10 .

SINIF BİYOLOJİ EKOSİSTEM EKOLOJİSİ VE GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI

3.1. Ekosistem Ekolojisi

10.SINIF BİYOLOJİ DERSİNDE İŞLENECEK KONULAR : 3.1.1. Ekosistemin Canlı ve Cansız Bileşenleri

10.Sınıf biyoloji dersi toplam üç üniteden oluşmakta : Arasındaki İlişki

3.1.2. Canlılardaki Beslenme Şekilleri

1 Ünite 3.1.3. Ekosistemde Madde ve Enerji Akışı

HÜCRE BÖLÜNMELERİ 3.1.4. Madde Döngüleri ve Hayatın Sürdürülebilirliği

1.1. Mitoz ve Eşeysiz Üreme Arasındaki İlişki

1.1.1. Hücreler Neden Bölünür? 3.2. Güncel Çevre Sorunları ve İnsan

1.1.2. Hücre Döngüsü ve Mitoz 3.2.1. Güncel Çevre Sorunlarının Sebepleri

1.1.3. Eşeysiz Üreme ve Olası Sonuçları

1.2. Mayoz ve Eşeyli Üreme 3.2.2. Bireylerin Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkmasında Rolü

1.2.1. Mayoz Bölünme 3.2.3. Yerel ve Küresel Bağlamda Çevre Kirliliğinin

1.2.2. Eşeyli Üreme Önlenmesine Yönelik Çözüm Önerileri

2 Ünite 3.3. Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması

KALITIMIN TEMEL İLKELERİ

2.1. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik 3.3.1. Doğal Kaynakların Sürdürülebilirliğinin Önemi

2.1.1. Kalıtımın Genel Esasları 3.3.2. Biyolojik Çeşitliliğin Yaşam İçin Önemi

2.1.2. Genetik Varyasyonların Biyolojik 3.3.3. Biyolojik Çeşitliliğin Korunmasına

Çeşitliliği Açıklamadaki Rolü. Yönelik Çözüm Önerileri

3 .Ünite 1.ÜNİTE : HÜCRE BÖLÜNMELERİ

1
1.KONU: Mitoz - Eşeysiz Üreme

BU KONU TAMAMLANDIĞINDA BİLMEMİZ GEREKEN KAVRAMLAR

1-Hücre bölünmesi2-İnterfaz 3--Mitoz - 4-Eşeysiz üreme 5-Kanser

HÜCRE BÖLÜNMESİ

Belirli aşamalardan geçerek olgunlaşan bir hücreden yeni hücrelerin 3-Bazı çok hücreli canlılarda üremede görev alır.
oluşmasına hücre bölünmesi denir.

Hücre bölünmesi, tek ve çok hücreli canlılarda görülür.

Üreme Nedir?

Bir canlının neslini devam ettirmek üzere kendine benzer yeni bireyler meydana
getirmesine üreme denir.

HÜCRE BÖLÜNMESİNİN CANLIYA SAĞLADIKLARI: HücreBölünmesinin Nedenleri:

1- Bir hücreli canlılarda çoğalmayı sağlar. 1-Hücrenin hacim ve yüzey dengesnin i bozulması

Hücre belirli bir süre büyüdükten sonra hücrenin yüzey alanı madde alışverişi
için yetersiz hâle gelir. . Bu şekilde hücrenin hacim ve yüzey dengesi(r2/ r3)
bozulduğunda hücre bölünmeye ihtiyaç duyar.

2-Sitoplazma/çekirdek dengesinin bozulması:

Çekirdeğin etki alanı sınırlı olduğundan büyüyen hücredesitoplazmada meydana

gelen artış, çekirdeğin hücreyi kontrolünü güçleştirir.. Bu durumda yönetici
molekül DNA eşlenir( kendi kopyasını yapar.) bölünme emri verir.
2-Çok hücreli canlılarda büyüme -gelişmeyi sağlar.
HÜCRE BÖLÜNME NEDENLERİNİ ARAŞTIRAN DENEY ( Top. Süre : 4 ay)

I-KONTROL GRUBU: Aşağıdaki şekilde bölünme başlatan hücrede sitoplazma

en fazla hacime ulaştığındaçekirdek onu kontrol edemez.Hücre bölünür

2
 Hücre döngüsü :

Yeni bölünmüş bir hücrenin tekrar bölününceye kadar geçirmiş olduğu

evreye hücre döngüsü denir. Hücre döngüsü iki evreden oluşur (Görsel 1.5).

a. İnterfaz
II- DENEY GRUBU
b. Mitotik evre( Çekirdek Bölünmesi( Karyokinez) + Sitoplazma Bölünmesi(
1. DENEY GRUBU: Sitokinez)

Hücre bölünmesi, hücre döngüsünün bir parçasıdır.

