Professional Documents
Culture Documents
Rozdział XI
CIECZE
DO UKŁADÓW
HYDRAULICZNYCH
XI 1
Poszczególne zespoły układów hydraulicznych są połączone q optymalnych parametrów cieczy hydraulicznych,
między sobą przewodami hydraulicznymi. W niniejszym opraco- q łatwego dostosowania układów hydraulicznych do różnych ma-
waniu przedstawiono jedynie specyficzną grupę cieczy hydraulicz- szyn i innych technologii (na przykład elektroniki),
nych – ciecze do układów hydrostatycznych. q przekazywania coraz większych mocy (na przykład moc rzędu
Podstawowymi elementami hydraulicznych układów hydrosta- 1000 kW w napędach wiertniczych),
tycznych są: q coraz mniejszego stosunku masy układów hydraulicznych do
q pompy hydrauliczne (trybikowe, tłokowe, nurnikowe itp.), przenoszonej mocy,
q siłowniki hydrauliczne (silniki liniowe), q uproszczenia metod kontroli, przy jednoczesnym zwiększeniu
q silniki hydrauliczne (obrotowe), ich precyzji,
q zawory, q łatwej i szybkiej konserwacji.
q filtry, Wszystkie wymienione czynniki stawiają przed cieczą hydrau-
q przewody hydrauliczne, liczną wymagania coraz trudniejsze do spełnienia.
q zbiornik cieczy hydraulicznej, Ciecz hydrauliczna ma za zadanie przenieść energię z napędu
q układ odpowietrzający, hydraulicznego (najczęściej pompy hydraulicznej) do odbiorników
q zespoły pomiarowe i pomocnicze (manometry, przepływomie- (elementów wykonawczych), takich jak: cylindry i silniki hydraulicz-
rze, króćce do pobierania próbek, chłodnice itp.), ne, wykonujących czynności wymagane przez użytkownika. Ciecz
q ciecz hydrauliczna. hydrauliczna we współczesnych układach hydraulicznych spełnia
Układy hydrauliczne mogą napędzać jeden (pojedyncze) albo następujące, podstawowe funkcje:
wiele (wielokrotne) cylindrów hydraulicznych lub silników hy- q przenoszenie energii i sygnałów sterujących,
draulicznych. Schemat hydrostatycznego układu hydraulicznego q smarowanie ruchomych elementów,
z siłownikiem hydraulicznym i silnikiem hydraulicznym, przedsta- q odprowadzanie ciepła,
wiono na rys. 11.3 q odprowadzanie zanieczyszczeń stałych z układu,
q uszczelnianie układu.
oraz funkcje dodatkowe:
q zmniejszanie zużycia części układu hydraulicznego,
q ochrona przed korozją,
q zabezpieczenie przed szkodliwym działaniem wody,
q zabezpieczenie przed szkodliwym działaniem powietrza.
Funkcje te należy uwzględnić przy wyborze cieczy hydrau-
licznej. Celem zapewnienia poprawności działania oraz trwałości
i niezawodności układu hydraulicznego, ciecz hydrauliczna musi
posiadać pewne podstawowe właściwości, niezbędne dla przeka-
zywania energii, smarowania i ochrony, tj.:
q odpowiednią lepkość,
q możliwie jak najmniejsze zmiany lepkości w funkcji temperatury
(wysoki wskaźnik lepkości),
q wymaganą pompowalność w najniższej temperaturze użytko-
wania,
q mały moduł ściśliwości (na przykład: obecność powietrza w cie-
czy zwiększa jej ściśliwość),
q brak skłonności do pienienia,
q szybkie wydzielanie powietrza,
q dobre właściwości przeciwzużyciowe,
q dobre właściwości przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne,
q stabilność w czasie pracy; to znaczy odporność na utlenianie,
ścinanie i degradację termiczną.
Pierwszą używaną cieczą hydrauliczną była woda. Miała ona
wiele wad, powodowała między innymi: korozję, osadzanie się ka-
mienia kotłowego, łatwo odparowywała, miała zbyt małą lepkość,
Rys. 11.3 Schemat hydrostatycznego układu hydraulicznego
złe właściwości niskotemperaturowe, a przede wszystkim brak nie-
1 – zbiornik z cieczą hydrauliczną, 2 – zawór zwrotny, 3 – pompa hydrauliczna, zbędnych właściwości smarnych i przeciwzużyciowych. Aktualnie,
4 – filtr (by–pass), 5 – zawór regulujący dopływ cieczy hydraulicznej do silnika jedynie w niewielu pracujących instalacjach przemysłowych jako
hydraulicznego, 6 – silnik hydrauliczny, 7 – zawór regulujący dopływ cieczy hy-
draulicznej do siłownika hydraulicznego, 8 – siłownik hydrauliczny, 9 – filtr, cieczy hydraulicznej używa się jeszcze wody, zwykle z dodatkami
10 – odpowietrzenie, 11 – zawór do zlewania odstojów przeciwkorozyjnymi. Przeważająca część układów hydraulicznych,
stacjonarnych lub przewoźnych, jest napełniona cieczą hydrau-
liczną, najczęściej będącą uszlachetnionym olejem mineralnym
lub roślinnym. Jednakże, w niektórych szczególnych przypadkach,
11.3 Funkcje cieczy hydraulicznych kiedy ciecz hydrauliczna musi być trudnopalna, używa się specjal-
nych cieczy syntetycznych lub w niektórych przypadkach cieczy
Ponieważ układy hydrauliczne znalazły liczne zastosowania, zawierających wodę.
