Vat Lieu Cong Nghiep

TRƯỜNG CAO ĐẲNG NGHỀ CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI
KHOA CƠ KHÍ
NguyÔn xu©n an
GIÁO TRÌNH
VËt liÖu c«ng nghiÖp

(Lưu hành nội bộ)
Hà Nội năm 2012

Tuyên bố bản quyền
Giáo trình này sử dụng làm tài liệu giảng dạy nội bộ trong trường cao đẳng nghề
Công nghiệp Hà Nội
Trường Cao đẳng nghề Công nghiệp Hà Nội không sử dụng và không cho phép
bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào sử dụng giáo trình này với mục đích kinh doanh.
Mọi trích dẫn, sử dụng giáo trình này với mục đích khác hay ở nơi khác đều phải
được sự đồng ý bằng văn bản của trường Cao đẳng nghề Công nghiệp Hà Nội
2
PhÇn I : VËt liÖu häc c¬ së
Ch¬ng 1
tÝnh chÊt vµ cÊu t¹o bªn trong cña vËt liÖu .
Néi dung
Nh ®· tr×nh bµy trong ch¬ng më ®Çu, ®Ó cã ®îc kiÕn thøc gi¶i thÝch
mäi sù thay ®æi tÝnh chÊt (c¬ tÝnh) b»ng sù biÕn ®æi cÊu t¹o bªn trong th×
kiÕn thøc gèc cña m«n häc ®îc ®Ò cËp nh sau :
1.1 . tÝnh chÊt cña vËt liÖu .
1.1.1 Kh¸i niÖm chung :
Kh¸i niÖm vÒ tÝnh chÊt vËt liÖu bao gåm c¬, lý, ho¸ tÝnh, tÝnh c«ng
nghÖ vµ tÝnh øng dông. C¬ tÝnh lµ nhãm tÝnh chÊt quan träng nhÊt ®èi víi
vËt liÖu chÕ t¹o m¸y.
a. TÝnh chÊt vËt lý :
Lµ tÝnh chÊt x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a t¸c dông vËt lý cña m«i tr-
êng tù nhiªn víi vËt liÖu.
Çc tÝnh chÊt vËt lý ®îc quan t©m :
+TÝnh chÊt ®iÖn : C¨n cø vµo kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn (®é dÉn ®iÖn) çc
vËt liÖu r¾n ®îc ph©n lµm 3 lo¹i : DÉn ®iÖn, b¸n dÉn, ®iÖn m«i (çch
®iÖn).
+TÝnh chÊt nhiÖt : Lµ tÝnh chÊt cña vËt liÖu khi chÞu t¸c dông cña
nhiÖt, gåm: NhiÖt dung, d·n në nhiÖt, ®é dÉn nhiÖt, øng suÊt nhiÖt.
+TÝnh chÊt tõ : Lµ hiÖn tîng biÓu hiÖn lùc hót hoÆc lùc ®Èy ¶nh h-
ëng lªn çc vËt liÖu kh¸c , gåm : NghÞch tõ, thuËn tõ, s¾t tõ .
NhiÒu lo¹i thiÕt bÞ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i dùa trªn tõ häc vµ vËt liÖu tõ
nh çc m¸y ph¸t ®iÖn, çc m¸y ph¸t vµ m¸y biÕn thÕ ®iÖn lùc, çc ®éng c¬
®iÖn, radio, ®iÖn tho¹i, m¸y tÝnh vµ thµnh phÇn çc hÖ thèng t¸i t¹o nghe
nh×n.
+TÝnh chÊt quang: Lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu víi t¸c dông cña bøc x¹
®iÖn tõ vµ ®Æc biÖt lµ cña ¸nh s¸ng tr«ng thÊy.
b. TÝnh chÊt ho¸ häc :
Lµ x¸c ®Þnh mèi quan hÖ gi÷a t¸c dông ho¸ häc cña m«i trêng víi vËt
liÖu .
Çc tÝnh chÊt ho¸ häc thêng ®îc quan t©m ®èi víi vËt liÖu lµ: TÝnh
chèng ¨n mßn cña kim lo¹i trong m«i trêng cña nã nh trong kh«ng khÝ, axÝt,
baz¬. §îc chia lµm hai lo¹i:
3
+ M«i trêng ¨n mßn ho¸ häc: Chøa çc chÊt x©m thùc nh: O2, S2, Cl2,
H2O... VÝ dô nh kh«ng khÝ ngoµi trêi, kh«ng khÝ bÞ oxy ho¸ khi nung kim
lo¹i.
+ M«i trêng ¨n mßn ®iÖn ho¸ : Chøa chÊt ®iÖn gi¶i nh m«i trêng cã
axÝt, muèi nãng ch¶y, baz¬... t¹o ra dßng ®iÖn lµm mßn s©u bªn trong bÒ
mÆt cña kim lo¹i vµ ph¸ huû nã.
§Ó t¨ng kh¶ n¨ng chèng ¨n mßn cña vËt liÖu ngêi ta ®Ò ra nhiÒu biÖn
ph¸p b¶o vÖ kim lo¹i b»ng çc chÊt lµm chËm ¨n mßn, xö lý m«i trêng...
c. TÝnh chÊt c«ng nghÖ :
Lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu chÞu çc d¹ng gia c«ng kh¸c nhau.
VËt liÖu ®îc sö dông díi d¹ng nh÷ng s¶n phÈm x¸c ®Þnh, chÕ t¹o b»ng
nh÷ng c«ng nghÖ kh¸c nhau thÓ hiÖn qua çc tÝnh c«ng nghÖ cña vËt liÖu.
TÝnh chÊt c«ng nghÖ cã t¸c dông quyÕt ®Þnh ®Õn viÖc chän ph¬ng ph¸p
gia c«ng cña vËt liÖu vµ ®ång thêi x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng sö dông nã.
Çc tÝnh chÊt c«ng nghÖ phæ biÕn lµ tÝnh ®óc, hµn, gia c«ng c¾t,
gia c«ng ¸p lùc... VÝ dô tÝnh gia c«ng c¾t tèt vËt liÖu ph¶i cã ®é cøng thÊp
vµ ®é dÎo kÐm, nÕu cøng qu¸ hoÆc dÎo qu¸ rÊt khã c¾t. V× vËy thÐp lµ
vËt liÖu cã tÝnh gia c«ng c¾t kÐm h¬n hîp kim mµu....
d. TÝnh chÊt c¬ häc :
Lµ tÝnh chÊt x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng vËt liÖu chèng l¹i çc t¸c dông c¬ häc
khi cã t¸c dông cña lùc bªn ngoµi.
Çc c¬ tÝnh th«ng dông ®èi víi vËt liÖu kim lo¹i gåm ®é cøng, ®é
bÒn tÜnh, ®é bÒn mái, ®é dÎo, ®é dai va ®Ëp.
e. TÝnh chÊt sö dông :
Lµ bao gåm mét sè ®Æc trng tæng hîp cña çc tÝnh chÊt trªn thÓ hiÖn
kh¶ n¨ng sö dông vËt liÖu cho mét môc ®Ých cô thÓ.
VËy tÝnh chÊt sö dông lµ tÝnh chÊt quan träng cña vËt liÖu häc ®èi
víi nh÷ng ai lµm viÖc trong lÜnh vùc lùa chän vËt liÖu phï hîp víi chÕ t¹o,
gia c«ng vµ sö dông nã.
1.1.2. Çc ®Æc trng c¬ tÝnh th«ng thêng vµ ý nghÜa :
Nh ®· tr×nh bµy ë trªn, tÝnh chÊt sö dông lµ tÝnh chÊt quan träng cña
vËt liÖu häc. Trong lÜnh vùc chÕ t¹o, gia c«ng vµ sö dông vËt liÖu c¬ khÝ
th× tÝnh sö dông ®îc thÓ hiÖn chñ yÕu lµ c¬ tÝnh cña kim lo¹i. VËy c¬
tÝnh ®îc chän lµ mét tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ chÊt lîng tuæi thä cña nhiÒu vËt
liÖu kim lo¹i, chóng cho biÕt kh¶ n¨ng lµm viÖc vµ gia c«ng cña kim lo¹i
trong çc ®iÒu kiÖn sö dông kh¸c nhau . PhÇn lín çc ®Æc trng c¬ häc ®îc
x¸c ®Þnh trªn çc mÉu nhá ®· ®îc quy chuÈn ho¸.
1. §é bÒn ( tÜnh ) :
a) §Þnh nghÜa: §é bÒn lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu chÞu ®îc t¶i träng c¬ häc tÜnh
mµ kh«ng bÞ ph¸ huû.
4
C¨n cø vµo t¶i träng t¸c dông lªn vËt liÖu ngêi ta ph©n biÖt ®é bÒn
kÐo (lùc kÐo) , ®é bÒn nÐn (lùc nÐn), ®é bÒn uèn (lùc uèn), ®é bÒn xo¾n
(lùc xo¾n hai ®Çu).
b) Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é bÒn vµ ký hiÖu, ®¬n vÞ:
- §èi víi çc vËt liÖu kh¸c nhau ngêi ta c¨n cø vµo kh¶ n¨ng chÞu ®ùng t¶i
träng t¸c dông lªn nã ®Ó x¸c ®Þnh trªn mÉu thÝ nghiÖm b»ng çc ph¬ng
ph¸p: Thö kÐo ®èi víi mÉu lµm b»ng thÐp, thö nÐn ®èi víi mÉu lµm b»ng
gang.
 Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é bÒn kÐo: MÉu thö kim lo¹i (thÐp) ®îc gia
c«ng víi h×nh d¹ng vµ kÝch thíc theo TCVN 1960-76. Sau ®ã ®Æt
vµo m¸y thö vµ t¸c dông lùc kÐo cho ®Õn khi mÉu kim lo¹i bÞ ®øt.
 Mèi quan hÖ gi÷a lùc thö kÐo P K vµ chiÒu dµi bÞ kÐo so víi chiÒu
dµi ban ®Çu gäi lµ ®é gi·n dµi mÉu l vµ ®îc biÓu thÞ trªn biÓu ®å
thö kÐo ( H×nh 1). Dùa vµo biÓu ®å thö kÐo ngêi ta x¸c ®Þnh çc
chØ tiªu ph¶n ¸nh ®é bÒn tÜnh lµ çc giíi h¹n ®µn håi, ch¶y vµ bÒn.
P K
P
b
+ Giíi h¹n ®µn håi: Lµ øng suÊt

Lùc thö kÐo (KG)
lín nhÊt t¸c dông lªn mÉu mµ khi bá lùc

t¸c dông mÉu kh«ng thay ®æi h×nh
P
c
P
®h
d¸ng kÝch thíc (®óng ra cho phÐp cã
biÕn d¹ng d 0,01-0,05% chiÒu dµi ban
®Çu). Ký hiÖu: dh. Theo c«ng thøc :
=
l
+ Giíi h¹n ch¶y: Lµ øng suÊt mµ
0 0,2 0,5 § é gi· n dµi mÉu (mm) tõ ®ã kim lo¹i bÞ ch¶y (øng suÊt nhá
BiÓu ®å thö kÐo nhÊt b¾t ®Çu g©y nªn biÕn d¹ng dÎo) .
Ký hiÖu: c . Theo c«ng thøc: = .
V× khã x¸c ®Þnh Pc nªn thêng ngêi ta dïng giíi h¹n ch¶y quy íc lµ 0,2
(øng víi l = 0,2) lµ øng suÊt díi t¸c dông cña nã sau khi bá lùc thö kÐo mÉu
bÞ biÕn d¹ng d lµ 0,2% so víi chiÒu dµi ban ®Çu , ë Mü dïng øng suÊt øng
víi giai ®o¹n biÕn d¹ng dÎo sau khi bá lùc t¸c dông mÉu bÞ biÕn d¹ng 0,5%
( dÔ x¸c ®inh h¬n vµ trÞ sè t¬ng ®¬ng víi 0,2). Ký hiÖu: 0,5.
+ Giíi h¹n bÒn: Lµ øng suÊt lín nhÊt mµ mÉu chÞu ®ùng ®îc tríc khi
bÞ ph¸ huû . Ký hiÖu: b Theo c«ng thøc =
Trong ®ã:
Pdh lµ t¶i träng (lùc) kÐo lín nhÊt øng víi giai ®o¹n ®µn håi cña mÉu.
5
Pc lµ t¶i träng (lùc) kÐo nhá nhÊt øng víi giai ®o¹n g©y ra biÕn d¹ng dÎo
cña mÉu.
Pb lµ t¶i träng (lùc) kÐo lín nhÊt víi giai ®o¹n tríc khi bÞ ph¸ huû.
S0 lµ diÖn tÝch cña tiÕt diÖn mÉu ban ®Çu.
- §¬n vÞ : TÊt c¶ çc giíi h¹n ®µn håi, giíi h¹n ch¶y, giíi h¹n bÒn ®Òu ®o
®¬n vÞ hîp ph¸p lµ KG/mm2 (2 sè) hoÆc MPa (Mega Pascal) Víi 1
KG/mm2 = 10Mpa ( 3 sè). Chó ý trong hÖ ®o lêng quèc tÕ SI ®¬n vÞ ®o
®é bÒn lµ N/m2. Do ®¬n vÞ nµy qu¸ nhá nªn thêng ph¶i dïng KG/mm2
hoÆc N/mm2 ( MN/m2) mµ 1 Pa = 1N/m2  1MN/m2 = 1MPa.
ë Mü ®«i khi cßn dïng c¶ ®¬n vÞ ®é bÒn lµ 1ksi = 6,9 MPa vµ KG/mm 2 =
1,45 ksi.
c) ý nghÜa:
Nhê çc chØ tiªu ph¶n ¸nh ®é bÒn cña vËt liÖu cã thÓ ®¸nh gi¸ tÝnh sö
dông bao gåm:
- Kh¶ n¨ng chÞu t¶i träng c¬ häc tÜnh: NÕu çc chi tiÕt m¸y cã cïng h×nh
d¸ng kÝch thíc lµm b»ng çc vËt liÖu cã ®é bÒn kh¸c nhau th×:
+ VËt liÖu cã ®h cao h¬n th× kh¶ n¨ng chÞu t¶i träng lín h¬n mµ vÉn
®¶m b¶o tÝnh ®µn håi (khi lµm viÖc th× bÞ biÕn d¹ng, khi kh«ng lµm viÖc
l¹i trë vÒ h×nh d¸ng ban ®Çu).
+ VËt liÖu cã b cao h¬n th× kh¶ n¨ng chÞu t¶i lín h¬n mµ vÉn kh«ng
bÞ ph¸ huû (g·y...) ChØ tiªu nµy rÊt quan träng khi sö dông çc chi tiÕt m¸y
trong çc c¬ cÊu m¸y nh: b¸nh r¨ng, trôc, then...
- Tuæi thä sö dông : NÕu çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
sö dông nh nhau ®îc lµm b»ng vËt liÖu cã ®é bÒn kh¸c nhau, lo¹i nµo cã ®é
bÒn cao h¬n th× kh¶ n¨ng sö dông l©u dµi h¬n ( tuæi thä cao h¬n
- Lµm nhá gän kÝch thíc kÕt cÊu : NÕu çc chi tiÕt m¸y cã cïng kÕt cÊu ®-
îc lµm b»ng çc vËt liÖu cã ®é bÒn kh¸c nhau, lo¹i nµo cã ®é bÒn cao h¬n
th× cho phÐp chÕ t¹o kÝch thíc nhá gän h¬n mµ vÉn ®¹t ®îc yªu cÇu sö
dông.
2. §é dÎo
a) §Þnh nghÜa: §é dÎo lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu thay ®æi h×nh d¸ng kÝch thíc
mµ kh«ng bÞ ph¸ huû khi chÞu lùc t¸c dông bªn ngoµi.
b) Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é dÎo vµ ký hiÖu, ®¬n vÞ :
- §Ó x¸c ®Þnh ®é dÎo ngêi ta thêng ®¸nh gÝa b»ng hai chØ tiªu cïng x¸c
®Þnh trªn mÉu sau khi thö ®é bÒn kÐo.
+ §é gi·n dµi t¬ng ®èi khi kÐo ®øt : Lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu thay ®æi
chiÒu dµi sau khi bÞ kÐo ®øt . Ký hiÖu : 
+ §é th¾t tiÕt diÖn t¬ng ®èi : Lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu thay ®æi tiÕt diÖn
khi mÉu bÞ kÐo ®øt . Ký hiÖu :
- §¬n vÞ : TÊt c¶ hai chØ tiªu trªn ®Òu dïng ®¬n vÞ lµ phÇm tr¨m thay
®æi (%) dùa theo c«ng thøc tÝnh sau :
6
Trong ®ã: l0 , S0 lµ chiÒu dµi, diÖn tÝch mÆt c¾t ngang cña mÉu ban
®Çu.
l1 , S1 lµ chiÒu dµi, diÖn tÝch mÆt c¾t ngang sau khi ®øt cña
mÉu.
c) ý nghÜa :
- §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng dÎo cña vËt liÖu khi chÞu gia c«ng ¸p lùc. §é
dÎo vËt liÖu cµng cao th× kh¶ n¨ng t¹o h×nh b»ng çc ph¬ng ph¸p gia
c«ng ¸p lùc nh çn, kÐo, Ðp, rÌn, dËp...cµng tèt.
- Qua trÞ sè ®é dÎo cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc vËt liÖu bÞ ph¸ huû dÎo (tríc ®ã
cã biÕn d¹ng dÎo) hoÆc ph¸ huû gißn (tríc ®ã kh«ng cã hiÖn tîng biÕn
d¹ng). Nh÷ng vËt liÖu bÞ ph¸ huû gißn cã ®é dÎo rÊt thÊp( hoÆc
thÊp) rÊt nguy hiÓm sÏ nøt, gÉy ®ét ngét kh«ng cã dù b¸o tríc.
3. §é dai va ®Ëp :
a) §Þnh nghÜa : Lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu chÞu ®îc t¶i träng va ®Ëp mµ kh«ng
bÞ ph¸ huû.
b) Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh, ký hiÖu, ®¬n vÞ :
- §Ó x¸c ®Þnh ®é dai va ®Ëp thêng ngêi ta thùc hiÖn trªn m¸y thö va ®Ëp
b»ng lùc ®Ëp cña bóa trªn m¸y víi ®é cao h ®Ó ph¸ huû mÉu kim lo¹i.
- Ký hiÖu : ak . C«ng thøc :
Trong ®ã : Ak lµ c«ng ph¸ huû mÉu (KGm) mÆt c¾t ngang S h×nh ch÷ nhËt
qua r·nh khÝa 10  8mm.
- §¬n vÞ : ®o b»ng KGm/cm2 ( J/cm2) hoÆc KJ/m2.
1 KGm/cm2 = 10J/cm2 = 100KJ/m2 ; 1KJ = 0,01KJ/cm2.
Çc níc ph¬ng T©y thêng kh«ng x¸c ®Þnh ®é dai va ®Ëp tÝnh cho mét ®¬n
vÞ diÖn tÝch nh trªn mµ tÝnh c«ng ph¸ huû Ak theo ®¬n vÞ J hay KJ. CÇn
chó ý ®iÒu nµy khi so s¸nh çc sè liÖu ®é dai tõ çc nguån t liÖu kh¸c nhau.
c) ý nghÜa:
- Nhê x¸c ®Þnh ®é dai va ®Ëp cã thÓ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng lµm viÖc cña chi
tiÕt m¸y chÞu t¶i träng ®éng do va ®Ëp mµ kh«ng bÞ ph¸ huû (vì, mÎ, nøt t¹i
chç bÞ va ®Ëp). Çc chi tiÕt chÞu va ®Ëp ph¶i cã a k tèi thiÓu 200 KJ/m2
(2KG/cm2) cßn çc chi tiÕt chÞu va ®Ëp cao ph¶i cã ak = 1000KJ/m2.
- Trong thùc tÕ ®é dai va ®Ëp chÞu ¶nh hëng çc yÕu tè:
+ Tr¹ng th¸i bÒ mÆt: vÕt khÝa, r·nh lç , ®é bãng thÊp ®Òu lµm gi¶m
ak.
+ KÝch thíc h¹t cµng nhá th× ak cµng cao.
+ H¹t d¹ng tinh thÓ : trßn, ®a c¹nh cã ak cao h¬n d¹ng tÊm, h×nh kim.
7
+ Sè lîng, h×nh d¹ng, kÝch thíc vµ sù ph©n bè. Çc pha gißn cã sè lîng
nhiÒu, kÝch thíc lín, d¹ng tÊm ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu cµng lµm gi¶m
ak.
4. §é bÒn mái :
a) §Þnh nghÜa : Lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu chèng l¹i sù ph¸ huû díi t¸c dông cña
lùc thay ®æi theo chu kú.
b) Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é bÒn mái vµ ký hiÖu, ®¬n vÞ :
- Ký hiÖu : m
- §¬n vÞ : KG/cm2 hoÆc MPa.
c) ý nghÜa:
- Nhê x¸c ®Þnh ®îc ®é bÒn mái cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc kh¶ n¨ng bÒ mÆt kim
lo¹i chÞu ®îc çc lùc thay ®æi theo chu kú mµ kh«ng bÞ ph¸ huû( bÞ trãc bÒ
mÆt hoÆc r¹n ch©n kim...). - Ngêi ta ¸p dông çc ph¬ng ph¸p sau ®Ó n©ng
cao giíi h¹n mái:
+ T¹o nªn bÒ mÆt líp øng suÊt nÐn d b»ng çch phun bi, l¨n Ðp, t«i bÒ
mÆt vµ ho¸ nhiÖt luyÖn lªn trªn bÒ mÆt kim lo¹i.
+ N©ng cao ®é bÒn tÜnh, nhê ®ã còng n©ng cao ®îc giíi h¹n mái.
+ T¹o cho bÒ mÆt cã ®é bãng cao, kh«ng cã r·nh, lç, tr¸nh nh÷ng tiÕt
diÖn thay ®æi ®ét ngét.
5. §é cøng :
a) §Þnh nghÜa : §é cøng lµ kh¶ n¨ng vËt liÖu chèng l¹i biÕn d¹ng dÎo côc
bé khi cã mét vËt kh¸c cøng h¬n t¸c dông lªn bÒ mÆt cña nã.
b) Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é cøng vµ ký hiÖu, ®¬n vÞ :
Muèn x¸c ®Þnh ®é cøng vËt liÖu ph¶i thùc hiÖn trªn m¸y ®o ®é cøng
dùa theo nguyªn t¾c chung : Dïng lùc nhÊt ®Þnh t¸c dông vµo mòi tiªu
chuÈn ( VËt cøng lµ kim c¬ng hoÆc viªn bi thÐp) lªn bÒ mÆt cña nã . Sau
®ã dùa vµo kÝch thíc vÕt lâm nµy ®Ó tÝnh ra trÞ sè ®é cøng ( Dùa vµo ®-
êng kÝnh D hoÆc chiÒu s©u h cña vÕt lâm).
C¨n cø vµo m¸y ®o ®é cøng kh¸c nhau ngêi ta quy íc ký hiÖu (®¬n vÞ)
kh¸c nhau. Th«ng thêng cã hai lo¹i m¸y ®o: Brinen vµ Rocvel.
+ §é cøng Brinen : §îc x¸c ®Þnh trªn m¸y ®o Brinen. Mòi thö b»ng viªn
bi thÐp tiªu chuÈn t¸c dông vµo bÒ mÆt kim lo¹i díi mét lùc nhÊt ®Þnh (lùa
chän) sau ®ã ®o ®êng kÝnh D vÕt lâm ®Ó l¹i b»ng kÝnh phãng ®¹i råi tra
b¶ng t×m ®îc trÞ sè t¬ng øng vµ ký hiÖu( ®¬n vÞ) sau trÞ sè ®ã b»ng ch÷
HB.
VÝ dô : 200 HB hoÆc HB = 200, tøc lµ ®é cøng t¹i bÒ mÆt cña vËt
®o ®îc x¸c ®Þnh trªn m¸y ®o Brinen lµ 200HB, hoÆc gi¸ trÞ ®é cøng
Brinen HB=200.
+ §é cøng Rocvel: §îc ®o trªn m¸y ®o Rocvel, mòi thö b»ng viªn bi
thÐp( hoÆc mòi kim c¬ng).
§ång hå trªn m¸y cã 3 thang ®o A, B, C t¬ng øng víi çc lùc thö P1 =
60KG, P2 = 100KG, P3 = 150KG, dïng thang nµo ®îc ký hiÖu (®¬n vÞ) lÇn
lît nh sau :
8
Thang A: Lùc thö P1, mòi thö kim c¬ng: Ký hiÖu (®¬n vÞ) HRA.
Thang B: Lùc thö P2, mòi thö bi thÐp: Ký hiÖu (®¬n vÞ) HRB.
Thang C : Lùc thö P3, mòi thö kim c¬ng : Ký hiÖu (®¬n vÞ) HRC
c) C«ng dông çc lo¹i ®é cøng :
HB dïng ®o çc vËt mÒm (gang grafit, hîp kim mµu) kÝch thíc lín, th-
êng lµ b¸n thµnh phÈm, ®îc dïng nhiÒu.
HRB ®o çc vËt mÒm (gang grafit, hîp kim mµu) kÝch thíc nhá vµ
trung b×nh, thêng lµ nh÷ng thµnh phÈm.
HRA ®o çc vËt cøng vµ máng (hîp kim cøng, thÐp qua ho¸ nhiÖt
luyÖn)
HRC ®o çc vËt liÖu kh¸ cøng, thêng lµ çc chi tiÕt b»ng thÐp ®· qua
t«i vµ ram ( ®îc dïng nhiÒu). VÝ dô muèn x¸c ®Þnh ®é cøng cña thÐp
(CD80) sau khi t«i, c¨n cø vµo c«ng dông ta ph¶i ®o ®é cøng trªn m¸y ®o
Rocvel : chän lùc trªn m¸y lµ 150KG t¸c dông vµo mòi ®©m b»ng kim c¬ng
tiªu chuÈn lªn trªn bÒ mÆt cña nã.
d) Quan hÖ gi÷a çc lo¹i ®é cøng :
Gi÷a çc lo¹i ®é cøng trªn kh«ng cã mèi quan hÖ tÝnh to¸n to¸n häc.
Muèn biÕt quan hÖ ph¶i tra b¶ng (lËp b»ng thùc nghiÖm).
Trong thùc tÕ cã thÓ quan niÖm ®é cøng cao thÊp (®èi víi thÐp) theo
çc chØ tiªu sau:
+ Lo¹i ®é cøng dÔ gät hoÆc dËp nguéi: TrÞ sè nhá h¬n 220 HB, 20
HRC, 100 HRB.
+ Lo¹i ®é cøng trung b×nh: TrÞ sè kho¶ng 250-450 HB, 25-45 HRC.
+ Lo¹i ®é cøng cao : TrÞ sè kho¶ng 50-64 HRC.
+ Lo¹i ®é cøng rÊt cao: TrÞ sè lín h¬n 64 HRC, 84 HRA.
e) ý nghÜa:
- Th«ng qua ®é cøng cã thÓ ®Æc trng ®îc cho tÝnh chÊt lµm viÖc cña çc
s¶n phÈm c¬ khÝ :
 Kh¶ n¨ng chèng mµi mßn bÒ mÆt: Khi lµm viÖc çc s¶n phÈm c¬ khÝ
bÞ cä s¸t bÒ mÆt, tèc ®é cä s¸t bÒ mÆt cµng lín, cµng dÔ bÞ mµi mßn.
Muèn cã kh¶ n¨ng chèng mµi mßn th× vËt liÖu thÐp ph¶i cã ®é cøng cao.
§Ó d¹t ®îc tÝnh chèng mµi mßn cao khi ®é cøng cña thÐp lín h¬n 60
HRC.
 Kh¶ n¨ng c¾t gät cña dao hoÆc khu«n dËp nguéi: §é cøng cña dao hoÆc
khu«n dËp nguéi khi lµm viÖc cµng cao th× kh¶ n¨ng c¾t cµng tèt sÏ ®¹t
®îc n¨ng suÊt lµm viÖc cµng lín.
- Th«ng qua ®é cøng cã thÓ ®Æc trng cho tÝnh c«ng nghÖ cña vËt liÖu ë
d¹ng ph«i:
 Kh¶ n¨ng gia c«ng c¾t cña ph«i: Mçi mét vËt liÖu kh¸c nhau sÏ cã kho¶ng
gia c«ng c¾t trong trÞ sè ®é cøng nhÊt ®Þnh, nÕu ®é cøng cao h¬n trÞ
sè nµy th× khã c¾t, nÕu thÊp qu¸ th× sinh dÎo còng khã c¾t. ®èi víi thÐp
th× ®é cøng thÝch hîp nhÊt tõ 150-200 HB.
9
 Kh¶ n¨ng chÞu ¸p lùc côc bé: §é cøng cµng cao chÞu ¸p lùc côc bé cµng
kÐm. Khi gia c«ng ®ét lç, uèn, gß... b»ng ¸p lùc, nÕu ®é cøng cµng cao
th× vËt liÖu cµng khã gia c«ng.
 Kh¶ n¨ng mµi bãng : §é cøng cµng cao kh¶ n¨ng mµi bãng cµng tèt.
6. Quan hÖ gi÷a çc ®Æc trng c¬ tÝnh trong vËt liÖu (ThÐp):
§èi víi vËt liÖu thÐp mèi quan hÖ gi÷a çc ®Æc trng c¬ tÝnh cã quan
hÖ nh sau:
- Trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh ®é cøng t¨ng th× ®é bÒn còng t¨ng theo.
- §é cøng cña vËt liÖu cµng cao th× ®é dÎo vµ ®é dai vai ®Ëp cµng gi¶m.
NÕu s¶n phÈm c¬ khÝ lµm viÖc cÇn ®é cøng rÊt cao (.....®é dÎo gÇn b»ng
0) khi lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn va ®Ëp sÏ cã ®é tin cËy thÊp (hay gÆp sù
cè) , dÔ bÞ ph¸ huû gißn*:
+ NÕu lµm viÖc trong trong ®iÒu kiÖn t¶i tÜnh lín kh«ng ®¶m b¶o
khi qu¸ t¶i sinh ra nøt g·y ®ét ngét.
+ NÕu lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu c¶ t¶i tÜnh vµ t¶i ®éng lín khi
va ®Ëp th× dÔ bÞ vì, mÎ t¹i chç bÞ va ®Ëp
- §é dai va ®Ëp ak tû lÖ víi tÝch .b vËycã thÓ xem ®é dai va ®Ëp nh lµ
chØ tiªu tæng hîp cña ®é bÒn vµ ®é dÎo a k = .b chØ cÇn mét trong hai gi¸
trÞ nhá còng lµm cho ®é dai va ®Ëp kÐm ®i.
- C¬ tÝnh tæng hîp cña vËt liÖu lµ c¬ tÝnh ®¶m b¶o ®é bÒn, ®é dÎo, ®é
dai, ®é cøng ®Òu cao ®Ó vËt liÖu tr¸nh bÞ ph¸ huû trong ®iÒu kiÖn lµm
viÖc chÞu c¶ t¶i träng tÜnh vµ ®éng., ®Æc biÖt çc chi tiÕt m¸y truyÒn
chuyÓn ®éng chÞu lùc lín cÇn c¬ tÝnh tæng hîp cao.
- TÝnh ®µn håi cña vËt liÖu lµ c¬ tÝnh cã ®é cøng vµ ®é bÒn kh¸ cao ®Ó
®é dÎo, ®é dai va ®Ëp kh«ng qu¸ thÊp. Do ®ã khi chÞu t¶i träng ®éng còng
nh t¶i tÜnh víi gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh lµm cho vËt liÖu bÞ biÕn d¹ng mµ kh«ng
ph¸ hñy( g·y, vì), nÕu bá t¸c dông gi¸ trÞ trªn lËp tøc vËt liÖu l¹i trë vÒ h×nh
d¹ng ban ®Çu. C¨n cø vµo kh¶ n¨ng chÞu t¶i träng tÜnh ®Ó chän çc vËt
liÖu ®µn håi cã tÝnh tÝnh ®µn håi kh¸c nhau: NÕu chÞu t¶i cao th× c¬
tÝnh ®µn håi ph¶i cao ®Ó khi vËt liÖu bÞ biÕn d¹ng råi nhng vÉn trë l¹i
h×nh d¹ng ban ®Çu. Çc s¶n phÈm c¬khÝ lß xo, nhÝp «t«...cÇn ®Õn tÝnh
®µn håi.
§èi víi ph¸ huû gißn* : CÇn quan t©m ®Õn kh¶ n¨ng ph¸ huû cña nã v× rÊt
nguy hiÓm. Sù ph¸ huû nµy kh«ng cã dù b¸o tõ h×nh d¹ng bªn ngoµi nªn dÉn
®Õn hËu qu¶ tai h¹i.
§é tin cËy * lµ kh¶ n¨ng ®¶m b¶o cho s¶n phÈm c¬ khÝ trong thêi gian lµm
viÖc quy ®Þnh kh«ng bÞ háng hãc.
1.2. CÊu t¹o vËt liÖu:

1.2.1 Kh¸i niÖm chung :
1. S¾p xÕp nguyªn tö trong vËt r¾n :
10
Nh ®· biÕt, vËt chÊt cÊu t¹o bëi çc nguyªn tö (ph©n tö), vËt r¾n trong
tù nhiªn cã hai h×nh thøc s¾p xÕp nguyªn tö (ph©n tö) ®îc chia lµm hai: VËt
v« ®Þnh h×nh vµ vËt tinh thÓ.
a) VËt v« ®Þnh h×nh:
Lµ nh÷ng vËt r¾n mµ çc nguyªn tö (ph©n tö) trong nã kh«ng cã s¾p
xÕp trËt tù, kh«ng theo mét quy luËt nµo .
§Ó nhËn biÕt trong tù nhiªn nh÷ng vËt nµy kh«ng cã h×nh d¸ng nhÊt
®Þnh, mÆt g·y (vì) th× nh½n nhôi. VÝ dô nh than ®¸, thuû tinh, nhùa h÷u
c¬... thêng lµ çc phi kim lo¹i.
b) VËt tinh thÓ:
Lµ nh÷ng vËt r¾n cã cÊu t¹o tõ nh÷ng nguyªn tö (ph©n tö), cã s¾p xÕp
trËt tù theo mét quy luËt nµo ®ã.
§Ó nhËn biÕt trong tù nhiªn nh÷ng vËt r¾n nµy bao giê còng cã h×nh
d¸ng nhÊt ®Þnh, mÆt g·y, vì; cã d¹ng sÇn sïi nh cã h¹t. VÝ dô: Pirit (FeS2)
h×nh hép, Hematit (FeO3) h×nh tÊm... thêng lµ nh÷ng vËt kim lo¹i.
Khi kh¶o s¸t vËt tinh thÓ thÊy r»ng nÕu lµm biÕn ®æi cÊu t¹o cña nã
(cÊu tróc) sÏ lµm biÕn ®æi rÊt nhiÒu tÝnh chÊt, ®Æc biÖt lµ c¬ tÝnh, do
®ã ¶nh hëng ®Õn tÝnh sö dông cña vËt r¾n.
2. Kh¸i niÖm m¹ng tinh thÓ:
Nh trªn ta ®· biÕt kim lo¹i lµ vËt tinh thÓ. Çc nguyªn tö (ph©n tö) cña
nã lu«n ë nh÷ng vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, cã quy luËt theo nh÷ng d¹ng h×nh häc
nhÊt ®Þnh. §Ó nghiªn cøu cÊu tróc cña çc nguyªn tö (ph©n tö) nµy, çc nhµ
b¸c häc ®· m« t¶ l¹i sù s¾p xÕp cña chóng ë nh÷ng vËt tinh thÓ b»ng nh÷ng
m« h×nh h×nh häc trong kh«ng gian gäi lµ m¹ng tinh thÓ.
a) §Þnh nghÜa m¹ng tinh thÓ:

Lµ m« h×nh h×nh häc m« t¶ s¾p xÕp cã quy luËt cña çc nguyªn tö
(ph©n tö) ë trong kh«ng gian cña vËt tinh thÓ
(h×nh 2). z
H2 M¹ng tinh thÓ

b) §Þnh nghÜa ¤ c¬ së ( khèi c¬ së):
Lµ khèi thÓ tÝch nhá nhÊt ®Æc trng mét çch ®Çy ®ñ vÒ sù s¾p xÕp
trËt tù cã quy luËt cña nguyªn tö (ph©n tö) trong m¹ng tinh thÓ( h×nh3).
11
z
b
y
c
x
Nguyª n tö
H3 ¤ c¬ së vµ th«ng sè m¹ng
Trong thùc tÕ ®Ó ®¬n gi¶n chØ cÇn biÓu diÔn m¹ng tinh thÓ b»ng
khèi c¬ së cña nã lµ ®ñ.
c) Th«ng sè m¹ng( H»ng sè m¹ng):

Lµ kÝch thíc c¬ b¶n cña m¹ng tinh thÓ tõ ®ã cã thÓ tÝnh ra ®îc
kho¶ng çch gi÷a hai nguyªn tö (ph©n tö) bÊt kú trong m¹ng (Theo çc c¹nh
cña « c¬ së). V× kho¶ng çch gi÷a çc nguyªn tö rÊt nhá nªn th«ng sè m¹ng ®-
îc ®o b»ng Angstrong.: A0 ( 1A0 = 10-8cm). Ký hiÖu: a,b,c.
d) Chó ý : CÇn ph©n biÖt çc kh¸i niÖm sau:
 Mét lo¹i m¹ng tinh thÓ: lµ chØ nh÷ng vËt r¾n cã cïng çch s¾p xÕp
trËt tù cña nguyªn tö (ph©n tö) theo mét quy luËt nµo ®ã, tøc lµ cã
cïng ¤ c¬ së.
 Mét kiÓu m¹ng tinh thÓ: Lµ chØ mét lo¹i vËt r¾n cã cïng çch s¾p
xÕp trËt tù cña nguyªn tö (ph©n tö) theo mét quy luËt, ®ång thêi x¸c
®Þnh ®îc vÞ trÝ çc nguyªn tö (ph©n tö) trong m¹ng tinh thÓ cña
nã, tøc lµ cã cïng ¤ c¬ së vµ cã cïng th«ng sè m¹ng.
1.2.2. CÊu t¹o kim lo¹i nguyªn chÊt:
VËy mçi kim lo¹i nguyªn chÊt cã cÊu tróc riªng (mét kiÓu m¹ng tinh
thÓ) th× øng víi tÝnh chÊt riªng. Nãi chung cÊu tróc kim lo¹i nguyªn chÊt
®Òu ®¬n gi¶n h¬n hîp kim cña nã. V× vËy ®é cøng, ®é bÒn thÊp h¬n; ®é
dÎo, ®é dai cao h¬n.
PhÇn lín çc kim lo¹i nguyªn chÊt thêng cã ba lo¹i m¹ng tinh thÓ: LËp
ph¬ng thÓ t©m (lËp ph¬ng t©m khèi), lËp ph¬ng t©m mÆt (lËp ph¬ng
diÖn t©m), s¸u ph¬ng xÕp chÆt (lôc gi¸c xÕp chÆt).
1. Çc lo¹i m¹ng tinh thÓ thêng gÆp trong kim lo¹i nguyªn chÊt:
a) M¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng thÓ t©m (lËp ph¬ng t©m khèi):
§Þnh nghÜa:Lµ m¹ng tinh thÓ cã ¤ c¬ së lµ h×nh lËp ph¬ng, trong ®ã çc
nguyªn tö n»m ë ®Ønh vµ t©m khèi (H×nh 4). §îc ký hiÖu
12
H4 ¤ c¬ së vµ m¹ng lËp ph¬ng t©m khèi
VÝ dô: Çc kim lo¹i nguyªn chÊt cã

lo¹i m¹ng tinh thÓ nµy nh Cr, W, V,
Mo...
b) M¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng t©m
mÆt (lËp ph¬ng diÖn t©m):
§Þnh nghÜa: Lµ lo¹i m¹ng tinh thÓ cã
¤ c¬ së lµ h×nh lËp ph¬ng trong ®ã
çc nguyªn tö n»m ë ®Ønh vµ t©m çc
mÆt (H×nh 5). §îc ký hiÖu :
H5 ¤ c¬ së m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng t©m mÆt

VÝ dô: Çc lo¹i m¹ng tinh thÓ nguyªn chÊt cã lo¹i m¹ng tinh thÓ nµy: Cu,
Ni, Al, Pb, Au, Ag...
c) M¹ng tinh thÓ s¸u ph¬ng xÕp chÆt:
§Þnh nghÜa: Lµ lo¹i m¹ng tinh thÓ cã ¤ c¬ së h×nh lôc l¨ng trong ®ã cã çc
nguyªn tö n»m ë ®Ønh, t©m mÆt ®¸y vµ t©m cña ba l¨ng trô tam gi¸c çch
®Òu nhau ( H×nh 6).
c
a
a
H6: ¤ c¬ së m¹ng tinh thÓ s¸u ph¬ng xÕp chÆt

VÝ dô: Çc kim lo¹i nguyªn chÊt cã lo¹i m¹ng tinh thÓ nµy: Mg, Zn....
2. TÝnh thï h×nh cña kim lo¹i:
a) §Þnh nghÜa: Lµ mét lo¹i kim lo¹i cã thÓ cã nhiÒu kiÓu m¹ng tinh thÓ
kh¸c nhau tån t¹i trong çc kho¶ng nhiÖt ®é kh¸c nhau.
b) §Æc tÝnh thï h×nh:
13
- Çc d¹ng thï h×nh kh¸c nhau ®îc ký hiÖu b»ng çc ch÷ Hyl¹p theo nhiÖt ®é
tõ thÊp ®Õn cao : , , , , ...
- Khi cã chuyÓn biÕn thï h×nh th× kim lo¹i ®ã cã kÌm theo sù thay ®æi
thÓ tÝch bªn trong vµ thay ®æi tÝnh chÊt. §©y lµ ®Æc tÝnh quan träng
nhÊt khi sö dông chóng.
c) VÝ dô:
TÝnh thï h×nh cña S¾t (cÇn häc thuéc).
S¬ ®å tÝnh thï h×nh cña s¾t ( H×nh 7)
Ghi chó:
M¹ng tinh thÓ
lËp ph¬ng t©m khèi. Láng
t 0C
M¹ng tinh thÓ
lËp ph¬ng t©m mÆt. 15390
Fe a3
13920
Fe a2 R¾
9110
n
Fe a1
Fe
H 7 S¬ ®å tÝnh thï h×nh cña Fe

Çc th«ng sè m¹ng cã kÝch thíc:
a1=2,88KX; a2=3,64KX; a3=2,48KX ; 1KX=1,002A0 ; 1 A0 =10-8cm.
Khi nung s¾t nguyªn chÊt ngêi ta thÊy ë tr¹ng th¸i r¾n s¾t thay ®æi ba
kiÓu m¹ng tinh thÓ ë ba kho¶ng nhiÖt ®é kh¸c nhau, vËy nã cã ba d¹ng thï
h×nh ®îc ký hiÖu Fe , Fe, Fe .
Ta thÊy cã ba kiÓu m¹ng tinh thÓ (kÌm theo thay ®æi thÓ tÝch trong
s¾t) do ®ã tÝnh chÊt thay ®æi.
1.2.3. CÊu t¹o cña hîp kim:

1. Kh¸i niÖm:
a) §Þnh nghÜa:
Hîp kim lµ vËt thÓ mang tÝnh kim lo¹i (s¸ng, dÎo, dÉn ®iÖn vµ nhiÖt)
chøa nhiÒu nguyªn tè trong ®ã chñ yÕu ph¶i lµ nguyªn tè kim lo¹i, nguyªn tè
cßn l¹i lµ nguyªn tè hîp kim hãa.
b) ¦u viÖt cña hîp kim ®èi víi ngµnh c¬ khÝ.
Hîp kim ®îc sö dông nhiÒu trong nghÒ c¬ khÝ. Së dÜ nh vËy lµ so víi
kim lo¹i nguyªn chÊt nã cã çc t¸c dông phï hîp víi chÕ t¹o c¬ khÝ.
14
 C¬ tÝnh hîp kim phï hîp vËt liÖu chÕ t¹o c¬ khÝ: §èi víi nghÒ c¬ khÝ,
vËt liÖu chÕ t¹o ph¶i cã ®é bÒn cao, tuæi thä sö dông tèt, vÒ mÆt nµy
hîp kim h¬n h¼n kim lo¹i nguyªn chÊt , ®é cøng, ®é dÎo cao h¬n h¼n
trong khi ®ã ®é dÎo vµ ®é dai vÉn ®ñ.
 TÝnh c«ng nghÖ thÝch hîp: Kim lo¹i nguyªn chÊt cã tÝnh dÎo cao, dÔ gia
c«ng ¸p lùc nhng khã ®óc, gia c«ng c¾t kÐm vµ kh«ng ho¸ bÒn ®îc b»ng
nhiÖt luyÖn.
 Gi¸ thµnh h¹ h¬n: DÔ chÕ t¹o h¬n do kh«ng ph¶i khö bá triÖt ®Ó çc t¹p
chÊt nh kim lo¹i.
c) Chó ý:
 Quy íc ký hiÖu hÖ hîp kim A-B: Tøc lµ hîp kim chøa hai nguyªn tè A vµ
B trong ®ã A lµ nguyªn tè chñ yÕu vµ ph¶i lµ nguyªn tè kim lo¹i cßn B lµ
nguyªn tè hîp kim ho¸ cã thµnh phÇn thay ®æi trong hîp kim. NÕu B cã
thµnh phÇn x¸c ®Þnh trong A, dïng ®Ó chØ mét hîp kim cô thÓ A-B(%).
2. Çc d¹ng cÊu t¹o cña hîp kim:
CÊu t¹o bªn trong cña hîp kim phô thuéc chñ yÕu vµo t¸c dông gi÷a çc
nguyªn tè cÊu t¹o nªn chóng.
Nãi chung ë tr¹ng th¸i láng çc nguyªn tè ®Òu hoµn toµn hoµ tan lÉn
nhau ®Ó t¹o nªn dung dÞch láng. Song khi lµm nguéi ë tr¹ng th¸i r¾n sÏ h×nh
thµnh tæ chøc pha* cña hîp kim cã thÓ rÊt kh¸c nhau do t¸c dông víi nhau
gi÷a çc nguyªn tè, nã cã thÓ cã tæ chøc pha nh sau:
 Hîp kim cã tæ chøc mét pha (mét kiÓu m¹ng tinh thÓ)
- Khi çc nguyªn tè trong hîp kim t¸c dông hoµ tan ë trang th¸i r¾n gäi lµ
dung dÞch r¾n.
- Khi çc nguyªn tè trong hîp kim t¸c dông ho¸ häc ë trang th¸i r¾n gäi lµ
hîp chÊt ho¸ häc.
 Hîp kim cã tæ chøc hai pha trë lªn (2 kiÓu m¹ng tinh thÓ)
- Khi gi÷a çc pha trong hîp kim cã t¸c dông c¬ häc víi nhau gäi lµ hçn
hîp c¬ häc.
Pha(*): Lµ tæ phÇn ®ång nhÊt cã tÝnh chÊt gièng nhau trong toµn bé thÓ
tÝch ë cïng tr¹ng th¸i (láng, r¾n ph¶i cã cïng mét kiÓu m¹ng tinh thÓ) vµ
ng¨n çch phÇn cßn l¹i b»ng bÒ mÆt ph©n chia.
VËy kim lo¹i nguyªn chÊt khi ë tr¹ng th¸i r¾n kh«ng cã tÝnh thï h×nh th×
chØ cã mét kiÓu m¹ng tinh thÓ nªn cã cÊu t¹o mét pha. NÕu cã tÝnh thï
h×nh th× mçi d¹ng thï h×nh cña nã lµ mét pha. VÝ dô Fe  lµ mét pha , Fe lµ
mét pha, Fe lµ mét pha.
Cã thÓ nãi tÝnh chÊt cña hîp kim ®îc quyÕt ®inh bëi tÝnh chÊt cña
çc pha cÊu t¹o nªn hîp kim. VËy ta lÇn lît xÐt çc d¹ng cÊu t¹o sau:
a) Dung dÞch r¾n:
 §Þnh nghÜa:
Khi hai hay nhiÒu nguyªn tè trong hîp kim cã kh¶ n¨ng hoµ tan víi nhau
ë trong tr¹ng th¸i r¾n vµ t¹o nªn mét thÓ ®ång nhÊt cã tÝnh chÊt gièng nhau
trong toµn bé thÓ tÝch cña hîp kim.
15
Quy íc: Trong dung dÞch r¾n, nguyªn tè cã lîng chøa nhiÒu h¬n gäi lµ
nguyªn tè dung m«i, nguyªn tè cßn l¹i lµ nguyªn tè hoµ tan. Trong hÖ hîp kim
A-B theo quy íc ta cã ký hiÖu dung dÞch r¾n: A(B) tøc lµ B hoµ tan trong
A víi thµnh phÇn cã h¹n hoÆc v« h¹n. NÕu nguyªn tè dung m«i A cã tÝnh thï
h×nh:,  th× ta cã çc lo¹i dung dÞch r¾n ®îc ký hiÖu A(B), A(B) hoÆc
ký hiÖu b»ng çc ch÷ , .
 CÊu t¹o:
C¨n cø vµo ®Þnh nghÜa vµ môc 1.2.1/2.d hîp kim cã cÊu t¹o mét pha
øng víi mét dung dÞch r¾n v× cã mét kiÓu m¹ng tinh thÓ vµ lµ kiÓu m¹ng
cña nguyªn tè dung m«i. NÕu ta cã A(B) cÊu t¹o cña nã lµ mét pha v× cã
kiÓu m¹ng tinh thÓ cña nguyªn tè A.
VÝ dô: HÖ hîp kim Fe-C cã dung dÞch r¾n Fe (C) cÊu t¹o cña nã lµ mét pha
v× cã kiÓu m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng t©m khèi a1 = 2,88 KX (xem l¹i môc
1.2.2/2.c.).
 C¬ tÝnh:
C¬ tÝnh chung cña dung dÞch r¾n: Cã ®é cøng thÊp, ®é bÒn thÊp vµ
cã ®é dÎo cao, ®é dai cao do cã kiÓu m¹ng tinh thÓ tõ kim lo¹i nguyªn chÊt .
b) Hîp chÊt ho¸ häc:
 §Þnh nghÜa :
Khi hai hay nhiÒu nguyªn tè trong hîp kim cã tÝnh chÊt ®iÖn ho¸ kh¸c
nhau cã kh¶ n¨ng t¸c dông ho¸ häc víi nhau ®Ó t¹o ra c«ng thøc ho¸ häc vµ t¹o
nªn mét thÓ ®ång nhÊt cã tÝnh chÊt gièng nhau trong toµn bé thÓ tÝch cña
hîp kim.
Quy íc: NÕu ta cã hîp kim A-B, khi B cã thµnh phÇn ho¸ häc nhÊt ®Þnh cã
tÝnh chÊt ®iÖn ho¸ kh¸c víi A sÏ t¸c dông ho¸ häc víi A ®Ó t¹o thµnh hîp
chÊt ho¸ häc ®îc ký hiÖu theo c«ng thøc ho¸ häc AmBn .
 CÊu t¹o:
C¨n cø vµo ®Þnh nghÜa vµ môc 1.2.1/2.d. Hîp kim cã mét pha øng víi
mét hîp chÊt ho¸ häc (cã c«ng thøc ho¸ häcA mBn) v× cã mét kiÓu m¹ng tinh
thÓ nhng kh¸c víi kiÓu m¹ng tinh thÓ cña nguyªn tè thµnh phÇn t¹o nªn nã.
 C¬ tÝnh:
C¬ tÝnh chung cña hîp chÊt ho¸ häc cã ®é cøng cao, tÝnh gißn lín do
cã kiÓu m¹ng tinh thÓ phøc t¹p kh«ng gièng kiÓu m¹ng cña kim lo¹i nguyªn
chÊt ®ång thêi cã nhiÖt ®é ph©n huû cao( t0nc cao).
NÕu kÝch thíc tinh thÓ cña pha hîp chÊt ho¸ häc cµng nhá hoÆc ë d¹ng
h¹t th× c¬ tÝnh cña nã sÏ gißn h¬n.
c) Hçn hîp c¬ häc: RÊt nhiÒu trêng hîp hîp kim kh«ng cã mét pha nh ë trªn
mµ gåm nhiÒu pha. CÊu t¹o nh vËy gäi lµ hçn hîp c¬ häc.
 §Þnh nghÜa:
Khi hai hay nhiÒu hai nhiÒu pha trong hîp kim kh«ng cã kh¶ n¨ng hoµ
tan vµ t¸c dông ho¸ häc víi nhau ë tr¹ng th¸i r¾n th× t¸c dông c¬ häc víi nhau
®Ó t¹o thµnh hçn hîp c¬ häc cña hîp kim.
16
Quy íc: NÕu hîp kim A-B khi ë tr¹ng th¸i r¾n cã hai hay nhiÒu pha nhng
chóng kh«ng t¸c dông ho¸ häc víi nhau vµ còng kh«ng t¸c dông hoµ tan víi
nhau mµ t¸c dông c¬ häc thuÇn tuý ®Ó t¹o nªn mét vËt thÓ mang tÝnh kim
lo¹i cã nhiÒu pha ®îc ký hiÖu gi÷a çc pha t¸c dông c¬ häc b»ng dÊu (+).
VËy nÕu hîp kim cã cÊu t¹o lµ hçn hîp c¬ häc th×
 CÊu t¹o:
NÕu hîp kim cã cÊu t¹o lµ hçn hîp c¬ häc th× trong hîp kim Ýt nhÊt cã hai
kiÓu m¹ng tinh thÓ trë lªn (hai pha trë lªn).
Hçn hîp c¬ häc cã trong çc hîp kim A-B cã thÓ lµ:
- Hai pha cña kim lo¹i nguyªn chÊt t¹o nªn. VÝ dô: hîp kim Au-Pb...Hîp kim
Au-Pb khi ë tr¹ng th¸i r¾n çc nguyªn tè Au-Pb kh«ng hoµ tan vµ còng
kh«ng t¸c dông ho¸ häc mµ t¹o thµnh hçn hîp ho¸ häc c¬ häc Au+Pb v× cã
hai kiÓu m¹ng tinh thÓ cña Au vµ Pb.
- Hai pha cña dung dÞch r¾n. VÝ dô hîp kim Fe-C khi thµnh phÇn cacbon
=0,5% ë nhiÖt ®é 8000C cã cÊu t¹o bªn trong lµ hçn hîp c¬ häc gåm
Fe(C)+ Fe (C) v× thÕ cã hai kiÓu m¹ng tinh thÓ cña Fe  vµ Fe (Xem l¹i
môc a).
- Hai pha cña dung dÞch r¾n vµ hîp chÊt ho¸ häc . VÝ dô hîp kim Fe-C khi
thµnh phÇn cacbon =0,5% ë nhiÖt ®é thêng cã cÊu t¹o bªn trong lµ hçn
hîp c¬ häc gåm Fe(C)+ Fe3C v× thÕ cã hai kiÓu m¹ng tinh thÓ cña Fe 
vµ Fe3C (Xem l¹i môc b).
- Hai pha cña kim lo¹i nguyªn chÊt vµ dung dÞch r¾n hoÆc kim lo¹i nguyªn
chÊt víi hîp chÊt ho¸ häc.
Hai d¹ng ®iÓn h×nh cña hçn hîp c¬ häc lµ cïng tinh vµ cïng tÝch.
- Cïng tÝch lµ hçn hîp c¬ häc cña hai hay nhiÒu pha ®îc t¹o thµnh tõ dung
dÞch r¾n.
- Cïng tinh lµ hçn hîp c¬ häc cña hai hay nhiÒu pha ®îc t¹o thµnh tõ tr¹ng
th¸i láng nªn cã kÝch thíc tinh thÓ lín h¬n cïng tÝch.
 C¬ tÝnh hçn hîp c¬ häc nãi chung phô thuéc vµo c¬ tÝnh cña çc pha
t¹o thµnh.
Muèn ®¸nh gi¸ c¬ tÝnh cña hçn hîp c¬ häc nµo ®ã trong hîp kim cã thµnh
phÇn ho¸ häc x¸c ®Þnh t¹i nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh ph¶i c¨n cø vµo tû lÖ cÊu t¹o
vµ c¬ tÝnh cña pha t¹o thµnh.
1.3 Bµi tËp øng dông vÒ mèi quan hÖ gi÷a cÊu t¹o vµ c¬ tÝnh cña vËt liÖu.
1.3.1 NhËn d¹ng cÊu t¹o cña hîp kim vµ c¬ tÝnh cña nã:
Híng dÉn lµm bµi tËp:
Dùa vµo lý thuyÕt môc 1.2 ®Ó lµm bµi theo yªu cÇu cña tõng bµi tËp, cô
thÓ cã çc yªu cÇu sau:
 T×m d¹ng cÊu t¹o:
17
- Dùa vµo ®Þnh nghÜa cña d¹ng cÊu t¹o so víi ®Çu bµi xem t¸c dông
gi÷a çc nguyªn tè( çc pha) trong hîp kim thuéc d¹ng cÊu t¹o nµo, tõ
®ã x¸c ®Þnh ®îc d¹ng cÊu t¹o ®ã .
- Dùa vµo quy íc ký hiÖu çc d¹ng cÊu t¹o so víi ®Çu bµi ®· cho, tõ
®ã x¸c ®Þnh ®îc d¹ng cÊu t¹o ®ã.
- Dùa vµo sè kiÓu m¹ng tinh thÓ cã trong hîp kim ®Ó x¸c ®Þnh sè pha
cã trong d¹ng cÊu t¹o ®ã.
 ViÕt ký hiÖu cña d¹ng cÊu t¹o:
- Dùa vµo quy íc ký hiÖu cña tõng d¹ng cÊu t¹o so víi ®Çu bµi, tõ ®ã
viÕt ®îc ký hiÖu cña d¹ng cÊu t¹o ®ã. Khi viÕt ký hiÖu dung dÞch
r¾n cÇn chó ý ®Õn tÝnh thï h×nh cña nguyªn tè dung m«i.
 NhËn xÐt c¬ tÝnh hoÆc so s¸nh c¬ tÝnh:
_ Sau khi x¸c ®Þnh ®îc d¹ng cÊu t¹o trong bµi tËp, muèn nhËn xÐt ®-
îc c¬ tÝnh cña nã dùa vµo lý thuyÕt "c¬ tÝnh chung” cña tõng d¹ng
cÊu t¹o ®Ó tr¶ lêi.
Bµi tËp
C©u 1: Hîp kim Fe-C cã nguyªn tè C t¸c dông hoµ tan víi Fe t¹i nhiÖt ®é
7000C ®Ó t¹o thµnh dung dÞch r¾n. H·y cho biÕt cÊu t¹o bªn trong cña hîp
kim nµy thuéc d¹ng cÊu t¹o nµo, viÕt ký hiÖu quy íc vµ cho biÕt kiÓu m¹ng
tinh thÓ cña nã? CÊu t¹o hîp kim nµy cã mÊy pha? NhËn xÐt g× vÒ c¬ tÝnh
cña nã?
C©u 2: Hîp kim Fe-C cã nguyªn tè C t¸c dông hoµ tan víi Fe t¹i nhiÖt ®é
10000 C ®Ó t¹o thµnh dung dÞch r¾n. H·y cho biÕt cÊu t¹o bªn trong cña hîp
kim nµy thuéc d¹ng cÊu t¹o nµo, viÕt ký hiÖu quy íc vµ cho biÕt kiÓu m¹ng
tinh thÓ cña nã? CÊu t¹o hîp kim nµy cã mÊy pha? NhËn xÐt g× vÒ c¬ tÝnh
cña nã?
C©u 3 : Hîp kim Fe-C khi C = 6,67% t¸c dông víi Fe ®Ó t¹o thµnh Fe 3C cã
kiÓu m¹ng tinh thÓ trùc thoi phøc t¹p. Hái Fe 3C thuéc lo¹i cÊu t¹o nµo? Cã
mÊy pha? Tõ ®ã cã nhËn xÐt g× vÒ c¬ tÝnh cña nã?
C©u 4: Hîp kim Fe-C cã cÊu t¹o sau: Fe (C) + Fe3C . H·y cho biÕt hîp kim
trªn thuéc d¹ng cÊu t¹o nµo? Cã mÊy pha? Tõ ®ã nhËn xÐt g× vÒ c¬ tÝnh
chung cña nã?
1.3.2 So s¸nh c¬ tÝnh çc hîp kim cã cïng d¹ng cÊu t¹o:
a) Hîp kim Fe-C cã thµnh phÇn C = 0,8% cã cÊu t¹o t¹i nhiÖt ®é thêng:
88%Fe(C) + 12%Fe3C.
b) Hîp kim Fe-C cã thµnh phÇn C = 4,3% cã cÊu t¹o t¹i nhiÖt ®é thêng:
36%Fe(C) + 64%Fe3C.
H·y cho biÕt çc hîp kim trªn thuéc d¹ng cÊu t¹o nµo? Sau ®ã so s¸nh c¬
tÝnh cña chóng.
1.4. C©u hái «n tËp vµ bµi tËp ch¬ng.
18
C©u 1: C¬ tÝnh lµ g×? H·y nªu çc lo¹i c¬ tÝnh thêng dïng? Tr×nh bµy
®Þnh nghÜa, ký hiÖu, ®¬n vÞ cña chóng? Nªu râ ý nghÜa çc lo¹i c¬ tÝnh.
C©u 2: Dïng kiÕn thøc, ý nghÜa çc lo¹i c¬ tÝnh h·y tr¶ lêi çc bµi tËp sau:
a) Ph«i thÐp cÇn cã c¬ tÝnh nµo cao ®Ó khi qua gia c«ng ¸p lùc dÔ bÞ
biÕn d¹ng nhÊt ®Ó t¹o h×nh s¶n phÈm? T¹i sao?
b) VËt liÖu thÐp cã c¬ tÝnh nh thÕ nµo th× cã tÝnh chèng mµi mßn bÒ
mÆt tèt? Çc s¶n phÈm c¬ khÝ ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nh thÕ
nµo th× cÇn ®Õn ®é cøng cao nhÊt? T¹i sao?
c) Çc ph«i thÐp ®em ®i gia c«ng c¾t gät trªn m¸y c¾t gät (tiÖn, phay, bµo)
cã çc trÞ sè cøng sau:
+ Ph«i 1: §é cøng 100 HB.
H·y cho biÕt ph«i nµo dÔ gia c«ng nhÊt? T¹i sao?
d) CÆp b¸nh r¨ng truyÒn chuyÓn ®éng quay víi vËn tèc lín 57 m/s trong
®ã b¸nh r¨ng chñ ®éng cã ®êng kÝnh nhá cßn b¸nh r¨ng bÞ ®éng cã ®-
êng kÝnh lín h¬n nhiÒu. VËy muèn c¬ cÊu b¸nh r¨ng ch¹y ªm trong qu¸
tr×nh sö dông th× bÒ mÆt b¸nh r¨ng cÇn c¬ tÝnh nµo cao vµ b¸nh r¨ng
nµo cÇn cao h¬n? T¹i sao?
e) B¸nh r¨ng lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i nÆng thêng bÞ háng çc
d¹ng sau:
+ Mßn bÒ mÆt r¨ng.
+ Trãc bÒ mÆt r¨ng.
+ Nøt g·y ch©n r¨ng.
+ BiÕn d¹ng r¨ng.
+ MÎ r¨ng.
Trong tõng trêng hîp trªn, h·y cho biÕt vËt liÖu b¸nh r¨ng cÇn n©ng cao c¬
tÝnh nµo ®Ó tr¸nh d¹ng háng ®ã? T¹i sao?
C©u 3: Dïng kiÕn thøc 1.1.2.6. (Quan hÖ gi÷a çc lo¹i c¬ tÝnh) ®Ó tr¶ lêi
çc c©u hái bµi tËp sau:
ThÕ nµo lµ ®é tin cËy cña s¶n phÈm c¬ khÝ? Çc s¶n phÈm c¬ khÝ ph¶i
lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nh thÕ nµo th× cÇn ®Õn ®é tin cËy cao? H·y
lÊy mét vµi vÝ dô vÒ çc s¶n phÈm c¬ khÝ khi lµm viÖc vµ ®iÒu kiÖn c¬
tÝnh mong muèn cña nã ®Ó cã dé tin cËy cao.
C©u 4: VËt liÖu cã c¬ tÝnh nh thÕ nµo gäi lµ c¬ tÝnh tæng hîp? Çc s¶n
phÈm c¬ khÝ ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nh thÕ nµo th× cÇn ®Õn c¬
tÝnh tæng hîp cao?
C©u 5: VËt liÖu cã c¬ tÝnh nh thÕ nµo gäi lµ c¬ tÝnh ®µn håi? Çc s¶n
phÈm c¬ khÝ ph¶i lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn nh thÕ nµo th× cÇn tÝnh
®µn håi cao?
19
C©u 6: ThÕ nµo lµ mét kiÓu m¹ng tinh thÓ? T¹i sao Cu vµ Al cã cïng mét
lo¹i m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng t©m mÆt mµ tÝnh chÊt cña chóng l¹i kh¸c
nhau (Xem thªm môc 6.2.1.1 vµ 6.3.1.1)
C©u 7: ThÕ nµo lµ tÝnh thï h×nh cña kim lo¹i? T¹i sao Fe l¹i cã tÝnh thï
h×nh? H·y vÏ s¬ ®å tÝnh thï h×nh cña Fe.
C©u 8: Hîp kim cã mÊy d¹ng cÊu t¹o? Tr×nh bµy ®Þnh nghÜa, cÊu t¹o vµ
c¬ tÝnh cña chóng. Sau ®ã dïng vÝ dô cÊu t¹o cña hîp kim Fe-C ®Ó chøng
minh
( Xem thªm môc 2.2.1.1)
C©u 9: Lµm bµi tËp môc 1.3.
Ch¬ng 2
Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe - Fe3C (Fe-C).
Néi dung
2.1. Kh¸i niÖm vÒ gi¶n ®å tr¹ng th¸i.
2.1.1. §Þnh nghÜa:

Lµ biÓu ®å biÓu thÞ tr¹ng th¸i tæ chøc cña hÖ hîp kim ®· cho trªn hÖ
trôc nhiÖt ®é vµ thµnh phÇn ho¸ häc.
Do c«ng søc cña nhiÒu nhµ khoa häc trong çc viÖn nghiªn cøu, ngêi ta
®· lËp nªn ®îc hÇu hÕt gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña çc hÖ hîp kim quan träng. Cã
thÓ t×m chóng ë trong çc tµi liÖu kü thuËt.
2.1.2.C«ng dông gi¶n ®å tr¹ng th¸i cña hÖ hîp kim ®· cho:
- Cho biÕt cÊu t¹o bªn trong cña hîp kim víi thµnh phÇn x¸c ®Þnh
kh¸c nhau th«ng qua gi¶n ®å tr¹ng th¸i nµy ®Ó biÕt ®îc c¬ tÝnh cña
chóng do ®ã biÕt çch sö dông hîp lý vËt liÖu lµm b»ng hîp kim ®ã.
- Qua gi¶n ®å tr¹ng th¸i x¸c ®Þnh ®îc chÕ ®é nhiÖt cho çc c«ng
nghÖ: LuyÖn kim vµ ®óc (x¸c ®Þnh t0nc), rÌn (x¸c ®Þnh t0 b¾t ®Çu vµ
kÕt thóc khi gia c«ng), nhiÖt luyÖn (x¸c ®Þnh çc t 0 cña tõng ph¬ng ph¸p
nhiÖt luyÖn), hµn (t0 hµn) cña hîp kim cã thµnh phÇn x¸c ®Þnh
2.1.3. VÝ dô:
1) Gi¶n ®å hÖ mét nguyªn tè Fe: Khi ta cã hÖ hîp kim Fe-C
nguyªn tè kh¸c. NÕu nguyªn tè hîp kim ho¸ lµ 0% th× gi¶n ®å sÏ chØ biÓu
diÔn trªn mét hÖ trôc tung lµ nhiÖt ®é (v× t¹i trôc hoµnh, thµnh phÇn ho¸
häc lµ mét ®iÓm øng víi 100% lµ Fe vµ 0% lµ nguyªn tè kh¸c) chÝnh lµ
s¬ ®å tÝnh thï h×nh cña Fe biÓu diÔn trªn h×nh 7 (ch¬ng I). Qua ®ã cã
thÓ biÕt ®îc tr¹ng th¸i cña Fe vµ çc lo¹i cÊu t¹o kh¸c nhau cña Fe ë tr¹ng
th¸i r¾n ë çc kho¶ng nhiÖt ®é kh¸c nhau lµ Fe (1pha) Fe (1pha),
Fe(1pha), Fe láng (1pha)
20
2) Gi¶n ®å tr¹ng th¸i hÖ hai nguyªn tè Cu-Ni. Khi ta cã hÖ hîp
kim Cu-Ni biÓu diÔn trªn hÖ trôc nhiÖt ®é vµ thµnh phÇn ho¸ häc cña
Niken thay ®æi tõ 0%100% (biÓu diÔn trªn h×nh 8) cho biÕt trªn ®ã cã
çc ký hiÖu cña çc vïng tæ chøc , L,  + L.
(C)
L
(C) 1452
t2
L
1083 t1
0 20 100
Cu Thµnh phÇn Ni(%) Ni
H8: Gi¶ n ®å tr¹ ng th¸ i hÖ hî p kim Cu-Ni.
L: Dung dÞch láng Cu vµ Ni (1pha).

