάτρα, Φίλιπ Γκρην στο κεί-
μενο του: «Σκηνές του Πολέμου στην Ελλά-
δα», (“Scetses of the war in Greece”,σ.246),
ότι «μερικοί από τους διασωθέντες πήγαν
στη Ναύπακτο και παραδόθηκαν στους εκεί
Τούρκους».
Θα παραπέμψουμε επίσης στους ζωγραφι-
κούς πίνακες των Ματσόλα (Επέλαση του
Ιππικού του Ιμπραήμ στον κάμπο), του Ντε
Λανσάκ (Η αυτοκτονία της Μεσολογγίτισσας,
που έχει ήδη σκοτώσει το παιδί της), του
Ναρντούτσι (Μια Μεσολογγίτισσα με σπαθί
ανοίγει δρόμο), στους οποίους παρουσιάζο-
νται σκηνές μόνο στον κάμπο, ανατολικά του
Μεσολογγίου.
Ύστερα από τα παραπάνω εκτεθέντα, αλλά
και την τοπογραφική μελέτη των απόκρη-
μνων ΝΑ καταπτώσεων του Αρακύνθου,
φαίνεται ότι το Σώμα των Μεσολογγιτών,
προ ή κατά την επέλαση του ιππικού του
Ιμπραήμ, παρεξέκλινε και κινήθηκε προς
ΒΑ στα ριζά του Αρακύνθου και διέσχισε
3
κάθετα τις ΝΑ υπώρειές του, περίπου στο
ύψος του σημερινού οικισμού Στουμπαίι-
κα, πάνω από τα ερείπια της αρχαίας Κα-
λυδώνας. Από εκεί έφθασε στην περιοχή
του Αγ.Γεωργίου και διάβηκε τον Εύηνο
στο τμήμα μεταξύ Σκάλας Μαυρομάτη (ΒΔ
απολήξεις Βαράσοβας) και τωρινής γέφυ-
ρας Μπανιά, με επικρατέστερο σημείο την
περιοχή Παραδείσι – Τρίκορφο, δυτικά και
ανατολικά του Ευήνου (Βλέπε, μελέτη Γ.
Χαρίτου για τα περάσματα Ευήνου, «Οδικό
Δίκτυο Ναυπακτίας», Μεσολόγγι 2009, σελ
139,140).
Η συνέχεια της κίνησης του Σώματος των
Μεσολογγιτών, θα μπορούσε να είναι προς
Ρηγάνιο-Μεγάλη Λομποτινά, με ενδιάμε-
σες στάσεις, όπου στις 16 Απριλίου συνά-
ντησαν τα άλλα τρία Σώματα.
Ακολούθως, στις 19 Απριλίου, σύμφωνα
με τον Κασομούλη (Οπ.π.σ.293), όλα τα
Σώματα της Φρουράς του Μεσολογγίου
εγκατέλειψαν τη Μεγάλη Λομποτινά και
προχώρησαν, διαιρεθέντα σε δυο μέρη,
επί των εξής δρομολογίων – για το πρώτο
μιλά ο Κασομούλης, ενώ το δεύτερο βάσι-
μα πιθανολογείται.
ε.Λομποτινά-Σάλωνα-Αράχωβα-
Δόμβραινα-Περαχώρα-Κόρινθος-
Ναύπλιο
Τα τρία Σώματα, των Ρουμελιωτών, Σου-
λιωτών και Ηπειρωτών, ακολουθούμενα
και από τα τμήματα της υπαίθρου (πλην
της δυνάμεως 300 ανδρών περίπου υπό
τον Καραϊσκάκη), επειδή διαλύθηκε το
στρατόπεδο Δερβέκιστας-Πλατάνου, κι-
νήθηκαν προς Πενταγιούς (19), Λιδορίκι
(20), Σάλωνα (21). Από εκεί, στις 23 Απρι-
λίου απηύθυναν και δεύτερη σημαντική
επιστολή στην Κυβέρνηση, υπογεγραμμέ-
νη από εικοσιένα (21) εκπροσώπους των
τριών Σωμάτων (Ρουμελιωτών, Σουλιω-
τών, Ηπειρωτών) συμπεριλαμβανομένου
και πάλι του Δ. Μακρή, αλλά αυτή τη φορά
και των Σωμάτων της Υπαίθρου. Από τα
Σάλωνα, τα τρία Σώματα της Φρουράς, στα
οποία είχαν προσκολληθεί και τα σώματα
της υπαίθρου, τράβηξαν προς την Αράχω-
βα- Δόμβραινα- Περαχώρα (11 Μαΐου)-
Κόρινθο-Ναύπλιο, όπου έφθασαν στις 16
Μαΐου, γενόμενα ενθουσιωδώς δεκτά (Γεν.
Εφημερίς της Ελλάδος, 22 Μαΐου 1826).

στ. Λομποτινά-Τριζόνια-Βοστίτσα-
Ζαχλωρού- Νεμέα-Ναύπλιο
Το Σώμα των Μεσολογγιτών από τη Με-
γάλη Λομποτινά στις 19 Απριλίου απο-
σπάσθηκε από την κύρια δύναμη και κατά
πάσα πιθανότητα, κινήθηκε προς τα Τρι-
ζόνια, όπου επιβιβάσθηκε σε πλοιάρια και
διαπεραιώθηκε στην Βοστίτσα (Αίγιο).
Το αναγραφόμενο από τους έγκριτους Με-
σολογγίτες ιστοριογράφους του Μεσοπο-
λέμου (Κ.Στασινόπουλο, Ι.Ιωαννίδη, Ι.Ρα- 1
ζηκότσικα, Στεφ.Τσίντζο), ότι κατά την πα-
ράδοση διαπεραιώθηκαν με πλοιάρια στην
1. Σχεδιάγραμμα της περιοχής του Μεσολογγίου. Διακρίνονται το ανατολικό (Αιτωλικό), οι νότιες υπώρειες
περιοχή Πατρών, κρίνεται ως αόριστο και
του Ζυγού, το Βασιλάδι, οι αυλέμονες (δίαυλοι) της λιμνοθάλασσας και το ίχνος των τείχων του φρουρίου.
μη ακριβές. Άλλωστε η περιοχή του Πα- Χάρτης του Pierre Lapie (1779-1850), Παρίσι 1826. 2. Ο Δημήτριος Θέμελης ήταν Έλληνας οπλαρχηγός,
τραϊκού Κόλπου δυτικά των Φρουρίων αγωνιστής του 1821 και πολιτικός. 3. Η μαρμάρινη επιγραφή που ήταν τοποθετημένη στην είσοδο της
Ρίου-Αντιρρίου ήταν πλήρως ελεγχόμενη οικίας Νότη Μπότσαρη (1756-1841) στην Πρέβεζα, μέχρι την κατεδάφισή της το 1970.
από τους Οθωμανούς, τόσο από την ξηρά
όσο και από τη θάλασσα, αλλά ούτε και
Ελληνικά διαθέσιμα πλωτά μέσα υπήρχαν.
Επίσης, από τη Μεγάλη Λομποτινά, όπου
σημειώνεται η παρουσία τους στις 16-
18 Απριλίου, ήταν λογικό να τραπούν σε
παραλιακή περιοχή ανατολικά των προα-
ναφερθέντων Φρουρίων και μάλιστα στα
Τριζόνια, κατοικούμενα από Έλληνες που
διέθεταν πλοιάρια, προκειμένου να δια-
περαιωθούν στο Μωριά (Βοστίτσα) και να
συνεχίσουν προς Ναύπλιο. Υπόψη, ακόμη,
ότι τα αξιόλογα πονήματα των παραπά-
νω ιστοριογράφων κυκλοφόρησαν στην
περίοδο από το 1925 έως το 1937. Συνε-
πώς αυτοί δεν τελούσαν εν γνώσει των
«Ενθυμημάτων…» του Ν.Κασομούλη που
εκδόθηκαν μεταξύ των ετών 1939-1942,
στα οποία λεπτομερώς καταγράφονται τα 2 3
σχετικά παγίως χρησιμοποιούμενα δρο-
μολόγια. τικά έργα (Γεν. Εφημερίς της Ελλάδος,22 4. Επίλογος
Από την Βοστίτσα (Αίγιο), οι Μεσολογγί- Μαΐου 1826). Θα επαναλαμβάναμε ακόμη, την φράση
τες, ακολουθώντας, προφανώς, το γνω- Τα ανωτέρω προκύπτουν και από τα κά- του Κασομούλη κατά την οποία «οι Με-
στό ορεινό δρομολόγιο που περιγράφει ο τωθι έγγραφα των Γενικών Αρχείων του σολογγίται μη έχοντες ανάγκην μισθού…
Κασομούλης (τ.Α’ σ.224,258 και τ.Β’ σ.7,8) Κράτους: έφυγαν από τη Λομποτινά κατ’ ευθείαν δια
ήτοι Ζαχλωρού-Τρίκαλα Κορινθίας-Άγιος (1) Στις 2 Μαΐου από το Ναύπλιο οι Μήτρος το Ναύπλιον», και θα προσθέταμε ότι αυτό
Νεκτάριος Νεμέας, έφθασαν στο Ναύπλιο Δεληγιώργης, Γιαννάκης Ραζηκότσικας επαληθεύτηκε πλήρως όταν έφθασαν στο
χωρίς «τυμπανοκρουσίες» ήδη πριν από και Γ. Λέλης απηύθυναν γραπτή έκκληση Ναύπλιο τελείως αθόρυβα χωρίς να τους
την 28 Απριλίου 1826, δηλαδή τουλάχιστον προς την Κυβέρνηση να διαθέσει συμπλη- γίνει καμία υποδοχή και δίχως να προβά-
18 ημέρες πριν από τα λοιπά Σώματα της ρωματικό ποσό χρημάτων, προκειμένου λουν καμία αξίωση, ενώ αμέσως ανέλαβαν
Φρουράς. Αυτό φαίνεται στο έγγραφο της να καταστεί δυνατή η απελευθέρωση των αγόγγυστα στις 8 Μαΐου την φρούρηση
28/04/26 προς την Κυβέρνηση που υπο- μελών της οικογένειας του Π. Παπαλου- της οχυράς νησίδας του Μπούρτζι και του
γράφουν οι πέντε ευρισκόμενοι από τον κά που αιχμαλωτίστηκαν στο Βασιλάδι στρατοπέδου των Μύλων της Λέρνης. Σε
Φεβρουάριο στο Ναύπλιο απεσταλμένοι (25/2/1826) και κρατούνταν στη Μεθώνη. αντίθεση, τα άλλα Σώματα της Φρουράς,
των πολιορκημένων μεταξύ των οποίων (2) Στις 8 Μαΐου από το Ναύπλιο η Κυβέρ- που μπήκαν «εν χορδαίς και οργάνοις»
ήταν και ο Σπυρομήλιος και ο Βέικος. Το νηση διέταξε τον μεν Μ. Δεληγιώργη με στο Ναύπλιο στις 16 Μαΐου, άρχισαν να
έγγραφο έχει αριθμό 371 στο βιβλίο «Αλλη- τους 40 πυροβολητές του να αναλάβει την επιδίδονται σε στασιαστικές ενέργειες, δι-
λογραφία της Φρουράς του Μεσολογγίου». φρούρηση του Μπουρτζίου, τον δε Γ.Ρα- εκδικώντας με φορτικότητα τους μισθούς
Εξ άλλου αμέσως μετά, ήτοι στις αρχές ζηκότσικα με τους οπλοφόρους του τους τους και έγιναν αίτιοι μεγάλων ταραχών.
Μαΐου 1826, τους ανατέθηκαν στρατιω- Μύλους της Λέρνης (Άργος). Δηλαδή οι Μεσολογγίτες που είχαν χάσει

Περιπλους 112 43
 Οι τελευταίες προσπαθείες του Μιαούλη για ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου και οι ναυτικές συγκρούσεις εντός της λιμνοθάλασσας (Ιανουάριος-Απρίλιος 1826).
Αντίπαλες δυνάμεις: ελληνικός στόλος υπό την ανωτέρα διοίκηση του Κιουταχή και αιγυπτιακός στόλος υπό την ανωτέρα διοίκηση του Ιμπραήμ (50 φρεγάτες και
κορβέτες). Σκοπός του ελληνικού στόλου, ο πάση θυσία ανεφοδιασμός με τρόφιμα και πυρομαχι9κά της απελπισμένης φρουράς του Μεσολογγίου.

τα πάντα, συγγενείς και περιουσίες και

ΟΙ ΠΛΟΙΑΡΧΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ
είχαν θρηνήσει κατά τη διάρκεια της πολι- ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ (Ιανουάριος 1826)
ορκίας και της Εξόδου περί τους 800 νε-
Υδραϊκη μοίρα Σπετσιώτικη μοίρα Ψαριανή μοίρα
κρούς μόνο αγωνιστές (Εφημερίδα- ΑΘΗ-
19 πολεμικά 8 πολεμικά 2 πολεμικά
ΝΑ 1843), αναλογικά σημαντικά περισσό-
Ανδρέας Μιαούλης (ναύαρχος) Γ. Ανδρούτσος (ναύαρχος) άγνωστοι
τερους από τα άλλα Σώματα, δεν ήγειραν
Γ. Σαχτούρης (αντιναύαρχος) Αντώνιος Μπαμπάς
απαιτήσεις, ενώ οι άλλοι, χωρίς να παρα-
Δ. Κιοσσές Νικόλαος Κολοκάτος
βλέπεται η ενεργός και η πολύτιμη συμμε-
Γκίκας Κοσμάς Ανδριανός Σάντος
τοχή τους στην πολιορκία, εξετράπησαν σε
Σταμ. Δοκός Αναγν. Κυριάκος
πράξεις ανεπίτρεπτες για την κατάσταση
Δημήτριος Χρ. Μερκούρης Αντώνιος Ορλανδός
που επικρατούσε τότε στην πατρίδα μας, Ιω. Ζάκας Αντ. Δρίτσας
απαιτώντας εκβιαστικά τους μισθούς τους. Γ. Σαχίνης (ο 8ος πλοίαρχος δεν αναφέρεται)
Τελικά, περί τα μέσα Ιουνίου 1826 η Κυ- Σ. Ανδρέου
βέρνηση, έντρομη από αυτές τις απει- Γκίκας Ψεύτης
λές και αναστατώσεις, θα καταφύγει στο Ιω. Λαλεχός
Μπούρτζι υπό την προστασία του Μήτρου Στ. Φωκάς
Δεληγιώργη και των 40 Μεσολογγιτών Γ. Νέγκας
πυροβολητών του. Αμέσως μετά, στις 17 Λ. Παναγιώτας
Ιουνίου, κατέφθανε στο Ναύπλιο και ο Γ. Δ. Βώκος
Καραϊσκάκης με περίπου 300 άνδρες του, Αντ. Ραφαήλ
ο οποίος με την συνετή και συμφιλιωτική Γ. Λαλεχός
στάση που τότε επέδειξε, απέσπασε από Ιω. Μαρούκας
την Κυβέρνηση το χρίσμα του Αρχιστρατή- Αντ. Κριεζής
γου των Σωμάτων της Ρούμελης. 4 πυρπολικά 4 πυρπολικά 2 πυρπολικά
Καταλήγοντας, αναφέρεται, ότι υπήρ- Μαρίνης Σπαχής Ανάργ. Λεμπέσης Κ. Κανάρης
χαν περισσότερες από μία διαδρομές των Γεώργιος Πολίτης Ιωάν. Καστελιώτης Κ. Νικόδημος
Ελευθέρων Πολιορκημένων προς την Μανώλης Μπούτης Πέτρος Σπάχης
Ελευθερία ή και πολλών προς και από την Μιχ. Μπουντούρης Δημήτριος Ποριώτης
Συμφώνα με τον Α. Λιγνό («Ιστορία της Νήσου Ύδρας», τόμος 2)
αιχμαλωσία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ: Ακαδημίας Αθηνών, Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, Τόμ. 5, τεύχ. I – VI, Αθήναι 1963-1986. • Αρχεία της Ελληνικής Παλλιγενεσίας, 1821-
1831 (Έκδοσις Βιβλιοθήκης της Βουλής, Τομ. Ι-ΙΙ). • Αρχείον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αθήναι 1884. • Γενικά Αρχεία του Κράτους. • Γενική Εφημερίς της Ελλά-
δος. • Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα. • Ευαγγελάτος Χρ., Ιστορία του Μεσολογγίου, Αθήναι 1959. • Κασομούλης Ν., Ενθυμήματα Στρατιωτικά..., Αθήναι 1939-1942. •
Κόκκινος Α. Διον., Η Ελληνική Επανάστασις, Γ’ έκδοσις, τομ. 1-12, Αθήναι, 1956-1960. • Κολόμβας Νικ., Η Εποποιία της Κλείσοβας, Γ’ Έκδοση, Αθήνα 1994. • Κολόμβας Νικ., Μεσολόγγι
(1821-1829). Οι Αθάνατοι Πρόμαχοι, Αθήνα 1998. • Κολόμβας Νικ., Αθάνασιος Ραζή-Κότσικας, Μεσολόγγι 2006. • Μίχος Αρτ., Απομνημονεύματα της Β’ πολιορκίας του Μεσολογγίου,
Αθήναι 1883. • Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, Μεγάλες Μάχες, Μεσολόγγι, τ.12, Αθήνα 2003. • Πρωτοψάλτης Εμμ. Γ., Αλληλογραφία Φρουράς Μεσολογγίου, 1825-1826, Αθήναι 1963.
• Σακαλής Σπ., Ιστορικά Δυτ. Χέρσου Ελλάδος, Αθήνα 2012. • Σίμψας Μάριος, Το Ναυτικό στην ιστορία των Ελλήνων, τ.1-4, Αθήνα 1982. • Σπυρομίλιος, Απομνημονεύματα Β’ πολιορκίας
του Μεσολογγίου, Αθήναι 1926. • Τρικούπης Σπ. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήναι 1879. • Τσατσάνης Γεωργ., Δυτικορουμελιώτες Αγωνιστές του ’21, Αθήνα 2005.

44 Περιπλους 112
 Financial predictability

Peace of Mind / Warranty

Ease of doing business

Clarity on equipment health

—
Turbo MarineCare
Predictability in a changing
world
Turbo MarineCare is a comprehensive, data enabled service agreement tailored
specifically for marine customers operating two stroke engine turbochargers.
It provides financial predictability with fixed costs for the turbocharger
maintenance at dry docks and peace of mind through continuous warranty
extending from one dry dock to the next. turbomarinecare.com
 Πράσινη Ναυτιλία
Του Νικήτα Νικητάκου, Πλοιάρχου Π.Ν. ε.α, Καθηγητή Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μέλους ΔΣ ΝΜΕ

Στις μέρες μας υπάρχουν μια σειρά αλλαγές και καινοτομίες που θα επηρεάσουν σε σημαντικό βαθμό
την παγκόσμια εμπορική ναυτιλία. Η κυριότερη από αυτές είναι η μετάβαση στην κοινωνία χαμηλού
αποτυπώματος άνθρακα και στην δραστική μείωση των εκπομπών από τα πλοία. Η ναυτιλιακή κοινότη-
τα δουλεύει αυτή την στιγμή με εντατικό ρυθμό να βρει λύσεις που να είναι εφικτές εμπορικά, τεχνικά
αποδεκτές και να εξασφαλίζουν την ασφάλεια των θαλασσίων μεταφορών.

Η
τεχνολογία στα πλοία στοχεύει κύρια στην απλοποίηση
των διαδικασιών εξυπηρετώντας ταυτόχρονα την απο-
τελεσματικότητα. Οι εξελίξεις στην ψηφιακή τεχνολογία
και η χρήση μεγάλης ποσότητας δεδομένων είναι σημα-
ντικά στοιχεία για τον μετασχηματισμό και την σχεδίαση
μακροπρόθεσμα συνεχούς σύνδεσης πλοίου και ξηράς με αποτέλε-
σμα την συνεχή παρακολούθηση της λειτουργίας του πλοίου από
πλευράς περιβαλλοντικής συμπεριφοράς του. Οι κανονιστικές αλλα-
γές που επιβλήθηκαν το 2020 και αναμένεται πολύ περισσότερες τα
επόμενα χρόνια δημιούργησαν επανάσταση στον τρόπο λειτουργίας
της εμπορικής ναυτιλίας. Ο κυριότερος στρατηγικός στόχος που
υπάρχει τώρα είναι η αποτίμηση των υπαρχουσών τεχνολογιών και
στρατηγικών ώστε να επιτευχθεί ο στόχος των καθαρότερων και
χαμηλότερης περιεκτικότητας σε άνθρακα εκπομπών συμπεριλαμ-
βανομένης της χρήσης εναλλακτικών καυσίμων. Επίσης είναι σημα-
ντικός στόχος ο περιορισμός της ρύπανσης του πλοίου στο θαλάσσιο
χώρο.
Ο ναυτιλιακός τομέας έχει το 90% της συνολικής μεταφοράς αγαθών
ενώ εκπέμπει το 3% των συνολικών αερίων θερμοκηπίου (Global
Greenhouse Gas (GHG). Πολλά χρόνια πριν έχει αναδειχτεί η επιδίωξη
για τεχνικοοικονομικά καθαρότερη λειτουργία. Τον Απρίλιο του 2018
ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός υιοθέτησε μια αρχική στρατηγική
για την κλιματική αλλαγή που έθεσε σαν στόχο την μείωση κατά 50%
των εκπομπών από την ναυτιλία το 2050. Αυτό προϋποθέτει μια σειρά
ενεργειών που αφορούν τεχνολογικά, λειτουργικά και κανονιστικά
χαρακτηριστικά που μακροχρόνια θα εφαρμοστούν στην Ναυτιλία.
Στα πλαίσια αυτά προέκυψε ο όρος ‘Πράσινη’ Ναυτιλία και ‘Πράσινο
Πλοίο’ μερικές από τις τεχνολογίες που έχουν προταθεί να εφαρμο-
στούν θα εξετάσουμε στο άρθρο.
Αρχίζοντας από την έννοια του πράσινου πλοίου όπως φαίνεται στην
εικόνα θα δούμε ότι προτείνονται μια σειρά τεχνολογιών που αφο-
ρούν τα συστήματα προώσεως (μηχανές και βοηθητικά μηχανήμα-
τα) την κατασκευή του πλοίου (σκάφος, χρώματα κλπ) συστήματα
διαχείρισης έρματος , χρήση εναλλακτικών καυσίμων κ.α. Θα πρέπει
να σημειωθεί ότι για την συνολική διαχείριση της πράσινης ναυτιλίας
υπάρχουν και άλλοι τομείς που έχουν σημαντικό ενδιαφέρον όπως
η σχεδίαση πλοίου (χρήση δεικτών ενεργειακής απόδοσης πλοίου
-EEDI) και στην λειτουργία (δείκτες ενεργειακής διαχείρισης ΕΕΟΙ και
πλεύσης με χαμηλή ταχύτητα-slow steaming). Στη συνέχεια παρατί-
θεται μικρή περιγραφή των σημαντικότερων τεχνολογιών που ανα-
μένεται να επικρατήσουν στο μέλλον στη σχεδίαση και στη λειτουργία
των πλοίων
Η διαχείριση θαλασσίου έρματος κύρια από τα δεξαμενόπλοια δη-
μιουργεί σημαντικά προβλήματα στην βιοποικιλότητα πολλών περι-
οχών. Όπως φαίνεται στο αριστερό τμήμα της εικόνας 2 ένα πλοίο
μετά την παράδοση του φορτίου του για αν επιτύχει την απαιτούμενη
ευστάθεια για την συνέχεια του ταξιδιού του γεμίζει ειδικές δεξαμε-
νές έρματος με θάλασσα και στην συνέχεια στον τόπο προορισμού
του αδειάζει αυτές τις δεξαμενές για
την εκ νέου φόρτωση του. Η μετα-
φορά ποσότητας θαλάσσης από μια
περιοχή στην άλλη επηρεάζει την βι-
οποικιλότητα του τόπου προορισμού
και πολλές φορές έχουν παρατηρη-
θεί μικροοργανισμοί π.χ. σε περιο-
χές της Ευρώπης που συναντώνται
μόνο στην Νότια Αμερική Ο Διεθνή
Ναυτιλιακός Οργανισμός ΙΜΟ με τον
νέο κανονισμό του για Ballast Water
Management απαιτεί από τα πλοία
διαδικασίες και μιας εγκατάστασης
σημαντικού κόστους που αφαιρεί
τους μικροοργανισμούς από το έρμα
ώστε να μην υπάρχει πρόβλημα στον
τόπο κατάπλου. Σήμερα υπάρχει ση-
μαντική ερευνητική προσπάθεια να
μην χρειάζεται εγκατάσταση αλλά η
όλη ευστάθεια κατά τον άφορτο πλού
να εξασφαλίζεται από ροή θαλασσίου
ύδατος όπως φαίνεται στο αριστερό
τμήμα της εικόνας 2 δημιουργώντας
μια νέα πραγματικότητα στις κατα-
σκευές πλοίων.

Εικόνα 1: Σχηματική παράσταση

τεχνολογιών για Πράσινο πλοίο.

46 Περιπλους 112
Απουσία συστημάτων διαχείρισης Έρματος
(No Ballast System)
Εικόνα 3: Χρήση LNG
σαν ναυτιλιακό καύσιμο.

Υγροποιημένο αέριο σαν καύσιμο για Βοηθητικά

μηχανήματα (LNG Fuel for Auxiliary engine)

Τα βοηθητικά μηχανήματα είναι οι κύριες πηγές ενέργειας στα πλοία.

Επιπρόσθετα λειτουργούν συνεχώς και κυρίως στα λιμάνια. Η χρή-
ση LNG για την τροφοδότησή τους μειώνει σημαντικά την ατμοσφαι-
ρική ρύπανση. Σημαντικό στοιχείο στην περίπτωση των βοηθητικών
συστημάτων είναι ότι δεν χρειάζεται μεγάλη δεξαμενή αποθήκευσης
όπως στην προηγούμενη περίπτωση. Η μεγαλύτερη εφαρμογή τους
εστιάζεται σε πλοία μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων που από την
φύση του έργου τους παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στα
λιμάνια.

Συστήματα επεξεργασίας θείου από καυσαέρια

(Sulphur Scrubber System)
Εικόνα 2: Διαδικασία διαχείρισης θαλάσσιου έρματος
-Απουσία συστημάτων διαχείρισης Έρματος. Η μείωση του θείου και των οξειδίων του από τις εκπομπές των
πλοίων είναι κάτι που θα απασχολήσει την ναυτιλία μελλοντικά. Με
Υγροποιημένο αέριο σαν καύσιμο πρόωσης τους νέους κανονισμούς του ΙΜΟ το εκπεμπόμενο θείο από τις εξα-
(LNG Fuel for Propulsion) γωγές των πλοίων θα πρέπει να μειωθεί σε σχεδόν μηδενικά επίπε-
δα. Για να γίνει εφικτό αυτό τοποθετούνται στις εξαγωγές μηχανών
Το Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο (Liquefied Natural Gas LNG) στις μέ- ειδικές συσκευές (scrubbers)που χρησιμοποιώντας κυρίως νερό
ρες μας χαρακτηρίζεται σαν το μελλοντικό καύσιμο για την ναυτιλία που αναμειγνύεται με τα καυσα-
λόγω της καθαρότητας των εκπομπών του σε σχέση με τα συμβα- έρια μειώνουν κατά 98% το μο-
τικά ναυτιλιακά καύσιμα. Στις νέες κατασκευές αλλά και στα πλοία νοξείδιο του θείου και τα άλλα
μιας ηλικίας γίνεται προσπάθεια εισαγωγή μηχανών διπλού καυσίμου επιβλαβή συστατικά των καυ-
ώστε μακριά από τα λιμάνια να λειτουργούν με συμβατικά ναυτιλιακά σαερίων. Υπάρχουν δύο ειδών
καύσιμα και κοντά στα λιμάνια να έχουν LNG σαν καύσιμο. Υπάρχουν συστήματα τα ανοικτού τύπου
σημαντικές δυσκολίες που πρέπει να καλυφθούν με κυριότερη τον όπου τα υπόλοιπα της πλύσης
χώρο που καταλαμβάνουν οι δεξαμενές αποθήκευσης του LNG αλλά καταλήγουν εκτός πλοίου και
παρόλα αυτά λόγω των νέων περιβαλλοντικών κανονισμών η λύση τα κλειστού τύπου όπου τα κα-
προκρίνεται όλο και περισσότερο. τάλοιπα αποθηκεύονται εντός
του πλοίου. Τα συστήματα των
scrubbers αποτελούν βασική
μετασκευή για την λειτουργία
των μεγαλύτερης ηλικίας πλοί-
ων στους νέους κανονισμούς
Εικόνα 4: Συστήματα Scrubber. του ΙΜΟ.

Εικόνα 3: Χρήση LNG σαν ναυτιλιακό καύσιμο.

Περιπλους 112 47
 Συστήματα πηδαλίων και ελίκων Τα συστήματα όπως αυτό στην εικόνα χρησιμοποιούνται αρκετά χρό-
(Advanced Rudder and Propeller System) νια και συμβάλουν στην μείωση της συνολικής κατανάλωσης καυσί-
μου κατά 14%.

Βελτιωμένο Σύστημα Παροχής ύδατος από αντλίες και

συστήματα ψύξης (Improved Pump and Cooling Water System)

Η χρήση βελτιστοποίησης για

το σύστημα ψύξης των σωλη-
νώσεων ψυγείων και αντλιών
έχει σαν αποτέλεσμα την βελ-
τίωση της αντίστασης στην
ροή με αποτέλεσμα την εξοι-
κονόμηση 20% στην ηλεκτρι-
κή ισχύ και στην κατανάλωση
του καυσίμου της τάξεως του
Εικόνα 5: Advanced designs of propeller and rudder systems 1,5%. Στην βελτιστοποίηση
have been developed to not only reduce the fuel consumption αυτή πολλές φορές χρησιμο-
but also improve the speed of the vessel. ποιούνται έξυπνοι αλγόριθμοι
στα συστήματα ελέγχου διερ- Εικόνα 9: Βελτιωμένο Σύστημα
Συστήματα επαύξησης της ταχύτητος (Speed Nozzles) γασιών. Παροχής ύδατος.

Συστήματα Πρόωσης με χρήση αετού

(KitePropulsionSystem)

Εικόνα 10:
Kiteship.

Εικόνα 6: Συστήματα επαύξησης της ταχύτητος.
Τα συστήματα επαύξησης ταχύτητος χρησιμοποιούνται κύρια σε μικρά
πλοία και ρυμουλκά. Σε συνδυασμό με τις νέες κατασκευαστικές καινο-
τομίες στη σχεδίαση των πλοίων μπορούν να βελτιώσουν την ισχύ των
πλοίων και να προσφέρουν μια βελτίωση στην ισχύ της τάξεως του 5 %.
Τα συστήματα πρόωσης που στηρίζονται σε ναυσιπλοΐα με χρήση
αετού και χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με συμβατικά συστήμα-
τα μειώνουν την κατανάλωση καυσίμου και μειώνουν εκπομπές as
NOx, SOx and CO2 σε σημαντικό βαθμό. Το σύστημα χρησιμοποιεί
έναν γιγαντιαίο αετό από την πλώρη του πλοίου για υποβοήθηση της
πρόωσης στην θάλασσα.

Υφαλοχρώματα (HullPaint) Πρόωση με χρήση ηλιακής ενέργειας και κυψελών

καυσίμου (Fuel and Solar Cell Propulsion)
Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από
την ανάπτυξη της νανοτεχνολογί-
ας και των νέων υλικών. Τα νέα
χρώματα υφάλων του πλοίου
που έχουν προταθεί αν εφαρμο-
στούν με τον σωστό τρόπο μει-
ώνουν την αντίσταση του πλοίου
στις τριβές και προσφέρουν 3,8% Εικόνα 7: Εφαρμογή
μείωση στην κατανάλωση καυσίμου. νέων υφαλοχρωμάτων.
Από θέματα προστασίας του περιβάλ-
λοντος τα νέα χρώματα δεν αφήνουν κατάλοιπα και δεν ελευθερώ-
νουν στοιχεία που συμβάλουν στην θαλάσσια ρύπανση.

Συστήματα Ανάκτησης Θερμότητας Αποβλήτων

(Waste Heat Recovery System)
Εικόνα 11: Πλοίο με ηλιακή ενέργεια.

Εικόνα 8: Σύστημα
ανάκτησης θερμότητας. Η πρόωση με ηλιακά συστήματα, κυψέλες καυσίμου και μπαταρίες σε
διάφορους συνδυασμούς ή συνδυασμοί αυτών μειώνουν σε μεγάλο
βαθμό τις εκπομπες σε αέρια θερμοκηπίου. Τα συστήματα αυτά κύρια
1. Main Engine χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με συμβατικά συστήματα πρόωσης.
2. Turbocharger Το μειονέκτημα των συστημάτων ηλιακής ενέργειας είναι η μεγάλη
3. P
 ower Turbine επιφάνεια που απαιτείται ώστε να είναι τεχνικοοικονομικά εφικτά. Οι
Generator κυψέλες καυσίμου χρησιμοποιούνται κύρια στο Πολεμικό Ναυτικό
4. Main Electrical αλλά έχει ξεκινήσει και η εφαρμογή τους σε εμπορικά πλοία με κύριο
Grid πλεονέκτημα τον μεγάλο χρόνο επαναφόρτισής του και την μεγάλη
αυτονομία πλεύσης που δίνουν.

48 Περιπλους 112
 Εικόνα 15: Αρχή λειτουργίας τρισδιάστατης εκτύπωσης.
Εικόνα 12: Ηλεκτρικό πλοίο στα νορβηγικά φιορδ.

