7.

BİRİNCİ MERTEBEDEN LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ

MATRİSLER

Birinci derece lineer diferansiyel denklem sistemlerinin çözümünde

matris kavramı ve özellikleri doğal olarak ortaya çıkmaktadır. Bir
matris A(mxn) şeklinde

 a11 . . a1n 
a . . a 2 n 
A =  21
 . . . . 
 
a m1 . . a mn 

şeklinde gösterilir. A matrisinin ‘i’ inci satırı ‘j’ inci sütununda

bulunan elemanı aij ile gösterilir. aij ler
reel olabileceği gibi kompleks de olabilir
A matrisinin satır ve sütunlarının yer değiştirilmesiyle elde edilen
matrise Anın ‘tranpozesi’ denir ve AT ile gösterilir.
Ayrıca aij ile aij nin kompleks eşleniği anlaşılmaktadır. A a A
matrisinin eşleniği denir .(Eşlenik matriste sayı reel ise kendisine
sanal ise ters işaretlisine eşittir.)
Ayrıca A*=AT dir. Burada A* a A nın eşi(adjointi)denir.

Örnek:

3 + 5i 
A= 
4
 ise AT, A ve A* ı gösteriniz.
1 − i − 8 + 3i 

1− i  3 − 5i  1+ i 
AT=  , A =  A*=AT= 
4 4 4
  
 3 + 5i − 8 + 3i  1 + i − 8 − 3i   3 − 5i − 8 − 3i 
özellikler:

• Eşitlik : A(mxn) ve B(mxn) iki matrisin eşit olması için karşılıklı

elemanlar birbirine eşit olmalıdır

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 118

• Toplam: A(mxn) ve B(mxn) iki matrisin toplamı karşılıklı
elemanlarının birbirleriyle toplamıdır. A+B=C Toplamada
değişme ve birleşme özellikleri vardır
• Sıfır matris : bütün elemanları 0 olan matristir

0 0 0 0
 
0 0 0 0
0=  0 0 0 0

0 0 0 0
0 0 0 0  ( 5 x 4)


• Skalerle Çarpım: A(mxn) matrisinin tüm elemanlarının o skalerle

çarpımıdır.
• Çarpım: iki matrisin çarpılabilmesi için birinci matrisin sütun
sayısı ikinci matrisin satır sayısına eşit olmalıdır.
A(mxn)*B(nxt)=C(mxt) dır. Çarpma işleminde değişme özelliği
yoktur.

• (AB)T=BTAT
• (AB)-1=B-1A-1
• (A-1)-1= A
• (AT)T= A
• (A+B)T= AT+BT

A = AT ise Simetrik matris

AT= -A ise ters simetrik/antimetrik matris(köşegenler 0 dır)
A*= AT =A ise hermitian matris
A*= AT =-A ise ters hermitian matristir.

• Bir matrisin izi köşegen üzerindeki elemanların toplamına eşittir.

Tr(A) ile gösterilir.

Tr(A)= a11+a22+...............+ann

dır. Ters simetrik matrisin izi 0 dır. Tranzpozenin izi kendisine

eşittir.

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 119

A-1 nin hesabı

 A11 A12 
A=   olmak üzere
 0 A22 

-1  A11−1 − A11−1 A12 A22−1 

A =  

 0 A22−1 

dır.

Örnek:

1 2 − 1
2
 
3 4 0 2
A=  ise A-1=?
0 0 −1 2 
 
0 0 3 1 


Çözüm:

 A11 A12 
A=   ile
 0 A22 

4 − 2
detA11= 
1 2
 = −2 A11-1=   /det A11 ile
3 4 − 3 1 

2 − 1
detA12=  A12-1= 
2 1
 = 5  / det A12 ile
0 2   0 2

−1 2 1 − 2
detA22=   = −7 A 22-1==   / detA22 ile
 3 1 − 3 −1

Vektörlerin Çarpımı

Matris çarpımlarının özel hali olarak ele alınabilir. Eğer A ve B matrisleri (1xn)
ve(nx1) satır ve sütun matrisler ise ve bunlara xT ve y vektörleri denilirse;

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 120

 n
xTy = ∑ xi y i dır.
i =1

İki vektörün çarpımı ile ilgili diğer bir çarpımda ‘skaler çarpım’ veya ‘iç
çarpım’ dır. Bu çarpım;
n
(x,y)= ∑x y
i =1
i i veya (x,y)=xT y (eşlenik)

şeklindedir. (αx,y)=α(x,y), (x,y+z)=(x,y)+(x,z), (x,αy)= α (x,y)

n n
( x, x ) = ∑ x i x i = x i x T x = ∑ xi2
2

i =1 i =1

LİNEER BAĞIMSIZLIK

x(1), x(2),.............,x(k) vektörleri için c1, c2, ,ck lardan biri sıfırdan
farklı olmak üzere

c1 x(1)+ c2 x(2), +ckxk=0

ise lineer bağımlıdır. c1= c2= =ck=0 ise lineer bağımsızdır.

• x(1), x(2)..............,x(k) vektörlerinin bağımsız olması için gerekli ve yeterli

koşul det(x)≠0 olmalıdır.

Örnek 1:

1  2  −4
(1)  ( 2 )   ( 3)  
x =  2 , x =  1 , x =  1  vektörlerin lineer bağımlı olup olmadığını
 − 1  3  − 11
     
araştırınız .lineer bağımlı ise aralarındaki lineer bağıntıyı bulunuz.
1 2 −4
det(xij)= 2 1 1 =0
− 1 3 − 11

x(1),x(2),x(3) lineer bağımlıdır.

c1 x(1)+ c2 x(2)+c3x(3)=0
ile

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 121

1 2 − 4  c1   0 
    
2 1 1  c 2  =  0 
−1 3 − 11 c3   0 

1 2 − 4 0
 
2 1 1 0  yapılan işlemlerle(-2R1+R2 VE R1+R2)
−1 3 − 11 0 


1 2 − 4 0
 
0 1 − 3 0
0 0 0 0
 
mevcut denklem sayısı=2, bilinmeyen sayısı=3 rank=3-2 ,1 bilinmeyen keyfi
olarak seçilebilir. buradan c3 keyfi olarak seçilerek diğerleri belirlenir
c3=-1 seçilirse

c1+2c2-4c3=0
c2-3c3=0
ile

c1=2 ,c2=-3

2 x(1) -3 x(2)-x(3)=0
bulunur.

ÖRNEK 2: y1=sinx,y2=cosx fonksiyonlarının lineer bağımsız olduğunu

gösterin (yi lerin lineer bağımsız olması durumunda Wronski determinantı sıfırdan
farklıdır.)

 y1 y 2   sin x cos x  2 2
w=   = 
' 
 =-(sinx) -(cos x)=-1≠0
 y1 y 2   cos x − sin x 
'

öyleyse verilen fonksiyonlar lineer bağımsızdır.

• ***Her matris için anahtar:

ckxk denklem takımını kur 0 dan farklı çözüm varsa lineer
bağımlıdır.

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 122

LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİ

a11x1+a12x2+a13x3+......................+a1nxn=k1
.
.
.
.
an1 x1+an2x2+.........................+annxn=kn

n bilinmeyenli n denklemden oluşan (1)sistemine ‘cebirsel lineer

denklem sistemi’ denir. Bu sistem basit olarak Ax=K
şeklinde verilebilir. Burada A(nxn) matrisi ve K vektörü verilenler,
x ise aranandır.
Eğer Ax=K sisteminde

K=0 ise bu sisteme HOMOGEN SİSTEM

K≠0 ise bu sisteme NONHOMOGEN SİSTEM
dir.

