Diagnostyka psychopedagogiczna- wykłady.

dr hab. Agnieszka Barczykowska

Egzamin

Wykład 1. Proces diagnostyczny- podstawowe pojęcia, struktura, uwarunkowania zewnętrzne i

wewnętrzne.

„Nie ma działania bez rozpoznania, nie ma rozpoznania bez działania, a jedno i drugie wymaga
oceny” (S. Ziemski)

Diagnozowanie w perspektywie historycznej:

Diagnoza (gre.)- rozróżnienie, osądzenie, rozpoznanie.
Hipokrates (ur. Ok. 460 r. p. n. e. na wyspie Kos, zm. ok. 377 r. p. n. e. Larysa)- początki problematyki
diagnozy- rozwija się model medyczny diagnozy,
medycyna ≠ wierzenia natury religijnej.

Postulaty dotyczące diagnozy:

• Diagnoza ma opierać się na zasadach racjonalnych, wnioski prognostyczne powinny być

oparte na zgromadzonych danych,
• Obserwacja jako metoda zbierania danych,
• Kluczowym zadaniem diagnosty jest analiza objawów,
• Podstawową zasadą jest troska o chorego (po pierwsze nie szkodzić, łacińskie non noce re),
• Pierwsze opisy kompetencji diagnosty:
➢ Bezinteresowny,
➢ Wyrozumiały,
➢ Skromny,
➢ Czysty,
➢ Uważny,
➢ Rozumny,
➢ Szybko się decyduje,
➢ Zachowuje się z godnością,
➢ Jest wolny od przesądów,
➢ Mówi zwięźle,
➢ Wie co jest pożyteczne, a co szkodliwe,
➢ Zachowuje powagę i zimną krew,
➢ Z gotowością okazuje pomoc.

Wiek XIX, Mary Ellen Richmond i Alice Salomon-wprowadzenie diagnozy do nauk społecznych-
rozwija się model społecznej diagnozy. W Polsce idee obu pań rozwijać będzie od lat 30. Helena
Radlińska.

Założenia:

• Człowiek nie funkcjonuje w społecznej próżni, zatem Konieczne jest postrzeganie go w

kontekście jego środowiska,
• Metoda indywidualnych przypadków,
 • Obserwacja i wywiad jako podstawa zbierania danych,
• Diagnoza w działaniu,
• Diagnosta ma być profesjonalistą,

Prof. Tytus Chałubiński (XIX w.) podejmuję próbę unaukowienia medycznych metod diagnozy,
porządkuje jej rezultat w kontekście wskazań postdiagnstycznych.
Antoni Kępiński (XX w.) opracował całościowy model poznania chorego, promował diagnozę jako
działanie profesjonalne, zwrócił uwagę na znaczenie kontaktu diagnostycznego.
Stefan Ziemski (XX w.) kompleksowe ujęcie diagnozy (teoria, metodologia i praktyka).
Adam Podgórecki (XX w.) włączył diagnozę w tok postępowania celowościowego.
Janusz Korczak- diagnoza kliniczno-wychowawcza.
Helena Radlińska- diagnoza środowiskowa.
Aleksander Kamiński- diagnoza społeczna.
Natalia Han-Ilgiewicz- diagnoza ratownicza i lecznicza.
Romana Miller- diagnostyka edukacyjna.
Jan Konopnicki, Lesław Pytka, Bronisław Urban, Ewa Wysocka- diagnoza w resocjalizacji.

Podstawowe pojęcia związane z procesem diagnostycznym:

Diagnostyka jest dyscypliną naukową zajmującą się sposobem zbierania danych i ich analizy, co
stanowi podstawę oceny zjawiska będącego przedmiotem zainteresowania danej dyscypliny
naukowej- jego stanu, struktury, rozwoju, nasilenia, mechanizmów regulujących i czynników
determinujących ich powstanie i rozwój.

Diagnoza to rozpoznanie na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych prawidłowości

badanego złożonego stanu rzeczy, poprzez przyporządkowanie go do typu lub gatunku, dalej przez
wyjaśnienie genetyczne i celowościowe, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanie rozwoju
(Ziemski, 1973, s. 68).

Aspekty:

• Poznawczy- jest związany ze zdobywaniem wiedzy o określonym wycinku rzeczywistości, co

ważne ów wycinek musi być związany w przedmiotem/podmiotem diagnozy).
• Praktyczny (kierunkowy; zdobyta wiedza służyć ma do projektowania i realizacji zadań,
związanych ze zmianą, optymalizacją, rozwojem, czy przywracaniem pożądanego stanu
rzeczy).

Typologie diagnoz:
Kryterium zakresu diagnozy:

• Pełna,
• Ogólna,
• Szczegółowa,
• Różnicowa.

Kryterium celu jaki stawia się przed procesem diagnostycznym:

 • Eksploracyjno-deskrypcyjna,
• Klasyfikacyjna,
• Funkcjonalna,
• Przyczynowa,
• Selekcyjna,
• Typizacyjna,
• Terapeutyczna,
• Różnicowa,
• Normalizująca,
• Wspierająca.

Kryterium ogólnego przedmiotu diagnozy:

• Osobnicza,
• Grupy,
• Środowiska.

Diagnostyka psychopedagogiczna jest wypadkową połączenia pedagogicznego przedmiotu i

podmiotu diagnozy z psychologicznym warsztatem badawczym lub odwrotnie, kiedy to pedagogiczny
warsztat badawczy wykorzystywany jest do badania do przedmiotów i podmiotów diagnozy
psychologicznej. Diagnostyka psychopedagogiczna jest zatem przykładem triangulacji.

Zastosowanie diagnostyki psychopedagogicznej:

1. Autyzm dziecięcy.
2. Stopień rozwoju nabytych umiejętności przez dzieci w wieku przedszkolnym (diagnoza
gotowości szkolnej).
3. Gotowość szkolna (osiąganie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego,
poznawczego, emocjonalnego i społecznego, który umożliwi mu podjęcie nauki szkolnej i
sprostanie wymaganiom stawianym przez szkołę).
4. Niepowodzenia szkolne, czyli różnice między tym, co jest oczekiwane a tym, co prezentuje
dziecko w sferze poznawczej i behawioralnej.
5. SPE (In plus i In minus):
• Z niepełnosprawności,
• Z niedostosowania społecznego,
• Z zagrożenia niedostosowaniem społecznym,
• Ze szczególnych uzdolnień,
• Ze specyficznych trudności w uczeniu się,
• Z zaburzeń komunikacji językowych,
• Z choroby przewlekłej,
• Z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych,
• Z niepowodzeń edukacyjnych,
• Z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny,
sposobem spędzania czasu wolnego i kontaktami środowiskowymi,
 • Z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi, ze zmianą
środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za
granicą.

6. Efekty pomocy terapeutycznej (postdiagnoza, mająca na celu ocenę skuteczności zastosowanych

metod i technik terapeutycznych oraz diagnoza prognostyczna).

7. Potrzeb ucznia w zakresie poradnictwa zawodowego.

Zadania diagnozy psychopedagogicznej (według Marty Guzik- Tkacz):

1. Opracowanie prognozy psychopedagogicznej, związanej z dalszym postępowaniem wobec

dziecka.
2. Rozsądnego i stosowanego do potrzeb psychospołecznych, wspomaganie dzieci i młodzieży
(w oparciu o ich możliwości, kompetencje i potrzeby).
3. Zracjonalizowanie działań dydaktycznych i socjowychowawczych.
4. Optymalizacja zjawiska i procesów pożądanych ze względu na wartości uznawane przez
pedagogikę.
5. Rozpoznanie określonych problemów dydaktyczno- wychowawczych.
6. Selekcjonowanie i interwencja.
7. Budowanie strategii oraz teorii.

Czynności diagnostyczne pedagoga służą:

• Rozpoznawaniu natury zjawisk wychowawczych,

• Rozpoznawaniu sytuacji pedagogicznych (przyczyny, objawy, skutki),
• Rozpoznawaniu i ocenie warunków wychowania/kształcenia,
• Rozpoznawaniu i ocenie osiągnięć szkolnych oraz postaw uczniów i nauczycieli,
• Przeprowadzaniu badań służących dostarczaniu wiedzy potrzebnej do projektowania form
opieki, pomocy i wsparcia, ale również oceny użyteczności stosowanych metod, technik oraz
środków dydaktycznych,
• Wyłanianiu uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych,
• Ewaluacji procesu kształcenia,
• Rozpoznawaniu i ocenie wewnątrzgrupowych interakcji,
• Planowaniu i wspomaganiu rozwoju uczniów,
• Planowaniu działań reedukacyjnych, korekcyjno- kompensacyjnych i korekcyjno-
wychowawczych,
• Zapobieganiu patologiom społecznym,
• Określaniu i ocenie indywidualnych kompetencji zawodowych.

Cechy diagnozy psychopedagogicznej:

• Praktyczna,
• Decyzyjna,
• Kompleksowa,
• Wartościująca,
 • Permanentna (krocząca),
• Opisowo- wyjaśniająca,
• Otwarta, nieskończona,
• Aktywna,
• Hipotetyczna,
• Wnikliwa,
• Prognostyczna,
• Dynamiczna,
• Pełna,
• Refleksyjna/teoretyczna,
• Interdyscyplinarna,
• Wieloaspektowa.

Funkcje diagnozy psychopedagogicznej:

• Opisowa,
• Eksplanacyjna,
• Ewaluacyjna,
• Utylitarno-optymalizująca,
• Weryfikacyjna,
• Prognostyczna,
• Ekspresyjno-terapeutyczna.

