Professional Documents
Culture Documents
Uluslar arası Demir Çelik Sempozyumu (IISS’15), 1-3 Nisan 2015, Karabük, Türkiye
Özet to make the weld of the welding position and the welder
case have been examined as a unified state. In the case of
Hazırlanan bu çalışmada Termik Santral uygulamalarında the same quality or its ability to weld different quality of
kullanılan çelik kalitelerinin kullanılan bölgelerdeki kullanım steel was examined in detail. Compiled information from
amaçları ve bu çeliklerinin birbiri arasındaki kaynak şartları the relevant standard on the post-weld heat treatment and
kısaca özetlenmiştir. Öncelikle herhangi bir termik stress relief which will be used in which circumstances
santralde kullanılan düşük karbonlu ve yüksek alaşımlı (Cr- quality steel were analyzed. In conclusion, this study
Mo alaşımlı) çeliklerin santraldeki kullanım bölgeleri ve examined the status of all stages of the project related to
kullanım miktarları açıklanmıştır. Yüksek alaşımlı çelikler the welding of the steel used in the ongoing thermal power
olarak (Cr-Mo alaşımlı) kullanılan bu çeliklerin kaynağında plants in Turkey and is described with pictures on the
kullanılan ilave metal grupları, ön ısı durumları, pasolar actual installation sites.
arası geçiş sıcaklıkları, tahribatsız muayeneler ve kaynak
sonrası ısıl işlem durumları anlatılmıştır. Kaynak öncesi ön Keywords: Thermal Power Plant, Cr-Mo Steel,
ısı şartlarının yapılabilme durumları ilgili standartlara göre Weldability, Filler Metal, PWHT.
incelenmiştir. İlave malzemelerin seçilme şartları, kaynak
pozisyonlarının durumu ve kaynakçıların kaynak 1. Giriş
yapabilme durumları birleşik olarak incelenmiştir. Aynı
kalitede veya farklı kalitede çeliklerin kaynak edilebilme Modern çağda enerji gereksinimin giderek artmasıyla
durumları detaylı şekilde incelenmiştir. Kaynak sonrası beraber petro-kimya sektöründe termik santraller ve
nükleer santrallerin kurulumu tüm dünyada yaygınlaşmaya
gerilim giderme ısıl işlemi hakkında ilgili standartlardan
başlamıştır. Yüksek sıcaklık ve yüksek basınç koşullarında
bilgiler derlenmiş ve hangi kalite çelikte hangi şartların çalışan buhar kazanı, ısıtıcılar, reaktörler ve basınca
kullanılacağı analiz edilmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada maruz kalan kazanın diğer kısımları sürünmeye dayanıklı
Türkiye’de de projesi devam eden Termik Santrallerde ve mekanik özellikleri yüksek sıcaklığa dayanıklı
kullanılan çeliklerin kaynakla ilgili bütün aşamalarının malzemelerin kullanımını zorunlu hale getirmiştir. Bu
durumları incelenmiş ve gerçek montaj şantiyesi üzerinden özelliklere sahip olan CrMo çelikleri gerek yüksek ısı
resimlerle anlatılmıştır. iletkenliği ve yüksek sürünme direnci, gerekse de yüksek
korozyon direnci ile önemli bir yere sahiptir. Ayrıca, termal
verimin yüksek olması enerji kaybını minimize eder ve
Anahtar kelimeler: Termik Santral, Cr-Mo Çelikleri,
düşük CO2 salınımı sayesinde çevre kirliliğine yol açmaz
Kaynak Edilebilirlik, İlave Metal, PWHT
[1,2].
Abstract
Yüksek sıcaklık ve basınç ortamında çalışan dikişsiz
olarak üretilen borular, montaj esnasında TIG kaynağı,
Prepared this study purposes in areas of steel grades used
elektrik ark kaynağı ve toz altı kaynak yöntemi kullanılarak
in thermal power plant used in and application conditions birleştirilebilmektedir [3].
from each of these welds is briefly outlined steel. First, any
thermal power plant used in low-carbon and high-alloy (Cr- CrMo ferritik çelikleri yapısında molibden, krom ve
Mo alloy) is explained by the use of steel of the power vanadyum alaşım elementlerini içermeleri nedeniyle
plant and the amount of use. High-alloy steels as (Cr-Mo karbon eşdeğeri yüksektir. Bu nedenle kaynak edilebilme
alloy) used filler metal groups used in welding these steels, kabiliyetlerinin düşük olması sebebiyle ön ısıtma ve
gerilme giderme tavlamalarının yapılması zorunludur.