między innymi w przemysłach: maszynowym, samochodowym, W hydraulice przepływ jest odpowiednikiem prędkości
lotniczym, metalurgicznym, zbrojeniowym, tworzyw sztucznych, w mechanice, natomiast ciśnienie odpowiednikiem siły. W ukła-
w automatyce, w obrabiarkach, w rolnictwie, w budownictwie, dzie SI jednostką ciśnienia P jest Pascal (1 Pa = 1 N/m2). W praktyce
w robotach publicznych i wielu innych; w technice tej dokonuje się przemysłowej jako jednostkę ciśnienia często stosuje się bary:
nieustający postęp. Nowoczesne technologie wymagają spełnienia 1 bar = 105•Pa. Typowe ciśnienie w układach hydraulicznych wyno-
ściśle określonych i coraz ostrzejszych kryteriów w zakresie: si od 0,5 bar do 100 bar. Jednostką przepływu Q jest metr sześcien-
q niezawodności i trwałości stosowanych materiałów konstrukcyj- ny na sekundę (w praktyce: dm3/min lub litr/min).
nych,
2 XI
Rozdział XI: Ciecze do układów hydraulicznych
XI 3
poza utratą skuteczności dodatków, zjawisko korozji i powstawanie bierane ostrożnie, ponieważ niektóre z nich mają tendencję do
osadów. Do oceny tej właściwości, są stosowane badania odporno- „ścinania” podczas pracy. Proces ścinania wiskozatorów zachodzi
ści na hydrolizę, najczęściej z zastosowaniem testu „Coca-Cola” lub szczególnie intensywnie, w przypadku szybkich zmian ciśnienia
poprzez oznaczanie tzw. liczby zmydlenia (patrz p. 4.10.6). oraz występowania zjawiska kawitacji (patrz p. 4.11). Zjawisko to
Odporność na tworzenie emulsji (deemulgowalność). Jeżeli pociąga za sobą zmniejszenie lepkości i wskaźnika lepkości.
ciecz hydrauliczna jest poddawana regularnym i licznym kontak- Aby określić odporność cieczy hydraulicznych na ścinanie, naj-
tom z wodą (co może wynikać ze specyfiki układu), niezbędne staje częściej stosuje się badania, polegające na przepuszczaniu określo-
się używanie takiej cieczy hydraulicznej, która jest szczególnie od- nej objętości cieczy hydraulicznej, w czasie np. 250 cykli, przez kla-
porna na emulgowanie, to znaczy takiej, która szybko oddziela się syczny wtryskiwacz firmy Bosch. Gwałtowna zmiana ciśnienia (od
od wody bez tworzenia trwałej emulsji. Właściwość ta pozwala na 175 bar do 0 bar), po przejściu przez bardzo wąski otwór (2…5 μm),
prawie całkowite odprowadzenie wody z układu hydraulicznego, poddaje ciecz bardzo dużym naprężeniom ścinającym. Mierzy się
poprzez separację w zbiorniku. Odporność cieczy hydraulicznych różnicę lepkości przed i po badaniu.
na tworzenie emulsji jest oceniana w teście, przedstawionym w p. Oddziaływanie na elastomery. Ciecze hydrauliczne, giętkie
4.14, który polega na mieszaniu równych objętości wody i cieczy przewody, uszczelki statyczne i dynamiczne, w układzie hydrau-
hydraulicznej (40 ml cieczy hydraulicznej i 40 ml wody) łopatkami licznym powinny być dobrane w taki sposób, aby nie wykazywały
obracającymi się z prędkością 1500 obr/min. Obserwuje się utwo- wzajemnego, niekorzystnego oddziaływania. Uszczelki powinny
rzoną emulsję i mierzy się czas jej rozdzielania. Jako wynik podaje być dobrane również zgodnie z zakładanym zakresem tempera-
się w kolejności: objętość warstwy olejowej, wodnej i emulsji oraz tur pracy. Jak wspomniano wcześniej, punkt anilinowy daje tylko
czas rozwarstwienia. przybliżone informacje o zachowaniu olejów mineralnych wobec
elastomerów. Ciecze hydrauliczne o niskich punktach anilinowych
Przykładowe wyniki badania deemulgowalności: mogą powodować pęcznienie, natomiast ciecze o wysokich punk-
40-40-0 w 20 minut oznacza, że całkowite rozdzielenie warstw tach anilinowych powodują skurcz. Jednakże czynnikiem decydu-
następuje po 20 minutach, jącym o intensywności i rodzaju zachodzących zmian jest typ ela-
39-35-6 w 60 minut oznacza, że po upływie 60 minut obserwuje się stomeru, z którego są wykonane uszczelnienia. Z tych względów,
39 ml oleju, 35 ml wody i 6 ml emulsji. producenci uszczelnień określają optymalny punkt anilinowy dla
Właściwości przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne. Obecność swojego wyrobu, na podstawie badań z olejami odniesienia: ASTM
śladów rdzy lub korozji na bardzo precyzyjnie spasowanych ele- 1, 2 i 3, o punktach anilinowych odpowiednio 124°C, 93°C i 60°C.
mentach układów hydraulicznych jest niedopuszczalna i często Pomiary te mogą być uzupełniane badaniem twardości i innych
jest powodem poważnych niesprawności układu, a nawet awarii. mechanicznych właściwości uszczelek.
