Chöông 12 DUNG SAI VAØ NHAÙM BEÀ MAËT

I. DUNG SAI VAØ LAÉP GHEÙP

1. Dung sai
Caùc chi tieát cuøng loaïi coù khaû naêng thay theá cho nhau khoâng caàn
phaûi qua löïa choïn hoaëc söûa chöõa maø vaãn ñaûm baûo ñöôïc yeâu caàu kyõ
thuaät cuûa moái gheùp goïi laø coù tính laép laãn
Phaïm vi sai soá cho pheùp cuûa chi tieát ñeå ñaûm baûo tính laép laãn goïi laø
dung sai
Dung sai cuûa kích thöôùc ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch quy ñònh hai kích
thöôùc giôùi haïn cho pheùp, kích thöôùc chi tieát phaûi naèm giöõa hai kích
thöôùc giôùi haïn ñoù
Moät soá ñònh nghóa vaø teân goïi coù lieân quan ñeán dung sai
 Kích thöôùc danh nghóa: duøng ñeå xaùc ñònh caùc kích thöôùc giôùi
haïn vaø tính sai leäch, kyù hieäu D cho loã vaø d cho truïc.
 Kích thöôùc thaät: ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch ño vôùi sai soá cho
pheùp
 Kích thöôùc giôùi haïn: kích thöôùc ñöôïc pheùp lôùn nhaát vaø nhoû nhaát
cuûa chi tieát
 Kích thöôùc giôùi haïn lôùn nhaát: Dmax (loã), dmax (truïc)
 Kích thöôùc giôùi haïn nhoû nhaát: Dmin (loã), dmin (truïc)
 Sai leäch treân:
 loã: ES  Dmax - D
 truïc: es  dmax - d
 Sai leäch döôùi:
 loã: EI  D - Dmin
 truïc: es  d - dmin
 Ñöôøng khoâng: ñöôøng töông öùng vôùi kích thöôùc danh nghóa, töø ñoù
ñaët caùc sai leäch cuûa kích thöôùc. Neáu ñöôøng khoâng naèm ngang,
94
 sai leäch döông ñaët phía treân ñöôøng khoâng; sai leäch aâm ñaët phía
döôùi ñöôøng khoâng
 Dung sai:
 Loã: TD  Dmax - Dmin  ES – EI
 Truïc: Td  dmax- dmin  es – ei
TD

ES

ei
Dmax

EI

Td
Dmin

d, D
dmax
dmin
Truïc

Loã

95
96
2. Mieàn dung sai
Mieàn ñöôïc giôùi haïn bôûi sai leäch treân vaø döôùi.
Mieàn dung sai ñöôïc xaùc ñònh bôûi vò trí (so vôùi ñöôøng khoâng) vaø trò
soá dung sai
Vò trí mieàn dung sai ñöôïc xaùc ñònh baèng moät trong hai sai leäch treân
hoaëc ñöôùi gaàn ñöôøng khoâng nhaát.
Coù 27 vò trí mieàn dung sai vaø ñöôïc kyù hieäu:
 Chöõ hoa: A, B, C . . . ZA, ZB, ZC duøng cho loã
 Chöõ thöôøng: a, b, c . . . za, zb, zc duøng cho truïc
 Loã cô baûn: loã coù vò trí mieàn dung sai laø H (sai leäch döôùi baèng
khoâng)
 Truïc cô baûn: truïc coù vò trí mieàn dung sai laø h (sai leäch treân baèng
khoâng)

Loã
B

C
CD
D E K M N P R S
EF F FG G H T U V X
J Y Z ZA
JS
Kích thöôùc danh nghóa
ZB
ZC

