Professional Documents
Culture Documents
Saliksik: Katutubong Panggagamot NG Pangkat-Etnikong Pala'Wan Sa Brooke'S Point at Bataraza, Palawan
Saliksik: Katutubong Panggagamot NG Pangkat-Etnikong Pala'Wan Sa Brooke'S Point at Bataraza, Palawan
Artikulo
Abstrak
PANIMULA
Batay sa United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP) (UN
2007), dapat ituring na yaman ang mga katutubo—dapat silang bigyan ng karampatang
atensyon upang masegurong hindi sila naaapi at nabibigyan ng respeto at pagkilala ang
kanilang pamumuhay. Sa prepasyo naman ng State of the World’s Indigenous Peoples
(SOWIP) (UN DESA 2009), na inilimbag din ng United Nations, sinasabing
nangangahulugan din ang hindi magandang pagtrato sa mga katutubo ng hindi wastong
pagkilala sa mismong kultura ng isang bansa. Katulad ng maraming katutubo o pangkat-
etniko sa ibang panig ng mundo, kinakaharap din ng mga pangkat-etniko sa Pilipinas ang
matinding pagpapahirap, hindi lamang sa kanilang pagkatao, kundi pati sa kanilang mga
gawi at tradisyong pinipilit nilang mapayapa at malayang maisagawa. Bunga nito,
maraming katutubong kaalaman at tradisyon ang unti-unting nang nawawala o nababaon
sa limot.
Bilang ambag naman sa Araling Pangkapaligiran, titingnan ng pag-aaral na ito ang epekto
at gampanin ng kapaligiran sa kamalayan at katutubong kaalaman ng mga Pala’wan sa
panggagamot, partikular na sa kanilang pangangalap at paggamit ng mga halamang
gamot o sangkap upang maisagawa nang husto ang panggagamot at makapagbigay-
kalunasan sa mga karamdaman. Ayon sa sanaysay ni Vicente Villan (2015), ang pag-aaral
ng kapaligiran ay “pag-aaral, pagsusuri, at pag-unawa sa mahalagang ginagampanan ng
kapaligiran at pook sa paghubog ng isang natatanging kalinangan at kamalayang
nagsisilbing tagapagbigay-hugis ng mga penomena o kaganapang pangkasaysayan.”
Samantala, ipinaliwanag naman ni Ma. Florina Orillos-Juan (2016) ang Kasaysayang
Pangkapaligiran bilang pagsisiyasat pangkasaysayan na tumutukoy sa “masalimuot na
ugnayan ng tao at kapaligirang likas o likha man” at nagbubunsod sa mga tao upang
tumugon, umangkop, at lumutas sa iba’t ibang hamon ng kapaligiran at kalikasan.
Dagdag pa niyang pangunahing adhikain ng o nagtulak sa mga iskolar na sumusulat ng
Araling Pangkapaligiran ang mabigyang-kalunasan at/o mapigilan o mabawasan ang
paglala ng mga suliraning pangkapaligiran sa kontemporanyong panahon (Orillos-Juan
2016).
