lingvisturi ti pologiis

raoba

27.02.18
 ტიპოლოგია
საგნების ან მოვლენების
კლასიფიკაცია მათი საერთო
ნიშან-თვისებების მიხედვით

ლინგვისტური
,,ენათმეცნიერულ კვლევათა
მიმართულება, რომლის არალინგვისტური
ძირითადი მიზანია
დაადგინოს მსგავსება-
სხვაობანი ენათა შორის.
 planetis enobrivi suraTiს

mravalferovaneba - ლინგვისტური

ტიპოლოგიის საფუძველი

(გენეალოგიური, struqturuli da

funqciuri)
 გენეალოგიური

ენათა
მრავალფეროვნება

სტრუქტურული
ფუნქციური
planetaze moqmed enaTa raodenoba - 2500-dan
6000-mde maTgan:
afrikaSi 2000-mde ena funqcionirebs;
samxreT amerikaSi – 3000-mde;
indoneziaSi – 660,
avstraliaSi – 600-mde,
msoflios yvelaze mravleTnikur da
mravalenovan qveyanaSi, indoeTSi - 1652,
afrikis yvelaze mravaleTnikur qveyanaSi,
nigeriaSi – 300-mde,
Tanamedrove ruseTSi – 150-mde da a.S.
enaTa funqciuri mravalferovaneba
enebi, romlebzec aTeulobiT da aseulobiT
milioni adamiani laparakobs msoflios yvela
kontinentis uamrav qveyanaSi da piriqiT, enebi
romlebzec mxolod ramodenime aseuli
adamianiRa laparakobs romeliRac erT
sofelSi;

enebi, romelTa istoria aTaswleulebs

swvdeba (sanskriti, berZnuli, laTinuri,
ებრაული, qarTuli, somxuri da a.S.) da aris
enebi, romelTa istoriac me-15 - me-16
saukuneebidan iRebs saTaves (pijini da
kreolis enebi).
 enaTa funqciuri mravalferovaneba

 6 000 enidan damwerlobis mqonea mxolod

600-mde ena;
 iseTi enebic, romelTac damwerlobac
qondaT da literaturuli tradiciac, magram
dRes maTze aRaravin laparakobs
(Zvelegvi pturi, laTinuri, avesta, შუმერული
sxv).

 Zvelebrauli enis (ivriti) uaRresad

unikaluri gza;
 enaTa funqciuri mravalferovaneba

 enaTa sxvadasxvaoba socialuri

statusis mixedviT;

enaTa sxvadasxvaoba eTnikurobasTan,

aRmsareblobasTan, moqalaqeobasTan da
sxva parametrebTan mimarTebaSi (eTnosTa
raodenoba mxolod 1300, xolo saxelmwifoTa
raodenoba 220-ia, romelTa Sorisac gaeros
wevria 200 qveyana)
 enaTa struqturuli mravalferovaneba

• aris enebi, romlebSic arc saxelebi da

arc zmnebi formas ar icvlian da
piriqiT, aris iseTi enebic, romlebSic
40-ze meti brunvaa.

• rusul enaSi saxeli sqesis mixedviT

sam leqsikur-gramatikul klasad
(sqesis kategoria) iyofa, qarTulSi
amgvari dayofa saerTod ar aris. axali
gvineis erT-erT enaSi – nasoiSi ki
saxels 40-ze meti gramatikuli klasi
aqvs.
 enaTa struqturuli mravalferovaneba
• zogierT Turqul (тюркский) enas 12-mde
kilo aqvs, maSin roca aris enebi,
romlebSic zmnas arc kilos kategoria
aqvs, arc ricxvis da arc drois;

• aris enebi, romlebSic sul raRac 10

fonemaa, maSin roca iseTi enebic aris,
romlebSic 80-ze meti fonemaa. iseTi
enebic aris, romlebSic mxolod erTi
xmovania
 enaTa msgavseba-gansxvavebani da
lingvisturi tipologia

• rogori SeiZleba iyos enebs

Soris msgavseba-gansxvavebaTa
mizezebi da romeli maTgani
ainteresebs l/t-s?
 enebs Soris msgavseba-gansxvavebaTa
faqtorebi

• enebisaTvis damaxasiaTebel niSanTa msgavseba-

gansxvavebebi SeiZleba ganpirobebuli iyos
sxvadasxva mizeziT, kerZod:
• genetikuri naTesaobiT;
• xangrZlivi urTierTmezoblobiT;
• meqanikuri damTxveviT;
• arcerTi maTganiT anu tipologiuri,
struqturuli xasiaTis kanonzomierebiT;
 გენეტიკური ფაქტორი