• Eğer Amatrisi nonsingüler ise(detA≠0 ) Ax=K sisteminin tek çözümü

bulunur.

x=A-1*K

• Amatrisi singüler ise (detA=0 ) ya çözüm yoktur veya varsa tek

değildir. A matrisi singüler olduğundan tersi yoktur dolayısıyla
yukarıdaki gibi bir çözümü yoktur.

• Ax=0 homogen sistemi sıfırdan farklı sonsuz sayıda çözüme

sahiptir

• Ax=K sisteminin çözümü

 a11 . . a1n K 1 
 
[A K ] = a.21 . . a2n . 
. . . . 
 
 a n1 . . a nn K n 

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 123

Genişletilmiş matrise elemanter satır işlemleri uygulanarak A matrisi üçgen
matris(köşegen altındaki elemanlar 0 olan matris) haline getirilir ve
genişletilmiş matristen yaralanılarak bilinmeyenler (xi i=1.......n) bulunur.
Bilinmeyenler sistemin çözümüdür.
Elemanter satır işlemleri
1. İki satırın yerlerini değiştirmek
2. Bir satırı skaler sayı ile çarpmak
3. Skalerle çarpılmış bir satırı diğer bir satırla toplamak

detA≠0 ise A matrisi elemanter satır işlemleri ile I(birim matrise)

dönüştürülebilir A matrisinin I matrisine dönüştürülmesinde
kullanılan elemanter satır işlemleri I matrisine uygulanırsa A-1
matrisi (ters matris) elde edilir.
( [Α Ι] genişletilmiş matrisi ile belirlenir.)

Örnek

1 1 2

A= − 1 0 1 matrisinin tersini elemanter satır işlemleri yardımıyla
 2 − 1 5
bulunuz.

 1 1 2 1 0 0
[A I ] = − 1 0 1 0 1 0 R1+R2 ve -2R1+R3 satır işlemleri ile
 2 − 1 5 0 0 1

3R2+R3 R3/10
 
1 1 2 1 0 0  1 1 2 1 0 0  1 1 2 1 0 0
    
0 1 3 1 1 0  →  0 1 3 1 1 0  →  0 1 3 1 1 0
1 3 1 
0 − 3 1 − 2 0 1 0 0 10 1 3 1 0 0 1 
 10 10 10 

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 124

 -3R3+R2 ve-2R3+R1 -1*R2+R1
 8 −6 − 2  1 −7 1 
    
1 1 2 1 0 0  1 1 0 10 10 10 1 0 0 10 10 10 
0 1 3 1 1 7 1 − 3 7 1 −3
0  → 0 1 0  → 0 1 0 
 1 3 1  10 10 10   10 10 10 
0 0 1  0 0 1 1 3 1  0 0 1 1 3 1 
 10 10 10  
 10 10 10  
 10 10 10 
[ I I A-1]
Matris Fonksiyonlar:

Bazen vektörler ve matrisler ,elemanları ‘t’ değişkenine bağlı fonksiyonlardan oluşacak

şekilde tanımlanabilir. Bu durumda bir vektör ile matris

 x1 (t )   a11 (t ) . a1n (t ) 
   
x(t ) =  . , A(t ) =  . . . 
 x (t )   a (t ) . a (t ) 
 n   n1 nn 

formunda yazılır. Bu şekilde tanımlanmış bir A(t) matrisinin tüm elemanları bir t=t0
noktasında veya α<t<β aralığında sürekli ise A(t) ye sürekli denir. Benzer şekilde A(t) nin
her elemanı diferansiyellenebilir ise A(t) ye diferansiyellenebilir denir. ve

dA  daij 
=  şeklinde tanımlanır. A(t) nin integrali ise;
dt  dt 

b b

∫ A(t )dt = ∫ aij (t )dt

a a

dir.
 sin t t  b
A(t)=  ise A’(t) ve ∫ A(t )dt = ?
 1 cos t  a

 cos t 1 
A’(t)=  ise ve
 0 − sin t 

 1 π 2 / 2   1 0   2 π2 
π
π
 − cos t t2 /2  
∫0 A(t )dt =  t  =
− sin t  0  π
+ =
0   0 0   π
2 
 0 

Analizin birçok kuralı matris fonksiyonuna genişletilebilir. Bunlar aşağıdadır.

d dA d dA dB
(CA) = C C sabit ( A + B) = +
dt dt dt dt dt

d dA dB
( A.B ) = B +A
dt dt dt

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 125

Örnek

2x1+4x2+3x3+2x4=2
3x1+6x2+5x3+2x4=2
2x1+5x2+2x3- 3x4=3
4x1+5x2+14x3+14x4=11 denklem sistemini çözünüz.

2 4 3 2 2
 
[A K ] = 32 6 5 2 2
5 2 −3 3
 
4 5 14 14 11

2.satırla 3 satırı yer değiştirelim

2 4 3 2 2 R1
 
5 2 −3 3 R2
[A K ] = 23 6 5 2 2 R3
 
4 5 14 14 11 R4

(-1)R1+R2, (-3/2) R1+R3 ve (-2) R1+R4 satır işlemlerini uygular ve

daha sonra 3 satırı 2 ile çarparsak(2*R3
2 4 3 2 2
 
0 1 −1 − 5 1 
[A K ] = 0 0 1 − 2 − 2

 
0 − 3 8 10 7 
elde edilir. Daha sonra da sırasıyla (3R2+R4), (R4/5) ve (-R3+R4) satır
işlemleri ile

2 4 3 2 2
 
1 −1 − 5 1 
[A K ] = 00 0 1 − 2 − 2
 
0 0 0 1 4 

elde edilir. x3-2x4=-2

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 126

R1 − 2 R4 2 4 3 0 − 6 R1 − 3R3 2 4 0 0 − 24
   
R2 + 5 R4 0 1 − 1 0 21  R2 + R3 0 1 0 0 27 
= , ve =
R3 + 2 R4 0 0 1 0 6 R3 0 0 1 0 6 
   
R4 0 0 0 1 4  R4 0 0 0 1 4 

elemanter işlemlerle

1 0 0 0 − 66  66 
   
0 1 0 0 27   27 
x1=-66, x2=27, x3=6, x4=4 bulunur. x genel = 
0 0 1 0 6  6
   
4
0 0 0 1 4   

Bu forma ‘Gauss Jordan Eleminasyonu’denir.

ÖDEV

1) A*x=K için

3x1-x2+2x3=4
2x1+x2+x3=-1
x1+3x2 = 2 sisteminin genel çözümünü bulunuz.

2) A*x=K Şeklinde

1 2 3 1 3
 
[A K ] = 03 2 1 4 7
2 4 1 1
 
1 1 1 1 H 

a)sistemin çözülebilmesi için H=? (H=5/2)

b)genel çözümü hesaplayınız.

3) A*x=0 homogen

 2 − 6 7 8 0
 
4 − 13 5 − 1 0
denklem sistemini çözünüz.
çözüm: (x3=c1 , x4=c2, x2=-(9c1+17c2), x1=-((61/2)c1+55c2)

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 127

4) A*x=K sisteminin genel çözümünü hesaplayınız.

