Περιγραφή μαθήματος ΔΓΡ53

Ε. Αραβανή, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής

Εκπαίδευσης Ε.Κ.Π.Α.- Παιδαγωγική και Διδακτική
της Λογοτεχνίας

Όλη η τέχνη στον Κάφκα συνίσταται στο ότι

υποχρεώνει τον αναγνώστη να τον ξαναδιαβάσει.
Albert Camus, 1913-1960, Γάλλος συγγραφέας,
Νόμπελ 1957

R
Με τη ματιά του συγγραφέα
• «Μια αρνητική κριτική αξίζει περισσότερο από το τίποτε, από
το να σε αγνοήσουν... ή μήπως όχι;» έγραφε στο μεγαλύτερο
αδερφό του Αλέξανδρο ο Άντον Τσέχοφ, προσπαθώντας να
τον βοηθήσει, ελαφρύνοντας τη μοναξιά που συνοδεύει το
γράψιμο.

• Σε επιστολή του στο Μαξίμ Γκόρκι ο Τσέχοφ παρατηρεί: «τους

κλείνουν τις πόρτες, όχι επειδή γράφουν, αντιθέτως, γράφουν
επειδή τους κλείνουν τις πόρτες και δεν έχουν πού αλλού να
πάνε».

• Σε κάποιο άλλο σημείο, στα σημειωματάριά του, διαβάζουμε

την ειρωνική γνώμη ενός καθηγητή: «αυτό που έχει σημασία
δεν είναι ο Σαίξπηρ, αλλά τα σχόλια για τον Σαίξπηρ...».
Στόχοι μαθήματος
• Βασικός στόχος της ΘΕ είναι να αποκτήσετε μία στέρεη
γνώση στη θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση της
πράξης της αφήγησης και των τρόπων εκφοράς του ποιητικού
και πεζογραφικού λόγου.

• Πώς θα αντιμετωπίσουμε «τον πανικό της πρώτης λευκής

σελίδας....» (Frye)
Γνωστικά αντικείμενα
• Ο επιστημονικός κλάδος της αφηγηματολογίας: θεωρητική
και μεθοδολογική προσέγγιση της πράξης της αφήγησης και
των τρόπων εκφοράς του αφηγηματικού λόγου

• Οι έννοιες του αφηγήματος, του αφηγητή, του σκηνικού, των

χαρακτήρων, της πλοκής, της οπτικής γωνίας, του τρόπου και
του χρόνου

• Ποίηση: ιστορική εξέλιξη, είδη, στιχουργική (παραδοσιακός

και ελεύθερος στίχος). Σύνθεση ενός ποιητικού κειμένου,
παραγωγή και σύνθεση λογοτεχνικών και όχι μόνο κειμένων
Μαθησιακά Αποτελέσματα
• Μέσα από την παρούσα Θεματική Ενότητα αναμένεται να:

• Αναγνωρίσετε τα δομικά στοιχεία του πεζού και του

ποιητικού λόγου

• Μελετήσετε και να εμβαθύνετε στα βασικά στοιχεία της

γλώσσας και της θεματικής πεζών και ποιητικών κειμένων, σε
συνάρτηση με την ιστορικότητα και την τεχνοτροπία τους
• Αξιολογήσετε τα βασικά στοιχεία της μορφολογίας πεζών και
ποιητικών κειμένων, σε συνάρτηση με την ιστορικότητα και
την τεχνοτροπία τους

• Αναλύσετε με κριτική σκέψη και ενεργητική συμμετοχή έργα

σημαντικών πεζογράφων και ποιητών

• Ασκηθείτε μέσα από τη λογική του Εργαστηρίου στην

παραγωγή και σύνθεση δικών σας πρωτότυπων λογοτεχνικών
κειμένων (πεζού και ποιητικού λόγου)
Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες
• Κατά τη διάρκεια των Εβδομάδων Μελέτης, καλείστε να
υλοποιήσετε μια σειρά από Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες
διαφόρων ειδών.

• Γενικά, θα πρέπει να μελετάτε το προσφερόμενο

Εκπαιδευτικό Υλικό (βιβλία, αρχεία pdf, άρθρα στο διαδίκτυο,
βίντεο στο youtube κλπ.), αλλά και να απαντάτε σε
συγκεκριμένες ερωτήσεις ανοικτού (γραπτές εργασίες,
συζητήσεις κ.ά.) και κλειστού (ασκήσεις πολλαπλής επιλογής,
σωστού – λάθους, κ.ά.) τύπου.
Τρόπος Αξιολόγησης –
Διαμόρφωση του τελικού βαθμού
• Στον τελικό βαθμό συμβάλλουν (ως επιμέρους βαθμοί):

• Ο βαθμός της εξαμηνιαίας εργασίας κατά 20% (Β1)

• Ο βαθμός από τις Δραστηριότητες της Θεματικής Ενότητας
κατά 30% (Β2)
• Ο βαθμός της τελικής εξέτασης κατά 50% (Β3)
Αναλυτικότερα
• Β1: Η Θεματική Ενότητα περιέχει μία (1) εξαμηνιαία εργασία,
η οποία θα βαθμολογηθεί με άριστα το δέκα (10). Για να
έχέτε το δικαίωμα συμμετοχής στις τελικές εξετάσεις και,
φυσικά, για να περάσετε τη ΘΕ θα πρέπει:
• • να εκπονήσετε την εξαμηνιαία γραπτή εργασία (ΓΕ) της ΘΕ
• • να λάβετε στην εργασία βαθμό ανώτερο ή ίσο με πέντε (5)
• Β2: Παρά το γεγονός ότι δεν είναι υποχρεωτική η υλοποίηση
όλων των Δραστηριοτήτων, υποχρεούστε να εκπονήσετε
τουλάχιστον τις μισές. Σε περίπτωση ανεπαρκούς συμμετοχής
ή συνολικού βαθμού Δραστηριοτήτων μικρότερου του πέντε
(5), δεν θα έχετε τη δυνατότητα να περάσετε τη ΘΕ.

• Β3: Η συμμετοχή σας στην τελική εξέταση είναι υποχρεωτική.

Εφόσον έχετε εκπληρώσει τις υποχρεώσεις που
προαναφέρθηκαν, τότε για να περάσετε μια ΘΕ θα πρέπει να
λάβετε στις εξετάσεις βαθμό μεγαλύτερο ή ίσο του πέντε (5).
The mystery of Storytelling (J. Friedmann)

• Φόρμουλα γραφής:
• Αρχή- μέση- τέλος
• Οίκτος-φόβος-κάθαρση
• Πόνος-δέσμευση-ξεπέρασμα

• Συναισθηματική εμπλοκή του αναγνώστη

• Προσβάσιμοι χαρακτήρες που το κοινό να δεσμευτεί
συναισθηματικά μαζί τους
• Απροσδόκητο τέλος
• Διάλογοι
• Εικόνες
• Μικρές σκηνές που να αφήνουν κενό για συμπλήρωση από τον
αναγνώστη
• Ταύτιση εμπειριών αναγνώστη και ηρώων.
Αφήγηση vs Περιγραφή: οι βασικές ανάγκες που επιδιώκεται να
ικανοποιηθούν μέσα από τον λόγο και που καθορίζουν τις μορφές του:

• 1. Η επιθυμία να εξηγήσουμε κάτι ή να δώσουμε πληροφορίες γι’ αυτό -

έκθεση. Η πρόθεση για παράδειγμα να κάνουμε μια ιδέα πιο σαφή στον
αναγνώστη, να αναλύσουμε μία κατάσταση, να προσδιορίσουμε έναν όρο, να
δώσουμε πληροφορίες.

• 2. Η επιθυμία να πείσουμε κάποιον – πειθώ / επιχείρημα. Η μεταξύ τους

διαφορά εντοπίζεται στις χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Στην πειθώ η
πρόθεση καταφεύγει στη συγκινησιακή έκκληση, που συνεπάγεται το
απαραίτητο minimum λογικής και υπογραμμίζει την έννοια του κοινά
αποδεκτού, με απώτερο σκοπό να τροποποιήσει τη στάση στην άποψη ή στα
συναισθήματα. Με το επιχείρημα η κύρια πρόθεση χρησιμοποιεί τη λογική ως
μέσο της αλλαγής.

