OSMANLI

BELGELERİNİN
DİLİ

(DİPLOM ATİK)

Mü b a h a t S. K Ü T Ü K Ö Ğ L U

t'VrA J

... ,

KUBBEAİ-Tl
NEŞRİYATI

K U B B E A LTI A K A D E M İS İ K Ü L T Ü R VE S A N A T V A K FI
İstanbul IW 4
 KU BBKALT1 NE Ş R İY A T I No: 35

Baskı Scı,il Ol'sct Tel: 518 24 4 7 -5 1 8 23 12

Film Ç ıkışı Kubbealtı D i/g i M erkc/i Tel: 51 6 23 56

Cîralik Bülent E n g e /

Fotoğraflar Selâm et T alkın

ISBN 975-7663-IS-2
Osmanlı diplomatiğine emek vermiş iki hocam,

Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı ve

Prof. M. Tayyib Gökbilgin'in hatıralarına

M. S. K.
 İÇİNDEKİLER

İ Ç İ N D E K İ L E R .............................................................................................................................

M ETİN İÇİND EKİ ŞEK İL LERİN LİSTESİ XV!I

E K L E R İ N L İ S T E S İ ............................................................................................................ X X , H

ÖNSÖZ ............................................................................................................ X X V I I

K I S A L T M A L A R .................................................................................................................... X X X I

G İ R İ Ş

1 . O s m a n l ı Ar ş iv i .....................................................................................................................*
2 . D i p l o m a t ik ( B e lg e İ l m i ) ..................................................................................................... 3
a. D i p l o m a t iğ i n D o ğ u ş u ve G e l i ş m e s i ...................................................................... 3
b . O s m a n l ı D i p l o m a t i ğ i ..................................................................................................... ^

Bi r i nc i Bö l ü m

YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

. Y A Z I M A L Z E M E L E R İ ............................................................................................. 15
A. K Â Ğ I T ............................................................................................................................................15
1 . T a r i h ç e ............................................................................................................................................15
2 . K â ğ ıt İ m â l i ....................................................................................................................................19
3 . K â ğ ı d ın T e r b i y e s i .................................................................................................................... 21
a.A harlam a 22
b.M ührelem e 23
4 . O s m a n l I l a r d a K â ğ ı t .............................................................................................................24
a . D o ğ u M e n ş e ’l i l e r .............................................................................................................2 4
b . B a t ı ..M e n ş e ’li le r .............................................................................................................25
c . O s m a n l ı K â ğ ı th a n e l e r i ............................................................................................. 2 6
d . M e r k e z K a l e m l e r i n d e K u l l a n ı l a n K â ğ ı tl a r .......................................................2 9
B. K A L E M VE K A L E M T R A Ş ............................................................................................. 3 7
1 K a l e m ........................................................................................................................................... 3 7
2 . K a l e m t r a ş ................................................................................................................................... ....
C. M Ü R E K K E B ................................................................................................................................... ....
D. D İ Ğ E R M A L Z E M E L E R ............................................................................................................ 4 7
VI

1. H o k k a ........................................................................................................................................ 47
2. L i k a .........................................................................................................................................48
3. Rik, Ri kd a n, Rik S o f r a s ı ...................................................................................................48
4. M a k a s .........................................................................................................................................49
5. K o z a k ve B a l m u m u .......................................................................................................... 49

II. Y A Z I .................................................................................................................................................50
A. A R A B Y A Z I S I .........................................................................................................................50
1. M e n ş e ' i ................................................................................................................................. 51
a. A r a b Y a z ı sı n ı n M e n ş e ’i ........................................................................................... 51
b. A r a b A l f a b e s i .................................................................................................................. 51
2. Y a z ı n ın G e l iş m e s i ..................................................................................................................52
a. İlk D e v i r l e r .................................................................................................................. 52
b. Kı sa Se s li le r i n G ö s t e r i l m e s i ....................................................................................53
c. H a r f le r in N o k t a la r la Ay ır d E d i l m e s i .................................................................... 53
B. A K L Â M - I S İ T T E ..........................................................................................................................55
1. S ü l ü s .........................................................................................................................................5 5
2.Nesi h 56
3.Tevkî 1 58
4..R ı k a ‘ .........................................................................................................................................58
5 .M uhakka k 59
6 . Reyhânî 60
C. D İ Ğ E R Y A Z I L A R .................................................................................................................. 60
1. Ta Mi k 60
2 . Dî v â nî ve Cel î D î v â n î .......................................................................................................... 61
a. D î v â n î ................................................................................................................................. 61
b. C e lî D î v â n î ..........................................................................................................................63
3 . S i y a k a t ve D îv â n R a k a m l a r ı ........................................................................................... 64
a .S iy ak a t 64
b . D î v â n R a k a m la r ı .....................................................................66
4 . R ı k ‘a .........................................................................................................................................67
So nu ç .........................................................................................................................................68
D. B E L G E L E R D E K U L L A N I L A N K I S A L T M A VE Ö Z E L İ Ş A R E T L E R . . 69

İ ki nci Böl ü m

B E L G E L E R D E K U L L A N I L A N A L Â M E T L E R
V E
M Ü H Ü R L E R

I. T U Ğ R A ........................................................................................................................................ 71

II. P E N Ç E ........................................................................................................................................ 76
A . B E Y Z E L İ P E N Ç E L E R ..........................................................................................................77
B..K E Ş İD E L İ P E N Ç E L E R ..........................................................................................................77
1 . Uz un K e ş î d e l i l e r ................................................................................................................. 77
2 . Kısa K e ş î d e l i l e r ............................................................ ’ ..................................................78
C. B E Y Z E VE K E Ş İD E B U L U N M A Y A N L A R ............................................................ 79

III. K U Y R U K L U İ M Z A ......................................................................................................... 79
A . T A R İ H Î G E L İ Ş M E S İ .................................................................................................................79
 VI I

. . . . . . . 8 1
B. R Ü K Ü N L E R İ 8,
l.S ere
2 T u « t ........................................................................................................................... : 83
3. K u y r u k ...........................................................................................................................
c7
C. B E L G E D E K İ Y E R İ ....................................................................................................................
e -j
M Ü H Ü R ..........................................................................................................................................
A . C İ N S VE Ş E K İ L L E R İ ............................................................................................................
1 . M ü h r - i H ü m â y û n ....................................................................................................................
2 . R e s m î M ü h ü r l e r ....................................................................................................................
a . Ş a h ı s Adı B u l u n a n l a r .....................................................................................................
b . M a k a m Adı B u l u n a n l a r .....................................................................................................
c . M a k a m ve Ş a h ı s Adı B u l u n a n l a r .............................................................................
3 . V a k ı f M ü h ü r l e r i ............................................................................................................................91
a. Pa d i ş a h V a k ı f l a r ı .................................................................................................................... 91
a a. T u ğ r a B u l u n a n l a r .....................................................................................................9 1
a b. T u ğ r a B u l u n m a y a n l a r .............................................. ...............................
b . D i ğ e r Ş a h ı s l a r a Âid V a k ı f M ü h ü r l e r i ...................................................................... 91
4 . Şa h s î M ü h ü r l e r ............................................................................................................................93
a . Ş e k i l ve M u h t e v â l a r ı .....................................................................................................93
b . R e s m î B e l g e le r d e M ü h ü r l e r i n B a s ı lm a S ı r a l a r ı ...............................................95
5 . Ta t b ik M ü h ü r l e r i .................................................................................................................... 96
a. M e r k e z K a l e m l e r i n d e k i D e f t e r l e r ..............................................................................96
b . H a k k â k l e r i n M ü h ü r D e f t e r l e r i ......................................................................................97
ö .Sah h M ühürleri .................................................................................................................... 97

Üç ü n c ü Bö l ü m

P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

I. F E R M A N ...........................................................................................................................................99
A. R Ü K Ü N VE Ş A R T L A R I .....................................................................................................100
1 . D a v e t ( I n v o c a t i o ) .............................................................................................................100
2 .Tuğr a 101
3 . E l k â b ( I n s c r i p t i o ) .............................................................................................................101
a . İ d a r e c i K a d r o M e n s u b l a r ı n a Âid E l k â b ...................................................... 101
b . İ l m i y e S ı n ıf ın a Âi d E l k â b ..................................................................................... 105
c..H r i s t i y a n l a r İçin K u l l a n ı l a n E l k â b ......................................................................106
4 .Du a .....................................................................................107
a . İ d a r e c i K a d r o M e n s u b l a r ı n a Âi d D u a l a r ...................................................... 107
b . İ l m i y e S ı n ıf ın a Âi d D u a l a r ..................................................................................... 108
c . H r i s t i y a n l a r İçin K u l l a n ı l a n D u a l a r .............................................................. 108
5 . N a k il - İ b l â ğ ( N a r r a t i o / E x p o s i t i o ) ......................................................................108
6 . E m i r - H ü k ü m ( D i s p o s i t i o ) ..................................................................................... 109
7 . T e ’k i d - T e h d i d ( S a n c t i o / C o m m i n a t i o ) .............................................................. j j ]
8 .T a r i ...................................................................................................................................... h ..I j 2
9 . M a h a l l -i T a h r i r .................................................................................................................. ı i-j
B. Y A Z I L I Ş S E B E B VE Ş E K İ L L E R İ İL E M E N Ş E ’L E R İ .
1 Y a z ı lı ş S e b e b l e r i .....................................................................
a. İlk Y a z ı l ı ş .............................................................................
aa. R e ’s e n .............................................................................
ab. M ü r a c a a t Ü z e r i n e ......................................................
VIII

b . H a z ı r l a n ı ş S a f h a l a r ı .................................................................................................. 116
c ..T e ’kid ve ya T e c d i d .................................................................................................. 1 1 7
ca. T e ' k i d ..................................................................................................................1 1 7
c b. T e c d i d ..................................................................................................................l i g
2 . M e n ş e ’ler in e G ö r e F e r m a n l a r ............................................................................1 1 8
a. D î v â n d a n Y a z ı l a n l a r ...................................................................................................119
b . M â l i y e d e n Y a z ı l a n l a r ...........................................................................................121
C. S A H T E F E R M A N L A R ...........................................................................................122
1. Sa ht e F e r m a n l a r d a n Ö r n e k l e r ............................................................................122
2. Sa h te F e r m a n Y a z a n la r a V e r il e n C e z a l a r .....................................................123
S on u ç ................................................................................................................................. 124

II. B E R A T ................................................................................................................................. 124

A. R Ü K Ü N L E R İ ..................................................................................................................124
1. Da v e t . ......................................................................................................................... 124
2. T u ğ r a ................................................................................................................................. 125
3. N i ş a n F o r m ü l ü .......................................................................................................... 125
a. N i ş a n K e l im e s iy l e B a ş l a y a n l a r .................................................................... 125
b. " S e b e b ( ve c h) - i ta hr ir" ile B a ş l a y a n l a r .....................................................127
4. l l n v a n ......................................................................................................................... 128
5. E l k â b ................................................................................................................................. 128
6. Nak il / İ b l â ğ ..................................................................................................................129
7. E m ir / H ü k ü m .......................................................................................................... 130
8. T e 'k id / T e h d i d .......................................................................................................... 130
9. T a r i h ................................................................................................................................. 131
10. M a ha l l -i T a h r i r .......................................................................................................... 131
B. B E R A T C İ N S L E R İ .......................................................................................................... 132
1 .V er i l d ik l er i K a l e m l e re G ö r e ................................................................................... 132
a. D î v â n d a n V e r il e n le r ...........................................................................................132
b . M â l iy e d e n V e r i l e n l e r ...........................................................................................132
c . A s k e r î ..B e r a t l a r .......................................................................................................... 134
2 . V er ili ş S e b e b le r in e G ö r e ...........................................................................................134
a. M a hl ûl D o l a y ıs i y le İlk V e r i l i ş ............................................................................135
aa. Ö l üm D o l a y ıs i y le B o ş a l m a ............................................................................135
ab. B e ra t Sa h i b in i n Fe r ag a t iy l e B o ş a l m a .....................................................135
ac. Azil D o l a y ıs i y le V e r il e n le r ....................................................................135
b.T ecdi d 136
ba. Cü l û s D o l a y ı s i y l e ...........................................................................................136
bb. T a h r ir D o l a y ı s i y l e ...........................................................................................136
bc. K a y ı p D o l a y ı s i y l e ...........................................................................................137
3 Şekil Öz el liğ i G ö s t e re n B e r a t l a r ........................................................................... 137
a.M enşu r ....................................137
b.M ülknâm e 137
c . T i m a r .B e r a t ı ................................................................................................................. 138
d . B e y l e r b e y i B e r a t ı .................................................................................................. 139
C. B E R A T V E R İ L M E M U Â M E L E S İ ........................................................................... 139
1 . B er atı n H a z ırl a n ış ı .................................................................................................. 139
2 . B e ra tın T e s l i m i ......................................................................................................... 140
D. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ..................................................................................................140
1 . K ul l an ı l an K â ğ ı t l a r ..................................................................................................140
2 . Yazı ve M ü re k k e b C i n s l e r i ...................................................................................141
3 . U n v a n ın a Hatt-ı H ü m â y û n l a r ...................................................................................142
4 . D e r - k e n a r l a r .................................................................................................................142
 IX

143
............................................................... 143
ö . S û r e t Ç ı k a rı l d ığ ı Ka y dı
144
. B E R A T S A H T E K Â R L I K L A R I ..............................................
144
1 . S a ht e B e r a tl a r d a n Ö r n e k l e r ..............................................
144
2 . Sah te Be ra t Y a z a n ve Y a z d ı r a n l a r a V e r il e n C e z a la r
144
So n u ç ............................................................................................
145
III. N Â M E - İ H U M A Y U N
145
A. R Ü K Ü N L E R İ . . . .
145
1. D a ve t
148
2 .Tuğra . . . .
148
3 .Unvan . . . .
149
4.E lkâb . . . .
5. Du a . . . . 152
6 .NakiI-İblâğ . . . 152
a.C ülus 153
b.Sulh . . . . 153
c. Elçi G ö n d e r i l m e s i 153
d . T i c a r î K on u l a r. 153
e. Y a r d ım T a l e b i 154
7 . T e n b i h / T e ’kid 154
8 . T a r ih . . . . 155
9.M ahall-i Tahrir 15 5

B. N Â M E - İ H Ü M Â Y Û N Ç E Ş İ D L E R İ . . 155
1 .Ş e k il B a k ı m ı n d a n ....................................... 155
a . T u ğ r a B u l u n a n l a r ............................... 15 5
b . İ m z a ve M ü hr - i H ü m â y û n B u l u n a n l a r 15 5
2 . Y a z ı lı ş S e b e bi B a k ı m ı n d a n 1 59

. ŞEKİL Ö Z ELLİK LE R İ 160

1 . K u l l a n ı l a n M a lz e m e 160
a.K ağ ıt . . . . 160
b.Y azı . . . . 161
c.T ezhib 161
2 . N â m e n i n Kab ı 161
Sonuç 162

IV. A H İ D N Â M E - İ H Ü M Â Y Û N / M U Â H E D E 163
A. A H İ D N Â M E ..................................................................................... 163
1 .R ükünler i 163
a. D a v e t ........................................................................................... 163
b. T u ğ r a ........................................................................................... 164
c . N i ş a n F o r m ü l ü ..................................................................... 164
d.Unvan 165
e . N a k i l ../ D î b â ç e ..................................................................... 165
f..A h i d n â m e M a d d e l e r i ...................................................... 166
g . T e ’k i d 166
h.Tari h 167
i...M a ha ll -i T a h r i r .....................................................................
167
2 . A h i d n â m e Ci n s le r i ve H a z ı r l a n ı ş ı ............................... 167
3 . Şekil..Ö z e l l i k l e r i .....................................................................
168
a .K â ğ ı t
168
b.Y az ı
168
X

B. M U Â H E D E ......................................................................................................................... 169
1. R ü k ü n l e r i ......................................................................................................................... 169
2 . Şekil Ö z e l l i k l e r i .......................................................................................................... 170
a. Kâğı t ve C i l d .......................................................................................................... 1 70
b.Y az ı 172
S o n u ç ......................................................................................................................................... 172

V. HAT T - I H Ü M Â Y Û N ...........................................................................................172
A. HATT-1 H Ü M Â Y Û N Ç E Ş İ D L E R İ ............................................................................172
I U n v a n ı n a lla tt- ı H ü m â y û n l a r .................................................................................. 172
2 . B e ya z Ü z e r in e Hatt-ı H ü m â y û n l a r .................................................................... 175
3 . T e lh i s , T a k r ir ve Arz Ü z e r in e Hatt-ı H ü m â y û n l a r ......................................178
a. Te lh is Ü z e r in e Hatt-ı H ü m â y û n l a r .................................................................... 178
b . T a k r i r ve Be nz eri Ü z e r in e Hatt-ı H ü m â y û n l a r ............................................. 179
c..Arz Ü z e r in e Hatt-ı H ü m â y û n l a r .................................................................... 179
d . A r z u h a l H u lâ s al a rı Ü z e r in e Hatt-ı H ü m â y û n l a r ......................................180
B. H A TT -I H Ü M Â Y Û N L A R I N BAZI Ö Z E L L İ K L E R İ ......................................180
1 . Hat tın P a d i ş a h a  i d i y e t i ........................................................................................... 180
2 .Tari h 181
3 . Te lh is ve Ta k r ir Üz e r in d e k i Hatt-ı H ü m â y û n la r ın Y e r i .............................. 182
S o n u ç ......................................................................................................................................... 182

VI. İ RADE - İ S E N İ Y Y E ............................................................................................ 183

A. C İ N S VE R Ü K Ü N L E R İ ...................................................................................................183
1 .A rz Te z ki r e s i H â m iş i n e İ r a d e ....................................................................................183
2 . R e ’sen İ r a d e .................................................................... ............................................. 187
a. D ev le t İ şle riy le İlgili E m i r l e r ............................................................................187
b . İ m t i y a z T e v c i h i .......................................................................................................... 187
c . T a y i n ..ve T e rfi le r, M a aş T a h s i s i .................................................................... 187
d . R ü t b e , Ni ş a n ve M a d a l y a V e r i l m e s i .............................................................187
3 . Hu sû sî M a 'r û z a t Ü z e r in e Sâ dı r Ol an İ r a d e l e r ............................................. 188
4 . Pa d i şa h ı n İm za sın ı T a ş ıy a n İ r a d e l e r .................................................................... 188
B. İ R A D E L E R İ N Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ........................................................................189
1 . K â ğ ı d ın K u l l a n ı l ı ş ı ...................................................................................................189
2 .Tari h 190
3 . İmz a 191
4 . Yazı 191
5 . M u â m e l e K a y ı d l a r ı .......................................................................................................... 191
S o n u ç ...............................................................................................................................................192

VII. S E B E B - İ T A H R İ R H Ü K M Ü ...........................................................................................192
A. R Ü K Ü N L E R İ ......................................................................................................................... 192
B. M U Â M E L E K A Y I D L A R I ...........................................................................................195
S o n u ç ........................................................................................................................................ 196

Dö r d ü n c ü Böl ü m

D E V L E T E R K Â N I N I N E M İ R V E A R Z
M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ

I. B U Y U R U L D U .................................................................................................................197
A. B U Y U R U L D U Y A Z I S I N I N T E K Â M Ü L Ü ............................................................ 197
 XI

19 8
B. B U Y U R U L D U C İ N S L E R İ
1 . B e y a z Ü z e r in e B u y u r u l d u l a r .....................................................................................
a. M e rk e z d e V e r il e n le r
b.T aşrada Yazılanlar 7
2 . Arz , Te l h is v.s. Ü z e r in e B u y u r u l d u l a r ..............................................................^ ~
a. M e r k e z d e n V e r il e n le r ^
aa. D o ğ r u d a n A r z / A r z u h a l Ü z e r i n e ..............................................................
ab . T e l h is Ü z e r i n e .................................................................................................... 2 0 ^
a c. Fe r m a n M ü s v e d d e s i Ü z e r i n e ......................................................................2 ^-
b . T a ş r a d a V e r i l e n l e r .................................................................................................... 2 0 5
Sonuç ................................................................................................................................... 2 0 6

II. T E L H İ S ................................................................................................................................... 2 06
A . T A R İ H Î S E Y R İ .................................................................................................................... 206
B..R Ü K Ü N L E R İ .................................................................................................................... 2 0 7
C. T E L H İ S C İ N S L E R İ ............................................................................................................ 2 1 2
1 . B e y a z Ü z e r i n e .................................................................................................................... 2 , 2
2 . Ta k r ir , Ar z, A r z u h a l Ü z e r in e T e l h i s l e r .............................................................. 2 1 2
a. P a d i ş a h a S u n u l a n l a r .............................................................................................2 1 2
b . S a d r a z a m a S u n u l a n l a r ............................................................................................. 2 1 3
D. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ .....................................................................................................2 13

III. T A K R İ R . . ............................................................................................................ 2 1 4
A. R Ü K Ü N L E R İ .................................................................................................................... 2 1 4
B. C İ N S L E R İ ............................................................................................................................2 1 5
C. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ VE Ü Z E R İ N D E K İ M U A M E L E L E R . . . . 216
1 .Kâğı t 216
2 . Ü z e r in d e k i D e r - k e n a r ve Ha tt- ı H ü m â y û n l a r ...............................................2 1 6

IV. A R Z ............................................................................................................................................... 2 1 7
A. R Ü K Ü N L E R İ .................................................................................................................... 2 1 7
B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ .....................................................................................................2 2 0

Be ş i n c i Bö l ü m

M E R K E Z - T A Ş R A A R A S I Y A Z I Ş M A L A R

I. MEKTUB . . . . 221
A. R Ü K Ü N L E R İ . . . 221
B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ 228
1. K â ğ ı t . . . .
228
2 . Yaz ı . . . .
228
C. Ö Z E L M E K T U B L A R
228
II. TAHRİRAT . . . .
229
A.RÜ K Ü N LER İ . . .
229
B. T A H R İ R A T C İ N S L E R İ
231
1 Y a z ılı ş Ş e kl in e G ör e
231
a . N o r m a l T a h r ir a t .
231
XII

b . Ş i f r e T a h r i r a t .......................................................................................................... 231
ba. H a r f Y e r in e R a ka m K u l l a n ı l a n l a r .............................................................231
bb. H a r f Y e rin e Farklı H a r f le r K u l l a n ı l a n l a r ............................................. 232
2 . Ç"ıktığı D a ir e y e G ö r e ...................................................................................................232
C. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ...................................................................................................233

III. Ş I J K K A ...................................................................................................................................... 233

IV. T E L G R A F ................................................................................................................................. 235

V. A D R E S L E R ................................................................................................................................. 238
S on u ç ................................................................................................................................. 243

Al t ı n c ı Böl ü m

Ş E H İR İÇİ / D A İR E L E R ARASI Y A Z IŞ M A L A R

I. T E Z K İ R E ................................................................................................................................... 245
A. İ R A D E T E Z K İ R E S İ .......................................................................................................... 245
B. A R Z T E Z K İ R E S İ (T e z k i r e - i M a kr û z a ) .................................................................... 246
1.Rükünler i 246
2 . Şekil..Ö z e l l i k l e r i .......................................................................................................... 247
C. S A D A R E T T E Z K İ R E S İ ( T e z k i r e - i S â m i y y e ) .....................................................2 49
D . T E Z K İ R E - İ A L İ Y Y E ...........................................................................................................2 49
E...EM İ R / H Ü K Ü M T E Z K İ R E S İ ....................................................................................2 50
F. B E R A T T E Z K İ R E S İ .......................................................................................................... 251
G. D A V E T T E Z K İ R E S İ ...................................................................................................253
H. M Ü R U R T E Z K İ R E S İ ...................................................................................................254
İ. E S Â M E T E Z K İ R E S İ ...................................................................................................255
J . R U U S T E Z K İ R E S İ .......................................................................................................... 255
K .E D Â TEZKİRESİ .......................................................................................................... 2 57
L. M A L İ Y E T E Z K İ R E L E R İ ...........................................................................................2 57
1 . Â de t T e z k i r e s i .................................................................................................................. 25 8
2 .An C e m â a t T e z k i r e s i ...................................................................................................25 9
3 .C iz ye T e z k i r e s i ..................................................................................................................25 9
4 . D îv â n T e z k i r e s i .......................................................................................................... 26 0
5 . Ha z in e T e z k i r e s i .......................................................................................................... 262
6 . İ bti dâ .T e z k i r e s i .......................................................................................................... 263
7 . İ c m â l T e z k ir e s i ..........................................................................................................264
a. M e v â c i b İ c m â l i ..........................................................................................................264
b . M u h â s e b e İcmâ li .................................................................................................. 264
8 . İ n ‘am T e z k i r e s i ..........................................................................................................2 6 4
9 . İzd iy a d T e z k i r e s i ..........................................................................................................265
a . T e k Kişi İçin H a z ı rl a n a n l a r ........................................................................... 265
b . B ir k a ç Kişi İçin H a z ı r l a n a n l a r ........................................................................... 266
10.M a s r a f T e z k i r e s i ...........................................................................................................26 6
1 1 .M e v â c ib T e z k i r e s i ..................................................................................................2 66
12.M u b â y a a T e z k i r e s i ..................................................................................................2 67
1 3 .M ü h im m a t T e z k i r e s i ..................................................................................................26 7
 XI I I

267
14.S ur et T e z k i r e l e r i .............................................. ....... ■
267
a .H â z i n e y e Y a p ı la n Ö d e m e l e r d e V e r il e n S u r e tl e r
268
a a .T a h v i l S u r e t i ......................................................
268
a b . T e m e s s ü k Ü z e r in e V e r il e n Sur et
268
b . R u z n a m ç e S u r e t i ......................................................
269
c . M u k a b e l e S u r e t i ......................................................
270
d . ö d e m e ..S û r e t i .............................................................
e .T a h s i s v ey a T a s a r r u f B e lg e si Sur eti 270
271
f.T e r ti b ..D e fte ri S û r e t i ..............................................
272
g . T a h r i r D ef ter i S û r e t i ..............................................
272
15.Ta h v i l T e z k i r e s i .............................................................
l ö . T a y i n a t T e z k i r e s i .............................................................. 27 3
17.T e s li m T e z k i r e s i .............................................................. 2 73
18.T e ş r i f T e z k i r e s i .............................................................. 274
19.Z i m m e t T e z k i r e s i .............................................................. 2 75

II. K A İ M E .............................................................. 275

A. A R I Z A Y E R İ N E G E Ç E N K A İ M E L E R . 2 75
1 .Rükünler i 275
2 . Şeki l..ö z e l l i k l e r i ...................................... 276

B. T E Z K İ R E Y E R İ N E G E Ç E N K A İ M E L E R 277
Y a p ıs ı ve Ö z e l l i k l e r i ...................................... 277

C. M E Z A D K A İ M E S İ ...................................... 278
1 .M u h t e v a s ı ve Şek il ö z e l l i k l e r i 278
2 . M e z a d M u a m e l e s i n i n A kı ş Şekli 280

III. T E M E S S Ü K - T A H V İ L - S E N E D 281

. K L Â S İ K D E V İ R T E M E S S Ü K L E R İ .............................................. 281
1 . A h i d n â m e T e m e s s ü k ü ............................................................................. 281
2 . E m r - i Ş e r i f V e r il m e s i İçin T e m e s s ü k ....................................... 283
3 . T e s e ll ü m T e m e s s ü k l e r i ...................................................................... 284
a . S e l e f d e n H a l e fe D e v i r S ı r a s ı n d a V e r i l e n l e r . . . . 284
b . T a y i n a t ı n A l ı n m a s ı D o l a y ıs i y le V e r i l e n l e r . . . . 284
c . B i r Y e r e T e s li m İçin A l ı n a n M e b l â ğ D o l a y ıs i y le V e r i l e n l e r 285
d .M a l T e s e l l ü m ü D o l a y ıs i y le V e r i l e n l e r ....................................... 285
e..Ev r a k T e s e l l ü m ü D o l a y ıs i y le V e r i l e n l e r ............................... 286
4 . B or ç ..( D e y n ) T e m e s s ü k l e r i .............................................................. 286
a. H â z i n e d e n A l ı n a n Bo rç İçin V e r i l e n l e r ............................... 286
b . İ l t i z a m Be de li T a k s it Ö d e m e le r i İçin V e r i l e n l e r 287
c..V â d e li S a t ış la r d a V e r i l e n l e r ...................................................... 288
d . Ş a h s î B o r ç la r d a V e r il e n .............................................................. 288
5 .Mukavele Tem essükü ...................................................................... 289
ö.Zabıtnâm e T em essükü ...................................................................... 289
a . M ü l k n â m e İçin V e r i l e n ...................................................................... 289
b . M u k a t a a .T a s a r r u f u İçin V e r i l e n .............................................. 289
B. SON D E V İ R S E N E D L E R İ . . 290
1 .T a s d i k n â m e M ü b â d e l e Se n e di 290
2 . T a p u S e n e d i ...............................
290
3 . M a aş S e n e d i ...............................
291
4 . Bo rç Se n e d i
292
5 .R e h in S e n e d i ...............................
29 3
6 . M e m h û r M a k b u z Se n e di
294
So n u ç
294
XI V

IV .İLM Ü H A B E R 295
A. C İ N S VE R Ü K Ü N L E R İ .................................................................................................. 295
I K a t ' i Bir Hü k üm ve Kar arı Bi ld i r m e k İçin Y a z ı l a n l a r .............................. 295
2 . Bir M e m u r iy e t e Ta yi ni Bi ld i r m e k İçin Y a z ı l a n l a r ......................................296
3..Belge Ta n z im i İçin Y a z ı l a n l a r ............................................................................29 6
4 . K a l e m l e r Arası Bilgi V e r m e k İçin Y a z ı l a n l a r ............................................. 2 9 7
5 .C'evab..İ l m ü h a b e r i .......................................................................................................... 29 8
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ .................................................................................................. 2 99
1.Kâğı t 2 99
2 . Yazı 2 99
3 . Şer h ve K a y ı d l a r .......................................................................................................... 2 99
S o n u ç ......................................................................................................................................... 30 0

V.....M Ü Z E K K İ R E ..................................................................................................................3 00
A. R Ü K Ü N VE C İ N S L E R İ .................................................................................................. 30 0
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ .................................................................................................. 301

Ye d i n c i Böl ü m

D İ L E K Ç E VE R A P O R M A H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R

I. AR Z- I HA L ( A R Z U H A L ) .................................................................................................. 303
A. R Ü K Ü N L E R İ ..................................................................................................................303
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ .................................................................................................. 307
C. M U Â M E L E G Ö R M Ü Ş A R Z U H A L L E R ............................................................ 307
1 . P a d iş a h a Su n u l a n A r z u h a l l e r ...................................................................................307
2 .Âdi Ar z ve A r z u h a l l e r ................................................................................................ 308

II. M A H Z A R .................................................................................................................................315
A. R Ü K Ü N L E R İ ................................................................................................................. 315
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ .................................................................................................. 3 19
1.K âğı t 319
a . E b ‘a d ı 3 19
b.K ullanılış ı 320
2 . Yaz ı 3 20

III. A R ÎZ A ................................................................................................................................ 321

A. R Ü K Ü N VE Ş A R T L A R I .......................................................................................... 321
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ..................................................................................................324
1.Kâğı t 324
2 . Yaz . 32 4
S on u ç ................................................................................................................................ 32 4

IV. M A Z B A T A ........................................................................................................................ 324

A . Ç E Ş İ D VE R Ü K Ü N L E R İ . - ...................................................................................325
1 .T a n z i m a t Ö nc es i M e c l i sl e ri n i n M a z b a t a l a r ı .................................................... 325
a. M ü k â le m e M a z b a t a s ı .......................................................................................... 325
b . M e ş v e r e t M ecl isi M a z b a t a s ı ...........................................................................3 26
c . M e c l i s - i Şûr â M a z b a t a s ı .................................................................................. 327
2 . T a n z im a t Devri M e cl i sl e ri n i n M a z b a t a l a r ı .................................................... 328
 328
a. M e cl is -i M a h sû s - ı V ü k e l â M a zb a t a sı
329
b . M e c l i s - i V â lâ -y ı A h k â m -ı A d l i y y e M a z b a t a sı
3 30
c . Ş û r â - y ı D e v l e t M a z b a t a sı
3 32
d . M e c l i s l e r , E n c ü m e n ve H e y ’et M a z b a t a la r ı.
33 2
e. Me cl i s- i Um um î- i M e şv e r e t M a zb a t a sı
3 32
f. V i l ây e t U m û m î M e cl is i M a z b a t a sı
3 33
g . İ d a r e M e cl i si M a z b a t a s ı . . . .
3 34
h . K o m i s y o n ve G e ç i ci He y 'e t M a z b a t a la r ı
i. Ş e h r e m â n e ti U m û m î M ecl isi ve B e l e d iy e M e cl is i M a z b a t a la r ı 3 34
3 34
B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ
3 34
1 . Kâğıt . . . .
2 . Ya z ı . . . . 3 34
3 . T a r ih . . . . 334
So n u ç . . . . 3 34

L Â Y İ H A . . . . .............................................................................................3 3 5

A .C İN SLER İ ............................................................................................. 3 35
1 . R a p o r M â h iy e t in d e k i L â y i h a l a r ..............................................................................3 35
a. I sl a h a t L â y i h a l a r ı .....................................................................................................3 35
b . T e f t i ş v e ya M e m u r iy e t S o n u n d a S u n u l a n L â y i h a l a r ............................... 3 36
c . G ö r ü ş B i ld i r e n L â y i h a l a r ..................................................................................... 336
d . E s b â b - ı M û c ib e L â y i h a s ı ..................................................................................... 336
2 . T a s la k M â h i y e t i n d e k i L â y i h a l a r ..............................................................................3 37
B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ .....................................................................................................3 37
1. R a p o r M â h i y e t i n d e k i L â y i h a l a r ..............................................................................33 7
2. T a s la k M â h i y e t i n d e k i L â y i h a l a r ..............................................................................33 8
Sonuç ....................................................................................................................................3 39

S e k i z i n c i Bö l ü m

İF T A VE KA ZA O R G A N L A R IN C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

F E T V A ....................................................................................................................................341
A .R Ü K Ü N LER İ 341
1 . D a v e t ....................................................................................................................................3 4 1
2 . Sual ....................................................................................................................................3 4 2
3.C eva b .........
4. .İ m z a ......................................................................................................................................... 3 4 3
B..Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ ..............................................................................................................

İ‘ L Â M ............................................................................................................................................
A .RÜ K Ü N LER İ . . . .
1 E i k a b ............................................................................. 3 4 5
2 . D â v â c ı n ı n H ü v i y e ti n i n T e s b i t i .............................................. .................................... 3 4 5
3 . D â v â l ın ı n H ü v i y e ti n i n T e s b i t i ................................................................................... 3 4 5
4 . D â v â ..K o n u s u ..............................................................
5 . D â v â c ı n ı n C e v a b ı ..............................................
a. D â v â l ın ı n S uç u Kab ûl Et m e si ( ik r â r) 3 46
b . D â v â l ı n ı n S u ç u R e d d e t m e s i .............................................................................................1 4 6
c .D â v â l ı n ın İdd iay ı K ı s m e n K a b û l ü . . . . . . 345
d . D â v â lı n ın Kar şı S u ç l a m a d a B u l u n m a s ı 1.7
6 .B e y y i n e T a l eb i ' _
.............................................................................................34 7
 7. İ s b a t ................................................................................................................................. 347
a. Şâ h id D i n l e t i l m e s i ...................................................................................................347
b . D â v â l ı y a Y e m in T e k l i f i ........................................................................................... 348
8.H ükü m 348
9.Tari h 348
10.İm za ve M ü h ü r .......................................................................................................... 348
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ...................................................................................................349
I .K â ğ ıt ve Y a z ı .................................................................................................................. 349
2. F e t v â h â n e d e r - k e n a r ı ...................................................................................................349

H Ü C C E T ..........................................................................................................................350
A. R Ü K Ü N VE C İ N S L E R İ ................................................................................................... 350
1 . T a sd i k İ b â r e s i .................................................................................................................. 351
2 . Başlangıç Formülü ................................................................................................... 352
3..Met i n ................................................................................................................................. 352
a . T a r a f l a r ı n T a k d i m i ................................................................................................... 352
b . K o n u n u n A n l a t ı l m a s ı ........................................................................................... 355
c..Si c ill e K a yı d ...........................................................................................................357
4 .Tari h 357
5 . Ş u h û d ü ' l - h a l .................................................................................................................. 358
B. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ................................................................................................... 358
1 . B e y a z Ü z e r in e H üc c e t ........................................................................................... 358
2 . H ü c c e t - i Z a h r i y y e ...........................................................................................................358
3 . Çift..H üc c e t ( R e h in ve Fek k-i Re hi n H ü c c e t l e r i ) ..............................................359

V A K F İ Y E ..........................................................................................................................359
A .RÜ KÜ NLER İ 360
1 . Ta sd ik İ b â r e s i .................................................................................................................. 360
2.Dave t 360
3 . V â k ı fı n T a n ı m ı ...........................................................................................................361
4 . M ü te v e l li n in T a n ı m ı ...................................................................................................361
5 . M e v k u f u n ..T a n ı m ı .......................................................................................................... 362
6 .V a k f ın ..Ş a r t l a r ı .................................................................................................................. 363
7 . V a k ı ft a n R ü c û .................................................................................................................. 364
8 .M ü t e v e l li n in î t i r â z ı ...................................................................................................365
9 . H â k i m i n ..H ü k m ü .......................................................................................................... 365
10.Vakfı ..B o z a c a k la r İçin B e d d u a ............................................................................365
1 1 . T a r i h ................................................................................................................................. 366
12.Ş u h û d ü ' l - h a l ..................................................... 366
B...Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ ...................................................................................................366

. S Û R E T .................................................................................................................................368
SONUÇ .................................................................................................................................3 7 1
BİB L İY O G R A FY A ..........................................................................................................373
İNDEKS ........................................................................................... ..................................... 391
EKLER ................................................................................................................................ 4 1 9
 METİN İÇİNDEKİ ŞEKİL LE R

1. XV I. y y . d a kâ ğ ıt i m â l i ............................................................................................................................^ ^
2. Ç e r ç e v e l i e l e k ........................................................................................................................................... ^
3 . Üç hilâl f i l i g r a n ı ...........................................................................................................................................
4. Ta ç , ay ve y ı ld ı z f i l i g r a n ı ....................................................................................................................
5. As l a n lı f i l i g r a n l a r .................................................................................................................................... ....
6 . İ sta nb ul f il ig ra nl ı Y a l o v a k â ğ ı d ı ..................................................................................................... "
7. Ç e ş id li k a m ı ş k a le m a ğ ı z l a r ı .............................................................................................................
8 . Ü m m ü 'l - C i m â l k i t â b e s i ............................................................................................................................ ...
9. H a r r an k i t â b e s i ...............................................................................................................................................
10. A ra b i, Fâ ris î ve Tü r k ı " k e f l e r .............................................................................................................- ^
1 1. A r a b y a z ıs ı n ın ilk h a re k e ş e k i l l e r i ...........................................................................................................
12. Sü lü s elifi ............................................................................................................................................-^6
13. "Be" ç a n ağ ı .................................................................................................6
14. G ö z l ü h a rf l e r 56
15. N e s i h " e l i f l e r i ............................................................................................................................................7
16. H a r e ke li n e s i h ............................................................................................................................................
17. Tevkî* ............................................................................................................................................ 58
18. R ı k a ‘ ............................................................................................................................................ 59
19. M u h a k k a k ............................................................................................................................................ ^ 9
20. TaMik ............................................................................................................................................61
21. Ka lın d î v â n î ..................................................................................................... . . . . 62
22. D îv â n î ............................................................................................................................................62
23. D îv â n îd e "he" ile b i ti ri lm i ş s a tı r s o n l a r ı ......................................................................................62
24. Dî vâ nî k ı r m a s ı ............................................................................................................................................63
25. Cel î d îv ân î ............................................................................................................................................6 4
26. S i y a k a t ............................................................................................................................................65
27. Tek ha ne li d î v â n r a k a m l a r ı .....................................................................................................................66
28. R ı k ‘a ............................................................................................................................................68
29. R ı k ' a d a ayrı " d e " n in "he" ile b i r l e ş m e s i ......................................................................................68
30. R ı k ' a d a bi tiş ik " d e " n in "he" ile b i r l e ş m e s i ..............................................................................68
31. T u ğ r a n ın r ü k ü n l e r i ....................................................................................................................................72
32. O r h a n B e y ’in ilk t u ğ r a s ı ............................................................................................................................ 72
33. O r h a n Be y' in ikinc i t u ğ r a s ı .................................................................................................................... 72
34. I. M u ra d 'ı n t u ğ r a s ı ....................................................................................................................................7 3
35. T u ğ r a d a " e l- m u z a f f e r dâ im a " i b â r e s i ............................................................................................. 73
36. S a d r a z a m H a m z a H a m id P a ş a 'n ı n v as lal ı i m z a s ı ...................................................................... 74
37. M u s ta f a R a k ım E f e n d i' n i n ç iz d iğ i II. M a h m u d t u ğ r a s ı ...................................................... 7 5
38. H e r s e k -z â d e A h m e d Pa ş a 'n ı n be y z eli p e n ç e s i ..............................................................................7 7
39. Uz un ke şîd e li p e n ç e ................................................................................................................................... ....
40. Kı sa k e ş îd e li p e n ç e ................................................................................................................................... ....
41. i m z a y e ri n e p e n ç e ............................................................................................................ 70
 XVI I I

42. A lt ta k i ku y r u k lu ol an aynı iki i m z a ........................................................................................... 80

43. Üç d e f t e r d a r imza sı ( 9 3 5 ) .................................................................................................................. 81
44. Üç d e f t e r d a r imza sı ( 9 5 3 ) .................................................................................................................. 81
45. U z a nt ıs ı "S" resm ed e n k u y r u k lu imza ....................................................................................82
46. Uz a nt ısı "D" resm ed en k uy r u k lu i m z a ....................................................................................82
47. III. M u s ta f a ' n ı n m ü h r ü ..........................................................................................................................85
48. Y a v u z Se l im 'i n m ü h r ü ..........................................................................................................................85
49. III. M u ra d 'ı n m ü h r ü ..................................................................................................................................85
50. I. M u s t a f a ’nın m ü h r ü ..................................................................................................................................86
51. II. A b d ü l h a m i d ' i n üç y ü z lü m ü h r ü ................................................................................................... 86
52. 111. Se l im 'i n arm a lı m ü h r ü .................................................................................................................. 86
53. M ıs ı r M u h a fız ı H e k i m o ğ l u Ali Pa ş a 'n ın e yâ le t m ü h r ü ..................................................... 87
54. B a ğd a d Va lisi Ali Rıza Pa ş a 'n ı n m ak a m m ü h r ü .....................................................................87
55. M e cl i s- i A h k â m -ı A d l i y y e m ü h r ü ................................................................................................... 88
56. K a z a m ü h rü ......................................................................................................................................... 88
57. M u h ta r lı k m ü h r ü ..................................................................................................................................88
58. İ m a m lık m ü h r ü ......................................................................................................................................... 88
59. İ ng ili z se fa re ti m ü h r ü .......................................................................................................................... 88
60. Rus se fa re ti m ü h r ü ..................................................................................................................................88
61. Y e ni ç er i A ğ a s ı n ın tam m ü h r ü ...........................................................................................................89
62. Y e ni ç er i A ğ a s ı n ın ya rım m ü h r ü ................................................................................................... 89
63. Fu ad Pa ş a 'n ı n m a k a m m ü h r ü ...........................................................................................................89
64. Re şi d Pa ş a 'n ın Par is se fa re ti m ü h r ü ............................................................................................90
65. H a h a m b a ş ı m ü h r ü ..................................................................................................................................90
6 6 . III. A h m e d ' in v a k ı f m ü h r ü .................................................................................................................. 91
67. III. S e lim 'in v a k ı f m ü h r ü .................................................................................................................. 91
6 8 . Pe r te v n i y al V a l id e S u lta n' ın v a k ı f m ü h r ü ....................................................................................92
69. " Va kf -ı Hâ ne -i H a z în e- i H u m â y u n " ka zılı m ü h ü r .....................................................................92
70. İki p arç al ı tfakıf m ü h ü r l e r i .................................................................................................................. 92
71. Dört pa rç a lı v a k ı f m ü h r ü .................................................................................................................. 92
72. Şa h sî m ü h ü r ö r n e k l e r i .......................................................................................................................... 93
73. Te k isimli zat m ü h r ü ..........................................................................................................................93
74. Âlî P a ş a 'n ın zât m ü h r ü ..........................................................................................................................93
75. Ay şe S u l ta n 'n ı n m ü h r ü ..........................................................................................................................94
76. İn gil iz elçi si Lor d P o n s o n b y ' n in m ü h rü ............................................................................ 94
77. İn gil iz elçi si Sir St ra d f o rd C a n n i n g ' in m ü h r ü ............................................................................ 94
78. R u d o l p h L ü t z o w ' u n m ü h r ü .................................................................................................................. 95
79. S p e n c e r Sm it h 'i n m ü h r ü .................................................................................................................. 95
80. Kâğ ıt emin i ve vekili tat b ik m üh ü rl e ri ....................................................................................80
81. " Sa h h " m ü h r ü .........................................................................................................................................97
82. M ü s e n n a " s ah h" m ü h r ü ..........................................................................................................................97
83. "H üv e " k l i ş e l e r i ................................................................................................................................. 100
84. " B u y u r d u m k i" d e n so nr a bo ş lu k b ı ra k ı lm ış fe rm an ö r n e ğ i ...................................... 110
85. "Ha" ve "şın" h arf ler i u z a tı lm ış bir "h ükm -i ş e r î f i m l e " ..............................................111
8 6 . D î v â n d a n y a z ıl m ı ş bir f er m an da t a r i h ....................................................................................112
87. M â li y e d en y a z ıl m ı ş bir f er m an d a t a r i h ............................................................................112
8 8 . " B e - yu rd " ol an ta h r i r m a h a l l i ...................................................................................................114
89. " Be -y ur d -ı s ah râ" ol an ta h ri r m a h a l l i ................................................................................... 114
90. 1 522 tari hli bir ta hr ir m a h a l l i ...................................................................................................114
91. 1 574 tari hli bir t ah ri r m a h a l l i .................................................................................................. 114
92. 1651 tari hli iki pa rçal ı bir ta hr i r m a h a l l i ............................................................................115
93. 1664 tarihli iki pa rçal ı bir t ah ri r m a h a l l i ............................................................................115
94. Üç parç al ı ta h ri r m a h a l l i ................................................................................................................. 115
95. Dört pa rçalı ta h ri r maha lli .................................................................................................. 115
 XI X

120
96. Fe rm a n a r k a s ı n d a " g ö r ü lm ü ş d ü r " y a z ı s ı ...................................... ■ ■
97. F e r m a n a r k a s ı n d a alt alta iki d e f t e r d a r im za sı ve " b â -f e rm â n -ı alı ya z ıs ı . 121
125
98. " Hü ve " ile ba ş la y a n bir d a ve t f or m ü lü
125
99. "H üv e " ile b a ş la y a n d i ğ e r bi r da v e t f o r m ü l ü .....................................................................
125
100. " Z i k r u ’ll a h" la ba ş la y a n bir d a v e t fo rm ü lü
126
101. " Ni şa n" k e li m e s i y le b a ş la y a n bir b era t b a ş la n g ı ç f o r m ü l ü .......................................
127
102. "S e b e b" ile b a ş la y a n bir b era t b a ş la n g ı ç fo rm ü lü
131
103. "I sl â m b o l " ya zıl ı bir be rat t a h r i r m ah a lli
13 1
104. " K o s t a n tı n iy y e " yazıl ı bir b e ra t t a h r i r m ah a lli
131
105. " İ st a n b u l" yazıl ı bir be ra t ta h r i r m a h a l l i .............................................................................
131
106. T a v u s ku şu şekli v e ri l m i ş bir ta h r i r m a h a l l i ......................................................................
107. B e r a tın " H a r e m e y n " d e n ve ri l d iğ i n i g ö s te r e n k a y ı d ...................................................... 133
108. B e r a tı n A n a d o l u M u h a s e b e s i n d e n ve ri l d iğ i n i g ö s te r e n k a y ı d ............................... 133
137
109. M ü lk n â m e i m z a l a r ı ....................................................................................................................
110. Ço k y e rd e n hi sse li bir t im a r be rat ı ö b e ğ i ...................................................................... 138
111. Y a n l a r d a " s ah h" b u l u n a n bi r t im a r ö b e ğ i ...................................................................... 138
112. T i m a r be rat ı t a r i h i ............................................................................................................................ 139
113. T i m a r b e ra tı y o k l a m a k a y d ı ..................................................................................................... 139
114. " S a h h u ' l - v a s l " .................................................................................................................................... 143
115. N â m e -i h ü m â y û n d a v e t i ............................................................................................................ 147
116. N â m e -i h ü m â y û n d a v e t i ............................................................................................................ 148
117. Fr a n sa K r a lı n a g ö n d e r i l e n n â m e - i h ü m â y û n d a K a n û n î ' n i n ismi . . . . 149
118. Leh K r a lı n a g ö n d e r i l e n n â m e - i h ü m â y û n d a K a n û n î ’nin i s m i ............................... 149
119. 111. Se l im 'i n h u s û s î n â m e s i n d e k i im za ve m ü hr - i h ü m â y û n ....................................... 156
120. A b d ü l a z iz ' in h u s û s î n â m e s i n d e k i im za ve m ü h r- i h ü m â y û n ....................................... 157
121. II. A b d ü l h a m i d ' i n n â m e s i n d e k la s ik d e v ir im za sı ve m ü h ü r ....................................... 158
122. II. A b d ü l h a m i d ' i n m o d e r n i mz alı n â m e s i .............................................................................. 158
123. A dr e s y a z ıl a n nâ m e k u l a ğ ı ..................................................................................................... 162
124. N â m e za rfı .................................................................................................................................... 162
125. D îb â ç es i T ü r k ç e , m a d d e l e r i F r a n s ı z c a ve İn g il iz c e bir m u â h e d e sa h if e si 171
126. M a d d el e ri F r a n s ı z c a ve İ n gi l iz c e , hâ ti m es i T ü r k ç e bir m u â h e d e sa h if e si 171
127. U n v â n ı n a " m û c e b i n c e a m e l o l u n a " hatt -ı h u m â y û n u ............................................... 173
128. Di ğe r bi r u n v a n ın a hatt -ı h ü m â y û n ..................................................................................... 173
129. Y e n iç er i A ğ a s ı n a y a z ıl m ı ş bi r f e r m a n d a u n v â n ı n a ha tt- ı h ü m â y û n . 174
130. II. A b d ü l h a m i d ' i n i mz alı ha tt-ı h u m â y û n u ...................................................................... 1 78
131. IV. M u s ta f a ' n ı n te l h i s üz e ri n e ha tt-ı h u m â y û n u .............................................................. 182
132. III. S e lim 'in t a k r i r ü z e ri n e hatt- ı h u m â y û n u ...................................................................... 182
133. II. M a h m u d ' u n t el hi s ü z e ri n e hatt -ı h u m â y û n u .............................................................. 183
134. Su lta n R e ş a d 'ı n im za sı b u l u n a n bir i r a d e ...................................................................... 189
135. Su lta n V a h d e d d i n 'i n im za sı b u l u n a n bir i r a d e .............................................................. 189
136. Ar z te z ki re s i a lt ı n a v e re v i n e y a z ıl m ı ş i r a d e ...................................................................... 190
137. Ar z t ez k ire s i a lt ın a dik y a z ıl m ı ş irade ...................................................................... 190
138. S eb eb -i ta h r i r h ü k m ü a r k a s ı n d a d e f t e r d a r i m z a la r ı ve t e s e l lü m ka yd ı 196
139. A ç ık b ir " b u y u r u ld u " y a z ı s ı ..................................................................................................... 197
140. "Be" ve "va v" h a rf le r i se ç i l e n bi r " b u y u r u ld u " ya zıs ı 197
141. Emri k u c a k la y a n bir " b u y u r u ld u " y a z ı s ı .............................................................. 198
142. XIX . y y .d a " b u y u r u l d u " n u n ald ığ ı ş e k i l ...................................................................... 198
143. B u y u r u l d u la r ın ç eşi d li ş e k il le r d e a tıl an t ar ih le r i 200
144. F e r m a n m ü s v e d d e s i ü z e ri n d e " b u y u r u ld u " 204
145. Sûr eti tek ye re g ö n d e r i l e n f er m an m ü s v e d d e s i ü z e r i n d e " b u y u r u ld u " ve " s a h h ". 204
146. Sûr eti b i rd e n faz la ye re g ö n d e r i l e n m ü s v e d d e ü z e r i n d e " b u y u r u ld u " ve "s a h h " 204
147. B u y u r u l d u y a n ın d a çift ç i z g i ..............................................
205
148. B u y r u l d u y a n ın d a " S " ......................................................
205
149. B u y u r u l d u n u n s a ğ ın d a " U " ......................................
205
 XX

1 50. M a ka m m ü h rü b u l u n a n t aşr a b u y u r u l d u s u .................................................................... 205

1 5 1. Pen ç e ve m ü h ü r b u l u n an bir b u y u r u l d u ............................................................................205
1 52. Te l h is e lk a b ı n d a " p a d iş a h ım " k e li m e s i n in y e r i .............................................................2 09
153. T a k r ir ü z e ri n d e s a d ra z a m d e r- k e n a rı ve hatt-ı h ü m â y û n ......................................21 6
1 54. 1286 tari hli bir t e l g r a f kâ ğ ıd ı n d a te l g r a f h â n e b i l g i l e r i ............................................. 236
I 55. 1299 tari hli bir t e l g r a f kâ ğ ıd ı n d a te l g r a f h â n e b i l g i l e r i ............................................. 236
156. 132 5 'd e ki T ü r k ç e - F r a n s ı z c a te l g r a f n â m e k â ğ ı d ı .............................................................237
157. Şifr e t e l g r a f ................................................................................................................................. 237
158. " B e d u h " kliş es i ..........................................................................................................................238
159. A d r e s d e " b e d u h " u n yazı ile y a z ıld ığ ı bir z a r f ..................................................... 239
160. " B e d u h " u n r a k a m la r la ifade ed ild iğ i bir z a r f .............................................................2 39
161. S a d r a z a m a h i ta b e n y a z ıl m ı ş bir m e k t u b u n a rk a s ı n d a k i a d r e s .............................. 240
162. R e i s ü lk ü t ta b a ya z ıl m ı ş bi r m e k t u b u n a rk a s ı n d a k i a d r e s ......................................242
163. Ar z te z k ire s i a lt ı n d a "mim " h a r f i ........................................................................................... 247
164. M ü h ü r ve tarih b u l u n a n e rk e n tari hli bir arz t e z k i r e s i ..............................................248
165. S a d r a z a m sıfatı ve imz a bu l u n an geç tari hli bir a rz t e z k i r e s i .............................. 248
166. T i m a r be ratı t e z k i re s i n in üst k ı s m ı ....................................................................................252
167. T i m a r b era t t ez ki re s i m a r j ı ...........................................................................................................252
168. E s â m e t e z k i re s i n in ya zılı k ı s m ı ........................................................................................... 255
169. Ru us t e z k i r e s i ................................................................................................................................. 256
I 70. Ki ra e dâ t e z k i r e s i ..........................................................................................................................257
171. Âd e t t e z k i r e s i ................................................................................................................................. 258
I 72. An c e m â a t t e z k i r e s i .................................................................................................................. 259
I 73. Boş bir c iz ye te z k ire s i ...........................................................................................................259
I 74. V a k ı f ciz y e edâ t e z k i r e s i ...........................................................................................................259
175. Dî vâ n t ez ki re s i ..........................................................................................................................261
176. H a z i n e t e z k i r e s i ..........................................................................................................................262
I 77. İ bti dâ t e z k i r e s i ................................................................................................................................. 263
178. M e v â c i b icma li t e z k i r e s i .......................................................................................................... 264
I 79. İ n ‘am t e z k i r e s i ................................................................................................................................. 265
180. İ zd iy a d t e z k i r e s i ..........................................................................................................................265
18 1. Bi rk aç ki şil ik m e v â c i b t e z k i r e s i ........................................................................................... 266
182. M ü h im m a t t e z k i r e s i ..........................................................................................................................267
183. Sûr et t e z k i r e s i ................................................................................................................................. 269
184. Ta hv il t e z k i re s i n in ön y ü z ü ...................................................................................................272
185. Ta h v il t e z k i r e s i n in a rk a y ü z ü ...................................................................................................272
186. T e s lim t e z k i r e s i ......................................................................................................................... 273
187. T e ş r i f t e z k i r e s i ................................................................................................................................. 274
188. Z i m m e t t e z k i r e s i ......................................................................................................................... 274
1 89. T e z k ir e y e ri ne ge ç en k a i m e ...................................................................................................277
190. M e z a d k a im e s in i n ön y ü z ü n ü n üst kısm ı .................................................................... 278
191. M e za d k a im e s in i n ön yü z ü n ü n alt kısm ı .................................................................... 279
192. M e za d k a im e s in i n ark a y ü z ü .................................................................................................. 280
193. T e s e ll ü m t e m e s s ü k ü ................................................................................................................. 285
194. Deyn t e m e s s ü k ü ......................................................................................................................... 287
195. T a pu s e n e d i .................................................................................................................................291
196. 1 290 tari hli m aa ş s e n e d i ..........................................................................................................292
197. 13 15 tari hli m aa ş s e n e d i ..........................................................................................................292
198. Re hi n s e n e d i ................................................................................................................................ 293
199. İ lm ü h a b e r ................................................................................................................................ 297
200. C e v a b i l m ü h a b e r i .........................................................................................................................298
201. M ü z e k k i r e ................................................................................................................................ 301
202. Ar z u h a l kâğıdı d a m g a s ı ......................................................................................................... 306
203. Ar z u h a l ü z e ri n d e pul ve m ü h ü r .......................................................................................... 306
 XX I

204. M ü h rü n t a tb ik e d il d i ğ in i g ö s te r e n k a y ı d ......................................
205. Yazı a ra s ı n a sık ı ş m ı ş m ü h rü n tat bi k e d il d i ği ni g ö s te r e n kay ıd
206. A r z u ha l üz e ri n d e " R u ’s-ı h u m â y û d a n g ör ül e " ya zıs ı
207. A r z u h a l ü z e ri n d e "kay dı d e r - k e n a r ol u n a " kaydı
208. A r z u h a l üz e ri n d e " ş ur û tu d e r - k e n a r o l u n a " kay dı
209. A r z u h a l ü z e ri n d e "m a ha lli g ör ü le " k a y d ı ...............................
210. A r z u h a l üz e ri n d e " m a h a l li " k a y d ı ..............................................
211. Ayn ı b elg e üz e ri n d e d e ğ iş i k d e r - k e n a r l a r ...............................
212. M a liy e k ale m i d e r- k e n a rı a lt ı n d a t ar ih ve p a r a f . . . .
213. D îv ân ka le m i d e r- k e n a rı üz e ri n d e " s a h ih d i r" ya z ıs ı .
214. K a z a s k e r d e r - k e n a rı a lt ı n d a " s ah h" m ü h r ü ......................................................................3 1 2
215. D e r - k e n a r ç ık a r ıl a c a k k a le m le r : " ş û rû tu " " ta hv ili " " d e f t e r h â n e s i" . . . . 312
216. D e f te r h â n e p a r a f ı ............................................................................................................................3 12
217. M a z b a t a k â ğ ıt l a r ı n d a k i " M e cl is - i M a h s u s " b a ş l ı ğ ı ...................................................... 3 2 8
21 8 . M ol la F e n â rî 'n in f e t v a la r ın d a k i be yz eli d a v e t .............................................................. 3 4 4
219. M ol la A b d ü l k e r i m Ef en di f e t v a la r ın d a k i b e yz el i d a v e t ...............................................3 4 4
220. F e t v a d a "bu m e s ’ele" y a z ı s ı .....................................................................................................3 4 4
221. F e t v a d a " e l- c e v a b " y a z ı s ı ............................................................................................................ 3 4 4
222. İMâmda f etv a em in i d e r - k e n a r ı ............................................................................................. 3 4 9
223. K a z a s k e r l e r i n ta s d i k i b â r e l e r i .....................................................................................................35 1
224. Kadı t as di k i bâr es i .................................................................................................................... 351
225. N â i b ta s d i k i bâr es i .................................................................................................................... 3 5 2
226. H üc c e t b a ş la n g ı ç f o r m ü l ü .............................................................................................................3 52
227. Ş u h û d ü ' l - h a l ....................................................................................................................................3 5 8
228. H ü c c e t- i z a h r i y y e ............................................................................................................................ 3 59
229. T u ğ ra lı ru lo bir v a k f i y e n in baş tar afı ..............................................................................3 6 7
23 0. D e f te r ş e k li n d e t u ğ ra lı bi r v a k f i y e n in ilk ve son s a h i f e l e r i ....................................... 3 6 8
23 1. Kadı ta s d ik li bi r se b eb - i ta h r i r h ü k m ü s û r e t i ...................................................................... 3 6 9
 E K L E R

1. Çe ş id li k a m ış ve t ah ta ce lî k a l e m l e r i ......................................................................
2. Ç e ş i d li k a l e m t r a ş l a r ............................................................................................................
3a-b. Devat
4. Yaz ı T a k ı m ı ............................................................................................................................
5. Ç e ş i d li ........................................................................................................................................
6. H a m id i y e f ab r ik as ı kâ ğı dı f i l i g r a n ı ......................................................................
7. K â ğı t m a k a s l a r ı .......................................................................................................................
8. Kozak ............................................................................................................................
9. T u ğ r a r ü k ü n l e r i .......................................................................................................................
10. Bazı p a d iş a h t u ğ r a l a r ı .........................................................................................................
11. M ü h r- i h ü m â y û n l a r ............................................................................................................
12. T a t b ik m ü h r ü d e f t e r l e r i n d e n bir s a h i f e ......................................................................
13. Ta t b ik m ü h rü d e f t e r l e r i n d e n di ğ e r bir s a h i f e ......................................................
14. M ü h ü r c ü l e r i n d e f t e r l e r i n d e n bi r s a h i f e ..............................................................
15. Dî v ân k â ti bl iğ i ş â g ir dl i ği i m t ih a n ı n d a y a z d ır ıl a n çe şi d l i yaz ı ö r n e k l e r i .
16a. M â li y e d e n y a z ıl m ı ş b ir f e r m a n ( 9 3 4 ) ......................................................................
16b. Ayn ı f e r m a n ı n ı n a rk a y ü z ü .............................................................................................
17a. Dî vâ n- ı H ü m â y û n d a n y a z ıl m ı ş bi r f e r m a n ( 1 0 0 7 ) .......................................
17b. Aynı f e r m a n ı n a rk a y ü z ü .............................................................................................
18a. M â li y e d e n y a z ıl m ı ş bi r fe r m a n ( 1 0 4 8 ) ..............................................................
18b. Aynı f e r m a n ı n h ü c c e t - i z a h ri y y e ve d e f t e r d a r im z a s ı b u l u n a n a rk a y ü z ü
19. D îv â n- ı H ü m â y û n d a n y a z ıl m ı ş bir f er m an ( 1 0 6 1 ) .......................................
20a . D îv â n -ı H ü m â y û n d a n y a z ıl m ı ş bir f er m an (1 1 5 5 ) .......................................
2 0b . Ayn ı f e r m a n ı n a rk a y ü z ü .............................................................................................
21 . M u a m e l e g ö r m ü ş bi r f e r m a n .....................................................................................
22. D î v â n d a n y a z ıl m ı ş d i ğ e r bi r f er m an ( 1 2 1 0 ) ......................................................
23. M â li y e d e n y a z ı l m ı ş m u â m e l e g ö r m ü ş bir f e r m a n ...............................................

25. V e z â r e t b e r a t ı .......................................................................................................................... 445

26. M ü l k n a m e .................................................................................................................................. 446
27. F e r aş e t b e r a t ı ........................................................................................................................... 447
28. D iğ e r f er a ş e t b e r a t ı ............................................................................................................... 448
29. M ü h r-i h ü m â y û n b u l u n a n bi r t im a r b e ra tı (91 8 ) ............................................... 449
30. T i m a r b e r a t ı .............................................................................................................................. 450
31. T e r c ü m a n b e r a t ı ..................................................................................................................... 451
32. M u â m e l e g ö r m ü ş bi r b e r a t ............................................................................................. 452
33. M u â m e l e g ö r m ü ş t u ğ ra s ız bi r b e r a t ............................................................................. 453
34. B e y l e rb e y i b e r a t ı .................................................................................................... 454
35. III. M u ra d 'ı n K r a liç e E l iz a b e th ' e g ö n d e rd i ğ i n â m e - i h ü m â y û n ( 9 9 1 ) 455
36. III. S e lim 'in III. G e o r g e ' a g ö n d e rd i ğ i n â m e - i h ü m â y û n ( 1 2 2 0 ) 456
37. A b d ü l a z iz ' in A .B .D . B a ş k a n ın a g ö n d e rd i ğ i öz el n â m e - i h ü m â y û n ( 1 2 8 7 ) 45 7
XXI V

38. II. A b d ü l h a m i d ' in A. B. D. B a ş k a n ın a g ö n d e rd iğ i özel nâ me -i h ü m â y û n ( 13 0 0) 458

39a. II. Bâ y e z id 'i n M a c a r ve Çek K r a lı na ve rdiği a h id n â m e n in baş kısmı 4 59
39b . Aynı a h id n â m e n in son k ı s m ı ............................................................................................ 4 60
40a. A. B. D. tic a re t m u âh e d e s i ta s d i k n â m e s in i n ilk iki s ah ife si ( 1 2 78 ) 461
40 b . Aynı t a s d i k n â m e n i n m ad d e l e ri F r a n sı z c a ya z ıl m ı ş 3 ve 4. s a hi fe le ri 462
40c. Aynı t a s d i k n â m e n i n son s a h i f e s i .....................................................................................463
41a. İn g ilt e re ile ya p ıl a n Ad en h ud u d u m uk a v e l e si t a s d i k n â m e s in i n ilk sahif esi 46 4
41 b . Aynı t a s d i k n â m e n i n m a d d e le ri Fr a n sı z c a ve T ür k ç e y a z ıl m ı ş bir s ah ife si 465
42. I. A h m e d ' in be y a z ü z e ri ne hatt-ı h u m â y û n u .............................................................4 66
43 . III. M u s ta f a 'n ı n be y a z ü z e rin e ha tt-ı h u m â y û n u ..................................................... 467
44 . I. A b d ü l h a m i d ' in b e y a z ü z e ri ne ha tt-ı h u m â y û n u ..................................................... 468
45 . I. A b d ü l h a m i d ' in tel hi s ü z e ri n e ya z ıl a c a k hatt-ı h ü m â y û n l a r ol an k a ra la m a s ı 4 6 9
46. II. M a h m u d ' u n b e y a z ü z e ri ne hatt-ı h u m â y û n u ..................................................... 4 70
47. A b d ü l a z i z ’in be y a z ü z e ri ne tari hli hatt-ı h u m â y û n u ............................................. 471
48 . II. A b d ü l h a m i d ' in b e y a z ü z e ri ne tari hli ve imzalı hatt-ı h u m â y û n u . 472
49. T a n z im a t ö n c e s i n e âid tari hli bir arz tez k ire si ve i r a d e ......................................473
50. Uz un elk ab lı bir arz te z k ire s i ve irad esi .............................................................4 74
51. Sade el k a b l ı, tar ih li, i m z a s ız bir a rz te z k ire si ve i r a d e s i ......................................475
52. Ba şl ık lı k â ğ ıd a ya z ıl m ı ş imza ve tarih b u l u n a n a rz te z ki re si ve iradesi . 47 6
53a. Ba şl ıkl ı k â ğ ıd a ya z ılı ş bir h us ûs î m a ‘rû zat ve irad es i (13 10) . . . . 4 77
53b . Aynı i r a d e n in a rk a s ı n d a k i m u â m e le ka y ıd la rı ............................................................. 478
54a. "Y ı ld ı z Sa ray -ı H u m â y û n u " ba şlı klı k â ğı da y a z ıl m ı ş hu s û s î irade 47 9
54b . Aynı ira d e n in a rk a s ı n d a k i m u â m e le k a y ı d l a r ı ..............................................................48 0
55a. V a h d e d d i n 'i n imz alı irad esi ( 1 3 3 8 ) ............................................................................. 481
55b . Aynı ira d e n in m u â m e le ka yı dl a rı ol an ark a yü z ü ...............................................482
56a. S e b e b -i ta h r i r hü km ü ( 1 0 9 1 ) ............................................................................................ 483
56b . S eb eb -i ta h r i r hü k m ü a rk a s ı n d a k i hü c c et -i z a h ri y y e ve d e f t e r d a r imz ala rı . 484
57. B e y a z üz e ri n e b u y u r u l d u ...................................................................................................485
58. Tek ye re y a z ıl a c a k fe rm an m ü sv e d d e s i üz e ri n d e "b u y u r u ld u " ve "sa hh" 486
59. İki ye re y a z ıl a c a k ferm an m ü sv e d d e s i ü z e ri n d e " b u y u r u l d u l a r ve " s a h h "l a r 48 7
60. Ar z ü z e ri n d e tel hi s, hatt-ı h ü m â y û n ve b u y u r u ld u ...................................... 488
61. A rz ü z e ri n e D î v â n d a k o n m u ş b u y u r u l d u .................................................................... 489
62. Kadı i ‘lâmı ü z e ri n d e b u y u r u l d u ....................................................................................49 0
63. E yâ le t d î v â n ı n d a n ç ık a n b u y u r u l d u ....................................................................................491
64. Al tta p e n ç e ve şah sî m ü h ü r b ul u n an b e y a z ü z e ri n e b u y u r u ld u . . . . 492
65. T a ş ra d a m u â m e le gö r m ü ş a rz uh a l ü z e ri n d e k a im m a k a m b u y u r u ld u s u 493
66. Sa d r â z a m tel hi si, hatt-ı hü m â y û n ve b un a gör e ko n a n s a d râ z a m b u y u r u ld u s u 4 9 4
67. S a d r âz a m telh isi ve III. M u s ta f a 'n ı n hatt-ı h u m â y û n u ......................................495
68. S a d r âz a m tel hisi ü z e ri n d e I. A b d ü l h a m i d ' in hatt-ı h ü m â y û n l a rı . . . . 4 96
69. Tar ihl i bir s a d râ z a m tel hisi ü z e ri n d e III. Se lim 'in tari hli hatt-ı h u m â y û n u . 49 7
70. Tar ihl i bir s a d râ z a m telhi si ü z e ri nd e III. Se lim 'in ta r i h si z hatt-ı h u m â y û n u 4 98
71. Sa d r âz a m takri ri ü z e ri n d e I. M a h m u d ' u n hatt-ı h u m â y û n u ve sa d ra z a m ı n
b u y u r u l d u s u .................................................................... ............................................................4 99
72. Sa d r âz a m takri ri ü z e ri n d e III. O s m a n 'ı n hatt-ı h u m â y û n u .............................. 500
73. D a r b h â n e N âz ı rı n ın takr iri ü z e ri n d e III. M u s ta f a' n ı n hatt-ı h u m â y û n u . 501
74. D e f te r da rı n takri ri ü z e ri nd e s a d râ z a m ı n d e r- k e na rı ve III. M us ta f a' n ın hatt-ı
h u m â y û n u ................................................................................................................................ 502
75. Tar ih ve m ü h ü r b u lu n an bir t a k r i r ...................................................................................503
76. Sa d r âz a m 'ı n Kr a liç e El iz a b e th 'e m ek tu bu ( 9 9 1 ) ..................................................... 504
77. S a d r âz a m ın P o rte ki z K r a lı' n a m ek t u b u ( 9 9 9 ) ............................................................ 505
78. Ragı b M e h m e d Pa şa 'nı n imza yeri ne geçen pe nç e b u lu n an m ek tu bu . 506
79a . Ragı b M e h m e d P a ş a ’nın vaslalı imz ası b u lu n an m e k t u b u ........................................507
79b. Aynı m ek t u b u n a rk a s ı nd ak i a d r e s .................................................................................... 508
 XXV

509
80. Kır ım H a m ' n d a n r e i s ü lk ü t t a b a m e k t u b
510
81. Ö z i V a l is i n in Ç a v u ş b a ş ı y a m e k t u b u
511
82. Lo n d r a sefiri Sar ım E f e n d i' n i n t ah r ir a tı
5 12
83. Pa ris se firi M e h m e d Said G a l ib E f e n d i' n i n yarı ş ifr e t ah r ir a tı
513
84. A d a n a V i l â y e t in d e n Da h i li y e N e z â r e t i n e g ö n d e r i l e n ta h r i ra t
514
85. S a d r â z a m ın ş u k k a s ı ............................................................................................
51 5
86. Ef lâk V o y v o d a s ı n ın ş u kk a sı ü z e ri n d e I. A b d ü l h a m i d ' i n h att -ı h u m â y û n u
87. İz m ir İh ti s ab N â z ı r ı n ı n ş u kk a sı üz e ri n d e 11. M a h m u d ' u n hatt -ı h u m â y û n u . 516
517
88. A y d ı n V i l â y e t in d e n Da h i li y e N e z â r e t i n e ç e k il m i ş t e l g r a f
89. D a h ili ye N e z â r e t i n d e n sa d â r e te g ö n d e r i l m i ş t ez k i re - i a liy ye 518
519
90. E m ir / h ü k ü m t e z k i r e s i ............................................................................................................
520
91 a . T i m a r be rat ı t ez k i re s i ( 1 1 8 1) ..............................................................................................
91b . Ayn ı t e z k i r e n i n a rk a y ü z ü ..................................................................................................... 521
92. T i m a r be rat ı te z ki re s i ( 1 2 5 4 ) ............................................................................................. 52 2
93. D a v e t t e z k i r e s i ........................................................................................................................... 523
94a . M ü r u r t e z k i r e s i ............................................................................................................................ 524
94 b. Ayn ı t e z k i r e n i n a r k a s ı n d a k i y o k l a m a k a y ı d l a r ı ....................................................... 52 5
95. Y a r ım m ü h ü r l ü b i r e s â m e t e z k i r e s i ............................................................................. 526
96. Ru us te z k i re s i ( 1 0 3 0 ) ............................................................................................................ 527
97. D iğ e r bir ruu s t ez k i re s i (1 1 4 3 ) ..................................................................................... 528
98. Â d e t t e z k i r e s i ............................................................................................................................ 529
99 . D i ğ e r bi r âd e t t e z k i r e s i ............................................................................................................ 529
100. An c e m â a t t e z k i r e s i ..................................................................................................................... 530
101a. T i m a r t e z k i r e s i ............................................................................................................................ 53 1
101b. Aynı t im a r t e z k i r e s i n i n a rk a y ü z ü ...................................................................................... 53 1
102. D îv â n t e z k i r e s i ............................................................................................................................ 532
103. D i ğ e r bi r d î v â n t e z k i r e s i ..................................................................................................... 53 3
104. B a ğd a d H â z i n e s i n d e n v e ri l e n bir dî v â n t e z k i r e s i ............................................... 534
105a. H a z i n e t e z k i r e s i ..................................................................................................................... 53 5
105b. Ay nı h a z in e t e z k i r e s i n i n a rk a y ü z ü ...................................................................... 5 35
106. İb tid a t e z k i r e s i .................................................................................................................... 536
107. İ zd iy a d t e z k i r e s i .................................................................................................................... 536
108. Ç ok isi ml i bi r m e v â c i b t e z k i r e s i ............................................................................. 537
109. M u b â y a a t e z k i r e s i ................................................................................................................. 538
110. T e s e ll ü m t e z k i r e s i ............................................................................................................ 539
111. R u z n â m ç e sûre ti t e z k i r e s i ............................................................................................. 540
112. D iğ e r bir r u z n â m ç e s ûre ti t e z k i r e s i ...................................................................... 540
113. Sûr et t e z k i r e s i ............................................................................................................ 541
114. D e f te r s ûre ti ............................................................................................................ 542
115. A r î z a ye ri n e g e ç e n bi r k a i m e ..................................................................................... 5 43
116. B e n d e r s e r a s k e r i n in k a i m e s i ............................................................................. 544
117. Şar k se ra s k e ri R a u f P a ş a 'n ı n k a i m e s i .............................................................. 5 45
1 18. B e l g e d e " arî za " d e n il e n bi r k a i m e ....................................................................... 546
119. A r î za ye ri n e ge ç en b ir k a i m e ............................................................................. 547
120. T e z k ir e y e ri n e ge ç en k a i m e ............................................................................. 548
1 2 la . Çi f tl ik s a tı ş ın a âid bi r m e z a d k a im e s in i n ön y ü z ü 549
1 2 1 b. Ayn ı k a im e n in a rk a y ü z ü ........................................ 550
1 2 2 a. Em lâ k s a tı ş ın a âid bi r m e z a d k a im e s i 551
1 2 2 b. Ayn ı m e z a d k a i m e n i n a rk a y ü z ü ............................................... 55 2
1 2 2 c. Aynı m ez a d k a im e s in e bağlı tah v il t ez k i re s i 55 3
123. M u â h e d e t e m e s s ü k ü ......................................
554
124. T e s e ll ü m t e m e s s ü k ü ..............................................
555
125a. M e m h u r de y n t e m e s s ü k ü
5 56
 XXVI

125b. M e m h u r d e y n t e m e s s ü k ü n ü n ark a y ü z ü .................................................................... 5 5 7

126. M e m h u r t a h v i l .............................................................................................................................. 558
127a. İki d ild e ya z ıl m ı ş h ud u d m u a y e n e s e n e d i n i n ilk s a h i f e s i ......................................559
127b. Aynı s e n e d i n son s a h i f e s i ...................................................................................................560
128. Ba lta Li ma nı m u â h e d e s i m ü b â d e l e s e n e d i .................................................................... 561
129a. Ad en h ud ud m u k a v e l e si t a s d i k n â m e s i m ü b a d e l e se n e d i n i n ilk sahif esi . 562
129b. Aynı se n ed i n son s a h i f e s i ...................................................................................................562
130. İ l m ü h a b e r (1 1 6 4 ) .................................................................................................................. 563
131. M ü h ü rl ü bir i lm ü h a b e r ( 1 2 6 0 ) ........................................................................................... 564
132. i l m ü h a b e r k a i m e s i .......................................................................................................................565
133. A r î za . ................................................................................................................................. 566
134. Sa â d e t G i r ay 'ı n a r î z a s ı ..............................................................................................................567
135. XIX . yy. a r î z a s ı ............................................................................................................................568
136. IV. M e h m e d ' e s u n u la n bir a rz u h a l , üz e ri n d e te lh is ve hatt-ı hü m â y û n . 569
137. III. M u s ta f a ' y a s u n u la n bir a rz u h a l , hatt-ı h ü m â y û n ve b u y u r u ld u 570
138. P a d i ş a h a su n u la n a rz u ha l hu l â s a l a r ı , d e r - k e n a r l a r d a d î v â n l a r d a alı n a n karar lar
ve I I . M a h m u d ' u n hatt -ı h u m â y û n u ....................................................................................571
139. D î v â n k a le m in d e m u â m e le g ö r m ü ş bir a r z u h a l .....................................................572
140. D e f t e r h â n e d e n d e r - k e n a r ç ık a r ıl m ış bir a r z u h a l .....................................................573
141. Ç e ş id li k a le m le r d e n d e r - k e n a r l a r ç ık a r ıl m ış m u â m e le g ö r m ü ş bir arz uh al . 574
142a. M a liy e k a le m le r in d e m u â m e le g ö r m ü ş bir a r z u h a l ............................................. 575
142b. Ayn ı a r z u h a l in a rk a y ü z ü ........................................................................................................ 576
143a. M a liy e k a le m le r in d e m u â m e le g ö r m ü ş bi r a r z u h a l ............................................. 577
143b. Aynı a r z u h a l in a rk a y ü z ü ...................................................................................................578
144. D e f te r h â n e d e m u â m e le g ö r m ü ş bir a r z u h a l .............................................................579
145a. M a h z a r .............................................................................................................................................. 580
145b. M a h z a r ın ark a y ü z ü .................................................................................................................. 581
146. Üç imz alı bir m a h z a r .......................................................................................................... 582
147. Dî vâ n k a le m in d e m u â m e le g ö r m ü ş bir m a h z a r .....................................................583
148. M ü k â le m e m a z b a t a s ı .......................................................................................................... 584
149a. Şi freli bir m ü k â l e m e m a z b a t a s ı ....................................................................................585
149b. Ayn ı m a z b a t a n ı n ç ö z ü lm ü ş ş e k l i ....................................................................................586
150. M e cl is -i A h k â m -ı A d l i y y e m a z b a t a s ı ............................................................................... 587
151. M e cl is -i V âl â m a z b a t a s ı ...................................................................................................588
152. Şûr â-y ı D e v l e t m a z b a t a s ı ...................................................................................................589
153a. M e cl is -i Um û m î- i M e ş v e r e t m a z b a t a s ı n ın 1. s a h i f e s i ......................................590
153b. M e cl is- i Um ûm î- i M e ş v e r e t m a z b a t a s ı n ın 2. s a h i f e s i ......................................591
153c. M e cl is -i Um ûm î- i M e ş v e r e t m a z b a t a s ı n ın 3. s a h i f e s i ......................................592
154. Es b â b -ı m û c i b e l â y i h a s ı ...................................................................................................593
155. M u k a v e l e n â m e lâ y i h a s ın ı n 1. s a h i f e s i ............................................................................594
156. A h m e d A b d ü l v e h a b E f e n d i ’nin (II. M a h m u d d e v ri ) f e t v a s ı .............................. 595
157a. B a ğd a d K a d ı s ın ı n i ‘l â m ı .................................................................................................. 596
157b. Aynı i ‘l âm ın ark a y ü z ü ..........................................................................................................597
158. Sat ış h ü c c e t i ......................................................................................................................... 598
159. T e s e ll ü m h ü c c e t i ................................................................................................................. 599
160. T e m e s s ü k ye rin e h ü c c e t .................................................................................................. 6 00
161. Çi ft h üc c et ( R e hi n ve fekk-i r e h i n ) ...................................................................................601
162. V a k f i y e ............................................................................................................................................ 602
163. V a k f i y e ............................................................................................................................................603
164. V a k f i y e ............................................................................................................................................60 4
165. Kadı tas di kli s û r e t .................................................................................................................605
 Ö N S Ö Z

T a r ih i n , ço k sıkı m ü n â s e b e t t e b u l u n d u ğ u y a rd ı m c ı i li m l e r i n d e n o la n d ip lo m a tik
en kısa ş e k il d e "b e lg e ilmi" o l a r a k t a r i f e di l e b il ir . A n c a k bu ilim da lı ü z e r i n d e y a k ın z a ­
m a n l a ra k a d a r T ü r k iy e ' d e faz la a r a ş t ır m a y ap ıl d ı ğ ı s ö y le n e m e z . O s m a n l ı - T ü r k d i p l o m a ­
tiği da h a z iy a d e A v r u p a lI l a r ve ö z e ll ik l e O s m a n lı h â k i m i y e t i n d e k a lm ı ş B a l k a n
ül k e l e ri n d e r ağ be t g ö r m ü ş ve bu ü l k e l e rd e d i p l o m a t i ğ i n çe şi d l i k o n u l a r ı n d a ci d d î
y a y ın l a r y a p ıl m ış tı r . B iz de ise d i p l o m a t i ğ i n ilim o l a r a k g e li ş m e s i y en i b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n ­
da n d i p lo m a ti k ile " s iy a s e t ilmi" ve y a " p o lit ik a " m â n â s ı n a g e le n d ip lo m a s i sık sık
k a rı ş tı r ıl m a k t a d ı r . İ st a nb u l Ü n i v e rs i te s i Ed e b i y a t F a k ü l t e s i n d e 196 1 'd e n î li b â r e n T a r ih ,
1989 'da n ît i b â re n de A r ş iv c i li k B ö l ü m l e r in d e d i p lo m a ti k de rs o l a r a k o k u t u l m a k t a o l ­
m as ı n a r a ğ m e n Prof. T a y y i b G ö k b i l g in ' i n bü y ü k ç a p ta Prof. F e k e t e n i n e s e r i n e d a y a n a n
de rs kitab ı d ı ş ı n d a O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i k o n u l a r ı n ı bi r a ra d a t o p l a y a n bi r e s e r m e v c u d
d eğ ild ir. O t u z yılı a ş kı n bi r b i r i k im in m a h s û l ü ol an s u n u la n ki ta b, bu b o ş lu ğ u d o l d u r m a k
üz ere k a le m e a lı n m ış o l u p ile rd e y a p ıl a c a k ç a l ı ş m a l a r için bi r b a ş la n g ı ç o l a r a k
düşünülm üştür.

O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i, -t a b i r c â iz s e - " d ip s i z bi r ku yu " g i b id ir . O n u n için de her

be lge t ü rü n ü n ayrı ayrı ve d e r i n l e m e s i n e i n c e l e n m e s i g e re k ir . K u s u r s u z bi r d i p l o m a t i k
ki ta bı nı n bu ç a l ı ş m a l a r t a m a m l a n d ı k t a n s o n ra m e y d a n a g e t i r i l e b i l e c e ğ i n e i n a n a n l a r ­
da nı m . Ne va r ki, "en iyi, i yin in d ü ş m a n ı d ır " s ö z ü n ü de hiç bir z a m a n a k ı l d a n ç ı k a r m a ­
m ak lâ z ım d ır . D o l a y ıs i y le , en iyiyi y a p m a k d ü ş ü n c e s i y l e yo l a ç ık ı l d ığ ı t a k d i r d e bi r
O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i y a z ıl m a s ı için d a h a uz un z a m a n b e k l e m e k g e re k i r. E ld e bi r r e h b e r
ki tab ın m e v c u d i y e ti b u n d a n s o n ra O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i ü z e r i n d e ç a l ı ş a c a k ilim m e n s u b -
lar ın ın ç a lı ş m a l a r ı n ı k o l a y l a ş tı r a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i y l e b ö yl e bi r ki ta b ı n y a z ı l m a s ı n a c e s a r e t
ed il m iş ti r .

Su n u l a n ki tab , se k iz b ö l ü m d e n m e y d a n a ge lm i şt ir . İlk b ö l ü m , ya zı m a l z e m e l e r i y ­
le O s m a n lı A rş iv b e l g e l e r i n d e k u l la n ı la n y a z ıl a r ı n ( p a l e o g r a f y a ) i n c e l e n m e s i n e a y r ı l ­
m ıştır. K i t a b d a n , d a h a ço k ko n u h a k k ın d a faz la bilgi s a hi bi o l m a y a n g e n ç n e s li n
f a y da la na c a ğı d ü ş ü n c e s i y l e z a m a n z a m a n , d i p l o m a t i k s ın ı r la r ın ı a ş an t e f e r r u a t a g ir i ld i ğ i
ol m uş tu r. O s m a n lı m e r k e z k a l e m l e r i n d e k u l la n ı la n kâ ğıt vs. yazı m a l z e m e s i , t a m a m e n
ve ilk d e f a k u l la n ı la n b e lg e l e re d a y a n d ı r ı l a r a k izah e d i l m e ğ e ç a l ı ş ıl m ı ş tı r .
P a d i ş a h l a ra âid b e l g e l e rd e r a s t la n a n t uğ ra , s a d r a z a m , vs. y ü k s e k r ü tb e l i i d a r e c i ­
lere âid be lg e l e rd e r a s t la n a n p e n ç e, m al iy e b e lg e l e r i n d e k i d e f t e r d a r a âid k u y r u k l u im z a
ve p a d iş a h d a n b a ş la y a ra k sa de v a ta n d a ş a k a d a r h e r k e s i n k u l la n d ı ğ ı, fa ka t r e s m î b e l g e ­
l erde özel bir yeri ol an m ü h ü r l e r e , b e lg e c i n s l e r i n in ö z e l l i k l e r i n e g e ç i l m e d e n ön c e t o p l u ­
ca te m a s ed il m es i uy g un b u l u n a r a k İk inci B ö l ü m d e i n c e l e n m i ş ti r.
Ki t ab ı n en ha c im li b ö l ü m ü hiç şü b h e y ok ki, p a d iş a h a âid b e lg e l e r i n ko n u e d il d i ğ i
Üç ü n c ü B öl ü m d ü r . Ayni isim a lt ı n d a b i r l e ş t i r i le b i le c e k bazı be lg e c in s l e ri için ayrı
fas ıll ar a ç ıl m a yı p, an a b aş lık a lt ı n da k ı sa c a t em a s e d il m e k l e y e ti n i lm iş t ir . M e s e l â , f e ­
ti hn a m e, t e b r ı k n â m e gibi b e lg e l e r nâ m e -i h ü m â y û n ; m e n ş u r , m ü l k n â m e gibi b e l g e l e r
bera t b a h s in d e k ı sa c a ele a lı n m ış tır .
 XXVI I I

D ö r d ü n c ü Bö lü m , y ü k s e k k a de m e y ö n e ti c il e ri n in e m ir ve arz m â h iy e tin d e ki b e l­
geler i; Be şi nci Bö lü m, b e ld e l e r arası y a z ış m a l a r; Altın cı Böl üm , da ir e le r arası y a z ış m a ­
lara a yr ıl m ış tır . A r z la r ın resm î, a rz u h a l le r in ise özel m âh iy e tte ki be lg e le r olması
do l a y ı s iy l e b iri nc iy e , de vl e t e rk â n ı n a âid be lg e l e r içinde yer v e ril ir ke n arzu ha l ve m ah ­
z a rla r " d ile k ç el e r " adı a ltı nd a Ye di nc i Bö l ü m d e i n c e le n m iş tir . R a p o r m a hi y e tin de ki be l­
g e le r d e n m a z b a t a l a rl a , biri ra p o r m a h i y e ti n d e iki cin s be lge ifade ed e n lâ yi ha la ra da yine
bu bö l ü m d e ye r v e ri lm iş tir . S e ki zi n c i B öl üm ise ifta ve kaz a or g a n l a rı n c a dü ze nl en en
b e lg e le re a y rı lm ış tır . Her belg e c in s i ni n s o nu n da , "s on u ç " adı alt ın da , o belge tü rünün
bir ba k ış ta t a n ı n m a s ı n a im kâ n s a ğ la y a c ak k a ra k t e ri s ti k ö z e lli kl e ri ö z e tle n m iş tir .

Ör n e k le r , m et i nd ek i belg e s ır a s ın a riâye t e d ilm ek üze re, imkâ n n is b e t in d e değişik

b e lg e l e rd e n ve ri l m e ğ e ça lı ş ıl m ı ş ; ör n ek ol ar a k alı n a n b e lg e n in b u l u n d u ğ u arşiv ve n u m a ­
rası, ne şr e di l m iş s e i çin de b u l u n d u ğ u e se r ve s ah ife si gö s te r il m iş ti r . An ca k, bir ibâre,
işar et ve y a m ü h ü r pek çok b elg ed e t e k r a r l a n a b i l m e d e d i r . Z a m an z a m a n bir t a s n i f içinde
o tür pek ço k be lge b u l u n d u ğ u n a işâret edil di ği ve ya birk aç be lge n um ar a s ı v erild iği o l ­
m u şs a da, her not ta bun u n t e k r a rl a n m a s ı no tla rın ha c mi n i çok a rt t ır a c a ğ ı n d a n notlarda
e k s er i y a bir be lge n u m a r a s ıy l a y e tin iIm iş tir . Bu, o b e lg e n i n tek ö r n ek ol du ğ u mânâs ına
a lı n m a m a lı d ır . Ba za n, tip in in en iyi ö r n e ğ i n i n s e çi l eb i l m e s i için bi rka ç do sy a belgenin
in ce l e n d iğ i o l m u ş tu r .

B ili ndi ği gibi, arş iv a ra ş t ır m a l a rı uzu n z a m a n a lm a kt a , b e lg e le rin gö rü lm esi yl e

ki ta b ın y a z ıl m a s ı , ö z e ll ik l e de ba s ıl m a s ı a ra s ı n d a s e n el e r g e ç m e k te d ir . Ki tab da k i b e lg e ­
lerin b üyü k e k s e r i y e t i n in b u l u n d u ğ u B a ş b a k a n lı k O s m a n lı A r ş iv i' n de son yı lla rd a k i t as ­
n i f fa a l iy e t le r in i n s ü r a t l e n d i r i l m i ş b u l u nm a s ı son d e r e c e d e m e m n u n i y e t verici olm ak la
be ra be r, bu s ü r ‘atin, bazı s e ri le r in y e n id e n eld en g e ç ir ilm es i ve bazı be lg e le rin fon
i çind ek i n u m a r a la r ın d a , y a nl ış fona gird iği a nl a ş ı la n bazı b e lg e le rin ise f o nla rın da
de ğ iş t ir i lm e y ap ıl m as ı s o n u c u n u d o ğ u r d u ğ u da bir ge rç e k tir . Bu du ru m, kitab bask ıya
ve ri l d ik t e n s o n ra fark ed il m iş ve b ö yl ec e , bizi a şan se b eb l e rl e de olsa, r ef e r an s l a rd a
m e y d a n a g elm iş ol an h a ta la rı n g i d er i lm e si için b a s kı nı n d ur d u ru l a ra k , birk aç tasni fin
ye n id e n e ld e n ge ç ir il m es i g er e k m iş t ir . Bu d e ğ iş i k li k le r in yap ıld ığ ı D o sy a U sû lü İ ra d e le r
t asnifi ile M a liy e b e lg e l e ri n d e n B ü y ü k R u z n â m ç e K a le m i ve K â ğ ıtc ıb a ş ı do sy a la rı, taşr a
e v ra k ı n d a n A li B a b a Z a v iy e s i b e lg e l e ri n in yeni n um ar a la r ı b u lu n ar a k eskil eri ile d e ğ iş t i ­
rilmi şti r. An ca k, - y ap ıl an de ğ iş i k li k te yeni v e ril en n u m ar a la r ın eski ka rşı lık lar ın ı
g ö s te r e n bir liste h a z ır la n m a d ığ ı için - bü tü n g a y re t le r e rağ m e n, birka ç b e lg e ni n yeni n u ­
m ar a s ın ı n b u l u n m a s ı m ü m k ü n o l a m a d ığ ı n d a n -hiç yer g ös te r m e m e k te n s e - eski n u m a r a ­
ları nın ve ril me si t erc ih e d il e re k y a n la r ın a ( esk i) ol d u ğ u n a işaret edil m işt ir .

D i p l o m a t ik t e g ö rü n tü son d e re c e d e m üh im o ld u ğ u n d an , tez ki re gibi kü çü k b e lg e ­

lerin t am a m ı, di ğ e r l e r i n d e izah ed ile n p a rça lar ı meti n a ra la rın a ilâve edil m işt ir . Esas
be lge ö r ne k le ri ise s on da ki "E kl er" kı sm ın d a t o pl a n m ış tır .

İyi bir d i p lo m a ti k a n a liz için be lge o rij in a l in i n b ü t ü n ü n ü n gö rü lm e si gerekl idi r.

O s m a n lı c a v ey a yeni Tü r kç e belge n e ş irl e ri, hatta, be lg e n in esas ya zılı y ü z ü n ün tıpkı
bas ım ı tam bir a na liz için çok za m a n kâfi g e lm e m e kt e di r . Zîrâ, ark a yü zd ek i m uâ m e le
kayıdl arı son d e re c e d e ö ne m li d ir. Bu nu n iç in d ir ki a ra ş t ır m a da , m ü n şe a t m ec m ua la rı ve
n e ş r e d ilm iş be lg e l e r de ku l la n ı lm a k l a b e ra b e r imkân n is b e tin de , Tür k a rşi vl e rin de ki
belg e or iji n a lle ri ü z e rin d e ç a lış ılm ış tır . G e r ç e k te n, nâm e- i h ü m ây û n , ah id n â m e -i
hü m ây û n , s a d ra z a m vs. y ö ne ti c il e ri n ya ba n cı de v le t le r h ü k ü m da r l ar ı ve ileri g ele n le rin e
g ö n de rd ik le r i m ek t u b l ar ist isn a e d ili rse , d iğ er be lge c in s le ri n de n arş i v le r im i zd e pek bol
m ık d a r d a b u lu n m a k t a d ı r . Nâ m e, a h id n â m e ve m ek t u b l ar d a n İng ili z ve Am e rik a n arş iv le-
rin d e k i le r le her hangi bir se be bl e ye rin e g ön d e ri l em e di ği için arş i v le r im i zd e mu h afa z a
e d ilm iş o l an l a r bi zza t gö rü lm üş ; ayrıc a, öz e lli kl e tıpkı bas ım ol ara k y a yı nl a n m ış b e lg e ­
lerd en f ay d a l a n ıl m ı ş tı r.
 XXI X

A r ş iv i m iz i n t a m a m e n t a s n i f e d il m e m iş o lm a sı z a m a n z a m a n ve ri l en m ‘s a **er^ n
belli bir d ö n e m e m ü n h a s ı r ka lm a s ı gibi bir s on u ç d o ğ u r m u ş , a n c ak ou gı ı a er e
dur um n o t la r d a b eli r ti lm iş t ir . T a n z im a tl a ge ti r il e n ye n il i k le r , O s m a n lı d i p l o m a t i ğ i n e de
aks e tm i ş t ir ki, im kâ n n i s b e t in d e bu d e ğ iş i k li k le r in de g ö s te r il m e s i n e ç a lı ş ıl m ı ş tı r .

M e tin iç in d e b e lg e l e rd e n a lı n a n ö r n e k l e ri n , ge nç ne s li n o k u m a s ı n ı k o l a y l a ş t ı r m a k
üz e re A r a b a lfa be si ile d eğ il yeni Tü r k a lf a be si ile ve kı sm î bir t r a n s k r i p s i y o n l a v e r i l m e ­
si t erc ih ed il m iş ti r . A n c a k, bazı te kn ik i m k â n s ız l ık l a r d o l a y ı s iy l e " k a f ve ga y ın
h a rf l e r i n d e n s on ra g e lip uz un o k u n m a s ı g e re k e n " e lif le re , "a" ü s tü n e d ü z çizg i im kâ n ı o l ­
ma d ı ğ ı n d a n , "kef" ile k a rı ş m a l a rı n ı ö n l e m e k için a k s an da k o n u l m a m ı ş t ı r . E k l e rd e h e m e n
her be lge t ü r ü n d e n b irk aç ö r n ek v e ri l m e y e ça lı ş ıl d ığ ı için or ij in a l y a z ıl ış l a r ı n ı b u r a d a
b u lm a k m ü m k ü n o l a b i l e c e k t ir . Ne v a r ki, b e lg e l e rd e e lk a b, u n v a n gibi bazı k ı s ı m l a r d a k i
A r a b c a i b âr e le r in ç ö z ü lm e s i he r z a m a n ko lay o l m a m ış tı r . Ha tta , u z m a n m es l e k -
d a ş la r ım ız a d a n ı ş ı l m a s ı n a r a ğ m e n yi ne de bazı o k u n m a s ı şü p h e li y e r l e r k a lm ı şt ır .

Ç a l ış m a la r ım e s n a s ı n d a do st ve m e s l e k d a ş l a r ı m , ha tt a ö ğ r e n c i l e r i m i n ç o k ya k ın
a lâ k a ve y a rd ı m la r ı o l m u ş tu r . A l m a n c a e s e r ve m a k a l e l e r d e n f a y d a l a n m a m d e ğ e rl i mes-
lek d a ş ım Prof. Dr. Ke m a l Bey di 11i ve eski ö ğ r e n c i l e r i m d e n İnci A k b a ş ' ın t e r c ü m e l e r i
sa y es i n d e g e r ç e k l e ş m iş t ir . B u l g a rc a k i ta b l ar , y in e eski ö ğ r e n c i l e r i m d e n Erol Ç e t in t a ­
ra f ı n d a n t e r c ü m e e d il m iş ti r . B e l g e le r d e k i A r a b c a k ı s ı m l a r ın o k u n m a s ı n d a k ı y m e t li m es-
l ek da ş ım Prof. Dr. M e h m e t İ p şi r li' n in ço k b üy ü k y a rd ı m ı v a rd ır . Y a b a n c ı d i ll e rd e
y a y ın l a n m ı ş , b u r a d a b u l a m a d ı ğ ı m bazı m a k a l e le r in f o to k o p i le r i sa y ın m e s l e k d a ş ı m Prof.
Dr. Ne ja t G ö y ü n ç ve L o n d r a Ü n i v e r s i t e s i n d e d o k t o r a y a p m a k t a o l a n ge n ç m e s l e k d a ş ı m
Gül To ka y , bazı A v r u p a a rşi v ve k ü t ü b h a n e l e r i n d e k i bi rk a ç b e lg e n i n fo to ğ r a fı M ü n ih
Ü n i ve rs i te s i Tü r k o lo j i E n s t it ü s ü M ü d ü r ü Prof. Ha n s G e o r g M a je r ile B e r li n Ü n i ­
v e r s i te s i n d e n Ra na v. M e n d e t a r a f l a r ı n d a n s a ğ la n m ış t ır . Uz un y ı ll a r ayn ı k ü r s ü d e
ç a lı ş tı ğ ım ız de ğe rli a rk a d a ş ve m e s l e k d a ş l a r ı m M e h m e t G e n ç ve Pr of. Dr. Ha lil Sahi 1-
l io ğl u 'n u n fikir ve b i lg i le r in d e n de z a m a n z a m a n f a y d a l a n ıl m ı ş tı r . A m e r i k a n A r ş i v i n d e k i
a r a ş t ır m a l a r ı m ı n s ü r ‘a tle n e ti c e l e n m e s i n d e s ev gil i o ğl um E r d e m 'i n a s i s t a n l ı ğ ı n ı n b ü y ü k
payı vard ır . D e ğ iş ik k a r a k t e r g ö s te r e n bazı hat ç e ş i d l e r i n i n t a n ı n m a s ı Pro f. Dr. Ali A l p ­
a r s l a n ’ın y a r d ı m l a r ı y l a m ü m k ü n o l a b i l m i ş t i r. Yazı ve yaz ı m a l z e m e l e r i k o n u s u n d a M a r ­
ma ra Ü n i v e rs i te s i ö ğ r e t i m gö r ev l i si Ha tta t U ğu r D e r m a n ' ı n bilgi ve g ö r ü ş l e r i n d e n de
f a y d a l a n ıl m ı ş tı r. B a ş t a Dr. Ali A k y ı l d ız ol m a k üz e re Dr. G ü l d e n S a r ıo ğ l u ve A n a b i l i m
Da l ım ı z ö ğ r et i m g ö r e v l i l e r i n d e n Fi liz K a r a c a ile A rz u Te rzi gibi ge nç m e s l e k d a ş l a r ı m ise
g ö r dü k le r i o r iji n a l b e lg e le ri ke n d il e ri k u l l a n m a d a n b a n a h a b e r v e rm e k s u r e t iy l e y a r d ı m c ı
o l m u ş la r d ı r.

A r ş iv l e rd e k i a r a ş t ı r m a l a r ı m ı n a ğ ır lık m e r k e z in i teşki l e d e n b e l g e l e r i n b u l u n d u ğ u
B a ş b a k a n lı k O s m a n lı A r ş i v i ’nin eski ve yeni m ü d ü rl e ri Prof. Dr. İsm e t M ir o ğ l u , Prof.
Dr. Y u s u f H a la ç o ğ l u , N e c a ti G ü l t e p e ve Ne c a ti A k t a ş , eski t a s n i f h e y ’eti şe fl e ri A l i y e
Ö na y ve Y u s u f İh san G e n ç , t a s n i f he y' eti e le m a n l a r ı n d a n N e c d e t A k y ı l d ız , a r a ş t ı r m a s a ­
lonu ş e f ve p e rs o n e l le r i M e s u d e Ç o r b a c ıo ğ l u , Veli To la , Y ü k s e l A k l a ş ve Sa l ih S o y t ü rk
ile de p o s o ru m l u s u İlhan O v a l ıo ğ l u , y a rd ı m c ı s ı H a l il u l la h Ö z c a n ve d e p o p e r s o n e l i ; T o p -
kapı Sar ayı Arş ivi şefi Ülk ü A l t ın d a ğ ve T ü r k - İ s lâ m Es e rle ri M ü z es i Y a z m a l a r şefi Şul e
Ak so y K u t l u k a n , To p k a p ı Sa ray ı M ü z es i K ü t ü b h a n e s i şefi Fi liz Ç a ğ m a n , S ü l e y m a n i y e
K ü t ü b h a n e si M ü d ü r y a rd ı m c ı s ı N e v z a t K a y a da ç a lı ş m a l a r ı m ı k o l a y l a ş t ı r m a k için e l l e ­
rin d e n gele n g ay ret i g ö s te r m i ş le r d ir . T o p l a d ığ ı m m a l z e m e n i n bi r an ön c e d e ğ e r l e n d i ­
r il m e s in e ba ş la m a m h u s u s u n d a ise k ıy m e tli d o s tu m Prof. Dr. N u r h a n A t a s o y ’un b ü v ü k
teşv ik i o l m u ş tu r . 3

K i t ab ı n b i lg i s a y a r d a m o d e r n t e k n i k l e y a z ıl m a s ı ve m i z a n p a j , t a r a f ı m d a n
y a pı lm ışt ır . A n c a k , p r o g r a m la r ın h a z ı r l a n ı p en ko lay ş e k i l d e k u l l a n ı l a b i l e c e ğ i m h a le
g e ti r il m e s i, z a m a n z a m a n ç ık a n p r o b l e m l e r i n ha lli , s e vg ili o ğ l u m E m r e ' n i n k ı y m e t li z a ­
m a n l a rı n d a n b a n a ay ır m as ı ile m ü m k ü n o l m u ş tu r . K i t a b ı n , e ld e k i i m k â n l a r ö l ç ü s ü n d e en
 XXX

iyi ş e ki ld e o rta y a ç ık m a s ın d a k i k a tk ı l a r ı n d a n do la yı ya rd ı m ve d e s te k le r in i gör düğ üm

bü tü n bu do st ve m e s l e k d a ş l a r ı m l a o ğu l la r ım a ; asıl lar ı İn g ili z ve A m e ri k a n arşi vle riy le
Br iti sh L ib ra ry 'd ek i bazı b e lg e l e ri n f o to ğr a fl a rı n ı ki ta ba k o y m am h u s u s u n d a anlayış
gö s te r e n ilgili k u r u m l a r id ar e c il e ri n e , e k le r d e ye r alan, a sıl lar ı B a ş b a k a n lı k Osmanlı
Arş ivi ile T op ka pı Saray ı A r ş iv i n d e b u l u n an b e lg e le ri n f ot oğ r a fl a rı nı m ü k em m el bir şe ­
kilde çe ke n S e lâ m e t Ta ş k ın ile ki tab ın b as ım ın ı üs tle n e n K ub b e a l tı A k a d e m is i Kü lt ür ve
S a n ‘at Va k fı' na , ö z e ll ik l e Gene l M ü d ü r Prof. Dr. S e m ah a t Y ü k s e l 'e ve film ç ıkı şla rın ın
a lı n m a s ı n d a b üy ük e me ği ge ç en V a kf ın Dizgi M e rk e z in e s o n s u z t e ş e k k ü r bo rç lu y u m .

M ü b a h a t S. Kütü k o ğl u
 KISALTMALAR

A .A M D Amedî Kalemi
A .BK T Bü y ü k K al e T e z k ir e c il iğ i
A.ÇV B Çavuşbaşı
A.DFE D e f te r h â n e - i  m ir e
A.D V N D î v â n -ı H ü m â y û n K a le m i
A .D V N .A R Z As k e r î r u z n â m ç e K a le m i
A .DV N.DV E D ü v e l -i E c n e b iy e
A.D V N.M HM M ü h i m m e K a le m i
A .D V N .ŞK T Şi k â y et K a l e m i
A.E. Ali E m irî tas n ifi
a . g .d o s . adı g e ç e n d o s y a
a .g .e . adı g eçen eser
a . g .m . adı g e ç e n m ak a l e
a .g .t. a d ı g e ç e n tez
"A k lâ m " İ na lc ık , " O s m a nl ı B ü r o k r a s i s i n d e A k l â m ve Şi k â y e t " , O s m a n lı
A r a ş tır m a la r ı.
A.M KT M e k tû b î K a le m i
A .M K T .U M M e k tu b î K a l e m i - U m û m î
A .NŞT Nişan Kalemi
A .N Ş T .O R D O r d u N i ş a n K a le m i
A.RSK Ruus Kalemi
A.RST R e i s ü l k ü t t a b Ka le mi
A.VR K.HR (3) Bâ b ı â lî Ev ra k K a l e m i - H a r i c i y e ( İn g i lt e re )
"Başdefterdar" V e l k o v , "Le s B a ş d e f t e r d a r O t t o m a n s et leur s ‘S i g n a tu r e s â q u e u e ’
( X V I f - X V I I I ' ) " , T u r c ic a

BEO B â b ı â lî Ev ra k O da sı
BE O . A . D V N B E O D îv â n -ı H ü m â y û n Kal emi
BOA B a ş b a k a n lı k O s m a n lı Ar şiv i
Brit. Lib. Br i ti sh L i b ra r y ( L o n d r a )

Cev-A. Cevdet tasnifı-A dliye

Cev-B. -Belediye
Cev-D. -Dahiliye
Cev-Darb. -Darbhane
Cev-H. - H a r ic iy e
Cev-t. -İ k t is a t
Cev-M. -M aliye
Cev-S. -Saray
Cev-T. -Tim ar
D.BŞM Baş M u h a s e b e K al em i
 XX X I I

D .BŞM .K G B K â ğ ı tc ı ba şı
D.BR Z Bü yü k R u z n â m ç e Ka le mi
de f . d e ft e r
DH.H Da h ili ye N e z â r et i Hu k u k Kal emi
dos. dosya
D.TŞF Te ş ri f at Kal em i
DUİT Do s ya U s û lü İ ra d e le r
D V İA D iy a n e t V akfı İslâ m A n s ik lo p e d is i

E l2 E n c v c lo p e d ia o f İsla m (2. ed.)

E s te r h â z y Fe ke te, T iirk isc h e S c h r ifte n a u s d em A r c h iv e d e s P a la tin s N ik o la u s
E s te r h â z y .

" F a t ih F e r m a n l a r ı " İn alc ık , " B ur s a Ş e r 'i y e Si c il le r in d e Fa tih Su lta n M e h m e d 'i n

F e r m a n l a r ı " , B e lle te n
FO Fo r e ig n Of fic e

gös.yer g ö s te r il e n yer.

"H a t" N. Çe tin , "İsl âm Hat S a n ‘a tı nı n D oğ u ş u ve G e l iş m e s i " , İslâ m

K ü ltü r M ir a s ın d a H a t S a n 'atı
"H at S a n ‘a tı" D e rm a n , "Hat S a n ' a t ı n d a O s m a nl ı De vr i", İsla m K ü ltü r M ir a sın d a
H a t S a n a tı
HH Hat t-ı H ü m â y û n tasn ifi

İA İslâ m A n s ik lo p e d is i
İD İslâ m D ü ş ü n c e s i
İ.E. İ b nü le m in tasn ifi (C e v d e t tas n i fi n d e k i k ı s a l tm a la r bu t a s n i f için de
g e ç e r l id i r)
İF M İ k tis a t F a k ü lte s i M ec m u a sı
İŞSA İst an bu l M ü ft ü l ü ğ ü Ş e r ‘î Si c il le r Arşivi

" K â ğ ıd " D e r m a n , " K â ğ ı d a Dâi r", İslâ m D ü ş ü n c e s i.

K â ğ ıt E r s oy , X V III. ve X IX . Y ü z y ılla r d a T ü r k iy e 'd e K â ğ ıt
K epeci Kâm il Ke pe c i tasn ifi

"L e t t e r s " Ski lle te r, " Th re e Le tte rs from the O t t o m a n ‘S u l ta n a ' Saf iye to
Q u e e n E li z a b e th I.", D o c u m e n ts f r o m O tto m a n C h a n c e rie s.

M a h za r İpşir li, D ip lo m a tik A ç ıd a n M a h za r

MF M üzehheb Fermanlar
IVIM M e cl is- i M a h su s
M uâhedat M u â h ed a t M ec m u a sı
M ü h im m e M ü h im m e D e fte r i
"M ühimme" M . S . K ü t ü k o ğ l u , " M ü h im m e D e fte r le r in d e k i M u â m e l e Ka yı dla rı
Ü z e r in e , T B P D S
MV M e cl is- i Vâl â

NA N a tio na l A r c h iv e s ( W a s h i n g to n )
N a r h 164 0 M. S. K ü t ü k o ğ l u , O sm a n lIla r d a N a rh M ü e s s e s e si ve 1640 T a rih li
N a rh D e fte r i

O k u m a A n a h ta r ı Ya z ır, E sk i Y a zıla rı O ku m a A n a h ta r ı
OTDTS Pa ka lın , O sm a n lı T a rih D e y im le r i ve T e rim le ri S ö zlü ğ ü
 XXXI I I

"Paleografya" N .Ç e t in , " İ sl â m d a P a l e o g r a f y a n ı n D o ğu ş u ve G e l i ş m e s i " , T B P D S

PRO Pub lic R e c o r d O f f ic e (İn g i li z D e vl e t A r ş iv i )

RA Roy al A r c h iv e s (İ n g i li z K r a li y e t A r ş iv i )

S o l im a n S o lim a n le M a g n ifiq u e
SP S ta te Pa p e rs

ŞD Şû r â -y ı D e vl e t
" Ş i k â y e t H a k k ı" İ na lc ık , "Ş i k ây e t Hak kı: Arz -ı haUve Arz -ı M a h z a r la r " , O s m a n lı
A r a ş tır m a la r ı.

"Tarihçe" A . Ç e t in , " O s m a n lı A r ş iv l e r i n i n T a r ih ç e s i" , O s m a n lı A r ş iv l e r i ve

O s m a n lı A r a ş tır m a la r ı S e m p o z y u m u
TBP D S T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i
T E .A B Z Ali B a ba Z â v i y es i
TD T a rih D e r g is i
TİEM T ü rk İsl âm E s e rle ri M üz es i
TO EM T a r ih -i O sm a n ı E n c ü m e n i M e c m u a s ı
TSMA T o p k a p ı Sa ray ı M ü z es i A rş iv i
TSMK T o p k a p ı Sar ayı M ü z es i K ü t ü b h a n e s i
TSMIMK T o p k a p ı Sa ray ı M ü z es i M ü h ü r l e r K o l e k s i y o n u
TSMM SR İ .H .U z u n ç a r ş ı l ı , T o p k a p ı S a r a y ı M ü ze s i M ü h ü r le r S e k s iy o n u
R eh b eri
TTEM T ü rk T a rih E n c ü m e n i M e c m u a s ı
TTK Tü r k T a r ih K u r u m u
TV T a rih V e s ik a la r ı
TY Türkçe Yazma

UKR M e h m e d F u a d , U sû l-i K itâ h e t- i R e s m iy y e

Ün iv . K tb . İst a nb u l Ü n i v e rs i te s i M e r k e z K ü t ü b h a n e s i

VD V a k ıfla r D e r g is i
"Venedik I” G ö k b i l g in , " V e n e d i k D e v l e t A r ş iv i n d e k i V e s i k a l a r K ü l l i y a t ı n d a
K a n u n î Su l ta n S ü l e y m a n Dev ri B e l g e le r i" , B e lg e le r , 1/2.
"Ven ed ik I I" G ö k b i l g in , " V e n e d i k D e vl e t A r ş iv i n d e k i T ü r k ç e B e l g e l e r
K o l e k s i y o n u ve B i z im le İlgili D i ğ e r B e l g e le r " , B e l l e t e n , V - W \ M 9 .
VGMA V a k ı f l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü A rş iv i

W ZKM W ie n e r Z e its c h r ift f ü r J ie K u n d e d e s M o rg e n la n d e s

Y.A.Hus. Y ı l d ız A r ş i v i - H u s û s î
Y.A.Res. Y ı l d ız A r ş i v i - R e s m î
YEE Y ı l d ız Esa s Evrakı

Zübde M e h m e d R ı f a t , Z iib d e tü 'l-m ü n ş e â t

 G İ R İ Ş

T a r ih a r a ş t ır m a l a rı k a y n a k la r a d a y a n d ık l a rı ta k d i r d e or ij in a l ve İlmî o l m a h ü v i y e ­
tini k a z an ır la r . K a y n a k l a r ı n b a ş ın d a da b e lg e ler geli r. B e l g e n in , O s m a n l ı c a s ı vusuk
( J y ) = s a ğ la m su re t te in an m a , g ü v e n m e , î ti m a d ) k ö k ü n d e n ge le n ve " s a ğ la m de li l , se-
ned" m â n â l a rı n ı t aş ı y a n " v e s ik a " dır. O s m a n lı la r , v e s ik a ile b ir l ik t e " v a ra k ( )ın ç o ­
ğul u "e v ra k" k e li m e s i n i de k u l la n m ış la r , ha tt a a r ş i v le r in e H a z in e -i E v r a k gibi ç o k m â n â l ı
bir isim v e rm i ş l e rd i r . B e l g e le r d e n f a y d a l a n ıl m a s ı , belli k a id e l e r e bağ lı o l a r a k d e p o l a n ı p
t a s n i f e d il m iş o l m a l a r ı n a b a ğl ı dı r. Bu d e p o l a m a n ı n y a p ıl d ı ğ ı m e k â n a " a r ş iv " , d e p o l a n a n
m al z e m e y e ise " a r ş iv m a lz e m e s i" adı v e r i l i r 1. B u n u n içi n O s m a n l ı d i p l o m a t i ğ i n i n t e ş e k ­
k ü lü n e g e ç m e d e n ö n c e O s m a n lı a rş i v in i n ü z e r i n d e k ı sa c a d u r m a k t a fa y d a v a rd ır .

1. O s m a n l ı A r ş i v i

O s m a n lı la r , b u g ü n k ü a rşi v a n la y ı ş ın d a n uz a k o l m a k l a bi rl ik t e , ilk d e v i r l e r d e n
î ti bâ re n, ge re k d u y u l d u ğ u n d a b e lg e l e r e g a ye t k o l a y l ı k l a u l a ş a b i l e c e k l e r i b i r s is t e m k u r ­
m u şl a rd ır . İşi b ite n b e lg e l e r gü n l ü k o l a r a k t o m a r ha li n e ge ti r il ir ; ay s o n u n d a bu t o m a r l a r
t or ba l ar a , yıl s o n u n d a da t o r b a l a r ay rı l ıp s a n d ık l a r a k o n u r ve ü s tl e r i n e ne y e âid o l d u k ­
ları na d a ir b ire r e ti k e t y a p ış t ır ı la r a k s a k l a n ı r d ı 2. B ö y l e c e m u â m e l e l i e v r a k ü z e r i n d e k i
d e r - k e n a r l a r d a d a im a r a s t la n a n "m a h a lli" ve " s a b ık ı" k a y ıd l a rı k o l a y l ı k l a ç ı k a r ı l a b i l i r d i .
B a ş l an g ı ç ta eski k a y ıd l a ra u l a ş m a k ço k da h a k o l a y k e n z a m a n l a i şl e rl e b e r a b e r b u n l a r a
âid e v ra k da ar t m ış ve m u h a f a z a s ı da g ü ç le ş m iş t i.
Fe tih te n s on ra k i ilk a rşi v Y e d i k u l e ’de ik en s o n ra At M e y d a n ı ( S u l t a n a h m e t ) ’na
nakl o lu n du . To p k a p ı S a r a y ı ’nın in ş a s ı n d a n s o n ra ise e v ra k b u r a d a , D î v â n h a n e y a n ı n d a
m u h a f a z a e d il m e ğ e ba ş la n d ı . D e f te r h a n e H â z i n e s i , Bâ b- ı H u m â y û n ’un üst k a tı n d a k i o d a ­
lar, T o m ru k Da ire s i ve Ç a d ı r M e h te r le r i K ış la s ı da a rş i v d e p o s u o l a r a k k u l l a n ı l d ı l a r 1.
XVIII. y y. da P a ş a k a p ı s ı ’nın e h e m m i y e t k a z a n m a s ı n d a n s o n ra yen i k a y ı d l a r b u r a d a s a k ­
la nm ağ a, e s k il e r ise S a r ay a g ö n d e r i l m e ğ e b a ş la n d ı . Eski k a y ıd l a r a i ht i ya ç d u y u l d u ğ u n d a
izin alı nı p Sa ray m a h z e n i n d e n ç ı k a r tı l a r a k b a k ılı rd ı. P a d i ş a h l a r bi le h a tt- ı h ü m â y û n l a r ı
gö rm e k is t e d ik l e ri n d e k e n d il e r i n e e m a n e t e n v e ri l ip , işi b i tt ik t e n s o n ra a l ı n a r a k y e ri n e
kon u rd u . P a ş a k a p ı s ı ’n d a h e rg ü n a k ş am o gü ne âid e v ra k , işi b i ts in b i t m e s i n a ç ık t a
b ır a k ı lm a y ıp b u r ad a k i m a h z e n e ko n ur , s a b ah t e k r a r ç ı k a r tı l ıp ilgili k a l e m l e r e g e ti r il ir d i.
Bu t edb ir e se b eb , İ s t a n b u l ’da sık sık m e y d a n a ge le n y a n g ı n l a r d a e v r a k ı n z a r a r g ö r m e s in i
ön le m e k ti. N i te ki m , e vr a k ı n m a h z e n e k a ld ı r ıl m a s ın ı n ihma l e d il m e s i s o n u c u , g e c e ç ık a n
y a n g ın d a a ç ık ta k a la n hayli e v ra k y ok o l m u ş t u 4.
M ithat S ertoglu, " A rşivlerim izin Dünü, B ugünü, Yarını", O sm a n lı A r ş iv le r i ve O s m a n lı A r a ş tır m a ­
la rı S e m p o zy u m u , İstanbul 1985, s. 47.

İsm ail Hakkı U zu n çarşılı, O sm a n lı D e v le tin in M erk ez ve B a h r iy e T e ş k ilâ tı, Ankara 1948, s. 76.

A tillâ Ç etin, "Osmanlı A rşivlerin in T arihçesi", O sm a n lı A r ş iv le r i ve O sm a n lı A r a ş tır m a la r ı S e m ­

p o zy u m u , İstanbul 1985, s. 6 3 -6 4 .

Edip E fendi T a r ih 'in d e n naklen U zu n çarşılı, M e rk e z . s. 77.

2 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

N e z â r e t le r i n k u r u lm a s ı n d a n so nr a tabiî ol ar a k ev ra k m ık d ar ı da arttı. Eski evrak

kı sm en ihmal e di li p k a d e ri ne terk ed il i rk e n y e ni l e ri n t an z im ve k o r u n m a s ı için yeni bir
sis te m ge li ş ti r il m e ğ e ça lış ıld ı. İlk te ş e b b ü s M e hm e d Em in R a u f P a ş a 'n ı n sadâreti
s ır a s ın d a 1261 ( 1 8 4 5 ) ’de ya pı ld ı. M ali ye Nâz ırı Sa fv etî P a ş a 'n ı n t e ş e b b ü s ü y le Topkapı
S a r a y ı ’nda ki bazı be lge ve de ft e rl e ri n a yı rm a, k a le m le r in e göre t a s n i f ve d ep ola m a
faa liy e tin e gi riş ild i. A v r u p a a rş iv le r in i g ö r m ü ş ol an M u s ta f a Reşi d Paşa 18 4 6 ’da
s a dâ r e te g e lin c e O s m a n lı be lg e l e ri n in de m od er n b i n a l a rd a s a k la n m a s ı n a ih tiyaç duyarak
bir "H a zin e -i E v ra k " y a p ıl m as ı için t e ş e b b ü s e geçti. Su lta n A b d ü l m e c i d ' i n 19 Z i l k a ‘de
1262 (7 K as ım 1846) tari hli i r a d e s iy le H az in e-i Ev ra k ın k u r u lm a sı k e sin le şti . Bir ta ra f­
tan İsviç reli m im a r F o s s a ti ' Bâ bı âlî b ah çes i ( b u g ü n k ü İsta nbu l Vil âye ti b a h ç e s i n d e k i
arş iv b i n as ın ın y a p ım ı n a b a ş la r k en d iğ er ta r a ft a n da S a d â re t M e k tu b c u s u M u h s in Efendi
n â z ır u n v a n ıy l a Ha z in e- i E v r a k ’ın b a ş ın a geti ril di. M u v a k k a t bir ko m is y o n kuru lar ak
ay rı l ac a k ev ra k ı n n e le r d e n ib âre t ol ac a ğ ı ve nasıl bir t a s n i f y a pı la c ağ ı hu su sla rıy la
ç a lı ş a c a k e le m a n la r d a a ra n a c a k v as ıfl ar ı p r en s i b e ba ğ la ya n bir n i z â m n â m e h a zır lan dı (19
C e m â z ı y e lâ h ı r 1265 / 12 M ay ıs 1849). 1 8 5 0 ’de b in a t a m a m l a n d ı ğ ı n d a ise hu sû sî bir ni ­
z â m n â m e ile ar ş i v in işleyişi te sb it ed il i p t a s n i f işine g i ri ş il d i 6. İlk m e r h a le d e 1839 tar ih i­
nin ba ş la ng ıç ka bû l edil ip , b u n d a n s on rak i e vr a k ı n t a m a m ı n ın t a s n i f e d ili p fih ristlerini n
ya pı lm as ı ve belli z a m a n l a r d a H az in e-i E v r a k ’a t es lim i, da ha ö nc ek i e vr a k ın lüzumlu
g ö r ü le n l e r i n in gen el k o n u l a r h a li n d e a y rı l m a s ı, S a r ay d a m u h a f a z a e d il e n le r in ise hiç e l­
l e n m e m e s i n e k a ra r v e ri l d i 7.

Bazı A v r u p a d e v le t le r in i n a rş iv e ön e m ve re r e k d ü z e n le m e f aa liy e tin e g ir iş m e le r i­

nin XIX . yy .d a o l d u ğ u d ü ş ü n ü lü r s e bu ko n u d a O s m a n lI la r ın pe k faz la geç k a lm ış s ay ıla ­
m ay a c a k la r ı a n la ş ılı r. G e r ç e k te n , m u h te m e l e n Re şi d P a ş a ’nın ilha m aldı ğı P u b lic R e c o rd
O ffic e ( İn g ili z D ev le t A r ş i v i ) ’in m o d er n bir b i ç i m d e k u r u lm a sı 18 3 8 ’de, yani O s ­
m an lI la r ın ilk t e ş e b b ü s ü n d e n s a d ec e yedi yıl ö n c e d i r 8. M a a m a fi h A v r u p a ’da kuru luş u
hayli eski olan a rş i v le r de v ardır. V e ne d i k arşi vi XI. yy., V a t ik a n arşi vi XV II. yy. o r ta ­
ları, A v u s t u r y a arşi vi 1749, F r a ns ız arşi vi 1790, H o l l a n d a arşi vi 1802 y ıl l a rı n d a k u r u l­
m u ş t u r 9. Bazı A v r u p a d e v le t le r in i n arş iv d ü z e n le m e l e r i ise O s m a n lı teş e bb üs ü n de n
s o n ra k i ta r i h le r e r a s t l a r 10.

1288 ( 1 8 7 1 ) ’de Âlî P a ş a ’nın sa d âr e ti s ır a s ın d a M e h te r h â n e ya k ın ı n d a bul unan

a rş iv d e k i I. M a h m u d ile II. M a h m u d s a lta n at la r ı a ra s ı n d ak i d ö n e m e âid ev ra k Hazine-i
E v r a k ’a ta ş ı n a ra k t a s n i f e dildi . Said P a ş a ’nın s a d â r e ti n d e 1301 ( 1 8 8 3 - 8 4 ) ’de ev ra ka nu­
m ar a ve ri l m e k s ûr e tiy le fihr ist ler i ya pıl dı . A h m e d C e v a d P a ş a 'n ı n sa dâr eti sıra sında
1310 ( 1 8 9 2 - 9 3 ) ' d a n î tib â re n e v ra k ı n yeni bir sis te m e gör e ka yıd ve sa k la n m as ı us ûlü b e­
n im s e nd i. Ar z te z ki re l e ri , k o n u l a n gö z ön ü n d e b u l u n d u r u l a r a k âid o ld uk la r ı da irelere
gör e ayrı d e ft e rl e re kay d e d il d i " .
Su lta n II. A b d ü l h a m i d , Bâ bı âlî Ha z in e- i E v r a k 'ı n d a n ba ş ka bir de Yı ld ız Sa-
r a y f n d a arşi v m e y d a n a getir di. Yine bu d e v ir de M a liy e N e z â r et i ve M e şi h a t arşi vler i bi ­
na lar ı y a p ı l d ı 12.

G. F ossati ( 1 8 0 9 -1 8 8 3 ), aslen İsviçreli olup 1869'd e Italyan tâb iiyetin e geçm iştir (A n a B ritta n n ic a ,
IX, 53. Ancak burada B eyoğlundaki Rus ve H ollanda e lç ilik le r i binalarının yapım ıyla A ya so fy a ’nın
tam irinden söz ed ild iği halde arşiv inşaatına yer verilm em iştir). M uhtem elen bundan dolayı bazı
eserlerd e "Italyan" olarak gösterilm iştir.

" Ç etin, "Tarihçe", s. 66 -6 7 .

Salâhaddin Elker, "Mustafa R eşit Paşa ve Türk A rşivciliği" , IV. Türk Tarih K o n g re si. A n ka ra 10-14
K a sım 1948, K o n g re y e S u n u la n T e b liğ le r, Ankara 1952, s. 183-184.

“ Ç etin, "Tarihçe", s. 67.

’ İsm et Binark, A r ş iv ve A r ş iv c ilik B ilg ile r i, Ankara 1980, s. 23 -2 7 .

111 Ç etin, "Tarihçe", s. 67.

" Abdurrahman Şeref, "Evrâk-ı A tîka ve V esâik-i Tarihiyem iz", T a rih -i O sm â n î E n cü m e n i M ecm uası,
1/1 (1 3 2 8 H .), 15.
 3
Gİ R İ Ş

T o pk a pı S a r a y ı ’nd aki b e lg e l e ri n ta s n i fi n e ba ş la n m a s ı için II. M e ş r u t iy e t in ila nın ı

be k le m e k ge rek ti. Ta rih -i O s m a n î E n c ü m e n i ’nin k u r u l m a s ı n d a n s on ra Sa r a y d a k i e v ra k ı n
i n ce le nm e s i işi v a k ‘a n üv is A b d u r r a h m a n Ş e r e f Bey b a ş k a n l ı ğ ın d a k i bir hey ete veri ı.
O tu z yıl a ç ıl m a m ış ol an K ub b e a l tı y a n ın d a k i m a h z e n l e r a ç ı l ın c a h a v a s ı z lı k ve r u tu b e t te n
e vr a k ı n bir kı sm ın ı n t a m a m e n ç ü rü m ü ş ve k o k u ş m u ş , bir k ı s m ın ı n d a ğ ıl ı p p a r ç a l a n m ı ş ,
bir k ıs m ın ın ise k ö m ü r l e ş m i ş ol d u k la r ı gö rü ld ü. Ö n c e h a v a l a n d ı r ı l ı p s o n ra da s a ğ la m k a ­
lanla rın B â b ı â l î ’de C e v a d Pa şa K ü t ü b h a n e s i n e t a ş ı n m a s ı n a k a ra r v e ri ld i, faka t bu b in a
e vr a kı n h e p s in i a lm a d ığ ı n d a n bir kısm ı S a r ay d a k i m e s c i d e k o n u l d u 1’.
C e v a d Paş a K ü t ü b h a n e s i n d e k i b e lg e l e ri n ta s n ifi için Ali Em irî E fe nd i b a ş k a n ­
l ığı nda bir h e y ’et k u r u la r a k 1918-21 t a r i h le r in d e ç a l ı ş m a l a r ya ptı . B u n u İ b n ü le m in M a h ­
mud Ke m a l İnal (1 9 2 1 ) ve M u a ll im C e v d e t ( 1 9 3 2 ) b a ş k a n l ı ğ ı n d a k i h e y ’e tl e ri n
ç a lış m a la r ı t ak ib e t t i 14. Bi r s üre ilgi no k s a n lı ğ ı ve p e rs o n e l azlı ğı d o l a y ı s i y l e t a s n i f
ç a lı ş m a l ar ı ço k k i fa y e ts i z k a la n O s m a n lı arşi vi a rtı k B a ş b a k a n lı k A r ş iv G e n e l
M ü d ü r l ü ğ ü ’ne bağ lı O s m a n lı A r ş iv le r i D a ir e B a ş k a n lığ ı adı a lt ı n d a t e ş k i l â t l a n m ı ş o lu p,
t a s n i f f aal iye ti g e n iş bi r k a d ro ile d e v a m e tm e k te d i r.

2. D i p l o m a t i k ( B e l g e İ lm i)

A r ş iv m a l z e m e s i, - y u k a r ı d a bir n e b z e t em a s e d il di ğ i gi bi - a r a ş t ı r ı c ı n ı n h i z m e t i n e
s u n u lu n c a y a k a d a r te s bi t, m u h a f a z a , d e p o l a n m a ve ilmi u s û ll e r l e t a s n i f s a f h a l a r ı n d a n
ge çer. Bu s ır a la m a d a k i ilk üç m a d d e t a m a m e n a r ş i v c il ik t e k n i ğ i y le i lg ili di r . T a s n i f işi
için ise b e lg e l e ri n d i li n d e n a n la m a k , bu n u n için de belli ve İlmî bi r d i s i p l i n d e n g e ç m i ş
ol m a k g e re k lid ir . T a r ih i n y a rd ı m c ı d i s i p l i n l e r i n d e n s a y ıl a n b e lg e il m in e " d ip lo m a tik '' adı
veril ir.

a. D iplom atiğin D oğuşu ve G elişm esi

D ip lo m a tik , G r e k ç e asıl lı " d ip l o m a " ( ) k e li m e s i n d e n g e l m e k t e d i r . G r e k -

ç ed e "ikiy e k a tl a n m ı ş şey, k a tl a n m ı ş k â ğ ı t " 1' d e m e k ol an " d ip lo m a " eski Y u n a n ’d a "iki
levh a a ra s ı n a y a z ıl m ı ş bir h u k u k a kdi " için k u l l a n ı l m ı ş t ı r 16. L â t in c e d e k i k a rş ı lı ğ ı " ta v s i -
ye n â m e v ey a s e lâ h i y e t k â ğ ı d ı " 17 o l u p t a t b i k a t ta 1) İ m p a r a t o r ve ya S e n a to t a r a f ı n d a n ,
ü lk en in po s ta v a s ı t a l a r ı n d a k u l la n ı lm a k üz e re v e ri l m i ş p a s a p o r t ; 2) A s k e r li k y a p a n l a r a
bazı i m k â n l a r s a ğ la y a n i m t iy a z n â m e m â n â l a r ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r 18. O r t a ç a ğ d a r e s m î d e v le t
da ire le ri ta r a f ı n d a n " d ip l o m a " ke li m es i y e ri n e " b e ra t" , " m e k t u b " , "b e lg e " m â n â l a r ı n a
gele n c h a r ta , e p is to la , litte r a , p a g in a , b r ie t ve u r k u n d e k e li m e l e ri te r c ih e d il m iş ; k e li m e
d a ha s o n ra b i ra z farklı bi r b i ç i m d e y e n id e n r es m î di le g i r m i ş t i r ’1’. N i t e k i m F r a n s ı z c a d a
"d ip lö m e ", " ş e h a d e t - n â m e , b e ra t, i m tiy a z " m â n â l a rı n ı t a ş ı m a k t a ; b u n d a n t ü r e t il e n d i p l o ­
m a tik k ısa ca " ş e h â d e t - n â m e , i m t iy a z - n â m e ve eski a hi d ve k a n u n l a r l a b e ra t vs .yi h a l l e t ­
m ek f e n n i " 20 ya h u t bi ra z d a h a ge n iş ol a r a k "h u k u k î ve idâr î ö n e m t a ş ı y a n b e lg e ve r e s m î
ka yıt lar ı m a l z e m e ve m u h te v a y ö n ü n d e n i n c e l e y e n ilim d a l ı "21 o l a r a k i fad e e d i l m e k t e d i r .

'' Ç etin, "Tarihçe”, s. 6 8 -6 9 .

" A. Ş eref, "Evrâk-ı Atîka", s. 16-19.

14 T afsilât için bk. Binark, A r ş iv , s. 28 vd..

H. G. L iddell - R. S co lt, A G reek - E n g lish D ic tia n a r y , O xford 1968.

B oris N ed kov, O sm a n o tu rsk a D ip lo m a tik li i P a le o g ra fiy i!, I, S o fia 1966, s. 6.

Charlton T. L ew is, L a tin D ic tia n a ry , O xford 1941.
N ed k o v , g ö s. y e r.

'* N edk ov, g ö s. y e r.

Ş. Sam i, R e sim li K a m u s-t F ra n se v ı, İstanbul 1322, s. 7 9 9 -8 0 0

"D iplom atik", A n a B rita n n ic a , VII (İstanbul 1987). 304.

4 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

D ip lo m a tik in bir ilim o la r a k o r ta ya ç ık m a s ı, prati k bir i ht iy a cd a n do ğm u ştu r. Or ­

taç a ğ A v r u p a ’s ın d a h a rb l e r so n u n d a b irç o k be lge kay b ol mu ş; y e n il e n m e s ır a s ın d a im p a ­
r at o rlu k ve p a p a lı ğa âid bir çok b e lg e ni n m a n a s t ır la r d a sahte si dü z e n le n m iş ; dol ayıs iyle
m u â m e le l e r d e b e lg e le ri n ha k ik î l er i y le sa h te l er i n in ay ırd e di lm es i bir za ru re t halini
alm ışt ır. XV II. yy. s o n la r ın d a M il a n o lu pi sk o p o s l u k ü y e le r in in , ha ki k i l iğ i n d en şü bhele-
n ere k in c e l e n m e k üz ere Pa p a lığ a g ön de rd i k l er i Pap a III. I n n o c e n t ’a (1 1 9 8 -1 2 1 6 ) âid
m e k t u b u n s ah te o l du ğ u or ta y a çık t ı ğ ın d a n , g erç ek ile sa hte bir b e lg e n in farkları p a ­
p a lık ç a or ta y a k o n m a y a ça lı ş ıl m ı ş tı r. C iz v it Dani el Van Pa p e b ro e c k , 1 6 7 5 ’de y a yın la na n
A ç ta s a n tr u m adlı d e rl e m e y e e k le n m iş İlmî y a z ıs ı n d a, S a i n t- D e n i s M an as t ır ı n d ak i krallık
be lg e l e ri n in he p s in i, ay ırı m y a p m a k s ı z ı n , sa hte o lar ak n i te l e n d i r m i ş t i r 22. D ip lo m a tik , ha­
kikî m â n â d a ilim o lm a h ü v iy et in i an c ak b un da n so nra , Fr a n sı z B e n e di ct in tarikati
m e n s u b u ol an Dom J ean M ab il lo n ( 1 6 3 2 - 1 7 0 7 ) ’un 1681 ’de Lâ tin c e o la r a k k ale m e aldığı
D e re d ip lo m a tic a lib r i s e x adlı e s er iy le ka z an m ı şt ı r. Bu e s er le arş iv b e lg e le rin in öz e l­
likleri te sb it e d ilm iş ; a ra ş t ır m a ve in ce le m e u s ûl le ri ni n t em e lle ri a tıl mı ş; hak ikî ve sahte
b e lg e l e ri n ay ırd ed ilm es i h u s û s u n d a ka id e l e r k o n m u ş t u r 21. Za te n b e lg e le rin hakikîlerini
s a h te l e r i n d e n a y ır a b il m e k , ha k ik î l e r i n in iyi bi li n m e s in i ge rek tir ir.

J ean M a b i l l o n ’un eseri , İlmî di pl o m a ti k ç a lı ş m a l a r ı n a ba şla n g ıç ol mu ş; bunu

XV III . yy .d a d iğ er A v r u p a d e v le t le r in d e di p lo m a ti k ü z e rin e ya y ın l a n a n k it a b l ar takib et­
mişti r. İ n g i l t e r e ’de M a d o x , 1 7 0 2 ’de F o r m u la r e A n g lica n u m -, İ ta l y a ’da M affei, 17 27 ’de
Is to r ia D iplom a tica -, F r a n s a ’da Rene Pr o s pe r T as sin ve C ha r le s Fr an ço is Tou stain
1750-65 yıll arı a ra s ı n d a ya y ın l a d ık l a rı altı cil di ik N o u v e a u T ra ite d e D ip lo m a tiq u e 24; D.
de V ai ne s, 1 7 6 5 ’de G ö t t i n g e n ’de y ay ın l a d ığ ı D ic tio n n a ir e d e D ip lo m a tiq u e G a tterer,
E le m e n ta A r tis D ip lo m a tic a e \ S c h o n e m a n 18 0 1 ’de H a m b u r g ’da y a yı nl a dı ğı iki cildlik
E s s a i de S y s te m e G e n e r a l d e D ip lo m a tiq u e 2‘' adlı e s er l er i y le di p lo m a ti k ilmine yenil ik ler
ge ti r m i ş le r d ir . A l m a n y a ve A v u s t u r y a ’daki ç a lı ş m a l a r d a "a e tu m " ( = sö z lü hu ku kî işlem)
ve "d a tu m " (= hu k u k î işl em in be lg e l e n m e s i) a ra s ı nd ak i farkl ılı k or ta ya k on ul ar a k noterlik
be lg e l e ri n in d oğ r u lu k l a rı n ı t es b ite ya ra y a c a k bir tak ım m e t o d l a r g e li ş ti r il m i ş ti r 26.

D ip l o m a t ik t e b u n da n so nra ki s afh a XIX. yy .d a m e y d a n a g elm işt ir. İlmî ç a lı ş m a ­

ların ge li ş ti r il m e s i ka da r b u nl ar ın u y gu l an m a s ı, yani b e lg e l e ri n h a k ik î s in i n sa hte sin de n
ay rı l m a s ı; d e vl e t ve m ü es s e s e a rşi vl e ri, ha tta özel a rş iv le rd e ki b e lg e le rin tasnifi ve kata-
lo gl a nm as ı XIX. yy. ba ş la r ın d a hâlâ m üh im bir m es e le o lar ak d u r m a kt ay d ı . Bu h u s us ­
ların g e rç e k l e ş t ir i le b i lm e s i için bir öğ re ti m m ü e s s e s e s i n e ih tiyaç vardı. Bu dü şü n ce ile
ilk d e f a F r a n s a ’da 1821 ’de Ec ol es des C h a r te s aç ıldı. Bu n u XIX . yy. ın or tal arı nd a
A v u s t u r y a ( V i y a n a ’da) ve d iğ er A v r u p a ü l k e l e ri n d e k il e r t aki b e tti 27.

Çeşi dli m a k s a d l a r l a k u l la n ıla n be lg e le rin ya zıl ış ta rz ve şartla rı, k u lla nı lm a y er ­

leri, ihtiv a etti kle ri u n s ur la r hep d ip lo m a tik \n ilgi alanı içi nd ed ir. D i p lo m a tik ilmi bu ­
nu n la da y e ti n m e y e c e k , b e lg e le rin öz e ll ik l e ri n d e m e y d a n a gele n değişi kli kle ri
i n ce le m e ye ç a lış ac a kt ır. Be lg e le rin ha z ır la n m a şartla rı, ka le m e alan şa hı s la rı n vasıfları
ve m ey d a n a g e tir ild ik le ri kül tür, bu d e ğ iş i k li k le r d e rol oy na ya n faktör ler dir . Bir c e m i y e ­
tin m ed e n i y e ti , di p lo m a ti ğ in e de aks e d e r 28. De ğişik m em l ek e t le r d e farklı z am an d ili m ­
leri için de m ey d a n a geti ril en be lg e le rin d i p lo m a tik a ç ıda n i n ce le n m e s i, bu m em le k e tle rin

Georgc Tcssicr. La d ip lo m a tiq u e , Paris 1952, s. 10.

L a d ip lo m a tiq u e , s . 11.
1 "Diplom atika" Türk A n s ik lo p e d is i, XIII (1 9 6 6 ), 325.
G ök bilgin, O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u M e d en iye t T a rihi Ç e rç e v e sin d e O sm anlı P a leo g ra fy a ve D ip lo ­
m a tik İlm i, İstanbul 1979, s. 14.
"D iplom atik", A n a B rita n n ic a , VII (İstanbul 1987), 304.

(iö k b ilg in . D ip lo m a tik , s. 14.

s La d ip lo m a tiq u e , s. 14.
 5
Gİ Rİ Ş

birb iri ni n tesiri a lt ı n da ka la b i le c e ğ in i g ö s te r d iğ i ka da r belli şa rt la r ın belli n e ti c e le r

d o ğ u r d u ğ u n u d a o r ta y a ko y m a k t a d ır .

O s m a nl I la r ın , bi r ta r a ft a n O r t a a s y a U y g u r De vl e ti ve d o l a y ı s iy l e Çi n d i p l o m a t i k
k a id e le ri ni n; d i ğ e r ta r a ft a n B iz a n s k a n a lı y la A v r u p a d i p lo m a ti ğ in i n tes iri a lt ı n d a k ald ığ ı
tek ra rla n ır. A v r u p a d e v le t le r in c e d ü z e n le n e n b e lg e l e r de R o m a d i p lo m a ti k k a id e l e r i n e
da y a n m a k t a d ı r . D iğ e r t ar a ft a n, b e n z e r d i p lo m a ti k k a id e l e ri n eski A n a d o l u ve M ıs ı r da da
m ev c u d o l du ğ u g ö r ü lm e k te d i r. G e r ç e k te n , da h a bu d e v ir l e r d e b e l g e l e ri n ha ng i k ı s ı m l a r ­
da n m e y d a n a g e le c e ği , b u n l a r ı n h er b i ri nd e s ö y le n e c e k ş e y le r le s ö y le n m e s ır a la r ın ı n t es-
bit ed il m iş o l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r. Hiç ş ü b h e y ok ki, eski ç a ğ la r d a , bu k a id e l e r ço k d a h a
basit o l up z a m a n l a ve i h ti y a ç l a ra gö re yen i b elg e tü rle ri or ta y a ç ık a r k e n va r o l a n l a r da az
ve ya çok şekil d e ğ iş i k li k le r in e uğ r a m ı şl a rd ı r . H i tit le r d e v r i n d e y a p ıl a n a n l a ş m a l a r l a yen i
ça ğ la rd ak i a n la ş m a l a r ı n y a z ıl d ık l a rı m a l z e m e d e ğ iş s e de rü k ü n le r i a r a s ı n d a b e n z e r l i k l e r
vardır. M e se lâ , M ıs ı r Kra lı R a m s e s ile Hi tit Kra lı H a ttu ş ili a r a s ı n d a y a p ıl a n K a d e ş a n d -
l a ş m a sı n ın ( M .Ö . 1270) te r t ib şekli O s m a n lı a h i d n â m e l e r i n i n t e r t ib i n e o l d u k ç a b e n z e ­
m ekt ed ir. Ger çi bu b e lg e d e B a t ı ’da Lâ t in c e "in v o c a tio " , D o ğ u ’da "ta h m id " ve " t e m c id "
d e ni le n A l l a h ’a h a m d ve P e y g a m b e r e sa lâ t u s e lâ m ( s a l v e l t , r ü k n ü g ö r ü lm e z . A n c a k , bu
tek tan rılı d i n le r d e o r ta y a ç ık a n ve z a m a n l a g e li ş e n bir r ü k ü n d ü r. N i t e k i m , İsl âm d e v l e t ­
lerine âid b e lg e l e rd e de bu r ü k ü n le r z a m a n l a g e li ş m e g ö s te r m i ş le r d ir . M e se l â , İ sl â m b e l ­
g e le r in de " s a lv e le " , 7 9 7 ’de n îti b â re n k u l la n ı lm a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı r 29. A s l ın d a , K a d e ş
a n d la ş m a s ı n d a da tan rı adı a n ıl m ış tı r . A n c a k be lg e d e k i yeri b a ş ta d e ğ il , s o n a d o ğ r u ve
iki h ü k ü m d a r ı n a n la ş m a y ı b o z d u k la r ı t a k d i r d e l â n e t le n m e le r i, sa d ık k a ld ı k l a r ı ta k d i r d e
ta k di s e d il m el e ri t e m e n n i s i n d e n h e m e n ön c e d ir ; a y rı c a ço k t an rı lı bir d e v re âid o l d u ğ u
için tek ta n r ı y a h a m d y e ri n e t a n r ı la r ın listes i v e ri l m i ş ti r. Bu d e ğ iş i k li k d ı ş ı n d a , K a d e ş
a n d la ş m a s ı n d a k i m e m l e k e t l e r ve h ü k ü m d a r l a r ı n ı n ad la rı ( u n v a n / i n ti tu l a ti o ve e lk a b /
in sc rip ti o) ; a n la ş m a n ı n ga y esi , d o s tl u k k u r u lm a iste ği, s a ld ı r m a z lı k sö z ü, e s i r l e r i n i âde si
(n akil, iblâğ / n a rr a ti o, e x p o s it io ) ve a n la ş m a y ı bo z a n t a r a fı n l â n e t le n m e s i ( t e ’kid, t eh -
did, lâne t / s a n c t i o ) gibi h u s u s l a r 30 O s m a n l ı l a r ta r a f ı n d a n y a b a n c ı d e v l e t l e r e v e r i l e n
a h id n â m e le r d e de h e m e n a yn e n b u l u n a n m a d d e l e r d i r ve aş ağı y u k a rı s ır a la n ı ş la r ı da u y ­
gu n lu k g ö s t e r m e k t e d i r 31.

b. O sm anlı D iplom atiği

O s m a n lI la r d a İlmî ol ar a k ilk d i p lo m a ti k ç a lı ş m a l a r ı , II. M e ş r u t i y e t t e n bi r yıl

ka da r s on ra 1 9 0 9 ’da T a r ih -i O s m â n î E n c ü m e n i' n i n k u r u lm a s ı ve 1 9 1 4 ’de T a r ih -i O s m â n î
E n c ü m e n i M e c m u a sı ( T O E M ) ’nı n y a y ı n l a n m a s ı y l a ba ş la d ı . Fa k a t, ç o k esk i t a r i h l e r d e te s -
bit e d ilm iş ol an O s m a n lı d i p lo m a ti k k a id e le ri a s ır la r d ır d e r l e n e n M ü n ş e a t m e c m u a -
la r m da y er a lm a k ta y d ı . Bu m e c m u a l a r d a n bir k ı s m ın d a s a d e c e b e lg e ö r n e k l e r i
b u l u n u rk e n bir kısm ı b u n u n l a y e ti n m e y i p d i p lo m a ti k k a id e l e r i n e de y e r a y ı r m ı ş l a r d ı r .
A s lın da bu tü r m e c m u a la r , İlmî bir ga ye ile t o p la n m ış o l m a y ı p t a m a m e n pr a t i k m a k s a d -
larla ka le m e a lı n m ış la r d ır . Bu m e c m u a l a r d a bir f e r m a m n, n â m e, fe t i h n â m e v e y a
a h id n â m e nin; b e r a t v e y a m e n ş u r u n ; te lh is ve y a b u y u r u ld u n u z han gi r ü k ü n ve ş a rt la r ı ih-
t ıvâ e d ece ği ve nasıl y a z ıl a c a ğ ı , bu n l ar ı y a z a c a k ol an k â ti b l e r e yol g ö s t e r m e k m a k s a d ı y l a
a ç ık l a n m a ğ a ç a lı ş ıl m ı ş tı r ki bu n l a r a , "ö ğ ret ic i m â h i y e tt e k i m ü n ş e â t m e c m u a l a r ı " d e m e k
pek de ya nl ış o l m a y a c a k t ı r 32. D e v r in d e p ra ti k m a k s a d l a r l a y a z ıl m ı ş b i lg i le r b u g ü n d i p l o ­
m ati k le u ğ r a ş a n l a r için b a z an ço k k ıy me tli m a l z e m e teşk il e tm e k te d i r.

W .Björkm an, D iplom atic - C la ssica l A rabic", E n c y d o p e d ia o f İsla m ', II (1 9 6 5 ), 302.

A li M. D in ço l, "Hititlcrin D evletlerarası Antlaşm aları", T arih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik

S e m in e r i (3 0 N isa n - 2 M a y ıs I9H 6) - B ild ir ile r , İstanbul 1988, s. 4 1 -4 5

O sm anlı ahidnâm elerinin rükünleri için III. Bölüm "Ahidnâme" bahsine bk.

^ T a r i h B ^ p Üt.Ük° 6lU/ "MÜ"ŞeSît M ccm ualar'"'n O sm anlı D ip lom atiği B akım ından Ehem m iveti"
( T arih B o y u n ca P a le o g ra fy a ve D ip lo m a tik S e m in e ri - B ild ir ile r , s. 16 9 -1 7 6 ) adlı m akalesinde bu tür

S m iş T r ^ bUn'arm ,e,kİkİnİn dİP'om a,ik ilm in c katkıda b u lu n a c g m .

6 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Bel ge m et i n le r in i to p la y a n m ü n şe â t m e c m u a la r ın a geli nc e: Bu n l a rı n sayısı pek

ço k ol up bü tü n y a z m a e s er k ü t ü b h a n e l e ri n d e en a z ın da n birk aç m ü n şe a t m ec m ua sı bu l ­
mak m ü m k ü n d ü r . İçl e rin de s a de c e bir be lge c in s i n e t ah si s ed il m iş o l a n l a r vardır. Çoğu
s a de c e m e k t u b ih tiv â e de rl e r; bir kısmı ise s a de c e bir p a d iş a h a âid f et ih n âm e ve nâ me-i
h ü m â y û n ” , hatt-ı h ü m â y û n 34, bir s a d ra z a m a âid b u y u r u ld u l a r 3* ve ya bir s a d ra z a m a âid
t e l h i s l e r e 36; y a h u t ya ln ı z i ‘l â m 37 ve ya p e ş pe ş e o lm a k ü ze re ayni kon u ile ilgili f et v ala rla
i l â m l a r a 1* t ah si s e di l m iş le r d ir . M a am a fi h , d e ği ş ik be lge ci n s l e ri n e âid ö rn ek l e rd e n m ey ­
da na ge ti r il m i ş ol an l a rı n sayısı da az de ğil di r. An c a k, bu tü r m ü n şe â t m ec m ua la rın d a k i
ö r n e k l e ri n h e ps in i n h a ki kî o l m a d ığ ı, bir kı sm ın ı n da h a önc e k i m ü n şe â t m e c m ua la r ın da k i
be lg e l e ri n bi ra z şekil de ğ iş i k li ğ in e u ğ r at ıla r ak b a ş ka bir ş ah sa mal ed ild iğ i, ya h ut m u ­
ha yye l bir nâ m e -i h ü m â y û n , a h id n â m e -i h ü m â y û n v ey a m e k t u b u n m e t n i n in veri ld iği de
v â k i ‘dir. A h m e d F e rid u n B e y ’in M ü n şe â tü ’s - s e l â tî n 'ind eki bazı be lg e le ri bu na misâl o l a ­
rak gö s te r e bi l ir i z. Bu m ü n ş e â t d a O s m a n lı D e v l e t i ’nin ilk d e v ir l e r i n e âid bazı belge m e ­
tin l e ri n in , d e v ri n i n değ il, XV I. yy. ın dil ö z e ll ik le ri ni aks e tti rm e si ilk d e f a Dr. Fried ric h
K r a e l i t z ’in d ik k at in i ç e k m i ş 39, d a h a s on ra Prof. M ü k ri m in Halil Y in a n ç , bu d e v ir b e lg e ­
le r in d en bir k ı sm ın ı n or iji na l o l m a y ı p M e h m e d bin M ü e y y e d e l- B a ğ d â d î m ü n şe â t ın d a k i 40
m e k t u b l a n n b a ş lık la r ı, şah ıs ve yer ad la r ın ı n de ğ iş t ir i lm es i ve d iğ er bazı de ği ş ik lik le r
y a p ıl m a s ı y la m e y d a n a g e ti r il m i ş sa hte b e lg e l e r o l d u ğ u n u or ta y a k o y m u ş t u r 41. Fakat
b ü tü n m ü n şe â t m e c m u a la r ın ı n m uh ay ye l ve sa ht e b e lg e l e r ih tiv a etti ğin i d ü ş ün m e k
y a nl ış tır . A n c a k, k u l la n ı rk e n ten k i d u n s u r u n u n ihmal e d il m e m e s i gere kl idi r.

Bu m ü n şe a t m e c m u a la r ı y a n ın d a yin e k â ti b l er e p r at i k b ilg ile r v e rm e k ü ze re XIX.

yy. o r ta l a r ı n d a n ît i b â re n " İ n ş a ’" ve "K itâ be t" a d la r ıy l a bazı e s er l er i n ne şr edil di ğin i
g ö rü y o ru z . A n c a k b u n la r, b e lg e l e ri n, T a n z im a t s o n ra s ı n d a k ıs m e n de ğ işe n şekille rin i
ve rm e k te d i rl e r. K l â s ik d e v ir d e ya z ıl m ı ş ö ğr eti ci m â h iy e tte ki m ü n şe â t m ec m u a la r ıy l a
k a r ş ı la ş t ır ıl d ığ ı n d a ise b ir b ir in i tam a m l a y ıc ı m âh i y e tt e o ld uk la r ı g ö r ül m e kt e di r. Bu n la rın
belli b a ş lıl a rı 1 270 'le rd e b a s ılm ış ol an ve b irk a ç t a b ‘ı b u lu na n , a n c ak yaz arı bi lin m e y e n
İ n ş a ’-i C e d îd 42 ile M e h m e d T e v f ı k ’in U sû l-i İ n ş a ’ ve K itâ b e t (İs ta nb u l 13 0 7 ) ’i; M e hm e d
F ua d' ın U sû l-i K itâ b e t- i R e s m iy y e ( İs ta nb u l 1328)'si; M e h m e d R ı f a t ' ı n Z ü b d e tü 'l-
M ü n ş e â fı ve ni h a y e t M. C e v d e t 'i n Z a m a n ım ız d a U sû l-i İ n ş a ’ ve M u h â b ere (İs ta n bu l
19 2 5) 'sidir. Bu e s er l er d e be lge c ins le ri ve ya z ılı ş şekil ler i h a k kı nd a bilgi veri ld iği gibi
d i z i l m i ş o l ar a k bazı be lge ö r n ek le ri de k on m u şt u r . O s m a nl ı d i p lo m a ti ğ i ko n u s u n d a İlmî
a ra ş t ır m a m a k s a d ı y la k a le m e a lı n m a m ış ol m a k l a b e ra b e r, di p lo m a ti k k o n us un d a ki İlmî
ç a lı ş m a l a r ı n va z g e ç il e m e z u n s ur la rı d ır .

T SM K , Revan Köşkü Ktb, nr. 1939 ve 1944. Bk. B. K ütükoğlu, a.g.m , s. 170, n. 2.

4 Ü n iv ersite Ktb, TY, nr. 6094 ve 6 1 1 0 ’daki hatt-ı hümâyûn m ecm ualarından İkincide IV. Murad’ ın
hatt-ı hüm âyûnları toplanm ıştır.
'' S ü lcym aniye Ktb, Es'ad Efendi k ısm ı, nr. 3363. Bk. B. K ütükoğlu, a.g.m , s. 170, n. 3.

,h M eselâ S ü leym aniye Ktb. Es'ad Efendi k ısm ı, nr. 2 2 3 6 ’daki mecm uada 30b -72b arası K oca Sinan
P aşa’nın telh islerin e ayrıldığı gibi TSM K , Y eniler, nr. 4 7 0 6 ’daki mecmuada da (1 b -9 1b) yalnız
M ehm ed Ragıb P aşa’nın telh isleri yer almaktadır. İstanbul kütübhanelerindeki diğer telh is m ecm ua­
ları için bk. C engiz O rhonlu, O sm a n lı T a rih in e  id B elc eler. T e lh isle r (1 5 9 7 -1 6 0 7 ), İstanbul 1970,
s. X X V -X X V II.
I l 'lâ m â t M e cm u a sı, Ü niv. Ktb, TY , nr. 9268.

İ'lâ m â t M ecm u a sı, Ü niv. Ktb, TY, nr. 9267.

s,‘ Friedrich von K raelitz, "İlk O sm anlı Padişahlarının Isdâr Etmiş Oldukları Bazı Beratlar", T O E M,
V /28 (1 3 3 2 ), 242.
II Bu m ü nşe’ât hakkında kısa b ilgi için bk. M ükrimin H alil Yinanç, "Feridûn Bey MOnşe’âtı",
T O E M, X I-X III/63-77 (1 3 4 0 ), 164.
41 Y inanç, gös. yer ve aynı m akalenin devam ları: Türk T arih E n c ü m en i M ecm uası ( T O E M 'in devam ı),
X1V/1 (7 8 ) (1 3 4 0 ), 40; X IV /4 (8 1 ) (1 3 4 0 ), 216, vs.
4 Bunlardan biri taşbasm ası olup bazı şek iller de ihtiva ettiğinden kitabda bu nüsha kullanılm ıştır.
 7
GİRİŞ

O s m a n lı di p lo m a ti ğ i ile ilgili İlmî y a z ı l a n n ilki s o n O s m a n l ı v a k ' a n ü v i s ı A b d u r -

r a h m a n Ş e r e f B e y ’in T O E \ f dek i " E v r i k - . A t î k a ve V e s â ik - ı T a r i h , y e m i z (1/1. İ s t a n ­
bul 1328, 9 - 19 ) ad lı m ak a l e si d i r. A b d u r r a h m a n Ş e r e f Bey , bu m a k a l e s i n d e
re s m î be lg e l e ri n i n e z â r e tl e r ö nc e si ve s on ra s ı, b a ş k a bi r i fa d e y le k l â s i k d e v i r ve a n z ı
m at dev ri b e lg e le ri ol ar a k ayrı ayrı m ü tâ l e a e tm iş; n e z â r e tl e r ö n c e si de vr i de or gru
a yı ra ra k ş öyl e bi r t a s n i f ya p m ı ş tı r :

I. B â b ı â lî ve D îv ân -ı H ü m â y û n a âid b e lg e l e r
1. M u â h e d e ve m u k a v e l e le r ; .
2. Pa d i şa h a d ın a v e ri l e n f er m an ( em i r) , b e ra t ( im ti y a z ) ve m e n ş u r ( v e z i r l i k
be ra t ı) l a r ;
3. Hatt- ı h ü m â y û n l a r ( p a d i ş a h l a r ı n ke nd i el ya zıl ı e m i r ve m ü t a l e a l a r ı ) ;
4. O r d u ve D o n a n m a k u m a n d a n l a r ı y l a y a p ıl a n y a z ı ş m a l a r ;
5. A h k â m d e ft e rl e ri ( D î v â n - ı H ü m â y û n d a n ç ık a n e m i r ve h ü k ü m l e r i ih ti v â
ed e n z a b ıt la r );
6 . M e v â c i b d e ft e rl e ri ( D e v le t te n u lû fe a la n a s k er î s ın ı f la r ın m a a ş i c m a ll e r i ) ;
7. V i l â y e t l e r l e y a p ıl a n m u h a b e r e le r ;
8 . G ü n l ü k işl e rle ilgili ç e şi d li y a z ış m a l a r.
II. D e f te r - i H â k a nî y e âid b e lg e ve d e f t e r l e r ( T a h r i r de ft e rl e ri )
III. M a l i y e d e ft e rl e ri (Ge lir , g i d e r ve d e m i r b a ş d e f t e r l e r i )
IV. Ş e r ‘iye s ic ill e ri ( K a d ı l a r ta r a f ı n d a n t u tu l a n de ft e rl e r)

Aynı m e c m u a d a M u s a K â z ı m Bey de D î v â n -ı H u m â y û n ’d a t u tu l a n d e f t e r l e r i n k ı sa
bi r d ö k ü m ü n ü y a p m ı ş ; b u n l ar ı :
a. M ü h i m m e ,
b. O r d u ve r ik â b m ü h im m e s i,
c. M e k tû m e ,
d. Ru m eli ,
e. N â m e -i h ü m â y û n gibi k ı s ı m l a r a a y ır dı ğı gibi d e f t e r h a n e , f e t v a h a n e ve m â l i y e y e
âid be lg e ve d e ft e rl e re de k ı s a c a te m a s e tm i ş t ir 43.