Badania diagnostyczne mają charakter zamknięty, co dobrze oddaje schemat postępowania Adama
Podgóreckiego.

Wykład 3. Diagnoza jako podstawa działania celowego.

Działanie CELOWOŚCIOWE obejmuje rozumowanie i działanie prowadzące do realizacji przyjętych

celów.
Etapy postępowania celowościowego:

1. Diagnoza.
2. Projektowanie oddziaływań.
3. Realizacja projektu.
4. Ewaluacja.

NARUSZANIE ZASAD POPRAWNEGO TOKU POSTĘPOWANIA CELOWOŚCIOWEGO MOŻE

DOPROWADZIĆ DO WYKONANIA CZYNNOŚCI DAREMNYCH LUB PRZECIWCELOWYCH.
AD.1 Diagnoza rozwinięta jako podstawa działania.

W sensie prakseologicznym diagnoza wchodzi w skład preparacji działania, stanowi podstawę

przygotowania działania w drodze rozeznania sytuacji. Można zatem powiedzieć, że ma również
charakter decyzyjny.

Elementy diagnozy:
 1. Opis.
2. Zestawienie ocen.
3. Konkluzja.
4. Tłumaczenie.
5. Postulowanie.
6. Stawianie hipotez.

OPIS- wspólne ujęcie tych danych empirycznych, co do których zachodzi ewentualność postępowania
celowościowego.
Sporządza się go na podstawie wcześniej przygotowanych dyspozycji (problemów), które
jednocześnie służą jego uporządkowaniu, a formułuje w postaci zdań pozbawionych oceny,
rejestrując jedynie badane fakty i wykorzystując rzetelny warsztat badawczy.
Dokonujemy go zawsze przez porównanie istniejącego stanu rzeczy z postulowanym oraz
niechcianym stanem rzeczy.
Powinien być:

• Wyczerpujący,
• Szczegółowy,
• Jasny,
• Rzetelny,
• „Naukowy” bez pojęć potocznych.

Diagnozy szczegółowe jako element opisu (zadania diagnostyczne)- co musimy się dowiedzieć???

Diagnoza identyfikacyjna (typologiczna)- identyfikuje dany stan rzeczy poprzez przyporządkowanie

do jakiegoś typu, gatunku na podstawie występujących objawów,

Diagnoza genetyczna- dąży do ustalenia czynników przyczynowych i mechanizmów rozwoju

problemu, zaburzenia, stanu rzeczy,

Diagnoza znaczenia- określa rolę danego zjawiska dla pewnego szerszego kompleksu zjawisk, całego
układu, którego dotyczy.

Postępowanie celowościowe, którego twórcą był Adam Podgórecki. Doszedł do wniosku, że każde
nasze działanie ma nas doprowadzić do wytyczonego celu. Doszedł do wniosku, że wszystko co
robimy, robimy po coś, ku czemuś. W życiu takie działanie jest ważne, ponieważ pozwala osiągnąć
nam wielorakie sukcesy.
W pedagogice resocjalizacyjnej, gdzie partnerem oddziaływania jest człowiek nie może być miejsca
na działania spontaniczne, niezaplanowane. Pedagodzy są zobowiązani do skutecznego działania, tak
aby druga osoba maksymalnie zyskiwała. Działanie celowościowe pomaga nam działać krok po
kroku do wytyczonego celu. Adam Podgórecki wyróżnił cztery etapy działania celowościowego:

1. Diagnoza,
2. Projektowanie oddziaływań,
3. Realizacja projektu,
4. Ewaluacja.
Wymienione etapy są nienaruszalne, niedopuszczalne jest zmienianie ich kolejności. Wyżej
wymienione działania występują codziennie w naszym życiu.

1. Diagnoza- ma charakter rozwinięty i decyzyjny, wynika z funkcji diagnozy, która nie tylko
dostarcza wiedzo o przedmiocie dociekań, ale też pozwala zdecydować jaki charakter będą
mieć działania. Abyśmy mogli postawić diagnozę, najpierw musimy zebrać dane, które uda
nam się pozyskać z opisu.

Opis jest pierwszym elementem diagnozy , jest wspólnym ujęciem danych empirycznych, co do
których zachodzi ewentualność postępowania celowościowego. Są to głównie fakty, opisy sytuacji,
zdarzeń, najlepiej jeśli są to sytuacji pozbawione oceny. Opis jest istotnym z punktu widzenia
diagnozy danych. Aby opis w diagnozie był użyteczny musi być wyczerpujący, szczegółowy, jasny,
rzetelny, pozbawiony pojęć potocznych, wieloznacznych.
Kiedy mówimy o zestawieniu istotnych danych, pojawia się pytanie jakiego rodzaju mają to być dane.
Samo opisanie aktualnego stanu jest niewystarczające, dlatego w opisie uwzględnia się pięć
podstawowych zadań diagnostycznych. Opis i zadania zostały ujęte w pięciu diagnozach
szczegółowych do zrealizowania na poziomie opisu:

➢ Diagnoza identyfikacyjna/ typologiczna- na podstawie dostępnych objawów nazywa się

problem. Znaczna część pojęć, została opisana przez objawy, np. jeżeli dziecko kłamie, używa
wulgarnych określeń, to te objawy wskazują na zjawisko demoralizacji.
➢ Diagnoza genetyczna zwana też etiologiczną- ustalenie jakie czynniki przyczynowe stoją za
danym zjawiskiem, sytuacją, zaburzeniem j jakie mechanizmy nimi zarządzały. Diagnoza
genetyczna w większości przypadków pomaga skutecznie działać. Pozwala diagnostą dotrzeć
do początków, do źródeł oddziaływania problemu i skutecznie go niwelować.
➢ Diagnoza znaczenia- pozwala ustalić dlaczego ktoś podejmuje pewne działania, jakie potrzeby
realizuje. Obecnie jest to jedna z bardziej niedocenionych diagnoz.
➢ Diagnoza fazy- jest związana z tym jak dalece coś jest rozwinięte, możemy dobierać
skuteczne dla etapu środki oddziaływania. Diagnoza wskazuje na natężenie, siłę oddziaływań,
które diagnosta powinien wdrażać w swoim programie oddziaływań.
➢ Diagnoza rozwojowa- jest projekcją na przyszłość, pozwala na pomyślenie o tym co się może
stać , przyjmując różne warianty oddziaływań diagnosty.

Te pięć diagnoz daje opis sytuacji z jakimi boryka się pacjent, diagnoście są one potrzebne aby
dokonać oceny, która jest kolejnym etapem diagnozy.

Ocena jest zastawieniem tego „jak jest?” i „jak być powinno?”. Im większa różnica pomiędzy
pytaniami, tym więcej działań diagnosta musi zaprojektować. Celem działania diagnosty jest dążenie
do tego jak być powinno. Przestrzeń pomiędzy pytaniami jest obszarem działania diagnosty. Ocena
podpowiada jaki rodzaj działań powinien zostać wdrożony, pozwala powiedzieć czy diagnosta
powinien działać czy nie, jakiego rodzaju mają to być działania. Jeśli chodzi o działania, w praktyce
występują trzy rodzaje oddziaływań:

• Działania profilaktyczne- związane są z ochroną tego co jest,

• Działania projektujące- związane z kształtowaniem nowych kompetencji,
• Działania reformujące- dążące do wdrożenia nowych kompetencji.
Jeśli zdarzyłoby się tak, że diagnosta nie jest w stanie odpowiedzieć na pytania „jak jest?” i „jak być
powinno?”, musi zawiesić działania i poszukać więcej informacji. Nie wolno mu działać jeśli nie ma
pewności.
Etap postępowania celowościowego- to zbieranie wielu informacji, jest to bardzo ważny i wrażliwy
moment, a konsekwencje błędów diagnosty przełożą się na to w jaki sposób będzie realizować
zadania. Błędy diagnostyczne, popełnione przez diagnostę możemy podzielić na :

• Błędy obserwacji, które związane są z tym, że diagnosta nie dostrzega istniejących u pacjenta
objawów, nie wywołuje istniejących objawów, spostrzega objawy w zmienionej ilościowo i
jakościowo postaci, dostrzeganie albo niedostrzeganie objawów pod wpływem wielu afektów
czy silnego pobudzenia emocjonalnego.
• Błędy rozumowania:
➢ Błąd niezupełnej eliminacji i nie wzięcia pod uwagę, nieuwzględniania jakiejś
przyczyny powodującej dane zaburzenie czy daną sytuację,
➢ Błąd atrybucji- systemowe zniekształcenie, które pojawia się przy przypisywaniu
przyczyn różnym zachowaniom lub wnioskowaniu o przyczynach zachowania,
postrzegania innej osoby przez syndrom własnych doświadczeń i stereotypów.
➢ Błąd pomieszania walorów- diagnoście mieszają się objawy mylą się rzeczy.
➢ Błąd fałszywej przyczyny, efekt Rosentala- diagnosta nie chce się rozstać z wizją,
która pojawiła się jako pierwsza, diagnosta niepotrzebnie ją faworyzuje.
➢ Błąd fałszywego podziału- polega na tym, że właściwości, które cechują pewien zbiór
jako całość charakteryzują też poszczególne elementy tego zbioru.
➢ Błąd fałszywego połączenia- polega na tym, że właściwości elementów któregoś
wzoru rozciąga się na wzór jako całość.
➢ Zjawisko entropii- wzmacnianie się jednego z elementów, ale nie zawsze.
➢ Błąd wnioskowania z reguły na wyjątek gdzie nie bierze się pod uwagę wyjątków od
reguły.
➢ Błąd wnioskowania z wyjątku na regułę- polega na tym, iż nie uznaje się, że to tylko
wyjątek, błąd bazowania na szczupłych i jednostronnych informacjach.
➢ Błędy rozumowania- przypisywanie osobom określonych cech, które często pasują do
jakiegoś opisu, diagnosta widzi osobę w narzuconym przez siebie świetle.

