ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε μια

σπάνια μορφή της Εκκλησίας με πολύ σημαντικό έργο αλλά και
αυθεντική χριστιανική καρδιά. Η προσέγγιση αυτή γίνεται εξ’ επόψεως
ποιμαντικής, δηλαδή αναζητά τα στοιχεία εκείνα της προσωπικότητας, τα
οποία αναδεικνύουν έναν εκκλησιαστικό άνδρα σε ποιμένα, δηλαδή
ηγέτη πνευματικό και συνεργό του Θεού, καθώς οι ποιμένες είναι
σύμφωνα με τα λόγια του Γρηγορίου του Θεολόγου : «τῆς ἰατρείας
ὑπηρέται καί συνεργοί».1 Το πρόσωπο λοιπόν, με το οποίο θα
ασχοληθούμε είναι ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Για τη συνείδηση και την πίστη της Εκκλησίας ο άγιος Κοσμάς
υπήρξε και παραμένει πάντοτε ένα εξαίρετο υπόδειγμα αποστολικού
ζήλου, ορθοδόξου πνευματικότητας και αγιότητας βίου σε μια από τις
κρισιμότερες περιόδους των πεπρωμένων του Γένους μας. Απέβη το
μεγαλύτερο κεφάλαιο της φυλής μας στα χρόνια της τουρκοκρατίας., ο
κατ’ εξοχήν λαϊκός διδάσκαλος των χρόνων της σκλαβιάς και ένας από
τους λίγους, οι οποίοι έκαναν θετική προεργασία και εξασφάλισαν στον
Αγώνα του 1821 εγγυήσεις επιτυχίας.
Η πολύπλευρη και πολυδιάστατη δράση του, καθώς και ο
μαρτυρικός με απαγχονισμό θάνατος του, τον ανύψωσαν στους
κορυφαίους μάρτυρες της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Τόσο με τις
διδαχές του όσο και με τη γενικότερη πνευματική του δραστηριότητα
συνετέλεσε στην αφύπνιση του λαού και τη γενικότερη ποιοτική
βελτίωση του ήθους του. Δικαιολογημένα χαρακτηρίστηκε πατέρας της
εθνικής ενότητας και ενσαρκωτής της αυθεντικής ελληνορθοδόξου
παραδόσεως.
Αυτή τη φωτεινή προσωπικότητα του «εν αιχμαλωσία»
ευρισκόμενου Γένους επιθυμεί το παρόν πόνημα να προβάλλει με σκοπό
την ανάδειξη των στοιχείων εκείνων, που μεταμόρφωσαν τον Κοσμά τον
Αιτωλό ή πατροΚοσμά, όπως τον αποκαλούσε ο λαός, σε ποίμενα των
εξαθλιωμένων ανθρώπων. Η δράση του αγίου Κοσμά βέβαια δεν ήταν
ποτέ πιο επίκαιρη από σήμερα, εφόσον ζούμε σε μια εποχή που κυριαρχεί
η πνευματική σκλαβιά και που εναγωνίως αναζητούνται φωτισμένοι
ηγέτες με κίνδυνο συχνά την πλάνη και την απώλεια της μόνης αλήθειας
που είναι ο Χριστός.

1
Βλ. Γιαννακοπούλου Χ. Βαρβάρας, Ποιμαντική κατά την Θεολογία και πράξη των Αγίων
(Διαδακτικές Σημειώσεις), Αθήνα 2004, σ. 157

1
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος....................................................................................1

Εισαγωγή....................................................................................3

Κεφάλαιο 1 - Η προσωπικότητα του Αγίου...........................5

Κεφάλαιο 2 – Διδασκαλία.........................................................7

Κεφάλαιο 3 – Διακονία Αγάπης...............................................9

Κεφάλαιο 4 – Ιεραποστολή.....................................................10

Κεφάλαιο 5 – Μαρτύριο..........................................................11

Κεφάλαιο 6 – Προφητείες.......................................................12

Κεφάλαιο 7 – Πνευματική Καθοδήγηση...............................14

Επίλογος...................................................................................15

Βιβλιογραφία...........................................................................16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – Βιογραφικά Στοιχεία