O s m a n lı ta r i h iy l e u ğ r a ş a n bazı A v r u p a lI a ra ş t ı r ı c ı l a r d a O s m a n lı d i p l o m a t i ğ i ile
y a k ın d a n il g i le n m iş l e r , ha tt a bu ko n u d a , O s m a n l I l a r d a n ço k ö n c e , m a k a l e ve k i t a b l a r
ne şr et m i şl e rd i r . O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i ü z e ri n d e k i ilk ç a l ı ş m a l a r b e lg e n e şri ş e k l i n d e o l u p
t arihi XV II yy. b a ş la r ın a k a d a r iner. 1 6 1 5 ’de F. S a u a ry t a r a f ı n d a n g e r ç e k l e ş t i r i l e n ilk
ne ş ir 1 6 0 4 ’de F r a n s ı z la r a v e ri l e n a h i d n â m e n i n m e t n i d i r 44. X IX . y ü z y ı l a g e l i n d i ğ i n d e
A v r u p a lI l a r ı n O s m a n lı gay r-i m ü s l im t e b a a s ı n a d u y d u k l a r ı ilg iy e p a ra l e l o l a r a k T ü r k ç e
belg e y a y ın l a rı n ı n s a y ıs ı n d a d a a rtı ş ol m u ş ; A r c h iv D ip lo m a tiq u e , E u r o p a D i p lo m a tiq u e ,
P o r tfe u ille D ip lo m a tiq u e e t P o litiq u e gibi ba zı y a y ı n l a r d a O s m a n l ı b e lg e n e ş i r l e r i n e y e r
v e ri lm iş tir . A n t o n v. G e v a y ’ın U rk u n d e n A c te n s tü c k e z u r G e s c h ic h te d e r V e r h â ltn is s e
z w is c h e n ö s te r r e ic h , U n g e rn u n d d e r P fo r te im X V I. u n d X V II. J a h r h u n d e r te . A u s A r c h i-
vie n u n d B ib lio th e k e n (I-I II W ie n 1 8 3 8- 4 1 ) adlı e ser i K a n û n î d e v ri n i de i çi n e a la n y ü z ü
a şk ın b elg e i h tiv a e tm e s i d o l a y ı s iy l e m ü h im bi r m e r h a le te ş ki l e t m i ş t i r 45. B u n d a n s o n r a
T ü r k b e lg e l e ri n e g ö s te r il e n ilgi d a h a da a rt m ış ve b a ş ta A v u s t u ry a l I F r i e d r i c h A d o l f
B e h r n h a u e r 46, M a c a r A r o n S z i la dy ve K a r â c s o n Imr e o l m a k ü z e re b i rç o k ş a r k i y a tç ı , o r i j i ­
nal m et in ve t e r c ü m e ş e k li n d e o l m a k ü z e re O s m a n lı b e l g e l e r i n i n n e ş r i n e g i r i ş m i ş l e r d i r .

41 T O E M, 1/2 (1 3 2 8 ), 6 5 -6 9 .

A r tic le s d u T ra ic te f a i c t en l 'a n n ee m il six ce n s q u a tre , e n ire H e n ry le G r a n d R o y d e F r a n c e et

S u h a n A m a t E m p e re u r d es T urcs, Paris 1615. T a fsilât için bk. V alery Stajanow , D ie E n t s te h u n g u n d
b n tw ıc k lu n g d e r o s m a n is c h -tü r k is c h e n P a lâ o g r a p h ie u n d D ip lo m a tik , B erlin 1983, s. 9.
*' S tojan ow , s. 16.

Ç u e lle n f û r s e rb isc h e G e sc h ic h te a u s tiirk isc h e n U r k u n d e n . W ien 1857

g O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

A v r u p a ’da O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i ü z e rin d e k i İlmî ç a lı ş m a l ar ı n b a şla m ası ise ve sika

ne ş ir le r in e n a z ar a n ge çtir. Bu ko n u da k i ilk a ra ş t ır m a J o s ep h von H a m m e r t ara fın da n
y a pı l m ış tı r . " A b h a n d l u n g üb e r die Siegel der A r a be r, Pe r se r und Tü rk en " (A ra b , Fars ve
T ü rk m ü h ü rl e ri ) adını taş ıy an bu a ra ş t ır m a d a A r a b ve Fars m ü h ü rl e ri n e de yer veri lm ek le
b e r a b e r a ğ ır lık O s m a n lı m ü h ü r l e r i n d e d ir 47.

Di ğe r bir A vu s tu ry a lI ş a rk iy a tç ı, Fr ie d ric h K r a e li tz ise T O E X f de n e şr ettiği

"İlk O s m a n lı P a d i ş a h l a rı n ın Isdâ r Etmi ş O l du k la r ı Bazı B e ra tla r" adlı m ak a le si yl e sahte
be lg e l e re d ik k at çe k tiğ i gibi 1 9 2 1 ’de y a y ın la d ığ ı " O s m a n is c h e Ur k u n d e n in tü rk is he r
Sp r a ch e aus de r z w e i te n Hâl fte des 15. Ja h rh u n d e r ts . Ein B e itr a g zur o s m a n i s c h e n D i p l o ­
m a t i k " 4*, adlı ç a lış m a s ı ile ilk d e P a b e lg e le ri n şekil öz e ll ik l e ri n i in ce le m iş ; k u lla nı lan
k âğıt, m ü re k k e b ve yazı c in sl e ri ile be lg e l e ri n y a z ıld ık la rı di ller, rü k ün ler i ve bu nl arı n
ö z e lli k le ri h a k k ın d a bazı te s b i tl e r ya p m ış tır . O s m a nl ı be lg e l e ri n in yapı ö z e lli k le riy le
A v r u p a be lg e l e ri n in k i n i de k a rş ı la ş t ır a n Kr a e lit z , rü k ü n le r a ra s ın d ak i b e n z er lik le re d i k ­
kat ç e k e r e k O sm a n lI la r ın , A v r u p a d i p lo m a ti k ka id e l e ri n in tesiri a lt ı n da k a lm ış ol a b i l e ­
c ek ler i ü z e ri n d e d u r m u ş t u r.
K r a e l i t z ’in, O s m a nl ı d i pl om a tiğ i ü z e rin d e k i ç a lış m a la r ı a ra s ı n d a kadı tasdi kli
su re tle ri i n ce l e y en ve b u nl ar ın a sıl lar ı k a d a r geç erli o l d uk la r ın ı g ö s te r e n m ak a l e si y l e 49
p e n ç e l e rl e ilgili m a k a l e s i n d e z ikr e değ er.

O s m a n lı di p lo m a ti ğ i ü z e ri n d e ç a lı ş an A v r up a lı ilim a d a m l a rı n d a n biri de M a ca r
Prof. La jo s F e k e t e ’dir. E in fü h r u n g in d ie O s m a n is h -T ü r k is c h e D ip lo m a tik d e r
T ü r k is c h e n B o tm â s s ig k e it in U n g a rn ( B u d a p e s t 1926) adlı e s er i n de Os m a n lı b elg el eri ni
dü n y e v î ve r ûh ân î k a ra k te rl i b e lg e l e r o lm a k üz e re b a ş lıc a iki gr up ta t o p la y a n Fekete,
b u n l a r d a n "d ü n y e v î b e lg e le ri " şöy le bir ta s n ife tâbî tu tm u şt u r:
1. P a d iş a h ta r a fı n d a n ısd âr e d ilm iş ol an l a r
a. F e r m a n ,
b. B er at,
c. A h i d n â m e ,
d. S u l h n â m e ,
e. N â m e -i hü m â y û n ,
f. Em irl er ,
g. H ü k ü m l e r ;
2. D e v l e t ileri g e le nl e ri ve Dîvâ n-ı H ü m â y û n ü yeleri t ar a fı n d a n ç ık a rıl a n b elg el er;
a. P a d i ş a h a t a kd im e di le n takr irl er;
b. S a d r a z a m ve d iğ er y ü k s e k rü tbe li v a z if e li le r in me kt u b la rı ;
c. S e r d a r gibi o l a ğ a n ü s t ü v a z if e li le r in m ek t u bl ar ı ;
d. B e y l e rb e y i le r in m ek t u b l ar ı ;
e. B e y l e rb e y i le r in e mi rle ri;
f. K ü ç ü k d e re c e li v a z if e li le r e âid be lg e le r; yol ve idam hü k m ü le ri, sen etler ;
g. A l e la d e m ek tu b la r .
3. Re sm î da ir e le r d e ku ll a n ı la n d e ft e r ve sic iller.
4. Arz -ı ha lle r, r a p o r ve ih ba r m ek tu b la rı .
5. M e k tu b l a r.
6 . Kı rım ha n la r ın ı n emir , m ek t u b ve di ğe r yaz ıla rı.

4’ "Abhandlung über die S iegel der Araber, Perser und Türken" S itzu n g sb e ric h te d e r A c a d em ie d er
W is s e n sc h a fte n , W ien 1949. A slında m ühürler "sicillografi" adıyla ayrı bir ilim dalının konusu o l­
makla beraber d iplom atiğin konusunu teşkil eden b elgelerde kullanıldığından bunları da diplom atik
ç er ç e v e si içinde m ütalaa etmek gerekir.
4H S itzu n g sb e ric h te d e r A k a d e m ie d er W isse n sc h a fte n , 197. band, W ien 1921, s. 2 -111.
4" "L egalisierungsform eln in A bschriften osm anischer kaiserlicher Erlflsse und Handschreiben", M itte i-
lu n g e n z u r o sm a n isc h e n G e sc h ic h te, II/1-2 (1 9 2 5 ), 137-146.
" "Studien zur O sm anischen Urkundenlehre, I. D ie H andfeste /P en çe/ der osman. W esire /M it drei Ta-
feln/". M itte le ilu n g e n zu r o sm a n isc h e n G e sc h ic h te , 11/3-4 (1 9 2 5 ), 2 5 7 -268.
 9
Gİ R İ Ş

Prof. F ek ete , r û hâ n î o l ar a k v a s ıf la n d ı rd ı ğ ı b e lg e le ri ise

1. Ş e r ‘iye sicilleri.
2. K a d ı la r ın ve rd i k l er i h ü k ü m ve ilâ m la r.
3. V a k f iy e l e r.
4. F e tv al a r o l a r a k a y ır m ış tır .
Prof. Fe ke te, s a d ec e O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in i s is t e m a t ik bir ş e k il d e in c e l e m e k l e
k a lm a m ış ; e s e r i n in bi rin ci b ö l ü m ü n ü p a le o g r a f y a y a a y ır a ra k O s m a n l ı l a r ı n k u l la n d ı k la r ı
yazı c in s le ri h a k k ın d a da bilgi ve rm i şt i r. Bu e s e r d e n s o n ra da O s m a n lı p a le o g r a f y a s ı
üz e ri nd e ki ç a l ı ş m a l a r ı n a d e v a m e d e re k 1 9 5 5 ’de n e ş r e ttiği iki c il d l ik D ie S iy a q a t- s c h r ift
in d e r T ü r k is c h e n F in a n z v e r w a lttu n g adlı e s e r i n d e o k u n m a s ı ç ok gü ç o l a n s iy a k a t
ya z ıs ın ı in ce l e m i ş ti r. O s m a n lı di p lo m a ti ğ i ve b e lg e ne ş ir le r i ile ilgili d a h a b a ş k a m a k a ­
l ele riy le T ü r k is c h e S c h r ifte n a u s d e m A r c h iv e d e s P a la tin s N ik o la u s E s te r h â z y .
1 6 0 6 -1 6 4 5 ( B u d a p e s t 1932) adlı bir eser i va rd ır .

XX. yy .ın ikinc i y a r ı s ı n d a A v r u p a ’da ve ö z e ll ik l e O s m a n lı h â k im i y e t i a l t ı n d a

k a lm ış B a l k a n ü l k e l e r i n d e O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in e o l an ilgi g i d e r e k a rt m ış ve b e lg e
y a yı nl a rı y a n ın d a b e lg e l e ri n y a p ıl a rı ile ilgili a r a ş t ı r m a l a r da f a z l a la ş m ı ş tı r .

Prof. F e k e t e ’de n s o nr a O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i ü z e r i n d e e s e r v e r e n l e r i n b i r k ıs m ı da
on u n t as n if in i h e m e n h e m e n b e n im s e m i ş le r d ir . G e r ç e k t e n g e re k R o m e n ta r i h ç i Pro f. M i-
hail G ub o g l u , P a le o g r a fia s i D ip lo m a tic a T u r c o -O s m a n a ( B ü k r e ş 195 8), g e r e k s e Prof.
M. T a yy i b G ö k b i l g in , O s m a n lı İm p a r a to r lu ğ u M e d e n iy e t T a r ih i Ç e r ç e v e s in d e O s m a n lı
P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik İ lm i ( İs t a n b u l 1979) ad lı e s e r l e r i n d e a şağ ı y u k a rı bu t a s n i fe
sa dık ka lm ı şl a rd ı r . G u b o ğ l u ’n un e s e r i n in or ij in a l ta r a fı , R o m e n a r ş i v i n d e n a lı n m ış ço k
sa yı da be lg e fa k s i m i l es i i h tiv a e tm e s id i r.

Po l o n y a lı ilim a d a m l a rı Jan R e y c h m a n ve A n a n i a s z Z a j a c z k o w s k i ise, O s m a n lı-

T ürk D ip lo m a tik a s ı E l K i t a b ı 1 a d ıy l a T ü r k ç e y e ç e v r i le n ( 1 9 9 3 ) e s e r l e r i n d e O s m a n l ı b e l ­
ge le rin i
I. Y az ı, II. E m ir o l a r a k iki g r ub a a y ır m ış l a r d ı r .
Yazı ad ını v e rd i k l e r i I. g r up ta ki b e l g e l e rd e
1. a. F a r s ç a n â m e ,
b. A r a b c a m e k tu b ve
c. Yi ne A r a b c a k ita b v e y a ç o ğ u l u ol an k ü tü b ,
d. T ü r k ç e y a z ı ve
e. Yine T ü r k ç e b iti k e li m e l e r i n i n ayn ı b e lg e i ç in d e b ir bi ri y e ri n e g e ç m e k ü z e re
k u l la n ı ld ı ğ ın a d i k k a t ç e k m i ş le r ;
2. P a d i ş a h a âid y a z ıl a r d a h a tt- ı h ü m â y û n ve t e v k i ' k e l i m e l e r i n i n k u l la n ı l d ı ğ ı n a ;
XV II. yy .d an î ti b â re n ise hatt -ı h ü m â y û n ile p a d i ş a h ı n el ya z ıs ı k a s d o l u n d u ğ u n a iş a r e t
e tm i şl e rd i r .
Em ir adı a lt ı n d a to p la d ı k la r ı II. g ru p be lg e l e ri de
1. F a r sç a m e n ş e ’li o l u p o r ta ç a ğ d a İ lh a n l ıl a r t a r a f ı n d a n d a k u l l a n ı l m ı ş b u l u n a n
fe r m a n ;
2. A r a b c a e m ir ;
3. Y in e A r a b c a H ü k ü m ve ç o ğ u lu a h k â m \
4. T ü r k ç e b u y u r m a k t a n b u y r u ltu ( b u y u r u l d u ) ;
5. A r a b c a b e ra t\
6 . T ür k ç e o l an ve K ır ım h a n la r ın c a k u l la n ı la n y a r lı k o l m a k ü z e re t a s n i f e t m i ş l e r -

ın a m e ve
n iş a n v e

b a sılan ese r,
T ü rkçeye ise
10 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

A vr u p a lI l ar ı n O s m a n lı b elg el eri için ge nel ol ar a k f e r m a n tabi rin i kul land ık ları,

f akat bu tü r be lg e l e ri n e m i r m a h i y e ti n d e o lu p d iğ er b elg e c in s le ri yl e ka rış tır ılm am ası
g e re kt iğ i; s a d ra z a m ile y ük s e k rütbe li de v le t m e m u r la r ın a âid te lh is , ta h v il, ta h rir , te z ­
k ir e gibi be lg e l e ri n ise ayrı m üt a l ea o l u n m a s ı icab ettiği ü z e ri n d e d u r m u ş l a r d ı r ” . Eser,
O s m a n lı d ip lo m a ti ğ i h a k k ın d a tafs ilâ tlı tek n ik bilgi v e rm e k te n z iya de , O sm an lı p a le o ­
gr af ya ve d i p lo m a ti ğ iy l e ilgili z e n gi n bir b ib li y o g ra f y a ihti va etm es i ba k ım ı n d a n kıy­
m e tl id ir .

O s m a n lı d ip lo m a ti ğ i ü z e ri n d e ç a lı ş m a ya pa n d iğ er bir ilim ad a m ı, Bu lg ar Boris

N e d k o v ’a ge lin c e : O s m a n o tu r s c a D ip lo m a tik a i P a le o g r a fıa ( So fy a 1966) adlı eseri nde ,
F e k e t e ’nin, O s m a n lı b e lg e le ri ni , Batı A v r u p a or ta ç a ğ be lg e le ri gibi d ü ny e vî ve ru hânî
(lâik ve dî n î) o l ar a k ay ır m as ı n ı hatal ı b u l m a k t a; bu a y ırı m ın , de v le t in ya pısı dolayı siy le ,
O s m a n lı be lg e l e ri n e tat b ik e d il e m e y e c e ğ in i ifade e t m e k t e d i r 55. Bu tür s u n ‘î bir ayırım
ye rin e be lg e le ri m e n ş e ’leri ne göre a y ır m an ı n d oğ r u o l ac a ğ ın ı b e lir te n N e d k o v , belgeleri
e vr a k ve de ft e r ol ar a k iki gr u p ta t op la m ış ; haklı ol ara k, he r ik isi ni n de o rij ina lin in
m ü h im o ld u ğ u ; s ur e tin d oğ r u bir ko p y a ol m a y a b il e c e ğ i , m ü s v e d d e n i n ise tasarı olara k
k a lm ı ş b u l u n a b i l e c e ğ i n e işâr et e tm i ş t ir 54. Evr ak ı dör t, d e fte rle ri ise iki gr up ha lin d e şöyle
s ın ı f la n d ı rm ış t ır :
1. Pa d i şa h b e lg e le ri :
a. P a d i ş a h m ek tu b la rı : N âm e-i h ü m â y û n , hatt-ı hü m ây û n ;
b. Em irler: F er ma n, h ük m -i ş erif, emr-i ş e r i f / irade;
c. Berat;
d. F e t ih nâ m e, su lh n â m e , a hi dn â m e .
2. M e rk e z d e k i idârî or g a n l a rı n üst k a d e m e l e r i n d e k i l e r ile t aşr ad ak i b ey ler be yle ri
ve sa n c a k b e y l e r i (İlk de v ir l e r d e k i s a n ca k be y i ol an şe hz â d e l e r i n yazıl arı da bu g ru p ta dı r)
b e lg e l e ri :
a. P a d i şa h ve y a s a d ra z a m a h i tâ b e n y a z ıla nl a r: Telhis, a rî z a / tezki re- i m a ‘rûza;
b. M e m l e k e t dı şı n a (y ab a n c ı h ü k ü m d a r ve ya d e vl e t a d a m l a rı n a ) g ö n de ri le n b e l ­
gele r: M ek tub , kâğıt, y a z ı;
c. M e m l e k e t içine g ö n d e ri l e n b elg el er: Em ir n â m e / buy ur ul du .
3. M e rk e z ve t aş r a d ak i ikinci d e re c e d e k i idâr î or g an l a rc a d ü z e n le n e n be lgeler:
a. Re sm î m e k tu bl ar : M e kt ub , hur uf, tah ri r, kita b, hat, sahife, ka ime, şukka,
n e m ik a , kâğ ıt, yazı ( B u n l ar , i d ar e le r in bü tü n k a le m le r in d e n ç ıka bi lir );
b. B el ge ler : Te zk ire , se ned , ve sik a , va ra ka , tem es sük , pu s ul a , tahvil;
c. M ü s â a d e n â m e l e r : İzi nnâ me , i c â z e tn â m e , ru hs a tn â m e ;
d. M a h k e m e b e lg e le ri : İlâm, h üc cet , v e k â le t n âm e , va s iy e t n am e , ıtkn âm e, istin-
ta k n â m e , m az ba t a, va kf iy e, fetva;
d. Te b r ik me kt ub la rı : T e b r ik n â m e , m u h a b b e t n â m e .
4 . Özel ş a h ıs l a r c a y ö n e ti m o r g a n l a rı n a s u nu la n be lgel er:
a. Şa hs î d i le kç e le r : A r z u h a l / is t id a n â m e / i st ir ha m n âm e ;
b. To p l u d i le k ç e le r : M a h z a r / Arz -ı m ah z a r ;
c. Ş ik â y et m ek tu b la rı .

D e f te r le r e gelin ce :
1. İdârî o r g an l a rı n her tü rlü y a z ış m a l a rı n ı n kay d e dildi ği defte rler : Nâm e-i
h ü m â y û n , M ü h im m e , K u y u d â t , R u z n â m çe ve Kadı Si cilleri;
2. D e f te r h â n e ve M a li y e d e fte rle ri:
a. Ti ma r, ze âm e t, h as ha- i pa d iş â hî , nü fu s, vo ynu k, d oğa nc ı, şah inci gibi özel
s ta tü de ki r eâ y a y a âid d eft erl er.
b. Vergi d eft erl eri : Ta h rir , muk ata a, c iz y e de ft e rl e ri ;
c. M u h a se b e defte rler i: M ev âc ib , Hazi ne, V a r id a t ve M a s r a f defte rler i.

s. 1 3 5 -137.

" I, 1 1 9 -121.
I, 1 2 2 -123.
 Gİ R İ Ş

N e d k o v ’un tal e b e si Bu l g a r A s p a r u h Ve l k o v da son y ı ll a rd a O s m a n lı b e lg e le ri

üz e rin de d e r i n l e m e s in e i n c e l e m e l e r d e b u l u n m u ş tu r . V e lk ov , ilgi ala nı o l a r a k m al i y e e -
g ele rin i s e çm iş; 1 9 7 6 ’da S of ya Ü n i v e rs i te s i n e d o k t o r a tezi o l ar a k s u n d u ğ u , d a h a s o n ra
"Les no te s c o m p l e m e n t a ir e s da ns les d o c u m e n t s f in a n c ie r s O t t o m a n s de s XV I -X
s ie cl es ( E tü de d i p lo m a ti q u e et p a le o g r a p h iq u e ) " a d ıy la n e ş r e d i l e n 56 ç a l ı ş m a s ı n d a m a l i y e
b e lg e l e ri n in g ö r d ü kl e r i m u â m e le l e r üz e ri n d e d u r m u ş t u r.
V idove O s m a n o tu r s k i D o k u m e n ti. P r in o s K im O s m a n o tu r s k a ta D ip lo m a tik a
( So fy a 1986) adlı e s e r i n d e ö z e ll ik l e te z k ir e tü rü b e lg e l e ri in c e l e m i ş ti r.
V e l k o v ’un bir d i ğ e r ç a lı ş m a s ı S t e p h a n A n d r e e v ’le bi rl ik t e h a z ır la d ı k la r ı O s m a n lı
be lg e l e ri n in y a z ıl d ık l a rı k â ğ ıt l a r ı n f il ig r a nl a r ı ü z e ri n e d ir . F ilig r a n e s d a n s les D o c u m e n ts
O tto m a n s (S o fy a 1983) a dın ı t a ş ı m a k t a ve h e n ü z sa d e c e ilk cildi ç ık m ı ş o lu p , bu da , b i r ­
kaç is tis n a d ı ş ı n d a üç h ilâl fi l ig r a n ın a a y rı l m ı ş b u l u n m a k t a d ı r .

T a b iî O s m a n lı d i p lo m a ti k a s ı ü z e ri n d e ç a lı ş a n A v r u p a lı ilim a d a m l a r ı bu
s a y d ık l a r ı m ı z d a n ib âr e t d e ği ld ir . Bazı a r a ş t ır ıc ı la r da b elli b ir z a m a n di li m i iç i n d e k i belli
be lge c in s le ri ü z e ri n d e d u r m u ş l a r d ı r.
S ul ta n K a n u n î S ü l e y m a n d ev ri b e lg e le ri ü z e r i n d e ç a lı ş m ı ş o l a n A l m a n J o s e f
M a t u z ve A vu s t u ry a l I A n t o n C. S c h a e n d l i n g e r b u n l a r a r a s ı n d a d ı r . M a tu z , d o k t o r a tezi
ol ar a k ha z ır la d ı ğ ı e s e r i n d e ( D a s K a n z le iw e s e n S u lta n S ü le y m a n s d e s P r â c h tig e n , W ie s -
b a d e n 1974)
1. Nâ m e,
2. H ü k ü m / a h k â m - ı m ü h im m e , a h k â m - ı ş ik â y e t;
3. N i ş a n ( = b e r a t ) ve se b eb - i t a h r i r h ü k m ü adı v e ri l e n be lg e l e ri i n c e l e m i ş ; ve b u n ­
ları delil ge tir ic i ve ta n z i m ed ici b e lg e l e r o l m a k üz e re iki k ı s m a a y ır m ış t ır .
S c h a e n d l i n g e r de, ( D ie S c h r e ib e n S ü le y m a n s d e s P r â c h tig e n a n V a sa lle n , M i-
litâ rb e a m te , B e a m te u n d R ic h te r , I-II, W ie n 1 9 8 3- 8 6) y in e p a d i ş a h a âid b e l g e l e r ü z e ­
rin de d u r m u ş ve e s e r i n e b u n l a r ı n tıpkı b a s ım la r ın ı e k l e m i ş t i r 57.
Uriel He yd ise, O tto m a n D o c u m e n ts o n P a le s tin e , 1 5 5 2 -1 6 1 5 ( O x f o r d 19 60) ad lı
e s er i n in giriş k ı s m ı n d a M ü h im m e d e fte r le r i ile ilgili ço k kı y m e t li t e s b i t l e r y a p m ı ş tı r .
O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i ü z e ri n d e n e ş ri y a t y a p a n d e ğ e rl i t a r i h ç i l e r d e n F r a n z B a b -
inger, Paul W itt ek , B e r n a rd Levvis, i re n ve N i c o a r a B e l d ic e a n u , B i s tr a A n d r e e v a C v e t k o -
va, A l e s si o B o m b a c i, K â l d y - N a g y , N e d i m F i li p o v ic , Fe h i m B a j r a k t a r a v i c , V a n c o
B os k o v , Ha ns G e o r g M a je r , J e a n - L o u i s B a c q u e - G r a m m o n t ve d a h a b i r ç o k l a r ı s a y ı l a b i ­
lir 58.
B u l g a r V a le ry S t a ja n o w da O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i ü z e r i n d e ç a l ı ş a n l a r a r a s ı n d a y e r
alır. An c a k, o n u n ç a lı ş m a s ı b e l g e l e ri n te k n i k y ö n d e n i n c e l e n m e s i d e ğ il , bu k o n u d a
ya z ıl m ı ş k ita b ve m a k a l e le r in ta hl îli m â h i y e ti n d e d ir .

T ü r k t a r ih çi le r i i ç in de O s m a n lı d i p lo m a ti ğ i k o n u s u n d a T O E A ^ d e n s o n ra k i
ç a lı ş m a l a r d a en m ü h im isim hiç ş ü b h e yok ki Ord . Pr of. İ sm ail H ak kı U z u n ç a r ş ı l ı ’dır.
Ç o ğ u B e l le t e n 'de y a y ın l a d ığ ı ya z ıl a rı d i p lo m a ti k ç a l ı ş m a l a r ı n d a r e h b e r o l a c a k m â h i ­
yett ed ir. " Tu ğ ra ve P e n ç e le r le Fe r m a n ve B u y r u l d u l a r a D ai r", " B u y r u ld ı " , " O s m a n lı
D ev le ti Z a m a n ı n d a K u l l a n ı l m ı ş O l a n Bazı M ü h ü r l e r H a k k ı n d a B ir T e t k ik " ile T o p k a p ı
S a r a y ı M ü ze si M ü h ü rle r S e k s iy o n u R e h b e r i O s m a n lı d i p l o m a t i ğ i n i n ba zı k o n u l a r ı n ı t e k ­
nik ol ara k i n ce l e y en a r a ş t ır m a l a rd ı r. B u n l a r d a n b a ş k a, ö z e ll ik l e O s m a n lı t e ş k i l â t t ar ih i
ile ilgili e se r l e r i n d e ( O s m a n lı D e v le tin in S a r a y T e ş k ilâ tı ve O s m a n lı D e v le tin in M e r k e z

'■ S t o ja n o v v , s . 1 2 6 - 1 2 7 .

T u rc ic a , XI (1 9 7 9 ), 37-77.

P,“i / h H İ l l , , *n v m , | i,Çİn ^ , F" j dUn En,eC' " ’ S ch “ "<»i"e«r, D ie Schrib en S ü leym an s des
P râchtigen an V asallen , M ılıtarbeaım e. Beam te und R ichter, aus dem H aus, H of-u n d Staalsarch iv zu
* 7 .6 1 ? yana • ' (X X V ,1 I+ M 1 > • » <♦« »•)■ T arih E„S,„ ü ,u D ,r s is>. s a „ 13 (1 9 * 7 ,“

O s m a n lı d i p l o m a t i ğ i Ü z e r i n d e k i y a y m l a r l i s t e s i i ç i n b k . R e y c h m a n - Z a j a c z k o w s k i s 61 103
( İ n g i l i z c e t e r e ); s .6 3 -1 17 ( T ü r k ç e te r e ); S t o j a n o w , s . 19 8 -312. ■ ja c z M m s k ı, s. 6 1 -1 0 3
12 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ve B a h r iy e T e ş k ilâ tı) yeri g e ld ik ç e d i p lo m a ti k k o n u s u n d a k ısa, faka t ö z lü bilgi ler ver ­

miştir . A y r ı ca b a ş lı c al a rı yi ne B e l le t e n 'de o l m a k ü ze re hay li b e lg e ne şri bu lu nm ak tad ır .
Os m a n lı d ip lo m a ti ğ i ile y a k ın d a n i l g i le n e n le r d e n biri de Prof. Dr. C e ng i z Orhon-
lu'dur. O sm a n lı T a r ih in e  id B e lg e le r . T e lh is le r (1 5 9 7 -1 6 0 7 ) adlı e ser i sa de c e bir belge
neşri o l m a k l a k a lm a m ı ş , gi riş k ı sm ın d a O s m a n lı di p lo m a ti ğ i ile ilgili k ısa, fakat do yu ru ­
cu bazı bi lg i le r v e ri lm iş tir .
Bir tür be lge ü z e ri n d e ç a lı ş an d i ğ e r bir isim Prof. Dr. N e j a t G öy ü n ç 't ü r. R u u s d e f­
t e r l e r i '9 ve ru u sl a rı n ha z ır la n ı ş ı ü z e ri n de k i ç a lı ş m a s ı z ikr e de ğe r.

Di ğe r pek k ıy me tli a ra ş t ır m a l a rı y a n ın d a son y ı ll a rd a O s m a n lı d i p lo m a tiğ i kon u ­

su n a da eğ ile n Prof. Dr. Halil İn alc ık ya ptı ğı y a y ın l a r ı y l a O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in i n bazı
k o n ul ar ı nı ay d ın l ı ğ a k a v u ş tu r m u ş t u r. O sm a n lı A r a ş tı r m a l a r ı'n d a y a y ın l a n a n "Osmanlı
B ü r o k r a s i s in d e A k lâ m ve Şi kâ y et ", "Ş ik ây e t Hakk ı: ‘Arz-ı Hâl ve ‘A rz -ı M a h za r la r " adlı
a ra ş t ır m a l a rı son d e re c e d e k ı y m e tli di r.

Son y ıl l a rd a genç Tü rk ta r i h çi l er i de O s m a n lı d i p lo m a ti ğ iy l e ya k ın d a n ilgi­

l en m e ğ e b a ş la m ış l a r d ı r. İ.Ü. E de b iy at Fa kü lte s i T a rih A r a ş t ı r m a M e r k e z i ’nce dü ze nle ne n
"Ta rih B o y u n c a Pa l e o g r a fy a ve D i p l o m a t ik S e m in e r i" n e s u n u la n b i ld i ri le r bu konuya
v e ri l m e y e ba ş la n a n ön e m i pek güz el bir ş e k ild e o r ta y a ko y m a k t a d ır . G e r ç e k te n bu kitab-
da y er alan 18 m a k a l e d e n ikisi pa le o g r a fy a , on b iri d i p lo m a ti k o l m a k üz e re on üçü O s ­
m anl ı d e v ri n e âiddi r.
B u n l a r i çin de B e k ir K ü t ü k o ğ l u ’nu n " M ü n ş e a t M e c m u a la r ın ı n O s m a n lı Di pl om a ­
tiği B a k ı m ı n d a n Eh e m m i y e ti " , Halil S a h i l l i o ğ l u ' n u n " R u z n a m ç e " s i, İlb er O r t a y l ı ’nın
"Os m a n lı K a n ç ı la r y a s ı n d a R ef orm : T a n z im a t Devri O s m a n lı D i p l o m a t ik a s ın ı n Bazı
Y ö nl e ri " , M e h m e t İ p ş i r l i ’nin "İ lm iye M e n s u b l a rı n ı n İmz a ve T a s d ik Fo r m ül le r i " bilhassa
zikr e değ er. M e h m e t İ p ş i r l i ’nin d a h a s o n ra ta k d i m tezi ol a r a k ha z ır la d ı ğ ı basıl mam ış
ç a lı ş m a s ın ı da b u r ad a zik r e tm e k ge rek ir: D ip lo m a tik A ç ıd a n M a h za r, İ st a n b ul 1988.

T ü r k iy e 'd e d i p lo m a ti k ilmi k o n u s u n d a Prof. M. T a y y i b G ö k b i l g in 'i n ise müste sn a

bi r yeri vard ır . Zîrâ , s a d ec e d i p lo m a ti k ü z e ri n d e a ra ş t ır m a y a p m a k l a k a lm a m ış ; d i p lo m a ­
tiği n, ü n i v e r s it e d e m ü sta ki l bi r de rs ol ar a k o k u t u lm a sı da ilk d e f a onu n tar afından
ge rç e k l e ş t ir i lm iş t ir .

B e l g e le r in d i p lo m a ti k in c e l e m e s in e g i rm e k si z in ne şri ise ge re k ye rli, ge rek se ya ­

ba nc ı t a r i h ç i l e r ta r a fı n d a n öt ed e n beri ö n e m le üz e ri n d e d u r u la n bir hu s us d u r. Bu tarz
ya y ın l a r, A v r u p a ' d a o l d u ğ u gibi T ü r k iy e 'd e de d i p lo m a ti k t a h li lle ri ih tiv â e d e nl e r e na za ­
ran hayli fazl ad ır. A h m e d R e f i k ’in Hic rî X, XI, XII ve XIII. a s ır la r d a İ s ta n b u l H a ya tı
( İs t an bu l 1930 -3 1), T ü rk iy e M a d e n le r i ( İs ta nb u l 1931), vs. a d la r ıy l a M ü h im m e d e fte r le ­
rin d e n d e rle d iğ i be lge n e ş irl e ri; Prof. B a r k a n ’ın X V ve X V I. A s ır la r d a O sm a n lı İm p a ra ­
to rlu ğ u n d a Z ir a î E k o n o m in in H u k u k î ve M a lî E sa s la r ı, 1. K a n u n la r ( İs tan bu l 1943),
S ü le y m a n iy e C a m i ve İ m a r e ti İn şa a tı (I-II, A n k a r a 197 2- 79) , Ek r e m Hakk ı Ayve rd i ile
m ü şt e re k ne şr ett ik ler i İ s ta n b u l V a k ıfla rı T a h r ir D e fte r i ( İs t an bu l 1970) ve En v e r Meriçli
ile bi rli kt e h a z ır la d ık la r ı H ü d a v e n d ig â r L iv a sı T a h rir D e fte r i ( A n k a r a 1988); Prof. Halil
İ n a l c ı k ’ın S u r e t-i D e fte r -i S a n c a k -i A r n a v id ( A n k a r a 1 9 5 4 ) ’i ile Dr. R o be r t A n h e g g e r ’le
b irl ik te n e şr etti kle ri K a n u n n â m e -i S u ltâ n î B e r -m û c e b -i ö r f - i O s m â n î ( A n ka r a 19 56 )’si;
M. Ta y y i b G ö k b i l g in 'i n X V -X V I. A s ır la r d a E d ir n e ve P a ş a L iv â sı. V a k ıfla r - M ü lk ler -
M u k a ta a la r (İs ta n bu l 1952) ’ı ile V e n e d ik A r ş iv in d e ki Tü r kç e b e lg e l e rd e n derle nmiş
ki tab h a c m in d e k i iki m a k a l e s i 60; Ertuğ ru l D ü z d a ğ ’ın E b u s s u u d E fe n d i F e tv a la r ı (İstanbul
1972) gibi n e ş ir le r bu a ra d a sa yıl ab ili r.

"XVI. Y üzyılda Ruus ve ön e m i" , Tarih D e rg isi, X V II/22 (1 9 6 8 ), 17-34.

"V enedik D evlet A rşivindeki V esikalar K ülliyatında Kanunî Suİtan Süleym an Devri B elgeleri", B e l­
g e le r , 1/2 (Ankara 1965), 119-220 ve "Venedik D evlet A rşivindeki Türkçe B elgeler K olesiyonu ve
B izim le İlgili diğer Belgeler" , B e lg e le r, V -V III/9-12 (1 9 7 2 ), 1-151.
 13
Gİ R İ Ş

Sür eli y a y ın l a r i çin de de pe k ço k be lg e ne şri y a p ıl m ış tı r . T a r i h - i O sm a n ı E n c ü m e ­

n i M ec m u a sı ile o n u n d e va m ı o la n T ü rk T a rih E n c ü m e n i M e c m u a s ı nd a n ba ş a y a ra
T arih V e s ik a la r ı, T T K B e l g e l e r 'i, V a k ıfla r D e r g is i, hatt a, b e lg e l e ri n İlmî n e ş ir le r i ye ri n e
sa d e c e ş ti r il m i ş m e t i n le r iy l e f a k s i m i l e l e ri n in ve ri l m e s i te r c ih e d il e n B e lg e le r le T ü rk a r i-
hi D e r g isi g en iş ç a p ta b elg e n e ş ir le r in e ye r v e rm e le r i d o l a y ı s iy l e , b u n l a r ı n b a ş ı n d a g e l ­
m ek te d ir. B u n l a r d a n b a ş k a B e lle te n ile T a rih D e r g is i, T a rih E n s titü s ü D e r g is i, D il ve
T a r ih -C o ğ ra fy a F a k ü lte s i D e r g is i, T a rih A r a ş tır m a la r ı D e r g is i ve İ k tis a t F a k ü lte s i M e c ­
m u a s ı b a ş ta o lm a k üz e re ü n i v e r s it e le r im iz c e ç ık a r tı l a n d e r g i l e r d e ço k s a y ıd a b e lg e ne şri
bulunmaktadır.

B e lg e n e ş ir le r in i n na sıl y a p ıl m a s ı g e re k t iğ i h u s û s u n d a k i g ö r ü ş l e r ise f ar kl ıd ır .
Bazı ilim a da m l a rı tıpkı b a s ım a ra ğ b e t e d e rk e n d e ş if re o l u n a r a k n e ş ri n i te r c ih e d e n l e r de
va rdı r. B u n l a r a r a s ı n d a da O s m a n l ı c a ve yen i T ü r k a lf a b e si k u l l a n ı l a r a k d i z i l m e s in i
uy g u n bu l a n iki g r up m e v c u d d u r . M e ti n le r in , O s m a n l ı c a o l a r a k d i z i l m e s i n e t a r a f t a r o l a n ­
lar, Lâ tin a lf a b e si k u l la n ı la r a k y a p ıl a n n e ş ir le r in o ri j in a l m e t i n le r i t am bi r s a d a k a t le ak s
e tt i r e m e d i k le r i 61 v e ya b e l g e l e ri n p a le o g r a fi k d e ğ e rl e ri n i a z a l t t ı k l a r ı 62 g ö r ü ş ü n d e d i r l e r . Bu
g ö r üş l e re , t a m a m e n o l m a s a da, k a tı l m a m a k m ü m k ü n de ğ il d i r. A n c a k , d i k k a t l i o k u n m u ş
ve k ı sm e n t r a n s k r i p s iy o n ha rfl er i k u l la n ı lm ış m e t i n le r in t o p ta n r ed di de d o ğ r u o l m a s a
gere kt ir. D i p l o m a t ik in c e l e m e s öz k o n u s u o l d u ğ u n d a ise b e lg e n i n dış g ö r ü n ü ş ü b ü y ü k bi r
ö n e m k a z a n d ı ğ ı n d a n ne O s m a n lı c a , ne de y en i yaz ı n e ş ir kâ fi g e lm e k te d i r . Z i ra b ö y l e bi r
in c e l e m e d e s a d e c e m e t n i n tam o l a r a k v e ri l m e s i d eğ il y a z ın ı n c in s i, s a y f a n ı n k u l la n ı lı ş ı ,
üz e ri n d e k i işa re t ( tuğ ra , p e n ç e, vs .) ve p a r a f la r la ye rl e ri , k â ğı dı , t e z h i b i, vs. b ü y ü k ö n e m
taşırl ar. Bu b a k ım d a n b e lg e l e ri n tıpkı ba s ım ı ç ok ke re f ay d a lı, h a tt a z a r û r î h a le g elir.
B a ş ka bir i fad e ile, b e lg e l e ri n d i p lo m a ti k b a k ım d a n İlmî o l a r a k i n c e l e n m e s i için o r i j i n a l ­
l eri nin g ö r ü lm e s i n e ih tiy aç v a rd ır . Z îrâ , b e lg e l e ri n ön y ü z l e r i n d e k i y a z ı l a r k a d a r a r k a
y ü z le r in e k o n a n, gö r d ü k le r i m u â m e le r le ilgili n o tla r , ha tt a b a z a n sa th î bi r i n c e l e m e d e
g ö z d e n ka ç an u f ac ı k b i r işâ re t ve b u n l a r ı n k o n u ş ş e k il le r iy l e y e rl e ri de s o n d e r e c e d e
m ü h im ol ab il ir. B u n l a rı n tam ol a r a k t es b it e d il e b il m e s i hiç ş ü b h e yo k ki o r i j i n a l l e r i n i n ,
ya hut da o r ij in a l le r i k a d a r s ıh ha tli y a p ıl m ış f a k s i m i l e l e r i n i n g ö r ü lm e s i ile m ü m k ü n d ü r 63.
S ad e c e d i p lo m a ti k a l a n ı n d a ya p ıl a n ç a l ı ş m a l a r d a d e ğ il, b ü t ü n m e t i n n e ş i r l e r i n d e o r ij in a l
yeri ne s û re t le r in i n k u l la n ı lm a s ı , baz ı h a ll e rd e sıh h a t li bi r m e t i n n e ş ri ni i m k â n s ı z h â le
getirir. Zî râ, k o p y a e d e n k â ti b l e r he r z a m a n ç o k di k k at l i o l m a y a b i l i r , d o l a y ı s i y l e s û re t -
lere d a y a n d ır ıl a n m e t i n le r d e de y a n lı ş lı k la r m e y d a n a g e l e b i l i r 64. N i t e k i m , b u n u n ö r n e k l e ­
rine de r a s t l a n m a k t a d ı r 63.

F ekete Lajos, "Türk V esik aların ın N eşri ve Bu İşin Arz Ettiği M eseleler" , çev . M T ayyib G ö k b ilein
B e lle te n , V /2 0 (1 9 4 1 ), 6 1 5 -6 1 6 . 7 s a n g ın ,

R ey ch m an-Z ajaczkow ski, Türkçe ter., s. 62.

A ncak burada bir husûsu daha hatırlatm akta fayda v a r d ır F o toğraf veya fo to k o p iler her zam an cok
In d uJ' Vermt ^ r b ,'“ ek,edİr K âS" taki blr le k t b elgen in orasında bir nokta v e y a i,â re t bu­
lunduğu intiba ını verebilm ekte; bu da bazı y a n lış yorum lara se b e b olab ilm ek ted ir.

^ r o k u v a m a d , S! d^ , k*,İbİn' blr k" İ,neyi d° 8 ' U müm kün old u ğu

g ib i okuyam adığı kelim enin resm im yaptığı h allere de r astlan m ad ad ır. B elk i bu ik in ci sek il
araştırıcının dikkatim ç ek eceğin d en , b irin ciye nazaran daha az te h lik e lid ir .

W ittek, "Zu ein igen frühosm anischen Urkunden (II), W ZK M , LIV ( 1 9 5 8 ), 242
 B i r i n c i B ö l ü m

YAZI VE YAZI MA L Z E ME L E R İ

B e l g e le r in lâ y ı k ı y la d e ğ e r l e n d i r i l e b i l m e s i içi n y a z ıl ış ö z e ll ik l e ri k a d a r k u l l a n ı l a n
kâğıt, ka le m ve m ü r e k k e b gibi m a l z e m e n i n b i li n m e s i de ç ok m ü h im d ir . M e s e l â t a r i h s i z
bi r b e lg e n i n d e v r i n i n t a y i n i n d e k â ğı t ve ya zı c in s ve k a r a k t e r l e r i ö n e m l i ip u ç la r ı v e ­
r irler. Bu n u n için b e l g e l e ri n d i p lo m a ti k ö z e ll ik l e r i n e g e ç i l m e d e n ö n c e bu m a l z e m e n i n
in c e l e n m e s i f ayd al ı o l a c a k t ır .

I. YAZI MAL Z E ME L E Rİ

A. K Â Ğ I T

1. T a r i h ç e

T a r ih yazı ile b a ş la r , yazı ise d ü z g ü n s a tı h la r g e r e k t i r i r . İlk d e v i r l e r d e ö n c e taş,

s o n ra p i şm iş t a b l e tl e r ü z e ri n e yaz ı ya z ıl m ı ş tı r. A n c a k bu m a d d e l e r i n s e rt o l m a s ı d o l a y ı -
siyle y a z ıla r, d e m i r k a le m le h a k k e d i l m e k s u re t iy l e y a z ıl ır l a r d ı . B o ğ a z k ö y ’de y a p ı l a n
k a z ıla rd a H i t it le r d e n k a lm a b ö yl e t a b l e t l e r b u l u n m u ş tu r . Bu t a b l e t l e r d e n m e k t u b h ü v i y e ­
tini ta ş ı y a n la r , y in e p i şm iş t o p r a k t a n y a p ıl m ış z a r f la r iç in e k o n u l u r l a r d ı . Ya z ı y a z m a k
için d a h a s o n ra t ah ta , k u r şu n , t u n ç, fild işi l e v h a l a r d a d e n e n d i y s e de b u n l a r ı n g e re k h a k k
ed ilm e, ge re ks e t a ş ı n m a b a k ı m ı n d a n pr at i k o l m a m a l a r ı , o d e v ir i n s a n l a r ı n ı d a h a k u l ­
lanışlı m a d d e l e r a r a m a y a se v k e t t i 1.
Eski ç a ğ la r d a bi rç o k m il le t d ü ş ü n c e ve f ik ir le ri ni a k t a r a b i l m e k içi n a ğ a ç y a p r a k ­
ları nın üz e rin e y a z m a ğı d e n e d il e r. D o ğ u ’da M ıs ı r l ıl a r bu iş için M . ö . 4 0 0 0 ’de Ni l k e ­
n arı n d ak i b a ta k l ık l a r d a y e ti ş e n p a p ir u s d a n f a y d a l a n d ıl a r. P a p i rü s , p a r ç a l a n m ı ş e l y a f d a n
y a p ıl m a d ı ğ ın d a n , h ak ik î m â n â d a bi r k âğ ıt o l m a m a k l a b e r a b e r ilk ya zı m a l z e m e s i ka b û l
e dilir. Batı d i ll e ri n d e "k âğ ıt" m â n â s ı n a g e le n "p a p e r ", "p a p i e r ", " p a p e T k e li m e l e r i gr ek
ve lât in ce de k i "p a p u r o s " ve "p a p i r ü s " k e li m e l e r i n d e n g e ç m e d i r 2. P a p i r ü s ü n ya z ı içi n k u l ­
l an ıl ab ili r hale g e tir ilm e s i için bazı m u â m e le l e r e t âb î t u tu l m a s ı g e re k i r. 4-6 m. u z u n ­
luğ u n d ak i b i tk in in k ab u k la r ı s o y u ld u k t a n s o n ra i ç i n d e n ç ık a n b e y a z ve lifli k ı sm ı b o y u n a
ol ara k ince ş e ri d le r h a li n d e k e s il ip d ü z g ü n bi r ta h t a ü z e ri n e y a n y a n a y e r l e ş ti r i l ir ; ü z e ­
rine, bu d e f a aksi ist ik a m e tt e o l m a k ü z e re ikinc i bi r s ır a d a h a d i z i l i p Nil s u y u y la

1 M ehm ed A li K âğıtçı, K â ğ ıtç ılık T a rih ç e si, İstanbul 1936, s. 1-3.

Dard Hunter, P a p e rm a k in g . The H is to r y a n d T e c h n ig u e o f an A n c ie n t C r a ft, N ew york 1978, s. 1 7.

16 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ı sl a tıl ır ve t o k m a k l a n m a k su re tiy le e ly a fın bi rb i ri n e ka y n a m a s ı t em in ed ild ik te n sonra

ku ru tu l u rd u . Yazı y a z ıl a b il ir hale ge lm e s i için ise fildişi v e ya s e d ef le perdahtlanırdı.
M ü re k k e b i n d a ğ ıl m a m a s ı için de birk aç ke re za m k m a h l û l ü n e ba tı r ıl ıp k u ru tul ma sı gere­
kird i.
P a p i rü s bi tk i si n i n her t a r a fı n d a n aynı e v s af t a ka ğıt y a p ıl a m ı y o r d u . Su altında
ka la n k ı sm ın d a n y a p ıl a n k âğ ıt âdî ol up yazı y a z m a ğ a m ü s â i d de ği ld i. Kâ ğ ıt yapımında
p a p ir ü s ü n ç iç e k le r i de k ul la n ı lm a z d ı . Y a z ıy a en e lv e riş li k ısı m , s a pı n üst tarafı idi. Sapın
e nd e n orta kısmı en ge niş ve en k u s u r s u z kısm ı o l d u ğ u n d a n yazı için en uygun şeridler
b u r a d a n a lın ırd ı.
M ı s ı r ’dan ba şk a Y u n a n i s ta n ve R o m a ’da p a p ir ü s k u l la n ı lm ış ; X. asrın ikinci
y a rı s ın a ka d a r M ı s ı r ’da, XIII. a sra k a d a r da S i c i l y a ’da ya p ım ı d e v a m ed en pa pirüs, bu
t a r i h le r d e y eri ni d i ğ e r m a d d e l e r e terk e tm i ş t ir 3.

A m e r i k a y e r l i le r in d e n M a y a l a r ve A z t e k le r de M ıs ı rl ıl a r ın p a pi r ü s için kul­
l an dı kl ar ı u sû le b e n z e r bir m e t o d l a ta ş h u r m a s ın d a n y a z ıd a k u l la n ı la c a k ya praklar
y a p m ı ş la r d ır ki bu n l a r a "te x a m a tl" ( k a y a k â ğ ıd ı) v e ya " z o y a m a tT ( h u rm a k â ğ ıd ı) adı
v e r i l m i ş ti r 4.

E s k i ça ğ A n a d o l u ’su n d a yazı m al z e m e s i ol a r a k d i ğ e r bi r m a d d e n i n , ha yv an deri ­

l eri nin ku ll a n ı ld ı ğ ın ı g ö r ü yo ru z . A s l ın d a A n a d o l u ’da yazı m a l z e m e s i o l a r a k ha yv an d eri ­
si ku l la n ı lm a s ı -hiç o l m a z s a - M .Ö. V. yy. a k a d a r i n e r 5. F a ka t d e ri n i n iki tara fın ın da
y a z ıl a b il ir h ale g e ti r ili p k u l la n ı m ı n ın y a y g ın l a ş tı rı lm a s ı M .Ö. II. yy .a r ast lar . M ısı r kralı
P t o le m a io s ile P e r g a m o n ( B e rg a m a ) kralı E u m e n e s a r a s ı n d a İsk e n d e r iy e ve Bergama
k ü t ü b h a n e l e ri do l a y ı s iy l e ç ık a n a n la ş m a z l ık s o n u n d a M ı s ı r ’d a n p a p ir ü s ih ra c ın a ambargo
k o n u l u p B e r g a m a ’da yazı y a z ıl a c a k m a l z e m e y e ih tiy aç a rt ı n c a k oy u n ve keçi de rilerin in
d a ha m ü k e m m e l hale g e ti r ilm e s i için ç a lı ş m a l a r y a p ıl m ış ve bu g e li ş ti r il e n m alz e m e y e de
" p e rg a m e n e " adı v e ri lm iş ; k e lim e z a m a n l a p a r ş ö m e n ş e k li n e g i rm iş tir .
P a r ş ö m e n en ço k ko yu n ve keçi d e r i l e r i n d e n y a p ıl m ış ; da h a az ol ar a k antilop,
ce y la n, h a tt a fil, d o m uz , eşek , kur t ve y ıla n d e ri le r i de k u l l a n ı l m ı ş t ı r 6. D e r in in yazı için
ku l la n ı la n kısm ı or ta d a ki c o r iu m t ab a ka s ıd ı r . Bu n u n için de d ışt ak i e p id e r m is ve d e rm iş
ta b a k a l a r ı n ın te m i z l e n m e s i g ere ki r. D e r in in d ı ş ın da k i k ı ll a r ke s il d ik t e n so nr a sönmüş
kireç ve y a kü llü su gibi m a d d e l e rl e m u â m e le ed ili r; b ir ka ç gü n k ir e ç te beklet ild ikt en
so n ra içteki etli kısı m bı ç a k l a t e m i z l e n ir ve y ağ lar ı yok e d ip de riy i b e y a z l a tm a k üzere
te k r a r ki re c e y a tır ılı r; h e n ü z ıslak iken s ün g e r taşı ile pü r ü zl e ri yo k e d ili p perdaht lan ır;
k u r u y u n c a iç tar afı , t eb e ş i r to zu ve to z ha lin e g e ti r il m i ş ki reç s ü rü l ü r e k ka la n pür üzlerin
g i d er ilm e si için s ü n g e r taşı; dış tarafı ise hiç kıl artı ğı ka lm a m a s ı için sa de sü n ge r taşı y­
la d ü z e lt il ir d i 7. P a r şö m e n in ş e f f a f olm as ı için ise y a ğ la c ilâ ya p ıl ı rd ı . N i ha y e t, ha z ırl a ­
nan ç e rç e v e y e g e ri l er e k s ıca k ve ku ru bir h a v a d a k u r u tu l u rd u . P a r ş ö m e n in yazı yazılan
yü z ü sa rı m t ı ra k , dış y üz ü ise b e y a z ol ur ve bu y ü z d e ğ iş i k r e n k l e r d e boyanırdı®.
Y a p ım ı için gere kl i d e ri ni n h er ye rd e b u l u n a b i l m e s i y a n ın d a p a rş ö m e n in pa pirusa
n a z a r a n ço k d a h a d a ya nı kl ı o lm a s ı, bu m ad d e y e ol an ra ğb e ti art t ır m ı ş , uz un süre day an ­
m ası is te ne n be lg e l e ri n y a z ım ın d a p a rş ö m e n k u l la n ı lm ış ve k â ğ ıd ı n ya yg ın la ş m a s ın d a n
s o n ra da d a ha bi r süre k u l la nı m ı d e v a m etm işt ir.

' K â ğıtçı, s. 6; Hunter, s. 22.

4 K â ğ ıtçı, s. 9.

' "..zira eskiden papirüs zarları az bulunduğundan, yazılar koyun ve keçi derisi üzerine yazılırdı.
B ugün de birçok Barbar, yazı yazm ak için deri kullanır.": H e ro d o to s T a rih i, Rem zi K itabevi, İstan­
bul 1983, s. 275.

6 Nuray Y ıld ız, "Eski Çağda Y azı M alzem esi Olarak K ullanılan Parşömen", T ü rklü k A r a ş tı r m a l a r ı
D e r g is i, sayı 5 (İstanbul 1990), 326.

7 K âğıtçı, s. 7; Y ıld ız, s. 326.

• Y ıl dı z , s. 327.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

P a r ş ö m e n in da ha çok bu z a ğı , k ıs m e n de keçi ve ku z u deri si k u l l a n ı l a r a k y a p ıl a n

ve v e llu m adı ve ri l en bir cins i da ha vard ır . A n c a k, bu, p a r ş ö m e n d e k i gibi d e r i n i n ı iye
ay rı l m a y ı p t a m a m ı n ın k u l la n ı lm a s ı , dış y ü z d e p ü t ü rl e r ve kıl izle ri k a l m a s ı y l a o n d a n
a y rı l ır 9.

G ü n ü m ü z d e k u l la n ı la n kâ ğıt, ilk d e f a Ç i n ’de M.S. 105 t a r i h in d e imâl e d il m iş ti r .

Bu m e m l e k e t te d a h a ö n c e yazı ağa ç v ey a b a m b u l e v h a l a r 10, b a m b u y a p r a k l a r ı , k e te n ve
ipek k u m aş la r; H i n d i s t a n ’da ta lip o ve P a lm ir h u r m a la r ın ın y a p r a k l a r ı ; O r t a a s y a ve
K uz e y H i n d i s t a n ’da a k ç a k a v a k a ğ a c ı n ı n k a b u k l a n ü z e rl e ri n e y a z ı l ı r d ı 11. Ser t m a l z e m e
üz e rin e yaz ı y a z ıl m a s ı k a d a r b u n l a r ı n s a k la n m a s ı da g ü ç t ü 12. B a m b u y a p r a k l a r ı n d a kı zg ı n
iğne, k u m a ş l a r d a ise fır ça ku ll a n ı lı rd ı . E de b î y a z ıl a r y a z ıl a c a k h u r m a y a p r a k l a r ı ö n c e su
ve sütt e b ı ra kı lır , s o n ra iki s il in d i r a r a s ı n d a n g e ç ir il e r e k p ü r ü z s ü z b ir s a tıh m e y d a n a
g e ti r ilm e ğe ç a lı ş ıl ır d ı. B u l u n a n y az ılı b e lg e l e r d e n a n la ş ı ld ı ğ ın a g ö re , K e ş m i r ’de a k ç a k a ­
va k k a b u ğ u k u l la n ı lm a s ı XV I. yy. o r ta l a r ı n a k a d a r s ü r m ü ş t ü r 11.

Ç i n li l e r i n k u m a ş üz e ri n d e k i y a z ıl a rı , k i ta b h a li n e g e ti r il m e ğ e m ü s a i d d i. A n c a k ,
k u m aş ın , k e s il ip d ü z e lt il d iğ i n d e ziy an o l m a s ı, eski d e v i r l e r d e ise, g ü n ü m ü z e n a z a r a n p a ­
halı y a t em in e d il m es i d o l a y ı s iy l e , s ü r ' a t l e b u n u n ye ri n e k o n a c a k b ir us ûl g e l i ş t i r i l m e s i
g e re k iy o rd u . N i h a y e t, Ç i n li l e r i n p r a t i k z e kâ s ı, a rtı k ku m a ş p a r ç a l a r ı n d a n k â ğ ıt y a p ım ı n ı
g e r ç e k l e ş t i r d i 14. A s l ın d a bu k o n u d a k i d e n e m e l e r ço k d a h a esk i t a r i h le r e k a d a r u z a n ­
m as ı n a r a ğ m e n T s ’ai L u n ’un b u l u ş u n u n 1 0 5 ’de i m p a r a t o r H o - T i ’ye s u n u l m a s ı d o l a y ı -
siyle kâ ğ ıt y a p ım ı n ın b a ş la n g ı c ı ol ar a k , bu te r i h k a bû l e di ld i. T s ’ai Lu n , k â ğ ıt y a p ım ı
için ağaç k a b uğ u, k ıtık, eski k e te n k u m a ş l a r ve b a lık ağla rı k u l l a n d ı 15 ise de ilk d e v i r ­
lerde a ğ ırl ık a rtı k ku m a ş p a r ç a l a r ı n d a y d ı. III. a s ra k a d a r du t, k e n e v i r gib i m a d d e l e r
ağ ırl ık ta y dı . N i t e k i m K o r e ü z e r i n d e n J a p o n y a ’ya gi d e n ilk kâ ğı t d u t k a b u ğ u n d a n
y a p ı l m ı ş t ı 16.

J a p o n y a ’d a ilk k â ğ ıt b u n d a n be ş a s ır s o n ra y a p ıl a b il d i. K o r e ve Ç i n ’le k u r d u k la r ı
m ü n â s e b e tl e r s o n u n d a bi r B u d i s t ke ş iş i ve fiz ik çi ol an D o k y o k â ğ ıt y a p m a s a n ‘atın ı
ö ğ r en e r e k 6 1 0 ’d a ilk k â ğı dı ya ptı ve m ü t e â k ı b e n kâ ğ ıt N a r a d e v r i n d e ( 7 0 8 - 8 0 6 ) b ü t ü n
ad a y a y a y ıld ı; H e i a n d e v r i n d e (806 -1 155) ise kı rk J a p o n ş e h r i n d e k â ğ ıt î m â l e d i l i y o r d u 17.

B ü y ü k O k y a n u s ’u A k d e n i z ’e b a ğ la y a n k e r v a n y o l la r ı, Ç i n l i l e r i n y a p tı k l a r ı k â ğ ı ­
dın O r t a a s y a ’ya d a u l a ş m a s ı n a yol açtı. B a ş l a n g ı ç t a Ç i n ’de n kâ ğ ıt i dha l e d i l i r k e n S e m e r -
k a n d ’ın zab tı s ır a s ın d a e s ir ald ı k l ar ı Ç i n l i l e r d e n kâ ğı t y a p ım ı n ı ö ğ r e n e n A r a b la r ,
7 5 1 ’de n ît i b â re n kâ ğ ıt y a p m a ğ a ba ş la d ı la r . O r t a a s y a ’da y a ş a y a n T ü r k l e r ise bu t a r i h t e n
ön c e de k â ğ ıt y a p ı m ı n a y a b a n c ı de ğ il l e r d i . İ pek k o z a s ı n d a n y a p tı k l a r ı ya zı m a l z e m e s i n e
k a g a t ad ını v e r m i ş l e r ve d a h a 6 5 2 ’de S e m e r k a n d ’d a k â ğ ıt î m â l â t h a n e l e r i k u r m u ş l a r d ı .
B un u n gibi So g d i y a n h a v a li s in d e de k â ğ ıt y a p ıl m a k t a y d ı. Ç i n l i l e r i n u s û lü n e gö r e kâ ğı t
yapım ı için g ere kl i k e te n ve k e n e v i r S e m e r k a n d ’da bol m ı k d a r d a ye ti ş ti ğ i gibi s a f su da
ço kt u ve d o l a y ı s iy l e k â ğı t îm â l ât ı için ge re kl i bü t ü n m a l z e m e f a z l a s ı y l a m e v c u d d u 18
An c a k A r a b la r s a d ec e bu m a d d e l e r i k u l la n m a k l a k a lm a d ıl a r , h a m ve k a b a p a m u k d a n da
k âğ ıt y a p t ı l a r 19.

9 Hunter, s. 13-14.

10 Hunter, s. 48.

" K â ğ ıtçı, s. 11.

12 H unter, s. 48.

" K â ğ ıtçı, s. 11-12.

14 H unter, s. 48 .

R .W .S in dal, The M a n u /a c lu re o f P a p e r, London 1919, s. 5.

16 H unter, s. 56.

17 H unter, s. 53.

" Hunter, s. 60.

18 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

T ü r k i s t a n ’da y a p ıl a n kâ ğ ıt l a r ü z e ri nd e ki in c e l e m e l e r b u n l a r d a n IV. ve V. asırlara

âid ol an l a rı n , çeşi dl i iki çe ne kl i b i tk ile r in ham e ly a f ın d a n y a pı l dı ğı nı ; VI-VI11. asırlara
âid o l a n l a rı n ı n içi nd e ise ha m e l y a f y a n ın d a p a ç a v r a d a n y a p ıl a n la r ın da bu lu nd uğ unu ;
d o l a y ı s iy l e p a ç a v r a d a n kâğ ıt i m â l in i n XIV . yy. a gi re r k en A v r u p a ’da A l m a n l a r veya
İ ta l y a n l a r ta r a fı n d a n k e ş f e d il m e y i p ço k ö n c e d e n A r a b la r c a ku lla n ı ld ı ğ ın ı or tay a koy­
m ak ta dı r. A s l ın d a m et od Ç i n li l e r c e b i li n m e k l e b e ra b e r g e li ş ti r en A r a b la r olmuştur.
Kâ ğ ı d ın m u k a v e m e ti n i a rt t ır m a için ya p ıl a n n i şa s t a ile â h a rl a m a da VIII. a sır d a Ara blar
ta r a f ı n d a n k u l l a n ı l m a k t a y d ı 20.
K â ğ ı t y a p ım ı S e m e r k a n d ’da n Ba ğ da d , Şam, M ısı r ve F a s ’a k a d a r büt ün Arab
ü l k e l e ri n d e ya yıl dı . Hal ife H a r u n ü r r e ş id z a m a n ı n d a 7 9 4 ’de B a ğ d a d ’da bir kâğıthane
k u r u la r a k kâğ ıt, r es m î da ir e le r d e p a p ir ü s ü n ye ri ne k u l la n ı lm a ğ a b a ş l a n d ı 21. Bağdad
k â ğ ıt h a n e le r in i n g e liş m e s i XV. yy. a k a d a r sü rdü . Şam kâ ğı tl arı ise X. yy .d a A v r u p a ’da
pek r ev aç bu ld u. M ı s ı r ’da 900 , F a s ’da ise 1100 y ı ll a rı n d a kâ ğıt y a p ıl ı y o r d u 22.

K â ğ ı d ın Do ğ u ü l k el e ri n d e k i bu s ü r ‘atli y a y ıl m a s ı n a k a rş ı lı k A v r u p a ’da îmâli için

XII. asrı b e k le m e k gere kt i. A v r u p a ’da ilk kâ ğıt, ya p ım ı n ı Fa s lı la r d a n ö ğ r e n e n İspanyol -
lar ta r a fı n d a n V a l e n c i a b ö l g es i n d e k i X a t iv a / J a tiv a ( Ş a t i b a ) ’da imâl edildi
(1 144-1 154)23, b u n u T o l e d o ta ki b etti. İ t a l y a ’da ilk k âğ ıt de ğ ir m en i 1 2 7 6 ’da F a b r ia n o ’da
k u ru ld u . İlk f ili gr an lı k âğ ıt ise 1 2 8 2 ’de B o l o g n a ’da y a h u t 1 2 9 3 - 9 4 ’de F a b r ia n o ’da
ya pı ld ı. 1 3 4 0 ’da P a d u a ’da d iğ er bir fab ri k a aç ıld ı, b u n u ö b ü r b ö l g e l e rd e k i le r takib etti.
Ü st ü n vasıf lı k â ğ ıt l a r y a pa n bu İ ta ly an f ab r ik al a rı XV . y y . ’a k a d a r gü ne y A l m a n y a ’nın
kâ ğı t ih tiy a cı nı da k ar ş ı la d ı la r . İlk A l m an kâğ ıt de ğ ir m en i 1 3 2 0 ’de C o l o g n e ’da; İtalyan
u s ta l a rı n ın y a rd ı m ıy l a faa liy e te ge ç en , 1 3 9 0 ’da N ü r n b e r g ’de k u r u l d u 24. F r a n s a ’da kâğıt
de ğ ir m en i tesisi ise, u z un z a m a n ka bû l ed il e n in a k s in e 11 8 9 ’da değ il, hayli geç bir ta­
r ihte, XIV . y y .d a g e r ç e k l e ş t i 25; fakat iyi bi r i le r le m e kay d etti. B u r a d a n H o l l a n d a ’ya
geçti. İ n g i l t e r e ’de k âğ ıt y a p ım ı n a da ha da geç t e ş e b b ü s edil di . İlk İ ngi liz kâ ğıt değirmeni
XV. yy. s o n la r ın d a k u r u l d u 26, fakat uz u n süre ge li ş m e gö s te r e m e d i ; ha tta 16 7 0 ’e kadar
kâğ ıt ihti ya cı t a m a m i y le F r a n s a ’da n k a rş ıla nd ı. 1 7 6 0 ’a k a d a r da İ ngi liz kâğ ıt sa nay i'i
çok y a v a ş bi r g e liş m e g ös ter di.

R .W .S in d al, s. 5.

S in d a ll, s. 8-9.

:ı Cl. Huart (M akrızî, e l- H ıta t, W iet nşr., II, 3 4 ’den naklen "Kâğıt", 1 A, VI (1 9 5 2 ), 70) bu d eğişikliğin
B erm ekîlerden C afer, K âğıtçı (C orci Z eyd an ’dan naklen s. 32) ise Fadl tarafından yapıldığını yaz­
m aktadırlar.

:: K â ğ ıtçı, s. 32.

K âğıtçı, s. 32; Edwin Suterm eister, The S to ry o f P a p e rm a k in g , B oston 1954, s. 11. Hunter, kâğıdın
ilk olarak Ispanya’da mı İtalya’da mı yap ıld ığın ın belli o lm ad ığın ı, her iki ülkenin de önceliğin ken­
d ilerin de olduğunu iddia ettiklerini ifade etm ektedir (s. 6 0). A ncak, Arablar tarafından Ispanya’ya
g etirilm iş olm ası daha makul görünm ektedir.

Suterm eister, s. 11.

:s Suterm eister, s. 11. K âğıtçı, Ch. Briquet ( R e c h e rc h e s s u r le s p r e m ie r s p a p ie r s e m p lo y e s en O ccident

e t en O r ie n t du X* s ie c le s , Paris 1 8 8 6 )’den naklen Fransa’da ilk kâğıthanenin 1348-50 arasında ku­
rulduğunu yazm akta; Hunter (s. 4 7 5 ) biraz daha ih tiyatlı hareket ederek, 134 8 ’de Troyes yakınında
Saint-Julien b ö lgesin d e kurulanın b e l k i de Fransa’daki ilk kâğıt değirm eni olduğuna işaret et­
m ektedir. V ance Studley (T h e A rt a n d C ra ft o f H a n d m a d e P a p e r , N ew york 1977, s. 19) ise XIV. yy.
görüşüne hiç tem as etm eden, Jean M o n tgolfıer’nin 1 1 4 7 ’de İkinci H açlı seferinde esir düştükten
sonra üç yıl Şam ’da bir kâğıt değirm eninde işçi olarak ça lıştığ ı ve m em leketine döndükten sonra da
kendi kâğıt değirm enini kurduğunu ifade etm ektedir.

26 K âğıtçılık tarihiyle ilg ili eserlerde In giltere’de kâğıt yapım ının John Tate tarafından gerçekleştiril­
diğinin kayd ed ilm esin e rağmen bu husus hâlâ tam olarak k e sin leşm iş değildir. Zira, John Tate’den
önce 1 4 8 8 ’de K raliçe E lizabeth tarafından John Spielm an adlı bir A lm an’a In giltere’de kâğıt
değirm eni kurma ve kâğıt yapım ında kullanılm ak üzere on yıl m üddetle paçavra toplam a im tiyazı
verilm iştir (S in d all, s. 13). D iğer taraftan T ate’in kâğıt değirm enini kurduğu tarih de ih tilâflı olup
K âğıtçı (s. 4 0 ) 1490; John L. Parsons ("Paper", E n c y c lo p e d ia A m e ric a n a , X X I, Canada 1976, s. 259)
1494; Sindal (s. 13) 1499; Suterm eister (s. 11) XVI. yy. başlarını verm ektedirler.
 19
YAZ I VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

A v r u p a m e m l e k e t le r in i n he p s in i n kâğ ıt îm â l in e b a ş la m a l a rı bu işde ö n c ü ü y a p a n
ve uz un s üre d iğ er ül k el e ri n de kâğ ıt i h ti ya çl a rı n ı k a rş ı la y a n m e m l e k e t l e r i n k riz e g i r m e ­
lerine s e b eb ol du. Bu n u n için bi r ta r a ft a n kâ ğ ıtç ı u s ta l a rı n ın m e m l e k e t d ı ş ı n a çı ıp
îm âl ât t e k n ik le r in i ö ğ r et m el e ri y a s a k l a n ır k e n d i ğ e r ta r a ft a n da p a ç a v r a ihrac ı d u r d u r u -
d u 27. A n c a k, k a ç a k ç ı lı ğ ı n ön ü a l ı n a m a d ı 28.

2. K â ğ ıt İ m a l i

Kâ ğı t ya p ım ı e s a s d a a s ır la r b o y u n c a pe k faz la d e ğ iş i k li k g ö s te r m e m iş t ir . A n c a k
k u l la nı la n m a l z e m e y e gör e ba ş la n g ı ç sa fh a sı b i ra z f ar k lıd ır. Ç i n li l e r i n lifli a ğ a ç k a b u k ­
la rı nd an y a p tı k l ar ı k â ğ ıt l a r d a k a b u k la r s o y u ld u k t a n s o n ra d e m e t h a li n d e k e s il ip su y a
b at ı r ıl a ra k bi rk aç gün y u m u ş a m a y a b ıra k ı lı r; s o n ra sert kısm ı ş e rit h a li n d e s o y u lu r , lifli
kısmı y ı k a n ı p ip ler e a s ıl a ra k k u r u tu l u r ve k ü ç ük p a r ç a l a r h a li n d e k ırı lır , s u d a e r i t il ip
sü z ü lm ü ş ki reç ve o d u n kü lü k a r ı ş ım ı n d a k a y n a tı la r a k lifli h ü c r e l e r i n a y rı l m a s ı s a ğ la n ı r
ve n i ha y e t bol su ile y ı k a n ı p h a m u r h a li n e ge li n c e y e k a d a r t o k m a k l a n ı r d ı . Bu t o k m a k l a ­
ma işi b a ş la n g ı ç t a el ile y a p ıl ı rk e n , s o n r a d a n u c u n a t o k m a k l a r b a ğ l a n m ı ş k a l d ı r a ç l a
ça lış an bi r âlet k u l la n ı lm a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı r 29.

T ü r k l e r ve A r a b l a r ise kâ ğ ıt y a p ı m ı n d a p a ç a v r a ile e s k im iş ip ve h a la t la r ı k u l ­
la n m ış la rd ır . P a ç a v ra k u l la n ı ld ı ğ ın d a , b u n l a r k ü ç ü k p a r ç a l a r h a li n d e k e s il ip bi r s ü re su
içind e ç ü rü m e ğ e b ı ra kı lır , s o n ra y ı k a n ı p t e m i z l e n ir ; eski h a la t la r k u l la n ı l d ı ğ ı n d a ise b u n ­
lar ç ö z ü lü p ta r a n ır , yı k an ı r , su iç in de p a rç a l a n ı r , g e c el e ri k ire ç li s uy a b a tı r ıl ıp
g ü n dü z le ri ç im e n ü s tü n e se ri li p k u r u tu l a r a k b e y a z l a tı l ır ; b e y a z l a n m a t a m a m l a n d ı k t a n
s o n ra ki re c in t e m i z l e n m e s i için yed i gü n s o ğ uk s u d a b ı ra k ı lı rd ı . P a ç a v r a v e ya h a la t b u n ­
dan s o n ra taş h a v a n la r d a ta h t a t o k m a k l a r l a d ö v ü l e r e k y u m u ş a t ıl ır d ı . A r a b l a r da Ç i n l i l e r
gibi t o k m a k l a m a işini s o n r a d a n da h a k o l a y l a ş tı r m ış l a r , d e ğ i r m e n t a ş ı n a b e n z e r ü s tü s t e
iki taşı su d o l a b l a r ı y l a ç a lı ş ır ha le g e ti r m i ş le r d ir ki A v r u p a lI l a r ı n so n ra k i a s ı r l a r d a k u l ­
l an dı kl ar ı " k â ğ ıt d e ğ ir m e n i" tab ir i bu m e k a n i z m a d a n g e l m e k t e d i r 30.

K â ğ ı t h a m u r u n u n t o k m a k l a n m a işi b i tt ik t e n ve m a l z e m e bol s u d a d a ğ ı l m ı ş ha le
g e ti r ild ik te n s o n ra k a m ı ş ta n y a p ıl m ış i nce e le k l e r ü z e ri n e a lı n a r a k k e ç e l e ş ti r i l ir ; bu yaş
kâ ğıt ta b a k a s ı, k eç e v e y a alçı y a h u t t ah t a l e v h a l a r ü z e ri n e a lı n a r a k k u r u m a y a b ı r a k ı lı r d ı .
Kâğı t k u r u y u n c a k e n d i l i ğ i n d e n bu l ev h a ü z e r i n d e n d ü ş e r d i 31.

K â ğ ı t m a k i n e s in i n k e ş fi n d e n ö nc e A v r u p a ’da da kâ ğı t îm âl i için eski ç a m a ş ır , e l ­

bise, ç u v a l, ha la t ve a ğ la r k u l la n ı lı y o r d u . A n c a k ipek ve y ü n l ü l e r a y r ı l ıp s a d e c e k e te n ve
p a m u k l u l a r i ş le n iy o r d u . P a ç a v r a l a r ne k a d a r u s ta c a a y rı l ır s a kâ ğ ıt o k a d a r k a li te li o l u ­
yordu.

Pa ç a v ra l a r a y rı l d ık t a n s o n ra ke s il ip bir h a v u z d a y ı k a n a r a k y a b a n c ı m a d d e l e r d e n
te m iz le ni r; m ü te â k ıb e n sıc a k lığ ı 40°C c iv a r ın d a k i m a h z e n l e r d e ç ü r ü m e y e te r k e d il i rd i .
Pa ç a v ra l ar ı n ç ü rü t ü l m e s ü re s in i ço k iyi a y a r l a m a k g e r e k i y o rd u . Z ira , y e t e r i n c e b e k le -
til me di ği t ak di r de k âğ ıt sert ve p ü r ü z l ü ol ur ; fazla b e k l e t i l d i ğ i n d e ise t o k m a k a lt ı n d a
h a ra b o l d u ğ u n d a n % 5 0 o r a n ı n d a fire ve rir d i. Ç ü r ü t ü lm e i ş l e m i n d e n so n ra , d i ğ e r l e r i n d e
o l d u ğu gibi, t o k m a k l a m a y a p ıl ı r ve b u n u n için d i b in d e p l a ti n e d e n il e n b ir k ıs ım b u l u n a n
taş h a v a n la r (p ile ) k ul la n ı lı rd ı . T o k m a ğ ın u c u n d a da, d i b e ğ i n k i n d e n d a h a k a lı n la m \a r
vardı. A t e ly e l e rd e k âğ ıt h a m u r u , b iri nc is i pa ç av r a y ı d i d ik l e y e n , İkinci si h a m u r u i n c e l te n ,
27 K âğıtçı, s. 37 -3 8 .

Hattaı bir^mem leketten kaçak olarak ucuza çıkan paçavralar aym m em lekete on m islin e varan fiatlarla
ger, dönüyorlardı. N ıtek .m , X V III. yy.da A lm an ya’dan H ollanda'ya kaçak olarak 6 talerden sat.lan
paçavralar bu m em leketten 60 talere satın alınıyordu (K â ğ ıtç ı, s. 39).
K âğıtçı, s. 13 vd.
K âğıtçı, s. 34.

" K â ğıtçı, s. 33-34.

20 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Şekil 1
XV I. y y .d a kâğıt imâli
(E .S u t er m e is t e r, The S to r v o f P a p e r m a k in g , s . ! 7 ' d e n )

ü ç ü n c ü sü ise ez er e k h o m o je n hale ge tir en üç di b ek t e n ge ç iri li rd i. Bir kol a b a ğ la nm ış ol a­

rak ç a lı ş an bu to k m a k l ar , ayrı ayrı v a z if e le r g ö r d ü kl e r i için, a ğ ırl ık ve e b ‘ad bak ımı nd an
ol d u ğ u gibi k a lk tı kl a rı y ük s e k li k ba k ım ı n d an da b i rb i rl e ri n d e n farkl ıyd ı. İlk ha vandaki
6 - 1 2 saatl ik t o k m a k l a m a d a n so nr a su, k e na rd a ki s ü z g eç t e n ak ıt ı lı r ve e l y a f in cel tm e ha ­
va n ın a a lın ıp 12-24 saat to k m a k l a n d ı k ta n so nr a ü ç ü n c ü ha v a n a g e ç iri li rd i. XV II. yy. or ­
ta l a rı n d a H ol l an da l Il a r t ar a fı n d a n d a ha m ü te k â m i l m a k i n e le r y a p ıl d ı k ta n so nra kâğıt
h a m u r u n u n h a z ırl a n ış ı hayli ko la yl a ş tığ ı gibi da ha iyi h a m u r e lde e tm e k de m ümkün
oldu” .
Kâğı t ha m u ru , h a v a n la r d a n , çam ta h t a s ın d a n y a p ıl m ış fıçı lar a ge çir ili p su­
lan dı rıl ır, sop a ile k arı ş tı r ıl a ra k h a m ur un su içind e aynı şe ki ld e ya yı lm as ı sa ğl an ır ve
d ik d ö rt g e n şe kl in de ç e rç e ve li bir elek bu sulu h a m u r a da ld ı r ıl ıp su yu sü z d ü rü ld ü k te n
so n ra ıslak kâğıt, b a s tır ıl ar a k keçe üz eri ne çı ka r tı l ıp k ur ut ul ur d u .
K â ğ ıt y a p ım ı n d a en m üh im âlet ç e rç e ve li e lek idi. Ç e r ç ev e sert tahtadan
di k d ö rt g e n ş e k lin d e y a p ılm ışt ı. Ç e r ç e v e n i n kısa ke na rın a paral el ol an ve uçları uzun ke­
nara tesb it e d ilm iş b u lu n an ç u bu kl a r, s üz ü cü tab ak ay ı d ü z g ü n t u tm a ğa ya rıy or du . Bu ta­
ba ka b a ş la n g ı çt a adı ge çen çu b u k la r a dik ince pi rinç te ll er d e n ya p ılı y o rd u . Teller
a ra s ın da ki aç ık lık kâğ ıdı n cin s in e göre değişt iği gibi, ç u b u k la r a ras ın d ak i m esa fe de yine
kâ ğı dı n cinsi ve b üy ü k l ü ğ ü n e göre farklı olu yo rd u. Kâ ğı dın ka lınlığı ise tell erin tesbit
K â ğı tç ı, s. 4 0 vd.
 21
YAZI VE YAZ I M A L Z E M E L E R İ

edil di ği ç e r ç e v e n in üs tü ne k on a n ikinci
ç e rç e v e ta r a fı n d a n t ayi n e di l i y o rd u . Kâ ğı d ın
her ta r a fı nı n eş it k al ı n l ık t a o l m a s ın ı a y a r l a ­
mak ise o l d u k ç a m a h a r e t ist e ye n bir işti. Bu
usû le gö re îmâl e d ile n kâ ğ ıt l ar ışığ a t u t u l ­
d u ğu nd a , e lek t el l er i n e i sab et ed e n y e rl e rd e
i nce ç iz g i le r gö r ü lü r d ü . X V III . y y. ın o r t a ­
lar ın da bu ç iz g i le r in yo k ed il m es i m ü m k ü n
oldu” .

Ham kâ ğ ıd ı n yazı y a z ı l a b i l i r veya

baskı y a p ıl a b il ir hale ge lm e s i için bazı
m u â m e le l e r e tâb î t u tu l m a s ı g e re k i y o rd u .
K â ğ ı tl a r k u r u tu l d u k ta n s o n ra m e n g e n e y e Ş e k il 2
ko n u l a r a k bir g ec e b e k le til ir ; da ha s on ra f il­ Ç e r ç e v e li e le k
dişi ve ya cil âlı bir m a d d e ile, y a hu t da m a ­ ( M .A . K a ğ ı t ç ı , K a ğ ı t ç ı l ı k T a r i h ç e s i , s. 5 5 )
ki ne ile p e r d a h t l a n ı r d ı 14.

A v r u p a l ı l a r kâ ğıt y a p ım ı n ı D o ğ u d a n
ö ğ r en d i l er , fakat b u n u z a m a n l a ge li ş ti r d il e r . Ö n c e ha m m a d d e o l a r a k p a ç a v r a b u l m a k t a k i
gü ç lü k, kâ ğıt i m â l in d e b a ş ka m a d d e l e r i n d e n e n m e s i n i g e re k t ir d i . 1 7 9 1 ’de S i l e z y a ’d a
ı hl a m ur k a b u ğ u e l y a f ın d a n ; 1 8 0 0 ’de İ n g i l t e r e ’de o d u n , s a m a n ve d i ğ e r lifli b i tk i le r d e n ;
1 8 2 7 ’de F r a n s a ’da m e y a n k ö k ü n d e n kâ ğ ıt îmâl e di ld i. O d u n d a n k â ğı t y a p ım ı b a ş k a bi r
te k ni ğe d a h a ih tiy aç g ö s te r di . Uz u n ç a l ı ş m a l a r s o n u n d a 1 8 4 0 ’l ar da m ih a n i k i o d u n p a r a l a ­
ma m ak i n e le r i îmâl e d il e re k o d u n d a n kâğ ıt h a m u r u n u n h a z ır la n m a s ı k o l a y l a ş t ı r ı l d ı . B u n u
t aki b ed en y ı ll a r d a k â ğ ıt y a p ı m ı n d a yeni t e k n i k l e r g e l i ş t i r i l d i 15.

İlk e le k l e rd e k i p iri nç te l l er i n k â ğı dı n n o r m a l z e m i n i n d e n d a h a i nce k a lm a s ı ve

kâğ ıt ışığa t u tu l u n c a bu i zl e ri n se ç i l m e s i, k â ğ ıt l ar a , f il ig r a n ("su d a m g a s ı" ) adı v e r i l e n
çeşid li şekil ve y a z ıl a rı n k o n m a s ı n a im kâ n h a z ır la m ış t ır . B ö y l e c e f i r m a l a rı n a m b l e m l e r i
ve ya isiml er i de k â ğ ıd ı n y a pı sı içine k o n u l a b i l m i ş t i r . F i lig ra nl ı k â ğı t y a p ıl m a s ı için e le k
üz e rin e kâ ğ ıd a ç ık m a s ı i st e ni l e n şekil ve ya yazı ince t e ll er le te s b i t e d ili r. H a m u r u n bu
kı sım la rı e lek üz e ri n d e d a h a ince k a l d ı ğ ı n d a n k u r u d u k ta n s o n ra ış ık ta g ö z le s e ç i l e b i l ir .
K â ğ ı d d a he r tara fı aynı a y d ın l ı k ta g ö r ü le n f il ig r a na a d î f il i g r a n d e n i l i r 1*’. Bu tü r f il ig r a n ,
ilk d e f a 1 2 8 2 ’de y a p ıl m ış o l up b as it haç ve d a i r e l e r d e n ib ar e tt i r. 1 2 8 5 ’de ise z a m b a k
çiçeğ i k o n m u ş t u r 17. Şe kl in t e c e s s ü m e d e b il m e s i için g ö l g e l e n d i r i l m e s i g e r e k i r ki, g ö l g e l i
f il ig r a n y a pı m ı a n c a k 1 8 4 0 ’da m ü m k ü n o l a b i l m i ş t i r 18. Han gi ş e k il d e o l u r s a o l s u n f il i ­
g r an l a r k âğ ıt l ar ı n t a r i h le n d i r i lm e s i ve ne re m â m û l â t ı o l d u ğ u n u n te s b i ti b a k ı m ı n d a n son
d e re c e d e m üh im d ir .

3. K â ğ ıd ı n T e r b i y e s i

Elde d a ld ı r m a u s û lü y l e y a p ıl a n k âğ ıt, yazı y a z ı l m a y a e lv e r iş l i d ü z g ü n bi r s a tı h ve

m ü re k ke b i d a ğ ıt m a d a n üz e ri n d e tu ta c a k bir k a ra k t e re s a h ib de ğ il d i r. A n c a k bi r ta k ı m

John B a sk ervılle, çe rç ev e y e rabt ed ile n teller yerine pirinç tellerd en in ce bir dokum a m eydana g e tir ­
m iş ve bununla çubukların arasına da seyrek bir dokum a yerleştirerek kâğıttaki bu ç iz g ile r i kayb e t­
m iştir. A ncak, bu usûl ilk d ef'a k e şf ed ilm iş olm ayıp asırlar ön ce Ç in liler tarafından da
d enenm işti. Hunter, s. 495.

u K âğıtçı, s. 5 9-60.

K âğıtçı, s. 108 vd.; Hunter, s. 550, 552.

K âğıtçı, s. 55.

Hunter, s. 4 74.

" K â ğı tç ı, s. 55.
22 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

m u â m e le l e r e tab î tu tu l a ra k yazı y a z ıl a b il ir hâle geti ril ir. Bunlar da â h a r la m a ve

m ü h r e le m e d \x .

a. A harlam a

K â ğ ı d ın y ü z e y in d e k i î m â lâ t sı r a s ın d a m e y d a n a ge le n d e lik le ri k a p a ta r ak düzgün
hale g e ti r m e k ve d ay a n ık l ıg ı n ı tem in e tm e k ü ze re ü z e rin e s ür ü le n, içi nde sertleştirici
m a d d e l e r b u l u n a n eri yi ğe " a h a r ", b un u n kâ ğ ıd a sü rü l m es i ve ya içi ne b a tır ılm a s ı işlemine
ise " â h a rla m a " de nil ir. Ah ar lı k â ğ ıtl ar ın ü z e ri ne y a z ıl a n yazı k â ğı dı n ne s ci n e işlemediği
için s ili n ip d ü z e lt il m e s i ko lay d ır . H at ta kâ ğı dı n kıt ol d u ğ u d e v ir l e r d e k a ra l a m a yapılan
kâ ğı tl ar ın ü z e ri n de k i ya z ıl a r sil ini p, s ili ne n k ı sı m l a r t e k r a r m ü h r e l e n e r e k 3v yeniden
y a z ıl m a k t a , b ö y le c e kâ ğıt b irk aç d e f ‘a k u l l a n ı l a b i l m e k t e y d i 40. Â h a r la m a bir vey a daha
f azla ya pı l a b il ir . Bir d e f ‘a â h a rl a n m ı ş k â ğı tl ar a tek â h a rlr, bi rd e n fazl a â ha rla nm ış lar a
ç ift a h a r lı (v ey a b un u n bo zu k şekli ol an " ç ifta li" ) den ir. A n c a k â h a rın biri kur uma da n
İ ki nc is in in y a p ıl m a m a s ı ge rek tiğ i gibi k â ğ ıd ın t a h a m m ü l ü n d e n d a h a kalı n bir â ha r ta b a ­
ka s ıy la k a p la n m a m a s ı da lâzı md ır . B un a d ik k at e d il m e z s e kâğ ıt kı vr ılı r, k ırı lır ve çatlar;
yazı e s n a s ı n d a m ü re k k e b bu ç a tl a k la r ın a ra s ı n a gi rer, y a yı lı p bo z u lu r. Bö yl e d ur u ml ard a
en iyi yol kâ ğ ıd ı n ılık s u da y ı k a n ı p y e n id e n â h a r l a n m a s ı d ı r 41.
 h ar , d e ğ iş ik m a d d e l e r d e n d e ği ş ik ta r z la r d a h a z ır la n ı r ve y a z ıl a c a k ya zın ın c in ­
sine göre k â ğ ıd a farklı ta r z la r d a ta tb ik ed ili rd i. İki ta r a fı n a da ne sih ve t a ' l i k gibi ince
ya z ıl a r ya z ıl a c a k k â ğ ıt l a r a 42 âh a rı n en ince k ısm ıy la , b irk aç kat v ur ul ur d u. Levha
ya z ıl m a k üz ere bir y üz ü k u l la n ı la c a k k â ğ ıtl ar ın âh arı , ka lın o lm a k üze re bi rka ç kattı.
T a ' l i k ile y a z ıl a c a k le v h a l a rı n kâ ğ ıt l a r ı n ın ise ço k ka lın â h a rl a n m a s ı g e re k l iy d i 43.

 h a r ın h a z ır la n m a s ı n d a da d eğ iş i k m a d d e l e r ku ll a n ı lm ış t ır . En bas it olan ve en
çok ku l la n ı la n â h a r cin si , n i ş a s t a ile y ap ıl a n d ır . B u n u n için ni şa s t a so ğu k sud a h a ll e di l ­
di k te n s on ra ço k sulu ve ya ço k koy u o l m a y a n bir pe lte k ı v a m ı n a g e lin c e y e ka da r ağır
ate şt e, n i şa s t a k o k u s u k a l m a y ın c a y a ka d a r pişi ril ir. So ğ u d u k t a n , d a h a iyisi birkaç gün
d i n le n d i r i li p üz e ri n d e m e y d a n a g ele n k a y m a k a lı n d ı k ta n s o n ra bir s ün g e r ve ya elle ve
k âğıt ü z e ri n d e p ü tü r ka lm a y a c a k şe ki ld e sü rü lü r. N i ş a s t a âharı k â ğ ıd ın ü s tü ne sürü leb il-
diği gibi pelt e ı lık ke n v ey a s o ğ u d u k ta n s on ra içine ba tı r ıl m a k s ur e tiy le de kâğıt âha rla-
na bil ir. Â h a r la n a n kâğıt bir ip ve ya ç ıt a la r ü z e rin e s e ri le r e k sü z d ü rü l ü r; fakat bur ada
şekil a lm a m a s ı için h e nü z ne mli iken to p la n ı p m u n ta z a m bir şe ki ld e üst üste i s t if edilir.
Bu ba n yo işi bir d e f ‘a y a p ıl a b il e c e ğ i gibi b ir de n fazl a da ta tb ik e d ile bi lir .
Di ğe r bir â ha r y u m u r t a akı ve ş a p l a ya pıl ır. Be ş- alt ı y u m u rt a n ın beya zı çukur
bir kap için de y u m u rt a b ü y ü k l ü ğ ü n d e bir şap pa rç a s ıy l a d e va m lı ka rı ş tı r ıl m a k üzere
ç arp ılı r. Y u m u r ta l a r ı n akları bir süre s on ra kö p ü r ü p k o y u la ş ır , d a ha so nr a da su lan ır ve
k ö p ü k l e r sön er. Bu s a fh a d a ç a rp m a d u r d u r u l u r ve kap b ir a z eğ ik ol ara k bi r süre di n le n d i ­
r il d ik t e n so n ra kö p ü k d e li n i p sulu kısı m bir tü lb e n t te n sü z ü le r ek ba ş ka bir kab a alınıp
â h a r l a n a c a k kâ ğı da sü rü lü r. K â ğı dı n güzel ko k m as ı ist e n d iğ i n d e â h a rı n içine anb er, misk,
g ü l su yu gibi ko ku ve re c e k m a d d e l e r de k o n a b il i r 44.
Ö nc e su içind e e r it ilm iş şa p, s o n ra p işm iş n iş as t ay a b a tı r ıl m a k su re tiy le yap ılan
â h a r ise çok güzel ol m a k l a b irl ik te z a m a n l a b o z u lu r 4'.
 h a r y a p ım ı n d a k u ll a n ı la n bir m ad de de b a l ı k t u t k a l ı d ı r . Bal ık tutkalı ile ya pılan
de ği ş ik â h a rl a r m ev c u d ol up ni şas ta, zamk -ı arab î ile k a rı ş tır ıla ra k ya p ıla n bu âharl arı n

İsm et Binark, E sk i K ita p ç ılık S a n a tla r ım ız , Ankara 1975. s. 50.

4,1 N e fe s zade İbrahim. G ü lzâ rı S a v a b , İstanbul 1938, s. 75n.

41 Mahmud Bedreddin Yazır, M e d en iye t  le m in d e Yazı ve Islâ m M e d e n iy e tin d e K alem G ü ze li, II,
Ankara 1974, s. 198-199.
Uğur Derman, "Kâğıda Dâir" Islâ m D ü şü n c e si, sayı 5 (İstanbul 1968), s. 342.

*' G ü lzâ rı Sav a b , s. 76n.

14 K a le m G ü zeli, II, 199-200.

G ü lzâ rı Sav a b . s . 75-76.
 23
YAZ I VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

her biri farklı cin s ve e vs af ta ki kâ ğ ıt l a r için k u l l a n ı l ı r d ı 46. B u n l a r d a n b a ş ka us J-ub^ ’

ha tmi ve ya gül ya p ra k l a rı , p iri nç gibi m a d d e l e r d e n de de ğ iş i k f o rm ü ll e r k u l la n ı la r a a ar
y a p ı l ı r d ı 47. ,
K a l e m i n kâ ğıt ü z e ri n d e kol ay iş l e m e s i n i, yan i yazı y a z ı l ı r k e n k a y m a d a n
y ü r ü m e s in i te m in e tm e k üz e re ya p ıl a n â h a rl a r için k a le m g ir â h a r tabi ri k u l la n ı lı rd ı ve
b u nl ar ın öze l fo rm ü ll e ri va rd ı 48.

b. M ührelem e

M e sa m a tı k a p a tı la n ve d a y a nı kl ı bir hale g et i r il e n k â ğı dı n ü z e ri n d e k i p ü r ü z l e r
g id er i li p dü z ve ka yg a n bir sa tıh m e y d a n a g e ti r il m e d e n yaz ı y a z ıl a m a z . B u n u n için de
â h a rd a n s on ra sert ve c ilâlı b i rş e yl e m ü h r e le m e y a p m a k g e re ki r. A y r ı c a bu a m e l i y e n i n
a h a r l a m a d a n s o n ra bir h a fta iç in de y a p ıl m a s ı l âz ım d ır . Aks i h a ld e â h a r l a n a n k â ğ ı t l a r ç a t ­
layıp bo z u lu r. N e m li bir y e rd e s a k la n a n kâ ğ ıt l a r m ü h r e l e n d i ğ i n d e â h a r s â b i t l e ş t i r i l m i ş
olur. Bu iş için Y em en ta şı, ç a k m a k ta şı, d e n iz k u la ğ ı ve c a m m ü h r e l e r k u l la n ı lı r. Ç a k ­
m a k ta şı m ü h r e iki ta r a f ı n d a n elle t u tu l a c a k ş e k il d e ç ık ın tıs ı o la n bi r a ğa ç p a r ç a s ı n ı n o r ­
t a s ın ın o y u l u p içi ne 10-12 x 4-5 x 1,5 e b ' a d ı n d a ç a k m a k taşı y e r l e ş t i r i l m e s i y l e m e y d a n a
g e tir ilm iş tir . C a m m ü h re k â ğ ıd a d e ğ e c e k ta ra fı m a t l a ş t ı r ı l m ı ş içi boş v e y a d o l u y u m u r t a
b i ç i m in d e bi r c a m d a n y a p ıl m ış tı r . A n c a k ca m m ü h re ç a k m a k taşı k a d a r iyi n e ti c e v e r ­
mez, d o l a y ı s iy l e d a h a z iy a de kâ ğıt üz e ri n d e k i b u r u ş u k l u k l a r ı n g i d e r i l m e s i n d e k u l ­
l a nı lır 49. Bu m ü h r e l e r i n b u l u n m a m a s ı h a li n d e d e n iz kul ağı da m ü h re o l a r a k k u l l a n ı l ı r s a
da di ğe r l er i k a d a r m a k b u l d e ğ ild ir .
M ü h r e l e m e işl e m i, m ü h r e ta h ta s ı v e y a p e s te r k d e n il e n ı h la m u r a ğ a c ı n d a n bir
t ah t a ü z e ri n d e y a p ı l ı r 50. M ü h r e n i n kâ ğıt ü z e ri n d e ko la y h a re k e t e tm e s in i t e m i n e t m e k
üz ere bazı u s û ll e r b u lu n m u ş tu r . M e se l â , k ur u s a b u n a s ü r ü l m ü ş bir ç u h a p a rç a s ı k â ğ ı d a ' 1,
ya hu t m ü h re s a ça s ü r ü l ü r 52. A n c a k , b u nl ar , bi r t a r i h te n s o n ra pe k m a k b û l u s û l l e r gibi b e ­
n i m s e n m i ş le r s e de XV I II . yy. b a ş l a r ı n d a m ü h r e c il e r i n , m ü h r e l e m e y i k o l a y l a ş t ı r m a k için
kâ ğı da s a b u n lu b ez sü rm e le r i ve ç a k m a k taşı ile m ü h r e l e m e l e r i h a t t a t l a r c a k a b ûl e d i l m i ­
yord u. K u l l a n ı l a c a k m ü h r e n i n Y e m e n taşı o l m a s ı g e r e k i y o rd u . H a t ta , b u n u n d a h i k e s k in
değ il, d ü z o l m a s ı ü z e r i n d e e h e m m i y e t l e d u r u l u y o r d u 51.

M ü h re l e m e , k a ğ ıt t a m a m e n p ü r ü z s ü z bi r h â le g e li n c e y e k a d a r, m ü h r e n i n k â ğ ıt
ü z e ri nd e ç eşi d li i s t ik a m e tl e r d e b a s tı rı l a r a k g e z d ir il m e s i ile ya pı l ı r. Bu a m e l iy e s o n u n d a
kâğıt, â d e tâ c i l â la n m ış gibi p a rl a k lı k ve ü t ü le n m iş gibi bir d ü z lü k k a z an ı r . M ü h r e l e n e n
kâ ğıt lar , üst üste d i z i l ir ve ü z e rl e ri n e bi r a ğ ır lık k o n a ra k b a s k ıy a a lı n ı rl a r. A h a r l a n ı p
m ü h re l e n e n k â ğ ıt l a r bir yıl b e k le t il d ik t e n s o n ra k u l l a n ı l a b i l i r h â le g e l i r l e r 54. A n c a k ,
â h a rl a n m ı ş k â ğ ıt l a r ki tab , lev ha , vs. y a z ı m ı n d a k u l la n ı lı rl a r. A h a r l a n m ı ş kâ ğı t ü z e r i n d e k i
y a z ıla rı n ıslak bir be z le s il in m e k ve ya t ü k rü k l e ıs l a tı lm a k s u re t iy l e s il in i p d ü z e l t i l m e s i
pek ko lay dı r. Bu b a k ım d a n d e v le t d a ir e le r in d e k u l la n ı la n k â ğ ıt l a r â h a r l a n m a d a n , s a d e c e
m ü h re l e n e r e k k u l la n ı lm ış l a r d ı r '. K â ğ ı tl a rı n p ü r ü z l e r i n i n g i d e r i lm e s i ve m ü r e k k e b i

D eğ işik y a p ılış şe k ille ri için bk. G ü lz â n S a v a b , s. 7 7 -7 9 ve ondan naklen K a le m G ü z e li, II, 20 0 .

G ü lzâ rı S a va b , s. 79 -8 2 ve ondan naklen K a le m G ü z e li, II, 2 0 0 -2 0 1 .

K a le m G ü zeli, II, 20 0 , U. D erm an’ın notu.

Derm an, "Kâğıd", s. 343.

K a le m G ü ze li, II, 201 U. D erm an’ın notu ve D erm an, "Kâğıd", s. 343.
Derm an, "Kâğıd", s. 343.

K a le m G ü zeli, s. 202.

I ? ! ? ; 1 KM d fSI M ehT ed î * ? ™ E fen d i> e gönderilen E vâsıt-, R e b fü le v v e l 1139 (6 -1 5 Kasım

1726) tarihli ferman: İstanbul M üftülüğü Ş er'î S ic ille r A rşivi, İstanbul S ic ille r i, nr. X X IV , vr. 64b.
Derm an, "Kâgıd", s. 344.

G ö rü leb ilen belgelerin sad ece bir tanesinde k âğıtcıbaşıdan "d e fle r b e v a -ı ic ü n v n v .., ,*ı ■ -u
ve m u h re li o lm a k ü ze re y a ln ız beş ta b a k â b â d i..." (27 Z ilk a'd e 1 1 1 2 / 5 M ayıs 1701 tarihlVdîvâ'n
24 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

d a ğ ıt m a s ı n ın ön l e n m e s i için kâ ğ ıt l ar â h a r l a n m a d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m üh re le nm işl e rd ir .
M ü h r e l e m e işi de kâ ğı dı n be lge vey a de ft e r o la r a k k u l la n ı lm a şe k lin e göre de ğişmiştir.
Bir y üz ü ku l la n ı la c a k be lg e l e r için tek tarafı ( "te k y üz lü " ) , iki tara fı da k u lla nı la c a k de f­
te r l e r için iki tarafı ("iki yü z lü " ) m ü h re li k âğ ıt l ar h a z ı r l a n m ı ş t ı r 56. Ar şiv be lg e le rin in bir
kı sm ın ı n fazla t ah r i b o l m a s ın ı n s eb ebi belki de m ü h r e l e m e n in pek iyi ya p ılm am a s ı do-
la y is iy le h av a ş a r t la r ın d a n kol ay m ü te e s s i r o l m a l a r ı n d a n k a y n a k la n m a k t a d ır .

4. O s m a n l I la r d a K â ğ ıt

a. Doğu M enşe 'H K âğıtlar

O s m a n l ı l a r hem Doğ u, he m de Batı m e n ş e ’li kâ ğ ıt l ar k u l la n m ış la r d ır . Batı

k â ğ ıt l a r ı n d a filigra n b u l u n m a s ı d o l a y ı s iy l e bu n l ar ı n arşi v b e lg e l e ri n d e tesbi ti m üm kün se
de D oğu m e n ş e ’liler için aynı şey s ö y le n e m e z . Bu kâ ğı t l ar ı n a n c ak  l î ’nin M en â k ıb -ı
H ü n e r v e r â n adlı e s er i n d e adlar ı ve çok kısa ol m a k ü ze re b a z ıl a rı n ın ö z e ll ik l e ri ne işaret
e di lm iş tir . O s m a n lI la r ın k u lla n d ı k la r ı D oğu k âğ ıt l ar ı y la ilgili d ah a so nra ki bilgiler,
h e m e n h e m e n bu es er d e v e ri l en l e sını rlı k a lm ış tır . A n c a k, X V III . yy.a âid Baş ba ka nlı k
O s m a n lı A r ş i v i ’nde m a h f u z K â ğ ı t c ı b a ş ı ’ya hi ta b e n y a z ıl a n d îv â n te z k ire le rin d e bazı
Doğ u m e n ş e ’li kâ ğıt is i m l e r in e de r a s t la n m a k ta ve b ö yl ec e bu n l ar ı n ne tür be lgelerde
k u l l a n ı ld ı ğ ın ı n tes bi ti m ü m k ü n o l a b i l m e k te d i r.
M ü v e rr ih  l î ’ye gö re Do ğ u m e n ş e ’li kâ ğı tl ar , en âd ile ri ol an ve d o la y ıs iy le ra ğ ­
bet e d il m e m e s i ta vs iy e e di le n h a ş e b î d e n il e n odu n kâ ğıdı ile D ım ış k î d e n il e n Şam kâğıdı
idi. Yazı y a z m a ğ a m ü sâ i d en d ü ş ü k kali tel i S e m e r k a n d k â ğ ıd ı ile bi rli k te D oğu kâğıtları
14 cinsi bu l m a k t a d ı r . Bu n la rı t ak i be n, s ıra yl a D e v le t-â b â d î, h a tâ vî, Â d ilş â h î, h a r îr î Se-
m e rk a n d î, s u ltâ n î S e m e r k a n d î, H in d î, N iz a m ş â h î, K a s ım b e g î, h a r îr î H in d î, g û n î Teb rîzi.
m u h a y y e r ge lm e k te d i r. B u n l a rd a n â b â d î kâ ğ ıt l ar H i n d i s t a n ’ın H a y d a r â b â d ve A h m e d â b âd
ş e h ir le r in d e y ap ıl ı y o rd u . S e m e r k a n d î ve T e b r îz î le r i s i m l e r in d e n de a n la ş ıla c a ğı gibi bu
ş e h ir le r d e i ş le n iy o r du . Hat ta, Âlî, gûnî T e b r î z î ’nin i şl e n m e s i n in T e b r iz l il e re m ah su s ol ­
d u ğu na a y rı c a işar et e tm iş tir . Bu ve m u h ay y e r , ş e k er renkl i k â ğ ı t l a r d ı 57. Â bâ dî ve sultânî
k â ğı tl ar ın ham m ad d e l e ri i p e k t i ' 8. S e m e r k a n d k â ğ ıd ı n a ge lin c e : " E s m e r ve kab a fakat
s ağ lam bir kâğ ıt" ol ar a k t a v s i f e d i l m e k t e d i r 5<) ki, h a tt a tl a rc a B u h a r a k â ğ ıd ı olara k da
t a n ı n ı r 60. Bu k â ğ ıd ın ü z e ri n d e iğne ile aç ıl m ı ş gibi d e li k l e r b u l u n u r ve b u n l a r y am an ar ak
k a p a n ır d ı 61. H a ta î ise, raha t yazı y a z ıl a b il e n bir kâğıt o l d u ğ u ha ld e ge vr ek liğ i ve z a m a n ­
la k ır ı lm a ya pm a s ı do l ay ı s iy l e s on ra la rı k u l la n ı lm a k t a n v a z g e ç il m i ş ti r 62. Â l î ’nin, Ş a m
k â ğ ıd ın a ît i b â r e d il m e m e s in i t av s i y e etm es i ise d ü ş ü n d ü r ü c ü d ü r . Zira , O s m a n E r s o y ’un
da tem a s ettiği gibi, IX. ve X. y y .la r da Şam k âğ ıtl arı A v r u p a ’da t u tu la n ve aranan
kâ ğı tl ar dı . Bu d u r u m d a ya A v r u p a ’ya ihraç e d ile n k â ğ ıtl ar ın ka lit esi da h a y ük s e kt i 6’

tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 5 /2 3 ) şeklin d e tem ize çek ile ce k bir defter için aharlanm ış kâğıt isten­
diği tesbit edilm iştir. A ncak, bunun neye ve nereye âid bir defter olduğu tasrih ed ilm em iştir.

D .B ŞM .K G B dosyalarındaki kâğıt verilm e em irlerini hâvi dîvân tezkirelerinde zaman zaman bu ta­
birlere rastlanm aktadır. Bir fikir verm ek üzere burada birkaç örnekle yetin ilm iştir.

"... ir a d ve m a s r a f d e fte r le r in in b e ya zı içü n g a y e t ısla h ve k a lın o lm a k ü ze re b ir y ü z lü ve ik i y ü zlü ..

(14 Z ilk a 'd e 1113 / 12 N isan 1702: dos. 7/94); " ira d ve m a s r a f ta h rîrâ tı içü n b ir d e ste ik i yü zlü
İs ta n b u l k â ğ ıd ı..." (1 Safer 1122 / 1 N isan 1710: dos. 14/28); " E n d e ru n -ı H ü m â yû n H a zin e -i  m ire-
le r in in ... d e fte r in e te z y il o lu n a c a k m e v a d d içün ... g a y e t ısla h ve k a lın ik i y ü zlü , p â k m ü h re li...'' (27
Muharrem I 127 / 2 Şubat 1715: dos. 16/28); " d e fte r b eya zı içün b ir d e ste iki y ü z ü m ü h reli ıslah..
(1 8 C e m â zıy elev v e l 1 134 / 6 Mart 1 722: dos. 28/11 5).
M ustafa  lî, M e n â k ıb -ı H ü n e rv e râ n , İbnülem in Mahmud Kemal neşr.. İstanbul 1926, metin s. 11.

G ü lz â r ı S a va b , s. 80, n.6 ve s. 82. n. 6 (K ilisli R ifat'ın Kâmil A kdik'e dayanarak koyduğu not).

v’ G ü lzâ rı S a va b , s. 82, n. 7.
K a le m G ü z e li, II. 190 ve Derman, "Kâğıd", s. 339.

'*' Derm an, "Kâğıd", s. 3 3 9 -340.

D erm an, "Kâğıd", s. 340.

 YAZ I VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

vey a ge ç en a s ır la r z a rf ın d a Şam k â ğ ıt l a r ı n ın kali tes i b o z u lm u ş tu . Y a hu t da Hınd1 ye Iran

m enş el i k âğ ıt l ar d a ha m ü k e m m e l o l d u ğ u n d a n o n l a r ı n y a n ın d a Şam k a ğ ıt l a r ı n a i tib a r edı -
m iy or du. D oğ u m e n ş e ’li kâ ğ ıt l a r d a n biri de s a f i p ek te n ya p ıl a n ve y ı r t ıl m a y a n ve bu h a s ­
s a sı n d a n d o la yı yazı y a z m a k t a n ço k g ü n ü m ü z d e de eski b e lg e l e ri n t a m i r i n d e k u l la n ı la n
bir kâ ğıt o la n J a p o n k â ğ ıd ı d ı r 64.
O s m a n lI la r ın XV I. yy .d a Do ğu m e n ş e ’li kâ ğ ıt l a r a d a ha faz la i ti b â r e tt i k le r i a n ­
laşı lıy or . A n c a k b u n l a r ı n d e n iz y o l u y la Ba s ra K ö r f e z i n d e n mi, y o k s a İran ü z e r i n d e n mı
ge ld i k l e r i n e d a ir şim d il i k bilgi sa hib i de ğ ili z.

b. B atı M enşe ’li K âğıtlar

O s m a n l ı l a r XIV . yy. ın ikinci y a r ı s ı n d a n î ti b â re n Do ğu k â ğı tl ar ı y a n ı n d a İ ta l y an

k â ğı tl ar ın ı da k u l la n m ış o l m a l ıd ı rl a r. XV . yy .d an î ti b â re n ise O s m a n lı l i m a n l a r ı n a A v r u ­
p a ’da n bol m ık d a r d a k âğ ıt g e lm e y e b a ş la m ış t ır . Bu k â ğ ıt l a r ı n d o k u s u n d a f il ig r a n la b i r ­
likte kâğ ıt h a m u r u n u n s ü z ü ld ü ğ ü e le ği n t e l l e r i n in de izl eri gö r ü lü r . İ ta l ya n k â ğ ı t l a r ı n d a n
s o n ra O r t a A v r u p a ’da y a p ıl a n k â ğ ıt l a r da O s m a n lı ü l k e s i n d e k u l l a n ı l m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r .
Bu k â ğı tl ar , m u h t e m e l e n İ t a l y a ’nın L i v o rn a l im a n ın d a n ihra ç e d il d i k le r i için O s m a n l ı l a r
ta r a fı n d a n bu i si m d e n b o z m a o l ar a k A v r u p a ’da n g e le n l e re A lik u r n a k â ğı dı adı v e r i l ­
m iş ti r 65. G e l iş t ir i le n t e k n i k l e r s â y e s i n d e b u n l a r ı n D oğ u k â ğ ıt l a r ı n a n a z a r a n d a h a u c u z o l ­
mala rı d e v le t d a ir e le r in i n g ü n l ü k k u l l a n ı m ı n d a te r c ih e d i l m e l e r i n e s e b e b o l m u ş 66;
b ö yl ec e A v r u p a k âğ ıt l ar ı id ha lâ tı a rt m ış tır .
Fr a ns a , k âğ ıt s a n a y i ‘ini g e li ş ti r d iğ i X V II. y y . d a ba ş ta İ s p a n y a o l m a k ü z e re İ n g i l ­
tere, H o l l a n d a , İ s k a n d i n a v ü lk el e ri ve R u s y a ’yla bi rl ik t e O s m a n lı ü l k e s i n e de bol
m ık d a r d a kâ ğıt ihra ç e tm e ğ e ba ş la m ış t ır . M a t b a a n ı n k u r u ld u ğ u III. A h m e d d e v r i n d e
F r a n s ı z k â ğ ıt l a r ı n a r a ğ b e t in art tığ ı, M ü t e f e r r i k a M a t b a a s ı n d a b a s ıl a n k i t a b l a r d a F r a n s ı z
k â ğı t l ar ı nı n k u l la n ı lm ış o l m a s ı n d a n da a n l a ş ı l m a k t a d ı r 67.
XIX . yy. b a ş l a r ı n d a O s m a n lı p i y a s a s ın d a , İn g il iz ve H o l l a n d a k âğ ıt l ar ı r a ğ b e t k a ­
z an mı ştı r. A n c a k bu, d i ğ e r m e m l e k e t l e r d e n , ve m e s e l â İ t a l y a ’da n y a p ıl a n i d h a l â tı n d u r ­
duğu m â n â s ı n a g e lm e m e l id i r . Zi ra, İta ly a ba ş ta o l m a k üz e re F r a n s a ve A l m a n y a ’da n
kâ ğıt idhali d e v a m e t m e k t e d i r 68. I 8 7 0 ’de V e n e d i k ’in T r e v is o b ö l g e s i n d e y a p ı l a n 2 5 . 0 0 0
kental k â ğı dı n 19. 00 0 k e n ta l e ya k ın kısm ı D o ğ u ’ya g ö n d e r i l m i ş t i r 69.

O sm an E rsoy, X V III. ve X IX . Y ü zy ılla rd a T ü rk iy e ’d e K â ğ ıt, Ankara 1963, s. 16.

,,J Derm an, "Kâğıd", s. 340.

O sm an Ersoy, a lik u r n a adının L ivorn a’dan gelm e si k ey fiy e tin i şübhe ile karşılam aktadır. M esned
olarak da Siirt Ş er 'iy e sic ille r in in kâğıtlarında ( ) şek lin d e n o k tasız olarak y a z ılm ış ism i
gösterm ektedir. T ürklerin, s e s s iz harfle başlayan bir kelim en in başına se sli e k lem e le ri sık rastlanan
bir durum olduğundan bu görüşün tam am en inkârı kabil değild ir. A ncak, n ok tasız y a z ılm ış bir harfin
d işin i "y" okum ak kadar "nun" okum ak da mümkündür. D o la y ısiy le bu k elim en in , sayın E rso y ’ un
tahm in ettikleri gibi "L ig u ry a " tarzında okunm ası kadar " L ig u rn a " , hatta " L iv o rn a " okunm ası da ka­
bildir. Zîrâ, " k e f harfinin T ürkçede "v" şek lin d e okunduğu haller de vardır. B unun iç in . ak si, b e l­
gelere dayanılarak kesin bir şe k ild e isbat e d ilin c e y e kadar, a lik u r n a ism in in "Livorna"dan bozm a
olduğunu kabul etm ek uygun olacaktır.

Süheyl Ü nver, "XV inci A sırda K u llan d ığım ız Filigranlı K âğıtlar Ü zerine" . V. T ürk T a rih K o n g r e s i
(A n k a ra 1 2 -17 N isa n 1956) K o n g re y e S u n u la n T e b liğ le r, Ankara 1960, s. 3 8 9 -3 9 0 .

E rsoy, K â ğ ıt, s. 2 2 -2 3 . Ersoy, Mary L u cille S h a y ’ın The O tto m a n E m p ire fro m 1 7 2 0 -1 7 3 4 adlı e s e ­
rme (s. 6 4 -6 5 ) dayanarak 1720-24 yılları arasındaki V en ed ik 'ten T ü rk iye’ye yapılan kâğıt ihraç kıy-
verm ekte ve bunlarda azalm a olduğunu b elirtm ektedir. A ncak, bunu isbât için kullan d ığı
« J 72 !;;22 âİd ° lduSundan iki y ,lllk bir d< ^ y i için e alm akta ve d o la y ısiy le
h r îı ? î J dÜka ° ' arak EerÇe k le 5en ihracata nazaran ( 1 8 9 2 0 :2 = 9 4 6 0 )
hayli düşük kalm aktadır. Şu halde bu yıllarda Fransız kâğıtlarına rağbet artm ış o lsa b ile V e n e d ik ’in
O sm anlı pazarını henüz kayb etm em iş olduğu ortadadır.

m s rle«S n T YeV İnS o n s ,a n ,in o P le o r D o m e stic M a n n e rs o f t h e T urks in 1X44. II, London

1845, s. 20 8 ve ondan naklen Ersoy, K â ğ ıt, s. 25.
26 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

m < ı

Şekil 3
Üç hilâl filigranı

A v r u p a k â ğ ıt l a r ı n ın fil ig r a n la r ın a ge lin c e : Y u ­
ka rı d a da tem a s ed ild iğ i gibi b u n la r, bi rk aç k a ta lo g
d o l d u r a c a k k a d a r çok ve ç eşi dl i ol up f ir m a la rı n isim
ve ya a m b l e m l e r i n i ih tiv a e d e r l e r 70. O s m a n lı b e l g e l e ­ Ş e k il 4
rin d e en çok ra s t la n a n fil ig r a n la r ise ay (üç h i l â l ) 71, T a ç , y ı l d ı z v e ay b u lu n a n
yıld ız , taç, ka rta l, kılıç, ok, m ak a s, ter a z i, ş ap ka, filig r a n
k o y un ve ö k ü z başı, ç a p a, el, balık, k a ly on , kale, çan,
a n a ht a r , m e r d i v e n gibi ş e y l e r d i r 72. O s m a n lı b e l g e l e r i ­
nin ya z ıl d ık l a rı k â ğ ıt l a r d a ay, y ıld ız , taç gibi fil ig r a n la r ın fazl a gö r ül m e si b un lar ın b u ­
raya g ö n d e ri l e c e k k âğ ıtl arı c â zi b k ı la b i lm e k için ö z e ll ik l e k u lla nı ld ığ ı düşün ces ini
u y a n d ı r m ı ş t ı r 71.

c. O sm anlı K âğıth an eleri

O s m a n lI la r ın XIX . y y .d an ön c e kâğ ıt y a p tı k l a r ı n a d a ir bir tak ım r iv â y e tl e r vardır.

Bazı O s m a n lı b e l g e l e ri n d e k â ğ ıth a n e d e n ba hs ed il m es i , b u r al a rı n kâğ ıt îm âl âth an ele ri
o la bi le c e ği fikrini d o ğ u r m u ş t u r. M e se l â , A m a s y a ’da ve B u r s a ’da "k â ğ ıth a ne " adı verilen
y erl ere r a s t la n m a k ta d ı r. A n c a k b un la r, ço k b ü yü k bir i h tim a lle îm â l ât h a n e ol mayıp
k â ğı tl ar ın y a z ıl a b il ir hale ge ti r il m e s i için ıslah a m e l iy e l e r i n in y a p ıld ığ ı y e rl e rd i r 74.
İlk o lar ak II. B a y e z i d ’in 911 ( 1 5 0 5 ) tar ih li v a k fi y e s in d e J s ta n b u li kâğıt ku l­
l an ıl mı ş ol ma sı XV I. yy. b a ş la r ın d a İ s t a n b u l ’da kâğ ıt îmâl ed ild iğ i gibi bir kanaatin
uy a n m a s ı n a s e be b o l m u ş s a da, h e n ü z bö y le bir î m â l â t h a n e n in va rlığı b e lg e le rl e do ğ r u ­
l anm ış de ği ld ir. İst an bu l ad ını t aş ı ya n kâ ğ ıt l a r ise m ü te â k ıb a s ır la r d a da bol mıkda rd a

M eselâ Ch. B riquet’nin dört c ild lik katalogunda (L es F iU granes. The N e m1 B riq u e t J u b ile e ed. edited
by A llan Steven son . A F acsim ile o f the 1907 edition with suplem entary M aterial Contributed by a
number o f Scholars, The Paper P u blication S o c iety . Am sterdam 1968) on altı bini aşkın d eğişik f ili­
gran örneği ile yapıldıkları yer ve yılları bulunm aktadır. W. A. Churchill ise XVII ve X VIII. yy. fili­
granlarını incelem iştir: W ate rm a rk s in P a p e r in th e X V II a n d X V III C e n tu r ie s , M enno Hertzberger &
C o., A m sterdam 1935.

1 Eserde yer alan bini aşkın filigranın çok büyük bir eksfcriyeti değişik üç hilâl filigranlarıdır. Aspa-
roukh V elkov-S tep h an e Andrev, F iU granes d a n s les D o c u m en ts O ttom ans. I. T rois C ro issa n ts, Sofıa
1983.

Derman, "Kâgıd", s. 340; Osman Ersoy, "Bursa'da Kâğıt Fabrikası M eselesi (X V -X V I. Y üzyıl)",
A .Ü . D il ve T arih C o ğ ra fy a F a k ü lte si D e r g is i, X X II/1-2 (1 9 6 5 ), 107-113 ve sondaki filigran şek il­
leri.
1 Franz B abinger, "Papierhandel und papierbereitung in der Levant" W oc h en b la tt f u r P a p ie rfa h rika -
tio n , sayı 52 (1 9 3 1 ), s. 8 ’den naklen Osman Ersoy, K â ğ ıt, s. 20.
’4 N itekim Osm an Ersoy da gerek kitabında (K â ğ ıt, s. 2 7 -2 8 ), gerekse Bursa'daki kâğıthanenin hakikî
bir îm âlâthane olup olm adığını tahkik için yaptığı araştırmalar sonunda yayınladığı m akalesinde
("Bursa", s. 103-106) bunların kâğıt ıslah atölyeleri olm asının k uvvetle muhtem el bulunduğu keyfi­
yeti üzerinde durmaktadır.
 27
YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

k u l la n ı lm a k t a d e v a m o l u n m u ş tu r . XV III . yy. ın ilk ç e y r e ğ i n d e IH ^ E ğ e r'^ u

K â ğ ı th a n e s e m t in d e bi r î m â l â t h a n e k u r u l d u ğ u n a d a i r b a z ı / g a y e t l e r v a r d ı r Ege
as ırd a ki d î vâ n t e z k i re l e ri n d e ra s t la n a n " İ s ta n b u l a b a d ı k a ğ ıd ı ^eya ' n ı | mıs o l d u e u
gibi t a b i r le r le b a ş k a birş ey k a s d e d il m iy o r s a bu k â ğ ıt l ar ı n İ st a n bu l da >a P l ' m l 5 |
d ü ş ü n ü le b i li r . B i r in c i n in d e ği l s e bi le İk inc in in tar ih i Y a l o v a k a g ı t h a n e s ı n d e y p
da m üs â i d d ir . M a a m a fı h , be lki de bu kâ ğıt lar ,
A v r u p a k â ğ ıt h a n e le r in d e y a p ıl m a k t a , fakat
- b il e m e d i ğ im iz bi r s e b e b l e - İ s ta n b u l k â ğ ıd ı
adı v e ri l m e k t e y d i .

Bi zd e m e v c u d i y e ti k es in o l a r a k b i lin e n
ilk kâ ğıt î m â l â t h a n e s i İ b ra h im M ü t e f e r r i k a ’n ın
g a y e t l e r i y l e Leh u s ta l a r ta r a f ı n d a n 1153
( 1 740-41 )’de Y a l o v a ’da ku r u la n d ı r. M .A. Kâ-
ğ ı t ç f n ı n İ b ra hi m H am di E f e n d i ’nin A t l a s ' ın-
d a n 77 ya p tığ ı n ak le gö re bu k â ğ ıt h a n e d e , di ğ e r
m e m l e k e t le r d e k u l la n ı la n u s û ll e rl e kâ ğıt îmâl
e di l m e k t e ve d a y a n ık l ıl ığ ı n ı s a ğ la m a k ü ze re
de p a ç a su y u i ç in d e şa p ile ter b i y el i suy a
ba tı r ıl a ra k k u r u tu l m a k t a y d ı. A yr ıc a , A v r u p a
k â ğı tl ar ın ı ta k l i d e n , k â ğ ıt l a r a fil ig ra n k o n u ­
yor du. O s ır a d a en ço k tu tu l a n ka ğıt a rs la n
f iligran ı b u l u n a n ol m a l ı ki, Ha m di E fe nd i, bu
kâ ğ ıt l ar a da aynı fil ig r a n ın k o n u l d u ğ u n u k ay d
e tm e k te d i r. Böylece Yalova k â ğ ıt h a n e si
îmâl âtı A v r u p a kâ ğı dı gibi s a tı lm ış ; ha tta
İ br a hi m Ha m di E fe nd i de A t l a s 'ı m bu kâ ğ ıd a
y a z m ı ş t ı r 78. Ş e k il 5
Y a l o v a k â ğ ı t h a n e s i n i n fa a l iy e t in i n ne Y a lo v a K a ğ ıt h a n e s i im â la t ı o ld u ğ u
ka da r sü rd ü ğ ü ke s in o l a r a k b i l i n e m e m e k l e b e ­ s a n ıla n k a ğ ıtla r d a k i a s la n filig r a n la r ı
r ab er 1 76 0’ l ard a a rtı k ç a lı ş m a d ı ğ ı a n l a ş ı l ı ­ ( O .E r s o y , K â ğ ı t , f ilig r a n nr. 2 3 , 2 4 )
y o r 79.

X V III . yy .ın s o n l a r ı n d a III. Se lim s a l ­

ta n a t ın d a İ s t a n b u l ’da k â ğ ıt h a n e s e m t in d e bir k â ğı t î m â l â t h a n e s i y a p ı l m a s ı n a k a r a r ve ri l d i
ve bu işle R u s ç u k t u M e h m e d Em in B e hi ç Ef e n d i v a z if e le n d i r i ld i . K â ğ ı t h a n e f aa l iy e t e
g e çti ys e de işçi g ü n d e li k l e r i n in fa z la lığ ı d o l a y ı s iy l e m a s r a f l a r k a r ş ı l a n a m a d ı ğ ı n d a n

'5 15 Ş evval 1 146 (21 Mart 1734): D .B Ş M .K G B , d o s.4 2 /1 4 5 .

" İs ta n b u l f ıs tığ ı k a ğ ıd ın d a n b ir a d e d k o y u n c e r id e s i..." 1 Ram azan 1173 (17 N isan 1760):

D .B Ş M .K G B , dos. 5 6 /1 9 0 ve 7 Safer 1 184 (2 Haziran 1770): dos. 6 5 /8 3 .

Bu A ıla s tn II. c ild in in tanıtım ı için bk. C en giz O rhonlu, "XVIII. Y ü zyıld a O sm anlIlarda C oğrafya ve
Bartınlı İbrahim H am di’nin A tla s’ı", T D , X IV /19 (1 9 6 4 ), 1 15-140. O rhonlu, A tla s 'ın , A nad olu ve
A sya ülkeleri coğrafyasın ı ihtiva eden I. c ild in in m uhtem elen Talat M üm taz Y am an ’ın elin d ey k e n
K astam onu'da yan d ığı, şim d ilik başka bir n üshasının da b ilin m ed iğ in e işaret etm ektedir (s. 126).
A nlaşılan M. A. K âğıtçı, bu birinci cild i görüp k u llanm ıştır. A ncak, eserin d e kitabın yeri, c ild i ve
varak num aralarına âid hiçbir bilgi bulunm am aktadır. Bunun için O. Ersoy da Hamdi B e v ’in e serin i
b ulam adığını belirterek, konu ile ilg ili b ilg iler i K â ğ ıtç ı’dan aktarm ıştır.

"Bu kitabın y a z ılm ış olduğu kâğıt dahi Y alakabad kâğıth an esin d e işle n e n kâğıtlardandır." A t l a s 'dan
naklen K â ğıtçı, s. 220. Ancak, Avrupa kağıtlarının filigranlarını taşım ası d o la y ısiy le bu k âğıtların
bugün tesbiti hayli güç olduğu gibi y a ln ız II. cild in i b ild iğ im iz ve m ü e llif nüshası olup olm ad ığın d an
da kesin em in b u lunm adığım ız Hamdi E fen d i’nin eserinden hareketle de bir son u ca varam ıyoruz.

A hm et R efik, H ic ri On ik in c i A sırd a İs ta n b u l H a y a tı (1 1 0 0 -1 2 0 0 ), İstanbul 1930, s. 190. O. Ersoy

( K â ğ ıt, s. 34), Y alakâbâd N âib in e hitâben yazılan E vâil-i R eceb 1 173 ( 1760 martı başları) tarihli bu
b elged ek i o anda kâğıt y a p ılıp yapılm adığı hakkında soru sorulm asını îm âlâtın tatil e d ilm iş bulun­
duğuna d e lil saym aktadır.
28 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

f a a liy e tin d e v a m ı n a i m k â n g ö rü lm e d i ve teşebbüs,

1500 k e s el i k bir a ç ık l a k a p a tı ld ı 80.

X, III. Se lim s a l t a n a t ı n d a k â ğı t ha ne kurulması

için di ğ e r bir t e ş e b b ü s 1 8 0 4 ’de yapıl dı . Darbhane
s e rm a y es i ile k u r u la n ve İ ng ilt e re ve H o l l an d a ’-
n ı n k il e r a y a r ı n d a kâ ğı t ya p ıl m as ı pl ân la n a n îmâ­
lâ th a n e için bu d e f a mevki* o l a r a k Be yk o z seçildi
ve Ka s ım 1805 y ı lı n d a t e s i s le r ta m a m l a n a ra k faali­
yete g e ç iri ld i. A n c a k, î m â l â t ın kali tes i isl enilen se­
v iy ey e u l a ş a m a d ı 81. İm â l ât a g e ç il d ik t e n so nra devlet
d a ir e le r in i n i h ti ya çl a rı artı k b u r a d a n k a rş ıla nd ığ ı82
gibi Ü s k ü d a r m a t b a a s ı y l a o r d u n u n ihtiy acı olan har-
tu çl u k kâ ğıt da B e y k o z k â ğ ıt h a n e s i n d e n temi n ed il­
Ş e k il 6 di. A y r ı c a e s n a f a da ç e şid li c ins te kâğıtlar
İs ta n b u l'd a îm â l e d ild iğ i s a n ıla n sa tı lm a ğ a b a ş la nd ı. İmâl e d il e n k â ğ ıtl ar arasında
" İ sta n b u l" filig r a n lı k â ğ ıt İ s t a n b u l , te lh is , a y d a m g a , h a ş e b i ve battal boylar
( O .E r s o y , Kâğıt, f ilig r a n nr. 4 ) b u lu n u y o r d u . A y r ı c a b u n l ar , "su lu" ve "susuz" ola­
rak a y r ı l m a k t a y d ı 84 ki, s u s u z l a r da h a uc uz olduğuna
gör e, m a h l û l e b a tı r ıl m a d a n s a tı la n l a r olmalıdır.
B e y k o z k â ğ ıt h a n e s i n i n î m â lâ tı, hayli t u tu n m u ş o l m a s ın a r a ğ m e n ihti ya cı ka rşılamağa
y e te c e k se v iy e d e o l m a d ı ğ ın d a n id ha lâ t d e v a m etti. Z a t e n bu t a r i h le r d e A v r u p a ’da m eka ­
nik m a k i n e le r le îm â l â t a ba ş la n m as ı do l a y ı s iy l e idhal k â ğ ıt H a tl a r ın d a d ü ş üş kayd ed il­
di ğ in d e n ba ş k a, îm â l â t h a n e , k â ğ ıd ın em ic il iğ i n i g i d e r m e k üz e re k u l la nd ığ ı mah lû l için
i hti ya cı ol an de ri le r i te m i n d e g ü ç lü k ç e k m e ğ e ba ş la m ış t ı. Bu na , kr ed i y l e yap tığı satışlar
do l ay ı s iy l e , bi r z a m a n s o nr a D a r b h a n e d e n aldığ ı b o r c u ö d e y e m e z h ale ge lm es i de e kle ­
ni nc e t esi s 1 8 3 2 ’de n s o n ra f a a liy e tle r in i tatil e tm e k m e c b u r i y e t i n d e k a ld ı 85.

B e y k o z ’daki kâ ğ ıt h a n e tatil e d il d i k te n bir s üre s o n ra İ z m i r ’de bir kâğ ıt fabrikası

k u ru ld u . O s ır a da Fr a n sı z t ü c c a r la r İ z m i r ’de u c u z fiat la p a ç a v r a to p la y ı p kâ ğıt hamuru
y a p a ra k ihraç e tm e k te y d i le r . Bu p a ç a v r a l a r da h il d e d e ğ e rl e n d ir il d i ğ i tak d i r d e kâğıdın,
idhal o l u n a n a n a z a r a n ço k d a h a uc uz a mal e d il e c eğ i d ü ş ü n ü le r e k 1 8 4 3 ’de İ z m i r ’de su
k u v v e ti y l e ç a lış an bi r kâğ ıt f ab ri ka sı k u r u lm a k üz e re t e ş e b b ü s e ge çil di. Fab rik a 1846
k a s ım ın d a îm â l â t a ba şla dı . E s e r -i c e d id a d ıy la a n ıla n ve d e v le t d a ir e le r in d e kul lanılması
e m r e di le n bu kâ ğı tl ar , o l d u k ç a ka lit eli o l m a s ın a r ağ m e n uc u z A v r u p a kâ ğı tl ar ıy la yine
rek a b e t e de m e d i . B un a bir de v e re s i ye s a tı ş la r e k le n i n c e fa br ik a f aal iye tin i uzun zaman
s ü r d ü r e m e y i p 1 8 5 0 ’li y ı ll a rd a k a p a n d ı 86.

XIX . yy. s o n la r ın d a İ s t a n b u l ’da B e y k o z ’da yeni bi r k âğ ıt f abr ik ası k u ru lm ası için

t e ş e b b ü s e g eç ild i. S e r k u re n â O s m a n B e y ’e 1 8 8 6 ’da H a m id iy e adın ı t aş ı y a ca k olan fabri-

*° A hm ed R efik, Â lim le r ve S a n 'a tk â r la r , İstanbul 1924, s. 358 (E rsoy, s. 36, n. 3 ve 7 ’de sehven 308
olarak gösterilm iştir).

*' " B ey k o z’da... her ne kadar kaba saba ise de mülküm üzün eseri olarak kâğıt ..." Ahm ed Lütfi Efendi,
T a r ih , V III, nşr. Abdurrahman Ş eref, İstanbul 1328, s. 154.
12 1 8 0 8 ’de Ordu-yı hümâyûnda gerekli altı aylık kâğıdın B eyk oz kâğıthanesi îm âlâtından karşılandığı
anlaşılm aktadır. A slı BO A, C evdet-A skerî, nr. 2 8 8 6 ’da olan 13 Muharrem 1223 (11 Mart 1808) ta­
rihli bu b elge Ersoy, K â ğ ıt, s. 2 0 6 ’da neşr edilm iştir.
81 E rsoy, "İstanbul 1209" filigranlı kâğıdın İstanbul îm âlâtı olduğunu belirtirken, Şinasi Tekin bu
kâğıdın Türkiye'ye ihraç edilm ek üzere İtalya'da hazırlandığını yazm aktadır. E sk i T ü rklerde Yazı.
K a ğ ıt. K ita p ve K a ğ ıt D a m g a la rı, İstanbul 1993, resim 24'ün alt y a zısı.
B ey k o z kâğıthanesinde yapılan kâğıt cin sler iy le Hatlarını ihtiva eden ve aslı Cevdet-Iktisat, nr.
1 7 0 1 ’de bulunan 6 Muharrem 1236 (14 Ekim 1820) tarihli belge için bk. Ersoy, K â ğ ıt, s. 207 Ek III.

E rsoy, K â ğ ıt, s. 4 3 -4 7 .

,4 E rs o y , K â ğ ıt, s. 4 8 -5 1 .
 29
YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

ka nın k u r u l m a s ı 87, 1 8 8 9 ’da ise her türl ü kâğ ıt îmâli i ç i n 88 i m tiy a z ve ril di . M ü t e a k i b e n
şirk et ha lin e g e tir ile n bu k u r u lu ş a İn g iIi z le r de o rta k ol du la r. 1890 da in ş a s ı n a aş a na n
f a b r ik an ın k u r ul m a sı ve bir süre için ç a lı ş tı rı lm a s ı İ ngi liz M a ss o n Scot t f ir m a s ı n a v e r i l ­
di. A nc a k , bu süre s o n u n d a b o r ç l a r ö d e n e m e y i n c e fir ma ta r a f ı n d a n f a b r i k a y a el k o n ul u
ve d o l a y ı s iy l e işl e tm e bu m ü e s s e s e ta r a f ı n d a n ya p ıld ı. F a br ik a , I. C i h a n h a r b i n i n
ç ık ı ş ın d a n s on ra d a ğ ıt ı ld ı 84.

d. M erkez K alem lerinde K ullan ılan K âğıtlar

O s m a n lı la r , ço k ve ç e şid li c in s l e rd e k â ğ ıt l a r k u l la n m ış la r d ır . K o n u m u z d o l a y ı s i y -
le b u n l a r d a n de v le t d a ir e le r in d e k u l la n ı la n la r ü z e ri n d e d u r u la c a k tı r . K â ğ ı d ın idh al
ed il m es i d o l a y ı s iy l e ço k k ıy m e tli ol m a s ı idar eli k u l la n ı lm a s ı n ı g e r e k t ir m iş t ir . G e r ç e k t e n
b e lg e l e rd e n a n la ş ı ld ı ğ ın a gö re O s m a n lı la r , ka lit el i ve d o l a y ı s iy l e p a ha lı kâ ğ ıt l a r ı a n c a k
m ü h im b e lg e l e rd e k u l la n m ış la r , n or m a l y a z ı l a r d a o rta k a lit ey i, m ü s v e d d e l e r d e ise en
uc u z u n u s e ç m i ş l e rd i r . A y r ı c a X V III . yy. ö n c e s i n d e k ü ç ük bi r ya zı için b ü y ü k b i r k â ğ ıt
k u l la n ı ld ı ğ ın a v e ya d e ft e ri n bir k ı sm ın ı n boş b ı r a k ı ld ı ğ ın a pe k r a s t la n m a z . H a tta , b o z u l a ­
rak iptal e d il m iş bir fe r m a n ve ya b e ra t ın ark a y ü z ü n ü n m ü s v e d d e için k u l la n ı ld ı ğ ı da h i
v a k i ‘dir. Ö z e l li k le XV I. y y .d a ç oğ u m ü s v e d d e l e r k ü ç ü k k â ğ ıt l a r a y a z ıl m ı ş tı r . A v r u p a d a n
d a ha uc u z k âğ ıt te m i n e d il m e y e b a ş la n d ı k ta n s o n ra k u l la n ı la n kâ ğı t e b ‘a d l a r ı n d a da
b ü y ü m e g ö r ü lm e k te d i r .

O s m a n lı m e r k e z k a le m le r in i n a ylı k belli m ık d a r la r d a k ı rt a s i y e i s t ih k a k l a rı v a rd ır .
M ü re k k e b , k a le m , ka le m tr a ş , vs. d i ğ e r m a l z e m e ile bi rl ik t e kâ ğı t a lı m la r ı ve k a l e m l e r e
d a ğ ıtı lm as ı k â ğ ıt c ıb a ş ı ta r a f ı n d a n yapı 1ırdı^0- X V I. y y .d a kâ ğı t i ht i ya cı k â ğ ıt e m in i t a ­
r a f ı n d a n 91 k a r ş ı l a n ı r k e n XV I II . y y. da bu v a z if e n in a rtı k sa ra y d ı ş ı n d a n ve k â ğ ıt ç ı e s na f ı
i çin de n s e çi l en b ir in e , k â ğ ıtc ıb a ş ıy a h a v â le e d il di ği g ö r ü l m e k t e d i r 92. S e f er e ç ı k ı l ı r k e n
k ı rt a si y e m al z e m e s i kâ ğ ıt c ıb a ş ı ta r a f ı n d a n h a z i n e d a r b a ş ı y a t es l im e d i l i r 91ve o r d u d a bu
va zife yi v e k â le t e n h a z in e d a r b a ş ı ü s t l e n i r d i 94. N i t e k i m , 1787 sefer i s ı r a s ı n d a h a z i n e d a r -

*' K âğıtçı, s. 2 2 7 -2 2 8 ; Ersoy, s. 5 I .

" BO A , Irade-M M , nr. 4 7 9 7 .

w K âğıtçı, s. 2 3 1 -2 3 5 ; Ersoy, K â ğ ıt, s. 4 8 -5 3 .

"Hâlâ k â ğ ıd cıb aşı k u lların ın ... verdiği kâğıd ve kalem ve ... bahasıyçün" 21 Z ilh ic c e 1 135 (2 2 E ylül
1 723) tarihli buyurulduyu hâvi arz: D .B Ş M .K G B , nr. 32 /7 8 ; " ... D îvân -ı Hüm âyûn tercüm anı o la n la ­
ra K âğıd cıbaşı tarafından verilü g elen ... kâğıd ve m ühim m at-ı sâirenin..." D îv â n -ı Hüm âyûn
tercüm anı K o stan tin ’in arzuhali üzerindeki defterdar telh isi (buyuruldu tarihi: 14 Şa'ban 1191 / 17
Eylül 1777): D .B Ş M .K G B , d o s .7 2 /1 4 2 . Ancak kâğıtcıb aşı evrakı arasında X V III. yy. ö n c e sin e âid
çok az belge bulunduğundan b ilg im iz , X V III. yy. ö n ce sin e pek in em em ektedir.

iki kâğıtcıb aşın ın su iistim a li d o la y ısiy le yapılm ası em r ed ilen tahkikat için g ö n d erilen hüküm den
(B O A , M ü h im m e D e fte ri, nr. L X X III, 5 7 8 /1 2 6 7 ) a n la şıld ığ ın a göre X V I. yy. sonlarında kâğıt e m in ­
liğind e dergâh-ı âlî m üteferrikaları bulunuyorlardı. A ncak, bu tarihlerde v a zifen in devam lı olarak
m üteferrikalar tarafından mı yürütüldüğü, yok sa iki kâğıt em in in in de m üteferrika oluşunun bir te ­
sa d ü f eseri mi olduğu tesb it e d ile b ilm iş değildir.

1236 tarihinde k âğıtcıb aşın ın ölüm ü ile münhal kalan v a z ife y e tayin d o la y ısiy le bu işe g etirile n ler d e
ne gibi şartlar arandığı ve va z ife n in hangi şartlarla v erild iği hakkında bilgi sahibi olu y o r u z (C e v -D ,
nr. 2 4 4 8 ). B elge X IX . yy.a âid olm akla beraber m ü e sse se n in ve iş le y işin in bu tarihlerde fazla
d e ğ işik liğ e uğram am ış olduğu düşünülebilir.

"H â lâ K â ğ ıd c ıb a şı ...o r d u -v ı h ü m â y û n d a m u a y y e n a y lık ve u m û r-ı m ü h im m e -i s â ir e v e v e r ilm e k ü -e r e

™ '; : fe U y le te d â rİk Ve m ubây ° a ve H a zin e d a rb a şı A ğ a y a te slim e y le d iğ i..: ' 4 Z ilk a 'd e 1202 (5 Eylül
1788) tarihli buyurulduyu hâvî defterdar telh isi: D .B Ş M .K G B , do s. 8 1 /6 7 .

"... k â ğ ıd ve m ü h im m â t-, şâ ir e s e fe r - i h ü m â y û n vuku u n d a o rd u y -ı h ü m â y û n h a z în e s in d e m e v c u d

b u lu n u p o l la r a / d a v e rilm e k m u ta d o lm a ğ la ... K â ğ ıd c ıb a şı ta r a fın d a n te d â r ik ve H a z in e d a r b a ş ı ta ­
ra fın a te s h m . 22 Z ılk a'd e 1202 (23 Eylül 1788) tarihli s û r e t . D .B Ş M .K G B , dos. 8 0 /9 8 .

* * m a!Z™ eSİ ahm ları * in bk "An y e d -i M e h m e d A ğa, S erhazîn-i Bîrûnî fi 16 R eceb

1096 (1 8 Haziran 1685); BO A , Kâm il K epeci tasn ifi, nr. 6 8 4 , s. 54. G urre-i M uharrem 1094
Cemâzıyelevvel 1097 ,11 A r.l,k 1682-24 N isan ,686, ı.rih l.ri arasmd» Birûn Hazinedar-
30 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ba ş ın ın , k â ğ ıt c ıb a ş ı y a v e k â le t e tm iş o l d u ğ u te sb it e d i l m e k t e d i r " 5. K ı r ta s iy e malzemesi
d ı şı n d a ka la n m ek t u b ke se si , bez torb a, atl as , m u ş a m m a gibi e v ra k ı n g ö n de ri lir k e n içine
ko n d u ğ u vey a m u h af a z as ı için sa rıl d ığ ı ş e y le r ise h a z in e d a r b a ş ı t a r a fı n d a n temi n edilir-
d i 9<>.
D ev le t d a ir e le r in d e k u l la n ı la c a k k ırt a si y e m a l z e m e s i, İ st a n bu l G ü m r ü ğ ü malından
o c a kl ık o la r a k t ah si s e d ile n m e b l â ğ d a n k a r ş ı l a n ı r 97; o c a k lı ğ ın kâfi g e lm e m e s i hali nde ise
üst tarafı yin e İ sta nb ul G ü m r ü ğ ü n d e n ö d e n i r 98; ta hs is e d il m iş m e b l â ğ ın a rt m ası halinde,
z i m m e t in d e k i m ık d a r k â ğ ıt c ıb a ş ı d a n geri i s t e n ir d i 99.
M a lz e m e n i n ve ri l e b i l m e s i için her k ale m ( b ü ro ) için ayrı ayrı ol m a k üzere aylık
t ah si s t ez k i re l e ri h a z ı r l a n ı r ve
"B e r â y -ı m ü h im m â t-ı a y h k -ı m e k tû b î- i s a d r -ı â lî b e r â y -ı ş e h r - i R e c e b s e n e 130 an
c â n ib -i s e r - k ır tâ s î d â d e -fe r m û d e " lü<) gibi bir ba şlı k a lt ı n d a v e ri l e c e k şe yl e rin cinsi ve
m ık d a r la r ı b u r ay a b ir e r b ire r y a z ıl ıp ta ri h at ı l ır p a r a f v ey a m ü h ü r ve "sa h h " ya hu t kuy ­
ru kl u im za k o n ur d u. A y lı k ist ih k a k l a r, işl eri n k e s i f o l d u ğ u z a m a n l a r d a ye tme d iğ in d e n
k â ğ ıt c ıb a ş ı y a hi ta b e n
" U m û r-ı m ü h im m e ta h r ir i içü n M a liy e k a le m in e ş a 'b a n - ı ş e r i f a y lığ ı y ir m i d este
b a tta l ve on d e s te İ s ta n b u l k â ğ ıd ı ve ik i v a k ıy y e m ü r e k k e b ve ik i v a k ıy y e r ik v e re s in . " '0I
"... o d a -v ı m e k tû b î-i h a z r e t- i s a d r -ı â lîd e ta h r îr â t- ı m ü h im m e n in k e s r e t ve v e freti
d e r k â r o ld u ğ u n d a n .... g a y r -e z a y lık y ü z d e s te b a tta l ve üç d e s te â b â d î ... v e r e s in ”'02
ve ya be n z e r i d îv â n te z k ir e ler iy le ek m a l z e m e ist en ird i.
K a l e m l e r d e en çok ku l la n ı la n kâ ğıt c in s le ri İs ta n b u l, b a tta l ve t e lh is lik idi. Bu n ­
ları h a ş e b î ta k i b e d iy or du . Eb rû kâ ğı d sa d ec e b a ş m u h a s e b e k a le m i, âb â dî kâğıt ise
m ek t ûb î -i sa d rı â lî n in i st ih k a k la rı i çin de ye r alı y o r d u . A yl ık no r m a l t a h s i s le r sık sık
b aşısı M ehm ed Ağa zam anında alınan kırtasiye: a .g .d , s. 101 ve bu defterdeki diğer b elge sûretleri.
C en g iz O rhonlu’nun " çeşidli dairelerin kâğıt sarfiyatı d evlet tarafından tem in edilirdi. Bu kâğıt
ih tiyacın ı hazinedarbaşı ağa giderm ekle görevlen d irilm işti" şek lin d ek i ifad esin d en (O sm a n lı Tari­
h in e  id B e lg e le r. T e lh isle r ( 15 9 7 -16 0 7 ), İstanbul 1970, s. X X III), bu v a zifen in hep hazinedar-
b aşının uhdesinde bulunduğu gibi bir intiba hâsıl oluyorsa da -hangi tarihten îtibâren verildiği kesin
olarak b ilin m em ek le beraber- bu v a zifen in kâğıtcıb aşıya âid olduğu görülm ektedir.

18 Ram azan 1203 (12 Haziran 1789) tarihli buyurulduyu hâvî defterdar te lh isin d ek i "Hazinedarbaşı
A ğa kullarının ... vekâleten em r-dâdesi u hdesine m uhavvel olan k âğıd cıb aşılık milhimmâtı"
(D .B Ş M .K G B , dos. 8 2 /8 1 ) ifadesi hazinedarbaşının vekâletini açıkça gösterm ektedir, ö n c e k i notta
verilen tarihlerin de 1683 Viyana kuşatm asını takib eden yıllara âid olu şu , ifade ed ilm em iş olsa bile,
0 sırada da hazinedarbaşının vekâlet etm ekte olduğunu düşündürm ektedir.

M eselâ 19 Z ilk a'd e 1035 (12 A ğu stos 1626) tarihli buyuruldu ile mektub k e sesi, şem 'i a se l-i sürh ve
kozalak (kozak) (D .B Ş M , dos. 14/60); 29 C em â z ıy e lev v el 1036 (15 Şubat 1627) tarihli buyurulduyla
20 vüzerâ mektubu k esesi ve 25 şir-m âhi kozak verm esi (D .B Ş M , dos. 15/54); 3 Muharrem 1 140 (21
A ğ u sto s 1727) tarihli dîvân tezk iresiyle sadâret kethüdası kalem i ih tiyacı için m ektub k esesi, bez
torba, atlas, muşamma verm esi hazinedarbaşıya emr ed ilm işti (D .B Ş M .K G B , dos. 4 0 /1 ). Aynı konu­
da 1200 tarihli üç tezkire: C ev-D , nr. 46 6 4 .

* " İz z e tlü G üm rük E m in i Ağa. ... S e m e r k a n d â b â d î k â ğ ıd ın ın b a h â sıv ç ü n ik tizâ e d e n a ltı y ü z y irm i

d ö r t g u ru şu u h d e n izd e o la n g ü m rü k m a lın d a n v e rü p ve k â ğ ıd c ıb a ş m ın o c a k lığ ı h e sâ b m a m ahsûb
o lu n m a k ü ze re y e d in d e n m e m h u r te m e ssü k a h z e y le y e s iz .” D .B Ş M .K G B , dos. 3 7 /38. O caklık bedeli
1 I 2 0 ’de aylık 225 guruş idi. 28 Muharrem 1 120 (19 N isan 1708) tarihli buyurulduyu hâvî defterdar
telh isi: D .B ŞM .K G B , dos. 10/75. 1135 tarihli diğer bir belged e (D .B Ş M .K G B , dos. 32 /7 8 ) de altı
aylık 1350 guruşdan bahs e d ilm esi, bu tarihler arasında ocaklık m ıkdannda d e ğ işik lik olm adığını
gösterm ektedir. Bundan bir asır kadar sonra ise mıkdarın 1100 guruşa yü k selm iş olduğu görülm ekte­
dir. B O A , C ev-D , nr. 2448.

'* M eselâ, 1135 yılı cem âzıy e lâ h ır-z ilh icc e arasındaki altı aylık d evredeki, 1350 guruşu ocaklık olmak
üzere, 1762 guruş bir sümün tutarındaki kırtasiye m asrafının tamamı İstanbul Gümrüğünden öden­
m iştir. D .B ŞM .K G B , dos. 32/78.

''' "... m a s r a fın d a n m a a d a m a k b u zu n d a n ... zim m e ti o lm u ş olur. M e b lâ ğ -ı m e zb û r k en d ü d e n ta h sil ve

H a z în e -i  m ire m e te slim o lu n m a k ü z e r e ..." D .B ŞM .K G B , dos. 10/75.

"w D .B Ş M .K G B , dos. 2 4 /1 6 3 . K âğıtcıbaşı dosyalarında bu b elgelere pek çok örnek bulunmaktadır.

"" G urre-i Şa'ban I 146 (7 Ocak 1734) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 4 2 /7 7 .

lo: 27 C e m â zıyelevvel 1202 (5 Mart 1788) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 80/102.
 YAZI VE YAZ I M A L Z E M E L E R İ

d e ğ iş ik liğ e u ğ r am ıy or ; uz un süre aynı m ık d a r la r ın v e ri l m e s in e d e v a m e d il i y o rd u . ı e-

kim. Ta b lo I ’de g ö r ül e c e ği gibi, d i ğ e r kâğ ıt c in s l e ri n in a ylı k m ı k d a r l a n n d a z a m a n için e
de ğ iş m e o l u rk e n de e b rû bir, â b â dî y a rım d e s te o l a r a k sâ b it k a lm a k ta d ı r

Tablo I

M e rk e z K a l e m l e r i n i n A y lı k Ç e ş i d li Kâ ğı t İst i h k a k l a rı

1134 1156 1194

Battal ? 9 213

Telhis 41 19 47

İstanbul 126,5 94 83

Haşebî 35 35 35
Ebrû 1 1 1
Âbâdî 0,5 0,5 0,5

A y lı k i s t ih k a k l a rd a di k k a t ç e k en bir h u s us d a s ulh z a m a n ı ile s e f e r s ır a s ın d a k i

m ık d a r la r d ır . S e f er de , s e rd a r-ı e k re m le g i de n k a l e m l e r için s ulh z a m a n ı n d a k i m ı k d a r l a r
ve ri l ir k e n sa d a r e t k a y m a k a m ı m a i y y e ti n d e m e r k e z d e k a la n k a l e m l e r e ta h s i s e d il e n
m ık d a r a z a l m a k t a d ı r 104.
Ay lı k t a h s i s le r y ı ll a r b o y u n c a ayn ı k a lı r k e n fa z l a d a n a lı n a n k â ğ ı t l a r d e v a m l ı
d e ği ş i k li k g ö s te r m e k t e ve b a z an a y lık m ık d a r ın y a r ı s ın a v a r m a k t a , h a tt a b a z a n 3 / 4 ’ü n ü
g e ç m e k t e d i r 105.
Bazı kâ ğıt c in s le ri ise sa d e c e ih tiy aç ha li n d e ve ne re y e , ne k a d a r s a r f e d il e c e ğ i
b e li r til m e k üz e re y a z ıl a n a r z l a r ü z e ri n e s a d r a z a m ı n b u y u r u l d u s u ile ta h s i s y a p ı l m a s ı n d a n
so n ra h a z ır la n a n d î v â n t e z k i re s i y le v e r i l iy o r d u ki bu k â ğ ıt l a r ı n b a ş ı n d a â b â d î g e l m e k t e ­
dir. X V III . yy .a â id K â ğ ı tc ı b a ş ı d e ft e r ve d o s y a l a r ı n ı n i n c e l e n m e s i n d e n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a
göre O s m a n lı la r bazı c in s b e lg e l e ri s a d ec e â b â d î k â ğ ıd l a r a y a z m a k t a d ı r l a r . D o ğ u ve Batı
ya ba nc ı d e v le t h ü k ü m d a r l a r ı n a y a z ıl a n n â m e - i h ü m â y û n , a h i d n â m e - i h ü m â y û n l a r l a 106
s a d ra z a m ta r a f ı n d a n yi ne y a b a n c ı d e v le t h ü k ü m d a r l a r ı ve b a ş v e k i l l e r i n e g ö n d e r i l e n
m ek t u b l ar , m e m l e k e t d a h il i n d e p a d iş a h , v a lid e s u lt a n la r ve s u l t a n l a r l a d i ğ e r ileri g e le n
h are m ve e n d e ru n m e n s u b l a r ı , s a d ra z a m ve v e z ir le r e v e ri l e n m e n ş u r ve b e ra t la r , K ı r ım
h an lar ı ile Ef lâk ve B o ğ d a n v o y v o d a l a r ı n a g ö n d e r i l e n n â m e ve b e r a t l a r bu c ü m l e d e n d i r .
An ca k, y a z ıl a c a k şa h sı n m e v ki i ve r ü tb e s in e gör e â b â d î k â ğ ıd ı n ka li t es i d e ğ i ş m e k t e d i r .
Yin e d î v ân t e z k i r e l e r i n in in c e l e n m e s i ile n â m e ve a h id n â m e - i h ü m â y û n l a r l a m e k t u b - ı âlî
ve yü k s e k rü tb el i ş a h ıs l a r ı n b e r a t l a r ı n d a XV I II . yy. b a ş l a r ı n d a s a d e c e â b â d î, 1 7 1 0 ’lu
y ıll a rd a S e m e r k a n d â b â d îs i, a srı n ikinci y a r ı s ın d a ise s u lt â n î â b â d î kâ ğı t k u l la n ı ld ı ğ ı
an la ş ı lm a k ta d ır .

7 3 / 1 2 2 ° KGB d os 30 /5 5 ; 1 ,5 6 D .B Ş M .K G B , defter nr. 16580; 1194: D .B Ş M .K G B , dos.

‘ 1152 (1 7 3 9 ) ’da sadrazam m aiyyetindeki kalem lere yapılan tah sis diğer y ılla r gibi iken kaym akam
m a ıyyetındekılere 68 deste İstanbul, 7 deste te lh is, 11 deste haşebî kâğıt v e rilm iştir D BŞM KGB
d efter nr. 16579, s. 4.

5 M eselâ 1136 c e m â z ıy e lâ h m başından yıl sonuna kadar dokuz aylık İstanbul kâğıdı ta h sisi 885 5

Î b ş M K G B . T s 3 6 /6 9 ° ?'3 dCStCyİ (% 8° ' 5) bulm u? ^

6 l u l L F. d V e (D İp l° T İk’. s :‘ 7 2 0 ’dc Avrupa hükümdarlarına y azılan nâm elerde İstanbul kâğıdı

k u lla n ıld ım , yazm akta ise de K âğıtcıbaşı dosyalarındaki dîvân tezk ireleri bu te şh isin doğru o la ­
m ayacağını açıkça ortaya koym aktadır. Zira hem en aynı tarihlerde Avrupa d ev letler i hüküm darlarına
y azılacak nâm eler için hep âbâdî kâğıt isteğin d e bulunulm aktadır.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Ta bl o II 107

XV III . Y ü z y ı ld a N âm e-i H ü m â y û n ve A h i d n â m e - i H ü m â y û n la r d a
K u l l a n ı l a n Kâğ ıt C in s le r i

Belgenin gönderildiği Belge Kaynak

hükümdar Kâğıt tahsisinin tarihi cinsi Kâğıt cinsi D.BŞM.KGB
dosya nr.
Mekke Şerifi B 1100/IV 1689 nâme â/5 1 / 97
CA 1118/IX 1706 â/3 9/133
N 1202 / V I 1788 sl.â / 4 81 / 1 7

İran Şahı R 1128 / IV 1716 s . â / 21 17/111

Özbek Hanı S 1122 / IV 1710 â/3 14/45
Kırım Hanı RA 1128 / III 1716 s.â 17/121
ZA 1 1 3 6 / VIII 1724 s.â / 4 35 / 99
Venedik Doju Z 1121 /II 1710 â /4 13 / 151
C 1147 / X 1734 s.â / 4 43/89
CA 1200 /111 1786 sİ/3 77/20
İngiltere Kralı M 1128/1 1716 s.â / 4 17/2 1
Z 1 1 4 8 / V 1736 s.â 14 44/153
Rus Çarı RA 1 1 28 /III 1716 s.â / 5 17/86
R 11 4 8 /VI II 1735 s.â / 5 44 / 85
N 1 1 5 2 / XI I 1739 a h. s.â / 10 47/135

Fransa Kralı CA 1 1 2 8 / V 1716 n. s.â / 5 18/22

Felemenk Kralı L 1130 / IX 1718 â/3 24/178
Leh Kralı L 1134 / V II 1722 s.â / 5 29 / 85
S 1 18 0 /VIII 1766 sl.â / 3 62/176
İsveç Kralı ZA 1 15 4 /III 1742 s.â 14 50 / 89
Avusturya İmparatoru RA 1 1 8 0 /VI II 1766 sl.â / 6 62 /1 94

Sayısı az ol m a kl a bi rli k te â bâ dî kâ ğ ıd ın y a z ıl a c a k belg e için uyg un ol madığı,

S e m e r k a n d â b â d îs i v e ril m e si g e re kt iğ i ne işaret e d e n 108 ve ya d î v ân t ez ki re s i n d e sadece
”â h â d r y a z ıl m ı ş k e n üste "S e m e r k a n d â b â d îsi" ş e kl in de şerh v er i l m i ş ol an t e z k i r e l e r i n 109
m e v c u d i y e ti bu ikinci kâ ğ ıd ın âb â d îy e n a z ar a n da ha kalit eli o l d u ğ u n u gös ter diğ i gibi
H a tla r ın d a n da ikisi a ra s ı n d a farkl ılı k o ld u ğu a ç ık ç a o rta y a ç ı k m a k t a d ı r " 0. S u ltâ n î â b â d î
ise d i ğ er l er i y le hi çb i r şe ki ld e m u k ay e s e e d il e m e y e c e k k a d a r p a h a l ı d ı r " 1.
" Tabloda ay adları b ilinen rumuzları yeni yazıya çevrilerek; ahidnâm e-i hümâyûn: "ah.n; nâme-i
hümâyûn: "n "; âbâdî kâğıt: "â."; Sem erkand âbâdîsi: "s.â."; sultânî âbâdî: "sl.â." şeklinde
kısaltılm ışlardır. Kâğıt cinsleri yanındaki "/" den sonraki rakamlar tabaka adedini verm ektedir.