Nagmula ang mga datos na ginamit sa pag-aaral sa pananaliksik sa mga aklatan, mga
pahayagan, at mga institusyon ng pamahalaan sa lebel na nasyonal tulad ng Pambansang
Aklatan ng Pilipinas o National Library of the Philippines (NLP), Kagawaran ng
Kapaligiran at Likas na Yaman o Department of Environment and National Resources
(DENR), at Ahensiyang Pang-impormasyon ng Pilipinas o Philippine Information Agency
(PIA) na pumapaksa sa pangkat-etnikong Pala’wan, kasanayan sa katutubong
panggagamot at kaalaman. Ginamit din ang pananaliksik sa larangan (fieldwork) at
pakikipanayam sa mga pangkat-etnikong Pala’wan bilang metodo na isinagawa ng
Isang kuwento ang ibinahagi ni Maman Bayod (2014), isa sa mga kinapanayam ng
kasalukuyang mananaliksik mula sa Barangay Mainit, Brooke’s Point, Palawan. Ang
kuwentong ito’y maaaring magbigay ng ideya sa identidad o pagkakakilanlan ng pangkat-
etnikong napili. Binuo ng kasalukuyang mananaliksik ang salaysay batay sa diskurso ng
pakikipanayam at mga talang nakalap mula sa katutubo:
Tirik na tirik na ang araw nang magdesisyong pumunta ang mga Pala’wan
sa pagtitipon at dumating sila sa lugar noong malapit nang kainin ng dilim
ang kakaunting liwanag ng araw. Sa kanilang pagdating, tinanong sila ng
nagpatawag ng pagtitipon kung bakit sila ay nahuli. Agad naman silang
sumagot ng “Maramig banar atot bukid nakabaag kay lang kan sa nagpaenet
kay nga apoy, bago kay tuminogpa” (Masyadong malamig sa bundok at
nakasuot lamang kami ng bahag, kung kaya’t kami’y naghanap muna ng
mga kahoy upang gawing panggatong, para mainitan nang kaunti ang
aming mga katawan bago pumunta sa pagtitipong ito).
Ito ang kanilang kapalaran dahil hindi sila pinagkalooban ng lapis at papel
para magkapag-aral at makapaghanap-buhay. Sila ay di nakapag-aral at
walang ibang tanging paraan upang mabuhay maliban sa pagbubungkal ng
lupa at pagtatanim ng halaman at mga binhi… at lahat ng ito ay dulot
lamang ng kanilang huling pagdating sa dakilang araw ng pagtitipon ni
Empo (Bayod 2014).
Ayon kay Maman Bayod (2014), ang kuwentong ito’y mula pa sa kanyang mga magulang
at ilang nakatatanda sa kanilang komunidad. Ibinahagi ito sa kanilang magkakapatid sa
tuwing magbubungkal na sila ng lupa bilang paghahanda sa panahon ng pagtatanim.
Dagdag pa ni Maman Bayod (2014), kanyang nakabisado ang kuwentong ito, kasabay pa
ng ilang istorya, dulot na rin ng paulit-ulit na pagsasalaysay ng mga nakatatanda bilang
paalala na dapat silang magtrabaho nang husto, gumising nang maaga, at magbanat ng
buto bago pa sumikat ang araw. Naikintal na ito sa kanyang isip kasama ng ibang pang
Pala’wan sa pag-asang maiiba ang kanilang kapalaran sa pagbalik ni Empo at hindi
matulad sa kanilang mga ninuno, na nahuli sa pinatawag na pagtitipon. Isa sa kakakitaan
ng parehong paglalahad tungkol sa katayuang panlipunan, rasyunalisasyon ng
pangkasaysayang kalalagyan ng mga Pala’wan ang pag-aaral nina James Eder at Janet
Fernandez (1996). Mayroon din silang mga salaysay ukol sa iba pang pangkat-etniko sa
lalawigan tulad ng Batak at Tagbanua.
Madalas mapagkamalan ang mga Pala’wan bilang mga Tagbanua—isa pang malaking
pangkat-etnikong naninirahan sa lalawigan ngunit ang mga ito’y makikita sa hilaga at
gitnang bayan ng Palawan tulad ng Aborlan, Quezon, at Puerto Princesa (NLP 1999)—
dahil sa maraming pagkakapareho ng kanilang mga gawi at uri ng pamumuhay. Ayon sa
pag-aaral ni Robert Fox (1982) na pinamagatang Religion and Society Among the
Tagbanuwa of Palawan Island, Philippines, may posibilidad na ang mga Tagbanua at
Pala’wan ay may kaugnayan sa isa’t isa, na nagmula sila sa isang proto-culture. Sa
kanyang ginawang pagtalakay, nabanggit niya ang pagkakatulad ng wika at kultura ng
dalawang grupo gamit ang pananaliksik nina H.P. McKaughan at Richard Gridley ng
Summer Institute of Linguistics (SIL) noong 1954, kasabay na rin ng kanyang sariling
pananaliksik sa larangan at pagsasadokumento ng iba’t ibang ritwal ng mga Tagbanua.
