6.

DÖNEN MAKİNALARIN DENGESİ

F=mr2

DENGESİZLİK: Kütle m
Bir rotorun kütle dağılımındaki merkezi

düzensizlik nedeniyle kütle e

merkezinin rotorun dönme
ekseninden uzaklaşması olarak Dönme
merkezi
tarif edilebilir. e: Kaçıklık

DENGESİZLİĞİN NEDENLERİ
• İmalat toleransları Fx=Fsint
F
• Düzensiz malzeme dağılımı
• Simetrik olmayan tasarımlar t
• ...

1
 DENGELEME
Dönen bir makinadaki istenmeyen atalet kuvvetleri ve
momentlerinin düzeltilmesi veya ortadan kaldırılması
işlemidir.

Bir başka deyişle rotorun dönme ekseniyle kütle

merkezinin çakıştırılmaya çalışılmasıdır.

Kütle
merkezi Kütle merkezi,
Dönme merkezi
Dengeleme işlemi

Dönme
merkezi

2
 DENGELEMENİN ÖNEMİ
Dengeleme, istenmeyen eylemsizlik kuvvetlerinin yok edilmesi ya da en aza
indirilmesini sağlayacak düzenlemelerin yapılmasıdır. Daha önce dinamik incelemeler
sırasında makina ve mekanizmaların hareket eden uzuvlarındaki eylemsizlik
kuvvetlerinin gövde mafsallarına yönü, büyüklüğü ve doğrultusu zamanla değişen
dinamik kuvvetler aktardığı gözlemlenmişti. Bu kuvvetlerin gövde üzerindeki vektörel
toplamı ya da bileşkesine sallama ya da sarsma kuvvetleri denmişti. Sallama ya da
sarsma kuvvetleri yok edilmediği ya da en aza indirilmediği takdirde, makinayı
destekleyen temelleri sarsacak, sallayacak ve genliği tehlikeli olabilecek boyutlara
varabilecek titreşimler yaratacaktır. Bu titreşimlerin ise istenmeyen pek çok etkileri
vardır. Bunlardan birisi makina parçaları üzerinde değişken gerilmelere neden olarak
yorulma olayına yol açmalarıdır. Bu ise makinanın kullanım ömrünü azaltacak ve onu
ekonomik olmaktan çıkaracaktır. Ayrıca kullanıcılar üzerinde makinayı işletme
güçlükleri yaratacak ve makinanın işlevini tam yerine getirmesini engelleyecektir.
Gürültü de yine istenmeyen etkileri arasındadır.

3
Dengeleme çalışmasının amacı makina parçalarında statik ve dinamik
anlamda dengesizlik miktarının belirlenmesi ve bunun düzeltilmesi için gerekli
yöntemlerin ortaya konmasıdır.

Dengeleme çalışması genellikle iki bölümde ele alınır. Birincisi dönel kütlelerin
yüksek hızlarda bir dönme ekseni etrafında yarattıkları dinamik kuvvetlerin
ve momentlerin dengelenmesi. Bunlara örnek olarak değişmez bir eksen
etrafında dönen volan, dişli, çark, otomobil tekerleği, kasnak pistonlu
makinaların krank-milleri verilebilir.

İkincisi gidip-gelen kütlelerin yarattıkları dinamik kuvvet ve momentlerin

dengelenmesi: Buna en belirgin örnek krank-biyel mekanizmasının öteleme
yapan kayar uzuv kütlelerm neden olduğu dinamik dengesizliklerdir. Pistonlu
makinaların (kompresör, motor gibi) ulaşım araçlarında, güç-enerji üreten ve
dönüştüren çeşitli makinalarda yaygın olarak kullanıldıkları anımsanırsa gidip-
gelen kütlelerin dengelenmesinin önemi anlaşılır.

4
Dengesizlik tipleri
 Statik dengesizlik
F   M  m  e 2
m
Asal atalet kütle merkezi
ekseni
Dönme ekseni e
e

M F F
2 2

 Moment dengesizliği
kütle merkezi F
Asal atalet
ekseni
m
Dönme ekseni

Statik olarak
m
F F F
dengede!!