"Bu k â ğ ıd la r olm az. B u n la rı a lık o y u p S e m e rk a n d o lm a k ü ze re iki ta b a k p a k k â ğ ıd ... g ö n d e r e s in " 18

Şa'ban 1 136 (13 M ayıs 1724) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 34/1 2 9 .

"... ik i kıt a su rre b e ra lla rıy ç iin d ö rt â h â d i-i k e b îr... v e r e s in " yazısın ın üstünde " S e m e rk a n d o la " (19
Ş evval I 154 / 28 Aralık 1841) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B . dos. 50/34; "... S ic ily a K ralına
y a z ıla c a k m e k tu b -ı â ti içün b ir ta b a k a â b â d î k â ğ ıd ve re sin " yazısın ın üstünde ise farklı bir kalem le
olm ak üzere " S e m e rk a n d d ir” (21 Receb 1156 / 10 Eylül 1843 tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B.
dos. 5 2 /9 2 ) şerhleri bulunmaktadır.

1,1 Bk. Tablo III.

111 1640 narhında ( O sm a n h la rd a N arh M ü e sse se si ve 1640 T arih li N arh D e fte ri, Haz. Mübahat S.
K ütükoğlu. İstanbul 1983, s. 104) da sultânî ve âbâdî kâğıt Hatları hayli farklıdır.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

K â ğ ıtc ıb a şı d o s y a la r ın d a , D oğu m e n ş e ’li k â ğ ıt l a r d a n h a tâ y ıy e s a d e c e bir d e f a

r as t la nm a kt a dı r. O da h a tâ y î-i S e m e r k a n d a dı y l a g e ç m e k t e ve biri Ş e h z a d e H a m ıd E te n d i
(I. A b d ü l h a m i d ) , di ğeri H a z i n e d a r A ğ a ' n ı n o l m a k ü ze re iki b e ra t d a k u l la n ı ld ı ğ ı g ö r ü l ­
m e k t e d i r " 2.

K â ğ ıtc ıb a şı d e f t e rl e ri n d e , u m ûr -ı m ü h im m e d o l a y ı s iy l e fa z l a d a n v e ri l en k â ğ ıt l a r ı n
g e ne lli k le al t ı şa r a yl ık o l m a k ü ze re d ö k ü m le r i y a p ıl m ış tı r . B u n l a r d a n b a z ıl a rı a ylı k i s t i h ­
k a kl a r d a y er a lm a y ıp a n c a k d îv ân t e z k i re l e ri y le v e ri l m e k t e d i r . Bir fik ir v e r m e k üz e re bu
tip k â ğ ıtl ar ın 1 135, 1 156 ve 1194-95 y ı ll a rı n a âid o l m a k üz e re a lt ı ş a r a y lık r a k a m l a r ı y l a ,
b u nl ar ın t ab a k a ve ya d e s te o l ar a k bi rim fiat ları a ş a ğ ı y a ç ık a r ıl m ış tı r .

Ta b l o III" 1

İst i h k ak Dışı V e r il e n Bazı Kâ ğı t Ci ns , M ı k d a r ve B ir im F ia tla rı

■ ------------
Kâğıt Cinsleri 1 C - 3 0 Z A 1135 1 C - 3 0 Z A 1156 1 L 1193-30 RA 1194
(9.3-1.9.1723) (23.7.1743-15.1.1744) (12.10.1779-5.4.1780)
D.BŞM.KGB, 30/55 D.BŞM.KGB, 16580 D.BŞM.KGB, 73/22
Âbâdî 1 t. 80 ak. - -
Kebîr âbâdî - - 2 t. 299 ak.
Semerkand âbâdîsi 31 t. 270 ak. 134 t. 390 ak. -
Sultânî âbâdî - - 40 t. 1199 ak.
Fıstık kâğıt 38 ds. 30 ak. 11 ds. 30 ak. -

 bâ d î cinsi k â ğ ıt l a r gibi a y lık i s t ih k a k l a r iç in de y e r a l m a y ı p ih tiy aç ü z e r i n e v e r i ­

len f ı s t ı k k â ğ ıd ın na sıl bir kâ ğıt o l d u ğ u ve n e d e n bu ad ın v er i l d iğ i h a k k ı n d a k a y n a k l a r d a
bilgi b u l a m ı y o ru z . A n c a k d î v â n t e z k i r e l e r i n d e k i i fa d e le r , m a h i y e ti n i t a h m i n h a k k ı n d a
bazı ip uçları v e r m e k te d i r. G e r ç e k te n , t a h s i s le r için h a z ır la n a n baz ı d î v â n t e z k i r e l e r i n d e
"b e y a z fıs tı k " " * ve " İ s ta n b u l f ı s t ı ğ ı ”" ' nd a n, b a z ıl a r ı n d a "â lâ f ı s t ı k " " b, " fıs tık - ı h a ş e b î ''" 1,
ve ya " te lh is lik m â n e n d i f ı s t ı k k â ğ ıt ”" h a n ba hs o l u n m a k t a ; a yr ı c a M .A . K â ğ ı tç ı t a ­
raf ın d an kâğ ıt ci n s l e ri n i g ö s te r m e k ü ze re h a z ır la n a n l is te de V e n e d ik f ı s t ı k î s i , m a v i ç iz g ili
fıstık î"'* gibi c in s l e r de b u l u n m a k t a d ı r ki bu i fa d e le r, kâ ğ ıd ı n b i rd e n fazl a k a li t es i o l ­
du ğ un u g ö s te r m e k t e d ir . Bazı t e z k i r e l e r d e ise aynı "ay d a m g a " ve "a le m d a m g a " k â ğ ı t l a r ­
daki gibi " fıs tık î d a m g a ”' 20 ifa d e s in i n k u l la n ı lm a s ı , bu k â ğ ıt l a r ı n " fıs tık f il i g r a n l ı "
ol du ğu , yani "f ıstık k â ğ ıd " ı n bi r c in s e değ il bir m a r k a y a işar et ett i ğ in i d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r .

F ia tla rın a b a k tı ğ ı m ı z d a ise h a ş eb î k â ğ ıtt an bi ra z d a h a k a lit el i, faka t İs t a n b u l ve

telhis k â ğ ıtl ar ın a na z a r a n ha yli v a s ıf s ız o l d u ğ u a n la ş ı lm a k ta d ır . M e s e l â 1156 y ı lı n d a

26 R ebi*ülâhır I 152 (2 A ğu stos 1739) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 4 7 /4 4 .

Tabaka için "t."; deste için ”ds."; akçe için "ak." kısaltm aları ku llan ılm ıştır.
1,4 D .B ŞM .K G B , dos. 4 5 /8 4 .

1 Ramazan 1173 (17 N isan 1760): D .B Ş M .K G B , dos. 56 /1 9 0 ; 7 Safer 1184 (2 H aziran 1770)- d os
7 9 /1 3 9 ^ ' MuharrCm 1185 ( 16 NİSan 1 7 7 l): dos 6 7 /1 ; 21 Muharrem 1202 (2 K asım 1787): dos'.

V a k a n ü v ,.v E f e n d i y e â lâ f ı s t ı k k â ğ ı d ı . " 24 R ebiyülâhır 1202 (2 Şubat 1788): u v,s . 80 61.

27 Z ilk a d e I 128 (12 Kasım 1716): D .B Ş M .K G B , dos. 19/90.

25 Safer I 135 (5 Aralık 1722): D .B Ş M .K G B , dos. 30/66.

s. 224.

’ İ o / 4 4 - " ' 1 ^ T ' * '* ” J " " I / m M J ° m g° " 11 ( I* K as,m 1 7 0 * ,: dos

d e fte ^ e r t c ü l / * « * • < * - ■ ( 112 11: D .B Ş M .K G B . dos. 11 I S6 "
d e jte r le r ıç u n on d e ste fıs t ı k d a m g a 29 Muharrem I 122 (3 0 Mart 1710): dos. 14 26.
34 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ha ş eb î n i n d es tes i 23, fıstık k â ğ ıd ın 30, İ sta nb ul kâ ğ ıd ı n ı n 70, t el hi s k âğ ıd ı n ı n 120 akçe­

d i r 121.

Yin e d îv ân te z k i re l e ri n d e k i if a d e le r d e n fıstık kâ ğ ıd ı n k u l la n ı m y er ve m aks ad lan

da k ıs m e n tes bi t e d il e b il m e k t e d ir . R e i s ü l k ü t t a b ' “ ve te z k i re - i s â n î y e 125 ve rilmesi emr
e d il d i ğ in d e n Dî vâ n k a le m le r in d e k u l la n ı lm ış o l d u ğ u m u h a k k a k d ı r . B a ş m u h a s e b e kale­
m in d e t u tu la n bazı d e f t e r l e r d e n b a ş k a 124 Ist ab l-ı A m i re H â z i n e s i n d e k i rah tl ar ın kaydı
i ç i n 12', M â li k â n e K a l e m i 121’, H a z in e- i  m i r e 127, M u h a ll e f a t H a l i f e s i 128 ve v e k a y i ‘nüvis ta­
r a f l a r ı n d a n 12’ da fıs tık kâğ ıt k u l la n ıld ığ ı a n l a ş ı lm a k ta d ır .

T e lh is tik . İ s ta n b u l ve b a tta l -ki her iki ci n s i n de b ü y ü k k ı t ‘ada o lan la rı "battal

İst a nb u l" ve "b attal te lh is lik " o la ra k a n ıl m a k t a , b e l g e l e rd e ba z a n da sa d ec e "b a tta l
k â ğ ıd " kay dı b u l u n m a k t a d ı r - k âğ ıtl ar, m e r k e z k a le m le r in d e en ço k ku l la n ı la n ve her ay
k a le m le r e m u n ta z a m ol ar a k belli m ık d a r la r d a da ğ ıt ı la n k âğ ıt l ar d ı r. K ı r ta s iy e tahsi sat lis­
teleri ve m u h a s e b e d e f t e r l e r i n d e ge ne ll ik l e İst an b ul kâ ğıd ı b ir in c i s ır a y a y e rle şm iş bu­
lu n m a k t a , on u te lh is kâğıdı t ak ib e tm e k te d i r. Y u k a r ıd a da bi r n e b z e işar et ed ildiği gibi,
İst a nb u l k â ğı dı nı n fiatı d a ha uc uz, k u l la nı m alanı ise da h a g e ni ş tir . Se be b-i tahrir
h ü k ü m l e r i 1111, m e v â c i b i c m a l l e r i 111, de ft e r b e y a z ı 112, te r a k k i h ü k ü m l e r i 151 ve ru u sl a rı 114,
m u h a l l e f a t t a h r i r l e r i 11', r u u sd a n h a z ır la n a n t e l h i s l e r 116, s a d r a z a m ta r a f ı n d a n gönde rilece k
bazı m e k t u b l a r 117, gemi i r s â l i y e l e r i 118, m e vl id dâ v e t t e z k i r e l e r i 119, m u â y e d e te z k i re l e ri 140

ı;ı D .B Ş M .K G B , defter nr. 16580, s. 2.

" R eis E fe n d i y e ik tizâ e d en u m û r-ı m ü h im m e içiin ... te lh is tik m â n e n d i b ü y ü k b o y f i ş l i k k â ğ ıd ı vere­

s i n ” 25 Safer II 35 (13 A ralık 1819) tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 3 0 /6 6 .

ı: ' T ezkire-i sâninin 1150 y ılın a âid bir aylık m ühim m at liste sin in altında " K a lem ve ka le m tra ş ve
m ık r a s a lın m a y u p y e r in e b e y a z fı s t ı k k â ğ ıd ı a lın a " kaydı vardır. D :B Ş M .K G B , dos. 4 5 /8 4 .

14 " B a ş m u h a se b e K a le m in in rik â b -ı h ü m â y û n d a s e n e -i c e d id e -i m e v m e n e d e is ti'm â l o lu n a c a k üç kıt a

d e fâ tir in o lu : d e ste İ s ta n b u l fıs d ığ ı k â ğ ıd ı ..." 1 Muharrem 1185 (1 6 N isan 1771) tarihli dîvân
tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 6 7/1.

" Ista b l-ı Â m ire H â zin e si nd e m e v c u d ... r a h tla r ın ta h r ir iy ç ü n ... beş d e s te f ı s t ı k k â ğ ıd ı ve re sin " 5
R eceb 1 147 ( I Aralık 1734) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 4 3 /1 1 4 .

' " “M â lik â n e ta ra fın d a n y a z ıla c a k um iır-ı m ü h im m e iç ü n ... y irm i d e s te fıs tık - ı İ s ta n b u l ..." 21 Muhar­
rem 1202 (2 Kasım 1787): D .B Ş M .K G B , dos. 7 9/139.

" H a z in e -i  m i r e ’d e v e zn e d a rb a şı k u lla r ın a ... üç d e ste f ı s t ı k k â ğ ıd ı ..." 14 Z ilk a'd e 1200 (8 Eylül

1786) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 77/1 4 8 .

'■* "... M u h a lle fa t v e k ili A li H a life y e üç d e ste İsta n b u l fıs tığ ı ..." 7 Safer 1184 (2 Haziran 1770) ta­
rihli divân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 6 5 /8 3 .

ı:‘' " H â lâ v e k â y i nü vis te z k ir e - i e v v e l e fe n d i y e ... on d e ste fıs tık ... v e rü p ..." 20 Safer 1202 (31 Kasım
1787) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 79/166; " V a k 'a n iv ü s e fe n d iy e ... on d e ste â lâ fıs tık
k â ğ ıd ı v e rü p ..." 24 R ebi'ülâhır 1202 (2 Şubat 1788) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 80/61.

1 11 " S e r h a d n işin D e rg â h -ı â li y e n iç e r ile r i y e r /ü n e fe râ tı m e v â c ib /e r i s e b e b - i ta h r ir iç ü n y a ln ız on deste

İs ta n b u l k â ğ ıd . .. ” 4 R eb i’ülâhır 1134 (23 Ocak 1722) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B . dos.
2 8 /7 0 . "... s e b e b - i ta h r ir a h k â m ı ta h ririy ç ü n ... İs ta n b u l k â ğ ıd ı ..." 4 R eb i'ü le v v el 1137 (21 Kasım
1724): dos. 36/1 2 1 .

1.1 12 R eb i'ülâhır 1 134 (3 0 Ocak 1722): D .B ŞM .K G B . dos. 2 8 /7 7 .

18 C e m â zıy ele v v el 1 134 (6 Mart 1722): D .B ŞM .K G B , dos. 2 8 /1 1 5 .

"... M ısır k u lu n u n te r a k k ile r i a h kâ m ı iç in ...b ü y ü k b o y İs ta n b u l k â ğ ıd ı. " 1 C em âzıyelâhır 1135 (9

Mart 1723): D .B ŞM .K G B , dos. 31/16.

1,4 " s ilâ h d a r te r a k k ile r i ru u sla rı ta h ririy ç ü n ... b a tta l İs ta n b u l k â ğ ıd ı..." 25 R eceb 1 146 (I Ocak 1733):
D .B ŞM .K G B , dos. 42 /7 3 ; 28 Şevval 1 184 (14 Şubat 1771): D .B Ş M .K G B , dos. 6 6 /1 0 3 .

25 R e b i'ü le v v el 1148 (15 A ğustos 1 735): D .B ŞM .K G B , dos. 4 4 /9 3 .

1^ 28 C e m â zıyelevvel 1 149 (4 Ekim 1736): D .B ŞM .K G B , dos. 4 5 /4 2 .

1.1 10 C em â z ıy elev v e l I 154 (24 Tem m uz 1741): D .B ŞM .K G B , dos. 4 9 /1 0 5 .

 YAZ I VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

gibi ço k çeşi dl i b e lg e l e r için İ sta nb ul kâ ğıd ı ku l la n ı lı y o rd u . A y r ı c a kale ne fe r a tı gibi

kü çü k rü tbeli şa h ıs l a r ı n b e ra tla rı da İst a nb u l kâ ğ ıd ı n a y a z ıl m a k t a y d ı. H e m e n h er ka le m
her ay belli bir m ık d a r d a İ sta nb ul kâğ ıdı a lm a s ın a r ağ m e n bu m ık d a r la r ço k ke re y e t m e ­
m ek te ve işl eri n ç o k lu ğ u s e b e b i y l e sık sık f az l a d an t ah s is y a p ıl m a k t a y d ı.

T e lh is lik k â ğ ıd a g eli nc e: İsm i n d en de a n la ş ı la c a ğ ı gibi t e l h i s l e r bu k â ğ ıd a

y a z ılı rd ı. S a d r âz a m ve d e f t e r d a r m ü h ü rd â r la r ı ile s a d âr e t k e th ü d a s ı ve m ü h ü r d â r ı, s a d â r e t
m e k t u b c u s u ve h a z in e kâti bi , re i s ü lk ü t t a b , te z k ire -i e v v e li n a yl ık te l hi s kâ ğı dı i s t i h k a k ­
la r ın d an b a ş k a ih tiy aç d u y u l d u k ç a K e t h ü d a Bey d â i r e s i 141, D îv â n- ı H ü m â y û n K a l e m i ,
M a li y e K a l e m i 14’, M e v k u fa t K a l e m i 144, H a z in e- i  m i r e y e 145 f a z l a d a n v e y a M e k k e ve M e ­
d i n e r ic â lin e " s u r r e m e k tu b la r ı" l4\ y a hu t ift ar ve b a y ra m d â v e t t e z k i r e l e r i 147 y a z ı l m a k
gibi m ak s a d b e li r ti le r e k , ta hs is y a pı lı rd ı.
T e l h is l ik k âğ ıd ı n , k ita b b a s ım ın d a da k u l la n ı ld ı ğ ın ı te s b i t e d iy o r u z . N i t e k i m ,
XV III . yy. s o n la r ın d a M ü h e n d i s h a n e M a t b a a s ı n d a b a s ıl a n e s e r l e r e â»d k a y ıt l a r d a n , M a h ­
m ud R a i f E f e n d i ’nin 1 7 9 8 ’de b a s ıl a n T a b le a u d e s n o u v e a u x r e g le m e n s d e l ’E m p ir e O tto ­
m a n adlı k i ta b ı n d a te lh is kâğ ıdı ku lla n ı ld ı ğ ı ö ğ r e n i l m e k t e d i r 148. K i t a b ı n , o l d u k ç a k a lı n ve
k a ba ca ol an kâ ğıd ı in c e l e n d iğ i n d e , kâ ğıt h a m u r u n u n s ü z ü l d ü ğ ü e le k te ll er i s e ç i l m e k t e ve
ba ş ın ı n ü z e ri n d e taç b u l u n a n k a n a tl a rı a çık bir ka rtal filigranı te s b i t o l u n m a k t a d ı r .

O s m a n l ı m e r k e z k a le m le r in d e İst an b u l ve te lh is k â ğ ıd ı n d a n s o n ra en faz la k u l ­
l anı lan kâ ğıt, m ü v e r r ih  l î ’nin yazı y a z ı l m a ğ a m ü s â i d g ö r m e d i ğ i h a ş e b î k â ğ ıt l a r d ı r .
Fi a tı n d a n da en dü ş ü k k ali te o l d u ğ u a n la ş ı la n bu kâ ğ ıd ı n m u n t a z a m o l a r a k he r ay d e f t e r ­
d ar m üh ü rd a r ı ve b a ş m u h a s e b e k a le m in e v e ri l di ği t es bi t e d i l m e k t e d i r 149. İ s t i h k a k l a r
d ış ı n d a da z a m a n z a m a n h a ş e b î k â ğı t tale bi o lu y o r d u ki b u n l a r ı n b a ş lı c a l a r ı şö yl e s ı r a l a ­
nabil ir: Ra ht h â z in e s in d e k i ra h t l a r ı n ka ydı için İ st a n bu l ve fıst ık k â ğ ı t l a r ı n d a n b a ş k a
ha şe b î kâ ğıt v e r i l d i ğ i 1' 0 gibi z im m e t ve m u h a l l e f a t h a l i f e l e r i n e 151 de h a ş e b î k â ğ ıt t a h s i s
e di l m ek t e y di . A y r ı ca , k a le l e rd e k i ye rli y e n iç e r il e r i n t e z k i re l e ri h a ş e b î k â ğ ıd a y a z ı l m a k ­
t a 152; c iz y e k âğ ıtl arı için ise h a ş e b î kâ ğ ıd ı n ç eşi d li r en k le ri k u l l a n ı l m a k t a y d ı 151.

n* S elh -i Z ilk a'd e 1157 (4 Ocak 1745): D .B Ş M .K G B , dos. 5 4 /1 2 6 .

"b a tta t İs ta n b u l k â ğ ıd ı.. ." E vâil-i R e b i'ü le v v e l 1 179 (1 8 -2 7 A ğ u sto s 1765): D .B Ş M .K G B . dos. 6 2 /1 .

u " " b a tta l İs ta n b u l . " 14 Ram azan 1180 (13 Şubat 1767): D .B Ş M .K G B , dos. 6 3 /1 0 8 ; R am azan 1200
(T em m uz 1786): dos. 77 /1 1 6 ; 7 Ramazan 1201 (23 Haziran 1787): dos. 7 9 /2 0 .

141 1 R e b i'ü le v v el I 137 (18 K asım 1724): D .B Ş M .K G B , dos. 3 6 /1 0 3 .

14; 1 1 C e m â z ıy e le v v el 1204 (2 7 Ocak 1790): D .B Ş M .K G B , dos. 8 3 /7 2 .

141 I I , 2 3, 29 R ebi'ü lâh ır 1 136 (8, 20, 26 Ocak 1724): D .B Ş M .K G B , dos. 33 /6 4 ; 7 C e m â z ıy e le v v e l 1202
(14 Şubat 1788): dos. 8 0 /8 2 .

144 2 Z ilh ic c e 1201 (15 Eylül 1787): D .B Ş M .K G B , dos. 7 9 /1 0 1 .

14 Z ilk a 'd e 1200 (8 Eylül 1786): D .B Ş M .K G B , dos. 7 7 /1 4 8 .

146 23 C em â z ıy elev v e l I 135 (2 7 Şubat 1723): D .B Ş M .K G B , dos. 3 0 /1 7 3 .

147 11 Ram azan 1200 (8 T em m uz 1786): D .B Ş M .K G B , dos. 77/1 I I.

B O A , M A D , nr. 8 2 5 7 , s. 2 8 4 ’den naklen Kem al B e y d illi, T ürk M a tb a a c ılık T a rih in d e M ü h e n d is h â n e

M a tb a a sı, M ü h e n d ish â n e ve K ü tü b h â n e s i (bask ıd a).

1135 (1 7 2 2 -2 3 ) ve 1 156 (1 7 4 3 ) yıllarında mühürdara verilen mıkdar 5, başm u h aseb eye ver ile n ise 30
d este idi.

" 6 8 / 8 2 eb 1147 ( l A ral‘k 1?34): D B Ş M K G B ’ dos 43/1 14; 6 S e v val H 8 5 (12 Ocak 1772): dos.

1,1 20 C em â zıy elâh ır 1202 (21 Eylül 1788): D .B Ş M .K G B , dos. 8 0 /1 2 8 ve 129.

"B e n d e r K a l a s ı y e r li y e n iç e r i te z k ir e le r i iç ü n y a ln ız s e k iz d e ste h a ş e b î k â ğ ıd , " 10 Z ilh ic c e İ P İ

(1 0 Şubat 1710) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. I 3 /146.

M ’h ( I 7 0 2 ‘ |I m ] ) r " : k ‘btî m aktu‘ c iz y e l^ i için 120 deste beyaz ve 40 deste nohudî h aşebî kâğıt (S
Muharrem 1114 / 1 Haziran 1702 tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 8 /1 5 8 ) IM S
(1 7 0 3 -1 7 0 4 ) y ıh c z y e evrakı için 140 huzm e beyaz haşebî kâğıt (2 4 C em âzıyelâh ır 1 1 1 4 / 1 5 K asım
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Ll

N a r h d e f t e r l e r i n d e fiatları v e ril en kâ ğ ıt l ar a r a s ı n d a adı ge ç en , fakat arşi v b e lg e l e ­

rin d e ism in e az ra s t la n a n bir kâğıt cinsi ise "şa h ta " adın ı t a ş ı m a k t a d ır . 1640 n a r h ı n d a 1' 4
ay ve a le m da m g a l ı, h a ş eb î ve " şa bta " k â ğ ıt l a r ı n ın d es tes i 15 a kç e o la ra k tes bi t e di l­
d iğ in e göre b un u n h a ş eb î ile h e m e n aynı k a li t ed e o l d u ğ u d ü ş ü n ü le b i li r . K âğ ıtl a ilgili
es e r l e r d e , bu n arh d e fte ri k ul la n ı la r ak , bir de ş a bt a kâ ğıd ı b u l u n d u ğ u n a işa re t edilmişse
de m âh iy e ti h a k k ın d a her hangi bir t a h m i n d e b u l u n u l m a m ı ş t ı r 1''. K e lim e , m u hte m ele n
I s p a n y a ’da k â ğı dı n ilk y a p ıld ığ ı ye r o la n A r a b la r ın "Ş a tıb a " adın ı v e rd ik le r i şehirden
ge len k â ğ ıt l a r için k u l l a n ı l m ı ş t ı r 1' 6.

En m ü h im fo n k si y o n u , ü z e ri n e yazı y a z ıl m a k o l m a k l a bi rl ik t e kâğ ıt, d ah a başka

m a k s a d l a r l a da ku ll a n ı lm ış t ır . H a rtu ç ve sûr-ı h ü m â y û n l a r 1' 7 ile Ç ı r a ğ a n e ğ l e n c e l e r i n d e 158
k u l la n ı la c a k f iş e kl e r ve yin e sûr-ı h ü m â y û n l a r d a ku l la n ı la n n a h ı l l a r ^ ’ın y a pı m la rı b u n ­
ların b a ş ın d a gelir.

S o n u ç ol ar a k O s m a n lı la r ın ö n c e D oğ u, XV. y y .d an s on ra Do ğu ile birlikte

ol m a k ü ze re, Batı kâ ğı t l ar ı nı bir a ra d a ku l la n d ı k la r ı, fakat A v r u p a k â ğ ıt l a r ı n ın da ha ucuz
ol m a s ı d o l a y ı s iy l e bu n l a r a da ha fazl a a ğ ırl ık ve rd i k l er i , n i h a y e t k e n d il e ri n i n de kâğıt
i m â l in e b a ş la m a s ı n d a n s o nr a bir çok kâğıt c ins in i tak li d e tt i k le r in i , faka t ü ret im in d e­
va ml ı ve ye te rli o l m a m a s ı d o l a y ı s iy l e idhal k â ğ ıt l a r d a n h i ç b i r z a m a n m üs t a ğn i k a la m a ­
d ı k la r ın ı sö y le y e b i li ri z . K al ite li k â ğ ıt l a r p a d iş a h ve s a d r a z a m l a r a âid belge lerde
k u l la n ı lm ış ; gü n l ü k y a z ıl a rd a d a h a u c uz o l a n l a r t er c ih e d il m iş tir .
D iğ e r t ar a ft a n , z a m a n z a m a n ist e n il e n d e n d a h a d ü ş ü k ka lit el i k â ğ ıt l ar ı n verildiği,
y a hu t bu işle v a z if e le n d i r i lm iş ol an ş a h ıs l ar ı n k âğ ıt için ald ı k l ar ı pa ra n ı n ta m a m ın ı h ar ­
c a m a d ı k la r ı da bir ge rç e k tir . N i t ek i m d a ha XV I. yy. s o n la r ın d a iki kâ ğıt e m in in in bu
nevi su-i i st im a lle ri tes bi t e d i l m e k t e d i r 160. X V III . y y .d a da k â ğ ıt c ıb a ş ı la r d a n bi rin in fer­
m an y a z ıl a c a k kâ ğıt lar ı d ü ş ü k k a li t e l id e n ve rm e s i d o l a y ı s iy l e üst üste bi rk aç d e f a îkaz
ve n i h ay e t " h a k k ın d a n ge li n m e k l e " teh d i d e d ild iğ i g ö r ü l m e k t e d i r 161.

1702 tarihli tesellü m tezkiresi: dos. 8 /1 5 9 ); 1128 (1 7 1 5 -1 6 ) yılı kıbtî c iz y e si için 180 deste beyaz
haşebî ve 70 d este sâm ânî (9 Z ilk a'd e 1 127 / 7 Kasım 1715 tarihli dîvân tezk iresi ve tesellüm şerhi:
d os. 1 6/53); 1 135 (1 7 2 2 -2 3 ) y ılı kıbtî c iz y e evrakı için 180 deste beyaz ve yetm iş d este elvan haşebî
kâğıt (9 Şevval 1 1 34 / 23 Tem m uz 1722 tarihli dîvân tezk iresi ve tesellü m şerhi: dos. 30/23); 1147
(1 7 3 4 -1 7 3 5 ) y ılı kıbtî ciz y eler i için 180 d este beyaz ve 70 d este elvan haşebî kâğıt (5 Şevval 1146 /
1 1 Mart 1734 tarihli dîvân tezkiresi: dos. 4 2 /1 5 1 ) verild iği görülm ektedir.

N a rh 1 6 4 0 , s. 104.

O sm an Ersoy, K â ğ n , s. 17-18. N itekim , Narh D efte ri’nin hazırlanm ası sırasında bu kâğıdın m âhiyeti
hakkında biz de bir karara varam am ıştık (s. 77).

ıv> K âğıt ü zerinde daha sonra yap tığım ız araştırm alar, bu ism in, Ispanya'da kâğıdın ilk d e f a îmâl e d il­
diği Şatıba şehri ile bir bağlantısı o la b ile ce ğ in i düşündürdü. B ilin d iğ i gibi Türkçede, "kibrit"in "kir-
bit", "yanlış"ın "yalnış" şe k lin e girm esi gib i, yanyana gelen bazı s e s s iz harfler arasında m etathise
(m eta tez) denilen takdim -tehir yapılabilm ektedir. O sm anlıların, ö z e llik le yabancı m e n şe ’li kelim eleri
aşıtlarından farklı şe k ild e yazıp okum aları k ey fiy etin e sıkça rastlanm aktadır. M uhtem elen, "Şatıba"
ism i b ö y le bir değişm e sonucu "şabta" şek lin i alm ış olabilir.

27 ve 29 Safer, 1 ve 3 R eb i'ü le v v el 1121 (8, 10, 11 ve 13 M ayıs 1709): D .B ŞM .K G B , dos.

12 / 7 1- 7 1c.
'** "... f i ş e k içün ... 100 d e ste b a tta l İsta n b u l k â ğ ıd ı ..." 3 C em âzıyelâhır 1 134 (19 Şubat 1722) tarihli
dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 28 /1 4 5 ; "... şe n lik fiş e k le r i lâ zım e siv ç ü n b a tta l bo y ... İsta n b u l
k â ğ ıd ın d a n 120 deste " 26 C em â zıy elev v e l 1135 (4 Mart 1723) tarihli dîvân tezkiresi: dos. 30/175.

M eselâ III. A hm ed'in şehzadeleri Süleym an, M ehm ed, M ustafa ve B â y e z id ’e yapılan sûr-ı hümâyûn
[bu düğünde yapılan nahılların hazırlanışı ile ilg ili olarak bk. R aşid, Tarih. IV, İstanbul 1282.
2 1 5 -2 1 6 ) için 25 Ramazan 1132 (31 Tem m uz 1720) tarihli dîvân tezkiresi ile kâğıtcıbaşıdan 12 ve
6şar kat m ukavva ile 72 d este rengâm iz kâğıt istenm işti: D .B ŞM .K G B , dos. 2 8 /37.
1.0 M ehm ed ve Ahmed isim li iki kâğıt em ininin aldıkları 105 yük akçeye karşılık sadece 30 yüklük mal
teslim etm iş olm aları d o la y ısiy le durumun tahkiki sâbık başdefterdar Burhan E fen d i’ye havale
e d ilm işti. M ü h im m e. LXXIII, 578 /1 2 6 4 .
1.1 K âğıtcıb aşı Osman A ğ a ’ya hitâben yazılan 29 R eb i'ü le v v el (27 Aralık 1723), 7 Şevval (29 Haziran
 37
YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

B. K A L E M VE K A L E M T R A Ş

1. K a le m

Yazı ya z m a â le t le r in e k a le m adı veril ir. G r e k ç e " ka mı ş" m â n â s ı n ı t aş ı y a n k a la -

m o sdan d iğ er d ill e re b ira z şekil d e ğ iş t ir e re k g e ç en k e lim e, L â t in c e y e " k a la m u s " , Hi n t-
ç ey e "k a la m a" , A r a b ç a y a " ka lem " şe k li n d e g irm iş, Tiir kl er t a r a f ı n d a n da bu son şekil
b e n im s e n ip k u l l a n ı l m ı ş t ı r 162. K a l e m , ü z e ri ne ya z ıl a n s a th a gör e isim alır. Taş üz e ri n e
ha k k e d il e n y a z ıl a rd a k u l la n ı la n a " h a k k â k k a le m i" , a h ş a b üz e ri n e o y u l a n y a z ı l a r d a k u l ­
la n ıl an a " m a r a n g o z ka le m i" den ir. A n c a k k a le m d e n d iğ i z a m a n ilk a k la g e le n kâ ğ ıt ü z e ­
rine ya z m a k için ku l la n ı la n d ır . M ü re k k e b l i k a le m le r in (st i lo ) î c a d ı n a k a d a r B a t ıd a tü y
k a le m , İ slâ m d ü n y a s ın d a ise k a m ış k a le m k u l la n ı lm ış t ır . K o n u m u z îc a b ı b u r a d a k a m ı ş k a ­
le m d e n b ah s e di l e c ek t i r.
K a m ış ka le m le r , s a z l ı k la r d a bol m ık d a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z k a m ı ş l a r d a n y a p ıl ı rd ı .
An c a k, h er t ü rl ü k a m ış , ka le m y a p ım ı için el v e r iş l i d eğ il d i r. A n a d o l u ’dak i k a m ı ş la r ,
y u m u ş a k o l d u ğ u n d a n ka le m y a p ı m ı n d a k u l l a n ı l m a m ı ş l a r d ı r 165. K a l e m için en u y g u n
ka m ış la r, H a z e r D en iz i k e n a r ı n d a 164 ve D ic le üz e ri n d e k i V â s ıt ş e h r i n d e y e t i ş e n l e r ol up,
bu s o n u n c u la r a , adı ge ç en ş e h re i z â f e t l e 165 " k a le m ü 'l- V â s ıt? ' v e ya "V â s ıt k a le m i "
d e n i r 166.
K a m ış , k e s ild iğ i şe k li y le k u l la n ı la m a z . K u r u y u p p i şm e s i için g ü b r e y e y a t ı r ı l ı r 167
ve ya g ü n e ş te b ı r a k ı l ı r 168, y a h u t da V â s ı t k a le m in d e o l d u ğ u gi bi, s uy a b a s t ı r ı l ı p ren g i
ko y u l a ş ı n c a y a k a d a r b u r a d a t u t u l u p 169 da h a s o n ra k u r u tu l u r. K u r u m a e s n a s ı n d a k a m ı ş
piş e r ve rengi k a h v e r e n g i y e d ö n e r, be z le si l in i p p a rl a t ı l d ı ğ ı n d a c i l â l a n m ı ş gibi bir
g ö r ü n ü m k a z an ı r . K a l e m i n ü s tü n d e d e s e n y a p ıl m a k i s t e n d iğ i n d e g ü b r e y e k o n u l m a d a n
ö nc e ü z e ri n e h e le z o n î şe k il d e iplik sa rılır . K a m ış k u r u r k e n ip liğ in a lt ı n d a k a la n
k ı sı m l a r ın reng i k o y u l a ş m a d ı ğ ı n d a n iplik ç ık a r ı l d ı ğ ı n d a k a m ı ş , r en kl i bi r g ö r ü n ü ş e s a h ib
olur. A n c a k b öy le s u n ‘î g ö r ü n ü ş v e ri l e n k a m ı ş k a le m le r le o r ij in a l h a li n d e ü z e ri k a p la n
po s tu d e s en li ol an ve b u n d a n d o la yı " m e n e v iş li k a le m " d e n il e n k a m ı ş k a l e m l e r i 170
k a r ı ş tı r m a m a k l âz ım dı r.
K a l e m o l a r a k k u l la n ı la c a k k a m ı ş ın içi n d ek i " n â F d e n il e n lifli k ı s m ın ç ık a r ıl ı p
ka m ı ş ın belli u z u n l u k t a ke s il m e s i g e re ki r. A ç ı l m a m ı ş k a l e m l e r tek v e y a ç ift b o ğ u m l u
ol ar a k s a t ı l ı r l a r 171. K a l e m i n , yazı y a z ıl a b il ir ha le g e lm e s i için be lli k a i d e l e r e u y u l a r a k
a ç ılm a s ı î ca b ede r. Ö n c e b o ğ u m u n u n bi r cm. k a d a r a lt ı n d a n k e s ili r . Bu y a p ı l m a z s a ş a k k
ed il m e e s n â s ı n d a k a le m ç atl ar. Ç a t la k bir k a le m le ise d ü z g ü n yaz ı y a z ıl a m a z . O n u n i ç i n ­
di r ki h a tt a tl a r k a le m sa tın a lı r la r k e n bi rk a ç cm. y ü k s e k l i k t e n s ert bi r z e m i n ü z e r i n e a tıp
s a ğl a m o l u p o l m a d ı ğ ın ı d e n e rl e rd i . Zî râ, s a ğ la m o la n k a le m in d o l g u n bi r ses v e r e r e k
s ıç r a m a s ın a ka rş ılı k ç a tl a k k a le m z ır ı ld a y a r a k d ü ş e r ve s ı ç r a m a z 172. Fa ka t b u n a r a ğ m e n ,
1 724) ve 2 Z ilh icc e 1136 (22 A ğ u stos 1724) tarihli dîvân tezkireleri: D .B Ş M .K G B d os 33 /8 7
3 5 /4 4 , 122.

142 K a le m G ü z e li, II, 164.

I6' Uğur D erm an, "Kalem", Islâ m D ü şü n c e si, sayı 3 (1 9 6 7 ), 165.

164 Derm an, "Kalem", s. 165.

165 Uğur D erm an, "Kalem", T ürk A n s ik lo p e d is i, XXI (1 9 7 4 ), 149.

164 CI.Huart, "Kalem", / A, VI (1 9 5 2 ), 127.

G ü lzâ rı S a v a b , s. 101 ve ondan naklen K a lem G ü ze li, II, 166; D erm an, "Kalem", / D , 165; T A , XXI

IM Derm an, "Kalem", 1 D, s. 165; T A , X X I, 149.

Huart, "Kalem", VI, 127.

'7'’ D erm an, "Kalem", / D, s. 1 6 5 -166; T A , X X I, 1 49-150.

/ d Z dse f o s b° ğUmlU kalemlCrİn âlâS‘ 4 ’5; CVSatl 2 ’5’ ednâsı 1 ak<e olarak tesb it e d ilm iştir. N a rh

D erm an, "Kalem", / D, s. 166-167; T A , X X I, 150.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Ll

pi y as a d a , belki de basit ş e yl e r y a z ac a k halk için ç a tl a k k ale m de satıld ığ ı ve bunun için

ay rıc a fiat tes bi t ed ild iğ i de g e r ç e k t i r 17'.
B oğ u m u a lı na n ka lem , a ç ıl a ca k t a r a f baş p a rm a ğ ın a y a s ı n a ge lm e k üzere, sol el
içine ya tı r ıl ır ve özel ka le m tr a ş ı ile y u k a r ı d a n a ş ağ ı ya do ğ r u ke s il e re k bir badem şekli
v e rilir. K a m ış ı n y u m u şa k v ey a sert o l u ş u n a göre bu şekil de ğ işi r. Sert k a m ı ş la r d a uzun
bir ba de m g ö r ü n ü ş ü n e sa h ih k e n y u m u ş a k k a m ı ş la r d a da h a kısa ve to mb u l bir şekil alır.
Y a z ı la c a k y a z ın ı n c in s i n e göre ucun ka lın lığ ı d e ğ iş e c e k ti r. B a d e m in u c un da iki tarafı
aynı ol an uz u n c a bir kısı m b ı ra k ı lı r ki "k a le m in d ili" d e n il e n bu kısı m ya z ın ın sür'at ini
tayi n eder. S ü r ' at 1i y a z ıl a c a k s a dil uz un, ya va ş y a z ıl a c a k s a dil h e m e n yarı yarıy a kısa
o l u r 174. K a l e m i n " sırç a " adı v e ril en dış tara fı p arl ak ve m ü re k k e b i t u tm a y a c a k bir yapıda
b u l u n d u ğ u n d a n a ç a r k e n uc un dış k ı s m ın d a n da kü ç ük bir p a rç a a lınır. Uc un genişliği ise
ya z ıl a c a k ya z ın ı n ka lı n l ığ ı n a göre a ya rl a n ır . G e n e l li k le dil ve a ğ ız k ı sm ın ın kalınlıkları
aynı ol u rs a da ağız k ı sm ın ın dile n a z a r a n d a ha g en iş b ı ra k ıld ığ ı k a le m le r de va rdır ki
b u n l a r a " ç a k ş ır lı ka le m " adı veri lir .

Ş e k il 7
Ç e ş id li ta r z la r d a a ç ılm ış kamı ş kal em a ğ ı z la n
(U . D e rm a n , " K a le m " , / .D., 1/3, 171)

K a l e m i n m ü re k k e b i alm as ı ve ya z a r k e n kâ ğıt ü z e ri ne d e ng e li ol ar a k bı rakmasını

tem in m a k s a d ı y la , k a le m , "m a kta " adı v e ri l en k üç ü k bir âlet ü z e ri n e y a tı r ıl a ra k d il. orta
y e ri n d e n yarıl ır. Aslı "k a le m k e s m e k" m â n â s ı n a "k att" k e li m e s i n d e n ge len m ı k a tta ( )
d il i m i z d e z a m a n l a "k e s m e " m â n â s ı n d a k i m ı k ta ' ile k a rı ş tı r ıl m ı ş , d a h a so n ra da galat o la ­
rak m a k ta d e n il m e ğ e ba ş la n m ış t ır . M ak ta, ü z e ri n d e kale m k e s il ir k e n ka le m tr a ş ın z ed e­
le n m e m e s i için fil dişi, ke mi k , s a d e f ve ba ğa gibi ni sb e t e n y u m u ş a k m a d d e l e rd e n yapılır
ve ü z e ri n d e de k a le m in ke s ilm e s ır a s ın d a k a y m a m a sı için ot ur t u la c a ğ ı bir yu va bulunur.
İşte k ale m aç ıl d ık t a n son ra, önc e, ş a k k d e n il e n dilin ikiye ay rı l m a s ı, m ü te â k ıb e n de k a tt
d e n il e n ucun belli bir eğ im v e ri l e r e k ke s ilm e s i işl em le ri m ak ta ü z e ri n d e y a p ı l ı r 17'. Kalem
sert ve s ağ lam o lu rs a ş ak k e di le n kısı m 1/3 ka da r o l m a l ı d ı r 176. K a l e m i n kâğıt üzeri nde
raha t y a z m a s ı u cu n u n ş e k li ne ba ğlı dı r. B u n u n için y a z ın ın c in s i n e göre dilin bir tarafı
d iğ er in e n a z ar a n da h a uzu n bı rak ılı r. Sül üs , ne sih ve r ı k a ‘ gibi "a klâ m -ı s itt e" de n olan
yazı tü rl e ri n d e d il\n , y a z an ta r a fı n a ge len kısmı (" ü n s " ) d a h a kısa, dı şa gelen kısmı
( "v a h ş " ) d a ha uzu n ol ma k üz ere k e s i l i r 177. Bu meyil sülü s ya z ıd a baş ve işâret pa rmakları

I I 6 4 0 ’da ednâ kalem lerin I paraya satılm asına karşılık sakat olanların beş tanesi 1 paraya satılıyordu.
N a rh 1 6 4 0 , s. 105.
II N itek im , hattat H afız Osman önce uzun d illi kalem le yazarken felç geçirip eli sür'atini kayb ettikten
sonra kısa d illi kalem le yazm ağa başlam ıştır. M üstakim -zâde Süleym an Sa'deddin. T u hfe-i H a tıâ lin ,
İstanbul 1928. s. 608 ve ondan naklen Derm an, "Kalem", I D, s. 172; T A , X X I, 151.
1 T u h fe -i H a tıâ lin (s. 6 0 8 - 6 0 9 )’de katt işinin, kalem in hem iç, hem de dış tarafından yapılabileceği:
ta'lik d e dış, diğerlerinde iç taraftan yapılm asının uygun olduğu belirtiliyorsa da M. Bedreddin Yazır,
ta‘lik hakkındaki görüşü benim sem em ekte ve tecrübe ile aksinin sabit olduğuna işaret etmektedir.
K a le m G ü ze li, II, 171.

" T u h fe -i H a tıâ lin , s. 608.

' M e n â k ıh -ı H ü n e rv e râ n , s. m etin 10.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ 39

a çık tu tu l d u ğ u z a m a n a r a l a rı n d a m e y d a n a ge le n eğ im ka d a rk e n , t a ' l i k , ne s ih ve rik a d a

gi tgi de a z a l a ra k h e m e n h e m e n dü z e y a k l a ş ı r 178. D îv â nî ve k ı rm a d a ise üns î t a r a f va h ş id e n
da ha uz u n o l m a l ı d ı r 179.
Uz un k i ta b la r ın , öz e ll ik l e K u r ’an-ı K e r î m ’lerin ka le m uc u k a lı n l ık l a r ı n ın
d e ğ iş m e d e n y a z ıl m a s ı , hayli güç tür . Zîrâ , d e v a m l ı y a z m a s ır a s ın d a k a le m in uc u aş ın ır.
Y e n i d e n a ç ıl m a d a ise bir ön c e ki ka lın lığ ı a y n e n t u tt u rm a k im k â n s ız d ı r. Kıl k a lın lığ ı
ka da r far kl ılı k o lsa, b i lh a s s a n e s ih y a z ıs ı n d a bu h e m e n fark edil ir. C a v a ’da y e ti ş e n bi r
cins sert ka m ı ş ın içi nd e ki nâl y e ri n d e ç ık a n a b a n o z gibi sert ve içi d o l u ol an k a m ı ş öz ü
ise k o la y c a a ş ın m a d ığ ı n d a n bö y le y a z ıl a r d a te r c ih e d il m iş ti r . A nc a k , b u n u n ço k ince
o lu şu ve t u tu l m a zo rl u ğ u bi r tek n i k g e li ş ti r il m e s in e s e b eb ol m u ş ; C a v a k a le m i d e n il e n bu
ka mı ş, d a h a ka lın ve içi n d e k i nâl al ı n m ış b a ş ka bi r k a m ı ş ın içine y e r l e ş t i r i l m e k su re t iy l e
yazı ya z ıl m ı ş tı r.
K a l e m uç lar ı y a z ıl a c a k y a z ın ı n c in s i n e ve b ü y ü k l ü ğ ü n e gö re farklı k a lı n l ık t a
a çılır. Yazı b ü y ü d ü k ç e ka le m uc u da k a lı nl aş ır . N o r m al k a m ı ş g e n iş l iğ i n in y e tm e d iğ i iri
ya z ıl a r için b a m b u ka m ı ş la r ı k u l la nı lır . " C e lî' a dı y l a a n ıl a n y a z ı l a r d a k u l l a n ı l a n k a ­
lemler , "c e l î k a le m i" o l a r a k a d la n d ı rı l ır . B üy ü k e b ' a d d a k i c elî y a z ıl a r , k a m ı ş ka le m
k a lı nl ık la r ı kâfi g e lm e d iğ i n d e n , ra ha t t u tu l a b il m e k üz e re sapı in ce, y a z ı l a c a k kı sm ı
gen iş, â d e ta bi r k ür eği a n d ır a n t a h t a d a n y a p ıl m ış k a le m le r le y a z ılı r. T a h t a k a l e m l e r i n de
uç k ı s m ın a m ü r e k k e b in a k m a s ı n ı t e m i n e tm e k üz e re ya rı k aç ılı r. B a z ı l a r ı n d a tek bi r y arı k
v a rk e n b a z ıl a r ı n d a ya rı ğı n iki t a r a fı n d a , k a l ı n l ığ ı n a g ö re d e ğ iş m e k ü z e re , y u v a r l a k d e ­
lik le r b ul u n u r. K a l e m a ğ z ın ı n ço k ge niş ol m a s ı h a li n d e d e li k l e r e d o l a n m ü r e k k e b i n
akışın ı t em in e tm e k ü z e re bu d e li k l e r d e n ya rı ğ a g i de n ince y o l la r a ç ılı r. Ç o k b ü yü k
ağızlı k a le m le r d e a ğz a d a h a fazl a m ü r e k k e b g i tm e si için d e li k l e r e s ü n g e r s o k u lu r . B u n u n
da kâfi g e lm e d iğ i k a lın y a z ı l a r d a a ğ z ın b i ra z ü s tü n d e n iki uç a ras ı d e s te r e ile y a rı l ıp
s ü n g e r y er l e ş ti ri l ir . K a l e m i n k a lı n l ığ ı y la or an t ı lı o l a r a k s ü n g e r ka lı n l ığ ı d a d e ğ i ş i r 180.
Da h a iri c e lî le r in k a lı n k a le m le de o l sa n o r m a l yaz ı gibi y a z ıl m a s ı m ü m k ü n d e ğ il d i r.
O n u n için bu gibi ço k iri y a z ı l a r d a " s a tr a n ç" u s û lü k u l la n ı lı r, yan i ya zı n o r m a l k a le m le
y a z ılı p , ka re li k â ğ ıd d a b ü y ü t ü l ü r 181.
M e r k e z b ü r o la r ın ı n tıpk ı k â ğ ıt gibi a yl ık ka le m i s t ih k a k l a rı va rd ı. 1121 ( 1 7 0 9 ) ’de
b ü r o la r a d a ğ ıt ı la n t o p la m ka le m say ısı a y lık 97 çift, 1 134-35 ( 1 7 2 2 - 2 3 ) ve 1156
( 1 7 4 3 ) ’d a 99 çift idi. Y a z ı la r ın faz la ol m a s ı h a li n d e tıpkı k â ğ ıt gibi f a z l a d a n k a le m t a h s i ­
si de y a p ıl ı y o rd u . M e se l â , 1156 yılı r a m a z a n ve z i l k a ‘de a y l a r ı n d a 31 ç ift k a le m v e r i l ­
m i ş t i 182. Bu t a r i h le r d e no r m a l k a m ış k a l e m l e r k u l l a n ı l m a k t a ve 1 1 3 4 - 3 5 ’de çift i 3 a k ç e,
1 1 56 ’da 5 a k ç e y e sa tın a lı n m a k t a d ır . C a v â z ir 183 ve s o m k a le m le r ise h e n ü z s a d â r e t d â i r e ­
sine ve s a d r â z a m m ü h ü r d a r ı n a d î v â n t e z k i r e s i y le t ah s i s e d i l m e k t e o l u p c a v â z i r k a le m in
11 5 2 ’de fiatı 40, 1 1 5 6 ’da 50 a k ç ed i r . Fa k a t a s rı n ik inc i y a r ı s ı n d a ay lı k i s t i h k a k l a r içi ne
no rm al k a le m le r in ba z an on m is lin i a ş an fia t la r ıy l a c a v â z ir k a le m le r in de gi rd iğ i
gö rü lm e k te d i r. M e s e l â 1202 se n es i c e m â z ı y e l â h ı r - z i l k a ‘de a yl a rı a r a s ı n d a s a d r a z a m
m a i y y e ti n d e se fe r e iş tir a k e de n d â ir e le r in a yl ık is t ih k a k l a rı to p la m ı 50 çift n o r m a l , 75
çift c a v âz i r, 3 ta ne som k a le m , rik â b- ı h ü m â y û n d a k a la n k a y m a k a m p a ş a m a i y y e t i n d e k i -
ler in ise 19 çift n o r m a l , 7 c a v â z i r ka le m d ir . Fa ka t o r d u -y ı h ü m â y û n d a k i i h ti y a c a bu
m ı k d a r la r kâfi g e lm e m i ş ve no r m a l ve c a v â z i r k a le m le r d e n 1 5 0 ’ş e r çift , so m k a l e m d e n
ise 25 çift d a h a v e ri l m e k ge re k m iş t i. C a v â z ir k a le m , bu ta r i h te , s a d r a z a m ı n m ü h ü r d a r ve
d iv itd a rl a rı ile n i şa n c ı e fe n d i , d e rg â h - ı âlî ç a v u ş b a ş ı s ı , d e f t e r d a r m ü h ü r d a r ı ve m e k t û b î - i
de fte rî id a r e s in d e k i od a la r a , so m k a le m ise d e f t e r d a r d i v i t d â r ı n a v e r i l i y o r d u 184.

171 D erm an, "Kalem", l D, s. 176.

M e n â k ıb -ı H ü n e r v e r â n , m etin s. 10, ve ondan naklen K a le m G ü z e li, II, 172.

1.0 K a le m G ü zeli, II, 168.

Derm an, "Kalem", / D, s. 168-169.

D .B ŞM .K G B , defter nr. 16580, s.I .

1.1 Bu k elim e kay.dlarda "cavazir" ( # * / şek lin d e geçm ek ted ir Y aln ız sadâret m ektubcusu
o dası için k ırtasiye m alzem esi v er ilm esin i emr eden 27 C e m â z .v elev v el 1202 (6 Mart 1788) tarihli
tezk iresin d e (D .B Ş M .K G B , dos. 8 0 /1 0 2 ) " c a v â z r ( , tarzında y a z ılm ıştır.
40 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

G ö r ü l d ü ğ ü gibi, c a v â z i r ve so m k a le m le r , son d e re c e pah alı k a le m le r d ir ve belli bür ola ra

t ah si s ya p ıl m a k t a d ır . Bu ka da r pah alı o lu şl a rı , zo r b u l u n a n ve çok ka lit eli k ale m cinsleri
o l d u k la r ın ı gö s te r m e k t e d ir .

2. K a l e m t r a ş

B u g ü n de ka le m a ç a c a k â le t le r için " k a le m tr a ş " k e lim es i k u l la n ı lm a k l a beraber,

g ü n ü m ü z d e k ur şu n k a le m le r i a ç m a k için k u l la n ı la n k a le m tr a ş la r la ka m ış k ale m ler i açmak
için k u l la n ı la n la r a r a s ı n d a fark vard ır. K o n u m u z ol an k a le m tr a ş la r , gö rd ü k le r i işlere göre
üç g r u p ta in ce l e n eb i l ir .
a. M ib r e e de n il e n ve ka mı ş k a le m le r i a ç m a k için k u l l a n ı l a n l a r 183;
b. M ifr e z de n il e n ve k a m ış k a le m le r in s a d ec e y a rı l m a s ı için k u l l a n ı l a n l a r 186;
c. M ih fe r e d e n il e n "ta s hi h" k a l e m t r a ş l a r ı 187.

Bu k a le m tr a ş la r b ı ça ğa b e n z e r ve e s a s d a k es ici kı sım , sap ve bu ik isini birle şti ren

" p a r a z v a n a ” d e n il e n üç k ı s ı m d a n i b âre tti r. Bı ç a k k ı sm ın ı n b ü t ü n ü n e " na ml u " ve ya tîg",
k e s k in t a r a fı n a "ağ ız" , u c u n a " bu ru n" , a ğz ın aksi i s t ik a m e ti n d e b u r u n d a n pa ra z v a na ya
k a d a r o l an k ıs m a ise "sırt" adı veri lir . Ç e l ik t e n y a p ı l a n 188 ve ga ye t se rt ol an na m lu n un
a ğız k ısm ı, u s tu r a v e ya ç a k ıd a n farklı bir y a p ıy a s a hi bd i r. Y e n i y k e n ba ru t y a hu t ördek
başı r e n g i n d e o la n n a m l u n u n b i le n d i k ç e rengi açıl ır. 10-25 cm. u z u n l u ğ u n d a 189 olan ka-
l e m t ra ş la r ın b ı ça k kı sm ı s a pı n yarı b o y u n d a d ı r 190. M a a m a fi h , celî y a z ıl a r d a ku lla nı lan
k a le m le r i k e s m e k için n o r m a l d e n d a h a bü y ü k k a le m tr a ş la r da y a p ı l m ı ş t ı r 191.

K a l e m t ra ş l a r , na m l u kı sm ın ı n ş e k lin e gör e isim alır lar . Bu d eğ iş i k şek illerd ek i

k a le m tr a ş la r ın h e r b i ri n in gö r d ü ğ ü iş fark lıd ır. "K ü t" b u r u n lu ol an d a h a z iy ad e kalem
a ç ıl m a s ı n d a ; şekli se rvi a ğ a c ı n a b e n z ed i ğ i için "s e lv i " adı ve ri l en k a le m k e s m e k te ; "ca m
k ır ı ğ ı " d e n e n in yu ka rı b a k a n uf ak ağzı k a le m in ba ş la r ın ı k e s m e , faz la y e rle rin i a lm a ve
kâ ğıt k e s m e gibi i şle rde , alt kısm ı ka lı n ve sert k a le m le r i y o n t m a d a ku lla n ılı r. "S ö ğ ü t
y a p r a ğ ı" n in sır t kısm ı t a m a m e n düz, a ğı z kısm ı ka vi sl i, b u r n u sivri dir .

K a l e m t r a ş l a r ı n sa pl a rı, n a m l u n u n de ğ e ri n e gö re d e ğ iş m e k ü z e re , fil dişi, boynuz,

k e m ik , ba ğa , y e şim , ak ik, m er c a n, öd ağ a cı , ün n a b , p e le s e n k , a b a n o z , ş ir- m â hi (so m =
k ılıç ba lığ ı di şi), d e m i r h in d i , Hac ı M a k su d taşı ve çe lik gibi ço k çe şid li m ad d e le rd e n
y a p ılı rd ı. K a l e m t ra ş u s ta la rı, n a m l u n u n p a r a z v a n a y a y a k ın y u v a rl a k ve ya a rm ut b iç i­
m in d e k i o y uk y e ri n e p iri nç , gü m ü ş ve pe k n â d ir ol m a k ü z e re de altı n k ü ç ü k bir pa rça
k o y a ra k , p e ş te m a l k u ş a n ır k e n a ld ık la rı m a hl a s ı hâ vî m ü h rü so ğu k d a m g a şe kl in d e buray a
b a s ar l ar d ı ki b ö y l ec e bu m â h i r k a le m tr a ş u s t a l a rı n d a n bi r k ıs m ın ı ö ğ r e n e b i l i y o r u z 192. Bu
184 N orm al kam ış kalem in çiftin in bu tarihteki fıatı 4 akçe iken cavâzirin 49, som kalem in tanesi ise 299
akçe idi. D .B Ş M .K G B , dos. 73 /1 2 2 ve 8 1 /67.

K a le m G ü zeli, II, 173. Bu k elim e H. Tuncay, "Topkapı Sarayı MQzesi Kalem traşları", Türk E tn o g ­
r a fy a D e rg isi, X IV , Ankara 1974, s. 8 0 ’de seh ven "mihfere" şek lin d e yazılm ıştır.

K a le m G ü ze li, II, 173.

1,7 K a le m G ü zeli, II, 175.

"** K alem traşı ucuza mal edip fazla kazanç sağlam ak için namlunun hâlis çe lik yerine kara demirden
işlen m esi yasaktı. N itekim III. Ahm ed saltanatında esnafa yeni bir düzen verilirken bu husus b elirti­
lerek e s n a f birbirlerine kefil yap ılm ışlardı. Bu b elgeden Öğrendiğim ize göre 1138 ( 1 7 2 6 ) ’de İstanbul
ve B ilâd -ı se lâse (Eyüp, Galata, Ü sküdar)’de 2 2 ’si gayr-i m üslim olm ak üzere 87 kalem traş ustası
bulunuyordu. İstanbul M üftülüğü, Şer‘î S ic ille r A rşivi, İstanbul S ic ille r i, nr. X X IV , vr. 17a.

'*l> T uncay, s. 77.

170 K a le m G üzeli, II, 174.
1,1 N urettin Rüştü Büngül, E sk i E se rle r A n sik lo p e d isi, İstanbul ts., I, 143.
I,: Süheyl Ünver, görebildiği kalem traş ustalarının m ahlaslarını "Türk K alem traşçıları" (Y ü c el, V I/34,
1937, s. 1 6 8-170) ve "Türk İnce El Sanatları Tarihi Üzerine" (A ta tü rk K o n fe ra n sla rı, I, Ankara
1964, s. 107) adlı m akalelerinde verm iştir. Bu ustalardan bazılarının m ahlflslarını buraya alıyoruz:
 YAZI VE YAZ I M A L Z E M E L E R İ 41

tarz m ü h ü rl e r ka le m tr a ş ın kı ym e tin i a r t t ı r ı r 1''1. M a a m a fı h , i ç le ri nd e m ah l â s y e ri n e k ü ç ük

bir işaret ko y a n la r a da r a s t l a n m a k t a d ı r 194. Bu d a m g a l a r ço k u s ta c a v u r u l d u ğ u n d a n k a l e m ­
traş a s ır la r c a ku lla n ı ld ı ğ ı h a ld e ü z e ri n d e n ko la y k o la y d ü ş m e z .

T a sh ih k a le m tr a ş ı, ya z ın ı n e tr a fı n d a k i pü r ü zl e ri g i d e r m e k için k u ll a n ı lı r. D iğ e r
ka le m tr a ş la r a n a z a r a n da ha k ü ç ük b oy da dı r . İki tü rü vard ır . Bir tanes i s öğ ü t y a p ra ğ ı ş e k ­
linde o l up ucu pek s iv ri di r; d o l a y ı s iy l e , k a z ım a s ır a s ın d a k â ğı dı n d e li n m e m e s i için k u l ­
la n ıl m a sı ço k di kk at ister. İkin ci si küt uç lu o l m a k l a b ir lik te a ğ ız l a bu r u n a r a s ı n d a k i
kı smı çok k e s k in d i r ve ka lın p ü r ü z l e ri n g i d e r i lm e s i n d e ku lla n ıl ir'**5.

K a l e m t ra ş , kâğ ıt ve k a le m gibi s ü r ‘atle t ü k e t i le n bir m a d d e de ğ il d i r. D o l a y ıs i y le

ay lık ist ih k a k l a r içi nd e d iğ er le ri gibi fazl a g ö r ü lm e z. Sa yı la rı 1-2 ile sın ır lı kalı r. Bu da
he r z a m a n v e ri lm e z . D îv â n te z k i re s i y le f az l a d an ve ri l e n m a l z e m e i ç in d e ise n â d ir e n ve
az s a yı da g e ç e r 196. XV I II . yy. b a ş la r ın d a k i t a h s i s le r d e cins i b e li r ti lm e d e n sa d e c e " k a l e m ­
traş " d e n il m e k l e y e ti n i lm iş t ir . A s r ın ikinci y a r ı s ın d a ise f az l a d an y a p ıl a n t a h s i s l e r d e " â lâ
k a le m tr a ş " , " k e b îr k a le m tr a ş 1,197 "m e r c a n lı k a le m tr a ş " l9\ " m e r c a n lı k e b îr k a le m tr a ş " 199
ş e k lin d e ki k a lit e ve c in s b e li r ti le n l e r i n y a n ın d a 1 180 ( 1 7 7 0 ) l e r d e R a hm î m a h l a s lı b ir u s ­
t anı n işi v ey a bu ta rz k a l e m t r a ş l a r i st e nd iğ i ni g ö s te r e n k a y ıd l a r a da r a s t l ı y o r u z 200. Ta b i î
b u n l ar ı n fia tları a r a s ı n d a da b ü y ü k f a rk lıl ık va rd ır . M e se l â , 1 1 8 6 ’da no r m a l k a l e m t r a ş 39
a kç e iken âlâ ka le m tr a ş 23 9 a kç e, yan i d i ğ e r i n in altı k a tı n d a n faz la d e ğ e r d e d i r 01.
G ö r ü l d ü ğ ü gibi bu f a r kl ılı k ta , be lki sa p ın ı n ya pı l d ı ğ ı m a d d e d e n ço k işç i li ğ in r ol ü v a rd ır .
1 1 9 0 ’ 11 y ı ll a r d a k ı rt a si y e m a l z e m e s i d e ft e r l e r i n d e a rtı k s a d e c e âlâ k a l e m t r a ş l a r ı n y er
ald ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z 202.

C. M U R E K K E B

Y a z ı n ın y a z ıl a b il m e s i için kâ ğıt ve k a le m k a d a r m ü r e k k e b e de i ht i ya ç v a rd ır .
A n c a k eski d e v ir l e r d e k i m ü r e k k e b l e r b u g ü n k ü gibi s e n te t ik m a d d e l e r d e n y a p ı l m ı y o r d u .
Eski d e v ir l e r d e m ü r e k k e b y a p ım ı için ç e şi d li f o r m ü ll e r d e n e n m i ş ti r . X. ve XI. y y . l a r d a

A şk î, D ânâ, F azlı, F ennî, Fikrî, G anî, Hakkı, M edhî, M ey lî, M islî, M uhyî, N âm i, R ecâî, R esm î,
R ıfk ı, R ıza, Ruhî, Sâfi, Sâkî, Sıdkı, Ş evk î, V ah yî, V a sfı, Y üm nî, Z ihnî, vs.

' '' Ü nver, "El Sanatları", s. 114.

m D erm an, " K alem ”, t D, s. 169, Ü nver, "El Sanatları", s. 114.

I*‘ K a le m G ü ze li, II, 175.

17 2 3 ’de aylık istihkak toplam ı 13 kalem traşken Ram azan 1135 - Muharrem 1136 arasındaki beş
a ylık devrede fazladan 7 (D .B Ş M .K G B , dos. 3 0 /5 5 ); Z ilk a 'd e 1149 - Safer 1150 arasındaki dört
a ylık (C e v -D ., nr. 79 7 2 ) ve R e b i'ü le v v e l - R eceb 1152 arasındaki 3 aylık (D .B Ş M .K G B , d efter nr.
1 6579, s. 4) dönem lerde sad ece birer kalem traş verilm iştir.

17 Z ilk a 'd e 1200 (1 1 Eylül 1786) tarihli sadrazam d ivitdârına yapılan tah sisi g ö steren dîvân te z k ir e ­
si: D .B Ş M .K G B , dos. 7 7 /1 5 0 .

İzzet M ehm ed ve Emin Paşalara g ö n d erilecek m alzem eyi ihtiva eden 17 Ş ev v a l 1200 (5 A ğ u stos
1786) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 7 7 /1 3 7 .

199 Sadâret kethüdası mühürdârına yapılan tah sisi gösteren 17 Şa'ban 1200 (15 H aziran 1786) tarihli
dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 7 7 /8 8 .

M 'S a d e R a h m i k a le m tr a ş ": C âm i'-i H ümâyûn (L â leli C â m i'i) için gerekli kırtasiye m a lze m esin in
tah sisin , em r eden dîvân tezk iresi (1 1 8 0 ): D .B Ş M .K G B , dos. 6 3 /1 6 1 ; "R a h m i k â n k a le m tr a ş "■
Sadaret kethüdası kâtibi odasına tah sis için 15 R e b i'ü le v v e l 1180 (21 A ğ u sto s 1766) tarihli dîvân
tezkıre s | : dos. 6 2 /1 9 7 ; "... s iv r i u ç lu ve R a h m in in k e n d i iş i o lm a k [ ü z e r e ] m e r c a n lı â lâ k a le m tr a ş "
Sadâret kethüdası ağaya yapılan tah sis em rini ihtivâ eden 21 C em âzıyelâh ır 1185 (1 Ekim 1771) ta­
rihli dîvân tezkiresi: dos. 6 7 /1 4 1 .

;o1 D .B Ş M .K G B , dos. 70/62.

I780,: D BSMKGB' d o s ” ' • * ı:°:

42 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ün lü h a tt a tl a rd a n lb n M u k le ve tbn B e v v a b d e v ir l e r i n d e keçi k ılı n ın ya k ıl m a s ı y la elde

e di le n k ö m ü rü n z a m k ve z a çl a m u â m e le e d il m e s i y le m ü re k k e b e lde e d il m e y e ç a lış ılm ış sa
da bu tek n i k iyi n eti ce v e r m e d iğ i n d e n vaz g e ç il m i ş ti r. M ü re k k e b i n es as m ad de s i is idi.
İsin a lın d ığ ı m a d d e ile ya p ım ı sı r a s ın d a içine ilâve e d ile n m ad d e l e r, m ü r e k k e b in k a lit es i­
ni m e y d a n a ge ti r iy o r d u . En b a s it is m ü r e k k e b i , b e z ir isi ile z a m k -ı a r a b î ve s a f s u d a n
y ap ıl a n ıd ı r . E s k i d en is ve z a m k- ı a ra b î ile b ir lik te zac-ı K ıb r ıs de n il e n ba kı r sü lfat da
k o n u l u y o rd u . Fak at, ba k ır sülf at, z a m a n l a ya z ın ı n e tr a fı n d a ka h v e re n g i bi r iz m ey d a na
g e tir d iğ i ve kâ ğıd ı t ah r i b e tt i ğ in d e n m ü re k k e b t e r k i b le r in d e n ç ık a r ıl m ış tı r .
M ü r e k k e b d e e k s er i y et l e b e z ir y a ğ ın d a n elde e d ile n is ku lla n ı lı rd ı . İs e lde ed ilm ek
ü z e re içi ne b e z ir yağı k o n m u ş to p ra k ç a n a k l a r r ü z g â r a lm a y a n bi r ye rd e to p ra ğ a g ö m ül ür
ve p a m u k ip li ğ in d e n bir fitil k o n u l a r a k ya kıl ır. K a b ı n ü z e ri n e bir t ab a k ka pa nır . Bir
m ü d d e t s o n ra k a pa k ka ld ı r ıl ıp t o p la n a n isl er bir kuş tü yü ile k â ğ ıt üz e ri n e a lın ır ve bu
a m e l iy e y a ğı n t am a m ı ya n ıp b i ti n c ey e k a d a r tek r a rl a n ır . Y a l n ız b u r a d a d i k k a t ed ilmes i
g e re k e n h u su s, isin y a n m a s ı n a m e y d a n v e ri l m e d e n sı y r ı lm a sı d ır . T a m am ı alı n dı kt a n
so nra , isin sert liğ i ve içi nd ek i y a ğ ın gi d e r i lm e si için m es â m at l ı bi r k â ğ ıd a s a rıl ıp ek mek
h a m u r u n u n içi ne k o n u l a r a k pi şir ili r. B ö y l e c e k âğ ıt yağı e m e r ve is, m ü re k k e b için k ul ­
la n ı l a b i li r h âle gelir. Y a l n ız bu pi şi r m e s ır a s ın d a isin ya n m a m a sı için fır ın ın ateş in in
a lı n m ış ol m a s ı ge re kt ir.
İs e lde e tm e n in da h a ko la y bi r yo lu da ka n d il l e a y d ın l a tm a y a p ıl a n eski d ev irl erd e
c a m i le r d e k i k a n d il l e r i n isl e ri n d e n f a y d a l a n m a k şe k li n d e idi. G e r ç e k te n c a m i le r d e hava
c e re y a n ı gö z ön ü n e a lı n a ra k ka n di l i sl e rin in bi ri k m e s i için m e n f e z l e r ya pı l ı y o rd u . N i t e ­
kim , S ü l e y m a n i y e C a m i ' i n i n Hal iç tar a fı n d a k i ka pıs ı ü z e ri n d e bu is m e n f e z le r in i gör mek
m ü m k ü n d ü r . A z m ık d a r d a is e lde e tm e k için ga z lâ m b a s ın ı n ü z e ri n e c a m tu tu l a ra k da is
to p l a n ı r d ı 203. B u n d a n b a ş k a A r a b i s t a n ’da kın a, İran ve B u h a r a ’da k e h r ü b a ‘da n da is elde
e di ld iğ i s ö yl e n ir. İsin iyisi k u m lu çiğ r enk li o l m a y ı p d e ve t üy ü re n g i n d e o lan dı r. Bezir
m ü re k k e b i, ba ş k a m a d d e l e ri n is i n d e n y a p ıl a n la r d a n ço k da h a ü s tü nd ü r . A s ı rl a rc a dursa
bile b o z u lm a z ; h a tt a e s k id i k ç e da h a iyi y a z ıl ır ve d a h a iyi g ö r ü n ü r 204.

İs m ü r e k k e b in i n ikinc i a na m a d d e s i ol an z a m k -ı a ra b î n in de u s û lü n e u yg un olara k
h a z ır la n m a s ı l âzı md ır . Bu m a d d e n i n en iyisi " c e ll â b r d e n il e n S u d a n ’da n ge len di r; onu
C i d d e ’de n g e le n t ak ib ed er. E r iy in c e ye k a d a r so ğu k su içi n d e b ı ra k ı la n z am k- ı Ara bî
da h a s o n ra y a b a n c ı m a d d e l e r d e n a r ı n d ı rı lm a k için s ü z ü lü r ve k u l la n ı lm a d a n ö nc e bi r süre
b e k le til ir. B e k l e ti lm e süre si ne k a d a r u z u n o lu rs a o k a d a r gü z e lle şir . Elde edile n
m a h l û l ü n s üz m e bal k ı v â m ı n d a o lm a s ı g e r e k i r 20S. B u n d a n so n ra k i s a fh a d a iki m ad d e bir
h a v a n içine k o n u r ve d a h a önc e n a r k a b uğ u, m azı ve zac- ı K i b r is i n ka rı ş tı r ıl ıp k a y ­
n a tı l m a s ıy l a h a z ır la n m ış sıvı ya va ş ya va ş ilâve e d il e re k uz un süre d ö v ü l ü r 206. Bu döv me,
X V I II . y y .d a ta yi n e d il e n s ta n d a r d a göre gü n d e 10.000 t o k m a k v u r u lm a k ve a m e liy e on
gün d e v a m e tm e k ü ze re 100 .0 00 t o km a ğı b u l m a k d u r u m u n d a y d ı 207. M a am a fı h , bu n d an
d a h a az to k m a k l a n m a k s ûr e tiy le de iyi bi r m ü re k k e b e lde e d il e c e ğ i n e d a ir k ay ıd l a r mev-
cu d d u r. Prof. Sü he yl Ün v er , en az 70 .0 0 0 t o k m a k t a n ba h s e d e r k e n 20®son d e v ri n m eş h u r
h a tta tı N e c m e d d i n O k y a y , 50 .0 0 0 to k m a k v u r u lm a sı ge re kt iğ i g ö r ü ş ü n d e d i r 209. Tab iî bu
k a d a r fazl a to k m a k v u r m a k he m k uv v e t, he m de z a m a n a ihti ya ç gös ter ir. On u n için
m ah l ûl ü , ço k a ç ılı p k a p a n a n k a p ıl a ra b a ğ la m a k, y a h u t de v e k e rv a n l a rı n a a s m a k gibi bazı
p ra ti k u s û ll e r ta tb ik ed ild iğ i de o lm u ş tu r. Hat ta, XVI. yy. ha tt a tl a rı n d a n Receb
R e v â n î ’nin m ü re k k e b h o kk a la r ın ı b a c a k l a rı n a b a ğ la y a r a k do laş tığ ı da T u h fe -i H a ttâ tîr ide

:o' K a le m G ü zeli, II, 183; Uğur Derm an, "Eski M ürekkebçiliğim iz" , / D, sayı 2 (1 9 6 7 ), s. 98 -9 9 .

:"4 K a le m G ü zeli, II, 182.

Derm an, "Mürekkeb", s. 9 9 -1 0 0 .
:o* G ü lzâ rı S a va b , s. 94 ve ondan naklen Derman, "Mürekkeb", s. 101.
2,p İstanbul K adısına gönderilen E vâsıt-ı R eb i'ü lev v el 1139 (6-15 Kasım 1726) tarihli ferman: İstanbul
S ic ille r i, nr. X X IV , 65b.
" D iv itcilerim iz ve Eserleri", Türk E tn o g ra fy a D e rg isi, VI (1 9 6 5 ), 97.

:ı,<' Derm an. "Mürekkeb", s. 102.

 YA Z I VE YAZI M A L Z E M E L E R İ 43

ka y ı d l ı d ı r 210.

Yâ ku t e l - M u s t a ‘s ı m î ’nin f o rm ü lü n e gör e, t o k m a k l a m a bi tt ik t e n s o nr a , d a h a ö nc e
h a z ır la n m ış ol an g ü ls u y u, sa fra n ve m azı k a rış ım ı ilâve e d i l i r 211. M a a m a f ı h , m ü r e k k e b i n
bi le ş im in e bu n d a n ço k de ğ iş i k m a d d e l e r de gi rer. 1727 tar ih li bi r k a y d a gör e a liy y ü
m ü r e k k e b îmâ li için b i r k ı y y e 212 z a m k- ı A r a b în i n için e 80 dr. b e z ir i s i 213, 10 dr. lâc i v e rd ,
8 dr. [sarı] sa bır, 30 dr. r as tık taşı , 100 dr. maz ı, 100 dr. m e r s in y a p ra ğ ı , 30 dr. eftı -
m u n 214 25 dr. za c-ı K ıb rıs , 15 dr. n e ba t ( n ö b e t ) ş ek eri , 20 dr. a n z u ru t , 5 dr. m e y a n balı
k o n m ak t a d ır . Bu m ü r e k k e b e , k ıy ye si 300 a k ç e, d i r h e m le s a tıl dı ğı t a k d i r d e ise 4 d i rh e m i
bir pa ra o l m a k üz e re fıat ve ri l m i ş ti r. F ı k a ra için ise "h a re ? ' d e n il e n d a h a b a s it ve u c u z
bir t er ki b v ard ır . Y in e bi r kı yy e z a m k a 80 dr. ça m s ak ızı isi, 100 d r .m a z ı , 100 dr. m e r s in
y a pr a ğ ı ve 40 dr. e f t i m u n k o n u l m a k t a d ı r 215.

M ü r e k k e b i n s u la n d ı rı l m a s ı için ç e şi dl i m a d d e l e r ko nu l u r. B u n l a r iç i n d e X V . yy . ın
m e ş h u r h att atı Şe yh H a m d u l l a h ’ın k u l la n d ı ğ ı m ü r e k k e b d e o ld u ğ u gibi k o r u k s u y u k a tı l a n
da v a r d ı r 216. İs m ü r e k k e b i n i n içi ne da h a b a ş k a m a d d e l e r i n , m e s e l â k o y u n v e y a s ığ ır
öd ü n ü n , p as lı d e m i r p a rç a l a r ı , sir ke ve d a h a bazı m a d d e l e r i n g ird iğ i f o r m ü ll e r de b u l u n ­
m a k t a d ı r 217. S u l a n d ır ıl m a k içi n k u l la n ı la n m a d d e ne o l u r s a o l s u n o r a n ı n iyi a y a r l a n m a s ı
gere ki r. Za m k ı faz la o l an m ü r e k k e b le r , b i ra z n e m k a r ş ı s ı n d a ka rşı s a y fa y a y a p ı ş ı r ve
or ayı k i rle tir , ha tt a h e r iki ta r a ft a k i y a z ıla rı o k u n a m a z h â le g e t i r e b i l i r l e r 21®.

G ü n l ü k y a z ıl a r d a siy a h is m ü re k k e b i k u l l a n ı l m a s ı n a r a ğ m e n ba z ı e s e r l e r d e , b e l ­
ge le r üz e ri n e y a z ıl a n ba zı d e r - k e n a r l a r d a ve ba zı d e f t e r l e r d e k ı rm ız ı ; yi ne m û t e n â ba zı
e s e r l e r l e bera t, n â m e - i h ü m â y û n ve a h i d n â m e - i h ü m â y û n gibi b e l g e l e r d e k ı rm ız ı ile b i r ­
likt e l âc i v e rd , ye şil m ü r e k k e b , ha tt a a lt ı n m ü re k k e b i k u l la n ı lm ış t ır .

K ır m ız ı m ü r e k k e b , biri lâ l, di ğ er i g ü l g û n î re n k li m ü r e k k e b o l m a k ü z e re iki c in s -
dir. L â l m ü r e k k e b e r en gi ni ve re n T ü r k le r in " k ır m ız " , A v r u p a l I l a r ı n " c o c h n il le " d e d ik l e r i
bö c e ğ in k a b u ğ u d u r. Bu m ü r e k k e b in ya p ım ı için h a v a n d a d ö v ü l e n ç ö v e n , b i r b e z içi n e
ko n up , k a tı l a n su y u n y a rı s ı u ç u n c a y a k a d a r k a y n a t ı l d ı k t a n s o n r a ç ö v e n ç ı k a r ı l ı p ö n c e
ya rı m s aat k a d a r y a ln ı z d ö v ü l m ü ş lotur , s o n r a y in e d ö v ü l m ü ş k ı r m ız k a t ı l a r a k o n b e ş
da k ik a k a d a r k a y n a t m a y a d e v a m ed ili r. K a y n a t m a b i tt ik t e n s o n r a s ü z ü l ü p ç e k i r d e k
b ü y ü k l ü ğ ü n d e bi r p a rç a d ö v ü l m ü ş şa p k a tı l ıp k a rı ş t ı r ı l a r a k ç ö k e lm e s i b e k le n i r . T a m a m e n
ç ö k e ld i k te n s o n ra ü s tte k a la n su at ı l ır di pt e ki ç ök e lt i k u r u t u l u r ve d ö v ü l e r e k k u l l a n ı l ı r 2” .
Lâl m ü r e k k e b in i n d e ğ iş i k fo rm ü ll e ri b u l u n m a k t a y s a da b u g ü n bu f o r m ü l l e r t a t b i k ed il -
;ı° s. 2 0 2 ve oradan naklen Derm an, "M ürekkeb", s. 103.

211 G ü lzâ r ı S a v a b , s. 94 ve ondan naklen K a le m G ü ze li, II, 183 ve D erm an, "M ürekkeb", s. 101.

:ı: B ir k ıyye / okka = 4 0 0 dirhem = 1283 gr.; bir dirhem = 3,2 gr. gelir.

İstanbul S ic ille r i, nr. X X IV , 6 5 b ’de verilen bu form ülde bezir isi m ıkdarı her halde seh v en "sekiz
yüz dirhem" gösterilm iştir. Bu defteri görm üş olan Prof. S. Ü n v e r’in notlarını kullanan U ğur D er-
m an’ın "Eski M ü rekkebciliğim iz" adlı m akalesin d e (s. 101) ise m ıkdar 8 dr.dir. A ynı m akalede N e c -
m eddin O k yay’ın m ürekkeb form ülünden bahs ed ilirk en is ile zam k-ı Arabî arasındaki doğru oranın
1/4 o lduğu (s. 102) b elir tild iğ in e göre, gerek s ic ild e k i, gerekse m akaledeki rakam ların doğru olm a ­
m ası îcâb eder. Zaten, sicild e k i fıkara tertibinde de bir v a k ıyye zam ka 80 dr. is olarak oran doğru
g österilm iştir. Fıkara terkibindeki 100 dr. m azının da 10 dr. halin e g e ld iğ i gö z önüne a lın ırsa D er-
m an’ın m akalesinde, m uhtem elen Ünver'in notlarından kaynaklanan, bazı tertib y a n lışla rı bulundufcu
d üşün üleb ilir. 8

214 E ftim un, türkçede "gelin saçı", "cin saçı" ve "kâfir saçı" ad ıyla b ilin en ve esk i tıpta k u llan ılan bir
m addedir. K a le m G ü ze li, II, 184, n I (U ğur D erm an’ın notu).
2I' İstanbul S ic illi, nr. X X IV , vr. 65b.

2I'’ D erm an, "M ürekkeb", s. 101.

Bu d eğ işik form üller için bk. K a le m G ü ze li, II, 1 8 3 -184.

2I“ Ü nver, "D ivitcilerim iz" , s. 97.

219 K a le m G ü zeli, II. 1 84-185.

44 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

di ğ in d e i st e n il e n so nu ç a l ı n a m a m a k ta d ır . Yani lâl m ü r e k k e b in i n g e rç e k f or m ü lü son us­

tası E y ü b l ü ’n ün ö l ü m ü ile bir s a n ‘at sırrı o l a r a k k a lm ı şt ır 220.
G ü l g û n î r enk li m ü re k k e b ise lö k d e n il e n k ırm ız ı b o y a y la y ap ılı r. Lök m erm er
ü z e ri n d e ü s tü b e ç ve sirk e ile b e ra b e r e z ili r ve z am k- ı A ra b î k a tı l ar a k m ü re k k e b haline
g e li n c e y e k a d a r k a r ı ş tı r ıl ır 221.

M a v i m ü r e k k e b de biri H in d lâ c iv e r d i d e n il e n taş bo ya , diğ eri L a h o r çividi ile

o lm a k ü z e re iki ayrı ş e k il d e y ap ılı r. L â c iv e r d , m e r m e r ü z e ri n d e sir ke ile e z il d ik t e n son ra
bir ca m k a ba k o n u l u p su ilâ ve e d il e re k ç a lk a l a n ı r , y a b a n c ı m ad d e k a lm a y ın c a y a kad ar
ç a lk a l a m a y a d e v a m edili r; d ip te ka lan ı z am k -ı A r a b î ile k a rı ş tı r ıl a ra k m ü re k k e b haline
g etir ilir. Â s u m â n i m ü r e k k e b y a p ım ı için ise, L a h o r çivi di m e r m e r üz e ri n d e üs tüb eç ve
ü zü m sirke si ile e z il ip z a m k -ı A r a b î ve su ile ka rı ş tı r ıl ır 222.

A l t ı n m ü r e k k e b i , v a ra k a lt ı n d a n ya pıl ır. A lt ın , A r a b z am kı v e y a ba ll a bir tepsi

i çin de elle e z il d ik t e n s o n ra s u la n d ı rı l ır bir saat k a d a r b e k le til ir , s ü z ü ld ü k t e n so nr a ü z e ­
rind ek i su s ü n ge rl e al ı n ı p ka p ate ş e t u tu l a ra k k u r u tu l ur . K u l l a n ı l a c a ğ ı z a m a n ihtiyaç
ka da r a lı n a ra k j e l â t i n ile k a rı ş tı r ıl ıp s ul a nd ı rı l ır . J e lâ t in ç a b u k k u r u y u p m ür e k k e b i b o z ­
du ğ u n d a n , alt ın m ü re k k e b i ö n c e d e n fazl a ol ar a k h a z ır la n a m a z , j e l â t i n l e ka rı ş tı r ıl ıp su ­
la n d ı r ıl m a s ı he r k u l la n ı ş t a y e n id e n ya pıl ır. Bu m ü re k k e b , fırç a ile a lı n a ra k ka lem in
a ğ z ın a s ü r ü l m e k s û re t iy l e y a z ı l ı r 223. Bö yl e y a z ıl a ra z e r e n d u d adı ve ri l ir ve ya zıl dı kt an
s o n ra p a rl a k k ü ç ü k bi r taş ile m at o l ar a k p a rl a tı l ır 224.
Y in e alt ın m ü re k k e b i d e n il e n bir c in s de k a la y la ya pı lı r. Ka la y su ile ka y ­
n a tı l d ık t a n s o n ra d ö v ü l m ü ş s a fr a n ilâve e di l e re k k a y n a tm a y a d e v a m o l un ur . D a h a son ra
A ra b z a m kı ilâ ve e d il e re k s o ğ u y u n c a y a k a d a r ç a lk a l an ı r . Y a z ıs ı, a lt ı n gibi g ö r ü n ü r s e 225
de tab iî a lt ı n d a n fark lıd ır.

Z ı rn ı k ve A r a b z am k ı ile y a p ıl a n s a n m ü r e k k e b v e y a z ır n ık m ü r e k k e b i, norma l
yazı y a z ıl m a s ı n d a değ il, sa d ec e celî ya z ıl a rı n h a z ır la n m a s ı s ır a s ın d a s iya h kâ ğıt üzeri ne
y a z ıl a n y a z ıl a r d a k u l la nı lı r; do l a y ı s iy l e a rş iv b e lg e l e ri n d e bu tip m ü re k k e b ku l ­
la n ı l m a m ı ş tı r .

M ü r e k k e b fo rm ü ll e ri b u n l a r d a n ib âre t de ği di r. M e se lâ , yeş il m ü re k k e b için z ır n ık

m ü r e k k e b in in için e l âc i v e rd ilâ ve e dilir. L â c iv e r d in m ı k d a r ın a göre yeş il r en g in tonları
m e y d a n a g e tir ili r. Lâ c iv e r d a r t t ır ıl d ık ç a re nk k o y u l a ş a r a k ne ftî ye d o ğ r u gi der. B un a lâl
i lav e e d il d i ğ in d e r enk m o ra dö ne r. L â c iv e r d m ü r e k k e b e b e y a z m ü re k k e b katıl ırs a
â s u m â n i olur. Lâl m ü re k k e b içi ne s iya h k a tıl ır s a re nk v işn e ç ü rü ğ ü n e dö n er. Kısa cas ı,
d e ği ş ik re n k l e ri n bi rb i ri ne d e ği ş ik o r a n l a rd a k a tı l m a s ıy l a farklı r en k ve to n la r elde e d i ­
lir226.

M ü h ü r b a s ıl m a s ı n d a k ul la n ı la n m ü re k k e b ise s iya h m ü r e k k e b in s uy u u ç u ru lu p
k u r u tu l m u ş şe k li d ir ve m ü h ü rl e b irl ik te c e pt e ta şı n ır; k u r u m ü r e k k e b a d ıy l a sa tı lı r d ı 227.

K a l e m l e ri n h e r b i ri ni n a ylı k m ü re k k e b i st ih ka kl a rı va rdı. Ço k ke re y a rım ilâ 3

kı yye a r a s ı n d a d e ğ iş e n m ık d a r la r d a ol m a k l a b e ra b e r b a z an 100 di rh e m e ka d a r indiğine

2:0 D erm an, "Mürekkeb", s. 104.

221 K a le m G ü ze li, II, 185.

222 K a le m G ü zeli, gös. yer.

K a le m G ü zeli (II, 1 8 6 -1 8 7 )’nde N efe s-zâ d e ve M ücellid S afvet usûlü adlarıyla iki altın mürekkebi
form ülü varsa da esasda birbirlerinden çok farklı değildir.

224 Derm an, "Mürekkeb", s. 105.

K a le m G ü zeli, II, 185.

Z2(’ K a le m G ü ze li, II, 186.

2:7 Derm an. "Mürekkeb", s. 103.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

de ra s t la n m a k ta d ı r. A nc a k , di ğ e r m a l z e m e gibi m ü r e k k e b de e k s e r i y a y e t m e m e k t e ve f a z ­
ladan tah si s ya p ıl m a k t a y d ı. Be ra t ya hu t nâ m e -i h ü m â y û n y a z ıl m a s ı gibi h a ll e rd e i s t e ­
ni len m ık d a r da b e li r ti lm e k üz e re b e z ir i s i 22*, b a z an da s a d ec e m ü r e k k e b d e n il e r e k
isten ird i. Ci z y e k â ğ ıt l a r ı n ın m ü h ü rl e n m e s i için g ere kl i m ü r e k k e b de yı ld a bir d e f a
o lm a k ü ze re a yr ı c a t a h s i s 210 ve c iz y e m ü h ü r d â r ın a te sl im e d i l i r d i ' '. Bu t e z k i r e l e r d e
ba z an "ehl-i z im m et " ve "k ıbtî" c izy e kâ ğ ıtl arı için ge rek li m ık d a r la r da ayrı ayrı g ö s t e ­
ril d iğ i n d e n o r an la rı da ö ğ r e n m e k kabil o l m a k t a d ı r 212.

G e r e k a y lık i s t ih k a k l a rd a , ge re ks e ih tiy aç üz e ri n e y a p ıl a n t a h s i s le r d e " l â l f ’ ve

altı n m ü r e k k e b y a p ı m ı n d a k u l la n ı la n "a ltın v a ra k" ile b i rl ik te " ta h r ir ” d e n il e n bi r m ü r e k ­
k eb e r a s t l ı y o r u z 231. İs m ü r e k k e b in i n m ık d a r la r ı ç o ğ u n l u k l a kı yy e ol a r a k v e ri l d iğ i h a ld e
ta h r i r di rh e m , lâlî ise m ıs k a ll a ta r t ıl m a k t a d ı r . K u l l a n m a a la n l a rı d a h a kı sıtlı o ld u ğ u için
bu da n or m a l d ir . M e se l â , 1708 ve 1 7 1 8 ’de m ü r e k k e b i s tih ka kı 13 kı yy e ik en t a h r i r 590
di rh e m , lâlî 1,5 m ı s k a l 214; 1 7 2 2 ’de m ü r e k k e b ist ih ka kı 14,5 kı yy e ik en t a h r i r 59 0 d i rh e m ,
lâlî ise 3 m ı s k a l d ı r 21'. M ık d a r la r d a z a m a n l a bazı d e ğ iş i k li k le r g ö r ü lm e k te d i r . 1 7 8 0 ’de
m ü r e k k e b 16 kı y y e, t a h r i r 6 1 0 d i rh e m , lâlî 12,5 m ı s k a l ’e ç ık m ı ş t ır 216.

Bu m ü r e k k e b l e r i n ve ya alt ın v a ra k gibi m ü r e k k e b y a p ı m ı n d a k u l la n ı la n m a d d e n i n
ç eşi dl i v e s il e le r le a y rı c a is t e nm e s i d o l a y ı s iy l e ne gibi b e l g e l e r d e k u l la n ı ld ı ğ ın ı d a te s b i t
e d e b il iy o r u z . N â m e -i h ü m â y û n l a r 217, s u lt a n la r a ve ri l en b e r a t l a r 258; s a d r a z a m t a r a f ı n d a n
ya ba nc ı d e v le t h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n m e k t u b l a r 219, v e z â r e t b e r a t l a r ı 240 b u n l a r d a n
8 C e m â z ıy e le v v el 1147 (6 Ekim 1734) tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 4 3 /6 4 ; 23 M uhar­
rem 1149 (2 Haziran 1736): dos. 4 5 /2 3 ; "bezir dûdesi mürekkeb": 15 R e b i'ü le v v e l 1156 (9 M ayıs
1743): dos. 5 2/89; "m ürekkeb-i bezir": I R eb i'ü lâh ır 1179 (18 A ğ u stos 1765): dos. 6 2 /1 9 . Bu
m isâ lleri çoğaltm ak mükündür.

8 R e b i'ü le v v el 1146 (1 9 A ğ u stos 1733) tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 6 9 /6 1 ; 28

C e m â z ıy e le v v el I 147 (2 6 Ekim 1734) tarihli dîvân tezk iresi: dos. 4 3 /1 5 0 .

*,(l " 1 185 (1 7 7 1 -7 2 ) s e n e s iy ç ü n ta b ' o lu n a c a k c iz y e e v r a k la r ı iç ü n c iz y e m ü h ü rd a rı H a şa n E fe n d i y e

ıs la h ın d a n o n b ir v a k ıy y e m ü re k k e b v e re sin " B elg ed e "mu'tad" olup olm a d ığ ın a dair soru ve "senede
bir d e P a verilegelm işd ir" şe k lin d e cevab vardır. 23 Safer 1184 (8 Haziran 1770) tarihli tezkire:
D .B Ş M .K G B , dos. 6 5 /8 8 .

15 R eb i'ü lâh ır 1156 (8 Haziran 1743) tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 5 2 /8 9 .

On va k ıy y e e h l-i zim m et, bir vak ıyye kıbtîler için olm ak üzere toplam 1 I vak ıyye: D .B Ş M .K G B
d os. 5 2 /8 9 .

B unda "mürekkeb" k elim esi k ullanılm am akla beraber dirhem le tartılm ası bir m ürekkeb c in si o ld u ğ u ­
nu g ö sterm ektedir.

:u D .B Ş M .K G B , dos. 14/75.

D .B Ş M .K G B , dos. 3 0 /5 5 .

D .B Ş M .K G B , dos. 8 1 /6 7 .

" T a la r H a n ın a ta h r ir o lu n a c a k n â m e iç ü n . . . o n d e s te a ltın , ... e lli d irh e m ta h rîr, ... ik i m ıs k a l lâ l ..."

25 Z ilk a 'd e 1136 (15 A ğu stos 1724) tarihli dîvân tez k ire si. D .B Ş M .K G B , dos. 3 5 /9 9 ; " F r a n ç e
K r a lın a g id e c e k n â m e iç ü n d ö r t d e s te a ltu n , e lli d irh e m ta h r ir ..." 23 Muharrem 1 137 (12 Ekim
1724) tarihli tezkire: dos. 36 /4 1 ; " Ira n e lç is in e v e rile n n â m e -i h u m â v û n z a r fıy ç ü n ... e lli d irh e m
ta h r îr " 16 Muharrem 1150 (1 6 M ayıs I 7 57) tarihli tezkire: dos. 4 6 /1 8 2 .

"Z e y n e b S u lta n m D ıra c m u k a ta a sı b e ra tly ç ü n ... b ir d e s te a h u n h a ! ve b ir m ıs k a l lâ lî" 15 R e­

biyülâhır 1179 (I Ekim 1765) tarihli tezkire: D .B Ş M .K G B , dos. 6 2 /2 5 ; "E sm a S u lta n ın. m â lik â n e
b e r a t,y ç ü n b e ş d e s te a ltu n h a l ve b ir m ıs k a l lâlî. " S elh -i R eb i'ü le v v e l 1181 (2 6 A ğ u sto s 1767)
tarihli tezkire: dos. 6 2 /2 0 0 .

"... S a d â r e t-p e n â h îd e n V en e d ik C u m h u ru n a ta h r îr o lu n a n m e k tu b -, â lîn in ta h r îr iv ç ü n v ü z e lli

n r£ l Z ' Z hr rLr ' L h a S \ , \ Ve ÜÇ d e s ,e al,U n ” 15 C em â z ıy e le v v e l 1200 (1 6 Mart 1 78 5 ) tarihli tezkire:
D .B ŞM .K G B , dos. 77/21; R u sy a B a ş v e k ilin e m e k tu b -, sâ m i iç ü n e lli d irh e m ta h r îr -i h a ss " ^9
Ram azan 1200 (2 6 Tem m uz 1786) tarihli tezkire: dos. 77/1 13.

4 n.H an? a m uhâf ' l l lz z e l M e h m e d ve H o tin m u h â fızt O sm a n P a şa la rın v e z â r e t b e r a tla r ı iç in y irm i

b e ş d e ste a ltın (V ezâret beratlarında altın m ıkdar.nın çok olm ası tam am ının a ltın la y a zılm asın d an
kaynaklanm aktadır) 3 Z ilk a'd e 1200 (2 8 A ğu stos 1786) tarihli tezkire: D .B Ş M .K G B , dos. 7 7 /1 4 7
46 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

b irk a ç ıd ır . Fe r âş e t b e ra tla rı için ise lâlî ya n ın d a l âc iv erd de i s t e n m e k t e d ir 241. Zîrâ,

ferâ şe t b e ra t la r ın d a alt ın ve kırm ızı ile bi rli k te yeşil m ü re k k e b de k u lla nı lır ; da ha do ğ r u ­
su belli bir sıra ta ki b e d il e re k bu n l ar m ü n â v e b e l i o la r a k y a z ılı rl ar d ı. Ni tek im , 1203
( 1 7 8 9 ) ’de III. Se lim için h a z ır la n a n f erâ şe t be ra t ın d a "b e d a h ş î lâ c iv e rd " ş ek lin de lâci­
v e rd in cinsi de ta sr ih e di l e re k i st e n m e k t e d i r 242. A y r ıc a m ev li d -i ş e r i f d a ‘vetiyeleri,
u m û r- ı m ü h im m e ta hr ir ve ya tem izi için t a h r ir 1*', bazı umû r-ı m ü h im m e tahriri için
l â lî 2** m ü r e k k e b ku lla n ı ld ı ğ ı a n la ş ı lm a k ta d ır .
B u n l a r için ba z an sa d ec e "ta hr ir" ve ya "lâlî", "a ltın / altın v ara k" de nil di ği halde
ba z an da belli bir k a lit es in i ifade ed e n ta b i r le r ku lla n ı lm ış t ır . Al tın v ara k tahsisi
ya p ıl ı rk e n z a m a n z a m a n "ıs la h a ltu n " tabiri k u l l a n ı l m ı ş 24', b a z an da " İn g iliz a ltın ı" şe k­
linde ne re malı o l d u ğ u n a işar et e d i l m i ş t i r 246. Aynı şey di ğ e r m ü r e k k e b le r için de s öy le ­
nebil ir. Bazı t e z k i r e l e r d e " ta h r ir -i h a s s "247 v ey a " h a lis l â lî "248, "ıs la h lâ lî" 249, "ka y m a k
l â l f ' 250 d e n il e r e k k a li t e l is i n in ist en diğ i b e li r til d iğ i gibi belli bir c in s i n in zik r edildiği de
v a k i ‘d i r 51. H a tta lâl în in e z il e re k g ö n d e ri l m e s i dahi e m r o l u n a b i l m e k t e d i r 252.

Dî v ân t e z k i r e l e r i n d e , n â d ir ol m a k l a be ra be r , " s iy a k a t m ü r e k k e b i" a dıy la da

m ü re k k e b t ahs is i y a p ıl d ı ğ ın a r a s t l a n m a k t a d ı r 2' \ S iy a ka t m ü re k k e b in i n di ğ er le r in d en
farklı bir öz e lli ği o l u p ol m a d ı ğ ın ı b il e m iy o r u z . A n c a k, bu liste de b e z ir isi m ür ek k eb
m e v c u d o lm a d ı ğ ı gibi ta h s is e di l e n s iy a ka t m ü r e k k e b in i n de bi r kı yy e o lu şu is mürek ke bi
ye rin e k u l la n ı lm ış ol a b i l e c e ğ i i ht im a lin i h a tır a ge ti r m e k t ed i r .

241 Saliha S u ltan ’ın ferâşet beratı için: 11 Safer 1202 (22 Kasım 1787) tarihli tezkire: D.B ŞM .K G B ,
dos. 7 8 /3 7.

242 " k ırk d e s te a ltu n . iki m ısk a l lâ lî ve iki m ısk a l b e d a h ş î lâ c iv e r d ” 21 R eceb 1203 (17 N isan 1789) ta­
rihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 8 2 /51.

24' 11 R e b i'ü lev v el 1153 (8 Haziran 1740) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 48 /6 2 ; 10 Ramazan 1201
(2 6 H aziran 1787) tarihli tezkire: dos. 79/21.

244 27 R e b i'ü le v v e l 1136 (20 Aralık 1723) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 33/38; 23 R ebi'ülâhır 1136
(2 0 O cak 1724) tarihli tezkire: dos. 3 3 /80.

24‘ 13 R ebi'ülâhır 1 137 (3 0 Aralık 1724) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 36/1 6 9 .

24'' "K e th u d â B ev ...in m â lik â n e ... b e ra tın ın ta h ririy ç ü n ... d e s te s i a ltm ış a k ç e y e o lm a k ü zere İn g iliz
a ltın ın d a n d ö rt d e ste ..." 12 Safer 1135 (22 Kasım 1722) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 30/58.
"... Ş e h z â d e ... ve N a ile S u lta n ...m f e r â ş e t b e ra tla rı ta h ririy ç ü n on d e ste İn g iliz a ltın ı va ra k ..." 17
C em â zıy elâh ır 1 138 (20 Şubat 1726) tarihli tezkire: dos. 37/1 2 2 .

24’ 15 C e m â zıy ele v v e l 1200 (16 Mart 1786), 15 Ramazan 1200 (12 Tem m uz 1786), 17 Z ilk a'd e 1200 ( 1 1
Ekim 1786); 17 Z ilk a'd e 1201 (31 Tem m uz 1787) tarihli tezkireler: D .B Ş M .K G B , dos. 77/21, 98,
171; dos. 7 9 /78.
248 18 Şa'ban 1 136 (13 M ayıs 1724) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 3 4/129.

4 C e m â z ıy elev v e l 1147 (2 Ekim 1734) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 4 3 /63.

22 Ş evval 1 173 (7 Haziran 1760) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 5 6/197.

2M M eselâ Saliha Sultan’ ın ferâşet beratı için isten ilen m alzem e içindeki lâlî, " lâ li-i R u h a " şeklinde
gö sterilm iştir (D .B Ş M .K G B , dos. 7 8 /3 7 ) ki, bundan da U rfa’nın lâlîsin in ö z e lliğ i olduğu anlaşılm ak­
tadır.
2,2 D .B Ş M .K G B , dos. 34/129.
2<< M eselâ, İzzet M ehmed ve Emin Paşalara gön derilecek kırtasiye m alzem esini ihtiva eden 17 Şevval
1200 (3 A ğustos 1786) tarihli dîvân tezkiresinde izz et Paşa’ya 100 dirhem tahrir-i hass, 2 dirhem
lâlî; Emin P aşa’ya 50 dirhem tahrir-i hass verilirken her ikisine de birer kıyye siyakat mürekkebi
tah sisi yapılm ıştır (D .B Ş M .K G B , dos. 77 /1 3 9 ).
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ 47

D. D İ Ğ E R M A L Z E M E L E R

1. H o k k a

M ü r e k k e b h o k k a içi n d e m u h a f a z a e d ild iğ i için hiç ş ü b h e s i z , m ü r e k k e b ba h is

k o n us u o l d u ğ u n d a b e r a b e r in d e h o kk a da h a tır a g e le c e k ti r . M ü r e k k e b h o k k a la r ı, y a z ın ı n
d e v le t d a ir e le r i ve ya belli bir m e k â n d a o t u r u l a r a k ya z ıl m a s ı y a h u t her ist e nd iğ i a n d a ve
yerd e y a z ıl a b il m e imk ân ı o l m a s ın a g ö re de ğ iş i k şe k il le r d e d ir . Bi rin c i d u r u m d a , k a le m ,
k a le m tr a ş , m a k t a ' , m ak a s , r ik da n, m ü r e k k e b ka rı ş tı r a c a ğ ı gibi d i ğ e r m a l z e m e ile b irl ik te
özel tepsi si içi n de ve m ü st a ki l h o kk a şe k li n d e d ir . Bir de " k u b u r -k a le m d a r t"la bi rl ik t e ve
bi rb i ri n e v i d a l a n m ı ş o l a r a k v ey a köş eli k u b u r la r ın y a n ın d a bir ç ık ın tı ş e k li n d e b u l u n a n
h o k k a la r v a rd ı r ki b u n l ar a , "d e v a t" de ni r. A n c a k , ke li m e z a m a n l a b o z u l a r a k "d iv it " ş e k ­
line g i rm iş t ir . D e v a t h o k k a la r ı tek o la b i l d iğ i gibi, s iya h ve l a ‘ 1 m ü r e k k e b k o y m a k ü z e re
çift; v ey a iki ayrı c in s m ü r e k k e b k o n a b il e c e k ş e k il d e o r ta d a n b ö l ü n m ü ş o l a r a k tek h o k ka
ş e k li n d e de y a p ı l a b i l i y o r d u * ' 4. K u b u r - k a l e m d a n l a r ı n içi ne bi rk a ç k a m ı ş ka le m ile b i rl ik te
k a le m tr a ş ve m a k t a da k o n u l u r d u 2" .

H o k k a l a r ç e şi d li m a d d e l e r d e n y a p ıl m ış tı r . Bir k ı s m ın ı n içi c a m dışı m a d e n ve ya

a h ş ab ka plı o l u p ka p a k la r ı sa bi tti r. D iğ e rl e ri ise t op ra k , ta h t a ve y a m a d e n î o l u p sa b it
y a h u t vi dal ı k a p a k l a n v a rd ır . H o k k a ve d i v it le r in iç kı sı m l a r ı c il â s ız o l a n l a r d a n a h ş a b -
ların z a m a n l a ç a tl a y a r a k m ü r e k k e b s ız d ı r m a s ın ı , m a d e n î o l a n l a r ı n ise p a s l a n m a s ı n ı ö n l e ­
m ek ü z e re i çl e ri ne , ça m s ak ızı ve b a l m u m u n u n ı sı tı l a r a k h a l l e d i l m e s i y l e e ld e e d il e n bir
m a c u n s ü r ü l ü r d ü 256. M a d e n î o l a n l a r i ç in d e alt ın ve g ü m ü ş t e n y a p ı l a n l a r k ıy m e t li t a ş l a rl a
da s ü s l e n i r d i 257. K ı y m et l i Ç in g ü l â b d a n l a r ı n ı n da b o ğ a z la r ı k ı rı la r a k d ip t a r a f ı n d a n h o k k a
y a p ı l ı r d ı 258. D e v a t ş e k li n d e k i h o k k a l a r ise a b a n o z , fil dişi ve ya alt ın , g ü m ü ş , p ir in ç ,
bakır , d e m ir , tu n ç t a n o la b i l iy o r d u . D e m ir o l a n l a r ı n ü s tle ri ço k ke re alt ın v e ya g ü m ü ş
ka km a , y a h u t pi ri n ç v e ya b a k ır ü z e ri n e g ü m ü ş s a v a t l ı d ı r 259. D e v a t y a p ı m ı n ı n da, d i ğ e r
pe k ç ok el h ün e ri i st e y e n ş e y le r g ibi, hayli e m e k ve u s ta l ık ist ed iği ve bazı s a n ' a t k â r l a r ı n
iş le rin in , d i ğ e r l e r i n d e n üs tü n t u tu l d u ğ u XV II. yy. o r t a l a r ı n d a K u m k u m a c ı - z â d e İ b ra h i m
ve M e h m e d adlı iki us ta n ı n , m al la rı için ayrı fıat v e r i l m e s i n d e n a n la ş ı lı y o r . Bazı di v it -
ciler, e s e r l e r i n e is i m l e r in i k o y m u ş l a rd ı r . Bu y o l la da d i vi t c i u s ta l a rı n ı k ı s m e n t a n ı m a k
kabil o l a b i l m e k te d i r . B u n l a r a r a s ı n d a A b d ü l l â t i f, Ba h a , F e n n î, H ü s n ü , Â ri f, H il m i,
M e h d î gibi baz ı i s i m l e r s a y ıl a b il ir 260.

K a le m d a n d e n il e n m ü st a ki l k a le m li k le r in ise a ya kl ı, a y a k sı z , dü z , k u b b e li , s a n d ık
şe k li n d e , ik i a ğ ız lı yani iki ta r a f ı n d a n a ç ık ş e k ill e r i v ard ı. M u k a v v a d a n y a p ı l m ı ş o l a n ­
ları n üs tü sa ğrı , t irş el i, m ü z e h h e b , ş e m s e lü o l u ş l a r ı n a gö re de k ı y m e t le r i f a r k l ı y d ı 261.

Z a m a n z a m a n s a d ra z a m ve k a y m a k a m ile ileri g e le n v a z if e li le r e d î v â n t e z k i r e l e ­
riyle ho k k a t a k ı m ı 262 v e ril di ği t es b it e d il m e k t e d ir . H a tta s a d r a z a m ı n D îv â n -ı H ü m â y û n d a
ku ll a n a c a ğ ı t ak ım da ayrı o l u p z a m a n z a m a n y e n i l e n m e k t e y d i . T a k ı m ı n h o k k a s ı g ü m ü ş ,
ka le m tr a ş m er c a n lı , m ak a s ve z îr - m e ş k li k alt ın lı, m ak t a so m ve k a l e m l e r c a v â z i r i d i 26'.

Ü nver, " D ivitcilerim iz" , s. 93.

Ünver, "El Sanatları", 107.

K a le m G ü z e li, II, 177-180.

M. Z. P akalın, O sm a n lı T arih D e y im le r i ve T e rim le ri S ö z lü ğ ü , I, İstanbul 1 9 4 6 -5 0 , s. 846.

'■* B ü ngü l, I, 130; Derm an, "M ürekkeb", s. 106.

Ünver, " D ivitcilerim iz" , s. 92.

:wı T a fsilât için bk. Ü nver, " D ivitcilerim iz" , s. 9 3 -9 5 .

N a rh 1640, s. 106-108.

" K a im m a k a m -ı â lim a k a m ...n in D iv â n -ı H ü m â y û n d a İsli m â l e tm e le r iy ç ü n m a a ta k ım sim h

d iv a n d e v a t, ..." 15 Muharrem 1204 tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 8 2 /1 3 7
48 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

K a l e m l e rd e k i t a h s i s le r de g en e ll ik l e tek tek ad z ik ri yl e ve ha n g il e ri n e ih tiyaç varsa o n ­

ların v e ri lm e s i şe k li n d e y a p ıl ı y o r o l m a lıd ır .

2. Li ka

M ü re k k e b i n , h o k k a n ın e ği lm es i h a lin d e d ö k ü l m e s in i ö n l e m e k ve k ale m in ucun a

yaz ı için ye ter i k a d a r m ü re k k e b g e lm e s in i t em in e tm e k , yan i faz la m ü re k k e b gelerek
k â ğı t üz e ri n d e m ü re k k e b b i ri k m e l e ri n i ö n l e m e k ü ze re ho k k a n ın içine l ik a d e ni le n ham
ipe k k o n u r d u .

3. Rik , R i k d a n , R i k S o f r a s ı

M ü r e k k e b i n ç a b u k k u r u m a s ın ı t e m i n m a k s a d ı y la ü z e ri n e r ik adı v e ril en bir toz

s e rp ili rd i. Rik, ince p e m b e bir t o za b e n z er , y a ld ı z gibi pa rıl tıl ı ço k m in i k p ul cu kl a r h a­
lind e ol an çe şi dl er i de v a r d ı 264. B un la r, m ü re k k e b ı s la kk e n d ö k ü l d ü ğ ü n d e n , ku ru yu n ca
h e m e n s ü p ü rü l m e s i l âz ım dı r. B ı r a k ı l ır s a ya z ın ı n ü s tü n e ya p ış ı p ka lır, hele kıv amı koyu
bi r m ü r e k k e b le y a z ıl m ı ş ya z ın ı n ü z e ri ne f az l a ca d ö k ü l ü rs e ya z ın ı n o k u nm as ın ı da
gü ç le ş t ir e b il ir le r . N i t ek i m , a rş i v d e , z a m a n z a m a n bu d u r u m d a k i bazı be lg e l e re ras tlan-
m a k t a ve o k u n a b il m e s i için rik l e ri n ü z e ri n d e n ha fif çe t e m i z l e n m e s i g e re k m e k te di r.

M e r k e z k a le m le r in d e k u l la n ı la n iki t ü rlü rike ra s t la n m a k ta d ı r. B ir in c isi , aylık is­

ti h k a k l a r d a d a im a ; ihtiy aç ü z e ri n e f az l a d an v e ri l e n l e rd e ço k ke re s a de c e "rik", nadir en
de "h a r c î r ik " 2b\ " b a y a ğ ı r ik " 266 ol ar a k g e ç m e k t ed i r . B a z a n "ince ba ya ğı r ik " 267e ra s tla n ­
m ası , ba ya ğı riki n de "inc e" ve "ka lın" iki cins i b u lu n d u ğ u n u n işar eti ol sa gere ktir . Bu
r ik in b iri m m ık da r ı kı yye o lu p X V III . yy. b a ş la r ın d a fıatı 24 a k ç ed ir , a srı n or tal arı na
d o ğ r u 60 a k ç ey e ç ık m ış tır . İk inc isi o la n B e ç r ik i fıa t ın d a n da an la ş ı la c a ğ ı gibi diğer in e
n a z a r a n d a ha k a lit el id ir . N i t ek i m , p a d iş a h t a r a fı n d a n da bu rik k u l l a n ı lm a k t a d ır 268.
X V III . a s rın o r ta l a r ı n a ka d a r l is te le rd e pe k r a s t la n m a z k e n ikinci ya rı d a a ylı k ist ihk ak la r
içi nd e de g ö r ü lm e ğ e b aş lar . 1 186 ( 1 7 7 2 - 7 3 ) yı lı n d a a ylı k 100 d i rh e m ol m a k üz ere sa dece
r e i s ü l k ü t t a b o d a s ın a , 1 194 ( 17 8 0 ) ve 1202 ( 1 7 8 7 - 8 8 ) ’de 5 0 ’şer di rh e m o l m a k üzere
s a d r a z a m m ü h ü rd a r ı ve d i v it d a rı o d a la r ın a v e ri l m e k t e ol up d i rh e m fiatı 11 akç edi r. Aynı
ta r i h le r d e ba y a ğ ı riki n kı yye si 59 a kç e o l d u ğ u n a gör e Beç r ik in in fiatı 74,5 misli dah a
p a ha lı d e m e k t ir . Ay lı k dışı ya p ıl a n t a h s i s le r d e s a d ra z a m m ü h ü rd a r ı ve d i vi td a rı ile bi r­
likte d e f t e r d a r m ü h ü r d a r ı n a 269, s a d âr e t k e th ü da s ı m ü h ü r d a r ı n a 270 d a Beç riki verildiği
g ö r ü lm e k te d i r.

Rik, üzeri tu zl u k gibi deli kl i ol an "rikd a n " d e n il e n bi r ka p içi nd e m u h a f a z a e d ili r­

di. R i k d a n la r , s a d e 271, b a ğ a 272, ş ir - m â hî (k ılıç balığı d i ş i ) 273, sim ( g ü m ü ş ) ç e n b e r l i 274,
s im li 275, b i ll u r (k ri s ta l ) gibi ç eşi d li m a d d e l e r d e n y a p ılı rd ı. XV III . yy. b a ş la r ın d a aylık is-
:M " B u s a lı g ü n ü te rtîb o lu n a n D îv â n -ı H ü m â yû n u lu fe ve g a le b e d iv â n ı o lm a ğ la sa d ra za m ın d îva n d a is­
l i 'm â l e ld iğ i d îv â n d e v â tı m ü d d e t-i v â fıre d e n berii te c d id o lu n m a m a ğ la b ir d îv â n d e v â t m a 'a sim
h o kka , b ir m e rc a n lı k e b îr ka le m tra ş, b ir a ltu n lu k e b îr m ıkras, b ir k e b îr so m m akta, b ir a ltu n lu
z îr m e ş k ve beş ç ift c a v â riz ka le m ..." 15 Safer 1188 (2 7 N isan 1774) tarihli dîvân tezkiresi:
D .B ŞM .K G B , dos. 71/12.

Derm an, "Mürekkeb", s. 108-109.

27 Ram azan 1148 (10 Şubat 1736) tarihli dîvan tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 4 4 /1 1 9 .

17 Z ilk a 'd e i 200 (11 Eylül 1786) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 77 /1 5 0 .

:',T 18 C em â zıy elev v e l 1149 (24 Eylül 1736) tarihli dîvân tezkiresi: D .B ŞM .K G B , dos. 4 5 /23.

28 R eceb 1135 (4 M ayıs 1723) tarihli buyurulduyu hâvî arzuhal: D .B ŞM .K G B , dos. 3 1/139.

' D .B ŞM .K G B , dos. 4 5 /2 3 .

: 0 D .B ŞM .K G B , dos. 7 7 /73.
271 D .B ŞM .K G B , dos. 30/55; 31/33; 36/69; D .B ŞM .K G B , def. nr. 16579, 16580.

D .B Ş M .K G B , dos. 31/33; 32/78; 36/69; 4 5/23; C ev-D , nr. 6600.

 YAZI VE YAZ I M A L Z E M E L E R İ 49

tih k a k l a r d a "sad e" ve " ş ir- m â h î" , faz la da n y a pı la n t a h s i s le r d e "ba ğa " rı k d a n g ö r ü lü r k e n

da ha so nra ist ih k a k l a rd a sim ç e n b e r l il e re de ye r v e ri lm iş tir . Bi ll u r a li s te l e rd e y er v e r i l ­
m ed i ğ i n e gör e a n la ş ı la n ya ln ı z p a d iş a h l a r t a r a fı n d a n k u l l a n ı l ı y o r d u ' 76.

Ri k k ul la n ı lı rk e n, to zu n e tr a fa sa ç ı l m a s ın ı ö n l e m e k ü ze re al t ı n a r ik ö r t ü s ü , r ik
s o f r a s r 77 vey a r ik m a k r a m a s r * d e n il e n bir ör tü k o n d u ğ u d î v ân t e z k i r e l e r i y l e y a p ıl a n
ta h s i s le r d e n an la ş ı lı y o r. Bu ö r tü le r, te la t in d e n 27’ ya p ıl d ı ğ ı gibi s ı r m a l ı l a r ı ' 80 da o l u y o r d u .

4. M a k a s

Kâğ ıt k e s m e k için ku l la n ı la n k â ğ ıt m a k a s ı, d i ğ e r m a k a s l a r d a n b i ra z f ar k lıd ır.

Kâ ğı d ın tek h a re k e t le k e s il e b il m e s in i te m in m a k s a d ı y la k es ici kı sı m l a r ı u z u n d u r. İ s t a n ­
bul, Siv as, B os n a , P iri z rin , F o ç a 281 ve Şa m d a ya p ıl a n la r ı va rd ır . A r ş iv b e l g e l e r i n d e s a ­
de ce "m ık r a s ", "sa d e m ık r a s ", "â lâ m ık r a s" o l a r a k ge çti ği gibi " D ım ış k î m ık r a s " ''1' v e y a
a slî m ad d e s i de m ir , ç e lik vs. m a d e n l e r d e n ya p ıl ı p üz e ri n e ince alt ın ç a k m a l a r k o n u l a n -81
m a k a s l a r için ku l la n ı la n " m ık r a s -ı z e r - n i ş â n î " :84, a srı n s o n la r ın a d o ğ r u ise m ık r a s - ı f i -
reng?*' c in s le ri de gö rü lü r. Bazı b e lg e l e rd e âlâ ol a r a k t a v s i f e d il e n m a k a s " D ı m ı ş k î" d e ­
ni len Şam malı ol m a l ıd ı r. Z ira 1186 ( 1 7 7 2 ) ’da ihti ya ç ü z e ri n e y a p ıl a n t a h s i s l e r d e "âlâ"
ol ar a k ge ç e n m a k a s ı n fiatı ile 1193-1 194 ( 1 7 7 9 - 8 0 ) ve 1202 (1 7 8 8 ) ’dek i D ı m ış k î m a k a s ­
ların fiatları a y nı dı r. Kı sa v a d e d e fıat d e ğ iş i k li k le r in e r a s t la n m a d ığ ı d ü ş ü n ü l ü r s e bu iki
m a k a s ı n aynı o l d u ğ u n a h ü k m e t m e k y a n lı ş o l m a y a c a k t ı r .
Han gi cins m a k a s l a r ı n han gi k a le m le r e v e ri l ec e ğ i b e lli d ir. D ı m ış k î m a k a s , s a d â r e t
d a ir e s in d e k e th ü d a ve m ü h ü r d a r ile d e f t e r d a r m ü h ü r d a r ı n a ve ri l ir d i. Z e r - n i ş â n î m a k a s ,
s a d ra z a m m ü h ü rd a r ı ve m e k t u b c u s u , sa d â r e t ke th ü d a s ı m ü h ü r d a r ı, n i ş a n c ı , r e i s ü l k ü t t a b ,
ç a v u şb a ş ı ve b e ğ lik c i; f ıre ngî m ak a s ise s a d ra z a m d iv it c is i ile d e f t e r d a r m ü h ü r d a r ı n ı n is-
t ih k a k l a r ı n d a n d ı . A n c a k 1 7 8 0 ’ler de bu iki m a k a s ı n fiat ları a r a s ı n d a fark y o k tu . D a i r e l e r e
m ak a s h e r ay de ğil iki a y da bir v e r i l i y o r d u 286.

5. K o z a k v e B a l m u m u

N â m e -i h ü m â y û n , a h id n â m e - i h ü m â y û n gibi p a d i ş a h a âid baz ı b e l g e l e r e a ltı n v e ya

sim k o r d o n la r g e ç ir il d i k te n s o n ra bu k o r d o n la r y in e alt ın v ey a g ü m ü ş t e n y a p ı l m ı ş iki
pa rçal ı ve k o z a k d e n il e n k u t u d a n g e ç ir il i p " ş e m '- i s ü r h " d e n i l e n k ır m ız ı b a l m u m u
d ö k ü l e r e k üzeri m ühr -i h ü m â y û n l a ' 87 m ü h ü r l e n d i k t e n s o n ra k o z a ğ ın ka p a ğ ı k a p a tı lı r d ı.
D .B Ş M .K G B , dos. 24/1 II; 32 /7 8 ; 3 6/69; D .B Ş M .K G B , d efter nr. 16579, 16580.

1 D .B Ş M .K G B , dos. 7 0 /6 2 , 7 3 /1 2 2 , 7 7 /1 5 0 , 8 1 /6 7 , 8 2 /1 0 3 .

D.BŞM.KGB, dos. 80 /9 8 ; 8 1 /6 7 .
III. A h m ed ’in kullanm ası için verilm esi emr ed ile n rikdanın kristal olduğu görülüvor D BŞM KGB
d os. 3 1 /1 3 9 .

D .B Ş M .K G B , dos. 7 7 /73.

29 Ramazan 1200 tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 77/1 14.

6 R eb i'ü le v v el 1 136 (4 Aralık 1723) tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 3 3 /2 0 .

D .B ŞM .K G B , dos. 7 7 /73. Bazan da iki çift sırm alı: dos. 7 7 /99.

Derm an. "Kâgıd", s. 3 4 6 -3 4 7 .

I R eb i'ü lâh ır 1179 (17 Eylül I 7 65) tarihli dîvân tezk iresi: D .B Ş M .K G B , dos. 6 2 /1 9 ; 7 7 /7 3 .
B üngül, II, 124.

D .B Ş M .K G B , dos. 14/75, 24/1 I 1, 3 0 /5 5 , 3 1 /3 3 , 3 2 /7 8 , 3 6 /6 9 , 7 3 /1 2 2 , vs.

D .B ŞM .K G B , dos. 7 3 /1 2 2 , 8 1 /67.

D .B ŞM .K G B , dos. 7 3 /1 2 2 .

tBaahhl.k|erdeklamnh,,mUmUn ÜZCrİ"e hUmâyÛn baS,ld,gl haldc b a r ı n d a - ö z e llik le geç

tarih lilerd e- mühür armanın ortasına y e rleşti Im iştir ; altında da "Padişîah-ı D e v le t-i  l-i Osman"
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Ko z a ğ ı n "sa d e ", " ş ir - m â h T , "so m " altı n ve g üm üş gibi c ins le ri vardı. En basit ve
u c uz u sa de olan ı idi. O n u şi r - m â h î t aki b e di yo rd u. Som ko z a k ise ş ir - m â h în in iki misli
k ıy m e t te idi. Ta b iî bu n l ar ı n ku lla n ı ld ı k la r ı y e rl e r de far klıyd ı. Kılıç a la y ı 2**, Hırka-i
Ş e r i f z i y a r e t i 2"1', m u â y e d e (b ay r a m t e b r i k i ) 290, m ev li d -i ş e ri f 2"1 gibi se b eb l e rl e g ön de ril en
da ve t t e z k i r e l e r i n d e ş ir - m â hî , y a ba nc ı d e v le t h ü k ü m d a r l a r ı n a gö n d e ri l e n y a z ıla rd a som
k o z a k ku lla n ı lı rd ı . B u n un da altın ve ya g üm üş olm as ı g ö n d e ri l e n i n d e vl e t ka tındaki
i ti b â r ı n a b a ğ lı y d ı 292.

K ır mı zı m ü h ü r m u m u da her ay d a ğ ıt ı la n m a l z e m e a ra s ı n d ay d ı . Kâğıtc ıb aşı

k a y ıd l a r ı n d a b a lm u m u , b a z an ş e m '- i a s e l, çok kere de ş e m '- i sü r h o lar ak g eç me kt edi r.
Z a m a n z a m a n y u m u ş a k b a lm u m u ist en di ği " ş e m '-i s ü r h -i n e r m " ş e k lin d e belirti lmi şt ir.
A v r u p a malı ol an ise "şem '-i f i r e n g i " o l ar a k g ö st e r il m iş ti r . Firen gî m u m u n fiatı, XVIII.
yy. o r ta l a r ı n a ka d a r d i ğ e r i n in iki m i s l i 291 iken 1 7 4 0 ’larda üç m is lin e ç ık m ı ş t ır 294. Daha
kali tel i ol an bu cins , sa d âr e t m e k t u b c u s u , s a d âr e t k e th ü da s ı m ü h ür d â r ı ve d e fte rd a r
m ü h ü rd a r ı o d a l a r ı n a v e r i l m e k t e y d i 295.

G ö r ü l d ü ğ ü gibi d î vâ n t e z k i re l e ri n in tet ki ki bize ba ş ka y e rl e rd e pek kol ay rastla-

y a m a y a c a ğ ı m ı z bazı i si m le r ve ya ka li t e l e r h a k k ın d a i puç la rı ve rm e k te d i r. Ger çi bu nl arı n
bir k ıs m ın ı b u g ü n k ü b i lg i le r im iz m u v â c e h e s i n d e tam m a n a s ı y la a ç ık l ığ a k a v u ş tu rm a k
i m k â n ı n d a n m a h r u m u z a m m a , hiç o l m a z s a m e v c u d i y e tl e ri n i ve ne re l e rd e ku l la n ı ld ı k ­
larını te s bi t e t m e m i z bile ilerd e da h a ge niş ç a p ta y a p ıl a c a k a r a ş t ır m a l a ra ışık tu tabilir.

II. Y A Z I

A. A R A B Y A Z I S I

A r a b y a r ı m a d a s ı n d a do ğa n İs l â m i ye t d o ğ u d a Çin h ud u d u , b a t ı ’da En dül üs

(İsparvya), B a l k a n la r ve A v r u p a ’nın o r ta l a r ı n a k a d a r çok ge niş bir s a ha y a yayıl mış ;
İsl â m iy e ti ka bu l ed en m il le tle r , A r a b a lf a be si n i de b e n im s e m i ş le r d ir . Bu m e m le ke tle r d e
A r a b hâ k im i y et i son b u l d u k ta n s o n ra da bir k ı sm ın d a A r a b yaz ısı d e v a m e tm işt ir. Tü rk ler
İ s lâ m iy e ti k a b u ll e r i n d e n s o n ra A r a b y a z ıs ın ı k u l la n m a y a b a ş la m ış l a r , ve d ol ay ıs iy le , O s ­
m a n l I la r da bu yaz ıyı b e n im s e m i ş ve yeni yazı ç e şi d le r i de g e ti r m e k ü ze re ge li ş ti r m i şl e r ­
dir. G e r ç e k te n , A r a b ya zıs ı, O s m a n lı la r e li n d e s a n ‘at b a k ım ı n d a n da ş a hi ka ya ul aşmıştır.
O s m a n lI la r a âid bü tü n ka y ıd l a r A r a b y a z ıs ı y la y a z ıld ığ ı gibi c u m h u r i y e t i n ilânı nda n
s o n ra da 1 9 2 8 ’e k a d a r beş yıl T ü r k i y e ’de bu a lfa be k u l la n ılm ış tır . B u n un içi nd ir ki, O s ­
m an l I la r ın ku ll a n d ı k la r ı yazı c in s le ri ni g ö r m e d e n ön ce A ra b y az ıs ı n ın m e n ş e ’i ve
te k â m ü lü n e k ı sa c a t em a s e tm e k fayd alı ol ac a k tır .

y a z ısı bulunm aktadır. M eselâ, 28 Şevval 1271 (14 Tem m uz 1855) tarihli m uâhede tasdiknâm esininki
böyledir: Public Record O ffic e, Foreign O ffic e, 9 4 /4 4 3 .

I I R eceb 1203 (7 N isan 1789): D .B ŞM .K G B , dos. 82/47.

:k" E v âsıt-ı Ramazan 1157 (1 8 -2 7 Ekim 1744): D .B ŞM .K G B , dos. 54/74; 4 Ramazan 1201 (20 Haziran
1787): d os. 79/18.
1 Z ilh ic c e 1203 (23 A ğustos 1789): D .B ŞM .K G B , dos. 82/1 10.

E vâil-i R eb i'ü lev v el 1 179 (1 8 -2 7 A ğustos 1765): D .B ŞM .K G B . dos. 62/1.

T afsilât için III. Bölüm "Nâme-i Hümâyûn" bahsine bk.

;,,i Fiatlar, şe m ‘-i sürhde 0,5; şe m ‘-i firengîde I çürük akçedir. 1122 (1710): D .B ŞM .K G B , dos. 14/75;
1 153 (1 7 40): D .B Ş M .K G B , def. nr. 16579, s. 2.
; '4 1 156 ( 1 7 4 3 )’de fiatlar sağ akçe olarak şem '-i sürh I, şem '-i firengî 3 akçedir. D .B ŞM .K G B . defter.
nr. 15680, s. 2. 4; D .B ŞM .K G B , dos. 7 3 /122 8 1/67 vs.

D .B ŞM .K G B , dos. 73/1 2 2 ve 81/67.

 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

1. M enşe’i

a. A rab Yazısının M en şe'i

VSJ T ü l
A ra b yaz ısı üz e ri n d e ya p ıl a n a r a ş ­
t ırm a la r, Na b a t y a z ıs ı n d a n d o ğ d u ğ u ve \x l_ p u
b ö yl ec e  r â m î h a lk a s ı y la F e n ik e y a z ıs ı n a
b a ğ la nd ığ ın ı o r ta y a k o y m u ş t u r 2'*6. Ü r ­
d ü n ' ü n d o ğ u s u n d a H a v r a n y a k ın ı n d a b u ­
lunan III.- IV. yy. s o n la r ın a âid Ü m m ü ’l-
Ş e k il 8
C i m â l (M. S. 2 50) ve e n - N e m â r e (M. S.
Ü m m ü ’ l- C im â l K it â b e s i
328) k i tâ be le r i, N a b a t k ü l t ü r ü n ü n A r a b la r
ü z e rin d e ki izle rini t a ş ı m a k t a d ı r 97. IV. ve
V. yy.la r, bi ti şi k N a b a t î y a z ıd a n A r a b y a z ıs ı n a g eç iş d ö n e m i d i r - 98. H a l e b c iv a r ın d a k i
Z e b e d k itâ b e le r i ( 51 2) ise VI. yy. b a ş la r ın d a N a b a t y a z ıs ı n ın A r a b l a r c a a rtı k t a m a m e n
b e n im s e n d iğ i n i g ö s te r m e k t e d ir . A r a b m ü e l l if le r in i n i f a d e le r in e gö re bu y a z ın ı n H a v r a n -
E n b â r - Hîre - D e v e m e t ü ’l -C en de l ü z e r i n d e n H i c a z ’a u l a ş m ış o l m a s ı g e re k i rs e de, tic ârı
m ü n â s e b e tl e r d o l a y ı s iy l e H a v r a n - Pe tr a - e l- U l â ü z e ri n d e n , ha tta , ba h s e d i l e n d e n ö nc e k i
bir ta r i h te H i c a z ’a e ri ş m e s i da h a m u h te m e l g ö r ü n m e k t e d i r 299.

\ i s *ijlu q q

Ş e k il 9
H arran K it â b e s i

b. A rab A lfa b esi

A r a b a lf a b e s i n i n N a b a t y a z ıs ı n d a n g e le n kısm ı 22 h a rf d e n m ü r e k k e b d i r . F a k a t
A r a b la r ta r a f ı n d a n ilâ ve e d il e n le r le b i rl ik te bu sayı 2 9 ’a y ü k s e lm iş t ir . A n c a k b u n l a r d a n
biri m ü st a k il bi r h a r f o l m a y ı p " e l i f ve " lâ m " ın b i r l e ş t i r i l m e s i y l e m e y d a n a g e ti r il d iğ i
için " l â m e l i f o l a r a k a d la n d ı r ı l a n ve ha re k e ka bu l e tm e y e n m ü r e k k e b ş e k i l d i r ' 00. " L â m e -
l i f d ı ş ı n d a k il e r i n h er b iri n in sayı o l a r a k bi r de ğ e ri v ard ır . Bu d e ğ e r l e r , ta r i h d ü ş ü r ü l m e ­
s ind e ku l la n ı lm ış t ır . Sı ra l a m a , e li f d e n b a ş la y a ra k , üç ve d ör t h a rf t e n m ü r e k k e b s e k iz
g ru p ha li n d e y a p ıl m ış o l u p şö y le d i r:

z a za g sehaz k a ra ş e t s a ‘fas k e le m e n hutti hevvez ebced

jŞ -\

10 0 0 -8 0 0 7 0 0 - 5 0 0 400-100 90-60 50 - 2 0 10-8 7-5 4-1

N ihad M. Ç etin, "Islâm Hat San'atın ın D oğuşu ve G elişm esi" , İslâ m K ü ltü r M ira sın d a H a l S a n a tı.
İstanbul 1992, s. 14; ayn. yzr, "lslâm da P aleografyanın D oğuşu ve G elişm esi" , T arih B o y u n c a
P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i, tstanbul 1988, s. 1. (B u ya zı, b irincinin bir öze ti m â h ivetin d e-
d ir.)

Ç etin, "Hat", s. I 5.

B. M oritz, "Arab Y a z ısı”, t A, I (1 9 4 2 ), 49 9 .

Ç etin, "Hat", s. I 5.

"L âm eliP in şekli ve ses değeri hakkında izahat için bk. K a le m G ü ze li. I, 62, n (*>.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

G ö r ü l d ü ğ ü gibi ha rf le r in k ıy m e tle r i 1-10 a ra s ı n d a de v a m l ı; 2 0 - 10 0 a ra s ın da onar

ona r; 100 -1 00 0 a ra s ı n d a y ü z e r y ü z e r a tla y a ra k g it m e k te d ir . A y r ıc a , a lf a b e d ek i harflerin
s ır a la m a s ı y l a sa y ıl a rı n s ır a la m a sı a ra s ı n d a uy g u n l u k y o kt ur . Ba ş k a bir ifa de yle bu sır ala ­
m ad a k i k e li m e l e r hi çb i r m ân â t a ş ı m a m a k ta d ır . Her ne k a d a r s o n ra d a n A r a b la r tarafın da n
bu k e li m e l e rl e ilgili bir tak ım r iv â y e tl e r o rta y a a tı l m ı şs a da bu n l ar ı n h ak ik a t le alâkaları
b u l u n m a z ' 01. Ha lb u k i, N a ba t a lf a b e si n d e k i sı r a la m a e b c ed s ır a la m a s ı n a uy m aktadır.
Z a t en ilk altı gr up tak i h a rf l er bu ya z ıd a n alı n m ış ; son iki gr up a lf a b e y e s o n ra da n ilâve
e di l m iş ti r . İlk altı gr up ha rf l er i n kı ym e tle ri bi rd e n b a ş la m a k t a ve 4 0 0 ’de son bu l m a k ­
t adır. 5 0 0 - 1 0 0 0 arası k ı y m e t le r d e k i ha rf l e r Ar a b a lf a b e s i n e m ü n h as ı rd ı r .
F ar sça , A r a b c a d a o l m a y a n bazı se sleri de ihtiva e t­
t iğ i n d e n Far sla r, İsl â mi ye ti k a bu lle ri ni m ü te â k ıb Sâsânî
t\ Ar ab î k e f ya z ıs ı y e ri n e A r a b y a z ıs ın ı b e n im s e d ik l e r i n d e A r a b c a da b u ­
lu n m a y a n "pe", "çe", "je" ve "kâf-ı Fâ rıs î"y i de ka tar ak ha rf
s ay ısı nı 3 3 ’e y ü k s e lt m i ş le r d ir . T ü r k ç e d e ise " k e f ' harfi ile
g ö s te r il e n fakat "d e n iz" v ey a "g ö n ü l" d e k \ gibi ge niz de n
ge len "n" ("kâf -ı nunî / sağ ır k e f ) , "g ü v e r c in " ve ya "g ü ven -
*\ Fâ risî ket m e k " deki gibi "v" ("kâf -ı v â v î" ) ve "d e v ir m e n / d e ğ irm en "
v ey a "gögf/.v"deki gibi "y / ğ" (" kâf -ı yâ î") sesl eri ve ren üç
ayrı " k e f de bazı i şa r e tle r i lâ v e s iy le Fa rsç a "kâf-ı nun" dan
s o n ra g e ti r il m e k s u re t iy l e O s m a n lı c a a lf a b e d e h a r f sayısı
r T ü rk î k e f 3 6 ’ya y ü k s e lt il m i ş ti r . A n c a k , l ü g at la r ve de rs kitabları
dı şı n d a k i y a z ıl a rd a g e n e ll ik l e bu d e ğ iş ik se sle r veren
" k e f ' l e r , tek bir ş e k ild e yani A r a b a lf a b e si n d e k i şe klinde
Şekil 10 g ö s te r il m e k t e de va m ol u n m u ş tu r . Fa rk lıl ık gö s te r il m ek ist en ­
d i ğ in d e ise, "g" sesi ve re n "kâf-ı F â r is î" d e k e ş id e ni n üstüne,
"v" ve "ğ" s esl eri n i ve re n "kâf-ı T ü r k î" d e k e ş id e ni n altına
d ah a ince ve k e ş id e y e pa ral el o lm a k ü ze re bi re r çizgi ; "n" sesi ve re n "sa ğır k e f d e ise
k e ş id e n i n ha rfe bi rle şti ğ i n o k t an ı n ü s tü n e üç ge n k öş e le r in i gö s te r e n üç nok ta konul-
m u ş t u r ,o:.

2. Y a z ı n ı n G e l i ş m e s i

a. İlk D evirler

İ sl â m i y e tl e b ir lik te y a z ıy a ve ril en ön e m de arttı. N i te ki m Hz. M u h a m m e d , b a ba ­

ların, ç o c u k l a r ı n a yazı ö ğ r e t m e l e r i n i n k a ç ın ı lm a z bir va zif e ol d u ğ u n u sö yl üy o rd u. Böy-
lece M e di ne , İ sl â m ın ilk hat m erk ez i ha lin e geldi. An c a k, bu d e v ir A ra b yazısı son
d e re c e d e y e te r s iz d i . N i te k im , İ s l â m ’da ki tab ha lin e g e tir ile n ilk m eti n ol an ve Hz.
E b û b e k i r ’in h il â f e t i n d e sa y fa l a r h a lin de ya z ıl m ı ş b u l u n an K u r 'a n -ı K e r im , e z be re b ile n­
lerin s a yı s ı nı n gi tgi de a z al m as ı s o n uc u ok u m a ih til âf lar ı or ta ya ç ık ın c a , " m u s h a f haline
ge tir ili p ç o ğ a lt ıl d ığ ı n d a da n o k t a s ı z ve h a re k e s iz ol ar a k ya z ılm ış tı. E sa sd a Nabat
y a z ıs ı n ın ö z e ll ik l e ri n i ta ş ı m a k l a b e ra b e r bu ya zı, VII. yy .d a H i c a z ’da farklı bir üs lûb ka­
za nd ı. Alt ucu sağa kı vrı k ve b ü t ü n üy le sola meyi lli ol an e li f le r in i n şekli îti bâ riy le bir
ö z e ll ik g ö s te r iy o r ve y a z ıl dı kl a rı ş e h ir le r d e n dolay ı m e k k î ve m edenî™ ' ve ya bu ş e hi rle ­
rin H i c a z ’da b u l u n m a s ı d o l a y ı s iy l e h ic â z î ad ıy la a n ı l ı y o r d u ’04.

1) A ltı şah, 2) A ltı şeytan, 3) Haftanın günleri, 4 ) A ltı dönem . 5) İlâhî isim lerin altı anahtarı. 6) Altı
em ir ve yasak, 7) D idaktik ta vsiyeler gibi rivâyetler için bk. İsm ail Y akıt, T ürk -İslâ m K ü ltüründe
E b c e d H e sa b ı ve T arih D ü şü rm e , s. 2 4-29. Altı şah rivâyeli için ayrıca bk. M oritz, s. 503.

"• Mahmud Y azır, E sk i Y a zıları O kum a A n a h ta r ı, Ankara 1942, s. 16.

Ç etin, "Hat", s. 16; "Paleografya", s. 2-3.

ll" I Snurdel-T hom ine. "Khatt", E /'. IV (1 9 7 8 ), s. 1118.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

b. Kısa S eslilerin G österilm esi (H arekelem e)

Bu ya z ıd a , kısa se sli ler i gö s te r e n h a r f veya iş a r e tl e ri n b u l u n m a y ı ş ı y a n ın d a , ş e k i l ­

leri bi rb iri ne b e n z ey e n ha rfl eri ay ırd ed ici iş a r e tl e ri n de o l m a yı şı y a z ın ı n o k u n m a s ı n d a
bü y ü k g ü ç lü k l e re s e b eb o lm a k t ay d ı . Sü ry â nî y a z ıs ı n d a ha rf l e r i n al t ı n a ve üs tü n e bir
takı m i şa r e tle r k o n m a k s u re tiy le bu m a h z u r la r o rt a d a n k a ld ı r ıl m ı ş o l d u ğ u n d a n bu dili bi-
len le rc e aynı iş a r e tle ri n k ıs m e n k u l la n ı lm a s ı m ü m k ü n id iys e de b u n u n bir k a id e y e
ba ğl a n m a sı gere kt i. İlk d e f a Irak V a l i s i ’nin t e ş e b b ü s ü y le E b u ’l -E s v e d e d - D ü ’elî (ö.
6 8 8 - 6 8 9 ) t ar a fı n d a n ü s tü n ( = fetha ) için h arf in ü z e rin e , e s r e ( = k e s r e ) için a lt ı n a, ö tr e
( = z a m m e ) için de so n u n a bir no kt a, t e n vi n li ş ek ill er i için ise ik iş e r no k t a k o n m a k üz ere
ha re k e l e m e y a p ı l d ı ' 0'. Bu no k t al a r, s iya h m ü r e k k e b le y a z ıl a n m et n e k ır m ız ı ile k o n u y o r -
d u ' 06.
H a r e k e le m e d e ikinci m er h a le , n o k t a l a r y e ri n e h a r f k u l la n ı lm a s ı şekli ol du. Bü y ü k
bir fil olo g ol ar a k ş ö h re t ya p m ı ş o la n el - H a l il , bu ta rz h a r e k e l e m e y i beTli k a id e l e r e
ba ğla dı . Kı sa s e sl e r için " e l i f , "va v" ve u z a tı lm ış ya tık "y e "\ " ş e dd e" için ise "şın " h a r f ­
lerini k u lla n d ı. e l - H a l i l ’de n ö nc e " şe dd e" "d a l" harf i ile ve ü s tü n l ü " ' ", e sre li " .. " ve
ö tre li " > " o l u ş u n a gör e de ğ iş i k şe k il le r d e g ö s te r il i y o rd u . "S ü k û n " için "='■>' , "v a si" için
" y * ", " me d" için iş a re tle ri k u l la n ıld ı. B u n l a r z a m a n l a g e li ş e re k b u g ü n k ü ş e k i l ­
lerini aldı lar . Bu d ü z e n l e m e d e n ö n c e bir h arf in o t u z b e ş ş e ki l de o k u n m a s ı k a b il k e n a rtı k
b öy le bir b e li r si z li k k a l m a d ı 107.

e l - H a l î l ' i n ih d a s e t t iğ i h a r e k e le r in ilk ş e k ille r i v e g e liş m e le r i

( N .Ç e t in ," P a le o g r a f y a " , s. 2 2 8 ’d e n )

c. H arflerin N oktalarla A yırd E dilm esi

De ği şik ha rfl eri b i rb i ri n d e n a y ır a c a k i şa r e tl e r o l m a d ı k ç a h a r e k e l e r i n k o n u l m a s ı y l a

y a z ın ın k u s u rs u z o k u n m a s ı e lb e t te m ü m k ü n d e ğ ild i. B un u n için da h a A b d ü l m e l i k b. M e r-
v a n ’ın hi lâ f et i n d e ikinci m e r h a le ol ar a k b e n z e r h a rf l e r i n t e f r ik in i s a ğ la y a c a k i ş a r e tl e r
k o n ul m a s ı y ol u n a gi dil di. A s l ın d a h a rf l er i n n o k t a l a n m a s ı n a d a h a Hz. M u h a m m e d z a ­
m a n ı n d a ihti ya ç d u y u l m u ş ve bazı K u r ’an n ü s h a l a r ı n d a da b e n z e r h a rf le r i b e li r le y i c i
n o k t al a r k ul la n ı lm ış t ı. G e r ç e k te n H. 22 ( 6 4 2 - 4 3 ) tar ih li bi r p a p ir u s d a " h ı”, "z e l" , " z e " ,
ş ın " ve ”n u r i'\ 58 ( 6 7 7 - 7 8 ) tari hli bir ki ta b e d e ise "b e ", "te ", "se" ve "ve" ha rf l er i ba ş ta
ve or ta d a iken n o k t a l a rı n ı n k o n u l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r. Fa ka t bir ka id e o l a r a k te sb iti N a s r
b. Ası m e l- L e ys î ta r a fı n d a n y a p ıl m ış tı r . B un la r, y a z ın ı n aslî u n s u rl a rı o l u ş l a rı d o l a v . s i y -
le siya h m ü re k k e b le k o n u l d u ğ u gibi, n o kt a şe k li n d e k i ilk h a re k e l e r l e k a r ı ş m a s ı n ı ' ö n l e ­
mek üz ere de no kt a değ il, s a ğd an so la mey il li kü ç ük ç iz g i le r h a li n d e y a z ı l m ı ş l a r d ı r ' 08.
Ç etin, "Hat", s. I 7.

Ç etin, "Hat", s. 18; "Paleografya", s. 4.

Ç etin, "Hat", s. 19; "Paleografya". s. 4; M oritz, s. 501.

54 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Lİ

A n c a k, o k u m a d a hi çb i r şü bh e b ı ra k m a m a k ü ze re d ah a da ileri g i di l e re k n o k t as ı z ha rflerin
a ltı n a ve ya ü s tü n e e k s er i y a ha rfi n kü ç üğ ü vey a sti liz e e d il m iş bir şekli k o n ul m uş tu r . M e ­
selâ " n " ve "sin" in ü z e ri ne " ' ", "s a d" ın a ltı na k üç ük ve so nu n d a k i ka rnı n kald ır ılm ış
şekli v ey a " o ", " , " ya h ut ü z e ri n e " ' "tı" ve "a y ın " ın al t l ar ı na kendi şe kil ler ini n
kü ç üğ ü ; " k e f ' i n ü z e ri ne " h e m z e " y e b e n z ey e n bir işar et -ki bu işar et z a m a n l a sağ üstten
sol alt a d o ğ r u mey il li o l ar a k d üz bir çizgi ş e k lin d e çi z i le n " ke şid e" şe klini aldı-; "he"nin
kapalı "te" ile k a rı ş m a s ı n ı ö n l e m e k için a ltı na " „ "; "dal" ve "tı" ile n a d ir e n "rı" ve "sad"
h a rf l e r i n in a lt l a r ı n a da no k ta ilâv e e d i l m i ş t i r ov.

Y a z ı nı n z a h m e t s i z o k u n a b il i r hale g e lm e s in d e n so nr ak i m er h a le belli öl çü l e r için ­

de y a z ıl m a s ı yani s a n ' a t y ö n ü n ü n g e li ş ti r il m e s i oldu. B a ş l a n g ı ç ta n îti b â re n iki çe şid yazı
k u l la n ı lm ış t ı. Biri d a h a ziy a d e taş ü z e rin e hak k e di le n ki tâ b e le r d e , p a rş ö m e n üz erine
ya z ıl a n c id d î ve m ü h im m e s e l e l e r e âid b e lg e le rl e m u s h a f la r d a ku l la n ı la n k öşeli; diğeri
ise s ü r ‘at ist e y e n g ü n l ük m u â m e le l e r e d â ir y a z ıl a rd a ve p a p ir ü s ü z e ri n d e k u lla nı la n y u ­
va rl a k k a ra k te rl i yazı. Yan i, bi rç ok e s er d e te k r a r l a n a n ın a k s in e ol ar a k y u va rla k yazı,
köş eli ol an k uf in in z a m a n içi nde g e li ş m e s i y le o r ta y a ç ık m ı ş o l m a y ı p tam ak s in e daha
İs l â m i y e ti n d o ğ u ş u s ır a s ın d a h er ikisi de m e v c u d d u . K öş el i ol an yazı E m e v îl e r de vri nd e
Ş a m ’da ve ö z e ll ik l e K û f e ’de g e ç ird iğ i d e ğ iş i k li k le r d e n s o nr a "kûfT' a dı y l a an ıl ı r oldu.
Yu v a r la k k a ra kt e rl i yazı ise, ku fiy le m u k a y e s e e d i l e m e y e c e k d e re c e d e ge lişme
gö ste rd i. K u t b e tü ' 1 - m u h a r r i r (ö. 771), d a h a ö n ce de ku l la n ı lm ış ol an c e liI k a le m im
( b üy ü k boy y a z ıl a r d a k u l la n ı la n ağzı ge n iş k ale m ki s o n ra d a n c e lî şe k lin e g irmişt ir.)
i fad e e d e n k a le m ii t-tû m â r ile b ir lik te dö rt yazı icad etti. " Tû m âr " , ü z e ri n e yazı y a zıl aca k
e b ‘a dd a p a rş ö m e n , pa p ir ü s , kâğ ıt gibi m a l z e m e o l d u ğ u n a göre bu yazı da m al z e m e s in i n
e b ‘a d ın a u y a c ak b ü y ü k l ü k te ve St andard b o y la rı n en bü y ü ğü idi. H al ife dî v â n l a rı n d a n
çık an y a z ıl a rı n d i ğ e r l e r i n d e n farklı g ö r ü n m e s i için ilk d e f a Ve lid b. A b d ü l m e l i k z a m a ­
n ın d a ha lif e e m i r le r in i ih tiv a ed e n b e lg e l e r bu yazı ile y a z ıl m a ğ a ba ş la n m ış l ar d ı . Diğer
b e lg e l e ri n ö n e m i n e göre k u l la n ı la n v a ra k ile b irl ik te yazı bü y ü k l ü ğ ü de d e ğ iş iy or d u .
M ü te â k ı b d e v ir l e r d e y a z ıd a k i g e li ş m e d e v a m etti. T û m â rı n da ha kü çü k boyları
s ü liis e y n ve s ü liis , İb ra h im es -S i c z î; çelil ka le m in i esas alan k a le m ü n - n ı s f ile sü lüs ve
nısf ın ince le ri d e m e k ol an h a fifu ’n - n ı s f ve h a fifu s -s ü lü s y az ıla rı ise o nu n t a l e be le r in d e n
e l- A h v e l t a r a fı n d a n o r ta y a k o n u l d u 110. Bu y a z ıla rı n ne k a d a r k a lın lık ta ki kalem ler le
y a z ıl a ca ğ ı ve " e l i f ’ b o y l a r ı n ın ne k a d a r ol ac a ğı te sb it e dildi . Bu ka id e lç re bağlı olarak
A r a b y a z ı s ı n d a a s lî ve m e v z u n h a tla r o r ta y a çıktı.
X. a s ır d a Ebu Ali ve Ebu A b d u l l a h ibn M uk le k a rd e ş l e r y a z ıd a yeni bir çığır
açtı lar . Ebu Ali, h a rf le r in ayrı ve biti şik ş e k ill e r in i belli e sas ve ge o m e t ri k ö lç ü le re da ­
yalı o r a n l a ra b a ğ la y a r a k e l- h a ttu ’l-m e n s u b de n il e n bir m et o d or ta ya k o y d u ’" . M a ğ rib ve
İ r a n ’dan îti b â re n d oğ u d a k i m ü s l ü m a n ü lk el e ri n d e kûfi çe şid le ri g e liş ir k e n I r a k ' d a men-
sub ha ttı n k ita b is t in s a h ı n a uy gu n ol an bo yl arı ön e m k a z an dı la r. H. III -IV. (IX-X )
a s ır la r d a bu tip y a z ıl a rd a n "e l - h a t t u ’l-v e r râ k P ', " e l-m u h a k k a k " ve ya "e l - h a t t u ’l-ır â k T
t arz lar ı ge li ş m e gö ste rd i. XI. a s ır d a İbn Ese d (ö. 1019), m u h a k k a k a ya k ın bir yazı olan
n e s h i ile şiir m ec m u a la r ı i st in s a h etti. D ah a s o nr a "reyh â n P ' ve "n e sh " a dla rın ı alacak

e l-M ü n eccid , D ira sa t, s. 3 7 -3 8 , 101-103 ve el-C ubûrî, A s l ü l - h a t t i l - A r a b i , s. 157, 1 5 9 -160’dan

naklen Ç etin, "Hat", s. 18: M oritz, s. 501.

Ç etin. "Hat", s. 19-20.

e l- m ü s e ls e l, h a ttii ’l-m u "am m erat, h a ttü ’l-k ısa s da dahil olm ak üzere daha on bir kalem ve hattın bu
şah ıs tarafından icad e d ild iği de rivâyet ed ilir. Çetin, "Hat”, s. 21-22.
Ç etin. "Hat”, s. 24. G erçekten, e l-h a ttu l-m en su h , bazı kim selerin yan lış olarak zannettikleri gibi,
ayrı bir yazı çeşid i d eğ il, bir yazm a m etodudur. Bu m etodda konulan kaideler, şekle ve e stetiğe âid
olm ak üzere iki grupta in celen eb ilir. Harfin hakkını verme (te v k iy e ), harfin uzunluk, kısalık ve
k a lın lığ ın ın göz önünde bulundurulm ası (itm a m ), harfin yarım bırakılm am ası (ikm a l), harfin baştan
sona tam yazılm ası (ifh â ), harfin kalem kaldırılm adan yazılm ası (irsa l) şe k ille ilg ili kaideler; harfi
kendinden sonra gelen harfe bağlama ( t a r s if>, bağlanmayan harflerin diğerleriyle uyum sağlam ası
(te lif), harf ve k elim elerin mıstarında olm ası, yani satıra oturması (ta stir), birbirine bağlanan harf­
lerden uzatılabilenlerin uzatılm ası (ta n s il) ise e stetik le ilg ili kaideler olarak tesbit ed ilm işlerdi. Ali
A lparslan "İbn M u k le’nin Islâm Y azısına H izm eti", T B P D S , s. 12-13.
 YAZ I VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

olan y az ıla r, m u h a k k a k ı n b ir ç o k öz e ll ik l e ri n i t aş ı y a n bu y a z ın ı n g e li ş m e s i y le or ta y a
ç ık t ı la r 512. .
Kûfî, z a m a n l a k i ta b e le r ve k it a b l ar d a k i b a şlı k y a z ıl a rı n a m ü n h a s ı r k a lı r k e n
n e s h iden do ğ a n y a z ıla r, in c e l ik - k a lı n lı k , b ü y ü k l ü k - k ü ç ü k l ü k gibi u n s u r l a r d ı ş ı n d a belli
bir takı m k a ra k t e rl e r k a z an d ı k l ar ı gibi h er bi rin in ku ll a n ı la c a ğ ı a la n l a r da te s bi t edil di .
Böy le c e, te v k i', r ık a ', m u h a k k a k , r e v h â n i, s ü lü s ve n e s ih d e n ib âr e t ol an ve a k lâ m -ı
s itte " d e ni le n altı ka le m ya z ın ı n es as la rı belli ol du. B u n l a r i çin de ilk d e f a f e v k i ve r , ^ a
bu g ü n k ü d e ğ e rl e n d ir m e l e re es as ol an ş e k ill e r in i ka z a n d ı l a r . On la rı m u h a k k a k ve r e y h a n ı
t aki b etti. S ü lü s ve n e s ih in k a ra k t e ri s ti k va sıf la rı ise çok da h a s on ra o r ta y a ç ı k t ı ’ .
İ b n ü ’l- B ev vâ b , İbn M u k l e ’nin k o y d u ğ u u s ûl le ri g e li ş ti r ir k e n di ğ e r bazı h a tt a tl a r da belli
yazı şe ki l le r in d e u s ta lık g ö s te r di l e r. M e se l â , r ık a ' ve t e v k i ' İ b n ü ’l -H â z i n e d - D î n e v e r î
( 1 1 2 4 ) ’nin, m u h a k k a k ve r e v h â n i ise Y âk ut e l - M u ş t a ‘s ım î (ö. 12 9 8 ) ’nin e li n d e g e liş ti
Yâk ut , s a de c e m u h a k k a k ve r ey hâ nî h a tla rı nı g e li ş ti r m e k le k a lm a d ı, k a le m in k e ­
s ilm e ş ek lin i d e ğ iş t ir i p meyi l v e ri l m e s i ve etli b ır a k ı lm a sı gibi y e n i l i k l e r g e ti r m e k s û re -
tiyle altı ç e şi d y a z ın ı n y a z ı l m a s ı n d a da yen i bir ta rz g e li ş ti r m i ş o l d u 11 .

B. A K L Â M - I S İ T T E

A r a b y a z ıs ı n ın t e k â m ü lü n e ti c e s i n d e or ta y a ç ık a n a k lâ m -ı s i t t e , bir kısm ı b i r b i ­
rin d e n t a m a m e n farklı k a ra k t e rd e , bir kısm ı ise s a d ec e ka lı n l ık i n ce lik farkı o la n altı c in s
y a z ıd a n m e y d a n a g e lm iş ti. B u n l a rı n şe kl î ö z e ll ik l e ri y a n ın d a k u l l a n m a a l a n l a rı da
farklıyd ı. K a r a k te r is t ik ö z e ll ik l e ri en son b e li r le n e n y a z ıl a r d a h a g e ni ş ve d a h a d e v a m l ı
k u l la n m a a la n l a rı b u ld u la r .

1. S ü l ü s

Sül üs , a k lâ m -ı s it te nin içi n d e ta b i r o l ar a k en es k is i d ir . F a ka t ç o k î tin â ist e d iğ i ,

do l a y ı s iy l e sür* ati i y a z ıl m a d ı ğ ı için g ün l ü k m u â m e l â t t a k u l la n ı la n bi r ya zı d e ği l, bir
s a n ‘at ya zıs ı o l m u ş tu r . Da ha çok k ı t ‘a, m u r a k k a i1lh ve l e v h a l a r l a 117 s û re b a ş l a n , b e yi t ve
k a s i d e l e r i n 118 y a z ı l m a s ı n d a k u l la n ı la n bu ya zı, ağ zı, t a k r i b e n 2 ,5 -3 mm. g e n i ş l i ğ i n d e k i
ka mı ş k a le m le y a z ıl m ı ş tı r. D a ha ka lı n c a k a le m le y a z ıl a n ın a s ü lü s e y n , o n u n da ir i s in e c e li
adı v e r i l m i ş t i r 119. Ce lî s ül üs ile k i tâ b e ve bü y ü k l e v h a l a r y a z ıl m ı ş tı r. A r ş iv b e l g e l e r i n d e
ise pe k s e y re k r as t la nı r. A n c a k ya b a n c ı de v le t h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n n â m e - i
h ü m â y û n gibi b e l g e l e rd e k i â y e tl e r ile b a z an da d a v e t rü k n ü bu yazı ile ve ayrı h a t t a t l a r
t a r a fı n d a n y a z ı l m ı ş l a r d ı r 320.
Sü lü s ya zı, h a rf l e r i n 1/3 ve 2/3 o r a n l a rı es as t u tu l a r a k y a z ıl a n bi r y a z ıd ı r. Eski
e s e r l e r d e bu or an " d ö rt b e h r e s i m u s a tta h , iki b e h r e s i m ü d e v v e r " ya ni 2 / 3 ’si dü z , 1 / 3 ’i
y u v a rl a k şe k li n d e t a r i f o lu n m u ş tu r . G e r ç e k t e n s ül üs y a z ın ı n h a r f l e r i n d e h e p bu o r an

'* Ç etin, "Hat", s. 25; "Paleografya", s. 7.

