ORD. PROF. DR.
AK‹L MUHTAR ÖZDEN’‹N HAYATI VE
TÜRK TIBBINA KATKILARI (1877-1949)
‹brahim BAfiA⁄AO⁄LU*
Akil Muhtar Özden 1 Ekim 1877’de ‹stanbul Ca¤alo¤lu’n-
da dünyaya geldi. Babas› Mehmet Muhtar Efendi, annesi
Aliye Han›md›r.
Akil Muhtar, ilkö¤renimini Üsküdar’daki F›st›kl› Mektebin-
de yapm›flt›r. Burada dört y›l okuduktan sonra babas› onu
Paflakap›s› Rüfltiyesi’ne (ortaokul) yazd›rm›flt›r. 13 yafl›n-
dayken bu okulu pekiyi dereceyle bitirmifltir. Daha sonra iki
a¤abeyi gibi Çengelköy’deki Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye
‹dadisi’ne (Lisesine) bafllam›flt›r. Buray› bitirdikten sonra
Demirkap›’daki Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye’de bir y›l oku-
mufltur. O y›llarda T›bbiye Mektebi istibdat idaresine karfl›
kurulmufl gizli merkezlerden biriydi. Amaçlar› Sultan Ab-
dülhamid’in bask›l› yönetimine karfl› ç›kmak ve bir milli me-
busan meclisinin aç›lmas›na ortam haz›rlamakt›. Di¤er ta-
raftan Askeri T›bbiye’nin e¤itim olanaklar›n›n k›s›tl› olma-
s›, iyi bir ö¤renim görmelerini zorlaflt›r›yordu. Bu durumda
Akil Muhtar Avrupa’ya kaçmay› düflünmeye bafllad›. Ailenin
ekonomik durumu pek parlak olmamakla birlikte annesi
onun bu düflüncesini destekledi. Çünkü bütün hareketleri gü-
nü gününe saraya bildirildi¤inden o¤lunun bafl›na bir felaket
gelmesinden korkuyordu. Bu s›rada Akil Muhtar 19 yafl›n-
dayd› ve babas›n› kaybedeli dört y›l olmufltu.
Abdülhamid’in bask›c› rejimine direnen, özgürlü¤üne düfl-
kün, genç bir t›p ö¤rencisi olarak Akil Muhtar, okulunu bi-
tiremeden annesinin izni ile Ekim 1896’da ‹sviçre’ye kaç-
m›flt›r. 1897 ders y›l› bafl›nda Cenevre T›p Fakültesi birinci
s›n›f›na kaydolur. Cenevre T›p Fakültesi’nde okudu¤u 6 y›l
süresince s›k s›k Fransa’ya geçen Akil Muhtar, Paris Hasta-
nelerinde Widal, Chauffard, Dejerine gibi ünlü t›p hocalar›-
n›n derslerini takip etmifltir.
1902 y›l›nda t›p tahsilini bitirince Paris’e Pasteur Enstitü-
sü’ne gitmifl, burada kurslara devam etmifl, Roux, Metchni-
koff, Nocard, M.Nicolle gibi ünlülerin derslerini dinlemifltir.
1903 y›l›nda tekrar Cenevre’ye dönen Akil Muhtar, burada
iç hastal›klar› klini¤i profesörü LouisBard’›n yan›nda bir
buçuk y›l asistan intern olarak çal›flm›fl ve 64 sayfal›k
“Uzun Süren Serebrospinal Menenjitlerde Yap›lan Tetkikle-
re Katk›” (Contribution á l’étue de la Meningite Cérébros-
pinale á Forme Prolongée) bafll›kl› tezini sunarak t›p dokto-
* ‹stanbul Üniversitesi, Cerrahpafla T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal›
ru unvan›n› kazanm›flt›r. Akil Muhtar, bu çal›flmas›n› Prof.
Dr. L. Bard ve annesine ithaf etmifltir.
Akil Muhtar, bundan sonra poliklinik ve tedavi hocas› Prof.
Dr. Mayor’un yan›nda poliklinik asistan› olmufl ve bu s›rada
Hijyen hocas› Prof. Dr. Cristiani ‘nin fahri asistanl›¤›n› da
yapm›flt›r. ‹ki y›l sonra farmakodinami asistan›, 1906’da
Farmakodinami Privat doçenti olmufl ve 1907-1908 y›llar›
aras›nda pratik farmakoloji ve t›p müfredat› derslerini ver-
mifltir. Bu s›rada Chloralose ve Opium alkaloidleri üzerine
yapt›¤› çal›flmalar› yay›mlam›flt›r.