 мать – Mutter (нем. ) – mother ( англ. ) – moder

(щвед.) – madre (итал.) – mytera (греч.);
 отец – Vater (нем.) – father (англ.) – fader
(щвед.) – padre (итал.) – pateras (греч.)
 sun — Sonne, ice — Eis, good — gut, here —
hier, six — sechs, seven — sieben,
 have —habe, must — muss, can — kann
 мать — mother — Mutter,
 сын — son — Sohn,
 дочь — daughter —Tochter,
 брат — brother — Bruder,
 шесть — six — sechs,
 семь — seven— sieben.
 გენეტიკური ფაქტორი
 нем.Tag, англ.day, швед. Dag
 Morgen – morrow – moron
 Sprache – speak – sprak.
 გეოგრაფიული ანუ არეალური ფაქტორი
(უცხოენოვანი ლექსიკა ქართულში)

• თურქული - ბუხარი

• არაბული - ბარაქა, ფიქრი, ხურმა,

• სპარსული - მეჯლისი, სუფრა, ჯანდაბა

• რუსული - ბორში, სამოვარი

• ქართული ლექსიკა რუსულში: мацони, хачапури,

хинкали, сациви, чача და ა.შ.
 გეოგრაფიული ანუ არეალური ფაქტორი
(ინდოევროპული ლექსიკა ქართულში)
 ცხოველების, ფრინველების, მცენარეულისა და
მეურნეობასთან დაკავშირებული ტერმინები: თიკანი, ღორი,
ბუდე, ტილი, კატა, ლომი, რქა, ირემი, ბოჩოლა,
ძუკნა, კრაზანა, კაკაბი, ყორანი, ფიჭვი, რკო//კრკო, უღელი,
ურემი, ბოსელი, ღვინო, ვენახი, პური, ქერი.
 ადგილმდებარეობის, ბუნებრივი გარემოს ამა თუ იმ მხარის
აღმნიშვნელი ტერმინები: გორა, ბრგე, მთა, ველი, ვაკე,
მერე/მერეხი, მარილი, ზღვა, ქვიშა, შლამი, წუმპე, თიხა.
 ადამიანის სხეულის ნაწილები: მკერდი, კბილი, ფუძე,
სისხლი.
 რიცხვითი სახელები: პირველი, ექვსი, შვიდი.
 ზოგიერთი სხვა მნიშვნელოვანი არსებითი სახელი
ქართულში: ერი, რიგი, დღე, ბეჭედი, ლასლასი, რუ, თბილი,
დიდი.
სტრუქტურული ფაქტორი ანუ იზომორფიზმი
და ალომორფიზმი

• izomorfizmi maTematikuri terminia da

niSnavs ricxvTa ori sistemis Sinagani

agebulebis igiveobas, msgavsebas.

lingvistikaSi is gadmoitana polonelma

enaTmecnierma e. kuriloviCma).
 სტრუქტურული ფაქტორი

• or enisaTvis saerTo niSan - TvisebaTa

msgavseba (erTianoba) kanonzomierad SeiZleba

CaiTvalos maSin, Tu es msgavseba (erTianoba)

obieqturia, damoukidebelia, ar aris

ganpirobebuli raime saxis gare faqtorebiT;

 tipologiur anu struqturul
kanonzomierebaTa magaliTebi
nebismier enaSi aris Tanxmovani da xmovani
bgerebi;
nebismieri enisaTvis mxolod is
bgeraTkompleqsia relevanturi
(mniSvnelovani), romelic raRacas aRniSnavs;
nebismier enaSi aris sityvebi da
winadadebebi;
nebismieri enis dauflebisaTvis saWiroa ara
mxolod sityvaTa leqsikuri mniSvnelobebis,
aramed maTi erTmaneTTan SekavSirebis wesebis
codna da a.S
 tipologiur anu struqturul
kanonzomierebaTa magaliTebi

gansazRvruli artiklis mierTebis saerTo xerxi

iseT შორეულ monaTesave enebSi, rogoricaa
bulgaruli da Sveduri: Sdr: чоловекъ ,,adamiani”,
гората ,,tye”, млякото ,,rZe” (artiklis gareSe es
sityvebi ase gamoiyureba: чоловек, гора, мляко)

igive sityvebi SvedurSi: mannen ,,adamiani”, skogen

,,tye”, mjцlken ,,rZe” (artiklis gareSe: man, skog,
mjцlk). es enebi შორეული monaTesaveni arian, artiklis
mierTebis xerxi ki saerTo – postpoziciuria.
 tipologiur anu struqturul
kanonzomierebaTa magaliTebi

da piriqiT, iseT ახლო monaTesave enebSi,

rogoricaa, vTqvaT, ruminuli da franguli –

gansxvavebul suraTs vxvdebiT: ruminulSi

artikli postpoziciuria, frangulSi –

prepoziciuli.
 tipologiur anu struqturul
kanonzomierebaTa magaliTebi

არამონათესავე ინგლისური, იაპონურ და ჩინურ ენებში

ერთნაირად პროდუქტიულობა А + N (ზედსართავი +
არსებითი) მოდელის შესიტყვებებისა, რომელთა
კომპონენტებიც ერთმანეთს უკავშირდებიან არა
შეთანხმების, არამედ მირთვის მეშვეობით.

