1

Kabanata I

ANG PAKSA AT SULIRANIN

Panimula

Ang Pilipinas ay binubuo ng iba’t-ibang pangkat etniko. Ibig sabihin, lipon

ito ng iba’t-ibang tao at ng iba’t ibang kultura na sumasalamin sa bawat entidad

ng isang pangkat. Sa ganitong sitwasyon, dahil sa pagkakaiba-iba ng kultura,

kinakailangang maging sensitibo ang bawat isa sa mga ito.

Ayon kina Andersen at Taylor (2007), ang kultura ay tumutukoy sa paraan

ng pamumuhay ng isang grupo o lipunan na kung saan, binibigyang katwiran ng

kultura ang maganda sa hindi, ang tama sa mali at ang mabuti sa masama.

Samakatuwid, ang ginagawa natin sa ating pang araw-araw na

pamumuhay mula paggising hanggang bago matulog ay bahagi ng ating kultura

sa lipunang ating ginagalawan. Maaaring nag-iiba ang paglalarawan ng bawat

lipunan o ng bawat pangkat etniko batay na rin sa kultura nito. Isang halimbawa

na lamang nito ay ang kulturang mayroon ang mga T’boli ng Sarangani.

Kaugnay nito, naisip ng mga mananaliksik ng papel na ito na pag-aralan

at gumawa ng isang kompaylasyon ng mga materyal at di-materyal na kultura ng

mga t’boli ng Sarangani upang maibahagi sa karamihan ang kulturang

ipinagmamalaki nila na hanggang ngayon ay umuusbong parin sa grupo nila. Isa

itong hakbang upang maging mulat ang lahat sa mga natatanging kultura ng

grupo at upang mas maintindihan at maging sensitibo ang bawat isa sa kulturang

mayroon sila.
 2

Paglalahad ng Suliranin

Ang mga mananaliksik ay naglalayong masagutan ang mga sumusunod:

1. Makalap ang mga kultura ng mga T’boli ng Sarangani.

a. Kulturang materyal

b. Kulturang di-materyal

b.1. paniniwala

b.2. batas

b.3 values

2. Makabuo ng kompaylasyon ng mga kultura ng T’boli ng Sarangani.

3. Matukoy ang antas ng kabisaan ng nabuong kompaylasyon ayon sa:

a. Nilalaman

b. Pagkagamitan (usability)

c. Kaangkupan

d. Kahusayang Teknikal

4. Matukoy ang konsepto ng kapayapaan sa mga kulturang nakalap.

Saklaw at Limitasyon

Ang pag-aaral na ito ay sumasaklaw lamang sa pangangalap ng mga

materyal at di-materyal na kultura ng mga T’boli partikular na sa probinsya ng

Sarangani.

Kahalagahan ng Pag-aaral

Ang pag-aaral na ito ay kapakinabangan ng mga sumusunod:

 3

Mga T’boli. Magiging mahalaga ang pananaliksik na ito sa mga t’boli dahil

mas maipagmamalaki nila ang kulturang mayroon sila at mas maitatatak nila sa

kanilang ispan na hindi dapat ikahiya ang kanilang kultura.

Mga guro. Sa pamamagitan ng pananaliksik na ito, magkakaroon ang

mga guro ng mga kaalamang maaari nilang ibahagi sa klase.

Mga Mag-aaral. Mahalaga ito sa parte ng mag-aaral dahil ito ay

magsisilbing batayan sa pagkalap ng impormasyon tungkol sa kultura ng mga

t’boli ng mga Sarangani upang maging sensitibo sa kulturang mayroon ang mg

t’boli.

Komunidad. Magiging kapakipakinabang ito sa komunidad dahil

malalaman nila ang mga natatanging kulturang mayroon ang t’boli partikular na

sa Sarangani at upang maging tulay ito para magkaroon ng magandang relasyon

sa bawat tribo.

Mananaliksik. Ang pag-aaral na ito ay makakatulong sa susunod

mananaliksik dahil magiging batayan niya ito sa pagbuo ng pananaliksik kaugnay

dito.

Katuturan ng Termino

Ang mga sumusunod ay ang mga panunahing katawagan na binigyang

kahulugan ayon sa kung paano ito ginamit sa pananaliksik na ito.

T’boli ng Sarangani. Ayon sa Joshua Project (2018), ang mga t’boli ay

isang pangkat etniko sa Pilipinas. Sila ay karaniwang matatagpuan sa South

Cotabato Province ngunit sa paglipas ng panahon ay matatagpuan na rin sa

 4

ibang lugar gaya ng Sarangani. Sa pag-aaral na ito, ito ay tumutukoy sa mga

t’boli na nakatira sa probinsya ng Sarangani.

Kompaylasyon. Ayon sa Merriam Webster Dictionary, ito ay ang proseso

ng pagtatagpi-tagpi ng mga datos o impormason. Sa pag-aaral na ito, ito ay

tumutukoy sa magiging awtput ng grupo matapos makalap at ipinagsama ang

mga kulturang mayroon ang t’boli ng Sarangani.

Kultura. Ayon kina Andersen at Taylor (2007), ang kultura ay tumutukoy

sa paraan ng pamumuhay ng isang grupo o lipunan na kung saan, binibigyang

katwiran ng kultura ang maganda sa hindi, ang tama sa mali at ang mabuti sa

masama. Sa kabilang banda, sa pag-aaral na ito, ang kultura ay tumutukoy sa

mga nakasanayang gawin ng mga t’boli ng Sarangani kabilang na ang kanilang

mga produkto at mga bagay na pinaniniwalaan nila at iba pa.

Materyal na Kultura. Sa pagpapakahulugan ni Demerin (2012), ito ay

tumutukoy sa mga kulturang nakikita at nahahawakan. Kaya naman sa

pananaliksik na ito, ang materyal na kultura ay tumutukoy sa mga kultura ng mga

T’boli ng Sarangani na nakikita at nahahawakan.

Di-materyal na Kultura. Ayon din kay Demerin (2012), nangangahulugan

itong mga kultura na hindi nahahawakan ngunit naoobserbahan. Sa papel na ito,

nangangahulugan itong kultura ng mga T’boli ng Sarangani na di rin

nahahawakan pero naoobserbahan tulad ng paniniwala, batas at valyu.