• 3. Η επιθυμία να περιγράψουμε κάτι ως προς την αισθητηριακή εντύπωση που

δίνει ή ως προς το συναίσθημα που δημιουργεί – περιγραφή. Εδώ
διαπιστώνεται η πρόθεση να συνειδητοποιήσει ο αναγνώστης / ακροατής όσο
πιο ζωηρά γίνεται αυτό που ο συγγραφέας έχει συλλάβει μέσω των αισθήσεων
ή με τη φαντασία του. Να αποδοθεί δηλαδή την ποιότητα της άμεσης
εμπειρίας των όσων περιγράφονται (ένας δρόμος, ένα πρόσωπο, μια φωνή, η
μυρωδιά μιας σοφίτας, ένα μουσικό κομμάτι)

• 4. Η επιθυμία να πούμε τι συνέβη -αφήγηση

Αφήγηση
• Η αφήγηση δεν αναφέρεται στο γεγονός αλλά η ίδια συνιστά το
γεγονός, καθώς αφομοιώνει τον κόσμο των φαινομένων που
περιγράφει και ο οποίος κόσμος δεν υφίσταται παρά ως αφήγηση.
Μελετώντας τους τρόπους της αφήγησης δεν εξετάζουμε μία
περιθωριακή ανθρώπινη συνήθεια που αποσκοπεί στη διασκέδαση,
στην ψυχαγωγία ή στη δημιουργία πλασματικών υποκατάστατων
του πραγματικού, αλλά διερευνούμε στην ουσία τον τρόπο με τον
οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του και τα μέσα
με τα οποία προσπαθεί να οργανώσει αυτή την αντίληψη.

• Μια τέτοια άποψη σημαίνει πως μια αφηγηματολογική ανάλυση

δεν πρέπει να επιχειρείται αποκλειστικά μέσα στο πλαίσιο ενός
αισθητικού (λογοτεχνικού) αλλά και ενός επιστημολογικού
ενδιαφέροντος και προγράμματος. Η εξέταση του προβλήματος
«πώς αφηγείται ο άνθρωπος» πρέπει να αποτελεί μέρος της
εξέτασης του προβλήματος «πώς σκέφτεται ο άνθρωπος»
(Αθανασόπουλος 2014: 20).
Περιγραφή
• Με τον όρο περιγραφή σημαίνεται η εξωτερική αναπαράσταση ενός
τόπου, ενός αντικειμένου, μιας πράξης η ενός προσώπου.

• Τις περιγραφές μπορούμε να τις διακρίνουμε σε τρία είδη: τις

κυρίως περιγραφές που είναι αποτέλεσμα αισθήσεων (ιδιαίτερα
της όρασης), τις περιγραφές ως αποτέλεσμα λόγου και τις
περιγραφές ως αποτέλεσμα πράξης.
• Η περιγραφή ως αισθητηριακό αποτέλεσμα είναι αυτή που
κυριαρχεί σε συχνότητα.
• Η περιγραφή ως αποτέλεσμα λόγου είναι μια έμμεση περιγραφή
και συνάγεται κυρίως από τον διάλογο.
• Τέλος, η περιγραφή ως αποτέλεσμα πράξης (όπως πχ.. η περιγραφή
της ασπίδας του Αχιλλέα στην Ιλιάδα κατά την κατασκευή της)
χρησιμοποιείται για να μπολιάσει την αφήγηση με τη χρονικότητα
της πράξης.
• ο αναγνώστης αναγνωρίζει μια περιγραφή με τρόπο
ασφαλή: η ιστορία ακινητοποιείται. Το σκηνικό έρχεται στο
προσκήνιο, καθώς η περιγραφή αναφέρεται σε πράγματα,
ενώ η αφήγηση σε πράξεις. Το αναφορικό αυτό κριτήριο
συμπληρώνεται από ένα μορφολογικό: η περιγραφή
θεωρείται πως χρησιμοποιεί επίθετα, η αφήγηση ρήματα.

• 1. Σχηματίζει ένα αυτόνομο όλον, ένας είδος

σημασιοδοτικής μονάδας.
• 2. Αποτελεί λίγο πολύ ένα συμπληρωματικό ή συνοδευτικό
της αφήγησης.
• 3. Μπορεί να παρεμβάλλεται ελεύθερα μέσα σε μια
αφήγηση.
• 4. Στερείται ειδικών σημείων ή ενδείξεων.
• 5. Δεν υπόκειται σε εκ των προτέρων περιορισμούς.
• Η αντίληψη της περιγραφής ως αφήγησης που
στοιχειοθετείται όχι πάνω στη χρονολογική διαδοχή, αλλά
στη χωρική συνάφεια, ενσωματώνει την περιγραφή στο
μοντέλο της αφηγηματικής ακολουθίας. Σημαντική εξέλιξη
στη θεωρία της περιγραφής αποτελεί η αναγνώριση του
διπλού χαρακτήρα της περιγραφής:
• 1. Από τη μια πλευρά η περιγραφή είναι το μέρος στο οποίο η
ιστορία διακόπτεται, με μια έμφαση στην αναστολή της
δράσης και
• 2. Από την άλλη πλευρά η περιγραφή είναι το μέρος στο
οποίο η ιστορία διακόπτεται, καθώς αυτοοργανώνεται.
• Η χωρική συνάφεια πάνω στην οποία στηρίζεται η περιγραφή είναι
δυνατόν να λειτουργεί με δύο τρόπους:
• Σαν παράθεση μέσα στον χώρο: τα στοιχεία που συνθέτουν την
περιγραφή αποτελούν ουσιαστικά το καθένα μια εικόνα -εικόνες
που διαδέχονται η μία την άλλη και η ευχαρίστηση που προσφέρει
μια περιγραφή δεν εντοπίζεται τόσο στην οργάνωση αυτών των
εικόνων όσο στη λειτουργία – γοητεία που ασκεί μια εικόνα.

• Ως διαδοχή μέσα στον χώρο: η χωρική συνάφεια αποτελεί μια

μορφή οργάνωσης ανάλογη με εκείνη των στοιχείων της δράσης
μέσα στη γραμμή της ιστορίας.

• Θεωρείται πυρήνας της αφήγησης, ότι παρέχει έμμεση

πληροφόρηση σχετικά με το μέλλον των χαρακτήρων ή ότι έχει τη
δυνατότητα να επιτελέσει μια ρυθμιστική, κανονιστική λειτουργία
μέσα α. από την εσωτερική οργάνωσή της β. από της θέση της στο
αφηγηματικό κείμενο και γ. από τη σχέση της στο επίπεδο της
δράσης.
• Όπως ήδη έχουμε αναφέρει παραπάνω όταν έχουμε μία
περιγραφή, η ανάπτυξη της ιστορίας σταματά για λίγο. Είναι
δυνατόν όμως κάποιες από τις λεπτομέρειες της περιγραφής να
επιλέγονται για να οδηγούν φυσικά και ομαλά πίσω στη δράση.
Στην περίπτωση αυτή η περιγραφή συμβάλλει και στη
δημιουργία ατμόσφαιρας αγωνίας.

• Σε κάθε περίπτωση πρέπει να έχουμε κατά νου πως και η

περιγραφή συνιστά μια αφηγηματική σύμβαση. Ένας καθαρά
περιγραφικό λογοτεχνικό έργο θεωρητικά είναι δυνατό. Αλλά η
υπερβολική περιγραφή κινδυνεύει να κουράσει και να αποδειχτεί
συμβατική.

• Γι’ αυτό και η συμβουλή του Maupassant απέκτησε μοναδική

σημασία στη διδασκαλία της δημιουργικής γραφής:
• «Το παραμικρό αντικείμενο περιέχει κάποια άγνωστη ιδιότητα.
Βρείτε την. Για να περιγράψετε μια φωτιά και ένα δέντρο σε μια
πεδιάδα, σταθείτε μπροστά στη φωτιά και στο δέντρο έως ότου
αυτά δεν μοιάζουν πλέον με οποιοδήποτε άλλο δέντρο ή άλλη
φωτιά» (Pierre et Jean, πρόλογος).
Πώς φτιάχνουμε καλές περιγραφές;;;

• Η αξία των περιγραφικών λεπτομερειών είναι μεγάλη και βαρύνουσα

σε οποιοδήποτε λογοτεχνικό έργο. Οι καλοί συγγραφείς γνωρίζουν πως
η λεπτομέρεια και όχι η ολοκλήρωσή της είναι το ζητούμενο. Μια
λεπτομέρεια όμως χαρακτηριστική που βοηθά τον αναγνώστη να
συνάγει περισσότερο νόημα απ’ ό,τι το άθροισμα των σημασιών των
λέξεων που την στοιχειοθετούν. Να σημειώσουμε πως σε αντίθεση με
μία εικαστική σύνθεση, πχ. πορτρέτο, όπου η πληρότητα στην
απεικόνιση το κάνει πιο προσεγγίσιμο, στο λογοτεχνικό πορτρέτο η
έκταση στην περιγραφή έχει συχνά αντίθετο αποτέλεσμα.