Ηλεκτρικά Πλοία (Electric Ships) Ρομποτικά Συστήματα στην κατασκευή πλοίου

(Shipbuilding Robotics)
Στις μέρες μας μερικοί τύποι πλοίων με σκοπό να μειώσουν την εξάρ-
τησή τους από καύσιμα με υψηλή περιεκτικότατα σε θείο άζωτο και Η συμβολή των ρομπο-
μονοξείδιο χρησιμοποιούν την πλήρως ηλεκτρική πρόωση. Η πρόω- τικών συστημάτων είναι
ση αυτή στηρίζεται σε μπαταρίες και απαιτεί υποδομές σε σταθμούς στις μέρες μας αναγνω-
φόρτωσης στα λιμάνια κατάπλου. Εφαρμόζεται κύρια σε πλοία που ρισμένη στην ναυπηγο-
εκτελούν πλόες μικρών αποστάσεων κα ιαποτελούν σημαντικό ερευ- επισκευαστική βιομηχα-
νητικό πεδίο για την κατασκευή των μελλοντικών καθαρών πλοίων. νία. Τα ρομπότ μπορούν
Υπάρχουν καλές περιπτώσεις από άλλους τομείς όπως το ηλεκτρικό να εκτελούν εργασία με
αυτοκίνητο που γίνεται προσπάθεια μεταφοράς καλών πρακτικών μεγαλύτερη ακρίβεια
στον ναυτιλιακό τομέα. απ’ ότι ο άνθρωπος και
μπορούν να έχουν πρό-
Συστήματα ναυπηγικών ελασμάτων με πτυχές σβαση σε περιοχές που
(SandwichPlateSystem) είναι επικίνδυνες για τον Εικόνα 16: Ρομποτικό Σύστημα
Η διαδικασία αφορά την συνένωση δύο ελασμάτων με ενδιάμεσο άνθρωπο. Η εφαρμογή ναυπηγικών συγκολλήσεων.
ελαστομερές από πολυουρεθάνη όπως φαίνεται στην εικόνα. Αυτό τους σε εξειδικευμένες
επιτρέπει την χρήση μικρότερων ποσοτήτων από χάλυβα κάνοντας εργασίες (π.χ. συγκολλήσεις, βαφές ) και σε περιπτώσεις όπου υπάρ-
την κατασκευή του πλοίου ελα- χει έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού είναι σημαντική για κατασκευές
φρύτερη και ποιο ανθεκτική όπως τα πλοία. Βασικό πλεονέκτημα τους είναι ότι δεν αφήνουν ση-
στην διάβρωση. Η τεχνολογία μαντικά περιβαλλοντικά κατάλοιπα και έχουν μειωμένη κατανάλωση
αυτή αποτελεί ένα καλό παρά- ενέργειας. Οι εξελίξεις σε θέματα τεχνητής νοημοσύνης και μηχανι-
δειγμα ενός πράσινου πλοίου κής μάθησης δημιουργεί σημαντικά πλεονεκτήματα στα ρομπότ και
κατά την διαδικασία διάλυσης στην χρήση τους σε ναυπηγικές κατασκευές με οιανδήποτε πολυπλο-
και επεκτείνει τον χρόνο ζωής κότητα.
του πλοίου μειώνοντας τις
απαιτήσεις συντήρησης. Υλικά από ανθρακονήματα (Buckypaper)
Εικόνα 13: Ελάσματα με πτυχές.

Χρήση συστημάτων μεταβλητής συχνότητας σε αντλίες

και ανεμιστήρες (UsageofVFDs (Variable-frequency drives)
on pump sand blowers
Υπάρχουν πολλοί τρόποι μεί-
ωσης της ενεργειακής κατα-
νάλωσης ενός πλοίου και ένας
από αυτούς είναι οι διακόπτες
μεταβλητής συχνότητας. Οι δι-
ακόπτες αυτοί που κύρια χρη-
σιμοποιούνται στα συστήματα Εικόνα 17: Υλικά από ανθρακονήματα.
ανανεώσιμων πηγών ενέργειας
Η σύγκριση υλικών που χρησιμοποιούν ανθρακονήματα με τα παραδο-
είναι φθηνοί και είναι εύκολη
σιακά ναυπηγικά υλικά (π.χ. Χάλυβας) έχει σαν αποτέλεσμα το 1/10 από
η εγκατάστασή τους ακόμη και
πλευράς βάρους και 500 φορές σε αντοχή και 2 φορές σε σκληρότητα
κατά την διάρκεια πλού.
από διαμάντι. Η χρήση των παραπάνω υλικών Οι δοκιμές αυτών των
υλικών στην παρούσα φάση δοκιμάζονται στο πολεμικό Ναυτικό αλλά
Εικόνα 14: Διακόπτες μεταβλητής συχνότητας.
η εφαρμογή τους σε εμπορικά πλοία θα έχει σαν αποτέλεσμα λιγότερη
κατανάλωση καυσίμου, καλύτερη αντοχή στην διάβρωση και σημαντι-
κή βελτίωση της αντοχής του πλοίου σε πυρκαγιές λόγω των ιδιοτήτων
Τεχνολογία τρισδιάστατης εκτύπωσης του υλικού να αντιστέκονται στην εξάπλωση της πυρκαγιάς.
(3-D Printing Technology)
Μια από τις πλέον επαναστατικές τεχνολογίες της τέταρτης βιομηχα- Επίλογος-Συμπεράσματα
νικής επανάστασης είναι και η προσθετική κατασκευή ή τρισδιάστατη Στο περιορισμένο χώρο του περιοδικού έγινε μια μικρή περιγραφή των
εκτύπωση. Η αρχή της τρισδιάστατης εκτύπωσης φαίνεται στην εικό- κυριοτέρων τεχνολογιών που χρησιμοποιούνται στην πράσινη ναυτιλία
να όπου από ένα σχέδιο μπορεί να γίνει η κατασκευή ενός ολόκληρου και κυρίως όσον αφορά τις νέες τεχνολογίες των πλοίων. Το θέμα της
εξαρτήματος. Χρησιμοποιείται ήδη σε διάφορους άλλους κλάδους πράσινης Ναυτιλίας δεν εξαντλείται μόνο στην τεχνολογία του πλοίου
των μεταφορών και όχι μόνο. Ο κυριότερος περιορισμός του είναι η αλλά αφορά και την λειτουργία του πλοίου και τις υποδομές και την
ποιότητα των υλικών που χρησιμοποιούνται και κύρια για απαιτήσεις λειτουργία των λιμανιών (συστήματα παροχής ρεύματος από την ξηρά).
εξαρτημάτων με εξειδικευμένες μηχανικές ιδιότητες. Η τρισδιάστατη Οι νέοι περιβαλλοντικοί κανονισμοί του Διεθνούς Ναυτιλιακού Οργανι-
εκτύπωση έχει ελάχιστα κατάλοιπα και χρησιμοποιείται πειραματικά σμού που τίθενται σε ισχύ από το 2020 θα δώσουν σημαντική ώθηση
σε αυτή την φάση για την παραγωγή ανταλλακτικών ή εξειδικευμένες στην ανάδειξη νέων πράσινων τεχνολογιών με τελικό σκοπό στην με-
επισκευές εν πλω μειώνοντας τις καθυστερήσεις των πλοίων τάβαση στην ναυτιλία μηδενικού αποτυπώματος άνθρακα.

Περιπλους 112 49
 Η κατανόηση του Γεωγραφικού Χώρου
στην επιτυχή έκβαση
του Μακεδονικού Μετώπου (1915-1918)
Ph.D Νικόλαος Π. Σύρμας Τξχος ε.α., Ειδικός Επιστήμονας Στρατιωτικής Γεωγραφίας Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων

1. Εισαγωγή
Η πρόοδος των επιστημών και η εξέλιξη της βιομηχανίας παρεί-
“Υπάρχουν τρεις τάξεις ανθρώπων:
χαν στον άνθρωπο διάφορα οικονομικά μέσα, με τα οποία ικανο-
ποιούνταν καλύτερα οι ανάγκες του. Μια από τις βασικές ανάγκες αυτοί που βλέπουν,
εκάστου κράτους είναι η Εθνική Άμυνα, και γι’ αυτό δεν έμεινε αυτοί που βλέπουν όταν τους δείξουν κάτι
ανεπηρέαστη από την πρόοδο των επιστημών. και αυτοί που δε βλέπουν τίποτε”.
Οι υλικές απαιτήσεις των ενόπλων δυνάμεων ικανοποιούνται από
τους πόρους της Εθνικής Οικονομίας και ως εκ τούτου περιορί- Leonardo da Vinci
ζονται από τις δυνατότητες αυτής. Η εθνική οικονομία πάλι, εξαρ-
τάται από τον εθνικό πλούτο της ενώ καθορίζει την έκταση και τη
διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων, καθώς και το μέγεθος κ.α., αναφέρθηκαν είτε προφορικά είτε στα απομνημονεύματα
των στρατιωτικών, ναυτικών και αεροπορικών δυνάμεων ενός τους με τα πιο κολακευτικά λόγια για την σημασία της Διοικητικής
κράτους. Μέριμνας.
Η ανάπτυξη των συγκοινωνιακών μέσων και οι μηχανοκίνητες Με τον όρο «Διοικητική Μέριμνα» εννοούμε το σύνολο των ενερ-
ένοπλες δυνάμεις τοποθέτησαν το πετρέλαιο στον κατάλογο των γειών της Διοίκησης που κατατείνουν στην από πάσης πλευράς
κορυφαίων στρατηγικών πρώτων υλών του 20ου αιώνα. Παράλ- προετοιμασία των μάχιμων μονάδων και την με κάθε τρόπο υπο-
ληλα, η χώρα που φιλοδοξεί να καταλάβει την πρώτη θέση στον στήριξη αυτών, ώστε να είναι σε θέση να διεξάγουν τις επιχειρή-
παγκόσμιο πολιτικό στίβο πρέπει πρώτα να ελέγχει τους θαλάσσι- σεις. Παράλληλα αποτελεί βασική προϋπόθεση της ζωής ενός
ους άξονες συγκοινωνιών από τους οποίους διέρχονται υλικά και στρατεύματος και κύριο παράγοντα για την επιτυχία μιας επιχεί-
εφόδια όπως οι πρώτες ύλες. ρησης καθώς επιδρά αποφασιστικά στο ηθικό και στη μαχητική
Η μελέτη των μεταφορών είναι αναγκαία για τα στρατηγικά επι- ικανότητα του στρατεύματος. Είναι ευρέως αποδεκτό ότι κανένας
χειρησιακά σχέδια των διοικήσεων των στρατευμάτων που κι- στρατός δεν μπορεί να υπάρξει και κανένα σχέδιο δεν μπορεί να
νούνται τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και πόλεμου.  Οι ηγέτες των υλοποιηθεί χωρίς την ύπαρξη άρτιας Διοικητικής Μέριμνας (Δ.Μ).
στρατιωτικών δυνάμεων έχοντας επίγνωση για την σημασία των Για να συντηρηθεί ένα στράτευμα από πλευράς Δ.Μ. είναι απα-
μεταφορών μελετούν με ιδιαίτερη προσοχή το έδαφος, ώστε η ραίτητο να υπάρχουν εδαφικές περιοχές που θα συγκεντρωθεί,
κίνηση προσωπικού και η μεταφορά πάσης φύσεως μέσων, υλι- θα αποθηκευθεί και θα εγκατασταθεί μεγάλος αριθμός υλικών,
κών  και εφοδίων να γίνεται μέσω της ταχύτερης διαδρομής, με
πλήρη εκμετάλλευση του ωφελίμου φορτίου και της χωρητικότη-
τας εκάστου μέσου με ταυτόχρονη ασφάλεια από τυχόν εχθρικές
παρεμβάσεις.
Για την επίτευξη της επιτυχίας των επιχειρήσεων  απαιτείται η
ύπαρξη ενός άρτιου λειτουργικού συστήματος μεταφορών που
θα στηρίζεται σε ένα εύκαμπτο συγκοινωνιακό δίκτυο,  ικανό να
παρακάμψει τις παρεμβαλλόμενες δυσχέρειες από τον εχθρό για
να υπάρχει μία σταθερή ροή τροφοδοσίας του δρομολογίου στο
μέγιστο της ικανότητας του.

2. Γεωγραφική Διάσταση Διοικητικής Μέριμνας

O στρατός αποτελείται από ένα σύνολο ατόμων που ζουν κάτω
από ίδιες συνθήκες και χρησιμοποιούν υλικά, εφόδια και εγκα-
ταστάσεις που πρέπει να εξασφαλίζονται από τον ίδιο τον στρατό.
Η αρχή αυτή της εξασφάλισης των υλικών που χρειάζεται ένας
στρατός ισχύει από τότε που εμφανίσθηκε σαν οργανωμένη ομά-
δα στις πρώτες κοινωνίες. Το μόνο που άλλαξε στο πέρασμα των
χρόνων είναι ο τρόπος εξασφάλισης των υλικών καθώς επίσης τα
είδη και οι μορφές τους.
Η στρατιωτική ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα όπου υλικά
και εφόδια έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο, ενώ όλοι οι μεγάλοι στρατηλά-
τες, στρατηγοί και ηγήτορες, όπως ο Μ. Αλέξανδρος, ο αυτοκρά-
Λάζαρης Α. (1982Α), Στρατιωτική Γεωγραφία: Ευρώπη-Μ. Ανατολή-Β. Αφρική-
τορας του Βυζαντίου Λέων ΣΤ΄, ο Μ. Ναπολέων, ο Μακάρθρουρ Μεσόγειος Θάλασσα, Τόμος 1ος, Αθήνα, Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, σελ. 43.

50 Περιπλους 112
εφοδίων και προσωπικού. Επιπρόσθετα, πρυτανεύει η αναγκαιό-
τητα ύπαρξης κατάλληλων μεταφορικών αξόνων οι οποίοι θα δι-
ευκολύνουν την σύνδεση των εδαφικών περιοχών ενός Θεάτρου
Επιχειρήσεων.
Το διοικητικό-γεωγραφικό πλέγμα περιοχών και αξόνων στο
οποίο βρίσκονται οι εγκαταστάσεις Δ.Μ. απ΄ όπου γίνεται η δια-
κίνηση των εφοδίων, υλικών και προσωπικού καλείται «Σύστημα
Διοικητικής Μέριμνας» και αποτελείται από δύο σκέλη:
α. Το Δίκτυο Διοικητικής Μέριμνας που περιλαμβάνει περιοχές
Δ.Μ., στις οποίες υπάρχουν κλιμακωμένα εφόδια, υλικά, προσω-
πικό και μονάδες Δ.Μ., καθώς και οι άξονες Δ.Μ. (δρομολόγια).
β. Το Ρεύμα Διοικητικής Μέριμνας που αφορά στη ροή και δι-
ακίνηση εφοδίων, υλικών και προσωπικού μέσω των αξόνων
που συνδέουν τις Δ.Μ.. Ανάλογα με τη φορά του διακρίνεται σε
Ρεύμα Εφοδιασμού-Αναπληρώσεων και Ρεύμα Εκκενώσεων-
Διακομιδών
Οι κυριότερες περιοχές αυτού του συστήματος Δ.Μ (σχεδιάγραμ-
μα 1), είναι:
α. Το «Θέατρο Πολέμου» αποτελεί έναν ευρύτερο γεωγραφικό
χώρο που είναι απαραίτητος για την διεξαγωγή ενός πλήρους πο-
λέμου. Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο «Θέατρο Πολέμου» υπήρ-
ξε η Μεσόγειος Θάλασσα, το «Δυτικό Μέτωπο-Βόρειος Θάλασσα»
και το «Ανατολικό Μέτωπο».
β. Το «Θέατρο Επιχειρήσεων» (Θ.Ε) αποτελεί έναν εντεταγμέ-
νο γεωγραφικό χώρο που είναι αναγκαίος για τη συγκέντρωση,
την ανάπτυξη, τη Διοικητική Μέριμνα και τον ελιγμό των στρα-
τιωτικών δυνάμεων που είναι ικανές να πετύχουν στρατηγικούς
σκοπούς. Γεωγραφικά το Θέατρο Επιχειρήσεων περιλαμβάνει: τη
Ζώνη Συγκοινωνιών και τη Ζώνη Μάχης. Στον Α΄Π.Π Θέατρο Επι-
χειρήσεων υπήρξε η Ελληνική ή Βαλκανική Χερσόνησος
γ. Η «Ζώνη Μάχης» αποτελεί το τμήμα του θεάτρου Επιχειρήσε-
ων προς τον εχθρό όπου δρουν οι σχηματισμοί και διεξάγεται ο
αγώνας.
δ. Η «Ζώνη Συγκοινωνιών» είναι το πίσω τμήμα του Θεάτρου
Επιχειρήσεων, το οποίο βρίσκεται ακριβώς πίσω από τη Ζώνη
Μάχης, περιλαμβάνει κόμβους και δίκτυα συγκοινωνιών σ΄ αυτό
αναπτύσσονται εγκαταστάσεις και Μονάδες Διοικητικής Μέρι-
μνας, αναγκαίες για την άμεση συντήρηση και υποστήριξη των
εμπρός μαχόμενων δυνάμεων. Εντός της περιοχή αυτής, γύρω
από τα κύρια λιμάνια ή συγκοινωνιακούς κόμβους αναπτύσσεται
η «Περιοχή Βάσεως» και αποτελεί το κύριο «Κέντρο Βάρους» του
Θεάτρου Επιχειρήσεων1.
ε. Η «Ζώνη Εσωτερικού» είναι το τμήμα του Θεάτρου Πολέμου, το
οποίο δεν περιλαμβάνεται στο «θέατρο επιχειρήσεων».
θ. Το «Πεδίο Μάχης» ως χώρος περιλαμβάνει την διάταξη δύο
αντίπαλων στρατευμάτων και έχει επιλεγεί για την διεξαγωγή της
μάχης.
3. Μεσόγειος Θάλασσα το νέο Θέατρο Πολέμου
Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα στις σχέσεις των Ευρω-
παϊκών Κρατών επικρατούσαν έντονες διαφωνίες. Υπήρχαν αρκε-
τές αλληλο-συγκρουόμενες διεκδικήσεις που αποσκοπούσαν είτε
στην επέκταση εδαφικής κυριαρχίας είτε στην απόκτηση πηγών
πρώτων υλών. Για να πραγματοποιήσουν αυτές τις διεκδικήσεις,
τα κράτη επιδόθηκαν αφ΄ ενός σε ένα πρωτοφανή ανταγωνισμό
εξοπλισμών αφ΄ ετέρου στη σύσταση συμμαχίας για διατήρηση
της ισορροπίας των δυνάμεων.
Με την ανατολή του 1915, η Μεσόγειος θάλασσα αποκτά τεράστια
1 Όπως μας γνωρίζει το Γενικό Επιτελείο Στρατού (2001), «Στρατιωτικός
κανονισμός: Στρατιωτική Ορολογία», Αθήνα, Τυπογρ. Ελληνικού Στρατού,
σελ 122: « Κέντρο Βάρους είναι το κεντρικό σημείο στο οποίο εστιάζονται
και στηρίζονται τόσο η συνολική ισχύς όσο και η ισορροπία της κίνησης
που είναι οι κύριες συνιστώσες από τις οποίες εξαρτάται η ικανότητα μιας
δύναμης να εκτελέσει με επιτυχία μια επιχείρηση. Δηλαδή είναι κάποιο χα-
ρακτηριστικό, ικανότητα ή θέση από τα οποία φίλιες ή εχθρικές δυνάμεις
αντλούν την ελευθερία των κινήσεων τους..»
στρατηγική σημασία. Οι δυνάμεις του γεωγραφικού αυτού χώρου
αρχίζουν να δραστηριοποιούνται με στρατιωτικές κινήσεις που
ταυτόχρονα καταδεικνύουν και το στρατόπεδο που εντάσσονται.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε βγει ήδη στον πόλεμο στο πλευ-
ρό των Γερμανών, ενώ ταυτόχρονα με το κλείσιμο των Στενών
επέφερε την ισχυρή αντίδραση της Ρωσίας καθώς της στέρησε
την σπουδαιότερη οδό επικοινωνίας με τους συμμάχους της. Ταυ-
τόχρονα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ετοιμάζεται να κυριαρχήσει
στην Ανατολική Μεσόγειο με τον έλεγχο της Διώρυγας του Σουέζ.
Η ιδέα αυτή καθιστά την επιτακτική δραστηριοποίηση των Βρετα-
νών στην περιοχή: με την χάραξη μιας Μεσογειακής στρατηγικής
με βασικό πυλώνα την ναυτική υπεροχή των συμμάχων της στον
θαλάσσιο αυτό χώρο και παράλληλα με την χάραξη ενός νέου Θε-
άτρου Επιχειρήσεων στη Βαλκανική Χερσόνησο.
Ο αντικειμενικός σκοπός του Θεάτρου Επιχειρήσεων στην Βαλ-
κανική ή Ελληνική Χερσόνησο με την ανάπτυξη συμμαχικών δυ-
νάμεων της ΑΝΤΑΝΤ και με την συμμέτοχη της Σερβίας και της
Ελλάδας ήταν:
(α) να εμποδίσει την ανάπτυξη συγκοινωνιακών αξόνων από τις
«Κεντρικές Δυνάμεις» προς τα «Στενά Βοσπόρου-Ελλησπόντου»
και Αιγαίου Πελάγους και κατ΄ επέκταση προς Μέση Ανατολή και
(β) να δεσμεύσει στρατιωτικές δυνάμεις των «Κεντρικών Δυνά-
μεων» στο χώρο αυτό από τα άλλα δύο ήδη αναπτυγμένα Θέατρα
Πολέμου της Ευρώπης.
4. Χωρική ανάπτυξη των μεταφορικών δικτύων
στην Ελλάδα (1828-1918)
4.1 Γενικά
Η Ελλάδα από τη στιγμή της ανεξαρτησίας της μπαίνει στην Ευρω-
παϊκή σκηνή και αρχίζει να μετασχηματίζεται. Η ελληνική οικονο-
μία, εξειδικεύεται σταδιακά στην εξαγωγή αγροτικών προϊόντων,
ενώ η εκβιομηχάνιση της χώρας βραδυπορεί.  Μέσα σε αυτό το
πλαίσιο θα μπορούσε η ανάπτυξη των μεταφορών να αποτελέ-
σει μοχλό, για τον εκσυγχρονισμό του αγροτικού τομέα, για την
έναρξη της εκβιομηχάνισης και τελικά για την ανάπτυξη της οι-
κονομίας. Το «νεαρό» Ελληνικό κράτος επιχειρεί να οργανώσει το
δικό του χώρο, αυτή η προσπάθεια δεν αποτελεί ένα επιφανειακό
νεωτερισμό, αλλά μία ριζική καινοτομία.
Στην ακμή του φαινομένου αυτού,  που αποκαλείται βιομηχανι-
κή επανάσταση, η νέα κοινωνική  και πολιτική τάξη πραγμάτων
στην χώρα, εκμαιεύει απαντήσεις από τις πιο απομακρυσμένες
περιοχές. Μία τέτοια απάντηση είναι η συγκρότηση του ελληνικού
εθνικού χώρου καθώς αυτός εισέρχεται στην ευρωπαϊκή σκηνή.
Η  Ελλάδα οργανώνει τα ποικίλα συγκοινωνιακά της μέσα με τρό-
πο που αναδεικνύει τον διαφορετικό δυναμισμό των εσωτερικών
δυνάμεων,  εκείνων που σε τελευταία ανάλυση κατευθύνουν τη
διαδικασία εκσυγχρονισμού της, θεωρώντας τη στεριά και τη θά-
λασσα ως ενιαίο χώρο. 
4.2 Η εδραίωση των οδικών αξόνων
Από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους δεν υπήρχε ακόμη στην
Ελλάδα αμαξιτή ή βατή οδός με την τεχνική έννοια του όρου. H
πρώτη αμαξιτή οδός κατασκευάστηκε το 1828 από την Γαλλι-
κή Στρατιωτική Αποστολή υπό του Στρατηγού Nicola-Joseph
Maison, για να συνδέει την Πύλο με την Μεθώνη δύο σημαντικά
στρατιωτικά φρούρια. Η δεύτερη οδός μήκους 5.325 μέτρων κα-
τασκευάστηκε από το κράτος για να συνδέσει το Ναύπλιο με την
Τίρυνθα,  ενώ το 1835 κατασκευάστηκε η πρώτη οδός Αθηνών
Πειραιώς και ένα χρόνο αργότερα άρχισε η κατασκευή της οδού
Αθηνών-Θήβας η οποία χρησιμοποιήθηκε και από το στρατό. 
Η διαδικασία κατασκευής δρόμων στην Ελλάδα του 19ου αιώνα
αποτελεί σημαντική καινοτομία σε σχέση με τα υπάρχοντα μέσα
μεταφοράς.  Η διασύνδεση των κατοικημένων σημείων ήταν άτα-
Περιπλους 112 51
 κτη και αποσπασματική και δεν είχε ορ-
γανωμένο και σταθερό αποτύπωμα στον
χώρο. Εξάλλου,  η ιδέα της κατασκευής
του δρόμου, τη στιγμή που η Ελλάδα έρ-
χεται σε επαφή με το σύγχρονο ευρωπαϊ-
κό χώρο, είναι ιδέα αναπτυξιακή. Το πρώ-
το γενικό σχέδιο για την κατασκευή των
πιο σημαντικών και αναγκαίων δρόμων
του ελληνικού βασιλείου,  σχέδιο το οποίο
θα διευκόλυνε την εσωτερική επικοινω-
νία και τις εμπορικές συναλλαγές, ήταν
έτοιμο στις 16 Αυγούστου 1833. Σ’ αυτό Χάρτης 1
Χάρτης 2
παρουσιάζεται ένα πλήρες πρόγραμμα
οργάνωσης έργων με όλες τις διαδοχικές Πάνω: Χάρτης 1: Οδοί που έπρεπε να κατασκευαστούν κατά προτεραιότητα το 1833. Χάρτης 2: «Εθνικοί»
φάσεις από τη σύλληψη ως την εκτέλεση οδοί του νόμου 1857. Κάτω: Χάρτης 3: «Εθνικοί οδοί» που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1835 και 1870.
τους. Προγραμματίζεται λοιπόν η κατα- Χάρτης 4: Ελληνικό οδικό δίκτυο κατά το 1892. Πηγή: Συναρέλλη Μ. (1989), Δρόμοι και Λιμάνια στην
Ελλάδα 1830-1880. Αθήνα. Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.
σκευή δρόμων σε τρεις μεγάλους άξονες:
α. Πάτρα-Γύθειο μέσω Τρίπολης,
β.  Κόρινθος-Νεόκαστρο (Πύλος)  μέσω
Τρίπολης,
γ.   Αθήνα-Βόνιτσα μέσω Θήβας,  Λιβα-
δειάς και Αγρινίου
Οι δρόμοι αυτοί εξασφάλιζαν την επικοι-
νωνία των εσωτερικών περιφερειών με
τη θάλασσα με αφετηρία ένα λιμάνι, ενώ
ταυτόχρονα θα εξασφάλισαν την στρατιω-
τική και εμπορική χρησιμότητά τους.  Με
άλλα λόγια, οι δρόμοι θα έπρεπε να εξυ-
πηρετούν τις ανταλλαγές των γεωργικών
προϊόντων της ενδοχώρας με βιοτεχνικά
που έφθαναν στα λιμάνια, αλλά και να
εξασφαλίζουν ευκολότερη πρόσβαση των Χάρτης 3 Χάρτης 4
ελληνικών στρατιωτικών τμημάτων στα
ελληνικά σύνορα. 
Αποτέλεσμα της έκθεσης ήταν η λήψη της απόφασης στις 28 Αυ- Ιωάννινα. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Ήπειρος  δεν επικοινωνούσε
γούστου 1833 «Περί συγκοινωνίας διαφόρων μερών του Κράτους με το υπόλοιπο οδικό δίκτυο της χώρας αλλά μόνο δια θαλάσσης
δια νέων οδών»  που αποτελεί το πρώτο δείγμα της οδικής πο- από την Πρέβεζα.
λιτικής του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Σ’ αυτή αναφέρε-
ται ότι η γραμματεία Στρατιωτικών θα πρέπει να στείλει μέσα σε 4.3 Οργάνωση Θαλάσσιου Χώρου
δεκαπέντε ημέρες αξιωματικούς του Μηχανικού για αυτοψία και Οι θαλάσσιες μεταφορές αποτελούσαν ανέκαθεν παράγοντα ιδιαί-
ότι οι δρόμοι που θα κατασκευάζονταν κατά προτεραιότητα ήταν τερης σημασίας για την διεξαγωγή των πολέμων. Ο ανταγωνισμός
αυτοί που θα συνέδεαν την ενδοχώρα με το εκάστοτε λιμάνι. Οι μεταξύ των προηγμένων βιομηχανικών χωρών για την κυριαρχία
προτεραιότητες που δίνονται υπογραμμίζουν κατά τρόπο αναμ- των θαλάσσιων οδών έγινε οξύτερος κατά τον 20ο αιώνα, ενώ
φισβήτητο το αίτημα της στιγμής να διευκολυνθεί η μετακίνηση κατά το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ
στρατευμάτων προς τα ελληνοτουρκικά σύνορα με ταυτόχρονη απώλεσαν μέρος της ναυτικής τους ισχύος. Ταυτόχρονα οι ΗΠΑ
άρχισαν να αναπτύσσονται σε μεγάλη ναυτιλιακή δύναμη.
διασύνδεση της ενδοχώρας με λιμάνι, όπως παρουσιάζεται στο
Ο έλεγχος των Θαλάσσιων οδών γίνεται χώρος ζωτικής σημασίας
Χάρτη «1» & «2» ενώ μέχρι το 1870 κατασκευάστηκαν «Εθνικοί για τις συμμαχικές δυνάμεις του ΝΑΤΟ με τη λήξη του Β΄ Παγκο-
Οδοί» 168 χιλιομέτρων, Χάρτης «3». σμίου Πολέμου καθώς μέσω των θαλάσσιων αξόνων ολοκληρώ-
Μία από τις σημαντικότερες συνθήκες της περιόδου της βιομηχα- νονταν ο σύνδεσμος των συμμαχικών κέντρων ανεφοδιασμού με
νίας είναι λοιπόν οι συγκοινωνιακές υποδομές που στα τέλη της τα θέατρα επιχειρήσεων.
όγδοης δεκαετηρίδας του 19ου αιώνα εξελίσσονταν ικανοποιητικά Στον ελληνικό χώρο η θάλασσα ταυτίζεται με το Αιγαίο πέλαγος
σε σύγκριση με την προηγούμενη περίοδο. Την ίδια εποχή ιδρύε- και την ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου, διότι μέσω αυτής επι-
ται ταμείο οδοποιίας που έχει δικά του έσοδα και είναι υπεύθυνο τυγχάνεται από την αρχαιότητα μεταφορά ανθρώπων και αγα-
για την συντήρηση των εθνικών δρόμων. Βεβαίως το αποτέλε- θών, διακίνηση ιδεών και μεταφορά τεχνολογίας. Όπως για τον
σμα φαίνεται μετά από δεκαετίες αλλά κατά βάση η αρχή έχει γίνει κόσμο του 18ου αιώνα “το να έχεις κοντά σου ένα λιμάνι ήταν
όπως καταγράφεται στον Χάρτη «4». σαν να έχεις κοντά σου τον κόσμο ολόκληρο”, έτσι και για τους
Το οδικό δίκτυο της Ελλάδας θα συνεχίσει να παραμένει πτωχό Έλληνες του 19 αιώνα ύπαρξη λιμανιών σήμαινε επικοινωνία
ου

με τον έξω κόσμο. Ο ελληνικός εμπορικός στόλος κατόρθωσε

με εξαίρεση την Ανατολική και Δυτική Μακεδονία όπου οι αντί-
να αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Οι
παλοι στρατοί κατά τα έτη 1917-1918 κατασκεύασαν εκατέρωθεν
Έλληνες έμποροι, έγιναν Γάλλοι, Άγγλοι ή  Αυστριακοί υπήκοοι
του σταθεροποιηθέντος μετώπου, οδούς που αρκούσαν για την και άρχισαν να οργώνουν τους θαλάσσιους άξονες του Αιγαί-
εξυπηρέτηση στρατιωτικών επιχειρήσεων. Πάντως πρέπει να το- ου και της ευρύτερης λεκάνης της Μεσογείου από τα μέσα του
νιστεί ότι μία και μόνη βατή οδός για αυτοκίνητα οδηγούσε από το 18ου αιώνα.
εσωτερικό της Παλαιάς Ελλάδος στην Μακεδονία, η οδός Λαρίσας Πράγματι από το δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα ως τις παραμονές
- Ελασσόνας-Κοζάνης προς Θεσσαλονίκη ή Κοζάνης-Φλώρινας, της ελληνικής επανάστασης το ελληνικό εμπορικό ναυτικό έλεγ-
ενώ μία και μοναδική οδός οδηγούσε από Άρτα και Πρέβεζα προς χε τους εμπορικούς θαλάσσιους δρόμους της ευρύτερης λεκάνης