: Dung dÞch r¾n cña Niken hoµ tan trong ®ång [Cu(Ni)] (1pha).
 + L: hîp kim ë hai tr¹ng th¸i: r¾n  vµ láng L (2 pha).
C¨n cø gi¶n ®å hÖ hîp kim Cu- Ni biÕt ®îc cÊu t¹o bªn trong cña nã, tõ
®ã cã thÓ:
- XÐt cÊu t¹o cña hîp kim Cu-Ni khi Ni=20% nung ®Õn nhiÖt ®é
0
1500 C.
Tõ nhiÖt ®é thêng ®Õn nhiÖt ®é t1 hîp kim nµy cã cÊu t¹o lµ
dung dÞch r¾n .
Tõ nhiÖt ®é t1 ®Õn nhiÖt ®é t2 cÊu t¹o hîp kim lµ +L.
NhiÖt ®é t2 >15000 cÊu t¹o hîp kim hoµn toµn ë tr¹ng th¸i láng lµ
L.
- Ph©n tÝch qu¸ tr×nh nung nãng cña hîp kim trªn nh sau: T¹i
nhiÖt ®é thêng hîp kim cã cÊu t¹o dung dÞch r¾n , khi nung nãng hîp
kim vÉn cã cÊu t¹o trªn tíi khi nung ®Õn nhiÖt ®é t 1 t¹i ®©y pha dung
dÞch r¾n  b¾t ®Çu tiÕt ra pha láng L, do ®ã nung hîp kim ë nhiÖt ®é
cao h¬n t1 cÊu t¹o cña nã gåm hai pha +L, nung tiÕp hîp kim vÉn lµ
+L tíi khi ®¹t ®îc nhiÖt ®é t2 t¹i ®©y pha r¾n  hoµ tan hÕt vµo pha
láng L, v× vËy nung cao h¬n nhiÖt ®é t2 hîp kim cÊu t¹o hoµn toµn ë
tr¹ng th¸i láng L.
- X¸c ®Þnh nhiÖt cho c«ng nghÖ ®óc ®Ó t¹o h×nh s¶n phÈm
ph¶i ë tr¹ng th¸i láng cã nhiÖt ®é lín h¬n t2.
- §©y lµ vËt liÖu rÊt dÔ gia c«ng biÕn d¹ng b»ng ph¬ng ph¸p gia
c«ng ¸p lùc (çn, kÐo,Ðp...) do cÊu t¹o cña nã lµ dung dÞch r¾n  cã c¬
tÝnh mÒm vµ dÎo.
21
3) KÕt luËn:
øng dông gi¶n ®å tr¹ng th¸i nhê nã ta cã thÓ biÕt cÊu t¹o bªn trong cña
hÖ hîp kim hoÆc hîp kim cã thµnh phÇn x¸c ®Þnh tõ ®ã suy ra tÝnh chÊt
®Ó biÕt sö dông nã mét çch hîp lý vµ hiÖu qu¶.
2.2. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C ( Fe-C*)
Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C cña hîp kim Fe-C ®îc biÓu diÔn trong ph¹m
vi thµnh phÇn C=6,67% t¹i ®©y C t¸c dông ho¸ häc víi Fe ®Ó t¹o thµnh hîp
chÊt hãa häc Fe3C ®ång thêi cÇn hiÓu: t¹i ®iÓm 0% C cã 100%Fe ®îc ký
hiÖu Fe, t¹i 6,67% C cã 100% Fe3C ký hiÖu Fe3C.
Muèn biÕt cÊu t¹o bªn trong vµ tÝnh chÊt cña hÖ hîp kim Fe 3C ph¶i
biÕt sö dông gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe 3C vËy ta lÇn lît t×m hiÓu çc kiÕn thøc
trªn gi¶n ®å ®· cho:
2.2.1. Giíi thiÖu gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C (Fe-C):
Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C tr×nh bµy ë h×nh 9 víi çc ký hiÖu A,B...
0
(t C-%C) ®· ®îc quèc tÕ ho¸ nh sau:
A(1539-0),N(1392-0),G(911-0),Q(0-0,006),P(727-0,02), H(1499-0,1),
J(1499-0,16), B(1499-0,5) E(1147-2,14), C(1147-4,3), D(1250-6,67), F(1147-
6,67), K(727-6,67), L(0-6,67).
CÊu t¹o cña hÖ hîp kim Fe-C ë tr¹ng th¸i r¾n cã ®ñ ba d¹ng cÊu t¹o nh
(môc 2.1.3/2) Gåm çc lo¹i dung dÞch r¾n, hîp chÊt ho¸ häc ®îc t¹o thµnh
(bëi hai nguyªn tè Fe vµ C) vµ hçn hîp c¬ häc cña nã. Tríc hÕt t×m hiÓu gi¶n
®å ®· cho trªn h×nh 9.
22
A
L
 H J B L

 N L L D
E C L+ Xe I

s F 
G
 cm Xe II + Lª (Xe ) Lª (Xe )+ Xe I
A
A
3
Xe II
P + S K
A1
23
P 

(P +Xe )Lª (Xe )
P + P +Xe II P + Xe II +Lª (P +Xe ) Lª (P Xe )+ Xe I

F  Xe (Fe C)
3
P (Xe )
Q L
NhiÖt ®é (°C)
 0,8 2,14 4,3 6,67 (%C)
Fe Thµnh phÇn Cacbon (%C) Fe3C
ThÐp Ga ng tr¾ng
H×nh 9: Gi¶n ®å tr¹ ng th¸ i Fe-Fe C cña hÖhî p kim Fe-C

3
1) Çc tæ chøc cña hÖ hîp kim Fe-C trªn gi¶n ®å Fe-Fe3C
(h×nh 9a)
A
L
 H J B L

 N L L D
E C 
s
L+ Xe I
F 
G
(P +Xe )Lª (Xe )

 Xe II + Lª (Xe ) Lª (Xe )+ Xe I
Xe II
P + S K
P 

NhiÖt ®é (°C)
P Xe 
Lª (P Xe )+ Xe I
F  P + P +Xe II P + Xe II +Lª (P +Xe )
Xe (Fe C)
3
Q L
 0,8 2,14 4,3 6,67 (%C)
Fe Thµnh phÇn Cacbon ( %C) Fe3C
H9a Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C cña hîp kim Fe-C
HÖ hîp kim Fe-C (khi C thay ®æi tõ 06,67%) trªn gi¶n ®å cã nh÷ng tæ
chøc pha nh sau: (xem l¹i kh¸i niÖm pha)
a) Çc tæ chøc mét pha:
- Tr¹ng th¸i láng (1pha láng): Ký hiÖu trªn gi¶n ®å L: Lµ dung
dÞch láng cña Cacbon(C) hoµ tan trong S¾t (Fe) .
- Tr¹ng th¸i r¾n: do t¸c dông gi÷a nguyªn tè Fe vµ C çc pha ®îc
ph©n biÖt b»ng mét kiÓu m¹ng tinh thÓ gåm cã:
+ Çc lo¹i dung dÞch r¾n cu¶ nguyªn tè C hoµ tan vµo Fe , Fe, Fe ®îc gäi
tªn quèc tÕ:
. Pha Ferit (ch÷ Latinh Ferrum: S¾t) lµ dung dÞch r¾n cña Fe (C) ký
hiÖu trªn gi¶n ®å lµ  hoÆc F cã lîng C hoµ tan tèi ®a ë t 0 thêng lµ
®iÓm Q vµ ë t0=7270C lµ ®iÓm P, nªn ®êng PQ lµ ®êng giíi h¹n hoµ
tan cña C trong Fe cã thÓ coi  lµ Fe v× lîng C hoµ tan qu¸ nhá.
( Xem ¶nh 1 tæ chøc tÕ vi phÇn phô lôc):
. Pha Austenit (tªn cña B¸c häc ngêi Anh Robert Austen) vµ dung dÞch
r¾n cña Fe(C) ký hiÖu trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i lµ  hoÆc As cã lîng C
hoµ tan tèi ®a ë t0=7270C lµ ®iÓm S vµ ë t0=11470C lµ ®iÓm E, nªn ®-
êng SE lµ ®êng giíi h¹n hoµ tan cña C trong Fe.
. Pha : Lµ dung dÞch r¾n cña Fe(C) ký hiÖu trªn gi¶n ®å lµ  .
C¬ tÝnh chung cña çc dung dÞch r¾n trªn ®Òu cã ®é cøng ®é bÒn thÊp,
®é dÎo, ®é dai cao (ë môc 2.1.3/2.a). C¬ tÝnh riªng cña chóng cô thÓ: §é
cøng pha  lµ 80100HB, ®é cøng pha  lµ 180200 HB. NÕu kÝch thíc h¹t
tinh thÓ cña çc pha cµng nhá th× ®é dÎo cµng gi¶m, ®é cøng ®é bÒn cµng
cao.
+ Hîp chÊt ho¸ häc:
24
Pha Xementit (tªn quèc tÕ gäi lµ Cement: cøng nh xim¨ng) lµ hîp chÊt
ho¸ häc cña Fe t¸c dông ho¸ häc víi C khi C=6,67% cã c«ng thøc ho¸ häc Fe 3C
ký hiÖu trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i lµ Xe hoÆc Fe 3C cã c¬ tÝnh ®é cøng rÊt
cao 700HB vµ rÊt gißn. Ngoµi ra c¬ tÝnh cña Xe cßn phô thuéc vµo kÝch
thíc vµ h×nh d¹ng cña nã, cô thÓ kÝch thíc tinh thÓ cµng nhá th× Xe cµng
®ì gißn, trªn gi¶n ®å Xei cã kÝch thíc tÊm th« lín, XeII cã kÝch thíc nhá h¬n.
Xet cã h×nh d¹ng tÊm, Xe h cã h×nh d¹ng h¹t. D¹ng h¹t cã ®é dÎo ®é dai
cao (®ì gißn) h¬n d¹ng tÊm.
b) Çc tæ chøc hai pha:
Tæ chøc cßn l¹i cña hÖ hîp kim trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i lµ nh÷ng tæ chøc
cã cÊu t¹o hai pha:
- ë tr¹ng th¸i láng vµ r¾n th× gåm pha láng vµ mét pha r¾n n»m trªn ®-
êng AHJECF (gäi lµ ®êng r¾n)
- T¹i tr¹ng th¸i r¾n th× gåm çc hçn hîp c¬ häc cã hai pha (hai
kiÓu m¹ng tinh thÓ), trong ®ã cã hai d¹ng hçn hîp c¬ häc ®Æc biÖt ®îc
tån t¹i khi thµnh phÇn C=0,8% vµ C=4,3%, cô thÓ:
+ Khi C=0.8% cã hçn hîp c¬ häc cïng tÝch gäi lµ Peclit (Pearl: v©n) gåm hai
pha [+Xe] ®îc h×nh thµnh tõ dung dÞch r¾n  t¹i t0=7270C, ký hiÖu trªn
gi¶n ®å lµ ch÷ P.
CÊu t¹o hçn hîp c¬ häc cïng tÝch P: Cã thµnh phÇn cÊu t¹o pha lµ
88% + 12%Xe nªn c¬ tÝnh cã ®é cøng vÉn thÊp kho¶ng 200220HB, ®é
dÎo ®é dai kh¸ cao.
Gäi C=0,8% lµ thµnh phÇn Cacbon cïng tÝch v× hîp kim nµy cã tæ
chøc cïng tÝch P.
+ Khi C=4,3% cã hçn hîp c¬ häc cïng tinh Lª®ªburit (B¸c häc ngêi §øc
Lªdªbur) gåm hai pha ®îc h×nh thµnh tõ dung dÞch láng L t¹i t 0=11470C ký
hiÖu trªn gi¶n ®å lµ Lª.
Khi t0 > 72711270C , Lª gåm (+Xe)
Khi to<7270C, Lª gåm (P+Xe) tøc lµ tæ chøc cã hai pha +Xe.
. CÊu t¹o: Lª ë t0<7270C ®Õn nhiÖt ®é thêng t¹i C = 4,3% cã thµnh
phÇn çc pha lµ 36% + 64%Xe v× thÕ c¬ tÝnh cña Lª víi thµnh phÇn cÊu
t¹o trªn cã ®é cøng rÊt cao kho¶ng 600HB (xem môc 2.1.3/2.c).
Gäi C=4,3% lµ thµnh phÇn Cacbon cïng tinh.
Chó ý: §Ó ®¬n gi¶n cã thÓ hiÓu cÊu t¹o pha cña hÖ hîp kim Fe-C ®îc biÓu
diÔn trªn gi¶n ®å b»ng çc tæ chøc mét pha vµ hai pha (h×nh 10) nh sau:
25
A
L
 H J B L

 N L L D
E C 
s
L+ Xe I
F 
G
 Xe
P + S K
P 

NhiÖt ®é (°C)
F  Xe Xe (Fe C)
3
Q L
 0,8 2,14 4,3 6,67 (%C)
Fe Thµnh phÇn Cacbon (%C) Fe3C
 Thµnh phÇn %Xe (Fe 3 C) 100
 Xe
H10 CÊu t¹o pha cña hÖ hîp kim Fe-C khi nhiÖt ®é < 7270C
Ghi chó: NÕu xÐt cÊu t¹o cña hÖ hîp kim Fe-c ë nhiÖt ®é nhá h¬n
727 C lµ hçn hîp c¬ häc gåm hai pha Xe vµ , muèn biÕt thµnh phÇn cÊu t¹o
0
cña çc pha trong hçn hîp c¬ häc cña çc lo¹i hîp kim Fe-C khi thµnh phÇn C
thay ®æi tõ 0% C ( 100% Fe)  6,67% C (% cßn l¹i lµ Fe) øng víi thµnh
phÇn pha Xe thay ®æi tõ 0% Xe (100% ) 100% Xe (0% ). VËy nhê çch
biÓu diÔn thµnh phÇn pha ë trªn cã thÓ suy ra khi thµnh phÇn C trong Fe
t¨ng lµm cho thµnh phÇn cÊu t¹o pha cña hÖ hîp kim thay ®æi theo nªn ®é
cøng t¨ng, ®é dÎo, dai gi¶m.
2) Ph©n lo¹i hîp kim Fe-C trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-C:
 NÕu ph©n lo¹i hîp kim Fe-C dùa vµo %C(=2,14%) th× ta cã hai lo¹i:
+ ThÐp: Khi %C < 2,14%.
+ Gang: Khi %C> 2,14%.
 NÕu c¨n cø vµo tæ chøc cña nã ë trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i th× ngoµi
thµnh phÇn %C (2,14% C) cßn dùa vµo tæ chøc t¬ng øng ta cã hai lo¹i:
ThÐp vµ Gang tr¾ng.
a) ThÐp:
 ThÐp lµ hîp kim cña Fe-C trong ®ã %C < 2,14%.
 Ph©n lo¹i: Ph©n lo¹i thÐp theo tæ chøc trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i cã
3 lo¹i ( Xem ¶nh 2, 3, 4, 5 tæ chøc tÕ vi phÇn phô lôc):
+ ThÐp tríc cïng tÝch cã tæ chøc: P +  khi % C < 0,8%.
+ ThÐp cïng tÝch cã tæ chøc: P( +Xe) khi %C  0.8%.
+ ThÐp sau cïng tÝch cã tæ chøc: P + XeII KHI %C > 0.8%
b) Gang tr¾ng:
 Gang tr¾ng lµ hîp kim cña Fe-C cã %C > 2,14% cã tæ chøc t¬ng
øng trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C.
 Ph©n lo¹i: Ph©n lo¹i gang tr¾ng theo tæ chøc trªn gi¶n ®å tr¹ng
th¸i cã 3 lo¹i:
+ Gang tr¾ng tríc cïng tinh cã tæ chøc: Lª + P + XeII khi % C < 4,3%.
26
+ Gang tr¾ng cïng tinh cã tæ chøc: Lª (P + Xe) khi %C = 4,3%.
+ Gang tr¾ng sau cïng tinh cã tæ chøc: Lª + XeI khi %C > 4,3%.
3) §iÓm vµ çc ®êng tíi h¹n:
a) §Þnh nghÜa: Lµ çc nhiÖt ®é mµ t¹i ®ã cã sù thay ®æi cÊu t¹o
bªn trong cña hîp kim ë tr¹ng th¸i r¾n ®îc ký hiÖu A kÌm theo 0,1,2... ë
®©y ta chØ xÐt çc ®iÓm tíi h¹n thêng dïng trong nghÒ c¬ khÝ.
b) Çc ®iÓm tíi h¹n:
 A1 = 7270 C (®êng PSK)
A1 lµ nhiÖt ®é tíi h¹n t¹i ®ã cã chuyÓn biÕn cïng tÝch thuËn nghÞch P
 , cô thÓ:
+ Khi nung t¹i nhiÖt ®é tíi h¹n A1: t¹i ®ã cã chuyÓn biÕn P  .
+ Khi lµm nguéi ë nhiÖt ®é tíi h¹n A1: t¹i ®ã cã sù chuyÓn biÕn   P.
§iÓm nhiÖt ®é A1 ¸p dông cho tÊt c¶ çc lo¹i hîp kim Fe-C.
 A3 = 7270  9110C (§êng SG).
A3 lµ nhiÖt ®é tíi h¹n, t¹i ®ã cã chuyÓn biÕn pha gi÷a   , cô thÓ:
+ Khi nung t¹i nhiÖt ®é tíi h¹n A3 :  hoµ tan hÕt vµo .
+ Khi lµm nguéi ë nhiÖt ®é tíi h¹n A3:  t¸ch ra tõ .
 Acm = 7270  11470C (§êng SE).
Acm lµ nhiÖt ®é tíi h¹n t¹i ®ã cã sù chuyÓn biÕn XeII  , cô thÓ:
+ Khi nung t¹i nhiÖt ®é tíi h¹n Acm : XeII hoµ tan hÕt vµo .
+ Khi lµm nguéi ë nhiÖt ®é tíi h¹n Acm: XeII t¸ch ra tõ .
§Ó biÓu diÔn toµn bé gi¶n ®å tr¹ng th¸i mét çch ®Çy ®ñ çc kiÕn
thøc ë trªn(2.2.1), ta cã h×nh 9 (xem ë trªn).
2.2.2. C«ng dông gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C víi hÖ hîp kim Fe-C:
1. Ph©n tÝch chuyÓn biÕn cÊu t¹o cña hîp kim cã thµnh phÇn
Cacbon x¸c ®Þnh khi nung nãng vµ lµm nguéi:
H·y xÐt chuyÓn biÕn cÊu t¹o cña thÐp tríc cïng tÝch, sau cïng tÝch
(víi thµnh phÇn Cacbon tù chän) khi nung nãng ®Õn 1000 0C vµ lµm nguéi.
®Õn nhiÖt ®é thêng.
 Híng dÉn :
+ VÏ phÇn thÐp trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i.
+ C¨n cø %C cña thÐp (hîp kim) ®· chän x¸c ®Þnh trôc hoµnh.
+ X¸c ®Þnh chuyÓn biÕn cÊu t¹o trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i: Tõ %C (T¹i
trôc hoµnh) giãng ®êng th¼ng song song trôc nhiÖt ®é (trôc tung).
+ C¨n cø ®êng nhiÖt ®é hîp kim cã %C trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i t×m
®iÓm vµ ®êng tíi h¹n  VÏ s¬ ®å chuyÓn biÕn cÊu t¹o.
+ Dïng lý thuyÕt ®· häc: §iÓm vµ ®êng tíi h¹n chuyÓn biÕn trong tõng
qu¸ tr×nh nung (hoÆc lµm nguéi) ®Ó diÔn ®¹t cho râ nghÜa.
2. So s¸nh cÊu t¹o cña çc hîp kim trªn ë t 0 thêng ®Ó tõ ®ã so s¸nh
c¬ tÝnh cña chóng:
 Híng dÉn :
27
+ C¨n cø tæ chøc cña hîp kim ®· cho trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i ë t 0 < 7270
Khai triÓn ®Ó t×m cÊu t¹o  Rót ra cÊu t¹o chung  + Xe ( xem h×nh 10)
+ NhËn xÐt khi %C trong hîp kim t¨ng th× thµnh phÇn  vµ Xe sÏ thay
®æi ra sao? Theo quy luËt nh thÕ nµo ?
+ C¨n cø vµo quy luËt thay ®æi tû lÖ pha ®· rót ra ë trªn sau ®ã dùa
vµo c¬ tÝnh cña  vµ Xe ®Ó ®¸nh gi¸ c¬ tÝnh chung cña chóng vµ rót ra
kÕt luËn khi so s¸nh.
C©u hái «n tËp ch¬ng 2
1) §Þnh nghÜa nªu c«ng dông gi¶n ®å tr¹ng th¸i ? T¹i sao ph¶i häc
gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C cña hîp kim Fe-C?
2) H·y chøng minh çc d¹ng cÊu t¹o cña hîp kim vµ c¬ tÝnh cña
chóng víi çc hîp kim Fe-C cã çc thµnh phÇn Cacbon sau: 0,5%C ;
0,8%C ; 1,2%C ; 4,3%C ; 6,67%C tõ nhiÖt ®é thêng ®Õn 10000C.
3) H·y x¸c ®Þnh çc chÕ ®é nhiÖt cho çc ph¬ng ph¸p ®óc, hµn,
rÌn cña hîp kim cã thµnh phÇn Cacbon 0,8% trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i.
4) Cã nhËn xÐt g× vÒ quy luËt thay ®æi c¬ tÝnh cña hÖ hîp kim
Fe-C ë nhiÖt ®é thêng khi thµnh phÇn Cacbon thay ®æi? T¹i sao?
5) ThÕ nµo lµ ®iÓm ®êng tíi h¹n? Nªu ý nghÜa cña çc ®iÓm ®-
êng tíi h¹n A1, A3 , Acm vµ ¸p dông ®Ó ph©n tÝch chuyÓn biÕn cÊu t¹o
cña hîp kim Fe-C cã thµnh phÇn x¸c ®Þnh trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i khi nung
nãng ®Õn 10000C hoÆc lµm nguéi ®Õn nhiÖt ®é thêng.
Chó ý: häc sinh cÇn thuéc gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe 3C : PhÇn thÐp ë tr¹ng
th¸i r¾n( xem h×nh vÏ sau).
28

E
G
s 
 A cm
3 A Xe II
P + S
A1
P 
NhiÖt ®é (°C)

P (Xe )
F  P +  P +Xe II
Q
 0,8 2,14 (%C)
Fe
ThÐp
Gi¶n ®å phÇn thÐp ë tr¹ ng th¸ i r¾n

ch¬ng 3
NhiÖt luyÖn vµ ho¸ nhiÖt luyÖn

Néi dung
3.1. NhiÖt luyÖn
3.1.1. Kh¸i niÖm
1. §Þnh nghÜa: 
NhiÖt luyÖn lµ mét qu¸ tr×nh bao gåm nung E
nãng hîp kim ®Õn mét nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh, gi÷
G
s 
nhiÖt ë ®ã mét thêi gian cÇn thiÕt, sau ®ã lµm nguéi  A cm
víi çc tèc ®é lµm nguéi kh¸c nhau. 3 A Xe
P + S II
C¬ së cña nhiÖt luyÖn cña hîp kim lµ gi¶n ®å A 1

P 
tr¹ng th¸i cña hîp kim ®ã, muèn nhiÖt luyÖn thÐp 
NhiÖt ®é (°C)
P (Xe )
th× n¾m v÷ng gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe- Fe 3C phÇn thÐp F  P +  P +Xe II
ë tr¹ng th¸i r¾n ( h×nh vÏ bªn).
Gi¶n ®å phÇn thÐp ë tr¹ng th¸i Q
r¾n  0,8 2,14 (%C)
. Fe
Quy tr×nh nhiÖt luyÖn tæng qu¸t: lµ quy tr×nh nhiÖt ThÐp
luyÖn biÓu diÔn ba qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña nhÞªt luyÖn : nung
nãng, gi÷ nhiÖt, lµm nguéi ®Ó nhËn ®îc tæ chøc mong muèn cña hîp kim vµ quy íc çc ký hiÖu trªn
quy tr×nh (h×nh 11)
29
: NhiÖt ®é nung (lµ
nhiÖt ®é cao nhÊt trong qu¸ tr×nh nung
t0 gn
hîp kim).
gn :Thêi gian gi÷ nhiÖt (lµ NhiÖ t0n Y Vng
thêi gian duy tr× hîp kim t¹i nhiÖt t ®é
®é nung)
- Vng: Tèc ®é nguéi( lµ sù gi¶m
Z
nhiÖt ®é cña hîp kim theo thêi gian
trong qu¸ tr×nh lµm nguéi. H11 Quy tr×nh nhiÖt luyÖn tæng qu¸t 
- X, Y, Z lµ çc tæ chøc cña X
Thêi gian
hîp kim tríc khi nung, t¹i
thêi gian gi÷ nhiÖt vµ sau
khi nhiÖt nguéi
VËy Z lµ tæ chøc cña hîp kim sau khi nhiÖt luyÖn, tÝnh chÊt cña tæ chøc nµy
quyÕt ®Þnh ®Õn môc ®Ých cña nã. Th«ng thêng tæ chøc X vµ Z cña hîp kim
(thÐp) cã cÊu t¹o lµ hçn hîp c¬ häc (Xem môc 2.2.1/1b).
2. C«ng dông:
Nhê môc ®Ých trªn nhiÖt luyÖn cã t¸c dông ®èi víi qu¸ ttr×nh s¶n xuÊt c¬ khÝ
trong qu¸ tr×nh gia c«ng t¹o h×nh s¶n phÈm vµ sö dông çc s¶n phÈm ®ã.
a. Trong qu¸ tr×nh gia c«ng t¹o h×nh s¶n phÈm: NhiÖt luyÖn cã t¸c dông c¶i
thiÖn tÝnh c«ng nghÖ cô thÓ:
- T¨ng tÝnh gia c«ng c¾t, çn, dËp… lµm t¨ng n¨ng suÊt khi chÕ t¹o s¶n phÈm c¬
khÝ.
VÝ dô: Khi gia c«ng c¾t gät, ngêi thî gÆp nh÷ng vËt liÖu cã ®é cøng kh«ng
thÝch hîp nªn khã c¾t (gi¶m n¨ng suÊt gia c«ng, muèn t¨ng n¨ng suÊt khi c¾t gät ph¶i lµm
sao cho ph«i liÖu cã ®é cøng thÝch hîp ®Ó dÔ c¾t. Muèn vËy tríc khi c¾t gät lo¹i vËt
liÖu nµy nªn sö dông ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó t¹o ®é cøng thÝch hîp.
- Söa ch÷a çc sai háng do çc kh©u gia c«ng tríc g©y nªn: Khi chÕ t¹o mét s¶n
phÈm nµo ®ã ph¶i qua çc kh©u gia c«ng kh¸c nhau: §óc, çn, rÌn, gia c«ng c¾t… mµ
mçi qu¸ tr×nh gia c«ng nµo ®ã ®Òu cho vËt liÖu kim lo¹i cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh song
còng cã thÓ g©y ra mét sè ¶nh hëng kh«ng cã lîi cho qu¸ tr×nh gia c«ng tiÕp theo. Ta cã
thÓ söa l¹i çc ¶nh hëng kh«ng cã lîi ®ã b»ng çch nhiÖt luyÖn.
VÝ dô: Sau khi rÌn thÐp biÕn cøng khã gia c«ng trªn m¸y c¾t, lóc ®ã muèn c¾t gät
®îc lµm mÒm ®i b»ng nhiÖt luyÖn hoÆc lµ çc ph¬ng ph¸p gia c«ng ¸p lùc ë tr¹ng th¸i
nguéi ®Ó t¹o ph«i cho gia c«ng c¾t hoÆc t¹o h×nh s¶n phÈm(lß xo) g©y nªn øng suÊt bªn
trong ¶nh hëng xÊu ®Õn tÝnh chÊt cña vËt liÖu cÇn ph¶i khö øng suÊt d ®ã b»ng nhiÖt
luyÖn.
b. Sö dông çc s¶n phÈm chÕ t¹o c¬ khÝ lµm viÖc trong çc ®iÒu kiÖn cÇn c¬
tÝnh cao
- §©y lµ c«ng dông quan träng nhÊt cña nhiÖt luyÖn, nhê nã mµ çc s¶n phÈm khi
chÕ t¹o xong sÏ nhËn ®îc çc c¬ tÝnh thÝch hîp trong çc ®iÒu kiÖn lµm viÖc quy ®Þnh
l©u dµi (n©ng tuæi thä sö dông do ®ã  §¶m b¶o chÊt lîng s¶n phÈm)
VÝ dô: sau khi gia c«ng c¬ khÝ t¹o h×nh dòa, ®Ó lµm viÖc ®îc ph¶i cã ®é cøng
cao vµ tÝnh chèng mµi mßn tèt mµ kh«ng thay ®æi h×nh d¸ng kÝch thíc trong qu¸ tr×nh
sö dông, muèn vËy ngêi ta ph¶i nhiÖt luyÖn nã.
Ngoµi ra nÕu biÕt kÕt hîp lùa chän vËt liÖu chÕ t¹o s¶n phÈm vµ nhiÖt luyÖn th×
sÏ lµm t¨ng chÊt lîng c¬ tÝnh hoÆc tuæi thä, h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm.
30
VËy nhiÖt luyÖn cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh ®Õn gi¸ thµnh, chÊt lîng, tuæi thä cña
çc s¶n phÈm c¬ khÝ. M¸y mãc cµng chÝnh x¸c, yªu cÇu c¬ tÝnh cµng cao mµ bá qua
nhiÖt luyÖn hoÆc nhiÖt luyÖn kh«ng ®¶m b¶o th× ®é chÝnh x¸c vµ kh¶t n¨ng lµm viÖc
sÏ kh«ng cßn n÷a. Do ®ã nhiÖt luyÖn lµ thíc ®o ®Ó ®¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa
häc kü thuËt trong ngµnh c¬ khÝ chÕ t¹o .
Gií i thiÖu qu¸ tr×nh s ¶n xuÊt c¬ khÝ
Gia c«ng c¾t ChÕ t¹ o ph«i Ç c phu¬ng ph¸ p

-Trª n m¸ y: tiÖn,
gia c«ng ¸ p
pha y, bµo, chuè t,
lùc(ç n, kÐo, Ðp,
doa , mµi...
rÌ n, dËp, chå n,
- B»ng ta y: cua ,
vuè t...), ®óc, hµn.
dòa , bµn re n, ta r«... S ¶ n phÈm
c¬ khÝ
S ö dông
3. Ph©n biÖt çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn:

Tuú theo vÞ trÝ cña nhiÖt luyÖn trong qu¸ tr×nh osanr xuÊt c¬ khÝ (xem s¬ ®å
trªn), ngêi ta chia ra lµm hai nhãm lín lµ nhiÖt luyÖn s¬ bé vµ nhiÖt luyÖn kÕt thóc.
- NhiÖt luyÖn s¬ bé: N»m trong qu¸ tr×nh ®ang gia c«ng c¬ khÝ ®Ó t¹o ra h×nh
d¹ng s¶n phÈm hoÆc æn ®Þnh tæ chøc tríc khi nhiÖt luyÖn kÕt thóc. Gåm cã hai ph¬ng
ph¸p: ñ vµ thêng ho¸.
- NhiÖt luyÖn kÕt thóc: ¸p dông sau khi gia c«ng xong, s¶n phÈm nhËn ®îc h×nh
d¸ng, kÝch thíc, ®é chÝnh x¸c theo yªu cÇu kü thuËt. Gåm cã hai ph¬ng ph¸p: T«i vµ
ram. VËy môc nµy ta ph©n biÖt çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn trªn nh sau:
a. ñ:
- §Þnh nghÜa: Lµ ph¬ng ph¸p nhiÖt t0 Y ()
luyÖn bao gåm nung nãng thÐp ®Õn t0Y
n ()
nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh, gi÷ nhiÖt t¹i ®ã t0n KK

t 0
mét thêi gian cÇn thiÕt, sau ®ã lµm Acm (Ac3)

nguéi cïng lß. (H×nh 12) NhiÖ cïng lß
t ®é
- XÐt chuyÓn biÕn cÊu t¹o cña qu¸ NhiÖt gn
tr×nh ñ t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng th¸i. ®é
ZZ((XX**))
- C¬ tÝnh tæ chøc nhËn ®îc sau khi
ñ X* cã ®é cøng thÊp h¬n tæ chøc ban ®Çu H 13 Quy tr×nh thêng ho¸ tæng qu¸t 
X, ®ång thêi cã ®é cøng thÊp nhÊt, ®é dÎo XX H 12: Quy tr×nh ñ tæng qu¸t
Thêi
Thêigian
gian
cao nhÊt so víi çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn
kh¸c.
31
- Môc ®Ých chÝnh: Lµm gi¶m ®é cøng cña thÐp tríc khi gia c«ng khi gia c«ng.
Ngoµi ra cßn khö øng suÊt do çc gia c«ng ¸p lùc ë tr¹ng th¸i nguéi g©y nªn...
b. Thêng ho¸:
§Þnh nghÜa: Lµ ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn bao gåm nung nãng thÐp ®Õn nhiÖt ®é
hoµn toµn , gi÷ nhiÖt ®é t¹i ®ã mét thêi gian cÇn thiÕt, sau ®ã lµm nguéi trong kh«ng
khÝ tÜnh (H×nh 13).
- ChuyÓn biÕn cÊu t¹o cña qu¸ tr×nh thêng ho¸ còng t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng th¸i.
- C¬ tÝnh tæ chøc nhËn ®îc sau khi thêng ho¸ X* cã ®é cøng cao h¬n, ®é dÎo thÊp
h¬n mét Ýt so víi ñ v× kÝch thíc h¹t tinh thÓ nhá h¬n do lµm nguéi nhanh h¬n.
- Môc ®Ých chÝnh: Lµm gi¶m kÝch thíc h¹t tinh thÓ so víi tæ chøc ban ®Çu.
c. T«i:
§Þnh nghÜa: Lµ ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn bao gåm nung nãng thÐp ®Õn nhiÖt ®é
xuÊt hiÖn , gi÷ nhiÖt ®é t¹i ®ã mét thêi gian cÇn thiÕt, sau ®ã lµm nguéi nhanh thÝch
hîp ®Ó   M (Mactenxit). (H×nh 14)
 B¶n chÊt cña Mactenxit: Lµ dung dÞch r¾n qu¸ b·o hoµ cña Çc bon trong Fe 
víi nång ®é çcbon trong  ban ®Çu cã kiÓu m¹ng chÝnh ph¬ng thÓ t©m.
 §Æc ®iÓm cña chuyÓn biÕn Mactenxit: ChØ x¶y ra trong nhiÖt ®é tíi h¹n Md  Mk.
ChuyÓn biÕn x¶y ra kh«ng hoµn toµn nªn cßn mét lîng  kh«ng chuyÓn biÕn hÕt gäi lµ  d (d).
 §é cøng M phô thuéc %C: ThÐp cã thµnh phÇn çcbon cµng cao trong  th× sau
khi t«i sÏ nhËn ®îc Mactenxit t«i (Mt) cã ®é cøng cµng lín do m¹ng tinh thÓ Fe  bÞ x«
lÖch lín.
- ChuyÓn biÕn cÊu t¹o cña qu¸ tr×nh t«i: Khi nung t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng th¸i,
khi nguéi chØ cã   Mt, tæ chøc nhËn ®îc Mt + d.
- C¬ tÝnh cña tæ chøc nhËn ®îc (Mt) thêng cã ®é cøng, ®é bÒn cao h¬n nhiÒu so
víi tæ chøc ban ®Çu. Tuy nhiªn c¬ tÝnh cña thÐp sau khi t«i phô thuéc vµo tæ chøc Z
gåm cã Mt + d + tæ chøc kh¸c…
- Môc ®Ých cña t«i:
+ §¹t ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao nhÊt cña vËt liÖu.
+ §¹t ®é thÊm t«i cao (*) nhng h×nh d¸ng s¶n phÈm kh«ng thay ®æi (**).
(*)
§é thÊm t«i lµ chiÒu dµy líp ®îc t«i cøng cã tæ chøc lµ Mactenxit t«i (M t) nã phô
thuéc vµo lîng nguyªn tè hoµ tan trong  ban ®Çu vµ tèc ®é nguéi cña m«i trêng lµm nguéi
(vng   ®é thÊm t«i ), ®é thÊm t«i cµng cao nªn ®é bÒn vËt liÖu cµng cao.
(**)
Muèn cho s¶n phÈm kh«ng thay ®æi h×nh d¸ng kÝch thíc sau khi nguéi øng suÊt
d (d) trong s¶n phÈm t«i ph¶i ®ñ nhá h¬n so víi giíi h¹n dµn håi ( dh) cña thÐp, chÕ t¹o
nã: d < dh.
Do ph¬ng ph¸p t«i khi nguéi nhanh cã chªnh lÖch nhiÖt ®é lín nªn sinh ra øng suÊt
d do nhiÖt lín ®ång thêi cã chuyÓn biÕn gi÷a   M lµ hai tæ chøc cã thÓ cã thÓ tÝch
riªng kh¸c nhau nhiÒu ( vM > v) nÕu lîng nguyªn tè trong  cµng cao sù chªnh lÖch thÓ
tÝch nµy cµng lín, nÕu sù chuyÓn biÕn nµy x¶y ra cµng nhanh øng suÊt d tæ chøc sinh
ra cµng lín.
VËy sau khi t«i trong s¶n phÈm sÏ
cã d = d nhiÖt + d tæ chøc. NÕu gi¸ trÞ Y (cã )
t0
d ®¹t çc møc ®é sau: t0t
d < dh S¶n phÈm kh«ng bÞ cong Nhanh
Ac1
vªnh, nøt vì. Vng  Vth
b > d > dh S¶n phÈm sÏ bÞ cong
vªnh. NhiÖt
b < d S¶n phÈm sÏ nøt vì. ®é
Z (cã Mt + d )
H 14 Quy tr×nh t«i tæng qu¸t 
32 X Thêi gian
Chó ý:
- C¬ tÝnh tæ chøc sau t«i phô thuéc vµo tæ chøc cña nã, tøc lµ phô thuéc vµo c¬
tÝnh cña çc thµnh phÇn Mt + d + …
- §èi víi thÐp cã thµnh phÇn çcbon thÊp nhá h¬n 0.3% sau khi t«i nhËn ®îc Mt cã
®é cøng kh«ng cao nªn hiÖu qu¶ t¨ng ®é cøng kÐm.
d. Ram:
§Þnh nghÜa: Lµ ph¬ng ph¸p nhiÖt
t0
luyÖn bao gåm nung nãng thÐp ®· t«i díi
nhiÖt ®é tíi h¹n A1, gi÷ nhiÖt ®é t¹i ®ã Ac1
mét thêi gian cÇn thiÕt ®Ó d + Mt Mt + d  Tæ chøc kh¸c (*) Y
chuyÓn biÕn thµnh çc tæ chøc kh¸c c©n
b»ng h¬n sau ®ã lµm nguéi tuú ý. Th«ng Tuú ý (KK)
thêng lµm nguéi trong kh«ng khÝ (H×nh
15). Tæ chøc (*) Z
- ChuyÓn biÕn cÊu t¹o cña qu¸ (Y)tæng qu¸t 
tr×nh ram: Thùc hiÖn t¹i nhiÖt ®é nung H 15 Quy tr×nh ram
X (cã Mt + d)
vµ thêi gian gi÷ nhiÖt lµ chuyÓn biÕn
cña d + Mt  tæ chøc kh¸c c©n b»ng h¬n
so víi Mt + d lµ Mactenxit ram Mr,
Troxtit ram Tr, XoocbÝt ram Xr.
- C¬ tÝnh sau khi ram phô thuéc vµo c¬ tÝnh cña çc tæ chøc t¹o thµnh.
- Môc ®Ých cña ram:
+ NhËn ®îc çc c¬ tÝnh ®¸p øng víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc l©u dµi cña s¶n phÈm c¬
khÝ.
+ Gi¶m øng suÊt d sau khi t«i ®Õn møc cÇn thiÕt nhÊt ®Ó tr¸nh h háng vÒ sau nµy
mµ vÉn duy tr× c¬ tÝnh sau khi t«i.
Chó ý: Thêng th× c¬ tÝnh sau khi ram bao giê còng cã ®é cøng thÊp h¬n, ®é dÎo
cao h¬n ®ång thêi gi¶m hoÆc khö øng suÊt bªn trong sinh ra sau khi t«i, t 0ram cµng cao 
®é cøng gi¶m ®é dÎo vµ ®é dai t¨ng.
e. Chó ý:
- Çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn trªn lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p thêng ¸p dông cho thÐp th-
êng khi nhiÖt luyÖn b»ng çch nung vµ lµm nguéi toµn bé thÓ tÝch trong mét m«i trêng
nµo ®ã.
- Ngoµi çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn trªn cßn cã ph¬ng ph¸p “Gia c«ng l¹nh” lµ ph-
¬ng ph¸p lµm nguéi tiÕp theo çc s¶n phÈm sau khi t«i ®Õn nhiÖt ®é kÕt thóc chuyÓn
biÕn ( thµnh Mt ) lµ Mk (thêng nhá h¬n 00C) ®Ó d chuyÓn biÕn tiÕp thµnh Mt. Môc
®Ých t¨ng c¬ tÝnh ®Æc biÖt ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao h¬n sau khi t«i (do
lµm gi¶m d, t¨ng Mt ), ®ång thêi t¨ng lý tÝnh do gi¶m hÖ sè gi·n në nhiÖt cña thÐp lµm
æn ®Þnh kÝch thíc cña s¶n phÈm. VËy mÆc dï cã çc u ®iÓm trªn nhng ph¬ng ph¸p nµy
Ýt sö dông, chØ ¸p dông mét sè m¸c thÐp v× nã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh c«ng nghÖ, chØ
tiªu chÊt lîng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ.
4. Çc chuyÓn biÕn tæ chøc c¬ b¶n trong qu¸ tr×nh nhiÖt luyÖn (thÐp):
Khi nhiÖt luyÖn vËt liÖu (thÐp) sÏ lµm thay ®æi cÊu t¹o bªn trong cña nã do cã çc
chuyÓn biÕn tæ chøc c¬ b¶n trong 3 qu¸ tr×nh sau:
a. Qu¸ tr×nh nung nãng: (H×nh 16)
- Çc chuyÓn biÕn tæ chøc trong qu¸ tr×nh nung cña çc lo¹i thÐp t¬ng øng víi gi¶n
®å tr¹ng th¸i Fe-C. Nhng nhiÖt ®é tíi h¹n thùc tÕ phô thuéc vµo tèc ®é nung V n vµ lu«n
lu«n lín h¬n nhiÖt ®é tíi h¹n lý thuyÕt, ®îc ký hiÖu Ac:
Ac1, Ac3, Accm > A1, A3, Acm
33
- Khi nung ®Õn vïng tæ chøc  nhiÖt ®é nung cµng cao kÝch thíc h¹t tinh thÓ
cµng lín.

NhiÖt ®é 0C

G
900
Ac3
 Acm 

XeII
800 
S Ac1
700 P P P XeII

%C
H 16 S¬ ®å chuyÓn biÕn tæ chøc thÐp khi nung nãng vµ gi÷ nhiÖt
b. Qu¸ tr×nh gi÷ nhiÖt:

T¹i thêi gian gi÷ nhiÖt kh«ng cã chuyÓn biÕn vÒ tæ chøc mµ chØ nh»m môc
®Ých:
- §ång ®Òu nhiÖt ®é gi÷a bÒ mÆt vµ t©m lâi cña thÐp ®em ®i nung.
- Hoµn thµnh çc chuyÓn biÕn tæ chøc t¹i nhiÖt ®é nung ®ång thêi lµm ®ång ®Òu
cÊu t¹o bªn trong cña thÐp t¹i nhiÖt ®é ®ã.
c. Qu¸ tr×nh lµm nguéi:
- Trong qu¸ tr×nh lµm nguéi çc nhiÖt ®é tíi h¹n thùc tÕ phô thuéc vµo V ng vµ lu«n
lu«n nhá h¬n çc nhiÖt ®é tíi h¹n lý thuyÕt. §îc ký hiÖu Ar:
Ar1, Ar3, Arcm < A1, A3, Acm
- Khi nung nãng ®Õn vïng cã tæ chøc  th× tèc ®é nguéi kh¸c nhau nhËn ®îc çc tæ chøc
kh¸c nhau. Nãi chung s¶n phÈm chuyÓn biÕn cña nã cã hai nhãm tæ chøc c¬ b¶n:
 +Xe (øng víi ph¬ng ph¸p ñ, thêng ho¸ v× do nguéi
Nung cã  chËm chuyÓn biÕn tæ chøc t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng
th¸i)
M (øng víi ph¬ng ph¸p t«i do nguéi nhanh thÝch hîp )
- Trong hai nhãm tæ chøc nµy c¨n cø vµo tèc ®é nguéi V ng nhanh dÇn trong
s¶n phÈm thÐp khi t«i cã thÓ nhËn ®îc 4 lo¹i tæ chøc c¬ b¶n (P, X, T, M) cã
c¬ tÝnh thay ®æi theo quy luËt ®é cøng t¨ng, ®é dÎo vµ ®é dai va dËp
gi¶m, cã thÓ tãm t¾t nh sau:
Vng1 rÊt chËm : Tæ chøc nhËn ®îc Peclit Pt

Vng2 chËm : Tæ chøc nhËn ®îc Xoocbit Xt Gåm  + XetÊm
Vng3 nhanh h¬n: Tæ chøc Troxtit Tt kÝch thíc nhá dÇn
Vng4 rÊt nhanh : Tæ chøc Mactenxit Mt
- §Ó kh¶o s¸t tæ chøc nhËn ®îc sau khi lµm nguéi kh¸c nhau ®îc chÝnh x¸c ngêi ta
dïng gi¶n ®å ®êng cong ch÷ C (dïng cho lo¹i thÐp cã thµnh phÇn ho¸ häc x¸c ®Þnh) ®Ó
nghiªn cøu.
34
VÝ dô: §èi víi thÐp cacbon cã %C = 0,8% ta cã gi¶n ®å ®êng cong ch÷ C sau: (H×nh
17).
t(0 C)
t0n

A1
vth 1 2
 qu¸ nguéi P
   + Xe ( + Xet )
X kÝch thíc Xet 
T
M®
  Mt
Mk
Mt + d
H17 Gi¶n ®å ®êng cong ch÷ C cña thÐp çcbon cã %C=0,8 %C=0,8%

Thêi gian
Ghi chó:
§êng cong (1) lµ ®êng tíi h¹n b¾t ®Çu Ar1' chuyÓn biÕn    + Xe.
§êng cong (2) lµ ®êng tíi h¹n kÕt thóc Ar1' chuyÓn biÕn    + Xe.
Vïng tæ chøc  trªn A1:  tån t¹i trong lý thuyÕt (t¬ng øng víi gi¶n ®å Fe-Fe3C). Vïng
tæ chøc  qu¸ nguéi díi A1:  tån t¹i trong thùc tÕ khi lµm nguéi thÐp (kh«ng cã trªn gi¶n
®å Fe-Fe3C ) gäi lµ vïng tæ chøc  qu¸ nguéi'
P  200-220 HB T < 500C
(10-15 HRC)
X  25-35 HRC T < 1000C T = A1 Ar1
T  40 HRC T  500 600 C 0
M  60 HRC
Md  2400C §êng tíi h¹n b¾t ®Çu chuyÓn biÕn   Mt
Mk  -500C §êng tíi h¹n kÕt thóc chuyÓn biÕn   Mt
NÕu çc ®êng tèc ®é nguéi c¾t ®êng cong (1) ®iÓm ®ã chÝnh lµ ®iÓm tíi h¹n
Ar1 b¾t ®Çu cã   + Xe vµ c¾t ®êng cong (2) lµ ®iÓm Ar1'kÕt thóc chuyÓn biÕn
  + Xe.
NÕu çc ®êng tèc ®é nguéi nµo c¾t ®êng tíi h¹n Md th× ®iÓm c¾t ®ã chÝnh lµ
®iÓm b¾t ®Çu cã chuyÓn biÕn  M vµ c¾t Mk th× ®iÓm ®ã chÝnh lµ ®iÓm kÕt
thóc cña chuyÓn biÕn  M. S¶n phÈm cña chuyÓn biÕn nµy lµ M t+d. Sè lîng d cßn
phô thuéc vµo ®iÓm Mk. NÕu Mk cµng thÊp  O0C th× d cµng lín.
Së dÜ gäi lµ ®êng cong ch÷ C v× tÊt c¶ çc lo¹i thÐp khi nghiªn cøu qu¸ tr×nh
chuyÓn biÕn tæ chøc cña nã theo hÖ trôc t0- ®Òu h×nh thµnh theo çc ®êng cong ch÷ C
trªn. Chóng chØ kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ ®êng cong vµ çc gi¸ trÞ Md, Mk …
- NhËn thÊy mçi mét lo¹i thÐp kh¸c nhau khi nung ®Õn nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh cã  sÏ
x©y dùng mét ®êng cong ch÷ C kh¸c nhau (vÞ trÝ riªng) do ®ã ta chØ x¸c ®Þnh mét gi¸
trÞ Vng øng víi ®êng tiÕp tuyÕn ®êng cong ®Çu gäi Vth.
35
C¨n cø Vth nhËn thÊy trong qu¸ tr×nh lµm nguéi thÐp ®ã ®· nung ®Õn nhiÖt ®é
nhÊt ®Þnh cã tæ chøc  :
NÕu Vng < Vth sÏ cã    + Xe x¶y ra trong kho¶ng nhiÖt ®é tíi h¹n b¾t ®Çu vµ
kÕt thóc cña qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn Ar1  A’r1 .
NÕu Vng  Vth sÏ cã   Mt x¶y ra trong kho¶ng nhiÖt ®é tíi h¹n b¾t ®Çu vµ kÕt
thóc cña qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn Md  Mk .
Muèn cã tæ chøc Mt trong khi nguéi thÐp ®em t«i cÇn cã ®iÒu kiÖn:
Vng  Vth cã   Mt
Vng : Tèc ®é nguéi thùc tÕ cña thÐp trong m«i trêng lµm nguéi.
Vth : Tèc ®é nguéi tíi h¹n cña thÐp (x¸c ®Þnh trªn ®êng cong ch÷ C cña nã).
- VËy rót ra kÕt luËn quan träng: Tèc ®é nguéi tíi h¹n Vth lµ tèc ®é nguéi nhá nhÊt
®Ó   Mt. Gäi Vth lµ b¶n chÊt cña thÐp ®ã. C¨n cø vµo gi¸ trÞ V th cña çc lo¹i thÐp cã
thµnh phÇn ho¸ häc kh¸c nhau ®Ó x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng thÊm t«i cña nã, nÕu V th cña thÐp
cµng nhá th× b¶n chÊt cña thÐp ®ã cã ®é thÊm t«i cµng cao.
VËy khi lµm nguéi kh¸c nhau t¹o thµnh tæ chøc nµo (P, X, T, M) tuú thuéc vµo tèc
®é nguéi thùc tÕ t¬ng øng víi Vng trªn ®êng cong ch÷ C cña lo¹i thÐp ®ã.
3.1.2. Çch chän vµ x©y dùng quy tr×nh nhiÖt luyÖn cña çc ph¬ng ph¸p nhiÖt
luyÖn:
1. Çch chän ph¬ng ph¸p vµ lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn cho nhãm nhiÖt luyÖn
s¬ bé (¸p dông cho b¸n thµnh phÈm):
a. Çch chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn s¬ bé:
Muèn chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn cho çc s¶n phÈm ®ang gia c«ng (b¸n thµnh
phÈm) ph¶i c¨n cø vµo môc ®Ých chÝnh cña ph¬ng ph¸p ®Ó chän (xem l¹i phÇn kh¸i
niÖm môc 3.1.1). Cô thÓ sau ®©y lµ mét sè ph¬ng ph¸p chän ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých
sau:
* Muèn t¨ng tÝnh gia c«ng vËt liÖu ®Ó nhËn ®îc ®é cøng vµ ®é dÎo thÝch hîp
cho gia c«ng ®èi víi çc lo¹i thÐp cã %C chän çc ph¬ng ph¸p nh sau:
+ ThÐp cã ®é cøng kh¸ cao (%C > 0,8%)  Chän ph¬ng ph¸p ñ (gi¶m ®é cøng).
+ ThÐp cã ®é dÎo qu¸ cao (%C < 0,3%) cÇn c¾t gät dÔ  Chän ph¬ng ph¸p thêng
ho¸ (lµm nhá h¹t).
* Söa ch÷a çc sai háng do çc gia c«ng tr íc g©y nªn nh rÌn hoÆc ®óc… lµm cho
thÐp cã çc hiÖn tîng sau:
+ ThÐp cøng khã gia c«ng c¾t, dËp  Chän ph¬ng ph¸p ñ (gi¶m ®é cøng).
+ §é h¹t tinh thÓ lín  Chän ph¬ng ph¸p thêng ho¸ (lµm nhá h¹t).
+ Khö øng suÊt d, ®ång ®Òu thµnh phÇn ho¸ häc Chän ph¬ng ph¸p ñ
b. Çch lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn ñ vµ thêng ho¸:
Muèn lËp ®îc quy tr×nh nhiÖt luyÖn cña nã ph¶i t×m çc th«ng sè cha biÕt trong
quy tr×nh nhiÖt luyÖn tæng qu¸t cña tõng ph¬ng ph¸p (h×nh 12, 13 môc 3.1.1..3) ®Ó
nhËn ®îc tæ chøc cã tÝnh chÊt nh ý muèn ®ã lµ nhiÖt ®é nung.
* Çch lËp quy tr×nh ñ cho gia c«ng c¾t: (t×m nhiÖt ®é nung)
C¨n cø vµo thµnh phÇn cacbon trong thÐp ®Ó chän nhiÖt ®é ñ thÝch hîp.
+ §èi víi ph«i thÐp cã %C < 0,8%  t0ñ =AC3 + (30  50)0C
+ §èi víi ph«i thÐp cã %C  0,8%  t0ñ =AC1 + (30  50)0C
* Çch lËp quy tr×nh thêng ho¸: (t×m nhiÖt ®é nung)
C¨n cø vµo %C trong thÐp ®Ó chän nhiÖt ®é thêng ho¸ thÝch hîp.
+ §èi víi s¶n phÈm thÐp cã %C < 0,8%  t0th =AC3 + (30  50)0C
+ §èi víi s¶n phÈm thÐp cã %C  0,8%  t0th =ACcm + (30  50)0C
36
 Chó ý : Çc trêng hîp kh¸c :
+ NÕu chØ cÇn gi¶m øng suÊt d, chän nhiÖt ®é ñ cho çc lo¹i thÐp t 0ñ = 200300
0
C
+ NÕu cÇn ®ång ®Òu thµnh phÇn ho¸ häc nhiÖt ®é ñ cho çc lo¹i thÐp
t0ñ =110011500C
2. Çch chän vµ lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn kÕt thóc (t«i vµ ram) ¸p dông cho çc
s¶n phÈm c¬ khÝ lµm b»ng thÐp:
a. Çch chän nhãm nhiÖt luyÖn kÕt thóc:
C¨n cø vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña s¶n phÈm t×m ®îc çc yªu cÇu c¬ tÝnh cña
s¶n phÈm ®Ó chän çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn (t«i vµ ram) sau:
- S¶n phÈm cÇn ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao  chän çc ph¬ng ph¸p t«i
vµ ram thÊp (150  2500C).
- S¶n phÈm cÇn tÝnh ®µn håi  chän çc ph¬ng ph¸p t«i vµ ram trung b×nh
(300  4500C).
- S¶n phÈm cÇn c¬ tÝnh tæng hîp  chän çc ph¬ng ph¸p t«i vµ ram cao
(500  6500C).
b. Çch lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn cña çc ph¬ng ph¸p t«i vµ ram:Muèn lËp ®îc
quy tr×nh nhiÖt luyÖn t«i vµ ram còng ph¶i t×m çc th«ng sè cha biÕt trong çc giai ®o¹n
nung nãng (ton), m«i trêng nguéi cña çc quy tr×nh tæng qu¸t cña tõng ph¬ng ph¸p (h×nh 14,
15) ®Ó sao cho nhËn ®îc tæ chøc cã c¬ tÝnh thÝch hîp ®¹t ®îc môc ®Ých cña çc ph¬ng
ph¸p.
* Çch lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn cña ph¬ng ph¸p t«i:
- T×m nhiÖt ®é t«i: C¨n cø %C trong thÐp ®Ó chän t0t gièng nh ph¬ng ph¸p ñ:
+ §èi víi s¶n phÈm thÐp cã %C < 0,8%  t0t =AC3 + (30  50)0C
+ §èi víi s¶n phÈm thÐp cã %C  0,8%  t0t =AC1 + (30  50)0C
- T×m m«i trêng lµm nguéi:
Muèn chän m«i trêng lµm nguéi cña thÐp khi t«i ph¶i dùa trªn nguyªn t¾c:
+ M«i trêng nguéi ph¶i ®¶m b¶o Vng cho s¶n phÈm khi t«i  Vth cña thÐp chÕ t¹o
s¶n phÈm ®ã th× ta cã   Mt .
+ M«i trêng nguéi ph¶i ®¶m b¶o øng suÊt d (d) sinh ra cho s¶n phÈm nhá h¬n giíi
h¹n ®µn håi (®h) cña thÐp chÕ t¹o s¶n phÈm ®ã ®Ó nã tr¸nh bÞ cong vªnh nøt vì khi lµm
nguéi.
Th«ng thêng trong thùc tÕ cã hai m«i trêng lµm nguéi nhanh vµ chËm h¬n lµ níc vµ
dÇu, dùa trªn nguyªn t¾c trªn ngêi ta chän m«i trêng nguéi cho çc nhãm thÐp çc bon vµ
hîp kim nh sau:
+ Nhãm thÐp çcbon (b¶n chÊt cã V th lín) thêng ®îc lµm nguéi trong m«i trêng
nguéi nhanh lµ níc, níc pha muèi, níc pha xót.
+ Nhãm thÐp hîp kim (b¶n chÊt cã Vth nhá) thêng ®îc lµm nguéi trong m«i trêng
nguéi chËm h¬n lµ dÇu c«ng nghiÖp.
* LËp quy tr×nh cña ph¬ng ph¸p ram:
Sau khi x¸c ®Þnh çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kÕt thóc cho tõng nhãm s¶n phÈm
kh¸c nhau vµ lËp quy tr×nh t«i ë trªn ta tiÕp tôc tiÕn hµnh chän nhiÖt ®é cho çc ph¬ng
ph¸p ram sau råi lËp quy tr×nh cña nã ®Ó t×m tæ chøc nhËn ®îc cña thÐp chÕ t¹o s¶n
phÈm ®ã, nhê cã tæ chøc nµy çc s¶n phÈm c¬ khÝ sÏ lµm viÖcc l©u dµi trong çc ®iÒu
kiÖn quy ®Þnh.
37
Ram thÊp (150  2500C): NhËn ®îc tæ chøc Mr (Mr +  d) vÉn gi÷ ®é cøng vµ
tÝnh chèng mµi mßn cao sau khi t«i, ®ång thêi gi¶m d (øng suÊt d sau khi t«i) ®Õn møc
cÇn thiÕt ®Ó s¶n phÈm kh«ng bÞ h háng sau nµy.
Ram trung b×nh (300  4500C): NhËn ®îc tæ chøc Tr cã c¬ tÝnh ®µn håi tèt.
Ram cao (500  6500C): NhËn ®îc tæ chøc Xr cã c¬ tÝnh tæng hîp cao (HB, b, ,
ak ®Òu cao hoÆc cã b cao vÉn ®¶m b¶o tèt ak ).
3. Chó ý:- ViÖc x¸c ®Þnh nhiÖt ®é nung t 0n cña ñ, thêng ho¸, t«i trong thùc tÕ c¨n
cø vµo çc thiÕt bÞ lß nung (Vn) vµ sæ tay nhiÖt luyÖn tra cøu.
- ViÖc x¸c ®Þnh nhiÖt ®é tíi h¹n lý thuyÕt (®Ó x¸c ®Þnh nhiÖt ®é nung khi
ñ, t«i, thêng ho¸) cña thÐp çcbon t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-C (H×nh
18).
Ghi chó (H×nh 18)

§êng nhiÖt ®é nung çc ph¬ng ph¸p ñ vµ t«i (hoµn toµn vµ kh«ng hoµn
toµn).
 §êng nhiÖt ®é nung çc ph¬ng ph¸p
E thêng ho¸.
G
s  - ViÖc x¸c ®Þnh nhiÖt ®é tíi h¹n cña thÐp hîp
S kim t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-C-
 cm
A Xe II
NTHK.
A
3
P + A1
P  - NhiÖt ®é nung thÐp çcbon th«ng thêng bao
 giê còng nhá h¬n thÐp hîp kim v× Ac thÐp
NhiÖt ®é (°C)
P (Xe )
F  P + P +Xe
cacbon thêng nhá h¬n Ac cña thÐp hîp kim.
II
Q
H18. NhiÖt ®é nung çc lo¹i thÐp Cacbon
 0,8 2,14 (%C)
Fe biÓu diÔn trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i
ThÐp - M«i trêng nguéi khi t«i cßn phô thuéc vµo
kÝch thíc s¶n phÈm vµ h×nh d¸ng cña nã. CÇn
chó ý ®Õn b¶n chÊt cña thÐp (gi¸ trÞ V th) ®Ó chän m«i trêng nguéi cho thÝch hîp (cã
trong sæ tay tra cøu nhiÖt luyÖn cho çc m¸c thÐp).
- C¬ tÝnh cña m¸c thÐp sau khi nhiÖt luyÖn tra trong sæ tay nhiÖt luyÖn. Trong
thùc tÕ nÕu cã phßng thÝ nghiÖm ®Ó kiÓm tra ®é cøng trªn m¸y ®o ®é cøng hoÆc ®é
bÒn, ®é dÎo trªn m¸y ®o ®é bÒn kÐo … nÕu cha ®¹t yªu cÇu ph¶i t×m nguyªn nh©n ®Ó
söa ch÷a çc sai háng do thùc hiÖn quy tr×nh g©y ra.
VÝ dô: Bóa tay lµm b»ng thÐp çcbon cã %C = 0,7% ®em ®i t«i. Tra sæ nhiÖt
luyÖn m¸c thÐp CD70. Sau khi t«i ph¶i ®¹t 62  64HRC. Nhng thùc tÕ kiÓm tra ®é cøng
chØ ®¹t 54  56HRC, t×m nguyªn nh©n do nhiÖt ®é t«i cha ®¹t thÊp h¬n quy ®Þnh 790
 8100C nªn tæ chøc sau khi t«i kh«ng ®¹t ®é cøng, v× vËy ph¶i t«i l¹i theo ®óng nhiÖt
®é t«i ®· quy ®Þnh…
- Sau khi chän nhiÖt ®é ram cho çc nhãm s¶n phÈm c¬ khÝ kh¸c nhau, cÇn ph¶i
x¸c ®Þnh nhiÖt ®é cô thÓ (®îc phÐp chªnh nhau 200C) trong sæ tay nhiÖt luyÖn ®Ó phï
hîp víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cô thÓ cña tõng s¶n phÈm c¬ khÝ nµy. Trªn nguyªn t¾c
nhiÖt ®é ram cµng cao ®é cøng, ®é bÒn gi¶m, ®é dÎo, ®é dai t¨ng. Dùa vµo sè liÖu ®é
cøng ë çc nhiÖt ®é ram kh¸c nhau trong sæ tay cã thÓ suy ra ®é bÒn vµ ®é dai va ®Ëp.
NÕu s¶n phÈm c¬ khÝ lµm viÖc chÞu t¶i tÜnh lín lÊy giíi h¹n díi ®Ó cã ®é cøng cao, sÏ
cã ®é bÒn lín, nÕu lµm viÖc chÞu t¶i ®éng lín lÊy giíi h¹n trªn ®Ó cã ®é cøng thÊp h¬n
sÏ cã ®é dai va ®Ëp cao…
38
3.1.3. Çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kÕt thóc (t«i vµ ram) ®Æc biÖt vµ c«ng
dông cña nã:
Ngoµi çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kÕt thóc th«ng thêng ®îc tr×nh bµy ë trªn cßn cã
mét sè ph¬ng ph¸p t«i vµ ram kh¸c ®äc øng dông trong çc trêng hîp cô thÓ khi çc s¶n
phÈm c¬ khÝ ®ßi hái chÊt lîng cao h¬n, ®é tin cËy lµm viÖc lín h¬n trong çc ®iÒu
kiÖn quy ®Þnh cña nã, vÝ dô cïng mét s¶n phÈm c¬ khÝ cÇn c¬ tÝnh kh¸c nhau gi÷a
bÒ mÆt vµ lâi, gi÷a phÇn lìi vµ çn hay çc lo¹i dao c¾t cã n¨ng suÊt c¾t cao nªn lìi
dao lµm viÖc ë nhiÖt ®é rÊt cao hoÆc çc s¶n phÈm cã h×nh d¸ng phøc t¹p dÔ bÞ
cong vªnh khi t«i. V× vËy ®Ó ®¶m b¶o chÊt lîng tèt cho çc lo¹i s¶n phÈm c¬ khÝ
nµy chóng ta cÇn biÕt çch ¸p dông çc ph¬ng ph¸p t«i vµ ram sau vµ t¹m gäi nã lµ çc
ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kÕt thóc ®Æc biÖt bao gåm:
1. T«i bÒ mÆt (nung bÒ mÆt):
a. C«ng dông: Ph¬ng ph¸p t«i bÒ mÆt ¸p dông cho çc lo¹i s¶n phÈm c¬ khÝ lµm
viÖc trong ®iÒu kiÖn cÇn ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao ë bÒ mÆt cßn trong lâi
vÉn cã ®é dÎo dai cao ®Ó lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn t¶i träng ®éng khi truyÒn ®éng
®ång thêi chÞu mµi mßn bÒ mÆt do ph¶i cä s¸t lín víi bÒ mÆt cña vËt kh¸c.
VÝ dô: Gåm çc lo¹i b¸nh r¨ng, b¸nh ma s¸t, çc lo¹i trôc chÞu mµi mßn bÒ mÆt…
b. Nguyªn lý chung çc ph¬ng ph¸p t«i bÒ mÆt: Lµ nung nãng nhanh bÒ mÆt
®Õn nhiÖt ®é t«i (Do nung nhanh nªn chØ cã bÒ mÆt ®îc nung mµ trong lâi cha ®îc
nung). Sau ®ã lµm nguéi trong m«i trêng t«i thÝch hîp ®Ó nhËn ®îc Mt.
* Chó ý:
- Çc s¶n phÈm qua t«i bÒ mÆt cßn n©ng cao ®îc ®é bÒn mái.
- Çc s¶n phÈm c¬ khÝ trªn muèn cã tuæi thä tèt th× sau khi t«i bÒ mÆt song cÇn
ph¶i ram thÊp tiÕp theo.
- Muèn thùc hiÖn ®Ó nung nhanh bÒ mÆt, cã hai çch thùc hiÖn nh sau:
+ Nung nhanh b»ng thiÕt bÞ lß cao tÇn (Dùa trªn hiÖn tîng c¶m øng ®iÖn tõ ®Ó
nung nhanh bÒ mÆt ®Õn nhiÖt ®é t«i trong vµi gi©y). Gäi lµ ph¬ng ph¸p t«i tÇn sè.
+ Nung nhanh b»ng thiÕt bÞ má hµn Axetylen (NhiÖt ®é ngän löa ®¹t tíi 3600 0 ®Ó
nung nhanh bÒ mÆt ®Õn nhiÖt ®é t«i trong vµi phót). Gäi lµ ph¬ng ph¸p t«i b»ng ngän
löa má hµn.
2. T«i côc bé:

a. C«ng dông: ¸p dông cho çc s¶n phÈm c¬ khÝ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn phÇn
cÇn cøng (dïng ®Ó c¾t gät) vµ phÇn cÇn mÒm (®Ó cã ®é dÎo, dai cao chÞu çc lùc va
®Ëp).
VÝ dô: Dông cô ®ôc trong nghÒ nguéi, çc lo¹i dao c¾t kh¸c…
b. Nguyªn lý chung cña çc ph¬ng ph¸p t«i côc bé: Lµ nguéi phÇn cÇn t«i cøng ®Ó
nhËn ®îc Mt.
Chó ý:
Thêng cã hai çch tiÕn hµnh:
- Çch 1: Nung phÇn cÇn cøng ®Õn nhiÖt ®é t«i gi÷ nhiÖt mét thêi gian cÇn thiÕt
sau ®ã lµm nguéi trong m«i trêng t«i ®Ó nhËn Mt. Sau ®ã ®em ®i ram thÊp.
- Çch 2: Nung nãng toµn bé s¶n phÈm ®Õn nhiÖt ®é t«i gi÷ nhiÖt mét thêi gian
cÇn thiÕt sau ®ã lµm nguéi trong m«i trêng phÇn cÇn t«i cøng ®Ó nhËn Mt.
Çch nµy chØ ¸p dông s¶n phÈm ®¬n chiÕc cã thÓ tù ram thÊp b»ng çch dïng
nhiÖt thõa cña phÇn ®· nung mµ cha t«i truyÒn nhiÖt vµo phÇn ®· t«i ®Õn nhiÖt ®é
ram thÊp b»ng çch xem mµu líp «xýt bÒ mÆt cña nã (mÇu tr¨ng ¸nh vµng r¬m  180 
39
2000C). Khèng chÕ nhiÖt ®é cña nã b»ng çch nhóng toµn bé s¶n phÈm vµo m«i trêng
lµm nguéi.
3. T«i hai m«i trêng (nguéi trong hai m«i trêng)
a. C«ng dông: ¸p dông cho s¶n phÈm cã h×nh d¸ng phøc t¹p hoÆc lµm b»ng thÐp
cã thµnh phÇn cac bon vµ hîp kim cao ®Ó h¹n chÕ cong vªnh nøt vì s¶n phÈm khi lµm
nguéi.
b. Nguyªn lý chung: chän çc m«i trêng nguéi thø nhÊt ®Ó nhËn ®îc ®é thÊm t«i
cao (®¶m b¶o sau khi t«i cã M t ). Cßn m«i trêng nguéi thø hai ph¶i cã tèc ®é nguéi chËm
h¬n lµm gi¶m øng suÊt bªn trong ®Õn møc nhá nhÊt ®Ó tr¸nh cong vªnh nøt vì s¶n phÈm.
Chó ý:
- NhiÖt ®é chuyÓn gi÷a hai m«i trêng cã gi¸ trÞ b»ng Md (gäi lµ nhiÖt ®é b¾t ®µu
chuyÕn biÕn  thµnh M) céng thªm 1000C.
- NhiÖt ®é chuyÓn ph¶i ®¶m b¶o cho ®óng nÕu sai th× sÏ mÊt t¸c dông cña ph¬ng
ph¸p t«i. V× vËy nã phô thuéc vµo tay nghÒ cña ngêi thî.
4. T«i ph©n cÊp:
a. C«ng dông: Còng ¸p dông cho çc s¶n phÈm cã h×nh d¸ng phøc t¹p hoÆc lµm
b»ng thÐp cã thµnh phÇn cac bon vµ hîp kim cao ®Ó h¹n chÕ cong vªnh nøt vì s¶n phÈm
khi lµm nguéi.
b. Nguyªn lý chung: lµm nguéi s¶n phÈm t«i trong m«i trêng cã s½n nhiÖt ®é Md +
0
100 C gi÷ nhiÖt sao cho nhiÖt ®é s¶n phÈm b»ng nhiÖt ®é cña m«i trêng lµm nguéi råi
nhÊc ra ngoµi kh«ng khÝ.
Chó ý:
- M«i trêng lµm nguéi lµ hçn hîp muèi nãng ch¶y ë nhiÖt ®é Md + 1000C.
- Ph¬ng ph¸p nguéi ph©n cÊp ®¶m b¶o chÊt lîng h¬n nhiÒu so ph¬ng ph¸p t«i 2 m«i trêng.
5. Ram cao ®Æc biÖt:
Khi ram cao çc lo¹i thÐp thêng tæ chøc sÏ nhËn ®îc Xr cã c¬ tÝnh tæng hîp cao. Nhng
nÕu ®em ram cao çc lo¹i thÐp “dông cô hîp kim ®Æc biÖt” tæ chøc cña thÐp nµy nhËn ®îc
l¹i lµ Mr . V× vËy ®Ó ph©n biÖt çc ph¬ng ph¸p ram cao trªn t¹m gäi lµ “Ram cao ®Æc
biÖt”.
a. C«ng dông: ¸p dông cho çc dông cô c¬ khÝ lµm b»ng thÐp hîp kim cã tæng l îng
nguyªn tè hîp kim  15% (thÐp cã hiÖu øng ®é cøng thø hai lµ nh÷ng lo¹i thÐp do chøa
nhiÒu nguyªn tè hîp kim vµ kh¶ n¨ng t¹o ra çc bÝt m¹nh, nªn khi nung thÐp ®Ó t«i ë
nhiÖt ®é cao, sau khi nguéi sÏ nhËn ®îc Mactenxit giµu nguyªn tè hîp kim vµ lîng  d lín.
Do ®ã khi ram ®é cøng cña thÐp ®îc t¨ng lªn nhê t¨ng sè lîng Mr tõ d vµ h×nh thµnh çc
bÝt hîp kim ë nhiÖt ®é ram nµy, ®iÓn h×nh lµ thÐp giã). §Ó ®¶m b¶o tÝnh cøng nãng
vµ tÝnh bÒn nãng cña dông cô khi lµm viÖc.
b. Nguyªn lý chung: T¹i nhiÖt ®é ram cao, tæ chøc cña thÐp trªn vÉn nhËn ®îc Mr ,
®ång thêi cã thªm çc bÝt hîp kim. Nhê çc tæ chøc nµy sau khi ram cao sÏ cã ®é cøng cao
h¬n t«i vµ duy tr× ®é cøng, ®é bÒn cao ë nhiÖt ®é lµm viÖc cao.
3.2. Ho¸ nhiÖt luyÖn

I. Kh¸i niÖm:
1. §Þnh nghÜa:
Lµ ph¬ng ph¸p nung nãng thÐp ë nhiÖt ®é cao ®Ó thÊm b·o hoµ bÒ mÆt thÐp
mét sè çc nguyªn tè, lµm thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc cña líp bÒ mÆt do ®ã lµm thay
®æi tæ chøc vµ tÝnh chÊt theo ý muèn.
2. C«ng dông:
40
Dï t¸c dông trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp th× ho¸ nhiÖt luyÖn lµm t¨ng tÝnh chÊt bÒ
mÆt:
- T¨ng ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn.
- T¨ng tÝnh chÞu mái.
- Cã thÓ cã kh¶ n¨ng t¨ng tÝnh chèng oxy ho¸ bÒ mÆt.
II. Ph¬ng ph¸p thÊm çcbon.
1. §Þnh nghÜa:
Lµ ph¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn b»ng çch nung nãng thÐp cã thµnh phÇn çcbon
thÊp %C  0,25% ®Õn nhiÖt ®é cao ®Ó cho thªm vµo bÒ mÆt cña thÐp nguyªn tè
çcbon lµm thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc çcbon ë líp bÒ mÆt ®Õn gi¸ trÞ b·o hoµ lªn tíi
1  1,2%.
2. C«ng dông cña ph¬ng ph¸p thÊm çcbon:
¸p dông cho çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i träng ®éng khi
chuyÓn ®éng vµ cä s¸t bÒ mÆt lín. Muèn vËy bÒ mÆt cña nã cÇn dé cøng vµ tÝnh
chèng mµi mßn cao cßn trong lâi vÉn cã ®é dÎo dai tèt ®Ó chÞu t¶i träng ®éng khi truyÒn
®éng.
VÝ dô: Nh çc lo¹i b¸nh r¨ng, çc lo¹i trôc chÞu cä s¸t bÒ mÆt hoÆc çc chi tiÕt m¸y
kh¸c lµm viÖc ph¶i chÞu t¶i träng ®éng vµ cä s¸t bÒ mÆt.
Chó ý:
Sau khi thÊm çcbon th× thµnh phÇn çcbon bÓ mÆt cña thÐp ®îc t¨ng lªn 1 
1,2%. Cã tæ chøc lµ thÐp sau cïng tÝch  t¸c dông gi¸n tiÕp cña ho¸ nhiÖt luyÖn (thÊm
çcbon xong thµnh phÇn ho¸ häc líp bÒ mÆt thay ®æi dÉn ®Õn tæ chøc còng thay ®æi
nhng cha ®¹t ®îc c¬ tÝnh mong muèn cña ho¸ nhiÖt luyÖn). Muèn ®¹t ®îc c«ng dông cña
thÊm çcbon th× sau ®ã ph¶i T«i vµ Ram thÊp.
VÝ dô:
B¸nh r¨ng lµm b»ng thÐp çcbon cã thµnh phÇn çcbon %C < 0,3%.
Muèn b¸nh r¨ng lµm viÖc ®îc th× ph¶i thÊm çcbon, sau ®ã T«i vµ Ram thÊp:Quy
tr×nh thÊm çcbon thÓ r¾n vµ çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn sau ®ã (H×nh 19).
NhiÖt ®é
ThÊm C – T«i + Ram thÊp

0
C
BÒ mÆt  + %C
BÒ mÆt  + XeII
(Ac3 + 30  500C)
Ac1 + (30  500)C
900  9200
gn KK
gn
Vng 
ThÊm Vth
çcbon T«i c) mÆt: Mr + d
(níBÒ
+ Xe
RamII KK
BÒ mÆt P + XeII
BÒ mÆt: Mt + thÊp BÒ mÆt: Mr +
P+ Lâi P+
d + XeII d + XeII 
 Thêi gian
H19. Quy tr×nh thÊm çcbon
cña thÐp cã hµm lîng çcbon %C < 0,3%
- C¨n cø vµo tr¹ng th¸i chÊt thÊm çcbon chia ra 3 ph¬ng ph¸p: thÊm çcbon thÓ
r¾n, thÓ khÝ vµ thÓ láng.
41
- Gi¸ thµnh thÊm çcbon cao do thêi gian gi÷ nhiÖt khi thÊm dµi, vÝ dô thÊm
çcbon thÓ r¾n thêi gian gi÷ nhiÖt gn = 0,1mm/1h. VËy líp thÊm 1mm ph¶i mÊt 10 giê.
3. Giíi thiÖu çc ph¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn kh¸c.
1. ThÊm Nit¬:
a. §Þnh nghÜa vµ môc ®Ých:
Lµ ph¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn b»ng çch nung nãng thÐp ®Õn nhiÖt ®é 500 
6500C ®Ó thÊm b·o hoµ vµo bÒ mÆt cña thÐp nguyªn tè Nit¬ nh»m môc ®Ých n©ng
cao bÒ mÆt ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh chÞu mái h¬n h¼n thÊm çcbon (65
 70HRC) vµ tÝnh chèng oxy ho¸.
b. C«ng dông: ¸p dông chñ yÕu çc chi tiÕt m¸y cÇn ®é cøng tÝnh chèng mµi mßn
rÊt cao ë bÒ mÆt lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao h¬n 5000C, hoÆc cÇn ®é tin cËy khi lµm
viÖc cao. VÝ dô: Trôc, b¸nh r¨ng, s¬ mi trong m¸y bay, dông cô c¾t…
c. Chó ý:
- §©y lµ ph¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn cã t¸c dông trùc tiÕp ngay sau khi thÊm ®· cã
®îc c¬ tÝnh nh trªn ë bÒ mÆt. Muèn n©ng cao ®é bÒn cña lâi, tríc khi thÊm ph¶i t«i
vµ ram cao.
- Líp thÊm kh¸ máng 0,2  0,4mm. NÕu thÊm t0 = 5200C ; 0,4mm ph¶i gi÷ nhiÖt 48
giê nªn gi¸ thµnh rÊt cao vµ tríc khi thÊm s¶n phÈm ®· cã ®é chÝnh x¸c cao vÒ h×nh
d¸ng kÝch thíc theo yªu cÇu kü thuËt.
2. ThÊm Xianua (thÊm cacbon – Nit¬):
a. §Þnh nghÜa:
Lµ ph¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn b»ng çch nung nãng thÐp ®Õn nhiÖt ®é nhÊt
®Þnh ®Ó thÊm b·o hoµ vµo bÒ mÆt cña thÐp ®ång thêi hai nguyªn tè çcbon vµ Nit¬
nh»m môc ®Ých chñ yÕu n©ng cao bÒ mÆt cã ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh
chÞu mái… cao h¬n thÊm çcbon vµ thÊp h¬n thÊm Nit¬.
b. Çc ph¬ng ph¸p:
Cã hai ph¬ng ph¸p c¬ b¶n:
- ThÊm xianua ë nhiÖt ®é cao 750  9000C, ph¬ng ph¸p nµy gièng nh c«ng dông
cña ph¬ng ph¸p thÊm çcbon.
- ThÊm xianua ë nhiÖt ®é thÊp 540  5600C, ph¬ng ph¸p nµy gièng nh c«ng dông
cña ph¬ng ph¸p thÊm Nit¬.
3. ThÊm kim lo¹i:

a. §Þnh nghÜa:
ThÊm kim lo¹i lµ ph¬ng ph¸p ho¸ nhiÖt luyÖn b»ng çch nung nãng ®Õn nhiÖt ®é
nhÊt ®Þnh ®Ó thÊm b·o hoµ vµo bÒ mÆt thÐp mét hoÆc mét sè nguyªn tè kim lo¹i kh¸c
nhau nh Cr«m, Nh«m, Silic… Môc ®Ých chñ yÕu ®Ó t¨ng tÝnh chÞu nãng, tÝnh chèng
¨n mßn, ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh chÞu mái bÒ mÆt cña thÐp.
b. Çc ph¬ng ph¸p:
- ThÊm nh«m:
C«ng dông chñ yÕu n©ng cao tuæi thä do n©ng cao tÝnh æn ®Þnh nãng vµ ®iÖn
trë cña chi tiÕt m¸y thùc hiÖn ë nhiÖt ®é 900  10000C hoÆc phun lªn bÒ mÆt chi tiÕt
mét líp nh«m.
- ThÊm Cr«m:
C«ng dông chñ yÕu n©ng cao tuæi thä cña çc chi tiÕt m¸y do n©ng cao tÝnh æn
®Þnh nãng, tÝnh chèng ¨n mßn trong m«i trêng kh«ng khÝ, níc, níc biÓn vµ axÝt-nitric.
Ngoµi ra cßn t¨ng ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh chÞu mái ë líp bÒ mÆt. §îc thùc
hiÖn ë nhiÖt ®é 950  11000C hoÆc phñ b»ng m¹ …
- ThÊm SilÝc:
42
Thùc hiÖn ë nhiÖt ®é 950  12000C. C«ng dông chñ yÕu t¨ng kh¶ n¨ng chèng ¨n
mßn cña chi tiÕt trong m«i trêng axÝt.
- ThÊm Bo:
C«ng dông chñ yÕu t¨ng tÝnh chèng mµi mßn vµ tÝnh chèng ¨n mßn trong çc m«i
trêng kh¸c nhau cña çc chi tiÕt m¸y. §îc thùc hiÖn t¹i nhiÖt ®é 800  10000C.
3.3. Bµi tËp øng dông

Híng dÉn lµm bµi tËp:
Muèn lµm bµi tËp tèt, sau khi ®äc kü ®Çu bµi cÇn tiÕn hµnh çc bíc sau:
3.3.1. X¸c ®Þnh ®îc çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn cho çc nhãm nhiÖt luyÖn
Chän nhãm nhiÖt luyÖn s¬ bé hay kÕt thóc, sau ®ã x¸c ®Þnh çc ph¬ng ph¸p cô
thÓ (xem môc 3.1.2 vµ 3.1.3).
3.3.2. Sau khi x¸c ®Þnh ®îc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn råi th× tiÕn hµnh lËp quy
tr×nh nhiÖt luyÖn cô thÓ (Xem môc 3.1.2) gåm çc th«ng sè sau:
- X¸c ®Þnh t0 nung cña çc ph¬ng ph¸p.
- X¸c ®Þnh m«i trêng lµm nguéi.
- T×m çc tæ chøc ë t0 ban ®Çu lµ X, t0 nung lµ Y vµ sau khi lµm nguéi lµ Z. C¨n cø
vµo tæ chøc sau khi lµm nguéi cña ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®ã ®Ó kÕt luËn c¬ tÝnh cã
®¹t yªu cÇu cña s¶n phÈm (b¸n s¶n phÈm) kh«ng?
VÝ dô:
Çc s¶n phÈm c¬ khÝ lµm b»ng thÐp Cacbon cã %C>0,8% lµm viÖc trong ®iÒu
kiÖn cÇn ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao ( lìi ca, mòi khoan...). H·y chän ph¬ng
ph¸p nhiÖt luyÖn vµ lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn.
Bµi lµm:
 Bíc 1: chän nhãm nhiÖt luyÖn kÕt thóc gåm t«i vµ ram thÊp(15002500)
Lý do: Xem môc 3.1.2/2a.
 Bíc 2: LËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn cô thÓ cña ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn:(h×nh sau)
Gi¶i thÝch :
+ Lý do chän çc th«ng sè nhiÖt ®é nung t n0 vµ m«i trêng lµm nguéi cña s¶n phÈm cña
tõng ph¬ng ph¸p( xem môc 3.1.2/2b).
tn(C)
+XeII
Ac1+(30 50)
H20( vngvth) Mr + d + XeII