• Όσο πιο αναλυτική είναι η περιγραφή, τόσο λιγότερο κατανοητό γίνεται

το περιγραφόμενο πρόσωπο. Αρκούν τα καίρια κατηγορήματα που το
κάνουν αντιληπτό ως όλο, ενώ ο αναγνώστης συμπληρώνει τα
ελλείποντα στη βάση των συνεκδοχικών συμπερασμάτων. Διαφορετικά
κινδυνεύει να χαθεί σε ένα σύνολο λεπτομερειών των οποίων αδυνατεί
να προσδιορίσει τη σχετική σπουδαιότητα. Παραδείγματα:
• Ραγισμένο πήλινο ανθοδοχείο με δυο μαραμένα χρυσάνθεμα.
• Το παγωτό λειώνει και στάζει στο τραπέζι.
• Ραμμένο αριστερό βλέφαρο.
• Η λογική συνοχή των λεπτομερειών έχει πολύ μεγάλη
σημασία στη σειρά με την οποία θ’ αναπαραστήσουμε
λεκτικά τα στοιχεία της πραγματικότητας, καθώς η περιγραφή
δεν είναι χρονική αλλά προσδιορίζεται ως τέχνη του χώρου.

• Παραθέτουμε τα γνωρίσματα και τις ιδιότητες με όποια

σειρά θέλουμε· όπως κι αν το κάνουμε αυτό, η σειρά θα
είναι:
• είτε λογική (από το γενικό στο μερικό ή αντιστρόφως)
• είτε θα προκύπτει από τον χώρο της εποπτείας (κοντινό /
μακρινό, πάνω/κάτω, μπρος/πίσω, δεξιά/αριστερά)
• είτε θα αναμειγνύει την λογική με την χωρική σειρά
• Η περιγραφή δομείται με τον συνδυασμό των οπτικών/
εικαστικών πληροφοριών και λεπτομερειών που έχουμε επιλέξει.
Καθώς ο συνδυασμός είναι στατικός σαν φωτογραφία, αιχμαλωτίζει
μέσα στις λέξεις τα πράγματα σε μία χρονική στιγμή τους.

• Ο συνδυασμός των πληροφοριών τονώνεται όταν τις συνέχουν

σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος

• Πολλές φορές τον αναγνώστη διευκολύνει η κατηγοριοποίηση, η

ένταξη δηλαδή του προσώπου ή πράγματος σε μια γενική
κατηγορία (π.χ. μπατζανάκης>συγγενής / σόι). Βοηθητικό στην
περίπτωση αυτή είναι να εντοπίζουμε μερικές ιδιότητες που
διακρίνουν το συγκεκριμένο πρόσωπο ή πράγμα από άλλα ομοειδή
του με ιδιότητες μόνιμες και χαρακτηριστικές ή δευτερεύουσες και
παροδικές.
• Όταν υπονοείται μία αντίθετη γνώμη ή απλώς επιδιώκουμε
να δώσουμε έμφαση σε κάτι που περιγράφουμε μπορούμε
να χρησιμοποιήσουμε την αντίθεση ή την ομοιότητα /
αναλογία. Τις ομοιότητες ή τις αναλογίες τις
χρησιμοποιούμε για να ενισχύσουμε ορισμένο γνώρισμα του
περιγραφόμενου πράγματος.

• Ο καλός συγγραφέας μπορεί να αξιοποιήσει δραματουργικά

την αφηγηματική περιγραφή·
• Ο Βάνιας ανοιγόκλεισε τα μάτια, στράβωσε το στόμα και
έμπηξε τα κλάματα. Η μητέρα του χλόμιασε, άνοιξε το στόμα
αποσβολωμένη και χτύπησε τα χέρια της με απελπισία. Το
ρούχο που έραβε της έπεσε από τα χέρια.
• (Anton Chekhov, «Μαθητική περιπέτεια»)
ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
Η Ποιητική του Στρουκτουραλισμού
• Αναπτύσσεται ως αυτόνομος κλάδος της θεωρίας της
λογοτεχνίας τη δεκαετία 1965-1975 στη Γαλλία

• Έχει πρότυπο τη δομική γλωσσολογία--δανείζεται την

έννοια του συστήματος (εφαρμόζει συστηματικά τη
Σωσσυριανή αντίληψη για τη γλώσσα)

• Επιχειρεί να διατυπώσει τις κανονικότητες που

ρυθμίζουν την αφηγηματικότητα των λογοτεχνικών
πεζών κειμένων--αφορούν: σύστημα εκφοράς μιας
ιστορίας & σύστημα του εκφερόμενου (αφηγημένη
ιστορία)
Τι σημαίνει κανονικότητες...
• Πανανθρώπινες και διαχρονικές δομές που
αποκαλύπτουν πώς αφηγείται και τι αφηγείται ο
άνθρωπος

• Υπερβαίνουν συγκεκριμένα έργα, συγγραφείς και εποχές

• Συγκροτούν μια Ποιητική: γενική θεωρία κατασκευής

του κειμένου: εκφράζεται με αφηγηματικές τυπολογίες
(επίπεδο εκφοράς) και με αφηγηματικές γραμματικές
(επίπεδο εκφερόμενου)
‘Ετσι...
• Η λογοτεχνία δεν χρησιμοποιεί απλώς τη γλώσσα ως
όργανο για να εκφράσει ιδέες και αισθήματα, αλλά τη
χρησιμοποιεί ως καθρέφτη για να βλέπει τη δική της
δομή και διάρθρωση

• Η γλώσσα προσφέρει την κλιμακωτή της διάταξη ως

μοντέλο ανάλυσης: πώς από το ένα επίπεδο περνούμε
στο άλλο, όταν οι φθόγγοι συνθέτουν λέξεις και αυτές
ενσωματώνονται σε προτάσεις, δημιουργώντας ένα
αλληλοεξαρτώμενο σύστημα
• Η οικοδομική της γλώσσας μπορεί να εφαρμοστεί στην αφήγηση
ιδιαίτερα, διότι διαβάζοντας ένα αφηγηματικό κείμενο δεν
προχωράμε από τη μια λέξη στην άλλη αλλά από το ένα επίπεδο στο
άλλο

• Η αφήγηση έχει πιο λογική οργάνωση και δομή και θέτει το δίλημμα:
είναι απλώς τυχαία συλλογή γεγονότων για την οποία τίποτα δεν
μπορεί να ειπωθεί παρά ορισμένα σχόλια και κρίσεις για το ταλέντο
του συγγραφέα ή μοιράζεται με άλλες αφηγήσεις μια κοινή δομή που
επιδέχεται ανάλυση;;;...

• Απάντηση: Υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής των αφηγήσεων και η

αφηγηματολογία ενδιαφέρεται πρωταρχικά για γενικά
χαρακτηριστικά και αρχέτυπα που επανέρχονται σε όλες σχεδόν τις
αφηγήσεις
Κατευθύνσεις
Α) Σημειωτική- Αφηγηματική Γραμματική

• Μελετά τα αφηγηματικά περιεχόμενα, χωρίς να

ενδιαφέρεται για το μέσο που μας τα γνωστοποιεί
(μυθιστόρημα, κόμικ…)

• Στοχεύει στη σύνταξη μιας γραμματικής βάθους: εκθέτει

τη βασική νοηματική δομή που βρίσκεται κάτω από
κάθε λογοτεχνικό περιεχόμενο: η πράξη γύρω από την
οποία οργανώνεται ένα πλέγμα λειτουργιών, σχέσεων,
ρόλων
V. Propp
• Πρόδρομος των αφηγηματικών σπουδών: Άνοιξε το δρόμο
για την αναζήτηση των συστατικών του κειμένου
«Μορφολογία του παραμυθιού»