• Błędy techniczne są tymi, które dotyczą diagnosty w najmniejszym stopniu, z uwagi na to, że
są powiązane z używaniem urządzeń diagnostycznych.
• Błędy komunikacyjne.

Kolejnym etapem diagnozy jest postulowanie, które odpowiada na pytania „jak być powinno?, ”co
diagnosta chce uzyskać”, „jaki stan interesuje diagnostę?”. Diagnosta musi zastanowić się w jaki
sposób chce osiągnąć cel, robi to przez wskazanie warunków i rodzajów działań, które umożliwiają
osiągnięcie celu. Bardzo ważnym elementem jest odniesienie się do teorii, ponieważ mówi ona o
pewnych zależnościach, podpowiada jakie warunki są właściwe do osiągnięcia zmiany, teoria
pokazuje na czym diagnosta powinien się skupić.

2. Kolejnym etapem działania celowościowego jest projektowanie oddziaływań, czyli opisanie

w czasie i przestrzeni drogi do uzyskania zmiany i jej efekty. Przykładami takimi są
Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny, IPO, IPR-y, to tam diagnosta zapisuje w
 jaki sposób i z czyją pomocą pacjent będzie uzyskiwał określone cele. Aby projekt był
skuteczny musi tam występować określony cel.
3. Realizacja projektu- diagnosta trzyma się tego co zostało zapisane, co sobie zaplanował.
4. Ewaluacja jest ostatnim etapem działania celowościowego. Jest rodzajem diagnozy, która
sprawdza na ile udało nam się osiągnąć założone rezultaty i cele. Pozwala nam stwierdzić czy
diagnosta zrobił to odpowiednim nakładem środków, czy powinien coś poprawić jeśli chodzi
o użyte działania, narzędzia, metody, techniki. W fazie tej, dowie się czy powinien działać
dalej, czy może można to co do tej pory się wydarzyło uznać za sfinalizowane, niewymagające
dalszej pracy. Efekty działań ewaluacyjnych można sprawdzać na wiele sposobów, ale
skupiamy się na ewaluacji, która bazuje na rodzajach skutków, czyli ewaluacja związana ze
skutkami pozytywnym vs negatywnymi i zamierzonymi vs niezamierzonymi. Jeśli
skrzyżujemy ze sobą te rodzaje skutków, otrzymamy cztery rodzaje skutków za pomocą,
których możemy określić skutki:
• Zamierzone pozytywne,
• Zamierzone negatywne,
• Niezamierzone pozytywne,
• Niezamierzone negatywne.

Poszczególne skutki mówią o kontroli na poziomie realizacji i o efektach jakie diagnosta uzyskał
(pozytywne skutki wiążą się z podniesieniem dobrostanu, skutki negatywne wiążą się z obniżeniem
dobrostany).

Zamierzone pozytywne +
Zamierzone negatywne -
Niezamierzone pozytywne +
Niezamierzone negatywne –

Istnieją 4 główne modele, pokazujące jak rozwijała się pedagogika resocjalizacyjna, na co zwracano
uwagę, jak myślano o resocjalizacji i niedostosowaniu społecznym.
Model to pewien układ założeń, który jest przyjmowany w danej nauce, w celu ułatwienia
rozwiązania jakiegoś problemu. Jest to hipotetyczna konstrukcja myślowa, dość uproszczona. Modele
pojawiają się po to, żeby lepiej zrozumieć pewne zjawiska i je badać.

• Model behawioralny,
• Model interakcyjny,
• Model humanistyczny/interdyscyplinarny,
• Model kognitywno-behawioralny.

Model behawioralny- za przedmiot badań diagnozy resocjalizacyjnej uznaje się zachowania

człowieka. Szczególnie te zachowania, które są niezgodne z normą. Takie, które świadczą o wadliwym
przystosowaniu jednostki do społeczeństwa, muszą być to zachowania, które dają się zmierzyć.
Pomiar ten wskazuje iż wykraczają one poza przyjęty standard. Zachowania te mierzy się za pomocą
narzędzi, jednym z nich jest skala niedostosowania społecznego Lesława Pytki.
U podstaw tej teorii leży teoria uczenia, której główne założenie mówi o tym, że zachowania ludzkie
są wyuczane. Dzieje się to na drodze mechanizmów modelowania i warunkowania. Celem badania
diagnostycznego jest wykrywanie czynników wpływających na zmianę zachowania jednostki bądź
grupy społecznej. Diagnosta koncentruje się na wykrywaniu zachowań wypływających poza
statystycznie przyjętą normę. W modelu tym diagnosta nie koncentruje się na kwestiach
emocjonalnych, przekonaniach, nie analizuje życia wewnętrznego. Interesuje się tylko środowiskiem
zewnętrznym. Diagnosta zakłada, że czynniki zmiany tkwią w środowisku zewnętrznym. To właśnie
zmiany w tym obszarze, pozwalają uzyskać zmianę w zachowaniu człowieka. Zmianę uzyskuje się
poprzez karę i nagrodę, które wzmacniają zachowania pożądane i wygaszają te niechciane.

Model behawioralny- za przedmiot badań diagnozy resocjalizacyjnej uznaje się zachowanie jednostki.
Bierze się pod uwagę szczególnie te zachowania, które wykraczają poza normę. Takie zachowania,
które świadczą o wadliwym przystosowaniu jednostki do społeczeństwa, muszą być to zachowania,
które da się zmierzyć. Pomiar ten wskazuje iż wykraczają one poza przyjęty standard. Mierzy się to za
pomocą odpowiednich narzędzi. Jednym z takich narzędzi jest skala niedostosowania społecznego
Lesława Pytki. U jej podstaw leży teoria uczenia, której główne założenie mówi o tym, że zachowania
są wyuczane. Dzieje się to na drodze mechanizmów modelowania i warunkowania.
Celem badania diagnostycznego jest wykrywanie czynników wpływających na zmianę zachowania
jednostki bądź grupy społecznej. W modelu behawioralnym nie interesują nas kwestie emocji,
przekonań, nie analizujemy życia wewnętrznego jednostki. Interesuje nas tylko środowisko
zewnętrzne, z góry zakładamy, że czynniki nas interesujące tkwią w środowisku zewnętrznym. To
zmiany w tym obszarze, pozwalają uzyskać zmianę u jednostki. Zmianę uzyskuje się poprzez karanie i
nagradzanie, które pomagają wzmacniać zachowania pożądane, a wyciszają te niechciane.
Diagnoza ma nam pomóc znaleźć układ bodziec-reakcja, by można było nimi manipulować w celu
uzyskania zmiany.
Model ten jest prosty do wdrożenia, jest ekonomiczny. Istnieje niewiele osób względem których nie
można by przeprowadzić tego rodzaju diagnozy. Jest jednak modelem pracochłonnym, narażonym na
to co dotyka wszystkie działania oparte na modelach behawioralnych. Jeśli chodzi o behawioryzm,
obecnie znajduje się w odwrocie, ma jednak spory potencjał, dlatego jego elementy wykorzystuje się
w modelu kognitywno-behawioralnym.

Model interakcyjny- diagnoza zmierza do zidentyfikowania, opisania przebiegu jakości stosunków

interpersonalnych z innymi ludźmi, ale diagnosta głównie koncentruje się na wewnętrznych
regulatorach czynności. Interesują go normy, wartości, umiejscowienie kontroli, sumienie. Emocje są
tutaj kluczowe, ze względu na to jak układają się relacje interpersonalne z innymi osobami. Diagnoza
dąży do zidentyfikowania wewnętrznych, społecznych przyczyn niedostosowania społecznego oraz
określania poziomu niedojrzałości interdyscyplinarnej. Wskazano siedem poziomów niedojrzałości, z
których jeden odpowiada potrzebie leczenia psychiatrycznego. Trzy z nich wymagają oddziaływań
resocjalizacyjnych. Trzy kolejne są poziomami normy, na różnym poziomie zaawansowania.
Poziom aspołeczności, konformizmu, neurotyczności- zakwalifikowanie do tych typów wymaga
działania, do każdego dobierane będą inne narzędzia i inne środki działania. Przesunięcie do
kolejnego poziomu jest wskazaniem, że resocjalizacja została osiągnięta, nastąpiło wyjście z poziomu
niedostosowania do poziomu dostosowania.
Stosuje się tutaj narzędzia, które na tym poziomie klasyfikują do określonego typu dojrzałości. W
oparciu o klasyfikację stosuje się odpowiednie sposoby oddziaływania. Z badań otrzymuje się
konkretne dane liczbowe.
Minusem badania jest to, że model grupuje osoby, ale grupując diagnosta może zapomnieć, że w tych
grupach wstępują osoby o zróżnicowanych charakterach.
Model humanistyczny- pojawiają się tutaj pojęcia antagonizmu destrukcyjnego stworzonego przez
Czesława Czapowa, czyli względnie trwałe negatywne ustosunkowania względem siebie i
rzeczywistości społecznej. Antagonizm destrukcyjny ma swoje objawy, mechanizmy, złożone czynniki
etiologiczne (źródła, przyczyny), które prowadzą do tego, że kształtują się trwałe, negatywne postawy
wobec norm prawnych i obyczajowych. Tym co interesuje badaczy w tym modelu są nie tylko
zachowania, ale także mechanizmy ich regulacji. Badana jest intensywność postaw antyspołecznych,
diagnosta stara się powiedzieć na ile są one wadliwe, żeby to zrobić należy odwołać się do ról jakie
powinna pełnić osoba w danym momencie swojego życia, czy osoba podejmuje role i jak je wypełnia.
Rozpoznanie postaw, ocenianie wadliwości funkcjonowania stanowi podstawę projektowania
oddziaływań. Diagnoza przybiera klasyczny ład, w którym występuje rozpoznanie diagnostyczne,
następnie konstruowany jest plan oddziaływań, następuje realizacja oddziaływań, by na końcu
dokonać ich ewaluacji. Jest to bezwątpienia najszersza diagnoza, lecz jej duża objętość ma też swoje
minusy (ogólna diagnoza). Zaletą modelu humanistycznego jest to, że w jej współczesnym wymiarze
obok diagnozy zaburzeń, problemów, analizy niewłaściwych postaw coraz częściej uwzględnia się
diagnozę pozytywną, diagnozę zasobów, identyfikuje się czynniki chroniące.
Trudnością, ale zarazem zaletą tego modelu jest to, że wymaga pracy z innymi specjalistami, dzięki
czemu otrzymujemy bardziej wszechstronny obraz danego stanu rzeczy. Ta wszechstronność może
być obciążona dużą ogólnością, dlatego należy pilnować, aby elementy diagnozy były pogłębione i
uporządkowane.

