Αρχοντικό Τσιατσιαπά στην Καστοριά, τοιχογραφία µε απεικόνιση πόλης

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ
ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ
29, 2015
 iii

­ˆ¥­¦ƒ˜›¥ˆ¥†›¨›Œ¥­œ’›’…†š¨›Œ¥­
’¦›Œ¨¥¨˜†˜›¥ˆ’£˜ˆ›Œ¨š›¥…˜ŒŒ’†¥£›œšŒ

¨¥ ’¦®’›¥†¥ƒ›œ¥˜¦ƒ¥
Œ¨š ’œ˜„¥£›’
œ’›Œ¨š…¦’œš


…˜ŒŒ’†¥£›œš

iii
Επιστημονική Επιτροπή του Αρχαιολογικού Έργου στη Μακεδονία και στη Θράκη κατά το 2015

Δημήτριος Παντερμαλής Πολυξένη Αδάμ-Βελένη

Ομ. Καθηγητής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Προϊσταμένη ΑΜΘ
Μιχάλης Τιβέριος Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου
Ομ. Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων
Στέλιος Ανδρέου
Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ

Επιμέλεια έκδοσης και κειμένων:

Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Προϊσταμένη ΓΔΑΠΚ
Άννα Αρβανιτάκη, Αρχαιολόγος ΑΜΘ
Μερόπη Ζιωγάνα, Αρχαιολόγος ΑΜΘ

ΙSSN 1106-5311

© Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού -

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ,
ΑΡIΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ,
2020

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις

διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποι-
ηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματι-
κής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας
του εκδότη και του συγγραφέα κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο
αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθω-
ση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε
οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει
εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Παραγωγή

w w w. z i t i . g r

iv
Β ρισκόμαστε στην ευχάριστη θέση να παρουσιάσουμε στην επιστημο-
νική κοινότητα έναν ακόμη νέο τόμο, τον εικοστό ένατο, των Πρακτι-
κών της ετήσιας Αρχαιολογικής Συνάντησης για το Αρχαιολογικό Έργο
στη Μακεδονία και στη Θράκη το 2016, με 57 μελέτες από τα δύο γεωγρα-
φικά διαμερίσματα της βόρειας Ελλάδας.
Για μία ακόμη χρονιά ξεδιπλώνεται διεξοδικά και έγκαιρα η αρχαιολογι-
κή, ανασκαφική, αναστηλωτική, μουσειακή, αρχαιομετρική και εκπαιδευτι-
κή δραστηριότητα των Εφορειών Αρχαιοτήτων και των Μουσείων του
Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, καθώς και των Πανεπιστημιακών
Τμημάτων και των Ξένων Αρχαιολογικών Σχολών και Ιδρυμάτων που δρα-
στηριοποιούνται σε χώρους της μακεδονικής και θρακικής γης.
Ευχαριστίες και εύσημα για το υψηλό επίπεδο των μελετών και τη συνεπή
παράδοσή τους οφείλονται σε όλους τους επιστήμονες που καταθέτουν τα
αποτελέσματα των ερευνών τους, καθώς συμβάλλουν άμεσα, υπεύθυνα και
αποτελεσματικά στην προώθηση της έρευνας του βορειοελλαδικού χώρου.
Στη διοργάνωση της Επιστημονικής Συνάντησης, που υλοποιείται ανελ-
λιπώς κάθε χρόνο από το 1987 χάρη στη στενή και αρμονική συνεργασία
του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού με το Αριστοτέλειο Πανεπι-
στήμιο Θεσσαλονίκης, συνέβαλαν οικονομικά και αυτή τη φορά η Επιτρο-
πή Ερευνών ΑΠΘ και η Αττικό Μετρό ΑΕ. Η χρηματοδότηση της έκδοσης
των πρακτικών έγινε από τη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστι-
κής Κληρονομιάς, ενώ την επιμέλεια της έκδοσης των Πρακτικών ανέλαβε
και πάλι το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Σε όλους οφείλονται θερμές ευχαριστίες.

Οι επιμελήτριες του τόμου

Πολυξένη Αδάμ-Βελένη Άννα Αρβανιτάκη Μερόπη Ζιωγάνα

v
Περιεχόμενα • Contents

Γεωργία Στρατούλη, Νατάσα Κυριατζή, Ιωάννης Πετσάλνικος

Η μνήμη της αθανασίας: παραλίμνιες νεκροπόλεις από τους πρώιμους ιστορικούς
έως τους ελληνιστικούς χρόνους στην Κρεπενή Καστοριάς
1
The Memory of Immortality: Lakeside Necropoleis from the Early Historical
to the Hellenistic Times in Krepeni, Kastoria, Northwestern Greece
Georgia Stratouli, Natasa Kiriatzi, Ioannis Petsalnikos

Αγγελική Στρατή, Αμαλία Γκιμουρτζίνα

Η συντήρηση των τοιχογραφιών και του τέμπλου στον ναό Εισοδίων της Θεοτόκου στην Καστοριά
11
The Conservation Works of Wall Paintings and the Iconostasis of the Church
of the Presentation of  Virgin Mary of Tsiatsiapa at Kastoria
Angeliki Strati, Amalia Gkimourtzina

Χαρά Σαρρηγιαννίδου
Παρατηρήσεις στον ζωγραφικό διάκοσμο του αρχοντικού Τσιατσιαπά Καστοριάς
21
Observations on the Painted Decoration of the Tsiatsiapa Mansion in Kastoria
Chara Sarrigiannidou

Ευαγγελία Βούλγαρη
Ιδιαίτερα τετραποδικά σκεύη από τον λιμναίο οικισμό του Δισπηλιού
31
Peculiar Four-legged Vessels, “Rhyta”, from Neolithic Dispilio
Evangelia Voulgari

Δημήτρης Καϊμάρης, Πέτρος Πατιάς, Όλγα Γεωργούλα

Αποτύπωση του αρχαιολογικού χώρου και της αναπαράστασης του Δισπηλιού Καστοριάς
με τηλεκατευθυνόμενο μη επανδρωμένο σύστημα λήψης εικόνων (πολύπτερο/drone)
45
Documentation of the Archaeological Site and Representation of Dispilio (Kastoria, Greece)
with a Unmanned Aerial Vehicle (UAV) for Image Capturing (Multicopter / Drone)
Dimitris Kaimaris, Petros Patias, Olga Georgoula

Πανίκος Χρυσοστόμου
Νέα στοιχεία για τις χερσαίες και λιμναίες προϊστορικές εγκαταστάσεις της περιοχής των τεσσάρων λιμνών
του λεκανοπεδίου Αμυνταίου: οι σωστικές ανασκαφές μεγάλης κλίμακας στο λιγνιτωρυχείο της ΔΕΗ ΑΕ
55
New Evidence on the Prehistoric Dryland and Lakeside Settlements in the Region of the Four Lakes
in the Amindeon Basin: The Large-scale Rescue Excavations in the Coal Mining Zone
of the Public Power Corporation S.A. - Hellas
Panicos Chrysostomou

περιεχομενα vii

vii
 Πανίκος Χρυσοστόμου, Δήμητρα Μανάνη, Άντρη Κυριάκου
Νέα σημαντικά αρχαιολογικά στοιχεία για την τοπογραφία της βόρειας Εορδαίας
65
Ιmportant New Αrchaeological Data about the Topography in Northern Eordea
Panicos Chrysostomou, Dimitra Manani, Andrie Kyriacou

Μελίνα Π. Παϊσίδου, Ανδρέας Τσώκας, Σταύρος Ζαχαριάδης

Πανεπιστημιακή ανασκαφική έρευνα στην οχυρή θέση «Κάλε» Αμυνταίου 2015
73
University Excavation in the Fortress “Kale” of Amyntaion in 2015
Melina P. Paisidou,  Andreas Tsokas, Stavros Zachariadis

Αρετή Χονδρογιάννη   - Μετόκη, Παρασκευή Ευαγγέλογλου, Χριστίνα Ζιώτα,

Αικατερίνη Αναγνωστοπούλου, Αγγελική Αποστολίδου, Αναστασία Κατσάνου,
Ελισάβετ Γρηγοράκου
Στερέωση και μερική αποκατάσταση του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Αιανής Κοζάνης
και των Αγροικιών Α και Β
83
Consolidation and Partial Restoration of the Archaeological Site of Ancient Aiani in Kozani
and the Farmhouses A and B
Areti Chondroyianni-Metoki, Paraskevi Evaggeloglou, Christina Ziota,
Aikaterini Anagnostopoulou, Aggeliki Apostolidou, Anastasia Katsanou,
Elisabet Grigorakou