• Διέκρινε στη βάση όλων των ρωσικών μαγικών παραμυθιών 7

πρωταγωνιστές (σφαίρες δράσεις) και 31 λειτουργίες
• Πρωταγωνιστές: 1. Ο ήρωας, 2. Ο ανταγωνιστής κακός, 3. Ο
δωρητής/ ευεργέτης που προσφέρει το μαγικό μέϋο, 4. Ο
βοηθός- θετικό πρόσωπο, 5. Ο εντολέας, 6. Η πριγκίπισσα, 7.
Ο ψευδοήρωας/ σφετεριστής
• Λειτούργίες: απουσία, απαγόρευση, καταδίωξη, αποστολή,
απομάκρυνση, παγίδευση, επιστροφή, τιμωρία...
Συμπερασματικά...
• Αν και κανένα παραμύθι δεν περιλαμβάνει όλες τις
λειτουργίες, αυτές σχηματίζουν εκάστοτε λογική
ακολουθία και αποτελούν σταθερά και διαρκή στοιχεία
του παραμυθιού, ανεξάρτητα από το πώς και από ποιον
πραγματώνονται

• Παρόλες τις δυνατές εναλλαγές ο αριθμός των

«σφαιρών δράσης» είναι πεπερασμένος…μολονότι
διαφέρουν εξωτερικά, οι δομές επαναλαμβάνονται---
αφορμή για αναζήτηση παρόμοιων κανονικοτήτων σε
όλες τις αφηγήσεις---πρόγονος της αφηγηματολογίας
Cl. Bremond
• Έδωσε τον τύπο σύνταξης μιας απλής αφηγηματικής
πρότασης, προτείνοντας εναλλακτικές στάσεις της
δράσης στη συγκεκριμένη διαδρομή της πλοκής
ανάμεσα σε μια αρχική και μια τελική κατάσταση
(αναλογία με τόξο)

• Λειτουργία 1: Αρχική κατάσταση (κάθε αλλαγή μπορεί

να συμβεί)-- ενδεχόμενο
• Λειτουργία 2: Ενεργοποίηση ή αδράνεια της
προηγούμενης δυνατότητας--εξέλιξη
• Λειτουργία 3: Επιτυχία ή αποτυχία της ενεργοποίησης--
έκβαση
P. Larivaille
• Mε αφετηρία τα λειτουργικά σχήματα του Bremond
ανέπτυξε σε πέντε μέρη την αφηγηματική πρόταση---
συνένωσε τις λειτουργίες 2,3 σε μια ενδιάμεση
(διαδικασία μετασχηματισμού) και πρόσθεσε την τελική
κατάσταση

• Πριν τα γεγονότα: Αρχική κατάσταση Ι

• Τα γεγονότα: Διαδικασία μετασχηματισμού
Πρόκληση ΙΙ- Δράση ΙΙΙ- Τίμημα ΙV
• Μετά τα γεγονότα: Τελική κατάσταση V
A. Greimas
• Στροφή ενδιαφέροντος από τα λειτουργικά σχήματα στα
συστήματα δράσης: ως οπτική γωνία ανάγνωσης είναι οι
σχέσεις που αναπτύσσουν τα «πρόσωπα» της αφήγησης
(αφηγηματικοί ρόλοι), (δυαδικές σχέσεις αντίθεσης) οι
οποίες εξασφαλίζουν τη μετασχηματιστική διαδικασία
του κειμένου (Δομική σημασιολογία)

• Υποκείμενο- Αντικείμενο: άξονας επιθυμίας

• Συμπαραστάτης- Αντίμαχος: άξονας δύναμης
• Πομπός- δέκτης: άξονας επικοινωνίας
T. Todorov
• Μελετά το «Δεκαήμερο του Βοκάκιου» και
προσανατολίζεται στη συντακτική πλευρά της αφήγησης

• Βασίζεται στην άποψη ότι σε ένα βαθύτερο επίπεδο

υπάρχει μια «γραμματική» της αφήγησης στην οποία
υπάγονται οι επιμέρους αφηγήσεις που αναλύονται σε
προτάσεις και ακολουθίες

• Έτσι: Στοιχειώδεις και μη αναλυόμενες πράξεις

συνιστούν τις προτάσεις, δηλαδή τις θεμελιώδεις
αφηγηματικές μονάδες, που συνθέτουν στη συνέχεια τις
ακολουθίες
• Κάθε ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως εκτεταμένη
πρόταση, όπου οι ενότητές της συνδυάζονται με
διαφορετικούς τρόπους φανερώνοντας ένα μικρό ή
μεγάλο τμήμα μιας αφηρημένης δομής και όλες μαζί οι
ιστορίες αντιπροσωπεύουν εκφάνσεις και δείγματα
αυτής της υπόγειας δομής

• Δεν ενδιαφέρεται για τη σημασιολογική πλευρά της

αφήγησης, ούτε για τη ρηματική της χροιά, αλλά για τη
σύνταξη της αφήγησης, τη σχέση ανάμεσα στα γεγονότα
της πλοκής
R. Barthes
• Αντιμετωπίζει την αφήγηση ως ρηματική πρόταση,
χωρίς, όμως, με όχι τόσο αυστηρούς γλωσσολογικούς
όρους

• Οι αφηγηματικές ενότητες ορίζονται και διακρίνονται με

βάση την επιρροή τους στην εξέλιξη της αφήγησης

• Εισάγει τη διάκριση ανάμεσα στη λειτουργία (μια

αφηγηματική ενότητα συνδέεται με άλλες, για να
παράγει μια αλυσίδα δράσης) και την ένδειξη (μια
αφηγηματική λειτουργία έχει έμμεσο ρόλο, παρέχοντας
απλώς πρόσθετες πληροφορίες για πρόσωπα ή
καταστάσεις)
• Οι λειτουργίες διακρίνονται σε:
• θεμελιώδεις πυρήνες (καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της
αφήγησης και δεν μπορούν να απαλειφθούν--αλλοίωση
πλοκής) και
• καταλύτες (συμπληρωματικός χαρακτήρας, επεκτείνοντας
τους πυρήνες)

• Οι ενδείξεις διακρίνονται σε:

• πληροφοριοδότες (ενημερώνουν για το χώρο και το χρόνο
της αφήγησης) και
• καθαυτό ενδείξεις (αναφέρονται κάπως υπαινικτικά στα
πρόσωπα και τη ατμόσφαιρα του κειμένου)
Τελικά...
Συνδυασμός λειτουργικών σχημάτων και συστημάτων
δράσης σε κάθε αφήγηση…Πώς;;;

• Κάθε ιστορία αναφέρεται σε ένα Πρόσωπο (Υποκείμενο)

που δρα για να πετύχει έναν Σκοπό (Αντικείμενο) μέσα
σε ένα αναγνωρισμένο Πλαίσιο (Άξονας Επικοινωνίας)
και χρησιμοποιεί κάποια Μέσα. Βασικός μοχλός εξέλιξης
της ιστορίας ένα Εμπόδιο: απουσία ρύθμισης ανάμεσα
στα Πρόσωπα, τις Δράσεις, τους Σκοπούς, τα Πλαίσια και
τα Μέσα
• Β) Αφηγηματολογία

• Μελετά τους λεκτικούς τρόπους που χρησιμοποιεί η αφηγηματική πράξη,

προκειμένου να εκδιπλώσει μια ιστορία

• Στοχεύει στη δημιουργία μιας τυπολογίας, γενικής έκθεσης των

αφηγηματικών τρόπων, οι συνδυασμοί των οποίων σχηματίζουν τα
επιμέρους λογοτεχνικά έργα

• Ασχολείται με τις χρονικές σχέσεις που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια

μιας αφήγησης, την οπτική γωνία ενός γεγονότος, η μορφή λόγου που
χρησιμοποιείται στην εξιστόρησή του, η θέση του αφηγητή ως προς την
ιστορία που αφηγείται και ως προς τους άλλους αφηγητές

• Ενδιαφέρεται να αποκαλύψει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε ένα

σύστημα μορφών και σε ένα σύστημα νοήματος
Η Αφηγηματική θεωρία του G. Genette
Η τριπλή σημασία της αφήγησης