Dlatego ciecz hydrauliczna powinna mieć bardzo dobre właściwo- Przyjmuje się, że ciecze hydrauliczne na bazie węglowodorowej
ści przeciwrdzewne i przeciwkorozyjne. Właściwości takie są uzy- są kompatybilne z uszczelnieniami typu: NBR, FPM i AU.
skiwane w wyniku zastosowania odpowiednich baz olejowych oraz
dodatków uszlachetniających, których zadaniem jest zwiększenie 11.5.2 Specjalne metody badań trudnopalnych cieczy
powinowactwa oleju do powierzchni metalowych. Właściwości hydraulicznych
przeciwrdzewne i przeciwkorozyjne cieczy hydraulicznych są oce-
niane metodami, przedstawionymi w p. 4.9. Ciecze hydrauliczne, przeznaczone do stosowania w układach
Ciecz hydrauliczna nie powinna oddziaływać korozyjnie na gorących (bloki energetyczne, piece stalownicze, górnictwo), tam
metale kolorowe, a w szczególności na miedź. Zachowanie wobec gdzie istnieje groźba pożaru w przypadku niekontrolowanego wy-
tego metalu jest oceniane na podstawie odniesienia do wzorców pływu cieczy hydraulicznej do otoczenia, muszą być trudnopalne.
korozji zmian zabarwienia testowej płytki miedzianej, zanurzonej Celem sprawdzenia trudnopalności takich cieczy zostały opraco-
w ocenianej cieczy hydraulicznej przez 3 godziny, w temperaturze wane różne specyficzne testy, na przykład:
100°C wg metody przedstawionej w p. 4.9. Na ogół wymaga się, aby q badanie odporności na zapalanie w strumieniu rozpylonym,
ciecz hydrauliczna w tym teście nie wykazywała korozji większej od pod wysokim ciśnieniem,
reprezentowanej wzorcem 1 lub 2 wg skali ASTM D 130/IP 154. q badanie odporności na palenie w silniku ze zmiennym stopniem
Odporność na utlenianie. Każdy wzrost temperatury, nawet sprężania,
chwilowy, może powodować pogarszanie się jakości cieczy hy- q badanie rozprzestrzeniania się ognia, w mieszance złożonej
draulicznej poprzez jej utlenianie i rozkład termiczny. Warunki pra- z pyłu węglowego i hydraulicznych cieczy trudnopalnych,
cy niektórych układów mają tendencję do dosyć silnego rozgrze- q rozpylanie mgły cieczy hydraulicznej na stopiony metal, o tem-
wania cieczy hydraulicznej (temperatura powyżej 60°C). W takiej peraturze (800°C), wyższej niż temperatura samozapłonu, i oce-
sytuacji jest konieczne, aby ciecz hydrauliczna wykazywała dobre nie czasu, po którym nastąpi samozapłon (metoda TUV).
właściwości przeciwutleniające, co zapewnia dobrą trwałość cieczy Ponadto, dla tego typu cieczy hydraulicznych, sprawdza się tok-
bez ryzyka starzenia, korozji lub zanieczyszczania układu. syczność w stanie świeżym i po rozkładzie termicznym.
Spośród wielu możliwych metod badania tendencji do sta-
rzenia, zazwyczaj stosuje się badanie (patrz p. 4.8), polegające na
mieszaniu oleju przy użyciu sprężonego tlenu, w obecności wody 11.6 Klasyfikacja cieczy hydraulicznych
oraz katalizatorów: żelaznego i miedzianego, w temperaturze 95°C.
Po zakończeniu badania, które trwa na ogół 1 000 lub 2 000 godzin, Aktualnie, powszechnie jest stosowana klasyfikacja cieczy hydrau-
oznacza się liczbę kwasową (LK, TAN) i ilość utworzonych osadów. licznych wg ISO 6743-4:1999 (EN-ISO 6743-4:2001), rodzina H (hydrau-
Odporność na ścinanie. Przy obecnym poziomie technologii lic systems), w skrócie przedstawiona w tabeli 11.1
rafinacji i oczyszczania, większość bazowych olejów mineralnych,
stosowanych do produkcji cieczy hydraulicznych ma naturalne 11.6.1 Mineralne ciecze hydrauliczne
wskaźniki lepkości zawarte między 95 a 105. Znaczna część cie-
czy hydraulicznych, dostępnych na rynku ma wskaźniki lepkości Według ISO 6743/4 wyróżnia się następujące klasy jakościowe mi-
odpowiadające tym wartościom; są to tzw. oleje o „naturalnym neralnych cieczy hydraulicznych (olejów hydraulicznych), do układów
wskaźniku lepkości”. Jeżeli chce się otrzymać ciecze hydrauliczne hydrostatycznych:
o wyższym wskaźniku lepkości, konieczne jest wprowadzenie Mineralne ciecze hydrauliczne HM i HV są powszechnie stosowane
dodatków, nazywanych modyfikatorami lepkości. Dodatki takie w typowych układach hydraulicznych. Ciecze typu HH są czystymi ole-
są polimerami o długich łańcuchach. Wiskozatory muszą być do- jami mineralnymi, które w wielu przypadkach mogą właściwie spełnić
4 XI
Rozdział XI: Ciecze do układów hydraulicznych
TABELA 11.1 Klasyfikacja olejów przemysłowych wg ISO 6743-4:1999 (EN-ISO 6743-4:2001). Rodzina H (układy hydrauliczne).
Symbol ISO Skład i właściwości Zastosowania
Układy hydrostatyczne
HH Rafinowane nieinhibitowane oleje mineralne
Rafinowane oleje mineralne z poprawionymi właściwościami
HL
przeciwkorozyjnymi i przeciwutleniającymi
Oleje HL z poprawionymi właściwościami przeciwzużycio-
HM Typowe układy hydrauliczne, które zawierają mocno obciążone elementy
wymi
Oleje HL z poprawionymi właściwościami lepkościowo-tem-
HR
peraturowymi
Oleje HM z poprawionymi właściwościami lepkościowo-tem-
HV Budownictwo i zastosowania morskie
peraturowymi
HS Ciecze syntetyczne, nie specyfikowane jako trudnopalne Specjalne zastosowania
HETG Trójglicerydy
HEPG Poliglikole Tam gdzie są potrzebne ciecze przyjazne dla środowiska. Do układów
hydraulicznych przewoźnych. Minimalna zawartość cieczy bazowej nie
HEES Syntetyczne estry powinna być mniejsza niż 70% (m/m).