Evlili¤i ve Bayanlar›n T›p Fakültesine Girmesi
Akil Muhtar, 25.06.1908 y›l›nda Gürcü as›ll› Dr. Nina Zu-
raboune Odiflelica ile Paris Sefarethanesi’nde evlenmifltir.
1908’de “ Bromhydrate de methylatropine” konulu tezini
sunarak t›p doktoru ünvan›n› alan Nina, Cenevre Üniversi-
tesinde Jinekoloji ihtisas› yapm›fl, arkas›ndan Paris’e gide-
rek çocuk hastal›klar› üzerine çal›flm›flt›r. Akil Bey yurda
döndükten bir süre sonra O da ‹stanbul’a gelmifltir. ‹stan-
bul’da ancak iki do¤um yapt›rm›fl, Besim Ömer Pafla ile bir-
kaç konsültasyonda bulunmufltur. Besim Ömer Pafla, Kad›r-
ga Do¤umhanesinde çal›flmas›n› önermifl fakat Akil Bey o
günün koflullar›nda eflinin çal›flmas›n› istememifltir. Nina
1925 ya da 1926 ‘da Müslüman olmufl ve Akil Beyin teyze-
sinin ad› olan “Seniye” ad›n› alm›flt›r. Dr. Seniye 21 Mart
1941’de 62 yafl›ndayken vefat etmifltir.
Ord. Prof. Dr. Fahrettin Kerim Gökay’a göre Akil Muhtar,
ruhen muhafazakâr oldu¤u için dekanl›¤› döneminde t›bbi-
yeye k›z ö¤renci al›nmas›na karfl›d›r. ‹stanbul Üniversitesi
T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Akil Muhtar Özden
Arflivinde bulunan bir gazete küpüründeki haberin bafll›¤›
ise flöyledir: “ Dekan Oldu¤um Sürece K›zlar Buraya Gire-
mez.” Akil Muhtar.
Dekanl›¤›
1914 y›l›nda Dr. Tevfik Vacit Bey, Haydarpafla T›p Fakül-
tesi kadrosundan ç›kar›l›nca iki ders birlefltirilerek müfre-
dat-› t›p, fenni tedavi ve seririyat-› tedaviye olmufl ve müder-
risli¤ine Akil Muhtar getirilmifltir. 1916 y›l›nda Nuri Pa-
fla’n›n yerine seçilerek fakülte dekan› olmufltur.
1919 y›l›n›n Ekim ay›nda ikinci kez fakülte dekan› seçilmifl-
 84 ‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹
tir. 1916’dan 1921 y›l›na dek fakültenin en kritik ve karan-
l›k devresinde, Birinci Dünya Savafl› esnas›nda, hocalar›n bir
bölümünün asistanlar›n hemen hepsinin askere al›nd›¤›, her
bak›mdan yoksul bir döneme rastlayan dekanl›¤› süresince
ö¤retimi ve hastalar›n tedavisini aksatmamaya çal›flm›flt›r.
‹stanbul’u iflgal eden müttefik kuvvetlerinin, T›p Fakültesini
kapatmalar›n› önlemek için baflar›l› bir siyaset uygulam›flt›r.
14 Mart 1919’da, iflgal alt›ndaki ‹stanbul’da T›p Ö¤rencile-
ri ile birlikte T›p Bayram›’n› kutlam›fl, tepkilerini bu flekilde
dile getirmeye çal›flan ö¤rencilerin bu törenine Dr. Akil
Muhtar Özden, Dr. Fevzi Pafla ve Dr. Besim Ömer Pafla gibi
dönemin ünlü hocalar› da kat›lm›flt›r.
Emeklili¤i
1908’den 1943 Temmuzuna kadar ve iki y›l› da Avrupa’da
olmak üzere 37 y›l aral›ks›z tedavi klini¤i ve farmakoloji ho-
cal›¤› yapan Akil Muhtar Özden 1 A¤ustos 1943 y›l›nda yafl
haddinden emekli edilmifltir.
Emekli olunca, Alman Hastanesinde baflhekim ve iç hasta-
Feyhaman DURAN’›n yapt›¤› Akil Muhtar Portresi.
l›klar› uzman› olarak çal›flm›flt›r. 1946 y›l›nda CHP den ‹s-
tanbul Milletvekili seçilmifltir.