zc
js zb
j y z za
t u v x
ef f fg g h
d e k m n p r s
cd
Kích thöôùc danh nghóa

b
Truïc

97
3. Caáp chính xaùc
Laø taäp hôïp caùc dung sai töông öùng vôùi moät möùc chính xaùc nhö nhau
ñoái vôùi taát caû caùc kích thöôùc danh nghóa
TCVN 2244 : 1991 quy ñònh 20 caáp chính xaùc theo thöù töï ñoä chính
xaùc giaûm daàn: 01; 0; 1; 2; . . . 18
Caáp chính xaùc 01  5 duøng cho duïng cuï ño
6  11 duøng cho kích thöôùc laép cuûa caùc moái gheùp
12  18 duøng cho kích thöôùc töï do
Dung sai coù trò soá phuï thuoäc vaøo kích thöôùc danh nghóa vaø ñöôïc kyù
hieäu theo caùc chöõ soá cuûa caáp chính xaùc: IT01; IT0; . . . IT18
Sau ñaây laø ví duï veà mieàn dung sai cuûa loã cô baûn coù ñöôøng kính 20
töông öùng vôùi caùc caáp chính xaùc 6; 7 vaø 8

33 μm
21 μm
13 μm
ñöôøng khoâng
H6 H7 H8

98
4. LAÉP GHEÙP
Hai chi tieát coù cuøng kích thöôùc danh nghóa laép vôùi nhau taïo thaønh
moái gheùp. Maët bao coù teân chung laø loã; maët bò bao coù teân chung laø
truïc.
Hieäu giöõa kích thöôùc thaät cuûa loã vaø truïc theå hieän ñaêïc tính laép gheùp:
 Neáu kích thöôùc thaät cuûa loã lôùn hôn kích thöôùc thaät cuûa truïc
thì giöõa truïc vaø loã coù ñoä hôû (S)
 Neáu kích thöôùc thaät cuûa loã nhoû hôn kích thöôùc thaät cuûa truïc
thì giöõa truïc vaø loã coù ñoä doâi (N)
Coù 3 nhoùm laép gheùp:
 Laép coù ñoä hôû: mieàn dung sai cuûa loã ôû treân mieàn dung sai cuûa

Loã

Truïc
truïc
 Laép coù ñoä doâi: mieàn dung sai loã ôû döôùi mieàn dung sai truïc

Truïc

 Laép trung gian: coù theå coù ñoä hôû hoaëc ñoä doâi, mieàn dung sai cuûa
loõ vaø truïc choàng nhau

Truïc
Loã Truïc
Loã

99
Caùc laép gheùp thöôøng ñöôïc thöïc hieän theo heä thoáng loã hoaëc heä thoáng
truïc
 Laép gheùp theo heä thoáng loã: laép gheùp giöõa loã cô baûn (H) vaø truïc
baát kyø
 Laép coù ñoä hôû: loã H, truïc a  h
 Laép trung gian: loã H, truïc j  n
 Laép coù ñoä doâi: loã H, truïc p  zc
 Laép gheùp theo heä thoáng truïc: laép gheùp giöõa truïc cô baûn (h) vaø
loã baát kyø
 Laép coù ñoä hôû: loã A  H, truïc h
 Laép trung gian: loã J  N, truïc h
 Laép coù ñoä doâi: loã p  zc, truïc h
Loã khoù cheá taïo hôn truïc neân thoâng thöôøng trong laép gheùp, caáp chính
xaùc cuûa truïc ñöôïc laáy cao hôn loã
Ví duï: H8-e7; H7-h6

100
5. Ghi dung sai kích thöôùc vaø laép gheùp
a. Ñôn vò ño
Caùc sai leäch kích thöôùc coù cuøng ñôn vò ño vôùi kích thöôùc danh nghóa
Caùc sai leäch cuûa cuøng moät kích thöôùc coù soá löôïng soá thaäp phaân nhö
nhau tröø tröôøng hôïp moät trong caùc sai leäch baèng khoâng thì ghi soá 0
b. Ghi dung sai kích thöôùc treân baûn veõ laép
Kích thöôùc cuûa moái gheùp coù dung sai goàm caùc thaønh phaàn:
 Kích thöôùc danh nghóa cuûa truïc vaø loã
 Kyù hieäu dung sai cuûa loã
 Kyù hieäu dung sai cuûa truïc
Kyù hieäu dung sai cuûa loã ghi tröôùc hoaêc treân kyù hieäu dung sai cuûa
truïc

Khi caàn ghi caùc giaù trò sai leäch, caùc giaù trò naøy ñöôïc vieát trong
ngoaëc ñôn