• 1. Το εκφώνημα της αφήγησης: ο γραπτός ή προφορικός

λόγος που δηλώνει τη σχέση των γεγονότων (αφήγηση
του Οδυσσέα στους Φαίακες)
• 2. Η διαδοχή των πλαστών ή πραγματικών γεγονότων
για τα οποία γίνεται λόγος στο κείμενο (οι περιπέτειες
του Οδυσσέα από την πτώση της Τροίας ως την άφιξή
του στο νησί της Καλυψώς)
• 3. Η ίδια η αφηγηματική πράξη (οι ραψωδίες ι-μ είναι
αφιερωμένες στην αφήγηση του Οδυσσέα)
• Κάνει διάκριση ανάμεσα στην αφήγηση (κειμενική
διευθέτηση των συμβάντων) και στην ιστορία (γραμμική
ακολουθία των συμβάντων):

• Αφήγηση: η ρηματική αναπαράσταση των συμβάντων, η

τεχνική τους διευθέτηση μέσα στο κείμενο, τα
σημαίνοντα

• Ιστορία: το αντικείμενο του αφηγήματος, γεγονότα,

περιεχόμενα, σημαινόμενα
• Η αφήγηση, ως γλωσσική παραγωγή μπορεί να
θεωρηθεί ανάπτυξη μιας ρηματικής μορφής (Οδύσσεια:
«Ο Οδυσσέας γυρίζει στην Ιθάκη»)---χρησιμοποίηση
γραμματικών κατηγοριών του ρήματος για την ανάλυση
της αφήγησης:

• Χρόνος: μελέτη χρονικών σχέσεων μεταξύ αφήγησης και

ιστορίας
• Έγκλιση: μελέτη τρόπων αφηγηματικής
«αναπαράστασης»
• Φωνή: μελέτη αφηγητή και αποδέκτη
Χρόνος
• Οι σχέσεις ανάμεσα στο χρόνο της ιστορίας και τον
χρόνο της αφήγησης μελετώνται ως προς την ακολουθία
(τάξη), τη διάρκεια και τη συχνότητα

• 1) Ακολουθία
• Διάκριση ανάμεσα σε αφηγημένο χρόνο (χρόνος της
ιστορίας) και αφηγούμενο χρόνο (χρόνος της αφήγησης)
• Προσδιορίζεται η σχέση αντιστοιχίας/ αναντιστοιχίας
ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων στην
ιστορία και την αφήγηση
• Α) Αναχρονίες
• Οι διάφορες μορφές ασυμφωνίας ανάμεσα στην ακολουθία
των γεγονότων στην ιστορία και στην ακολουθία των
γεγονότων στην αφήγηση (παράδειγμα Ιλιάδας)

• Πρόληψη: η αφηγηματική τεχνική του να διηγείται κανείς εκ

των προτέρων ένα μεταγενέστερο γεγονός

• Ανάληψη: η αφηγηματική τεχνική της εκ των υστέρων

αναφοράς ενός γεγονότος που προηγείται από το χρονικό
σημείο της αφήγησης στο οποίο βρισκόμαστε
• Β) Φορά- Εύρος
• Μια αναχρονία μπορεί να τοποθετείται στο παρελθόν ή
στο μέλλον περισσότερο ή λιγότερο μακριά από το
σημείο του «παρόντος», δηλαδή από το σημείο της
ιστορίας, όπου η αφήγηση διακόπηκε για να εισαχθεί η
αναχρονία---Φορά= χρονική απόσταση

• Μια αναχρονία μπορεί να καλύπτει μια διάρκεια της

ιστορίας λιγότερο ή περισσότερο μεγάλη---εύρος= το
μέγεθος της διάρκειας της αναχρονίας (παράδειγμα
Οδυσσέα)
• Διάκριση αναλήψεων ανάλογα με τη φορά

• Εξωτερική ανάληψη: Αφορά σε γεγονός πολύ

προγενέστερο από τη χρονική αφετηρία της
πρωταρχικής αφήγησης---δεν τέμνει την πρωταρχική
αφήγηση--συμπληρώνουν και διαφωτίζουν τον
αναγνώστη

• Εσωτερική ανάληψη: Η ανάληψη εισχωρεί στην

πρωταρχική αφήγηση--υπάρχει κάποιο σημείο τομής--
υπάρχει ο κίνδυνος του πλεονασμού
• Διάκριση αναλήψεων ανάλογα με το εύρος

• Μερική ανάληψη: η αναδρομή στο παρελθόν που καταλήγει σε

έλλειψη, χωρίς να συναντήσουν την πρωταρχική αφήγηση, σαν να
γίνεται ένα τίναγμα προς τα εμπρός (Genette)---αναφορά σε
συγκεκριμένα γεγονότα του παρελθόντος χωρίς προσπάθεια
σύνδεσης με την παρούσα στιγμή--δίνει μια μεμονωμένη
πληροφορία, απαραίτητη για ένα συγκεκριμένο γεγονός

• Πλήρης ανάληψη: η αναδρομή φτάνει και συναντά την

πρωταρχική αφήγηση, χωρίς να διαλύεται η συνοχή ανάμεσα στα
δύο τμήματα της ιστορίας--σχετίζεται με την πρακτική της in
medias res--στοχεύει να αποκαταστήσει το σύνολο των
προηγηθέντων της αφήγησης--συνιστά ένα σημαντικό τμήμα
• Διάκριση προλήψεων ανάλογα με τη φορά

• Εξωτερική πρόληψη: η πρόληψη, της οποίας, η ιστορία δεν

αναμειγνύεται με την ιστορία της πρώτης αφήγησης

• Εσωτερική πρόληψη: η πρόληψη, της οποίας, το χρονικό

πεδίο περιλαμβάνεται σε εκείνο της πρώτης αφήγησης
• 2) Διάρκεια/ Ταχύτητα
• Προσδιορίζεται η σχέση ανάμεσα στη διάρκεια των
γεγονότων στην ιστορία και την αφήγηση---δυσκολία
ύπαρξης ισοχρονίας

• Ανισοχρονίες
• α) Επιτάχυνση: Χρόνος Αφήγησης < Χρόνος Ιστορίας μέσα
από ελλείψεις (παραλείψεις τμημάτων της ιστορίας από το
αφηγηματικό κείμενο)
περιλήψεις (παρουσιάσεις μεγάλων τμημάτων της
ιστορίας σε μερικές μικρές παραγράφους, σειρές ή λέξεις)
• β) Επιβράδυνση: Χρόνος Αφήγησης > Χρόνος Ιστορίας μέσα
από παύσεις (διακοπές στην εξέλιξη των συμβάντων)
περιγραφές και αφηγηματικά σχόλια
• 3) Συχνότητα
• Προσδιορίζεται η αναλογία ανάμεσα στις φορές που
συμβαίνει ένα γεγονός στην ιστορία και τις φορές που το ίδιο
το γεγονός γίνεται αντικείμενο αφήγησης:
• Μια αφήγηση μπορεί να λέει:

• α) ΜΙΑ φορά τι συνέβη ΜΙΑ φορά: Μοναδική αφήγηση

• β) Ν φορές αυτό που συνέβη Ν φορές: Πολυμοναδική
αφήγηση
• γ) Ν φορές αυτό που συνέβη ΜΙΑ φορά: Επαναληπτική
αφήγηση
• δ) ΜΙΑ φορά αυτό που συνέβη Ν φορές: Θαμιστική αφήγηση
‘Εγκλιση
• Η οργάνωση του αφηγηματικού υλικού εξετάζεται ως
προς την απόσταση και την προοπτική/εστίαση

• Α) Απόσταση
• Προσδιορίζει το βαθμό στον οποίο η ιστορία περνά
μέσα από το λόγο του αφηγητή

• Ο αφηγηματοποιημένος/ διηγηματοποιημένος λόγος: Τα

λόγια του προσώπου ενσωματώνονται στη διήγηση και
τοποθετούνται στο ίδιο επίπεδο με τα άλλα γεγονότα (ο
πιο απομακρυσμένος και συμπυκνωτικός λόγος)
• Ο μετατιθέμενος λόγος: Ο αφηγητής συμπτύσσει τα
λεγόμενα, τα εισάγει στο δικό του λόγο, τα ερμηνεύει με
το δικό του ύφος (μορφή πλαγίου λόγου)--εκφωνημένος
& εσωτερικός λόγος

• Ο μιμούμενος/ αναφερόμενος λόγος: ο αφηγητής

προσποιείται ότι παραχωρεί τον λόγο στον ήρωά του--
αναπαραγωγή διαλόγου, εσωτερικού μονολόγου χωρίς
καμία μεσολάβηση του αφηγητή
• Β) Προοπτική/ Εστίαση
• Προσδιορίζει την οπτική γωνία του προσώπου μέσα από την
οποία δίνονται τα γεγονότα---Ποιος βλέπει και όχι τι βλέπει…