Hastal›¤› ve Ölümü
‹kinci Dünya Savafl› nedeniyle bir süre gidemedi¤i ‹sviçre’ye
1947 y›l›n›n sonlar›na do¤ru gitmifl fakat orada hastalan-
m›flt›r. Hastal›¤›n›n bafllang›c› biraz gizli ve yavafl ilerlemifl
“medyasten limfomas›” teflhisini kendisi koymufl, hatta te-
davi yöntemini de kendisi tayin etmifltir. Bir y›ldan daha
uzun bir süre evde hasta yata¤›ndan ç›kamamas›na karfl›n
okumaya ve çal›flmaya devam etmifltir. 12 Mart 1949 saba-
h› Çemberlitafl’taki evinde 72 yafl›nda vefat etmifltir. 14
Mart 1949 T›p Bayram› Akil Muhtar Özden’in cenaze töre-
ninin yap›ld›¤› güne rast gelmifltir. T›p Bayram›na kat›lan
tüm t›bbiyeliler Beyaz›t Camiinde k›l›nan cenaze namaz›n-
dan sonra cenazeyi el üstünde Üniversiteye getirmifller ve
burada halk›n da kat›ld›¤› bir törenden sonra cenaze yine el-
ler üzerinde tafl›narak Sirkeci’den vapura konulmufl ve Ru-
melihisar›’na getirilerek annesinin yan›na defnedilmifltir.
Daha sonra Edirnekap› flehitli¤ine nakledilmifltir.
Türk Kodeksinin Haz›rlanmas›na Katk›s›
Akil Muhtar, Türkiye’de deneyli tedavi ve farmakodinaminin
kurucusudur. Türk kodeksinin haz›rlanmas›ndaki rolü de
önemlidir. 3.3.1926 tarihli 767 say›l› kodeks kanunu üzeri-
ne T›p Fakültesi Reisi Müderris Dr. Nefl’et Ömer’in baflkan-
l›¤›nda çal›flan 10 kifliden biri de Akil Hoca’d›r. Bu kodeks
1930’da yay›nlanm›flt›r. 1940’da yay›mlanan ikinci bask› ve
1948’de yay›mlanan 3. bask› kodeksleri haz›rlayan komis-
yonlara Akil Muhtar baflkanl›k etmifltir.
Cerrahpafla T›p Fakültesi Müzesi’nden Akil Muhtar’›
tan›tan poster.
Türk T›p Tarihi Kurumu Baflkanl›¤›
Türk T›p Tarihi Kurumu kurucular›ndan olan Akil Muhtar
Özden, 1940-1949 y›llar› aras›nda kuruma baflkanl›k yap-
m›flt›r. Türk Tarihine olan ilgisi ö¤rencilik y›llar›na dayan›r.
Türk T›p Tarihi Kurumu kurucusu ve baflkan› olarak çeflitli
çal›flmalar yapm›fl ve bu konudaki di¤er çal›flmalara öncülük
etmifltir. 1937’de ‹bni Sina’n›n do¤umunun 900. y›l›nda
verdi¤i bir konferans ile ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ku-
rucular›ndan ‹shak Sukuti’nin ‹stanbul’daki Sultan Mahmut
türbesindeki mezar›n›n onar›lmas› için masraflar›n› üstlen-
mesi bu çal›flmalar›na örnektir.

Cerrahpafla T›p Fakültesi Müzesi’nde bulunan Akil Muhtar’›n
deneylerinde kulland›¤› isli ka¤›tl› Kimograf
Yay›nlar›
1951 y›l›nda merhum Prof. Dr. Bedii fiehsuvaro¤lu taraf›n-
dan haz›rlanan “Dr. Akil Muhtar Özden Bibliyografya-
s›”nda Özden’in yay›n say›s› 264 olarak bildirilmifltir. fieh-
suvaro¤lu yapt›¤› s›n›flamada 207’sini t›p, 45’ini paramedi-
kal, 12’sini ilimler tarihi olarak bölmüfltür. T›p serisinde
107’si iç hastal›klar› ve tedavi, 52’si farmakodinami, 35’i
t›p tarihi ve biyografidir. Bu yay›nlar›n 3’ü Cenevre’de iken,
201’i Türkiye’ye geldikten sonrad›r. Bunlar›n 101’i yeni
harflerle, 175’i Türkçe, 41’i Türkçe-Frans›zca, 1’i eski
Türkçe-Almanca, 1’i Frans›zca-Bulgarca’d›r. Türkçe yaz›la-
r›n aras›nda araflt›rmalar, olgular, ö¤retici makalelerden
baflka 35’i k›salt›lm›fl tercüme veya tercüme ve özetlerdir.