1 2 − 1 4  x1 
A=  2 4 3 
 K=  5  X=  x 2 
− 1 − 2 6  − 7   x3 

1 2 −1 4 
2 4 3 5 

− 1 − 2 6 − 7 

(-2R1+R2 ) ve ( R1+R3 ) satır işlemleri uygularsak

1 2 − 1 4
 
0 0 5 − 3
0 0 5 − 3
 
 

buradan (R2-R3 ) ve (R2/5) ile

1 2 − 1 4  1 2 0 17 / 5 
   
0 0 1 − 3 / 5 0 0 1 − 3 / 5
ve R2 +R1ile  olur.
0 0 0 0  0 0 0 0 
   
   

Bilinmeyen sayısı(n)=3, elimizde gerçekten var olan denklem sayısı(u)=2 o

halde rank(r)=2 dir. (rank= elimizde gerçekten var olan denklem sayısıdır)
(n-r) tane keyfi parametre seçilebilir Bu durumda bir bilinmeyeni keyfi
olarak seçebiliriz.
x1+2x2=17/5
x3=-3/5

Özel çözüm için (A*x=K nın çözümü)

x1+2x2=17/5
x3=-3/5
den x2=c seçersek x1 =17/5-2c olur.
 x1  17 / 5 − 2c   17 / 5  − 2
X= xözel +xhomojen =  x 2  =  c  =  0  + c  1 
 x3   − 3 / 5  − 3 / 5  0 

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 128

Verilen sistem A*x=0 (homojen olsa)

x1+2x2=0
x3=0
olurdu.

homojen çözüm için (xhomojen) x3=0, x2, x1 i istediğimiz gibi seçebiliriz.

x2=c seçersek x1 =-2c olur.

 x1  − 2c   − 2
xhomojen =  x 2  =  c  = c  1 
   
 x3   0   0 

Ödevlerin çözümleri
1)
 3 −1 2 4
   
A = 2 1 1 K=  − 1 A*x=K
1 3 0 2
   

R1 3 −1 2 4  1 3 0 2 
   
R2  2 1 1 − 1 1.satırı 3.satırla yer değiştirelim  2 1 1 − 1
R3 1 3 0 2  3 −1 2 4 
   

R1 1 3 0 2  R1 1 3 0 2 
   
− 2 R1 + R2 0 − 5 1 − 5 R2  0 − 5 1 − 5
− 3R1 + R3  0 − 10 2 − 2  − 2 R2 + R3 0 0 0 8 
   

0≠8 olamaz. Det(A)=0 ÇÖZÜM YOKTUR.

2) A*x=K sistemi

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 129

 1 2 3 1 3 R1 R1 1 2 3 1 3 
   
R2 − 3R1 + R2 0 − 4 − 8 1 −2 
[A K ] = 03 2 1 4 7
2 4 1 1 R3 R3 0 2 4 1 1 
   
1 1 1 1 H  R4 − R1 + R4 0 − 1 − 2 0 H − 3

R1 1 2 3 1 3 
 
R2 / − 2 0 2 4 − 1/ 2 1 
R3 0 2 4 1 1 
 
2 R4 0 − 2 − 4 0 2( H − 3)

R1 1 2 3 1 3 
 
R2 0 2 4 − 1/ 2 1 
− R2 + R3 0 0 0 3/ 2 0 
 
R2 + R 4 0 0 0 − 1 / 2 2 H − 5

(3/2)x4=0→ x4=0

-1/2 x4= 2H-5 2H-5=0 H=5/2.

H=5/2 yerine konursa

1 2 3 3
1 R1 1 2 3 1 3
   
0 2 4 − 1 / 2 1 R2 0 2 4 − 1 / 2 1
0 0 0 3 / 2 0 2 / 3R3 0 0 0 1 0
   
0 0 0 − 1 / 2 0 2 R4 0 0 0 − 1 0

R1 1 2 3 1 3
 
R2 0 2 4 − 1 / 2 1
R3 0 0 0 1 0
 
R3 − R4 0 0 0 0 0

n=4 rang(r)=3 n-r=1 keyfi parametre seçilebilir

x4=0 x3=c seçelim

x1+2x2+3x3+x4=3
2x2+4x3-1/2x4=1 2x2=1-4c x2=(1-4c)/2=1/2-2c
x1+2((1-4c)/2)+3c=3 x1+1-c=3 x1=c+2

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 130

  x1   c + 2   2   1 
  1  1  
x
   − 2c     − 2
x genel = 2=2
x3  =  2  + c  olur.
   c  1  1 
x       
 4  0  0  0 
xgenel= xözel +xhomojen

homojen çözüm için:(A*x=0 sistemi)

x4=0 x3=c seçelim

x1+2x2+3x3+x4=0
 x1   c   1 
     
 x 2   − 2c   − 2
2x2+4x3-1/2x4=0 2x2=-4c x2=-2c x hom ojen = = = c
x c   1 
 3    
x   0   0 
 4    

x1+-4c+3c=0 x1-c= x1=c

3) A*x=0 homogen

 2 − 6 7 8 0
 
4 − 13 5 − 1 0

denklem sistemini çözünüz.

çözüm:

2 − 6 7 8 0 R1 R1 2 − 6 7 8 0
   
4 − 13 5 − 1 0 R2 − 2 R1 + R2 0 − 1 − 9 − 17 0

n=4 rang(r)=2 n-r=2 keyfi parametre seçilebilir

x4=c2 x3=c1 seçelim

2x1-6x2+7x3+8x4=0
-x2-9x3-17x4=0

x2=-(9c1+17c2 )
x1=-(61/2c 1+55c2) olur.

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 131

  x1   − 61 c1 − 55c 2 
 
x  2 
xgenel=  2  =  − 9c1 − 17c 2 
x
 3  c1 
 x   
 4  c2 

Bir Matrisin Özdeğerleri ve Özvektörleri

det(A-λΙ)=0 ile karakteristik denklemin kökleri (özdeğerler) hesaplanır ve herbir kök için bulunan
sıfırdan farklı çözümlere ise özvektörler denir

Örnek:

 1 − 2
A =   matrisinin özdeğerleri ve bu özdeğerlere karşı gelen özvektörleri bulunuz.
− 2 1 

Özdeğerler

1 − λ − 2  2
 − 2 1 − λ  =λ -2λ-3=0 λ1=3 λ2=-1 (farklı 2 reel kök)
 

λ1=3 özdeğeri için

− 2 − 2  x11  0
 − 2 − 2   x  = 0  x11=-x21
   21   

→ x   1 
x1 =  11  =  
 x 21  −1

λ2=-1 için özdeğeri

 2 − 2  x12  0
 − 2 2   x  = 0  x12=x22
   22   

→  x  1
x 2 =  12  =  
 x 22  1

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 132

Örnek:

 4 2
A =   matrisinin özdeğerleri ve bu özdeğerlere karşı gelen özvektörleri bulunuz.
 3 3