(150250)
Tï y ý (KK)
T«i Ram
Mt+d+ XeII Mr + d + XeII
P+XeII Thêi gian (giê)
43
+ T×m tæ chøc X,Y,Z cña tõng ph¬ng ph¸p xem l¹i :  chuyÓn biÕn cÊu t¹o” cña çc ph-
¬ng ph¸p t¹i môc 3.1.1/ 3 . C¨n cø vµo tæ chøc Z sau khi lµm nguéi cña ph¬ng ph¸p nhiÖt
luyÖn ®ã ®· ®¸p øng ®îc ®îc yªu cÇu c¬ tÝnh trong ®iÒu kiÖn sö dông l©u dµi cña s¶n
phÈm cha? ( T¹i sao t«i xong l¹i ph¶i ram thÊp ?).
Cô thÓ träng quy tr×nh nhiÖt luyÖn trªn, tæ chøc nhËn ®îc sau khi t«i Mt+d+XeII
cã ®é cøng cao nhÊt, tÝnh chèng mµi mßn tèt nhÊt vµ ®¸p øng ®îc yªu cÇu c¬ tÝnh cña
s¶n phÈm nhng do t«i xong øng suÊt d vÉn tån t¹i trong nã nªn khi sö dông l©u dµi s¶n
phÈm nµy dÔ bÞ cong vªnh nøt vì. Muèn h¹n chÕ hiÖn tîng cong vªnh nøt vì sau nµy ph¶i
tiÕn hµnh ram thÊp ®Ó gi¶m ®îc øng suÊt d d ®Õn møc thÊp nhÊt (MtMrvµ d Mr )
mµ vÉn ®¶m b¶o c¬ tÝnh sau khi t«i( sau ram thêng gi¶m 12 HRC so víi t«i).
KÕt luËn: Sau khi t«i vµ ram thÊp, s¶n phÈm nhËn tæ chøc Mr+d+XeII cã ®é cøng vµ
tÝnh chèng mµi mßn tèt , ®ång thêi ®¸p øng ®îc yªu cÇu sö dông l©u dµi cña s¶n phÈm
trong çc ®iÒu kiÖn quy ®Þnh.
Bµi tËp:
1. H·y chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn vµ lËp quy tr×nh cô thÓ ®Ó t¨ng tÝnh gia
c«ng c¾t cho çc ph«i thÐp cã thµnh phÇn çcbon %C = 1%C vµ 0,2%C .
2. Ph«i thÐp cã thµnh phÇn çcbon = 0,4%C. Sau khi rÌn lµm biÕn cøng bÒ mÆt
nªn khã c¾t gät. Muèn c¾t gät dÔ dµng ph¶i chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo? LËp quy
tr×nh cô thÓ.
3. Ph«i thÐp cã thµnh phÇn çcbon = 1,2%C sau khi ®óc lµm cho kÝch thíc h¹t tinh
thÓ lín. Muèn cã kÝch thíc h¹t tinh thÓ nhá h¬n ph¶i chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo?
LËp quy tr×nh cô thÓ.
4. Dòa kim lo¹i lµm b»ng thÐp çcbon cã thµnh phÇn çcbon = 0,9%C. Muèn lµm
viÖc ®îc chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo? LËp quy tr×nh cô thÓ vµ cã gi¶i thÝch.
5. Lß xo gi¶m xãc cña xe m¸y lµm b»ng thÐp hîp kim cã thµnh phÇn çcbon =
0,6%C. Muèn lµm viÖc ®îc chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo? LËp quy tr×nh cô thÓ vµ
cã gi¶i thÝch.
6. Trôc Moay-¬ xe ®¹p lµm b»ng thÐp çcbon cã thµnh phÇn çcbon = 0,45%C.
Muèn lµm viÖc ®îc chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo? LËp quy tr×nh cô thÓ vµ cã gi¶i
thÝch.
7. Çc b¸nh r¨ng trong hép gi¶m tèc m¸y tiÖn lµm b»ng thÐp hîp kim cã thµnh phÇn
çcbon = 0,2%C, ph¶i cä x¸t bÒ mÆt do cã tèc ®é vßng quay rÊt cao vµ chÞu t¶i träng
®éng. Muèn lµm viÖc ®îc chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo? LËp quy tr×nh cô thÓ vµ
cã gi¶i thÝch.
8. Çc b¸nh r¨ng lµm b»ng thÐp çcbon cã thµnh phÇn çcbon = 0,4%C lµm viÖc
trong çc ®iÒu kiÖn sau:
BÒ mÆt cÇn ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao do cã tèc ®é vßng quay cao.
Lâi:
- Trêng hîp 1: ChÞu t¶i tÜnh nhá nhng cÇn ®é dÎo dai cao ®Ó chÞu ®îc t¶i träng
®éng.
- Trêng hîp 2: ChÞu t¶i träng tÜnh vµ ®éng lín (CÇn c¶ ®é dÎo, ®é dai vµ ®é bÒn
cao) cÇn c¬ tÝnh tæng hîp tèt.
Muèn çc b¸nh r¨ng lµm viÖc ®îc l©u dµi trong çc ®iÒu kiÖn quy ®Þnh trªn chän
ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn nµo? LËp quy tr×nh cô thÓ vµ cã gi¶i thÝch.
44
¤n tËp ch¬ng - chuÈn bÞ kiÓm tra
c©u hái «n tËp vµ bµi tËp
1. §Þnh nghÜa vµ c«ng dông cña nhiÖt luyÖn vµ ho¸ nhiÖt luyÖn. Tõ ®ã cã nhËn
xÐt g× ®Ó ph©n biÖt nhiÖt luyÖn vµ ho¸ nhiÖt luyÖn.
2. Dïng ®Þnh nghÜa (®Ó lËp quy tr×nh tæng qu¸t) chuyÓn biÕn cÊu t¹o, c¬ tÝnh
cña tæ chøc nhËn ®îc ®Ó ph©n biÖt 4 ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn: ñ, thêng ho¸, t«i, ram.
3. Môc ®Ých çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn khi nµo sö dông nhãm nhiÖt luyÖn s¬
bé, khi nµo sö dông nhãm nhiÖt luyÖn kÕt thóc.
4. Mét s¶n phÈm lµm b»ng thÐp cã kÝch thíc lín sau khi t«i cã thÓ nhËn ®îc çc tæ
chøc nµo tÝnh tõ bÒ mÆt vµo trong lâi?
5. Mét s¶n phÈm lµm b»ng thÐp nÕu ®em t«i trong çc m«i trêng nguéi cã tèc ®é
nguéi kh¸c nhau th× ®é thÊm t«i cña nã cã kh¸c nhau kh«ng? T¹i sao?
6. T¹i sao thÐp hîp kim cã Vth nhá, khi nguéi trong m«i trêng t«i nªn chän m«i trêng
dÇu mµ kh«ng chän nguéi níc? HoÆc thÐp çc bon cã Vth lín khi nguéi chän m«i trêng t«i
b»ng níc mµ kh«ng nªn chän nguéi dÇu.
7. H·y t×m çc tæ chøc trong thÐp cã thµnh phÇn ho¸ häc x¸c ®Þnh ®Ó thÐp ®¹t c¬
tÝnh mong muèn kh¸c nhau sau khi nhiÖt luyÖn víi çc ph¬ng ph¸p kh¸c nhau vµ so s¸nh
c¬ tÝnh cña chóng.
8. §Þnh nghÜa vµ c«ng dông cña thÊm çcbon.
9. Lµm l¹i çc bµi tËp trong phÇn bµi tËp øng dông (träng t©m lµ çc bµi tËp trong
nhãm nhiÖt luyÖn kÕt thóc T«i vµ Ram).
PhÇn II: çc lo¹i VËt liÖu thêng dïng

trong ngµnh c¬ khÝ
Ch¬ng 4
thÐp
Néi dung
4.1. Kh¸i niÖm

4.1.1. §Þnh nghÜa çc lo¹i thÐp
1. ThÐp çcbon:
Lµ hîp kim cña Fe-C trong ®ã thµnh phÇn çc bon nhá h¬n 2,14%. Thêng dïng nhá
h¬n 1,4%C. Ngoµi ra (do ®iÒu kiÖn luyÖn kim) cßn cã çc t¹p chÊt Mn, Si, P, S. VËy
thµnh phÇn çc t¹p chÊt trong mäi lo¹i thÐp: Mn  0,8%; Si  0,4%; P  0,05%; S 
0,05%.
2. ThÐp hîp kim:
Lµ lo¹i thÐp trong thµnh phÇn ho¸ häc cña nã ngoµi thµnh phÇn cña thÐp çc bon ra
cßn cã çc nguyªn tè hîp kim víi thµnh phÇn thÝch hîp mµ ta cè t×nh cho vµo ®Ó lµm
t¨ng tÝnh chÊt cña thÐp theo ý muèn.
4.1.2. ¶nh hëng cña thµnh phÇn ho¸ häc ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp:
1. ¶nh hëng çc bon vµ tap chÊt ®Õn tÝnh chÊt thÐp:
a. Cacbon: Lµ nguyªn tè quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp.
45
- Khi thµnh phÇn çc bon trong thÐp thay ®æi th× tû lÖ thµnh phÇn hai pha  + Xe
trong tæ chøc cña thÐp thay ®æi theo (môc 2.2.2), do ®ã c¬ tÝnh cña nã còng thay ®æi
khi thµnh phÇn C t¨ng, lîng  gi¶m, lîng pha Xe t¨ng, do ®ã ®é cøng t¨ng, ®é dÎp vµ ®é
dai va ch¹m gi¶m, cßn ®é bÒn t¨ng khi %C = 0,8-1%, sau ®ã cã xu híng gi¶m .
VÒ mÆt ®Þnh lîng cø t¨ng 0,1%C th× ®é cøng cña thÐp t¨ng thªm 20 ®¬n vÞ, cßn
çc c¬ tÝnh kh¸c møc t¨ng vµ gi¶m theo quy luËt chËm dÇn, cô thÓ:
Trong trêng hîp %C<0,5%, cø t¨ng 0,1%C th× ®é dÎo gi¶m 24%, ak = 200KJ/m2
300KJ/m2 , ®é bÒn t¨ng kho¶ng 7090 MPa. ë trong kho¶ng %C= 0,60,8% cø t¨ng
0,1%C th× ®é dÎo vµ ®é dai ë møc thÊp h¬n ®é bÒn b t¨ng chËm h¬n kho¶ng 4050
MPa, nÕu %C=0,81%, ®é bÒn b ®¹t gi¸ trÞ cùc ®¹i, ®é dÎo dai rÊt thÊp. V× thÕ khi
%C t¨ng qu¸ giíi h¹n nµy ®é bÒn cã xu híng gi¶m, tuy nhiªn nã vÉn ®¹t gi¸ trÞ cao cho tíi
thµnh phÇn C n»m trong thÐp ®¹t giíi h¹n 1,4%.
Ngoµi ra khi thµnh phÇn çcbon t¨ng lµm gi¶m tÝnh dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn, tÝnh
chèng oxi ho¸, tÝnh hµn cña thÐp.
Vai trß cña Çcbon víi c¬ tÝnh cña thÐp. C«ng dông cña thÐp theo thµnh phÇn
Çcbon:
Do ¶nh hëng lín ®Õn c¬ tÝnh nh vËy, çc thÐp cã thµnh phÇn çc bon kh¸c nhau, cã
c«ng dông kh¸c nhau. Theo nh÷ng hµm lîng çc bon trong thÐp cã thÓ chia ra bèn nhãm:
+ ThÐp víi lîng çcbon thÊp (%C  0,25%C) cã u ®iÓm ®é dÎo vµ ®é dai rÊt cao
nhng ®é cøng vµ ®é bÒn rÊt thÊp nªn hiÖu qu¶ t«i vµ ram kh«ng cao, do ®ã ®îc dïng
lµm çc kÕt cÊu x©y dùng, thÐp l¸ vµ thÐp tÊm ®Ó dËp nguéi.
+ ThÐp víi lîng çc bon trung b×nh (0,3  0,5%) cã u ®iÓm ®é cøng, ®é bÒn, ®é
dÎo, ®é dai ®Òu cao (c¬ tÝnh tæng hîp cao h¬n çc thÐp kh¸c),
+ ThÐp víi lîng çcbon t¬ng ®èi cao (0,5-0,7%C) cã u ®iÓm ®é cøng, ®é bÒn t¬ng
®èi cao, ®é dÎo vµ ®é dai kh«ng qu¸ thÊp (cã giíi h¹n ®µn håi cao nhÊt so víi çc thÐp
kh¸c) thêng dïng lµm çc chi tiÕt cÇn tÝnh ®µn håi cao nh: Lß xo, nhÝp …
+ ThÐp víi lîng çcbon cao ( 0,7%C) cã u ®iÓm ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn
cao nhÊt thêng dïng lµm dông cô c¬ khÝ nh dao c¾t, khu«n dËp nguéi, dông cô ®o.
* ThÐp thêng : cã thÓ coi thÐp thêng lµ nh÷ng thÐp thêng dïng trong ngµnh c¬ khÝ
nã ph¶o ®¶m b¶o chÊt lîng sö dông còng nh gi¸ thµnh vÒ nguyªn liÖu vµ c«ng nghÖ, do
®ã thêng lµ çc lo¹i thÐp çcbon, thÐp hîp kim thÊp (sè lîng çc nguyªn tè hîp kim  3%),
hoÆc thÐp hîp kim trung b×nh (sè lîng çc nguyªn tè hîp kim > 3% ®Õn 10% chøa kh«ng
nhiÒu çc nguyªn tè ®¾t, hiÕm)
46
b(MPa)
HB  ak( KJ/m2 )
300 2400
1000 HB 50 2000
b
800 200 40 1600
600 30 1200
ak
400 100 20 800

200 10 400
0 0
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1,3 1,4
¶ nh hö¬ng cña Ca cbon ®Õn c¬ tÝnh cña thÐp Ca cbon
b. T¹p chÊt Mn, Si, P, S:

- P, S lµ t¹p chÊt cã h¹i ®Õn c¬ tÝnh cña thÐp v× P cã trong thÐp lµm gi¶m m¹nh a k
cña pha  (do hoµ tan vµo ) lµm x« lÖch m¹nh m¹ng tinh thÓ nµy g©y cho thÐp bÞ gißn
nguéi, cßn S cã trong thÐp t¸c dông ho¸ häc víi Fe t¹o ra FeS n»m ë biªn giíi h¹t tinh thÓ
thÐp cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp (988 0C) g©y cho thÐp bÞ bë nãng. VËy khi gia c«ng
nguéi lu ý P lµ nguyªn tè g©y gißn nguéi, cßn khi gia c«ng nãng thÐp lu ý S lµ nguyªn tè
g©y bë nãng.
Tuy vËy P, S trong gia c«ng c¾t gät lµ nh÷ng nguyªn tè lµm t¨ng tÝnh gia c«ng c¾t
(lµm cho phoi dÔ gÉy vôn).
- Mn, Si lµ t¹p chÊt cã lîi cho c¬ tÝnh cña thÐp. Khi cã Mn, Si çc t¹p chÊt nµy cã
kh¶ n¨ng hoµ tan vµo  lµm t¨ng c¬ tÝnh cña pha nµy (t¨ng (HB + b) vµ gi¶m (  + ak)),
do vËy lµm t¨ng c¬ tÝnh cña thÐp nhng thµnh phÇn thÐp n»m trong giíi h¹n 0,5 
0,8%Mn; 0,2  0,4%Si nªn ¶nh hëng nµy kh«ng quan träng.
Trong qu¸ tr×nh nÊu luyÖn thÐp: Mn, Si cho vµo thÐp díi d¹ng fer« mang gan
FeMn vµ fer« silic FeSi ®Ó khö «xy trong thÐp ë tr¹ng th¸i láng (n»m díi d¹ng FeO rÊt cã
h¹i cho thÐp), trong ®ã FeSi çc t¸c dông khö triÖt ®Ó h¬n. Mn, Si cã t¸c dông khö O 2
trong thÐp (FeO cã h¹i cho thÐp). Riªng Mn (FeMn) lo¹i trõ ®îc S (n»m díi d¹ng FeS cã h¹i
cho c¬ tÝnh thÐp) ®Ó t¹o thµnh MnS.
2. ¶nh hëng cña nguyªn tè hîp kim ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp hîp kim:
Nh ta ®· biÕt ë trªn thµnh phÇn ho¸ häc cña thÐp hîp kim ngoµi thµnh phÇn çcbon
vµ t¹p chÊt ra cßn cã çc thµnh phÇn hîp kim víi thµnh phÇn thÝch hîp mµ ngêi ta cè t×nh
cho vµo, vËy cÇn ph¶i biÕt mét sè ¶nh hëng c¬ b¶n cña nã ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp nµy.
a. ¶nh hëng ®Õn c¬ tÝnh cña pha c¬ së:
Pha c¬ së ë ®©y lµ çc tæ chøc cña thÐp ë nhiÖt ®é thêng mµ ngêi ta sö dông nã.
47
§èi víi thÐp çc bon pha c¬ së cña nã lµ çc lo¹i dung dÞch r¾n b·o hoµ vµ qu¸ b·o
hµo cña çcbon hoµ tan trong Fe vµ hîp chÊt ho¸ häc cña s¾t t¸c dông víi çcbon ®Ó t¹o
Fe3C (gäi lµ çcbÝt s¾t xem phÇn sau).
§èi víi thÐp hîp kim pha c¬ së cña nã còng nh thÐp çcbon, chØ kh¸c lµ çc nguyªn
tè hîp kim cã trong thÐp sÏ cïng víi çcbon hoµ tan vµo Fe  vµ t¸c dông ho¸ häc víi nhau
®Ó t¹o thµnh çc bÝt hîp kim, do t¸c dông nµy lµm cho thÐp hîp kim cã c¬ tÝnh cao h¬n
thÐp çcbon.
- T¸c dông cïng víi çcbon hoµ tan vµo s¾t thµnh dung dÞch r¾n.
PhÇn lín çc nguyªn tè hîp kim ®Òu cã t¸c dông nµy ®iÕn h×nh nhÊt vµ th êng gÆp
nhÊt lµ Mn, Si, Cr, Ni khi hoµ tan cïng çcbon vµo Fe . Tuy nhiªn çc nguyªn tè hîp kim
kh¸c cßn cã t¸c dông lµm nhá h¹t tinh thÓ cña çc pha nµy nªn møc ®é gi¶m ®é dÎo vµ ®é
dai sÏ h¹n chÕ. §Æc biÖt Cr, Ni cã kh¶ n¨ng lµm t¨ng ®é dÎo vµ ®é dai nhng thÐp sÏ cã
gi¸ thµnh cao h¬n thêng chän thÐp chøa Cr, Ni cao ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y ®ßi hái
®é tin cËy lín.
Tãm l¹i khi cã çc nguyªn tè hîp kim hoµ tan trong Fe  víi thµnh phÇn thÝch hîp sÏ
lµm t¨ng c¬ tÝnh cña thÐp ®Æc biÖt t¨ng ®é bÒn. HiÖu qu¶ t¨ng ®é bÒn cña pha c¬ së
 thÊp (lµ çc tæ chøc thÐp cha t«i) nhng çc hiÖu qu¶ nµy sÏ cao h¬n nhiÒu ®èi víi pha
c¬ së lµ  qu¸ b·o hoµ (tæ chøc M¸ctenxÝt cña thÐp ®· t«i).
§Ó ®¹t hiÖu qu¶ dïng thÐp hîp kim chØ nªn dïng cho çc s¶n phÈm thÐp buéc ph¶i
qua nhiÖt luyÖn kÕt thóc cã c¬ tÝnh cao.
- T¸c dông ho¸ häc víi çcbon ®Ó t¹o thµnh “ÇcbÝt(*) hîp kim”
(*)
ÇcbÝt lµ hîp chÊt ho¸ häc cña çc bon víi nguyªn tè kh¸c.
Çc nguyªn tè hîp kim cã t¸c dông ho¸ häc víi çc bon m¹nh h¬n Fe, v× vËy khi cã
mÆt çc nguyªn tè Ti, V, M0, W, Cr, Mn, Fe … chóng dÔ dµng cïng víi Fe (nÕu cha ®ñ
m¹nh) hoÆc ®Èy Fe (nÕu ®ñ m¹nh) t¸c dông víi C ®Ó t¹o çc hîp chÊt ho¸ häc Me mCn:
(Me dïng ®Ó ký hiÖu nguyªn tè hîp kim) hoÆc (Fe, Me) mCm theo thø tù t¸c dông
tõ m¹nh ®Õn yÕu. ®©y lµ liªn kÕt céng ho¸ trÞ rÊt bÒn v÷ng nªn tÝnh bÒn v÷ng cña nã
rÊt cao thÓ hiÖn ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn cao, nhiÖt ®é nãng ch¶y cao, tÝnh ph©n
huû ë nhiÖt ®é cao (gi÷ ®é cøng ë t 0 cao h¬n çc bÝt s¾t Fe 3C ë çc møc ®é kh¸c nhau
tuú thuéc vµo lo¹i çc bÝt hîp kim h×nh thµnh. Cô thÓ:
Mn, Cr lµ çc nguyªn tè t¹o thµnh çc bÝt trung b×nh
Mo, W lµ çc nguyªn tè t¹o thµnh çc bÝt kh¸ m¹nh
V lµ çc nguyªn tè t¹o thµnh çc bÝt m¹nh
Ti lµ çc nguyªn tè t¹o thµnh çc bÝt rÊt m¹nh
Chóng cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh çc lo¹i çc bÝt (Fe, Me) 3C, trong çc lo¹i thÐp thêng
(cã tæng lîng nguyªn tè hîp kim  3%) nªn ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh cøng
nãng, bÒn nãng cao h¬n mét chót so víi thÐp çc bon cïng thµnh phÇn çc bon.
Trong çc lo¹i thÐp cã tæng lîng nguyªn tè hîp kim trung b×nh tõ 3%  10% vµ chøa
Me lµ çc nguyªn tè t¹o çc bÝt kh¸ m¹nh sÏ cã tÝnh cøng nãng hoÆc bÒn nãng tèt.
Chóng cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh lo¹i çc bÝt Me6C trong çc lo¹i thÐp cã tæng lîng
nguyªn tè hîp kim cao > 10% vµ chøa Me lµ çc nguyªn tè t¹o ra çc bÝt m¹nh vµ kh¸ m¹nh
sÏ cho thÐp tÝnh cøng nãng cao.
Ngoµi ra çc nguyªn tè hîp kim cßn lµm cho h¹t nhá (trõ Mn) nhÊt lµ çc çc bÝt
m¹nh, v× thÕ thÐp ®ì gißn lµm thay ®æi nhiÖt ®é tíi h¹n (thêng nhiÖt ®é tíi h¹n cao h¬n
thÐp çcbon cïng lo¹i).
Tãm l¹i trong thÐp hîp kim khi cã nguyªn tè hîp kim t¹o çc bÝt th× ®é cøng vµ tÝnh
chèng mµi mßn cao h¬n, Ýt gißn h¬n. Cã thÓ cã c¶ tÝnh cøng nãng tèt (phô thuéc vµo lo¹i
çc bÝt vµ sè lîng çc bÝt ®îc t¹o thµnh.
b. ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh nhiÖt luyÖn:
48
Çc nguyªn tè hîp kim cã ¶nh hëng lín ®Õn qu¸ tr×nh nhiÖt luyÖn ®Æc biÖt t«i vµ
ram do ®ã ¶nh hëng ®Õn quy tr×nh nhiÖt luyÖn cña nã vµ tæ chøc h×nh thµnh trong
thÐp.
Díi ®©y xÐt nh÷ng ¶nh hëng quan träng nhÊt:
T«i:
¶nh hëng c¬ b¶n nhÊt ®èi víi nhiÖt luyÖn lµ ®é thÊm t«i: Khi nhiÖt luyÖn nÕu
nung thÐp ®Õn vïng tæ chøc  mµ çc nguyªn tè hîp kim hoµ tan vµo nã cµng nhiÒu th×
khi t«i thÐp ®¹t ®îc ®é thÊm t«i cµng cao. Do lµm ®Èy ®êng cong ch÷ C sang ph¶i nªn
gi¸ trÞ Vth nhá ®i: nÕu Vth nhá h¬n tèc ®é nguéi Vng cña lâi thÐp ®em t«i th× toµn bé s¶n
phÈm thÐp cã tæ chøc Mt ®©y lµ trêng hîp t«i thÊu, nÕu Vth nhá qu¸ ®Õn møc kh«ng lín
h¬n tèc ®é nguéi Vng kh«ng khÝ cña thÐp thêng ho¸ th× tæ chøc nhËn ®îc lµ Mt ®©y lµ
trêng hîp tù t«i hay t«i trong giã (gäi thÐp nµy lµ thÐp giã).
Tãm l¹i s¶n phÈm c¬ khÝ lµm b»ng thÐp hîp kim cã kh¶ n¨ng lµm viÖc chÞu t¶i lín
h¬n mµ vÉn ®¶m b¶o yªu cÇu sö dông v× cã ®é thÊm t«i cao h¬n so víi thÐp çcbon.
Nh÷ng s¶n phÈm cã kÝch thíc lín (tiÕt diÖn  > 20mm…) tÝnh chÊt nµy ®¹t ®îc hiÖu
qu¶ cµng cao:
+ ThÐp cã ®é thÊm t«i cµng cao th× møc ®é ho¸ bÒn (chiÒu dµy M t lín) cña thÐp
cµng lín. Khi sö dông çc s¶n phÈm nµy tuæi thä sö dông cµng ®îc l©u dµi hoÆc kh¶
n¨ng chÞu lùc khi lµm viÖc cµng cao.
+ Khi t«i s¶n phÈm lµm b»ng thÐp hîp kim dïng m«i trêng nguéi chËm nh dÇu, sÏ
h¹n chÕ cong vªnh nøt vì cña çc s¶n phÈm c¬ khÝ ®Æc biÖt cã h×nh d¸ng phøc t¹p hoÆc
kÝch thíc lín.
Chó ý:
- NÕu çc nguyªn tè hîp kim n»m ë d¹ng çc bÝt mµ kh«ng hoµ tan vµo  sÏ lµm gi¶m
®é thÊm t«i.
- NÕu thÐp cã ®é thÊm t«i cµng cao lµm h¹ thÊp M ®-Mk dÉn ®Õn lîng d cµng
nhiÒu (trõ Co, Al, Si) còng lµm gi¶m c¬ tÝnh cña nã.
Ram:
Çc nguyªn tè hîp kim cã trong M¸ctenxÝt t«i sÏ lµm chËm qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn
cña nã thµnh çc tæ chøc kh¸c, v× vËy nhiÖt ®é ram ®Ó h×nh thµnh çc tæ chøc nµy sÏ
cao h¬n thÐp çc bon cã cïng thµnh phÇn çcbon. §Æc biÖt ®èi víi nh÷ng thÐp hîp kim
chøa nguyªn tè hîp kim t¹o çc-bÝt m¹nh víi sè lîng nhiÒu (thÐp giã) cßn lµm chËm qu¸
tr×nh chuyÓn biÕn khi ram ®Õn nhiÖt ®é 550-5700C (t¬ng ®¬ng víi ram cao) mµ vÉn
nhËn ®îc Mr
4.2. Ph©n lo¹i vµ ký hiÖu

4.2.1. Ph©n lo¹i theo c«ng dông:
Cã nhiÒu çch ph©n lo¹i thÐp. §èi víi ngµnh c¬ khÝ cÇn quan t©m ®Õn çch ph©n
lo¹i theo c«ng dông. Çch ph©n lo¹i nµy cho phÐp chóng ta biÕt kh¶ n¨ng sö dông
thÐp mét çch hîp lý khi chÕ t¹o s¶n phÈm b»ng thÐp.
1. ThÐp x©y dùng (thÐp çn nãng th«ng dông)
Lµ vËt liÖu thêng dïng trong ngµnh x©y dùng: cÇu, nhµ, khung, th¸p (cã chÊt lîng
luyÖn kim thêng P,S > 0,04%).
2. ThÐp kÕt cÊu (thÐp chÕ t¹o m¸y)
Lµ vËt liÖu thêng dïng chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y vµ kÕt cÊu x©y dùng quan träng
(cã chÊt lîng luyÖn kim cao P, S < 0,04%).
3. ThÐp dông cô
Lµ vËt liÖu thêng dïng chÕ t¹o çc lo¹i dông cô trong ngµnh c¬ khÝ (cã chÊt lîng
luyÖn kim thêng P,S < 0,04%).
49
4. ThÐp cã c«ng dông riªng vµ tÝnh chÊt ®Æc biÖt
- ThÐp cã c«ng dông riªng lµ nh÷ng thÐp chuyªn dïng vµo mét c«ng viÖc nµo ®ã
hoÆc mét s¶n phÈm nhÊt ®Þnh. VÝ dô: ThÐp dÔ c¾t, thÐp æ l¨n, thÐp ®êng ray, d©y
thÐp çc lo¹i
- ThÐp cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt lµ çc thÐp cã tÝnh chÊt c¬ lý ho¸ ®Æc biÖt nh
thÐp kh«ng gØ, thÐp lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao, thÐp cã hÖ sè gi·n në nhiÖt ®Æc biÖt,
thÐp chèng mµi mßn cao, thêng lîng hîp kim rÊt cao (> 13%) víi lîng çcbon rÊt thÊp
hoÆc rÊt cao.
4.2.2. Ký hiÖu thÐp theo tiªu chuÈn ViÖt nam (TCVN):

1. Ký hiÖu çc lo¹i thÐp çcbon:
Theo TCVN 1765 – 75 b»ng hÖ thèng ch÷ vµ sè:
a. ThÐp x©y dùng çcbon: B»ng hai ch÷ CT kÌm theo sè chØ ®é bÒn kÐo tèi thiÓu
tÝnh b»ng KG/mm2.
VÝ dô: CT31, CT33. CT34, CT38, CT42, CT51, CCT51, CT61: Quy ®Þnh c¬ tÝnh
bk (tèi thiÓu) KG/mm2.
Chó ý:
ThÐp x©y dùng cacbon ®îc chia thµnh ba nhãm:
+ Nhãm A quy ®Þnh vÒ c¬ tÝnh ký hiÖu nh trªn.
+ Nhãm B quy ®Þnh vÒ thµnh phÇn ho¸ häc, ký hiÖu thªm ch÷ B ë tríc ký hiÖu:
VÝ dô: BCT31, BCT33, BCT34, BCT38, BCT42, BCT51, BCT61: Quy ®Þnh
vÒ thµnh phÇn ho¸ häc (cã b¶ng tra cô thÓ) ®îc tu©n thÐo çc ký hiÖu t¬ng øng.
Ph©n tÝch ký hiÖu CT38: Ch÷ CT chØ thÐp x©y dùng çcbon nhãm A cã
bk  38 KG/mm2.
+ Nhãm C quy ®Þnh c¶ c¬ tÝnh vµ thµnh phÇn hãa häc, ký hiÖu kÌm thªm ch÷ C ë
®»ng tríc ký hiÖu.
VÝ dô: CCT38 cã c¬ tÝnh nh CT38 cßn thµnh phÇn hãa häc nh BCT38.
b. ThÐp kÕt cÊu çcbon:
Ký hiÖu b»ng ch÷ C kÌm theo sè chØ phÇn v¹n cacbon trung b×nh.
VÝ dô: C20, C45, C65…
Ph©n tÝch ký hiÖu C20: ch÷ C chØ phÐp kÕt cÊu çcbon trong ®ã cã 0,2%C.
c. ThÐp dông cô cacbon:
Ký hiÖu b»ng hai ch÷ CD kÌm theo sè chØ phÇn v¹n cacbon trung b×nh.
VÝ dô: CD70, CD80, CD100…
Ph©n tÝch ký hiÖu CD100: ch÷ CD chØ thÐp dông cô çcbon trong ®ã cã 1%C.
Chó ý:
+ Khi ph©n tÝch ký hiÖu thµnh phÇn çcbon ph¶i quy ®æi vÒ phÇn tr¨m, sè phÇn
tr¨m cßn l¹i trong thÐp chñ yÕu lµ Fe vµ mét Ýt t¹p chÊt Mn, Si, P, S...
2. Ký hiÖu çc lo¹i thÐp hîp kim:

a. HÖ thèng ch÷:
50
Dïng ®Ó ký hiÖu çc nguyªn tè hîp kim (NTHK) cã trong thÐp b»ng chÝnh çc ký
hiÖu ho¸ häc cña nã:
Phiªn ©m Ký hiÖu ho¸ häc Ký hiÖu trong thÐp

Cr«m Cr Cr
M¨ngan Mn Mn
SilÝc Si Si
Titan Ti Ti
Vana®i V V
V«nfram W W
M«lÝp®en Mo Mo
Niken Ni Ni
b. HÖ thèng sè:
Dïng ®Ó chØ thµnh phÇn ho¸ häc cña nguyªn tè cacbon vµ nguyªn tè hîp kim cã
trong ký hiÖu thÐp.
 Thµnh phÇn çcbon:
- Çc sè ë ®Çu ký hiÖu chØ phÇn v¹n çcbon trung b×nh cã trong thÐp.
VD: 60 Si 2
Sè ë ®Çu ký hiÖu chØ phÇn v¹n CTB = 60/10.000=0,6%C.
 Thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim:
T×m sè sau ch÷ chØ nguyªn tè hîp kim ®ã nÕu:
- Cã sè sau ch÷ ®ã chØ phÇn tr¨m nguyªn tè ®ã: 60Si2 (Sau Si cã sè 2  2%Si).
- Kh«ng cã sè sau ch÷ chØ thµnh phÇn nguyªn tè ®ã  1%: 40Cr (Sau Cr kh«ng cã
sè  1% Cr.
3. Chó ý:
- ThÐp chuyªn dïng (thÐp cã c«ng dông riªng) cã ký hiÖu riªng. Cô thÓ thÐp chuyªn
lµm æ l¨n ®»ng tríc ký hiÖu cã ch÷ OL sau ®ã theo quy ®Þnh chung.
VÝ dô: OL100Cr  ph©n tÝch ký hiÖu: Ch÷ OL chØ thÐp chuyªn lµm æ l¨n, sè
100 chØ phÇn v¹n çc bon quy vÒ phÇn tr¨m 1%C.
- Sau ký hiÖu cã ch÷:
+ NÕu cã ch÷ s chØ thÐp s«i (lµ thÐp khi luyÖn kim cha khö kÕt oxy, nªn khi rãt
kim lo¹i láng vµo khu«n, khÝ CO bay lªn lµm bÒ mÆt chuyÓn ®éng nh bÞ s«i, lo¹i nµy
chÊt lîng kÐm). NÕu kh«ng cã ch÷ s chØ thÐp lÆng (thÐp ®· khö «xy triÖt ®Ó). VÝ
dô: CT33 s.
+ NÕu cã ch÷ A chØ thÐp cã chÊt lîng (luyÖn kim) tèt lµ cã P, S < 0,03% mçi mét
nguyªn tè.
VÝ dô: CD120A, 12Cr2NiA.
- ThÐp kÕt cÊu vµ thÐp dông cô hîp kim thêng cã thÓ nhËn biÕt sau khi x¸c ®Þnh
thµnh phÇn çcbon cã trong thÐp.
+ ThÐp kÕt cÊu hîp kim %C < 0,7%.
+ ThÐp dông cô hîp kim %C > 0,7%.
VÝ dô: 60Si2 thÐp kÕt cÊu hîp kim.
90 MnSiW thÐp dông cô hîp kim thêng.
- Do níc ta cha s¶n xuÊt ®îc nhiÒu thÐp nhÊt lµ thÐp hîp kim nªn chñ yÕu dïng thÐp
nhËp khÈu. Mçi níc cã çch ph©n lo¹i vµ ký hiÖu riªng cña hä. §Ó tiÖn cho viÖc tra
cøu, so s¸nh hoÆc chuyÓn ®æi t¬ng ®¬ng phÇn phô lôc cã bæ sung kiÕn thøc nµy
cña mét sè níc.
51
Nga: OCT; Trung Quèc: GB; NhËt: JIS; Ph¸p: AFNOR; §øc: DIN; Anh: BS. Riªng
Mü rÊt nhiÒu hÖ thèng tiªu chuÈn nªn phøc t¹p song cã ¶nh hëng lín ®èi víi thÕ giíi, çc
hÖ thèng tiªu chuÈn thêng ®îc sö dông nhiÒu nhÊt ®èi víi tõng lo¹i vËt liÖu kim lo¹i:
+ ThÐp çn nãng th«ng dông ASTM
+ ThÐp kÕt cÊu AISI/SAE
+ ThÐp dông cô AISI
Tiªu chuÈn ký hiÖu dïng chung cho níc Mü trªn c¬ së cña nh÷ng ký hiÖu truyÒn
thèng: UNS
Bµi tËp øng dông
a. Cho mét sè ký hiÖu thÐp:
- ThÐp çcbon: C40, C45, CD80.
- ThÐp hîp kim: 40CrMnSi, 90CrWSi.
- H·y ph©n tÝch ký hiÖu (thµnh phÇn ho¸ häc).
b. Híng dÉn:
- NhËn biÕt ký hiÖu thuéc nhãm thÐp çcbon hay thÐp hîp kim.
- Ph©n tÝch thµnh phÇn çcbon:
+ Theo quy ®Þnh ký hiÖu thÐp çcbon.
+ Theo quy ®Þnh sè ë ®Çu ký hiÖu thÐp hîp kim.
Ph©n tÝch thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim: Trong ký hiÖu thÐp hîp kim theo quy
®Þnh sè ë sau ch÷ chØ thµnh phÇn ho¸ häc nguyªn tè ®ã.
4.3. Çc lo¹i thÐp vµ c«ng dông trong ngµnh c¬ khÝ

4.3.1. ThÐp x©y dùng (thÐp çn nãng thêng):
1. C«ng dông vµ yªu cÇu sö dông:
- C«ng dông: Lµ vËt liÖu chñ yÕu dïng trong x©y dùng (®îc cung cÊp ®íi d¹ng thµnh
phÈm çn nãng: tÊm, thanh, d©y, èng, thÐp h×nh), trong c¬ khÝ thêng lµm vá m¸y....
- Yªu cÇu sö dông thÐp x©y dùng:
+ CÇn ®¶m b¶o ®é bÒn ®Æc biÖt lµ giíi h¹n ch¶y c ®Ó çc kÕt cÊu x©y dùng
chèng l¹i biÕn d¹ng khi lµm viÖc vµ gän nhÑ.
+ CÇn ®é dÎo tèt ®Ó qua gia c«ng dËp uèn, dËp thµnh h×nh s¶n phÈm =1820%
(®èi víi vá «t« =2530%).
+ CÇn cã tÝnh hµn tèt v× phÇn lín ph¶i qua gia c«ng hµn.
+ Cã kh¶ n¨ng chèng ¨n mßn khÝ quyÓn tèt khi ph¶i lµm viÖc ngoµi trêi.
2. §Æc ®iÓm vµ thµnh phÇn ho¸ häc:
§Ó ®¶m b¶o çc nhu cÇu sö dông trªn khi chÕ t¹o thÐp ë nhµ m¸y luyÖn kim nhãm
thÐp nµy ph¶i ®¶m b¶o ®Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc sau:
- Thµnh phÇn çcbon nhá h¬n 0,4%C ®èi víi thÐp çcbon, nhá h¬n 0,2%C ®èi víi
thÐp hîp kim.
- Thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim trong thÐp hîp kim cã tæng lîng nhá h¬n hoÆc
b»ng 2% ( NTHK  2%) chñ yÕu nguyªn tè Mn, Si.
Chó ý:
+ ChÊt lîng luyÖn kim cña thÐp x©y dùng kh«ng cao: P, S > 0,04% mçi mét nguyªn
tè nªn gi¸ thµnh h¹ vµ thêng kh«ng qua nhiÖt luyÖn kÕt thóc.
+ C¨n cø ®Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc nµy ®Ó nhËn biÕt vÒ ký hiÖu cña thÐp
x©y dùng.
3. VÝ dô çc lo¹i thÐp thêng dïng vµ øng dông:
a. ThÐp x©y dùng çcbon:
52
- Nhãm A: lµ lo¹i phæ biÕn trong mäi ngµnh kinh tÕ kü thuËt ë d¹ng çc b¸n thµnh
phÈm dµi çn nãng ®Ó lµm çc kÕt cÊu vµ chi tiÕt kh«ng ph¶i qua biÕn d¹ng nãng,
hµn vµ nhiÖt luyÖn. NÕu qua hµn chØ ®îc phÐp hµn ch¶y cho thÐp lÆng.
Thêng lµm çc kÕt cÊu x©y dùng ®¬n gi¶n (CT33, CT34, CT38), riªng CT51 thêng
®îc çn thµnh thÐp v»n ®Ó lµm cèt bª t«ng. CT38s, CT38 ë d¹ng trßn tr¬n. CT51 ë d¹ng
thÐp v»n.
- Nhãm B lµm çc kÕt cÊu hµn, nhãm C th× lµm çc kÕt cÊu hµn chÞu lùc nh lµm
cÇu, ®ãng tµu, chi tiÕt qua dËp nguéi.
b. ThÐp x©y dùng hîp kim (thÐp hîp kim thÊp cã ®é bÒn cao HSLA)
Do cã çc nguyªn tè hîp kim sÏ lµm t¨ng giíi h¹n ch¶y vµ giíi h¹n bÒn, tÝnh ¨n mßn
mµ tÝnh hµn vÉn ®¶m b¶o, gi¸ thµnh th× t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ do ®ã n©ng cao ®îc kh¶
n¨ng chÞu t¶i hoÆc gi¶m nhÑ khèi lîng kÕt cÊu x©y dùng nªn rÊt cã lîi cho x©y dùng
cÇu, khung toa xe «t« t¶i…
19Mn, 09Mn2, 14Mn2 cã tÝnh hµn cao:
19Mn dïng lµm ®êng èng dÉn dÇu vµ khÝ ®èt díi ¸p lùc cao.
14Mn2 dïng lµm vá lß cao, thiÕt bÞ läc bôi.
17MnSi lµm kÕt cÊu chÞu lùc trong vËn t¶i nh lµm dÇm «t«, ®ãng toa xe.
Ngoµi ra cßn mét sè thÐp hîp kim x©y dùng ®Æc biÖt cã nhiÒu nguyªn tè hîp kim
dïng lµm kÕt cÊu x©y dùng d©n dông, lµm cèt bª-t«ng cêng ®é cao, kÕt cÊu kim lo¹i ë
çc c«ng tr×nh khu c«ng nghiÖp (vïng khÝ hËu b¨ng gi¸, biÓn), giao th«ng vËn t¶i (kÕt
cÊu «t«).
4.3.2. ThÐp kÕt cÊu

1. C«ng dông chung vµ yªu cÇu sö dông
- C«ng dông: lµ lo¹i thÐp chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y nªn cßn gäi lµ thÐp
chÕ t¹o m¸y, nã lµ lo¹i thÐp dïng nhiÒu nhÊt.
- Yªu cÇu sö dông thÐp ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y:
+ CÇn ®é bÒn ®ñ cao ®Ó chÞu t¶i träng tÜnh khi lµm viÖc hoÆc giíi h¹n ch¶y cao
®Ó çc chi tiÕt m¸y l¾p ghÐp trong cç m¸y kh«ng ®îc biÕn d¹ng.
+ CÇn ®é dai va ch¹m ®ñ cao ®Ó chÞu t¶i träng ®éng khi lµm viÖc vµ tr¸nh g·y vì
®ét ngét v× khi vËn hµnh m¸y çc chi tiÕt dÔ va ®Ëp vµo nhau, ®Æc biÖt lóc khëi ®éng
hoÆc dõng m¸y ®ét ngét.
+ Cã tÝnh c«ng nghÖ tèt ë tr¹ng th¸i gia c«ng (®Æc biÖt lµ gia c«ng c¾t gät vµ gia
c«ng ¸p lùc) vµ gi¸ thµnh h¹.
Chó ý: Ngoµi ra çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong çc ®iÒu kiÖn sö dông kh¸c nhau
th× cÇn cã thªm çc yªu cÇu c¬ tÝnh riªng.
2. §Æc ®iÓm thµnh phÈm ho¸ häc
- Çc bon lµ nguyªn tè quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp. Dùa
vµo yªu cÇu c¬ tÝnh chung cña çc chi tiÕt m¸y ngêi ta thÊy thµnh phÇn çcbon thÝch
hîp nhÊt trong thÐp kÕt cÊu kh«ng nªn lín h¬n 0,7%C (< 0,7 % C).
- Thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim trong thÐp hîp kim kÕt cÊu:
Nguyªn tè hîp kim cã thµnh phÇn thÝch hîp trong thÐp sÏ lµm t¨ng c¬ tÝnh theo ý
muèn (xem môc 4.1.2/2) §Ó ®¶m b¶o n©ng cao yªu cÇu c¬ tÝnh cña çc chi tiÕt m¸y,
®Æc biÖt lµ ®é bÒn, giíi h¹n ch¶y, tuæi thä vµ gi¸ thµnh çc chi tiÕt m¸y, ngêi ta ®· hîp
kim ho¸ çc nguyªn tè chÝnh trong thÐp kÕt cÊu thêng lµ Mn, Si, Cr, Ni víi tæng sè lîng
kh«ng nªn qu¸ 3% ( 3% NTHK) ngoµi ra cßn cã mét sè lîng nhá çc nguyªn tè hîp kim
nh»m kh¾c phôc çc nhîc ®iÓm cña nguyªn tè hîp kim chÝnh g©y ra.
VÝ dô: ThÐp cã Mn dÔ lµm cho h¹t lín t¹i nhiÖt ®é nung, muèn vËy cÇn cã Ti ®Ó
h¹t tinh thÓ nhá ®i.
53
3. Ph©n lo¹i thÐp kÕt cÊu
Çc chi tiÕt m¸y do ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña chóng rÊt kh¸c nhau nªn viÖc chän
thÐp còng ¶nh hëng lín ®Õn chÊt lîng lµm viÖc cña çc chi tiÕt m¸y. ViÖc chän thÐp
cho çc nhãm chi tiÕt m¸y kh¸c nhau ngêi ta dùa vµo thµnh phÇn çcbon trong thÐp ®Ó
chÕ t¹o phï hîp víi yªu cÇu sö dông cña nã (xem môc 4.1.2/1)
a. Nhãm thÐp thÊm çcbon:
- §Þnh nghÜa vµ c«ng dông: Lµ lo¹i thÐp cã lîng çcbon thÊp < 0,3%C (thêng tõ
0,1 – 0,25%) dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt truyÒn chuyÓn ®éng vµ chÞu cä s¸t bÒ mÆt.
VÝ dô: b¸nh r¨ng, cam, chèt xÝch, ®Üa ma s¸t, trôc…
- Yªu cÇu sö dông thÐp ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y:
+ BÒ mÆt cÇn ®é cøng cao vµ tÝnh chèng mµi mßn ®Ó chÞu cä s¸t bÒ mÆt cao.
+ Lâi cã ®é dÎo, dai cao ®Ó trong trêng hîp truyÒn chuyÓn ®éng tr¸nh hiÖn tîng
g·y, vì ®ét ngét khi lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i träng ®éng.
- §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn vµ ho¸ nhiÖt luyÖn: Muèn cã yªu cÇu sö dông trªn cho
çc nhãm chi tiÕt m¸y nµy th× tríc hÕt ph¶i tiÕn hµnh thÊm çcbon + t«i + ram thÊp (xem
môc 3.2.2).
- Chó ý:
+ Chän thÐp nµy ®Ó chÕ t¹o cÇn lu ý ®Õn ¶nh hëng cña nguyªn tè hîp kim ®Õn
tÝnh chÊt cña thÐp (xem môc 4.1.2). Sau ®ã xÐt ®Õn c¬ tÝnh nhËn ®îc tæ chøc ë bÒ
mÆt vµ lâi cña chi tiÕt (xÐt h×nh d¸ng, kÝch thíc) sau khi t«i vµ ram. TiÕp ®ã c¨n cø
vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cô thÓ cña çc chi tiÕt ®ã ®Ó lùa chän theo nguyªn t¾c sau:
NÕu thÐp nµo ®¹t tæ chøc bÒ mÆt cã ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cµng cao nªn
chän chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y truyÒn ®éng víi tèc ®é vßng quay cµng lín tøc bÞ cä s¸t
bÒ mÆt cµng lín.
NÕu thÐp nµo ®¹t tæ chøc lâi cã ®é bÒn cµng cao nªn chän chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y
truyÒn ®éng trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i tÜnh lín, tuy nhiªn ph¶i xÐt c¶ ®é dai va ®Ëp
trong lâi ®Ó ®¶m b¶o ®é tin cËy khi lµm viÖc.
VÝ dô: thÐp çc bon: C18, C20 lµm çc chi tiÕt m¸y nhá, chÞu lùc kh«ng cao bÞ cä
s¸t bÒ mÆt lín. ThÐp hîp kim: 20Cr, 18CrMnTi, 25CrMnTi, 12CrNi2A, 20CrNi dïng ®Ó
s¶n xuÊt hµng lo¹t hµng ho¸ çc chi tiÕt chÞu lùc cao vµ bÞ cä s¸t bÒ mÆt nh b¸nh r¨ng
hép sè, b¸nh r¨ng cÇu sau, çc trôc quan träng cña «t« m¸y kÐo (thêng lµm çc chi tiÕt
h×nh d¸ng phøc t¹p hoÆc kÝch thíc lín).
+ Ngoµi ra cßn c¨n cø vµo tuæi thä vµ gi¸ thµnh ®Ó lùa chän cho phï hîp v× chi tiÕt
thÐp qua thÊm çcbon gi¸ thµnh cao h¬n nhiÒu so víi ph¬ng ph¸p t«i bÒ mÆt (kho¶ng 3
lÇn
b. ThÐp ho¸ tèt:
- §Þnh nghÜa vµ c«ng dông: Lµ lo¹i thÐp cã lîng çcbon trung b×nh CTB =
0,30,5% ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt chÞu t¶i träng vµ va ®Ëp cao.
- Yªu cÇu sö dông thÐp ®Ó chÕ t¹o vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn cña chóng:
C¨n cø vµo ®iÒu kiÖn sö dông lo¹i thÐp nµy ®Ó ®Ò ra yªu cÇu sö dông vµ ®Æc
®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo:
+ §iÒu kiÖn sö dông chÝnh dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y chÞu c¶ t¶i träng
®éng vµ t¶i tÜnh lín, kh«ng hoÆc Ýt bÞ cä s¸t bÒ mÆt nªn cÇn c¬ tÝnh tæng hîp tèt. VÝ
dô: çc trôc truyÒn chuyÓn ®éng, tay quay, trôc treo... th× ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm
theo T«i vµ Ram cao.
+ §iÒu kiÖn sö dông kh¸c:
 Çc chi tiÕt m¸y trªn võa ph¶i chÞu mµi mßn cao do lµm viÖc cä s¸t bÒ mÆt lín
(b¸nh r¨ng, trôc, cam, chèt) do ®ã ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo T«i vµ Ram cao,
tiÕp theo T«i bÒ mÆt vµ Ram thÊp.
54
 Khi chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i träng ®éng, chÞu
mµi mßn bÒ mÆt cao nhng chÞu t¶i tÜnh nhá ®Ó gi¶m gi¸ thµnhdo ®ã ®Æc ®iÓm
nhiÖt luyÖn kÌm theo: T«i bÒ mÆt vµ Ram thÊp.
- Chó ý:
Chän thÐp nµy ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y còng cÇn lu ý nh thÐp thÊm çcbon
(xem phÇn chó ý môc a ë trªn).
Ngoµi ra thÐp ho¸ tèt sau khi T«i vµ Ram ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi bÒ mÆt
kh«ng cao b»ng thÐp thÊm çc bon nªn çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc bÞ cä s¸t bÒ mÆt qu¸
lín kh«ng ®¹t yªu cÇu nh thÐp thÊm çcbon (Tuy nhiªn nÕu thÐp nµy sau khi T«i vµ Ram
®em ®i thÊm Nit¬ hoÆc thÊm Xianua ë nhiÖt ®é thÊp sÏ ®¹t yªu cÇu ®é cøng vµ tÝnh
chèng mµi mßn bÒ mÆt cao h¬n nhiÒu so víi thÐp thÊm çcbon nhng gi¸ thµnh sÏ rÊt cao
nªn chØ ¸p dông cho çc chi tiÕt m¸y cÇn ®é tin cËy rÊt cao).
VÝ dô çc lo¹i thÐp thêng dïng vµ øng dông:
+ ThÐp çc bon:
C35, C40, C45, C50… NÕu lµm trôc truyÒn ph¶i cä s¸t bÒ mÆt, çc chi tiÕt m¸y
truyÒn chuyÓn ®éng nh b¸nh r¨ng, trôc vÝt, cam… khi lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn cã tèc
®é vßng quay lín, khi chÞu lùc nhá th× t«i bÒ mÆt vµ ram thÊp cßn khi chÞu lùc lín th×
T«i vµ Ram cao sau ®ã T«i bÒ mÆt vµ Ram thÊp.
+ ThÐp hîp kim:
35Cr, 40Cr, 45Cr c«ng dông nh trªn cho çc chi tiÕt m¸y cã kÝch thíc lín h¬n vµ
h×nh d¸ng phøc t¹p hoÆc kÕt cÊu nhá gän h¬n.
40CrNi, 45CrNi, 40CrNiMn lµm cho çc chi tiÕt m¸y truyÒn ®éng khi chÞu lùc lín
vµ chÞu va ®Ëp cao, yªu cÇu ®é tin cËy cao nh : trôc vÝt cña hÖ thèng l¸i «t«, m¸y c«ng
cô cã c«ng suÊt cao, m¸y thuû lùc, m¸y bay.
c. ThÐp ®µn håi:
- §Þnh nghÜa vµ c«ng dông: Lµ lo¹i thÐp cã lîng çcbon t¬ng ®èi cao (0,50,7%C)
®îc dïng chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y, cÇn tÝnh ®µn håi. VÝ dô nh lß xo, nhÝp
«t«, d©y cãt ®ång hå... çc lo¹i.
- Yªu cÇu sö dông thÐp ®Ó chÕ t¹o: C¨n cø ®iÒu kiÖn sö dông thÐp chÕ t¹o chi
tiÕt cÇn tÝnh ®µn håi. Khi sö dông yªu cÇu kh«ng ®îc biÕn d¹ng sau khi lµm viÖc nªn
viÖc chän thÐp ph¶i c¨n cø vµo t¶i träng tÜnh vµ lùc va ®Ëp.
- §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo T«i vµ Ram trung b×nh.
- Chó ý:
Chän thÐp nµy ®Ó chÕ t¹o còng cÇn lu ý ®Õn ¶nh hëng cña nguyªn tè hîp kim
®Õn tÝnh chÊt cña thÐp. Sau ®ã xÐt ®Õn c¬ tÝnh tæ chøc nhËn ®îc sau khi t«i
vµ nhiÖt ®é ram trung b×nh cô thÓ ®èi víi kÝch thíc cña chi tiÕt m¸y vµ kh¶ n¨ng
chÞu t¶i cña nã. Ngoµi ra cßn xÐt ®Õn c¶ ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é m«i trêng cña chi
tiÕt khi lµm viÖc ®Ó chän thÐp cho phï hîp.
VÝ dô çc lo¹i thÐp thêng dïng vµ øng dông:
ThÐp çc bon: C60, C65; thÐp hîp kim 65Mn, 60Mn dïng ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i lß xo thêng.
55Si2, 60Si2, 60SiMn chÕ t¹o lß xo cã kÝch thíc lín (chiÒu dµy tèi ®a lµ 18mm), sö
dông trong « t«, m¸y kÐo, xe löa, tµu biÓn …
60Si2CrA, 60Si2NiA chÕ t¹o lß xo nhÝp lín chÞu t¶i träng nÆng.
50CrV, 50CrMnV chÕ t¹o lß xo nhá chÞu ®îc nhiÖt tíi 3000C nh lß xo Supap x¶.
Bµi tËp øng dông c¬ b¶n cho çc lo¹i thÐp kÕt cÊu:
- Cho çc ký hiÖu thÐp:
ThÐp çcbon: C18, C45, C65.
ThÐp hîp kim: 18 CrMnTi, 40Cr, 65Mn.
Yªu cÇu chän thÐp ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn sau:
55
+ §é cøng vµ ®é chèng mµi mßn bÒ mÆt cao cßn lâi cã ®é dÎo dai cao.
+ CÇn c¬ tÝnh tæng hîp.
+ CÇn tÝnh ®µn håi
4.3.3. ThÐp dông cô

1. ThÐp dông cô thêng:
Lµ lo¹i thÐp thêng ®îc chÕ t¹o çc nhãm dông cô c¬ khÝ thêng dïng nhiÒu nhÊt vµ
khi sö dông chóng cã çc yªu cÇu c¬ b¶n gièng nhau, mµ çc bon lµ nguyªn tè quan träng
quyÕt ®Þnh ®Õn c¬ tÝnh cña thÐp ë nhiÖt ®é thêng do ®ã chóng thêng cã chung ®Æc
®iÓm vÒ thµnh phÇn ho¸ häc vµ nhiÖt luyÖn. V× vËy ®Ó ph©n chia çc lo¹i dông cô
nµy kh«ng cã gianh giíi râ nÐt vÒ thµnh phÇn çcbon nh çc lo¹i chi tiÕt m¸y cña thÐp
kÕt cÊu. Khi gäi tªn çc lo¹i thÐp dông cô thêng cã thÓ gäi tªn chung hoÆc tªn riªng còng
®îc nhng ph¶i kÌm theo c«ng dông cña tõng lo¹i. Díi ®©y chóng ta cÇn biÕt çc kiÕn thøc
sau ®Ó lùa chän çc ký hiÖu thÐp cho çc lo¹i dông cô nµy.
a. C«ng dông vµ yªu cÇu sö dông chung:
- C«ng dông: Lµ vËt liÖu dïng chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o çc dông cô thêng dïng trong
ngµnh c¬ khÝ. §ã lµ çc lo¹i dông cô lµm dao c¾t cã n¨ng suÊt lµm viÖc thÊp, dông cô
biÕn d¹ng nguéi, dông cô ®o.
- Yªu cÇu c¬ tÝnh çc lo¹i dông cô thêng:
Muèn çc dông cô lµm viÖc ®îc vµ ®¶m b¶o tuæi thä khi sö dông (®é chÝnh x¸c
cña dông cô, khu«n vµ thíc ®o) th× yªu cÇu sö dông chung ph¶i ®¹t ®îc:
+ §é cøng cao  56 HRC ®Ó dông cô lµm viÖc ®îc.
+ TÝnh chèng mµi mßn tèt ®Ó ®¶m b¶o tuæi thä vµ tÝnh chÝnh x¸c khi gia c«ng
vËt liÖu trong qu¸ tr×nh lµm viÖc.
Chó ý: Khi sö dông çc lo¹i dông cô kh¸c nhau cÇn cã çc yªu cÇu kh¸c nhau. Cô thÓ
dao c¾t cÇn tÝnh cøng nãng (Kh¶ n¨ng duy tr× ®é cøng  58 HRC ë nhiÖt ®é cao khi lµm
viÖc. C¨n cø tÝnh cøng nãng ®¹t ®îc ®Ó quyÕt ®Þnh tèc ®é c¾t tèi ®a. Khu«n dËp nguéi
cÇn ®é dai va ®Ëp ®¶m b¶o ®Ó chÞu va ®Ëp khi lµm viÖc nhng ®é cøng kh«ng ®îc thÊp
h¬n 56 HRC.
b. §Æc ®iÓm çc lo¹i thÐp dông cô thêng
 §Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc:
- C¨n cø yªu cÇu c¬ tÝnh trªn cña çc dông cô thêng (xem môc 4.1.2/1.a) th× thµnh
phÇn çc bon thÝch hîp  0,7%.
§èi víi thÐp dông cô thêng hîp kim ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng lµm viÖc cña çc dông cô vµ tuæi
thä cña nã vµ h¹ gi¸ thµnh chÕ t¹o th× çc nguyªn tè hîp kim ho¸ trong thÐp lµ nh÷ng
nguyªn tè hîp kim chÝnh: Mn, Si, Cr, W víi lîng thêng kh«ng qu¸ 3% (ç biÖt lªn ®Õn
7%) trong thÐp ngoµi t¸c dông t¨ng ®é thÊm t«i cßn t¹o ®îc çc çc-bÝt hîp kim ®Ó
n©ng cao ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn cã thÓ t¨ng tÝnh cøng nãng cho çc lo¹i dao
c¾t. Ngoµi ra cßn cã mét sè nguyªn tè hîp kim cã t¸c dông kh¾c phôc nhîc ®iÓm cña
nguyªn tè hîp kim chÝnh g©y ra.
VÝ dô: çc lo¹i thÐp thêng dïng: CD70…CD120A, (100CrSi, 90CrMnSi, 100
CrWMn, 110Cr, 140CrMn.
Chó ý:
- ChÊt lîng luyÖn kim thÐp cao: P, S  0,04 mçi nguyªn tè.
- Dùa vµo ®Æc ®iÓm nµy ®Ó nhËn biÕt ký hiÖu thÐp thêng dïng.
- Muèn dông cô lµm viÖc ®îc l©u dµi b¾t buéc ph¶i nhiÖt luyÖn kÕt thóc.
 §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn:
§Ó ®¸p øng ®îc hai yªu cÇu c¬ tÝnh chung cña çc dông cô nµy, ®Æc ®iÓm nhiÖt
luyÖn: T«i vµ Ram thÊp.
56
c. Çc lo¹i thÐp dông cô thêng dïng vµ c«ng dông:
 ThÐp dao c¾t cã n¨ng suÊt Vc thÊp:
- Dïng ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i dao c¾t cã V c thÊp thêng ®é cøng lín h¬n 5860HRC vµ
tÝnh chèng mµi mßn tèt. Ngoµi ra cßn cÇn ®Õn tÝnh cøng nãng (quyÕt ®Þnh tèc ®é c¾t
khi lµm viÖc).
+ §èi víi thÐp dao c¾t çcbon V c thêng < 45 m/phót. Do tÝnh cøng nãng thÊp lµ
2000C nªn thêng dïng chÕ t¹o çc lo¹i dao c¾t nhá cã n¨ng suÊt thÊp lµm b»ng tay, cã
h×nh d¹ng ®¬n gi¶n nh giòa, khoan, ca, tar«, bµn ren …
+ §èi víi thÐp dao c¾t hîp kim cã tèc ®é c¾t thêng lµ < 15m/phót. Do tÝnh cøng
nãng cao h¬n thÐp çcbon ë nhiÖt ®é  2500C nªn thêng dïng chÕ t¹o dao c¾t nhá cã
h×nh d¸ng phøc t¹p h¬n hoÆc dao c¾t lín h¬n víi tèc ®é c¾t cao h¬n (b»ng m¸y - b¸n tù
®éng ho¸) nh: Dao doa, dao khoÐt, tar« m¸y nhá, ca m¸y, dao c¹o rµ kim lo¹i, mòi khoan,
bµn ren.
 ThÐp lµm dông cô biÕn d¹ng nguéi: Dïng ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i dông cô gia c«ng
¸p lùc ®Ó biÐn d¹ng kim lo¹i ë tr¹ng th¸i nguéi cÇn ®é cøng  56HRC, ngoµi ra cßn cÇn
cã ®é dai va ®Ëp ®ñ ®Ó tr¸nh vì, mÎ khu«n khi gia c«ng.
- §èi víi thÐp dông cô biÕn d¹ng nguéi cacbon do cã ®é thÊm t«i thÊp thêng chÕ t¹o
çc dông cô cã kÝch thíc nhá( chiÒu dµy kho¶ng 3040mm), h×nh d¸ng ®¬n gi¶n hoÆc
®é chÝnh x¸c gia c«ng kh«ng cao.
VÝ dô: Bóa, ®e tay, khu«n dËp s¶n phÈm nhá lµm b»ng vËt liÖu cã ®é cøng
thÊp( lµm khu«n dËp kim lo¹i mÇu, hîp kim ®ång, hîp kim nh«m...).
- §èi víi thÐp dông cô biÕn d¹ng nguéi hîp kim do cã ®é thÊm t«i cao h¬n th êng
chÕ t¹o çc dông cô cã kÝch thíc lín h¬n, kÝch thíc trung b×nh 75100mm, h×nh d¸ng
phøc t¹p vµ cã ®é chÝnh x¸c gia c«ng cao h¬n.
VÝ dô: Çc khu«n dËp ®Ó c¾t dËp çc tÊm thÐp cã ®é cøng kh«ng cao, cã chiÒu
dµy kh«ng lín (thÐp l¸ dµy < 3mm, çc tÊm kim lo¹i mµu: hîp kim nh«m, hîp kim
®ång…)
 ThÐp lµm dông cô ®o:
Dïng ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i dông cô ®o c¬ khÝ cÊp chÝnh x¸c kh¸c nhau: Pame, thíc
cÆp, thíc ®o ®é dµi, ®o gãc, dìng, calÝp… Chóng thêng xuyªn cä x¸t víi chi tiÕt cÇn
®o nªn dÔ mµi mßn ¶nh hëng ®Õn ®é chÝnh x¸c kÕt qu¶ ®o. V× vËy khi sö dông
th× yªu cÇu cÇn ®é cøng rÊt cao lín h¬n 62HRC. Ngoµi ra cÇn kÝch thíc kh«ng thay
®æi trong suèt thêi gian lµm viÖc l©u dµi (HÖ sè gi·n në nhiÖt nhá vµ æn ®Þnh tæ
chøc trong ph¹m vi nhiÖt ®é lµm viÖc).
d. Chó ý:
 §èi víi çc lo¹i khu«n chÞu t¶i träng va ®Ëp lín: Bóa h¬i c¾t thÐp tÊm dµy 3-4
mm, t¸n mò ®inh, chån nguéi, khu«n dËp kÝch thíc lín cã chiÒu dµy 200300mm, chÞu
t¶i nÆng vµ tÝnh chèng mµi mßn rÊt cao ®Ó dËp c¾t çc thÐp cøng (thÐp kü thuËt ®iÖn
lµm lâi m¸y biÕn ¸p) vµ dông cô ®o cÊp chÝnh x¸c thÊp, thµnh phÇn ho¸ häc cña thÐp cã
kh¸c mét chót nªn kh«ng giíi thiÖu trong gi¸o tr×nh nµy.
 Ký hiÖu nhãm thÐp dông cô nµy thêng cã thÓ dïng chung cho çc lo¹i dông cô
lµ:
ThÐp çc bon: CD70 … CD130A
ThÐp hîp kim: 90CrMnSi, 100CrWMn, 100CrMnSi, 90CrSi …
 NÕu chän cïng mét lo¹i thÐp ®Ó chÕ t¹o (cïng ký hiÖu vËt liÖu) cÇn chó ý: §èi
víi çc lo¹i dông cô biÕn d¹ng nguéi chÞu träng t¶i nhá (trung b×nh) thêng chØ cÇn ®¹t ®é
cøng 56  60HRC ®Ó chÞu va ®Ëp trong qu¸ tr×nh lµm viÖc do vËy khi Ram thÊp nªn
lÊy giíi h¹n nhiÖt ®é trªn, cßn dao c¾t cÇn ®é cøng cao h¬n khi Ram thÊp nªn lÊy giíi h¹n
nhiÖt ®é díi, hoÆc kh¸c lo¹i thÐp (cã nhiÒu ký hiÖu vËt liÖu) cïng chÕ ®é nhiÖt luyÖn
57
th× dông cô biÕn d¹ng nguéi nªn chän ký hiÖu thÐp cã %C thÊp h¬n thÐp dao c¾t ®Ó
®¶m b¶o ®é dai va ®Ëp ak.
 Chän thÐp chÕ t¹o cÇn c¨n cø vµo møc ®é yªu cÇu sö dông cô thÓ cña tõng lo¹i
dông cô còng nh h×nh d¸ng vµ kÝch thíc cña nã ®Ó lùa chän trªn nguyªn t¾c:
+ C¨n cø vµo vËt liÖu gia c«ng ®Ó chän ®é cøng cña thÐp chÕ t¹o dông cô ®ã.
+ C¨n cø vµo tèc ®é c¾t chän tÝnh cøng nãng cña thÐp chÕ t¹o.
+ C¨n cø møc ®é cä s¸t bÒ mÆt khi lµm viÖc ®Ó chän tÝnh chèng mµi mßn cña
thÐp chÕ t¹o.
+ C¨n cø h×nh d¸ng, kÝch thíc chän thÐp vµ m«i trêng nguéi khi t«i ®Ó ®¶m b¶o
h×nh d¸ng vµ chÊt lîng cña dông cô (Xem môc 3.1.2/2.b, 3.1.3/3, 3.1.3/4)
VËy muèn chän thÐp ®¹t ®îc møc ®é yªu cÇu c¬ tÝnh ë trªn cÇn xÐt ®Õn c¬ tÝnh
tæ chøc nhËn ®îc cña nã sau khi T«i vµ Ram thÊp lµ Mactenxit ram vµ çc bÝt (xem môc
4.1.1/2a) vµ ®é thÊm t«i cña thÐp ®¹t ®îc (xem môc 4.1.1/2b).
VÝ dô øng dông:
§Ò bµi:
Cã çc ký hiÖu thÐp sau: CD90, CD120, 90CrSi, 100CrWMn, C60, 40Cr. H·y chän
vËt liÖu ®Ó chÕ t¹o dòa ®¹t ®îc ®é cøng lµm viÖc 61 63 HRC.
Lµm bµi:
§Ó chän vËt liÖu ®¹t hiÖu qu¶ cao khi sö dông cÇn tiÕn hµnh ph©n tÝch çc bíc:
- Dòa lµ lo¹i dông cô thêng, c¨n cø ®Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc (xem môc
4.3.3/1.b) xÐt thÊy çc ký hiÖu cã %C > 0,7% vµ tæng lîng nguyªn tè hîp kim  3% çc ký
hiÖu vËt liÖu cã thÓ chÕ t¹o ®îc dòa lµ: CD90, CD120, 90CrSi, 100CrWMn.
- §é cøng yªu cÇu lµm viÖc 61  63 HRC. XÐt thÊy tÊt c¶ çc ký hiÖu trªn sau khi
T«i vµ Ram thÊp ®Òu nhËn ®îc tæ chøc Mr + d + çc-bÝt cã ®é cøng  61 
63 HRC. (Tra sæ tay nhiÖt luyÖn çc ký hiÖu trªn) nhng do h×nh d¸ng dòa ®¬n gi¶n kÝch
thíc nhá cã thÓ T«i trong m«i trêng nguéi nhanh níc vµ tèc ®é c¾t thÊp nªn chän thÐp
çcbon ®Ó h¹ gi¸ thµnh mµ vÉn ®¶m b¶o chÊt lîng nªn chän nh÷ng ký hiÖu CD90,
CD120.
- TÝnh chèng mµi mßn rÊt cao v× khi lµm viÖc ph¶i chÞu lùc cä s¸t bÒ mÆt lín mµ
r¨ng dòa rÊt nhá, muèn tuæi thä dïng l©u dµi cÇn chän thÐp cã tÝnh chèng mµi cao. XÐt
hai ký hiÖu thÊy CD120 do cã %C cao sau khi t«i cã lîng çcbÝt s¾t Fe3C nhiÒu h¬n
CD90.
- KÕt luËn chän CD120 lµm dòa lµ tèt h¬n. Sau ®ã tra trong sæ tay nhiÖt luyÖn
®Ó x¸c ®Þnh chÕ ®é nhiÖt luyÖn (b¶ng phô lôc 5):
t0t = 770  7900C ; t0r = 180  2000C ; ®é cøng ®¹t 61  63 HRC.
Së dÜ cã çc sè liÖu ë trªn trong sæ tay nhiÖt luyÖn còng trªn c¬ së c¬ tÝnh tæ chøc
nhËn ®îc b»ng çch chän vµ lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn kÕt thóc t«i vµ ram thÊp (xem
môc 3.1.2/2).
2. ThÐp dông cô hîp kim ®Æc biÖt:
Lµ lo¹i thÐp dïng ®Ó chÕ t¹o çc dông cô lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao nhng vÉn gi÷
®îc c¬ tÝnh lµm viÖc t¹i nhiÖt ®é ®ã. V× vËy chØ cã 1 sè lo¹i thÐp hîp kim lµm ®îc
dông cô nµy. §Ó ph©n biÖt víi nhãm dông cô trªn t¹m gäi tªn “thÐp dông cô hîp kim ®Æc
biÖt”.
a. ThÐp giã lµm dao c¾t cã n¨ng suÊt c¾t cao:
- C«ng dông yªu cÇu c¬ tÝnh khi sö dông lµm dao:
ThÐp giã lµ thÐp dông cô hîp kim cao dïng chñ yÕu ®Ó lµm dông cô c¾t víi n¨ng
suÊt c¾t cao. Vc = 25  35 m/phót. §¹t ®îc nhiÖt ®é lµm viÖc cña dao tíi 6000C.
58
§Ó ®¸p øng ®iÒu kiÖn lµm viÖc trªn thÐp ph¶i ®¹t ®îc çc yªu cÇu sö dông sau:
+ §é cøng cao vµ tÝnh chèng mµi mßn tèt.
+ TÝnh cøng nãng cao (nhiÖt ®é 6000C).
- §Æc ®iÓm thÐp lµm dao c¾t cã n¨ng suÊt c¾t cao:
+ Thµnh phÇn ho¸ häc: C > 0,7%; nguyªn tè hîp kim gåm cã W, Cr, V, Mo víi tæng
lîng nguyªn tè hîp kim trong thÐp  15%.
VÝ dô: 80W18Cr4V2, 90W9Cr4V2Mo, 90W18Cr4V2Mo, 90W18Cr4V2.
+ §Æc ®iÓm vÒ nhiÖt luyÖn: muèn ®¹t ®îc ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn ®Æc
biÖt tÝnh cøng nãng cao (xem môc 3.1.3/5) nªn ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn cña thÐp giã
lµm dao ph¶i T«i vµ Ram cao ®Æc biÖt ba lÇn ë nhiÖt ®é 5505700C.
Chó ý:
- ý nghÜa tªn gäi “thÐp giã” do cã ®é thÊm T«i bÊt kú nªn cã thÓ tù t«i trong giã
(lµm nguéi ngoµi kh«ng khÝ) vµ sau khi dao c¾t ®em ®i T«i vµ Ram cao ®Æc biÖt sÏ
cã tÝnh cøng nãng cao nªn cã tèc ®é c¾t nhanh nh giã.
- Së dÜ Ram nhiÒu lÇn v× sau khi T«i cßn nhiÒu d th× sau mçi lÇn Ram sÏ lµm
t¨ng ®é cøng do gi¶m ®îc d. V× vËy thÐp giã lµ lo¹i thÐp cã hiÖu øng ®é cøng thø hai
(sau Ram ®é cøng cao h¬n T«i).
b. ThÐp lµm dông cô biÕn d¹ng nãng:
- C«ng dông vµ yªu cÇu sö dông:
Lµ thÐp dông cô hîp kim ®Æc biÖt chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o khu«n dËp biÕn d¹ng kim
lo¹i ë tr¹ng th¸i nãng. VÝ dô nh khu«n rÌn trong m¸y dËp nãng.
§Ó ®¸p øng ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña khu«n dËp nãng th× ph¶i ®¹t ®îc
çc yªu cÇu sö dông sau:
+ §é cøng cao h¬n vËt liÖu gia c«ng ( 40HRC ®Ó biÕn d¹ng kim lo¹i ë tr¹ng th¸i nãng).
+ TÝnh chèng mµi mßn tèt ®Ó ®¶m b¶o ®é chÝnh x¸c cña khu«n khi gia c«ng.
+ §é dai va ®Ëp cao ®Ó chÞu çc lùc va ®Ëp lín v× ph«i gia c«ng cã kÝch th íc lín
vµ dÇy (kh«ng ph¶i lµ tÊm kim lo¹i nh ph«i gia c«ng cña khu«n dËp nguéi).
+ Ph¶i cã ®é bÒn khi lµm viÖc ë nhiÖt ®é gia c«ng (®é bÒn nãng cao).
+ Ph¶i cã tÝnh chÞu mái nhiÖt tèt tøc lµ chèng l¹i hiÖn tîng çc bÒ mÆt cña khu«n do
lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu nhiÖt thay ®æi theo chu kú lµm viÖc.
- §Æc ®iÓm cña thÐp lµm khu«n dËp nãng:

 §Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc:
+ Thµnh phÇn çcbon ®Ó ®¸p øng cïng mét lóc ba yªu cÇu ®Çu th× vËt liÖu chÕ
t¹o khu«n cã thµnh phÇn C thÝch hîp lµ 0,3-0,5% ®Ó cã c¬ tÝnh tæng hîp.
+ Thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim ®Ó cã ®îc tÝnh bÒn nãng vµ tÝnh chÞu mái
nhiÖt tèt trong thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim cã ë thÐp  3% thêng lµ çc nguyªn tè t¹o
çcbÝt kh¸ m¹nh: W, Mo, Cr… vµ Mn, Si ®Ó t¨ng ®é thÊm t«i, Ni t¨ng tÝnh chÞu nhiÖt,
lµm khu«n chån Ðp chÞu nhiÖt ®é cao do tiÕp xóc l©u víi ph«i thÐp nãng trªn 10000C.
+ VÝ dô çc ký hiÖu thêng dïng: 40Cr3W2V2Mo2, 40Cr5W2VSi, 40CrW5VMo,
30Cr2W8V, 40Cr8W2…, lµm khu«n rÌn kÝch thíc thêng lín h¬n, chÞu va ®Ëp m¹nh h¬n
do tiÕp xóc Ýt h¬n víi ph«i nãng nªn dïng çc ký hiÖu 50CrNiMo, 50CrNiW, 50CrSiNiW.
 §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn:
§Ó ®¹t çc yªu cÇu c¬ tÝnh khi nhiÖt luyÖn khu«n dËp nãng ph¶i nhiÖt luyÖn
thÝch hîp víi tõng loaÞ thÐp chÕ t¹o bao gåm: T«i + Ram cao (Ram trung b×nh).
4.3.4. ThÐp lµm æ l¨n
1. C«ng dông vµ yªu cÇu sö dông
- C«ng dông: lµ vËt liÖu chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i bi, vßng bi… trong çc æ l¨n
(æ bi, æ dòa).
59
- Yªu cÇu khi sö dông çc viªn bi th× cÇn ph¶i cã ®é cøng cao > 62 HRC vµ tÝnh
chèng mµi mßn tèt ®ång thêi trªn viªn bi kh«ng ®îc phÐp cã ®iÓm mÒm ®Ó khi tiÕp xóc
kh«ng t¹o ra çc vÕt rç lµm mÊt kh¶ n¨ng lµm viÖc cña æ l¨n.
2. §Æc ®iÓm cña thÐp lµm æ l¨n.
a. §Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc:
- Thµnh phÇn çcbon  1%.
- Thµnh phÇn nguyªn tè hîp kim Cr < 1,65% vµ çc nguyªn tè hîp kim kh¸c…
- T¹p chÊt P, S ph¶i rÊt nhá < 0,02% mçi mét nguyªn tè, ®©y lµ ®Æc ®iÓm quyÕt
®Þnh ®Õn chÊt lîng cña viªn bi.
VÝ dô çc ký hiÖu: OL100Cr, …
b. §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn
§Ó ®¸p øng ®îc yªu cÇu c¬ tÝnh th× ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn: T«i vµ Ram thÊp.
4.4. PhÇn øng dông:
4.4.1. Th«ng qua çc ký hiÖu thÐp ®· cho ®Ó nhËn biÕt lo¹i thÐp (ph©n theo
c«ng dông ë møc nhá nhÊt) vµ çch sö dông chóng ®¹t hiÖu qu¶ cao: lµm bµi tËp øng
dông phÇn c©u hái «n tËp cuèi ch¬ng.
4.4.2. Chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn vµ x¸c ®Þnh lo¹i thÐp chÕ t¹o s¶n phÈm
c¬ khÝ cã çc yªu cÇu sö dông kh¸c nhau:
1. Çc s¶n phÈm cÇn ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao.
Bao gåm çc dông cô c¬ khÝ thêng (dao c¾t Vc thÊp, khu«n dËp nguéi, dông cô ®o)
çc lo¹i bi trong æ l¨n vµ mét sè chi tiÕt m¸y...
a. §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn
T«i vµ Ram thÊp nhËn ®îcc tæ chøc Mr vÉn cã HB vµ tÝnh chèng mµi mßn cao
sau khi t«i mµ cßn tr¸nh ®îc h háng sau nµy.
b. Chän thÐp
- ThÐp dông cô thêng dïng ®Ó chÕ t¹o çc dông cô c¬ khÝ thêng bao gåm:
ThÐp Çcbon : CD70…CD130A nªn chÕ t¹o çc dông cô nguéi cã kÝch thíc nhá,
h×nh d¸ng ®¬n gi¶n, dông cô tay cÇm vµ dao c¾t cã tèc ®é < 5m/phót.
ThÐp hîp kim : 90CrMnSi, 100CrWMn, 100CrMnSi chÕ t¹o çc lo¹i dông cô h×nh
d¸ng phøc t¹p, lµm dao c¾t cã tèc ®é c¾t <15m/phót
- ThÐp kÕt cÊu dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y, kh«ng tham gia chuyÓn ®éng
nhng bÞ cä s¸t bÒ mÆt. VÝ dô: Nåi xe ®¹p, èc vÝt, bul«ng...
Nªn dïng thÐp kÕt cÊu cã thµnh phÇn %C t¬ng ®èi cao nh thÐp lß xo: thÐp çcbon
hoÆc hîp kim C65,65Mn, 60Si2 …hoÆc thÐp hãa tèt C40, 40Cr...
- ThÐp æ l¨n ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i bi: OL100Cr, OL100Cr2.
2. Çc s¶n phÈm cÇn tÝnh ®µn håi tèt
Thêng lµ çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn cÇn tÝnh ®µn håi: lß xo, nhÝp,
d©y cãt…
T«i vµ Ram trung b×nh nhËn ®îc tæ chøc Troxtit ram (Tr) cã tÝnh ®µn håi tèt phï
hîp víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña m¸y.
b. Chän thÐp: ThÐp kÕt cÊu lo¹i thÐp ®µn håi
ThÐp ®µn håi çcbon : C60, C65 …
ThÐp ®µn håi hîp kim : 60Si2, 60Mn ...Nªn chÕ t¹o çc chi tiÕt cã kÝch thíc lín lµm
viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu t¶i träng trung b×nh hoÆc cao.
3. Çc s¶n phÈm cÇn c¬ tÝnh tæng hîp cao.
Thêng lµ çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn truyÒn chuyÓn ®éng cÇn c¬
tÝnh tæng hîp. VÝ dô çc lo¹i trôc lµm viÖc kh«ng cÇn ®é cøng bÒ mÆt: trôc vÝtme,
trôc moay-¬, tay biªn tay quay, thanh truyÒn.
60
T«i + Ram cao nhËn ®îc tæ chøc xooc bit ram Xr cã c¬ tÝnh tæng hîp tèt.
b. Chän thÐp kÕt cÊu lo¹i thÐp ho¸ tèt
+ ThÐp ho¸ tèt çc bon: C40, C45…
+ ThÐp ho¸ tèt hîp kim: 40Cr, 40CrMnSi,…
4. Çc chi tiÕt m¸y truyÒn chuyÓn ®éng cã ma s¸t lín yªu cÇu sö dông cÇn c¬
tÝnh:
- BÒ mÆt: cã ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn cao …
- Lâi: cÇn ®¶m b¶o ®é dai va ®Ëp cao.
+ Trêng hîp 1: chÞu lùc lín lâi cÇn cã c¬ tÝnh tæng hîp cao.
+ Trêng hîp 2: ChÞu lùc nhá lâi chØ cÇn cã ®é dÎo, dai cao.
a. Chän thÐp vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn (trêng hîp 1)
Th«ng thêng çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu mµi mßn bÒ mÆt vµ
truyÒn chuyÓn ®éng víi t¶i träng tÜnh lín. VÝ dô: Trôc khuûu, b¸nh r¨ng trôc, con l¾c æ
trît, æ l¨n … cho çc ®éng c¬ lín…
- Chän thÐp kÕt cÊu lo¹i thÐp ho¸ tèt ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo:
T«i + Ram cao + T«i bÒ mÆt + Ram thÊp. Tæ chøc sÏ nhËn ®îc bÒ mÆt cã Mr cßn
trong lâi cã Xr ®¸p øng ®îc yªu cÇu lµm viÖc.
- Chän thÐp thÊm çcbon hîp kim: 18CrMnTi, 12Cr2NiA ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn
thÊm çc bon + t«i + ram thÊp v× cã ®é thÊm t«i cao nªn ®é bÒn cña lâi cao cã thÓ chÞu
®îc lùc lín do lâi ®¹t ®îc c¬ tÝnh tæng hîp cao.
- Chó ý: ThÐp thÊm çcbon ®¹t ®îc ®é cøng bÒ mÆt cao h¬n thÐp ho¸ tèt nªn chän
chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y bÞ cä s¸t bÒ mÆt lín h¬n.
b. Chän thÐp vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn (trêng hîp 2)
Th«ng thêng çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu mµi mßn bÒ mÆt vµ
truyÒn chuyÓn ®éng víi t¶i träng tÜnh kh«ng lín: trôc gi÷a xe ®¹p, trôc khuûu vµ b¸nh
r¨ng cho çc ®éng c¬ nhá… çc lo¹i trôc cã l¾p æ trît hoÆc æ l¨n…
Nªn chän thÐp kÕt cÊu: lo¹i thÐp thÊm çc bon cña thÐp çcbon hoÆc thÐp ho¸ tèt
çc bon.
 NÕu lµ thÐp thÊm çcbon th× bao gåm:
ThÐp çcbon : C15, C18, C20.
§Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo: Muèn ®¹t ®îc ®é cøng vµ tÝnh chèng mµi mßn
bÒ mÆt cßn lâi vÉn cã ®é dÎo dai cao th× tríc khi t«i vµ ram thÊp ph¶i thÊm çcbon.
ThÊm Çcbon sau ®ã t«i vµ ram thÊp.
Tæ chøc sÏ nhËn ®îc bÒ mÆt cã Mr víi %C hoµ tan 11,2%. Cßn trong lâi cã Mr víi
phÇn tr¨m C thÊp h¬n 0,3% v× ®é thÊm t«i thÊp nªn cßn cã çc tæ chøc kh¸c nªn lâi cã
®é bÒn thÊp, ®é dÎo dai cao.
 NÕu chän thÐp ho¸ tèt çc bon: C40, C45 … th× ®Ó ®¹t ®îc ®é cøng vµ tÝnh
chèng mµi mßn bÒ mÆt cßn lâi cã ®é dÎo dai cao th× ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn: T«i bÒ
mÆt vµ Ram thÊp ®Î nhËn ®îc tæ chøc bÒ mÆt cã Mr cßn lâi P + .
Chó ý: NÕu h×nh d¸ng phøc t¹p hoÆc kÝch thíc lín ph¶i chän sang thÐp hîp kim.
5. Çc lo¹i dông cô c¬ khÝ lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt:
a. Dông cô c¾t cã n¨ng suÊt c¾t cao: (dao : m¸y tiÖn, bµo, khoan… cã Vc = 25-
35m/phót).
- Chän thÐp giã: 90W90Cr4V2, 80W18Cr4V2…
- §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn: T«i vµ Ram cao 3 lÇn nhËn ®îc Mr vµ çcbÝt hîp kim
®¹t ®îc ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn cao, tÝnh cøng nãng tèt ë nhiÖt ®é kho¶ng 6000C.
b. Dông cô biÕn d¹ng kim lo¹i ë tr¹ng th¸i nãng, vÝ dô çc lo¹i khu«n dËp nãng
(khu«n rÌn, khu«n chån Ðp…)
61
- Chän thÐp lµm dông cô biÕn d¹ng nãng: 40Cr3W2V2Mo2, 30Cr4NiMo…
- §Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn: t«i vµ ram trung b×nh (ram cao) nhËn ®îc c¬ tÝnh tæng
hîp cã ®é bÒn nãng tèt, kh¶ n¨ng chÞu mái nhiÖt tèt … ®Ó lµm viÖc ®îc.
4.4.3. Chó ý khi lùa chän thÐp ®Ó chÕ t¹o s¶n phÈm c¬ khÝ:
- C¨n cø vµo s¶n phÈm ®Ó chän lo¹i thÐp.
- C¨n cø vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cô thÓ cña s¶n phÈm c¬ khÝ, tõ ®ã x¸c ®Þnh
yªu cÇu c¬ tÝnh chung cña lo¹i s¶n phÈm ®ã.
- Chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn kÕt thóc ®Ó ®¹t ®îc yªu cÇu c¬ tÝnh trªn.
- LËp ®îc quy tr×nh nhiÖt luyÖn ®Ó biÕt ®îc tæ chøc nhËn ®îc lo¹i thÐp ®ã.
- C¨n cø c¬ tÝnh cña tæ chøc nhËn ®îc ®Ó quyÕt ®Þnh chän ký hiÖu thÐp cô thÓ
®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao.
- Çch ph©n lo¹i thÐp theo c«ng dông ë lý thuyÕt phÇn trªn chØ lµ t¬ng ®èi, trong
thùc tÕ khi lùa chän sö dông cÇn c¨n cø vµo çc chó ý nªu ë trªn ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao vÒ
chÊt lîng vµ gi¸ thµnh.
VÝ dô: ThÐp æ l¨n ë mét sè nhµ m¸y cßn dïng lµm trôc çn nguéi, tar«, bµn ren,
dông cô ®o. §èi víi æ dòa rÊt lín (®êng kÝnh æ 0,5  2m) dïng thÐp thÊm çcbon lo¹i tèt
20Cr2Ni4A; çc æ l¨n lµm viÖc trong m«i trêng ¨n mßn dïng lo¹i thÐp 90Cr18.
Çc lo¹i lo¹i dông cô cÇm tay nh cµ lª, má lÕt thêng dïng thÐp ho¸ tèt hoÆc dµn håi
C45, C60 …
Çc khu«n dËp nguéi lµm viÖc víi tèc ®é cao cã kÝch thíc lín, chÞu t¶i n¨ng, ®é
chÝnh x¸c gia c«ng cao. V× vËy cÇn ®Õn tÝnh chèng mµi mßn rÊt cao vµ ®é thÊm t«i
lín nªn dïng ký hiÖu 210Cr12. Ngîc l¹i ®Ó chÕ t¹o khu«n dïng ®Ó dËp vËt liÖu mÒm nh
hîp kim mµu l¹i dïng çc ký hiÖu 40CrSi, 60CrSi.
CÇn ph©n biÖt thÐp khu«n dËp nãng vµ thÐp hãa tèt hîp kim theo TCVN khi cã mÆt 3
nguyªn tè hîp kim 3% . NÕu trong ký hiÖu cã çc nguyªn tè ®¾t hiÕm nh Ni, Cr vµ
nguyªn tè t¹o Cacbit m¹nh Mo hoÆc W, tæng lîng 3% nguyªn tè ®Ó t¹o kh¶ n¨ng chÞu
nhiÖt cho thÐp, cã thÓ x¸c ®Þnh lµ ký hiÖu cña thÐp lµm khu«n rÌn( thuéc khu«n dËp
nãng) kh«ng ph¶i thÐp hãa tèt hîp kim...
VÝ dô 50CrNiW, 50CrNiMo, 40CrNiSi, 40CrNiMn...
Trong 4 ký hiÖu trªn:, 2 ký hiÖu ®Çu cña thÐp khu«n dËp nãng, 2 ký hiÖu sau cña thÐp
hãa tèt.
Sù ph©n biÖt ký hiÖu (m¸c ) çc nhãm thÐp nµy ®èi víi çc níc ®Òu cã tiªu chuÈn riªng,
khi sö dông kh«ng bÞ lÉn( xem thªm phô lôc ký hiÖu çc níc.
- §èi víi çc s¶n phÈm h×nh d¸ng phøc t¹p truyÒn chuyÓn ®éng dÔ biÕn d¹ng khi
nhiÖt luyÖn vµ cÇn ®é chÝnh x¸c cao. Ngoµi viÖc chän thÐp, chän chÕ ®é nhiÖt luyÖn
th× trong c«ng nghÖ gia c«ng vËt liÖu cã sù thay ®æi sau:
+T«i vµ Ram cao cã c¬ tÝnh thÝch hîp víi gia c«ng c¾t ®¹t ®é bãng bÒ mÆt cao
v× vËy ®em gia c«ng c¾t tinh. Muèn cã ®é cøng bÒ mÆt cao khi chÞu cä s¸t bÒ mÆt
th× tiÕp tôc t«i bÒ mÆt vµ ram thÊp.
+HiÖn nay mét sè c¬ së trong níc ®· cã thiÕt bÞ chÕ t¹o khu«n b»ng tia löa ®iÖn,
cho nªn cã thÓ tiÕn hµnh nhiÖt luyÖn tríc c¶ khèi, sau ®ã dïng tia löa ®iÖn ®Ó gia c«ng
lßng khu«n.
4.4.4. Çch tra b¶ng trong sæ tay nhiÖt luyÖn
Khi x¸c ®Þnh ký hiÖu thÐp ®Ó chÕ t¹o, tiÕn hµnh tra cøu sæ tay nhiÖt luyÖn t×m
çc th«ng sè nhiÖt ®é t«i vµ m«i trêng nguéi. §Æc biÖt nhiÖt ®é ram ®Ó ®¹t ®îc c¬
tÝnh mong muèn (®é cøng, ®é bÒn, ®é dÎo, ®é dai).
62
VÝ dô chän thÐp vµ nhiÖt luyÖn cho chi tiÕt m¸y truyÒn chuyÓn ®éng cã ma s¸t lín
(B¸ng r¨ng).
Çc lo¹i b¸nh r¨ng khi tham gia truyÒn chuyÓn ®éng trong çc kÕt cÊu m¸y, tuú theo
vÞ trÝ nhiÖm vô cña nã ë trong mét cç m¸y hoÆc çc m¸y mãc kh¸c nhau mµ cã çc
vËn tèc vµ chÞu t¶i kh¸c nhau nªn yªu cÇu c¬ tÝnh ®é cøng tÝnh chèng ¨n mßn bÒ
mÆt vµ ®é bÒn trong lâi ph¶i kh¸c nhau. §Ó cã kiÕn thøc cô thÓ vµ chøng minh
nh÷ng lý thuyÕt c¬ b¶n tr×nh bµy trong ch¬ng tr×nh còng nh phÇn øng dông nµy,
chóng ta cÇn tham kh¶o sè liÖu tra cøu trong sæ tay nhiÖt luyÖn cña çc lo¹i thÐp ho¸
tèt C45 (45), 40 CrNi (40XH) vµ thÐp thÊm çcbon C20 (20), 18CrMnTi (18 X  ),
(çc ký hiÖu trong ngoÆc cña Nga lµ çc m¸c thÐp theo tiªu chuÈn OCT) cã thÓ
chÕ t¹o b¸nh r¨ng. §Ó so s¸nh vµ rót ra çch lùa chän vËt liÖu ®¹t hiÖu qu¶ cao cho
çc chi tiÕt m¸y ®iÓn h×nh lµ b¸nh r¨ng.
B»ng ph¬ng ph¸p lËp b¶ng cã çc kÕt qu¶ tõ sæ tay tra cøu nhiÖt luyÖn trong çc tr-
êng hîp lùa chän sau:( Xem b¶ng nhiÖt luyÖn vµ c¬ tÝnh cña çc lo¹i thÐp chÕ t¹o çc lo¹i
b¸nh r¨ng )
C©u hái «n tËp
1. §Þnh nghÜa thÐp çc bon vµ thÐp hîp kim

2. Nªu ¶nh hëng cña çcbon vµ t¹p chÊt ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp.
3. Nªu ¶nh hëng c¬ b¶n cña nguyªn tè hîp kim ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp hîp
kim.
4. Ký hiÖu thÐp theo tiªu chuÈn ViÖt Nam TCVN 1765 – 75.
5. Cã bao nhiªu lo¹i thÐp ®îc ph©n lo¹i theo c«ng dông ph©n nhãm nhá
nhÊt ®Ó tõ ®ã biÕt ®îc c«ng dông, yªu cÇu c¬ tÝnh vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt
luyÖn. C¨n cø vµo kiÕn thøc nµo ®Ó nhËn biÕt ký hiÖu thÐp cña chóng.
6. Bµi tËp øng dông:
Cho çc ký hiÖu vËt liÖu thÐp: C40, CT38, 80W18Cr4V, CD100, CT33s,
C60, CD120A, 90CrMnSi, 60Si2, 12Cr2NiA, 40Cr2NiWSi, 40CrNi, CD70,
65Mn, 100CrNi, OL100Cr …
Yªu cÇu:
a. Ph©n tÝch ký hiÖu
b. H·y gäi tªn ph©n nhãm nhá nhÊt theo c«ng dông cña çc ký hiÖu trªn .
Tõ ®ã nªu c«ng dông vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo (nÕu cã).
c. T×m mét s¶n phÈm c¬ khÝ lµm b»ng thÐp, sau ®ã chän mét lo¹i thÐp
cã ký hiÖu trªn ®Ó chÕ t¹o vµ chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn. Gi¶i thÝch çc
ph¬ng ¸n ®· chän lµ tèi u.
Híng dÉn lµm bµi tËp.
Yªu cÇu a: Dïng lý thuyÕt çc tiªu chuÈn ký hiÖu thÐp TCVN ®Ó ph©n
tÝch ký hiÖu
Yªu cÇu b: C¨n cø vµo lý thuyÕt ®Æc ®iÓm thµnh phÇn hãa häc (thµnh
phÇn çc bon vµ tæng lîng nguyªn tè hîp kim cã trong ký hiÖu thÐp) ®Ó x¸c
®Þnh ký hiÖu thuéc nhãm (lo¹i nµo), tõ ®ã nªu c«ng dông chung cña nhãm vµ
®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo (cã trong lý thuyÕt). Cã thÓ cho mét vµi vÝ
dô vÒ s¶n phÈm lµm b»ng lo¹i thÐp ®ã. VÝ dô sau khi ph©n tÝch ký hiÖu
63
40CrNi cã %C=0,4%, tæng lîng NTHK=2% (Me=2%), c¨n cø ®Æc ®iÓm
thµnh phÇn hãa häc cña thÐp kÕt cÊu hãa tèt hîp kim (®Þnh nghÜa vµ c«ng
dông thÐp hãa tèt trang 75) cã %C=0,3% vµ Me=2% x¸c ®Þnh ký hiÖu
40CrNi thuéc nhãm thÐp nµy. V× vËy c«ng dông cña nã dïng ®Ó chÕ t¹o çc
chi tiÕt m¸y chÞu t¶i träng vµ va ®Ëp cao:
- NÕu sö dông chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y chÞu c¶ t¶i träng ®éng vµ t¶i träng
tÜnh lín kh«ng hoÆc Ýt bÞ cä s¸t bÒ mÆt yªu cÇu c¬ tÝnh tæng hîp cao ( vÝ
dô çc trôc l¾p æ l¨n, tay biªn, trôc treo...) ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo lµ
t«i + ram cao.
- Çc trêng hîp sö dông kh¸c ( xem lý thuyÕt trang 75) ®Ó t×m ®Æc ®iÓm
nhiÖt luyÖn.
Yªu cÇu c: T×m bÊt kú mét chi tiÕt m¸y trong çc m¸y c«ng cô, m¸y vËn
chuyÓn (Xe ®¹p, xe m¸y, «t«...) hoÆc lµ çc lo¹i dông cô c¬ khÝ (dòa, ®ôc,
dao tiÖn, khu«n dËp...) lµm b»ng thÐp cho phï hîp víi mét trong çc ký hiÖu
trªn vµ ®Æt ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nã ®Ó x¸c ®Þnh yªu cÇu c¬ tÝnh. Tõ
®ã chän çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó ®¸p øng yªu cÇu lµm viÖc trªn.
Chó ý:
§Ó gi¶i thÝch çc ph¬ng ¸n ®· chän lµ tèi u th× cÇn ph¶i gi¶i thÝch çc
vÊn ®Ò sau:
Nªu râ lý do chän ký hiÖu vËt liÖu ®ã mµ kh«ng chän ký hiÖu vËt liÖu
kh¸c.
Lý do chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó nhËn ®îc tæ chøc cã c¬ tÝnh
mong muèn ®Ó ®¸p øng yªu cÇu lµm viÖc cña s¶n phÈm ®· chän.
Ch¬ng 5
gang
Néi dung
5.1. Kh¸i niÖm

5.1.1. §Þnh nghÜa çc lo¹i gang
Chia lµm 2 nhãm:
1. Gang tr¾ng:
Lµ hîp kim Fe-C trong ®ã çcbon cã thµnh phÇn lín h¬n 2,14% vµ çc t¹p chÊt Mn,
Si, P, S (do ®iÒu kiÖn luyÖn kim). Tæ chøc cña gang t¬ng øng víi gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-
Fe3C (tÊt c¶ C liªn kÕt víi Fe ®Ó t¹o Fe3C).
Nhãm gang tr¾ng vÒ mÆt tæ chøc chia lµm 3 lo¹i (ch¬ng II).
- Gang tr¾ng tríc cïng tinh %C < 4,3%.
- Gang tr¾ng cïng tinh %C = 4,3%.
- Gang tr¾ng sau cïng tinh %C < 4,3%.
2. Gang GrafÝt
Lµ hîp kim Fe-C trong ®ã çcbon cã thµnh phÇn lín h¬n 2,14% vµ çc t¹p chÊt Mn,
Si, P, S (do ®iÒu kiÖn luyÖn kim). Tæ chøc cña gang phÇn lín çc bon ë d¹ng tù do
Grafit, rÊt Ýt hoÆc lµ kh«ng cã Fe3C.
Nhãm gang GrafÝt vÒ mÆt tæ chøc còng chia lµm 3 lo¹i ( Xem ¶nh 6,7,8 tæ chøc
tÕ vi phÇn phô lôc):dùa vµo h×nh d¹ng GrafÝt (Gr) trong gang ta cã:
64
- Gang x¸m: Gr d¹ng tÊm lµ d¹ng tù nhiªn cña gang GrafÝt.
- Gang cÇu: Gr d¹ng cÇu lµ d¹ng ®· ®îc cÇu ho¸ khi ®óc.
- Gang dÎo: Gr d¹ng côm b«ng ®· ®îc ñ” GrafÝt ho¸” tõ gang tr¾ng.
Chó ý:
- Çc bon ë d¹ng tù do Grafit lµ mét pha cã kiÓu m¹ng tinh thÓ lôc gi¸c xÕp líp do
vËy c¬ tÝnh cña nã cã ®é cøng rÊt thÊp, rÊt gißn, ®é bÒn rÊt thÊp. V× vËy ngêi ta coi
Grafit trong gang nh nh÷ng vÕt rçng hoÆc vÕt nøt.
- NÒn c¬ b¶n cña gang lµ çc tæ chøc t¬ng ®¬ng víi tæ chøc thÐp:
,  + P, P
5.1.2. C¬ tÝnh, tÝnh c«ng nghÖ vµ c«ng dông çc lo¹i gang:
1. Gang tr¾ng
C¨n cø vµo tæ chøc gang tr¾ng (nhiÒu pha Fe 3C) nªn ta biÕt c¬ tÝnh cña nã rÊt
cøng vµ gißn. V× vËy gang tr¾ng kh«ng gia c«ng c¾t gät ®îc do ®ã nã Ýt ®îc dïng trong
ngµnh c¬ khÝ, nÕu dïng chØ dïng trong trêng hîp ®óc ra s¶n phÈm vµ ®em sö dông ngay
(kh«ng qua gia c«ng c¾t gät). VÝ dô: Lìi mÐp cµy hoÆc l« nghiÒn ®¸ hoÆc çn kim lo¹i.
PhÇn lín gang tr¾ng dïng ®Ó luyÖn thµnh thÐp, phÇn cßn l¹i dïng ®Ó ñ gang dÎo.
2. Gang GrafÝt
C¨n cø vµo tæ chøc gang GrafÝt do cã GrafÝt lµ pha rÊt mÒm nhng rÊt gißn, ®Æc
biÖt ®é bÒn rÊt thÊp nªn Gr trong gang ngêi ta coi nh vÕt rçng vµ nøt, tuy vËy nã lµm
cho gang rÊt gißn vµ mÒm nªn dÔ gia c«ng c¾t gät. H¬n n÷a tÝnh ®óc rÊt tèt v× thÕ
gang GrafÝt ®îc dïng réng r·i trong ngµnh c¬ khÝ.
5.2. Çc lo¹i gang dïng trong ngµnh c¬ khÝ.
Nhãm gang GrapÝt ®îc dïng chñ yÕu trong ngµnh c¬ khÝ. VËy çc lo¹i gang dïng
trong c¬ khÝ lµ çc lo¹i gang GrafÝt: Gang x¸m, gang cÇu, gang dÎo.
5.2.1. Gang x¸m
1. Ký hiÖu
Ch÷ GX kÌm theo hai sè lÇn lît chØ ®é bÒn kÐo vµ ®é bÒn uèn tÝnh b»ng
KG/mm2.
VÝ dô: GX18-36: Gang x¸m cã bk = 18 KG/mm2, bu = 36 KG/mm2.
GX21-40: Gang x¸m cã bk = 21 KG/mm2, bu = 40 KG/mm2.
2. §Þnh nghÜa vµ çch chÕ t¹o
a. §Þnh nghÜa:
Lµ lo¹i gang GrafÝt cã GrafÝt h×nh d¹ng lµ h×nh tÊm (d¹ng tù nhiªn cã ®îc sau khi
®óc gang GrafÝt).
b. Çch chÕ t¹o (*):
Khi cã ®iÒu kiÖn bªn trong (thµnh phÇn ho¸ häc) vµ ®iÒu kiÖn bªn ngoµi (tèc ®é
lµm nguéi…) trong qu¸ tr×nh nÊu luyÖn gang GrafÝt th× sau khi ®óc ra s¶n phÈm sÏ
nhËn ®îc gang GrafÝt cã h×nh d¸ng tù nhiªn lµ d¹ng tÊm vµ mÆt g·y cã mµu x¸m( mµu
cña Grafit nÒn) th× gäi lµ gang x¸m.
(*) Khi ®óc gang ngêi ta dùa vµo çc yÕu tè bªn trong vµ yÕu tè bªn ngoµi ®Ó cã
thÓ t¹o ra gang tr¾ng hoÆc gang GrafÝt mÆc dï ®Æc ®iÓm thµnh phÇn ho¸ häc c¬ b¶n
gièng nhau nhng thùc tÕ thµnh phÇn ho¸ häc cô thÓ trong gang kh¸c nhau sÏ t¹o ra çc lo¹i
gang cã tæ chøc kh¸c h¼n nhau nÕu trong gang cã %C vµ %Si cµng nhiÒu (kho¶ng 3%C
vµ 1,5%Si) vµ %Mn vµ %S cµng Ýt cµng dÔ r¹o ra gang GrafÝt. Ngoµi ra khi lµm nguéi
vËt ®óc còng ¶nh hëng ®Õn sù t¹o thµnh gang, nÕu nguéi cµng chËm cµng dÔ t¹o thµnh
gang GrafÝt, nguéi nhanh dÔ t¹o ra gang tr¾ng.
3. TÝnh chÊt (chñ yÕu c¬ tÝnh)
65
Do GrafÝt lµ d¹ng tÊm nªn t¸c h¹i cña GrafÝt trong gang cµng lín ®Æc biÖt lµ ®é
bÒn kÐo, khi chÞu lùc kÐo ®Çu nhän cña çc tÊm lµ n¬i tËp trung øng suÊt rÊt lín dÔ
g©y ra ph¸ huû gißn gang. V× thÕ ®é bÒn kÐo gang rÊt thÊp 1/4  1/2 bk cña thÐp.
Còng do GrafÝt d¹ng tÊm lµm ®é dÎo cña gang rÊt kÐm cô thÓ ®é gi·n dµi t¬ng ®èi  
0,5%. Gang x¸m cã ®é bÒn nÐn cao nhÊt.
4. C«ng dông
Gang x¸m lµ vËt liÖu gang ®îc dïng nhiÒu nhÊt trong ngµnh c¬ khÝ, mÆc dï c¬
tÝnh kÐm nhÊt nhng do dÔ chÕ t¹o vµ gi¸ thµnh rÎ. Tuy vËy khi chän s¶n phÈm chÕ t¹o
b»ng vËt liÖu gang x¸m ph¶i c¨n cø vµo c¬ tÝnh cña nã ®Ó tho¶ m·n 3 ®iÒu kiÖn sö
dông sau:
- Lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn Ýt chÞu kÐo.
- Lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn Ýt chÞu va ®Ëp.
- Lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu nÐn.
VÝ dô: Çc bÖ vµ th©n m¸y, çc lo¹i èng dÉn chÞu t¸c dông …
Chó ý:
- Trong gang x¸m còng cã nh÷ng møc ®é c¬ tÝnh kh¸c nhau do tæ chøc cña nã cã sè
lîng Grafit kh¸c nhau t¹o ra çc nÒn c¬ b¶n cña gang: Ferit, Ferit-Peclit, Peclit (c¬ tÝnh
t¨ng dÇn do lîng Grafit trong gang gi¶m dÇn) nªn khi sö dông còng kh¸c nhau.
- Tæ chøc trªn nµy còng cã t¬ng tù trong gang cÇu vµ gang dÎo.
- C¬ tÝnh çc tæ chøc gang sÏ cao h¬n nÕu h¹t tinh thÓ khi ®óc nhá mÞn vµ ®îc nhiÖt luyÖn
lµm t¨ng c¬ tÝnh cña nÒn c¬ b¶n.
5.2.2. Gang cÇu:
1. Ký hiÖu
Theo TCVN-1659-75 b»ng hÖ thèng ch÷ vµ sè:
Ch÷: GC kÌm theo 2 sè lÇn lît chØ ®é bÒn kÐo tÝnh b»ng KG/mm 2, ®é gi·n dµi t-
¬ng ®èi tÝnh b»ng %.
VÝ dô:
GC 45-5: Gang cÇu cã bk = 45 KG/mm2,  = 5%.

§Þnh nghÜa: Lµ lo¹i gang Grafit trong ®ã cã h×nh d¹ng Grafit lµ h×nh cÇu (d¹ng
thu gän nhÊt).
Çch chÕ t¹o: Khi ®óc gang Grafit ph¶i cã ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt lµ cho thªm chÊt
biÕn tÝnh, vÝ dô Mg víi hµm lîng rÊt nhá trong ph¹m vi hÑp (0,04 0,08%) cã trong
gang láng ®Ó cÇu ho¸ gang (G t  GcÇu), nÕu Ýt h¬n th× kh«ng ®ñ søc cÇu ho¸, nÕu
nhiÒu qu¸ th× lµm gang ho¸ tr¾ng. TÝnh to¸n lîng chÊt biÕn tÝnh ®a vµo gang láng rÊt
khã v× Mg bÞ tæn hao lín do th¨ng hoa, bay h¬i ph¶n øng m·nh liÖt víi oxy vµ l u huúnh;
phÇn cßn l¹i míi ®i vµo gang sao cho ®óng giíi h¹n thµnh phÇn quy ®Þnh.
3. TÝnh chÊt (c¬ tÝnh)
Do GrafÝt ë d¹ng h×nh cÇu lµ d¹ng thu gän nhÊt nªn lµm gi¶m m¹nh t¸c h¹i c¬ tÝnh
cña GrafÝt trong gang. §Æc biÖt lµ khi chÞu kÐo øng suÊt ®îc dµn ®Òu lªn diÖn tÝch
bÒ mÆt cÇu nªn t¸c h¹i Grafit kh«ng ®¸ng kÓ. V× thÕ gang cÇu cã ®é bÒn kÐo cao nhÊt
trong çc lo¹i gang vµ gÇn b»ng ®é bÒn kÐo cao nhÊt trong çc lo¹i gang vµ gÇn b»ng
®é bÒn kÐo cña çc lo¹i thÐp cacbon th«ng thêng (C20  C45).
Còng do Grafit ë d¹ng cÇu thu gän nhÊt nªn ®é dÎo vµ ®é dai kh¸ cao, cô thÓ  =
515%, ak = 300  600 KJ/m2 (cao h¬n gang x¸m rÊt nhiÒu vµ kÐm thÐp mét chót) ®¶m
b¶o cho gang Ýt cã kh¶ n¨ng bÞ ph¸ huû gißn.
66
4. C«ng dông
Gang cÇu Ýt sö dông h¬n gang x¸m mÆc dï c¬ tÝnh tæng hîp kh¸ cao do khã chÕ
t¹o (thî ph¶i cã kinh nghiÖm). V× vËy, khi chÕ t¹o s¶n phÈm lµm b»ng gang cÇu ph¶i c¨n
cø vµo tÝnh c«ng nghÖ vµ c¬ tÝnh cña nã sao cho tho¶ m·n 3 ®iÒu kiÖn sö dông sau:
- Lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu kÐo.
- Lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu va ®Ëp.
- Ph¶i cã h×nh d¸ng s¶n phÈm phøc t¹p (lîi dông tÝnh ®óc tèt cña gang).
Thêng gang cÇu thay cho thÐp khi h×nh d¸ng cña s¶n phÈm phøc t¹p, ®Æc biÖt
nhÊt lµ trôc khuûu cña çc ®éng c¬ nhÑ. Do ®ã gi¶m ®îc hao phÝ nguyªn vËt liÖu mµ
vÉn ®¶m b¶o ®îc c¬ tÝnh lµm viÖc.
5.2.3. Gang dÎo:
1. Ký hiÖu
Theo TCVN-1659-75 b»ng hÖ thèng ch÷ vµ sè:
Ch÷: GZ kÌm theo 2 sè lÇn lît chØ ®é bÒn kÐo tÝnh b»ng KG/mm 2, ®é gi·n dµi t-
¬ng ®èi tÝnh b»ng %.
VÝ dô: GZ 45-6: Gang dÎo cã bk = 45 KG/mm2,  = 6%.

§Þnh nghÜa: Lµ lo¹i gang Grafit trong ®ã cã h×nh d¹ng Grafit lµ côm b«ng hoÆc
®ang hoa tuyÕt (Gcôm).
Çch chÕ t¹o: §óc s¶n phÈm thµnh gang tr¾ng hoµn toµn (Toµn bé thÓ tÝch ph¶i
lµ gang tr¾ng) sau ®ã ®em ®i ñ Grafit ho¸ (ñ ®Ó t¸ch çcbon Grafit ra khái Fe 3C) theo
chÕ ®é qui ®Þnh sÏ nhËn ®îc (Gcôm).
3. TÝnh chÊt (c¬ tÝnh)
Do GrafÝt lµ d¹ng côm b«ng t¬ng ®èi thu gän, ®ång thêi lîng GrafÝt trong gang dÎo
Ýt h¬n çc lo¹i gang trªn nªn c¬ tÝnh cña gang dÎo ®¹t ®îc ®é bÒn kÐo t¬ng ®èi cao
(thÊp h¬n gang cÇu nhng cao h¬n nhiÒu so víi gang x¸m), ®Æc biÖt lµ ®é dÎo ®é dai
cao.
4. C«ng dông
Gang dÎo Ýt sö dông h¬n gang x¸m mÆc dï c¬ tÝnh tæng hîp cao nhng gi¸ thµnh
cao do ñ Grafit víi thêi gian dµi vµ chÕ t¹o phøc t¹p v× thÕ nã chØ chÕ t¹o çc s¶n phÈm
tho¶ m·n 3 ®iÒu kiÖn sö dông sau:
- ChÞu va ®Ëp vµ chÞu kÐo.
- H×nh d¸ng phøc t¹p (lîi dông tÝnh ®óc tèt cña gang).
- TiÕt diÖn thµnh vËt ®óc máng (thêng lµ 20-30mm, dÇy nhÊt lµ 40 – 50mm) ®Ó
®¶m b¶o chÊt lîng chÕ t¹o.
VÝ dô: Lµm çc chi tiÕt trong «t« nh: trôc khuûu (b¬m dÇu khÝ), guèc phanh m¸y dÖt…
NÕu thiÕu mét trong ba ®iÒu kiÖn trªn th× chÕ t¹o b»ng vËt liÖu kh¸c. Tuú ®iÒu
kiÖn cô thÓ thay b»ng thÐp, gang cÇu, gang x¸m...
Bµi ®äc thªm c«ng dông çc m¸c ngay dïng trong c¬ khÝ ë çc níc:
1. Çc m¸c gang ®îc tiªu chuÈn ho¸ ký hiÖu thÐp çc níc:
- Nga: OCT1411-85 gåm hai ch÷ C (gang x¸m) B (gang cÇu) K (gang dÎo kÌm
theo nhãm sè chØ ®é bÒn kÐo tèi thiÓu, nÕu cã nhãm sè thø hai (gang cÇu, gang dÎo)
chØ ®é gi·n dµi t¬ng ®èi  (®é dÎo).
- NhËt: JIS gåm çc ch÷ FC (gang x¸m), FCD (gang cÇu) FCMB ( gang dÎo) kÌm
theo sè chØ ®é bÒn kÐo tèi thiÓu tÝnh b»ng MPa. VD: FC100.
67
- Mü: SAE gåm çc ch÷ G (gang x¸m) D (gang cÇu) M (gang dÎo). NÕu kÌm theo 4
sè (gang cÇu vµ gang dÎo), hai sè ®Çu chØ ®é bÒn kÐo tèi thiÓu tÝnh b»ng ®¬n vÞ kSi,
hai sè sau chØ  theo (%). Cßn ®èi víi gang x¸m sè kÌm theo chØ ®é bÒn kÐo ®¬n vÞ
10pSi.
VÝ dô: G3000 (b = 30kSi), D4018 (b = 40 kSi,  = 18%), M3210 (b = 32kSi,
 = 10%).
2. C«ng dông çc m¸c gang: ( Tiªu chuÈnOCT)
+ Gang x¸m:
- C×10, C×15: lµm vá, n¾p kh«ng chÞu lùc.
- C×25, C×20: lµm chi tiÕt chÞu t¶i träng nhÑ nh vá hép gi¶m tèc, th©n m¸y, bÝch, èng níc,
m¸ng trît, xilanh.
§Æc biÖt nÕu thay ®æi c«ng nghÖ b»ng çch dïng chÊt biÕn tÝnh lµm nhá h¹t tinh
thÓ vµ ®îc nhiÖt luyÖn sÏ ®¹t ®îc ®é bÒn, ®é dÎo vµ ®é dai tèt lµ çc m¸c gang sau:
- C×30… lµm chi tiÕt chÞu t¶i t¬ng ®èi cao nh b¸nh r¨ng bÞ ®éng cã tèc ®é chËm
b¸nh ®µ, s¬ mi, sÐc m¨ng, th©n m¸y quan träng.
- C×35… lµm çc chi tiÕt m¸y chÞu t¶i cao chÞu mµi mßn nh b¸nh r¨ng ch÷ V, trôc
chÝnh, vá b¬m thuû lùc.
+ Gang cÇu:
B×50 lµm çc chi tiÕt m¸y th«ng thêng thay cho thÐp nãi chung lµm èng níc.
B×60 lµm trôc khuûu, trôc çn thay cho thÐp 45 (cæ trôc khuyñ t«i bÒ mÆt).
B×70, B×80 ®· ®îc t«i ®¼ng nhiÖt lµm çc chi tiÕt m¸y quan träng.
5.3. Bµi tËp øng dông:
Cho çc ký hiÖu gang sau: GX18-36, GC60-10, GZ45-5…
Yªu cÇu:
1. Ph©n tÝch ký hiÖu trªn.
2. Ph©n lo¹i gang, sau nªu c«ng dông c¬ b¶n cña chóng.
3. T×m 1 s¶n phÈm c¬ khÝ ®îc chÕ t¹o b»ng vËt liÖu gang cã ký hiÖu trªn. Sau ®ã
chøng minh viÖc lùa chän vËt liÖu trªn lµ tèi u.
4. NÕu s¶n phÈm cã h×nh d¸ng ®¬n gi¶n lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn chÞu kÐo,
chÞu va ®Ëp. VÝ dô: trôc tr¬n nªn chän lo¹i vËt liÖu nµo tèi u?
C©u hái «n tËp

1. §Þnh nghÜa gang tr¾ng, gang Grafit.
2. H·y ph©n biÖt çc lo¹i gang dïng trong c¬ khÝ gang x¸m, gang cÇu, gang dÎo: tæ
chøc gang, c¬ tÝnh, ký hiÖu, c«ng dông.
3. Lµm l¹i bµi tËp øng dông.
Ch¬ng 6
hîp kim cøng vµ hîp kim mµu
Néi dung
6.1. Hîp kim cøng

6.1.1. Kh¸i niÖm:
1. §Þnh nghÜa:
68
Hîp kim cøng lµ hîp kim ®îc chÕ t¹o b»ng ph¬ng ph¸p luyÖn kim bét mµ thµnh phÇn
chñ yÕu cña nã lµ nh÷ng çc-bÝt Vonfram WC, çc-bÝt Titan TIC hoÆc çc-bÝt kh¸c
ë d¹ng h¹t rÊt nhá ®îc dÝnh kÕt víi nhau b»ng nguyªn tè C«ban.
2. TÝnh chÊt:
C¨n cø ®Þnh nghÜa biÕt ®îc cÊu t¹o chñ yÕu cña hîp kim cøng lµ nh÷ng çc-bÝt
m¹nh. Do ®ã ngay sau khi chÕ t¹o b»ng ph¬ng ph¸p luyÖn kim bét nã ®· cã tÝnh chÊt
sau:
- TÝnh cøng nãng cao 800  10000C.
- §é cøng rÊt cao 70  75 HRC (82  90 HRA)
- TÝnh chèng mµi mßn rÊt tèt.
- RÊt gißn.
Chó ý: Çc tÝnh chÊt nµy cßn phô thuéc vµo çc lo¹i çc-bÝt theo thø tù WC, TiC …
cã ®é cøng, tÝnh chèng mµi mßn, tÝnh cøng nãng t¨ng dÇn.
3. C«ng dông:
Nhê tÝnh chÊt trªn cña hîp kim cøng v× vËy nã lµ vËt liÖu chñ yÕu dïng ®Ó chÕ
t¹o lìi dao c¾t cã tèc ®é c¾t rÊt cao, hµng tr¨m m/phót, nhiÖt ®é lµm viÖc cña dao ®¹t
®Õn 800  10000C.
Chó ý:
- HiÖu qu¶ sö dông hîp kim cøng trong c¾t gät cao h¬n h¼n thÐp giã cã thÓ gÊp 10
lÇn nhng kh«ng thÓ thay thÕ hoµn toµn ®îc thÐp giã v× hîp kim cøng gißn h¬n vµ
kh«ng thÓ chÕ t¹o çc lo¹i lìi dao cã h×nh d¸ng phøc t¹p, thêng ®Ó chÕ t¹o çc lo¹i dao
1 lìi, ®iÓn h×nh lµ dao tiÖn.
- HiÖn nay hîp kim cøng ®ang ®îc sö dông réng r·i. Ngoµi lµm dao c¾t cßn lµm çc
khu«n kÐo sîi, khu«n dËp vµ chi tiÕt m¸y nhng khi chän çc hîp kim cøng cho çc s¶n
phÈm nµy, cÇn lu ý thµnh phÇn cÊu t¹o cña nã quyÕt ®Þnh ®Õn c¬ tÝnh cô thÓ:
Thµnh phÇn Co cµng lín ký hiÖu (m¸c) hîp kim ®ã sÏ dÎo dai h¬n nªn chÞu va ®Ëp
tèt h¬n. Lo¹i çc bÝt trong ký hiÖu cã cïng thµnh phÇn Co, nÕu chøa nhiÒu WC th× cã
®é bÒn tèt h¬n do dÎo, dai h¬n nhng ®é cøng vµ tÝnh cøng nãng kÐm h¬n. Ngoµi ra çc
cì h¹t tinh thÓ trong hîp kim cøng cµng nhá mÞn th× ®é bÒn còng tèt h¬n do ®é dai va
dËp cao h¬n mµ kh«ng ¶nh hëng ®Õn ®é cøng vµ tÝnh cøng nãng.
6.1.2. Ph©n lo¹i, ký hiÖu, c«ng dông çc lo¹i hîp kim cøng thêng dïng
Hîp kim cøng ®îc chia ra nhiÒu nhãm, trong ®ã cã 2 nhãm thêng dïng ký hiÖu sau:
1. Nhãm hîp kim cøng lo¹i mét çcbÝt Vonfram WC:
Lµ hîp kim cøng cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ çc-bÝt WC nhá mÞn ®îc dÝnh kÕt
b»ng nguyªn tè C«ban Co, cã tÝnh cøng nãng  8000C.
Theo tiªu chuÈn Nga ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ BK vµ sè ®»ng sau chØ phÇn tr¨m
nguyªn tè Co. VÝ dô : BK2 (2% Co, cßn l¹i 98%WC).
Theo tiªu chuÈn TCVN ®îc ký hiÖu b»ng ký hiÖu ho¸ häc WC Co kÌm theo sè chØ
% Co. VÝ dô: WC Co 8  BK 8.
Nhãm nµy chñ yÕu ®îc dïng lµm lìi dao c¾t tèc ®é cao cho çc vËt liÖu dÔ c¾t nh
gang Grafit, hîp kim mµu, thÐp cã thµnh phÇn çcbon trung b×nh. Ngoµi ra, cßn c¨n cø
vµo ®iÒu kiÖn c¾t ®Ó chän çc ký hiÖu dao cho thÝch hîp, cô thÓ nÕu c¾t th« th×
chän nh÷ng ký hiÖu hîp kim cøng cã nhiÒu nguyªn tè Co, cßn nÕu c¾t tinh th× ngîc l¹i.
2. Nhãm lo¹i hai çc-bÝt Vonfram WC vµ çc-bÝt Titan TiC:
Lµ hîp kim cøng cã thµnh phÇn chñ yÕu lµ WC vµ TiC d¹ng h¹t nhá mÞn dÝnh kÕt
b»ng nguyªn tè Co, cã tÝnh cøng nãng kho¶ng 900  10000C.
Ký hiÖu theo tiªu chuÈn Nga b»ng hai ch÷ TK vµ sè ë sau mçi chø chØ lÇn l ît phÇn
tr¨m çcbÝt TiC vµ phÇn tr¨m nguyªn tè Co. VÝ dô : T15K6 (15% TiC vµ 6% Co, cßn l¹i
79%WC).
69
Theo tiªu chuÈn TCVN ®îc ký hiÖu b»ng ký hiÖu ho¸ häc WC TiC (sè chØ % TiC)
Co (sè chØ % Co). VÝ dô: WC TiC 15 K 6  T15 K 6.
C«ng dông cña nhãm lo¹i hai çc bÝt th× chñ yÕu dïng ®Ó chÕ t¹o lìi dao c¾t tèc
®é cao cho çc lo¹i vËt liÖu khã c¾t nh thÐp cã thµnh phÇn çcbon qu¸ thÊp hoÆc qu¸
cao… Ngoµi ra, cßn c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn c¾t ®Ó chän ký hiÖu dao cho thÝch hîp, cô
thÓ khi c¾t th« nªn chän çc ký hiÖu cã Ýt çc bÝt TiC, cßn khi c¾t tinh th× ngîc l¹i.
3. Giíi thiÖu nhãm hîp kim cøng lo¹i ba çc bÝt
Lµ hîp kim cøng cã ba lo¹i çc-bÝt: TaC, TiC, WC ®îc ký hiÖu theo tiªu chuÈn Nga
OCT: b»ng çc ch÷ TTK kÌm theo sè sau ch÷ TT chØ phÇn tr¨m cña TiC + TaC vµ sau
ch÷ k chØ phÇn tr¨m cña Co.
VÝ dô: TT10K8: 10% (TiC + TaC) 8% Co.
Theo tiªu chuÈn TCVN ®îc ký hiÖu b»ng ký hiÖu ho¸ häc WC TiC (sè chØ % TiC)
TaC (sè chØ % TaC) Co (sè chØ % Co). VÝ dô: WCTiC4TaC3Co12  TT7K12.
C«ng dông lo¹i nµy do chÞu ®îc va ®Ëp h¬n (cã TaC) çc lo¹i trªn nªn thêng dïng
lµm lìi dao ®Ó gia c«ng ph¸ çc thái ®óc.
6.2. Nh«m vµ hîp kim nh«m

6.2.1. Nh«m nguyªn chÊt:
1. TÝnh chÊt:
- Nh«m lµ kim lo¹i chØ cã mét d¹ng thï h×nh cÊu t¹o lµ kiÓu m¹ng lËp ph¬ng t©m
mÆt víi th«ng sè m¹ng a = 4,04A0.
- Cã träng lîng riªng nhá  = 2,7 g/cm3.
- NhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp, Tnc = 6570C nhng tÝnh ®óc kÐm v× nh«m cã ®é co ngãt
lín.
- C¬ tÝnh thÊp b = 60KG/mm2. HB = 25,  = 40%, do ®ã rÊt dÔ biÕn d¹ng. TÝnh
gia c«ng c¾t thÊp.
- TÝnh chèng ¨n mßn cao v× cã mµng oxit Al2O3 xÝt chÆt b¶o vÖ.
- TÝnh dÉn nhiÖt vµ tÝnh dÉn ®iÖn tèt, ®Æc biÖt hÖ sè gi·n në nhiÖt nhá.
2. Ký hiÖu:
Nh«m nguyªn chÊt ®îc ký hiÖu theo TCVN 1695-75
Lµ Al vµ chØ sè sau biÓu thÞ cÊp lo¹i theo ®é s¹ch cña Al.
Al 1A nh«m cã chøa 99,99% Al
A: Ký hiÖu ®é s¹ch cao.
6.2.2. Hîp kim nh«m:
Theo c«ng nghÖ chÕ t¹o ngêi ta chia hîp kim thµnh hai nhãm:
- Hîp kim nh«m biÕn d¹ng.
- Hîp kim nh«m ®óc.
Sù ph©n chia nµy ®îc biÓu thÞ trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i Al – NTHK.
C
0
A L
657
+L
C B a : Hîp kim nh«m biÕn d¹ng
NhiÖt a b b: Hîp kim nh«m ®óc
®é  +  + Fa
Fa thø hai + Cïng
thø cïng tinh tinh
O hai
%
70
Thµnh phÇn NTHK
H 16 . Gi¶n ®å tr¹ng th¸i hîp kim Al - NTHKT

Al
Çc hîp kim nh«m ®îc sö dông nhiÒu vµ ®a d¹ng nhng trong ph¹m vi gi¸o tr×nh nµy
chóng ta chØ giíi thiÖu 2 nhãm ®iÓn h×nh.
1. §ura:
Lµ hîp kim nh«m biÕn d¹ng ®iÓn h×nh ®îc dïng réng r·i trong kü thuËt hµng
kh«ng.
a. Thµnh phÇn – tÝnh chÊt:
* Thµnh phÇn:
Lµ hîp kim chñ yÕu cña 3 nguyªn tè Al – Cu – Mg víi lîng Cu  5%, Mg  2%.
Ngoµi ra, trong thµnh phÇn cßn cã Fe, Si, Mn. Mg cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn hiÖu qu¶
nhiÖt luyÖn cña hîp kim.
* TÝnh chÊt:
- Nãi chung §ura cã ®é bÒn kh¸ cao, nhÊt lµ sau khi nhiÖt luyÖn, b = 42  47
KG/mm2.
- Do cã ®é bÒn t¬ng ®èi tèt vµ träng lîng riªng nhá ( = n2,8 g/cm3) nªn §ura cã ®é
bÒn riªng rÊt lín. §é bÒn riªng ®îc x¸c ®Þnh dùa vµo tû sè: b/ , ®é bÒn riªng cña §ura lµ
15  16; trong khi ®ã thÐp CT 51 lµ 6,0  6,5 cßn gang lµ 1,5  6.
- Nhîc ®iÓm c¬ b¶n cña §ura lµ tÝnh chèng ¨n mßn kÐm (thêng kh¾c phôc b»ng
phñ nh«m nguyªn chÊt).
b. Ký hiÖu – c«ng dông:
* Ký hiÖu:
TCVN 1659 – 75 ký hiÖu hîp kim bëi hÖ thèng ch÷ vµ sè:
Çc ch÷ lµ ký hiÖu ho¸ häc cña çc nguyªn tè cã trong thµnh phÇn hîp kim.
Çc sè sau nguyªn tè chØ lîng nguyªn tè ®ã tÝnh theo phÇn tr¨m (cßn l¹i sè phÇn tr¨m cña Al).
VÝ dô: Al Cu 4 Mg lµ hîp kim §ura cã 4% Cu, 1% Mg, 95% Al.
* C«ng dông:
Do cã ®é bÒn, nhÊt lµ cã ®é bÒn riªng cao ( ) nªn §ura ®îc sö dông lµm çc s¶n
phÈm phæ biÕn trong ngµnh hµng kh«ng( kÕt cÊu m¸y bay, tµu vò trô...), giao th«ng vËn
t¶i ( dÇm chÞu lùc xe t¶i, sên tµu biÓn..), dông cô thÓ thao vµ x©y dùng...
Chó ý: Cã thÓ nhiÖt luyÖn ®îc ®Ó lµm t¨ng c¬ tÝnh cña s¶n phÈm.
2. Silumin:
Lµ hîp kim nh«m ®óc ®îc sö dông réng r·i nhÊt. Nã lµ hîp kim ®îc t¹o nªn trªn c¬ së
hÖ hîp kim Al – Si. Ngoµi ra trong thµnh phÇn cña hîp kim cßn cã thÓ cã çc nguyªn tè
nh Mg, Mn, Cu, Zn…
Theo thµnh phÇn, ngêi ta chia Silumin thµnh 2 nhãm:
a. Silumin ®¬n gi¶n:
Silumin ®¬n gi¶n lµ Silumin mµ trong thµnh phÇn chØ cã Al vµ Silic.
VD: Ký hiÖu Al Si 13 (13% Si, cßn l¹i 87% Al). Silumin ®¬n gi¶n cã tÝnh ®óc tèt
nhng c¬ tÝnh thÊp nªn ®îc dïng ®Ó ®óc çc chi tiÕt cã h×nh d¸ng phøc t¹p nhng chÞu t¶i
träng nhÑ.
b. Silumin phøc t¹p:
Lµ hîp kim nh«m víi 4  10% Si, ngoµi ra cßn thªm çc nguyªn tè nh Cu, Mg, Zn, Mn …
Do cã thªm çc nguyªn tè hîp kim nªn c¬ tÝnh cña hîp kim, nhÊt lµ sau khi nhiÖt
luyÖn ®îc t¨ng lªn nhiÒu.
71
Thêng dïng çc hîp kim: AlSi8Mg, AlSi6MgMnCu7, AlSi5MnCu 3,
… ®Ó lµm çc chi tiÕt t¬ng ®èi quan träng trong ®éng c¬ «t« nh mÆt bÝch, bé ly hîp,
pÝtt«ng…
6.3. §ång vµ hîp kim ®ång

6.3.1. §ång nguyªn chÊt:
1. TÝnh chÊt:
§ång lµ kim lo¹i cã mét d¹ng thï h×nh, cã m¹ng lËp ph¬ng t©m mÆt víi th«ng sè
m¹ng, a = 3,6A0. TÝnh chÊt cña nã nh sau:
- Cã khèi lîng riªng lín  = 8,94 g/cm3.
- TÝnh dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn rÊt cao.
- TÝnh chèng ¨n mßn tèt.
- NhiÖt ®é ch¶y t¬ng ®èi cao. Tnc = 10830C.
- Cã ®é bÒn thÊp  = 16KG/mm2. HB = 40 nhng ®é bÒn t¨ng m¹nh khi biÕn d¹ng
nguéi (b = 45KG/mm2. HB = 125). Do vËy mét trong nh÷ng biÖn ph¸p ho¸ bÒn ®ång lµ
biÕn d¹ng nguéi. MÆc dï ®é cøng kh«ng cao nhng ®ång cã kh¶ n¨ng chèng mµi mßn tèt.
- Cã tÝnh c«ng nghÖ tèt, dÔ d¸t máng, kÐo sîi tuy vËy tÝnh gia c«ng c¾t kÐm.
2. Ký hiÖu:
§ång nguyªn chÊt theo TCVN 1695 - 75 ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ Cu kÌm theo sè chØ
møc ®é t¹p chÊt.
Cu 1 (99,9% Cu)
Cu 2 (99,7% Cu)
Cu 3 (99,5% Cu)
6.3.2. Hîp kim ®ång:
Cã nhiÒu çch ph©n lo¹i çc hîp kim cña ®ång nhng dïng phæ biÕn nhÊt lµ çch
ph©n lo¹i theo thµnh phÇn ho¸ häc.
Theo thµnh phÇn ho¸ häc, hîp kim cña ®ång ®îc chia thµnh 2 lo¹i
1. Lat«ng:
Lµ hîp kim cña ®ång mµ thµnh phÇn chÝnh lµ Cu vµ Zn. Lat«ng cßn gäi lµ ®ång
thau (®ång vµng).
Ngoµi ra trong thµnh phÇn cña hîp kim cßn cã çc nguyªn tè kh¸c nh Pb, Sn, Ni, …
Lat«ng theo TCVN 1695 – 75 ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ L sau ®ã lµ çc ch÷ ký hiÖu
tªn nguyªn tè ho¸ häc vµ chØ sè thµnh phÇn cña nã. Lat«ng ®îc chia thµnh 2 nhãm
a. Lat«ng ®¬n gi¶n:
Lµ hîp kim trong thµnh phÇn chØ cã 2 nguyªn tè Cu vµ Zn. Hîp kim nµy cã ®é dÎo
cao, ®é bÒn vµ ®é cøng phô thuéc vµo lîng Zn, khi % Zn t¨ng b, HB t¨ng.
Thêng dïng LCu90Zn10, LCu70Zn30 lµm çc èng t¶n nhiÖt, èng dÉn vµ çc chi tiÕt
dËp s©u (v× cã tÝnh dÎo cao).
b. Silumin phøc t¹p:
Lµ hîp kim trong ®ã ngoµi Cu vµ Zn cßn ®a thªm mét sè nguyªn tè Pb, Sn, Al, Ni,…
®Ó c¶i thiÖn tÝnh chÊt cña hîp kim.
VD: Pb lµm t¨ng tÝnh c¾t gät; Sn lµm t¨ng tÝnh chèng ¨n mßn; Al, Ni lµm t¨ng c¬
tÝnh cã çc ký hiÖu : LCuZn29Sn1, LCuZn40Pb1.
2. Br«ng:
Lµ hîp kim cña ®ång víi çc nguyªn tè kh¸c trõ Zn (nÕu trong thµnh phÇn cña hîp
kim cã Zn th× nã ®ãng vai trß nguyªn tè hîp kim phô), Br«ng cßn gäi lµ ®ång thanh.
Br«ng ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ B. Tªn gäi cña Br«ng ®îc ph©n biÖt theo nguyªn tè hîp
kim chÝnh. VD: Br«m thiÕc, Br«m nh«m.
a. Br«ng thiÕc:
72
Lµ hîp kim cña Cu víi nguyªn tè hîp kim chÝnh lµ Sn.
Br«ng thiÕc cã ®é bÒn cao, tÝnh dÎo tèt, tÝnh chèng ¨n mßn tèt, thêng dïng B Cu
Sn 40 Pb 1 ; B Cu Sn 5 Zn 2 Pb 5 ®Ó lµm ®Öm æ trît, b¸nh r¨ng.
b. Br«ng nh«m:
Lµ hîp kim cña Cu víi nguyªn tè hîp kim chÝnh lµ Sn. Br«ng nh«m cã ®é bÒn cao
h¬n Br«ng thiÕc, tÝnh chèng ¨n mßn tèt nhng cã nhîc ®iÓm lµ khã ®óc.
Thêng dïng thay Br«ng thiÕc v× rÎ tiÒn.
Thêng dïng BCuAl9Fe4 ; BCuAl10Fe4Ni4.
c. Br«ng Berili:
Cßn gäi lµ ®ång ®µn håi. Hîp kim cã ®é cøng cao, tÝnh ®µn håi rÊt cao, tÝnh
chèng ¨n mßn vµ ®é dÉn ®iÖn tèt thêng dïng lµm lß xo trong çc thiÕt bÞ ®o ®iÖn.
Víi ký hiÖu BCuBe2..
6.4. Ch×, thiÕc vµ hîp kim cña chóng

6.4.1. Ch×, thiÕc nguyªn chÊt:
1. TÝnh chÊt:
- Cã nhiÖt ®é nãng ch¶y kh¸ thÊp: 2320C ®èi víi thiÕc vµ 5270C ®èi víi ch×.
- TÝnh chèng ¨n mßn rÊt tèt trong nhiÒu m«i trêng.
- Cã tÝnh rÊt mÒm.
2. C«ng dông:
- ThiÕc dïng ®Ó m¹ thÐp, ®îc sö dông réng r·i trong c«ng nghÖ ®å hép, b¶o qu¶n
thùc phÈm.
- Ch× dïng ®Ó lµm cÇu ch×.
Hîp kim trªn c¬ së ch× vµ thiÕc gåm nhiÒu chñng lo¹i kh¸c nhau, ®îc sö dông vµo
nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau.
6.4.2. Hîp kim trªn c¬ së ch× vµ thiÕc:
1. Çc hîp kim cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp:
Lµ hîp kim trªn c¬ së ch× vµ thiÕc víi thµnh phÇn thÝch hîp ®Ó dÔ ch¶y.
C«ng dông: Thêng dïng hîp kim cã 3 nguyªn tè Pb – Sn – Bi cã nhiÖt ®é nãng ch¶y
Tnc = 960C … Çc hîp kim nµy ®îc sö dông trong kü thuËt tù ®éng vµ trong y tÕ.
2. Çc hîp kim hµn:
Lµ hîp kim trªn c¬ së ch× vµ thiÕc víi thµnh phÇn thÝch hîp ®Ó cã ®é ch¶y lo·ng
cao liªn kÕt tèt víi vËt liÖu c¬ së, ®¶m b¶o ®é bÒn mèi hµn lín.
C«ng dông: §îc sö dông ®Ó hµn ®ång Lat«ng, tr¸ng lªn tÊm thÐp.
3. Çc hîp kim b¸c bÝt:
Lµ hîp kim trªn c¬ së thiÕc, ch× víi thµnh phÇn thÝch hîp ®Ó tæ chøc cña chóng cã
çc phÇn tö pha r¾n ph©n bè trªn nÒn mÒm.
C«ng dông: Thêng dïng ®Ó lµm hîp kim æ trît cã chÊt lîng cao.
6.5. Hîp kim lµm æ trît

6.5.1. C«ng dông:
Hîp kim æ trît lµ hîp kim dïng ®Ó chÕ t¹o lãt trôc cña æ trôc (cßn gäi lµ b¹c lãt).
MÆc dÇu ngµy nay æ l¨n dïng cµng nhiÒu nhng çc æ trît vÉn chiÕm vÞ trÝ quan
träng v× cã u ®iÓm sau: dÔ chÕ t¹o, dÔ thay thÕ, gi¸ thµnh rÎ, b«i tr¬n dÔ vµ trong
nhiÒu trêng hîp kh«ng thÓ dïng æ l¨n ®îc nh lãt trôc ë cæ biªn cña trôc khuûu.
6.5.2. Yªu cÇu ®èi víi hîp kim lµm æ trît:
1. Ph¶i cã hÖ sè ma s¸t nhá víi bÒ mÆt trôc thÐp:
73
§©y lµ yªu cÇu quan träng nhÊt vµ liªn quan ®Õn chän vËt liÖu cã tæ chøc kim lo¹i
gåm hai phÇn c¬ tÝnh: PhÇn cøng (tèt nhÊt lµ h¹t cøng) vµ phÇn mÒm (tèt nhÊt lµ
nÒn mÒm). Cã ®îc nh vËy th× khi æ trît b¾t ®Çu lµm viÖc, phÇn mÒm sÏ mßn ®i
t¹o r·nh chøa dÇu ®Ó b«i tr¬n cßn phÇn cøng nh« ra ®ì lÊy cæ trôc lµm cho tiÕt diÖn
tiÕp xóc nhá, do ®ã gi¶m m¹nh hÖ sè ma s¸t khi tiÕp xóc víi bÒ mÆt trôc.
VÝ dô: Hîp kim thiÕc lµm æ trît sÏ cã tæ chøc h¹t cøng lµ hîp chÊt ho¸ häc Sn Sb,
Cu3Sn, nÒn mÒm lµ dung dÞch r¾n pha ’(h×nh 17)
æ Trôc thÐp trît

R· nh b«i tr¬n
NÒn mÒm
H¹ t cøng
H17. Tæ chøc cña

hîp kim thiÕc lµm æ trît
2. Ýt lµm mßn trôc thÐp vµ chÞu ¸p lùc cao:
Muèn trôc thÐp kh«ng bÞ mßn khi lµm viÖc th× vËt liÖu æ trît ph¶i lµm b»ng çc
hîp kim mÒm lµ hîp kim mµu, song còng ph¶i cã ®é bÒn nhÊt ®Þnh ®Ó chÞu ¸p lùc cao.
NÕu cÇn n©ng cao kh¶ n¨ng chÞu ¸p lùc cña çc æ trît ph¶i chÕ t¹o b»ng hîp kim ghÐp:
ngoµi lµ thÐp, trong lµ hîp kim mµu.
3. TÝnh c«ng nghÖ tèt vµ gi¸ thµnh h¹:
Hîp kim cã tÝnh ®óc cao , nÕu chÕ t¹o ®îc hîp kim ghÐp ph¶i cã kh¶ n¨ng b¸m dÝnh
vµo vá thÐp( ngoµi thÐp, trong lµ HK mÇu).
Chó ý: Khã cã vËt liÖu nµo tho¶ m·n tÊt c¶ çc yªu cÇu trªn cña hîp kim lµm æ trît.
6.5.3. Çc lo¹i hîp kim æ trît thêng dïng:
1. Hîp kim æ trît cã nhiÖt ®é nãng ch¶y cao:
Lµ hîp kim æ trît trªn c¬ së cña kim lo¹i cã nhiÖt ®é nãng ch¶y cao. VÝ dô: Fe hoÆc
Cu.
a. Gang x¸m (gang cÇu, gang dÎo):
Dïng çc lo¹i gang cã tæ chøc nÒn PeclÝt P nhá mÞn (nÒn cøng) vµ Grafit (h¹t
mÒm).
C«ng dông: Dïng lµm æ trît cho çc lo¹i trôc cã tèc ®é vßng quay chËm nhng chÞu
®îc ¸p lùc cao.
b. §ång thanh thiÕc (Br«ng thiÕc):
Hîp kim ®ång – thiÕc tæ chøc nÒn mÒm lµ dung dÞch r¾n Cu(Sn) vµ h¹t cøng lµ
cïng tÝch ( + ).
C«ng dông: Dïng ®Ó chÕ t¹o æ trît chÞu ®îc ¸p lùc cho çc lo¹i trôc cã tèc ®é vßng
quay chËm hoÆc trung b×nh.
2. Hîp kim æ trît cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp:
Lµ hîp kim æ trît trªn c¬ së cña kim lo¹i cã nhiÖt ®é nãng ch¶y thÊp, vÝ dô: thiÕc,
ch×, nh«m, kÏm … cã tªn chung lµ BabÝt (tªn b¸c häc ngêi Anh lµ Babbitt t×m ra) gåm cã:
74
a. BabÝt thiÕc (Sn – Sb - Sn):
Ký hiÖu cña Nga Б83, Б89 trong ®ã cã 83% (89%) Sn, cßn l¹i lµ Cu vµ Sb.
C«ng dông: Dïng lµm çc æ trît quan träng cã tèc ®é vßng quay cao vµ trung b×nh :
Tuèc bin, ®éng c¬ diezen.
b. BabÝt ch× (Pb – Sb - Sn):
Ký hiÖu cña Nga Б06, Б16 trong ®ã cã 6% (16%) Sb, cßn 6% (16%) Sn, cßn l¹i lµ
Sn.
C«ng dông:
- Б16 dïng ®Ó thay thÕ cho babÝt thiÕc trong ®iÒu kiÖn kh«ng va ®Ëp.
- Б06 dïng ®Ó thay thÕ cho phÇn lín çc lo¹i æ trît «t«. Ngoµi ra cßn dïng lµm æ trît
trong ®éng c¬ x¨ng.
c. BabÝt nh«m (Al – Sn), (Al – Sb - Mg):
C«ng dông: Lo¹i nµy cã triÓn väng h¬n c¶ do cã hÖ sè ma s¸t nhá, nhÑ, dÉn nhiÖt
cao, chèng ¨n mßn cao trong dÇu, c¬ tÝnh cao, gi¸ thµnh h¹ nhng c«ng nghÖ kÐm (khã
dÝnh b¸m) nªn nã ®ang ®îc thay thÕ cho babÝt thiÕc.
C©u hái «n tËp