Model kognitywno-behawioralny nazywany też „starszym bratem modelu behawioralnego”, w

którym uzupełniono wątki behawioralne o elementy koncepcji poznawczych-kognitywnych. W
modelu tym zakłada się, że przyczyną wadliwych zachowań są zaburzenia w procesach poznawczych.
Każdy człowiek w procesie socjalizacji nabywa pewne umiejętności, które zapisuje w skryptach
poznawczych, dzięki którym proces ten jest zrozumiały. Skrypty te różnią się w zależności od tego w
jakim środowisku człowiek przebywa, jaka łączy go więź z rodzicami, czy warunki jego wzrostu były
bezpieczne czy nie.
Obok skryptów poznawczych, kształtują się też zniekształcenia poznawcze, będące mechanizmami
obronnymi, pozwalającymi w prosty sposób interpretować rzeczywistość. Mają też właściwości
chroniące, pozwalające lepiej o sobie myśleć w momencie, kiedy doświadczamy porażek.
Zniekształcenia pozwalają nam przerzucić odpowiedzialność na środowisko zewnętrzne, pozwalają
powiedzieć, że to nie my jesteśmy przyczyną niepowodzeń, lecz czyjaś złośliwość, niekorzystny dla
nas warunek. Każdy człowiek posiada skrypty poznawcze i zniekształcenia poznawcze.
Problem pojawia się wtedy, gdy zniekształceń poznawczych jest zbyt dużo, gdy jednostka nie bierze
za siebie odpowiedzialności, ponieważ za źródło niepowodzeń społecznych uważa otoczenie
społeczne, obraz świata odbiega od normalności, zakłada się że sposób myślenia przekłada się na
zachowania, ważny jest kontekst społeczny. W procesie diagnostycznym należy ustalić jaki zakres
myślowy stoi za przejawieniem prze osobę określonych zachowań. Jakie myśli powodują, że osoba
działa w określony sposób. Diagnosta bierze pod uwagę emocje, układ zachowań i sposób myślenia,
które określane są jako trójkąt Elissa.
Sposób myślenia i emocje wpływają na zachowania jednostki. Proces diagnostyczny idzie w parze z
modelem behawioralnym, który wyłapuje to co wykracza poza normę, szukając odmiennych źródeł
niż w modelu behawioralnym. Należy się tutaj skupić na modelach poznawczych, skryptach
poznawczych, doświadczeniach i mechanizmach obronnych. Diagnoza występuje w postaci „mini
diagnoz” i tworzonych na ich podstawie planów oddziaływań.
Plusami tego modelu są: mocne zakotwiczenia w wymiarze poznawczym, możliwość
zindywidualizowania oddziaływań, ale też duże zaangażowanie, szerokość działań diagnostycznych,
oddziaływań, które muszą być prowadzone w kontekście zachowań.
Minusami modelu jest to, że pojawiają się problemy w kwestii identyfikacji zachowań badanego,
diagnosta musi być świadomy, że człowiek może manipulować jego emocjami.
Model behawioralno-kognitywny jest dominującą formą diagnozy i oddziaływań resocjalizacyjnych.
Dodatkowo metodzie tej przypisuje się najwyższą skuteczność.

Modele te są dość zróżnicowane, w każdym modelu podkreślany jest inny model diagnozy,
koncentrujemy się na innych elementach podczas danej diagnozy.

Kontakt diagnostyczny to sytuacja, w której spotyka się osoba diagnozowana i osoba diagnozująca.
Jakość tego kontaktu jest niezwykle ważna dla sukcesu diagnozy, ponieważ nawiązanie kontaktu z
klientem jest bazą, która zbiera informacje, stanowi dobry zadatek do dalszych działań. Im bardziej
diagnosta zainwestuje w zbudowanie dobrego kontaktu, tym większa jest szansa, że zbierze
interesujące go informacje.
Kontakt diagnostyczny jest ważny również dla osoby diagnozowanej, ponieważ jednostka nabiera
poczucia, że istnieje szansa na rozwiązanie jej problemu, że jest w dobrych rękach, ma szansę na
dobry finał.

Dobry kontakt diagnostyczny to sytuacja, w której spełnione są warunki , które pozwalają na otwarte
i szczere wyrażenie myśli, na eksploatację treści ważnych dla rozpoznania diagnostycznego.
Wanda Sztander twierdz, że o dobrych warunkach mówimy, kiedy pojawiają się asymetrie:

• Asymetria roli- osobą bardziej aktywną w kontakcie jest osoba diagnozowana, kontrolę nad
przebiegiem wywiadu ma diagnosta, narzuca interesujące go tematy.
• Asymetria komunikacji- diagnosta ma kontrolę nad przebiegiem wywiadu, to bardziej
aktywna jest osoba badana.
• Asymetria funkcji badania- diagnosta odwołuje się do zasad etycznych, szczególnie podkreśla
dobro osoby badanej. Podkreśla także, że głównym punktem organizującym przebieg
wywiadu są potrzeby osoby badanej. Diagnoście nie wolno podczas procesu diagnostycznego
zbierać informacji, które nie będą przydatne do diagnozy osoby badanej.

Zapewnienie tych trzech asymetrii są wyjściowymi warunkami dobrego kontaktu diagnostycznego.

Wskaźniki prawidłowego kontaktu możemy opisać z perspektywy osoby badanej i diagnosty.

• Pierwszy wskaźniki to brak oporu ze strony osoby badanej. Osoba badana powinna udzielać
odpowiedzi, rozmawiać, pozostawać w kontakcie z diagnostą. Jeśli ze strony osoby badanej
pojawiają się negatywne emocje, to są w akceptowalnych granicach.
• Drugi wskaźnik to adekwatne reakcje emocjonalne w stosunku do tego co pacjent mówi, jeśli
mówi o rzeczach smutnych, to warstwa emocjonalna powinna być z tym zgodna.
• Trzeci wskaźnik to swoboda wypowiedzi, osoba diagnozowana częściej wyraża się w sposób
swobodny, niż istnieje potrzeba wymuszania. Osoba badana sama chętnie opowiada,
pojawiają się z jej strony intensywne opowieści.
• U badanego powinno wystąpić poczucie, że każda wypowiedź spotka się z życzliwym,
neutralnym podejściem diagnosty. Diagnosta nie będzie okazywał zniecierpliwienia, nie
 pojawi się poczucie negowania czy zawstydzania klienta. Osoba badana jest przekonana, że
może swobodnie wyrażać wszystkie swoje myśli, emocje i zostanie to przyjęte z dystansem.
Ze strony diagnosty nie pojawią się naciski, a klient nie poczuje się niezręcznie.

Objawy dobrego kontaktu diagnostycznego, przejawiają się także po stronie diagnosty:

• Najbardziej charakterystyczne będzie autentyczne zainteresowanie, przekonanie, że po raz

kolejny rozmawia się z interesującą badacza osobą. Diagnosta pokazuje, że sprawa o której
rozmawiają jest dla niego wyjątkowa i niepowtarzalna. Diagnosta musi mieć poczucie, że
rozumie osobę poznawczo, a nie emocjonalnie. Kontakt diagnosty z klientem jest czymś do
wypracowania, można o niego zadbać.

Uwarunkowania dobrego kontaktu po stronie diagnosty:

• Żeby diagnosta potrafił tworzyć dobry kontakt diagnostyczny, potrzebna mu jest wiedza
merytoryczna. Szeroka wiedza merytoryczna dotyczy nie tylko procesów myślowych,
emocjonalnych, rozwiązywania problemów, ale również społecznych mechanizmów
funkcjonowania jednostki.
• Diagnosta musi potrafić zastosować swoją wiedzę, ażeby ją stosować potrzebna jest zdolność
logicznego myślenia, twórczego zestawienia informacji.
• Nie można nawiązać dobrego kontaktu bez umiejętności obserwacji oraz prowadzenia
rozmowy.
• W kontaktach diagnostycznych przydatne są umiejętności diagnostyczne, związane z
korzystaniem z narzędzi takich jak testy czy kwestionariusze.