Hücre döngüsünün süresini belirleyen faktörler:

1- canlı türü 2- hücre ve doku çeşidi

Bakteri hücresi 20 dakika

SONUÇ1: Bir amip hücresinin büyüklüğünü sürekli aynı oranda tutmak,

Hücre Tipi Bölünme Süresi
hücre bölünmesi olayını engellemektedir . Örnek: A hücresi

III – 2. DENEY GRUBU Epitel hücresi 24 saat

Maya hücresi 90 dakika

Bakteri hücresi 20 dakika

: SONUÇ 2:Bölünme büyüklüğüne ulaşmış bir amip hücresine bölünme emri

verildiği sırada DNA eşlenmesi başlamışsa hücrenin hacim/yüzey oranı
azaltılsa bile bölünme engellenemez.

Örnek: A hücresi

3
 a-İnterfaz:
Bir bölünmenin tamamlanmasından sonra oluşan hücreler yeni bir bölünme
başlangıcına kadar hücre döngüsünün birinci aşamasındadır. Birinci aşamaya
interfaz denir. İnterfaz süresi hücre döngüsünün yaklaşık %90'ını oluşturur. .
Hücrenin bölünme emri interfazda verilir.
İnterfaz G1 ,S,G2 fazlarından oluşur.
***G1 fazında hücre büyür ;hücrede bulunan organellerin sayısı artar, protein
sentezi, ATP üretimi ve RNA sentezi gibi metabolik olaylar hızlanır . Hücrenin
hacmi artar. Hayvansal hücrelerde, sentrozom eşlenir.
***DNA molekülleri kendini eşler. DNA sadece S fazı sırasında kendini eşler
***G2 fazında bölünme sırasında gerekli olan enzimler üretilir ,bölünme için
hazırlıklar tamamlanır ,hücre daha çok büyür ve interfaz tamamlanmış olur.
NOT: Hücrenin bölünme emri interfazda verilir. Hücre gerekli büyüklüğe
ulaştığında, organeller yeterli sayıda çoğaldığında ve gerekli proteinler
üretildiğinde hücre döngüsünün ikinci aşaması olan mitotik evreye geçilir.
İNTERFAZ _HÜCRE BÖLÜNMESİNİN KONTROLÜ ARASINDAKİ İLİŞKİ:
Birçok hücre için en önemli kontrol noktası G1 dir. G1 fazında hücre “devam et!”
sinyalini alırsa, G1, S, G2 ve M fazlarını tamamlayarak bölünür.
Eğer hücre burada(G1’de) “devam et” sinyalini almazsa, döngüden çıkar ve G0
adı verilen bölünmeme durumuna geçer. İnsan hücrelerinin çoğu G0 fazında
olup, çok özelleşmiş sinir ve kas hücreleri bölünememektedir.
Ancak karaciğer hücreleri gibi bazı hücreler ise yaralandığında, yaralanan
bölgeye yakın hücrelere salınan büyüme faktörleri gibi çevresel sinyallerle G0
fazından hücre döngüsüne döner ve interfaz evresini kısa sürede tamamlayarak
hasar gören bölge onarılır.
Embriyonik hücrelerin hayat devrinde interfaz evresi oldukça kısadır. Bu
sebeple embriyonik hücreler, hücre döngülerini daha kısa sürede tamamlar
Erişkin bir insanda epitel hücre döngüsü 24 saatte tamamlanır
b-Mitotik evre
4
 MİTOZ BÖLÜNME İLE İLGİLİ KAVRAMLAR:

1-DNA: Tüm organizmaların hayatsal faaliyetleri için gerekli olan genetik bilgiyi
taşıyan moleküle DNA (deoksiribonükleik asit) denir

2-KROMATİN:: Ökaryot hücrelerde DNA çeşitli proteinlerle birlikte bulunur. DNA

MİTOZ GENEL ÖZELLİKLER:
ve proteinlerin birlikte oluşturduğu bu kompleks yapıya kromatin denir.
1- Mitoz hücre bölünmesinde bölünme büyüklüğüne

ulaşan her hücrenin bölünmesiyle iki yavru hücre oluşur

3—KROMOZOM: Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozom adı verilen
yapıları oluşturur

4-KROMATİT: Kromozomun iki parçasından her birinekromatit adı verilir.