Nihad M. Ç etin, "Yâkut M usta'sım î" , i A , XIII (1 9 8 4 ), 354.

,M Ç etin , "Hat", s. 2 6 -2 7 .

Ç etin, "Yâkut", s. 354; "Hat", s. 27; "Paleografya". s. 8. M oritz ise, "Yâkut’un e liy le yazıd a bir te-
ceddüd vukubulm adığı, diğer hattatların ese rler iy le m ukayese e d ild iğ in d e k en d isin in yazı sa n ‘atında
pek yüksek bir m evk ie de lâyık g örü lem eyeceği" kanaatindedir ( / A, I. 50 4 ).

M u r a k k a \ birkaç kâğıdın, suları aksi istikam ette olm ak üzere üst üste y a p ıştır ılm a sıy la yapılan
k ıvrılm az ve bükülm ez bir m ukavvadır. Ü zerine yazı sah ifesi y ap ıştırılır. A yrıca, levh aların albüm
h aline g e tirilm iş şe k lin e de bu ad verilir. Ekrem Hakkı A yverd i, F a tih D e v ri H a tta tla r , ve H a t S a ­
n a t,, İstanbul 1953, s. 9, n. 9.

Uğur Derm an, "Hat S an ‘atında O sm anlı Devri", İsla m K ü ltü r M ira sın d a H a t S a n a tı, s. 35.

M uhiddin Serin, H a t S a n a tım ız. T â rih ç e si-M a lze m e ve  le tle r - M e ş k le r , İstanbul 1982, s. 45.
Derm an, "Hat San'atı", s. 35.

T a fsilât için III. B ölüm , "Nâm e-i hümâyûn" bahsine bk.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

g ö rü lü r. " E l i f ' ve "lâm " ha rf l er i n in üst ta r a fı n da

sağa do ğ r u k üç ük bir çıkı nt ı veya ç e ng el b u l u n u r ki,
b un a z ü lf e adı ve rilir. Bu h arf ler , bir no k ta bo yu n-
daki z ül fe ler i ist isn a e di li rs e , sülü s k a le m iy le altı
no k ta u z u n lu ğ u n d a d ı r ve her üçte bir kı sm ın d a bir „ ^ ekl1 13
meyi l vard ır . Elif, k e n d in d e n ön c e ge len ha rfe bi- Be çana£‘
tiş ti ğ i n d e so la d o ğ ru meyi e d e r 121. Zü l fe y e t ek ab ül
e de n bir n o k ta lı k kı sı m d a n s o nra ki dör t no kta
Şek ü p m ık d a r ın d a k i çizgi d ü z ü m s ü , alttak i iki n o k ta lı k kısım ise sola doğru
Sülüs elifi y u v a rl a ğ ım s ıd ı r . "Be", "te" gibi ha rf le r in ç a n a k aç ıkl ığı da yine altı
(Yazır, Okum a n ok ta g e n iş l iğ i n d e d ir . Bu h a rf l er d e so la d ön üş d ö r d ü n c ü noktad an
A n a h t a r ı , s.51-52) s o nr a olur. Sü lü s n o k t a s ı n d a s o ld a n sa ğa ol an m ey il d e ol du ğ u gibi
üç ge ni a n d ır a n "mim " ve "vav" b a ş la r ın d a da bu 1/3 ve 2/3 oranları
k o r u n m u ş t u r. Bu tip g ö z lü h a rf l er d e o r ta l a r b e ya z b ır a k ılm ış olup
yi ne aynı o r a n l a r a riâ y e t e d ild iğ i g ö r ü l ü r 1" . Sü lü s y a z ın ın h a re k e l e r i n d e de 1/3 oranına
r iây et e d il m iş ; ha re k e l er , d a im a sü lüs ka le m in i n s ü lü s ü k a lı n lığ ın d ak i bir ka le m le k o n u l­
m u şt u r .
Sü lü s y a z ıd a bir ha rfi n bir k ı sm ın ın şe kli, d iğ er bir harfi n bir
_ p a rç a s ın a u ya bil ir. "Da l", "rı" ve "mim " gibi çe ng el li; "be", "fe",
"kef* gibi tek n el i ve "s in", "sa d", " k a f , "lâm ", "n un", "vav" ve "ye"
gibi ça na k lı ha rf l er biti şe ya kı n in ce le re k d ö n e rk e n ke n di le rin de n
s o n ra gele n harf e d e ğ d ir i lm iş ol ar a k b ı ra k ı ld ı ğ ın d a n y a z ıd a kesiklik
Şekil 14 gö r ü lm e z. D iğ e r t ar a fta n, y e r ye r u z a tı la n ç an akl ı ve tek ne li harflerle
G öz lü ha r fl er uz un " k e f ' l e r , "cim " ve "ay ın" g r u b u n d a k i h a rf le r le y a z ıy a ayrı bir
e s te tik k a z a n d ı r ı l ı r ’21.
D iğ e r hat c i n s l e ri n d e n farklı o l ar a k sü lüs ve ö z e lli kl e de celî s ü l ü s 124 ya zıl ar
i s t if l i o la ra k, yani h a rf l e r ve ya h a r f g ru p la rı, o k u n m a sırası b o z u lm a d a n ,b i rb i ri üzerine
b in m iş o l ar a k yaz ılı r. Bö yl e istifli y a z ıl a rı n t e r tib le ni ş i ne ka d a r s a n ‘at hüne ri isterse
o k u n m a s ı da o k a d a r gü çtü r. "B ir bi na inşa e d e r gibi aş ağ ı d a n y uk a rı y a d o ğr u örülen"
sü lü s ve celî sü lü s y a z ıl a r d a h a ziy a de di k d ö rt g e n , y u v a rl a k ve ya oval zem in ler e
y e r le ş tir il ir . M a a m a fi h , çiç ek , kuş, vs. şe k il le r v e ri l er e k y a z ılm ış sü lüs ya zıları da
v a r d ı r 12'.

S ül üs ü n k ale m k a ld ı r ıl m a d a n y a z ıla n cinsi "m ü s e ls e F ; bir e ks en e tr a fı nd a ka t­

l an d ı ğ ı n d a s im e tr ik ol ar a k g ö r ül e n, y a h u t sağ k ı s ım da ki ya z ın ın s ağ dan sola o lm as ın a
k a rş ılı k sol k ı s ı m d a k i n in so ld a n sağa t e r t ib l e n m i ş şe kl in e "s ü lü s - i m ü se n n a " adı verilir.
H e m e n b e li r tm e k g e re k i r ki, arş iv b e lg e l e ri n d e bu tü r y a z ıl a ra ra s tla nm a z.

2. N e s i h

N e s ih , sü lüs gibi bir s a n ‘at yazıs ı de ği ls e de, işl ekliği do la y ıs iy le , K u r ’an 'd an
b a ş la y a ra k k ita b is t in s a h ı n d a ter cih e d ile n bir yazı o lm uş tu r. An ca k, bu işle klik meselâ
d ah a so nra ki de v ir l e r d e O s m a n lı d a ir e s in d e o r ta y a çık an r ı k ‘adan fark lıdır. Ne s ih te harf-

,:ı T u h fe -i H a tıâ lin , s. 61 I .

E sk i Y a zıları O ku m a A n a h ta rı, s. 50 vd.'nda sülüs yazının öze llik le ri, harflerinin y a z ılışı, birleşm e
şek illeri ile alâkalı tafsilâtlı m âlûmat vardır. Ayrıca bk. K a le m G ü ze li, I. 90-92; III (1 9 8 9 ). 325-326.

• ’ Derm an, "Hat San'atı", s. 36.

ı;j C elî sülü s büyüdükçe normal kalem le yazılm ası güçleşir. D o la y ısiy le bunlar için önce küçük ölçekli
y azılar y a z ılıp büyütüldükten ve tashihleri yapıldıktan sonra kalıp çıkartılm ak için ıhlamur
ağacından bir tahta üzerine altına birkaç kat kâğıt konulan kalıp monte ed ilip yazının iç ve dış çevre­
si iğne batırılm ak su retiyle işaretlenir. Bu kâğıt daha sonra kalıbın çıkarılacağı zem ine konup kömür
tozu (zerendud yazıda tebeşir) sürülm üş bir çuha gezdirilerek şeklin alta geçm esi temin edilir kı
buna " ya zı s ilk e le m e k " adı verilir. Serin, s. 46.

D e r m an . " Ha t S a n ' a t ı " , s. 35.

 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

lerin hakkı v e ri lm e lid ir. İsmail Hakkı Bal-

tac ıo ğl u, nes ih y a z ıs ı n ın g ü z e lli ği ni ç o c u k
g ü z e ll iğ i ne be nz et ir. " Ç o c u k gö vd e si gibi
te k e rle k , y u m u şa k ve da y a n ık s ı z " ol du ğ u ,
s ü lü s ü n ge rgi nl iği ve ce li n in k u m l u ğ u n u n
g ö r ü lm e d iğ i n i" s ö y l e r ' 26.
e iM
Ne s ih , sü lüs ka le m in i n 1/3 o r a ­
nı nda bir y az ıdı r. Sü l ü s ü n 2 / 3 ’sini nes h
ed ip ( çı ka rı p) 1/3 ’iyle on a tâb î o l d u ğ u n ­
Ş e k il 15
da n dol ayı "n e sih " adı ve ri l m i ş o l ab i l ec e ği
N e s ih e li f l e r i
gibi K u r ’an y a z ım ın d a k ûf în in y e ri ne ( A .A M D , d o s . 1 3 /6 0 )
g e ç m e s in d e n ve ya M u s h a f n ü s h a la r ın ı n
nes h e d il m e s i n d e n do lay ı bu ism in v e r i l ­
miş o la b i l ec e ğ i gibi t a h m i n l e r de v a r d ı r 127.
N e s ih eli fi, iki sü lü s n o kt as ı b o y u n d a d ı r ve ke nd i k a le m iy l e yi ne altı n o k t a d ı r . İlk
no kt a, h a re k e t in b a ş la n g ı c ı ol a r a k ka bul ed il i rs e yi ne 2/3 düz, 1/3 y u v a r l a k olu r. B u n a
göre, sü lüs o r a n l a n n e s ih t e de k o r u n m u ş d e m e k t ir . Tek " e l i f ' d e z ül f e y o k t u r; so n d a k i
e lif le r üç ş e ki l de y a p ıl m ış tı r . B i r in c i d e k a le m ağzı hiç g ö r ü n m e z , yani d ü z ç ık m ı ş t ır ;
İ kinc id e k ale m ağzı gö rü n ü r; ü ç ü n c ü d e ise ka le m so la do ğ r u m ey il li ol an e lif in üst u c u n ­
da y a z ın ı n ters i s t ik a m e ti n d e o l m a k üz ere , yan i s o ld a n sa ğa d o ğ r u bi ra z d ö n m ü ş t ü r 128.
Ba şt aki " lâ m " la r d a ve " l â m e l i f ' i n h er iki t a r a f ı n d a z ülf e bu lu n u r. X V I II . yy. a rş i v b e l ­
g e le r in d e z ü lf e le r ço k kere so la d o ğ r u d u r. M a a m a fı h , sa ğ a d o ğ r u ol an z ü lf e le r e de r ast -
l an m a kt a d ı r. H at ta bazı " l â m e l i f ' l e r i n sağ t ar a ft a ki k o l u n u n z ülf es i sağ a, sol t a r a f t a k i n i n
ise so la do ğ r u y a p ı l m ı ş t ı r 12'*.
Ne s ih de s ül üs gibi ha re ke l i bir y a z ıd ır . A y r ı c a n o k t a s ı z h a rf l e r i n k o l a y l ı k la a yı r d
e d il m es in i s a ğ la m a k m a k ­
s a dı yl a bu tür h a rf l e r i n alt,
üst v ey a o r ta l a r ı n d a bazı i ş a ­
r et le r de k u l la n ı lm ış t ır . M e ­
selâ, "dal", " n " , "sin", "sad ",
"tı" nın a lt l a r ı n a bir no kt a
v e ya h e m z e , y a h u t ü s tl e ri n e
v irg ül e b e n z e r bir ka fa ve ya
çizgi; " k e f ' i n o r ta s ın a m in ik --- 7 \ —1 .t i' -
bir "kef ve ya hemze,
"lâ m " ın o r ta s ın a y in e k ü ç ü k
bir "lâm " k o n u l m u ş ; h e m z e
için ise bi r "a yın başı"
k u l l a n ı l m ı ş t ı r 110.
K u r ’an ve ki ta b l a r d a
h are ke li ol ar a k y a z ıld ığ ı h a l ­
de arş iv b e lg e l e ri n d e nes ih,
an c ak , k e li m en i n o k u n m a ­
s ın d a ş übh eli bir d ur u m v a r ­ Ş e k ik 16
sa ha re k e l e n m i şt i r. Bu nu n H a r e k e li n e s ih
tipik ör ne k l e ri ni s a d ra z a m ( A .A M D , d o s . 1 7 /4 9 )
t e l h i sl e ri n d e gö r m e k m ü m ­
kün d ür . M ü h im m e d e fte r le -

T ü r k ie r J e Yazı S a n a tı, Ankara 1958, s. 42.

'• K a le m G ü zeli, I, 92.

>:’1 O k u m a A n a h ta rı, s. 123.

O k u m a A n a h ta rı, s. 128.

H abib, H a tt ve H a ttâ tâ n , İstanbul 1306. s. 23

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Ll

r in d e d îv ân î yazı k u l la nı ld ığ ı ha ld e XV II. yy. s o n la r ın d a n î ti b â re n n â m e s û re tle r in in ayrı

ol ar a k kay d e d ild iğ i d e f t e rl e ri n y a z ıla rı h a r e k e s iz n es iht ir.
S ü r ‘atli y a z m a za ru re ti n e s ih k ır m a s ın ın d o ğ m a s ı n a s e b e b o l m u ş tu r ki, arşivdeki
n e s ih y a z ıl a r ı n ço ğ u bu tü rd ü r.

3. T e v k î ‘

T e v k i ', ( £/■>) da n t e f kîl v e z n in d e bir k e lim e o l up "b ir şeyi v â k ı ‘ ettirmek"

m â n â s ı n d a d ı r . D a h a z iy a d e fe rm an ve b era t gibi b e lg e l e rd e k u l la n ı lm ış bir yazı çeşididir.
Bili n d iğ i gibi p a d iş a h ı n t u ğ ra s ın a da " t e v k î ‘" d en il d i ğ i gibi tu ğ ra ç e k m e k l e va zifeli olan
n i şa n c ı y a da t e v k ı ' î adı ve ri l m i ş ti r. G e r ç e k te n ilk d e v ir f e r m a n l a rı n ı n ya zıl arı tevki*
öze ll ik l e ri ta şı rla r. T e v k î 1, z a m a n l a yerin i d îv ân î ya z ıy a ter k e d e re k t a m a m e n kayb ol ­
m u ştu r. A n c a k, T a n z im a t s o n ra s ı n d a k i m u k a v e l e t a s d i k n â m e l e r i n d e t e v k î 4 ya z ın ın yine
k u l la n ı lm a y a b a ş la n d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r 1’1.
T e v k i' y az ı, "yarı d ü z ü m s ü , yarı y u v a r l a ğ ım s ı" ol ar a k t a r i f e d i l i r ” 2. E l i f uzu nluğ u
beş n o kt a ol u p , so la h a f i f m e y i l l i d i r ” 1. B iti ş ik ol an e lif de ka lem ucu hiç g ö r ü lm e z 114.
K a l e m k a lın lığ ı he m e n h e m e n s ü lü s e ya k ın d ı r . H at ta, t e v k î ‘ için "s ü lü s ü n âd e tâ sü r'a tli
y a z ıla n ıti n â sız , ihmâl e d il m iş şekli " de d e n i l m e k t e d i r 11'.

Şekil 17
Tevkî'
(Ş eyh H am d u l l ah m u r a k k a ' ı n d a n )

T e v k î ‘in s ü r ' a t l e y a z ıl m a s ı , bu ya z ın ı n k ır m a sı n ı d o ğ u r m u ş ol u p kırm a, t e v k î ‘ye

n a z a r a n da ha î ti n â s ı z bir ya zıd ır.

4. R ı k a 1

R ık a ', deri ve ya kâ ğıt p arç as ı m â n â s ı n a ol an r u k 'a k e li m e s i n in ço ğu lu , "ra k "

v ey a " r a k a " ' ise " s ü r ' a t " m â n â s ı n a ge lm e k te d i r. B un u n içi n d i r ki r ı k a ‘, bu m add el er
ü z e ri ne s ü r ‘atle y a z ıl a n y a z ıy a ad ol ar a k v e r i l m i ş t i r 116. Rıka* y a z ıs ı n ın d ü z lü ğ ü ve y u v a r ­
laklığı d e ğ iş ik ol u p h a rf l er i n ç oğu b i rb i ri n e b iti şt i ri lm iş t ir . Bu d ur um , ya zın ın çok
s ü r ‘atli y a z ı l m a s ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r 117. A n c a k s ü r ‘at ba z an bi tiş ik y a zıl ma sı ge re ­
ken ha rf l er i n a y rı lm a s ı n e tic e si n i de d o ğ u r m u ş t u r 118. K a le m ka lın lığ ı sınırlı olmayıp
d e ği ş ik tir . Rıka* elifi de t e v k î ‘ gibi beş n ok ta k a da rd ır. "V av " kâs esi " k a f gibi yu varlak
ve ç u k u r olu p, son tarafı yu k a rı y a do ğr u fazla y ü k s e l m i ş t i r 119. M a a m a fı h , bu yazının
m u a y y e n ve k a t ‘î bir t er ki b m e t o d u o l d u ğ u s ö y l e n e m e z 140. R ı k a ‘ d a ha çok m ekt ub ve

III. B ölü m , "Muâhede" bahsine bk.

K a le m G ü z e li, III, 331.

T u h fe -i h a tıâ lin , s. 61 1; H a tt ve H a tlâ lâ n , s. 23.

1,4 H a t! vi’ H a tlâ lâ n , s. 23; T u h fe -i H a tıâ lin , s. 61 I .

K a le m G ü zeli, III. 331.

K a le m G ü ze li, III, 331.

‘‘ K a le m G ü zeli, I, 95.

K a le m G ü zeli, III, 334.

H at! ve H a tlâ lâ n , s. 23-24; T u h fe -i H a itâ tin , s . 611.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ 59

y a z ı ş m a l a r d a 341; va k fi y e le r d e , k a d ıl ı k la r c a t an z im e d ile n bo rç ve a l ı m -s a tı m s e n e d l e -
rind e, k i ta b la r ın so n la r ın d a k i ferağ, m u k a b e l e gibi es as m et n e k a rı ş m a s ı i s t e n m e y e n
k a y ıd l a rd a ve i c â z e tn â m e le r d e ho c a n ın t as d ik ve i m z a s ın d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r 3 2.

Şekil 18
Rıka'

R ı k a ‘, isim b e n z e r l iğ i o l a n X IX . yy. ya z ıs ı " r ık 'a " ile k a r ı ş t ı r ı l m a m a l ı d ı r .

5. M u h a k k a k

M u h a k k a k , i sm in d e n de a n la ş ı la c a ğ ı ü ze re, h a r f şek il le r i, h i ç b i r f e d a k â r lı k y a p ı l a ­
m a y a c a k k a d a r k e s in l e ş m i ş , o k u n m a s ı n d a h i ç b i r t e r e d d ü d e y e r o l m a y a n bi r ya z ıd ı r. M u ­
h a k k a k ın k a lı nl ığ ı sü lü s k a d a r, faka t d ü z lü k ve y u v a r l a k l ı k o r a n l a rı f ar k l ıd ı r. " E l i f
bo yu , ke ndi k a le m iy l e on n o k t ad ı r . M u h a k k a k k a l e m i n i n m ey li ise, s ü lü s e gö re 1/ 4 ’dir.
Bu n a gö re m u h a k k a k y a z ıd a el i f in 7,5 n o k t a s ı d ü z ü m s ü , 2,5 n o k t a s ı ise y u v a r l a ğ ı m s ı
olur. Ça n a k lı h a r f l e r d e de bu e s a s l a r ta t b i k e di li r; d o l a y ı s iy l e d ü z lü k t am d e ğ il b i ra z
mey il li y a p ılı r. A y n ı d u r u m d i ğ e r h a rf l e r için de g e ç e r l i d i r 343. B i ti ş ik o l a n e li f in s a ğ a ve
so la m eyli b u l u n m a y ı p d ü z d ü r; h a rf i n üst t a r a f ı n d a k a le m in k a t ‘ı bell i o lu r. G ö z l ü h a r f ­
lerin gö z le ri d o l d u r u l m a z , içleri b e y a z b ı ra kı lır , ö t r e y i g ö s te r e n "v av " ş e k li n d e k i h a r e k e ­
nin g ö z ü de b u n a d â h il d i r. "Rı ", " nu n" ve "ye" h a r f l e r i n in d e ri n l iğ i az ve u z u n u m s u ;
s ü lü s d e h e m y u v a rl a k , h em de d ü z y a p ıl a b il e n " v a v " ın ise m u h a k k a k d a y u v a r l a k l ı ğ ı
b ah is k o n u s u d e ğ il d i r. "D al ", "rı" ve "va v" gibi a şağ ı d o ğ r u ç e k il e n h a r f l e r d ü z ve k e s k in
bir ş e ki ld e sağ ü st- so l alt i s t ik a m e ti n d e bi r kılı ç gibi k e s k in o l a r a k ç iz i l m i ş l e r d i r .

Şekil 19
Muhakkak

140 K a le m G ü zeli, III, 334.

141 T u h fe -i H a tta tın , s. 612.

142 N ihad M. Ç etin, "Aklâm -ı Sitte", D V t A, II (1 9 9 0 ), 279.

14’ K a le m G ü zeli, III, 329.
60 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Ll

" M im " in k u y r u ğ u da d ü z o l a r a k a ş a ğ ı y a i n m e yi p , b u n l a r a p a ra le l bi r şekil gö sterir. Mu ­

ha k k a k ın h a re ke l er i , ke ndi k a l e m in d e n d a h a ince bi r k a le m le k o n u l m u ş t u r 344.
M u h a k k a k faz la r ev a ç b u l m u ş bir yazı o l m a y ı p H. V. a s ır d a yeri ni sülüse
bı ra k m ış , fakat S e l ç u k l u l a r d e v ri n d e m u s h a f la r d a en sık o l a r a k k u l la n ı la n hat n e v ‘i ol ­
m ak t a d e v a m e t m i ş t i r 345. M ü s t a k i m - z â d e ’ye gör e tar ih , şii r ve k a s i d e l e r 346, faka t asıl bes­
m ele y a z ı l m a s ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r 347.

6. R e y h â n f

R e y h â n î , m u h a k k a k a tâb î o l up o n u n h a r e k e s in i n k a le m iy l e y a z ılm ış tır . A ra ­

l ar ın d ak i y e gâ ne fark, m u h a k k a k h a re k e s in i n , ke nd i k a l e m i n d e n da h a ince bir kalemle
k o n u l m a s ın a k a rş ılı k, r e y h â n în in h a r e k e l e r i n in ke n d i k a le m iy l e k o n u l m a s ıd ı r . Bu yazı,
O s m a n lı d a ir e s in d e uz u n a s ır la r pe k r ağ be t g ö r m e d i ğ in d e n h e m e n h e m e n u n u t u lm u ş t u r 348.

C. D İ Ğ E R Y A Z I L A R

1. T a ‘l ik

T a ' l i k , İran m e n ş e ’li bir yazı o lu p İranl ı ili m a d a m l a r ı n a gö re t e v k î 4, r ı k a 4 ve

n e s ih y a z ıl a rı n ın k a y n a ş t ı r ı lm a s ıy l a m e y d a n a g e ti r il m i ş ti r ve t e ş e k k ü l ü n d e , yı lankavi
h a rf l e r e sâ h ib Pe h l e v î ve A v e s t a n a lf a b e le r in i n de ro lü o l m u ş t u r 349. M a a m a fi h , kûfî ile
P e h l e v î 350 v e y a sü lü s ile kû fî n i n i m t iz a c ın d a n d o ğ m u ş o l d u ğ u n a 351 d a ir g ö r üş le r de
vard ır . T a ‘lik bazı y a z a r l a r c a a k lâ m -ı s itt ey e k a tı l a r a k yaz ı ç e şid i ye d iy e ç ık a r ıl m ış 352;
b a z ıl a r ı n c a da t e v k î 4 k a le m i sü lü s ve n e s h e b a ğ la n a r a k y in e altı k a le m ka b ûl ed il m iş ti r 353.
H. V / M. XI y y .d a o r ta y a ç ık a n bu y a z ıy a , h a r f l e r i n in asılı gibi g ör ü n ü şü do-
l ay ı s iy l e " t a 'l i k " adı v e ri l d iğ i s öy le n ir. T a ‘lik, İ r a n ’da y a z ış m a l a r , k i ta b l a r ve dîvân
k a y ıd l a r ı n d a k u l la n ı lm ış ; XII I. y y. d a ni h âî ş ek lin i a lm ış tır . T a ‘lik in s ü r ' a t l i ya zıl ­
m a s ı n d a n ş ik e s te t a 'l ik d o ğ m u ş ; a n c a k XV I. y y .d a n e s ta 'lild n o r ta y a ç ık ı p y a y ılı şı y la bu
yazı ö n e m i n i k a y b e tm iş tir . " N e s h -i t a 'l ik , " n e s h - ta 'lik " , fa k a t d a h a ço k b u n l a r d a n bozma
ol a r a k " n e s ta 'lik " a d la r ıy l a a n ıla n bu ya zı, i sm in d e n de k o l a y c a a n la ş ı la b i le c e ğ i gibi
ne s ih ve ta*lik y a z ıl a rı n ın b i r l e ş t i r i lm e s i y l e o r ta y a ç ık m ı ş t ır 354.
O s m a n l ı l a r da bu ya zıy ı b e n im s e y e r e k , k ı s a c a "t a 'l i k " d e m i ş ve ço k mü kem mel
ö r n e k l e r m e y d a n a g et i r m i ş le r d ir . T a ' l i k , O sm a n lI la r d a , Fa tih Su lta n M e h m e d devri nd e
İranlı s a n a t k â r l a r ı n O s m a n lı sa ra y ı n a g e ti r il m e l e r i n d e n î ti b â re n g ö r ü lm e ğ e ba ş la m ış ve
en m ü k e m m e l ş ek lin i XIX . y y. da Y e s â r î- z â d e M u s ta f a İzz et E f e n d i ’nin eli n d e ka­
z a n m ı ş t ı r 355.

U4 H a lt ve H a tlâ lâ n , s. 24; T u h fe -i H a tıâ lin , s. 612.

u ' Ç etin , "Aklâm -ı Sitte", s. 279.

’46 T u h fe -i H a tıâ lin , s. 612 ve oradan naklen K a le m G ü zeli, III, 330.

u ’ K a le m G ü ze li, I, 102 (U . D erm an’ın notu).

u " X IX . yy.da her hangi bir seb eb le gönderilm eyen bazı m uâhede tasdiknâm elerinin Türkçe
k ısım larında reyhânî kullan ıld ığın a dair, bunlara iliştirilen kâğıtlara şerh v erilm işse de aslında
y a zıların reyhânî değil tevki* karakter arz ettiği görülm ektedir. III. B ölüm , "M uâhede” faslına bk.

l4'' A li A lparslan, "Khatt". E l 1, IV (1 9 7 8 ), 1124.

H a lt ve H a tlâ lâ n , s. 21 ve ondan naklen K a lem G ü zeli, I, 96.

uı K a le m G ü zeli, III, 334.

,s: H a tt ve H a ltâ tâ n , s. 21.

K a le m G ü zeli, I, 87.
A lparslan, "KJîatt", s. 1124.

A lparslan, "Klıatt", s. 1126.

 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ 61

TaMik y a z ın ı n b ü tü n h arf ler i y u v a rl a ğ ım s ı o l u p d ü z h a r f yo k t u r; ka lın lığ ı sü lü s

ka lem i k a d a r d ı r 356. E l i f ve lâm gibi ha rf l e r di ğ e r y a z ıl a rd a n farklı ol a r a k z ülf e a l ­
m am ış la rd ır . Bu y a z ın ın , di ğe r y a z ıl a rd a g ö r ü lm e y e n h a r f ş e k ill e ri y a n ın d a k a le m in
se yr in in k e nd in e has şekli va rdı r. H a r f le r he m sağ, h em de so la b a k a rl a r. H a r f le r d e biri
düş ey , diğ eri y ata y iki ba kış m e v c u d d u r . Y at ay ve d ü ş e y h a tl a rı n k e s iş t ik l e ri y e rd e h a r f
iki eşit p a rç a y a böl ün ür . H a r f le r 3-5 no k t a k a da r; k e ş id e l e r ise iki h a r f b o y u n d a d ır .
K a le m , biri ke lim e, diğ eri s atı ra âid o l m a k ü ze re iki s a tır ç izg is i ta k i b ed e r. K e l im e le r ,
satı r çi z g i s in i n bi raz ü s tü n d e n ba ş la y ı p aş ağı d o ğ r u m ey i l le i n er ve h e r ke li m e bi r
ö n c e k in i n ü s tü n d e n b a ş la r ve aynı m ey i l le d e v a m ed e r. B ö y l e c e taMik y a z ı d a d ü ş e y ,
yata y v ey a mey il li b üt ün h a tl a r ke ndi c in s l e r i n d e n o l a n l a r a pa ra l e ld i r. H a t la r ne k a d a r
ar t a rs a a rts ın bu pa ra l e ll ik hiç b o z u lm a z . S a tır s o n la r ın d a k i k e li m e l e r i n m ı s t a r ı n d a n
b i ra z y u k a rd a o lm a s ı i stis n â î h a ll e r d e n d i r ve ka id e yi b o z m a z 357.

Şekil 20
Ta'lik
(Cev-Adliye, nr. 2134)

TaMikin he r z a m a n o l m a m a k l a b e ra b e r , b ir y a z ıl ış ö z e ll iğ i de s a tı r l a r ı n k â ğ ıd ı n
üst k e n a rı n a p a ra le l değ il m ey il li y a z ıl m a s ı d ır .
TaMikin, i nce ( = h u rd e , h afi ) ve c elî ş e k ill e ri v a rd ır . Ha fi o l a n ı n e s ih ka le m i
ka lın l ığ ı n d ad ı r . C e l îs i y le m u ra k k a , l ev h a ve k i tâ b e le r y a z ıl m ı ş tı r. C e l î t a ‘lik, en m ü k e m ­
mel ve İ r a n l ı l a n dah i h a y ra n b ı ra k a n ş e kl i ne İ s t a n b u l ’d a u l a ş m ı ş t ı r 358.

T a ' l i k , a rş i v d e b u l u n a n y a z ıl a rd a n d ı r. İ lm iye sını fı m e n s u b l a r ı bu hatt ı t e r c ih e t ­

m iş le r; ş e y h ü li s lâ m f et va la rı, kadı a rz la rı , h ü c c e t l e r ve h a tt a ş e r ‘iyye s i c i ll e r i n e k a d a r
he p t a ‘lik ya zıy ı k u l la n m ış la r d ır . A y r ı ca , bazı n â m e - i h ü m â y û n l a r d a m e t i n a r a s ı n a k o n u ­
lan b ey it l er taMik ha tt ı y la y a z ı l m ı ş l a r d ı r 359. A nc a k , a rş i v d e r a s t l a d ı ğ ı m ı z bu y a z ıl a r ı n
he ps i taMik de ğil , bi r kısm ı d a k ır m a dı r .

2. D î v â n i ve C e l i Dî vfinî

a. D îvân i

D îv â n î, D îv â n- ı H ü m â y û n d a t u tu l a n k a y ıd l a r d a k u l la n ı la n bi r ya zı o l d u ğ u için bu
a dl a a n ılm ışt ır . İ s t a n b u l ’un fe t h i n d en s o n ra k u l l a n ı l m a ğ a b a ş la n d ı ğ ı r iv a y e t e d i l i r 360.
M ü v e rr ih Âlî, taMik gibi İran m e n ş e ’li o la n "ç e p " adlı y a z ın ı n u s t a l a r ı n d a n M o lla

"6 K a le m G ü zeli, I, 95.

O k u m a A n a h ta rı, s. 135.

" ÜLaPt İ1 fÇ arş,nm k*P««nd»ki Sami E fendi tarafından ya z ılm ış c e lî taMik hat hakkında sö y le n en için
bk. K a le m G ü zeli, III, 338n.

u III. bölüm , "Nâm e-i Hümâyûn" bahsine bk.

ıw’ O k u m a A n a h ta rı, a. 129.

62 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

İ s h a k ’ın II. B a ye z id d e v ri n d e O s m a n lı ü l k es in e geld iğ i ve çok i tib a r g ö r d ü ğü nd en bahs

eder; M a tra hç ı N a s u h ’ıı mû cid i ol ar a k g ös te rd iğ i d îv ân î y a z ın ın , Os m a n lı hattatları
e li nd e t a m a m e n ayrı bir üs lu b k a z an dı ğı n ı b e l i r t i r ’' 1. Şu hald e, ka ra kt e ri s ti k özelliklerini
O s m a n l ı l a r e li nd e k a z a n m ı ş ol an d iv â n i, tam bir O s m a n lı y a z ıs ıd ır.
D î v â n d a t u tu la n ferm an, be rat, n âm e, a h id n â m e , se be b- i ta hr ir hükümleri.
m ü h im m e , ş ik â y e t ve a h k â m d e ft e rl e ri dahil her tü rlü ka y ıd l a r dî vân i yazı ile
y a z ıl m ı ş la r d ır . D e r - k e n a r la r da, siy ak at ol an kı sı m l a r hariç, d îv ân î ile ç ık ar ılm ış; arz,

Ş e k il 2 2
Ş e k il 21 D îv â n î
K a lın d îv â n î ( İ r a d e - M M ., nr. 8 1 1 )

a rz u h a l vs. b e lg e l e r ü z e ri n e k o na n " b u y u r u ld u "la rd a ise yin e bu ya z ın ı n kalını ku l­

lan ı l m ı şt ı r. Do l a y ıs i y le arş iv b e lg e l e ri n d e en çok r a s t la d ı ğ ım ız yazı tü rü d î v â n î d i r de ni ­
leb ilir.

D îv â n î ya z ıd a y u v a rl a k k ı sı m l a r a z a l t ıl m ı ş , d ü z ü m s ü
kı sı m l a r bı ra k ı lm ış , fakat d ö n ü ş le r ve ka v is l e rd e ça b uk k ı rı l ­
ma, b ü k ü l m e ve y u m u lm a y a ye r ve ri l m i ş ; b ö y l ec e y a z ıd a
s ü r ‘at tem in e di l m e ğ e ça lı ş ıl m ı ş tı r. B az an k a le m in ak ış hızı
g ö s te r il m e k üz ere gen iş k a v is l e r y a p ı l m ı ş t ı r D î v â n î y a z ıd a
da, " e l i f ve "lâm " ha rf l e r i n d e , s ül üs de o l d u ğ u gibi zülf e
b u l u n m a k t a d ı r . A nc a k , o n d a n farklı ol ara k z ü lf e le r in i sti ­
k am et i sola d oğ r u d u r. " E l i f , z ü lf e d e n so nr a s o l- s a ğ i s t ik a m e ­
t ind e u z a tı lı r ve alt t ar a fta sola kıvrılır. Di ğe r y a z ıl a rd a
k e n d il e r i n d e n s on rak i ha rf le r e b i rl e şm e y e n " e l i f , "rı", "dal"
ve "vav" h arf ler i, d îv ân î y a z ıd a bu öz e ll ik l e ri n i kayb
etm i şl e rd i r . Elif, k e n d in d e n so nr a ge len "vav" ve "s in"e
bi rl e şt i ri lm iş t ir . Bu ha rf le r de , kale m ucu in ce le re k k e n di nd e n
s o n ra g e le n e b iti şm iş ti r. "V a v " ın gö zü k a p a n ır ke n, "dal",
d iğ er y a z ıl a rd a k i " va v" a b e n z e r şe k ild e y u m u lm u ş, fakat
- " v a v " d a n farklı ol ar a k- gö zü açık o lar ak b ı ra kı lm ış tır . "Sin"
Ş e k il 23
ve " ş ın " la r çok kere di şle rin i kayb etm iş ve dü z bir uz antı h a ­ D îv â n î y a z ıd a "he" ile
line g e lm iş le rd ir . "Te", " k a f , "fe" ve "nun" h a rf le r in e so nda b it ir ilm iş sa tır la r
ol d u k la rı z a m a n no kt a k o n m ay ı p ç a n ak vey a kâse y u k a rı y a ç e ­
k i ld i k te n so nr a sola do ğr u kü çü k bir çıkıntı (k uy ru k )
y a pı lm ış tır . Ayrı ya z ıla n "de" edâtı ile " k e f ve "nun" aslî ş ek ill er ini k o r ud uk lar ı halde
"mim " harfi ayrı y a z ıl d ığ ı n d a "z e n e b " d e n ile n kuyr uk k e sil m iş tir ; o ka da r ki, bu özellik
1,1 M e n â k ıb -ı H ü n e rv e râ n , s. 60 -6 1 . Krş. IJgur Derman, "Kanunî D evrinde Yazı San ‘a t ım ız \ K anuni
A r m a ğ a n ı, Ankara 1970, s. 271n ve 274.
O ku m a A n a h ta rı, s. 129-130.
 YAZI VE YAZ I M A L Z E M E L E R İ 63

bi li n m e z s e s o n u n d a "he" v a rm ı ş gibi bi r in tib a hâ sıl o l a b i l ir 3 .

D î v â n î y a z ın ın ö z e ll ik l e ri n d e n biri de s a tır s o n la r ın d a k e n d in i g ö s te r m e k t e d ir .
Satır s o n la r ın d a h a r f ve h e c e l e r b i ra z sı k ı ş ır k e n üst üste y a z ıl m ı ş , b ö y l e c e s a tır s o n ­
ları nd a üst s atı ra y a k la ş a c a k t a r z d a bi r y ü k s e lm e m e y d a n a g e lm i şt ir . A y r ı c a son h a rf l e r i n
"be", " k e f ' , "ye" gibi sağ üst - sol alt i s t ik a m e ti n d e u z a tı lm a ğ a m ü sa i d h a rf l e r o l m a s ın a
di k k at e d ilm iş , bu m ü m k ü n o l m a dı ğ ı ta k d i r d e fa z l a d a n ve k u y r u ğ u u z a tı lm ış bi r "he"
harfi y a p ıl a ra k d i ğ e r sa tı rl a rl a u y u m s a ğ la n m a ğ a ç a lı ş ıl m ı ş tı r.
A r ş iv b e lg e l e ri n d e k i y a z ıl a r a s lı n d a tam d î v â n î de ği l, "k ırm a" ve y a h u r d a d e ­
nilen ş e ki lle rd ir. K ır m a , dî v â n î y e n a z a r a n d a h a ince k a le m le y a z ılı r ; fa k a t ye g â n e ö z e l ­
liği ince y a z ıl m a s ı n d a d e ğ il d i r. Y a z ı b ü yü s e dah i kı rm a öz e ll iğ i n i m u h â f a z a ed e r. S ü r ‘atlı
ya z m a e n di ş e s i z a m a n z a m a n y a z ın ı n n o k t a l a rı n ı n ihmâ l e d il m e s i n e de s e b e b o l m u ş tu r .
Bu t a r z d a y a z ıl m ı ş o l an b e lg e l e ri n o k u n m a s ı d î v â n î y e n a z a r a n ço k d a h a z or d u r .

Şekil 24
Dîvânî kırması
(A.RST, dos. 2/20)

b. C elî D îvân î

"Cel î" d e n in c e bi r y a z ın ı n iri y a z ıl m ı ş şe kli a n la ş ı lı r. A n c a k , d î v â n î sö z k o n u s u

o l d u ğ u n d a d u r u m f ark lıd ır. Zî râ, d î v â n î k a lın k a le m le y a z ı l d ı ğ ı n d a " c e lî d î v â n î " o l m a y ı p
"k alı n d îv ân î" o l d u ğ u gibi c e lî d î v â n î n i n ç o k i nce bi r k a le m le y a z ıl m a s ı d a m ü m k ü n d ü r
ve ayrı bi r a d la a nı l m a z . Bu iki y a z ıd a " e l i f ' ve " lâ m " ın z ü l f e l e r i n i n s o la d o ğ r u , " v a v " m
g ö z ü n ü n k ap alı , "d a l" ın ise g ö z ü a ç ık bi r "vav " gibi o l u şl a rı b a k ı m ı n d a n h a r f ka r a k t e r l e r i
az ço k b i rb i ri n e b e n z e m e k le b e r a b e r y a z ın ı n g e re k ya z ıl ış , g e re k g ö r ü n ü ş ü t a m a m e n
farkl ıdı r. D îv â nî h a re k e s iz bi r yazı o ld u ğ u h a ld e c elî d î v â n î h a r e k e l i d i r ve "sin" ile "şın"
ha riç , h a rf l e r i n içi no k t a v e ya t ir fille r le s ü s le n m iş ti r . D î v â n în i n a k s in e " e l i f ' , "rı", "d al"
ve "vav" h a rfl er i k e n d il e r i n d e n s o n ra g e le n h a rf l e r l e b i r l e ş m e d iğ i için o k u n u ş u b ir
b a k ım a d î v â n î d e n d a h a k o l a y d ı r 364. En m ü h im ö z e ll iğ i ise, h a r f a r a l a r ı n d a b o ş lu k
bır a k ı lm a m a s ı, he ce ve k e li m e l e ri n bi r ö n c e k in i n ü s tü n d e n b a ş l a n a r a k y a z ıl m a s ı d o l a y ı -
siyle bi r sa tır y a z ın ı n iki k an al ü z e ri n e y a z ıl m ı ş gibi g ö r ü n m e s id i r . A y r ı c a s a tı r s o n la r ı
yu k a rı y a d oğ r u bi r k a vi s l e bi tm e k te ve b u r a l a r d a h e c e ve h a r f l e r d a h a s ık ı ş ık bi r ş e k il d e
üst üste bi n m e k t ed i r . XV I. yy .d a ce lî dî v â n î h e n ü z d a h a so n ra k i a s ır la r d a k i ş e k lin i al m ı ş
de ği ld ir. "Si n", "şın ", "s ad", "d ad ", "fe", " k a f ' ve "ye" h a r f l e r i n in ç a n a k l a r ı faz la ge n iş
o l d u ğ u gibi i s t i f de z a y ı f t ı r 365. B u n d a n b a ş k a yazı bell i bi r k a lı b iç i n d e m u n t a z a m o l a r a k
ya z ıl m a m a k ta , d ı ş a r ıy a t a ş m a la r o l m a k t a d ı r . X V I I. y y .d a hâ lâ k ı s m e n bu d u r u m d e v a m
e tm e k le b e ra b e r bu t a ş m a la r y a v a ş y a v a ş gi d e r i lm iş , yaz ı a rtı k m u n t a z a m bi r k a lı b içi n e
ye rl e ş ti ri l m e ğ e b a ş l a n a r a k 366 m u n ta z a m bir g ö r ü n tü k a z a n m ı ş t ı r. Sa d e c e üst t a r a ft a " k e f '

M. T ayyib G ök b ilgin , O sm a n lı im p a r a to r lu ğ u M e d e n iy e t T a rih i Ç e r ç e v e s in d e O s m a n lı P a le o g r a fy a

ve D ip lo m a tik ilm i, İstanbul 1979, s. 4 4 -4 5 .

144 A li A lp arslan, "Celî", D V t A , VII (1 9 9 2 ), 267.

’6' A lparslan, "Celî", s. 267.

64 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DI LI

k e ş id e s i, alt t ar a ft a ise "mi m " k uy r u ğ u ç e rç e v e d ı şı n a taş ır ı l m ı şt ı r. D î vâ n îd e ol du ğu gibi

celî d î v â n î d e de satı r s o n la r ı, her hangi bir h a r f ilâve e d i l e m e y e c e k şe k ild e son harfler,
b irb i ri n i n eşi bir g ö r ü n ü ş v e ri l m e k ü ze re, uz a tı la r a k bi ti ri lm i şt ir . Sa tır so nları zaman
i çin de gi tg id e y ü k s e li p alt sa tır ü s tt e k in e d e ğ e c e k m i ş ç e s i n e y a k la ş ı r k e n satı r aralarının
ge ni şl iğ i a rtm ış , h a r f gr u p lar ı bi rb i ri n e d a h a çok y a k la ş t ır ıl a r a k yazı iyice sıkışık hale
g e ti r ilm iş ; b ö y l ec e y a z ın ı n o k u n m a s ı iyice gü ç le ş m iş t ir . Ar tık c elî d îv ân î ile yazıl an bel­
g e le r â d e ta s a de c e s a n 'a t g ö s te r m e k için d ü z e n le n e n ş â h e s e r le r ha lin e gelm işt ir. Bu yazı
ile y a z ıl m ı ş be lg e l e rd e , sa d ec e y a z ıd a s a n 'a t g ö s te r il m e k l e k a lı n m a m ış ; bazan yazı
kı sm ı, sa tı rl a rı n y a z ıl m a s ı n a e sas ol an k a lıb la k a p a n a r a k z e re f ş a n ya pı l m ış ; bazan da
ya z ın ın o t u rd u ğ u sa tı rl a r t a m a m e n a lt ı n la n m ı ş tı r . Cel î d î vâ nî , en m ü k e m m e l şeklini XIX.
yy . d a a l m ı ş t ı r ' " 7.
Cel î d î v â n î n i n k u l la n ı lm a y e rl e ri , d î v â n î y e n a z a r a n d a h a azd ır. M ü h im şahıslara
v e ri l en m ü lk n â m e , m en ş u r , ha tta t ım a r t e v c ih in i g ö s te r e n bazı b e ra tla r la , nâme-i
h ü m â y û n ve a h i d n â m e -i h ü m â y û n l a r d a bu yazı k u l la n ı lm ış t ır . A y r ı ca , d î v â n î ile yazılmış
b e r a t la r ın "nişan " formülleri'*’* celî d î v â n î ile y a z ıl m ı ş tı r.

Şekil 25
Cel î dî vân î
( M ü z e h h e b Fe rm an la r, nr. 20)

3. S i y a k a t ve D î v â n R a k a m l a r ı

a. S iyakat

A r ş iv be lg e l e ri n d e k i ya z ıl a r i çin de o k u n m a s ı en zo r o la n s iy a k a t t ır. İsm in den de

a n la ş ı la c a ğ ı gibi m e tn in m â h i y e ti n e ve göz a lı ş k a n lı ğ ın a bağlı ol ar a k s iy a k u sib a k la
o k u n a b il e c e k bir ya z ıd ır. S i ya ka tı n A b b a s i le r d e v ri n d e îcad e di ld iğ i, A n a d o l u ’ya
S e l ç u k l u l a r z a m a n ı n d a İran y o l uy la girdi ği r iv â ye t e d i l i r ,6<>. O s m a n lı la r bu yazıyı XV.
yy .d an îti b â re n k u l la n m ış la r s a da esas XVI. yy .d a T a c -z â d e C a ' f e r Çe le bi tar afı n d an ge­
l iş ti r il m i ş ti r 17". S i ya ka t l a ya z ıl a n y a z ıl a rd a ge ne ll ik l e Fa rs ç a ke lim e ve tab ir ler in kul­
la n ıl m a sı da İran y o l u yl a gird iğ in i d o ğ r u la r m âh i ye tt e di r . G e r ç e k te n mal iy e, e v k a f ve

Bu yazın ın yazılm ası için satırın şek lin i tayin eden bir kalıb hazırlanıp yazı bu kalıbın dışına
taşm ayacak şek ild e yazılırdı. N itekim , Suud Y avsı E fendi'nin terekesi içinde b öyle bir kalıb bulun­
duğu U. Derman tarafından kayd ed ilm ektedir. "Celî D îvânînin Tekâm ülüne dâir", T B P D S, s. 17.

Derm an, "Celî D îvânî", s. 16; A lparslan, "Celî", s. 267.

' T afsilât için III. Bölüm "Berat" bahsine bk.

Dündar Günday, A rşiv B e lg e le rin d e S iy a k a t Yazısı ö z e llik le r i ve D iva n R a k a m la rı, Ankara 1974, s.
1 .
" Süheyl Ü nver, "Siyakat Y azısı ve Kuyudu Atika", İsta n b u l B e le d iy e M e c m u a sı, sayı 87 / 15 (1931).
s. 92.
 YAZI VE YA Z I M A L Z E M E L E R İ 65

tap u ka y ıd la rı gibi gi zl ili k ist ey en d e ft e rl e r bu yazı ile v e ç oğ u ke re Fa r sç a k a lı b l a r k u l ­

lan ıl ara k t u t u l m u ş t u r 371. A y r ı c a arz, arz uh a l, vs. b e lg e le re ç ık a r ıl a n d e r - k e n a r l a r , k a l e m ­
lerde ki asıl lar ı s iy a ka t ile o l d u ğ u tak d i r d e, b elg e ü z e ri n e de s ıy a k a t la g e ç i r i l m i ş l e r d i r .

Şekil 26
Siyakat
(Cev-İktisat, nr. 181)

S i y a k a t y a z ıs ı n d a ha rf le r , di ğ e r yazı c in s l e r i n d e n f ar k lıd ır . K a l e m d e k i s ü r ‘atli

ak ışı n gere ği ol ar a k h a rf l e r kü çil lü p kı sa l m ı ş tı r. H a r f le r in tek y a z ıl d ık l a r ı ş e k il le r le d i ğ e r
h arf ler e b iti şt ik le ri z a m a n k i ş e ki lle r i a r a s ı n d a b ü y ü k fa r k l a r g ö r ü lü r . H a r f b a ş l a n kü ç ü k ,
kol ve b a c a k l a r k ısa dı r. Ç a n a k l a r he p aynı ş e k il d e o l m a y ı p kı sa, ç u k u r v e y a k ı rık lı
ya pı l a b il m i ş ti r . Fa ka t h a rf l e r i n s a tır a di z i l iş le r i h e r z a m a n b öy le h a s is ç e y a p ı l m a m ı ş t ı r .
B a z a n da tam t e r s in e b i r c ö m e r tl i k h a k im ol ur ; b a ş la r b üy ü r , b a c a k l a r u z a r 372. H at ta,
za m a n z a m a n s iy a ka t ha rf le r i a ra s ı n a ne sih , d î v â n î ve r ı k ‘a k ı rm a la r ı ile k ûf î h u r d a s ı n ı n
harfl eri de ka tı l m ı ş ol ab il ir. Bu, t a m a m e n y a z a n ı n s e ç i m in e k a l m ı ş t ı r 373.

Si ya k at a l f a b e s i n i n as lı n d a , h a rf l e r n ok t al ı d ır . Fa k at s ü r ‘ati t e m i n e tm e k le b i rl ik t e
kon u ile d o ğ r u d a n ilgili o l a n l a r d ı ş ı n d a k il e r e o k u m a im kâ nı v e r m e m e k , yan i b e lg e l e r i n
gi zli liğ ini k o r u m a k m a k s a d ı y la bu yazı ço k k e re n o k t a s ı z o l a r a k y a z ıl m ı ş tı r . Y a l n ı z "pe ",
"çe" ve "şın", b a z a n d a "n un " h a rf i n d e no k t a v a rd ır ; " n u n " u n b ü y ü k ç e bi r n o k t a şek­
linde g ö s te ril d iğ i de v â k ı ‘d i r 374. " E l i f ' , "da l", "ze l", "rı", "ze ", "je" ve "v av " h a r f l e r i k e n ­
di le r in d e n s on ra g ele n h a rf l er e b i t i ş e m e z l e r 375. A n c a k , " e l i f 1 b a z a n k e n d i n d e n s o n ra
g ele n " lâ m " a 90°lik iki a ç ıy l a b irl e şi r . "Ye " ve " k e f gibi s o n d a n u z a m a ğ a m ü s â i d o l an
ha rf le r ço k ke re m ü te â k ıb k e li m e l e r i n a lt ı n d a bir çiz gi ş e k li n d e d e v a m e tt i r i l m i ş l e r d i r .
"Cim" , "çe", "ha" ve "hı", ba z a n da " ye " ni n k u y r u k la r ı bi r ç a n a k m e y d a n a g e t i r m e k y e ­
rine, sağ a, k e n d in d e n ö n c e ki ha rf l er i n al t ı n a d oğ r u uz a tı lm ış t ır . " Da l" , ta b a n ı sol t a r a ft a
ufak bir f azl alı k ol an üç ge ni a nd ır ır , "rı", ke s k in köş eli bi r " d a l" a b e n z e r . F a ka t, h a rf l e r
her k âti bi n e li nd e farklı şe k il le r e gi reb i ld i ğ i gibi ayn ı y a z ın ı n d e ğ iş i k y e r l e r i n d e de
de ği şi k ş e k ill e r de y ap ıl a b il ir l er . Ö z e l li k le m al i y e v e s i k a l a r ı n d a ç o k ç a g e ç e n k e li m e l e r ,
b i lm e y e n l e r için o k u n m a s ı pe k de k o la y o l m a y a n k l iş e le r ha li n e ge lm i şt ir . B u n l a r a bi r de
s a tır la rın iç içe y a z ıl m a s ı e k le n i n c e , o k u n a b il m e l e r i m u tl a k su re t te te c r ü b e ve m ü m â r e s e
ister.

111 O ku m a A n a h ta rı, s. 144.

” * Mahmud Y azır, S iy a k a t Y azısı, Ankara 1941, s. 7-8; O ku m a A n a h ta r ı, s. 144.

m Y azır, S iy a k a t, s. 5; O ku m a A n a h ta rı, s. 144.

m O nver, "Siyakat", s. 94.

,7S Y azır, S iy a k a t, s. 1 1.
66 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

b. D ivân R akam ları

S i y a k a t y a z ıs ı y la b ir lik te ku l la n ı la n r ak a m la r , d i ğ e r A r a b ya z ıl a rı n d a k i gibi Hind

r ak a m la r ı o l m a yı p, r a k a m la r ın a ra b c a y a z ıl ış l a rı n ın s til iz e ed il m iş ş e ki lle rid ir . İlk kul ­
l a n ı l m a y a ba ş la n m a s ı m u h te m e l e n E m e v îl e r d e v ri n d e o l u p 376 m al iy e ve m u h as e b e işlerini
gö r en d î v â n d a k u l la n ı lm a s ı n d a n do la y ı e r k a m -ı d îv â n iy y e de n m i ş ti r . S iy a ka t yazısı ile
b i rl ik te k ul la n ı ld ı k la r ı için " dî vâ n ra k a m la r ı" n a , " s iy a ka t-ı A r a bî " , " erk am -ı Ara bi y y e " ,
gibi a d la r da v e ri lm iş tir . B u g ü n ise biri nc i şekil T ü r k ç e l e ş ti r i l e r e k d iv â n r a k a m la rı tabiri
k u l l a n ı l m a k t a d ı r 377. Bu r a k a m la r ın O s m a n lı la r c a b e n im s e n m e s i, s iy a k a t y a z ıs ın da da
t em a s e di ld iğ i ü ze re, b üy ük bi r i h ti m a l le S e l ç u k l u l a r k a n a lı y la o l m u ş tu r .

D îv â n r a k a m la r ın ı n o k u n u ş ş e k li n e ge lince: Tek
h an eli ra k a m la r , ya ln ı z o l d uk la r ı ta k d i r d e -özellikle
d ö r tt e n î t i b â re n - s o nl a r ı, â d e tâ bi r "elif" va rm ış gibi y u ­
karı ç e k il m e k t e iken iki han eli r a k a m la r d a artık birler
h a n e s i n d e k il e r i n son kı sı m l a r ı yu ka rı do ğ r u uz atı lm ay ıp
kı sa b ı ra k ı lm a k ta , ha tta , " s e lâs e" ( = ü ç) ve "sitte"
( = a l t ı) d e ol d u ğ u gibi b a z an a ş ağ ı y a d o ğ r u kı v rı lm a k ­
tad ır. A d e d c ü m l e le r in i n s o n u n d a b a z an bir "nok ta" bu ­
lu n m a k t a d ı r ki bu, r ak a m ın bi tti ği ni gö s ter me kt ed ir.
M a a m a fı h , h e r a de d c ü m l e s in i n s o n u n a n o k t a ko n ul mu ş
d a d e ği ld ir . N o kt a , c ü m l e n in s o n u n d a değ il de baş ında
b u l u n d u ğ u ta k d i r d e "altı" ra ka m ı m ân â s ı ifade e tm e k te ­
d i r 378.

D îv â n r a k a m la r ın ı n tek h a n e li le r in i n oku na bil -

m el e ri A r a b c a r ak a m a d la r ın ı n b i li nm e s i y a n ın d a şe ki l­
l erin b e ll e n m e l e ri n i g e re k t ir i rk e n ço k ha n e li le r d e bunun
y a n ın d a o k u m a m a n t ı ğ ın ı n da b i li n m e s i î cab eder. Dîvân
r ak a m la r ı A r a b y a z ıs ı n ın ge nel o k u n m a m a n t ı ğ ın a pa ra ­
lel ol ar a k s a ğd an so la o ku nu r. A n c a k iki ha ne li r ak a m ­
l ard a d u r u m d e ğ işi r. Z îrâ A r a b c a d a iki ha ne lil er in
s ö y le ni ş tarzı da faklı dır . M e se lâ , " o tu z beş", "beş ve
ot u z" ş e kl i n d e ifade edil ir. O n u n için d î vâ n rak am lar ın ın
Ş e k il 2 7 y a z ıl ış ı n d a da bu şek il ku lla n ı lm ış t ır .
T e k h a n e li d îv â n r a k a m la r ı
S on u "0" (s ıf ır )l a bi ten iki h an eli rak a m la rd a , tek
ha ne li şe kli n s o lu na bir ç ıkı nt ı ilâve e d ilm iş tir . Yal nız
"on" m â n â s ı n a g ele n " a ş er e " n in şekli b a z an bi rl e r h a n e si n d e k i r a k a m la r gibi yuka rıy a
d o ğ r u u z a tı lı r k e n b a z an da d iğ er le ri gibi k u y r u k ya p ıl m ış ; ha tta "a yın başı" veya
" h e m z e " y e b e n z e r ş e k ill e r de k u l la nı lm ış tır . "Y ir mi " ise d a im a iki p a rç a dı r. Bi rle r h a n e ­
sini g ö s te r e n s a ğd aki p a rç a "a yın başı" ş e k lin d e iken on l a r h a n e si ni g ö s te r e n soldaki
pa rç a , sol tara fı y uk arı do ğ r u çık a n dü z ve ya kav isl i bir şekil gö ste rir . Bu p a rç a sağdaki
"ay ın baş ı" o lm a dı ğı h a ll e rd e "a ltmış" ok un ur . A n c a k " a lt m ı ş " ın b a ş ın a h iç bi r zaman
"ayın baş ı" g e le m e y e c e ğ i n d e n iki ra k a m ın ka rı ş tı r ıl m a s ı d üş ü n ü le m e z.
On l a r h a n e si n d e ikinci bir r ak a m va rs a sa ğ d an so la ön ce birl er, so n ra on la r hanesi
ya z ıl m ı ş tı r; d o la y ı s iy l e -y u k ar ı d a da işar et ed ild iğ i gib i- o k u n u r k e n de s ol da n sağa doğru
ok u n ur . R a ka m b üy ük de ol sa b irl e r ve on l a r h an ele ri bir a ra y a geld iğ i ta kd ir de hep bu
m a n t ı ğ ın h â k im o l d u ğ u n u n ha tı r d a n ç ık a r ıl m a m a s ı l â z ı m d ı r 379.

'' Selâhaddin Elker, D iv a n R a k a m la rı, Ankara 1953, s. 21 -2 3 .

,7' Elker, s. 9.

,78 Elker, s. 33.

’1'' E lk e r, s. 3 4-35.
 YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ 67

Üç h a n e li le r d e bi rl e r ha n e si n d e k i ra k a m ın so n u n a ( so la ) "mi e" ( = yü z) ; dö r t h a n e ­
l ilerde "elf" (= b in ) k e lim el e ri e k le nm iş t ir . O nb i n ya z m a k için "a şe re " m â n â s ı n d a bir
"ayın" başı y a p ılı p so la do ğ r u u z a tı ld ı k ta n s o n ra h a f i f y u k a rı y a k ı v rı lı r ve b u n u n u c u n a
"e lf"in stilize ed il m iş şekli ol an ve sol ke na rı b i ra z d a h a y ü k s e k bi r " U " y u a n d ır a n işa re t
ko nu lu r. 1 0 0 . 0 0 0 ’de "mie" sa ğd a, " e l f ' s o ld a dı r. 100.0 00 = bi r y ü k ka b u l ed il m iş ti r . Bu
h u s u s un b e li r til m e si için yü zb in l i r a k a m la r d a h e r z a m a n bi r k e li m e il â v e s in e l ü zû m
gör ül m e d iğ i ha ld e m il y o n lu r a k a m la r d a da im a "m e rr e" ( = k e r r e ) ke li m e s i k u l la n ı lm ış t ır .
M ily o nl a r la ifade e di l e n r a k a m la r d a a de d c ü m le s i ikiye a y rı l m ı ş o l u p " yüz bi n"i g ö s te r e n
soldaki kısı m hiç d e ğ iş m e z; sa ğd ak i k ısı m ise, ifad e e d il e c e k r a k a m a gö re d e ğ iş i k li k
gös terir. " M err e" k e lim es i bu d e ğ iş e n ile d e ğ iş m e y e n k ı s ı m l a r a r a s ı n a k o n u l m u ş ol up ,
baş ve s o n un da ki r ak a m g r u p la r ın a bi tiş t i ri lm iş t ir . M e se l â , 4 .0 0 0 .0 0 0 , "k ırk m er r e y ü z
bin" şe kl in de ya z ıl m ı ş tı r. B a ş ka bi r ifad e ile so ld a ki beş ha ne li k ı s m ın v a z if e si , s a ğd ak i
g ru bu n k ıy me tin i beş m e r t e b e yü k s e lt m e k t ir . On b i n le r e k a d a r olarf h a n e l e r d e 1-9
a ra s ın da r a k a m la r v a rs a b u nl ar , iki k ıs ım da y a z ıl d ık t a n s on ra , so na ilâ v e e d i l m i ş t i r 3®0.
"Y üz ot uz üç m er r e y ü z bin, on altı bin yed i yü z d ö r t s e k se n " (-o c. )
gibi. Bu 133 yük , 16 bin 784 (= 1 3 . 3 1 6 .7 8 4 ) de m e k t ir .

4. R ık a

XI X . y y . d a d î v â n î y a z ın ı n y e rin i a la n r ı k 'a nin ne z a m a n o r ta y a ç ık tı ğı k e s in o l a ­

rak bi li n e m i y o rs a da XV . yy. ın ikinc i y a r ı s ın d a D u l k a d ır l ı ü l k e s i n d e k u l l a n ı l m a sa h as ı
bu ld u ğu a n l a ş ı l m a k t a d ı r 381. O s m a n l ı l a r ta r a f ı n d a n ise X V I II . y y. ın ik in c i y a r ı s ı n d a n
î tib â re n k u l la n ı lm a ğ a b a ş la n d ı ğ ı ve XIX . y y . d a d i ğ e r y a z ıl a r ı n y e ri n i a la c a k k a d a r
ya yg ın la ştı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r 382. XIX . y y .d a B â b ı â l î ’de bu yazı k u l la n ı ld ı ğ ı gibi B â b ı â lî
r ık 'a s ı a dıy la ş öh re t b u l a n bi r cins i de m e y d a n a g e ti r il m i ş ti r. Bu ta rz , X IX . a s rı n ik in c i
y a rı s ın da M ü m t a z E fe n di (ö. 1871), s o n la r ın d a ise İzz e t Ef e n di (ö. 1902) t a r a f l a r ı n d a n
g e li ş tir ilm iş tir .

D î v â n î gibi r ı k ‘a da da d ü z lü k çok, y u v a r l a k lı k az dır . B ir b a k ım a d î v â n î k a l e m i n i n

b ira z k ıs ılı p h a r f ş e k il le r in i n s a d e l e ş ti r i l m i ş , k a v is ve m e y i l le r in a z a l t ıl ıp s ü r ‘atin
a rtt ırı lm ış şekli o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r 383. R ı k ‘a, s ü r ' a t l i y a z ıl m a s ı d o l a y ı s iy l e m e k t u b ,
p u s ul a gibi g ü nl ük y a z ıl a r d a ço k r ev a ç b u l m u ş tu r .
R ı k ‘a y a z ıs ı n ın k a le m i, d a im a d ü ş e y v e y a y a ta y h a tl a r a ya k ın o l a r a k c e r e y a n e de r.
Bu nu n için de ka le m in ke sim i d i k e y d e n so la d o ğ r u pe k az m e y i l li d ir . Y a z ı n ın k a l e m i n e
m ah s us ol an m ey il , y a z ıl m a s ır a s ın d a d a im a k o r u n m u ş t u r . H a r f le r in iniş ve ç ı k ı ş l a r ı n d a k i
a çıl ar da he p b i rb i ri n e eşit tir . R ı k ' a n ı n bi r no k t as ı , ke nd i k a le m in i n ç ık a r d ığ ı n o k t a n ı n
y a n s ı ka da rd ır. H a r f le r in ö l ç ü l m e s i n d e ise ke n d i no k t as ı e s as a lı n m ış tı r . İlk k o n u ş t a n o k ­
t anı n m eyli ne k a da rs a , ya z ıd a k i m ey l i n , s o n u n a k a d a r aynı d e v a m e tm e s i g e re k i r.
R ı k ‘an ın m ısta rı bi r ha t ü z e ri n d e o l up bu ha t n o k t ay ı ikiy e b ö l e c e k ş e k i l d e d i r ki bu k a l e ­
m in tam ka lın l ığ ı n ın , yani h a rf l er i n en ka lın y e ri n i n bu s a tı r hattı ü z e r i n d e n g e ç e c e ğ i n i
gös terir . N i te ki m , b i rb i ri n e bi ti şe n h a rf l e r i n en s o n u n c u s u n u n o rta s ı da m ıs ta r ü z e r i n d e n
g e ç er 384.
R ı k ‘a da da d î v â n î d e o l d u ğ u gibi bazı h a r f l e r as lî ş e k il le r in i k a y b e tm i ş l e r d i r .
"Sin" ve "şın "ı n d işl eri k a y b o l m u ş d ü z bi r çizgi ha li n e ge lm i şt ir . S on a g e le n " s in " i n ç a ­
nağı no rm al ş ek lin i k o r u d u ğ u h a ld e " ş ın " l a rd a no k t a y e ri n e ç a n a ğ a , y u v a r l a k lı ğ ı k a y b
ed ile re k ke sk in hatlı bi r "v" şekli v e ri l d ik t e n s o n ra s ol a h a f i f bi r kı v rı m k o n m u ş t u r . S o n ­
daki " h e" ler k e n d il e r i n d e n ö nc e k i ha rf in a ş a ğ ı y a d o ğ r u k ü ç ü k bi r k ı v rı n tı s ı g i b id ir .

Elker, s. 4 3 -4 4 .

1.1 G ö kb ilgin, D ip lo m a tik , s. 46.

m A lparslan, "KJbatt", s. 1126.

3.1 O ku m a A n a h ta rı, s. 140.

,*'1 O ku m a A n a h ta rı, s. 141.

68 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Şekil 28
R ık ‘ a
( Y .A . H u s , nr. 1 3 8 )

R ı k ' a n ı n siir‘ ati i y a z ıl m a s ı r ı k 'a k ır m a s ım n d o ğ m a s ı n a s e b e b o l m u ş tu r . R ı k ‘ada

b i rl e ş m e y e n h arf ler , d î v â n î d e o l d u ğ u gibi r ı k ‘a k ı r m a s ı n d a da b i r b i rl e ri n e b ir le şi r yahut
-d a h a d o ğ r u s u - ilişir ler. Bazı h a rf l e r öze l ş e k il le r alm ı şl a rd ı r . M e se l â "de" ayrı
y a z ıl d ığ ı n d a "he", "d a l" a üs tte n b i rl e şt i ri lm iş t ir ; "dal" ba ş k a bi r h arf e bağlı ise "he",
"d a l" ın alt ucu y u k a rı y a d oğ r u
u z a tı lı p sa ğa d ö n d ü r ü lm e k s ur e tiy le
"d al" a b irl e şt i ri lm iş t ir . D iğ e r bazı
Ş e k il 2 9
h a rf l er i n bi rl e şm e le r i de öz e ll ik
Ş e k il 3 0
A y r ı " d e " n in "he" ile taş ırl ar. A rş iv d e k i XIX . yy. b e l g e l e ­
B i t i ş i k " d e " n in "he" ile
b ir le ş m e ş e k li rin in ço ğ u bu ka ra k t e rl e ri t aş ı y a n b ir le ş m e ş e k li
r ı k ' a k ırm a sı ile y a z ıl m ı ş la r d ır .

S o n u ç

G ö r ü l d ü ğ ü gibi O s m a n lı la r A r a b a lf a be si ni b e n im s e m i ş ve altı asrı a şk ın bir süre

bu ya zıy ı k u l la n m a k l a ka lm a m ı ş o nu z ir v e y e u l a ş t ır m ış la r d ır . A r a b la r ta r a fı nd a n icad
ed il m iş ol an a k lâ m -ı s it te d e n b a z ıla rın ı b e n im s e y ip ya y g ın ol ar a k ku ll a n ı rl a rk e n bir
k ıs m ın ı da ya belli m a k s a d l a r a t ah si s ve ya t a m a m e n terk et m i şl e r; b u n a ka rşı lık diğer
ü lk e l e rd e o l m a y a n bazı yazı c in s le ri ni b u lu p g e li ş ti r m i şl e r; ha tt a b un la rı , d ah a yaygın
hale g et i r m i ş le r d ir . Ni t ek i m O s m a n lı arşi v b e lg e l e ri n d e en ço k ra s t la n a n yazı çeşidleri
ol an dî vân î, s iy â k a t ve r ı k ‘a O s m a n lı la r ta r a fı n d a n ge li ş ti r il m i ş y a z ıla rd ır .
O s m a n lı arş iv b e lg e l e ri n in kr o n o lo j ik bir sıra i çin de i n ce l e n m e s i bu yaz ıla rda n
h a n g il e ri n i n ha ngi de v ir l e r d e d a ha r e v a c d a o l d u ğ u n u , nas ıl ve ne z a m a n de ğişmeye
uğ ra d ı k l a r ı n ı, ha ng i tü r y a z ıl a rı n n e re l e rd e ku l la n ı ld ı ğ ın ı pe k güzel bir b iç im d e ortaya
k o y a b ili r. M e se lâ , c e lî d îv â n î nin be rat, n â m e - i h ü m â y û n ve a h id n â m e -i h üm ây û nl ara
m a h s u s bir yazı tü rü o l du ğ u , b u n u n l a fer m an ya z ıl m a d ı ğ ı; d î vâ n k a y ı d l a n n d a t a ‘lik
ya z ın ı n ku l la n ı lm a d ı ğ ı ; f er m an l a rı n, pek az i st is na d ı ş ı n d a dî v â n î v ey a d îv ân î kırması ile
y a z ıld ığ ı; m al iy e d e ft e rl e ri n d e ve v a k ı f k a y ıd l a rı n d a s iy a k a tın te r c ih ed ild iğ i; son devir
Bâ b ı â lî k ay ıd l a rı n ı n r ı k ' a ile t u tu l d u ğ u bu tü r in ce l e m e l er l e te s b i t e d ilm iş hu su sla r­
d an d ır .
Bu ya z ıl a rd a n h er b ir in in k ro n o lo j ik o la ra k in ce l e n m e s i de ta r i h si z b e lge le rin ta-
r ih l e n d ir il m e s i n d e a ra ş t ır ıc ı y a b üy ük y a r d ı m la r sa ğlar. XV I. yy. dî v ân îs i ile XVIII.
yy.ın ki t a n ı n ı rs a h iç b ir ş e k ild e y an lış t a r i h le n d i rm e y a p ıl a m a z . A m m a bu far klılık biline-
m iy o r s a, elde s a de c e bir parç as ı b u l u n a n ve b u n u n i çin de iki a sır ön c e si n e a t ı f yapılmış
o lan be lge a cem i bir şa hs ın eli nd e o tar ih e b a k ıl a ra k y an lış d e ğ e rl e n d ir il e b il ir . Nitekim,
ü z ül e r e k b e li r tm e k ge re k i r ki, pe k n â di r de ol sa a rş iv d e t a s n i f s ır a s ın d a böy le bazı hata ­
lara d ü ş ü ld ü ğ ü ra s t la n a n o l ay l a rd a nd ı r.
 69
YAZI VE YAZI M A L Z E M E L E R İ

D. B E L G E L E R D E K U L L A N I L A N K I S A L T M A VE Ö Z E L İ Ş A R E T L E R

O s m a n lı c a d a b i lh a s s a tar ih a t ı l m a s ın d a k u l la n ı la n özel i şâ r e tl e r v ard ır . O s ­

m anlIlar, b ili ndi ği gibi, hicr i tak v im i k u l la n m ış la r d ır . Bu t a k v i m d e k i ay a d la r ın ı n bir
kısmı hayli uz un d u r. Y a z ı d a silr ‘ati s a ğ la m a n ı n bir yo lu da bazı k ı s a l tm a la r y a p m a k o -
duğ u f ik rin de n h a re k e t le ay a d la r ın ı n k e n d il e ri n e has r u m u z l a r l a g ö s te r il m e s i y o l u n a g i ­
dilmiş tir . M uh a rr e m , sa fer, r e b i ' ü l â h ı r , c e m â z ıy e l â h ır , ş a ' b a n ve z il h i c c e ay lar ı baş
h arfleri ol an "mi m " ( f ), "sad" ), "rı" ( J ), " c i m ” ( £ ), "şın" ( J - ) ve "zel" ( ^ ) ile
gö s te ril m iş tir . R e b i ' ü l e v v e l , c e m â z ıy e l e v v e l ve z i l k a ' d e ay lar ı için "rı", "cim " ve zel
harf leri ni ta ki b e n " e l i f ’ ko n a ra k , bu a yl a r a âid r u m u z l a r "ra" ( ' j ), "ca" ( U ) ve za
( \ ^ ) ol ar a k te sb it ed il m iş ti r . R e c e b, ra m a z a n ve şe vv al a y la r ın ı n ilk h a rf le r i ba ş k a a y la r
için k u l la n ı ld ı ğ ın d a n b u n l a r l a ka rı ş m a s ı n ı ö n l e m e k ü ze re r u m u z ol a r a k son h a rfl er i
a lın m ış; ve r ece b "be", r a m a z a n "nu n" ve şe v v al " lâ m " la g ö s te r il m iş ti r .
He r ayın belli bir sıfatı v a rd ı r ve ço k kere ay adı bu s ıf a tl a b ir l ik t e k u l l a n ı l m ı ş
ol up ş ö y le di r:
M u h a r r e m ü ’l -h a r â m
S a f e r ü ’l - m u z a f f e r v e ya S a f e r ü ’l -h a yr
R e b i ' ü ’l-e vv el
R e b i ' ü ’l -â hı r
C u m â d e ’l-ul â v ey a C e m â z ı y e ’l -ev ve l
C u m â d e ’l -â hı re ve ya C e m â z ı y e ’l -â h ır
R e c e b ü ’l - m ü re c c e b , R e c e b ü ’l -fe rd v e y a R e c e b ü ’ş - ş e r î f
Ş a ' b a n ü ’l- m u a z z a m v e ya Ş a ' b a n ü ’l- m ü k e rr e m
R a m a z a n ü ’l - m ü b â re k ve y a R a m a z a n ü ’ş - ş e r î f
Ş e v v â l ü ’l- m ü k e r r e m
Z i l k a ' d e t i ’ş-ş e r îf e
Z i l h i c c e t i ’ş -ş e r îf e v e y a Z i l h i c c e t i ’l - m ü te m e n n iy y e

Ü ç e r ay da bir ö d e n e n u l u fe l e r i n de lâ l e t etti ği ay lar ı g ö s t e r m e k ü z e re de k ı s a l t m a ­

lar y a p ıl m ış tı r . İlk üç a yl ık d e vr e yi ifad e e de n " m u h a r r e m - s a f e r - r e b i ' ü l e v v e l " ay lar ı
" m i m -s a d- r ı " ha rf l e r i y le g ö s t e r i l d i ğ i n d e n bu d e v r e y e "m a sa r"; ikinc i üç a y lık d e v r e ol an
" r e b i ' ü l â h ı r - c e m â z ı y e l e v v e l - c e m â z ı y e l â h ı r " ayla rı " r ı- c im - c i m " h a r f l e r i y le g ö s t e r i l d i ğ i n ­
den ikinci de v re y e " r e c e c "\ ü ç ü n c ü üç a y lık d e v re o l an " r e c e b - ş a ' b a n - r a m a z a n " ay la rı
" rı- ş ın -n un " ile g ö s te r il d i ğ in d e n ü ç ü n c ü d e v r e y e " r e ş e n " \ d ö r d ü n c ü üç ay lı k d e v r e ol an
" ş e v v a l - z i l k a ' d e - z i l h i c c e " ay la rı " lâ m -z e l -z e l " ile g ö s t e r i l d i ğ i n d e n son d e v r e y e de k ıs a c a
" le z e z ” adı v e ri l m i ş ve ü ç e r a ylı k m e v â c i b l e r d e n ba hs e d il i r k e n bu k ı s a l t m a l a r k u l ­
lan ıl mı ştı r. D iğ e r t ar a ft a n , be lg e l e re tar ih a tı l ır k e n h e r z a m a n ay ın kaçı o l d u ğ u n u n ke sin
ol ara k b i ld i ri lm e s in e ih tiy aç d u y u l m a m ış , on gü n l ü k d e v r e l e r i n g ö s t e r i l m e s i y l e y e t i n i l ­
miş ve ilk on gün için "e v â i! ", ikinc i on g ün için " e v â s ıt" , ü ç ü n c ü on gü n için ise
"e v â h ır " tab ir ler i k u l la n ı lm ış t ır . A y r ı c a ço k ke re ay ın ilk ve s on gü n l er i "1" y a h u t "29 " /
"30" ol ar a k b e li r ti lm e k y e ri n e ilk gün için "g u r r e ", son gün için ise " s e lh " d e n il m iş ti r .
G u r r e n in karş ılı ğı için h e r ha ng i bir t e r e d d ü d o l m a m a k l a b e r a b e r "s elh " için ayn ı şeyi
s ö y le m e k m ü m k ü n d e ği ld ir . Zî râ bazı a y la r ın 29, bazı a y la r ın 30 ç e k m e s i bir y a n a ay
başla rı "rüy et- i hi lâl e" ( ay ın gök y ü z ü n d e g ö r ü n m e s i ) d a y a n d ı ğ ı n d a n aynı ay h e r se ne 29
veya 30 ç e k m e m iş de o l ab il ir . B u n d a n d o la yı " se lh" t a b i r i n d e n o y ı lın o ayı için 29 mu
30 mu kasd e d il d i ğ in i n te sb iti de z a m a n z a m a n g ü ç l ü k l e r m e y d a n a g e ti r m e k t e d i r .

T a rih a tı l m a s ın d a iki ayrı usûl t ak ib ed il m iş ti r . Biri t a m a m e n a r a b ç a o l a r a k ve

yazı ile, di ğeri gün ve yıl r a k a m la o la nd ır . Bu İkinci si de ay a d ın ı n tam y a z ıl m a s ı ve y a
ru m uz k u lla n ılm as ı şe k li n d e a y rı la bi lir . Hangi şek il o l u rs a ol su n b a ş ın a "fi" " ta h r ir e n fi",
yah ut "h ur rir e fi" i b a r e le r in d e n biri k o n u l m u ş tu r . H e p s i n d e de ay adı ile yıl a r a s ı n d a
m utl ak a "sen e" k e lim es i b u lu n ur . T a m a m ı A r a b c a ya z ıl d ığ ı t a k d i r d e m e s e l â 25 Z i l k a ' d e
1236 şöyle ifade e dilir:
"T a h r ir e n f i h a m se ve işr in m in ş e h r - i Z i l k a d e t i ş -ş e r ife s e n e s itte ve s e lâ s in ve
m ie te y n ve e l f
 İ ki nci Bö l ü m

BELGELERDE KULLANILAN ALÂ ME T LE R VE MÜHÜ R LE R

Os m a n lı b e lg e l e r i n d e k u l la n ı la n bazı öze l iş a r e tl e r va rdı r. B u n l a r ı n b a ş ın d a tu ğ r a

gelir. Tu ğr a, bir b e lg e n i n p a d i ş a h a âid o l d u ğ u n u gö ste rir .
B un u n gibi p e n ç e de b e lg e n i n , d e v le t in en üst k a d e m e l e r i n d e v a z if e a lm ı ş bir
y e tk il iy e âid o l d u ğ u n u n d el i l id i r.
M ü h ü r ise p a d i ş a h d a n b a ş la y a r a k ha lk t a n bi r ş a h sa k a d a r he r ke s in s a h ib o ld u ğ u
ve y a z ış m a l a r ı n d a im za y e ri n e ku l la n d ı ğ ı bir da m g a d ı r.
Bu nu n içi n d i r ki b elg e t ü rl e ri ni i n c e l e m e y e b a ş l a m a d a n ö n c e bu özel i ş a r e tl e ri n
t a n ı n m a s ı n d a f ayd a va rdı r.

I. TUĞRA
O ğ u z h a k a n la r ın d a n b a ş la y a r a k O s m a n lı p a d i ş a h l a r ı n a k a d a r T ü r k h ü k ü m d a r ­
ları nın "işâ re t" ve "y azılı a lâ m e t" l e r i o la n t u ğ r a , m e n ş e it i b a ri y le T ü r k ç e bi r k e li m e o l u p
F ar sça ve A r a b c a y a T ü r k ç e d e n g e ç m i ş t i r 1. G e r ç e k te n , o rta T ü r k ç e d e " h ü k ü m d a r ı n m ü h ü r
ve imz as ı" m â n â s ı n a ge le n tu g r a g , tu g k ö k ü n d e n g e lm e k te o l up " r a " eki ile fiil, b u r a d a n
da "g " ile isim y a p ı l m ı ş t ı r 2. Z a m a n l a "g " harfi d ü ş e r e k tu ğ r a ş ek lin i al m ı şt ır . K e l i m e n i n ,
Farsc as ı n iş a n , A r a b c a sı t e v k i ' ve a lâ m e t o l d u ğ u iç i n d i r ki b ü tü n bu k e l i m e l e r l e tu ğ ra
kasd e d ilm iş tir . N i t e k i m , " n iş a n l u y a y a z ıl d ı" i fa d e s in d e de k as d e d il e n , tu ğ ra ç e k il m i ş
k â ğ ıd d ı r 3. F e r m a n, be rat , n â m e , a h i d n a m e ve s e b eb - i t a h r i r h ü k ü m l e r i n i n s o n u n d a yer
a la n a lâ m e t-i ş e r ife ile b e li r ti lm e k i st e n e n yi ne tu ğ r a d ır .

Tu ğ ra belli p a r ç a l a r d a n m e y d a n a ge lm i şt ir . P a d i ş a h ı n ke n di adı ile b a b a s ı n ı n

ad ın ın b u l u n d u ğ u t u ğ ra n ı n e s as ı n ı teş ki l e de n ve k ü r s ü y a h u t s e r e adı v e ri l e n kı sı m , b u ­
rad an sola do ğ r u u z a y ıp a ş a ğ ı d a n y u k a rı y a d o ğ r u iç içe iki k a v i s d e n m e y d a n a g e le n
b e y ze (= b ey z a ) le r , bu b e y z e l e ri n sa ğa d oğ r u u z a n tıs ı o la n k o l v e ya h a n ç e r le r , s e re d e n
yuk a rıy a do ğ ru ç ık a n b ir b i ri n e p a ra le l tu ğ v ey a f l â m a d e n il e n üç kol, b u n l a r ı n t e p e s i n d e n

Bazı yazarlar, m eselâ İbn H allikan, kelim eyi Farsça kabul ed erse de doğru d eğild ir. T a fsilât için bk
J. D en y, "Tuğra", t A, X II/2 (1 9 7 5 ), 5-6.

l A , a .g .m ., s. 6.

M ü h im m e d e fte r le r in d e ^ hüküm lerin üzerinde "nişanluya yazıldı" yahud "nişanluya" gibi kayıdlar
az değildir. V, 6 6 2 ’den bir örnek için bk. M. S. K ütükoğlu, "M ühim me D efterlerin d ek i M uâm ele
K ayıdları Üzerine" T B P D S, s. 327, belge 25. Sadrazam , serdar-ı ekrem sıfa tıy la sefere g ittiğ in d e de
X V II. yüzyılda nişancıların sefere katılm asına kadar, k en d isin e tuğralı ahkâm kâğıtları verilird i.
İsm ail Hakkı U zu n çarşılı, O sm a n lı D e v le tin in M e rk ez ve B a h riy e T e ş k ilâ tı, Ankara 1948. s. 161-62.
72 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

tug / flama

Şekil 31
Tuğranın rükünleri

a ş a ğ ı y a do ğ r u k ı v rı la r a k inen z ü lfe \tT 4. A y r ıc a ilk de v ir t u ğ r a l a r ı n d a b u l u n u p so nradan

ka yb ol an ve tu ğ lar ın ü z e ri n d e b u l u n a n va s la la r'.

B i lin e n ilk tu ğ ra O r h a n B e y ’e âid o l u p l 3 2 4 t a r i h li d ir 6. Son d e re c e sade bir ş e ­

kild e ç iz ile n bu tu ğ ra d a " O rh a n b in O sm a n " ismi o k u n m a k t a , yani p a d iş a h ı n ya lnız
ke ndi si ile b a b a s ı n ı n adlar ı b u l u n m a k t a d ı r . He r üç ke li m en i n so n u n u n da "nun" harfi ile
bi tm esi d o l a y ı s iy l e , bu h arf ler , so la do ğ r u iç içe ve bi rb i ri n e pa ral el üç ça na k m eyd an a
g e ti r il e c e k ta r z d a u z a tı lm ış l a rd ı r.

Şekil 32 Şekil 33
Orhan Bey'in ilk tuğrası Orhan Bey'in ikinci tuğrası

O r h a n B e y ’in bu tar i h te n 24 yıl s on ra ve rdiği bir t e m l i k n â m e 7 üz erindeki

tu ğ ra s ın d a ise b e y z e nin şe k il le n m e ğ e b a ş la m ış o l d u ğu gör ü lü r. "Nun'Marın kuy ru kla rı y u ­
k arı ya do ğ r u uz a tı lm a k la ka lm a y ıp sa ğa d o ğr u k ı vr ılm ış ve b ir b ir in e y a k la ş tır ıla ra k bir
no k t a d a bi rl e şt i ri lm iş t ir . B e y z e le r in , I. M u r a d ’ın 1366 tari hli bir va kf iy e üz erinde ki
t u ğ ra s ın d a o r ta da k i " e l i f ' e ka da r u z a yı p bu r a d a bi rle şti ğ i gör ülü r. Ay rı ca, Or h a n B e y ’in
t u ğ ra s ın d a üç "n un" bu l u n m a s ı d o l a y ı s iy l e iç içe üç be yz e o l du ğu h ald e " M u ra d bin O r­
h a n 'd a s a d ec e iki "nun" o l d u ğ u n d a n b e yz e sayısı ikiye inmi ş ve bu şekil son padiş ah ın
t u ğ ra s ın a ka d a r da d e v a m e t m i ş t i r 8. Y ı ld ır ım B a y e z i d ’de n îti bâ re n b e y z el e r sa ğdaki tuğu

4 Z a rif Orgun, "Tuğra. Tuğralarda El-m uzaffer daim a Duası ve Şah U nvanı, Şehzade Tuğraları,
M ehm ed II.nin Tuğra, İmza ve Mühürleri", Türk Tarih, A r k e o lo g y a ve E tn o g ra fy a D erg isi, sayı V,
İstanbul 1949, s. 219.
' Paul W ittek, "Notes sur la tughra Ottomane", B y za n tio n , XVIII (B ru xelles 1948), 275; Suha Umur,
O sm a n lı P a d işa h T u ğ ra la rı, İstanbul 1980, s. 51.
h A slı Atatürk K itablığı M. C evdet kitabları arasında bulunan bir vakfiye üzerindeki bu tuğranın
m e v cu d iyeti, J. von H am m er’in I. M urad’ın yazı bilm ediği için Raguzalılara verdiği ahidnâm eye
elin i m ürekkebe batırarak basm asıyla ortaya çıktığı iddiasının hakikate ne kadar aykırı bir görüş o l­
duğunu ortaya koym aktadır.

T afsilâ t için III. Bölüm , "Berat" bahsine bk.

 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R 73

da ke se re k u z a tı lm a ğ a b a ş la n m ış l ar , bö y le c e "kol" veya
"h an çer " d e n ile n uz a n tı la r or ta ya ç ık m ış tır . K a n u nî
S ü l e y m a n ’da n î tib â re n ise h a n ç e r l e r i n tu ğları ke s tik te n
s on ra b i r le şt ir ilm e le r i ye rin e b ir b i ri n e pa ral el o lar ak
u z a tıl m a la rı t erc ih e d ilm iş tir . Fak at z a m a n l a yu k a rı d a n
aş ağ ıy a do ğ ru g itg id e a rta n bir ka v is resm e tm e y e
b aş la m ış l ar d ı r.

O r h a n Bey ve 1. M u r a d ’ın t u ğ ra l a r ı n d a sa de c e
pa d iş a h ı n ken di adı ile b a b a s ı n ı n adı b u l u n m a k t a , b u n ­
lar da alt ta n üste do ğ r u o k u n a c a k bir sıra teşk il e t m e k ­
teydi. Y ı l d ır ım B a y e z i d ’in t u ğ r a s ın d a b a b a a dı nı n
üz e rin de bi r de "h a n " sı f a tı n a r a s t la n m a k ta ve bu sıfat
ba ba a d ın a ba ğlı o l a r a k d a h a s o nra ki tu ğ r a l a r d a da
d e va m e tm e k te d i r. "Ha n" s ıfa tın ın b a ba a d ın a bağlı y a z ıl m a s ı n a s e b eb o l a r a k da III.
M e h m e d ’e k a d a r sa n c a ğ a ç ık a n ş e h z â d e l e r i n de tu ğr a ç e k e b i l m e l e r i g ö s t e r i l m e k t e d i r .
Yani, ş e h z â d e l ik s ır a s ın d a te rt ib e d il e n tu ğ ra la r , p a d iş a h l ık t a da d e ğ iş m e m e k t e d i r . I. Ah-
m e d ’den ît i b â re n s a lt a n a t ı n in ti k a li n d e y a p ıl a n d e ğ iş i k li k te n s on ra, b a ba sı " ha n" o l m a ­
y a nl a rın da ta h t a g e ç e b i l m e l e r i n e r ağ m e n tu ğ ra d a k i h a n u n v a n ın ı n b a b a a d ın a ba ğlı
ol ara k y a z ıl m a s ı d a h a bir m ü d d e t d e v a m et m i ş ve "han" k e li m e s i n e , p a d iş a h ı n ke nd i i s ­
m ine bağlı o l a r a k s e r e ni n a lt ı n d a y er v e ri l m e ğ e a n c ak I. M a h m u d ’da n ît i b â re n
b a ş l a n m ı ş t ı r 10. B ö y l e c e, bu ta r ih e k a d a r m e s e l â " M u r a d b in M e h m e d H a n " ş e k li n d e
ya z ıla n p a d iş a h a d la rı a rtı k " M a h m u d H a n b in M u sta fa " ş e k li n e d ö n ü ş m ü ş t ü r .

T u ğ r a la r d a isim ve s ıf a tl a rd a n b a ş ka bi r de e l-m u -
z a ffe r d â im â tabir i b u l u n m a k t a d ı r . İlk d e fa II. M u r a d ’ ın
tu ğ ra s ın d a o r ta y a ç ık a n " m u z a ffe r ” k e li m es i b u n d a n s o n ­
raki t u ğ ra l ar d a he p m e v c u d d u r . A nc a k , Fa tih Su lta n M e h ­
m e d ve ya Y a v u z S e l i m ’de n îti b â re n m u z a f f e r k e li m e s i n in
ba ş ın a "el" harf -i tari fi e k l e n m i ş t i r " . " M u z a f f e r " k e l i ­ . 4
m es in in " n " s ı ise iki b e y z e n i n o r ta s ın a d o ğ r u bi r ka vis
ç ize ce k b i çi m d e u z a tı lm a ğ a b a ş la n m ış , h a tt a b a z ıl a rı n d a Şekil 35
dış b ey zey i de k e s e r e k d ı ş ı n a ta ş m ış t ır . S o n u n d a k i d â im â Tuğrada "el-muzaffer dâimâ"
k e lim es in in i bti dâ î şekli o l a r a k II. M u r a d ’ın t u ğ r a l a r ı n d a ibâresi
b ey z el e rin iç in de y er a la n "ter s va v " a b e n z e y e n şekil (S.U m ur, Osmanlı Padişah
g ö s te r il m e k t e d ir 12. K e l im e , F a t i h ’de n îti b â re n iki s a tır h a ­ Tuğraları, sA b)
linde ve ha rf l er i n he ps i b ir b i ri n e b i rl e ş t i ri lm iş ol ar a k

" Tuğraların toplu halde tetkiki için bk. Tuğra", ÎA , levha l-V III ve Umur, a .g .e , ç e şid li yerler.

Şehzâd e tuğraları için bk. Umur, a .g .e , 3 0 -3 1 , 1 2 5 -148 1 61-167.

I# W ittek,"Tuğra", B iza n tio n , XX (1 9 5 0 ), 3 2 9 -3 3 3 . I. Mahmud tuğrasında "han", ism in altında iken III.
O sm an ve III. M ustafa’da ism in üzerine taşınm ış, I. A bdü lh am id ’in tuğrasında yin e alta in d irilm iş,
III. Selim ve IV. M ustafa tuğraları hariç, sonuna kadar hep alttaki yerini m uhafaza etm iştir. Bk.
Umur, s. 253 vd.daki tuğra rükünlerinin detay ç iz im leri. M idhat S ertoğlu ( O s m a n lı T ü rk le rin d e
T u ğ ra , İstanbul 1975, s. 12), Franz B ab in ger’in F. V. K r a elitz-G rein fen h orst’a dayanarak tuğradaki
"han" sözünün, padişahın adından sonraya alın m ış olm asın ı "tamamen y a n lış” bulm akta, fakat bunun
sebeb in i açıklam am aktadır.

İA (X II/2 , 8 ) ’de F atih ’in 1456 tarihli tuğrasında "el” harf-i tarifinin ilâ v e e d ilm iş olduğu kayd e d il­
m ektedir. Ancak, Umur (s. 4 5 ), bunun hangi tarihden îtibâren tuğralarda yer a ld ığın ın kesin olarak
anlaşılam adığını ifade ettikten sonra II. M ehm ed’in tuğralarının bazılarında "m uzaffer"in "mim"ine
"el" harf-i tarifinin "lam"ı birleşm iş gibi görünüyorsa da, bunun b elli bir tarihte b aşlayıp ayni ş e ­
kilde devam e tm ed iğin i, ayrıca II. B a y ez id 'in diğer şeh zâd eleri gibi I. S e lim ’in şeh zâ d e liğ in d e ç e ­
kilen tuğralarında da "el" harf-i tarifinin bulunm adığını, fakat padişah lığın d an îtibâren gerek
S e lim ’in, gerekse haleflerin in tuğralarında "el" harf-i tarifine kesin olarak yer v erild iğ in i b e lirt­
m ektedir (s. 4 6).

Umur, İlk tuğralarda b eyzenin için d e yer verilen "nun” noktalarının II. Murad tuğralarında "ters
vav" şekli ald ığı, fakat bunu, " d â im â okum aya ne imkân ve ne de sebeb" bulunduğunu ifade etm ekte
74 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

y a z ıl ır o l m u ş t u r 1’.

Y a v u z S e l i m ’de n ba şl a y a ra k , III. M e h m e d ist isn a e d ili rs e , III. A h m e d ’e kadarki

p a d iş a h l a r ı n t u ğ ra l a r ı n d a isi mle "han" ke lim es i a ra s ı n d a ş a h u n v a n ın a yer verilmiştir.
An c a k bu ke lim e. Su lta n Sel im ve K a n û n î ’nin t u ğ ra l a r ı n d a ism e bağlı o la r a k bu lu n m a k ­
tad ır. S e lim ş a h b in B â y e z id H a n ve S ü le y m a n şa h bin S e lim ş a h H a n ş e k lin d e yazılan
"şah" k e lim es i bir u n v a n o lm a y ı p , "şa h " k e li m e s i n in , tıpkı Ş e h i n şa h ve A l e m ş a h ' d a k i
gibi, bu iki p a d iş a h ı n isi m l e r in i n bir pa rç a s ı o l m a s ın d a n k a y n a k la n m a k t a d ır . II. S e l im ’in
ise ş e h z â d e l ik de vri t u ğ ra l a r ı n d a "şah" bu l u n m a d ı ğ ı ha ld e p a d iş a h o l d u k ta n s onr ak ile rd e
"ş a h" ın ilâ ve ed ild iğ i g ö r ü l ü r 14. III. M ur a d ve d a h a so nra ki p a d iş a h l a r ı n tuğral arı nd aki
"şah" k e li m es i , a rtı k pa d iş a h a d ın d a n so nr a ve ona bağlı o la ra k değ il, isi m de n önce "Şah
M u ra d b in S e lim ş a h H a n " şe k li n d e "u n va n " ol ar a k k u l l a n ı l m ı ş t ı r 1'. III. A h m e d ’den s on ­
raki p a d iş a h l a r ı n t u ğ ra l a r ı n d a ise -111. M u s t a f a ' n ı n ikinci t u ğ r a s ı 16 ist isn a ed il i rs e - bu ke­
l im e ye r a s t l a n m a z 17.

O r h a n B e y ’in tu ğ ra s ın d a k i üç e l i f y u k a rı y a do ğ ru u z a tıl m ış , b u n d a n s on rak ile rd e,

i si m l e r d e üç e l i f b u l u n m a s a dah i, tu ğr a la r, şekli ta m a m l a y ıc ı m ah i y e tt e he p üç tu ğlu ç i­
z ilm iş tir . T u ğ l a rı n u c u n d a ise O r h a n B e y ’in 1348 tari hli ikinci t u ğ ra s ın d a sağa doğru
olan z ü lfe adı v e ri l en ç ık ın tıl ar , I. M u r a d ’ın t u ğ ra s ın d a n îti b â re n so la d ö n m ü ş ve sonuna
k a d a r b öy le k a lm ış tır . A n c a k , II. B a y e z i d ’in tu ğ r a s ın d a n ba ş la y a ra k kavis li bir şekil
alm ış, K a n u n î S ü l e y m a n ’ın t u ğ ra s ın d a ise tu ğla rı iki de fa k e s en b i rb i ri ne pa ral el üç "S"
ç i z m iş l e r d i r ki bu şek il ufak bazı de ğ iş i k li k le r le son padişah
S u lta n V a h d e d d i n ’in t u ğ ra s ın a k a d a r da d e va m etm işt ir.
İlk d e v ir tu ğ ra l a r ı n ın bir k ı sm ın d a tu ğl a rın üzerinde
v a s la adı v e ril en ufak i şa re tle re ra s tla nı r. Bu n l a rı n s a h h ke li­
m e s i n in kı sa l tı lm ı ş şekli ol d u ğ u ve bu tu ğ ra l ar ı n bi zza t pa­
d işa h t a r a fı n d a n ç e k il m i ş bu lu n a b i l e c e ğ i fikri üzerin de
d u r a n l a r 18 va rs a da d a ha s on rak i d e v ir l e r d e bazı sa dr a z a m la rın
Şekil 36 p e nç ey i a nd ır a n i m z a la r ın d a da ayni iş a r e tl e ri n m e v c u d i y e ti 19
Sadrâzam Hamza Hâmid "va sla " b u l u n an t uğ ra l ar ı n bi zz a t p a d iş a h t ar a fı n d a n çekilmiş
Paşa'nm vaslalı imzası o l ab i l ec e ğ i fikr ini, k a n a a t i m i z c e h ü k ü m s ü z hale geti rme kt edi r.
(TSM A, nr. E. 770/324) A y r ı ca , tu ğr a ç e k m e k l e v az ife li bir n iş a n c ılık m ü es se se si n in
m ev c u d i y e ti ve v e z ir le r in de ge re k t iğ i n d e t u ğ ra çek ebi lme
s e lâ h i y e t l e r i n in b u l u n m a s ı bö y le bi r işin pa d iş a h ta r a fı n d a n y a p ıl m a s ı n a da ih tiyaç b ır a k ­
m a m a k t a d ı r 20.

( s .4 4 ), II. B ayezid tuğrasını izah ederken ise "saltanatının ilk senelerindeki tuğralarda bunun nadir
olarak ters bir vav şek lin d e y a p ıld ığ ım ı (s. 119) yazm aktadır. İkinci ifadeden, "ters vav"ın,
gerçekten d â im â nın ilk şek li kabul e d ile b ile c e ğ i fikri doğm aktadır.

" D â im â k elim esin in gelişm e şek li için bk. Umur, s .45.

14 Umur, s. 41.

15 O rgun, a .g.m , s. 2 1 6 -2 1 7 ; Umur, 41 -4 3 .

^ Sultan III. M ustafa’nın tuğrası iki defa ç izilm iştir . B irincide "şah" unvanı bulunm adığı halde İkin­
cid e ilâ v e edilm iştir. İki ayrı tuğra ve detaylı rükün ç izim leri için bk. Umur, s. 2 6 1-69.

17 Umur, s. 44 ve detaylı tuğra çizim leri: s. 24 5 -2 6 9 .

Bu fikir. Prof. W ittek tarafından ortaya atılm ıştır (a .g .m ., s. 2 7 5 -7 6 ). S. Umur, her hangi bir yorum
yapm adan W ittek’in ifad esin i aktarmakta ve onun tarafından sayılan Orhan, I. Murad, I. Bayezid,
Emir Süleym an ve II. Murad vaslalı tuğralarına I. M ehmed ile Fatih’in -m uhtem elen şehzâde-
liğ in d ek i- tuğralarını ilâve etm ektedir ( s .52). V asla için 1. Murad tuğrasına bk.
Üç ayrı sadrazam taraflarından M uhsinzâde M ehm ed Paşa’ya gönderilen mektublardaki pençeyi
andırır im zaların tuğlarının tepesinde de "vasla"lar bulunm aktadır. TSM A, E. 770 /6 9 , 324. Bu im za­
ların, âdetâ aynı kalıb kullan ılm ış gibi birbirine b enzem esi, aynı elden çıkm ış bulunduğunun, başka
bir ifa d eyle bu tür belgelerdeki im zaların da kâtibler tarafından atıldığının bir işaretidir. Nitekim ,
ilerdeki bahislerde tem as olunacağı gibi sadrazam ların buyruldular! üzerindeki bu y u ru ld u yazısı ve
s a h h işareti de bizzat kendileri tarafından konulmamaktadır.
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

Ferm anın ön e m in e göre tu ğralara te zhib y a p ılır d ı. Bu te z h ib in şekli ise zam an

içinde d e ğ iş ik lik gö ste rm iştir. İlk d evir tu ğraları son derecede sadedir. H atta, F atih in
bazı tu ğ ra la rın ın ç e k im in d e k u lla n ıla n y a ld ız ve lâciv ert (k o b a lt m a v is i) istisna e d ilirse ,
tu ğralar siyah m ürek keb le ç e k ilm iş tir * 1. II. B ave zid d evrind e m aviye lâl rengi ilâv e e d il­
d i ğ i " g ib i, bey ze lerin iç in in te zh ib le n m e sin e de b a ş la n m ış tır - . D aha sonra tab anı bevze
ve hançerle rin uç n o k ta la rıy la , tepesi tu ğ la rın uç no k ta ları olm ak üzere selvi> i and ıran
bir üçgen m eydana g e tirilm iş ve bunu n içi te zhib lenm e y e b a ş la n m ış tır ki bu te zh ib le rd e n
hiç biri d iğe rin e b e n ze m e z:\ X V I. y ü z y ıl so n la rın a kadar te zh ib le r tu ğ ra n ın iç
k ıs ım la rın d a k a lm ış tır. En çok k u lla n ıla n d e k o r a tif u nsurlar h a tây î, rûm î ve ç in te m â n î
m o tifle rid ir. 157 6'd an îtib âre n saz, 1618’ den sonra ise M a n isa lâle si m o tifle r i k u l­
la n ılm a y a b a şla n m ıştır. İlk defa II. S üle y m an tu ğ ra la rın d a g ö rü le n tu ğ ra n ın üst van ta ra f­
larında yer ve rile n çiçek m o tifi asıl I II. A h m e d 'd e n îtib â re n g ö rü lü r . X V I I I . y ü z y ıl
so n la rın d a n . H attat M u stafa R a k ım E fe n d i’ nin III . S e lim için çe k tiğ i tu ğrad an îtib âre n
tu ğralard a ö lç ü farkları gö rü lm e y e başlar. Bu d e ğ iş ik lik aynı ha tta tın ç e k tiğ i IV . M u stafa
ve nihayet II. M a h m u d tu ğ ra la rın d a daha
açık b ir şe kild e ortaya çıka r. II. M a h m u d
tu ğrası, te zhib e ih tiy aç hissettirm eyecek
bir şekil m ü k e m m e lliğ in e e rişm iştir.
B unu n iç in yan taraftaki çiçek m o tifi de
k a ld ır ılm ış , onu n y erini p a d işa h ın a d li
m ahlası alm ış ve b un d an b öy le çiçek
hem en hem en terk edile re k II. A b d ü lh a m id
(G a :f) ve V . M e hm e d (R e ş a d )' in tu ğ r a ­
larındak i gib i m ahlas veya A b d ü lm e c id ’ in
tu ğrasınd a o ld u ğ u g ib i ik in c i b ir küçü k
tuğra b u lu n an arm a k o n m ağ a b a ş la n ­
m ış t ır '’. T u ğralar için d e en m ü te k â m ili ve
geom etrik ö lç ü le r için d e ç iz ilm iş o la n ı, hiç
şübhe yok ki S am i E fend i ta ra fın d a n çe ­
kile n S ultan II. A b d ü lh a m id ’ in tu ğrasıd ır.
Bu tu ğrad a h a rfle rin m u h t e lif n ok ta ları Şekil 37
Mustafa Rakım Efendi’nin çizdiği
arasında e şitlik s a ğ la n m ıştır. S u lta n Vah-
II. Mahmud tuğrası
d e d d in ’ in - ism inin u z u n lu ğ u d olay ıs iy le
ö lç ü le ri b o zu la n tuğrası hariç- bund an son­
raki tu ğralard a hep aynı ö lç ü le r m u h a fa za e d i lm i ş t i r 7.

M ü h im bazı ferm an ve b eratlarla ahidnâm e- i h ü m â y û n la r d a tu ğ ra n ın üst, sağ veya

solund a o lm ak üzere p a d işa h ın un va n ın a h a ti-ı hüm âyûn d e n ile n kendi y a z ıs ıy la ilâv e
e d ilm iş "m ûcebince a m el oluna" veya benzeri bir em ri b u lu n u r 2*. B u hatt-ı h u m a y û n la r

İsm ail Hakkı U zu n çarşılı. "Tuğra vc P en çelerle Ferman ^e Buyuruldulara Dair" B e lid e n , V 18
(1 9 4 1 ), 1 0 9-110.

Fuat B ayram oğlu, "Tezhibli ve Padişah O naylı Fermanlar". K ü ltü r i r S a n a t, sayı 4, Ankara Haziran
1976. s. 30.

B ayram oğlu. s . 33.

Umur. s. 121.

B ayram oğlu. s. 30.

Ç in te m â n î, Ç in liler ve Japonlarca B u d a n ın lim sali sayılan ve ikisi altta biri üstte üç vuvarlak ile
bunların üzerinde şim şeği tem sil eden kavisli iki buluttan ibaret bir şek il olup O rtaasva'dan A n ad o­
lu ya g elm iş ve sü slem e m otifi olarak pek çok şeyd e kullan ılm ıştır. C elâl Lsad A rseven . S a n a t A n­
s ik lo p e d is i, I, İstanbul 1975, s. 412.

Uğur D erm an’ın, M. S e rto ğ lu ’nun O s m a n h T ü rk le rin d e T uğra adlı eserin in sonundaki notu. s. 47.
M Uğur Derman, "Tugra’larda E stetik ”, İlg i, X V I/33 (İstanbul M ayıs 1982), 24.
Bu konuda g en iş bilgi için III. B ölüm , "H all-ı Hümâyûn" bahsine bk.
76 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

g e n e ld e d e ft e rl e rd e k i f erm an su re tle ri ü z e ri ne de kay d e d ili rd i. N it ek im , bazı fer m anl ar ­

da bu n u n d e ft e re işl e n d iğ i n e d a ir "H a tt-ı h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k r û n k a y ıd - ş ü d b e -k a le m -i
M u h â se b e -i H a r e m e y n i’ş - ş e r ife y n " 29 ve ya b en zer i d e r - k e n a r l a r ko n u l d u ğ u gö rül­
m e k t e d i r 10.

II. PENÇE

P e n ç e , s a d ra z a m ba ş ta ol m a k üz e re e yâ le t le r d e k i ve zir , b ey le r b e y i, san cakbey i,

m u t a s a r r ı f ve m ü t e s e ll im le r le H a r e m e y n vakfı nâ zırı ol an d â r ü s s a ‘âde ağala rı tar afından
i mz a ye ri n e k u l la n ı la n bir a lâ m e tti .
P e n ç e n in m e n ş e ’i, O s m a n lI la r d a n ön c e ki d e v le t le r d e m e v c u d ol u p olmad ığ ı ve
O s m a n lI la r d a han gi t ar ih te o r ta y a çıktı ğı h a k k ın d a k es in bir bilgi y o k s a da XV. yüzyıl
o r ta l a r ı n a âid b e lg e l e r ü z e ri n d e p e n ç e g ö r ü lm e si en geç bu t a r i h le r d e n îti bâ re n ku l­
la n ı l m a ğ a b a ş la n d ı ğ ın ı g ö s te r m e k t e d ir . Ha tta Prof. İ. H. U z u n ç a r şı lı , bu tari hin XV.
yüz yıl b a ş la r ın a k a d a r in d ir il e b il e c e ğ i g ö r ü ş ü n d e d i r 11. Şe kl in sağ elin p e n ç es i ne b e n z e ­
m e s i n d e n do la yı p e n ç e ismi v e ril d iğ i h u s u s u n d a da g ö r ü ş l e r v a r d ı r 32.

P e nç e le r , k ıs m e n tu ğ ra y a b e n z e m e k te , kı sm e n de fa rk lıl ık gö s te r m e k t e d ir . Şöyle
ki, tu ğ ra l a r ı n un s u rl a rı k e s in l ik k a z a n d ı k t a n s on ra, s a de c e i si m le r de ğ iş m iş , he m e n aynı
ka lı b d a ç iz i lm iş o l d u kl a r ı h ald e p e n ç e l e r tek tip de ğil , k u ll a n ı ld ı k la r ı belg e, gö n de ren ile
g ö n d e r i l e n i n v a z if e le r in e gör e şekil d e ği ş i kl i kl e r i gö s te r m i ş ti r . Bo ri s N e d k o v , tuğra ve
pe nç e a ra s ı n d a k i b e n z er l iğ i n , d e v le t ric â li n i n p a d iş a h a b e n z e m e g a y re t le r in d e n ka yn ak ­
l a n d ığ ın a, de ğ iş i k tü rl e ri n in m e v c u d i y e ti n i ise, ç eşi d li v a z if e li le r ta r a fı n d a n çekilmesi
do l a y ı s iy l e bi r s e rb e s tl i k o rta m ı b u l m u ş o l m a s ın a b a ğ l a m a k t a d ı r 11.

T u ğ r a ile p e nç e a ra s ı n d a k i f ar kl ar da n biri de ko n u l d u k la r ı yerd ir . Tuğr alar ın

be lg e m e t n i n in ü s tü n d e yer a lm a la r ın a ka rş ılı k, bir iki ist isn a d ı ş ı n d a 14 pe n ç e l e r çok kere
y a z ın ın y a z ılı ş ist ik a m e ti d i k k at e a lı n a ra k sa tı rl a rı n b a şla dı ğı t ara fta ki m ar ja kon mu ştur.
Yani A r a b harfli b e lg e l e rd e sağ da, d iğ er a l f a b e le r ku l la n ı la r a k y a z ıl a n la r d a s old a b u lu n­
m a k t a d ı r 35.
G e r ç e k te n ilk d e v ir l e r d e m ek tu b , b u y u r u ld u gibi b e lg e l e re k o n a n i şa re tle r daha
ziy a d e bir i m z a y a b e n z e m e k te ve b e lg e n in sağ ta r a fı n a y a z ın ı n bi ti m i n e do ğr u k o n m a k ­
t a y d ı 16.
TİEM , nr. 2 3 3 4 ’deki bu ferman için bk. A yşegü l Nadir, O sm a n lı P a d işa h F e rm a n la rı, Londra 1986,
s. 138.

111 N adir, s. 130, 148, 150. İşb u fe r m â n - ı â lîşâ n ın u n v â n ın a "m û ce b in c e a m e l o lu n a " deyii m û bârek
h a tt- ı h u m â y u n -ı şe v k e t-m a k rû n k a y d ı b â lâ sın a şe rh v erilm e k b â b ın d a is tid 'a -y ı in â y e t e tm e k le f i 9 Ş
1244 ta r ih in d e ka y d ı b â lâ sın a d a h i şe rh v e rilm işd ir. F î 9 $ 1244 (T lE M , nr. 2 2 4 7 ’deki bu fermanın
fotoğrafı için bk. Nadir, s. 136) tarzında bazan daha tafsilâtlı bir şerh verild iği de vaki'dir.

” U zu n ça rşılı, "Tuğra ve Pençeler", s. 112.

Prof. U z u n ça r şılı’nın da işaret ettiği gibi M ehmed Salâhî B ey, M oğol hükümdarlarının fermanlara,
tasdik m akam ında kırm ızı boyaya batırılm ış ellerin i bastıklarını ( K a m û s-ı O sm â n î, İstanbul 1329)
y azıy o rsa da tuğra için Hammer tarafından aynı şeyin y a zıld ığ ı düşünülürse bunun yaygın bir rivâyet
o ld uğu sö y le n eb ilir.
” B oris N ed k ov, O sm a n o tu rsk a D ip lo m a tik a i P a le o g ra fıy a , Sofia, I, 151.
i4 B elg e m etninin üzerine y e rleştirilm iş pençelerden şim dilik, Sadrazam Mahmud Paşa’ya âid Evâil-i
C e m â z ıy e lev v el 867 / 22-31 Ocak 1463 (U zu n çarşılı, "Tuğra ve Pençeler", vesik a, 27) ve Sadrazam
Murad Paşa’ya âid 12 Tem m uz 1649 tarihli (F ekete, D ip lo m a tik , s. L) iki tanesi bilinm ektedir.
A yrıca bk. N ed k ov, D ip lo m a tik , s. 152.
" Sadrazam Ahm ed Paşa tarafından Raguza Cum huriyetine gönderilen 906 (1 5 0 0 -1 5 0 1 ) tarihli Slavca
bir m ektub buna örnek olarak verileb ilir. "Bir V esika", TO EM , V I/35, (1 3 3 4 ), 689. Bu belge,
U zu n ça rşılı, "Tuğra ve P e n ç e le r d e (V esik a 29) de yayınlanm ıştır.
,fc Sadrazam A yas Paşa’ya (sadâreti: 1536-39) âid böyle im za tarzında bir pençe olduğu (U zunçarşılı,
 77
A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

Pe n çe ler , b e y z e li, k e ş îd e li ve im za ş e k lin d e o l m a k ü ze re üç ayrı şekil g ö s t e r ­

m ek t e di r l er .

A. B E Y Z E L İ P E N Ç E L E R

Bu tür p e nç el e ri t u ğ ra d a n ay ır a n en bâ riz
ö z e lli k b e y z e l e ri n i n tek o lu şu d ur . Tu ğ l a rı n ise
sayısı d e ğ iş e b i lm e k te d ir . V e z i r ve b e yl e r be yi
p e n ç e l e ri n d e üç tuğ b u l u n m a s ın a k a rş ı lı k s a n c a k ­
beyi, m üt e s e ll im ve d i ğ e r aş ağı d e re c e le r d e k i i d a r e ­
c ile rin pençelerinde iki tuğ bulunmaktadır” .
B ey ze li p e n ç e l e rd e t u ğ ra l a r d a k i gibi m u z a ffe r k e l i ­ Şekil 38
m es in in so n u n d a k i "rı" h a rf i n in ço k ke re u z a tıl dı ğı , Hersek-zâde Ahmed Paşa’nın
ha tta yi ne tu ğ r a l a r d a o l d u ğ u gibi b a z ıl a r ı n d a bey - beyzeli pençesi
zeyi k e sti ği g ö rü lü r.

B e y z e n in içi nd e h er z a m a n d â im â k e lim es i
bu l u n m a z , b a z an on u n ye rin i s a h h a lm ış tır . Ç ok ke re p e n ç e s a h ib i n in b a b a a d ın a da r a s t ­
la n m a z 38. P e nç e s a h ib i n in ismi ise he r z a m a n alt sa tı rd a d e ğ ild ir . P e n ç e n in se re k ı s m ın d a
ba z an sa de c e isim b u l u n u r; b a z an ism in a ltı n a " V a li-i B o s n a h â lâ ", " M u h â fız -ı T a m ış v a r
h â lâ ” gibi m e m u r iy e t i de ilâ ve e dilir. Bazı p e n ç e l e r d e sere ü ç g e n ş e k li n e g i rm iş o l u p
pe tek d o k u s u v e ri l m i ş o la n ya n t a r a f l a r ı n d a n ç ık a n s a ğ- s o l ist ik a m e tl i k ı sa a y a k l a r aşağ ı
d o ğr u u z a tı lı p uç ları çe n ge l gibi kı v rı lm ış t ır . T u ğ l a rı n u c u n d a k i ilk z a m a n l a r d a ç e n g e l e
b e n z ey e n z ü lf e le r , so n ra l a rı u z a tı la r a k t u ğ ra z ül f e le r i gibi "S" şek li v e ri l m i ş ti r. M a a m a -
fih, nâ d ir de o l sa "S" re s m e de n z ü lf e le r le bi rl ik t e k a n c a l a r ı n m u h a f a z a e d il m iş o l d u ğ u
p e n ç el e re de r a s t la n m a k ta d ı r .

D iğ e r bazı be lg e l e rl e bi rl ik t e v e z ir ve ya b e y l e r b e y i l e r t a r a f ı n d a n v e r i l e n t e z k i r e -
siz t im a r b e r a t la r ın d a da be y z el i p e n ç e l e r k u l l a n ı l m ı ş t ı r 39.

B. K E Ş Î D E L İ PENÇELER

K e ş îd el i p e n ç e l e r i n b e y z e d ı şı n d a k i b ü t ü n u n s u rl a rı be y z el i p e n ç e l e r e be n z e r .
Y a ln ız be y z e ka yb o l u r k e n m u z a ffe r k e li m e s i n d e k i "rı" harf i s ol a d o ğ r u m ü b a l â ğ a l ı bi r
b içi m de u za tı lm ış t ır . K e ş id e adı v e ri l e n bu ko lu n ş e k li n e g ö re bu tü r p e n ç e l e r iki k ı s ı m d a
m ü ta le a e d il e bi lir .

1. (Jzun K e ş î d e l i l e r

Uzu n ke şîd e li p e n ç e l e r d e k e ş îd e y a z ın ı n b i ti m i n e k a d a r u z a tı lm ış ve b u r a d a y u ­
karı do ğ r u bi r ka v is çiz d i ri İ m i ş ti r. B ey ze li p e n ç e l e r d e b e y z e n i n için e y e r l e ş t i r i l m i ş ol an
s a h h b u n l a r d a k e ş id e n i n kı vr ım y e ri n d e b u lu n ur . P e n ç e n in t u ğl a r ı y a z ın ı n ilk iki s atırı
a ra s ı na s o k u lm u ş tu r .
"Tuğra ve Pençeler", vesik a 26 ) gibi Evâhır-ı R ebi'ü lâh ır 9 16 / 28 Tem m uz-5 A ğ u stos 1510 (T SM A ,
nr. E. 4 5 0 5 ) ve A nadolu B ey le rb ey isin in Evâhır-ı R e b i'ü le v v e l 918 / 6-1 4 T em m uz 1512 tarihli
m ektublarındaki (T SM A , nr. E. 54 4 8 , 5 8 7 6 ) pen çeler de b öyledir.

U zu n ça rşılı, J. D e n y ’nin vezir pençelerin in üç, b ey ler b eyilerin in k in in iki tuğlu olduğunu kabul etm e ­
m ekte ve ancak sancakbeyi ve daha alt k ad em elerdekilerin p e n çelerin in iki tuğlu olduğunu yazm ak ­
tadır. "Tuğra ve Pençeler", s. 112.

Prof. U zu n çarşılı, kendisinin sadece A yas P aşa’nın p en çesin d e baba adına rastlad ığın ı yazm akla
beraber Mahmud P aşa’nın pen çesin in "Mahmud bin Abdülhay" (a.g.m , s .l 12, 137) ve M ehm ed isim li
bir sancakbeyinin pen çesin in de "M ehmed ibni Ali" (a.g.m , s. 139 ve v esik a 28 ) şek ille rin d e o k u ­
n a b ileceğ in e -şübhe ile de olsa - işaret etm ektedir.

U zu n ça rşılı, a.g.m , s. 113, vesik a 35 -4 0 ; G ök b ilgin , D ip lo m a tik , 96.

78 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Ef lâk ve B oğ d a n v o y v o d a la r ın a g ö n d e ri l e n s a d ra z a m ve s a d ar e t k ay ma ka m ı bu y u ­
r u ld u ve m e k t u b l a r ı n d a da im a uzun keşîd el i pe n ç e k u lla n ı lm ış t ır . Bu n un için olacak sa d­
r a z a m la r ta r a fı n d a n g ö n d e r i l e n l e r d e s a de c e isim o l du ğ u ha lde ''0, s a da re t ka ym ak am ını n
gö n d e r d i k l e r i n d e " k a im m a k a m " k e li m e s i n e de r a s t l a n ı r 41. Ke ş id e ka vs in in içine, serenin
y a k ın ı n a pe nç e s a h ib i n in m ak a m m ü h r ü 4: ba s ıl m ı ş tı r.

Şekil 39
Uzun keşîdeli pençe

2. K ıs a K e ş î d e l i l e r

K e ş îd el i p e n ç e l e ri n bir k ı s m ın d a k e ş îd e y a z ın ın so n u n a ka da r g ö t ü rü l m e y i p or ta ­
l ard a ke s il m i ş ti r. B u n l a r h a f i f bir k a v is l e u z a rl a r, b a z an da y ata y v a z iy e tte ki bir "S" ha r­
fine b e n z e r şekil resm e de rle r. Kıs a k e ş îd e l il e rd e s a h h ka vs in i çin de bir yere
y e rl e ş ti ri l m i şt i r. Y a n ı n a uzun ke şî ­
deli p e n ç e l e rd e o l d u ğ u gibi, g e ne l ­
likle pe nç e s e re s in i n yak ını na
m ak a m m ü h rü b a s ılm ış tır . Nadi ren
m ü h rü n , k e ş id e n i n d ı şı n d a t uğ lar h i ­
z a sı n a b a s ılm ış o l d uğ u da g ö r ü lü r 4’.
M ü h ü r b u l u n m a y a n , s a d ec e sa h h
k o n m uş ol a n l a ra da r a s t la n ı r 44. B un ­
lard a uzu n k e ş îd e l il e rd e n farklı o la ­
rak t u ğl a r da m u tl a k a ilk iki satır
ara s ı n d a bu l u n m a z la r ; bazan ilk
satı rın üstü ne ç ık t ı k la r ı 45 gibi bazan
Şekil 40
da o rta d ak i tuğ ilk sa tır la aynı hi ­
Damat İbrahim Paşa’nın (1009) Kraliçe Elizabeth'e
yazdığı mektubdaki kısa keşîdeli pençesi zaya g e ti r il m i ş ti r 46. Hat ta daha a şa ­
(PRO , SP, 102/61) ğıdaki s a tır la r h i za s ı n a k ad ar inenler
bile v a rd ı r 47. Diğ er bazı be lgelerle

4" M ihail G uboglu, P a le o g ra fia f i D ip lo m a tic a T urco -O sm a n a . S tid iu şi A lb ü m , (B ükreş) 1958. belge
örneklerinde Eflâk ve Bogdan voyvodalarına gönderilm iş çok sayıda mektub ve buyuruldudaki uzun
k eşîd eli p ençelerde sadece isim bulunmaktadır.

41 U zu n ça rşılı, "Tuğra ve Pençeler", vesik a 42.

4: T a fsilât için "Makam mühürleri" faslına bk.

4! U zu n ça rşılı, "Tuğra ve Pençeler", vesika 46.

44 M eselâ. D ecil nâib, mîr-i alem ve subaşısına gönderilen 15 C em âzıyelâhır 992 ' 25 M ayıs 1584
(T SM A , nr. E. 8783); Ürgüb K adısına gönderilen E vâil-i Z ilka'de 1043 / 29 N isan-8 M ayıs 1046
(T SM A , nr. E. 10790) ve Dem irci K adısına gönderilen E vâsıt-ı C e m âzıyelevvel 1062/20-29 Nisan
 79
A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

birlik te Erdel h â k im l e r i n e g ö n d e ri l e n m e k t u b ve b u y u r u l d u l a r d a 4*; a y rı c a G a r b O c a k l ar ı

gibi yarı m ü st a k il e y â le t le r d e k i b e y le r b e y il e ri n y a b a n cı d e v le t le r le ya p tı k l ar ı s u lh n a m e -
le rd e 4'* de kı sa ke ş îd e li pe n ç e l e r ku ll a n ı lm ış t ır .

C. B E Y Z E VE K E Ş İ D E B U L U N M A Y A N L A R

Pe nç e, baz ı b e lg e l e rd e im za ye ri n e k u l la n ı lm a k l a
be ra b e r - y u k a r ı d a g ö r ü ld ü ğ ü gi bi - be y z eli ve k e ş îd e li o l a n ­
ların y erl eri y a z ın ı n ya n t ar a fı dı r. Fa ka t, b e yz e ve ke şîd e
b u l u n m a y a n p e n ç e l e r y a z ın ı n a lt ın a ve im za ye ri n e k o n u ­
lurlar. B un l a rı n bir k ı s m ın d a s a d e c e se re, t u ğ la r ve zül-
feler v a rk e n bir k ı s m ın d a p e n ç e s e re s in i n en s o lu nd a ki
a ya k ta n sağ a ş a ğ ı y a d o ğ r u u z a y a n bir k u y r u k b u l u n u r. Bu
k u y r u k b a z an h e le z o n î bir şekil res m ede r. B a z ı la r ın ı n
y a n la r ın a , b a z ıl a rı n ın ise tam a r k a l a r ı n a is a be t e de n ye re Şekil 41
m ü h ü r ba s ıl m ı ş tı r. XIX . yü zy ıl b a ş la r ın d a m ü h rü n çe ng el li İmza yerine pençe
a y a k la r ın or ta y e ri n e ba s ıl d ığ ı p e n ç e l e r de v a r d ı r 50. (A B Z , dos. 3/21)

III. KUYRUKL U İMZA

D e f te r d a rl a rı n , m al i y e k a le m le r in d e h a z ır la n a n bazı b e lg e l e re k o y d u k l a r ı i m z a l a ­
ra, a ş ağ ı y a d o ğ r u u z a y a n bi r çizg i ilâ ve e t m e l e r i n d e n do la yı k u y r u k lu im z a d e n i l m i ş t i r .

A. T A R İ H Î G E L İ Ş İ M İ

He r üç d e f t e r d a r ı n da k u y r u k lu im z a a tm a y e tk is i b u l u n m a k t a y d ı . 156 7 -6 8 yılı
b ü t çe s i n e d e r - k e n a r o l a r a k m e r k e z m al iy e t e ş ki lâ tı h a k k ın d a ilâ ve e d il e n n o t l a r d a n ö ğ r e ­
n ild iğ in e gör e, t im a r t e z k i re l e ri , h a z ır la n d ı k la r ı k a le m in şefi o la n d e f t e r d a r t a r a f ı n d a n
i m z a la n d ı ğ ı 51 gibi fe r m a n ve b e r a t la r ın a r k a l a r ı n a da üç d e f t e r d a r t a r a f ı n d a n b i rl ik t e im za
k o n ul m a s ı p r e n s i p o l ar a k ka bu l e d i l m i ş t i 52. A n c a k ta t b i k a t ta , üç d e f t e r d a r ı n b i rl ik t e im za
k o ym al a rı k e y fi y e ti n e h er z a m a n r iâ y e t e d il di ği s ö y le n e m e z . Bir v e y a iki i m z a lı f e r m a n
ve b e ra t la r ın sa yıs ı da hayli faz la d ır. Bir im z a b u l u n m a s ı h a li n d e b u n u n o k a le m in şefi
olan d e f t e r d a r a âid ol m a s ı icab ede r. İki i m z a lı la r d a ikinci b a ş d e f t e r d a r ı n o l m a l ıd ı r.
A n ca k, han gi tü r f er m an ve b e r a t l a r d a bi r ya h u t iki im z a ile y e ti n i ld i ğ i, h a n g i l e r i n d e
m u tla ka üç im za a ra n d ı ğ ı h a k k ı n d a ke s in b irş e y s ö y le m e k ş im d il i k m ü m k ü n d e ğ i l d i r ' 1.

1652 (T S M A , nr. E. 11 130) tarihli m ektublarda mühür bulunm ayıp sa d ec e s a h h vardır.

4< G u boglu, s. 179, fa c sim ile 21; U zu n çarşılı, "Tuğra ve Pençeler", vesik a 44 . 46.

46 G u boglu , s. I 82, fa c sim ile 26.

4 U zu n ça rşılı, "Tuğra ve Pençeler", vesik a 47.

41 M eselâ, G uboglu, s. 180, fac. 22; s. 181, fac. 25; s. 182, fac. 26; s. 183, fac. 3 0 ’daki b elgeler.

Tunus, C ezayir ve Trablusgarb b eyler b e y ilerin in Ingiltere kraliçesi E lizab eth 'le yaptıkları sulh-
nâm eler bu cüm ledendir. P.R .O , S.P, 102/61 part 2’de bunlarla ilg ili örnekler vardır.

A sâk ir-i M ansûre Seraskeri H alil R ıfat Paşa’nın pen çesi: U zunçarşılı," T u ğra ve P ençeler", vesik a 54.
B o zo k M uhassıllığından verilen tezkire altındaki pençe ve ortasında B ozok M u h a ssıllığ ı mührü:
B O A , ABZ (S ıv a s'd a k i A li Baba Z a v iy e si’ne âid bu evrak çok yakın bir tarihte B aşbakanlık O sm anlı
A rşiv in ce satın a lın m ıştır), dos. nr. 2 /1 2 4 -3 8 .

 tıf Efendi Ktb. nr. 1 7 3 4 ’den naklen Ömer Lütfi Barkan, "974-75 (1 5 6 7 -6 8 ) M alî Y ılın a Ait Bir O s­
m anlı B ütçesi" İ k tis a t F a k ü lte s i M e c m u a sı, X I X /l-4 , 319. Prof. U zu n çarşılı da. "her bir defterdar
kendi dairesinden çıkan evrakın arkasına im zasını koyardı" dem ektedir. M e rke z, s. 329.

J "... beratları ve ahkâm ları Uç defterdar m a'an nişanlar." 1567-68 b ü tçesi, s. 319.
80 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Y a k ın z a m a n l a r a k a d a r k u y ru k lu im za la rın XV I. yü zy ıl o r ta l a r ı n d a n îtib âre n kul­

la n ı l m a y a b a ş la nd ı ğ ı s a n ı l ı y o r 54 idiys e de B a ş b a k a n lı k O s m a n lı A r ş i v i ’nde son z a m a n la r ­
da a ç ıla n yeni fo nl a rd ak i b e lg e l e r bu ta r i h in da h a ge ri le r e gö t ü rü l m e s i gere ğin i ortaya
ko y m uş b u l u n m a k t a d ı r . G e r ç e k te n , 934 ve 935 ( 1 5 2 8 ) tar ih li iki f e r m a n d a 55 ku y ru k lu im­
z a la r ın ilk ş e ki lle rin i g ö r m e k m üm kü n d ür . Bu
be lg e l e rd e üç im z a ya n ya na ye r almı ş olup
İsk e n d e r , M e h m e d ve A h m e d isi mleri ile her bi­
rin d e " e l-fa k îr " ke lim es i açık bi r şek ilde oku n­
m ak ta d ır. Bir inc i imz a, o t ar ih te b aş de ft erd ar
ol an İ sk e n d e r Ç e l e b i ’ye âiddi r. İkinci ve
ü ç ü n c ü i m z a l a r 56 ise A n a d o l u ve şıkk-ı s ân î57
d e f t e r d a r la r ı n ın o l m a lıd ır .

Su lta n İ b ra h i m s a lt a n a t ı n d a ferm an ve
b e ra t la r a a rtı k üç d e ft e rd a r ın b ir de n imza k oy ­
m ası u s û lü n d e n va z ge ç il m i ş ti r. B un d a n böyle
yan ya n a üç im z a y e ri ne alt a lta iki i mz a ku l ­
l an ı l m ı şt ı r. A n c a k b u n l a r d a n s a de c e alttak i kuy­
r uk lu olup başdefterdara â i d d i r 58. Üstteki
\
im z a n ın ise k u y r u ğ u y ok tu r; b a z an s ad ece bir
imz a k o n m u ş, ba z an da imza yı içine a lan helo-
zo nî bir u za ntı ilâve e d ilm iş tir . Bu şekil de ft e r ­
d a rlı k m ü e s s e s e s i n in s o n u n a ka da r devam
e tm i şt ir .
Şekil 42
A lttaki kuyruklu olan aynı iki imza Bu tip b e lg e l e rd e üs tteki im z a n ın kime
(Müzehheb Fermanlar, nr. 65) âid o l d u ğ u h a k k ın d a bilgi sah ibi değ ili z. Ancak,
e n d e r o l m a k l a bi rli kt e , bazı b e lg e l e rd e -alttaki-

Başdeftcrdara bağlı kalem lerde hazırlananlarda tek, A nadolu defterdarına bağlı olanlarda iki, şıkk-ı
sânı defterdarına bağlı kalem lerdekilerde ise üç im za bulu n ab ileceği hatıra g e le b ilirse de bazı ferman
ve beratlar üzerinde yapılan in celem ed e bu faraziyenin g eçerli olam ayacağı tesb it ed ilm iştir. Bu
belki belg en in önem i, belki de o defterdara bağlı kalem lerin her biri için konan bir kaideden kaynak­
lanm ış olab ilir. Her şeye rağmen henüz bu konuda kesin birşey söylem ek mümkün değildir.

A sparouh V elk ov, başdefterdarların kuyruklu im zalarını in ce le d iğ i "Les Başdefterdar Ottom ans et
leurs ‘Signatures â q u eu e’ (X V P - XV III' )" [ T u rc ic a , XVI (1 9 8 4 ), 178] adlı kıym etli m akalesinde,
bunların X V I. yü zyıl ortalarından îtibâren kullanıldıklarını yazıyorsa da elim izd ek i belgeye dayana­
rak bu tarihi hiç olm azsa X V I. asrın ilk çeyreği sonu veya ikinci çeyreğin in başına kadar geri
götürm ek mümkün görünüyor.

" B aşbakanlık Osm anlı A r şiv i’nde şim dilik tesbit ed eb ild iğ im iz kuyruklu im za bulunan ilk belge 29
Z ilh ic c e 934 (14 Eylül 1528) tarihini taşıyan üst kısm ı kopuk, fakat tarih ve im zalar bulunan alt
kısm ı kalm ış bir belgedir (A .D V N , dos. nr. 1/25-1). Aynı im zaları ihtiva eden ikinci b elge ise A v-
lon ya ve Dıraç kadıları ve em inlerine gönderilen 21 R eb i'ü lev v e l 935 (3 A ralık 1528) tarihli fer­
mandır (A .D V N , dos. nr. 1/29).

J o se f M atuz (D a s K a n zle iw e se n S u lta n S ü le y m a n s d e s p r â c h tig e n , W iesbaden 1974, s. 113), m aliye

b elg elerin in arkalarındaki kuyruklu im zaların kim lere âid olduklarının anlaşılam adığı, fakat birinin
defterdarın olacağında şübhe bulunm adığı, diğer ik isin in ise te zk ire c i, m u h a se b e c i veya m uka-
ta a c m ın o la b ile ce ğ i tahm ininde bulunm aktadır. 1567-68 bütçesi der-kenanndaki bilgiler, bu imza­
ların üç defterdara âid olduğunu gösterm ektedir.

'' Prof. U zunçarşılı ( M e rk e z, s. 328 n. 1), Lütfı Paşa sadâreti sırasındaki sûr-ı hümâyûnda yalnız iki
defterdardan bahs ed ild iği halde Sem iz A li Paşa sadâretinde şıkk-ı sânînin de ism inin geçm esine
dayanarak bu sonuncu defterdarlığın 9 4 7 -9 6 8 (1 5 4 0 -6 0 ) yılları arasında kurulm uş olabileceğinden
bahs etm ekte ve Kanûnî saltanatındaki hazine defterdarlarının da Oç tane olduğuna, bunlarla m âli­
yenin başındaki defterdarların karıştırılm am ası gerektiğine işaret etm ektedir. A ncak, yeni belgelerin
ışığ ı altında bu görüşün d eğiştirilm esi gerekm ektedir. G erçekten, 1528 tarihli fermandaki Oçûncfl im ­
zadan başka 931 (1 5 2 4 -2 5 ) bütçesinde "şıkk-ı sânî tâb i‘-i Mahmud Ç elebi" ifadesi bulunm ası (Halil
S a h illio ğ lu , " 1524-1525 O sm anlı Bütçesi", O rd. P rof. Ö m er L ü tfı B a r k a n 'a A rm ağan= ik tisa t
F a k ü lte s i M ec m u a sı, X L I/l-4 (1 9 8 4 ), s. 4 3 5 ), ayrıca Maria Pia Pedani tarafından neşr edilen bir lis-
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

nin k uy ru ğu ist isn a e d il i rs e - iki i m z a n ın aynı o l u şu d ü ş ü n d ü r ü c ü d ü r . Ç ü n k ı, ı m ığı

gibi, b a ş d e f t e r d a n n y o k l u ğ u n d a d î v â n d a o nu n y eri ni A n a d o l u d e ft e rd a r ı a lm a k ta d ı r.
Belki de iki i m z a nı n aynı o l u şu böy le bir d u r u m d a n k a y n a k la n m ış t ır .

B. R Ü K Ü N L E R İ

K u v r u k lu im za la r s e r e , tu ğ ve k u y r u k o lm a k ü ze re üç k ı s ı m d a n m e y d a n a g e l ­
miş tir *.

1. Se r e

Sere d e ft e rd a r ın adı ile e l- fa k ir

s ö z ü n de n i b âr e tti r ve bu iki k e lim e ilk d e ­
virdeki bazı is t is n a l a r d ı ş ı n d a iki sa tır
üzeri ne te rt ib e d il m iş ti r . 934 ve 935
(1 528 ) tari hli g ö r e b i l d iğ i m i z b e lg e l e rd e ,
ismin,
sa tırda,
b a ş d e f t e r d a r ın
ikinci imzada
i m z a s ın d a
aynı
üç ün c üd e ise altt a o l d u ğ u te s bi t e d i l ­
üst
sa tır da , / yrfafr'ipç'c
m ekt ed ir.

Şekil 43
935 tarihli üç defterdar imzası
(A .D V N , dos. 1/29)

N a d i r o l m a k l a be ra b e r , i sm in iki sa tır
o l ar a k t er tib e d il d iğ i i m z a la r da v a rd ır . 1577
tari hl i bir b e ra t ın a r k a s ı n d a bö y le iki sa tı r
ü z e ri n e ta n z i m e d il m iş i m z a la r g ö r ü l m e k t e -
d i r 00. F a k a t z a m a n l a isim, h e p s i n d e a lta
ye r l e ş t i r i l i r o l m u ş tu r .
Şekil 44
953 tarihli üç defterdar imzası D iğ e r t a r a ft a n s e r e y i teş ki l e d e n k e l i ­
(A .D V N , dos. 2/41) m e l e r b a ş la n g ı ç t a o k u n a k lı bi r ş e k il d e y a z ı l ı r ­
lar ke n ya rı m a sır gibi bir s üre i ç in d e h e m e n

tede ("Le Prime ‘S otto scr iz io n i a C od a’ dei T esorier N e ll'Im p e ro O ttom ano", Ç u u d c r n i di S tu d i
A ra b i, VIII (V e n e zia 1990), 2 1 9 ), 927 (1 5 2 1 ) tarihli bir tezk irenin arkasında Y ahya. K asım ve
M ehm ed im zalarının bulunduğunun b e lirtilm esi Sultan Kanunî Süleym an saltanatı başlarında şıkk-ı
sânî d efterdarlığının m evcud olduğunda hiç şübhe bırakm am aktadır.

Prof. U zu nçarşılı (M e rk e z, s. 3 2 9 ), "O nyedinci asrın ortalarından itibaren bütün m aliye hüküm lerinin
(tuğralı ahkâm ) arkalarına kuyruklu im za koym ak hakkı başdefterdara verildi" d iyerek o tarihe
kadar diğer defterdarlar da ferman ve beratlara kuyruklu imza koyarlarken bu hakkın X V II.
yüzyıldan îtibâren ya ln ız başdefterdara tanındığını ifade etm ek istem iştir. Ancak bu ifade V elk ov
("Başdefterdar", s. 178) tarafından kuyruklu im zaların ilk defa X V II. y ü zy ıld a ortaya çık tığ ı gibi an­
laşılarak "pek g ü v en ilir ” bulunm am ıştır.

V elkov ("Başdefterdar", s. 178), kuyruklu im zanın dört parçadan teşekkül ettiğ in i kabul ederek, bun­
ları:

a. tuğ,
b. stiliz e karm aşık bir yazı,
c. isim veya ism in bir k ısm ı,
d. kuyruk

olarak sıralam aktaysa da (b) ve (c) şıklarındaki k e lim elerin , tuğra ve pençelerd ek i isim ve e l-m u -
z a ffe r kelim elerin in karşılığı kabul ed ilerek s e r e adının verilm esi uygun olacaktır.
19 Ş evval 985 (30 Aralık 1577) tarihli berat: A. D V N , dos. 3/86.
82 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

h e m e n o k u n a m a z hale g e lm iş le rd ir . A n c a k b a z ıl a r ı n d a ba zı h a rf l e r s e çil eb il me kt e ve
b u n a d a y a n ıl a r a k ism in, Ali, M us ta f a, A h m e d v e y a M e h m e d o l a r a k o k u na c ağ ı tahmin
e d i l e b il m e k t e d ir .

Şe k ild e de z a m a n i çin de bazı d e ğ iş i k li k le r g ö r ü lm e k te d i r. XV I. yü z yı lı n son çey­

re ğ i n d e y u v a rl a k bir gül ü a n d ır a n sere y a v a ş y a v a ş p e te k d o k u l u bi r üçg en şeklini
a lm ış tır . X V III . y üz y ıl ı n son ç e y re ğ i n d e ise se re n i n t e p e s i n in siv ri li ğ in i ka yb ed erek yu­
va rl a k la ş t ığ ı , ha tt a m es e l â S ü l e y m a n Fev zi P a ş a ’nın ( 1 7 8 5 ) 61 i m z a s ın d a s ere ni n alt ve üst
k ı s ı m l a r ın ı n g e n iş l iğ i n in h e m e n h e m e n eş it le n d i ğ i g ö r ü lm e k te d i r.

2. T u ğ

XV I. y ü z y ıl ı n ilk y a rı s ın d a k i k u y r u k lu i m z a la r d a e l- f a k î r k e li m e s i n d e k i "elif" ve
" lâm" h a r f l e r i n d e n d ol ay ı t u ğ b a ş la n g ı ç t a çift iken a s rı n ik inc i y a rı s ın d a bire inmiş ve
s o n u n a k a d a r tek ol a r a k d e v a m e tm işt ir.
Y üz y ı lı n ikinci ya rı s ın d a , ç o ğ u n a tu ğ ra ve p e n ç e l e r d e o l d u ğ u gibi "S" resm eden
bi r de z ü lfe e k l e n m i ş t i r 62.
T u ğ z ü lf e le r in i n t e ş e kk ü l e d iş i n d e n î ti b â r e n g ö r ü le n y u m u ş a k h a tl a rl a "S" resm
ed il m es i XV II. yü z y ıl ı n ikinci ç e y r e ğ i n d e n b a ş la y a ra k z a m a n z a m a n ha tl a rı n se rtl eş m e­
s iyle köş eli bi r hal alm ış, ha tta se re n i n üst kı sm ın ı k e s er e k s o la d o ğ r u uz a m ış tır . XVIII.
y ü z y ıl d a s e re de ki d e ğ iş m e ile b e r a b e r z ü lf e le r de as lî şe k il le r in i k ay b etm işl erd ir . Sağ
t ar a ft a ol m a k ü ze re ö n c e tu ğu n o r ta l a r ı n d a , "ay ın" başı gibi bi r şek il ç iz d i ri l er e k , sol alta
d o ğ r u u z a tı lm a ğ a b a ş la n m ış l a r d ı r . D a h a s o n ra ise z ü lf e t a m a m e n ka y b o lm u ş tu r .
T u ğ l a r ise y u k a r ı d a n a ş ağ ı y a d o ğ r u d ü z v e ya h a f i f m ey il li ç iz i li r k e n XVIII.
yü zy ıl s o n la r ın d a d i ğ e r l e r i y le bi rl ik t e d e ğ iş i k li ğ e u ğ r a t ı la r a k a ş a ğ ı d a n y u k a rı y a h a fi f bir
k a vi s ve ri l e r e k ve z ü lf e s iz ol ar a k â d e tâ bir ş a p ka t ü y ü n ü a n d ır ı r b i ç i m d e res m edilmeğe
b a ş la n m ış l a r d ı r .

Şekil 45 Şekil 46
Uzantısı "S" resm eden gül görünüşlü, tuğ ve Uzantısı "D " resm eden alt ve üst genişliği eşit,
zülfeli bir kuyruklu imza (1639) tuğsuz ve zülfesiz bir kuyruklu imza (1795)
(TSM A, nr. E. 5222/32) (Müzehheb Fermanlar, nr. 463)

V elk o v , "Başdefterdar", s. 188/122, 196.

V elk o v , "Başdefterdar", s. 180 vd.

 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R 83

3. K u y r u k

XV I. y üz y ıl ı n ilk y a rı s ın d a f a k i r k e li m e s i n d e k i, "rı", sa ğ- so l i s t ik a m e ti n d e
aş ağı ya do ğ r u bi ra z u z a tı lm a ğ a b a ş l a n m ı ş 63 ve z a m a n l a d a h a m üb al a ğ a lı bi r şekil v e ri l ir
o l m u ş tu r 64. XV I. yü zy ıl ı n o r ta l a r ı n a d o ğ r u art ık h e m e n h e m e n iki a s ır d e v a m edece^k ol an
"S" şekli o r ta y a ç ık m a ğ a b a ş la m ış ; a srı n ikinc i y a r ı s ın d a ise iyice b e l i r g i n l e ş m i ş t i r 6 .

XVI I. y üz y ıl ı n o r ta l a r ı n a d oğ r u f er m an ve b era t gibi b e lg e l e re k u y r u k lu im z a

ko y m ak ha kkı s a d ec e b a ş d e f t e r d a r a t a n ı n d ı k ta n s o n ra da i m z a n ın k u y r u ğ u bi r a s ra y a kı n
bir süre esk isi gibi k o n m u ş, a nc ak se re, tu ğ ve z ü lf e le r e p a ra le l ol a r a k X V I II . y ü z y ıl d a
k u y ru ğ u n şe k li n d e de d e ğ iş i k li k y ap ıl m ış tı r .
Ba ş l a n g ı ç ta n ît i b â re n tek bir çizg i h a li n d e ve ço k ke re "S" ç iz d i r i l e r e k a ş a ğ ı y a
do ğr u in d iri le n k u y ru k , a rtı k s e re n i n sol alt t a r a fı n d a u z a k ç a bi r y e r d e n b a ş la t ıl a r a k sa ğa
do ğr u u z a tıl m ış , ve ön c e se re n i n üst sağ, XIX . y ü z y ıl d a ise sa ğ alt t a r a f ı n d a n çı k ı p sol
a ş ağ ıy a d o ğr u u z a tı la n ve bi ri n c iy e n a z a r a n hay li kı sa o la n ikfnci k u y r u k k e s t i r t i l d i k t e n
s o n ra â de tâ bir "D" k arn ı ç i z d i r t i lm e ğ e b a ş la n m ış t ır .

C. B E L G E L E R D E K İ YERİ

K u y r u k l u im z a la r, b e lg e c in s i n e gö re y a z ın ı n b i ti m i n d e a lta v e y a k â ğ ıd ı n a rk a
yüz ün e k o n a b il i rl e rd i . D e f te r d a r b u y u r u ld u l a rı , ve m â l i y e d e n y a z ıl a n t e z k i r e l e r d e i m z a ­
lar ön yü z de ik en f er m an , be rat , s e be b- i t a h r i r h ü k m ü gibi p a d iş a h a âid b e l g e l e r d e
kâ ğı dı n a rk a s ı n a t a ş ı n m ı ş la r d ır .

B e lg e n in tek d e f t e r d a r t a r a fı n d a n i m z a la n m a s ı h a li n d e im z a k â ğ ıd ı n e n d e n o r ta
y eri n e k o n m ak t a d ır . İ m z a sa y ıs ı n ın artt ığı h a ll e rd e b a ş d e f t e r d a r ın k i y in e o r ta d a b u l u n ­
m akt a, di ğer ler i o n u n s o lu n a y e r l e ş ti r i l m e k te d i r . Ö y le a n l a ş ı l ı y o r ki, s a ğ d a n s o la b a ş d e f ­
te rd a r, A n a d o l u d e ft e rd a r ı ve şıkk -ı s ân î de ft e rd a r ı s ır a la m a s ı ta k i b e d il m iş ti r .

Hangi de v ir d e o l u r s a o l su n d e ğ iş m e y e n bi r h us u s im z a la r ın , b e l g e l e r i n ön y üz
ya z ıl a rı n ın t ers is t ik a m e ti n e k o n u l m u ş o l m a s ıd ı r . A n c a k XV I. y ü z y ıl ı n ilk y a r ı s ı n d a i m ­
za la r bo y d a n üst k e n a ra ya k ın bir y e re k o n u l u r k e n , y a v a ş y a v a ş a ş a ğ ı y a k a y d ı r ı l m ı ş ve
şekil d e ğ iş i k li ğ in e u ğr ad ı k l ar ı z a m a n a k a da r, k â ğ ıt ön y ü z içeri g e le c e k ş e k il d e a lt t an
üste do ğ r u k a tl a n d ığ ı n d a üstt e k a la n y a rı n ı n b o y d a n da or ta y e ri n e , ya ni k â ğ ıd ı n a ç ık
d u r u m u n a gö re 1 /4 ’lik k ı s m ın a y e rl e ş ti ri l m i ş t i r.

XV II. y ü z y ıl d a k i d e ğ iş i k li k te n s o n ra da b a ş d e f t e r d a r a âid k u y r u k lu i m z a n ın ye ri
de ğ iş m e m iş ; di ğ e r im z a ise k u y r u ğ u n u ka yb e d e r k e n b a ş d e f t e r d a r i m z a s ın ı n üst t a r a f ı n a
ve kâ ğ ıd ın üst k e n a r ı n a y a kı n bi r ye re ta ş ı n m ı ş tı r.

IV. M Ü H Ü R

M ü h ü r, F a r sç a asıllı bi r k e lim e o l up A r a b c a d a aynı m ân â y ı ifa de e d e n h â te m k e l i ­

m es in in m e v c u d i y e ti n e r ağ m e n bu di le de g e ç m i ş ve A r a b c a k a id e l e r i n e gö re t e m h ir ve
m e m h u r ke lim el e ri bile tü re t il m i ş ti r. O s m a n lı Tü r k le r i de d a h a y a y g ın o l a r a k m ü h ü r k e l i ­
m esini ku l la n m ış la r d ır .

Doğu ü l ke l e ri nd e ço k eski d e v ir l e r d e n îti b â re n m ü h ü r k u l la n ı ld ı ğ ı t es b it e d il m iş

b u lu nm a k ta dı r . Sâ s â n île r, B â bi lli le r, H i m y e r î le r d e v i r l e r i n d e n ka lm a m ü h ü r l e r v a r d ı r 66.

“ A .D V N , d os, 1/29.

44 A .D V N , dos. 2/41.
V elk o v , "Başdefterdar", s. 180 vd.
84 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

İsl â m d e v le t le r in d e de d a ha Hz. M u h a m m e d d e v r i n d e n î ti b â re n m ü h ü r ku lla nı ldı ğı bilin­

m ek te ; ha tta Hz. M u h a m m e d ’in m ü h r ü n ü n " M u h a m m e d R e s u l u ’l la h " ş e k lin de olduğu
ri v â y e t e d i l m e k t e d i r 67.
A vr u p a lı l a r , D o ğ u ’da m ü h rü n ço k y a y g ın o l m a s ın ı o k u m a ya z m a oranının
d ü ş ü k lü ğ ü n e b a ğ l a m a k ta d ı rl a r. Bu t eşh is , ha lk ı n m ü h ü r k u l la n m a s ı b a k ım ı n d a n doğru
ol ab il ir. Zi ra yazı b il m e y e n l e r, ha tta y a kı n z a m a n l a r a ka d a r, b a ş k a l a r ı n a yazdırttıkları
m ek t ub , a rz u ha l gibi ş e yl e r de i mz a y e ri n e m ü h ü r k u l la n m ış la r d ır . A n c a k re sm î yazılarda
m ü h ü r ço k kere im za ile bi rli k te ve on u ta s d i k m a k a m ı n d a k u l la n ı lm ış ol u p yazı bilip
b i lm e m e k le alâ k a sı yo k tu r. Bu b a k ım d a n Prof. F e k e t e ’nin y ü k s e k de re c e li memurların
ç o ğ u n u n o k u m a y a z m a b i lm e d ik l e r i n d e n do la y ı m ü h ü r k u l la n d ı k la r ı yo l u n d a k i iddiası da
do ğ r u o l a m a z 68.

M ü h ü r , a lt ı n 69 ba ş ta ol m a k üz e re gü m ü ş, p iri n ç, d e m ir , b a k ır gibi çe şid li madenler

ve z ü m r üt , akik , fir uz e, Y e m e n ta ş ı, k a n ta ş ı, ha tta i n c i 70 gibi k ı y m e tli t a ş l a r üze rine hâkk
e dil ird i. M ü h ü r k a z ım a başlı b a ş ın a bir s a n ‘at idi. M ü h ü r c ü u s ta l a rı , m ü h rü n bir kenarına
ga ye t ince bi r ya z ıy l a ke nd i i s im le r in i de h â k k e d e r l e r d i 71.

A. M Ü H Ü R C İ N S VE Ş E K İ L L E R İ

M ü h ü rl e ri , ş a h s î m ü h ü r le r, r e s m î m ü h ü r le r , v a k ı f m ü h ü r le r i o l a r a k ay ırm ak icab
eder. B u n l a rı n he r b iri n in he m k u l la n ı ld ı k la r ı ye rl e r, he m de k u l la n ı lı ş biçimleri
fark lıd ır. O s m a n lı la r d a m ü h ü r de n in c e ilk a k la ge le n ve h e p s i n d e n farklı bir hüviyeti
o la n ise m ü h r -i h ü m â y û n d e n il e n p a d iş a h m ü h rü d ü r .

1. M ü h r - i H ü m â y û n

M ü h r-i h ü m â y û n , p a d iş a h m ü h ü rl e ri n e v e ri l en isi md ir . H e r pa d işa h, tahta

ge ç iş i n d e ke nd i a d ın a bi rk aç m ü h ü r k a z d ır ır d ı. M ü h rü k u l la n m a h a k k ın ı n b iri sin e veril­
m esi o ş a h sı n vek il t ayi n e di lm es i m ân â s ı n ı ta ş ırd ı. Eski M ıs ı r d a f i r a v u n u n m ü hr ü n ü ikti­
da r a lâ m e ti o l ar a k v e r m e s i 72 gibi O s m a n lı la r d a da m ü h r -i h u m â y û n u n bi r ş ah sa tevdî
e d il m e s i o şa h sı n sa d ra z a m o l ar a k t ayi n o l u n d u ğ u n u n işar eti idi. N i t e k i m bu nu n için,
b a z a n s a d r a z a m k as d e d il e re k s a d ec e m ü h ü r s ö z ü n ü n k u l la n ı ld ı ğ ı d a o l u r d u 73.

J. A lla n , "Hâtcm", Islâ m A n s ik lo p e d is i, V/I (1 9 4 9 ), 360.

“ B uhârı, S a h ih , IV, Bulak 1926, s. 4 8 ’den naklen A llan, gö s.y er.

G ök b ilg in , Prof. F ek ete ’nin bu görüşünü yorum yapm adan nakl etm iştir. D ip lo m a tik , s. 49.

M üslüm anlıkda erkekler tarafından altın k ullanılm asının hoş karşılanm adığı, hatta Hazreti Muham­
m ed ’ in, b aşlangıçta altın olan mührü yerine sonradan güm üşü tercih ettiğinden bahs olunur
(B u h â rî’den naklen A ilen , g ö s.yer ). A ncak O sm anlı padişahlarının bu husûsa pek riâyet ettikleri
sö y le n e m e z.

" TSM M ühürler K oleksiyonunda valid e sultanlardan birine âid bir inci mühür (nr. 4 7 /8 7 ) bulunmakta
olu p İbrahim Kemal Baybura, "Osm anlılarda Mühür" T op ka p ı S a ra y ı M üzesi, Y ıllık 2, İstanbul 1987,
s .82, resim 6 ’da fotoğrafı neşr edilm iştir.

B azı ustaların kazdıkları m ühürlerin d iğerlerininkinden farklı olm ası d o la y ısiy le , diğer zenâatlarda
old uğu gib i, bunlar için de ayrı fıatlar tesb it ediliyordu. M eselâ, 1 6 4 0 ’daki sikke tashihinden sonra
tesbit ed ilen narh defterinde "M ehmed Ç elebi ve A bbâdî Abdullah kârı" olanlara ayrı bir fiat takdir
e d ild iğ i gibi Üstad M ahm ud’un da "cüm leden m üm taz ve serefrâz" olduğu kayd edilerek kazacağı
m ühürlerin Hatlarının müşteri ile aralarındaki anlaşm a ile b e lirlen eceğin e işaret edilm işti
(K ü tük oğlu, N a rh 1640, s. 22 2 ).

; "Hâtem", lA , s. 360.
1 6 8 3 ve 1 6 9 9 seferlerinde serdarla zafer kazanm anın mümkün görülm ediği zaman " y a p a d işa h veya
m ü h ü r g itm e lid ir denilm iş olduğu S ilâ h d a r T a rih i ( I I , İstanbul 1 9 2 8 , s. 2 3 6 ve 5 6 3 ) ’n d e k a y ıd lıd ır .
A yrıca bk. İsm ail Hakkı U zunçarşılı, "Osmanlı D evleti Zamanında K ullanılm ış Olan Mühürler
Hakkında Bir Tetkik", B e lle te n , I V / 1 6 ( 1 9 4 0 ) , 4 9 8 ve G ökbilgin, D ip lo m a tik , s. 5 0 .
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

Sa d r a z a m a v e ril en m ü h ü rd e n ba şk a h a s o d ab a ş ı ile ha re m h a z in e d a r, olan k a d ın d a

da birer m ü h ü r b u l u n u r d u 74. Pa d i şa h ı n ke n d is i n d e k i m ü h ü r sayısı ise d e ğ iş i y o r o -
m a l ı d ı r -
P ad işa h, ke n d is i n d e k i m üh rü c i z y e 7'1 ve a va rı z da n ce yb -ı h um a> un ivin ıç
ha z in e v e a k ta r ıla n p a ra n ın tes lim al ı n m as ı d o l a y ı s iy l e ve rdiği b e lg e l e re vs.)< b a sar dı .
A yr ıc a , ya ba nc ı d e v le t h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n hu susi
m a h iy e tte k i nâm e- i h ü m â y û n l a r da p a d iş a h ı n k e n d is i n d e
d u r an m ü h rü ile m ü h ü r l e n i r d i 7'.
H a s o d a b a ş ın d a du r an
mühür ise s a d ra z a m ı n azli
s ır a s ın d a t aş r a d a bu l u n m a s ı,
b a ş ın d a n ko r k ar a k sa k la n m as ı
y a hu t h a rb m e y d a n ı n d a ş eh id
düşmesi d o l a y ı s iy l e m ü h rü n
Şekil 47 ka yb ol ma sı gibi h a ll e rd e kul-
III. Mustafa'nın tuğralı mührü ıa m ) ır d l S a da re t tev ci hi m ut la -
(S. Umur, Tuğra, s. 263) Ra hum â y{m m yeni Şekil 48
Yavuz Selim'in mührü
sadrazam a ve rilm e sin i icab et­
(TSMMK, nr. 47 1 )
tir d iğ in d e n , yeni sad râzam a ,
eski m üh ür gelinceye kadar m u h a fa za etm ek üzere hasoda-
başınd a b u lu n a n m ü h ü r ve rilirdi*".
P a d işa h la rın tu ğra ş e k lin d e k i m ü h ü rle rin d e
" M u r a d bin A h m e d Han muza ffe r d â i m a ' ,
"M eh me d bin İbr ahi m Han e l-m uz a ffe r d â i m a ' g ib i k e n d i­
leri ve b a b a la rın ın isim le ri ile "h an " sıfatı ve "m u za ffe r d â im â "
yahut "el-m uzaffer d â im â " ibaresi b u lu n u r d u 1'1.
Fakat b ü tü n pa dişah m ü h ü rle rin d e tuğra y oktu r, bir k ısm ı
zat m ührü o lu p b u n la rd a b ir âyet, bir dua vard ır. M e se lâ, Y a v u z Şekil 49
S e lim ’ in g ü n ü m ü ze u la şa b ile n m üh rün d e ortada "Sultan Selimşah"
III. Murad’ın mührü
(TSMMK, nr. 47 2)
adı ve dört tarafın d a m üsenna (s im e trik ) yazı ile "t eve kke ln i alâ

4 Dördüncü m ühürden sadece d ’O hsson (T a b le a ıı G e n e ra l c/e l'E m p ir e O lh o m a n ) balıs etm ekledir

U zu n ça rşılı. "Mühür", s. 500.

Prof. U zu n çarşılı, padişahların kendilerinde de birer m ühürlerinin olduğunu y azıyorsa da (T o p k a p ı

S a ra y ı M ü zesi M ü h ü rle r S e k siy o n u R e h b e ri, İstanbul 1959, s. 3) Topkapı Sarayı mühür k o le k s iy o ­
nunda dörtden fazla mührü olan padişahlar da görülm ektedir. M eselâ, I. A b d ü lh am id -in yedi tane
tuğralı mührü bulunm aktadır. Tuğralılardan üç tanesi aynı eb'adda olup birbirlerine oldukça b e n z e ­
m ektedir. Y alnız tuğranın sağındaki çiçek m o tifler iy le birinin b e y /e siııin şek lin d e (nr. 26) farklılık
vardır.