Özdeğerler

4 − λ 2  2
 3 =λ -7λ+6=0 λ1=1 λ2=6 (farklı 2 reel kök)
 3 − λ 

λ1=1 özdeğeri için

4 − 1 2   x11  0 3
= 3x11=-2x21 x11=c ise x21= − c olur
 3
 3 − 1  x 21  0 2

→ x   1 
x1 =  11  =c  3  c keyfi sabit olduğundan c=2 seçilirse
 x 21  − 2 

→ x   2 
x1 =  11  =  
 x 21  − 3

λ2=6 özdeğeri için

4 − 6 2   x12  0 − 2 2   x12  0

= = x12=x22 x12 =c ise x22 =c
 3
 3 − 6  x 22  0  3 − 3  x 22  0

→ x  1 1
x 2 =  12  =c 1 = 1
 x 22   

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 133

7.4. Lineer ve Sabit Katsayılı Diferansiyel Denklem Sisteminin Matrisler
Yardımı İle Çözümü

dx1
= a11x1+a12x2+a13x3+......................+a1nxn+f1(t)
dt
dx 2
= a21x1+a22x2+a23x3+......................+a2nxn+f2(t)
dt

.
.
dx n
. = an1 x1+an2x2+.........................+annxn+ fn(t)
dt

şeklindeki bir sistem, sabit katsayılı lineer ve homojen olmayan bir sistemdir. Bu sistemde

f1(t)= f2(t)= ...............=fn(t)=0 ise

ise sistem ‘homojen sistem’ adını alır.

Homojen olmayan lineer sistemin genel çözümünü bulmak için, önce homojen sistem çözülür sonra da
homojen olmayan sistemin bir özel çözümü aranır ve bunlar toplanır. Bu sistem matrisler yardımıyla

 dx1 
 dt   a11 a12 . . a1n   x1   f 1 (t ) 
 dx  
 2  a 21 a 22 . . a 2 n   x 2   f 2 (t ) 
 dt  =  . . . . .  .  +  . 
 .      
 .   . . . . .  .   . 
 dx   a an 2 . . a nn   x n   f n (t )
 n   n1
 dt 

Sistemin kapalı formu

dx
= Ax+f(t)
dt

olur. Sistem Homojen ise, yukarıdaki ifade

dx
− Ax=0
dt
şeklini alır.

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 134

Homojen Sistemin Çözümü İçin

det(A-λΙ)=0 ile karakteristik denklemin kökleri (özdeğerler) hesaplanır ve herbir kök için bulunan
sıfırdan farklı çözümlere ise özvektörler denir özvektörler bulunarak homojen çözüm elde edilir.

Ödev:
0 1 1
 
A =  1 0 1  matrise karşı gelen özdeğer ve özvektörleri bulunuz.
1 1 0
 
Hermitian Sistemler

Matrislerin önemli bir alt sınıfı kendine eş veya Hermitian matrislerdir. Bu matrisler A*=A yani
a ji = aij koşulunu sağlarlar.
Hermitian matrislerin bir alt sınıfı da simetrik reel matrislerdir. AT=A şartı sağlanır. Hermitian
matrislerin öz değerleri ve öz vektörleri aşağıdaki koşulları sağlarlar.

1) Tüm öz değerleri reeldir.

2) Öz değerlerin katlılıkları dahil, n özdeğere karşı n tane lineer bağımsız özvektör karşı gelir.
3) Eğer x(1) ve x(2) öz vektörleri farklı öz değerlere karşı gelen öz vektörler ise (x(1) , x(2))=0 sağlanır.

Böylece eğer öz değerler basit ise(katlılığı bir olan) onlara karşı gelen öz vektörler ortogonal (dik)
vektörler cümlesi oluşturur. (her öz vektör bir diğerine dik)

4) m katlılıktaki bir öz değere karşı gelen öz vektörlerden m tane ortogonal özvektör seçilebilir.

Eğer A matrisi reel ve simetrik bir matris ise özdeğerleri reel ve bu öz değerlere karşı gelen öz
vektörleri de reel değerli fonksiyonlardır.

Teorem 7.4.1

Eğer x(1) ve x(2) öz vektörleri x’=A(t)x homojen sisteminin çözümleri ise ve keyfi c1 ve c2 sabitleri
için c1 x(1) +c2 x(2) kombinasyonu da bir çözümdür.

 1 1 1  1 
x ' =   x sisteminin iki çözümü x (1) (t ) =  e 3t , x ( 2 ) (t ) =  e −t dir
 4 1  2  − 2

1  1 
teorem 7.4.1 den x= c1  e 3t + c 2  e −t = c1 x(1) +c2 x(2)
 2  − 2

n. mertebeden x’=A(t)x homojen sistemin n tane çözümü x(1) , x(2) ,...., x(n) olsun ve X(t)
matrisinin sütunları(kolonları), x(1) (t), x(2) (t),...., x(n)(t) vektörleri olsun.

 x11 (t ) x12 (t ) . x1n (t ) 

 
 x (t ) . . .x 2 n (t ) 
X (t ) =  . 21 olsun.
. . . . 
 
 x (t ) . . x nn (t ) 
 n1

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 135

Bu X(t) determinantına x(1) , x(2) ,...., x(n) çözümlerinin Wronskioni denir. ve
W[ x(1) , x(2) ,...., x(n)] =det(X) ile gösterilir.

x(1) , x(2) ,...., x(n) çözümlerinin lineer bağımsız olması için gerek ve yeter koşul
W[ x(1) , x(2) ,...., x(n)] ≠0 olmasıdır.

Teorem 7.4.2.

Eğer x(1) , x(2) ,...., x(n) vektör fonksiyonları x’=A(t)x homojen sistemin α<t<β ya ait her noktada
lineer bağımsız çözümleri ise, bu takdirde homojen sistemin her x=φ(t) çözümü
x(1) , x(2) ,...., x(n) lerin lineer kombinasyonu olarak

φ(t)= c1 x(1) (t)+c2 x(2)(t)+................+cnx(n)(t)

tek türlü belirlenir.

Teorem 7.4.3.

Eğer x(1) , x(2) ,...., x(n) α<t<β aralığı üzerinde x’=A(t)x homojen denkleminin çözümleri iseler bu
takdirde bu aralıkta W[ x(1) , x(2) ,...., x(n)] ya özdeş olarak sıfırdır ya da hiçbir yerde sıfır
değildir.

Not:
x’=A(t)x homojen denkleminin keyfi bir x(1) , x(2) ,...., x(n) çözümlerinin cümlesi α<t<β aralığının
her noktasında lineer bağımsız ise bu aralıkta x(1) , x(2) ,...., x(n) çözümlerinin cümlesine temel
cümle denir.

Teorem 7.4.4.

1  0 0
     
0 1 0
e (1) =  , e ( 2) =  ,........ e ( n) = 
. . .
     
0  0 1
     

olsun Ayrıca x(1) , x(2) ,...., x(n) ler t0 noktası α<t<β aralığına ait keyfi bir nokta olmak üzere x(1)
(t0)=e(1),..............,cnx(n)(t0)=e(n) başlangıç koşullarını sağlayan x’=A(t)x homojen sisteminin
çözümleri olsun. Buradan x(1) , x(2) ,...., x(n) ler x’=A(t)x homojen sisteminin çözümlerinin temel
cümlesini oluşturur.

det(A-λΙ)=0 ile karakteristik denklemin kökleri (özdeğerler) hesaplanır ve herbir kök için bulunan
sıfırdan farklı çözümlere ise özvektörler denir özvektörler bulunarak homojen çözüm elde edilir.