 5

Kabanata II

MGA KAUGNAY NA LITERATURA AT PAG-AARAL

Ilalahad sa kabanatang ito ang mga kaugnay na literatura at pag-aaral na

magiging batayan sa gagawing pananaliksik.

Kaugnay na Literatura

Ang t’boli ay kilala rin sa tawag na “tagabili”, mga sinaunang tao na

naninirahan sa timog na bahagi ng Mindanao. (Queen, 2012). Samantala, ayon

sa dating alkalde ng munisipalidad ng T'boli na si Dad Tuan, ang salitang "T'boli"

ay hango sa "Tau-bili"; "tau" na tumutukoy sa tao, at "bili", na ang ibig sabihin ay

"bunga ng ligaw na baging" (uypeqponra.blogspot.com,2008). Sa kabilang

banda, mayroon ding nagsasabing tinawag ng mga Kristiyano na "Tagabili" ang

pangkat ng mga katutubong ito sapagkat ang mga katutubo ang tagabili ng

kanilang mga kalakal. Ayon naman sa nakalagay sa website ng munisipalidad ng

T'Boli, ang pangalan ng pangkat ay hango sa "Tao belil" na ang ibig sabihin ay

"taong nakatira sa bundok".

Ayon naman kay Rodil (1992), ang mga t’boli ay matatagpuan sa dakong

timog na lawa ng Buluan. Sa paglalakbay ni Padre Jacinto Juanmarti, mula sa

tamontaka patungong Sarangani noong 1895, nabanggit niya na ang mga t’boli

ay naninirahan sa teritoryong kasunod ng sa Tiruray at dulangan. Ayon naman

kay Peplow (1991), ang mga T’boli ay isang pangkat-etniko sa Timog

Cotabato na nasa Katimugang Mindanao. Mayroong mga taong T'boli na

naninirahan sa paligid ng Lawa ng Buluan sa Lunas ng Cotabato sa Agusan del

Norte. Mayroon ding naninirahan sa mga libis ng kabundukan na nasa dalawang

 6

gilid ng Lambak ng Alah at sa pook na pandalampasigan

ng Maitum, Maasim at Kiamba. Noong unang kapanahunan, namamalagi ang

mga T'boli sa pang-itaas na bahagi ng Lambak ng Alah. Pagkaraan ng Ikalawang

Digmaang Pandaigdig, dahil sa pagkakaroon ng mga maliliit na mga pamayanan

ng ibang mga tao roon, naitulak na lumipat ang mga T'boli papunta sa mga libis

ng kabundukan.

Ang mga t’boli ay masagana sa kultura na hanggang ngayon ay

naprepreserba pa at naipamamana sa pinakabata sa kanilang henerasyon.

Ayon sa Sta. Cruz Mission (1982), ang Datu na nagsisilbing lider ng

pangkat ay tinuturuan ang pinakamatandang anak ng kanilang kultura, sayaw,

mga awit, at mga instrumento.

Mayaman ang kultura ng mga T'boli, at marami silang tinutugtog na

instrumentong pangmusika. May instrumentong perkusyon sila kagaya ng

tnonggong o tambol na yari sa balat ng hayop, agong, at klintang. Kabilang sa

instrumento nilang hinihipan ay ang sloli o plawta na yari sa kawayan, kubing,

at few o maliit na tambuli. Mayroon din silang instrumentong de-kuwerdas tulad

ng sludoy athagalong. Ang mga T'boli ay may maraming awitin at sayaw para sa

iba't ibang okasyon.

Kilala ang mga Tboli bilang mga dreamweaver, mga tagalikha ng t'nalak,

isang sagradong tela na gawa sa abaka na may mga kumplikadong pula at itim

na mga pattern na inspirasyon ng mga pangarap ng tagalikha.

 7

Ayon sa Kinaadman (2008), ang mga T'boli ay mga kainginero na

nagtatanim ng bigas, kamoteng kahoy at ube. Pinuputol nila ang malalaking

puno sa kagubatan at sinusunog ang mga maliliit na puno at mga damo,

pagkatapos ay tinatamnan ang lupa ng kung ilang taon na walang ginagamit na

pataba. Nangangaso din sila at nangingisda para sa karagdagang pagkain. Kaya

ang meso o kanin ang pangunahing pagkain ng mga t’boli. Kumakain din sila ng

mga ubi (camote), ubi kuyo (cassava) at k’sila (mais). Sila ay naghahanda ng

mga karne kapag may roon silang selebrasyon o nagsasagawa ng ritwal.

(Talavera, 2013)

Ayon naman sa Santa Cruz Mission (1982), ang mga babaeng t’boli ay

nagsusuot ng damit depende sa okasyon o pang araw-araw na gawain. Sinusuot

nila ang k’gal taha suong kapag nagtatrabho sila sa bukid at k’gal bengkus sa

ordinary na araw. Samantalang ayon naman sa Blogspot.com, ang mga T'boli ay

may iba't ibang kasuotan para sa iba't ibang okasyon. Sinusuot nila ang mga

simpleng anyo ng kanilang katutubong damit kapag ordinaryong araw, at

magagarang damit kapag may natatangingokasyon. Damit pambabae ang

kadalasang isinusuot ng mga babaeng T'boli kapag nagtatrabaho sa bukid ay

ang mga Kgal taha suong Luwek at Slaong kinibang

Dagdag pa rito, ang mga t’boli rin ay naglalagay ng tattoo sa kanilang

katawan na sumisimbolo ng kanilang ilaw para gabayan sila sa kanilang

paglalakbay sa kabilang buhay. Sila rin ay may iba’t ibang instrumento na

kanilang ginagamit tuwing may kasalan, selebrasyon at mga ritwal. Kabilang na

rito ang agong at klintang. (Santa Cruz Mission, 1982) Ayon naman sa paningin
 8

ng mga T'boli, ang mapuputing ngipin ay pangit at nararapat lamang sa mga

hayop, kung kaya isinasagawa nila ang tamblang, o ang pagkikil ng ngipin upang

maging pantay ang mga ito, pagkatapos ay ang pagpapaitim ng ngipin gamit ang

dagta ng balat ng punong kahoy tulad ng silob o olit. Ang iba sa kanila ay ginaya

ang gawain ng mga kabilang sa pangkat ng Muslim, na ang mga kilalang tao,

tulad ng datu at kanyang mga asawa, ay naglalagay ng ginto sa ngipin bilang

pagpapahiwatig na sila ay mayaman. Nagpapatatu din ang mga T'boli, hindi

lamang bilang pagpapaganda sa sarili kundi dahil sa paniniwalang kapag sila ay

namatay, magliliwanag ang kanilang mga tatu at iilawan ang kanilang daan

patungo sa kabilang mundo. Nagpapatatu ang mga lalaking T'boli sa kanilang

mga braso, balikat at dibdib ng mga disenyong bakong (hayop), hakang (tao),

blata (halamang pako) o ligo bed (sigsag). Nagpapatatu din ng ganoong disenyo

sa kanilang mga binti, braso at dibdib ang mga babaeng T'boli. Ang isa pa sa

kanilang mga paraan ng pagpapalamuti sa katawan ay ang paglikha ng pilat sa

pamamagitan ng paglapat ng nagbabagang uling sa balat. Para sa mga T'boli,

ang lalaking mas maraming pilat ay mas matapang.