Αρετή Χονδρογιάννη   -  Μετόκη, Παρασκευή Ευαγγέλογλου, Χαρίκλεια Λόκανα,

Βασιλική Λαϊνά, Αθανασία Τουλιοπούλου, Ελευθερία Κακαβίτσα
Ορυχείο Μαυροπηγής: η αρχαιολογική έρευνα για το 2015
97
Mavropigi Mine:  The Archaeological Research for 2015
Areti Chondroyianni-Metoki,   Paraskevi Evaggeloglou,  Chariklia Lokana,
 Vasiliki Laina, Athanasia Touliopoulou,  Eleftheria Kakavitsa

Μαρίζα Τσιάπαλη
Ανασκαφική έρευνα στο Παλαιόκαστρο Καισάρειας
111
Excavation at Palaiokastro, Kaisareia
Mariza Tsiapali

Αικατερίνη Κούσουλα, Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη, Ελένη Ντιό,

Σοφία Βλαχοπούλου, Αλέξανδρος Τσολάκης
Κοίμηση της Θεοτόκου Διλόφου, Βοΐου: κεφαλαιοποιώντας μία καταστροφή
119
Dormition of the Virgin at Dilofo, in Voio: Capitalising a Destruction
Aikaterini Kousoula,  Areti Chondroyianni-Metoki,   Eleni Ntio,
Sofia Vlachopoulou,  Alexandros Tsolakis

Ευτέρπη Παπαδοπούλου, Χαρίκλεια Κορομηλά, Βασιλική Καραγιάννη

Νεκροταφείο ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών χρόνων από τις σωστικές ανασκαφές
στον Πλαταμώνα το 2015
131
Roman and Late Roman Cemetery from the Rescue Excavations in Platamon, Pieria 2015
Efterpi Papadopoulou, Charikleia Koromila,  Vassiliki Karagianni

viii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015

viii
Ελένη Γεροφωκά, Ιωάννα Ανδροβιτσανέα, Χρύσα Εμμανουηλίδου, Χαρίλαος Ε. Γουΐδης
Ράχη Πιερίας: οικισμός και νεκροταφείο βυζαντινών χρόνων
141
Rachi Pierias: Settlement and Cemetery of the Byzantine Era
Eleni Gerofoka,  Ioanna Androvitsanea,  Chrysa Emmanouilidou,  Charilaos E. Gouidis

Σταυρούλα Βραχιονίδου, Ματθαίος Μπέσιος, Σταματία Κορδανούλη

Έρευνα στο βόρειο τείχος της Πύδνας
149
Research on the Fortification Wall of Pydna, Pieria
Stavroula Vrachionidou,  Matthaios Besios,  Stamatia Kordanouli

Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Ιωάννης Μ. Ακαμάτης, Zάχι Aλ Σααγιάχ,

Άλκηστις Δανιήλ, Νίκος Ακαμάτης, Χριστίνα Άαμοντ, Αλέξανδρος Βουβουλής,
Ευρυδίκη Παπαδοπούλου, Ιωάννης Μπέλλας
Το έργο της συντήρησης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας (2002-2015)
161
The Work of Conservation and Enhancement of the Archaeological Site of Pella, 2002-2015
Maria Lilimpaki-Akamati,  Ioannis M. Akamatis,  Zahi Al Saayah,
Alkistis Daniil, Nikos Akamatis, Christina Aamodt,  Alexandros Vouvoulis,
Evrydiki Papadopoulou, Ioannis Bellas

Νίκος Ακαμάτης
Ερυθρόμορφη κεραμική από το οικοδομικό τετράγωνο «Ενημέρωσης» της Πέλλας
στο πλαίσιο του έργου συντήρησης και ανάδειξης (2007-2015)
175
Red-figure Pottery from the “Enimerosis” Town Block of Pella in the Framework
of the Pella Conservation and Enhancement Project (2007-2015)
Nikos Akamatis

Αναστασία Γεωργιάδου, Παγώνα Ιωαννίδου

Το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας: έρευνες 2014-2015
183
The Eastern Cemetery of Pella: Excavations 2014-2015
Anastasia Georgiadou,  Pagona Ioannidou

Νικόλαος Β. Παππάς
Μουσείο Πέλλας και κοινωνία: οικοδομώντας μία σχέση αμφίδρομη
189
Pella Museum and Society: Building a Two-way Relationship
Nikolaos   V.  Pappas

Χαράλαμπος Τσούγγαρης, Μαρία Κιουζέπη, Φώτω Παπαργυρούδη

Αγρότες, μετανάστες, έφηβοι και αθλητές στην αρχαία Πέλλα:
δράσεις της IZ΄ EΠKA και της ΕΦΑ Πέλλαςγια το κοινό κατά τα έτη 2012-2015
197
Farmers, Immigrants and Teenagers at Ancient Pella: Projects of the 17th Ephorate
of Antiquities and Pella Ephorate of Antiquities for Various Audiences from 2012 to 2015
Charalampos Tsoungaris, Maria Kiouzepi, Foto Papargyroudi

Αναστασία Χρυσοστόμου
Το νεκροταφείο εποχής σιδήρου στην Άρνισσα της Περιφερειακής Ενότητας Πέλλας
205
The Iron Age Cemetery at Arnissa, in the Regional Unit of Pella
Anastasia Chrysostomou

περιεχομενα ix

ix
 Σταύρος Μαμαλούκος, Γιώργος Σκιαδαρέσης, Γιώργος Σταλίδης
Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο Αετοχώρι Αλμωπίας και η μελέτη αποκατάστασής του
215
The Church of Hagios Dimitrios in Aetochori,   Almopia: Restoration Study
Stavros Mamaloukos, Giorgos Skiadaresis, Giorgos Stalidis

Μελπομένη Περδικοπούλου
Ο μιναρές της οδού Λεωνίδα στα Γιαννιτσά
225
The Minaret on Leonidas Street, Giannitsa
Melpomeni Perdikopoulou

Μαρία Φαρμάκη, Νικόλαος Παζαράς

Κρυμμένα μυστικά της γεωγραφίας του τόπου
233
Hidden Secrets of the Geography of the Territory
Maria Farmaki, Nikolaos Pazaras

Χριστίνα Δαδάλα, Αλεξάνδρα Κουσουλάκου, Σταμάτης Χατζητουλούσης,

Μιχάλης Τσιούμας
Ανάπτυξη Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών για τη διαχείριση αρχαιολογικής
πληροφορίας: εφαρμογή στην Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς
243
Development of a Geographic Information System for the Μanagement
of Αrchaeological Ιnformation: Implementation in the Kilkis Regional Unit
Christina Dadala,      Alexandra Koussoulakou,   Stamatis Chatzitoulousis,   
Michael Tsioumas

Κώστας Κωτσάκης, Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου, Paul Halstead, Βαλασία Ισαακίδου,

Σέβη Τριανταφύλλου, Σοφία Μητκίδου, Helen Whelton, Richard P. Evershed
Εκμετάλλευση φυσικών πόρων κατά τη νεολιθική εποχή στη βόρεια Ελλάδα:
υλικός πολιτισμός και περιβάλλον. Ένα διεπιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα
249
The Exploitation of Resources in the Neolithic Period of North Greece:
Material Culture and Environment. Α Multidisciplinary Research Project
Kostas Kotsakis, Dushka Urem-Kotsou, Paul Halstead, Valasia Isaakidou,
Sevi Triantafyllou, Sofia Mitkidou, Helen Whelton,   Richard P. Evershed

Ελένη Μανακίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη

Καραμπουρνάκι 2015: αρχαιολογική έρευνα στον αρχαίο οικισμό
257
Karabourbnaki 2015: Archaeological Research at the Ancient Settlement
Eleni Manakidou,  Despoina Tsiafaki

Γιώργος Μ. Σανίδας, Μυρτώ Γεωργακοπούλου, Benjamin Jagou,

Μιχάλης Α. Τιβέριος, Ελένη Μανακίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη
Επεξεργασία σιδήρου στο Καραμπουρνάκι κατά την αρχαϊκή περίοδο
267
Iron Working in Karabournaki (Thessaloniki) during the Archaic Period
Giorgos M. Sanidas, Myrto Georgakopoulou, Benjamin Jagou,
Michalis A. Tiverios, Eleni Manakidou, Despoina Tsiafaki

x το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015

x
Μαρία Δ. Καγιαδάκη
Η σημασία του αρχαιολογικού/μνημειακού χώρου στη δημιουργία περφόρμανς:
το παράδειγμα της Ρωμαϊκής Αγοράς και του Βυζαντινού Λουτρού της Θεσσαλονίκης
275
The Role of the Archaeological/Monumental Space in Performance Creation:
The Example of the Roman Forum and of the Byzantine Bath of Thessaloniki
Maria D. Kagiadaki

Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα, Μαρία Σαραντίδου

Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών
285
Τhe Presentation of the Galerian Complex to the Public: Multimedia Applications
Fani Athanasiou, Venetia Malama, Maria Miza, Maria Sarantidou

Σοφία Ακριβοπούλου
Η Ροτόντα και ο περιβάλλων χώρος της
295
The Rotunda of Thessaloniki and the Surrounding Area
Sofia Akrivopoulou

Ευμορφία Τσιαμάγκα
Μουσεία και προσβασιμότητα: μία κοινωνική ιστορία για την επίσκεψη οικογενειών και
σχολείων με παιδιά στο φάσμα του αυτισμού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
311
Museums and Accessibility: A Social Story for the Visit of Families and Schools
with Children in the Spectrum of Autism in the Archaeological Museum of Thessaloniki
Evmorfia Tsiamagka

Ελένη Μανακίδου, Νίκος Κατσικαρίδης, Τάσος Μπεκιάρης, Χριστίνα Παγώνη

Paths: ερευνητικό πρόγραμμα για τη διακίνηση της κορινθιακής και αττικής κεραμικής
στους οικισμούς του Θερμαϊκού κόλπου. Αξιοποίηση και ψηφιακή προβολή
των αρχαιολογικών δεδομένων
317
Paths: Research Program for the Dissemination of Corinthian and Attic Pottery in Settlements
of the Thermaic Gulf. Evaluation and Digital Presentation of Archaeological Data
Eleni Manakidou, Nikos Katsikaridis, Tasos Bekiaris, Christina Pagoni

Άννα Παντή
Ωραιόκαστρο: νέα στοιχεία για το νεκροταφείο των κλασικών χρόνων
327
Oreokastro: New Evidence for the Cemetery of the Classical Period
Anna Panti

Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα, Αλέξης Παπασωτηρίου,

Μαρία Σαραντίδου
Αποκατάσταση, προστασία και ανάδειξη του μακεδονικού
«Τάφου Μακρίδη Μπέη» στο Δερβένι Θεσσαλονίκης
335
The Restoration, the Protection and the Enhancement of the Macedonian
“Tomb of Macridy Bey” at Derveni
Fani Athanasiou, Venetia Malama, Maria Miza, Alexis Papasotiriou,
Maria Sarantidou

περιεχομενα xi

xi
 Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Ανναρέτα Τουλουμτζίδου
Ανασκαφή σε αποθήκες και αναδίφηση σε αρχεία: νέα στοιχεία
για τις ανασκαφές του Ν. Κοτζιά στο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στη Λητή
345
Excavation in the Storerooms and Documentary Research: New Evidence Concerning
the Excavation of N. Kotzias in the Sanctuary of Demeter and Kore at Lete
Polyxeni Adam-Veleni, Annareta Touloumtzidou

Jakub Niebieszczański, Iwona Hildebrandt-Radke, Georgios Syrides,

Panagiotis Tsourlos, Konstantinos Vouvalidis, Stelios Andreou,
Maria Pappa, Janusz Czebreszuk
The Anthemous Valley Archaeological Project 2015: The Geoarchaeological Investigation
351
Το αρχαιολογικό πρόγραμμα της κοιλάδας του Ανθεμούντα 2015: η γεωαρχαιολογική έρευνα
Jakub Niebieszczański,  Iwona Hildebrandt-Radke,   Γεώργιος Συρίδης,
Παναγιώτης Τσούρλος, Κωνσταντίνος Βουβαλίδης,  Στέλιος Ανδρέου,
Μαρία Παππά,   Janusz Czebreszuk

Μαρία Παππά, Τριάδα Κουτούκου, Ανδρέας Πετράτος, Μαργαρίτα Τηλελή

Η ανασκαφή στον νεολιθικό οικισμό Κυπαρίσσι Βασιλικών, 2015
359
The Excavation of the Neolithic Settlement at Kyparissi, Vasilika, 2015
Maria Pappa,   Triada Koutoukou,  Andreas Petratos,  Margarita Tileli

Ελισάβετ Μπεττίνα Τσιγαρίδα, Lisa Nevett, Zosia Archibald, David Stone

Αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία Όλυνθο, 2015
367
Archaeological Research at Ancient Olynthos, 2015
Elisavet Bettina Tsigarida, Lisa Nevett, Zosia Archibald, David Stone

Μιχάλης Τσιούμας, Κωνσταντίνος Παπαστάθης

Ενοποίηση και ανάλυση των τοπογραφικών διαγραμμάτων των οικιστικών ευρημάτων
της αρχαίας Ποτίδαιας
375
Consolidation and Analysis of the Topographical Plans of Ancient Potidaea’s
Residential Findings
Michael Tsioumas, Constantinos Papastathis

Ιωάννης Κανονίδης, Αναστασία Καπανδρίτη, Στυλιανός Γαλάνης,

Ζωή Κοκκίνου, Χαραλαμπία Πηνιώτη
Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού Χαλκιδικής στα Νέα Φλογητά:
το έργο της αποκατάστασης  -  ανάδειξης, 2010-2015
383
Center for the Byzantine Culture of Chalkidiki at Nea Flogita:
The Work of Restoration and Display of the Building Complex 2010-2015
Ioannis Kanonidis, Anastasia Kapandriti, Stylianos Galanis,
Zoe Kokkinou, Charalambia Pinioti

Θέμης Ντάλλας, Χρυσόστομος Αποστόλου

Ο αστρονομικός προσανατολισμός παλαιοχριστιανικών βασιλικών της Χαλκιδικής
393
The Astronomical Orientation οf Early Christian Basilicas in Chalkidiki
Themis Dallas, Chrisostomos Apostolou

xii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015

xii
Κωνσταντίνος Παπαστάθης, Μαρία Παπαδαφνιάδου, Μανώλης Δρακάκης,
Μαγδαληνή Τσίγκα
«…και χώρας ἑτέρας αὐτῇ καταδιδόναι»: η εκτός των τειχών οργάνωση
της αρχαίας Στρατονίκης και των Σταγείρων
397
“…and more lands be bestowed in the countryside”: The Extra Muros Organization
of Ancient Stratonike and Stageira
Constantinos Papastathis, Maria Papadafniadou, Manolis Drakakis,
Magdalene Tsiga

Στυλιανός Γαλάνης, Αναστασία Καπανδρίτη, Ιωάννης Μούρτος, Κωνσταντίνα Δρόσου

Το Μικρό Λουτρό στη μεσαιωνική πόλη των Σιδηροκαυσίων Χαλκιδικής:
το έργο της αποκατάστασης και ανάδειξης
407
The Small Bath at the Medieval Town of Sidirokafsia, Chalkidiki:
The Works of Restoration and Display
Stylianos Galanis,   Anastasia Kapandriti, Ioannis Mourtos,  Konstantina Drosou

Ζήσης Μπόνιας, Jacques Perreault

Άργιλος: η ανασκαφή των ετών 2014-2015
417
Argilos: The Excavation of the Years 2014-2015
Zisis Bonias,  Jacques Perreault

Πηνελόπη Μάλαμα, Νικόλαος Βασιλικούδης

Το οικόπεδο Κυπριανίδη στην Αμφίπολη: η μελέτη των ευρημάτων
425
Hellenistic Pottery from Amphipolis: The Kyprianidis Property
Pinelopi Malama, Nikolaos Vasilikoudis

Κατερίνα Περιστέρη
Aνασκαφική έρευνα τύμβου Καστά Αμφίπολης 2014
437
Excavation of the Kastas Tumulus of Amphipolis 2014
Katerina Peristeri

Ευάγγελος Καμπούρογλου, Ιωάννης Μήτσης

Τα ιζήματα του ταφικού μνημείου στον λόφο Καστά Αμφίπολης: δημιουργία - χρονική απόθεση
443
The Sediments of the Grave Monument on the Kasta Hill in Amfipolis: Creation - Deposition Time
Evangelos Kampouroglou, Ioannis Mitsis

Μιχαήλ Βελένης
Η Curia των Φιλίππων: έρευνα και μελέτη αποκατάστασης
453
Restoration Study of the Curia on the Roman Agora in Philippi
Michail Velenis

Ιωάννης Βασιλειάδης, Γεώργιος Καραδέδος, Μαρία Νικολαΐδου-Πατέρα, Στυλιανός Γαλάνης