101
c. Ghi dung sai kích thöôùc treân baûn veõ chi tieát
Kích thöôùc coù dung sai goàm caùc thaønh phaàn:
 Kích thöôùc danh nghóa
 Kyù hieäu dung sai
Neáu beân caïnh caùc kyù hieäu caàn ghi theâm caùc giaù trò sai leäch hay kích
thöôùc giôùi haïn thì phaàn ghi theâm ñöôïc vieát trong ngoaëc ñôn

Khi ghi caùc sai leäch cho pheùp, caùc thaønh phaàn cuûa kích thöôùc coù
dung sai goàm:
 Kích thöôùc danh nghóa
 caùc giaù trò sai leäch

Kích thöôùc giôùi haïn ñöôïc theå hieän baèng kích thöôùc giôùi haïn treân vaø
kích thöôùc giôùi haïn döôùi

Neáu moät kích thöôùc chæ coù giôùi haïn veà moät phía thì ghi theâm “min”
hay “max” sau kích thöôùc ñoù

Neáu hai phaàn cuûa moät beà maët coù cuøng moät kích thöôùc danh nghóa
nhöng coù dung sai khaùc nhau thì duøng neùt lieàn maûnh laøm ñöôøng
phaân caùch vaø ghi kích thöôùc rieâng cho töøng thaønh phaàn. Khoâng keû
ñöôøng phaân caùch qua vuøng gaïch gaïch maët caét

102
II. Dung sai hình daùng vaø vò trí
Dung sai hình daùng laø dung sai cuûa beà maët thöïc so vôùi beø maët hình
hoïc lyù töôûng (xaùc ñònh bôûi kích thöôùc treân baûn veõ).
Dung sai vò trí laø dung sai vò trí danh nghóa cuûa beà maët so vôùi chuaån.
Vò trí danh nghóa ñöôïc xaùc ñònh bôûi kích thöôùc danh nghóa.
1. Kyù hieäu

Caùc ñaëc tröng Kyù hieäu

Ñoä thaúng

Ñoä phaång

Ñoä troøn
Dung sai hình daïng
Profin cuûa ñöôøng

Profin cuûa maët

Ñoä song song

Dung sai höôùng Ñoä vuoâng goùc

Ñoä nghieâng

Vò trí

Dung sai vò trí Ñoä ñoàng taâm

Ñoä ñoái xöùng

Ñôn
Ñoä ñaûo
Toaøn phaàn

103
2. Chæ daãn treân baûn veõ
Caùc chæ daãn ñöôïc ghi trong khung chöõ nhaät coù nhieàu oâ.
 OÂ thöù nhaát: kyù hieäu dung sai
 OÂ thöù hai: trò soá dung sai (cuøng ñôn vò ño vôùi kích thöôùc
thaúng).
 OÂ thöù ba: kyù hieäu chuaån neáu caàn.

Khung chöõ nhaät ñöôïc noái vôùi phaàn töû ñöôïc ghi dung sai baèng ñöôøng
daãn lieàn maûnh, cuoái ñöôøng daãn laø muõi teân.
Khung chöõ nhaät ñöôïc noái vôùi chuaån baèng ñöôøng daãn lieàn maûnh,
cuoái ñöôøng daãn laø tam giaùc coù toâ.

Ñöôøng daãn laø ñöôøng keùo daøi cuûa kích thöôùc ñöôøng kính neáu dung
sai lieân quan ñeán ñöôøng truïc hay maët phaúng ñoái xöùng cuûa phaàn töû
ñöôïc ghi kích thöôùc

104
III. Nhaùm beà maët
1. Khaùi nieäm
Laø taäp hôïp caùc maáp moâ coù böôùc töông ñoái nhoû treân beà maët thöïc cuûa
chi tieát trong phaïm vi chieàu daøi chuaån.
Sau ñaây laø hình veõ phoùng to proâfin cuûa beà maët chi tieát trong giôùi
haïn chieàu daøi chuaån.
L