• 1. Μηδενική εστίαση: Αφηγητής > ήρωας της αφήγησης

Παντογνώστης αφηγητής που γνωρίζει ή λέει περισσότερα απ’
ότι γνωρίζει ο ήρωας ή όποιο άλλο πρόσωπο- Τodorov
(Pouillon: θέαση όπισθεν)
• 2. Εσωτερική εστίαση: Αφηγητής = ήρωας της αφήγησης
Ο αφηγητής γνωρίζει όσα και ο ήρωας (σταθερή: η αφήγηση
στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην οπτική γωνία ενός μόνο
αφηγηματικού ήρωα---μεταβλητή: το εστιακό πρόσωπο
μεταβάλλεται---πολλαπλή: το ίδιο γεγονός παρουσιάζεται
περισσότερες φορές βάσει της οπτικής γωνίας διαφορετικών
αφηγηματικών προσώπων) (Pouillon: θέαση από κοινού)

• 3. Εξωτερική εστίαση: Αφηγητής < ήρωας της ιστορίας

Ο αφηγητής γνωρίζει λιγότερα από τον ήρωα--ο ήρωας δρα μπροστά
στα μάτια του αναγνώστη, χωρίς ο αναγνώστης να γνωρίζει τις
σκέψεις και τα συναισθήματά του--ο ήρωας περιγράφεται και οι
κινήσεις του καταγράφονται σαν να επρόκειτο για ένα άγνωστο---
αρχική άγνοια= κοινός τόπος της αρχής των μυθιστορημάτων
(Pouillon: θέαση έξωθεν)
Φωνή
• Εξετάζεται ο φορέας της αφηγηματικής πράξης και
μελετάται ως προς τη συμμετοχή του αφηγητή στην
αφηγούμενη ιστορία και ως προς το αφηγηματικό
επίπεδο που κινείται ο αφηγητής

• Α) Συμμετοχή του αφηγητή

• Ομοδιηγητικός: ανάθεση της αφήγησης σε έναν ήρωα
(αυτοδιηγητικός: ήρωας=αφηγητής, αφηγητής=
παρατηρητής ή μάρτυρας)
• Ετεροδιηγητικός: ο αφηγητής δεν έχει σχέση με την
ιστορία που αφηγείται
• Β) Θέση του αφηγητή στο Αφηγηματικό επίπεδο

• Εξωδιηγητικός: ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία στην

οποία δεν μετέχει

• Διηγητικός/ ενδοδιηγητικός: ο αφηγητής μεταφέρει τα

γεγονότα της αφήγησης καθαυτής

• Μεταδιηγητικός: ο αφηγητής μεταφέρει μια άλλη

αφήγηση στο εσωτερικό της κύριας αφήγησης
Οι πέντε λειτουργίες του αφηγητή

• Λειτουργία αφηγητική: Εγγενής σε κάθε αφήγημα,

μπορεί να ρηματικοποιείται (Αφηγούμαι) ή να
περιοριστεί στο να παραθέσει το λόγο των προσώπων

• Λειτουργία ρυθμιστική: Ο αφηγητής σχολιάζει την

οργάνωση και την κατασκευή του αφηγήματός του

• Λειτουργία επικοινωνιακή: Ο αφηγητής απευθύνεται

στον αποδέκτη του, που είναι κειμενικοποιημένος
αναγνώστης, για να διατηρήσει την επαφή
• Λειτουργία μαρτυρίας: Ο αφηγητής μαρτυρεί την
αλήθεια της ιστορίας, δίνει τις πηγές του

• Λειτουργία ιδεολογική: Ο αφηγητής εξηγεί τη δράση, με

αφετηρία μια γενική γνώση που συχνά συμπυκνώνεται
σε αποφθέγματα
Από τη θεωρία στη διδακτική πράξη

• Προβληματισμός σχετικά με τη διάκριση ιστορίας-

αφήγησης, τον ρόλο του αφηγητή, τον τρόπο δόμησης
του κειμένου---Μήπως η καλλιέργεια μιας τέτοιας
δεξιότητας πρέπει να γίνει συνειδητή διδακτική
επιδίωξη….;;;;

• Διεύρυνση της σκοποθεσίας προς την κατεύθυνση της

συνειδητής οικοδόμησης βασικών αφηγηματικών
γνώσεων και δεξιοτήτων

• Εργαλεία για τους μαθητές εντοπισμού της οργάνωσης

του κειμένου και των λειτουργιών της αφηγηματικής
πράξης---επέκταση σε σημασιολογικό επίπεδο
• Συνδυασμός αφηγηματολογίας και πρόσληψης των μαθητών μέσα
από τις δυνατότητες που παρέχει το αφηγηματικό σύστημα του
Genette για ελεύθερη ανταπόκριση των μαθητών στα πεζογραφικά
κείμενα

• α) Ποια κρίσιμα γεγονότα μπορεί να έχουν αποσιωπηθεί με την

επιτάχυνση της αφήγησης μέσα από μια περίληψη;
• β) Τι θα άλλαζε στο νόημα, αν τα αφηγηματικά σχόλια έλειπαν;
• γ) Πώς θα άλλαζε το νόημα, αν δοκιμάζαμε να αφαιρέσουμε μια
αναδρομή;
• δ) Αν αλλάζαμε την εστίαση σε κάποια σημεία του κειμένου, σε τι
εκπλήξεις θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε;
 Λογοτεχνικοί Χαρακτήρες

Γράφοντας ένα βιβλίο, έρχεται κάποια στιγμή που ένας χαρακτήρας

λέει ή κάνει κάτι που εσύ δεν είχες σκεφτεί. Από εκείνη τη στιγμή
είναι ζωντανός και το αφήνεις πάνω του.

Graham Green, 1904-1991, Βρετανός συγγραφέας

• Η μετάβαση από το ρεαλιστικό στο νεοτερικό μυθιστόρημα
σηματοδότησε μια σειρά από μεταβολές για την έννοια και την
κατασκευή των χαρακτήρων των έργων.

• Στο ρεαλιστικό μυθιστόρημα οι χαρακτήρες αποτελούν

ψυχολογικές προσωπικότητες, «ομοούσιες» με τους ανθρώπους,
ενώ στα νεοτερικά έχουν «κειμενοποιηθεί», χωνευτεί στο κείμενο
μέσω των αφηγηματικών τεχνικών και αποτελούν κομμάτια της
κατασκευής τους.

• Ο Jean Ricardou περίγραψε εύστοχα τη διαφορά του ρεαλιστικού

και του νεοτερικού μυθιστορήματος ως εξής: το πρώτο αναφέρεται
στην «αφήγηση μιας περιπέτειας», ενώ το δεύτερο στην
«περιπέτεια της αφήγησης».
• Η Shlomith Rimmon – Kenan (1983) αναφέρει πως μετά το
«θάνατο της εξουσίας του συγγραφέα» από τον Roland
Barthes, πολλοί σύγχρονοι συγγραφείς και θεωρητικοί
κάνουν λόγο για το «θάνατο του χαρακτήρα».