Paramedikal sahada en de¤erli eseri olarak kabul edilen
“‹lim Bak›m›ndan Ahlak” isimli kitab› 200 sayfad›r.
Üyesi Oldu¤u Ulusal ve Uluslararas› Dernekler
Karantina Meclisi Üyeli¤i
Cemiyet-i T›bbiye-i Mülkiye Üyeli¤i
H›fz›ss›hha-i Umumiye Meclisi Üyeli¤i
Türkiye T›p Akademisi Baflkanl›¤›
Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kurucular›ndan ve ‹kinci Baflkan›
Türk Fiziki ve Tabii ‹limler Sosyetesi Üyesi ve Baflkanl›¤›
Birleflmifl Milletler Çocuklara Yard›m Türk Komitesi Bafl-
kanl›¤›
Türkiye T›p Encümeni Üyeli¤i
Türk T›p Tarihi Kurumu Kurucu Üyeli¤i ve Baflkanl›¤›
Paris T›p Akademisi Muhabir Üyeli¤i
Balkan T›p Birli¤i Kurucu Üyeli¤i ve Baflkanl›¤›
Balkan T›p Birli¤inin Türk Komitesi Baflkanl›¤›
Uluslararas› T›p tarihi Derne¤i Üyeli¤i
Sanatç› Yönü
Resim sanat›na çocuk yaflta bafllayan ilgi ilerideki y›llarda da
artarak sürmüfltür. Baflar›l› bilimsel çal›flmalar›n›n yan› s›ra
yapmay› çok sevdi¤i resimle de ciddi olarak ilgilenmifltir.
Müze ve kütüphanesinin en önemli eserleri aras›nda kendi
resimleri de vard›r. Suluboya, ya¤l›boya ve karakalem çal›fl-
KL‹N‹K GEL‹fi‹M 85
AkilMuhtar’›n Atatürk’ü ölümünden 12 saat 35 dakika önce hasta
yata¤›nda gösteren karakalem çal›flma.
malar›nda kübist, empresyonist vb. bütün resim ak›mlar›n-
dan etkilenmifltir. Akil Muhtar’›n yapt›¤› renkli ve renksiz
resimlerin tamam› 775 tanedir. Yapt›¤› resimleri genel ola-
rak imzalamam›flt›r. “Resim yapmak, insan› dikkate al›flt›-
r›r. Resim yapman›n tababet için ne kadar mühim oldu¤unu
bilseniz hepiniz ressam olursunuz. Resim yapmas›n› bilme-
yen doktor olmaz, bu bir kanundur.” sözleri Akil Muhtar’a
aittir.
Akil Muhtar, Atatürk’ün hastal›¤› s›ras›nda tedavisini yak›n-
dan izleyerek sürekli notlar tutmufl ve son günlerin olaylar›-
n› doktor gözü ile düzenli bir flekilde yazm›flt›r. Dolmabahçe
Saray›’nda, Atatürk’ü son komas›nda gösteren karakalem
resmin alt›na kendi el yaz›s› ile Atatürk’ün ölüm tarihini
yazm›flt›r.
DÜNYA L‹TERATÜRÜNE G‹RM‹fi BULUfi KABUL
ED‹LEN ÇALIfiMALARI:
Kloralos ( Chloralose ) Çal›flmalar›
Chloralose kloralhidrat ile glikozun birleflmesiyle elde edilen
bir maddedir. Kloralos ile ilgili çal›flmalar› klasik kitaplara
geçmifltir. Bu çal›flmay› Prof. Mayor’un asistan› iken yap-
m›flt›r. Frans›zca ve 14 sayfad›r. Akil Muhtar, Kloralos ça-
l›flmalar› ile uyutulan hayvanlarda a¤r›ya karfl› duyarl›l›¤›n
kalkt›¤›n›, buna karfl›l›k mekanik eksitasyonlara karfl› has-
sasiyetin artt›¤›n› göstermifltir.