სიტყვის სტრუქტურის იდენტობა არამონათესავე

ქართულ და რუსული ენებში

გენიტიურ კონსტრუქციათა სტრუქტურული

სხვადასხვაობა ქართულსა და რუსულში, რუსულსა და
ინგლისურში და ერთგვაროვნება ქართულსა და
ინგლისურში
 ლინგვისტური ტიპოლოგიის დეფინიცია-1

• ,,ენათმეცნიერულ კვლევათა მიმართულება,

რომლის ძირითადი მიზანია დაადგინოს
მსგავსება-სხვაობანი ისეთ ენათა შორის,
რომელთაც არ გააჩნიათ არც გენეტიკური
მიმართებები და არც რაიმე ტიპის
ურთიერთზეგავლენა‘‘.
 ლინგვისტური ტიპოლოგიის დეფინიცია-2

• es aris SedarebiTi enaTmecnierebis

dargi, romelic axdens enaTa
struqturul da funqcionalur niSan-
TvisebaTa SedarebiT Kkvlevas am enaTa
Soris genetikuri da arealuri
urTmiermimarTebebisagan
damoukideblad (Silixina 2007: 5).
 ტერმინოლოგიური სინონიმია

,,კონტრასტული ლინგვისტიკა‘‘ ანუ

კონტრასტივისტიკა; ,,კომპარატივისტული

ლინგვისტიკა‘‘ ანუ კომპარატივისტიკა‘‘,

,,ტიპოლოგიური ლინგვისტიკა‘‘ ანუ

,,ლინგვისტური ტიპოლოგია‘‘
 lingvisturi tipologiis umTavresi
miznebi

risTvis xdeba enaTa Soris arsebul

msgavseba-gansxvavebaTa gamovlena? ori
umTavresi mizniT:
a) enaTa sistematizaciisTvis tipologiuri
xasiaTis ama Tu im niSan-Tvisebis
safuZvelze;
b) ama Tu im konkretuli enis tipologiuri
daxasiaTebisaTvis.
lingvisturi tipologiis Tavdapirveli
gageba

enaT tipologiuri xasiaTis kvlevebi sityvis

struqturis kvleviT, misi agebulebis

tipebis gamoyofiT daiwyo, ris gamoc masSi

Tavdapirvelad erTaderTi saxe – enaTa

morfologiuri klasifikacia moiazreboda.

 lingvisturi tipologia dRes

• dRes enaTa struqturuli tipologia

aRaraa mxolod morfologiuriT
Semofargluli da man enis sxva doneebic
moicva.

• sityvis agebulebis Semdeg, yuradRebis

centrSi pirvel rigSi, moeqca msgavseba-
gansxvavebani winadadebis agebulebaSi,
(nominatiuri Tu ergatiuli wyoba).
 -III-

lingvisturi ti pologiis

dargebi
 lingvisturi
tipologiis
dargebi

socialuri
struqturuli
tipologia
tipologia
 struqturuli
tipologiis
dargebi

kvlevis
sakvlevi
kvlevis amocanebisa
enebis
obieqtis da
raodenobis
mixedviT aspeqtebis
mixedviT
mixedviT
 struqturuli
tipologiis dargebi
kvlevis obieqtis
mixedviT

enaTa enaTa
morfologiuri leqsikuri
tipologia tipologia

enaTa enaTa
sintaqsuri fonetikuri
tipologia tipologia
 morfologiuri tipologia

 rac Seexeba struqturul tipologiasa da

tipologiur klasifikacias, es aris enaTa
dajgufeba, pirvel rigSi, imis mixedviT, Tu
rogoraa agebuli sityva.

 struqturuli tipologiis dargs, romelic

ikvlevs enaTa msgavseba-gansxvavebebs imis
mixedviT, Tu rogoraa agebuli sityva,
morfologiur tipologias uwodeben.
 sintaqsuri tipologia
 yuradRebis centrSi moeqca msgavseba-
gansxvavebani winadadebis agebulebaSi, risi
axsnac morfologiis doneze, cxadia,
SeuZlebelia,

 tipologiis es saxe lingvistikaSi

sintaqsuri tipologiis saxeliT
(mag. winadadebis nominatiuri Tu ergatiuli
wyoba).
 fonetikuri da leqsikuri
tipologia
 droTa ganmavlobaSi lingvisturi
tipologiis interesebis sferoSi enobrivi
enobriv erTeulTa bgeriTi organizaciac,
romelic lingvisturi tipologiis
yuradRebas me-20 saukunidan ipyrobs.