Tο κοίλο του αρχαίου θεάτρου της Θάσου: τεκμηρίωση και πρόταση αποκατάστασης
475
The Koilon (Tiered Seating) of the Ancient Theater of Thasos: Documentation
and Restoration Proposal
Ioannis Vasileiadis, Georgios Karadedos, Maria Nikolaidou-Patera, Stylianos Galanis

περιεχομενα xiii

xiii
 Γεώργιος Εκατοδράμης, Σοφία Τσουτσουμπέη-Λιόλιου, Δημητρία Μαλαμίδου,
Βασιλεία Παπαλαζάρου
Νεκρόπολη της αρχαίας Θάσου: νέα ανασκαφικά ευρήματα
από τα κοινωφελή έργα υποδομής στην πόλη του Λιμένα
487
A Necropolis of Ancient Thasos: New Excavation Data from Public Benefit
Infrastructure Works in the City of Limenas
George Ekatodramis, Sofia Tsoutsoubei-Lioliou, Dimitria Malamidou,
 Vasileia Papalazarou

† Αναστάσιος Ουλκέρογλου, Στρατής Παπαδόπουλος

Οι λουτρικές εγκαταστάσεις στη Θάσο κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική
και πρωτοβυζαντινή περίοδο
497
Bathing Establishments in Thasos during Roman Imperial and Early Byzantine Periods
†  Anastasios Oulkeroglou, Stratis Papadopoulos

Γιώργος Μ. Σανίδας, Benjamin Jagou, Νεραντζής Νεραντζής, Tony Kozelj, Κωνσταντίνα Πανούση
Ένα υστεροαρχαϊκό εργαστήριο στη Θάσο και η παραγωγή τριμερών κραμάτων χαλκού
509
A Late Archaic Workshop at Thasos and the Production of Copper-Based Ternary Alloys
Giorgos M. Sanidas, Benjamin Jagou, Nerantzis Nerantzis, Tony Kozelj, Konstantina Panousi

Ιωάννης Γ. Ηλιάδης, Σταυρούλα Δαδάκη

Ανάδειξη μνημείων μέσω του νυχτερινού φωτισμού: η περίπτωση της οχύρωσης
της Aνακτορουπόλεως και του ναού της Αγίας Σοφίας Δράμας
519
Enhancement of Monuments through Night Lighting:    The Case of the Byzantine Fortification
of Anaktoroupolis and the Byzantine Church of Hagia Sophia in Drama
Ioannis G. Iliades, Stavroula Dadaki

Κωνσταντίνα Καλλιντζή, Μερκούριος Γεωργιάδης, Ευρυδίκη Κεφαλίδου,

Ιωάννης Ξυδόπουλος, Μαρία Χρυσάφη, Κυριακή Χατζηπροκοπίου,
Δέσποινα Σκουλαρίκη, Hector Orengo, Arnau Garcia
Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Αβδήρων και Ξάνθης (ΑΠΑΞ): πρώτο έτος της επιφανειακής έρευνας
529
Archaeological Project at Abdera and Xanthi (APAX): First Year of the Survey
Constantina Kallintzi, Mercurios Georgiadis, Eurydice Kefalidou,
Ioannis Xydopoulos, Maria Chysaphi, Kyriaki Chatziprokopiou,
Despoina Skoulariki, Hector Orengo, Arnau Garcia

Κωνσταντίνα Σοφούλη, Σταμάτης Λεόντιος

Tο κάστρο της Χώρας της Σαμοθράκης: το έργο ανάδειξης και τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα
539
Chora Castle, Samothrace: The Restoration Project and the New Archaeological Evidence
Konstantina Sofouli, Stamatis Leontios

Αικατερίνη Κωστή, Σωτήριος Παράσχου

Στερέωση, προστασία και διαμόρφωση της Ιεράς Μονής Χριστού Θερμών Σαμοθράκης
549
Bracing, Protection and Enhancement of the Holy Monastery of Christ at Thermes in Samothraki
Aikaterini Kosti, Sotirios Paraschou

xiv το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη | 29, 2015

xiv
 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ
ΒΟΡΕΙΑΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Ξάνθη
Δράμα
Αετοχώρι
Κιλκίς Φίλιπποι Άβδηρα
Ανακτορούπολη
Άρνισσα Αμφίπολη
Κάλε Δερβένι (Νέας Περάμου)
Γιαννιτσά Πέλλα - αρχαία Λητή Άργιλος
Άγιος Λιμένας
Αετός Παντελεήμονας ΤΟΥΡΚΙΑ
Αμύνταιο Παλαιόκαστρο Θεσσαλονίκη Σιδηροκαύσια ΘΑΣΟΣ
Καστοριά Καραμπουρνάκι - Στάγειρα
Μαυροπηγή
Κοιλάδα Βασιλικά Χώρα Θέρμα
Δισπηλιό Κρεπενή Στρατονίκη Στρατώνι
Ανθεμούντα
Δίλοφο Ράχη Πύδνα ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ
Όλυνθος
Αιανή Νέα Φλογητά Νέα Ποτίδαια
Καισάρεια

Πλαταμώνας

Χάρτης των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο ΑΕΜΘ 29, 2015.

xv
Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος
με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών
Φανή Αθανασίου, Βενετία Μάλαμα, Μαρία Μίζα, Μαρία Σαραντίδου
Εισαγωγή
Σ το πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 και του Επιχειρη-
σιακού Προγράμματος «Μακεδονία–Θράκη» υλο-
ποιήθηκαν οι εργασίες αποκατάστασης, συντήρησης,
προστασίας και ανάδειξης της Αψιδωτής Αίθουσας του
ανακτόρου του Γαλερίου, τα ερείπια της οποίας σώζο-
νται στον πεζόδρομο της Δημητρίου Γούναρη, βόρεια
της πλατείας Ναυαρίνου, μεταξύ των οδών Α. Σβώλου
και Ι. Μιχαήλ (εικ. 1).
Το Γαλεριανό συγκρότημα1 είναι ένα από τα σημα-
ντικότερα μνημεία της ύστερης αρχαιότητας της Θεσ-
σαλονίκης και το καλύτερα σωζόμενο αυτής της περι-
όδου στην Ευρώπη. Κτίστηκε στις παρυφές της αρχαί-
ας πόλης δίπλα στο ανατολικό τείχος, αλλάζοντας ρι-
ζικά την όψη της. Η κατασκευή του σηματοδοτεί μια
σημαντική φάση της εξέλιξης του πολεοδομικού ιστού
της Θεσσαλονίκης.
Τα σωζόμενα σήμερα οικοδομήματα και οικοδομικά
κατάλοιπα του συγκροτήματος αποτελούν ένα μικρό
μόνο τμήμα του εκτεταμένου αυτού οικοδομικού συνό-
λου το οποίο είχε έκταση 13,5 εκτάρια περίπου (σχ. 1).
Η περιοχή που καταλάμβανε κατά την αρχαιότητα ορί-
ζεται βόρεια από τη Ροτόντα, το μεγαλειώδες περίκε-
ντρο κτήριο που διατηρείται μέχρι σήμερα σε άριστη
κατάσταση, νότια από την οδό Μητροπόλεως, όπου
βρισκόταν η ακτογραμμή, και δυτικά από την οδό
Απελλού, όπου στις αρχές της δεκαετίας του ’90 βρέθη-
καν τα κατάλοιπα ενός κτηρίου θεαμάτων του 3ου μ.Χ.
αι., πιθανόν θεάτρου (τέλη 1ου αι. μ.Χ. - 4ος αι. μ.Χ.).
To συγκρότημα αποτελείται από δύο οικοδομικά
σύνολα, συνδετικός κρίκος των οποίων είναι η αψίδα
του Γαλερίου, το δυτικό τμήμα της οποίας σώζεται
στην οδό Εγνατία. Στο βόρειο σύνολο ανήκει η Ροτό-
ντα, ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, και στο
1. Αθανασίου κ.ά. 2015.
Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών
285
νότιο το ανάκτορο και ο ιππόδρομος της αρχαίας πό-
λης. Η αψίδα ήταν κτισμένη στη διασταύρωση δύο
οδικών αξόνων, του Decumanus Maximus και της πο-
μπικής οδού που τη συνέδεε με τη Ροτόντα. Σε άμεση
επαφή με την αψίδα υπήρχε ορθογώνιος προθάλαμος
που οδηγούσε σε μια μεγάλη πλατεία στα δυτικά του
ιπποδρόμου. Η αυτοκρατορική κατοικία δεν ήταν ένα
μεμονωμένο οικοδόμημα αλλά αποτελούνταν από διά-
φορα κτήρια με διαφορετική χρήση το καθένα.
Ο χωρικός σχεδιασμός των οικοδομημάτων του συ-
γκροτήματος έγινε σύμφωνα με τις αρχές που διέπουν
την κατασκευή των ανακτόρων της ύστερης αρχαιότη-
τας. Η ανέγερση του ανακτόρου, το οποίο καταστρέ-
φεται, σύμφωνα με τους ερευνητές, τον 7ο αι., ολοκλη-
ρώθηκε σταδιακά μέχρι το τέλος του 4ου αι., ενώ ση-
μαντικές οικοδομικές φάσεις που αφορούν ανακατα-
σκευές των οικοδομημάτων, και προσθήκες νέων κτι-
σμάτων χρονολογούνται τον 5ο και 6ο αι.
Η Αψιδωτή Αίθουσα
Η Αψιδωτή Αίθουσα2 ήταν κτισμένη νότια της αψίδας
του Γαλερίου και δυτικά του ιπποδρόμου της πόλης, σε
έναν νοητό άξονα με κατεύθυνση βορρά-νότου, στο
νότιο άκρο του οποίου βρισκόταν ένα άλλο σημαντικό
οικοδόμημα του ανακτόρου, η Βασιλική. Εξωτερικά το
κτήριο έχει τη μορφή βασιλικής, με την υπερυψωμένη
αψίδα στη βόρεια πλευρά, προθάλαμο και έναν επιμή-
κη χώρο προς νότο (χώρος Α), το μήκος του οποίου
δεν είναι γνωστό, καθώς ο χώρος εκτείνεται και κάτω
από το οδόστρωμα της οδού Α. Σβώλου και ένα μεγά-
λο τμήμα του δεν έχει ανασκαφεί (σχ. 2)3.
2. Ό.π. 25-83.
3. Αθανασίου κ.ά. 2014.
285
 Εικ. 1.   Ανάκτορο Γαλερίου, η Αψιδωτή Αίθουσα.