Nie jest łatwe, aby dobry kontakt diagnostyczny się pojawił.

Występuje ryzyko, że pojawi się opór, to że występuje jest rzeczą najzwyklejszą, jest wpisany w
relację z osobami. Kłopot pojawia się jednak wtedy, kiedy osoba nie przejawia oporu. Brak oporu
również może być oporem.

Opór możemy zdefiniować jako świadome lub nieświadome unikanie przez badanego penetracji
pewnego obszaru, które może wynikać ze świadomego lub nieświadomego poczucia zagrożenia,
wstydu lub innych uwarunkowań.
Diagnosta nie chce, aby opór pojawił się w kontakcie diagnostycznym, ponieważ będzie on
problematyczny, nie uda mu się pozyskać wszystkich informacji.
Opór jest wyrazem wewnętrznej siły klienta, który próbuje unikać pewnych wątków. Pojawienie się
oporu może wynikać :

• Z sytuacji niekomfortowej dla badanego.

• Może być powiązany z osobą diagnosty.
• Może być powiązany ze stanem osoby badanej.

Występują różne źródła oporu. Ich rodzaje wymienił i opisał Kettler:

1. Wynika z niezrozumienia tego o co pyta diagnosta, jest powiązany z problemami

komunikacyjnymi.
 2. Powiązany jest z osobą diagnozowaną i polega na tym, że osoba nie wypełnia poleceń na
które umówiła się z diagnostą, unika ich.
3. Trzeci typ oporu powiązany jest z deficytami motywacji osoby diagnozowanej, często te
deficyty powiązane są w brakiem wiary w swoje możliwości, nieadekwatnymi oczekiwaniami
co do swojej osoby. Mówiąc o braku motywacji należy pamiętać, że motywacja jest czymś
dynamicznym, czymś co się zmienia. Dzisiejsze nie, nie musi oznaczać, że tak samo będzie
jutro czy pojutrze.
4. Czwarty typ oporu pojawia się na skutek lęku i poczucia winy. Występuje klasyczna sytuacja,
że klient się czegoś wstydzi, albo boi i nie chce o tym mówić. Wychodzi z założenia, że dopóki
nie wejdzie w relacje z diagnostą pozostaje bezpieczny.
5. Opór, który pokazuje, że relacja klienta i diagnosty poszła w nieodpowiednim kierunku. Klient
zaczął dostrzegać jakieś dodatkowe benefity w relacji diagnostycznej. Klient dobrze czuje się
w relacji, otrzymuje pozytywne wzmocnienia, dlatego nie odczuwa potrzeby, żeby relacja
została zakończona. Może to być związane z przekonaniem, że będzie zdany na samego
siebie, nikt mu nie pomoże. Osoba diagnozowana nie chce rezygnować z relacji, ponieważ
jest dla niej wartościowa.

Podział ten jest czymś sztucznym. Należy pamiętać, że rodzaje oporu mogą się przejawiać w różnych
wersjach. Najważniejsze jest, aby diagnosta miał świadomość, że opór niesie za sobą dany problem.

Opór może się pojawiać na różnych etapach działań diagnostycznych.

W fazie początkowej jest związany z brakiem wiedzy. Dobrze rozpoczęty kontakt diagnostyczny
sprzyja zmniejszeniu oporu.
Druga faza oddziaływań to zbieranie informacji. Moment ten jest silnie zagrożony pojawieniem się
oporu, osoba mając na uwadze presję ucieka od niej, powodując, że nie trzeba dużo mówić, zagłębiać
się w trudne dla osoby badanej tematy. Diagnosta powinien wykazać się umiejętnością zadawania
odpowiednich pytań, powinien okazać wsparcie osobie.
Faza końcowa nawiązuje do sytuacji, w której osoba nie chce wyjść z reakcji diagnostycznej,
obawiając się samotności. Jest to moment, w którym diagnosta musi wspierać osobę badaną.

Sygnały oporu:

• Przedłużające się milczenie.

• Zmiana tematu rozmowy.
• Intelektualizacja- pojawia się najczęściej w sytuacji, kiedy osoba jest związana zawodowo z
problemem, który go dotyczy, ale swoją wiedzę, używa przede wszystkim do zaprzeczenia
istnienia problemu. Kiedy niedoświadczony jeszcze diagnosta spotka na swojej drodze
zawodowej taką osobę, to opowiadają sobie o problemie, zamiast pracować nad
rozwiązaniem tego problemu.
• Racjonalizacja czyli znajdowanie zewnętrznych przyczyn, sugestii na które można zrzucić
odpowiedzialność za jakieś działania.
• Bezosobowa forma przedstawienia doświadczeń, stosowanie sformułowań „zdarza się”,
„większość ludzi”.
• Zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi.
• Zmiana sposobu mówienia.
• Zapominanie pytań.
 • Pustka w głowie.
• Objawy somatyczne: wzmożona potliwość, tiki, napięcia, czerwienienie się.
• Czynny atak- pacjent zaczyna krzyczeć na diagnostę.
• Pacjent stosuje świadome kłamstwa.
• Otwarta odmowa ze strony pacjenta.

Dużym problemem jest brak oporu. Warto zwrócić uwagę, w którym momencie pojawia się opór,
jakie są jego objawy, wątki przy których pojawia się opór, wątki podczas których przejawia się opór są
istotne i należy do nich wrócić.

Skąd bierze się opór? Wskazuje się na dwa źródła oporu:

• Wewnętrzne źródła oporu to lęk, poczucie wstydu, poczucie winy doświadczane przez osobę
badaną, to głównie stan osoby.
• Źródła zewnętrzne oporu możemy podzielić na dwie grupy:
➢ Te, które wiążą się z warunkami fizycznymi, w których diagnoza się odbywa. Tym co
może powodować opór jest brak spokoju, dźwięki dochodzące do osoby
diagnozowanej, niewygodne krzesło, świecące w oczy słońce czy lampa, klimatyzacja
dmuchająca w plecy albo temperatura w pomieszczeniu.
➢ Powiązane z osobą diagnosty, odnoszące się w dużej mierze do komunikacji, mogące
się wiązać z tym jak diagnosta się zachowuje, jak jest ubrany. Należy pamiętać, żeby
ubierać się stosownie do okoliczności. Zachowanie, na które zwraca się uwagę:
postawa i mimika, które mówią o tym jaki ktoś ma stosunek do danej osoby. Kwestie
związane z komunikacją: opór pojawia się na skutek wadliwie zadanych pytań.

Diagnosta może sprowokować opór, kiedy nastawia się na wyłapywanie sprzeczności w wymowie
diagnozowanego. Opór może się pojawiać wtedy, kiedy nie rozumiemy osoby diagnozowanej,
ponieważ mówi ona niewyraźnie, lub nie w naszym języku.
Bardzo znaczącym elementem są tzw. niewyrażone założenia, które związane są z kwestią, że każdy z
nas w procesie socjalizacji przyjmuje pewne wizje, skrypty dotyczące rzeczywistości, pewne
stereotypy. W życiu codziennym posługujemy się właśnie tymi skryptami.
Źródłem zewnętrznym oporu mogą być postawy diagnosty. Postawa znudzenia, pokazywanie, że
osoba już wszystko wie, że diagnoza osoby nie stanowi żadnej zagadki, żadnego wyjątku.
Możemy tutaj wyróżnić:

• Postawę „zimnego naukowca”, który zajmuje się problemem, a nie jednostką, łamiąc często
trzecią asymetrię, nie zbiera informacji potrzebnych ze względu na osobę badaną.
• Postawa „sztywnego dydaktyka” to diagności, którzy słuchają swoich klientów, ale tylko
wtedy kiedy są ciekawym przypadkiem, zaczynają zwracać na nich uwagę. Mogą się wtedy
pochwalić, że diagnozowało się taką osobę. Sztywny dydaktyk ma rozwiązania, które
wykorzystuje nie bacząc na to z kim ma do czynienia.
• Postawa „psychoterapeuty”, który pracuje tylko z wybranymi, nadaje swojej pracy elitarny
charakter, nie każdy może z nim pracować, nie każdy jest godny jego uwagi.
• Postawa „artysty”, który w procesie diagnostycznym szuka inspiracji, nie chce pomagać
pacjentowi, ale chce opublikować badania, które są jego motywacją do pracy.
 • Postawa „moralisty” diagnosta jest zainteresowany problem, ale nie jednostką. Widzi
problem w szerszym kontekście.

Postawy te są mocno zorientowane na osobę diagnosty. Korzyści zbiera tutaj osoba badająca. Jest to
bardzo wyczuwalne, dlatego często zdarza się, że osoby niejednokrotnie wycofują się z kontaktu.

