ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΚΑΙ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ 1 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1
Λέγοντας συναισθηματικό, αναφερόμαστε στην αγγλική λέξη affect, που δεν βρίσκει
κατάλληλη μετάφραση στα Ελληνικά. Αλλού το μεταφράζουν ως συναίσθημα αλλού ως πάθημα.
Το affect δεν αναφέρεται στα υποκειμενικά, πιο επεξεργασμένα και συνειδητά, συναισθήματα
του κάθε ατόμου (feeling) Είναι προατομικό, απρόσωπο, δεν εντοπίζεται «μέσα μας» αλλά στην
σχέση μας με τον κόσμο, με το οικολογικό και κοινωνικό μας περιβάλλον. Αντιστοιχεί στην
θεμελιώδη συναισθηματική τονικότητα κατά το άνοιγμα και την αλληλεπίδραση μας με τον
κόσμο. Σχετίζεται με μια πιο ενστικτώδη, εξελικτικά και νευροβιολογικά προγενέστερη
αισθαντικότητα και αισθητικότητα, πάνω στην οποία παράγεται ο ψυχισμός και ο Λόγος,
εξελικτικά μεταγενέστεροι.
 “Οι εμπειρογνώμονες του κράτους συνέστησαν στην κυβέρνηση να ενσταλάξει το φόβο στον
γερμανικό πληθυσμό. Πρώτον, οι κρατικές αρχές θα πρέπει να τονίσουν τα αναπνευστικά
προβλήματα των ασθενών με COVID-19, επειδή τα ανθρώπινα όντα έχουν τον αρχέγονο φόβο
του θανάτου από ασφυξία, ο οποίος μπορεί εύκολα να προκαλέσει πανικό . Δεύτερον, οι ειδικοί
τόνισαν ότι ο φόβος πρέπει επίσης να ενσταλάσσεται στα παιδιά, παρόλο που δεν υπάρχει
κίνδυνος για την υγεία των παιδιών. Ωστόσο, τα παιδιά θα μπορούσαν να μολυνθούν εύκολα
συναντώντας και παίζοντας με άλλα παιδιά. Σύμφωνα με την έκθεση, τα παιδιά πρέπει να
ακούνε ότι, όταν μολύνουν τους γονείς και τους παππούδες τους, θα μπορούσαν να υποστούν
έναν θλιβερό θάνατο στο σπίτι. Αυτή η επικοινωνιακή συμβουλή είχε ως στόχο να προκαλέσει
άγχος και αισθήματα ενοχής.”

Πρόταση γερμανού επιστήμονα προς το Υπουργείο Εσωτερικών της Γερμανίας

“Ο φόβος φτάνει στο αποκορύφωμά του όταν είναι διάχυτος, διάσπαρτος, ασαφής, όταν δεν
συνδέεται με κάτι συγκεκριμένο, όταν παραμένει αποσπασμένος από την πραγματικότητα και
αιωρείται ελεύθερα, χωρίς σαφή αναφορά ή αιτία-όταν μας στοιχειώνει χωρίς ορατό ειρμό ή
λόγο. Όταν η απειλή που θα έπρεπε να φοβόμαστε μπορεί να αναφανεί φευγαλέα παντού, δεν
μπορούμε όμως να την αντικρίσουμε πουθενά”
Zygmund Bauman, Ρευστός Φόβος, 2007

“Θυμάμαι πολύ καθαρά εκείνον τον στρατιώτη, πυροβολούσε με ένα machine gun έναν
φουκαρά που έτρεχε στον δρόμο. Ήταν αγόρι, το πολύ 19 χρονών, από κάπου Νότια θα ΄λεγα.
Στο πρόσωπό του είδα κάτι που δεν είχα δει ποτέ πριν, έναν απόκοσμο συνδυασμό φόβου και
εξουσίας»
Fransisco Varela, Αναμνήσεις από τον Εμφύλιο Πόλεμο στην Χιλή, 1979

«Η επανάσταση ήταν μοριακή, το ίδιο και η αντεπανάσταση»

Tiqqun, Εισαγωγή στον εμφύλιο πόλεμο, 2010
Ένα σύντομο προλογικό σημείωμα:
Η εμφάνιση της πανδημίας COVID-19 και η μετατροπή της σε υγειονομική κρίση αποτέλεσε
αφορμή για τα καπιταλιστικά κράτη να κηρύξουν μια ακόμη κατάσταση «εκτάκτου ανάγκης».
Όμως, στο έδαφος μιας πολλαπλότητας κρίσεων (οικονομικής, κοινωνικής, οικολογική κοκ) η
έκτακτη ανάγκη έχει ήδη γίνει η κυριότερη μορφή διακυβέρνησης για τα περισσότερα
καπιταλιστικά κράτη. Με την κρατική διαχείριση της COVID-19, το καθεστώς της έκτακτης
ανάγκης εντείνεται και γενικεύεται, όπως γενικεύεται και επεκτείνεται το καθεστώς ελέγχου και
κυριαρχίας. Στο πλαίσιο αυτό, τα κράτη (συμπεριλαμβανομένου και του ελληνικού), επιχειρούν
μια βίαια και μακροπρόθεσμου προσανατολισμού αναδιάρθρωση των οικονομικών και
κοινωνικών σχέσεων. Η βίαια αυτή αναδιάρθρωση προϋποθέτει αφενός, μια κοινωνιολογική
προσαρμογή σε συνθήκες αποστασιοποίησης (social distancing) και αφετέρου, πιο
μακροπρόθεσμα, μια ανθρωπολογική προσαρμογή των υποκειμένων αρχικά σε μια κατάσταση
Σοκ και στη συνέχεια σε μια συνθήκη συνεχούς, μοριακού φόβου. Το κείμενο αυτό, προσπαθεί να
αποσαφηνίσει τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη σχεδιάζουν και διαχειρίζονται την «οικονομία
των συναισθημάτων», τους τρόπους που διεξάγουν ψυχολογικές επιχειρήσεις (PsyOPs), τον
τρόπο με τον οποίο παράγεται ενεργητικά το καθεστώς διάχυτου φόβου στη (μετα)πανδημική
συνθήκη και τον τρόπο με τον οποίο το καθεστώς αυτό γίνεται αντικείμενο σφετερισμού από τις
κρατικές μηχανές.

Συναίσθημα και πανδημία

Αν “κάθε εποχή χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη συναισθηματική υφή” (Han, The Burnout
Society), τότε για σήμερα θα διαλέγαμε τον φόβο, το άγχος, τον θυμό, την ανασφάλεια ως τους
απόλυτους νικητές. Η κρατική διαχείριση της πανδημίας και η επιβολή lockdown μας φέρνει στα
όριά μας. Δεν χρειάζεται κανείς να περιμένει τις εκατοντάδες σχετικές μελέτες που το
επιβεβαιώνουν. Το αισθάνεται στον εαυτό του και στους γύρω του.
Το παρακάτω γράφημα όμως κάνει αναπαραστατικό το point (Martineli et al, 2021).

Ας ξεκινήσουμε με μια απλή διαπίστωση: Το συμβάν της συνδημίας Covid-19 έφτασε βαθιά μέσα
στους ψυχισμούς, στα σώματα, στην επαφή με τον Κόσμο και με τον Άλλον. Αν ο φόβος, το
άγχος, ο θυμός και η κατάθλιψη ήταν σε αξιοσημείωτη άνοδο όλη την προηγούμενη δεκαετία, η
κοινωνική επιδημία COVID-19 και η κρατική διαχείρισή της υπήρξαν καταλύτες για την επίταση
των συναισθημάτων αυτών σε πρωτόγνωρα επίπεδα.
Ήδη από το πρώτο κύμα της, η πανδημία αντήχησε στο ασυνείδητο. Αϋπνίες και υπερεντάσεις
πριν τον ύπνο. Τα όνειρα αλλάξαν, γίναν πιο παράξενα και πιο ζωντανά. Όνειρα με πρόσωπα της
παιδικής ηλικίας σαν επιθυμία επιστροφής σε προηγούμενες εποχές, όνειρα αναζήτησης του
αγαπημένου φαγητού ως ανάκτηση της χαμένης απόλαυσης. Αλλά τα πιο συνηθισμένα είναι τα
αγχώδη όνειρα, εφιάλτες που γίναν κάτι συνηθισμένο, με κλασικό πια το όνειρο «επίθεση από
σμήνος ζωυφίων», με το ζωύφιo να αποτελεί την πιο κοντινή αναπαράσταση ενός μοριακού,
απροσδιόριστου και διάχυτου κινδύνου που εκτείνεται σε όλες τις πτυχές της ζωής. (βλ Barrett
Deirdre)
Ειλικρινά, υπάρχει κάτι για το οποίο δεν φοβόμαστε;
Φόβος για το σώμα μας, μην αρρωστήσει από τον ϊο, μην καραντινιαστούμε, ή μην πάθει
οποιαδήποτε άλλη ασθένεια απέναντι στην οποία το Κράτος φαίνεται να μας αφήνει χωρίς
περίθαλψη. Έτσι φοβόμαστε τα άλλα σώματα.
Φόβος για τα αγαπημένα μας πρόσωπα, μην αρρωστήσουν άσχημα, μην χάσουμε επαφή, μην
μείνουμε μόνοι. Έτσι φοβόμαστε να αγαπήσουμε άλλους ανθρώπους.
Φόβος για το Έξω, για μια βόλτα, έναν περίπατο, φόβος για το πρόστιμο. Έτσι, όταν βγαίνουμε,
φοβόμαστε πάλι.
Φόβος για την ανεργία μας, για την ασφάλιση, για την επιβίωση για το πώς θα τα καταφέρουμε
στο μέλλον, για την οικονομική κρίση που το Κράτος σχεδιάζει να ρίξει όλη πάνω μας, για να
συνεχίσουν να κερδίζουν τα αφεντικά. Έτσι φοβόμαστε για την εργασία μας (Psychological and
Behavioral Responses to Covid Pandemic in Greece, 2020).
Φόβος για την πολιτική, κοινωνική και οικονομική αστάθεια, πώς να σχεδιάσεις μια ζωή σε ένα
κόσμο που δεν ξέρεις πως θα είναι σε 2 χρόνια; Θα χρειαστεί να μεταναστεύσεις σε μέρος μακριά
από τους φίλους, τον ερωτικό σύντροφο, τους γνωστούς;
Φόβος για την οικολογική κρίση που προκαλεί η υπερεκμετάλλευση, η αποψίλωση, οι ρύποι ή
αλλιώς: η κερδοσκοπία του Κεφαλαίου. Νέες πανδημίες και λοιπές φυσικές καταστροφές
μπορούν να ξεπηδήσουν ανά πάσα στιγμή όταν πλέον το υπόστρωμα της ζωής φτάνει σε ένα
βαθμό καταστροφής που δύσκολα υπάρχει επιστροφή.
Πώς άραγε πρέπει να σταθούμε μέσα σ’ αυτήν την συνθήκη, όταν «ο φόβος δεν είναι πια
συναίσθημα αλλά η αντικειμενική συνθήκη δυνατότητας των υποκειμένων τον καιρό του ύστερου
καπιταλισμού»; (Massumi, 1993)
Δεν μπορούμε να δεχθούμε αυτή τη συνθήκη ως έχει, ως μια φυσική και κανονικοποιημένη
κατάσταση, δεν είναι πως αρνούμαστε την πραγματικότητα, είναι πως θέλουμε να δράσουμε, να
δράσουμε ενάντια σε αυτή. Για όσους και όσες καταλαβαίνουν και αισθάνονται ότι “τα
συναισθήματα είναι εγγενώς πολιτικά: με ριζώνουν και με κάνουν να αισθάνομαι μέσα σε ένα
οικο-κοινωνικό δίκτυο μαζί με άλλα σώματα, που τα επηρεάζω και με επηρεάζουν”, (Protevi,
2009) η «πολιτική φυσιολογία» του φόβου γίνεται μεγάλης σημασίας για την χειραφετητική
πολιτική πρακτική και πρέπει να εξεταστεί η πολιτική της σημασία, οι πολιτικές της προεκτάσεις.
Δηλαδή, να διερευνηθούν οι τρόποι με τους οποίους τα συναισθήματά μας δεν αποτελούν απλώς
παράπλευρα προϊόντα μιας κοινωνικής-ιστορικής συνθήκης, αλλά αποτελούν καθ’ αυτά
αντικείμενο κρατικής διαχείρισης: Οι τρόποι με τους οποίους τα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη
παράγουν, επεξεργάζονται και διαχειρίζονται τα συναισθήματα των υποκειμένων, ως ένα ακόμη
πεδίο ελέγχου, επιτήρησης και κυριαρχίας. Η ανάδυση της ψυχοπολιτικής (Han, Psychopolitics)
ως η διαμόρφωση και ο έλεγχος των πρωτογενών φαντασιώσεων, επιθυμιών, σκέψεων,
συναισθημάτων που συγκροτούν τους ψυχισμούς, συμπληρώνει και αναπτύσσει τη βιοπολιτική
(συνοπτικά, ως η ρύθμιση και η παραγωγή των βιολογικών και σωματικών λειτουργιών από το
κράτος) σε ένα πιο εξελιγμένο και ορθολογικό επίπεδο, ξεπερνώντας την παραδοσιακή Δυτική
μεταφυσική διαχωρισμού σώματος-συνείδησης.

Πριν από αυτό όμως, θα ήταν χρήσιμο και παραγωγικό να συναντήσουμε δύο
αποπροσανατολιστικές φωνές, αντιδραστικής κατεύθυνσης, και τι έχουν να πουν για την
συναισθηματική πολιτική της σημερινής κατάστασης.
Η πρώτη φωνή είναι αυτή διάφορων διανοούμενων, δημοσιογράφων, κοινωνικών και πολιτικών
φορέων που τείνουν να σκέφτονται βάσει ενός ουδέτερου και ενωμένου υποκειμένου που
βρίσκεται αντιμέτωπο με μια «πανδημική κρίση», η οποία αποπολιτικοποιείται ως ένα ακόμη
φυσικό φαινόμενο. Δυστυχώς για αυτούς, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Ο Zizek υποστηρίζει
πως η πανδημία φέρνει κάποιου είδους «κομμουνισμό, γιατί συντονίζει πέρα από τις κοινωνικές
πολιτικές (;) και την παγκόσμια συνεργασία (;)», επιφέρει επίσης μια κοινότητα στα βιώματα
κατά τη διάρκεια του lockdown. Ισχυρίζεται ότι κάνουμε lockdown γιατί αγαπάμε ο ένας την
άλλη και δείχνουμε κοινωνική ευθύνη. Ο Nancy θα υποστηρίξει το ίδιο, λέγοντας πως οι
νεοφιλελεύθερες ατομικότητες εξισώνονται απέναντι στον covid, τον communovirus όπως λέει,
και έχουμε έναν συντονισμό, ένα κοινό αίσθημα, τουλάχιστον το περνάμε όλοι μαζί. Τίποτα δεν
θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την αλήθεια. Και αυτό γιατί, αυτοί οι συλλογισμοί απωθούν
την ουσία αυτού του κόσμου, που δεν είναι άλλη από τον «εμφυλιοπολεμικό» διχασμό της
ταξικής κοινωνίας: απέναντι στην πανδημία και τη στρατιωτικοποιημένη της διαχείριση δεν
είμαστε όλοι/ες ίσοι/ες. Δεν υπάρχει τίποτα κοινό μεταξύ των αποκλεισμένων και
περιφραγμένων από την παραγωγή και την κατανάλωση πλεοναζόντων πληθυσμών, των
μεταναστ(ρι)ών, της νέας, επισφαλούς εργατικής βάρδιας, των “essential workers”, των
κακοποιούμενων θηλυκοτήτων, των “περιθωριακών” και όσων κερδίζουν ή πλουτίζουν στις
πλάτες της τάξης μας ή ακόμη όσων έχουν τα επαρκή προνόμια να ρομαντικοποιήσουν την
καραντίνα τους, αποδεχόμενοι το περιβάλλον ησυχίας, τάξης και ασφάλειας. Και η ίδια η κρατική
διαχείριση της πανδημίας θα μπορούσε να συμπυκνωθεί στο εξής: είναι μια επιτάχυνση της
διαδικασίας παραγωγής πλεοναζόντων πληθυσμών, μια στρατιωτικοποιημένη διαδικασία
διαλογής πληθυσμών που «χωρούν» και «πλεονάζουν» στο εσωτερικό των καπιταλιστικών
μητροπόλεων (Zizek, 2020).

Η δεύτερη φωνή έρχεται από αρκετούς mainstream ψυχολόγους με βασική έννοια την ψυχική
ανθεκτικότητα (resilience). Για αυτούς, τόσο η πανδημία όσο και η κρατική διαχείριση-lockdown
είναι φυσικά, πράγμα που αφενός μυστικοποιεί την πανδημία ως φαινόμενο εμμενές στους
κύκλους καπιταλιστικής παραγωγής της βιομηχανίας της γεωργίας και της κτηνοτροφίας και
αφετέρου φυσικοποιεί την κρατική διαχείριση ως αναπόφευκτη. Το θέμα είναι να μην
καταρρεύσουμε ψυχικά, άλλωστε τα προβλήματα ψυχικής υγείας κόστιζαν κάθε χρόνο περίπου
600 δις, μόνο στην Ευρώπη. Πρέπει να αντέξουμε τις αναπόφευκτες δυσκολίες, να φανούμε
δυνατοί και να σκεφτόμαστε θετικά για το μέλλον. Μας προτείνουν τρόπους για να
διαχειριζόμαστε τα αρνητικά μας συναισθήματα, να ξεπεράσουμε τις απώλειες, μας προτείνουν
ημερήσια γυμναστική, καλό ωράριο ύπνου, ποίηση (πχ Cohen, 2021).