52 Περιπλους 112
 1 2
1. Iτέα, 1917. 2. Άμφισσα, 1917. 3. Ιτέα, 1917. Πηγή: http//rakopolio.blogspot.com/2012/09/1917.html.
της Μεσογείου.  Ενώ στην δι-
άρκεια της Ελληνικής Επανά-
στασης (1821-1830) μετατρέ-
πεται σε πολεμικό. Το γεγονός
αυτό επέφερε τον αποδεκα-
τισμό του κατά την διάρκεια
του απελευθερωτικού αγώνα.
Σύντομα όμως, το ελληνικό
εμπορικό ναυτικό ξαναβρίσκει
τη θέση του  στο εμπόριο της
Μαύρης Θάλασσας και της Δυ-
τικής Μεσογείου.  Ειδικότερα,
έπειτα από την Ανεξαρτησία
του Ελληνικού Έθνους πραγ-
3
ματοποιείται μία εντυπωσιακή
ανάπτυξη.
Το πρόγραμμα οδοποιίας του ελληνικού κράτους, αρχίζει το 1833
με την κατασκευή κατά προτεραιότητα δρόμων που συνδέουν κά-
ποιο λιμάνι με την ενδοχώρα, το οποίο αποσκοπεί ακριβώς στην
σύνδεση των ηπειρωτικών περιοχών με εμπορικά κέντρα-λιμά-
νια. Οι πρώτες ελληνικές κυβερνήσεις θεωρούσαν τους δρόμους
της θάλασσας επαρκείς για να εξασφαλίσουν τον κύριο όγκο των
επικοινωνιών και θεωρούσαν ότι η ανάπτυξη της γεωργίας δεν
παρεμποδίζεται από την έλλειψη δρόμων. Πάντως, η απουσία δρό-
μων σε όλο το βορειοδυτικό τμήμα της Πελοποννήσου, με τόσο
μεγάλη κίνηση λόγω του εμπορίου και της μεταφοράς σταφίδας,
ενισχύει το ρόλο της ακτοπλοΐας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Παράλληλα, το ελληνικό κράτος ασκεί μία καθαρή πολιτική για τη
λιμενική υποδομή της χώρας και προσπαθεί να οργανώσει και να
στηρίξει νέους θαλάσσιους άξονες που δημιουργούνται κυρίως
από την εξαγωγή σταφίδας προς τη Δύση. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται
στο λιμάνι του Πειραιά για την μετατροπή του σε ελληνικό συγκρό-
τημα από το οποίο θα αρχίζουν και θα καταλήγουν νέοι θαλάσσιοι
άξονες με σκοπό να το καταστήσει κύριο εισαγωγικό και εξαγω-
γικό λιμάνι της χώρας.  Ταυτόχρονα, κατασκευάζονται κατά προ-
τεραιότητα νέοι οδικοί άξονες που καταλήγουν σε πόλεις λιμάνια.
Με μέριμνα της Ελληνικής κυβέρνησης επιτυγχάνεται από τον Ιού-
νιο του 1888 η τακτική ατμοπλοϊκή σύνδεση μεταξύ Πατρών και
Ιταλίας. Ο θαλάσσιος αυτός δρόμος έμελλε να είναι μέχρι σήμερα ο
κυριότερος δρόμος που συνδέει την Ελλάδα με τον Δυτικό κόσμο.  τεριστική.  Όπως αναφέρει ο Σπ.  Φασούλας «στις αρχές του 20ου
Ένα άλλο σημαντικό γεγονός που διαμόρφωσε νέο θαλάσσιο
άξονα που συνδέει την Ελλάδα με τη Δύση είναι η διάνοιξη της
διώρυγας της Κορίνθου στις 25 Ιουλίου του 1893,  έργο που ορα-
ματίσθηκε ο Ι. Καποδίστριας και που προσέδωσε ακόμη μεγαλύ-
τερη αξία στο λιμάνι του Πειραιά.  Η Ελλάδα με την προσάρτηση
των «Νέων Χωρών» στην εδαφική της επικράτεια αποκτά νέα και
ασφαλή λιμάνια όπως το λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Το συγκεκριμέ-
νο λιμάνι διαθέτει λόγω γεωγραφικής θέσεως μεγάλη στρατηγική
αξία διότι αποτελεί ακόμη και σήμερα βάση για στρατιωτικές με-
τακινήσεις προς τον Βορρά και την Ανατολή.
Ένα ακόμη στοιχείο που ώθησε σε νέους θαλάσσιους δρόμους
την Ελληνική Ναυτιλία, κυρίως προς τα Ανατολικά λιμάνια των
ΗΠΑ, ήταν η ανάγκη για την
επιβίωση των ελληνικών
πλοίων σε θάλασσες εκτός
Μεσογείου αφού η ένταξη
της Τουρκίας στο πλευρό της
Γερμανίας και στο πλευρό της
Αντάντ της Ελλάδας και της
Ρωσίας προκάλεσε το κλείσι-
μο των Δαρδανελίων και τον
αποκλεισμό της Μαύρης Θά-
λασσας για τα ελληνικά πλοία.
Χάρη στα τεράστια αυτά ανοίγ-
ματα της Ελληνικής Ναυτιλίας
και της Ναυτοσύνης των Αει-
ναυτών Ελλήνων επιτυγχάνε-
ται ο απαραίτητος σύνδεσμος
των βιομηχανικών κέντρων για το Μακεδονικό Μέτωπο και την
Μέση Ανατολή.  
4.4 Σιδηροδρομικό εγχείρημα
Εξήντα χρόνια χρειάστηκαν,  από το 1855 έως το 1917, για να
αποκτήσει η Ελλάδα σιδηροδρομικό δίκτυο, το οποίο θα επέφε-
ρε την οικονομική ανάπτυξη. Η ιστορία της Ελληνικής οικονομίας
διέτρεξε το δύσκολο στάδιο της ανάπτυξης της παράλληλα με την
εξέλιξη των συγκοινωνιακών υποδομών που αποτελούν για κάθε
προηγμένη χώρα ένα από τα κυριότερα βήματα του αναπτυξιακού
της προγράμματος.
Δημιουργός της σιδηροδρομικής συγκοινωνίας της Ελλάδας θε-
ωρείται ο Χ. Τρικούπης που άσκησε επιθετική πολιτική έναντι
των παραδοσιακών δομών. Ο Τρικούπης υπήρξε από τους πρω-
τεργάτες της δημιουργίας της Ελληνικής βιομηχανίας ιδίως κατά
τη διάρκεια 1886-1896. Επί εποχής του αναπτύχθηκαν τα σχέδια
σιδηροδρομικού δικτύου της Πελοποννήσου Ο σκοπός του Τρι-
κούπη, ήταν να διευκολύνει τις επικοινωνίες, ώστε να ευνοήσει
και να προκαλέσει «την ανάπτυξη της γεωργίας της βιομηχανίας
και του εμπορίου».
Η Ιδέα της σιδηροδρομικής αυτής κίνησης ήταν κατ’ αρχήν νεω-
αιώνα ο σιδηρόδρομος είναι πλέον μία πραγματικότητα για την
Ελλάδα, μόνο όμως στην Αττική την Πελοπόννησο, την Αιτωλο-
ακαρνανία και την Θεσσαλία.  Η κυριότερη γραμμή του σιδηρο-
δρομικού δικτύου της χώρας, αυτή δηλαδή που θα συνέδεε την
Αθήνα με την Κεντρική Ελλάδα και τα ελληνοτουρκικά σύνορα,
τα οποία τότε βρίσκονταν λίγο βορειότερα των Τεμπών δεν είχε
ακόμη κατασκευασθεί.  Αν και η κατασκευή της γραμμής αυτής
ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1880, η σταδιακή της παράδο-
σης στην κυκλοφορία άρχισε μόλις …. το 1904». Η σιδηροδρομική
ικανότητα της χώρας με την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου
παρουσιάζεται στο Χάρτη «5». 
Περιπλους 112 53

Χάρτης 5
Το 1914 επί Ελ. Βενιζέλου αρχίζει τη κατασκευή της ενωτικής
γραμμής «Παπαπούλι-Πλατύ» που ολοκληρώνεται αρχές του
1916 και έτσι επιτυγχάνεται η σύνδεση με το σιδηροδρομικό κόμ-
βο της Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη ως σημαντικός συγκοινωνι-
ακός κόμβος της Μακεδονίας συνδεόταν ήδη σιδηροδρομικώς με
Βελιγραδίου από 19-05-1888, με Μοναστήρι από το 1894 και με
Κωνσταντινούπολη από το 1896.
Παράλληλα,  η επέκταση του σιδηροδρομικού δικτύου αποτέλεσε
ένα νέο παράγοντα στους επιχειρησιακούς σχεδιασμούς του Ελ-
ληνικού Στρατού στους πολέμους του 20ου αιώνα, συμβάλλοντας
ταυτόχρονα και στη βελτίωση των μεταφορών. Επομένως, Στρα-
τιά εξυπηρετούμενη από σιδηροδρομικούς συρμούς μπορούσε να
εφαρμόσει τα παρακάτω σχέδια τόσο σε καιρό ειρήνης, όσο και σε
καιρό πολέμου:  Η φυσική ορεινότατα του εδάφους καθιστά την περιοχή δυσπρό-
α. Να εξασφαλίζει τη μεταφορά αποθεμάτων-εφοδίων σε μεγάλες
ποσότητες   το μόνο φυσικό πέρασμα από ξηράς που ενώνει μέχρι σήμερα τις
β. Να προωθεί πλήθος εφοδίων-υλικών και προσωπικού από τα
κέντρα ανεφοδιασμού-λιμάνια στους προχωρημένους σταθμούς
σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα.
5. Ελληνικό ή Βαλκανικό Θέατρο Επιχειρήσεων
Τον Αύγουστο του 1914, η Ευρώπη συγκλονίζεται καθώς ο πόλε-
μος αρχίζει και τα σύννεφα σκεπάζουν τον ουρανό της Ελλάδας.
Οι δυνάμεις της ΑΝΤΑΝΤ ή Τριπλής Συνεννοήσεως, δηλαδή Αγ-
γλία, Γαλλία και Ρωσία, μετά την αποτυχημένη εκστρατεία για κα-
τάληψη της χερσονήσου της Καλλιπόλεως και της διάνοιξης των
θαλάσσιων στενών των Δαρδανελλίων, μεταφέρθηκαν μετά από
αίτημα της Ελληνικής Κυβέρνησης στην Θεσσαλονίκη πράξη που
επικυρώθηκε και από την Βουλή των Ελλήνων.
Η μεταφορά των συμμαχικών δυνάμεων στην ευρύτερη περιοχή
της Θεσσαλονίκης δημιουργεί το Μακεδονικό Μέτωπο (Μ.Μ.) ή
«Ζώνη Μάχης» του Ελληνικού ή Βαλκανικού Θεάτρου Επιχειρή-
54 Περιπλους 112
Χάρτης 6
Αριστερά: Χάρτης 5: Πηγή: Παπαγιαννάκη Λ. (1990), Οι Ελληνικοί Σιδη-
ρόδρομοι 1882-1910: Γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις,
Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Β’ έκδοση. Δεξιά & Πάνω:
Χάρτης 6: Χωροθέτηση Κρισσαίου πεδίου. Πηγή: Σύρμας Ν., Εγχειρίδιο Χ
Στρατιωτικής Γεωγραφίας: Στρατιωτική Ανάλυση Κεντρικής Ελλάδος, Βάρη,
Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, 2016.
σεων. Απώτερος σκοπός της κίνησης αυτής ήταν να κτυπηθούν
οι Κεντρικές Δυνάμεις στο μαλακό υπογάστριό τους δηλαδή η
Γερμανία, η Αυστροουγγαρία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η
Βουλγαρία, και να καταρρεύσουν.
5.1 Κρισσαίο Πεδίο το Κέντρο Βάρους
Το Κρισσαίο Πεδίο, σήμερα γνωστό ως Δελφικό Τοπίο, διέσχι-
ζαν ο Απόλλων και οι Μινωϊτες συνταξιδιώτες του όταν έφτα-
ναν στο λιμάνι της Κίρρας. Σήμερα είναι η εύφορη κοιλάδα η
οποία καλύπτεται ολοκληρωτικά από τον Ελαιώνα της Άμφισ-
σας. Ξεκινά από τις παρυφές της πόλεως της Άμφισσας, της
αρχαίας πόλης των Εσπέριων Λοκρών, εκτείνεται Νότιο Δυτι-
κά ως την Αρχαία πόλη της Κρίσσας, σημερινή Χρύσα, που κεί-
ται τους πρόποδες του Παρνασσού και καταλήγει στις εκβολές
του Πλείστου ποταμού στην Αρχαία Κίρρα επίνειο των Δελφών.
Το Κρισσαίο Πεδίο κατοικήθηκε από τους Φωκείς, έναν ανδρείο
λαό αρχαιολογικής καταγωγής που κατέβηκε στην «κυρίως» Ελ-
λάδα από τη Θεσσαλία πολύ πριν από τους Δωριείς. Οι Φωκείς
δημιούργησαν αρχαίους ισχυρούς οικισμούς στη περιοχή2, σε
μορφή ομοσπονδίας με κέντρο την Κρίσσα και τον ναό του Απόλ-
λωνα στους Δελφούς.
Στα πλαίσια της ομοσπονδίας χάραξαν άμεσα εξωτερική στρατη-
γική για να αντιμετωπίσουν από κοινού τους Θεσσαλούς επιδρο-
μείς. Για τον σκοπό αυτό, οχύρωσαν τα στενά των Θερμοπυλών,
καθώς στην αρχαιότητα η Φωκίδα βρεχόταν από δύο θάλασσες
στα βόρεια απ’ τον Ευβοϊκό και στα νότια από τον Κρισσαίο κόλπο.
σιτη από ξηράς και την συγκοινωνία αρκετά δύσκολη. Πράγματι,
δύο θάλασσες, Ευβοϊκό και Κρισσαίο κόλπο, είναι η Διάβαση του
Γερόλεκα ή δίοδος Αμπλιάνης που σχηματίζεται μεταξύ Γκιώνας
και Παρνασσού. Επί της Διαβάσεως του Γερόλεκα έχει κατασκευ-
αστεί ο δρόμος Μπράλλου-Γραβιάς- Άμφισσας, ακολουθώντας το
πέρασμα από την Γκιώνα και τις δυτικές παραφυάδες του Παρνασ-
σού και προχωρώντας νότια ως την Τοπόλια (Ελαιώνα), υπήρξε
από αρχαιότατων χρόνων μέσο επικοινωνίας μεταξύ Θεσσαλίας
και Άμφισσας, βλ. Χάρτη «6».
Αυτή την οδό ακολούθησε κατά την κάθοδο του (338 π.Χ.) ο βα-
σιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β΄, όταν εισήλθε στην Άμφισσα.
Επίσης το ίδιο συνέβη τον Μεσαίωνα και στην περίοδο της Φρα-
γκοκρατίας.
Κατά τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας ο οδικός αυτός άξονας υπήρξε
2 Οι κυριότεροι οικισμοί είναι η Πυθώ (Δελφοί), η Λίλαια, η Κίρρα, η Τιθορέα,
η Ελάτεια, η Κρίσσα
 1

3 4

1. Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/French_cruiser_Ch%C3%A2teaurenault_(1898). 2. Πηγή: https://www.kaliterilamia.gr/2017/09/1917.html. 3. Σπάνια

καρτ ποστάλ, έκδοσης “Γ. Ν. Αλεξάκης”, Πειραιάς. Εμφανίζονται οι περιφραγμένες εγκαταστάσεις του γαλλικού στρατοπέδου στο Σιδηροδρομικό Σταθμό του
Μπράλου, κατά μήκος της δημοσιάς. Στο δρόμο περπατούν μπραλιώτισσες αγνώστων στοιχείων. Πηγή: Τσίτσας Κ. Ν. Μπράλος. Το σιδηδρομικό πέρασμα, Αθήνα,
Εκδόσεις IRON, 2008, σελ. 140. 4. Καρτ ποστάλ της δεκαετίας του 1920, έκδοσης “Ι. Παπαδόπουλος”, Άμφισσα. Την ίδια εποχή κυκλοφόρησε καρτ ποστάλ με
την ίδια εικόνα, αλλά με λεζάντα “BRALO, La gare de chemin de fer Salonique-Larissa-Bralo”, από τον εκδότη “Γ. Ν. Αλεξάκη”, Πειραιάς (αρ. 2550). Διακρίνονται
σιδηροδρομικοί υπάλληλοι και Γάλλοι στρατιωτικοί μπροστά στο σταθμό του Μπράλου. Μία από τις κάρτες έχει ταχυδρομηθεί στη Γαλλία στις 28/10/1917.

χώρος ισχυρής αντιπαλότητας με τους Οθωμανούς καθώς μέσω
της κυριαρχίας επί του Κρισσαίου Πεδίου έλεγχαν εξ΄ ολοκλήρου
τη θαλάσσια περιοχή του Κορινθιακού κόλπου και είχαν την δυνα-
τότητα να εξέρχονται στην ανοιχτή θάλασσα του Ιονίου Πελάγους.
Οι Οθωμανοί διαθέτοντας ισχυρή ναυτική βάση στην Κίρρα επέβα-
λαν από θαλάσσης την κυριαρχία τους στην ευρύτερη περιοχή και
επέτρεπε στα στρατεύματα τους να εισέρχονται στη Πελοπόννησο
παρακάμπτοντας την Αττικό-Βοιωτία. Χαρακτηριστικά είναι τα κά-
τωθι ιστορικά γεγονότα:
α. Μετά τις επιτυχίες των Ελλήνων στην Γραβιά (08 Μαϊ 1821) και
στα Βασιλικά Φθιώτιδας (26 Αυγ 1821) με τις οποίες εμπόδισαν να
κατέλθουν οθωμανικά στρατεύματα στην Πελοπόννησο ο στόλος
του Καρά Αλή με έδρα την Κίρρα καταστρέφει το Γαλαξίδι,
β. Στις 16 Μαϊ 1821 μετά την μάχη της Γραβιάς η τοπική αρχή των
Σαλώνων συντάσσει επιστολή προς Υδραίους και Σπετσιώτες να
στείλουν το συντομότερο πλοία στον Κορινθιακό και στον Κρισ-
σαίο κόλπο προς καταδίωξη του τουρκικού στόλου.
γ. Στις 18 Σεπ 1827 ο Βρετανός Ναύαρχος Φραγκίσκος Αστιγξ διε-
ξήγαγε ναυμαχία πλησίον της Παλαιάς Σκάλας Κίρρας, διέλυσε το
τουρκικό στόλο ενώ κυρίευσε 10 τουρκικά και αυστριακά πλοία.
Συνέπεια της ναυμαχίας αυτής υπήρξε και η αποφασιστική συμβο-
λή στον κατά θάλασσα αγώνα των τριών φιλελλήνων ναυάρχων
στη ναυμαχία του Ναυαρίνου 20 Οκτ. 1827.
5.2. Η συμβολή του Οδικού Άξονα «Λιμάνι Ιτέας-
Σιδηροδρομικός Σταθμός Μπράλου» στην εξέλιξη
του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου
Το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι δυνάμεις της
ΑΝΤΑΝΤ στο Μακεδονικό Μέτωπο ήταν η ανασφάλεια των μετα-
φορών των εφοδίων τους και τού ανθρώπινου δυναμικού από τα
λιμάνια του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας και αργότερα από τον
Τάραντα της Ιταλίας στην Ελληνική Χερσόνησο, καθώς οι θάλασσες
της Ανατολικής Μεσογείου λυμαίνονταν από Γερμανικά υποβρύχια.
  Οι Γερμανοί έχοντας κηρύξει υποβρύχιο πόλεμο στους Συμμά-
χους κατέστησαν τις θαλάσσιες μεταφορές ευάλωτες με αποτέλε-
σμα τον προβληματικό ανεφοδιασμό των Συμμαχικών δυνάμεων
που δρούσαν στο Μ.Μ.. Οι Στρατιωτικές διοικήσεις επανεξέτασαν
τις στρατηγικές δυνατότητες για την ασφάλεια των θαλασσίων
δρομολογίων και έπειτα από την είσοδο της Ιταλίας στο πόλεμο
στο πλευρό των Συμμάχων διαπιστώθηκε ότι προσφορότερο-
ασφαλέστερο λιμάνι υποδοχής για τον ανεφοδιασμό τους ήταν
το λιμάνι της ΙΤΕΑΣ. Εκεί μπορούσαν να προσεγγίσουν τα πλοία
που αναχωρούσαν από τον Τάραντα της Ιταλίας παρακάμπτοντας
τη θαλάσσια διαδρομή Ιόνιο Πέλαγος- Ακρωτήρι Ταίναρο (κάβο
Ματαπά)-Αιγαίο Πέλαγος-Θεσσαλονίκη, αφού το λιμάνι συνδέο-
νταν οδικώς με το Σιδηροδρομικό Σταθμό του Μπράλου από τον
οποίο διερχόταν η βασική σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών-Λαρί-
σης-Θεσσαλονίκης.
Αρχικό εμπόδιο στην υλοποίηση του συγκοινωνιακού αυτού δρο-
μολογίου, που καθιστούσε την ΙΤΕΑ και την περιοχή του Μπράλου
βασικούς στρατηγικούς συγκοινωνιακούς κόμβους μεταξύ Δύσης
και Ελληνικής Χερσονήσου και «Κέντρο Βάρους» των στρατηγι-
κών επιχειρήσεων στο Μ.Μ, ήταν η ουδέτερη πολιτική θέση του
βασιλέα Κωνσταντίνου Α΄, ενώ η επίπτωση ήταν να υπάρξει κα-
θυστέρηση της ανάπτυξης του συγκεκριμένου δρομολογίου.
Ταυτόχρονα έγινε προσπάθεια να αναπτυχθεί εναλλακτικό συ-
γκοινωνιακό δρομολόγιο μέσω της Βόρειας Ηπείρου στην οποία
είχαν εισέλθει στρατιωτικές δυνάμεις της Ιταλίας και της Γαλλίας
(Αυγ. 1916). Το δρομολόγιο αυτό σχεδιάστηκε για να ενώσει τους
Αγίους Σαράντα-Δελβίνο-Ερσέκα-Κορυτσά-Φλώρινα-Θεσσαλο-
νίκη και ολοκληρώθηκε από Ιταλούς, Έλληνες και Γάλλους. Κατά
την κατασκευή του συνάντησε τους δύσβατους ορεινούς όγκους
της περιοχής και σε συνδυασμό με την έλλειψη υποδομών και μέ-

Περιπλους 112 55
 1 2

1. Σπανιότατη φωτογραφία, άγνωστου εκδότη ή φωτογράφου. Έχει στην όψη της χειρόγραφους γαλλικούς τίτλους “Οκτώβριος 1918”, “Ο Έλληνας Βασιλιάς στο
Μπράλο”. Στην εικόνα ο βασιλιάς προσδιορίζεται με ένα σταυρό και εμφανίζονται οι Γάλλοι στρατιωτικοί που τον υποδέχονται μπροστά στο γαλλικό διοικητήριο,
με ανεμίζουσα τη γαλλική σημαία. Στο βάθος αριστερά διαγράφεται η οροσειρά της Γκιώνας. Πηγή: Τσίτσας Κ. Ν. Μπράλος. Το σιδηροδρομικό πέρασμα, Αθήνα,
Εκδόσεις IRON, 2008, σελ. 155. 2. Υγειονομική Υπηρεσία του Γαλλικού Στρατού. Πηγή: Τσίτσας Κ. Ν. Μπράλος. Το σιδηροδρομικό πέρασμα, Αθήνα, Εκδόσεις
IRON, 2008, σελ. 48. 3. Πηγή: Τσίτσας Κ. Ν. Μπράλος. Το σιδηροδρομικό πέρασμα, Αθήνα, Εκδόσεις IRON, 2008, σελ. 155. 4. Καρτ ποστάλ έκδοσης “Γ. Ν. Αλεξά-
κης”, Πειραίας. Επιβατάμαξες του «Λαρισαϊκού» πρώτης γενιάς στο Σταθμό του Μπράλου. Διακρίνονται επιβάτες, πολίτες και χωροφύλακες και όρθιοι έξω από
τα βαγόνια μερικοί Γάλλοι τεχνικοί. Πηγή: Τσίτσας Κ. Ν. Μπράλος. Το σιδηροδρομικό πέρασμα, Αθήνα, Εκδόσεις IRON, 2008, σελ. 146.

3 4

σων, ο οδικός αυτός άξονας, λειτούργησε τελικά την άνοιξη του
1917. Ήταν μικρής αποδόσεως, ταχύτητας και δεν παρείχε πλήρη
κάλυψη από τον εχθρό που είχε αναπτυχθεί στην περιοχή της λί-
μνης Αχρίδας-Μοναστηριού.
Με τις πολιτικές αλλαγές που συντελούνται στην Ελλάδα:
(α) Την ορκωμοσία του Αλεξάνδρου (11 Ιουν 1917) ως νέου Βασι-
λέα των Ελλήνων παρουσία του πατρός του.
(β) Την αποκατάσταση του Ελ. Βενιζέλου στην πρωθυπουργία (25
Ιουν 1917), οι γαλλικές και οι βρετανικές δυνάμεις εγκαταστάθη-
καν στην ευρύτερη περιοχή της Λαμίας, Άμφισσας και Ιτέας (26
Ιουν 1917). Το πρώτο τμήμα του γαλλικού Στρατού που εισήλθε
στην ευρύτερη περιοχή της Άμφισσας και Ιτέας ήταν μία ίλη Ιπ-
πικού από το Παρίσι με διοικητή τον Λοχαγό Bernard,  έναν ευ-
γενικό και γενναίο αξιωματικό3. Μετέπειτα, ήρθαν στην περιοχή
και άλλα τμήματα των συμμαχικών στρατευμάτων που εκτός από
Ευρωπαίους περιελάμβαναν και στρατιώτες των αγγλικών και
γαλλικών αποικιών, όπως νέγρους από την Μαδαγασκάρη μέχρι
και Ινδό-Κινέζους.
Το λιμάνι της Ιτέας, κατέστη συμμαχική ναυτική βάση, αποκτώ-
ντας πολύ μεγάλη κίνηση αφού αναπτύχθηκαν οικονομικές δρα-
στηριότητες που επέφεραν οικονομική ανάκαμψη και επέκταση
της πόλης. Το κυριότερο αναπτυξιακό έργο που πραγματοποιή-
θηκε ήταν να διαμορφωθεί το λιμάνι της πόλεως “οι μεν Γάλλοι
κατασκεύασαν στην Ιτέα τους λιθόκτιστους γαλλικούς μώλους,
που σώζονται μέχρι σήμερα, οι δέ Άγγλοι ξύλινες αποβάθρες του
κατέστρεψαν κατά την αποχώρησή τους”.
Στην  Άμφισσα, θέση κλειδί του οδικού άξονα Ιτέας- Μπράλου,  αντιστρόφως. Η κίνηση στην θαλάσσια αυτή διαδρομή διεξαγόταν
3 Καλονάρου Π. (1997), Ιστορία της πόλεως Αμφίσσης, Άμφισσα, Σύλλογος
Απανταχού Αμφισσέων «ΤΑ ΣΑΛΩΝΑ»
εγκαταστάθηκε τμήμα μηχανικού από σενεγαλέζους στρατιώτες
που είχαν την υποχρέωση της διεύθυνσης και συντήρησης της
οδού Ιτέας- Άμφισσας- Γραβιάς-Μπράλου που είχε επισκευαστεί
πρόσφατα από την Ελληνική Κυβέρνηση μετά από εισήγηση ενός
επιφανή άντρα της τοπικής κοινωνίας του Ανάργυρου Σιμόπου-
λου. Παράλληλα, οι κάτοικοι της Άμφισσας με τη συμπεριφορά
τους αποδέχθηκαν το πέρασμα των στρατευμάτων της ΑΝΤΑΝΤ
προς το μακεδονικό μέτωπο και αυτοί το ανταπέδωσαν μην πα-
ρενοχλώντας την καθημερινότητά τους. Μόνο στο λιμάνι της Ιτέας
υπήρξαν μικροεπεισόδια με απείθαρχους Γάλλους στρατιώτες.
Ο σιδηροδρομικός σταθμός του Μπράλου καθιερώνεται ως στρα-
τηγικής σημασίας Κόμβος των συγκοινωνιακών δικτύων  από
Πελοπόννησο και Τάραντα Ιταλίας προς Ιτέα-Άμφισσα-Μπράλο
και από Πειραιά-Αθήνα-Μπράλο και από εκεί προς Θεσσαλονίκη.
Στην ευρύτερη περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού Μπράλου 
κατασκευάζονται αποθήκες εφοδίων, στρατοπεδιές, νοσοκομεία
και συμμαχικό νεκροταφείο. Με το σιδηροδρομικό σταθμό αυτό
και με το σκοπό που κλήθηκε να διαδραματίσει αναδεικνύεται ο
ρόλος των σιδηροδρόμων στους στρατηγικούς-επιχειρησιακούς
σχεδιασμούς.
Η διαμόρφωση του οδικού άξονα: λιμάνι Ιτέας- σιδηροδρομικός
σταθμός Μπράλου, συνετέλεσε στην δημιουργία ενός σταθερού
Ρεύματος Εφοδιασμού-Αναπληρώσεων και Εκκενώσεων-Διακο-
μιδών από και προς το Μακεδονικό Μέτωπο.
5.3 Θαλάσσια δραστηριότητα
Άμεσα άρχισαν οι ροές από το λιμάνι του Τάραντα προς την Ιτέα και
σε δύο νύχτες ταξιδιού σε 48 ώρες και περιελάμβανε το Θαλάσ-
σιο τμήμα Τάραντα προς Κέρκυρα. Η κίνηση αυτή προϋπόθετε τη

56 Περιπλους 112

Χάρτης 7
Πάνω: Χάρτης 7: Συγκοινωνιακή δραστηριότητα Θ.Ε. στην ελληνική ή βαλκα-
νική χερσόνησο, Δεκένβριος 1917. Κάτω: «Αυτοί που σήκωσαν ψηλά τη ση-
μαία της ελληνικής πατρίδας... Πιστός στην αποστολή που ανέλαβε, να σώ-
σει την τιμή και ίσως και την ίδια την ύπαρξη της Ελλάδας ο κ. Βενιζέλος...
Παραμένει πιστός συνεργάτης της Συμμαχίας... Η εικόνα που δημοσιεύουμε
εδώ προσλαμβάνει υπό τις σημερινές συνθήκες συμβολική σημασία». Πηγή:
Μπάλτα Ν., Η Ελλάδα του ’15-’17 και του διχασμού σε άγνωστες φωτογραφίες,
περιοδικό ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ.
απωλειών. Παράλληλα, εξύψωσε το ηθικό των μάχιμων μονάδων
και συνέβαλε την τελική συμμαχική επικράτηση. Νίκη μεγάλης
σημασίας, καθ όσον συνέτεινε διαδοχικώς την συνθηκολόγηση
της Βουλγαρίας (30 Σεπ. 1918), της Τουρκίας (30 Οκτ. 1918) και
της Αυστροουγγαρίας (03 Νοε. 1918). Επέτρεψε την απελευθέ-
ρωση Σερβικών και Ελληνικών Εδαφών και εξασφάλισε τα προ-
απαιτούμενα για την συνθηκολόγηση της Γερμανίας στις 11 Νο-
εμβρίου 1918 και τον τερματισμό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τέλος δικαίωσε πλήρως τους υποστηρικτές της γνώμης ότι το
τέλος του πολέμου δύναται να επιτευχθεί με την διάσπαση του
Μακεδονικού Μετώπου.
Ανεκτίμητη υπήρξε η γεωγραφική αξία του λιμένος της Ιτέας ως
προς την εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων στον Α΄ Πα-
γκόσμιο Πόλεμο. Η Ιτέα με την ευρύτερη περιοχή της συνδύασε
τη γεωγραφία, την οικονομία των δυνάμεων, την διπλωματία του
χώρου, το ανθρώπινο δυναμικό της και την αξία των συγκοινω-
νιακών μεταφορών στις ροές διοικητικής μέριμνας. Ως απόρροια
των ανωτέρω, ο συγκοινωνιακός άξονας Λιμάνι της Ιτέας- Άμφισ-
σα- Σιδηροδρομικός Σταθμός Μπράλου να συνέδραμε σε μέγιστο
βαθμό στην επιτυχή έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο
Μακεδονικό Μέτωπο από πλευράς των δυνάμεων της ΑΝΤΑΝΤ,
που επέφερε και την τελική νίκη τους.

