UÇAKLARDA BORULAR VE FITTING

(PIPES AND UNIONS)

2.Hafta

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 1

UÇAKTA KULLANILACAK YERLER
• YAKIT • EXTINGUISHING (YANGIN
• HİDROLİK SÖNDÜRME)
• YAĞLAMA SİSTEMİ • PRESSURIZATION
(BASINÇLANDIRMA)
• OKSİJEN SİSTEMİ
• WATER (SU)
• AIR CONDITIONING
• WASTE WATER (ATIK SU)
• AIR DATA(HAVA BİLGİSİ)
• DE-ICING (BUZDAN KORUNMA)
• RAIN PROTECTION
(YAĞMURDAN KORUNMA)
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 2
 Borular

• Hareketli (Flexiable) borular

• Sabit (Rigit) borular

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 3

METAL BORULAR (RIGIT PIPES)
• ALÜMİNYUM BORULAR

• ALÜMİNYUM ALAŞIMLI BORULAR

• ÇELİK BORULAR

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 4

 ALÜMİNYUM BORULAR

• Hafiflikleri ve kesme, bükme, havşalama kolaylıkları nedeni ile uçak

sistemlerinde çok kullanılırlar.
• Genellikle 1500 PSI basınca kadar kullanılır.

Avantaj ve Dezavantajları;
• Yumuşak olmaları en büyük avantajlarıdır ancak bu yüzden de erken
hasarlanması da en büyük dezavantajıdır.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 5
ALÜMİNYUM ALAŞIMLI BORULAR

• Kullanılacakları yere ve basınca göre içindeki

alaşımlar farklılık gösterir.
• Bazıları 1500 PSI ve daha altında kullanıldığı
gibi bazıları ise 3000 PSI gibi yüksek basınç
bölgelerinde kullanılabilir.
• Bu boruların üzerinde renk kodları ve
şartname numaraları ile ayırt edilebilirler.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 6

 ÇELİK BORULAR

• Paslanmaz çelikten imal edilen bu borular, 3000 PSI basınçlarda kullanıldıkları

gibi basınç kıymetleri dikkate alınmadan fren sistemleri ve iniş takımları gibi
bazı dış etkenlere maruz kalan kısımlarda kullanılmaktadır.
• Bu borular sert olmaları neticesinde el ile avadanlıkları ile işlenmezler.
• Bu yüzden fabrikada özel cihazlar ile bükme, havşa açma ve kesme işlemleri
yapılır. Bu borularda şartname numarası ile tanınabilirler.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 7

 METAL (RİGİT) BORULARIN NUMARALANDIRILMASI

• Metal borular genelde dış çaplarına göre numara alırlar.

• Borunun dış çapı inç olarak ölçülür.
• Payda 16 olacak şekilde gerekli kısaltma ve uzatma yapılarak elde edilen pay
borunun numarası olur.
• Örneğin; Dış çapı 1 inç olan borunun numarası 16’dır. Dış çağı 7/8 inç olan
borunun numarası ise 14/16 olur.
• Bu da borunun 14 numara olduğunu ifade eder.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 8

BORULARIN MALZEMELERİ
Malzeme ifadesi;
• “D” alüminyum alaşımları için,
• “C” cress( korozyon dirençli) malzeme için,
• “B” pirinç alaşımları için,
• “Z” alüminyum bronz alaşımları için kullanılır.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 9

METAL BORULARDA OLABİLECEK HASARLAR
• Meydana gelen çentik, çöküntü ve kazıntı gibi olaylar genellikle bakım
esnasında el aletlerinin uygun kullanılmaması ve dikkatsizlik yüzünden
olur.
• Borunun %20’sinden daha az olan bir çöküntü emniyeti bozmaz.
• Genel olarak 100 PSI üzerindeki basınçlarda kullanılan borularda
üzerindeki et kalınlığının %15 ini aşan bir hasarda değiştirilmelidir.
Ancak 100 PSI altındaki basınçlarda, duruma göre eğeleme veya el
avadanlıkları ile düzeltilebilir.
• Ayrıca eğer hasar noktası tam burulma kısmında olursa herhangi bir
işlem yapılmaz, boru değiştirilir.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 10
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 11
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 12
ALÜMİNYUM VE ÇELİK BORU HASAR LİMİTLERİ

• ÇÖKÜNTÜ: Maksimum çapın %20 sine kadardır. Bükümde çöküntüye

tolerans yoktur.
• ÇENTİK: Alüminyum, Bakır, Çelik de max. Çapın %15 i.
• ÇİZİLME: 1000 psı altında çapın %5 ini geçemez.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 13