Bagama’t may teoryang iniharap si Fox na maaaring mag-ugnay sa mga Pala’wan at
Tagbanua, itinuturing pa rin niyang magkaiba o hiwalay ang mga ito dahil lumilitaw pa
rin diumano ang kaibahan nila sa isa’t isa tulad ng mga impluwensyang nakuha at mas
matagal na pakikisalamula ng mga Pala’wan sa mga Hindu-Indones at Muslim. Makikita
rin ang ideyang ito ni Fox sa iba pang iskolar at mananaliksik tulad nina Diokno Manlavi
(1970) at Nilo Ocampo (1985) na nagpakadalubhasa at gumawa ng mga pag-aaral sa
kasaysayan ng lalawigan at mga naninirahan dito.
Tinukoy ni Ocampo (1985) ang mga Pala’wan at Tagbanua na may pagkakapareho sa ilang
bagay at gawi tulad ng pagkakaingin o pagbubungkal ng parehong grupo nang palipat-
lipat, malapit na relasyon ng kanilang wikang gamit, at pagkaugat ng kanilang relihiyon
at paniniwala sa espiritu ng mga patay. Ngunit sa kabila ng mga nabanggit na
pagkakatulad, sinabi rin ni Ocampo na malaki ang pagkakaiba sa kultura ang dalawang
pangkat na resulta ng espesyalisasyon at madalang o madalas na pakikipag-ugnayan sa
iba pang grupong may sariling kalinangan—gaya ng malakas at impluwensyang kultural
ng mga Muslim sa timog kung saan naninirahan ang mga Pala’wan. Samantala, sa akda
naman ni Manlavi (1970), bagama’t maikli ang pagtalakay, kanyang ipinakitang magkaiba
ang dalawang pangkat dahil naninirahan ang mga Tagbanua sa hilagang bahagi ng
lalawigan—sa mga bayan ng Aborlan, Dumaran, at Cuy0—kung kaya’t madalang o halos
walang ugnayan sa ibang kultura hindi tulad ng mga naninirahang katutubo sa timog
gaya ng mga Pala’wan na naimpluwensyahan ng kulturang Muslim. Sa pagsasalaysay pa
ni Manlavi (1970), noong dekada 1940, sinasabing may isang dominanteng espiritwal na
lider ng relihiyong Muslim na nanirahan sa bayan ng Brooke’s Point na may halos 12,776
na tagasunod sa buong lalawigan sa katauhan ni Datu Jolkipli.
MAPA 1
Mapa ng Brooke’s Point, Palawan
Dalawa sa pinahahalagahang pilosopiya ng mga Pala’wan ang Ingasiq o habag at ang Adat
et Kegurangurangan o kultura at gawi ng kanilang mga ninuno. Ang mga ito ay
nananatiling gabay nila sa pang-araw-araw na buhay at mga gawain (Novellino 2001).
Ang Ingasiq ang nagiging batayan ng kanilang pangkalahatang kilos dahil sumasalamin
ito sa kahalagahan ng kagandahang-loob at pakikiramay sa kapaligiran, mga hayop, at
mga tao. Ang Adat et Kegurangurangan naman ay maaaring tukuyin bilang isang
representasyon ng katutubong kaalaman ng mga Pala’wan—ang kanilang mga kasanayan
sa mga seremonya, panalangin, deruhan (pagkanta), at tarek (pagsayaw) na isinasagawa
lamang sa mahahalagang pagdiriwang at mga makabuluhang kaganapan tulad ng rapat
(kasal), pulawon (lamay), pagbangunan (panganganak), at iba pang dapat ipasa sa mga
batang henerasyon (Novellino 2001).
maraqat o masasamang espiritu. Ang mga Taw maraqat ang mga espiritung nagpapakalat
ng sakit at nagdadala sa mga Pala’wan sa kamatayan. Samantalang ang mga taw kewasa
ang mga espiritu nagbibigay ng mga kaalaman at kakayahan sa mga piling tao ng mundo
upang labanan ang mga sakit at kamatayang dala ng masasamang espiritu (Revel 1990).