2
 Ο Κοσμάς ο Αιτωλός γεννήθηκε το 1714 στο χωριό Μεγάλο
Δένδρο της Αιτωλίας2, εξ’ ου και επονομάστηκε –επονομάζεται Αιτωλός.
Το κοσμικό του όνομα ήταν Κώστας. Είχε ακόμη έναν μεγαλύτερο
αδερφό, τον ιερομόναχο Χρύσανθο που διετέλεσε Σχολάρχης στην Νάξο.
Ο πατέρας του λεγόταν Δημήτριος και εξασκούσε το επάγγελμα του
ανυφαντή. Από το όνομα και το επάγγελμα του πατέρα συνήθιζαν τότε
να ονομάζεται όλη η οικογένεια. Έτσι κι ο πατροΚοσμάς ήταν ο Κώστας
Δημητρίου ή Ανυφαντής.3
Τα πρώρα χρόνια της ζωής του τα πέρασε έξω, μέσα στη φύση,
τσοπανόπουλο. Γρήγορα όμως αισθάνθηκε την ανάγκη των γραμμάτων.
Και μόλις έκλεισε τα δέκα, τον έστειλαν σ’ ένα μακρινό χωριό, τη
Σιγδίτσα Παρνασσίδος, όπου διδάχτηκε τη στοιχειώδη μόρφωση από τον
ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λίτσικα.4 Στη συνέχεια, γύρω στα 1734,
μαθήτευσε κοντά στον ιεροδιδάσκαλο Ανανία Δερβισάνο στη Λαμποτινά
Ναυπακτίας, στο σχολείο της οποίας δίδαξε για πρώτη φορά ως
υποδιδάσκαλος. Το 1737-38 τον βρίσκουμε στην ονομαστή σχολή των
Βραγγιανών Αγράφων, όπου διδάχτηκε ανώτερα μαθήματα, φιλοσοφικά,
αρχαία ελληνικά, θεολογικά, φυσικομαθηματικά, στοιχεία ιατρικής και
άλλες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις.5 Σε ηλικία 29 ετών, μετέβη στην
Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, όπου διδάχτηκε την θεολογία,
φιλολογία, φιλοσοφία και τις φυσικές επιστήμες από τους καθηγητές
Ευγένιο Βούλγαρι, Παναγιώτη Παλαμά, Νικόλαο Τζαρτζούλη και
άλλους. Στην ιερά Μονή Φιλοθέου εκάρει μοναχός και εκλήθη Κοσμάς.
Διάκονος και πρεσβύτερος χειτοτονήθηκε σε ηλικία 45 ετών και ένα έτος
αργότερα έφυγε από το Άγιο Όρος για να διδάξει του αδελφούς του.6
Επηρεασμένος από τη διδασκαλία του Βούλγαρι, θέλησε να
αντιδράσει κατά του διπλού αφανισμού του ελληνισμού, του
θρησκευτικού και του εθνικού. Ύστερα από άδεια του Πατριάρχη
εγκαινίασε το 1760 μια σειρά περιοδειών σε όλη την χερσαία και τη
νησιωτική Ελλάδα, με δικαιολογημένη προτίμηση προς τις βόρειες
επαρχίες, οι οποίες κινδύνευαν περισσότερο, και ιδίως προς την Ήπειρο. 7
Παρόλη τη θετική ανταπόκριση του κόσμου στο κύρηγμα του, δεν
έλειψαν και εκείνοι, τους οποίους ενοχλούσε το κύρηγμα του φλογερού
ιεραποστόλου. Σ’ αυτούς συγκαταλέγονται οι πλούσιοι και οι
κοτσαμπάσηδες, τους οποίους έλεγχε για τις αδικίες και τις καταπιέσεις
σε βάρος του λαού και κυρίως οι Εβραίοι, τους οποίους ιδιαίτερα
2
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 7
3
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 16
4
Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα 1979, σ. 14
5
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 7
6
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 19
7
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 299

3
ενοχλούσε το αντιεβραϊκό στοιχείο των κυρηγμάτων του και η μεταφορά
του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο.8
Τον Αύγουστο του 1779 ο Άγιος μας γιόρτασε τη γιορτή της
Παναγίας στο Μπεράτι. Οκτώ ημέρες αργότερα γιόρτασε και τη γιορτή
της Αποδόσεως της Θεοτόκου. Την ίδια μέρα το απόγευμα ενώ
ετοιμαζόταν να ψάλλη τον εσπερινό της επομένης, τον συνέλαβαν.
Εκείνος ο εσπερινός ήταν ο δικός του εσπερινός. Η 23 η Αυγούστου 1779
ήταν ο εσπερινός της επιγείου ζωής του, ήταν ο τελευταίος του
εσπερινός. Στις 23 Αυγούστου τώρα ψάλλουν οι χριστιανοί τον εσπερινό
προς τιμήν αυτού του ιδίου – του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού.9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Η προσωπικότητα του Αγίου

8
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 15-16
9
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 46

