ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

Προλογικά

Από όλα τα μέσα ενημέρωσης και επικοινωνίας, το διαδίκτυο αποτελεί το πιο εξελιγμένο
τεχνολογικά και το μέσο με την παγκόσμια εμβέλεια. Μέσο πολυπρόσωπο, μαζικό, αλλά και
εξατομικευμένο, αποτελεί έναν τεράστιο κόμβο πληροφοριών, δίνοντας τη δυνατότητα
αμφίδρομης επικοινωνίας, με τεράστιες δυνατότητες και εφαρμογές σε ποικίλους τομείς της
ανθρώπινης δραστηριότητας και ειδικά στην οικονομία, τη μόρφωση και την ψυχαγωγία
ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων. Εντούτοις, δεν μπορούν να παραβλεφθούν οι ολοένα και
αυξανόμενοι κίνδυνοι που διατρέχουν οι χρήστες του μέσου αυτού. 

Ο σκοπός του Ίντερνετ

Το Ίντερνετ μπορεί να χρησιμοποιηθεί από οποιονδήποτε για οποιονδήποτε σκοπό. Η
ποσότητα πληροφοριών που βρίσκεται σ' αυτό είναι εκπληκτική και συνεχώς μεγαλώνει.
 Περιλαμβάνει αποθήκες πληροφοριών για κάθε πιθανό θέμα, οι οποίες προσφέρουν
εξαιρετικό υλικό μελέτης και έρευνας.
 Παρέχει διεθνές ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, τη δυνατότητα να επικοινωνεί ο
χρήστης με οποιοδήποτε από εκατομμύρια άτομα που έχουν λογαριασμό ταχυδρομεί--
ου. Πρόκειται για εύκολο, γρήγορο και φθηνό τρόπο επικοινωνίας με γνωστούς και
φίλους σε κάθε μέρος του κόσμου.
 Δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής σε ομάδες συζήτησης, συνδέοντας ανθρώπους με κοινά
ενδιαφέροντα από όλο τον κόσμο.
 Αναπτύσσει το ηλεκτρονικό εμπόριο, εφόσον σ' αυτό πραγματοποιούνται πωλήσεις,
αγορές, διαφήμιση προϊόντων και υπηρεσιών.
Το Ίντερνετ είναι βέβαια ανοιχτό στην υπερβολή. Οι νόμοι που ρυθμίζουν τη δημοσίευση
υλικού σ' αυτό δεν είναι πάντα σαφείς, καθώς διασχίζει πολλά διεθνή και νομικά όρια.
Οφέλη από την ανάπτυξη της πληροφορικής και του Ίντερνετ
 Η νέα τεχνολογία κάνει δυνατή τη συγκέντρωση, την καταγραφή, την επεξεργασία
και την οργάνωση πληροφοριών, γνώσεων, δεδομένων και τη συνακόλουθη
δημιουργία τεράστιων αρχείων εύκολα προσβάσιμων στον ενδιαφερόμενο. Ο χρήστης
του διαδικτύου μπορεί να συνδεθεί με ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες, βιβλιοπωλεία, να
χρησιμοποιήσει βάσεις δεδομένων άλλοτε απρόσιτες ή να επικοινωνήσει με μελετητές
και επιστήμονες σε όλο τον κόσμο. Η κυκλοφορία της γνώσης στο νέο ηλεκτρονικό
κόσμο είναι ελεύθερη και απρόσκοπτη, τα όποια στεγανά καταρρίπτονται, τα γνωστικά
πεδία είναι όλα ανοιχτά και καλούν τον άνθρωπο να τα περιηγηθεί, διερύνοντας έτσι
τους ορίζοντες του πνεύματός του, πλουτίζοντας τη μόρφωσή του και απολαμβάνοντας
το δικαίωμα σ' αυτή, το οποίο είναι θεμελιώδες στην κοινωνία της γνώσης και της
πληροφορίας.
 Η αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας από τα εκπαιδευτικά συστήματα υπόσχεται την
εξασφάλιση της πρόσβασης εκπαιδευτικού και μαθητή σε όλο το εύρος ενός γνωστικού
πεδίου, καθώς και της οικείωσής τους με τις τελευταίες εξελίξεις σε κάθε επιστημονικό
κλάδο. Το τελευταίο θα σημάνει και την εκπλήρωση του αιτήματος για άμεση
«διασύνδεση» μεταξύ επιστήμης και εκπαίδευσης, ώστε οι γνώσεις που πηγάζουν από
την πρώτη να «εκβάλλουν» στο χώρο της δεύτερης, μετατρεπόμενες σε κοινό αγαθό,
 κτήμα της κοινωνίας και ειδικά της νέας γενιάς που θα ζήσει τις συνέπειες τους και θα
τις προάγει.
 Η εισαγωγή των υπολογιστών στην εκπαίδευση εξασφαλίζει συγχρόνως προγράμματα
διδασκαλίας που ενθαρρύνουν την αυτενέργεια του μαθητή και προσδίδουν στη
μάθηση παιγνιώδη χαρακτήρα, καθιστά δυνατή την αυτοδιδασκαλία ή και τη διδασκαλία
από απόσταση, απεγκλωβίζει το δάσκαλο από τον παθητικό ρόλο της αναμετάδοσης
τυποποιημένων γνώσεων, αναθέτοντάς του ένα πιο δημιουργικό: του καθηγητή-
επόπτη της μαθησιακής διαδικασίας και εκμαιευτή της γνώσης.
 Η χρήση του διαδικτύου για επικοινωνία με τους ανά τον κόσμο φίλους ή γνω-
στούς, ομογενείς ή αλλοεθνείς, μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή για συμμετοχή
σε ομάδες συζήτησης καταρρίπτει το φράγμα της απόστασης που δυσχεραίνει τις
ανθρώπινες σχέσεις, προσφέρει νέους τρόπους έκφρασης της κοινωνικότητας, ευρύνει το
πεδίο της επικοινωνίας συμβάλλοντας στην έξοδο των κοινωνιών από τον
παραδοσιακό εθνοκεντρισμό τους και στο άνοιγμά τους στον κόσμο.
 Η ελεύθερη κυκλοφορία γνώσεων, ιδεών, πληροφοριών στο διαδίκτυο, η ανοιχτή
επικοινωνία μεταξύ των χρηστών, η περιήγησή τους σε ποικίλου περιεχομένου
ιστοσελίδες και η επαφή τους με στοιχεία που εκφράζουν άλλες κουλτούρες, η
δυνατότητα δημιουργίας ιστοσελίδων από κάθε χρήστη που επιθυμεί να προβάλει
χαρακτηριστικά της δικής του κουλτούρας μετατρέπουν τον κυβερνοχώρο σε πεδίο
γόνιμων πολιτιστικών ανταλλαγών και αλληλεπιδράσεων. Έτσι, η πορεία προς έναν
κοσμοπολιτισμό συνθετικό και πολυδιάστατο διευκολύνεται και επιταχύνεται.
 Η ηλεκτρονική τεχνολογία αποτελεί χρήσιμο εργαλείο για τον εκσυγχρονισμό της
δημόσιας διοίκησης. Με την αξιοποίηση των δικτυακών υποδομών και ιδιαίτερα
του Ίντερνετ επιτυγχάνονται: η απλούστευση και επιτάχυνση ποικίλων εσωτερικών
λειτουργιών, η αυτοματοποίηση διάφορων συναλλαγών και, συνακόλουθα, η μείωση
του χρόνου αλλά και του κόστους λειτουργίας οργανισμών και επιχειρήσεων, η
καταπολέμηση των αγκυλώσεων και της γραφειοκρατίας που καθιστά βραδυκίνητη τη
δημόσια διοίκηση και η ενίσχυση της ευελιξίας των υπηρεσιών, της ταχύτητας και
της διαφάνειας των λειτουργιών τους.
 Η χρήση των υπολογιστών και του διαδικτύου επιφέρει ανακατατάξεις και διανοίγει
νέες προοπτικές στο εργασιακό πεδίο: Μέσα στη νέα εργασιακή πραγματικότητα που
διαμορφώνεται υπό την επίδρασή τους αναδύονται καινούργιες μορφές εργασιακής
δραστηριότητας, όπως η τηλεργασία, ενώ αναπτύσσονται και νέες μορφές επιχει-
ρηματικότητας: η διαδικασία σύστασης εταιρειών απλοποιείται, οι εργαζόμενοι έχουν την
ευκαιρία να απεξαρτηθούν από τον έλεγχο των εργοδοτών και αυτονομημένοι πλέον
να συστήνουν επιχειρήσεις ατομικές ή σε συνεργασία με άλλους, για να διακινήσουν
πρωτότυπες ιδέες, προϊόντα ή υπηρεσίες στο διαδίκτυο. Το εμπόριο προσλαμβάνει και
ηλεκτρονική μορφή και τονώνεται χάρη στις νέες μορφές διάθεσης αγαθών και
υπηρεσιών, η αγορά καθίσταται ευέλικτη και δυναμική, η ατομική πρωτοβουλία και
δημιουργικότητα ενθαρρύνονται.