Σχ. 1. Το Γαλεριανό συγκρότημα και η ευρύτερη περιοχή, τοπογραφικό (γραφική αναπαράσταση: Φ. Αθανασίου, Β. Μάλαμα. Μ. Μίζα, Μ. Σα-
ραντίδου).

Η Αψιδωτή Αίθουσα ήταν ενδεχομένως το τελευ-
ταίο προς βορρά κτήριο του ανακτόρου, και μεταξύ
αυτής και της αψίδας του Γαλερίου υπήρχε πιθανόν μια
μεγάλη πλατεία ή Forum (αγορά) με πρόσβαση από
βορρά.
Η Αψιδωτή Αίθουσα, σύμφωνα µε νεότερες από-
ψεις, ήταν τρικλίνιο4, χρησιμοποιούνταν δηλαδή για τη
4. Kαρύδας 1996, 584.
διοργάνωση συμποσίων και άλλων τελετών που συν-
δέονταν µε την παρουσία του αυτοκράτορα και της
ακολουθίας του στον ιππόδρομο.
Η κατάσταση διατήρησης του κτίσματος ήταν πολύ
κακή και έχρηζε προστασίας. Οι εργασίες περιλάμβα-
ναν την αποκατάσταση των τοίχων και τη συντήρηση
του διακόσμου, που αφορούσε τα μαρμάρινα και ψηφι-
δωτά δάπεδα, τις ορθομαρμαρώσεις και το σημαντικό
εντοίχιο ψηφιδωτό του χώρου Α. Παράλληλα, πραγμα-

286 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015

286
τοποιήθηκε η διαμόρφωση των ορίων του αρχαιολογι-
κού χώρου στο νότιο τμήμα του οποίου, επί της οδού
Α. Σβώλου, κατασκευάστηκε στη στάθμη της ανασκα-
φής, μία αίθουσα διαστάσεων 12,50 × 3,70 μ. η οροφή
της οποίας χρησιμοποιείται ως εξέδρα θέασης του μνη-
μείου από τους επισκέπτες (εικ. 2).

Το πληροφοριακό κέντρο του Γαλεριανού

συγκροτήματος
Στον υπόσκαφο αυτό χώρο, από τον Οκτώβριο του
2015, λειτουργεί το πληροφοριακό κέντρο του Γαλε-
ριανού συγκροτήματος, όπου προσφέρονται διάφορες
υπηρεσίες, όπως έκθεση εποπτικού υλικού, διαδραστι-
κές εφαρμογές, και, κυρίως, ψηφιακές αναπαραστάσεις
των σημαντικότερων οικοδομημάτων του συγκροτή-
ματος, όπως της Ροτόντας, της θριαμβικής αψίδας, του
ιπποδρόμου και του ανακτόρου. Επίσης, προβάλλεται
ταινία που αφορά την εικονική περιήγηση στο εσωτε-
ρικό των κτηρίων του συγκροτήματος (εικ. 3).
Η έκθεση εποπτικού υλικού αναφέρεται κυρίως
στην Αψιδωτή Αίθουσα και τα οικοδομήματα που την
περιέβαλλαν κατά την αρχαιότητα, όπως είναι ο ιππό-
δρομος, το αυτοκρατορικό θεωρείο και η βασιλική, πε-
ριλαμβάνει δε, όλη τη διαθέσιμη μέχρι σήμερα επιστη-
μονική τεκμηρίωση, δηλαδή κείμενα, χάρτες και ανα-
παραστάσεις, τα οποία παρουσιάζονται υπό μορφή
έντυπων πινακίδων ή εικόνων που προβάλλονται ψη-
φιακά μέσω υπολογιστών tablet. Στόχος της παρουσία­
σης αυτής είναι η γνωριμία του επισκέπτη με το μνη-
μείο και, κυρίως, η κατανόηση του χωροταξικού σχε­
διασμού του συγκροτήματος, ώστε να γίνει αντιληπτός
ο συσχετισμός των μεμονωμένων και διάσπαρτων σή-
μερα στον σύγχρονο αστικό ιστό, καταλοίπων του. Σχ. 2. Ανάκτορο Γαλερίου, η Αψιδωτή Αίθουσα. Κάτοψη με γραφική
Στο πλαίσιο αυτό, καταγράφηκαν στον σύγχρονο αναπαράσταση δαπέδων.
πολεοδομικό χάρτη της πόλης όχι μόνο οι ορατές αρ-
χαιότητες που ανήκουν στο συγκρότημα αλλά και όσες σταση του πλούσιου διακόσμου των δαπέδων και των
σήμερα δεν είναι πλέον ορατές, ανήκουν, όμως, στην τοίχων της, ενώ εκτίθεται τμήμα του εντοίχιου ψηφι-
ίδια χρονική περίοδο (σχ. 3). Η παρουσίαση των μη δωτού με τη λατινική επιγραφή, που κοσμούσε τον νό-
ορατών αρχαιοτήτων, λόγω του μεγάλου όγκου της δι- τιο τοίχο του προθαλάμου της. Για την κατανόηση της
αθέσιμης πληροφορίας που διασώθηκε στο αρχείο της μουσειογραφικής πρότασης που υλοποιήθηκε για την
Εφορείας και αφορούσε τα σχέδια αποτυπώσεων και τις ανάδειξη του ευρήματος, παρουσιάζονται σε χωριστές
ανασκαφικές φωτογραφίες, έγινε ψηφιακά σε υπολογι- πινακίδες η γραφική αναπαράσταση της ψηφιδωτής
στή tαblet. Η εφαρμογή προβολής των εικόνων που παράστασης και ο τρόπος κατασκευής του ψηφιδωτού
δημιουργήθηκε για τον σκοπό αυτό, εξασφάλισε την και ιδιαίτερα του προσχεδίου της εκτέλεσης της παρά-
απρόσκοπτη εναλλαγή των εικόνων και των ενημερω- στασης από τον ψηφοθέτη της αρχαιότητας, ενώ σε
τικών υποτίτλων από την ελληνική στην αγγλική γλώσ- ένα δεύτερο tαblet, προβάλλονται εικόνες του χρονι-
σα και αντίστροφα, καθώς και τη δυνατότητα της μεγέ- κού από την ανεύρεση του ψηφιδωτού μέχρι την έκθε-
θυνσης    -  σμίκρυνσης των εικόνων από τον χρήστη. σή του στο πληροφοριακό κέντρο.
Εκτός από τα παραπάνω, όσον αφορά την Αψιδωτή Για την ενημέρωση του κοινού ως προς το σύνολο
Αίθουσα παρουσιάζεται στον επισκέπτη η αναπαρά- των οικοδομημάτων του Γαλεριανού συγκροτήματος

Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών 287

287
 Εικ. 2. Αρχαιολογικός χώρος ανακτόρων Γαλερίου, το πληροφοριακό κέντρο του Γαλεριανού συγκροτήματος, όψη από βορρά.
σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε λογισμικό πολυμεσικής
εφαρμογής για διαδραστικούς ψηφιακούς σταθμούς
πληροφόρησης (information kiosks). Δύο σταθμοί
εγκαταστάθηκαν στο πληροφοριακό κέντρο, στη βό-
ρεια πλευρά του χώρου, κατά μήκος του ανοίγματος
θέασης των μνημείων Αψιδωτή Αίθουσα, αψίδα του
Γαλερίου και Ροτόντα, καθώς η αρχική σελίδα της
εφαρμογής δείχνει στον επισκέπτη τη θέση του μέσα
στον χώρο, το γνωστό είστε εδώ. Για τα information
kiosks επιλέχτηκε λιτός σχεδιασμός σε μορφή τράπε-
ζας οθόνης αφής με κλίση 25o. Οι οθόνες είναι 32ʹʹ και
με ανάλυση 1920  ×  1080    px. Ένας από τους σταθμούς
έχει υποδοχή για ενσωμάτωση ενισχυτή ήχου και υπο-
στηρίζει ηχητική εγκατάσταση πολλαπλών ηχείων.
Ταυτόχρονα υποστηρίζει την έξοδο της εικόνας σε
προβολέα ταινιών (projector), ενόσω βρίσκεται σε λει-
τουργία η πολυμεσική εφαρμογή.
Τα κύρια χαρακτηριστικά της εφαρμογής είναι: η
παροχή πληροφοριών με σύγχρονο και κατανοητό
τρόπο σε επισκέπτες όλων των ηλικιών ανεξαρτήτως
γνωστικού επιπέδου, η ευχρηστία, η ελκυστική προβο-
λή και απεικόνιση του περιεχομένου και των ενοτήτων,
288
η εξειδικευμένη πλοήγηση για οθόνες αφής χωρίς πρό-
σθετες συσκευές κατάδειξης (π.χ. ποντίκι).
Το περιεχόμενο της εφαρμογής δεν περιορίζεται μό-
νο στις πληροφορίες που αφορούν την αρχιτεκτονική
μορφή και τον διάκοσμο των οικοδομημάτων του Γα-
λεριανού συγκροτήματος, αλλά διαμέσου αυτής οι
χρήστες μπορούν να ενημερωθούν σχετικά με την ανα-
σκαφή και τους πρωταγωνιστές της, καθώς και για τις
εργασίες αποκατάστασης των ερειπίων και των κτισμά-
των του.
Με κοινή δομή, διάταξη και εμφάνιση με την εφαρ-
μογή υλοποιήθηκε και ο σχεδιασμός της ιστοσελίδας
για το Γαλεριανό συγκρότημα. Η εφαρμογή είναι προ-
σβάσιμη από φυλλομετρητές σταθερών και κινητών
συσκευών ανεξαρτήτως πλατφόρμας αναζήτησης
(http://galeriuspalace.culture.gr).
Τέλος, στον δυτικό τοίχο του πληροφοριακού κέ-
ντρου προβάλλεται η ταινία της εικονικής περιήγησης
στο Γαλεριανό συγκρότημα. Η οκτάλεπτη ταινία που
έγινε στο πλαίσιο του έργου δίνει για πρώτη φορά τη
δυνατότητα στο ευρύ κοινό να κατανοήσει την αρχιτε-
κτονική μορφή των κτισμάτων, να περιηγηθεί στους
το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015
288
Σχ. 3. Μνημεία και οικοδομικά κατάλοιπα του Γαλεριανού συγκροτήματος και της ευρύτερης περιοχής. Υπόβαθρο: πολεοδομικός χάρτης
Θεσσαλονίκης, 2000 (Φ. Αθανασίου, Β. Μάλαμα. Μ. Μίζα, Μ. Σαραντίδου).

Εικ. 3. Αρχαιολογικός χώρος ανακτόρων Γαλερίου, το πληροφοριακό κέντρο του Γαλεριανού συγκροτήματος, εσωτερικό.

εσωτερικούς χώρους με τον πολυτελή διάκοσμο και να Μεθοδολογία μελέτης και πηγές τεκμηρίωσης
αποκτήσει μία πληρέστερη εικόνα του πολεοδομικού
Η φωτορεαλιστική απεικόνιση του Γαλεριανού συγκρο­
σχεδιασμού της νοτιοανατολικής περιοχής της αρχαίας
τήματος βασίστηκε στη γραφική αποκατάσταση των
Θεσσαλονίκης κατά τον 4ο - 6ο αι., περίοδο που επιλέ-
επί μέρους οικοδομημάτων του, και είναι αποτέλεσμα
χθηκε ως η πλέον τεκμηριωμένη.
της μακρόχρονης μελέτης και της επιστημονικής τεκ-
Ο σχεδιασμός της εφαρμογής έγινε σύμφωνα με τις
μηρίωσης, η οποία έγινε στο πλαίσιο αποκατάστασης
αρχές που καθορίστηκαν στον Χάρτη του ICOMOS
του μνημείου.
(2008) και του Λονδίνου (2009) για την Οπτικοποίηση
Η πρώτη φάση της μελέτης αφορούσε στην κατα-
της Πολιτιστικής Κληρονομιάς5.
γραφή όλων των οικοδομικών καταλοίπων που βρέθη-
καν στις ανασκαφικές τομές που διενεργήθηκαν, από τις
5. Denard 2012, 57-71. αρχές του 20ού αι. μέχρι σήμερα, στα οικόπεδα της ανα-

Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών 289

289
 Σχ. 4. Σχέδιο αποτύπωσης οικοδομικών καταλοίπων (αρχείο ΙΣΤʹ
ΕΠΚΑ).
τολικής περιοχής του ιστορικού κέντρου, όπου κατά την
αρχαιότητα ήταν κτισμένο το Γαλεριανό συγκρότημα.
Τα σχέδια αποτύπωσης και οι φωτογραφίες των οικοδο-
μικών καταλοίπων, που βρέθηκαν στο αρχείο της Αρχαι-
ολογικής Υπηρεσίας, ψηφιοποιήθηκαν και εισήχθηκαν
σε ένα σύστημα ψηφιακής διαχείρισης με τη δημιουργία
μιας σχεδιασμένης, για τον σκοπό αυτό, βάσης δεδομέ-
νων (σχ. 4, εικ. 4). Ακολούθησε η επεξεργασία των δεδο-
μένων και κυρίως προσδιορίστηκε από την ομάδα μελέ-
της το απόλυτο υψόμετρο στο οποίο βρέθηκαν τα οικο-
δομικά κατάλοιπα, καθώς στις παλαιότερες ανασκαφι-
κές εκθέσεις αναφέρονται συνήθως σχετικά υψόμετρα
από τις όμορες οδούς. Ο καθορισμός του απόλυτου
υψομέτρου ήταν απαραίτητος για τον εντοπισμό ενιαί-
ων αρχαιολογικών στρωμάτων και κατά συνέπεια για
τον αποκλεισμό από την έρευνα των οικοδομικών κατα-
λοίπων που ανήκαν σε προγενέστερες ή πολύ νεότερες
του συγκροτήματος οικοδομικές φάσεις, στοιχείο που
διευκόλυνε σημαντικά τη μελέτη του μνημείου.
Παράλληλα, αποτυπώθηκαν και μελετήθηκαν τα
σωζόμενα, μέσα στα υπόγεια και στους ακάλυπτους
χώρους των σύγχρονων οικοδομών, κατάλοιπα του
ανατολικού τείχους και του ιπποδρόμου. Πρόκειται για
τμήματα του ποδίου και της υποδομής των εδωλίων
του δυτικού και του ανατολικού σκέλους, της ιππάφε-
σης, της σφενδόνης και του εύριπου.
Τα οικοδομικά κατάλοιπα που συνανήκουν χρονο-
λογικά στο Γαλεριανό συγκρότημα σημειώθηκαν στον
επικαιροποιημένο πολεοδομικό χάρτη του ιστορικού
κέντρου της Θεσσαλονίκης, που παρέχει το Xαρτογρα-
φικό Portal (WebGIS) του Δήμου Θεσσαλονίκης. Τα
οικόπεδα όπου βρέθηκαν οι αρχαιότητες αριθμήθηκαν
και καταχωρήθηκαν στη βάση δεδομένων, συνοδευό-
μενα από τη συνοπτική περιγραφή των καταλοίπων
που βρέθηκαν σε αυτά.
290
Εικ. 4. Φωτογραφία ψηφιδωτού δαπέδου (αρχείο ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ).
Στη συνέχεια έγινε η μελέτη της γραφικής αναπα-
ράστασης της κάτοψης και της αρχιτεκτονικής μορφής,
καθώς και του διακόσμου των οικοδομημάτων του συ-
γκροτήματος, η οποία βασίστηκε στην τεκμηρίωση
των σωζόμενων κτισμάτων και των ανασκαμμένων οι-
κοδομικών καταλοίπων του, στις δημοσιευμένες μελέ-
τες και στη συγκριτική μελέτη αντίστοιχων μνημείων
της ίδιας χρονικής περιόδου. Η μελέτη κάθε μεμονω-
μένου οικοδομήματος περιλάμβανε, εκτός των άλλων,
τα αρχιτεκτονικά σχέδια του μνημείου, όπως κατόψεις,
τομές, προσόψεις, σε κλίμακα 1:25, κατασκευαστικές
λεπτομέρειες σε κλίμακα 1:5 και αξονομετρικά σε κλί-
μακα 1:50. Η συμπλήρωση της κάτοψης του συγκρο-
τήματος περιορίστηκε στις περιοχές όπου υπήρχαν
αρχαιολογικά δεδομένα.
Ειδικότερα η γραφική αποκατάσταση της κάτοψης
του βόρειου οικοδομικού συνόλου που περιλαμβάνει
τη Ροτόντα, την αψίδα και τον προθάλαμο στα νότια
αυτής, καθώς και τις οδούς με τις στοές που διέρχο-
νται κάτω από αυτήν, βασίστηκε στα σχέδια αποτύπω-
σης των οικοδομικών καταλοίπων που ήρθαν στο φως
κατά τις ανασκαφές των ερευνητών της προπολεμικής
Θεσσαλονίκης, K. F. Κinch (1890), E. Hébrard (1917)
το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015
290
 Σχ. 5. Αψίδα Γαλερίου, προθάλαμος. Γραφική αποκατάσταση του ψηφιδωτού δαπέδου.
και E. Dyggve (1939), στη σχεδιαστική και φωτογραφι-
κή τεκμηρίωση των ανασκαφών της Αρχαιολογικής
Υπηρε­σίας, καθώς και στις σχετικές, για τα εν λόγω
μνημεία, δημοσιευμένες μελέτες Ελλήνων και ξένων
επιστημόνων. Η γραφική αποκατάσταση του ψηφιδω-
τού του προθαλάμου της αψίδας βασίστηκε στα σχέ­
δια-απο­τυπώσεις της Ingrid Dyggve, στις ανασκαφικές
φωτογραφίες και στην πρόταση αποκατάστασης του
H. Torp (σχ. 5).
Η συμπλήρωση της κάτοψης του ανατολικού τεί-
χους και ο σχεδιασμός της Κασσανδρεωτικής πύλης
βασίστηκε στα σχέδια αποτύπωσης των ανασκαμμέ-
νων τμημάτων, στους χάρτες Plan de la Rade de la Ville
des Environs de Salonique 17846 και Plan de Salonique
1:2500 του Antoine Werniesky7, 1880-1882, και στις
μελέτες των Γ. Βελένη8 και Κ. Θεοχαρίδου9. Η θέση
της πύλης τεκμηριώθηκε και από τη χάραξη του δρό-
μου εκτός των τειχών ο οποίος ανακαλύφτηκε σε ανα-
σκαφή που διενεργήθηκε το 200010. Το ύψος του τεί-
χους καθορίστηκε από τη μελέτη των σωζόμενων ακέ-
ραιων τμημάτων του, της ίδιας χρονικής περιόδου,
κατά μήκος του ανατολικού περιβόλου.
Ο σχεδιασμός της κάτοψης του ιπποδρόμου βασί-
στηκε στα σχέδια αποτύπωσης των λειψάνων που ήρ-
θαν στο φως στις ανασκαφές του Ε. Dyggve και της Αρ-
χαιολογικής Υπηρεσίας, αλλά κυρίως στην κατά χώρα
μελέτη τους.
6. Πηγή:ΚΙΘ. Ψηφιακή Χαρτοθήκη e-Ecataeus του ΕΚΕΠΠ – ΕΚΕΧ-
ΧΑΚ-Εθνική Χαρτοθήκη: E3708.
7. Aρχείο Α.Καραδήµου-Γερόλυµπου. Ψηφιακή Χαρτοθήκη e-Eca-
taeus του ΕΚΕΠΠ – ΕΚΕΧΧΑΚ-Εθνική Χαρτοθήκη: Ε4671 και Ε4672.
8. Βελένης 1998.
9. Θεοχαρίδου 1994.
10. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Γκαλινίκη & Αναγνωστοπούλου 2001.
Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών
291
Η γραφική αποκατάσταση της κάτοψης και η ανα-
παράσταση της αρχιτεκτονικής μορφής του νότιου οι-
κοδομικού συνόλου, όπου ήταν κτισμένο το ανάκτορο,
βασίστηκε στην αποτύπωση και κατά χώρα μελέτη των
σωζόμενων στην πλατεία Ναυαρίνου και στην οδό Δη-
μητρίου Γούναρη οικοδομημάτων του, στην τεκμηρίω-
ση, στα σχέδια, τις φωτογραφίες και τις αρχαιολογικές
εκθέσεις των ανασκαμμένων αλλά καταχωμένων σήμε-
ρα οικοδομικών του καταλοίπων, και στις δημοσιευμέ-
νες μελέτες των Ν. Μουτσόπουλου11 και Ι. Κνιθάκη12.
Το ύψος των σωζόμενων κτισμάτων προέκυψε από
τις αναλογίες της κάτοψης και τις αντίστοιχες γεωμε-
τρικές χαράξεις, ενώ ο τρόπος στέγασής τους αποτέλε-
σε αντικείμενο μακρόχρονης μελέτης και βιβλιογραφι-
κής έρευνας. Λόγω έλλειψης δεδομένων, ο σχεδιασμός
των επιμέρους αρχιτεκτονικών στοιχείων (πλαίσια πα-
ραθύρων, επιστύλια, κιονόκρανα, κ.λπ.) επιλέχθηκε να
είναι αφαιρετικός.
Η γραφική αποκατάσταση της επίστρωσης των αρ-
χαίων δαπέδων και των μαρμάρινων επενδύσεων των
τοίχων των σωζόμενων οικοδομημάτων έγινε στο
πλαίσιο της μελέτης που εκπονήθηκε για τη συντήρη-
ση και την αισθητική αποκατάσταση των καταστραμ-
μένων τμημάτων τους.
Τα αρχαία δάπεδα που διατηρούνται μέχρι σήμερα
αποσπασματικά, καλύπτουν συνολικά επιφάνεια 2300
τ.μ. (σχ. 6). Εξ αυτών 1160 τ.μ. είναι ψηφιδωτά, 840
τ.μ. μαρμάρινα και 267 τ.μ. πλίνθινα. Οι γεωμετρικές
συνθέσεις των ψηφιδωτών καλύπτουν μεγάλες επιφά-
νειες, είτε επαναλαμβανόμενες, είτε με τη μορφή συνε-
χόμενων διαχώρων. Η γραφική αποκατάσταση των
11. Moutsopoulos 1977.
12. Κνιθάκης 1975.
291
 Σχ. 6. Αρχαιολογικός
χώρος πλατείας
Ναυαρίνου,
αξονομετρικό.
ψηφιδωτών δαπέδων του βόρειου περιστυλίου και της
Αψιδωτής Αίθουσας βασίστηκε στη λεπτομερή τοπο-
γραφική, φωτογραφική και χρωματική αποτύπωση, σε
κλίμακα 1:25, των σωζόμενων σπαραγμάτων και των
αποτυπωμάτων των καταστραμμένων τμημάτων τους
στο κονίαμα του υποστρώματος.
Μαρμάρινα δάπεδα και επενδύσεις των τοίχων με
μαρμάρινες πλάκες σώζονται αποσπασματικά σχεδόν
σε όλα τα κτήρια του ανακτόρου. Ωστόσο, γραφική