4
 Για να καταλάβουμε καλύτερα ποιος είναι ο άγιος Κοσμάς και
πόσο ποικιλοτρόπως επηρέασε την εποχή του, θα πρέπει καταρχάς να
δούμε πως έχει καταγραφεί στη συνείδηση τις Εκκλησίας, δηλαδή στη
συνείδηση του λαού της και αυτό γίνεται φανερό με το πλήθος των
πρωσονυμίων που του αποδόθηκαν. Όχι μόνο ισαπόστολος ονομάζεται ο
Κοσμάς ο Αιτωλός «τὸ ὁποῖον χαρακτηρίζει τὸν ἄνδρα καλύτερον
ἀπὸ κάθε τι ἄλλο»,10 αλλά είναι ένας εκ των ολίγων Αγίων που η
Ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησία μας του έδωσε πολλούς τίτλους και
επωνυμίες όπως : νεομάρτυς, ιερομάρτυς, οσιοϊερομάρτυς,
εθνοϊερομάρτυς, ιεραπόστολος, εθναπόστολος, χρισταπόστολος,
προφηταπόστολος, διδαχαπόστολος, ασκητής, θύτης, φωτιστής και
εθνομάρτυς.11
Η ισχυρή προσωπικότητά του και ο δυνατός αγιοπνευματικός του
λόγος προκαλούσαν σεισμό στις συνειδήσεις και οδηγούσαν στη
μετάνοια. Με τη συνέργεια της θείας χάριτος έφερνε πολλούς και
μεγάλους καρπούς.12 Σαν αυθεντικός ποιμένας ήταν ταπεινός και δεν
δίσταζε να αποδόσει ότι είχε καταφέρει στον Θεό. Όπως λέει ο ίδιος :
«σιμά εἰς τά ἄπειρα χαρίσματα ὁπου μοῦ ἐχάρισεν ὁ Κύριός μου, μέ
ἀξίωσε καί ἐμένα τόν ἀμαρτωλόν καί ἔμαθα πεντέξι γράμματα
ἑλληνικά, ἔγινα καί καλόγερος».13 Αυτή του η ταπεινότητα αλλά
ταυτόχρονα και η πυγμή του είναι που τον έκαναν αγαπητό όχι μόνο
στους Έλληνες αλλά και στου Τούρκους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο
Αλή Πασάς, αν και αλλόθρησκος, έτρεφε μεγάλο σεβασμό στο πρόσωπο
του Μεγάλου Διδάχου και Φωτιστή του Γένους Κοσμά του Αιτωλού.14
Όμως δεν σταματούν εδώ τα χαρίσματα του Αγίου. Αγωνίστηκε
αρχικά για να θεραπεύσει τον εαυτό του από τον πειρασμό των
χρημάτων. Όπως λέει αλλού : «Ἀκούοντας καὶ ἐγώ, ἀδελφοὶ μου,
αὐτόν τόν γλυκύτατον λόγον ὁποὺ λέγει ὁ Χριστός μας, χάρισμα
νὰ δουλεύωμεν καὶ τοὺς αδελφούς μας, εἰς τὴν αρχὴν μοῦ ἐφάνη
βαρὺς ὁ λόγος, ὕστερα ὅμως μοῦ ἐφάνη γλυκύτερος ’’ὑπέρ μέλι καὶ
κηρίον’’ καὶ ἐδόξαζα καὶ δοξάζω χιλιάδες φορὲς τὸν Χριστόν μου,
ὁποὺ μὲ ἐφύλαξεν ἀπὸ ἐτοῦτο τὸ πάθος τῆς φιλαργυρίας». 15
Σημαντικότερο όμως όλων ήταν το πνεύμα θυσίας που τον διέκρινε και η
αγάπη για τον πλησίον που τον παρακινούσε να αφήσει την ασκητική
10
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 299
11
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 11
12
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 15
13
Διδαχή Α΄1, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 53
14
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 22
15
Διδαχή Α΄1, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 54

5
ζωή στο Άγιο Όρος και να αφιερωθεί, γυρίζοντας την Ελλάδα, στην
αφύπνιση των σκλαβωμένων συνειδήσεων. Τα λόγια του Αποστόλου των
εθνών: «Μηδεὶς τὸ ἑαυτοῦ ζητείτω, ἀλλὰ τὸ τοῦ ἑτέρου ἕκαστος», 16
τον συντάραξαν και τον ώθησαν να απαρνηθεί τον εαυτό του για την
προκοπή των αδελφών του. Αλλού πάλι λέει: «Ἀκούοντας καὶ ἐγώ,
ἀδελφοὶ μου, ἐτοῦτον τόν γλυκύτατον λόγον ὁποὺ λέγει ὁ Χριστός
μας, νὰ φροντίζωμεν καὶ διὰ τοὺς αδελφούς μας, μὲ ἔτρωγε
ἐκεῖνος ὁ λόγος μέσα εἰς τὴν καρδίαν μου τόσους χρόνους ὡσὰν τὸ
σκουλήκι ὁποὺ τρώγει τὸ ξύλον».17
Χαρακτηριστική της δυναμικής της προσωπικότητας του αγίου
Κοσμά είναι η αγάπη που του έδειξε ο απλός κόσμος. Δεν είναι τυχαίο
πως για 182 χρόνια ο Κοσμάς τιμόταν σαν άγιος, χωρίς να υπάρχει η
επίσημη πράξη της Εκκλησίας.
Τέλος θα θέλαμε να διευκρινίσουμε, διαλύοντας τα σύννεφα
ορισμένων κακοπροαίρετων απόψεων, πως ο πατροΚοσμάς δεν ήταν
κάποιος εθνικόφρων λαϊκός επαναστάτης αλλά γνήσιος στρατιώτης του
Χριστού. Ο ίδιος έλεγε : «Διατὶ ἐδῶ δὲν ἔχει κανένας πατρίδα.
Πατρίδα ἔχομεν, καθὼς εἴπαμεν, τὴν οὐράνιον βασιλείαν». 18
Παρακινούσε θερμά τον κόσμο να μάθει γράμματα και να μιλάει την
ελληνική διότι : «Ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τὴν Ἑλληνικήν καὶ ἄν δὲν
σπουδάξης εἰς τὸ Ἑλληνικόν, ἀδελφέ μου, δέν ἠμπορεῖς νά
καταλάβης ἐκεῖνα ὁποὺ ὁμολογᾶ ἡ Ἐκκλησία μας». 19 Υπήρξε ο
μεγαλύτερος εθνεγέρτης του αιώνος εκείνου. Όχι μόνο αναμόχλευε τις
ελπίδες για την απελευθέρωση με προφητικά και αινιγματώδη
αποφθέγματα, αλλά πρόβαινε και σε συγκεκριμένες ενέργειες για την
ανασυγκρότηση του έθνους και τη δημιουργία επαναστατικών εστιών
στο Σούλι και στη Χειμάρα, χωρίς πάντως να ενθαρρύνει πρόωρη
επαναστατική εκδήλωση. Θεωρούσε τους Τούρκους ακίνδυνους, διότι
«ἐξεγελοῦντο μὲ ολίγα ἄσπρα».20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 – Διδασκαλία
16
Α΄ Κορ. 10:24
17
Διδαχή Α΄1, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 53
18
Αυτόθι, σ. 80
19
Διδαχή Β΄2, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 145
20
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 301