FARKLI İKİ REEL KÖK VAR İSE (r1,r2=λ1,λ2)

→ →
ygenel= c1 y1 e λ t +c2 y 2 e λ t
1 2

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 136

KATLI KÖK VAR İSE (r1=r2=r=λ)

→ → →
ygenel= c1 y1 eλt+c2( y1 t+ y 2 )eλt

KÖKLER KOMPLEKS İSE (r1=(α+iβ), r2=(α-iβ))

e(α-iβ)t =eαt(cosβt-isinβt)
e(α-iβ)t =eαt(cosβt+isinβt)
→ →
ygenel=c1 y1 e(α-iβ)t +c2 y 2 e(α+iβ)t

7.5. LİNEER DENKLEM SİSTEMLERİNİN ÇÖZÜMÜ

 1 −1 0 
y =  1
'
2 1  y diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü bulunuz.
− 2 1 − 1

Çözüm:

y’=Ay det(A-λI)=0 oluşturularak özdeğerler:

1 − λ −1 0 
det  1 2−λ 1  =(1-λ)[-(2-λ)(1+λ]+[-(1+λ)+2]=(1-λ)(λ2-λ-2)=0
 − 2 1 − 1 − λ 
λ1=1 , λ2=2 , λ3=-1 (3 farklı reel kök)

λ1=1 için özvektörler

 0 − 1 0   y11  0 y 21 = 0
1 1 1   y 21  = 0 y11 + y 21 + y 31 = 0 y31=-y11

− 2 1 − 2  y 31  0 − 2 y11 + y 21 − 2 y 31 = 0

 y11  1
→
y1 = y (1)
= y1 =  y 21  = 0
 
~
 y 31  − 1

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 137

λ2=2 için özvektörler

 − 1 − 1 0   y12  0 y12 + y 22 = 0 y 22 = − y12

1 0 1   y 22  = 0 y12 + y 32 = 0 y 32 = − y12

− 2 1 − 3  y 32  0 − 2 y12 + y 22 − 3 y 32 = 0

 y12  1
→
y2 = y ( 2)
= y 2 =  y 22  = − 1
 
~
 y 32  − 1

λ2=-1 için özvektörler

 2 − 1 0  y13  0 2 y13 − y 23 = 0 y 23 = 2 y13

1 3 1  y 23  = 0 y13 + 3 y 23 + y33 = 0

− 2 1 0  y 33  0 − 2 y13 + y 23 = 0 y 33 = −7 y13

 y13  1 
→
y 3 = y (3) = y 3 =  y 23  = 2
 
~
 y 33  − 7 
Farklı reel kök olması durumunda
→ → →
ygenel= c1 y1 e λ t +c2 y 2 e λ t +c3 y 3 e λ t
1 2 3

idi.

1 1 1 
  x   2x   -x
ygenel=c1 0 e +c2 − 1 e +c3 2 e
     
− 1 − 1 − 7 

1 1 1

y = 2
'
1 − 1 y diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü bulunuz.
− 8 − 5 − 3

Çözüm:

y’=Ay det(A-λI)=0 oluşturularak özdeğerler:

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 138

 1 − λ 1 1 
det  2 1− λ − 1  =(1-λ)[(1-λ)(-3-λ)-5]-[2(-3-λ)-8]+[-10+8(1-λ)]=-λ3-λ2+4λ+4=0
 − 8 −5 − 3 − λ 

λ1=-2 , λ2=-1 , λ3=2 (3 farklı reel kök)

λ1=-2 için

3 1 1   y11  0 3 1 1  R1
2 3 − 1  y 21  = 0 0 7 / 3 − 5 / 3 − 2 / 3R + R
   1 2

− 8 − 5 − 1  y 31  0 0 − 7 / 3 5 / 3  8 / 3R1 + R3

3 1 1  R1 3 y11 + y 21 + y 31 = 0 5
y 21 = y 31
0 7 / 3 − 5 / 3 R 7
  2
−4
0 0 0  R2 + R3 7 / 3 y 21 − 5 / 3 y 31 = 0 y11 = y 31
7
y31=7 seçersek
 y11   − 4
→
y1 = y1 =  y 21  = 5
 
~
 y 31   7 

λ2=-1

2 1 1   y12  0 2 1 1  2 1 1  2 1 1 
2 2 − 1   y  = 0  0 1 − 2 0 1 − 2 0 1 − 2 
  22         
− 8 − 5 − 2  y 32  0 0 − 1 2  0 − 1 2  0 0 0 

2y12+y22+y32=0
y22-2y32=0 y22=2y32 2y12=-3y32 y12= -3/2 y32

y32= 2 seçersek
 y12  − 3
→
y 2 = y 2 =  y 22  = 4
 
~
 y 32   2 

λ2=2 için

−1 1 1   y13  0 − 1 1 1   − 1 1 1

 2 − 1 − 1  y  =  0  0 1 1   0 1 1
   23      
− 8 − 5 − 5  y 33  0  0 − 13 − 13  0 0 0

-y13+y23+y33=0
y23 +y33=0 y23 =-y33 y13=0

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 139

y33=1 seçersek

 y13  0
→
y 3 = y 3 =  y 23  = − 1
 
~
 y 33   1 

Farklı reel kök olması durumunda

→ → →
ygenel= c1 y1 e λ t +c2 y 2 e λ t +c3 y 3 e λ t
1 2 3

idi.

 − 4 − 3 0
  -2x   -x
ygenel=c1 5 e +c2 4 e +c3 − 1 e
  2x
     
 7   2   1 

Hermitian Olmayan Sistemler

Eğer Amatrisi hermitian değilse,

x′=Ax

sisteminin çözümlerini bulmak daha karmaşıktır. A nın reel matris olduğu kabul edilirse, Amatrisinin
özdeğerleri için üç durum oluşur.

1) Anın tüm öz değerleri reel ve farklıdır. Sistemin genel çözümü

→ → →
xgenel= c1 y1 e λ t +c2 y 2 e λ t +...................+.cn y n e λ t
1 2 n

dir.
2) Anın bazı özdeğerleri kompleks eşlenikleri ile bulunur.
3) Anın bazı özdeğerleri katlı bulunur.

7.6. Kompleks Özdeğerler

x′=Ax

sistemi ele alınsın. A matrisi reel değerli olsun .Bu durumda det(A-λΙ)=0 karakteristik
denklemin katsayıları reel olacağından, karakteristik denkleminin kökleri olan özdeğerlerin bir
kısmı kompleks eşlenikleri ile bulunabilir Örnek olarak A nın özdeğerleri(Kökler )kompleks ise
( λ1=α+iβ , λ2=α-iβ ) bunlara karşı gelen özvektörlerde kompleks eşleniklidir.
→ →
( x1 =a+ib, x 2 =a-ib ) a, b reel

Dolayısıyla ele alınan diferansiyel denklemin genel çözümü

→ →
x(1)(t)= c1 x1 e λ1t x(2)(t)= )= c1 x 2 e λ2t

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 140

→
x1 =(a+ib) ve λ1=α+iβ olduğu dikkate alınarak x(1)(t) reel ve sanal kısımlara ayrılırsa

x(1)(t)= e αt (a cos βt − b sin β t ) + ie αt (a sin β t + b cos βt ) olur.