1. §Þnh nghÜa, c«ng dông, tÝnh chÊt cña hîp kim cøng.
2. T¹i s·o hîp kim cøng khi dïng lµm dao c¾t cã tèc ®é c¾t cao kh«ng ph¶i nhiÖt
luyÖn nh dao lµm b»ng thÐp giã?
3. Ph©n biÖt cÊu t¹o, tÝnh chÊt, c«ng dông cña hîp kim cøng lo¹i mét çc-bÝt vµ
hai çc-bÝt.
4. Cho çc ký hiÖu vËt liÖu: T15K6, T30K6, BK8, BK2. H·y ph©n tÝch ký hiÖu
vµ nªu c«ng dông cña chóng.
5. Çc yªu cÇu cña hîp kim æ trît, trong ®ã yªu cÇu nµo cã liªn quan ®Õn chän tæ
chøc cña hîp kim.
6. Cho vµi vÝ dô hîp kim æ trît thêng dïng. C¨n cø vµo çc ®iÒu kiÖn lµm viÖc nµo
cña æ trît ®Ó chän vËt liÖu lãt trôc.
Ch¬ng 7
çc vËt liÖu kh¸c vµ xu thÕ ph¸t triÓn

vËt liÖu ngµy nay
Néi dung
7.1. VËt liÖu phi kim lo¹i thêng dïng

7.1.1. Bét mµi, Ami¨ng, chÊt dÎo:
1. Bét mµi:
a. TÝnh chÊt:
Bét mµi lµ lo¹i vËt liÖu v« c¬- ceramic dïng ®Ó ®¸nh bãng çc lo¹i vËt liÖu kh¸c, do
vËy nã cã çc tÝnh chÊt sau:
- Cã ®é cøng cao h¬n çc vËt liÖu kh¸c.
- Cã bÒ mÆt nhän s¾c ®Ó mµi çc chi tiÕt gia c«ng.
- Cã kh¶ n¨ng dÝnh kÕt thµnh khèi theo yªu cÇu c«ng nghÖ.
b. C«ng dông:
- Lµm ®¸ mµi.
- Lµm giÊy r¸p, v¶i r¸p.
75
- ë d¹ng bét ®Ó ®¸nh bãng çc chi tiÕt cÇn ®é bãng cao.
2. Ami¨ng:
Ami¨ng lµ nhãm sîi kho¸ng thiªn nhiªn ®îc lÊy tõ quÆng má cã chøa Canxi, SilÝc
çt vµ Magiª.
a. TÝnh chÊt:
- Ami¨ng cã mµu tr¾ng, mÞn, thí nhá, cã tÝnh chÞu löa cao, kh¶ n¨ng dÉn nhiÖt thÊp.
- Cã ®é bÒn c¬ häc lín, cã kh¶ n¨ng chÞu axit, kiÒm.
- Çc tÝnh chÊt cña Ami¨ng kh«ng thay ®æi ë t0 < 5000C.
- VÝ dô çt tr¾ng SiO2, ªmªri ( hçn hîp tù nhiªn cña Al2O3, SiC,... kim c¬ng).
b. C«ng dông:
- Sîi Ami¨ng dïng lµm ®Öm çch nhiÖt.
- GiÊy Ami¨ng ®Ó çch nhiÖt, çch ®iÖn hoÆc lµm vËt liÖu lãt èng h¬i, èng níc
khi nã lµm viÖc ë to < 4500C.
- Ami¨ng d¹ng Ðp lµm c¬ cÊu h·m m¸y (tlv = 2800C).
Ngoµi ra v¶i Ami¨ng cßn dïng chÕ t¹o g¨ng tay, quÇn ¸o chÞu nhiÖt cho thî lß, lÝnh
cøu ho¶.
Nhîc ®iÓm lín nhÊt Ami¨ng lµ vËt liÖu cã tÝnh chÊt ®éc h¹i, khi sö dông cÇn chó
ý v× thÕ hiÖn nay Ýt ®îc sö dông.
3. ChÊt dÎo:lµ vËt liÖu polyme cã thÓ biÕn d¹ng mµ kh«ng bÞ ph¸ huû vµ cã thÓ
®Þnh h×nhvíi ¸p lùc rÊt thÊp
a. TÝnh chÊt:
- Cã träng lîng riªng nhá.
- Cã c¬ tÝnh t¬ng ®èi tèt, cã kh¶ n¨ng chÞu ¨n mßn.
- Cã tÝnh c«ng nghÖ tèt.
Nhîc ®iÓm lín nhÊt cña chÊt dÎo lµ bÞ ho¸ giµ theo thêi gian (bÞ l·o ho¸).
b. Ph©n lo¹i – c«ng dông:
* Ph©n lo¹i:
Trong c«ng nghiÖp ngêi ta thêng dïng 2 lo¹i chÊt dÎo:
- ChÊt dÎo nhiÖt dÎo:
+ Cã ®Æc ®iÓm lµ lu«n cã thÓ nãng ch¶y vµ t¹o h×nh l¹i ®îc.
+ Dïng phæ biÕn lµ Polyetylen (PE), Polyeste (PET), Acrylic (PMMA), Polyamid
(PA)...
- ChÊt dÎo nhiÖt cøng:
Lµ lo¹i chÊt dÎo mµ sau lÇn nãng ch¶y vµ t¹o h×nh ®Çu tiªn nã kh«ng thÓ nãng
ch¶y vµ t¹o h×nh l¹i ®îc n÷a.
Dïng phæ biÕn lµ lo¹i Phenol cã ®é bÒn c¬ häc kh¸ cao, kh«ng bÞ ¨n mßn bëi axit,
kiÒm.
* C«ng dông:
ChÊt dÎo ngµy cµng ®îc sö dông réng r·i trong c«ng nghiÖp vµ ®êi sèng.
- Nã thÝch hîp ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt yªu cÇu ®é bÒn võa ph¶i, nhÑ, kh«ng bÞ ¨n
mßn.
- §îc dïng lµm b×nh chøa, çnh qu¹t, b¸nh r¨ng, çc chi tiÕt cña c¬ cÊu phanh.
- Phæ biÕn nhÊt lµ phñ lªn bÒ mÆt kim lo¹i ®Ó b¶o vÖ cho nã khái bÞ ¨n mßn.
- ChÊt dÎo cßn dïng ®Ó thay thÕ cho mét sè lo¹i vËt liÖu nh»m gi¶m sù hao phÝ
nguyªn liÖu vµ t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng.
76
7.1.2. DÇu – mì:
1. DÇu:
a. TÝnh chÊt:
Khi sö dông dÇu cÇn chó ý mét sè ®Æc tÝnh sau:
- §é nhên: §Æc trng cho ®é lo·ng cña dÇu. §é nhên thay ®æi nhiÖt ®é. NhiÖt ®é
cµng cao dÇu cµng lo·ng.
- NhiÖt ®é b¾t löa lµ nhiÖt ®é mµ ë ®ã h¬i dÇu bèc ch¸y khi gÆp löa. §èi víi dÇu
m¸y dïng trong c¬ khÝ t0bl > 1600C.
- NhiÖt ®é ®«ng ®Æc lµ nhiÖt ®é mµ ë ®ã dÇu ®Æc l¹i (víi çc thiÕt bÞ dïng ë
nhiÖt ®é thÊp ph¶i chó ý nhiÖt ®é nµy.
b. C«ng dông:
C«ng dông chñ yÕu cña dÇu lµ b«i tr¬n lµm gi¶m ma s¸t gi÷a çc bÒ mÆt tiÕp xóc
cña çc chi tiÕt m¸y.
- B¶o vÖ kim lo¹i khái bÞ ¨n mßn.
- Lµm nhiªn liÖu cho ®éng c¬ ®èt trong …
2. Mì:
a. TÝnh chÊt:
- Cã träng lîng riªng nhá: 0,8  1 g/cm3.
- ë thÓ ®Æc cã mµu vµng hoÆc n©u.
- Cã kh¶ n¨ng chèng rØ vµ b«i tr¬n tèt.
b. C«ng dông:
Dïng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ çc dông cô, chi tiÕt m¸y khi b¶o qu¶n vËn chuyÓn. Mì
cßn dïng ®Ó b«i tr¬n ë çc bé phËn khã gi÷ dÇu (nh çp cña cÇn trôc) hoÆc nh÷ng bé
phËn l©u míi cÇn tra chÊt b«i tr¬n.
7.1.3. Dung dÞch lµm nguéi.
Çc dung dÞch lµm nguéi nªu díi ®©y lµ çc dung dÞch cã t¸c dông lµm nguéi bÒ
mÆt chi tiÕt vµ dao trong qu¸ tr×nh c¾t gät. V× khi c¾t gät do ma s¸t gi÷a bÒ mÆt dao
vµ chi tiÕt gia c«ng nªn ë vÞ trÝ tiÕp xóc nhiÖt ®é lªn rÊt cao lµm gi¶m tuæi thä cña dao.
Do ®ã dung dÞch lµm nguéi sÏ lµm nguéi chi tiÕt gia c«ng khi c¾t lµm t¨ng tuæi thä cña
dao.
1. T¸c dông:
C«ng dông lµm nguéi cã çc t¸c dông sau
- Lµm nguéi: Dung dÞch hÊp thô nhiÖt ®é ma s¸t sinh ra do ®ã lµm dao kh«ng bÞ
gi¶m ®é cøng, t¨ng ®îc tèc ®é c¾t, gi¶m hiÖn tîng gi·n në nhiÖt ®é, t¨ng ®é chÝnh x¸c
gia c«ng.
- B«i tr¬n: t¹o mµng nhên cã t¸c dông b«i tr¬n trªn bÒ mÆt chi tiÕt lµm gi¶m ma s¸t
do ®ã gi¶m ®îc lùc c¾t.
- B¶o vÖ: t¹o mµng oxit b¶o vÖ kim lo¹i.
- Röa: Röa s¹ch phoi vôn lµm bÒ mÆt tr¬n l¸ng vµ ®Èy phoi khái khu vùc c¾t gät.
2. Çc chÊt lµm nguéi thêng dïng:
- Emuxin: lµ hçn hîp cña níc vµ dÇu kho¸ng vËt, ngoµi ra trong Emuxin cßn cã níc
xµ phßng vµ Na2CO3.
- Dung dÞch níc: gåm níc pha víi NaNO3 vµ Na2CO3.
- Dung dÞch dÇu: gåm dÇu lu ho¸ pha víi H2O, NaNO3 vµ Na2CO3.
ViÖc lùa chän dung dÞch lµm nguéi phô thuéc vµo c«ng nghÖ c¾t gät, lo¹i m¸y, dao
vµ vËt liÖu c¾t gät.
7.2. Xu thÕ ph¸t triÓn vËt liÖu hiÖn nay
77
S¶n xuÊt çc vËt liÖu c¬ b¶n trªn thÕ giíi hiÖn nay nh×n chung ®· ®¸p øng nhu cÇu
vÒ sè lîng, do ®ã vÊn ®Ò chÊt lîng vµ gi¸ thµnh ®· næi lªn hµng ®Çu lµm t¨ng thªm sù
c¹nh tranh gi÷a çc lo¹i vËt liÖu trong mçi lÜnh vùc sö dông chóng. Tuy vËy vËt liÖu kim
lo¹i tríc hÕt lµ thÐp vÉn gi÷ vai trß then chèt trong ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt nã
vÉn gi÷ ®éc quyÒn trong nhiÒu lÜnh vùc x©y dùng çc nhÞp cÇu dµi, c«ng tr×nh trªn
biÓn, khung nhµ xëng, nhiÒu lo¹i m¸y mãc vµ thiÕt bÞ …
Theo c«ng nghÖ chÕ t¹o, cã thÓ nªu hai xu thÕ ph¸t triÓn vËt liÖu nh sau:
- Ph¸t triÓn vËt liÖu theo c«ng nghÖ truyÒn thèng.
- Ph¸t triÓn vËt liÖu theo c«ng nghÖ míi.
Çc kh¸i niÖm “c«ng nghÖ truyÒn thèng” vµ “c«ng nghÖ míi” mang tÝnh quy íc v×
çc c«ng nghÖ truyÒn thèng lu«n ®îc hoµn thiÖn vµ ®æi míi. Cßn c«ng nghÖ míi l¹i ®îc
ph¸t triÓn trªn c¬ së c«ng nghÖ ®· cã.
7.2.1. Ph¸t triÓn vËt liÖu theo c«ng nghÖ truyÒn thèng:
1. ThÐp x©y dùng:
§iÓn h×nh lµ thÐp x©y dùng hîp kim vi lîng.
§©y lµ nhãm thÐp ®îc ph¸t triÓn trªn c¬ së thÐp x©y dùng hîp kim nhng hîp kim ho¸
nhiÒu lo¹i nguyªn tè víi lîng thµnh phÇn rÊt nhá (díi vµi phÇn ngh×n) sÏ ®¹t çc yªu
cÇu sö dông cÇn thiÕt cho kÕt cÊu x©y dùng, ®Æc biÖt lµ ®é bÒn cao h¬n 2  3
lÇn thÐp x©y dùng th«ng thêng mµ vÉn ®îc ®¶m b¶o tÝnh cøng vµ tÝnh chèng ¨n
mßn tèt trong çc m«i trêng, do ®ã lµm t¨ng kh¶ n¨ng chÞu t¶i hoÆc gi¶m nhÑ khèi l-
îng kÕt cÊu. §iÒu nµy ®Æc biÖt cã lîi trong x©y dùng cÇu, khung toa xe « t« t¶i…
®· tiÕt kiÖm hµng chôc triÖu tÊn thÐp trong 1 n¨m.
2. ThÐp chÕ t¹o m¸y:
a. ThÐp kÕt cÊu cã ®é cøng thø hai:
§©y lµ nhãm thÐp ®îc ph¸t triÓn trªn c¬ së thÐp kÕt cÊu lo¹i ho¸ tèt víi lîng chøa
çc bon 0,3  0,4%C vµ hîp kim ho¸ ®a nguyªn tè víi tæng lîng chøa kho¶ng 5 - 8%, do ®ã
khi ram cao ®Æc biÖt ë nhiÖt ®é 550  6000C t¹o ra cacbÝt ph©n t¸n lµm t¨ng ®é cøng
cao h¬n sau khi t«i nh thÐp giã do ®ã ®¹t ®é bÒn cao ®ång thêi vÉn ®¶m b¶o tÝnh dÎo
tèt ( > 10%) nªn c¬ tÝnh tæng hîp ®¹t ®îc rÊt cao.
C«ng dông: Dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc ®¹t c¬ tÝnh tæng hîp rÊt
cao kh¶ n¨ng ®¹t b  2000MPa (çc lo¹i thÐp ho¸ tèt kh¸c chØ ®¹t b = 600  1200MPa)
vµ  > 10%.
b. ThÐp Nit¬:
§©y lµ nhãm thÐp ®îc ph¸t triÓn trªn c¬ së ®îc hîp chÊt ho¸ häc lµ S¾t Nitrit Fe 4N
hoÆc Fe2N … do Nit¬ trong thÐp cao h¬n 11,5% thay cho Fe3C trong thÐp nªn cã ®é
cøng cao h¬n mµ l¹i cã ®é bÒn rÊt tèt. §ång thêi cïng víi Cr trong thÐp t¹o thµnh CrN
liÒn mang víi Mactenxit khã tÝch tô ë nhiÖt ®é cao nªn thÐp gi÷ ®îc c¬ tÝnh ë nhiÖt ®é
cao.
C«ng dông: Thêng dïng ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt m¸y lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn
mµi mßn cao vµ nhiÖt ®é cao, VÝ dô: æ bi tèc ®é cao, khu«n dËp nãng … kh¶ n¨ng ®¹t
b > 2000MPa.
7.2.2. Ph¸t triÓn vËt liÖu theo c«ng nghÖ míi:

1. C«ng nghÖ luyÖn kim bét:
C«ng nghÖ luyÖn kim bét gåm t¹o bét, t¹o h×nh s¶n phÈm vµ thªu kÕt, tuy ®· sö dông
tõ l©u nhng tríc ®©y chØ øng dông cho çc lo¹i s¶n phÈm cã thµnh phÇn vµ tÝnh
chÊt kh«ng thÓ chÕ t¹o b»ng ph¬ng ph¸p luyÖn kim b×nh thêng, vÝ dô nh hîp kim
cøng.
78
Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, nhê tiÕn bé khoa häc kü thuËt, “ph¬ng ph¸p luyÖn
kim bét” ®îc øng dông réng r·i ®Ó chÕ t¹o nhiÒu s¶n phÈm kh¸c nhau cho hÇu hÕt çc
lo¹i hîp kim. Nhê c«ng nghÖ míi nµy ®¹t ®îc çc u ®iÓm c¬ b¶n sau:
- ChÕ t¹o ®îc çc hîp kim víi thµnh phÇn phøc t¹p vµ ph¬ng ph¸p luyÖn kim b×nh
thêng kh«ng thÓ lµm ®îc.
- ChÕ t¹o vËt liÖu ®¶m b¶o cÊu t¹o bªn trong cã hai thµnh phÇn tæ chøc kh¸c biÖt
vÒ ®é cøng theo yªu cÇu rÊt thÝch hîp ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt chèng mµi mßn, chèng ma
s¸t hoÆc ma s¸t.
- HÖ sè sö dông kim lo¹i h÷u Ých cao vµ gi¸ thµnh h¹ do dïng Ýt n¨ng l îng vµ nh©n
lùc.
- Cã thÓ chÕ t¹o nh÷ng s¶n phÈm víi h×nh d¸ng phøc t¹p vµ víi ®é chÝnh x¸c kÝch
thíc cao nh: B¸nh r¨ng, cam, tay ®ßn, b¹c lãt…
- Cã thÓ chÕ t¹o s¶n phÈm c¬ khÝ ghÐp tõ nhiÒu lo¹i vËt liÖu kh¸c nhau.
Chó ý: çc s¶n phÈm c¬ khÝ thÐp lµm b»ng “ph¬ng ph¸p luyÖn kim bét” muèn cã
c¬ tÝnh lµm viÖc ph¶i nhiÖt luyÖn hoÆc ho¸ nhiÖt luyÖn th× míi ®¹t ®îc hiÖu qu¶ tèt.
2. VËt liÖu kÕt hîp (Compozit):
Compozit lµ kiÓu vËt liÖu lai t¹o gi÷a hai hay nhiÒu lo¹i vËt liÖu sao cho tÝnh
chÊt cña chóng hç trî cho nhau.
C«ng nghÖ chÕ t¹o trªn c¬ së luyÖn kim bét còng cã cÊu t¹o nhiÒu pha nhng cã cÊu
tróc ®· thiÕt kÕ x¸c ®Þnh, trong ®ã pha liªn tôc toµn khèi gäi lµ nÒn, cßn pha ph©n bè
gi¸n ®o¹n ®îc liªn kÕt bëi nÒn gäi lµ cèt.
NhiÖm vô chÝnh cña nÒn lµ liªn kÕt cèt thµnh khèi ®Ó t¹o h×nh, b¶o vÖ vµ che
phñ khái çc t¸c ®éng c¬ häc vµ ho¸ häc cña m«i trêng.
NhiÖm vô chÝnh cña cèt lµ chÞu t¶i.
Chó ý: TÝnh chÊt cña Compozit do b¶n chÊt cña çc pha vµ cÊu tróc ®· thiÕt kÕ
x¸c ®Þnh kh¸c h¼n víi tÝnh chÊt cña çc pha cèt vµ nÒn (liªn hÖ kiÕn thøc: d¹ng cÊu t¹o
hçn hîp c¬ häc trong ch¬ng I).
C¨n cø cÊu tróc ®· thiÕt kÕ x¸c ®Þnh, cã thÓ chia Compozit lµm 3 lo¹i:
a. Compozit h¹t:
Compozit h¹t chøa çc phÇn cèt ë d¹ng h¹t. VÝ dô:
- Hîp kim cøng: NÒn lµ nguyªn tè Co, cßn cèt h¹t lµ nh÷ng çcbÝt WC, TiC,… lµ
vËt liÖu dïng ®Ó lµm dông cô c¾t.
- Bª t«ng: NÒn lµ xi m¨ng, cèt lµ nh÷ng h¹t çt vµ sái… lµ vËt liÖu dïng trong x©y
dùng.
- Compozit nÒn kim lo¹i gåm bét ®ång, s¾t hoÆc thÐp, cßn cèt th× d¹ng h¹t çcbÝt,
nitrit… lµ vËt liÖu dïng ®Ó chÕ t¹o çc dông cô c¾t víi tèc ®é c¾t cao, æ dì chÞu nhiÖt
®é cao hoÆc çc chi tiÕt m¸y cã tÝnh n¨ng sö dông cao.
b. Compozit sîi:
Compozit sîi lµ lo¹i kÕt cÊu quan träng nhÊt v× nã cã ®é bÒn riªng vµ m«®un ®µn
håi cao.
Compozit sîi chøa çc phÇn cèt ë d¹ng sîi gåm cã çc lo¹i phæ biÕn hiÖn nay
- Compozit nÒn polyme cèt sîi thuû tinh võa bÒn, võa nhÑ, chèng ¨n mßn tèt, chèng
va ®Ëp tèt, çch ®iÖn tèt, c«ng nghÖ chÕ t¹o ®¬n gi¶n, gi¸ thµnh h¹ nªn ®îc dïng nhiÒu
®Ó chÕ t¹o vá xuång vµ ca n« tèc ®é cao, çc tÊm ¸p têng trong m¸y bay, toa xe, çc
phßng t¾m, phßng vÖ sinh, bÓ b¬i, vá th©n xe h¬i, tÇu biÓn, èng dÉn, container chøa
hµng … §Æc biÖt trong c«ng nghiÖp «t«, nã cã søc c¹nh tranh nhê gi¶m ®îc khèi lîng vµ
tiªu hao nhiªn liÖu Ýt nhÊt khi lµm viÖc.
- Compozit nÒn polyme cèt sîi Bo hoÆc sîi Çc bon, cã ®é bÒn cao h¬n 4 5 lÇn so
víi thuû tinh, lµ vËt liÖu nhÑ, cã ®é bÒn cao, chÞu ®îc nhiÖt ®é, ¨n mßn cao, dµn håi vµ
chèng rung tèt, chÞu mái cao, phï hîp ®Ó chÕ t¹o nh÷ng chi tiÕt m¸y cÇn cã c¬ tÝnh tæng
79
hîp cao vµ nhÑ nh çnh qu¹t m¸y bay lªn th¼ng, çnh th¨ng b»ng, çnh qu¹t m¸y nÐn khÝ,
çc kÕt cÊu trong tÇu vò trô, tµu biÓn, dông cô thÓ thao. Lo¹i compozit nµy cã søc c¹nh
tranh trong s¶n xuÊt m¸y bay do gi¶m nhÑ ®îc khèi lîng nªn nhiªn liÖu tiªu hao Ýt( gi¶m
20% 30%) so víi dïng kim lo¹i.
Chó ý: Dïng sîi Bo ®¾t h¬n sîi Cacbon nªn Ýt dïng h¬n.
- Compozit nÒn kim lo¹i cèt sîi : Läai phæ biÕn nhÊt, cã triÓn väng nhÊt lµ nÒn
nh«m- sîi Bo cã phñ Cacbit Silic v× cã kh¶ n¨ng lµm viÖc ë nhiÖt ®é cao h¬n nhiÒu so
víi nÒn Polymer mµ träng lîng riªng nhá h¬n nªn cã ®é bÒn riªng tèt.
c. Compozit cÊu tróc (Compozit tÊm ghÐp):
Compozit cÊu tróc lµ çc b¸n thµnh phÈm d¹ng líp, d¹ng 3 líp ®îc kÕt hîp çc vËt
liÖu ®ång nhÊt víi vËt liÖu Compozit theo nh÷ng kÕt cÊu h×nh häc kh¸c nhau t¹o ra
nhiÒu lo¹i vËt liÖu Compozit cã tÝnh n¨ng sö dông cao trong çc lÜnh vùc vËn t¶i, hµng
kh«ng, c«ng tr×nh x©y dùng kiÕn tróc…
Çc lo¹i Compozit cÊu tróc:
- Compozit cÊu tróc d¹ng líp: §îc t¹o thµnh tõ çc líp c¬ së gåm 2 lo¹i:
+ Çc líp cã vËt liÖu ®ång nhÊt ®ãng vai trß liªn kÕt, vÝ dô: Polime.
+ Çc líp Compozit cèt sîi ®ãng vai trß chÞu lùc, vÝ dô: Líp gç hoÆc cãt, v¶i sîi
thuû tinh (sîi çcbon), tÊm v¶i b«ng…
Hai lo¹i çc líp nµy ®îc s¾p xÕp lÇn lît lªn nhau theo yªu cÇu thiÕt kÕ x¸c ®Þnh
(®æi híng líp nÒn Compozit cèt sîi) råi Ðp dÝnh víi nhau.
- Compozit cÊu tróc d¹ng 3 líp bao gåm:
+ Hai líp mÆt ®ãng vai trß chÞu lùc cao, chÞu nhiÖt, chÞu ¨n mßn
+ Líp lâi: Cã tæ chøc xèp bét, tæ ong ®Ó t¹o kho¶ng çch gi÷a hai tÊm çch nhiÖt,
çch ©m, chèng ¨n mßn …
3. C«ng nghÖ nguéi nhanh:
Theo c«ng nghÖ chÕ t¹o truyÒn thèng tæ chøc cña vËt liÖu ®îc h×nh thµnh trong
qu¸ tr×nh lµm ngu«Þ tõ tr¹ng th¸i láng hoÆc r¾n víi tèc ®é nguéi lín nhÊt vµi chôc
®é/gi©y. Tèc ®é nguéi chËm dÉn ®Õn h¹n chÕ vÒ tæ chøc, tõ ®ã h¹n chÕ vÒ tÝnh
chÊt.
C«ng nghÖ nguéi nhanh lµ ph¬ng ph¸p nguéi nhanh tõ pha láng tíi tèc ®é hµng tr¨m,
hµng tû ®é/gi©y ®Ó nhËn ®îc tæ chøc vËt liÖu rÊt nhá mÞn (vi tinh thÓ). Khi tèc ®é
nguéi qu¸ lín h¬n gi¸ trÞ x¸c ®Þnh t¹o ra tr¹ng th¸i v« ®Þnh h×nh.
HiÖn nay c«ng nghÖ nguéi nhanh ®ang ®îc sö dông phæ biÕn nh ®óc vËt máng,
kÐo sîi trong khu«n kim lo¹i, t¹o b¨ng, t¹o h¹t. Sau ®ã cã thÓ sö dông ngay hoÆc lµ b¸n
thµnh phÈm ®Ó tiÕp tôc qua luyÖn kim bét t¹o thµnh s¶n phÈm.
Trong t¬ng lai, c«ng nghÖ nguéi nhanh cã triÓn väng rÊt lín cã thÓ chÕ t¹o çc vËt
liÖu cã tÝnh n¨ng sö dông cao cho çc kÕt cÊu m¸y cã ®é bÒn cao ®Ó thay thÕ hîp kim
Titan ®¾t tiÒn trong c«ng nghiÖp.
C«ng dông hiÖn nay trªn thÕ giíi:
ChÕ t¹o dông cô hîp kim nh thÐp giã cã tÝnh n¨ng c¾t gät vµ tuæi thä cao h¬n
nhiÒu lÇn so víi ph¬ng ph¸p chÕ t¹o truyÒn thèng.
ChÕ t¹o vËt liÖu tõ cã vËt liÖu tõ mÒm lµ çc b¨ng vi tinh thÓ hoÆc b¨ng v« ®Þnh
h×nh… còng nh vËt liÖu tõ cøng lµm nam ch©m vÜnh cöu. Chóng cã çc chØ tiªu tõ
tÝnh rÊt cao, ®Æc biÖt tæn hao c«ng suÊt thÊp. Cã vËt liÖu tõ cøng cho n¨ng l îng tõ kû
lôc cao gÊp nhiÒu lÇn so víi vËt liÖu truyÒn thèng.
7.2.3. Ph¸t triÓn vËt liÖu víi tÝnh n¨ng ®Æc biÖt:
1. VËt liÖu siªu dÎo:
Siªu dÎo lµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng dÎo rÊt lín, cã thÓ ®Õn 2000%.
øng dông: Nhê tÝnh n¨ng siªu dÎo nµy mµ çc c«ng nghÖ biÕn d¹ng t¹o ph«i nh: rÌn,
dËp, çn cã thÓ tiÕn hµnh dÔ dµng trªn thiÕt bÞ ®¬n gi¶n mµ ®¶m b¶o n¨ng suÊt cao,
80
chÊt lîng cao, chi phÝ thÊp. V× vËy, trong t¬ng lai nã thùc sù ®ãng gãp to lín cho c«ng
nghiÖp t¹o h×nh b»ng ph¬ng ph¸p gia c«ng ¸p lùc.
VËt liÖu siªu dÎo ®îc ph¸t hiÖn tõ l©u nhng ®Õn n¨m 1960 míi b¾t ®Çu nhËn thøc
®îc ý nghÜa to lín cña nã trong kü thuËt. Sè lîng çc hîp kim cã tÝnh siªu dÎo ®îc nghiªn
cøu vµ ®a vµo øng dông ngµy cµng nhiÒu vµ ®îc ph©n ra lµm 3 nhãm: Siªu dÎo nhiÖt
®é phßng, siªu dÎo nhiÖt ®é trung b×nh (200  5000C, siªu dÎo nhiÖt ®é cao (lín h¬n
5000C. HiÖn nay ®ang sö dông réng r·i nhãm thø hai nhÊt lµ trong lÜnh vùc çc vËt liÖu
lµm khu«n chÞu nhiÖt ®é cao. Trong t¬ng lai gÇn cÇn nghiªn cøu chÕ t¹o çc lo¹i khu«n
dËp míi cã thÓ lµm viÖc l©u dµi ë nhiÖt ®é cao víi lùc ®Ëp lín.
2. VËt liÖu siªu dÉn:
Siªu dÉn lµ hiÖn tîng gi¶m ®iÖn trë xuèng trÞ sè b»ng 0 ë nhiÖt ®é thÊp, do ®ã cã
thÓ chÞu ®îc dßng ®iÖn víi mËt ®é rÊt lín 105  106 A/cm2. §©y lµ vËt liÖu ®Çy tiÒn
n¨ng, gÇn ®©y kh¸m ph¸ lo¹i siªu dÉn nhiÖt ®é cao ®îc nhiÒu nhµ khoa häc chó ý ®Õn
v× nã cã kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi hÕt søc quan träng trong kü thuËt hiÖn ®¹i.
Siªu dÉn nhiÖt ®é cao ®îc øng dông trong thùc tiÔn kh¸c nhau, vÝ dô: Çc tuyÕn
t¶i ®iÖn siªu cao ¸p vµ siªu c«ng suÊt, çc tµu siªu tèc, çc m¸y gia tèc siªu c«ng suÊt, çc
bé tÝch tr÷ ®iÖn n¨ng c«ng suÊt siªu cao, çc vi m¹ch trong çc m¸y tÝnh cùc m¹nh thÕ
hÖ míi.
3. VËt liÖu nhí h×nh:
HiÖu øng nhí h×nh lµ kh¶ n¨ng cña vËt liÖu phôc håi l¹i h×nh d¸ng ®· t¹o ra tríc ®ã.
§©y lµ lo¹i vËt liÖu cã triÓn väng ph¸t triÓn trong t¬ng lai, hiÖn nay chØ míi b¾t
®Çu nghiªn cøu.
Mét sè híng sö dông cã triÓn väng nh:
- Çc chi tiÕt nèi d¹ng ®inh t¸n èng nèi … trong ghÐp nèi x¬ng, çc c¬ quan néi t¹ng
nh©n t¹o khi phÉu thuËt, çc ghÐp nèi trong m«i trêng ®éc h¹i…
- Çc bé ®iÒu khiÓn hµnh tr×nh hoÆc chøc n¨ng díi t¸c dông cña øng suÊt, nhiÖt
®é trong çc hÖ thèng ®iÒu khiÓn tù ®éng: ngêi m¸y, ®ãng më chíp nhµ cao tÇng, ®ãng
më ®Ìn chiÕu trªn « t« theo nhiÖt ®é m«i trêng.
- Çc ®éng c¬ “vÜnh cöu” ®íi t¸c dông cña hai m«i trêng nãng l¹nh kh¸c nhau.
Chó ý: Nhí h×nh lµ kÕt qu¶ cña biÕn d¹ng dÎo thuËn nghÞch cña vËt liÖu do ®ã
chuyÓn biÕn thuËn nghÞch Austenit  Mactenxit cã ®iÒu kiÖn cña øng suÊt hoÆc
nhiÖt ®é.
C©u hái «n tËp ch¬ng
1. H·y kÓ çc lo¹i vËt liÖu phi kim lo¹i dïng trong ngµnh c¬ khÝ. §èi víi nghÒ c¾t
gät muèn t¨ng n¨ng suÊt c¾t vµ t¨ng tuæi thä sö dông cña dao cÇn quan t©m ®Õn lo¹i vËt
liÖu nµo ë trªn? T¹i sao?
1. H·y cho biÕt xu thÕ ph¸t triÓn vËt liÖu hiÖn nay nghÒ c¬ khÝ cÇn quan t©m
®Õn nhãm vËt liÖu nµo nhÊt (liÖn hÖ ngµnh ®µo t¹o).
81
¤n tËp ch¬ng tr×nh
(1,5 tiÕt)
PhÇn 1: c©u hái «n tËp träng t©m ch¬ng tr×nh
C©u hái
1. C¬ tÝnh lµ g×, h·y nªu çc lo¹i c¬ tÝnh cña vËt liÖu( ®Þnh nghÜa, ký hiÖu, ®¬n
vÞ cña chóng).
2. H·y nªu ý nghÜa çc lo¹i c¬ tÝnh vËt liÖu vµ mèi quan hÖ gi÷a çc ®Æc trng c¬
tÝnh cña vËt liÖu thÐp?
3. LiÖt kª çc d¹ng cÊu t¹o hîp kim, tr×nh bµy ®Þnh nghÜa, cÊu t¹o, c¬ tÝnh chung
cña chóng; sau ®ã lÊy çc vÝ dô vÒ cÊu t¹o cña hîp kim Fe-C cã thµnh phÇn x¸c
®Þnh( 0,8%C, 6,67%C) ®Ó chøng minh çc d¹ng cÊu t¹o trªn.
4. §Þnh nghÜa vµ c«ng dông gi¶n ®å tr¹ng th¸i? T¹i sao ph¶i häc gi¶n ®å tr¹ng th¸i
Fe-Fe3C cña hîp kim Fe-C.
5. §Þnh nghÜa vµ c«ng dông cña nhiÖt luyÖn, ho¸ nhiÖt luyÖn? Tõ ®ã cã nhËn xÐt
g× ®Ó ph©n biÖt chóng ?
6. T¹i sao l¹i nãi c¬ së cña nhiÖt luyÖn hîp kim lµ gi¶n ®å tr¹ng th¸i? H·y chøng minh
c¬ së nhiÖt luyÖn thÐp lµ gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-C phÇn thÐp ë tr¹ng th¸i r¾n ( vÏ
gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-C phÇn thÐp ë tr¹ng th¸i r¾n).
7. Tr×nh bµy ®Þnh nghÜa vµ môc ®Ých çc ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn.
8. H·y nÕu c«ng dông vµ nguyªn lý chung cña ph¬ng ph¸p t«i bÒ mÆt?
9. Nªu ®Þnh nghÜa vµ c«ng dông cña ph¬ng ph¸p thÊm C?
10. H·y t×m çc tæ chøc trong thÐp thêng cã thµnh phÇn x¸c ®Þnh ®Ó thÐp ®¹t ®îc
c¬ tÝnh mong muèn kh¸c nhau sau khi nhiÖt luyÖn víi çc ph¬ng ph¸p kh¸c nhau
vµ so s¸nh c¬ tÝnh cña chóng( ñ,thêng ho¸, t«i, t«i vµ ram thÊp, t«i vµ ram trung
b×nh, t«i vµ ram cao).
11. H·y ph©n biÖt çc lo¹i thÐp( x©y dùng, kÕt cÊu, dông cô) vÒ çc mÆt c«ng
dông, ®Æc ®iÓm, ký hiÖu...
12. §Þnh nghÜa çc lo¹i vËt liÖu sau: ThÐp Cacbon, thÐp hîp kim, gang tr¾ng ( gang
luyÖn kim), gang grafit( gang chÕ t¹o m¸y), hîp kim cøng?
13. H·y ph©n lo¹i çc lo¹i thÐp vµ cho biÕt tªn gäi cña nã trong çc trêng hîp sau:
- Theo tæ chøc trªn gi¶n ®å tr¹ng th¸i.
- Theo ph¬ng ph¸p luyÖn kim:
+ Møc ®é khö «xi .
+ Møc ®é khö t¹p chÊt cã h¹i (P,S) .
- Theo thµnh phÇn ho¸ häc.
- Theo c«ng dông.
H·y cho biÕt çch ph©n lo¹i nµo quÇn träng nhÊt ®èi víi ngµnh c¬ khÝ?
14. H·y nªu ¶nh hëng cña Cacbon vµ t¹p chÊt ®Õn tÝnh chÊt cña thÐp?
15. Tr×nh bµy vai trß cña Cacbon ®Õn c«ng dông cña thÐp thêng.
16. H·y nªu ¶nh hëng c¬ b¶n cña nguyªn tè hîp kim ®Õn c¬ tÝnh cña pha c¬ së vµ
nhiÖt luyÖn.
17. H·y ph©n biÖt tæ chøc, c¬ tÝnh, c«ng dông, ký hiÖu çc lo¹i gang dïng trong
ngµnh c¬ khÝ( Gang x¸m, gang cÇu, gang dÎo)?
18. §Þnh nghÜa, c«ng dông, tÝnh chÊt cña hîp kim cøng?
19. Nªu çc yªu cÇu cña hîp kim lµm æ trît? C¨n cø vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc nµo cña
æ trît ®Ó chän vËt liÖu lãt trôc?
82
20. ThÕ nµo lµ vËt lÖu Compozit, hîp kim cøng cã ph¶i lµ vËt liÖu Compozit kh«ng?
T¹i sao?
21. H·y cho biÕt xu thÕ ph¸t triÓn cña vËt liÖu hiÖn nay? Ngµnh c¬ khÝ cÇn quan
t©m ®Õn nhãm vËt liÖu nµo nhÊt( liªn hÖ ngµnh ®µo t¹o)?
PhÇn 2: bµi tËp träng t©m ch¬ng tr×nh
Bµi tËp
Cho çc ký hiÖu vËt liÖu thÐp: C40, CT38, 80W18Cr4V, CD100, CT33s, C60,
CD120A, 90CrMnSi, 60Si2, 12Cr2NiA, 40Cr2NiWSi, 40CrNi, CD70, 65Mn, 100CrNi,
OL100Cr , GX18-36, GX 12-28, GC 60-2, GZ 45-7, BK8, BK2, T15K6…
Yªu cÇu:
a. Ph©n tÝch ký hiÖu trªn.
b. H·y gäi tªn ph©n nhãm nhá nhÊt theo c«ng dông cña çc ký hiÖu trªn . Tõ ®ã nªu
c«ng dông vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo (nÕu cã).
c. T×m mét s¶n phÈm c¬ khÝ lµm b»ng thÐp, sau ®ã chän mét lo¹i thÐp cã ký hiÖu
trªn ®Ó chÕ t¹o. H·y chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó ®¸p øng lµm viÖc l©u dµi trong
çc ®iÒu kiÖn quy ®Þnh cña nã vµ lËp quy tr×nh nhiÖt luyÖn cô thÓ, gi¶i thÝch çc ph -
¬ng ¸n ®· chän lµ tèi u.
Híng dÉn lµm bµi tËp.
-Yªu cÇu a:
¤n tËp lý thuyÕt çc môc sau ®Ó tr¶ lêi: 4.2.2 , 5.2.1/1 , 5.2.2/1 , 5.23/1 , 6.1.2
-Yªu cÇu b:
¤n tËp lý thuyÕt çc môc sau ®Ó tr¶ lêi: 4.3, 5.2 , 6.1 cô thÓ:
_ NhËn biÕt ký hiÖu ®Ó ph©n nhãm nhá nhÊt theo c«ng dông dùa vµo ®Æc ®iÓm vµ
thµnh phÇn ho¸ häc:
+ ThÐp x©y dùng çcbon nhãm A 4.3.1/3.a
+ ThÐp kÕt cÊu thÊm çc bon 4.3.2/3.a
+ ThÐp kÕt cÊu ho¸ tèt 4.3.2/3.b
+ ThÐp kÕt cÊu ®µn håi 4.3.2/3.c
+ ThÐp dông cô thêng 4.3.3/1.b
+ ThÐp dông cô lµm dao c¾t cã tèc ®é c¾t cao 4.3.3/2.a
+ ThÐp lµm dông cô biÕn d¹ng nãng 4.3.3/2.b
+ ThÐp æ l¨n 4.3.4/2.a
+ Gang x¸m 5.2.1
+ Gang cÇu 5.2.2
+ Gang dÎo 5.2.3
+ Hîp kim cøng lo¹i 1 çc bÝt 6.1.2/1
+ Hîp kim cøng lo¹i 2 çc bÝt 6.1.2/2
Sau khi nhËn biÕt ph©n nhãm nhá nhÊt cña çc ký hiÖu trªn. Xem lý thuyÕt cña nã ®Ó
nªu c«ng dông chung cña tõng ph©n nhãm vµ ®Æc ®iÓm nhiÖt luyÖn kÌm theo (nÕu
cã).
-Yªu cÇu c:
T×m bÊt kú mét chi tiÕt m¸y trong çc m¸y c«ng cô (b¸nh r¨ng, trôc, then...), m¸y vËn
chuyÓn ( phô tïng xe ®¹p, xe m¸y, «t«...) hoÆc çc lo¹i dông cô c¬ khÝ (dòa, ®ôc, dao
tiÖn, khu«n dËp...) lµm b»ng thÐp cho phï hîp víi mét trong çc ký hiÖu trªn vµ ®Æt
®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nã ®Ó x¸c ®Þnh yªu cÇu c¬ tÝnh. Tõ ®ã chän çc ph¬ng
ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó ®¸p øng yªu cÇu lµm viÖc trªn vµ lËp quy tr×nh cô thÓ.
83
Chó ý:
§Ó gi¶i thÝch çc ph¬ng ¸n ®· chän lµ tèi u th× cÇn ph¶i gi¶i thÝch çc vÊn ®Ò
sau:
Nªu râ lý do chän ký hiÖu vËt liÖu ®ã mµ kh«ng chän ký hiÖu vËt liÖu kh¸c.
Lý do chän ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn ®Ó nhËn ®îc tæ chøc cã c¬ tÝnh mong muèn
®Ó ®¸p øng yªu cÇu lµm viÖc cña s¶n phÈm ®· chän.
Gi¶i thÝch çc th«ng sè chän trong quy tr×nh nhiÖt luyÖn cô thÓ ®Ó nhËn ®îc tæ
chøc cã c¬ tÝnh tèi u.
PhÇn3 :
vËt liÖu ®iÖn
Bµi 1
Kh¸i niÖm
1.1.2. CÊu t¹o nguyªn tö cña vËt liÖu
Nh chóng ta ®· biÕt, mäi vËt chÊt ®îc cÊu t¹o tõ nguyªn tö vµ ph©n tö. Nguyªn tö lµ
phÇn tö c¬ b¶n cña vËt chÊt. Theo m« h×nh nguyªn tö cña Bor, nguyªn tö ®îc cÊu t¹o bëi
h¹t nh©n mang ®iÖn tÝch d¬ng vµ çc ®iÖn tö (ªlectron e) mang ®iÖn tÝch ©m,
chuyÓn ®éng xung quanh h¹t nh©n theo quü ®¹o nhÊt ®Þnh. H¹t nh©n nguyªn tö ®îc t¹o
nªn tõ çc h¹t pr«ton vµ n¬tron. N¬tron lµ çc h¹t kh«ng mang ®iÖn tÝch cßn pr«ton cã
®iÖn tÝch d¬ng víi sè lîng b»ng Z.q -Trong ®ã:
Z: sè lîng ®iÖn tö cña nguyªn tö ®ång thêi còng lµ sè thø tù cña nguyªn tè ®ã ë trong
b¶ng tuÇn hoµn Men®ªlªÐp.
q: ®iÖn tÝch cña ®iÖn tö e (q e=1,601.10-19 cul«ng). Pr«ton cã khèi lîng b»ng
1,67.10-27 kg, ªlªctron (e) cã khèi lîng b»ng 9,1.10-31 kg.
ë tr¹ng th¸i b×nh thêng, nguyªn tö ®îc trung hßa vÒ ®iÖn, hi ®iÖn tö chuyÓn ®éng
trªn quü ®¹o trßn b¸n kÝnh r xung quanh h¹t nhk©n th× ®iÖn tö sÏ chÞu lùc hót f 1 cña h¹t
nh©n vµ ®îc x¸c ®Þnh bëi c«ng thøc sau:
(1.1)
Lùc hót f1 ®îc c©n b»ng bëi lùc ly t©m cña chuyÓn ®éng f 2, f2 ®îc x¸c ®Þnh bëi
c«ng thøc sau:
(1.2)
Trong ®ã:
- m: lµ khèi lîng cña ®iÖn tö.
- v: lµ tèc ®é chuyÓn ®éng cña ®iÖn tö.
Tõ (1.1) vµ (1.2) ta cã: f1 = f2 hay lµ:

(1.3)
84
Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng ®iÖn tö cã mét ®iÖn n¨ng: vµ mét thÕ n¨ng
, nªn n¨ng lîng cña ®iÖn tö sÏ b»ng:
(1.4)
BiÓu thøc (1.4) ë trªn chøng tá mçi ®iÖn tö cña nguyªn tö cã mét møc n¨ng lîng nhÊt
®Þnh.
Trong mét nguyªn tö, n¨ng lîng ion hãa cña çc líp ®iÖn tö kh¸c nhau còng kh¸c nhau,
çc ®iÖn tö hãa trÞ ngoµi cïng cã møc n¨ng lîng ion hãa thÊp nhÊt v× chóng xa h¹t nh©n
nhÊt.
Khi ®iÖn tö nhËn ®îc n¨ng lîng nhá h¬n n¨ng lîng ion hãa chóng sÏ bÞ kÝch thÝch
vµ cã thÓ di chuyÓn tõ møc n¨ng lîng nµy sang møc n¨ng lîng kh¸c, song chóng lu«n cã xu
thÕ trë vÒ vÞ trÝ ban ®Çu. .
1.1.3. CÊu t¹o ph©n tö:

Ph©n tö ®îc t¹o nªn tõ nh÷ng nguyªn tö th«ng qua çc liªn kÕt ph©n tö. Trong vËt
chÊt tån t¹i bèn lo¹i liªn kÕt sau:
1.1.3.1. Liªn kÕt ®ång hãa trÞ.

Liªn kÕt ®ång hãa trÞ ®îc ®Æc trng bëi sù dïng chung nh÷ng ®iÖn tö cña çc
nguyªn tö trong ph©n tö. Khi ®ã mËt ®é ®¸m m©y ®iÖn tö gi÷a çc h¹t nh©n trë thµnh
b·o hßa, liªn kÕt ph©n tö bÒn v÷ng.
Tïy thuéc vµo cÊu tróc ®èi xøng hay kh«ng ®èi xøng mµ ph©n tö liªn kªt ®ång hãa
trÞ cã thÓ lµ trung tÝnh hay lìng cùc.
- Ph©n tö cã träng t©m ®iÖn tÝch d¬ng vµ ©m trïng nhau lµ ph©n tö trung tÝnh.
Çc chÊt ®îc t¹o nªn tõ çc ph©n tö trung tÝnh gäi lµ chÊt trung tÝnh.
- Ph©n tö cã träng t©m ®iÖn tÝch d¬ng vµ ®iÖn tÝch ©m kh«ng trïng nhau, çch
nhau mét kho¶ng çch ‘’a’’ nµo ®ã gäi lµ ph©n tö cùc tÝnh hay cßn gäi lµ lìng cùc. .
Liªn kÕt ®ång hãa trÞ cßn thÊy ë c¶ chÊt r¾n v« c¬ cã m¹ng tinh thÓ cÊu t¹o tõ çc
nguyªn tö.
1.1.3.2. Liªn kÕt ion

Liªn kÕt ion ®îc x¸c lËp bëi lùc hót gi÷a çc ion d¬ng vµ çc ion ©m trong ph©n tö.
Liªn kÕt ion lµ liªn kÕt kh¸ bÒn v÷ng. Do vËy, vËt r¾n cã cÊu t¹o ion ®Æc tr ng bëi ®é
bÒn c¬ häc vµ nhiÖt ®é nãng ch¶y cao. VÝ dô çc muèi hal«gen cña çc kim lo¹i kiÒm.
Kh¶ n¨ng t¹o nªn mét chÊt hoÆc mét hîp chÊt m¹ng kh«ng gian nµo ®ã phô thuéc
chñ yÕu vµo kÝch thíc nguyªn tö vµ h×nh d¸ng líp ®iÖn tö ngoµi cïng.
1.1.3.3. Liªn kÕt kim lo¹i.

D¹ng liªn kÕt nµy t¹o nªn çc tinh thÓ vËt r¾n. Kim lo¹i ®îc xem nh lµ mét hÖ thèng
cÊu t¹o tõ çc ion d¬ng n»m trong m«i trêng çc ®iÖn tö tù do. .
85
Sù tån t¹i çc ®iÖn tö tù do lµm cho kim lo¹i cã tÝnh ¸nh kim vµ tÝnh dÉn ®iÖn,
dÉn nhiÖt cao. TÝnh dÎo cña kim lo¹i ®îc gi¶i thÝch bëi sù dÞch chuyÓn vµ trît trªn nhau
gi÷a çc líp ion, cho nªn kim lo¹i dÔ çn, kÐo thµnh líp máng.
1.1.3.4. Liªn kÕt Vandec -Vanx.

Liªn kÕt nµy lµ d¹ng liªn kÕt yÕu, cÊu tróc m¹ng tinh thÓ ph©n tö kh«ng v÷ng
ch¾c. Do vËy nh÷ng liªn kÕt ph©n tö lµ liªn kÕt Vandec - Vanx cã nhiÖt ®é nãng ch¶y
vµ cã ®é bÒn c¬ thÊp.
1.1.3.5. KhuyÕt tËt trong cÊu t¹o vËt r¾n

Çc tinh thÓ vËt r¾n cã thÓ cã cÊu t¹o ®ång nhÊt. Sù ph¸ hñy çc kÕt cÊu ®ång
nhÊt vµ t¹o nªn çc khuyÕt tËt trong vËt r¾n thêng gÆp nhiÒu trong thùc tÕ. .
KhuyÕt tËt cña vËt r¾n lµ bÊt kú hiÖn tîng nµo ph¸ vì tÝnh chÊt chu kú cña trêng
tÜnh ®iÖn m¹ng tinh thÓ nh: ph¸ vì thµnh phÇn hîp thøc; sù cã mÆt cña çc t¹p chÊt l¹; ¸p
lùc c¬ häc; çc lîng tö cña giao ®éng ®µn håi, lç xèp v.v...
KhuyÕt tËt sÏ lµm thay ®æi çc ®Æc tÝnh c¬ häc, lý häc, hãa häc vµ çc tÝnh chÊt
vÒ ®iÖn cña vËt liÖu. KhuyÕt tËt cã thÓ t¹o nªn çc tÝnh n¨ng ®Æc biÖt tèt vµ còng cã
thÓ lµm cho tÝnh chÊt cña vËt liÖu kÐm ®i.
1.1.3.6. Lý thuyÕt ph©n vïng n¨ng lîng trong vËt r¾n.

Cã thÓ sö dông lý thuyÕt ph©n vïng n¨ng lîng ®Ó gi¶i thÝch, ph©n lo¹i vËt liÖu
thµnh çc nhãm vËt liÖu dÉn ®iÖn, çch ®iÖn vµ vËt liÖu b¸n dÉn.
Khi nguyªn tö ë tr¹ng th¸i b×nh thêng kh«ng bÞ kÝch thÝch, mét sè trong çc møc
n¨ng lîng ®îc çc ®iÖn tö lÊp ®Çy, cßn ë çc møc n¨ng lîng kh¸c ®iÖn tö chØ cã thÓ cã
mÆt khi nguyªn tö nhËn ®îc n¨ng lîng tõ bªn ngoµi t¸c ®éng (tr¹ng th¸i kÝch thÝch).
Nguyªn tö lu«n cã xu híng quay vÒ tr¹ng th¸i æn ®Þnh.
Do kh«ng cã n¨ng lîng cña chuyÓn ®éng nhiÖt nªn vïng n¨ng lîng b×nh thêng cña
nguyªn tö ë vÞ trÝ thÊp nhÊt vµ ®îc gäi lµ vïng hãa trÞ hay cßn gäi lµ vïng ®iÒn ®Çy (ë
00K çc ®iÖn tö hãa trÞ cña nguyªn tö lÊp ®Çy vïng nµy).
Nh÷ng ®iÖn tö tù do cã møc n¨ng lîng ho¹t tÝnh cao h¬n, çc d¶i n¨ng lîng cña
chóng tËp hîp thµnh vïng ®iÖn dÉn (phÇn trªn cïng cña s¬ ®å ph©n bè vïng n¨ng l îng ë
h×nh 1.1. sau).
N¨ng lîng eV
N¨ng lîng eV
N¨ng lîng eV
Vïng çc møc Vïng çc møc Vïng çc møc

n¨ng lîng tù do n¨ng lîng tù do n¨ng lîng tù do
Vïng cÊm
W
W
Vïng cÊm
Vïng ®Çy ®iÖn Vïng ®Çy ®iÖn Vïng ®Çy ®iÖn
tö tö tö
VËt dÉn B¸n dÉn §iÖn m«i
H×nh 1.1: S¬ ®å ph©n bè vïng n¨ng lîng cña vËt r¾n ë nhiÖt ®é 00K
1.2. Ph©n lo¹i vËt liÖu ®iÖn.
1.2.1. Ph©n lo¹i vËt liÖu ®iÖn theo kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn:
86
Trªn c¬ së gi¶n ®å n¨ng lîng, ngêi ta ph©n lo¹i theo vËt liÖu dÉn ®iÖn, vËt liÖu dÉn
tõ, vËt liÖu çch ®iÖn vµ vËt liÖu b¸n dÉn.
1.2.2. VËt liÖu dÉn ®iÖn:
VËt liÖu dÉn ®iÖn lµ chÊt cã vïng tù do n»m s¸t víi vïng ®iÒn ®Çy, thËm chÝ cã
thÓ chång lªn vïng ®Çy (W  0,2eV).
1.2.3. VËt liÖu b¸n dÉn:

VËt liÖu b¸n dÉn lµ chÊt cã vïng cÊm hÑp h¬n so víi vËt liÖu çch ®iÖn, vïng nµy
cã thÓ thay ®æi nhê t¸c ®éng n¨ng lîng tõ bªn ngoµi. ChiÒu réng vïng cÊm chÊt b¸n dÉn
bÐ (W = 0,2  1,5eV)
1.2.4. §iÖn m«i (vËt liÖu çch ®iÖn):

§iÖn m«i lµ chÊt cã vïng cÊm lín ®Õn møc ë ®iÒu kiÖn b×nh thêng sù dÉn ®iÖn
b»ng ®iÖn tö kh«ng xÈy ra. Çc ®iÖn tö hãa trÞ tuy ®îc cung cÊp thªm n¨ng lîng cña
chuyÓn ®éng nhiÖt vÉn kh«ng thÓ di chuyÓn tíi vïng tù do ®Ó tham gia vµo dßng ®Þªn
dÉn. ChiÒu réng vïng cÊm cña vËt liÖu çch ®iÖn (W = 1,5  2eV).
1.2.5. Ph©n lo¹i vËt liÖu ®iÖn theo tõ tÝnh:

Theo tõ tÝnh ngêi ta chia vËt liÖu thµnh: nghÞch tõ, thuËn tõ vµ dÉn tõ.
1.2.5.1. VËt liÖu nghÞch tõ lµ nh÷ng vËt liÖu cã ®é tõ thÈm  1 vµ kh«ng phô
thuéc vµo tõ trêng bªn ngoµi. Lo¹i nµy gåm cã: hydr«, çc khÝ hiÕm, ®a sè çc hîp chÊt
h÷u c¬, muèi má vµ çc kim lo¹i nh: ®ång, kÏm, b¹c, vµng, thñy ng©n, gali, antimoan.
1.2.5.2. VËt liÖu thuËn tõ lµ nh÷ng vËt liÖu cã ®é tõ thÈm   1 vµ kh«ng phô
thuéc vµo tõ trêng bªn ngoµi. Lo¹i nµy gåm cã: oxy, oxit nit¬, muèi ®Êt hiÕm, muèi s¾t,
muèi c«ban vµ niken, kim lo¹i kiÒm, nh«m vµ b¹ch kim.
VËt liÖu thuËn tõ vµ nghÞch tõ cã ®é tõ thÈm  xÊp xØ b»ng 1.
1.2.5.3. VËt liÖu dÉn tõ lµ nh÷ng vËt liÖu cã ®é tõ thÈm   1 vµ phô thuéc vµo
tõ trêng bªn ngoµi. Lo¹i nµy gåm cã: s¾t, c«ban, niken vµ çc hîp kim cña chóng: hîp kim
cr«m vµ mangan, ga®«l«nÝt, pherit cã çc thµnh phÇn kh¸c nhau.
Ngoµi ra ta còng cã thÓ ph©n lo¹i vËt liÖu ®iÖn:
+ Theo c«ng dông: cã vËt liÖu dÉn ®iÖn, vËt liÖu çch ®iÖn, vËt liÖu dÉn tõ vµ
vËt liÖu b¸n dÉn.
+ Theo nguån gèc: cã vËt liÖu v« c¬ vµ vËt liÖu h÷u c¬.
+ Theo tr¹ng th¸i vËt thÓ: cã vËt liÖu ë thÓ r¾n, thÓ láng vµ vËt liÖu ë thÓ khÝ.
C©u hái «n tËp bµi 1

1.1. Tr×nh bµy cÊu t¹o nguyªn tö, ph©n tö cña vËt liÖu?
1.2. Tr×nh bµy çc mèi liªn kÕt trong vËt liÖu? So s¸nh ®Æc ®iÓm cña çc mèi liªn
kÕt ®ã?
1.3. ThÕ nµo gäi lµ khuyÕt tËt trong cÊu t¹o vËt r¾n vµ çc khuyÕt tËt ®ã ¶nh hëng
nh thÕ nµo tíi çc tÝnh chÊt cña vËt r¾n?.
1.4. Tr×nh bµy lý thuyÕt ph©n vïng n¨ng lîng trong vËt r¾n? Nªu çch ph©n lo¹i vËt
liÖu theo lý thuÕt ph©n vïng n¨ng lîng?.
1.5. VËt liÖu ®iÖn ®îc ph©n lo¹i nh thÕ nµo? tr×nh bµy çc çch ph©n lo¹i ®ã?
87
Bµi 2
Tªn bµi : vËt liÖu çch ®iÖn
2.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt liÖu çch ®iÖn.

PhÇn ®Þªn cña çc thiÕt bÞ cã phÇn dÉn ®iÖn vµ phÇn çch ®iÖn. PhÇn dÉn
®iÖn lµ tËp hîp çc vËt dÉn khÐp kÝn m¹ch ®Ó cho dßng ®iÖn ch¹y qua. Nh vËy vËt
dÉn ph¶i ®îc bao bäc bëi çc vËt liÖu çch ®iÖn.
VËt liÖu çch ®iÖn cßn ®îc gäi lµ ®iÖn m«i. §iÖn m«i lµ nh÷ng vËt liÖu lµm cho
dßng ®iÖn ®i ®óng n¬i qui ®Þnh.
2.2. Ph©n lo¹i vËt liÖu çch ®iÖn.

2.2.1. Ph©n lo¹i theo tr¹ng th¸i vËt lý:
V©t liÖu çch ®iÖn (®iÖn m«i) cã thÓ ë thÓ khÝ, thÓ láng vµ thÓ r¾n. V©t
liÖu çch ®iÖn thÓ khÝ vµ thÓ láng lu«n lu«n ph¶i sö dông víi v©t liÖu çch ®iÖn thÓ
r¾n th× míi h×nh thµnh ®îc çch ®iÖn v× çc phÇn tö kim lo¹i kh«ng thÓ gi÷ chÆt ®îc ë
trong khÝ.
2.2.2. Ph©n lo¹i theo thµnh phÇn hãa häc.

Theo thµnh phÇn ho¸ häc, ngßi ta chia vËt liÖu çch ®iÖn thµnh: vËt liÖu çch
®iÖn h÷u c¬ vµ vËt liÖu çch ®iÖn v« c¬.
 VËt liÖu çch ®iÖn h÷u c¬:
Chia lµm hai nhãm: nhãm cã nguån gèc trong thiªn nhiªn vµ nhãm nh©n t¹o. Nhãm cã
nguån gèc trong thiªn nhiªn sö dông çc hîp chÊt c¬ b¶n cã trong thiªn nhiªn, hoÆc gi÷
nguyªn thµnh phÇn hãa häc nh: v¶i sîi, giÊy, s¬n vecni, bitum...hoÆc biÕn ®æi hãa häc
nh: cao su, xenluloit, phÝp, lôa...Nhãm nh©n t¹o thêng ®îc gäi lµ nhùa nh©n t¹o, gåm cã:
nhùa phªnol, nhùa amino, nhùa polieste, poliamit, poliuretan, nhùa epoxi, xilicon,
polietilen, vinyl v.v…
Trong kü thuËt ®iÖn, khi lùa chän çc vËt liÖu çch ®iÖn, th× tríc tiªn chóng ta ph¶i
biÕt tr¹ng th¸i vËt lý, h×nh d¸ng vµ ph¬ng ph¸p gia c«ng cña vËt liÖu mµ chóng ta cÇn sö
dông ®ång thêi ph¶i n¾m ®Çy ®ñ tÝnh chÊt ®iÖn, lý ho¸ cÇn thiÕt.
 VËt liÖu çch ®iÖn v« c¬:
VËt liÖu çch ®iÖn v« c¬: gåm çc chÊt khÝ, çc chÊt láng kh«ng ch¸y, çc lo¹i vËt
liÖu nh: sø gèm, thñy tinh, mica, ami¨ng v.v…
2.2.3. Ph©n lo¹i theo tÝnh chÞu nhiÖt:

Ph©n lo¹i vËt liÖu çch ®iÖn theo tÝnh chÞu nhiÖt lµ çch ph©n lo¹i rÊt c¬ b¶n.
Khi lùa chän vËt liÖu çch ®iÖn, tríc tiªn ta ph¶i biÕt vËt liÖu cã kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt
theo cÊp nµo trong sè b¶y cÊp chÞu nhiÖt cña vËt liÖu çch ®iÖn theo b¶ng sau: (b¶ng
2.1).
B¶ng 2.1: Çc cÊp chÞu nhiÖt cña vËt liÖu çch ®iÖn
CÊp çch NhiÖt ®é cho
®iÖn phÐp (0C) Çc vËt liÖu çch ®iÖn chñ yÕu
Y 90 GiÊy, v¶i sîi, lôa, phÝp, cao su, gç vµ çc vËt liÖu t¬ng tù,
kh«ng tÈm vµ ng©m trong vËt liÖu çch ®iÖn láng. Çc lo¹i
nhùa nh: nhùa polietilen, nhùa polistirol, vinyl clorua, anilin...
A 105 GiÊy, v¶i sîi, lôa ®îc ng©m hay tÈm dÇu biÕn ¸p. Cao su
nh©n t¹o, nhùa polieste, çc lo¹i s¬n çch ®iÖn cã dÇu lµm
kh«, axetyl, tÊm gç d¸n, ªm©y gèc s¬n nhùa dÇu.
88
E 120 Nhùa tr¸ng polivinylphocman, poliamit, eboxi. GiÊy Ðp hoÆc
v¶i cã tÈm nha phenolfocmandehit (gäi chung lµ bakelit giÊy).
Nhùa melaminfocmandehit cã chÊt ®én xenlulo, tªct«lit. V¶i cã
tÈm poliamit. Nhùa poliamit, nhùa phªnol - phurol cã ®én
xenlulo, nhùa ªboxi.
B 130 Nhùa polieste, ami¨ng, mica, thñy tinh cã chÊt ®én. S¬n çch
®iÖn cã dÇu lµm kh«, dïng ë ç bé phËn kh«ng tiÕp xóc víi
kh«ng khÝ. S¬n çch ®iÖn alkit, s¬n çch ®iÖn tõ nhùa
phªnol. Çc lo¹i s¶n phÈm mica (micanit, mica mµng máng).
Nhùa phªnol-phurol cã chÊt ®én kho¸ng. Nhùa eboxi, sîi thñy
tinh, nhùa melamin focmandehit, ami¨ng, mica, hoÆc thñy tinh
cã chÊt ®én.
F 155 Sîi ami¨ng, sîi thñy tinh kh«ng cã chÊt kÕt dÝnh. Bao gåm
micanit, ªpoxi poliªte chÞu nhiÖt, silÝc h÷u c¬.
H 180 Xilicon, sîi thñy tinh, mica cã chÊt kÕt dÝnh, nhùa silÝc h÷u
c¬ cã ®é bÒn nhiÖt ®Æc biÖt cao.
C Trªn 180 Gåm çc vËt liÖu çch ®iÖn v« c¬ thuÇn tóy, hoµn toµn kh«ng
cã thµnh phÇn kÕt dÝnh hay tÈm. ChÊt vËt liÖu çch ®iÖn
oxit nh«m vµ florua nh«m. Micanit kh«ng cã chÊt kÕt dÝnh,
thñy tinh, sø. Politetraflotilen, polimonoclortrifloetilen, xim¨ng
ami¨ng v.v..
2.3. TÝnh chÊt chung cña vËt liÖu çch ®iÖn.

VËt liÖu çch ®iÖn cã ý nghÜa cùc kú quan träng ®èi víi kü thuËt ®iÖn h¬n n÷a
vËt liÖu çch ®iÖn cã nhiÒu chñng lo¹i kh¸c nhau vµ ngay trong mçi lo¹i, do ®Æc tÝnh
kü thuËt vµ c«ng nghÖ chÕ t¹o còng cã nhiÕu vËt liÖu çch ®iÖn kh¸c nhau.
2.3.1. TÝnh hót Èm cña vËt liÖu çch ®iÖn:
Çc vËt liÖu çch ®iÖn nãi chung ë møc ®é Ýt hay nhiÒu ®Òu hót Èm vµo bªn
trong tõ m«I trêng xung quanh hay thÊm Èm tøc lµ cho h¬I níc xuyªn qua chóng. Khi bÞ
thÊm Èm çc tÝnh chÊt çch ®iÖn cña vËt liÖu çch ®iÖn bÞ gi¶m nhiÒu.
2.3.2. TÝnh chÊt c¬ häc cña vËt liÖu çch ®iÖn.

Çc chi tiÕt b»ng vËt liÖu çch ®iÖn trong çc thiÕt bÞ ®iÖn khi vËn hµnh ngoµi
sù t¸c ®éng cña ®iÖn trêng cßn ph¶I chÞu t¸c ®éng cña phô t¶i c¬ häc nhÊt ®Þnh. V×
vËy khi chän vËt liÖu çch ®iÖn cÇn ph¶i xem xÐt tíi ®é bÒn c¬ cña çc vËt liÖu vµ kh¶
n¨ng chÞu ®ùng cñ chóng mµ kh«ng bÞ biÕn d¹ng.
a)§é bÒn chÞu kÐo, chÞu nÐn vµ uèn.
Çc d¹ng ®¬n gi¶n nhÊt cña phô t¶I tÜnh c¬ häc: nÐn, kÐo vµ uèn ®îc nghiªn cøu
trªn c¬ së quy luËt c¬ b¶n ë gi¸o tr×nh søc bÒn vËt liÖu . TrÞ sè cña ®é bÒn chÞu kÐo
(k), chÞu nÐn (n), vµ uèn (n), ®îc ®o b»ng kG/cm2 hoÆc trong hÖ SI b»ng N/m2, (1
N/m2  10-5 kG/cm2). Çc vËt liÖu kÕt cÊu kh«ng ®¼ng híng (vËt liÖu cã nhiÒu líp, sîi
v.v...) cã ®é bÒn c¬ häc phô thuéc vµo ph¬ng t¸c dông cña t¶i träng theo çc híng kh«ng
gian kh¸c nhau th× cã ®é bÒn kh¸c nhau.
b) TÝnh gißn: nhiÒu vËt liÖu gißn tøc lµ trong khi cã ®é bÒn t¬ng ®èi cao ®èi víi
phô t¶i tÜnh th× l¹i dÔ bÞ ph¸ hñy bëi lùc t¸c ®éng bÊt ngê ®Æt vµo. §Ó ®¸nh gi¸ kh¶
n¨ng cña vËt liÖu chèng l¹i t¸c ®éng cña phô t¶I ®éng ngêi ta x¸c ®Þnh øng suÊt dai va
®Ëp.
89
Polietylen cã øng suÊt dai va dËp rÊt cao v®  100kG.cm/cm2, cßn víi vËt liÖu gèm
vµ micalÕch chØ kho¶ng (25) kG.cm/cm2.. ViÖc kiÓm tra ®é gißn vµ ®é dai va ®Ëp
rÊt quan träng ®èi víi vËt liÖu çch ®iÖn trong trang bÞ ®iÖn cña m¸y bay.
c)§é cøng: ®é cøng vËt liÖu lµ kh¶ n¨ng cña bÒ mÆt vËt liÖu chèng l¹i biÕn d¹ng
g©y nªn bëi lùc nÐn truyÒn tõ vËt cã kÝch thíc nhá vµo nã. §é cøng ®îc x¸c ®Þnh theo
nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nhau:
d) Theo thang kho¸ng vËt hay lµ thang thËp ph©n quy íc cña ®é cøng. NÕu ta quy -
íc ho¹t th¹ch lµ mét ®¬n vÞ th× th¹ch cao cã ®é cøng lµ 1,4; apatit lµ 44, th¹ch anh lµ
1500; hoµng ngäc (topa) lµ 5500; kim c¬ng lµ 5.000.000.
e)§é nhít: ®èi víi vËt liÖu çch ®iÖn thÓ láng hoÆc nöa láng nh dÇu, s¬n, hçn hîp
tr¸ng, tÈm, dÇu biÕn ¸p v.v...th× ®é nhít lµ mét ®Æc tÝnh c¬ häc quan träng. Cã ba kh¸i
niÖm ®é nhít cña chÊt láng nh sau:
- §é nhít ®éng lùc häc () hay cßn gäi lµ hÖ sè ma s¸t bªn trong cña chÊt láng
- §é nhít ®éng häc (v) b»ng tØ sè ®é nhít ®éng lùc häc cña chÊt láng vµ mËt ®é
cña nã:
( 2.1)
Trong ®ã:
+  lµ mËt ®é cña chÊt láng
+  lµ ®é nhít ®éng lùc häc cña chÊt láng.
- §é nhít t¬ng ®èi theo Angle: ®©y lµ ®é nhít ®o b»ng tØ sè gi÷a thêi gian ch¶y tõ
nhít kÕ Angle cña 200ml chÊt láng (ë nhiÖt ®é thÝ nghiÖm cho tríc)
2.3.3. §é bÒn nhiÖt

§é bÒn nhiÖt cña vËt liÖu çch ®iÖn v« c¬ thêng ®îc x¸c ®Þnh theo ®iÓm b¾t
®Çu biÕn ®æi tÝnh chÊt ®iÖn. VÝ dô nh: tg t¨ng râ rÖt hay ®iÖn trë suÊt gi¶m. §¹i l-
îng ®é bÒn nhiÖt ®îc ®¸nh gi¸ b»ng trÞ sè nhiÖt ®é (®o b»ng 0C) xuÊt hiÖn sù biÕn
®æi tÝnh chÊt.
§é bÒn nhiÖt cña vËt liÖu çch ®iÖn h÷u c¬ thêng ®îc x¸c ®Þnh theo ®iÓm b¾t
®Çu biÕn d¹ng c¬ häc kÐo hoÆc uèn. §èi víi çc ®iÖn m«i kh¸c cã thÓ x¸c ®Þnh ®é
bÒn nhiÖt theo çc ®Æc tÝnh ®iÖn.
N©ng cao nhiÖt ®é lµm viÖc cña çch ®iÖn cã ý nghÜa rÊt quan träng. Trong çc
nhµ m¸y ®iÖn vµ thiÕt bÞ ®iÖn viÖc n©ng cao nhiÖt ®é cho phÐp ta sÏ nhËn ®îc c«ng
suÊt cao h¬n khi kÝch thíc kh«ng ®æi, hoÆc gi÷ nguyªn c«ng suÊt th× cã thÓ gi¶m kÝch
thíc, träng lîng vµ gi¸ thµnh cña thiÕt bÞ ...Theo quy ®Þnh cña IEC (héi kü thuËt ®iÖn
quèc tÕ) çc vËt liÖu çch ®iÖn ®îc ph©n theo çc cÊp chÞu nhiÖt sau ®©y: (B¶ng 2.2)
B¶ng 2.2: Ph©n cÊp vËt liÖu çch ®iÖn theo ®é bÒn nhiÖt
Ký hiÖu cÊp NhiÖt ®é lµm viÖc Ký hiÖu cÊp NhiÖt ®é lµm viÖc
chÞu nhiÖt lín nhÊt cho phÐp chÞu nhiÖt lín nhÊt cho phÐp
(0C) (0C)
Y 90 P 155
A 105 H 180
E 120 C 180
B 130
* Çc vËt liÖu çch ®iÖn t¬ng øng víi çc cÊp chÞu nhiÖt ®îc cho trong b¶ng 2.1.
+ Sù gi¶n në nhiÖt: Sù gi¶n në nhiÖt cña vËt liÖu çch ®iÖn còng nh çc vËt liÖu
kh¸c còng thêng ®îc quan t©m khi sö dông vËt liÖu çch ®iÖn.
90
B¶ng 2.3: HÖ sè gi·n në dµi theo nhiÖt ®é
Tªn vËt liÖu l.106 (®é- Ghi chó
1
)
- Thñy tinh 0,55
- Sø cao tÇn 4,5 ChÊt v« c¬
- Steatit 7
- Phªnolfoocmal®ªhit vµ çc chÊt dÎo cã ®én kh¸c. 25  70
- TÊm chÊt dÎo clorua polivinyl 70
- Polistirol 60  80 ChÊt h÷u c¬
- Polietilen 100
Çc ®iÖn m«i v« c¬ cã hÖ sè gi¶n në dµi theo nhiÖt ®é bÐ nªn çc chi tiÕt chÕ t¹o
tõ vËt liÖu v« c¬ cã kÝch thíc æn ®Þnh khi nhiÖt ®é thay ®æi. Ngîc l¹i, ë çc vËt liÖu
çch ®iÖn h÷u c¬ hÖ sè gi¶n në dµi cã trÞ sè lín gÊp hµng tr¨m lÇn so víi vËt liÖu çch
®iÖn v« c¬. Khi sö dông trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thay ®æi cÇn chó ý ®Õn tÝnh chÊt
nµy cña vËt liÖu ®Ó tr¸nh trêng hîp xÊu xÈy ra.
2.3.4. TÝnh chÊt hãa häc cña vËt liÖu çch ®iÖn.
Chóng ta ph¶i nghiªn cøu tÝnh chÊt hãa häc cña vËt liÖu çch ®iÖn v×:
 §é tin cËy cña vËt liÖu çch ®iÖn cÇn ph¶i ®¶m b¶o khi lµm viÖc l©u dµi:
nghÜa lµ kh«ng bÞ ph©n hñy ®Ó gi¶i tho¸t ra çc s¶n phÈm phô vµ kh«ng ¨n mßn kim
lo¹i tiÕp xóc víi nã, kh«ng ph¶n øng víi çc chÊt kh¸c (khÝ, níc, axit, kiÒm, dung dÞch
muèi v.v...). §é bÒn ®èi víi t¸c ®éng cña çc vËt liÖu çch ®iÖn kh¸c nhau th× kh¸c nhau.
 Khi s¶n xuÊt çc chi tiÕt cã thÓ gia c«ng vËt liÖu b»ng nh÷ng ph¬ng ph¸p hãa
c«ng kh¸c nhau: dÝnh ®îc, hßa tan trong dung dÞch t¹o thµnh s¬n.
§é hßa tan cña vËt liÖu r¾n cã thÓ ®¸nh gi¸ b»ng khèi lîng vËt liÖu chuyÓn sang
dung dÞch trong mét ®¬n vÞ thêi gian tõ mét ®¬n vÞ thêi gian tiÕp xóc gi÷a vËt liÖu víi
dung m«i.
2.3.5. HiÖn tîng ®¸nh thñng ®iÖn m«i.

Trong ®iÒu kiÖn b×nh thêng, vËt liÖu çch ®iÖn cã ®iÖn trë rÊt lín nªn nã lµm
çch ly çc phÇn mang ®iÖn víi nhau. Nhng nÕu çc vËt liÖu nµy ®Æt vµo m«i trêng cã
®iÖn ¸p cao th× çc mèi liªn kÕt bªn trong cña vËt liÖu sÏ bÞ ph¸ hñy lµm nã mÊt tÝnh
çch ®iÖn ®i. Khi ®ã, ngêi ta nãi vËt liÖu çch ®iÖn ®· bÞ ®¸nh thñng.
Gi¸ trÞ ®iÖn ¸p ®¸nh thñng (U®t) ®îc tÝnh :
U®t = Eb® . d
(2.2)
Trong ®ã:
- Eb®: ®é bÒn
çch ®iÖn cña vËt liÖu (kV/mm).
- d: ®é dµy cña tÊm vËt liÖu çch ®iÖn (mm)
- U®t : ®iÖn ¸p ®¸nh thñng (kV).
91
2.3.6. §é bÒn çch ®iÖn.
Giíi h¹n ®iÖn ¸p cho phÐp mµ vËt liÖu çch ®iÖn cßn lµm viÖc ®îc, ®îc gäi lµ ®é
bÒn çch ®iÖn cña vËt liÖu.
§é bÒn çch ®iÖn cña vËt liÖu phô thuéc vµo b¶n chÊt cña vËt liÖu. Gi¸ trÞ ®é bÒn
çch ®iÖn cña mét s« vËt liÖu ®îc cho trong b¶ng sau: (b¶ng 2.4).
B¶ng 2.4: §é bÒn çch ®iÖn cña mét sè vËt liÖu çch ®iÖn.
§é bÒn çch ®iÖn Eb® Giíi h¹n ®iÖn ¸p an

VËt liÖu kV/mm toµn 
Kh«ng khÝ 3 1
GiÊy tÈm dÇu 10  25 3,6
Cao su 15  20 36
Nhùa PVC 32,5 3,12
Thuû tinh 10  15 6  10
Mica 50  100 5,4
DÇu m¸y biÕn ¸p 5  18 2  2,5
Sø 15  20 5,5
Çct«ng 3  3,5
8  12
Nh vËy ®Ó vËt liÖu lµm viÖc an toµn mµ kh«ng bÞ ®¸nh thñng th× ®iÖn ¸p ®Æt
vµo vËt ph¶i bÐ h¬n U®t mét sè lÇn tïy vµo çc vËt liÖu kh¸c nhau.
TØ sè gi÷a ®iÖn ¸p ®¸nh thñng vµ ®iÖn ¸p cho phÐp vËt liÖu cßn lµm viÖc gäi lµ
hÖ sè an toµn ().
(2.3)
Víi:
- U®t: ®iÖn ¸p ®¸nh thñng (kV).
- Ucp: ®iÖn ¸p cho phÐp vËt liÖu lµm viÖc kV
- : giíi h¹n an toµn, phô thuéc vµo b¶n chÊt vËt liÖu.
2.4. TÝnh chän vËt liÖu çch ®iÖn.
Khi cÇn chän lùa vËt liÖu çch ®iÖn, ngêi ta c¨n cø vµo çc tiªu chuÈn sau ®©y:
+ §é çch ®iÖn:
Tïy vµo ®iÖn ¸p lµm viÖc cña thiÕt bÞ, ngêi ta chän lo¹i vËt liÖu cã bÒ dµy thÝch
hîp, sao cho vËt liÖu lµm viÖc an toµn mµ kh«ng bÞ ®¸nh thñng. Ta ¸p dông c«ng thøc
(2.2) vµ (2.3) ®Ó tÝnh to¸n.
+ §é bÒn c¬: tïy vµo ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña thiÕt bÞ mµ ta chän vËt liÖu çch
®iÖn cã ®é bÒn c¬ thÝch hîp.
+ §é bÒn nhiÖt:
C¨n cø vµo sù ph¸t nãng khi thiÕt bÞ lµm viÖc, ngêi ta sÏ chän çc lo¹i vËt liÖu çch
®iÖn cã nhiÖt ®é cho phÐp phï hîp.
92
VÝ dô: Çc vËt liÖu çch ®iÖn çc dông cô ®èt nãng (bµn ñi (bµn lµ), nåi c¬m
®iÖn) thêng dïng vËt liÖu tõ cÊp B trë lªn.
2.5. H háng thêng gÆp.

Çc lo¹i vËt liÖu çch ®iÖn ®îc sö dông ®Ó çch ®iÖn cho m¸y ®iÖn, thiÕt bÞ
®iÖn vµ khÝ cô ®iÖn l©u ngµy sÏ bÞ h háng vµ ta thêng gÆp çc d¹ng h háng sau:
- H háng do ®iÖn: do çc m¸y ®iÖn, thiÕt bÞ ®iÖn vµ khÝ cô ®iÖn khi lµm viÖc
víi çc ®¹i lîng, th«ng sè vît qu¸ trÞ sè ®Þnh møc nh: çc ®¹i lîng vÒ dßng ®iÖn, ®iÖn ¸p,
c«ng suÊt v.v...lµm cho vËt liÖu çch ®iÖn gi¶m tuæi thä hoÆc bÞ ®¸nh thñng.
- H háng do bÞ giµ hãa cña vËt liÖu çch ®iÖn: trong qu¸ tr×nh lµm viÖc çc lo¹i
vËt liÖu çch ®iÖn ®Òu bÞ ¶nh hëng cña çc diÒu kiÖn cña m«i trêng nh nhiÖt ®é, ®é
Èm vµ h¬i níc v.v.... Lµm cho çc vËt liÖu çch ®iÖn gi¶m tÝnh chÊt çch ®iÖn cña
chóng ®i vµ dÔ bÞ ®¸nh thñng.
- H háng do çc lùc t¸c ®éng tõ bªn ngoµi: çc vËt liÖu çh ®iÖn khi bÞ lùc t¸c
®éng tõ bªn ngoµi cã thÓ lµm h háng vÝ dô líp emay trªn çc d©y ®iÖn tõ cã ®êng kÝnh
t¬ng ®èi lín nÕu bÞ uèn cong víi b¸n kÝnh nhá sÏ lµm líp çch ®iÖn b»ng bÞ vì hoÆc khi
vµo d©y kh«ng cÈn thËn lµm líp çch ®iÖn bÞ trÇy xíc hoÆc lµ khi lãt çch ®iÖn kh«ng
cÈn thËn lµm g·y hoÆc r¸ch çch ®iÖn v.v...
- H háng do sù mµi mßn gi÷a çc bé phËn: çc chi tiÕt khi lµm viÖc tiÕp xóc vµ
cã sù chuyÓn ®éng t¬ng ®èi víi nhau th× sÏ bÞ h háng do sù mµi mßn vµ dÔ bÞ ®¸nh
thñng v.v...
2.6. Mét sè vËt liÖu çch ®iÖn th«ng dông.