παραμονή στο νησί καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και το σού-
ρουπο της επόμενης νύχτας συνέχεια του πλου στον ασφαλή θα-
λάσσιο διάδρομο που σχηματίζεται μεταξύ ηπειρώτικου εδάφους
και του συμπλέγματος των Ιονίων Νήσων, μέχρι την είσοδο στον
Κορινθιακό κόλπο και την άφιξη στην Ιτέα.
Παρά τα μέτρα και τις προφυλάξεις των Συμμάχων γερμανικό
υποβρύχιο με τα στοιχεία U.C 38  και με βάση το κόλπο της Pola
της Ίστριας, πέρασε το τεχνητό φράγμα του Ρίου-Αντιρρίου και
εισήλθε στον Κορινθιακό κόλπο με αποτέλεσμα να εγκλωβιστεί.
Κατά το χρονικό αυτό διάστημα ο ανεφοδιασμός του σε καύσιμα
και τρόφιμα γίνονταν από την παραλία της Ερατεινής με τη βο-
ήθεια ενός συλλόγου επιστράτων του χωριού4.  Η επιθετική του
δραστηριότητα περιορίστηκε με το τορπιλισμό δύο οπλιταγωγών
του γαλλικού ναυτικού μέσα στα στενά, το “Tubeeeuse” στις 06
Δεκ 1917 που βυθίστηκε και το “Chateaurenault” 14 Δεκ 1917
το οποίο βυθίστηκε χωρίς ανθρώπινες απώλειες. Ιστορική είναι
η περιγραφή από τον Sir Ronald Ross,  βρετανό νομπελίστα που
ταξίδευε από το λιμάνι του Τάραντα προς Θεσσαλονίκη μέσω Ιτέας
με το γαλλικό πολεμικό πλοίο “Lansquenet”, το οποίο έσπευσε να
βοηθήσει το οπλιταγωγό “Chateaurenault” και επέφερε τη βύθιση
του γερμανικού υποβρυχίου.  
Η βύθιση του U.C 38  είναι και το τελευταίο πολεμικό συμβάν στον
Κορινθιακό κόλπο καθώς δεν τόλμησαν ξανά άλλα γερμανικά
υποβρύχια να εισέλθουν στα στενά μεταξύ Πελοποννήσου και Στε-
ρεάς Ελλάδας. Από επίσημες πηγές σε ένα πλήρωμα 28 ατόμων
σώθηκαν 20 άτομα ο δε ύπαρχος του πλοίου, Bock Alexander,
τραυματισμένος συνελήφθη θεωρούμενος ως ο αρχαιότερος αξι-
ωματικός του υποβρυχίου και ταυτόχρονα ως πειρατής. Καταδι-
κάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 15 Δεκ. 1917.  Ιστορικό
μνημείο αποτελεί ο τάφος του, στο νεκροταφείο της Ιτέας για να
θυμίζει μέσα από το πέρασμα του χρόνου την θυσία γενναίων αν-
θρώπων υπέρ πατρίδας.
Αυτό υπήρξε και το τελευταίο κτύπημα των “Κεντρικών Δυνάμε-
ων” στον Κορινθιακό Κόλπο. Η ροή του ανθρώπινου δυναμικού
και εφοδίων συνεχίζεται ομαλά από το λιμάνι στο σιδηροδρομικό 7. Βιβλιογραφία
σταθμό Μπράλου και συνέχεια σιδηροδρομικώς προς Θεσσαλονί- Collins M.J (1998), στο “Military Geography: For professionals
κη τάχιστα, βλ. Χάρτη 7.  and the public”, London, Brassey’s Edition
Καλονάρου Π.(1997), Ιστορία της πόλεως Αμφίσσης, Άμφισσα,
6. Επίλογος Σύλλογος Απανταχού Αμφισσέων «ΤΑ ΣΑΛΩΝΑ»,
Με την επίτευξη της νέας διαδρομής ανεφοδιασμού του Μακεδο- Κραβαρτογιαννου Δρ.(1997), Ιστορία της πόλεως Αμφίσσης: Συ-
νικού μετώπου που επιτεύχθηκε μέσω της διπλωματίας επέφε- μπληρώματα, Άμφισσα, Σύλλογος Απανταχού Αμφισσέων «ΤΑ
ρε τεράστια οικονομία δυνάμεων λόγω της ελαχιστοποίησης των ΣΑΛΩΝΑ»
4 Κραβαρτόγιαννου Δρ. (1997), Ιστορία της πόλεως Αμφίσσης: Συμπληρώμα- Τσίτσας Κ.Ν.,(2008) Μπράλος: Το σιδηροδρομικό πέρασμα, Αθήνα,
τα, Άμφισσα, Σύλλογος Απανταχού Αμφισσέων «ΤΑ ΣΑΛΩΝΑ»: σελ 84 Εκδόσεις IRON

Περιπλους 112 57
 Φιλιππίνες
Μ
πορεί να’ ναι αλήθεια ότι οι Έλ-
ληνες, και γιατί όχι κι οι άλλοι
Ευρωπαίοι, «ανακαλύψανε» τις
Φιλιππίνες απ’ τις… φιλιππινέζες
τους. Οι ναυτικοί πάντως, τις γνωρίζανε και
πολύ καλά μάλιστα απ’ τα συχνά τους ταξί-
δια σ’ αυτή την περιοχή. Φορτώνανε κόπρα,
ψύχα ινδικής καρύδας, απαραίτητης για την
ευρωπαϊκή κι αμερικανική βιομηχανία καλ-
λυντικών.
Εμένα μ’ είχαν εντυπωσιάσει απ’ το μάθημα
της ναυτικής γεωγραφίας ακόμα, για το πλή-
θος των νησιών του αρχιπελάγους των Φιλιπ-
πίνων, 7.100 περίπου νησιά, και την ξακου-
στή τάφρο του Μιντανάο, ανατολικά του ομώ-
νυμου νησιού, με βάθος 10.542 μέτρα που
είναι και το βαθύτερο σημείο του πλανήτη.
Το καράβι μας είχε χρονοναυλωθεί απ’ τους
Πρόκτερ εντ Γκάμπλ για ένα ταξίδι. Να φορ-
τώσει σε πέντε λιμάνια των Φιλιππίνων,
Τακλόμπαν, Καγκαγιάν, Νασίπ, Ντιπολόγκ
και Μπορόγκαν, για εκφόρτωση στο Λονγκ
Μπιτς της Καλιφόρνια. Το φορτίο ήταν φυσι-
κά χύμα κόπρα που δεν παρουσίαζε σοβαρά
προβλήματα ούτε στη φόρτωση, ούτε στη
στοιβασία παρά μόνο στο… ταξίδι. Δημιουρ-
γούσε το φορτίο αυτό έντομα, COPRA BAGS,
που γέμιζαν όλο το καράβι και μας έκανα το
βίο αβίωτο. Στην αρχή τα αντιμετωπίζαμε με
διάφορα εντομοκτόνα αλλά τελικά υποκύ-
πταμε στα… μαμούνια και συμβιβαζόμαστε
μαζί τους.
Στις 6/5/1965 δέσαμε στο Τακλόμπαν, πρώτο
λιμάνι φόρτωσης και μετά το ονχάϊρ σερβέι
και το στρώσιμο με ψάθες για την προστα-
σία του φορτίου, άρχισε η φόρτωση με τα
ηλεκτρικά βίντσια του πλοίου. Η ζέστη ήταν
58 Περιπλους 112
Του Φρίξου Δήμου | Πλοιάρχου Ε.Ν.
αφόρητη. Ο μόνος «κλιματισμός» που υπήρ-
χε στα καράβια την εποχή εκείνη, εκτός από
τους ανεμιστήρες που όταν δεν ήταν χαλα-
σμένοι ανακυκλώνανε τον ζεστό αέρα, ήταν
οι… βεντάλιες. Ένα τέτοιο ζεστό απομεσήμε-
ρο η γυναίκα μου κι εγώ για να δροσιστούμε
χωρίς τα πιο πάνω μοντέρνα μέσα καθόμα-
στε στη βεράντα, κάτω απ’ τη γέφυρα και
παρακαλούσαμε τον καλό Θεό να βγάλει λίγο
αεράκι ή να βρέξει ή και να… νυχτώσει για
να μη λιώσουμε από τον καύσωνα. Κάποια
στιγμή πλησίασε ο Ηλίας, ο ηλεκτρολόγος
του πλοίου. Με το δεξί του χέρι κράταγε τον
αριστερό του βραχίονα και με ήρεμο τρόπο
είπε: «Καπετάνιε με μαχαιρώσανε». Μόνο
τότε παρατήρησα ότι η αριστερή του πλευρά
ήταν γεμάτη αίματα. Πετάχτηκα σαν ελατήριο
απ’ την ψάθινη πολυθρόνα που καθόμουνα
και ψηλαφώντας το κάτω μέρος του βρα-
χίονα, εντόπισα την αρτηρία και με πίεση
σταμάτησα την αιμορραγία. Η γυναίκα μου
εν τω μεταξύ, εθελόντρια αδελφή του Ε.Ε.Σ,
χρησιμοποίησε την ζώνη της για αιμοστατι-
κό επίδεσμο. Επειδή δεν υπήρχε κοντά μας
κανένας από το πλήρωμα εκείνη τη στιγμή,
παρακάλεσα τη σύζυγό μου να ειδοποιήσει
τον γραμματικό ή κάποιον άλλο αξιωματικό
κι εγώ με τον τραυματία κατεβαίναμε τη σκά-
λα του ακομοντέισον. Φοβήθηκα όμως προς
στιγμή μη χάσει τις αισθήσεις του ο Ηλίας και
κουτρουβαλήσουμε κι οι δύο στη σκάλα. Αν
και ζήταγα συνέχεια βοήθεια οι στοιβαδόροι
κάνανε πως δε βλέπανε. Αργότερα έμαθα ότι
ο μαστρο Αλέκος ο πρώτος είχε οχυρωθεί,
με την καραμπίνα που πήρε από το τράνζιτο,
στο γραφείο μηχανής. Μέχρι να φτάσουμε
στον ντόκο ο ηλεκτρολόγος μου αφηγήθηκε
ότι ο φόρμαν του νούμερο δύο που έμοιαζε
μαστουρωμένος, πιθανώς απ’ το ντόπιο ναρ-
κωτικό που μασούσε, του επιτέθηκε αναίτια
με μαχαίρι. Το θύμα, από ένστικτο, προσπά-
θησε με το αριστερό χέρι να προφυλάξει την
καρδιά του και το μαχαίρι τραυμάτισε δια-
μπερώς τον βραχίονα κι επιπόλαια το αριστε-
ρό πλευρό του. Όταν πατήσαμε στον ντόκο
μας περίμενε ο δράστης κραδαίνοντας το μα-
χαίρι του. Υπήρχανε πολλοί εργάτες εκεί κα-
θώς και τρεις οπλισμένοι τελωνειακοί με το
τζιπ της υπηρεσίας τους, τους παρακάλεσα
να μας προστατέψουν απ’ τον δράστη και να
μεταφέρουν τον τραυματία στο νοσοκομείο.
Η απάντησή τους ήταν απογοητευτική. Σαν
γνήσιοι δημόσιοι υπάλληλοι απαντήσανε ότι
είναι αναρμόδιοι για το πρώτο και αδυνατούν
να μεταφέρουν τον τραυματία γιατί θα τους
λερώσει το αυτοκίνητο μ’ αίματα… Ευτυχώς
φάνηκε ο καπταν Σεραφείμ, ο ανθυποπλοί-
αρχος που τον έστειλα να φέρει ταξί με το
οποίο και μεταφέραμε τον Ηλία στο Μπέθα-
νι Χόσπιταλ. Το Τακλόμπαν ήταν μία από τις
μεγαλύτερες πόλεις των Φιλιππίνων και θά
‘πρεπε να είχε ένα υποφερτό νοσοκομείο
αλλά και είχε τα χάλια του… Χάρη στις φωνές
τις δικές μου και τα… λαδώματα του ανθυπο-
πλοίαρχου με τσιγάρα, πέσος κι υποσχέσεις
μπήκαμε στο χειρουργείο. Διάφοροι με ή
χωρίς μπλούζες εξετάζανε το τραύμα χωρίς
να λένε ή να κάνουν τίποτα. Εγώ ζήταγα επί-
μονα το διευθυντή της κλινικής που τελικά
παρουσιάστηκε κι ανέλαβε την επέμβαση.
Απογοητεύτηκα όμως όταν τον είδα να πλένει
τα χέρια του σ’ ένα μπουγέλο γιατί όπως μας
δικαιολογήθηκε είχε χαλάσει η παροχή του
νερού στο χειρουργείο. Όταν τελείωσε τον
ρώτησα αν θα δώσει αντιβιοτικά στον ασθενή
κι απάντησε ότι δεν χρειάζονται. Βάλανε τον
ηλεκτρολόγο σε ένα μονόκλινο δωμάτιο, την
προεδρική σουίτα όπως λέγαμε ειρωνικά, κι
έστειλα να φωνάξουνε την γυναίκα μου σαν
εθελόντρια είχε αρκετή πείρα στη νοσηλεία
τραυμάτων και τον υποπλοίαρχο υπεύθυνο
για τη θεραπεία του πληρώματος. Κάναμε
“ιατρικό”συμβούλιο που μ’ ομόφωνη από-
φαση, αλλά και με τη σύμφωνη γνώμη του
ασθενή, αποφασίσαμε ότι επειδή το μαχαίρι
ήταν σκουριασμένο, το τραύμα μεγάλο και το
νερό του χειρουργείου τουλάχιστον ύποπτο
να κάνουμε στον ηλεκτρολόγο αντιβίωση
αλλά κι αντιτετανικό ορό. Κρυφά φυσικά από
το προσωπικό του νοσοκομείου. Έγινε και η
σχετική εγγραφή στο ημερολόγιο του πλοίου.
Όλα πήγαν κατ’ ευχήν και ο ασθενής ξαναγύ-
ρισε στο καράβι και στα βίντσια του. Όταν ο
διευθυντής υπέγραφε το εξιτήριο μου είπε με
καμάρι ότι ο τραυματίας θεραπεύτηκε χωρίς
αντιβιοτικά όπως και το είχε προβλέψει.
Στο λιμάνι αυτό θα μέναμε γύρω στις δέκα
μέρες. Ο πράκτορας του πλοίου ήταν κι ο
φορτωτής του φορτίου, είχε την εταιρεία
των στοιβαδόρων αλλ’ ήταν κι εφοπλιστής με
δύο-τρία ποσταλάκια. Μας κάλεσε εμένα και
τον πρώτο μαζί με τις γυναίκες μας και τον
υποπλοίαρχο να πάμε την Κυριακή για μπά-
νιο και μετά φαί στην ακροθαλασσιά. Δώσα-
με ραντεβού στο Λέιτε Μπαρ που ήταν το πιο
«κοσμικό» στέκι του λιμανιού. Τη μέρα λει-
τουργούσε σαν καφετέρια και το βράδυ σαν
μπαρ. Μόλις μπήκαμε μέσα το μάτι μας έπεσε
σε ένα τεράστιο πίνακα που ήταν ζωγραφι-
σμένος στον απέναντι τοίχο και παρουσίαζε
αριστερά την αποβίβαση του Μαγγελάνου
στη Σεμπού το 1521 και δεξιά του Μακ Άρ-
θουρ στον κόλπο του Λέιτε το 1944. Σε λίγο
πέρασε ο φίλος μας με μία λιμουζίνα ενώ
ακολουθούσε ένα τζιπ με την οικογένεια του,
τη γυναίκα του και τρία παιδιά και φύγαμε
για την εκδρομή μας. Ήταν μια τεράστια αλλά
πανέμορφη κι ερημική αμμουδιά μεσ’ στον
κόλπο του Λέιτε εκεί που έγινε η ομώνυμη
ναυμαχία κι οι Αμερικάνοι νικήσανε τους Για-
πωνέζους. Στην ακτή υπήρχαν ακόμα τανκς,
αμφίβια οχήματα, κανόνια κι αποβατικά
σκάφη ημικατεστραμμένα απομεινάρια της
προ εικοσαετίας ιστορικής απόβασης. Είχαν
κατασκευάσει μάλιστα και μνημείο για τους
πεσόντες.
Εμείς μετά το μπάνιο ζυγώσαμε στην οικο-
γένεια του πράκτορα και παρακολουθούσα-
με το ψήσιμο του γουρουνόπουλου. Ενώ το
χοιρινό θεωρείται ανθυγιεινή διατροφή για
τα τροπικά κλίματα οι ιθαγενείς το προτιμούν
απ’ όλα τ’ άλλα κρέατα. Περιμένοντας το ψή-
σιμο του οβελία είχαμε γίνει στόχος σμήνους
μυγών. Περισσότερο όμως από μας τυραν-
νούσανε το μικρό κοριτσάκι του πράκτορα
που στο κεφαλάκι του είχε ανοιχτές πληγές
πιθανώς από κάποια αρρώστια. Λίγο παρά
κάτω ήταν ένα παλιό καταβρώμικο ξύλινο
τραπέζι γεμάτο λίγδα και… μύγες. Όταν ο
οικοδεσπότης κατάλαβε ότι δυσανασχετού-
σαμε όλοι κι ιδιαίτερα η καπετάνισσα με τις
μύγες έστειλε δύο… «φιλιππινέζες», βλέπετε
τις «φιλιππινέζες» τις… χρησιμοποιούσαν πιο
μπροστά οι συμπατριώτες απ’ τους Έλληνες,
να διώχνουν τις μύγες με κλαδιά μπανανιάς.
Η γυναίκα μου κράτησε τη μια για μας και με-
τάθεσε την άλλη να διώχνει τις μύγες από το
κεφάλι του μικρού κοριτσιού. Μόλις ψήθηκε
το γουρουνόπουλο ο φίλος μας και το μεγά-
λο παιδί του το περάσανε από μπροστά μας
για να δούμε πόσο ωραία ψημένο ήταν και τ’
ακουμπήσανε στο… μυγοτράπεζο. Με το γε-
μάτο αποδοκιμασία βλέμμα μας ο αμφιτρύω-
νας μας μάλλον απόρησε και μας διευκρίνισε
πως το τραπέζι αυτό είναι δικό του και πά-
ντοτε, από πολλά χρόνια, εκεί πάνω κόβει το
γουρουνόπουλο. Δεν τον ρωτήσαμε βέβαια
αν το καθαρίζανε και καμιά φορά ή αφήνανε
αυτή την άχαρη εργασία για τις μύγες ή τη
βροχή. Τελικά οι μόνες που δε φάγανε γου-
ρουνόπουλο, λέγοντας ότι… νηστεύουνε,
ήταν οι δύο σύζυγοι του πλοιάρχου και του
μηχανικού. Έφαγα όμως εγώ γιατί δεν μπο-
ρούσα να κάνω αλλιώς και την πλήρωσα με
μία… δυσεντερία.
Επειδή το τελευταίο λιμάνι, το Μπόρογκαν,
δεν διέθετε πόσιμο νερό μετά το Ντιπολόγκ
αναγκαστήκαμε να προσεγγίσουμε στη Σε-
μπού. Η ύδρευση, για τριακόσιους τόνους,
θα διαρκούσε περίπου 30 ώρες. Έτσι μια και
δεν είχαμε δουλειά αρκετοί από το πλήρωμα
με πρώτο και καλύτερο τον καπετάνιο θέλα-
με να παρακολουθήσουμε… κοκορομαχίες.
Ζήτησα λοιπόν πληροφορίες απ’ τον Σέρχιο
τον Φιλιππινέζο σουπερκάργκο που προθυ-
μοποιήθηκε να μας συνοδέψει. Όταν φτάσα-
με στην αρένα ζήτησε απ’ τον ταμία εισιτήρια
για το διάζωμα των επισήμων αλλ’ αυτός δεν
συμφωνούσε για όλη την παρέα. Μου έκανε
όμως εντύπωση που και οι δύο Φιλιππινέζοι
μιλούσανε μεταξύ τους στ’ Αγγλικά και όχι
στην γλώσσα τους. Το είπα στο Σέρχιο όπως
και να μην επιμένει για τους… επισήμους. Ο
σούπερ κάργκο γέλασε και μου είπε ότι επι-
μένει να πάμε στους επισήμους που φρου-
ρούνται από ιδιωτική αστυνομία αλλιώς θα
μας κατακλέψουνε. Επίσης ότι σ’ αυτή τη
χώρα ομιλούνται περί τις 70 διαφορετικές δι-
άλεκτοι κι επίσημες γλώσσες είναι τα Αγγλι-
κά, τα Ισπανικά και μία τοπική η Ταγκαλόγκ.
Κάτσαμε τελικά με τους επισήμους αλλά το
θέαμα, όπως και το περίμενα ήταν από βάρ-
βαρο μέχρι αποκρουστικό. Δένανε στο πόδι
του κάθε κόκορα από ένα κοφτερό μαχαι-
ράκι ή ξυραφάκι και στο τέλος ξεψυχούσανε
μεσ’ τα αίματα και τα δύο ζωντανά. Οι θεατές
στοιχηματίζανε και μ’ ουρλιαχτά παροτρύνα-
νε τα κοκόρια να αλληλοσφαχτούν.
Οι σημερινές Φιλιππίνες βέβαια δεν έχουν
καμία σχέση με τις μεταπολεμικές της ιστο-
ρίας μας. Οι Φιλιππίνες τώρα είναι μία απ’ τις
πιο αναπτυσσόμενες, με γοργό ρυθμό, χώ-
ρες της Ασίας.
 Tου Σταύρου Μαλαγκονιάρη

Η τραγωδία στη Φαλκονέρα

τα ντοκουμέντα ενός εγκλήματος

Το ναυάγιο που θα έπρεπε να αλλάξει

την ακτοπλοΐα 1

8 Δεκεμβρίου. Ενα τραγικό παιχνίδι της μοίρας ήθελε αυτά τα δύο

πολύνεκρα δυστυχήματα να γίνουν ακριβώς την ίδια ημερομηνία,
με διαφορά τριών χρόνων μεταξύ τους.
Ειδικά στα Χανιά –όπως έγραφαν, χαρακτηριστικά, οι εφημερίδες
της εποχής– δύσκολα θα έβρισκε κάποιος μια οικογένεια που δεν
πενθούσε άλλος τον συγγενή, άλλος τον φίλο, άλλος τον γείτονα.
Το ναυάγιο του «Ηράκλειον», που έγινε περίπου στις 2.30 τα ξη-
μερώματα της 8ης Δεκεμβρίου 1966, στοίχισε τη ζωή –σύμφωνα με
τις δικαστικές αποφάσεις– σε 241 ανθρώπους.
Απ’ αυτούς ένας μεγάλος αριθμός δεν βρέθηκε ποτέ, καθώς βρή-
καν μαρτυρικό θάνατο, εγκλωβισμένοι μέσα στο πλοίο, που βού-
λιαξε σε λιγότερο από 20 λεπτά της ώρας.
Αυτή η λίγη ώρα ήταν όμως αρκετή για να αποδείξουν κάποιοι άν- 2
θρωποι της διπλανής πόρτας τον ηρωισμό τους, με κορυφαία την
αδικοχαμένη φοιτήτρια Αλκηστη Αγοραστάκη που τιμήθηκε μετά 1. Το επιβατηγό-οχηματαγωγό (Ε/Γ-Ο/Γ) «Ηράκλειον» (πλοίο φέρι-μποτ
θάνατον από την Ακαδημία Αθηνών. κλειστού τύπου) που εκτελούσε την ακτοπλοϊκή συγκοινωνία Πειραιάς-Χανιά
Πριν προλάβουν να στεγνώσουν τα δάκρυα για τα θύματα του και Πειραιάς-Ηράκλειο (Κρήτη) την περίοδο 1965-1966, η κατάληξη του οποίου
συνδέθηκε με μία από τις μεγαλύτερες ναυτικές τραγωδίες στην Ελλάδα. Φωτ.:
«Ηράκλειον», τρία χρόνια μετά, το βράδυ της 8ης Δεκεμβρίου 1969,
Γενικά Αρχεία του Κράτους. 2. Το «Ηράκλειον», χωρίς να έχει αναγνωριστεί ως
το αεροσκάφος της Ολυμπιακής που εκτελούσε την πτήση από Χα- επιβατηγό-οχηματαγωγό, αρχίζει μετά τις μετασκευές τα δρομολόγια. Ενάμιση
νιά για Αθήνα συνετρίβη στην Κερατέα. χρόνο ταξίδευε χωρίς κανείς να γνωρίζει την ευστάθειά του.
Τα 90 άτομα, πλήρωμα και επιβάτες, που βρίσκονταν μέσα σε αυτό,
σκοτώθηκαν επιτόπου. του Π.Ν. που πήραν μέρος στην έρευνα και διάσωση (Υπηρεσία
Φέτος, συμπληρώνονται 50 χρόνια από το πολύνεκρο ναυάγιο του Ιστορίας Ναυτικού) και τα ρεπορτάζ εφημερίδων της εποχής (Βιβλι-
«Ηράκλειον» και η «Εφ.Συν.» κάνει μια μεγάλη ιστορική αναδρομή οθήκες Βουλής των Ελλήνων και Δήμου Πειραιά, Εθνική Βιβλιοθή-
μέσα από τα εξής επίσημα έγγραφα και αρχεία: κη/Ψηφιακή Συλλογή)
Τα πρακτικά της δίκης στο Εφετείο (Γενικά Αρχείο του Κράτους, φά- Ενα βασικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι στον χώρο της
κελος Εφετείο Αθηνών), τα πρακτικά των συζητήσεων στη Βουλή ακτοπλοΐας υπήρχε, μεταπολεμικά, μια «αρρωστημένη» κατάστα-
(Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων), την Εκθεση της Ανακριτικής ση, με το κράτος να εμφανίζεται ανεκτικό σε πολλές περιπτώσεις,
Επιτροπής Ναυτικών Ατυχημάτων (Υπουργείο Ναυτιλίας και Νη- αφήνοντας να λειτουργούν σχεδόν ανεξέλεγκτα υπερήλικα και
σιωτικής Πολιτικής), τα Ημερολόγια Καταστρώματος των πλοίων υποσυντήρητα πλοία.

60 Περιπλους 112
 1 2
3 4
1.-2. Εικόνες μιας άλλης εποχής στο λιμάνι του Πειραιά με την ανεμόσκαλα που χρησίμευε για την επιβίβαση στα πλοία. Φωτ.: Γενικά Αρχεία του Κράτους.
3.-4. Το σαλόνι του πλοίου. Φωτ.: Γενικά Αρχεία του Κράτους. 5. Στην τζιμινιέρα το σήμα των αδελφών Τυπάλδου. Φωτ.: Γενικά Αρχεία του Κράτους.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το «Ηράκλειον» επί ενάμιση χρόνο και μέ-
χρι τη μέρα του ναυαγίου έκανε δρομολόγια στην ακτοπλοΐα χωρίς
να έχει αναγνωριστεί από το υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας ως
επιβατηγό-οχηματαγωγό!
Για αυτό –δικαίως– πολύς κόσμος διερωτάτο πώς ήταν δυνατόν
τουλάχιστον κάποιες εταιρείες, όπως η Εταιρεία Τυπάλδου, να λει-
τουργούν ασύδοτες.
Αυτή την κατάσταση περιέγραψε, παραστατικά, μιλώντας στη Βου-
λή ο Ηλίας Ηλιού, μια ιστορική μορφή της Αριστεράς, λέγοντας:
«(…) εχρειάσθη να συγκλονισθή η χώρα
από την τραγωδίαν της Φαλκονέρας
διά να ημπορέση να ανασυρθή το άκρο ενός πυκνού πέπλου
εντός του οποίου με μεγάλας εκφράσεις περί εφοπλιστικού
θαύματος, απ’ όλας τας μεταπολεμικάς κυβερνήσεις,
καλύπτεται μια εγκληματική αμέλεια
διά την ζωή των ανθρώπων και στυγνής εκμεταλλεύσεως
από αδίστακτους επαγγελματίας ασκούντας την ναυτιλιακήν
επιχείρησιν
καθ’ όλους τους κανόνας της πειρατείας (….)»
Φυσικά, μισό αιώνα μετά, η ιστορική έρευνα δεν έχει σκοπό να απο-
δώσει –ξανά– ευθύνες. Αυτό έγινε τελεσίδικα από τις δικαστικές αρχές.
Ομως, η μνήμη είναι ο μόνος τρόπος για να μην επαναληφθούν τα
ίδια λάθη και καλλιεργηθούν, ξανά, παθογένειες στον νευραλγικό
τομέα της ακτοπλοΐας που θα δημιουργήσουν νέα αθώα θύματα
και στην αναπόφευκτη- εκ των υστέρων λήψη μέτρων…
«Ηράκλειον»: το τελευταίο ταξίδι...
κόντρα στα κύματα χωρίς προφυλάξεις
Δεκέμβριος 1966. Η χώρα κυβερνάται από την τρίτη κυβέρνη-
ση των αποστατών υπό τον Στέφ. Στεφανόπουλο και στα πρωτο-
σέλιδα των εφημερίδων κυριαρχούν οι δίκες για τη δολοφονία
του Γρηγόρη Λαμπράκη και για τη σκευωρία του «Ασπίδα», που
είχε στόχο τον Ανδρέα Παπανδρέου.
Στην ακτοπλοΐα, ιδιαίτερα στις γραμμές της Κρήτης, ο ανταγωνι-
σμός ήταν πολύ έντονος.
Βασικοί «παίκτες», η εταιρεία Ευθυμιάδη με τα πλοία «Μίνως» και
«Φαιστός» και η εταιρεία των αδελφών Τυπάλδου με τα «Ηράκλει-
ον» και «Χανιά».
5
Όπως φαινόταν και στις διαφημιστικές καταχωρίσεις, η εταιρεία Τυ-
πάλδου πρόβαλλε ως «ατού» την ταχύτητα των πλοίων, ιδιαίτερα
του «Ηράκλειον».
Ενα πλοίο, κατασκευής του 1949 (ηλικίας 17 ετών), το οποίο, αν και
έκανε δρομολόγια περίπου επί ενάμιση χρόνο, δεν είχε αναγνωρι-
στεί ακόμα ως Επιβατηγό-Οχηματαγωγό από το υπουργείο Εμπο-
ρικής Ναυτιλίας!
Αυτό συνέβαινε επειδή δεν είχαν προσκομιστεί στην Επιθεώρηση
Εμπορικών Πλοίων (ΕΕΠ) έξι αναγκαίες μελέτες (μελέτη πειράματος
ευστάθειας, μελέτη ευστάθειας έναντι βλάβης κ.ά.).
Σημειωτέον ότι το προηγούμενο διάστημα είχαν σημειωθεί διάφο-
ρα ανησυχητικά περιστατικά κατά τα οποία το «Ηράκλειον» είχε πά-
ρει αδικαιολόγητη κλίση ή είχε πάθει βλάβη στον καταπέλτη.
Η μοιραία παράταση
Μάλιστα, επειδή υπήρχαν και άλλες ελλείψεις που αφορούσαν το
σύστημα εχμάσεως κ.λπ., το Δεύτερο Πρωτόκολλο Γενικής Επι-
θεώρησης, που είχε εκδοθεί στις 29 Ιουνίου 1966, αντί να ισχύει
για έναν χρόνο, είχε περιορισμένη ισχύ μέχρι την 30ή Νοεμβρίου
1966.
Πρακτικά αυτό σήμαινε ότι την 1η Δεκεμβρίου το πλοίο θα έπρεπε
να σταματήσει να ταξιδεύει. Δυστυχώς όμως, αυτό δεν έγινε…
Αντίθετα, την 1η Δεκεμβρίου η πλοιοκτήτρια εταιρεία «δεν συνε-
μορφώθη προς τας υποδείξεις της ΕΕΠ και ελαχίστας ώρας προ
του κανονικού δρομολογίου αιτεί παράτασιν ισχύος του λήξαντος
Πρωτοκόλλου Γενικής Επιθεωρήσεως» (Υπουργείο Ναυτιλίας και
Νησιωτικής Πολιτικής, Εκθεση Ανακριτικής Επιτροπής Ελέγχου
Ναυτικών Ατυχημάτων (ΑΕΕΝΑ), σελ. 20).
Πραγματικά, με σήμα παίρνει παράταση μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου.
Ετσι, την Τρίτη 6 Δεκεμβρίου, το «Ηράκλειον» αναχωρεί από τον
Πειραιά για Χανιά.
Από την Κρήτη ήταν προγραμματισμένο να αναχωρήσει για τον
Πειραιά στις 7 το βράδυ της Τετάρτης 7 Δεκεμβρίου.
«(…) Υπήρχε ανταγωνισμός με την εταιρεία Ευθυμιάδη, την
οποίαν προτίμον ο κόσμος και η Εταιρία Τυπάλδου προσπα-
θούσε να συναγωνιστεί με την ταχύτητα», είχε καταθέσει ο θα-
λαμηπόλος Ηλίας Κουκουνάκης στη δίκη, στο Εφετείο Αθηνών.
Περιπλους 112 61