Kısaca yukarıdaki eşitlikte reel kısmına u(t) ve sanal kısma v(t) denirse (u(t) ve v(t) reel değerli
fonksiyonlar)

x(1)(t)= u(t)+i v(t)

şeklinde elde edilir. Örnek olarak A nın iki özdeğeri ( λ1=α+iβ , λ2=α-iβ ) ve diğer tüm
özdeğerleri reel ve farklı ise, genel çözüm

ygenel= c1 u(t)+c 2v(t)+ c3y1e λ1t+ c4y2e λ2t+..... + cnyne λnt

 1 
→
− 1 →
x = 2
'
x diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü bulunuz.
1
 −1 − 
 2

Çözüm:

x x12 
x’=Ax det(A-λI)=0 oluşturularak özdeğerler: x =  11 
 x 21 x 22 

 1 
− 2 − λ 1 2
 1  =λ +λ+5/4=0
 −1 − − λ
 2 
λ1=-1/2+i , λ2=-1/2-i kompleks kök

λ1=-1/2+i için özvektörler

 − i 1   x11  0 →  x  1

 − 1 − i   x  = 0  -ix11=-x21 x11=1 ile x1 =  11  =  
   21     x 21  i 

λ1=-1/2-i için öz vektörler

 i 1  x12  0 → x   1 
 − 1 i   x  = 0  ix12+x22=0 ix12=-x22 x 2 =  12  =  
   22     x 22  − i 

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 141

Not: Kompleks kök durumunda bir kök için çözüm yapmak yeterlidir, ,ikinci kökün çözümü için sadece
ilk kompleks kök için bulunan çözümdeki sanal kısımlar işaret değiştirir.

Genel çözüm:

→ →
xgenel=c1 x1 e(α-iβ)t + c1 x 2 e(α+iβ)t

şeklindedir.

1 1
xgenel= c1   e(-1/2+i)t+ c2   e(-1/2-i)t
i  −i 

e(-1/2+i)t=e-t/2(cost+isint)
e(-1/2-i)t= e-t/2(cost-isint)

1 1
xgenel= c1   e-t/2(cost+isint)+ c2   e-t/2(cost-isint)
i  − i 

xgenel= c1 e-t/2(cost+isint)+ c2 e-t/2(cost-isint)+ ic1 e-t/2(cost+isint)-i c2 e-t/2(cost-isint)

-t/2
=e [(c1+c2)cost+i(c1-c2)sint]+ e-t/2[i(c1-c2)cost-(c1+c2)sint]

(c1+c2)=C1
i(c1-c2)=C2 DERSEK
 cos t  −t / 2  sin t  −t / 2
xgenel= e-t/2[C1cost+C2sint]+ e-t/2[C2cost-C1sint] = c1  e + c 2  e
 − sin t   cos t 
VEYA

e(-1/2+i)t=e-t/2(cost+isint)

1
x (1) (t)=   e-t/2(cost+isint)
i 

x (1)(t) reel ve sanal kısımlara ayrılırsa

 cos t  −t / 2  sin t  −t / 2
=  e + i e = u (t ) + iv(t )
 − sin t   cos t 

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 142

u(t) ve v(t) bulunduğundan x(1)(t) eşleniğini bulmadan da genel çözüm bulunur. Buradan
ele alınan diferansiyel denklemin genel çözümü

 cos t   sin t 
ygenel= c1 u(t)+c 2v(t)= c1  e −t / 2 + c 2  e −t / 2
 − sin t   cos t 

1 0 0 
y = 2 1 − 2 y
'
diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü bulunuz.
3 2 1 

Çözüm:

y’=Ay det(A-λI)=0 oluşturularak özdeğerler:

1 − λ 0 0 

det  2 1 − λ − 2  =(1-λ)[(1-λ)(1-λ)+4]=(1-λ)(λ2-2λ+5)=0
 3 2 1 − λ 

λ1=1 , λ2=1-2i , λ3=1+2i

λ1=1 için

0 0 0   y11  0
 2 0 − 2   y  = 0  2 y11 − 2 y 31 = 0 y11 =y31 y21=-3/2 y31
   21   
3 2 0   y 31  0 3 y11 + 2 y 21 = 0

 y11  2
→
y1 = y1 =  y 21  = − 3
 
~
 y 31   2 

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 143

λ2=1-2i için özvektörler

2i 0 0   y12  0 2iy12 = 0 y12 = 0

 2 2i − 2  y  = 0 2 y12 + 2iy 22 − 2 y 32 = 0 y 22 = −iy 32 y32=1 ise
   22   
 3 2 2i   y 32  0 3 y12 + 2 y 22 + 2iy 32 = 0

 y12  0
→
y 2 = y 2 =  y 22  = − i 
 
~
 y 32   1 

λ3=1+ 2i için özvektörler

− 2i 0 0   y13  0 − 2 yi13 = 0 y13 = 0

 2 − 2i − 2   y  = 0  2 y13 − 2iy 23 − 2 y 33 = 0
   23   
 3 2 − 2i   y 33  0 3 y13 + 2 y 23 − 2iy 33 = 0 y 23 = iy 33

 y13  0 
→
y 3 = y 3 =  y 23  = i 
 
~
 y 33  1

Not: Kompleks kök durumunda bir kök için çözüm yapmak yeterlidir, ,ikinci kökün çözümü için sadece
ilk kompleks kök için bulunan çözümdeki sanal kısımlar işaret değiştirir.

Genel çözüm:

→ → →
ygenel= c1 y1 e λ t + c2 y 2 e(α-iβ)t + c3 y 3 e(α+iβ)t
1

şeklindedir.

2 0 0 
  t  
ygenel= c1 − 3 e + c 2 − i  e(1-2i)t
+ c3  i  e(1+2i)t
 2   1  1

e(α-iβ)t = eαt(cosβt - isinβt)

e(α+iβ)t = eαt(cosβt + isinβt)
idi
(1+2i 1-2i için)

e(1-2i)t = et(cos2t- isin2t)

e(1+2i)t= et(cos2t + isin2t)
(1-2i)t
c 2 (-i) e + c3 (i) e(1+2i)t=iet(- c 2 e-2t + c3 e2t) (i2=-1)

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 144

=et(- c3 (icos2t-sin2t)- c 2 (icos2t+sin2t))

=et[i( c3 - c 2 )cos2t-( c 2 + c3 )sin2t

i( c 3 - c 2 )= c2, -( c 2 + c3 )=c3 ile gösterirsek

t
= e (c2cos2t+c3sin2t)
(1-2i)t
c2 e + c3 e(1+2i)t= c 2 et(cos2t-isin2t)+ c3 et(cos2t+isin2t)

=et[( c 2 + c3 )cos2t+i( c3 - c 2 )sin2t)

( c3 - c 2 )= c2, -( c 2 + c3 )=c3 ile gösterdiğimizden

= et[-c3cos2t+c2sin2t)]
2 0 0 
  t  
ygenel= c1 − 3 e + c 2 − i  e(1-2i)t
+ c3  i  e(1+2i)t
 2   1  1

2  0   0 
ygenel= c1 − 3 e + c2 cos 2t  e +c3  sin 2t  et
  t   t

 2   sin 2t  − cos 2t 

VEYA

λ2=1+ 2i için özvektörler

− 2i 0 0   y13  0 − 2 yi13 = 0 y13 = 0

 2 − 2i − 2   y  = 0  2 y13 − 2iy 23 − 2 y 33 = 0
   23   
 3 2 − 2i   y 33  0 3 y13 + 2 y 23 − 2iy 33 = 0 y 23 = iy 33

 y13  0
→
y 2 = y 2 =  y 23  = 1
 
~
 y 33  − i 
olsa

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 145

0 0
1 e (1+2i)t
veya  1  et(cos2t + isin2t) ile reel ve sanal kısımlara ayrılırsa
 