Ang halimbawa ng mga piniling tao ang mga manggagamot na pinagkalooban ng
karunungan para magkapagpagaling.
silang koneksyon sa kanilang lupain at teritoryo at may mga tiyak silang moda ng
paglikha o paggawa na batay sa kanilang kapaligiran (UN DESA 2009). Sa 82
pronbinsyang bumubuo sa bansa, hindi maikakailang ang bawat isa ay may kanya-
kanyang tradisyon, paniniwala, at kulturang kinagisnan. Mayroon din silang sariling
oryenstasyon sa bawat bagay na kung minsan pa nga’y magkakahawig. Sa larangan ng
katutubong medisina, hindi naiiba ang mga Pala’wan sa iba pang pangkat-etniko dahil
gumagamit din sila ng iba’t ibang halaman sa panggagamot (UPMASA 2012) at hindi nila
itinuturing ang kanilang mga sarili bilang hiwalay sa lupa at kalikasan, bagkus, tinatanaw
nila ito bilang kabahagi ng kanilang mga sarili.
dakilang ninuno ng mga Pala’wan, sina Pangiran at Damar. Ayon kay Maman Bayod
(2014), si Damar ang may pinakamaraming alam na halamang gamot, mga dasal, at mga
kombinasyon nito upang pagalingin ang isang taong may sakit at si Pangiran naman ay
mas kilala sa kanyang karunungan sa parimanes na kanyang ginamit na sandata sa
pakikipaglaban sa mga Ilanon noong panahong lumusong ang mga ito sa mga Pala’wan
upang nakawin ang mga agong ng pangkat-etniko at gawin silang mga alipin.
Bagama’t di naitanggi ng ilang kinapanayam tulad nina Minan Kene (2014) at Maman
Badidil (2014) na may mga pinamanang kaalaman sa panggagamot ang kanilang mga
ninuno’t magulang, sinasabing mas marami raw silang natutunan at nalamang mga
pamamaraan at dasal sa pagpapagaling sa pamamagitan ng taginap at palaplap. Ayon pa
kay Minan Kene (2014), noong taong 2010 matapos siyang gumaling mula sa pagkakasakit
ng trangkaso, tatlong araw siyang sunod-sunod na nanaginip ng iba’t ibang halaman at
mga baging ipinakikita at ibinibigay ng mga taw kewasa sa imahen ng isang babaeng may
mahabang buhok. Lumilitaw raw ang babaeng ito mula sa talon ng Mainit (isang kilalang
talon sa bayan ng Brooke’s Point). Itinuturo rin ng babae ang mga tamang salita o mga
dasal kay Minan Kene hanggang sa namemorya na niya ito. Dagdag pa ni Minan Kene,
nakapanggagamot siya dahil sa patuloy na paggabay ng babaeng kanyang nakita sa
kanyang panaginip sa tuwing may hihingi ng kanyang tulong. Bumukal din ang kaalaman
ni Maman Badidil (2014) sa parimanes, partikular na sa pagpapaamo ng mga insekto,
ahas, kalabaw, at iba pang hayop sa palaplap sa hapon tuwing magpapahinga siya mula sa
pagsasaka. Ayon pa kay Maman Badidil (2014), ang kanyang mga panaginip ay “...mga
bukburak et mga alimunan” o tungkol lamang daw ito sa mga halaman namumulaklak at
iba’t ibang damong matatagpuan sa kagubatan. Taliwas sa karanasan ni Minam Kene,
ang mga panaginip ni Maman Badidil ay walang mga taw kewasa o tao at hindi niya ito
memoryado dahil aniya, pumapasok lamang sa kanyang isip ang mga tamang dasal o mga
salita kung kinakailangan.