Κίνδυνοι από τις κακές χρήσεις

 Οι ανισότητες της πρόσβασης στην πληροφόρηση και την ταξινομημένη γνώση
εγκυμονούν τον κίνδυνο αποκλεισμού ολόκληρων κοινωνικών ομάδων ή και λαών από τα
αγαθά της νέας τεχνολογίας. Στην πρώτη περίπτωση η κοινωνική ανισότητα απειλεί να
αποδιαρθρώσει τον κοινωνικό ιστό. Στη δεύτερη, οξύνονται οι αντιθέσεις και
διευρύνεται το χάσμα ανάμεσα στους προνομιούχους του αναπτυγμένου κόσμου, που
 απολαμβάνουν τα οφέλη της νέας τεχνολογίας, και στους μη προνομιούχους του
υποανάπτυκτου κόσμου, από τους οποίους στερείται το δικαίωμα συμμετοχής στην
κοινωνία της πληροφορίας. Οι ανισότητες αυτές μετατρέπουν τη γνώση σε προνομιακό
αγαθό, δημιουργούν νέες κάστες αποτελούμενες από τους κατόχους της, «γκέτο» γνώσης
από τα οποία αποκλείονται μεγάλες κοινωνικές ομάδες που καταδικάζονται σε άγνοια
και αδυναμία χρήσης των νέων τεχνολογιών, αποτελώντας ένα νέο είδος αναλφάβητων.
 Η απουσία επαρκούς ρυθμιστικού-νομικού πλαισίου και η εγγενής δυσχέρεια ελέγχου
του τεράστιου πληροφοριακού και γνωστικού υλικού που διακινείται στο Ίντερνετ έχει
ως αποτέλεσμα το μέσο αυτό να προσφέρεται για πολιτική προπαγάνδα, για προβολή
ιδεολογημάτων που εκπορεύονται από το οργανωμένο έγκλημα. Όλα αυτά
βρισκόμενα σε «κοινή θέα» είναι δυνατό να επηρεάσουν, να παρασύρουν ειδικά τους
νεαρούς χρήστες, κλονίζοντας έτσι τα θεμέλια της κοινωνίας του μέλλοντος. Όπως πολύ
εύστοχα έχει λεχθεί «όλη η κουλτούρα της κοινωνίας μας, με τα σκουπίδια της μαζί
βρίσκεται στο διαδίκτυο» και εναπόκειται στους χρήστες να κάνουν ορθή επιλογή.
 Ιδιαίτερα ανησυχητικό προβάλλει το έλλειμμα αξιοπιστίας των πληροφοριών που
διακινούνται στο Ίντερνετ. Μηχανισμοί ελέγχου που λειτουργούν στα συμβατικά μέσα
(κριτική των άρθρων των συντακτών από την αρχισυνταξία ή τη διεύθυνση) είναι
δύσκολο να λειτουργήσουν στο διαδίκτυο. Οι παρεμβάσεις σε μηνύματα πομπών και η
παραποίησή τους αποτελεί συχνή πρακτική. Ο έλεγχος της αξιοπιστίας εναπόκειται και
πάλι αποκλειστικά και μόνο στο χρήστη.
 Μέσα σ' αυτό το χαοτικό πλαίσιο η πνευματική ιδιοκτησία μένει σε μεγάλο βαθμό
ανοχύρωτη. Επιτήδειοι χρήστες των νέων τεχνολογιών μπορούν εύκολα να παρεμ-
βαίνουν στην ξένη πνευματική ιδιοκτησία, να επιφέρουν τροποποιήσεις, αλλοιώσεις, να
αποσπούν τμήματα έργων ή να αναπαράγουν ολόκληρα έργα και να τα διακινούν για
ίδιο όφελος, δίχως να φοβούνται τυχόν εντοπισμό τους, αφού αυτός παραμένει σχεδόν
αδύνατος. Έτσι, ο πνευματικός δημιουργός μένει απροστάτευτος, καθώς χάνει τις όποιες
εγγυήσεις του παρείχε το καθεστώς της πνευματικής ιδιοκτησίας να καρπώνεται ο ίδιος
τα οφέλη-έσοδα από το έργο του.
 Το Ίντερνετ κατηγορείται, τέλος, ότι γίνεται όργανο επιβολής μιας ισοπεδωτικής
πολιτιστικής ομοιομορφίας. Κάτω από την επίδρασή του η κοινωνία των πολιτών
καταργείται και στη θέση της αναδύεται μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία χαρακτη-
ριζόμενη από την παντοκρατορία της αγοράς, της στατιστικής και των ψηφιακών
δεδομένων, μια κοινωνία, με άλλα λόγια, από την οποία οι παραδοσιακές αξίες της
δημοκρατίας και του ανθρωπισμού εκλείψουν.