1
2 Από τα πρώτα στοιχεία των εφημερίδων της εποχής φαινόταν ότι οι
Πριν από την αναχώρηση είχαν φορτωθεί 16 φορτηγά αυτοκίνητα,
ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο-ψυγείο και ένα ιδιωτικό αυτοκίνητο
(κούρσα).
Ολα είχαν τοποθετηθεί στον πρωραίο χώρο οχημάτων, το ένα δί-
πλα στο άλλο.
Ωστόσο, την καθορισμένη ώρα το «Ηράκλειον» δεν αναχώρησε.
Το ψυγείο με τα πορτοκάλια
«(…) Την ωρισμένην ώραν παρήγγειλα να σηκωθή ο κατα-
πέλτης και σηκώθηκε περί το 1 ½ μέτρον, ότε ήλθαν οι πρά-
κτορες και ειδοποίησαν να περιμένομεν την άφιξιν του ψυ-
γείου», είχε πει στην απολογία του στο Εφετείο ο ύπαρχος
Νίκος Θεοδωράκης (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Πρακτικά Εφε-
τείου Αθηνών, σελ. 297).
Επρόκειτο για ένα αυτοκίνητο-ψυγείο, έμφορτο με πορτοκάλια της
ΑΓΡΕΞ, που προορίζονταν για εξαγωγή.
Οδηγός ήταν ο Μιχάλης Καστρίτσης, ο οποίος διασώθηκε και κατα-
θέτοντας στο Εφετείο εξήγησε ότι είχε καθυστερήσει η φόρτωση
των πορτοκαλιών, γι’ αυτό δεν είχε φτάσει εγκαίρως.
Ο ύπαρχος, όπως είχε πει, εναντιώθηκε στους πράκτορες και  «ο
υπαξιωματικός του Λιμεναρχείου μας διέταξε να φύγωμε. Ειδοποίησα
τον Πλοίαρχο με τον Τσαγκαράκη (σ.σ. τον απολεσθέντα ανθυποπλοί-
αρχο) και κατέβηκε ο ίδιος, διατάξας να ανοίξη ο καταπέλτης».
«Ο Πλοίαρχος διεπληκτίσθη με τον λιμενικό υπαξιωματικό και μαζί με
τους πράκτορες πήγαν στο λιμενικό φυλάκιο, επεκοινώνησαν τηλεφω-
νικώς με τον Λιμενάρχη και πήραν παράτασι αναχωρήσεως», είχε πει
ακόμα ο ύπαρχος.
Τελικά, έφτασε και αυτό το φορτηγό, το οποίο τοποθετήθηκε
κάθετα σχετικά με τον διαμήκη άξονα του πλοίου και τα άλλα
οχήματα, ακριβώς απέναντι από τους δύο καταπέλτες.
«Η μηχανή του αυτοκινήτου-ψυγείου ήτο εστραμμένη προς
τον αριστερόν καταπέλτην, όστις ήτο μονίμως κλειστός και το
όπισθεν μέρος αυτού ήτο εστραμμένον προς τον δεξιόν κατα-
πέλτην (…). Η στερέωσις των αυτοκινήτων εντός του χώρου
οχημάτων εγένετο με ξύλινους τάκους, εις τους τροχούς των,
καθ' όσον δεν υφίστατο μόνιμον σύστημα εχμάσεως»  Λίγα λεπτά αργότερα, το αυτοκίνητο-ψυγείο
(έκθεση ΑΕΕΝΑ, σελ. 23-24).
62 Περιπλους 112
3
1.-2. Δημοσιεύματα της εποχής.
3. Ναυαγοί σε σωσίβια λέμβο κατά την περισυλλογή τους.
Απόπλους εν μέσω κακοκαιρίας
Στις 7.30 το βράδυ της 7ης Δεκεμβρίου το «Ηράκλειον» ξεκινούσε
από τη Σούδα, το λιμάνι των Χανίων, για το τελευταίο ταξίδι του.
Είχε 71 μέλη πληρώματος και 212 επιβάτες. Ομως, επειδή τότε επι-
τρεπόταν να εκδίδονται εισιτήρια μέσα στο πλοίο για μεγάλο χρονι-
κό διάστημα, ήταν άγνωστο πόσοι επιβάτες επέβαιναν.
επιβάτες ήταν 226, από τους οποίους 132 ιδιώτες και 94 στρατιωτι-
κοί («Απογευματινή», φ. 6/1/1967).
Η έκθεση της ΑΕΕΝΑ καταλήγει ότι οι επιβάτες ανέρχονταν σε 212.
Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Εθνικής Μετεωρολογικής
Υπηρεσίας, που υπήρχαν στη δικογραφία, εκδόθηκε, στις 4.17 το
απόγευμα, «έκτακτον δελτίον κακοκαιρίας», κατά το οποίο επικρα-
τούσαν νότιοι άνεμοι έντασης 7-8 Μποφόρ, με επιδείνωση το επό-
μενο 12ωρο για το Κρητικό πέλαγος.
Το πλοίο ταξίδευε με ταχύτητα περίπου 15 κόμβων και λίγο μετά τα
μεσάνυχτα βρισκόταν σε απόσταση περίπου 8 μιλίων από τις βρα-
χονησίδες Ανάννες.
«(…) Μόλις βγήκαμε από την Σούδαν ο καιρός δεν ήτο καλός
και όσο προχωρούσαμε χειροτέρευε και κατά τις 11 η ώρα
άρχισε να κλυδωνίζεται το καράβι πολύ», είχε καταθέσει στο
Εφετείο ο υπαξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού Εμμ. Σταμα-
τάκης, που ερχόταν με άδεια στον Πειραιά.
Πίστα συγκρουόμενων το γκαράζ
Την ίδια ώρα, ο ναύτης του πλοίου Δημήτρης Οικονόμου κατεβαί-
νει στο γκαράζ με 3-4 οδηγούς που είχαν πάει λίγο νωρίτερα στη
γέφυρα και εξέφρασαν την ανησυχία τους.
Εκεί  «διαπιστώνει ότι τα αυτοκίνητα αλληλοεκτυπώντο. Ιδιαιτέρως
εκινδύνευαν να ανατραπούν τα αυτοκίνητα με υψηλόν χαβαλέ» (έκθε-
ση ΑΕΕΝΑ, σελ. 29).
Ο ναύτης ενημερώνει τη γέφυρα και οι οδηγοί απευθύνονται πλέον
στον πλοίαρχο του πλοίου Εμμ. Βερνίκο.
Ωστόσο, το πλοίο συνεχίζει να ταξιδεύει, χωρίς καμία προληπτική
κίνηση, προς το τέλος…
Τα μεσάνυχτα, το πλοίο συνέχιζε με αμείωτη ταχύτητα, οι άνεμοι είχαν
ένταση 8 Μποφόρ και η ορατότητα ήταν περιορισμένη λόγω βροχής.
Στη 1.10 μετά τα μεσάνυχτα ανετράπη ένα φορτηγό αυτοκίνητο
που μετέφερε λάδια, σαπούνια και άλλα εμπορεύματα.
Ο οδηγός του αυτοκινήτου «ειδοποιεί μέσω των συναδέλφων του τον
Πλοίαρχον επί του συμβάντος, ο οποίος απαντά ότι δεν υπάρχει κίνδυ-
νος» (έκθεση ΑΕΕΝΑ, σελ. 30).
Οι τελευταίες δραματικές στιγμές
Στον βυθό 241 επιβάτες μαζί με το πλοίο
4
μετακινείται απότομα,
παρασύρει τους τάκους και προσκρούει στον αριστερό καταπέλτη.
 Shipping Solutions
Ship Management • Shipping Projects

Navigating to the future

Skouze 6 str., Piraeus, Greece, P.O. 185 36

ECONAV Tel.: (+30) 210 42 95 500, Fax: (+30) 210 42 95 511 • E-mail: econav@econav.co • www.econav.com
ECOCARRIERS Tel: (+30) 211 10 70 500 • E-mail: operations@ecocarriers.com • www.ecocarriers.com

Περιπλους 112 63

Μέσα σε ένα τέταρτο της ώρας, μεταξύ 1.30 και 1.45, «(…) το αυ-
τοκίνητο άρχισε να μετακινείται. Κτύπησε 3 φορές στη δεξιά και 3
φορές στην αριστερή πόρτα», είχε καταθέσει στο Εφετείο ο βοηθός
φροντιστή Γιώργος Φουντεδάκης.
Η θάλασσα μπαίνει στο πλοίο
Τότε ανοίγει ο δεξιός καταπέλτης και το αυτοκίνητο-ψυγείο πέφτει
στη θάλασσα. Ο καταπέλτης γέρνει σιγά σιγά προς τα κάτω και αρ-
χίζουν να μπαίνει με δύναμη στο γκαράζ θαλασσινό νερό.
Λίγο πριν από τις 2.00, το πλοίο παίρνει μεγάλη κλίση προς τα δεξιά.
Οι περισσότεροι επιβάτες κοιμόντουσαν αμέριμνοι στις καμπίνες
και κανένας δεν τους ειδοποιεί για τον κίνδυνο.
«(…) Πήγαμε για ύπνο και κατά τη 1.30’ μας ξύπνησε ένας επι-
βάτης λέγοντας ότι δεν μπορούσε να κοιμηθή λόγω της θαλασ-
σοταραχής (…), ο επιβάτης σηκώθηκε να βγη έξω αλλά δεν
μπόρεσε να σταθή και σηκώθηκα και εγώ, αλλά έπεσα. Ερπο-
ντας βγήκα έξω και τη στιγμή που ανέβαινα προς το σαλόνι
άκουσα ένα καμπανάκι να χτυπά και τα φώτα έσβησαν», είχε
καταθέσει ο 23χρονος τότε Δημήτρης Μαυράκης, που υπηρε-
τούσε τη θητεία του
(ΓΑΚ, Πρακτικά της δίκης στο Εφετείο, σελ. 152).
«(…) Εμένα με ξύπνησε ένας ξάδελφός μου και όταν βγήκα από
την καμπίνα μου το καράβι είχε γείρει και από την πόρτα έμπαι-
ναν νερά(…)», είχε πει ο θαλαμηπόλος Ηλίας Κουκουνάκης.
64 Περιπλους 112
1. Αεροπλάνα και σκάφη επιφανείας ερευνούν εις αναζή-
τησιν ζώντων και νεκρών. Ητο προσπάθεια αγωνιώδης
και κουραστική που απαιτούσε έντασιν προσοχής.
Συχνά ημποδίζετο από το μένος των φυσικών στοιχείων.
2. Φουρτουνιασμένη ακόμη η θάλασσα χθες δεν κατάφερε
να ρουφήξη και τον ναυαγό αυτό. Υπομονετικά, με τη
δύναμη που δίνει η αγάπη της ζωής, έχει κολλήσει στο
σωσσίβιό του περιμένοντας τη σωτήρια βάρκα. 3. Περι-
μένοντας τους πρώτους επιζώντες συγγενείς επιβατών
στο λιμάνι του Πειραιά χύνουν πικρά δάκρυα. Ανάμεσα σ'
αυτούς που ήλθαν δεν είναι δικοί τους... 4. Εφθασεν επί
τέλους το ποθητό σωσσίβιο. Επειτα από αγωνία δώδεκα
ωρών με τα κύματα, ήλθεν επί τέλους το σωσσίβιο. 5. Ο
γιατρός σωτήρας-άγγελος κατεβαίνει από το ελικόπτερο
που τον μετέφερεν από την Αθήνα στο βαπόρι που έχει
μαζέψει ναυαγούς να τους δώση την πρώτη βοήθεια.
6. Ερευνώντας τη θάλασσα που κλείνει στο βυθό της
το «Ηράκλειον». Σκάφη επιφανείας οργώνουν την
θάλασσα αναζητώντας ζωντανούς. Στο βάθος διακρίνεται
η Φαλκονέρα. 8. Η βάρκα της ελπίδας στα νερά της
Φαλκονέρας. Τραβώντας το δρόμο της μαζεύει τους
ναυαγούς όπως μια ανεμότρατα θα μάζευε τα ψάρια της...
2.05 εκπέμπει το SOS
Τη 1.59 ο ασυρματιστής Ηλ. Ματής στέλνει το
εξής σήμα: «Χάνομεν δεξιάν πόρταν γκαράζ// Θέσις
πλοίου επικίνδυνος//».
Περίπου στις 2 η κλίση προς τα δεξιά μεγαλώνει
με γρήγορο ρυθμό και το πλοίο «κόβει» ταχύτητα.
Στις 2.05 μέσω του ασυρμάτου εκπέμπεται το
σήμα SOS, με αναφορά του στίγματος του πλοίου
και την επισήμανση «Βορείως Φαλκονέρας, κλίσις
επικίνδυνος».
«(…) στη σκάλα αντελήφθην την κλίση του καραβιού
και σούρνοντας έφτασα στο σαλόνι. Μια κοπελίτσα
δίπλα μου φώναζε "σώσε με" (…) άκουσα ένα κουδού-
νι οικίας εξασθενημένο και ταυτόχρονα έσβησαν τα
φώτα», είχε καταθέσει ο Εμμ. Σταματάκης.
«(…) Το σήμα που χτύπησε ήτο για να κατεβούν οι
μηχανικοί στις μηχανές, δεν ήτο σήμα συναγερμού»,
είχε εξηγήσει ο Γ. Φουντεδάκης.
Το ηλεκτρικό κουδούνι ήχησε –σύμφωνα με την
έκθεση της ΑΕΕΝΑ– στις 2.07 και ενώ το πλοίο είχε πάρει ήδη κλίση
30 μοιρών:
«Από την στιγμήν αυτήν η ταχύτης ανατροπής του πλοίου είναι τόσον
μεγάλη ώστε οι επιβάται οι οποίοι εκοιμώντο εις τους κοιτωνίσκους ή
ευρίσκοντο εις κλειστούς χώρους δεν επρόλαβαν να εξέλθουν εις το
κατάστρωμα. Λόγω της μεγάλης κλίσεως, της ολισθηρότητας των κα-
ταστρωμάτων και του σκότους, δεδομένου ότι κατά την ώραν αυτήν
εσταμάτησεν η μηχανή και διεκόπη ο φωτισμός, οι κινούμενοι προς τα
καταστρώματα επιβάται έπιπτον και ετραυματίζοντο».
Οι μαρτυρίες
«Τελικώς διεσώθησαν όσοι ανηρπάγησαν υπό των κυμάτων ή
έπεσαν εις την θάλασσαν και είχον την αντοχήν να παραμεί-
νουν επί 10ωρον εντός της θαλάσσης και την τύχην να ανευρε-
θούν υπό των πλοίων διασώσεως» (έκθεση ΑΕΕΝΑ, σελ. 34)
«Έπεσα στην θάλασσα από την πλευρά που βούλιαζε. Την στιγ-
μή που έπεφτα κάποιος μου πέταξε ένα σωσίβιο και το άρπαξα.
Απομακρύνθηκα και όταν επέστρεψα μετά 20’ το καράβι είχε
χαθεί. Τον φάρο της Φαλκονέρας τον έβλεπα σε απόσταση 6-7
μιλίων (…) Κατά τις 11 η ώρα (σ.σ. το πρωί) με περισυνέλεξε
ένα καράβι», είχε καταθέσει ο Εμμ. Σταματάκης, ενώ ο Δημ. Μαυ-
ράκης είχε περιγράψει στο Εφετείο τη διάσωσή του ως εξής:
«(…) Γαντζώθηκα στα κάγκελα και βρέθηκα στη θάλασσα. Ημουν
χωρίς σωσίβιο και κολυμπούσα συνεχώς, ότε για καλή μου τύχη
μετά 2-3 ώρες βρέθηκε δίπλα μου ένα σωσίβιο και το άρπαξα».
 Ναυαγοί κατά τη διάσωσή τους.
Συγκλονιστική ήταν η περιγραφή του Ιορδάνη Ζυγκιρίδη, υποκε-
λευστή του Π.Ν, που ερχόταν στον Πειραιά με άδεια, λίγο μετά τη
διάσωσή του.
«(…) στο καράβι πάνω δεν μπορούσες να σταθής. Είχε γεμίσει
τόσο (ενν. με νερά), που αναγκαζόμουν να πηγαίνω συρτός,
σχεδόν, για να φτάσω έξω.
Οταν ετοιμάστηκα να πηδήξω άρχισαν να έρχωνται κι’ άλλοι.
Πέρασα το σωσίβιο, το έδεσα και βούτηξα. Παναγιά μου, το
νερό ήτανε παγωμένο και το κύμα ψηλό σαν βουνό. (…) Δίπλα
μου είδα τον δίοπο Καλογιάννη, συμμαθητή και φίλο απ' τον
"Πάνθηρα" (σ.σ. πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού).
Είχε πιαστή από μια πόρτα του βαποριού και έπλεε. "Κούνα
τα χέρια, Καλογιάννη, θα βουλιάξης", φώναξα. Ούρλιαζα πε-
ρισσότερο για να ακουστώ πάνω απ’ τον άνεμο. Ο Καλογιάν-
νης δεν μίλησε. Ηρθε ένα κύμα κι’ αναποδογύρισε την πόρτα.
Κολύμπησα κοντά του, έπιασα το κεφάλι του απ' τα μαλλιά και
τον γύρισα κανονικά. "Κούνα τα χέρια σου, θα παγώσης. Κα-
τάλαβες;" φώναξα πάλι. "Εντάξει" είπε. (….) Ο Καλογιάννης
γύρισε από κάτω ξανά. Τον έφερα στην πρώτη του θέση και
φαινόταν χαμένος. "Κούνα τα χέρια σου, διάβολε" φώναξα μ’
όση δύναμη είχα. Ετοιμάστηκε να πη κάτι. Κι’ εκείνη τη στιγμή
ήρθε ένα κύμα μεγάλο και τον πήρε και πνίγηκε. Φώναξα: "Κα-
λογιάννη… Καλογιάννη". Μ’ άκουσα μόνο φωνές απ’ το πλοίο
και τίποτε άλλο.
Γαντζώθηκα στην πόρτα κι’ άρχισα να κουνάω χέρια και πόδια
για να μην παγώσω. Ηταν ατελείωτες οι ώρες»
(εφημερίδα «Μακεδονία», φ. 10/12/1966).
Στις 2.12 ο ασύρματος του πλοίου εξέπεμψε το τελευταίο σήμα που
ήταν μια λέξη: «ΒΥΘΙΖΟΜΑΙ».
Μετά από 3 λεπτά έπεσαν στη θάλασσα και τα τελευταία άτομα τα
οποία δεν είχαν παγιδευτεί σε εσωτερικούς χώρους.
Σε λίγα λεπτά το πλοίο ανατράπηκε παρασύροντας σε βάθος 600-
800 μέτρων τους περισσότερους επιβαίνοντες.
Οι διασωθέντες ήταν τελικά μόλις 47, ενώ πνίγηκαν –όπως δέχτη-
καν τα δικαστήρια– 241 άνθρωποι.
Απ’ αυτούς βρέθηκαν τα πτώματα και αναγνωρίστηκαν τα 65, ενώ
χάθηκαν, προφανώς εγκλωβισμένοι στο πλοίο, οι υπόλοιποι.
Η επιχείρηση διάσωσης
Πάλευαν με τα κύματα αβοήθητοι
Η κρατική μηχανή δεν είχε το 1966 τις δυνατότητες γρήγορης
επέμβασης και κανένα πολεμικό πλοίο δεν ήταν σε ετοιμότητα, με
αποτέλεσμα τα πλοία να αποπλεύσουν για τον τόπο της τραγωδίας
μετά από ώρες...
Η επιχείρηση διάσωσης των ναυαγών του «Ηράκλειον» αποτέλεσε
άλλο ένα μελανό σημείο της τραγικής ιστορίας.
Ολη τη νύχτα οι ναυαγοί έμειναν αβοήθητοι να κολυμπάνε στα
παγωμένα νερά του Αιγαίου, βλέποντας δίπλα τους να πεθαίνουν
Ναυαγοί κατά τη διάσωσή τους.
όσοι δεν άντεξαν την πολύωρη προσπάθεια παραμονής στην επι-
φάνεια...
Είναι γεγονός ότι το υποτυπώδες τμήμα επικοινωνιών του υπουρ-
γείου Ναυτιλίας ενημέρωσε νωρίς το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού και
το Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας και ζήτησε την αποστολή πολεμι-
κών πλοίων και αεροπλάνων για τη διάσωση των ναυαγών.
Ομως, καθώς μέχρι τότε δεν υπήρχε πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού
σε επιφυλακή για συνδρομή σε περιστατικά διάσωσης, «μόλις την
6ην πρωινήν κατώρθωσαν να αποπλεύσουν πολεμικά διά να πάνε εις
τον τόπον που είχε δώσει ως σήμα το απολεσθέν πλοίον», είχε πει, το
απόγευμα της 8ης Δεκεμβρίου 1966, στη Βουλή, ο τότε υπουργός
Ναυτιλίας Ι. Μαυριδόγλου.
Οπως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, ο υπουργός είχε προ-
σπαθήσει να δικαιολογήσει αυτή την αργοπορία αποδίδοντάς την
στον… καιρό, ισχυριζόμενος ότι «το ΓΕΝ μας ειδοποίησεν ότι λόγω
της σφοδρής θαλασσοταραχής ήτο αδύνατον να πλεύσουν αμέσως τα
πλοία πλησίον του απολεσθέντος πλοίου».
Είναι άγνωστο εάν υπήρξε τέτοια απάντηση από το ΓΕΝ. Αναμφι-
σβήτητο είναι όμως ότι στα πλοία του ΠΝ δίνεται εντολή να ανα-
χωρήσουν για τον τόπο του ναυαγίου μετά τις 6 το πρωί. Δηλαδή,
περίπου 4 ώρες μετά το ναυάγιο του «Ηράκλειον».
Τελικά, όπως προκύπτει από τα Ημερολόγια Καταστρώματος των
πλοίων του ΠΝ, που βρίσκονται στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού,
το πρώτο σήμα από το ΓΕΝ με ώρα 06.02 «φεύγει» για το αρματα-
γωγό «Σύρος IV/ L-144».
Να σημειωθεί ότι το αρματαγωγό είχε νωρίτερα πρόβλημα στον
ασύρματο αλλά αυτό είχε αποκατασταθεί από τις 2.47 το βράδυ
ενώ ταξίδευε προς υπήνεμο όρμο για να αποφύγει την κακοκαιρία.
Ομως, όταν έλαβε το σήμα από το ΓΕΝ, άλλαξε αμέσως πορεία και
στις 12 το μεσημέρι βρισκόταν στο σημείο των ερευνών.
Στις 12.15 το μεσημέρι εντοπίστηκε και περισυνελέγη ένας άνδρας,
ο οποίος διαπιστώθηκε ότι ήταν νεκρός. Όμως, στις 12.30 εντοπί-
στηκαν τρεις άνδρες ζωντανοί και μέσα σε 20 λεπτά της ώρας περι-
συνελέγησαν και διασώθηκαν.
Κατά συνέπεια, αφού το «Σύρος IV» βρισκόταν εν πλω στη διάρκεια
της κακοκαιρίας θα μπορούσε να είχε ειδοποιηθεί νωρίτερα για να
Περιπλους 112 65
 1 2
1. Το αρματαγωγό «Σύρος IV/ L-144». 2. Το αντιτορπιλικό «Σφενδόνη». 3. Το αντιτορπιλικό «Δόξα». 4. Το αντιτορπιλικό «Αετός».
3 4
σπεύσει για βοήθεια. Άλλα πλοία που κινητοποιήθηκαν από το Πο-
λεμικό Ναυτικό ήταν:
• Το αντιτορπιλικό «Σφενδόνη», το οποίο παίρνει στις 8 το πρωί
διαταγή για να αναχωρήσει από τη Σούδα και να πάρει μέρος στις
έρευνες, αλλά παθαίνει βλάβη στη μηχανή και αναχωρεί τελικά
μετά τις 5 το απόγευμα.
• Το αντιτορπιλικό «Δόξα», το οποίο αναχωρεί λίγο πριν από τις
10 το πρωί από τον Πειραιά και φτάνει στις 14.15 στο σημείο του
ναυαγίου, όπου βρίσκονταν ήδη 17 πλοία, όπως αναγράφεται στο
Ημερολόγιο του πλοίου.
Το «Δόξα» παραλαμβάνει αργότερα από τη «Σφενδόνη» και το «Σύ-
ρος IV» τους τρεις διασωθέντες και τους περισυλλεγέντες νεκρούς
και αναχωρεί για Πειραιά.
Αργότερα, θα αναχωρήσει από τον Πειραιά και το αντιτορπιλι-
κό «Αετός», το οποίο θα παραλάβει συνολικά 20 νεκρούς, τους 19
από αμερικανικά πολεμικά πλοία που είχαν σπεύσει για βοήθεια και
έναν από εμπορικό πλοίο.
Αλλα πλοία που πήραν μέρος στην έρευνα και διάσωση ήταν:
•   Το αγγλικό ναρκαλιευτικό «Ashton», το οποίο βρισκόταν εν
πλω και διέσωσε δύο ναυαγούς, τον Αντώνη Καμπούρη και τον Δη-
μήτρη Οικονόμου.
•  Το φινλανδικό δεξαμενόπλοιο «Nunnalahti» , που διέσωσε 20
ναυαγούς.
•  Τo επιβατηγό «Μίνως», που εντόπισε γύρω στις 10.30 το πρωί
και διέσωσε τους πρώτους ναυαγούς.
Συνολικά, διέσωσε 12 ναυαγούς, ενώ μισή ώρα νωρίτερα είχε εντο-
πίσει το φορτηγό-ψυγείο να επιπλέει στη θάλασσα.
• To επιβατηγό «Χανιά», που διέσωσε δύο ναυαγούς.
• Το ελληνικό δεξαμενόπλοιο «Aldebaran», που διέσωσε δύο
ναυαγούς.
• Το ελληνικό φορτηγό «Ανδρος», που διέσωσε 5 ναυαγούς.
• Το τότε σοβιετικό φορτηγό «Barbalbo», το οποίο διέσωσε έναν
ναυαγό.
• Το πολωνικό φορτηγό «Vako», το φορτηγό «Metalowiec», το
γερμανικό «Chrystal Vinner» και το αγγλικό αντιτορπιλικό «Lever-
tone».
66 Περιπλους 112
Από αέρος στις έρευνες συμμετείχαν τρία αεροσκάφη της ΠΑ, από
τα οποία το πρώτο ξεκίνησε στις 7.20 από το στρατιωτικό αερο-
δρόμιο της Ελευσίνας.
Σε ένα απ’ αυτά επέβαινε και ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος, γεγο-
νός που είχε επικριθεί έντονα από πολλές εφημερίδες της εποχής.
Οι τραγωδίες και οι απίστευτες συμπτώσεις
Η ηρωίδα της Κρήτης
Ηρωικές πράξεις ανθρώπων της «διπλανής πόρτας», που υπερέ-
βησαν τον εαυτό τους για τον συνάνθρωπο, αλλά και ανείπωτες
τραγωδίες σε συνδυασμό με απίστευτες συμπτώσεις, στα όρια
του μεταφυσικού, εξακολουθούν, εδώ και 50 χρόνια, να «ανα-
δύονται» από το ναυάγιο του «Ηράκλειο» και να συγκλονίζουν.
Κορυφαία μορφή σε αυτή την τραγωδία ήταν αναμφισβήτητα η
22χρονη φοιτήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών Αλκηστις Αγοραστάκη, που ενθαρρύνοντας και βοηθώ-
ντας διέσωσε επιβαίνοντες στο πλοίο, για να χάσει τελικά η ίδια τη
ζωή της κολυμπώντας στα παγωμένα νερά του Αιγαίου.
Αφαίρεσαν το έρμα
«Εχασα την κόρη μου ηλικίας 22 ετών. Ηρχετο εις Πειραιά διά να δώσει
εξετάσεις επί πτυχίω. Εσωσε άλλους και χάθηκε αυτή», είχε πει ο πατέ-
ρας της Γεώργιος Αγοραστάκης καταθέτοντας στο Εφετείο Αθηνών,
για να απευθύνει ένα συγκλονιστικό «κατηγορώ» λέγοντας:
«Η ευθύνη ξεκινάει από τους πλοιοκτήτες που αγόρασαν ένα
καράβι ευκαιρίας και το μετέτρεψαν σε καρυδότσουφλο, που
είχαν αφαιρέσει το έρμα. Ευθύνονται πλοιοκτήται, ναυπηγοί,
αξιωματικοί του πλοίου και αυτοί που έδιδαν άδεια να ταξι-
δεύη. Ολος ο κόσμος διερωτάτο τι μέσα διέθεταν οι πλοιοκτή-
ται και κατόρθωναν να είναι ασύδοτοι»
(Πηγή: Γενικά Αρχεία του Κράτους-ΓΑΚ, Πρακτικά της δίκης στο
Εφετείο, σελ. 103).
Η ηρωίδα της Κρήτης, όπως την περιέγραφαν αργότερα διασωθέ-
ντες, ήταν «η μόνη γυναίκα που δεν φώναζε, μήτε έκλαιγε με λυγμούς,
 1
1. Τo επιβατηγό Μίνως. 2. Το αγγλικό ναρκαλιευτικό ASHTON που βρισκόταν
στην περιοχή ήταν από τα πρώτα που πήραν μέρος στην επιχείρηση διάσωσης.
3. Το φινλανδικό δεξαμενόπλοιο Nunnalahti είχε μεγάλη συμβολή στην έρευνα
και διάσωση. Συνολικά περισυνέλεξε 20 ναυαγούς. 4. Το επιβατηγό ΧΑΝΙΑ της
εταιρείας Τυπάλδου αν και δεν έλαβε έγκαιρα το SOS του «Ηράκλειον» πήρε μέρος
στην επιχείρηση και μάλιστα διέσωσε 2 ναυαγούς. Όλες οι φωτογραφίες από την
Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού.
3 4
όπως οι άλλες», ενώ ταυτόχρονα ενθάρρυνε και βοηθούσε άνδρες
και γυναίκες.
Ενας άνθρωπος που διασώθηκε χάρη στην Αλκηστη ήταν ο 23χρο-
νος τότε θαλαμηπόλος Ηλίας Κουκουνάκης, ο οποίος την επόμε-
νη μέρα του ναυαγίου έφτασε στον Πειραιά με το αντιτορπιλικό
«Δόξα». Ο νεαρός ναυτικός δεν χαιρόταν για τη σωτηρία του. Ηταν
απαρηγόρητος.
Κατά μια τραγική σύμπτωση στο ίδιο πλοίο με αυτόν βρισκόταν και
η νεαρή σωτήρας τους και την είχε δει. Ηταν όμως νεκρή...
Στο ρεπορτάζ της εφημερίδας «Τα Νέα» (φ. 10.12.1966) διαβάζουμε
ότι ο Κουκουνάκης προ του ναυαγίου κοιμόταν.
Από τη φασαρία ξύπνησε και πετάχτηκε έξω από την καμπίνα του.
«Κάποιο χέρι τον έσπρωχνε στους διαδρόμους. Το ίδιο χέρι τον πέταξε
στη θάλασσα. Δεν ήξερε να κολυμπά. Το ίδιο χέρι τον εβοήθησε και
ανέβηκε σε μια σχεδία. Ηταν μια νεαρή γυναίκα 25 ετών, περίπου. Σε
λίγο, ένα κύμα έκοψε στα δύο την σχεδία. Η γυναίκα χάθηκε στα κύμα-
τα. Ηταν ο σωτήρας του. Μεταφέρθηκε (ενν. η γυναίκα) στον Πειραιά
με το αντιτορπιλικό "Δόξα", το οποίο μετέφερε και τον απαρηγόρητο
για τον χαμό της Κουκουδάκη» (σ.σ. η εφημερίδα είχε γράψει λανθα-
σμένα το όνομα).
Η Άλκηστις, όπως είχε πει αργότερα ο διασωθείς συμπολίτης της Σ.
Λαγωνικάκης, πάλευε με τα κύματα μέχρι τις 6 το πρωί και πέθανε
από το κρύο και την εξάντληση.
Η Ακαδημία Αθηνών, στην ετήσια απονομή των ηθικών διακρίσεων
της 27ης Δεκεμβρίου 1967, «ετίμησε με το Χαλκούν Μετάλλιον -που
σπανιώτατα απονέμεται σε πρόσωπα-: ​α) μεταθανατίως στη φοιτήτρια
της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών Αλκηστι Αγοραστάκη, που έδειξε συ-
γκινητικό ηρωισμό και αυταπάρνηση στο ναυάγιο του οχηματαγωγού
"Ηράκλειον" και που, σώζοντας ναυαγούς, πνίγηκε την τρομερή εκεί-
νη νύχτα (…)», είχε γράψει σε επιφυλλίδα του στην εφημερίδα «Το
Βήμα» (φ. 16.1.1968) ο ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης.
Τιμές από την Ακαδημία
Στα πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών του 1967 (σελ. 81 και 82) δια-
βάζουμε τα εξής:
«Η Αγοραστάκη, τελειόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανε-
πιστημίου Αθηνών, εκτιμώμενη τα μέγιστα υπό της κοινωνίας της
πόλεως των Χανίων διά το εξαίρετον ήθος της και τον χαρακτήρα
2
της, ευρέθη μεταξύ των επιβατών του οχηματαγωγού "Ηράκλει-
ον" κατά το ναυάγιον αυτού εις τα ύδατα της Φαλκονέρας, την τρο-
μεράν εκείνην νύκτα της 9ης Δεκεμβρίου του παρελθόντος έτους.
Παλαίσασα με τα κύματα και αψηφήσασα τον επικείμενον κατ'
αυτής κίνδυνον συνετέλεσε διά των παραινέσεων και ενεργει-
ών της εις την διάσωσιν ετέρων ναυαγών. Εξαντληθείσα, όμως, εκ
της πολυώρου πάλης προς τα στοιχεία της φύσεως και βοηθού-
σα τους άλλους να σωθούν, δεν ηδυνήθη τελικώς να σωθή η ιδία.
Η θυσία της είχε βαθυτάτην απήχησιν εις το λαϊκόν αίσθημα εν Κρήτη
και κατέστησεν αυτήν σύμβολον ευψυχίας και σπανίου χριστιανικού
αλτρουισμού. Η Ακαδημία Αθηνών, συγκεκινημένη από το μεγαλείον
της θυσίας της ηρωικής νεάνιδος, επιδίδει το Μετάλλιον εις την οικο-
γένειαν αυτής, προς την οποίαν εκφράζει την βαθύτατην συμμετοχήν
εις το πένθος της».
Η κηδεία της Άλκηστης έγινε στα Χανιά, όπου, όπως διαβάζουμε σε
εφημερίδες της εποχής, σε μια μέρα γίνονταν «επτά κηδείες, η μια δί-
πλα στην άλλη. Πολλοί πήγαιναν σε περισσότερες από μία, αλλού ο συγ-
γενής, αλλού ο φίλος». Αλλωστε, όπως υπολογιζόταν, μόνο στην πόλη
των Χανίων η συμφορά έπληξε περισσότερες από 58 οικογένειες.
Μια από τις πιο σπαρακτικές σκηνές, που έκαναν και τους απεσταλ-
μένους του αμερικανικού περιοδικού «Life» να δακρύσουν, ήταν
στην κηδεία του 35χρονου οδηγού φορτηγού Νικόλαου Πατσου-
ράκη, τον οποίο αποχαιρέτησε η σύζυγός του Μαρία, κρατώντας
στην αγκαλιά της το μόλις 8 μηνών κοριτσάκι της, ενώ τα τέσσερα
άλλα παιδιά τους, όλα κορίτσια, έκλαιγαν αναζητώντας τον πατέρα
τους (εφ. «Μακεδονία», φ. 13.12.1966).
Ωστόσο, η πλοιοκτήτρια εταιρεία –σύμφωνα με τις εφημερίδες της
εποχής– δεν είχε στείλει ούτε στεφάνι!
Αλληλεγγύη
Όμως, μέσα σε αυτή τη θεομηνία υπήρξαν και άλλες περιπτώσεις αν-
θρώπων που ξεπέρασαν τον εαυτό τους βοηθώντας τον συνάνθρωπο.
Ο θερμαστής του πλοίου Αργύρης Στριγγάρης, μιλώντας σε δη-
μοσιογράφους στο κρεβάτι του Τζάνειου Νοσοκομείου, διηγιόταν
ότι «το κύμα μου έφερε μπροστά μου μια ξύλινη "μπουκαπόρτα" (...).
Ανέβηκα πάνω κι’ ύστερα πήρα μαζί μου ένα παιδί, που δούλευε χυ-
τροκαθαριστής στο "Ηράκλειο" και το είδα εκεί κοντά μου να δίνει μά-
χες με τα κύματα».
Περιπλους 112 67
 Ο χυτροκαθαριστής ήταν ο 16χρονος Κώστας Καράμπελας, που
βρισκόταν σε ένα άλλο κρεβάτι του ίδιου νοσοκομείου (εφ. «Το
Βήμα», 10.12.1966).