Hindi rin naisalin ng kasalukuyang mananaliksik ang mga ito sa dahilang ang mga ito’y
may halong di maintindihang wika.
Tawar
Bukod sa mga nabanggit at iba pang kilala’t palasak na halamang ginagamit sa tawar,
karamihan sa mga ito’y di pangkaraniwang uri dahil makikita lamang ang ilan sa mga ito
sa kabundukan ng Mantalingahan. Ang Bundok ng Mantalingahan ang pinakamataas na
bundok sa lalawigan na kinikilala ng mga Pala’wan bilang isang sagradong lugar (Bayod
2014; Fernandez 2014; Alwang 2014). Idineklara rin ito bilang isang protektadong erya at
pambansang parke noong Hunyo 23, 2009 dahil ito ang kahuli-hulihang kagubatan sa
katimugan ng Palawan sa bisa ng Proklamasyon Blg. 1815 ni Presidente Gloria Macapagal-
Arroyo (PRP 2009).
LARAWAN 1
Ugat ng Kepayas
Kepayas ang taal na katawagan ng mga Pala’wan sa puno ng papaya (larawang kuha ng may-akda).
LARAWAN 2
Dahon ng Biga at Sangla-kayo
Ang mga dahon ng biga (kaliwa) at sangla-kayo (kanan) ang madalas gamitin ng mga Pala’wan bilang
bahagi sa kanilang panggagamot, partikular na sa pagtatawar (larawang kuha ng may-akda).
LARAWAN 3
Dahon ng Kapal-Kapal
Sa pagtatawar ang unang ginagawa ng mga manggagamot ay pagtatanong kung ano ang
karamdaman ng tao. Susundan ito ng pagkalap (kung hindi malubha ang sakit), gawa at
paghalo ng mga samu’t saring halaman, bulaklak, at ugat bago ang pagbibigkas ng
wastong mga orasyon upang maibalik ang balanse ng kaduruwa. Sa ginawang
pananaliksik sa larangan, naobserbahang may dalawang anyo ng orasyong ginagamit ng
mga Pala’wan—ang formulaic o pormulaiko o umuulit na mga dasal para sa lahat ng sakit
at non-formulaic o di-pormulaiko o pagkakaroon ng iba’t ibang klase ng dasal sa bawat uri
ng sakit. Ang ilan sa maiikli at hindi gaanong komplikadong mga orasyong ginagamit ng
ilang manggagamot na kinapanayam ay bukas-loob nilang ibinahagi sa kasalukuyang
mananaliksik. Ito ay sa kanilang pagnanais na maisadokumento at mapanatili ang
pasalitang bahagi ng kanilang panggagamot. Samantala, ang iba namang manggagamot
ay piniling di ibigay ang kanilang mga orasyon sapagka’t itinuturing nila itong sagrado,
lalong lalo na ang mahahabang uri ng dasal.
Si Maman Gura o mas kilala bilang Maman Sinong, ay isa sa mga manggagamot na
kinapanayam na gumagamit ng iisang anyo ng panalangin (pormulaikong panalangin).
Palagi niyang sinisimulan ang kanyang panggagamot sa pagpapahid ng mga katas at
dagta ng pinaghalo-halong halaman ng bebesalan, delapas, at kaymito at ugat ng mga
puno ng bowang-bowang at dengingi habang ang kanyang mga dasal ay nagsisimula sa
mga salitang “tawar-tawar, tawaran ko” na ang ibig sabihi’y “pagaling-pagaling,
papagalingin ko” at susundan ito ng mga detalye tungkol sa sakit na nais niyang lunasan,
pangalan ng taong pinagagaling, at iba pang salitang Pala’wan. Magtatapos naman ito sa
dalawang salita na “layla barakat.” Ayon kay Maman Gura (2014), walang katumbas na
salita at kahulugan sa wikang Filipino ang layla barakat, ngunit ang pinakamalapit na
salitang maaaring maglarawan at magpaliwanag dito’y ang “kapangyarihan.”