Κίνδυνοι για τα παιδιά

 Πολλές φορές οι ανήλικοι χρήστες προχωρούν σε δημοσιοποίηση στοιχείων της
προσωπικής τους ζωής -κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης- έχοντας την
ψευδαίσθηση πως μοιράζονται αυτές τις πληροφορίες μ’ ένα στενό κύκλο φίλων. Στην
πραγματικότητα, όμως, κάθε στοιχείο που δημοσιεύεται, κάθε μήνυμα που διακινείται
μέσω του διαδικτύου, όπως και κάθε άλλη διαδικτυακή δραστηριότητα καταγράφονται
από τις διάφορες ιστοσελίδες και χρησιμοποιούνται ως εμπορεύσιμα στοιχεία.
 Σημαντικός κίνδυνος έκθεσης προσωπικών δεδομένων προκύπτει κι από την τάση
των ανήλικων χρηστών του διαδικτύου να δείχνουν εμπιστοσύνη ακόμη και σε
πρόσωπα που δεν γνωρίζουν πραγματικά, στο πλαίσιο συζητήσεων μέσω προσωπικών
μηνυμάτων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Παρασυρμένοι από την ανάγκη τους για
επικοινωνία μοιράζονται με αγνώστους ευαίσθητα στοιχεία, όπως είναι η οικονομική
 τους κατάσταση, η διεύθυνσή τους ή ακόμη και αποκαλυπτικές τους φωτογραφίες,
έχοντας τη λανθασμένη εντύπωση πως ο συνομιλητής τους έχει αγαθές προθέσεις και
πως πρόκειται για τη δημιουργία μιας πιο στενής σχέσης μεταξύ τους. Συχνά, ωστόσο, ο
«συνομιλητής» αποσκοπεί στο να τους εξαπατήσει και να χρησιμοποιήσει αυτά τα
στοιχεία με κακόβουλο τρόπο.
 Ο εκφοβισμός μεταξύ ανηλίκων έχει βρει στο χώρο του διαδικτύου ένα νέο ευρύ
πεδίο δράσης. Άλλοτε υπό την κάλυψη της ανωνυμίας, άλλοτε με επώνυμες επιθέσεις,
πολλοί ανήλικοι γίνονται αποδέκτες υβριστικών ή υποτιμητικών σχολίων, βιώνοντας
μια οδυνηρή εμπειρία παρενόχλησης. Οι επιθέσεις αυτές μπορεί να έχουν ως στόχο είτε
την εξωτερική εμφάνιση είτε τις απόψεις τους -ιδεολογικές, πολιτικές- και αποκτούν
κάποτε τέτοια δριμύτητα, ώστε οδηγούν τα θύματα ακόμη και σε ακραίες επιλογές, όπως
-κυρίως μεταξύ των εφήβων- είναι η αυτοκτονία.
 Το διαδίκτυο έχει γίνει χώρος δράσης για ανήθικους ανθρώπους που προσεγγίζουν
ανήλικα άτομα με σκοπό να τα παρασύρουν σε ανάρμοστες επαφές. Πρόκειται,
βέβαια, για μια εγκληματική πρακτική που οφείλει να κρατά σε εγρήγορση τους γονείς,
προκειμένου να προφυλάξουν τα παιδιά τους από την επικοινωνία με τέτοιου είδους
άτομα.
 Για τους ανήλικους, το διαδίκτυο αποτελεί όχι μία συμπληρωματική δραστηριότητα στο
καθημερινό τους πρόγραμμα, αλλά το κύριο ενδιαφέρον τους, με αποτέλεσμα να
αφιερώνουν καθημερινά σε αυτό πολλές ώρες. Η πολύωρη ενασχόληση με το
διαδίκτυο προκαλεί εθισμό. Φτάνουν, μάλιστα, στο σημείο να παραμελούν κάθε άλλη
πτυχή της κοινωνικής και σχολικής τους ζωής, προκειμένου να εξοικονομούν όσο
γίνεται περισσότερο χρόνο για την ενασχόλησή τους με το διαδίκτυο. Έτσι γίνονται αντι-
κοινωνικοί και εσωστρεφείς. Περιορίζονται στην εικονική πραγματικότητα και
αδιαφορούν για τον πραγματικό κόσμο, τις ουσιαστικές χαρές και τα ουσιώδη προβλήματα
που υπάρχουν γύρω τους.