• Οι φορμαλιστές και αρκετοί στρουκτουραλιστές δεν

ενδιαφέρονται γιατί το «τι είναι» οι χαρακτήρες, αλλά για το
«τι κάνουν». Η προσέγγιση τους δεν είναι οντολογική, αλλά
λειτουργική και υποβιβάζουν τους χαρακτήρες σε προϊόντα
της πλοκής. Η αντιμετώπιση αυτή του ήρωα προφανώς δεν
επιτρέπει μια βαθύτερη ανάλυση των χαρακτηριστικών του,
πολύ περισσότερο της εσωτερικής του ζωής.
• Διακρίνουμε τρεις αντίστοιχες τάσεις για την προσέγγισή του
χαρακτήρα:
• α) οι χαρακτήρες είναι οντότητες που προϋπάρχουν του
κειμένου στο μυαλό του συγγραφέα και εμφανίζονται στην
αφήγηση για να δράσουν,
• β) οι χαρακτήρες είναι κομμάτια του κειμένου που επιτελούν
συγκεκριμένες λειτουργίες είτε για χάρη της δράσης είτε για
χάρη του λόγου (σε αρκετά νεοτερικά μυθιστορήματα οι
χαρακτήρες μετατρέπονται από φορείς και αποδέκτες της
δράσης σε φορείς και αποδέκτες του λόγου) και
• γ) οι χαρακτήρες είναι νοητικές κατασκευές που δομούνται
στη συνείδηση του αναγνώστη μέσα από την πρόσληψη του
κειμένου.
• Ο Μίλαν Κούντερα συνοψίζει τις τρεις βασικές και
«απαραβίαστες» νόρμες του ψυχολογικού ρεαλισμού για
τους χαρακτήρες ως εξής :
• α) Γύρω από κάθε χαρακτήρα πρέπει να δίνεται το μέγιστο
των πληροφοριών για την εξωτερική εμφάνιση και τη
συμπεριφορά του (π.χ. πώς μιλάει, περπατάει κ.τ.λ.).
• β) Πρέπει να γίνεται γνωστό το παρελθόν του χαρακτήρα,
ώστε μέσα από το «βιογραφικό» του να γίνονται εμφανή τα
κίνητρα και οι παρορμήσεις και να μπορούν να
αιτιολογηθούν οι πράξεις του.
• γ) Η αυτονομία του χαρακτήρα πρέπει να εμφανίζεται ως
πραγματικό ον και όχι ως κατασκεύασμα του συγγραφέα˙ ο
συγγραφέας οφείλει να γίνει αόρατος.
1. Ο μυθοπλαστικός χαρακτήρας ως
άνθρωπος της διπλανής πόρτας
• η λογοτεχνική κριτική θεωρούσε το λογοτεχνικό έργο ως
αντανάκλαση της κοινωνικής πραγματικότητας και επομένως
αποτελούσε ρεαλιστική απεικόνισή της.

• Οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες, όπως απεικονίζονται και

προβάλλονται από το ρεαλισμό του 19ου και τη μαρξιστική
αντίληψη του 20ού αιώνα αλλά και από την ψυχολογία και τη
βιογραφία, αντιμετωπίζονται και ερμηνεύονται με βάση
εξωκειμενικά κριτήρια και είναι τόσο «αληθινοί» που
θεωρούνται όμοιοι με τους πραγματικούς ανθρώπους της
καθημερινότητας, τους οποίους και αντιπροσωπεύουν—
μήπως ο Ζορμπάς του Καζαντζάκη..;;;
• Κατά τον Thomas Docherty (1983: 223), βασικό κριτήριο είναι
να έχουν κάποιο παρελθόν που να δικαιολογεί και να εξηγεί
την παρουσία τους στο λογοτεχνικό έργο, αλλά και να μην
εξαρτώνται από το συγγραφέα.

• Κατά το Wayne Booth (21991: 50), ότι ο συγγραφέας δίνει την

εντύπωση ότι ούτε καν υπάρχει, ώστε οι μυθοπλαστικοί
χαρακτήρες του να είναι σε θέση να δράσουν ελεύθερα.
2. Ο λογοτεχνικός χαρακτήρας μέσα από τις Φορμαλιστικές,
σημειωτικές, στρουκτουραλιστικές και αποδομιστικές
θεωρίες – κειμενική κατασκευή και λειτουργία

• Οι χαρακτήρες δεν είναι τίποτα άλλο από κειμενικές

κατασκευές, λέξεις. Δεν τίθεται καν το ερώτημα αν και κατά
πόσο είναι ρεαλιστικός ένας χαρακτήρας, ούτε κρίνεται η
λογοτεχνική του αξία. Οι χαρακτήρες απαλλάσσονται από τις
μιμητικές αξιώσεις της αξιόπιστης και αληθοφανούς
αναπαράστασης και αντικείμενο μελέτης γίνεται ο
λειτουργικός τους ρόλος μέσα στην αφήγηση---(Μικρός
Πρίγκιπας του Εξυπερύ).
• Υποβιβάζονται οι μυθοπλαστικοί χαρακτήρες σε απλές
λειτουργίες της πλοκής και της δράσης, επομένως είναι
βασικά δομικά στοιχεία του κειμένου που δεν μπορούν να
νοηθούν χωρίς αυτό.
• Η θεώρηση αυτή εμφανίζεται τον 20ό αιώνα με τους Ρώσους
φορμαλιστές, οι οποίοι έθεσαν το ζήτημα της αυτονομίας του
λογοτεχνικού κειμένου το οποίο θεωρούσαν ως ένα σύστημα
κλειστό και το προσέγγιζαν με αμιγώς ενδοκειμενικά
κριτήρια, τα οποία εντόπισαν στα βασικά χαρακτηριστικά
του, τα οποία εστιάζουν στη «λογοτεχνικότητα» του
κειμένου. Εξυπηρετούν μόνο την εξέλιξη της πλοκής
και την προώθηση της δράσης (μελέτη του Vladimir Propp για
τα ρωσικά λαϊκά παραμύθια).
• Οι οπαδοί του νεοκριτικισμού πίστευαν ότι οι αξίες του
κειμένου μπορούσαν να αποκαλυφθούν μέσα από πολλαπλές
αναγνώσεις της ίδιας ιστορίας από έμπειρους που
μπορούσαν να ερμηνεύσουν το πραγματικό νόημα του
κειμένου και υπέδειξαν με ποιους τρόπους οι δάσκαλοι
μπορούσαν να διδάξουν τα παιδιά να διαβάζουν λογοτεχνικά
κείμενα (πβ. και May 1995: 19), επιδιώκοντας την «τέλεια
ανάγνωση» μιας ιστορίας (“perfect reading”).

• Κατά τον Frye, σε όλα τα κείμενα, παλαιά και νέα, είναι

ευδιάκριτα και επαναλαμβάνονται ως σταθερά στοιχεία και
δομικά υποδείγματα-μοντέλα, που είναι θεμελιακά,
ανάγονται σε αρχαιότερα υποδείγματα και
επαναλαμβάνονται στη λογοτεχνία κάθε εποχής.
• Αρχέτυπα μπορούν να είναι: Χαρακτήρες: σοφοί παλιοί
άνδρες ή γυναίκες, στερεοτυπικοί χαρακτήρες, γεγονότα, ή
φαινόμενα από τα οποία προκύπτουν άλλα, σύμβολα, πλοκή
(για παράδειγμα, η ιστορία της Σταχτοπούτας, της
Κοκκινοσκουφίτσας ή της Χιονάτης), θέματα όπως η αγάπη
είναι πιο δυνατή και από το διάβολο, το καλό νικά το κακό,
εικόνες (ερημωμένα μέρη και κήποι, παράδεισος, νησί),
μοτίβα. Μαζί με τα αντίστοιχα αρχέτυπα του Jung αποτελούν
τη γνωστή θεωρία των αρχετύπων, παρά τις μεταξύ τους
διαφορές.
3. Μια ενδιάμεση συνδυαστική θεωρητική θέση:
Είναι άνθρωποι ή λέξεις;
• o Chatman υποστηρίζει ότι ο μυθιστορηματικός χαρακτήρας
θα πρέπει να είναι ένα ανοικτό και αυτόνομο ον και όχι
περιορισμένος σε λέξεις ή να αντανακλά λειτουργίες της
πλοκής. Ο οποιοσδήποτε προβληματισμός μας για τους
λογοτεχνικούς χαρακτήρες, τη δράση τους και γενικότερα τη
ζωή τους θα πρέπει να μην ξεπερνά τα όρια της ιστορίας ή να
μην εστιάζει στην αναζήτηση συγκεκριμένων λεπτομερειών
αλλά να εμβαθύνει σ’ αυτόν.
• Το τελευταίο επιτυγχάνεται με το συνδυασμό της προσωπικής
εμπειρίας του αναγνώστη, εφόσον η αφήγηση αφηγείται ένα
κόσμο ανοικτό και ελεύθερο να εμπλουτιστεί από
οποιαδήποτε εμπειρία του αναγνώστη, πραγματική ή
φαντασιακή, άποψη η οποία παραπέμπει σε ένα είδος
λογοτεχνικής επάρκειας του Jonathan Culler (1980).
• Και οι δύο τον θεωρούν ως «πρόσωπο του κειμένου» που
δομείται από τον αναγνώστη κατά την αφηγηματική
διαδικασία και που μπορεί να ξεπεράσει τα όρια της
λογοτεχνικής ιστορίας και να παραπέμψει στην
πραγματικότητα, με βάση χαρακτηριστικά του γνωρίσματα. Ο
χαρακτήρας επομένως, λαμβανομένων υπόψη των αρχών
που διέπουν τα μέρη της ανθρώπινης ψυχής (id, ego,
superego στη φροϋδική θεωρία), εξυπηρετεί την αρχή της
ευχαρίστησης (δρα προς εκπλήρωση μιας επιθυμίας) και την
αρχή της πραγματικότητας (αντιμετωπίζεται ως αληθινό,
υπαρκτό πρόσωπο).
• Γενικά όμως, για να απεικονίσουν όσο το δυνατόν
πειστικότερα ένα λογοτεχνικό χαρακτήρα, οι συγγραφείς
χρησιμοποιούν ορισμένα καλλιτεχνικά τεχνάσματα, όπως
περιγραφές, διαλόγους, την προϊστορία (background),
ψυχολογικά αληθοφανή χαρακτηριστικά της
προσωπικότητας, επαγγέλματα, χόμπυ, σχέσεις, εμπλέκουν
το χαρακτήρα με την πλοκή, χρησιμοποιούν το σκηνικό για τη
χαρακτηρολόγηση και κάθε άλλο τέχνασμα που μπορούν να
επινοήσουν.
• Οσα λαμβάνουν χώρα στην πλοκή παρουσιάζονται στον οριζόντιο
συνταγματικό άξονα με κατεύθυνση από το παρελθόν προς το
παρόν και το μέλλον, αλλιώς από το πριν προς το μετά, αλλά τα
χαρακτηριστικά γνωρίσματα του λογοτεχνικού χαρακτήρα
υπάρχουν ανεξάρτητα από το χρόνο και τα γεγονότα, εφόσον ήδη
έχουμε δει ότι βασικό τους γνώρισμα είναι η σταθερότητα και ότι
είναιγενικευτικά, σε αντίθεση με την προσωρινότητα των
διαθέσεων, που έχουν περιορισμένη διάρκεια.