Όμως τίποτα δεν είναι φυσικό και τίποτα αναπόφευκτο. Τις πανδημίες τις φέρνει η καταστροφή
του περιβάλλοντος, η θνησιμότητα του κορονοϊού θα μπορούσε να ήταν πολλαπλάσιες φορές
μικρότερη αν το σύστημα υγείας δεν ήταν σε διαδικασία υποβάθμισης και ιδιωτικοποίησης2, το

2
“Δεν θα υπάρξει αληθινή απάντηση στην οικολογική κρίση παρά σε πλανητική κλίμακα και με την
προύπόθεση ότι θα πραγματοποιηθεί μια αυθεντική, πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική επανάσταση
που θα αναπροσανατολίσει τους στόχους της παραγωγής αγαθών, υλικών και μη. Αυτή η επανάσταση
δεν θα πρέπει, λοιπόν, να αφορά ΄μόνο τους συσχετισμούς δυνάμεων που είναι ορατοί σε μεγάλη
κλίμακα αλλά και τα μοριακά πεδία ευαισθησίας, νοημοσύνης και επιθυμίας. Ένας προσανατολισμός της
κοινωνικής εργασίας, ρυθμιζόμενος κατά μονοσήμαντο τρόπο από μια οικονομία του κέρδους και από
σχέσεις ισχύος, δεν θα μπορούσε να οδηγήσει πια παρά σε δραματικά αδιέξοδα.” (Guattari, Οι τρεις
lockdown δεν είναι αναγκαίο, είναι η καταστολή μας, μας καταστρέφει σωματικά και ψυχικά.
Τίποτα από αυτά δεν είναι αναγκαίο, είναι η Λογική του κόσμου του Κεφαλαίου.
Για εμάς, όμως: «Αντίθετα από αυτό που μας επαναλαμβάνουν από τα μικράτα μας, εξυπνάδα
δεν είναι το να ξέρεις να προσαρμόζεσαι – ή αν είναι εξυπνάδα, θα είναι των σκλάβων. Η μη-
προσαρμοστικότητά μας, η κούρασή μας δεν είναι προβλήματα παρά γι’ αυτόν που θέλει να μας
καθυποτάξει» (Αόρατη Επιτροπή, Η Εξέγερση που Έρχεται).
Είναι εξίσου λάθος να πιστεύουμε πως ο σημερινός φόβος και το άγχος είναι φυσικές,
αυθόρμητες συναισθηματικές αντιλήψεις απέναντι στην πανδημία: Όχι μόνο το Κράτος παράγει
τις υλικές συνθήκες σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο που προκαλούν φόβο αλλά κυρίως, το
Κράτος παράγει φόβο καθ’ αυτό.

Η Αντιεξέγερση παράγει φόβο ενεργά. Η ποιότητα του φόβου

αυτού είναι…

Η Αντιεξέγερση στέκεται ενάντια στην Εξέγερση που είναι ήδη εδώ, απέναντι από τον θόρυβο
των γραναζιών των μηχανών επιθυμίας, συνάντησης, αλληλεγγύης και ζωής, θόρυβο που
ακούγεται όλο και πιο δυνατά, όλο και πιο θυμωμένα μέσα στα αστικά - μητροπολιτικά τοπία. Η
Αντιεξέγερση απλώνεται διάχυτη στο κοινωνικό πεδίο, προσπαθεί να μπλοκάρει την Εξέγερση.
Πρέπει να «απλωθεί σαν δίκτυο, διάχυτη και η ίδια», για να παραφράσουμε τον στρατηγό
McChrystal. Να παρεμβεί στις διαδικασίες και στους χώρους που παράγουν την Εξέγερση, να την
προλάβει. Να σταματάει τις εξεγερσιακές ροές πριν καν αυτές πραγματοποιηθούν, εισχωρώντας
στα συγκροτητικά τους στοιχεία. Το block της Αντιεξέγερσης δεν ασχολείται μόνο με την
καταστολή ή την ενσωμάτωση υπονομευτικών στοιχείων αλλά και με την προενσωμάτωσή τους,
παράγοντας μορφές αντίστασης ενσωματωμένες ήδη από τη γέννηση τους: «Η προληπτική
μορφοποίηση και διαμόρφωση των επιθυμιών, των φιλοδοξιών και των ελπίδων από την
καπιταλιστική κουλτούρα» (Fisher, 2009) 3. Τα περισσότερα στρατιωτικά εγχειρίδια μιλάνε για
πεδία σωμάτων και συμπεριφορών, νοημάτων και ιδεών, αισθημάτων και αισθήσεων, πλέον και
νευρώνων. Σ’ όλα αυτά προσπαθεί να εισχωρήσει η Αντιεξέγερση για να τα καταστήσει
προβλέψιμα, ελέγξιμα και διαχειρίσιμα. Η Αντιεξέγερση παράγει ενεργητικά φόβο και άγχος.
Αυτόν ακριβώς, τον διάχυτο φόβο στον καιρό του κορονοϊού πρέπει “να τον καταλάβουμε, από
τα πιο μικροσκοπικά, μικροπολιτικά επίπεδα, μέχρι την εθνική στρατηγική και την δημόσια
ασφάλεια» (Siegel, 2020). Πρέπει, δηλαδή, να διαγνώσουμε τα κοινωνικά και πολιτικά στοιχεία
που σχετίζονται με το διάχυτο φόβο στην εποχή της πανδημίας και του lockdown.

Οικολογίες). Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για την υγεία, στον κόσμο των εμπορευμάτων οι
μεταρρυθμίσεις είναι καταδικασμένες.

3
οπ. «Δείτε, για παράδειγμα την εγκαθίδρυση των «εναλλακτικών» ή «ανεξάρτητων» πολιτισμικών
ζωνών, οι οποίες επαναλαμβάνουν διαρκώς παλιότερες χειρονομίες επανάστασης και ανταγωνισμού σαν
να ήταν η πρώτη φορά. Το «εναλλακτικό» και το «ανεξάρτητο» δεν συνιστούν κάτι εξωτερικό της
κυρίαρχης κουλτούρας, αντίθετα είναι στυλ, τα κυρίαρχα στυλ, μέσα στο Κυρίαρχο.»
Ακολουθώντας ένα σχήμα της Naomi Klein, καταλαβαίνουμε ότι προέβλεψε σε μεγάλο βαθμό
καταστάσεις όπως η σημερινή στο διορατικό της βιβλίο, το Δόγμα του Σοκ, γραμμένο το 2007.
Συνοπτικά μπορούμε να διακρίνουμε τρία σημεία.

Ψυχολογικό Σοκ που προκαλείται από καταστροφές όπως, σεισμοί και γενικά φυσικές
καταστροφές, πόλεμοι, πραξικοπήματα, πανδημίες. Στις καταστροφές αυτές, οι κυβερνήσεις και
το επικοινωνιακό σύμπλεγμά τους μέσα από ΜΜΕ και Social Mediα επιτείνουν τον φόβο με
βομβαρδισμό με κατακερματισμένες πληροφορίες και φορτισμένα αισθητηριακά ερεθίσματα, με
στόχο το burnout, μια απενεργοποίηση της ικανότητας για διαυγή θεώρηση της
πραγματικότητας από τον κόσμο.
Έτσι, στην συνέχεια έχουμε το…
Οικονομικό Σοκ οπού οι κυβερνήσεις και οι μεγάλες επιχειρήσεις που εκμεταλλεύονται τον φόβο
και τον αποπροσανατολισμό του Ψυχολογικού Σοκ για να θεσμοθετήσουν λιγότερη ελευθερία,
αλλαγές σε εργασιακές και παραγωγικές συνθήκες υπέρ των λίγων και κατά των πολλών.
Και όποιος αντιστέκεται υφίσταται το…
Κατασταλτικό Σοκ οπού η αστυνομία, ο στρατός, ο πληροφοριακός έλεγχος που επιστρατεύονται
«για να βοηθήσουν στην έκτακτη ανάγκη», εξασφαλίζουν βίαια την ομαλότητα κατά την
μετάβαση σε περισσότερο καταπιεστικές και εκμεταλλευτικές συνθήκες.
Δεν μπορούμε παρά να δούμε μια τεράστια αντιστοιχία με την σημερινή κατάσταση.

Ωστόσο, θεωρούμε πως το σχήμα αυτό λειτουργεί δεδομένων δύο προϋποθέσεων. Πρώτον, πως η
εν λόγω καταστροφή ή κρίση ως παραγωγή χάους είναι διαχειρίσμη και δυνητικά χειραγωγίσιμη
στα πεδία που υπάγονται στο Κράτος και το Κεφάλαιο, η διαχείριση δηλαδή της αταξίας που
παράγεται δεν διαφεύγει από τα “ελεγχόμενα περιβάλλοντα” του καπιταλιστικού τρόπου
παραγωγής. Δεύτερον, η παραγωγή ή διαχείριση καταστάσεων Σοκ της Klein προϋποθέτει ότι η
Μεγάλη Κρίση, το μη διαχειρίσιμο “χάος”, δηλαδή η πραγματική κατάσταση έκτακτης ανάγκης
της ταξικής κοινωνιάς που είναι η επαναστατική δράση ενάντια σε αυτόν κόσμο παραμένει
απωθημένη, έχει κατασταλεί ή έχει γίνει (μερικώς) ενσωματώσιμη.
Επιπλέον, στο σχήμα δεν αναλύεται μια βασική πτυχή της κατάστασης Σοκ: αυτή της
βιοπολιτικής παραγωγής υποκειμενικοτήτων (Affect, state theory, and the politics of confusion).
Ο φόβος δεν λειτουργεί μόνο ως απενεργοποιητής της έλλογης σκέψης και της δράσης, όπως
επισημαίνει η Klein, αλλά εκφράζεται κυρίως ως βασικός μετασχηματιστής του αισθάνεσθαι,
παράγει ένα νέο πεδίο εμμένειας μέσα στο οποίο οι ψυχισμοί και οι αλληλεπιδράσεις των
σωμάτων με τον κόσμο και άλλα σώματα επαναπτυχώνονται και επαναδιαμορφώνονται.
H πολιτική του Σοκ περιέχει «ένα δεν-μπορώ-να-καταλάβω που γίνεται θετικό και δημιουργικό,
την συνθήκη της ίδιας της δημιουργίας, που έγκειται στον καθορισμό μέσω αυτού που δεν μπορεί
να γίνει κατανοητό», όπως γράφουν οι Deleuze και Guattari. Μια νέα σχέση με το προσωπικό, το
κοινωνικό και το πολιτικό δομείται πάνω στο Σοκ. Ο Φόβος αυτός γίνεται ενεργοποιητής μιας
άλλης μορφής ζωής. Εν τέλει, όπως θα επιχειρήσουμε να δείξουμε παρακάτω, ο φόβος
ενεργοποιεί μια μορφής ζωής που τείνει να επιθυμεί περισσότερη ασφάλεια, περισσότερο
Κράτος.
Το Κράτος παράγει ενεργά συναισθήματα-affects, τα διαχειρίζεται, τα κατευθύνει. Πολύ πριν τον
κορονοϊό, το Παγκόσμιο Οικονομικό Forum έδινε οδηγίες για σχολεία και οικογένειες για την
συναισθηματική φυσιογνωμία που πρέπει να αναπτυχθεί στα παιδιά έτσι ώστε να γίνουν
παραγωγικότατοι, δημιουργικοί και συνεργάσιμοι εργαζόμενοι (Joel Spring, 2015). Σε παγκόσμιο
επίπεδο, οι στρατοί προσπαθούν με επιστημονικά οργανωμένες μεθόδους, προσομοιώσεις,
ψυχιάτρους και νευροψυχολόγους να επέμβουν στο συναισθηματικό προφίλ των στρατιωτών και
να απονεκρώσουν την ανθρώπινη ενσυναίσθηση, η οποία μπορεί να τους αποτρέψει από το να
γαζώσουν ή να τους τραυματίσει ψυχικά μειώνοντας την αποτελεσματικότητα τους στο να
σκοτώνουν. Οικονομικές αναλύσεις και κρατικοί σχεδιασμοί πλέον χαρτογραφούν συνεχώς τις
κινήσεις, τις προτιμήσεις, τις συνευρέσεις, το συναισθηματικό προφίλ και τις διαθέσεις των
καταναλωτών και των πολιτών για να προσανατολιστούν και να χαράξουν διαδρομές. (βλ
Krishnan 2016).
Για την επιστήμη της διακυβέρνησης, έχει εγκαταλειφθεί από καιρό η θεώρηση που χωρίζει τον
άνθρωπο σε συνείδηση από τη μια και συμπεριφορά από την άλλη. Αυτή απαντάται ακόμα μόνο
σε συντηρητικούς πολιτικούς και ψυχιατρικούς κύκλους. Το Κράτος γνωρίζει πως ο άνθρωπος
είναι πρώτα απ’ όλα ένα αισθητηριακό, αισθηματικό ον, ενσώματο μέσα στο οικο-κοινωνικό του
περιβάλλον, εκτείνεται ενεργητικά προς αυτό, το μεταμορφώνει και μέσα από αυτήν την
διαδικασία μεταμορφώνεται και ο ίδιος.

Ο μοριακός φόβος είναι ο φόβος χωρίς αντικείμενο, μια διαρκής αγωνία που συνοδεύει το
θεμελιακό άνοιγμα του ανθρώπου στον κόσμο. Είναι ένας ακαθόριστος φόβος, καθορισμένος να
εξατομικεύεται σε διάφορες μορφές.
Είναι ένα Θεμελιώδες Κρατικό Συναίσθημα, παράγει περισσότερο Κράτος και παράγεται από το
Κράτος σε έναν κύκλο διαρκούς αλληλοτροφοδότησης. Στη συνέχεια, εξετάζουμε τον τρόπο που
συμβαίνει αυτή η αλληλοτροφοδότηση.

...ΜΟΡΙΑΚΟΣ ΦΟΒΟΣ
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΜΑΣ ΚΑΝΕΙ ΝΑ ΕΠΙΘΥΜΟΥΜΕ
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΚΡΑΤΟΣ
(Ή τουλάχιστον προσπαθεί...)
Η σχέση του φόβου και του πολιτικού αποτέλεσε ανέκαθεν αντικείμενο της πολιτικής
φιλοσοφίας 4 . Στον Πλάτωνα, στον Ξενοφώντα, στον Μακιαβέλι. Στον Μοντεσκιέ ο φόβος
γίνεται η βασική αρχή ενός δεσποτικού καθεστώτος. Οι υποτελείς φοβούνται το Κράτος, γι’
αυτό ανέχονται την θυσία ελευθερίας τους, γι’ αυτό πειθαρχούν. Στέλνουμε SMS γιατί