Επιλογικά
Το διαδίκτυο, λοιπόν, καλώς ή κακώς, έχει μπει για τα καλά στη ζωή μας. Πρόκειται για μια
αλήθεια, που δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί. Το να το δαιμονοποιήσουμε και να ρίξουμε
επάνω του τον λίθο του αναθέματος είναι το μόνο εύκολο. Το σίγουρο είναι  ότι κι εμείς οι
ίδιοι ευθυνόμαστε για την οποιαδήποτε κακή χρήση του και οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα
προσεκτικοί, καθώς ο υπολογιστής δεν είναι παρά ένα μηχάνημα, η καθοδήγηση του οποίου
βρίσκεται στα χέρια μας. Η συνετή χρήση του με αίσθηση του μέτρου, χωρίς υπερβολή και
υπερεκτίμηση της αξίας του, η αξιολόγηση και η αξιοποίηση των πληροφοριών του θα
συμβάλλουν ώστε να αποτελεί μέσο διεύρυνσης της προσωπικότητας του ατόμου και όχι
χειραγώγησής της.

ΚΡΙΤΗΡΙΟ
ΚΕΙΜΕΝΟ Ι
Tα δίκτυα θρέφουν τον ναρκισσισμό των χρηστών»
Στο κείμενο που ακολουθεί ο Ψυχίατρος Χ. Λιάπης διερευνά την πιθανή συσχέτιση των αυτο-
αυτοφωτογραφιών (selfies) με τον ναρκισσισμό, δηλαδή τον υπερβολικό θαυμασμό του εαυτού μας.

«Επέστη1 καιρός της αυτολατρείας» όπως έγραψε ο Παπαδιαμάντης στους «Εμπόρους των
Εθνών». Απόφθεγμα που, αν και χρονικά μακρινό, ταιριάζει περιγραφικά στους παρόντες
ψηφιακούς καιρούς των αυτοφωτογραφιών και των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Τα εύλογα ερωτήματα ως προς το κατά πόσον η διογκούμενη τάση λήψεως αυτοφωτο-
γραφιών -των καλούμενων selfies- και εν συνεχεία προβολής τους στο facebook, αποτελεί
ενδεικτικό σημείο ναρκισσιστικής διαταραχής της προσωπικότητας, έχουν προκαλέσει το
ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και την ανησυχία πολλών γονιών οι οποίοι, βλέπουν
καθημερινά τα παιδιά τους να «υπέρποστάρουν» τις αυτοφωτογραφίσεις τους στο Διαδίκτυο,
συχνά σε βάρος των δραστηριοτήτων και των υποχρεώσεων της πραγματικής τους ζωής.
Πρώτα απ' όλα, για να τεθεί η διάγνωση της ναρκισσιστικής διαταραχής της προσωπικότητας
θα πρέπει να διαπιστώνεται ένα διάχυτο πρότυπο μεγαλείου -στη φαντασία ή στη
συμπεριφορά-, σε συνδυασμό με την ανάγκη για θαυμασμό και την έλλειψη ενσυναίσθησης,
δηλαδή ενδιαφέροντος για τα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων. Θα πρέπει, επίσης να
παραβλάπτεται η λειτουργικότητα του ατόμου και να πληρούνται συγκεκριμένα κριτήρια, όπως
ισχύει και για άλλες διαταραχές της προσωπικότητας, όπως για την παραπλήσια Ιστριονική
Διαταραχή της Προσωπικότητας που τη χαρακτηρίζει ένα διάχυτο πρότυπο υπερβολικής
συγκινησιακής έκφρασης και επιδίωξης πρόκλησης της προσοχής.
Όπως προκύπτει από σχετικές έρευνες, οι γυναίκες έχουν γενικά την τάση να ποστάρουν
περισσότερες selfies από τους άνδρες, ενώ θα πρέπει, πριν από κάθε προσπάθεια ευθείας
συνδέσεως των selfies με τη ναρκισσιστική διαταραχή, να λαμβάνεται υπόψη και η γενικότερη
τάση των νάρκισσων να ποστάρουν φωτογραφίες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Η αυτοεπάρκεια2, η ματαιοδοξία (ιδιαίτερα σε ό,τι έχει να κάνει με την εξωτερική εμφάνιση),
η τάση για ανάληψη ηγετικών ρόλων και η απαίτηση του θαυμασμού των άλλων είναι μερικές
από τις περιγραφικές παραμέτρους του ναρκισσισμού, των οποίων η σχέση με τις selfies
επιχειρήθηκε να διερευνηθεί. Οι τρεις τελευταίες ναρκισσιστικές παράμετροι φαίνεται να
εμφανίζουν θετική συσχέτιση με την τάση για διαδικτυακό ανέβασμα selfies στους άνδρες, ενώ
μόνον το στοιχείο της απαίτησης θαυμασμού προκύπτει πως συνδέεται αιτιολογικώς με το
υπερβολικό ποστάρισμα αυτοφωτογραφιών στις γυναίκες.
Θα πρέπει, λοιπόν, να υπογραμμίσουμε πως όποιος ποστάρει συχνά selfies δεν είναι κατ'
ανάγκη νάρκισσος. Από την άλλη μεριά, όμως, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως ο
ναρκισσισμός, λόγω των εγγενών του χαρακτηριστικών, προδιαθέτει σε αυξημένα επίπεδα
δραστηριότητας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και στη χρησιμοποίησή τους για τη
διατυμπάνιση ενός κατά πολύ περισσότερο εαυτοπροβάλλοντος περιεχομένου.
Παράλληλα, τόσο το facebook , όσο και τα υπόλοιπα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης
ευνοούν, λόγω των δομικών χαρακτηριστικών τους, την αυτοπροβολή, μέσω αυτοπεριγραφών.
Ταυτόχρονα, υποθάλπουν (προστατεύουν παράνομα) τη ματαιοδοξία μέσω των
υπερπροβαλλόμενων αυτογραφιών και ευοδώνουν3 την ανάπτυξη μεγάλου αριθμού, αλλά
ρηχών, σχέσεων. Όλα αυτά αποτελούν χαρακτηριστικά που φέρουν έντονη ναρκισσιστική
χροιά.
Γίνεται φανερή, λοιπόν, η υπεραντιπροσώπευση του ναρκισσισμού στα κοινωνικά δίκτυα, τα
οποία χαρακτηρίζονται παράλληλα -και κυρίως το facebook - από την επικυριαρχία της
«Φωτογραφίας του Προφίλ», μιας κατεξοχήν φωτογραφίας εαυτού, η οποία αποτελεί
ναρκισσιστική προμετωπίδα4 αυτοαντανάκλασης στην ψηφιακή λίμνη της σύγχρονης
μυθολογίας των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
 Οι νάρκισσοι χρησιμοποιούν τα ψηφιακά δίκτυα κοινωνικής αλληλεπίδρασης για να
ανατροφοδοτούν την υπέρμετρη αίσθηση σημαντικότητας του εαυτού που τους χαρακτηρίζει.
Η υπερβολική χρήση του Διαδικτύου συντελεί, επιπροσθέτως, στην αύξηση του ήδη
υπάρχοντος ναρκισσισμού, μέσω των δυνατοτήτων για ελεγχόμενη αυτοπροβολή που αυτό
προσφέρει, καθώς και μέσα από τον κορεσμό της αγωνιώδους προσπάθειας προσέλκυσης της
προσοχής και της προαγωγής των ρηχών και ευκαιριακών σχέσεων οι οποίες χαρακτηρίζουν
τους νάρκισσους.
Δεν μπορούμε, όμως να υποστηρίξουμε, με βεβαιότητα, πως κινδυνεύουν να αναπτύξουν
ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά και οι χρήστες των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής
δικτύωσης, οι οποίοι εμφανίζουν χαμηλούς δείκτες ναρκισσισμού στα σχετικά ερωτημα-
τολόγια. Ιδιαίτερη προσοχή, μάλιστα, χρειάζεται, αν λάβουμε υπόψη μας το νεαρό της ηλικίας
μεγάλου ποσοστού των χρηστών των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η υπερβολική
ενασχόληση με τα οποία -ακόμη και αν δεν υποκρύπτει τον ναρκισσιστικό ύφαλο5 για τον
οποίον μας προειδοποιεί το υπερποστάρισμα αυτοφωτογραφιών- μπορεί να επικαλύπτει
βαθύτερες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, όπως ο εθισμός στο Διαδίκτυο ή η εφηβική
κατάθλιψη. Καταστάσεις που απαιτούν την εγρήγορση των γονέων και την παρέμβαση των
ειδικών.