Muhtar Reflexi
Afyon alkaloidlerinin insanlarda ba¤›ml›l›k yapanlar›n›n, ke-
dilerde ç›lg›nl›k yapt›¤›n› görerek, Prof. Mayor ile birlikte
kedilerde ç›lg›nl›k yapan aneljezik maddelerin büyük bir ola-
s›l›kla insanlarda da ba¤›ml›l›k yapabilece¤ini önceden dü-
flünmenin mümkün oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Bu yöntem
birçok analjezik maddenin insanlarda tutsakl›k oluflturup
oluflturmayaca¤›n› önceden sezebilmek için kullan›lan bir
yöntemdir.
Deneylerde kulland›¤› afyon alkaloidlerinin lokal anestezik
etkisini kobaylar üzerinde denerken ilk kez “ Kobay s›rt cil-
di refleksini” tan›mlam›fl ve kobay s›rt cilt refleksi yard›m›
ile lokal anesteziklerin etkilerinin araflt›r›labilece¤ini ve çe-
 86 ‹LAÇ ETK‹LEfi‹MLER‹
flitli lokal anesteziklerin aktivitelerinin birbiri ile mukayese
edilebilece¤ini göstermifltir.
Dijital Çal›flmalar›
Kalbi etkileyen ilaçlar›n tesir mekanizmalar›n› insan ve hay-
vanlarda araflt›rarak eskiden zannedildi¤i gibi bu ilaçlar›n
etkilerinin geç bafllamad›¤›n› ortaya ç›karm›flt›r.
Akil Muhtar’›n hem klinik hem de farmakolojik en önemli
gözlemi olarak kabul edilen bu çal›flmalar, klinik denemeler-
le digital cisimlerinin yani digitoksinin kalp hastalar›nda
al›nd›ktan 1–3 saat gibi k›sa bir süre sonra etkisinin görül-
meye bafllad›¤›n› insanlarda Uskuff aleti ile yapt›¤› nab›z ka-
y›tlar› ile göstermesidir. Akil Hoca’n›n bu çal›flmalar›ndan
önce digital cisimlerinin etkisinin, drog al›nd›ktan s18-24
sonra bafllad›¤› kabul ediliyordu.
Akil Muhtar Özden, Uskoff aletini kullanarak kalp yetmez-
li¤i bulunan hastalarda nab›z traselerinin, nab›z amplitüdü-
nün digital verildikten sonra iki saat içinde yükselmeye bafl-
lad›¤›n› dünyada ilk olarak göstermifltir.
Santonin ile Karaci¤er Yetersizli¤inin Tayini
Santonin, artemisia cina varyete anthelmiticum bitkisinden
elde edilen bir alkaloid madde olup suda erimedi¤i için bar-
saklardan emilmez ancak çok az miktarda alkali ortamda
erir hale geçtikten sonra emilir. Emilen santonin ise h›zla
karaci¤erde oksisantonin haline dönüflür ve oksisantonin, id-
rar› sar› renge boyar. Sar›ya boyanm›fl idrar›n rengi kalevi-
ler yard›m›yla k›rm›z›ya dönüflür. ‹drarla at›lan ve kaleviler
yard›m›yla k›rm›z›ya dönüflen oksisantonin miktar›ndan ya-
rarlanarak kolorimetrik olarak yap›lan ölçümlerle karaci¤e-
rin detoksifikasyon ifllevini ne denli yapabildi¤i ölçülür. Akil
Muhtar, bu çal›flmalar› ile at›lan oksisantonin miktar›n›n
karaci¤er hastalar› ile sa¤l›kl› insanlarda farkl› oldu¤unu
göstermifltir.
Ord. Prof. Dr. Akil Muhtar Özden ‹le ‹lgili Yay›nlar:
Akcasu, A.: Prof.Dr. Akil Muhtar Özden’in Hasta Bafl›nda
Yapt›¤› Resimlerden Örnekler, ‹.Ü. Rektörlük No:3057, ‹s-
tanbul, 1982
Akcasu, A.: "Ord. Prof.Dr. Akil Muhtar Özden’in Farmako-
dinamiye Hizmeti," Ölümünün K›rk›nc› Y›l›nda Ord.Prof.Dr.