Tawar-tawar
tawaran ko Patawan (sakit ng tiyan)
magilag ko natiban
tinawaran patawan
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Tipdas (tigdas)
misan kula ng lalas
ako ng nagripnas
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Sasamban (nausog ng mga taw maraqat)
misan kula tawan
madali magulinan
atin na pagkanunga
madali magulinan
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Sapok (pana na may lason)
Tawar-tawar
tawaran ko Barabak (sugat mula sa boho)
alolaw gabi garuwak
ako nga nakapildak
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Dadasa (di makatulog)
gamot at andarasa
atin na pagkanunga
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Paso (paso)
mandi ko’t malulo
irog ko lumtaw anglo
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Sumbilang (natinik mula sa pagkain ng isda)
misan bilog nangragang
tabongan at maligamgam
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Pagi (dahunan/buntot pagi)
anukowan ka agi
misi ka at tanaki
layla barakat
Tawar-tawar
tawaran ko Alupihan (alipuhan)
nakita ko at dalan
kinagat ko na tiban
taplan ko’t maringkawayan
layla barakat (Gura 2014).
Sina Maman Salmani at Maman Alwang ay dalawa naman sa nakapanayam na may iba’t
ibang uri ng panalangin sa bawat klase ng sakit o karamdaman. Ang mga sumusunod ang
kanilang mga ipinagkaloob na tawar.
Dumunsor dumampang
adak-adak ka dadak
alu ka dadak
Pikpik ko pikpik dingding
intang intang manglingtang
unday unday marapisang (Salmani 2014).
Dapu dapu
kapat kapat maluwat
katuro maluwat (Salmani 2014).
Sampar buruan
idongya simbalang
tumalib si madayon
ako tumarawas (Alwang 2014).
Tawaran ko timabalon
timbalon, alon alon
tumawa ko’t barakat
barakatin mamad simula (Alwang 2014).
Para sa mga bagong panganak, para mapabilis ang paghilom ng mga sugat:
Inkung gigintulak
Mga bilis saytan
pitu pidyuro alam
donya pintas tulak (Alwang 2014).
Baklat
Parimanes
Ayon pa kay Maman Alwang (2014), ang susunod na parimanes ang kanyang ginamit na
sambit para sa kanyang limang asawa—upang hindi sila mag-away-away habang
magkakasama sa loob ng isang bahay. Dagdag pa niya, kailangang pakainin muna ang
mga taong paggagamitan nito ng mga piling talbos ng kawayan o dalanghita (tangerine
fruit) nang hindi nila nalalaman.
Siringayo maburo
Sigantang pandikar
Pilandok sangkawpo
Sangkari nga kita (Alwang 2014).
Dua ko agsim
Milumunanis si (pangalan ng taong gusto mo)
Sia manangis ako si (pangalan mo)
Pandang mangis
Biri biri yadto na
Misan gatos ribo
Manis pandang barangko
Nangandawan sinalo (Bayod 2014).
Isa pang parimanes mula kay Maman Bayod ay para naman mawala ang galit ng isang tao
sa iyo:
Kung may mga parimanes na ginagamit para sa mga tao, mayroon ding parimanes para sa
mga hayop. Ang mga Pala’wan na nakakaalam ng ganitong uri ng parimanes ay ginagamit
at pinakikinabangan ito para sa kanilang kabuhayan at kaligtasan. Isa sa mga
nakapanayam na gumagamit nito ay si Maman Badidil. Ginagamit niya ang parimanes
upang makakuha siya ng pulot (honey) sa matataas na punong kahoy na hindi man lang
makakagat ng mga bubuyog. Hindi ibinahagi ni Maman Badidil ang sambit para rito sa
dahilang itinuturing niyang pamana ito ng kanyang mga magulang at tanging mga anak
niya lamang daw ang makakaalam o kanyang pagpapasahan ng parimanes upang sila’y
magkaroon ng siguradong hanapbuhay sa kanilang pagtanda (Badidil 2014).