1 Επέστη= ήρθε, έφτασε.

2 αυτοεπάρκεια= Η υποκειμενική κρίση του ατόμου όσον αφορά την ικανότητά του να ακολουθήσει μια
πορεία ενεργειών που θα αποδειχτεί αποτελεσματική σε μια συγκεκριμένη κατάσταση.
3 ευοδώνουν: βάζουν σε καλό δρόμο, ευνοούν κάτι.
4 προμετωπίδα= η εικόνα που τοποθετείται απέναντι
5 ύφαλος= υποθαλάσσιος βράχος

ΚΕΙΜΕΝΟ ΙI

Εικόνα 2.

ΚΕΙΜΕΝΟ ΙIΙ
Όσκαρ Ουάιλντ «Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι»
Πρωταγωνιστής της ιστορίας είναι ο Ντόριαν Γκρέι , ένας νεαρός του οποίου το πορτραίτο ζωγραφίζει ο
Μπαζίλ Χόλγουορντ. Ο Μπαζίλ γοητεύεται από την ομορφιά του νέου και θεωρεί τον Ντόριαν υπεύθυνο για
μια νέα κατεύθυνση στην τέχνη του. Τότε όμως, ο Ντόριαν συναντά τον Λόρδο Χένρυ Γουότον, φίλο του
ζωγράφου, και σαγηνεύεται από την φανταχτερή προσωπικότητά του και την κοσμοθεωρία του. Ο Λόρδος
Χένρυ θεωρεί ότι το μόνο πράγμα στην ζωή άξιο αναζήτησης είναι η Ομορφιά και η ολοκλήρωση των
αισθήσεων. Συνειδητοποιώντας ότι μια μέρα η ομορφιά του θα χαθεί, ο Ντόριαν εκφράζει, περιπαικτικά, την
επιθυμία του να πουλήσει την ψυχή του με αντάλλαγμα το πορτραίτο που φιλοτέχνησε ο Μπάζιλ να γεράσει
αντί εκείνου. Η ευχή του Ντόριαν εκπληρώνεται, και ο νεαρός βυθίζεται όλο και περισσότερο σε μία ζωή
ακολασίας. Κάθε κακό που έκανε η ψυχή του βάραινε τον ίδιο και το πορτρέτο του. Η συνείδησή του τον
βάραινε καθώς έβλεπε το πορτρέτο του να γερνάει. Αυτό συνέβαινε μέσα του. Μόνο το σώμα του έμενε νέο.
Όταν αποφάσισε να σταματήσει αυτή την πορεία κάρφωσε το πορτρέτο του.
«Αγαπητέ μου φίλε, σε συγχαίρω μέσα απ' την καρδιά μου» είπε. «Είναι το καλύτερο
πορτρέτο της εποχής μας. Κύριε Γκρέι, ελάτε να δείτε τον εαυτό σας».
Ο νέος ξαφνιάστηκε, σαν να ξύπνησε από όνειρο.
«Τελείωσε, πράγματι;» μουρμούρισε και κατέβηκε από την εξέδρα.
«Δεν λείπει ούτε πινελιά» είπε ο ζωγράφος. «Και σήμερα εσύ συνεργάστηκες άριστα. Σου
είμαι βαθιά υποχρεωμένος».
«Αυτό οφείλεται εξ ολοκλήρου σε μένα» διέκοψε ο λόρδος Χένρι. «Έτσι δεν είναι, κύριε
Γκρέι;»
Ο Ντόριαν δεν έδωσε καμιά απάντηση. Πέρασε με απάθεια μπροστά από τον πίνακα και
γύρισε να τον κοιτάξει. Μόλις τον είδε έκανε προς τα πίσω και για λίγο τα μάγουλά του
φλογίστηκαν από ικανοποίηση. Ένα βλέμμα χαράς φάνηκε στα μάτια του, σαν να αναγνώρισε
τον εαυτό του για πρώτη φορά. Στεκόταν ακίνητος και κατάπληκτος. Μόλις που
αντιλαμβανόταν ότι του μιλούσε ο Χόλγουορντ, αλλά δεν έπιανε το νόημα των λόγων του. Η
αίσθηση της ομορφιάς του ήταν για τον ίδιο κάτι σαν αποκάλυψη. Δεν είχε νιώσει ποτέ άλλοτε
έτσι. Δε θεωρούσε τις φιλοφρονήσεις1 του Μπαζίλ Χόλγουορντ κάτι παραπάνω από τις απλές
ευπρόσδεκτες υπερβολές της φιλίας. Τις άκουγε, γελούσε και τις ξεχνούσε. Δεν τον είχαν
επηρεάσει βαθύτερα. Ύστερα ήρθε ο λόρδος Χένρι Γουότον με τα πανηγυρικά εγκώμια στη
νιότη και τη φοβερή προειδοποίηση για το πόσο πρόσκαιρη είναι. Αυτό εκείνη τη στιγμή, τον
είχε συνταράξει και, τώρα, καθώς παρατηρούσε ορθός την αντανάκλαση της δικής του
ομορφιάς, όλη η αλήθεια των λόγων του τον πλημμύρισε. Ναι, κάποια μέρα το πρόσωπό του
θα μαραινόταν και θα γέμιζε ρυτίδες, τα μάτια του θα έχαναν το χρώμα και τη λάμψη τους, το
λυγερό κορμί του θα καμπούριαζε και θα παραμορφωνόταν. Η πορφυρή απόχρωση θα
εγκατέλειπε τα χείλη του, οι χρυσαφιές ανταύγειες θα άφηναν τα μαλλιά του. Η ζωή θα έπλαθε
την ψυχή του, αλλά θα αφάνιζε το κορμί του. Θα γινόταν τρομακτικός, δύσμορφος και
αποκρουστικός.
Καθώς τα σκεφτόταν όλα αυτά, ένας οξύς πόνος τον διαπέρασε σαν στιλέτο και έκανε τις
ντελικάτες2 ίνες του κορμιού του να ριγήσουν. Τα μάτια του πήραν πιο βαθύ χρώμα, σαν του
αμέθυστου3, και καλύφθηκαν από δάκρυα. Ένιωσε σαν ένα παγωμένο χέρι να άδραξε την
καρδιά του.[...]
«Είναι τόσο θλιβερό!» μουρμούρισε ο Ντόριαν Γκρέι, με τα μάτια ακόμη καρφωμένα στο
πορτρέτο του. «Είναι τόσο θλιβερό! Θα γεράσω, θα γίνω δύσμορφος και αποκρουστικός.
Αυτός ο πίνακας, όμως, θα μείνει πάντα νέος. Απ' αυτή τη μέρα του Ιουνίου και μετά, ο χρόνος
δεν θα τον αγγίζει... Ας γινόταν το αντίστροφο! Ας έμενα πάντα νέος εγώ κι ας γερνούσε το
πορτρέτο μου! Για κάτι τέτοιο... για κάτι τέτοιο θα έδινα τα πάντα! Ναι, δεν υπάρχει τίποτα
στον κόσμο που δεν θα έδινα! Θα έδινα και την ψυχή μου γι’ αυτό!» (απόσπασμα)
1 φιλοφρονήσεις= επαινετικοί λόγοι
2 ντελικάτες= λεπτές και ευαίσθητες 3 αμέθυστου= ημιπολύτιμος λίθος με μοβ χρώμα
ο
ΘΕΜΑ 1
Α. Να αποδώσετε περιληπτικά τη σχέση μεταξύ του ναρκισσισμού και της χρήσης των
κοινωνικών δικτύων, όπως περιγράφεται στο  ΚEIMENO Ι (60-80 λέξεις). Μον. 15