Techniki radzenia sobie z oporem:

• Związana z wykorzystaniem milczenia. Milczenie ma charakter prowokacyjny, ma dać czas na

przemyślenie, uspokojenie się, refleksję. Opór może zmniejszyć zmiana bądź
przeformułowanie pytania, zadanie go w innej formie, bardziej opisowej. Być może to samo
pytanie należy zadać w innym momencie.
• Podanie komunikatu o spostrzeganych trudnościach, kiedy diagnosta mówi „rozumiem, że
ciężko Pani o tym rozmawiać”, „widzę, że Pani posmutniała” diagnosta ukazuje empatię
widząc, że osoba posiada trudności, ale się stara.
• Parafraza- powtarzanie własnymi słowami usłyszanych treści, dając możliwość prawidłowego
zrozumienia, dając pacjentowi chwilę odpoczynku.
• Opór można zmniejszyć poprzez udzielanie dodatkowych informacji, bez nich diagnosta nie
jest w stanie rozwiązać dylematu.
• Warto poprosić o skonkretyzowanie wypowiedzi, „czy mogłaby Pani wyjaśnić, co ma na
myśli”.
• Rozmowa tu i teraz, jak z ówczesnej perspektywy wygląda problem.
• Jeśli opór pojawia się na początku rozmowy, to warto określić rolę i funkcję badacza na
początku wywiadu, mówiąc jakie zasady nas obowiązują, podkreślając do czego jesteśmy
zobowiązani.
• Wyrażanie własnych emocji, to socjotechnika, która przypomina manipulowanie „tyle
wątków już przerobiliśmy …”
• Niezaborcza życzliwość- bycie otwartym, akceptującym, wspierającym diagnozowanego, co
wyraża się w nawiązywaniu kontaktu wzrokowego.

Część z tych technik to techniki prowadzenia kontaktu, część z nich związana jest z minimalizowaniem
oporu.

Typy trudnych rodziców w kontakcie diagnostycznym:

• Rodzic awanturniczy, którego cechą charakterystyczną jest pewna doza agresji. To rodzic,
który często się złości i dla którego złość jest sposobem na to, żeby wywrzeć presję na drugiej
osobie . Rodzic ten będzie obwiniał diagnostę, będzie wysuwał roszczenia, ale nie będzie
wykazywał chęci do współpracy.
Efektem kontaktu z tym rodzicem jest poczucie winy, frustracji ze strony pedagoga. Jeśli
diagnosta chce sobie z nim poradzić, nie może być uległy, nie może zacząć się tłumaczyć. Jego
działania powinny zmierzać w kierunku ustalenia jasnych granic, opracowania form
komunikacji z rodzicem, sytuacja nakłada na diagnostę potrzebę bycia stanowczym. Punktem
odniesienia powinien być problem, a nie relacje rodzica z diagnostą.
 • Rodzic zależno-roszczeniowy, który dużo uwagi przywiązuje do relacji z diagnostą,
komplementuje go, pozornie potrzebuje, słucha jego dobrych rad, dopytuje się o nie,
przynosi pomysły na rozwiązanie problemu, ale sam z tych rad i pomysłów nie korzysta.
Bardzo często przerzuca odpowiedzialność na nauczyciela, wchodząc w postawę bezradności.
O wszystko się dopytuje, poszukuje potwierdzenia, jest absorbujący. Poczucie
zaabsorbowania ni, wykazanie skrajnej bezradności przez rodzica, skutkuje tym, że diagnosta
chętnie mu doradza, chętnie wchodzi w rolę opiekuna, wykonuje zadania za rodzica,
przejmuje odpowiedzialność za rodzica, choć nie taka jest jego rola.
Często diagnosta może się źle z tym czuć. Aby sobie z tym poradzić, należy jasno określić
warunki współpracy, precyzyjnie podzielić zadania i pilnować ich podziału, nie dać się zwieść
rodzica. Rodzice Ci bardzo mocno komplementują diagnostów, dlatego diagnosta nie może
pozwalać na takie zachowania, musi to traktować z dużym dystansem, ponieważ są wyrazem
instrumentalnego podejścia.
• Rodzic bierno-agresywny- trudno zbudować z nim kontakt, można powiedzieć, że jest
„mistrzem unikania”, nie będzie konfrontował się z diagnostą, nie poszuka kontaktu, będzie
jednak komentował działania diagnosty za jego plecami. To rodzic, który nawet jeśli się
zgodzi na jakieś działania to ich nie wykona, będzie o nich zapomniał, nie będzie dotrzymywał
słowa, a jeśli już coś zrobi to w minimalnym wymiarze.
Często takie działania mogą wywołać u diagnosty poczucie winy, irytacji, ale też wzmacniają
poczucie rozwiązania tej sytuacji.
W tej sytuacji nie ma innej rady, jak skonfrontować się z rodzicem, diagnosta powinien
wyraźnie powiedzieć mu, jakie ma względem niego oczekiwania, na jakie działania oczekuje.
Diagnosta musi uważać na skruchę, która pojawi się u rodzica, ponieważ nie jest to szczere.
• Rodzic wielkościowy, rodzic z wielkim ego, które jest podszyte strachem, lękiem. Rodzice Ci
chcą zaimponować diagnoście, starają się pokazać z jak najlepszej strony, podkreślają swoją
wyjątkowość. Swoją wyjątkowość próbują zbudować w oparciu o słabość diagnosty, próbują
go poniżyć, pokazać, że to oni są górą, że diagnosta powinien docenić ich wielkość.
Komunikaty te mogą spowodować, że diagnosta poczuje się mniej wartościowy. Diagnosta
nie może pokazać rodzicowi, że jest lepszy, ponieważ wtedy osiągnie taki sam rezultat.
Diagnosta musi traktować rodzica z szacunkiem, cierpliwie, nie może pokazywać mu, że jest
lepszy od rodzica.

Pułapki, z którymi diagnosta może się zmierzyć w pracy diagnostycznej:

• Pułapka lęku- polega na tym, że diagnosta ulega rodzicowi, bo nie czuje się pewny swoich
kompetencji, próbuje się tłumaczyć, bierze całą winę niepowodzenia na siebie, jego
zachowania zamiast uspokajać sytuację, to eskalują agresję.
• Pułapka złości-to uleganie emocją, wchodzenie z rodzicem w słowne potyczki, które prowadzi
do otwartej kłótni.

Dwie te pułapki związane są z agresją ze strony rodzica, sposobem ich uniknięcia są jasne reguły
rozmowy, zdecydowane reakcje w momencie, kiedy ktoś zaczyna obrażać diagnostę, unikanie
konfrontacji, bycie stanowczym, niechowanie urazy, niezakładanie, że rodzica uda się wychować,
należy przyjąć, że jest jaki jest.
• Pułapka poczucia winy- diagnosta czuje się winny z powodu złości, którą odczuwa. Najczęściej
jest to złość związana z oporem, niechęcią do kontaktów, złamaniem umowy. Pomysłem na
poradzenie sobie z tymi emocjami są jasno sformułowane oczekiwania, uodpornienie na
manifestowaną skruchę, nieatakowanie rodzica.
• W przypadku gdy diagnosta ma do czynienia z rodzicem roszczeniowym, często zdarza się mu
popadać w pułapkę dobrych rad. Żeby zdarzała się jak najrzadziej, diagnosta musi postawić
jasne granice, unikać dawania rad, stara się pracować wspólnie z rodzicem wypracować
rozwiązanie problemów. Musi kontrolować swój gniew i złość.
• W momencie, kiedy diagnosta ma do czynienia z rodzicem, który stara się przekazać mu, że
jest tym lepszym w układzie, mającym więcej do powiedzenia, bardzo łatwo obrazić się na tą
osobę, z drugiej strony łatwo zostać uwiedzionym przez rodzica.
• Pułapka urazy i uwiedzenia, należy do swojej osoby i rodzica podejść z szacunkiem i
cierpliwością, jeśli diagnosta musi skonfrontować się z rodzicem, to musi odwołać się do
faktów, do swojej wiedzy, nie zapominając o własnych uczuciach.
• Zdarzają się w kontakcie, również rodzice bardzo emocjonalni (kierunek histerii), ale i tacy, u
których górę biorą negatywne emocje, którzy chcą krzyczeć lub krzyczą.
Diagnosta może wtedy wpaść w pułapkę emocjonalnego odcięcia lub pułapkę indukcji
emocjonalnej. Pierwsza z nich oznacza odcięcie się od własnych emocji i uczuć, odrzucenie
emocji rodzica, bardzo chłodne podejście do tego co rodzic mówi.
Pułapka indukcji emocjonalnej polega na braku dystansu do przeżyć rodzica. Diagnosta musi
okazać życzliwe zainteresowanie, trzymać swoje nerwy pod kontrolą, starać się być
rzeczowym. Powinien dać się wygadać rodzicowi, ale wszystko ma się odbywać w
akceptowanych granicach.
• Pułapka walki o władzę i pułapka ucieczki przed kontrolą- ujawniany przez rodzica brak
zaufania, często wiąże się z podważaniem kompetencji, nadmierną kontrolą. Należy włączyć
rodzica w proces decyzyjny, pozwalać na inicjatywę, wyczerpująco informować o tym co się
dzieje, być cierpliwym.
• Podejrzliwość, nieufność ze strony rodzica w stosunku do diagnosty, pojawia się pokusa, żeby
się usprawiedliwiać, wyjaśniać, przekonywać do siebie rodzica. Im bardziej diagnosta będzie
się uwiarygodniał, jest tym mniej wiarygodny dla osoby, którą próbuje do siebie przekonać.
Można sobie poradzić z tym problemem, traktując rodzica życzliwie, z uprzejmością,
przyjmując do świadomości zastrzeżenia, ale nie uwzględniać ich.
• Diagnosta nie powinien forsować swojego stanowiska za wszelką cenę, powinien uważać z
poczuciem humoru, ponieważ może zostać zrozumiany nie tak, jakby tego chciał. Diagnosta
stara się dać znać rodzicowi, że jest bardzo zainteresowany pracą na rzecz jego dziecka.
• Kiedy część rodziców będzie chciało wycofać się z kontaktu, pojawią się dwie sytuacje: z
jednej strony diagnosta może mieć ochotę na zerwanie kontaktu, z drugiej jednak strony
diagnosta może ściągać rodzica w każdej możliwej okoliczności i sytuacji.
Diagnosta musi mieć na uwadze to, że rodzic ma prawo do wycofania się z diagnozy. Jeśli
podejmie próbę kontaktu z rodzicem, musi starać się , aby próby te miały charakter
postępowania krok po kroku.
• Diagnosta stara się nawiązać kontakty z rodzicem w sytuacjach ku temu sprzyjających, w
sytuacji zaplanowanej. Powinien zastanowić się, dlaczego rodzic nie chce wchodzić w relację i
zrozumieć to. Należy pamiętać, że motywacja do pracy jest czymś zmiennym i nie oznacza to,
 że tak będzie zawsze. A jeśli tak, to powinien zrobić wszystko, by pozostawić sobie otwartą
furtkę do działania.
• Diagnosta musi pamiętać o uśmiechu!