2.6.1. VËt liÖu sîi.
VËt liÖu çch ®iÖn sîi ®îc chÕ t¹o b»ng vËt liÖu h÷u c¬ nh: gç, giÊy, phÝp, v¶i
b«ng vµ vËt liÖu v« c¬ nh: ami¨ng, sîi thñy tinh. VËt liÖu çch ®iÖn h÷u c¬ rÊt xèp thÓ
tÝch lç xèp chiÕm (40  50)%. Do ®ã ®é ngÊm Èm lín.
§Ó n©ng cao tÝnh n¨ng çch ®iÖn cña vËt liÖu nµy cÇn ph¶i sÊy vµ tÈm dÇu
çch ®iÖn.
2.6.2. GiÊy vµ çc t«ng.
Lµ nh÷ng vËt liÖu h×nh tÊm hoÆc quÊn l¹i b»ng cuén cã cÊu t¹o x¬ ng¾n, thµnh
phÇn chñ yÕu lµ xenlul« ®îc dïng phæ biÕn lµm çch ®iÖn trong m¸y ®iÖn, m¸y biÕn
¸p, khÝ cô ®iÖn, giÊy vµ çct«ng ®îc s¶n xuÊt tõ vËt liÖu sîi h÷u c¬ nh gç, b«ng v¶i, t¬
lôa...VËt liÖu v« c¬ nh: ami¨ng, thuû tinh.
Mét sè giÊy cã c«ng dông lín ®èi víi kü thuËt ®iÖn ®ã lµ:
a)GiÊy çp:
§îc dïng lµm çch ®iÖn cña çp ®iÖn lùc, cã çc ký hiÖu sau:
K - 080; K - 120; K - 170; KM - 120; KB - 030; KB - 045; KB - 080; KB - 120;
KBY - 015....KBY- 120; KBM - 080... KBM - 240.
Trong ký hiÖu: K thuéc vÒ çp;
M: nhiÒu líp.
B: ®iÖn ¸p cao.
Y: ®îc Ðp chÆt.
Cßn çc con sè lµ ®Þnh møc chiÒu dµy
V× chÊt çch ®iÖn cña çp cã tÈm chÊt nhít bÞ hãa giµ nªn lo¹i çp nµy chØ lµm
viÖc l©u dµi trong ®iÖn trêng cã cêng ®é thÊp (3  4) kV/mm.
- GiÊy çp ®iÖn tho¹i.
- GiÊy tô ®iÖn: lo¹i giÊy nµy khi ®· ®îc tÈm lµm ®iÖn m«i cho tô ®iÖn giÊy, cã
hai lo¹i giÊy lµm tô ®iÖn: KOH lµ lo¹i giÊy lµm tô ®iÖn th«ng thêng vµ silicon lµ lo¹i
giÊy lµm tô ®éng lùc. GiÊy lµm tô ®iÖn thêng ®îc s¶n xuÊt thµnh tõng cuén cã chiÒu
93
réng tõ 12 ®Õn 750mm. Nh÷ng ®Æc tÝnh giÊy lµm tô ®iÖn cã chiÒu dµy 15m ®îc
cho trong b¶ng sau: (b¶ng 2.5).
B¶ng 2.5: §Æc tÝnh cña giÊy lµm tô ®iÖn cã chiÒu dµy 15m
Lo¹i vµ nh·n hiÖu giÊy

Çc ®Æc tÝnh
KOH - I KOH - II Silicon - 0,8 Silicon - 1 Silicon - 2
§iÖn ¸p ®¸nh thñng cña 430 450 420 460 490
giÊy kh«, (V) kh«ng nhá
h¬n
Tg cña giÊy kh« kh«ng
qu¸:
- ë 600C 0,0016 0,0018 0,0009 0,0012 0,0015
- ë 1000C 0,0028 0,0035 0,0010 0,0015 0,0020
Sè lîng ®iÓm cã t¹p 100 130 10 15 30
chÊt dÉn ®iÖn trªn 1m2
b) Çct«ng çch ®iÖn:

Cã hai lo¹i çc t«ng ®îc sö dông:
+ Lo¹i ®Ó ngoµi kh«ng khÝ cøng vµ ®µn håi dïng lµm çch ®iÖn ë trong kh«ng
khÝ (lãt vµo r·nh cña m¸y ®iÖn, çc lâi cuén d©y, çc vßng ®Öm v.v...)
+ Lo¹i dïng trong dÇu cã cÊu tróc xèp vµ mÒm h¬n ®îc dïng chñ yÕu trong dÇu
m¸y biÕn ¸p.
2.6.3. PhÝp.
Lµ mét lo¹i giÊy ®îc ng©m trong dung dÞch clorua kÏm (ZnCl2) nãng råi ®em quÊn
vµo mét tang quay b»ng thÐp ®Ó cã ®îc chiÒu dµy cÇn thiÕt, råi ®îc ®em Ðp vµ tr¶i
qua qu¸ tr×nh gia c«ng thµnh mét vËt liÖu mÞn thuÇn nhÊt gäi lµ phÝp, phÝp ®îc dïng
chñ yÕu ®Ó chÕ t¹o çc chi tiÕt çch ®iÖn cã h×nh d¹ng phøc t¹p.
Mµu cña phÝp cã thÓ lµ ®en, n©u, ®á v.v... ®ã lµ mµu cña giÊy dïng ®Ó s¶n xuÊt
ra phÝp. TÝnh chÊt c¬ cña phÝp kh¸ tèt: kÐo= (550  0750) kG/cm2, nÐn= (1500  2000)
kG/cm2, uèn= (800  1000)kG/cm2 øng suÊt dai va ®Ëp vµo kho¶ng (20  30) kGcm/cm2.
PhÝp dÔ gia c«ng, ca, c¾t, bµo, tiÖn, ren, vÝt ®îc. Ng©m phÝp vµo níc nãng nã sÏ mÒm
®Õn møc cã thÓ ®Þnh h×nh ®îc. TØ träng cña phÝp lµ (1 1,5) G/cm2, tØ träng cña
phÝp cµng cao th× ®Æc tÝnh c¬ vµ tÝnh çch ®iÖn cµng cao. Nhîc ®iÓm cña phÝp lµ
®é h¸o níc cao (50  60)%. Khi ®é Èm m«i trêng xung quanh cao th× çc chi tiÕt lµm
b»ng phÝp dÔ bÞ biÕn d¹ng vµ khi ®ã sÏ t¹o ra ®iÖn dÉn ®iÖn ph©n lín. §Ó gi¶m ®é
h¸o níc cña phÝp cã thÓ tÈm phÝp b»ng dÇu biÕn ¸p hoÆc prafin v.v...
2.6.4. Ami¨ng.
Lµ tªn thêng gäi cña nhãm kho¸ng vËt, cã cÊu tróc x¬, ami¨ng cã u ®iÓm chÞu ®îc
nhiÖt ®é cao, ë nhiÖt ®é mµ çc x¬ h÷u c¬ kh¸c hoµn toµn bÞ ph¸ hñy th× ami¨ng vÉn
cßn bÒn vµ uèn ®îc. Khi nhiÖt ®é tõ (300  400)0C th× ami¨ng mÊt ®i ®é bÒn c¬.
Ami¨ng rÊt thÊm níc nªn khi sö dông ph¶i tÈm. Lo¹i ami¨ng th«ng thêng (crizotin)
cã thÓ hßa tan trong axit ngo¹i trõ mét vµi lo¹i ®Æc biÖt rÊt hiÕm l¹i cã tÝnh chÞu ®îc
axit. TÝnh çch ®iÖn cña ami¨ng kh«ng cao l¾m nªn kh«ng ®îc dïng çch ®iÖn trong
®iÖn cao thÕ vµ cao tÇn. §iÖn trë suÊt cña khèi ami¨ng lµ 1010  1012.cm.
§Ó phï hîp víi yªu cÇu sö dông ngêi ta s¶n xuÊt ami¨ng thµnh giÊy, v¶i, b¨ng…..
2.6.5. Xim¨ng ami¨ng.
94
Xim¨ng ami¨ng ®îc sö dông réng r·i trong kü thuËt ®iÖn, lµ mét chÊt dÎo ®îc Ðp
nguéi. Thµnh phÇn chñ yÕu lµ çc chÊt v« c¬, trong ®ã chÊt ®én lµ ami¨ng, cßn chÊt
kÕt dÝnh lµ xim¨ng. Xim¨ng ami¨ng ®îc s¶n xuÊt ra thµnh t©m, èng vµ çc s¶n phÈm
theo h×nh mÉu. Cã ®é bÒn c¬ kh«ng cao l¾m vµ chÞu nhiÖt tèt, chÞu ®îc sù
phãng ®iÖn cña hå quang nhng tÝnh çch ®iÖn thÊp vµ hót Èm.Thêng ®îc dïng lµm
b¶ng ph©n phèi, tÊm ch¾n ng¨n çc buång dËp hå quang.
2.6.6. Gç vµ tre.
CÇn ph¶i ®îc xö lý chèng Èm, chèng nÊm mèc tríc khi dïng. Tre, gç ®îc dïng phæ
biÕn lµm nªm çch ®iÖn trong m¸y ®iÖn, tre ®îc sÊy kh« ë nhiÖt ®é 1000C tõ (4  5) giê
sau ®ã nÊu trong dÇu ë nhiÖt ®« tõ (125  130)0C trong 3 giê cuèi cïng ®Ó nguéi trong
dÇu 24 giê sau ®ã cho dÇu ch¶y bít vµ tiÕn hµnh sÊy ë nhiÖt ®é 105 0C trong 6 giê sÊy
xong ®îc tÈm parapin, lµm t¨ng khèi lîng (60  70)% ®é bÒn çch ®iÖn t¨ng tõ (1,5  2)
lÇn. Gç tre cã cÊu t¹o liªn kÕt sîi theo thí däc, do ®ã rÊt dÔ bÞ ngÊm Èm, cÇn quÐt líp
s¬n b¶o vÖ. §èi víi çc m¸y ®iÖn lµm viÖc vïng nhiÖt ®íi cã ®é Èm cao nªn dïng nªm
b»ng bakªlit.
2.6.7. B¨ng çch ®iÖn.

Çc lo¹i v¶i lôa, ami¨ng m¹ tr¸ng thñy tinh thêng ®îc dïng ®Ó b¶o vÖ çc cuén d©y
m¸y ®iÖn. B¨ng ami¨ng ®îc lµm tõ çc sîi ami¨ng ®µn håi cã chøa oxÝt s¾t dïng lµm
b¨ng b¶o vÖ cho çc cuén d©y cña m¸y ®iÖn, ®iÖn ¸p tõ 6 kV trë lªn. Çc lo¹i nµy tríc khi
sö dông ph¶i tÈm s¬n, sau khi tÈm ®é chÞu nhiÖt sÏ gi¶m, b¨ng thñy tinh cã ®é chÞu
nhiÖt, chÞu Èm tèt h¬n lo¹i trªn.
2.6.8. V¶i s¬n çch ®iÖn.

Lµ lo¹i v¶i b«ng, lôa, thñy tinh cã tÈm s¬n, cã ®é ®µn håi vµ ®é mÒm ®îc dïng
lµm çch ®iÖn r·nh cña çc m¸y ®iÖn cã ®iÖn ¸p thÊp. Trong çc m¸y ®iÖn cã ®iÖn ¸p
cao v¶i s¬n ®îc dïng lµm çch ®iÖn ë çc ®Çu d©y quÊn, çch ®iÖn gi÷a çc cuén d©y,
ngoµi ra v¶i s¬n cßn ®îc dïng çch ®iÖn cho çc bé phËn bÞ uèn cong nhiÒu. §é bÒn
®iÖn cña lo¹i b¨ng sîi b«ng cã trÞ sè kho¶ng (35  50)kV/mm, lo¹i b»ng t¬ (55 
90)kV/mm. V¶i s¬n çch ®iÖn thêng ®îc s¶n suÊt ë d¹ng cuén réng (700  1000)mm,
chiÒu dµy cña v¶i çch ®iÖn lµ (0,15  0,24) mm. GÇn ®©y cã khuynh híng thay thÕ v¶i
s¬n vµ giÊy s¬n çch ®iÖn b»ng vËt liÖu çch ®iÖn dÎo ®ã lµ mµng dÎo.
2.6.9. ChÊt dÎo

ChÊt dÎo lµ lo¹i vËt liÖu ®îc dïng réng r·i trong kü thuËt còng nh trong ®êi sèng.
§Æc ®iÓm cña chÊt dÎo lµ díi t¸c dông cña søc Ðp tõ bªn ngoµi sÏ nhËn ®îc h×nh d¸ng ®·
®Þnh tríc cña khu«n Ðp ®Ó chÕ t¹o ra çc s¶n phÈm. Trong kü thuËt ®iÖn ngêi ta thêng
dïng chÊt dÎo ®Ó lµm vËt liÖu çch ®iÖn còng nh dïng lµm çc kÕt cÊu thuÇn tóy.
a. Hªtin¾c: ®îc s¶n xuÊt ra b»ng çch Ðp nãng giÊy ®· ®îc tÈm nhùa bakªlÝt.
Hªtin¾c cã khèi lîng riªng tõ 1,25 ®Õn 1,4 G/cm3. §é bÒn ®iÖn cao kho¶ng
(2025)kV/mm,  = 56 Hªtin¾c ®îc sö dông trong viÖc chÕ t¹o çc thiÕt bÞ vµ dông cô
®iÖn cao ¸p vµ h¹ ¸p. Ngoµi ra, Hªtin¾c còng ®îc sö dông trong kü thuËt th«ng tin.
b. TÐct«lÝt: §îc s¶n xuÊt ra b»ng çch Ðp nãng v¶i ®· ®îc tÈm nhùa bakªlÝt, nã
còng t¬ng tù Hªtin¾c nhng cã giíi h¹n bÒn kÐo doc vµ øng suÊt dai va ®Ëp theo chiÒu
th¼ng gãc víi líp çch ®iÖn kh«ng cao h¬n Hªtin¾c nhng ®é bÒn nhiÖt cao h¬n.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ngêi ta ®· chÕ t¹o ®îc nhiÒu lo¹i chÊt dÎo nhiÒu líp cã
®Æc tÝnh çch ®iÖn, ®é bÒn c¬ vµ ®é chÞu nhiÖt cao. ChÊt kÕt dÝnh dïng trong çc
95
chÊt dÎo Êy lµ nhùa polieste, ªpoxi, nhùa poliimÝt, nhùa silÝc h÷u c¬ vµ çc lo¹i nhùa
kh¸c. Thµnh phÇn t¹o thµnh lµ tæ hîp çch ®iÖn compozit cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn vµ ®é
bÒn c¬ rÊt cao, chÞu ®îc Èm, øng dông nhiÒu trong çc thiÕt bÞ ®iÖn cao ¸p. Nh÷ng
®Æc tÝnh cña Hªtin¾c, TÐct«lÝt, TÐct«lÝt thñy tinh ®îc cho trong b¶ng sau: (B¶ng 2.6)
B¶ng 2.6: §Æc tÝnh cña Hªtin¾c, TÐct«lÝt, TÐct«lÝt thñy tinh
Hªtin¾c TÐct«lÝt TÐct«lÝt

Çc ®Æc tÝnh
A B B -
Giíi h¹n bÒn kÐo theo chiÒu 800 1000 650 900
däc, kG/cm2, kh«ng nhá h¬n.
Giíi h¹n bÒn uèn theo chiÒu 1000 1300 1200 1100
th¼ng gãc víi líp çch ®iÖn,
kG/cm2, kh«ng nhá h¬n.
øng suÊt dai va ®Ëp theo chiÒu 13 20 25 50
th¼ng gãc víi líp çch ®iÖn,
kG/cm2, kh«ng díi.
§é bÒn nhiÖt 0C kh«ng thÊp 150 150 125 185
h¬n
§iÖn trë suÊt khèi V (.cm) 1011 1010 109 1010
kh«ng díi
+ Çp r«n: VËt liÖu cã tÝnh chÞu hå quang cao ®îc dïng chÕ t¹o lµm khung cuén
d©y, mµng vµ sîi çch ®iÖn.
+ Çp san: VËt liÖu trong suèt theo d¹ng mµng çch ®iÖn thêng dïng ®Ó çch
®iÖn r·nh m¸y ®iÖn h¹ ¸p vµ trong tô ®iÖn.
+ Polyfocmandªhit: VËt liÖu r¾n, cøng cã tÝnh chèng mµi mßn chèng ma s¸t cao.
Çc chi tiÕt ®îc chÕ t¹o b»ng chÊt nµy ®îc thùc hiÖn b»ng çch ®óc ¸p lùc.
2.6.10. Nhùa çch ®iÖn:

Nhùa lµ tªn gäi cña mét nhãm çc vËt liÖu cã nguån gèc vµ b¶n chÊt rÊt kh¸c nhau
nhng cã mét sè ®Æc ®iÓm gièng nhau vÒ b¶n chÊt hãa häc còng nh tÝnh chÊt vËt lý. ë
nhiÖt ®é thÊp nã lµ nh÷ng chÊt v« ®Þnh h×nh. Khi ë nhiÖt ®é cao nhùa mÒm ra trë
thµnh dÎo vµ sau ®ã hãa láng. Nh vËy, nhiÖt ®é hãa láng cña nhùa kh«ng thÓ hiÖn râ
rÖt. PhÇn lín çc lo¹i nhùa ®îc sö dông trong kü thuËt çch ®iÖn kh«ng hßa tan trong níc
vµ Ýt hót Èm, nhng chóng l¹i hßa tan trong çc dung m«i h÷u c¬ thÝch hîp. Th«ng thêng
nhùa cã tÝnh kÕt dÝnh vµ khi chuyÓn tõ tr¹ng th¸i láng sang tr¹ng th¸i r¾n nhùa sÏ g¾n
chÆt vµo vËt r¾n tiÕp xóc víi nã. Trong kü thuËt çch ®iÖn nhùa ®îc dïng lµm thµnh
phÇn quan träng cña çc lo¹i s¬n, çc hçn hîp, çc chÊt dÎo, çc vËt liÖu x¬ nh©n t¹o vµ x¬
tæng hîp… Dùa theo nguån gèc cña çc lo¹i nhùa, ngêi ta chia ra thµnh çc lo¹i nhùa tù
nhiªn, nhùa nh©n t¹o vµ nhùa tæng hîp.
Nhùa tù nhiªn lµ nh÷ng chÊt do mét sè ®éng vËt (çnh kiÕn) hoÆc çc lo¹i c©y cã
nhùa (nhùa th«ng) tiÕt ra.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nhùa nh©n t¹o vµ nhùa tæng hîp trë nªn rÊt quan träng
®èi víi kü thuËt çch ®iÖn. Dùa theo b¶n chÊt hãa häc, nhùa tæng hîp ®îc chia nhá thµnh
nhùa trïng hîp vµ nhùa trïng ngng (ngng tô). §a sè çc lo¹i nha tæng hîp lµ lo¹i nhiÖt dÎo,
96
cßn çc lo¹i trïng ngng cã thÓ lµ lo¹i nhiÖt cøng (vÝ dô nhùa poliamÝt, nhùa n«v«lac…).
VÒ mÆt çch ®iÖn th× nhùa tæng hîp cã u ®iÓm h¬n.
a)Nhùa tæng hîp:

 P«liªtilen:
P«liªtilen cã ®Æc tÝnh c¬ tèt, cã ®é trong suèt cao ®èi víi çc tia s¸ng nh×n thÊy ® -
îc vµ çc tia cùc tÝm, chÞu ®îc axit vµ kiÒm. P«liªtilen dïng ®Ó lµm çch ®iÖn cho çp
®iÖn tÇn sè cao vµ çp ®iÖn lùc ®iÖn ¸p cao lµm viÖc trong m«i trêng Èm. Nhîc ®iÓm
lµ kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt kh«ng cao, ë nhiÖt ®é b×nh thêng p«liªtilen kh«ng bÞ hßa tan víi
bÊt cø dung m«i nµo.
 P«lipr«pilen:
P«lipr«pilen lµ mét chÊt trïng hîp míi cã tØ träng (0,900,91)G/cm3, rÊt dÎo. TÝnh
chÊt çch ®iÖn cña nã t¬ng ®¬ng víi p«liªtilen, nhng ®é bÒn nhiÖt cao h¬n nhiÒu.
NhiÖt ®é hãa dÎo kho¶ng (165170)0C.
 Nhùa PVC: (polivinyclorua).

Lµ hîp chÊt cao ph©n tö, ®îc trïng hîp tõ vinyclorua C2H3CL;(CH2= CHCL)n ,
chÞu ®îc t¸c dông cña acid, kÒm, níc, dÇu…Dïng lµm vá bäc d©y dÉn diÖn, çp ®iÖn,
®Çu ra çc thiÕt bÞ ®iÖn, vá b×nh accu…
 P«liiz«butilen:
P«liiz«butilen lµ chÊt trïng hîp tõ iz«butilen (H 2C=C(CH3)2, cao ph©n tö.
P«liiz«butilen lµ mét chÊt gièng cao su vµ rÊt dÝnh. Nã cã tÝnh chÞu l¹nh tèt (ë nhiÖt ®é
©m 800C) vÉn gi÷ ®îc tÝnh dÎo. TØ träng cña p«liiz«butilen lµ (0,910,93)G/cm3, cã ®é
bÒn hãa häc vµ ®é hót Èm nhá.
 P«listirol:
P«listirol nhËn ®îc b»ng çch trïng hîp stirol. Stirol lµ s¶n phÈm phô khi chng kh«
than ®¸. Stirol rÊt dÔ trïng hîp ngay c¶ khi ®Ó nã ë nhiÖt ®é b×nh thêng, trong bãng tèi
kh«ng cÇn chÊt xóc t¸c. P«listirol trong suèt, gièng nh thñy tinh d¹ng khèi mang h×nh d¹ng
cña b×nh chøa nã hoÆc lµ trong nhò t¬ng (p«listirol nhò t¬ng). P«listirol cã thÓ ®em chÕ
biÕn nh chÊt dÎo hoÆc còng cã thÓ gia c«ng b»ng c¬ khÝ. P«listirol nhò t¬ng cã tÝnh
chÊt çch ®iÖn vµ tÝnh chÞu nhiÖt thÊp h¬n p«listirol khèi song kh«ng nhiÒu.
+ Nhîc ®iÓm:
- ë nhiÖt ®é thÊp th× kh¸ gißn, dÔ t¹o ra vÕt nøt trªn bÒ mÆt.
- KÐm bÒn ®èi víi dung m«i nhÊt lµ hy®r« çcbon láng.
- TÝnh chÞu nhiÖt kh«ng cao (7080)0C.
+ C«ng dông: Dïng lµm ®iÖn m«i trong kü thuËt cao tÇn, v× cã tæn hao ®iÖn m«i
bÐ. Nã dïng lµm vá bäc çc cuén d©y, çc chi tiÕt vµ çch ®iÖn çp cao tÇn, còng ®îc
dïng lµm s¬n vµ hçn hîp çch ®iÖn, mµng máng ®Ó chÕ t¹o tô ®iÖn …
 P«liacrilat: lµ chÊt trïng hîp çc este cña axit acrylic, lµ ®iÖn m«I chÞu l¹nh,
chÞu dÇu vµ chÞu kiÒm tèt. Ngêi ta cßn gäi nã lµ “thñy tinh h÷u c¬” ®ã lµ vËt liÖu
kh«ng mµu, trong suèt ®îc dïng lµm vËt liÖu kü thuËt çch ®iÖn kÕt cÊu, vËt liÖu cho
çc t¹p phÈm kh¸c nhau…®îc dïng lµm vËt liÖu dËp hå quang trong çc cÇu ch× cao ¸p
hay chèng sÐt èng.
 Nhùa ªpoxi: Nhùa ªpoxi ®îc ®Æc trng bëi nhãm ªpoxi. Nã lµ chÊt láng nhít
cã thÓ hßa tan trong axªt«n vµ trong çc dung m«i thÝch hîp kh¸c. Nhùa ªpoxi cã thÓ ®îc
97
b¶o qu¶n l©u dµi ë d¹ng tinh khiÕt mµ kh«ng bÞ biÕn chÊt. Nhng sau khi cho chÊt ®ãng
r¾n vµo th× nhùa ªpoxi cøng l¹i kh¸ nhanh, ®ång thêi chuyÓn thµnh cÊu tróc kh«ng gian.
Tïy vµo lo¹i chÊt ®ãng r¾n mµ sù hãa cøng cña ªpoxi cã thÓ diÔn ra ë nhiÖt ®é b×nh th -
êng hay ph¶I ®un nãng tõ (80150)0C vµ ¸p suÊt b×nh thêng hay ¸p suÊt cao. Khi ®ãng
r¾n ë ¸p suÊt cao, thu ®îc chÊt çch ®iÖn cã ®é bÒn c¬ cao h¬n. Khi cøng l¹i ®é co ngãt
cña nhùa ªpoxi kh¸ nhá (0,5-2)%, lùc b¸m dÝnh rÊt cao (b¸m vµo nhiÒu lo¹i vËt liÖu kh¸c
nhau nh: chÊt dÎo, thñy tinh, sø, kim lo¹i..), ®ã chÝnh lµ u ®iÓm cña nhùa ªpoxi.
 Nhùa fªnolfoocman®ªhyt: Ngêi ta cã thÓ chÕ t¹o ra nhùa fªnolfoocman®ªhyt
lo¹i nhiÖt cøng vµ nhiÖt dÎo. Cø mét ph©n tö gam fªnol th× cã Ýt nhÊt mét ph©n tö gam
foocman®ªhyt tham gia vµo ph¶n øng t¹o thµnh nhùa nhiÖt cøng vµ cã tªn gäi BakªlÝt.
BakªlÝt lµ chÊt çch ®iÖn nhiÖt cøng tèt. VËt liÖu çch ®iÖn b»ng BakªlÝt cã ®é
bÒn c¬ häc cao, Ýt co gi·n, nhng nhîc ®iÓm lµ dÔ t¹o vÕt nøt trªn bÒ mÆt, nhÊt lµ khi
bÞ t¸c ®éng cña hå quang khi phãng ®iÖn. Ngêi ta thêng dïng BakªlÝt ®Ó tÈm gç vµ çc
vËt liÖu kh¸c trong viÖc chÕ t¹o çc chÊt dÎo nhiÒu líp.
 Nhùa silÝc h÷u c¬ (silicon)

Trong thµnh phÇn cña nhùa silÝc h÷u c¬, ngoµi çcbon lµ chÊt ®Æc trng cho
polime h÷u c¬ cßn cã silÝc. SilÝc lµ mét trong nh÷ng thµnh phÇn cÊu t¹o quan träng nhÊt
cña nhiÒu ®iÖn m«i v« c¬ nh mica, ami¨ng, mét sè thñy tinh, vËt liÖu gèm v.v…Trong
cÊu t¹o ph©n tö cña silicon cã khung silÝc «xy lµm nÒn t¶ng. Polime h÷u c¬ lµ chÊt
nhiÖt dÎo. TÝnh çch ®iÖn cña çc chÊt h÷u c¬ kh¸ cao ngay c¶ khi ë nhiÖt ®é cao. Nã
®îc sö dông trong çc hçn hîp víi çc vËt liÖu v« c¬ cã ®é bÒn chÞu nhiÖt cao (nh mica,
ami¨ng, sîi thñy tinh…) ë d¹ng micanÝt, v¶i s¬n thñy tinh. Hçn hîp silÝc h÷u c¬ kh«ng
thÊm níc. VËt liÖu silÝc h÷u c¬ kh¸ ®¾t tiÒn nªn sö dông bÞ h¹n chÕ, vËt liÖu nµy cã
®é bÒn thÊp.
 Nhùa P«lieste:
P«lieste lµ s¶n phÈm cña sù ngng tô çc lo¹i rîu vµ axÝt kh¸c nhau. Nhùa p«lieste bao
gåm nhiÒu lo¹i vµ cã tÝnh chÊt kh¸c nhau. Çc lo¹i nhùa thu ®îc tõ çc lo¹i rîu hai nguyªn
tö glicon cã hai nhãm hy®r«xÝt – OH trong ph©n tö vµ tõ çc axÝt h÷u c¬ hai gèc cã hai
nhãm çc b«xÝt – COOH trong ph©n tö lµ nh÷ng chÊt cã tÝnh nhiÖt dÎo.
b) Nhùa thiªn nhiªn.
 Çnh kiÕn
Lo¹i nhùa nµy do mét lo¹i c«n trïng tiÕt ra trªn çc cµnh c©y ë çc xø nãng thuéc vïng
nhiÖt ®íi. Ngêi ta thu gom çnh kiÕn theo kiÓu thñ c«ng, lµm s¹ch råi nÊu ch¶y. Çnh
kiÕn cã mµu vµng nh¹t hoÆc n©u, thµnh phÇn chñ yÕu cña çnh kiÕn lµ nh÷ng axÝt
h÷u c¬ phøc t¹p. Çnh kiÕn dÔ hßa tan trong rîu cån nhng kh«ng hßa tan trong
hy®r«çcbon. Çnh kiÕn cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn nh sau:  = 3,5, V = (1015 1016 ).cm,
tg = 0,01, E®t= 2030kV/mm. ë (50  60)0C çnh kiÕn trë nªn dÔ uèn vµ ë nhiÖt ®é cao
h¬n th× trë thµnh dÎo vµ nãng ch¶y ra.
 Nhùa th«ng (colofan).
Nhùa th«ng lµ mét lo¹i nhùa gißn cã mµu vµng hoÆc n©u cã tªn gäi lµ colofan, cã
tÝnh chÊt çch ®iÖn nh sau:  = (1014 1015) .cm, E®t= 1015kV/mm vµ cã h»ng sè
®iÖn m«i  vµ tg phô thuéc vµo nhiÖt ®é. NhiÖt ®é hãa dÎo cña çc lo¹i nhùa th«ng
kh¸c nhau vµo kho¶ng (5070)0C. Colofan «xy hãa tõ tõ trong kh«ng khÝ, khi ®ã nhiÖt
®é hãa dÎo cña nã t¨ng nhng ®é hßa tan l¹i gi¶m.
98
B¶ng 2.7: §Æc tÝnh cña çc lo¹i nhùa tæng hîp ®iÓn h×nh
HÖ sè
gi·n në
§é d·n §é chÞu NhiÖt §é thÊm

Ph©n lo¹i nhùa theo Tªn nhùa TØ Giíi h¹n dµi t- nãng 0C dÉn nhiÖt
níc sau .c tg E,
b¶n chÊt lý hãa cña träng bÒn theo m kV/m
¬ng xuÊt 24 giê,
chóng G/cm3 kÐo ®èi khi W/®é
chiÒu dµi
%
kG/cm2 kÐo TKI 105
cm
®øt
H÷u Trïng Nhi Trun P«liªtilen 0,91 100- 300-750 90- 3 16 - 18 0,01 1015-1017 2,3- 0,0001- 0,0005 15 - 20
c¬ hîp Öt g ®Õn 150 120 2,3
dÎo tÝnh 0,97
P«listrol 1,05 350- 1-4 70-90 0,8 6-8 0,04 1016-1017 2,4- 0,0001- 0,0003 20 - 35
600 2,6
P«titetrafloªtile 2,3 150- 250- 250 3,4 10 0,01 1017-1018 1,9 - 0,0001- 0,0002 20 - 30
n 300 300 2,2
polivinyclorua 1,4 ®Õn 300- 500 50- 60-70 0,8 5-8 0,1 1015-1016 3 - 5 0,03 - 0,08 15 - 20
1,7 150
Politylylmetacri 1,2 400- 700 2 - 10 70- 90 2 9 0,35 1013-1014 3,5 - 4,5 0,02 - 0,08 20 - 35
§a Nhi Cc lat
H÷ trÞ Öt tÝnh P«liamit 1,1 ®Õn 700- 900 90 100- 3 10 - 13 1,5 1013-1014 3 - 4 0,015 - 0,035 15 - 20
u cøng 1,15 120
99
c¬ Nhùa ªpoxi 1,1 ®Õn 800- 900 - 120- 2 6 - 6,5 0,1 1014-1015 3 - 4 0,01 - 0,03 20 - 80
c¬ 1,25 140
b¶n
fªnolfomandªhyt 1,25 500- 550 1 -1,5 110- 2 4-7 0,15 1013-1014 5 - 6,5 0,01 - 0,1 10 - 20
®Õn 1,3 180
P«lieste 1,1 ®Õn 250- 700 5 - 10 110- 1,7 8 - 10 0,1 - 0,6 1013-1015 3 - 4,5 0,02 – 0,02 15 -
1,45 150 20
SilÝc h÷u c¬ 1,6 ®Õn 200 - 500 - 180 - 0,8 10,5 0,1 1013-1016 3 - 5 0,01 – 0,03 15 -
1,75 220 20
100
VËt liÖu c«ng nghiÖp - Gi¸o tr×nh néi bé
2.6.11. DÇu thùc vËt

DÇu thùc vËt rÊt quan träng trong kü thuËt çch ®iÖn, ®ã lµ nh÷ng chÊt láng nhít
thu ®îc tõ h¹t cña çc lo¹i thùc vËt kh¸c nhau. Trong sè çc lo¹i dÇu ®ã cÇn ®Æc biÖt
chó ý tíi dÇu kh«. Díi t¸c dông cña ¸nh s¸ng vµ khi tiÕp xóc víi oxy cña kh«ng khÝ còng
nh díi t¸c dông cña çc yÕu tè kh¸c dÇu kh« cã kh¶ n¨ng chuyÓn qua tr¹ng th¸i r¾n.
Nh÷ng mµng dÇu kh« ®· cøng l¹i kh¸ bÒn ®èi víi t¸c dông cña dung m«i, chóng kh«ng
hßa tan ngay c¶ khi ®îc ®un nãng trong hy®r«çcbon nÆng nh dÇu m¸y biÕn ¸p, v×
vËy, chóng cã tÝnh chÊt chÞu dÇu. Nhng ®èi víi hy®r«çcbon th¬m (benzen) th×
chóng kÐm bÒn h¬n, khi ®èt nãng líp mµng ®· cøng l¹i vÉn kh«ng hãa dÎo. V× vËy
dÇu kh« lµ lo¹i nhiÖt cøng. Nh÷ng lo¹i thêng ®îc dïng nhÊt lµ dÇu gai, dÇu trÈu, dÇu
thÇu dÇu.
 DÇu gai: lµ mét chÊt láng, mµu vµng thu ®îc tõ çc h¹t gai. TØ träng cña nã lµ
(0,93  0,94)G/cm3, nhiÖt ®é ®«ng ®Æc kho¶ng - 200C.
 DÇu trÈu: ngêi ta thu ®îc dÇu nµy tõ çc h¹t c©y trÈu. DÇu trÈu kh«ng ¨n ®îc
vµ cßn ®éc h¬n dÇu gai. So víi dÇu gai th× dÇu trÈu chãng kh« h¬n vµ kh« ®ång ®Òu.
 DÇu thÇu dÇu: lo¹i dÇu nµy thu ®îc tõ h¹t thÇu dÇu, dïng ®Ó tÈm tô ®iÖn
giÊy. TØ träng cña dÇu thÇu dÇu lµ: (0,95  0,9)G/cm3, nhiÖt ®é ®«ng ®Æc tõ (- 10
®Õn -180C),  = (4  4,5) ë nhiÖt ®é 200C vµ  = (3,5  4) ë nhiÖt ®é 900C, tg =
(0,01 0,03) ë nhiÖt ®é 200C, vµ tg = (0,02 0,08) ë nhiÖt ®é 1000C, ®é bÒn çch
®iÖn (1520)kV/mm. DÇu thÇu dÇu kh«ng hßa tan trong Ðtx¨ng nhng l¹i hßa tan trong
rîu ªtyl. Kh¸c víi dÇu má, dÇu thÇu dÇu kh«ng lµm cho cao su phång lªn.
2.6.12. §iÖn m«i s¸p.

VËt liÖu s¸p ®îc sö dông trong kü thuËt ®iÖn lµ nh÷ng chÊt r¾n, dÔ nãng ch¶y,
mµu tr¾ng hay mµu vµng t¬i, cã ®é bÒn c¬ thÊp vµ Ýt hót Èm. VËt liÖu s¸p dïng vµo
viÖc ng©m tÈm, song chóng cã nhîc ®iÓm lµ khi ®«ng ®Æc th× cã ®é co ngãt lín,
kho¶ng (1520)%. V× vËy dÔ sinh ra bät khÝ trong vËt liÖu çch ®iÖn vµ lµm cho c-
êng ®é çch ®iÖn cña khèi ®iÖn m«i gi¶m. §Ó kh¾c phôc ®îc vÊn ®Ò nµy ngêi ta th-
êng tÈm chÊt çch ®iÖn díi ¸p suÊt cao.
 Parafin: lµ chÊt s¸p kh«ng cùc tÝnh, rÎ tiÒn, ®îc ®iÒu chÕ tõ dÇu má. Parafin
khi ®· ®îc lµm s¹ch lµ mét chÊt kÕt tinh mµu tr¾ng cã tØ träng lµ: (0,85  0,9)G/cm3
vµ cã nhiÖt ®é nãng ch¶y (50  55)0C, h»ng sè ®iÖn m«i  = (2,1  2,2), khi nhiÖt ®é
t¨ng th×  gi¶m, tg = (0,0003  0,0007), nhng V cã trÞ sè lín h¬n 1016 .cm, parafin
kh«ng thÊm níc, ®é bÒn çch ®iÖn (2025)kV/mm. ë nhiÖt ®é b×nh thêng parafin cã
tÝnh æn ®Þnh hãa häc cao, nhng ë nhiÖt ®é cao dÔ bÞ «xy hãa trong kh«ng khÝ.
 Serezin: lµ hçn hîp nh÷ng hy®r«çcbon r¾n cña d·y mªtan víi c«ng thøc chung
lµ CnH2n+2. Serezin ®îc s¶n xuÊt ra b»ng çch lµm s¹ch quÆng s¸p má (ozokerÝt), lµ s¶n
phÈm cña sù chuyÓn hãa tù nhiªn dÇu má trong ®iÒu kiÖn cã kh«ng khÝ. So víi parafin
th× serezin cã nhiÖt ®é nãng ch¶y cao h¬n (65  80)0C, ®iÖn trë suÊt còng cao h¬n, tg
thÊp h¬n nhng gi¸ thµnh cao h¬n parafin, nhng ngêi ta vÉn dïng nã cho viÖc tÈm tô
®iÖn giÊy vµ tô ®iÖn mica.
 Vazelin: lµ chÊt gÇn gièng víi çc chÊt s¸p. ë nhiÖt ®é thêng vazelin chÊt nöa
láng dïng ®Ó tÈm tô ®iÖn giÊy. Vazelin lµ hçn hîp cña nh÷ng hy®r«çcbon r¾n vµ
láng thu ®îc tõ dÇu má.
§iÖn trë suÊt V kh«ng thÊp h¬n 5.1014 .cm ë nhiÖt ®é 200C vµ kh«ng díi 5.1011
.cm ë nhiÖt ®é 1000C, cã ®é bÒn çch ®iÖn kh«ng nhá h¬n 20 kV/mm.
- 11 -
2.6.13. S¬n vµ çc hîp chÊt çch ®iÖn:

Trong kü thuËt çch ®iÖn, s¬n vµ çc hîp chÊt çch ®iÖn cã tÇm quan träng rÊt to
lín, chóng ë d¹ng láng trong qu¸ tr×nh chÕ t¹o çch ®iÖn, nhng sau ®ã ®«ng r¾n l¹i, khi
dïng th× ë tr¹ng th¸i r¾n. V× vËy s¬n vµ hîp chÊt çch ®iÖn ®îc xÕp vµo lo¹i vËt liÖu
çch ®iÖn r¾n.
 S¬n:
Lµ dung dÞch keo cña nhùa, bitum, dÇu kh« vµ çc chÊt t¬ng tù. Çc chÊt nµy
®îc gäi lµ nÒn s¬n vµ ®îc hßa tan trong dung m«i bay h¬i cßn nÒn s¬n chuyÓn tr¹ng
th¸i r¾n t¹o thµnh mét mµng s¬n
Dùa theo çch sö dông, s¬n çch ®iÖn cã thÓ chia thµnh ba nhãm chÝnh: s¬n tÈm,
s¬n phñ vµ s¬n d¸n.
+ S¬n tÈm: dïng ®Ó tÈm nh÷ng chÊt çch ®iÖn xèp vµ ®Æc biÖt lµ chÊt çch
®iÖn ë d¹ng x¬ (giÊy, b×a, v¶i, sîi, d©y quÊn m¸y ®iÖn vµ thiÕt bÞ ®iÖn). Sau khi
tÈm çc lç xèp trong chÊt çch ®iÖn kh«ng cßn chøa khÝ n÷a. Sau khi ®· ®îc lÊp kÝn
b»ng s¬n kh«, chÊt çch ®iÖn cã ®é bÒn ®iÖn vµ ®é dÉn nhiÖt cao h¬n nhiÒu.
+ S¬n phñ: dïng ®Ó t¹o ra trªn bÒ mÆt cña vËt liÖu mét líp mµng nh½n bãng,
chÞu Èm vµ cã ®é bÒn c¬ häc. Ngêi ta dïng lo¹i s¬n nµy quÐt lªn chÊt çch ®iÖn r¾n
xèp ®· ®îc tÈm s¬ bé nh»m c¶i thiÖn ®Æc tÝnh çch ®iÖn vµ lµm ®Ñp mÆt ngoµi
cña s¶n phÈm. Cã mét sè lo¹i s¬n phñ (ªmay) dïng ®Ó quÐt trùc tiÕp lªn kim lo¹i nh»m
t¹o ra trªn bÒ mÆt cña nã líp çch ®iÖn (çch ®iÖn d©y ªmay, l¸ t«n silÝc cña m¸y
®iÖn vµ thiÕt bÞ ®iÖn).
+ S¬n d¸n: dïng ®Ó d¸n çc vËt liÖu l¹i víi nhau (d¸n mica thµnh b¨ng hay
micanit) hoÆc ®Ó g¾n vËt liÖu çch ®iÖn vµo kim lo¹i. Ngoµi tÝnh chÊt çch ®iÖn
cao, tÝnh hót Èm Ýt vµ cã ®é b¸m dÝnh cao.
Trong kü thuËt ®iÖn ngêi ta thêng dïng çc lo¹i s¬n sau:
- S¬n bakªlÝt: lµ dung dÞch hßa tan trong rîu, ®îc dïng ®Ó tÈm hoÆc d¸n vµ
dïng réng r·i trong trong viÖc s¶n xuÊt Hªtin¾c, TÐct«lÝt ®Ó chÕ t¹o chÊt çch ®iÖn
cao ¸p.
- S¬n gliptan: lµ lo¹i s¬n nhiÖt cøng cã kh¶ n¨ng b¸m dÝnh rÊt tèt dïng ®Ó d¸n
micamÝt v v…
- S¬n silÝc h÷u c¬: lµ lo¹i s¬n khi sö dông t¹o thµnh mµng s¬n chÞu nhiÖt vµ
chÞu Èm cao.
- S¬n policlovinyl: lµ lo¹i s¬n rÊt bÒn ®èi víi etx¨ng, dÇu vµ çc chÊt cã ho¹t
tÝnh hãa häc. §îc dïng lµm s¬n phñ.
- S¬n polistirol: t¹o ra mµng vµ cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn cao vµ Ýt hót Èm, ®îc
dïng trong s¶n xuÊt thiÕt bÞ tÇn sè cao.
- S¬n çnh kiÕn: ®îc dïng lµm s¬n d¸n trong c«ng nghÖ s¶n xuÊt micanÝt còng
nh trong viÖc l¾p r¸p s÷a ch÷a.
- S¬n xenlul«: s¬n xenlul« cã c«ng dông rÊt lín, mµng s¬n xenlul« bÒn vÒ c¬
häc, rÊt bãng cã søc chÞu ®ùng cao ®èi víi t¸c dông cña kh«ng khÝ, h¬i Èm, dÇu. Trong
kü thuËt ®iÖn ngêi ta dïng s¬n nitr« ®Ó tÈm vá bäc d©y dÉn b»ng sîi b«ng dïng trªn «t«
vµ m¸y bay.
- S¬n dÇu: nÒn cña çc lo¹i s¬n dÇu lµ dÇu kh« mµ chñ yÕu lµ dÇu gai vµ dÇu
trÈu. Ngoµi ra s¬n dÇu cßn chøa chÊt lµm kh« ®Ó ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh sÊy kh« vµ
dung m«i dÔ bay h¬i, lµm gi¶m ®é nhít cña s¬n.
- 12 -
- S¬n thuÇn bitum: çc lo¹i s¬n nµy kh«ng dïng vµo môc ®Ých çch ®iÖn v×
mµng s¬n cña nã cã nhiÒu nhîc ®iÓm nh: Ýt dÎo, kÐm chÞu nhiÖt vµ kÐm bÒn víi
dung m«i. Ngêi ta dïng s¬n nµy ®Ó lµm líp s¬n phñ chèng ¨n mßn.
- S¬n dÇu bitum: ®îc sö dông réng r·i trong kü thuËt çch ®iÖn, trong nÒn cña
lo¹i s¬n nµy, ngoµi bitum cßn chøa c¶ dÇu kh«, nhê cã dÇu kh« nªn mµng cña lo¹i s¬n
nµy dÔ uèn h¬n, Ýt chÞu ¶nh hëng cña dung m«i vµ Ýt bÞ hãa dÎo khi ®èt nãng.
- S¬n dÇu nhùa: ®©y lµ lo¹i s¬n dÇu cho thªm vµo nhùa thiªn nhiªn hoÆc nhùa
tæng hîp. Ngêi ta sö dông réng r·i lo¹i s¬n nµy ®Ó tÈm d©y quÊn m¸y biÕn ¸p dÇu, tÈm
d©y quÊn khi ph¶i chÞu t¸c dông cña h¬i axÝt vµ clo, dïng tÈm vËt liÖu çch ®iÖn cã
chøa nhùa phªnol focmandehyt.
 Çc hîp chÊt çch ®iÖn.

Çc hîp chÊt çch ®iÖn còng ®îc ph©n thµnh hai nhãm:
- Hîp chÊt tÈm: cã c«ng dông t¬ng tù nh s¬n tÈm.
- Hîp chÊt lµm ®Çy: (hîp chÊt rãt) dïng ®Ó lÊp ®Çy çc læ trèng t¬ng ®èi lín
n»m ë gi÷a çc chi tiÕt kh¸c nhau trong thiÕt bÞ ®iÖn, t¹o ra mét líp phñ kh¸ dµy trªn bÒ
mÆt chi tiÕt, çc mèi nèi hoÆc côm chi tiÕt kü thuËt ®iÖn (vÝ dô rãt vµo d©y çp).
Trong çc trêng hîp kh¸c nhau çc hîp chÊt lµm ®Çy b¶o vÖ chÊt çch ®iÖn chèng Èm
vµ chèng l¹i t¸c dông cña çc chÊt cã ho¹t tÝnh hãa häc, t¨ng cêng ®é bÒn çch ®iÖn,
®iÖn ¸p phãng ®iÖn vµ c¶i thiÖn sù táa nhiÖt, truyÒn nhiÖt v v…
2.6.14. DÇu má çch ®iÖn (dÇu m¸y biÕn ¸p) :

Trong sè çc vËt liÖu çch ®iÖn thÓ láng th× dÇu biÕn ¸p ®îc øng dông nhiÒu
nhÊt vµo kü thuËt ®iÖn. DÇu m¸y biÕn ¸p cã hai chøc n¨ng chÝnh:
- LÊp ®Çy çc læ xèp trong vËt liÖu çch ®iÖn gèc sîi vµ kho¶ng trèng gi÷a çc
d©y dÉn cña cuén d©y, gi÷a cuén d©y vµ vá m¸y biÕn ¸p lµm nhiÖm vô çch ®iÖn vµ
t¨ng ®é bÒn çch ®iÖn cña líp çch ®iÖn lªn rÊt nhiÒu.
- DÇu m¸y biÕn ¸p cã nhiÖm vô lµm m¸t, t¨ng cêng sù tho¸t nhiÖt do tæn hao
c«ng suÊt trong d©y quÊn vµ lái thÐp cña m¸y biÕn ¸p sinh ra, ®ång thêi mét øng dông
quan träng kh¸c cña dÇu m¸y biÕn ¸p lµ sö dông lµm çch ®iÖn vµ dËp t¾t hå quang
®iÖn gi÷a çc ®Çu cùc trong çc m¸y c¾t dÇu, ®iÖn ¸p cao, dÇu m¸y biÕn ¸p t¹o ®iÒu
kiÖn lµm nguéi dßng hå quang vµ nhanh chãng dËp t¾t hå quang. Ngêi ta cßn dïng dÇu
m¸y biÕn ¸p lµm çch ®iÖn vµ lµm m¸t trong mét sè kh¸ng ®iÖn, biÕn trë vµ çc thiÕt
bÞ ®iÖn kh¸c.
DÇu biÕn ¸p cã nhøng u nhîc ®iÓm sau:
+ ¦u ®iÓm:
- Cã ®é bÒn çch ®iÖn cao, trêng hîp dÇu chÊt lîng cao cã thÓ ®¹t tíi 160 kV/cm
(trÞ sè hiÖu dông).
- H»ng sè ®iÖn m«i  = 2,2  2,3, t¬ng ®¬ng mét nöa chÊt çch ®iÖn thÓ r¾n.
- Sau khi bÞ ®¸nh thñng, kh¶ n¨ng çch ®iÖn cña dÇu phôc håi trë l¹i mÆc dÇu
sau nhiÒu lÇn bÞ ®¸nh thñng mét phÇn dÇu bÞ ch¸y hoÆc bÞ ph©n hñy vÒ mÆt hãa
häc.
- Cã thÓ th©m nhËp vµo çc khe r·nh hÑp, võa çch ®iÖn võa cã t¸c dông lµm m¸t
trong rêng hîp cã dßng ch¶y m¹nh.
- Cã thÓ sö dông lµm m«i trêng dËp t¾t hå quang ®iÖn.
- §iÖn trë suÊt lín: (10141015 ).cm,
- 13 -
- NhiÖt ®é lµm viÖc ë chÕ ®é dµI h¹nlµ (90  95)0C dÇu kh«ng bÞ hãa giµ
nhiÒu.
+ Nhîc ®iÓm
- Çc tÝnh n¨ng ®iÖn cña dÇu m¸y biÕn ¸p biÕn ®æi lín nÕu dÇu bÞ bÈn, vµ
nh¹y c¶m víi ®é Èm v× líp dÇu ë trªn mÆt cã tÝnh chÊt hót Èm.
- ë nhiÖt ®é cao nhng cßn trong giíi h¹n cho phÐp dÇu cã nh÷ng thay ®æi vÒ hãa
häc, sù thay ®æi nµy cã h¹i vµ t¹o bät trong dÇu lµm gi¶m ®é nhít vµ gi¶m tÝnh çch
®iÖn cña dÇu.
- DÔ ch¸y, khi ch¸y th× ph¸t sinh khãi ®en, h¬I dÇu bèc lªn hßa lÉn víi kh«ng khÝ
t¹o thµnh hçn hîp næ.
- Tèc ®é hãa giµ t¨ng lªn khi cã kh«ng khÝ lät vµo, nhiÖt ®é lµm viÖc t¨ng, khi cã
t¸c dông cña ¸nh s¸ng vµ khi cã t¸c dông cña cêng ®é ®iÖn trêng cao.
B¶ng 2.8: Tiªu chuÈn ®é bÒn ®iÖn cña dÇu biÕn ¸p
§èi víi thiÕt bÞ cã §iÖn ¸p phãng ®iÖn cña dÇu kV/2.5 mm, kh«ng nhá h¬n
®iÖn ¸p lµm viÖc, kV §èi víi dÇu míi §èi víi dÇu ®· vËn hµnh
6 vµ thÊp h¬n. 25 20
35 30 25
110 vµ 220. 40 35
330 vµ cao h¬n. 50 45
2.6.15. ChÊt ®µn håi.

Nh÷ng vËt liÖu trªn c¬ së cña cao su vµ nh÷ng chÊt cã ®Æc tÝnh gÇn giång cao
su gäi lµ chÊt ®µn håi cã ý nghÜa lín trong nhiÒu kü thuËt kh¸c nhau vµ trong ®êi sèng.
Cao su cã mét sè tÝnh chÊt quan träng sau: tÝnh ®µn håi cao, tÝnh Ýt thÊm Èm vµ Ýt
thÊm khÝ.
a)Cao su thiªn nhiªn: vÒ thµnh phÇn hãa häc, cao su thiªn nhiªn lµ hy®r« çcbon
trïng hîp cã thµnh phÇn lµ (C5H8)n vµ cÊu t¹o cña nã ®îc ®Æc trng b»ng sù cã mÆt cña
liªn kÕt kÐp. Ngêi ta kh«ng dïng cao su nguyªn chÊt vµo viÖc s¶n xuÊt vËt liÖu çch
®iÖn v× nã kh«ng chÞu ®îc nhiÖt ®é cao còng nh nhiÖt ®é thÊp vµ t¸c dông cña dung
m«i. §Ó kh¾c phôc ®îc çc nhîc ®iÓm nµy ngêi ta tiÕn hµnh lu hãa cao su, tøc lµ nung
nãng lªn khi cho thªm lu huúnh vµo cao su.
b) Cao su lu hãa: sau khi lu hãa tÝnh chÞu nhiÖt, chÞu l¹nh cña cao su tèt h¬n,
lµm t¨ng ®é bÒn c¬ vµ ®é bÒn víi dung m«i. tïy theo lîng lu huúnh cho thªm vµo cao
su mµ thu ®îc çc s¶n phÈm kh¸c nhau. Cao su ®îc dïng réng r·I trong c«ng nghiÖp
®iÖn ®Ó lµm chÊt çch ®iÖn cho çc d©y dÉn trong thiÕt bÞ ®iÖn, chÕ t¹o g¨ng tay,
ñng, th¶m çch ®iÖn vµ èng çch ®iÖn. Khi dïng cao su lµm vËt liÖu çch ®iªn cÇn chó
ý çc nhîc ®iÓm sau cña cao su: ®é bÒn nhiÖt,Ýt chÞu ®îc t¸c dông cña dÇu má, kh«ng
chÞu ®îc çc chÊt benzen, x¨ng...kÐm bÒn víi ¸nh s¸ng nhÊt lµ tia tö ngo¹i.
Cao su çch ®iÖn thêng cã:
V = 1015.cm;  = 3  7; tg = 0,020,10; E®t = 2030 kV/mm.
- 14 -
c)Cao su tæng hîp: ngêi ta dïng rîu cån, dÇu má vµ khÝ thiªn nhiªn lµm nguyªn
liÖu ®Ó s¶n xuÊt cao su tæng hîp thay thÕ cho cao su thiªn nhiªn vµ øng dông trong
c«ng nghiÖp s¶n xuÊt çp ®iÖn, thiÕt bÞ ®iÖn.
 Cao su bu tan: lµ lo¹i cao su tæng hîp phæ biÕn nhÊt. §îc dïng thay thÕ cho
cao su thiªn nhiªn hoÆc hîp chÊt cña nã ®Ó s¶n xuÊt cao su dÎo còng nh s¶n suÊt
ªb«nÝt. Cao su bu tan dïng vµo môc ®Ých çch ®iÖn ph¶I röa s¹ch chÊt xóc t¸c cßn d l¹i
(natri).
 Escapon: lµ do cao su bu tan ®îc trïng hîp bæ sung t¹o nªn, lµ chÊt cã ®Æc
tÝnh c¬ gÇn gièng ªb«nÝt nhng cã ®é bÒn nhiÖt cao h¬n vµ Ýt chÞu ®îc sù t¸c dông
cña axÝt vµ çc dung m«i h÷u c¬.
Escapon cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn cao:
V = 1017.cm,  = 2,73, tg = 5,10-4, E®t = 2030 kV/mm.
 Cao su cloropren: cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn thÊp, nhng l¹i rÊt bÒn víi t¸c dông
cña dÇu, etx¨ng, «z«n vµ çc chÊt «xy hãa kh¸c. §îc dïng lµm vá b¶o vÖ cho çc s¶n
phÈm çp, lµm ®Öm çch ®iÖn.
 Cao su buta®ien: cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn gÇn gièng cao su tù nhiªn. Nã cã
tÝnh chÞu dÇu vµ chÞu etx¨ng.
 Cao su butyl: cã ®é bÒn nhiÖt kh¸ cao, ®é thÊm khÝ nhá cã ®Æc tÝnh chÞu
l¹nh tèt nhng l¹i kh«ng chÞu ®îc dÇu má.
 Cao su silÝc h÷u c¬ (ký hiÖu CKT): cã ®é bÒn nhiÖt cao (khoang 250 0C) vµ
chÞu l¹nh tèt, cã ®Æc tÝnh çch ®iÖn tèt nhng ®é bÒn c¬ thÊp, kÐm bÒn víi t¸c dông
cña dung m«i vµ ®¾t tiÒn.
2.6.16. §iÖn m«i v« c¬

Lµ lo¹i vËt liÖu quan träng trong kü thuËt ®iÖn vµ v« tuyÕn ®iÖn. §a sè nh÷ng
®iÖn m«I v« c¬ cã nh÷ng ®Æc tÝnh tèt nh: tÝnh chÞu nhiÖt cao, kh«ng hót Èm, ®é
bÒn c¬ cao vµ æn ®Þnh, chÞu ®îc t¸c dông cña bøc x¹ n¨ng lîng vµ lµ vËt liÖu rÎ tiÒn.
§iÖn m«I v« c¬ cã thÓ chia thµnh çc nhãm sau:
 Thñy tinh: lµ nh÷ng chÊt v« c¬ kh«ng ®Þnh h×nh vµ lµ hÖ phøc t¹p cña
nhiÒu «xÝt kh¸c nhau. Trong thµnh phÇn thñy tinh ngoµI nh÷ng «xÝt t¹o thµnh thñy
tinh (SiO2, B2O3) cßn cã çc «xÝt kh¸c nh: Na2O, K2O, CaO, BaO, PbO, Al2O3 v.v...
+ Nh÷ng ®Æc tÝnh cña thñy tinh: çc ®Æc tÝnh cña thñy tinh biÕn ®æi trong
ph¹m vi réng, chóng phô thuéc vµo thµnh phÇn vµ c«ng nghÖ chÕ t¹o thñy tinh.
- Khèi lîng thñy tinh biÕn ®éng trong kho¶ng 2 ®Õn 8,1 G/cm3
- §é bÒn nÐn lín h¬n nhiÒu so víi ®é bÒn kÐo: n = 6000  21000n kG/cm2, k =
100  300n kG/cm2, trong ®iÒu kiÖn b×nh thêng thñy tinh rÊt gißn, dÔ vì khi chÞu t¶i
träng ®éng.
- Thñy tinh cã nhiÖt ®é nãng ch¶y kh«ng æn ®Þnh. NhiÖt ®é hãa dÎo cña çc lo¹i
thñy tinh n»m trong kho¶ng 400 ®Õn 1600 0C. §iÖn dÉn bÒ mÆt phô thuéc bÒ mÆt
thñy tinh, nã t¨ng lªn khi bÒ nÆt thñy tinh bÞ nhiÓm bÈn vµ khi ®é Èm cña m«i tr êng
xung quanh t¨ng lªn. Tuy nhiªn çch ®iÖn thñy tinh cã nhiÒu u ®iÓm nh sau:
 TÝnh chÞu nhiÖt cao. Cuén d©y çch ®iÖn b»ng thñy tinh cã thÓ chÞu nhiÖt
®é trªn 1000C.
 Kh¶ n¨ng dÉn nhiÖt gÊp v¶i 4 lÇn.
 Cã kh¶ n¨ng chÞu dÇu, axÝt, xót trõ axÝt flohydrÝc, axÝt photphorÝc nãng.
- 15 -
 Kh«ng bÞ môc, nÊm mèc kh«ng mäc ®îc, kh«ng thÊm Èm, kh«ng hãa giµ.
 §iÖn trë çch ®iÖn lín h¬n bÊt kú vËt liÖu çch ®iÖn sîi nµo. §é bÒn çch ®iÖn
cao.
 Sîi thñy tinh kh«ng hót Èm. Cuén d©y cã çch ®iÖn thñy tinh Ýt tiªu hao chÊt
tÈm, thêi gian tÈm còng ng¾n h¬n…
B¶ng 2.9: TÝnh n¨ng cña thñy tinh
TÝnh n¨ng Thñy tinh Thñy tinh th¹ch anh

Khèi lîng riªng. kg/dm3 2,2  2,6 2,21
§é bÒn nÐn. kg/cm2 6000  10000 19000
§é bÒn kÐo. kg/cm2 400  800 700
§é bÒn uèn. kG/cm2 1000  2.500 700
§é bÒn va ®Ëp. kG/cm2 - -
HÖ sè ®µn håi. kG/cm2 600000 720000
HÖ sè gi¶n në 1/0C 8  9,4.10-6 0,55.10-6
HÖ sè dÉn nhiÖt. W/cm0C 0,0075  0,012 0,008  0,01
H»ng sè ®iÖn m«i ë 50Hz,  3  12 4,9
HÖ sè tæn hao ë 50 Hz 104tg - -
HÖ sè tæn hao ë 10 Hz 104tg 50  80 8
§iÖn trë çh ®iÖn ë 20 0C 1011 1017 4.1019
§é bÒn çch ®iÖn ë 50 Hz . 15  45 35  40
kV/mm
* VËt liÖu çch ®iÖn b»ng gèm sø:

+ Sø çch ®iÖn: §îc chÕ t¹o tõ ®Êt sÐt, sau ®ã gia c«ng ®Þnh h×nh ®îc nung
vµ tr¸ng men, cã ®é bÒn çch ®iÖn, ®é bÒn nhiÖt cao. Lµ mét trong nh÷ng vËt liÖu
chñ yÕu dïng trong líi ®iÖn cao thÕ, trung thÕ vµ h¹ thÕ, dïng çch ®iÖn trong m¸y
®iÖn, khÝ cô ®iÖn…VËt liÖu çch ®iÖn b»ng sø rÊt ®a d¹ng:
- Sø ®êng d©y gåm cã sø treo dïng cho ®iÖn ¸p cao h¬n 35 kV, sø ®ì dïng cho
®iÖn ¸p thÊp h¬n.
- Sø trong çc tr¹m ®iÖn lµ çc lo¹i sø ®ì vµ sø xuyªn.
- Sø tham gia vµo kÕt cÊu cña çc thiÕt bÞ nh m¸y biÕn ¸p, m¸y c¾t dÇu, dao çch
ly, chèng sÐt van.
- Sø ®Þnh vÞ gåm cã çc sø puli, nh÷ng linh kiÖn ë ®ui ®Ìn, trong c«ng t¾c, cÇu
ch×, cÇu dao phÝch c¾m, sø th«ng tin.vv…
§Æc tÝnh quan träng nhÊt cña sø çch ®iÖn ®iÖn ¸p cao lµ: trÞ sè ®iÖn ¸p phãng ®iÖn
gi÷a hai ®iÖn cùc. Do sø çch ®iÖn cã chiÒu dµy lín vµ cêng ®é çch ®iÖn cao, nªn
khã cã thÓ xÈy ra phãng ®iÖn chäc thñng sø mµ chØ diÔn ra phãng ®iÖn trªn bÒ mÆt
cña sø. CÇn ph©n biÖt hai lo¹i ®iÖn ¸p phãng ®iÖn bÒ mÆt sø : ®iÖn ¸p phãng ®iÖn
kh« vµ ®iÖn ¸p phãng ®iÖn ít khi thö nghiÖm sø. (h×nh 2.1).
- 16 -
H×nh 2.1: §êng phãng ®iÖn khi thö nghiÖm phãng ®iÖn
a. trÞ
§iÖn ¸p phãng ®iÖn kh« lµ Khi sè
kh« b. Khithu
®iÖn ¸p phãng ®iÖn ít ®îc khi thö nghiÖm sø
trong ®iÒu kiÖn b×nh thêng (H×nh 2.1.a). §iÖn ¸p phãng ®iÖn ít lµ trÞ sè ®iÖn ¸p
phãng ®iÖn thu ®îc khi thö nghiÖm sø díi ma nh©n t¹o víi cêng ®é 4,5 5,5 mm/phót,
ma r¬i theo gãc 450 so víi mÆt ph¼ng ngang cña sø. §iÖn ¸p phãng ®iÖn kh« bao giê
còng lín h¬n ®iÖn ¸p phãng ®iÖn ít vµ nhá h¬n ®iÖn ¸p ®¸nh thñng. Ngêi ta x¸c ®Þnh
®iÖn ¸p ®¸nh thñng khi nhóng sø thö nghiÖm vµo trong dÇu çch ®iÖn.
 Mica vµ çc vËt liÖu trªn c¬ së mica.

Mica lµ vËt liÖu çch ®iÖn v« c¬ cã tÝnh n¨ng ®Æc biÖt ®ã lµ ®é bÒn ®iÖn vµ
®é bÒn c¬ cao, tÝnh chÞu nhiÖt vµ chÞu Èm tèt, kh¸ dÎo khi cã ®é dµy máng nªn ® îc
dïng lµm vËt liÖu çch ®iÖn ë nh÷ng vÞ trÝ quan träng nh: çch ®iÖn cña çc m¸y
®iÖn cao ¸p c«ng suÊt lín vµ dïng lµm ®iÖn m«i trong mét sè lo¹i tô ®iÖn.
Mica musc«vÝt thêng kh«ng mµu hoÆc cã mµu ®á nh¹t, xanh nh¹t, vµ çc mµu
s¾c kh¸c; flogopÝt thêng cã mµu sÉm h¬n gièng nh mµu hæ ph¸ch, mµu vµng ¸nh, mµu
n©u, mµu ®en tuyÒn, tuy nhiªn còng cã khi gÆp lo¹i flogopÝt cã mµu s¸ng h¬n.
§Æc tÝnh çch ®iÖn cña mica musc«vÝt tèt h¬n vµ cao h¬n so víi flogopÝt, ngoµi
ra nã cã ®é bÒn c¬ cao h¬n, r¾n h¬n, dÔ uèn vµ co d·n h¬n flogopÝt. Çc trÞ sè vÒ 2
lo¹i mica ®îc cho trong b¶ng sau: (b¶ng 2.10).
B¶ng 2.10: §Æc tÝnh cña mica
Lo¹i mica Kh«i lîng ,.cm tg.104 ë tÇn sè

riªng, G/cm3 50Hz 1kHz 1MHz
Musc«vÝt 2,80  2,90 10 10
14 15
150 25 3
flogopÝt 2,65  2,80 10131014 500 150 15
Musc«vÝt chÞu mµi mßn tèt h¬n flogopÝt. §iÒu ®ã cã gi¸ trÞ quan träng ®èi víi
micanÝt dïng cho vµnh gãp, lo¹i micanÝt ®îc chÕ t¹o b»ng Musc«vÝt nµy Ýt bÞ chæi
than cña m¸y ®iÖn lµm mßn h¬n lµ chÊt ®ång dïng lµm vµnh gãp.
+ MicanÝt: lµ lo¹i vËt liÖu ®îc s¶n xuÊt thµnh tõng tÊm hoÆc tõng cuén do
nh÷ng çnh mica d¸n l¹i víi nhau b»ng s¬n d¸n hoÆc b»ng nhùa kh«, ®«i khi cßn dïng
thªm líp nÒn b»ng x¬ giÊy hoÆc x¬ b«ng ®Ó d¸n nh÷ng çnh mica lªn mét mÆt hoÆc
c¶ hai mÆt cña nã. NÒn b»ng x¬ t¨ng ®é bÒn kÐo ®øt cña vËt liÖu vµ gi÷ cho çc çnh
mica khã bÞ t¸ch ra khi vËt liÖu bÞ uèn. MicanÝt cã thÓ sö dông lµm çch ®iÖn cho
vµnh gãp, dïng ®Ó lãt ®Öm, ®Ó t¹o h×nh, b¨ng mica çch ®iÖn cho thiÕt bÞ ®iÖn vµ
çp ®iÖn.
- 17 -
+ Mica b»ng çc h¹t vôn: Mica vôn röa s¹ch, nghiÒn thµnh v¶y nhá vµ lîi dông
kh¶ n¨ng dÝnh liÒn l¹i víi nhau cña çc tinh thÓ mica võa míi ®îc t¸ch ra ®Ó biÕn thµnh
ph«i ta thu ®îc tõng l¸.
+ Mica tæng hîp: thñy tinh mica lµ mét trong sè çc ®iÖn m«i cã chÊt lîng cao.
Nã chÞu ®îc nhiÖt ®é cao, cã ®é bÒn c¬ lín, nhÊt lµ ®é bÒn uèn, va ®Ëp, chÞu ®îc
phãng ®iÖn hå quang, cã tg nhá, cã thÓ gia c«ng b»ng c¬ khÝ ®îc. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh
c«ng nghÖ s¶n xuÊt ra mica thñy tinh tèn nhiÒu c«ng, ®ßi hái ph¶i cã lß ®iÖn cã c«ng
suÊt lín, m¸y Ðp thñy lùc vµ khu«n Ðp b»ng thÐp kh«ng rØ. Thñy tinh mica cã çc ®Æc
tÝnh:
- Khèi lîng riªng: 2,6  3,0G/cm3; nhiÖt ®é lµm viÖc cho phÐp (300  350)0C; giíi
h¹n bÒn kÐo kÐo= (300  700) kG/cm2; nÐn= (1000  4000) kG/cm2; uèn= (700 
1400) kG/cm2; øng suÊt dai va ®Ëp (2  5) kG.cm/cm2,  = (8  9).10-6 1/®é; y = (1012
 1014) .cm; s = (1010  1012) .cm;  = (6  8,5); tg = (0,003  0,01) ë tÇn sè
1MHz. §é bÒn çch ®iÖn (10  20) kV/mm. Mica thñy tinh chÞu ®îc Èm, nhng kÐm
bÒn ®èi víi t¸c dông cña çc axÝt clohy®rÝc, nit¬rÝc còng nh ®èi víi chÊt kiÒm. Khi
thñy tinh mica bÞ ræ cã kh¶ n¨ng hót Èm lµm cho phÈm chÊt çch ®iÖn bÞ gi¶m ®i.
C©u hái «n tËp

1. Tr×nh bµy cÊu t¹o nguyªn tö, ph©n tö cña vËt liÖu?
2. Tr×nh bµy çc mèi liªn kÕt trong vËt liÖu? So s¸nh ®Æc ®iÓm cña çc mèi liªn
kÕt ®ã?.
3. ThÕ nµo gäi lµ khuyÕt tËt trong cÊu t¹o vËt r¾n vµ çc khuyÕt tËt ®ã ¶nh hëng
nh thÕ nµo tíi çc tÝnh chÊt cña vËt r¾n?.
4. Tr×nh bµy lý thuyÕt ph©n vïng n¨ng lîng trong vËt r¾n? Nªu çch ph©n lo¹i vËt
liÖu theo lý thuÕt ph©n vïng n¨ng lîng?.
5. VËt liÖu ®iÖn ®îc ph©n lo¹i nh thÕ nµo? tr×nh bµy çc çch ph©n lo¹i ®ã?
Bµi tËp
2.1. X¸c ®Þnh ®iÖn ¸p ®¸nh thñng vµ ®iÖn ¸p lµm viÖc cña mét tÊm çct«ng dµy
0,15 cm khi ¸p nã vµo hai ®iÖn cùc.
2.2. TÝnh bÒ dµy cña mét tÊm nhùa PVC dïng lµm çch ®iÖn cho líi 15kV. BiÕt
r»ng nhùa PVC cã Eb® = 32,5kV/mm, giíi h¹n ®iÖn ¸p an toµn  = 3,12.
2.3. X¸c ®Þnh ®iÖn ¸p ®¸nh thñng vµ ®iÖn ¸p lµm viÖc cña mét tÊm mica dÇy
0,15 cm khi ¸p nã vµo hai ®iÖn cùc. BiÕt r»ng mica cã Eb® = (50  100)kV/mm, giíi h¹n
®iÖn ¸p an toµn  = 5,4.
2.4. TÝnh bÒ dµy cña mét tÊm cao su dïng lµm çch ®iÖn cho líi 15kV. BiÕt r»ng
cao su cã Eb® = (15  20)kV/mm, giíi h¹n ®iÖn ¸p an toµn  = (3  6)
2.5. X¸c ®Þnh ®iÖn ¸p ®¸nh thñng vµ ®iÖn ¸p lµm viÖc cña mét tÊm giÊy tÈm
dÇu dÇy 0,02 cm khi ¸p nã vµo hai ®iÖn cùc. BiÕt r»ng giÊy tÈm dÇu cã Eb® = (10 
25)kV/mm, giíi h¹n ®iÖn ¸p an toµn  = 3,6.
2.6. TÝnh bÒ dµy cña mét tÊm thñy tinh dïng lµm çch ®iÖn cho líi 15kV. BiÕt
r»ng thñy tinh cã Eb® = (10  15)kV/mm, giíi h¹n ®iÖn ¸p an toµn  = (6  10).
- 18 -
Bµi 3
Tªn bµi : vËt liÖu dÉn ®iÖn
3.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt liÖu dÉn ®iÖn.

VËt liÖu dÉn ®iÖn lµ vËt chÊt mµ ë tr¹ng th¸i b×nh thêng cã çc ®iÖn tÝch tù do.
VËt liÖu dÉn ®iÖn cã thÓ lµ chÊt r¾n, chÊt láng vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn
nhÊt ®Þnh cã thÓ lµ chÊt khÝ. ë d¹ng chÊt r¾n vËt liÖu dÉn ®iÖn gåm cã kim lo¹i vµ
çc hîp kim cña chóng. Trong mét sè trêng hîp lµ nh÷ng chÊt kh«ng ph¶i lµ kim lo¹i mµ
lµ chÊt láng dÉn ®iÖn, kim lo¹i ë tr¹ng th¸i ch¶y láng vµ nh÷ng chÊt ®iÖn ph©n.
KhÝ lµ h¬i cã thÓ trë nªn dÉn ®iÖn ë cêng ®é ®iÖn trêng lín, chóng t¹o nªn ion
hãa do va ch¹m hay sù ion hãa quang.
3.2. TÝnh chÊt cña vËt liÖu dÉn ®iÖn.

VËt liÖu dÉn ®iÖn cã çc tÝnh chÊt c¬ b¶n sau:
 §iÖn dÉn suÊt cña vËt liÖu
 HÖ sè nhiÖt cña ®iÖn trë suÊt
 NhiÖt dÉn suÊt.
 HiÖu ®iÖn thÕ tiÕp xóc vµ søc nhiÖt ®iÖn ®éng
 Giíi h¹n bÒn khi kÐo vµ ®é d·n dµi t¬ng ®èi khi ®øt.
3.2.1. §iÖn trë: lµ ®¹i lîng ®Æc trng cho sù ‘’c¶n trë‘’ dßng ®iÖn cña vËt liÖu
hay nãi çch kh¸c §iÖn trë R lµ quan hÖ gi÷a hiÖu ®iÖn thÕ kh«ng ®æi ®Æt ë hai ®Çu
cña d©y dÉn vµ cêng ®é dßng ®iÖn mét chiÒu t¹o nªn trong d©y dÉn ®ã (chó ý: d©y
dÉn kh«ng hÒ cã søc ®iÖn ®éng néi t¹i nµo). XÐt vÒ
3.2.2. MÆt kÕt cÊu, ®iÖn trë cña vËt liÖu ®iÖn ®îc tÝnh theo c«ng thøc sau:
Trong ®ã:
l: chiÒu dµi cña vËt dÉn m.
S: lµ tiÕt diÖn cña vËt dÉn m2.
: lµ ®iÖn trë suÊt, phô thuéc vµo b¶n chÊt cña vËt liÖu m.
R: lµ ®iÖn trë cña vËt dÉn .
Dùa vµo biÓu thøc trªn ta thÊy: NÕu cã hai vËt dÉn kh¸c nhau (kh¸c chÊt), nhng
cã cïng chiÒu dµi, cïng tiÕt diÖn th× vËt nµo cã ®iÖn trë suÊt lín h¬n th× vËt ®ã sÏ cã
®iÖn trë cao h¬n, nghÜa lµ dßng ®iÖn ch¹y qua nã sÏ ’’khã kh¨n’’ h¬n.
§iÖn dÉn G cña vËt dÉn lµ ®¹i lîng nghÞch ®¶o cña ®iÖn trë.
- 19 -
§iÖn dÉn ®îc tÝnh víi ®¬n vÞ .
3.2.3. §iÖn trë suÊt (): lµ ®¹i lîng ®Æc trng cho tÝnh dÉn ®iÖn hay çch ®iÖn
cña vËt liÖu hay nãi çch kh¸c: ®iÖn trë suÊt lµ ®iÖn trë cña vËt dÉn cã chiÒu dµi lµ
mét ®¬n vÞ chiÒu dµi vµ tiÕt ®iÖn lµ mét ®¬n vÞ diÖn tÝch. Nã phô thuéc vµo b¶n
chÊt cña vËt liÖu. NÕu vËt cã ®iÖn trë suÊt cµng nhá th× dÉn ®iÖn cµng tèt vµ ngîc
l¹i.
Trªn thùc tÕ §iÖn trë suÊt  cña vËt dÉn ®îc tÝnh theo: .mm2/m vµ trong mét sè
trêng hîp ®îc tÝnh b»ng: .cm. Trong hÖ CGS ®iÖn, ®iÖn trë suÊt ®îc tÝnh b»ng:
cm, cßn ë hÖ MKSA tÝnh b»ng: m.
Nh÷ng ®¬n vÞ nªu trªn chóng ®îc liªn hÖ víi nhau qua biÓu thøc sau:
1cm = 104 .mm2/m = 106 .cm. = 10-2m.
§iÖn dÉn suÊt  lµ ®¹i lîng nghÞch ®¶o cña ®iÖn trë suÊt.
§iÖn dÉn suÊt  ®îc tÝnh theo: m/ .mm2; -1cm-1; -1m-1.
3.2.4. Sù phô thuéc cña ®iÖn trë vµo nhiÖt ®é.