ο
ΘΕΜΑ 2
Β1. Σε κάθε μία από τις διατυπώσεις του ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι που ακολουθούν να δώσετε τον
χαρακτηρισμό “Σωστό” ή “Λάθος” με συγκεκριμένες αναφορές στο κείμενο:
α. Η ενασχόληση των νέων με την λήψη αυτοφωτογραφιών καταλαμβάνει μεγάλο μέρος από
το καθημερινό τους πρόγραμμα και πολλές φορές σε βάρος άλλων ασχολιών τους.
β. Για να χαρακτηρισθεί κάποιος νάρκισσος αρκεί να ασχολείται συνεχώς με τον εαυτό του και
την απεικόνισή του.
γ. Η χρήση των κοινωνικών δικτύων ενισχύει τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, αφού τα μέσα
κοινωνικής δικτύωσης αφορούν την προβολή προσωπικού περιεχομένου.
δ. Τα άτομα που ασχολούνται συνεχώς με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και παρουσιάζουν
ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά μπορούν να δημιουργήσουν γνήσιες φιλικές σχέσεις.
ε. Η υπερβολική ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα είναι πιθανό να υποκρύπτει ψυχολογικά
ελλείμματα. Μον. 15
Β2. α. Να ξαναγράψετε την πρόταση του ΚΕΙΜΕΝΟΥ Ι: «Παράλληλα, τόσο το facebook, όσο
και τα υπόλοιπα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης ευνοούν, λόγω των δομικών χαρακτη-
ριστικών τους, την αυτοπροβολή, μέσω αυτοπεριγραφών», αρχίζοντας με τη φράση:
Η αυτοπροβολή, μέσω αυτοπεριγραφών. . . κάνοντας όλες τις απαραίτητες αλλαγές στον τρόπο
σύνταξης της περιόδου. Πώς διαμορφώνεται το ύφος του κειμένου; (Μον. 8)
β. Ποιο είναι το ρηματικό πρόσωπο που κυριαρχεί στο ΚΕΙΜΕΝΟ Ι στη δεύτερη παράγραφο:
«Τα εύλογα ερωτήματα ως προς το κατά πόσον η διογκούμενη τάση λήψεως αυτοφω-
τογραφιών -των καλούμενων selfies - και εν συνεχεία προβολής τους στο facebook αποτελεί
ενδεικτικό σημείο ναρκισσιστικής διαταραχής της προσωπικότητας, έχουν προκαλέσει το
ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και την ανησυχία πολλών γονιών οποίοι βλέπουν
καθημερινά τα παιδιά τους να «υπέρποστάρουν» τις αυτοφωτογραφίσεις τους στο Διαδίκτυο,
συχνά σε βάρος των δραστηριοτήτων και των υποχρεώσεων της πραγματικής τους ζωής»;
Να ερμηνεύσετε την επιλογή του συγγραφέα, λαμβάνοντας υπόψη τον σκοπό για τον οποίο
γράφτηκε το κείμενο. (Μον. 7) Μον. 15
Β3. α. «Ιδιαίτερη προσοχή, μάλιστα, χρειάζεται, αν λάβουμε υπόψη μας το νεαρό της ηλικία;
μεγάλου ποσοστού των χρηστών των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η υπερβολική
ενασχόληση με τα οποία -ακόμη και αν δεν υποκρύπτει τον ναρκισσιστικό ύφαλο για τον
οποίον μας προειδοποιεί το υπερποστάρισμα αυτοφωτογραφιών- μπορεί να επικαλύπτει
βαθύτερες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, όπως ο εθισμός στο Διαδίκτυο ή η εφηβική κα-
τάθλιψη.» Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μακροπερίοδο και υποταγμένο λόγο. Τι επιτυγχάνει με
τη χρήση τους ως προς το επικοινωνιακό αποτέλεσμα; (Μον. 5)
Β3. β. Να γράψετε για καθεμιά εικόνα 1 και 2 του ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΙΙ μια σύντομη φράση ως
λεζάντα (=σύντομη φράση που συνοδεύει μια εικόνα) η οποία να αποδίδει το νόημά της. (Μον. 5)
Μον. 10
ΘΕΜΑ 3ο Αξιοποιώντας τους κειμενικούς δείκτες (γλωσσικές επιλογές, αφηγηματικούς
τρόπους) να σχολιάσετε το θέμα που αναδεικνύεται στο ΚEIMENO ΙΙΙ. (100-200) Μον. 15
ο
ΘΕΜΑ 4
Τα κείμενα που διαβάσατε αναφέρονται στην απεικόνιση του εαυτού μας και τους κινδύνους
που μπορεί να ελλοχεύει αυτή η συνήθεια. Εκπροσωπείτε το σχολείο σας σε μια ημερίδα του
δήμου με θέμα το διαδίκτυο. Καλείστε να ετοιμάσετε μια εισήγηση στην οποία θα αναφερθείτε
στους λόγους δημιουργίας της έντονης ανησυχίας των γονιών σχετικά με την πλοήγηση των
παιδιών τους στο διαδίκτυο. (300 - 400 λέξεις) Μον. 30
AΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΘΕΜΑ 1ο
Α. Το κείμενο περιγράφει τη σχέση του ναρκισσισμού με την αυξημένη χρήση των μέσων
κοινωνικής δικτύωσης. Ο συγγραφέας εντοπίζει ότι τα κοινωνικά δίκτυα ενισχύουν την αυτο-
προβολή με την δημοσίευση φωτογραφιών, οι οποίες λειτουργούν σαν προμετωπίδα και μέσο
προσέλκυσης γνωριμιών. Οι χρήστες προβάλλουν μια ελεγχόμενη βελτιωμένη εικόνα του
εαυτού τους για να ενισχύσουν την αίσθηση σημαντικότητας του εαυτού τους. Στην τελευταία
παράγραφο ο συγγραφέας παρατηρεί ότι η υπερβολική χρήση των κοινωνικών δικτύων, ακόμη
κι αν δεν συνδέεται με τον ναρκισσισμό, μπορεί να υποκρύπτει άλλες ψυχοπαθολογικές
καταστάσεις.
[Η απάντηση βρίσκεται στις τελευταίες παραγράφους (Παράλληλα, τόσο το
facebook….παρέμβαση των ειδικών)]