Podstawowe zasady dobrego kontaktu z rodzicem:

• Kwestia zadbania o odpowiednio zorganizowaną przestrzeń, staramy się unikać spotkań w

miejscach przypadkowych. Diagnosta musi się zastanowić, czy sam chciałby się znaleźć w
takiej sytuacji, czy miejsce i czas jest tym, na który sam by się zgodził.
• Zasada dostrajania i słuchania- diagnosta stara się skoncentrować na treści rozmowy, podąża
za klientem, daje mu przestrzeń do swobodnej wypowiedzi.
• Podtrzymywanie kontaktu, w którym diagnosta powinien stosować otwierające parafrazy,
powinien starać się unikać własnych interpretacji.
• Zasada wyjaśniania wątpliwości, co wiąże się z unikaniem postawy wszechwiedzącej,
narzucania swoich perspektyw. Jeśli występują wątpliwości to należy je wyjaśnić, traktować
nie jako problem, ale jako wyraz zaangażowania, pomysł na szukanie rozwiązania.
• Zasada zadawania pytań, najlepiej sprawdzają się pytania otwarte, bez użycia „czy”, które nie
robią wrażenia przesłuchania, nie zbijają z tropu, lecz powodują, że pacjent nie czuje się
skrępowany odpowiadając na nie.
• Zasada odzwierciedlania uczuć, czyli odnoszenia się do stanu emocjonalnego rodzica,
traktowania go całościowo, zwracanie uwagi na to jak się zachowuje podczas rozmowy.
• Zasada dzielenia się własnymi odczuciami, używanie komunikatów „ja” i unikanie
komunikatów „ty”. Tego typu komunikaty są odbierane jako oskarżające i oddzielają
diagnostę i rodzica od porozumienia, mając przy tym dość małą moc mobilizującą. Pokazanie
osobie, że nie robi czegoś właściwie, nie jest równoznaczne z tym, że osoba weźmie to do
siebie i zacznie zachowywać się inaczej.
• Zasada stosowania indukcji emocjonalnej, próba przekazania rodzicom sugestii jak może czuć
się ich dziecko. Szczególnie ważne w sytuacjach, gdy dziecko zachowuje się w sposób trudny
do zaakceptowania, a rodzic zachowania skierowane przeciwko niemu, odczytuje jako celowy
rodzaj kary z przeświadczeniem, że celem dziecka jest, aby rodzic czuł się źle. Pokazanie, że
zachowania dziecka są dla niego źródłem nieprzyjemnych uczuć, są dla dziecka problemem,
nie podejmuje ich z myślą o tym, aby dokuczyć rodzicowi, martwi się o to, że po raz kolejny
zawodzi.
• Zasada ogniskowania ma zastosowanie, kiedy diagnosta ma do czynienia z chaotycznym
rodzicem, który dostarcza dużo niepotrzebnych informacji. Chodzi o to, aby hamować
rodzica, przywracać jego narrację na właściwe tory, żeby nie pozwalać mu mówić o
wszystkich nieistotnych sprawach, z punktu widzenia problemu.
• Zasada podążania krok za krokiem, odnosi się do konstrukcji kontaktu, zwracając uwagę na
konieczność jego przygotowania, zastosowania odpowiedniej strategii, zaczynanie od rzeczy
ogólniejszych, prostych by przejść do tych trudniejszych, bardziej bolesnych powiązanych z
innymi emocjami. Diagnosta musi dopasować czas przechodzenia do kolejnych wątków.
• Zasada podsumowań czyli przechodzenia do kolejnych wątków po zakończeniu poprzednich,
aby nie zostawić klienta z poczuciem niedokończenia, stosowanie parafrazy, aby domykać
wątki rozmowy.
Budowanie dobrego kontaktu jest rzeczą niezwykle trudną, ale od tego zależy jakie informacje uda
się pozbierać, na ile będą one rzetelne. Dobry kontakt diagnostyczny to wzbudzenie w osobie
motywacji, danie nadziei.

Obszary diagnozowania psychopedagogicznego.

Mówiąc o diagnozie powiedzieliśmy, że zmierza ona do rozpoznania stanu funkcjonowania jednostki,

grupy i środowiska. Dla diagnostów wszystkie te sfery są ważne, ale w ramach pracy diagnostycznej
najczęściej pochyla się nad jednostką. Diagnosta może uszczegółowić cel diagnozy, może powiedzieć,
że jeśli badamy jednostkę to celem diagnozy jest uzyskanie wielowymiarowego obrazu
funkcjonowania jednostki w sferach poznawczo-intelektualnej, emocjonalno-motywacyjnej,
społeczno-kulturowej i biologicznej. Współczesna diagnoza ujmuje nie tylko badanie jednostki, ale
także:

• Środowisko życia-wymienia się tutaj różne grupy. Grupy, które najbardziej interesują
diagnostę to rodzina i grupa rówieśnicza.

Prawidłowości dotyczące grupy są uniwersalne. W diagnostyce grupę traktuje się jako system kliencki
(grupa jest jednostką do diagnozowania), lub też grupę możemy potraktować jako tło do
diagnozowania jednostki, diagnosta chce zobaczyć jak jednostka sobie radzi, czy osiągnęła wszelkie
kompetencje pozwalające na egzystowanie w grupie.

Diagnoza grupy jako całości, diagnozując grupę jako całość będziemy brać pod uwagę dane elementy
grupy:

• Cele grupy, czyli posanowienia do tego, po co grupa powstała, do czego zmierza. Zwykle stoją
za tym potrzeby (członkowie grupy chcą się czegoś nauczyć, chcą coś komuś dać).
Diagnozując cele grupy nie tylko je identyfikujemy, ale orientujemy się na ile są w grupie
podzielane, w jaki sposób się krystalizowały.
• Kultura grupy- poznanie tradycji grupowych, które grupę wyróżniają: struj, język. Poznając
kulturę, poznajemy też normy grupowe oraz wartości, czyli rzeczy ważne dla członków grupy.
• Struktura grupy czyli wzory interakcji pomiędzy członkami grupy. Można badać strukturę
komunikacji, strukturę socjometryczną (pozycje zajmowane przez osoby w grupie), strukturę
władzy, strukturę ról.
• Procesy grupowe, czyli zmiany zachodzące w grupie. Identyfikuje się etap rozwoju grupy,
ponieważ każda grupa rozwija się wedle pewnych schematów. Bada się zasoby grupy, czyli
czym dana grupa dysonuje, zewnętrzne kontakty grupy, z jakimi innymi grupami wchodzi w
relacje, badanie otoczenie grupy, klimat grupy, atmosfera w grupie, samopoczucie,
możliwość samorealizacji.

Szkoła- jest głównym obszarem funkcjonowania w diagnostyce. Jeśli badamy szkołę, możemy ją
diagnozować w dwóch perspektywach:

• Związana jest z widzeniem szkoły jako instytucji.

• Funkcjonowanie w jej przestrzeni jednostki- dziecka.
Badając szkołę jako instytucję, należy zwrócić uwagę na takie kwestie jak:

• Sfera materialna czyli infrastruktura, położenie szkoły, wyposażenie klas i pracowni, system
wsparcia materialnego, stan higieny w szkole.
• Sfera organizacyjno-rzeczowa, czyli typ, status prawny szkoły, regulacje wewnętrzne,
programy dydaktyczne i wychowawcze, organizacje systemu nauczania, system ocen i
promocji, liczebność klas.
• Sfera społeczna, czyli układ społeczny uczniów i nauczycieli, jakość komunikacji, kompetencje
kadry, postawy i współpraca z rodzicami, współpraca ze środowiskiem lokalnym.
• Sfera emocjonalna- relacje pomiędzy poszczególnymi grupami w szkole, ogólna atmosfera w
szkole.
• Sfera kulturowa- tradycje szkoły, zajęcia pozalekcyjne, koła zainteresowań, pozycja i rola
szkoły w społeczności lokalnej, współpraca z instytucjami lokalnymi, osiągnięcia szkoły.