4
Οι τέσσερις έννοιες (και περίοδοι) της ασφάλειας απέναντι στον φόβο των απειλών: η έννοια της ασφάλειας, ως υπόσχεσης
απάλυνσης του φόβου και διαχείρισής του, εντάσσεται σε μια πολύ παλιά ιστορική δυναμική. Ένας από τους πρώτους
ορισμούς της ασφάλειας, που έχει ρίζες στην ελληνιστική και ρωμαϊκή φιλοσοφία, είναι αυτός που προσδιορίζει την ασφάλεια
ως “αίσθηση σιγουριάς και ηρεμίας”, ως “ισορροπημένη ψυχική και πνευματική κατάσταση” ανεξάρτητη από την ύπαρξη ή όχι
εξωτερικών κινδύνων (εξάλλου, ετυμολογικά το γαλλικό securus προκύπτει από: sine cure = χωρίς έγνοια). Έπειτα, ο δεύτερος
ορισμός της ασφάλειας έχει σχέση με τη μεσσιανική/εσχατολογική λογική του χριστιανισμού και ορίζεται ως η κατάσταση
“απουσίας κινδύνων”, μια εξωτερική πλέον συνθήκη στην οποία οι απειλές έχουν εξαλειφθεί. Ο τρίτος ορισμός της ασφάλειας
ως “στοιχείο δημόσιας τάξης”, έρχεται με την εγκαθίδρυση του νεωτερικού κράτους και ουσιαστικά αποτελεί μια συστηματική
σύνθεση μεταξύ της ασφάλειας και του κράτους. Η ασφάλεια γίνεται “η απουσία κινδύνων για τη ζωή, την ελευθερία ή το
δικαιώμα των ατόμων στην ιδιοκτησία”, με βασικό εγγυητή το νεωτερικό κράτος και κεντρικές φιγούρες πλέον αυτή του
Δικαστή (που εγγυάται τη νομική ασφάλεια), του στρατιώτη (που εγγυάται τη στρατιωτική ασφάλεια έναντι εξωτερικών
απειλών) και του αστυνόμου (που εγγυάται τη δημόσια ασφάλεια δηλαδή την ασφάλεια αγαθών και προσώπων από επιθέσεις
ή κλοπές και την ασφάλεια των θεσμών από δράσεις, στάσεις, εξεγέρσεις, ανατρεπτικά κινήματα κλπ). Η τέταρτη και πιο
σύγχρονη έννοια της ασφάλειας είναι αυτή που την περιγράφει ως αυτό που εγγυάται τη συνέχεια μιας (οποιασδήποτε)
διαδικασίας, που εξασφαλίζει τον έλεγχο μιας ροής (κεφαλαίου, εμπορεύματος, αξίας κλπ): Είτε μιας υλικής ροής η οποία
πρέπει να προστατευτεί από ένα ξαφνικό σαμποτάζ, μια κρίση, ένα βίαιο σταμάτημα (ενεργειακή, οδική, διατροφική ασφάλεια
κλπ), είτε ροών που πρέπει να προστατευτούν, να οργανωθούν, να φιλτραριστούν, να επιλεγούν προκειμένου να εμποδιστεί η
πρόσβαση βλαβερών συστατικών στις ροές αυτές βλαβερών στοιχείων (ψηφιακή, υγειονομική ασφάλεια κλπ). Στο πλαίσιο
αυτής της έννοιας της ασφάλειας κεντρική θέση κατέχει η Βιοασφάλεια: Η προστασία του ζωτικού πυρήνα του ανθρώπου ως
βιολογικού οργανισμού, η προστασία και ο έλεγχος της ροής ζωής των ανθρώπων. Αν οι προηγούμενες έννοιες της ασφάλειας
αναφέρονταν στο συναίσθημα των ανθρώπων, στις σκέψεις και τις επιθυμίες τους, στις ελπίδες και τους φόβους τους, η
τελευταία έννοια αναφέρεται σε μηχανισμούς, συστήματα και τεχνικές που αποσκοπούν στη μέγιστη δυνατή ασφάλεια του
ζωτικού πυρήνα του (ανθρώπινου) Κεφαλαίου (Gros, 2012).
φοβόμαστε την αστυνομία, δεν εξεγειρόμαστε γιατί φοβόμαστε την σύλληψη, δεν
επαναστατούμε γιατί φοβόμαστε τα πολυβόλα. Αυτή η διάσταση υπάρχει πάντα σε ένα Κράτος
(ανεξάρτητα από το πόσο «αυταρχικά» ή «δημοκρατικά» επιλέγει να καταστείλει ή να
μεσολαβήσει τις κοινωνικές συγκρούσεις), που επιβάλλει με τον φόβο του αίματος την
Κυριαρχία, τη βίαιη εγκατάσταση και συντήρηση ενός ταξικού καθεστώτος. Ο Φόβος έχει
αντικείμενο το ίδιο το Κράτος και λογική βάση βρίσκει στη δύναμή του.
Αυτήν την πλευρά τονίζουν σήμερα οι φωνές που εξεγείρονται ενάντια στην περαιτέρω
καταστολή, την βίαιη ρύθμιση του ελεύθερου χρόνου, του σώματος, των συναντήσεων μας, των
ελευθεριών μας, των εργασιακών μας συνθηκών από το Κράτος. Βλέπουμε απέναντί μας
αμέτρητη υπερεξοπλισμένη αστυνομία να μας κόψει πρόστιμο στην βόλτα, να μας σπάσει την
παρέα, να μας συλλάβει στην πορεία.
Για τις ανθρώπινές σχέσεις, λέει ο Agamben (2020):
«Ο άλλος άνθρωπος, οποιοσδήποτε κι αν είναι αυτός, ακόμη και ένα αγαπημένο πρόσωπο, δεν
πρέπει ούτε να πλησιάζεται ούτε να αγγίζεται, και μάλιστα πρέπει να υπάρχει ανάμεσα σε μας
και εκείνον μια απόσταση που σύμφωνα με κάποιους οφείλει να είναι ενάμιση μέτρο, όμως
σύμφωνα με τις τελευταίες υποδείξεις των λεγάμενων ειδικών οφείλει να είναι 2 μέτρα (έχουν
ενδιαφέρον αυτά τα πενήντα εκατοστά!). Ο πλησίον μας καταργείται. Τα άλλα ανθρώπινα όντα
αντιμετωπίζονται τώρα μόνο ως πιθανοί μολυσματικοί, που πρέπει με κάθε κόστος να
αποφεύγονται και από τους οποίους χρειάζεται να κρατιέται μια απόσταση τουλάχιστον στον
ενός μέτρου.»
Ο Esposito λέει ότι « Κοινωνικά και πολιτικά μιλώντας, ακόμα και οι μάσκες και το social
distancing είναι μέρος μιας ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στην ανθρώπινη επαφή. Έτσι
η ανοσοποίηση είναι στο επίκεντρο της καθημερινής ζωής σήμερα.»
Σίγουρα αυτό είναι μια πτυχή της Κρατικής Εξουσίας. Όμως, η Κρατική Λογική δεν εξαντλείται
σ’ αυτές τις πρακτικές. Έχει τονιστεί αναρίθμητες φορές τον τελευταίο καιρό πως η εξουσία δεν
είναι μόνο αρνητική - κατασταλτική, είναι και θετική - παραγωγική, διαμορφώνει και
κατευθύνει κινήσεις σωμάτων, συναισθημάτων, νοημάτων. Όπως γράφουν και τα στρατιωτικά
εγχειρίδια Αντιεξέγερσης, ο πιο σημαντικός πόλεμος είναι να κερδίσεις τον πληθυσμό, τους
ανθρώπους, «τα μυαλά και τις καρδιές των ανθρώπων», να τους χαρτογραφήσεις, να
κατευθύνεις τα πιθανά πεδία δράσης τους, να αποκλείσεις εν δυνάμει εξεγερσιακές ροές και να
τους κάνεις να επιθυμήσουν την ίδια την εξουσία που τους καταπιέζει. «Η παραλυτική δύναμη
που έφερε ο συναισθηματικός πόλεμος, κατά την διάρκεια της γρίπης των πτηνών, λειτουργεί
μετατρέποντας το αβέβαιό μας μέλλον σε κυβερνήσιμο υλικό […]. Ο φόβος αυτός είναι η
συναισθηματική διακυβέρνηση της επικείμενης ή δυνητικής κατάστασης εκτάκτου ανάγκης». Ο
φόβος αυτός διαφέρει από τον συγκεκριμένο, παραλυτικό Φόβο απέναντι στην παντοδυναμία
του Κράτους. Είναι παραγωγικός, παράγει μια νέα αντίληψη, απαιτεί κι άλλη ασφάλεια, απαιτεί
κι άλλο Κράτος.
Ο φόβος στον οποίο αναφερόμαστε είναι συνεχής, χαμηλής έντασης, αλλά συνοδεύει κάθε
πτυχή και κάθε έκφραση του κόσμου προς εμάς, αλλά και του εαυτού μας προς τον κόσμο. Και ο
ίδιος ο κόσμος μας γεννά αυτόν τον υπόκωφο φόβο, ο κόσμος ως μια διαρκής, μια
«εμμένουσα απειλή». Αυτό δεν σημαίνει προφανώς πως ο φόβος είναι αποκλειστικά το μόνο
συναίσθημα που νιώθει κανείς αυτόν τον καιρό, αλλά το background feeling το οποίο θα
συνοδεύει όλες τις υπόλοιπες αποχρώσεις, ως μια σιγανή επισήμανση της γενικευμένης
ανασφάλειας. Φανερώνεται περισσότερο στα όνειρα όπως είδαμε, την «βασιλική οδό στο
Ασυνείδητο», για να μας δείξει πλέον πως ζούμε στον κόσμο καθολικής ανασφάλειας.
 Αντηχεί σε κάθε ενσώματη στιγμή του υποκειμένου

Ο φόβος αυτός διεισδύει στις στιγμές που ωσμωνόμαστε με τον Άλλον, εκπληρώνεται στον
στιγμιαίο δισταγμό της επαφής, του πλησιάσματος, σαν ένα αίσθημα που μπορεί να βγαίνει
μερικές φορές αλλά πάντα βρίσκεται στο παρασκήνιο του ασυνειδήτου μας, είδαμε πως στα
όνειρα εκφράζεται πιο συχνά. Βρίσκεται ακριβώς στην στιγμιαία ερώτηση «μήπως έχει ϊο» που
κάνουμε στους εαυτούς μας όταν κάνουμε παρέα, όταν πλησιάζουμε, όταν αγκαλιάζουμε, όταν
αγγίζουμε, ανεξαρτήτως της απάντησης. Βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός πως κάθε τρόπος
ύπαρξης και κίνησης μαζί με τον ΄Άλλο πρέπει να περάσει από αυτό το φιλτράρισμα, από αυτήν
την στιγμιαία πρόσληψη του Άλλου ως πιθανή απειλή. Στους δρόμους η κάθε μάσκα, οι
αποστάσεις στις παρέες λειτουργούν και ως οι ενσώματες και υλικές εκφράσεις της νέας μορφής
που παράγεται, το αποτύπωμα των οποίων μπορεί να παραμείνει ακόμα και μετά το
απροσδιόριστο πια, χρονικό διάστημα οπού δεν θα φοράμε μάσκες. 5 “Τα ψυχικά αντίκτυπα της
επόμενης πανδημίας θα είναι πιο αισθητά, πιο διαχυμένα και πολύ πιο μακροχρόνια από την
καθαρά σωματική πτυχή της νόσου” γράφει το 2019 ο Taylor.
Όταν βγαίνουμε βόλτα, ο φόβος αυτός πραγματώνεται ακριβώς τις στιγμές που σκεφτόμαστε
πως ξαφνικά ο χώρος μοιάζει εχθρικός, πως μπορεί να χρειαστεί να αποφύγουμε την αστυνομία,
πως έχουμε το χαρτάκι μας, όταν σκεφτόμαστε τι θα πούμε όταν μας κάνουν έλεγχο μετά τις 9,
όταν περνάει από το μυαλό μας το περιπολικό -που μπορεί -να -έρχεται. Η πανταχού παρούσα
αστυνομία, ο στρατός που πλέον φυλά τους δρόμους μας θυμίζουν διαρκώς πως το Έξω από το
σπίτι, η πόλη, είναι πεδίο διαρκής επιτήρησης, ανασφάλειας, ένα δυνητικό πεδίο πολέμου.
Όταν είμαστε σπίτι, μπροστά από κάποια οθόνη συνήθως, ο φόβος αυτός πραγματώνεται τις
στιγμές που σκεφτόμαστε πως τα κοντινά μας πρόσωπα φαντάζουν πιο μακρινά, πως οι σχέσεις
μας χαλαρώνουν, πως μπορεί η κατάσταση μοναξιάς που βιώνουμε τώρα να μονιμοποιηθεί, πως
μπορεί σε λίγο καιρό να χαθούμε. Πραγματώνεται όταν, όπως σκεφτόμαστε το μέλλον, ξαφνικά
φοβόμαστε όταν φανταζόμαστε τον μελλοντικό μας εαυτό, την εργασία μας, τις σχέσεις μας σε
ένα περιβάλλον φόβου.
Ο φόβος αυτός πραγματώνεται κατά την εργασία, ως άγχος να εργαστείς καλά γιατί υπάρχει το
άγχος να μην υποτιμηθείς, το άγχος να μην απολυθείς άμεσα, το άγχος για το αν χάσεις την
εργασία σου στο μέλλον το άγχος του πως θα ξαναβρείς δουλειά, όταν υπάρχει μια θάλασσα από
άλλους σαν κι εσένα να σε ανταγωνίζονται.
Όλα αυτά συνθέτουν τον μοριακό φόβο, το χρόνιο stress, την διαρκή ανασφάλεια σε μια νέα
διάσταση που διαχέεται και απλώνεται πάνω στον κόσμο. Αν με βάση την παραδοσιακή θεωρία

5
Είναι πολύ σημαντικό να σημειώσουμε πως και η χρήση μασκών και το physical distancing αποτελούν δυνητικά
μέτρα περιορισμού της μετάδοσης της λοίμωξης, ενός πραγματικού ιού. Ωστόσο, το ίδιο το Κράτος, δείχνει να
ενδιαφέρεται περισσότερο για την πειθαρχική και βιοπολιτική διάσταση των μέτρων του, όπως φαίνεται πχ από
τις δεκάδες χιλιάδες προσλήψεις αστυνομίας και στρατού απέναντι στις μηδαμινές προσλήψεις
ιατρονοσηλευτικού προσωπικού. Αυτό οδήγησε διάφορες φωνές να απορρίψουν την πραγματική διάσταση της
πανδημίας και να στραφούν εναντίων μασκών, αποστάσεων, γιατρών, δημόσιας υγείας, καθώς υποστήριξε πως τα
παραπάνω οδηγούν απευθείας στην βιοπολιτική του Κράτους. Αν η «υγειονομική κρίση» αναφέρεται περισσότερο
σε ένα Φαίνεσθαι ενώ η κατασταλτική πτυχή και η υφιστάμενη οικονομική αναδιάρθρωση στην Ουσία της
Κρατικής Λογικής, το να απορρίπτεις το Κρατικό Φαίνεσθαι, αντιπαραθέτοντάς του την ταξικά καταπιεσμένη
αμεσότητα των σωμάτων, παραγνωρίζει το γεγονός πως αυτό το Φαίνεσθαι παρουσιάζεται ως τέτοιο μόνο και
μόνο γιατί μεσολαβεί την δικιά μας Ουσία, τα ενεργά μας σώματα. Οι φωνές αυτές για να διατηρήσουν την
αδιαμεσολάβητή τους αμεσότητα απέναντι στο Κράτος, παραγνωρίζουν πως το Κράτος/Κεφάλαιο υπάρχει μόνο
ως αντεστραμμένη πραγματικότητα της πραγματικής ζωής, πως το Κράτος/ Κεφάλαιο μεσολαβεί όντως την ζωή,
αλλά όχι για την ίδια, για τον εαυτό του, δηλαδή με κριτήριο το κέρδος. Έτσι, βλέπουν στην δημόσια υγεία μόνο
την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, δηλαδή την αντεστραμμένη της μορφή, Κράτος-Υγεία-Κράτος, αντί να
ξεκινήσουν από τον θετικό πυρήνα της ζωής του φυσικού σώματος και να το θέσουν ενάντια στο Κράτος/
Κεφάλαιο που τα παρασιτεί. Η μεγαλύτερη πρόκληση παραμένει το πώς θα αρνηθούμε την κρατική, πειθαρχική-
βιοπολιτική διαχείριση της πανδημίας και των μέτρων της, παράγοντας παράλληλα ένα σχέδιο, μια οργάνωση και
ένα ταξικό κίνημα για την διασφάλιση της Πραγματικής υγείας, των σωμάτων μας, εξωτερική από την υγεία του
Κράτους, για να μπορούμε να ανοιγόμαστε στις άπειρες άλλες διαστάσεις της ζωής.
ο φόβος παράγεται από τον συγκεκριμένο, ορατό Εχθρό, την μορφή του, την στολή του και τα
χαρακτηριστικά του, ο σημερινός Εχθρός γίνεται αφαίρεση, χάνεται το σχήμα του, γίνεται μια
νέα «φαντασματική (spectral)» διάσταση που επικάθεται στην πραγματικότητα, σε κάθε
ετερογένεια του χώρου και των συνθηκών, και καθιστά κάθε πτυχή και αναπτύχωση του κόσμου
ενδεχομενική απειλή (Derrida, The Politics of Friendship).

«Αυτός ο φόβος γίνεται πλέον ένα περιβάλλον, μια οικολογία, ένας κόσμος. Μας καταλαμβάνει
και μας προκαταλαμβάνει […]. Ο φόβος κάποτε ήταν μια αντίδραση που συνδεόταν με
συγκεκριμένα, ταυτοποιήσιμα συμβάντα, σε καθορισμένο τόπο και χρόνο: πόλεμοι, λιμοί,
επιδημίες. Τώρα ο κόσμος συρρικνώνεται ο ίδιος σε ένα που μας περιφράσσει σε μια διαρκή,
αγχώδη κλειστοφοβία: ταχύτατες οικονομικές κρίσεις, απρόσωποι τρομοκράτες, αστραπιαίες
πανδημίες […]. Ο φόβος είναι ένας κόσμος, ένα όλο. Αυτό σημαίνει επίσης πως τα Κράτη πρέπει
να σχεδιάσουν πολιτικές για την οργάνωση και την διαχείριση αυτού του σημερινού φόβου»
(Virilio, The Administration of Fear).

Ο μοριακός φόβος αποτελεί θεμελιακή πρωτοαισθαντική συνθήκη ύπαρξης για την παραγωγή
και αναπαραγωγή του Κράτους, για την υποταγή των υπηκόων, για την επιθυμία για Κράτος.
Βλέπουμε πως τα θεμέλια της νεωτερικής Κρατικής επιστήμης προσπαθούν να φυσικοποιήσουν
αυτόν τον φόβο, να τον μυστικοποιήσουν, να πλαστογραφήσουν και να αναπαραγάγουν μια
ανθρωπολογία μοριακού φόβου, οπού όλο το κοινωνικό process έχει ως θεμέλιο τον κοινωνικό
δαρβινισμό και ανταγωνισμό, την εχθρότητα, με κάθε συνεργασία, ώσμωση, αλληλοβοήθεια να
προϋποθέτει το Κράτος. Ο Hobbes, στο Λεβιάθαν, αναφερόταν ακριβώς σ’ αυτόν τον φόβο: τον
έθεσε ως την φυσική κατάσταση στην οποία τα ανθρώπινα πλάσματα αποτελούσαν μια διαρκή
απειλή το ένα για το άλλο. «Αυτός ο φόβος δεν έχει μόνο μια αρνητική χροιά αλλά και μια
παραγωγική. Δεν προκαλεί μόνο φυγή και απομόνωση, αλλά και συσχέτιση και ένωση. Δεν
περιορίζεται μόνο στο να εμποδίσει και να παραλύσει την δράση, αλλά αντιθέτως σε κινεί να τον
αισθανθείς και να τον εξουδετερώσεις. Είναι μια παραγωγική δύναμη» (Esposito, Communitas,
The Origins and Destiny of Community). Είναι αυτή η λειτουργική πτυχή του διαρκούς φόβου
που τον ξεχωρίζει από τον τρόμο, την ξαφνικό τρόμαγμα, τον απόλυτο πανικό […]. Ειδωμένο από
αυτή την σκοπιά, το Χομπσιανό project φαίνεται να στέκει μια χαρά. Αν η συσχέτιση με τον
άλλον εγκυμονεί θανάσιμο κίνδυνο, ο μόνος τρόπος να ξεφύγουμε από αυτήν την κατάσταση
είναι να απενεργοποιήσουμε την συσχέτιση μέσα από την θέσμιση ενός Τρίτου, με τον οποίον
όλοι θα σχετίζονται χωρίς να υπάρχει η ανάγκη να σχετίζονται μεταξύ τους, (Esposito) δηλαδή το
Κράτος.