BORULAR İLE YAPILAN İŞLEMLER
HAVŞA AÇMA:
• Boru şekildeki havşa mengene kalıbına bağlanır. Borunun ucu havşa
mengene kalıbı ile aynı hizada olmalıdır.
• Boyunduruk borunun üzerine doğru kaydırılır ve ayar vidası sıkılarak
yerine sıkıca kelepçelenir.
• Havşa pimi boru içerisine indirilir.
• Son olarak havşa pimi yavaşça tokmaklanarak havşa açma işlemi
başlatılır. Bu işlem istenilen havşa şekline ulaşılana kadar devam edilir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 14

HAVŞA AÇMA:

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 15

BORULAR İLE YAPILAN İŞLEMLER
• BORULARIN KESİLMESİ
• Boruların kesilmesinin en kolay yollarından
biriside el bıçağı ile kesmektir.
• Bu işlemi yaparken boru el bıçağının yatağına
yerleştirilir.
• Bundan sonra çevirme pimi boru sıkışana kadar
çevrilir. Sıkışma sağlandıktan sonra bıçak
borunun ekseninde dondurulur. Bu sırada bıçak
boruyu kemeye başladıkça gevşeyen pim yavaş
yavaş çevirmeye devam edilir.
• Çevirme işlemi işlem boru kopana kadar devam
ettirilir.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 16
 BORULARIN BÜKÜLMESİ

• Öncelikle bükülecek borunun çapına uygun bükme

aparatı seçilir.
• Bir emniyet payı bırakarak borunun boyu ayarlanır
• Boru bükme aletine boru bükülme noktasında 0
derece gösterecek şekilde sabitlenir.
• Oldukça yavaş bir şekilde alet çevrilmeye başlanır.
Burada borunun bükülürken hasar görmemesi için bu
işlem çok yavaş yapılır.
• İstenilen dereceye kadar boru büküldükten sonra
alete uygulanan kuvvet kaldırılır.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 17
RİGİT BORULARIN TEST EDİLMESİ
• Borulara maksimum çalışma basıncın 1,5 katı kadar hidrolik sıvısı ile
basınç uygulanır.
• Diğer test aşağıdaki gibidir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 18

 ESNEK BORULAR
• Bükülebilir borular titreşimli çalışan bölgelerde ve sistem hattının
bükülüp kıvrıldığı bölgelerde ve hareketli elemanların sisteme
bağlanmasında flexible bağlantı oluşturabilmek için kullanılır.
• Genellikle sentetik esaslı borulardır.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 19

 ESNEK BORULAR

• Buna-N (Yakıta karşı dayanıklıdır. Hidrolikte kullanılmaz.)

• Neoprene (Yakıta karşı dayanıksızdır. Pasa karşı dayanımlıdır. Hidrolikte
kullanılmaz.)
• Butyl (Hidrolikte skydrol ve phosphate ester sıvısı ile kullanılır. Petrole karşı
kullanılmaz.)
• Teflon (Dupont idmiyle satılır vr 65 F ila -450 F ısılar arasında kullanılır ancak
ömrü kısadır.)
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 20
ESNEK BORULAR

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 21

ESNEK BORULAR
• Bu elemanlar malzeme olarak plastik, çelik tel örgü ve sentetik kauçuk
katmanlarından meydana gelir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 22

 ESNEK VE PLASTİK BORULAR (FLEXIBLE PİPES)
• Esnek borular genellikle sistemlerin hareketli veya sarsıntılı bölümlerinde
kullanılırlar.

2 Tiptir;
• Kauçuk borular
• Teflon borular

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 23

KAUÇUK BORULAR
• Orta basınç,
• Yüksek basınç boruları olarak ikiye ayırırlar.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 24

 KAUÇUK BORULAR
Orta basınç kauçuk boruları;
• -65 ve +200 F sıcaklıklara kadar kullanılabilirler.
• İç kısımlarında sentetik kauçuk boru, doyurulmuş pamuk örgüsü, tek tel
örgü ve doyurulmuş kaba bir cila vardır.
• Bu borular 1800 PSI basınca kadar kullanılabilirler.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 25

KAUÇUK BORULAR
Yüksek basınç kauçuk boruları;
• Bu borular ise 1800-3000 PSI basınç aralığında kullanılmaktadır.
• Yüksek basınç borularda orta basınç malzemeleri ile aynı şekilde
yapılmıştır. Aralarındaki yegane fark ise en üst noktasında ilave bir tel
örgü ve bu tel örgünün üzerinde de düz bir lastik ile kaplanmış
olmasıdır.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 26

 TEFLON BORULAR
• Günümüzde modern uçaklarda kullanılan diğer bir tür olan esnek boru
çeşidimizde teflon borulardır.