Obszar indywidualny, w którym diagnosta przyjmuję perspektywę dziecka, pojedynczej osoby i widzi
szkołę jako przestrzeń, w której realizuje albo nie różnego rodzaju zadania. Jeśli chodzi o
indywidualny obszar, bada się tutaj:

• Zdolności specjalne.
• Percepcję wzrokową, słuchową; lateralizacja wzrokowo-słuchowa, sprawność motoryczna.
• Specjalne potrzeby edukacyjne.
• Badanie dojrzałości szkolnej- gotowość dziecka do uczenie się; bierze się pod uwagę 3
najważniejsze obszary:
➢ Zainteresowanie dziecka nauką- charakter tego zainteresowania rozumiany jako
trwałość i niezależność czasową, dziecko nie zmienia swojej perspektywy: chce być w
szkole, chce się uczyć.
➢ Osiąganie przez dziecko satysfakcji, czerpanie zadowolenia z tego, że się uczy.
➢ Przystosowanie dziecka do szkoły, o przystosowaniu mówi się wtedy gdy: dziecko
wyraża się pozytywnie o szkole, wywiązuje się z zadań, akceptuje osoby dorosłe i
dzieci, ma pozytywny stosunek do prac społecznych, interesuje się tym co się dzieje
w szkole, wyraża chęć współdziałania, nie zraża się trudnościami, odnosi sukcesy
dydaktyczne i wychowawcze, mówimy wtedy o przystosowaniu dziecka do szkoły.

Profesjonalizm i kompetencje diagnosty.

Mówienie o kompetencjach jest ważne z tego powodu, że diagnoza jest specyficznym rodzajem
działalności. Można o niej powiedzieć jako o pewnego rodzaju usłudze, ale usłudze specyficznej
bowiem związanej z nierównością stron czyli asymetriami. Lepsza pozycja badacza może być o tyle
trudna, że może powodować potrzebę dominowania nad osobą badaną. Specyfikacja usługi to też
kwestia profesjonalizmu, który powinien charakteryzować diagnostę, rozumiemy go jako działanie
bez przymusu, dla dobra drugiej osoby. To działanie nastawione na mistrzostwo, ale w znaczeniu
pomagania innym.

Czynniki wyznaczające profesjonalizm. Można je ująć w dwóch perspektywach:

• Osobowej- są to kwestie związane z osobowością diagnosty, jego własnym ja, przede

wszystkim z prezentowaniem specyficznej postawy wobec innych, postrzeganie innych jako
osób zdolnych do działania, do pracy, do zmiany, dążących do rozwoju. Profesjonalny
diagnosta w wymiarze osobowym to również osoba, która jest świadoma siebie, akceptująca
się, mająca gotowość do pracy nad sobą, przyjmowania nie zawsze pozytywnych
komunikatów o sobie.
Profesjonalny osobowościowo diagnosta to taka osoba, którą charakteryzuje humanistyczna
postawa w diagnozie, która jest otwarta, szanująca, zorientowana na dobro osoby
diagnozowanej.
Warto odwołać się do myśli Karla Rogersa, który wskazywał trzy niezbywalne cechy osobowe
diagnosty terapeuty:
➢ Autentyczność i spójność,
➢ Bezwarunkowa akceptacja,
➢ Empatia.

Są to elementy, które pozwalają powiedzieć diagnoście, że jest profesjonalny od strony

osobowościowej.

O profesjonalizmie świadczą kompetencje, umiejętności. Kompetencje diagnostyczne to takie

zachowania osoby, w których widoczne jest zastosowanie konkretnej, specyficznej wiedzy,
umiejętności, a w szczególności posługiwania się metodami w celu określenia istotnych ze
względu na świadczoną usługę właściwości badanej osoby, grupy organizacyjnej bądź
sytuacji.

Elementy profesjonalnych kompetencji diagnostycznych:

➢ Znajomość zasad i teorii pomiaru pedagogicznego.

➢ Wiedza na temat naukowych, teoretycznych i empirycznych podstaw diagnozy
psychopedagogicznej i jej kontekstów.
➢ Wiedza, umiejętności i sprawność w stosowaniu technik, pozwalających na poznanie
różnych wymiarów ludzkiego doświadczenia.
➢ Umiejętności oceny efektów interwencji.
➢ Umiejętność odpowiedniego reagowania, może być bardzo zróżnicowana, może
pojawić się reakcja badawcza (podjęcie działań ku dalszemu rozwijaniu problemu,
możemy reagować interpretując- starając się pokazać osobie inną perspektywę
widzenia i myślenia); reakcja konfrontacyjna (wtedy, kiedy chcemy zmusić naszego
badanego do tego by przerwał swoje mechanizmy obronne, by skonfrontował się ze
swoją sytuacją, by musiał przestać uciekać od tego co wokół niego), można
zareagować rozumiejąco, parafrazująco (kiedy chcemy dać do zrozumienia osobie
badanej, że jak najbardziej z nią jesteśmy, że słuchamy, jesteśmy uważni), reakcja
może mieć charakter oceniający (kiedy staramy się zwrócić uwagę naszego badanego
na aspekty oceniania pewnych zdarzeń i sytuacji).
Niezwykle ważna jest reakcja wspierająca- podtrzymująca, w której dajemy wsparcie
emocjonalne, pozwalamy osobie badanej przefiltrować odpowiednie emocje, wejście
w sytuację terapeutyczną), reakcja podsumowująca.
Wszystkie te relacje są niezwykle ważne, muszą się pojawiać w odpowiednich
momentach, z odpowiednią siłą, kluczowa dla nich jest realność i prawdziwość.
➢ Umiejętność krytycznej oceny ról, konkretów, relacji w których funkcjonują klient i
diagnosta.
 ➢ Umiejętność rozpoznawania wzajemnych wpływów, identyfikowania czynników
zakłócających proces diagnostyczny.
➢ Umiejętność nawiązywania, podtrzymywania, ale także co ważne kończenia relacji
diagnostycznej, należy pamiętać, że każde działanie zamierza do automatyzacji
osoby, do tego by ona samodzielnie radziła sobie z przeciwnościami losu.
➢ Należy pamiętać o tym, żeby podążać za klientem, empatycznie reagować, być
życzliwym, nie można narzucać się klientowi, tak aby miał przestrzeń dla siebie w
relacji. Otwartość, konkretność na czynnościach tu i teraz, koncentracja na pracy,
którą trzeba wykonać.
➢ Kompetencje diagnostyczne to dostrzeganie i rozumienie związków między diagnozą
a interwencją. Nie ma działania bez rozpoznania i nie ma rozpoznania bez działania, a
jedno i drugie wymaga oceny.
➢ Umiejętności techniczne- rozpoznanie problemu, określenie celu, opracowanie
przypadku, wybór właściwych metod diagnozy, które będą dostarczały informacji
testowych i nietestowych, mający wyraz jakościowy i ilościowy. Efektywne
zastosowanie procedur diagnostycznych, systematyczne zbieranie danych, integracja
informacji, ich analiza i wnioskowanie, komunikowanie wyników działania,
formułowanie zaleceń, dostarczanie klientowi zrozumiałych i użytecznych dla niego
informacji zwrotnych.

Są to najważniejsze umiejętności, które musi posiadać diagnosta, o kompetencjach powinien myśleć

jako o czymś dynamicznym (coś co się zmienia i wymaga nieustannej pracy ze strony diagnosty.
Diagnosta nie może kończyć swojej działalności rozwojowej, nieustannie musi się rozwijać, podążać
za swoim klientem. To czyni diagnostów bardzo podobnych w funkcjonowaniu do lekarzy.
Profesjonalny diagnosta to taki, który się nieustannie rozwija, uczy się, ale też taki, który dba o siebie,
bierze pod uwagę to co się z nim dzieje, szuka przestrzeni o której chce rozmawiać.

Zasady etyczne w diagnostyce psychopedagogicznej:

• Zasada wierności, rozumiana jako uszanowanie zaufania jakim osoba diagnozowana obdarza
diagnostę, pamiętanie o poufności działań, trzymanie się faktów.
• Zasada autonomii opisująca szacunek do postaw osoby diagnozowanej, również prawo do
wycofania się z relacji diagnostycznej.
• Działanie dla dobra osoby diagnozowanej, działanie w jaj najlepszym interesie.
• Szacunek dla prywatności.
• Bezstronność,
• Poszanowanie niezależności własnej badacza, bez względu na miejsce w hierarchii
zawodowej.
• Troska o realizację najlepszych wzorców etycznych.
• Troska o poziom wykonywanych działań.
• Sprawiedliwość rozumiana jako rzetelne i bezstronne traktowanie osób diagnozowanych, bez
uprzedzeń oraz dyskryminacji.
• Odpowiedzialność za dobór metod, technik i narzędzi badawczych.
• Utrzymanie wyników badań w tajemnicy, w zakresie który na to pozwala.

Najczęściej pojawiające się błędy w diagnozie:

• Błędy techniczne i etyczne- zbyt dowolna bądź błędna interpretacja tego, co składa się na
zakres tajemnicy zawodowej (diagnosta wchodzi w posiadanie wiedzy, że zostało popełnione
przestępstwo i nie zawiadamia odpowiednich organów).
• Wywoływanie stanów stresowych, zmęczenie u osób badanych poprzez zbieranie zbyt dużej
ilości danych zbędnych i niepotrzebnych.
• Błędem etycznym jest prowadzanie badan powierzchownych, stosowanie pozornej
anonimowości, żądanie informacji, które przekraczają możliwości percepcyjne, intelektualne
lub przekraczające granice intymności osoby badanej.
• Wywieranie nacisku na osobę badaną, w celu uzyskiwania jest zgody na badania. Uzyskiwanie
danych za pomocą metod i technik, które są szkodliwe, pozostawiają negatywne skutki
uboczne.
• Brak obiektywności- uleganie stereotypom i przesądom.