Η Κρατική ύπαρξη έτσι στηρίζεται όχι στον πανικό και στον τρόμο, όχι στην ριζική κατάργηση
του πλησίον και του κοινωνικού, αλλά στο βασικό αίσθημα του κόσμου ως απειλή, μια απειλή
που γίνεται πλέον οικεία, μια απειλή που προϋποθέτει πως για να μπορεί να υπάρξει κοινωνική
ζωή, πρέπει οι άνθρωποι να θυσιάσουν την ελευθερία τους απέναντι στο Κράτος. Αυτός ο φόβος
παράγει μια Κρατική ενότητα. Βλέπουμε έτσι πως οι αρχικές εκκλήσεις που έκαναν κριτική στην
νέα κατάσταση της πανδημίας, λέγοντας πως οι άνθρωποι μετατρέπονται στα σερνάμενα και
δύσμορφα ανθρωποειδή με τις ασφυξιογόνες μάσκες του The Wall απομονωμένα και
πανικόβλητα, υπερτονίζοντας μια πτυχή της πραγματικότητας, χάνουν εν τέλει την ίδια την
πραγματικότητα. Αν ο πανικός επικράτησε στην αρχή της πανδημίας και στην διάρκεια του
πρώτου lockdown, βλέπουμε πως εν τέλει η διαχείριση με τα απεριόριστα lockdown-ανοίγματα-
ξανά lockdown αντιστοιχεί σε πολύ διαφορετικό συναίσθημα. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης
για να μονιμοποιηθεί, απαιτεί την διαρκή, ήρεμη και παραγωγική συνθήκη του μοριακού φόβου.

«Μια συνθήκη πανικού μπορεί γρήγορα να μετατραπεί με χαμηλότερη ένταση σε συνήθεια και
αργά ή γρήγορα, σε μια συναισθηματική οντολογία. Ο χειρισμός των συναισθηματικών εντάσεων
μέσα από την αφήγηση συγκεκριμένων ειδήσεων και στοιχείων για τον κόσμο ή η παρουσίαση
εικόνων και αισθητηριακών ερεθισμάτων με αυξημένη ένταση μπορούν να λειτουργήσουν
συγκροτώντας ένα είδος συναισθηματικής διακυβέρνησης» (Contagion: Health, Fear, Sovereignty
2012).

ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΑΡΑΓΕΙ ΕΝΕΡΓΑ ΦΟΒΟ

Στον ίδιο τον κορονοϊό. Στην διαχείριση του με lockdown και κατεστραμμένο σύστημα υγείας.
Στην οικονομική αναδιάρθρωση. Στην καταστολή και την επιτήρηση. «Για να κάνεις τον φόβο να
κυριαρχήσει ολοκληρωτικά σε ένα πεδίο, αυτό το πεδίο πρέπει να συγκροτηθεί ως πεδίο φόβου.
Η γη λοιπόν, πρέπει να καταστεί ακατοίκητη […]. Πλέον, δεν είναι μόνο μέσω των
αποβλακωτικών ροών ΜΜΕ που το Κράτος παράγει φόβο σε ένα πεδίο, αλλά καθιστώντας αυτό
το πεδίο, αληθινά, βιολογικά ακατοίκητο» (Donzelot J. An Antisociology).
Το Κράτος παράγει φόβο πάνω στον ίδιο τον κορονοϊό. Η ιογενής μορφή ζωής είναι ίσως το πιο
μικροσκοπικό, διεισδυτικό και διάχυτο στοιχείο στο οποίο θα μπορούσε να μας εγκαλέσει το να
δούμε έναν εχθρό. Μπορεί να είναι στην χειραψία, στο φιλί, στο ποτήρι, στο προϊόν του
σούπερμαρκετ, στο φαγητό που παραγγέλνεις, στο χερούλι της πολυκατοικίας. World Risk
Society, όπως λένε πλέον οι κοινωνιολόγοι για τον μοριακό φόβο. Το Κράτος μας τον θυμίζει
διαρκώς. Κρατικοί φορείς σαν τον Χαρδαλιά, influencers και celebrities: Ο αόρατος εχθρός.
Όλη αυτή η επικοινωνιακή εκστρατεία δεν έχει ως βασικό στόχο να καταργήσει ολοκληρωτικά
να τις χειραψίες, το φιλί, τις συνευρέσεις. Εννοείται πως δεν έχει βασικό στόχο την προστασία
της υγείας μας. Δεν θέλει να μας πει «Αποφάσισα πως πρέπει να φοβάστε» για να νιώθουμε
συνειδητοποιημένοι και αντιεξουσιαστές όταν δεν φοβόμαστε. Ούτε θέλει να μας μεταμορφώσει
όλους σε πειθαρχημένα ζόμπι απέναντι στον Καθαρό Νόμο, ούτε να μας καταργήσει πλήρως τον
πλησίον, όπως λέει ο Agamben. Δεν μιλάμε ούτε για τρόμο, ούτε για πανικό. Μιλάμε για την
παραγωγή του κόσμου ως απειλή.
Όλα αυτά βρίσκουν το νόημά τους μόνο ως μεταφορές στα πλαίσια της πραγματικής λειτουργίας
αυτής της μεγάλης PsyOp (ψυχολογικής επιχείρησης). Ο “αόρατος εχθρός» εχθρός λειτουργεί
περισσότερο ως εκκινητής/priming, ως ασυνείδητη τροποποίηση των αντιληπτικών σχημάτων
προς την παραγωγή μοριακού φόβου. Κάθε κόσμος εμποτίστηκε με τις συναισθηματικές
εντατικότητες ενός διαρκούς και αδυσώπητου κύκλου κυκλοφορίας με Corona News, που
διεισδύουν και παρεμβαίνουν σε κάθε σαλόνι, σε κάθε συσκευή με Internet. Λέξεις και εικόνες με
αρρώστιες και γραφήματα με νεκρούς και αριθμούς κρουσμάτων δεν λειτουργούν μόνο για να
δείξουν τα «αντικειμενικά στοιχεία», αλλά είναι προϊόντα μιας συναισθηματικής οικονομίας που
εμπορεύεται φόβο, θυμό, απώλεια.
Το Κρατικό αφήγημα του ιού ως Αόρατου Εχθρού και ως Ασύμμετρης απειλής κινείται στην ίδια
γραμμή με τον Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας, σε συνεπή πορεία με την
«φαινομενολογία της εξαφάνισης του Εχθρού», στην οποία η συμπαγής μορφή του Εχθρού
εξανεμίζεται και απλώνεται σαν νέφος σε όλο και πιο μικροσκοπικά πεδία. O Εχθρός γίνεται
ασαφής, για να υλοποιηθεί ως τρομοκράτης εδώ, ως εξέγερση εκεί, ως απεργία παραπέρα. Η
Αντιεξέγερση προσπαθώντας να ελέγξει τις απροσδιόριστες καταστάσεις, να μπλοκάρει την
δημιουργία τους, να επέμβει στις διαδικασίες που θα συγκροτήσουν έναν εχθρό, έναν
οποιοδήποτε Εχθρό, κάνει τον πόλεμο εναντίον του να επεκτείνεται όλο και περισσότερο σε
πεδία που άλλοτε διέπονταν από «ειρήνη». Στην προσπάθεια για χαρτογράφηση κάθε πεδίου
ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας, πεδίο σωματικό, κοινωνικό, αστικό, πολιτισμικό,
πληροφοριακό, ψυχολογικό «τα επιτελεία του πολέμου δεν μένουν απαθή. Καταστρώνουν
σχέδια, επεμβαίνουν, καταστρέφουν και επιβάλλουν τις κυρίαρχες αφηγήσεις, επιβάλλοντας
εντέλει τους ίδιους τους όρους της αστικής εμπειρίας» (Φιλιππίδης Χ, 2017). Ήδη το παράδειγμα
της Γερμανίας μας δείχνει πως η συναισθηματική οικονομία του φόβου, του άγχους και τον
ενοχών γίνεται αντικείμενο διακυβέρνησης και διαχείρισης του εσωτερικού πληθυσμού. Η
Αντιεξέγερση ασκείται πλέον ως μια ατελείωτη PsyOP.

Και το αφήγημα της ατομικής ευθύνης είχε κι’ αυτό είχε προσωρινή λειτουργία, στον βαθμό που
το Κράτος ήθελε να μας πείσει πως δεν ευθύνεται αυτό αλλά εμείς για το τι θα συμβεί για τον
κορονοϊό. Έχει και μια πιο βαθιά λειτουργία όμως, όταν μας καλεί να επαναφιλτράρουμε τον
Κόσμο μέσα από ένα διαρκές πρίσμα κινδύνου, να συνδέσουμε τις παραστάσεις μας, τις κινήσεις
μας, τα πρόσωπα μας μέσα σε ένα πεδίο χαμηλής έντασης συνεχούς φόβου, εν τέλει το Κράτος
όταν φαινομενικά αποτραβιέται από το κοινωνικό πεδίο είναι για να πείσει τον καθένα/μια από
εμάς ότι “εσύ είσαι το κράτος”. Μας καλεί να φέρουμε εις πέρας την κρατική λειτουργία, να
υιοθετήσουμε το βλέμμα της, το Νόμο της, τις αξίες της, να ενσαρκώσουμε το Κράτος σε μοριακό
επίπεδο, να το πραγματοποιήσουμε στις συναντήσεις, τις παρέες, τις φιλίες, η ενεργητική
επιθυμία επιτήρησης, ελέγχου και καχυποψίας απέναντι στον Άλλον να κανονικοποιηθεί σε
τέτοιο βαθμό ώστε να αποτελεί έναν ακόμα κοινωνικό αυτοματισμό υπέρ του.
Τα ΜΜΕ χρησιμοποιούνται λαμβάνοντας μεγάλα πακέτα χρηματοδοτήσεων από το Κράτος. Όχι
μόνο τα κανάλια αλλά σελίδες στο Internet, social media, ακόμα και influencers ή τοπικοί φορείς
(Anatomy of a Counter-Insurgency, 2020). Τα μέσα, που αποτελούν την βασική μορφή εμπειρίας
σε συνθήκες γενικευμένου lockdown ασκούν την δύναμή τους απευθείας στο ασυνείδητο.
«Έντονες εικόνες με φέρετρα, μαζικούς τάφους και ασθενείς σε αναπνευστήρες συνέβαλλαν
στην συλλογικοποίηση του φόβου. Οι άσχημες ειδήσεις στα social media παρήγαγαν ψυχολογικό
stress χωρίς προηγούμενο […]. Η κατανάλωση social media συσχετίστηκε με άγχος και ψυχική
δυσφορία, ενώ όσοι παρακολουθούσαν εκτεταμένα social media για τον κορονοϊό χειροτέρεψαν
την ψυχική τους υγεία. Η απεικόνιση των αρνητικών στοιχείων της πανδημίας ήταν πρωτόγνωρα
αρνητική. Οι περιπτώσεις οπού τα κρούσματα ήταν σε αύξηση κατά την διάρκεια της πανδημίας
είχαν 5,5 φορές περισσότερη κάλυψη από τις μέρες με μείωση των κρουσμάτων. Οι διαχειριστές
των ειδήσεων σε κανάλια και ειδήσεις του Internet είναι αρκετά πιθανό να διασπείρουν
σκοπίμως τον φόβο στους ανθρώπους και να αποκλείουν ή να μπλοκάρουν την διάδοση άλλων
απόψεων» (Bagus et al. COVID-19 and the Political Economy of Mass Hysteria 2021).
Ήδη το Κράτος με το lockdown περιόρισε και διέκοψε πολλές διαστάσεις της ανθρώπινης ζωής
που μειώνουν το άγχος και τον φόβο, τις βόλτες, την κοινωνικοποίηση, τα σπορ. Η ψυχική υγεία
χειροτερεύει, η ανησυχία για την ψυχική υγεία κι αυτή. Ανησυχία για την άμεση σωματική υγεία
κακοποίησης. Ο έξω κόσμος επιτελείται υπό την διαρκή ανησυχία του ελέγχου, του προστίμου. Η
αστυνομία υπερμεγεθύνεται, καθιερώνει την διαρκή παρουσία της στους χώρους της πόλεις και
αναζητεί παραβάτες, με τους ελέγχους και τα πρόστιμα να αυξάνονται. Σύμφωνα με τον κ.
Μπίνη, διοικητή της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας (ΕΑΔ), από την 1 Νοεμβρίου 2020 έως τις 31
Ιανουαρίου 2021 έγιναν συνολικά 6.481.341 έλεγχοι, καταγράφηκαν 153.918 παραβάσεις και
επιβλήθηκαν πρόστιμα ύψους 45.707.605 ευρώ.
«Η αίσθηση του να σε κυνηγάν δημιουργεί για την υποψήφια λεία μια σχέση με τον κόσμο που
χαρακτηρίζεται από μια ριζική ανησυχία. Κάθε αντίληψη, ακόμα και αυτή του σώματός της (πχ
φαίνεται πως μπορώ να πείσω πως έχω βγει για γυμναστική), παράγει ένα προαίσθημα φόβου»
(Chamayou, Manhunts: A Philosophical History).
Παράλληλα, η Ελλάδα, ανήκει στις χώρες της Ευρώπη με την μικρότερη ενίσχυση του ΕΣΥ επί
Covid και προ Covid με το σύστημα περίθαλψης να είναι από τα πλέον υποστελεχωμένα και
υποχρηματοδοτούμενα, με τεράστιες ελλείψεις σε ιατρονοσηλευτικό προσωπικό και εξοπλισμό,
με μηδενική πρωτοβάθμια υγεία, με κανένα οργανωμένο σύστημα ιχνηλάτησης και περιορισμού
επιδημιών. Η πανδημία σάρωσε το σύστημα υγείας, με τον κορονοϊό να χτυπά και στο
ιατρονοσηλευτικό προσωπικό. Το σύστημα υγείας μετατράπηκε όλο σε σύστημα αντι-covid για
να καλύψει την πανδημία, αφήνοντας όλους τους άλλους πάσχοντες από τις υπόλοιπες νόσους
χωρίς θεραπεία και περίθαλψη (εκτός βέβαια αν υπάρχουν λεφτά, τότε υπάρχει και ο ιδιωτικός
τομέας). Οι μετανάστ(ρι)ες φοβούνται καθώς ο συνωστισμός θα φέρει σε άμεσο κίνδυνο τις
ευπαθείς ομάδες, που αν πεθάνουν κανείς εδώ δεν θα το μάθει. Τον φόβο για την υγεία τον
παράγει κι αυτόν το Κράτος. Ο αριθμός των διαθέσιμων ΜΕΘ τονιζόταν διαρκώς στην δημόσια
σφαίρα, όμως ποτέ δεν γινόταν καμιά αναφορά σ’ αυτές ελλείψεις, πέραν από την κυβερνητική
προπαγάνδα. Αντιθέτως, μας λέγαν το ΕΣΥ είναι στα όρια του, να είμαστε όλοι υπεύθυνοι, να
κλειστούμε μέσα παραπάνω.
Όμως δεν μας διέπει μόνο ο φόβος για τον ϊο και την υγεία. Ξέρουμε πως οι περισσότεροι στην
Ελλάδα φοβούνται την επερχόμενη οικονομική κατάσταση περισσότερο από τον κορονοϊο πλέον.
Φοβούνται για την εξέλιξη των εργασιακών τους δικαιωμάτων, για τις ώρες εργασίας τους, για το
ύψος των αποδοχών τους (βλ. έρευνα ΓΣΕΕ), καθώς το Ελληνικό Κράτος στρέφει ήδη την
οικονομική κρίση που κατέλυσε ο Covid πάνω τους. Η Ελλάδα βρίσκεται στις πρώτες θέσεις των
ευρωπαϊκών χωρών με γνώμονα την δυσαρέσκεια και τον φόβο για τις επιπτώσεις της πανδημίας
στον εργασιακό και κοινωνικό-οικογενειακό βίο των πολιτών. Το lockdown εξυπηρετεί και το ίδιο
ως μέτρο οικονομικής αναδιάρθρωσης, καθώς προκαλεί μια βίαιη προλεταριοποίηση της μεσαίας
και μια βιαιότερη υποτίμηση της εργατικής τάξης. Δραματική αύξηση της ανεργίας, ελαστική
εργασία, αναστολές συμβάσεων εργασίας ατομική τηλεργασία χωρίς προοπτική για
συνδικαλισμό, περιστολή ατομικών ελευθεριών των εργαζόμενων, νομοθέτηση του 10ωρου
καθώς και πολλές άλλες συνθήκες όλες ήταν πορείες που είχαν χαραχθεί για χρόνια και πριν τον
covid από το Ελληνικό Επιχειρηματικό Κράτος για την διασφάλιση «πρόσφορου επιχειρηματικού
περιβάλλοντος». Ωστόσο, επί covid και αυτή η διαδικασία επιταχύνθηκε με ανεπανάληπτους
ρυθμούς.
Τέλος, το Κράτος παράγει φόβο με την καταστολή: «Ο λόγος περί της ύπαρξης ενός αόρατου
εχθρού ανάμεσά μας σήμανε αναπόφευκτα την μετατροπή οποιουδήποτε σε δυνάμει εχθρό
εξαιτίας της ενσώματης ύπαρξης του και μόνο. Αυτό απαίτησε κοινωνική αποστασιοποίηση,
επέβαλε μαζικούς περιορισμούς, αξίωσε την πλήρη αποδόμηση της διχοτομίας δημόσιο/ιδιωτικό
και αξιοποίησε τεχνολογίες που βυθίζονται βαθιά μέσα στο βιολογικό μας υπόβαθρο.
Επιβλήθηκαν, έτσι, και συνεχίζουν να επιβάλλονται μέτρα που θα εφαρμόζονταν, υπό άλλες
συνθήκες σε καιρό πολέμου: επιβολή κατάστασης έκτακτης ανάγκης και ουσιαστικά κατάργηση
του συντάγματος, αναστολή δικαιωμάτων και περιστολή ελευθεριών, απαγόρευση κυκλοφορίας
και συναθροίσεων, κλείσιμο συνόρων, μετατροπή της οικονομίας σε οικονομία πολέμου,
ηλεκτρονική παρακολούθηση των πολιτών σχετικά με τις μετακινήσεις τους και την ιχνηλάτηση
των επαφών τους, ενεργοποίηση αντιτρομοκρατικών νομοθεσιών, ποινικοποίηση της
αντιπληροφόρησης και εν μέρει της δημόσιας κριτικής στον κυρίαρχο ιατρικό λόγο, χρήση
drones για τον έλεγχο των συναθροίσεων, ξυλοδαρμοί, συλλήψεις φυλακίσεις, ακόμη και
δολοφονίες (σε κάποιες χώρες από τα σώματα ασφάλειας για παραβάσεις ως προς την τήρηση
των περιοριστικών μέτρων).» (Φιλιππίδης Χρήστος, 2020)
Είναι εύκολο πια να καταλάβουμε η καθιέρωση του κόσμου ως απειλή, του μοριακού φόβου, δεν
είναι καθόλου φυσική ή αναγκαία αντίδραση σε κάποιο αφηρημένο και άχρονο μέρος. Είναι το
αποτέλεσμα της λειτουργίας του Κράτους, σε μια συναισθηματική παραγωγή που εντείνεται από
το lockdown, τις υλικές , οικονομικές και πολιτικές αναδιαρθρώσεις όπως κι από την ενεργητική
ψυχολογική παρέμβαση.
Ο πρώην σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ Brzezinski, αν και αντίμαχος της εισβολής στο
Ιράκ, τόνιζε: «Η διαρκής αναφορά σε κάποιον πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας, πέτυχε
τουλάχιστον έναν μεγάλο σκοπό. Βοήθησε στην ανάδυση μιας κουλτούρας φόβου. Ο φόβος
μπλοκάρει την λογική επεξεργασία, παράγει πιο έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις και το
κάνει ευκολότερο για δημαγωγούς πολιτικούς να κινητοποιήσουν τους πολλούς προς τις
κατευθύνσεις που θέλουν να ακολουθήσουν.» Κι εδώ πάλι η φιγούρα του άβουλου και
υποταγμένου προβάτου από την Φάρμα των Ζώων ταιριάζει πολύ λιγότερο από αυτήν των
Σκύλων, ενεργών και κινητοποιημένων υποστηρικτών της παραγωγής περισσότερου Κράτους,
αντηχώντας έτσι τον γνωστό όρο του Bush για την διαρκή απειλή της τρομοκρατίας: «Makes us
go kinetic», οπού το kinetic δεν σημαίνει παρά όλο και περισσότερη αστυνομία, περισσότερος
στρατός και εξοπλισμός, όλο και περισσότερη επιτήρηση στο όνομα της ασφάλειας, υπό την
απειλή μιας ασαφούς και συνεχούς απειλής.
Ακολουθώντας την αντίστροφη κίνηση, θα δούμε πως η καθιέρωση του μοριακού φόβου
δημιουργεί γόνιμο έδαφος για να αναπτυχθεί επιθυμία και κίνηση προς το Μιλιταριστικό Κράτος
Άμυνας/Ασφάλειας, ως μια επανεδαφικοποίηση του εν εξελίξει κοινωνικού κατακερματισμού σε
μια νέα εθνική ενότητα και ασφάλεια.