5
 Dinamik dengesizlik

Asal atalet
ekseni
m1
Dönme ekseni

M
m2

F1

FA FB
F2

6
Statik Dengeleme
m1r1 2
m1 m1
r1 m2
r1 m2
O r2
rc r3 O O
m3 m3
mc rc 2

 F  0;  M  0 (6.1) m1r1 2  m2r2 2  m3r3 2  mcrc 2  0

m1r1  m2r2  m3r3  mcrc  0
m1r1 2  mC rC  2  0
n
m1r1  mC rC
mr  m r
i 1
i i c c 0 (6.2)

mc: Düzeltme (dengeleme) kütlesi

rc: Düzeltme kütlesinin yeri

7
 Örnek: Şekilde aynı düzlemde 3 dönen kütleye sahip O ekseni etrafında dönen rijid
bir rotor görülmektedir. Rotoru düzeltmek için gerekli mcrc dengeleme miktarını ve
konumunu hesaplayınız. y
m2 m2
m1  1,5kg; m2  2,5kg; m3  2 kg;
r1  20cm; r2  30cm; r3  15cm; m1 m1 r2
45 m3
m3 r1 r3 30 x
Çözüm: O O O
m1r1  1,5  20   cos 45 i  sin 45 j  21, 2i  21, 2 j kg-cm y
m2r2  2,5  30 j  75 j kg-cm m2

m3r3  2, 0 15  cos 30 i  sin 30 j  26i  15 j kg-cm m1

m3
n x
 miri  mcrc  0
i 1 c O
m1r1  m2r2  m3r3  mcrc  0 rc
 21, 2i  21, 2 j   75 j   26i  15 j   mcrc  0 mc
mcrc  4,8i  111, 2 j kg-cm
 111, 2 
c  tan 1   267,5
 4,8   111, 2 
2 2
mc rc   111,3 kg-cm  4,8 
8
Dinamik Dengeleme z
R mL m2
L m1 m2
mL
m1 r1 r2
y
O O x
l1
m3 r3 O
l2 m3
mR
l3 mR
l

 F  0; M  0

m1r1 2  m2r2 2  m3r3 2  mRrR 2  mLrL 2  0

m1r1  m2r2  m3r3  mRrR  mLrL  0 (6.3)

mR , rR : Sağ Düzeltme (dengeleme) kütlesi ve konumu

mL , rL : Sol Düzeltme (dengeleme) kütlesi ve konumu

9
 Vektörel olarak;
M L
0
l1i  m1r1  l2 i  m2r2  l3i  m3r3  li  mRrR  0
l1m1r1  l2 m2r2  l3m3r3  lmRrR  0
 l1 l2 l3 
mR rR    m1r1  m2r2  m3r3  (6.4)
l l l 
Buradan bulunan mRrR değeri (6.3) denkleminde yerine yazılarak mLrL değeri
bulunabilir. Ancak alternatif olarak mLrL değeri R düzlemine göre moment
alınarak da hesaplanabilir. (6.4) ‘e benzer olarak:

M R
0
 l1 l2 l3 
mLrL    m1r1  m2r2  m3r3  (6.5)
l l l 
elde edilir. Burada:

li  l  li (6.6)

10
(6.4) ve (6.5) denklemleri aşağıdaki gibi genelleştirilebilir:

li
mRrR   mi ri (6.7a)
i l

li
mLrL   mi ri (6.7b)
i l

DİKKAT!! Bu denklemler dengesiz

kütlelerin iki düzeltme düzlemi (L R
ve R) arasında olduğu durum için m4 L m1 m2
elde edilmiştir. Eğer bir düzeltme
düzleminin diğer tarafında bir
dengesiz kütle var ise bu kütlenin
en yakınındaki düzeltme O l1 O
düzlemine olan uzaklığı “–” işaretli l4 l2 m3
olarak dikkate alınmalıdır. Şekilde l3
L ‘ye göre moment alınırken l4 “-” l
işaretli olarak alınmalıdır.