6
 Ο άγιος Κοσμάς δεν ήταν από τους αγίους που ανέπτυξαν
δογματική διδασκαλία. Κι αυτό γιατί στην εποχή του δεν υπήρχε ούτε το
πνευματικό υπόβαθρο (δηλ. δογματική έριδα και θεολογική παραγωγή)
ούτε βέβαια και η ανάγκη να δογματίσει η Εκκλησία. Τα προβλήματα
ήταν άλλου είδους και οι εχθροί της πίστης δεν προσπαθούσαν απλά να
διαφθείρουν την αλήθεια της αλλά απειλούσαν την ίδια της την ύπαρξη.
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός όμως ήταν χαρισματικός διδάσκαλος, γι’ αυτό και
τον αποκάλεσαν «Φωτιστή». Η διδασκαλία του απευθυνόταν στον απλό
λαό για τον οποίο έλεγε : «Δέν βλέπετε πῶς ἀγρίεψε τὸ γένος μας
ἀπὸ τὴν ἀμάθειαν καί ἐγινήκαμεν ὡσάν τά θηρία;». 21Με τη
διδασκαλία του ήθελε να σώσει τον κόσμο από αυτήν την παρακμή και
την εξαθλίωση. Και παραδεχόμαστε πως το έκανε με μεγάλη επιτυχία!
Το κύρηγμα του, απλό σε μορφή, αλλά πρωτότυπο σε μέθοδο και
περιεχόμενο, συνοδευόταν από διαλογική συζήτηση μεταξύ του Κοσμά
και των ακροατών, ενώ δαινέμονταν σε αυτούς φύλλα χαρτιού που
περιείχαν τα πορίσματα της διδασκαλίας. Το μόνο δείγμα της ομιλιτικής
του γραμματείας αποτελούν οι ελάχιστες σωσμένες «Διδαχές» του. 22
Φρόντιζε σύνηθως με τρεις διαδοχικές διδαχές στον ίδιο τόπο να
μεταδίδει στους ακροατές του τις βασικές γνώσεις που έπρεπε να
γνωρίζουν ως Χριστιανοί.
Έτσι, στην πρώτη του διδαχή, συνήθως βραδάκι, άρχιζε από τη
δημιουργία, από το Θεό, των αγγέλων και του υλικού κόσμου,
προχωρούσε στους Πρωτόπλαστους Αδάμ και Εύα, την πτώση τους και
την έξωσή τους από τον Παράδεισο, την τιμωρία τους δηλαδή τόσο εδώ
στη γη, όσο και μετά τον θάνατό τους, στον άλλο κόσμο. Το επόμενο
πρωί δίδασκε τη δεύτερη διδαχή. Διηγόταν τη γέννηση και τη ζωή της
Παναγίας, τη γέννηση και τη ζωή του Χριστού, το βράδυ της Μεγάλης
Πέμπτης με το Μυστικό Δείπνο, την προδοσία του Ιούδα και την
αυτοκτονία του. Τέλος το δεύτερο βράδυ δίδασκε την Τρίτη διδαχή.
Θέμα του η Ανάσταση του Χριστού, το έργο των Αποστόλων και η
εξάπλωση της χριστιανικής πίστεως με κατάληξη τη Δευτέρα Παρουσία
μετά την οποία οι αμαρτωλοί τιμωρούνται στην Κόλαση και οι δίκαοι
αμείβονται στον Παράδεισο.23
Τον άγιο Κοσμά ακολουθούσαν στις περιοδείες του γύρω στους
σαράντα ιερείς. Όταν επρόκειτο να επισκεφθεί κάποιο μέρος έδινε
παραγγελία στους χριστιανούς των περιοχών αυτών να εξομολογηθούν
και να νηστεύσουν. Στη συνέχεια έβαζε τους ιερείς να διαβάσουν το

21
Διδαχή Ε΄, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 202-203
22
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 300
23
Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα 1979, σ. 20-21

7
μυστήριο του Ευχελαίου, χρίονταν οι χριστιανοί και στο τέλος έκανε τη
διδαχή. Στο χώρο που δίδασκε στηνόταν μεγάλος ξύλινος σταυρός. Ο
ίδιος ανέβαινε σε ένα σκαμνί και πάνω σε αυτό δίδασκε. Μετά το πέρας
της διδαχής ο μεν σταυρός έμενε εκεί ως ανάμνηση του κυρήγματός του,
το δε σκαμνί το διέλυε και το έπαιρνε μαζί του, όπου κι αν πήγαινε.24
Δεν περιοριζόταν όμως μόνο σε αυτά. Μιλούσε για όλα τα βασικά
θέματα της ζωής του Χριστιανού, όπως είναι η αγάπη, οι θλίψεις, η
μόρφωση των παιδιών και πολλά άλλα. Ο λόγος του ήταν πάντα απλός,
ζωντανός, βγαλμένος από την καρδιά του και την άψογη ζωή του. 25
Υπεδείκνυε τη συνεργασία των ανθρώπων, την ειρήνευση μεταξύ των
μελών της οικογενείας, την ανύψωση της θέσης την γυναίκας 26.
Συνιστούσε επίσης στους χριστιανούς να εργάζωνται, να καλλιεργούν τη
γη και να φυτεύουν δένδρα.27
Τέλος, η γλώσσα που χρησιμοποιούσε ήταν πάνω από τους
διαχωρισμούς «αρχαία», «καθαρεύουσα», «δημοτική», που
απασχόλησαν άλλους, πριν ή μετά από αυτόν. Ο άγιός μας
μεταχειριζόταν κάθε φορά τις λέξεις που θα τον έκαναν απόλυτα
κατανοητό στο ολιγογράμματο ή συνηθέστερα, αγράμματο ακροατήριό
του, χωρίς όμως να αποφεύγει «δύσκολες» λέξεις. Τις χρησιμοποιούσε κι
αυτές, αν έκρινε πως έπρεπε να τις μάθουν.28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 – Διακονία Αγάπης