ΜΟΡΙΑΚΟΣ ΦΟΒΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΓΙΑ ΕΘΝΟΣ-

ΚΡΑΤΟΣ

«Ο παραδοσιακός φασισμός, αν και παραμένει πραγματικός και υπολογίσιμος σε αρκετές χώρες,

δεν είναι το βασικό μας πρόβλημα σήμερα. Νέοι φασισμοί γεννιούνται. Ο κλασικός φασισμός
μοιάζει σχεδόν γραφικός συγκρινόμενος μ’ αυτούς τους νέους φασισμούς που παράγονται. Όταν
όλοι οι μικροί φόβοι συντεθούν, όταν όλες οι ανησυχίες χρησιμοποιηθούν για να γεννήσουν
πολλούς μικροφασίστες μέσα μας, τότε θα κινηθούμε εναντίον κάθε μικροπράγματος, κάθε
ύποπτης φάτσας, κάθε αντιφρονούντα, στους δρόμους, στις γειτονιές, στα σινεμά.»
(Gilles Deleuze, The Rich Jew)

Ο διάχυτος φόβος παράγει επιθυμία για Κράτος και ασφάλεια, σταθερότητα, προστασία.
Παράγει επιθυμία για κινητοποίηση, δράση, ενεργητικότητα, για μια Αλήθεια, για επανεγγραφή
του συγκεχυμένου κόσμου σε Καλό/Κακό. Παράγει επιθυμία για ενσάρκωση ενός Εχθρού. Η
προσωποποίηση και η μορφογένεση της διάχυτης απειλής την καθιστά αναγνωρίσιμη και
αντιμετωπίσιμη. Μια νέα αισθητική δημιουργείται σε ένα πολεμικό περιβάλλον οπού ο διάχυτος
φόβος συμπυκνώνεται σε έναν καθορισμένο Έχθρο. Παράλληλα, παράγεται και επιθυμία για
ένωση, για επανεύρεση του εαυτού μέσα στο κοινωνικό πεδίο, για οργάνωση και συνεργασία
εναντίον του, παράγει την επιθυμία για συνένωση με τον Άλλον σε ένα κοινό έδαφος, που
ενδεχομένως να είναι το κοινό έδαφος του Έθνους. Αυτήν την κίνηση το Κράτος προσπαθεί πάλι
να την παράγει ενεργητικά, όσο μεταμορφώνεται όλο και περισσότερο σε Κράτος
Άμυνας/Ασφάλειας/Καταστολής. Η συγκρότηση στο Έθνος αποτελεί βασική μέθοδο για να
στραφεί η ταξική, κοινωνική, σωματική και ψυχική δυσφορία όχι κατά Κράτους – Αφεντικών
αλλά υπέρ τους.

Ο μοριακός φόβος, ο κόσμος-ως-απειλή, ως πεδίο εμμένειας, προκαλεί κίνηση, απαιτεί

εκτόνωση, μια ανάγκη για την συνεχή δημιουργία και την διαφύλαξη ενός πεδίου
προστασίας, ασφάλειας, τάξης και ενότητας απέναντι στους διαρκείς κινδύνους . Παράγει
επιθυμία για περισσότερο Κράτος, για ένα Κράτος που μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια και την
προστασία από τις απειλές, από τον διάχυτο Εχθρό, επιθυμία συχνά ενάντια στο «προδοτικό»
κράτος, το αλλοιωμένο από τον Εχθρό ή το «ανίκανο» να ανταπεξέλθει στην απειλή/κρίση.
Κανένα πρόβλημα για παραπάνω αστυνομία, για παραπάνω στρατό, για παραπάνω έλεγχο, ή για
παραπάνω «μέτρα», ανεξάρτητα αν αυτά έχουν κυρίως βιοπολιτικό και λιγότερο ως καθόλου
υγειονομικό χαρακτήρα, αρκεί να κινούνται προς την προστασία από τον Κόσμο-ως-απειλή, προς
σταθερότητα και κυριαρχία. Παράγει κίνηση προς ενέργεια, προς επανάκτηση ισχύος στον
κόσμο, αναίρεσης της παθητικότητας μέσα στον κόσμο-ως-απειλή, μετέχουμε και στηρίζουμε
στην Κρατική Δομή, ως «εργάτες και χτίστες» της, φύλακές της στα σύνορα, στις μητροπόλεις,
όπου ξεσπά μια «κρίση»:
«Αν τα πάρουμε μαζί, hate movements, ομάδες συγκροτημένες σε μια οικονομία κινδύνου,
εχθρότητας και πολύμορφης πάλης ενάντια στον Εχθρό, έχουν συνεισφέρει πολύ σε μια
σημαντική αύξηση των επιπέδων βίας που νομιμοποιούνται να ασκηθούν στον Εχθρό, στον
αδύναμο, στον εισβολέα. Έχουν επίσης ενισχύσει την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και
νομιμοποιούν την κρατική μορφή του Κράτους Ασφάλειας ή επιτήρησης. Το Κράτος Ασφάλειας
ευδοκιμεί πάνω σε μια διαρκή συνθήκη ανασφάλειας, που αν και το ίδιο υποδαυλίζει, ισχυρίζεται
πως αποτελεί την μοναδική προστασία.» (Mbembe, Necropolitics)

Από το μικρό και το μοριακό…

Ο φόβος αποτελεί βασικό συναίσθημα πάνω στο οποίο πτυχώνεται η αντιδραστική μορφή ζωής.
Αυτό αποτυπώνεται και στην πολιτική νευροψυχολογία 6 . Στον κλάδο της πολιτικής
νευροεπιστήμης, που ρωτά, με λίγα λόγια, πως σχετίζεται ο πολιτικός προσανατολισμός με
ψυχολογικά και νευροεπιστημονικά ευρήματα. Ο αντιδραστικός πολιτικός προσανατολισμός
σχετίζεται με μεγαλύτερα και πιο έντονα συναισθήματα φόβου σε ερεθίσματα όπως ξαφνικοί
ήχοι και τρομακτικές εικόνες. Σχετίζεται με μεγαλύτερη επικέντρωση σε αρνητικής χροιάς
ερεθίσματα, παρά την μεγαλύτερη συναισθηματική ευαισθησία σ’ αυτά (negative bias), όπως σε
καταστάσεις χρόνιου stress.
Μια μεταανάλυση υπέδειξε πως καθοριστικοί παράγοντες που χαρακτηρίζουν τον αντιδραστικό
πολιτικό προσανατολισμό: ανησυχία θανάτου, έντονος φόβος των απειλών και της απώλειας,
έλλειψη ανοχής στην αβεβαιότητα, ανάγκη για τάξη, δομή και ολοκλήρωση […]. Οι αντιδραστικοί
τείνουν να είναι πιο «συμβατικοί, τακτικοί, καθαροί, εσωστρεφείς, συγκρατημένοι και
άκαμπτοι». Σύμφωνα με άρθρο του BCC, ο φόβος για κορονοϊό μας κάνει πιο συντηρητικούς, μας
κάνει να αναζητάμε περισσότερη ασφάλεια, κάνει πιο σκληρές τις ηθικές μας κρίσεις και τις
εκδηλώσεις σεξουαλικότητας πιο μεμπτές (βλ εδώ Jost, Federico, & Napier, (2009).
Η πιο ισχυρή νευροφυσιολογική σύνδεση σε σχέση με την αντιδραστική μορφή ζωής είναι αυτή
με την αμυγδαλή.7 Η αμυγδαλή είναι μια αρχέγονη εξελικτικά δομή, η οποία παίζει βασικό ρόλο

6
Σε καμιά περίπτωση δεν επιδιώκουμε να προάγουμε κάποιας μορφής νευροντετερμινισμό ή αναγωγισμό
του βιώματος και της εμπειρίας σε νευρώνες. Ο Lacan ονόμασε σύνθωμα τον τρόπο με τον οποίο
συγκροτείται και διατηρείται συνεκτική η ενσώματη, ψυχική, υποκειμενική και συμβολική διάσταση του
ανθρώπου, ο κόμβος στον οποίον συνδέονται και κρατούνται μαζί Πραγματικού, Φαντασιακό, Συμβολικό.
Γι’ αυτό και υιοθετείται το σύνθωμα ή η μορφή ζωής ως έκφραση, δείχνοντας πως ένας άνθρωπος μπορεί
να εκφραστεί μέσα από διάφορες μορφές ζωής, ένα οργανωμένο σύνθωμα, μπορεί πχ μέσα από ένα κίνημα
να αναπτυχωθεί, να δώσει χώρα σε ένα νέο. Τι εννοούμε όταν λέμε αντιδραστική μορφή ζωής; Εννοούμε όχι
μόνο μια αντιδραστική τοποθέτηση στην πολιτική συνείδηση, αλλά μια αντιδραστική παραγωγή και
ενέργεια ενός κόσμου, ενός συνθώματος, μιας συγκεκριμένης σύζευξης Αυτό το οποίο τυποποιείται ως
συντηρητικός στην απολιτική του έκφραση. Το σύνθωμα αυτό σκέφτεται διαφορετικά (Eidelman, Crandall,
Goodman, & Blanchar, 2012; Talhelm et al., 2015), νιώθουν διαφορετικά (Oosterhoff, Shook, & Ford,
2018), επεξεργάζονται τα συναισθήματα διαφορετικά (Ahn et al., 2014), προσλαμβάνουν τα αισθητηριακά
μέσα διαφορετικά (Inbar, Pizarro, & Bloom, 2008; Liuzza et al., 2018), βλέπουν τον κόσμο διαφορετικά
(Hetherington & Weiler, 2018), επεξεργάζονται την πληροφορία διαφορετικά (Carraro, Castelli, &
Macchiella, 2011; Zamboni et al., 2009), τα κίνητρά τους είναι διαφορετικ (Clarkson et al., 2015; Hibbing,
Smith, & Alford, 2014a; Jost, Stern, Rule, & Sterling, 2017), εκλαμβάνουν το χιούμορ διαφορετικά (Bagozzi,
Goldring, Poulsen, & Drouin, 2019), αντιδράν στην νέα πληροφορία διαφορετικά (Tullett, Hart, Feinberg,
Fetterman, & Gottlieb, 2016), έχουν άλλα ηθικά θεμέλια (Haase & Starling-Alves, 2017; Haidt, 2012; Lakoff,
2016; Nam, Jost, Blue Brain-Red Brain: The Biopsychology of Political Beliefs and Behavior 18 Kaggen,
Campbell-Meiklejohn, & Van Bavel, 2018), και έχουν άλλη οπτική για την κοινωνική δικαιοσύνη, την
ισότητα, την ενσυναίσθηση και το δίκαιο (Nam, Jost, & Feldman, 2017)
7
Η αναφορά στην νευροβιολογία εδώ δεν συσχετίζεται με κανένα τρόπο με την παραδοσιακή
φυσικοποίηση/βιολογικοποίηση των χαρακτηριστικών του ανθρώπου για να «εδραιώσει επιστημονικά»
μια ισχύουσα τάξη πραγμάτων, όπως πχ η ψευδοεπιστήμη της φρενολογίας που χρησιμοποιήθηκε για την
πιο άγρια καταπίεση και υποτίμηση των μαύρων σκλάβων. Ούτε για να απορροφήσει το πολιτικό, το
κοινωνικό, το βιωματικό, το ψυχικό σε συνάψεις και νευροδιαβιβαστές. Η ίδια η επιστημολογία της
νευροεπιστήμης έχει απομακρυνθεί από τον αναγωγισμό και αντιμετωπίζει το βίωμα, τον ψυχισμό, τον
στην ασυνείδητη, ταχύτατη, ενστικτώδη και συναισθηματική μνήμη και αξιολόγηση των
ερεθισμάτων, και σχετίζεται ισχυρά με συναισθηματική αντίδραση φόβου, θυμού, ανησυχίας .
Πχ ένα οπτικό ερέθισμα όπως ένα φίδι που πάει να μας δαγκώσει, θα γεννήσει μια αυτόματη και
ταχύτατη αντίδραση φόβου μέσα μας πριν περάσουν τα μερικά κλάσματα δευτερολέπτου που
χρειάζονται για να μας πουν πως μεταξύ εμάς και του φιδιού μεσολαβεί το τζάμι.
Το αντιδραστικό σύνθωμα συνδέεται με μεγαλύτερη δεξιά αμυγδαλή, καθιστώντας τους έτσι πιο
επιρρεπείς στον φόβο. Η υπερτροφία των αμυγδαλών χαρακτηρίζει και καταστάσεις χρόνιου
stress. Η αμυγδαλή είναι και μεγαλύτερη και πυκνότερη. Αυξημένη φαιά ουσία στην αμυγδαλή
σχετίζεται με διαφορές σε “γνωσιακή και συναισθηματική ενσυναίσθηση” (Eres, Decety, Louis, &
Molenberghs, 2015, p. 305), κίνητρα (Takeuchi et al., 2014), αναγνώριση εκφράσεων προσώπου
Uono et al., 2016), και αισθητηριακή επεξεργασία (Yoshimura et al., 2017. Βλέπουμε πχ πως σε
πρόσωπα με αμφίσημη έκφραση είναι πιο πιθανόν να αναγνωριστεί απειλητική διάθεση, καθώς
και επηρεάζονται περισσότερο κοιτάζοντας πρόσωπα με εκφράσεις θυμού. “
Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του αντιδραστικού συνθώματος είναι το μπλοκάρισμα στην
εισροή νέων στοιχείων στο σύστημα σκέψης τους. Στοιχεία που μπορεί να έρθουν σε
αντιπαράθεση με την κοσμοαντίληψη του απωθούνται, καθώς παράγουν δυσάρεστη
συναισθηματική εμπειρία (tullett 2016, etkin) με παρεμβολή της αμυγδαλής. Ο Etkin βρήκε πως
2006 ο βαθμός της συναισθηματικής δυσφορίας κατά την έκθεση σε νέες πληροφορίες
σχετίστηκε με αυξημένη λειτουργία στην αμυγδαλή και στα πιο γνωστικά κέντρα του νεοφλοιό.
«Η λειτουργία της αμυγδαλής έχει συσχετισθεί ισχυρώς στην συστηματική διαδικασία
υπεράσπισης του status quo» (Nam 2018). Διογκωμένες αμυγδαλές έχουν συσχετισθεί με την
υπεράσπιση της ιεραρχικής κοινωνικής δομής, καθώς και με αποδοχή ή και
φυσικοποίηση/βιολογικοποίηση των ανισοτήτων. Τo negativity bias, το οποίο όπως γράφει ο
Pefersen (2018) σχετίζεται με «αντιδραστική ιδεολογία καθώς ο συντηρητισμός ιεραρχεί την
σταθερότητα και την ελαχιστοποίηση των δυνατών απειλών». Το negativity bias του
αντιδραστικού συνθώματος, η επικέντρωση και ευαισθητοποίηση στον κόσμο ως απειλή,
στηρίζεται με τρεις ξεχωριστές μετααναλύσεις οπού ευαισθησία - φόβος σε νέα ερεθίσματα και
αντιμετώπισή τους ως δυνητικές απειλές σχετίζονται ξεκάθαρα με αντιδραστικό προσανατολισμό
ζωής (Burke, Kosloff, & Landau, 2013; Jost et al., 2003, 2017).