Ñöôøng ñænh
Ypm1

Rmax
Ypm2

Ypm5
m

Yvm5
Yvm1

Ñöôøng ñaùy

Ñöôøng trung bình m cuûa proâfin ñöôïc xaùc ñònh sao cho toång dieän tích
caùc phaàn loài baèng toång dieän tích caùc phaàn loõm.
Nhaùm beà maët thöôøng ñöôïc ñaùnh giaù theo moät trong hai chæ tieâu:
Sai leäch trung bình soá hoïc cuûa proâfin Ra:
L
1 1n
Ra   Y( x ) dx   Yi
L0 1 i1

Chieàu cao maáp moâ proâfin theo 10 ñieåm Rz:

1 5 5

Rz    Yp max   Yv min 
5  i1 i 1 

2. Ñoä nhaùm beà maët

TCVN 2511:1995 quy ñònh 14 caáp ñoä nhaùm.
Chæ tieâu Ra cho pheùp ñaùnh giaù chính xaùc vaø thuaän lôïi caùc beà maët coù
yeâu caàu nhaùm trung bình. Ñoái vôùi caùc beà maët quaù thoâ hoaëc quaù tinh
thöôøng söû duïng Rz.

105
Ñoä nhaùm Thoâng soá nhaùm m Chieàu daøi
Loaïi
beà maët Ra Rz chuaån (mm)
1 320  160
8.0
2 160  80
3 80  40
4 40  20 2,5
5 20  10
a 2,5  2,0
6 b 2,0  1,6
c 1,6  1,25
a 1,25  1,00
7 b 1,00  0,80 0,8
c 0,80  1,63
a 0,63  0,50
8 b 0,50  0,40
c 0,40  0,32
a 0,32  0,25
9 b 0,25  0,20
c 0,20  0,16
a 0,160  0,125
10 b 0,125  0,100
c 0,100  0,080
0,25
a 0,080  0,063
11 b 0,063  0,050
c 0,050  0,040
a 0,040  0,032
12 b 0,032  0,025
c 0,025  0,020
a 0,100  0,080
13 b 0,080  0,063
c 0,063  0,050
0,08
a 0,050  0,040
14 b 0,040  0,032
c
0,032  0,025

106
3. Caùch ghi kyù hieäu nhaùm beà maët

a) Kyù hieäu

Kyù hieäu cô baûn

Kyù hieäu môû roäng, duøng vôùi yù nghóa “beà maët ñöôïc gia coâng”.

Kyù hieäu môû roäng, chæ duøng cho beà maët khoâng bò caét goït.
H2 = 3 h

H1=1,5h

60°
60°

h laø khoå chöõõ con soá kích thöôùc treân baûn veõ.
Khi yeâu caàu nhaùm beà maët nhö nhau ñoái vôùi caùc maët dieãn taû
bôûi ñöôøng bao kheùp kín hình chieáu cuûa chi tieát thì theâm voøng troøn ôû
goùc kyù hieäu nhaùm.

b) Ghi treân baûn veõ

Chæ daãn nhaùm beà maët ñöôïc ghi moät laàn ñoái vôùi moãi beà maët.
Kyù hieäu vaø thoâng tin nhaùm beà maët ñöôïc ñaët theo höôùng ñoïc baûn veõ.

107
 Ra 2,5

Rz 20

Rz 20

Rz 20
Ra 2,5
Ra 2,5

Coù theå ñaët kyù hieäu nhaùm ôû phía treân khung ghi dung sai hình
hoïc
Ra 2,5
0,1

Coù theå ñaët caùc kyù hieäu nhaùm tröïc tieáp treân ñöôøng doùng kích
thöôùc hoaëc thoâng qua moät ñöôøng daãn.
Ra 2,5

Ra 2,5

108
 Khi yeâu caàu nhaùm beà maët nhö nhau ñoái vôùi caùc maët dieãn taû
bôùi ñöôøng bao kheùp kín hình chieáu cuûa chi tieát thì veõ theâm voøng
troøn ôû goùc kyù hieäu nhaùm

Ra 2,5

Neáu ña soá caùc beà maët cuûa moät chi tieát coù cuøng moät yeâu caàu
nhaùm thì yeâu caàu nhaùm naøy ñöôïc ghi chung ôû gaàn khung teân cuûa
baûn veõ vaø theo sau kyù hieäu ñöôïc ghi laø moät kyù hieäu cô baû ñaët trong
daáu ngoaëc ñôn

Rz20

Ra 2,5

109