• Υποστηρίζει ακόμα ο Chatman ότι τα γνωρίσματα που διέπουν ένα

λογοτεχνικό χαρακτήρα συνυπάρχουν με τα γεγονότα της πλοκής,
χωρίς να έχουν συγκεκριμένο χρονικό και χωρικό πλαίσιο
εκδήλωσής τους, χωρίς αυτό να τα υποβιβάζει και να τους αφαιρεί
τη σημαντικότητά τους, όταν εκδηλώνονται σε επίπεδο λόγου.
Όπως και αν εμφανίζονται στην ιστορία και στον αφηγηματικό λόγο,
έστω και αν λειτουργούν παραμετρικά προς τα τεκταινόμενα σε ένα
λογοτεχνικό κείμενο, αυτά έχουν τη σημαντικότητά τους.
• Η γενικότερη σύλληψη και περιγραφή του χαρακτήρα από τον
Chatman δείχνει ότι ο θεωρητικός υιοθετεί ένα μοντέλο
λογοτεχνικών χαρακτήρων, οι οποίοι ταυτόχρονα έχουν μια αληθινή
και μια μυθιστορηματική υπόσταση.

• Με άλλα λόγια, είναι αφηγηματικές κατασκευές που περιγράφονται

με όρους που προέρχονται από την ανθρώπινη εμπειρία.

• Η Rimmon-Kenan στο επίπεδο του κειμένου, υποστηρίζει ότι οι

μυθοπλαστικοί χαρακτήρες είναι αναπόσπαστα λεκτικά του
στοιχεία, ενώ στο επίπεδο της ιστορίας οι χαρακτήρες γίνονται
αντιληπτοί από τον αναγνώστη ως μη λεκτικές κατασκευές που
υποδύονται συγκεκριμένους ρόλους από τη ζωή.
Σημεία Εστίασης για τους Χαρακτήρες

• Ποια είναι τα είδη των χαρακτήρων; (Πρωτεύοντες/

δευτερεύοντες
• Ποιες λειτουργίες επιτελούν οι δευτερεύοντες χαρακτήρες;
(διακοσμητικοί, πληροφοριακοί, σχολιαστικοί...)

• Πώς παρουσιάζονται (άμεσος/ έμμεσος τρόπος);

• Τύποι και δυναμική των χαρακτήρων (στερεοτυπικοί/

επίπεδοι/ αντίθετοι/ σφαιρικοί/ στατικοί/ δυναμικοί)

• Τι γίνεται με την αστυνομική μυθοπλασία;

Σημεία εστίασης για το σκηνικό
• 1. Πόσο σημαντική είναι η λειτουργία του σκηνικού (χωροχρονικό
πλαίσιο) για την ιστορία ή για τη δημιουργία μιας ιστορίας;

• 2. Πώς ο συγγραφέας μας παρουσιάζει το σκηνικό στο έργο του;

• 3. Ποιος είναι ο ρόλος του αναγνώστη στη διαμόρφωση του

σκηνικού; Συνδιαμορφώνει; Εμπλέκεται;

• 4. Τι είναι η τεχνική της έκθεσης και πώς γίνεται;

• 5. Τι είναι η τεχνική της επιδέξιας αποκαλυψής του και πώς γίνεται;

• 6. Σύνδεση σκηνικού με την πλοκή και τους χαρακτήρες

• 7. Θεωρητικές προσεγγίσεις για τον ρόλο του σκηνικού (ως

μεταίχμιο ανάμεσα στο ρεαλιστικό και το φανταστικό/ ως
καταφύγιο/ ως τόπος εγκλεισμού ή αναγκαστικής
απομόνωσης/ ως χώρος μύησης και ενηλικίωσης

• 8. Η επιλογή του σκηνικού στην αστυνομική μυθοπλασία και

οι λειτουργίες που εξυπηρετεί
Σημεία Εστίασης για την πλοκή
• 1. Τι είναι η πλοκή στην Αριστοτελική φιλοσοφία;

• 2. Τα επιμέρους στοιχεία της πλοκής: τραγική

ειρωνεία/αναγνώριση/επιβράδυνση/περιπέτεια/δραματική
οικονομία/από μηχανής θεός/φόβος/κάθαρση

• 3. Σύγχρονες θεωρίες σχετικά με τον ορισμό της πλοκής

• 4. Η πλοκή στο αστυνομικό μυθιστόρημα

• 5. Η έννοια της δομής
• 6. Δομικά σχήματα πλοκής
• 7. Η πυραμίδα του Freytag: Στην πυραμίδα αυτή διακρίνουμε:
την έκθεση (Exposition), το βασικό γεγονός που πυροδοτεί τη
δράση (Inciting Incident), την ανοδική πορεία της δράσης
(Rising Action) [ο Αριστοτέλης την ονόμαζε δέση
(complication)], την κορύφωση (Climax) [δεν είναι σίγουρο
πως θα υπάρχει σε κάθε βιβλίο (Χάϊσμιθ 2012:84)]6, την
κρίση (Crisis) [είναι η στιγμή της αντιστροφής που εγκαινιάζει
την καθοδική πορεία της δράσης], την καθοδική πορεία της
δράσης (Falling Action), τη λύση (Resolution) [διευθέτηση των
συγκρούσεων] και το τέλος (Dénouement).

• 8. Τα συνθετικά στοιχεία της πλοκής:

συγκρούσεις/σασπένς/αμφίρροπος αγώνας/προμηνύματα
 • Σε κάθε βιβλίο μου, από ένα σημείο και μετά, οι ήρωές μου
παίρνουν πρωτοβουλίες και ολοκληρώνουν μόνοι τους το έργο.
William Faulkner, 1897-1962, Αμερικανός συγγραφέας, Νόμπελ 1949

• Ποτέ δε χρειάστηκε να διαλέξω ένα θέμα. Μάλλον τα θέματα

διάλεγαν εμένα.
Ernest Hemingway, 1899-1961, Αμερικανός συγγραφέας, Νόμπελ 1954

• Η αλήθεια βγαίνει χυτή σαν το νιόκοπο άγαλμα, μόνον μέσ’ από τα

καθάρια νερά της μοναξιάς· κι η μοναξιά της πένας είναι από τις πιο
μεγάλες.
Οδυσσέας Ελύτης, 1911-1996, Ποιητής, Νόμπελ 1979
Πεζός λόγος : λέξεις τοποθετημένες στην καλύτερη σειρά.
Ποίηση: οι καλύτερες λέξεις τοποθετημένες στην καλύτερη
σειρά.
Samuel Taylor Coleridge, 1772-1834, Άγγλος ποιητής &
φιλόσοφος

Καλή συνέχεια στον πεζό μας λόγο!