• Teflon borular daha yüksek depolama ömrüne ve daha hararetli

bölgelerde çalışabilme gibi avantajlara sahiptirler. Bu yüzden kauçuk
boruların kullanım alanlarını oldukça azaltmakta ve uçak üzerinde daha
çok teflon borular görülebilmektedir.

• Aynı şekilde kendi aralarında orta ve yüksek basınç boruları olmak üzere
2’ye ayrılmaktadırlar.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 27
TEFLON BORU ÇEŞİTLERİ
Orta basınç teflon borular;
• Genellikle 1500 psi basınç seviyesine kadar kullanılırlar.
• -65 ve 500 F sıcaklık bölgelerinde çalışabilmesi ile sıcak ortamlarda
kauçuk borulara göre tercih sebebidirler.
• Üzerlerine yerleştirilen bir bant ile borunun şartname numarası,
ebadı, çalışma basıncı ve üretici numarası okunabilir.
Yüksek Basınç Teflon Borular;
• 3000 psi basınca kadar kullanılabilir.
• Orta basınç teflon borudaki gibi üzerindeki bant ile bütün özellikleri
okunabilmektedir.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 28
ESNEK BORULARIN BAĞLANTI ŞEKİLLERİ
• Bükülebilir boruların bağlantılarında dikkat edilmesi gereken noktalar
aşağıda doğru ve yanlış usulleri ile örneklenmiştir.

• Bağlantının gergin olmaması gerekir. Gevşek (slack), esnek yapıda

olmalı.
• Birleştirme noktaları boru çapının iki katı uzunlukta (2D) ve düz olmalı
ve gerekirse kelepçe (clamp) kullanılmalı.
• Index çizgisi boru hattında burulmamalı, düz olmalı.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 29

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 30
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 31
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 32
ESNEK BORULARIN DEPOLAMA ÖMÜRLERİ
Kauçuk borularda;
Genellikle imal tarihinden itibaren 4 yıl boyunca depolanabilmektedir.
• 4 yılın üzerindeki borular ise uçak üzerinde olmasa da yer tesisatlarında
kullanılabilmektedir.
• Depolama ile bir önemli ayrıntı daha ise üretim tarihi en eski olan boru ilk
önce kullanılacak şekilde bir depolama sistemi geliştirilmesidir.
Teflon borularda ise;
• Belirli bir depolama ömrü yoktur. Zamanla bozulma göstermezler. Uygun
koşullarda sınırsız depolama ömrüne sahiptir denilebilir.
• Burada dikkat edilecek husus, aşırı ısı ve kuvvetli hava akımına maruz
kalmayacak şekilde karanlık, soğuk ve kuru bir yerde depolanmalarıdır.
Ayrıca ısı ve ozon gazı veren elektrik motorlarından uzak tutulmalıdırlar.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 33

FITTINGS

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 34

• Boru sistemlerinde kullanılan standartlar vardır. Bunlar;
• MS (Military Standarts), AN (Air Force-Navy) ve NAS (National Aircraft
Standart) standartlarıdır. Uçaklarda kullanılan bağlantılarda uçak
tipine göre imalatçının patentindeki standartlara müsaade edilir.
• Bağlantı elemanları nut, bolt, nipple, sleeve, tee, elbow, plug olmak
üzere değişik tiplerdedir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 35

• Bir sistemin oluşması için kapalı bir devrede hidrolik sıvısının değişik
sistem cihazlarının dizaynı ile akış yaptırılması gerektiğini biliyoruz. İşte
böyle bir kapalı devrenin oluşması için değişik bağlantı parçaları
gerekmektedir ve bu parçalara bağlayıcı(fittings) denir.
Genel olarak 5 tiptir;
• AC tip
• AN tip
• MS tip
• Permaswage
• H-Fitting (Harrison)

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 36

 AC TİP BAĞLANTILAR
• Bu tip bağlayıcılar eski model uçaklar üzerinde kullanılmaktadır.
Günümüz uçaklarında bu tip bağlayıcılar kullanılmamaktadır. Görünüş
itibari ile AN tip bağlayıcılara benzemektedir ancak farklı bazı
özellikleri bulunmaktadır.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 37

AN TİP BAĞLANTILAR
• Günümüz uçaklarında birçok sistemde kullanılan bağlayıcı türüdür.
• Havşa açısı 37 derece olup havşadan sonra bir miktar boşluk vardır.
• Boşluktan sonra dişler başlar ve dişler düzdür.
• Birçok faklı şekilde AN bağlayıcı yapılmıştır.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 38

AN TİP BAĞLANTILAR
• Swage olmayan sökülebilir bir bağlantıdır.
• Boruya nut (rakor) ve sleeve (yüksük) yerleştirilerek ağız açılır. Bir
nippel yardımıyla aynı şekilde hazırlanmış diğer boru ucu ile AMM’ye
göre birleştirilir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 39