24
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 15
25
Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα 1979, σ. 21
26
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 300
27
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 21
28
Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα 1979, σ. 21

8
 Η προσφορά της αγάπης του Κοσμά του Αιτωλού στο γένος δεν θα
μπορούσε να είναι οικονομικής φύσεως, καθώς ο παροΚοσμάς ήταν ένας
αγρότης και στη συνέχεια ένας ακτήμων μοναχός. Σύμφωνα με τα δικά
του λόγια : «Καί τώρα μέ τήν χάριν τοῦ Κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ,
τοῦ ἐσταυρωμένου καί Θεοῦ, δέν ἔχω μήτε σακκούλα, μήτε
κασέλα, μήτε σπίτι, μήτε ἄλλο ράσο ἀπό αὐτό ὁπού φορῶ». 29 Η
προσφορά του όμως στην παιδεία και τη μόρφωση του λαού είναι μέχρι
σήμερα αμίμητη. Η βάση της σκέψης του φαίνεται στα λόγια του :
«Καλύτερα νὰ ἔχης εἰς τήν χώραν σου σχολεῖον ἐλληνικόν παρά νά
ἔχης βρύσες καί ποταμούς, διότι ἡ βρύσις ποτίζει τό σῶμα, τό δέ
σχολεῖον ποτίζει τήν ψυχήν, τό σχολεῖον ἀνοίγει τές ἐκκλησίες , τό
σχολεῖον ἀνοίγει τά μοναστήρια. Ἀνίσως καί δέν ἤτανε τά σχολεῖα,
ποῦ ἤθελα ἐγώ νά μάθω νά σᾶς διδάσκω». 30 Σύμφωνα λοιπόν με τη
σκέψη του αυτή για την παιδεία σαν μέσο που οδηγεί τον άνθρωπο στη
θέωση, κατάφερε να ιδρύσει 10 γυμνάσια και 200 στοιχειώδη σχολεία,
την εποχή κατά την οποία τα υπόλοιπα σχολεία σε ολόκληρη την Ελλάδα
δε θα ήταν πολύ περισσότερα. 31 Με δικές του ενέργειες απέτρεψε ττην
συνέχιση των εξισλαμισμών και επανέφερε στο Χριστιανισμό τους
εξισλαμισμένους Έλληνες. Βάπτισε όσους ήταν αβάπτιστοι. Έπεισε τους
πλούσιους να δώσουν χρήματα για την κατασκευή κολυμπηθρών.
Κατασκευάστηκαν 4000 χαλκωματένιες κολυμπήθρες και διανεμήθηκαν
στις ενορίες που δεν είχαν. Ανέγειρε ιερούς ναούς για να εκκλησιάζονται
οι χριστιανοί. Προέτρεπε τις εύπορες οικογένειες και ιδίως τα άτεκνα
ανδρόγυνα να παίρνουν στο σπίτι τους και να αναθρέφουν τα ορφανά
παιδιά, τα οποία περιφέρονταν γυμνά και πεινασμένα στους δρόμους. 32
Καθώς είδαμε λοιπόν η υπηρεσία του Αγίου μας στους
συνανθρώπους του ήταν καθολική. Ο ίδιος αφιερώθηκε στο τεράστιο
αυτό παιδαγωγικό έργο που σκοπό είχε «νά δώσῃ πτερά εἰς τήν
ψυχήν, νά τήν ἁρπάσει ἀπό τόν κόσμον καί νά τήν δώσῃ είς τόν
Θεόν».33

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – Ιεραποστολή

29
Διδαχή Α΄1, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 54
30
Διδαχή Α΄1, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 78
31
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 300-301
32
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 20
33
Γιαννακοπούλου Χ. Βαρβάρας, Ποιμαντική κατά την Θεολογία και πράξη των Αγίων (Διαδακτικές
Σημειώσεις), Αθήνα 2004, σ. 153