− i  − i 

 0   0 
x (t)= cos 2t  e +i  sin 2t  e =u(t)+iv(t)
 
(2) t t

 sin 2t  − cos 2t 

(u(t),v(t) bulunduğundan x(2)(t) nin eşleniği bulunmadan da genel çözüm bulunur) genel
çözüm: c1 , c 2 , c3 keyfi sabitler olmak üzere

ygenel= c1y1e λ1t +c2 u(t)+c 3v(t)

2  0   0 
ygenel= c1 − 3 e +c2 cos 2t  e +c3  sin 2t  et
  t   t

 2   sin 2t  − cos 2t 

7.7. KATLI KÖK DURUMU

r=λ özdeğeri , Amatrisinin katlılığı iki olan bir özdeğeri olsun ve bu özdeğere karşı gelen
→
birtane x1 özvektörü olsun Bu durumda sistemin çözümü
→
x(1)(t)= x1 eλt (1)

→
şeklindedir. Ve x1 vektörü
→
(A-λI) x1 =0 (2)

denklemini sağlar . Sistemin ikinci çözümü

→ →
x(2)(t)= x1 teλt+ x 2 eλt (3)

→ →
şeklinde aranır. (3) denklemindeki x1 (2) denklemini sağlar, x 2 ise

→ →
(A-λI) x 2 = x1 (4)

den bulunur. kısaca 2 katlı kök durumunda bulunan ilk çözüm, eşitliğin sağ tarafına yazılarak
ikinci kök değeri için çözüm elde edilir. Genel çözüm

→ → →
xgenel= c1 x(1)(t) + c2 x(2)(t)= c1 x1 eλt+c2( x1 t+ x 2 )eλt
dir.

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 146

r=λ özdeğerinin katlılığının üç olması durumu
I. durum

→ → →
r=λ üç katlı özdeğerine x1 , x 2 ve x 2 lineer bağımsız özvektörleri karşı gelsin . Bu durumda
lineer bağımsız çözümler

→
x(1)(t)= x1 eλt
→
x(2)(t)= x 2 eλt
→
x(3)(t)= x3 eλt
şeklindedir.

II.durum

r=λ üç katlı özdeğerine karşı bir tane lineer bağımsız özvektörün karşı geldiği
varsayılsın. Bu durumda ilk çözüm
→
x(1)(t)= x1 eλt (5)
ile, ikinci çözüm
→ →
x(2)(t)= x1 teλt+ x 2 eλt (6)
ile ve üçüncü çözüm ise
→ t 2 λt → λt → λt
x(3)(t)= x1 e + x 2 t e + x3 e (7)
2!

→ → →
ile bulunur. (7) denklemindeki x1 (2) denklemini, x 2 (4) denklemini sağlar ve x3 ise

→ →
(A-λI) x3 = x 2 (8)

→ → →
denkleminden belirlenir. (8) denkleminin çözümü x3 e göre bulunabilir. x 3 ve x 2 vektörlerine
‘genelleştirilmiş özvektörler’ denir.

III.durum

→ →
r=λ üç katlı özdeğerine karşı iki tane lineer bağımsız x1 ve x 2 özvektörleri karşı
geliyorsa, ele alınan denklem sisteminin iki çözümü
→
x(1)(t)= x1 eλt
→
x(2)(t)= x 2 eλt

şeklindedir. Üçüncü çözüm ise

→
x(3)(t)= ξ teλt+ x3 eλt

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 147

Burada ξ = c1 x(1)(t) + c2 x(2)(t) seçilirse

→
(A-λI) x3 = ξ (9)

→
denklemi çözülebilir. c1 ve c2 öyle seçilebilir ki (9) denkleminden x3 çözülebilir. Buradan
x(1)(t), x(2)(t) ve x(3)(t) çözümleri r=λ özdeğerine karşı gelen lineer bağımsız çözümler olurlar.

Örnek:

→
1 − 1 →
x' =   x diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü bulunuz.
1 3 
Çözüm:

x’=Ax det(A-λI)=0 oluşturularak özdeğerler:

(1 − λ ) −1  2 2
 1 (3 − λ )  =(1-λ)(3-λ)+1=λ -4λ+4=(λ-2) =0
 
λ1=2 , λ2=2 2 katlı kök

λ1=2 için

− 1 − 1  x11  0
=
1
 1   x 21  0

x11=-x21

→ x   1 
x1 =  11  =  
 x 21  − 1

1
2 katlı kök durumunda bulunan çözüm   eşitliğin sağ tarafına yazılarak ikinci kök değeri için
− 1
çözüm elde edilir

− 1 − 1  x12   1  − 1 − 1 1  − 1 − 1 1
=  =  -x12-x22=1
1
 1   x 22  − 1  1 1 − 1  0 0 0 

→ x   1 
x 2 =  12  =  
 x 22  − 2

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 148

Genel Çözüm 2 katlı kök olması durumunda (λ1= λ2=λ)

→ → →
xgenel= c1 x1 eλt+c2( x1 x+ x 2 )eλt

idi.

1 1 1 
xgenel= c1   e2t+c2(   x+   )e2t
−1
  −1  −2   

7.9. HOMOJEN OLMAYAN LİNEER SİSTEMLER

Köşegenleştirme(Diyagonalleştirme) Metodu

dx
= Ax+f(t) 1
dt
formundaki sistemin çözümü aranır. Bu işlem için

• A matrisinin özdeğerlerine karşılık gelen özvektörler bulunur

• Kolonları bu özvektörlerden oluşan T matrisi oluşturulur, bu T dönüşüm matrisi ile

 x11 x12 . . . x1n 

 
 x 21 x 22 . . . x2n 
x x32 x33 . . x3n 
 = T =  x1 
→ → →
T =  31 x2 .. x n 
 . . . . . .   
 . . . . . .  

x xn2 . . . x nn 
 n1

x=Ty 2
olacak şekilde yeni bir y bağımlı değişkeni tanımlanır. Bu ifade x′=Ax+f(t) de yerine konursa

Ty′=ATy+f(t)

olur. Bu denklemin her iki tarafı T-1 çarpılarak

y′=(T-1AT)y+ T-1f(t)=Dy+h(t) 3

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 149

denklem sistemi elde edilir. Bu eşitliktediki D matrisi Anın özdeğerlerini köşegeninde
bulunduran bir matristir.

 λ1 0 . 0
 
−1 0 λ2 . 0
D = T AT = 
. . . 0
 
0 0 . λ n 


(3) sistemi n tane y1(t),.............yn(t) denklemlerinin bir sistemidir. Kısaca (3) sistemi skaler
formda

y k' = λ k y k (t ) + hk (t ) k=1,2,3,....................n 4

şeklinde yazılabilir. Buradaki hk (t ) ler f1(t),.............fn(t) lerin belli bir lineer kombinasyonu
şeklindedir.4 denklemleri k=1,2,3,....................n için birer birinci mertebeden liner denklem
olduklarından, birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin çözümlerinin aranması tekniği ile
çözümleri bulunur. ck lar sabit olmak üzere

t
y k (t ) = e λk t ∫ e −λk t hk ( s )ds + c k e λk t k=1,2,3,....................n 5
to

T dönüşüm matrisi ile

elde edilen yk(t) ler dikate alınarak (5) sistemi
çarpılarak (x=Ty de) (5) in sağ tarafındaki integralli
terimden (1) sisteminin özel çözümü, c e λ den ise x’=Ax k
kt

homojen denklem sisteminin genel çözümü bulunur.