αποκατάσταση του σχεδίου της επίστρωσης και της
ορθομαρμάρωσης των τοίχων, λόγω έλλειψης επαρκών
στοιχείων, έγινε μόνο στα δάπεδο του Οκταγώνου και
της Αψιδωτής Αίθουσας. Η μελέτη των δαπέδων βασί-
292 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015
292
στηκε στην τεκμηρίωση της ανασκαφής των δύο μνη-
μείων, κατά τη δεκαετία του ’60, στη μελέτη των μαρ-
μάρινων υλικών και, κυρίως, στη λεπτομερή αποτύπω-
ση των σωζόμενων πλακών και αποτυπωμάτων στο
κονίαμα του υποστρώματος.
Αντίστοιχα, το σχέδιο της ορθομαρμάρωσης των
τοίχων προέκυψε από τη λεπτομερή αποτύπωση των
σωζόμενων –σε ύψος έως 5 μ.– στοιχείων όπως: μαρμά­
ρινες πλάκες, αποτυπώματα πλακών στο κονίαμα του
υποστρώματος, άγκιστρα για τη στήριξη των πλακών
κ.ά. Λόγω έλλειψης δεδομένων στη χρωματική απόδο-
ση των ορθομαρμαρώσεων επιλέχθηκαν αποκλειστικά
πλάκες λευκού μαρμάρου, ενώ η συμπλήρωση του σχε-
δίου σε όλο το ύψος των κτηρίων δεν ολοκληρώθηκε.
Για την ολοκλήρωση της εικόνας του μνημείου απο-
φασίστηκε η γραφική αναπαράσταση των κτισμάτων
που δεν διατηρούνται ακέραια, όπως η αψίδα του Γα-
λερίου και ο ιππόδρομος, ή η ανωδομή τους είναι πλή-
ρως κατεστραμμένη π.χ. τα καταστήματα και οι στοές
της πομπικής οδού και του Decumanus Maximus, ο
προθάλαμος της αψίδας, το περίκεντρο κτήριο, το κτί-
σμα δυτικά της Αψιδωτής Αίθουσας. Η αναπαράσταση
των κτισμάτων αυτών βασίστηκε στη μελέτη της αρχι-
τεκτονικής μορφής παρόμοιων οικοδομημάτων της
ίδιας τυπολογίας και περιόδου, οι μελέτες των οποίων
έχουν δημοσιευθεί. Η αναπαράσταση του ποδίου του
ανατολικού και δυτικού σκέλους του ιπποδρόμου βα-
σίστηκε στα σωζόμενα κατά χώρα στοιχεία, ενώ της
Βιβλιογραφία
Αθανασίου κ.ά. 2014: Φ. Αθανασίου, Β. Μάλαμα, Μ. Μίζα,
Μ. Σαραντίδου, Δ. Σπανόπουλος & Σ. Βιβτένκο,
«Το εντοίχιο ψηφιδωτό της Αψιδωτής αίθουσας του
Γαλεριανού συγκροτήματος», ΑΕΜΘ 28, 313-322.
Αθανασίου κ.ά. 2015: Φ. Αθανασίου, Β. Μάλαμα, Μ. Μίζα
& Μ. Σαραντίδου, Η αποκατάσταση των ερειπίων του
Γαλεριανού συγκροτήματος στη Θεσσαλονίκη (1994-
2014). Tεκμηρίωση και επεμβάσεις, Θεσσαλονίκη.
Βελένης 1998: Γ. Βελένης,  Τα τείχη της Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη.
Θεοχαρίδου 1994: Κ. Θεοχαρίδου, «Συμβολή στη ­μελέτη
της πρώιμης ιστορίας των ανατολικών τειχών της
Θεσσαλονίκης», στο Λ. Μπρατζιώτη (επιμ.) ­Θυμίαμα
στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, Αθήνα, 309-315.
Καρύδας 1996: Ν. Καρύδας, «Παλαιοχριστιανικές οικίες µε
τρικλίνιο στη Θεσσαλονίκη», ΑΕΜΘ 10Β, 571-586.
Κνιθάκης 1975: Γ. Κνιθάκης, «Το Οκτάγωνο της Θεσσα-
λονίκης. Νέα προσπάθεια αναπαραστάσεως», Α∆ 30,
Μελέται, 90-119.
Η προβολή του Γαλεριανού συγκροτήματος με τη χρήση πολυμεσικών εφαρμογών
293
ανωδομής του δυτικού σκέλους, της ιππάφεσης και της
σφενδόνης του ιπποδρόμου στη συγκριτική μελέτη
των σύγχρονων με αυτόν ιπποδρόμων του Μιλάνου
και της Κωνσταντινούπολης.
Το τρισδιάστατο μοντέλο του Γαλεριανού συγκροτή-
ματος (3d restoration model) αποτελεί την πρώτη προ-
σπάθεια ψηφιακής απεικόνισης του μνημείου και μελ-
λοντικά, με την πρόοδο της αρχαιολογικής έρευνας, θα
εμπλουτισθεί ή ενδεχομένως θα τροποποιηθεί προκει-
μένου να αποδοθούν τα νέα στοιχεία των κτισμάτων.
Ελπίζουμε, επίσης, να αποτελέσει την αφετηρία για και-
νούριες προσεγγίσεις και ερμηνείες του μνημείου.
Θεσσαλονίκη,
Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης
Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Γκαλινίκη & Αναγνωστοπούλου
2001: Μ. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Στ. Γκαλινίκη & Κ.
Αναγνωστοπούλου, «ΔΕΘ και αρχαιότητες: Μια σχέ-
ση με παρελθόν και μέλλον. Η ανασκαφική έρευνα
στον χώρο επέκτασης του Μακεδονικού Μουσείου
Σύγχρονης Τέχνης (ΜΜΣΤ)», ΑΕΜΘ 15, 215- 228.
Denard 2012: H. Denard, “A New Introduction to the Lon-
don Charter”, στο A. Bentkowska-Kafel, D. Baker &
H. Denard (επιμ.), Paradata and Transparency in Vir-
tual Heritage Digital Research in the Arts and Human-
ities Series, Ashgate, 57-71.
Moutsopoulos 1977: N.C. Moutsopoulos, “Contribution à
l’ étude du plan de la ville de Thessalonique à l’époque
romaine”, στο L’ architettura in Grecia. Atti del XVI
Congresso di Storia dell’ Architettura, Atene 1969, Ro-
ma, 187-263.
293
 Abstract
Τhe Presentation of the Galerian Complex to the Public: Multimedia Applications
Fani Athanasiou, Venetia Malama, Maria Miza, Maria Sarantidou
Τ he Galerian Complex is one of the most important
monuments of Late Antiquity in Thessaloniki. Its
construction began in the late 3rd c. AD following Em-
peror Galerius’ victorious campaign against the Per-
sians (298 AD) when he established Thessaloniki as the
seat of the Eastern Roman Empire. The Complex con-
sists of two building units which are connected by the
Arch of Galerius. In the north is the magnificent circu-
lar, domed building, the Rotunda, and in the south, the
palace of Galerius and the Hippodrome of the city. Ar-
chaeological excavations to uncover the imperial dwell-
ing and the Hippodrome of the ancient city began in
the 1930s. These were conducted intermittently and at
different times under difficult conditions as the re-
mains of the buildings are buried under the modern
city.
Today, one can visit a significant, although limited
section of the palace, which has been preserved at the
archaeological site of Navarino Square and the pedes-
trian precinct of Dimitriou Gounari Street, however,
the fragmented sections of the Hippodrome are pre-
served in the basements of apartment buildings built in
the 1960s and are not accessible to visitors.
In 2013, 3D imaging of the Galerian Complex was
made based on the long-term, systematic study of the
294 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη  |   29, 2015
294
excavations, which enables visitors to better understand
the monument’s architectural form and its spatial plan-
ning, as well as allowing them to view the excavated but
now buried or non-accessible to the public segments.
The interpretation of the ruins was considered to
be an integral part of the study for the restoration and
enhancement of the preserved section of the palace
which was carried out from 1994 to 2015. In addition,
part of the overall design of monument management
was its presentation to the public through the installa-
tion of multimedia applications at the Information
Centre for the Galerian Complex (located at the ar-
chaeological site of the Palace’s Apsidal Hall at Dimi-
triou Gounari Street).
The 3D digital representation of the Galerius Com-
plex and the eight-minute video tour of the virtual
space show the form of this monumental complex from
the 4th to the 6th c. AD.
The design of the application was in accordance
with the principles set out in the ICOMOS Charter
for the Interpretation and Presentation of Cultural
Heritage Sites in 2008. The Galerian Complex website
­(http://galeriuspalace.culture.gr) was designed and im-
plemented for the dissemination of cultural heritage
information over the Internet.