May kaalaman naman si Minan Kene (2014) ukol sa mababangis na hayop sa kagubatan,
upang malayo sa anumang panganib na maaari nilang idulot. Nagagamit niya raw ang
mga parimanes sa tuwing tatawid sila sa malalawak na kabundukan, mga ilog at
kagubatan. Dapat daw itong sambitin bago umalis ng sariling bahay o tinitirahan:
Sang-ayon kina Maman Bayod (2014) at Maman Alwang (2014), ang mga misyonero,
bukod sa pagbabahagi ng salita ng Diyos at panghihikayat na maging miyembro ang mga
Pala’wan ng kanilang sekta, ay nagbibigay ng mga lektyur tungkol sa masasama at
mabubuting gawi batay sa kanilang panrelihiyong pamantayan at namamahagi rin ng
mga mga supply na naglalaman ng bigas, mga de-lata, sabon, at gamot. Ani Minan Kene
(2014), turo raw sa kanila ng mga misyonero na dapat walang sinasamba o
pinaniniwalaang ibang diyos at mga diyos-diyosan bukod sa diyos ng sektang kanilang
sasalihan. Ang paniniwala raw sa mga diwata at kay Empo ay isa sa mga dapat iwaksi ng
mga Pala’wan. Ibig sabihin, kanilang iwawaksi ang pagsamba kay Empo at sa mga diwata,
ang kanilang kinikilalang Diyos, Tagapaglikha ng lahat, at nagbigay sa kanila ng
karunungan. Ang pagwaksi kay Empo ay nangangahulugan na rin ng paglimot sa mga
galìng na ibinigay niya tulad ng tawar, baklat, at parimanes. Labag man sa kanilang loob
ang itinuturo ng mga sekta, patuloy silang nagpapalista at nagpapamiyembro sa
panghihinayang sa mga dalang pagkain o ipinamimigay ng mga misyonero (Kene 2014).
Dagdag ni Minan Kene (2014), ang ilan sa mga Pala’wan ay miyembro sa dalawa hanggang
apat na sekta. Nagpapamiyembro sila para makakuha ng libreng bigas, mga de-lata, at iba
pa; pero hanggang miyembro lang sila, hanggang palista lang sila. Naniniwala pa rin sila
kay Empo at nagtatawar at parimanes pa rin sila. Ibig sabihin, hanggang nominal na
miyembro lamang ang mga Pala’wan, nananatili pa ring taal ang kanilang relihiyon.
anuman ang kanilang nakasanayan gawing pamamaraan upang mapagaling ang mga ito
dahil maaaring maimpeksyon at lumala raw ang kalagayan nito.
PAGLALAGOM
Ang katutubong medisina ng mga Pala’wan sa bayan Brooke’s Point at Bataraza, Palawan
ay maituturing na kakaibang yamang dapat panatilihin, itaguyod, ibahagi, at ikapuri. Ang
tawar o ang sining ng pagpapagaling gamit ang mga halaman at orasyon; baklat o ang
paggamit ng sigup; at parimanes o ang mga pasalitang anting-anting, panggayuma, at
galíng ay representasyon at larawan ng isang kalinangan ng pangkat-etnikong Pala’wan at
patunay na ang katutubong medisina sa panahon ng modernong panggagamot ay
ginagawa, ipinapasa, at pinaniniwalaan pa rin.
Sanggunian
Ancestral Land Domain Watch Network (ALDAW). 2009. The Mt. Gantong/Brooke’s
Point 2009 Geotagged Report. ALDAW Network Reports, Hulyo.