Μία άλλη συσχέτιση της αντιδραστικής μορφής ζωής γίνεται με την αριστερή νήσο του Reil, μια
περιοχή που σχετίζεται με συναισθήματα αηδίας, οπού βρίσκεται περισσότερη φαιά ουσία. Το
συναίσθημα αηδίας έρχεται μαζί με την επιμονή για την καθαριότητα. Ο Helzer και ο Pizarro
βρήκαν πως όταν επισημαίνεται διαρκώς στους ανθρώπους η καθαριότητα, γίνονται πιο
συντηρητικοί και γίνονται πιο επικριτικοί σε θέματα σεξουαλικότητας. Η επιθυμία αποφυγής
άλλων ως πιθανώς μολυσματικών συνδέεται με προσκόλληση στην πολιτισμική ταυτότητα και

εγκέφαλο ως ξεχωριστά επίπεδα ή οπτικές της μίας και μόνο διαδικασίας της ζωής. Γι’ αυτό
χρησιμοποιείται και ο χαλαρός όρος «σύνδεση» ή «συσχέτιση». Μια χαρακτηριστική ιδιότητα του
εγκεφάλου είναι η πλαστικότητα, δηλαδή η ικανότητα να αυτοπροσαρμόζεται και να συνεξελίσσεται
διαρκώς κατά την διάρκεια της ζωής σε συνάρτηση με το περιβάλλον του, να δημιουργεί και να
καταστρέφει μέσα σ’αυτό, να αναδιαμορφώνεται με τους πιο απίθανους τρόπους. Η νευροεπιστήμη
μπορεί να λάβει έτσι μια διαμετρικά αντίθετη θέση σε σχέση με την φυσικοποιητική βιολογία, γιατί αν η
προηγούμενη προσπαθούσε να αναδείξει μια βαθύτερη Ουσία στις ανισότητες, στη πατριαρχία, στον
ρατσισμό, η νευροπλαστικότητα δείχνει πως όλα αυτά δεν είναι καθόλου αναγκαία, δεν υπάρχει καμία
Ουσία εδώ, παρά μία μονάχα, σάπια στιγμή, από τους άπειρους τρόπους να συσχετιστούμε μεταξύ μας και
με τον Κόσμο, χωρίς εξουσία και καταπίεση. Δεν μας διαφεύγει επίσης πως και η νευροεπιστήμη δεν
αποτελεί «καθαρή επιστήμη» αλλά διαπερνάται πέρα ως πέρα από παρόμοια πεδία δυνάμεων,
Κεφαλαίου, Εξουσίας. Η Pitts-Taylor επιχειρεί να δείξει πως παρά την στροφή των νευροεπιστημών προς
μια πιο κοινωνική και ενσώματη τοποθέτηση, η έλλειψη κριτικής οδηγεί στην εγκαθίδρυση ως νόρμα του
εγκεφάλου ενός «λευκού, ετεροφυλόφιλου, μεσοαστού και σωματικά υγιούς ενήλικα”.(βλ Pitss-Taylor
(2016) Cloudhoury and Slaby, 2012)
στον στιγματισμό των μειονοτήτων, φασιστικοποίηση δηλαδή (taylor, op.). Σε προϋπάρχουσες
επιδημίες κατηγορούνται για μετάδοση ασθενειών, έλλειψη υγιεινής, εκπαίδευσης κλπ. Μην
ξεχνάμε πως ήδη από τα πρώτα στάδια της πανδημίας στην Ελλάδα, ο Μητσοτάκης προσπάθησε
να ενεργοποιήσει παρόμοιες ψυχολογικές διαδικασίες, όταν δήλωνε πως τον κορονοϊό τον
φέρνουν οι πρόσφυγες.

…στο μεγάλο και το πολιτικό

«Ο φόβος είναι πάντα καλός λόγος για να γίνεις συντηρητικός. Ο φόβος είναι η χειρόπιαστη,
δράση στο σήμερα σαν προφύλαξη απέναντι σε μια μελλοντική απειλή. Παράγει απτή δράση,
ανεξαρτήτως του αν η απειλή είναι προσδιορισμένη ή όχι […]. Για να αποφύγεις την παράλυση
και την αναμονή, που θα σε έκανε ακόμα πιο ευάλωτο και θα αύξανε κι άλλο τον φόβο, το μόνο
που μένει είναι η δράση. Ξεκινάς να δρας εναντίον ενός δυνητικού φόβου. Αυτό το κάνεις
καλώντας τον διάχυτο Εχθρό να λάβει συγκεκριμένη μορφή, στην οποία μπορείς να απαντήσεις:
πυροδοτείς την παραγωγή αυτού που φοβάσαι […]. Πρέπει να συνεχίσεις να κινείσαι μέσα στο
αβέβαιο μέλλον. Στον αγώνα με τον εν δυνάμει φόβο, πρέπει να πας ακόμα πιο γρήγορα. Πρέπει
να φτιάξεις περισσότερα όπλα, πιο γρήγορα, πιο αποτελεσματικά, για να είσαι σίγουρος πως η
πολεμική σου ισχύς μπορεί να ανταπεξέλθει στην φονικότητα της ισχύος του αντιπάλου. Αυτή η
διαδικασία σιγά σιγά γίνεται αυτοποιούμενη. Τώρα που ξεκίνησες να εξοπλίζεσαι, δεν μπορείς να
σταματήσεις, ξέρεις πως όσο εξοπλίζεσαι εσύ, εξοπλίζεται και ο αντίπαλός σου. Ό,τι ξεκίνησε ως
επιστημολογική συνθήκη (μια βεβαιότητα για το τι μπορεί να κάνεις εσύ και ο αντίπαλός σου)
γίνεται μια οντολογία ή ένας τρόπος ύπαρξης (ένας αγώνας για επιβίωση)» (B. Massumi,
Ontopower, War, Power and the State of Perception, 2015).
Τι μας θυμίζει;
Αν εσείς δεν έχετε βρει πως ο διάχυτος Εχθρός παράγει έναν συγκεκριμένο, τότε απλώς
ακολουθήστε το Ελληνικό Κράτος στις μελλοντικές του μάχες, ενάντια σε Εσωτερικό και
Εξωτερικό Εχθρό και σε όλη τη γκρίζα ζώνη μεταξύ τους. Το Ελληνικό Κράτος θα αναγκαστεί
μακροπρόθεσμα να αναδιαρθρωθεί, προκειμένου να ανταπεξέλθει στην οικονομική του κρίση, να
βρεθεί σε καλή θέση στον παγκόσμιο γεωπολιτικό και εργασιακό καταμερισμό κοκ.
Απαγορεύσεις κυκλοφορίας και πρόστιμα, αφομοίωση τηλεοπτικών και ιντερνετικών καναλιών
ενημέρωσης, εντάλματα σύλληψης για αναρτήσεις στα social media, υπηρεσίες παρακολούθησης
πολιτών και μεταναστών, έλεγχος μηνυμάτων από κινητά, προγράμματα αναγνώρισης προσώπου
σε δημόσιο χώρο. Έχει σπάσει ρεκόρ σε προσλήψεις διάφορων ειδών μπάτσων, νέοι εξοπλισμοί,
οχήματα κάμερες, προσλήψεις συνοριοφυλάκων ενάντια σε μετανάστες, ΕΠΟΠ, ρεκόρ σε
στρατιωτικούς εξοπλισμούς, νέες οχυρώσεις στον Έβρο, αύξηση θητείας είναι βάσιμες ενδείξεις
πως το Ελληνικό Κράτος όταν λέει Αόρατο Εχθρό δεν θέλει να στραφεί τόσο στην «μάχη ενάντια
στον κορονοϊό», όσο στο να αξιοποιήσει το μοριακό πολεμικό πεδίο, τον κόσμο-ως-απειλή για
να καλέσει, να ενισχύσει και να νομιμοποιήσει τις μάχες που δίνει αυτό και η αστική του τάξη.
Στην πραγματικότητα να προετοιμαστεί για τον ανταγωνισμό με την Τουρκία, στο Αιγαίο και τη
Μεσόγειο, στον πόλεμο εναντίων των μεταναστών, ασκώντας προληπτικό έλεγχο και καταστολή
εξεγέρσεων όσων προσπαθήσουν να κοντράρουν αυτούς τους σχεδιασμούς.

Ο μοριακός φόβος παράγει και μια ορμή προς Διαύγεια, μια αναδιοργάνωση του κόσμου ως
βίωμα και μια επαναξιολόγηση του αισθητού, η κατανόηση του οποίου είναι φαίνεται αδύνατη,
ανέφικτη, μέσα στον κυκεώνα από φορτισμένες αισθητηριακές και πληροφοριακές ροές του
κόσμου-σε-σοκ: πρέπει να προσδιοριστεί μια Αλήθεια, ένας διαχωρισμός Καλό/Κακό, πιο
ενορμητικός, πιο απόλυτος. Μεγαλύτερο μίσος για όσους κρύβονται πίσω από τον διάχυτο
Εχθρό, για τα πρόσωπα που φταίνε για όσα συμβαίνουν, γενικευμένη καχυποψία. Παράλληλα
κίνηση για ένωση, για επανάκτηση της ταυτότητας και του κοινωνικού στο πολεμικό πλαίσιο της
ένωσης και της αλληλοβοήθειας ενάντια στον εχθρό.

Ο Διάχυτος Φόβος παράγει νέα δίπολα

Φίλου/Εχθρού, Ο Διάχυτος Φόβος παράγει
Εχθρό…

Υπάρχει ανάγκη για προσδιορισμό του Εχθρού, να πάρει σάρκα και οστά, ανάγκη για
επανεύρεση της ταυτότητας, του κοινωνικού με μια ταυτόχρονη κίνηση: ο Εχθρός θα πρέπει να
προσδιοριστεί, να αποκτήσει σιγά σιγά μορφή και χαρακτηριστικά, σαν μια πύκνωση της
απειλής, μια πραγμάτωση του διάχυτου Εχθρού. Πρέπει να αποκτήσει ένα πρόσωπο, να μπορεί
να γνωριστεί για να μπορεί να αντιμετωπιστεί. Ο Εχθρός παράγεται ως μορφή, ως φιγούρα, ένας
νέος μύθος φτιάχνεται. Η διάχυτη αόρατη απειλή, ήταν εξαρχής μια «ακαθοριστία, καθορισμένη
να καθοριστεί», δηλαδή, ένα πλαστικό, άμορφο υλικό που χρησιμεύει στο να φτιάχνεις από αυτό
τις πιο διαφορετικές, ετερογενείς φιγούρες, η διάχυτη «τρομοκρατική» απειλή βρίσκει έκφραση
μέσα από το ISIS, τον Ιρακινό Στρατό, την Ηριάνα, το Antifa, ραπ τραγούδια. Ο Massumi
αποκαλεί Οντοδύναμη την παραγωγική επίδραση της Αντιεξέγερσης στην αντίληψη, στο σώμα,
στην άμεση σχέση με τον κόσμο. Η Οντοδύναμη είναι «θετική δύναμη, με την έννοια πως
παράγει ένα είναι, ένα γίγνεσθαι», μια νέα αντίληψη, νέα αίσθηση, νέα μορφή του Εχθρού: «Τα
γεγονότα της γρίπης Η1Ν1 καθ’ αυτά, έχουν λιγότερο ενδιαφέρον από τις αισθητικές πρακτικές
αναπαράστασης της γρίπης σαν μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης που απαιτεί παγκόσμια
κινητοποίηση. Οι πρακτικές αυτές είναι αμιγώς πολιτικές, γιατί η παραγωγή και η
αναπαράσταση ενός Εχθρού έχει μια μεταμορφωτική δράση στην ίδια την μορφή αυτού που
πρέπει να προστατευτεί από αυτόν» (Contagion: Health, Fear, Sovereignty, 2012).
Τα πυρηνικά όπλα μέσω των οποίων η Αμερική παρήγαγε εκ νέου το Ιράκ ως επικίνδυνο για την
ανθρωπότητα και άξιο επίθεσης αποκτούν την μικροκοινωνική τους εκδοχή και αντιστοίχιση:
μετανάστριες, αλλοδαποί, τρομοκράτες, αντιεξουσιαστές, κάθε στοιχείο, αξεσουάρ, απόχρωση,
αναζήτηση στο Internet, κουβέντα που μπορεί να παραπέμπει σε κάτι τέτοιο, γίνεται
συγκροτητικό της μορφής του Εχθρού.
«Σ’ αυτήν την καταθλιπτική περίοδο της ψυχικής ζωής, η ανάγκη ή ακόμα και η επιθυμία για
έναν Εχθρό δεν είναι απλά μια κοινωνική ανάγκη. Είναι μια οριακά μια οντολογική , υπαρξιακή
ανάγκη. Στο περιβάλλον της διαρκούς εχθρότητας, που καθιερώθηκε από τον Πόλεμο της
Τρομοκρατίας, το να έχεις έναν Εχθρό στην διάθεσή σου έχει γίνει αναγκαστικό στάδιο για την
συγκρότηση του υποκειμένου και για την είσοδό του στην συμβολική τάξη της εποχής. Σημαίνει
επίσης να νιώθεις την δυσφορία από τον ψυχαναγκασμό του να φοβάσαι διαρκώς, από την
τάση να δαιμονοποιείς, από την απόλαυση και ικανοποίηση που νιώθεις όταν ο υποτιθέμενος
Εχθρός πυροβολείται από ειδικές δυνάμεις, όταν αιχμαλωτίζεται, όταν ανακρίνεται, όταν
βασανίζεται» (Mbembe, 2019).
Κι όμως, όταν προσδιορίζεις τον Εχθρό σου, όταν τον κάνεις συγκεκριμένο, δεν συγκροτείς μόνο
αυτόν. Συγκροτείς μια ομάδα, ένα σύνολο κοινότητας στο οποίο ανήκεις εσύ και όσοι άλλοι
απειλούνται από τον εχθρό αυτό. Το κοινωνικό, που κατακερματίστηκε στο περιβάλλον του
μοριακού φόβου, επιστρέφει. Η Αντιεξέγερση, ως επικοινωνιακή και συναισθηματική
επιχείρηση, προσπαθεί να εδαφικοποιήσει αυτήν την κοινότητα στο Έθνος, να ιδιοποιηθεί την
οργή και την δυσφορία που το ίδιο το Κράτος, το ίδιο το Κεφάλαιο προκαλεί, να την διοχετεύσει
στις δικές τους σκοπιμότητες: «Απειλές που προέρχονται από τα εκτός της ομάδας μπορούν να
ενισχύσουν την συνεργασία, την εμπιστοσύνη και την αλληλεγγύη μεταξύ της. Με δεδομένους
τους πιθανούς διχασμούς που μπορεί να προκύψουν αν το αφήγημα για τον Covid στηρίζει πως η
απειλή εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο μέσα στην ομάδα (Έθνος-Κράτος), δεν είναι
παράξενο που αρκετοί πολιτικοί αρχηγοί παγκοσμίως προσπάθησαν να παρουσιάσουν τον
κορονοϊό σαν κίνδυνο που προέρχεται από τα έξω και μας απειλεί όλους εξίσου: σαν ασθένεια
που την φέρνουν ξένοι. Οι απειλές που μοιράζονται εξίσου σε μια ομάδα τείνουν να ενισχύσουν
την αφοσίωση των μελών στην ομάδα αυτή. (Together Apart, The Psychology of Covid-19, 2020)»

…και την Ενότητα (Φιλία) ενάντια στον Εχθρό: το Έθνος-

Κράτος ως Επιθυμία

Ο κόσμος-ως-απειλή δεν καταλήγει τόσο σε μια μορφή ζωής σαν τον Ελάχιστο Εαυτό του Lasch
οπού «η καθημερινή ζωή έχει αρχίσει να διαμορφώνεται κατ’ απομίμηση των στρατηγικών
επιβίωσης που επιβάλλονται σ’ εκείνους οι οποίοι είναι εκτεθειμένοι σε ακραίες αντιξοότητες.
Εκλεκτική απάθεια, συναισθηματική αποδέσμευση, από τους άλλους, απάρνηση του
παρελθόντος και του μέλλοντος, αποφασιστικότητα να ζούμε μόνο το σήμερα». Μορφή ζωής που
θυμίζει τους ήρωες post-apocalyptic ταινιών όπως το 27 Μέρες Μετά, αλλά υποτιμά την βαθιά,
βιολογικά ριζωμένη ορμή του ανθρώπου για κοινωνική συνύπαρξη, για κοινωνική συγκίνηση, για
κοινωνική συσχέτιση, για κοινωνική επαφή. Όλο και περισσότερες απωθημένες επιθυμίες και
ενορμήσεις πιέζουν προς εκτόνωση, προς ανεύρεση του κύκλου, των άλλων σωμάτων, των Φίλων
8. Η συνθήκη της διαχείρισης της πανδημίας σε σχέση με το κοινωνικό, τείνει να προκαλέσει

απώλεια ταυτότητας, τόσο γιατί κάθε φαντασία που μπορεί να τον συγκροτεί στο μέλλον
κλονίζεται και θολώνει από οικονομική ανασφάλεια και ανεργία, όσο και γιατί χάνεται το
κοινωνικό περιβάλλον, τα πρόσωπα στα οποία στηρίζεται και από τα οποία συγκροτείται, η
επιθυμία του Άλλου που συγκροτεί την δικιά του (Blustein & Guarino, 2020/(Ufearoh, 2020).