(http://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=T).

Ang kanilang pangkat din ay gumaganap ng iba’t ibang sayaw tuwing

kasalan at mga ritwal para purihin ang kanilang D’wata at iba pang mga espirito.

Maliban dito, sila ay may napakalawak na selebrasyon gaya ng Lemlunay

Festival na ang ibig sabihin ay “paraiso” na ipinagdirriwang tuwing ikatlong lingo

ng Setyembre sa Lake Sebu (Yolk, 2012).

 9

Sa kabilang banda, ang mga T’boli ay naniniwala na ang pagkamatay ay

maaaring maiwasan. Kapag aalis ang kaluluwa pagtulog ay kailangan lamang

bumalik sa tamang panahon kapag gigising na. Ayon naman kay Casal (1978),

sa kanyang aklat na T’boli Art In It’s Socio-cultural Context, ang patay na bata ay

binabalot ng kumo o kumot at itatalI ito pagkatapos inilalagay sa sanga ng

malaking kahoy. Tanging mga maliliit na batang patay lamang ang ginaganito.

Hindi iiyak ang mga T’boli sa pamilya ng namatayan ng ilang oras sa

pagkamatay nito dahil naniniwala silang ang kaluluwa ng isang katawan ay

naliligaw lamang at maaaring makabalik sa katawan. Hihintayin nila ang taga

gawa ng kabaong o tau mo lungon. Kapag dumating na ang tau mo lungon,

hahawakan nito ang kamay at paa ng patay at pakikiramdaman at kung

nakumbinsi na wala na nga itong buhay ay doon pa lamang ilalabas ng mga

T’boli ang kanilang sakit sa loob at iiyak ng may lubos. Ayon sa artikulo ni Faye

Velasco na T’boli, hindi dapat kaiyakan ang mga namatay (Tau mo longon) dahil

kinakatakot ang muling pagkabuhay nito. Umuuwi ng sabay at nakapila sa isang

linya at dumadaan sa isang rota pagkatapos maglamay. Tumatawid sa espada

na nakakrus ang mga bisita at ang bahay ng namatay ay sinusunog o nililinisan

pagkatapos ng ritwal ng pagkamatay.

Kaugnay na Pag-aaral

Ayon sa pananaliksik nina Velasco, Lee at Alcantara (2008), napag-

alaman nila na mula sa kamusmusan ng mga t’boli natutu na ang mga babae at

lalake na pagandahin ang kanilang sarili. Kabilang sa mga palamuti ng mga

babaeng t’boli sa kanilang mga sarili ay ang “panyeta” na may apt na uri: suwat
 10

blakang, suwat tembuku at suwat imimot at suwat hanafak. May ginagamit din na

hikaw ang mga t’boli na limang uri: kawat, bketot, nomong, bkoku, kowol o

beklaw.

Napag-aralan din ang paraan ng pag-aasawa ng mga t’boli. Binibihisan

ang babaeng ikakasal sa sariling bahay nito at malayo sa lalaki. Sila’y tatabunan

sa mukha at sa ikatlong beses na pagtunog ng ugong, ito ay sumisimbolo na

may ikakasal sa lugar. Sila ay dinadala sa mga sa isang kubo bilang simbahan

ng katutubo at doon sila isinasama na may nakalagay na kulambo sa kanilang

ulo para simbolo ng kanolang pag-iisang dibdib.

Samantala, sa parte ng mga mananaliksik, makakatulong ang kaugnay na

literature at pag-aaral na ito para maging batayan ng mga nakalap na

impormasyon sa mga impormante.

Konseptwal na Balangkas

Ang t’boli ay mayaman sa kanilang natatanging kultura na hindi alam ng

karamihan. Dahil dito, naisip ng mga mananaliksik na mangalap ng mga

impormasyon tungkol sa mga materyal at di-materyal na kultura ng mga t’boli

partikular sa probinsya ng Sarangani upang mailahad ang ilang kulturang

mayroon sila.

Sa pag-aaral na ito, ang mananaliksik ay gumawa ng kompaylasyon ng

mga materyal at di- materyal na kultura ng nasabing tribo. Makikita sa pigyur 1

ang konseptwal na balangkas ng pag-aaral na ito. Sa input makikita ang Kultura

ng mga T’boli ng Sarangani kalakip nito ang mga kulturang materyal at di-

materyal at ang kanilang konsepto ng kapayapaan. Sa process naman ay

 11

nakapaloob ang pagbuo ng kompaylasyon sa pamamagitan ng pagkalap ng mga

impormasyon sa silid aklatan, personal na panayam at sa tulong ng internet.

Kalakip din nito ang pagpapabalido ng mga nakalap na impormasyon na

nakabasi sa nilalaman, pagkagamitan, kaangkupan at kahusayang teknikal. Ang

output ay ang pagdebelop ng pinal na kopya ng kompaylasyon na binubuo ng

una hanggang ika-limang kabanata tungkol sa mga materyal at di-materyal na

kultura ng mga t’boli.

 12

INPUT PROCESS OUTPUT

MGA KULTURA NG PAGBUO NG PAGBUO NG

MGA T’BOLI NG KOMPAYLASYON PINAL NA
SARANGANI KOPYA NG
KOMPAYLASON

 Pangangalap
 Kulturang ng  Kabanata 1
Impormasyon
Materyal  Kabanata 2
 Sa silid
 Kulturang di-  Kabanata 3
aklatan
materyal  Kabanata 4
 Sa internet
 Konsepto ng  Kabanata 5
 Personal na
Kapayapaan
panayam

 Balidasyon ng
Kompaylason

 Nilalaman

 Pagkagamitan

 Kaangkupan

 Kahusaysng

Teknikal

Pigyur 1. Konseptwal na Balangkas

 13

Kabanata III

METODOLOHIYA

Ang kabanatang ito ay naglalaman ng disenyo ng pag-aaral, lokal ng pag-

aaral, impormante, respondente, instrumentong ginamit, istadistikal na

kasangkapan at pangkalahatang pamamaraan.