5-KARDEŞ KROMATİT: Her kromozomdaki bu iki kromatit interfaz evresinde

DNA’nın kendisini eşlemesiyle oluşur ve kardeş kromatit olarak

adlandırılır. Dolayısıyla bu kromatitlerin genleri tamamen birbirleri ile

aynıdır.

6-SENTROMER: Kardeş kromatitleri bir arada tutan bölgeye sentromer denir

2-Bu hücrelerin organel çeşitleri aynıdır; ancak organel sayıları ve sitoplazma 7-KİNETEKOR: Sentromer üzerinde iğ ipliklerinin tutunduğu özel bölgeye ise
miktarları farklı olabilir. kinetokor adıı verilir

3- Oluşan hücrelerin kalıtsal özellikleri aynıdır. Çünkü DNA’larının

nükleotit dizilmeleri aynıdır. Bununla birlikte, mutasyonlar kalıtsal farklılıklara

neden olabilmektedir.

4- Mitozda kromozom sayısı değişmez. Yavru hücrelerin kromozom

sayıları ana hücre ile aynıdır. Böylece mitoz kalıtsal devamlılığı sağlar.

5-Mitoz bölünme bir hücrelilerde üremeyi sağlarken, çok hücrelilerde büyüme,

8-HOMOLOG KROMOZOM: Eşeyli üreyen canlılarda biri anneden, diğeri
gelişme ve yaraların onarımını sağlar. Bazı çok hücreli canlı türlerinde mitoz
babadan gelen üremehücreleriyle taşınan ve döllenme ile zigotta bir araya gelen
bölünme üremenin gerçekleşmesinde etkilidir.
kromozomlara homolog kromozom denir. Bu kromozomlar aynı özellikler ile ilgili
5
genleri taşır. Ancak bu genler birbiriyle aynı ya da farklı olabilir Diploit
hücrelerde homolog kromozomlar bir arada bulunurken haploit hücrelerde bir
arada bulunamaz (
9-DİPLOİD HÜCRE: İki takım halinde kromozom bulunduran hücrelere diploit
hücre denir ve 2n ile gösterilir. Ökaryot canlıların vücut hücreler ve üreme ana
hücreleri diploittir.
10- HAPLOİD HÜCRE Tek takım halinde kromozom bulunduran hücrelere haploit
hücre denir ve n ile gösterilir. Üreme hücreleri haploittir.
Soru: 2n= 12 hücresinde a) Kaç kromozom … b)Kaç kromatid
… c) Kaç sentromer …… d) Kaç kinetekor bulunur ?
NOT:
Her türün kendine özgü kromozom sayısı vardır. Farklı türlerin kromozom
sayıları aynı olabilir. Türün özelliklerini ve gelişmişliğini kromozomların sayısı
değil, yapısında bulunan genlerin sayısı ve niteliği belirler (T
KROMOZOM FORMÜLÜ: Bir hücrenin sahip olduğu vücut ve cinsiyet
kromozomlarının toplamından oluşan formüldür.Ör: İnsan vücut hücresi=
44+XX
GONOZOMAL KROMOZOM:Cinsiyet özelliğini belirleyen bölgeyi taşıyan
kromozomlardır Ör: İnsan spermi 22+ X / 22+ Y kromozom formülünde
bulunan X ya da Y kromozomlarından her biri
OTOZOMAL KROMOZOM=Eşey kromozomu dışındakilere ise otozom (vücut
kromozomları) denir.Ör= İnsan vücut hücresinde bulunan 44+XX
kromozomda 44 tanesi otozomal kromozomdur.
1- Bir vücut hücresindeki toplam kromozom sayısı : ………
2-Üreme ana hücresindeki toplam kromozom sayısı : ………
3-1 ya da2. hücredeki homolog kromozom çifti sayısı= …….çift……..
kromozom
4- Bu canlıya ait vücut hücresinin kromozom formül= ………..
5-1 ya da 2. hücredeki otozomal kromozom sayısı=………..
kromozom
6-1 ya da 2. hücredeki gonozomal kromozom sayısı= ………
Kromozom
7--Üreme hücrelerindeki( yumurta / sperm) kromozom sayısı : n=…….
8- Bu canlıya ait yumurta hücresi kromozom formül= … ……
9- Bu canlıya ait sperm hücresi kromozom formül= ………………
10 - Bu canlıya ait yumurta/ sperm hücresindeki otozomal kromozom sayısı=
11- Bu canlıya ait yumurta/ sperm hücresindeki gonozomal kromozom sayısı
6
MİTOTİK EVRE AŞAMALARI: 2-METAFAZ:

A-KARYOKİNEZ( ÇEKİRDEK BÖLÜNMESİ): 2n=4 Kromozomlar hücrenin ekvatoral düzleminde

sıralanır.
1-PROFAZ:
Kromozomlar en belirgin şekilde bu safhada
Bu evrede, kromatin iplikler bazı aşamalardan geçerek üst üste katlanır ve
gözlenebilir.
ilmekler oluşturur. Sonuçta:
Bu nedenlekromozom şekli ve sayısı ile ilgili
Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşır ve kromozom şeklini alır
mikroskobik incelemeler bu safhada
2n=4 ….
Yapılır

3-ANAFAZ:

2n=8

Kardeş kromatitler, iğ iplikleri üzerinde taşınarak

birbirinden ayrılır ve hücrenin karşı kutbuna çekilir.

Çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur.
Böylece kromozomlar eşit şekilde

hücrenin kutup bölgelerine taşınmış olur

Sentrozom bölünür iki sentriol oluşturur.
Bu evrede sentromer bölünür. Kromozom sayısı iki katına çıkar.
Sentrioller zıt kutuplara doğru hareket eder ler bu sırada iki sentriol
Kinetokorlara bağlı olmayan iğ ipliklerinin uzaması sonucunda hücrenin boyu
arasında mikrotübül yapısındaki iğ iplikleri oluşur.
uzar
İğ iplikleri kinetekorlarda kardeş kromatidleri kendisine bağlar.

2n: 24 kromozomlu bir hücrenin kardeş kromatidleri toplam kaç noktada iğ

ipliklerine bağlanır?

7
 yapıya selüloz katılır ve hücre plağı büyür. Hücre plağı sitoplazmayı bölecek
4-TELOFAZ: şekilde genişler ve kalınlaşır. Hücre plağının ayırdığı noktalarda

2n=8 Profazda gerçekleşen pek çok olayın hücre zarı kaynaşır ve iki yeni bitki hücresi oluşur. Selüloz sentezinde

tersi, telofaz evresinde gerçekleşir. görevli enzimler hücre zarında bulunmaktadır

Kromozomlar kromatin iplik şeklini alır. İğ iplikleri

kaybolur.

Çekirdek ve çekirdek zarı yeniden oluşur.

Telofazla birlikte sitoplazma bölünmesi başlar ve

telofazın sonuna doğru, telofazla birlikte sitoplazma

bölünmesi de tamamlanı

B_SİTOKİNEZ( SİTOPLAZMA BÖLÜNMESİ):

Çekirdek eşlenmesinin sonuna doğru, sitokinez

başlar ve sitoplazmanın bölünmesi sonucunda aynı ÖNEMLİ:
genetik yapıda iki hücre oluşur.
Mitozla oluşan hücrelerdeki DNA’ların, kromozom sayısı, gen çeşitleri ve gen sayıları aynıdır.
Hayvan hücrelerinde sitoplazma boğumlanma ile Mitozla oluşan hücrelerin organel çeşitleri farklılaşma olmadığı sürece aynıdır.
bölünür. Sitoplazmanın boğumlanması, hücreyi
Ör: Alyuvar hücresi ergin dönemde çekirdeğini kaybeder.
içten dairesel şekilde kuşatan mikrofilamentlerin
kasılmasıyla gerçekleşir. Mikrofilamentler Ancak organel sayıları hücrenin üstlendiği fonksiyona göre farklı olabilir.
proteinlerden oluşur Mitozla oluşan hücrelerin sitoplazma miktarları farklı olabili
Bitki hücrelerinde çeper bulunduğu için sitoplazma rHayvan ve
bölünmesi boğumlanma ile yapılamaz. Çünkü hücre çeperinin yapısı serttir. Bu bitki
nedenle, sitoplazmanın ortasında, iki çekirdek arasında hücre plağı (ara hücrelerinde
bölme) oluşur (Görsel 1.19). Hücre plağını oluşturan keseler, golgi aygıtında mitozun
üretilerek mikrotübüller üzerinden hücrenin ortasına taşınır farkları:

Hücre plağının içerisinde yapışkan bir madde olan pektin bulunur. Daha sonra

8
9
Hücre Bölünmesinin Kontrolü

Kromozomların( DNA’nın) yeni hücrelere sağlıklı bir şekilde aktarılmasında

hücre döngüsünün, önemi çok büyüktür.