Δράματα χωρίς τέλος

Ομως, και οι τραγωδίες που γράφτηκαν εκείνο το μοιραίο βράδυ
δεν έχουν τέλος. Ενα σωρό νέα, 20χρονα παλικάρια, που υπηρετού-
σαν τη θητεία τους στο Ναυτικό και γύριζαν στον Πειραιά με άδεια,
έχασαν τη ζωή τους στο ναυάγιο. Μαζί με αυτά ξεκληρίστηκαν ολό-
κληρες οικογένειες.
«Ο γιος μου Γιώργος και η νύφη μου πνίγηκαν», είχε πει στο Εφετείο
Αθηνών η Αικατερίνη Τσαπέ.
Εκεί χάθηκαν ο  Νικ. Στυλιανακάκης, η σύζυγός του  Παναγιώ-
τα και η κόρη τους, η Ειρήνη Ευθυμίου έχασε τον σύζυγό της Χρή-
στο και την 8χρονη κόρη τους Ελένη.

Το 2ο ναυάγιο του ασυρματιστή

Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει σε ορισμένες συμπτώσεις
που θα μπορούσαν να προκαλέσουν ακόμα και μεταφυσικές συζη-
τήσεις και αποδείχτηκαν είτε σωτήριες είτε μοιραίες για κάποιους
ανθρώπους.
Μια τέτοια τραγική σύμπτωση ήταν η απώλεια του ραδιοτηλεγρα-
φητή του πλοίου Ηλία Ματή.
Ο άτυχος άνδρας είχε διασωθεί από ένα άλλο πολύνεκρο ναυάγιο,
του φορτηγού «Ρόζα Βλάσση», που είχε γίνει στις 24 Δεκεμβρίου
1959, ανοιχτά του Σουνίου. Ομως, αυτή τη φορά δεν τα κατάφερε.
Επίσης, αξιοσημείωτα τραγικό ήταν το γεγονός ότι η  οικογένεια
Τζαγκαράκη από την Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου έχασε δύο παιδιά
σε ναυάγια.
Ο ένας, ο Δημήτρης, ήταν ο αδικοχαμένος ανθυποπλοίαρχος του
«Ηράκλειον» και ο αδελφός του είχε χάσει τη ζωή του σε παλαιότε-
ρο ναυάγιο (εφ. «Τα Νέα», φ. 10.12.1966).

18 ημερών πλοίαρχος
Ο πλοίαρχος του «Ηράκλειον» Εμμ. Βερνίκος, 58 χρόνων, ήταν σε
αυτή τη θέση μόλις 18 μέρες (είχε ναυτολογηθεί στις 19 Νοεμβρίου).
Είχε αντικαταστήσει τον Μιχ. Μπενά, που σύμφωνα με το ρεπορτάζ
των εφημερίδων της εποχής ζήτησε να φύγει επειδή η γυναίκα του
ήταν ετοιμόγεννη και ήθελε να είναι κοντά της στη γέννα.
Ο αρχιμάγειρας του πλοίου Νίκος Λυμπεράτος διασώθηκε καθώς
την προηγούμενη ημέρα του ναυαγίου δεν ταξίδεψε από τον Πειραιά
με τον «Ηράκλειον» διότι είχε ζητήσει και πάρει άδεια ώστε να πε-
ράσει την ονομαστική εορτή του (σ.σ. 6/12) κοντά στους δικούς του.
Μάλιστα, τις πρώτες ώρες εθεωρείτο αγνοούμενος μέχρι να διαπι-
στωθεί ότι δεν βρισκόταν στο πλοίο.
Τέλος, ο  Αριστόδημος Σπυρόπουλος  ήταν υπάλληλος του ΙΚΑ.
Από ημέρες είχε βγάλει εισιτήριο, μα λίγη ώρα πριν αποπλεύσει το
«Ηράκλειον» το έχασε.
Μέχρις ότου το βρει, το πλοίο είχε φύγει για το τελευταίο του ταξίδι
(Πηγή: εφ. «Μακεδονία», 11.12.1966).
Οι έρευνες για τις αιτίες
Οι έρευνες για τα αίτια του πολύνεκρου ναυαγίου πραγματοποι-
ήθηκαν, όπως φαίνεται, με γρήγορο ρυθμό και σε μεγάλο βαθμό
ολοκληρώθηκαν μόλις 6 ημέρες πριν γίνει το πραξικόπημα των συ-
νταγματαρχών.
Οπως σε κάθε ναυτικό ατύχημα, παράλληλα με την ποινική διαδι-
κασία διενεργήθηκε έρευνα και από την Ανακριτική Επιτροπή Ελέγ-
χου Ναυτικών Ατυχημάτων (ΑΕΕΝΑ), της οποίας η έκθεση, με αριθ-
μό 306/67, ολοκληρώθηκε στις 15 Απριλίου 1967 και βρίσκεται στο
αρχείο του υπουργείου Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής.
Από τις πρώτες ενέργειες των ανακριτικών παραγόντων, όπως προ-
κύπτει από το ρεπορτάζ των εφημερίδων της εποχής («Τα Νέα»,
«Απογευματινή», 4/1/1967) κύριο ζητούμενο ήταν να διαπιστωθεί
«πώς ακριβώς προεκλήθη του ναυάγιον του οχηματαγωγού "Ηρά-
κλειον"», καθώς είχαν ακουστεί διάφορα, όπως ότι προσέκρουσε
σε ύφαλο κ.ά.
Ναυαγοί κατά τη διάσωσή τους.
Γι’ αυτό, αποφασίστηκε να γίνει κάτι πρωτοφανές για ναυτικό ατύ-
χημα: μια αναπαράσταση...
Για την αναπαράσταση θα χρησιμοποιούνταν το αδελφό του βυθι-
σθέντος πλοίου «Χανιά», της ίδιας εταιρείας.
«Στο γκαράζ του πλοίου θα φορτώσουν ένα άλλο αυτοκίνητο-ψυγείο
και θα προσπαθήσουν να εξαγάγουν τα συμπεράσματά τους με τη με-
τακίνηση του αυτοκινήτου κάθετα στα πλευρικά τοιχώματα του σκά-
φους», έγραφαν οι εφημερίδες.
Παράλληλα με την ανακριτική έρευνα και τη διερεύνηση από την
ΑΕΕΝΑ, διενεργούνταν και μια τρίτη έρευνα από μια πενταμελή επι-
τροπή που είχε συσταθεί επί τούτου, υπό τον ναύαρχο Κων. Δενεζά-
κο, ο οποίος κατέθεσε ως μάρτυρας στις δίκες που ακολούθησαν.
«Βασικώς διά το ναυάγιον ευθύνεται ο πλοίαρχος, ο ύπαρχος, ο ναύ-
κληρος και δι’ ωρισμένας παραλείψεις η πλοιοκτήτρια (…) φέρει ευ-
θύνη και η ελέγχουσα αρχή» είχε καταθέσει, μεταξύ άλλων, στις 18
Ιουνίου 1968, στο Εφετείο Αθηνών, ο Κων. Δενεζάκος.
Σε ό,τι αφορά τα αίτια του ναυαγίου, η ΑΕΕΝΑ στην έκθεσή της γνω-
μάτευσε (σελ. 64) ότι:
«(...) η βύθισις του Ε/Γ-Ο/Γ «ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ» δεν οφείλεται εις ανωτέραν
βίαν, τυχαίον γεγονός, ή δολίαν ενέργειαν, αλλά εις συρροήν παραλεί-
ψεων και σφαλμάτων βαρυνουσών κυρίως το ανώτερον πλήρωμα και
τον πλοιοκτήτην».
Στην έκθεση, που καταλαμβάνει 77 σελίδες, αναλύονται όλα τα γε-
γονότα που σχετίζονται με το ναυάγιο και αφορούν τη μετασκευή
του πλοίου, τη δρομολόγηση, το τελευταίο ταξίδι και άλλα κρίσιμα
θέματα, για να καταλήξει με τα συμπεράσματα σχετικά με τις αιτίες
του ναυαγίου και τον καταμερισμό των ευθυνών.

68 Περιπλους 112
Στην ενότητα «Γενικόν Συμπέρασμα» (σελ. 62, 63 και
64) διαβάζουμε τα εξής:
«Η ΑΕΕΝΑ κρίνει ότι η βύθισις του Ε/Γ-Ο/Γ "ΗΡΑ-
ΚΛΕΙΟΝ" την 7ην Δεκεμβρίου 1966 υπό δυσμε-
νείς καιρικάς συνθήκας οφείλεται:
α. Εις την κακήν διακυβέρνησιν του πλοίου.
β. Εις την απώλειαν του δεξιού καταπέλτου.
γ. Εις την απώλειας ευσταθείας του πλοίου μετά την
κατάκλυσιν του καταστρώματος οχημάτων, ήτις εί-
χεν ως αποτέλεσμα την ταχείαν ανατροπήν και βύ-
θισιν του πλοίου.
Η κακή διακυβέρνησις εμφαίνεται:
α. Εκ της μη ελαττώσεως της ταχύτητος.
β.  Εκ της μη μεταβολής της πορείας, ώστε το πλοί-
ον να δέχεται τον άνεμον και τον κυματισμόν υπό
μικράν γωνίαν, αποφευγομένου ούτω του ισχυρού
διατοιχισμού.
γ. Εκ της μη εκτελέσεως των αναγκαίων ελέγχων διά
την καλήν στοιβασίαν του φορτίου και διασφάλισιν
των καταπελτών προ του απόπλου του πλοίου εκ
Σούδας και κατά την διάρκειαν του πλου.
Η απώλεια του δεξιού καταπέλτου οφείλεται:
α.  Εις το πλημμελές κλείσιμον αυτού προ του από-
πλου εκ Σούδας.
β.  Εις την πρόσκρουσιν του αυτοκινήτου-ψυγείου,
συνολικού βάρους 38 τόνων. (...)
Η απώλεια της ευστάθειας και εν συνεχεία η τα-
χυτάτη ανατροπή και βύθισις του πλοίου οφεί-
λεται  εις την εισροήν μεγάλων ποσοτήτων ύδατος
(άνω των 83 τόνων) εκ της ανοικτής θύρας του
χώρου οχημάτων και δημιουργίας ούτω εκτε-
ταμένης ελευθέρας επιφανείας. (...)
Αι βαρείαι απώλειαι θα εμειούντο σημαντι-
κώς εάν είχον ληφθή τα κάτωθι μέτρα:
α.  Εγκαιρος σήμανσις συναγερμού δι’ όλων
των μέσων αμέσως μετά την απώλειαν δεξιού
καταπέλτου, ώστε οι επιβάται να μη παγιδευ-
θούν εντός των κοιτωνίσκων των.
β. Εγκαιρος σήμανσις του σήματος S.O.S. (...).
γ. Εγκαιρος και κανονική εγκατάλειψις πλοίου,
ως και άμεσος χρησιμοποίησις των απαραιτή-
των σωστικών μέσων. Πάνω: Στα πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών του
Η έλλειψις πειράματος ευσταθείας: 1967 στις σελίδες 81-82 γίνεται αναφορά στην
α. Δεν κατέστησε γνωστήν την επάρκειαν ευ- Άλκηστη Αγοραστάκη για την ηρωική θυσία της και
σταθείας διά διαφόρους καταστάσεις ερματι- επιδίδεται Μετάλλιον στην οικογένεια της. Αριστερά:
Η Άλκηστις Αγοραστάκη, φοιτήτρια της Φιλοσοφικής
σμού και φορτώσεως και του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανέβαινε στην Αθήνα
β. Δεν επέτρεψε την διερεύνησιν της ευσταθεί- με το μοιραίο πλοίο για τις πτυχιακές της εξετάσεις.
ας διά περιπτώσεις κρισίμων καταστάσεων ως Βοήθησε και διέσωσε επιβαίνοντες, για να χάσει τελικά
η εισροή υδάτων εις τους χώρους οχημάτων». η ίδια τη ζωή της.

• Το ανωτέρω κείμενο είχε δημοσιευθεί πρώτη φορά στις «Νησίδες» της Εφημερίδας των Συντακτών στο τεύχος 3 της 4/12/2016 •

Τ
ον Δεκέμβριο του 1966, νέος Υποπλοίαρχος μόλις
έξι μηνών, υπηρετούσα ως Ύπαρχος στο Επιτελείο
ΑΑΠ (Αρχηγείο Αιγαίου Πελάγους). Τον Ιανουάριο
του 1967 μετατέθηκα στο Αντιτορπιλικό «ΠΑΝΘΗΡ»
ως Ύπαρχος και παρέλαβα από τον αείμνηστο συμ-
μαθητή μου Ροβέρτο Δορκοφίκη.
Ο «Πάνθηρας» βρισκόταν στη Σούδα ως πλοίο ΑΚΙΠ και αρ-
χές Δεκεμβρίου επρόκειτο να κάνει κάποιες επισκευές στον
Ναύσταθμο της Κρήτης. Μία από τις πρώτες δουλειές ήταν η
εκτέλεση «μυοκτονίας».
Η περίεργη αυτή επιχείρηση (δεν ξέρω αν εξακολουθεί σήμε-
ρα να εκτελείται και πως) συνίστατο στον αεροστεγή εγκλει-
σμό του πλοίου και την απελευθέρωση υδροκυανίου από
κάψουλες σε όλους τους εσωτερικούς χώρους. Το πλοίο πα-
ρέμενε σ’ αυτή την κατάσταση είτε στην τσαμαδούρα είτε επ’
αγκύρα για τρεις ημέρες. Μετά από αυτό το διάστημα άρχιζε το
σταδιακό άνοιγμα των καταπακτών και θυρών και ο αερισμός
του πλοίου και σε περίπου 2-3 ημέρες όλα επανέρχονταν στην
κανονική σειρά τους και είχαν μαζευτεί και τα «θύματα» της
μυοκτονίας.
Οίκοθεν νοείται ότι σε όλη αυτή την περίοδο το πλήρωμα
έβγαινε στην ξηρά σε θαλάμους που παρεχωρούντο στον
Ναύσταθμο.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση με την επιχείρηση της μυοκτο-
νίας η διοίκηση του πλοίου βρήκε την ευκαιρία να χορηγήσει
άδεια για Αθήνα σε μεγάλο μέρος του πληρώματος. 41 άτομα
(Υπαξιωματικοί, Ναυτοδίοποι και ένας Αξιωματικός) θεωρή-
θηκαν ευνοημένοι και τυχεροί γιατί πρόλαβαν το βαπόρι της
γραμμής το βράδυ της 7ης Δεκεμβρίου για Αθήνα. Επιβιβά-
σθηκαν στο ΗΡΑΚΛΕΙΟ.
Δεν θα ξεχάσω ποτέ, ένα περίπου μήνα μετά, την ατμόσφαιρα
λύπης και κατήφειας που διακατείχε όλο το πλήρωμα, καθώς
δεν μπορούσαν να συνέλθουν από την πρόσφατη, τότε, τρα-
γωδία της απώλειας των φίλων και συναδέλφων τους.
Γιάννης Παλούμπης

Περιπλους 112 69
 Εκλιπόντες
T
ο τρίμηνο που μας πέρασε το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εθλίβη ιδιαίτερα από την απώλεια δύο εκλεκτών μελών
του, δύο δικών του ανθρώπων. Σάλπαραν για το τελευταίο τους ταξίδι ο Αντιναύαρχος Βασίλειος Ναούμ Π.Ν. στις
9 Ιουλίου και ο Αντιναύαρχος Γεώργιος Μόραλης Π.Ν. στις 2 Σεπτεμβρίου.
Κατωτέρω ακολουθούν σύντομα βιογραφικά των Ναυάρχων και οι αποχαιρετιστήριες ομιλίες που εκφωνήθηκαν
στις εξόδιες τελετές στα αντίστοιχα κοιμητήρια.
Περίπλους

Μόραλης Γεώργιος

Ε
ισήλθε στη Σχολή Ναυτικών Δοκί-
μων το 1936 και αποφοίτησε ως μά-
χιμος Σημαιοφόρος.
Μετεκπαιδεύθηκε στη βρετανική
Σχολή Ναυτιλίας HMS DRYAD και φοίτησε
στη Ναυτική Σχολή Πολέμου (1953) και στη
Σχολή Εθνικής Άμυνας (1957). Έλαβε Πτυχίο
Εξειδίκευσης Ναυτιλίας/Κατεύθυνσης και
Επιτελούς Εθνικής Άμυνας.Υπηρέτησε σε
πλοία επιφανείας και σε επιτελικές και διοι-
κητικές θέσεις.
Σε όλη τη διάρκεια του Ελληνο-ιταλικού και
Ελληνο-γερμανικού Πολέμου, υπηρέτησε
στο αντιτορπιλικό ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΌΛΓΑ, λαμ-
βάνοντας μέρος στις επιχειρήσεις εκείνης
της περιόδου, περιλαμβανομένων αυτών
της πρώτης και της τρίτης επιδρομής ενέρ-
γειας στο Στενό του Οτράντο (Νοέμβριος
1940 και Ιανουάριος 1941, αντίστοιχα).
Στα τέλη Απριλίου 1941, λίγες ημέρες πριν
από την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα,
ακολούθησε με το ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ τον
Στόλο κατά την αποδημία του στη Μέση
Ανατολή. Εκεί, υπηρέτησε σχεδόν συνε-
χώς σε αντιτορπιλικά (ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ,
ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ, ΝΑΥΑΡΙΝΟΝ και ΠΙΝΔΟΣ)
μετέχοντας στις συμμαχικές επιχειρήσεις Ο ναύαρχος Γεώργιος Μόραλης
στη Μεσόγειο, περιλαμβανομένων συνο- ως Πλοίαρχος.
δείας νηοπομπών στην άκρως επικίνδυνη
περιοχή του Τομπρούκ (1942), των επιχειρήσεων στη Δωδεκάνη-
σο (Σεπτέμβριος-Νοέμβριος 1943, με το ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ) καθώς
και των αποβάσεων στο Άνζιο της Ιταλίας (Ιανουάριος 1944, επί- δευσης ΠΑΛΑΣΚΑΣ και το ΓΕΝ.
σης με το ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ) και τη Νότια Γαλλία (Αύγουστος 1944,
με το ΠΙΝΔΟΣ).
Ύστερα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, διετέλεσε ως Υποπλοίαρχος,
Διοικητής Ακταιωρών (1946) και Κυβερνήτης της κανιονοφόρου
ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ (1948-1949) και συγχρόνως Διοικητής της Ναυ-
τικής Βάσης της Κέρκυρας. Ως Πλωτάρχης,
Κυβερνήτης των ναρκαλιευτικών ανοικτής
θάλασσας ΠΟΛΕΜΙΣΤΗΣ (1950) και ΠΥΡΠΟ-
ΛΗΤΗΣ (1950) καθώς και του αρματαγωγού
ΣΤΡΥΜΩΝ (1951-1952). Στη συνέχεια, με
το βαθμό του Αντιπλοιάρχου, υπηρέτησε
ως Ναυτικός Διοικητής Βορείου Αιγαίου
(1953-1955), Κυβερνήτης του ναρκαλιευτι-
κού ανοικτής θαλάσσης ΑΡΜΑΤΩΛΟΣ (1955-
1957) και του αντιτορπιλικού Λέων (1957-
1958), Διευθυντής ΓΕΝ/Α2 (1958), Κυβερ-
νήτης του αντιτορπιλικού ΒΕΛΟΣ (1959-
1960), που παρέλαβε στο Λόνγκ Μπητς των
ΗΠΑ και Υπασπιστής του Βασιλέως Παύλου
(1960-1963, Αντιπλοίαρχος/Πλοίαρχος).
Μετά την προαγωγή του σε Πλοίαρχο, διατέ-
λεσε Ναυτικός Ακόλουθος Ουάσινγκτον και
Οττάβας (1963-1966), Ναυτικός Διοικητής
Βορείου Αιγαίου (1966-1967) και Διοικητής
Ναρκοπολέμου, παράλληλα δε και Διοικητής
Υποβρυχίων (1967).
Τέλος, ανέλαβε καθήκοντα Αρχηγού Κρητι-
κού και Ιονίου Πελάγους (1967-1968, Πλοί-
αρχος/Αρχιπλοίαρχος/Υποναύαρχος) και,
συγχρόνως Ανώτερου Διοικητή Ναυστάθ-
μου Κρήτης (για λίγες ημέρες τον Δεκέμβριο
1967, Πλοίαρχος/Αρχιπλοίαρχος), Αρχηγού
Αιγαίου Πελάγους (1968, Υποναύαρχος) και
Διοικητή Στόλου (1968-1970, Υποναύαρχος).
Ενδιαμέσως, εκτός από άλλα πλοία του Στόλου, υπηρέτησε στο Επι-
τελείο της Ανώτερης Διοίκησης Ελαφρών Σκαφών, το Κέντρο Εκπαί-
Εκτός από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έλαβε μέρος στις ναυτικές επι-
χειρήσεις του Εμφυλίου.
Τον Αύγουστο του 1953, του ανατέθηκε ο συντονισμός των ενεργειών
των πλοίων που παρείχαν αρωγή προς του σεισμοπαθείς του Αργο-
στολίου (Αντιπλοίαρχος).

Η πολύτιμη δωρεά του στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος

Τ
ον Δεκέμβριο του 2010 ο αείμνηστος Ναύαρχος Γεώργιος Μό-
ραλης προχώρησε στη δωρεά του συνόλου σχεδόν της προ-
σωπικής του βιβλιοθήκης, του φωτογραφικού του αρχείου,
των στολών του καθώς και προσωπικών του ενθυμημάτων
στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος.
Η προσωπική βιβλιοθήκη του Ναυάρχου περιλαμβάνει περισσότε-
ρους από χίλιους τόμους στους τομείς της Ναυτικής ιστορίας, ναυ-
τικής τέχνης και επιστήμης αλλά και έργα σχετικά με τη γεωγραφία
και τις καλές τέχνες, εγκυκλοπαίδειες και λεξικά. Στη βιβλιοθήκη του
συμπεριλαμβάνονται επίσης, σπάνιες εκδόσεις του 19ου αιώνα.
Πολύτιμο είναι και το φωτογραφικό αρχείο που παρέδωσε στο Μου-
σείο καθώς περιλαμβάνει περισσότερες από 600 ασπρόμαυρες και
έγχρωμες φωτογραφίες από τη σταδιοδρομία του στο Πολεμικό Ναυ-
τικό και οι οποίες συνδέονται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα της νε-
ότερης ιστορίας της πατρίδας μας.
Η επιθυμία του ήταν να καταστήσει  το πλούσιο αυτό  υλικό προσβά-
σιμο όχι μόνο στους ερευνητές της ναυτικής ιστορίας αλλά και στο
ευρύτερο κοινό.
Η δωρεά του ναυάρχου εμπλούτισε σημαντικά και μοναδικά τις συλλο-
γές του Μουσείου για αυτό και το Διοικητικό Συμβούλιο ανακήρυξε τότε
ομόφωνα τον Ναύαρχο Γεώργιο Μόραλη επίτιμο μέλος του Μουσείου.
Η συλλογή των εκδόσεων του Ναυάρχου  είναι προσβάσιμη και στο
διαδικτυακό κόμβο της Βιβλιοθήκης του Ναυτικού Μουσείο «Αθη-
νούλα Μαρτίνου» https://libraryhmm.openabekt.gr/.

70 Περιπλους 112
Εξόδιος ομιλία Γιώργου Μόραλη
Εκφωνήθηκε από τον Αντιναύαρχο (εα) Ιωάννη Παλούμπη Π.Ν.
Τετάρτη 2 Σεπτεμβρίου 2020, Α′ Κοιμητήριο Αθηνών

Σ
εβαστέ Ναύαρχε Μόραλη, Βετεράνε του Β΄ Παγκοσμίου Πο-
λέμου.
Όταν σε πρωτογνώρισα, το 1955, πριν από 65 χρόνια, Αντι-
πλοίαρχο Κυβερνήτη του ΑΡΜΑΤΟΛΟΥ, του γέρικου εκπαι-
δευτικού της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, ποτέ δεν φανταζόμουν πως
θα ήμουν εγώ ένας από εκείνους που θα σε αποχαιρετούσαν σήμερα
που φεύγεις για το αιώνιο ταξίδι σου.
Για όσους σε γνωρίσαμε τότε, παρέμεινες στη μνήμη μας σαν ό πρώ-
τος, ο ένας, ο μοναδικός Κυβερνήτης, που κοντά του θητεύσαμε και
στη γέφυρά του πήραμε τις πρώτες μας γνώσεις ναυτιλίας. Εκεί, σ’
εκείνη την ανοιχτή γέφυρα, κάτω από βροχή ή τον καυτό ήλιο, διδα-
χθήκαμε τα μυστικά του εξάντα, τη χρήση των πινάκων NORIES και
HO 214, την αναγνώριση των φαναριών, την αναγνώριση των άστρων,
την εύρεση πλάτους από τον πολικό ή την μεσημβρινή διάβαση του
ήλιου και όλες εκείνες τις απαραίτητες, τότε, γνώσεις που συγκρο-
τούσαν έναν καλό ναυτικό, έναν καλό ακτοπλόο και ποντοπόρο.
Από τότε πέρασαν πολλά χρόνια σεβαστέ και αγαπητέ Ναύαρχε. Οι
τότε μαθητές σου, υπερήλικες πλέον με άσπρα μαλλιά, πήραν λίγη
από τη σοφία σου και τη μετουσίωσαν σε πορεία ζωής. Χωρίς να το
πολυκαταλάβουμε, ζυμωθήκαμε κι ακολουθήσαμε την αναπόφευκτη
πορεία της ωρίμανσης, προσαρμοσμένη στις φάσεις της σύγχρονης
ιστορικής διαδρομής της πατρίδας μας. Ο καθένας μας χάραξε το δρό-
μο του και διέτρεξε τη διαδρομή του. Εσύ έχοντας πίσω σου τη δόξα
του πολεμιστή, βετεράνου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την πείρα
των 10 πέτρινων χρόνων της δεκαετίας του ’40 με τους ατέλειωτους
διχασμούς και εμφυλίους, προσπάθησες να αποτρέψεις τις οξύτητες,
να γεφυρώσεις τα χάσματα που χώριζαν το Σώμα των Αξιωματικών,
λόγω των κοινωνικών αντιθέσεων της ζωής που ζήσαμε. Δεν ξέρω
πόσο πολύ τα κατάφερες, εκείνο όμως που ξέρω με βεβαιότητα και
το ενστερνισθήκαμε όλοι όσοι σε γνωρίσαμε και διδαχθήκαμε κοντά
σου, ήταν η ανιδιοτέλεια των προθέσεών σου και η καθαρότητα των
σκοπών σου.
Ναύαρχέ μου, η ζωή μας έφερε πάλι κοντά λόγω της ενασχόλησής μας
με το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος. Η αγάπη σου για το ίδρυμα και
τους ανθρώπους που το υπηρετούσαν ήταν φανερή σε όλες τις εκδη-
λώσεις. Συγχρόνως βέβαια απολάμβανες την αγάπη και όλων των αν-
θρώπων του Μουσείου, υπαλλήλων και εθελοντών. Κοντά σε σένα εύ-
ρισκαν το πραγματικό ενδιαφέρον, τις αστείρευτες τεχνικές γνώσεις επί
του αντικειμένου και την εκχελίζουσα αγάπη και χιούμορ με τα οποία
στεφάνωνες τα λόγια και τις πράξεις που σχετίζονταν με το Μουσείο.
1
Αγαπητέ Ναύαρχε οι εποχές πέρασαν. Ο ΑΡΜΑΤΟΛΟΣ βρίσκεται εδώ
και πολλά χρόνια στον βυθό του Μυρτώου έχοντας αποτελέσει στόχο
βλήματος EXOCET, στην τελευταία χρήσιμη αποστολή της ζωής του.
Τα GPS και οι ηλεκτρονικοί χάρτες έχουν αντικαταστήσει τα κουμπάσα
και τους διπαράλληλους και οι γνώσεις που αποκτήσαμε τότε, όλο
και περιπίπτουν σε σταδιακή αχρηστία. Κι εμείς, μοιραίοι, παρακολου-
θούμε το ποτάμι της ζωής να μας εναποθέτει τον ένα μετά τον άλλον
στις όχθες του, διότι δεν έχουμε πλέον κάτι χρήσιμο να συνεισφέρου-
με στη ροή του.
Ναύαρχε είμαστε σήμερα όλοι εδώ να σε αποχαιρετήσουμε.
Πρώτα από όλους τα παιδιά σου η Χριστίνα και ο Χρήστος. Το
Ναυτικό που τόσο αγάπησες και για το οποίο έζησες, εκπροσω-
πείται στο ανώτατο επίπεδο. Οι συμπολεμιστές σου, όσοι ακό-
μα υπάρχουν, αποτίουν φόρο τιμής στον φίλο, τον βετεράνο. Οι
άνθρωποι του Μουσείου αποχαιρετούν τον συμπαραστάτη, τον
υποστηρικτή, τον σοφό στον οποίον κατέφευγαν για κάθε πρό-
βλημα, κάθε απορία.
Προσπαθώντας να εκφράσω τα συναισθήματα όλων των Αξιωματι-
κών του Πολεμικού Ναυτικού των γνωστών, των φίλων, αλλά και
των νεώτερων που δεν είχαν την τύχη να γνωρίσουν από κοντά τον
Μόραλη, αποχαιρετώ με θλίψη τον Ναύαρχο, τον Αρχηγό, τον Κυβερ-
νήτη, τον σοφό και αγαπημένο φίλο.
Από τον μώλο της άπαρσης, σου εύχομαι καλό ταξίδι Ναύαρχέ μου,
καλό κατευόδιο.

2 3

1. Παρέλαση στην Καλκούτα, Ινδίες. Άγημα οι άνδρες του Α/Τ «ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ». Επικεφαλής ο Μόραλης και, λίγο πίσω αριστερά ο αγηματάρχης
Μπάτσης. Στην πρώτη τριάδα ο δίοπος πυροβολητής Τσιρώνης (σημαιοφόρος), ο δίοπος πυροβολητής Λ. Γισδάκης και ο υποκελευστής τορπιλητής
Α. Καρός. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. 2. Ψαλίδας, Μόραλης, Σουμπασάκος επί του Α/Τ «ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ». Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. 3. Στη γέφυρα
της κανονιοφόρου «ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΣ». 1948-1949.

Περιπλους 112 71
 Βασίλειος Ναούμ
μανίας  (1972), τη  Ναυτική  Σχολή  Πολέμου
(1974-1975), το μεταπτυχιακό Τμήμα Διοικη-
τικής των Επιχειρήσεων της Ανώτατης Σχο-
λής  Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών
(1974-1976) και τη βρετανική Σχολή Ναυτικής
Τακτικής  (1984). Έλαβε πτυχία εξειδίκευσης
Συνεννόησης και Ηλεκτρονικών Υπολογιστών.
Υπηρέτησε σε πλοία επιφανείας και σε επι-
τελικές και διοικητικές θέσεις, χρημάτισε δε
καθηγητής στη Σ.Ν.Δ. (1973-1974, Ναυτικής
Τακτικής).
Διετέλεσε Κυβερνήτης των ναρκαλιευτικών
ΣΑΛΑΜΙΝΙΑ (1959-1960, Σημαιοφόρος) και
ΚΑΛΥΜΝΟΣ (1961-1962, Ανθυποπλοίαρχος),
καθώς και της  βασιλικής  θαλαμηγού ΘΗΣΕΥΣ
(1962-1963,  Ανθυποπλοίαρχος), με το  βαθ-
μό δε του Πλωτάρχη, Κυβερνήτης της κανονι-
οφόρου ΑΡΣΛΑΝΟΓΛΟΥ (1979-1971) και των
Διοικητή της 1ης  Μοίρας  Αντιτορπιλικών.
(1981 -1984). Με αυτή την ιδιότητα, ανέλα-
βε τη διοίκηση της Ναυτικής  Δύναμης Με-
σογείου του ΝΑΤΟ (Naval On Call Force Me
diterranean – NAVOCFORMED) κατά την 28η
ενεργοποίησή της (Απρίλιος-Μάϊος 1984).
Διοικητή  της Σχολής Εξάσκησης Ναυτικής
Τακτικής (1984-1985, Πλοίαρχος/Αρχιπλοί-
αρχος),  Διευθυντή  Ελέγχου Αμυντικής Σχε-
δίασης και Προγραμματισμού  του ΓΕΕΘΑ
(1985-1987, Αρχιπλοίαρχος/Υποναύαρχος)
και  Διοικητή  Ναυτικής  Εκπαίδευσης  (1987-
1988, Υποναύαρχος).
Ενδιαμέσως,  εκτός  από  άλλα  πλοία  του 
Στόλου, υπηρέτησε στο  Επιτελείο  της  Διοί-
κησης Ναρκοπολέμου, της 2ης Διοίκησης Ελα-
φρών Σκαφών και του Αρχηγείου Κρητικού και
Ιονίου Πελάγους, τη  Σ.Ν.Δ., το Αρχηγείο Ναυ-

Ε
ισήλθε στη Σ.Ν.Δ. το 1953, αποφοίτησε ναρκαλιευτικών ανοικτής θάλασσας ΠΥΡΠΟ- τικού και το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων.
δε ως Μάχιμος Σημαιοφόρος το 1957.  ΛΗΤΗΣ (1971) και ΠΟΛΕΜΙΣΤΗΣ  (1972), πα- Κατά την ανάκλησή του στην ενέργεια από
Μετεκπαιδεύθηκε στη βρετανική Σχολή ράλληλα δε και Διευθυντής Α΄ Κλάδου της Δι- την  εφεδρεία την περίοδο 1989-1993 (Αντι-
Συνεννόησης HMS MERCURΥ (1964-1965) και οίκησης Στόλου. Επίσης, διετέλεσε Κυβερνή- ναύαρχος),  χρημάτισε Πρόεδρος επιτροπής
το  Ναυτικό Πανεπιστήμιο του Μοντερέυ των της  των αντιτορπιλικών ΚΑΝΑΡΗΣ και ΚΟΥ- η οποία συνέταξε δίτομη Μελέτη Αναδιοργά-
ΗΠΑ στην  επιστήμη των ηλεκτρονικών υπο- ΝΤΟΥΡΙΩΤΗΣ (1980-1981, Αντιπλοίαρχος), νωσης του Ναυτικού  για την Πλέον Ευέλικτη
λογιστών (1977-1979),  λαμβάνοντας  σχετικό  συγχρόνως δε και Αρχιεπιστολέας του Διοι- Αποδοτικότητά του. Επίσης, συνέταξε ανάλο-
μεταπτυχιακό  δίπλωμα (Master  of  Science). κητή Αντιτορπιλικών (1981, Αντιπλοίαρχος). γη μελέτη για την αναδιοργάνωση του Κυπρι-
Επίσης, φοίτησε στη ΝΑΤΟϊκή Σχολή Ειδι- Ακολούθως, ανέλαβε καθήκοντα Διευθυντή ακού Ναυτικού η οποία προωθήθηκε από το
κών Όπλων στο Ομπεραμεργκάου της  Γερ- του  ΓΕΝ/Α4 (1981-1983, Πλοίαρχος), και ΓΕΝ στις κυπριακές αρχές.