HEPR PAO i inne produkty węglowodorowe
Systemy hydrauliczne prowadnic, do maszyn z wspólnym systemem
Oleje HM z poprawionymi właściwościami zapobiegającymi
HG smarowania hydrauliki i łożysk, przy występowaniu niewielkich drgań
drganiom ciernym (stick/slip)
ciernych
Emulsje oleju w wodzie, zawierające ponad 80 % (m/m)
HFAE
wody
Roztwór związków chemicznych w wodzie, ponad 80 %
HFAS
(m/m) wody
HFB Emulsje typu woda w oleju Zastosowania wymagające cieczy niepalnych
Roztwór polimeru w wodzie, zawierający ponad 35 %(m/m)
HFC
wody
HFDR Ciecze syntetyczne, nie zawierające wody, estry fosforanowe
HFDU Ciecze syntetyczne o innym składzie, nie zawierające wody
Układy hydrokinetyczne
HA Przekładnie automatyczne
Klasyfikacje nie są jeszcze dokładnie opisane, mogą być uzupełniane
HN Sprzęgła i przemienniki mocy
podstawową rolę cieczy hydraulicznych, to jest przekazywanie energii. Znormalizowane wymagania na trudnopalne ciecze hydrauliczne
Zapewniają one ochronę przeciwkorozyjną i smarowanie w zakresie typu HFAE, HFAS, HFB, HFC, HFDR i HFDU są zawarte w normach
charakterystycznym dla olejów mineralnych bez dodatków. Nadają się międzynarodowych: ISO 12 922:1999 + Cor.1:2001 (EN-ISO 12 922:
do mało wymagających zastosowań. Wykazują doskonałą odporność 2001). Zalecenia dotyczące zastosowań tego typu cieczy są podane
na działanie wody. Są zalecane do urządzeń o średnim ciśnieniu oraz w normie ISO 7745:1989. W przemysłowych układach hydraulicznych,
wtedy, kiedy dodatki przeciwzużyciowe nie są konieczne. najczęściej używanymi, trudnopalnymi cieczami hydraulicznymi są:
HFC, HFDR i HFDU.
11.6.2 Inne rodzaje olejów hydraulicznych Trudnopalne ciecze hydrauliczne mogą nie mieszać się z węglo-
wodorowymi lub estrowymi olejami hydraulicznymi. Z tego względu,
Jako ciecze hydrauliczne bywają także stosowane inne oleje mine- w przypadku zmiany cieczy hydraulicznej z olejowej na trudnopalną
ralne, na przykład: należy posługiwać się specjalnymi zaleceniami, zawartymi w normie
q oleje mineralne, o bardzo wysokim wskaźniku lepkości i bardzo ISO 7745:1989.
niskiej temperaturze płynięcia, przeznaczone do zastosowań w ni-
skich temperaturach (np. w lotnictwie); odpowiadające normom 11.6.4 Biodegradowalne ciecze hydrauliczne
wojskowym,
q oleje silnikowe oraz oleje do przekładni hydrokinetycznych; oleje Do tej grupy są zaliczane ciecze hydrauliczne w zasadzie nie
te posiadają większość właściwości olejów hydraulicznych; są one zawierające wody płyny: HETG, HEPG, HEES, HEPR. Dopuszczalna za-
zalecane przez różnych producentów maszyn budowlanych, rów- wartość oleju bazowego nie powinna być mniejsza niż 70 %. Ciecze
nolegle z olejami hydraulicznymi, hydraluliczne tego rodzaju sa przeznaczone do urządzeń mobilnych,
q oleje hydrauliczne z detergentami; są to oleje odpowiadające kate- stosowanych tam, gdzie ochrona środowiska jest szczególnie istotna:
gorii HM, lecz z możliwością dyspergowania pewnych ilości wody. rezerwaty, parki narodowe, miejscowości uzdrowiskowe, miejsca
w pobliżu wód powierzchniowych itp.
11.6.3 Trudnopalne ciecze hydrauliczne
XI 5
jego awarię. Mechanizmy oddziaływania zanieczyszczeń stałych na 11.7.3 Współczynnik filtracji i skuteczność filtracji
mechanizmy zostały szerzej omówione w p. 4.22.7. Nieodpowied-
nia czystość cieczy hydraulicznej jest przyczyną ponad 80 % awarii Na czystość cieczy hydraulicznych pracujących w układach
układów hydraulicznych. hydraulicznych istotny wpływ ma jakość filtrów zainstalowanych
Zanieczyszczenia stałe w układach hydraulicznych mogą po- w układzie hydraulicznym. Są one dobierane przez konstrukto-
chodzić z czterech głównych źródeł: rów układów tak, aby podczas pracy ciecz hydrauliczna spełniała
q wewnętrznych, związanych z funkcjonowaniem różnych części kryteria czystości stawiane dla danego układu. Do oceny jakości
składowych układu hydraulicznego (pompa, zbiornik, odbior- filtrów są stosowane następujące parametry:
niki, elementy sterujące), stanowiących produkty zużywania, q współczynnik filtracji,
q zewnętrznych, przedostających się do układu przez przewody, q skuteczność filtracji,
zawory, trzpienie siłowników, obudowy pomp i silników, q nominalna dokładność filtracji.
q własnych instalacji hydraulicznej, tj. pozostałości z procesów
produkcji elementów układu, np.: wylewki produkcyjne, pia- Współczynnik filtracji βx – jest to stosunek liczby cząstek
sek z form odlewniczych, farby, o wymiarze x, znajdujących się w takiej samej objętości cieczy
q dodatkowych, mogących przedostać się na przykład w czasie hydraulicznej, przed filtrem, do liczby cząstek o tym samym wy-
uzupełniania płynu hydraulicznego, konserwacji urządzeń, miarze x za filtrem, zgodnie ze wzorem (11.2), gdzie x jest śred-
itp. nicą zastępczą cząstki w mikrometrach, definiowaną w jeden ze
W zależności od wymiarów cząstek zanieczyszczeń stałych, sposobów podanych w p. 4.22.2.