*’ C izy e , gayr-i m üslim lerin ödem ek le m ükellef old ıklan baş vergisid ir. 1044 sen esi c iz v e geliri te s li­
m ine dair IV. M urad'ın mührünü taşıyan makbuz: İb n ü lem in -M aliye. nr. 957.

A v a r ız , b aşlangıçta olağanüstü hallerde, m ahalle veya köye tarh edilm ek üzere dîvânın kararı ve pa­
d işahın emri ile toplanan, fakat zam anla devam lı bir hale gelen vergiler için kullanılan bir tabirdir.

C e y h -i h ü m â yû n , padişahın cep harçlığı için k ullanılan bir tabirdir. IV. M urad’ ın C eyb-i hümâyuna
akçe teslim in e dair mührünü taşıyan makbuzu: I.F .-M , nr. 957 (B u numarada iki b elge b ulunm ak­
tadır).

Sultan III. Selim ve A bdülm ecid tarafından y a zılm ış iki nâm e-i hüm âyûnda hu padişahlara âid
mühürlerin basılm ış oldukları tesbit e d ilm ek le birlikte m a a le sef her iki mühür de IS M k o lek siy o n u n ­
da bulunm am aktadır. Bahsi geçen nâm eler için III. B ölüm , "N âm e-i hümâyûn" b ahsine bk.

U zunçarşılı ("Mühür", s .502), birinci için Fazıl M ustafa P aşa'nın tayini, ikinci için H ezarpâre
A hm ed Paşa olayı, üçüncü için ise F azıl M ustafa P aşa’nın Salankam in deki şehadeti sırasında
mührün kayb olm ası örneklerini verm ektedir.

Mühr-i hümâyûn örnekleri için bk. U zu n çarşılı, "Mühür", levha XXX V I-X X X V III; a \n ı yazar. Top-
ka p ı S a ra y ı M ü ze si M ü h ü rle r S e k siy o n u R e h b e ri, fotoğraflar; S Umur, a.y’,.e. çe şid li yerlerde pek
çok mühr-i hümâyûn örneği bulunm aktadır.
86 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

h â lik i"* 1 ibare si k az ılı dı r. Yine Su lta n III. M u r a d ’ın b e y a z ak ik ü z e ri n e kaz ılm ış m üh ­
rü n d e
Şekil 50
I. M u s ta fa 'n ın m üh rü
( T S M M K , nr. 47 /3 )
"E l-h a m d ü li- h â lik i 'l-b e ş e r â ' t i ’l-a tâ y â li-M u r â d in â "8Î
ya zıs ı b u l u n m a k t a d ı r . I. M u s t a f a ’nın yü z ü ğ e m on te edilmiş
b ey zî ş e k il d e ki m ü h rü n d e ise s a d ec e
"M u s ta fa b in M e h m e d H a n h a lle d e h u m ü lk ü h u "®4 ibaresi
o k u n m a k t a d ır .
M ü h r-i h u m â y û n l a r j k ü ç ük e b ‘ad d a bey zî, da ire, kare
veya kö şe le ri kes ik kare ( s e k i z g e n ) şe k li n d e o l u r d u 85. Abdülha-
m i d ’in çok de ğ iş i k m ü h ü rl e ri i çin de Pa d i şa h ı n isminin baş
h a r f l e r i n d e n ib are t bir mil e t r a fı n d a d ö n e n ü ç 86 ve dört y ü z lü 87
zat m ü h ü rl e ri y le bir tarafı m ar k a , d iğ er tara fı a r m a 88 olan
m ü h ü r l e r i n e de r a s t la n m a k ta d ı r.

HH
Şekil 51
II. A bd ü l h am i d 'i n üç yü zlü m üh rü
( T S M M K , nr. 4 7/ 57)

M üh r-i h ü m â y û n l a rı n e b ‘a d l a n ise d e ği ş ik lik

gö s te r m e k t e d ir . 1,5 cm. kena rlı kare m ü h ü rl e r
ya n ın d a uzu n tarafı 3 cm .y e y a k la ş a n b ey zî Şekil 52
m ü h ü rl e r, ha tta 111. S e l i m ’in arm alı m ü h r ü n d e III. Selim'in armalı mührü
g ö r ü ld ü ğ ü gibi, uzun kısm ı 6 c m. y e ya k ın o l a n l a r da (TSMMK, nr. 47/27)
v a r d ı r 89.

' TSM K K , nr 4 819. Bu mühür Abdurrahman Şeref, "Topkapu Saray-ı Humâyûnu", T arih-i O sm ânî
E n c ü m e n i M e c m u a sı, cüz 7 (1 3 2 9 ), s. 401 ve T S M M S R , s. 12 ve eklerde yayınlanm ıştır.

T SM M K , nr 4 7 /2 . T S M M S R , s. 12.

T S M M S R , s 13 ve eklerdeki fotoğrafı.

*' T S M M S R , s. 3.

Kantaşı üzerine k azılm ış bu mührün bir yüzünde Arab a lfa b esiy le ("ayın" ve "ha"), diğer ikisinde
Lâtin a lfa b esiy le ("A"."H") harfleri bulunmaktadır. "A H" m arkalılardan birinin üzerine taç hâkke-
d ilm iştir. TSM M K , nr. 47 /5 4 ; TSM M S R , s. 20 ve fotoğraflar.

* Y ine kantaşı üzerine hakkedilm iş bu mührün bir yüzünde Arab, diğer yüzünde Lâtin alfabesiyle
marka, üçüncüdc "beduh" (B eduh, bir mektubu yerine götürm ekle v a zifeli bir m elek olarak kabul
e d ild iğ in d en mektub zarflarına gönderilenin ism inin altına bazan "beduh" yazı ile yazılm ayıp bu
mühür b asılırdı. U zunçarşılı, T SM M SR , s, 20n) k e lim e si, dördüncüde ise bir gül bulunmaktadır, gös.
y e r ve fotoğraflar.
A ltından, iki yüzlü ve beyzî olan bu mührün bir tarafında marka, diğer tarafında arma bulunmak­
tadır. T SM M K, nr. 47 /5 3 ; T SM M SR , s. 19/İ.

*' A şağıdaki birkaç örnek mühr-i hümâyûn cb'adları hakkında fikir verebilir.
* II. A b dülham id’in altın yüzüğe monte e d ilm iş mavi taş üstüne tuğralı mührü: 2 x 1,4 cm (TSM MK,
nr. 4 7 /4 7 );
* III. M urad’ın saplı beyaz akik mührü: 1,7 x 1,7 cm (TSM M K , n r.47/ 2);

* III A hm ed’in saplı, altından tuğralı mührü: 2,5 x 1,9 cm (TSM M K , nr. 47/4);
* I. A b dülham id’in saplı, beyzî, altından tuğralı mühürleri: 2,7 x 2,3 cm (TSM M K , nr. 47 /2 3 -2 6 ),
 87
A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

O s m a n lı la r d a h â z in e l er i n aç ılı p k a p a n m a s ı belli k a id e l e re bağlı ol ar a k yapı ır ı.

D îv â n akd ed ild iğ i gü n le rd e , Ha zî ne- i  m ir e ve d e f t e r h a n e n i n m ü h ü rl e ri t op la n tı b a ş l a ­
m ada n ön ce a çılır, bi ti m i n d e s a d ra z a m d a bu l u n an m ü h r -i h ü m â y û n ile m ü h ü r l e n ı r d ı . E n ­
d eru n H â z i n es i n in m ü h ü r l e n m e s in d e ise H az in e K e t h ü d a s ı n d a d ur an Y a v u z Se lim ın
mü h rü k u l la n ı lı rd ı 90.

2. R e s m î M ü h ü r l e r

Resm î m üh ü rl e ri üç gr ub a a yı r m ak ge rek ir. B i r in c i le r d e m ak a m adı b u l u n m a y ı p

sa dec e m ak am ı işgal ed en ş a h sı n ismi, İ k inc ile rd e m a k a m ismi vard ır . Ü ç ü n c ü g r u pt a ise
mak am ve şah ıs ismi bi rl ik t e bu lu n u r.

a. Şahıs Adı B ulunanlar

V e z ir le r, b e y le r b e y il e r gibi üst d üz e y y ö n e ti c il e r i n e âid ol an bu m ü h ü r l e r b ü y ü k

e b 'a d d a d ı r l a r . Bey zî v ey a y uv a rl a k ş e ki ld e d ir. Bir kısm ı üç sa tır ü z e ri n e te r t ib e d ild iğ i
gibi bir k ı sm ın d a o r ta d a s a h ib i n in ismi, e tr a fı n d a ise bir bey it, m ıs r a, y a h u t bir â ye t yer
alır.

Şekil 53 Şekil 54
Mısır M uhafızı Hekimoğlu Ali Bağdad Valisi A li Rıza Paşa'nın
Paşa'nın eyâlet mührü makam mührü
(TSM A, nr. E. 4127) (TSM A, nr. E. 2812/1,2)

B u y u r u l d u la r ile t e z k i re s i z t im a r b e r a t la r ın d a bu m ü h ü r l e r k u l la n ı lm ış t ır . B u n l a r ­
da h iç bi r şe k ild e m ak a m a d ın a ra s t la n m a z . P e nç e ile b irl ik te k u l l a n ı l d ı k l a r ı n d a m a k a m
p e nç en i n s e r e s i n d e z ik r e d il d i ğ in d e n , p e n ç e b u l u n m a y a n b e y le r b e y i b u y u r u l d u l a r ı n d a
ise, n e re d e n v e ril d iğ i b u y u r u ld u n u n i çin de g e ç t i ğ i n d e n 91 ha ng i m a k a m ı n m ü h r ü o l d u ğ u
çok kere a n l a ş ı l a b i l m e d e d i r . H iç b ir ye rd e m a k a m adı b u l u n m a m a s ı h a li n d e b e n z e r l e r i y l e
m u k ay e s e s ur e tiy le m ü h rü n âid o l d u ğ u m a k a m te s b i t ed il e b il ir .

b. M akam A dı B ulunanlar

Su lta n II. M a h m u d d e v ri n d e ba ş la y a n ve T a n z im a tl a g e li ş ti r il e n d ü z e n l e m e l e r d e n
so n ra yeni ku ru la n m e c l is l e r d e n g ö n d e ri l e n y a z ıl a rı n a l t l a r ı n d a
" M e c lis-i V â lâ -y ı A h k â m -ı A d liy y e " ,
" M e c lis -i M a h sû s -ı V ü k e lâ " ,
"M e c lis-i T a n z im a t" ,

* III. S e lim ’in güm üş üzerine ortası tuğra, etraf, arm alı, üstte t-ç ve hem en altında ay y ıld ı/ olan
mühürleri: 4,9 x 5,7 cm (TSM M K , nr. 4 7 /2 7 -2 8 ).

Y avuz S e lım ’ın bu konudaki vasiyeti ve L-nderun H âzinesinin a ç ılış m erasim i için bk. Abdurrahman
^eref, "Topkapu Saray-ı Humâyûnu", TO EM , cüz 7 (1 3 2 9 ), s. 4 0 1 -4 0 2 ; İsm ail Hakkı U zunçarşılı
O sm a n lı D e v le tin in S a ra y T e ş k ilâ tı, Ankara 1945, s. 319.

T afsilât için JV Bölüm "Buyuruldu" bahsine bakınız.

88 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"M eclis-i Nâfıa",

"Meclis-i Or d u- y ı Asâk ir -i Hassa-yı
Şâhâne" gibi m ü h ü r l e r ku l la n ı lm a y a baş lan­
mış ve g i de r e k b ü tü n re sm î d a ir e le r bu usûlü
b e n im s e m i ş le r d ir .

T a ş ra d a ise k a z a l a r ve m uhta rlıklar ın

da artı k bi rer m üh rü b u l un m a kt ad ı r . Nit e­
kim, To p k a p ı Sa ray ı k o l e k s i y o n u n d a

"Kaza -y ı Rusçuk",
Şekil 5 5
"Kaza -y ı K e n g i r i ",
i Ahkâm-ı Adliyye mührü
"Kaza-yı Ayvalık" k e lim el e ri kazılmış
m ü h ü r l e r o ld u ğ u gibi T a n z im a tı müteâkıb
y a pı la n te m e tt ü a t s a y ım la r ın d a say ım d e f t e rl e ri n i n s o n la r ın d a zat m ü hü rle ri değil artık
"Muhtar-t e v v e l d e r K a r y e -i Bağçe" ve
"Muhtar-ı s â n î d e r K a r y e -i Bağçe" gibi şah ıs adı b u l u n m a y a n muhtarlık
m ü h ü rl e ri , bir k ı sm ın d a ise bu n l ar a ilâ ve te n
"İmam de r K a r y e -i Soğulmaz" ve ya
"İmam de r k a r y e- i Garib" gibi i m a m lık m ü h ü rl e ri g ö r ü lm e k te d i r.

Şekil 56 Şekil 57 Şekil 58

Kaza mührü Muhtarlık mührü İmamlık mührü
(T SM M K , nr. 47/395) (Temettü Defteri, nr. 2622) (Temettü Defteri , nr. 2631)

Hat ta yeni bir köy teşkil o l u n d u ğ u n d a h e m e n b ur ay a âid bir m ü h ü r ha zırlatılıp

gönderilmektedir^.

Y ab an cı d e v le t e lç ili k le ri için de de m ak a m adı k u l la n ı la r a k Tü r kç e ol ara k ve Arab

ha rf l er i y le h a z ır la n m ış m ü h ü rl e r bu l u n m a k t a d ı r . M ese lâ , Fr a n sız sefar eti m ü h rü n d e or ta­
daki kartal a m bl e m i e tr a fı nd a "Sefâret-i Pâ d iş âh -ı F ra ns a d e r Âsitâne" yazıs ı o k u n ur 95.
Yine b u nu n gibi İng ilt er e ve Ru sy a se fâ r e tl er i n in de "Sefâret-i İn gi lter e d e r Âsitâne" ve
"Sefâret-i Rusya d e r  s i tâ n e "94 ş e kl in de ta m a m e n eski ha rf le r le k a z ılm ış m ühü rle ri bu ­
lu n m a k t a d ı r .

Şekil 59 Şekil 60
İngiliz sefareti mührü Rus sefâreti mührü

imam ve muhtar m ühürlerinin hâkkettirilerek irsâli husûsunun.. BOA , lrade-D ahiliye, nr.
7 2 0 1 7 /2 ; Irade-Şûra-yı D evlet, nr. 3 8 6 0 /2 , 4 1 1 1 /2 , 4 7 2 1 /2 , 5293/2

BO A , İrade-M eclis-i M ahsus, nr. 525/7.

A .D V N .D V E dosyaları içinde bu mühürlerin k u llanılm ış olduğu hayli belge mevcuddur.
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R 89

c. M akam ve Ş ahıs Adı Bulunanlar

XIX. yy .d an ö nc e m ak a m ve şah ıs ad ın ı n bir a ra d a b u l u n d u ğ u m ü h ü r l e r d a ha

azdır. Hat ta m ak a m ve ş ah ıs adı b u l u n a n y e g â ne m ü h rü n y e ni ç e r i a ğ a la r ın a âid ol d u ğ u
s an ılm ış tır . Hal b u ki , m ak a m ve ş ah ıs a d la r ın ı n b ir lik te ye r alm a s ı k e y fi y e ti n e d e ft e rd a r ,
t o p çu b a ş ı, m u h âs e b e c i gibi v a z if e li le r in m ü h ü r l e r i n d e de r a s t la n m a k ta d ı r. G e r ç e k te n
cizy e k â ğ ıt l a r ı n d a "A b d u h û İb râ h im , e d -d e fte r T ' ,
" e s -S e y y id F e y z u lla h e d -d e fte r T '^ ve
"M u s ta fa , m u h â s e b e -i c iz y e ",
"e s -S e y y id H ü se y in , m u h â s e b e -i c iz y e " 9b m is a ll e ri n d e o l ­
duğu gibi d e ft e rd a r ve c izy e m u h a s e b e c is i n e âid m ü h ü r l e r b u l u n ­
m a k t a d ır 97. A n c a k, öyl e a n la ş ı lı y o r ki b un l ar , y e ni ç e r i ağ a sı n ı n k i
ka da r ku l la n ı m sah ası b u l a m a m ı ş la r d ır . K u y r u k l u im z a b a h s in d e Şekil 61
de gö rü ld ü ğ ü gibi, d e f t e rd a r la r , di ğ e r be lg e l e rd e m ü h ü r de ğil im z a 1226 tarihli Yeniçeri
ku ll a n m ış la r d ır . Ağası mührü
(Hammer, nr. 21)
Ye n iç er i a ğ a lı ğ ın a g e tir ile n ş a h ıs l a r ise, ilk o l a r a k ken di
ad la rın a bir m ü h ü r k a z d ır m ı ş la r d ır . Y e n iç er i a ğ a la r ın ı n m ü h ü r l e r i n i n t a m a m a ya kı nı
beyzî ş ek illi o l u p b üy ü k e k s e r i y e t i n d e ya zı, m ü h ü r dö rt
kı sma bö l ü n er e k y a z ıl m ı ş tı r. Üst k ı s ı m d a " e z 'â f ü ’l-
ibâd" la b ir lik te isim, alt ta "A ğ a -y ı Y e n iç e r iy â n -ı
D e rg â h -ı Â lî" , y a n la r d a ise bi r k ı t ’a ye r a lm a k ta d ı r.
H a m m e r ta r a fı n d a n n e ş r e d il m iş 1226 (181 1) tar ih li Y e ­
ni çeri A ğ a s ı n a âid bi r m ü h ü r ise aynı tar i h te k i T o p ç u -
başı m üh rü yl e bü y ü k b e n z e r l ik g ö s te r m e k t e d ir . Y e n i ç er i
a ğa la rın ın d i ğ e r m ü h ü rl e ri gibi yi ne be y z î ol an bu
m ü hr ü n üst p a r ç a s ı n d a
"Ve m â e n - n a s r ü ’l-e m n i n d i ’lla h " , a ra d a bir
b o ş lu k t a n s o n ra ş e ki l 62
"A b d u h u e s - S e y y îd A h m ed , A ğ a -y ı Y e n iç e r iy â n -ı Yeniçeri Ağasının yarım mührü
D e rg â h - âlî, s e n e 1226" ya z ıs ı o k u n m a k t a d ır .
Y e n iç er i ağ ala rı bu m ü h ü rl e ri n i ye n iç e r i ul u fe le ri
için v e ril en es â m î, ve a c e m i le r in O c a ğ a ka yd ı için ve ri l e n m e m h û r \a r ile k a l e l e rd e k i
ye ni ç e r il e rl e ilgili işl er için ya z ıl a n y a z ıl a r d a k u l l a n ı r l a r d ı 98. Y e n i ç e r i a ğ a la r ı,
ba ş la n g ı ç t a m ü h ü r l e r i n in t a m a m ı n ı b a s a r l a r k e n s o n r a d a n kâ ğ ıd ı k a t l a y a r a k b a s m a y a b a ş ­
l ad ı k l a r ı n d a n m ü h rü n sa d ec e alt yarıs ı ç ık a r o l m u ş t u r 99.
T o p c u b a ş ıl a r ı n da T a n z im a t ö n c e s i n d e şa h ıs ve m a k a m
adı b u l u n an m ü h ü rl e ri m e v c u d d u r ve şekil ol ar a k da Y e n i ç er i
A ğ a s ı n ın k i n e b e n z e m e k te d i r. B u n l a rd a n 1226 tar ih li o l a n d a üst
s ır a d a
"V e m â te v fık i ilâ b illa h " , a ltt a
"A b d u h u A b d u lla h S e r -to b î- i D e r g â h -ı â lî, s e n e 1226"
yaz ısı o k u n m a k t a d ır .

S a d r a z a m la r ın da, XIX . yü zy ıl o r ta l a r ı n d a n î ti b â re n kul - Şekil 63

(andıkl arı r esm î m ü h ü r l e r bu g r u ba gi rer. İlk d e fa K e ç e c iz â d e Fuat Pa$a m n makam
Fuad P a ş a 'n ı n ilk s a d a r e ti n d e , 1861 ’de b a ş la y a n bu t a t b i k a t ta mührü
d a ir e le r in k a nu n ve n i z a m la r h ü k ü m le r in e d a y a n a n t a k r i rl e ri n in
Joseph von H am m er-Purgstall, "Abhandlung über die S ieg e l der Araber, Perser und Türken", S it-
z u n g s b e r ic h te d e r A k a d e m ie d e r W is s e n s c h a fte n , W ien 1849, s. .18.
Hammer, gfls. yer.

VI. BOlUm "Cizye tezkiresi" bahsine bk.

'* U zun çarşılı, "Mühürler", s. 533.

U zun çarşılı, "Mühürler", resim 54-61

90 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

üs tl e ri n e ve irad e-i se n iy ye ile M e cl is -i V âl â ve Ş ûr â -y ı D e v l e t m az b a t a l a rı n ı n kalem-

lerce ta s di k ed il m iş su re tle ri a lt l a r ı n a k o na n b u y u r u l d u l a r d a s a d a r e t müh rü kul­
la n ıl m ışt ır. M ü h ü rl e rd e k i v e z îr -i â za m sö z ü ise ya s a d r a z a m l a r için ilk devirlerde
ku l la n ı la n v e z îr -i â za m ta b i r in d e n m ü lh e m ve ya F r a n s ı z c a g r a n d v e z ir sö z ü n ü n tercümesi
m a k a m ın d a d ı r. Fu ad P a ş a ’nın b a ş la ttı ğı bu t a t b i k a t d a h a s o n ra bir âd e t h ali ne gelmiş ve
II. A b d ü l h a m i d ’in 1 9 0 6 ’da m ü h ü r ye ri n e im za k u l la n ı lm a s ı h u s û s u n d a k i e mr in e kadar
d e v a m e t m i ş t i r 100.
Y in e 1861 ’de t aş r a d ak i id ar e c il e ri n m a k a m m ü h ü r l e r i n e de Fu a d P a ş a ’nın resmî
m ü h r ü n d e o ld u ğ u gibi m a k a m ism in i n ya z ıl m a s ı pr en s i b i g e t i r i l m i ş t i r 101.
1 8 6 1 ’de n ö n c e de A v r u p a te s i ri y l e A v r u p a ’daki Türk
s e fa r e tl e r i n d e m a k a m ismi ya zıl ı r es m î m ü h ü r kullanıldığı
v ak idi r. M u s ta f a Re şi d P a ş a ’nın Pa ris se firi bu l u n d u ğ u sırada
ka z d ır tı p k u l la n dı ğı m ü h ü r b u n a ö r n e k te şk il eder. 3,7 x 3,7 cm
e b ' a d ı n d a k i m ü h rü n o r ta s ın d a A r a b h a r f l e r i y le üç sıra olarak
" M u s ta fa R e ş id
S e fîr -i D e v le t- i A liy y e
Şekil 64
N e z d - i D e v le t- i F r a n s a " i bar es i, a lt ı n d a 1251 tarihi,
Reşid Paşa'nın Paris
üs tte a y -y ı l d ız ve h e p s in i n b i rd e n e tr a f ı n d a Fr a n sı z c a olarak
sefareti mührü
(T SM M K , nr. 47/176) "A m b a ss a d e d e la S u b lim e P o r te a P a r is" yazıs ı yer al­
m a k t a d ı r 102.

Az ı n lı k t e m s il c il e r i n in m ü h ü r l e r i n d e de isimleriyle
b e ra b e r işgal e tti k ler i m a k a m ın a d ın a ra st la nı r. Meselâ
1 2 5 0( 1 8 3 4 ) t ar ih in i ta ş ı y a n h a h a m b a ş ı y a âid bi r m ü h ü r
B ende A vram
ha h a m b a şı
h â lâ 1 2 5 0 ş e k l i n d e d i r 105
Şekil 65
Bazı m ü h ü r l e r d e ise isim ih tiv a e de n bi r b ey itl e birlikte
Hahambaşı mührü
(TSM A, nr. E. 448/5) m ak a m ifade e de n bi r a m b l e m b u l u n u r d u ki Bo ğ d a n v o y v od a ­
la rı nı n m üh ü rl e ri bu n u n güz el bi r ö rn eğ i d i r. A le k s a n d ı r , Lipol ve
L i g o r v o y v o d a la r ın m ü h ü r l e r i n in o r ta l a r ı n d a bi r ök üz başı,
e tr a f ı n d a A l e k s a n d ı r ’ın ki nd e
"E l-m ü te v e k k il a la 'ila h e l- k a d îr
A le k s a n d ır v o y v o d a e l- h a k îr " '0A,
L i p o l ’ü n k i n d e ise
"B e n d e -i h â k -p â y - i  l-i O sm a n
L ip o l, v o y v o d a -i s e r h a d d - i B o ğ d a n " '0* şe k li n d e ç e p e ç e v r e yazı b u l un m a kt ad ır .

Eski sadrazam Said Paşa’nın, bu konuda sorulan soruya cevab olm ak üzere M abeyn B aşkitâbetine
gönderdiği 15 Safer 1324 / 27 Mart 1322 (9 N isan 1906) tarihli takrir: BO A , Y ıld ız Esas Evrakı, nr.
kısım 3 1 -evrak 1 912-zarf 45-karton 82. A ncak, o sırada sadarette bulunan Ferid Paşa, mühür kul­
lan ılm asının "kanûna m ugayereti olm adığı", öteden beri sadrazam ların sadaret mührü kullandıkları
ve bu d avranışın, mühür kullanm aya hakkı olm adığını gösterm ek üzere şahsını h ed ef aldığı zehâbına
k a pılm ıştı. Ferid P aşa’nın 15 Safer 1324 / 27 Mart 1322 (9 N isan 1906) tarihli tezkiresi: TSM M SR, s.
9.
"" Said P aşa’nın takriri: YEE, nr. 3 1 -1 9 1 2 -4 5 -8 2 .

T SM M K , nr.4 7 /1 7 6 .

T SM A , nr. E. 4 4 8 /5 .

11,4 T SM A , nr. E. 5043.

T SM A , nr. E. 4 5 6 9 ’daki bu mühür sek izgen biçim indedir.
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R

3. V a k ı f M ü h ü r l e r i

V a k ı f k iit üb h a n el e r tesi s e d e nl e r , v a k f ett ik ler i e s er le r e b a s ıl m a k üz ere v a k ı f

m ü h ür le ri k a z d ır tm ı şl a rd ı r . V a k ı f kü t ü b h a n e l e rd e k i k it a b l ar g e n e ll ik l e bu tü r v a k ı f
m ü h ür le ri ihtiv a e de rle r. V a k ı f k i ta bl ar ın " l a " y ü z le r in d e g ör ü le n m ü h ü rl e ri n bir kısmı
v a k ı f m üh ü rl e ri d ir . V a k ı f s a h ih l e ri n in v a k f ett ik ler i ki ta b l ar ı n ken di v a k ı f m ü h ü rl e ri y le
m ü h ü rl e n m e s in e ö ne m v e rd ik le r i a n l a ş ı l m a k t a d ı r 106.
V a k ı f k ü t ü b h a n e l e ri n bir kısmı pa d iş a h l ar , bir kısm ı ise ileri ge len bazı ş a h ıs l a r
tar a fı nd a n tesi s e d il m iş le r d ir . P a d i ş a h l a ra âid v a k ı f mü h ü rl e ri iki gr u p ta t o p la n a b il ir .

a. Padişah Vakıfları

aa. T u ğ ra B u lu n a n la r

ı. B u n l a rd a s e r e n i n sol ta r a fı n a v a k ıj
ke lim es i, so n u n d a k i "f" harfi tu ğ ra n ı n dış
be yz esi ni m e y d a n a g e ti r e c e k şe k ild e y e r l e ş t i r i l ­
miştir. Tu ğ r a n ın üst t a r a fı n d a ise bir ây et ve g e ­
nell ik le  r a f sû re s i n in "V e n â d â e s h â b ü ’l-
c e n n e ti e s h â b e ’n - n â r î en k a d ve c e d n â m â
va 'denâ r a b b ü n â h a k k a n f e h e l ve c e d tü m m â
va 'de r a b b ü k ü m h a k k a n k a lû n e 'am f e e z ze n e
Şekil 66
m ü ’e z zin ü n b e y n e h ü m en l a 'n e tu 'l la h i a l e ’z-
III. Ahm ed'in v ak ıf mührü
z â lim în " ş e k lin de ki 43. âyeti y er alır. I. M a h ­
(Kut-Bayraktar, Vakıf Mühürleri , s. 28)
mud, III. O s m a n , III. M u s ta f a ve I. A b d ü l h a -
m i d ’in v a k ı f mü h ü rl e ri bu gr u b a g i r e r 107.
ıı. III. A h m e d ’in v a k ı f m ü h r ü n d e o l d u ğ u gibi t u ğ ra yin e m ü h r ü n alt k ı s m ı n d a y er
alır. Faka t v a fc j/k e lim e s i bu d e fa t u ğ ra y a y e r l e ş ti r i l m e m i ş ti r . M ü h rü n üst k ı s m ın d a
"V a k f-ı S u lta n A h m e d H a n b in G a zi S u lta n M e h e m m e d H an" i b ar e s i g ö r ül ür .

ab. T u ğ ra B u lu n m a y a n la r

III. S e l i m ’in v a k ı f m ü h r ü n d e ol d u ğ u gibi

tu ğ ra b u l u n m a y ı p sa d e c e p a d iş a h va kfı o l d u ğ u n a
"H a za v a k fu S u ltâ n i ’z -z a m â n e l- g a z î
S u lta n S e lim H â n ib n S u lta n M u sta fa H a n
a fâ a n h u m â e r -R a h m a n 1217" ş e kl i n d e
işaret ed en m ü h ü r de v a r d ı r 108.

b. D iğer Ş ahıslara  id V akıf M ühürleri

V a k ı f m ü h ü r l e r i n in m u h te v i y a t ı bir nevi ,,, c .. , ^ ekİ.!,6 ^ „

i,!- u ,■ * • , r .... . . MI. Selim ın vakıf mührü (Kut-Bayraktar,
klişe h ali ne g e lm iş tir . V a k ı f s a h ib i n in m e s le ği , V a kıf M ühürleri,s. A \)
adı, b a z an b a ba adı, ha tta va kf ın ne re ye , ne m ak-
sad la ve ha ngi t ar ih te ya pı ld ığ ı gibi h u s u s la r a
dahi yer v e ril en v a k ı f m ü h ü rl e ri b u l u n m a k t a d ı r 109.
P a d i ş a h l a rd a n so n ra v a k ı f y a p a n la r a ra s ı n d a va lid e su lt a n la r , su lt a n la r , s a d r a z a m ­
lar, ve zir ler , ilmiye ve k a le m iy e sınıfı m e n s u b l a rı ge lm e k te d i r.
Val ide s u lt a n la r d a n P e r te vn i y al V a lid e S u l t a n ’ın v a k ı f m ü h rü 2,6 x 2,2 cm.
e b ‘ad ın d a o lu p ü z e ri n de

Günay Kut - N im et Bayraktar, Y azm a E se rle rd e V a k ıf M ü h ü rle ri, Ankara 1984, s. 12.
Kut-Bayraktar, s. 12, 31, 33, 35, 37, 39.

K ut-Bayraktar, s. 1 3 ,4 1 ,

K u t-B a y ra k ta r, s. 12.
92 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"An vakf-ı de vlet lü,

ismetlü P e r t e v n i y a l
Valide Sul tan -ı a l iy y e li ş-ş ân
H a z r e t le r i 1 27 9 " ibaresi m e v c u d d u r "0.
II. S e lim ’ in k ız ı İsm ihan S u lta n ’ ın 2,5 x
2,5 cı ı. e b ‘ a d ın d a k i v a k ıf m üh rü ise şu şeki 1de-
d ir 1
" Vakf-ı İs mihan Sultan
Binti Sultan Selim Hân
b e -m e d r e s e t ü h â f i Eb î Ey yü bi ’l-Ensârp'

Şekil 68 V a k ıf şartların ı öze tle ye n mühürlere

Per tev ni ya l Vali de Sult an 'ın v a k ı f m üh rü örnek olarak R e is ü lk ü tta b M u stafa E f e n d i" 2 ve
(K ut - B a y ra k t a r, Vakıf Mühü rl eri , s. 60)
H acı S e lim A ğ a 'n ı n " ’ v a k ıf m üh ürle ri gösterile­
b ilir .
Şahıs ism i y a z ılı v a k ıf m üh ürle ri yanında
bir de sadece v a k fın ism i b u lu n a n m ü h ü rle r vardır.
Ş ekil itib a r iy le de ha y li d e ğ işik o lan , âdeta bir karanfi­
li a nd ıran
" Vakf-ı hâne -i H a zîn e -i H ü m ây û n " ib âre li 1135
(1 722-23) ta rih li m ü h ü r b unu n tip ik b ir ö r n e ğ id ir " 4.

Son d evirlerd e s u iis tim a lle r i ö nle m ek am acıyla

bazı v a k ıfla rd a ik i, hatta d ört pa rçalı m ühürler
k a z d ır ıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir. Bu m ü h ü rle rin parçaları
ayrı ayrı şah ıslard a b u lu n m a k ta ve ik isi biraraya getiri­
Şekil 69 lip b asılm ad an gerekli m u âm e le y a p ıla m a m a k ta d ır "'.
"V akf-ı Hâne-i Hazîne-i
H ü m ây û n "
( T S M M K , nr. 47 174 )

Şekil 70 Şekil 71
İki par çalı v a k ı f mühür ler i Dört par çalı bir mü hü r
(B O A , M üh ür K o le ks iy on u) (B O A , M ü h ü r K o le ks iy on u)

Kut-Bayraktar, s. 60.

Kut-Bayraktar, s. 50.

■ Kut-Bayraktar, s. 183.

Kut-Bayraktar, s. 1 89.

; TSM M K , nr. 5083.

B a ş b a k a n lık A rş ivi m ü h ü r k o le k s iy o n u n d a bu n u n çeşi dli ö r n ek le r i b u lu n m a k ta d ır .
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R 93

4. Ş a h s î M ü h ü r l e r ( Za t M ü h ü r l e r i )

a. Ş ekil ve M uhtevâları

O s m a n lı la r d a o ku m a ya z m a s ı ol su n o l m a s ın h e rk e s i n bir zat m ü h rü b u l u n u rd u .
Ç ünki ö z e lli k le resm î y a z ış m a l a rd a ba z an ism in ya n ın a , ço k kere de a r k a s ı n a m ü h ü r b a s ­
mak be lg en in sa hi hl iğ in i isbat b a k ım ı n d a n z a ru rî idi. Bu m ü h ü rl e r, r esm î o l a n l a ra n a z a ­
ran d a h a kü ç ü k e b ’a d d a o lu p y u v a rl a k , b ey zî, kare , se k iz g e n b i ç i m le r in d e o la b i l d ik l e r i
gibi, ba z an da etrafı tırtıllı bir şekil v e ri lir le rd i. Hat ta ay ş e k lin d e e trafı d üz v e y a tırtıllı
m ü h ü rl e re de r a s t l a n m a k t a d ı r 1' 6.

Şekil 72
Çeşidli şekillerdeki şahsî mühürlerden örnekler

Sa d r a z a m la r , m üh r- i h ü m â y û n l a b e r a b e r ken di ş a hs î m ü h ü r l e r i n i de t a ş ı rl a rd ı . P a ­
di şa hı n m ü h r ü n ü n s a d r a z a m d a du r m a s ı gibi, s a d ra z a m se fe r e g i tt iğ i n d e , y e ri n e vekil
bı ra kt ığ ın ı g ö s te r m e k b a k ım ı n d a n , m ü h r ü n ü s a d ar e t k a y m a k a m ı n a v e r i r d i 117.

Şahs î m ü h ü rl e ri n m u h te v â la r ı pe k çe şi d l id i r. S a d e c e isim b u l u n a n m ü h ü r l e r i ç in de
"A li" ve ya " M e h m e d ' gibi k im e âid o ld u ğ u k ol ay ç ö z ü l e m e y e c e k o l a n l a r y a n ı n d a "E s-
s e y y id M e h m e d E m in  li" gibi sa hib i he m e n t eşh is e d il e b il e n le r e de r a s t la n m a k ta d ı r .

Şekil 73 Şekil 74
Tek isim li bir zat mührü Â lî Paşa'nın zât mührü

Bazı m ü h ü rl e rd e ise ism in ö n ü n e " a h d u h u " ve ya " e l-fa k \v " k e li m e l e r i n in ilâ ve e d il d iğ i

g ö r ü lm e kt e di r. Bir k ı s m ın d a isi ml e bi rl ik t e bir m ıs r a ve y a b ey it bu l u n u r. M e se l â ,

" e l-v â s ık h i'l- m e lik i'l- e b e d ( m e lik i's -s a m e d / m e lik i'l-ila h ) e l- fa k ir G a z a n fe r h in

A b d u lla h " gibi m ü h ü r l e r e ç o k ç a r a s t l a n ı r 118.

O s m a n lı h a n e d â n ı n a m e n s u b ka d ın l a rı n da b a z an bi r b a z an d a h a ço k s a y ıd a
m üh ürl eri bu l u n m a k t ad ı r . Pa d iş a h kızl arı i çin de tu ğ ra ş e k li n d e m ü h ü r ka z ıt m ı ş o l a n l a r
vardır. B u n l a rd a n biri II. B a y e z i d ’in kızı Ay ş e S u l t a n ’a âid o l up

BOA , A .D V N , dos. nr. 2 1 /1 4 .

G elib o lu lu Âlî'den naklen U zu n çarşılı, "Mühürler", s. 5 0 3 -5 0 4 .

94 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"Avişe Sultan bi nt-i Bâyezid" ismi k az ılm ış ve "sal­

tan" ve "bint" k e l i m e l e ri n in s o n la r ın d a k i "nun" ve "te" harf­
leri, b e y z el e ri m e y d a n a g e t i r m i ş t i r " 9.

Va lid e Su l ta n l a rı n m ü h ü r l e r i n d e ba z an isimleri, bazan

da
"Valide-i Sultan M e h e m m e d Han gibi kimin annesi
Şekil 75 o ld u ğ u , y a hu t
Ay şe S ult an 'ın mü hr ü " D e v l e t l ü , ism etl ü Valide Sultan-ı
(T S M A , nr. E. 96 40 ) al iy y e ti ’ş -şâ n h a z r e t l e r i " 12‘ gibi s a d ec e sıfatları bulun­
m ak t a dı r .

B e z m iâ l e m Va lid e S u l t a n ’ın m ü h ü r l e r i n d e n biri gay et d i k k a t çek ici olup şöyle-

dir:
" M uh a bb e td en M e h e m m e d oldu hâsıl,
M e h e m m e d si z m uh ab b e td e n ne hâsıl,
Zu hurundan Be z m iâ le m oldu vâsıl"'22.

Bazı m ü h ü rl e rd e ise sa h ib i n in kim o l d u ğ u n a d e lâ l e t e d e c e k h er hangi bir isim

v ey a sıfat bu l u n m a z . M ese lâ , yine B e z m iâ l e m V a lid e S u l t a n ’ın m ü h ü rl e ri n d e n birinde
s a d e c e "Hay hak" k el i m el e ri k a z ı l ı d ı r 121.

B ir d en fazla m ü h ü r k a z d ır m a n ı n bazı pr ati k fay da la rı o l d u ğ u da görülmektedir.

Her ha ld e her b ir in in k u l la n ılı ş yerl eri farkl ıdır . H at ta d e v le t k a d e m e l e r i n d e vazife alan­
ların m ü h ü r l e r i n d e n birini ku lla n d ı k la r ı ta k d i r d e ya z d ık l a rı m e k t u b l a r ı n geçerli olduğu,
di ğer in i k u l la n d ı k la r ın d a y a z ıy a iti b âr e d il m e m e s in i t av s i y e e tti kl er i bile v a k i ‘di r 124.

Şekil 76 Şekil 77
İngiliz elçisi Lord İng iliz elçisi Sir Str ad fo rd
P o n s o n by 'n in m ü h rü C a nn i n g' i n m üh rü

T SM A , nr . E. 9 6 4 0 ’d a k i b e l g e ü z e r i n d e b u l u n a n b u m ü h ü r İ b r a h i m K e m a l B a y b u r a , ( " O s m a n l I l a r d a
M ü h ü r " , s. 8 3 ) t a r a f ı n d a n n e ş r e d i l m i ş t i r .

" A slı T S M M K ’nda bulunan bu mühür Baybura (s. 82) tarafından neşr edilm iştir.

• B ezm iâlem V âlide S ultan’ ın mühürlerinden biri böyle olup oğlu Sultan A b d ü lm ecid ’in Akdeniz gezi­
si sırasında yazdığı 29 Receb 1266 (10 Haziran 1850) tarihli mektuba bu mühür basılm ıştır. TSMA.
nr. E. 3 2 0 2 /6 .

; Y ine annesi tarafından A b d ü lm ecid ’c gönderilen 18 C em â zıy e le v v el 1265 (11 N isan 1849) tarihli
m ektubdaki mühür. T SM A, nr. E. 3202/2.

ı; Bu da B ezm iâlem V âlide Sultan tarafından Sultan A b d ü lm ecid ’e gönderilen 17 C em âzıyelevvel 1265
(10 N isan 1849) tarihli mektuba basılm ıştır. T SM A, nr. E. 8 3 8 3 /1 2 .

4 N itek im , III. Selim devrinin m eşhur şahsiyetlerinden Hâlet Efendi, biri " M eh m e d S a id H a le l" , diğeri
"H â le t-i ışk-ı M u h a m m e d h e -d ile m d â d Sa id " şeklindeki iki mührünü de bastığı bir mektubunda mu­
hatabına, bunlardan birinci ile gönderdiği mektub, vs. belgelerde yazılanlara ehem m iyet verip yerine
getirm em esini, ancak ikinci mührünü bastığı yazıları cid d iye alm asını b ildirm işti. Midhat Sertoğlu.
"Kaybolan Bir Türk Sanatı M ühürcülük", R e sim li Tarih M e c m u a sı, V I I /12 (A ralık 1956), s.741. 745
 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R 95

O sm an lı da ir e s in d e sa d ec e O s m a n lı la r değ il, y a ba nc ı m is y o n m e n s u b l a rı b ir ç ok
y a z ıl a rı n d a Ar a b h a rfl er iy le ka z ılm ış m ü h ü rl e r k u l la n m ış la r d ır . B un la r a r a s ı n d a y u k a rı d a
işaret ed ile n sefâ re t adını taş ıy an resm î m ü h ü rl e rd e n b a ş k a ş ah sî m ü h ü r l e r de vard ır .
Şahsî m ü hü rl e ri n bir k ı sm ın d a sa d ec e isim b u l u n m a s ın a k a r ş ı l ı k 125 bir k ı s m ın d a ism in
e tr a fı n d a R u d o l p h Lützovv’un m üh rü n d e k i
" H a s b iy a ’lla h ve n i 'm e ’l-v e k îl
L â -h a v le v e lâ k u v v e te illâ h b illâ h
T e v e k k e ltü a la ’lla h
Ve m â te v fık i ilâ b illâ h ’" 2b ş e k lin de aynı O s m a n lı m ü h ü r l e r i n d e o l d u ğ u gibi A r a b -
ca du a cü m l e le r i ve ya Sp e n c e r Sm ith 'in m ü h rü n d e o ld u ğ u gibi
" G erç i y â r ân fa r i g e n d a z -h â l- i m â
E z-m e n îşâ n râ h e z â râ n y â d - b â d " '21 şe k li n d e ism in e tr a f ı n d a bir b e y it b u lu n u r.

b. R esm î B elgelerde M ühürlerin B asılm a S ıraları

Re sm î b e lg e l e rd e m ü h ü rl e ri n r as tg e le değil be lli bir sıra ta k i b e d il e r e k b a s ıl dı ğ ı

g ö rü lm e k te d i r.
II. M a h m u d s a lt a n a t ı n d a k u r u lu p T a n z im a tt a son şe k lin i a la n m e r k e z d e k i Şû râ -y ı
Dev le t, M ecl is- i M a h su s gibi m e c l is l e r ile ta ş r a d ak i v i lâ ye t m e c l is l e r i n d e t a n z i m e d il e n
m az b a t a l a r b u n l a r a ö r n e k teşk il ede r. Sol b aş ta, e ğ e r g e r e k i y o r s a ilgili d a i r e n i n m ü h rü
yer alır, o n d a n s o n ra m er t eb e s ır a s ın a göre ü y e le r in m ü h rü ba sıl ır. M e s e l â Ş ûr â -y ı D e vl e t
m a z b a ta la rı b ö y le di r . Ş û râ -y ı D e v l e t m ü h r ü n ü n y a n ın d a ha ngi d a ir e d e n v e r i l m i ş s e on u n
reis in in m üh rü ile sağ t a r a fı n d a a z al a rı n k i s ı r a l a n ı r 128.

M ecl is- i V ü k e lâ mazbatalarında so ld a sadrazam, sa ğ a doğru s ır a s ıy l a

Ş e y hü l is lâ m , Se r as ke r , A d li y e, B a h riy e , H a r ic i ye , D a h i li y e , T o p h a n e , M a li y e , Ev k a f,
M aar if, Ti c ar e t ve N a f ıa n â z ır la r ı ile en so n d a Sa d a re t m ü s t e ş a r ı n ı n m ü h r ü b u l u n u r 129.

V i l ây e t le r d e t an z im e d il e n le r d e de sol b a ş ta vali ve y a m u ta s a r r ıf ı n m ü h r ü v ard ır .

O nu n y a n ın d a m es e lâ d e f t e r d a r ve y a m a l m ü d ü r ü , h a ki m , m ü ft ü ve ü y e le r s ı r a l a n ı r 130. Ç ok
kere her m ü h rü n ü s tü n d e yazı ile ki me âid o ld u ğ u be li r ti lm iş t ir .
M a h z a r la r d a da, e ğ e r re sm î v a z if e li le r v a rsa , m ü h ü r l e r i n yi ne m e r t e b e s ır a s ın a o l ­
d u k ç a riâ ye t ed il e re k b a s ıld ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r 111.

BO A , A .D V N .D V E dosyaları içindeki evrakda çok sayıda eski harfli mühür vardır.

R ud o lf L ützow'un mührü: Hammer, "Siegel", s . 52 ve mühür 7.
Hammer, "Siegel", s. 52 ve mühür 6.

2" Irade-D, Ramazan 1312/3 eki ve Ş evval 1312/9 eki.

trade-D , Şevval 1312/9 eki.

I 1 Z ilh icce 1268 (2 6 Eylül 1852) tarihli Tırhala V ilâ y eti m azbatası: Irad e-M eclis-i V âlâ, nr. 10140.
“ M eselâ, BOA, A .D V N , dos. nr. 5 /4 7 ve 2 I /I 4 'd e k i mahzarlar.
96 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

5. T a t b i k M ü h ü r l e r i

a. M erkez K alem lerindeki D efterler

M ü h rü n , b e lg e n i n s a h ih liğ in i isbat e de n bir va s ıt a o la r a k k u lla nı lm ası , devlet

m u a m e lâ t ın d a s a h te k â rl ı k la r a m ey d a n ve ri l m e s in i ö n l e m e k ü ze re, ge rek çeşidli devlet
h i z m e tl e ri n d e k i şa h ıs l ar ı n , ge re ks e d e v le t le sıkı iş m ü n â s e b e tl e ri içi nd e bu lunan özel
t e ş e b b ü s s a h ih l e ri n in ku lla n d ı k la r ı m ü h ü rl e ri n bi li n m e s in i icab e tt irm iş tir . Bun un için de
m e r k e z î d e vl e t k a le m le r in d e her k a d e m e d e k i v a z if e li le r in k u l la n d ı k la r ı m üh ü rle rin birer
ör n e ğ i n i n b u l u n d u r u l m a s ı n a ih tiy aç d u y u l a r a k her z ü m r e için ayrı d e ft e rl e r tutulmuştur.
A la y b e y il e ri , ka d ıl a r / n â ib le r, k a le l e rd e k i c e m a a tl e r, ga yr-i m ü sl im c e m a a tl e ri n pa trik­
l eri, kefil sa rr a fl a r, m u k a t a a m ü lt e z i m l e ri için he p ayrı ayrı d e f t e r l e r b u l u n m a k t a d ı r 152.

Bu m ü h ü rl e ri n ba sılı o ld u ğ u bir arz, a rz uh a l ve ya i ‘lâm gibi be lge merkeze

u l a ş t ığ ı n d a ilk i şl e rd e n biri m ü h rü n sa hi h o l up o l m a d ı ğ ın ı n te sb iti idi. Kaleml erde n
de r - k e n a r l a r ç ı k a r ıl d ı k ta n s on ra m üh rü n , g e rç e k t e n be lg e d e adı ol an ş ah sa âid olup ol­
m a d ı ğ ı n ın tes bi ti için "ta tb ik " yazıs ı k o nu r d u . M ü h ü r, ilgili d e ft e rd e k i orij ina li ile uy­
g u n l u k s a ğ lı y o rs a "s a h ih d ir " v ey a " m u ta b ık d ır " \ u yg u n de ğil ise "sa h te d ir " şeklin de bir
şerh d ü ş ü lü r d ü . Sa hi h ol m a s ı h a lin d e m u â m e le t e k e m m ü l ede r, s ah te o l du ğ u takdirde
s a h te k â rı n b u l u n u p c e z a l a n d ır ıl m a s ı y o l u n a gi d ili rd i.
N i t ek i m , Al î P a ş a ’nın ilk s a d â r e ti n d e rü şv e t a la r a k on u n m ü h rü n ü n benzerini
ka z ıt m a k s ûr e t iy l e s ah te e v ra k t an z im ed e n ş a h ıs l a r v a z if e d e n u z a k la ş tı r ıl m ı ş ve sürgüne
g ö n d e r i l m i ş l e r d i 1” .

Şekil 80
K âğıt Emini ve K âğıt Emini Vekiline âid tatbik mühürleri

Öze l ş a h ıs l ar a âid borç m e s e l e l e ri n d e de sah te m ü h ü r k u l la n ı la b il m e k t e ve bu gibi

ha ll e rd e ehl-i h ib re o la r a k ha kk â k e s n a f ı n d a n b az ıla rı d a ve t o l u n m a k t a y d ı 134.

Bazı h a ll e rd e m u h a s e b e d e fte rle ri gibi d e ft e rl e rd e de ilgili v a z if e li ni n mührünün

ye r aldığı g ö r ü lm e k te d i r. M e se lâ , 1226 tari hli k âğ ıd e m in i m u h a s e b e d eft eri nd e hem
K ağ ıd Em ini " E s -s e y y id S ü le y m a n N e c ib " , he m de ve kil i "M e h m e d E s a d M ed h î”nin
m ü h ü rl e ri , ayrı sa y fa l a r d a o lm a k üz ere , bi re r k â ğ ıd a ba s ıl ıp y a p ış t ır ı lm ış l a r d ı r 135.

r: Bu defterlerden örnekler için Eklere bakınız.

'' Bu dört kişiden biri hâccgândan, diğeri Seraskerlik N izâm iye Yoklam a Odası kâtiblerinden idi.
H âccgândan olanın rütbesi k aldırılm ış, kâtibin olaya aslın ı bilm eden karıştığı anlaşıldığından muha­
kem e sırasındaki tutukluluğu kâfi ceza olarak görülm üş, sahtekârlığı hazırlayan ile bu yolla mevki
alm ağa teşebbüs eden şahıslar bir yıl m üddetle R od os'a sürülm üşlerdir. Tahkikat sonucunda çıkan 3
C em âzıyelâhır 1269 (12 Şubat 1853) tarihli irade: Irade-M V , nr. 10140 ve ekleri.

114 Baybura, s. 72 ve 78 b elge 4.

" D .B ŞM . KGB, nr. 7883.

 A L Â M E T L E R VE M Ü H Ü R L E R 97

b. H akkâklerin M ühür D efterleri

Y u ka r ıd a bir ne bz e te m a s e d ile n sa h te m ü h ü r ol ay la rı ha k k â k la r ı t ö h m e t a ltı n da

bı ra k a b il i y o r ve bu n l ar ı n ö n l e n m e s i için bir t a k ı m t e d b i r le r a lın ı y o rd u .
Re sm î ve ya yarı r es m î m ah i y e tt e k i m ü h ü r l e r o m a k a m ın m e s ’ulü o la n şa h ıs t a ­
r af ın da n m ü hr e ka z ın m a sı i st e n e n ibar e ya z ıl ıp m ü h ü r l e n e r e k h a k k â k a g ö n d e r i l i y o r d u 136.
Bu ko n u d a h a k k â k la r a da va z ife d ü ş ü y o rd u . K a z ı d ık l a rı m ü h ü rl e ri k â ğ ıd a ba sıp
bir de fte re sıra ile y a p ı ş t ı r ı y o r l a r 137 bö y l e c e ge re k t iğ i n d e , a ra n a n m ü h r ü n k im in t a ­
r af ın da n k a z ıl d ığ ı n ın tes bi ti k o l a y l ı k la m ü m k ü n o l a b i l iy o r d u .
 lî Paş a o l a y ı n d a o l d u ğ u gibi a ykı rı bi r d u r u m v u k u ‘un d a ise v e k il l e r i n i s i m l e r i y ­
le ve eski m ü h ü rl e ri n e b e n z e y e n ta r z d a m ü h ü r l e r k a z ım a m a l a r ı için ha k k â k la r , k e t h ü d a ­
ları v a s ıt a sı y l a u y a r ı l ı y o r d u 138.

6. Sahh Mühürleri

B u n l a r k a d ıa s k e r l e r t a r a fı n d a n bi r b e ra t ın
v e ya d e r - k e n a r ol a r a k ç ık a r ıl a n bi r r u z n â m ç e
k a y d ın ı n d o ğ r u lu ğ u n u t a s d i k m a k a m ı n d a k u l la n ı la n
m ü h ü rl e rd i r. T a k r ib e n 1 cm. ç a p ı n d a ve y u v a r ­
lakt ırl ar. Bir k ı s m ın d a b a s it b ir "sa h h " k e li m e s i ve
m ü h rü n k a z ıl m a tari hi v a rd ır . Bi r k ı s m ın d a ise
"s ah h" m ü s e n n a o l a r a k y a z ı l m ı ş t ı r 139. B a z ı la r ın d a
"sa hh" ile bi rl ik t e "h" h a rf i n in ka v si i ç in d e isim
v e y a ta r i h b u l u n u r 140.

" b,‘/ ' isk e le 'e " âid "•«KOri.rin k azınm ası için hakkak H ilm i E fe n d i’y e b ö y le
y a zılı müracaatlar y a p ıld ığın ı tesbit ed eb iliyoru z. Baybura, s . 72 ve 78, b elge 2 ve 3

T SM A , nr 1 0 7 6 2 /2 2 -2 4 'd e bu tip d efterler bulunm akta olu p buradan alınan Örnek iç in e k lere
b akınız. Bu d efterlerden d e j ij ik iki » y f . Baybura, s. 80 . 8 1 de n e s r e d ilm iştir.
* lrade-M V , nr. 10140.

* BO A , A .D V N ,A R Z , dos. 1/36 ve 39.

' ^ T e ^ zcib-?>im\:Tyt,:;.iH,:ii r 'Mus,af-'- ,,8°’ ™ «-<■.

 Ü ç ü n c ü B ö lü m

PADİŞAHA ÂİD BEL G EL E R

P a d i şa h ı n t u ğ ra s ın ı t aş ı y a n fer m an , e m ir , hü k ü m , b e ra t, n â m e , m ü lk n â m e ,
s ın ır n âm e, a h id n â m e gibi be lg e l e rl e b i zz a t hatt ı b u l u n a n b e lg e l e r bu g r u b a girer . B u n l a r ­
da n bi r kısm ı b i rb ir iy le eş a nl a m lı ol ar a k k u l la n ı lm ış l a r d ı r. P a d i ş a h a âid o l d u k la r ı ise
s o n la r ın a e k le n e n Pa d i şâ h î , h ü m â y û n , â lîş â n , ş e r i f gibi s ıf a tl a rl a y a p ıl a n ç e şi d li te r k i b -
lerde a ç ık ç a gör ülü r. Hat t-ı h ü m â y û n ve i rad e d ı ş ı n d a k il e r i n or ta k ö z e l l i k l e r i n d e n en
m ü h im i ise p a d iş a h l ık a lâ m e ti o la n tu ğ r a ih ti v a e tm e le r id i r .

I. F E R M A N
F e r m a n , D îv â n -ı H ü m â y û n ve y a P a ş a k a p ı s ı ’nd a ki d î v â n l a r d a a lı n a n k a ra r la r a
uygun o la r a k ya z ıl a n ve tu ğr a b u l u n a n p a d iş a h e m i r le r in e v e r i l e n a dd ır. F e r m a n k e li m es i
tek b a ş ın a d eğ il, p a d iş a h a âid o l d u ğ u n u ifade e d e n
fe r m â n - ı â lîş â n ,
fe rm â n -ı hüm âyûn,
fe r m â n - ı p a d iş â h î,
fe r m â n - ı ş e r îf,

i ti b â rı n ın y ü k s e k o l d u ğ u n u g ö s te r e n
fe r m â n - ı c e lîlü ’l-k a d r ,

m u tl u lu k ve m üj de b e li r te n
fe r m â n - ı s a â d e t-u n v a n ,
fe r m â n - ı b e ş â re t-u n v a n ;

ş e r e f ve rd iğ in i i fad e ed e n
f e r m â n - ı ş e r e f-ik tir â n \

m u tl a k a uy u l m a s ı g e re k t iğ i n i e m r e de n
fe r m â n - ı v â c ib ii ’l-iz ‘ân,
f e r m â n -ı v â c ib ü ’l-im tis â l;

dü n y a n ın itaa t ettiği bi r e m i r o ld u ğ u n u b il d i re n
f e r m â n -ı c ih a n -m u ta

g ü ç lü bir İtibârı b u l u n d u ğ u n u ifade ed en

100 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl L l

J'ermân-ı kad r-t iiv ân ve

ta t b i k in e karşı ç ı k ı l a m a y a c a ğ ı n ı g ö s te r e n
f e r m â n - ı ka z â -c e r e y û n gibi ş e k il le r d e ku ll a n ı lı rd ı .

F e r m a n l a eş m anâ lı o l a r a k e m i r ve hüküm k e l i m e l e r i n i n de
e m r -i şerif,
e m r - i Pa d iş a hı ,
e mr -i miinif-i vâcihii 'l-ittihâ,
hiikm-i ş e r i f ve
hiikm-i c ih a n- m ut â şe k li n d e k i t e r k i b le r h a li n d e k u l la n ı ld ı k la r ın ı gör üy oru z'.

A. R Ü K Ü N V E Ş A R T L A R I

Ö ğr e tic i m ah i y e tt e k i m ü n şe a t m e c m u a l a r ı n d a f e r m a n ı n altı r ük ün ve beş şartı ol­

d u ğ u n a işar et e d il m e k t e d ir .

Rükünleri
a) Fe r m a n k e li m e s i n in k u l la n ı lm a s ı ,
b) G ö n d e r i l e n i n is m in i n ke n d in e lâyı k d u â ve se nâ ile bi rl ik t e ya z ılm a s ı,
c) F e r m a n ı n g ö n d e r i l m e s i n e s e b eb ol an o la y ı n b e li r ti lm e si ,
d) G ö n d e r e n i n m u r a d ı n ın e m r e d il m e s i ,
e) M u ra d ı n a ç ık l a n m a s ı,
0 G e r e k e n in t a m a m l a n m a s ı n a du a ile ni h ay e t ve rm e ;

Ş a r t l a r ı ise
a) Tuğr a,
b) P a d i ş a h a y a k ış a n ifade,
c) G ö n d e r i l e n i n r ü tb e s in e riâye t,
d) G ö n d e r i l e n i n i sm in in y a z ı l m a s ı n d a n ö n ce düs tû r-ı müke rre m, mefhârü ’l-kudât,
kı dve tü ’l -ak râ n gibi s e nâ da ; i s m in d e n s o n ra ise e d â m a ll a hû t e ‘âl â i cl â le h û , zîd e ilmühû,
- id e ka dr uhû gibi m e v k i i n e uy gu n bir d u â d a b u l u n u lm a s ı ,
e) F e r m a n ı n ısd a r se b e b i n i n be li r ti lm e si ol a r a k g ö s te r il m e k t e d ir 2.

1. D a v e t ( I n v o c a t i o )

O s m a n lı d i p lo m a ti k d i lin de t a h m i d ve t e m c i d adı ve ri l en bu rük ün , y aln ız ferman

değ il, di ğ e r b ü tü n b e lg e l e ri n de b a ş ın d a y er alır. A n c a k , bu rü k ü n f er m an da son derece
ba sit ol up sa d ec e " hü ve " ve y a " h û " 1 şe k li n d e A l l a h ’ın adını n zikr
> o t ed il m es i şe k li n d e d ir . H a lb u ki , - ile rd e g ö r ü le c e ğ i gibi- yabancı
h ü k ü m d a r l a r a g ö n d e ri l e n m ek t u b , a h id n â m e ve ha tta memleket
d a h il i n d e ve ril en b e ra t la r ın d a ve t fo rm ü lle ri f er m anl arı nki nde n
Şekil 83 hayli farklı o l up "ağd alı ve t u m t u ra k l ı" bir ifade ku lla n ılm ış tır 4.
"H ü v e" kl işeleri

1 M .T ayyib G ök b ilgin . s. 56-57; G uboglu, s. 55 -5 6 . A yrıca bk. F .S tein gass, A C o m p reh en siv e P ersian
- E n g lis h D ic iio n a rv , Beyrut 1970, s.9 2 1 -2 2 .
M ü n şe a t M ec m u a sı, S ü leym aniye Ktb. Halel E fendi kısm ı, nr. 760, vr. 24a. A yrıca bk. Bekir
K ütükoğlu, "Münşeat M ecm ualarının Osm anlı D iplom atiği Bakım ından Ehem m iyeti", s. 173.
Bu k elim e, "hüve" şeklin d e okunduğu gibi "hû" olarak da okunabilm ektedir. M eselâ bk. İsmail Hakkı
U zu n ça rşılıoglu , "Osmanlı Tarihine Ait Yeni Bir V esikanın Ehem m iyeti ve İzahı ve Bu M ünasebetle
O sm anlılarda İlk V ezirlere Dair Mutalea" B e lle te n , I1I/9 (1 9 3 9 ). 102; Halil S ah illioğlu , "Ruznamçe
T B P D S, s. 136-1 37, belge 10-12. D eğişik "hüve" şe k illeri için bk. K raelitz. O sm a n isc h e U rkunden, s.
17.
1 G ö k b i l g i n , D i p l o m a t i k , s. 54.
 101
PADİ Ş AH A Âİ D BE L GE L E R

2. T u ğ r a

Fe r m a n l a r d a , pa d iş a h emri o l d u ğ u n u tas di k m a k a m ın d a tu ğr a b u l u n m a k t a d ı r .

3. E l k â b ( I n s c r i p t i o )

F e r m a n m et in le r i m ü r s e lü n ile v h de n il e n f er m an ın m u h at a b ı ol an şa h sı n elk a bı ile

başlar. O s m a nl ı d i p lo m a ti ğ in d e , O s m a n lı d e v le t e rk â n ı n a ol su n , ya b a n c ı h ü k ü m d a r ve ya
d e vl e t a d a m l a rı n a o ls u n y a z ıl a c a k y a z ıl a r d a k u l la n ı la c a k e lk a b ayrı ayrı t es bi t e di l m iş ti .
Hiç k im s e ye hi ç b i r şe ki ld e işgal e tm e k te ol d u ğ u m e v k i ‘in te s b i t e d il m iş ol an elk a bı
d ış ın d a bir e lk a b k u l la n ı la r a k yazı y a z ıl a m a z d ı. Bu b a k ım d a n h er m a k a m için k u l la n ı la n
e lk ab ın b ili n m e s i g e re k ir di . N i t e k i m , m ü n ş e a t m e c m u a l a r ı n d a da bu h u s u s a ö n e m l e işaret
ed il m ek t e d ir .
Fe r m a nl ar , ço k ke re bi rd e n fazl a m evk i s a h ib i n e h i tâ b e n ya z ıl ır d ı . B ir k aç ka dı ya ;
bir b e yl e rb e yi ve y a bir s a n c a k b e y i ile bir kadı ve v o y v o d a y a , y a h u d b u n l a r l a b i rl ik t e y e ­
niçeri se rd a r la r ı ve iş e rl e ri n e bir a ra d a hi ta b e d e n f e r m a n l a rı n sayısı ha yli k a b a rı k tı r .
Bazı fe r m a n l a rı n he m idar i he m ka z aî o t o ri te y i m u h a t a b a lm a s ın ı n se b eb i , m e s e l e n i n s a ­
dece da va ko n u s u o l m a k l a k a lm a y ıp m ül kî âmi ri de i l g i le n d i rm e s i id i 6. B ö y l e b ir d e n
fazla şahsı m u h a t a b a lan f e r m a n l a rd a he r bi rin e âid e lk a b , v a z i f e l i l e r m e r t e b e sı r a s ın d a
ol ma k üz e re ayrı ayrı y a z ıl ır dı . M e se l â , h er ü ç ün e b i rd e n h ita b e d e n f e r m a n l a r d a b e y l e r ­
beyi - sa n ca k b e y i - kadı sır ası t ak ib e d ili rd i. D e f te r d a r ve v a k ı f m ü te v e ll is i ise ka d ıd a n
sonra , fakat m üf tü ka d ıd a n ö n c e y a z ı l ı r d ı 7. Ay nı sıfatı ta ş ı y a n ş a h ıs l a r a tek f er m an l a
hi tab e di lm es i d o l a y ı s i y l e d i r ki, m ü n ş e a t m e c m u a l a r ı n d a aynı v a z if e yi işgal e d e n b ir d e n
fazla ş a hs a k u l la n ı la c a k e lk a b da v e ri l m i ş b u l u n m a k t a d ı r .
F e r m a n e lk a b ı n d a g ö r ü le n bi r h u s u s iy e t de d o ğ r u d a n d o ğ r u y a g ö n d e r i l e n ş a hı s la
ilgili o l a n l a r h ari ç, elk a b ı m ü te â k ib isim k o n m a m a s ıd ı r . X V I II . y ü z y ı l d a ise isim b u l u n ­
ması lâzı m ge len y e rl e r boş bı ra k ı lm ış t ır . Pr of. F e ke te , b u n u f e r m a n l a r ı n ya z ıl ış ı
s ır a s ın d a f er m an ı n m u h at a b ı ol an m ak a m ı işgal e de n şa h sı n i sm in i n k â ti b l e r c e b i l i n m e ­
m es in e b a ğ l a m a k t a 8; N e d k o v ise O s m a n lı k a le m le r in d e m ü k e m m e l bi r te ş k i lâ t o l du ğ u ,
bü tü n ve rgi m ü k e l l e f l e r i y le ilgili i st e n il e n k a y ıd l a rı n k o l a y l ı k la b u l u n a b i l d i ğ i n i b e l i r t e ­
rek isim ye rl e ri n i n boş b ı ra k ı lm a sı k e y fi y e ti n i n o is i m l e r in b i li n m e m e s i v e ya i h m a l k â r l ık
s o n u c u a r a ş t ı r ı l m a m a s ı n d a n de ğil , y a z ı l m a s ı n a ge re k d u y u l m a m a s ı n d a n k a y n a k l a n d ı ğ ı
ü z e ri nd e d u r m a k t a d ı r . O na gör e f e r m a n l a r, hu k u k î b i re r b e lg e d i r ve b u n u n için de be lir li
şa hı s la rı n a d ıy la b a ğ la n a m a z l a r ; ş a h ıs l a r ı n d e ğ iş m e s i b u n l a r ı n i h tiv a e tt i k le r i e m i r le r in
y eri n e g e ti r il m e s in i e n g e ll e m e z . Zi ra k a nu n ve n i z a m la r , o m e v k i ‘i işgal e d e n kim ol u rs a
olsu n u y g u l a n a c a k l a r d ı r 4.

a. İdareci Kadro M en su blarına  id Elkâb

Sadrazam Elkabı
F a tih K a n û n n â m e s i ' n d e s a d ra z a m elk a bı şö y le g ö s te r il m e k t e d ir :
"Düstûr-ı ekrem m üş îr- i efham, niz âmü l-ümem, enî sü d - d e v l e t i l - k a h i r e . c eli sü
s a lta na ti ’z-z âhi re , m ü d e b b ir - i umûri ’l-cu m hu r b i ’r - r e v i ’s - s â ib. mii tem mi m- i m ehûm-
m i'l -e nâm bi ’l-fikri ’s-sâk ıb, m ü e ss i s -i c e n â b i d - d e v l e ti v e ’l-ikbâl. m uh as s ıs - ı erk â-
ni s -s a lta n a tı v e ’l-i c lâ l el-mahfûfu b i - s u n û f i ‘l -a v â t ıf i' l- m e l i k i l-a 'I â Vezîr-i a ' a m
P a ş a " 10.

Tuğra hakkında tafsilât için II. B ölüm e bk.

H alil İnalcık, "Şikâyet Hakkı: ‘A rz-i hâl ve ‘A rz-i m ahzar’lar", O sm a n lı A r a ş tır m a la r ı VII-VI11
(1 9 8 8 ), 40.

U riel H eyd. O tla m a n D o c u m e n ts on P a le siin e . 1 5 5 2 -1 6 1 5 , ()xford 1960, s. 7.

* D ip lo m a tik , s. X X X V I.

N edk ov, I, Sofia 1966, s. 136 -1 3 7 .

K a n u n n â m e -i  l-i O sm a n , A bdülkadir Ö zcan neşri ["F âlih’in T eşkilât K anunnâm esi ve N izam -.
102 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

M u a h h a r tari hli M ü n ş e a t M e c m u a la r ın d a ise b i ra z farklı elk a b a r as tlı yo ru z.

" D ü stû r-ı e k re m m ü ş îr -i e fh a m , n iz â m ü 'l- ü m e m , m ü d e b b ir -i u m û ri'l-c u m h û r
b i ’l-fik r i ’s -s â k ıb , m ü te m m im -i m e h â m m i ’l-e n â m b i ’r - r e y i ’s - s â ’ib m ü m ehhid-i
b ü n y â n i ’d - d e v le ti v e ’l-ic lâ l, m ü ş e y y id -i e r k â n i ’s - s a 'â d e ti v e ’l-ic lâ l e l-m a h fû fu b i-su n û f-i
a v â tıf-ı m e l i k i ’l- a 'lâ v e z îr -i a 'z a m ... P a ş a " 11,
"D ü stû r-ı e k re m , m ü ş îr -i efh a m , n izâ m ü ’l-â le m , n â z ım -ı m e n â zım i ’l-üm em ,
m ü d e b b ir -i u m û r i'l- c u m h û r b i ’l-fik r i ’s -s â k ıb , m ü m e h h id -i b ü n y â n i ’d - d e v le ti v e ’l-ikbâl,
m ü ş e y y id -i e r k â n i ’s - s a 'â d e ti v e 'l-ic lâ l, m ü k e m m il-i n â m û s i 's - s a lt a n a ti ’l-u zm â , m üret-
tib - i m e r â tib i ’l -h ilâ fe ti ’l-k ü b r â , e l-m a h fû fu b i-s ü n û f-i a v â tıf-ı m e l i k i ’l - a 'lâ hâlâ vezîr-i
a ' z a m ve s e rd â r-ı e k re m ve ve kîl -i m u tl a k ım o l an ...",
"D ü stû r-ı e krem , m ü ş îr -i e fh a m , n i z â m ü ’l-â le m , n â z ım -ı m e n â z ı m i ’l-ü m em . vezîr-i
â z a m -ı s ü tû d e -ş iy e m , k a v i y y ü ’l-h im e m ve v e k îl-i m u tla k ım ... P a ş a " 12.

M a ' z û l S a d r a z a m Elkabı
" D ü stû r-ı m ü k e r r e m ve m u a zza m , m ü ş îr -i m ü fa h h a m ve m u h te rem , n iz â m ü ’l-âlem ,
m ü d e b b ir -i u m û r i ’l-c u m h û r b i ’l-fik r i ’s -s â k ıb , m ü te m m im -i m e h â m m i’l-e n â m b i ’r -r e 'y i's -
s â 'ib , m ü m e h h id -i b ü n y â n i ’d - d e v le ti v e ’l-ik b â l, m ü ş e y y id - i e r k â n i ’s -s a 'â d e ti v e ’l-iclâ l,
e l- m a h fû fu b i-s ü n û f-i a v â t ı j i 'l - m e l i k i ’l - a 'lâ h âlâ ... V al isi sa dr-ı e s b ak ve z îri m ... Paş a" 13

V e z i r R ü t b e s i n d e k i B e y l e r b e y i Elkabı
" D ü stû r-ı m ü k e rre m , m ü ş îr -i m ü fa h h a m , n i z â m ü ’l-â le m , m ü d e b b ir -i u m û r i’l-
c u m h û r b i ’l - f i k r i ’s -s â k ıb , m ü te m m im -i m e h â m m i ’l-e n â m b i ’r - r e y i ’s - s â ’ib, m üm eh h id -i
b ü n y â n i ’d - d e v le ti v e ’l-ik b â l, m ü ş e y y id - i e r k â n i ’s - s a 'â d e ti v e 'l-ic lâ l, e l-m a h fû fu
b i - s ü n û f i ’l - a v â t ı f i 'l - m e l i k i ’l - a ‘lâ ... hâ lâ ... Vâl isi o l an / m u h â f a z a s ı n d a ol an ve zîrim ...
Pa şa ."

F e r m a n ı n g ö n d e ri l d iğ i v e z ir sa y ıs ı n ın iki, üç v e y a da h a fazl a o l u ş u n a göre kul ­

la n ı l an e l k a b d a da bazı d e ğ iş i k li k le r ya p ıl m a k t a y d ı.

Üç tu ğ lu iki ve z ire hi ta b e d e n le r
" D ü stû r e y n -i m ü k e r r e m e y n , m ü ş îr e y n - i m ü fa h h a m e y n " ş e kl in de ba ş la m ak ta ve
m ü te m m im , m ü m e h h id , m ü ş e h h id k el i m el e ri m ü te m m im i, m ü m e h h id i, m ü şeh h id i
t a r z ı n d a 14

Üç tu ğ lu üç ve z ire hi ta b e d e n le r ise
"D ü stû r û n -ı m ü k e r r e m û n , m ü ş îr û n -ı m u fa h h a m û n " ş e kl in d e b a ş la m a k t a ve m üte m ­
mim , m ü m e h h i d , m ü ş e h h i d ke li m el e ri de m ü te m m im ü , m ü m e h h id ü , m ü şe h h id ü olarak
y a z ı l m a k t a y d ı 15.

V e z i r l i ğ i O l m a y a n B e y l e r b e y i E lk ab ı
F a tih K a n u n n â m e s i ’nde b e y le r b e y i elk a bı ş ö y l e d i r 16:
"E m îrü ’l-ü m e r â i ’l-k irâ m , k e b îr ü ’l-k ü b e r â i ’l-fıh â m z ü ’l-k a d r ve ’l-ih tirâ m , sâ h i-
b ü ’l-iz z i v e ’l-ih tiş â m e l-m u h ta s s b i- m e iîd - i in â y e ti ’l-m e lik i ’l- a 'lâ ... B e ğl e rb e ği si ."

 lem İçin Kardeş Katli M eselesi" , Tarih D e rg isi, sayı X X X III (1 9 8 2 )], s. 4 8 -4 9 .

11 Feridun Ahm ed B ey, M ü n ş e â tü 's -s e lâ tîn , I, 9.

ı; M ü n şe â t M ec m u a sı, B eyazıt D evlet Ktb. V eliydddin Efendi k ısm ı, nr. 5867, vr. lb -2a.

11 V eliyü dd in Ef. Ktb, nr. 5 867, vr. 2a.

14 a .g .e , vr'. 2a.

|s a .g .e , vr. 2b.
u’ K a n u n n â m e -t  l-i O sm an, Ö zcan neşr., s. 49.
 10 3
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

B ir d e n F az la B e y l e r b e y i İçin K u ll a n ı la n E lk âb
Ve z i rl e rd e o l du ğ u gibi b e y le r b e y il e rd e de iki, üç ve d a ha faz la s a y ıd a k i le r e hi tab
e di lm esi h a lin d e e lk a bd a , b un la rı b el i r te n ufak bazı far k l ıl ık l a r ol uy o rd u .
"E âzım ü ’l-ü m e r â i 'l-k irâ m , m e r â c iü ’l-k ü b e r â i ’l-fih â m , z ü l-k a d r ve l-ih tir â m ,
e sh â b ü ’l-iz z i ve ’l-ih tiş â m e l-m u h ta s s û n b i-m e z îd -i in â v e ti ’l-m e lik i ’l-a lâ b e ğ le r b e ğ i-
l e r i " , 7 v ey a
"E âzım ü ’l-ü m e r â i l-k irâ m , m e r â c iü ’l-k ü b e r â i ’l-fih â m , u lü l-k a d r v e l-ih tir â m ,
e s h â b ü l - i z z i v e ’l-ih tiş â m e l-m u h ta s s û n b i-m e z id -i in â y e ti ’l-m e lik i ’l- a 'lâ ... m u ta s a rr ıf ı
... ve ... ve ... " şekli k u l l a n ı l m a k t a y d ı 1*.

M ü t e k a i d V e z i r l e r i n Elkabı
"İftih â rü ’l-e â lî v e 'l- e 'â z ım , m ü s te c m i -i c e m i i ’l-m e 'â lî v e 'l-m e k â r im z ü d -d e v -
l e t i ’r -r â s ih a v e ’l - i z z e t i ’ş -ş â m ih a e l-m u h ta s s b i-m e z îd -i in â y e ti ! m e lik i ’s -s a m e d s â b ık a
v e zir im ... P a ş a " 19 v e y a
"İftih â rü ’l-e â lî ve ’l-e â zım , m ü s te c m i ü ’l-m e 'â lî ve ’l-m e fâ h im z ü ’d - d e v le ti r-
râ s ih a ve ’l-iz z e ti ’l-b â z ih a e l-m u h ta s s b i-m e z îd -i in â y e ti ’l-m e lik i ’l - a 'lâ s a b ık a ... V a lis i
iken ve z âr e ti r e P ve t e k a ü d l ü k i hsâ n o l u n a n ... P a ş a " 20.

S a n c a k b e y i El kabı
Fa t ih K a n u n n â m e s i ’nd e s a n c a k b e y i e lk a b ı ş öyl e te s b i t e d il m iş ti r :
"K ıd v e tü ’l-ü m e r â i ’l-k irâ m , u m d e tü ’l-k ü b e r â i ’l-fih â m z ü ’l-k a d r ve ’l-ih tir â m , s â -
h ib ü ’l-iz z i ve ’l-ih tiş â m e l-m u h ta s s b i-m e z îd -i in â y e ti ’l-m e lik i ’l-a llâ m " 2'.

B i r d e n F az la S a n c a k b e y i İçin K u l l a n ı l a n E l k â b
"M e fâ h irü ’l-ü m e r â i ’l-k irâ m , m e r â c i 'ü ’l-k ü b e r â i ’l-fih â m z ü ’l-k a d r ve ’l-ih tir â m
e l-m u h ta s s û n b i-m e z îd -i in â y e ti ’l-M e lik i ’l-â llâ m s a n c a k b e ğ l e r i " 22 v e y a
"M e fâ h irü ’l-ü m e r â i ’l-k ir â m m e r â c i ü ’l-k ü b e r â i ’l-fih â m u lü ’l-k a d r ve ’l-ih tir â m
e l-m u h ta s s û n b i-m e z îd -i i n â y e t i ’l-m e lik i ’l-a llâ m ... Beği ve... Beği ve ... B e ğ i " 21 ş e ki lle r i
k u lla n ı lı rd ı .

D e f t e r d a r Elka bı
F a t i h ’in K a n u n n â m e s i n d e d e f t e r d a r a y a z ıl a n y a z ın ı n d î v â n v e y a m â l i y e d e n
ol u şu n a göre e lk a b ı n d e ğ iş i k o l a c a ğ ı n a işa re t e d i l m i ş t i r 24.
Dîvândan
" İftih â rü ’l-ü m e r â v e ’l-e k â b ir , m u h t â r ü ’l-k ü b e r â v e ’l-m e fâ h ir , m ü s te c m i 'ü ’l-
c e m î 'ü 'l- m e 'â lî v e ’l-m e fâ h ir z ü ’l-k a d r i ’l-e te m m v e ’l - s a d r i ’l-e k r e m e l- m u h ta s s b i-m e z îd -i
in â y e ti ’l-m e lik i ’l-b â r î H a z în e -i  m ir e m in d e fte r d â r ı" \
M â li y e d e n
"K ıd v e tü e r b â b i ’l-iz z i v e ’l-ik b â l, u m d e tü e s h â b i ’l-k a d r i v e 'l- ic lâ l, c â m i 'ii v ü c û -
hi ’l-e m v â l, â m i r ü ’l-h a z â y in b i - a h s e n i ’l - a ’m â l e l- m u h ta s s b i-m e z îd -i in â y e ti l - m e lik i ’l-
a 'lâ H ız â n e -i  m ir e m d e fte r d â r ı" ..

1 M ü n şe â tü 's-se lâ tin , I, 10.

18 V eliyüd d in Ef. Ktb, nr. 58 6 7 , vr. 2b.

M ü n şe â tü 's-se lâ tin , I, 9.

V eliyüd din Ef. Ktb, nr. 58 6 7 , vr.3a.

K a n u n n â m e -i  l-i O sm a n , Ö zcan neşr, s. 49.

M ü n ş e â tü 's -s e lâ lin , I, 10.

:ı V eliyüd din Ef. Ktb, nr. 5 867, vr. 3a.

K a n u n n â m e -i  l-i O sm an, Ö zcan neşr, s. 49.

104 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

 s i t â n e D e f t e r d a r ı 2' ve N i ş a n c ı Elka bı

" İ ftih â r ü 'l- ü m e r â v e 'l-e k â b ir , m iis te c m i'ü e s n â fi ’l- m e 'â l î ve l-m e fâ h ir. z ü 'l-k a d -
r i l - e t e m m v e ’l - f a h r ü ’l-e ş e m m e l-m u h ta s s b i-m e z îd -i in â y e ti ‘l-m e lik i ’s -s a m e d  sitâ n e
d e ft e r d â r ı .../ tu ğ r â -v ı ş e r ifim h iz m e tin d e o la n . ,."2h.

D â r ü s s a 4âd e ve B â b ü s s a ‘âd e A ğ a l a r ı Elkabı

"Iftih â rii 'l-h a v a ss ve 'I -m u k a r r e b în , m u 'te m e d ü 'l-m ü lû k ve ’s -s e lâ tîn m u h tâ rü ’l-
izz i ve t-te m k în b i ’l-fi 'il D â rii ’s -s a â d e tim / B â b ü ’s -s a â d e tim a ğ a s ı ... A ğ a ".

Y e n i ç e r i A ğ a s ı ve D i ğ e r Ö z e n g i A ğ a l a r ı Elkabı
Y e n içe ri A ğası ile b irlik te öze n g i ağa ları iç in k u lla n ıla c a k elkab da Fatih Ka-
n u n n â m e s i’ nde tesbit e d ilm iş tir 27.
"Iftih â rii ’l-e m â c id v e ’l-e k â r im , c â m i 'ii ’l-m e h â m id v e ’I-m e k â rim e l-m u h ta ss
b i-m e z îd -i in â y e ti ’l- m e lik i d -d â im ".

R e i s ü l k ü t t a b ve D e f t e r E m in i Elkabı
F a tih K a n u n n â m e s i’ nde b unla ra âid e lkab şöy le dir:
" İ ftih â r ii'l- e â lî v e ’l - e â z ı m m u h tâ r ü ’l -a h â lî v e 'l-e k â r im e l-m u h ta s s b i-m ezîd -i
in â y e ti l-m e lik i ’d - J â im " 2*
X V I. y ü z y ıld a r e is ü lk ü tta b ve defter e m in le ri iç in y eniçe ri ağası ile ayni elkab
k u lla n ılm ış t ır 2'’.
X V I I I . y ü z y ıld a re is ü lk ü tta b e lkab ı
"Iftih â rii 'l-ü m e r â ve ’l -e k â b ir " şe klind e b a ş la tılm ış tır 10.

B i r d e n Fa z l a K a p ı A ğ a s ı n a
" M e fâ h irü ’l-h a v a s s v e ’l-m u k a r r ib în , m u te m e d ü 'l-m ü lû k v e 's - s e lâ tîn , s â h ib ü ’l-
izz i v e ’t-te m k în zii l-k a d r i ’r -r e fi ‘ v e 'l - i z z - i m e n i ', m ü z â h ir -i e ltâ f-ı a liy y e -i şâhî.
m e n â z ır-ı e n z â r-ı â 'tâ f - ı ş e h in ş â h î lâ -z â le k a d r ü h ü m e l- â lî m ü te tâ liy â f î ’l-e y y â m v e 'l-
le vâ lî""

O c a k A ğ a l a r ı ile Ş a h i n c i ve Ç a k ı r c ı b a ş ı l a r a
" Iftih â rii ’l-e m â c id ve l-e k â r im " e lk ab ı k u lla n ılır d ı12.

D î v â n K â t i b i El kabı
" K ıd v e t-i e r b â b i t-ta h r îr u m d e t-i e s h â b i 't- ta k r îr ve 'r-ra k a m k â tib ..." .

D e r g â h - ı Âl î Ç a v u ş l a r ı ve S i p a h i Elkabı
" K ıd v e tü ’l-e m â s il ve ’l-a k r â n ... Ç a v u ş ".

A nad olu veya X V III. yy.dan îtibâren şıkk-ı sânî olarak anılan defterdar için kullanılan bir tabir olup
b aşdefterdarın İstanbul'da bulunduğu zam anlar ona yardım cı durumunda idi. Mehm et Zeki Pakalın,
O sm a n lı Tarih D e v im le ri ve T e rim le ri S ö z lü ğ ü , I, İstanbul 1946, s. 94.

> M ü n ş e â lü s -s e lâ tin , I. 9.

K a n u n n â m e -i  l-i O sm a n . Ö zcan neşr, s. 49.

g ö s.v e r .

M ü n şe â tü s -s e lâ lin , I, 10.
V eliyü d din Ef. nr. 5867, vr. 4a derkenar. İsta n b u l A h k â m D e fte r i, nr. II, numarasız ilk sayfadaki
E v âsıt-ı R eceb 1159 (30 Tem m uz - 8 A ğu stos 1746) tarihli bir hükümde de ayni elkab tesbit ed il­
m ektedir.

" g ö s .v e r .
15 R eb i'ü le v v e l 980 (26 Tem m uz 1572) ve 13 C em âzıyelâhır 980 (21 Ekim 1572) tarihli hükümler:
BO A , Kâmil K epeci tasn ifi, nr. 67, 210a ve 271b. 26 Muharrem 1052 (26 N isan 1642) tarihli hüküm:
M ü h im m e , L X X X IX , 4/1 1.
 105
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

D e r g â h - ı Âl î M ü t e f e r r i k a l a r ı Elkabı
"K ıd v e tü ’l-e m â c id ve ’l-e k â r im ... h âlâ D e rg â h -ı m u a l l â m m ü t e f e r r i k a l a r ı n d a n ...

H a s l a r V o y v o d a l a r ı Elkabı
" K ıd v e tü ’l-e m â c id v e 'l - a 'y â n ... has sı vo y v o d a s ı" .
B u n l a rd a n ü ç ün e h i ta b e n y a z ıld ığ ı z a m a n ise
"M e fâ h irü ’l-e m â c id v e ’l- a 'y â n ... ve ... ve ..." şekli k u l l a n ı l ı r d ı ” .

b. İlm iye S ın ıfın a  id Elkâb

Fa t ih K a n u n n â m e s i ’nd e m üft ü, hoc a, k a z a s k e r ve ç eşi dl i k a d e m e l e r d e k i k a d ıl a r a

âid e lk a b da te s bi t e d ilm iş tir .

Ş e y h ü l i s l â m , H o ca ve K a z a s k e r Elkabı
"A ‘lem ü ’l-u le m â i ’l-m ü te b a h h irîn , e fd â lü ’l-fu d e lâ i ’l-m ü te v e r r i ‘in, y e n b û ’ü ’l- fa z l
v e ’l-y a k în v â r is -i u l û m i ’l-e n b iy â ve ’l-m ü r s e lîn k e ş ş â f-ı m ü ş k ilâ t-ı d în iy y e ve s a h h â h -ı
m ü t e ’a llik a t- ı y a k în iy y e , k e ş ş â f-ı r u m û z i ’d -d e k a y ik , h a llâ l-i m ü ş k ilâ t-ı h a k a y ık ş e y h ü ’l-
islâ m ve ’l-m ü slim în , m ü fti- i e n â m i ’l-m ü ’m in în e l- m ü s ta g n i a n i ’t - t a v s î f ve ’t-te b y în h o c a m
M e v lâ n â ... / h i zm e t- i f et vâ da ol an M e v lâ n â .. ."
Şe y h ü l is lâ m ve h o c a la r için d a h a s on ra k i t a r i h le r d e b i ra z d a h a fark lı e lk a b da k u l ­
l an ıl m ışt ır.
"A 'l e m ü 'l - u l e m â i ’l-iz â m , e fd â lü ’l-fu d e lâ i ’l-fıh â m , k â ş if- i e s r â r i ’t - te n z îl m a z h a r - ı
d e k a ik i ’t -te fs îr ve ’t-te ’v îl m ü n e v v e r -i m e s â b ih u ’l-e h â d îs i ’n -n e b e v iy y e , m a ş r ık - ı m e şâ -
r ık i ’l-e n v â r i ’l-M u s ta fa v iy y e , m a tla '- ı m e t â l i 'i ’l-e n v â r , m e r k a t- i m e d â r ic i ’l-e s r â r, s ib â k - ı
g a y â t i ’l-fe z â il v e ’l - m a 'â r i f n is â b -ı r â y â ti ’l-fe v â z ıl v e ’l - a v â r i f b a h r ü ’l - m e ’â n î
v e ’l - y a k în i ’l-m ü e y y e d b i - t e ’y î d i ’l - m e l i k i ’l- m u 'în Ş e y h ü ’l -i s lâ m M e v l â n â .. . ”34
"A ‘lem ü ’l-u le m â i ’l-m ü te b a h h irîn , e fd â lü ’l-fu d e lâ i ’l-m ü te v e r r i ‘în, k e ş ş â fü 7-
m ü ş k ilâ ti ’d -d în iy y e , h a llâ lü ’l-m u ’a z z ılâ ti ’l-y a k în iy y e , m iftâ h - ı k ü n û z i ’l-h a k a y ık , m is -
b â h -ı r ü m û z i ’d - d a k a y ık e l-m a h fû fu b i-s ü n û f-i a v â t ı f i ’l - m e l i k i ’l - a 'lâ b i ’l- f i ‘il
Ş e y h ü l is lâ m ve m ü f t i ü ’l- e n â m ol an M e v lâ n â ..."35

K adıasker Elkabı
"Â lem ü ’l-u le m â i ’l-m ü te b a h h irîn , e fd â lü ’l-fu d e lâ i ’l-m ü te v e r r i ‘în, y e n b û ‘ü ’l - fa z l
ve ’l-y a k în , k e ş ş â fü ’l-m ü ş k îlâ ti ’d -d în iy y e , h a llâ lü ’l-m u 'a z z ılâ ti ’l-y a k în iy y e , m is b â h -ı
ru m û z i ’l-h a k a y ık , m iftâ h -ı k ü n û z i ’d - d e k a y ık e l- m a h fû fu b i-s ü n û f-i a v â tıfi ’l-m e lik i ’l-a 'lâ
M e v lâ n â k a d ı a s k e r " 36.

K a d ıl a r a  i d E l k a b
Fa t ih K a n u n n â m e s i ’nd e k a d ıl a ra âid e lk a b r ü tb e l e r i n e gö re s ır a la n m ış b u l u n m a k ­
t a d ı r 37. B u n a gö re

B e ş y ü z a kç e l i k t ah t k a d ıl a rı n a
"A k zâ -yı k u z â t i ’l-m ü slim în , e v lâ -y ı v ü l â t i ’l-m u v a h h id în m a 'd e n ü ’l - fa z l ve ’l-y a k în
v â r is -i u l û m i ’l-e n b iy â v e ’l-m ü rs e lîn , h ü c c e tti ’l-h a k k ı a l e ’l-h a lk ı e c m a 'în e l- m u h ta s s
b i-m e z îd -i in â y e ti ’l- m e lik i ’l-m u ‘în ";

V eliyüd din Ef. Ktb, nr. 58 6 7 , vr. 4b.

M ü n ş e â tü ’s -s e lâ tîn , I, I 1.

V eliyüd din Ef. Ktb, nr. 5 867, vr. lb .

M ü n şe â tü ’s -s e lâ tîn , I, I 1.

K a n u n n a m e de yer alm ayan baz. elkablar. Fatih ’in ferm anlarm dan tesb it etm ek mümkün olm aktad.r
S ) , tanhB,1^ ,rı (e ; maındıa BufSa VC Tokad kadlları * in " '/" '“ir, k u z â tu l- m ü s lim în m u h tâ r -,
vü la tü I ” * " " " (H alil İnalcık, "Bursa Ş er’iye S ic ille rin d e Fatih Sultan M eh m ed ’in Fermanlar."
B e lle te n , X I/44 (1 9 4 7 ), 6 9 8 /5 ) elkabı kullanılm ıştır.
106 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Ll

Sah n ve d âh il m o ll a la r ın a
"İftih â rü ’l-u le m â i ’l-m u h a k k ık în , m u h tâ r ü ’l-fu d e lâ i ’l-m ü d e k k ık în , y e n b û ‘ü ’l-fa zl
ve ’l-y a k în , v â r is -i u lû m i ’l-e n b iy â v e ’l-m ü r s e lîn e l-m u h ta s s b i-m e z îd -i in â y e ti ’l- m e li­
k i ’l-m u 'în.

Y ü z e lli ak ç el i k ka d ıl a ra
" K ıd v e tü 'l- k u z â ti ’l-is lâ m , u m d e t-i v ü lâ ti ’l-e n â m , m ü m e y y iz ü ’l-h e lâ l a n i ’l-harâm ".

Bu e lk a b l a r d a XV I. ve X V III . y ü z y ıl l a r d a bi r m ik d a r de ğ iş i k li k o l du ğu gö rül­
m ek t e d ir . XV I. yü zy ıl s o n la r ın d a m ev â l î için k u l la n ı la n e lk a b ş öyl ed ir:
"A k zâ -yı k u z â ti ’l-m ü slim în , e v lâ -y ı v ü l â t i ’l-m u v a h h id în , m a 'd e n ü ’l-fa z l v e ’l-
y a k în , h ü c c e t t i ’l-h a k k ı a l e ’l-h a lk ı e c m a ’în, v â r is - i u l û m i ’l-e n b iy â v e ’l-m ü rs e lîn e l-m u h ­
ta ss b i-m e z îd -i i n â y e t i ’l - m e l i k i ’l - m u ‘în M e v lâ n â ... K a d ıs ı"

B i r d en fazl a o l d u ğ u ta k d i r d e ise
" E k a z i-i k u z â ti ’l-m ü slim în , e fâ h im -i v ü l â t i ’l-m u v a h h id în , m a 'd e n ü ’l-fe z â il ve 7-
y a k în , h ü c e c ü ’l-h a k k ı a le ’l-h a lk ı e c m a ‘în, v â r is -i u lû m i ’l-e n b iy â ve ’l-m ü r s e lîn e l-m u h ­
ta ss û n b i-m e z îd -i in â y e ti ’l- m e lik i ’l - m u ‘în ... ve ... ve .... k a d ıl a r ı " 3®ş ek lin i alm ak tad ır.
X V I I I . y ü z y ıl d a s a d ec e " h ü c e c ü ’l-h a k k ı a l e ’l-h a lk ı e c m a 'în y e ri n e r â f i ‘-i â lâ m -ı
ş e r 'i y y e v e ’d - d în " ibâr es i g e lm e k te ve e lk a b şu ş ek le g i r m e k te di r:
"A k zâ -yı k u z â t i ’l-m ü slim în , e v lâ -y ı v ü l â t i ’l-m u v a h h id în , m a 'd e n ü ’l-fa z l ve 7-
y a k în , r â fi '- i a 'lâ m - ı ş e r 'i y y e v e 'd - d în , v â r is - i u l û m i ’l-e n b iy â v e ’l-m ü r s e lîn el-m u h ta ss
b i-m e z îd -i in â y e ti ’l- m e lik i ’l- m u 'în M e v lâ n â ... K a d ıs ı"
Bi rk aç k a d ıy a y a z ıld ığ ı z a m a n d a y in e ayni k ı s ı m d a d e ğ iş i k li k y a p ıl m a k t a d ır 39.

Kad ı e lk a b ı n d a X V . y ü z y ıl d a n X V I. y ü z y ıl a de ğ iş m e o lm u ş , f aka t b u n d a n sonra

ay nı ka lm ı şt ır .
"K ıd v e tü ’l-k u z â t v e ’l-h ü k k â m , m a 'd e n ü ’l-fa z l v e ’l-k e lâ m , M e v lâ n â ... Kadı sı"

Bu e lk a b üç kadı ol d u ğ u z a m a n şu ş e k il d e idi:
" M e fâ h ir ü ’l-k u z â t v e 'l-h ü k k â m , m e 'â d in ü ’l-fa z l v e ’l-k e lâ m ... ve ... ve ...
k a d ıl a r ı " 40

N â i b Elka bı
" K ıd v e tü ’n - n ü v v â b i ’l- m ü te ş e r r i'în ... k a z a s ı n d a n â i b ü ’ş - ş e r ‘ o la n M e v lâ n â ..."

F e r m a n üç n â ib e h it a b e n y a z ıld ığ ı tak d i r d e
" M e fâ h irü ’n - n ü v v â b i'l- m ü te ş e r r i'în ... ve ... ve ... nâ ib le ri ş e k lin e gi rer di" 41,

c. H ristiyan lar İçin K ullanılan Elkab

O s m a n lı t a b i i y e t in d e ol an Ef lâk, B o ğ d a n v o y v o d a la r ı, Erd el, vs. b e y le r in e gö n de ­

ril en f e r m a n l a rd a ku l la n ı la n e lk a b ise ş öy led ir:

E r de l K r a l ı Elkabı
" İftih â rü ’l - ü m e r â i 'l - iz â m i ’l-îs e v iy y e , m u h tâ rü ’l - k ü b e r â i ’l-fıh â m f î m ille ti ’l-M e-
s îh iy y e , m u s lih -i m e s â lih -i c e m â h iri ’t-tâ ife ti ’n -N a s r â n iy y e . s â h ib - i e z y â l i ’l-h a ş m e t ve 7-
v e k a r s â h ib - i d â r e y n i ’l-m e c d ve ’l-iftih â r E r d e l K r a lı ..."42.

'* M ü n ş e â tü ’s -s e lâ tin , II, 11.

V eliy ü d d in Ef. Ktb, nr. 5867, vr. 3b.

40 M ü n şe â tü s -s e lâ tîn , II, 11 ve V eliyüddin E f., nr. 5 867, vr. 4a.

41 V eliy ü d d in Ef. Ktb, nr. 5 867, vr.4a.

4: Evâhır-ı Safer 974 (5 -1 4 Eylül 1566) tarihli ferman: G uboglu, s. 169. V enedik dojuna kullanılan
elkab da ayni idi. Bk. G ökbilgin, D ip lo m a tik , s .65.
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 107

E r de l B e y l e r i Elkabı
"M e fâ h ir-i ü m e r â i ’l - m i l l e t i ’l-M e sîh iy y e , m e r â c i - i k ü b e r â i ’t-tâ ife ti n - N a s r â n iy y e
/ îs e v iy y e S a z b e ğ le r i... "41,
"M e fâ h irü ’l-a 'y â n i l-m ille li ’l-M e s ih iy y e S a z b e ğ le r i / V ilâ y e t-i E r d e l d e v â k i
o la n Sa s ve S ü k u le t tâ ife s in in a “y â n ı" 44,
"K ıd v e tü ’l-ü m e r â i l-m ille ti ’l-M e sih iy y e , u m d e tü ’l-k ü b e r â i ’t-tâ ife ti ’l-I s e v iy y e Z e-
b in B e ğ i "**.

Ef l â k , B o ğ d a n V o y v o d a l a r ı Elkabı
"İftih â r ü ’l-ü m e r â i ’l-m ille ti ’l-M e s ih iy y e ,m u h tâ r ü ’l-k ü b e r â i ’t - tâ ife ti ’n - N a s r â n iy y e
B o ğ d a n V o y v o d a s ı..."4\
"K ıd v e tü ’l-ü m e r â i ’l-m ille ti ’l-M e s îh iy y e h â lâ B o ğ d a n / E flâ k v o y v o d a s ı . . . ,A1.

Ta bi î O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e k u l la n ı la n e lk a b b u n l a r d a n ib âr e t d e ği ld i. A n c a k
b u r a d a f er m an l a rd a en ço k r a s t la n a n l a r a y er v e ri lm iş tir .

4. D u a ( S a l u t a t i o )

a. İdâreci Kadro M ensublartna  id D uâlar

E l k a b d a n s o n ra m u tl a k a d u a rü k n ü y e r alır. Bu da e l k a b d a o ld u ğ u gibi f e r m a n ı n
ya zıl dı ğı şa h sı n m e v k i ‘ine gö re o lu rd u. Ve h e r v a z ife li için k u l l a n ı l a c a k d u a d a t e s b i t
e di l m iş ti .

S a d r a z a m , M fl t e k a id S a d r a z a m ve Üç T u ğ lu V e z i r i e r e
" e d â m a 'lla h ü t e 'â lâ ic lâ le h û " \ iki v e z ir için: " e d â m a 'lla h ü t e 'â lâ ic lâ le h ü m â " \ üç
ve z ir için: " e d â m a 'lla h ü t e 'â lâ ic lâ le h ü m "

M fl t ek a id V e z i r l e r e
"d â m et m e ‘â liy e h û "

Beylerbeyilere
B ir b e yl e r be yi için "d â m e ik b â lü h û " \ iki be y le r b e y i için: "d â m e ik b â lü h ü m â " \ üç
b e y le r b e y i için: "d â m e ik b â lü h ü m "

Sancakb eylerine
B ir sa n ca k b e y i için: "d â m e izz ü h û " \ iki s a n c a k b e y i için: "d â m e i z z ü h ü m â ”\ üç
s a n ca k b e y i için: "d â m e iz z ü h ü m "

Defterdara
"d â m e t m e ‘â liy e h û ”

D â r f ls s a ‘fide ve B â b Q s s a (âd e A ğ a l a r ı n a
"dâm e u lü v v ü h û "

Y eniçeri Ağasına
"d â m e u lü v v ü h û "

G u b °g |u, D ip lo m a tik , s. 168; S ch acndlinger. D ie S c h r e ib e n S ü le y m a n s de s P r â c h tig e n a n V a sa lle n

M ılilâ r b e a tm te , B e a m te u n d R ic h te r, II, W ien 1986, urkunde 14, 20.
S ch aend linger, II, urkunde 22, 24.

S ch aend lin ger, II, urkunde 30.

G uboglu, s. 214.

G uboglu, s. 190, 196, 198, 21 1 , 2 1 6 -2 1 9 , 237

 108 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

R eisülküttaba
"zîd e m e c d ü h û "

Dî v â n K â t i b l e r i , D e r g â h - ı Âl î Ç a v u ş l a r ı ve S i p a h i l e r e
"zîd e k a d ru h û "

M ü t e f e r r i k a l a r ve V o y v o d a l a r a
"zîd e m e c d ü h û "

b. İlm iye S ın ıfın a  id D ualar

Şey h ü lislâ m a ve K azaskerlere

" E d â m a 'lla h ü t e 'â l â f e z â i l ü h û "

K a d ı l a r a ve S a h n M ü d e r r i s l e r i n e
Biri için: "zîd e f e z â ilü h û " , ikisi için: "z id e t fe z â ilü h ü m â " \ ü ç ü için: "zid et
fe z â i lü h ü m "

M üderrislere
"zîd e ilm ü h û "

Şeyhlere
"zîd e ta kv â h u "

Nâiblere
Bir nâ ib için: "zîd e ilm ü h û " iki nâ ib için: "zîd e ilm ü h ü m â " \ üç n â ib için: "z îd e
ilm ü h ü m "

c. H ristiyan lara  id D uâlar

"h u tim e t a v â k ıb u h û b i ’l-h a y r ",

"z id e t s a d â k a tü h ü m 'A%

5. N a k il / İ b l â ğ ( N a r r a t i o / E ı p o s i t i o )

Du â d a n s o nra ki r ük ün , f er m an ı n y a z ıl m a se b e b i n i n iz a h ı d ır ki b u n a n a k il / ib lâ ğ 49
den ir. A nc a k , n a k il d e n ön ce , d u a ile n a k il kı sm ın ı b a ğ la y ıc ı m ah i y e tt e ol an "te v k i'-i
r e f ı '- i h ü m â y û n v â s ıl o lıc a k m a ‘lû m o la k i" ibare si ye r alır. İlk d e v ir l er e âid ferm anl ard a
bu fo rm ül b ira z fark lıd ır. M e se l â Fat ih Su lta n M e h m e d de vr i fe r m a n l a rı n d a " te v k i‘-i
r e f ı '- i c ih a n - m u tâ 'ım v â s ıl o lıc a k b ile s iz k i / m a 'lû m o la k i" şe kil ler i g ö r ü lü r 50. Bundan
s o n ra ko n u y a geç ili r. N a k il kı sm ı, k o n u n u n ö n e m i n e ya h u t nakl e di l e n ol ay ı n mahi ye tine
göre kı sa v ey a u zu n olur. Ba z a n bi r c ü m l e ile öz e tl e n e b i l d iğ i ha ld e ba z an fermanın
b ü y ük kısm ı nakil rü k n ü n e a y rılır. Eğ er fe rm an d e v le t işleri ile alâka lı ve div ând an
r e ’sen v e ri l m i ş s e h e m e n gö n d e ri l m e s e be b in e g e ç ili p izah ed ilir. M e se lâ , bir mem uriye t
tev c ih i söz k o n u s u ise "Sen m ü s ta h ık -ı in â y e t ve m ü s te v c ib -i â tıfe t o ld u ğ u n e c ild e n h â li-
y â h a k k ın d a m e z îd -i in â y e t-i a liy y e -i şâ h â n e m v ü c û d a g e tir ü p işb u s e n e se m â n e ve
h a m s in ve e l f z i ’l -k a 'd e s in in y ir m in c i g ü n ü n d e D iy a r b e k ir E y â le ti h a tt-ı h u m â y û n -ı s a 'â -
d e t-m a k r û n u m la s a n a te v c ih ve in â y e t e d ü p , . . " 51 şe kl in de ön ce f er m an ı n y az ıld ığı şahsın
liy â k a ti n d e n ve d e v le t e b ağ lı l ığ ı n d an bah s e di li p so nr a t e vc ih e d ile n şey bi ldirilir. Eğer

4" Eflâk v o yvod ası kaym akam lığına tayin ed ilen boyarlar için kullanılm ış bir dua: G uboglu, s. 206.

^ G ök b ilg in , D ip lo m a tik , s. 70.

İnalcık, "Fatih Fermanları", s. 6 9 7 -7 0 3 .

" D iyarbekir eyâletin in , kapıcıbaşı A hm ed’e tevcih in e dair Evâhır-ı Z ilka'de 1058 (5 -1 4 Ocak 1649)
tarihli ferman: T SM A, nr. E.6 6 4 /6 2 . A yni m eâlde M uhsin-zâde M ehm ed Paşa’nın R umeli eyâletine
tayinine dair E vâil-i Şevval 1177 (3 -1 2 N isan 1764) tarihli ferman: TSM A, nr. E. 770/329.
 109
P A Dİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

ferm an, de v le t k a d e m e l e r i n d e n b iri nd e va zif eli bir şa hs ın m ür a c a a t ı v e ya bir şik â y e t

üz eri ne ve ri l m i ş se bu ş a hı s ta n bah s e tm e k icab e d e c e ğ i n d e n , i s m in d e n ö n c e m ev ki ine
uygun bu l u n an e lk a ba yer ve rilir. Fa ka t bu r ad a k i e lk a b ge n e ld e , f er m an ı n m u h a t a b ı ol an
ş ah sın elka bı gibi uz u n t u tu lm a z . Eğe r iki ş a h ıs d a n ba hs e d il e c e k s e i ki s in in e lk a bı da
ken di i s im le r in in ö n ü n d e ayrı ayrı zikr e dilir. İ si m d en s o n ra ise yin e m e v k i l e r i n e uy gu n
dua konu r. M e se lâ , "B a ğ d a d m u h a fa z a s ın d a d ü s tû r -ı m ü k e r r e m m ü ş îr -i m ü fa h h a m
v e zir im H a şa n P a ş a e d â m a 'lla h u t e 'â lâ ic lâ le h û n u n k a p u c ı b a ş ılığ ı h iz m e tin d e o lu p
D e r g â h -ı m u ’a llâ m m ü te fe r r ik a la r ın d a n o la n d â r e n d e -i fe r m a n - ı v â c ib ü l-iz ân
k ıd v e tü ’l-e m â c id ve ’l-e k â r im M u sta fa z id e m e c d ü h û o r d u -y ı h u m â y û n u m a a d a m
g ö n d e r ü p '62 ve y a be nz er i bir ifad e k u l la n ı ld ı k ta n s o n ra k o n u y a g i ri lip i st e n il e n şey
ö ze tle ni r. B a z a n i si m de n ö n ce fer m an ı ge tir en k as d e d il e re k " d â r e n d e -i f e r m a n " d e n i l e ­
rek söze b a ş la n ır. F e r m a n ı n y a z ıl m a s ı n a s e b eb ol an a rz v e y a a rz u h a l i g ö n d e r e n ş a h sı n o
an da işgal e tm e k te ol d u ğ u m e v k i ‘i be li r tm e k için "bi ’l - f ii l" y a h u t " s â b ık " k e li m e l e r i n in
k u lla nı ld ığ ı da olur. B a z a n da " M a h m iy e-i İ s t a n b u l ’d a o la n e tm e k c ile r S ü d d e -i s a â d e ­
tim e a r z -ı h a l e d ü p " s1 v e ya " Â s itâ n e -i A liy y e ’m d e k â in m u y ta b c ıla r e s n â fı m e ş tâ -y ı Ş i-
m u n 'd a D îv â n -ı H u m â y û n u m a a r z -ı h a l e d ü p " İA gibi isi m y e ri n d e bi r z ü m r e n i n a d ın a
r ast lan ır.
Nak l e d il e n ol ay ın yeni c e re y a n e tm iş o lm a s ı h a li n d e h â liy â y a h u t ş im d ik i h a ld e
ibar ele ri k u lla n ılı r. F e r m a n ı n y a z ıl m a s ı n a s e b e b ol an şey, da h a ön c e c e r e y a n et m i ş bi r
olay ın a n la t ıl m a s ı n ı g e r e k t ir i y o r s a "b u n d a n a k d e m " ve y a " b u n d a n e v v e l" i f a d e le r in d e n
biri t er c ih ed il i r 55.

Fe r m a n l a r ı n ço k b ü y ü k bir e k s e r i y e t i n d e b a z a n bir, b a z a n d a h a faz la o l m a k ü z e re

f e r m a n ke li m e s i n e ye r veri lir . M a a m a fi h fe r m a n la eş a n la m lı o l a r a k e m ir k e l i m e s i n i n
k u l la n ı ld ı ğ ın a da s ık ça ra st la nı r. N i t ek i m , bi r şi k â y e t ü z e ri n e ç ık a n f e r m a n l a rd a , nak il
k ı sm ın ın so n u n d a , m ü râ c a a t s a h ib i n d e n ba h s e d il e re k "e m r-i ş e r ifim r ic â e tm e ğ in v e y a
e m r -i ş e r îf- i â lîş â n ım v e r ilm e k r ic â s ın a i'lâ m e tm e ğ in " ib\ y a h u t "e m r-i ş e r î f - i â lîş â n ım
v e rilm e k r ic â s ın a i s tid 'â - y ı in â y e t e tm e ğ in m û c e b in c e m a h a llin e k a y d o l u n m a ğ la ”sl gibi
bir form ül k u l la n ı la r a k n a k il r ü k n ü b i t i r i l i r 58. B a z a n da ş ik â y e t k o n u s u o l a n o l a y ı n
" ta 'a d d î e y le d i d e y ü b i ld i r d i l e r "59 ş e k li n d e s a d e c e b i l d i ri ld i ğ i n e işa re t ed ili r.

F e r m a n l a r d a k u l la n ı la n işa re t z a m i rl e ri n e de t em a s e tm e k g e r e k m e k te d i r . N a ki l
kı sm ın a gi riş te k u l la n ı la n h ita b tarzı "sen"dİT. Fi il le r in biti ş şekli ise ço k ke re "sin " v e y a
" s iz n e k le r in d e n h a ng is i ile bi ttiği a n la ş ı la c a k ş e ki l de y a z ı l m a d ı ğ ı n d a n f e r m a n ı n tek k i ş i ­
ye hi ta b e tm e s i h a li n d e d a im a "s e n " za m i r i n i n k u l la n ı ld ı ğ ı s ö y l e n e b i l i r 60.

6. E m i r / H ü k ü m ( D i s p o s i t i o )

F e r m a n ı n y a z ıl m a s ı n a s e b eb o la n ol ay ö z e tl e n d ik t e n s o n ra bu k o n u d a v e ri l e n
emre ge çilir. Bu rü k ü n g e n e ld e iki k ı sı m d a n ib âre tti r. Bi rin c i k ısı m , ço k ke re "im d i
v e c h -i m e şrû h ü z e re a m e l o lu n m a k b â b m d a " i b âr e s iy l e b a ş la y ı p , " fe rm â n -ı â lîş â n ım

s: S ilistre B e y le rb ey isin e gönderilen Evâhır-ı Ram azan 1007 (1 7 -2 6 N isan 1599) tarihli ferman BO A
A .D V N , d osya 7 /71.

İstanbul K adısına gönderilen Evâhır-ı Z ilk a'd e 1007 (1 4 -2 3 Tem m uz 1599) tarihli ferman: A .D V N
dos. 7 /7 3 .

İstanbul K adısına gönderilen 17 R eb i'U levvel 1204 (5 K asım 1789) tarihli ferman: TİEM , nr. 2293.
" S ch aend linger, II, s. X IX .

D ârûssa'âde A ğası ve H arem eyn Evkafı N â z ın Elhac A hm ed A ğ a ’ya gön d erilen 11 C em âzıyelâh ır
1169 (13 Mart 1756) tarihli ferman: T lEM , nr. 2 285.

İzm ir vo y vod asın a gönderilen 19 Z ilk a'd e 1157 (23 Ocak 1745) tarihli ferman: TİEM , nr. 2 288.
U. H eyd, "Farman" E f , II (1 9 6 5 ), 805.

E lm alı ve Kaş K adılarına gönderilen 10 Ş a ‘ban 953 (6 Ekim 1546) tarihli ferman: A .D V N , dos. 2 /4 1 .
h" H eyd, P a le stin e , s. 8.
110 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

s â d ır o lm u ş d u r " ibâre si ile son bulur. P a d iş a h ın , n a k il k ı sm ın d a an la t ıl a n şey hakkındaki

t u tu m u b u r a d a be lir til ir. N e y i n do ğ r u ve gerek li o ld u ğu , e s k id e n beri var olan tat bikat ve
e ğe r g e r e k i y o rs a böy le bir d u r u m d a ve ri l e c e k c e z a d a n b ah s e dilir. B az an sa dece fer­
m a n ı n m u h at a b ı t a r a fı n d a n g ö n d e ri l m i ş o l an bilgi, y a p ıl a n a ç ık l a m a n ı n öğ ren ildiğ i bildi­
rilir. N a d i re n ise f er m an ı n m u h a t a b ın ı n h a r e k e t in d e n do lay ı t ak di r s ö z le r in e yer verilir.
M a a m a fi h , b ir ç o k f er m an ı n bu k ı s m ın d a P a d i ş a h ı n k ara rı, m u a y y e n bi r şahsı h e d e f alma ­
m ak ü ze re, kı sa bir e m i r ş e kl in d e ye r alır. E m ri n bu ilk kısm ı, çok se y re k ol ara k da " .. e
i c â z e î-i ş e r ifim o lm u ş d u r " y a h u t "... ’e r ız â -y ı ş e r ifim y o k d u r " ş e k lin d e son bulur. Bazan
da bu i b â r e le r y e ri n e ço ğ u m â l i y e d e n v e ri l m i ş eski fe r m a n l a ra a t ı f y a p ıl ı r 61. Bu ilk kısım,
b u y u r d u m k i, ifad esi ile ba ş la y a n em r i n ikinc i k ı sm ın a e sas teşk il ed er. XV ve XVI.
yü z y ıl d a k i f e r m a n l a r d a "b u y u rd u m k i" yi t a k i b e n "h ü k m -i ş e r ifim / ş e r ifim le v a r d ık d a "
ifad es i k e s in t is i z o l ar a k d e v a m e de r62.

Bu d e v ir f e r m a n l a rı n ı n b a z ıl a rı n d a " b u y u r d u m ki" b u l u n m a y ı p on u n yerine ”g e -

r e k d ir ki" k u l l a n ı l m ı ş t ı r 61. H ü k m -i ş e r i f hiç k u l la n ı lm a d a n "b u y u r d u m */ "den sonra
"v u sû l b u ld u k d a " şe k li n d e d e v a m e de n f e r m a n l a r da v a r d ı r 64. Bazı f er m an la rd a , "buyur­
dum k i "d e n s o n ra h e m e n "sâ d ır o la n f e r m â n - ı ş e r ifim m û c e b in c e ff6i ya h u t "hatt-ı
h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k r û n u m la s â d ır o la n f e r m â n - ı c e l i l ü ’l-k a d r im ... ile " 66 denilerek
e mr e geç ili r. F e r m a n l a r ı n bir k ı s m ın d a "b u y u rd u m k i ile v a r d ık d a /v u s û l b u ld u k d a "
a ra s ı n d a bir aç ık l ık bı ra k ı lm ış t ır .

Şekil 84
"Buyurdum k i "den sonra boşluk bırakılmış bir fermana örnek

Bu aç ık l ığ ı n t a m a m e n boş b ı ra k ıld ığ ı f e r m a n l a r o l d u ğ u gibi "h ü k m -i ş e r ifim "

ibare si ilâ ve e d ilm iş o l a n l a rı n a da r ast lan ır. Da ha ince bir k ale m ku l la n ı lı p üz erine rik
s e rp i lm i ş o lm a sı d ol ay ı s iy l e , f er m an ın yaz ılı şı sı r a s ın d a değil de s o n ra d a n ilâve edildiği
a n la ş ı la n 67 bu k e li m e l e rd e n /tü l ü m d e k i "ha" ile ş e r ifim d e k i "şın" di k k at ç ek ece k bir

H eyd, P a le s tin e , s. 8-9.

hZ E lm alı ve Kaş kadılarına gönderilen 10 Ş a ‘ban 953 (6 Ekim 1546) tarihli ferman: A .D V N , dos. 2/41;
Karaman V a lisin e gönderilen E vâsıt-ı Şevval 1074 (6 -1 5 M ayıs 1664) tarihli ferman: A .D V N , dos.
3 7 /9 4 ; İstanbul K a d ısı’na gönderilen 17 R e b i'ü le v v e l 1204 (24 Kasım 1790) tarihli ferman: TİEM,
nr. 229 3 ; llbasan K a d ısı’na gönderilen 23 R eb i'ü lev v el 960 (19 Mart 1552) tarihli ferman: TSMA,
nr. E. 4 5 0 2 bunlardan birkaç örnektir.
M İnalcık, "Fatih Fermanları", s. 7 0 1 /1 1 , 70 3 /1 4 ,1 5 ; E lizabeth Zachariadou, "Ottoman Docum ents from
the A rchives o f D ion ysiou (M ount A th os) 1495-1520", S ü d o d st-F o rsc h u n g e n , X X X (1 9 7 1 ), doc. 2.

M M ısır V a lis i’ne gönderilen E vâil-i R eb i'ü le v v e l 1059 (1 5 -2 4 Mart 1649) tarihli ferman örnek olarak
v erileb ilir. TSM A , nr. E. 6 6 4/63
S ilistre B ey lerb eyisin e gönderilen Evâhır-ı Ramazan 1007 (1 7 -2 6 N isan 1599) tarihli ferman.
A .D V N , dos. 7/71.
Başdefterdara gönderilen 6 Şevval 1179 (18 Mart 1766) tarihli ferman: T SM A, nr. E. 5423/10.

',7 H ey d , P a le stin e , s. 10.

 PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

Şekil 85
"Ha" ve "şın" harfleri uzatılmış bir "hükm-i şerifim le" yazısı

bi çi m d e u z a tı lm ış t ır 68.

E m ir / h ü k m ü n ikinc i k ı s m ın d a belli bi r ş ah ıs ya h u t ş a h ıs l a r m u h a t a b a lın ır. P a ­

di şa h ı n nasıl ye ri n e ge ti r il e ce ğ i v e ya t a t b i k a t ta n e le r in y a p ıl m a m a s ı g e re kt iğ i h u s û s u n d a -
ki
"B ir an ve b ir s a a t t e ’h ir ve te r â h î e tm e y ü p v a ru p D iy a r b e k ir E y â l e t i ’n e m u ta ­
s a r r ı f o lu p m u ‘a c c e le n a d a m ın g ö n d e r ü p b e r â tın ih r â c ile m u k a y y e d o la s ın " 69-,
nB u b a b d a v e c h -i m e ş r û h ü z e re ş e r e f-s u d û r e d e n işb u e m r -i â lîş â n ım ın m a z m û n -ı
m ü n îfi b irle â m il o lu p " 10;
" M a h m iy e -i m e z b û r e d e o la n e tm e k c ile r i ih z â r e d ü p d a h i m u h k e m te n b îh ü te ’k id
e y le y e s in k i ...”71;
" S â d ır o la n fe r m â n - ı ş e r ifim m û c e b in c e z e 'â m e t - i m e z b û r e y i m û m â ile y h M u s ta ­
f a ’y a ... k a t i m u k a r r e r e d ü p ..." 12 ş e k il le r in d e b a ş la y ı p d e v a m e d e n e m i r le r i b u r a d a b e ­
lirtilir; faka t e s a s d a . e m ir / h ü k ü m r ü k n ü n ü n bi rin ci k ı s m ın d a b i l d i r i l e n l e r e p e k faz la
b irş e y k a tı l m a z 73.

Bazı f e r m a n l a r d a ise e m ir , nak il k ı sm ın d a k i k e l i m e l e r k u l la n ı la r a k , ü ç ü n c ü def*a

o lm a k ü z e re , k ı sa c a te k r a rl a n ır .

7. T e ’k id / T e h d i d ( S a n c t i o , C o m m i n a t i o )

Bazı f e r m a n l a r d a e m i r r ü k n ü n ü t a k i b e n sa d e c e ş ö y le b ile s iz , a lâ m e t- i ş e r ife i 't i -

m a d k ıla s ız f o rm ü lü ye r a lır ki d a h a b a ş k a b i r t e ’kid v e ya te h d i d b u l u n m a y a n b e l g e l e r d e
bu ibare t e ’kid rü k n ü ol a r a k ka b u l e d i l m e k t e d i r 74. Bu f o rm ü le ba zı f e r m a n l a r d a
"Ş ö y le b ile s iz , a n a g ö r e a m e l e y le y e s iz , b ir d ü r lü d a h i e tm e y e s iz " ,
"B ir d ü r lü d a h i e tm e y e s iz, ve te k r a r a r z a m u h ta ç e y le m e y e s iz " ,
"İh m â l ü m ü s â h a le e tm e y e s iz, ş ö y le b ilesiz"',
" ö z r ü b a h â n e e tm e y e s iz, ş ö y le b ile s iz " ,
"İm d i s iz d a h i a n a g ö r e a m e l e d e s i z ,fli\ h a tt a b a z a n
"Ş ö y le b ile s iz , bu b a b d a h iç b ir in ü z d e n a d e m -i ih tim a m i s t im a ' o lu n m a y a ve illâ
s iz d e n b ilin ü r, ş ö y le b ile s iz , ta m a m ih tim â m e y le y e s iz " lb gibi d a h a uz u n ve " ş ö y le h i l e ­
s i z i n iki d e f a t e k r a rl a n d ığ ı ş e k il le r e de ra s tla n ır.
** Ludw ig F ekete, E in fü h ru n g in d ie O s m a n isc h -T ü rk isc h e D ip lo m a tik d e r T ü rk isc h e n B o tm â s s ig k e it in
U n g a rn , B udapest 1926, X X X V III; G ök b ilgin , D ip lo m a tik , s. 70.
M T SM A , nr. E. 6 6 4 /6 2 .

’u TÎEM , nr. 2 288.

71 A .D V N , dos. nr. 7 /73.

‘ A .D V N , d os. nr. 7/71.

’’ H eyd , P a le stin e , s. 9 -1 0 .

G uboglu, s. 65; G ök b ilgin , D ip lo m a tik , s .7 3 -74; S chaendlinger, II, X X III.

G ub oglu , s. 65.
112 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Bazı f e r m a n l a rd a em r i n y e rin e g e ti r il m e m e s i ha li n d e ne gibi bir c e zay a ça rptırıla­

c a ğ ın a da işâ re t o l u n m a k t a d ı r .
"Ş ö y le ki. b u n d a n s o n r a d a h i h a z în e e ğ le n e o ld u k d a g a y r i b u rd a n m u ‘â m ele o lu ­
nur, s o n r a n e d â m e t f â id e v e rm e z " 11-,
"Ö zr ü b a h â n e a s la m a k b u l ve m e s m û ' o lm a y u p m ü s ta h ık k -ı itâ b -ı azîm v â k i‘
o lu rs u z , b ilm iş o la sız . O n a g ö r e ih tiy â t u ih tir â z e d ü p ... d a h i u t a 'a r r u z o lu n m a kd a n z i­
y â d e h a z e r e y le y e s iz " 1*,
"Ş ö y le, bu b a b d a f i 'l-c ü m le ih m â l ü m ü s â h a le n ü z o lu p h ü k m ü a lu p ken d ü lere
m u ‘a y y e n o la n r e â y â ta ‘a d d î o lu n a , a z l ile k o n u lm a y u p e ş e d d -i itâ b ile m u “â teb olm anuz
m u k a r r e r d ir . A n a g ö r e m u k a y y e d o la s ız ... G a fle t e tm e y e s iz, s o n r a n e d â m e t f â id e etmez,
ş ö y le b ile s iz " 79 gibi.

F e r m a n ı n y az ıl d ığ ı ş ah ıs a ff e d il m iş s e bu r ü k ü n d e
"Ş im d iy e d e k o la n g ü n â h ın ız ı a fv e y le d im , k e m â k â n k u lla r ım s ız " şek lin de bir ifade
k u l la n ı lm a k t a , faka t t e k r a r s a d â k a t ta n a y rı l ır s a b a ş ın a n e le r gelec eğ i şu tehdîd
f o r m ü lü n d e i fa de s in i b u l m a k t a d ı r :
"K ü lliy y e n y a k ılu p y ık ılu p ta ş ta ş ü z r e k a lm a y u p h a r â b o lm a k m u k a r r e r d ir

E m i r rü k n ü iç in d e te h d i d e y er v e ri l e n f e r m a n l a ra da r as t la nm a kt a d ı r. Nitekim,
K a p d a n P a ş a ’ya g ö n d e r i l e n bir f e r m a n d a e m i r r ü k n ü n ü n "İmd i" ve "v usûl bu ldukda" ile
b a ş la y a n kı sı m l a r ı i çin de iki de fa "b a şın s a n a g e r e k is e " ş e k lin de t e h d id e rastlanmak-
t a d ı r 81.
F e r m a n l a r d a bu r ü k ü n d e t e h d i d d e n da h a ileri gi d il e re k
"B u h ü k m ü d u tm a y a n la r ı y e r ve g ö k k a b u l e tm e s in " ş e k lin de lâ n e te yer verildiği
de g ö r ü l ü r 82.

8. T a r i h

F e r m a n l a r d a t e ’kid / teh d i d r ü k n ü n d e n s o n ra t ar ih bu lu n u r. Ta r ih l e ri n ba şın da ge­

n e ld e ta h r ir e n f i , ba z an da h u r r ir e f î i bâr es i y e r alır. T a rih , da im a ya zıy la , gün, ay, yıl
sı r a s ın a gör e ve a ra b c a ol ar a k atılır. M a a m a fı h , ay ın t a r i h in i n yaz ılı şı ba kım ın dan , fer-

Şekil 86 Şekil 87
Dîvândan yazılmış fermanın tarihi Mâliyeden yazılmış fermanın tarihi

'' G eo rg io s S alakides, S u lta n su rk u n d e n d e s A th o s -K lo s te r s V a to p ed i a us d e r Z e it B a y e zid II. u n d S elim

/ ., M ünih 1993, M ünih Ludw ig M axim ilian Ü n iversitesi b asılm am ış m aster tezi, s. 29.

M ısır M uhafızı A hm ed Paşa’ya hâzinenin g ecik m esi d o la y ısiy le yazılan ferman: TSM A, nr. E.
6 6 4 /6 6 .
’* H ersek B eyin e gönderilen Evâhir-i Şa'ban 929 (4 -1 3 Tem m uz 1523) tarihli ferman: M. Tayyib
G ök bilgin, "Venedik D evlet A rşivindeki Türkçe B elg ele r K ollek siyon u ve B izim le İlgili Diğer B el­
geler" B e lg e le r, V -V III/9-12 (Ankara 1972), 14.
N iğ d e ve Aksaray Sancakları beylerine gönderilen Evâhır-ı R eb i‘ül&hır 1007 (2 1 -3 0 Kasım 1598) ta­
rihli hüküm: BO A , A. D V N , dos. 7/43.
1.0 G ö k bilgin, D ip lo m a tik , s. 73. Schaendlinger, "tehdid" ifadelerini "lânet" olarak gösterm iştir (II,
X X II).
1.1 Kapdan Paşa’ya gönderilen E vâil-i R eceb 1060 (30 Haziran - 9 Tem m uz 1650) tarihli ferman: Klaus
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 113

ma n ın cin s in e ve y az ıld ığ ı bü ro ya göre b ira z fa rk lıl ık vard ır . M â li y e d e n y a z ıl a n f e r m a n ­

larda ayın tam tari hi ve ril diğ i ha ld e D î v â n d a n y a z ıl a n la r d a ço k ke re sa de c e , a y ır \ e v a ıl
(1 -10 ), e v â s ıt ( 1 1- 2 0 ) ve e v â h ır ( 2 1- 3 0 ) ad lar ı v e ri l en o n a r g ü n lü k b ö l ü m l e r i n d e n h a n g i ­
sinde ol d u ğ u n a işa re t e d il m e k l e y e ti n i lm iş t ir 85.

O s m a n lı la r , H ic r î ta k v im i k u l la n d ı k la r ın d a n ta r i h le r d e k i a y la r da bu t a k v i m e âid
o la nl a rd ır . T a r ih at ı l ır k e n ay ad lar ı, sı f a tl a rı y l a b ir lik te k u ll a n ı lm ış t ır .

B u n a gö re a yı n gü nü tam v e r i l e n l e r d e tar ih
"T a h riren f i y e v m i ’s -s â n î a ş e r m in ş e h r - i M u h a rr e m i ’l-h a r a m s e n e tis a ve ışr în
ve m i ’e te y n ve e lf" (12 M u h a rr e m 1229) şe k li n d e ;
o n a r g ü nl ük k ı s ı m l a r a b ö l ü n d ü ğ ü n d e ise
"T a h riren f î E v â s ıt-ı R a m a zâ n i ’l-m ü b â re k s e n e se m â n e ve s ittîn ve t i s ‘a m ie " gibi
te rt ib e di lm iş tir . g4
Ay ın ilk ve son gü n le ri ise e k s e r i y a g u r r e ve s e lh şe k li n d e g ö s t e r i l d i ğ i n d e n bu
kı sım
" G u rre -i R e b i 'ü l e v v e l " v e y a
" S e lh -i Z ilh ic c e " ş e k li n e g irm işt ir.

Ta rih , f er m an ı n çıkt ığ ı b ü r o y a göre fa r kl ıl ık g ö s te r m e k ü z e re ya a lâ m e t- i ş e r ife

îtim a d k ıta la r ib âr e s in i n h e m e n d e v a m ı n d a ve d î v â n d a n y a z ıl m ı ş s a f e r m a n m e t n i n d e k u l ­
l anı lan aynı ka le m le ; m â l i y e d e n y a z ıl m ı ş s a bi r a ra v e r i l e r e k da h a i nce b i r k a le m le
atılırdı. Bu s o n u n c u la r ın ta h r i r m a h a l li n in üs tü n e m ü st a k il bi r sa tı rı n sol y a r ı s ın a
y a z ılm a s ı h a lin e de s ık ç a r as tla n ır .

9. M a h a l l- i T a h r i r

F e r m a n l a r ı n son r ü k n ü, m a h a ll-i ta h r ir d e n il e n f e r m a n ı n n e r e d e y a z ıl d ığ ı n ı
g ö s te r e n k ısı md ır . Bu rü kü n , sol alt k ö ş e d e y e r alır. F e r m a n , İ st a nb u l ve E d i rn e gibi P a ­
di şa hı n d e va m lı i k am e t y e r l e r i n d e n bi ri n d e y a z ıl m ı ş s a ş e h ir i sm in i n b a ş ı n a " b e -m a k a m " ,
" b e -m e d în e "\ s o n u n a ise "e l-m a h rû s a ", " e l-m a h m iy e " ke li m e l e ri ilâ ve e d il e r e k İ st a n bu l
için
"B e -m a k a m -ı K o s ta n tın iy y e e l-m a h r û s a " ,
"B e -m a k a m -ı K o s ta n tın iy y e e l- m a h r û s a tü ’l-m a h m iy y e "
" B e -m a k a m -ı D â rii ’s - s a l t a n a t i ’l-a liy y e K o s ta n tın iy y e e l- m a h m iy y e ”
E d ir n e için ise
" B e -m a k a m -ı E d ir n e e l-m a h r û s a " ,
" B e -m e d în e t-i d â r ü ’s -s a lta n a t- ı E d ir n e e l- m a h r û s a " gibi f o r m ü l l e r k u l la n ı lı r d ı .
İ s t a n b u l ’da y a z ıl a n la r ın ço k b ü y ü k bi r k ı s m ın d a K o s ta n tın iy y e ismi k u l la n ı lm ış
o lm a kl a b e ra b e r İ s ta n b u l o l ar a k ya z ıl a n f e r m a n l a r da va rdı r, ö z e l l i k l e III. M u s ta f a d e v ­
rinde y a z ıl a n fer m an , be rat , vs. b e lg e l e rd e bu h u s u s a di k k a t ve ît i n â g ö s te r il m iş ; g e n e l ­
likle "İ sl â m b o l" , ba z an da " İ st a n bu l" k u l l a n ı l m ı ş t ı r 85. H a tta k o n u ile ilgili bi r e m i r de
b u l u n m a k t a d ı r 86.

Schw arz, "Zur B lockade der D ardanellen W 9hrend des V en ez ia n isch -O sm a n isc h en K rieges um Kreta
im Jahre 1650" W ien er Z e its c h r ift f ü r d ie K u n d e des M o r g e n la n d e s, 77. band, W ien 1987, s. 81.
*2 G ök bilgin, D ip lo m a tik , s. 73.

Y a zıld ığ ı kalem lere göre ferm anlar faslın a bk.

Bu durum, gök ayı esasın a göre tanzim ed ilm iş bulunan hicrî takvim in m ilâd îye ç ev r ilm esi sırasında
bazı yanlışlıklara sebeb olabilm ektedir. Çûnki 30 çek m esi gereken bir ayın o y ıl 2 9 ’da bitm iş olm ası
p ekâlâ mûm kandar.

N itekim III. M ustafa saltanatında m ahall-i tahrirde "İslâm bol / İstanbul" ism inin k u lla n ıld ığ ın a
Friederich von K raelitz ("O sm anische Urkunden in türkischer Sprache aus der zw iete n H âlfte des 15.
Jahrhunderts. Ein Beitrang zur osm anischen D iplom atik", S itz u n g s b e r ic h te d e r A k a d e m ie d e r W is-
s e n s c h e n sc h a fte n , W ien 1921, s. 4 5 , n. 6 0 ) tarafından da işâret edilm iştir.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

III. M u s t a f a ' d a n b a ş ka III. S e lim de vr i b a ş la r ın d a da k ısa bi r süre için ferman ve

b e ra t la r d a "İstanbul" ismi k u l l a n ı l m ı ş s a da s o n ra va z g e ç il m i ş ve 19 10 ’lu yıllarda
" D â r i i ’l -h i lâ fe ti' l-a liy y e" k u l la n ı lm a y a b a ş l a n m a k l a b e r a b e r 1 9 1 5 ’e k a d a r yine "Kos-
tantıniyye" y a z ı l m a k t a da d e v a m e d il m iş ti r . Bu y ılı n m a r t ın d a v e ri l en bir em ir le ise bun­
da n bö yl e "Ko stan tıniyye" y e ri n e ke s in ol ar a k " D û r ü ’l-h ilâ fe ti' l-a liy ye" tabirinin
k u l la n ı la c a ğ ı b ild i ri lm i şt ir * 7.
S e f er s ır a s ın d a k o n a k l a n ı l a n y e r l e r d e , d i ğ e r bir i fa de yl e geç ici ikam et yerlerinde
y a z ı l a n l a r d a y er a d ın ı n b a ş ın a b e -v ur d, be -s a h r â , b e - m e ş t â k e li m e l e ri g etir ilirdi.
B e - s a h r â -y ı B a ğ d a d ,
B e - m e ş t â -y ı Ru sçu k ,
B e - v u r d -ı H e z a r g r a d v e ya "yu rd " ve "s a hr â " bi r a ra d a k u l la n ı la r a k
B e -y ur d -ı s a h r â -v ı S i v a s 88 ş e k li n d e t e r k i b l e r y a p ıl ı rd ı . G e ç i ci ik am e t yerleri ad­
la rı nı n s o n u n a h er han gi bi r sıf at e k le n m e z d i .

Şekil 88 Şekil 89
" B e- y u r d -ı H e z a r g ra d " B e- y u r d -ı s ah râ y -ı Sivas"
(A . D V N , dos. 7/ 71) ( T S M A , nr. E .5 22 2 / 3 2 )

M a h al l -i t a h r i ri n şekli , f e r m a n ı n dî v â n v e y a m â l i y e d e n ve ri l d iğ i n e göre biraz

de ğ iş i k li k gö s te r ir di . D î v â n d a n v e ri l e n l e r, b a ş l a n g ı ç t a o l d u k ç a sade bir biçimde
y a z ıl ır k e n z a m a n l a baz ı d e ğ iş i k ş e k il le r o r ta y a ç ık m ı şt ır . G e r ç e k te n , XV I. yüzy ılda be-
ma k a m ke li m es i , s a d ec e " e l i f i u z a tı la r a k y a z ıl ır k e n d a h a s on ra farklı şekiller
g ö s te r m e ğ e b a ş la m ış t ır .
X V II. y ü z y ıl d a a rtı k " e l i f harfi d ü z bir çiz gi o l a r a k y u ka rı uz a tı lı p bırakılma-
m ak ta , ep ey y ü k s e lt il d ik t e n s o n ra so la do ğ r u bi r k a v is l e a ş a ğ ı y a in d ir il m e k t e , böylece alt
tara fı a çık bir e lip s re s m e tt i ri lm e k te y d i .

Şekil 90 Şekil 91
928 (1 5 2 2) tarih li bir ta h ri r 981 (1 5 7 4 ) tarih li bir ta hr ir
m ah a lli m aha lli
(T S M A , nr. E. 3 3 62 ) (T S M A , nr. E. 9 2 9 1 /3 )

"İzzetlü R eisülküttab E fendi,

Bundan akdem sik k e-i hüm âyûnlarında " K o sta n tın iy y e lâ fzı r e f ve y e r in e İslâ m b o l v a z ' o/ı/nduğun-
dan sik k e-i hümâyûn ile evâm ir-i aliy y e ve berevât-ı şe rife le rin alâm âtı birbirine muvafık olmak içün
berevât-ı şerîfen in m akam -ı ısdârı içün K o stan tın iyye y a z ılm a y u p İs lâ m b o l y a zılm a k bâbında.
(M ü h im m e, nr. CLX, s. 3) şeklinde em ir verilm iş ve b ö y lec e III. M ustafa saltanatında bütün terman
ve beratların tahrir m ahallerine “İ s la m b o r yazılm ıştır. Ancak, Sultan I. A bdülham id tahta geçince
yine eski şek le dönülm üştür (H H ., nr. 4 08 ve 4 1 5 ). III. Selim saltanatı başlarında kısa bir süre sik­
k elere " d u rib e f î t s lâ m b o r yazılm ası emr ed ilm iş, bunu takiben kaym akam ın "etrafa yazılan evâmır-ı
a liy y e im zalarına dahi bundan böyle K ostantıniyye yazılm ayup İslâm bol yazılm ası murad-ı
hüm âyûnları ise ol ve çh ile c e m i‘-i aklama buyuruldu yazılup tenbih olunacagı"nı bildiren telhisi
 115
P ADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

v ey a t a v u s k u ş u 89 g ö r ü n ü m ü ve ri l m e k t e y d i .

Şekil 92 Şekil 93
1061 (1651) tarihli iki parçalı bir 1074 (1664) tarihli iki parçalı bir tahrir
tahrir mahalli mahalli
(TSMA, nr. E. 664/67) (B O A , A .D V N , dos. 37/94)

XV III . y ü z y ıl d a ise ku y r u ğ u m e y d a n a g e tir en ş e k lin iki, üç v e y a d ö r t p a rç a l ı o l a ­

rak ç iz ild iğ i, ba z an da y a ta y eli p s in alt ç iz g i s in i n bi rk a ç n o k t a y l a i ş a r e tl e n d iğ i
gö r ü lm e k te d i r.

Şekil 94 Şekil 95
1 155 (1742) tarihli 1 198 (1784) tarihli
Üç parçalı bir tahrir mahalli dört parçalı bir tahrir mahalli
(A.DVN, dos. 2130/1) (Müzehheb Fermanlar, nr. 353/2)

Özerine Padişahın "...ka n û n -t k a d îm e m u h â lif d e ğ il ise K o s ta n tın iy y e lâ fzı ta h r îr o lm a y a " şe k lin d ek i

hatt-ı humâyûnu (HH, nr. 8 2 3 1 ) sadır olm uştur. Fakat bir stirc sonra sik k eler üzerine olduğu gib i fer­
man ve beratların tahrir m ahallerine de "K ostantıniyye" ism i konm aya b aşlanm ıştır. Sultan IV. M us­
tafa da "K ostantıniyye"yi tercih etm iştir (H H ., nr. 53 7 4 0 ).

* "M üsteşar V ekili Subhi" im zasıyla Sadaretten D îvân -ı Hümâyûn B e y lik c isin c g ö n d erilen 5
C e m â zıy elevvel 1333 / 8 Mart 1331 (21 Mart 1915) tarihli buyuruldu: BO A , B u y u ru ld u D e fte r i nr
VIII, 2 4 /2.

*' Nadir Şa h ’a karşı yapılan sefer sırasında S ıv a s’da yazılan ferm anlarda bu tarz görülm ektedir. BO A ,
A .N Ş T .O R D , dos. I ’deki belgeler. A yrıca bk. S ch aendlinger, II, urkunde 22 2 , 23.

T avuskuşu şek li, H ristiyan san'atında e b ed îlik sem bolü olarak k u llan ıld ığı (C elâl Esat A rseven ,
S a n a t A n sik lo p e d isi, IV. İstanbul 1975, s. 1955) gibi Nadir Ş ah ’ın Hind seferi sonunda lranlılara
g eçen tavus tahtı da D o ğ u ’da bir nevi sem bol gib iyd i. TSM A Şefi Sayın Ü lkü A ltın d ağ, tavusa doğu
ve batıda verilen bu önem d o la y ısiy le tahrir m ahallerindeki şek ille rin bu kuşu rem z ettikleri
görüşündedir.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

M a li y e b e ra t la r ın ı n ta h r i r y e rle rin i içi ne a la n şe k il, XV I. yü z y ıl d a diğerleriyle

hernen ayni iken XV II. y ü z y ıl d a n î ti b â re n b i ra z d a h a farklı bi r b i ç i m d e ç iz ili r o lm u ş tu r .
G e n e l d e bir ar m u t ve ya bir s o l a na h ta r ın ı a n d ır m a k t a d ır .

B. Y A Z I L I Ş S E B E B VE Ş E K İ L L E R İ İLE M E N Ş E ’L E R İ

1. Y a z ı lı ş S e b e b l e r i

a. İlk Yazılış

aa. R e ‘s e n

Se fe r a ç ıl m a s ı , a s k e r şe vk i, verg i, vs. d e v le t i şl e rin e da ir ol an f er m an la r, doğru­

da n d o ğ r u y a D îv â n -ı H u m â y û n ’un ka rar ı ve P a d i ş a h ı n em ri ü z e ri n e ha z ırl a n ıp ilgili
ş a h ıs l a r a gö n d e ri l ir d i.

ab. M ü ra c a a t Ü ze rin e

F e r m a n l a r ı n b üy ük bi r kısm ı ise b e y le r b e y i, s a n c a k b e y i , kad ı, vs. bi r vazifelinin

m e k t u b ve y a arzı y a h u t h a lk t a n bi ri n in ar z u h a l i üz e ri n e k o n u n u n D î v â n d a gö r üşü lü p bir
ka ra r a b a ğ la n m a s ı s o n u n d a h a z ır la n ı rd ı . M a a m a fı h , b a z a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a padişahın
emri ile, s a n ca k t a k i bir ş e h z a d e n i n isteği ve g ö n d e rd i ğ i m ü s v e d d e üz e ri n e veya devlet
k a d e m e l e r i n d e k i bir v a z if e li n in ve rd iğ i ö r n e k e s as a lı n a r a k da f er m an y az ıla bi lir d i.

b. H azırlan ış S afhaları

D î v â n a g e le n m e s e l e l e r d e n ge re k g ö r ü le n l e r ya zıl ı ve ya s öz lü o l a r a k Pa di şah a arz

ed il i r ve f er m an da Pa d i şa h ı n , tel h i si n ü z e ri n e ke nd i hattı (h at t-ı h ü m â y û n ) ile yazdığı
e m i r d o ğ r u l t u s u n d a k a le m e a lın ırd ı.
M e s e l e n in D î v â n d a g ö r ü şü l m e s i h a li n d e , k a ra r a b a ğ la n d ı k ta n s on ra fermanın
m ü s v e d d e s i n i n h a z ır la n m a s ı için nas ıl y a h u t ne y e gö re bi r f er m an h a z ır la n a c a ğ ın a , arzın
ü z e ri ne , b a z an s a de c e "b u y u r u ld u " k e lim es i k o n u l a r a k , b a z an d a f er m an ı n ne gibi bir
şa rtl a v e ri l d iğ i n e işar et ed e n kı sa bir izah i lâ ve s iy le işa re t e di li rd i. Bazı k onu lar da ise
f e r m a n a es as o la c a k b u y u r u ld u be y a z ü z e ri n e y a z ı l ı r d ı 90. F e r m a n m ü s v e d d e s i buyuruldu-
daki t a l i m a ta göre h az ır la n ı rd ı .

M ü s v e d d e n i n k im i n t a r a fı n d a n ya pı l a c ağ ı , m e s e l e n i n ö n e m d e re c e s iy le olduğu
k a d a r k o n u n u n ha ng i v a z if e li n in s a h a s ı n a gird iğ i ile de ilgili idi. G e r ç e k te n mes el â arazî
m e s e l e l e ri y l e ilgili fe r m a n l a rı n m ü s v e d d e l e r i da im a N i ş a n c ı t a r a fı n d a n hazırlanırdı.
D î v â n d a n ve ri l en bir f er m an özel bir îti nâ yı g e r e k t ir i y o r s a m ü sv e d d e y i R e isü lk fitta b
b i zz a t ke nd is i h a z ırl a r, di ğe rl er i ise k â ti b l e r d e n biri t a r a fı n d a n y a z ılı rd ı. Müs ved de si bir
kâ tib t a r a fı n d a n y a p ıl a n la r ise ço k ke re re i s ü lk ü t t a b , b a z an da n i ş a n c ı n ın ko nt rolünden
g e ç er d i .
B u n d a n s on rak i sa fha , f er m an ın t e m i z i n in ya z ıl ıp t u ğ ra s ın ı n ç e ki lm e s i idi. Çok
na d ir ol m a k l a b e ra b e r tu ğ ra ç e k il m e d e n g ö n d e ri l e n f er m an da o l a b i l iy o r d u 91. Tuğralar
g e n e ld e n işa nc ı ta r a fı n d a n ç e k il m e k l e b e ra b e r ihtiy aç d u y u l d u ğ u n d a v e z ir le r in de bu işi
g ö rd ü k le r i o l u r d u 92, ö n c e d e n tuğ rası çe k il ip ha z ır la n m ış k â ğ ıd l a ra d a f erm an yazılabili-

B eyaz üzerine y a zılm ış buyuruldulardan başka M ü h im m e d e fte r le r in d e k i "buyuruldusu mektub üze­

rindedir”, "buyuruldusu hüccet üzerinde kalmıştır" veya "buyuruldusu sûret-i defter üzerindedir
( M ü h im m e , L X X X V , 94, 150, 176; L X XX 1X, 4 8 ) gibi notlar bunu pek açık olarak göstermektedir.

” M ü h im m e kayıdları arasında 972 tarihli bir ferman suretinin üzerinde "Bu h ü k m -i ş e r i f y a z ılıp A hm ed
Ç e le b i'y e g ö n d e rild i. Ç a v u şo ğ lu ile. n iş a n s ız" kaydı vardır (V I,30). A rşivlerim izde de bazı nişansız
fermanlara rastlanmaktadır. T SM A, nr. E .7 96/8 bu tipe örnek teşkil etm ektedir. Bunlar, ilk bakışta
g ö n derilm em iş olduğu için tuğra çek ilm ed iği in tib a’ı uyandırıyorsa da M ühim m e D e fte r i'ndeki kayıd
bazı ferm anların tuğrasız gönderildiğini doğrulam aktadır.
 P ADİ ŞAHA Âİ D B E LGEL ER 117

yordu. Sa d r az a m ın s erd âr -ı e k re m s ıfa tıy la s e fer e g itm esi h a li n d e bö yl e "b e y a z tu ğ r a lı

ah k â m k a ğ ıd la r ı” h a z ır la n ı p ve ril ir ve se fe r s ır a s ın d a y a z ıl a n f e r m a n l a r d a b u n l a r k u l ­
la n ıl ırd ı93. P a di şa hı n İ s t a n b u l ’da n ay rı l m a s ı h a lin d e b ı ra k ı la n m u h a f ı z a da yin e t u ğ ra ç e ­
kilm iş kâ ğı tl ar ve ri l ir ve y a isteği ü z e ri n e g ö n d e r i l ir d i 94. Se r d a r ta yi n e d il e n şa h ıs l ar a ,
da ha ö nc e g ö n d e ri l e n tuğ ralı k â ğ ıt l ar ı n ye tm e m e s i h a li n d e y e n id e n bi r m ı k d a r k â ğ ıt y o l ­
l an ır d ı95. Bu n la ra , "b eya z tu ğ r a " 96, "b e y a z tu ğ ra lı h ü k m -i ş e r i f i , " tu ğ r a lu b e y a z a h k â m
kâğıdı**9 y a h u d "n işa n lu k â ğ ıd ”99 gibi is i m l e r v e ril ird i. Ö n c e d e n tu ğ ras ı ç e k il m i ş k â ğ ı t l a ­
ra y a z ıl a n f er m an la r için ise " n iş a n lu y a y a z ıl d ı ” i fad es i k u l l a n ı l ı r d ı 100.
F e r m a n y a z ılm a s ı için D î v â n d a a y rı c a bi r m ü s v e d d e y a p ı l m a s ı n a i h tiy a ç
gö r ü lm e y en h a lle r de vard ı. Y u k a r ıd a da işâ re t o l u n d u ğ u gibi b a z a n k o n u ile ilgili v a z i ­
felin in g ön de rd iğ i m et in e sas a lı n a ra k f er m an h a z ır la n ı rd ı . N i t e k i m , 9 66 ( 1 5 5 9 ) tar ih li
b ir f er m an ın Şe h z â d e Se lim ta r a fı n d a n g ö n d e ri l e n bi r m ü s v e d d e ü z e ri n e y a z ıl d ığ ı n ı te s b i t
e d e b i l i y o r u z 101. Ço k d a ha aş ağı k a d e m e l e r d e k i v a z if e li le r in de g ö n d e r i l m e s in i is t e d ik l e ri
f er m an la rın , su n d u k la r ı m ü s v e d d e l e r e gör e y a z ı l d ık l a rı n ı d a g ö r ü y o r u z 102.

c. Te ’kid veya Tecdid

ca. T e ’k id

N o r m al o l ar a k a d ın a f er m an ya z ıl a n v a z if e li n in e m r e d il e n h u s û s u s ü r ‘a tle y e ri n e
geti rm es i g e re k m e k le b e r a b e r bu m e k a n i z m a n ı n h e r z a m a n is t e n il e n ş e k il d e i ş l e m e d i ğ in i
gerek m ü st a ki l f er m an m e t i n le r in d e n , g e re k s e M ü h im m e d e fte r le r in d e k i k a y ı d l a r d a n a n ­
lam ak tay ız . G e rç e k te n , v a z if e li le r in ba z a n ih m a l le r i, b a z a n d a k e n d il e ri n i a ş an ba zı se-

F a tih K a n u n n â m e si, A. Ö zcan neşri, s. 36. D efter tashihi ile ilg ili olarak n işa n cıy a hitaben y azılan
ferm anın tuğrasını ise bizzat sadrâzam çekerdi.

992 (1 5 8 4 )’de Sadrazam Osm an Paşa Kırım üzerine sefere memur olduğunda N işa n cı M ehm ed ta­
rafından hazırlanan 5000 tuğralı b eyaz kâğıt bizzat S elâ n ik î M ustafa Efendi tarafından serdara
götürülm üştü. T a rih -i S e lâ n ik î, H azırlayan M ehm et tp şirli, İstanbul 1989, s. 150.

** M eselâ 973 (1 5 6 6 )’de İstanbul m uhafazasında bırakılan İskender P a şa ’nın isteği ü zerine "200 aded
nişan lu kâğıt" gönd erilm iş ve "mühim ve lâzım olanlara sa r f edüp m üstakil defter e y le y ü p her ne
yazılur ise aynı ile kayd edüp sonra suretin südde-i sa 'â d etim e teslîm eyle y esin " şe k lin d e em ir v e ­
rilm işti. 5 Z ilk a'd e 973 (23 Haziran 1566) tarihli hüküm: M ü h im m e, V, 6 1 2 /1 6 9 8 .

1,5 M eselâ Y em en serdarı tayin ed ilen M ustafa P aşa’ya (serdar tayin e d ilişi için bk. tsm ail Hami Da-
nişm end, iz a h lı O sm a n lı T a rih i K r o n o lo jis i, II, İstanbul 1948, s. 37 4 ) ö n ce 50 tane, sonra y e t­
m ey eceğ i düşünülerek 70 tane daha tuğralı kâğıt yolla n m ıştı. 7 Şa'ban 975 (6 Şubat 1568) tarihli
hüküm: M ü h im m e, V II, 2 8 5 /8 0 7 .

94 "Piyâle Paşa hazretleri İstanbul m uhâfazasında kalup kifâyet mikdârı b eyaz tuğra teslîm olunup ."
T a r ih -i S e lâ n ik î, Ipşirli n eşri, s. 66.

9 M ustafa P aşa’ya gönderilen 7 Şa'ban 975 tarihli ayni hüküm.

T a r ih -i S e lâ n ik î, s. 150.

Y em en m uhafızı M ustafa P aşa’ya gönderilen 7 Ş a ’ban 975 tarihli diğer bir hüküm: M ü h im m e VII
2 8 9 /8 1 9 .

I“° Bu m uâm elelerin n asıl cereyan ettiği hakkında M ü h im m e d e fte r le r i son d ereced e a y d ın la tıcı bilgi
verm ektedir, ö z e llik le 951 tarihli e ld e m evcud ilk M ü h im m e d e fte r in d e hüküm ler ü zerinde d iğ e r le ­
rinde bulunm ayan bazı notlar vardır. Daha sonrakilerde de bazı hüküm lerin, ön ced en nişanlanm ış
kâğıda y a zıldıklarına işaret e d ilm iştir. T afsilât için bk. M. S. K ütükoğlu, "Mühimme" , s. 1 0 2 -107.
101 M ü h im m e, III, 21.

,ü: A .D V N d osyalarında bu tip b elg elere rastlanm aktadır. Bunlardan koyun e m in lerin ce y a z ılm ış olan
ıkı m üsvedde dikkat çek icid ir. Her ik isi de Koyun Emini M ehm ed Ç avuş tarafından kalem e alınan bu
m üsveddelerden biri '•Vize ve M idye K azalarına hitâben em r-i şe r if ya zıla ki" d iye başlam akta, tarih
harıc bütün rükünleri tam bir ferman m etni olarak devam etm ekte, sonu ise "bu husûsa m üekked
hükm -ı ş e r îf rica olunur" c ü m le siy le bağlanm aktadır. Ü stünde "M ûcebince buyuruldu" kaydı
görülm ektedir (Fotoğrafı için bk. K ütükoğlu, "Mühimme", s.3 2 5 ). İkinci b elge ise "Emir y a zıla ki"
diye başlam akta ve "muhkem m ukayyed olasız" tarzındaki tenbih rüknüyle son bulm aktadır (A .D V N ,
118 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

b e b le r d o l a y ı s iy l e f e r m a n l a rı n t e ’k id in e ih tiy aç d u y u l d u ğ u h a ll e r az d eğ ild ir, ö ze lli kl e

yeni bir fe r m a n l a t e ' k i d i n e ih tiy aç d u y u l a n m e s e l e l e r d e , f e r m a n ı n m uh at a b ı olan vazife­
lini n az v ey a ço k ihmal v e y a b e c e r i k si z li ğ i s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a n , bu tip fermanlar
m u tl a k a bir teh d i d rü k n ü ih tiv a ed e rl e rd i . M e se l â , M ı s ı r ’da n h e r yıl g ön d e ril m e s i m u ‘tad
o l a n h â z i n e n i n 101 v a k ti n d e İ s t a n b u l ’a u l a ş m a m a s ı d o l a y ı s iy l e M ıs ı r m u h a f ı z ı n a t e ’kid ma­
k a m ı n d a bi r f er m an ın g ö n d e ri l d iğ i ve b u n u n t e h d i d r ü k n ü ih ti v a e tti ğ in i g ö r ü y o ru z 104.
" İ s t i ' c â l em i r le r i" de t e ’kid f er m an l a rı g r u b u n d a y e r alı rla r. H a ki ka ten emrin
s ü r ' a t l e n d i r i l m e s i n i t e ’min m a k s a d ı y la bazı h ü k ü m l e r bi rd e n faz la o l m a k üze re gö nderi­
lir. M ü h im m e d e fte r le r in d e k i bazı h ü k ü m le r in ü z e ri n d e " is t i ' c â l o l u n m u ş d u r " veya "tek­
rar i st i ' c â l o l u n m u ş d u r " gibi i b â r e le r bu h u s u s u n a çık b i re r d e l i l i d i r 105.
F e r m a n ı n bi r m ü ra c a a t ü z e ri n e t e ’kidi h a li n d e , a ra da , v e ri l en e mr in aks ine bir fer­
m an ç ık ıp ç ık m a d ığ ı ilgili k a le m le r in k a y ıd l a r ı n d a n k o n tr ol e di l e re k d e r- k e n a r olunur,
yeni f e r m a n d a da bu hu s u s a işar et e d il e re k m e s e l e uz u n uz u n an la t ıl ır d ı ve bu fermanın
d e r - k e n a r m u c i b i n c e çıkt ığ ı b e li r ti le r e k eski fe r m a n ve k a y ıd l a r a a tıf ta b u lu n u lu r d u 106.

cb. T e c d îd

B ir f er m an v e ya be ra t ın g ü v e n il i rl iğ i için t u ğ ra y a ih tiy acı o l d u ğ u gibi, geçerli ol­

d u ğ u n u ifad e için de ta h t t a b u l u n a n p a d iş a h ı n tu ğ ra s ın ı ta ş ı m a s ı ge re kl iy di . Bun un için,
ye ni bi r p a d iş a h ta h t a ç ı k t ı ğ ın d a selefi z a m a n ı n d a v e ri l m i ş ol an e m i r le r in yür ürl ükt e ol­
d u ğ u n u g ö s te r m e k ü z e re ye n i p a d iş a h ı n tu ğ ra s ın ı t a ş ı y a n f e r m a n l a r g ö n d e ri lir di ki buna
y e n i l e n m e m â n â s ı n a fe r m a n te c d id i adı v e ril ir. N i t e k i m b e ra t ve a h id n â m e le r için de ayni
d u r u m s öz k o n u s u d u r. Eski f e r m a n l a r ise m e r k e z e geri g e lir d i.
Y e n i l e n m e l e r s ır a s ın d a y a p ıl a n m u â m e le l e r , f e r m a n l a ra d e r - k e n a r olara k kayd
e di l e b il ir . Bu d e r - k e n a r b a z an s a d ec e " T e c d îd e n e m r - d â d e " '01 v e y a "H ilâ fın a k a y d -ı âhar
y o ğ is e k a y d ı m û c e b in c e te c d îd o lu n a ”10* ş e k li n d e o la b i l d iğ i gibi t e c d î d in d e bir mahzur
o l u p ol m a d ı ğ ı m a h a l li n e m ü r a c a a t e d il m e k su re t iy l e ta h k i k o lu n u r ve m a h a lli ka yıd la rı
da d e r - k e n a r ol a r a k ç ı k a r ı l a b i l i r d i . M a ha ll i k a yı dl a rı u y g u n g ö r ü lü r s e "m û ce b in c e tecd îd
o lu n a ”109 ş e k li n d e bir n o t la f er m an ı n y e n il e n m e s i için m ü s a a d e ve ri l ir ve bu em ir üzerine
yeni f er m an y a z ıl a r a k i lg ili le r e gö nd e ri l ir d i.
Bazı f e r m a n l a r ı n a rk a s ı n a "te c d îd " o l u n d u ğ u n a d â ir k a yı d k o n u r d u 110.

2. M e n ş e ’l e r i n e G ö r e F e r m a n la r

F a tih K a n u n n â m e s in d e " tuğ ra -y ı ş e r î f ile a h k â m b u y u r u lm a " n ı n üç makamda

b u l u n a n l a r c a g e r ç e k l e ş t ir i le b i le c e ğ in e işa re t ed il m iş ti r . M ü lk î işl ere âid ol an l a r sadrazam
b u y u r u l d u s u , m âlî işl e rle ilgili o l a n l a r d e f t e r d a r b u y u r u ld u s u , ş e r ‘-i ş e r i f üze re görülen
d a v a l a r s o n u n d a k a le m e a lın a n f e r m a n l a r ise k a d ıa s k e r b u y u r u ld u s u ile y a z ıl a c a k t ır 111.
M ısır ir sa liy esi adı verilen bu m eblâğ, Padişahın cep h arçlığı olup 1 5 8 6 ’ya kadar y ıllık 500.000 filo-
ri iken bu tarihten îtibâren 6 0 0 .0 0 0 altın olarak gönderilm iştir. 1. H. U zunçarşılı, M erkez, s. 364.
M ısır ir sâ liy e si hakkında ta fsilâ tlı bilgi için bk. Seyyid M uhammed es-S ey y id Mahmud, XVI. A sırda
M ıs ır E y â le ti, İstanbul 1990, s .l 15 vd.
"IJ 1059 y ılı hâzin esin in g ecik m esi d o la y ısiy le Ahm ed P aşa’ya gönderilen fermanda gecikm eye sebeb
olanlardan arza muhtaç olanları bild irm esi, muhtaç olm ayanları ise cezalandırm ası emr edildikten
sonra şö y le bir tehdid yer alıyor: " Ş ö yle ki, b u n d a n so n ra d a h i h a zin e e ğ te n e o ld u k d a g a y ri burdan
m u â m e le o lu n u r, so n ra n e d â m e t fâ id e v e r m e z " . TSM A , nr. E. 6 6 4 /6 6 .