Akil Muhtar Özden (1877-1949), Mustafa Nevzat Eczac›-
l›k, T›p ve Kültür Evi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1989, s.17-19
Akcasu, A.: "Akil Muhtar Özden ve Farmakoloji E¤itimi,"
konulu söylefli, ‹stanbul, 23.08.1989. ‹.Ü. Deontoloji ve T›p
Tarihi Anabilim Dal› Kütüphanesi, 11sayfa metin
Altu¤, H.: "Türkiye T›p Akademisinin Tarihçesi," Türkiye T›p
Akademisinin K›sa Tarihçesi, Türk T›p Tarih Kurumu Yay›n-
lar› Özel Seri:7, ‹stanbul, 1998, s. 17-46
Arar, A.: “Âkil Hoca'n›n Üçüncü Ölüm Y›ldönümü Mü¬na-
sebetiyle”, Modern Tedavi Mecmuas›, Cilt: l, Say›:6, 1952,
s.215-217
Artunkal, S.:"Türkiye T›p Akademisinin Tarihçesi," Türkiye
T›p Akademisinin K›sa Tarihçesi, Türk T›p Tarihi Kurumu
Yay›nlar› Özel Seri:7, ‹stanbul, 1998, s.7-16
Atabek, E.: "Akil Hoca’dan An›lar," Ölümünün 40.Y›l›nda
Ord. Prof. Akil Muhtar Özden (1877-1949), Mustafa Nev-
zat Eczac›l›k T›p ve Kültür Evi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1989,
s.23-26
Bafla¤ao¤lu ‹.: “The Turkish Society for the History of Me-
dicine” Türkiye Klinikleri T›p Eti¤i – Hukuku – Tarihi, Cilt:
10, Say›: 3, 2002, s. 191-194
"Büyük Hoca Akil Muhtar Özden'in Cenaze Töreni", ‹stanbu-
lÜniversitesi, T›p Fakültesi Mecmuas›, Cilt: 12, Say›: 2,
1949, s.121-123
Derman H.: “Akil Muhtar Hocam›z”, Farmakolog 19,
1949, s.l33-139
Erden, F.: Türk Hekimleri Biyografisi, ‹stanbul, 1948, s.
172- 173
Feyzi, R.: "Prof. Akil Muhtar Nas›l Yetiflti, Neler Yapt›?"
Tan Gazetesi", 1938, s.6-7
Garan, R.: "Santonin Sar› Maddesi Nerede Teflekkül Edi-
yor?” Tedavi Klini¤i Laboratuar› Dergisi, Tom 5, 1935, s.
176-178
Garan, R.: "Prof. Akil Muhtar Özden"in ‹lmi Hayat›na Dair,"
Klinik Ayl›k T›p Dergisi Akil Muhtar Özden Say›s›, Vol.7,
Mart-Nisan, No.3-4, ‹stanbul, 1949, s.77-79
Gökay, F.K.: "Akil Hoca," T›p Dünyas›, Cilt: XXII, No.4-
252, ‹stanbul, Nisan 1949, s. 6369-6372
Gürkan K. ‹.: “Âkil Muhtar Özden”, ‹stanbul Klini¤i Dergi-
si 1, 1949, s.72-75
Hanio¤lu, M.fi.: Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanl› ‹ttihat ve
Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902).Cilt: 1, ‹leti-
flim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985
‹rdelp, N.K.: "Akil Muhtar (1877-1949), Onun Ölümü ile
Türkiye Dünya Çap›nda fiöhreti Olan Büyük Bir ‹lim Adam›-
n› Kaybetmifl Bulunuyor," Yeni As›r Gazetesi, 15 Mart 1949
Kantemir ‹.: “Prof. Dr. Âkil Muhtar Özden”, Örnek Mat-
baas›, Ankara,1952
Kantemir ‹.: “Âkil Hoca”, Türk T›b Yolu, Güzel ‹stanbul
Bas›mevi, Ankara, 1953, s.7-9
K›nac›gil R.: “Âkil Hoca'y› Kaybettik”, Acta Medica 2,
1949, s.77-81
"K›sa Hal Tercümesi", ‹stanbul Üniversitesi, T›p Fakültesi
Mecmuas›, Cilt: 12, Say›:2, 1949, s. 102-104
Meydan Larousse “Büyük Lügat ve Ansiklopedi” Meydan
Yay. ‹stanbul, 1990, Cilt: 9, s.783
Poliklinik Dergisi (Anonim), “Dr. Akil Muhtar”, Poliklinik
6, 1938, s.271-274
Öktem, Z.: " Büyük Hoca Akil Muhtar Özden'in Cenaze Tö-
reni," ‹stanbul Üniversitesi T›p Fakültesi Mecmuas›, Cilt: l2,
say›:2, 1949
Önen, K.: "Felsefi Düflünceleri ile Ord. Prof. Dr. Akil Muhtar
Özden Hocam›z" Ölümünün K›rk›nc› Y›l›nda Ord. Prof. Dr.