pre-heat situations, interpass transition temperature are
Kaynak öncesinde kaynak dikişi bölgesinde homojen ısı
described non-destructive testing and post-weld heat dağılımını sağlamak ve bu bölgenin hızlı soğuyarak
treatment conditions. To be able to do the pre-conditions sertleşmesini önlemek ve gevrek yapı oluşumuna izin
before the heat weld conditions are analyzed according to vermemek amacıyla ön ısıtma yapılır. Kaynak işlemi
the relevant standards. Filler materials selected conditions, tamamlandıktan sonra kontrollü olarak oda sıcaklığına
kadar soğutulur ve uzun süre beklememek koşuluyla 620°C’e ulaşmıştır. Bu döneme ait bilinen tipik örnekler
kaynak sonrasında meydana gelen iç kalıcı gerilmeleri AISI P92 kalite AISI P122 kalite çeliklerdir. Halen
gidermek amacıyla gerilme giderme tavlaması yapılır. Bu laboratuvar çalışmaları devam eden 4.dönem çeliklerin
proseste tavlama sıcaklığı, ısıtma hızı ve soğutma hızı en kobalt alaşım elementinin ilave edilmesi ve tungsten
önemli parametrelerdir. Malzemenin mikroyapısı, et miktarının arttırılmasıyla maksimum sıcaklığın 650°C’e ve
kalınlığı ve dış çapı dikkate alınarak ısıtma ve soğutma sürünme dayanımının 180 MPa’a ulaşması beklenmektedir
hızları belirlenir.(EN 12952-5). Bu şekilde gerilme giderme [7].
tavlaması sonrası istenmeyen yapıların oluşumuna izin
verilmemiş ve tokluğu iyileştirilerek sertlik bir miktar 3. Termik Santrallerde Kullanılan Çelikler
azaltılmış olur. Bu nedenle son yıllarda yapılan
çalışmalarda bu ve bunun gibi çelik malzemelerde kaynak
Öncelikle ilk çelik olarak her sektörde kullanılan yapı çeliği
sonrası ısıl işlemin önemi gittikçe artmaktadır.[4]
diye adlandırdığımız normal hadde çelikleri dışında servis
şartları konusunda sıcaklık parametresinin arttığı Cr-Mo
2. Enerji Santrallerinde Kullanılan Çelikler çelikleri bu çalışmada daha çok ele alınmıştır.
Günümüzde elektrik üretimi yapan enerji santralleri; termik Bu çelikleri servis şatlarına göre şu şekilde listeleyebiliriz.
santraller, nükleer santraller ve rafinerilerde tercih
edilmelerinin en önemli nedenleri yüksek sıcaklık (650°C) a. 16Mo3 (P1) Servis Sıcaklığı; 100C-200C aralığı
ve yüksek basınca (300 bar) dayanıklı olmalarıdır [5,6]. b. 13CrMo4-5 (P11) Servis Sıcaklığı; 400C-535C
aralığı
Modern çağda enerji kullanımının artması sebebiyle enerji c. 10CrMo9-10 (P22) Servis Sıcaklığı; 535C-560C
santrallerinde termal verimi yüksek olan malzemelerin aralığı
gereksinimini zorunlu hale getirmiştir. Yüksek sıcaklık ve d. XCrMoVNb9-1 (P91) Servis Sıcaklığı; 560C-580C
yüksek basınç servis şartlarında enerji verimliliğinin aralığı
artmasıyla beraber çevre de korunmaktadır [7]. e. XCrWMoVNb9-2 (P92) Servis Sıcaklığı; 580C
üstü [4]
Ferritik çelikler geçmişten günümüze kadar genel olarak 4
döneme ayrılmaktadır. Gelişim evreleri; alaşımlı Bu çelikler arasında kullanım yerleri ve birbirinin yerine
elementleri modifikasyonu, servis sıcaklıkları ve örnek kullanımları konusunda Resim 1’de farklı çeliklerin farklı
ferritik çelikler Tablo 1’de gösterilmiştir. yerlerde kullanılmasıyla kalınlık farkının değişimi
görülmektedir.