11
(6.7) denklemleri ile elde edilen düzeltmeler vektörel büyüklüklerdir. Bunların
genlikleri ve konumları da aşağıdaki gibi hesaplanabilir:

 m r  
 mR rR  y   mR rR z ;  R  tan 1  
2 2
mR rR 
R R z
(6.8a)
  mR rR  
 y 

 m r  
 mL rL  y   mL rL  z ;  L  tan 1  
2 2
mL rL 
L L z
(6.8b)
  mL rL  
 y 
z

mR
rR R
y
L rL
mL
12
 Dinamik Dengeleme (Skaler Çözüm)

1. Dönme eksenine dik iki tane düzetme L ve M düzlemleri seçilir.

2. m1 (Wı), m2 (W2), m3 (W3),…………., mn (Wn) gibi n tane dengesizlik kütlesinin ya
da ağırlığının düzeltme düzlemlerinden (örneğin L' ye) birine olan Lı, L2, L3,….... ,Ln
uzaklıkları ölçülür. Düzlemin sağ yanından ölçülen uzaklıklar (+), sol yanından
ölçülenler (-) işaretlerini alırlar.
3. M düzeltme düzlemine dönme ekseninden rM kadar uzaklıkta yerleştirilecek WM
ağırlığı, öyle seçilmelidir ki L düzlemine göre momentler toplamı sıfır olsun:
 Skaler Çözüm
n

 Li
M
i 1
 0  ( m .r .
1 1 1l  m .r .
2 2 2l  m .r .
3 3 3l  ........  m .r .
n n nl  m .r .
M M Ml ) 2
0

Şekil Denge Koşulları

4. L düzlemine dönme ekseninden rL uzaklıkta yerleştirilecek WL ağırlığının
(kütlesinin belirlenebilmesi için kuvvetler toplamına sıfır olduğu denge koşuluna
başvurulacaktır. Bu aşağıdaki vektör denkleminin sağlanması demektir:
n

 F  0  (m .r  m .r  m .r  ........  m .r
i 1
i 1 1 2 2 3 3 n n  mM .rM  mL .rL )  0
 n
Skaler Çözüm
 Fi  0  (m1.r1  m2 .r2  m3.r3  ........ mn .rn  mR .rR  mL .rL )  0 (1)
i 1
n n
 Fi x
 0   mi .ri . cos(i )  mR .rR . cos( R )  mL .rL . cos( L )  0 (2)
i 1 i 1
n n
 Fi y  0   mi .ri . sin(i )  mR .rR . sin( R )  mL .rL . sin( L )  0 (3)
i 1 i 1
n
ML i
 0  (m1.r1.l1  m2 .r2 .l2  m3.r3.l3  ........ mn .rn .ln  mR .rR .l ) 2  0 (4)
i 1

n n
M x
Li
 0   mi .ri .li . cos( i )  mR .rR .l. cos( R )  0 (5)
i 1 i 1
n n
 M y
 0   mi .ri .li . sin(i )  mR .rR .l. sin( R )  0
Li
(6)
i 1 i 1
 (5) ve (6) nolu denklemlerden;
n
 n 
  mi .ri .li . sin(i )   mi .ri .li . sin(i ) 
tan( R )  in1   R  arctan  in1 
 
  mi .ri .li . cos(i )  i i i
m . r .l . cos( i 
)
i 1  i 1 
2 2
1  n   n 
mR .rR    mi .ri .li . cos(i )     mi .ri .li . sin(i ) 
l  i 1   i 1 

(2) ve (3) nolu denklemlerden;

n  n 
  mi .ri . sin(i )  mR .rR . sin( R )   mi .ri . sin(i )  mR .rR . sin( R ) 
 
tan( L )  in1   L  arctan  in1 
  mi .ri . cos(i )  mR .rR . cos( R )   mi .ri . cos(i )  mR .rR . cos( R ) 
i 1  i 1 
2 2
 n   n 
mL .rL    mi .ri . cos(i ) mR .rR . cos( R )     mi .ri . sin(i )  mR .rR . sin( R ) 
 i 1   i 1 
 i θi mi ri li Sin(θi) Cos(θi) mi. ri .cos(θi) mi. ri .sin(θi) mi. ri .li.cos(θi) mi. ri.. li.sin(θi)

1 θ1 m1 r1 l1 Sin(θ1) Cos(θ1) m1. r1 .cos(θ1) m1. r1 .sin(θ1) m1. r1 .l1.cos(θ1) m1. r1.l1.sin(θ1)

2 θ2 m2 r2 l2 Sin(θ2) Cos(θ2) m2. r2 .cos(θ2) m2. r2 .sin(θ2) m2. r2 .l2.cos(θ2) m2. r2.l2.sin(θ2)

. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
n θn mn rn ln Sin(θn) Cos(θn) mn. rn .cos(θn) mn. rn .sin(θn) mn. rn .ln.cos(θn) mn. rn.ln.sin(θn)
n


i 1
mi. ri .cos(θi) mi. ri .sin(θi) mi. ri .li.cos(θi) mi. ri.. li.sin(θi)
Örnek 6.2. Şekildeki sistem dönen dengesiz bir sistemin idealize edilmiş
halidir. Rotoru dengelemek için L ve R düzlemlerine eklenmesi gereken
düzeltme kütlelerini ve konumlarını bulunuz.
z
m3 R
m3
L m1 m1
30

x y
30 45
m2 m4 m2
10 30 25
m4
55 10 15 20

m1  3kg, m2  4 kg, m3  2 kg, m4  3kg

r1  40 mm, r2  30 mm, r3  50 mm, r4  50 mm
l  120 mm
cm,
l1  30 cm,
mm l2  55cm,
mm l3  110 cm,
mm l4  155cm
mm
l1  90 cm,
mm l2  65cm,
mm l3  10 cm,
mm l4  35cm
mm
18
Çözüm: Rotor üzerindeki dengesizlikler vektörel olarak aşağıdaki gibi yazılabilir:
m1r1  3  40k  120k kg-mm
m2r2  4  30   cos 30 j  sin 30 k   103,9 j  60k kg-mm
m3r3  2  50   sin 30 j  cos 30 k   50 j  86, 6k kg-mm
m4r4  3  50  cos 45 j  sin 45 k   106,1j  106,1k kg-mm

(6.7a) ve (6.7b) denklemleri yardımıyla:

li li
mRrR   mi ri mLrL   mi ri
i l i l

 30
106,1j  106,1k 
55 110 155
mRrR    120k   103,9 j  60k    50 j  86, 6k  
120 120 120 120 
mRrR  43, 6 j  55, 2k kg-mm

 90 35
106,1j  106,1k 
65 10
mLrL    120k   103,9 j  60k    50 j  86, 6k  
120 120 120 120 
mLrL  91, 4 j  95, 7k kg-mm

19
 (6.8a) ve (6.8b) denklemleri yardımıyla da düzeltmelerin değerleri ve yönleri
bulunabilir:
 m r    m r  
 mR rR  y   mR rR z ;  R  tan 
1   mL rL  y   mL rL  z ;  L  tan 
1 
2 2
mR rR 
2 2
mL rL 
R R z L L z

  mR rR     mL rL  
 y   y 

 95, 7 
 91, 4    95, 7   L  tan 1 
2 2
mL rL   132,3 kg-mm;   46,3
 91, 4 

 55, 2 
 43, 6   55, 2   R  tan 1 
2 2
mR rR   70,3 kg-mm ;   128,3
 43, 6 
z
mR
rR R
y
L rL
mL
20
Örnek Şekildeki üç diski taşıyan mil A ve B yataklarında =100 rad/s hızla
dönmektedir. Disklerdeki dengesizliklerin A ve B yataklarında oluşturacağı
reaksiyon kuvvetlerini hesaplayınız.
Disklerin kütleleri: m1  9, 7 kg m2  6,5kg, m3  6 kg
Eksantriklikler: r1  10 mm, r2  5mm, r3  10 mm

y 20cm 40 cm 20 cm 40 cm
m1 m2 m3

x

z A B z
30 15

m1 m1

A B r1
x y
30 r3
FA m2 m3 FB m2 r2 m3
15
21
 y

F1

A F3z B
z
x
F 2
30 F2y F3y 15
FA F3
z FB
F2

Disklerdeki dengesizlikten kaynaklanan atalet kuvvetleri:

F1  m1.r1. 2  9,7.0,01.1002  970 N
F2  m2 .r2 . 2  6,5.0,005.1002  325 N
F3  m3.r3. 2  6.0,01.1002  600 N
F1z  0, F1y  970 N , F2z  281,46 N , F2y  162,5 N
F3y  580 N , F3z  155,3 N

22
 y ve z eksenine göre MA ve M B momentleri:

 F1z .0,2  F2z .0,6  F3z .0,8 0  281,46.0,6  155,3.0,8

M 0F 
y
A B
z
  37,2 N
1,2 1,2 30
F1z .1  F2z .0,6  F3z .0,4 0  281,46.0,6  155,3.0,4 F2
M 0F 
y
B A
z
  89 N
1,2 1,2
F1y .0,2  F2y .0,6  F3y .0,8 970.0,2  162,5.0,6  580.0,8
M 0F 
z
A B
y
  290,16 N 15 F3
1,2 1,2
F1
F1 .1  F .0,6  F .0,4 970.1  162,5.0,6  580.0,4
y y y
M Bz  0  FAy  2 3
  533,75 N
1,2 1,2
FS
FA  ( FAy ) 2  ( FAz ) 2  541,12 N FB  ( FBy ) 2  ( FBz ) 2  292,53 N
FA
Fs: Sallama kuvveti
FB

23
Çözüm: Disklerdeki dengesizlikten kaynaklanan atalet kuvvetleri:
F1  m1r1 2  9, 7  0, 01k 1002  970k N
F2  m2r2 2  6,5  0, 005    cos 30 j  sin 30 k  100 2  281,5 j 162,5k N
F2  m3r3 2  6  0, 01  sin15 j  cos15 k  100 2  155,3 j  579, 6k N
A ya göre toplam moment:

M A 0
20i  F1  60i  F2  80i  F3  120i  FB  0
20i  970k  60i   281,5 j  162,5k   80i  155,3 j  579, 6k   120i  FB  0
FB  37 j  306k N  FB  308 N

B ye göre toplam moment:

M B 0
100i  F1  60i  F2  40i  F3  120i  FA  0
100i  970k  60i   281,5 j  162,5k   40i  155,3 j  579, 6k   120i  FA  0
FA  89 j  534k N  FA  541 N

24
Örnek 6.4. Bir önceki örnekteki rotoru dengelemek için m1 ve m3 kütleli disklere
eklenmesi gereken dengeleme kütlelerini ve yerini bulunuz. (Dengeleme kütleleri
diskler üzerinde rL= rR= 100mm uzaklığa yerleştirilecektir).
Disklerin kütleleri: m1  9, 7 kg m2  6,5kg, m3  6 kg
Eksantriklikler: r1  10 mm, r2  5mm, r3  10 mm

L R z

m1 m1

A B r1
x y
30 r3
m2 m3 m2 r2 m3
40 cm 20 cm 15

l  60 cm,
l1  0 cm, l2  40 cm, l3  60 cm
l1  60 cm, l2  20 cm, l3  0 cm

25
Çözüm: Rotor üzerindeki dengesizlikler vektörel olarak aşağıdaki gibi yazılabilir:

m1r1  9, 7 10k  97k kg-mm

m2r2  6,5  5    cos 30 j  sin 30 k   28,15 j  16, 25k kg-mm
m3r3  6 10   sin15 j  cos15 k   15,53j  57,96k kg-mm

(6.7a) ve (6.7b) denklemleri yardımıyla:

li
l
mRrR   i mi ri mLrL   mi ri
i l i l

 40
 28,15j  16, 25k   15,53j  57,96k 
60
mRrR   0 
 60 60 
mRrR  3,236j  68, 79k kg-mm

 60
 28,15j  16, 25k   0
20
mLrL     97k  
 60 60 
mLrL  9,38j  91,58k kg-mm

26
Düzeltme kütleleri ve konumları:

 68,8 
 3,24    68,8  68,87 kg-mm ;  R  tan 1 
2 2
mR rR    87,3
 3, 24 
68,87
rR  100 mm için mR   0, 688 kg  688 g
100

 91,58 
 9,38   91,58  L  tan 1 
2 2
mL rL   92, 06 kg-mm;   275,8
 9,38 
92, 06
rL  100 mm için mL   0,920 kg  920 g
100
z mR  688 g
rR
87,3
y

276 rL
mL  920g

27
Soru: Şekildeki dengelenmemiş rotora ait kütleler ve kütlelerin mile olan
mesafeleri verildiğine göre, rotorun P ve Q dengeleme düzlemlerindeki
dengeleme büyüklüklerini ve dengeleme doğrultularını bulunuz.
m1=m2=m3=m4=m5=10kg r1=r2=r3=r4=r5=40mm
 İ θi mi ri li mi. ri .cos(θi) mi. ri .sin(θi) mi. ri .li.cos(θi) mi. ri .li.sin(θi)

1 3300 1,5 3 6,8 3,9 -2,25 26,52 -15,3

2 2700
0,5 1,5 3 0 -0,75 0 -2,25

3 1100 2 2 -2,5 -1,37 3,76 3,43 -9,4

n


i 1
2,53 0,76 29,95 -26,95

li ler L düzlemine göre yazılmıştır.