różne są ich źródła pochodzenia i różne konsekwencje ich obec-
ności w cieczy hydraulicznej, co bardziej szczegółowo przedsta- n1
wiono w p. 4.22.7 oraz 4.22.8. βx = (11.2)
Obecność w cieczy hydraulicznej zanieczyszczeń stałych może n2
prowadzić do zniszczenia układu hydraulicznego lub zatkania gdzie:
filtrów. Skutkiem obecności zanieczyszczeń stałych jest przyśpie- n1 - liczba cząstek przed filtrem,
szone zużywanie elementów układu: zaworów, pomp. Szczegól- n2 - liczba cząstek za filtrem.
nie groźne są uszkodzenia pomp hydraulicznych i regulatorów
suwakowych. Skuteczność (efektywność) filtracji ef (wyrażona w procen-
W praktyce eksploatacyjnej, obok procesów zużywania wy- tach) – określa stosunek różnicy liczby cząstek zanieczyszczeń
stępują inne zjawiska, związane z obecnością zanieczyszczeń (n1) przed i (n2) za filtrem, do liczby cząstek przed filtrem (n1),
stałych. Należą do nich zamulanie i zarastanie, prowadzące do zgodnie ze wzorem (11.3).
zatykania przewodów układu hydraulicznego lub zmniejszania
ich przekroju poprzecznego. Zamulanie prowadzi do zwiększenia n1 – n1
czasu odpowiedzi układu hydraulicznego na impuls sterujący, ef = · 100% (11.3)
zmienia charakterystykę dynamiczną układu oraz częstotliwość n1
(szczególnie w przekaźnikach proporcjonalnych). Wynikiem tego
zjawiska jest zmniejszenie zakresu możliwości regulacji układu. Na przykład: jeśli liczba cząstek zanieczyszczeń o średnicach
Zamulanie może doprowadzić także do całkowitego zatkania zastępczych 20 µm w cieczy hydraulicznej przed filtrem wynosi
i unieruchomienia układu. Jest ono przeważnie powodowane 100 000 szt., a po przejściu przez filtr 10 000 szt., to:
przez cząstki zanieczyszczeń o wymiarach zbliżonych do wielko-
ści luzów technologicznych.
100 000
βx = = 10
11.7.2 Metody oceny czystości cieczy hydraulicznych 10 000
6 XI
Rozdział XI: Ciecze do układów hydraulicznych
Charakterystyki filtrowalności cieczy hydraulicznych są oce- ciągła filtracja przez filtr o nominalnej dokładności filtrowania
niane przy zastosowaniu wielu specyficznych metod. Najczęściej 25 µm, jest wymogiem minimalnym. W niektórych precyzyjnych
stosowane jest badanie metodą DENISON TP 02 100. Test ten układach hydraulicznych zalecane jest filtrowanie bardziej dokład-
jest przeznaczony również do sprawdzania filtrowalności innych ne, na poziomie 10 µm, a w układach precyzyjnych nawet z dokład-
olejów. Charakterystykę filtrowalności ocenia się przez porówny- nością do 5 lub 1 µm.
wanie czasu filtracji 100 ml cieczy hydraulicznej zawierającej wodę
(<2%) i jej nie zawierającej, według określonej procedury. Do tego 11.8.2 Temperatura pracy
badania stosowany jest filtr membranowy o nominalnej średnicy
porów 1,2 µm. Metoda ta najczęściej jest stosowana do oceny Temperatura cieczy hydraulicznej w układzie ma istotne znacze-
świeżych cieczy hydraulicznych, nie nadaje się natomiast do oceny nie dla jej trwałości. Ciecz hydrauliczna starzeje się tym szybciej,
filtrowalności zanieczyszczonych cieczy hydraulicznych pracują- im wyższa jest temperatura jej pracy. Nadmiernie wysoka tem-
cych w układzie. Do oceny filtrowalności cieczy podczas pracy są peratura jest również szkodliwa dla innych elementów układu,
stosowane specjalne stanowiska, modelujące warunki pracy cieczy szczególnie dla materiałów uszczelnień. Ideałem byłoby nie prze-
w układzie hydraulicznym. kraczanie temperatury 50°C, ponieważ wtedy starzenie dobrych
Specjalne stanowisko badawcze, opracowane przez firmę cieczy hydraulicznych jest powolne. Przyjmuje się, że zwiększenie
TOTAL, pozwala śledzić zmianę filtrowalności cieczy w obecności temperatury pracy cieczy hydraulicznej o każde 10°C, powoduje
różnych zanieczyszczeń: wody i produktów utleniania. Badanie to skrócenie czasu jej pracy o połowę. W niektórych przypadkach, jest
polega na oszacowaniu w rzeczywistym układzie hydraulicznym konieczne zainstalowanie wymiennika ciepła w celu chłodzenia
o niskim ciśnieniu (do 100 bar), tendencji do tworzenia się sub- cieczy hydraulicznej.
stancji nierozpuszczalnych wskutek chemicznej degradacji cieczy Najczęstszymi powodami przypadkowego przegrzewania ukła-
hydraulicznej. Zatykanie się filtra o porach 5 µm obserwuje się dów hydraulicznych, są:
poprzez pomiar spadku ciśnienia na filtrze. q niewłaściwie dobrana ciecz hydrauliczna pod względem lep-
kości,
q źle wyregulowany zawór zwrotny (zbyt duży przepływ),
11.8 Warunki prawidłowej eksploatacji q zanieczyszczona chłodnica,
q zanieczyszczenie zbiornika, uniemożliwiające odprowadzanie
Układy hydrauliczne wymagają bardzo starannej obsługi; naj- ciepła przez wypromieniowanie,
lepsza ciecz hydrauliczna nie da dobrych efektów w źle utrzyma- q zbyt niski poziom cieczy hydraulicznej,
nym układzie. Szczególne znaczenie mają następujące czynniki: q zanieczyszczone lub wygięte przewody,
q obecność zanieczyszczeń stałych i wody oraz filtracja, q zużycie pompy hydraulicznej,
q przegrzewanie, chłodzenie, q przedostanie się powietrza do układu.