ΘΕΜΑ 2ο
Β1.
α.Σωστό (την ανησυχία πολλών γονιών οι οποίοι, βλέπουν καθημερινά τα παιδιά τους να
«υπέρποστάρουν» τις αυτοφωτογραφίσεις τους στο Διαδίκτυο, συχνά σε βάρος των
δραστηριοτήτων και των υποχρεώσεων της πραγματικής τους ζωής. 2η παράγρ.)
β. Λάθος (Πρώτα απ' όλα, για να τεθεί η διάγνωση της ναρκισσιστικής διαταραχής της
προσωπικότητας θα πρέπει να διαπιστώνεται ένα διάχυτο πρότυπο μεγαλείου -στη φαντασία ή
στη συμπεριφορά-, σε συνδυασμό με την ανάγκη για θαυμασμό και την έλλειψη
ενσυναίσθησης, δηλαδή ενδιαφέροντος για τα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων. Θα
πρέπει, επίσης να παραβλάπτεται η λειτουργικότητα του ατόμου και να πληρούνται
συγκεκριμένα κριτήρια, όπως ισχύει και για άλλες διαταραχές της προσωπικότητας, όπως για
την παραπλήσια Ιστριονική Διαταραχή της Προσωπικότητας που τη χαρακτηρίζει ένα διάχυτο
πρότυπο υπερβολικής συγκινησιακής έκφρασης και επιδίωξης πρόκλησης της προσοχής.
3η παράγρ.) Είναι δυνατό να αναφερθούν και παραπομπές που υπάρχουν στην 5η παράγραφο.
γ.Σωστό (ο ναρκισσισμός, λόγω των εγγενών του χαρακτηριστικών, προδιαθέτει σε αυξημένα
επίπεδα δραστηριότητας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καθώς και στη χρησιμοποίησή τους
για τη διατυμπάνιση ενός κατά πολύ περισσότερο εαυτοπροβάλλοντος περιεχομένου.
Παράλληλα, τόσο το facebook , όσο και τα υπόλοιπα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης
ευνοούν, λόγω των δομικών χαρακτηριστικών τους, την αυτοπροβολή, μέσω αυτοπεριγραφών.
6η και 7η παράγρ.) Στοιχεία υπάρχουν και στην 9 η παράγρ. (Οι νάρκισσοι χρησιμοποιούν τα
ψηφιακά δίκτυα κοινωνικής αλληλεπίδρασης για να ανατροφοδοτούν την υπέρμετρη αίσθηση
σημαντικότητας εαυτού που τους χαρακτηρίζει. Η υπερβολική χρήση του Διαδικτύου συντελεί,
επιπροσθέτως, στην αύξηση του ήδη υπάρχοντος ναρκισσισμού, μέσω των δυνατοτήτων για
ελεγχόμενη αυτοπροβολή που αυτό προσφέρει)
δ.Λάθος (Ταυτόχρονα, υποθάλπουν τη ματαιοδοξία μέσω των υπερπροβαλλόμενων
αυτογραφιών και ευοδώνουν3 την ανάπτυξη μεγάλου αριθμού, αλλά ρηχών, σχέσεων. 7 η
παράγρ.) Είναι δυνατό να αναφερθούν και παραπομπές που υπάρχουν στην 9η παράγραφο.
ε.Σωστό (η υπερβολική ενασχόληση με τα οποία -ακόμη και αν δεν υποκρύπτει τον
ναρκισσιστικό ύφαλο4 για τον οποίον μας προειδοποιεί το υπερποστάρισμα
αυτοφωτογραφιών- μπορεί να επικαλύπτει βαθύτερες ψυχοπαθολογικές καταστάσεις, όπως ο
εθισμός στο Διαδίκτυο ή η εφηβική κατάθλιψη. 10η παράγρ.)
Β2. α. Μετατροπή ενεργητικής σε παθητική: Η αυτοπροβολή, μέσω αυτοπεριγραφών,
ευνοείται από το facebook, και τα υπόλοιπα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, λόγω των
δομικών χαρακτηριστικών τους.
Το ύφος του κειμένου γίνεται πιο επίσημο και σοβαρό, καθώς με τη χρήση της παθητικής
σύνταξης μετά την μετατροπή δίνεται έμφαση στην ενέργεια. Έτσι, ο συγγραφέας δηλώνει
αποστασιοποίηση και αντικειμενικότητα σε σχέση με το γεγονός που περιγράφει.
β. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το γ' ενικό και πληθυντικό πρόσωπο. Το γ' ενικό και πληθυντικό
προσδίδει κύρος και καθολική ισχύ στα λεγόμενα. Επίσης, ο συντάκτης αποστασιοποιείται από
το πρόβλημα και το αντιμετωπίζει αντικειμενικά, αμερόληπτα. Η χρήση τους εντοπίζεται στο
συγκεκριμένο κείμενο, γιατί εξυπηρετούν το ύφος, για να είναι επίσημο και σοβαρό, αφού ο
συγγραφέας πραγματεύεται ένα επιστημονικό θέμα, τη σχέση του ναρκισσισμού με την
αυξημένη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Β3.α Ο μακροπερίοδος λόγος προσδίδει στο κείμενο σοβαρότητα και επισημότητα. Ακόμη,
προσδίδει κύρος, κάνει τον λόγο σύνθετο, καταδεικνύει διάθεση για ανάλυση της σύνθετης
σκέψης του συντάκτη, καθώς παρουσιάζονται πολύπλοκες σκέψεις, αναπτύσσεται ευχερέστερα
η επιχειρηματολογία του και καταδεικνύεται η συνθετότητα της σκέψης του, Προσδίδει
δυναμικότητα και ένταση στο λόγο και διαμορφώνει μεστό και σύνθετο ύφος. Παράλληλα, με
τη διαδοχική υπόταξη ο λόγος γίνεται σύνθετος και αποδίδονται πολύπλοκα νοήματα.
Προσδίδει κύρος στο λόγο και καταδεικνύει διάθεση εκ μέρους του συγγραφέα για ανάλυση
και αιτιολόγηση της σύνθετης σκέψης του.