9
 Ισαπόστολος αποκαλείται ο Κοσμάς ο Αιτωλός και όχι αδίκως. Για
19 συναπτά έτη υπήρξε ο αναμορφωτής των ραγιάδων, ο δάσκαλος των
αγραμμάτων, ο παρήγορος των σκλάβων. Οπότε δεν είναι δύσκολο να
αντιληφθούμε πως το συνολικό του έργο ήταν μια υπεράνθρωπη
ιεραποστολή. Τέσσερις περιοδείες έκανε ο Άγιος μας από το 1760 έως το
1779 και και περιήλθε όλη την τότε σκλαβωμένη χριστιανοσύνη. Ως
γνήσιος ιερομόναχος πήρε την ιερά απόφαση να γίνει ιεραπόστολος, να
γίνει απόστολος του έθνους μας.34
Το έργο του Κοσμά ως ιεροκήρυκος αρχίζει από την
Κωσταντινούπολη όπου υπήρχε μεγάλη ταραχή λόγω του κινήματος των
αναβαπτιστών. Στη συνέχεια επισκέπτεται τη Θράκη, το Άγιον Όρος, τη
Στερεά Ελλάδα, την Αχαῒα, τη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τα
νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τις
πληροφορίες του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, κατά την πρώτη
περιοδεία του στην ηπειρωτική Ελλάδα έφτασε μέχρι το Μεσολόγγι,
αφού προηγουμένως επισκέφθηκε το Αγρίνιο και τη Ναύπακτο. Στα τέλη
του 1774 επισκέπτεται την Κωνσταντινούπολη για να πάρει καινούρια
άδεια από τον Πατριάρχη Σωφρόνιο τον Β΄, προκειμένου να αρχίσει τη
νέα του περιοδεία. Αυτή τη φορά επισκέφθηκε τα νησιά του Αιγαίου και
κυρίως τις Κυκλάδες. Το 1775 επέστρεψε στο Άγιο Όρος για ανασύνταξη
των δυνάμεων του, μελέτη και πνευματική περισυλλογή.
Η τρίτη και τελευταία περιοδεία του εστιάζεται στο χώρο της
ηπειρωτικής Ελλάδος και στα νησιά του Ιονίου. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνει
στο χώρο της ενιαίας Ηπείρου λόγω των μεγάλων εξισλαμισμών που
παρατηρούνται στην περιοχή.35
Η απήχηση του κυρήγματος του στο λαό ήταν πολύ μεγάλη. Όπως
σημειώνει ο πρώτος του βιογράφος Σάπφειρος Χριστοδουλίδης «ὅπου
καί ἐάν ἐπήγαινεν ὁ τρισμακάριστος, ἐγίνετο μεγάλη σύναξις τῶν
χριστιανῶν καί ἤκουαν μετά κατανύξεως καί εὐλαβείας τήν χάριν
καί γλυκύτητα τῶν λόγων του, καί ακολούθως ἐγίνετο καί μεγάλη
διόρθωσις, καί ὠφέλεια ψυχική».36
Στο Κολλικόντασι της Βορείου Ηπείρου ο Άγιός μας τελείωσε
μαρτυρικά την ιεραποστολή του. Στο Κολλικόντασι τελείωσε την
τέταρτή του περιοδεία. Μια περοδεία θριαμβεύουσα, μια περιοδεία που
του έδωσε τον στέφανο της δόξας, μια περιοδεία που τον έκανε
Μάρτυρα. Στη συνέχεια θα μιλήσουμε για το μαρτύριο του.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – Μαρτύριο

34
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 24
35
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 11-12
36
Αυτόθι, σ. 13

10
 Ο Κοσμάς ο Αιτωλός απαγχονίστηκε στην περιοχή του Μπερατίου
της Ηπείρου από τους Τούρκους κατόπιν καταγγελίας Εβραίων και
Βενετών για διέγερση του λαού σε επανάσταση, κατευθυνόμενη δήθεν
από τους Ρώσους.37 Ο ίδιος έλεγε χαρακτηριστικά για τη μανία των
Εβραίων εναντίον του: «Νά τόν παρακαλέσετε (τόν Χριστό) νά μέ
φυλάγη ἀπό τές παγίδες τοῦ Διαβόλου καί μάλιστα των Ἑβραίων,
ὁπού ἐξοδιάζουν χιλιάδες πουγγιά διὰ νὰ μὲ θανατώσουν». 38
Οι Εβραίοι, επειδή ο πατροΚοσμάς πρώτον, έπεισε τους
χριστιανούς και μετέφεραν το παζάρι από την Κυριακή στο Σάββατο,
δεύτερον, τους ονόμαζε εχθρούς του χριστιανισμού και τρίτον,
παρότρυνε τους χριστιανούς να μην αγοράζουν τίποτε από αυτούς,
λέγοντας ότι αυτοί οι θεοκτόνοι μολύνουν τις τροφές με διάφορες
ακατανόμαστες ακαθαρσίες πριν τις πωλήσουν σε αυτούς, οι Εβραίοι
λοιπόν, έδωσαν στον Κουρτ πασά 25.000 γρόσια για να τον θανατώσει. 39
Ο Χότζας, τον οποίο επισκέφθηκε ο Κοσμάς για να πάρει άδεια να
κυρήξει στην περιοχή του, τον παρέδωσε σε μια ομάδα Τούρκων
στρατιωτών, οι οποίοι τον κρέμασν σ’ ένα δέντρο έξω από το χωριό
Κολλικόντασι, δίπλα στον ποταμό Άψο.40
Η σκηνή του μαρτυρίου του περιγράφεται πολύ ζωντανά από το
μαθητή του Ζήκο Μπιστρέκη στο «Μαρτυριολόγιο» του Αγίου μας:
«αὐτός τούς εἶπεν νά τόν ἀφήσουν νά προσευχηθῇ καί τόν ἄφησαν
καί καθώς έπροσεύχονταν εὐλόγησεν τόν κόσμον σταυροειδῶς, καί
έκεῖ ἦτον ἕνα δένδρον καὶ ἐβγάνοντας σχοινίον ἀπό τό ἄλογον καί
καθώς ἐδένα,εν τόν θρόνον μέ τόν σταυρόν, ἔτσι τόν ἔδεσν ἀπό
τόν λαιμόν καί τόν ἔπνιξαν· καί τοῦ εἶπαν πρωτύτερανά τοῦ
δέσουν τά χέρια καί ἀυτός τά ἐσταύρωσεν μόνος του καί δέν τοῦ
ἔδεσαν καί ἔτσι ἐπαρέδωκεν τήν ἁγίαν του ψυχήν εἰς χεῖρας τοῦ
Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ».41
Έτσι λοιπόν μαρτύρησε ο άγιος Κοσμάς. Το σώμα του πετάχτηκε
στο ποτάμι ώσπου το βρήκε κάποιος Μάρκος ιερέας όρθιο, λέει η
παράδοση, μέσα στο νερό και το πήρε, το πήγε στο Κολλικόντασι όπου
κηδεύτηκε και θάφτηκε το 1779. Αργότερα έγινε ανακομιδή των
λειψάνων του και μεταφέρθηκαν στο μοναστήρι που χτίστηκε από τον
Αλή Πασά(!) το 1813-1814.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 – Προφητείες