Η διαλεκτική ταυτότητας-κοινωνικού θα επιχειρηθεί να ξανανακτηθεί σε νέα βάση. Το Ελληνικό

Κράτος και το Κεφάλαιο ενεργητικά παράγουν τον μοριακό φόβο, και προσπαθούν να
εκτρέψουν τον κοινωνικό κατακερματισμό που αυτός επιφέρει ως ορμή προς την Εθνική
Ενότητα:
«Το Έθνος είναι τόσο πραγματικό και ενσώματο, όσο φαντασιακό και ιδεατό. Η ψυχανάλυση
μας παρέχει την κατηγορία της ''θεμελιακής φαντασίωσης" για να συλλάβουμε αυτού του είδους
την αιτιότητα. Το Έθνος είναι μια ρομαντική αυταπάτη που ριζώνει στο υλικό σώμα και την
απόλαυση, ένας αμυντικός ψυχοσωματικός μηχανισμός απέναντι στο χάσμα του ατομικού με το
κοινωνικό, που προσπαθεί να τα ενώσει στο εθνοφυλετικό φαντασιωτικό σώμα αποδιώχνοντας
το άγχος της μη αφομοίωσης του ατομικού σώματος στο κοινωνικό, το άγχος δηλαδή του
κοινωνικού κατακερματισμού και διαμελισμού» (Ταξικές μηχανές ,Το Φράγμα του Έθνους).
Το Έθνος εμφανίζεται ως επανεύρεση της ταυτότητας, ως επανεύρεση του κοινωνικού, ως
επανεύρεση της Τάξης και της Ασφάλειας, της Καλής πλευράς. Τα 200 χρόνια από το 1821
έπαιξαν σημαντικό ρόλο σ’αυτό. Το Ελληνικό Κράτος συγκροτεί Εθνική Ενότητα ενάντια στον
Κορονοϊό, ενάντια στην Τουρκία, ενάντια σε «παράνομες μετανάστριες», «εγκληματίες
φοιτητές» και «τρομοκράτες μουσικούς», «ανεύθυνους εργάτες», «προδότες αντιεξουσιαστές»,

8
Για παράδειγμα, το γεγονός πως αυτή την περίοδο γίνεται λιγότερο σεξ, αν και παραπέμπει σε
ψυχαναλυτικές ερμηνείες φροϋδικού προσανατολισμού (πχ Μαζική Ψυχολογία του Φασισμού του Reich, Η
Αυταρχική Προσωπικότητα των Adorno κλπ) όπως η διαμόρφωση ψυχισμών με κατεσταλμένη
σεξουαλικότητα, δεν πρέπει να μας μπερδεύει. Οι προβολές, οι ταυτίσεις και οι αναπαραστάσεις έρχονται
δευτερευόντως. Το ζήτημα εδώ είναι το εξής: πως ο κόσμος-ως-βίωμα και οι καθολικοί του ορίζοντες, οι
άνθρωποι ως ενσώματες σχέσεις, ως βλέμματα, ως αγγίγματα, ως μυρωδιές γίνονται στα πλαίσια του
Κεφαλαίου και του Κράτους ριζικώς ντεγκαβλέ: «Παράγοντες που οδηγούν κατά την διάρκεια της
πανδημίας σε stress στις σχέσεις είναι ο μικρός χώρος διαμονής, το εκτεταμένο home schooling, η
απαιτητική τηλεεργασία, η απώλεια δουλείας, ψυχικές και σωματικές διαταραχές.» (doring (2020) ,
lehmiller (2020) )
«μουσουλμάνους εισβολείς». Think tanks του Κεφαλαίου, όπως Klaus Schwab, Πρόεδρος του
Παγκόσμιου Οικονομικού Forum, παρατηρεί στο βιβλίο του για την πανδημία, The Great Reset:
«Οι ψυχολόγοι μας λεν πως το γνωσιακό κλείσιμο (cognitive closure) συχνά παραπέμπει σε
δυαδική, άσπρο-μαύρο σκέψη και απλοϊκές λύσεις-ένα πεδίο γόνιμο για θεωρίες συνομωσίας και
την εξάπλωση φημών, fake news κλπ. Σε τέτοιο πλαίσιο, αναζητάμε την μετοχή σε μια ομάδα, μια
ηγεσία, μια εξουσία και μια διαύγεια, πράγμα που σημαίνει πως το ποιον εμπιστευόμαστε
αποκτά τεράστια σημασία, καθώς και η δυσπιστία και εχθρότητα σε όποιον δεν εμπιστευόμαστε.
Σε συνθήκες γενικού stress, η επιθυμία για συνοχή και ενότητα μεγαλώνει, κάτι που μας οδηγεί
να αγαπάμε και να συμπαθούμε περισσότερο μέλη της ομάδας μας, αυτούς που θεωρούμε
Φίλους, αλλά όχι τους άλλους. Η πρόσδεσή μας σ’ αυτούς που αγαπάμε μεγαλώνει, με μια
ανανεωμένη αίσθηση εκτίμησης για αυτά τα πρόσωπα: οικογένεια, φίλους. Αλλά υπάρχει και μια
πιο σκοτεινή πλευρά σ’ αυτό. Έχουμε άνοδο σε πατριωτικά και εθνικιστικά συναισθήματα, με
θρησκευτικά και εθνικά ζητήματα συχνά να αναζοπυρώνονται. Στο τέλος, αυτό το τοξικό μείγμα
μας βγάζει τον χειρότερο εαυτό σαν κοινωνία. Ο Pamuk Orhan μας λέει πως πάντα οι άνθρωπο
αντιδρούσαν στις επιδημίες διαδίδοντας φήμες και ψευδείς πληροφορίες, και απεικονίζοντας την
αρρώστια σαν ξενόφερτη, σαν πιόνι σκοτεινών σκοπών. Αυτή η στάση μας κάνει να ψάχνουμε
αποδιοπομπαίους τράγους και αυτός είναι ο λόγος γιατί «απρόσμενες και ξαφνικές εκρήξεις
βίας, διωγμών, πανικού και ξεσηκωμού χαρακτηρίζουν κάθε επιδημία πανούκλας από την
Αναγέννηση» (Schwab & Malleret, 2020).
Αν η αρχική κίνηση προς το Φιλελεύθερο Έθνος-Κράτος του Κεφαλαίου είχε ως προϋποθέσεις τις
απεδαφικοποιήσεις εργατών από την Γη, την απελευθέρωση εργασίας, την απελευθέρωση
Κεφαλαίου και την συνάντηση των ελεύθερων ροών τους, βλέπουμε πως κάλλιστα μπορεί το
Κράτος Άμυνας/Ασφάλειας να αναβαθμισθτεί σε ένα πιο Ολοκληρωτικό σήμερα Κράτος,
απεδαφικοποιώντας τα πρόσωπα, τις κοινωνικές σχέσεις, την καθημερινή αλληλεπίδραση, τις
φαντασίες και τις μελλοντικές εικόνες του εαυτού, τις εργασίες και τις παροχές, θέτοντάς τα όλα
στον αέρα, όλα στην επισφάλεια, χρησιμοποιώντας τον μοριακό φόβο για να τα
εδαφικοποιήσει σ’ ένα Κράτος Άμυνας/Ασφάλειας/Ελέγχου/Καταστολής, οπού ο στρατός και η
αστυνομία διογκώνονται ολοένα, με νέες τεχνολογίες παρακολούθησης και χαρτογράφησης
κινήσεων συμπεριφορών και συλλογής δεδομένων, ενώ η εξεγερσιακή δυναμική των
καταπιεσμένων θα γίνεται αντικείμενο σφετερισμού από την Κρατική μηχανή: Είτε από το
σοσιαλδημοκρατικό της εξάρτημα που φιλοδοξεί να μεσολαβήσει τις κοινωνικές αντιθέσεις είτε
από το συντηρητικό της εξάρτημα που φιλοδοξεί να στρέψει την κοινωνική οργή προς τον Άλλον,
τον ξένο, τον παρία.
«Πώς να κάνουμε έναν λαό και μια γη, δηλαδή ένα Έθνος; Τα πιο αιματηρά και τα πιο ψυχρά
μέσα συμβάλλονται εδώ με τις ρομαντικές ορμές […]. Το γενέθλιο ή η γη, προϋποθέτει μια
ορισμένη απεδαφικοποίηση των εδαφών (κοινοτικοί χώροι, αυτοκρατορικές επαρχίες,
αρχοντικές επικράτειες κτλ), και ο λαός μια αποκωδικοποίηση του πληθυσμού. Πάνω σε τούτες
τις αποκωδικοποιημένες και απεδαφικοποιημένες ροές συγκροτείται το Έθνος, και δεν
διαχωρίζεται από το σύγχρονο Κράτος, που χαρίζει μια σύσταση στην αντίστοιχη γη και στον
αντίστοιχο λαό. Η ροή της γυμνής εργασίας κάνει τον λαό, όπως η ροή του Κεφαλαίου κάνει την
γη και τον εξοπλισμό της. Εν ολίγοις, το έθνος είναι η διεργασία μιας συλλογικής
υποκειμενικοποίησης, στην οποία το σύγχρονο Κράτος αντιστοιχεί ως διαδικασία υποταγής. Υπό
την μορφή του Έθνους-Κράτους, με όλες τις ενδεχόμενες ποικιλίες, το Κράτος γίνεται μοντέλο
πραγμάτωσης για την καπιταλιστική αξιωματική. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα έθνη είναι
επιφαινόμενα ή ιδεολογικά φαινόμενα, αλλά τουναντίον, οι ζωντανές και παθιασμένες σχέσεις
που υλοποιούν αρχικά η ποιοτική ομογένεια και ο ποσοτικός ανταγωνισμός του αφηρημένου
Κεφαλαίου.» (Deleuze & Guattari, 1980)
 Ο διάχυτος φόβος ως η βιοπολιτική Αντιεξέγερση: ο
σφετερισμός της κοινωνικής οργής

Αν ο covid και το lockdown χρησίμευσε ως αφορμή για να γίνουν τεράστιες αναδιαρθρώσεις σε

εργασία, παραγωγή, διανομή και ελευθερίες στον καπιταλιστικό κόσμο, η διακυβέρνηση σε κάθε
Κράτος παράλληλα έπρεπε να δώσει κάποια funds ως επιδόματα, σχετικές ενισχύσεις του ΕΣΥ,
κοινωνικές παροχές και ρυθμισμένο lockdown σε περίπτωση που ήθελε να αποφύγει πιθανές
εσωτερικές αναταραχές. Ήδη σε πολλές χώρες της Ευρώπης όπως Ολλανδία, Αυστρία, Γερμανία,
Βέλγιο, Γαλλία, Ισπανία, Ελβετία, έχουν ξεκινήσει διαμαρτυρίες για τον αναγκαστικό εγκλεισμό
και στην Ελλάδα, στις πρόσφατες αναταραχές συνέβαλε και ο υποχρεωτικός εγκλεισμός και η
ψυχική δυσφορία που διαμορφώθηκε μέσα στο lockdοwn.
Το Ελληνικό Κράτος, πιο συγκεκριμένα, διαλέγει την πιο επιθετική και αντεργατική στρατηγική.
Είναι στις τελευταίες θέσεις της Ευρώπης στην ενίσχυση του ΕΣΥ εν καιρώ πανδημίας, με μείωση
του προϋπολογισμού της υγείας. Παράλληλα έχει περάσει σκληρές μεταρρυθμίσεις που κάνουν
ακόμα πιο εκμεταλλεύσιμη την εργασία από άποψη μισθού, δικαιωμάτων, ελαστικότητας και από
άποψη κοινωνικών επιδομάτων βρίσκεται πάλι στις τελευταίες θέσεις της Ευρώπης. Απέναντι
στην επιλογή να αυξήσει κατά 9 (!) φορές τους πρόσθετους πόρους που δίνει επί πανδημίας,
παίρνοντας τα μισά μόνο Rafale, διαλέγει τα Rafale και το lockdown ως βασικό εργαλείο μέσα
στην πανδημία και αύξηση 62,5% σε στρατιωτικές δαπάνες.
Το Ελληνικό Κράτος φαίνεται να μην φοβάται να προκαλέσει εσωτερικές αντιδράσεις εναντίον
του, εφόσον μπορεί να τις ελέγξει και να τις εξομαλύνει, παραχωρώντας ελάχιστο μόνο έδαφος
απ’ αυτό που κέρδισε (πχ ελάττωση της αστυνομικής βίας μετά την Νέα Σμύρνη). Καταλαβαίνει
πως το επ’ αορίστου lockdown και το άνοιγμα για το θερινό τουρισμό ως βασικό εργαλείο
διαχείρισης της πανδημίας γεννά τεράστια δυσαρέσκεια. Καταλαβαίνει πως στο εσωτερικό του,
οι επιλογές του προκαλούν όλο και μεγαλύτερη δυσφορία και οργή. Μια καταστροφική, πολεμική
μηχανή δημιουργείται στην επικράτειά του.
Επέβαλλε το πρώτο lockdown χωρίς καμιά οργάνωση με το αφήγημα της προετοιμασίας του
ΕΣΥ. Όμως αυτό δεν σκόπευε να το κάνει ποτέ. Με ευκολία, έριξε τον προϋπολογισμό για την
υγεία, ενώ οι δαπάνες για τον στρατό αυξήθηκαν μεγαλειωδώς.
Για το δεύτερο lockdown, επικαλέστηκε το εμβόλιο, λέγοντας πως με μαζικούς εμβολιασμούς του
70% όλα θα έχουν τελειώσει το καλοκαίρι. Κι άλλο συνειδητό ψέμα, οι καθυστερήσεις ήταν
δεδομένες ήδη από τον Νοέμβρη, χωρίς βέβαια να ληφθούν υπόψη οι προβλεπόμενες
μεταλλάξεις του κορονοϊού, που ήταν αναμενόμενο να θέσουν περισσότερα ερωτηματικά για την
αποτελεσματικότητα του εμβολίου ως τη «χρυσή λύση» για την πανδημία. Όσο προχωράμε στο
άνοιγμα για την τουριστική σεζόν, ακόμα και οι αρχικά αισιόδοξες φωνές καταλαβαίνουν πως η
κατάσταση εναλλαγής lockdown-χειμώνα και ανοίγματος για τουρισμό, θα παρατείνεται για
απροσδιόριστο χρονικό διάστημα, η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης θα συνεχιστεί επ’ αορίστον.
Τελειώνουν τα αφηγήματα, οι δικαιολογίες, σιγά σιγά το «κάντε υπομονή μέχρι να…» χάνεται.
Δεν μπορούμε πια να πούμε πότε θα βγάλουμε τις μάσκες, πότε θα κυκλοφορούμε έξω χωρίς τον
κίνδυνο να μας κόψουν οι μπάτσοι πρόστιμο, πότε θα μπορέσουμε να συναντιόμαστε και να
αγκαλιαζόμαστε, πότε θα σταματήσουμε να κρατάμε αποστάσεις, πότε θα σταματήσει να
κουρδίζει τα σώματά μας και την ελευθερία μας η Κρατική Μηχανή, νομιμοποιώντας και
απονομιμοποιώντας ανάλογα με τα συμφέροντά του κέρδους. Φτάνουμε στα όρια μας.
Θυμώνουμε και το Ελληνικό Κράτος το ξέρει.
Η κρατική διαχείριση απονομιμοποιείται κάθε μέρα όλο και περισσότερο. Το Κράτος δεν κάνει
τίποτα γι’ αυτό. Αντιθέτως, συνεχίζει στην ίδια κατεύθυνση με μεγαλύτερη ένταση. Αν τον
Μάρτιο του 2020 το έπαιξε για λίγο Κράτος-Πατέρας με το επικοινωνιακό δίδυμο
Τσιόδρα/Χαρδαλιά, πλέον θεαματοποιεί τις εμφανίσεις του θυσιάζοντας σταδιακά έτσι κάθε
σταθερό σημείο συμβολικής επικύρωσής του. Οι δηλώσεις των κυβερνητικών εκπροσώπων για
όποιο θέμα, αντιφάσκουν 3 φορές με τον εαυτό τους την ίδια μέρα και 10 φορές με αυτές της
προηγούμενης, ο ίδιος ο σχεδιασμός δε που μας επιβάλλει μοιάζει φαινομενικά με μια σειρά
παραλογισμών. Το Κράτος το ξέρει αυτό. Βλέπει στις στατιστικές πως η εμπιστοσύνη απέναντι
στην κυβέρνηση πέφτει. Η κυβερνητική διαχείριση απονομιμοποιείται όλο και περισσότερο στο
ευρύτερο κοινωνικό πεδίο. Στα social media, στα σχόλια, σε χώρους εργασίας, στα καλέσματα
για διαμαρτυρίες. Η χαλάρωση των μέτρων επί σεζόν δεν αποτελεί ασφαλώς εξαίρεση, παρά
προσωρινό μέτρο αποσυμπίεσης, ενώ σύντομα αναμένεται οι ταξικές διαφορές που θα αναδείξει
η τουριστική σεζόν ανάμεσα σε τουρίστες- πελάτες στην ακριβή τουριστική βιομηχανία και
εργαζόμενους προλετάριους, να προκαλέσει ακόμα μεγαλύτερη δυσαρέσκεια και οργή.
Το Ελληνικό Κράτος το ξέρει και αυτό. Δεν το πειράζει. Είναι και το ίδιο σε φάση
μετασχηματισμού. Η Αντιεξέγερσή του πάλλεται διαρκώς στο ψυχοκοινωνικό πεδίο, απλώνοντας
και διαχέοντας τον φόβο άμεσα και έμμεσα με τα μέσα που προαναφέραμε. Η εξέγερση και η
οργή που συσσωρεύεται κινδυνεύουν να ιδιοποιηθούν από τις Κρατικές Μηχανές Σφετερισμού
είτε την νεοσυντηρητική είτε τη (νέο)σοσιαλδημοκρατική: Είτε υποσχόμενες περισσότερο Κράτος
Δικαίου είτε περισσότερο Κράτος (σκέτο).
Είναι αξιοσημείωτο πως στο άρθρο Violent and Non-Violent Strategies of Counterinsurgency (2017)
των Anna O. Pechenkina and D. Scott Bennett, η εξεγερσιακή δυνατότητα του πληθυσμού
προσεγγίζεται με τον τύπο Οργή/Φόβος. Ακόμα και με την πιο επιθετική πολιτική, αυτήν που θα
προκαλέσει περισσότερη οργή και περιβάλλον εξέγερσης, το Ελληνικό Κράτος θα προσπαθήσει
να ενσωματώσει την αντίσταση (χωρίς βέβαια κάτι να εγγυάται ντετερμινιστικά την επιτυχία
του) και να την μεταμορφώσει υλικό για νέο γύρο διακυβέρνησης. Είναι το υποκείμενο που
απαιτεί ο ολοκληρωτικός μετασχηματισμός του οποίου οι υλικές προετοιμασίες έχουν ήδη
ξεκινήσει.