Β3. β.
1η εικόνα Το διαδίκτυο είναι εθιστικό (επειδή απεικονίζονται χάπια)
2η εικόνα Το διαδίκτυο σε παρακολουθεί

ΘΕΜΑ 3ο
Ο Ντόριαν Γκρέι, αν και γινόταν αποδέκτης πολλών φιλοφρονήσεων για την εμφάνισή του δεν
έδινε ποτέ σημασία σ' αυτές, μέχρι τη στιγμή που αντίκρισε το πορτρέτο του, όπως
διαπιστώνεται από το διάλογο («Αγαπητέ μου φίλε, σε συγχαίρω….«Έτσι δεν είναι, κύριε
Γκρέι;» και την αφήγηση (Ο Ντόριαν δεν έδωσε καμιά απάντηση……επηρεάσει βαθύτερα) Η
αντίδραση του σε αυτό είναι ενδεικτική της αλλαγής που συμβαίνει μέσα του, καθώς, όπως
χαρακτηριστικά αναφέρεται στο κείμενο: «Η αίσθηση της ομορφιάς του ήταν για τον ίδιο κάτι
σαν αποκάλυψη». Η αιφνίδια συνειδητοποίηση της ομορφιάς του, προκαλεί επώδυνη αγωνία
στον ήρωα, εφόσον πλέον υποφέρει στη σκέψη και μόνο πως με το πέρασμα του χρόνου κάθε
στοιχείο αυτής θα αλλοιωθεί και εκφράζεται μέσα από τον εσωτερικό μονόλογο (Είναι τόσο
θλιβερό! Θα γεράσω, θα γίνω δύσμορφος και αποκρουστικός). Η αγωνία αυτή του ήρωα για
την επίδραση που θα έχει το γήρας στην εξωτερική του εμφάνιση κι η ευχή που εκφράζει να
παραμείνει για πάντα νέος, τονίζουν μια από τις επιπτώσεις που έχει ο ναρκισσισμός στον
τρόπο σκέψης και στο χαρακτήρα του. Αυτή αισθητοποιείται με την οπτική εικόνα του
γερασμένου σώματος (το πρόσωπό του θα μαραινόταν…αποκρουστικός.), που τη συνθέτουν
ρήματα (μαραινόταν, καμπούριαζε, παραμορφωνόταν….), ουσιαστικά (ρυτίδες) και επίθετα
(τρομακτικός..) που εκφράζουν τη φθορά και τη γήρανση του σώματος, με τη μεταφορά (η
αλήθεια των λόγων του τον πλημμύρισε), με την προσωποποίηση (Η ζωή θα έπλαθε….το
κορμί του), με την επανάληψη της φράσης «Είναι τόσο θλιβερό!» και τη χρήση του
θαυμαστικού και της φράσης «Για κάτι τέτοιο... για κάτι τέτοιο» με τη χρήση αποσιωπητικών.