Akil Muhtar Özden (1877-1949), Mustafa Nevzat Eczac›-
l›k, T›p ve Kültür Evi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1989, s.20-22
Önen, K.: "Türkiye T›p Akademisinin K›sa Tarihi," Türkiye
T›p Akademisinin K›sa Tarihçesi, Türk T›p Tarihi Kurumu
Yay›nlar› Özel Seri:7, ‹stanbul, 1998, s.5-6
Öner, C.: " Atatürk'ün son Hastal›¤› ve Beni Türk Hekimleri-

ne Emanet Ediniz ‹ste¤i Hakk›nda," Dirim Mecmuas›,
Y›l:67, Say›: 11-12, Kas›m1992, s.458-467
Roch, M.: “Akil Muhtar Özden” Çev. Erdo¤an Meto, ‹stan-
bul Klinik Dersleri Aplik T›p Dergisi, Cilt: l, Say›: 5, A¤us-
tos 1949, s.65-66
Sadullah, N.: “Profesör Akil Muhtar Beyin Evinde”, Yedi-
gün Mecmuas›, Y›l:2, No:53, Cilt:3, ‹stanbul, 14 Mart
1934, s.14-17
fiehsuvaro¤lu B.: “Âkil Muhtar Özden Reçeteleri”
(Mo¬nografi) TTE, AMÖ,Kü. Yay. No. II, ‹smail Akgün
Matbaas›, ‹stanbul, 1950
fiehsuvaro¤lu, B.N.: Dr. Akil Muhtar Özden Bibliyografyas›,
‹.Ü. T›p Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›, No.44, ‹stanbul, 1951
fiehsuvaro¤lu, B.N.: "Ord. Prof. Dr. Akil Muhtar Özden
(1877-1949),” ‹.Ü. ‹stanbul T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p
Tarihi Anabilim Dal› Kütüphanesi, 1953, 2 sayfa
fiehsuvaro¤lu, B.N.: Atatürk'ün Sa¤l›k Hayat›, Hürriyet
Yay. 260,Tarih Dizisi 23,Hürriyet Ofset, ‹stanbul, 1981
fiehsuvaro¤lu,B.N ve Haluk Y.: “Bir Hekim: Tarihi Bahis-
ler" Cumhuriyet Gazetesi, 14 , Mart 1963
Tahir K.: "Dr. Akil Muhtar ve T›p Akademisi" Yedigün Der-
gisi, No:259, 22 fiubat 1938, s.14-16
Tevfiko¤lu, M.:"Ölümünün 40.Y›l›nda Dr. Akil Muhtar Öz-
den" Türk Kültürü Dergisi, Y›l: XXVII, Say›:314,1989,
s.334-343
Tevfiko¤lu, M.: Akil Muhtar Özden Türk Kültürünü Araflt›r-
ma EnstitüsüYay›nlar151, Ankara Üniversitesi Bas›mevi,
Ankara, 1996
Tevfiko¤lu M.: Akil Muhtar: Hakikî Vatanperver, fiuurlu
Milliyetçi , Türk Kültürü Y›l:31, Say›:361, May›s 1993,
s.261-271
Tevfiko¤lu M.: Dr.Akil Muhtar Özden Müzesi ve Kütüphane-
si, Türk Kültürü, Y›l:31,
Say›: 363, Temmuz 1993, s.397- 404
Tevfiko¤lu M.: Dr.Âkil Muhtar'›n Dolmabahçe'deki Dil Çal›fl-
malar›yla ilgili Notlar›,
Türk Dili, Say›:512, A¤us¬tos 1994, s.92-113
Tokgöz, A.‹.: "Profesör Akil Muhtar," Uyan›fl Servetifünun,
Y›l:48, Cilt:83/19,
10 fiubat 1938, s.178
Törüm, ‹.: “Âkil Hocam›z” T›p Dünyas› 22, 1949, s.6368
Türk Kodeksi, 2. tab. ‹stanbul, 1940
Unat, E. K.: "Ord. Prof. Dr. Akil Muhtar Özden'in hayat›na
bir bak›fl," Ölümünün K›rk›nc› Y›l›nda Ord. Prof. Dr. Akil
Muhtar Özden (1877-1949), Mustafa Nevzat Eczac›l›k, T›p
ve Kültür Evi Yay›nlar›, ‹stanbul, 1989, s.7-16
Unat, E.K. ve Samast› M., Mekteb-i T›bbiye-i Mülkiye (Si-
vil T›p Mektebi), ‹. Ü. Cer. T›p Fak. Yay›nlar›, Rektörlük
KL‹N‹K GEL‹fi‹M 87
No:3598, Dekanl›k No:155, ‹stanbul, 1990
Unat, E. K.: Türk T›p Tarihi Kurumu'nun ‹lk Elli Y›l›n›n Ta-
rihçesi,Türk T›p Tarihi Kurumu Yay›n›, No: l, ‹stanbul, 1991
Urar A. R.: Âkil Hoca, Hastane 2, 1948, s.254-256
Uzman, M. O.: "Ay›n Akisleri" ‹stanbul Seririyat›, Ayl›k T›p
Mecmuas›, YÛ. XXV, No.7, Temmuz 1943, s.31-34
Uzman M. O.: Âkil Muhtar, ‹stanbul Seririyat›, 31, 1949, s.