Εξόδιος ομιλία Βασιλείου Ναούμ

Εκφωνήθηκε από τον γιο του Αρχιπλοίαρχο Μιχάλη Ναούμ Διοικητή ΝΔΑ

Κ
αλησπέρα σας,
Θέλω να σας ευχαριστώ πολύ όλους που ήρθατε σήμερα να
αποχαιρετίσουμε τον Μπαμπά. Επίσης ευχαριστώ από καρ-
διάς τους σεβαστούς ομιλητές για τα συγκινητικά και τιμητικά
λόγια που προανάφεραν.
Ο Μπαμπάς έφυγε ήσυχα και νομίζω χωρίς πόνο την Κυριακή το με-
σημέρι μετά από δύσκολο αγώνα ενός περίπου χρόνου με την επά-
ρατη νόσο.
Ευχαριστώ εκ μέρους του, τον Αρχηγό ΓΕΝ Αντιναύαρχο Σ. Πετρά-
κη ΠΝ και τον Υπαρχηγό ΓΕΝ Υποναύαρχο Γ. Καμπουράκη ΠΝ και τον
προκάτοχο του Αντιναύαρχο Ι. Παξιβανάκη ΠΝ (ε.α) για την συνδρομή
τους όποτε απαιτήθηκε τα τελευταία 3 χρόνια. Επίσης το πρόσωπο
του Διευθυντή του ΝΝΑ του Αρχιπλοιάρχου Γκούμα ευχαριστώ τους
γιατρούς όλων των ειδικοτήτων και το νοσηλευτικό προσωπικό του
νοσοκομείου για τη βοήθεια που προσέφεραν στο μπαμπά καθώς έγι-
νε ότι ήταν ανθρωπίνως δυνατό.
Ιδιαιτέρως ευχαριστώ το Βασίλη Μπέκο που ήταν κοντά στο μπαμπά
όλα αυτά τα δύσκολα χρόνια μέχρι το τέλος.
Πριν από δέκα μήνες, αποτραβήχτηκε από όλους σας, μάλλον γιατί
καταλάβαινε σιγά σιγά ότι δεν μπορούσε να είναι ο Βασίλης που ξέρα-
τε. Σας ζητώ συγγνώμη εκ μέρους του.
Θα προσπαθήσω να τον περιγράψω πολύ σύντομα και εγώ με τον ίδιο
τρόπο που έκανε τον περασμένο Νοέμβριο ο Τάσος για τον Θείο Ηρα-
κλή, τον αδελφό του.
Ο Μπαμπάς είχε δύο μεγάλες αγάπες
Η δεύτερη ήταν η οικογένειά του
Ξεκινώντας από τη γιαγιά Έλλη την οποία φρόντιζε μέχρι τα βαθιά της
γεράματα και σχεδόν δεν συγχώρεσε τον εαυτό του για την απώλεια της.
Το μεγαλύτερο αδελφό του Ηρακλή, που ήταν και το τελευταίο πρό-
σωπο για το οποίο ρώτησε, γιατί δεν θυμόταν, πριν μπει για τελευταία
φορά στο ΝΝΑ.
Συνεχίζοντας τη μαμά και τα παιδιά του, σε εμένα και τον Τάσο στηρί-
ζοντας μας στα πρώτα αλλά και στα μετέπειτα βήματα μας.
Και φτάνοντας αργότερα στις νύφες και στα τέσσερα εγγόνια του, την
Νεφέλη, την Ιφιγένεια, την Άσπα και το Βασίλη.
Στερήθηκε εκείνος για να έχουμε εμείς, σχεδόν έζησε τη ζωή του για
μας και τα παιδιά μας. Μας έδωσε αγάπη, αρχές και αξίες, μας έδωσε
παραπάνω από όσα του επιστρέψαμε. Μπαμπά συγχώρεσε μας.
Έκανε πλήρη κύκλο καθώς είδε παιδιά και εγγόνια να μεγαλώνουν.
Αξιοπρεπής, ανιδιοτελής λιτός και αυστηρός με τον εαυτό του, μάλλον
χάρηκε λίγο με τις χαρές της ζωής και λυπήθηκε περισσότερο με τις
λύπες της, με αξεπέραστη αυτή της πρόωρης απώλειας του Τάσου τον
Ιανουάριο του 2016.
Ο Μπαμπάς ήταν ένας Καλός Άνθρωπος
-ένας Υπέροχος Άνθρωπος.
Μπαμπά σε ευχαριστούμε για όλα.

Η πρώτη ήταν το Πολεμικό Ναυτικό Εκφωνήθηκε από τον συμμαθητή του

Το ΠΝ τον πήρε το 1953 στην μεγάλη ναυτική οικογένεια του, ένα κ. Διομήδη Μπεκιάρη
φτωχό παιδί από την Φλώρινα, που η μόνη σχέση που είχε με τη

θάλασσα ήταν οι παραστάσεις του βιβλίου “20.000 λεύγες υπό την
θάλασσα του Ιουλίου Βερν”, και τον μεγάλωσε, τον σπούδασε στην
Ελλάδα και το Εξωτερικό, του επέτρεψε να κάνει οικογένεια και κα-
ριέρα, ενώ αξιώθηκε να φτάσει στα υψηλά αξιώματα μετέχοντας για
ένα χρόνο στο Ανώτατο Ναυτικό Συμβούλιο.
Συνέχισε να ενδιαφέρεται, να διαβάζει, να ενημερώνεται, να αρθρο-
γραφεί, να συζητά για το Πολεμικό Ναυτικό, την τεχνολογία, την ιστο-
ρία και τα εθνικά μας θέματα μέχρι πρόσφατα. Στο Πολεμικό Ναυτικό
λειτούργησε με πυξίδα τις αρχές και τις αξίες του, και προσέφερε όσα
περισσότερα μπορούσε. Γιαυτό και μέχρι το 2016, η μεγαλύτερη του
ίσως απογοήτευση του προερχόταν από το Πολεμικό Ναυτικό, την
οποία θυμόταν με πικρία κάθε χρόνο στις 6 Δεκεμβρίου και δεν ήταν
άλλη από την μη απόδοση του τιμητικού τίτλου του ΕΠΙΤΙΜΟΥ.
A
γαπητέ Βασίλη
Έφυγες από κοντά μας, αλλά εμείς όλοι θυμόμαστε τον αρχηγό
της τάξης μας, Μαχίμων Ναυτικών Δοκίμων 1957, το συμμα-
θητή μας των δύσκολων αλλά και ωραίων χρόνων της Σχολής,
τον Αξιωματικό στα Πολεμικά μας πλοία, στις Σχολές, στις Υπηρεσίες.
Παντού διακρινόσουν για το ήθος σου, τις επιλογές σου, την υπομο-
νή σου. Πάντοτε ήσουν παρών σε κάθε προσκλητήριο του Πολεμικού
μας Ναυτικού και των συμμαθητών σου. Ακόμη και στις πιο δύσκολες
στιγμές σου ήσουν προσεκτικός, αξιοπρεπής.
Εμείς σε αποχαιρετούμε με μεγάλη θλίψη, γιατί φεύγεις από κοντά μας.
Τα θερμά μας συλλυπητήρια στην οικογένειά σου.
Αιωνία σου η μνήμη.

72 Περιπλους 112

Αυτοσ που εμεινε πισω... 1922. Η αληθινή ιστορία
του Φώτη Γαλάκη Συγγραφέας Θεόδωρος Τριανταφύλλου εκδοσεισ ΡΗΣΟΣ
H
μικρασιατική καταστροφή του
1922 αποτέλεσε μια βαθιά τραυ-
ματική εμπειρία όχι μόνο για
τους ανθρώπους που την έζησαν
και υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις
πατρογονικές τους εστίες, αλλά και για την
εδώ ελληνική κοινωνία, που υποδέχθη-
κε περίπου 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες,
όταν το μέγεθός της δεν ξεπερνούσε τα
4,5 εκατομμύρια κόσμο.
Πολλά έχουν γραφεί για τη μοιραία εκεί-
νη φάση της ιστορίας μας, αλλά συνεχώς
παρουσιάζονται νέες αφηγήσεις, τώρα
πλέον περισσότερο προσωπικές ιστορί-
ες, που σαν ψηφίδες συμπληρώνουν την
αποκρουστική εικόνα του Οθωμανικού
κράτους και τα μαρτύρια στα οποία υπο-
βλήθηκαν οι θρησκευτικής μειονότητες
που είχαν την ατυχία να συμπεριλαμβάνο-
νται στα όρια της Οθωμανικής κυριαρχίας.
Είναι πολλοί, ακόμα σήμερα, εκείνοι που
πιστεύουν ότι η «άλφα» ή η «βήτα» ελλη-
νική ενέργεια προκάλεσε την καταστροφή
της Σμύρνης και τον ξεριζωμό των Ελλή-
νων της Ιωνίας και του Πόντου από τον
τόπο τους, στον οποίον είχαν υπάρξει για
περισσότερο από 2.500 χρόνια. Κατά τη
γνώμη μου πρόκειται για αστεία πράγματα.
Οι νεότουρκοι, κατάλληλα καθοδηγούμενοι
από Ευρωπαίους, είχαν ήδη δείξει τις προ-
θέσεις τους πολύ ενωρίτερα από το 1922
και ασφαλώς πολύ ενωρίτερα από τη γεν-
ναία μεν, πλην ατυχή και ματαία, προέλαση
του ελληνικού στρατού στο εσωτερικό της
Μικράς Ασίας, η οποία απλώς επιτάχυνε
τις εξελίξεις και έδωσε το πρόσχημα στους
Τσέτες του Κεμάλ για τις ακρότητες στις
οποίες προέβησαν.
Η τύχη των μειονοτήτων της Ιωνίας και
του Πόντου είχε ήδη προδιαγραφεί ανε-
ξαρτήτως των ελληνικών ενεργειών και
της επήρειας που είχε ο ακατανόητος και
αδελφοκτόνος διχασμός στις ελληνικές
θέσεις και δράσεις της εποχής. Άλλωστε
ασφαλές δείγμα αποτέλεσε η τύχη που
επιφυλάχθηκε μεταγενέστερα στις ελλη-
Περιοδικά & έντυπα που εστάλησαν στο ΝΜΕ
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
1. Π
 ΑΛΑΙΜΑΧΟΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ
2. S
 HIPPING. International
Monthly Review
3. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ
4. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ
Βιβλιοπαρουσιάσεις
νικές κοινότητες της Κωνσταντινούπολης,
της Ίμβρου και της Τενέδου, παρά την θε-
ωρητική προστασία τους από τις διεθνείς
συμβάσεις.
Το βιβλίο του Θεόδωρου Τριανταφύλλου
παραθέτει μια ακόμα οικογενειακή ιστο-
ρία στις χιλιάδες άλλες που συνθέτουν το
χρονικό της μεγάλης καταστροφής. Δια-
βάζοντάς το είναι σαν να βλέπεις τις μυλό-
πετρες της μοίρας να αλέθουν ανθρώπινες
ζωές και να καθορίζουν το ριζικό κοινωνι-
ών, που δεν είχαν καμία σχέση με τα γεγο-
νότα και ζούσαν για χιλιάδες χρόνια στον
τόπο τους.
Ως λογοτεχνικό και αφηγηματικό πόνημα
κρίθηκε και βραβεύθηκε από πολύ αρμο-
διότερους από εμένα. Βραβεύθηκε από
την Εστία Νέας Σμύρνης και νομίζω ότι
θα έπρεπε να αποτελέσει εκλεκτό τόμο
στις βιβλιοθήκες όχι μόνο σπιτιών που
σχετίζονται με την προσφυγιά εκείνης της
εποχής, αλλά όλων των ελληνικών βιβλι-
οθηκών.
Η προσωπική μου σχέση με τον συγγρα-
φέα χρονολογείται από τη δεκαετία του ’60,
όταν αυτός υπηρετούσε τη θητεία του στο των τότε αποτάκτων, που πολύ λίγο, αν
Πολεμικό Ναυτικό και εγώ έτυχα να υπη- μη καθόλου αναφέρεται. Για ορισμένους
ρετήσω ως Ύπαρχος του Επιτελείου του όμως ήταν σημαντικό, δεδομένου ό,τι με
Στόλου, που τότε λεγόταν ΑΑΠ (Αρχηγείο την φυλάκιση και την απόταξη οι αποδο-
Αιγαίου Πελάγους). Ήταν το 1966. Έκτοτε χές είχαν περικοπεί και σε μένα τουλάχι-
χωρίσαμε. Εγώ μετατέθηκα στον «Πάνθη- στον αποτελούσε σοβαρό πρόβλημα.
ρα» ως Ύπαρχος και εκείνος απολύθηκε. Θόδωρε, ανεπιφύλακτα συγχαρητήρια για
Τα χρόνια πέρασαν και το 1973 συμμετείχα το θαυμάσιο βιβλίο, τόσο για το περιεχό-
στο Κίνημα του Ναυτικού, φυλακίστηκα, μενο και τα ντοκουμέντα που φέρνεις στο
βασανίσθηκα στην ΕΣΑ και αποτάχθηκα φως και παραθέτεις, όσο και για τον τρόπο
από το Ναυτικό. Όταν βγήκα από τη φυλα- που εκφράζεις την Σμυρναίικη ντοπιολαλιά.
κή, προς μεγάλη μου έκπληξη έμαθα ότι ο Ποτέ δεν θα ξεχάσω την λεπτότητα και την
Θόδωρος που τότε ήταν σημαντικός βιο- ευγένεια εκείνης της χειρονομίας σου.
τέχνης και έμπορος του Αμαρουσίου, είχε Τότε σε ήξερα μόνο ως άνθρωπο και ως
ξαναπαρουσιαστεί στη ζωή μου και είχε πολύτιμο φίλο. Τώρα σε μαθαίνω ως βρα-
βρει εύσχημο τρόπο να ενισχύσει οικονο- βευμένο συγγραφέα, με ένα εξαιρετικό
μικά την οικογένειά μου, προσφέροντας λογοτεχνικό ύφος, που αφήνει έκπλη-
μια πολύ ελαφρά εργασία στον πατέρα μου κτους ακόμη και τους επαγγελματίες του
ανάλογη με την ηλικία του, αρκετά όμως είδους.
καλοπληρωμένη.
Το οικονομικό ήταν μια πτυχή της ζωής Γιάννης Παλούμπης
5. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 12. ΝΑΥΤΙΛΟΣ
6. ΛΙΜΕΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 13. ΜΟΝΟΔΡΟΜΟΣ Ι
7. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ
8. ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
9. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ 1. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ
10. SHIP MANAGEMENT International 2. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ
11. IMO NEWS 3. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ
Περιπλους 112 73
 Βιβλιοπαρουσιάσεις

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. Ερμούπολη 1825.

Όταν μεγαλουργούσαν οι πρώτοι οικιστές της Ερμούπολης
Συγγραφέας Νικόλαος Λειβαδάρας ΕΚΔΟΣΗ ΔΗΜΟΥ ΣΥΡΟΥ

Ο
Δήμαρχος Σύρου και Ερμούπολης κ. Νικόλαος Λει-
βαδάρας μας τίμησε με τη δωρεά προς την Πρόε-
δρο ενός αντιτύπου της διδακτορικής του διατριβής
που υποβλήθηκε το 2017 στην Ιατρική Σχολή του
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Φυσικά το νέο
αυτό απόκτημα κατέληξε στη βιβλιοθήκη του Μουσείου μας.
Μη σπεύσετε να αμφισβητήσετε την καταλληλότητα μιας
ιατρικής διατριβής με τη βιβλιοθήκη του Μουσείου μας, η
οποία περιέχει κατά κύριο λόγο, τίτλους ναυτικούς και ιστο-
ρικούς. Η συγκεκριμένη διατριβή του Ιατρού αναισθησιολό-
γου κ. Λειβαδάρα έχει εξαιρετικό ιστορικό ενδιαφέρον κα-
θώς αναφέρεται στην ίδρυση του πρώτου νοσοκομείου της
Ελλάδας το 1825. Ο τίτλος είναι ενδεικτικός του ιστορικού
της ενδιαφέροντος:
«Όταν μεγαλουργούσαν οι πρώτοι οικιστές της Ερμούπολης.
Το πρώτο νοσοκομείο της Ελλάδας. Ερμούπολη Σύρου 1825»
Πέραν των πολλών και για πρώτη φορά δημοσιοποιούμε-
νων, πρωτογενών πηγών που αναφέρει ο κ. Λειβαδάρας,
περιέχεται ανάλυση των 7.341 ιατρικών περιστατικών από το
1834 έως το 1850, από το παλαιότερο σωζόμενο αρχείο νο-
σοκομείου του ελληνικού κράτους, από την οποία ανάλυση
διερευνώνται οι ασθένειες της εποχής, η συχνότητά τους και
η θνησιμότητα.
Ανεξάρτητα όμως από τα καθαρώς ιατρικά στοιχεία και πε-
ριστατικά υπάρχουν αναφορές εξαιρετικού ενδιαφέροντος
στην ίδρυση της Ερμούπολης από οικιστές προερχόμενους
από τις πόλεις των Μικρασιατικών παραλίων, τα νησιά του
Αιγαίου, κυρίως Χίο, Ψαρά, Κάσο, Κρήτη, Ύδρα και άλλα. Οι ρώστους. Μολονότι στις αρχές, όπως ήταν φυσικό, το ίδρυμα
καταδιωκόμενοι στους τόπους καταγωγής των έσπευδαν αυτό ήταν πολύ μικρό στάθηκε αρκετά χρήσιμο. Αμέσως μετά
στη Σύρο, όπου εύρισκαν καταφύγιο στο υπό Φράγκικη προ- άρχισαν να το ενισχύουν οι Έλληνες έμποροι στους οποίους
στασία νησί. ολοκληρωτικά οφείλεται η βελτίωσή του παρλα τα εμπόδια που
Σε ειδική μελέτη του Χρ. Αγριαντώνη (2008) «Σύρος και Ερ- συνάντησε κατά τη λειτουργία του από τον καθολικό επίσκοπο.»
μούπολη. Συμβολήστην ιστορία του νησιού» αναφέρεται: «… Το υποτυπώδες αυτό νοσοκομείο μαζί με τα άλλα αναρρωτή-
Έχει ελάχιστα ερευνηθεί πως έζησε το αγωνιζόμενον έθνος ρια που λειτουργούσαν σε διάφορες περιοχές της επαναστα-
κατά τα έτη του μεγάλου αγώνος, όταν οι άνδρες του εμάχο- τημένης Ελλάδας δεν μπορούσαν να καλύψουν τις συνεχώς
ντο, όταν η γη του παρέμενε σχεδόν εν τω συνόλω της ακαλλι- αυξανόμενες ανάγκες για περίθαλψη. Σύμφωνα με τον Louis
έργητος, όταν τα υπάρχοντά του εγένοντο τόσον εύκολος λεία Andre Gosse το νοσοκομείο της Ερμούπολης από το 1826
εχθρών και φίλων, όταν οι λιμένες του όλοι είχαν νεκρωθεί προσέφερε τις υπηρεσίες του στους αγωνιστές της Επανά-
από τον ορυμαγδόν του πολέμου και των εις βάρος του μέτρων στασης.
του εχθρού. Αν η πλευρά αυτή της ιστορίας της Ελληνικής Επα- Όπως γίνεται αντιληπτό αυτή η παρουσίαση περιορίζεται στις
ναστάσεως ηρευνάτο πλήρως και ευσυνειδήτως θα διεπιστού- ιστορικές πτυχές της διατριβής που συνιστούν ένα μικρό
το ότι η δημιουργία εις την σχεδόν έρημον ακτήν της Σύρου, μόνο μέρος και δεν εντρυφεί στο ιατρικό επιστημονικό περι-
της νέας αυτής πόλεως, υπήρξεν αληθώς πολύτιμος» εχόμενο που είναι εξίσου ενδιαφέρον.
Ανάλογες πληροφορίες άφησε και ο Ελβετός φιλέλληνας Τα ενδιαφερόμενα μέλη του Μουσείου και οι επιστήμονες ερευ-
Louis Andre Gosse ο οποίος παρέμεινε στη Σύρο το 1827 – νητές που προστρέχουν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου μας ας
28 ως εκπρόσωπος του Ναυάρχου Κόχραν: έχουν υπ’ όψιν τους αυτό το εξαιρετικό νέο μας απόκτημα.
«… στα 1823 ο έμπορος Δημήτριος Βλασταράκης είχε ιδρύσει
στην Ερμούπολη ένα είδος νοσοκομείου για 32 φτωχούς αρ- Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

74 Περιπλους 112
 Δωρεές βιβλίων & περιοδικών

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους:

Κύριον Πάνο Ν. Στάμου: «Συλλογισμοί για την Ελλάδα: από την έλευση Κύριον Ιωάννη Παλούμπη: Ιστορικό φωτογραφικό λεύκωμα: Τα συνδικά-
του Βασιλιά μέχρι το τέλος του έτους 1834» / Ιωάννη Εμμ. Περσιάνη τα ήταν και θα είναι εδώ / Μάρκος Βουτσίνος • Εργατικό κέντρο Κυκλάδων:
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 100 χρόνια συλλογικής δράσης των εργαζομένων / επιμέλεια Χρήστος Λού-
Κύριον Νικόλαο Μανταδάκη: Το Κίνημα του Ναυτικού και η ανταρσία του Α/Τ
κος • Τα μεταλλεία της Αντιπάρου: 19ος - 20ος αιώνας / Άγγελου Σινάνη
"Βέλος": τριάντα χρόνια μετά./ Υπουργείο Αιγαίου • Το εμπορικόν πλοίον: οργά-
νωσις – εκμετάλλευσις / Ν. Μανταδάκη • Three corvettes / Nicholas Monsarrat. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
• The ship / C. S. Forester. • One of our submarines / by Edward Young. • The Κύριον Στρατή Αθηναίο: «Στρατής Αθηναίος-μια αναδρομή» με κείμενο
frogmen; the story of the wartime underwater operations, by T.J. Waldron and του Σπύρου Μοσχονά
James Gleeson. • Unbroken: the story of a submarine / by Alastair Mars. • The ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Royal navy today. London, Odhams press [1942] • The Admiralty regrets, [by] Κυρία Μαρία Συμνιανάκη: « Βίβλος Ναυτικής Τεχνολογίας 2018» Νο 12
C. E. T. Warren and James Benson. • The navy in Charleston. • Περιοδικές εκ- ΕΛ. Ι.Ν.Τ. • Ο ιερός κλήρος της Εκκλησίας Κρήτης: στην Επανάσταση του
δόσεις σχετικά με το κίνημα του Ναυτικού, 1973 (Ιστορικά της Ελευθεροτυπίας,
Ν. Επιθεώρηση, Επίκαιρα) και δύο αεροφωτογραφίες. 1821 / Ευάγγελου Παχυγιαννάκη
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Κύριον Θεοδόσιο Μπουφούνο: Hydronautics / edited by Herman E. Κυρία Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη: Μέγας Αλέξανδρος: οι
Sheets and V.T. Boatwright • Ελληνική ακτοπλοΐα και cabotage / Χαρίλαου εκστρατείες & η αυτοκρατορία του: καταγραφές σε 100 σπάνιους ιστορικούς
Ν. Ψαραύτη • Τα σύγχρονα ναυτικά όπλα και οπλικά συστήματα / Μ. Ματσά- χάρτες/ Παναγιώτη Ν. Σουκάκου • Εμπόριο και τράπεζες στον Πειραιά: Φω-
κη • Missile systems of the world 1999 • Principles of Naval Architecture τογραφικό οδοιπορικό από την αρχαιότητα στους νεότερους χρόνους / Νίκος
vol I, II • The German Navy / Hannes Ewerth, Peter Neumann • The Ships
Μέλιος, Ευαγγελία Μπαφούνη, Γιώργος Σταϊνχάουερ • Φωνές γυναικών -
and Aircraft of the U.S. Fleet by Norman Polmar • Άλμπουμ φωτογραφιών:
Ελληνικά Ναυπηγεία Σκαραμαγκά, καθελκύσεις κανονιοφόρων των ετών Φωτιές που καίνε / Γιάννη Σουλιώτη • Ερυσίχθων: σύγχρονη ανάγνωση του
2002-2003. • Τεύχη του Περιοδικού United States Naval Institute. μύθου: έκθεση: Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Ελευσίνας "Λεων. Κανελλόπου-
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ λος" / επιμέλεια καταλόγου Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Λουίζα Καρα-
Μητροπολίτη Δημητριάδος και Αλμυρού κ.κ. Ιγνάτιο:Ήρθαν τα καρά- πιδάκη • Επ’ αυτοφώρω / Στάθη Βατανίδη
βια τα Ζαγοριανά: Όψεις και μνήμες της ναυτιλίας και του εμπορίου στο ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ανατολικό Πήλιο (1600-1960) / Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης [και] Νίκος Γ. Ένωσις Ελλήνων Εφοπλιστών: «Ετήσια Έκθεση για το έτος 2019-2020
Τσούκας • Μάγνητες και ο πολιτισμός των γεύσεων: οκτώ γυναικείοι συ-
νεταιρισμοί μας ταξιδεύουν….: Ημερολόγιο 2016 της Ε.Ε.Ε.»
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Κύριον Νικόλαο Τσούκα: Ο λαϊκός πολιτισμός και η ναυτική παράδοση Κύριον Γιαννίκο Μενουδάκη: «Απάνθισμα» / Γ. Μενουδάκη
του Αιγαίου / επιμέλεια έκδοσης Μαρία Γκασούκα, Αλέξανδρος Καπανιά- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ρης • Ημερολόγιο 2020: «Πέτρινα τοξωτά γεφύρια του Πηλίου και της Κυρία Ελένη Αχλιόπτα-Κουνή: «Δαντέλα και λεμονανθοί: η ιστορία των
Όθρυος: Λαϊκή αρχιτεκτονική και φυσικό περιβάλλον» γάμων στις Οινούσσες» / Ε. Αχλιόπτα-Κουνή
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Κυρία Παρή Καλαμαρά: «Το BLUEMED στην Αλόννησο και τον Δυτικό
Παγασητικό: πρακτικά ημερίδων 2019» • «Το έργο της Εφορείας Εναλίων Κύριον Γιάννη Σιδεράκη «Η συμβολή της Θράκης εις τους απελευθερωτικούς
Αρχαιοτήτων. Απολογισμός 2019 αγώνας του Έθνους: (από του 1361 μέχρι του 1920)» / Απόστολου Π. Ευθυμιάδη
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Η παπυρελλα
Aναφερόμενος στο άρθρο του κ. Χάρη Τζάλα «Το Κυρήνεια ΙΙ,
η Τριήρης Ολυμπιάς, η Παπυρέλλα» που δημοσιεύτηκε στο τελευταίο
τεύχος του «Περίπλου» (τεύχος 111) ο εκλεκτός συνάδελφος
και συνεργάτης του περιοδικού, Αντιναύαρχος (εα) Δρ. Στυλιανός
Πολίτης μας έστειλε την ακόλουθη επιστολή την οποία παραθέτουμε.
Πλέον της γενικότερης αξίας των πληροφοριών που περιέχονται
σ’ αυτή, επεξηγείται και το γεγονός της παρουσίας στο Μουσείο
της Παπυρέλλας, ενός από τα σημαντικότερα εκθέματα του φορέα μας. Στη συνέχεια γνώρισα τον δάσκαλο Ν. Πακτίτη και επισκέφθηκα το μουσείο
του όπου και είδα για πρώτη φορά την παπιρέλλα.
Ευχαριστούμε τον κ. Πολίτη Θέλοντας να μην χαθεί αυτό το στοιχείο της ναυτικής μας παραδόσεως επι-
για την ευγενική του υπενθύμιση. κοινώνησα με το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος και συγκεκριμένα με τον κ.
«Περίπλους» Α. Τζαμτζή και του πρότεινα την κατασκευή της και στη συνέχεια την έκθεση
της στο Μουσείο. Ο κ. Τζαμτζής υιοθέτησε την πρόταση μου και ελήφθη από-
φαση για την κατασκευή της. Αυτό αναγράφηκε αναφέροντας και το όνομα

Κ αλημέρα σας,
σχετικά με όσα αναγράφονται στο τελευταίο τεύχος σας για την παπι-
ρέλλα, επιθυμώ να σας πληροφορήσω ότι: Όταν ήμουν Κυβερνήτης
στο Ν/Α ΝΙΟΒΗ και βρισκόμουνα διασπορά στην Κέρκυρα γνώρισα τον ιατρό
μου στο περιοδικό σας.
Μετά από καιρό και αφού έγιναν οι σχετικές προετοιμασίες ξεκίνησε η κατα-
σκευή της παπιρέλλας με απ’ ευθείας συνεννόηση του Ναυτικού Μουσείου
με τον δάσκαλο Ν. Πακτίτη και τον κατασκευαστή «Τζαμή». Όταν ολοκληρώ-
Αντρέα Δ. Γκούση, από τον οποίο άκουσα για πρώτη φορά για την παπιρέλλα. θηκε η κατασκευή της μεταφέρθηκε στο πλοίο που ήμουν Κυβερνήτης. Στη
Ο ίδιος με πληροφόρησε ότι υπάρχει ένα τέτοιο πλεούμενο σε ένα μικρό Μου- συνέχεια την μετέφερα στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας με δική μου ευθύνη, χωρίς
σείο ενός δασκάλου, του Νικόλαου Πακτίτη και ότι έχει ασχοληθεί με αυτό ο να ενημερώσω την Υπηρεσία για να αποφύγω τα γιατί και τα πως. Την παρέ-
ομότιμος καθηγητής Αύγουστος Σορδίνας που τον γνώριζα πολύ καλά. Επί- δωσα σε απεσταλμένους σας και από τότε εκτίθεται στο Μουσείο.
σης με πληροφόρησε ότι στο χωριό Λάκωνες ζούσε κάποιος που κατασκεύ- Επισυνάπτω σχετικό έγγραφο του Μουσείου σας με ημερομηνία  23 Ιανου-
αζε παλιά παπιρέλλες και τον αποκαλούσαν «Τζαμή». αρίου του 1987.
Επισκέφθηκα αρχικά τον καθηγητή στους Καλαφατιώνες ο οποίος μου μίλη- Με πολλούς χαιρετισμούς
σε για την παπιρέλλα και μου παρέδωσε μια σχετική επιστημονική μελέτη του. Αντιναύαρχος ε.α. Δρ Στυλιανός Πολίτης