Disenyo ng Pag-aaral

Ang disenyong ginamit sa pag-aaral na ito ay Research and development.

Na kung saan nakapaloob ang kwalitatibo at kwantitatibong pamamaraan.

Naging kwalitatibo ito dahil inilarawan ng mga mananaliksik ang mga datos na

nakalap at kwantatibo ito sa paraang mayroong balidaytor na sumuri sa

katumpakan ng awtput. Ginamitan din ito ng pagdulog na indihenus sapagkat

ininterbyew ng mga mananaliksik ang ilan sa mga t’boli ng Sarangani para

makakalap ng impormasyon na kakailanganin sa papel na ito.

Lokal ng Pag-aaral

Ang pag-aaral na ito ay ginanap sa probinsya ng Sarangani partikular na

sa munisipyo ng Maitum (Sitio Melbob Brgy. Wali) at Kiamba.

Impormante

Ang impormante ng naturang pananaliksik ay sina:

Francisco Mulok Wali - Tinuturing na datu ng Sitio Melbob Brgy. Wali,

Maitum, Sarangani. Ipinaganak noong Hunyo 6, 1943 at Pitumpu’t limang (75 )

taong gulang sa kasalukuyan.

Lany Boone Wali – anak ni Datu Francisco Mulok Wali. Ipinanganak

noong Agusto 4, 1977 at apatnapung (40) taong gulang sa kasalukayan.

 14

Janette Wali Cruz – isa rin sa mga anak ni Datu Francisco Mulok Wali.

Ipinanganak noong Abril 4, 1975 at apatnapu’t dalawang (42) taong gulang sa

kasalukayan at naninirahan din sa Sitio Melbob Brgy. Wali, Maitum, Sarangani.

Respondente

Dolores Loco Agor – Siya ay ipinanganank noong Setyembre 15, 1964

at limampu’t apat (54) na taong gulang sa kasalukayan at nakaitra sa Kiamba

Sarangani Province. Miyembro ng Provincial IPMR (Indigenous People

Mandatory Representative) at miyembro din ng Mindanao Women Leaders sa

Arise Mindanao at isa siyang sekretarya ng Federation Of Rural Improvement

Club (Kiamba Chapter).

Instrumentong Ginamit

Gumamit ang mananaliksik ng talatanungan para sa balidasyon ng

kompaylasyon na halaw sa pag-aaral ni Batoon (2014) na nakabatay sa:

a. Nilalaman

b. Pagkagamitan (usability)

c. Kaangkupan

d. Kahusayang Teknikal

Istadistikal na Kasangkapan

Gumamit ang mananaliksik ng weighted mean:

∑x
Weighted mean = n

Na kung saan:

∑ 𝑥 = ang kabuuang puntos sa bawat aytem

 15

n = ang bilang ng aytem

Sa pagsagot ng ikatatlo na suliranin, ang rubric na 5-point rating scale na

halaw sa pag-aaral ni Falsario (2015) ang ginamit sa pag-ebalweyt at pagbalido

ng kompaylasyon ng mga kultura ng t’boli ng Sarangani na makikita sa ibaba:

Numeral Verbal na Diskripsyon Interpretasyon

Points
- Mataas na mataas ang
pagkagamitan Makikita sa indicator na ang IM ay
5 - Mataas na mataas ang may mataas na mataas na digri.
kaangkupan
- Mataas na mataas ang
kasapatan
- Mataas ang
pagkagamitan Makikita sa indicator na ang IM ay
4 - Mataas ang kaangkupan may mataas na digri.
- Mataas ang kasapatan

- Katamtaman ang
pagkagamitan Makikita sa indicator na ang IM ay
3 - Katamtaman ang may katamtaman na digri.
kaangkupan
- Katamtaman ang
kasapatan
- Mababa ang
pagkagamitan Makikita sa indicator na ang IM ay
2 - Mababa ang may mababa na digri.
kaangkupan
- Mababa ang kasapatan
- Mababang mababa ang
pagkagamitan Makikita sa indicator na ang IM ay
1 - Mababang mababa ang may mababa na digri.
kaangkupan
- Mababang mababa ang
kasapatan
 16

Pangkalahatang Pamamaraan

Matapos makapagdesisyun sa kung anong tribu ang pag-aaralan, ang

mga mananaliksik ay nagplano sa mga kakailanganing gagawin tulad ng

paghahanap ng mga datos sa silid aklatan at paghahanap ng maaring

kakapanayamin na may sapat na kaalaman tungkol sa kultura ng mga t’boli ng

Sarangani.

Ang ikalawang bahagi ay ang pag kompayl at pagbubuod ng mga nakalap

na impormasyon galing sa silid aklatan at internet. Matapos nito, tumungo ang

mga mananaliksik sa lugar ng kanilang impormante upang personal na kumuha

ng impormasyon. Pagkatapos nito’y inayos ng mananaliksik ang impormasyong

nakalap batay sa ibinigay na pormat upang maging ganap itong kompaylasyon.

Ang kompaylasyon ay ipinabalido sa respondenteng may malalim na

kaalaman sa mga kultura ng mga t’boli. Ang respondente ay magbibigay ng

ebalwasyon sa kompaylasyon sa isang talatanungan na nakabatay sa nilalaman,

pagkagamitan, kaangkupan at kahusayang teknikal.

Ang mananaliksik ay personal na pumunta sa mag-eebalweyt para sa

paghingi ng pahintulot at pagpapasagot ng talatanungan. Ang pangungulekta ng

talatanungan ay ginawa matapos itong masagutan ng ebalwaytor.

 17

Kabanata IV

PAGLALAHAD, PAGSUSURI AT PAGPAPAKAHULUGAN NG MGA DATOS

Sa kabanatang ito ipinapakita ang pagsusuri at pag-iinterpret ng mga

datos na nakuha batay sa nakalap na impormasyon.