37
Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003, τ. Β΄, σ. 299
38
Διδαχή Ε΄, βλ. Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, σ. 225
39
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 46
40
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000. σ. 16
41
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 48

11
 Ο πατροΚοσμάς ο Αιτωλός δεν υπήρξε μονάχα ο μεγάλος
θρησκευτικός, εθνικός και κοινωνικός αναμορφωτής των χρόνων της
σκλαβιάς, αλλά και ένας μεγάλος μετά Χριστόν προφήτης, που
εντυπωσιάζει με το πλήθος, την ποικιλία και την ακριβολόγο διατύπωση
των προφητειών του, από τις οποίες οι περισσότερες έχουν ήδη
εκπληρωθεί.42
Οι περισσότερες είναι γύρω από το «ποθούμενο». Δηλαδή την
απελευθέρωση της πατρίδος μας από τον τουρκικό ζυγό. Όμως ο
πατροΚοσμάς δεν μίλησε μόνο για το πότε θα ‘ρθει το ποθούμενο,
μίλησε και είπε με τον φωτισμό του Αγίου Πνεύματος, προφητικά λόγια
σε πρόσωπα, προείδε τις τεχνολογικές ανακαλύψεις του 20 ου αιώνα και
προέβλεψε πολλά μελλοντικά γεγονότα.43 Πολύ σύντομα αναφέρουμε
παρακάτω κάποιες από αυτές :
1. «Τό ποθούμενο θά γίνῃ στήν τρίτη γενεά. Θά τό ἰδοῦν τά
ἐγγόνια σας». Η προφητεία αυτή ειπώθηκε στη μαρτυρική
Χειμάρρα της Βορείου Ηπείρου. Αν κάθε γενιά προσδιορίζεται σε
25 χρόνια, τότε οι χρόνοι της απελευθερώσεως του δούλου Γένους
είναι η Τρίτη γενιά από τα χρόνια που προφήτευσε ο άγιος.44
2. «Τό ποθούμενον θά ἔρθῃ ὅταν θἀρθοῦν δυό πασχαλιές
μαζί». Πράγματι το 1912 οι γιορτές του Ευαγγελισμού και του
Πάσχα συνέπεσαν και ελαυθερώθηκαν πολλά μέρη της βορείου
Ελλάδος.45
3. «Τόν Πάπα νά καταρᾶσθε, διότι αὐτός θά εἶναι ἡ αἰτία τῆς
συμφορᾶς τοῦ κόσμου διά τοῦ πολέμου». Η προφητεία αυτή
βρίσκει καταπληκτική επαλήθευση τα τελευταία χρόνια, που
ακολούθησαν την πτώση του σοσιαλισμού στις ανατολικές χώρες.
Η δραστηριότητα του Παπισμού στις χώρες αυτές γίνεται μέσω
του «επανευαγγελισμού» και της Ουνίας.46
4. «Θαρθῇ καιρός πού θά ζωσθῇ ὁ τόπος μέ μιά κλωστή». Το
είπε στην Άσσο της Κεφαλονιάς και αναφέρεται στον τηλέγραφο.47
5. «Θαρθῇ καιρός πού θά διευθύνουν τόν κόσμο τά ἄλαλα καί
τά μπάλαλα». Τα άλαλα και τα μπάλαλα είναι τα άψυχα
μηχανήματα.48

42
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000, σ. 57
43
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 200
44
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000, σ. 65
45
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 212
46
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000, σ. 68
47
Αυτόθι, σ. 71
48
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 204

12
 Για τους σκλαβωμένους Έλληνες οι προφητείες του Κοσμά του
Αιτωλού ήταν το αγαπημένο τους ανάγνωσμα. Αυτές αναπτέρωναν το
ηθικό, τόνωναν το φρόνημά τους και έτρεφαν τη γλυκιά ελπίδα της
εθνικής ανάστασης. Με τις προφητείες του κατόρθωσε να επικοινωνήσει
με τη λαϊκή ψυχή, να αφουγκρασθεί τους καϋμούς του Γένους και να του
δώσει δύναμη, θάρρος, πίστη και ελπίδα.49