Tablo 1. Ferritik Çeliklerin Gelişim Evreleri[7]
Tablo 3. Çelikler için Kimyasal Analizler (EN 10216-2) 1940 yılları arasında örtülü elektrodların geliştirilmesiyle
elektrik ark kaynağı yaygınlaşmış ve diğer kaynak
yöntemlerinin keşfedilmesine ve geliştirilmesine neden
olmuştur [7]
(2)
tatil vermesi gibi durumlar eklenebilir ki bu çok yaygın bir başka bir girişten iç alana Ar gazı verilmesiyle çözülür.
uygulamadır. Ayrıca farklı bir malzemenin kaynağına İçerde oluşamayan hava akımı ve ek olarak Ar gazı
geçildiğinde o malzemenin kaynak metalinin akıcılık atmosferi kök kaynağını destekleyecek ve hata çıkma
durumu ve ön ısı durumları konusunda kaynakçıya eğitim oranı en yüksek olan kök pasosunu hatasız hale
verilir. Bütün kaynakçılar “Kaynak Yöntem Şartnamesi” getirecektir. Bu ve bunun gibi birçok detay takip edilmeli ve
(WPS) üzerinden gerekli parametreleri alarak kaynak hata oranını düşürecek her iyi iyileştirme ilgili Kaynak
yaparlar. Bu parametreler dışında değer kullanıp Mühendisi veya Kalite Ekibi tarafından uygulamaya
kullanmadığı devamlı kontrol edilir. Eğer bir kaynakçı WPS konulabilir.
dışında değer kullanarak kaynak yapar ise 1 uyarı hakkı
vardır ve 2. uyarı yapılmadan kaynakçı sertifikası kalite Ardından kaynak başlar ve kurallar çerçevesinde bitirilir.
ekibi tarafından iptal edilir. Akabinde yapıda oluşacak fazların dengelenmesi ve
kontrollü soğutma adına kaynak bölgesinde soğumayı
Son olarak bu bölümde kaynak esnasında elektrot veya geciktirecek şekilde ısı battaniyeleri kullanılır. Her kaynak
tellerin saklanması, taşınması ve pasolar arası geçiş ayrım gözetmeksizin kontrol altında takip edilir ve soğuma
sıcaklığı konuları yine direk sahadan örneklerle hızı kayıt altına alınır. Bu işlem saat başı yapılan
özetlenecektir. ölçümlerle takip edilir.
Elektrot ve ilave teller sahada nem ve sıcaklık açısından Kaynak yeteri kadar soğuduktan sonra testlerin başlaması
kontrol altına alınmış odalarda kalite ekibi tarafından takip en geç 24 saat içinde olmalıdır. Bunun sebebi; oluşan
edilerek muhafaza edilmektedir. Bu koruma odasından beklenmeyen gerilimlerin veya mikro çatlakların büyüyerek
çıkış durumunda eğer elektrot için şoklama ısıl işlemi kaynakta geri dönülemez hatalara yol açmasını
gerekiyorsa bu yine bu oda içerisindeki ısıl işlem engellemektir. Kaynak için gerekli Tahribatsız Test
fırınlarında kontrollü şekilde yapılır ve kayıt altına alınır. yöntemine göre test yapılmaktadır. Yüzeysel hataların
Kaynakçı kaynağa başlamadan önce yeteri kadar elektrotu tayin edilmesinde Penetrant ve Manyetik Testler
alır ve hangi kaynak bölgesinde kaynak yapacak ise kullanılırken hacimsel hataları tespit etmek için ise
kaynak yapacağı malzemeyi ve elektrotu eşleştirmek Radyografik ve Ultrasonik Testler kullanılır. Bu testler EN
zorundadır. Ardından bu oda dışına yine sıcaklığı kontrol 473 standartı çerçevesinde sertifika almış uzman kişiler
edilen seyyar ısıtıcılarla taşınmakta ve kayıt altına alınarak tarafından yapılır. Bu hataların kontrolünün ardından kabul
kaynak başlangıcı yapılmaktadır. Bunun amacı bilindiği şartları dışında olan kaynaklar tamir için yeniden
gibi nem oranının fazla olması kaynakta H+ kalıntısının kaynatılmak üzere tamir listesine kayıt edilir. Bu aşamada
fazla olmasına sebep olmaktadır. Bu durumda sıcak çatlak her kaynakçının hata oranı çok önemlidir. Hata oranı artan
durumuna yol açar ki hiçbir Tahribatsız Muayene (NDT) kaynakçı yetenek testine gönderilir veya tekrar
testinden geçemeyecek duruma gelecektir. sertifikasyon işlemine tabi tutulur. Bunların sonucunda hata
oranı düşmeyen kaynakçı için uyarı ve uzaklaştırma
verilebilir ve gerekirse sertifikası iptal edilir. Bunların aksine
hiç hata vermeyen tecrübeli kaynakçılar belirlenir ve servis
şartlarında basınç ve sıcaklık değerinin en yüksek olacağı
kaynaklar bu hatasız kaynakçılara kaynattırılır. İlaveten bu
kaynakçılar “MasterWelder” ismiyle adlandırılarak tamir
veren kaynaklarda bu kaynakçılar tarafından yapılır ve
kaynağın tekrar tamir vermesi önlenmiş olur.