Örnek:

→
 1 − 1  →  e −2 t 
x' =   x+  t
diferansiyel denklem sisteminin genel çözümünü köşegenleştirme metodu
 4 − 2  − 2e 
kullanarak bulunuz.

Çözüm:

x’=Ax det(A-λI)=0 oluşturularak özdeğerler:

(1 − λ ) 1 
 4  =(1-λ)(-2-λ)-4=λ2+λ-6=0
 (−2 − λ )
λ1=-3 , λ2=2 2 farklı reel kök

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 150

λ1=-3

4 1  x11  0
4 1  x  = 0 4x11=-x21
   21   

→ x   1 
x1 =  11  =  
 x 21  − 4

λ2=2 için

− 1 1   x12  0 →  x  1

 4 − 4   x  = 0  x12=x22 x 2 =  12  =  
   22     x 22  1

 1 1
Özvektörleri içeren matrisi T ile gösterirsek T=  
− 4 1
x=Ty → x′=Ax+f(t) de yerine konursa
Ty′=Aty+f(t)

olur. Bu denklemin her iki tarafı T-1 çarpılarak

− 3 0
y′=(T-1AT)y+ T-1f(t)=Dy+ T-1f(t) D=  
 0 2

T-1 in hesabı

 1 1 1 0 1 1 1 0  1 1 1 0 1 0 1 −1 
→  → 1 → 0 1 4
 5 5
 4 1
 − 4 1 0 1 0 5 4 1  0 1 5 5  
 5 5 

1 −1 
T-1 =  4 5 1
5 y’=Dy+ T-1f(t) oluşturulursa
 5 5 

 y1'  − 3 0  y1   15 − 15   e −2t 
y′=  =
'    y  +  4 1
  
y
 2  0 2   2  5    − 2e t 
5

1 2
y1' + 3 y1 = e − 2t + e t
5 5
4 2
y 2' − 2 y 2 = e − 2t − e t integrasyon çarpanı yardımıyla
5 5

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 151

[y e ] = 15 e
1
3t ' t 2
+ e 4t
5
→ 1 1
y1e 3t = e t + e 4t + c1
5 10
1
5
1
y1 = e − 2t + e t + c1 e −3t
10

[y e ] = 54 e
2
− 2t ' − 4t 2
5
1
5
2
− e − t → y 2 e −2 t = − e − 4 t + e − t + c 2
5
1 2
y 2 = − e − 2t + e t + c 2 e 2t
5 5

bulunur. Buradan

 y1   15  − 2t  110 t c1e −3t 

y=   =  e +   e +  2t 
 y 2  − 15   2 5   c2 e 

Bu sistemin her iki tarafı T dönüşüm matrisi ile çarpılırsa genel çözüm(x=Ty)

 1 1  15 e + 110 e + c1e   1 e t + c1e −3t + c 2 e 2t 

− 2t t − 3t

x=Ty=   = 2 
− 4 1 − 15 e + 2 5 e + c 2 e  − e − 4c1e + c 2 e 
− 2t t 2t − 2t − 3t 2t

veya

1   0  − 2t 1  1
x=  2  e + 
t
 e + c1   e −3t +   e 2t
 0  − 1  − 4 1

Parametreleri Değişimi Metodu

dx
= Ax+f(t)
dt

diferansiyel denklem sisteminde

x’=Ax homojen sistemine karşı gelen ψ temel matrisinin bulunduğu farzedilsin.

Homojen sistemin çözümü xh= ψ(t) c şeklinde olduğundan c yerine u(t) yazılarak

x= ψ(t) u(t)
’
şeklinde çözüm aranır, u(t), ψ(t) u (t)=f(t) koşulu sağlayacağından u’i(t) ler
ve bunlardan integral alınarak ui(t) ler belirlenir. Ve x= ψ(t) u(t) yerlerine
konarak genel çözüm elde edilir.

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 152

dx1
= x1 − 2 x 2 + cos t
dt

dx 2
= −2 x1 + x 2 − sin t sistemini çözünüz.
dt

1 − λ − 2  2
 − 2 1 − λ  =λ -2λ-3=0 λ1=3 λ2=-1 (farklı 2 reel kök)
 

λ1=3

− 2 − 2  x11  0
 − 2 − 2   x  = 0  x11=-x21
   21   

→ x   1 
x1 =  11  =  
 x 21  −1

λ2=-1 için

 2 − 2  x12  0
 − 2 2   x  = 0  x12=x22
   22   

→  x  1
x 2 =  12  =  
 x 22  1

 1  3t 1
xhomojen=c1   e + c2   e-t
−1 1

x1= c1e3t+c2e-t
x2=-c1e3t+c2e-t

sabitlerin değişimi metodu kullanılarak

dx1 dx
= 3c1 e 3t − c 2 e − t + c1' e 3t + c 2' e −t 
→; 2 = −3c1 e 3t − c 2 e −t − c1' e 3t + c 2' e −t
dt dt

dx1 dx 2
x1, x2 , ve ifadeleri verilen sistemde yerlerine konursa
dt dt

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 153

3c1e 3t − c 2 e − t + c1' e 3t + c 2' e − t = c1e3t+c2e-t+2 c1e3t-2c2e-t+cost

c1' e 3t + c 2' e − t = cos t (1)

−3c1e 3t − c 2 e −t − c1' e 3t + c 2' e −t = -2c1e3t-2c2e-t- c1e3t +c2e-t-sint

− c1' e 3t + c 2' e − t = − sin t (2)

(1) ve(2) den c1 ve c2 bulunur xhomojen de yerlerine konarak xgenel elde edilir.

1 t
2c 2' e − t = cos t − sin t c 2' = e (cos t − sin t )
2
1 1
c1' e 3t + (cos t − sin t ) = cos t c1' = e −3t (cos t + sin t )
2 2

c2=1/2 et cost+K1

c1=-1/10 e-3t(2cost+sint)+K2

Homojen çözümden

x1= u1e3t+u2e-t
 e 3t e −t 
x2=-u1e3t+u2e-t yazılarak ψ(t) u’(t)=f(t) oluşturulursa Ψ =  3t −t 
− e e 

u1' e 3t + u 2' e − t = cos t

− u1' e 3t + u 2' e − t = − sin t ile

1 t
2u 2' e − t = cos t − sin t u 2' = e (cos t − sin t )
2
1 1
u1' e 3t + (cos t − sin t ) = cos t u1' = e −3t (cos t + sin t )
2 2

u2=1/2 et cost+K1

u1=-1/10 e-3t(2cost+sint)+K2 elde edilir. u1 ve u2 nin karşılıkları

x1= u1e3t+u2e-t
x2=-u1e3t+u2e-t yerlerine yazılarak genel çözüm bulunur.

-t
x1=-1/10(2cost+sint)e3t+K2e3t+1/2cost+K1e
-t
x2=-1/10(2cost+sint)e3t+K2e3t+1/2cost+K1e

DİFERANSİYEL DENKLEMLER UFUK ÖZERMAN 7/12/2006 154