Hücre döngüsünün kontrolü aksadığında, kanserli hücreler veya genetik yapısı

değişmiş hücreler oluşabilir..Bunu önlemek için hücre döngüsünde genlerin
kontrolündeki çeşitli kontrol noktaları bulunur

Hücre döngüsü kontrol noktalarında oluşan “devam et” ya da “dur”

sinyalleri ile düzenlenir Eğer hücre döngüsü düzenli bir şekilde devam

etmekteyse “devam et”, problemler varsa ve düzeltilemez durumdaysa

“dur” sinyali oluşturulur. Böylece hücrenin bir sonraki aşamaya geçmesi

engellenir

Hücre döngüsünde kontrol edilenler;

Hücrenin yeterli büyüklüğe ulaşıp ulaşmadığı,

Besin maddelerinin yeterliliği,Sentez öncesinde ve sonrasında DNA’nın hasar

görüp görmediği,

Bölünme sırasında bütün kromozomların sentromerlerinden düzenli bir şekilde

iğ ipliklerine bağlanıp bağlanmadığı kontrol edilir.
10
 Kanser hücrelerinde dur sinyaline cevap verilmez ve hücre bölünmesi
kontrolsüz bir şekilde devam eder.
DNA’da hasar varsa yapılacaklar:
Kanser hücrelerinin bölünerek oluşturduğu hücre yığınlarına tümör,ur denir.
DNA’da hasar varsa düzeltilir, hasarın düzeltilemediği durumda
Kanser hücrelerinin oluşturduğu iki tür tümör vardır.
hücre bölünmesi “dur” sinyali oluşturularak durdurulur.
1. İyi Huylu Tümör: Sadece bulunduğu yerde büyüyen ve diğer dokulara
İğ iplikleri kromozomlara düzgün bağlanmamışsa, hücre metafaz
yayılmayan tümör çeşididir..
aşamasından anafaz aşamasına geçirilmez ve böylelikle bölünme durdurulmuş
2. Kötü Huylu Tümör: Belirli bir aşamadan sonra diğer doku ve organlara yayılan
olur. Bu şekilde oluşturulan denetleme sistemi ile oluşabilecek mutasyonların
tümör çeşididir.
önüne geçilerek yeni hücrelerin sağlıklı olması kontrol altında tutulur
Metastaz: . Kanserin diğer organlara yayılmasına metastaz denir. Kanserli
Hücre Bölünmesinin Canlılar İçin Önemi ve Kanserle İlişkisi
hücreler lenf veya kan yoluyla diğer dokulara yayılır. Kanser, oluştuğu doku ya da
Hücrede DNA’nın hasar görmesi nedeniyle hücrelerin kontrolsüz bir organa göre adlandırılır.

şekilde büyümesine ve çoğalmasına kanser denir.

Kansere neden olan faktörler:

Sigara, alkol, kozmetik ürünler, radyasyon, uzun süre güneş ışınlarına maruz
kalmak, hava kirliliği gibi faktörler yer almaktadır.

Tedavi:

Büyüme faktörlerinin oluşturduğu uyarılar ile sağlıklı doku hücreleri bölünmeye

başlar. Ancak hücre sayısı belirli bir yoğunluğa ulaştığında hücre bölünmesi
durdurulur.

11
. Kanser tedavisinde, radyoaktif ışınlar, kimyasal maddeler (kemoterapi) ve EŞEYSİZ ÜREME:
cerrahi yöntemler kullanılır.
Üreme: Bireylerin nesillerini artırmak amacıyla çoğalmasına üreme denir

Üreme genel olarak eşeysiz ve eşeyli üreme olmak üzere ikiye ayrılır.

EŞEYSİZ ÜREME EŞEYLİ ÜREME

Eşeysiz üremede yavrular Eşeyli üremede ise dişi ve erkek

tek ata canlıdan oluşur bireylerin ürettiği üreme

hücrelerinin birleşmesi sonucunda

yavrular oluşur

EŞEYSİZ ÜREME

Avantajları Dezavantajları

Birey sayısının hızlı artması Bireylerin değişen çevre şartlarına

Kalıtsal özelliklerin korunması karşı dayanıksız oluşu

12