yapmak veya tamir yapmak yapıyı tamamen bozacak Mo(AISI P91) Steel , Journal of Materials Processing
gerekirse malzeme değişimine sebep olacaktır. Bu PWHT Technology, Hindistan, 5245-5253.
işlemi EN 12952-5 standartında açıklanmış listelere göre [6] Booker, M.K., Sikka, V.K., Booker, B.L.P. (1983)
yapılır. Bu standartta ayrıca ısıl çift (termokupl) Comparison of the Mechanical Properties of Several
başlıklarının kaynaktan ne kadar uzağa monte edileceği High-chromium Ferritic Steels. Proceedings of
gibi önemli detaylarda belirtilmektedir. Ayrıca ısıl işlem için International Conference on Ferritic Steels for High
ısıtma hızı, bekleme süresi ve soğutma hızı değişkenleri Temperature Applications.ASM Metals Park, Ohio, Sf.
de bu standartta açıklanmıştır. Bu çalışma tamamen bilgi 257–273.
vermek amaçlı olduğu için listeler tüm sayfaları [7] Zhang, Y. (2009). Changes in Microsturucture and
kapsayacağından ayrı ayrı eklenmemiştir. Mechanical Properties of AISI P91 Weld Metal during
Creep. Doktora Tezi, University of Nottingham,
Son olarak PWHT ısıl işlemi sonrası yapılan kaynağın Nottingham, İngiltere.
doğruluğunu ispatlamak adına mobil sertlik ölçüm cihazı ile [8] Harbor, D. (2011). Material Data Sheet AISI P91/T91.
kaynak bölgesi ve ITAB bölgesi sertlikleri alınır. Bu ThyssenKrupp, Berlin, Almanya.
değerler EN 12952-5 standartında geçen değerleri [9] http://www.voestalpine.com/welding, Erişim Tarihi:
geçmemelidir. Ayrıca kaynak metalinden mobil kimyasal 30.12.2014.
analiz cihazı (PMI) ile yapının kimyasal analizi alınarak
uygun elektrotun kullanılıp kullanılmadığı kontrol edilir. Bu
durumda yanlış yapma ihtimali “0” olarak, kaynak kurallara
göre bitirilmiş olur.
Kaynaklar
[1] Zheng, F.H. (2012). Heat Resistant
Steels,Microstructure Evolution and Life Assesment in
Power Plants, Thermal Power Plants, Sf 195-197.
[2] Gianfrancesco, A.D., Venditti D., Allen D.J. ve diğ.
(2009). Applications of Advance Low Alloyed Steels
for New High-temperature components. Office for
Offical Publications of the Europenean Communities,
ISBN 978-92-79-10006.2, Lüksemburg.
[3] Wildasin, K.,(2014). ESAB Cr-Mo Welding Electrodes
for the Power Generating Industry, Sf 1-2.
[4] KIRBAŞ Caner, AISI P11 Ve AISI P91 Kalite Dikişsiz
Boru Çeliklerinin Mekanik Özelliklerine Gerilme
Giderme Tavlaması Sıcaklığının Etkisi, İstanbul Teknik
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans
Tezi, 2014.
[5] Arivazhagan, B., Sundaresan, S., Kamaraj, M. (2009).
A Study on Influence of Shielding Gas Composition on
Toughness of Flux-cored Arc Weld of Modified 9Cr-