Mga Materyal na Kultura ng mga t’boli ng Sarangani

Base sa pagpapakahulugan ng materyal na kultura, ito ay tumutukoy sa

mga kulturang nakikita at nahahawakan.

Ayon kay Datu Francisco Mulok Wali kasama ng mga anak nitong sina

Lany Boone Wali at Janette Wali Cruz, ang t’nalak ang tawag sa telang hinahabi

ng mga katutubong t’boli. Isa ito sa pinaka sikat na produktong galing sa kanila.

Sinasabing ang paggawa ng disenyo ng telang ito ay mula sa mga

napapanaginipan ng mga humahabi nito. Masasabing may mga instrumentong

nagkakaiba-iba ang termino nila kumpara sa t’boli ng Lake Sebu. Isa na dito ay

ang feglong (termino sa kanila sa Maitum) o kilala bilang hegalong sa Lake

Sebu. Kabilang din dito ang sludoy, kubing, t'nonggong, at agong na kung

saan ang mga datu kadalasan ay mayroon nito. Bawat tunog ay may katumbas

na kahulugan tulad ng may masamang mangyayari o may kaguluhan.

Sa kabilang banda, hindi naman naiiba ang kanilang mga pananamit. Sa

mga lalaking katutubo, mayroon silang tinatawag na kgal saro, ito’y isang dyaket

na gawa sa abaka. Ito ay may mahahabang manggas at hapit sa katawan.

Kalakip din nito ang sawal taho, pantalon na hanggang tuhod o hanggang

bukong-bukong ang haba, at ang bahaging nasa baywang ay abot hanggang

balikat ng nagsusuot. Tinatalian ito ng sinturong abaka sa baywang, pagkatapos

 18

ay hinahayaan ang bahaging nasa itaas na lumaylay na parang palda na

nakatabon sa balakang. Olew naman ang tawag sa turban o putong sa ulo.

Sa mga babaeng katutubo, mayroon silang tinatawag na kgal bengkas,

blusang mahaba ang manggas. Ito ay kadalasang may palamuting kulay pula na

naka-ekis sa likod at nakapalibot sa manggas. Kasama din sa kanilang

tradisyunal na kasuotan ang kgal nisif, blusang may mas magarang palamuti.

Ito ay kadalasang may burda na disenyong tao o hayop, o di kaya'y disenyong

heometriko o sigsag na kulay pula, puti o dilaw. Ang kanilang palda naman ay

tinatawag na fan de, ito ay kulay pula o itim. Inilalagay din sa kanilang buhok o

sa itaas ng nakatali na buhok ang sudong (suklay na may disenyo). Habang sa

taenga naman inilalagay ang kubol o hikaw na sa sinaunang panahon ay kahoy

pa lamang ito na may kaunting disenyo ngunit habang tumatagal natuto rin silang

mapaunlad ng disenyo at ginagamit na rin nila ito. Mayroon rin silang kuwintas

na gawa sa beads.

Ang mga tattoo ng mga babae ay kadalasang makikita sa tuhod pababa

dahil pinaniniwalaang magbibigay ito ng liwanag kapag sila ay patay na para

makita nila ang daan kung saan sila patutungo. Ang mga lalake naman kapag

may tattoo sa braso papuntang dibdib ay kinikilalang mandirigma. Samantala,

kapag sa gitna ng noo naman may tattoo ang isang lalake, ibig sabihin ay

nagkasala ito. Subalit, kapag ang disenyo ay butiki nangangahulugang marami

na siyang pinatay.

Ang tradisyunal na ginagamit ng mga T'boli sa paglalakbay ay kabayo.

Mababatid na mayroon na ang isang Datu kapag malayo pa lamang ay may

 19

maririnig na tunog na tinatawag na toloyong na isinasabit sa leeg ng kabayo

bilang kuwintas nito.

Bukod pa rito, naiiba rin ang termino nila sa kanilang sandata gaya ng

bohow o mas kilala sa Lake Sebu na hanak. Kabilang din sa kanilang mga

sandata ang buyus o sibat at sudeng.

Mga Di-Materyal na Kultura ng mga t’boli ng Sarangani

Ang mga di-materyal na kultura ay tumutukoy sa mga kultura na hindi

nahahawakan ngunit naoobserbahan. Kabilang dito ang mga paniniwala, batas

at valyu ng mga t’boli ng Sarangani. Pinaniniwalaan ng mga impormate na ang

mga paniniwala ng mga T'boli ay totoong naranasan ng mga ninuno nila kaya

pinaniniwalaan nila ito. Kabilang na rito ay kapag may bumahing na tao at may

lalabas ng bahay o may pupuntahan hindi na dapat tinutuloy ang pupuntahan

dahil may masamang mangyayari. Kapag may narinig naman na huni ng

Lemuhon (ibon) hindi dapat pumunta sa lugar na iyon baka mayroong ahas o

may banta. Bukod pa rito, kapag ang huni ng ibon ay nasa patay na kahoy o

puno, ibig sabihin nasa delikado ang lugar na pupuntahan mo at mapipiligro ka

kaya kailangang huminto muna o ipagpaliban muna ng tatlong araw bago

pupunta sa lugar na pupuntahan. Dahil kapag pipilitin ang lugar na iyong

pupuntahan ay may mamamatay. Kapag aalis ka naman sa isang bahay o lugar,

kumuha ng dahon o buyo at ilagay sa taas ng taenga at ipitin hayaan lamang

itong mahulog ng kusa kahit saan paraan ito upang mapalayo ka sa sakit o hindi

mahawa kapag may karamdan ang taong iyong pinuntahan o para hindi siya

mahawaan kung ikaw ay may sakit. At kung tatawid sa sapa o ilog at baguhan ka
 20

sa lugar na iyon kailangang kumuha ng maliit na bato at ipahid sa noo pababa sa

gilid ng mukha bilang respeto sa diwata ng tubig at para walang mangyaring

masama sayo dahil gagabayan ks ng diwata. Kapag may kidlat kumuha ng bunot

ng niyog at lagyan ng abo at ihagis sa labas o sa bakuran para hindi tamaan ng

kidlat. Kapag namatay ang isang bata, binabalutan nila ito ng kumu (blanket) o

igam (mat) at ilalagay ang katawan nito sa puno. Kapag namatay naman ang

isang matanda ay ilalagay ito sa isang kabaong (coffin) na mukhang owong

(boat) at pipinturahan ng mga imaheng pinapakita ang buhay ng yumaon. Kapag

lumindol pagkatapos ng burol, ibig sabihin ay magiging busao (evil spirit ang

namatay).