K ütükoğlu, "M ühimme", s. 111, s. 331 belge 33.

A y d ın M uhassılı ve kadılarına gönderilen 10 Z ilh icc e 1179 (2 0 M ayıs 1766) tarihli ferman buna
g ü zel bir örnek teşkil eder. TSM A , nr. E. 5 2 2 6 /3 3 .
H arem eyn-i şerîfeyn M üfettişine gönderilen ferman: TtEM , nr. 2291.

",x N adir, F e rm a n la r, s. 122.

M eselâ, BO A , M üzehheb Fermanlar, nr. 65.
"" M eselâ, Y eniçeri A gası'n a gönderilen E vâil-i Şa'ban 994 (1 8 -2 7 Tem m uz 1586) tarihli bir fermanın
arkasında böyle bir kayıd bulunmaktadır. TSM A , nr. E. 5 217/9.
 119
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

a. D îvândan yazılan ferm a n la r

S a d r az a m ve k a d ıa s k e r b u y u r u ld u l a rı y la ya z ıl a n f e r m a n l a r D îv â n -ı H ü m â y û n k a ­
lem le ri n d e h a z ı r l a n ı r d ı 112. A nc a k , D îv â n d a n ve ri l en f e r m a n l a r da m â h i y e tl e r i n e gö re bazı
d e ğ iş i k li k le r gö ste rir ler . Fe r m a n l a r ı n bir k ı sm ın d a sa d ec e f e r m a n ve e m ir ta b ir le ri
geç tiğ i ha ld e bir k ı sm ın d a bu n l a r a bir de h ü k ü m ilâ ve e d il m iş o l d u ğ u gö rü lü r.
Ve z irl ik , be y le r b e y il ik gibi m e m u r iy e t t ev c ih i, ilgili ş a hs a h em hatt -ı h ü m â y û n ,
he m de f er m an gö n d e ri l e r e k bi ld iri lir d i. F e r m a n d a b e ra tın ı a ld ı r m a s ı için de a d a m
g ö nd e rm e s i iste nir di . Bu tü r f e r m a n l a rd a b a z an "f er m an " ve y a "em ir" k e li m e l e r i n e hiç
r as tla nm a z. An c a k, m u tl a k a te v c i h in yıl, ay ve gü n sı r a s ıy l a ha ngi ta r i h te y a p ı l d ı ğ ı n a
i şar et ed il e re k m es e lâ ,
"İşb u s e n e s e m â n e ve h a m s in ve e l f z ilk a 'd e s in in y ir m in c i g ü n ü n d e D iy a r b e k ir
E y â le ti, h a tt-ı h u m â y û n -ı s a 'â d e t-m a k r û n u m la s a n a te v c ih ve in â y e t e d ü p a lâ m e tiy ç ü n
ta 'y in o lu n m u şd u r, b u y u rd u m k i.." d e n il e re k sâ d ır ol an ha tt-ı h ü m â y û n d a n b a h s e d i l i r 113.
Bazı t ev c ih f e r m a n l a rı n d a ise hatt-ı h ü m â y û n d a n yi ne sö z e d il m e k l e b e r a b e r "s â d ır o la n
fe r m â n -ı c e lîlü 'l- k a d r m û c e b in c e " h a re k e t e d ilm es i i s t e n i r " 4. Yeni t e v c i h le r d e n as ıl h a ­
rek e t ed il m es i ge re kt iğ i b i ld i ri le n f e r m a n l a r d a d a fe r m a n ve e m ir k e li m e l e r i n e r a s t la n ı r.
" ...Z a b t u r a b t-ı m e m le k e te m ü s â r a 'a t e y le m e n fe r m â n ım o lm a ğ ın işb u e m r - i
ş e r ifim ısd â r... v u s û lü n d e fe r m â n ım o ld u ğ u ü z e re ... ve ş â ir e v â m ir - i ş e r îfe m le u h d e n e
ih â le k ılın a n u m û r ve h u s û s â tın te m ş iy y e t- i t e ’d iy e le r in e ... h ilâ fın d a n h a z e r ve
m ü c â n e b e t e y le m e n b â b ın d a fe r m â n -ı â lîş â n ım s â d ır o lm u ş d u r . B u y u r d u m k i vusûl
b u ld u k d a ... ş e r e f-y â fte - i s u d û r o la n fe r m â n -ı v â c ib ü ’l - i t t i b â ‘ ve l â z ım ü 'l- im tis â lim in
m a z m û n -ı i tâ 'a t- m a k r û n u y la , . . " 115 gibi.
V a lil e re g ö n d e ri l e n s e fe r e m ir le r i ve i m dâ d- ı se fe r iy y e gibi bi r ve rg i t o p l a n m a s ı
için gö n d e ri l e n f e r m a n l a rd a e m r -i ş e r i f f e r m â n - ı â lîş â n ve fe r m â n - ı v â c i b ü ’l - i t t i b â ' ve
l â z ı m ü 'l- im tis â lXXb\ bir ş ah ıs v e y a gr ub un s e fe r s ır a s ın d a he r ha ng i bi r işle v a z i f e l e n d i ­
rilme si , Pa d i şa h m u tfa ğ ı için bi r ist ek te b u l u n u lm a s ı , bi r şa h sı n m a l ı n ın m ü s â d e r e s i , h a ­
zine g ö n d e ri l m e s i emri gibi h u s u s la r d a y o l la n a n f e r m a n l a r d a ise e m r -i ş e r i f ve f e r m â n - ı
â lîş â n ile b irl ik te f e r m â n - ı c e l î l ü ’l -k a d r 117 te r k i b le r i k u l la n ı lm ış t ır .

D î vâ n da n , h e r h a n g i b ir şa h sı n m ü râ c a a t i , y a h u d ş ik â y e t ü z e ri n e g ö n d e r i l e n f e r ­
m an l a rd a ise e m ir ve fe r m a n k e lim el e ri ile bi rl ik t e h ü k m ü n de k u l la n ı ld ı ğ ı g ö r ü l m e k t e ­
dir. G e r ç e k te n , h ü k m -i ş e r i f tab i r in i n geç tiğ i f e r m a n l a r d a nak il r ü k n ü n ü n b a ş ı n d a "a r z
o lu n m a k b â b ın d a h ü k m -i h u m â y û n u m r ic â s ın a a r z e tm e ğ in ", "k o n d u r d u ğ u n b ild i r m e ğ in " ,
"e m r -i ş e r ifim ta le b e tm e ğ in " , "... a h â lîs i ... e m r -i ş e r ifim r ic â e y le d ik le r i e c il d e n " ,
"... nâm k im e sn e S ü d d e -i s a 'â d e t ’im e a r z -ı h a l e d ü p " , "... d e y ü a r z e y le m iş s in . P â y e -i
s e r ır -i a lâ y a a rz o lu n d u k d a ..." "... m e k tu b u n la D e r g â h -ı m u 'a llâ m a ir s â l e y le y ü p " gibi
ifa de le r b u l u n m a k t a ; " b u y u r d u m k i "d e n s o n ra " h ü k m -i ş e r i f i m " " 9 v e y a " h ü k m -i ş e r î f - i

F â tih K a n u n n â m e si, A. Ö zcan neşr., s. 36. N. H. B iegm an da "Som e P ec u lia r itie s o f Ferm ans Issued
by the Ottoman Treasury in the Sixteen th Century" (A rc h iv u m O tto m a n ic u m , I (1 9 6 9 ), 9) adlı m a­
k alesin de bu konuya tem as etm iştir.

B iegm an, a.g.m , s. 9.

D iyarbekir E yâleti tevcih e d ilen Ahm ed P aşa’ya gönderilen Evâhır-ı Z ilk a'd e 1058 (5 -1 4 O cak 1649)
tarihli ferman: TSM A , nr. E. 6 6 4 /6 2 .

M eselâ, M uhsin-zâde M ehm ed Paşa’ya M araş E yâletinin te vcih ed ild iğ i hakkındaki 14 Z ilk a 'd e 1159
(28 A ralık 1746) tarihli (T SM A , nr. E. 77 0 /6 7 ); Rum eli E yâleti te v cih ed ild iğ i hakkındaki E vâil-i
Ş ev v a l 1177 (3 -1 2 N isan 1764) tarihli (T SM A , nr. E. 7 7 0 /3 2 9 ) tayin ferm anlarıyla A nadolu E yâle-
7 7 0 /2 3 5 )13 e d ,ld ,6 in ‘ b,ldıren 12 Ramazan >173 (28 N isan 1760) tarihli ferman (T S M A , nr. E.

Maraş Eyâleti tevcih edilen M ehm ed Paşa’ya gönderilen E vâsıt-ı Z ilk a'd e 1159 (25 A ralık 1746 - 3
Ocak 1747) tarihli ferman: TSM A , nr. E. 7 7 0 /6 8 .

"6 ikicidir d0Sya,arm da buna örnek olacak Pek Ç°k ferman vardır dos. 2 1 3 0 /6 3 , 76, bunlardan sad ece

M eselâ, TSM A , nr. E. 5 2 0 7 /6 4 , E. 6 6 4 /6 5 , 66; A .D V N , dos. 37 /8 6 bunlardandır.

120 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

v â c ib ü 'l ( v e y a l â z ı m ü ’l ) - i t t i b â ‘ım v a r d u k d a " ll9 if a d e le r in d e n bi rin e y e r veri lm ek ted ir .

XV I. y ü z y ıl d a " b u y u r d u m ki" k e li m e s i n d e n s o n ra m et in k e s in t is i z dev am et­
m ek t e d ir . M ü te â k ı b a s ır la r d a ayni ş e ki ld e y a z ıl a n f e r m a n l a r ol m a k l a birl ikt e boşluk
b ı ra k ı la n ve y a - y u k a r ı d a da işa re t e d il di ği gi bi - "h ü k m -i ş e r ifim le " ib ar e s in de ki "ha" ve
"şın" h a rf l e r i n in d ik k at ç e k il e c e k b i çi m d e u z a tıl d ığ ı f e r m a n l a ra da r a s tla n m a k ta dı r. Hatta
h ü k m k e li m e s i n in üst s a tır ın son, ş e r ifim in ise alt s a tır ın ba ş kı sm ın ı k a pl a ya c a k tarzda
y a z ıl d ığ ı da vâ k id ir .

D î v â n d a n v e ri l en f e r m a n l a rı n bi r ö z e lli ğ i de t a r i h le r in i n y a z ılı ş şeklidir. Fer­

m a n ı n y a z ıld ığ ı ka le m le ve s a tır d e ğ i ş m e d e n ve a ra v e r i l m e d e n y a z ılı rl ar . Ayların
g ü n le r i, e k s e r i y a tam t ar ih o l ar a k değ il evâ il, e vâ sı t ve e v â h ir ş e kl i nd e a tı l m ı ş l a rd ı r 120.
A nc a k, XV I II . y ü z y ıl a âid te v c i h ve ibk a f e r m a n l a r ı n d a " y e v m ü ’s-s â lis " , " y e v m ü ’t- t â si ‘
aşer " ya h u t " y e v m ü ’l -h â m is v e ’l - ‘ışrîn" gibi ke s in t ar ih b u l u n m a k t a d ı r 121.

F e r m a n l a r ı n a rk a y ü z le r in e , k a le m le r d e g ö r d ü ğ ü iş le m le ri aks e tti re n bazı yazı ve

i şa r e tl e r k o n u l u rd u . D î v â n k a le m le r in d e y a z ıl a n la r d a XV I. yü zy ıl b a ş la r ın d a her hangi
bir şe ye ra s t la n m a z . B u n l a r z a m a n iç in d e m e y d a n a g e lm i ş ve g e li ş m e g ö ste rm iş le rd ir.
XV I. yü zy ıl s o n la r ın d a k o n u l m a y a b a ş la d ı ğ ın ı te s b i t e d e b il d iğ i m i z bu yazı ve işa­
re t l er i n bi r kısm ı ön y ü z de ki yazı ile ay ni, bi r kısmı da aksi
i st ik a m e tt e y a z ılı r d ı.
F e r m a n ı n ön y ü z ü n d e k i yazı is t ik a m e ti n d e "İsta n b u l
K a d ıs ın a " 122, "M u s ta fa A ğ a ’n ın m u k a r r e r -n â m e s id ir n,2\
"M ıs ır m u h â fa z a s ın d a o la n V ezir A h m e d P a ş a ’y a " '24 gibi fer­
m a n ı n ne ye d a ir o l d u ğ u n u g ö s te r e n n o t la r d a n b aş k a sol üst
Şekil 96 kö ş e d e "m û c e b in c e h ü k m b u y r u ld u ", b i ra z s old a ve altta
"Görülmüşdür" "m û c e b in c e e m ir y a z ılm ış d ır " he r i k is in in de y a nı nd a Dîvân
(A.DVN, dos. 7/73) v e ya Bâ b -ı â s af î işar eti o l an çift ç i z g i 125, bu y az ıla rın ters
i s t ik a m e ti n d e ve f e r m a n ı n ön y ü z ü içe g e lm e k üze re alttan
üs te d oğ r u k a tl a n d ığ ı n d a sol üst k ö ş e y e i sâb et etm ek üzere
ba z an s til iz e bir " g ö r ü lm ü ş d ü r " v e ya " y a z ılm ış d ır " , ve ya tu ğ ra ka s d e d ile re k "ç e k il-
m iş d ir " / " ç a lın m ış d ır" gibi o k u n m a s ı pe k m üş ki l gi rif t b ir im za yı a nd ır a n y az ıla r bu lu n­
m a k t a d ır .
D a h a s on ra k i f e r m a n l a r d a ise, y in e ayni y e rd e o l m a k üz e re , te p e s i n d e yukarıya
do ğ r u k ı v rı la n bi r tüy b u l u n a n g en iş ke na rlı bi r şa p k ay ı an d ır a n , m u h te m e l e n rei sülkütta-
ba âid bi r im z a y e r a lm ış tır . Ayn i is t ik a m e tt e sa ğ t ar a fta , a lt t an üs te d o ğ r u bi raz meyilli
bir ş e k il d e y a z ıl m ı ş , k âti b ismi gö rü lür . B ir fe r m a n a m ü s t e n id e n ya z ıla nl a r da ise
b a z ıs ı n d a sti liz e ed il m iş , b a z ıs ı n d a ise g ay et o k u n a k lı bi r ş e ki ld e b â -fe r m â n veya
b â - fe r m â n - ı â lî ya z ıs ı b ul u n u r.

I"' T S M A , n r . E . 4 5 0 2 , 5 8 1 4 / 2 , 9 2 9 1 / 3 ; A .D V N , d o s . 2 1 / 2 , 3 , 4 , 3 5 , 3 7 , 3 8 , 5 9 ; d o s . 3 7 /1 1 , 7 9 , 9 4 , d o s .
2 1 3 0 / 2 2 b u t i p i ç in g ö s t e r i l e b i l e c e k s a d e c e b i r k a ç ö r n e k t i r .

A .D V N , d o s . 7 /1 1 , 1 7 , 4 4 ; d o s . 2 1 /4 2 b u t i p b e l g e l e r e b i r k a ç ö r n e k t i r .

ı:" B i e g m a n , a . g . m , s. 10.

ı:ı M e s e l â , 14 Z i l k a ‘ d e 1 1 5 9 ( 2 8 A r a l ı k 1 7 4 6 ) t a r i h l i M a r a ş E y â l e t i t e v c i h i f e r m a n ı: T S M A , n r . E.
7 7 0 / 6 7 ; 5 R e b i 'ü l e v v e l 1 1 8 9 ( 6 M a y ıs 1 7 7 5 ) t a r i h l i B a ğ d a d v e B a s r a E y â l e t l e r i n i n te v c i h i f e r m a n ı:
T S M A , n r . E . 5 2 2 6 / 3 0 ; 12 R a m a z a n 1 1 7 3 ( 2 8 N is a n 1 7 6 0 ) t a r i h l i A n a d o l u V a l i s i n i n v a z if e s in d e ib -
k a s ı n a d a i r f e r m a n : T S M A , n r . E . 7 7 0 / 2 3 5 ; 6 Ş e v v a l 1 1 7 9 ( 1 8 M a r t 1 7 6 6 ) t a r i h l i d e f t e r d a r ı n v a z if e ­
s i n d e i b k a s ı n a d a i r f e r m a n : T S M A , n r . E . 5 4 2 3 /1 0 b u n l a r d a n d ı r . B i e g m a n , ( s . 1 0 - 1 1 ) M â liy e d e n
v e r i l e n l e r d ı ş ı n d a k i f e r m a n l a r d a 1 6 8 0 ’e k a d a r k e s i n t a r i h b u l u n m a d ı ğ ı n ı if a d e e t m e k t e d i r .

ı:: E v â i l - i Z i l k a 'd e 1 0 0 7 ( 2 5 H a z ir a n - 4 T e m m u z 1 5 9 9 ) t a r i h l i f e r m a n : A .D V N , d o s . 7 /7 3 .

ı : ’ E v â h ı r - ı R a m a z a n 1 0 0 7 ( 1 7 - 2 6 N is a n 1 5 9 9 ) t a r i h l i f e r m a n : A .D V N , d o s . 7 /7 1 .

1:4 T S M A , n r . E . 6 6 4 / 6 6 .

ı:< B a ş b a k a n l ı k O s m a n lı A r ş i v i n d e b u ç i f t ç iz g i n i n D îv â n v e y a B â b - ı â s a f î iş a r e t i o ld u ğ u k a b u l e d i l ­
m e k te d ir.
 121
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

Alt alta iki defterdar imzası ve

"bâ-fermân-ı âlî" yazısı
(TİEM, nr. 2293)

b. M âliyeden Yazılan Ferm anlar

D e f te r d a r b u y u r u ld u s u ile M a liy e k a le m le r in d e h a z ır la n a n f e r m a n l a r d a , D î vâ n k a ­
l em le r in de m ü ra c a a t üz e rin e h a z ır la n a n f e r m a n l a rd a o l d u ğ u gibi " f e r m a n " , " e m i r ve
"h ü k üm " t a b i r le r in i n bir a ra d a ge çti ği gö rü lm e k te d i r.

" ...te s lim o lu n m a k fe r m â n ım o lm a ğ ın h a s s a te n işb u e m r -i s e r îf- i â lîs â n ım ıs d a r ve

... im d i ... te s lim e y le m e k b â b ın d a fe r m â n -ı â lîs â n ım s â d ır o lm u ş d u r . B u y u r d u m ki,
h ü k m -i ş e r ifim le m ü b â ş ir -i m û m â ile y h v a r d u k d a ... işb u e m r -i s e r îf- i â lîs â n ım ın m a z m û n -
ı i tâ 'a t- m a k r û n u y la ..." m is â li n d e o l d u ğ u gibi f er m an , emi r, f er m an , h ü k ü m , e m i r v e y a
"... fe r m â n ım o lm a ğ la ... g ö r ü lm e k e m r im o lm u ş d u r . B u y u r d u m ki, h ü k m - i
ş e r ifim le v a r d u k d a bu b a b d a s â d ır o la n fe r m â n -ı c e l î l ü ’l-k a d r im m û c e b in c e ... işb u
e m r-i ş e r ifim in z a h r ın a h ü c c e t y a z d u r a s ın ..." m is â li n d e g ö r ü ld ü ğ ü gibi f er m an , e m ir ,
hü kü m , fer m an, e m i r ta bi rle ri ifa d e n in g e liş in e gö re s ı r a la n m a k ta d ı r l a r . " F e r m a n " k e l i ­
m es in in g e ç m e d iğ i, h ü k ü m ve e m ir t a b i r le r in i n ku lla n ı ld ı ğ ı f e r m a n l a r da v a rd ır . Bazı f e r ­
m a n l a rd a sa d ec e h ü k ü m k u l la n ı ld ı ğ ın a da r a s t la n m a k ta d ı r. A nc a k , " b u y u r d u m k i " d e n
s o n ra m u tl a k a h ü k m -i ş e r ifim v a r d u k d a ifad es i y e r a lm a k ta d ı r.

M a liy e k a le m le r in d e h a z ır la n a n f er m an la rı d i ğ e r l e r i n d e n ay ır a n bi r h u s û s iy e t de
t ar ih le rid ir. G e r ç e k te n D îv â n k a le m le r in d e h a z ır la n a n f e r m a n l a r d a e k s e r i y a ay ın g ü n ü n ü n
t am ol ar a k ka y d ın a ihtiy aç d u y u l m a z k e n M â li y e c e h a z ır la n a n f e r m a n l a r a k e s in ta ri h
atıl ır ve bu iş, ayrı bir k a le m d e , M â li y e n in T a r i h ç i k a le m in d e y a p ı l ı r d ı 126. B u r a d a k u l ­
lanı lan ka mı ş k a le m le r ise d i ğ e r b ü r o la r d a k u l la n ı la n la r a n a z a r a n d a h a i nce a ç ı l d ı ğ ı n d a n
fer m an ın y a z ıld ığ ı ka le m ile ta r i h in a tıl dığ ı ka le m far kl ıd ır. O n u n i ç i n d i r ki, M â l i y e d e n
ha z ır la n a n f er m an l a rl a D î v â n d a n h a z ır la n a n l a r ı n ilk b a k ış t a ay ırd e d il e b il m e s i m ü m k ü n
olm a kt ad ır . A y r ıc a -y u k a r ı d a da işar et e di ld iğ i gi bi - bu f e r m a n l a r d a k i t a r i h l e r e k s e r i y a
"îtima d kı las ız" da n s o n ra bir a ra v e ri l e r e k y a z ılı r; ta h r i r m a h a l li n in y a z ı l m a s ı n d a da
ta ri hi n atı ld ığı k a le m k u l l a n ı l ı r d ı 127.
M â liy e ce y a z ıla n f e r m a n l a rı n ta ri h b a k ım ı n d a n bi r d i ğ e r ö z e ll iğ i de d a h a ö n c e
v e ril en bir fe r m an a a t ı f y a p ı l d ı ğ ın d a b u n u n ta r i h in i n de ço k ke re t am o l ar a k , bu y a p ı l a ­
m adı ğı t ak d ir de ise yıl ve a y ı n ı n 12®v ey a hiç o l m a z s a y ıl ı n ın v e ri l m e s id i r . H a l b u k i, D î v â n
k a le m le r in d e h a z ır la n a n f e r m a n l a rd a e s k iy e a t ı f g e re k t iğ i n d e P a d i ş a h ı n a d ın ı n zik r i y le
y e ti n i li r d i 129.

ı:‘ U z u n ç a r ş ı l ı , Merkez, s. 3 6 0 .

12 B i e g m a n , a . g . m , s. 9 .

T S M A , n r . E . 5 2 1 7 /1 .

B ie g m a n , a.g .m , s. 11.
122 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

M â li y e d e n ya z ıl m ı ş f e r m a n l a rd a , D î v â n d a n y a z ı l a n l a r d a n farklı olara k ilk devir­

ler de n î ti b â re n d e f t e r d a r imz ala rı b u l u n u r 130.
F e r m a n l a ilgili di ğ e r no t la r ve e ğ e r v a rs a h ü c c e t- i z a h r iy y e n \ ön yüzdeki ferman
m e t n i n in y a z ıs ı y la aynı is t ik a m e tt e d ir . D iğ e r n o t la r k â ğ ıd ı n üst, h üc c et - i za hriyye ise alt
k ı s m ın d a d ı r .

D e f te r d a r i m z a la r ın ı n sağ t a r a f ı n d a ve sa ğ a lt t an sol üs te m eyilli olmak üzere

" Em in ", İzzî", "N e c â tî" gibi kâ tib ismi ile b i ra z a lt ı n d a " M u h a s e b e - i L"(e vv el) , "Hare­
m ey n" gibi f er m an ı n y a z ıld ığ ı k a le m in a d ın a v e y a esk i bi r f e r m a n a is tin â de n yazılmışsa
" b â -f e rm â n -ı âlî" k a y d ın a y er v e ri l m i ş ti r.

C. SAHTE FERMANLAR

1. Sahte Fe rmanlardan ö r n e k l e r

F e r m a n l a r ı n D î vâ n ve M â liy e k a le m le r in d e k i k â ti b l e r ta r a f ı n d a n yazılması do-

l ay is iy le bu kâ ti b l er , f er m an y a z ı m ı n d a k u l la n ı la n dil ve ifa de y i ga ye t iyi bi lirlerdi. Zira,
- y u k a r ı d a be li r ti ld i ğ i gib i- ç ok k e re m ü s v e d d e l e r b u n l a r ta r a f ı n d a n ya p ıl d ı k ta n sonra re­
i sü l k ü tt a b ve ya d i ğ e r bir ilgili t a r a f ı n d a n d ü z e lt il ir d i . B u n u n için k â ti b l e r i n son derecede
n â m u s l u ve d ü r ü st k i m s e le r d e n s e ç i l m e s in e öz el bi r d i k k a t ve î tin â gös terili rdi. Buna
r a ğ m e n XV I. y ü z y ıl d a bi le z a m a n z a m a n s a ht e f e r m a n y a z ıl d ığ ı g e re k M ü h im m e d e fte rle ­
r in d e k i bazı k a y ıd l a rd a n , g e re k s e m u â s ı r t a r i h l e r d e n t e s b i t e d i l e b il m e k t e d ir .
Bu tü r s a h te k â r l ı k la r g e n e ld e ş a h sa m e n f a a t t e m i n e tm e k üz e re yapılmaktadır.
T i m a r ta s a r ru f u , m ü te f e r r ik a l ık , e s n a f ş e y h liğ i gibi k o n u l a r d a ya bö y le bir şeyi tasarruf
e tm e d iğ i h a ld e t a s a r r u f e d e rm iş gibi gö s te r e n , y a h u t da a s lı n d a tec d î d -i ferman gerek­
ti ğ i n d e n h a rc ın ı v e r m e d e n y en is i n i a l a b i lm e k için s a ht e f er m an d ü z e n le y e n le r e rastlan-
m a k t a d ır .
M e se l â , 1559 s o n la r ın d a B o l u ’da 300 0 a kç e t im a r a m u t a s a r r ı f ol an iki şahsın el­
le r in d ek i h ü k ü m le r in sa ht e o l m a s ın d a n ş ü b h e le n e n ilg i li le r b u n l ar ı m er k e z e göndererek
h ak îk î o l u p o lm a d ı ğ ı h a k k ın d a bilgi ist e y in c e f e r m a n l a r ı n s a h te o l d u ğ u o rta y a çıkmı ştı 132.
Y in e aynı yıl R u m e l i ’nde ki eski z a im le r d e n b i ri n in o ğ l u n u n e lin d e ki Mısı r müte­
f e r r ik a l a r ı n a k atı l d ığ ı n ı g ö s te r e n h ü k ü m h a k k ın d a ş ü b h e y e d ü ş ü le r e k İ s t a n b u l ’a gönde­
ril m iş , b u r a d a s ah te ol d u ğ u a n la ş ı la r a k e li nd e b u l u n a n , ya z a n ve y a z d ır a n la r hakkında
t a k i b a ta g e ç il m e s i e m r e d i l m i ş t i 133.
1 5 6 6 ’da Pîrî Pa ş a t a r a fı n d a n ele ge ç ir il e n s a h te bi r fe rm an ı da yine yazan,
y a z d ır a n ve e li n d e b u l u n d u r a n l a r ı n y a k a la n ı p İ s t a n b u l ’a g ö n d e ri l m e s i için emir veril­
m i ş t i 134.
Fe r m a n sa ht e k â rl ı k la r ı a lı n a n te d b i r le r e r a ğ m e n m ü te â k ıb a s ır la r d a da devam et­
m işt ir . T a n z im a t s o n r a s ı n d a da s ah te f e r m a n l a rı n ele g e ç ir ild iğ i g ö r ül m e kt e d i r.
Bu c ü m l e d e n ol a r a k 1 8 4 2 ’de D îv â n- ı H ü m â y û n k â ti b l iğ i n d e kı rk yıl hizmet ver­
m iş bir kâ tib , D î v â n a r es m î bir m ü râ c a a t o l m a k s ız ı n s a de c e bi r şa h sı n özel müracaatı
üz e ri n e b a ş k a b ir i s in i n e s n a f şe y h li ğ in e m ü d a h a l e e d il m e m e s i k o n u s u n d a ilgili kaza nâi-
bine bi r fe rm an k a le m e alm ış, tu ğr a hari ç, a rk a d a k a le m in za b itl e ri ta r a fı n d a n yazılması
g e re k e n p a ra fla rı da k o y a ra k f erm an ı h a z ı r l a m ı ş t ı r 13'.
1,11 D e f t e r d a r im z a l a r ı h a k k ı n d a t a f s i l â t i ç in I I. B ö l ü m " K u y r u k l u i m z a " b a h s i n e b k .

1.1 V I I . B ö l ü m " H ü c c e t" b a h s i n e b k .

' • A n a d o l u B e y l e r b e y i s i n e y a z ı l ı p 13 M u h a r r e m 9 6 7 ( 1 5 E k im 1 5 5 9 ) ’d e A b d i K e t h u d a ’y a te s lim e d ile n

hüküm : Mühimme, n r . I I I , 5 3 /4 1 0 .

1.1 M ı s ı r B e y l e r b e y i s i n e u l a ş t ı r ı l m a k ü z e r e 4 Ş a ‘b a n 9 6 7 ( 3 0 N is a n 1 5 6 0 ) ’d e D e r v iş K e t h u d a ’y a te s lim
e d ile n h ü k ü m : Mühimme, I I I , 3 4 4 /1 0 1 4 .

ıu 2 0 Ş a 'b a n 9 7 3 ( 1 2 M a r t 1 5 6 6 ) t a r i h l i h ü k ü m : Mühimme, V , 4 5 9 /1 2 3 3 .

I1S Y apılan tahkikatta asâkir-i muntazam a neferlerinden birinin babası İbrahim oğlu Mustafa nın
K aP acık kazasında yapmakta olduğu debbag, dik ici, berber, dem irci, h allaç, boyacı, vs. esn af kethu-
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 123

G er ek bu ol ayd a, ge rek se b e n z e r l e r i n d e böy le işin ehli t a r a fı n d a n h a z ır la n a n bir

be lge ni n, her b a k ım d a n a s lı na ço k uy gu n ol ac a ğı şü b h e si z d ir . Bu s e be b l e de f er m an ve
b e ra tla rın sa hte o ld u ğ u n u n an la ş ı la b i lm es i , a n c ak baz ı b o ş lu k l a r do l a y ı s iy l e t a h k i k a ta i h­
tiyaç d u yu lm a s ı ha li n d e m ü m k ü n o lab i l m i şt i r.

2. Sahte Ferman Yazanlara Verilen Cezalar

Bi lin di ği gibi f e r m a n l a r " e v â m ir -i m ü h im m e " d e n il e n d e v le t iş le riy le ilgili o l a n l a r
ve şa hıs lar ı a lâ k a d a r ed ip m ü râ c a a t ü z e ri n e v e ri l e n l e r o l m a k ü z e re ayrı lır . Sa h te f er m an
b ah is k o n u s u o l d u ğ u n d a da d ü z e n le n e n f er m an ı n bu iki g r u p ta n h a n g is i n e g ird iğ i ö n e m
kaz an m ışt ır. "E v â m ir -i m ü h im m e " ile ilgili s ah te f er m an ya z ıl m a s ı a ğı r c e z a l a n g e r e k t i ­
rirdi. Suça işt ira k d e re c e s in e göre îd am , k ür eğ e k o n u l m a ve y a z a n ı n bi r el i n i n k e s il m e s i
gibi c e za l a r u y g u l a n ı r d ı 136. H a lb u k i, "h u s û s â t-ı â d iy e " d e n il e n ikin ci , ü ç ü n c ü d e re c e d e ve
ş ah ısl arı i lg i le n d i re n k o n u l a r d a b üy ü k c e z a l a r v e r i l m e k t e n ka ç ın ı lm ış , h a tt a ha fi f le t ic i
se b e b l e r a r a n m ış t ır d e ni le b ili r.
Bu tü r s a h t e k â l ı k l a n dile ge tir en b e lg e l e rd e n a n la ş ı ld ı ğ ın a gör e s a ht e f e r m a n ı n
be lge yi i bra z e d e n ş ah ıs t a r a fı n d a n mı k a le m e a lı nd ığ ı, y o k s a bir b a ş k as ı t a r a f ı n d a n mı
ya zıl dı ğı da ön e m taş ı m a k t a d ır . Bu da m u h te m e l e n b öy le i şle re dî v â n k â ti b l e r i n in t e ­
ve ssü l etm es i h a lin de a rtı k on l a r ı n aynı işde k u l la n ı lm a l a r ı n ı n s a k ın c a y a r a t m a s ı n d a n
ka y n a k la n m a k t a d ır . Zi ra, bu y o lla m a d d î m e n f a a t t e m i n in e a lı ş m ı ş o l an b i r i n s a n ı n d o ğ r u
yol u bu lm a s ı m ü m k ü n g ö r ü lm ü y o r ol m a l ıd ı r. B u n u n için bu gibi o l a y l a r d a i lg ili le r e
g ö n d e ri l en h ü k ü m le r d e he m e n sa hte f er m an ın ele ge çti ği y e rd e bi r t a h k i k a t a ç ıl m a s ı ve
sa h te k â rl a rı n y a k a la n a ra k ha bs e d i l m e l e r i 137 v e y a İ s t a n b u l ’a g ö n d e r i l m e l e r i i s t e n i l m e k t e ­
d i r 138.
Saht e f er m an d ü z e n le y e n le r in İ s t a n b u l ’da y a k a la n m a s ı h a li n d e ba ğlı b u l u n d u ğ u
m ü es s e s e t a r a fı n d a n so rg u s u y a p ıl m a k t a ve su ç lu b u l u n a n ş a h ıs v e ya ş a h ı s l a r h a k k ı n d a
ge rekli c e z a l a r v er i l m e k t ed i r . Sah te f er m an ı n k o n u s u n u n "h u s û s ât - ı â d i y e " d e n o l m a s ı h a ­
linde XIX . yü z y ıl d a s u ç lu n u n işte n el ç e k ti r i l m e s iy l e y e ti n i lm iş , m e s e l â 1 8 4 2 ’de ki s a h te
f erm an ol a y ı n d a kâ tib in s a d ec e k a le m le ilgisi ke s il m i ş , â il e s in i n fak r u z a r û r e te d ü ş m e s i ­
ni ö n l em e k ü ze re aklî d e n g e s i n i n bo z u k o l d u ğ u ba h a n e s i ile m aa ş ı n ı a lm a k ta d e v a m
etm es i uy g u n b u l u n m u ş t u r 139.

d a l ı k l a n n a e d i l e n m ü d a h a l e n i n m e n ‘ i ile i l g i l i o l a r a k Ü s k ü d a r ’d a k i k a r d e ş i H a c ı H ü s e y i n E f e n d i ’ d e n
y e n i b i r b e r a t i s t e d i ğ i , o n u n d a y in e Ü s k ü d a r ’d a V a l i d e C â m i ‘ i y a k ı n ı n d a o t u r a n D îv â n k â t i b l e r i n d e n
A h m e d Z ü h d ü E f e n d i ’ n in a r a c ı l ı ğ ı n ı r i c a e t t i ğ i , k â t i b i n is e b e r a t y e r i n e b u f e r m a n ı h a z ı r l a y ı p v e r ­
d i ğ i , a r a c ı o la n H ü s e y i n E f e n d i ’n i n , f e r m a n ı t u ğ r a l a t m a s ı i ç i n y e ğ e n i n e t e s l i m e t t i ğ i a n l a ş ı l m ı ş ; f e r ­
m a n ın s a h t e l i ğ i , a n c a k t u ğ r a ç e k t i r i l m e k ü z e r e B â b ı â l î ’y e g ö t ü r ü l d ü ğ ü n d e o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r . E v â h ı r - ı
C e m â z ıy e le v v e l 125 8 (3 0 H a z ir a n - 9 T e m m u z 1 8 4 2 ) ta rih li s a h te f e rm a n v e ta h k ik a t la ilg ili e v ra k -
lr a d e - M V .n r .8 ll.

4 X V I . y ü z y ı l d a S i n a n P a ş a ’n ın s a d a r e t i s ı r a s ı n d a 9 9 8 ( 1 5 9 0 ) ’d e b a z ı D îv â n v e m a l i y e k â t i b l e r i n i n
s ılın e b ıle n b ir c in s m ü re k k e b y a p a r a k b u n la rı k u lla n d ık la r ı k â ğ ıtla rd a k i y a z ıy ı s ilip s a h te f e r m a n la r
h a z ı r l a d ı k l a r ı a n l a ş ı l ı n c a y a z a n k â t i b l e r d e n i k is i îd a m e d i l m i ş , a l t ı s ı n ı n b i r e r e li k e s i l m i ş , y e d i s i
k ü r e ğ e k o n u lm u ş , b i r k a ç ı d a k â t i b l i k t e n a t ı l m ı ş l a r d ı . Tarih-i Selânikî, s . 2 2 7 .

... O l k i m e s n e l e r i g e t ü r d ü p h ü k ü m le r i k im y a z m ı ş d ı r , k e n d ü l e r i m i y a z m ı ş d ı r , y o h s a â h a r a mı
y a z d ı r m ı ş l a r d ı r ? M e z k û r s i p â h î l e r i v e y a z a n l a r ı e le g e t ü r ü p h a b s e d ü p . . . " Mühimme, I I I , 5 3 / 4 1 0 .

' " 0 1 h ü k,?™ .k İ m in e l i n d e n s a n a v â sı1 o l m u ş d u r v e k im y a z d ı r m ı ş d ı r , k e n d ü m ü y a z m ı ş d ı r v e y a z u p

g e t ü r e n b ı 1 - fi‘ ıl a n d a m ı d ı r ? E ğ e r a n d a is e v e e ğ e r y a z a n d ı r v e e ğ e r y a z d ı r a n d ı r S ü d d e - i S a 'â d e t i ’ m e
S ^ n S M ü h İ m m e ' m ’ ” 4 / 1 0 1 4 . 6 Ş a 'b a n 9 7 5 (5 Ş u b a t 1 5 6 8 ) t a r i h l i B o s n a B e y i ’ n e g ö n d e r i l e n
b i r h ü k ü m d e a y n ı m â h i y e t t e d i r . Mühimme, V I I , 2 8 3 / 8 0 0 .

' k a le m c e m u h a s s e s o la n â i d â t ı k e n d ü y e t e r k o lu n m a k ü z e r e m e r k u m u n k a l e m - i m e z b û r d a n t a r d . . . "
124 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Sonuç

P a di şa h a d ın a D îv â n ve M a liy e k a l e m l e r i n d e n v e ri l e n ve P a d i ş a h ı n tuğrasını taşı­

ya n b e lg e l e r iç in d e f er m an l a r, e lk a b la b a ş la m a s ı d o l a y ı s iy l e di ğ e r l e r i n d e n kolayca
ay rı l ır la r .
Fe r m a n l a r ı n , v eri l d ik l e ri k a le m le r e gör e g ö s te r d ik l e r i ö z e ll ik l e r de birbirinden
farkl ıdı r. D îv â n ve M a liy e k a le m le r in d e n v e ri l e n l e ri t a r i h le r in i n a tıl ış t arz ına bakarak
t a n ı m a k m ü m k ü n o l d u ğ u gibi a r k a l a r ı n d a k i im z a ve i ş a r e tl e re b a k a r a k da an lam ak olduk­
ça ko la yd ır . A y r ı ca bu i şa r e tl e rd e z a m a n iç i n d e vuku* b u l an d e ğ iş i k li k le r dolayısiyle,
t ar ih kısm ı he r ha ng i bir se b e b l e o k u n a m a z h a le ge lm i ş f e r m a n l a r ı n , hiç ol ma z sa asrını
t a h m i n e tm e k ka bil o l a b i l m e k te d i r.
İçin de ge ç en f e r m a n , e m ir ve h ü k ü m tab i r le r i de f e r m a n ı n r e ’se n ve ya müracaat
ü z e ri n e v e ri l m i ş o l d u ğ u n u gö s te r m e s i b a k ı m ı n d a n ö n e m l i d ir .

II. B E R A T
B e r a t, A r a b c a as ıllı b i r k e li m e o l u p "y az ılı kâ ğ ıt" d e m e k t ir . Bi r adı da n işa n olan
ve ilk d e v ir l e r d e b i t i 1*0 ve m is a l M1 de d e n il e n be ra t O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e Padişah ta­
r a f ı n d a n bi r m e m u r iy e t e tay in , bir g e li r d e n ta h s is , b i r şe y in k u l l a n ı l m a ha kkı , bir imtiyaz
v e ya m u â f ı y e t i n ve ri l d iğ i n i g ö s te r e n ve v e r e n p a d i ş a h ı n t u ğ ra s ın ı t a ş ı y a n belgedir. Bu
m â n â s ı d o l a y ı s iy l e de b e r a tlı k e li m e s i , m ü s â a d e li ve ya im t iy a z lı ; e li b e r a tlı tabiri ise
s e lâ h i y e t sa h ib i o l m a m ân â s ı ta ş ı m a k t a d ır .

A. RÜKÜNLERİ

B e r a tl a r da, p a d iş a h a âid b e lg e l e r ol m a s ı d o l a y ı s iy l e f e r m a n l a r l a he m e n hemen

ayni rü k ü n le r i i ht iv a e tm e k le b e r a b e r f e r m a n l a r d a o l m a y a n ba zı ay ırt ed ici özell ikl er de
t aş ırl a r. Bu s ur e tle b e ra tı, ilk b a k ış t a f e r m a n d a n a y ır m a k kab il olur.

1. Davet

F e r m a n gibi b e ra t ın da ilk rü k n ü dâvet\.\r. A nc a k , f e r m a n d a sa d ec e h ü v e kelimesi­

nin y a z ı l m a s ı n a ka rş ı lı k b e ra t la r d a bu f orm ül da h a uz un tu tu l m u ş t u r. M a am a fi h , bunların
da ke nd i i çl e ri n d e d e ğ iş i k fo rm ü ll e ri v a r d ı r 142.

a. Bir kısm ı A l l a h ı n ad ın ı n işâr eti o la n h ü v e k e li m e s i y le ba şla r. B u n l a r içinde

"H üve ’l-b â k î" ,
"H üve ’l-m u 'în ",
" H ü v e 'l- m u 'iz z " , gibi s a d ec e iki k e li m e d e n ib ar e t o l a n l a r y a n ın d a
"İiü v e ’l - g a n iy y ü ’l-m u g n i ’l-m u 'în",
r "H üve ’l-a z îz ü ’l-g a n iy y ü ’l-m u g n î",

A r z t e z k i r e s i h â m î ş i n e s a d ı r o la n i r a d e : I r a d e - M V , n r . 8 1 1 .

w" t i k d e v i r l e r e â id b e r a t l a r d a " b e r a t " k a r ş ı l ı ğ ı o l a r a k b ili k e l i m e s i k u l l a n ı l m ı ş t ı r . B e r a tla r ın b a ş

k ı s m ı n d a "Bu b ili ş o l m û c eb ü ze re k a le m e g e ld iğ in " v e y a " b iti k a lem g e ld i, ş o l m ûceb üzere kim
( P a u l W itte k , " Z u e i n i g e n f r ü h o s m a n i s c h e n Ü r k e n d e n ( I I I ) " W ZKM , I I I , 1 3 3 ) ş e k l i n d e o la n b u if a d e
t e ’k id k ı s m ı n d a " bu b ili ü ze re i'tim a d k ıla la r ” ( W i t t e k , a . g . m . , I I I , 1 3 5 ) , " b iti ta h k ik bilip i'tim a d
k ı t a la r ” ( G u b o g l u , s. 1 6 4 , f a c . 3 ) y a h u t *b iti m ü ta la a k ıla la r, ta h k ik b ilip i'tim a d k ıla la r" (T S M A ,
n r . E . 7 0 5 6 ) t a r z ı n d a y in e k a r ş ı m ı z a ç ı k m a k t a d ı r .

IJİ 9 5 6 ( 1 5 4 9 ) t a r i h l i b i r b e r a t t a "d â re n d e -i m isâ l-i b i-m is â l" i f a d e s i n d e o l d u ğ u g ib i b a z ı b e r a tla r d a

b e r a t y e r i n e m is â l k u l l a n ı l m ı ş t ı r . T S M A , n r . E . 5 4 0 4 /1 2 .

m: G ö k b i l g i n , D ip lo m a tik , s . 5 5 ; G u b o ğ lu , s. 5 6 ; Y u s u f İ h s a n G e n ç , O sm a n lıla rd a B era tla r, 1.0. S osyal

B i l i m l e r E n s t i t ü s ü T a r i h Y ü k s e k L i s a n s T e z i , İ s t a n b u l 1 9 8 8 , s. 14.
 125
P A Dİ ŞAHA Âİ D B E LGEL ER

"H üve ’l-g a n iy y ü ’l-m u g n ü ’l-m u ’ti ’l-m u 'în",

"H üve ’lla h ü ’l-m u 'în ü ’l-fe tta h ",
"H ü v e ’lla h ü ’l-a z îz ü ’l-m u İ n i ’l-fe tta h " ,
"H üve ’lla h ü ’l-a z îzü ’l-v e h h â b t u l z z ü m en te ş â 'ü
b i-g a y r i h isâ b ",
"H üve lla h ü ’l-â lîş â n , a z îz ü ’l-a lîm ü ’l-fe r d i ’l-g a -
n iy y i ’l-m u g n i ’l-m u İ n , n i'm e ’l-m e v lâ ve n i m e n -n â s ı- Şekil 98
ri ’l-m u İ n " gibi d a h a u z un la r ı da bu lu n u r. "Hüve'l-mu‘în"
M e k k e e m i r le r in e gö n d e ri l e n be ra t la r d a ku ll a n ı la n (Müzehheb Fermanlar, nr. 27)
d av et fo rm ü lle ri de h ü v e ile b a ş la m a k l a b e ra b e r d iğ er
b e ra t la r d a k in d e n fa rk lıl ık göster ir.
"H üve 'lla h ü ’l-a z iz i ’l-g a n iy y i ’l-m u g n i ’l-m u İ n e l-
f e ttâ h ve ’n -n e c â t n e fe z e t e sm â u h û ve te tâ b e ‘a t n i ‘a-
m â u h û ve te r â d e fe t a l â u h û ve te z â y e d e t ih s â n u h û " İAİ.

b. İkinci g r u p ta k i le r z ik r u lla h la b a şla rla r. Bu tip

f or m ü lle r " Hü ve " ile b a ş la y a n la r a na z a r a n da h a az
sa yı da o ld u kl a r ı gibi d i ğ er l er i n e göre de az k u l l a n ı l ­
m ış la r d ır.

" Z ik r u 'lla h i t e 'â lâ a ‘lâ ve b i ’t-ta k d îm e h a k k u

e ly a k k u e v lâ ",
" Z ik r u 'lla h i’l - a z î z ü ’l g a n i y y i ’l - m u l n ve b â -h a y - Şekil 99
rü ’n -n â sır în " . "Hüve'l-azîzü'l-ganiyyi'l-mugnî"
(Müzehheb Fermanlar, nr. 20)
2. Tuğr a

B e r a tl a r da, ayni f e r m a n l a r gibi ve re n

p a d iş a h ı n t u ğr a s ın ı taş ı rl a rd ı ve o p a d iş a h ı n m
salt an atı s ü re s i n ce geç erli idiler. Yin e f e r m a n ­
lard a o l d uğ u gibi b e ra t ın e h e m m iy e t d e r e c e ­
siyle o ra nt ılı o la ra k, tu ğ ra l a r ı n ın üst ve ya
y a n la r ın d a u n v â n ın a hatt -ı h ü m â y û n b u l u n u r ­
du.

3. Nişan Formülü
Sekil 100
Ber atı , p a d iş a h a âid d i ğ e r b e lg e l e rd e n "Zikru'llahi te ‘âlâ a ‘lâ ve
ay ıra n bu fo rm ül dü r. K u r u l u ş d e v ri n d e k u l ­ bi't-takdîm ehakk u elyâk u evlâ
lan ıl an b e ra t fo rm ü lle ri (Müzehheb Fermanlar, nr. 463)
" M isâ l-i b î-m is â l n e fe z e h u 'lla h ü 'l-
m e l ik i ’l- m ü te 'â l b u y u r u ğ u o ld u r k i , . . " 144 v e y a
" T e v k i‘-i r e fı ‘-i h ü m â y û n o ld u r k i" '4i gibi hayli b a s it ik en z a m a n l a d a h a ağ d a lı
ifa de le r ku ll a n ı lm a y a ba ş la n m ış t ır . İ le r le m iş a s ır la r d a k u l la n ı la n b e ra t fo rm ü ll e ri n i
b a ş la n gı ç ke li m e l e ri n e göre b a ş lı c a iki g r up ta t o p la y a b il ir i z .

a. Nişan kelim esiyle başlayan lar

"N iş â n -ı h ü m â y û n h ü k m ü o ld u r k i..." '* 6,

İ s m a il H a k k ı U z u n ç a r ş ı l ı , M e k k e -i M ü k e rre m e E m irle ri, A n k a r a 1 9 7 2 , s. 2 0 .

O r h a n G a z i ’ n in o ğ l u S ü l e y m a n Ş a h ’a v e r d i ğ i b e r a t s û r e t i : M ü n ş e â tü s - s e lâ tin , I, 6 9 .

M- S u l ta n I. M u r a d ’ ın E v r e n o s B e y ’e v e r d i ğ i b e r a t s û r e t i : M ü n şe â tü s -s e lâ tin , I, 8 7 .

F r i e d r i c h K r a e l i t z , " O s m a n i s c h e U r k u n d e n in T ü r k i s c h e r S p r a c h e a u s d e r z w e i t e n H fllf te d e s 15.

J a h r h u n d e r t s " , S itzu n g sb e ric h te d e r A c a d e m ie d e r W isse n sc h a fte n , 1 9 7 . b a n d , W ie n 1 9 2 1 , s . 4 4 v e
126 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"N iş â n -ı h ü m â y û n ve tu ğ r â -y ı m e y m û n h ü k m ü o ld u r k i . ." '* 1

" N iş â n -ı h ü m â y û n ve h ü k m -i n â fiz - i m e y m û n e n fe z e h u ’lla h u t e 'â lâ ilâ yevm -i
s a â d e t h ü k m ü o ld u r k im
" N iş â n -ı h u m â y û n -ı v is â l-i m e y m û n e n fe z e h u 'lla h u t e 'â lâ ilâ y e v m - i y ü b a s û n
h ü k m ü o ld u r k i..." '* 9,
" N iş â n -ı ş e r if- i â lîş â n - ı s u ltâ n î ve tu ğ r â -y ı g a r r â -y ı k iti-s itâ n - ı h â k a n î hükmü
o ld u r k i . . " " 0
" N iş â n -ı ş e r îf- i â lîş â n - ı s u ltâ n î ve tu ğ r â - y ı g a r r â -y ı k iti-s itâ n - ı h â k a n i nefeze
bi ’l-a v n i ’r - r a b b â n î ve ’l-e k m e li ’r -r a h m â n î h ü k m ü o ld u r k i . .. " " '
"N iş â n -ı ş e r îf- i â lîş â n ve fe r m â n - ı v â c ib i ’l - i z 'â n h ü k m ü o ld u r k i...”
" N iş â n -ı ş e r îf- i â lîş â n ve tu ğ r â -y ı g a r r â -y ı v â c ib i 'l - i z 'â n b i - a v n i ’l-m e lik i’l-
m ü ste ân ilâ y e v m i'l - h a ş r v e 'l-m îz â n h ü k m ü o ld u r k i..." '* 2
" N iş â n -ı ş e r îf- i â lîş â n ve tu ğ r â -y ı s â m î-m e k â n e n fe z e h u ’l la h ü 'l- m e l ik i ’l-m ennân
ilâ â h ir i ’d -d u h û r ve ’z -z a m â n h ü k m ü o ld u r k i
"N iş â n -ı ş e r îf- i â lîş â n - ı s â m î-m e k â n -ı s u ltâ n î ve tu ğ r â - y ı g a r r â -y ı cih â n -sitâ n -ı
h â k a n î n e fe z e b i ’l-a v n i ’r -r a b b â n î ve b i ’s -s a v b i ’s -s a m a d â n î h ü k m ü o ld u r Jfc/..."154

B e r a tl a r d a en ço k k u l la n ı la n b e ra t b a ş la n g ı ç f o rm ü lü ise ş ö yl e d ir:
" N iş â n -ı ş e r îf- i â lîş â n - ı s â m î-m e k â n -ı s u ltâ n î ve tu ğ r â - y ı g a r r â -y ı cih â n -sitâ n -ı
h â k a n î h ü k m ü o ld u r k i..."

Şekil 101
"Nişân-ı şerîf-i âlîşân-ı sultânî ve tuğrâ-yı garrâ-yı kiti-sitân-ı hâkanî
nefeze bi'l-avni'r-rabbânî hükmü oldur ki"
(TSMA, nr. E. 5403/6)

"N iş a n " k e li m e s i y le b a ş la y a n b e ra t la r d a b e ra t ın hâ m il i için ”r â f ı ‘-i te v k i'-i

r e f ı ' i ’ş -ş â n - ı h â k a n î" ifad esi k u lla nı lır . Bazı b e ra t la r d a "ve n â k ıl- i y a r lığ -ı b e liğ -i
m e k r e m e t-u n v â n " ibar es i ilâ ve e d il m e k s ur e t iy l e fo rm ül bi ra z d a h a u zu n tu tu l u r 155.

ta fe l 1 ( b e lg e f o to ğ r a f ı) .

14 K r a e l i t z , " O s m a n i s c h e U r k u n d e n " , s. 4 7 v e t a f e l 2 /a ( b e l g e f o t o ğ r a f ı ) .

I4H F a t i h d e v r i n e â id 861 v e 8 6 3 t a r i h l i b e l g e l e r : T S M A , n r . E . 3 3 6 6 v e 7 0 5 6 .

14'' F a t i h ’ in v e r d i ğ i 8 7 8 ( 1 4 7 3 ) t a r i h l i b e r a t : T S M A , n r . E . 8 9 4 0 .

1 " İ b r a h im P a ş a ’y a v e rile n E v â il-i Ş a 'b a n 935 (1 0 -1 9 N is a n 1529) ta rih li s e rd a rlık b e r a tı s û r e t i.

M ünşe âtüs-selâtîn, I, 5 4 4 .

!M S u l t a n I. S e l i m ’ in tu ğ r a s ı n ı t a ş ı y a n 9 1 9 ( 1 5 1 3 ) t a r i h l i b i r t i m a r b e r a t ı : T S M A , n r . E . 5 4 7 2 .

|s: T S M A , n r . E . 5 2 0 3

G enç, Beratlar, s . 17.

’' 4 I I I . M u s ta f a v e I I. M a h m u d t a r a f ı n d a n v e r i l m i ş b e r a t l a r : B O A , M F , n r . 1 6 0 v e 6 2 9 .

I<s M F , n r . 2 0 ; B o r is N e d k o v , Osmanoturska Diplomatika i Paleogra/îya, I I , S o f ia 1 9 7 2 , 5 8 /1 6 ; 7 0 /2 5 ,

7 5 /2 8 .
 127
P A D İ Ş A H A Â İ D B M (il U R

b. "S e b e b ( v e c h ) -i t a h r i r " He B a ş la y a n F o r m ü lle r

B azı \azit'elilere verilen b eratlarda nişan ile b aşlayan fo rm ü lle r k u lla n ılm a /. K ale
g e d ik lile ri, m ustah fız ve azeb beratları bu cüm le de n o lu p 1 '' Se b e b -i ta hr ir ıbaresı\le
başlayan bu fo rm ü lle rin de d e ğişik bazı şe k ille ri vardır.

"Sebeb-i ta hrir-ı tevki -i re/i -i hümâyûn o ld ur ki..."'

"Sebeb-t tah rir- i m isâ l ve mû ceb -i ta st ir -i hükm-i v â c i b i ’l-itt ih â ' ve l- i m t is â l
enfezehu 'llahii l-m eliki l-müte âl ilâ y e v m i ’l-h a ş r ve ’s -s u âl o ld ur ki..."'
"Sebeb-i ih tirâ-i tevki -i refi -i hâkani -i c ih an- m ut â ve m ûc eb -i ih dâ -i hükm-i
be di-i cih an -si tân i- i v âc ibi 'l -ittibâ' hiikmü ol d ur ki.. ."'' 1
"Sebeb-i tevki -i re fi' ve m ûc eb- i ta st ir -i y a r l ı ğ - ı miinif enfezehu lla-
hii l-m etiki l-mennân ilâ âhiri d- dü hû r ve l -ez mâ n o ld ur ki..."
"Sebeb-i tah rir- i t akr ir -i ki şver-k iişâ ve te v ki '-i miinif-i â l e m - â r â e n f e z e ­
hu llahii l-meliki ’l-miiste ân ilâ y e v m i l-b a 'si ve l-m îzâ n o ld ur ki...""'"
" l ’ech -i ta hr ir- i kalem i r m ûc eb- i terk im- i rakam o ld ur ki.. .”"'' g ib i.

Şekil 102
"Sebeb-i tahrîr-i te\ki‘-i refi‘ -i hıımûyûn oldur ki"

"Sebeb" ke lim e siy le b aşlay an b eratların bir ö z e lliğ i de ''n iş a n' la b aşla y a n la rd a n
farklı olarak "tevki " d e ğil " d â r e n d e " k e lim e s in in k u lla n ılm a s ıd ır " 0. A n cak bu ifa de de n,
"dârende" k e lim e s in in sadece "sebeb" b aşlan g ıç fo r m ü llü beratlarda k u lla n ıld ığ ı m ânâsı
ç ık a r ılm a m a lıd ır . "N iş a n " b aşlan g ıç fo r m ü llü beratlarda da "d âre n d e " sözü g e ç m e k te 1'";
hatta, ”şim dik i hal de işbu d â r e n d e -i m isâ l-i b i -m is âl ıv r â fi' -i fevki -i r e fi '- i hum âvûn-
(âr"',i m is â lin d e o ld u ğ u gib i "d âre n d e ” ve " ic v k i‘ "in bir arada k u lla n ıld ığ ı b eratlar da
b u lu n m a k ta d ır.

B e r a tla r ve V esaik. S ü l e y m a n i y e K t b . K s ’ a d E l e n d i k ı s m ı , n r . .1835. vr. 13b.

A v m f o r m ü l l e b a ş l a v a n v e s e h v h -i ta h r ir hiikm ii a d ı v e r i l e n b i r c i n s b e l g e d a h a v a r d ı r ki b u i k i s i n i n
k a r ı ş t ı r ı l m a m a s ı l â z ı m d ı r . T a f s i l â t i ç i n " S e b e b - i t a h r i r I n i k m ü " b a h s i n e bk.

f a t i h S u l t a n M e h m e d t a r a l ı n d a n A n a d o l u H e y l e r b e v i s i I sa P a > a v a v e r i l e n 7 R c c e b 8 5 5 ( 5 A ğ u s t o s
1451 ) t a r i h l i b e r a t : \fiin > eâ tü s - s d a tin . I, 2 6 9 .

G ö k b i l g i n , D ip lo m a tik , s. 8 7 .

G e n ç . B e r a tla r, s. 18.

G ö k b i l g i n . D ip lo m a tik , s 87

I s ‘a d I I K t h , n r. 3 8 3 5 , vr. I 3 b

(> Ş e v v a l 9 2 7 ( 9 l . v l ü l 1 5 2 1 ) t a r i h l i c ü / h a n l ı k t e v c i h i b e r a t ı : I S M A , n r . 5 4 0 4 14, I v â i l - ı M u h a r r e m
‘ 1 C'~24 l y l Ü l l 5 2 K * la rı hİ1 h l r s ı l â h d a r z ü m r e s i m e n s u b u n a v e r i l e n \ a k 1 1 tev I i \ et ı t e v c i h i b e r a t ı ■
I S M A , n r I. 5 4 0 4 2

I 0 S a le r 95 6 ( I 0 Mart I 5 49 ) tarihli bir va/il' e be ra tı : I S M A . nr I 54 0 4 | 2

128 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

4. Unvan

Bu form ül "çü n " k e li m e s i y le b a ş la r ve be ra t ve ri l en şa hs ın bağlı bul un d u ğu grubu

y ü c e lt e c e k bir ifade k u lla nı lır .
"Ç iin a v â tıf-ı a liv y e -i şâ lıâ n e m ve a v â r if-i s e n iy y e -i m ü lu k â n e m m ü sla h ıkk-ı
in â y e t-i h im a y e t o la n la r y a n ın d a m e b z u l ü m e fr û ğ u b î-d ir iğ d ir " ve y a
"Ç iin a v â tıf-ı v â fir e -i ş â h â n e ve a v â r if-i m ü te k â s ir e -i p a d iş â h â n e m e m ü sta h ıkk-ı
in a y e t ve m iis te v c ib - i h im â y e t o la n la r y a n ın d a m e b z u l ü m a s r u f ve b î-d ir iğ ma ­
t u f d u r . . . " g ibi.

B e r a tl a rd a k u l la n ı la n u n v a n la r a , bazı m ü n ş e a t m e c m u a l a r ı n d a da rastlanmakta
ol u p u nv a n la r , be ra t ın v e ril d iğ i şa h sı n m e v k i ‘ine gör e d e ğ iş i k li k g ö s te r m e k te di r le r . Me­
se lâ, s e rd a r lı k v e ri l en şa h sı n s a d r a z a m ve ya bir v e z ir o l u ş u n a gö re de ği ş ik u n va nla r kul­
lanıl ır.

Bir se rd â r -ı e k r e m li k b e ra t ın d a
"Ç iin h a z r e t- i h ü d â v e n d -i b î-v e z ir ve c e n â b -ı p e r v e r d ig â r - ı f e t t â h u n a ş ir k inl(,t
ş e k li n d e un va n k u l la n ı lı r k e n v e z ir e ve ri l en s e ra s k e rl ik un va n ı farkl ıdı r.

K ı r ım h a nl a rı â il e s in d e n g e le n l e r için de ayrı be rat un v a n la r ı ku lla nı lm ışt ır. Bir

k a lg a y l ık be ra t ın d a k i u n v a n da şu şe k il d e te sb it e d il m e k t e d ir :
"Ç im te v â li- i e ltâ f-ı İlâ h i ve te tâ li- i a 'tâ f - ı n â - m ü te n â h î b e r -m û c e b -i fe h v â y ı -ve
in te u d d û n i m e t a ’lla h i lâ tu h s û h â - ş â n -ı r e fi 'ü ’l-m e k â n ım d a o l d e r e c e d e n â li ve o l m er­
te b e d e n m ü te 'â lid ir ki. . . " Ih7

B e y l e rb e y i , s a n c a k b e y i , r e i s ü lk ü t t a b , ç a v u ş b a ş ı , de ft e r- i hâ k a n î kâ tib ler i vs. vazi­

f el ile re ve ri l en b e ra t la r d a k i ç ü n \e b a ş la y a n f o rm ü ll e r de ayrı ayrı t es bi t ed ilm işl er d ir.
M e se l â , b e y le r b e y i b e ra t ın ı n un va n ı
"Ç iin h a z r e t- i v â c ib ü ’l-a tâ y â c e lle şâ n u h u ve t e 'â lâ s e lâ tîn - i n â m d â r ve h a vâ kin -i
â li- m tk d â r e s -S u ltâ n u z ıllu 'ila h i f i 'l - a r z e y n b e ş â r e ti ile m e s r u r u s e r e fr â z ..." u>* ;

C ü l û s m ü n â s e b e t i y l e y e n il e n e n bir k e th u d a l ık b e ra t ın ı n un v a n ı ise
"Ç iin a v n -ı in â y e t-i r a b b â n î ve s a v n -ı h id â y e t-i s a m a d â n ı b irle s e r îr -i sa lta n a t-ı
O s m â n i ve ta h t-ı h ilâ fe t- i s u ltâ n î ü z e r e . . ş e k li n d e d ir .

B üt ü n b e r a t la r b ö yl e u n v a n la b a ş la m a z l a r. Bir k ı s m ın d a d o ğ r u d a n d oğr uy a n a k il
k ı s m ın a gi rilir.

5. Elkab

B e r a tl a rd a el k a b ı n yeri f e r m a n l a r d a k i n d e n f ark lıd ır. F e r m a n l a r d a , t uğ rad an sonra

h e m e n e lk a b g eld iğ i ha ld e b e ra t la r d a e lk a b n a k il - ib l â ğ kı sm ın ı n i çin de geç er. Unvan bu­
lu n m a y a n b e ra t la r d a n işa n f o r m ü lü n d e n h e m e n s on ra g ö r ü le n e lk a b ise ge n eld e beratın
v e ri l d iğ i şa hs ın e lk a b ı o l m a y ı p
" Iftih â rii ’l-h a v â s s ve ’l-m u k a r r e b in m u te m e d ü ’l-m ü lû k ve s -s e lâ tîn m u h tâ rü l-
izz i ve 't-te m k in b i ’l-fi 'il D â rü ’s -s a 'â d e tim A ğ a s ı o lu p H a r e m e v n -i ş e r ıfe y n e v ka fı n â z ın
o la n d â m e u lu v v u h û D iv â n -ı H u m â y û n u m a a r z g ö n d e r ü p " ,7° m is â li n d e olduğu gibi

T S M A , n r . E . 5 2 0 4 /1 7 .

IM' V e z î r - i â z a m H u s r e v P a ş a ’y a v e r i l e n ş a r k s e f e r i s e r d a r l ı ğ ı b e r a t ı : Münşeâtü s-selâtin , I I, 1 8 2 .

' F e tih g ira y S u lta n a v e rile n E v â s ıt- ı Ş a 'b a n 1 051 (1 5 -2 4 K a sım 1 6 4 1 ) ta rih li b e r a t: M ü n ş e â tü s -
selâtin ., I I, 1 4 7 .

E s ‘ a d E f. n r . 3 8 3 5 , v r . l b .

B e z z a z i s t a n k e t h ü d a l ı g ı b e r a tı t e c d i d i : M F , n r . 2 0 .

ru M F , n r. 160.
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 129

berat ın ve ril m e sin i arz e de ni n e lk a b ıd ır . Ber at ve ril en şa h sın ismi ile m evk i ine u ygu n
elkab ı ise da ha so n ra yer alır. An ca k , b era t ve ril en şah sın , tes bi t e d ilm iş e lk a b l a r d a n
biriyle a nı la c ak bir mevki* sah ibi o l m a m as ı , ba ş ka bir ifade ile belli e lk a b d a n hiçb iri
ku l la nı lm ay a n kü ç ü k bir v a z if e d e b u l un m a s ı ve ya h a lk ta n biri ol ma sı ha li n d e ismi El ha c
O sm an ", "M e h m e d H a l i f e ” ve ya "E m et u l la h Ha tu n" şe k li n d e sa de bir b i ç i m d e y a z ılı r dı .

6. Nakil / İblâğ
N a k il k ıs m ın ın ba şın da , -y u k a r ı d a da işar et ed ild iğ i gi bi - f e r m a n d a n farklı ol ar a k ,
b era tın k im in a rz ıy la dü z e n le n d i ğ i belir til ir.
"Ş im d ik i h a ld e B o s n a S a n c a ğ ı ’na ta s a r r u f e d e n " ,
"E rb â b -ı is tih k a k d a n işb u r â fi '- i t e v k i '- i r e f ı ' i ’ş -ş â n - ı h â k a n f' y a h u t s a d e c e
"İşb u r â f i - i te v k i ‘-i r e f ı ' - i ’ş -ş â n -ı h â k a n î" v ey a b e nz er i bir i fad ey i t â k i b e n arzı
ya hu t a rz u h a li ve re n ş a h sı n e lka bı ile adı yaz ılı r. Ya hu t, "d ü s tû r-ı m ü k e r r e m ..." , "if-
t i h â r ü ’l-h a v a s s ..." gibi d o ğ r u d a n d o ğ r u y a a rz / a rz uh a l s a h ib i n in e lk a b ı ile de
ba şla tıl a bi lir . E lk a b a u y g un d u a d a n s on ra g e n e ll ik l e r ik â b -ı h u m â y û n u m a a r z / a r z u h a l
s u n u p ifad esi ye r alır. B a z a n iç- içe iki a rz d a n ba hs e dilir.
"... te v c ih i b â b ın d a d ü s tû r -ı m ü k e r r e m ... v a lis i ... ve m e d în e -i m e z k û r e d e
n â i b ü ’ş - ş e r ‘ o la n ... m e m h û r e n a rz u i'lâ m e tm e le r iy le " şe k li n d e bi r i fad e k ul la n ı lı r. Bazı
ha lle rd e a rz u h a li s un a n ile b e ra t ın ve ril diğ i ş ah ıs ayni o la bi lir . M e se l â , b er a t ın ı k a yb e t ­
tiği için ye ni s in i i ste ye n, y a hu t k e n d is i n e bir va z ife ta h s is e d il di ği h a ld e h e n ü z b er a t ın ı
a lm a m ış ol an bi r şa hıs , a rz uh a l i k e n di s i s u n d u ğ u n d a n bö y le bi r be ra t ta
" ...a r z -ı h a l e d ü p b u n d a n a k d e m İs ta n b u l D u h a n G ü m rü ğ ü m u k a ta 'a s ı m a lın d a n
a lm a k ü z e re m u ta s a r r ıf o ld u ğ u y e v m i o n b e ş a k ç e v a z ife s in in b e r â tın ı z â y i ' e tm e k le z â -
y i ‘in d en m ü c e d d e d e n y e d in e b e r â t-ı â lîş â n ım v e r ilm e k b â b ın d a ..." v e y a
"... a r z -ı h a l s u n u p ... h e n ü z b e r a t o lu n m a m a ğ la ... y e d in e b e r â t-ı ş e r î f - i â lîş â n
v e rilm e k b â b ın d a " m şe k li n d e bi r ifad e y er alır.

C ül ûs d o l a y ı s iy l e y a p ıl a n " te c dî d -i b e ra t " la r d a ise na ki l kısm ı

" C ü lû s -ı h u m â y û n -ı s a 'â d e t-m a k r û n u m v â k i ‘ o lm a ğ la u m û m e n te c d îd -i b e r e v â t
f e r m â n ım o lm a ğ ın " i fa d e s iy l e b aş lar .

Nak il r ü k n ü n ü n ikinc i k ı s m ın d a b e ra t a k o n u ol an şe y in t a r i f ve t a v s i fi n e y e r v e r i ­
lir. Bir v a k ı f tev li ye ti ise v a k fı n ki m e âid o l d uğ u, ye ri, g ü n d e ne k a d a r v a z if e ile t ay in
ya pı la c ağ ı, va z if e n in ne şe ki ld e te v c i h e d ild iğ i -m a h l û l, ka sr- ı ye d (el ç e k m e ) , f er â ga t
gibi- h u s u s la r , m u k a t a a t ev c ih i ise işl e tm e şart lar ı ilgili k a le m le r d e k i k a y ıd l a r d a n
ya pı la n d e r - k e n a r l a r a d a y a n ıl a ra k ve b e ra tın c in s i n e gö re k a y ıd l a r d e fte r h a n e , ru u s, m a ­
l iy e vs. ha ngi k a le m d e n ç ı k a r ıl m ış s a adı b e li r ti le r e k ya z ılı r. M u â fı y e t b e r a t l a r ı n d a e s ­
ki den beri ta tb ik e d ile n şe kle riâ y e t o l u n m a s ı bi ld iri lir .
B e ra tın tev ci hi için P a d i ş a h ı n ha tt-ı h u m â y û n u v a rs a v e y a f er m an ı s â d ır o l m u ş s a
b u hu s u s la r da a ç ık la nı r. Bu a ra d a b e ra t ın te v c i h e d ild iğ i şa h sı n da ismi z ik r edil ir.
Ti m a r be ratı gibi bazı b e ra t la r d a isi ml e b irl ik te be ra t s a h ib i n in t a v s i fi n e de y e r veri lir .
Hat ta bu t a v s i f ile b a ş la y a n b e ra t la r a da r a s t l a n ı r 172.

Vaz ife b e ra t la r ın d a "b in y ü z k ır k ik i s e n e s i ş a ‘b â n -ı ş e r ifi g u r r e s i g ü n ü n d e n " ş e k ­

linde b e ra tın ha ngi tar i h te n îti b â re n g eç erl i ol d u ğ u ka y d edil ir. Bu k ıs ım , g e n e ld e na kil
r ü kn ü n ün s o n un da ki ge çiş f o rm ü lü n d e n ö nc e y e r alır. N a k il k ı sm ı,
"bu b e r â t-ı h u m â y û n u v e rd im ve b u y u r d u m k i" ,
"bu b e r â t-ı h u m â y û n -ı iz z e t-m a k r û n u v e rd im ve b u y u r d u m k i" , vs. ib â r e le r in d e n
bi riy le son bu lur.

171 T S M A , n r . E . 1 7 5 /1 8 .

172 M F , n r . 2 4 4 .
130 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

7. Emir / Hflkflm

B e r a tt a v e ri l e n v a z if e , im t iy a z ve y a m u a f i y e t i n ne ş e k il d e y e rin e getirileceği bu
k ı s ı m d a b e li r til ir . B u n u n içi n d i r ki bu k ı sm a b e ra tın şa rtı d e n ir.
B e y l e rb e y i b e ra t ın d a şart kısm ı
" B a 'd e ’l-y e v m v ilâ y e t- i m e z b û r e d e b e ğ le r b e ğ i o lu p ş ö y le k i v e z â if-i hıdem ât-ı
m e b r û r e -i P â d iş â h ı ve ş e r â it- i m e s â 'î- i a s â k ir - i m a n s û r e -i ş e h in ş â h id ir " n ı \
Şık k-ı e vve l d e ft e rd a r ı b e ra t ın d a
" M û m â ile y h b a 'd e 'l- y e v m îa h t-ı y e d in d e o lu p t a s a r r u f k ılu p s â lik -i m esâlik-i
e m â n e t ü is tik a m e t ve z â h ib - i m e z â h ib -i f a r t - ı d iy â n e t o lu p A n a d o lu d e fte rd a rlığ ın a
m ü t e 'a l li k o la n 1,174 ş e k il le r in d e baş lar .
Bi r y e rd e n v a z if e v e ri l e n b e ra t la r d a
"... m u t a s a r r ı f o lu p h id m e t- i lâ z ım e s in b î-k u s û r m e r 'î ve m ü ’e d d î k ıld ık d a n sonra
t a 'y în o lu n a n y e v m i ... a k ç a v a z ife s in ... m a h s û lü n d e n a lu p " v e y a be n z e r i ;
T i m a r b e r a t la r ın d a ise
" ...ta h t-ı y e d in d e o lu p t a s a r r u f k ılu p ş ö y le ki, v e z â if-i h ıd e m â t-ı m eb rû re ve
m e s â ‘î-i m e ş k û r e -i a s â k ir - i m a n s û r e d ir b e r -m û c e b -i d e fte r -i h â k a n i m ü ’e d d i k ıla ” gibi
bi r ifade k ul la n ı lı r.

Öz el s ta t üy e tabi o la n baz ı g r u p la r a m e n s u b ş a h ıs l a r a v e ri l en be ra t la r d a ise berat

s a h ib i n in tabi o la c a ğ ı şa rt la r la v e ri l en im t iy a z ve m u â f i y e t l e r bu k ı s ı m d a teferruatlı bir
bi ç i m d e ele alın ır. M e se lâ , m u â f i y e t b e r a t l a r ı n d a bu m u â f i y e t k a rş ı lı ğ ı n d a berat sahi­
b i n d e n D e v l e ti n ne b e k le di ğ i aç ık l a n ır . M â li k â n e b e r a t la r ın ı n bu kı sm ı ise be rat sahibi­
nin D e v l e te y a p a c a ğ ı ö d e m e l e r için v e rd iğ i bir g a ra n ti ni te liğ i taş ırl ar. Konsolos,
t e r c ü m a n ve O s m a n lı teb a a sı ol an A v r u p a ve H a y r iy e t ü c c a r l a r ı n a v e ri l en berat larda da
h ü k m ü n ha yli ge n iş t u tu l m u ş o l d u ğ u g ör ül ür .

8. Te ’kid / Tehdid

Bu k ı s ı m d a be ra t a i lg ili le r c e r iâ ye t e d il m e s i , b e ra t h i lâ f ın a d a h i ü ta a rr u z edilme­
m esi b e lir til ir. B a z ı la r ın d a bu ten b i h söz ü, "Ş ö y le b ile le r a lâ m e t- i ş e r ife i 'tim a d k ıla la r "
c ü m l e s i ikiye b ö l ü n e r e k
"Ş ö y le b ile le r , bu b a b d a h iç a h a d m â n i ' ü d â fi ‘ o lm a y a , d a h i u ta 'a rru z kılm aya,
a lâ m e t- i ş e r ife i 't im a d k ıl a l a r " l75 ş e k li n d e a ra y a y e r l e ş ti ri l m i ş t i r. Bi r kı sm ın d a ise b u l7t
ve y a b e n z er i c ü m l e l e r ş ö y le h ile le r d e n ö nc e y e r alır.
"Z a b t u r a b tın a ta r a f-ı â h a r d a n h iç f e r d m â n i' ü m ü z â h im o lm a y u p d a h i u ta 'a r-
r u z k ılm a y a la r . .. " l77
" E fr â d -ı â fe r id e d e n k â in e n m e n -k â n ve k e y fe m â -k â n s e b e b e n m in e ’l-e sb â b hiç
a h a d m â n i' ü d â f i' o lm a y u p b ir v e ç h ile d a h i ü ta 'a r r u z k ılm a y a la r .. .n178
"O l b a b d a h iç f e r d - i â fe r id e d e n k â in e n m e n -k â n b i-v e c h in m i n e ’l-v ü c û h ve n e v in
m in e ’l-e n v â ‘ m â n i ' ü d â fi ‘ o lm a y a , . . " 179 gib i.
M a a m a fi h , bu rü k ü n d e s a d ec e
"Ş ö y le b ile le r , a lâ m e t- i ş e r ife i 't im a d k ıla la r" ib âr e s iy l e y e ti ni ld iğ i de vâkidir.

171 E s 'a d E f . K tb , n r . 3 8 3 5 , v r . 2 a , 4 a .

174 E s 'a d E f . K tb , n r . 3 8 3 5 , v r . 3 b .

T S M A , n r . E . 5 4 0 4 /1 2 .

176 M F , n r . 1 6 0 .

177 M F , n r . 1 6 0 , 6 2 9 .

178 M F , n r . 4 0 .

'v‘ T S M A , n r. 5 4 7 2 .
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 131

9. Tarih
M âliy e d e n verilen beratların ta r ih le r in in a tılış la r ı te rm a n la rın k iy le ay n id ir. Fakat
D îv ân d a n ve rile nler d e ğ iş ik lik gösterir. B ir k ısm ın d a tarih ön y üzde ve V t ım a d k ıla la r ı
tâkib en y a z ıld ığ ı halde tim a r b eratlarınd a k a ğ ıd ın arkasına k o n u lm u ştu r. Ö n y üzd e k ile rd e
ayın g ü n ü bazan s e ki s e a ş e re y ahut sit te ve ışrın şe klind e tam tarih olarak v e rilm iş, bir
k ısm ınd a ise e v â i l , ev â sı t ve ev ûh ır gib i onar g ü n lü k devreler g ö ste rilm iştir. Tarihin ar­
kaya k o n u ld u ğ u tim a r b e ratlarınd a da m âliy e d e n verile nlerd e o ld u ğ u g ib i tam tarih k u l­
la n ılm ış tır .

10. Mahall-i T a hri r

T ahrir m a h a lle r in in m uhtevası b a k ım ın d a n ferm an ve beratlar arasın da tark y o k ­
tur. Z am an zam an "İstanbul" k u lla n ılm ış s a da genelde b eratların tah rir m ah a lle rin e de
1910’ lu y ılla ra kadar "be-makam-ı Kos ta ntı ni yye " ibaresi k o nm u ş, 1915’de ise kesin o la ­
rak " be -m aka m -ı Dâ rü l-hi lâf et i ’l-aliyye" şekli k u lla n ılm a y a b a ş la n m ış tır " " ’.

Şekil 103 ( Şekil 104 ş ckj| |()5

"Be-makam-ı İslâmbol "Be-makam-ı Kostantıniyye "Be-makam-ı İstanbul
el-mahrûsa" yazılı b ir tahrir el-mahrûsa" yazılı bir tahrir el-mahrûsa" .vazıh b ir tahri
m ahalli m ahalli ‘ ma'ha|li
( M F , nr. 160) ( M F . nr. 91) ( M İ . nr. 138)

O rdu seferde iken verile nlerd e de fe rm a n la r­

daki g ib i "y u r d " ve “sahra" k e lim ele ri yer a lır. T ıpkı
ferm anlar gib i ilk d evir b e ratların ın tah rir m ahalleri
de gayet sade y a zılırk e n zam anla e trafla rın d a fe rm an ­
lardaki tavus kuşu ku y ruğu yahut arm ut b iç im in i
andıran ç iz g ile r ortaya ç ık m ış tır . Ö z e llik le X V I I I .
y ü zy ıld a v e rilm iş olan b eratların te z h ib lile r in d e ta h ­
rir m a h a lli e trafınd a d e ğişik b içim le rd e süslem eler
vardır. Şekil 106
B ir berat cinsi olan m ü lk n â m e le rin b a z ıla r ın ın "D ârü ’s-saltanati'l-aliyyeti' l-Kostan-
tahrir m ahallerind e tavus kuşu şekli çok b ariz olarak el-mahrûsa" yazılı tavus kuşu
g ö rü lü r " ". şeklinde tahrir mahalli
(TİEM , nr. 2386)

B u y u ru ld u D e fte n , n r . V I N . 2 4 / 2 . N i t e k i m M u s t a f a K e m â l B e y ( A t a t ü r k ) ’e v e r i l e n O s m â n î v e M c c i d î
nişanlan bera tl arı ta h ri r m a h a ll e r in d e de " H i l â f e t i ' l- a l iy y e " ib are si okunm aktadır. Nusrel Bavca.
A ta tü r k ün N işa n ve M a d a ly a la rı, A n k a r a 1 9 8 6 , s . 5 6 , 6 8 , 7 2 , 7 6 .

M e s e l a X V I I . y y . d a K ö p r ü l ü F a z ı l A h m e d P a ş a ’y a t e m l i k e d i l e n b i r b a h ç e il e I II . A h m e d ' i n a n n e s i
132 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

B. B E R A T C İ N S L E R İ

1. Verildikleri Kalemlere Göre B eratlar

B e r a tl a rı n c in s l e ri n e göre v er i l d ik l e ri k a le m le r de fa rk lıd ır. En büy ük kısmını,

M a liy e k a le m le r in d e n v e ri l e n l e r teşki l ede r. B e r a tl a rı n bi r kısm ı D îv â n -ı H ü m âyûn ka­
le m le r in d e h a z ır la n ı rl a r. Bir de k a d ıa s k e r l e r ta r a f ı n d a n v e ri l e n b e r a t la r va rdı r ki bunlar
a s k e r î be rat o la r a k ad la n d ı rı l ır . B e r a tl a rı n c in s l e ri n e gö re ha ng i k a le m le r d e n verileceği
bell id ir. A n c a k , iste diğ i be ratı n o r m a l y o l la r la a la m a y a n bazı k i m s e le r in zaman zaman
k â ti b l e r d e n b a z ıl a r ı n a r üş ve t v e rm e k su re t iy l e d i ğ e r bi r k a le m d e n b era t aldıkları da ol-
m u ş t u r " 12.

a. D îvân ’dan Verilenler

D î v â n d a n v e ri l en b e ra tla r ı c in s l e ri n e gö re bi rk a ç g r u p ta t o p la m a k mümkü ndü r.

aa. V e z â r et , b e y le r b e y il ik , K ır ım h a nl ığ ı, M e k k e Em ir l iğ i , E f lâ k - B o ğ d a n voyvo­
dalığı b e ra tla r ı;

ab. T i m a r ve z e am e t t ev c ih i b e ra tla r ı;

ac. K o n s o l o s lu k , t e r c ü m a n l ık , XIX . y ü z y ıl d a or ta y a ç ık a n A v r u p a ve Hayriye

tü c c a r ın a ve ri l e n be ra tla r;

ad. XIX . y ü z y ıl d a H ri st i y an ve M u s e v î rû h ân î r e i s le r in e v e ri l e n be rat lar ;

ae. Bazı m u a f i y e t b e ra tla r ı;

af. Bazı a şir e t b e y le r in e v e ri l en b e ra tla r ;

ag. M u h te s i b , ş e h ir ke th ü d a s ı , a s es b a ş ı vs. be ratları'®\

B un l a rı n t a r i h le r in i n a tı l ış ın d a k i öz e ll ik d o l a y ı s iy l e m al i y e be ra t la r ın d a n kolayca
ay ırd e d il e b il m e l e r i m ü m k ü n d ü r . Zira , ti m a r b e ra tla r ı ha riç d i ğ e r l e r i n d e tarih, tıpkı
D îv ân -ı H ü m â y û n d a n ve ri l en f e r m a n l a rd a o l d u ğ u gibi, b e ra t ın y a z ıl d ığ ı ka le m le atılmak­
tadır. T i m a r b e r a t la r ın d a ise be rat metn i " i ‘tim a d k ıla la r" s öz ü ile bi tm e kt e ve tarih
a tı l m a d a n " m a h a ll- i ta hr ir " ko n m a k t a d ır .
D îv ân -ı h ü m â y û n d a n v e ri le n b e ra t la r ın ark a y ü z le r in d e -tıp kı f er m anl ard ak i gibi-
XV I. yü zy ıl b a ş la r ın d a her ha ngi bir yazı v ey a işa re te ra s t la n m a z . Bu as rın sonlarında
ise s a h h , i m z a ve p a r a f la r g ö r ü lm e y e b a ş l a r 184.

b. M âliyeden V erilenler

B un la r, k o n u l a r ı n a gö re M â li y e n in ç eşi d li k a le m le r in d e n v e ri lm e k te d ir .

ba. M u k a ta a , ilt iza m, m âl i k ân e , gü m rü k e m in liğ i b e ra tla rı;

bb. M ü lk n â m e le r ;

bc. M u st a h f ız l ık , d iz d a r lı k , kale ne fe rli ği be ra tla rı;

G ü ln u ş V a l id e S u l t a n 'ı n Ç a m l ı c a 'd a k i v a k ı f l a r ı n a a k ı t ı l a c a k s u iç in v e r i l e n m ü lk n â m e le r le ( a s ı lla r ı

T ü r k - l s l â m E s e r l e r i M ü z e s i , n r . 2 2 6 6 v e 2 3 8 6 'd a o la n b u m ü l k n â m e l e r iç in b k . N a d i r , Padişah Fer­
manları, s . 9 4 v e 1 0 8 ) M F . l a r d a k i b a z ı m ü l k n â m e l e r i n ( 3 / 2 , 4 , 4 /1 v e 2 ) t a h r i r m a h a ll e r i b ö y le d ir .
I,: T a f s i l â t iç in b e r a t s a h t e k â r l ı k l a r ı f a s l ı n a b k .

"" G e n ç , Beratlar, s. 5 0 .

IHJ D îv â n - ı H u m â y u n ’d a n v e r i l e n f e r m a n l a r b a h s i n e b k .
 133
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

bd. Te v liy et , imâm et, hi tâb et, k itâ be t, k a yy u m l uk , de rs-i â m m l ık gibi va k ıf l a r l a

ilgili v a z if e le r için v e ril en be rat lar ;

be. E s n a f k e th u da lığ ı b era tla rı;

bf. C i z y e d a r l ık bera tla rı;

bg. Fe râ ş e t b era tla rı;

bh. T e k a ü d lü k be rat lar ı;

bi. Y u r d l u k ve o c a kl ık b e ra tla r ı;

bj. M u â fi y e t b era tla rı;

bk. Çe şi dl i va zif e ( ge li r ta h s i s i) b e ra tla rı, kı sa c a mâl î k o n u l a r l a ilgili her tü rlü

b era t m al iy e k a le m le r in d e h a z ı r l a n ı r d ı 185.

Ber atı n, M â li y e n in han gi k a le m in d e n ve ri l m i ş ol d u ğ u ise ark a yü z e ko n a n

M u h a se b e -i e v v e l, A n a d o lu , M u k a ta a -i g a n e m , H a r e m e y n i ’ş -ş e r ife y n ve ya sa d e c e H a r e ­
m e y n gibi ke li m e l e rd e n a n la ş ı lm a k ta d ır . Bu k e li m e l e r b a z an tam o l a r a k ya z ıl d ığ ı h a ld e
ba z an da M u h a se b e -i e v v e ld e ol d u ğ u gibi e v v e l k e lim es i "lâm " h a rf iy le g ö s te r il m e k s u r e ­
tiyle k ıs m e n r u m u z k u l la n ı lm a k t a d ır ki b u nl ar , f er m an l a rd a g ö r ü le n i şa r e tl e ri n a y n id ir .
M ali ye b e ra t la r ın ı n a rk a s ı n d a b a ş la n g ı ç t a n beri m e v c u d ol an d e f t e r d a r im z a la rı da
fe r m a n l a rı n k i n d e n farklı de ği ld ir. Yani XV II. yü zy ıl s o n la r ın a k a d a r k â ğ ıd ı n b o y d a n or ta
y eri n d e, tek im za ise e n d e n de h e m e n he m e n or ta d a , b ir de n fazl a ise b a ş d e f t e r d a r ın k i o r ­
tada, di ğer ler i k â ğı dı n sol y a rı s ın d a d ı r. XV II. yüz yıl s o n la r ın d a n îti b â re n kâ ğ ıd ı n üst k e ­
n a rı n da n a ş ağ ı ya d o ğ ru alt alt a iki im za gö rü lü r. N a d i r r a s t la n m a k la b e r a b e r bu iki
im z a n ın ayni ol d u ğ u da v a k i ‘dir. Bu gibi ha ll e rd e ü stt ek i, iki de ğ iş i k im z a o ld u ğ u z a ­
man ki gibi k u y r u k s u z a tı lm ış tı r. B a z ı la r ın d a a lı n a n ha rç l a r da d e f t e r d a r i m z a la r ıy l a ayni
i st ik a m e tte o lm a k üz ere sol üst k ö ş e y e y a z ı l m ı ş t ı r 186.

Şekil 107 Şekil 108

Beratın "Haremeyn" kaleminden "Anadolu m u h as e b e s in d e n verilmiş
verildiğini gösteren kayıd berat arkası [üstte ters istikamette
(M F, nr. 463) hüccet-i zahriye bulunmaktadır]
(M F, nr. 629)

G enç, Beratlar , s. 5 0 - 5 1 .
134 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

C ü l û s d o l a y ı s iy l e y e n il e n e n b e r a t la r d a a r k a d a y in e d e f t e r d a r i mz ala rın ın s o lu n d a
" c ü lû s" , i n ’am o l ar a k v e r i l e n l e r d e ise " in 'â m " k e li m e s i n e r a s t l a n m a k t a d ı r 1"7.

Bazı be ra t la r ın a rk a s ı n d a , f e r m a n l a rd a k i gibi, kad ı ta r a f ı n d a n ya z ılm ış "hüccet-ı

z a h r iy y e " b u l u n u r 188.

c. A s k e r î B e r a tla r

K a d ı a s k e r le r , m e v l e v iy e t le r h ari ç ol m a k ü ze re ke n di sa h al a rı (A n a d o lu ve Rume­
li) d a h il i n d e k i c ih e t le r ile k ı rk d a n aş ağı d e r e c e d e k i m ü d e r r is l e r i n tay in in i y a p a rl a rd ı 1*’.
B un a gör e k a d ıa s k e r l e r i n ve rd i kl er i be ra tla r ı ş öyl e sı r a la y a b i li ri z :

ca. K a d ı lı k be ra t la r ı;

cb. M ü d e r r is l ik b e ra tla r ı;

cc. M u a ll im li k be ra t la r ı;

cd. M u v a k k ıt lı k be ra t la r ı;

ce. V a k ı f l a r d a n v a z i f e l e n d i r i l e n l e r e (şe y h, t ü r b e d â r . z â v i y e d â r , cü z h an , mütevelli,

n â z ır v s.) v e ri l e n b e ra tla r.

Bu b e r a t la r k a d ıa s k e r l e r i n d a ir e le r in d e h a z ır la n d ı k ta n s on ra tuğ rası nişancı ta­

r a f ı n d a n ç e k i l i r d i 190.

A s k e r î b e ra t la r şekil îti b â ri y le Dî v â n -ı H u m â y û n ’da n ve ri l en b e ra tla r a benzerler.

T a r ih l e r t e ’kid r ü k n ü n ü n d e v a m ı n d a ve b e ra t ın y a z ıld ığ ı ayni ka le m le atılmı şla rdı r. Ar­
ka la r ın d a k i iş â r e tl e r ve im z a la r da d î v â n d a n ve ri l en b e r a t la r d a n pe k farklı değildir. Bu
b a k ım d a n ay ırd e d il m e l e ri de ço k ko la y ol m a z . Y a l n ız X V II. yüz yıl so nu ve XVIII.
yüz yıl b a ş la r ın a âid g ö r ü le b i le n bi rk a ç a s k er î b e ra t ta d î v â n d a n v e ri l en be rat lar da bey-
likçi ta r a f ı n d a n k o n u l a n ark a y ü z de ki s a h h iş a r e ti n in m ü h ü rl e b a s ıl m ı ş o ld uğ u tesbit olu-
n a b i l m e k t e d i r 191. "S a h h " ın yeri ise ön y ü z d e k i ya z ın ı n ters i s t ik a m e ti n d e ol m a k üzere sol
üst k ö ş e d e ve im z a n ın üz e ri n d e d ir . Belki de m â l i y e d e n al ı n m as ı ge re k i rk e n usu lsü z ola­
rak a s k e r î d e n b e ra t a lm a d u r u m u n u n g e re k s i z b ü r o k ra t ik işl e m l e re se b eb olma sı dolayı-
s iyl e bu b e r a t la r d a s a h h \n ç a p ra z k ö ş e si n d e ye r a lm a k ü z e re " a s k e r i b e ra td ır. m aliye
k a le m in e k a y d o lu n m u ş d u r " şe k li n d e bir ş erh k o n u l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r.

2. Veriliş Sebeblerine Göre Ber atlar

Be ra tla , v e z ir li k t en fod la t ah s i s in e k a d a r ço k çe şid li k o n u l a r d a tevci h ve tahsis

y a p ıl a b il m e k t e d ir . Ne v ar ki, ha ngi cin s ve k a d e m e d e o l u rs a o ls u n bir şeye t a s a r ru f ede­
bi lm e o k a d ro d a bir m ü n h a l i n b u l u n m a s ın a ba ğ lıd ır. Bö yl e bir m ün h al ise çeşidli şekil­
l erd e o r ta y a ç ık a b ili r .

guruşdur " ş e rh le r i b u lu n m a k ta d ır . M F , n r. 6 5 .

IH' M F , n r . 2 7 .

İ lm iy e r i c a l i n i n k u l l a n d ı k l a r ı ta s d i k i b a r e l e r i iç in b k . M e h m e t İ p ş i r l i , " İ l m iy e M e n s u b la r ın ı n İmza ve
T a s d ik F o r m ü lle r i" TBPDS , s. 1 7 7 - 2 0 0 .

" T e v k i 'î A b d u r r a h m a n P a ş a K a n u n n â m e s i " Milli Tetehhu'lar Mecmuası. 1/3, İ s t a n b u l 1 3 3 1 , s. 5 4 0 .

1 " T e v k i 'î A b d u r r a h m a n P a ş a K a n u n n â m e s i " , 5 1 5 .

1,1 R c b i 'ü l e v v e l v e Ş a 'b a n 1 1 0 3 ( E k im 1 6 9 1 , M a y ıs 1 6 9 2 ) ; R e c e b 1 1 2 3 ( A ğ u s to s 1 7 1 1 ) t a r i h li b e r a tla r :

T S M A . n r . F.. 5 4 0 5 /2 , 3 ; 5 4 0 2 /2 - 4 .
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

a. M ahlûl D olayısiyle İlk Veriliş

aa. Ö lüm D o la y ıs iy le B o şa lm a

B e r a t t a s a r r u f ed en ş a hs ın ö l ü m ü h a lin de ta s a r r u f u n d a b u l u n a n şey m ah lu l
k a ld ığ ın d an o işin ü s te s i n d e n ge le c e k liya ka tli bir ş a hs a t e vc ih e d ili rd i. O le n şa hs ın oğ u
var ise t a s a r r u f ettiği tim ar, t e v li y y et ve a ğa lık gibi v a z if e le r t a m a m e n ve ya k ı sm e n o ğ l u ­
na t evc ih ed ili p be ratı v e r i l i r d i 192. Bu intikal bir n e s ild e n di ğ er i n e d e v a m e d ip gi der di
Böyl e öl üm hali ile boş ka lan yere y a p ıla n b era t ta h s i s in e f e v t d e n v e y a f e v t in d e n b era t
de nir .

ab. B e r a t S a h ib in in F e r a g a tiy le B o ş a lm a

Bazı h a ll e rd e be rat sah ibi yaş ve ya ha s ta l ık gibi bir s e b eb l e o v a z if e yi y e ri n e

g e ti r em e y e ce k hale ge ld i ğ i n d en ke ndi ist eğ iyl e fera ga t e d e re k be rat ı geri v e ri r d i. K a s r -ı
y e d d e ni le n bu gibi ha ll e rd e fera ga t ed e n ş ah ıs b a z an oğl u y a hu t bi r ya kı nı leh in e de
fer ag att e b ul un ab i l ir d i. Bu t ak di r de eski b e ra tın a rk a s ı n a ya z ıl a n hü c c et - i z a h r i y y e d e
duruma

"...M u s ta fa E fe n d i d â 'îl e r i p ir ü ih tiy â r o ld u ğ u n d a n te v liy y e t- i m e z k û r e y i h ü s n -i

rızâ ve ih tiy â r iy le e r b â b -ı is tih k a k d a n s u lb î k e b îr o ğ lu d e r s - i â m m e ş -ş e y h M e h m e d S a d î
E fe n d i d â 'île r in e k a s r-ı y e d ve f e r a ğ ...M
l94 ş e kl in de işar et ed ild iğ i gibi, ba z an da ka sr-ı
yed ed en ş a h sı n b e ra t ın a
B â lâ -y ı d e r -k e n a r d a m a s tu r m u k a ta 'a y a b e r -v e c h -i m â lik â n e m u t a s a r r ı f o la n
A b d u lla h A ğ a m u k a ta 'a - i m e z k û r u n u h ü s n -i r ız â ve ta y y ib -i ih tiy â r iy le İ s m a il A ğ a y a
f e r a ğ ve k a s r-ı y e d e y le d iğ i...'9* t a r z ın d a d e r - k e n a r ol u n u rd u .

Yeni ve ri l en be ra tta ise k im in f er a ga tiy le k im e ve ril di ği

"A li A h m e d ... b e r â tın v e rü p ih tiy â r iy le f e r â g a t e y le y e n o ğ lu M e h m e d b in A li y e ­

r in e ... c ü zh â n n a sb e d ü p bu b e r â t-ı h u m â y û n u v e rd im . .. " l9f> v e y a
" M e h m e d ... ih tiy â r iy le f e r â g a t e y le y e n İsâ b in B a y r a m y e r in e ... c ü z h a n n a sb
e d ü p ...” 197 gibi bir ifade ile dile g e tir ili rd i.

ac. A z il D o la y ıs iy le V e rile n B e r a tla r

Şa h ı sl a rı n öl üm ve ya kendi a r z u l a rı y la işd e n el ç e k m e l e r i d o l a y ı s iy l e y e n id e n v e ­
rilen be ra t la r d a n b aş ka, be rat s a h ib i n in g ö r d ü ğ ü v a z if e d e n m e m n u n k a l ı n m a y a r a k işine
son v e ril m e si y a hu t m u k a t a a la r d a d a ha y ü k s e k üc ret ö d e y e n ç ık m a s ı gibi s e b e b l e r l e i m ­
tiy a z ve ya va z if e n in geri a lı n a ra k d a h a uyg un gö r ü le n ba ş k a bi r ş a h sa v e ri l m e s i
m ü m k ü n d ü ki b u n a r e f d e n m a h lû le n b e r a t d e n ir di . R e f d e n b e ra t v e ri l m e s i h a lin de
-tıpkı d i ğ e r l e r i n d e o l d uğ u gib i- yeni b e ra t ta bu hu s ûs

Nitekim zeâmet tasarruf eden bir şahsın oğluna, babasının ölümü üzerine zeâmet dahilindeki köy­
lerden seçmek üzere sadece sekiz bin akçeliği bırakılmış, gerisi hassa silâhşörlerinden birine veril­
mişti (M F , nr. 40). Bunun da ölümüyle başka bir şahsa geçmişti (A yni beratın der-kenarı).

"Merhum Solak Mehmed A ğ a ’nın evkafı olan menzil-i K al'a-i Medik ağalığına hilâ ta yin Kasım hin
Nâsır ve İbrahim ber-vech-i iştirak m utasarrıflar iken fe v t olm alariyle mahlûllerinden m üteveffâ-vı
mezbûr Kasım ın sulbî oğlu Mehmed 'e intikal edüp merkum Mehmed bin Kasım fe v t olup ol veçhile
ağalık-ı mezkûr mahlûl olup hidmet-i lâzım esi m u'attal kalmağla yerine erbâb-ı istihkakdan
müteveffâ-yı merkumun sulbî kebîr oğlu işbu râ fı'-i te v k i-i refî'ü 'ş-şân-ı hâkanî ... E bûbekir . ’e
tevcihi . .." (M F , nr. 160).
MF, nr. 629’daki 5 Rebi'ülâhır 1243 (26 Ekim 1827) tarihli hüccet-i zahriyye.
w M F, nr. 433.

1014 tarihli Süleymaniye C âm i'i cüzhanlığı beratı: T S M A , nr. E. 5204/36.

TSMA*. nr. E. 5204/28: benzeri: 5204/39.
136 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"... m e z k û r A b d ü l h â d î ’y i a ğ a -y ı m ü ş a r ü n ile y h in a r z ı m u c e b in c e cib â yet-ı

m e z b û r e n in m a k tu u n a h e r y ı l o n b in a k ç e z iy â d e e y le d ü ğ i s e b e b d e n r e f ‘ olunan
A b d ü lv e h h a b y e r in e gibi bir ifade ile be li r ti li rd i .

M a hl ûl ol an bir v a z if e y e, ö l e n i n o ğ lu o l d u ğ u h a ld e y a n lı ş lı k la ba ş ka birinin tayini

h a li n d e de ve ri l en be ra t r e P e d il i r ve bu h us u s yeni ve ri l en b e ra t ta şöy le ifade olunurdu:
"...c ü z h a n o la n Ö m e r b in M e h m e d n â m k im e s n e v e fa t e td ik d e ... N a su h bin Yu­
s u f'a v e rilü p lâ k in v e fa t e d e n e h l- i c ih â tın c ih â tı e v lâ d -ı s ig a r ın a v e rile d e y ü em r-i ş e r if
v â r id o lm a ğ ın m e z k û r N a s u h r e f ' o lu n u p

b. T e c d id

ba. C ü lû s D o la y ıs iy le T e c d id

Be ra t a n c a k t u ğr a s ın ı ta şı d ığ ı p a d iş a h ı n sa lt a n a t s ü re s i n c e ge çer li olduğundan,
eski Pa d i şa h z a m a n ı n d a v e ri l e n va z ife ve y a im t iy a z ın de v a m ı için yeni padişahın
t u ğ ra s ın ı t aş ı y a n b e ra t a ih tiy aç vard ı ki b u n a te c d îd -i b e r a t adı v e r i l iy o r d u 200. Cülûs do-
l ay is iy le y e n il e n e n b e r a t la r d a he m tec d i d -i b e ra t o ld u ğ u , he m de cü lû s do la y ıs iy le tecdid
e d il di ği h u s u s l a r ı n a
" ...c ü lû s - ı h u m â y û n " 20\ / " ...c ü lû s - ı h u m â y û n -ı s a 'â d e t- m a k r û n " 202 / " ...cü lû s-ı
h u m â y û n -ı m e y m e n e t- m e ’n û s u m 201 v â k i ‘ o lu p u m û m e n te c d îd -i b e r e v â t o lu n m a k ferm â n ım
o lm a ğ ın ..." ş e k li n d e işar et e d ili rd i.

bb. T a h r ir D o la y ıs iy le T e c d id

O s m a n lı D e v l e ti n d e z a m a n z a m a n y a p ıl a n ta h r ir le r 204 d o l a y ı s iy l e tım a rla rın gelir­

le ri nd e v u k u 1 b ul an d e ğ iş i k li k le r in b e r a t la r a aks e d e b il m e s i n i te m in m ak s a dı y la tahrir­
le r de n s o n ra da be ra t y e n il e n m e s i n e g i di lir d i. Bu t e c d i d le r d e t e z k i re s i z t im a rla r mahal­
lind e y e n il e n ir , t e z k i r e l il e r ise t e c di d için İ s t a n b u l ' a g ö n d e r i l i r d i 205. Ber atl arı n tecdid
e d il m e d e n yen i ta h r i r d e n y a ft e 206 ve ri l ip s o n ra İ s t a n b u l ’da te c d i d e d ilm es i ise, iki d e f a
re s m a l ı n m a s ı n a s e b e b o l d u ğ u n d a n , t e c d i d d e n ö nc e ya fte v e ri l m e s i ya s a k l a n m ı ş tı 207.
",B T SM A , nr. E. 5 4 0 3 /7 .

T SM A , nr. E. 5 2 0 4 /1 4 .

:o" Her padişah d e ğ işik liğ in d e beratların yen ilen m esi m ecburiyeti var id iy se de, berat sahibleri ta­
rafından em rin, her zaman rahatlıkla yerine g etir ild iğ i söy le n e m ez . G erçekten III. Ahm ed’in
cülusu nd a verilen "tecdid-i berat" em rine timar tasarruf ed enlerin uymak istem em eleri yüzünden bir
takım k arışıklık ve an laşm azlıkların ortaya çık m ış olduğu da anlaşılm aktadır. K o n y a Ş e r 'iy y e S ic illi,
X LI, 2 4 5 ’den naklen ö z e r Ergenç, "XVIII. Y üzyılda O sm anlı Taşra Y önetim inin M âlî Nitelikleri"
R a iy y e l R üsum u. T ü rk lü k A ra ş tır m a la r ı (J o u rn a l o fT u r k is h S tu d ie s ), X (1 9 8 6 ), 88.

:nı TSM A , nr. E. 5 2 0 4 /1 3 .

MF, nr. 27.

:,n M F, nr. 20.

:ı,J V ergi m ü k elleflerin in tesbîti için cülusları m üteâkıb veya 10, 30, 40 yıl gibi belli aralıklarla yapılan
bu tahrirler hakkında bk. ö . L. Barkan, "Türkiye’de İmparatorluk D evrinin Büyük Nüfus ve Arazî
Tahrirleri ve Hakana M ahsus İstatistik D efterleri", I F M, II/l (1 9 4 1 ), 2 9-59.
D iyarbekir B ey le rb e y isin e gönderilen 12 R eceb 975 (12 Ocak 1568) tarihli hüküm: Mühimme, VII,
2 4 3 /6 7 9 . Y ine Diyarbekir B eylerb eyi ve Timar defterdarına gönderilen 16 R eb i'ü levvel 975 (20
Eylül 1567) tarihli başka bir hükümde de "erbâb-ı timara ne m ıkdar tezkire verilip ol cânibde ne
kadar berat tecdîd olup ve m îrîye ne mıkdar resm -i berat hâsıl" olduğu sorulm aktadır. Mühimme.
V II, 9 5 /2 4 9 .
:o'’ Ya fte / y a f t a , tahrirden önce b eylerbeyinin dirlik sahihlerinin ellerin d ek i beratlarını, son yapılan tah­
rirle karşılaştırıp k ılıç (tim arın çekirdeğini teşkil eden kısm ı) ve ib tid a (ilk verilen mıkdar) olarak
v e rilen le te r a k k i\e n (sonradan yapılan ilâveler) belirtm ek üzere verdiği belgedir. Tafsilât için bk.
M idhat S ertoğlu, O sm a n lı T arih L ü g a ti, İstanbul 1986, ilg ili m addeler.
T eke ve Hamid sancaklarını tahrir eden A ntalya K adısına gönderilen 21 R eb i'ü levvel 976 (13 Eylül
 PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER 137

bc. K a y ıp D o la y ıs iy le T e c d id

Be ra t y en il e n m e s i s e b e b l e ri n d e n biri de eski b e ra tın kaybı do l a y ı s iy l e sa hib i t a ­

raf ın d an y e n is in in is te nm e s iy di . Böyl e ka yıp d u r u m u n d a y e n is i n in v e ri l e b i l m e s i için
ilgili k ale m ka y ıd l a rı n a m ü ra c a at ed il i r ve ge rç e k t en m ür a c a a t s a h ib in in iste diği b e r a t t a ­
ki şeyin ü z e ri n d e o l du ğ u tes bi t e d il d i k te n s o nr a y en is i n in v e ril m e s i y o l u n a g i di lir di . Bu
t ar z da ve ri l en b e ra t la r a z â y i'in d e n b e r a t de n ird i ve y e n il e n e n d e de z a y i ‘i nd en v e ril di ği
hu s û s u n a işar et o l u n u r d u 208. Z a y i ‘in y a n g ın gibi bir s e be b l e ol ma sı ha li n d e bu h us u s da
yeni v eri len be ra tta be li r ti li rd i 209.

3. Şe ki l ö z e l l i ğ i G ö s t e r e n B e r a t la r

a. M enşur

M e n şu r l ar , s a d ra z a m , vez ir, b e y le rb e y i gibi y ük s e k rütbe li ş a h ıs l a r a v e ril di ği için

gere k y a z ıla rı n a lt ın la y a z ıl m ı ş o lm a s ı, ge re ks e unva nı m ü te â k ıb k u l la n ı la n a ğ d a lı, ilti-
f atk âr ve ö v ü c ü i fad ele ri ile d ik ka t ç e k er le r. Ay rı ca , nakil k ı sm ın ı n s o n u n d a m e n ş u r o l ­
duğuna
" ...o lu p e m r -i ş e r îf- i c ih a n - m u tâ 'ım e r z â n î ve ş â n -ı m e â lî n işâ n ı r e fî ' ü â lâ
k ılm m a ğ la işb u m is â l- i b î-m is â l-i f e r z e n d e - f â l ve bu m e n ş û r -ı f â i z i ’n -n û r - ı m e v h ib e t-
iştim â lim v e rd im ve b u y u rd u m k i" d e n il e re k b e ra t t ü r ü n ü n m e n ş u r o l d u ğ u n a işa re t e d i ­
lir210.

b. M ülknâm e

Bir b e ra t cinsi ol an m ü lk n â m e -
lerin O r ha n G a z i ’de n b a ş la y a ra k XV I,
ha tta kı sm e n XV II. y ü z y ıl d a v e ri lm iş
ol an l a rı n d a altt a, tıpkı h ü c c e t l e r d e ve ya
v a k fi y e le r d e o l d u ğ u gibi ş a h id l e r k a y ıd -
lıdır. Bu ö z e lli k le ri d ol a y ı s iy l e de d iğ er
be ra t la r d a n ilk b a kı ş ta a y r ı l a b i l ir le r 2".
B u n la rı n ilk de v ir l e r d e k a le m e
a lın m ış o l a n l a rı n d a ne s ih ve r ı k a ‘ gibi
yazı c ins le ri k u l la n ı lı rk e n XV. yü zy ıl
s o n la r ın d a n îti b â re n ön c e dî vâ n î, so n ra
da celî d îv ân î te rc ih e d il m e ğ e b a ş la n m ış
ve son de re c e d e m u te n â bir tar z da
y a z ılm ış la rd ır. B a z ı la r ın d a ta h r i r m a ­ Şekil 109
hall in in e tr a fı n da k i s ü s le m e ge rç e k bir Mülknâme imzâları
tavu s k u şu k u y r u ğ u n u a n d ır ı r 212. (TSMA, nr. E. 9517)
An ca k, ilk de v ir l e r e âid bü tü n
m ü lk n â m el e rd e ş ah id is i m l e r in i n b u l u n d u ğ u da s ö y le n e m e z . B u n l a rı n iç i n d e ha yli sa d e
ve ba sit o lan la rı da vard ır. M e se lâ , Fa tih S u lta n M e h m e d ’in A y a s o f y a m ü e z z i n i n e ve r-

1568) tarihli hüküm: M ü h im m e , VII, 7 5 7 /2 0 7 4 .

G en ç, B e r a tla r, s. 4 3 -4 4 .

T SM A , nr. E. 7708.

T SM A ’de Sultan III. M ustafa’nın tuğrasını taşıyan Y eniçeri A ğası M ehm ed A g a ’ya v ezirlik ve A na­
dolu Eyâleti tevcih i (E. 7 8 9 4 ), M alatya M utasarrıfı Ispanakcı-zâde H afız M ustafa P aşa’ya v e zirlik
tev cih i (E. 7 9 1 2 /2 ) ve Hacı H alil B e y ’e vezâretle H otin Sancağı te v cih in e (E. 7 9 1 3 ) dair üç m enşur
bulunm aktadır. *

72% 4ah76 İ94I ,98rİ ^ ^ mÜlknâmeler İçin bk N adir- p ^ ı ş a h F e r m a n la r ,, s.2 8 . 4 2 , 48,

MF, 3/2 , 4, 4/1 ve 4 /2 böyledir. A yrıca bk. Nadir, P a d işa h F e rm a n la rı, s. 94 , 108.
13 8 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

diği bir m ü lk n â m e ilk b a k ış ta her hangi bir be ra tta n farklı değil di r. M ü lk n â m e ol du ğu

b u y u r d u m k i s ö z ü n d e n ö n ce ye r alan "lâ yık g ö r ü p m ü lk lü ğ e v e rd im " ifa de sin d en a n ­
l a ş ı lm a k ta d ı r 211.

c. T im a r B e r a tı

T i m a r be ra tla rı da, b era t c in sl e ri içind e te rt ib tarzı b a k ım ın d an di ğe r berat c in s ­

ler i n d e n fark lıd ır. B u n l a rd a be ra t sa h ib i n in eşk âli "uzun bo ylu , e lâ g ö zlü , a ç ık k a ş lu "
v e ya "orta b o y lu , k a r a g ö z lü . a ç ık k a ş lu " gibi bir şe k ild e be lirtilir. M a am afı h, eşkâle
y er v e r i l m e d e n s a d ec e Ü veys o ğ lu r â fi '- i te v k î '- i h â k a n î M em i, y a h u t M a h m u d o ğ lu ...
H ü s e y in şe k li n d e b a b a adı v e ri l m e k l e y e tin ild iğ i de v â k i ' d i r 214.

T i m a r b e ra t la r ın ı n nakil kısm ı d iğ er b e ra t la r ın k i n d e n bi raz değ işi kti r. Nak lin so ­

nunda
"T e v c ih e d ü p v e rd im ki z ik r o lu n u r 1" "
"T e v c ih o lu n u p v e rd im ki z ik r o lu ­
n u r 2'6"
"T e v c ih o lu n u p S ü d d e -i s a 'â d e tim d e n
lâ y ık g ö r ü p z ik r o lu n u r 1'1"
"Ta ’y în e d ü p e ly â k u e v lâ ve se zâ v â r ü
a h r â g ö r ü p te fv iz ü ta k lîd k ılu p verd ü m ki z ik r
o lu n u r " 2'%şç kl ind e i fad ele r ku lla nı ldı kta n
s o n ra t im a r g e li r le r in in hangi köyd en yahut
kö yl er, çif t li k le r ve m ez r e a l a r d a n meyd an a
g eld iğ i, b ird e n fazla köy va rsa her bi rinden
d ü ş e n h iss e a k ç e ol ara k gö s te r il m ek üzere, bir
ö b e k h a lin d e ya z ılm ış tır . Bu kı sım da ku l­
lan ıl an yazı s iy a ka t ol u p köy s a yıs ın ın çok o l ­
ması h a lin de tek sa tır de ğil, d a r bir alanda
s iy a ka t ya z ıs ı n a has bir b iç im d e sıkışık bir
Şekil 110
t arz da , iç içe gi rm iş birkaç sa tır üz eri ne tertib
Çok yerden hisseli bir timar beratı öbeği
e di lm iş tir . B a z ı la r ın d a "y ekûn" kı sm ın ın iki
y a n ın d a s a h h işâre tle ri bu lu nu r. "B u yu rd u m
k i" iba re si ise b un u t a ki be n yer alır.

" '■ v "

Şekil 111
Yanlarda "sahh" bulunan iki köyden hisseli bir timar beratı
öbeği
(TSM A, nr. E. 8022/1)

TSM A , nr. E. 7056.

214 T SM A , nr. E. 5 4 0 3 /6 , 10; 10113/12 bu tipe örnek olarak verilebilirler.

: ı' MF, nr. 40.

216 M F, nr. 28.

 139
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

T arih - yu ka rı d a da be lir til di ği gib i- t e ’kid

r ük n ü n ün b iti m in d e değil, b era tın ark a y ü z ü n ü n
or ta s ın d a ve d eğ işi k bir bi çi m d e a tıl m ışt ır. M a l i ­
ye bera tla rı gibi ay ın gün leri tam ol ar a k y a z ıl ­
m ası na rağ m e n şekil ol ara k ayın gün ü ve yılını
7
gö ste re n sa yı la rın t a m a m e n A r a b c a ol ar a k ve y a ­
zı ile y a z ıl m a s ı n a ra s t la n m a k la b e ra b e r ço k kere
"27 R a m a z â n ü 'l-m ü b â r e k s e n e 9 9 8 " ş e k ­
linde hepsi r ak a m la y a h ut da
"17 Ş e h r -i Ş e v v a l s e n e s e m â n e ve Şekil 1 12
se m â n ın ve m i 'ete ve e l f " gibi yarı rak a m yarı Timar beratı tarihi
y a z ıy la a tıl ma sı te rc ih e d ilm iş tir . B er atı n arka (M F, nr. 244)
y ü z ü nd e ki bu tar i h le r in yeri k a ğı dı n orta
k ısm ıdır. Fa ka t e rk e n ta ri h li le r d e ön yüz
ya z ıs ın ın ters is t ik a m e ti n d e o lm a k üze re
sağ alt kö şe ye ya kı n ve yan k e n a ra p a r a ­
lel, a ş ağ ı- y uk ar ı t im a r köyl eri öb eğ in i n
yan ta r a fı n a g e le c e k şe k ild e
y a z ıl m ı ş tı r 219. Da h a s on ral arı ise ta ri h in
e tr a fın ın ço k ke re b ey zî bir şekil resm
e de ce k t ar z d a çiz ild iğ i g ö r ü lm e k te d i r 220.

Ti m a r b e ra t la r ın ı n b a z ıl a rı n d a
r as tla na n bir hu s us da ark a t a r a fı n d a y o k ­
la m a k a y ı d l a n n ı n bu l u n m a s ıd ı r . Her
Şekil 113
yoklamada " y o k la n m ış d ır " y a z ıl a ra k
Timar beratı yoklama kaydı
alt ın a tar ih a tılır, üs tü n e ise s a h h k o n u r ­
(M F, nr. 28)
du.

Ti m a r be ra tla rı gibi A v r u p a ve
H a y r iy e t ü cca rı b e r a t la r ın d a da bu k a y ıd l a ra r a s t la n m a k ta d ı r.

d . B eylerbeyi Beratı

Be ra t ( n iş â n) -ı hü m ây û n ve ya b e ra t ( n iş â n) - ı ş e r i f a d la r ıy l a a nı l a n p a d iş a h b e r a t ­
lar ın da n ba ş ka bir de b e y le rb e y i bera tı v a rd ı r ki b u n la r, y ı llı k geli ri 60 0 0 a kç eyi g e ç m e ­
mek ş a rt ıy la b e y le r b e y il e ri n te v c i h e tti kl e ri tı m a r b e ra t la r ıd ı r .

C. B E R A T V E R İ L M E M U A M E L E S İ

1. Be ra tın H a z ı r la n ış !

Fe r m a n gibi be rat v e ri lm e s i için de ya bi r v a z if e li n in arzı ya h u t da ist ek s a h ib i n in

a r z uh a lin e ihtiy aç vardır. Eğe r arz ise, a rz s a h ib i n in h ü v iy et i te s bi t e d il d i k te n b a ş ka
t evcihi i ste nil en v a z if e n in bir b a ş k a s ı n ın ta s a r r u f u n d a o l up ol m a dı ğı da ilgili k a l e m l e r d e ­
ki ka y ıd l a rd a n k on tro l ed ili rd i. V e r il m e s i n d e m a h z u r b u l u n m a d ı ğ ı a n la ş ı lı r s a g ere kl i
b ü r o k ra tik iş le m le r t a m a m l a n d ık t a n s on ra S a d r a z a m ın son k a ra rın ı b i ld i re n b u y u r u ld u
k on u rd u . M u â m e l e g ör m ü ş e v ra k ü z e ri n d e k i be ra t ve ri l m e s i için y a z ıl a n bu b u y u r u l d u -
ların de ğ işi k fo rm ül le ri vardır.

2,7 T SM A , nr. 5 4 0 3 /6 , 10; 10113/12; MF, nr. 244.

2" T SM A , nr. E. 5472.

T SM A , nr. E. 771 1 /3 ve 7 7 7 6 /2 .
22" MF. nr. 244.
140 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"M û c e b in c e b e r â tı v e rilm e k b u y u r u ld u 'aL\

" M û c e b in c e te v c ih ve b e r â tı i 'tâ o lu n m a k b u y u r u ld u 'a22,
"T e lh is m û c e b in c e u h d e s in e k a y d ve ş u r û tiy le b e r â tı v e r ilm e k buyuruldu'*22*,
"İ lâ m ı m û c e b in c e ş a r t- ı m e z b û r ile z â y i'd e n b e r â tı i 't â o lu n m a k b u y u r u ld u '02*,
"Ü ze r in d e ise te c d îd o lu n a gibi.

B u y u r u l d u s u çı k t ı k ta n s o nra ki s a fh a d a v a k ı f te v l i y e t le r i, k a le l e r d iz da r lık ve ne-

ferliği, e s n a f k e th u d a l ığ ı gibi k o n u l a r için r u u s te z k i re s i h az ır la n ı rd ı . Bu n la r, defterdarın
k u y r u k lu i m z a s ıy l a b e ra b e r s a d r a z a m ı n b u y u r u l d u s u n u da i h tiv a e d e rl e rd i.

R u u s e m i r le r in i ih tiv a ed e n t e z k i r e l e r R u u s d e fte r le r in e k ay d ol u n d u ğ u gibi be­

ratı n h a z ır la n m a s ı için ilgili k a le m e " n işâ n -ı h ü m â y û n y a z ıla k i" şe k li n d e b a şla ya n berat
te z k ir e s i yo l la n ı rd ı . Ber at, bu t ez ki re m u h t e v â s ı n a gör e k a le m e alı nı r; a y rı c a ruus tezki ­
re l e ri n i n d e ft e rl e re k ay d e d il m es i gibi, be ra t te z k i re l e ri de ge re k t iğ i n d e m ü ra c a at edil­
m ek ü ze re d e ft e re işl en ird i. B öy l e c e zayi, t e c di d, vs. h u s u s l a r d a k a y ıd l a rı n ko nt rol ü icab
e tt i ğ in d e b u r a d a n k o l a y l ı k la b u l u n u p ilgili be lg e ü z e ri n e d e r - k e n a r e d i l i r d i 22’.

B e ra tla r, D îv â n ve ya M a li y e be ratı o l u ş u n a gö re ilgili b ü r o la r d a ka le m e alınırdı.

Bu b ü r o la r d a h a z ır la n a n f e r m a n l a rd a o l d u ğ u gibi b e ra t la r ın a rk a s ı n a da kâti b adı, kale ­
min adı y a z ıl ır ,d î v â n b e ra tla r ı b e yl ik c i ta r a f ı n d a n s a h h işar eti k o n d u k t a n 226 son ra re-
i sü l k ü tt a b c a , m al iy e b e ra tla r ı ise d e f t e r d a r la r c a im z a la n ı rd ı . Son işlem ol ara k nişancı
ve ya g e r e k t iğ i n d e v e z ir le r d e n biri t a r a fı n d a n tu ğ ras ı ç e k ili r di . A s ke r î be ra t la r ise kazas ­
ke rl e r t a r a fı n d a n h a z ır la n m a s ı n ı m ü te â k ib tu ğ ra ç e k il m e k üz e re n i ş a n c ı y a g ön de ri l ir d i 227.
M îrî res i m l e ri a lın a n b e ra t la r , n i ş a n l a n d ık t a n s o n ra e h e m m iy e t d e re c e s iy l e m ütenasib
o l ar a k ya sa d ec e k u b u r d e n il e n s il in d i r b i ç i m in d e k i k u t u la r i ç i n d e 228 ve y a k ub ur la r atlas
k e s e l e r e 229 k o n u l a r a k k â ğı t e m i n i n e y o l la n ı rd ı .

2. B e r a t ın T e s l im i

T e s li m e h a z ır d u r u m a g e lm iş o la n be rat , e ğe r sa hib i İ s t a n b u l ’da ise kendisine

e ld e n ve ril ir; t a ş r a d a ol d u ğ u ta k d i r d e ya g ö n d e r i l ir v e ya bi r a da m y ol la y ı p a ldı rm as ı iste­
n irdi. N i t ek i m , v âl i l ik gibi y ü k s e k m e m u r iy e t le r e t ayi n e d il e n le r e t ev c ih b ild ire n f erm an­
l ar da b er a t ın ı a ld ı r m a s ı için a d a m g ö n d e r m e s in i n ist e n d iğ i g ö r ü lm e k te d i r 230.

D. B E R A T L A R I N BA Z I Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K u l l a n ı l a n K â ğ ıt la r

B üt ün re sm î be lg e l e rd e o l d u ğ u gibi, tah ri fi ö n l e m e k ga y e siy le be rat lar da da

â h a rs ı z kâğ ıt k ul la n ı lm ış t ır . Kâğ ıt c ins le ri ise b e ra tın ö ne m d e re c e s in e göre değişiklik
gö s te r m e k t e d ir . S a d r a z a m 231, v e z ir le r 2’2, M e kk e ş e ri fl e ri 2” , Kı rım han lar ı ve â ile s i214, En-

B O A , A .D F E , dos. 2 2 1 /5 9 , 60, 61.

;;; A. D FE, dos. 2 2 0 /1 8 .

::ı MF, nr. 433 der-kenar.

;: j A .R S K , dos. 2 7 9 2 /9 6 .
T afsilât için VI. Bölüm "Berat" ve "Ruus" tezkireleri b ahislerine bk.

226 U zu n ça rşılı, M e rk ez, s. 39.

"T evki‘î Abdurrahman Paşa Kanunnâm esi", s. 515.

B O A , C e v -S , nr. 2457

C ev -S , nr. 1448, 2449.

:ı" "Ferman" bahsine bk.

 141
PADİ ŞAHA Âİ D BELGEL ER

de run m en s ub la rı gibi ki m s e le re v eri len bera t ve m ü lk n â m e l e r âbâ dî ka ğı da , kale n e f e r ­

leri, tek aildler vs. v a z if e lil e r in be rat lar ı İstan bul k â ğ ıd ın a y a z ıl ır ve b u n l a r için
kâ ğ ıd c ı b a şı d a n ih tiyaç ol an m ık d a r d a kâ ğıt ve altın v ara k is t e n ir d i 21 .
Ci ns le ri gibi kâ ğı tl ar ın e b ‘a d l a n da d e ğ iş ik lik göster ir. Bu de ğ iş i k li k b e ra t ın cinsi
ve ö ne m d e re c e s iy l e o l d u ğu k a d a r y a z ıld ığ ı a s ırl a da y a k ın d a n ilgili dir . F e r m a n l a r d a o l ­
du ğu gibi b e ra t la r d a da ba ş la n g ı çt a da ha k ü çü k e b ‘ad da kâğ ıt k u l la n ı lı rk e n z a m a n l a
b ü y üm e o ld uğ u tes bi t e d il e b il m e k t e d ir . G e r ç e k te n , b e ra t la r ın ya z ıld ığ ı kâ ğ ıt l a r ı n en ler i
XV. y ü z y ıld a 10-20 cm. iken XV I. y ü z y ıl d a g e n e ll ik l e 2 0 - 30 cm. g e n iş l iğ i n d e k â ğ ıt l a r
k u l la n ı lm ay a ba ş la n m ış ; XV III . yü z y ıl d a f er m an l a r gibi b u n l ar ı n en ler i de 4 0 - 5 0 c m .y e
ulaş m ışt ır. B o y l a n ise be rat m et n i n e göre d e ği ş ik lik g ö s te r m iş tir . Te z h ib l i o l a n l a rı n
e b ‘ad ları ise hayli b ü y ü k t u tu l m u ş t u r 236.

2. Yaz ı ve M fl r e k k e b C i n s l e r i

F e r m a n l a r d a d îv ân î ve ya d î v â n î k ırm a sı yazı ku lla n ı ld ı ğ ı h a ld e b e ra t la r ın y a z ısı ,

v e ril en şa h sın m e v k ı ‘ine u yg un ol ar a k d e ğ iş m iş tir . İkinci d e re c e d e m ev k i s a h ih l e r i n e
ve ri l en l e r d îv ân î k ırm ası ile y a z ıld ığ ı ha ld e h a n e d a n m e n s u b u , v e z ir ya h u t ileri g ele n
de vl e t m e m u r la r ın a ve ri l en b e ra t la r d a ce lî d î v â n î te r c ih ed il m iş ti r .
Ö z e lli kl e celî d îv ân î ile y a z ıl a n be ra t la r b ir e r hat ş â h e s e r id i rl e r. Sa tır s o n la r ın a
do ğr u h e c el e r birb iri üs tü n e y a z ıl m a k s u re tiy le sa tı rl a ra â d e tâ b ire r k a ly o n şekli v e r i l ­
miştir. A y r ıc a s a tır la rı n s o n la r ın a "be" ve y a "ye" gibi h a rf l e r ge ti r il m i ş ve b u n l a r y u ­
k a rı d a n a ş ağ ıy a do ğ ru uz a tı lm a k s ur e tiy le e s te tik bi r g ö r ü n ü ş ve ri l m i ş ti r.

Bazı b e ra t la r d a ni şa n f or m ü lü ce lî d îv ân î, alt kısm ı d î v â n î ile ya z ıl m ı ş tı r. Ö z e l ­

likle İ m p a r a t o r lu ğ u n son d e v ir l e r i n d e be ra t la r he m e n sa d ec e m a d a l y a ve n i ş a n l a r a in h is a r
e tti k te n s o n ra h a z ır la n a n matbu* m e t i n le r d e bu d a h a iyi gö rü lü r.

M ü h im t e v c i h le r için ve ri l en be ra t la r ın yazı c in sl e ri gibi m ü r e k k e b le r i de f a rk lıl ık

g ö s te r m e k t e d ir . Be ra tın ö ne m d e re c e s in e ve ya z ın ı n k a ra k t e ri n e , ç ıkt ığ ı k a le m e ve
ya zıl dığ ı de v re gö re ku l la n ı la n m ü re k k e b r en kl e ri de d e ğ iş m iş t ir . Bi r kısm ı y a ln ı z siy a h
m ü re k k e b le y a z ıl ır k e n d i ğ e r l e r i n d e k ırm ız ı, yeşil m ü re k k e b , h a tta a ltı n a y e r v e ri l m i ş ti r.
T i m a r b e ra t la r ın d a z a m a n z a m a n s iya h ve k ırm ız ı m ü r e k k e b in bi rl ik t e k u l la n ı ld ı ğ ı, h a tta
bir s a tır d a bi rk aç de fa r enk de ği ş t ir i ld i ği g ö r ü l m e k t e d i r 237. B a z ı la r ın ı n tu ğ ra l ar ı kı rm ız ı ,
na d ir e n de y e ş ill e ç e k ilm iş tir . M e n ş u r gibi öz ell iğ i ol an b e ra t la r ın t a m a m e n a lt ı n la
ya zıl dığ ı da v a k i' d i r . Bir kısmı ise ilk bi rk a ç satırı ta m a m e n , geri ka la n k ısm ı ise bir
s atır altı n bir sa tır m ü re k k e b ve ya bir sa tı rd a altı n ve s iya h m ü r e k k e b bi rk a ç de fa d e ğ i ş t i ­
r ilm ek ü ze re ka le m e alı n m ış la r d ır . Bir k ı s m ın d a ise bi rk a ç r enk m ü r e k k e b k u l la n ı lm ış t ır .

" K âğıdcıbaşı, Sadrazam hazretlerinin m âlikâne beratı içün iki tabak â b â d î ve altı deste a ltu n ver e­
sin." 21 C em âziyelâhır 1 129 (3 M a y ısl7 1 7 ) tarihli tezkire: D .B Ş M .K G B , dos. 2 1 /8 8 .

"K âğıdcıbaşı, N işancı Paşa hazretlerinin vezâret beratıyçün iki tabaka â b â d î kâğıd ve altı d este
a ltu n veresiz." 9 R ebi'U levvel 1129 (21 Şubat 1717) tarihli tezkire: D .B Ş M .K G B , dos. 2 0 /8 3 .

"K âğıdcıbaşı, Şerifin nâme ve berâtıyçün ve K algay S u ltan ’ın berâtıyçün altı tabak â b â d î kâğıd ve
altı deste a lt u n v e iki kubur veresiz" 10 R ebi'ülâhır 1 129 / 24 Mart 1717 (D .B Ş M .K G B , dos. 2 0 /1 4 4 )
ve " K âğıdcıbaşı, Şerîfın nâm esi tebdîl iktizâ etm ekle nâm e ve berâtıyçün dört tabak â b â d î kâğıd ve
altı deste a ltu n veresiz." 26 C em â z ıy e lev v el 1 1 2 9 / 8 M ayıs 1717 (D .B Ş M .K G B , dos. 2 1 /4 3 ) tarihli
tezkireler.

K â ğıd cıb aşı, Han-ı âlîşân hazretlerinin ve Kalgay Sultan hazretlerinin beratları içün dört tabaka
â b â d î kâğıd ve on üç d este a ltu n veresiz." 1 R eb i'ü lev v e l 1129 (13 Şubat 1717) tarihli tezkire:
D .B ŞM .K G B , dos. 2 0 /69.

D .B ŞM -K G B dosyalarında çe şid li m evk i'd ek i şahıslar için yazılacak beratlara ne cin s kâğıd kul­
lan ılacağına dair pek çok örnek vardır.

Beratların eb'adları için bk. 1. H. U zunçarşılı - I. K. Baybura - Ü. A ltındağ, T o p k a p , S a r a y , O sm a n l,

S a ra y A r ş iv i K a ta lo ğ u . H ü k ü m le r - B e r a tla r , II. fas. Ankara 1988, s. 153 vd.

A .N Ş T d osyalarında bu tip timar beratlarına pek çok örnek vardır.

142 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

M e se lâ , ferâ şe t b e r a t la r ın d a sa tır la r, bi rbi rin i t ak ib e tm ek üz ere renk de ğişt irmektedir.

D ah a s o nra ki d e v ir l e r d e bir sa tır siya h, bi r sa tır kı rm ız ı, bir sa tır yeşil mü rekkeble
o lm a k ü ze re y a z ıl m a y a b a ş la n m ış t ır . D â r ü s s a a d e A ğ a s ı ’na v e ri lm iş 993 (1 585 ) tarihli
bir ferâ şe t b e ra t ın d a ise yin e m ü n â v e b e ile y a z ıl m a k ü ze re s iya h ve lâc iv erd kullanıl­
mış tır . M u te n a b e ra t la r ın y a z ıl a rı n ın üstl eri z e r- e fş a nl ı, yani alt ın s e rp m e ya pılm ıştır.

İ m p a r a t o r lu ğ u n son d e v ir l e r i n d e v e ril en be ra t la r ın ço ğu m a d a l y a ve nişan gibi hu­

s u s la r a i nh is a r e d e r o l m u ş t u r 21*. İşi k o l a y l a ş tı rm a k üze re m at b u bera t meti nle ri hazırlan-
m ağ a b a ş la n m ış ve s a d ec e gerek li y erl eri d o l d u r u l a r a k sa h ih l e ri n e v e ril ir ol muştur. Bu
b e ra t la r d a e k s e r i y a da v e t, ni şan f or m ü lle ri ile m ah a ll- i ta h ri r ya ld ız , d iğ er kısı ml ar siyah
ola r a k b as ıl m ı ş tı r. Boş b ı ra kı la n isim ye rle ri ise v e ri le c e ği z a m a n el yazısı ile ve yine
siya h m ü r e k k e b le d o l d u r u l m u ş t u r .

3. U n v a n ı n a H a tt -ı H ü m â y û n l a r

Ön e m li bazı b e ra t la r d a tu ğ ra n ı n y a n ın d a v ey a ü s tü n d e g e n e ld e Pa d işa hı n ”m ûce-

b in c e a m e l o lu n a " i ba r e s in i h â v î bi r emri b u lu n ur .
Bu em ir . P a d i şa h ı n ge re k b e ra t sa h ib i n e , g e re k s e b e ra t la b ah ş e dil en şeye olan
ilgi sin i gö s te r m e s i b a k ım ı n d a n b era t sa hib i için son d e r e c e d e e he m m iy e t li d ir . Bu sebeble
de b e ra t ın d a bö yl e bir ta s d i k i bar es i b u l u n a n l a r, b un u n s a d ec e b e ra t ta k alm ay ıp nişan
d e f t e rl e ri n d e k i su re t ü z e ri n e de ka y d e d il m es i n i i s t e rl e rd i 239.
U n v â n ı n a ha tt-ı h ü m â y û n b u l u n a n b e r a t la r ın kay dı üs tü ne şerh ve ril diğ in de bu,
b e ra t ın a r k a s ı n a da
"İşb u b e r a î-ı â lîş â n ın u n v â n ın a k e ş id e b u y u r u la n m ü b â r e k h a tt-ı h um âyûn-ı
ş e v k e t-m a k r û n b â -fe r m â n k a y d ı b â lâ s ın a ş e rh v e rild i. F î 2 0 Z s e n e 1196" şe klinde işle­
n i r d i 240.

4. D e r - k e n a r l a r

G e n e l li k le te c d i d ya h u t ö lü m ve ya f era ga t gibi s e b e b l e rl e b e ra t a ko nu olan şeyin

y e n id e n ta h s is i icab ett i ğ in d e k a le m in d e k i k a y ıd l a ra m ü râ c a a t ed il i r ve b u n la r geri gelen
eski b e ra t a d e r -k e n a r ol a r a k işl e ni rd i.
T e c d id l e r d e g e rç e k t e n o şa hs ın üz e ri n d e ol u p o l m a dı ğı t ah k ik o lu n ar a k kalemdeki
ka ydı d e r - k e n a r ed il i r ve üz e ri n d e b u lu n d u ğ u a n la ş ı lı rs a berat ı ha z ır la n ı p verildikten
s o n r a " b e ra t d â d e " y a h u t " y a z ılm ış d ır " kaydı k o n u l u p a lt ı n a ta ri h a tı l ır d ı 241.
T i m a r b e r a t la r ın d a ise en te p e d e s til iz e e d il m iş bir ş e k ild e "m a h a lli d e r -k e n a r "
yazıs ı ile a lt ı n da "v e c h -i m e şrû h ü z e re m u k a y y e d d ir " d e n il d i k te n s o n ra d e ft e r kaydı siya-
kat ile g e ç ir ili rd i. B u n u n 10-12 cm. a ş a ğ ı s ın a "d e r -k e n a r ş ü d " d e n il e re k yine der-kenar
o lu n d u ğ u tari h ile kâ ti b i n para fı e k le n ir di .
"M û c eb in c e d e r -d e s t ü z e re te c d id o lu n m a k b u y u r u ld u " 1*1 v ey a b e nz eri bir tecdid
emri d e r- k e n a rı n sol a ltı na y e rl e ş ti ri l ir ve ü z e rin e s a h h işar eti k o nu rd u. Kasr-ı yedden
ve ri l ec e ğ i z a m a n da

X IX . y ü zyıl sonlarında y a z ılm ış bir inşa m ecm uasında berat "taraf-ı d evletden verilen bir nevi* im­
tiy a z senedi olup cihat-ı m ü ten evvi'a ve rütüb-i m uhtelife tev cih in e ve nişân-ı hümâyûn i'tâsına dâir
d evâir-i devletd en hatt-ı d îvânî ile y azılır ve tuğrâ-yı garrâ-yı hümâyûn ile tevşîh edilir" şeklinde
ta rif ed ilm ektedir. M ehm ed T evfik , U sû l-i İn şâ ve K ilâ b e l, İstanbul 1307, s. 42 0 -2 1 .

D îvân-ı Hümâyûn M ühim m e K alem i dosyalarındaki b elgeler arasında Elhac Mehm ed adlı bir şahıs
tarafından verilen arzuhalde elindeki beratta m evcud h a tt-ı ş e r ifin defterlerdeki kaydına S£IÎ! ve­
rilm esi için fe r m a n - ı â li istenm ekte olup bunun hakkında şö y le bir buyuruldu çıktığı görülmektedir:
Y e d in d e o la n b e ra t-ı â lîşâ n ın u n v â n ın a k e şid e b u y u ru la n h a tt-ı h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k rû n m ûcebince
m a h a llin e k a y d o lu n m a k bu y u ru ld u . 5 Ş e v v a l 1 157 (A .D V N .M H M , dos. 1/41).

:4Ü MF, nr. 433.

’41 MF, nr. 4 0 , 244, 433.
;42 B O A , A .N Ş T , dos. 286/1
 PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER 143

"H ü s n -i r ız â s iy le k a s r-ı y e d in d e n M a h m u d ’a te v c ih o lu n m a k b u y u r u ld u v e ya
"Ü ze rin d e k a la n h ü s n -i r ız â s iy le k a s r-ı y e d in d e n M e h m e d A b d u lla h a o n b in y e t ­
m iş a k ç e h is s e s i te v c ih o lu n m a k b u y u r u ld u " 244 d e n il e re k a ltı n a tari h atılır, üz e rin e ise
yi ne s a h h k o nu rd u. Bazı h a lle rd e m ah al li ka yı d l a rı n d a k i siy a k a t ile y a z ıl m ı ş k ıs ı m l a r ın
üs tü n d e ve bu y a z ıy a dik ol ara k ilâve e d il m iş d îv ân î k ırm ası ile ya z ıl m ı ş a ç ık la yı c ı
k ıs ım la r da b ul un m a k t ad ı r .

M ah all i ka yıd la rı e k s er i y a ön y ü z ün üst sağ k ö ş e si n e ç ı k a r ıl m a k l a b e r a b e r b a z an

"m a h a lli d e r -k e n a r " ya z ıs ı n ın b u r ad a ka ldı ğı , d e r- k e n a rı n bu n u n tam a r k a s ı n a ge len
kı sm a çık ar ıld ığ ı da v â k i ‘d i r 245. Sol ark a k ö ş e d e y o k l a m a ka yı dl a rı b u l u n a n t im a r b e r a t ­
ları nda , d e r- k e n a rl a rı n , ön sol üst kö ş e y e ç ık a r ıl d ı ğ ın a da r a s t l a n m a k t a d ı r 246.

Bazı el d e ğ iş t ir m e l e rd e ise d e r - k e n a rl a rı n b e ra t ın ü z e ri ne değ il, b u n u n için

ya pı la n a rz v ey a a rz u h a l ü z e ri n e k o n d u ğ u gö r ü lm e k te d i r. Bu gibi ha ll e rd e be ra t tal e b
ed en şa hs ın a rz u ha li ile ilgili kadı arzı be ra ta ince kâ ğıt şe rit le rab t e d il e re k b irl ik te s a k ­
l a n m ı şt ır 247.

Bazı b e ra t la r d a be ra t s a h ib i n in ismi üz e ri n d e s iy a ka t y a z ıs ı y la o l m a k ü ze re
ş e rh le r b u l u n d u ğ u da g ö r ü lm e k te d i r. B u n la r, t ec d id , n o ks a n t a m a m l a m a gibi h u s u s la r d a
ve be ra tın ve ri l iş t a r i h in d e n bir m ü d d e t s o n ra s ı n a âid ol up şö y led ir:
"M e zk û re tîm â r-ı m e z b û r u m u k a r r e r e d ü p d e r -i d e v le td e n te c d îd -i b e r â t e y le d i. F î
15 R e b i 'ü lâ h ır s e n e 9 9 2 ,û4g;
"M ü ş â rü n ile y h b e r -m û c e b -i e m r -i ş e r i f n o k s a n ıy ç ü n A y d ın S a n c a ğ ı ’n d a n o tu z b in
a k ç e z e 'â m e te te z k ir e v e rild i. F i 9 R a m a za n s e n e e r b a ’a ve e // " 249;
"S a ru h a n S a n c a ğ ı ’n d a â h a r tim â r a lu p b e r -v e c h -i te k m il 2 0 .0 0 0 a k ç e lik ü z e re
te c d îd -i b e r â t e y le d iğ i, f i s e n e ih d â ve e l f ,2'°.

5. S a h h ’u l - v a s l

M ü lk n â m e tü rü b e r a t la r d a m e t n i n u z u n o l ­
ması do l ay ı s iy l e bi r kâ ğ ıd a s ığ m a d ığ ı ha ll e rd e
ikinci, ü ç ü n c ü k â ğ ıt l a r y a p ış t ır ı la r a k d e v a m e d i ­
lirdi. Bu n l a rı n b e ra t ın y a z ıl m a s ı s ır a s ın d a e k l e n d i ­
ğ inin ifad esi o l m a k ü z e re de iki k â ğ ıd ı n bi rb i ri ne
ya pı ş t ır ı ld ı ğ ı y e re s a h h u ’l- v a s l ya z ıs ı k o n u r d u 2' 1.

6. S u r e t Ç ı k a r ı l d ı ğ ı K a y d ı

İhtiy aç h a li n d e b e ra t la r ın kadı ta r a fı n d a n "Sahhu'1-vasl"

tasdikli sû reti ç ık a r tıl ır dı . Bö yl e b e ra t la r d a b az an (TİEM , nr. 7779)
ar k a da s ûr e t ç ık a r ıl d ı ğ ı kay dı ile ka d ın ı n m ü h r ü n e
de r a s t la n m a k ta d ı r 252.
:4' A .N Ş T , d os. 305-1/1 1.

:44 A .N Ş T , do s. 3 0 5 -1 /1 .

:4' A .N Ş T dosyalarında buna pek çok örnek vardır, dos. 3 0 5 -1 /1 0 , 13, 15, 16, 17 bunlardan sad ece bir­
kaçıdır.

J4h A. N ŞT , d os. 3 0 5 -1 /4 6 .

4 c r NŞJ d° S' 3 0 5 - , / 4 7 ’deki b e ,8c üzerinde işlem yapılm am ış, fakat F ilib e K adılığın a memur Salih
E fendi nın arzı üzerine m ahalli kayıdlar der-kenar ed ilm iş; buyuruldu istek sahibi A li’nin arzuhali
ü zerine konulm uş ve altına b e ra tı h ıfz o lu n a sözü ilâve edilm iştir.
;4' TSM A , nr. E. 7872.

24V T SM A , nr. E. 77 7 6 /1 .

~ 92U9 7 « 7 İ,V“S “ V" n ‘ n 14 C' m a2,5,elâh,r 9 , 9 <9 N i“ " l 5 9 '> «arihli z e âm e, b „ . t ı : T SM A . „r. E.
144 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

E. B E R A T S A H T E K Â R L I K L A R I

1. S a h t e B e r a t la r d a n ö r n e k l e r

O s m a n lı la r d a her han gi bir va z ife ve ya m u âf i y et e sa h ib o l ab i l m e k için bir beratın

m e v c u d i y e ti n e ge re k d u y u l m a s ı, bazı k i m s e le r in g e rç e k t e n o rm al yo l la r la elde ed e me ye ­
c e k le ri şeyle ri m a d d î m en f a a t k a rş ı lı ğ ı n d a s a ğ la m a y a ç a lı ş m a l a r ı n a ; bu gibi yo lsu z lu k la ­
ra açık ol an k i m s e le r in ise va z if e le r in i kö tü ye k u l la n m a l a rı n a , d o l ay ıs iy le her devirde
s ah te b e ra t la r ın or ta y a ç ık m a s ın a s e b eb o lm u ş tu r .
G e r ç e k te n bazı D îv ân ve M â liy e kâ ti b l e r i n in rü şv e t ala ra k iste nil en belgeleri
h a z ır la d ı k la r ı M ü h im m e d e fte r le r in e dah i g e ç m i ş ti r 251.

B e ra t sa h te k â rl ı k la r ı tü rlü ş e k il le r d e o lab i l iy o r d u . Öl e n bir sip a hi ni n sefere

m u k te d i r o l m a y a n oğ lu için, o nu n ye ri n e b a ş ka bi r ş ah ıs g ö s te r il m e k su ret iy le berat al­
m ağ a t e ş e b b ü s e d il e b i l d i ğ i 254 gibi ba ş ka bi ri n in be ra tın ı ele ge ç ire n bir şa hsın, beratı
ke ndi a d ın a te c d i d e tt i rm e ğ e ç a l ı ş m a s ı n a da r a s t l a n a b i l i y o r d u 255.
Bazı ha ll e rd e s ah te b e ra t la r a n c ak öl üm v u k u ' u n d a fark e d ili yo rd u. Nit eki m, timar
t a s a r r u f ed en bir şa h sı n ö l ü m ü n d e Um a rın ın o ğ u l la r ın a in tika li için b a ba la rın ın ibtidâ
be ratı i s t e n d iğ i n d e sa hte o l d u ğ u a n la ş ı lm ış t ı 256.
H ar b s o n ra s ı n d a baz ı t im a r s a h ih l e ri n in b a ş k a l a rı n ı n t er a kk il e ri n i kendi üzerlerine
y a z d ır m a l a rı da t im a r be ra tla r ı d o l a y ı s iy l e or ta y a çık an m e s e l e l e rd e n d i . Bu gibi hallerde
du ru m a n c ak e s as hak s a h ib i n in g e lm e s iy l e a n la ş ı lm a k ta ve d u r u m m er ke z e bildirilerek
ge rek li a r a ş t ı r m a l a r a b a ş l a n m a k t a y d ı 257.

B e ra t s a h t e k â rl ı ğ ın ı n bir b a ş k a şekli de o b e ra ta m a h s u s ka le m d e n değil başka bir

ka le m d e n al ı n m as ı ke yf iy e ti idi. Bu gibi d u r u m l a r o r ta y a ç ık t ı ğ ın d a ya nlı ş kalemden
alı n a n b e ra t la r ın k a yı dl a rı te r k in 258 ed il i y o rd u . N i t ek i m , A h k â m d e ft e rl e ri n d e m â liyed en
alı n m as ı g e re k i rk e n a s k e r îd e n a lın a n bazı b e ra t la r ın ge ç e r s iz sa y ıl a c a ğ ı n a da ir hükü mler
m e v c u d d u r 259.
E vâ sıt-ı Ramazan 944 (] 1-20 Şubat 1538), E vâil-i C em â zıy ele v v e l 983 (8 -1 7 A ğu stos 1575), Evâsıt-ı
Ş a'ban 992 (1 8 -2 7 A ğu stos 1584), E vâil-i R e b i'ü lev v e l 1054 (8 -1 7 M ayıs 1644). Nadir, s.48, 68, 72,
90 ve 92.

Berat sureti v e rild iğin e dair Mahmud Paşa M ahkem esinin 16 Z ilh ic ce 1117 (31 Mart 1706) tarihli
a ltın a mühür b asılm ış tasdiki: A .N Ş T , dos. 2 9 4 /4 6 .

R eisülküttaba gönderilen 29 Şevval 11 77 (1 M ayıs 1764) tarihli bir hükümde dîvân ve m aliye kâtib­
lerinin rüşvet alarak "erbâb-ı m esâlihin" istedikleri fermanları yazdırdıklarından bahs edilm ektedir.
M ü h im m e , nr. C LX III, 1.

:'4 A n adolu B ey le rb e y isin e gönderilen 14 R eb i'ü le v v el 973 (9 Ekim 1565) tarihli hüküm: M ühim m e, nr.
V, 1 4 8 /3 48.

İlbasan B eyi Haşan B e y ’e gönderilen 7 R eb i'ü lev v e l 973 (2 Ekim 1565) tarihli hüküm: M ühim m e, nr.
V , 13 2 /3 07.

; B ö y le bir o lay, S egedin Sancağında timar tasarruf eden Abdurrahm an’ın ölüm ü ile ortaya çıkm ıştı.
Budin B eyle rb ey isin e gönderilen 27 R ebi'ülâhır 973 (21 Kasım 1565) tarihli hüküm: M ühim m e, nr.
V , 2 1 1 /5 3 0 .
A rdahan S a n c a ğ ı’nda 17.000 akçe timarı olan A li oğlu M ehm ed m uharebede yold aşlık ettiği için 500
akçe terakkî verilip tezk iresiy le beratına kayd ettirm eğe g eld iğin d e yine A rdahan’da 12.000 akçe tı­
marı olan M ehm ed oğlu A li’nin kendi adına berat ettirdiği görülm üş ve tabiî diğerinin beratına te­
rakki kayd olunam am ıştı; durum m erkeze bild irild iğin d e ise hangisinin hak sahibi olduğu, işe hile
karışıp k arışm adığının araştırılm ası için em ir verilm işti. Erzurum B eylerb eyisin e gönderilen 18
C e m â z ıy e lev v el 975 (20 Kasım 1567) tarihli hüküm: M ü h im m e , nr. VII, 183/495.

* T e rk in , kaydın silin m e si dem ektir.

B ö y le u sulsüz bir berat İzm ir’in Urla kazasındaki Fatih İbrahim B ey C am i'i im am lık ve hitâbeti için
v erilm iştir. Bu iş için " m a liy e b e ra tı" n a sahib olarak b ilfiil va zife gören bir şahıs varken ikinci bin
nişancı askerî beratı ile bu va z ifey e m utasarrıf olduğu iddiasında bulunm uş, Anadolu Muhasebesi
k alem inde yapılan araştırma n eticesin d e m aliye beratına sahib olanın hakkı teslim edilerek durum
 PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER 145

Bazı şahıs lar , b era ta gere k ol m a y a n işl er için dahi bir y o l u n u b u lu p b e ra t teı^ ,rJ
e de b ili y o rl ar dı . Tabiî, bö yle a lda tıc ı m a h iy e tte u s u ls ü z ol ar a k alı n a n b e ra t la r da m ak b u l
a d d e d il m i y o r la r d ı 260.

Son d e v ir l er d e be rat sa h te k â rl ı k la r ın ı n şe kl in de de bazı d e ğ iş m e le r g ö r ü n m e k t e ­

dir. Y uk a r ıd a da tem a s ed ild iğ i gibi İ m p a r a t o r lu ğ u n son d e v ir l e r i n d e b e ra t la r d a h a z iy ad e
n işan ve m ad a l y a la r a in h is a r etm işt i. Rü tb e ve n işa n ve ri l e n l e r ga z e t e le r le de ilân e d i l i r ­
di. Yine o d e v ir l er d e rü tbe sah ibi o lm a k şa hs ın îti bâ rın ı a rt t ır d ığ ı n d a n bu n lar ı no rm al
yo lla rla e lde e d e m e y e n bazı k i m s e le r bir tak ım h ile le r e baş v u r a b i l iy o r la r , ha tt a ge rç e k
m ân â da bu r ü tb e l e r v e ri l e n l e rl e aynı z a m a n d a bazı g a z e t e le r d e ilân ett i rm e c e sa r e ti n i
dahi g ö s te r e b il iy o r l a r d ı 261.

2. S a h t e B e r a t Y az a n v e Y a z d ı r a n l a r a V e r i le n C e z a l a r

Bir b e ra tın sa hte o l d u ğu a n la ş ı ld ı ğ ın d a , bu tür f e r m a n l a r d a o ld u ğ u gibi bir

a ra ş t ır m a y a p ılı rd ı. Sa ht e b e ra t ın k im in ta r a fı n d a n y a z ıld ığ ı ço k ö n e m l i y d i. O n u n için
m e r k e z d e n g ö n d e ri l e n e m i r le r d e bu h u s û s a da im a d ik ka t ç e k i l m e k t e d i r 262. Sa h te be rat
o l ay la rı na ka rı ş a n la r ın be rat k a y ıd l a rı n ı n ter kî ni ile y e ti n i lm e d i ğ i , bu g i b il e ri n h a b si,
bazı h a lle rd e de İ s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m e l e r i n in e m r o l u n d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r 263 ki, her
hald e bu, m u h a k e m e le r in i n m e r k e z d e ya p ıl m as ı içind ir. Bazı b e ra t s a h t e k â r l ı k l a r ı n d a ise
sah te b e ra t t em in e d e n kü re ğe k o n u l m a k l a c e z a l a n d ı r ı l ı y o r 264; c e za k a n u n u n u n y ü r ü rl ü ğ e
gi rm e si n d e n s o n ra ise b u n u n k a p s a m ı n a gi ren s u ç la r d a sa d ec e h ab s e d il m e k v e y a k ü r eğ e
k o n u l m a k l a k a lm ıy o r, f iil le rin in d e re c e s in e gör e m e d e n î h ak la r ın ı da ka yb e d e re k ö m ü r
boy u m e m u r iy e t ya p m a k , rü tb e ve n işa n t a k m a k d a n m a h r u m b ı r a k ı l ı y o r d u 265.

S o n u ç

F e r m a n l a r gibi Pa d i şa h ı n tu ğr a s ın ı t aş ı y a n ve D îv â n ve M a liy e k a le m le r iy l e k a ­
z a sk e r le r ta r a fı n d a n h a z ır la n a n b e ra tla r, ilk b a kı ş t a t a n ı n a b il e c e k şekil ö z e ll ik l e ri g ö s t e ­
rirler. Z ira bu n l ar d a , f e r m a n l a rd a k i n e o r a n l a he m n i sb e t e n u z un bi r d â v e t r ü k n ü
b u l un m a kt a, he m de t u ğ ra d a n s on ra bir n iş a n fo r m ü lü ye r a lm a k ta d ı r. B e r a tl a rı n bazı
türleri ise te rt ib tarzı b a k ım ı n d a n d i ğ e r l e r i n d e n fark lıd ır. T i m a r b e r a t l a r ı n d a g e li r k a y ­
n akları s iy a k a t la ve öb e k ş e k li n de ya z ıld ığ ı gibi, tar ih de, a lı ş ıl m ı ş y e r i n d e o l m a y ı p a r ­
kad ad ır. Belli bir d e vr e k a d a r ol an m ü l k n â m e l e r ise ö b ü r .b e r a t t ü r l e r i n d e hiç
r as t la n m a y a n ş a h id i sim le rin i ih tiv a e d e r ve bu ş e k il le r iy l e v a k fiy e le r i h a tı r la t ır la r .
Fe râş e t b e ra tla rı ise her sa tı rd a m ü re k k e b re n g i n i n d e ğ iş m e si ve ya z ın ı n z e r e f ş a n l a n -
m as ı n d a n tan ı n a b il ir l er .
E v âsıt-ı Z ilk a‘de 1161 ( l Ocak 1748) tarihli hüküm le İzm ir K a d ısı’na bild irilm iştir. BO A , Anadolu
Ahkâm D efteri, nr.X IV , 130/516.
•60 Ş er‘î sic iller i m uhafaza etm e işi kadıların v a zifeleri cüm lesin d en iken İzm ir’de alâkası olm ayan bir
şahıs günde beş akçe va z ife ile bu işi yapm aya selâ h iy e tli k ılın d ığın ı gösteren askeri berat ibraz
e tm iş, fakat İzm ir K a d ısı’nın durumu m erkeze b ildirm esi üzerine A nadolu K azask eri’nin de görüşü
alınarak usûlsuz verilen beratın kaydı terkin e d ilm işti. Anadolu Ahkâm Defteri, X V ,3 2 5 /4 .

:61 1 9 0 4 ’de sahte nişan beratları tanzim eden ve bunları Fransızca Servet G azetesi' nde yayınlatan bir ş e ­
beke ortaya çık artılm ıştı. Bu şebek ed e yaverden kolağası M ehm ed B ey, D îvân -ı H ümâyûn kalem i
kâtiblerinden Hacı T evfik ve Fahreddin E fendiler ile m atbaa sahibi Tahir B ey, g a zeten in yazar­
larından M anas Efendi, Alm an M. C ristof, Kirkor Karakaş ve A vusturya tebaalı dört kişi daha vardı.
Buyuruldu D efteri, nr. VII, 100, 104.
21,2 Mühimme, nr. V, 2 1 1 /5 3 0 .
M eselâ , Mühimme, nr. V, 1 3 2/307, 152/358 ve VII, 115/301 deki hüküm ler.

264 M eselâ, başka birine âid berat evrakını ele geçirerek kendi adına berat alan bir şahıs küreğe mahkûm
e d ilm işti. Mühimme, nr. V, 132/307.

Yukarıda bahsi geçen nişan beratı sahtekârlığı davası hakkındaki 2 Safer 1322 / 5 N isan 1320 (18
N .san 1904) tarihli T em yiz kararı ( Buyuruldu Defteri, nr. V II, 104) ve A d liye N â zın Abdurrahman
Paşa tarafından Sadârete gönderilen 4 Safer tarihli tezkire: gös.yer.
146 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

III. NÂME-İ HÜM ÂYÛN

Fa rs ç a as ıllı bir k eli m e ol an ve "n â m " ile t ah s is gö s te r e n "h e " de n m ey da na gelen
"n â m e" k e lim es i T ü r k ç e d e m e k t u b , fer m an , biti, b u y u r u l d u m ân â la rı ifade eder. Bu tür
b e lg e l e ri n baş ve ya s o n u n d a y a z a n ı n ismi o l d u ğ u n d a n n â m e adı v e ri l m i ş ti r 266. Osmanlı
d i p lo m a t i ğ i n d e n â m e k e li m e s i y le y a p ıl m ış pe k ço k b e lg e tü rü va rd ır . B un la r,
A hid-nâme Am an-nâm e Beyan-nâm e Beşâret-nâme
Celb-nâm e Cevab-nâm e E m ir - n â m e F e t ih - n â m e
Hudud-nâme H ulûs-nâm e I tk - n â m e İ c â z e t- n â m e
İ lâ n - n â m e İ s t i fa - n â m e İstimâl-nâm e İ s t i rh a m -n â m e
İti m a d - n â m e Kanûn-nâme Karar-nâme K e f â le t - n â m e
Kef f-i y e d - n â m e K e r e m - n â m e M a ‘r if e t- n â m e M eveddet-nâm e
M uaf-nâme M uhabbet-nâm e M ubâyaa-nâme M ü lk - n â m e
Özür-nâm e R ica-nâm e S ı n ır - n â m e Sulh-nâm e
Şefâat-nâm e Tasdik-nâm e T avsiye-nâm e Tebrik-nâme
T ehdid-nâm e Tehniyet-nâm e T e ’k i d - n â m e Telgraf-nâm e
Tem lik-nâm e Tesliyet-nâm e V a k ı f - n â m e ş e k li n d e s ır a la n a b i li r 267.