Περιπλους 112 75
  Ημερολoγιο Μουσεiου
χρηματικεσ δωρεεσ
Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες
και την ευγνωμοσύνη μας για την οικονομική
τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της
Ελλάδος για τη συνέχιση της λειτουργίας του.
Το επίτιμο μέλος του Μουσείου κ. Γεώργιος Στρίγκος
κατέθεσε το ποσό των 1.000 ευρώ εις μνήμην της θείας του,
μέλους και δωρήτριας του Μουσείου Αγνής Μπουροπούλου.
Το μέλος μας κ. Παναγιώτης Σουλελές, Πρόεδρος
του Παναρκαδικού Συλλόγου Νέας Νότιας Ουαλίας,
κατέθεσε το ποσό των 300 ευρώ.
Η οικογένεια Ναυάρχου Τιμόθεου Μασούρα κατέθεσε
το ποσό 100 ευρώ εις μνήμη Ναυάρχου Βασιλείου Ναούμ.
Το μέλος του Μουσείου κα. Μαρία Συμνιανάκη κατέθεσε το
ποσό των 20 ευρώ εις μνήμη Πλοιάρχου Ε.Ν. Μιχαήλ Δεναξά.
Νέα Μέλη Καλωσορίζουμε τα νέα μέλη του Μουσείου
Επαμεινώνδας Μπανός - Χημικός Μηχανικός
Αθανάσιος Σταματελόπουλος - Χειρουργός θώρακα
Χρήστος Χριστοδουλόπουλος - Μηχανολόγος Μηχανικός
Σύνδεσμος Γυναικών Θεσσαλονίκης-Μακεδονίας «εν Αθήναις»
«ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΙ ΕΜΕΙΣ ΕΔΩ»
Πρωτοβουλία του Συλλόγου Γυναικών Νέας Βύσσας Ορεστιάδας
στην μάχη κατά του κορωνοΐου
Ο
ι Γυναίκες του Συλλόγου Γυναικών Ν. Βύσσας, πλημμυρι-
σμένες από ενσυναίσθηση  και ως γνήσιες Ελληνίδες πή-
ραν θέση στον αγώνα κατά της εξάπλωσης του κορωνΐου.
Σύμφωνα με δήλωση της Προέδρου του Συλλόγου Γυναικών Νέας
Βύσσας κ. Φανής Μπαχαρίδου, όλα ξεκίνησαν από την ιδέα της κ.
Δήμητρας Τζορίδου μέλος του ΔΣ του Συλλόγου.  Χίλιες περίπου
Γυναίκες από τη Νέα Βύσσα τα Ρύζια, την Καβύλη, την Στέρνα και
τον Σάκκο  έβγαλαν τους χασέδες τους, τα καλά τους τα σεντόνια-
τις προίκες της γιαγιάς και της μαμάς και  ακολουθώντας πιστά και
σχολαστικά τις συγκεκριμένες οδηγίες που τους δόθηκαν από  το
Νοσοκομείο Διδυμοτείχου έκοψαν, έπλυναν, έραψαν, σιδέρωσαν,
αποστείρωσαν και  συσκεύασαν 11.000  προστατευτικές  μάσκες
από χασέ (είναι ένα βαμβακερό ύφασμα αρίστης ποιότητας, απορρο-
φητικό και δροσερό). Οι χειροποίητες μάσκες είναι διπλής όψεως,
με γάζα στο ενδιάμεσο, έχουν τις απαραίτητες σούρες, τα λάστιχα  Θεσσαλονίκης Μακεδονίας «Εν Αθήναις» κ. Καίτη Γάκη Καψή,
και ένα πολύ λεπτό σιδεράκι στο πάνω μέρος. Μπορούν να πλυ-
θούν, να απολυμανθούν και να χρησιμοποιηθούν εκατομμύρια φο-
ρές. Οι μάσκες προσφερθήκαν δωρεάν σε κάθε προστάτη κι ακρί-
τα των Συνόρων μας Φαντάρους,  Αστυνομικούς,  Συνοριοφύλα-
κες, Στρατιωτικούς Γιατρούς και σε όλους όσους καθημερινά   δί-
Όλοι όσοι επιθυμούν να στηρίξουν τον ΑΓΩΝΑ του Συλλόγου Γυναικών Νέας Βύσσας μπορούν να απευθυνθούν:
Σύλλογος Γυναικών Νέας Βύσσας. Ορεστιάδα, ΤΚ 68001 Έβρος • Πρόεδρος Συλλόγου κ. Φανή Μπαχαρίδου τηλ.: 6955 95 44 22
76 Περιπλους 112
Δωρεές Εκθεμάτων
& Αρχειακού Υλικού
Δώρησαν στο Μουσείο
και τους ευχαριστούμε θερμα:
Το μέλος μας Αντιναύαρχο Π.Ν. ε.α. Γρηγόριο Δεμέστιχα.
Συλλογή όπλων του Α' και Β' Παγκοσμίου Πολέμου του
αειμνήστου αδελφού του Υποστρατήγου Πέτρου
Δεμέστιχα. Στο επόμενο τεύχος θα γίνει αναλυτική
παρουσίαση της δωρεάς.
Το μέλος μας κ. Ιάκωβος Καλογερόπουλος, έναν
ζωγραφικό πίνακα με τίτλο «Εμβολισμός από τριήρη στη
Ναυμαχία της Σαλαμίνας», τον οποίο φιλοτέχνησε ο ίδιος.
Το μέλος μας κ. Παναγιώτης Καραμανώλης, ένα ψηφιακό
αντίγραφο φωτογραφίας του Ναυάρχου Αθ. Ρεδιάδη.
Το μέλος μας κα. Μαρία Συμνιανάκη, ένα διαφημιστικό
έντυπο της εταιρείας MINOAN LINES.
Ο κ. Κωνσταντίνος Τσουβαλάς, δύο ναυτικούς
ασυρμάτους, οι οποίοι ανήκαν στον θείο του κελευστή
ασυρματιστή Κυριάκο Τσουβαλά.
νουν την μάχη κατά της εξάπλωσης της πανδημίας του covid-19.
Ο Σύλλογος Γυναικών Νέας Βύσσας για την πρωτοβουλία του
δέχθηκε  συγχαρητήριο τηλεφώνημα  από την Πρόεδρο της Δη-
μοκρατίας κ. Κατερίνα Σακελλαρόπουλου και ο Ευρωβουλευτής
Στέλιος Κυμπουρόπουλος κατέθεσε  πρόταση στην αρμόδια επι-
τροπή του Ευρωκοινοβουλίου να τιμηθεί με το βραβείο του Ευ-
ρωπαίου Πολίτη 2020.
Ο Σύνδεσμος Γυναικών Θεσσαλονίκης Μακεδονίας «Εν Αθήναις»
επί 15 χρόνια, με πρώτη την Πρόεδρο του κ. Καίτη Γάκη Καψή,
στηρίζει, προβάλλει και βραβεύει  το έργο Γυναικών σε όλη την
Ελλάδα, με ομόφωνη απόφαση του Διοικητικού του Συμβουλίου
θα τιμήσει τον Σύλλογο Γυναικών Νέας Βύσσας, μόλις οι συνθή-
κες το επιτρέψουν.
Αξίζει να σημειωθεί ότι   η Πρόεδρος του Συνδέσμου Γυναικών
ενίσχυσε την πρωτοβουλία των Γυναικών Νέας Βύσσας, προσφέ-
ροντας δεκάδες μέτρα υφάσματος και λάστιχου.
Η κ. Καψή απευθύνει ΑΝΟΙΚΤΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ, σε όλα τα μέλη, τις
φίλες και τους φίλους του Συνδέσμου να στηρίξουν αυτήν την  αν-
θρωπιστική και πατριωτική γυναικεία πρωτοβουλία.
25η Τακτική Γενική Συνέλευση WISTA Hellas
Εκλογή Διοικητικού Συμβουλίου και Εξελεγκτικής Επιτροπής

Η WISTA Hellas ανακοινώνει, ότι σε συνέχεια της 25ης Τακτικής

Γενικής Συνέλευσης των Μελών, που διενεργήθηκε την Τετάρτη
17 Ιουνίου 2020, αναδείχθηκαν το νέο Διοικητικό Συμβούλιο και
η νέα Εξελεγκτική Επιτροπή για τη διετία 2020-2022, μέλη των
οποίων εκλέχθηκαν οι κάτωθι:

Πρόεδρος κα Έλπη Πετράκη,

Operations/Chartering & Business Development Manager, Enea Management INC
-----------------
Αντιπρόεδρος κα Ελίνα Σουλή,
Regional Business Development Director V.P. – FD&D Manager, American P&I Club
(Shipowners Claims Bureau Inc., Hellas)
-----------------
Γ. Γραμματέας κα Ελίνα Κασσωτάκη FICS,
Business Development Manager, Holland Hellenic Shipping Agencies Ltd.
-----------------
Ταμίας κα Κριστιάνα Πρεκεζέ,
Executive Coordinator, HELMEPA Hellenic Marine Environment Protection Association
-----------------
Μέλος κα Δέσποινα Κάλφα,
Marine Insurance Executive, Aries Marine Insurance Brokers Ltd.

Ω
ς αναπληρωματικά μέλη εκλέχθηκαν οι κυρίες Μαίρη στην Πρόεδρο Αγγελική Χάρτμαν, για την αμέριστη συνεισφορά και τα
Κρέστα και Άννα Γιατρά, ενώ την Εξελεγκτική Επιτροπή επιτεύγματά τους κατά την θητεία τους.
θα εκπροσωπήσουν οι κυρίες Ιωάννα Τοπάλογλου, Βιβή Το Δ.Σ. ευχαριστεί τα μέλη της WISTA Hellas για την ψήφο εμπιστοσύ-
Κολλιοπούλου και Ελισάβετ Ιωαννίδη. νης και ιδιαιτέρως για την αφοσίωση και τη συνεχή υποστήριξή τους
Η νέα πρόεδρος της WISTA HELLAΣ, Έλπη Πετράκη, είναι ενεργό μέ- στο Σωματείο.
λος του Σωματείου από εικοσαετίας, ενώ διετέλεσε Αντιπρόεδρος του
Δ.Σ. τα 4 τελευταία έτη. Επίσης, είναι Β’ Αντιπρόεδρος της Ένωσης
Εφοπλιστών Ναυτιλίας Μικρών Αποστάσεων (EENMA). Έχει πάντα ως
στόχο να ενθαρρύνει τη διαφορετικότητα και την πολυμορφία στους
οργανισμούς και να υποστηρίζει την ενδυνάμωση των γυναικών σε
όλους τους τομείς ναυτιλίας. Πιστεύει στη βιώσιμη ανάπτυξη με
επίκεντρο τον άνθρωπο που εκμεταλλεύεται την τεχνολογία και την
καινοτομία προς όφελος του ιδίου και του περιβάλλοντος.
Σημειώνεται ιδιαιτέρως, ότι η προσέλευση των μελών κατά την Τα-
κτική Γενική συνέλευση υπήρξε εντυπωσιακή. Παρέστησαν 101 μέλη
αυτοπροσώπως και 48 διά αντιπροσώπου. Τα μέλη ενημερώθηκαν για
τα πεπραγμένα και επικύρωσαν τον ισολογισμό για το έτος 2019 και
τον προϋπολογισμό για το έτος 2020. Επιπλέον, μετά την πρόσφατη
εμπειρία της πανδημίας, κρίθηκε αναγκαίο να προβεί το Σωματείο σε
τροποποίηση του καταστατικού, ώστε να μπορεί η Γενική Συνέλευση
να συγκληθεί και να εκλέξει τα μέλη των οργάνων του, σε εξαιρετικές
περιπτώσεις, όπου η δια φυσικής παρουσίας προέλευση είναι αδύνατη.
Η εν λόγω τροποποίηση επικυρώθηκε ομόφωνα από τα μέλη της ΓΣ.
Το Δ.Σ. εκφράζει τη βαθιά ευγνωμοσύνη του στα απερχόμενα μέλη
του ΔΣ κυρίες Ιωάννα Τοπάλογλου και Μαρία Αγγελίδου, όπως και

Πάνω: Η κα Έλπη Πετράκη είναι η νέα Πρόεδρος της WISTA Ελλάς 2020-2022. Δεξιά: Οι κυρίες του νέου Διοικητικού Συμβουλίου της WISTA Ελλάς 2020-2022.

Σχετικά με τη WISTA HELLAS

Η WISTA Hellas είναι μέλος της WISTA International, ενός διεθνούς δικτύου γυναικών που δραστηριοποιούνται επαγγελματικά στο
χώρο της ναυτιλίας και του διεθνούς εμπορίου και το οποίο εκτείνεται σε 50 χώρες. Τα μέλη κατέχουν θέσεις ευθύνης στις εταιρείες
και τους οργανισμούς που εκπροσωπούν και συμβάλλουν ενεργά στη λήψη αποφάσεων. Οι σκοποί της WISTA είναι η αλληλεπίδραση
των μελών, η προώθηση των επαγγελματικών σχέσεων και η υποστήριξη και ενδυνάμωση των γυναικών του κλάδου. Η WISTA έχει
αναδειχθεί σε σημαντικό παράγοντα στα ζητήματα που αφορούν στην ναυτιλία και στο διεθνές εμπόριο και έχει σημαντική παρουσία στα
εθνικά και διεθνή fora. Η WISTA International έχει συμβουλευτικό καθεστώς στον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό.

Περιπλους 112 77
 Γράφει ο Σκάπουλος
Ό
σο κι αν μας έχει αποπροσανα-
τολίσει ο κορωνοϊός και τα και-
νούργια αποτελέσματα της εξά-
πλωσης της πανδημίας, δεν παύ-
ει να περιμένουμε τον χρόνο που έρχεται να
γιορτάσουμε τα 200 χρόνια από την ελληνική
εξέγερση, που κατέληξε να ξαναφανούμε στο
διεθνές στερέωμα σαν κρατική υπόσταση,
μέσα στην οποία στεγάσαμε την εθνική μας
ύπαρξη και την ιστορία μας.
Όπως έχετε αντιληφθεί από τη συνεχή μας
επικοινωνία ο γέρο-Σκάπουλος δεν είναι δι-
ανοούμενος, εν τούτοις δεν θα μπορούσε να
του ξεφύγει η διαπίστωση, πως στην επιτυχία
της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 συ-
νετέλεσε πολύ η ύπαρξη ναυτικής δύναμης
που αγωνιζόταν σ’ όλο το εύρος του Αιγαίου
και του Ιονίου, παράλληλα με τις ομάδες των
στεριανών αγωνιστών. Σ’ όλο το διάστημα
της σκλαβιάς, 368 χρόνια, είχαν λάβει χώρα
πολλές απόπειρες εξέγερσης σε διάφορα ση-
μεία του ελληνικού χώρου, (έχω διαβάσει για
123), αλλά η μη παράλληλη ύπαρξη κάποιου
είδους στόλου που να αγωνίζεται για τον ίδιο
σκοπό, έκαμε την καταστολή τους εύκολη
υπόθεση για τους Οθωμανούς. Φόρτωναν
ενισχύσεις σε όλα τα πλεούμενα που διέθε-
ταν, διέπλεαν ανεμπόδιστα το Αιγαίο, τα απο-
βίβαζαν κοντά στις εστίες της εξέγερσης και
κατέπνιγαν τα κινήματα χωρίς να προλάβει να
κυκλοφορήσει και να διαχυθεί η είδηση περί
της εξέγερσης ούτε καν στα διπλανά χερσαία
διαμερίσματα της ελληνικής γης. Θα πρέπει
να γίνει αντιληπτό ότι οι χερσαίες επικοινωνί-
ες εκείνων των εποχών ήταν πολύ βραδύτε-
ρες και πλέον επικίνδυνες από τις θαλάσσιες.
Το 1821 οι αποστολές τις οποίες επωμίσθη-
κε το ναυτικό που συγκεντρώθηκε από τους
ναυτότοπους του ελληνικού χώρου ήταν οι
ακόλουθες:
• Πλήρης διακοπή ει δυνατόν, ή έστω παρε-
μπόδιση, των θαλασσίων επικοινωνιών του
Αιγαίου.
• Μεταφορά του αγγέλματος της εξέγερσης
σε όλους τους τόπους, νησιωτικούς και πα-
ράκτιους και παρακίνηση των πληθυσμών
για συμμετοχή.
• Πολιορκία των παρακτίων φρουρίων στα
οποία αμύνονταν Τούρκοι και απαγόρευση
εφοδιασμού των, ενώ παράλληλα διευκόλυν-
ση εφοδιασμού των παράκτιων φρουρίων,
στα οποία αμύνονταν Έλληνες.
• Μεταφορά των θέσεων και απόψεων της
προσωρινής Επαναστατικής Διοίκησης σε
όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ευρώπης
για να λαμβάνουν γνώση οι ελληνικές κοι-
νότητες που ήταν εγκατεστημένες εκεί, αλλά
και οι αντίστοιχες Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.
Δρούσαν δηλαδή ως Υπουργείο Εξωτερικών
της προσωρινής Επαναστατικής Διοίκησης.
Η επιτυχής εκπλήρωση όλων των ανωτέρω
αποστολών επέδρασε σημαντικά στην επιτυ-
χία της Επανάστασης και κληροδότησε στους
επιγενόμενους μια ναυτική παράδοση που
δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από τη δόξα των
Σαλαμινομάχων.
78 Περιπλους 112
Ποια ήταν όμως τα πλοία που ανέλαβαν τον
ρόλο αυτοκτονίας να σταθούν με αξιώσεις
απέναντι στο πανίσχυρο και καλά οργανωμέ-
νο Οθωμανικό Ναυτικό, που αποτελούνταν
από τους ισχυρούς εθνικούς στόλους της
Τουρκίας, της Αιγύπτου και της Τυνησίας;;
Στα αρχεία των τριών νησιών Ύδρας, Σπε-
τσών και Ψαρών, αλλά και στα αντίστοιχα των
λοιπών ναυτότοπων Κάσου, Γαλαξιδίου, Μυ-
κόνου, Άνδρου κ.α. αναφέρονται τα ονόματα
και οι τύποι των εμπορικών πλοίων που απο-
τέλεσαν τις μάχιμες μονάδες του Ελληνικού
στόλου του 1821.
Ο χαρακτηριστικότερος και πλέον συνήθης
τύπος ήταν το Μπρίκι, 200-300 τόνων κατά
μέσον όρο. Διίστιο σκάφος με πολλές παραλ-
λαγές. Γολέτες, Σκούνες, Κιρλαγκίτσια, Βρι-
γαντίνια, Βρικογολέτες. Έφερε 12-20 ελαφρά
πυροβόλα μικρού διαμετρήματος και βρα-
χέος βεληνεκούς για την αντιμετώπιση των
πειρατών. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα
αναφέρεται το μπρίκι «Άρης» του Αναστάση
Τσαμαδού που ναυπηγήθηκε το 1807 στη Βε-
νετία, μήκους περίπου 30,5 μέτρων και πλά-
τους 8,8, 350 τόνων, με 16 κανόνια.
Το στοιχείο που εκπλήσσει είναι ο υψηλός
αριθμός των ανδρών του πληρώματος, που
βέβαια δεν αποτελούσε χαρακτηριστικό μόνο
των ελληνικών πλοίων της εποχής, αλλά
όλων των ιστιοφόρων εμπορικών και πολε-
μικών που έπλεαν στις θάλασσες. Ο Άρης είχε
πλήρωμα 82 ανδρών. Είναι να απορεί κανείς,
που και πως, ενδιαιτώντο 75 άνδρες (αν βγά-
λεις τον καπετάνιο και τους τρεις τέσσερις
αξιωματικούς του πλοίου). Μερικά λίγα στοι-
χεία παρέχονται σε βιβλία, που αντιγράφουν
πηγές από τα διασωθέντα αρχεία των νησιών
και των λοιπών ναυτότοπων και αναφέρουν
ότι το πλήρωμα ενδιαιτάτο εις τον «κουραδό- τούσε και ένα μέτρο πλάτους (κατ’ ελάχιστον)
ρον» της πλώρης, ή καλύτερα στο πρωραίο για να ανεβαίνεις και να κατεβαίνεις είχαμε
υπόφραγμα. Φυσικά δεν υπήρχαν κουκέτες, σε ένα χώρο 2,5-3 τετραγωνικών μέτρων να
αλλά νομίζω ούτε και μπράντες (αιώρες) που κοιμούνται 3 άτομα. Δηλαδή ένα άτομο ανά
στήνονται όταν πρόκειται να χρησιμοποιη- τετραγωνικό μέτρο. Όταν όμως οι μπράντες
θούν και μαζεύονται μετά τη χρήση τους. αναρτώντο ανεξάρτητα, όχι η μία πάνω από
Νομίζω ότι καθένας έπεφτε στο κατάστρωμα, την άλλη, τότε κάθε άτομο απαιτούσε 2–2,5
στο υπόφραγμα, στο αμπάρι εφ’ όσον ήταν τετραγωνικά μέτρα για να κοιμηθεί. Σε ένα
άδειο και κοιμόταν όπως και όπου μπορούσε Μπρίκι λοιπόν μήκους 30 μέτρων δεν μπο-
χωρίς συγκεκριμένη θέση κατακλίσεως.
ρούν να βρεθούν χώροι για στοιχειώδη ενδι-
Από εδώ και πέρα να μου επιτραπούν κά-
αίτηση του πληρώματος, όπως την εννοούμε
ποιοι υπολογισμοί για να αντιληφθούμε για
σήμερα. Σ’ αυτό το συμπέρασμα συνηγορεί
τι μιλάμε. Όσοι από τους αναγνώστες έχουν
ενδιαιτηθεί σε υπογράγματα με μπράντες θα και το γεγονός ότι 90 περίπου χρόνια αργό-
καταλάβουν καλύτερα τις σκέψεις μου (Ο τερα, στην ξηρά, στα χάνια (ξενοδοχεία της
Σκάπουλος έχει κοιμηθεί επί πολύ χρόνο σε εποχής) ο ύπνος των πελατών γινόταν πάνω
μπράντα). Κατά τη διάρκεια του Β΄ ΠΠ ναυπη- στο ξύλινο πάτωμα με μία κουβέρτα που προ-
γήθηκαν αγγλικά πολεμικά πλοία στα οποία τα μήθευε το χάνι και την οποία έστρωναν όπου
πληρώματα κοιμούνταν σε μπράντες. Σε ένα εύρισκαν, ο ένας δίπλα στον άλλον. (Επισκε-
κενό υπόφραγμα στήνονταν σιδερένοι στύλοι φθείτε το Μουσείο, Χάνι του Εμίν Αγά μεταξύ
στερεωμένοι πάνω και κάτω, επί των οποίων των Ιωαννίνων και Πρέβεζας).
υπήρχαν γάτζοι στους οποίους κρέμονταν οι Το πόσιμο νερό αποτελούσε πάντα κύριο
μπράντες. Μεταξύ δύο στύλων αναρτώντο 3 πρόβλημα για τα πλοία, από την αρχαιότη-
μπράντες η μία πάνω από την άλλη. Δεδομέ- τα. Η διάθεση ποσίμου γινόταν από βαρέλια
νου ότι οι μπράντες είχαν ένα μήκος 2 περί- (πόσα εξαρτάτο από τον χρόνο του ταξιδιού)
που μέτρων, οι στύλοι θα πρέπει να στερεώ- στα οποία κρέμονταν τσάσκες (μεταλλικά κύ-
νονταν σε απόσταση 2,5-3 μέτρα ο ένας από πελλα) και καθένας βουτούσε την τσάσκα,
τον άλλο. Υποθέτοντας ότι κάθε τριάδα απαι- έπινε και άφηνε την τσάσκα να κρέμεται για
τους επόμενους. Ύστερα από κάποιο χρονι-
κό διάστημα, ανάλογα με το μήκος και τον
χρόνο του ταξιδιού, το νερό έπαιρνε τη βαριά
μυρουδιά του ξύλου, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε
την πόση του.
Η τροφοδοσία του πληρώματος περιείχε κυ-
ρίως διπυρίτη άρτο (γαλέτες), κρέας σαλάδο
(παστό), όσπρια, παστά ψάρια, ελιές, κρεμμύ-
δια και τυρί. Η μερίδα κρασιού συμπλήρωνε
το κάθε γεύμα. Θεωρητικά για τα τρία ημε-
ρήσια συσσίτια (προάριστο, άριστο, δείπνο)
θα έπρεπε να στήνονται τραπέζια ανά 6-10
άνδρες επάνω στο κατάστρωμα μεταξύ των
κανονιών και φυσικά να μαζεύονται μετά. Η
διαδικασία αυτή δεν φαίνεται ότι ακολουθεί-
το σχολαστικά. Στις περισσότερες περιπτώ-
σεις οι σιτιζόμενοι έπαιρναν τη μερίδα τους
και την έτρωγαν όπου εύρισκαν, κυρίως στη
σκιά των πανιών το καλοκαίρι. Στην κλίμα-
κα τροφίμων του συσσιτίου των ελληνικών
πληρωμάτων δεν περιλαμβάνονταν ειδικές
τροφές προς αποφυγήν του σκορβούτου πα-
ρόλον ότι η καταπολέμηση αυτής της μάστι-
γας των ναυτικών είχε ήδη ανακαλυφθεί από
τα ταξίδια του Captain Cook το 1768 -1771
και συνίστατο στην παροχή βιταμίνης “C”
και αναλόγων τροφών που την περιείχαν. Το
σκορβούτο ήταν η πληγή του ναυτικού. Ήταν
ένας μακάβριος τρόπος να πεθάνεις. Τα ούλα
αιμορραγούσαν, τα δόντια έπεφταν, τα άκρα
μούδιαζαν, εμφανίζονταν έλκη, ξανάνοιγαν
παλιές πληγές και το πιο αηδιαστικό: οι ιστοί
των ούλων έβγαζαν υγρό και άρχιζαν να σα-
πίζουν κάνοντας την ανάσα του θύματος να
βρωμάει. Ο θάνατος θα πρέπει να ερχόταν
σαν ανακούφιση. Εύλογα θα πρέπει να υπο-
θέσουμε ότι η έλλειψη σχετικών τροφών με
βιταμίνη “C” οφείλεται στους βραχείς σχετικά
πλόες των ελληνικών πλοίων.
Η αναπόφευκτη υγρασία μέσα στα σκάφη
δημιουργούσε μια βαριά ατμόσφαιρα με ιδιά-
ζουσα οσμή και κατάλληλες συνθήκες για την
ανάπτυξη σκουληκιών και φυσικά ποντικών.
Η κατάσταση γινόταν ακόμα χειρότερη όταν
σε μεγάλα ταξίδια φόρτωναν μέσα ζωντανά
κοτόπουλα, χοίρους και αριθμό αιγοπρο-
βάτων για να χρησιμοποιηθούν σαν φρέσκο
κρέας στη διάρκεια του ταξιδιού.
Τέλος εκεί που η κατάσταση θα πρέπει να
ήταν αφόρητη με τα σημερινά δεδομένα ήταν
η χρήση αφοδευτηρίων. Επειδή δεν μπόρεσα
να βρω κάτι σχετικό για τα ελληνικά ιστιο-
φόρα ανέτρεξα στις γνώσεις του «γκουρού»
των ξυλίνων σκαφών του Κώστα Δαμιανίδη.
Ούτε κι αυτός είχε κάτι συγκεκριμένο να ανα-
φέρει επί του θέματος, πλην όμως θεώρησε
λογικό ότι κάποια εγκατάσταση θα πρέπει να
υπήρχε που, ως οπή συγκοινωνούσε απ’ ευ-
θείας με τη θάλασσα. Βρήκα όμως σε κάποιο
σχέδιο με επεξηγηματικές σημειώσεις του
Βρετανικού “VICTORY”, της ναυαρχίδας του
Νέλσωνα, μια ανοικτή τουαλέτα, κατάπλωρα,
στο κατάστρωμα, στη βάση στερέωσης του
προβόλου στο κατάστρωμα, που φυσικά η
οπή επικοινωνούσε με τη θάλασσα. Με δεδο-
μένο ότι το πλήρωμα ήταν 850 άτομα και αν
υποθέσουμε ότι οι Αξιωματικοί ήταν περίπου
30 (10 αξιωματικοί και 20 δόκιμοι) (δεν ξέρω
αν κι αυτοί είχαν κάποια ιδιαίτερη τουαλέτα)
αφήνω στη φαντασία των αναγνωστών να
σχηματίσουν εικόνα της εξυπηρέτησης 820
ατόμων, από μία ανοικτή τουαλέτα χωρίς
κάποιο ιδιαίτερο διαχωριστικό από το κατά-
στρωμα στο οποίο υπήρχε.
Οι συνθήκες διαβίωσης μέσα στα πλοία του
στόλου του ’21, που περιγράφησαν ασφα-
λώς δεν ήταν ειδυλλιακές. Αυτό αυξάνει
ακόμα περισσότερο την ευγνωμοσύνη μας
προς τους άνδρες εκείνους, που στάθηκαν
περήφανα με τα μικρά τους σιταγωγά σκάφη
απέναντι στα πλοία γραμμής του οθωμανικού
στόλου και διεκδίκησαν και κέρδισαν την κυ-
ριαρχία στο Αιγαίο με όπλο την ανδρεία τους
και τη ναυτοσύνη τους.
Περιπλους 112 79
 Ναυτικά Μουσεία και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης
ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ν.Π.Ι.Δ.)
Ακτή Θεμιστοκλέους, 185 37 Μαρίνα Ζέας-Πειραιάς, Τηλ: 210 4516264, 210 4516822, Fax: 210 4512277E-mail: info@hmmuseum.gr • Website: www.hmmuseum.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Κουντουριώτη, 731 33 Χανιά, Τηλ: 28210 91875, Fax: 28210 74484, E-mail: mar-mus@otenet.gr • www.mar-mus-crete.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞEΙΔΙΟΥ (Δημοτικό) Μουσείου 3 & Σταύρου Νιάρχου, 330 52 Γαλαξείδι, Τηλ/Fax: 22650 41795
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ (ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ- ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ)
180 40 ΥΔΡΑ, Τηλ: 22980 52355, 54142, Fax: 22980 52355, E-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr • www.iamy.gr
ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» (Κρατικό)
Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ/Fax: 210 9888211, E-mail:averof@navy.mil.gr, Website: www.averof.mil.gr/
Α/Τ ΒΕΛΟΣ (Κρατικό) Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ: 210 9888457
ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ 856 00 Γιαλός Σύμης, Δωδεκάνησα, Τηλ: 22460 72363, 22460 72569
ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ Δ. ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ (Δημοτικό)
Λ. Δημοκρατίας & Μ. Κιουρί (δίπλα στα Τ.Ε.Ε), 188 63 Ν. Ικόνιο, Πέραμα, Τηλ. 210 4014896, 210 4414700
ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ν. ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (Δημοτικό)
Βιθυνίας 2, 632 00 Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής, Τηλ/Fax: 23730 26166, E-mail: mfbem@hotmail.com
ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Αστική μη κερδοσκοπική εταιρία)
Τέρμα Αναπαύσεως, (Πύλη ΠΑΛΑΣΚΑ), 188 63 ΠΕΡΑΜΑ, Τηλ: 210 4284270, Fax: 210 4284276, E-mail: info@maritime-museum.gr • Website: www.maritime-museum.gr
ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ (Δημοτικό)
Λήμνος 81 400, Τηλ. 22540 92383, 51790, 51362, Fax: 22540 51763, E-mail: dimkout@otenet.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Μπόχαλη, Σταυρός, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 83223/28249, Fax: 26950 83748
ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Τσιλιβή, Ζακύνθου ΤΤ 22100. Τηλ. 26950 42436/ Κιν. 6974 065 776
ΝΑΥΤΙΚΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΘΑΚΗΣ (Δημοτικό) Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ. 2674033398
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ.: 22890 22700/210 81 25 547, Fax: 22890 22700, E-mail: museum@emproslines.com
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Άνδρου, 845 00 Χώρα Άνδρου, Τηλ: 2282 0 22275, 2282 360223, Fax: 2282024166, E-mail: npdd@andros.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ (Ν.Π.Ι.Δ) Οία Θήρας, 847 00, Τηλ.: 22860 71156
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Δημοτικό Διαμέρισμα Φάρσων Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας, Τηλ: 26710 87260, Fax: 26710 25656
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ (Δημοτικό) Ραψάνη, Χρυσοστόμου Σμύρνης 1, Τηλ: 2510 240 668, 6977 391 605, Ε-mail: nmkav.gr@gmail.com  • Website:www.nmkav.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Καλύμνου, 852 00 Κάλυμνος, Τηλ: 2243 0 51361
ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (υπό ίδρυση) Πληροφορίες: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Τηλ.: 22730 62286
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ (υπό ίδρυση) Καρδάμυλα 82 300 Χίος, Τηλ. Πληροφοριών: 2510835287/ Κιν.: 6936136145
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Αγ. Νικολάου 15, 60200 Λιτόχωρο Πιερίας, Τηλ. 2352082711, E-mail: nmlitohorou@yahoo.gr • Website: www.nmlitohorou.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ (Ν.Π.Ι.Δ)
Avra-Ship Management SA, Κολοκοτρώνη 116, 18535 Πειραιάς, Τηλ: 210 4181601-6, Οινούσσες, 821 01 Οινούσσες Χίου, Τηλ: 22720 55182, E-mail: elachl@gmail.com
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ)
Στέφανου Τσουρή 20, 821 00 Χίος, Τηλ: 22710 44139, Fax: 22710 44141, E-mail: naftmusi@otenet.gr • Website: www.chiosnauticalmuseum.gr
ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ Παλιό Λιμάνι, Σκιάθος 37 002, Τηλ και Fax: 24270 23504, E-mail: skiathosmaritime.m@gmail.com
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ & ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (Ν.Π.Δ.Δ.)
Κων/νου Καραμανλή 1, Δημαρχιακό Μέγαρο, ΤΤ18900, Σαλαμίνα. Τηλ.-fax: 213-2027316 E-mail: museum@0165.syzefxis.gov.gr

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ ‘’THALASSA’’
Κρυού Νερού 14, 30707Αγία Νάπα,Κύπρος, Τηλ. 00357 23816366, Fax: 003523816369, E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy • Website: www.thalassamuseum.org.cy/el/

Φορείς (Ιδρύματα - Ινστιτούτα - Ναυτικές Συλλογές)

ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.)
Παπαρηγοπούλου 2, 105 61 Αθήνα, Τηλ. 2103368517, Fax: 2103253680, E-mail:info@alsosnautikisparadosis.gr • Website: www.alsosnautikisparadosis.gr
ΙΔΡΥΜΑ «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ» - ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ
2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4297 540-1-2, Fax: 210 4296024, E-mail: info@laskaridou.gr • Website: www.laskaridou.gr/naftiki-sillogi
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Σκρα 94, 176 73 Καλλιθέα, Αθήνα, Τηλ. 2108957234
ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ - ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ
Μιχαήλη Λιβανού 51, 82100 Χίος, Τηλ: 22710 82777, Fax: 22710 81979, E-mail: contact@mariatsakosfoundation.gr • Website: mariatsakosfoundation.gr
ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Γρηγορίου Λαμπράκη 154, 185 33 Πειραιάς, Τηλ: 2104191358, 2104297616, Fax: 2104281665, E-mail: museum@yen.gr
ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ "ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ" Πούντα Ζέζα, Λαύριο, Τηλ.: 210 4133709

80 Περιπλους 112