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 40
AN TİP BAĞLANTILAR

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 41

MS TİP BAĞLANTILAR
• Son model uçak sistemlerinde kullanılan bağlayıcı tipidir. AC ve AN
tipinden tamamen ayrıdır ve MS tipinde havşa yoktur.
• Borularda geçmeli olarak kullanılır ve rengi genellikle sarıdır.
• Yüksek basınçlı sistemlerde tercih edilir.
• Ebadı 1 inç kadardır.
• Daha büyük sistemlerde AN tip kullanılmaktadır.
• Üzerindeki dişler düzdür.
• Çelik veya alüminyum alaşımından imal edilir.
• AN irtibatların yerine kesinlikle kullanılamazlar
• Birçok farklı şekilde imal edilmiştir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 42

 MS TİP BAĞLANTILAR
• MS birleştirme, AN birleştirme gibi swage olamayan sökülebilir bir
birleştirmedir.
• AN birleştirmeden farkı havşasız oluşudur.
• MS birleştirme, genellikle yüksek basınç hatlarında kullanılır.
• MS birleştirmede boru hazırlandıktan sonra nut takılarak boru ağzına
uygun sleeve yerleştirilir. Diğer borunun bağlantı elemanları da aynı
şekilde hazırlanarak bir nippel yardımıyla borular birleştirilir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 43

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 44
MS TİP BAĞLANTILAR
• MS birleştirme için sleeve takılmadan önce kesilmiş ve ağzı
temizlenmiş (deburring) boru hazırlanır.
• Sleeve (yüksük) takılmadan önce nut (rakor) takılır.
• Sleeve yapıldıktan sonra nut çıkmayacaktır.
• Sleeve’in boruyu kavraması için nut ve nippel birbirine torklanarak
sleeve ucunun ezilmesi ile boruyu sarması ve sıkı şekilde kavraması
sağlanır.
• Sleeve boruya takılırken AMM’deki ölçüsüne göre boru ucundaki
mesafesi yaklaşık olarak nippel içindeki havşa ölçüsüne oturacak
kadar ayarlanır.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 45

PERMASWAGE BİRLEŞTİRME

• Permaswage birleştirme, swage bir birleştirme türüdür.

• Permaswage birleştirme sökülemeyen bir bağlantıdır.
• Ulaşılamayan ve sökülemeyecek yerlerde kullanılır.
• Tek bir kez kullanılan bağlantı sökülünce bir daha kullanılamaz.
• Permaswage bağlantı için boru ve bağlantı elemanları özel kit ile tamir
edilir.
• Permaswage tamir kiti tamir edilen boru çapına göre seçilir.
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 46
H-FITTING (HARRISON) BİRLEŞTİRME
• Harrison fitting birleştirme çok kez sökülüp takılan yerlerde kullanılan
birleştirme şeklidir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 47

H-FITTING (HARRISON) BİRLEŞTİRME
• Borular h-fitting ile birleştirilirken sleeve (yüksük), nut (rakor) ve union
(birleştirme elemanı) kullanılmıştır.
• Borular h-fitting ile birleştirilirken nut, sleeve ve union görülmektedir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 48

H-FITTING (HARRISON) BİRLEŞTİRME
• Borunun bir komponente h-fitting ile birleştirilmesi görülüyor.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 49

 BAĞLAYICILARIN KODLAMASI
• AN 6289-4: Karbon çelikten yapılmış
• AN 6289D4: Alüminyum alaşımından imal edilmiş.

ÖRNEK: AN 6289D4

AN: AN TİP OLDUĞUNU

6289: PARÇA NUMARASI
D: ALÜMİNYUM ALAŞIMINDAN YAPILDIĞINI
4: EBAT NUMARASI
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 50
 BAĞLAYICI DİŞ ŞEKİLLERİ
• AN ve MS bağlayıcıların tümünde bazı özel durumlar haricinde düz dişler
kullanılmıştır.
• Bunların dışında boru diş tipide bulunmaktadır. Boru dişliler başlangıç
noktasından itibaren konik bir şekilde genişlemeye başlar. Bu durumda
amaç bazı özel cihaz veya teçhizat üzerinde conta kullanılmaksızın
sıkılmasını sağlamaktır.

• Ayrıca değişik açılarda takılabilen ayarlı bağlayıcılarda vardır. Bunlara da

“Universal bağlayıcı” denir.

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 51

BORULARIN RENK ETİKETİ VE KULLANILDIĞI SİSTEMLER

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 52

Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 53
Mart 21 Birsen Yörük Açıkel 54