P a d i şa h ta r a f ı n d a n m ü s l ü m a n v e y a h r is t iy a n yab an cıı d e v le t le r hük ü m d ar la rı n a ve

de v le t e bağlı K ı r ım h a n la r ı, M e k k e ş e rif le ri, D a ğ ı s ta n ve G ü r c is t a n hâkim ler i, Erdel
k r al la r ı, E f l â k - B o ğ d a n v o y v o d a la r ı gibi i m tiy a z lı y e rl e r i d a r e c il e ri n e ; Fas hâkimleri ve
Ö z b e k h a n l a r ı n a g ö n d e r i l e n m e k t u b l a r a ise n â m e - i h ü m â y û n adı v e ril ir.

A. R Ü K Ü N L E R İ

N â m e -i h ü m â y û n l a r , f e r m a n ve b e r a t\a r \n b i rç o k r ü k n ü n ü ih tiv â ed erler. Ancak,

o n l a r d a n a yr ı l d ık l a rı bazı h u s u s l a r da vard ır .

1. D a v e t

N â m e -i h ü m â y û n l a r d a k i d a v e t rü k n ü f er m an , h a tta be ra t la r ın k i n d e n hayli
far k lıd ır. B u n l a r d a A l l a h ’ın adı z ik r ed il i p y a rd ım ı is t e n m e k l e ka lı n m am a k ta , Hazret-i
M u h a m m e d , b a z a n da O n u n l a b irl ik te dö rt h a li f e n i n de ş e f â a t l a n di le n m ek t e d ir .

" H a zr e t-i h a k k c e lle â lâ n ın u lû v v - i in â y e ti ve s e r v e r - i e n b iy â h a b îb -i H udâ P ey­

g a m b e r im iz ik i c ih a n g ü n e ş i M u h a m m e d M u sta fa -s a lla ’llâ h u a le y h i ve sellem -in
m û c iz â t-ı k e s îr e tü ’l-b e r e k â tiy le "268,

"Y e r le r i ve g ö k le r i y o k d a n v a r e d e n A lla h u te â lâ n ın a v n u in â y e ti ve iki cihan

g ü n e ş i P e y g a m b e r im iz M u h a m m e d M u sta fa -s a lla ’llâ h u a le y h i ve se lle m - h a zretin in
m u 'c iz â t- ı k e s îr e tü ’l-b e r e k â tı ve â l ü e s h â b ın ın k e râ m â t-ı c e liy y e ti ’d -d e r e c â tı ile '* 69,

"H a zr e t-i iz z e t-i a z im e ş â n ih û ve s ip ih r -i b ü r h â n e h û n u n a v n u in â y e ti ve m ühr-i

s ip ih r -i n ü b ü v v e t- a h te r -i b u r c -ı f ü tü v v e t- p iş v â - y ı z ü m r e - i e n b iy â m u k te d â -y ı f ır k a - i asfı-
y â M u h a m m e d M u sta fa ’n ın -s a lla ’llâ h u a le y h i ve s e lle m - m û 'c iz â t-ı k e sîr e tü ’l-b erekâ tı
ve ç ih â r y â r - ı e b r â r ve ş â ir a s h â b -ı a h y â r ın m - r ı d v â n u ’lla h i t e ‘â lâ a le y h im e cm a 'in -
e r v â h -ı fe l â h e ş b â h ı m u r â fa k a ti i l e ,aı°,

:m’ Z iya ŞUkûn, F e rh e n g -i Z iyâ , İstanbul 1944, s. 1866.

Bu liste , D oç. Dr. A tillâ Ç etin ’in B O A 'deki uzun hizm et yılların d a yaptığı tesb itler ile Josef Matuz.
D a s K a n zle iw e se n S u lta n S ü le y m a n s des P r â c h tig e n , W iesbaden 1974, s. 9 6 ’ya dayanılarak
h azırlanm ıştır.

;68 Rus Çarına gönderilen nâm e-i humâyûnun dâveti: M ü n şe â tü s -s e lâ tin , II, 399.
^ N em çe (A vusturya) İmparatoruna gönderilen nâm e-i humâyûnun dâveti: M ü n şe â tû 's-se lâ tin , II. 415
 147
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

" H a zre t-i iz z e t-i c e lle t k u d r e tu h û ve a lle t k e lim e tu h û n u n in â y e ti ve m ih r -i s ip ih r -i

n ü b ü v v e t-a h te r -i b u rc -ı fü tü v v e t- p îş v â - v ı z iim r e -i e n b iy â m u k te d â -v ı f ı r k a - i a s fiy â M u-
h a m m e d M u sta fa 'n m -sa lla ’llâ h u a le y h i ve s e lle m - m u 'c iz â t-ı k e sîr e tii l-b e r e k â tı ve d ö r t
v â r ın ın ki E b u b e k ir ve Ö m e r ve O sm a n ve A li 'd ir -rıd v â n u ila h i te 'â lâ a le y h im e c m a în-
a n la ru n ve c e m i - i e v liy â u ila h ın e r v â h -ı m u k a d d e s e le r i m u r â fa k a tı i l e "~1[,

" H a zre t-i ra b b ü l-iz z e t-i c e lle t k u d r e tu h û ve a lle t k e lim e tu h û n u n in â y e ti ile ve

m ü h r -i s ip ih r -i n ü b ü v v e t- a h te r -i b u r c -ı f ü tü v v e t- p îş v â - y ı z ü m r e - i e n b iy â m u k te d â -v ı
f ır k a - y ı a s fiv â ik i c ih a n fa h r i P e y g a m b e r im iz H a z r e t- i M u h a m m e d M u sta fa -s a lla llâ h u
t e 'â lâ a le y h i ve s e lle m -in m u ’c iz â t-ı k e s î r e t ü ’l-b e r e k â tı ile ve ç â r -y â r - ı g ü z în
- r ıd v â n u 'ila h i t e 'â lâ a le y h im e c m a 'în - ve c e m i '- i e v liy â -y ı k ir â m ve e tk ıy â -y ı izâ m ın
e r v â h -ı m u k a d d e s e le r i m u r â fa k a tı ile " 212,

"H a zr e t-i iz z e t-i a z z e t â lâ u h û ve te tâ b e 'a t n i 'a m â u h û n u n u lü v v - i in â y e t-i b î-n i-

h â v e ti ve s e r v e r - i k â in â t ve h u lâ s a -i m e v c û d â t M u h a m m e d M u s t a f a ’n ın -s a lla ’llâ h u a l e y ­
h i ve s e lle m - m u 'c iz â tı ve d ö r t y â r ın ın , k i E b û b e k ir ve Ö m e r ve O sm a n ve A l i ’d ir,
- rıd v â n u ’llâ h i te 'â lâ a le y h im e c m a 'în - e r v â h -ı f e l â h - e ş b â h la r ı m u r â fa k a tı i le " '1',

"H a zr e t-i H ü d â v e n d -i m e m â lik -b a h ş â ve c e n â b -ı te n s îk -fe r m â -v ı u m û r -ı k â f f e t i ’l-

v e râ te k a d d e s e z â tu h u v a s m e ti ’l-a z d â d v e ’l-e ş b â h
an k ü lli z e v i ’n - n ih â y e ti u lü v v -i in â y e t-i b î-g a y e ti
ve s e y y îd -i a s fiv â s ip e h s â lâ r - ı k itâ b e t- i e n b iy â ve
ş e fi -i rû z -ı c e zâ P e y g a m b e r im iz H a z r e t- i M u h a m ­
m e d i ’l-M u s ta fa -a le y h i ve a lâ â lih î ve a s h â b ih î
efd â lü 's -s a lâ ti ve e te m m ü ’t-ta h â y â t- ın s ü m ü v v -i
m u 'c iz â t-ı k e s ir e tü ’l-b e r e k â tı ve a s h â b -ı g ü z în ve
H u le fâ -y ı R â ş id în - r ıd v â n fu ’llâ h i] t e 'â lâ a le y h im
e c m a ‘în- ve c ü m le e v liy â -v ı h id â y e t-k a r în ve
a s fiy â -y ı te k a d d e s -r e h în in m u r â fa k a t-ı e r v â h -ı
ta y v ib e le r iy le "2U.

"Ç ün h a z r e t- i H ü d â v e n d -i m e m â lik ve
c e n â b -ı m u fa d d a li ’l-h a v l ve ’n -n e v a l, c e lle ş â n u h û
a n i ’ş -ş e b îh ve ’l-m is â l ve te k a d d e s e z â tu h û ve s ı-
fâ tu h û a n i ’t-ta ta r r u k i ’z -z e v â li v e ’l-in tik a l. İ r â d e - i
a liy y e -i e z e liy y e ve in â v e t-i b î-g a y e t- i le m -y e z e -
liy y e s i ve s e y y id ü ’l-e n b iy â ve se n e d ü ’l-a s fiv â iki
cih a n g ü n e ş i p e y g a m b e r im iz M u h a m m e d M u sta fa Şekil 115
-a le y h i ve a lâ â lih î ve a s h â b ih î e fd â lü 's -s a lâ ti Nâme-i hümâyûn dâveti
ve ’s -s e lâ m -ın s ü m ü v v -i m u c iz â t-ı k e s îr e ti ’l-b e r e - (Scheandlinger, kapak k o m p o z i s y o n u )
k â t ve a s h â b -ı g ü z în ve h u le fâ - y ı R â ş id in , -rıd v a -
nu ila h i t e 'â lâ a le y h im e c m a in - ve c ü m le -i e v liy â -v ı h id â y e t-k a r în ve a s fiv â -v ı
te k a d d e s -r e h în . m u r â fa k a t-i e r v â h -ı t a v y ib e le r iy le " 21-.

18 M ayıs 1527 tarihiyle V enedik dojuna gönderilen nâm enin daveti: M atuz, a .g .c ., levha I.

Kanuni S ü leym an ’ın 1527 tarihli diğer bir m ektubunun daveti: Jan Reychm an - A nan iasz Z ajacz-
kovvski, H a n d b o o k a f O tto m a n -T u rk ish D ip lo m a tic s, g e n işleterek tercüm e eden A ndreu S. Ehrenk-
reutz, M outon, Paris 1968, Resim 19; türkçesi: s. 160-161 arası.

1577 tarihli diğer bir dâvet: Reychm an-Zajaczkovvski, a .g .e , s. 141; türkçesi: s. 162.

J î î ? dlİng* r' kap3k k on,P °z is y ° nundaki davet; ayrıca bk. Fekete. D ip lo m a tik . s. X X X
G ök b ılg ın , D ip lo m a tik , s. 55.

‘ 4 Sultan III. S e lim ’in Ingiltere Kral. III. G eo r g e’a gönderdiği Evâh.r-i R eceb 1220 (1 5 -2 4 Ekim 1805)
: n ,5 6 l / 6 am e"1 hUmayÛn: B ntİsh Lİbrary <L ondra>- Oriental and India O ffice C o lle ctio n . Add.

III. S e lım ’in Ingiltere Kral. III. G eo r g e’a gönderdiği 9 C em âz.yelâh .r 1211 (1 0 A ral.k 1796) tarihli
148 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Şekil 116
III. Selim 'in İngiltere Kralı III. George'a gönderdiği nâmenin dâveti
(British Library, O M , Add 21,561/6)

2. T u ğ r a

Pa d i şa h ta r a f ı n d a n v e ri l en di ğ e r b e lg e l e rd e o ld u ğ u gibi nâ m e -i hümâyûnların
bü y ü k k ı s m ın d a da t u ğ r a b ul u n u r. M u h â ta b l a r ı n ın h ü k ü m d a r l a r o l u ş u do la y ıs iy le nâme-i
h ü m â y û n l a r son d e re c e î tin â ile k a le m e a lı n ı rl a r, t uğ ra la r ı da b u n l a r a ya kı ş a c a k biçimde
ç e k il ir l e r d i .

3. U n v a n

N â m e -i h ü m â y û n l a r , ge n e ll ik l e t u ğ ra d a n s o n ra b e n k i diye b a ş la ya n Padişahın
sa h ib o l d u ğ u ye rle ri ve bi rk aç nes il ö n c e s i n e k a d a r at a l a rı n ı sa ya n u n v a n rüknüyle
b a ş la r .

"B en k i s u ltâ n ü ’s -s e lâ tîn , b u r h â n ü ’l-h a v â k în , tâ c - b a h ş -ı h u s r e v â n -ı rû y -ı zemin,

z ı l l u ’U ahi f i 'l - a r z e y n A k d e n i z ’in ve K a r a d e n i z ’in ve R u m e li'n in ve A n a d o lu 'n u n ve Rum
ve K a r a m a n v ilâ y e tle r in in ve v ilâ y e t- i Z ü lk a d r iy y e ’n in ve K ü r d is ta n ve d iy â r -ı B e k r ’in ve
A z e r b a y c a n ’ın ve v ilâ y e t- i T a ta r 'ın ve Ş a m 'ın ve H a l e b ’in ve M ı s r ’ın ve K u d s-i Ş e r ifin
ve M e k k e -i m ü k e r r e m e ve M e d în e -i m u 'a z z a m a 'n ın ve C id d e 'n in ve ş â ir d iy â r -ı A r a b ’ın
ve Y e m e n ’in ve d iy â r -ı A c e m 'in ve d â r ü ’s -s e lâ m - ı B a ğ d a d ’ın ve B a s r a ’n ın ve M ü ş a ş a '
v ilâ y e tin in ve L û r is ta n ’ın ve T u n u s ’un ve C e rb e ’n in ve m e m â lik -i m a ş r ık m ve diyâr-ı
m a ğ r ib in ki â b â -y i k ir â m ve e c d â d -ı izâ m ım - e n â r a ’11a h u b e r â h in e h ü m - k u v v e -i kahire
ile f e t h e y le d ü ğ i n iç e m e m le k e tle r in ve ik lim le r in ve c e n â b -ı c e lâ l e t- m e ’â b ım d ahi tiğ-i
â te ş - b â r ve ş im ş îr - i z a fe r - n ig â r ım ile f e t h e y le d ü ğ im n iç e m e m le k e tin p â d iş â h ı ve sultânı
S u lta n B â y e z id H â n o ğ lu S u lta n S e lim H â n o ğ lu S u lta n S ü le y m a n H â n ım '&lb

nâm e-i hümâyûn: B.L, Or. M ss, Add. 2 1 ,5 6 1 /4 .

Kanûnî Süleym an'ın Fransa Kralı I. F rançois’ya gönderdiği 11 Muharrem 942 (12 Temmuz 1535) ta­
rihli mektub: O rijinali Paris Bibliot&que N ation ale, M s. or. Suppl. turc 8 1 5 ’de olan bu nâmenin tam
metni M. Tayyib G ökbilgin, "Venedik D evlet A rşivindeki Türkçe B e lgeler K oleksiyonu ve Bizimle
İlg ili D iğer Belgeler" B e lg e le r, V -V I1I/9, 1 1 1 -1 1 3 'de neşr e d ilm iş olup mektubun unvanın sonuna
kadar olan kısm ının tıpkı basım ı S o lim a n le M a g n ifiq u e (Paris M uhteşem Süleym an Sergisi Kata­
logu ), s. 4 4 ’dedir. K anunî'nin 14 Şevval 942 (6 N isan 1536) tarihiyle I. F rançois’ya (Gökbilgin.
a.g.m , s. 113-114. tıpkı basım ı S o lim a n , s. 4 5 ), E vâil-i Z ilh ic ce 9 39 (28 Haziran 1533) tarihiyle
İm parator C harles-Q uint’e (G ök b ilgin , a.g.m , s. 11 4 -1 1 6 ) ve 16 Safer 957 (6 Mart 1550) tarihiyle
Leh Kralı S ig ism o n d ’a (S o lim a n , s .4 9 ) gönderdiği nâm elerdeki unvanlar da, bazı farklılıklarla bir­
likte, bu 1 535 tarihli m ektubdakine benzem ektedir.
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 149

"B en k i e ş r e f-i b ü ld â n ve ’l-e m â k in , k ıb le -i â m m e -i â lem ve m ih r â b -ı te v e c c ü h -i

e ş r e f-i üm em o ta n M ek k e -i m ü k e r r e m e ve M e d în e -i m ü n e v v e r e ve h a r e m -i M e s c id -i A k sâ
ve K u d s -i ş e r îf-i m ü b â r e k in h â d im ve h â k im i ve A n a d o lu ve R u m e li ve B a h r -i S e fîd ü
S iyâ h ve H ic a z ve I r a k 'd a vâ ki ‘ r e ş k -e n d â z -ı k u lû b -ı s e lâ tîn - i c ih â n o la n n iç e a k tâ r u
e v â lâ tın ve k ıl a ' u h u sû n ve b u k a ' u b ü ld â n ın H a lîfe -i â 'z â m ve ş e h r iy â r -ı s a â d e t-d i-
s â r -ı m u a zza m ı e s -s u ltâ n ib n ü ’s -s u ltâ n v e 'l-h â k a n ib n ü ’l-h â k a n e s - s u l tâ n ü j - g a z î S e lim
H an ib n ü ’s -s u llâ n ü ’l-g a z î M u sta fa H a n ib n ü ’s -s u ltâ n ü 'l-g a z î A h m e d H â n ım

Ka n û n î S ü l e y m a n ’ın n âm e- i h ü m â y û n l a r ı n d a u n v a n s o n u n d a yer a la n P a d i ş a h ı n
ismini n mavi ile ve celî ka le m iy l e iki sa tır lı k yer işgal e de c e k ve d ik k at ç e k e c e k bir ş e ­
kilde y a z ıld ığ ı gör ülü r. Fr a n sa K r a lı na y a z d ık l a rı n d a y a ln ı z ke nd i adı, Leh K r a lın a
y a z ıl a n d a ise k e n di s i ni nk i ile birl ikt e ba b a sı n ı n adı da c e lî k a le m iy l e d ir . A y r ı c a s o ­
n u n c u da is im le r S ü l e y m a n ş a h ve S e l im ş a h şe k li n d e d ir .

Şekil 117 Şekil 118

Fransa Kralına gönderilen 1536 tarihli nâme-i Leh Kralına gönderilen 1550 tarihli nâme-i
hümâyûnda Kanûnî'nin ismi hümâyûnda K ânûnî'nin ismi
(Soliman le Magnifigue, s. 45) ( S o l i m a n te M a g n i f i q u t \ s. 49)

Dah a son rak i d e v ir l e r d e bu m ü b al a ğ a lı d ur u m k a y b o lm u ş tu r . N i t e k i m , III. Se-

l ı m ’in n â m e le ri, a ray a farklı bir yazı g i rm e k si z in no r m a l ş e k il d e d e v a m ede r.
H em en b e li r tm e k g e re k i r ki, bü tü n nâ m e -i h ü m â y û n l a r d a u n v a n b u l u n m a z . Bir
kısmı da e lka bl a b aş lar lar .

4. E lk a b

U nv a n ol an nam e- ı h ü m â y û n l a rd a P a di şa hı n a d ın d a n s on ra n â m e n i n g ö n d e r i l d iğ i
şa hsın elkabı yer alır. Un va n b u l u n m a y a n n âm e- i h ü m â y û n l a r ise d o ğ r u d a n d o ğ r u y a e l ­
ka bla baş larla r. Bazı n â m e l e rd e elk a b ın b a ş ın d a -e z c ü m le K a n û n î ’ye âid o l a n l a r d a - "sen
k ı , baz an da "s/z k ı" söz ü bu lu n ur . A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n d a n h er b iri n e g ö n d e r i l e n

III. S e lim 'in adı geçen mektubu.

150 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

n â m e l e rd e k i e lk a b farklı o l d u ğ u gibi aynı h ü k ü m d a r a d e ğ iş i k z a m a n l a r d a çe şidli vesile­

lerle g ö n d e r i l e n n â m e -i h ü m â y û n l a r ı n e l k a b ı n d a da az d a o l s a f a r k l ıl ık l a r vardır.
N i t e k i m 1 5 2 8 ’de F r a n s a K r a l ı 1. F r a n ç o i s ’ya g ö n d e r i l e n n â m e d e s ad ece
"Sen k i F r a n ç e m e m le k e tin in K r a lı F r a n ç e s k o ’s u n " 21* d en il d i ğ i ha ld e dah a sonra­
ki le r d e şu e lk a b ku l la n ı lm ış t ır :
" İftih â rü ’l-ü m e r â i ’l-m ille ti ’l-M e sîh iy y e , m u h tâ r ü ’l-k ü b e r â i ’t-tâ ife ti ’l-îsev iy ye
F r a n ç e K r a lı F r a n ç e sk o 's u n '* 279.

A v u s t u r y a İ m p a r a t o r l a r ı içi n
" K ıd v e t-i ü m e r â i ’l-iz â m i ’l- îs e v iy y e ü s v e t- i k ü b e r â i ’l-fıh â m f i m i l l e t i ’l-M esîh iyye
m u s lih - i m e s â lih - i c e m â h irü ’t- tâ ife ti ’n - N a s r â n iy y e s â h ib - i e z y â l i ’l-h a ş m e t v e ’l-vekar
s â h ib - i d e lâ ili ’l-m e c d v e ’l- i ft ih a r ..." elk a bı ile F r a n s a k r a l l a r ı n a y az ıla n nâme-i
h ü m â y û n l a r d a k i e lk a b k u l l a n ı l ı r d ı 280.

L e h K r a l l a r ı için k u l la n ı la n e lk a b g e n e ld e
" K ıd v e tü ’l - ü m e r â i ’l - i z â m i ’l - î s e v i y y e 'a i' ş e k li n d e o l m a k l a b e r a b e r Ka nû nî Süley­
m a n ’ın 1550 t ar ih li n â m e s i n d e
"İftih â rü ’l-ü m e r â i ’l - i z â m i ’l-I s e v iy y e m u h t â r ü ’l - k ü b e r â i ’l-fih â m f î m i l le t i ’l-M esi-
h iy y e m u s lih - i m e s â lih - i c e m â h ir - i t â ’i f e t i ’n - N a s r â n iy y e s â h ib - i e z y â l i ’l-h a şm e t v e ’l-
v e k a r s â h ib - i d e l â i l i ’l-m e c d v e ’l - i 't ib â r S ig is m o n d k r a l s ı z "282 ş e k li n d e hayli uzun tutul­
m u şt u r .

V e n e d i k D o j u ’na g ö n d e r i l e n n â m e - i h ü m â y û n l a r d a bi rk a ç d e ğ iş i k elk ab formülü

k u l la n ı lm ış t ır . B u n l a r d a n biri A v u s t u r y a İ m p a r a t o r l a r ı n a g ö n d e r i l e n n â m e - i hüm âyûn lar­
dak i " k ı d v e t ü ’l- ü m e r â 'agi, d iğ eri Leh kralı için k u l la n ı la n " iftih â r ü ’l-üm erâ*** ile
b a ş la y a n e lk a b l a r ı n a y n id ir . D iğ e rl e ri ise yi ne i ft ih â r ile b a ş la m a k l a b era b er biraz
f ar kl ılı k g ös te r ir le r .
" İftih â rü ’l-ü m e r â i ’l- îs e v iy y e m u h tâ r ü ’l-k ü b e r â i ’l- M e s îh iy y e m ü e s s is -i bünyâ-
d i ’d - d e v l e t i ’l-E fr e n c iy y e s â h i b ü ’t-ta b l v e ’l-a le m m ü s ta h d e m ü ’t - t a v â i f i ’n -N a sa râ b i ’l-
lu tfi ve ’l-k e r e m V e n e d ik D o j u 'û85;
" İftih â r-ı ü m e r â i ’l-iz â m i ’l - îs e v iy y e ih tiy â r - ı k ü b e r â i ’l-fih â m f î m i l l e t i ’l-M esîh iyye
m u s lih - i m e s â lih - i c e m â h ir i ’t-tâ ife ti ’n - N a s r â n iy y e s â c id (sâ h ib ? )-i e z y â l i ’l-h a şm e t v e ’l-
v e k a r s â h ib - i d â r e y n i ’l-m e c d ve ’l- iftih â r V e n e d ik D o j u ,atb.

R u s Ç a r ı n a 9 46 ( 1 5 3 9 ) ’da y a z ıl a n bi r n â m e n i n elkab ı

K anûnî S ü leym an ’ın Fransa Kralı I. F ran çois’ya gönderdiği E vâil-i M uharrem 935 (14-23 Eylül
1528) tarihli nâm e-i hum âyûnu: Soliman, s. 4 0 ’daki tıpkı basım .

:~l> K anûnî’nin I. F ran çois’ya gönderdiği 1535 ve 1536 tarihli nâm e-i hüm âyûnlar. G ökbilgin, "Venedik
II", s. 111, 113. Ancak İkincide b irincideki "Françe K ralı” yerine ”Françe V ilâyeti’nin K ralı " şekli
ku lla nılm ıştır. A yrıca bk. G ök b ilgin , Diplomatik, s. 66.

F ekete, Diplomatik, s. X X X V ; G ök b ilgin , D iplomatik, s. 64.

F ek ete, Diplomatik, s. X X X V I; G ökbilgin, Diplomatik, s. 65.

:h: 16 Safer 957 (6 Mart 1550) tarihli nâm e-i hümâyûn: Soliman, s. 49.

:’1' G ök b ilg in , "V enedik II", s. 5 6 -6 1 , 66; ayn yazar. D iplomatik, s. 65.
:*J Evâhır-ı C em âziyelâhır 949 (1 -1 0 Ekim 1542) tarihli nâm e-i hümâyûn: G ökbilgin, "Venedik II . *•
100.

F ekete, Diplomatik, s. X X X V ; G ökbilgin, Diplomatik, s. 65.

V enedik Dojuna gönderilen Evâhır-ı C em â zıy ele v v e l 9 49 (1 -1 0 Ekim 1542) ve E vâil-i Receb 949
(1 1 -2 0 Ekim 1542) tarihli nâm e-i h ü m ây û n la r: G ök b ilgin , "Venedik D evlet A rşivindeki V esikalar
K ü lliyatında Kanunî Sultan Süleym an D evri B elgeleri" Belgeler, I, Ankara 1965, s. 132-133; ayn
yazar, Diplomatik, s. 6 5 ’da verilen elkabların İkincisi, bu iki nâm edeki elkabın bir kelim e farkla
a y n id ir.
 151
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

"K ıd v e tü ’l- ü m e r â i ’l - i z â m i ’l-îs e v iy y e , ü s v e t-i k ü b e râ i ’l-fıh â m f ı ' e~

s îh iy y e , m u s lih -i r e s â l i h - i c e m â h i r i ’t - t â 'ife ti'n - N a s r â n iy y e M o sk o v B e ğ i" ş e k lin d e
olu p baş kısm ı k ıs m e n A v u s t u r y a İ m p a r a t o r u n u n k in e be n z e m e k te d i r.

İ n g i lt e r e ile d ip lo m a ti k m ü n â s e b e tl e r i n ba ş la m a s ı XV I. yü zy ıl ı n son ç e y re ğ i n d e
ve K ra liç e I. E liz a be th d ev ri n d e d ir . 111. M u ra d ta r a fı n d a n k r al iç e ye g ö n d e r i l e n n â m e ­
lerdeki e lk a b ş öy le d ir:
"İftih d rü 'l-m u h a d d e r â ti ’l-îs e v iy y e , m u h tâ r ü ’l-m u v a k k a r â ti f ı m ille ti l-M e s ih iy y e
m a s la h a tu m e s â lih i ’t-tâ ife ti ’n -N a s r â n iy y e s â h ib e tü e z y â li ’l-h a ş m e t ve l-v e k a r, s â h ib e tü
d e lâ ili ’l-m e c d v e ’l -iftih â r V ilâ y e t-i İ n g ilte r e K r a liç e s i ,.."288.
XV III . yüz yıl s o n l a n ile XIX . yü zy ıl b a ş la r ın d a İ ng ilt e r e k r a l ı n a y a z ıl a n n â m e - i
h ü m â y û n l a rd a k u l la n ı la n e lk a b ise şu şekli a lm ışt ır:
”İ ftih â r - ı ü m e r â i ’l - i z â m i ’l -îs e v iy y e m u h tâ r -ı k ü b e r â i ’l - f ı h â m i ’l-M e s îh iy y e m u s ­
lih -i m e s â lih -i c e m â h iri ’t-tâ ife ti ’n - N a s r â n iy y e s â h ib - i e z y â li ’l-h a ş m e t ve l-v e k a r s â h ib - i
d e lâ ili ’l-m e c d v e ’l - i 't ib â r h â lâ İ n g ilte r e ve İ r la n d a ve İs k o ç y a ve a n a t â b i' v ilâ y e tle r in
k r a lı h a ş m e tlü d o s tu m u z ..." 269.

G e n e l li k le n â m e n i n m u h ât a b ı ol an h ü k ü m d a r ı n h ak im i y et i a lt ı n d a k i m e m l e k e t
ve ya m e m l e k e t le r le adı el k a b ı n s o n u n d a y a z ıl m a k l a b e r a b e r bazı nâ m e - i h ü m â y û n l a r d a
e lk a b ı n
"Siz k i V ilâ y e t-i L e h K r a lı ...... S ig is m o n d k r a ls ız " 290 gibi h ü k m etti ği m e m l e k e t l e
ismi a ra s ı na y e rl e ş ti ri l d iğ i n e de ra s t la n m a k ta d ı r.

O s m a n lı D e v l e t i ’nin M ü s lü m a n d e v le t le r , ö z e ll ik l e İ r a n ’la ç ok sıkı m ü n â s e b e t l e r i

olm as ı d o l ay ı s iy l e bu d e v le t le r h ü k ü m d a r l a r ı n a da z a m a n z a m a n n â m e - i h ü m â y û n l a r
g ö nd e ri lm iş tir . B u n l a rd a k u l la n ı la n e lk a b A v r u p a d e v le t le r i h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n ­
l erd en ço k farkl ıdı r. A y r ı c a h e r d e v le t h ü k ü m d a r ı için de he p ayni de ği l, h e r n â m e d e
farklı e lk a b k ul la n ı lm ış t ır .

İr a n Ş a h l a r ın a g ö n d e ri l e n n â m e l e rd e k i e lk a b bu c ü m l e d e n o l u p n â m e - i h ü m â ­
y û nl ar ın her biri i n ş a ’da u z m a n l a ş m ı ş ş a h ıs l a r t a r a f ı n d a n ka le m e alı n m ış tı r .
M e se l â , Şah T a s m a s b ’a g ö n d e r i l e n bir n â m e - i h u m â y û n u n e lk a b ı şö y le d i r:
"E tn â b -ı h ıy â m -i r i f a t ve e s b â b -ı k ıy â m -i h a şm e t, h a z r e t- i â lî- r ü tb e t, f e l e k -
m ik n e t, ş e m s e -i e y v â n -ı izze t, n e y y ir -i â s m â n -ı ş e v k e t, h ıd iv - i k â m k â r , ş e h r iy â r -ı
m e k r e m e t-ş i'â r , c e m ş îd -i h u r ş id -i ta l'a t, h â k a n -ı k e y v â n m e n z e le t, D â r â -y ı tâ c u ta h t,
d â v e r-i f ir û z -b a h t, H u s r e v -i fa ğ fû r - fe r , Ş â h -ı F e r îd û n -s iy e r , v â s ıta -y ı a k d -i b a h tiy â r î,
n ig in -i h â te m -i tâ c -d â r î, h ü m â y û n d e v le t-i m ü ş te r î- i s a 'â d e t-C e m c â h u n ısfe t- p e n â h ,
v â lâ -s a d r ve b ü le n d -k a d r T a h m a sb Ş a h 'a9]
Şah A b b a s ’a s ulh için g ö n d e ri l e n bi r n â m e - i h u m â y û n u n e lk a b ı şu ş e k il d e
y a z ılm ış tır :
"A lâ -h a zre t, s â m i-r ü tb e t, H û ş e n k -h û ş, D â r â -d ir â y e t, S iy â v u ş - v e ş k e y - i k iy â s e t- i
H u sre v -rû , S e n c e r - c ü r ’et, F e r îd û n fe r â fe r , E fr a s y â b - fe r â s e t, b â lâ -n iş în - i D â r â y î,

V eliyü dd in Efendi, nr. 1970, vr. 23b.

Sultan III. M urad’dan K raliçe E lizab eth ’e gönderilen E vâil-i Ş evval 1004 (2 9 M ayıs - 7 Haziran
1596) tarihli nâme: Public Record O ffic e, SP, 102/61. Evâhır-ı R e b i’ülâhır 991 (1 2 -2 1 M ayıs 1583)
tarihli nâm ede "sâhibetü” ile başlayan kısım eksiktir. SP, 102/61. Bu nâm e-i hüm âyûn A kdes N im et
Kurat, T ü rk -In g iliz M ü n â se b e tle rin in B a şla n g ıc ı ve G e lişm e si (1 5 5 3 -1 6 1 0 ), Ankara 1953, s.
186-187 de neşr ed ilm iştir. X V I. asır diplom atiği ve nizam larından örnekler bulunan bir m ecm uada
da aynı elkab m evcuddur. V eliyü d d in Efendi Ktb, nr. 1970, vr. 25a.

™ S e !İ! " ,dCn 1,1 G eor8c a gönderilen 9 C em âzıyelâhır 1211 (1 0 Aralık 1796) ve E v â il-i R eceb
1220 (15 E ylül-4 Ekim 1805) tarihli nâm e-i hümâyûnlar: B.L, Or. M ss, Add. 2 1 ,5 6 1 /4 ve 6. İk in ci­
nin "i*tibar"dan sonraki kısm ı biraz farklıdır.

16 Safer 957 (6 Mart 1550) tarihli nâm e-i hümâyûn: S o lim a n , s. 49.
1 M ü n ş e â tü 'srse lâ tîn , II, 11.
152 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

v â lâ - n iş â n - i s e r ir -i m e m le k e t-â r â y î, d ü r r -i ş a h v â r - ı d e r y â -y ı s e r v e r î, h ü d h ü d -i tâ c-d â r-ı

g ü lz â r - ı h ü n e r -p e r v e r î,
Ş a h b e y t-i k a s îd e - i iclâ l, d ü r r e tü ’t-tâ c -ı e fs e r -i ikb â l.
Ş a h A b b a s -ı m e k r e m e t-â y în , d â m e f î m e n h e c i ’l-H ü d â v e ’d -d în ta ra f-ı karî-
nü ’ş -ş e r ifle r in e le tâ if- i ta h iy y â t ve m ü s â d a k a t-ı n â v -ı ş e r â if- i te s lîm â t- ı m u h â le sâ t in-
tim â k i 1,292

H i n d h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e ri l e n n â m e -i h ü m â y û n l a r d a k i e lk a b da yer yer İran

şa h ın a g ö n d e r i l e n l e b e n z e r l ik g ö s te r m e k t e d ir . N i t e k i m , C i h a n ş â h ’a g ö nd e ri l en nâmelerin
e lk a b ı ş ö yl e d ir :
"A lâ -h a zr e t, s â m î-r ü tb e t, f e l e k - r i f'a t, m e le k - h a s le t H û ş e n k -h û ş -ı D â râ -d irâ y e t
r â f ı '- i r â y â t-ı M ü se lm â n î, c â m i'- i â y â t-ı c ih â n -b â n î, karni -i e s â s ü ’l-k ü ffa r , k a li'- i
u s û l ü ’l-e ş r â r, k a h ır ü ’r -r a fz a ti ’l-m ü lh id în , k a tili ’l-k e fe r e ti v e ’l-m ü te m e r r id în h u lâ sa -i
h a n e d â n -ı s e lâ tîn - i H in d , n a k a v e - i d û d m â n -ı h a v â k în - i S in d , n i z â m ü 'd - d e v le ti v e ’s-sa lta -
n a ti ve ’l-m â d e le ti ve ’ş -ş e v k e ti v e ’l- iz z e ti v e 'ş - ş â n Ş a h C ih a n ... 1,293
"Â lâ -h a zr e t, f e l e k - r ı f ‘at, m e le k -h a ş m e t, a s â le t-m e â b , c e lâ le t-n is â b , â lişâ n -ı
ş e v k e t-u n v â n , r â f ı '- i r â y â t-ı M ü se lm â n î, c â m i'- i â y â t- ı c ih a n -b â n î, m a z h a r -ı e ltâ f-ı ce lî
vü h a fi, m ü r e v v ic - i m e z h e b -i h a k k -ı H a n e fî, k a l i ‘-i e s â s-ı g a ffâ r iy y e t- i a b e d e -i şerrâr,
k a m i '- i e c n â s -ı ta v â g ît-ı a n e d e -i k ü ffâ r , m e r c u '- ı e k â r im - i s e lâ tîn - i izâ m -ı e k â lım -i Hind,
m e tb û '- ı e â z ım -ı h a v â k ın - i k ir â m -ı m e m â lik -i S in d e l- m a n z û r b i-e n z â r -ı in â ­
y e ti ’l- m e lik i ’l-m e n n â n ve ’l - m a h fû f b i-s u n û f-ı a v â tıfı ’l-m ü s te 'ân ş e m s ü d -d e v le ti v e ’l-sa l-
ta n a ti v e ’l-m a 'd e le v e ’n - n ıs fe ve ’l-ü b b e h e ti v e ’ş -ş â n Ş a h C ih a n H a n ,û9A

Ö z b e k H a n ı n a g ö n d e r i l e n n â m e - i h ü m â y û n elk ab ı:
"Â lî-c e n â b , s a lta n a t-m e â b , s a 'â d e t-n is â b , ş e v k e t-in tis â b , u m d e -i s e lâ tîn - i h a sîb -i
iz z e t-m e d â r - ı m e r z b û m -ı T ü rk istâ n , z ü b d e -i h a v â k în - i n e s îb - i m a 'd e le t-d is â r -ı m em le k e t-i
T ûrân, h â m î-i m e z h e b -i h a n îfe - i H a n e fıy y e , fe r m â n -fe r m â - y ı m e m â lik ü e m s â r -ı ze k iy y e -i
Ö z b e k iy y e , s â lik -i m e s â lik - i d în -p e r v e r î, v â k ı f ı m e v â k ıf-ı a d l-i g ü s te r î... el-m a h fû fu
b i - s u n û f i a v â t ı f i ’l - m e l i k i ’l-m e n n â n n i z â m ü ’d - d e v le ti v e ’ş - ş e v k e ti v e ’l-ü b b e h e ti v e ’ş-şân
B e d ir M e h e m m e d H a n ..." 29$.

A ç e S u l t a n ı n a g ö n d e r i l e n n â m e -i h ü m â y û n elk ab ı:
"C en â b -ı e m â r e t-m e â b , s a 'â d e t-n is â b , s iy â d e t-in tis â b , r ıf a t- i k ti s â b , d evlet-
m e n â b P â d iş â h -ı â l î- c e n â b 'a96.

5. D u a

Elka bı ta k i b e n g ele n dua , H r is ti y an h ü k ü m d a r l a r a g ö n d e ri l e n n â m e -i h ü m ây û nl a r­

da " A lla h â k ıb e tin i ha yırl ı ets in " m â n â s ı n a h u tim e t a v â k ıb u h û b i ’l-h a y r ol ara k tesbit
ed il m iş ti r .

6. N a k i l / İ b l â ğ

N â m e -i h ü m â y û n l a r ı n n a k il k ı sm ın a ge ç iş te de ço k ke re " te v k i'- i r e f ı ‘-i h üm âyûn

v â s ıl o lıc a k m a 'lû m o la k i" fo rm ü lü n e ye r veril ir. N â m e le r d e ne f er m an la rd a ki gibi bir
emi r, ne de b e ra t la r d a k i gibi b irş e y ba hş e tm e sö z k on u s u d u r. Ya bir h a b e r ve rilir, yahut
b i ld i ri le n h u s u s h a k k ın d a bilgi sa hib i o l u n d u ğ u bi ld iri lir . N â m e -i h ü m â y û n yaz ılmas ına
ve s ile ol an b a ş lı c a h u s u s la r şu n lar d ır:

M ü n ş e â t ü s - s e l â t i n , II, 286.

: 'M M ü n ş e â t ü s - s e l â t i n , II, 351.

;'4 M ü n ş e â t ü s - s e l â t i n , II, 355.

;,,s M ü n ş e â t ü s - s e l â t i n , II, 357.

-1"1 M ü n ş e â t ü 's - s e l â t i n , II, 554.

 15 3
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

a. Cülûs
Nâ m e -i hü m â y û n l a rı n ya z ıl m a s ı n a ve sil e ol an h u s u s la r ın b a ş ın d a c ü lû s l a r S e ^lT-
Os m a n lı pa di ş a hl ar ı, tah ta ç ık t ı k la r ın d a bü tü n h ü k ü m d a r l a r a c ül u s l a rı n ı b i ld i re n n â m e - ı
h ü m â y û n l a r g ö n d e rd i k l er i gibi, d iğ er h ü k ü m d a r l a r ı n ke ndi c ül ûs l a rı d o l a y ı s iy l e y o l ­
lad ıkları nâ m e l e ri n e de yin e b ire r nâ m e -i h ü m â y û n l a c e v ab v e rir le rd i.

Ke nd i c ü lû s u n u b i ld ir e n nâ m e -i h ü m â y û n d a Pa d i şa h , se le f in i n ö l ü m ü v e ya ta h t t a n
a y r ı l m a s ın d a n 297 ba hs e de re k A l l ah ı n in âyeti ve P e y g a m b e r in h id ây e ti ile - k es i n t ar ih in i
de be li r tm e k üz e re - tah ta c ülû s ett iğ ini , a d ın a hu tb e o k u n u p p a ra ba s ıl d ığ ı n ı ve bu
hu s û s u n bü tü n âle m e ilân e d il d iğ in i b il d i ri r d i 298.

C ül û s b il d i re n bi r n â m e ye ve ri l en c e v a b d a ise e lç i n in ge ld iğ i, nâ m e ve h e d iy e l e ri
s u n du ğu h a b e r v eri lir ; n â m e n i n te r c ü m e ett i ri li p ta h t t ak i d e ğ iş i k li ğ in öğ r e n i l d iğ i ve yeni
h ü k ü m d a r z a m a n ı n d a da ara da k i d o s tl u ğ u n d e v a m ı n ın ist e n di ği h a k k ı n d a bilgi sâ h ib i
o l u n d u ğ u h u s u s la r ın a işar et e d il i rd i 299.

b. Sulh

Bi r ha rb s o n ra s ı n d a s ulh ya p ıl ı n c a da ta r a fl a r h ü k ü m d a r l a r ı a r a s ı n d a n â m e l e r teâ tî
ed ili rdi . Bu ve s ile ile y a z ıl a n nâ m e -i h ü m â y û n l a r ı n n a k il k ı s ı m l a r ın d a d a n â m e ve h e d i ­
ye leri hâ mi l ol an el ç i n in g e ld i ği ne te m a s e d i l d i k te n s o n ra s u lh u n k i m i n v a s ıt a s ı y l a
ya p ıl d ı ğ ın d a n bah s e d il e re k el ç i n in t eş rif a t g e re ğ i n c e a ğ ır l a n d ı ğ ı b i ld i r i l i r d i 500.

c. E lçi G önderilm esi

Yeni bir elçi g ö n d e ri l m e s i de n â m e -i h ü m â y û n y a z ı l m a s ı n a v e s île o l u rd u . Bu tü r

n â m e l e ri n nakil k ı s m ın d a ise ö nc e iki de v le t a ra s ı n d a k i d o s ta n e m ü n â s e b e t l e r e t e m a s o l u ­
nur; d a ha s on ra o de v le t n e z d in d e k i el ç i n in v a z if e si ni t a m a m l a y a r a k d ö n d ü ğ ü n e iş a r e t ile
yeri ni a la c a k e lç in in adı v e ri lip liy a k a ti n d e n bah s e d i l i r d i 301.

d. Ticârî K onular

Ti c a r e tl e ilgili ko n u l a r ı n da z a m a n z a m a n nâ m e - i h ü m â y û n y a z ı l m a s ı n a v e s il e
teşki l ettiği g ö r ü lm e k te d i r. O m e m l e k e t te n a lı n a c a k bazı m a l l a r için öz el o l a r a k t ü c c a r
gö n d e ri l d iğ i n d e bu hu s u s ilgili d e v le t in h ü k ü m d a r ı n a bi r n â m e ile b i ld i r i le r e k k o l a y l ı k
s a ğ la n m as ı i s t e n e b il m e k t e y d i 302.

M eselâ, 1 6 2 2 ’deki ikinci cülûsunda Sultan I. M ustafa V enedik dojuna gönderdiği n âm esinde bu
husûsu şö y le d ile getirm işti: "Merhûm ve m ağfurunileyh karındaşım ız Sultan Ahm ed Han a le y h i[ ’r-J
rahmeti ve l-gufrân dâr-ı âhırete intikal eyledikden sonra bi-hasebi ’l-irs ve ’l-istihkak serîr-i
saltanat-ı hüsrevânî hakk-ı sarihim iken müşarünileyh karındaşım ız Sultan Ahm ed Han -tâbe
serâhûnun- oğlu Sultan Osman -tâbe serâhü- saltanat-ı Osmâniyye şeririne cülûs etmişidi. Hâliyâ
bi-inâyeti İlahi te'âlâ ve hidâyet-i Resulü ’l-müctebâ işbu otuz bir senesi recebinin dokuzuncu
gününde -ki mübârek ye v m ü ’l-hamisdir- bir vakt-ı e s'â d ve sâ 'a t-ı m üste'adda devlet ü ikbâl ve
sa ‘âdet ü iclâlle taht-ı saltanata yine cülûs-ı humâyûnum v â k i‘ olup..." M ünşeâtü's-selâtin, II, 4 8 2 .
2*'* M ünşeâtü's-selâtin, II, 48 2 .

A vusturya İmparatoru III. Ferdinand’ın ölüm ü üzerine tahta çıkan oğlu I. L eo p o ld ’un ( 1 6 5 8 -1 7 0 5 )
cülûsunu haber veren nâm esine cevab olarak yazılan nâm e-i hüm âyûn: M ünşeâtü 's-selâtin, II, 41 6 .

M eselâ, Çehrin seferinden sonra tekrar harekete h azırlandığı Kırım Hanı v a sıta sıy la haber a lın ıp yin e
Han v a sıtasıyla sulh yapılan Rus Çarına gönderilen Evâhır-ı R ebi'ü lâh ır 1093 (2 8 N isan - 7 M ayıs
1682) tarihli nâm e-i hümâyûn: M ünşeâtü's-selâtin, II, 40 0 .

'°‘ Sultan III. S e lim ’in, Ingiltere Kralı III. G e orge’a gön derdiği, Y u su f A gâh Efendi yerin e lsm âil Fer-
ruh E fen d i’nın elç i tayin e d ild iğ in i bildiren 9 C em âzıyelâhır 1211 (1 0 Aralık 1796) tarihli nâm e-i
humâyûnu: Brit. Lib, Add. 2 1 ,5 6 1 /4 .

Sultan III. Murad’ın K raliçe E lizab eth ’e gönderdiği Evâhır-ı R eceb 988 (1 -1 0 E ylül 1S80) tarihli
n âm e-ı hümâyûn: Kurat, a.g.e., s. 186.
154 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

.
e Yardım talebi

D o st iki d e v le t in ke n di d ü ş m a n l a r ı n a ka rşı ye k d i ğ e r i n d e n y a rd ı m ist emek üzere

b i r b i rl e ri n e n â m e g ö n d e r d i k l e r i de o l u y o rd u . N i t e k i m , X V I. yü z y ıl so n la r ın d a İngiltere
Kr a li ç e si ile O s m a n lı P a di şa hı a r a s ı n d a k arş ı lı k l ı o l a r a k bu ta r z n â m e l e r gö n d eri lm iş ti303.

7. T e n b i h / T e ’kid

N â m e -i h ü m â y û n l a r , m u h â t a b la r ı h ü k ü m d a r l a r o ld u ğ u için, bi r e m i r rü kn ü ihtivâ
e tm e z le r . A n c a k , b a z ıl a r ı n d a "im d i", b a z ıl a r ı n d a ise "g e r e k tir k i" ile b a ş la ya n bir kısım
bu lu n u r. B a z a n a rk a a rk a y a he r ikisi b i rd e n k u ll a n ı lı r. Bu f e r m a n l a rd a k i im d i ve b u y u r­
d u m k i ile b a ş la y a n e m i r r ü k n ü n ü h a tır la tır . F a k a t bu, n â m e l e r d e bir e m i r değil, bir ha tır­
l a t m a v e y a te n b ih d ir. M e se l â bir a n d l a ş m a d a n s o n ra g ö n d e r i l e n n â m e d e sulh şartlarının
v a ki t g e ç ir il m e d e n t a t b i k in e b a ş la n m a s ı ve t a ş r a d a k i i d a r e c il e r i n su lh a ay kırı harketlerde
b u l u n m a m a l a r ı h a tı r la t ıl d ık t a n s o n ra O s m a n lı ve z ir, b e y le r b e y i, h a k im , vs. ilgililere
su lh a r iâ y e t e tm e le r i h u s û s u n d a e m i r g ö n d e r i l d iğ i n e iş a r e t e d il m e k t e ve karş ı taraftan da
d o s tl u k ve k o m ş u l u ğ a y a k ış ı r h a re k e t e d il m e s i t e m e n n i s i n d e b u l u n u l m a k t a d ı r 304.
C ü l û s b i ld i re n n â m e - i h ü m â y û n d a ise bu k ı s ı m d a m u h â t a b ol an hük ümdardan,
i dar es i al t ı n d ak i t o p r a k l a r d a c ü l û s u n u n d u y u r u lm a s ı , a h i d n â m e l e r e riâ y e t edilmesi ve
n â m e n i n a lı n d ı ğ ın ı n b i ld i ri lm e s i i s t e n m e k t e d i r 305.
K r a li ç e E l i z a b e t h ’in g ö n d e rd i ğ i y a rd ı m t a l e b in e v e ri l e n c e v a b ı n bu kısm ınd a ise
t am m â n â s ı y la b i r şa rt öne s ü r ü l m e k t e d i r 306.

A l ı ş ı lm ı ş t e ’k id rü k n ü b ü t ü n n â m e - i h ü m â y û n l a r d a b u l u n m a z 307, ö y l e anlaşılıyor
ki bu, a n c a k bi r t e ’kide ih tiy a ç d u y u l d u ğ u z a m a n k u l la n ı lm a k t a d ır . K u ll an ıl d ığ ı zaman
da ço k ke re s a d ec e "şö y le b ile s in / b ile s iz " ile y e t i n i l m e k t e d i r 308. Bazı n âm el erd e bu
r ü k ü n f er m an ve b e ra t la r d a k i gibi " a lâ m e t-i ş e r ife i 't im a d k ıla s ız " ş e kl in de devam et­
m e k t e d i r 309. M a a m a fi h , t e ’ki d f o r m ü lü n ü n b i ra z da h a u z u n tu tu l d u ğ u n â m e -i hüm âyûn lar
d a va rd ır . M ese lâ , "Ş ö y le b ile s in " \ t a k i b e n "ve b a ' d e ’n - n a z a r bu h ü k m -i h u m â yu n u m u (z)
b a y lo s e lin d e ib k a o l u n a "310 ya h u t da "Ş ö y le b ile s iz ve n â m e -i h u m â y û n u m u z v â s ıl olduk-
d a t e ’h ir o lu n m a y u p v e c h -i m e ş r û h ü z e re o la n a z im e tim iz i F r a n ç e K r a lın a d a h i i'lâ m ey-
le y e s iz k i o l d a h i o l c â n ib d e g a fle t ü z e re o lm a y u p d o s tlu ğ a m ü te ‘a llik h u s u s la r d a d akika

50! İngiltere K raliçesi E lizabeth Ispanya’ya karşı O sm anlı P adişahının yardım ını isterken Sultan III.
Murad da, serdâr-ı ekrem kum andasında V iy a n a ’ya gönderilen k uvvetlerin diğer cihetten Kraliçenin
a sk erlerince takviye e d ilm e si halinde sonucun alınm asını m üteâkib bir O sm anlı donanm asının İspan­
ya üzerine gön d er ile ce ğ i vaadinde bulunuyordu. Sultan III. M urad’ın Evâhır-ı Şevval 1001 (19-28
T em m uz 1593) tarihli nâm e-i humâyûnu: PRO, SP, 1 02/61. Bu ahidnâm e, Kurat, a.g.e., s.
196-1 9 7 'd e neşr edilm iştir. Y ine K raliçe E lizabeth'e gön d erilen E vâil-i Şevval 1004 (29 Mayıs - 7
H aziran 1596) tarihli mektub da Ispanya'ya karşı İn giltere ve Fransa'ya yardım konusuyla ilgilidir.
SP, 10 2 /61.

104 M ünşeâtü's-selâtin , II, 40 0 .

’0' M ünşeâtü's-selâtin, II, 48 2 .
i"* " Vufûr sadâkatiniz mûcebince azim asker tedârik edüp Flandırya cânibinden Beç Kralı cânibine
yürüyüp şâir ol taraflarda vücûda getürdüğünüz merdânelikler zuhûra getüresiz. înşâallahû’l-aziz
bu d e f a da Beç Kralı kemâ-yenbaği hakkından gelindikten sonra te ’hîr olunmayup azim donanmamız
tedârik olunup sâbıka olan va'de-i şerifim iz üzere size m u'âvenet içün irsâl olunup ol cevânibde
Ispanya Kralın ve şâir perestanın haklarından gelm ekde m u'âvenet olunmak m ukarrerdir." Evâhır-ı
Ş ev v a l 1001 tarihli aynı nâme: SP, 102/61 ve Kurat, a.g.e, s. 197.
M eselâ, I. Ferdinand’a gönderilen nâm e-i hümâyûnda te ’kid rüknüne hiç yer verilm em iş, "Ahvâl-i
hayr ma lûmunuz, Südde-i sa âdetüme bildüresüz" şek lin d e son verilm iştir. M atuz, a.g.e , s. 99.
M eselâ, V enedik Dojuna gönderilen nâm elerin bir kısm ı böyle biter. G ökbilgin, "Venedik I", s. 133,
135, 139, 144, 145, 148; '"Venedik II", s. 33.

M eselâ , G ökbilgin, "Venedik I”, s. 142, 143.

G ö k b ilg in ,"V e n e d ik I", s. 142.

 155
P ADİ ŞAHA Âİ D BELGEL ER

f e v t e tm e y e ." '" ş e kl in de t e ’kid r ü kn ü ih tiv a ed en nâ m e -i h ü m â y û n l a r a da r as t lı y o r u z.

8. T a r i h

N â m e -i h ü m â y û n l a rı n tari hle ri de ferm an ve b e ra tla r d a k i g ib id ir. B a z ı la r ın d a s a ­

de ce o n a r gü nl ük d e v re l e r v e r i l d i ğ i 112 ha lde ba z ıl a rı n d a ay ın g ü n ü n ü de b i ld i re n k es in
tarih b u l u n m a k t a d ı r 315. Ha tta he m hicrî, he m de m ilâ d î tari h ihti vâ e d e n le r de v ard ır . M e ­
selâ K a n û nî S ü l e y m a n ta r a fı n d a n Fr a n sa Kra lı I. F r a n ç o i s ’ya g ö n d e ri l e n n â m e l e r d e t a ­
r ih le r
B u h ü k m -i ş e r i f b izim u lu p e y g a m b e r im iz M u h a m m e d M u sta fa n in - s a lla lla h u
a le y h i ve s e lle m - h ic r e ti ta r ih in in M u h a rre m a y ın ın b ir in c i g ü n ü n d e k i İsa p e y g a m b e r
a le y h i ve s e lle m ta r ih in in U lyu s ( te m m u z ) a y ın ın on ik in c i g ü n ü n d e 314 ş e k li n d e tü rk ç e
ol ar a k y a z ılm ış tır .

9. M a h a l l i T a h r i r

N â m e -i h ü m â y û n l a r ı n ta h r i r y erl eri de fer m an ve b e r a t la r ın k i ile ayn ı şe k il d e d ir .

B. N Â M E - İ H U M Â Y U N Ç E Ş İ D L E R İ

1. Ş e k il B a k ı m ı n d a n

a. Tuğra B ulunanlar

Tu ğ ra , nâ m e -i h ü m â y û n l a r ı n bi r rü k n ü o l m a s ın a r a ğ m e n i s t is n â s ız h e p s i n i n tu ğr a
ih tiv â ettiği sö y le n e m e z . A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı ile M e k k e Ş e rif le ri ve K ır ım H a n l a n ’na
gö n d e ri l e n re sm î m âh i y e tt e k i n â m e -i h ü m â y û n l a r d a m u h a k k a k su re t te tu ğ ra b u lu n u r d u .
N â m e -i h ü m â y û n l a r, h ü k ü m d a r l a r a y a z ıld ığ ı için tu ğ ra l ar ı da s on d e r e c e d e îti n â lı bi r ş e ­
kilde çe k il m i ş o lu p h e m e n hep si de bi re r s a n ‘at şâ h e s e r id i r. D a i m a a ltı n y a ld ı z la çe k il e n
tu ğ r a l a r d a n 315 K a n û n î S ü l e y m a n s a lt a n a t ı n d a k i le r in ç o ğ u n d a lâ c i v e rd ( k o b a l t m a v i s i) ve
alt ın y a ld ız bir a ra d a ku lla n ı lm ış t ır .

b. İm za ve M ühr-i H üm âyûn Bulunanlar

R e sm î m âh i y e tt e k i n â m e -i h ü m â y û n l a r d a n İra n ş a hl a r ı, B u h â r a h a n la r ı gibi
m ü s l ü m a n h ü k ü m d a r l a r a g ö n d e r i l e n l e r l e 316 A v r u p a d e v le t le r i h ü k ü m d a r l a r ı n a gayr- i

111 K raliçe I. E lizab eth ’e gönderilen Evâhır-ı Ş evval 1001 tarihli aynı nâm e.

M eselâ, A vusturya İmparatoru I. F erdinand’a gönderilen Evâhır-ı Şa'ban 954 (7 -1 4 Ekim 1547) ta­
rihli nâme: Fekete, D ip lo m a tik , Taf. II; Leh Kralı S ig ism o n d ’a gön d erilen E v â il-i C em â ziy elev v el
9 4 0 (1 8 -2 7 Kasım 1533) tarihli nâme: S o lim a n , s. 42; V enedik Dojuna gön d erilen nâm eler: G ö k b il­
gin , "V enedik II", s. 31, 32, 70; İngiltere K raliçesin e gönderilen nâm eler: Kurat, a .g .e , s 186 188
197.

Leh Kralı Sigism ond A u g u ste’e gönderilen 16 Safer 95 7 (6 Mart 1550) tarihli nâme: S o lim a n , s. 49.
V enedik D ojuna gönderilen 16 Şa'ban 933 (18 M ayıs 1527) tarihli nâme: M atuz, a .g .e ., tafel 1 ve s.
99. Ferdinand’a gönderilen 12 R e b i'ü lev v e l 961 (15 Şubat 1554) tarihli nâme: F ekete, D ip lo m a tik
T afel VII.

Fransa Kralı I. F rançois’ya gönderilen nâm e-i hümâyûnlar: G ök b ilgin , "V enedik II", s. 113. Y ine
F ran ço is’ya gönderilen 14 Ş evval 942 (6 N isan 1536) tarihli nâm enin tarihi de ayni tertibde
yazılm ıştır, a.g.m , s. 114.

U zu n ça rşılı, S a ra y , s. 291.

"* O sm anlı arşivlerinde çok çe şid li b elge türleri bulunm asına karşılık her hangi bir se b eb le gön d er ile -
m em ış çok az sayıda nâme ve ahidnâm e bulunur. Bunlardan biri de N adir Ş a h ’a gönderilm ek üzere
hazırlanıp yola çıkarılan, fakat o sırada N adir Şah ’ın ö ld ü rü lm esiyle tahtta d e ğ işik lik olduğunu
öğrenen h e y ’etın g e n dönm esi d o la y ısiy le geri g etirild iği için bugün T S M A ’de bulunan I M ah-
156 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

re sm î ol ar a k y a z ıl a n n â m e -i h ü m â y û n l a r d a tu ğ ra b u l u n m a z d ı. B u n u n ye ri ne nâme metni­
nin sağ t ar a fta b u l u n a n m a r j ın d a P a d i ş a h ı n imza sı ile m ü h rü ye r a l ı r d ı 117. Bu imzalar
2 - 4 ' 1* s a tır ü z e ri n e te rt ib e di li rd i. Bazı P a d i ş a h l a r ı n iki ayrı im za sı va rdı. I. Ahmed, IV.
M u r a d ve I. M a h m u d ’un i mz ala rı b un a mis al ol a r a k v e ri l eb i l ir . Bu im z a la r d a n bir kısmı
"e l- m iite v e k k il, e l- m tie y y e d ve ya e l- m tis te m e d " gfbi s ıf a tl a rl a b a ş la rla r. M eselâ I. Ah-
m e d ’in i m z a la r ın d a n biri
" E l-m iie y y e d b i-te ’y id i 'ila h i 'l- m e lik i l-m e n n â n
S u lta n A h m e d b in M e h m e d H a n " " '1;
I. M a h m u d ’un i m z a la r ın d a n biri
" E l- m iite v e k k il a la 'ila h i ’l-k e r îm i 'l-m e n n â n . e l- m ü te fe v v a z u e m r u h û ile y h i fi-k ü llı
h â lin ve şâ n ", d iğ er i ise
"H âdim ii 'l-H a r e m e y n i ’l-m u h te r e m e y n e s - s u l tâ n ü 'l- g a z i M a h m u d H an ib n ü 's-
s u ltâ n i ’l- g a z î M u sta fa H a n " '20dır.

XV I II . yü zy ıl s o n la r ın d a n î ti b â re n i m z a la r b i ra z d a h a s a d e l e ş m i ş gibi görünüyor.
S u lta n III. Se lim ve A b d ü l m e c i d ’e âid i m z a la r b i r b i ri n e o l d u k ç a be n z e m e k te d i r. III. Se­
l i m ’in
" E l-m ü s te m id ü ’l-m e lik i 'l-m e n n â n
S u ltâ n S e lim H a n
P â d iş â h -ı Â l-i
W ; û)r
O s m â n "ı:ı ş e k li n d e ol an im z a s ı, A b d ü l -
m e c i d ’i n k in d e
"E l- m ü s te m id
b i-in â y e ti ’l-m e lik i 'l-m e n n â n
E s - S u ltâ n A b d ü lm e c id H â n •oljrj' L.1
P â d iş â h -ı D e v le t- i A l-i O s m â n " '22ş e k-
line g ir m iş t ir .
A b d ü l a z i z ve II. A b d ü l h a m i d ' i n i m z a ­
ları ise ayn ı o l u p şö y le d i r:
" E l-m ü s te m id b i-te v fîk a ti'r - r a b b â n iy y e
A b d ü la z iz H a n / A b d ü lh a m id H a n
M elikti ’d - D e v le ti ’I-O s m â n iy y e ’n2\
£ \is
Bu i m z a la r , n â m e - i h ü m â y û n r es m î o l ­
du ğ u ta k d i r d e D îv â n- ı h ü m â y û n k a l e m i n d e Şekil 1 19
a lt ı n la y a z ıld ığ ı h a ld e gay r-i r es m î o l u rs a P a ­ III. Selim 'in İngiltere Kralına gönderdiği
di şa h ta r a f ı n d a n k a le m e a lı n ı r d ı 124. A n c a k , P a ­ nâmedeki imzası
di şa h ı n n â m e yi bi zz a t i m z a la m a sı h a li n d e de (Brit. Lib. O M , Add, 21.561/5)
im z a n ın ör n eğ i yi ne dîvân k a le m le r in d e

m ud’ un nâm e-i hum âyûnudur.

M U z u n ç a r şılı, S a ra y , s. 292.

"* U zu n ça rşılı, im zaların iki satır üzerine tertib ed ild ik lerin i yazıyorsa da ileriki asırlarda satır sayısı
değ işm iştir. III. S e lim ’in im zası dört satır; A bdülaziz'inki üç satır. II. A bdülham id'inki ise tek satır
olarak düzenlenm iştir.

U z u n ça rşılı. S a ra y , s. 292.

ı:" N âdir Ş a h ’a gönderilen nâm e-i humâyûnun tıpkı basım ı: Ülkü A ltındağ. "Topkapı Sarayı Müzesinin
Sahip O lduğu D eğerler. Saray A rşivi" S a n a l, VII, T opkapı S a ra y ı M ü ze si ö z e l Sayısı. İstanbul
N isan 1982, s. 79; U zu n çarşılı, S a ra y , s. 293.

1:1 Sultan III. S e lim ’in elçi Lord E lg in ’in dönüşü m ü nâsebetiyle Ingiltere Kralı III. George ve oğul­
larına gönderdiği h ediyelerden bahs eden mektubu: B.L, Or. M ss. Add. 2 1 ,5 6 1 /3 .
ı:: Sultan A bdülm ecid tarafından Ingiltere K raliçesi V icto ria ’ya gönderilm ek üzere hazırlanan 11 Receb
1259 (7 A ğu stos 1843) tarihli taziye mektubu: TSM A , nr. E. 4715; yine A bdülm ecid'in. Amerika
C um hurbaşkanına, şehzâde ve sultan doğum ları. Am erikan k onsoloslarına verilen beratlar, yol
hükmü gibi çeşid li v e sile le r le gönderdiği mektublar: N ational A rchives ( W ashington). Ceremonıal
 157
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

h a z ır la nı p gö nd e ril ird i. P a d i şa h bu n a göre nâ me -i h ü m â y û n a i mz as ını at t ı k ta n s o n ra

ör neğ i y a k a r d ı 325. İ m z a n ın ü z e r i 326, yanı 327 ve ya al t ı n a ise m ü h r-ı h u m a y u n ba s ıl ır dı .
İmza ve m üh rü n do ğ ru yere k o n m as ın ı t em in m a k ­
s ad ıy la d a ha ö n ce ki p a d iş a h z a m a n ı n d a i m z a la n ı p
m ü h ü rl e n m i ş , fakat her hangi bir se b e b d e n dol ayı
ye rin e ul a ş t ır ı la m a m ış bir n â m e n i n ör n ek ol ar a k
di ğeri ile b irl ik te s u n u ld u ğ u da o l u r d u 329.

Bu ta t b i k at XIX . yy .ın son çe y re ğ i n e k a d a r

de va m etm iş; ilk d e f a V. M u ra d 'a âid bir m e k t u b a -A
imza ve m ü h ü r alta, n â m e n i n b i ti m in e ko n d u ğ u gibi
imza da b u g ü n k ü şek lin i a lm ı ş t ı r 330. II. A b d ü l h a ­
mid 'i n t ah t a ge ç iş i n d e n s o n ra kısa bir süre eski
imza şekli b e n im s e n m i ş ; faka t imza ve m ü h ü r V.
M u ra d' ı n n â m e s i n d e g ö r d ü ğ ü m ü z gibi a lta k o n u l ­
m uşt ur . A y r ı ca A b d ü l h a m i d , ism ini dü z yaz ı ş e k ­
l inde de ğil im za gibi y a z m ış tır . D a ha s on ra ise eski
t ar z im za ile bi rli kt e m ü h ü r b a s m a us ûl ü de terk
e di le re k g ü n ü m ü z d e k i im z a şe kl in e g e ç ilm iş tir .
N i te k im , İn g ilt e re K r a li ç e si n e g ö n d e ri l e n 4 R a m a ­
zan 1295 / 20 A ğ u s t o s 1294 (31 A ğ u s t o s 1878) t a ­
Şekil 120
rihli nâ me -i h u m â y û n u n im z a sı b ö y l e d i r 331. Sultan A bd ülaziz'in imza ve m ührü
(N A , M icrofılm , T 815/1)

L etters, nr. 18/13.

7 C e m â z ıy e le v v el 1278 (1 0 K asım 1861) ve 29 Z ilh icc e 1277 (8 Tem m uz 1861); 30 R eceb 1326 (28
Tem m uz 1908), 19 Ramazan 1310 (6 N isan 1893), 18 Muharrem 1312 (22 T em m uz 1894) tarihli
nâm e-i hüm âyûnlar: N ational A rch ives, C erem onial L etters, nr. 18/39, 4 l(A b d ü la z iz ); 18/37, 38, 43 ,
44 ve M icrofılm R oll nr.T 8 1 5 /1 , 2 ve 3'deki nâm eler; Sultan A bdU laziz'in, babası Prens A lbert'in
ölüm ü d o la y ısiy le G aller Prensine gönderdiği 23 Ramazan 1278 (24 Mart 1862) tarihli taziyetn âm e-
si: The Royal A rch ives (W indsor C astle - İngiltere), VIC M 65/12.

i:4 II. Mahmud saltanatında İran’a resm î olarak g ö n d erilecek nâm e-i hum âyûnun im zasın ın dîvânda
altınla atıld ığın a dâir arz tezkiresi: HH, nr. 37141 ve oradan naklen U zu n çarşılı, S a ra y , s. 2 92 not 2.

ı:' V ahid E fendi va sıta sıy la Fransa K ralı’na gön d erilecek nâm enin im zalanıp m ühürlenm esi için sadra­
zam ın Sultan III. S e lim ’e (H H ., nr. 5 3 4 5 5 ) ve yin e Fransa İmparatoruna y ollan acak nâm enin im za­
lanm ası için sadrazam ın IV. M ustafa’ya sunduğu (H H , nr. 5 3 313. Bu hatt-ı hüm âyûn m etni
U zu n ça rşılı, S a ra y , s. 291 not 3 ’de verilm iş olm akla beraber numara y a n lış gö ste rilm iştir.) telh isle r.

"..üzeri ise çâker-i k em înelerinde olan mühr-i hum âyûn-ı m ülûkâne (sadrazam da bulunan mühür kasd
e d iliy o r ) ile tem hir olunarak..." Sadrazam ın telh isi: HH. nr. 37 1 4 1 . "... derûnu im zâ-yı
m eh âbet-ihtivâ-yı şâhâne ve üzeri mühr-i hum âyûn-ı şevket-m akrûn-ı P adişâhâne ile tezy în ü tevşîh
..." Sadrazam ın, Buhara Hakim ine gönd erilecek nâme hakkındaki arz tezk iresi (3 Z ilh icce 1256 / 26
Ocak 1841): BO A , Irade-H ariciye, nr. 399. "... derûnu im zâ-yı m e y â m în -ih tivâ-yı H azret-i Şâhâne ve
üzeri mühr-i hum âyûn-ı m e’âlî-nüm ûn-ı cenâb-ı Pâdişâhâne ile tezyîn ü tevşîh . " Sadrazam ın N ap oli
K ralına gönderilecek nâme hakkındaki arz tezk iresi m üsveddesi (13 C e m â zıy elev v e l 1264 / 17 N isan
1848): BO A , A M D , dos. 4 /1 3 . Birkaç k elim e farkla Rus Çarı (17 Şa'ban 1264 / 19 T em m uz 1848) ve
İngiltere K raliçesine gönderilen (5 Ş evval 1264 / 4 Eylül 1848) nâm elerde de (m ü sved d eleri:
A .A M D , dos. 4 /1 8 ve 69 ) aynı ifade kullanılm ıştır.

İm zalanıp m ühürlenm ek üzere Padişaha sunulan m ektublarla b irlikte gönderilen telh is veya arz te z k i­
relerinde mektubun m ühürlenm esinden bahs edilirken daim a "üzeri" k e lim e si kullanılm akla (bk. bir
önceki not) birlikte görü leb ilen bu tip nâm elerden III. Selim tarafından İngiltere Kralı III. G e o rg e ’a
g ö n derilenle (B .L , Or. M ss, Add, 2 1 ,5 6 1 /3 ) A bdülm ecid ve A b dülaziz'in Am erika B aşkanına gön d er­
d ikleri nâm elerde mühür im zanın yanına; II. A bdülham id'inkilerde ise im zanın altına basılm ıştır.

Ü zerinde Sultan II. M ahm ud’un hatt-ı hum âyûnu olan bir telh isd e Padişahın im zasından hiç bahs
ed ilm ey ip sadece Surre Emîni va sıta sıy la M ekke-i M ükerrem e Em îrine gön d erile cek nâm e-i
158 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Ll

Şekil 121
II. A bdillham id'in klasik devir imza ve mührü
(N A , T 815/3)

İra n ş a h la r ın a g ö n d e ri l m i ş ol an r e s m î m a h i y e tt e k i t u ğ ra s ız n â m e le rd e , Avrupa
h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n l e r d e n farklı o l m a k l a b e r a b e r bi r d a ve t r ü k n ü bul unu r. Meselâ
N a d i r Ş a h ’a g ö n d e r i l e n n â m e d e k i d a ve t
"B is m illa h i ’r -r a h m a n i ’r -r a h im
Z â lik e f a z l ’u lla h i y ü ’tîh i m e n y e ş â ’" ş e k l i n d e d i r 332.
El k a b la r ı ise son d e re c e d e tu m t u ra k l ı bi r i fad e taşı r. Ha lb uk i gayr-ı resm î olarak
y a z ıl a n n â m e l e r i n elk a bı o l d u k ç a bas itt ir . M e se lâ , III. S e l i m ’in İn g ilt e re K r a lın a gön de r­
diğ i n â m e

Şekil 122
II. A bdülham id'in sadece imzasını taşıyan bir nâme-i hümâyûn
(NA , M icrofilm , T 815/5)

hum âyûnun mühr-i hüm âyûnla m ühürlenm ek üzere Padişaha gönderild iği ifade edilm ektedir. HH, nr.
26842.
N itekim I. A bdülham id zam anında İngiltere K ralına gönderilm ek üzere hazırlanm ış, fakat yolların
kapanm ası d o la y ısiy le geri gelip saklanm ış olan bir nâm e-i hümâyûn Fransa Kralına gönderilecek
nâm enin im za ve mührünün nasıl konacağına örnek olm ak üzere III. S e lim ’e sunulm uştu. HH, nr.
53455.
l '’ V. M urad'ın, A m erika Cum hurbaşkanına gönderdiği cülûsunu bildiren 29 C em âzıyelevvel 1293 (22
Haziran 1876) tarihli nâm esi: N A , M icrofilm , T 8 1 5/3.
1,1 RA. VIC. H 24/47. II. A bdülham id’in K raliçe V ictoria'ya gönderdiği 10 Şa'ban 1313 (26 Ocak 1896):
RA. VIC. H 37/111 ve A m erika Cum hurbaşkanına gönderdiği 12 C em âzıyelevvel 1312 (11 Kasım
1 894), 3 Şa'ban 1302 (18 M ayıs 1885), 19 Z ilk a'd e 1302 (3 0 Tem m uz 1885), 9 R ebi'ülâhır 1304 (5
O cak 1887) tarihli nâm eler: N A , M icrofilm , T 8 15/5 bu cüm ledendir.

A ltın d a ğ , S anat, V II, s. 79.

 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

"H a şm e tlu , m u h a b b e tlu B ü y ü k B r ita n y a ve İ r la n d iy a d e v le te y n - i m ü c te m i a te y n i-

n in P a d işa h ı u lu d o s tu m u z C o r c o y o s -ı s â lis h a z r e tle r i" ; Ab d il laz iz ve II. A b d ü l h a m i d in
A m e ri k a c u m h u r b a ş k a n ı n a g ö n d e rd i k l er i m e k t u b l a r ise
"A s â le tlü , r ü tb e tlü , m e v e d d e tlü d o s t-ı v ilâ - iş 'â r ım ız c e n a h la r ı" e lk a b ı y la b a ş l a ­
m ak ta d ır. B a z ı la r ın d a n â m e n in "ga yr- i r e s m î" 313 ve ya " h u s û s î " ” 4 o l d u ğ u da be li r ti lm iş t ir .

2. Ya z ı lı ş Se b e b i B a k ım ın d a n

Nâ m e -i hü m ây û n l a r, y a z ıl m a l a r ı n a s e b eb ol an o l ay la ilgili ol ar a k b e ş â re t-n â m e ,
îlâ n -n â m e , z a fe r -n â m e , fe tih -n â m e , te h d id -n â m e gibi is i m l e r alır lar .
B e ş â r e t-n â m e ve ilâ n -n â m e yeni Pa d i şa h ı n tah ta c ü lû s u n u b i ld i r m e k ü z e re y a ­
bancı h ü k ü m d a r l a r l a id aresi alt ın da k i yarı m ü sta ki l bey ve k ra l l a r a g ö n d e rd i ğ i n â m e -i
h ü m â y û n l a r için k u lla nı lır dı .
K om ş u bi r d e v le t h ü k ü m d a r ı n ın a h d a ya h u d d e v le t le r aras ı p ro to k o l k a id e l e r i n e
riâ ye t e tm e m e s i, m es e lâ , cü lû s b il d i re n n âm e- i h ü m â y û n a c e v a b v e re r e k te b r i k te b u l u n ­
m am as ı gibi s e b e b l e r te h d id -n â m e g ö n d e ri l m e s in e v es île teşk il e de rd i. T e h d i d n â m e l e r d e ,
di ğ er n âm e- i h ü m â y û n l a r d a n farklı ol a r a k ço k ağ ır bir dil ve k ü ç ü l t ü c ü bi r i fad e k u l ­
la n ı l ır d ı 355.

F e tih - n â m e ler ise d iğ er nâ m e -i h ü m â y û n l a r d a n b i ra z fa r k l ıl ık g ö s te r m e k t e d ir .

Diğe rle ri ya b a n cı d e vl e t h ü k ü m d a r l a r ı ile O s m a n lı D e v l e t i ’nin v a s a l l e r i n e y a z ıl d ığ ı
h ald e f e t i h -n â m e l e r m e m l e k e t d a h il i n d ek i ileri ge le n b e y le r e de g ö n d e r i l e b i l m e k t e y d i l e r .
Bu ba k ım d a n da ö b ü r n âm e- i h ü m â y û n l a r d a n f ar k lıd ır la r. N i t e k i m , M ü n ş e a t m e c m u a ­
ları nda da fe t i h -n â m e l e re ayrı bir ye r v e ri lm iş tir .
Ö ğ re tic i m a h iy e tte ki m ü n ş e a t m e c m u a l a r ı n d a f e t i h - n â m e l e r i n 15 r ü k n ve d ör t şart
i hti vâ ettiği k a yı dl ıd ır . R ü k ü n le r i:
1) A l l a h a h am d,
2) P e y g a m b e r e salât,
3) Pa d i şa h için t e b a a n ı n iş l e ri n i n d ü z e n le n m e s i ve z u lm ü n ö n l e m e s i n i n g e re k li
ol d u ğ u,
4) D ü ş m a n ın ne s e b eb l e tenkî l e d il d i ğ in i n a n la t ıl m a s ı ,
5) P a d i şa h ı n h a re k e ti,
6) A s k e r in bo llu ğ u ,
7) D ü ş m a n ın d u r u m u ,
8) D ü ş m a n ın c e sa r e ti n in a n la t ıl m a s ı ,
9) A l l a h ’ın Pa d i şa h a ya rd ı m ı,
10) D ü ş m a n ın he z im e te u ğ r at ı lm a sı ,
11) A l l a h a şük ür,
12) D ü ş m a n ül ke s i n in za b tı n ın a nl a t ıl m a s ı ,
13) H ü k ü m d a rl a ra z a fe r h a b e ri n in g ö n d e ri l m e s i,
14) F e t ih n â m e n i n ki m i n le gö n d e ri l d iğ i ve
15) Pa d i şa h ı n A ll ah a niy azı ş e kl in de sır a la n m ış t ır .

F e t ih - n â m e n i n ş a r tla r ın a ge lin c e :
1) Da ve tte ( ta h m id ve t as liy e ) güz el s ö z le r s ö y le n m e si ,
2) Sağ lam bi r ifade k u l la n ı lm as ı ,

tlk a b d a n sonra "Gayr-ez te k ellü fât-ı resm iyyc peyâm -ı m uhâdenet-encâm iblâğıyla" d e n ilm e k le k al­
m ayıp nâmenin sonlarına doğru "... min gayr-i resm m ahsûsan şeref-r îz -i sudur olan işbu nâm e-i
v ifa d e siy le de resmî bir nâm e olm adığı tekrarlanm ıştır (III. S e lim ’in adı geç en nâm esi).

" Î S Î ’ Ar laf “ n 5 ,5 " I al 1287 129 Ar* l,k l 8 7 0 ) ’ 8 C«m â2„ e | e v v e l 1292 (7 K a s ™ 1875);
« k tn î i L ' K", l m 18761 “ rİMİ "Sm' lerin<>' " « im t- i P u s u m u z . . ■
şek lin d e nam enin husûsî olduğuna ışâret edilm iştir. N A , M icrofilm , T 8 1 5 /1 , 3.

Kanûni Süleym an tarafından Şah Tahm asb’a gönderilen tehdid-nâm e için bk. M ûnşeâtü s-selâtin, I,
160 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

3) D â v e t r ü k n ü n ü n ih mali h a li n d e "Ç ü n H a z r e t- i V â c ib ü 'l-v ü c û d u n m a h z-ı lâfz-ı

a y n -i v ü c û d u c e m î-i m ü lû k -i â lî- ş â n a ş â m ild ir " gibi A l l a h ı n sıf a tı y l a ba ş la n m as ı,
4) D ü ş m a n ülk esi ele g e ç ir il d i ğ in d e P a d i şa h ı n k ud r et i ni g ö s te r m e k için düşman
a s k e r i n in f az la lığ ın ı b e li r tm e k için s öz ü u z a tm a ol ar a k t es b it e d i l m e k t e d i r 336.
G e r ç e k te n , baz ı f e t i h n â m e le r d e ne da v e t, ne de u n v a n r ü k n ü n e rastlanmaktadır.
H ü k m e b e n z e r bir ta r z d a e lk a b ve du a rü k ü n le r i ile onlar ı ta k i b e n iblâğ ve te'kid
kı sı m l a r ı y e r a l m a k t a d ı r 337.

C. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K u l l a n ı l a n M a l z e m e

a. K â ğ ıt

Pr o to k o l k a id e le ri ç e r ç e v e s i n d e n â m e -i h ü m â y û n l a r d a k u l la n ı la n m a lz e m e ni n îtinâ
ile s e çi l d iğ i a n la ş ı lm a k ta d ır . A nc a k , bu s e çi ş te , d o ğ u m e n ş e ’li k â ğ ıt l a r ı n d oğ u hük üm dar ­
ları na, batı m e n ş e ’lil eri n ise, A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n n â m e - i hü m âyûnlarda
ku l la n ı lm a s ı gibi bir a yı r ım y a p ıl m a m ış o l m a l ıd ı r. H e r ne k a d a r K â ğı tc ıb a şı dosya­
la r ın d a Hin d h ü k ü m d a r l a r ı , D a ğ ı s ta n h â k im l e r i , K ır ım h a n la r ı, M e k k e ş eri fle rin e gönde­
rilen n â m e l e r i n d o ğ u m e n ş e ’li â b â d î k â ğ ıd l a ra y a z ı l d ı k l a r ı 338 g ö r ü lü y o r s a da bunların
ya n ın d a 1129 ( 1 7 1 7 ) ’de İ ng ilt e r e , H o l a n d a ve İsve ç k r a l l a r ı n a g ö n d e ri l e n nâme lerin de
aynı c in s k â ğ ıd l a r a ya z ıl d ık l a rı t es bi t e d i l m e k t e d i r 339. Z ira , h e r n â m e için gerekli kâğıt ve
altın v a ra k k â ğ ıt c ıb a ş ı d a n ayrı b i re r t ez k i re ile i s t e n m e k t e d ir . A n c a k, iki ve ya üç nâme­
nin ayni z a m a n d a y a z ıl m a s ı h a li n d e m a l z e m e s i n i n tek t e z k i re ile ist en d iğ i de v â k i ‘di r340.
Şu h a ld e Prof. Fe k e te 'n i n , 1 7 2 0 ’de Rus Çar ı, L e h i st a n H a t m a n ı , F r a n sa Kralı ile proto­
kole d a hi l H r i s t i y a n h ü k ü m d a r l a r ı n a he p b ü y ü k boy İ s t a n b û lî kâğ ıt kullanıldığı
h a k k ın d a k i t e s b i t i n i n 341 g e n e ll e ş t i r i lm e s i d o ğ r u o l m a y a c a k t ı r.

N â m e -i h ü m â y û n l a r için bü y ü k boy k â ğ ıt l a r k u l la n ı lı r ve s a tır aral arı fazla açık

t u tu l d u ğ u n d a n bi r n â m e n i n y a z ıl a b il m e s i için bu k â ğ ıt l a r ı n bi rk a ç tane si birbirine
y a p ı ş t ı r ı l ı r d ı 342. B ö y l e c e n â m e b oy la rı b a z a n 3-4 m e t r e y e v a r ı r d ı 343.
E n l e ri n e ge lin c e : XV I. y ü z y ıl d a n â m e l e r i n en le ri ya rı m m etr eyi bulmadığı
h a l d e 344 m ü te â k ıb a s ır la r d a e n le r in d e de art ış k ay d e d il m iş ti r 345.
1.6 M ünşeât Mecmuası, H alet Efendi Ktb, nr. 760, vr. 23 b -2 4 a . A yrıca bk. B. K ütükoğlu, "Münşeat", s.
172.

1.7 M atuz, a.g.e, s. 100. M ünşeâtü’s-se lâ tin ' de gerek yabancı d ev let hüküm darlarına, gerekse memleket
d ah ilin e gön d erilm iş pek çok fetih-nâm e örneği bulunm aktadır.

N âm e-i hüm âyûnların Mühimme D e ft e r l e r in d i suretleri üzerine de zaman zaman hangi cins kâğıda
y azıldıkları kayd ed ilm iştir. Bu cüm leden olm ak üzere Kırım H anı'na gönderilen 17 Safer 982 (8
H aziran 1574) tarihli nâm enin de M ehm ed isim li bir hattat tarafından d e v le t âbâdî kâğıda yazıldığına
işaret olunm uştur. Mühimme, X X V I, 1.

III. A hm ed devrine âid K â ğ ıd c ıb a ş ı d osyalarının in celen m e si, doğu ve batı hükümdarlarına gönde­
rilen nâm elerin kâğıtlarında m e n şe ’ bakım ından bir ayırım yapılm am ış olduğunu göstermektedir.
D .B Ş M .K G B , dosyalarındaki b elgeler bunun en güzel delilid ir.

,4° M eselâ , 23 R eb i’ülâhır 1129 (7 Mart 1717) tarihli tezkire ile K ırım Hanı ve İsveç Kralı nâmeleri için
b irlikte altı tabaka kâğıt taleb edilm iştir. D .B Ş M .K G B , d o s.2 0 /1 5 7 .

’41 Fekete, Diplomatik, s. XI. R eferans verilm em ek le beraber, m uhtem elen buradan naklen Guboglu, s.
24. G ök bilgin ( Diplom atik , s. 24 ) de gen eld e bu fikre katılm akla beraber "bazı istisnalar da olabil­
d iği "ne işaret etm ektedir.

u: Hind nâm esiyçün altı, D ağıstan nâm esiyçün dört, Kırım Hanı, İngiltere, Holanda kralları nâmeleri
için üçer tabaka kâğıt verm esi hakkında K âğ ıtc ıb a şı’ya 1130 se n esin in çe şid li aylarında verilmiş
em irler: D .B ŞM .K G B , dos. 2 3 /5 0 , 2 4 /7 7 , 2 4 /1 7 8 .

m K anûnî S ü leym an ’ın I. F ran çois’ya gönderdiği 1528 tarihli nâm enin boyu 3,125 m., 1535’de gönder­
diğinin ise 3,64 m. idi. Bu nâm elerin ta vsifi için bk. Soliman, s. 40 ve 44.
 161
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

b. Yazı
N â m e met ni s iya h m ü re k k e b le ve dî v ân î y a h u d celî d îv ân î o l ar a k k a le m e a lın ırd ı.
Eğer v ars a dâ ve t k ı s m ı 3''6 ve â ye tl e r altı n y a ld ı z la s ü l ü s 147 y a hu t r ı k a ‘ ,4\ K a n û n î nin
n â m e l e ri n d e ol du ğ u gibi P a di şa h ı n ismi d ik k at ç e k e c e k şe ki ld e y a z ıl m ı ş s a d eğ iş i k bir
mü re kk e b, m es e lâ l â c i v e r d l e 149, b ey it l er ise t a ' l i k l e 150 y a z ılı r dı . Alt ın y a ld ı z la y a z ıl m ı ş
k ıs ım la r ın h a re k e l e r i n d e s iya h m ü re k k e b ku l la n ı ld ı ğı da vaki* id i1' 1.
He r hat ç e şi d i n in ustası farklı o ld u ğ u n d a n bir n â m e üç ayrı h att at t a r a f ı n d a n k a ­
leme a lı na b il iy or d u . M e se lâ , İran Ş a h ın a 1 7 0 6 ’da g ö n d e ri l e n n â m e n i n e sas m etn i Fir-
de vs î Efe ndi , sü lüs â y e tl e r M ir a h o r C â m i ‘i im am ı, t a ' l i k b e y it l e r ise D u r m u ş - z â d e
t ar a fl a rı n d a n ; 17 2 2 ’de g ö n d e ri l e n n â m e n i n celî d îv ân î ile y a z ıl a n e sas m etn i yi ne Fir-
de vs î Sey yi d Hü s e y i n Ef e n d i, r ı k a ‘lar Bu rs a lı M e h m e d Ef e nd i, t a ‘lik y a z ıl a r ise m ü d e r r is
V e l iy ü d d i n Ef en di ta r a f l a r ı n d a n y a z ı l m ı ş l a r d ı 152.

c. Tezhib

N â m e -i h ü m â y û n l a rı n sa d ec e y a z ıs ı n a îti n â g ö s te r il m e k l e y e ti n i lm e z , a y rı c a t e z ­
hib ya pı lı rd ı. A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n a g ö n d e r i l e n l e r i n t u ğ r a l a r ı n d a g e n e ll ik l e t e z h i b b u l u ­
nurdu. İleriki a sı r la r d a te z h i b k u l la n ı lm a d ı ğ ı tak d i r d e ise tu ğ ra a lt ı n la ç e k il ir d i . A y r ı c a
ç ok kere, siya h yaz ı ü z e ri n e z e r e fş a n d e n il e n altı n s e rp m e y a p ılı rd ı. İran ş a h la r ın a y o l l a ­
na n tu ğ ra ç e k il m e y e n n â m e l e r d e ise ya z ın ı n ç e rç e v e s i t e z h i b le n i rd i . Bu s e b e b l e de İran
şa h la r ın a g ön d e ri l e n n â m e l e rd e pek bol alt ın ku lla n ı ld ı ğ ı g ö r ü lm e k te d i r . M e se l â , 1 7 0 6 ’da
gö n de ri le n m e k t u b için ku l la n ı la n alt ın v a ra k m ik da r ı 320 d e s te ol a r a k te s b i t e d i l m e k t e ­
d i r 151 ki 1 7 1 7 ’de Hi nd h ü k ü m d a r ı n a g ö n d e ri l e n n â m e için 8 d e s te alt ın v a ra k i s t e n d i ğ i 154
d ü ş ü n ü lü r s e İ r a n ’a g ö n d e ri l e n n â m e l e re ne d e r e c e d e î tin â e d ild iğ i or ta y a çıka r.
M e k k e ş e rif le ri ve Leh k r a l l a r ı n a g ö n d e ri l e n n â m e l e ri n te z h i b le r i ise E n d e r u n a
ve ril en b e ra t la r a ya p ıl a n t e z h i b le r le aynı a y a rd a idi 155.

2. N â m e n i n K ab ı

N â m e -i h ü m â y û n l a r ı n ya z ıl m a s ı t a m a m l a n d ık t a n s o n ra ta k ı l a n s ır m a ko r d o n , içine
mu m d ö k ü l e n k o z a k ve y a k o z a la k d e n il e n m a d e n î k u t u d a n ge ç ir il i r, m u m u n ü s tü ise
m ü h ü r l e n i r d i 356.
I. F ra n ço is’ya 1 5 3 6 ’da gönderilen nâm enin eni 35,5 cm ., 1 5 2 8 ’dekinin 37,5 cm ., 1 5‘3 5 ’d ek i'n in 41
cm . idi. Leh Kralı I. S ig ism o n d ’a 1 5 3 3 'de gönderilen nâme 42 cm „ I 5 5 0 ’de gön d erilen ise 41 cm .
idi (S o lim a n , s. 45, 40 , 4 4 , 42 ve 4 9 ).

,4' III. S e lim 'in İngiltere K ralı’na gönderdiği iki nâm eden biri yaklaşık 84. diğeri ise 79 c m .’dir.
N âm elerin tavsifi için bk. C harles R ieu, C a la lo g u e o f th e T u rk ish M a n u sc rip ts in ih c B r iıis h M u-
s e u m , London 1888, s. 79 -8 0

Kanuni S ü leym an ’ın P olonya ve Fransa kralları (S o lim a n , s. 42 , 44 , 4 5 ), A vusturya İmparatoru

(Sch a en d lin ger, a .g .e , kapak) ve V enedik D ojuna (M atuz, a .g .e , T afel I) gönderd iği nâm eler.

İran Şahına 170 6 ’da gönderilen nâm enin âyetleri sü lü sle y a zılm ıştı. BO A . Kâm il K epeci tasn ifi nr
673m , s. 43.

Y ine İran Ş a h ı’na 172 2 ’de gönderilen nâm enin âyetleri ise rıka‘ ile y a zılm ıştı. Raşid M ehm ed E fen ­
d i, T a rih , V, 4 2 6 ve ondan naklen U zu n çarşılı, S a ra v , s. 296.

Polonya ve Fransa krallarına gönderilen nâm eler: S o lim a n , s. 42, 44, 45.

"" N adir Ş ah ’a gönderilen nâme: S a n a l, VII, s. 79. K ep eci, nr. 673m , s. 43 , R aşid, V, 426.

K anûnî’nin S igism ond ve I. F r an çois’ya gönderdiği nâm eler: S o lim a n , s. 4 2 , 45.

K ep eci, nr. 673m ve R aşid, gös. yerler.
K ep eci, 6 73m , s. 41.

1,4 D .B ŞM . KGB, dos. 2 2 /1 5 9 .

h" biH «w».

162 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

N â m e -i h ü m â y û n l a r ı n a r k a s ı n a "nâme kulağı" de­

ni le n bi r k â ğ ıd a
" T a r a f-ı m ü s t e c m i ‘ti'l-m e c d v e 'ş - ş e r e f Hazret-i
C ih a n d â r îd e n iftih â r - ı ü m e r â i’l-iz â m i'l-İs e v iy y e , muh-
tâ r-ı k ü b e r â i'l- fıh â m li'l- m ille ti'l- M e s ih iy y e Büyük
B r e ta n y a ve tr la n d iy a D e v le te y n -i m ü c te m i'a te y n in in ve
a n a t â b i' n iç e v ilâ y e tle r in p â d iş â h ı haşm etlü, ulu,
r a ğ b e tlü Z o j (G e o r g e )- ı r â b i ' c e n a h la r ın a şeref-yafte-i
s u d u r o la n n â m e - i h u m â y û n -ı m ü lâ ttıfe t-m a k rû n d u r " w \
\ " İ ftih â r ü 'l- ü m e r â i'l- iz â m i'l- İ s e v iy y e İngiltere
K r a lı K a r lo -y ı s â n î h u tim e t a v â k ıb u h û b i'l-h a y r kıbeline
n â m e -i h u m â y û n -ı d e v le t- m a k r û n n1i> vs. gibi bir adres
y a z ıl ıp y a p ı ş t ı r ı l ı r ve k ı y m e t li ip ek k um aşl ard an yapıl­
^ 4 xo ^ ‘a^\, m ış ke s e l e re k o n a r a k y o l la n ı rd ı .
M ü s ta k i l d e v l e t l e r e g ö n d e r i l e n n âm el eri n keseleri
se r â s e r d e n il e n alt ın , g ü m ü ş ve ip e k t e n dokunmuş ku­
maştan y a p ıl ı rd ı . Kozakları a lt ı n d a n olurdu. 984
( 1 5 7 6 ) ’de y a p ıl a n bi r t e s b i te gö re se râ s e r kese ve altın
k o z a k la n â m e g ö n d e r i l e c e k h ü k ü m d a r l a r şunlardı:
G î l â n ve K a rtl i h â k im l e r i ; A v u s t u ry a İmparatoru,
Şekil 123 İ s p a n y a , Fr a n sa , L e h i s t a n , ___________________
Adres yazılan nâme kulağı
P o r t e k i z k r al l ar ı , Rus Ça rı,
(PRO, SP, 102/61)
V e n e d i k D o j u 359.
Erdel Kralına atl as
k e s ey e k o n u p g ü m ü ş k o z a l a k l a m ü h ü r l e n ir ; Ef lâk ve B o ğ d a n
v o y v o d a l a r ı n a ise be z to r b a k u l l a n ı l ı r d ı 360.
M ü h im m e D e fte r le r in d e k i nâ m e su re t le r i ü z e r i n d e de
t o rb a ve k o z a k c i n s l e r i n e iş â r e t o l u n d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r .
M e se l â , 983 Ş a ‘b a n ın d a ( K a s ım 1575) Beç K r a l ı n a y a z ıl a n
n â m e n i n ü z e ri n d e " s e râ s e r ke se içi ne k o n u p alt ın k o z a k ile
g ö n d e r i l m i ş d i r " 361; 4 R e c e b 983 (9 E ki m 1 5 7 5 ) ’de Erd el
K r a lı n a g ö n d e r i l e n n â m e n i n ü z e r i n d e ise "b ir a tl a s ke se ve
bir ( g ü m ü ş ) k o z a la k " ile v e r i l d iğ i n e d a ir k a y ıd l a r v a r d ı r 362.
Z a m a n l a n â m e k a b l a r ı n d a da d e ğ iş i k li k o l m u ş , kâ ğıt
z a r f la r içi ne k o n m a y a b a ş la n m ış t ır . III. Se l im 'i n İn gi lte re
K r a lı n a g ö n d e rd i ğ i m e k t u b u n za rfı b öy l ed i r .

S o n u ç

N â m e -i h ü m â y û n l a r ı fe r m a n ve b e r a t la r d a n a y ır a n en
b â ri z öz e ll ik d a v e t r ü k n ü n ü n u z u n t u tu l m a s ı, A l l a h ' ı n adı ve (BL.OM,Add.Ms.21,561/3))
y a r d ı m ı n d a n b a ş k a Hz. M u h a m m e d ve dö r t h a li f e n i n de şe-
fa a t la r ın ı n is t e n m e s i d ir . A y r ı c a pe k ç o ğ u n d a p a d iş a h ı n s ıf a t ­
ları ile sa h ib o l d u ğ u m e m l e k e t le r i tek tek s a y an u z un bi r u n v a n rü k n ü bulunmaktadır.
A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı y l a O s m a n lı tâ b i i y et i a lt ı n d a k i ya rı m ü st a k il b ey ler e g ö n d e r i l e n
n â m e l e r d e tu ğ ra b u l u n m a s ı n a k a rş ı lı k m ü s l ü m a n h ü k ü m d a r l a r a gö n d e ri l e n resmî ve hrıs-
m M idhat S ertoğlu, O sm a n lı T arih L ü g a ti, İstanbul 1986, s. 191.
’*7 R A .G E O A D D . 31/1 a. Aynı tasnifdeki 3 1 /2a, 3a ve 4a bundan biraz farklılık gösterm ektedir.

"" PRO, SP, 102/61.

V eliy ü d d in E fendi, nr. 1970, vr. 3a-b.

,6n V eliy ü d d in E fendi, nr. 1970, vr. 3b.

361 M ü h im m e, X X V III, 317.

M ühim m e, X X V II, 14.

 P ADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER 163

ti y a n h ü k ü m d a r l a r a gö n d e ri l e n hu sû sî m a h iy e tte k i n â m e l e rd e tuğ ra ye ri ne i mz a ve m ü h ü r
ku lla nı lm ışt ır.

IV. AH İDNÂME-İ HÜMÂYÛN / MUÂHEDE

"Bi r işi ü z e rin e alı p söz v erm e, t a a hh üd , and, k as em , s ö z le ş m e , m u k a v e l e " , resm î
em ir vey a rica" m ân â l a rı n ı ifade ed en A r a b c a a h d ( ) ile " m e k tu b, k ita b m â n â s ı n a
gelen far sc a n â m e ( o l ) k e l i m e l e ri n d e n y a p ıl a n a h id n â m e bi rl e şi k ismi, lü g a t l a r d a
"m u â he de " ve ya " a n la ş m a k â ğ ı d ı ” gibi kısa t ari fle ri y a n ın d a " a n la ş m a ş a rtl a rın ı ve iki t a ­
rafın imz as ını ta ş ıy a n kâ ğıd " şe k li n d e de t a r i f e d i l m e k t e d i r 16\

K la s ik d e v ir d e y a ba nc ı d e v le t le r le ya p ıl a n a n l a ş m a l a r ve ve ri l en i m t iy a z la r için
"a h id n â m e " tabi ri k u l la nı ld ı ğ ı ha ld e XIX . yy .d a aynı k ö k d e n g ele n ka rş ı lı k l ı ah id
m ân â s ı nd ak i "m u â h ed e '' te rc ih e di lm iş , T a n z im a t s o n ra s ı n d a ise p a d iş a h ı n tu ğ ras ı ve
ha ttını ta ş ı y a n la r " ta s d ik n â m e " a d ıy la an ıl m ış tı r . A h i d n â m e , bu isim d e ğ iş i k li ğ iy l e b e r a ­
ber T a n z im a tt a n s o n ra bazı şek il d e ğ iş i k li k le r in e de u ğr am ış tı r.

A. AHİDNÂME

1. R ü k ü n l e r i

Öğ re tic i m âh i y e tt e k i M ü n şe a t m e c m u a la r ın d a a h id n â m e \e r \n yed i rü k ü n ve dör t

şart ü z e rin e y a z ıl d ık l a rı be li r ti lm e k te d i r.

R ü kü nl e ri :
1) A l l a h a ha m d;
2) Hz. M u h a m m e d ’e s a la v a t;
3) A h d ve y e m i n e s a da ka t;
4) A h i d d e n d ö n e n tar afı ko rk u tm a ;
5) A h i d n â m e m a d d e l e r i n in tafs îli ;
6) A hd e s a dı k k a lm a y a g a y re t s a r f e d il e c eğ i ve te c â v ü z ü n ö n l e n m e s i n e n iy et o l u ­
na c ağ ı;
7) A l l a h d a n is tik a m e t r ic a s ıd ır;

Ş a r t l a r ı ise
1) A l l a h a ha m d ve P e y g a m b e r e sa lâ tın m ü k e m m e l ol m a s ı;
2) B un u n y a z ıl m a m a s ı h a li n d e Tan rı k e lâ m ıy l a b a ş la m a ;
3) İki t ara fın sip ar işi ni k a rş ılı k lı ş a rt la r a b a ğ la m a ;
4) A h i d n â m e m etn in i uyg un ây et ve h a d is l e rl e s ü s l e m e d i r 164.

a. D avet

A h i d n â m e l e r d e de n â m e l e rd e o l du ğ u gibi d a v e t r ü k nü hayli uz un t u tu l m u ş ve
değ işi k fo rm ü ll e r ku lla n ı lm ış t ır . B u n l a rd a n b a z ıla rı ş ö y le di r:
" L a -ılâ h e illa lla h z ü ’l - k u v v e t i ’l-m e tîn b ism i l-la h i r -r a h m â n i r - r a h î m " ^

1 Şem seddin Sami Kamu*-, T ürkî. İstanbul 1 3 1 7 ; F. D e v e llio g lu , O s m a n h c a -T ü r k ç e A n s ik lo p e d ik

L ü g a t, Ankara 1 9 6 2 ; M. Z. Pakalın, O T D T S , I, 2 9 .

' f f 7T öp Ktb’ nr' ? 6 ° ’ 653 VC ° radan naklcn B K ütükoğlu, "Münşeat" .

.1 7 3 , Pakalın, O T D T S, I, 29 da da ahidnâm e rükünleri bu tertibe göre verilm iştir.
R usya ahidnâm esi, M ü n şe â tü ’s -s e ld tin . II. 39h
164 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"H a z r e t- i h a k k c e lle â lâ n ın u lü v v -i in â y e t-i b î-g a y e ti ve S e r v e r - i en b iy â -aleyhi

e fd â lü ’t-ta h iy y â t- e fe n d im iz in m u 'c iz â t- ı k e s îr e ti ’l - b e r e k â tıy la ..." 366

" H a zr e t-i H ü d â -y t m ü t e 'â l - c e lle şâ n u h û a n i ’ş -ş e b îh v e 'l-m is â l- m eyâm in-i

te ’y id â t- ı e z e liy y e ve te v fik a t-ı le m y e z e liy y e s iy le H a z r e t- i S u lta n -ı ta h t-n iş în -i levlâk
o la n m ü fa h h a r -ı e v lâ d -ı b e n î A d e m , m a k s û d -ı â fe r în e ş - i h a lk -ı â lem , h â te m -i cü m le-i
r u s ü l ü e n b iy â , p iş v â - y ı z ü m r e - i a s fiy â m u h a r r e m -i h ü rü m lî m a ‘a A lla h M uham m ed
r e s ü llu 'ila h - s a lla llâ h u a le y h i ve s e lle m - e fe n d im iz in m u 'c iz â t- ı k e s îr i ’l-b e r e k â tı m urâfa-
k a tı ve ç ih â r y â r - ı g ü z în -r ıd v â n u ila h i a le y h im e c m a 'în - ve c e m î ‘-i e v liy â -y ı izâm -ı
d iy â n e t-k a r în ve e tk ıy â -y ı k ir â m -ı s a 'â d e t- r e h în in e r v â h -ı m u k a d d e s e le r i m u vâ fa ka ti
i le .." * 61

" H a zr e t-i â fe r îd -k â r - ı lâ -y e z â l ve c e n â b -ı f â ' i l - i m u h tâ r -ı m ü te 'â l teka d d ese

z â tu h û a n i ’ş -ş e b îh v e ’l-m is â l ve te n e z z e h e t s ıfâ tu h û a n v a s m e ti 'l- in t ik a l ’in tev fîk a t ve
t e ’y îd â t- ı e z e liy y e ve fü y û d â t - ı in â y e t-i le m y e z e liy y e ve r û h â n iy e t-i s u ltâ n -ı ta h t-g â h -ı
r is â le t ü ıstıfâ , m e s n e d - n iş în - i b a r g â h -ı n ü b ü v v e t ü ictib â , m u fa h h a r -ı u m û m -ı benî
 dem , m a k s ü d -ı â fe r în e ş - i â lem , h â tim e - i k â ffe -i e n b iy â vü ru s û l, h â d i-i k a tıb e -i tu ru k u
s ü b ü l m u h a r r e m -i h ü rü m l î m a 'a A lla h - ı h a b îb -i H u d â M u h a m m e d r e s û llu 'lla h -a le y h i ve
a lâ c e m î 'i ’l-e n b iy â - y ı e fd â li ’s -s a la v â ti ve ’s -s e lâ m - ın m û c iz â t-ı k e s îr i ’l-b e r e k â tı m uvâfa-
k a tı ve m ü ş e y y id â n - ı d în -i m ü n îf-i n e b e v î ve m ü m e h h id â n -ı e r k â n -ı ş e r '- i M u sta fa v î olan
ç ih â r y â r - ı g ü z în ve c u m h û r -ı a s fiy â -y ı s a h â b e -i h id â y e t-k a r în ve c ü m le -i evliyâ -yı
v ilâ y e t- r e h în - r ı d v â n u ’lla h i a le y h im e c m a 'în - h im e m -i r e fi 'i ’d - d e r e c â ti y le ..n36i.

b. Tuğra

A h i d n â m e l e r , P a d i ş a h t a r a f ı n d a n v e ri l en bi re r t a a h h ü d be lg es i m ah iy e tin de olduk­
l a r ı n d a n d i ğ e r b e lg e l e r gibi v e re n p a d iş a h ı n t u ğ ra s ın ı t a ş ı m a k t a d ır la r .

c. N işan Form ülü

A h i d n â m e l e r i n bi r kısm ı tıpkı b e r a t l a r d a o l d u ğ u gibi bi r n işa n f o rm ül ü ile başlar­

lar. G e r e k bu, g e re k s e m â h i y e t î ti b â ri y le bi r im t iy a z be lg e s i o l d u k la r ın d a n ahidnâmeleri
de bi r b a k ım a b e ra t a d d e t m e k m ü m k ü n d ü r 369.
N i ş a n f o rm ü ll e ri n e g e li n c e b e r a t la r ın k i n e b e n z er l er . B a z ı la r ın d a s ad ece "N işâ n -ı
h ü m â y û n h ü k m ü o ld u r k i" ile ye ti n i ld i ğ i h a ld e b a z ıl a r ı n d a fo rm ül d a h a uz u n tutulmuştur.
B u n l a r,
"N işâ n -ı h u m â y û n -ı â lîş â n ve m is â l- i m e y m û n -ı v â c i b i ’l-i z 'â n n e v v e r a ’llahu
m e lik ü ’l-m e n n â n ilâ in k ır â z i ’d - d e v r â n h ü k m ü o ld u r k i" i10,
"N işâ n -ı ş e r îf- i â lîş â n - ı s u ltâ n î ve tu ğ r â -y ı g a r r â -y ı k iti-s itâ n - ı h â ka n î, nusıra
b i ’l - a v n - i ’r - R a b b â n î h ü k m ü o ld u r k i.." 31' v e y a

Sultan I. Ahm ed saltanatında Fransa’ya v e rilen ahidnâm e-i hümâyûn: M ü n ş e â tü 's -s e lâ tin , II, 490.

U’1 Sultan I. A h m ed ’in Leh K ralı’na verdiği 20 R eb i'ü le v v el 1016 (15 Tem m uz 1607) tarihli ahidnâme:
M ü n ş e â tü 's -s e lâ tin , II, 504.

'** IV. M urad’ın A vusturya’ya verdiği Evâhır-ı R eb i‘ülâhır 1037 (2 9 Aralık 1627 - 7 Ocak 1628) tarihli
ahidnâm e: M ü n ş e â tü 's - s e lâ tin , II, 42 5 . Y ine Sultan M urad’ın ve Sultan A hm ed’in Erdel hâkimi ve
M acar Kralı B ethlen G âbor’a 1023 ( 1 6 1 4 )’de verdikleri ahidnâm elerin dâvet kısım ları da hemen
hem en aynıdır. M ü n ş e â tü 's -s e lâ tin , II, 4 50 ve 443.

,M H. İnalcık, "Imtiyazat" £ / ’, 111 (1 9 7 1 ), 1179b.

m Sultan II. B â y e zid ’in cülûsunu m üteâkıb ve Y avuz S e lim ’in 17 Eylül 1517 ’de V enedik Dojuna ver­
dikleri ahidnâm eler: G ökbilgin, "Venedik II", s. 39, 50.
Sultan Kanûnî S ü leym an ’ın V enedik Dojuna verdiği 17 Muharrem 928 (17 Aralık 1521) tarihli
ahidnâm e: G ökbilgin, "V enedik 11”, s. 42.
 165
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

"N işâ n -ı ş e r îf-i â lîş â n -ı sâ m î-m e k â n -ı s u ltâ n î ve tu ğ râ -y ı g a r r â - y ı j i h â n - s itan-1

hâ ka n î, n e fe z e b i 'l - a v n i ’r -R a b b â n î ve s a v n i s -s a m a d â n î [h ü k m ü o ld u r k ıj" gibi ş e k i l ­
lerde dir .

d. Unvan
A h i d n â m e l e rd e ço k kere P a d i şa h ı n s ah ib o l du ğ u ye rl e rl e bi rk a ç nesil ö n c e si n e
ka da r inen e c d ad i s i m le r in in s ıra la nd ığ ı bir u nv a n rü kn ü b u l u n u r kı bu b a k ım d a n
a hi dn â m e le r , n âm e- i h ü m ây û n l a rı h a tı rla tır la r. N iş a n fo rm ü lü o l a n l a r d a u n v a n bu
fo rm ü ld e n so n ra ge lir ve b a z an ikisi a ra s ı n d a "ş im d ik i h a ld e " s öz ü y e rl e ş ti ri l m i ş b u l u ­
nur. D a ve tin ni şa n f or m ü lü ile u n va n a ra s ı n a y erl e ş ti ri l d iğ i a h i d n â m e l e r o l d u ğ u gibi
n işa n f orü lü b u l u n m a y a n ve d o ğ r u d a n d o ğ r u y a u n v a n ile b a ş la y a n a h i d n â m e l e r de va rd ır .

D iğ e r b e lg e l e rd e o l du ğ u gibi a h id n â m e lerde de, un v an ı t a k i b e n 5. s ır a d a e lk a b , 6.

s ıra da ise d u a r ük ün le r i ye r alır. A h i d n â m e l e r d e de d u a d a n s o n ra e k s e r i y a te v k i -i
r e fı '- i h ü m â y û n v â s ıl o la c a k m a 'lû m o la k i" ve y a "bu a h id n â m e -i h u m â y û n u m u m ü tâ la a
k ıla n la ra m a 'lû m o la k i " '11 t a r z ın d a bir ge çiş c ü m le s i g ö rü lü r. M a a m a fi h , b öy le bir
cüml e k u l la n ı lm a d a n h â lâ ve y a h â liy â ke li m e s i y le nakil v ey a d i ğ e r bir ifad e ile d îb â ç e
k ısm ın a ge ç ile n a h id n â m e le r de va rdı r. B a z a n da he r ikisi b i rd e n k u lla n ılı r.

e. N akil / D îbâçe

D îb â ç e d e a h id n â m e n in v e ril iş s e b eb ve şart lar ı izah edil ir. Bu k ı s m ın m u h te v â s ı,

ah id n â m e n in m âh i y e ti n e göre f ark lıl ık gös ter ir. Yeni t ah t a ge ç en bir h ü k ü m d a r ı n selef i
z a m a nı n d ak i su lh u n y e n il e n m e s i isteği ü z e ri ne ve ri l en bi r a h id n â m e d e , bu h u s u s zikr
ed ild ik te n so nra , e ğ e r v ars a, h u d u d bo y l a r ı n d a ye r yer ihlâl e d il e n a n la ş m a m a d d e l e r i n e ,
bun d a n böyl e riâ y e t ed il m es i şa rtı yl a, su lh u n ye ni l e n d iğ i b e li r til ir . Eğer , a h i d n â m e t e c d i ­
dini ist ey en tar af, d a h a ön ce y a pı la n s u lh d a O s m a nl ı D e v l e t i ’ne ve rgi ö d e r d u r u m a g e l ­
mişse, su lh un , v e rg in in z a m a n ı n d a ö d e n m e s i n e bağlı o l d u ğ u n a da işar et e d i l i r 374. Bir
harbi m ü te â k ıb v e ri le n sulh a h id n â m e s i n d e ise dî b â ç e d e , baz ı s e b e b l e r d e n d ol ay ı iki
de vle tin bir sü re d i r d ü ş m a n c a m ü n â s e b e tl e r i çin de ol d u k la r ı, fakat artı k iki t ar a fı n t e ­
b a a la rın ın ref a hl a rı için d o s tl u ğ u n y e n id e n te s i s in i n is te nd iğ i; eğ er, s ulh y a p ıl m a s ı n ı
temin e tm e k üz ere b a ş ka bir de v le t t a v a s s u tt a b u l u n m u ş s a bu de v le t ile a ra b u l u c u rolü
oy na ya n e lç in in adı; sulh m ü z â k e r e l e r in i n k i m l e r a ra s ı n d a , n e re d e ya p ıl d ı ğ ı; m u s â l e h a n ı n
kaç m ad d e ü z e ri ne t an z im e di ld iğ i; han gi tar i h te n ît i b â re n , ne k a d a r sü re y l e y ü r ü rl ü k te
ka lac ağ ını be li r le y e n t e m e s s ü k l e ri n teâti ol u n d u ğ u ; k a ra r la ş t ır ıl a n m a d d e l e r i n k a bû l ve
tatbi kle ri h u s û s u n d a ta r a fl a r h ü k ü m d a r l a r ı n c a , t ayi n e d il e n süre içi nd e t a s d i k e d il e c e ğ i
k o n u s u n d a a n la ş m a y a va rıl dı ğı b e li r ti li r 375.
T ic âr î imt iy a z la rı hâ vî a h id n â m e le r in d î b â ç e s in d e ise, a h i d n â m e n i n k i m i n t a ­
r af ın da n ist e nd iğ i; t ec d id m â h i y e ti n d e mi ol du ğ u , yeni m a d d e l e r i h tiv â e d ip e tm e d iğ i
gibi h u s u s la r y e r alır. Pa d i şa h ı n , b ah ş ettiği im t iy a z la r için a h id d e b u l u n m a s ı, ka rşı t a ­
r afın "ihlâ s ve sa d a k a t i" n e bağlı o l d u ğ u n d a n , bu hu s û s a da d a im a işa re t edil ir.
Hang i tip a h id n â m e o lu rs a ol su n, d î b â ç e n i n so n u n d a , a h id n â m e ş a r t la r ın a s ad ık
k a lı n a c ağ ı n a da ir söz veril ir. XV. ve XV I. yü zy ıl a h i d n â m e l e r i n d e bu h us u s d a h a ş id de tli
bir şe k ild e ifade ed ilm işt ir .
112 III. Murad tarafından In gilizlere verilen 1580 tarihli ahidnâm e: Kurat, s. 182. Y ine In gilizler e ve-
XIV* Z ilh icc e (2 1 -3 0 M ayıs 1604) tarihli ahidnâm e: Brit. Lib. Or. M ss. C otton R oll,

1525 ve 1553 tarihli Lehistan ahidnâm eleri: G ökbilgin," V enedik I", s. 131, 128.

III. Murad tarafından 9 8 4 /1 5 7 6 ’da A vusturya’ya verilen ahidnâm e: M u â h e d a t M e c m u a sı III İstan­

bul 1294, s. 66 -6 7 .

179 80 1152/1739 AvUStUrya sulh ahidnâm esinin d îbâçesi: BO A , E c n e b i D e fte r le r i, nr. 5 7 /1 , s.

166 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

" ..e y m â n -ı m u g a lla za / ş e d îd ile y e m in e d e rim ki, y e r i ve g ö ğ ü y a r a d a n p e rve r-

d e g â r h a k k ıy ç ü n . " ilb v e y a
II. B â y e z i d ’in ve rd iğ i a h i d n â m e l e r d e ol d u ğ u gibi
e y m â n -ı m u g a lla za ile y e m in e d e rim ki, k u ş a n d ığ ım k ılıç h a k k ıy ç ü n ve atam ve
d e d e m r û h ıy ç ü n ve o ğ la n c ık la r ım b a ş ıy ç ü n ve b e n im b a ş ım ve c â n ım iç ü n ve y ü z y ir -
m id ö r tb in p e y g a m b e r h ü r m e tiy ç ü n ve H a z r e t- i R e s u lü n -a le y h i e f d â l ü ’s -s a lâ v â t ve
e k m e lü ’t-ta h iy y â t- p â k ü m ü n e v v e r ü m u ta h h a r rû h iy ç ü n ve y e d i m u s h a f h a k k ıy ç ü n ve
d în im h a k k ıy ç ü n ve y e r i- g ö ğ ü y a r a d a n p e r v e r d e g â r h a k k ıy ç ü n ...” ta r z ın d a fo rm ül le r177
k u l la n ı la n bu y e m i n t a r z ın a X V III . yüz yıl a h id n â m e le r in d e r a s tla n m a z. Fakat, şartların
ka bu l ve t as di k e d il d i ğ in e d a ir bir ha tt-ı h ü m â y û n ve bir f er m ân - ı âlî s u d û ru n u m üteâkib
"tu ğ r â -v ı g a r r â -y ı c ih a n -â r â ile m ü ş e r r e f a h id n â m e -i h u m â y û n "\\n ve ril diğ i be lir tildikten
s o n ra b a z an "m a d d e b e -m a d d e , lâ fz b e - lâ fz " 17\ "y e r lü y e r in d e r iâ y e t ü s ıy â n e t” ol u na ­
c a k 179 m a d d e l e r e geç ili r.

/ . A h i d n â m e M a d d e le r i

N â m e l e r d e o l d u ğ u gibi a h i d n â m e l e r d e de e m ir / h ü k ü m rü k n ü b u lu nm az . Onun
y eri ni a h i d n â m e m a d d e l e r i n i n tafs ili a lm ışt ır.
M a d d e l e r, a h i d n â m e n i n c in s i ne göre b i ra z f a rk lıl ık gö ste rir .
S u lh a h id n â m e le r in d e , şa rtl ar , öze l d u r u m l a r a gör e te s bi t e d il m e k l e b era b er ge­
ne ll i k le o d e fa k a ra r la ş t ır ıl a n h u d u d b e lir til ir ; n e re l e ri n , ne gibi şa rt la r la hangi tara fa âid
o l a c a k l a r ı n a işa re t ed ili r; kale ve bina inşası ve ta m i rl e ri ile is t ih kâ m la r ın du ru m u bir
p r e n s i b e b a ğ la nı r; h a rb e s ir le r in i n iâdes i, h a rb t az m in a t ı gibi h u s u s la r la da h a önceki an­
l a ş m a la r d a n h a n g il e ri n i n m e r ‘î o l d u ğu , h a n g il e ri n i n h ü k ü m s ü z ka ldığı belirtilir.
B a z ı la r ın d a dî nî k o n u l a r a da t em a s edil ir. Ez c ü m l e , k il i se l e ri n k o r un m a s ı, Osmanlı
s ı n ı r l a n d a h il i n d e k i -g e n e l li k l e adı be li r ti le n - y e rl e rd e y en i k ili se inşası ve ya tamirine
m ü s â a d e e d il e c e ğ i , i st e y e n le r in K u d ü s vs. ye rl e re g id eb i l ec e ğ i gibi m ad d e l e rl e ticarî im­
t iy a z la r ı i h tiv â e d e n m a d d e l e r 380 de y er alır.

T i c ar î m ah i y e tt e k i a h id n â m e le r e ge lin ce : Bu n la r, m ü s te m in adı v e ril en ahidnâmeli

d e v le t le r t e b a a s ın a , O s m a n lı t o p ra k l a r ı y la ka ra s u la r ın d a se yr ü sefer, ik am et ve tica ret ­
leri s ır a s ın d a t a n ı n a n h a k la r la tâb î ol ac a k l ar ı şa rtl ar ı ih tiv a e de rle r. Bu şa rt la r birer birer
sır a la n ır . H e r a h id n â m e d e ön c e i lk in d e n b a ş la n a r a k d a h a ö n c e k il e rd e v e ril en m addeler
y a z ıl ır , so n o l a r a k da o de fa ilâ ve e d il e n le r e y e r veril ir.

g . T e 'k i d

A h i d n â m e şa rt la r ın ı n b i ti m i n d e b u n l a r a riâ ye t e d il e c e ğ i n e da ir bi r t e ’k id rüknü
y e r a lm a k ta d ı r.
XV I. yü z y ıl d a k i a h id n â m e le r d e d î b â ç e n i n s o n u n d a b u l u n a n ye mi n in t e ’kid
r ü k n ü n e y e rl e ş ti ri l d iğ i a h i d n â m e l e r de vard ır . M e se lâ , Su lta n II. B a y e z id tar afından
M a c a r ve Ç e k k r a l ı n a v e ri l en a h id n â m e d e -y u k a r ı d a da işa re t ed ild iğ i gib i- yemi n t e ’kid
k ı s m ı n d a d ı r 381. H at ta bazı a h id n â m e le r d e d î b âç e so n u n d a k i y e m in t e ’kid içinde kısmen
' h Y avuz S elim (1 5 1 3 ) ve Kanûnî Süleym an (1 5 2 1 ) taraflarından V enedik Dojuna verilen ahidnâmeler:
G ök b ilg in , "V enedik, II". 43 ve 47.
' 71 V en ed ik D ev let A r şiv i’nde bulunan bu ahidnâm e için bk. G ök b ilgin , "V enedik II", 39-42. II. Bâye-
zid tarafından Macar ve Çek Kralına yazılan , bugün TSM A , nr. E. 7675'de bulunan 20 A ğustos 1503
tarihli ahidnâm ede de buna çok b enzeyen bir yem in form ülü k u llanılm ıştır. Ancak bu ikinci dibâçe-
nin sonunda d e ğ il, te'k id rüknünün içindedir.
*’* 1 0 1 2 /1 7 0 0 tarihli Rus ahidnâm esi: E c n e b i D e fte rle ri, nr. 8 3 /1 , s. 5.

E c n e b i D ef, 8 3 /1 , s. 5 ve nr. 57/1 (A vusturya), s. 180; nr. 16/4 (V en ed ik ), s. 20.

lH" A vu stu rya ahidnâm eleri: 1699, 14. mad. ( M u â h e d a t, III, 99); 1718, 13. mad. (III, 108); 1739, 11.
mad. (III, 125-26); Rusya ahidnâm eleri: 1701, 10. mad. (III, 2 16); 1721, 1 1. mad. (III, 235); 1739, 9.
mad. f i i l . 248); 1774, I 1. mad. (III, 2 5 9 -6 0 ).
 167
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

te k r a rl a n a ra k karşı ta r a fç a ah de sad ık ka lın ıp Os m a nl ı m em l e k e t in e her han gi bir

s a ld ırı da b u l u n u lm a d ık ç a Pa di şah t ar a fı n d a n da s u lh un ihlâl e di l m e y e c e ğ i b e l i r t i l i r
İng ilt e re Kra liç esi E l i z a b e t h ’e 15 8 0 ’de III. M u ra d , 1 6 0 1 ’de III. M e h m e d t a r a f ­
l arı nda n v e ri l en a h id n â m e le r in t e ’kid kısm ı ise ş öyl ed ir:
"İşbu z ik r o lu n a n a h d ü z e re m a d e m k i s a d â k a t ü ih lâ s a s â b it- k a d e m ve r a s ıh -d e m
o la la r, bu c â n ib d e n d a h i ş e r â 'i t- i a h d ü a m a n k e m â -k â n m e r i vü m u te b e r tu tu lu p a s la
b ir v e ç h ile h ilâ fın a c e v â z g ö s te r ilm e y e ",8\

h. Tarih

XV I. yüz yıl b a ş la r ın d a v e ril en a h id n â m e le r in t ar ih le ri, d a h a s o n ra k i le r e n a z a r a n

b ira z farkl ılı k g ö s te r m e k t e d ir . G e r ç e k te n II. B â ye z id , Y a v u z Sel im ve K a n u n î S ü l e y m a n
ta r a fı n d a n ve ri l en a h id n â m e le r in ç o ğ u n d a hicr î ve m ilâ d î t a r i h le r b irl ik te k u l la n ı lm ış t ır .
Bir di ğe r öz e lli k ise, tar i h le r in A r a b c a ye ri n e T ür kç e y a z ıl m a s ı d ır . II. B â y e z id in M a c a r
k r al ın a v e rd iğ i a h id n â m e d e
"Bu a h id n â m e İ sâ -y ı n e b î ta r ih in in b in b eş y ü z ü ç ü n c ü y ılın d a N o v o r is in
( n o v e m b e r = k a s ım ) d ö r d ü n c ü g ü n ü n d e ve b izü m p e y g a m b e r im iz M u h a m m e d M u sta fa
- sa lla ’lla h u a le y h i ve s e lle m - ta r ih in in d o k u z y ü z d o k u z u n c u y ılın d a C u m â d e lû lâ n ın
o n b e ş in c i g ü n ü n d e y a z ıld ı" ş e kl in de ilk t ar ih in m ilâ d î o l m a s ın a k a rş ı lı k b u n d a n s o n r a k i ­
l erd e
"B u a h id n â m e -i h ü m â y û n b izü m u lu P e y g a m b e r im iz H a z r e t- i M u h a m m e d M u s ta ­
f a ’n ın - s a l l a ’lla h u a le y h i ve s e lle m - ta r ih in in d o k u z y ü z k ır k y e d in c i y ılın ın C e m â zi-
y e lâ h ır a y ın ın e v v e lk i g ü n ü n d e y a z ıld ı k i p e y g a m b e r H a z r e t- i İsâ - a l e y h i ’s -s e lâ m -
ta rih in d e n O h tu ru s ( o c t o b e r = e k i m ) a y ın ın ik in c i g ü n ü d ü r ”3*4 ş e k li n d e h e p ö n c e hicr î,
s o n ra m ilâ d î ta ri h kul la n ı lm ış t ır .
M a a m a fı h XV. yü z y ıl so n u ve X V I. yü z y ıl ı n ilk y a r ı s ın d a d ah i A r a b c a o l a r a k ve
y a ln ız hi cri ta ri h a tıl m ış a h id n â m e le r e de r a s t l a n m a k t a d ı r 385.

i. M ahall-i Tahrir

D iğ e r b e lg e l e rd e k i le r d e n fa rk lıl ık g ös te r m e z .

2. A h i d n â m e C i n s l e r i v e H a z ı r la n ış ı

A h i d n â m e l e r bi r h a rb s o n ra s ı n d a ya p ıl a n sulh a h id n â m e le r i ve y a b a n c ı bi r d e vl e t
t eb a a s ın ı n O s m a n lı to p r a k l a r ı n d a ti c a re t y a p a b il m e s i için v e ri l e n im t iy a z la r ı ih ti v â ed e n
tic ârî m âh i y e tt e k i a h id n â m e le r ol ar a k ikiye ay rı l ab i l ir .

Si lâ h la rın b ıra k ı lm a sı n ı m ü te â k ib t a r a fl a r m u r a h h a s la r ı a r a s ı n d a y a p ıla n

gö r ü şm e le r so n u n d a ş a rtl a r te sb it e d ili p tem essük\ex> %b ayrı ayrı i m z a la n ı rd ı . A h i d n â m e
’ B u a h id n â m e d e y a z ıla n a h d in şa r tla r ı riâ y e tiy ç ü n ib lid â e n y e r i g ö ğ ü y a r a d a n ve y ü z y ir m i d ö r t b in
p e y g a m b e rle b izü m P e y g a m b e rim iz H a z r e t-i M u h a m m e d M u s ta fa 'y ı -s a lla lla h u a le y h i ve se lle m -
g ö n d e re n ve m e c m u ' k ita b la r ı g ö k d e n in d ü re n u lu A lla h ın a z a m e tin e ve b a b a m ru h u n a ve
o ğ la n c ık la rım b a şın a ve y ü rü d ü ğ ü m y o lu m a ve ku şa n d ığ ım k ılıc a a n d iç e rin k i..." Sultan II. B aye-
z id ’in Macar ve Çih (Ç ek) K ralı’na verdiği 20 A ğu stos 1503 tarihli ahidnâm e: T SM A , E. nr. 7675.

II. B â y e z id ’in Macar Kralına verdiği 1503, Y avuz S c lim ’in 1513, 1517 ve K anûnî S ü ley m a n ’ın
1521 ’de V enedik Dojuna verdikleri ahidnâm elerin t e ’kid kısım ları. X V II. y ü zyıld a Fransa ve L e h is­
tan'a v erilen ahidnâm eler. M ü n şe â tü s -s e lâ tin , II, 4 9 4 -5 1 5 .
Kurat, s. 186 ve 208.

Kanûnî Süleym an tarafından 15 4 0 ’da V e n ed ik lilere verilen ahidnâm e: G ök b ilgin , "V enedik II", 128.

M eselâ, Sultan II. B ftyezid’in cülûsunu m üteâkib V en ed ik lilere verdiği 1482 tarihli ahidnâm e
(G ök bilgin," V enedik II", s. 42 ) veya K anûnî S ü leym an ’ın Leh K ralına verdiği 1525 tarihli ahidnâm e
( V enedik I", s. 132) bunlardandır.

Ahd etmek" lâfzı kullan ılm ış olsa dahi, harb sonrasında murahhaslar tarafından tesb it ed ilm iş şart­
lar. ıhtıvfl eden belge te m e ssü k adını taş.r, Bk. "İskender Paşa tarafından Leh K ralına yazılan
168 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ise bu t e m e s s ü k l e r d e b el i r le n e n ş a rtl a r a göre İ s t a n b u l ’da Dî v ân k a le m in d e ha zır lan ıp Pa­

d i şa h ı n tu ğ ra s ı ç e ki lir di . Sul h a h id n â m e le r i k arş ılı kl ı a n la ş m a y a da ya ndı ğı için
m ü te â k ıb e n iki d e v le t elç ile ri ke nd i h ü k ü m d a r l a r ı n ın ta sd ik in i taş ıy a n nü sh a la rı, hu dudda
belli bir no k t a d a b u l u şu p d i ğ e r i n in m e m l e k e t in e g e ç tik te n s o n ra o ü lk eni n b aşşehrind e
d i ğ e r d e v le t in h ü k ü m d a r ı n a t es lim e d e r l e r d i 387.

T i c âr î im t iy a z la r ba hş e de n a h id n â m e le r ( k a p i t ü la s y o n ) ise O sm an lı ülkesine
k en di ba y ra ğ ı a lt ı n d a g eli p g i tm e k ve tic a re t y a p m a k ist ey en d ev le t in m ü rac aat ı üzerine,
d a ha ö nc e b a ş ka m il le t le r e ve ri l m i ş a h id n â m e le r ö r n ek a lı n m ak üz ere ha zır lan ırd ı.

XV II. yü z y ıl ı n son ç e yr e ğ i n e ka d a r a h id n â m e le r , -tı pk ı be ra t la r gibi- tuğrasını

taş ı d ık l a rı p a d iş a h ı n sa lta na tı sü re s i n c e ge çer li idiler. T a h t ta d e ği ş i kl i k o l d u ğu n d a ya ­
ba n c ıl a rı n eski h ak la r ın ı k u l l a n a b il e c e k l e ri n i gö s te r m e k ü ze re a h id n â m e le r in de tecd id i
g e re k l iy d i .
Bir p a d iş a h z a m a n ı n d a aynı m il le te b ir de n faz la a h id n â m e v e ril m e s i mü mkündü.
Ç ok ke re b u n l a r d a n b iri n c is i te c d îd m ah iy e ti t aş ı rk e n s o n ra k i le r e yeni bazı m ad de le r de
e k le n i rd i .

Su lh a n la ş m a l a r ı o ls u n , tic arî im t iy a z la r o ls u n , XIX . y ü z yı la ka da r "a h id n â m e "

a dı y l a a n ıl d ı k la r ı h a ld e , z a m a n l a tek tara flı im t iy a z m ah i y e ti n i ka yb ed e re k karşılıklı
y a p ıl a n m u â h e d e h ü vi y et i k a z a n m ı ş l a rd ı r . Ba şt a yine P a d i ş a h ı n tu ğr as ı bu l u n m a k l a be ra ­
ber, " a h id n â m e " k e li m e s i n in y eri ni "m u â h ed e " alm ış; d î b âç e l er i ise e sk isi ne nazaran
b i ra z k ıs a l tı lm ı şt ır . Şekil b a k ım ı n d a n da de ğ iş i k li ğ e uğ r at ı lm ış l ar d ı r. 18 3 8 ’den îtibâren
tic a re t m u â h e d e l e r i de ka rş ılı kl ı ol ar a k te â tî e d il m e y e b a ş la n m ış l a r d ı r.

A h i d n â m e l e r s a d ec e b a ğ ım s ız d e v le t le r e ve ri l m i ş de ği ld ir. M a c a r k r a l ı 3' 8, Erdel

b e y i 389, Kâr til h â k i m i 390 gibi O s m a n lı h âk im i y et i a lt ı n d a b u l u n a n kral ve be ylere de
a h i d n â m e l e r ba hş o l u n m u ş tu r . A y r ı c a a h id n â m e ve rm e ke yf iy e ti ya ln ı z Pad işa hl ara
m ü n h a s ı r da de ği ld ir. Şe h z â d e l e r, v a lil ik le r i s ır a s ın d a da h il d e baz ı g r up la r a ahidnâme
v e r e b i l d i k l e r i 391 gibi şe y h le r in de h a lif e ta y in ettiği s o fi s in e a h id n â m e verdiği an ­
la ş ı l m a k t a d ı r 392.

3. Ş e k il ö z e l l i k l e r i

a. K âğıt

T a n z i m a t ö nc e si a h id n â m e le r i m e tn in u z u n lu ğ u n a gö re de ğ iş e n s ay ıda kâğıtlar
bi rb i ri n e y a p ış t ır ı lm a k üz ere ru lo ha lin e ge ti r il m i ş tek p a rç a d a n ib ârettir. Gen iş lik ve
u z u n lu k l a rı de ğ iş i k öl ç ü l e rd e d i r. M e se l â İ n g ili z le rl e ya p ıl a n 1838 Bal ta Limanı
m u â h e d e s in i n e b ‘âdı 78 x 2 77 cm. dir .

b. Yazı

K l a s ik d e v ir a h id n â m e le r i, d îv ân î ve y a d î v â n î k ırm ası ile ve s iya h m ü re k k e b kul­

l a nı la r a k ya z ıl m ı ş tı r. Tu ğ r a n ın üs tü n d e m u tl a k a u z u n c a bir d a v e t f o rm ül ü vardır. Tuğra-

ahidnâm e" M ü n ş e â tü 's -s e lâ tin , II, 5 2 2 -2 3 .

11,7 M ü b â d ele. A n O tto m a n -R u ssia n E x ch a n g e o f A m b a ssa d o rs, tere. Norm an Itzkow itz - Max Mote,
C hicago-L ondon 1970 ve M ehm ed Emnî Paşa, R u sya S e fa r e ti ve S e fâ re t-n â m e si, yay. Münir Aktepe,
Ankara 1 9 7 4 ’de bu hususlar teferruatıyla anlatılm aktadır.

'** M ü n ş e â tü 's - s e lâ tin , II, 4 4 8 -5 0

A .g .e ., II, 44 3 -4 6 ; 45 0 -5 3 ; 46 9 -7 3 ; 553-54.

w" A .g .e ., II, 31 3 -1 4 .
Z a rif Orgun, "Şehzade A hm ed’in Y ayalara V erdiği Ahidnâme" T arih V esik a la rı, II/9 (1 9 4 2 ), 166-67.

w: M ü n şe â t M e cm u a sı, H alet E f., nr. 760, 64b.

 169
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

lar d a im a alt ın la çe k ilm iş ol up bir k ı sm ın d a a lt ın ın ke na rla rı ba ri z le ş t ir il m e için siya

m ü re k k e b le t a h r i rl e n m i ş ti r 3” . Tu ğ r a n ın etrafı ise b a z ıl a rı n d a yin e altı n, kı rm ız ı ve ıacı-
verd ile t e z hi b y a p ıl m ış tı r 394.

B. M U A H E D E

I. R ü k ü n l e r i

A h i d n â m e l e r T a n z im a tt a n so nr a g ere k r ü k ü n le r in i n m u h te v a s ı, g e re k s e şekil
ba k ım ı n d a n bazı de ği ş i k li k le r e u ğ ra m ışt ır. Bu de ğ iş i k li k d a v e t i n k a ld ı r ıl m a s ıy l a b aş lar .
G e r ç e k te n, T a n z im a tt a n s o n ra art ık m uâ h e d e l e r d e bu rü kn e r a s t la n m a m a k t a d ı r .
Bu de v ir d e de t u ğ r a ve s a ğ ın da yer a lan u n v â n ı n a h a t t - ı h ü m â y û n l a r k o r u n ­
m u şt u r .
II. M a h m u d de vri m u â h e d e l e r i n d e hâ lâ m e v c u d o la n n i ş a n f or m ül ü ise T a n z im a t
s o n ra s ı n d a k a y b o l m u ş tu r .

T a n z im a t so nra sı m u â h e d e ta s d i k n a m e l e r i d a im a u n v a n l a b aş lar . A n c a k b u n l a r d a ­
ki u n va n
"B iz k i b i-lu tfi'l- m e v lâ T ü r k is ta n ve Ş a m 'ın o ld u ğ u m e m â lik ve b ü ld â n ın p â d iş â h ı
e s -s u ltâ n i b n ü ’s -s u ltâ n e s -s u ltâ n A b d ü la z îz H a n ib n ü ’s -s u ltâ n i l-g a z î M a h m u d H a n ,
ib n ü ’s -s u ltâ n i ’l-g a z î A b d ü lh a m îd H â n ız" ş e kl in de ö n c e k il e re n a z a r a n k ı s m e n d e ğ iş t ir i li p
k ı sa ltı lm ış tır .

Ta n z im a t s o n ra s ı n d a u n v a m t â k i b e n " işb u ta s d ik n â m e - i h ü m â y û n u m u z la b e y â n ve
i lân e d e r iz ki" ş e kl i n d e bi r ge çiş c üm le s i ye r alır. E l k a b
"H a şm e tlü G ra n B r e ta n y a ve İ r la n d a K r a liç e s i h a z r e tle r i" ,
"H ü k û m e t-i M ü tte h id e -i A m e r ik a m e m â lik le r i" ş e k li n e g i rm iş tir . M u â h e d e b irk a ç
d e vl e t le bi rd e n y a p ıl m ış s a
" D e v le t-i a liy y e m iz le m ü tte fîk - i m ü fa h h a m la r ı o la n h a ş m e tlü İ n g ilte r e K r a liç e s i
h a z r e tle r i ve h a ş m e tlü F r a n s a İm p a r a to r u h a z r e tle r i" t a r z ın d a h ep si p e ş p e ş e s ır a la n a n
bi r e lk a b a y er veril ir.
N a k i l k ı s m ın d a m u â h e d e n i n y a p ıl m a s eb ebi
"... b e y n in d e m e v c û d o la n m ü n â s e b â t-ı t ic â r e ti t e v s i ' e tm e k a r z û s u n d a b u lu n d u k ­
la rın d a n tic â r e t ve s e y r - i s e f â ’în e d â ir b ir m u 'â h e d e a k d ü ta n z im in e k a r a r v e r ile r e k " 395
"... m u h â b e r â tı t e s r i ‘ e tm e k ü z e re M a lta ile İs k e n d e r iy y e m e y â n e s in d e t a h t e ’l-
b a h r b ir t e l g r a f h a ttı te 'sis e tm e k a r z û s u n d a b u lu n d u ğ u n d a n D e v le t- i m ü ş â r ü n ile y h â
h a k k ın d a d e r k â r o la n e fk â r -ı h â lis â n e m iz in d e lîl-i c e d îd i o lm a k ü z e re b u b a b d a D e v le t- i
A liy y e m iz to p ra ğ ın d a te s h îlâ t- ı lâ zım e n in ic r â s ı z ım n ın d a b ir m u k a v e le n â m e a k d ü
ta n zim i lâ zım g e le r e k ”396 ve ya b e nz eri bir i fad e ile a ç ık l a n d ık t a n s o n ra t a r a f l a r m u r a h ­
ha s la r ın ı n be li r ti lm e si n e geçilir.
Ta n z im a t s o n ra s ı n d a rü tb e ve n i ş a n l a ra v e ri l en ö n e m m u â h e d e t a s d i k n â m e l e r i n e
de aks etm iş ol u p m u k av e le y i im z a ed en m u r a h h a s la r ın a d la r ıy l a bi rl ik t e s â h ib o l d u k la r ı
n iş a nl a r da sıra lan ır. İlk sırayı O s m a nl ı m u ra h h a s la r ı alır; ikinc i ol a r a k ka rşı t a r a f m u ­
rah h a s l a r ı n ın ad la r ın a yer verilir. M ü te â k ı b e n m u r a h h a s la r ın r u h s a t n â m e l e r i n i b i r b i r l e r i ­
ne g ös te r e re k us û lü n e uy gu n o l d u k la r ın ı n te s bi t e d il m e s i n d e n s o n ra a r a l a r ı n d a m u k a v e l e

’V' E vâil-i Muharrem 1074 (5 -1 4 A ğustos 1663) tarihli C ezâyir ve Tunusla İn giltere arasında yapılan an­
laşm anın tasdiki m akamındaki ahidnâm eler: PRO, SP 1 0 8 /1-4 ve 2-4.

M eselâ Sultan İbrahim'in Ingilizlcre verdiği E vâil-i Ş a‘ban 1051 (25 Ekim -3 K asım 1641) tarihli
ahidnâm e böyledir: PRO, SP, 108/1-2.

15 Z ilk a d e 1278 (14 M ayıs 1862) tarihli A .B .D . m uâhedesi tasdiknâm esi: N ational A rch ives
(W ash igton), M icrofilm , nr. 1247/19.

17 Ş evval 1277 (29 N isan 1861) tarihli K anlıca Ticaret m uâhedesi tasdiknâm esi: P ublic Record O f­
fic e , F oreign O ffic e, 94/5 3 5 .
170 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

m a d d e l e r i n in te s b it e d il d i ğ in e , hi crî ve m ilâ d î tar ih bi r a ra d a be li r ti lm e k üzere, temas

o l u n u r ve n i h a y e t m u k a v e l e n in t as d ik e d ild iğ i b ild iri lir . B u r a d a m ad d e l e ri n hangi dil
v e ya d i ll e rd e y a z ıl d ığ ı n a da
"... a k d ü ta n zim ve D e r - s a 'â d e tim d e im zâ ve te m h ir e y le d ik le r i m uka velen â m e
ta r a f-ı h u m â y û n -ı ş â h â n e m e a r z e d ilm iş o ld u ğ u n d a n a y n iy le ve F r a n s ız c a o la ra k zik r ü
b e y â n k ılın u r " 197,
"... a k d ü ta n zim ile D e r - s a 'â d e tim d e im zâ ve te m h ir e y le d ik le r i m uka velen â m e
ta r a f-ı h u m â y û n -ı ş â h â n e m e a rz e d ilm iş o ld u ğ u n d a n a y n iy le İ n g iliz c e ve F ra n s ız c a zik r ü
b e y â n o lu n u r ."m ,
" ...m e v a d d -ı â tiy e y i k a r a r la ş d ır m ış o ld u k la r ın d a n m e v a d d -ı m e z k û r e Türkçe ve
F r a n s ız c a o la r a k b e r -v e c h -i â ti d e r e o lu n u r .'099 ş e k li n d e işa re t o l u n a r a k bu kısım bitiri­
lip m a d d e l e r e geç ili r.

H â t i m e , g e n e ll ik l e
" M e v a d d -ı m e z k û r e ta r a f- ı e ş r e f-i ş â h â n e m d e n k a b û l ve ta s d ik k ılın m ış olduğunu
m ü b e y y in işb u ta s d ik n â m e - i h u m â y û n u m u z ta s tir ve h ü k û m â t-ı m ü ş â r ü n ile y h im a cânibine
i 'tâ k ılın d ı" , y a h u t
" İşb u m u k a v e le n â m e ta r a f- ı e ş r e f-i ş â h â n e m d e n k a b û l ve ta s d ik k ılın m ış olm ağla
işb u ta s d ik n â m e - i h u m â y û n u m ta s d îr ve i ‘tâ o lu n d u " v ey a b e nz er i bi r ifade kullanılıp
A r a b c a ta r i h le b iti ril ir . A n c a k , m u k a d d i m e d e ya z ıl a g e le n baz ı h u s u s la r ın hâtimeye
k a y d ır ı ld ı ğ ı ve d o l a y ı s iy l e h â ti m e n i n

"... m e v a d d -ı m e z k û r e y i l e d e ’l- m ü tâ la 'a d ilh â h ım ız a m u v â fık b u ld u ğ u m u zd a n hâvi

o ld u ğ u ş u r u t ve m e v a d d ı ta h sîn ve ta s d ik ve ib k a e tm iş o ld u ğ u m u z u ve ş e r â it-i m ezkûre-
n in h ilâ fı h a r e k e t z u h û r a g e lm e y e r e k ta m â m e n ve k â m ile n ifâ ve ic râ sı hususuna
ta 'a h h ü d e y le d iğ im iz i ilâ n e n ve ta s d ik e n işb u ta s d ik n â m e - i h u m â y û n u m u z ta h rîr ve hatt-ı
h ü m â y û n ve m ü h r ü m ü zle te v ş îh o lu n a r a k m ü ş â r ü n ile y h İ n g ilte r e D e v le t- i fa h îm e s i ta ­
r a fın a d a h i i ‘tâ o lu n d u "* 00 ş e kl in i a ld ığ ı m u â h e d e t a s d i k n â m e l e r i n e de rast lan ır.

M a h a l l - i t a h r i r i n m u h te v a s ı b a k ım ı n d a n ahidnâm elerle Ta n z im a t devri

m u â h e d e l e r i a r a s ı n d a fark y ok tu r.

2. Ş e k i l Ö z e l l i k l e r i

a. K âğıt ve C ild

T a n z im a tı n il â n ı n d a n so nr a ki m u â h e d e l e r d a h a ö n c e k il e r d e n şek il îtibâ riy le tama­

m en far kl ıd ır. Ar t ık a h id n â m e le r in y a z ıld ığ ı tek p a rç a uz un k â ğ ıt l a r te r k ed ilm iş, m uâhe­
de le r, 30 x 47.5 e b ‘d ın da ki de ft e rl e re y a z ıl m a y a ba ş la n m ış t ır . Yaz ı e b (adı ise 27,5-28 x
45 - 4 5 .5 cm. k a d a rd ır . D e f te r le r k ır m ız ı v e ya b o r d o k a d if e c ildli o l up ön ve arka kapak­
ların h e r i ki s in de de altı n a rm a ve ka p a k k e n a r l a r ı n d a b o r d ü r vard ır . Def ter in yaprak­
l a r ın ın o r ta s ın d a n g e ç ir il e n altı n k o r d o n u n u c u n d a yi ne alt ın k o z a k bulunmaktadır.
M u â h e d e ve k oz a k, özel s iya h k u t u su iç in d e m u h a f a z a e d il m e k t e d ir .

A .B .D . ile yapılan 15 Z ilk a'd e 1278 (15 Şubat 1862) tarihli mu&hede (N A , 1247/19); İngiltere ile
yapılan 28 Ş evval 1271 (14 Tem m uz 1855) tarihli m uâhede (F .O , 9 4 /4 4 3 ) tasdiknâm eleri buna örnek
olarak g ö sterileb ilir.
v'* 17 Şev v al 1277 (28 N isan 1861), 21 Z ilh ic ce 1277 (30 Haziran 1861) tarihli İn giliz muâhedeleri
(F .O , 9 4 /5 3 4 ve 535); 3 Şa'ban 1271 (21 N isan 1855) tarihli A .B .D . m uâhedesi (N A , M icrofılm
1 2 4 7 /1 9 ) tasdiknâm eleri buna örnek olarak g österileb ilir.
İn g ilizlerle yapılan 23 N isan 1905 tarihli Aden hududu m ukavelesi ve yine 1905 tarihli İran hududu
beyannâm esi tasdiknâm eleri (F .O , 9 4 /9 5 3 ve 95 2 ) .

400 F.O . 9 4 /4 4 3 .
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 171

Şekil 125
Dîbâçesi Türkçe, maddeleri Fransızca ve İngilizce bir
muâhede sayfası
(PRO, F.O, 94/534)

Şekil 126
Ayni muâhedenin "hâtime" sayfası
(F.O, 94/534)
172 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

b. Yazı

T a n z im a t d e v ri n i n b aş la r ın d a k i A b d ü l m e c i d ' in u n v a n ın a hatt-ı h u m ây un la rı bulu ­

na n m u â h e d e t a s d i k n â m e l e r i n d e tu ğr a alt ın bir şe m s e içi ne a lı n m ış tı r 401. S on r a d an şemse
terk e d ilm iş tir . Yazı cinsi c e lî d îvâ n î* 02, t e v k î ,403 v e y a tevki* ö ze lli ği gös ter en bir
sü lü s* 04dür. T ü r k ç e ol an m u k a d d i m e ve h â tim e, bazı i st is n a l a r d ı şı n d a , t a m a m e n altınla;
m a d d e l e r ise s iya h m ü r e k k e b le y az ıl m ı ş tı r. M a d d e l e ri n , Fr a n sı z c a - İ n g il iz c e veya
F r a n s ı z c a - T ü r k ç e o l ar a k iki di lde k a le m e a lın m as ı ha li n d e sa y fa l a r karn ı yarık, yani çift
s ü tu n o l ar a k d ü z e n le n m iş t ir .
M a d d e l e ri n b i ti m i n d e m u r a h h a s la r ın ad lar ı ile im za ve m ü h ü r l e r i n in bu lu ndu ğu na
i şâr et ed il m iş ti r .
H â tim e gibi m ah a ll- i ta h r i r de a lt ın la ya z ıl m ı ş o l up t epe si a ş ağ ı da bir armudu
a n d ır m a k t a ; " m a k a m " k e li m e s i n in " e l i f i y u k a rı y a d o ğ r u uz a tı lı p u c u n d a bir fiyong
v a rm ı ş gibi şek il ve ri l m e k t e : " mi m "i ise a r m u d u n d ı ş ı n d a bir ha t m e y d a n a getirerek
a ş a ğ ı y a d o ğ r u "S" şekli ve ri l e r e k uz a tı lm a k ta d ı r.

S o n u ç

A h i d n â m e l e r , d a ve t r ü k n ü n ü n u z u n lu ğ u b a k ım ı n d a n n â m e l e re be nz er le r. "Nişan"
f or m ü lü ile b a ş la y a n la r ilk b a k ış t a b e ra t la r ı, "u nv a n" rü k n ü ile b a ş la y a n la r ise nâmeleri
an d ır ı rl a r. Fa ka t, a h id n â m e le r in i çin de " a h id n â m e" o l d u k la r ın a m u tla k s u ret te işaret ed il­
m işt ir . O n u n için bi rk a ç s a tır o k u n d u ğ u n d a b e lg e n i n c i n s i n in tesb iti m ü m kü nd ü r .
T a n z i m a t so nr a s ı m u â h e d e t a s d i k n â m e l e r i ise b u n l a r d a n t a m a m e n farklı olup
d e ft e r şe k li n d e c ild lid ir. D îb â ç e ve hâ ti m el e ri Tü r k ç e , m ad d e l e ri ise, m uk av e l e si n d e ol­
d u ğ u ş e kl iy le , yani b ü y ük bi r e k s e r i y e t i n d e y a ln ı z Fr a n sı z c a , İn g ilt e re ve Am e rik a ile
y a p ıl a n b a z ıl a rı n d a ise F r a n s ı z c a - İ n gi liz c e v e ya F r a n s ı z c a - T ü r kç e ol ar a k ya zıldığ ı gibi
" ta s d i k n â m e " o l d u k la r ın a d a m u tl a k s û re tte işâ re t e d ilm iş tir .

V. HATT-I HÜMÂYÛN
H a tt-ı h ü m â y û n , bazı i sti sn â î h a ll e r ha riç , p a d iş a h ı n , ke n di hattı ile yazdığı
e m i r le r için k u l la n ı la n bir ta b ir di r. Hat t-ı h ü m â y û n l a r 1. un v â n ın a , 2. b e y a z üz eri ne ve 3.
t el hi s v e y a ta k r ir üz e ri n e y a z ıl a n la r ol m a k ü z e re üç gr u p ta to pl a n a b il ir .

A. H A T T - I H Ü M Â Y Û N L A R I N Ç E Ş İ D L E R İ

1. U n v a n ı n a H a t t - ı H ü m â y û n l a r

F e r m a n ve be ra t la r ın ö n e m li ol a n l a rı n d a , tu ğ ra n ı n üst, sağ v ey a sol t ar afı nda p a ­

d i şa h ı n ha ttı y la , o f er m an v ey a b e ra t ta y e r a lan h u s u s la r ın k u s u rs u z ye rin e ge tir ilmesini
b i ld i re n bir e m i r bu lu n ur . O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e u n v a n ın a h a tt-ı h ü m â y û n adı verilen

401 M eselâ 19 R eceb 1257 (6 Eylül 1841) ve Evâhır-ı R eceb 1270 (1 9 -2 8 N isan 1854) tarihli muâhede
tasdiknâm eleri böyledir.
4o: M eselâ, Ingiltere ile yapılan 9 Ş evval 1256 (3 Aralık 1840) ve Evâhır-ı R eceb 1270 (19-28 Nisan
1 854) tarihli m uâhede tasdiknâm eleri c e lî dîvânî ile kalem e alınm ışlardır. F.O, 9 4 /3 6 7 ve 441.

4(n İngiltere ile yapılan telgraf m uâhedesinin 17 Şevval 1277 tarihli tasdiknâm esi: PRO, FO, 94/534;
A m erika ile yapılan ticaret m uâhedesinin 15 Z ilk a‘de 1278 tarihli tasdiknâm esi: N A , M icrofilm
12 4 7 /1 9 . A vusturya ile yapılan, fakat her hangi bir sebeble verilm eyen 22 C em âzıyelâhır 1273 (17
Şubat 1857) ve 14 Muharrem 1277 (2 A ğustos 1860) tarihli muâhede tasdiknâm elerinin reyhanî hatla
y a zılm ış olduklarına dâir not varsa (B O A , M uâhedeler, nr. 51 ve 161) da Prof. Dr. hattat A li Alpars­
lan bu y azıları tevki* olarak teşh is etm iştir.

404 FO 9 4 /9 5 2 ve 953.
 17 3
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

bu tip hatt-ı h ü m â y û n l a rd a n en çok r a s t la n a n l a r "M û c eb in c e a m e l otuna"*" ve

"M û c e b in c e a m e l ve h ila fın d a n h a z e r o lu n a " şek lin d ek i k liş e le rd ir. B u n la rı n biraz
da ha g e li ş tir ilm iş kalıb lar ı ise ş öyl ed ir: ı 4u6
" M û c e b in c e a m e l ve h a r e k e t o lu n u p h ila fın d a n h a z e r ve m ü c â n e b e t ° ‘un a
"E m r-i ş e r ifim m û c e b in c e a m e l o lu n u p h ilâ j-ı in h a d a n h a z e r e y je y e s in ve ya
"E m rim m û c e b in c e a m e l o lu n a , k im e sn e m ü d â h a le e tm e y e le r "40 .
B a z ı la r ın d a ise da h a uzu n e m ir c ü m l e le r in e ra s tla nı r.
Hat ta, "B e r a t-ı ş e r ifim m û c e b in c e a m e l o lu n a . B e r -v e c h -ıi
te m lik ih sâ n e v le d im , m u ta s a r r ıf o la ; k im e s n e d a h i e y le m e y e
gibi bi rka ç c ü m l e c ik - de n m e y ­
d an a ge lm iş e m i r le r de b u l u ­
nur. B az an em r i n için de bir
âyet ve ya bir du a c ü m le c iğ i
y e r alır.
" M û c e b iy le a m e l o lu n u p
te b d il ü ta ğ y ir in e s e b e b o la n ­
la r fe - m e n b e d d e le h û ba d e m â
s e m i a h û fe - in n e m â se m u h û
a le ’l-le z în e y ü b e d d ilû n e h û in -
Şekil 127 n e 'lla h e s e m î'u n a l im ' n a s s -ı
"Mûcebince amel oluna" k e r îm in e m â -s a d a k o lu p
(TİEM . nr. 2291) h ü s r â n -ı e b e d le m ü c â z â t o lu ­
na"*0* ş e k li ne de ra st la n ır. Şekil 128
"Berat-ı şerifim mûcebince amel
U n v a n ı n a ha tt-ı h ü m â y û n l a r d a , em r i n ye ri n e g e t i ­ oluna, ber vech-i temlik ihsân
ril m e si ni bi ld i re n kı sı m d a n ö nc e f er m an ı n gö n d e ri l d iğ i eyledim m utasarrıf ola, kimesne
gru p h a k k ın d a t a l t i f ed ici s ö z le r in y a z ıld ığ ı da ol ur d u . dahi u ta'arruz eyleme"
N i te ki m , Ağ a P a ş a ’ya g ö n d e ri l e n bir fe r m a n d a k i Su lta n
I. M a h m u d t a r a fı n d a n u n v a n ın a ya z ıl a n h att-ı h ü m â y û n bu n u n gü ze l bi r ö r n e ğ i d i r.
"C en â b -ı r a b b -ı iz z e tin a vn u in â y e ti ile D e v le t- i a liy y e m in n ic e n ic e f e t h ü f ü tû h a
m a z h a r o ld u ğ u k e râ m e t ü h im m e tle k u r u lm u ş o c a k la r ım ın , v e rile n n izâ m u in tiz a m la r ı
ü ze re h a r e k e t e y le m e le - rin d e n z u h û r e d e g e lm iş d ir . Ve h u s û s â D e r g â h -ı M u a llâ m Y e­
n iç e r ile r i O c a ğ ı g ib i â d â b u m e r â s im e r iâ y e t e d e r b ir o c a ğ a m ü lû k -ı İ s lâ m d a n b ir i m â lik
o lm a y u p işb u h â n e d â n -ı c e l î l ü ’l- u n v â n ım ın ic â d u te r tib i o la n m u 'te n â o c a k o lm a ğ la ,
e n e f e - e n e a n la rın n izâ m u h a lle r in e n e z â r e t ü ih tim â m o lu n m a k d în ü D e v le t- i a liy y e m e
fa rz u v â c ib m e s â b e s in d e d ir. İm d i, işb u e m r -i ş e r ifim in m a z m û n -ı m ü n îfi ile a m e l o lu n u p
h ilâ fın a c e s â r e td e n h a z e r o lu n a . F î- m â b a 'd m u k te z â s m ı ic r â e d e n le r b e r h u r d â r ve
h ilâ fın a ta s a d d î e d e n le r m ü s ta h a k k -ı n ik â l o lm a la r ı m u k a r r e r d ir "* 01*.
N a d i r o l m a k l a b e ra b e r , u n v a n ın a hatt-ı h ü m â y û n l a r d a t e h d i d u n s u r u n a da r a s t la n -
m ak ta d ır. N i te k im , IV. M e h m e d sa lt a n a t ı n d a V e n e d i k li le r in Ç a n a k k a le B o ğ a z f nı a b lu k a
e tm e le ri üz e rin e K a p d a n P a ş a ’ya g ö n d e ri l e n bir f er m an d a k i
"B a şın g e r e k ise m û c e b iy le a m e l o lu n a "* '0 v ey a Su l ta n III. A h m e d ’ in

Bu kalıbı taşıyanların sayısı pek çok olm akla beraber birkaç örnek ve rileb ilir . TİEM . 2 2 4 7 . 22 9 1 ,
2 3 0 4 , 23 5 2. Suha Umur. O sm a n lı P a d işa h T u ğ ra la rı, İstanbul 1980. s. 21 8 , 24 9 , 157 ,2 6 5 , 26 7 , 281.
2 8 6 -8 7 , 2 9 2 ’de ç eşid li örnekler neşr edilm iştir. K alıb, IV. M urad’a âid bir fermanda ise " m û c e h iv le
a m e l o lu n a " şeklindedir, a .g .e , s. 206.

4,K> TİEM , nr. 2319. Bu fermanın üst kısm ının k lişesi için bk. Umur, a .g .e ., s. 299.
J"’ TİEM , nr. 782.

TİEM . nr. 2270

E vâil-i Ş evval 1153 (2 0 -2 9 A ralık 1740) tarihli ferman: BO A , MF, nr. 6 8/1.

A slı İstanbul D eniz M ü z esi’nde olan bu ferman K laus Schw arz, "Zur B lockadc der D ardanellen
W âhrend des V enezian isch -O sm an isch en K rieges um Kreta im Jahre 1650" W ien c r Z a ts c h r ifı fü r d ie
K u n d e d es M o rg e n la n d e s, 77. band, W ien 1987, s. 8 l ’de neşr edilm iştir.
174 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"E m r-i ş e r ifim m û c e b iyle

a m e l e y le y e sin , b u n d a n s o n ra dahi
te g a fü l e d e rs e n s e n i k a ti e d e rim "
yahut
" M u ka d d e m e td iğ in g ib i bir
d ü r lü ta k s îr â tın z u h û r e d e r ise sa ğ
k u r tu lm a n m u h a ld ir, g ö zü n a çu p
r e fa k a tin d e b u lu n a n g u z â t-ı mu-
v a h h id în k u lla n m a h izm e t-i m uhâ-
fa za d a k ıy â m e d e s in " 4" tar zındaki
u n v a n ın a hatt-ı h ü m â y û n l a r bunun
güzel b ire r ör ne ğ id ir.

T u ğr a n ın de ği ş ik yerle rin e
y e rl e ş ti ri l e n bu hatt-ı h üm âyû nl ar,
b ir ç e rç e v e içine a lı na rak etrafı
Sekil 129 tez h i b y a p ıl a b ild iğ i gibi tuğ ran ın
Yeniçeri Ağasına yazılmış bir fermandaki unvânına t ez h ib li kısmı içinde de yer almış
hatt-ı hümâyûn ol ab il irl e r. T ez hib i bu lu nm ay an
( O sm anlı Ferm anları, s. 84) tu ğ ra l a r d a ise hatt-ı hu m ây ûn u n
sade bir şe kil de ke n a ra ya zıldığı
g ö r ül m e kt e di r. XIX. yy.d a bu şekil
te r c ih e d il m iş ti r .