q zapowietrzanie,
q kawitacja, 11.8.3 Powietrze w układzie hydraulicznym
q dobór i montaż uszczelek,
q ścinanie. Powietrze w cieczy hydraulicznej może być przyczyną poważ-
nych problemów. Najczęstsze powody przedostawania się powie-
11.8.1 Nadzór nad filtrami trza do układów hydraulicznych to:
q nieszczelne przewody ssące,
Zanieczyszczenia stałe cieczy hydraulicznych, w szczególności q nieszczelna pompa,
cząstki materiałów twardych, (np. cząstki ścieru lub piasek) są naj- q zbyt niski poziom cieczy hydraulicznej,
częstszą przyczyną nieprawidłowej pracy i zużywania się układów q nadmierna turbulencja w zbyt małym zbiorniku,
hydraulicznych. Znaczna część uszkodzeń jest powodowana obec- q przewody zwrotne, nie zanurzone w oleju (pienienie).
nością twardych cząstek, takich jak:
q pyły atmosferyczne i inne zanieczyszczenia zewnętrzne, 11.8.4 Uszczelnienia
q ścier metalowy, powstający w procesach zużywania wewnętrz-
nych powierzchni układów hydraulicznych, Ciecz hydrauliczna powinna być tak dobrana, aby nie wyka-
q produkty korozji i cząsteczki rdzy, zywała agresywnego działania wobec materiałów uszczelnień
q drobiny lakierów itp. (patrz p. 2.7.2). Wymagania w tym zakresie, będą mniej ostre w
Podczas eksploatacji należy uważać, aby nie miało miejsca prze- przypadku elementów układu pracującego w warunkach statycz-
dostawanie się cząstek zanieczyszczeń do układu, poprzez: nych, niż dla szczelności elementów pracujących w warunkach
q dokładne płukanie przy pierwszym uruchamianiu urządzenia, dynamicznych. W każdym przypadku, zakłada się, że zmiana
q zapewnienie środków ostrożności podczas napełniania zbiorni- objętości materiału uszczelek, przy próbie 72 godzinnej, w tem-
ka, peraturze 100°C, nie może przekraczać ±5%. Niektóre specyfika-
q konserwację uszczelek, cje nie dopuszczają żadnych zmian ujemnych, celem uniknięcia
q odpowiednią jakość filtra powietrza w układzie odpowietrzania ryzyka wystąpienia przecieku. W przypadku konieczności do-
zbiornika. boru uszczelnień do określonych cieczy hydraulicznych, należy
Małe luzy w mechanizmach hydraulicznych nie dają się pogo- uwzględniać zasady podane w p. 2.7.
dzić z większą ilością cząstek zanieczyszczeń stałych. Należy więc Nie wszystkie problemy z uszczelkami mogą być przypisy-
przedsięwziąć stosowne środki ostrożności. Należy bardzo dokład- wane niewłaściwemu doborowi cieczy hydraulicznej. W prak-
nie nadzorować proces filtracji, dbając aby: tyce, wiele innych czynników może być powodem uszkodzenia
q wkłady filtrujące były wymieniane zgodnie z okresami przewi- uszczelek:
dzianymi dla danego typu układu, q Zbyt wysoka temperatura pracy ciągłej, nie przewidziana dla
q elementy filtrujące nie były uszkadzane podczas operowania określonego rodzaju materiałów uszczelnień, zastosowanych
nimi, w maszynie.
q typ użytkowanego filtra powinien spełniać wymagania sprecy- Poniżej podano kilka temperatur granicznych, które nie mogą
zowane przez producenta układu hydraulicznego, w zakresie: być przekroczone dla znanych typów uszczelek, stosowanych
βx, ef, oraz dn. w układach hydraulicznych:
W powszechnie stosowanych układach hydraulicznych maszyn, – dla kauczuków poliuretanowych (AU): 80°C,
XI 7
Tabela 11.2 Zalecenia dotyczące doboru materiałów uszczelnień do q niebezpieczeństwo pożaru.
trudnopalnych cieczy hydraulicznych wg ISO 7745:1989 a także:
Rodzaj hydraulicznej cieczy Zalecane rodzaje elastomerów q możliwość przedostawania się wody do układu,
trudnopalnej (patrz p.2.7) q zastosowanie metali konstrukcyjnych wrażliwych na korozję.
HFAE NBR, FPM
HFB NBR, FPM 11.9.2 Warunki klimatyczne
HFC NBR, SBR, EPDM, IIR, NR
Temperatura pracy bezpośrednio rzutuje na lepkość (klasę
HFDR FPM, EPDM, IIR
lepkości) dobieranej cieczy hydraulicznej. W przypadku układów
HFDS FPM hydraulicznych maszyn i pojazdów eksploatowanych w warunkach
HFDT FPM otoczenia, klasa lepkości cieczy hydraulicznej powinna być do-
HFDU Niezbędne testy kompatybilności stosowana do warunków klimatycznych, przy czym za optymalny
przedział lepkości cieczy hydraulicznych w temperaturze pracy
– dla kauczuków butadienowo-nitrylowych (NBR): 100°C, przyjmuje się wartości od 16 do 36 mm2/s.