May sariling mga batas naman ang mga t’boli na ginagawa o pinag-

uusapan muna ng mga matatanda bago aprubahan at ito na nga ang customary

laws and practices. Ang mga T'boli noon ay walang presohan pero may mga

parusang nakalaan sa mga nagkakasala tulad ng pagbabayad ng pera. Ang

bawat kasalanan ay binibilang at tinitingnan kung anong parusa ang ipapataw

kung makatarungan ba ang iyong ginagawa. Kung ang asawa ng iba ay inagaw

ng isa kailangan niyang ibalik ang binigay na dowry at kung hindi siya

makabayad ang Datu ang babayad para sa kanya ngunit bilang kapalit, sa Datu

siya titira at magsilbi depende sa kung ilang panahon ang napagkasunduan.

Kapag hindi mo inako ang iyong kasalanan ilalagay sa kumukulong tubig

ang iyong kamay. Kapag hindi ka nakaramdam ng sakit o hindi ka natamaan ng

pisik ng kumukulong tubig ibig sabihin wala kang kasalanan. Ngunit kapag

malayo pa lamang ay nakakaramdam kana ng init o nasasaktan nagpapatunay

 21

ito na may sala ka. At kapag pumatay ka ng taong walang kasalanan, ipapadakip

ka sa Datu at ibibigay ka sa pamilya ng biktima at sila na ang bahala kung anong

gagawin sa iyo.

Sa kabilang banda, kapag dadaan ka sa harap ng matatanda, kailangang

magbigay galang at yumuko. At kung tatawa ang mga babae dapat takpan ang

bibig. Ang mga kapwa Datu ay nagkakamayan o nagyayayakapan kapag

magkita ngunit kapag makasalamuha ng ordinaryong tao ang Datu, kailangan

niyang yumuko dito. Yumayakap lamang kapag malapit sila sa isa't isa.

Antas ng Kabisaan ng Nabuong Kompaylasyon ayon sa:

a. Nilalaman

b. Pagkagamitan (usability)

c. Kaangkupan

d. Kahusayang Teknikal

Makikita sa table 1 sa ibaba ang antas ng kabisaan ng nabuong

kompaylasyon. Inilantad ng datos na sa bahagi ng nilalaman, ang kabuuang

puntos ay lima (5) at nangangahulugan itong ang nilalaman ay may mataas na

mataas na digri. Sa kabilang banda, sa bahagi naman ng pagkagamitan,

inilantad ng datos na ang kabuuang puntos ay apat at kalahati (4.5) na

nangangahulugang nasa pagitan ito ng mataas na mataas at mataas na

pagkagamitan. Dagdag pa rito, sa bahagi naman ng kaangkupan, makikita na

ang kabuuang puntos ay lima (5) at nangangahulugan ding nasa mataas na

mataas ang kaangkupan pati na din sa bahagi ng kahusayang teknikal.

 22

Table 1

Antas ng Kabisaan ng Nabuong Kompaylasyon

A. Bisa ng Nilalaman (Content Validity) 1 2 3 4 5 Mean

1. Ang mga nilalaman ng kompaylasyong ito
ay batay sa silabus sa Filipino 101- wika ̷ 5
at Kultura sa mapayapang Lipunan na
itinakda ng CHED.
2. Isinakatuparan ng nilalaman ang mga ̷ 5
aspeto ng komunikatibong pagtuturo.
3. Angkop ang nilalaman ng kompaylasyon
sa mga tiyak na pangangailangan at
layunin ng mga guro sa pagtuturo ng ̷ 5
Wika at Kultura partikular na sa mga
materyal at di materyal na kultura ng mga
pangkat etniko.
Bisa ng Nilalaman (Content
Validity)
Weighted Mean: 5
B. Pagkagamitan (Usability) 1 2 3 4 5 Mean
1. Kakayahan (Efficiency)
Magamit nang episyente sa panahon at ̷ 5
pagod ng mga estudyante ang disenyo
ng kompaylasyon
2. Pagkaepektibo
a. Ang kompaylasyon ay mabisang
pantulong sa kahirapan ng ̷ 5
estudyante sa pag-unawa ng mga
kultura ng mga etnikong grupo.
b. Natutukoy ng kompaylasyon ang mga
tiyak na kahirapan ng mga guro sa ̷ 5
pagturo ng mga kultura ng etnikong
grupo.
c. Malinaw at tiyak ang layunin ng ̷ 5
kompaylasyon.
3. Pagsasakatuparan (Achievablity)

a. Ang panunuran (sequence) ng mga ̷ 5

kasanayan ay debelopmental.
b. Ang mga gawain ay ̷ 4
maisasakatuparan.
c. Ang mga gawain ay praktikal ̷ 4

d. Makatwiran at abot kaya ang mga

kagamitan sa pagsasagawa ng ̷ 5
kompaylasyon.
Pagkagamitan (Usability)
Weighted Mean: 4.5
 23

C. Kaangkupan (Relevance) 1 2 3 4 5 Mean

1. Ang mga kulturang nakapaloob sa
kompaylasyon ay may kaugnayan sa
pangangailangan at layunin ng guro sa ̷ 5
pagtuturo ng Wika at Kultura sa
Mapayapang lipunan.
2. Napapanahon ang nilalaman. ̷ 5

3. Nabibigyan ng pagkakataon ang mga

estudyante na magamit ang Wiakng ̷ 5
Filipino.
Kaangkupan (Relevance)
Weighted Mean: 5
D. Kahusayang Teknikal (Technical 1 2 3 4 5 Mean
Quality)
1. Madaling gamitin ang kompaylason ̷ 5
tungkol sa kultura ng mga t’boli.
2. Nakokontrol ng mag-aaral ang bilis ng
pagkatuto sa bawat yugto ng ̷ 5
kompaylasyon.
3. Mahusay na mahusay ang pagkakalahad ̷ 5
ng mga graphics at animation.
4. Makabago ang ayos at disenyo ̷ 5

5. Masaklaw o komprehensibo ang ̷ 5

kompaylasyon.
6. Matipid sa oras at mabilisang proseso ng ̷ 5
bawat yugto.
7. Nagagamit ang kompaylasyon na walang ̷ 5
tulong mula sa mga eksperto.
8. Mabisa. Maayos at kaaya-ayang ̷ 5
panoorin ang mga animation.
Kahusayang Teknikal
(Technical Quality)
Weighted Mean: 5
 24

Konsepto ng Kapayapaan sa mga Kulturang Nakalap

Base sa mga kulturang nakalap masasabi na ang konsepto ng mga t’boli

ng Sarangani ukol sa kapayapaan ay kapag ang lahat ay nagkakaisa at

isinasagawa parin ang kulturang mayroon sila. Kapag may pagkalinga at bawat

bagay sa mundo ay binibigyang halaga dahil binabantayan ito ng mga

pinananiniwalaang mga diwata upang mapanatili ang kapayapaan sa kanilang

lugar at maiwasan ang kahit na anumang kagulahan na maaring magdulot ng

kaguluhan o kapahamakan sa kanilang lugar.