 axali dargia leqsikuri tipologiac,

romelic XX saukunis me-2 naxevridan ikidebs
fexs.
 struqturuli
ti pologiis
dargebi
sakvlevi enebis
raodenobis
mixedviT

zogadi
kerZo kontrastuli
ti pologia
(universo ti pologia ti pologia
logia)
 zogadi tipologia
 zogadi tipologia - swavlobs msoflios
calkeul enaTa sistemebisaTvis damaxasiaTebeli
msgavsi da gansxvavebuli niSnebis zogad
problemaTa jgufebs, rogoricaa:
1. fonologiuri sistemebis zogadi struqturuli
niSnebi;
2. arsebiT saxelTa gramatikuli klasebis
arseboba/ararseboba;
3. winadadebisa da Sesityvebis saerTo
struqturuli niSnebi;
4. sityvis morfologiuri struqturis tipebi da
sxv.
 kerZo tipologia

 kerZo tipologiis - kvlevis sfero

gacilebiT SezRudulia. igi ikvlevs

erTi an ramodenime enis tipologiur

maxasiaTeblebs.
 kontrastuli tipologia

 enaTa kontrastuli tipologia - ikvlevs

or enas Soris yvela donis (iarusis)

msgavseba – gansxvavebebs:

1. an erTi enis fonze meoris daxasiaTebis

mizniT,

2. an kidev maT Soris tipologiuri xasiaTis

msgavseba-gansxvavebaTa gamovlenis mizniT.

 ენათა
ფუნქციური
ტიპოლოგიის
საგანი - მსგავსება-
განსხვავებანი:

სოციალური
სოციალური გამოყენების პრესტიჟის
ფუნქციების
სფეროების ანუ ადამიანთა
მოცულობის
მხრიდან შეფასების
მიხედვით მიხედვით
მიხედვით
 ენათა ფუნქციური
ტიპოლოგიის
კრიტერიუმები

ენის
ენის
კომუნიკაციური
კონფესიური
რანგი და
სტატუსი
მოცულობა

სასწავლო- ენობრივ
პედაგოგიური ენის სიტუაციათა
სტატუსი სამართლებრივი ტიპოლოგია
სტატუსი
 -IV-

lingvisturi tipologia

da enaTa klasifikacia
 lingvisturi
ti pologia
da enaTa
klasifikacia

arealuri
genealogiuri funqciuri ti pologiuri
klasifikacia
klasifikacia klasifikacia klasifikacia

გენეტიკური arealuri ფუნქციური სტრუქტურული

ტიპოლოგია ტიპოლოგია ტიპოლოგია ტიპოლოგია
 -V-

lingvisturi tipologiis

ZiriTadi cnebebi
 lingvisturi tipologiis ZiriTadi
cnebebi
tipologia - filosofiuri terminia da masSi
moiazreba mecnieruli Semecnebis meTodi,
romlis meSveobiTac xdeba kvlevis obieqtTa
dajgufeba ganzogadoebuli, idealizebuli
modelis – tipis safuZvelze;

lingvisturi tipologia - enaTa struqturul

TvisebaTa Seswavla maTi naTesaobis
xarisxisagan damoukideblad
 lingvisturi tipologiis ZiriTadi
cnebebi
 ,,tipi” - yofiT doneze masSi moiazreba raRacis
forma, saxe, rac mis etimologiasTanaa kavSirSi
(berZnulSi es sityva niSnavs ,,anarekls”, ,,formas”,
,,nimuSs”).
 ,,tipi” - mecnierul enaze termins aqvs ramodenime
ganmarteba, romelTaganac lingvistikisaTvis es
aris ,,ZiriTadi forma, romelic Tavis TavSi
aerTianebs saganTa mTliani jgufis niSnebs;
 tipi - ara ubralod saganTa jgufia, aramed
ZiriTadi formaa, romelic saganTa mocemuli
klasis sxvadasxva struqturul niSan-Tvisebebs
ganasaxierebs, erT mTlianobad aerTianebs.
 lingvisturi tipologiis ZiriTadi
cnebebi
enis tipi – igulisxmeba ama Tu im enis
wyobis (struqturis) mokle daxasiaTeba,
romelSic moiazreba mocemuli enis yvela
niSan-Tviseba..
tipi enaSi - moiazreba enobrivi struqturis
esa Tu is niSan-Tviseba, romelic ramdenime
enaSi gvxvdeba. (analitizmi da misi xarisxi;
sinharmonizmi, fonemaTa garkveuli jgufebis
arseboba/ararseboba; maxvilis tipi da
xarisxi da a.S..