– dla kauczuków fluorowych (FPM lub FKM): 120°C. Dobór klasy lepkościowej oleju w zależności od warunków
q Niewłaściwy montaż lub uszkodzenie uszczelki podczas mon- klimatycznych, w których układ hydrauliczny jest eksploatowany
tażu. przedstawia rys. 11.4.
q Zły stan powierzchni w miejscu montażu uszczelki, którego Temperatura płynięcia oleju powinna być co najmniej o 20°C
przyczyną może być: niższa od najniższej temperatury pracy maszyny. Jest to szczegól-
– niewłaściwa obróbka skrawaniem, nie istotne w przypadku: pojazdów, maszyn samojezdnych i innych
– rdza, urządzeń pracujących na zewnątrz.
– rysy, wypływki,
– ślady uderzeń narzędziami. 11.9.3 Dobór lepkości oraz wskaźnika lepkości
W przypadku stosowania cieczy trudnopalnych, szczególną
Lepkość kinematyczna w temperaturze 40°C, dla normalnej
uwagę należy zwrócić na uszczelki.
i ustabilizowanej temperatury (między 40°C a 60°C) funkcjono-
Ciecze hydrauliczne typu glikol-woda (typ HFC) nie sprawiają wania układu hydraulicznego, jest określana przez producenta
specjalnych problemów, ponieważ są obojętne wobec większości układu. Producent dobiera lepkość cieczy hydraulicznej tak, aby
materiałów uszczelnień. Jedynie poliuretany (AU) nie są zalecane. uzyskać dla instalacji optymalną wydajność, sprawność i trwa-
Zalecenia dotyczące doboru materiałów uszczelnień do trudno- łość. Dobór typu cieczy hydraulicznej będzie zależał również od
palnych cieczy hydraulicznych zostały podane w normie ISO 7745: temperatury rozruchu. Dla różnych cieczy hydraulicznych, o takiej
1989. Przedstawiono je w tabeli 11.2. samej lepkości kinematycznej w temperaturze 40°C, lepkość
w temperaturach ujemnych może wykazywać znaczne różnice.
W przypadkach wątpliwych, należy uzyskać dane dotyczące
11.9 Dobór cieczy hydraulicznej lepkości cieczy hydraulicznej w przewidywanej, najniższej tem-
peraturze użytkowania układu przy rozruchu. Lepkości zalecane
11.9.1 Parametry decydujące o doborze przez niektórych producentów układów hydraulicznych, podano
w tabeli 11.3.
Dobierając odpowiedni typ cieczy hydraulicznej, należy W przypadku dużej rozpiętości temperatur pracy (np. niska
uwzględnić: temperatura rozruchu i wysoka temperatura ciągłej pracy), należy
q warunki klimatyczne dobrać olej o wysokim wskaźniku lepkości, powyżej 105.
q temperaturę pracy ciągłej, maksymalnej, temperaturę rozruchu, Dla układów hydraulicznych, pracujących w pomieszczeniach
q warunki pracy, ogrzewanych, generalnie można stosować ciecze o naturalnym
wskaźniku lepkości na poziomie 95…105, poza
szczególnymi przypadkami urządzeń o bardzo
dużej dokładności, dla których producent wy-
maga cieczy hydraulicznej, o wyższym wskaźniku
lepkości.
8 XI
Rozdział XI: Ciecze do układów hydraulicznych
TABELA 11.3 Lepkość kinematyczna cieczy hydraulicznych zalecana draulicznej powinny być okresowo kontrolowane (patrz p. 11.11),
przez niektórych producentów poprzez wykonywanie analiz laboratoryjnych pobieranych próbek.
Podczas Pozwalają one na:
Podczas pracy
Urządzenia rozruchu q oszacowanie stopnia starzenia i w konsekwencji określenie naj-
mm2/s
mm2/s, max. właściwszych okresów wymiany,
DENISON HYDRAULICS q wykrywanie zanieczyszczeń, szkodliwych dla układu,
Pompy o tłokach osiowych 10 ... 160 1620 q określenie przyczyn ewentualnej usterki,
Pompy łopatkowe 10 ... 100 860
q zapobieganie awariom.
COMMERCIAL HYDRAULICS Liczne wytrącenia, stałe lub ciekłe, mogą zanieczyścić układy
Pompy zębate 50 ... 100 1620
hydrauliczne. Źródła zanieczyszczeń to najczęściej:
DANFOSS q obce ciecze eksploatacyjne, przedostające się z zewnątrz do
Silniki zębate wewnętrzne 21 ... 73 300
ukladu hydraulicznego (np.oleje smarne, stosowane do smaro-
HYDROPERFECT INTERNATIONAL wania innych części maszyny),
Pompy zębate 20 ... 40 2000
q cząstki metalowe, pochodzące z zużycia,
POCLAIN HYDRAULICS q rdza,
Pompy tłokowe osiowe 9 ... 100 500
q cząstki lakieru,
REXROTH SIGMA q kurz i piasek,
Pompy zębate 10 ... 300 300
Pompy tłokowe (Hydromatik) 10 ... 36 1000 q fragmenty uszczelek,
q środki czyszczące,
SAUER/SUNDSTRAND
Pompy tłokowe 12 ... 600 1000 q włókna tekstylne,
q woda,
VICKERS
Pompy zębate q chłodziwo do obróbki metali skrawaniem (w obrabiarkach),
13 ... 54 860 q rozpuszczalniki.
Pompy łopatkowe
13 ... 54 860
Pompy tłokowe rzędowe W czasie pracy ciecz hydrauliczna może ulec degradacji termicz-
13 ... 54 220
promieniowe lub osiowe nej, co objawia się poprzez:
13 ... 54 860
Pompy tłokowe o osi łamanej
Silniki wolnobieżne
13 ... 54 110 q obecność kwasów organicznych (zwiększenie liczby kwasowej),
q zwiększenie lepkości,
VOLVO HYDRAULIQUE
Pompy tłokowe rzędowe
q tworzenie laków, nagarów i osadów,
promieniowe lub osiowe 10 ... 75 1000 q niszczenie wrażliwych na korozję metali pod wpływem kwa-
Pompy tłokowe o osi łamanej 8 ... 80 850 sów.