Bukod pa rito, ang konsepto rin nila ng kapayapaan ay tumutukoy din sa

respeto na ipinapabatid ng lahat sa bawat kalahi nito mapabata man o

mapamatanda. Dagdag pa rito, namamayani ang kapyapaan sa kanila kapag

ang bawat isa ay nagbabahagian ng mga biyayang kanilang natatanggap.

Ginagawa rin ng mga tao sa tribong ito ang kanilang lahat na makakaya

upang maayos na makipagsapalaran sa labas ng kanilang lugar at upang

makagawa ng mga bagay na maaaring makatulong sa kanila at sa iba pa nilang

kalahi sa pangaraw-araw na mga gawain.

Ginagampanan ng tribong ito ang nasimulang kapayapaan sa kanilang

lugar at kanilang pinagsusumikapang hindi ito magbago sapagkat sila ay iisa at

ang kapwa nila ang kanilang tanging maaasahan at masasandalan sa kahit na

anumang pangyayari.

Sa kabuuan, may kapayapaan kapag ang lahat ay nagkakaunawaan.

 25

Kabanata V

KONKLUSYON AT REKOMENDASYON

Ang kabanatang ito ay naglalaman ng buod, konklusiyon at

rekomendasyon tungkol sa materyal at di-materyal na kultura ng mga T’boli ng

Sarangani.

Buod

Natuklasan ng mga mananaliksik na napakayaman nga ng kulturang

T’boli lalo na sa kanilang materyal na kultura. Batay nga sa nakalap ng mga

mananaliksik may iba’t ibang instrumento ang T’boli na ginagamit nila sa iba’t

ibang okasyon. Ang kanilang paghahabi rin ay inuugnay nila sa kanilang

panaginip kaya naman masasabing ito ay natatangi at naiiba. Natuklasan din ng

mg mananaliksik na may iilang kultura na naiiba ang katawagan nila kung

ikukumpara sa T’boli Lake Sebu. Kakaiba rin ang kanilang paniniwala lalong lalo

na sa aspeto ng paglilibing. Totoo ngang ang mga t’boli ay nagtataglay ng mga

kulturang naipreserba nila simula pa nang ipamana ito ng kanilang mga ninuno

sa kanila hanggang sa ngayong mga panahon. Sila’y nanatiling matatag sa

pagpapaunlad ng kanilang kultura at ginagawa ang mga bagay na nakakabuti

upang mapalago pa ang kanilang kultura at maipagmalaki sa lahat ang kanilang

lahi.

Konklusyon

Masasabi ng mga mananaliksik na tunay ngang naiiba ang kultura ng mga

t’boli at ang ilan sa mga katawagan ay nag-iiba depende sa lugar. Kaya naman

napakahalaga na respetuhin at maging sensitibo ang lahat.

 26

Rekomendasyon

Iminumungkahi ng mga mananaliksik ang mga sumusunod:

 Pagggawa ng mga hakbang upang mas mapalago ang kukturang T’boli sa

buong Mindanao.

 Pagsagawa ng mga pananaliksik upang mapalalim ang pag-unawa sa

kulturang T’boli.

 Pagpalaganap ng impormasyon tungkol sa yaman ng kulturang T’boli sa

komunidad upang mas mabigyan sila ng halaga at pag-unawa.

 27

Bibliyograpiya

Andersen at Taylor, (2007). Katuturan ng Kultura. Makikita sa

https://depedkto12.blogspot.com/2018/03/katuturan-ng-kultura.html.

[Accessed, December 12, 2018]

Casal, (1978). T'boli Arts In It's Socio-Cultural Context, Ayala Museum. January

1, 1978

Demerin, R. (2012). Uri ng Kultura. Makikita sa

http://ramildemerin.blogspot.com/2012/05/uri-ng-kultura.html. [Accessed,

December 12, 2018]

Falsario, M.V (2015). Computer Facilitated Module sap GTUTURO ng Filipino 1

sa kolehiyo. General Santos City: Holy Trinity College, Graduate Studies.

Peplow, E. (1991). "T'boli," THE PHILIPPINES Tropical Paradise, Passport

Books, 1991, pp. 46 at 70. Makikita sa

https://tl.wikipedia.org/wiki/T%27boli. [Accessed, December 12,

2018]

Queen, (2012). Retrieved from: litera1no.4tripod.com (Google.com)

http://aineelization.blogspot.com/2012/10/literature-of-tboli-tribe.html?m=1

Rodil, R. (1992). Kasaysayan ng mga Pamayanan ng Mindanao at Arkipelago

1596-1898 p.62.

Sta. Cruz Mission, (1982). The T’boli Culture. https://aboutphilippines.org/doc-

pdf-ppt-etc/Anthro_1-_Talavera_Tboli_Culture1.pdf. [Accessed, December

12, 2018]
 28

Talavera, (2013). The t’boli: Songs, Stories and Societies. Makikita sa:

https://aboutphilippines.org/doc-pdf-ppt-etc/Anthro_1-

_Talavera_Tboli_Culture1.pdf. [Accessed, December 12, 2018]

Yolk, (2012). The Best Philippine Festivals: Lemlunay (T’boli tribal festival) e.g.

Yolk.Retrieved May 21, 2013 from http://www.best-philippine-festivals-

lemlunay-tboli-tribal-festival.html. [Accessed, December 12, 2018]

Websites:

https://insights.looloo.com/lake-sebu/tboli-woman-from-south-cotabato/

http://images.philippineslisted.com/nlarge/hegalong_faglong_3968322.jpg

https://www.europeana.eu/portal/en/record/09102/_spk_obj_257404.html

http://www.primitiveways.com/Kubing.html

https://i.pinimg.com/736x/90/53/11/905311636d9b33c5e8aad34fdc270cfa.

jpg.