29
 n n
a)
 m .r . cos( )  2,53  0,  m .r . sin( )  0,76  0
i 1
i i i
i 1
i i i

n n

 m .r .l . cos( )  29,95  0,  m .r .l . sin( )  26,95  0

i 1
i i i i
i 1
i i i i

Olduğu için sistem dengede değildir.

b) n
  mi .ri .li . sin(i )
 26,95 
tan( R )  i 1
  R  arctan    41,98  180  138
0 0 0

  29,95 
n
  mi .ri .li . cos(i )
i 1

2 2
1  n
  n
 1
mR .rR    mi .ri .li . cos( i )     mi .ri .li . sin( i )   (29,95) 2  ( 26,95) 2  8,05kgm
l  i 1   i 1  5
n

 m .r . sin( )  m
i i i R .rR . sin( R )
 0,76  8,05. sin(1380 ) 
tan( L )  i 1
  L  arctan    60,7 0
 299,30
n
 2,53  8,05. cos(1380 ) 
 mi .ri . cos(i )  mR .rR . cos( R )
i 1

mL .rL  7,08kgm
30
 F1  m1.R1. 2  2.0,025.31,42  49,3 N
F2  m2 .R2 . 2  1,5.0,035.31,42  51,7 N
F3  m3.R3. 2  3.0,040.31,42  118,3 N

2. .n
  31,4 rad / s
60

31
a) Reaksiyon Kuvvetleri

Fx  F3. cos(750 )  F2 . cos(150 ) Bileşke F Kuvveti

 118. cos(750 )  51,7. cos(150 )  19,4 N F  Fx2  Fy2 
Fy  49,3  ( F3. sin(750 )  F2 . sin(150 ))
F  19,42  78,352  80,7 N
 49,3  (118. sin(750 )  51,7. sin(150 ))  78,35 N

 M  0  F .200  R .800  0  R  20,18 N

B A A

 F  0  80,7  20,18  R  0  R  100,88 N

B B

32
b) Dengeleme Büyüklüğü

F mw2 .r
m.r  2  2

w w
80,7  19,4 
m.r  2
 0,0818 kgm   arctan    13,9
0

31,4  78,35 

Daha önce bulunan bileşke kuvvetin ters

yönü dengeleme yönünü ve doğrultusunu
belirler.

33
 A Düzlemi için M B  0
( m1 .R1 ).( c  l3 )  ( m1 .R1 ) A .c  0
( 2.0,4).(3  2,2)  ( m1 .R1 ) A .3  0
( m1 .R1 ) A  0,213 kgm
( m2 .R2 ).( c  l2 )  ( m2 .R2 ) A .c  0
(3.0,6).(3  1,8)  ( m2 .R2 ) A .3  0
( m2 .R2 ) A  0,72 kgm
( m3 .R3 ).( c  l1 )  ( m3 .R3 ) A .c  0
( 4.0,5).(3  0,75)  ( m3 .R3 ) A .3  0
( m2 .R2 ) A  1,5 kgm
B Düzlemi için M A  0
( m1 .R1 ).l3  ( m1 .R1 ) B .c  0
( 2.0,4).2,2  ( m1 .R1 ) B .3  0
( m1 .R1 ) B  0,5866 kgm
( m2 .R2 ).l2  ( m2 .R2 ) B .c  0
(3.0,6).1,8  ( m2 .R2 ) B .3  0
( m2 .R2 ) B  1,08 kgm
( m3 .R3 ).l1  ( m3 .R3 ) B .c  0
( 4.0,5).0,75  ( m3 .R3 ) B .3  0
( m3 .R3 ) B  0,5 kgm
34
 mB .rB  1,5882  0,20672
mB .rB  1,6 kgm
mA .rA  1,3935  0,9
2 2

mA .rA  1,66 kgm 35