19-23
Ülfiye, B.: “Ord. Prof. Dr. Akil Muhtar Özden ve Dünya T›p
Literatürüne Girmifl, Bulufl Kabul Edilen Çal›flmalar›” (Ya-
y›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi) ‹.Ü. Sa¤l›k Bilimleri Ens-
titüsü Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal›, ‹stanbul, 1999
Ülfiye, B.: “ Ord. Prof. Dr. Akil Muhtar Özden( 1877- 1949
)ve Bilime Katk›lar›” T›p Tarihi Araflt›rmalar› Say›: 10, ‹s-
tanbul, 2001, s. 207- 220
Ünver, A. S.: "Akil Muhtarla Baflbafla" Onun fiahsiyetinden Ne-
ler Kazand›k, Neler Kaybettik?" Üçüncü Bölge Et›bba Odas›
Gazetesi, No.50, 1949'dan ayr› bask› ‹stanbul, 1949, s. 1-4
Ünver, A.S.: "Dr.Akil Muhtar Özden (1.X-1877-
12.111.1949)” ‹.Ü. T›p Fakültesi Mecmuas›, Cilt:12, Sa-
y›:2, 1949, s.l05-120
Ünver, A.S.: "Akil Muhtar'in Moral Üzerine Çal›flmalar›
Hakk›nda," Klinik Ayl›k T›p Dergisi, Vol 7. Mart-Nisan,
No.3-4, 1949. s,71-76
Ünver A.S., K›z›lda¤l›, S. ve Ayayd›n, N.: Aforizma: Dr.
Akil Muhtar Özden 1877-1949 Vecizeleri, Der.A. ‹.Ü.T›p
Tarihi Enstitüsü, No:40, ‹stanbul, 1949
Ünver, A.S.: "Ressam Akil Muhtar", Modern Tedavi Mec-
muas›, No:6, Cilt:l, Mart 1952, s.195-199
Ünver, A.S, "Mektebi T›bbiye Talebesi Aras›nda Hürriyet ve
Serbest Düflünüfl Cereyanlar›" ‹stanbul Klinik Dersleri, Ayl›k T›p
Dergisi, Ayr› Bask›, Cilt: VII, Say›:40, ‹stanbul, 1953, s. 1-12
Ünver A.S. ve Ayayd›n N.:"Dr. Akil Muhtar Özden A¤z›ndan:
Çocuklu¤um ve Gençli¤im" Haseki T›p Bülteni, Ayr› Bask›,
Cilt: XII Say›: l. s. 118-128
Üster, N.: "Akil Muhtar Özden'in Eserlerinden” Klinik Aplik
T›p Dergisi, Akil Muhtar Özden Say›s›, Vol:7,Mart-Nisan,
No:3-4, ‹stanbul, 1949, s.83-87
Üster, N.: "Akil Muhtar Özden (1877-1949)" Klinik Ayl›k
T›p Dergisi, Akil Muhtar Özden Say›s›, Vol.7, Mart-Nisan,
No.3-4, ‹stanbul, 1949, s.58-70
Yalç›n, E.: “Ord. Prof. Dr. Âkil Muhtar Özden”, Tedavi ve
Klinik, Y›l: l, Cilt: l, Say›: l, 15 Ekim 1963, s.27-28
Y›ld›ran, C.: Dr.Âkil Muhtar Özden'i Anarken, T›p Dün¬ya-
s› 47, 1974, s. 176-179
www. Memocal. Com./bgvh/ T›p Bayram›, 21.02.2007