§iÖn trë suÊt cña kim lo¹i vµ cña rÊt nhiÒu hîp kim t¨ng theo nhiÖt ®é, ®iÖn trë
suÊt cña çcbon vµ cña dung dÞch ®iÖn ph©n gi¶m theo nhiÖt ®é.
Th«ng thêng ®iÖn trë suÊt cña kim lo¹i t¨ng theo nhiÖt ®é vµ theo qui luËt sau:
ë nhiÖt ®é sö dông t2 ®iÖn trë suÊt sÏ ®îc tÝnh to¸n xuÊt ph¸t tõ nhiÖt ®é t 1 theo
c«ng thøc:
t2 = t11 + (t2 - t1).
Trong ®ã:
-  lµ hÖ sè thay ®æi ®iÖn trë suÊt theo nhiÖt ®é ®èi víi vËt liÖu t¬ng øng vµ
øng víi nh÷ng kho¶ng nhiÖt ®é ®îc nghiªn cøu.
- HÖ sè  gÇn nh gièng nhau ®èi víi çc kim lo¹i tinh khiÕt vµ cã trÞ sè gÇn
®óng b»ng 4.10-3 1/0C
- §èi víi kho¶ng chªnh lÖch nhiÖt ®é (t2 - t1) th× hÖ sè  trung b×nh sÏ lµ:
Gi¸ trÞ  vµ  ®èi víi nh÷ng kim lo¹i chÝnh ®îc sö dông trong kü thuËt ®iÖn ®-
îc cho trong b¶ng sau: (B¶ng 3.1)
- 20 -
B¶ng 3.1: §Æc tÝnh vËt lý vµ ®iÖn trë suÊt cña mét sè kim lo¹i.
Khèi lîng NhiÖt ®é §iÖn trë suÊt  ë 20 0C HÖ sè thay ®æi cña

TT Kim lo¹i riªng g/cm3 nãng ch¶y (mm2/m). §iÖn trë suÊt theo
0
C nhiÖt ®é  1/®é.
1. B¹c 10,5 961 0,0160 - 0,0165 0,0034 - 0,00429
2. §ång 8,9 1083 0,0168 - 0,0182 0,00392 - 0,00445
3. Vµng 19,3 1063 0,0220 - 0,0240 0,00350 - 0,00399
4. Nh«m 2,7 657 0,0262- 0,0400 0,0040 - 0,0049
5. Magiª 1,74 651 0,0446 - 0,0460 0,00390 - 0,0046
6. Molip®en 10,2 2620 0,0476 - 0,0570 0,0033 - 0,00512
7. Wolfram 19,3 3380 0,0530 - 0,0612 0,0040 - 0,0052
8. KÎm 7,1 420 0,0535 - 0,0630 0,0035 - 0,00419
9. Niken 8,9 1455 0,06141 - 0,138 0,0044 - 0,00692
10. ThÐp 7,8 1535 0,0 918 - 1,1500 0,0045 - 0,00657
11. Platin 21,4 1770 0,0866 - 0,116 0,00247- 0,00398
12. Pala®i 12 1555 0,1100 0,0038
13. ThiÕc 7,3 232 0,113 - 0,143 0,00420 - 0,00465
14. Ch× 11,4 327 0,205 - 0,222 0,0038 - 0,00428
15. Thñy 13,6 - 39 0,952 - 0,959 0,0009 - 0,00099
ng©n
16. Titan 4,5 1725 0,420 0,0044
17. Cadmi 8,6 321 0,076 0,0042
18. Coban 8,7 1492 0,062 0,0060
19. Vµng 19,3 1063 0,024 0,0036
20. Tantan 16,6 2977 0,135 0,0038
- HÖ sè nhiÖt nhiÖt ®é  cña ®iÖn trë suÊt nãi lªn sù thay ®æi ®iÖn trë suÊt cña
vËt liÖu khi nhiÖt ®é thay ®æi.
3.2.5. Çc t¸c nh©n m«i trêng ¶nh hëng ®Õn vËt liÖu dÉn ®iÖn.
NhiÖt ®é cña m«i trêng lµm viÖc ¶nh hëng ®Õn tÝnh dÉn ®iÖn cña vËt liÖu khi
nhiÖt ®é t¨ng th× ®iÖn trë cña vËt liÖu t¨ng lªn vµ lµm cho tÝnh dÉn ®iÖn cña vËt
liÖu gi¶m.
- 21 -
- ë nhiÖt ®é kh«ng tuyÖt ®èi (0 0K), ®iÖn trë suÊt cña kim lo¹i tinh khiÕt gi¶m
®ét ngét, chóng thÓ hiÖn ‘’hiÖn tîng siªu dÉn’’. VÒ ph¬ng diÖn lý thuyÕt ë ®é kh«ng
tuyÖt ®èi, kim lo¹i tinh khiÕt kh«ng cßn ®iÖn trë.
- Sù biÕn d¹ng ®µn håi, møc ®é tinh khiÕt cña kim lo¹i ¶nh hëng ®Õn gÝa trÞ cña
®iÖn trë suÊt cña vËt liÖu dÉn ®iÖn.
- Khi nãng ch¶y, ®iÖn trë suÊt cña kim lo¹i biÕn ®æi, th«ng thêng gi¸ trÞ t¨ng lªn
(ngo¹i trõ: ¨ngtimoan, gali vµ bitmut khi nãng ch¶y, ®iÖn trë suÊt gi¶m).
- Sù kh«ng tinh khiÕt cña kim lo¹i dÉn ®Õn lµm t¨ng ®iÖn trë suÊt.
3.2.6. HiÖu ®iÖn thÕ tiÕp xóc vµ søc nhiÖt ®éng
Khi tiÕp gi¸p hai kim lo¹i kh¸c nhau víi nhau, gi÷a chóng sÏ sinh ra hiÖu ®iÖn
thÕ. Sù xuÊt hiÖn hiÖu ®iÖn thÕ ®ãng vai trß quan träng ë hiÖn tîng ¨n mßn ®iÖn hãa
vµ ®îc øng dông trong mét sè dông cô ®o lêng.
ThÕ ®iÖn hãa b×nh thêng cña mét sè kim lo¹i kh¸c nhau so s¸nh víi hy®ro ®îc cho
ë b¶ng sau:(B¶ng 3.2)
B¶ng 3.2: ThÕ ®iÖn hãa b×nh thêng cña mét sè kim lo¹i
ThÕ ®iÖn hãa ë nhiÖt ThÕ ®iÖn hãa ë nhiÖt

Kim lo¹i ®é b×nh thêng (V) Kim lo¹i ®é b×nh thêng (V)
Vµng + 1,500 Cadmium - 0,400
Platin + 0,860 S¾t - 0,440
Thñy + 0,860 Cr«m - 0,557
ng©n
B¹c + 0,808 Wolfram - 0,580
§ång + 0,345 KÎm - 0,760
Hy®ro  0,000 Mangan - 1,040
ThiÕc - 0,100 Nh«m - 1,340
Ch× - 0,130 Magiª - 2,350
Niken - 0,250 Bari - 2,960
Coban - 0,255
Søc nhiÖt ®éng sinh ra cña hai kim lo¹i kh¸c nhau, tiÕp gi¸p nhau ®îc øng dông
®Ó chÕ t¹o çc cÆp nhiÖt ®iÖn.
HiÖu ®iÖn thÕ tiÕp xóc gi÷a çc cÆp kim lo¹i dao ®éng trong ph¹m vi tõ vµi
phÇn mêi v«n ®Õn vµi v«n, nÕu nhiÖt ®é cña cÆp b»ng nhau, tæng hiÖu ®iÖn thÕ
trong m¹ch kÝn b»ng kh«ng.
- 22 -
3.2.7. TÝnh chÊt chung cña kim lo¹i vµ hîp kim

1)TÇm quan träng cña kim lo¹i vµ hîp kim
HiÖn nay kim lo¹i vµ hîp kim ®îc dïng rÊt réng r·i trong çc nghanh kinh tÕ. Çc
kim lo¹i ®Æc biÖt lµ s¾t vµ çc hîp kim cña cña nã nh gang, thÐp lµ nh÷ng vËt liÖu
chñ yÕu cña c«ng nghiÖp c¬ khÝ, x©y dùng vµ çc ph¬ng tiÖn giao th«ng vËn t¶i.
a)Kim lo¹i:
§Ó nhËn biÕt ®îc kim lo¹i ngêi ta dùa vµo hÖ sè nhiÖt ®iÖn trá. ë kim lo¹i hÖ sè
nµy d¬ng tøc lµ nhiÖt ®é t¨ng th× ®iÖn trë kim lo¹i t¨ng.
b) Hîp kim:
Hîp kim lµ s¶n phÈm cña sù nãng ch¶y cña hai hay nhiÒu nguyªn tè mµ trong ®ã
chñ yÕu lµ kim lo¹i. Trong thµnh phÇn hîp kim cã thÓ cã moat lîng nhá çc nguyªn tè ¸
kim.
VÝ dô: ThÐp lµ hîp kim cña s¾t vµ çc bon
Nãi chung kim lo¹i nguyªn chÊt cã nhiÒu nhîc ®iÓm nh: ®é dÎo, ®é bÒn vµ ®é
cøng thÊp, do ®ã çc c¬ cÊu m¸y kh«ng lµm b»ng kim lo¹i nguyªn chÊt mµ ph¶i lµm
b»ng hîp kim.
2)TÝnh chÊt chung
a) TÝnh chÊt lý häc:
 VÏ s¸ng mÆt ngoµi cña kim lo¹i: theo vÏ s¸ng bÒ ngoµi cña kim lo¹i cã thÓ
chia thµnh kim lo¹i ®en vµ kim lo¹i mµu:
- Kim lo¹i vµ hîp kim ®en: gåm s¾t vµ çc hîp kim cña s¾t, tøc lµ gang vµ
thÐp.
- Kim lo¹i mµu vµ hîp kim mµu: lµ tÊt c¶ çc kim lo¹i vµ hîp kim cßn l¹i.
 Träng lîng riªng: lµ träng lîng cña mét ®în vÞ thÓ tÝch cña vËt:
(G/cm2 )
 TÝnh nãng ch¶y: kim lo¹i cã tÝnh ch¶y lo¶ng khi ®èt nãng vµ ®«ng ®Æc
khi lµm nguéi. NhiÖt ®é øng víi khi kim lo¹i chuyÓn ®æi tõ thÓ ®Æc sang thÓ láng
hoµn toµn gäi lµ ®iÓm nãng ch¶y.
§iÓm nãng ch¶y cã ý nghÜa rÊt quan träng trong c«ng nghÖ ®óc. §iÓm nãng
ch¶y cña nhiÒu hîp kim l¹i kh¸c ®iÓm nãng ch¶y cña tõng kim lo¹i t¹o nªn hîp kim ®ã.
 TÝnh dÉn nhiÖt: lµ tÝnh chÊt truyÒn nhiÖt cña kim lo¹i khi bÞ ®èt nãng
hoÆc lµm l¹nh. Kim lo¹i cã tÝnh dÉn nhiÖt tèt th× cµng dÔ ®èt nãng nhanh vµ ®ång
®Òu, còng nh cµng dÔ nguéi nhanh.
 TÝnh gi·n në nhiÖt: khi ®èt nãng çc kim lo¹i gi¶n në ra vµ khi lµm nguéi
nã co l¹i. Sù gi¶n në nhiÖt cña çc kim lo¹i kh«ng gièng nhau. §Ó ®¸nh gi¸ sù gi¶n në
nhiÖt cña mét vËt nµo ®ã, ngêi ta ®o chÝnh x¸c ®é gi¶n dµi cña 1 mm vËt ®ã khi
nhiÖt ®é thay ®æi 10C. §é gi¶n dµi ®o ®îc gäi lµ hÖ sè gi¶n në nhiÖt theo chiÒu dµi.
 TÝnh dÉn ®iÖn: lµ kh¶ n¨ng dÉn ®iÖn cña kim lo¹i. Khi nhiÖt ®é cao
tÝnh dÉn ®iÖn gi¶m. ë nhiÖt ®é 00K ®iÖn trë cña kim lo¹i b»ng kh«ng.
 TÝnh nhiÔm tõ: lµ kh¶ n¨ng kim lo¹i bÞ tõ ho¸ sau khi ®îc ®Æt trong mét
tõ trêng. S¾t vµ hÇu hÕt çc hîp kim cña s¾t ®Òu cã tÝnh nhiÔm tõ. Ni ken vµ c« ban
còng cã tÝnh nhiÔm tõ vµ ®îc gäi lµ chÊt s¾t tõ. Cßn hÇu hÕt çc kim lo¹i kh¸c kh«ng
cã tÝnh nhiÔm tõ.
- 23 -
 NhiÖt dung riªng: lµ nhiÖt ®é cÇn thiÕt lµm t¨ng nhiÖt ®é cña kim lo¹i lªn
0
1 C.
B¶ng 3.3 :TÝnh chÊt vËt lý cña mét sè kim lo¹i.
Khèi l- NhiÖt NhiÖt NhiÖt §iÖn trë suÊt  ë HÖ sè thay ®æi

T Kim lo¹i îng ®é dung dÉn riªng 20 0C cña §iÖn trë suÊt
T riªng nãng riªng W/(m.®é) (mm2/m). theo nhiÖt ®é 
ch¶y W/(m.® 1/®é.
g/cm3 0
C é)
1. B¹c 10,5 961 234 415 0,0160 - 0,0165 0,0034 - 0,00429
2. §ång 8,9 1083 385 390 0,0168 - 0,0182 0,00392 - 0,00445
3. Vµng 19,3 1063 126 293 0,0220 - 0,0240 0,00350 - 0,00399
4. Nh«m 2,7 657 922 209 0,0262- 0,0400 0,0040 - 0,0049
5. C«ban 8,7 1492 435 79 0,0620 0,0060
6. Molip®en 10,2 2620 264 251 0,0476 - 0,0570 0,0033 - 0,00512
7. Wolfram 19,3 3380 138 168 0,0530 - 0,0612 0,0040 - 0,0052
8. KÎm 7,1 420 390 111 0,0535 - 0,0630 0,0035 - 0,00419
9. Niken 8,9 1455 444 95 0,06141 - 0,138 0,0044 - 0,00692
10. Cadmi 8,6 321 230 93 0,0 760 0,0042
11. Platin 21,4 1770 134 71 0,0866 - 0,116 0,00247 - 0,00398
12. ThiÕc 7,3 232 226 65 0,113 - 0,143 0,00420 - 0,00465
13. Ch× 11,4 327 130 35 0,205 - 0,222 0,0038 - 0,00428
14. Thñy 13,6 - 39 138 10 0,952 - 0,959 0,0009 - 0,00099
ng©n
15. Titan 4,5 1725 577 15 0,420 0,0044
16. Coban 8,7 1492 435 79 0,062 0,0060
17. Tantan 16,6 2977 142 54 0,135 0,0038
18. Pala®i 12 1555 213 75 0,1100 0,0038
b) TÝnh chÊt ho¸ häc:

TÝnh chÊt ho¸ häc lµ biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña kim lo¹i vµ hîp kim chÞu t¸c dông ho¸
häc cña m«i trêng cã ho¹t tÝnh kh¸c nhau vµ ®îc biÓu thÞ ë hai d¹ng chñ yÕu:
 TÝnh chèng ¨n mßn: lµ kh¶ n¨ng chèng l¹i sù ¨n mßn cña h¬i níc hay «xi
cña kh«ng khÝ ë nhiÖt ®é thêng hoÆc nhiÖt ®é cao.
 TÝnh chÞu axÝt: lµ kh¶ n¨ng chèng l¹i t¸c dông cña çc m«i trêng axÝt.
- 24 -
c) TÝnh chÊt c¬ häc:

TÝnh chÊt c¬ häc cña kim lo¹i hay cßn gäi lµ c¬ tÝnh lµ kh¶ n¨ng chèng l¹i t¸c
dông bªn ngoµi lªn kim lo¹i. C¬ tÝnh cña kim lo¹i bao gåm: ®é ®µn håi, ®é bÒn, ®é
dÎo, ®é cøng, ®é dai va ch¹m vµ ®é mái.
d) TÝnh c«ng nghÖ:

TÝnh c«ng nghÖ lµ kh¶ n¨ng kim lo¹i cã thÓ thùc hiÖn ®îc çc ph¬ng ph¸p c«ng
nghÖ ®Ó s¶n xuÊt çc s¶n phÈm. TÝnh c«ng nghÖ bao gåm: tÝnh c¾t gät, tÝnh hµn,
tÝnh ®óc, tÝnh nhiÖt luyÖn.
 TÝnh c¾t gät: lµ kh¶ n¨ng cña kim lo¹i gia c«ng c¾t gät dÔ hay khã, ®îc
x¸c ®Þnh b»ng tèc ®é c¾t, lùc c¾t vµ ®é bãng bÒ mÆt cña kim lo¹i sau khi c¾t gät.
 TÝnh hµn: lµ kh¶ n¨ng t¹o thµnh sù liªn kÕt khi nung nãng côc bé chç nèi
®Õn tr¹ng th¸i ch¶y hoÆc dÎo
 TÝnh rÌn: lµ kh¶ n¨ng biÕn d¹ng vÜnh cöu cña kim lo¹i khi chÞu lùc t¸c
dông lùc tõ bªn ngoµi ®Ó t¹o thµnh h×nh d¹ng cña chi tiÕt m¸y, mµ kh«ng bÞ ph¸ háng.
 TÝnh ®óc: ®îc x¸c ®Þnh bëi ®é ch¶y lo¶ng cña kim lo¹i khi nÊu ch¶y ®Ó
®æ ®Çy vµo khu«n ®óc, ®é co vµ tÝnh thiªn tÝch (tÝnh thiªn tÝch lµ ®é kh«ng ®ång
nhÊt vÒ thµnh phÇn ho¸ häc trong tõng phÇn cña vËt ®óc vµ trong néi bé çc h¹t cña
kim lo¹i hay hîp kim).
 TÝnh nhiÖt luyÖn: lµ kh¶ n¨ng lµm thay ®æi ®é cøng, ®é dÎo, ®é bÒn
cña kim lo¹i b»ng çch nung nãng kim lo¹i tíi nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh, gi÷ ë nhiÖt ®é ®ã
mét thêi gian råi sau ®ã lµm nguéi theo mét chÕ ®é nhÊt ®Þnh.
Sau khi nhiÖt luyÖn, møc ®é thay ®æi cña çc kim lo¹i còng kh¸c nhau, cã kim lo¹i
thay ®æi nhiÒu, cã kim lo¹i thay ®æi Ýt vµ cã kim lo¹i hÇu nh kh«ng thay ®æi.
 TÝnh kÐo gi·n: lµ tÝnh chÊt cña vËt liÖu cã thÓ gia c«ng ®îc thµnh sîi.
Yªu cÇu vËt liÖu ph¶i cã cÊu tróc dÝnh ch¾c vµ ph¶i cã ®é dÎo dai cao. §©y lµ mét
tÝnh chÊt quan träng trong c«ng nghÖ chÕ t¹i d©y dÉn ®iÖn.
e) TÝnh giµ hãa cña kim lo¹i:

TÝnh giµ hãa cña kim lo¹i lµ sù thay ®æi theo thêi gian cña çc tÝnh chÊt kim lo¹i
hay hîp kim. ë nhiÖt ®é m«i trêng xung quanh, th«ng thêng sau mét thêi gian kÐo dµi nã
sÏ t¹o nªn sù giµ hãa (tÝnh giµ hãa tù nhiªn), cßn khi nhiÖt ®é t¨ng lªn th× tÝnh giµ hãa
nhanh h¬n (tÝnh giµ hãa nh©n t¹o).
3.3. H háng thêng gÆp.

Çc lo¹i vËt liÖu dÉn ®iÖn ®îc sö dông ®Ó chÕ t¹o çc bé phËn dÉn ®iÖn cña
m¸y ®iÖn, thiÕt bÞ ®iÖn vµ khÝ cô ®iÖn ®a phÇn lµ nh÷ng kim lo¹i vµ hîp kim cña
chóng khi sö dông l©u ngµy sÏ bÞ h háng vµ ta thêng gÆp çc d¹ng h háng sau:
- H háng do bÞ ¨n mßn kim lo¹i.
- H háng do ®iÖn.
- H háng do bÞ giµ hãa cña kim lo¹i.
- H háng do çc lùc t¸c ®éng tõ bªn ngoµi.
- H háng do sù mµi mßn gi÷a çc bé phËn.
3.3.1. ¨n mßn kim lo¹i.
- 25 -
1)Kh¸i niÖm vÒ ¨n mßn kim lo¹i.

Sù ¨n mßn kim lo¹i lµ mét qu¸ tr×nh ph¸ hñy kim lo¹i vµ hîp kim díi h×nh thøc hãa
häc vµ ®iÖn hãa do t¸c dông cña m«i trêng xung quanh.
Sù ¨n mßn kim lo¹i xÈy ra th¬ng xuyªn vµ díi nhiÒu hiÖn tîng kh¸c nhau. S¾t thÐp
®Ó l©u ngµy kh«ng ®îc b¶o vÖ tèt sÏ bÞ rØ, ®ång ®Ó trong kh«ng khÝ Èm hoÆc m«i
trêng cã chÊt chua mÆn sÏ t¹o nªn líp vÈy mµu xanh lôc ®ã lµ rØ ®ång.
M«i trêng xung quanh cã t¸c dông ¨n mßn kim lo¹i thêng lµ: kh«ng khÝ Èm, níc, níc
biÓn, axÝt, kiÒm vµ çc chÊt kh¸c. ë nhiÖt ®é cao kim lo¹i cµng bÞ ¨n mßn m¹nh h¬n.
Sù ¨n mßn ®ã lµ do t¸c dông cña m«i trêng xung quanh vµ t¸c dông ®ã diÔn ra díi hai
h×nh thøc ¨n mßn .
+ ¨n mßn hãa häc.
+ ¨n mßn ®iÖn hãa.
2)Ph¬ng ph¸p chèng ¨n mßn kim lo¹i.

Trong kü thuËt cã rÊt nhiÒu ph¬ng ph¸p chèng ¨n mßn kim lo¹i ®ã lµ:
+ Phñ b»ng líp kim lo¹i kh«ng bÞ ¨n mßn.
+ Phñ mét líp b¶o vÖ kh«ng kim lo¹i.
+ Ph¬ng ph¸p b¶o vÖ b»ng líp «xÝt.
a)Phñ b»ng líp kim lo¹i kh«ng bÞ ¨n mßn.
Çc ph¬ng ph¸p phñ líp kim lo¹i b¶o vÖ lµ: ph¬ng ph¸p nãng ch¶y, ph¬ng ph¸p m¹,
ph¬ng ph¸p phun kim lo¹i vµ çn dÝnh kim lo¹i.
 Ph¬ng ph¸p nãng ch¶y: thêng ph¬ng ph¸p ®îc ¸p dông ®Ó phñ líp kÏm,
thiÕc, ch× lªn bÒ mÆt chi tiÕt
+ Phñ kÏm: ®Ó phñ kÏm ngêi ta ®un nãng ch¶y kÏm ë nhiÖt ®é 4500C - 4800C
sau ®ã nhóng chi tiÕt cÇn phñ kÏm vµo. Líp kÏm nãng ch¶y sÏ b¸m lªn bÒ mÆt ngoµi
cña chi tiÕt vµ cã bÒ dµy tõ (0,06  0,13)mm. Phñ kÏm ®¬n gi¶n, nhanh nhng Ýt ®îc
dïng v× khã khèng chÕ bÒ dµy líp kÏm nãng ch¶y h¬n n÷a lµm gi¶m ®é cøng cña chi
tiÕt
+ Phñ thiÕc: khi phñ thiÕc ngêi ta nhóng chi tiÕt vµo thiÕc nãng ch¶y ë
nhiÖt ®é 2700c - 3000c
+ Phñ ch×: ta nhóng chi tiÕt vµo ch× nãng ch¶y ë nhiÖt ®é 350 0c. ChiÒu dµy
líp ch× b¸m vµo chi tiÕt kho¶ng (0,5  0,7) mm. Thêng ngêi ta phñ líp chi - thiÕc, líp
phñ nµy cã ®é b¸m ch¾c vµ ®é dÎo cao h¬n.
 M¹ kim lo¹i: ngoµi môc ®Ých ®Ó b¶o vÖ kim lo¹i kh«ng bÞ rØ, m¹ kim lo¹i
cßn cã t¸c dông lµm ®Ñp cho çc chi tiÕt m¸y. M¹ kim lo¹i cho phÐp ta khèng chÕ ®îc
bÒ dµy líp kim lo¹i phñ lªn chi tiÕt. TiÕt kiÖm ®îc kim lo¹i vµ kh«ng ph¶i nung nãng
chi tiÕt cÇn m¹.
 Phun mét líp kim lo¹i b¶o vÖ: ®îc thùc hiÖn b»ng çch phun ®¾p lªn chi
tiÕt mét líp kim lo¹i nãng ch¶y. Ph¬ng ph¸p nµy cã thÓ tiÕn hµnh víi çc líp kim lo¹i b¶o
vÖ nh: ®ång, nh«m, kÏm,ch× vv...
 Çn dÝnh mét líp kim lo¹i b¶o vÖ: thêng thùc hiÖn cho çc tÊm kim lo¹i,
b»ng çch çn dÝnh vµo çc tÊm kim lo¹i mét líp kim lo¹i b¶o vÖ máng. Çc kim lo¹i ® îc
çn dÝnh vµo ®Ó b¶o vÖ lµ: ®ång, nh«m, niken vv...
b) Phñ líp b¶o vÖ phi kim lo¹i :
Ngêi ta thêng ¸p dông çc ph¬ng ph¸p sau: s¬n, s¬n ªmay, b«i dÇu mì, phñ mét líp
chÊt dÎo vv...
- 26 -
c)Ph¬ng ph¸p b¶o vÖ b»ng líp «xÝt: ngêi ta dïng nh÷ng «xÝt bÒn v÷ng víi m«i
trêng ®Ó bäc lªn trªn nh÷ng kim lo¹i chÞu ¶nh hëng nhiÒu cña m«I trêng.
3.3.2. H háng do ®iÖn.

Lµ do çc lo¹i m¸y ®iÖn, thiÕt bÞ ®iÖn, khÝ cô ®iÖn, vËt dÉn ®iÖn khi lµm
viÖc víi çc ®¹i lîng, th«ng sè vît qu¸ trÞ sè ®Þnh møc nh: çc ®¹i lîng vÒ dßng ®iÖn,
®iÖn ¸p, c«ng suÊt v.v...
VÝ dô:
+ Qu¸ dßng ®iÖn:
Dßng ®iÖn vît qu¸ trÞ sè ®Þnh møc nh, qu¸ t¶i, ng¾n m¹ch, khi ®ã çc
tæn hao trong d©y quÊn, vËt dÉn ®iÖn vît qu¸ møc b×nh thêng lµm nhiÖt ®é t¨ng cao
g©y h háng.
+ Qu¸ ®iÖn ¸p: ®iÖn ¸p vît qu¸ trÞ sè ®Þnh møc nh trong trêng hîp qu¸
®iÖn ¸p do sÐt. Khi ®ã ®iÖn trêng trong vËt liÖu çch ®iÖn t¨ng cao cã thÓ xÈy ra
phãng ®iÖn g©y h háng çch ®iÖn dÉn ®Õn vËt dÉn xÉy ra hiÖn tîng ng¾n m¹ch.
+ Çc lo¹i ng¾n m¹ch: Ng¾n m¹ch 3 pha, ng¾n m¹ch 2 pha, ng¾n m¹ch 1
pha, ng¾n m¹ch 2 pha ch¹m ®Êt. Khi cã ng¾n m¹ch dßng ®iÖn rÊt lín, ®©y lµ trêng
hîp sù cè cña m¹ch ®iÖn nªn cÇn thiÕt ph¶i cã thiÕt bÞ b¶o vÖ.
3.3.3. H háng do bÞ giµ hãa cña kim lo¹i.

TÝnh giµ hãa cña kim lo¹i lµ sù thay ®æi theo thêi gian cña çc tÝnh chÊt kim
lo¹i hay hîp kim. ë nhiÖt ®é m«i trêng xung quanh, th«ng thêng sau mét thêi gian kÐo
dµi nã sÏ t¹o nªn sù giµ hãa (tÝnh giµ hãa tù nhiªn), cßn khi nhiÖt ®é t¨ng lªn th× tÝnh
giµ hãa nhanh h¬n (tÝnh giµ hãa nh©n t¹o).
3.3.4. H háng do çc lùc t¸c ®éng tõ bªn ngoµi.

Trong qu¸ tr×nh çc lo¹i m¸y ®iÖn, thiÕt bÞ ®iÖn, khÝ cô ®iÖn, vËt dÉn ®iÖn
lµm viÖc do çc lùc bªn ngoµi t¸c ®éng hoÆc bÞ chÊn ®éng lµm chóng bÞ biÕn d¹ng
thËm chÝ lµm háng bé d©y quÊn hay vËt dÉn.
3.3.5. H háng do sù mµi mßn gi÷a çc bé phËn: Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc nÕu çc
bé phËn tiÕp xóc lu«n cã sù chuyÓn ®éng t¬ng ®èi víi nhau th× sÏ bÞ mµi mßn dÉn
®Õn bÞ h háng.
3.3.6. TÝnh chän vËt liÖu dÉn ®iÖn.

Khi cÇn lùa chän vËt liÖu dÉn ®iÖn ta c¨n cø vµo:
+ §é dÉn ®iÖn: tïy vµo nhu cÇu sö dông mµ ngêi ta sÏ chän vËt liÖu cã ®iÖn trë
suÊt phï hîp. VÝ dô nh khi chÕ t¹o d©y dÉn thêng dïng ®ång, nh«m (cã ®iÖn trë suÊt
() bÐ), cßn khi lµm çc d©y ®èt nãng th× dïng çc lo¹i hîp kim nh constantan, maiso,
m©gnin v. v...(cã ®iÖn trë suÊt () lín h¬n).
+ §é bÒn c¬: tïy vµo qui tr×nh lµm viÖc mµ chän vËt liÖu cã ®é bÒn c¬ thÝch
hîp, vÝ dô: ®Ó t¨ng ®é bÒn keã cho d©y dÉn ngêi ta dïng d©y cã lâi thÐp, tiÕp ®iÓm
th× dïng ®ång thau, ®ång thanh.
+ §é bÒn chèng ¨n mßn: c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn vµ m«i trêng lµm viÖc cña chi
tiÕt, bé phËn hay thiÕt bÞ ®iÖn mµ ngêi ta chän vËt liÖu cã tÝnh chèng ¨n mßn thÝch
hîp.
- 27 -
VÝ dô mèi tiÕp xóc cè ®Þnh ngêi ta kh«ng dïng nh÷ng kim lo¹i cã ®iÖn thÕ hãa
häc kh¸c nhau ®Ó tr¸nh kim lo¹i bÞ ¨n mßn ®iÖn hãa, hoÆc lµ khi m«i trêng lµm viÖc
Èm ít vµ cã nhiÒu khÝ hãa häc th× ta lùa chän nh÷ng vËt liÖu cã tÝnh chèng l¹i sù ¨n
mßn cña m«i trêng v v….
3.4. Mét sè VËt liÖu dÉn ®iÖn th«ng dông

3.4.1.§ång vµ hîp kim cña ®ång.
1)§ång: ký hiÖu (Cu).
a) TÇm quan träng cña ®ång trong kü thuËt ®iÖn.
§ång lµ lo¹i vËt liÖu quan träng nhÊt trong tÊt c¶ nh÷ng vËt liÖu dÉn ®iÖn ®îc
dïng trong kü thuËt ®iÖn. Nã cã ®iÖn dÉn suÊt lín vµ chØ ®øng sau b¹c. §ång ® îc sö
dông réng r·i lµm vËt dÉn bëi nã cã u ®iÓm sau:
- §iÖn trë suÊt nhá (trong tÊt c¶ çc kim lo¹i chØ cã b¹c vµ thiÕc cã ®iÖn trë suÊt
nhá h¬n ®ång mét Ýt).
- §é bÒn c¬ t¬ng ®èi cao .
- Trong nhiÒu trêng hîp ®ång cã tÝnh chÊt chèng ¨n mßn tèt (®ång bÞ «xi ho¸ t-
¬ng ®èi chËm so víi s¾t ngay c¶ khi cã ®é Èm cao, ®ång chØ bÞ «xi hãa m¹nh ë nhiÖt
®é cao).
- Kh¶ n¨ng gia c«ng tèt, ®ång çn ®îc thµnh tÊm, thanh, kÐo thµnh sîi, ®é nhá cña
d©y cã thÓ ®¹t tíi vµi phÇn tr¨m milimÐt.
- Hµn vµ g¾n t¬ng ®èi dÔ dµng.
b) Ph©n lo¹i:
§ång ®îc sö dông trong kü thuËt lµ ®ång tinh chÕ, nã ®îc ph©n lo¹i trªn c¬ së çc
t¹p chÊt cã lÉn ë trong ®ång tøc lµ møc ®é tinh khiÕt hay kh«ng tinh khiÕt.
- §ång tinh chÕ: ®îc cho trong b¶ng sau: (b¶ng 3.4)
- §ång ®iÖn ph©n.
B¶ng 3.4: ®ång tinh chÕ

%Cu
Ký hiÖu (tèi Híng dÉn sö dông
thiÓu)
Cu E 99,95 §ång ®iÖn ph©n, d©y dÉn ®iÖn. Hîp kim nguyªn chÊt mÞn
Cu 9 99,90 D©y dÉn ®iÖn. Hîp kim mÞn dÔ d¸t máng, b¸n thµnh phÈm víi
nh÷ng yªu cÇu ®Æc biÖt
Cu 5 99,50 B¸n thµnh phÈm nh tÊm, èng, thanh. Dïng s¶n xuÊt ®ång thau
víi tØ lÖ chøa díi 60% ®ång.
Cu 0 99,00 Hîp kim víi çc nguyªn tè kh¸c víi tØ lÖ chøa Ýt h¬n 60% ®ång
dïng ®Ó d¸t máng vµ rãt. Nh÷ng chi tiÕt ®îc ®óc tõ ®ång.
Trong kü thuËt ®iÖn, ngêi ta sö dông ®ång ®iÖn ph©n Cu E, vµ Cu 9. Mét lo¹i
®ång ®iÖn ph©n ®Æc biÖt lµ ®ång khö oxy hãa (O 2 0,02%) víi ®iÖn dÉn suÊt cao.
NhiÒu lo¹i ®ång kh¸c ®îc sö dông trong kü thuËt ®iÖn díi d¹ng hîp kim cña ®ång.
Sù t¹o thµnh ®ång tinh khiÕt ®îc cho theo b¶ng sau:(b¶ng 3.5).
B¶ng 3.5: Giíi h¹n çc t¹p chÊt cho phÐp ®èi víi ®ång tinh chÕ.
- 28 -
Ký Hµm lîng t¹p chÊt % tèi ®a

hiÖ Al As Bi Fe O Pb S Sb Sn Zn Se+Te Ni
u
Cu E 0,002 0,002 0,002 0,00 0,020 0,00 0,00 0,002 0,002 0,005 0,005 0,002
5 5 5
Cu 9 0,002 0,002 0,002 0,00 0,08 0,00 0,00 0,002 0,002 0,005 0,005 0,002
5 0 5 5
Cu 5 0,010 0,050 0,003 0,05 0,100 0,050 0,010 0,050 0,050 0,050 0,030 0,200
0
Cu 0 0,050 0,200 0,010 0,10 0,150 0,300 0,020 0,100 0,100 0,100 0,050 1,000
0
ViÖc thªm vµo çc chÊt As, P, Sb, Fe, Ni, Mn, Mg hay Si sÏ c¶i thiÖn ®îc ®Æc
tÝnh c¬ cña ®ång trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. Çc chÊt nh Pb, S, Se, Te vµ
®Æc biÖt Bi ®îc xem nh çc t¹p chÊt kh«ng cã Ých lµm xÊu ®i tÝnh chÊt c«ng nghÖ
Ðp khi nãng. Oxy víi mét hµm lîng bÐ sÏ lµm t¨ng ®é dÉn ®iÖn cña ®ång lªn mét Ýt
tuy nhiªn nÕu t¨ng tØ lÖ phÇn tr¨m cña Oxy lín h¬n 0,10% th× sÏ lµm cho ®ång dÉn
®iÖn gi¶m ®i.
c) S¶n xuÊt vµ chÕ t¹o

§ång ®îc t×m thÊy trong tù nhiªn kh«ng nhiÒu. Ngêi ta s¶n xuÊt tõ má can-copirit
(CuFeS2), cancozin (Cu2S), coverit (CuS), cupric (Cu20), bocnit (3Cu2SFeS2S3), ªnegit
(3Cu2SAs2S3)vv...
Tõ çc má trªn ngêi ta sÏ thu ®îc ngêi ta sÏ thu ®îc sunfua th«ng qua ph¬ng ph¸p
nÊu nãng ch¶y trong lß luyÖn hay sunfua hãa.
Tïy theo hµm lîng t¹p chÊt cã trong ®ång cña lß luyÖn mµ ngêi ta chia ra lµm hai
lo¹i:
- Lo¹i A: víi phÇn tr¨m ®ång tèi ®a lµ 98% ®îc dïng ®Ó s¶n xuÊt lo¹i ®ång: CuO,
Cu5, Cu9, Cu E.
- Lo¹i B: víi phÇn tr¨m ®ång tèi ®a lµ 97,5% ®îc dïng díi d¹ng ®iÖn cùc d¬ng ®Ó
tinh luyÖn theo ph¬ng ph¸p ®iÖn ph©n vµ ta nhËn ®îc ®ång ®iÖn ph©n.
Khi chÕ t¹o d©y dÉn, thái ®ång lóc ®Çu (20  80)kg ®îc çn nãng thµnh d©y
cã ®êng kÝnh (6,5  7,2) mm, sau ®ã ®îc röa s¹ch trong dung dÞch axÝt sunfurÝc
lo¶ng ®Ó khö ®ång «xÝt CuO2 sinh ra trªn bÒ mÆt khi ®èt nãng ®ång, cuèi cïng kÐo
nguéi thµnh sîi cã ®êng kÝnh cÇn thiÕt ®Õn (0,03  0,02) mm.
§ång tiªu chuÈn lµ ®ång ë tr¹ng th¸i ñ, ë 20 0C cã ®iÖn trë suÊt lµ
0,017241mm2/m. Ngêi ta thêng dïng sè liÖu nµy lµm gèc ®Ó ®¸nh gi¸ ®iÖn dÉn suÊt
cña çc kim lo¹i vµ hîp kim kh¸c.
- TÝnh chÊt c¬ cña d©y dÉn b»ng ®ång ®îc cho trong b¶ng sau (b¶ng 3.6)
B¶ng 3.6: TÝnh chÊt c¬ cña d©y dÉn ®ång cøng vµ d©y ®ång mÒm.
§ång
TÝnh chÊt §¬n vÞ Cøng (kh«ng ñ nhiÖt) MÒm (ñ nhiÖt)
®o
Giíi h¹n bÒn kÐo kh«ng nhá h¬n kG/mm2 36  39 26  28
- 29 -
§é d·n dµi t¬ng ®èi khi ®øt % 0,5  2,5 18  35

kh«ng nhá h¬n
§iÖn trë suÊt kh«ng nhá h¬n mm2/m 0,0179 0,017241
Qua b¶ng trªn ta thÊy ¶nh hëng rÊt m¹nh cña qu¸ tr×nh gia c«ng ®Õn tÝnh chÊt c¬
cña vËt liÖu lµm d©y dÉn, còng nh ¶nh hëng cña nhiÖt luyÖn ®Õn ®iÖn trë suÊt cña
kim lo¹i.
2)Hîp kim ®ång

Trong mét sè trêng hîp, ngoµi ®ång tinh khiÕt cßn sö dông c¶ hîp kim ®ång víi mét
lîng nhá thiÕc, silÝc, phètpho, beri, cr«m, magiª, cadmi vv... lµm vËt dÉn bëi chóng cã
®Æc ®iÓm lµ søc bÒn c¬ lín, ®é cøng cao, cã ®é dai tèt, mµu s¾c ®Ñp vµ cã tÝnh
chÊt dÔ nãng ch¶y. Cã hai lo¹i hîp kim ®ång thêng ®îc sö dông lµ ®ång thau vµ ®ång
thanh
a)§ång thau: lµ hîp kim cña ®ång víi kÏm víi thµnh phÇn kÏm chøa trong ®ång
thau kh«ng qu¸ 46%. NÕu thµnh phÇn kÏm chøa Ýt h¬n 25% th× ®ång thau cã ®é dÎo
nhng ®é bÒn gi¶m. NÕu thµnh phÇn kÏm chøa nhiÒu h¬n 25% th× ®ång thau cã ®é
bÒn t¨ng nhng gi¶m ®é dÎo.
NÕu thµnh phÇn kÏm chøa nhiÒu h¬n 25% th× líp b¶o vÖ cña oxyt kÏm sÏ t¹o nªn
trªn bÒ mÆt cña vËt liÖu cµng nhanh khi nhiÖt ®é cµng lín. Cßn thµnh phÇn kÏm chøa
Ýt h¬n 25% th× trªn bÒ mÆt cña vËt liÖu sÏ t¹o mét líp h¬i ®en giµu oxyt ®ång, t¹o nªn
líp b¶o vÖ ë 3000C vµ ®«i khi ®îc ®îc sö dông ®Ó b¶o vÖ çc chi tiÕt chèng l¹i sù ¨n
mßn cña kh«ng khÝ, am«niac.
 Theo thµnh phÇn vµ viÖc sö dông hîp kim ®ång thau ngêi ta chia thµnh:
- §ång thau dïng ®Ó ®óc.
- §ång thau dïng ®Ó çn máng.
- §ång thau dïng ®Ó hµn g¾n (dÝnh kÕt).
§ång thau ®îc sö dông nhiÒu trong nghµnh ®iÖn ®Ó gia c«ng çc chi tiÕt dÉn
dßng ®iÖn nh: çc ®Çu cùc, çc thanh çi ë çc b¶ng ph©n phèi, çc ®Çu nèi ®Õn hÖ
thèng tiÕp ®Êt, çc mãc gi÷, çc mãc h×nh ch÷ T, çc mèi nèi nh¸nh, çc ®Çu ®Ó g¾n
cÇu ch×, lìi vµ ngµm trong cÇu dao vv...
b) §ång thanh: lµ hîp kim cña ®ång víi çc nguyªn tè kim lo¹i kh¸c trõ kÏm. NÕu
trong ®ång thanh chØ cã hai nguyªn tè kim lo¹i th× ta gäi lµ ®ång thanh nhÞ nguyªn,
nÕu cã nhiÒu h¬n hai nguyªn tè kim lo¹i th× ta gäi lµ ®ång thanh ®a nguyªn. §ång thanh
cã ®Æc tÝnh dÔ c¾t gät vµ tÝnh chèng ¨n mßn cao, mét sè ®ång thanh cßn cã tÝnh
chèng mµi mßn lµm hîp kim ®ì s¸t, chÕ t¹o æ trôc. §ång thanh cã tÝnh ®óc tèt, ®ång
thanh víi nh÷ng thµnh phÇn thÝch hîp nã cã nh÷ng tÝnh chÊt c¬ häc tèt h¬n ®ång .
§iÖn trë suÊt cña ®ång thanh cao h¬n ®ång tinh khiÕt. §ång thanh còng ®îc sö dông
réng r·i ®Ó chÕ t¹o lß xo dÉn ®iªn, lµm çc tiÕp ®iÓm ®Æc biÖt lµ tiÕp ®iÓm trît.
TÝnh chÊt cña hîp kim ®ång kü thuËt ®îc cho trong b¶ng 3.7.
B¶ng 3.7: TÝnh chÊt cña hîp kim ®ång kü thuËt.
Hîp kim Tr¹ng th¸i §iÖn dÉn % so Giíi h¹n bÒn §é gi·n dµi t¬ng
víi ®ång (Cu) kÐo, kG/mm2 ®èi khi ®øt, %
- 30 -
§ång thanh cadmi ñ 95 §Õn 31 50

(0,9% cd) KÐo nguéi 83  90 §Õn 73 4
§ång thanh ñ 55  60 29 55
(0,8 %Cd; 0,6 %Sn) KÐo nguéi 50  55 §Õn 73 4
§ång thanh ñ 15  18 37 45
(2,5%Al; 2% Sn) KÐo nguéi 15  18 §Õn 97 4
§ång thanh phèt pho ñ 10  15 40 60
KÐo nguéi 10  15 105 3
§ång thau ñ 25 32  35 60  70
KÐo nguéi 25 §Õn 88 5
3.4.2. Nh«m vµ hîp kim nh«m

1)Nh«m.
a)TÇm quan träng cña nh«m trong kü thuËt ®iÖn.
Sau ®ång, nh«m lµ vËt liÖu quan träng thø hai ®îc sö dông trong kü thuËt ®iÖn,
nh«m cã ®iÖn dÉn suÊt cao (nã chØ thua b¹c, ®ång vµ thiÕc), träng lîng riªng gi¶m
(2,76 G/cm3), tÝnh chÊt vËt liÖu vµ ho¸ häc cho ta kh¶ n¨ng dïng nã lµm d©y dÉn
®iÖn. Nh«m cã cÊu tróc m¹ng tinh thÓ lµ ‘’lËp ph¬ng diÖn t©m” vµ kh«ng ®æi cho
®Õn khi nguéi ë nhiÖt ®é thêng.
Nh«m cã mµu b¹c tr¾ng lµ kim lo¹i tiªu biÓu cho çc kim lo¹i nhÑ (nghÜa lµ kim
lo¹i cã khèi lîng riªng nhá h¬n 5 G/cm3). Khèi lîng riªng cña nh«m ®óc gÇn b»ng 2,6
G/cm3, nh«m çn lµ 2,76 G/cm3, nhÑ h¬n ®ång 3,5 lÇn. HÖ sè nhiÖt ®é d·n në dµi,
nhiÖt dung vµ nhiÖt nãng ch¶y cña nh«m ®Òu lín h¬n ®ång.
Ngoµi ra nh«m cßn cã mét sè u nhîc ®iÓm sau:
* u ®iÓm:
- Gi¸ thµnh thÊp h¬n nhiÒu lÇn so víi ®ång.
- Träng lîng nhÑ nªn ®îc dïng ®Ó chÕ t¹o çc ®êng d©y t¶i ®iÖn trªn kh«ng,
nh÷ng ®êng çp nµy ®Ó cã ®iÖn trë nhá, ®êng kÝnh d©y ph¶i lín nªn gi¶m ®îc hiÖn t-
îng phãng ®iÖn vÇng quang.
* Nhîc ®iÓm:
- Søc bÒn c¬ khÝ t¬ng ®èi bÐ vµ gÆp khã kh¨n trong viÖc thùc hiÖn tiÕp xóc
®iÖn khi nèi víi nhau.
- Cïng mét tiÕt diÖn vµ ®é dµi, nh«m cã ®iÖn trë cao h¬n ®ång 1,63 lÇn.
- Khã hµn nèi h¬n ®ång, chæ nèi tiÕp xóc kh«ng hµn dÔ h×nh thµnh líp «xÝt cã
trÞ sè ®iÖn trë suÊt kh¸ cao ph¸ hñy chæ tiÕp xóc.
- Khi cho nh«m vµ ®ång tiÕp xóc nhau, nÕu bÞ Èm sÏ h×nh thµnh pin côc bé cã
trÞ sè suÊt ®iÖn ®éng kh¸ cao, dßng ®iÖn ®i tõ nh«m sang ®ång ph¸ huû mèi tiÕp xóc
rÊt nhanh.
b) Ph©n lo¹i:
Nh«m ®îc dïng trong c«ng nghiÖp ®îc ph©n lo¹i trªn c¬ së tØ lÖ phÇn tr¨m kim
lo¹i tinh khiÕt vµ cña çc t¹p chÊt. Tïy theo hµm lîng t¹p chÊt cã trong nh«m cña lß
luyÖn mµ ngêi ta chia nh«m khèi ra lµm çc lo¹i:
- Nh«m cã ký hiÖu: AB1 cã kh«ng nhá h¬n 99,90% nh«m.
- Nh«m cã ký hiÖu: AB2 cã kh«ng nhá h¬n 99,85% nh«m.
- 31 -
- Nh«m cã ký hiÖu: A-00 cã kh«ng nhá h¬n 99,70% nh«m.

Çc t¹p chÊt cã trong nh«m chiÕm tõ :0,10% tõ nh«m cã ký hiÖu AB1 ®Õn
2,00% ë nh«m cã ký hiÖu A-3 vµ çc t¹p chÊt ®ã chñ yÕu lµ: Fe, Si, Cu vµ Fe+Si.
Nh«m sö dông trong kü thuËt ®iÖn cã t¹p chÊt trong thµnh phÇn kh«ng qu¸
0,5%. Nh«m tinh khiÕt h¬n cã çc nh·n hiÖu lµ AB00 (kh«ng qu¸ 0,03% t¹p chÊt) ®îc
sö dông ®Ó s¶n xuÊt nh«m l¸, çc ®iÖn cùc vµ vá tô ®iÖn ®iÖn ph©n. Nh«m cã ®é
tinh khiÕt cao h¬n n÷a lµ AB000 cã t¹p chÊt kh«ng qu¸ 0,004%.
Çc t¹p chÊt kh¸c nhau ë trong nh«m sÏ lµm gi¶m ®iÖn dÉn cña nh«m ë møc ®é
kh¸c nhau. NÕu thªm niken, silÝc, kÏm hay s¾t vµo nh«m kh«ng qu¸ 0,5% sÏ lµm gi¶m
®iÖn dÉn cña nh«m ®· ñ kh«ng qu¸ (2  3)%. Mét ®iÒu ®¸ng chó ý lµ víi cïng mét
träng lîng, t¸c dông çc t¹p chÊt ®ång, b¹c, magiª sÏ lµm gi¶m ®iÖn dÉn cña nh«m ®Õn
(5 10)%. §iÖn dÉn cña nh«m gi¶m rÊt nhiÒu nÕu chÊt phô cña nh«m lµ titan vµ
mangan.
C«ng nghÖ gia c«ng nh«m nh çn, kÐo vµ ñ còng t¬ng tù nh ®èi víi ®ång. Nh«m
cã thÓ çn thµnh l¸ rÊt máng tõ (6  7) m dïng lµm b¶n cùc trong çc tô giÊy.
c)S¶n xuÊt vµ chÕ t¹o

Th«ng thêng ngêi ta s¶n xuÊt nh«m theo hai çch sau:
- Nh«m nhËn ®îc tõ bauxit, qua qu¸ tr×nh c«ng nghÖ cña oxit nh«m khan Al 2O3
hÇu nh kh«ng cã t¹p chÊt.
- T¸ch kim lo¹i nh«m th«ng qua ®iÖn ph©n cña oxit hßa tan thµnh criolit nãng
ch¶y ë nhiÖt ®é (900  950)0C. Tuy nhiªn dïng ph¬ng ph¸p ®iÖn th× tiªu thô mét l¬ng
®iÖn n¨ng rÊt lín (18.000 Kwh/tÊn) vµ tiªu thô kho¶ng 750kg ®iÖn cùc cacbon.
Kim lo¹i th« ®îc nãng ch¶y trong lß dïng ngän löa hay dïng ®iÖn sau ®ã rãt
thµnh khèi hay thanh ®Ó d¸t máng hoÆc kÐo thµnh sîi cïng víi ñ nhiÖt trë l¹i.
2)Hîp kim nh«m:

Hîp kim nh«m lµ hîp kim cña nh«m víi çc nguyªn tè kim lo¹i kh¸c nh ®ång, silic,
mangan, magiª, kÏm ...
Tïy theo thµnh phÇn vµ ®Æc tÝnh c«ng nghÖ cña hîp kim nh«m ngêi ta chia nã
lµm hai nhãm:
Nhãm hîp kim nh«m biÕn d¹ng vµ nhãm hîp kim nh«m ®óc.
a)Nhãm hîp kim nh«m biÕn d¹ng: ®îc dïng ®Ó chÕ t¹o çc tÊm nh«m, çc b¨ng,
çc d©y nh«m còng nh çc chi tiÕt cã thÓ rÌn vµ Ðp ®îc.
§iÓn h×nh cña nhãm hîp kim nh«m biÕn d¹ng lµ §ura. §ura lµ hîp kim cña nh«m
víi ®ång, magiª vµ mangan. Magiª vµ ®ång lµm t¨ng ®é bÒn, cßn mangan lµm t¨ng
tÝnh chÞu ¨n mßn cña ®ura. Thµnh phÇn hãa häc cña ®ura lµ (2,5  6)% Cu, (0,4 
2,8)% Mg vµ (0,4  1)% . §ura ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ kÌm theo con sè chØ sè hiÖu cña
®ura nh ®ura 1, ®ura 6, ®ura 16...
b) Nhãm hîp kim nh«m ®óc: ®îc dïng ®Ó s¶n xuÊt çc chi tiÕt ®óc. §iÓn h×nh
cña nhãm hîp kim nh«m ®óc lµ Silumin. Lµ hîp kim nh«m víi silic (cã chøa tõ 6 13%
- 32 -
Si). Ngoµi thµnh phÇn silic silumin cßn chøa ®ång, magiª, kÎm. Silumin cã tÝnh ®óc tèt
(dÔ ch¶y lo¶ng) vµ ®é co ngãt nhá.
Trong kü thuËt ®iÖn hîp kim nh«m chñ yÕu ®îc dïng lµm d©y dÉn ®iÖn lµ h¬p
kim mang tªn ”aldrey”. Chóng lµ tæ hîp cña nh«m víi Mg(0,3  0,5)%, Silic (0,4 
0,7)%, vµ s¾t (0,2  0,3)%. Tæ hîp lµm cho hîp kim cã tÝnh chÊt c¬ khÝ tèt nhÊt lµ
nh«m víi Mg2Si. Sù hßa tan dung dÞch r¾n (ë nhiÖt ®é 5000C) cña tæ hîp nµy sÏ lµm
t¨ng tÝnh dÉn ®iÖn cña hîp kim.
D©y dÉn b»ng hîp kim ”aldrey” sÏ nhËn ®îc th«ng qua viÖc “t«i” hîp kim (nung
nãng ®Õn 500  6000C) kÐo nã thµnh sîi ë kÝch thíc mong muèn vµ lµm giµ hãa nh©n
t¹o b»ng çch nung nãng ë nhiÖt (®« 150  200)0C. D©y dÉn b»ng hîp kim ”aldrey” cã
®Æc tÝnh nh sau:
- §iÖn trë suÊt ë 200C: lµ 0,0333 mm2/m.
- §iÖn dÉn suÊt ë 200C: 30m/mm2.
- HÖ sè th©y ®æi ®iÖn trë suÊt theo nhiÖt ®é ®èi víi 10C: lµ 0,0035.
- Søc bÒn l©u dµi: 24kG/mm2  nh«m = 12 kG/mm2.
- Søc bÒn ®øt: 30kG/mm2  nh«m = 16 kG/mm2.
3.4.3. Ch× vµ hîp kim ch×.

1)Ch×.
a)S¶n xuÊt vµ chÕ t¹o:
Ch× nhËn ®îc tõ çc má nh: Galen (PbS), xeruzÝt (PbCO3), AnglezÝt(PbSO4)
vv...vµ thêng qua nhiÒu ph¬ng ph¸p ®Ó thu ®îc ch× th«. S¶n phÈm thu ®îc (ch× th«)
gåm (92  96)% ch×.
- Ch× th« ®îc tinh luyÖn theo ph¬ng ph¸p kh«, th«ng qua nãng ch¶y hay theo ph-
¬ng ph¸p ®iÖn ph©n ®Ó lo¹i bá t¹p chÊt vµ cuèi cïng thu ®îc ch× víi møc ®é tinh khiÕt
lµ (99,5  99,994)% ch× kü thuËt ®îc cung cÊp díi d¹ng thái (35  55)kg vµ ®îc dïng
trong cÊu t¹o çp ®iÖn vµ nhiÒu lØnh vùc kh¸c.
- Ch× dïng trong acquy cung cÊp díi d¹ng thái (35  45)kg.
b) §Æc tÝnh:
Ch× lµ kim lo¹i cã mµu tro s¸ng ng¶ h¬i xanh da trêi lµ kim lo¹i c«ng nghiÖp rÊt
mÒm. Ngêi ta cã thÓ uèn cong dÔ dµng hoÆc c¾t b»ng dao c¾t c«ng nghiÖp. Chæ míi
c¾t sÏ ¸nh kim lo¹i s¸ng nhng nã sÏ mê ®i nhanh do oxy ho¸ bÒ mÆt bëi líp oxyt thiÕu
(Pb20) vµ (PbO). Ch× cã ®iÖn trë xuÊt cao (0,205  0,222mm2/m ë nhiÖt ®é: 200C).
Ch× cã thÓ chuyÓn sang tr¹ng th¸i siªu dÉn.
- Nã cã søc bÒn víi thêi tiÕt xÊu do cã nh÷ng tæ hîp b¶o vÖ h×nh thµnh ë bÒ
mÆt (PbCO3, PbSO4.v.v..).
- Nã kh«ng bÞ t¸c dông cña axit clohydrc, axit sunfuaric, axit sunfuar¬,
fluorhydric, phosphoric hoÆc amoni¨c, sót, borax vµ clo.
- Nã hoµ tan dÔ dµng trong axit HNO3 pha lo¶ng hay axit axetic (CH3COOH)
pha lo¶ng, bÞ ph¸ hñy bíi çc chÊt h÷u c¬ môc n¸t, v«i vµ mét vµi hîp chÊt kh¸c.
- Sù bay h¬i cña ch× rÊt ®éc.
- Ch× lµ kim lo¹i dÔ d¸t máng, cã thÓ ®îc d¸t vµ kÐo thµnh nh÷ng l¸ máng.
- Ch× dÔ ch¶y láng (327,30C).
- 33 -
- Ch× kh«ng cã søc ®Ò kh¸ng ë dao ®éng, ®Æc biÖt ë nhiÖt ®é cao nã rÊt dÔ
bÞ nøt khi cã lùc va ®Ëp (dao ®éng).
2)Hîp kim ch×:

- Lµ hîp kim cña ch× víi çc nguyªn tè: Sb, Te, Cu, Sn víi mét hµm lîng nhá th× cã
cÊu tróc mÞn h¬n vµ chÞu ®îc sù rung ®éng song Ýt bÒn víi sù ¨n mßn.
- Hîp kim ch× - thiÕc: lµ chÊt hµn mÒm cã nhiÖt ®é nãng ch¶y 4000C.
- Ch× kü thuËt: PbTc1= 99,92%; PbTc2= 99,80%; PbTc3= 99,50%.
Hµm lîng t¹p chÊt cña ch× kü thuËt ®îc cho trong b¶ng (b¶ng 3.8).
- Ch× dïng s¶n xuÊt b×nh ¨cquy: PbAc 1= 99,99%; PbAc2= 99,98%; PbAc3=
99,96%.
Hµm lîng çc t¹p chÊt cña ch× dïng s¶n xuÊt b×nh ¨cquy ®îc cho trong b¶ng
(b¶ng 3.9).
- Ch× atimon: PbSb3 = (96,5  99,2)%;
PbSb6 = (93,4  96,3)%;
PbSb12 = (86,8  92,7)%,
PbSb20 = (77,1 85)%;
PbSb30 = (66,5  76,4)%
Hµm lîng t¹p chÊt cña ch× atimon ®îc cho trong b¶ng (b¶ng 3.10).
3)øng dung cña ch× vµ hîp kim ch×:
- Ch× vµ hîp kim ch× ®îc dïng ®Ó lµm líp vá b¶o vÖ çp ®iÖn nh»m chèng l¹i
Èm ít.Vá ch× ë çp ®îc chÕ t¹o tõ.
- §«i khi líp vá nµy sö dông nh d©y dÉn thø t (vÝ dô: trêng hîp çp cã 3 d©y
dÉn).
- Ch× cßn ®îc dïng chÕ t¹o ¨cquy ®iÖn cã çc tÊm b¶n ch× PbAc1,c2.
- Mét øng dung quan trong cña ch× lµ tham gia vµo çc hîp kim.
- Nã ®îc sö dung nh mét vËt liÖu b¶o vÖ ®èi víi tia X (r¬nghen).Nh÷ng tÊm ch×
b¶o vÖ thêng theo tiªu chuÈn chiÒu dµy (4  9)mm (1mm chiÒu dµy ë 200  300kv) cã
t¸c dông b¶o vÖ nh tÊm thÐp dµy 11,5mm hay líp g¹ch cã chiÒu dµy 110mm.
B¶ng 3.8: Ch× kü thuËt
Ký % ch× Hµm lîng t¹p chÊt % (max)

hiÖu (min) Ag Cu As Sb Sn Zn Fe Bi Mg + Ca
(PhÈm +Na
chÊt)
PbTc1 99,92 0,002 0,005 0,005 0,009 0,002 0,005 0,006 0,050 0,012
PbTc2 99,80 0,002 0,010 0,008 0,020 0,002 0,008 0,006 0,120 0,022
PbTc3 99,50 0,002 0,090 0,050 0,200 0,100 0,070 0,010 0,150 0,030
B¶ng 3.9: Ch× dïng s¶n xuÊt b×nh ¾cquy
Ký % ch× Hµm lîng t¹p chÊt % (max)

hiÖu (min) Ag Cu As Sb Sn Zn Fe Bi Mg + Ca
- 34 -
(PhÈm +Na
chÊt)
PbAc 99,99 0,0003 0,0005 0,0005 0,0005 0,0010 0,0010 0,0020 0,004 0,003
1
PbAc 99,98 0,0005 0,0010 0,0010 0,0010 0,0010 0,0010 0,0010 0,005 0,003
2
PbAc 99,96 0,0010 0,0050 0,0050 0,0050 0,0020 0,0020 0,0040 0,010 0,005
3
B¶ng 3.10: Ch× antimoan
Ký hiÖu % ch× Hµm lîng t¹p chÊt % (max)

(PhÈm chÊt) (min) Sb Cu Zn Çc t¹p chÊt kh¸c
PbSb3 96,5  99,2 0,03  3 0,3 - 0,20
PbSb6 93,4  96,3 3,1  6 0,3 0,05 0,25
PbSb12 86,8  92,7 6,1  12 0,6 0,10 0,50
PbSb20 77,1 85,0 12,1  20 1,8 0,25 0,85
PbSb30 66,5  76,4 20,1  30 2,0 0,50 1,00
3.4.4. S¾t (thÐp)

ThÐp lµ hîp kim cña s¾t víi cacbon vãi hµm l¬ng cacbon kh«ng qu¸ 2,14%. ThÐp
lµ kim lo¹i rÎ tiÒn vµ dÔ kiÕm nhÊt, nã cã ®é bÒn c¬ cao nªn ®«i lóc còng ®îc dïng
lµm vËt dÉn. Nhng ngay c¶ s¾t tinh khiÕt còng cã ®iÖn trë suÊt lín h¬n rÊt nhiÒu so
víi ®ång vµ nh«m (kho¶ng 0,1 mm2/m).Trong kü thuËt ®iÖn ngêi ta thêng dïng thÐp
cã hµm lîng cacbon thÊp.
Dßng ®iÖn xoay chiÒu trong thÐp sÏ g©y nªn hiÖu øng bÒ mÆt ®¸ng kÓ, v× vËy
®iÖn trë d©y thÐp ®èi víi dßng ®iÖn xoay chiÒu cao h¬n ®iÖn trë cao h¬n ®iÖn trë
®èi víi dßng ®iÖn mét chiÒu. Ngoµi ra dßng ®iÖn xoay chiÒu trong thÐp cßn g©y ra
tæn thÊt tõ trÓ. §Ó lµm d©y dÉn ®iÖn ngêi ta thêng dïng thÐp mÒm cã tõ (0,10 
0,15)% cacbon, giíi h¹n bÒn kÐo (70  75)kG/mm2, ®é d·n dµi t¬ng ®èi khi ®øt (5 
8)%, ®iÖn dÉn suÊt nhá h¬n ®ång s¸u b¶y lÇn. V× thÕ thÐp dïng lµm d©y dÉn ®êng
d©y t¶i ®iÖn trªn kh«ng víi c«ng suÊt t¬ng ®èi nhá. Trong trêng hîp nµy sö dông thÐp
cã lîi v× khi trÞ sè dßng ®iÖn nhá, tiÕt diÖn d©y kh«ng x¸c ®Þnh theo ®iÖn trë mµ
theo ®é bÒn c¬ cña nã.
ThÐp còng dïng lµm vËt liÖu dÉn ®iÖn díi d¹ng thanh dÉn, ®êng ray tµu ®iÖn,
®êng s¾t ch¹y ®iÖn, tµu ®iÖn ngÇm vv... §Ó lµm lái cña d©y nh«m, lái d©y dïng
d©y thÐp cã ®é bÒn ®Æc biÖt víi giíi h¹n bÒn kÐo tõ (120  150)kG/mm2 vµ ®é gi¶n
dµi t¬ng ®èi tõ (4  5)%. Nhîc ®iÓm cña thÐp lµ kh¶ n¨ng chèng ¨n mßn kÐm ngay c¶
ë nhiÖt ®é b×nh thêng vµ ®Æc biÖt khi ®é Èm cao thÐp bÞ gØ rÊt nhanh, nhiÖt ®é
cµng cao tèc ®é ¨n mßn cµng m¹nh. V× vËy bÒ mÆt d©y thÐp cÇn ®îc b¶o vÖ b»ng
líp kim lo¹i bÒn hîn. Th«ng th¬ng d©y thÐp ®îc m¹ b»ng kÏm ®Ó b¶o vÖ cho thÐp
khái bÞ gØ. D©y dÉn b»ng thÐp cã ®é bÒn c¬ khÝ lín gÊp (2  2,5) lÇn so víi ®ång
do ®ã d©y dÉn thÐp ®îc dïng ë nh÷ng kho¶ng cét lín, ë nh÷ng tuyÕn vît s«ng réng
- 35 -
vv...vµ cã thÓ sö dông cho nh÷ng kho¶ng cét tõ (1500  1900)m. D©y dÉn b»ng thÐp
cã thÓ ®îc m¾c víi ®é vâng bÐ h¬n çc d©y dÉn kh¸c.
B¶ng 3.12: Thµnh phÇn cña mét sè thÐp ®îc sö dông trong kü thuËt ®iÖn.
Thµnh phÇn %
Tªn
C Si Mn P S Cu Ni Çc t¹p chÊt
S¾t armco  0,03  0,05  0,35  0,015  0,025  0,01 - N+O+
S¾t kü thuËt 0,017 0,009 0,035 0,01 0,05 - 0,068 xØ
®iÖn nãng 0,05 0,08
ch¶y trong
ch©n kh«ng
ThÐp dïng lµm 0,1 0,13  0,08  0,04  0,04  0,05
d©y dÉn
3.4.5. Wonfram: (Cßn gäi lµ Tungstene) ký hiÖu lµ:W.

Lµ vËt liÖu chñ yÕu lµm d©y tãc cña bãng ®Ìn cã tim.
- §iÖn trë suÊt: (0,0530  0,0612)mm2/m.
- NhiÖt ®é nãng ch¶y: 33800C (cao nhÊt trong çc kim lo¹i).
- HÖ sè nhiÖt ®é: (0,0040  0,0052)
Lµ kim lo¹i r¾n, rÊt nÆng, cã mµu x¸m. Vonfram ®îc dïng lµm tiÕp ®iÓm, lµm
çc ®iÖn trë ph¸t nãng cho çc lß ®iÖn.
a) u ®iÓm:
- æn ®Þnh khi lµm viÖc.
- §é mµi mßn c¬ nhá do vËt liÖu cã ®é cøng cao.
- Cã kh¶ n¨ng chèng t¸c dông cña hå quang, kh«ng lµm dÝnh tiÕp ®iÓm do khã
nãng ch¶y.
- §é ¨n mßn bÒ mÆt nhá, nghÜa lµ ¨n mßn ®iÖn t¹o thµnh nh÷ng vÕt ræ vµ gê do
bÞ lµm nãng côc bé.
b) Nhîc ®iÓm:
- Khã gia c«ng.
- ë ®iÒu kiÖn khÝ quyÓn t¹o thµnh mµng oxÝt.
- CÇn cã ¸p lùc lín ®Ó gi¶m ®iÖn trë tiÕp xóc.
- §èi víi çc tiÕp ®iÓm cã c«ng suÊt c¾t lín dïng kim lo¹i gèm. Ngêi ta Ðp ph«i tõ
bét wonfram ®îc Ðp víi ¸p lùc lín vµ thiªu kÕt trong khÝ hydr« ë nhiÖt ®é cao ®Ó cã
®é bÒn cao nhng l¹i xèp, sau ®ã thÊm b¹c ho¹c ®ång nãng ch¶y ®Ó t¨ng ®iÖn dÉn.
3.4.6. Kim lo¹i dïng lµm tiÕp ®iÓm vµ cæ gãp

1) §¹i c¬ng vÒ kim lo¹i dïng lµm tiÕp ®iÓm vµ cæ gãp:
VËt liÖu ®îc dïng lµm çc tiÕp ®iÓm ®iÖn cÇn ph¶i tho¶ m·n nh÷ng ®iÒu kiÖn
sau:
- Cã søc bÒn c¬ khÝ vµ ®é r¾n tèt.
- Cã ®iÖn trë suÊt nhá vµ dÉn nhiÖt tèt kh«ng bÞ nung nãng qu¸ nhiÖt ®é cho
phÐp khi nh÷ng tiÕp ®iÓm cã dßng ®iÖn ®Þnh møc l©u dµi ®i qua.
- Cã søc bÒn ®èi víi sù ¨n mßn do t¸c nh©n bªn ngoµi.
- 36 -
- Cã nhÖt ®é nãng ch¶y vµ ho¸ h¬i cao.