Γι’ αυτό, το σπάσιμο του lockdown και η εναντίωση στην καταστολή είναι απαραίτητο να λάβουν
εξαρχής διεθνιστικό, ταξικό χαρακτήρα. Αν η παράσταση του να κυκλοφορούμε άνετα στους
δρόμους σπάζοντας τον αόρατο φράχτη της καταστολής και της πειθάρχησης δεν συνδεθεί με το
σπάσιμο των πραγματικών φραχτών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, αν δεν συνδεθεί με το
μπλοκάρισμα της Πολεμικής Μηχανής και της στρατιωτικοποίησης για τους Ελληνοτουρκικούς
ανταγωνισμούς, αν δεν σταθούμε ενάντια σε κάθε Εθνική ενότητα και ομοψυχία, αν δεν
αντιμετωπίσουμε τους μικροφασισμούς που θα συναντάμε όλο και περισσότερο σε επίπεδο
τοποθέτησης και συναισθημάτων στην καθημερινότητα, τότε υπάρχει σημαντικός κίνδυνος οι
κοινωνικές εκρήξεις να τροφοδοτήσουν τις κρατικές μηχανές με νέο υλικό για διακυβέρνηση.

Είτε με lockdown και απαγόρευση, είτε με ανοικτά μαγαζιά, είτε με την άγρια αστυνομική βία,
είτε με τα ΕΣΠΑ, τα επιδόματα και τα προγράμματα διάσωσης της οικονομίας, Είτε με το
πρόσωπο του εθνικισμού και του φασισμού, είτε με το πρόσωπο της «δημοκρατίας» και της
«ειρήνης στο εσωτερικό και ομοψυχίας». Είτε με τους αποκλεισμούς και τους φράχτες στα camps
είτε με τη δημοκρατική συμπερίληψη των καταπιεσμένων. Είτε με τις υποσχέσεις επιστροφής
στη χαμένη ενότητα είτε με τις υποσχέσεις δημοκρατικής τεχνοκρατικής προόδου. Είτε με τα
χίλια πρόσωπα της συντήρησης είτε με τα χίλια πρόσωπα μιας υποτιθέμενης προόδου. «Ενάντια
στην προοπτική του κομμουνισμού, ενάντια σε κάθε προοπτική ευτυχίας, ορθώνεται ένα τέρας με
δυο κεφάλια. Στη δημόσια σκηνή το ένα προσποιείται ότι είναι ορκισμένος εχθρός του άλλου.»
(Αόρατη Επιτροπή). Ενάντια σε κάθε προοπτική νίκης των καταπιεσμένων στον κοινωνικό
πόλεμο, εμφανίζονται τα δύο εξαρτήματα των κρατικών μηχανών: Το ένα μπορεί να υποσχεθεί
μόνο την αστυνομία του, το άλλο μπορεί να υποσχεθεί αστυνομία μαζί με λίγα επιδόματα. Κοινή
συνισταμένη και των δύο είναι η εξής αρχή: Ό,τι δεν είναι (αυτο)αξιοποιήσιμο (δεν παράγει αξία,
ή διακόπτει τη ροή της) είναι κακό.

Πάντα κάτι διαφεύγει από τον έλεγχο...

Η περιγραφή των μηχανισμών βιοπολιτικού ελέγχου και των μοριακών τεχνικών αντιεξέγερσης
που ασκεί το Ελληνικό κράτος (όπως όλα τα σύγχρονα καπιταλιστικά έθνη-κράτη
άμυνας/ασφάλειας) στους πληθυσμούς που καλείται να διαχειριστεί στο έδαφος μιας
πολλαπλότητας κρίσεων (οικονομικών, πολιτικών κλπ) που καταλήγουν σε μια γενικευμένη
κρίση κοινωνικής αναπαραγωγής, δε γίνεται με στόχο να δημιουργήσουν μια συμπαγή και
αδιάρρηκτη αναπαράσταση των ικανοτήτων του Ελληνικού κράτους να επιτηρεί, να ελέγχει, να
καταστέλλει, να κατευθύνει τα συναισθήματα και τις μορφές ζωής, να δημιουργεί υποκείμενα
που δρουν, σκέφτονται, εργάζονται στο πλαίσιο της εθνικής του ενότητας, ασφάλειας και
ανταγωνιστικότητας.
Με λίγα λόγια, η αφήγηση που παραθέσαμε για τις τεχνικές βιοπολιτικής και αντιεξέγερσης δε
σκοπεύουν να επιβεβαιώσουν το ναρκισσισμό της Κυριαρχίας ότι “όλα είναι υπό έλεγχο”, τα
συναισθήματα, τα υποκείμενα, οι αντιδράσεις και συλλογικές αντιστάσεις τους. Αντίθετα,
αντιλαμβανόμαστε τα κινήματα και τις αντιστάσεις των καταπιεσμένων ως πρωταρχική και
ουσιαστική στιγμή της διαλεκτικής μεταξύ της κυριαρχίας και των κρατικών μηχανισμών από τη
μια και των τεχνικών εξέγερσης, συνάντησης και οργάνωσης των καταπιεσμένων από την άλλη.
Έτσι, η κυριαρχία εξελίσσεται και εφευρίσκει νέες τεχνικές ελέγχου όσο παρακολουθεί, μελετά,
εξάγει συμπεράσματα από τους ταξικούς και κοινωνικούς αγώνες των καταπιεσμένων, τις
μορφές οργάνωσης και τα περιεχόμενα αυτών των αγώνων κτλ.
Η επίταση των προϋπάρχουσων μορφών ελέγχου, επιτήρησης και βιοπολιτικής με αφορμή την
επιδημία COVID-19 δε σημαίνει ότι μπαίνουμε σε μια φάση ολοκληρωτικού ελέγχου, καθολικής
καθυπόταξης στο νέο καθεστώς μοριακού ελέγχου. Ο κρατικός υγειονομικός και κοινωνικός-
πολιτικός έλεγχος, το καθεστώς φόβου, ανασφάλειας και σοκ που εγκαθιδρύθηκε παγκόσμια
και ενορχηστρωμένα κατά τη διάρκεια της διαχείρισης της πανδημίας από τα καπιταλιστικά
κράτη, δεν εμπόδισε το ξέσπασμα της εξέγερσης στις ΗΠΑ, στο Λίβανο, τις μαζικές
αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στη Χιλή, την Ταϋλάνδη, την Κολομβία, τη Γαλλία, την Ελλάδα
και αλλού.
Το γενικευμένο καθεστώς μοριακού διάχυτου φόβου, τα νέα δίπολα φίλου/εχθρού που
παράγονται στο έδαφος αυτού του φόβου, ο κοινωνικός κατακερματισμός που επιχειρείται ναι
επανεδεφικοποιηθεί σε μια νέα εθνική ενότητα, σε έναν νέο Λαό του Κεφαλαίου, η
αναδιάρθρωση εν μέσω lockdown που στοχεύει στην επανασυγκρότηση της κρατικής
άμυνας/ασφάλειας παγκόσμια, δε μπορεί παρά να είναι μια διαδικασία ανολοκλήρωτη, που
να συναντά ως εμπόδιο τις αντιστάσεις των υποκειμένων που πλεονάζουν σε αυτόν τον κόσμο.
Με λίγα λόγια, από τις τεχνικές ελέγχου και αντιεξέγερσης που περιγράψαμε παραπάνω, δεν
είναι καθολικές και δεν μπορούν να είναι καθολικές, ακριβώς επειδή σε κάθε σχέδιο της
κυριαρχίας υπάρχουν γραμμές φυγής που του διαφεύγουν, το υπερβαίνουν, τα σαμποτάρουν.

Όσο και αν απλώνεται γύρω μας ο φόβος, οι κοινότητες μας θα εκκινούν από τη δυναμική της
συνάντησης για μια άλλη, νέα ζωή, η οποία είναι η βασική κατηγορία της κίνησης που καταργεί
την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Όσο και αν το περιβάλλον γύρω μας γίνεται εχθρικό, όσο και
αν πλέον οι μητροπόλεις είναι το πεδίο άσκησης πολεμικών επιχειρήσεων ενάντια στις ζωές μας,
οι κοινότητες μας θα γίνονται οι πολεμικές μηχανές ενάντια στον πολεμικό μηχανισμό των
καπιταλιστικών εθνών κρατών. Όσο και αν οι κρατικές μηχανές του πολέμου γίνονται η
οπλισμένη διάταξη των αφεντικών απέναντι στους καταπιεσμένουν, θα βρίσκουμε τους
τρόπους να αντιστεκόμαστε, τη δημιουργικότητα για να οργανωνόμαστε, τη χαρά να
συναντιόμαστε. Τις νέες μορφές ζωής που μας κάνουν να ανασαίνουμε, την σε ένα κόσμο που
φαντάζει πιο ασφυκτικός και δυστοπικός από ποτέ.
 Βιβλιογραφία – αναφορές:

1. Για τις μελέτες στο πεδίο της πολιτικής ψυχολογίας, εδώ:

Jan D. Sinnott • Joan S. Rabin Editors The Psychology of Political Behavior in a Time of
Change (2021)
2. Agamben Giorgio, Μόλυνση, Επιδημία, Κατάσταση Εξαίρεσης (2020)
3. Anatomy of a Counter-Insurgency, 2020
4. https://mronline.org/2020/07/03/anatomy-of-a-counter-insurgency/
5. Bagus P, Peña-Ramos JA, Sánchez-Bayón A. COVID-19 and the Political Economy of Mass
Hysteria. Int J Environ Res Public Health. 2021;18(4):1376. Published 2021 Feb 3.
doi:10.3390/ijerph18041376
6. Blustein D. & Guarino P., Work and Unemployment in the time of Covid-19: The Existential
Experience of Loss and Threat (2020)
7. Ed. by S Choudhury and J Slab, Critical Neuroscience A Handbook of the Social and
Cultural Contexts of Neuroscience (2012) Blackwell Publishing Ltd
8. Christopher Lasch, Ο Ελάχιστος Εαυτός (1984)
9. Chamayou G., Manhunts: A Philosophical History (2012)
10. Cohen D. Surviving Lockdown: Human Nature in Social Isolation (2021)
11. Donzelot Jacques, An Anti-Sociology (1977)
12. Deleuze & Guatarri, Χίλια πλατώματα (1980)
13. Deleuze, Gilles (1998) "The Rich Jew," Discourse: Journal for Theoretical Studies in Media
and Culture: Vol. 20 : Iss. 3 , Article 8.
14. Döring, N. How Is the COVID-19 Pandemic Affecting Our Sexualities? An Overview of the
Current Media Narratives and Research Hypotheses. Arch Sex Behav 49, 2765–2778
(2020). https://doi.org/10.1007/s10508-020-01790-z
15. Fisher Mark, Καπιταλιστικός Ρεαλισμός (2009)
16. Gros Frederic, Η αρχή της Ασφάλειας (2012)
17. Jost, J. T., Federico, C. M., & Napier, J. L. (2009). Political ideology: Its structure,
functions, and elective affinities. Annual Review of Psychology, 60(1), 307–337.
18. Krishnan. A, Military Neuroscience and the Coming Age of Neurowarfare (2016)
19. Esposito R., Communitas, The Origin and Destiny of Community (2006)
20. MAGNUSSON, BRUCE, and ZAHI ZALLOUA, editors. Contagion: Health, Fear, Sovereignty.
University of Washington Press, 2012
21. Massumi B, (Ed.) The Politics of Everyday Fear (1993)
22. Martinelli Natalia, Gil Sandrine, Belletier Clément, Chevalère Johann, Dezecache
Guillaume, Huguet Pascal, Droit-Volet Sylvie, Time and Emotion During Lockdown and
the Covid-19 Epidemic: Determinants of Our Experience of Time? Frontiers in Psychology,
VOLUME 11 2021
23. Mbembe A., Necropolitics (2019)
24. J. Lehmiller, Justin R. Garcia, Amanda N. Gesselman & Kristen P. Mark (2021) Less Sex,
but More Sexual Diversity: Changes in Sexual Behavior during the COVID-19 Coronavirus
Pandemic, Leisure Sciences, 43:1-2, 295-304
25. Pitts-Taylor, Victoria (2016). The brain's body: neuroscience and corporeal politics.
Durham: Duke University Press.
26. Protevi J. Political Affect (2009)
27. Siegel M, COVID-19: The Politic of Fear and the Power of Science
28. Schwab& Malleret, The Great Reset (2020)
29. Spring Joel, ECONOMIZATION OF EDUCATION: Human Capital, Global Corporations,
Skills-Based Schooling (2015)
30. Ταξικές μηχανές ,Το Φράγμα του Έθνους,
https://bestimmung.blogspot.com/2018/02/blog-post.html
31. Taylor S., The Psychology of Pandemics: Preparing for the Next Global Outbreak of
Infectious Disease (2019)
32. Jetten, Reicher, Haslam and Cruwys, Together Apart, The Psychology of Covid-19 (2020)
33. Ufearoh, Anthony Uzochukwu (2020). COVID -19 Pandemic as an Existential
Problem. Filosofia Theoretica 9 (1):97-112.
34. Φιλιππίδης Χ., «Είμαστε σε πόλεμο με έναν Αόρατο Εχθρό: Πανδημία, Βιοπολιτική και
Αντιεξέγερση» (2020)
35. Φιλιππίδης Χ. , Μικροί Πόλεμοι σε Μεγάλες Πόλεις: Θεωρίες, Τεχνολογίες και Γεωγραφίες
Αντιεξέγερσης, (2017)
36. Ringsmose, J., & Pedersen, K. (2008). The Anatomy of Counterinsurgency Warfare.
Forsvarsakademiet.
37. Virilio P., The Administration of Fear (2010), Semiotext(e)
38. Woodward K., Affect, state theory, and the politics of confusion, Political Geography,
39. Volume (41, 2014)
40. Zizek S, PANDEMIC: Covid-19 SHAKES THE WORLD (2020)

Διεθνιστική κίνηση antiwar