Zwiększenie lepkości cieczy hydraulicznej jest objawem sta-
11.9.5 Stosowanie trudnopalnych cieczy rzenia, natomiast zmniejszenie lepkości i wskaźnika lepkości, jest
hydraulicznych wynikiem ścinania dodatków lepkościowych.
XI 9
q lepkość kinematyczną, Produkty procesów zużycia metali. Metody instrumentalne
q zawartość wody, (patrz p. 4.21) pozwalają określić obecność cząsteczek metali w cie-
q liczbę kwasową, czy hydraulicznej. Badania te umożliwiają dokonanie oceny stanu
q produkty procesów zużycia metali, technicznego elementów układu hydraulicznego oraz poszukiwa-
q stan czystości wg ISO 4406 lub NAS 1638. nie ewentualnych przyczyn nadmiernego zużycia.
W szczególnych przypadkach jest kontrolowana także zawar- q Spektrometria atomowa (emisyjna lub absorbcyjna) pozwala na
tość niektórych dodatków. określenie zawartości metali w cieczy hydraulicznej. Najczęściej
Lepkość kinematyczna. Pomiar lepkości kinematycznej wy- mierzy się zawartość tych metali, z których jest wykonany układ
konuje się w temperaturze 40°C, metodami podanymi w p. 4.2.2. hydrauliczny lub jego najwrażliwsze elementy np.: żelaza, mie-
Jeżeli należy określić wskaźnik lepkości, to pomiar wykonuje się dzi, glinu, itd.
także w temperaturze 100°C, a określenie tego parametru należy q Ferrografia, jest to technika uzupełniająca, która pozwala okre-
wykonać zgodnie z zasadami podanymi w p. 4.2.4. ślać zużycie części w zależności od liczby cząstek ścieru stalowe-
Zwiększenie lepkości może wynikać: go w próbce cieczy hydraulicznej.
q ze zmieszania z innym, nieodpowiednim olejem – bardziej lep- Stan czystości cieczy hydraulicznej jest oceniany poprzez
kim (uzupełnianie lub przeciek oleju smarującego do układu), pomiar zawartości zanieczyszczeń stałych (patrz p. 4.22.3) oraz
q z utleniania oleju (należy potwierdzić to innymi badaniami), ustalenie klasy czystości wg NAS 1638 lub poziomu czystości wg
q z odparowania wody (w przypadku cieczy trudnopalnych typu ISO 4406 (patrz p. 4.22.6). Mogą być używane różne metody po-
HFC). miaru i oceny stanu czystości cieczy hydraulicznej. Najczęściej są
Zmniejszenie lepkości może być skutkiem: stosowane metody polowe, pozwalające na ocenę stanu czystości
q zmieszania z nieodpowiednim olejem, o mniejszej lepkości cieczy hydraulicznej bezpośrednio w próbce pobranej z układu.
- bardziej płynnym, Konieczne jest przestrzeganie znormalizowanego sposobu pobie-
q ścinania, rania próbek.
q płukania lub czyszczenia rozpuszczalnikiem. Pomimo stosowania różnych środków ostrożności, ciecz
Dopuszczalne zmiany lepkości kinematycznej w temperaturze może ulec zanieczyszczeniu cząstkami stałymi z różnych źródeł.
40°C, wynoszą ±10%. W celu zagwarantowania wymaganej czystości cieczy hydraulicz-
Zawartość wody. Zawartość wody w klasycznych płynach hy- nej, w niektórych typach precyzyjnych układów hydraulicznych,
draulicznych powinna utrzymywać się poniżej 0,1%. Powyżej tej może być konieczne kontrolowanie cieczy pod względem zawar-
wartości, niezbędne jest poszukanie przyczyn i zapobieganie im. tości zanieczyszczeń stałych. Przy tego typu kontroli, procedura
Liczba kwasowa (TAN) powinna być oznaczana metodami pobierania próbek nabiera jeszcze większego znaczenia niż przy
przedstawionymi w p. 4.10.3. pozostałych badaniach.
W przypadku oleju mineralnego, czystego lub z małą ilością Producent układu hydraulicznego zazwyczaj definiuje jaką
dodatków uszlachetniających (z początkową liczbą kwasową na czystość powinna mieć ciecz hydrauliczna w układzie, podając
poziomie zbliżonym do 0 mg KOH/g), zmiana liczby kwasowej klasę czystości wg NAS 1638 albo poziom czystości wg ISO 4406.
może być spowodowana tylko utlenianiem oleju (z wyjątkiem Wymagana czystość cieczy hydraulicznej zależy od konstrukcji
szczególnych przypadków zanieczyszczenia) i nie powinna ona być układu hydraulicznego oraz maksymalnego ciśnienia w układzie,
większa niż 0,5 mgKOH/g. co zasygnalizowano w p. 4.22. W przypadku braku takich danych,
W przypadku świeżego oleju hydraulicznego zawierającego do oceny czy ciecz hydrauliczna ma czystość wymaganą dla da-
dodatki o charakterze kwaśnym, początkowo może występować nego układu hydraulicznego, można posłużyć się przybliżonymi
zmniejszenie liczby kwasowej, powodowane stopniowym zuży- danymi, odczytanymi z wykresu (rys. 4.97).
waniem dodatków, a następnie wzrost powodowany utlenianiem.
W tym przypadku, można zaobserwować przejście liczby kwasowej
przez minimum.
10 XI