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Agung_08.jpg

https://www.emaze.com/@AFQWLLQ

http://tl.swewe.net/upimage/58/a7/58a7efcd09d4f96ebb4b4da7379be73a.j

pg

https://cdn.shopify.com/s/files/1/2622/5810/products/87497883_480x480.j

pg?v=1512945422

https://i.pinimg.com/originals/80/00/cd/8000cdef45a89dc722260f3f566b46

64.jpg

https://joshuaproject.net/people_groups/15470/RP

https://www.merriam-webster.com/dictionary/compilation
 29

http://uypeqponra.blogspot.com/2008/07/indigenous-people-of-

philippines.html

http://fil.wikipilipinas.org/index.php?title=T
 30

Dokyumentasyon

Pagbibindisyon ng Datu bago isagawa ang naturang panayam

Mga Katutubong T’boli sa Kiamba, Sarangani Province

 31

Papapabalido ng Kompaylasyon
32
 33

MINDANAO STATE UNIVERSITY

General Santos City

Kwestyuner Para sa Akseptability ng Kompaylasyon Ayon sa Panel ng

Ekspert

E. Bisa ng Nilalaman (Content Validity) 1 2 3 4 5 Mean

4. Ang mga nilalaman ng kompaylasyong ito
ay batay sa silabus sa Filipino 101- wika
at Kultura sa mapayapang Lipunan na
itinakda ng CHED.
5. Isinakatuparan ng nilalaman ang mga
aspeto ng komunikatibong pagtuturo.
6. Angkop ang nilalaman ng kompaylasyon
sa mga tiyak na pangangailangan at
layunin ng mga guro sa pagtuturo ng
Wika at Kultura partikular na sa mga
materyal at di materyal na kultura ng mga
pangkat etniko.
Bisa ng Nilalaman (Content
Validity)
Weighted Mean:
F. Pagkagamitan (Usability) 1 2 3 4 5 Mean
4. Kakayahan (Efficiency)
Magamit nang episyente sa panahon at
pagod ng mga estudyante ang disenyo
ng kompaylasyon
5. Pagkaepektibo
d. Ang kompaylasyon ay mabisang
pantulong sa kahirapan ng
estudyante sa pag-unawa ng mga
kultura ng mga etnikong grupo.
e. Natutukoy ng kompaylasyon ang mga
tiyak na kahirapan ng mga guro sa
pagturo ng mga kultura ng etnikong
grupo.
f. Malinaw at tiyak ang layunin ng
kompaylasyon.
6. Pagsasakatuparan (Achievablity)
e. Ang panunuran (sequence) ng mga
kasanayan ay debelopmental.
f. Ang mga gawain ay
maisasakatuparan.
g. Ang mga gawain ay praktikal
h. Makatwiran at abot kaya ang mga
kagamitan sa pagsasagawa ng
kompaylasyon.
Pagkagamitan (Usability)
Weighted Mean:
 34

G. Kaangkupan (Relevance) 1 2 3 4 5 Mean

4. Ang mga kulturang nakapaloob sa
kompaylasyon ay may kaugnayan sa
pangangailangan at layunin ng guro sa
pagtuturo ng Wika at Kultura sa
Mapayapang lipunan.
5. Napapanahon ang nilalaman.
6. Nabibigyan ng pagkakataon ang mga
estudyante na magamit ang Wiakng
Filipino.
Kaangkupan (Relevance)
Weighted Mean:
H. Kahusayang Teknikal (Technical 1 2 3 4 5 Mean
Quality)
9. Madaling gamitin ang kompaylason
tungkol sa kultura ng mga t’boli.
10. Nakokontrol ng mag-aaral ang bilis ng
pagkatuto sa bawat yugto ng
kompaylasyon.
11. Mahusay na mahusay ang pagkakalahad
ng mga graphics at animation.
12. Makabago ang ayos at disenyo
13. Masaklaw o komprehensibo ang
kompaylasyon.
14. Matipid sa oras at mabilisang proseso ng
bawat yugto.
15. Nagagamit ang kompaylasyon na walang
tulong mula sa mga eksperto.
16. Mabisa. Maayos at kaaya-ayang
panoorin ang mga animation.
Kahusayang Teknikal
(Technical Quality)
Weighted Mean:
 35

BIONOTE

NAME: DUBAL, RHEA MAE C.

ADDRESS: MAITUM, SARANGANI
BIRTHDAY: SEPTEMBER 20, 1999
MOTHER: AMELITA C. DUBAL
FATHER: REY C. DUBAL
CONTACT #: 09071698452
EMAIL: rheadubal123@gmail.com

NAME: PACARAT, RIZA

ADDRESS: ALABEL, SARANGANI
BIRTHDAY: DECEMBER 28, 1999
MOTHER: FLORDELYN PACARAT
FATHER: REYNALDO B. PACARAT
CONTACT #: 09506944536
EMAIL: rzpacarat@gmail.com

NAME: AGOR, MARY ANN

ADDRESS: KIAMBA, SARANGANI
BIRTHDAY: DECEMBER 8, 1999
MOTHER: DOLORES L. AGOR
FATHER: DAMIANO AGOR
CONTACT #: 09360995769
EMAIL: annannagor@gmail.com
 36

NAME: AMBATANG, JASPER CONS M.

ADDRESS: KIAMBA, SARANGANI
BIRTHDAY: NOVEMBER 28, 1999
MOTHER: JONAH M. AMBATANG
FATHER: CONRADO A. AMBATANG
CONTACT #: 09366369644
EMAIL: jcambatang@gmail.com

NAME: GACAL, EMIE ROSE C.

ADDRESS: KIAMBA, SARANGANI
BIRTHDAY: AUGUST 6, 1999
MOTHER: HELEN C. GACAL
FATHER: RICAREDO A. GACAL
CONTACT #: 09153063761
EMAIL: ememgacal@gmail.com

NAME: MACABACYAO, DRANYL

ADDRESS: KIAMBA, SARANGANI
BIRTHDAY: AUGUST 9, 1999
MOTHER: BERNARDO MACABACYAO
FATHER: MARVILYN MACABACYAO
CONTACT #: 09094582624
EMAIL:
Dranylmacabacyao0809@gmail.com