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 – Πνευματική Καθοδήγηση

49
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000, σ. 62

13
 Στα παραπάνω κεφάλαια φάνηκε μάλλον καθαρά η πνευματική
καθοδήγηση που άσκησε ο άγιος Κοσμάς. Ήταν μια καθοδήγηση
«εθνική» θα μπορούσαμε να πούμε, που δεν κλεινόταν στα όρια
προσωπικών συμβουλών, αλλά παρολίγον να γίνει κίνημα. Ο Μεγάλος
Διδαχός του Γένους πατροΚοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος δεν ήταν ο
ασκητής με τις μονοδιάστατες μεταφυσικές πτήσεις, αλλά και ο γνήσιος
φορέας του ορθοδόξου πνεύματος, πέτυχε με τον καλύτερο τρόπο τον
συνδυασμό ιστορικού και μεταφυσικού.50
Για το περιεχόμενο και τον τρόπο της «παιδαγωγικής» του, θα
λέγαμε, αναφερθήκαμε στο σχετικό κεφάλαιο της διδασκαλίας του. Στο
παρόν θα θέλαμε να αναφερθούμε στην πνευματική καθοδήγηση που
άσκησε συγκεκριμένα μέσω των επιστολών του. Σώζονται δώδεκα
επιστολές του Αγίου Κοσμά, εκ των οποίων οι μεν τρεις απευθύνονται
προς πρόσωπα (δυο προς ιερομονάχους και μια προς έναν τούρκο), οι δε
υπόλοιπες εννέα προς κατοίκους διαφόρων χωριών. Στις εννέα αυτές
επιστολές το περιεχόμενο είναι παρόμοιο. Τους υπενθυμίζει ότι με δική
του προτροπή χτίστηκε στο χωριό τους σχολείο και τους προτρέπει να
βοηθήσουν όλοι για να συνεχιστεί η λειτουργία του σχολείου τους. 51 Εδώ
θα θέλαμε να προσθέσουμε πως ένας εκ των δυο ιερομονάχων –
παραληπτών είναι ο αδερφός του Χρύσανθος, τότε Σχολάρχης Νάξου. 52
Οι περιοδείες του Αγίου μας και ύστερα η επίβλεψη, μέσω
επιστολών, της κατάστασης στις περιοχές που πέρασε και ίδρυσε
σχολεία, μας θυμίζει τις περιοδείες του αποστόλου Παύλου και τις
επιστολές του στις Εκκλησίες που είχε ιδρύσει. Παρακινούμενος καθώς
είπαμε από τα λόγια του Αποστόλου των Εθνών έγινε και αυτός
Απόστολος του Ελληνικού Έθνους.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

50
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000, σ. 79
51
Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος 2003, σ. 178
52
Βλ. Αυτόθι, σ. 181

14
 Σκοπός μας ήταν να αναδείξουμε την ποιμαντική προσωπικότητα
του αγίου Κοσμά του Αιτωλού και το πλήθος των πτυχών αυτής. Ο
πατροΚοσμάς, πνευματικός πατέρας του σκλαβωμένου λαού, είναι ο κατ’
εξοχήν ποιμένας, ο οποίος βγήκε μέσα στην άγρια νύχτα της σκλαβιάς με
θυσία την ίδια του τη ζωή να σώσει το χαμένο ποίμνιο των Ελλήνων από
τον πνευματικό αφανισμό. Με την ορθή του διδασκαλία, την άψογη
προσωπικότητά του, τις τεράστιες αποστάσεις που περπάτησε, τις
προφητείες και τέλος, το μαρτύριό του έφερε εις πέρας την ιερή του
αποστολή.
Δικαιολογημένα ο υμνογράφος αναφωνεί και εκφράζει όλο του το
ποιμαντικό μεγαλείο : «Τί σέ προσκαλέσωμεν, τρισμάκαρ; Μάρτυρα,
ὅτι ὑπέρ Χριστοῦ τό σόν αἷμα ἐξέχεας· κήρυκα, ὅτι τόν τόνον τῆς
τοῦ Χριστοῦ βασιλείας τοῖς πᾶσιν ἐκήρυξας· Ἀπόστολον, ὅτι τόν
λόγον τοῦ Εὐαγγελίου, ἀποστολικῶς τοῖς πιστοῖς διετράνωσας·
Μοναστήν τέ, ὅτι τόν σόν βίον ὥσπερ κάτοπτρον καθαρόν τῆς
ἀσκήσεως ἐγκατέλειπες· Ἱερέα, ὅτι ἱερουργῶν, σεαυτόν ὥσπερ
θυσίαν καθαράν προσήγαγες τῷ Κυρίῳ σου· Ὅν ἐκτενῶς ἱκέτευε,
τοῦ σωθήναι τάς ψυχάς ἡμῶν, τῶν ἐκτελούντων τήν μνήμην
σου».53

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

53
Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα 2000, σ. 104

15
Γιαννακοπούλου Χ. Βαρβάρας, Ποιμαντική κατά την Θεολογία και πράξη των Αγίων
(Διαδακτικές Σημειώσεις), Αθήνα 2004, Εκδόσεις Γκελμπέσης

Μενούνου Β. Ιωάννου, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και Βιογραφία, Αθήνα
1979, Εκδόσεις Τηνος

Τριανταφύλλου Β. Κωνσταντίνου, Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Θἐρμον Τριχωνίδος

2003, Εκδόσεις Μικρά Ζύμη

Τρίτου Γ. Μιχάλη, Κοσμάς ο Αιτωλός ο Φωτιστής του Γένους - ο Προφήτης, Αθήνα

2000, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας

Χρήστου Κ. Παναγιώτου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, θεσσαλονίκη 2003,

Εκδόσεις Κυρομάνος

16