Aston, Asti. 2014. Panayam kay Asti Aston (Manggagamot na gumagamit ng pamamaraan
ng tawar) ni Jyferson Villapa. Barangay Mainit, Brooke’s Point, Palawan, Pilipinas,
Nobyembre 2.
Eder, James at Janet Fernandez, mga pat. 1996. Palawan at the Crossroads: Development
and the Environment on a Philippine Frontier. Quezon City: Ateneo de Manila
University Press.
Ethnic Groups Philippines (EGP). 2011. Palawano, Central Ethnic Profile. Websayt ng
Ethnic Groups Philippines, pinost noong Abril 18, https://goo.gl/RKHcBo (nakuha
noong Abril 13, 2017).
Fernandez, Misang. 2014. Panayam kay Misang Fernandez (Panglima sa Barangay Mainit)
ni Jyferson Villapa. Barangay Mainit, Brooke’s Point, Palawan, Pilipinas,
Nobyembre 2.
Fox, Robert. 1982. Religion and Society Among the Tagbanuwa of Palawan Island,
Philippines. Manila: National Museum of the Philippines.
Kene, Rosa. 2014. Panayam kay Rosa Kene (Manggagamot na gumagamit ng pamamaraan
ng tawar at parimanes) ni Jyferson Villapa. Barangay Imulnod, Brooke’s Point,
Palawan, Pilipinas, Nobyembre 4.
National Library of the Philippines (NLP). 1999. Tagbanua Ethnic Profile. Websayt ng
National Library of the Philippines, pinost noong Abril 17, https://goo.gl/ihrh5R
(nakuha noong Abril 19, 2017).
Novellino, Dario. 2001. Palawan Attitudes Towards Illness. Philippine Studies 49, blg. 1
(Enero-Abril): 78-93.
Philippine Information Agency MIMAROPA (PIA IV-B). 2015. Sining at kultura ng mga
katutubo sa Palawan, dinokumento. Websayt ng Philippine Information Agency
MIMAROPA, pinost noong Agosto 3, https://goo.gl/kY4pvu (nakuha noong Abril
19, 2017).
President of the Republic of the Philippines (PRP). 2009. Presidential Proclamation No.
1815: Designating Mt. Mantalingahan Mountain Range Situated in the
Municipalities of Bataraza, Brooke’s Point, Sofronio Espanola, Quezon and Rizal,
All in the Province of Palawan as Protected Landscape Area pursuant to R.A. 7586
or the National Integrated Protected Areas System (NIPAS) Act of 1992. Official
Gazette of the Republic of the Philippines, Hunyo 23.
Revel, Nicole. 1991. Kudaman: Isang Epikong Palawan na Inawit ni Usuy. Quezon City:
Ateneo de Manila University Press.
United Nations (UN). 2007. United Nations Declaration on the Rights of Indigenous
Peoples (UNDRIP). Websayt ng United Nations, pinost noong Agosto 19,
https://goo.gl/Ke5aC1 (nakuha noong Abril 13, 2017).
United Nations (UN) Department of Economic and Social affairs (DESA). 2009. State of
the World’s Indigenous Peoples (SOWIP). Websayt ng United Nations, pinost
noong Setyembre 8, https://goo.gl/9bXT6x (nakuha noong Abril 13, 2017).
World Health Organization (WHO), International Union for Conservation of Nature and
Natural Resources (IUCN), at World Wide Fund for Nature (WWF). 1993.
Guidelines on the Conservation of Medicinal Plants. Gland: World Health
Organization, International Union for Conservation of Nature and Natural
Resources, at World Wide Fund for Nature.
World Health Organization (WHO) Western Pacific Regional Office (WPRO). 1993.
Research Guidelines for Evaluating the Safety and Efficacy of Herbal Medicines.
Manila: World Health Organization Western Pacific Regional Office.