- «xyt cña nã ph¶i cã ®iÖn dÈn suÊt lín (tøc  nhá).
- Cã thÓ gia c«ng dÔ dµng.
- Gi¸ thµnh h¹.
Bªn c¹nh nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn vËt liÖu lµm tiÕp ®iÓm cßn ph¶i tho¶ m·n víi çc
®iÒu kiÖn kh¸c n÷a tuú vµo d¹ng tiÕp ®iÓm nh:
- §èi víi çc tiÕp ®iÓm cè ®Þnh.
- §èi víi çc tiÕp ®iÓm di ®éng.
- §èi víi çc tiÕp ®iÓm trît.
2)Søc bÒn cña tiÕp ®iÓm vµ çc yÕu tè ¶nh hëng ®Õn søc bÒn tiÕp ®iÓm:
(kh«ng ch¸y, kh«ng dÝnh, ph¸ háng do lùc ®iÖn ®éng).
Søc bÒn cña tiÕp ®iÓm bÞ ¶nh hëng bëi:
a)B¶n chÊt bÒ mÆt: ®iÖn trë cña tiÕp ®iÓm cµng lín th× c¶u vËt liÖu lín vµ
®iÖn trë cµng nhá khi øng suÊt nghiÒn ®Ëp cña vËt liÖu cµng nhá. VÝ dô vËt liÖu
mÒm dÉn ®Õn ®iÖn trë tiÕp xóc nhá trong mét sè trêng hîp çc tiÕp ®iÓm cøng h¬n
song l¹i ®îc bäc b»ng vËt liÖu mÒm h¬n (thiÕc ®èi víi ®ång vµ ®ång thau, thiÕc vµ
cadimi ®èi víi thÐp...).
- B¶n chÊt cña vËt liªu ¶nh hëng ®Õn ®iÖn trë cña tiÕp ®iÓm.
- B¶n chÊt cña vËt liÖu vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lµm viÖc ¶nh hëng ®Õn sù ¨n mßn
çc tiÕp ®iÓm nh: sù t¸c ®éng cña kh«ng khÝ, h¬i níc, çc chÊt ho¸ häc... T¹o nªn trªn
bÒ mÆt tiÕp ®iÓm lµm t¨ng ®iÖn trë tiÕp xóc.
b) Lùc Ên tiÕp ®iÓm: lµ yÕu tè rÊt quan träng ¶nh hëng tíi ®iÖn trë tiÕp xóc
cña tiÕp ®iÓm.
c)NhiÖt ®é tiÕp ®iÓm: víi nhiÖt ®é < 250 0C th× ®iÖn trë suÊt t¨ng theo nhiÖt
®é. Gi÷a (250  400)0C søc bÒn c¬ sÏ gi·m. VËt liÖu trë nªn mÒm h¬n, tøc lµ t¨ng diÖn
tÝch tiÕp xóc thùc tÕ lµm gi¶m ®iÖn trë tiÕp xóc. NÕu vît qu¸ trÞ sè nµy th× ®iÖn trë
tiÕp xóc sÏ kh«ng t¨ng n÷a vµ lµm nãng ch¶y vËt liÖu.
d) Tr¹ng th¸i vÒ bÒ mÆt khi tiÕp xóc: viÖc gia c«ng bÒ mÆt tiÕp xóc cÇn
ph¶i lo¹i ®îc mµng «xyt vµ nh÷ng vËt chÊt xa l¹, ®ång thêi ph¶i t¹o ®îc tèi ®a sè ®iÓm
tiÕp xóc khi tiÕp xóc bÒ mÆt.
3)Ph©n lo¹i vËt liÖu lµm tiÕp ®iÓm ®iÖn: Cã 3 d¹ng tiÕp ®iÓm: tiÕp ®iÓm
cè ®Þnh, tiÕp ®iÓm di ®éng, tiÕp ®iÓm trît.
a) VËt liÖu dïng tiÕp ®iÓm cè ®Þnh:
§èi víi vËt liÖu dïng lµm tiÕp ®iÓm cè ®Þnh ngêi ta sö dông ®ång, nh«m, thÐp
vµ kÏm.
- §ång: cã ®é dÉn ®iÖn vµ dÉn nhiÖt cao, víi phÈm chÊt t¬ng ®èi cøng, cho
phÐp t¸c ®éng ®ãng c¾t thêng xuyªn. §îc dïng ë ®iÖn ¸p nhá, ®iÒu kiÖn lµm viÖc
b×nh thêng. §Ó t¨ng søc bÒn ®èi víi sù ¨n mßn çc tiÕp ®iÓm ngêi ta m¹ niken hoÆc
tÈm thiÕc khi nãng hay bäc b¹c.
- Nh«m cã ®é dÉn ®iÖn vµ dÉn nhiÖt t¬ng ®èi lín cã søc bÒn c¬ thÊp vµ cã
®iÖn trë suÊt lín h¬n ®ång, do vËy kh«ng dïng ë n¬i cã dßng ng¾n m¹ch lín.
- ThÐp cã tæn thÊt lín trong dßng ®iÖn xoay chiÒu nªn ®îc sö dông ë n¬i cã c«ng
suÊt bÐ vµ ®iÖn ¸p lín. Nã bÞ ¨n mßn m¹nh trong kh«ng khÝ Èm ít.
- 37 -
b) VËt liÖu dïng lµm tiÕp ®iÓm c¾t:

Nh÷ng kim lo¹i vµ hîp kim dïng lµm tiÕp ®iÓm c¾t gåm: Ro®i, platin, pala®i,
vµng, b¹c, vonfram, molipden, ®ång, niken...
- Platin: cã tÝnh æn ®Þnh cao ®èi víi sù ¨n mßn trong kh«ng khÝ, kh«ng t¹o mµng
«xyt nªn ®¶m b¶o ®îc sù æn ®Þnh ®iÖn cña tiÕp ®iÓm, tuy nhiªn platin ®é cøng thÊp
nªn mµi mßn nhanh chãng do ®ã Ýt sö dung platin tinh khiÕt. Hîp kim platin víi iri®i cã
®é cøng cao vµ nhiÖt ®é nãng ch¶y cao,søc bÒn tèt ®èi víi sù t¸c ®éng cña hå quang,®-
îc dïng chÕ t¹o çc tiÕp ®iÓm quan träng cã ®é chÝnh x¸c cao vµ dßng ®iÖn nhá.
- Pala®i: cã tÝnh chÊt t¬ng tù nh platin song nã cã søc bÒn tèt h¬n ®èi víi sù «xyt
ho¸ trong kh«ng khÝ.
- Ro®i: rÊt th«ng dông ®Ô lµm çc tiÕp ®iÓm cã yªu cÇu chÝnh x¸c, nã cã ®é
cøng cao, nhiÖt ®é nãng ch¶y vµ ®iÖn dÈn suÊt cao, cã søc bÒn ®èi víi sù ¨n mßn.
- Vµng: cã ®Æc ®iÓm lµ søc bÒn kÐm, do vËy Ýt dïng vµng nguyªn chÊt ®Ó
lµm tiÕp ®iÓm.
- B¹c: ®îc dïng lµm tiÕp ®iÓm v× cã ®é dÉn ®iÖn vµ dÉn nhiÖt, líp oxy hãa bÒ
mÆt tõ b¹c cã ®iÖn trë suÊt gièng nh b¹c tinh khiÕt nhng ®é bÒn c¬ khÝ kÐm vµ
nhanh chãng bÞ ph¸ hñy khi tiÕp ®iÓm bÞ ph¸t nãng. TiÕp ®iÓm b¹c bÒn v÷ng, yªu
cÇu lùc Ðp tiÕp ®iÓm nhá. Mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n n÷a cña b¹c lµ cã ®iÖn trë tiÕp xóc
Rtx nhá. B¹c bÞ ¨n mßn nhiÒu khi cã sù xuÊt hiÖn cña hå quang ®iÖn. §é cøng thÊp cña
b¹c ®· h¹n chÕ øng dông nã vµo trong çc tiÕp ®iÓm ®ãng, c¾t dßng ®iÖn lín vµ cã
tÇn sè thao t¸c cao.
Ngêi ta dïng hîp kim b¹c víi ®ång cã ®é cøng cao, hîp kim nµy cã ®é cøng vµ søc
bÒn ®èi víi sù mµi mßn c¬ khÝ, kh«ng bÞ dÝnh trong thêi gian lµm viÖc cã tuæi thä
cao ®îc dïng ë çc tiÕp ®iÓm cã ¸p suÊt cÇn thiÕt.
- Molip®en: bÞ ¨n mßn lín h¬n wonfam bÞ ¨n mßn m¹nh ë nhiÖt ®é trªn 600 0C.
Oxyt molip®en t¹o nªn xèp kh«ng dÉn ®iÖn nªn kh«ng dïng molip®en nguyªn chÊt mµ
sö dông hîp kim wonfam víi molip®en ë nh÷ng m¸y c¾t ®iÖn trong ch©n kh«ng, trong
khÝ tr¬.
- §ång: ®îc sö dông lµm tiÕp ®iÓm lµm viÖc cã øng lùc c¬ khÝ lín, dßng ®iÖn
lín.
- Niken: dïng lµm tiÕp ®iÓm cã dßng ®iÖn nhá,®iÖn ¸p lín trong m«iëtêng
hydrocacbua.
- Coban: ®îc dïng díi d¹ng hîp kim cho nh÷ng tiÕp ®iÓm cã yªu cÇu t¨ng ®é cøng.
c) VËt liÖu dïng lµm tiÕp ®iÓm trît:
§èi víi tiÕp ®iÓm trît ngêi ta dïng:
- §ång hîp kim: ®îc dïng lµm cæ gãp m¸y ®iÖn vµ tiÕp ®iÓm m¸y c¾t, dao çch
ly. §Ó cã søc bÒn c¬ khÝ cao ngêi ta t¹o hîp kim víi cadmi. Çc hîp kim ®ång thanh
(®ång thanh - antimon, ®ång víi berili, ®ång víi cadmi), ®ång thau ®îc dïng lµm vßng
tiÕp xóc hay cæ gãp. Chóng cã søc bÒn c¬ khÝ cao ®èi víi sù mµi mßn vµ ¨n mßn.
- Gang cÇu (thÐp cã 8% Mn) còng cã thÓ ®«i khi ®îc dïng lµm cæ gãp.
- Nh«m: ®îc dïng lµm çc chi tiÕt tiÕp xóc ë cÇn lÊy ®iÖn cña çc ph¬ng tiÖn
vËn t¶i b»ng ®iÖn.
- Cacbon ®iÖn graphÝt: §îc dïng lµm khÝ cô ®iÖn v× nã kh«ng mµi mßn, d©y
dÉn ®iÖn vµ ®iÖn cùc v× cã tuæi thä cao.
- 38 -
d) Çc vËt liÖu kim lo¹i gèm:

Çc ®Æc ®iÓm xem xÐt cña çc vËt liÖu nguyªn chÊt cho thÊy r»ng kh«ng mét
vËt liÖu nµo trong sè ®ã ®¸p øng ®îc ®Çy ®ñ çc yªu cÇu ®èi víi vËt liÖu tiÕp ®iÓm.
Çc tÝnh chÊt c¬ b¶n cña vËt liÖu tiÕp ®iÓm nh tÝnh dÉn ®iÖn cao vµ tÝnh
chÞu hå quang cao, kh«ng thÓ nhËn ®îc ë hîp kim gi÷a çc vËt liÖu cã tÝnh chÊt tréi ë
cïng çc ®Æc tÝnh nh vËy, vÝ dô nh b¹c vµ Wolfram, ®ång vµ Wolfram, bëi v× çc çc
vËt liÖu nµy kh«ng thÓ t¹o nªn ®îc hîp kim.
Çc vËt liÖu, cã tÝnh chÊt mong muèn tréi ®îc kÕt hîp víi nhau qua ph¬ng ph¸p
luyÖn kim bét (kim lo¹i gèm). Çc tÝnh chÊt vËt lý cña vËt liÖu thµnh phÇn bªn trong
vËt liÖu kim lo¹i gèm ®îc ®¸p øng. VÝ dô nh tÝnh chÞu ®ùng hå quang trong vËt liÖu
kim lo¹i gèm lµ do çc thµnh phÇn wolfram hoÆc Molip®en chøa trong ®ã. §Ó nhËn
®iÖn trë tiÕp xóc nhá, thµnh phÇn thø hai trong tiÕp ®iÓm cã thÓ lµ b¹c hoÆc ®ång.
Thµnh phÇn wolfram cµng lín th× tÝnh chÞu hå quang, ®é bÒn c¬, tÝnh chèng hµn
dÝnh cµng cao nhng ®ång thêi l¹i lµm t¨ng ®iÖn trë tiÕp xóc vµ gi¶m tÝnh dÉn ®iÖn
cña tiÕp ®iÓm. Th«ng thêng çc kim lo¹i gèm cã chøa 50% hoÆc lín h¬n, wolfram ®îc
øng dông trong çc thiÕt bÞ ®ãng c¾t phô t¶i nÆng nÒ hoÆc c¾t çc dßng ®iÖn ng¾n
m¹ch.
TÝnh chÊt vµ thµnh phÇn cña mét sè lo¹i kim lo¹i gèm thßng gÆp cña Nga ®îc cho
trong (b¶ng 3.13).
B¶ng 3.13: TÝnh chÊt vµ thµnh phÇn cña mét sè lo¹i kim lo¹i gèm.
M· hiÖu vËt Çc thµnh phÇn chÝnh Träng lîng §iÖn trë suÊt §é cøng
liÖu riªng kg/m3 ..m Brinel
Kmk – a 10 B¹c «xýt Cadmi 9700 0,030 45 - 75
Kmk – a20 B¹c «xýt ®ång 9500 0,025 45 - 60
Kmk – a31 B¹c - Nikel 9500 0,032 60 - 80
Mkm – a60 B¹c - Wolfram - Nikel 13500 0,041 120 - 160
Mkm – a61 B¹c - Wolfram - Nikel 15000 0,045 170 - 210
Kmk – b20 §ång - Wolfram - Nikel 12100 0,06 120 - 150
Kmk – b21 §ång - Wolfram - Nikel 13800 0,07 170 - 200
§èi víi çc tiÕp ®iÓm cña khÝ cô ®iÖn cao ¸p thêng sö dông kim lo¹i gèm Mkm
– a60, Mkm – a61, Kmk – b20, Kmk – b21.
Trong çc khÝ cô ®iÖn h¹ ¸p thêng ¸p dông vËt liÖu: Kmk – a 10, tõ B¹c vµ «xýt
cadmium (CdO). §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña vËt liÖu nµy lµ sù ph©n hñy cña CdO thµnh
Cd vµ O2. KhÝ O2 nhËn ®îc díi t¸c ®éng cña hå quang cã t¸c dông lµm gi¶m nhiÖt ®é
cña tiÕp ®iÓm vµ ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh khö ion.
3.4.7. Hîp kim cã ®iÖn trë cao vµ chÞu nhiÖt.

1)Kh¸i niÖm:
Çc hîp kim ®iÖn trë cao lµ nh÷ng hîp kim cã ®iÖn trë suÊt t¬ng ®èi lín nªn cã
tÝnh chÊt c¶n trë dßng ®iÖn cao g©y sù to¶ nhiÖt trªn d©y ®iÖn trë.
* §Æc tÝnh:
- §iÖn trë suÊt t¬ng ®ãi lín nªn h¹n chÕ ®îc chiÒu dµi d©y dÉn.
- ChÞu nhiÖt ®é cao (yÕu tè cÇn thiÕt ®èi víi ®iÖn trë to¶ nhiÖt).
- 39 -
- Cã ®é bÒn vÒ c¬ cao.
- HÖ sè nhiÖt ®é thÊp.
- Chèng sù oxy ho¸.
2)Mét sè hîp kim thêng sö dông:

a)Mai so: (Mailiechort) (60% Cu+ 25% Zn + 15%Ni)
§îc sö dông lµm d©y ®iÖn trë çc bÕp ®iÖn vµ còng ®îc dïng lµm ®iÖn trë
kh«ng to¶ nhiÖt nh: §iÖn trë phßng thÝ nghiÖm, biÕn trë khëi ®éng, biÕn trë ®iÒu tèc.
- §iÖn trë suÊt: 0,30 mm2/m (ë 200C)
- NhiÖt ®é nãng ch¶y: 13000C.
b) Constantan: (60% Cu+ 40%Ni)

Cã hÖ sè nhiÖt ®é thÊp nªn ®iÖn trë Ýt phô thuéc nhiÖt, sö dông lµm ®iÖn trë
chuÈn trong phßng thÝ nghiÖm, kh«ng lµm ®iÖn trë to¶ nhiÖt.Hîp kim maganin còng
cã ®Æc tÝnh t¬ng tù nh constantan.
c)Ferro - nickel: ( 74% Fe+ 25% Ni + 1%Cr)

Lµ lo¹i hîp kim ®iÖn trë ®îc sö dông lµm ®iÖn trë hoÆc biÕn trë vµ cã thÓ lµm
®iÖn trë táa nhiÖt chÞu ®îc ®Õn 5000C. Tuy nhiªn hîp kim nµy kh«ng bÒn so víi ®iÖn
trë to¶ nhiÖt lo¹i RNC v× nã dÔ gißn g·y khi vËn hµnh vµ nhiÖt ®é míi ®¹t ®Õn mµu
®á sËm.
- §iÖn trë suÊt: 0,80 mm2/m (ë 200C).
d) S¾t - nickel - Crome: ( 50% Fe+ 40% Ni + 10%Cr)

§©y lµ hîp kim ®iÖn trë chñ yÕu lµm ®iÖn trë táa nhiÖt trong bµn ñi, bÕp ®iÖn,
má hµn ®iÖn. V× ®Æc tÝnh cña ®iÖn trë RNC chÞu ®îc nhiÖt ®é vËn hµnh cao ®Õn
9000C.
e) Nickel - Crome: ( 80% Ni + 20%Cr)
Hîp kim cã ®Æc tÝnh chÞu ®îc nhiÖt ®é vËn hµnh rÊt cao (11000c) vµ nã cã tÝnh
chÊt ®îc b¶o vÖ bëi 1 líp oxÝt çch ®iÖn nhê thÕ cã thÓ quÊn çc vßng d©y ®iÖn trë
khÝt l¹i víi ®iÒu kiÖn ®iÖn ¸p gi÷a çc vßng d©y kh«ng lín. C«ng suÊt tiªu t¸n trªn bÒ
mÆt cña d©y ®iÖn trë táa nhiÖt kho¶ng:
- 2W/cm2 khi ë nhiÖt ®é 6000C ®Õn 8000C.
- 1W/cm2 khi ë nhiÖt ®é 9000C
- 0,7W/cm2 khi ë nhiÖt ®é 10000C.
B¶ng 3.14: Hîp kim cã ®iÖn trë cao vµ chÞu nhiÖt.
 NhiÖt nãng NhiÖt ®é

Tªn hîp kim Thµnh phÇn mm /m HÖ sè  ®é ch¶y (0C) lµm viÖc
2 -1
(ë 200C) cho phÐp
- 40 -
(0C)
Maiso 60 Cu+ 25 Zn + 15Ni 0,300 0,0003 1290 400
Constantan 60 Cu+ 40Ni 0,460 0 1240 400
Ferro- nickel 74 Fe+ 25 Ni + 1Cr 0,800 0,00090 1500 500
Manganin 86Cu+12Mn+2Ni 0,420 ±0,00002 200
Hîp kim: RNC1 55Fe+35Ni+10Cr 1,020 0,00032 1450 700
Hîp kim: RNC2 25Fe+60Ni+15Cr 1,110 0,00015 1450 900
(Feronicr«m)
Hîp kim: RNC3 80Ni+20Cr 1,030 0,00009 1475 1100
3.4.8. Lìng kim

1)§Þnh nghÜa:
Ngêi ta gäi s¶n phÈm dïng vËt liÖu lìng kim lµ nh÷ng s¶n phÈm kü thuËt ®îc chÕ
t¹o b»ng nhiÒu çch ®Ó t¹o thµnh mét khèi liªn hÖ chÆt chÏ cña 2 kim lo¹i.
2)D©y dÉn lìng kim thÐp - ®ång:

ë nh÷ng ®êng d©y th«ng tin dïng dßng ®iÖn cã tÇn sè cao (2000  8000Hz) th×
hiÖu øng mµng ngoµi rÊt râ. Dßng ®iÖn ch¹y qua líp bÒ mÆt chiÒu dµy (0,5 
0,6)mm, cßn bªn trong trë thµnh mÊt t¸c dông dÉn ®iÖn. V× vËy ngêi ta chÕ t¹o lâi d©y
dÉn b»ng thÐp nh vËy sÏ tiÕt kiÖm ®îc ®ång (kimlo¹i mµu) mµ vÉn kh«ng lµm ¶nh h-
ëng tíi ®iÖn trë ë dßng ®iÖn xoay chiÒu. §ång thêi nã lµm t¨ng søc bÒn c¬ cho d©y
dÉn vµ líp ®ång bªn ngoµi còng lµ líp b¶o vÖ tèt ®èi víi sù ¨n mßn cña m«i trêng.
Do vËy ngêi ta dïng d©y dÉn b»ng vËt liÖu lìng kim ®ång thÐp ®èi víi ®êng
d©y th«ng tin cã ®êng kÝnh tõ (1  4mm). D©y dÉn lìng kim ®Ó chÕ t¹o thanh gãp
trong çc thiÕt bÞ dïng ®Ó nèi.
ViÖc bäc lâi thÐp cã thÓ thùc hiÖn theo:
- Ph¬ng ph¸p d¸t máng khi nãng.
- Ph¬ng ph¸p ®iÖn ph©n.
a)Ph¬ng ph¸p bäc khi nãng: Thanh thÐp ®îc lµm s¹ch líp oxyt vµ ®Æt vµo gi÷a
khu«n mÉu, xung quanh thanh thÐp ngêi ta rãt ®ång nãng ch¶y (1200  12600C). Lâi
thÐp cã d = (80  85)mm, dµi (700  800)mm. Sau ®ã ®Ó nguéi vÒ sau sÏ d¸t máng
hoÆc kÐo thµnh sîi theo kÝch thíc mong muèn.
b) Ph¬ng ph¸p bäc theo çch ®iÖn ph©n:
§ång sÏ b¸m vµo d©y thÐp, trong bÔ gabanic sulfat ®ång ®¶m b¶o cã mét líp bäc
b»ng ®ång, ®ång nhÊt song kh«ng cho mét sù dÝnh chÆt hoµn toµn. §ång thêi ph¬ng
ph¸p nµy tiªu thô l¬ng ®iÖn n¨ng lín.
Ngoµi ra ngêi ta cßn dïng d©y dÉn lìng kim nh«m.
3)NhiÖt lìng kim:
NhiÖt lìng kim lµ sù ghÐp nèi tõ 2 d·i b¨ng hÑp cã cïng chiÒu dµy b»ng nh÷ng
kim lo¹i hay hîp kim cã hÖ sè gi¶n në theo chiÒu dµi rÊt kh¸c nhau, chóng ®îc chÕ t¹o
b»ng ph¬ng ph¸p d¸t máng khi nãng. TØ lÖ träng lîng lµ 1:1.
- Khi nung nãng lìng kim lo¹i sÏ cong vµ t¸c ®éng lªn çc chi tiÕt ®Ó më r¬le
nhiÖt hay nh÷ng thiÕt bÞ tù ®éng.
- 41 -
- ViÖc uèn cong cña tÊm lìng kim khi nung nãng phô thuéc vµo chiÒu dµy cña
thanh vµ ®éc lËp víi chiÒu réng cña thanh. ®Ó tr¸nh øng suÊt côc bé th× thanh lìng kim
ph¶i ®îc x lý nhiÖt tríc.
- §èi víi hîp kim cã hÖ sè gi¶n në theo chiÒu dµi Ýt ngêi ta dïng hêp kim niken
(36  46%) hîp kim ®îc dïng nhiÒu lµ hîp kim inva (H36) cã: 36,1%Ni, 63,1%Fe, 0,4%
Mn, 0,4%Cu.
- §èi víi hîp kim gi¶n në theo chiÒu dµi nhiÒu th× ngêi ta dïng hîp kim ®ång -
kÏm, thÐp hîp kim cr«m - niken, hîp kim víi niken vµ molip®en.
C©u hái «n tËp

3.1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ vËt liÖu dÉn ®iÖn? Nªu tÝnh chÊt cña vËt liÖu
dÉn ®iÖn?
3.2. Tr×nh bµy ®iÖn trë vµ ®iÖn trë suÊt? Cho biÕt nhiÖt ®é ¶nh hëng nh thÕ
nµo ®Õn ®iÖn trë cña vËt liÖu?
3.3. Çc t¸c nh©n cña m«i trêng ¶nh hëng nh thÕ nµo ®Õn vËt liÖu dÉn ®iÖn?
3.4. ThÕ nµo lµ hiÖu ®iÖn thÕ tiÕp xóc vµ søc nhiªt ®éng?
3.5. Nªu çc tÝnh chÊt chung cña kim lo¹i vµ hîp kim?
3.6. Nªu nh÷ng h háng thêng gÆp cña vËt liÖu dÉn ®iÖn, nguyªn nh©n vµ biÖn
ph¸p kh¾c phôc?
3.7. Nªu tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm vµ c«ng dông cña ®ång vµ hîp kim ®«ng, nh«m
vµ hîp kim nh«m, ch× vµ hîp kim chi?
3.8. Tr×nh bµy çc yÕu tè ¶nh hëng ®Õn ®iÖn trë tiÕp xóc vµ ®é bÒn tiÕp ®iÓm
? Cho biÕt çc vËt liÖu ®îc dïng lµm tiÕp ®iÓm?
3.9. Nªu nh÷ng hîp kim cã ®iÖn trë cao vµ chÞu nhiÖt? Nªu mét sè hîp kim ®iÓn
h×nh?
3.10. ThÕ nµo lµ lìng kim, nhiÖt lìng kim h·y tr×nh bµy vµ cho mét vµI vÝ dô
minh häa.
- 42 -
Bµi 4
Tªn bµi : vËt liÖu dÉn tõ
4.1. Kh¸i niÖm vÒ vËt liÖu dÉn tõ.
Mét trong nh÷ng t¸c dông c¬ b¶n cña dßng ®iÖn lµ t¸c dông tõ. §ã chÝnh lµ c¬ së
®Ó chÕ t¹o çc lo¹i m¸y ®iÖn. §Ó truyÒn t¶i ®îc n¨ng lîng tõ trêng cÇn ph¶i cã nh÷ng
vËt liÖu cã tõ tÝnh, ®ã chÝnh lµ nhãm vËt liÖu dÉn tõ (cßn gäi lµ vËt liÖu s¾r tõ ).
4.2. TÝnh chÊt vËt liÖu dÉn tõ .

4.2.1. Çc ®Æc tÝnh cña vËt liÖu dÉn tõ .
Çc nguyªn tè cã tÝnh chÊt s¾t tõ lµ: s¾t cacbon, niken vµ çc hîp kim cña chóng,
bªn c¹nh ®ã cßn cã c«ban còng ®îc gäi lµ chÊt s¾t tõ. Nguyªn nh©n chñ yÕu g©y nªn tõ
tÝnh cña vËt liÖu lµ çc ®iÖn tÝch lu«n chuyÓn ®éng n»m theo quü ®¹o kÝn, t¹o nªn
nh÷ng dßng ®iÖn vßng ®ã lµ sù quay cña çc ®iÖn tö xung quanh trôc cña m×nh vµ sù
quay theo quû ®¹o cña çc ®iÖn tö trong nguyªn tö.
Nh vËy tÝnh chÊt ®Æc trng cho tr¹ng th¸i s¾t tõ cña çc chÊt lµ nã cã ®é nhiÔm
tõ tù ph¸t ngay khi kh«ng cã tõ trêng ngoµi. MÆc dï trong chÊt s¾t tõ cã nh÷ng vïng tõ
hãa tù ph¸t nhng m«men tõ cña çc ®«men l¹i cã híng rÊt kh¸c nhau. Çc chÊt s¾t tõ ®¬n
tinh thÓ cã kh¶ n¨ng tõ hãa dÞ híng nghÜa lµ theo çc trôc kh¸c nhau møc tõ hãa khã hay
dÔ còng kh¸c nhau.
+ T¨ng thÓ tÝch cña çc ®«men cã m«men tõ t¹o víi híng tõ trêng gãc nhá nhÊt vµ
gi¶m kÝch thíc cña çc ®«men kh¸c (qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch mÆt ph©n çch cña çc
®«men).
+ Quay çc vÐc t¬ m«men tõ hãa theo híng tõ trêng ngoµI (qu¸ tr×nh ®Þnh híng).
Qu¸ tr×nh tõ hãa vËt liÖu s¾t tõ cã thÓ ®Æc trng b»ng ®êng cong tõ hãa B = f(H),
cã d¹ng t¬ng tù víi tÊt c¶ çc vËt liÖu s¾t tõ.
Khi tõ hãa chÊt s¾t tõ ®¬n tinh thÓ th× kÝch thíc cña chóng cã thay ®æi.
Qu¸ tr×nh tõ ho¸ l¹i vËt liÖu s¾t tõ trong tõ trêng biÕn ®æi bao giê còng cã tæn hao
n¨ng lîng díi d¹ng nhiÖt do tæn hao tõ trÔ vµ tæn hao ®éng häc.
C«ng suÊt tæn hao dßng ®iÖn xo¸y cã thÓ tÝnh theo c«ng thøc:
Trong ®ã: : lµ hÖ sè phô thuéc vµo lo¹i chÊt s¾t tõ (trong ®ã phô thuéc vµo
®iÖn trë suÊt) vµ h×nh d¸ng cña nã.
f: lµ tÇn sè dßng ®iÖn.
Bmax: c¶m øng tõ lín nhÊt ®¹t ®îc trong mét chu tr×nh.
V: thÓ tÝch chÊt s¾t tõ.
Chó ý ®Õn çc tæn hao cã liªn quan tíi hËu qu¶ tõ ho¸ khi chÊt s¾t tõ lµm viÖc ë
chÕ ®é xung.
4.2.2. §êng cong tõ ho¸.
§é tõ thÈm lµ tØ sè cña ®¹i lîng c¶m øng tõ B vµ cêng ®é tõ trêng H ë ®iÓm x¸c
trªn ®êng cong tõ hãa c¬ b¶n. Trong hÖ SI h»ng sè 0 = 4.10-7H/m.
Trªn h×nh 4.1. trôc däc bªn tr¸i ®Æt gi¸ trÞ c¶m øng tõ tÝnh theo Gaus, Bªn ph¶i
tÝnh theo hÖ SI - tesla (T), 1gaus =10 -4 T. Trªn trôc ngang lµ cêng ®é tõ trêng H ®¬n vÞ
lµ ¬cstet, theo hÖ SI lµ A/m, 1¬cstet = 79,6 A/m  80 A/m. ViÖc tÝnh ®æi çc trÞ sè
cña c¶m øng tõ hoÆc cêng ®é tõ trêng tõ thø nguyªn cña mét hÖ ®¬n vÞ nµy sang hÖ
®¬n vÞ kh¸c rÊt ®¬n gi¶n.
- 43 -
§é tõ thÈm b® khi H = 0 gäi lµ ®é tõ thÈm ban ®Çu, ®ã lµ trÞ sè cña nã trong tr-
êng yÕu kho¶ng 0,001 ¬cstet. Gi¸ trÞ lín nhÊt cña ®é tõ thÈm gäi lµ ®é tõ thÈm cùc ®¹i
ký hiÖu max. ë tõ trêng m¹nh, trong vïng b¶o hßa tõ ®é tõ thÈm tiÕn tíi b»ng 1.
G T
B
1
1200 1.2
2
4
800 0.8
3 100000 
max
400 0.4
5000 4
2
5
6 init H
H
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 1.2 ¬cstet 0 16 32 48 64 80 96 A/m
a) b)
H×nh 4.1 : §êng cong tõ hãa vµ ®êng cong cêng ®é trêng thÊm tõ
c¬ b¶n cña mét sè vËt liÖu tõ.
HÖ sè tõ thÈm ®éng  lµ ®¹i lîng ®Æc trng cho vËt liÖu s¾t tõ trong tõ trêng
a) §êng cong tõ hãa
xoay chiÒu, nã lµ tØ sè gi÷a biªnb)®é§êc¶m øng ctõ
ng cong víi®é
êng biªn ®éthÊm
trêng cêngtõ®é tõ trêng:
S¾t ®Æc biÖt tinh khiÕt

S¾t tinh khiÕt (99,98%Fe)
Víi sù t¨ng cñaS¾ttÇnküsèthuËt tinh khiÕt
tõ trêng xoay (99,92%Fe)
chiÒu, ®é tõ thÈm ®éng gi¶m v× qu¸n tÝnh
cña çc qu¸ tr×nh tõ. PÐcmal«i (78%Ni)
Niken
NÕu tiÕn hµnh tõ hãa vËt liÖu s¾t tõ trong tõ trêng ngoµi, sau ®ã b¾t ®Çu ë mét
Hîp kim s¾t - Niken (26%Ni)
®iÓm nµo ®ã trªn ®¬ng cong tõ hãa c¬ b¶n, gi¶m cêng ®é tõ trêng th× c¶m øng tõ còng
gi¶m, nhng kh«ng theo ®êng tõ hãa c¬ b¶n mµ gi¶m chËm h¬n do hiÖn tîng tõ trÔ. Khi
t¨ng tõ trêng theo chiÒu ngîc l¹i th× mÉu vËt liÖu cã thÓ bÞ khö tøau ®ã l¹i ®îc tõ hãa
l¹i, nÕu ®æi chiÒu tõ trêng th× c¶m øng tõ l¹i cã thÓ quay l¹i ®iÓm ban ®Çu. Ta cã ®-
êng cong kÝn ®Æc trng cho t×nh tr¹ng tõ hãa cña mÉu, ®ã lµ vßng tõ trÔ cña chu tr×nh
tõ hãa.
ë giai ®o¹n ®Çu khi t¨ng dßng ®iÖn tõ hãa trong cuén d©y th× cêng ®é tõ trêng H
sÏ t¨ng vµ c¶m øng tõ B còng t¨ng tØ lÖ thuËn. Sau ®ã khi ta t¨ng H th× B t¨ng Ýt h¬n.
Giai ®o¹n gÇn b¶o hßa, hÖ sè gi¶m dÇn ®Õn khi cêng ®é tõ trêng H ®ñ lín th× tõ c¶m
B hÇu nh kh«ng t¨ng n÷a. Giai ®o¹n b¶o hßa tõ vµ hÖ sè sÏ tiÕn tíi 1.
HÖ sè tõ thÈm cña chÊt s¾t tõ kh«ng ph¶i lµ h»ng sè. Quan hÖ gi÷a tõ c¶m B vµ
cêng ®é tõ trêng H kh«ng ph¶i lµ ®êng th¼ng.
4.2.3. M¹ch tõ vµ tÝnh to¸n m¹ch tõ.

M¹ch tõ lµ gåm lâi s¾t tõ cã hay kh«ng cã çc khe kh«ng khÝ vµ tõ th«ng sÏ ®ãng
kÝn qua chóng. ViÖc sö dông vËt liÖu s¾t tõ nh»m môc ®Ých thu ®îc tõ trë cùc tiÓu,
®èi víi tõ trë nµy, søc tõ ®éng cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o c¶m øng tõ hay tõ th«ng mong
- 44 -
muèn cã gi¸ trÞ cña nã nhá nhÊt. M¹ch tõ rÊt ®¬n gi¶n bao gåm bëi lâi cuén d©y h×nh
xuyÕn (h×nh 4.2) hoÆc ngêi ta dïng çc m¹ch tõ nèi tiÕp hay rÏ nh¸nh mµ çc ®o¹n cã
thÓ thùc hiÖn b»ng çc vËt liÖu kh¸c nhau, hay vËt liÖu cïng mét b¶n chÊt (h×nh 4.4).
R
R1 R2
1)Çc c«ng thøc c¬ b¶n

Khi tÝnh to¸n m¹ch tõ, cã thÓ ¸p dông çc ®Þnh luËt c¬ b¶n cña m¹ch ®iÖn bëi v×
H×nh 4.2: Cuén d©y h×nh xuyÕn
gi÷a chóng tån t¹i sù t¬ng tù qua l¹i.
a) §Þnh luËt Kirchoff 1: ¸p dông cho m¹ch tõ ®îc ph¸t biÓu nh sau.
§èi víi mét nót bÊt kú trong m¹ch tõ, tæng çc tõ th«ng ®i vµo (cã chiÒu vÒ phÝa
®iÓm nót) vµ ®i ra (cã chiÒu ®i ra khái ®iÓm nót) b»ng zÐro.
(4.1)
b) §Þnh luËt Kirchoff 2: ph¸t biÓu nh sau: ®èi víi mét m¹ch vßng khÐp kÝn trong
m¹ch tõ, tæng çc tõ ¸p r¬i trªn m¹ch vßng ®ã vµ çc søc tõ ®éng b»ng zÐro.
.
(4.2)
c) §Þnh luËt Ohm ph¸t biÓu nh sau: ®èi víi mét nh¸nh bÊt kú trong m¹ch tõ tÝch
sè gi÷a tõ th«ng ch¶y qua vµ tæng trë tõ b»ng tõ ¸p r¬i gi÷a hai ®Çu cña nh¸nh ®ã.
 i Z mi  U mi .
(4.3)
Trong çc c«ng thøc trªn:
- Fi : lµ tõ th«ng ch¶y qua çc nh¸nh cña m¹ch tõ (wb).
- Fi : lµ søc tõ ®éng cña çc nh¸nh tõ t¬ng øng (A.t).
- Rmk : tõ trë cña nh¸nh tõ t¬ng øng (1/H).
- Zmi : tæng trë tõ cña çc nh¸nh (1/H).
- Umi : tõ ¸p r¬i trªn çc nh¸nh tõ (A).
Tæng trë Zmi cña nh¸nh tõ bao gåm hai thµnh phÇn lµ tõ trë R mi vµ tõ kh¸ng Xmi,
gi÷a chóng cã quan hÖ tam gi¸c vu«ng.
.
(4.4)
§èi víi m¹ch tõ mét chiÒu (DC) kh«ng tån t¹i thµnh phÇn tõ kh¸ng X mi v× vËy
trong ®ã chØ bao gåm çc thµnh phÇn tõ trë Rmi.
- 45 -
li
Rmi  .
i Si
(4.5)
Trong ®ã:
- I1 : lµ chiÒu dµi cña nh¸nh tõ t¬ng øng (m).
- S1: tiÕt diÖn cña nh¸nh tõ ®ã (m2).
- mI : lµ tõ thÈm vËt liÖu tõ cña nh¸nh tõ t¬ng øng (H/m).
VÝ dô:
M¹ch tõ ®îc tr×nh bµy nh (h×nh 4.1). Lâi ®îc lµm tõ vËt liÖu tõ cã ®é tõ thÈm m
lín h¬n rÊt nhiÒu víi tõ thÈm cña ch©n kh«ng m0 víi: m0 = 4p.10-7 (H/m).
Lâi cã tiÕt diÖn kh«ng ®æi vµ ®îc kÝch tõ bëi cuén d©y cã N vßng d©y, trong ®ã
ch¶y dßng ®iÖn I (A). Cuén d©y N sÏ sinh ra tõ trêng trong lâi thÐp nh ®îc biÓu diÔn
trong (h×nh 4.1).
F
i
S
iN
Tõ th«ng F ®i qua bÒ mÆtH×nh S b»ng

4.3: M¹chtÝch
tõ ph©n mÆt cña çc thµnh phÇn ph¸p
tuyÕn cña tõ c¶m B. Nh vËy.
(4.6)
Trong hÖ ®o lêng SI, tõ th«ng F cã thø nguyªn lµ weber (wb).
Khi tõ c¶m lµ ®ång nhÊt bªn trong mét mÆt c¾t bÊt kú cña lâi thÐp, ph¬ng tr×nh
trªn cã thÓ ®îc biÓu diÔn:
 i  Bi .S i .
(4.7)
Trong ®ã:
- Fi : tõ th«ng trong lâi thÐp.
- Bi : tõ c¶m.
- Si : lµ tiÕt diÖn cña lâi thÐp.
- 46 -
Tõ ph¬ng tr×nh , quan hÖ gi÷a søc tõ ®éng vµ cêng ®é tõ tr¬ng

H cã thÓ ®îc biÓu diÔn:
.
(4.8a)
Lâi thÐp cã ®é dµi trung b×nh chÝnh b»ng chiÒu dµi khÐp kÝn cña ®êng søc tõ
bÊt kú li .
KÕt qu¶ lµ tÝch ph©n ®êng (4.8) trë thµnh tÝch cña çc ®¹i lîng v« híng Hi , li . Tõ
ph¬ng tr×nh (4.8a) cã thÓ viÕt l¹i:
.
(4.8b)
Víi Hi lµ gi¸ trÞ trung b×nh phÇn thùc cña vÐct¬ H trong lâi thÐp. ChiÒu cña H i
trong lâi thÐp ®îc x¸c ®Þnh theo quy t¾c bµn tay ph¶i, nã cã thÓ ®îc biÓu diÔn b»ng
hai çch t¬ng tù nh nhau. H·y h×nh dung r»ng cã mét vËt dÉn ®iªn ®Æt trong bµn tay
ph¶i, ngãn tay çi chØ chiÒu cña tõ trêng Hi . Hoµn toµn t¬ng tù nÕu nh cuén d©y trong
h×nh vÏ (h×nh 4.3) ®îc n¾m bëi bµn tay ph¶i, khi ®ã çc ngãn tay chØ chiÒu dßng
®iÖn vµ ngãn tay çi sÏ chØ chiÒu tõ trêng.
Trong mçi nh¸nh tõ cña m¹ch tõ, quan hÖ gi÷a tõ c¶m B i (T) vµ cêng ®é tõ trêng Hi
(A/m) ®îc biÓu diÔn b»ng ®êng cong tõ hãa B = f(H) cña vËt liÖu tõ nhËn ®îc tõ thùc
nghiÖm. §Èi víi çc vËt liÖu phi tõ tÝnh nh ®ång nh«m, ®ång v.v…, çc vËt liÖu çch
®iÖn nh Fibre, bakelite v.v… vµ kh«ng khÝ, quan hÖ nµy ®îc biÓu diÔn nh sau:
B = m0.H. (4.9)
Víi m0 lµ tõ thÈm cña ch©n kh«ng (H/m).

Trong m¹ch tõ ta ph©n biÖt çc tõ th«ng sau:
 Tõ th«ng lµm viÖc Flv lµ tõ th«ng ®i qua khe hë kh«ng khÝ chÝnh cña m¹ch tõ.
 Tõ th«ng rß Fd lµ tõ th«ng kh«ng ®i qua khe hë kh«ng khÝ chÝnh cña m¹ch tõ
mµ khÐp kÝn theo çc ®êng kh¸c.
 Tõ th«ng tæng F0, lµ tæng cña hai tõ th«ng Flv vµ Fd vµ thêng ®i qua phÇn g«ng
cña m¹ch tõ (h×nh 4.3).
Tû sè gi÷a tõ th«ng tæng vµ tõ th«ng lµm viÖc ®îc ®Þnh nghÜa lµ hÖ sè rß d cña
mét m¹ch tõ cho tríc:
. ( 4.10)
Khi tÝnh to¸n m¹ch tõ thêng gÆp hai d¹ng bµi to¸n c¬ b¶n sau ®©y.
 Bµi to¸n thuËn: víi néi dung nh sau.
Cho tríc tõ th«ng F hoÆc tõ c¶m B vµ h×nh d¹ng, kÝch thíc cña m¹ch tõ, cÇn x¸c
®Þnh søc tõ ®éng cÇn thiÕt ®Ó sinh ra tõ th«ng ®ã.
 Bµi to¸n nghÞch: ®îc ph¸t biÓu nh sau.
Cho tríc søc tõ ®éng h×nh d¹ng, kÝch thíc vµ vËt liÖu cña m¹ch tõ, cÇn x¸c ®Þnh
gi¸ trÞ çc tõ th«ng trong m¹ch tõ.
Trong thùc tÕ, cã thÓ gÆp çc d¹ng bµi to¸n m¹ch tõ h¬i kh¸c mét chót vÝ dô nh:
cho tríc gi¸ trÞ cña lùc hót ®iÖn tõ t¸c ®éng lªn phÇn øng t¹i mét vÞ trÝ x¸c ®Þnh cña
khe hë kh«ng khÝ d (d lµ kho¶ng çch gi÷a n¾p vµ lâi cña m¹ch tõ) hoÆc cho tríc ®Æc
- 47 -
tÝnh lùc hót ®iÖn tõ P= f(d) vµ çc ®iÒu kiÖn phô vÒ h×nh d¸ng, kÝch thíc vµ vËt
liÖu cña m¹ch tõ, cÇn x¸c ®Þnh tõ th«ng hoÆc gi¸ trÞ søc tõ ®éng cÇn thiÕt. Nh÷ng bµi
to¸n vÒ m¹ch tõ nh vËy tùu chung ®Òu cã thÓ ®a vÒ d¹ng cña mét trong hai bµi to¸n c¬
b¶n nªu ë trªn.
Bµi to¸n thuËn cã thÓ ®îc gi¶i quyªt nh sau: ®èi víi mçi nh¸nh tõ cña m¹ch tõ, cã
thÓ xem tõ c¶m øng tõ B lµ kh«ng ®æi trªn toµn bé chiÒu dµi cña nh¸nh ®ã, ta x¸c
®Þnh gi¸ trÞ cêng ®é tõ trêng H t¬ng øng dùa trªn quan hÖ
B = m.H.
(4.11)
Trong hÖ ®o lêng SI, B ®îc ®o b»ng weber/m2 hay cßn ®îcgäi lµ tesla (T), m ®îc
®o b»ng weber/A hoÆc (H/m). Tõ thÈm cña s¾t tõ ®îc biÓu diÔn b»ng m = mr - m0 víi
gi¸ trÞ phæ biÕn cña mr cña çc vËt liÖu tõ dïng ®Ó chÕ t¹o çc thiÕt bÞ ®iÖn n»m
trong kho¶ng tõ 2000 ®Õn 80000, hoÆc dùa trªn quan hÖ ®êng cong tõ hãa cña vËt
liÖu cho tríc.
2)S¬ ®å thay thÕ cña m¹ch tõ.

Sù t¬ng tù gi÷a m¹ch tõ vµ m¹ch ®iÖn cho phÐp ta x©y dùng s¬ ®å thay thÕ cña
m¹ch tõ. Trong ®ã søc tõ ®éng cña m¹ch tõ sÏ t¬ng øng víi søc ®iÖn ®éng cña m¹ch
®iÖn, tõ th«ng F tæng t¬ng tù víi cêng ®é dßng ®iÖn I, tõ trë Rm t¬ng tù víi ®iÖn trë R,
tæng trë tõ Zm t¬ng tù víi tæng trë ®iÖn Z v.v…
4.3. Mét sè vËt liÖu dÉn tõ th«ng dông.
Trong kü thuËt ®iÖn thêng sö dông çc lo¹i vËt liÖu s¾t tõ sau ®©y:
4.4.1. VËt liÖu s¾t tõ mÒm:

VËt liÖu tõ mÒm cã ®é tõ thÈm cao, lùc kh¸ng tõ vµ tæn hao tõ trÔ nhá. §îc dïng
®Ó chÕ t¹o m¹ch tõ cña çc thiÕt bÞ ®iÖn, ®å dïng ®iÖn. §Æc ®iÓm cña lo¹i vËt liÖu
nµy lµ ®é dÉn tõ lín, tæn hao bÐ.
Çc vËt liÖu chÝnh lµ:
1)S¾t (thÐp çcbon thÊp).
Nh×n chung s¾t thái chøa mét lîng nhá t¹p chÊt, nh lµ çcbon, sulfur, mangan,
silÝc, vµ çc nguyªn tè kh¸c lµm yÕu ®i nh÷ng tÝnh chÊt tõ tÝnh cña nã. Bëi v× ®iÖn
trë suÊt cña nã t¬ng ®èi thÊp, thÐp thái phÇn lín chØ dïng cho çc lâi tõ. Nã thêng ®îc
lµm b»ng s¾t ®óc tinh chÕ trong çc lß luyÖn kim hoÆc lß thæi víi tæng lîng chøa
(0,08 – 0,1)% t¹p chÊt. VËt liÖu nµy ®îc biÕt ®Õn díi çi tªn lµ thÐp armco ®îc s¶n
xuÊt theo nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau.
ThÐp ®iÖn çcbon thÊp, hoÆc tÊm ®iÖn, mét trong nh÷ng lo¹i kh¸c nhau cña
thÐp thái, ®é dµy cña tÊm tõ 0,2 ®Õn 4mm, kh«ng chøa trªn 0,04% çcbon vµ kh«ng
qu¸ 0,6% cña çc nguyªn tè kh¸c. §é thÈm tõ cao nhÊt ®èi víi nh÷ng lo¹i thÐp kh¸c nhau
kh«ng trªn møc 3500  4500, lùc kh¸ng tõ t¬ng øng kh«ng cao h¬n (100  62)A/m...
S¾t ®Æc biÖt tinh khiÕt ®îc s¶n xuÊt b»ng çch ®iÖn ph©n trong dung dÞch cña
sulf¸t s¾t hay clorua s¾t. Nã chøa 0,05 t¹p chÊt.
V× cã ®iÖn trë t¬ng ®èi thÊp nªn s¾t tinh khiÕt kü thuËt ®îc sö dông t¬ng ®èi Ýt,
chñ yÕu lµm m¹ch tõ tõ th«ng kh«ng ®æi.
B¶ng 4.1: Çc thµnh phÇn hãa häc vµ çc tÝnh chÊt tõ cña mét vµi lo¹i s¾t.
- 48 -
Çc tÝnh chÊt tõ

T¹p chÊt (%) §é thÈm tõ Lùc kh¸ng tõ
VËt liÖu
C O2 Ban ®Çu Lín nhÊt max HC (A/m)
min
S¾t thái 0,02 0,06 250 7000 64
S¾t ®iÖn ph©n 0,02 0,01 600 15000 28
S¾t cacbonyl 0,005 0,005 3300 21000 6,4
S¾t ®iÖn ph©n nãng 0,01 - - 61000 7,2
ch¶y trong ch©n kh«ng
S¾t tinh chÕ trong 0,005 0,003 6000 200000 3,2
hy®r«
S¾t tinh chÕ cao trong - - 20000 340000 2,4
hy®r«
Tinh chÕ ®¬n cña s¾t - - - 1430000 0,8
tinh khiÕt nhÊt ®îc ñ
ram trong hy®r«
2)ThÐp l¸ kü thuËt ®iÖn.

a. TÝnh chÊt.
Tõ nh÷ng l¸ thÐp cacbon thÊp cã thµnh phÇn C < 0,04% vµ çc t¹p chÊt kh¸c <
0,6%) cã trÞ sè tõ thÈm t¬ng ®èi tõ 3500  4500, cêng ®é tõ trêng khö tõ (6496)A/m.
Ngêi ta ®a thªm silic vµo thµnh phÇn cña nh÷ng l¸ thÐp nµy. Hµm lîng silic nµy
dïng ®Ó h¹n chÕ tæn hao do tõ trÔ vµ t¨ng ®iÖn trë cña thÐp ®Ó gi¶m tæn hao do dßng
®iÖn xo¸y. NÕu thµnh phÇn silic nhiÒu (trªn 5%) th× lµm t¨ng ®é dßn, gi¶m ®é dÎo nªn
vËt liÖu rÊt khã gia c«ng.
Tïy theo thµnh phÇn silic cã trong thÐp nhiÒu hay Ýt mµ tÝnh chÊt tõ thay ®æi
kh¸c nhau. ThÐp cã hµm lîng silic cao chñ yÕu lµm m¹ch tõ cho m¸y biÕn ¸p. ThÐp cã
hµm lîng silic rÊt nhá ®îc dïng lµm m¹ch tõ trong trêng hîp tõ th«ng kh«ng ®æi.
b. Ph©n lo¹i.
- Theo thµnh phÇn ta cã: s¾t kü thuËt; thÐp silic.
- Theo c«ng nghÖ chÕ t¹o ta cã 2 lo¹i: thÐp çn nãng vµ thÐp çn nguéi.
Trong thÐp çn nãng vµ thÐp çn nguéi ta cã:
+ ThÐp ®¼ng híng: cã tÝnh n¨ng tõ tÝnh tèt h¬n thêng dïng lµm lâi thÐp m¸y
biÕn ¸p.
+ ThÐp v« híng: thêng dïng trong m¸y ®iÖn quay.
c. Gi¶i thÝch ký hiÖu.

NÕu l¸ thÐp kü thuËt ®iÖn cã hµm lîng C< 0,4% vµ t¹p chÊt < 0,6% ta gäi lµ
s¾t kü thuËt.
ThÐp silic: cã ký hiÖu b»ng ch÷ vµ çc con sè.
VÝ dô: + 11, 12, 13.
+ 21, 22.
+ 31, 32.
+ 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48.
+ 31O, 320, 330, 330A, 340, 370, 380.
+ 110O, 1200, 1300, 3100, 3200.
- 49 -
Trong ®ã:
 Con sè thø nhÊt chØ hµm lîng gÇn ®óng cña silÝc theo phÇn tr¨m; khi t¨ng
hµm lîng silÝc, khèi lîng riªng gi¶m vµ ®iÖn trë suÊt cña nã t¨ng lªn.
 Con sè thø hai ®Æc trng cho tÝnh chÊt ®iÖn vµ tõ cña thÐp.
+ Çc con sè 1, 2, 3 ®¶m b¶o suÊt tæn hao x¸c ®Þnh khi tõ ho¸ l¹i ë tÇn sè
PÐcmaloi 50Hz) vµ c¶m øng tõ trong tõ trêng m¹nh.
+ Ch÷ A ký hiÖu suÊt tæn hao rÊt thÊp
+ Sè 4 cho biÕt thÐp ®îc ®Þnh møc tæn hao khi tõ hãa ë tÇn sè 400Hz vµ c¶m
øng tõ trong tõ trêng trung b×nh.
+ ThÐp cã ký hiÖu sè 5, 6 dïng trong tõ trêng yÕu tõ (0,002 0,008)A/cm vµ trÞ
sè b® cña chóng ®îc ®¶m b¶o.
+ Con sè 7, 8 chØ ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña ®é tõ thÈm trong cêng ®é tõ trêng
trung b×nh tõ (0,03 10)A/cm.
+ Con sè 0 thø 3 chØ thÐp ®îc çn nguéi (thÐp cã thí).
+ Cã hai sè 0 liªn tiÕp lµ thÐp ®îc çn nguéi vµ Ýt thí.
B¶ng 4.2: Sù phô thuéc cña khèi lîng riªng vµ ®iÖn trë suÊt thÐp l¸ kü thuËt
®iÖn vµo hµm lîng silÝc.
Con sè thø nhÊt Møc hîp kim hãa silÝc Hµm lîng Si, Khèi lîng §iÖn trë suÊt
Nh·n hiÖu thÐp cña thÐp % riªng, g/cm3 .mm2/m
1 Hîp kim hãa yÕu 0,8 - 1,8 7,80 0,25
2 Hîp kim hãa trung b×nh 1,8 - 2,8 7,75 0,40
3 Hîp kim hãa t¨ng cao 2,8 - 3,8 7,65 0,50
4 Hîp kim hãa cao 3,8 - 4,8 7,55 0,60
d. C«ng dông.
- ThÐp víi hµm lîng silic cao chñ yÕu dïng ®Ó lµm lái thÐp m¸y biÕn ¸p mµ ta
thêng gäi lµ t«n silic.
- ThÐp cã thí ®¼ng híng: cã tÝnh n¨ng tõ tÝnh tèt h¬n thêng dïng lµm lâi thÐp
m¸y biÕn ¸p. Sö dông çc thÐp nµy lµm m¸y biÕn ¸p ®iÖn lùc gi¶m ®îc träng lîng vµ
kÝch thíc.
- ThÐp cã thí v« híng: thêng dïng trong m¸y ®iÖn quay.
Çc kÝch thíc thêng dïng nhÊt cña thÐp kü thuËt ®iÖn ®îc cho trong b¶ng
B¶ng 4.3: KÝch thíc thêng dïng cña thÐp kü thuËt ®iÖn
KÝch thíc §¬n vÞ ®o TrÞ sè thêng dïng nhÊt

Dµy mm 0,1; 0,2; 0,35; 0,5, 1
Réng m 0,24; 0,6; 0,7; 0,75; 0,86; 1
Dµi m 0,72; 1,2; 1,34; 1,5; 1,75; 2
Çc tiªu chuÈn quy ®Þnh tÝnh chÊt ®iÖn vµ tõ ®èi víi çc nh·n hiÖu thÐp kü
thuËt ®iÖn lµ:
- C¶m øng tõ (ký hiÖu b»ng ch÷ B víi con sè chØ cêng ®é tõ trêng t¬ng øng tÝnh
theo A/cm);
- 50 -
- Tæng suÊt tæn hao c«ng suÊt dßng ®iÖn xoay chiÒu tÝnh b»ng W trªn 1kg thÐp
®Æt trong tõ trêng xoay chiÒu, ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ P víi con sè ë d¹ng ph©n sè; tö sè
gi¸ trÞ biªn ®é c¶m øng tõ tÝnh theo kil«gam, mÉu sè lµ tÇn sè tÝnh b»ng hÐc.
B¶ng 4.4: Gi¸ trÞ giíi h¹n c¶m øng tõ vµ suÊt tæn hao thÐp kü thuËt ®iÖn.
Nh·n hiÖu thÐp BÒ dµy B25 – B300 P10/50 – P15/50, B5 – B25 P7,5 + P10/400,
(mm) k.gauss, W/kg, kh«ng k.gauss, W/kg, kh«ng
kh«ng nhá lín h¬n kh«ng nhá lín h¬n
h¬n h¬n
11- 43A 0,35 – 1 14,4 – 20 0,9 – 14,4 – –
(Çn nãng)
1100- 3200 0,5 14,8 – 20 1,5 – 7,5 – –
310- 330A 0,35 – 0,5 17,5 – 20 0,5 – 2,45 – –
44 - 430 0,1 – 0,35 – – 11,9 – 17 6 – 19
B¶ng 4.5: Gi¸ trÞ c¶m øng tõ cña mét sè lo¹i thÐp kü thuËt ®iÖn.
Nh·n hiÖu thÐp BÒ dµy (mm) B0,002 – B0,009 gauss, B0,1 – B10 gauss,
kh«ng nhá h¬n kh«ng nhá h¬n
45 vµ 46 0,2 – 0,35 1,2 – 8,8 –
47 vµ 48 0,2 – 0,35 – 0,3 – 1,3
370 vµ 380 0,2 – 0,5 – 1,4 –1,7
3. PÐcmaloi: (permallois) lµ hîp kim cña s¾t - niken cã ®é tõ thÈm ban ®Çu rÊt lín
trong tõ trêng yÕu, bëi v× chóng kh«ng cã hiÖn tîng dÞ híng vµ tõ gi¶o.
PÐcmal«i ®îc chia lµm 2 lo¹i:
+ Lo¹i nhiÒu niken: (7280)%Ni ®îc dïng lµm lái cuén c¶m cã kÝch thíc tõ
nhá, m¹ch tõ trong m¸y biÕn ¸p ©m tÇn nhá, m¹ch tõ trong m¸y biÕn ¸p xung vµ trong
çc m¸y khuÕch ®¹i tõ.
+ Lo¹i Ýt niken: (4050)%Ni cã cêng ®é tõ c¶m b¶o hßa lín h¬n gÊp 2 lÇn lo¹i
cã nhiÒu niken. §îc dïng lµm m¹ch tõ cho m¸y biÕn ¸p ®iÖn lùc, lâi cuén c¶m vµ çc
dông cô cã mËt ®é tõ th«ng cao.
Çc tÝnh chÊt cña PÐcmaloi ®îc cho trong b¶ng 4.6.
B¶ng 4.6: TÝnh chÊt cña çc lo¹i PÐcmaloi.
BÒ b® nax Hk Bmax ,

Çc hîp Nh·n §Æc tÝnh cña dµy ¬cstet k.gauss .mm2/m
chÊt hiÖu hîp kim (mm)
PÐcmalo 79HM Hîp kim cã 0,02 14000 60000 0,01 7 0,55
i 88HX ®é tõ thÈm ®Õn ®Õn ®Õn ®Õn ®Õn ®Õn
nhiÒu C cao vµ ®iÖn 2,5 50000 300000 0,06 7,5 0,63
niken trë suÊt cao
- 51 -
PÐcmalo 45H, Hîp kim cã 0,02 400 12000 0,1 9,5 0,25
i 50H, ®é tõ thÈm ®Õn ®Õn ®Õn ®Õn ®Õn ®Õn 0,9
Ýt niken 50H, ®¬c n©ng 2,5 3200 100000 0,45 15
60H, cao, tõ c¶m
38HC, b¶o hßa,
42HC, ®iÖn trë suÊt
50HC ®îc n©ng cao
X vµ cao
Alusife - Hîp kim gißn, - 20000 117000 0,022 11 0,81
®é tõ thÈm
cao vµ ®iÖn
trë suÊt cao
+ Alusife:
Hîp kim s¾t víi silÝc vµ nh«m cã tªn gäi lµ alusife. Thµnh phÇn tèt nhÊt cña
alusife lµ 9,5% Si, 5,6% Al. cßn l¹i lµ Fe. Hîp kim nµy cã ®Æc tÝnh cøng vµ gißn, nhng
còng cã thÓ chÕ t¹o ë d¹ng ®óc ®Þnh h×nh. Çc tÝnh chÊt cho trong b¶ng 4.5.
3. Ferit: lµ nh÷ng vËt liÖu s¾t tõ nã lµ bét çc oxýt s¾t, kÎm vµ mét sè vËt liÖu ë
d¹ng mÞn, cã thÓ ®Þnh d¹ng theo ý muèn th«ng qua c«ng nghÖ kÕt dÝnh vµ dån kÕt
dÝnh çc bét kim lo¹i. Ferit cã ®iÖn trë suÊt rÊt lín nªn dßng ®iÖn xo¸y ch¹y trong ®ã
rÊt nhá. Dïng lµm m¹ch tõ cña çc cuén d©y trong m¸y mãc ®iÖn tö, m¸y khuÕch ®¹i
tÇn sè . . .
4. VËt liÖu s¾t tõ cøng:

Çc vËt liÖu s¾t tõ cøng thêng cã tæn hao do tõ trÔ lín, cêng ®é tõ trêng khö tõ
cao, ®é tõ thÈm nhá h¬n so víi vËt liÖu s¾t tõ mÒm.
Tïy theo thµnh phÇn tr¹ng th¸i vµ ph¬ng ph¸p chÕ t¹o çc vËt liÖu s¾t tõ cøng ®îc
chia lµm nhiÒu lo¹i:
- ThÐp hîp kim hãa, ®îc t«i ®Õn tr¹ng th¸i m¸ctenxÝt.
- Çc hîp kim tõ cøng. alni, alnisi, alnico, macnico...
- Çc nam ch©m d¹ng bét.
4.1. Hîp kim lµm nam ch©m vÜnh cöu.

a. ThÐp hîp kim hãa ®îc t«i ®Õn tr¹ng th¸i mactenxÝt.
Lµ lo¹i thÐp ®îc hîp kim ho¸ víi çc chÊt nh: vonfram, cr«m, molipden, c«ban.
Lo¹i thÐp nµy lµ vËt liÖu ®¬n gi¶n vµ dÔ kiÕm nhÊt ®Ó lµm nam ch©m vÜnh cöu.
Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña thÐp nµy cho trong b¶ng. Çc tÝnh chÊt cho trong b¶ng
(b¶ng4.6.) ®îc ®¶m b¶o ®èi víi thÐp mactenxÝt sau khi nhiÖt luyÖn ®Æc biÖt ®èi víi
tõng lo¹i mét vµ sau ®ã ®îc æn ®Þnh trong níc s«i 5 giê.
b. Çc hîp kim tõ cøng.
Thêng ®îc gäi lµ hîp kim aluni: (Al - Ni - Fe) Lo¹i nµy cã n¨ng lîng tõ lín. NÕu
cho thªm c«ban hoÆc silic th× tÝnh chÊt tõ cña hîp kim t¨ng lªn. Hîp kim aluni, nÕu cho
thªm silic gäi lµ alunisi, nÕu cho thªm c«ban gäi lµ alunico.
NÕu trong hîp kim alunico cã hµm lîng c«ban lµ lín nhÊt ta gäi lµ
macnico.
- 52 -
B¶ng 4.7: Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt thÐp mactenxÝt lµm nam ch©m vÜnh
cöu.
Thµnh phÇn hãa häc % ÇctÝnh chÊt tõ

(kh«ng nhá h¬n)
Nh·n hiÖu C Cr VV Co Mo C¶m øng Lùc
tõ d Bd kh¸ng tõ
k.gauss Hk ¬cstet
EX 0,95 ®Õn 1,30 ®Õn - - - 9,0 58
1,10 1,60
EX3 0,90 ®Õn 2,80 ®Õn - - - 9,5 60
1,10 3,60
E7B6 0,68 ®Õn 0,30 ®Õn 5,20 ®Õn - - 10,0 62
0,78 0,50 6,20
EX5K5 0,90 ®Õn 5,50 ®Õn - 5,50 ®Õn - 8,5 100
1,05 6,50 6,5
EX9K15M 0,90 ®Õn 8,0 ®Õn - 13,5 ®Õn 1,20 8,0 170
1,05 10,0 16,5 ®Õn
1,70
TÊt c¶ çc hîp kim trªn ®Òu cã khuyÕt ®iÓm khã chÕ t¹o thµnh çc chi tiÕt cã
kÝch thíc chÝnh x¸c do hîp kim cã tÝnh chÊt cøng vµ gißn. Nªn chØ cã thÓ gia c«ng
b»ng ph¬ng ph¸p mµi. Tïy theo thµnh phÇn vµ ph¬ng ph¸p gia c«ng mµ tÝnh chÊt tõ cã
thÓ thay ®æi. Nam ch©m hîp kim manic« nhÑ h¬n nam ch©m aluni cïng n¨ng lîng 4
lÇn vµ nhÑ h¬n nam ch©m thÐp cr«m th«ng thêng 22 lÇn.
c. Çc nam ch©m d¹ng bét.

ChÕ t¹o nam ch©m vÜnh cöu b»ng ph¬ng ph¸p luyÖn kim bét ®îc ®Ò ra v× hîp
kim ®óc s¾t – niken – nh«m kh«ng thÓ chÕ t¹o s¶n phÈm nhá vµ cã kÝch thíc chinh x¸c
®îc. Chóng ta cÇn ph©n biÖt hai lo¹i nam ch©m bét kim lo¹i gèm vµ nam ch©m bét cã
çc h¹t g¾n b»ng chÊt kÕt dÝnh nµo ®ã (nam ch©m kim lo¹i dÎo).
Lo¹i thø hai ®îc chÕ t¹o b»ng ph¬ng ph¸p Ðp gièng nh Ðp çc chi tiÕt b»ng chÊt
dÎo nhng chÊt ®én ë ®©y ®îc nghiÒn tõ hîp kim tõ cøng. V× chÊt ®én cøng nªn cÇn ¸p
suÊt riªng ®Ó Ðp cao ( 5 tÊn /cm 2). Nam ch©m kim lo¹i bét kinh tÕ nhÊt khi s¶n xuÊt
tù ®éng hãa hµng lo¹t nam ch©m cã cÊu t¹o phøc t¹p vµ kÝch híc kh«ng lín. C«ng nghÖ
hîp kim dÎo cã thÓ chÕ t¹o nam ch©m cã lâi. TÝnh chÊt tõ cña çc nam ch©m kim lo¹i
dÎo kÐm nhiÒu, lùc kh¸ng tõ gi¶m (10  15)%, tõ d gi¶m (35  50)%, n¨ng lîng tÝch lòy
gi¶m (40  60)% so víi nam ch©m ®óc. Nam ch©m kim lo¹i dÎo cã ®iÖn trë cao, do ®ã
cã thÓ sö dông nã trong çc thiÕt bÞ cã trêng biÕn ®æi tÇn sè cao.
4.2. Çc vËt liÖu tõ cã c«ng dông ®Æc biÖt.

1. Çc chÊt s¾t tõ mÒm ®Æc biÖt.
Çc vËt liÖu tõ mÒm cã thÓ chia thµnh çc nhãm dùa vµo çc tÝnh chÊt tõ ®Æc
biÖt cña chóng ®ã lµ:
- 53 -
a) Çc hîp kim cã ®Æc tÝnh ®é tõ thÈm thay ®æi rÊt Ýt khi cêng ®é tõ trêng
kh«ng ®æi:
Lo¹i hîp kim thuéc nhãm nµy cã tªn gäi lµ pecminva, lµ hîp kim cña ba nguyªn tè:
Fe – Ni – Co víi hµm lîng çc thµnh phÇn lµ 25; 45 vµ 30%. Hîp kim ñ ë nhiÖt ®é
10000C, sau ®ã gi÷ ë nhiÖt ®é (400  500)0C råi lµm nguéi chËm. Pecminva cã lùc
kh¸ng tõ nhá, ®é tõ thÈm ban ®Çu cña nã b»ng 300 vµ gi÷ kh«ng ®æi trong kho¶ng c-
êng ®é trêng ®Õn 3 ¬cstet víi c¶m øng tõ 1000 gauss. Pecminva æn ®Þnh tõ kÐm, nh¹y
c¶m víi nhiÖt ®é vµ øng suÊt c¬.
b) Çc hîp kim cã ®é tõ thÈm phô thuéc rÊt nhiÒu vµo nhiÖt ®é:
Lµ hîp kim nhiÖt tõ gåm: Ni – Cu; Fe – Ni; Fe – Ni – Cr. Çc hîp kim nµy dïng ®Ó
bï sai sè nhiÖt ®é trong çc thiÕt bÞ, sai sè nµy g©y bëi sù biÕn ®«i tõ c¶m cña nam
ch©m vÜnh cöu hay ®iÖn trë cña d©y dÉn trong çc dông cô ®iÖn khi nhiÖt ®é m«i tr-
êng kh¸c víi nhiÖt ®ä lóc kh¾c ®é. §Ó cã ®é tõ thÈm phô thuéc nhiÒu vµo nhiÖt ®é,
ngßi ta sö dông tÝnh chÊt cña çc chÊt s¾t tõ lµ c¶m øng tõ gi¶m khi t¨ng nhiÖt ®é
®Õn gÇn ®iÓm Quyri. §èi víi çc chÊt s¾t tõ nµy ®iÓm Quyri n»m trong kho¶ng 0
®Õn 1000C tïy thuéc vµo nguyªn tè hîp kim hãa phô. Hîp kim Ni – Cu víi hµm lîng 30%
Cu cã thÓ bï sai sè trong giíi h¹n tõ (20 ®Õn 80)0C; víi 40% Cu tõ (- 50 ®Õn 10)0C.
c) Çc hîp kim cã ®é tõ gi¶o cao.
Lµ hîp kim cña Fe – Cr; Fe – Co vµ Fe – Al. Çc hîp kim nµy dïng lµm lâi m¸y ph¸t
dao ®éng ©m ë tÇn sè ©m thanh vµ siªu ©m. §é tõ gi¶o çc hîp kim nµy cã dÊu d ¬ng.
§Ó chÕ t¹o vËt liÖu nµy cã thÓ dïng niken l¸ máng rÊt tinh khiÕt víi ®é tõ gi¶o ©m.
d) Çc hîp kim cã ®é tõ gi¶o b¶o hßa rÊt cao.
Lµ hîp kim cña Fe – Co cã tõ c¶m b¶o hßa tõ rÊt cao ®Õn 24000 gauss. §iÖn trë
cña hîp kim kh«ng lín. Hîp kim cã tªn gäi lµ Pecmen®uyara víi hµm lîng c«ban tõ 50 ®ªn
70%. Pecmen®uyara cã gi¸ thµnh cao nªn chØ dïng ë çc thiÕt bÞ ®Æc biÖt, trong çc
bé phËn cña loa ®éng, mµng èng ®iÖn tho¹i, dao ®éng ký v.v...
2. FerÝt.
FerÝt lµ gèm tõ cã ®iÖn dÉn ®iÖn tö kh«ng ®¸ng kÓ, do ®ã nã cã thÓ xÕp vµo
lo¹i b¸n dÉn ®iÖn tö. TrÞ sè ®iÖn trë suÊt rÊt lín do ®ã n¨ng lîng tæn hao ë vïng tÇn
sötng cao vµ cao t¬ng ®èi nhá cïng víi tÝnh chÊt tõ t¬ng ®èi tèt lµm cho ferÝt ®îc
dïng rÊt réng r·i ë tÇn sè cao. Ngêi ta chia ferÝt thµnh 3 lo¹i:
a)FerÝt tõ mÒm.
Lo¹i ferÝt tõ mÒm cã tõ c¶m lín nhÊt (h¬n 3000gauss) vµ lùc kh¸ng tõ nhá kho¶ng
0,2 ¬cstet. FerÝt víi trÞ sè  lín cã trÞ sè tæn hao lín vµ t¨ng nhanh khi tÇn sè t¨ng. FerÝt
cã h»ng sè ®iÖn m«i t¬ng ®èi lín, trÞ sè nµy phô thuéc vµo tÇn sè vµ thµnh phÇn ferÝt.
Khi tÇn sè t¨ng h»ng sè ®iÖn m«i gi¶m. Tang gãc tæn hao cña ferÝt tõ 0,005 ®Õn 0,1.
FerÝt cã hiÖn tîng tõ gi¶o vµ ë çc ferÝt kh¸c nhau hiÖu øng nµy còng kh¸c nhau. §Æc
tÝnh cña vËt liÖu FerÝt ®îc cho trong b¶ng sau: (b¶ng 4.8)
B¶ng 4.8: Çc ®Æc tÝnh vËt liÖu cña FerÝt
MËt ®é NhiÖt dung NhiÖt dÉn riªng HÖ sè gi·n në §iÖn trë suÊt ,
riªng J(g.®é) W(cm.®é) nhiÖt theo .cm.
chiÒu dµi
- 54 -
l.®é-1
35 0,7 5  102 10-5 10  107
HiÖn nay ngêi ta thêng sö dông çc nhãm ferÝt hçn hîp nh: mangan – kÏm; niken
– kÏm, liti – kÏm.
b) FerÝt tõ cao tÇn.

Ngoµi ferÝt tõ mÒm, ë tÇn sè cao cã thÓ dïng thÐp kü thuËt ®iÖn hoÆc pecmal«i
çn nguéi vµ ®iÖn m«i tõ.
BÒ dµy tÊm thÐp ®¹t tíi (25-30)m. Çc tÝnh chÊt tõ cña vËt liÖu çn máng gÇn
gièng víi khi cha çn nhng gi¸ thµnh chóng cao h¬n vµ c«ng nghÖ l¾p ghÐp m¹ch tõ
b»ng vËt liÖu máng kh¸ phøc t¹p.
VËt liÖu ®iÖn m«i tõ chÕ t¹o b»ng çch nÐn bét s¾t tõ cã chÊt kÕt dÝnh çch
®iÖn h÷u c¬ hay v« c¬. Çc chÊt s¾t tõ thêng dïng lµ s¾t çcbonyl, pÐcmal«i, alusife
v.v.... ChÊt dÝnh kªt çch ®iÖn lµ nha fenol – foãcmal®ªhyt, polistirol, thñy tinh
v.v..Çc chÊt s¾t tõ cÇn ph¶i cã tõ tÝnh cao, cßn çc chÊt kÕt dÝnh th× ph¶i t¹o thµnh
líp çch ®iÖn liªn tôc kh«ng gi¸n ®o¹n gi÷a çc h¹t ferÝt. Çc líp nµy cÇn cã bÒ dµy
®ång nhÊt vµ ®é bÒn kÕt dÝnh gi÷a çc h¹t víi nhau.
c)FerÝt cã vßng tõ trÔ ch÷ nhËt.
FerÝt cã vßng tõ trÔ ch÷ nhËt ®îc ®Æc biÖt chó ý trong kü thuËt m¸y tÝnh ®Ó
lµm bé nhí. VËt liÖu vµ çc s¶n phÈm cña nã cã mét lo¹t yªu cÇu ®Æc biÖt. §Ó ®Æc tr -
ng cho chóng thêng dïng mét vµi tham sè phô. Trong sè nµy ph¶i kÓ ®Õn tham sè c¬
b¶n cña hÖ sè ch÷ nhËt Kcn cña chu tr×nh tõ trÔ, nã lµ tØ sè gi÷a c¶m øng tõ d Bd vµ
c¶m øng tõ lín nhÊt Bmax .
§Ó x¸c ®Þnh Bmax thêng ®o nã ë trÞ sè Hmax= 5Hk. HÖ sè Kcn cµng gÇn tíi 1 cµng
tèt. FerÝt tõ trÔ ch÷ nhËt khi sö dông cÇn chó ý ®Õn sù thay ®æi tÝnh chÊt cña chóng
theo nhiÖt ®é. VÝ dô khi nhiÖt ®é biÕn ®æi tõ -200C ®Õn 600C th× lùc kh¸ng tõ gi¶m
(1,5  2) lÇn, c¶m øng tõ gi¶m (5  35)%.
C©u hái «n tËp

4.1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vËt liÖu tõ? Nªu çc ®Æc tÝnh chña vËt liÖu dÉn tõ?
4.2. ThÕ nµo lµ ®êng cong tõ hãa? Tr×nh bµy ®êng cong tõ hãa cña mét sè vËt
liÖu tõ ®iÓn h×nh?
4.3. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ m¹ch tõ? Nªu çc çch tÝnh to¸n mét sè m¹ch tõ ®¬n
gi¶n?
4.4. Nªu çc ®Þnh luËt c¬ b¶n vÒ m¹ch tõ? ThÕ nµo lµ bµi to¸n thuËn, bµi to¸n
nghÞch?
4.5. Tõ mét m¹ch tõ h·y vÏ ra s¬ ®å thay thÕ vµ nªu çc ®¹i lîng cã trong s¬ ®å?
4.6. Cho biÕt çc h háng thêng xÈy ra cña m¹ch tõ?
4.7. ThÕ nµo lµ vËt liÖu tõ mÒm, tõ cøng vµ vËt liÖu tõ cã c«ng dông tõ ®Æc
biÖt?
- 55 -
4.8. Nªu tÝnh chÊt cña thÐp l¸ kü thuËt ®iÖn? Çch ph©n lo¹i vµ gi¶i thÝch çc
ký hiÖu cña thÐp l¸ kü thuËt ®iÖn?
4.9. Nªu tÝnh chÊt vµ c«ng dông cña çc lo¹i vËt liÖu tõ ®· häc?
Tµi liÖu tham kh¶o
1. NguyÔn Xu©n Phó:VËt liÖu ®iÖn, NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, HHµ Néi,
1998.
2. NguyÔn Xu©n Phó: KhÝ cô §iÖn - KÕt cÊu, sö dông vµ söa ch÷a, NXB Khoa
häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi , 1998.
3. TrÇn Kh¸nh Hµ: M¸y ®iÖn 1, 2, NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi, 1997
4. TS. NguyÔn Träng Th¾ng: C«ng nghÖ chÕ t¹o vµ tÝnh to¸n söa ch÷a m¸y
®iÖn 1, 2, 3, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995
5. NguyÔn Xu©n Phó (chñ biªn): QuÊn d©y, sö dông vµ söa ch÷a ®éng c¬ ®iÖn
xoay chiÒu vµ mét chiÒu th«ng dông, NXB Khoa häc vµ Kü thuËt, Hµ Néi, 1997.
6. §Æng V¨n §µo: Kü ThuËt §iÖn, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1999.
7. NguyÔn Chu Hïng - T«n ThÊt C¶nh Hng: Kü ThuËt §iÖn 1, Trêng ®¹i häc
b¸ch khoa TP.HCM.1995.
8. NguyÔn §×nh Th¾ng: Gi¸o tr×nh VËt liÖu ®iÖn, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi,
2004
- 56 -

Vat Lieu Cong Nghiep

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vat Lieu Cong Nghiep

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRƯỜNG CAO ĐẲNG NGHỀ CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI

VËt liÖu c«ng nghiÖp

Hà Nội năm 2012

tÝnh chÊt vµ cÊu t¹o bªn trong cña vËt liÖu .

1.1 . tÝnh chÊt cña vËt liÖu .

1.1.1 Kh¸i niÖm chung :

1.1.2. C¸c ®Æc trng c¬ tÝnh th«ng thêng vµ ý nghÜa :

b) Ph¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®é bÒn vµ ký hiÖu, ®¬n vÞ:

+ Giíi h¹n ®µn håi: Lµ øng suÊt

lín nhÊt t¸c dông lªn mÉu mµ khi bá lùc

1.2. CÊu t¹o vËt liÖu:

a) §Þnh nghÜa m¹ng tinh thÓ:

H2 M¹ng tinh thÓ

c) Th«ng sè m¹ng( H»ng sè m¹ng):

VÝ dô: C¸c kim lo¹i nguyªn chÊt cã

H5 ¤ c¬ së m¹ng tinh thÓ lËp ph¬ng t©m mÆt

H6: ¤ c¬ së m¹ng tinh thÓ s¸u ph¬ng xÕp chÆt

H 7 S¬ ®å tÝnh thï h×nh cña Fe

1.2.3. CÊu t¹o cña hîp kim:

1.4. C©u hái «n tËp vµ bµi tËp ch¬ng.

Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe - Fe3C (Fe-C).

2.1. Kh¸i niÖm vÒ gi¶n ®å tr¹ng th¸i.

2.1.1. §Þnh nghÜa:

L: Dung dÞch láng Cu vµ Ni (1pha).

2.2. Gi¶n ®å tr¹ng th¸i Fe-Fe3C ( Fe-C*)

P + P +Xe II P + Xe II +Lª (P +Xe ) Lª (P Xe )+ Xe I

H×nh 9: Gi¶n ®å tr¹ ng th¸ i Fe-Fe C cña hÖhî p kim Fe-C

(P +Xe )Lª (Xe )

C©u hái «n tËp ch¬ng 2

Gi¶n ®å phÇn thÐp ë tr¹ ng th¸ i r¾n

NhiÖt luyÖn vµ ho¸ nhiÖt luyÖn

C¬ së cña nhiÖt luyÖn cña hîp kim lµ gi¶n ®å A 1

Gií i thiÖu qu¸ tr×nh s ¶n xuÊt c¬ khÝ

Gia c«ng c¾t ChÕ t¹ o ph«i C¸ c phu¬ng ph¸ p

3. Ph©n biÖt c¸c ph¬ng ph¸p nhiÖt luyÖn:

nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh, gi÷ nhiÖt t¹i ®ã t0n KK

mét thêi gian cÇn thiÕt, sau ®ã lµm Acm (Ac3)

b. Qu¸ tr×nh gi÷ nhiÖt:

Vng1 rÊt chËm : Tæ chøc nhËn ®îc Peclit Pt

Ghi chó (H×nh 18)

2. T«i côc bé:

3.2. Ho¸ nhiÖt luyÖn

ThÊm C – T«i + Ram thÊp

3. ThÊm kim lo¹i:

3.3. Bµi tËp øng dông

H20( vngvth) Mr + d + XeII

PhÇn II: c¸c lo¹i VËt liÖu thêng dïng

4.1. Kh¸i niÖm

¶ nh hö¬ng cña Ca cbon ®Õn c¬ tÝnh cña thÐp Ca cbon

b. T¹p chÊt Mn, Si, P, S:

4.2. Ph©n lo¹i vµ ký hiÖu

4.2.2. Ký hiÖu thÐp theo tiªu chuÈn ViÖt nam (TCVN):

2. Ký hiÖu c¸c lo¹i thÐp hîp kim:

Phiªn ©m Ký hiÖu ho¸ häc Ký hiÖu trong thÐp

4.3. C¸c lo¹i thÐp vµ c«ng dông trong ngµnh c¬ khÝ

4.3.2. ThÐp kÕt cÊu

4.3.3. ThÐp dông cô

- §Æc ®iÓm cña thÐp lµm khu«n dËp nãng:

C©u hái «n tËp

1. §Þnh nghÜa thÐp c¸c bon vµ thÐp hîp kim

5.1. Kh¸i niÖm

2. §Þnh nghÜa vµ c¸ch chÕ t¹o

2. §Þnh nghÜa vµ c¸ch chÕ t¹o