Bir fer m an v e ya be rat , u n v â n ın a h a tt-ı h ü m â y û n k e şid e o lu n m a k için sa dra za mı n

bi r tel hi si ile p a d iş a h a g ö n d e ri l ir ve ne s e b e b d e n hatt-ı h ü m ây û n iste ndi ği de izah ed il i r ­
di.
"... a ş ıtla r ın ın b â lâ sı h a tt-ı h ü m â y û n ile m ü v e ş ş a h o ld u ğ u n a b in â en te c d îd e n v e ­
r ile n ik i k ı t ‘a fe r m â n - ı â lîn in ... h a tt-ı h u m â y û n -ı m e h â b e t-m a k rû n -ı m ü lû k â n e le r iy le
te v ş îh i m u v â fık -ı ir â d e - i ş â h â n e le r i b u y u r u lu r ise ..." 4'2 v e y a
"... B o ğ a z s e r a s k e r liğ i ş â ir m e ’m û r iy e tle r d e n z iy â d e m u 'te n â o ld u ğ u n a m e b n î
k e n d ü n ü n h e r v e ç h ile r ız â -y ı ş â h â n e le r in e m u v â fık h ıd e m â t-ı c e lîle ib râ z ın d a ş e v k ü
h â h iş in e tâ z iy â n e -i ikd â m o lm a k içü n bu d e f a b ir k ı t ‘a e m r -i â lî ısd â r ve h a tt-ı
h u m â y û n -ı in â y e t-m a k r û n la r iy le te v ş îh ü te n v ir i z ım n ın d a ... " 4 n gibi.

Sa d r a z a m , b a z an nasıl bi r ha tt-ı hü m ây û n y a z ıl m a s ı n ın uygu n ol ac a ğ ın ı da,

" ...h a tt-ı h ü m â y û n la r ıy la te v ş îh iy ç ü n a tîk ıy la b e r a b e r m a 'r û z -ı h u z û r -ı tâc-
d â r île r i k ılın m a ğ ın a tîk ı m is illü m û c e b in c e a m e l o lu n a d e y ü h a tt-ı ş e r îf-i ş e v k e t - r e d îf i
m ü lû k â n e le r iy le te v ş îh ü te z y in b u y u r u lu r is e ..." 4'4 ve ya b en zer i bir ifade ile415 telh isind e
iş a r e t ed erd i.
Ö ğ re tic i m a h iy e tte ki m ü n şe a t m e c m u a la r ın d a bu nevi t e lh is le ri n de nasıl ya z ıla ­
c ağ ını g ö s te r e n ö r n e k l e r bu lu n m a k t a d ı r .
"... k u lla r ın a d e r g â h -ı m u 'a llâ la r ı k a p u c ıb a ş ılığ ı ilâ s ıy la m ü s â 'a d e -i a liy y e -i ci-
h a n d â r ile r i b u y u r u lu r ise i h s â n - ı h u m â y û n u m o lm u ş d u r d e y ü işb u ta k r îr -i ç â k erâ n e m in
b â lâ s ın a h a tt- ı v â lâ -y ı ş â h â n e le r iy le te z y in ..." v e y a

411 H a tt-ı H ü m â yû n M e cm u a sı, Ü niv. Ktb, TY, nr. 60 9 4 , 7a.

4i: S eb zeci esnafı kethüdalarının nizam larını havî fermanın yenilenm esi için yazılan telhis: HH, nr.
1 6287.
4" Bu te lh is üzerine IV. M ustafa’nın "hatt-ı humâyûnu k eşîde e tti'ğ in e dâir hattı vardır. HH, nr. 53470.

414 H H ., nr. 53187.

4I' Sadrazam ın yine IV. M ustafa’ya sunduğu bir telh isd e " ...a tîk iy le m a 'a n h u zû r-ı şâ h â n e le rin e arz u
tıs y â r k ılın m a ğ la ...” kısm ındaki ufak farklılık dışında ayni ifade kullanılm ıştır. HH, nr. 53117.
 PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER 175

"... m anzur um a 'lû m - ı h ü s r e v â n e le r i b u y u r u ld u k d a m ûcebince ihsân-t

humûyûnum olm uşdur d e y ü işb u te lh îs - i ç â k e r â n e m in b â lâ sın a m ü b â r e k h a tt-ı
h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k rû n k e şîd e b u y u r u lm a k b â b ın d a ..." gib i416.
Bu gibi fe r m an l a rı n M ü h im m e D e fte r le r in d e k i sû re tle ri ü z e ri n d e de " u n v a n ın a
hatt-ı h üm ây ûn " b u l u n d u ğ u h a k k ın d a k ay ıd d ü şü lü r ; h a tta b a z an hatt -ı h ü m â y û n ay n e n
b u r ay a da ge ç ir il i rd i 417

2. B e y a z Ü z e r in e H att-ı H ü m â y û n l a r

Pa d işa hı n, bir a rz v ey a te lh is o l m a k s ız ı n h er ha ng i bi r k o n u d a r e ’sen v e rd iğ i

em ir le re , yazı b u l u n m a y a n bir kâ ğıt ü z e ri n e y a z ı l d ığ ı n d a n b e y a z ü z e r in e h a tt- ı h ü m â y û n
denir. Bu nl a r, d ev le t in d a hi lî işl eri yl e ilgili ol ab i l e c e ğ i gibi ya b a n c ı bi r d e v le t m e n s û b u -
na ya z ıl a c a k bir n â m e 41® h a k kı nd a , h a lk ın iâ şe siy le ilg ili 419, bir ş e h z â d e ve y a s u lt a n ın
d o ğu m u do l ay ı s iy l e şe n li k le r y a p ı l m a s ı n ı 420, bi ri n in n e f y i 421 v e y a i da m ın ı b i l d i r m e k 422,
sa ra yı n t am i r ol u n m a s ın ı e m r e tm e k 425 için s a d ra z a m ve s a d âr e t k a y m a k a m ı n a y a z ı l a n l a r ­
dan ba şk a h â z in e d e n pa ra ç e k m e k 424, ya h u t d a rü s s â d e ağ ası ve y a h a r e m d e k â h y a k a d ın a
d i r e k t i f v e rm e k 425 gibi h u s u s la r d a da o l ab il ir di .

B e ya z ü z e ri ne hatt -ı h ü m â y û n l a r ge n e ld e e lk a b \z baş lar . S a d r a z a m a y a z ıl a n hatt -ı

h ü m â y û n l a rd a ç ok ke re ku l la n ı la n e lk a b "b e n im v e z ir im " şe k li n d e b a s it ve g a y e t k ısa idi.
M a a m a fi h , "B en im v e z îr -i g a y r e t- s e m îr im "426 gibi b i r a z d a h a u z u n l a n da k u l la n ı lı rd ı .
S a da re t t e v c ih in i b il d i re n b e y a z ü z e ri ne ya z ıl m ı ş hatt -ı h ü m â y û n l a r d a k i e lk a b
d i ğ e r l e r i n d e n farklı olu rd u.
"Sen k i v e z îr -i â za m ve v e k îl-i m u t la k - 1 h a m iy y e t-a le m im ... P a ş a s ın 1,427 gi bi .

S a d r a z a m ın ta k d i r e ş a ya n bir iş ya p m a s ı h a li n d e h i l ‘at te v c i h in i b i ld i re n hatt -ı

h ü m â y û n d a ise
"S e n k i v e z îr -i â z a m -ı s ü tû d e -ş iy e m ve v e k îl-i m u tla k -ı s a d a k a t- a le m im s in " A2t el-
k a bı na ra s t la n m a k ta d ı r.
416 M ü n ş e â t M e cm u a sı, B ey a z ıt Ktb. V eliyü d d in E fendi, nr. 5 867, vr. 136b.

41 M eselâ, A nadolu'nun sağ, sol ve orta kollarına gönderilen E vâil-i Muharrem 1100 (1 0 -1 9 T em m uz
1698) tarihli bir hükmün üstünde " A n a d o lu ’nu n s o l k o lu n a fe r m â n - ı ş e r ifim m û c e b in c e a m e l
fo lu n a / h ilû ftn ld a jn h a z e r e d e s iz de y ü u n v â n ın a h a tt-ı h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k r û n v â r id o lm u ş d u r "
( M ü h im m e, nr. X C V III, 1); Diyarbekir V a lis i’ne gönderilen E vâ il-i C em âzıyelâh ır 1161 (2 9 M ayıs -
7 Haziran 1748) tarihli bir hükmün üstünde " M û c eb in c e a m e l o lu n a de y ü e m r -i ş e r ifi u n v â n ın a h a tt-
ı h u m â y u n -ı şe v k e t-m a k rû n k e şîd e o lu n m u şd u r" ( M ü h im m e , CLIII, 2 4 1 ) kayıdları buna örnek olarak
v e r ileb ilir.

411 İn giltere v eliah d in e yazılacak nâm enin tem ize çek ilm esi için sadrazam a hitaben b e yaz üzerine
yazıla n hatt-ı hüm âyûn buna m isal olarak v e rileb ilir. HH, nr. 5 1 113.

ö z e llik le III. S e lim ’in bu konuyla ilg ili pek çok hatt-ı humâyûnu vardır. Bunlardan biri HH nr
9 3 7 2 ’dedir.

II. M ahm ud’un oğlu A b d ü lm ecid ’in (H H ., nr. 5 1 1 3 2 ) ve k ızı M ihrim ah S u ltan ’ın (H H , nr. 5 1 0 9 5 )
doğum ları d o la y ısiy le şe n lik ler yapılm asını bildirm ek için sadâret kaym akam ına ya z d ığ ı hatt-ı
hüm âyûnlar bunlardandır.

4:1 HH, nr. 5 1115.

422 HH, n r .5 1 139, 51166.

421 HH, nr. 5 1117

M sl. III. Murad’ ın hâzineden para çekm ek için yazd ığı tezkire: T SM A , nr. E. 7 0 4 1 /1 .
42' T SM A , nr. E. 2 4 4 7 /1 0 .

42fc II. M ahm ud’un hatt-ı humâyûnu: TSM A , nr. E. 83 9 3 /4 6 .

II. M ahm ud’un Elhac Salih P aşa’ya sadâret tevcih in i bildiren hatt-ı humâyûnu: H H., nr. 51 177.

İ L ^ H mftUd-K^!SaP,kUK,UnUnuUİÛfelerİnİn zam an,nda öd enm esinden d olay, sadrazam a kürk ve hançer

gönderdiğini bildiren hatt-ı humâyûnu: HH., nr. 51099.
176 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

S a d r a z a m ın s erd ar -ı e k re m s ıfa tıy la se fer e gittiği z a m a n gö n d e ri l en be y a z üzerine

ha tt-ı h ü m â y û n l a r ise s a de c e "b e n im s e r d â r -ı e k re m im " 429 şe kl in de k i sade elkab larl a
d e ği l,
"B e n im s e r d â r - ı z a fe r - ş iâ r ım " 430,
"B e n im s e r d â r - ı g a y r e t / s a d â k a t- ş i'â r ım " 41',
"B e n im v e z îr -i â za m ve s e r d â r -ı z a fe r - r e h b e r im " 432 y a h u t
"S e n ki v e z îr -i â za m ve v e k îl-i m u tla k ım ... P a şa sın "* ” v e y a
"Sen k i v e z îr -i â za m ve v e k îl-i m u tla k ım ve b i 'l - i s ti k lâ l s e r d â r -ı za fe r -re h b e r im -
s in " 434 şe k li n d e k i d a h a uz un ve te k e l lü f l ü e lk a b l a rl a da b a ş la t ıl a bi l ir d i.

S a d r a z a m ın " d a m a d" o lm a s ı ha li n d e
"S e n k i v e z îr -i â za m ve s e r d â r - ı e k re m d â m â d ım ... P a ş a s ın " 4” ş ek lin de elkaba
" d a m a d " sı f a tı nı n ilâ ve e d ild iğ i ha tt-ı h ü m â y û n l a r a da ra st la n m a k ta d ı r.

P a d i şa h , s a d r a z a m d a n ba şk a, çe şid li m e s e l e l e rd e , ilgili ş a h ıs l ar a d a b e y a z üzerine

hatt- ı h ü m â y û n l a r g ö n d e ri r d i.
D i ğ e r ş a h ıs l a r a y a z ıl a n la r g e ne ld e "se n ki" ile b a ş la r ve "... v a lis i ... P a ş a s ın ",
" K a p d a n -ı D e r y â ... P a ş a s ın " 4*6, " b o s ta n c ıb a ş ıs ın " ya h u t "k e th ü d a k a d ın s ın " şeklinde
hatt- ı h u m â y û n u n y a z ıld ığ ı ş a h sı n v a z ife si e k le n e r e k d e v a m e de rd i. B a z a n s ıfa tda n sonra
"D ârü ’s - s a 'â d e - i Ş e r ife A ğ a s ı B ilâ l A ğ a s ın 11437 gibi ha tt-ı h ü m â y û n gö n d e ri l e n şahsın
is m in i n ya z ıl d ığ ı , b a z an m e v k i ‘i ile ismi a ra s ı n a " S ilâ h d â r -ı s a d â k a t-ş iâ r ım A li
A ğ a s ın " 438 gibi bi r sıfa t e k le nd iğ i de ol ur d u . Ş e y h ü l is lâ m ve p a d iş a h h o c a la r ın a ise
" Ş e y h ü lis lâ m E fe n d i" ve " Ü sta d ım F e y z u lla h E fe n d i" 439 gibi sa de ve h ü r m e t k â r elkab lar
ku l la n ı lı rd ı . B u n d a n s o n ra k o n u y a g eç ili rd i.
K ı r ım h a n la r ın a g ö n d e ri l e n ha tt-ı h ü m â y û n l a r d a ba z an s a d ec e ”S e n k i K ırım H anı
... G ira y H a n s ın " d e n m e k l e y e ti n ild iğ i h a ld e K ır ım ta h t ı n a c ü lû s u n u n bild iri ld iğ i hatt-ı
h ü m â y û n l a r d a e l k a b d a da de ğ iş i k li k g ö r ü lm e k te ve m e s e l â e lk a b "C en â b -ı e m â re t-i
h ü k û m e t-n is â b K ır ım H a n ı ... G ira y H a n ” şek lin i a lm a k ta y d ı 440.

A l e n e n o k u n a c a k ha tt-ı h ü m â y û n l a r d a e lk a b d a n s on ra h e m e n k o n uy a ge çil me si ne
ka rş ı lı k kılıç ve ka ft a n g ö n d e ri l e n l e rd e s e lâ m a da y er v e ri l ir d i 441. M e se lâ , sa dâr et ve
4:’’ Enver Z iya Karal, S e lim III.ü n H a tt-ı H ü m a y u n la rı, Ankara 1946, s. 67.

4 " III. S e lim ’in hatt-ı humâyûnu: TSM A , nr. E. 7 0 1 4 /8 1 .

4.1 K aral, S e lim III, s. 75.

4,: I. A b dü lham id’in 25 C em â zıy ele v v e l 1202 (4 Mart 1788) tarihli hatt-ı humâyûnu: HH, nr. 1156.

III. S e lim ’ in 12 R eceb 1203 (8 N isan 1789) tarihli hatt-ı humâyûnu: TSM A , E .7014/4; Karal, S e lim
I I I , s. 21.
4,4 III. S e lim ’in diğer bir hatt-ı humâyûnu: Karal, S e lim III, s. 62.

4'" Ü n iv. Ktb, TY , nr. 6 0 9 4 , 25b, 26b, 27a.

4W’ K aral, S e lim III, s. 49 , 50, 74.

4 ' Sultan III. S e lim ’in, B ilâl A ğa’ya darüssaâde ağalığı tevcih e d ild iğin i bildiren beyaz üzerine hatt-ı
hum âyûnu: A slı Topkapı Sarayı’nda olan bu hatt-ı hümâyûn İsm ail Baykal tarafından "Silâhdar-ı
Şehriyârî ve D arüssaade A ğası Tayinleri Hakkında Hatt-ı Humayunlar" T arih V esikaları, 11/11
(Şubat 1943), 3 3 8 -3 9 arasında neşr edilm iştir.
4,8 Berberbaşı A li A ğ a ’nın Silâhdarlığa tayin e d ild iğin e dair II. M ahm ud’un beyaz üzerine hatt-ı
hum âyûnu: 1. B aykal, a .g.m ., s. 339, vesika 1.
4’'' Sultan II M ustafa’nın, hocası C âm i'ü ’l-riyâseteyn Feyzullah Efendi [(1 6 3 8 -1 7 0 3 ) hayatı için bk.
Orhan K öprülü, "Feyzullah Efendi", t A, IV /36 (1 9 4 8 ), 5 9 3 -5 9 9 )]’ye yazdığı beyaz üzerine hatt-ı
hüm âyûndaki elkab: TSM A , nr. E.24 5 0 /1 .

44.1 S û v e r -i H u tû t-ı H ü m â yû n , Ü niv. Ktb, TY, nr. 6 1 1 0 , vr. 29a.

441 M ü n şe â tü s -s e lâ tin ’de, bazı hatt-ı hümâyûn sûretleri verildikten sonra şö y le bir not düşülmüştür:
"♦şbu tahrîr olunan sûretler alenen okunacak hatt-ı hümâyûn sûretleridir. Şâir vâlilere dahi bu sı-
yakda yazılur. Ancak k ılıç ve haftan (kaftan) gönderilm edikçe selâm yazılm ak resm değildir".
 177
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

sa dâ re t k a y m a k a m lığ ı te v c i h in d e , ve ya t a l t i f b il d i re n ha tt-ı h ü m â y û n l a rd a e lk a b l a n ak il-

ib lâg a ra s ı n d a 44,
"S en i s e lâ m -ı ş a h a n e m le t e ş r i f e y le d iğ im d e n s o n r a m a lû m u n o la kı" \
"S en i s e lâ m -ı s e lâ m e t-e n c â m -ı ş a h a n e m le t e ş r i f / t a l t i f e y le d iğ im d e n s o n r a
m a lû m u n o la ki"*4' y a h u t
"İşbu h a tt-ı h u m â v û n u m la s e n i t a l t i f e y le d iğ im d e n s o n r a m a lû m u n o la k i ş e k ­
linde bir ge çiş c ü m l e s in e rast lan ır.

Ser dâr -ı e k re m e y a z ıl a n hatt-ı h ü m â y û n l a rd a ise s e lâ m a b a z an ye r v e r i l ir 444, b a z an

da selâm ko n m ad a n yaz ılı r. M a am a fi h , selâ m söz ü e d il m e s e dah i n a k il - ib l â ğ a g e ç il m e d e n
önce
"D uâ ve ta h iy y â t-ı r e sâ n ım ih d â s iy le s iz i s e r e fr â z ve te v e c c ü h ü iltifa tım la m u 'az-
z e z ü m ü m tâ z k ıld ığ ım d a n so n ra " gibi i lt if a tk â r f o rm ü ll e r b u l u n m a k t a d ı r 44 .
K ı r ım h a n la r ın a be ya z üz e rin e y a z ıla n hatt-ı h ü m â y û n l a r d a da e lk a b d a n s on ra
se lâm r ü k nü ne y e r ve ril di ği g ö r ü lm e k te d i r. K ır ım ta h t ı n a c ü lu s u b i ld i r e n l e r d e ise
"S e lâ m -ı s e lâ m e t-u n v â n -ı S u ltâ n i ve p e y â m - ı m e s e r r e t- r e s â n - ı h â k a n î ib lâ ğ ıy le
h â tır -ı â tır la r ı ta ty ib ve h a lle r i te fa k k u d o lu n d u k d a n s o n r a m a lû m u n u z o la k i ”44b ş e k ­
linde fo rm ü lü n bi ra z d a ha külfet li y a z ıld ığ ı g ö r ü lm e k te d i r.
N a d i r ol m a k l a bi rli kt e, "B u h a tt-ı h ü m â y û n u m d a n b â is b u d u r k i ”441 tar z ın d a k i
b e n z e r c ü m l e le r d iğ er baz ı hatt -ı h ü m â y û n l a r d a d a gö rü lü r.
E lk ab b u l u n m a y a n bazı b e y a z ü z e ri n e ha tt-ı h ü m â y û n l a r a da r a s t l a n m a k t a d ı r 448.

Si s te m d e ki d e ğ iş i k li ğ e , yani g e n e ld e P a d i ş a h l a s a d ra z a m a r a s ı n d a k i r es m î m u h a ­
be re de a ray a m âb e yn baş k â ti b i n in g i rm e si n e r ağ m e n T a n z im a tt a n s o n ra da P a d i şa h l a r,
y ük se k k a d e m e d e k i t ayi n ve t e v c i h le r gibi m ü h im k o n u l a r d a b e y a z ü z e ri n e ha tt-ı
h ü m â y û n l a r y a z m a k t a d e v a m e tm i ş l e r d i r 449. Bu hatt-ı h ü m â y û n l a r d a e lk a b g e n e ld e
"V e zir-i m e ’â l î- s e m îr im "4'° ve ya "V e z îr-i f e t â n e t- s e m î r i m "451 ş e k li n d e b a ş la m a k t a
ve kime y a z ıl m ı ş s a ismi ve sıfatı e k le n m e k te d i r.

M ü n ş e â tü ’s - s e lâ tin , II, s. 210.

: HH, nr. 51099.

' HH. nr. 5 1 0 8 3 , 51 177.

4 IV. M urad'ın V ezîr-i âzam ve serdâr-ı ekrem Halil P aşa’ya gönderdiği bir hatt-ı hum âyûnunun selâm
kısm ı şöyledir:

" S e lâ m -ı se lâ m e t-e n c â m -ı m ü ste v c ib -i ik ra m ım la m e sru r u ş â d g â m k ıld ığ ım d a n so n ra m a lû m u n u z

o la k i ... S û v e r -i H u tû t-ı H ü m â y û n , Ü niv. Ktb, TY, nr. 6 1 1 0 , vr. 7a. Bu m ecm uada v ez îr-i âzam ve
serdâr-ı ekrem e beyaz üzerine yazılan hatt-ı hüm âyûnlarda daha d eğ işik elkab ve selâm form üllerine
de rastlanm aktadır. M sl. bk. vr. 1 la.

M ü n ş e â tü 's -s e lâ tin , II, 175, 187.

6 Ü niv. Ktb, TY, nr. 61 10, vr. 29b.

IV. M u stafa’nın serdar-ı ekrem e yazd ığı hatt-ı humâyûnu: TSM A , nr. E .703 1/5.

Bunlardan biri Sultan Kanûnî S ü leym an ’a âid olup TSM A , nr. E. 5 8 4 9 ’dadır. X IX . y ü z y ılın son
çey reğin de dahi elk ab sız hatt-ı hüm âyûnlar görülebilm ektedir. N itekim , kanûn-ı esâsı lâyihası ile
ilg ili olarak -hatta isim verilm em ekle beraber- M idhat P aşa’ya, vükelâ ile m üzakere ed ilerek gerekli
d e ğ işik liğ in yapılm asını sadrazama bildirm esini isteyen hatt-ı hum âyûnunda elkab bulunm am aktadır.
B OA , Y ıld ız Esas Evrakı, nr. kısım 23-evrak 1 1 14-zarf 1 1-karton 71.

9 Sadaretin Fuad, H ariciye N ezaretinin  lî P aşa’ya tev cih i ve Kâmil P aşa’nın kaym akam lığa g e t i­
rilm esine dair Sultan A b d ü la z iz’in 19 C em â zıy elev v e l 1278 (22 Kasım 1861) tarihli bevaz üzerine
hatt-ı humâyûnu: BO A, Irade-D, nr. 32464.

SU‘tan A bdülham id’in H üseyin Hilm i P aşa’ya gönderdiği 22 Muharrem 1327 (11 Şubat 1909) ta­
rihli sadâret tevcihi hattı: YEE, nr. 2 7 - 2 6 0 5 -1 4 -7 5 . Y ine A b dülham id’in M idhat P aşa’ya yolla d ığ ı
2 3 - ? 8 0 2 - N a7 |yi ^ taSd‘k kendİSİne gönderdiğini bildiren hatt-ı hümâyûn: YEE,

' Sultan A b d ü la ziz’in Kâmil Paşa’ya gönderdiği hatt-ı hümâyûn: trade-D , nr. 3 2 464.
178 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Geç de v ir ha tt-ı h ü m â y û n l a r ı n ı n ç o ğ u n d a i ra d e le r d e ol d u ğ u gibi tarih de b ul un ­

m ak t a dı r . II. A b d ü l h a m i d ’in geç d e v ir l er d e k i h a tl a rı n d a Pa d i şa h ı n imz as ını da ko y d u ğu ­
nu g ö r m e k t e y i z 452.

^ C C [

Şekil 130
Sultan II. Abdülhamid’in imzalı hatt-ı humâyûnu
(YEE, 27-2605-14-75)

3. T e l h is T a k r i r v e A r z Ü z e r in e H a tt -ı H ü m â y û n l a r

a. Telhis Ü zerine H att-t H üm âyûnlar

Ç e ş i dl i m e s e l e l e rl e ilgili ol ar a k s a d ra z a m t a r a fı n d a n o la yı n öz e tl e n e r e k padişaha
yazı ile b i ld i ri li p k a ra r ın ı n is te nd iğ i y a z ıy a te lh is 45\ p a d iş a h ı n t e lh is in üst kısmına
ya z d ığ ı e m i r v e ya k a ra r ın a da te lh is ü z e r in e h a tt-ı h ü m â y û n den ir. Te l h is l e r sadrazam
ve ya sa d â r e t k a y m a k a m ı ta r a f ı n d a n y a z ıld ığ ı için üz e ri n d e k i ha tl a rı n elka bı da yazan
ha ng is i ise on a ol ur ve "B e n im v e z ir im " ve ya " K a im m a k a m P a şa " gibi ga yet kısa bir
e lk a b k u l l a n ı l ı r d ı 454. Te l h is ü z e ri n e y a z ıl m ı ş ha tt-ı h ü m â y û n l a r ı n bi r k ı sm ın d a ise hiç
e lk a b b u l u n m a z . Hatt- ı h u m â y û n u n m u h te v a s ı da ba z an " v e rd im / v e r ils ü n ”, "o lm a z",
"v a rsu n " "y a z ıl s u n " gibi tek ke li m el ik ;
" M a 'lû m o ld u / m a 'lû m u m o lm u ş d u r " , b a z a n da " M a ‘lû m -ı h u m â y û n u m o ld u ”*i},
"T e d â r ü k e d e sin " , " M a n zû ru m o ld u / M a n zû ru m o lm u ş d u r ", "C ev a b v e rile " , ”M u ka y y e d
o la s u n " , "T e d â r ü k g ö r ü ls ü n " , " B e r h u r d â r olsunlar"*™ gibi i ki ş e r ke li m el ik ,
" T a k r ir m û c e b in c e ta n zim o lu n a " gibi b i rk a ç ke li m e l ik , y a h u t
"B e n im V ezirim ,
Ç ü n k i d ü k k â n -ı m e z k û r u n lü zû m u v a r im iş, m a h z û r -ı â h a r o lm a d ıkd a n sonra
g ü ş â d o lu n a " v e y a
"B e n im V ezirim ,
İşb u ta k r ir in m a n z û r -ı h u m â y û n u m o lm u şd u r. İ 'lâ m o lu n d u ğ u ü ze re ik tizâ eden
e m r -i â lîm ısd â r ve T e r s â n e y e ilm ü h a b e r i i ‘tâ s iy le ta n zim ü ic r â o lu n a ” şeklinde uzun
o lu rd u. Pa d i şa h ih tiy aç du y d u ğ u t ak di r d e, te lh is e d ile n m es e le ha k k ın d a k i gör üşü nü çok
d a h a ta fs ilâ tlı o la r a k da bi ld iri rd i.

"B enim V e z ir im ,ta r a fe y n b a ' d e ’l-y e v m t a 'c iz e y le m e s ü n le r "*57 v e y a

4': 22 Muharrem 1327 tarihli aynı hatt-ı hümâyûn.

J" T afsilât için IV. Bölüm "Telhis" bahsine bk.

4'J B O A , HH tasnifi içindeki b elgelerin çok btlyük bir ek seriyetin in elkabı böyledir. A yrıca bk. Enver
Z iya Karal, S e lim III. ’ün H a tt-ı H u m a y u n la rı, Ankara 1942 ve N iza m -ı C e d it'd e yayınlanan belgeler.

4" M eselâ, IV. M ustafa’nın bir hatt-ı hum âyûnunda böyledir. HH, nr. 53119.
4S6 C en giz O rhonlu, O sm a n lı T a rih in e  id B elg eler. T e lh isle r (1 5 9 7 -1 6 0 7 ), İstanbul 1970, s. XIX ve
HH. tasnifindeki çe şid li b elgeler.

4" H H . nr. 13220.

 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 179

"B ir d a h i r ik â b ım ı ta c ız e td ir m e y iip bu m a k u le ş e y le r e g a y e t d ik k a t o lu n a ş e k ­
linde k on u n un t ek r a r g ü n d e m e g e ti r il m e m e s i n in ve bu gibi ko n u l ar ı n arz e d il m e m e s in i n
istend iği, hatta, s a d ra z a m ı n d a v ra n ı ş ın ı n b e g e n il m e y e r e k t ek di r ed ild iğ i de o lu rd u . Ba za n
"m a nz ûr u m o lm u ş d u r " i b ar e s in d e n so n ra da gö rü ş bi ld i ri ld i ğ i n e r ast lan ır.

Sa d r az a m ın telhi si üz e rin e hatt-ı h üm ây û n , II. M a h m u d s a lt a n a t ı n d a 12 48 -1 25 0

( 1 8 3 2 -1 8 3 4 ) a ra s ı n d a y eri ni , ya va ş ya va ş, m ab e y n baş k â ti b i n in , p a d iş a h ı n ira d es in i b i l ­
d ir m e si n e b ı ra k m ış t ır 4'*. A n c a k bu, bu t ar ih te n s on ra hiç ha tt-ı h ü m â y û n k u l la n ı lm a d ı ğ ı
m ân â s ın a ge lm e m e l id i r. N â d i r o l m a k l a b e ra b e r s a d ra z a m l a rı n Pa d i şa h a h i ta b e n yin e
"Ş e v k e tlü , k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , k u d r e tlü v e lî n i 'm e tim e fe n d im P a d iş a h ım " hi ta b ı y la
tak ri r gö n d e rd i k l er i ve b u nl ar ın c e v a b ı n ı n da bi zza t Pa d iş a h t a r a fı n d a n y a z ıld ığ ı
g ö rü lm e kt e d ir. Ba ş k a bir ifade ile T a n z im a t s o n ra s ı n d a da - sa yı la r ı ço k a z a l m ış o l m a k l a
bi rli kt e- hatt-ı h ü m â y û n y a z ıl m ı ş tı r. Bu hatt-ı h ü m â y û n l a r a tar ih de k o n u l m u ş t u r 4-’'.

b. Takrir ve B enzeri B elgeler Ü zerindeki H att-ı H üm âyûnlar

S a d r a z a m ın gö rü ş b i ld ir e n ve " ta k r ir " adı ve ril en y a z ıla rı da tel h i sl e ri g ib id ir. Alt

k a de m e ye tk i l il e r i n in ta k r ir ve be n z er i y a z ıl a rı n ın p a d iş a h a bi ld i ri lm e s i ise her z a m a n
ayrı bir t elh isl e o lm a z dı . S a d r az a m , çok kere ko n u y u ayrı bir kâ ğıt ü z e ri n e ö z e tl e m e k l e
be ra b e r b az an da d e ft e rd a r veya s e ra s k e ri n ta k r ir i ya h ut t a ş r a d a n bir vali ve y a n â z ır
yah ut ba şk a bir y e tk i l id e n g e le n k a im e , ta h r îr a t ve y a ş u k k a m n ü z e ri n e ki m e âid ol d u ğ u
ve b e lg e ni n c ins in i ya z a r a k p a d iş a h a su na rd ı.
"D e fte r d a r E fe n d i k u lla r ın ın ta k r ir id ir 1,460 v e y a
"T r a b z o n / B o s n a V a lisi k u lla r ın ın kaim esidir"**'', y a h u t
"H a le b V a lisi İ b ra h im P a ş a k u lla r ın ın k a p u k e th ü d a s ın ın şu k k a s ıd ır " * b2 g ibi.

Bazı h a ll e rd e su nu ş yazıs ı bu ka da r kısa ol m a z , be lg e m u h te v a s ı k ı sa c a ö z e t l e n i r ­

d i 461. Bu tip b e lg e l e rd e p a d iş a h ı n ko n u ile ilgili ka ra r ve ya g ö r ü ş ü n ü b i ld i re n ha tt-ı
h ü m ây û n, ta kr i r / k a im e / ş u k k a ü z e ri n d e y e r a lırdı.

c. Arz Ü zerinde H att-ı H üm âyûnlar

Za m an z a m a n a rz veya a rz uh a l üz e ri n d e de, u n v â n ın a ha tt-ı h u m û y û n a b e n z e r

ha tla r g ö rü lm e k te d i r. M e se l â öl en b iri n in e v in i n k e n d is i n e ihsa n e d il m e s i n i ist e ye n bir
ş ah sın a rz ı n ın ü z e ri nd e
" Ş e r ‘an lâ zım g e le n is tifa s ın k e n d ü v e rm e k ü z e re ih sâ n o lu n m u ş d u r " * ('*, bir
b a ş k a s ı n d a ise
"M a n zû r-ı h u m â y u n u m o lm u şd u r, izin v e r ilm iş d ir "465
"İşb u ş u r û t-ı m u te b e r e ü z e re a m e l o lu n a "* M' ş e k li n d e h att-ı h ü m â y û n l a r b u l u n ­
ma k ta d ır.

1 T a fsilât için "İrade" bahsine bk.

Sadrazam ın 9 R ebi'ülâhır 1270 (9 Ocak 1854) tarihli takriri üzerine Sultan A b d ü la ziz'in 10 Re-
b i'ü lâhır ve sadrazam ın 10 C em a z iy e lev v cl 1278 (3 Kasım 1862) tarihli takriri üzerine 11
C e m â zıy elevvel tarihli hatt-ı hüm âyûnları: İrade-D, nr. 18202 vc 3 2 463.
’ T SM A , nr. 70 1 7 /1 2 .

HH, nr. 4 3 0 9 2 , 43 1 0 2 .
: HH, nr. 4 3 089.

v e r H e b ih r ^ 1 ^ HH taSnİf1erİnde bu ,ip pek çok b c l8e vard,r Örnek olarak HH, nr. 2 3 9 8 8 ve 26 4 6 8

Ser-m im aran-ı hassa İbrahim im zalı arz: BO A , MF, nr. 100.

1sr;,.îM,:^riîF as',çin>a2,ian.......27*•-
nlr ^*konm
' "Silâhdar-ı H assa-i Cihandâri Abdullah" im zah Topkapı Saray, kütübhanelerindeki kitablar.n korun-
180 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

N a k ş i b e n d î t ari kat ı şeyhi t a r a fı n d a n ve ril en ve t e k k e l e ri n e tah s is edile n, fakat bir

s ü re d i r b a şk ası t a r a fı n d a n u s u ls ü z ol ar a k el k o n u l a n g e lir in k e n d il e ri n e verilmesinin
tem in i h u s u s u n d a k i arzı ü z e ri n d e ise
"G e n e ş e y h e ih ka m u k a r r e r e y le d im ; k im e s n e d a h i u ta a rr u z e tm e ye le r. Sekiz
s e n e lik m a h s û lü n M a h m u d n a m k im e s n e d e n a lıv e r ile " ş e k li n d e bir hatt-ı hüm ây ûn yer al­
m a k t a d ı r 4'17.

d. A rzu h al H u lâsaları Ü zerine H att-ı H üm âyûnlar

P a d i ş a h l a r c u m a s e lâ m lığ ı ve ya b a ş ka bir m ü n â s e b e tl e s ara y d ı şı n a çık tı klarında

ha lk ta r a f ı n d a n k e n d il e ri n e a r z u h a l l e r v e ri lir d i. Bu a r z u h a l le r , ge ne ll ik l e ça r şa m b a veya
c u m a d îv â n ın d a g ö r ü ş ü l e r e k y a h u t İst an bu l k a d ıs ı n a h a v a le e di l e re k k ara ra ba ğlanır ve
a lı n a n k a ra r la r , a rz uh a l ö z e tl e ri y le b i rl ik te , ayni kâğ ıt üz e ri n d e be n d be nd yaz ılara k, pa­
d i şa h ı n t a s d i k in e su n u lu r d u . P a d i şa h da he r b en d h a k k ın d a k i e m i r ve ya görü ş bildiren
ha tt-ı h u m â y û n u n u , t el h is v ey a t a k r i rd e o l d u ğ u gibi k â ğ ıd ı n üst t ar a fı n a , "m a n zû ru m o l­
m u ş d u r " i b a r e s in d e n s o n ra k a ç ın c ı be n d e âid o l d u ğ u n u b e li r tm e k su re t iy l e yazardı.
" B e n d -i e v v e lin ik tiz â s ın ı T e rsâ n e E m in i i lâ m e y le m iş "46\
" B e n d -i s â n î b i-g a y r i h a k k ın i s t id 'â o lm a ğ la a r z -ı h a l s â h ib le r in e r e d d ile cevah
v e r ile "4h‘\
" Y e d in ci b e n d : İs ta n b u l K a d ıs ı ’n ın i 'lâ m ı m û c e b in c e ik tiz â e d e n e m r-i â lî ve-
r il e "47<) gibi.

Hat t-ı h u m â y û n u n y eri ni m â b e y n k â ti b i n in ya z d ığ ı i ra d e le r in a lm a s ın d a n sonra

artı k a rz u h a l ö z e tle ri ü z e ri n d e n de p a d iş a h ı n hattı k a lk m ı ş; kara r, s a d ra z a m ı n ayrıca
ya z d ığ ı a rz t ez k ire s i al t ı n a he ps i için bi rd e n b i ld i ri li r o l m u ş t u r 471.

B. H A T T - I H Ü M Â Y U N L A R I N B A Z I Ö Z E L L İ K L E R İ

1. H a tt ın P a d i ş a h a  i d i y e t i

Hat t-ı h ü m â y û n l a r ı n bü yü k ek s er i y et i p a d iş a h l a r ı n ke nd i el ya z ıla rı ol ma kl a bera­

be r z a m a n z a m a n m a b e y n baş kâ tib i, ya h u t sa ra y d a bir v a z if e li n in ha ttı yl a kaleme
al ı n m ış o la nl a rı da v ard ır . D e v le t i şle riy le ilgili m ü h im m e s e l e l e r d e yaz ıla n hatt-ı
h ü m â y û n l a r ı n m ü s v e d d e l e r i ise r e i s ü lk ü t t a b , k a p d a n pa ş a gibi m üh im mevk il eri işgal
e d e n le r c e h a z ı r l a n ı r d ı 472. M a a m a fı h , b a ş k a bir e ld e n ç ı k a n l a rı n da hiç değil se zaman

ması ile ilg ili arzın üzerindeki Sultan III. S e lim ’in hatt-ı hum âyûnu, İsm ail Baykal. "Hazine-i Hu-
m ayun ile ‘ Bağdad K öşkü vc Revan O d a sı’ Saray K ütübhaneleri H akkında İki ‘Hatt-ı Humayun'"
T a rih V e sik a la rı, II/9 ( İlkteşrin 1942), s. 190-191 arasında n e şr e d ilm iştir .

Bu arzda sad ece m uam ele gördüğüne dair " k a yıd şü d " y a zısı ile ç ift ç izg i görülm ektedir. A .DVN.
d os. 3 7/6 3.

5 R eceb 1239 (6 Mart 1 8 2 4 )’de R ikâb-ı Hümâyûna sunulan arzuhal hulâsaları: HH. nr.30972.

u,,, 7 C em â zıyelâh ır 1235 (22 Mart 1820) tarihli arzuhal hulâsaları: HH, nr. 30984.

‘ " 12 Safer 1230 (24 Ocak 1815) tarihli arzuhal hulâsaları: HH, nr. 30866.

rı 2 C e m â z iy e lev v el 1272 (1 0 Ocak 1856), I R eceb 1272 (8 Mart 1856). 24 R eceb 1272 (31 Mart 1856)
tarihli iradeler buna örnek olarak verilebilir: Irade-D, nr. 22 2 1 6 , 2 2 3 4 3 . 22466.

Sultan IV. M urad'a âid hatt-ı hüm âyûnların toplandığı bir m ecm uada (M ecm uanın ilk 170 va­
rağındaki hatt-ı hüm âyûnların kime âid oldukları işaret ed ilm em iş olm akla beraber I70b 'd e "Bundan
a ş a ğ ıs ı m erh u m S u lta n M u ra d H an G azi ’n in ih tid â -y ı c ü lu s la r ın d a n in tih â -y ı s a lta n a tla rın a değin
k a r ilıa -i şe r ife /e r in d e n k e n d i k a le m le r iy le m ü sv e d d e erd ik le ri h u tû t-ı h u m â y û n d u r" ifadesinin bulun­
ması ve baş kısım da peşpeşc geçen sadrazam isim leri, m ecm uadaki hatt-ı hümâyûnların tamamının
IV. M urad'a âid olduklarını gösterm ektedir) bir hatt-ı hümâyûn sürelinin başında, "K apdan Paşa
g ö n d e r d iğ i m ü sv e d d e y e g ö re d o n a n m a -y ı h ü m â yû n a g e le c e k k a d ırg a la r iç in y a z ılm ış tır " , bir diğe­
rinde " R e isü lk ü tta b K a d ri E fe n d i m ü sv e d d e sin e g ö re d ir" (Ü n iversite Ktb, TY. nr. 6110. 67a-b) iba­
relerinin bulunm ası bunun güzel bir ifadesidir. Aynı mecm uada diğer bir hatl-ı hümâyûn üzerinde
 181
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

zam a n Pa di şa hı n k o nt ro l u n d a n ge ç m iş o l du ğu m u h ak k a kt ır . B un a güzel bir ör n ek o la ra k

III. S e l i m ’in b e ya z ü z eri ne bir ha tt-ı h u m â y û n u g ö s te r ile bi lir . Se rd ar- ı e k re m e g ö n d e ­
rile n bu hatt-ı h ü m ây û n ba şk a bir eld en ç ık m ış, fakat Pa d i şa h t a r a fı n d a n o k u n u p
bir ilâve ge re ki nc e bu, bi zza t III. S e l i m ’in h a ttı yl a ve d e r- k e n a r o la r a k y a p ıl m ış tı r
Bel ge de, iki yazı a ra s ın da ki fark çok açık o la r a k gö r ü lm e k te d i r.
B a z ı la r ın d a ise hatt-ı h u m â y û n u n ki mi n y e d iy le s â dı r o l d u ğ u n a da ir be lg e n i n a r ­
k a s ın d a k ay ıd bu lu n m a k t ad ı r .
M ese lâ , Su lta n İ b r a h i m ’in h â z in e d e n p a ra iste diği bi r hatt-ı h u m â y û n u n a rk a s ı n d a
"se n e 1050 m u h a r r e m ü ’l-h a r â m ın ın y ir m i s e k iz in c i g e c e s i k a b le 'l- iş â ü ç k e se ç il a k ç e
ta le b o lu n d u k d a M es ‘u d A ğ a y e d iy le s â d ır o la n h a tt-ı h u m â y û n d u r 1,474 ka yd ı va rd ır .

2. T a r i h

Hat t-ı h ü m â y û n l a r d a g e n e ld e tar ih b ul u n m a z . T e l h is l e r de ta r i h si z o l d u ğ u için bu

du ru m, çok kere b e lg e ni n d e ğ e rl e n d ir il m e s i n d e de z o rl u k l a r l a k a r ş ı l a ş ı l m a s ı n a s e be b
olur. M a am a fih , b un un i s t is na la rı na da ra s t la n m a k ta d ı r. N i t ek i m , h â z in e d e n p a ra is te ye n
bazı hatt-ı h ü m â y û n l a rı n üz e rin e tar ih a tı lm ış tı r. III. M u r a d ’ın 10 R a m a z a n 98 2 (24
Ara lık 1574) tari hli ha tt-ı h u m â y û n u bu n a mis al o l ar a k g ö s t e r i l e b i l i r 475. S u lta n İ b r a h i m ’e
âid ayni m eâ ld e bir ha tt-ı h u m â y û n u n tari hi ise k â ğı dı n ark a y ü z ü n d e d i r 476. Pe k faz la o l ­
m am a k la be ra b e r tel hi s ve a rz ü z e ri nd e ki ha tt-ı h ü m â y û n l a r d a da ta r ih e r a s t la n m a k ta d ı r.
M ese lâ , 1. A b d ü l h a m i d ’in tel hi s ü z e ri n e ya z dı ğı ha tt-ı h ü m â y û n l a r ı n d a n b i ri n d e 26
C e m â z ı y e le v v e l 1202, bir d iğ e r i n d e ise 21 R e b i ' ü l â h ı r 12 03477 t a ri h le ri v a rd ır . A r z ü z e ­
rind e "M a n zû r-ı h u m â y û n u m o lm u ş d u r " ib âr e s in i t aş ı y a n S u lta n II. S ü l e y m a n ’a âid bir
ha tt-ı h ü m â y û n d a da G u rr e -i M u h a rr e m 1102 (5 Ek im 1690) tar ih i b u l u n m a k t a d ı r 478.
S ul ta n I. A b d ü l h a m i d ’in, d iğ er p a d iş a h l a r a n a z a r a n tar ih a tm a k o n u s u n d a o l d u k ç a
ha s sa s da v ra n d ı ğ ı g ere k b e y a z 479, ge re k s e tel hi s ü z e r i n d e k i 480 hatt -ı h ü m â y û n l a r ı n ı n bir
k ıs m ın d a tari h b u l u n m a s ın d a n a nl a ş ı lm a k ta d ır . On u n son, III. S e l i m ’in ilk s a d ra z a m ı
K oc a Y u s u f P a ş a ’nı n 481 ise, bu u s û lü bir t eâ m ü l ha li n e s o k m a k ist e di ği , III. S e l i m ’e
c ü lû s u n u m ü te â k ıb g ö nd e rd iğ i tak r i ri n d e , g e re k k e n d is i n in ta k r ir le ri ü z e ri n e g e re k s e
r e ’sen be ya z ü z e ri n e ya z ac a ğı ha tt-ı h ü m â y û n l a ra , "ne v a k it d e s u d û r e y l e d i ğ i n i n b i l i n m e ­
sind e" fayda b u lu n d u ğ u n u bi ld i re r e k , b u n d a n bö yl e s u d û r e d e c e k ha tt- ı h ü m â y û n l a r ı n
so n u na tari h a tı lm a s ın ı ta vs iy e e tm e s in d e n a n l a ş ı l m a k t a d ı r 482. A nc a k , III. S e l i m ’in ne bu
takr ir üz e ri n d e k in d e , ne de bu n d a n s on ra k i ha tt-ı h ü m â y û n l a r ı n ı n b ü y ü k k ı s m ın d a ta ri h
g ö rü lm üy o r. Y u s u f P a ş a ’ya y a z dı ğı b e y a z ü z e ri n e bi r hatt -ı h u m â y û n u n d a ise s a d r a z a m ı n
ta v s iy e si n e u y ara k attığı 12 R e c e b 1203 ta r i h in e r as t lı y or u z.

’ B u d in E y â le ti nd e o la n vb et gğıle c frb
y eç ğ
g ile
ı ı c re
r c nk ec m uâ ıl-m
- m e rte b e d e m u tâ b a a t iç in bu m in v â l ü ze re b ir e r h a tt-ı
şs e r iî f yyaazzılıp
ılın g ö n d eerild
r ildi"
i" kaydı
k a v d ı vvardır
a r d ır (vr.
f v r 1100a).

' T SM A , nr. E. 806 /3 8 .

4 T SM A , nr. E. 7020.

' TSM A , nr. E. 704 1 /1 .

‘ TSM A , nr. E. 7 0 2 0/14

7 HH, nr. 833.

* MF, nr. I I.

’ SU' T 1 * bdQlhaum id’in- asl1 T SM A > D. 2 1 7 5 ’de olan H azine K ethüdasına b eyaz üzerine
y a zılm ış bir hatt-ı humâyûnunda R ebi'ülâhır 1197 (M art 1783) tarihi vardır. F otoğrafı için bk. İsm ail
n ayltal, a.g.m , s. 188-89 arası

’ ,e",isi ü“ rine p,d'iihm ha"-'

' Bk. İsm ail Hami Danişm end, iz a h lı O sm a n lı T a rih i K r o n o lo jis i, IV, İstanbul 1955, s. 48 7 .
; HH. nr. 55665
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

3. T e l h i s ve T a k r i r Ü z e r i n d e k i Hatt-ı H ü m â y û n l a r ı n Yeri

Hatt-ı h ü m â y û n l a r da im a tel hi s ve t ak ri rin ü/.erinde b u lu nu rl a r. Ancak kâğıdın

ku l la nı lış ı p a d iş a h a göre d e ği ş i kl i k g ös ter ir. B ir ço ğu te lh is in yazısı i s t ik a m e tin de sağ üst
tar a fa ya z ar k e n , baz ısı da sol üste y e rl e ş ti rm i ş l e rd i r . M e se lâ , I. A b d ü l h a m i d ’in hatt-ı
h ü m â y û n l a rı bö y led ir . Kağı dı eğri t ut a r ak y a z a n l a ra da ra s t la n m a k ta d ı r. III. Selim in
ha tları da im a sol alt tan sağ üste do ğ ru y a z ıl m ı ş tı r ve o k u n a b il m e s i için, kâğ ıdın mutlaka
bi raz ç e v ri lm e s i ge rek ir. I. A b d ü l h a m i d ve IV. M u s ta f a gibi bazı p a d iş a h la r , no rmalden
ka lın ka le m k u l la n m ış la r ve tabiî ya z ıla rı da iri o l m uş tu r . Bu s e b eb l e fikir bildirdiği için
bi raz uzun olan hatt-ı h ü m â y û n l a r d a t e lh is in üst b o ş lu ğ u n u n ye tm e d iğ i , na dir de olsa
ba z an p a r a g r a f a ra l a rı n a veya alta g e ç ild iğ i de ol m u ş tu r .

Hatt-ı h ü m â y û n l a rı n kaligrafi
ve im l â la r ın ı n da çok kere bozuk ol ­
d u ğu g ö r ü lm e k te d i r. Ö ze lli kle IV.
M u r a d ve IV. M e h m e d gibi çocuk
y a ş ta tah ta ç ık a n l a rı n ya z ıla rın d a bu
h u s us d a h a bâ riz d ir. IV. M u s t a f a ’nın
yaz ısı sa d ec e iri y a z ılm ış olmasıyla
d eğ il, o k u n a k s ız l ığ ı y la da dikkat
ç e k m e k t e d i r . III. S e l i m ' i n yazısında
ise z a m a n z a m a n imlâ ya nlışlarına
r a s t la n m a k ta d ı r. Hattat lık lar ı do-
Ş e k il 131 lay is iy le o ls a gere k, III. Ahm ed ve
IV . M u s t a f a ’nın k a lın u ç lu k a le m le y a z ılm ış h a tt-ı II. M ahm ud'un ya zıl arı padişah
hum âyûnu y a z ıla rı için de belki de en gü ze lle ri­
(H H , nr. 5 2 9 0 5 ) dir.

■ 0
K%, i: :'â
W
■İv u f -i/.-

- . *1 1\ .• y t)/

f i H s S K j a f e S *

Ş e k il 132
III. S e lim 'in ta k rir ü z e r in e h a tt-ı h u m â y û n u
(H H . nr. 1 3 9 4 3 )

S o n u ç

Hatt-ı h ü m ây û n tabir i, p a d iş a h l ar ı n , bir emri kendi ağ ız l a rı n d a n ve ge ne lde kendi

el yazıl arı ile b i ld irm e le ri için ku l la n ı lm ış o lm a k la be rab er , hatt-ı hü m ây û n la rın bazı
ha lle rd e yine p a di ş a hı n a ğ z ın da n, fakat ba şk a bir şa hsı n k a le m in de n çıktığı da olmuştur.
Hatt-ı h ü m â y û n l a r be ya z ü z eri ne o la bi le c e ği gibi s a dr a z a m ı n bir telhisi üzeri ne de fikir
veya gör üş b ild ir m e k ya hut e m ir ve rm ek için k ale m e a lı n a bi lir le rd i. Bu tip hatt-ı h üm â ­
y û nl ar tabiî tel hi sin üst kı sm ın a ya z ıl ır l ar ve çok kere kısa o l u r l a r d ı . Unv ân ın a hatt-ı
 P ADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER 183

h ü m ây û nl a r da tas di k m a k a m ın d a y a z ıld ık la rı için -baz ı i s tis n a la r d ı ş ı n d a - yine kı sa

idiler. Be ya z ü z e rin e y a z ıl a n la r ise m ah i ye tl e ri icabı ço k da h a uz un o l a b i l iy o r la r d ı.

t*

A-.İ Ar

J ^ .O İ s iîİ tjğ ,

Şekil 133
II. Mahmud’un telhis üzerine hatt-ı humâyûnu
(HH, nr. 26842)

VI. İRÂDE-İ SENİYYE

A r a b c a bir k eli m e ol an ira d e , "d ile m e , ist e m e , m e r a m , e m ir , f er m an " m â n â l a rı
taşır. İ r â d e - i s e n iy y e ise p a d iş a h emri m â n â s ı n a ge lm e k te ve sö z lü ve y az ılı o l a r a k ikiy e
a y rıl m a kt ad ır . Sö z lü irâd e-i s e n iy y e Pa d i şa h ı n , s a d r a z a m a b i z z a t t e b l i ğ ett iğ i e m ir
ka rşılığ ı ku ll a n ı la n bi r ta bi rd ir. O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e ir â d e - i s e n iy y e v e y a ç o k ke re
kul lan ıld ığ ı gibi k ı sa c a ir â d e sö z ü y le özel bi r b e lg e tü rü ka s d e d il m e k t e d ir . Bu da p a ­
dişa h ın e m r in in m âb e y n baş kâ tib i t a r a fı n d a n s a d r a z a m a b il d i ri ld i ğ i b e lg e d ir .

A. İ R A D E C İ N S VE R Ü K Ü N L E R İ

1. A r z T e z k i r e s i H a m i ş i n e İ r âd e

İ râ de le r in bu tipi sa d ra z a m ı n , m âb e y n - i h ü m â y û n baş k i tâ b e ti n e h i tâ b e n ya z d ığ ı
a rz te z k ir e s in in al t ı n a m â b e y n baş kâti bi ta r a f ı n d a n p a d iş a h ı n i ra d e s in i n y a z ıl m a s ı ile
m e y d a n a ge lir 483.
Bu tü r ir a d e le r s a d ra z a m a h ita b ed en bi r e lk a b l a b aş lar . Su l ta n II. M a h m u d de v ri
irâ de le rin de k i elk ab ço k da h a u z un ve kül fet li iken k ı sa z a m a n d a k ı s a l tı lı p s a d e l e ş t i r i l ­
miştir. G e r ç e k te n ilk i râ de le r de
"D e v le tlü , in â y e tlü , â tıfe tlü , ü b b e h e tlü v e l î y ü ’n - n i'a m v u fû r ü ’l-k e r e m e fe n d im
hazretleri"***,
"M a 'r û z -ı b e n d e -i m ü s t e d ‘ile r id ir ki"*9i v e y a
”M a 'r û z -ı b e n d e le r id ir ki"**6 ş e ki lle ri k u l la n ı lm ış , ni h ay e t
" M a 'r û z -ı ç â k e r -i k e m în e le r id ir ki" şe k li n d e k a ra r kı lı nm ı ş tı r.

**’ M ehm ed T evfik , U sû l-i in ş â ve K itâ b e t, s. 413.

B OA , HH. tasnifinde bu elkabla başlayan hayli irade vardır. M isal olarak nr 19283 ve 4 3 1 1 4 v e r ile ­
bilir.

4"' HH, nr. 29673.

4,6 HH, nr. 5 0 787. 50926.

184 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

N ak il / iblâ ğ kısm ı kısa ve ka lı p l aş m ış t ır . He m e n bir c ü m l e ile s a d ra z a m ın tez ki ­

re s i n in p a d iş a h a s u n u ld u ğ u bi ldi ril ir . A r z tez ki re si s a d ra z a m ta r a fı n d a n g ö n de ril diğ in de n
te z k ir e - i s â m iy e - i â s a fâ n e , te z k ir e - i s e n iy y e -i â s a fâ n e ; sa d â r e ti n b a ş v ek â l e te çevrildiği
sı r a la r d a y a z ıl a n la r d a ise te z k ir e - i s e n iy y e -i v e k â le t- p e n â h î o la r a k a d la nd ırı lır dı . Fakat
b u n u n b a ş ın a m u tl a k a , i ra d e d e n i ra d e y e d e ğ iş e n
"R e s îd e - i e n â m il- i ih tirâ m o la n " ,
" R e s id e -i e n â m il- i te v k ir o la n " ,
" R e s îd e - i d e s t- i te v k îr o la n ”,
" R e s îd e -i d e s t- i t a 'z îm o la n ”,
" R e s îd e -i d e s t- i î 'z â z u ik r â m o la n " ,
" H â m e -p îr â -y ı t a 'z îm o la n " ,
"H â m e -z îb -i te v k îr ü ib c â l o la n " ,
"E n m e le -p îr â -y ı te k r îm o lan"
" E n â m il-z îb -i te k r îm o la n " ,
" E n â m il / e n m e le - z îb - i ta 'z îm o la n " ,
”E n â m il-p îr â -y ı ib c â l o la n "
”Z îv e r - i d e s t- i t a 'z îm o la n ”,
" Z îv e r - i e n â m il- i te fh îm / ib c â l o la n " ,
"R â h e - z îb - i te v k îr ü ib c â l o la n " ,
"İ s â b e t- a z îb - i t a 'z îm o la n ", gibi b i re r ibâre e kl e n ird i.

Eğer , a rz t e z k i re s i y le b irl ik te tak ri r, m a z b a t a vs. belg e ve ya b e lg e l e r v ars a b u n ­

l ar da n da b ah s ed il i r ve he p s in i n b irl ik te p a d iş a h a s u n u ld u ğ u şöy le bir i fâ de yle b il d i ri li r ­
di:
"İşb u e m ir -n â m e -i s e n iy y e -i v e lîy y ü ’n -n i 'a m île r iy le m îr -i m û m â ile y h in m e k tu b u y ­
la m ü ş â r ü n ile y h ü m â n ın z ik r o lu n a n k a im e le r i m ü b â r e k ve m u 'a llâ h â k -p â y -i
m e ‘â lî- ih tiv â - y ı H a z r e t- i Ş e h in ş â h îy e a r z u ta k d îm ile"**7
"İ ş b u te z k ir e - i â s a fâ n e le r i a ta b e -i f e l e k k e v k e b e -i c e n â b -ı c ih â n d â r îy e a rz u
ta k d îm b ir le ”***;
"İşb u te z k ir e - i s e n iy y e -i â s a fâ n e le r iy le z ik r o lu n a n m a z b a ta ve ta k r ir m ü b â re k ve
m e s 'û d h â k -p a y - i tû tiy â -s â y -ı H a z r e t- i Ş â h â n e y e a r z u ta k d îm b ir le "4g9;
"İşb u te z k ir e - i s â m île r i m ü b â r e k ve m u 'a llâ h â k -p â y -i tû tiy â -s â y -ı H a z r e t-i
P â d iş â h îy e a r z u ta k d îm b ir le "490.
" İşb u z ik r o lu n a n te z k ir e - i s â m iy e - i s a d â r e t- p e n â h île r iy le z ik r o lu n a n m a zb a ta ve
e v r a k - ı m ü t e fe r r i'a s ı ”*91;

İ ra d e le r in b a z ıl a r ı n ın bu k ı s m ın d a â s a fâ n e y e ri n e
"İşb u te z k ir e - i s â m iy y e - i h id îv â n e le r iy le z ik r o lu n a n m a zb a ta "* 91 m is a li nd e olduğu
g ibi h id iv â n e ta b i r in i n k u lla n ı ld ı ğ ı da gö rü lür .

Sa d â re t in ba ş v e k â l e te ç e v ril di ği s ır a la r d a ya z ıl a n i ra de le r de ise şöy le bir ifade

k u l la n ı lı rd ı :
"İşb u te z k ir e - i s e n iy y e -i v e k â le t- p e n â h île r iv le K a p u d â n -ı m ü şâ rü n ile y h
h a z r e tle r in in ( K a p d a n Paş a ka sd e d ili y o r) te z k ir e s i ve z â y îç e 4,3 ta k d îm -i h u zû r-ı
ş e v k e t-m e v fû r -ı H a z r e t- i Ş â h â n e k ılın a ra k "* 9*.
4S’ R auf P aşa’nın 9 Safer tarihli arz tezk iresi üzerine 12 Safer 1253 (18 M ayıs 1837) tarihli irade: HH,
nr. 4 8 9 3 8 .
4,8 II. M ahmud devri iradelerinden: HH, nr. 27330.
4“1' Arkada m uâm ele kaydı olarak Gurre-i Z ilh icce 1256 (24 Ocak 1841) tarihi bulunan irade: Irade-
M e c lis-i V âlâ, nr. 124.
4‘"’ II. Mahmud devri iradelerinden: HH, nr. 3 7 141.
491 5 R ebi'ü lâhır 1270 (5 Ocak 1854) tarihli irade: Irade-M V, nr. 11826.
4<,: tlber O rtaylı, "Osmanlı K ançılaryasında Reform: Tanzim at D evri Osm anlı Diplom atikasınm Bazı
Y önleri" T B P D S , s. 162.
 185
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

"İşbu te z k ir e -i s â m iy e -i v e k â le t- p e n â h île r iv le s û r e t- i m e z k û r m ü b â r e k ve m es û d
h â k -p â y -i tu tiy â -s â y -ı H a z r e t-i Ş â h â n e y e a r z u ta k d im k ılın a ra k "

Bu kısmı ta ki be n ye r v e ri l en P a di şa h ın a rz te z k ire si ve ek le rin i gö r ü p i n ce le d iğ i

de de ğ iş ik f or m ül le r k u ll a n ı la r ak be lir til ird i.
"m a n zû r-ı ş e v k e t-m e v fû r -ı c e n â b -ı c ih â n b â n î b u yu ru la ra k "* 96
"m e ş m û l-i n a z a r -ı â tıfe t- e s e r - i H a z r e t-i H ilâ fe t-p e n â h î b u y u ru la ra k "* ; ^
”m e ş m û l-i le h â z a -i m e k â r im - ifâ z a - i H a z r e t- i Ş e h in ş â h î / P a d iş â h î b u y u r u lm u ş ;
"m a n z û r -ı m e k â r im -m e v fû r -ı c e n â b -ı tâ c - d â r î b u y u r u lm u ş ”
"m e ş m û l-i n a z a r -ı k im y â -e s e r -i c e n â b -ı c ih â n d â r î b u y u r u lm u ş " 50°;
" m a n zû r-ı ş e v k e t-m e v fû r -ı H a z r e t-i Ş e h r iy â r î b u y u r u lm u ş " 501;
”m a n z û r -ı â lî / m e 'â lî-m e v fû r -ı H a z r e t- i P â d iş â h ı b u y u r u lm u ş " 502.

Bu kısa na kil rü kn ü , "ve" k e li m es i y le P a d i şa h ı n irâ d e s in i n bi ld ir i ld i ğ i e m ir

rü k n ü n e ba ğl a nı rd ı.
A rz e d ile n k o nu y a göre c e v a b da de ği ş ird i. Şa ye t a rz t e z k i re s i n d e P a d i ş a h a s a ­
de ce y a p ıl a n bir m u â m e le h a k k ın d a bilgi v e ri l iy o r s a i rad e h er ha ngi b ir e m i r ih ti v â e t ­
m ezd i. Y a ln ız
" S â l if ü ’z - z ik r s û r e t i'â d e k ılın m ış o ld u ğ u 1,503 v e y a
" n â m e -i h u m â y û n -ı m e z k û r u n d e r û n u im z â -y ı m e h â b e t-ih tiv â -y ı Ş â h â n e ve ü z e r i
m ü h r -i h u m â y û n -ı m ü lû k â n e ile te z y în ü te v ş îh b u y u r u r 'd u ğ u 504 b i ld i ri li r d i.

Pa d i şa h a a rz e d ile n hu su s ya ba nc ı bir d e v le t h ü k ü m d a r ı n a g ö n d e r i l e c e k bi r n â m e
ya hut t a s d i k n â m e m et ni gibi bi r ş ey se y in e g ö n d e r i l e n m ü s v e d d e l e r i n uy g u n b u l u n d u ğ u
"z ik r o lu n a n n â m e -i h u m â y û n u n s e b k u ib â r e s i m ü n â s ib ve y o lu n d a g ö r ü lm ü ş o l ­
m a s ıy la ik tiz â - y ı â lîs i ic râ b u y u r u la r a k . . ”505 ş e k li n d e ; s u n u la n bi r i ' t i m a d - n â m e ise
" is tîzâ n o lu n d u ğ u v e ç h ile i'tim a d -n â m e -i m e z k û r u n a slı, e m s â li m is illû D îv â n -ı
H ü m â y û n k a le m in d e h ıfz e ttir ilm e s i h u sû su n a ..."™ 6 gibi bi r i fad e ile b e li r ti li rd i .

‘ Y ıldızların belli zam anlardaki yer ve durum larını gösteren c ed vel olup O sm anlı padişahları yapacak­
ları işlerde "eşref saat" aradıklarından bunun h esablanm asına büyük önem verirlerdi.

1 Arkada m uâm ele kaydı olarak Gurre-i Muharrem 1256 (5 Mart 1840) tarihi olan irade: trade-D , nr.
38 7 .

Arkada m uâm ele kaydı olarak 23 Z ilk a'd e 1256 (16 Ocak 1841) tarihi bulunan irade: lrad e-D , nr
1429.

‘ HH, nr. 4 8 9 3 8 .

R au f P aşa’nın arz tezkiresi üzerine 29 Muharrem 1253 (5 M ayıs 1837) tarihli irade: HH, nr. 50 9 2 6 .
‘ II. Mahmud devri iradelerinden: HH, nr. 4 3 1 1 4 ve 19283.

’ A rkasına m uâm ele tarihi olarak Gurre-i Z ilh icce 1256 (24 Ocak 1841) tarihi konm uş irade: Irade-H
nr. 39 7 .

’ Irade-M V ., nr. 124.

21 Şa'ban 1274 (6 N isan 1858) tarihli irade: trade-H , nr. 8186.

; M eselâ, 12 C em â zıyelevvel 1274 / 29 Aralık 1857 (trade-M V , nr. 16868); 10 M uharrem 1279 / 8
T em m uz 1862 (Irade-M V , nr. 21 1 9 1 ); 9 Z ilh icce 1298 / 2 K asım 1881 (Irade-D , nr. 6 7 5 4 8 ) tarihli
iradeler.

M eselâ, trade-D , nr. 1429.

1 trade-H , nr. 399.

^ “ «nhurreisi nâm esi için 5 C em â z iy e lev v el / 22 A ralık; Ispanya K raliçesi nâm esi için 8
■a a ? \ 1 T VC ,n glltcrc K ral'Ç « ' nâm esi için çıkan 20 Şa'ban 1274 / 5 N isan 1858 tarihli
ırâde e r trade-H, nr. 7 969, 8184, 8185. B rezilya m uâhedesi tasdiknâm esi hakkındaki irade: trade-H
nr. s lBo. ’

n âiH rârf A cte p e ’ T P e v .rİ 0sIn an l, İmparatorluğu ile Sardunya K rallığı M ü nâsebetlerine
Dâir Irâde-ı S en ıyyeler , TTK B e lg e le r, X II/16 (1 9 8 8 ), 107.
186 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Bi r atı yy e ba hi s k o n u s u o la n a rz t e z k ir e le ri ü z e ri n e y a z ıl a n i ra de le r de
" ih s â n -ı ş â h â n e b u y u r u lm a k ve ş â n -ı ş e v k e î-u n v â n - ı P â d iş â h â n e bu b a b d a dahi
ilâ n o lu n m a k içü n a tıy y e -i s e n iy y e -i m ü lû k â n e o la r a k ... î 't â s ı e m r ü fe r m â n -ı
i n â v e t-n iş â n -ı H a z r e t- i Ş e h in ş â h î b u y u r u ld u ğ u " 507 ka ydı k on u r d u .

Bir m e m u r iy e t tev ci hi için P a d i şa h ı n t a s d i k in i n ist en di ği a rz te z k i re l e ri n e verilen

c e v a b d a ise
" n e z â r e t-i m e r k u m u n m îr -i m û m â ile y h e te v c ih i d a h i r e h în - i te n s îb -i â lî b u y u r u la ­
r a k i fad es i k u l l a n ı l ı r d ı 508.

Bazı i ra d e le r d e a rz t e z k i r e s i n d e k on u e d ile n h u s û s u n
"te n sib ve m ü tâ le a o lu n d u ğ u ü z e re ic r â -y ı ik tiz â s ı z ım n ın d a " ilgili m aka m a
h a vâ le s i b i ld i ri lm e k le y e ti ni ld iğ i h a ld e bazı ir a d e le r d e t e f e rr u a ta g iri le re k a rz t ez k i re ­
sin d e k i h u s u s la r ö z e tl e n e r e k t e k r a r ed il i r ve
" ...e m r ü f e r m â n - ı h u m â y û n -ı c e n â b -ı P â d iş â h î m u k te zâ -y ı m ü n îfın d e n o la ra k
veya
"...h u s û s u n a ir â d e - i a liy y e -i c e n â b -ı m ü lû k â n e s u n û h u s u d û r b u y u r u lm u ş ” ol du ğu
be li r ti li rd i .

S u lta n II. A b d ü l h a m i d d e v ri n d e , ir a d e n in e m i r k ı s m ın d a p a d iş a h için ku lla nı lan

c e n â b -ı m ü lû k â n e , c e n â b -ı p â d iş â h î gibi sı f a tl a rı n y eri ni c e n â b -ı h ilâ fe t- p e n â h î veya
h a z r e t- i h ilâ fe t- p e n â h î al m ı ş ve ifad e
"... ir â d e - i s e n iy y e -i c e n â b -ı h ilâ fe t- p e n â h î ş e r e f-s u d û r b u y u r u lm u ş olm ağla"™ 9
veya
"... ir â d e - i s e n iy y e -i h a z r e t- i h ilâ fe t- p e n â h î ş e r e f-m ü te 'a llik b u y u ru lm u ş o lm a ğ ­
la "* '0 ş e k li n e g irm işt ir.

Em ri n b i ld i r i lm e s in d e n s o n ra ise s a d âr e tt e n y o l la n a n e v ra kı n t a k ım ıy la iâde e d il ­
d i ğ in e
" le ffe n iâ d e k ılın m ış o lm a ğ la "
" y in e s a v b -ı s â m î-i â s a fâ n e le r in e i'â d e k ılın m ış o ld u ğ u ”
" z ik r o lu n a n m e k tu b ve k a im e le r le ffe n i 'â d e - i h â k -p â y -ı d e v le tle r i k ılın m ış o l­
m a ğ la "
" e v r a k -ı m e r k u m e y in e s a v b -ı s â m î-i h id îv â n e le r in e i'â d e k ılın m ış o lm a ğ la " gibi
bi r i fad e ile m u tl a k a işa re t ed il i r 511 ve irad e
"o l b a b d a e m r ü f e r m a n h a z r e t- i v e l i y ü ’l-e m r in d ir " c üm le s i ile bitiri lir di.

M a ‘r û z â t-ı r ik â b iy e d e ni le n , pa d iş a h ı n s ara y d ı şı n a çıktı ğı z a m a n l ar d a halk ta ­

r a f ı n d a n su n u la n a rz u h a l le r , ha tt-ı h ü m â y û n b a h s in d e işar et ed ild iğ i gibi, B â b ı â l î ’de
ö z e tl e n ir ve bi r k âğ ıt ü z e ri ne h er a rz uh a l bir be n d ol m a k ü ze re, h e r biri için ya p ıla cak
m u â m e le h a k k ın d a ü s tl e ri ne n o t la r ilâ v e s iy le a rz tez k i re s i n e e kl e n e r e k M a b ey ne g ön d e ri ­
lirdi. P a d i ş a h ı n e m i r ve ya gö rü şle ri ise d i ğ e r a rz t e z k ire le ri h â m i ş in e sa d ır olan i rad ele r
gibi M â b e y n ba ş k ât i b i t a r a fı n d a n a rz te z k i re s i n in a ltı na
"z ik r o lu n a n h u lâ s a la r m a n z û r -ı ş e v k e t-m e v fû r -ı c e n â b -ı ş e h in ş â h î b u y u ru lm u ş ve
m e v a d d -ı m e r k u m e n in b e n d le r i b â lâ la r ın a m u h a r r e r s û v e r - i ic r â 'iy e si m ü n â sib ve y o lu n ­
da g ö r ü n m ü ş o lm a s ıy la o l v e ç h ile ic â b â tın ın ic r â s ı..." şe kl in de bir c e v ab l a sa dra za ma
iâde e d i l i r d i 512.
'°7 HH, nr. 37141.

',J* lra d e-D , nr. 1284.

MW İrade D. nr. R eb i‘ülâhır 1 3 1 2 / 1 5 .

lra d e-D , nr. Şevval 1 3 1 2 / 9 .

' I! G en eld e hem en ayni kalıblar kullanılm akla beraber ufak bazı d eğişik lik ler tesbit edilm ektedir. Bu
konuda BOA İrade ve Y ıld ız tasniflerinde pek çok örnek bulunmaktadır.

12 C e m â zıyelevvel 1272 (20 Ocak 1856) tarihli irade: lrade-D , nr. 22359.
 187
PADİ ŞAHA Âİ D BELGEL ER

2. R e ’ sen İ r a d e

P a di şa h ın her ha ngi bir m ü râ c a a t o l m a k s ız ı n bir m es e le h a k k ın d a ve rd iğ i e m r in

m âb e y n ba şk âti bi t ar a fı n d a n sa d ra z a m a bi ld i ri lm e s in e re se n irâ d e -ı s e n iy y e adı veri ir ­
di. R e ’sen ira de ler i ya z ılı ş se b e b l e ri n e göre birk aç g r u p ta t o p la m a k m ü m k ü n d ü r .

a. D evlet İşleriyle İlg ili E m irler

Pa d işa h, m üh im bir m es e le h a k k ın d a s a d ra z a m ı n a rz te z ki re s i o l m a k s ız ı n e m i r
ve ya g ö r ü şü n ü b ild iri rd i. M e se lâ , d a ha ön c e g ü n d e m e ge lm iş ol an bi r k o n u ile ilgili o l a ­
rak M ecl is- i M a h s u s ' d a gö r ü şü l ü p v e ri le n k a ra r ın bir m a z b a t a ile k e n d is i n e s u n u lm a s ın ı
i st e y e b il ir d i 513. . , .
M e m l e k e t t e ve ya İ s t a n b u l ’da v u k u ‘ b u la n â fe t le r de p a d iş a h ı n re se n irad e
g ö n de rm e s i se b e b l e ri n d e n biri idi. Bu gibi ha ll e rd e k e n d is i n e ul a ş t ır ı la n b i lg ile ri a n ın d a
de ğ e rl e n d ir ip a lı n a c ak te d b i r le r in s ü r ' a t l e n d i r i l m e s i için s a d r a z a m a ge re kl i e m i r le r bö yl e
bi r irade ile v e ri l ir d i 514.

b. İm tiyaz Tevcihi

Ö z e lli k le h a n e d a n d a n bir ş ah sa ve ya d e v le t ileri g e le n l e r i n d e n b i ri ne r e ’sen irade

ile im t iy a z ve ri l eb i l ir di . N i t ek i m , Ey ü p k ö rfe zi v ap u rl a rı i m t iy a z ın ı n F e h m i P a ş a - z â d e
M a h m u d P a ş a ’d a n a lın ıp C e m il e S u l ta n ’a ve ri l m e s i b ö yl e bi r i rad e ile o l m u ş t u 515.

c. Tayin ve Terfiler, M aaş Tahsisi

Bazı m e m u r iy e t le r e ta y i n l er l e, te r f il e ri n de r e ’sen ya z ıl a n i ra d e le r le y ap ıl d ı ğ ı
g ö r ü lm e k te d i r 516. V al il i k gibi bazı y ü k s e k d e re c e li m e m u r iy e t le r i işgal e d e n ş a h ıs l a r ı n
m a a ş l a r ı n ın a r tt ır ılm a s ı da r e ’sen irad e ile o l a b i l iy o r d u 517.

d. Rütbe, N işan ve M adalya V erilm esi

T a n z i m a t s o n ra s ı n d a sivil k a d ro n u n da r ü tb e l e n d i r il m e s i d o l a y ı s iy l e h e r r ü t b e n i n
ha ngi n iş a n ve y a m ad a l y a y ı ala ca ğı h u s û s u be li r le n m iş ti . Bu n i şa n ve m a d a l y a l a r ı n t e v ­
cih ed il e b il m e s i için p a d iş a h ı n irad es i, s a d ra z a m ı n a rz te z ki re s i ü z e ri n e ç ı k a b i ld i ğ i gibi
ba z a n da r e ’sen irade ile ve ri l ir d i 518.
' u Bu konuda pek çok örnek v erileb ilir. M eselâ, Sultan II. A bdülham id, İzm ir rıhtım ının Fransız kum ­
panyasından satın alınm ası konusunun M eclis-i V ükelâda konuşularak n e ticen in b ild ir ilm esin i b ö yle
bir irade ile emr etm işti. B aşkâtib Süreyya Paşa’nın im zasını taşıyan 2 R e b i'ü le v v e l 1308 / 28
T eşrîn -i e v v el 1306 (9 Kasım 1890) tarihli irade: Irade-D , nr. 9 3 9 9 3 ; 8 C em â z ıy e le v v e l 1308 / 8
K ânûn-ı ev v e l 1306 (20 Aralık 1890) tarihli irade: Irade-D , nr. 9 4 7 2 0 /2 bunlardandır.

■'* 1894 tem m uzunda İstanbul’da m eydana gelen z e lz e le y i takiben Y ıld ız Sarayı B aşkitâbet D âiresinden
sadarete gönderilen bir iradede gerek resm î gerekse halka âid zarar gören binaların tam iri için O s­
m anlı B ankası’ndan borç alınm ası husûsunda M aliye N âzırın ın hem en o g ece Banka idaresi ile tem a­
sa g eçm esi emr e d ilm işti. trade-D , nr. Muharrem 1312/57.

515 22 Z ilh ic ce 1298 / 3 T eşrîn-i sânî 1297 tarihli A li R ıza im zalı irade: lrad e-D , nr. 6 7 5 4 3 .

■“ M eselâ, Harem -i Hümâyûn M asraf N ezâretin e yapılan bir tayin padişahın re ’sen ira d esiyle oluyordu.
Ş ûrâ-yı D ev let D ah iliye D airesi ikinci reisi Hacı Â k if B e y ’in tayini buna m isal olarak v e rileb ilir . 20
Z ilh icce 1310 / 22 Haziran 1309 (15 Tem m uz 1893) tarihli ve Serkâtib-i Şehriyârî Süreyya (P aşa)
im zalı irade-i seniyye: lrade-D , nr. Z ilh icc e 1 3 10/32. K astam onu d efterdarlığından em ek li Zekâi
E fe n d i’nin M ec lis-i Vâlâ ü y eliğ in e tayini de yine re ’sen bir irade ile gerçe k leşm işti. 26 M uharrem
1312 / 18 Tem m uz 1310 (30 Tem m uz 1892) tarih ve Süreyya P aşa’nın im zasın ı taşıyan irade: Irade-
D, nr. Muharrem 1312/44. B azı hallerde tayini istenen şahıs yanına bir yaver verilerek irade ile bir­
likte B â b ıâ lî’ye gönderilirdi. Eski D ârülm uallim în Sıbyan Müdürü M ehm ed C evdet E fen d in in ,
Umum M ekâtib-i S ıbyâniye ve Ibtidâîye M üdiriyetine tayini b öyle y a p ılm ıştı: 26 Ş a'ban 1298 / 11
Tem m uz 1297 (23 Tem m uz 1881) tarih ve A li R ıza im zalı irade: lrade-D , nr. 67 0 1 7 .

' n M eselâ, A ydın V alisi Haşan Fehm i Paşa’nın m aaşı 30 Z ilk a'd e 1 3 1 0 / 3 H aziran 1309 (15 H aziran
1892) tarihli böyle bir irade ile 30 .0 0 0 kuruşa çık artılm ıştı. lrade-D , nr. Z ilk a'd e 13 1 0 /5 1 .
188 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

3. H u s û s î M a ' r û z â t Ü z e r in e S â d ı r O la n İ r a d e le r

Su lta n II. A b d ü l h a m i d d e v ri n d e s a d ra z a m ta r a fı n d a n ve ril en arz la rın re sm i ve

h u s û s i o lm a k ü ze re ay rı l d ık l a rı g ö r ü lm e k te d i r. Re sm î m a ‘r u za t ta bu lu n m a k hakkı s ad râ­
zam ve ş e y h ü li s lâ m ile belli n e z â r e tl e r e v e ril m iş ti -ki b un la r s e ra s k e rli k, bah riye, to p­
ha ne ve h a z in e -i ha s sa n a z ır lık la r ı idi. Di ğe r n â z ır la r ise hus ûs î m a ‘rûzatta
b u l u n a b i l ir le r d i. Re sm î m a ' r û z â t ı n b ü y ü k kâ ğ ıt l ar a y a z ıl m a s ı n a k arş ılı k husûsî
m a ' r u z â t t a kü ç ük kâğıt ku ll a n ı lm ış t ır . Do l a y ıs i y le hu sû sî m a ‘rûzât üz eri ne sâ dır olan ira­
d e le r de r e s m îl e r d e n f a r k l ı d ı r ' 1’’. Bu ir a d e le r a rz te z k ire s i h â m i ş in e y az ıl m a y ı p "Y ıld ız
S a r a v -ı H u m â y û n u B a ş K itâ h e t D â ir e s i " b aş lık lı kü çü k boy k â ğ ıtl ar a y a z ı l m ı ş t ı r ' 2";
b a ş lı ğ ın h e m e n a lt ı n d a bir sayı b u l u n m a k t a d ı r . Bir kısmı resm î i ra d e le rd e ol duğ u gibi
" m a 'r u z -ı ç â k e r - i k e m in e le r id ir ki" hi ta b ı y la ba ş la d ı k la r ı h ald e bir kı sm ın d a elk ab k u l­
l a n ı l m a d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ko n u y a g i ri lm e k te d i r. İra de n in n a k il kısmı
"... e y le d iğ i ifâ d e s in e d â ir h â m e -p ir â -y ı ta z im ü te k r îm o la n ... ta r ih li te z k ire -i
h u s û s iy y e -i s a d â r e t- p e n â h île r i . . . " ' 2I v e y a
"... is tîz â n ın a d â ir e n m ile - i z îh - i ta 'z îm o la n ... ta r ih li ve ... n u m e r o lu te z k ire -i
h u s û s iy y e -i s a d â r e t - p e n â h î l e r i ş e kl in de e m i r kı sm ın a ba ğ la n m a k ta ve emir, seb ebi yl e
bi rl ik t e izah e d il d i k te n s o n ra r esm î i ra de le r de k i aynı ifade ile son bu lm ak tad ır .

4. P a d i ş a h İ m z a s ı T a ş ı y a n İ r a d e le r

11. M e ş r u t i y e t t e n s o n ra yani Su lta n R eş ad ve V a h d e d d i n d e vi r l er i n de arz tezk ires i

hâ m i ş in e m â b e y n kâ tibi t a r a fı n d a n y a z ıl m ı ş ir a d e le r d e va m e tm e k le be ra be r bazı müh im
k o n u l a r d a k i ir a d e le r in de B â b ı â l î ' de h a z ır la n d ı k ta n so nra sa dr a z a m ve ilgili nâz ırd an
b a ş ka P a d i ş a h t a r a fı n d a n da im z a la n d ı ğ ın ı g ö r ü y o ru z . G e r ç e k te n, k a r a r n a m e 52'1 ve k a­
n u n n â m e l â y i h a l a r ı n ı n 524 al t ı n a pa d iş a h ta r a fı n d a n k a bû lü m a k a m ın d a artık
" M e c lis -i U m û m în in i c tim a 'ın d a k a n û n iy y e ti t e k l i f o lu n m a k ü ze re işb u ka-
r a r n â m e n in m e v k i'i m e r 'iy y e te v a z 'ın ı irâ d e e y le d im " c üm le si k o nm ak t a ve pa d iş a h t a ­
r a f ı n d a n b i zz a t i m z a la n m a k ta d ır .
H a n e d a n d a n o l a n l a ra v e ril en rü tbe ve ni şa n l a r d ol ay ı s iy l e sâ dır ol an irade ler ile
bazı t a y i n l e r e âid ira d e le r de p a d iş a h ı n i mz as ını ta ş ı y a n la r a ra s ın d ad ır . Bu tip i ra de ler de
irade bir nevi ka n u n s a y ıl d ığ ı n d a n ki mi n ta r a fı n d a n y ü r ü tü l e c e ğ i n e de i rad en in altın da
işar et o l u n m a k t a d ı r . M e se lâ , ş e h z a d e l e r d e n b iri n in rü tb e s in i n on b a ş ıl ık d a n ça vu şlu ğ a
v ey a ç a v u ş l u k t a n baş ç a v u ş l u ğ a y ü k s e lt il m e s i n i â m i r i râ d e ni n a ltı n d a
"Bu ir â d e - i s e n iy y e n in ic r â s ın a H a r b iy e N â zırı m e 'm û r d u r "5:5 ifadesi b u l u n m a k ­
tad ır. Ta r ih i n a lt ı n d a ise S a d r a z a m ile H a r bi ye N â z ı rı n ın imz ala rı ye r alm a k ta dı r.

<llt İrade tasn ifi içinde bu konuda pek çok belge olup Sadık ve Ethem Paşalara 3. rütbeden Osmânî ve
R ıza B e y ’e M ecidî nişanları 22 R ebi'ülâhır 1295 (25 N isan 1878) tarihli irade ile (İrade-D. nr.
62 4 4 4 ); Ş e yh ü lislâm ın oğlunun rütbesinin İlm iyeden m ülkiyeye çevrilm esi 30 Ramazan 1313 ' 3
Mart 1312 (14 Mart 18 96) tarihli irade ile (lrad e-D , nr. Ramazan 131 3 29) yapılm ıştı.

' 1v Tahsin Paşa, S u lta n A b d ü lh a m id . T ahsin P a ş a ’n ın Y ıld ı: H a tır a la r ı, İstanbul 1990, s. 6.

‘ " Tahsin Paşa, gö s. y e r.

<:ı 7 Safer 1312 / 29 Tem m uz 1 3 1 0 (1 0 A ğu stos 1894) tarih ve 1 177 sayılı irade: Irade-H usûsî . nr. 138.

17 Muharrem 1312 / 9 Tem m uz 1310 (21 Tem m uz 1894) tarih ve 581 sayılı irade: İrade-Hus. nr. 79.

<;i Batum V ilâyeti teşk ilin e dâir 7 Z ilh icc e 1336 / 14 Eylül 1334 (14 Eylül 1918) tarihli kararname:
D osya U sûlü İradeler, dos, 1/2, nr. 8 [eski. Bu kararnamenin lâyihası için bk. M eclis-i Vükelâ M az­
batası d ef., nr. 2 4 9 /1 6 5 A); 1337 m âlî y ılı hanedan b ütçesine tamir için ilâve tahsisatla ilgili 16
C e m â z ıy e lev v el 1340 / 15 Kânûn-ı sânî 1338 ( 15 Ocak 1922) tarihli kararnâme: DUİT. dos.
3 /1 -3 -2 5 .
<:4 M eselâ. V eliahd Y u su f lzzed d in E fen d i’nin d e vlete hibe ettiği arazisinden ferağ harcı alınm am asıyla
ilg ili kanun lâyihasının kabul ed ild iğ in e dair olan iradede Sultan R eşad'ın im zası vardır. Mâbeyn baş
kâtibinin bu konudaki arz tezkiresi hâm işindeki 9 C em âzıyelevvel 1329 / 25 Nisan 1327 (10 M ayıs
1911) tarihli cevabında ise sadece " lâ y ih a -y ı k a n û n iy e n in im za -vı hu m â yû n -ı m ü lû k â n e ile tevşih
b u y u ru lm u ş" olduğu bildirilm ektedir. DU İT, dos. 3 /2 -3 9 -5 .
 189
PADİ ŞAHA Âİ D BE LGEL ER

A l m a n y a İ m pa r at or u tar a fı n d a n ve-
liahd A b d ü l m e c i d E f e n d i ’ye v e ri l en n işa nı n
k u ll a n ı lm a s ı y la ilgili i r a d e n in ise i cra sın a
"Bu irâ d e -i s e n iy y e m iz in ic r â s tn a
H â r ic iy e N â z ı n m e m u r d u r " 526 şerhi ko n m u ş
ve S a d r az a m ile H ar ici ye N âz ırı ta r a fl a rı n d a n
i m z a la nm ış tır .
İrâde-i s e n iy y e l er d e k i p a d iş a h i m z a ­
ların ın y eri n e geli nc e: Su lta n II. A b d ü l h a m i d
ve Su lta n R e ş a d ’ın, im z a la rın ı i râ de n in sol
a ltı na a tm a la r ın a ka rş ılı k V a h d e d d i n ’in im ­
z a sı n ın i r a d e n in sol üst t a r a fı n d a ye r aldığı
g ö r ü lm e k te d i r 527.

B. İ R A D E L E R İ N Ş E K İ L
ÖZELLİKLERİ

1. K â ğı d ın K u l l a n ı lı ş ı

İr a de le rin , a rz te z ki re s i h â m i ş in e ve ya
b e y a z ü z e ri ne o l u ş l a rı n a göre ya z ıl d ık l a rı Şekil 134
k â ğı dı n ku l la n ı lı ş şekli de de ğ iş m iş t ir . Sultan Reşad'ın imzası bulunan bir irade
A rz t e z ki re le ri h â m i ş in e ya z ıl a n la r d a , (DUİT, dos. 3/2-39-5)
ilk d e v ir l er d e a rz t e z k i re l e ri n d e k â ğı dı n üst
y a rı s ın d a n b a ş la n ı rk e n s on ra k â ğı dı n üst

Dr -!/>>» mİ/j 1
.J ls ***> » ı fŞ lt J j J f i i
___________ vOrtT. ____________
Ş e k i r 135
Sultan Vahdeddin'in imzası olan bir irade
(DUİT, dos. 3/2-13-11)

yarısı da im a boş b ı r a kı lm ış , alt ya rın ın ise ç ok kere üst k ıs m ı k u l la n ı la r a k a lta i ra d e n in

'2' 27 C e m â zıyelevvel 1336 / 1 1 Mart 1334 (24 Mart 1918) tarihli irâde: D U İT, dos, nr. 3 /2 -3 9 -5 .

5 R eb i'ü lev v el 1339 / 16 Kânûn-ı ev v el 1336 (2 9 Aralık 1920) tarihli irade: D U İT d os nr

3 /2 -3 9 -5 .

Sultan Reşad ve V ahdeddin d evirlerinde M abeyn başkâtibliği yapm ış olan A li Fuad T ürkgeldi S u l­
tan V ahdeddin’in bu kararına bazı vükelâ ve M e clis-i M eb’usan R eisi tarafından "nass-ı kanûna m u­
gayir" bulunduğu görüşüyle itiraz ed ild iğ i, fakat padişahın Enver Paşa ile yaptığı görüşm e sonunda

1949 înS 5 tİraZ,m bertaraf ederek " latbİkata dcVam Cttİ6İni belirtir G örüP b it t i k l e r i m , Ankara
190 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

değil , s a d r a z a m d a n d a h a a ş a ğ ı d a bir m e v k i ‘de b u lu n an m âb e yn baş kâtibi ta ra fın d a n ka­

leme a lı n d ı k l a r ı n d a n s a d ra z a m tez k i re s i n in al t ı n a ya z ıl m ı ş la r d ır .
Yazı is tik a m e ti ge n e ld e sağ ü stt en sol alta d oğ ru ise de m es e lâ T ah sin P a ş a 'n ı n
im z a s ın ı t a ş ı y a n la r d a a rza dik ol ar a k ka le m e a lın m ış tır . D o la y ıs iy le , d iğ er le r in d e kâğıt
düz t u t u l d u ğ u n d a ira d e n in ko l a y l ı k la ok u n m a s ı m ü m k ü n o la b i l ir k e n bu n l ar d a biraz ç e v ­
r ilm e si g e re k m e k te d i r.
Ar z t e z k i re s i n in bi ra z u zu n ol m a s ı ve ya i r a d e ni n alı ş ıl a n ın ü s tü nd e uzun t u tu l­
m a s ı n d a n do lay ı alt ta bı ra k ı la n b o ş lu ğ u n y e tm e m e s i h a lin d e bir işaret ko na ra k arz tez k i­
re s in in üst ta r a fı n a g e ç il ir ve bu de fa kâğ ıt ters ç e v ri le r e k sa tır ın başı arz tezkire si nin
e lk a b k ı s m ın a ra s t la m a k ü ze re, yin e ve re v ol ar a k y a z ılı rd ı. Y a z ıy a de va m e di l m ed e n a lt­
taki iş a re tin aynı ko n a ra k ir a d e n in son k ısm ın ı n b u r ad a o l du ğu g ös te ril ird i.

2. T a r i h

II. M a h m u d s a lt a n a t ı n d a p a d iş a h ile s a d ra z a m ı ar a s ı n d ak i ya z ış m a l a rı n mâbeyn

baş kâ tibi a ra c ı lı ğ ıy l a yü r ü tü l m e ğ e ba ş la n­
m a s ı n d a n s o nr a te lh is ve hatt-ı h üm â y û n l a r gibi
arz t e z ki re le ri ve on la ra pa rale l ol ara k ira d e ­
lere de bir süre tarih a tı lm a m ış tır . Sade ce Rauf
P a ş a ’nın sa d ar e ti sı r a s ın d a bir süre gerek arz
t ez k i re l e ri n e , ge re k s e i ra d ele re tari h atı l m ı ş ­
s a 528 da so n ra t ek r a r eski usû le d ön ü l m ü ş ; hatta
bu, T a n z im a tt a n so n ra da bir m ü dd et de va m e t­
m iştir. A n c a k bu d e v ir i ra d e le r in i n hatt-ı h ü m â ­
y û n l a r d a n farkı, kâ ğ ıd ın ark a t ar a fın a kon ul an
t ar i h le r d ir . B öy le c e, irade tarihi kes in olara k
b il i n m e s e bile çok ya k ın bir ta ri hi n tesbiti
m ü m k ü n o l a b i l m e k te d i r.

'•’** "V î** •»y'j {ti» A

T « S . ,

Ş e k il 1 3 6
A r z t e z k i r e s in in a ltın a v e r e v in e
y a z ılm ış b ir ira d e
( t r a d e - Ş D , nr. 8 0 )

Ta r ih a tı l m a y a b a ş la n d ı k ta n so n ra
uz un z a m a n s a de c e hi cri tari h k u l la n ı lm ış ,
18 7 8 ’de n s o n ra ise hi crî t ar ih in ya n ın a
m u h a k k a k rûm î tarih de ilâve e di lm eğ e Ş e k il 13 7
ba ş la n m ış t ır . A r z t e z k ir e s i a ltın a d ik y a z ılm ış bir irade
( İ r a d e - D , N 1 3 1 2 /3 )

R auf Pasa sadaretindeki tarihli iradelere örnek olarak HH, nr. 50926 gösterilebilir.
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 191

3. İm za

R a u f Paş a ve on u t a k li d en m âb e yn ba ş kâ ti b i s a de c e tari h a tm a k la k a lm a m ı ş la r
bazı arz tez ki rel eri ve i rad ele re m ü h ü r ba sm a y ı d e n e m i ş l e r d i r 529. A n c a k , irad e b e lg e l e ri n e
m ü h ü r vey a imz a k o n u l m a s ın a XIX. as rın son çe y re ğ i n e ka da r bir d a h a l ü zu m h i s s e ­
di lm e m iş ti r. M a am a fih , 1 2 9 5 ’de imz alı ir a d e le r y a n ın d a hâ lâ im z a s ız l a r a da r a s t la n m a k -
ta d ı r 530. Su lta n II. A b d ü l h a m i d ve o nu t a ki be n tah ta ç ık a n Su lta n R e ş a d ve V a h d e d d ı n
sa lt a n at l ar ı n d a ise i ra de le r d e da im a m âb e y n baş kâ ti b i n in imz ası b u l u n m a k t a d ı r .

4. Ya zı

İ ra de le r in yazıs ı XIX . y ü z y ılı n ka ra k t e ri s ti k ya zıs ı ol an r ı k ‘a, d a h a d o ğ r u s u ço ğ u

r ı k ‘a k ı r m a s ı d ı r 531. Za ten , bu de v ir d e B â b ı â lî ve di ğ e r b üt ün r esm î y a z ı ş m a l a r d a k u l ­
l an ıl an yazı da bud ur.

5. M u a m e l e K a y ıd l a r ı

İ ra de le r in a rk a l a rı n d a bazı k a le m ka yı dl a rı b u l u n m a k t a d ı r . Bu n l a r, ilk d e v ir i r a ­
de le r in d e ço k kere s a de c e "15 R ec eb se ne 56" v e ya "25 R 74" gibi bi r ta r i h şe kl i n d e d ir .
Bu tari h, k â ğı dı n ön y ü z ü içe g e lm e k üz ere a lt ta n üs te do ğ r u k a tl a n d ığ ı n d a sol üst k ö ş e d e
bu lu n m a k t ad ı r . II. A b d ü l h a m i d de v ri n d e k i ir a d e le r d e a rk a d a ikinc i bi r t ar i h e d a h a rast-
l an m a k ta d ır. Bu t a r i h 532 b i zz a t p a d iş a h t a r a fı n d a n a tı l m ı ş ol u p ön yü z d e k i y a z ıy l a aynı
i st ik a m e tte ve k â ğı dı n sağ üst k ö ş e s i n d e d i r S33 ve a rz t e z k i re s i n d e b e li r ti le n h u s u s u n
k a bû lü m ân â s ın ı taş ı m a k t a d ır . Ta r ih i n y a n ın d a b a ş k a bir işâ re t o l m a d ığ ı t a k d i r d e s u n u la n
hu su s ay ne n kab ûl e d ilm iş d e m e kt ir . "Ci m" i şâ r e ti n in b u l u n m a s ı, p a d iş a h ı n kon u
h a k k ın d a bir m ü tâ l a a ve ya c e va b ı o l a c a ğ ı n a i şâ r e tt ir 534.
Geç d e v ir ir a d e le r in e ta r i hl e r le b ir lik te "a rz", "m e c lis " v e y a " h a ri c iy e " k e li m e l e ri
e kl e n m iş tir . Bir kı sm ın d a " tak d îm ", h a v a le ve ya ge liş g ö s te r e n k a y ıt l a r m e v c u d d u r . Yine
geç ta r i hl i le r de kâ ğı dı n üst ta r a fı n a ve e n d e n or ta y e ri ne " B â b ıâ lî H a z în e -i E v r a k ı" d a m ­
gası b a s ılm ış o ld u ğ u g ör ü lü r. Alt v ey a ü s tü n d e y a z ıy l a y a h u t yi ne m ü h ü r l e b a s ıl m ı ş o l a ­
rak "k a y ıd ş ü d ” ibare si yer alır. D a ha alt ta kı rm ız ı m ü r e k k e b le atı l m ı ş ta r i h v a rd ır . Hang i
n e z â r e t v ey a k a le m le r e gö n de ri l d iğ i ve ilgili ye rl e re te b l i ğ e di l d i ğ in i g ö s te r e n
"D a h iliy e , M a liy e, D e fte r - i H â k a n î te z k ir e " $ii,
" D a h iliy e N e z â r e t- i ç e lile s i v a s ıta s ıy la ", b u n u n b i r a i s o lu n d a "M û c e b in c e te b ­
l i ğ ", sağ kö ş e de "28 R e c e b s e n e m in h û ta r ih in d e D a h i l iy e ’d e n V ilâ y e te t e b liğ " iib n o tla r ı
ilâ ve e d ilm iş tir . V e y a
"Z a b tiy e ve B a h r iy e N e z â r e tle r in e te z k ir e y a z ıld ı, f î 9 ve 10 T e m m u z s e n e 31 0 ".
"B u g ü n kü M e c lis -i M a h sû s, 10 m (in h û )".
"M a zb a ta ta k d îm k ılın m ışd ır . 9 RA s e n e 3 1 2 ." k a y ıd l a r ı y l a b e r a b e r sağ ta r a fa bir
sayı ve

R au f Paşa sadaretindeki tarih ve mühürlü iradelere örnek olarak HH, nr. 4 8 9 3 8 göste rileb ilir .
1 Irade-M M , nr. 2755 ve Irade-D, nr. 62 7 2 0 .

Mahmud Y azır, (E sk i Y a zıla r, O ku m a A n a h ta rı, İstanbul 1942, s. 141) B âb ıâlî kırm ası d en ilen bir
rık a kırmasından bahs etm ekte ve arşivdeki "rık'a diye anılan yazıların yüzde d o k san T m n kırma
olduğunu ifade etm ektedir.

Başkâtıb Tahsin Paşa hâtırâtında (s. 6), bu tarihi "Arabî tarih” olarak adlandırm aktadır.

lna(i eİ ! rd,enn obİukaÇ öm ek: "9 Z i,h ic ce sene 9 8 " (İrade-D . nr. 6 7 4 0 1 ), 24 Ş evval sene 3 00 (lra d e -D , nr
7 0 9 6 8 ), 30 R e b r ü le v v e l sene 98 (Irade-ŞD , nr. 29 7 9 ).

1 Bu m ütâlaayı huzurda okuyan m âbeynci veya başkâtib getirir ve cevab ona göre yazılır d ., Tahsin
r a şa , a .g .e , s. 6-7.

Irade-D , nr. Şevval 1312/9.

’ Irade-D, nr. R eb i'û lev v el 1310/60.

19 2 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

" T ic â re t ve N â fı a . B a h r iy e , R ü s u m a t a te z k ir e y a z ı l d ı " " 1 ya h ut hepsi aynı hizada

o lm a k ü ze re yi ne sa ğ d a bir tar ih ve
" M a liy e te z k ire " ka y d ıy l a a lt ı n d a bir sayı, o r ta d a " T e ş r ifa ta ve k a le m e ” ve solda
y i n e t a r i h ' 18 y a h u t sa ğ d a ta r i h in y a n ın d a
" F i 3 Z s e n e m in h u ta r ih in d e D â h iliy e y e , M â liy e y e b u y u r u l d u notları kon­
m u şt u r .
B a z ı la r ın d a ise sol t ar a fta
" S e r i'a n te z k ire . A r z o lu n m u ş d u r , f î 10 M (u h a r r e m ) 3 1 2"'*u ka ydı gö r ülm ek ted ir.
Si cill-i A h v a l ’e g ö n d e r i l e n l e r d e , d iğ er k a y ıd l a rd a n ba şk a "Ha zî ne- i Evrak"
m ü h r ü n ü n s a ğ ın a "S ic ili" y az ısı ko n m u ş; ya n ve ya a lt l a r ı n a tar ih a tıl m ışt ır.
XX. a sra g e l i n d i ğ in d e ka y ıd l a ra d a ha îti nâ g ö s te r il m e ğ e b a ş la n m ış tır . Meselâ,
h a n e d a n d a n b iri ne rü tbe v e ri l m e s iy l e ilgili bir ira de de , bu d e v ir b e lg e le ri n in hepsinde
b u l u n a n d a m g a , tarih ve özel sa y ıl a rd a n ba şk a sol k öş e de he p alt alta ol m a k üzere şu
k a y ıd l a ra r a s t la n m a k ta d ı r :
" H a rb iy e N e z â r e tin e te b liğ o lu n m u ş d u r . f î İH K â n û n -ı e v v e l s e n e 336.
T a k v im -i V ek â y i e d e r e e d ilm iş d ir , f î 19 K â n û n -ı e v v e l s e n e 336.
D iv â n -ı H ü m â y û n c a g ö r iilm ü ş d iir . " '4I k a yı dl a rı va rdı r.
Ba şk a bir i ra de d e ise yin e alt alt a o l m a k üze re,
"H a r ic iy e 'ye te b liğ o lu n d u 2 7- 10.
T e ş r ifa tç a g ö r iılm ü ş d ü r , f î 31 m (in h û ).
T a k v im -i V e k â y i'e d e r e e d ilm e y e c e k d ir .
D îv â n -ı H ü m â y û n c a m u 'â m e le -i k a d îm e s i ifâ k ılın m ış d ır " ' 4: gibi n o t la r b u lu nm a k­
tadır. G eç tar ih li b ü tü n ir a d e le r d e sol ta ra fta ki k a y ıd l a rı n b ir a z a ltı n da "D a h iliy e ”,
" H a ric iy e " , "H a n e d â n -ı S a lta n a t" gibi be lg e n i n ye r aldı ğı irade g r u b u n u n adı ve onun da
a lt ı nd a d o s y a n u m ar a s ı y a z ıl m ı ş tı r. Bu ka y ıd l a r son d e v ir b ü r o k ra s is i n d e dos yalama
s is t e m i n in ba şa rı lı bir bi ç i m d e tat bi k e d il d i ğ in i g ö s te r m e k t e d ir .

S o n u ç

İrade tipi b e lg e l e r bir b a k ım a hatt-ı h ü m â y û n l a r ı n de v a m ı ol m a k l a b e ra be r bizzat

p a d iş a h ı n k a le m in d e n ç ık m a d ık l a rı için o n l a r d a n a yr ıl ır la r . M u h te v a ba k ım ın d an II.
M a h m u d i ra d e le r iy l e V a h d e d d i n dev ri i rad ele ri a ra s ı n d a b ü yü k d e ğ iş i kl i k yoktur. Ancak
z a m a n i çin de b ü r o k ra t ik b a k ım d a n d u y u l an bazı e k s ik l ik l e ri n telâ fis i c ih e t in e gidilmiştir.
Bu ih tiy aç ön c e tari h atm a ile b a ş la m ış , m u â m e le ka y ıd l a rı n ı n ge li ş ti r il m e s i ve imza ko­
n u lm a s ı ile d e v a m e tm iş ve Pa d i şa h ı n bi zz a t i mz as ını a tm as ı ile g e li ş m e tama ml an mı ştı r.

VII. SEBEB-İ TA HRİR HÜKMÜ

A. R Ü K Ü N L E R İ

F e r m a n ve be ra t la r gibi pa d iş a h ı n t u ğ ra s ın ı ta ş ıy a n s e b e b - i ta h r ir h ü k ü m le ri de.
m âl i y e d e h a z ır la n a n b e lg e l e rd e n d i r. Aynı fo rm ü lle b a ş la y a n be ra t la r d a n ka rak te r îtibâ-
riyle farklı ol up b u nl ar , te m e s s ü k ( se n e d ) y e ri n e g e ç m e k ü ze re ve ri l m i ş hük üm ler dir .

" İrade-H us. nr. 79.

' ” Iradc-D . nr. Muharrem 1312/44.

'*■* İrade-D , nr. Z ilk a'd e 1310/51.

M" İradc-D , nr. Muharrem 1312/57.

'4I DU İT, dos. nr. 3 /2 -3 9 -8 .

<4: D U İT. dos. nr. 3/2-13-1 I.

 193
P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R

Seb eb -i ta hr i r h ü kü m le r i,
1. Ci zy e, âdet-i a ğna m, av a rız gibi d e v le t t ar a fı n d a n to p la n a n v er g i l er i n ve ya mu-
k a ta a t ak s i tl e ri ni n d o ğ r u d an do ğ r u y a hâ z in e y e gi rm esi h ali nde ;
2. Sef er m as ra fla rı veya ye n iç e r il e r ve kale m u h af ı zl a rı gibi d e v le t te n m aa ş a l a n ­
ların m ev â c ib ya hu t d iğ er ih tiy a çl a rın ı k a rş ı la m a k üz e re ya p ıl a c a k m a s r a fl a rı n hâ z in e y e
girm e d en m ah a l li n d e bir m u k a t a ‘an ın g e li r in d e n t ak as o l u n m a s ı, yani b ü t ç e n i n geli r
g id er fasıll arı nı d e n k le ş t ir m e k ü ze re i r a d - m a s r a f şe k lin de m a h s u b y ap ıl m as ı d u r u m u n d a
veril irl er .
As l ın d a şekil b a k ım ı n d a n bu ikisi a ra s ı n d a fark yokt ur.

Seb eb -i ta h ri r h ü kü m le r i de fe r m a n l a rd a o l du ğ u gibi h ü v e de n ibar et d a v e t rü k n ü

ile baş lar.

T u ğ r a d a n so nr a " se b e b -i ta h r ir -i te v k i -i h ü m â y û n o ld u r k i" fo rm ü lü y er alır.

Bu nu m ü te â k ıb n a k i l / i b l â ğ rü k n ü n e geçil ir.

Bazı hü k ü m le r d e nakil bir e lk a b \a baş lar. A n c a k bu n l a r d a , h ü k m ü n d o ğ r u d a n

d o ğr u y a m u h at a bı ol an bir ş ah ıs b u l u n m a d ı ğ ın d a n se be b- i t a h r i r f o r m ü lü n d e n s o n ra g ele n
e lk ab da fe r m an l a rd a k i e lk a b d a n farklı ol ar a k ya
"İ f t i h â r ü ’l-h a v a s s ... M u sta fa A ğ a ... n e z â r e tin e m ü t e 'a llik o la n ... O sm a n A ğ a e v ­
k a fı m ü te v e llis i N a su h ta h v ilin d e n " ş e k lin d e v a k ı f nâ zır ı ve ya
" E m îri ’l-ü m e r â i ’l-k irâ m ... s â b ık a ... b e ğ le r b e ğ is i o lu p e y â le t-i m e z b û r e d e v â k i'
m u k a ta 'â ta n â z ır ve k a b ız o la n ... ta h v ilin d e n " şe k li n d e m a h s u b y a p ıl a c a k m u k a t a ‘ayı
e lin de b u l u n d u ra n şa h sa âiddi r.

Bazı seb eb- i ta h ri r h ü k ü m le r in i n nakil r ük ün le ri ise "h â lâ ", "b u n d a n a k d e m " ,

" s â b ık a " s ö z le r in d e n biri, m u k a t a a n ın adı y a h u t bir t ar ih le baş lar .

H â z in ey e te sl im e d il e c e k bir pa ra ba hi s k o n u s u ise ve şa yet b u n u n t o p la n a c a ğ ı

ye rle r bir v a k ı f h u du d la r ı i çi nd e ys e n a k ild e , va k fın nâ zırı ve vâk ıfı ile m ü t e v e l l i s i n i n
a d la r ın d a n so n ra
"... nam k a r y e le r in ... ta rih in d e v â c ib o la n c iz y e le r i a k ç e s in d e n ... a k ç e id er;
m e b lâ ğ -ı m e z b u r bin s e k iz r a m a z a n ın ın a ltın c ı g ü n ü g e lü p H a z în e -i  m ir e ’y e te s lim
o lu n m a k la " gibi bir ifade k u ll a n ı la r ak p a ra nı n n e re l e rd e n ne m ik d a r la r d a t o p la n d ı ğ ı, âid
ol d u ğ u vergi dö ne m i ve n i ha ye t hâ z in e y e te sl im tari hi y az ılı r.
İ lti z â m a v e ri lm iş bir m u k a t a a g e li r in i n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a h â z in e y e g i rm e si h a ­
linde m u k at a a n ın adı ile hicrî ve m âlî bi rli kt e ol m a k ü ze re zab t tari hi ve i lti z â m ı a lan
ş a hs ın a dı na
"... g ü m r ü ğ ü ve te v â b i'i m u k a ta 'a s ın ın bin o tu z a ltı şa b a n ın ın o n ik in c i g ü n ü n d e
v â k i ’ on y e d i n isa n d a b e r -v e c h -i iltiz a m e m in o la n ... n â m z ım m î ta h v ilin d e n " i fa d e s iy l e
yer v e ri l di kt e n so n ra h â z in e ye giren pa ra n ı n m ık d a r ı, ne z a m a n ve k im in e li n d e n h â z i ­
ne ye te s lim ed ild iğ i de
"m u ka ta a n ın k ış lın d a n ... a k ç e ve te fâ v ü t- i h a s e n e v e g u r u ş d a n ... a k ç e ki
cem an ... a k ç e y i on üç re c e b d e B â b ü ’s - s a ’â d e A ğ a s ın a tâ b i" A h m e d H e lv â y î e lin d e n
h a z în e y e te s lim olm ağın"'** ş e k lin d e be lir til ir.

M a h su b için veri len se be b- i t ah ri r h ü k ü m le r in d e ki mi n ta h v i l in d e n o l d u ğ u b e l i r ­

til di kt e n so nr a zab t z am an ı ile ta k a s ın ha ngi vergi ve ya m u k a t a ‘a da n y a p ı l a c a k s a adı

T e fâ v ü t-i h a s e n e , altın ve güm üşün h âzineye giriş ve çık ış Hatları arasındaki fark, ifade e ttiği (Ö m er
Lûtfi Barkan, "Osmanlı İmparatorluğu B ütçelerine Dair Notlar" İk tis a t F a k ü lte s i M ecm u a sı.
X V I1/ 1-4 İstanbul 1960, s. 21 3 ) gibi m ukataaların zabt tarihlerinde hicrî ve m âlî yıl arasındaki on
günlük farkdan dolay, hâzinenin kârı (Pakalın, O T D T S , III, İstanbul 1956, s. 4 3 4 ) için de k u lla n .h -
yordu.

<44 TSM A. nr. E. 9 2 9 8 /5 3 .

194 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Ll

"ta h v ilin d e n bin y ü z e lli s e k iz s e n e s in e m a h s u b e n A n a d o lu e y â le tin d e v â k i'

M e n te ş e ve A y d ın ve S a r u h a n ve Teke s a n c a k la r ın ın im d â d -ı s e fe r iy y e a k ç ele ri
m a 'r if e ti y le ve . . . ’n in is tik r â z ın a ta k a s o lm a k içü n te s lim -i H a z în e -i A m ire m etd irilm e-
S İ..."''*'
" K ıd v e tü ’l-e m â c id v e 'l - â 'y â n Ş e r i f M e h m e d z îd e m e c d u h u ta h v ilin d e n za m â n -ı
z a b tı m a r t e v v e lin d e o lu p bin ik i y ü z s e n e s in e m a h s u b e n m û m â ile y h in u h d e sin d e olan
G ir id C e z ir e s i n d e v â k i' r e s m -i m ir i- i s a b u n m u k a ta 'a s ı a k ç e l e r in d e n '*46;
"E m îr i 'l-ü m e r â i 'l-k ir â m s â b ık a T r a b lu sş a m B e ğ le r b e ğ is i o lu p e y â le t-i m ezb u rd a
v â k i' m u k a ta 'â ta n â z ır ve k a b ız -ı m â l o la n M e h m e d d â m e ik b â lu h u ta h v ilin d e n bin d o k ­
sa n s e n e s in e m a h su b o lm a k ü z e re e y â le t-i m e z b û r e d e v â k i' m u k a ta 'â t m a lın d a n ”'41 gibi
bir ifad e ile b e lir til ir.

İk inci k ı s ı m d a ise bu g e lir in ha ngi m a s r a f için m a h s u b u y a p ıl a c a ğ ı n a

"O rd u h a z în e s in d e m e v c û d e td ir ilü p u m û r-ı m ü h im m e m a s â r ıfın a h a re u s a r f etdi-
r ilm e k ü z e re ... " ‘i48,
" H a n ya K a l'a s ı m u h â fa z a s ın a m e ’m û r d o k u z y ü z e lli üç n e fe r D e r g â h -ı m u 'a llâ m
y e n iç e r ile r in in b in y ü z d o k s a n d ö r t s e n e s i z il h ic c e s in in y ir m i b e ş in c i g ü n ü n d e du h û l
e d e n e r b a 'în e v v e lin d e n ik i y ü z d o k s a n a ltı s e n e s i m u h a r r e m in in a ltın c ı g ü n ü n d e du h û l
e d e n e r b a în e v v e lin e d e ğ in m ü s ta h ık o ld u k la r ı z e m is tâ n î ç u k a la r ı b a h â la rı a k ç ele riy ç ü n
ta r ih - i m e z b û r a m a h s û b e n 49 ve y a
''T r a b lu sş a m K a l'a s ı m u h â fa z a s ın d a o la n y ü z o tu z y e d i n e fe r D e r g â h -ı m u 'a llâ m
y e n iç e r ile r in in b e h e r y e v m ... v a k ıy y e et ... ve ... h e r a y d a a ltm ış s e k iz b u ç u k k ile hınta-
d a n ... z a r a r - ı la h m ve z a h ir e b a h â la rı ... o lu p 550 şe k li n d e b ü tü n g ere kl i r ak a m la r veri­
l ere k izah edil ir.

Se b e b -i ta hr îr h ü k ü m le r in i n ç o ğ u n d a m a h s u b s ır a s ın d a k u r u şu n kaç ak ç ed e n he-
s a b la n d ı ğ ı
"... b e h e r g u r u ş u y ü z y ir m iş e r a k ç e y e o lm a k ü z e re b e -h e s â b -ı e s e d î y a ln ız ... esed î
g u r u ş e d e r " '- ' ş e k li n d e ifade e d il d iğ i gibi b a z an da k u r u şu n hâ z in e y e giriş ve çıkıştaki
a kç e ol a r a k k a rş ı lı k l ar ı ile " s a ‘y-ı mîr î" ( v ey a " s a ‘y-ı h a z i n e " ) 552 ve " tef âv üt -i hasene"
"... h e r y ü z y ir m i a k ç e s i b ir e s e d î o lm a k ü z e re ... g u r u ş ve a k ç e o lu p m eb lâ ğ -ı
m e z b û r d a n ... a k ç e s i s a 'y - ı h a z în e o ld u k ta n s o n r a ... m û m â ile y h in d e y n in e m a h sû b olan
... a k ç e ve te fâ v ü t- i h a s e n e ve g u r u ş d a n ... a k ç e k i h e r y ü z on a k ç e s i b ir e s e d î olm ak
ü z e r e " 553 ifad es i ile a ç ık ç a g ö s te ril ir.

B a z ı la r ın d a Ha z in e- i  m i re d e ft e rl e ri n d e k i i r a d - m a s r a f ka yı d l a rı n ı n kimin ta­
r a f ı n d a n y ap ıl d ı ğ ı da m es e l â
"M u s ta fa y a z ıc ı z îd e k a d r u h û y e d in d e n H a z în e -i  m ir e m d e fte r le r in d e îrâ d ve
m a s r a f k a y d o lu n m a ğ ın " şe k li n d e ifade ol u n u r.

T SM A , nr. E. 52 1 5 /2 3 .

,4‘ T SM A , nr. E. 52 2 5 /4 6 .

<4‘ TSM A , nr. E. 522 3 /7 0 .

<4" TSM A , nr. E. 52 1 5 /7 0 .

<41' T SM A . nr. E. 5 2 2 5 /4 6 .

" TSM A , nr. E. 5 2 2 5 /7 0 .

' 1 T SM A . nr. E. 5 2 1 5 /2 3 .
S a v - ı m iri veya s a 'y - ı h a z in e . d evlet ödem elerinde hazine lehine olarak yapılan tenzilât için kul­
lanılan bir tabirdir.
T SM A . nr. E. 5 2 25/70.
 P A D İ Ş A H A Âİ D B E L G E L E R 195

Sebe b-i tahr ir h ük ü m le r in d e e m i r ba his ko nu su d eğ ild ir. O n u n için " T e m e s s u k

içü n / o lm a k içü n işb u h ü k m -i ş e r ifim v e rild i" c ü ml es i ile nakil / ib lâğ da n t e ’ k i d e g e ç ili r.

Bu ra da da "şö y le " ile b a ş la ya n form ül ku lla nı lır . Şu farkl a ki, fe rm an ve b e r a t l a r ­

daki b ile s in / b ile s iz , ve k ıla s ın / k ıla s ız şekil ler i y eri ne s eb eb- i ta h r i rl e rd e g e n e ll ik l e h i ­
le le r ve k ıla la r ke lim el e ri te rc ih ed ilm işt ir .

M â li ye de n ve ril en ferm an ve b e ra t la r d a o l d u ğ u gibi s eb eb- i ta h r ir h ü k ü m l e r i n d e

de t a r i h , ta r ih ç i k a le m in d e a tıl mı ştı r; sol alt kö ş e y e de yin e m a h a l l - i t a h r i r yani
hü k m ün y a z ıld ığ ı ye r ilâve e di lm iş tir .

B. M U A M E L E K A Y I D L A R I

Seb eb -i ta hr i r h ü k ü m le r in i n a rk a s ı n d a da f erm an ve be ra t la r d a k i gibi b i rd e n üçe

ka da r d e ğ iş e b i le n d e ft e rd a r i m z a l a n , "sa h h " ve " s a liy â n e " gibi no t la r ile ta ri h b u lu n u r.
B unl ar, h ü km ün ya z ıs ı n a göre ters is t ik a m e tt e di r . B ü y ük k ı s m ın d a t e s l im a tı n y a p ıl d ı ğ ın ı
gö ste re n k a yı dl a r vard ır. B u n l a rd a n bir kısmı h ü k m ü n yaz ısı ile aynı is t ik a m e tt e d ir . S a ­
de c e
"M a n a s tır c iz y e s i b a k ıy y e s in in te m e ss ü k h ü k m ü d ü r "5' \
"M a h a llin d e m u k a y y e d d ir "55\
" Y e n iç e r ile r d e o la n m ü s e lle m y e r le r in in e m r id ir " '56 ş e k li n d e h ü k m ü n m ah i y e ti
ha k k ın d a kısa n o tla r b u l u n a n l a r o l d uğ u gibi bir k ı sm ın d a
"D e r -m u h â fa z a -i K a l'a - y ı İ n e b a h tı, s e n e 192",
" G u ru ş 300. A n m â l-i m u k a ta 'a - y ı d a m g a ve b o ğ a sı ve ta h m îs - i N a z i ll i , s e n e
2 0 4 " '~ \ v ey a
"D e r -m u h â fa z a -i K a l'a - y ı H a n y a " ,
"Ç u ka ba h â , g u r u ş 69 2 p a r a 10. A n m â l-i m u k a ta 'a - y ı r e s m -i m îr i- i s a b u n -ı
G irid, s e n e 1 2 0 1 "55* gibi m a h s u b u y a p ıl a n pa ra n ı n ne için s a r f ed il e c eğ i ve h e m e n a lt ı n d a
da ha ngi m u k a t a ' a m a l ı n d a n m a h s u b y a p ıl a c a ğ ı n a da ir k a y ıd l a r g ö rü lü r.

Bir kısı m s eb eb- i ta hr ir h ü k ü m le r in i n a rk a s ı n d a b a hi s k o n u s u p a ra n ı n t a m a m e n

ö d e n d iğ in i g ös te r e n şerh m a h i y e ti n d e no t la r vey a h ü c c e t- i z a h r iy e le r b u lu n u r. B u n l a r
a ra s ı n d a
"E n d e r û n -ı H ü m â y û n a te s lim o lu n m a k içü n m e b lâ ğ -ı m e z b u r te s lim -i H a z in e -i
 m ir e o lu n m a ğ la ş e rh v e r ild i" - '9 gibi o l d u k ç a kısa bir not ile ta ri h ve im za ve ya
"İşb u s e b e b -i ta h r ir a h k â m ı d e r û n u n d a m a s tû r o la n y a ln ız a ltı y ü z d o k s a n iki
g u r u ş ile on p a r a m e b lâ ğ -ı m e z k û r u H a n y a K a l a s ın d a m u k a ta 'a -i r e s m -i m îr i- i sa b u n
e m in i o la n K a s ım -z â d e s a 'â d e tlü H a ş a n A ğ a y e d in d e n ta m â m e n a h z ve m a k b u z u m o l ­
m a ğ ın k a y d u te m h ir o lu n d u . ”560,
"D erû n -ı s e b e b - i ta h rir d e m e z k û r m e b lâ ğ ta m â m e n a h z u k a b z o lu n m a ğ la
m a k b û zu m üş 'îr işb u z a h r iy e ş e rh u te m h ir o lu n d u ." '6',
"B ir k ıt a s e b e b -i ta h r îr h ü k m ü m û c e b in c e h a v â le o lu n a n v a ln ız y e d i yü z a ltı
e s e d î g u r u ş ve on d o k u z M ıs r i p a r a m ü b â ş ir e ... m a h s u ld a r la r ı o la n E l-h â c ı A li A ğ a ve

T SM A , nr. E. 92 9 7 /3 4 .

w TSM A , nr. E. 5 2 22/15.

,56 T SM A , nr. E. 5 204/4.

” 7 T SM A , nr. E. 5227/8

” * T SM A , nr. E. 3 352/1.

T SM A , nr. E. 9 2 8 8 /1 7 .

T SM A , nr. E. 335 2 /1 .

,6' TSM A . nr. E. 5227/8

19 6 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Şekil 138
Sebeb-i tahrir hükmü arkasındaki defterdar
im zalarının ters istikametindeki tesellüm
kaydı
(TSM A, nr. E. 3352/1 )

M e h m e d A ğ a ’d a n b i't-ta m â m a h z o lu n u p işb u m a h a lle ş e rh v e r ild i”562 ş e kl in de bir kavıd

ile tari h, t es lim a la n ı n adı ve sıfatı ile y a n ın d a m ü h rü b u lu n ur .
Se b e b -i ta hr ir h ü k ü m le r in i n bir k ı s m ın d a m u h te m e l e n m u k at a a y ı t a s a r r u f ed e nl e ­
rin ö d e m i ş o ld u k la r ı pa ra la rı da h a s a ğl a m bir z e m i n e o t u r t m a g a ye si y le ö d em el eri kadı
ö n ün de y a p a ra k ta s di kl i bir h ü c c et a lm ay ı te rc ih e tti kl er i g ö r ü l m e k t e d i r H a n g i şekil
ol u rsa o ls u n z a h ri y e le r d e k i ta r ih le r h ü k ü m ta r i h in d e n s o n ra y a â id di rle r.

S o n u ç

Se b e b -i ta hr i r h ü k ü m le r in i n b a ş la n g ı ç f o rm ül le ri bi r kısı m be ra t la r la aynı ise de

esas ît i b â ri y le o n l a r d a n f ar kl ıd ır ve b u n l a r t e m e s s ü k ol m a k ü ze re v e ri lm iş hükümlerdir.
A yr ıc a ç o ğ u n u n arka y ü z le r in d e t e s lim a tı g ös te r e n şe rh l e r ve ya hü c c et - i z a hr iy e le r bulu­
nur. S e b e b -i ta h r ir f o rm ü lü ile bi rli kt e t e ’kid r ü k n ü n d e n h e m e n ö n c e y er alan tem e ssü k
o lm a k ii:e re işb u h ü k ü m v e r ild i c üm le s i d o l a y ı s iy l e ko l ay l ı k la tan ı n a b il ir l er .

B O A . A. N ŞT , dos. nr. 2 9 4 -1 /3 7 .
T a f s i l â t için.V II. Bölüm "hüccel-i zahriyye" bahsine bk.
 D ö r d ü n c ü Bö l üm

DEVLET ERK ÂN ININ EM İR VE ARZ

M ÂHİYETİNDEKİ BELGELERİ

I. B U Y U R U L D U
T ü r k ç e "b u yu rm a k" m a s t a rı n d a n y a p ıl m ış bi r isim ol an b u y u r u ld u , O s m a n lı d i p ­
l om a t iğ i nd e s a d ra z a m , v ez ir, d e ft e rd a r , k a z as k e r , k a p d a n pa şa, b e y le r b e y i gibi y ü k s e k
rü tbeli v a z ife lil e rin , ke n d il e ri n d e n aşağı m e v k i l e r d e b u l u n a n l a r a g ö n d e r d i k l e r i e m i r l e r
için k u l la n ı la n bir ter im di r.

A. B U Y U R U L D U Y A Z I S I N I N T E K Â M Ü L Ü

Bu tü r b e lg e le rd e k i b u y u r u ld u k e li m e s i n in öze l b i r y a z ılı ş
şekli vard ır. XV I. y üz yı ld a k i bazı be lg e l e rd e b u y u r u ld u k e li ­
m es in in ço k açık ve o k u na k lı bir şe ki ld e y a z ıld ığ ı gö r ü lm e k te d i r.
An ca k, y a z ıd a s ü r ‘atin s a ğ la n m ağ a ç a lı ş ıl m a s ı d o l a y ı s iy l e ö n ce Şekil 139
" va v" d an so nra ki ha rf l er b ire r diş h a lin e gelm iş, s o n ra "b" ve Açık bir "buyuruldu"
"vav" da aslî ş e k ill e rin i kayb e t m i ş l e r d i r 1.

B u y u r u ld u ke lim es i n i h ay e t b a ş la n g ı ç çiz gi si a ş a ğ ı d a n y u ­
ka rıy a d oğ r u ç ıkı p t ek r a r inen ve k ale m k a ld ı r ıl m a d a n b ir b i ri n e
bi tiş ik beş ve ya altı diş y a h u t "U" da n m e y d a n a ge le n ve s o ­
nu n c u n u n ucu yuk arı do ğr u k ı vr ılı p u z a ya n bir kl işe h a li n e g i r ­
miştir. XVI I ve XV III . y ü z y ıl l a r d a bu k l iş e de pe k b â ri z
d eğ işi kl ik gö rü lm ez. A s l ın d a k e li m en i n ilk şekli b i li n m e s e işâr e-
tin "b u y u r u ld u " o k u n m as ı da pek m ü m k ü n de ği ld ir.
Şekil 140
Bu klişe, aynı ta r i h le r d e farklı k a le m le r d e n çık an be lg e l e r "Be" ve "vav" harfleri
ü ze rin de b i rb ir in de n b ira z farklı y a p ıl a b ild iğ i gibi z a m a n i çin de seçilen bir "buyuruldu"

K elim ey i, b öyle stiliz e bir şekle girm esi d o la y ısiy le , "emrimdir" diye okuyanlar da olm uştur.
M aam afih, IV. M ehm ed’in bazı hatt-ı hüm âyûnlarında buyuruldu k lişe sin e çok benzem ek le beraber
ç izg ilerin sayısındaki fazlalık la ondan ayrılan bir stiliz e şek le rastlanm aktadır ki bunun gerçekten
"emrimdir” tarzında okunm ası îcab eder.
198 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

de bi ra z de ğ iş i k li k gö s te r m i ş ti r . Bu n d a d e ği ş ik kâ ti b l er i n e ll e ri n d e n ç ık m ış olm as ını n da
tesiri in kâ r e d il e m e z . An c a k , m e r k e z ve t aşr a ev rak ı ü z e ri n d e k il e r a ra s ın d a fazla fark
g ö r ü lm e m e s i, ba ş k a bir i fa de yl e m e r k e z d e k i d e ğ iş i k li k le r in t aş r a y a da a yn en aks etmesi
de ilgi çe k ic i d ir .

Da h a k üç ük bir ala n a y e r l e ş ti r i l e n b u y u r u ld u l a r d a , k liş e ni n so n u n da k i "kuyruk"

da d i y e b i l e c e ğ i m i z uza ntı kı sa ol d u ğ u h ald e m u â m e le l i a r z u h a l le r ü ze rin e ko nanlarda
k u y r u ğ u n so la d o ğ r u ep ey u za tı ld ı k ta n sonra yu­
k a rıy a d o ğ r u k ıv rıl dı ğı g ör ül m e k te d i r. Bu su­
/ r etl e em r i n bazı ke li m el e ri ku y ru ğu n içinde
k a lm a k ta d ı r.
XI X . yü z y ıl ı n ilk y a rı s ın d a b u y u ru ld u
kliş es i da h a ön c e ki a s ır la r d a n kol ay lı k la ayırd
e d il e b il ir bi r fo rm a s o k u lm u ş tu r . Şöyle ki, ba ş­
langıç çiz gi si y u k a rı y a do ğ r u b ir a z uzatılırken
d i şl e r s ı k l a ş tı rı lı p k ü ç ü lt ü l m ü ş tü r 2.

X
Şekil 141
Emri kucaklayan bir "buyuruldu"
Şekil 142
(Cev-S, nr. 8110)
XIX. yy.da "buyuruldu"nun
aldığı şekil
(Cev-M, nr. 14505)

B. B U Y U R U L D U C İ N S L E R İ

B u y u r u l d u la r ı,
1) Şekil b a k ım ı n d a n b e y a z ü z e rin e b u y u r u ld u la r ve te lh is / ta k rir, a rz ü zerin e
b u y u r u ld u la r
2) Y a z ı ld ı k la r ı ye r b a k ım ı n d a n m e r k e z ve ta şra d a y a z ıl a n la r ol ar a k ayırmak
mümkündür.

1. B e y a z Ü z e r in e B u y u r u l d u l a r

a. M erkezde V erilenler

Tı pk ı p a d iş a h l a r ı n r e ’sen ve rd ik le ri e m i r le r in b e y a z ü z e ri ne y a z ılm a s ı gibi buy u­

ru ld u v e rm e k s e lâ h i y e t i n e s a hi b o l a n l a rı n da b e y a z üz e ri n e y a z dı kl a rı b u yu r ul du la r bu ­
l un m a k t ad ı r . G e r e k m er k e z d e s a d ra z a m b aş ta o l m a k ü ze re b u y u r u ld u ya z m a k yetkisini
hâ iz o la nl a r, g e re k s e t aş r a d ak i y e tk i l il e r i n b u y u r u ld u l a rı a ra s ı n d a b uy u r u ld u n u n yazılış
şekli b a k ım ı n d a n fark g ör ül m e z.

B e ya z ü z e ri ne b u y u r u ld u l a r bir el k a b l a baş lar. Pa d i şa h a âid be lg e le rd e olduğu

gibi b u y u r u ld u l a r d a da her vaz ifeli için ku l la n ı la c a k e lk a b tesb it edilm işt ir . Ancak,
b u y u r u l d u elk ab ı, ne p a d iş a h ad ın a y a z ıla n b e lg e le rd e k i gibi uzu n, ne de her mak am için
fark lıd ır. B ir çok m ak a m için tek bir e lk a b k u l la nı ld ı ğı gibi, hep si de ga ye t kısadır.

K adıaskerlere

" İz ze tlü , fa z île tlü " \

Çok sayıdaki bu tür buyuruldulara örnek olarak C ev-M , nr. 14505. Irade-M .V , nr. 177/20; TSMA, E.
nr. 1874 gösterileb ilir.
 D E V L E T E R K Â N I N I N E Mİ R VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 199

K a p d a n P aş a y a
"İzze tlü , r ıf 'a t l ü ”;

İ s ta n b u l K a d ıs ı n a
" F a z île tlü " ;

D e f t e r d a r l a r , N i ş a n c ı, R e i s ü lk ü tt a b , T e r s a n e , D a r b h a n e , D e f t e r ve Ş e h r e m ı n -
leri, Y e n i ç e ri a ğa s ı, B o s t a n c ıb a ş ı , K a p ıc ı la r k e t h ü d a s ı n a ise s a d ec e
"İ z z e tlü " diy e y a z ıl ır d ı 3.

Ta n z im a tt a n so nr a y e ni de n t e ş k i lâ t la n m a d o l a y ı s iy l e XIX . yü zy ıl o r t a l a r ı n d a y e m
ku ru lan m ü e s s e s e l e ri n ba ş la r ın d a b u l u n a n l a ra y a z ıl a c a k b u y u r u ld u l a r ı n e lk a b l a rı da t e s ­
bit ed ilm işt ir . B u n a göre:

S e r a s k e r ve K a p d a n P a ş a ’ya
" D ev le tlü , a tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i" ;

M ıs ı r V al is i, M a li y e , E vk af , Ticaret, Darbhane nazırları ve O rdu-yu

H ü m â y û n M ü ş ir i , vs. ye
"D e v le tlü e fe n d im h a z r e tle r i" ;

M ü ş ir l e r , V a li le r , H a r i c iy e ve T e r s a n e n a z ı r l a r ı ile M â b e y n b a ş k â t i b i , vs.ye
"A tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i" şe k li n d e y a z ıl m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r 4.

B e ya z ü z e ri n e b u y u r u ld u l a rd a , e lk a b d a n s on ra n a k i l r ü k n ü gelir. B u r a d a , di ğ e r
b e lg e l e rd e o l du ğ u gibi, b u y u r u ld u n u n y a z ıl m a s ı n a s e b e b ol an şey a n la tıl ır .

E m i r r ü k n ü n e im d i gibi bi r ke lim e ile geç ili r. Em rin s o nu " e y le y e s in d e y ü b u y u ­

r u ld u " ş e kl in d e biter. M a am a fı h , d e y ü ile bi te n b u y u r u ld u l a r ı n sayıs ı d a o l d u k ç a f a z ­
ladır. Za ten "deyü " k e lim es i a r ka d a n m u tl a k a b u y u r u ld u n u n g e le c e ğ in i n işa r e ti d ir . B u n u n
için de çok kere ihma l e di l e b il ir ka bu l o l u n m u ş tu r . N i t e k i m s a d r a z a m b u y u r u l d u l a r ı n ı n
s u re tle r in in y az ıld ığ ı B u y u r u ld u D e f te r l e r i 'nde de b u y u r u ld u l a r ı n s on la r ı h e p " e y le y e s ü z
deyü" kl iş e s iy le b i tir ilm iş tir .
B u y u r u ld u ke lim es i y az ıld ığ ı tak d i r d e, da h a ö n c e işa re t e d il e n s it ili ze şekil k u l ­
lanılır.

Tarih

B u y u r u l d u la r d a m u tl a k a ta ri h va rdı r. Ay ın tari hi ve yıl r a k a m la y a z ıl ır ; ay içi n ise

çok kere bi lin e n özel r u m u z l a r k u lla n ılı r. Y ı l d an ö nc e de m u tl a k a s e ne y i i fad e e d e n
işaret k on ul ur. Y ıl la r tam ol ar a k ya z ıl a b il d iğ i gibi ba z an da XVII. y ü z y ıl d a b i n le r ve
yü z le r h a n e le ri, XVIII. yü z y ıl d a s a d ec e b i n le r ha ne si ih mâ l e d il m iş ti r . XIX . yü z yı l b u y u ­
r u c u l a r ı n d a ise her iki şe kle de r a s t l a n a b i l m e k t e d i r 5. Bu d u r u m d a t a r i h le r 8 C 1065, 27
ZA 179, 15 N 34 ve ya 26 CA 224 ş e k il le r in d e y az ıl a b il ir .

Sa d r az a m ın bir de p e n ç e b u l u n a n b u y u r u ld u l a rı v ard ı ki bu tü r b u y u r u ld u l a r , s a d ­
raz a m ın m er k e z d e bu l u n d u ğ u z a m a n l a r d a s a de c e s a d ra z a m t a r a f ı n d a n y a z ı l a b i l i r d i 6.
M aa m a fıh , K e ç e c iz â d e Fu ad P a ş a ’nın sa d a r e ti n d e 1 8 6 1 ’de ge re k r e ’sen, g e re k s e d e r-

B u y u ru ld u M e c m u a sı, TTK Ktb. yazm aları, nr. 70, vr. 6a-6b.

4 C e v d et-D ah iliye, nr. 7531.
Bu tarz tarih a tılışı sadece buyuruldulara m ahsus bir tatbikat olm ayıp rakamla tarih konulan bütün
b elgelerd e ayn. tarz k ullanılm ıştır. XVII. ve X IX. yüzy.llard a aym şek ild e tarih a tıld ığın d a y az.n ın
-ö z e llik le buyuruldularda s ıtılız e ed ilm iş b u y u ru ld u ya zısın ın - karakteri hangi asra âid olduğunun
tesbıtınd e yardım cı olur.

U zun çarşılı, "Tuğra ve Pençeler", s. 114.

200 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

$5“
Şekil 143
Buyurulduların çeşidli şekillerde atılan tarihleri
(TSMA, nr. E. 10118/29, 5644, 1874, 3169/2)

k e n a r o l a r a k y a z ıl a n b u y u r u ld u l a r ı n sağ üst t a r a fı n a pençe ye rin e s ad are t mührü

b a s ıl m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r 7.

b. fa şra d a Yazılanlar

M e r k e z d e y a z ıl a n b u y u r u ld u l a r l a t a ş r a d a y a z ıl a n la r a ra s ı n d a bazı f ark lar vardır,

ı. H e r ş e y d e n ö nc e XV I. y ü z y ıl d a b e y l e r b e y i l e r ta r a f ı n d a n v e ri le n e m ir le rd e b u y u ­
r u ld u k e li m e s i n e ra s t la n m a z ; faka t b e lg e l e r m u h te v â b a k ım ı n d a n f er m an la rı hatırlatırlar.
H a tta b a z ıl a r ı n d a t e h d id rü k n ü bile b u lu nu r. A nc a k , be lg e cins i ol ar a k içl eri nd e geçen
k e li m e ço k de fa m e k tu b d u r *. Z a t en bu d e v ir d e " m e k tu b " tabi ri pe k ço k be lge cinsi için
k u l la n ı lm ış t ır . B a ş ka bir ifa de yl e , O s m a n lı la r d a d i p lo m a ti k k a id e le ri bu d ev ird e daha
t am o l a r a k te ş e k k ü l e tm e m i ş ti r. N it ek i m b e y le r b e y il e ri n , XV I. y ü z y ıl d a bile hu ru f,
k â ğ ıd , v e sik a ve v a r a k a gibi a d la r la a n ıla n ya z ıla rı X V II. y ü z y ıl d a ye rl e ri n i b u y u ru ld u y a
b ı r a k m ı ş l a r d ı r 9. Bu a s ır d a n î ti b â re n ta ş r a i d a r e c il e ri n c e y a z ıl a n b u y u r u ld u l a rd a mutlak
su re t te b e lg e n i n bi r b u y u r u ld u o l d u ğ u n a işa re t ed il m iş ti r .

E m i r rüknünün sonunda
" İşb u b u y u r u ld u ta h r îr ve ıs d â r ve ile ir s â l ü tıs y â r o lu n m u ş d u r " veya
b e nz er i bi r ifad e k u l la n ı la r a k be lg e n i n b u y u r u ld u ol d u ğ u b e lir til d iğ i gibi
" im d i v u s u lü n d e g e r e k d ir ki" y a h ut s a d ec e "g e r e k d ir k i ” d e n il e re k t e ’k i d rüknüne
g e ç il ir k e n
" b e r -m û c e b -i b u y u r u ld u " s öz ü yl e b u y u r u ld u bir kere da h a t e k r a rl a nm a kt a ve
ni h a y e t b e lg e n i n s o n u n a b u y u r u ld u kliş es i k o n u l m a k t a y a hu t d e y ü ile b iti ril er ek ke lim e­
nin m e v c u d i y e ti n e z ım n e n işa re t ed il m ek t e d ir .
B u n u n l a b e ra b e r , t e ’k i d rü k n ü n d e b u y u r u ld u k e li m e s i n in k ul la n ı lm ad ı ğ ı be lgeler
de v a rd ır .

ıı. B e y l e rb e y i b u y u r u ld u l a r ı n d a , e m r e d ile n hu s û s u n m a h a l lî d îv ân ın kararı ol ­

d u ğ u n a da ç ok ke re "işb u b u y u r u ld u ta h rîr" i b a r e s in d e n ö n ce
"D îv â n -ı L e f k o ş e ’d e n " l0,
"D îv â n -ı E y â le t- i S iv a s ’d a n " u ,
" D îv â n -ı K a y s e r iy y e ve B o z o k ve Y e n i-il'd e n " n ,
"D îv â n -ı R u m e li ve ... O r d u -y ı Y a n y a ’d a n " l3 ve y a

U zu n ça rşılı, a.g.m , s. 1 1 5 .
* B u s e b e b l e T S M A ’ d e P r o f . U z u n ç a r ş ı l ı b a ş k a n l ı ğ ı n d a k i t a s n i f ç a l ı ş m a l a r ı n d a i ç in d e mektub ta b ir i
g e ç m e s in e ra ğ m e n b u tü r b e lg e le r " b u y u ru ld u " o la ra k k a b u l e d ilm iş le r d ir . M e s e lâ , n r. E. 4 5 0 5 , 5 448,
5 8 7 6 , 6 5 8 9 /1 v e 2 .

G ö k b ilg in , Diplomatik, s. 9 9 .

T S M A , n r. E. 5644.

" B O A , T E . A B Z , d o s . n r . 3 /3 5 .

ı: T .E . A B Z , d o s . n r . 3 /2 6 .

11 T S M A . n r. E . 1 8 7 4 .
 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İ R VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 201

”D îv â n -ı S ilis tir e ve b i ’I-is tik lâ l O rd u -y ı S e r a s k e r îd e n " l4 şe k li n d e ifade o l u n ­

m uşt ur .

uı. Ta ş ra d a ya z ıla n b u y u r u id u l a rd a ya b u y u r u ld u n u n b a ş la ng ı ç k e li m e s i n in
üs tü n d e m ak a m m ü h r ü 15 y a h ut da a lt ı n d a ya z an şa h sı n pe n ç es i ve zat m ü h r ü 16 b u l u n m a k ­
tadır .

ıv. T a ş ra d a k i le r d e e lk a b g e ne lli k le m e r k e z d e y a z ıl a n la r k a d a r sade de ğ il d i r. Ka dı ,

nâib, emi n, zâbit, m üt e f e r r ik a vs. için, tıpkı f e r m a n l a rd a o l d u ğ u gibi, ayrı ayrı e lk a b k u l ­
lanı lm ışt ır.

K a d ıl a r a :
"H a z r e t-i m e v lâ n â -y ı ş e r î'a t- m e â b , a k z â -y ı k u z â ti ’l-İslâ m , e v lâ -y ı v ü lâ ti ’l-e n â m ,
m ü m e y y iz ü ’l-h a lâ l a n i ’l-h a r â m e l- h â k im ü ’l-a d l b e -k a z â -y ı ..."
" K ıd v e t-i k u z â t î ’l-İs lâ m u m d e t-i v ü l â t i ’l-e n â m m a 'd e n ü ’l-fa z l v e 'l-k e lâ m M ev lâ n â
... K a d ıs ı”
”C e n â b -ı fa z île t- m e â b , ş e r î ’a t-n is â b H a z r e t- i E fe n d i k â m b în ü k â m y â b 1,17 gibi
elk a b k u l la n ı lı rk e n XV I. y ü z y ıl d a n s on ra
”Ş e r î ‘a t-ş iâ r ... K a d ıs ı f a z î le t lü E fe n d i" 1* gibi d a h a k ü l fe t s i z bi r şe k li n te r c ih
ed ild iğ i g ör ü lm e k te d i r.

Nâiblere:
"K ı d v e tü ’n - n ü v v â b i ’l-m ü te ş e r r i'în ... N â ib i" '9 k u l la n ı lı r k e n m ü te â k ıb a s ır la r d a
" Ş e r î ‘a t-m e â b ... N â ib i E fe n d i"20
"... N â ib i iz z e tlü E fe n d i" ş e k li n d e da h a ba s it e lk a b k u l la n ı lm ış t ır .

XIX . y ü z y ıl d a
"... N â ib i E fe n d i" ş e kl i ni n k ul la n ı ld ı ğ ı b u y u r u l d u l a r 21 d a v a rd ır .

Z a b it le r e :
"M e fâ h irü ’l-e ş b â h ve ’l-e m s â F 22

X V II ve X V III . y ü z y ıl l a r d a k i b u y u r u i d u l a r d a ise
" K ıd v e tü ’l-e m â s il ve ’l-a k r â n " 21 e lk a b ı n ın k u l la n ı ld ı ğ ı g ö r ü lm e k te d i r.

M fl t ef e r r ik a , E m in , V o y v o d a ve D e r g â h - ı Â l î ç a v u ş l a r ı n a :
"K ıd v e tü ’l-e m â s il ve ’l-a k râ n "

T SM A , nr. E. 3 6 6 9 /2 .

B ağdad V alisi (1065 / 1655), Erzurum M uhafızı (1 1 5 7 / 1744), M alatya M utasarrıfı (1 2 2 3 / 1808),
R um eli V alisi (1 2 3 4 / I8 1 9 )'n in buyurulduları: TSM A , nr. E. 1 0 1 1 8 /2 9 , 5 2 5 6 , 4 2 4 3 /6 , 1874.

K ıbrıs M uhassılı (1 1 7 9 / 1766), Bender M uhafızı (1 193 / 1 7 7 9 )’nın buyurulduları TSM A nr E

5 644; U zunçarşılı, "Tuğra ve Pençeler", levha LII.

F ek ete, D ip lo m a tik , LIV; G ökbilgin, D ip lo m a tik , 100.

TSM A , nr. E. 1740/2, 1874, 3169/2; T.E. A BZ, dos. nr.3/19.

F ekete ve G ökbilgin, g ö s. y er.

T E. A BZ , dos. nr. 3/26.

6 R eb ı‘Qlevvel 1250 (13 Tem m uz 1834) tarihli buyuruldu: Irade-M V , nr. 177/20.
F ekete ve G ökbilgin, g ö s.ye r.

Bağdad V alisinin 8 C em âzıyelâhır 1065 / 15 N isan 1655 tarihli (T SM A . nr. E. 1 0 1 1 8 /2 9 ) ve K ıb n s

M uhassılm ın 27 Z ilka'de 1179 / 6 Haziran 1766 tarihli (T SM A , nr. E. 5 6 4 4 ) buyuruldular,
202 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

M ütesellim lere
"M e fâ h irü ’l-e m â s il ve ’l-a k r â n " 2* e lka bı ku ll a n ı lm ış t ır .

F e r m a n l a r d a o l d u ğ u gibi b u y u r u id u l a rd a da bi rd e n faz la k işi ye h ita b ed ile b ili r ve

"B i-m e n n ih î te â lâ S ı v a s ’d a n Y o z g a d ’a v a r ın c a y a k a d a r y o l ü z e rin d e v â k i' k a za ­
la r ın n â ib le r i m e v e d d e tlü e fe n d ile r ... ve m ü d ir le r i h a m iy y e tlü a ğ a la r , . . " 25 gibi her bi­
rin e o m e v k i ' i işgal e d e n le r için ka bu l e d il m iş e lk a b ku ll a n ı lı rd ı .

v. E lk ab ı t a k i b e n d a im a ol d u ğ u gibi dua , da h a s o n ra da
"in h a o lu n u r ki" y a h u t
" b a d e ’t-ta h iy y e / b a ' d e ’s -s e lâ m in h â o lu n u r k i" f o rm ü lle ri k u lla nı la ra k nakil-
i blâ ğ k ı s m ın a ge ç ili rd i.

2. A r z , T e l h is vs. Ü z e r in e B u y u r u l d u l a r

a. M erkezden V erilenler

aa. D o ğ r u d a n A r z / A r z u h a l Ü ze rin e

F a tih K a n u n n â m e s i'ne gö re P a d i şa h ı n tu ğ ra s ın ı t aş ı y a n h ü k ü m le r an c ak üç şahsın

b u y u r u ld u la r ı ile ya z ıl a b il ir d i. B u n l a r d a n m ül k î i şle re d a ir ol an m es e l e l e rd e s a d ra za m ,
m a l i y e ile ilgili iş l e rd e d e fte r d a r , ş e r ‘î d â v â la r d a ise k a d ıa s k e r le r s e lâ hi ye t l i kılınmıştı.
İlk d e v ir l e r d e D îv â n -ı H u m â y û n ’a ve ri l e n bi r arz, a rîz a, a rz uh a l v ey a tak ri r o ku ­
nu p ist ek ka bu l ed ild iğ i ta k d i r d e ü z e ri n e " b u y u r u ld u ” k e lim es i, b a z an tek o larak, bazan
da bir c ü m l e n in s o n u n a ilâv e e d il e re k y a z ılı r d ı.
"H ü km b u y u r u ld u " 2b
" M û c e b in c e h ü k m b u y u r u ld u " 21 v e y a
"K a n u n ü z e re b u y u r u ld u " gibi kı sa, ya h u t
"K a d ıa s k e r m e k tu b u m û c e b in c e h ü k m b u y u r u ld u " 29,
"İ h tiy â r iy le f e r â g a t id e r s e b u y u r u ld u ”29,
”A h d id n â m e -i h ü m â y û n a ve e lle r in d e o la n e m r -i ş e r ife m u h â l i f ta a d d î itd irilm e y e
d e y ü b u y u r u ld u " 30 v e y a
" Z u h û r id e n e ş k ıy â n ın d e f i n d e m ü c e r r e d s â 'î o la s ın d e y ü h ü k m b u y u r u ld u "31
”A r z o lu n d u ğ u ü z e re ta h r ir o lu n a d e y ü b u y u r u ld u ” gibi y a p ıl a c a k işlemi veya
ne ye b i n â e n e m r e di l d i ğ in i g ö s te r e n b u y u r u ld u l a r k on a bi l i rd i .
M a a m a f ı h "K a n u n ü z e r e " 32 m is â li n d e o l d u ğ u gibi b u y u r u ld u k e lim es in in ku l­
l a n a m a y a r a k yine z ım n e n ifad e ed ild iğ i b u y u r u ld u l a r a da ra s t la n m a k ta d ı r.

B u y u r u l d u k o n a b il m e s i için k a le m le r d e k i k a y ıd l a rı n g ö r ül m e si ge re k e n ha ller de
o lab i l ir d i. Bu ka y ıd l a rı n g ö r ü lm e s i n e ilk z a m a n l a r d a d a h a az, s o n ral arı h e m e n d aim a ih­
t iya ç d u y u l m u ş tu r . İşte bu gibi h a ll e rd e
" M a h a lli g ö r ü lm e k içü n h ü k m b u y u r u l d u şe rhi k on u rd u .

24 15 Ram azan 1236 (16 Haziran 1821) tarihli buyuruldu: TSM A , nr. E. 1874.

- T E. A B Z , dos. nr. 3 /35.

26 A .D V N , dos. nr. 5/43.

27 A .D V N , dos. nr. 6 /4 4 .
2" A .D V N , dos. nr. 2 1 /1 0 1 .

2'( A .D V N , dos. nr. 5/14.

A .D V N , dos. nr. 2 1 /32.

" A .D V N , dos. nr. 7/25.

'2 A .D V N , dos. 5/55.
” M uâm ele görm üş belgeler incelenirken bu konuda tafsilât verilecektir.
 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İR VE AR Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 2 03

Dî vâ nd a, b u y u r u ld u n u n ko n m a s ı n d a n so nr a belli fo rm ü ll e r ç e r ç e v e s in d e n işa nc ı,
re i s ü lk ü t t ab ya hud dî vâ n k ât i b l er i n d en biri t ar a fı n d a n m ü s v e d d e ya p ıl a ra k h ü k ü m
h a z ır la n ı p 34 ilgili yere g ö nd e ril ird i. Fe rm a n- ı âlî ı s d â n için y a z ıl a n b u y u r u l d u l a r a her
hangi bir ilâve ya pı lm as ı bazı şa rtl a ra bağlı idi. S a dâ re t k e th ud â s ı ve r e i s ü lk ü t t a b
d ı şı n d a k il e ri n y a pa ca kl a rı ilâ v e le rd e m u tl a k a s a d ra z a m ı n "sa h h "\ ve p e n ç es i ge rek li idi.
XIX. yü zy ıl b a ş la r ın d a bu u sû le riâ ye t e d il m e m e ğ e ba ş la n m a s ı d o l a y ı s iy l e 1226
(1811 ) 'd a "p en çe ve sah h-ı âlî b u l u n m a d ı k ç a e m r in ısd â r e d il m e m e s i" h u s û s u n d a ka t î
tal im a t v e ri l m i ş ti 35.

ab. T e lh is Ü ze rin e

D îv ân -ı H u m â y û n u n XV II. y ü z y ıl d a n î ti b â re n y a v a ş y a va ş ö n e m i n i ka yb ed ip
i şlerin Pa şa K a p ı s ı ’na i n ti ka li n d en s o n ra si s t e m d e de bi ra z d eğ iş i k li k y a p ıl m ış ve di ğ e r
her tü rlü e v ra k l a b irl ik te sa d ra z a m ı n , m ü sv e d d e l e r i t e z k i re c i le r ta r a f ı n d a n y a z ıl a n b u y u -
ru ld ul arı da, S a dâ re t K e t h ud â sı (v ey a K â h y a B e y ) ’nın e li n d e n g e ç e r o l m u ş tu r . Bi r a rz
ve ya a rz u h a l in m u â m e le y e k o n a b il m es i için ön c e âid o l d u ğ u k a le m d e k i k a y d ın ı n
ç ık a rıl m as ı ve o k a le m in şefi t ar a fı n d a n m e s e l e n i n te lh isi lâzı m ge lm i şt ir . K a l e m l e r d e n
de r- k e n a rl a r y a p ıl a b il m e s i g e n e lli kl e s a dâ r e t k e th ü d a s ı ta r a f ı n d a n k o n a n s a d r a z a m ı n
b u y u r u ld u s u ile o lm u ş tu r. M a a m a fı h , b a z an bu ilk b u y u r u ld u o l m a d a n da m u â m e le y e
ba ş la n ıld ığ ı g ö r ül m e kt e d i r. Fa ka t, d e r - k e n a rl a rı n ç ık a r ıl m a s ı n d a n s o n ra y a p ıl a n te lh isi
m ü te â k ib v e ri le n ni hâ î k a ra r ın tat b ik m e v k i i n e k o n u l a b i l m e s i için m u tl a k a s a d r a z a m ı n
m û c ib b u y u r u ld u s u g e re km iş tir . A n c a k bu b u y u r u ld u d a n s o n ra te z k i re v e ri l ir ve ge re kl i
fer m an v ey a b e ra t ya zı l a b il ir d i. B â b ı â l î ' n i n m e k t û b î k a l e m i n d e n y a z ıl a n b u b u y u r u l d u l a ­
ra b u y u r u ld u -y ı s â m î v e y a b u y u r u ld u -y ı â lî adı v e ri lm iş tir . So n r a la r ı, b u y u r u ld u - y ı s â m î
k a rşı lığ ı ol ar a k f e r m a n - ı â l î v e y a f e r m â n - ı s â m î de k u l l a n ı l m ı ş t ı r 36.

G e r e k r e ’sen ya z ıl a n b u y u r u ld u l a rd a , g e re k s e m al iy e k a le m le r in e âid m u â m e le l i
e vr a k ü z e ri n d e k i n ih âî b u y u r u ld u l a rd a , b u y u r u ld u n u n a lt ı n d a ta r i h b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n ,
arz ve be nz er i b e lg e l e r ü z e ri ne D î v â n d a k o n u l an b u y u r u ld u l a r ile bazı D î v â n k a le m le r in e
âid e v ra k ü z e ri n d e k i h er iki b u y u r u ld u d a ve m u â m e le l i e vr a k ü z e ri n d e k i ilk b u y u r u l d u ­
lar da t ari hin ihmâ l e d il e b il d iğ i g ö r ü lm e k te d i r.

S a d r a z a m ın b u y u r u ld u l a rı n d a , k l iş e le ş m iş b u y u r u ld u k e li m es i ile b ir l ik t e m ü ta l e a
e di lm esi ge re ke n bir işar et de sa h h d \r . B u y u r u l d u n u n sa h ih l iğ i n i g ö s t e r m e k ü z e re , el-
k ab ın ilk k e li m e s i n in ü z e rin e , m u tl a k a s a h h işa re ti k on u r d u .

ac. F e rm a n M ü sv e d d e s i Ü ze rin e

F e r m a n m ü s v e d d e l e r i n in uy gu n b u l u n d u ğ u da ü z e rl e ri n e k o n a n b u y u r u ld u ve s a h h
işar etl eri ile gö ste ril ird i. Bu tü r m ü s v e d d e l e r d e ilk sa tı rı n ü z e ri n e b u y u r u ld u , o n u n ü z e ­
rine de s a h h k o nu r d u.

Eğer m ü sv e d d e s i h a z ır la n a n h ü k ü m b i rd e n faz la ye re g ö n d e r i l e c e k s e , s ûr e ti v e ya
s û re tle r in in ne re le re g ö nd e ri l ec e ğ i h ü k m ü n bi ti m i n d e
"B ir s û r e ti h â lâ b e r -v e c h -i a r p a lık K ilis S a n c a ğ ı ’n a m u t a s a r r ı f o la n ..'' y a h u t

M S. K ütükoğlu, "Mühimme D efterlerindeki M uâm ele Kayıdları Ü zerine", T B P D S, s. 1 0 4 -405.

* ~ ‘ ba yaz,lan 4 ^ c e b 1226 (25 Tem m uz 1811) tarihli hüküm: M ü h im m e , nr. C C X X X III,

M e s e li, bir İlm ü h a b e r D e fte r i'nde (B O A , nr. V II) beyaz üzerine sâdır olan buyuruldular için ço ğ u n ­
da ferm an-ı âlı / "ferman-ı sâmî", bazılarında ise "buyuruldu-yı âlî" / "fermân-ı sâmî" tabirleri

"B e y a z ü ze rin e f e r e f v â r i d o la n b u y u ru ld u -y , â lî ve m ü te a llik b u y u ru la n ir â d e -i s e n iy y e -i şâ h â n e

linde’bir arada kalfa!İ Z ! , "* * « » ‘ < - « « * • ( , . 55 ) , « k.

20 4 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ
"B ir s u r e li A n a d o lu V a lisi v e z ir .
" b u y u r u ld u " ve s a h h k o n u r d u .
Şekil 144
Ferman müsveddesi üzerinde "buyuruldu" ve "sahh"
(A .D V N .M H M , dos. 25/1 1)
Çe ş id li k o n u l a r l a ilgili be lg e l e ri n
h e r bi ri ne k o n u l a c a k b u y u r u ld u l a r için de
k l iş e le r va rdı . P a d i şa h ı n ha tt-ı h u m â y û n u
çı k m ı ş bir m es e l e, m en z il fe rm an ı, a lay -
beyi arzı , t im a r te v c ih i vs. üz e ri n e y a z ı ­
lac a k b u y u r u ld u l a r he p t es bi t e di lm iş ti.
M u â m e l e g ö r m ü ş e v ra k üz e ri n d e k i b u y u ­
r u id u l a r d a ge n e ll ik l e , te lh is, i ‘lâm , arz,
d e r -k e n a r gibi ha ng i tü r be lg e ve ya k a yd a
d a y a n ı l a r a k b u y u r u l d u ğ u da
" te lh is m û c e b in c e " ve y a
Şekil 146
Sûreti birden fazla yere gönderilen ferman
müsveddeleri üzerindeki "buyuruldu'Mar ve
"sahh"
(A .D V N .M H M , dos. 25/11)
Gerek B O A , A .D V N dosyalarında, gerekse C evdet tasnifi içinde buna pek çok örnek vardır.
A sparouch V elk ov, "Les N otes C om pl6m entaires dans les D ocum ents Financiers Ottomans des XVI -
X VIIT Sifccles (£tu d e diplom atique et paleographique)", T u rcica , XI (1 9 7 9 ), 40.
M ehm ed b. A hm ed, D e fte r i T eşrifa t, 1.0. M erkez Ktb, TY, nr. 9 9 7 6 , 58b.
P a şa y a " şe k li n d e gö st e r il d i k te n so nra üstüne
Eğe r sû ret b ird en fazla yere
g ö n d e r i l e c e k s e her biri peşpeşe
y a z ıl ır ve he p s in i n üz eri ne b u y u ru l­
d u ilâve e d i l i r d i 57. An ca k iki, beş,
on ye re fer m an gö nd e ril ec e ks e sa­
de c e e sas m e tn in ü ze rin de ki buyu­
ru ld u ile en s o nd ak i buy uruldunun
ü z e r i n e s a h h k on u r d u .
A y r ı c a bu tür belgelerde
b u y u r u ld u n u n sağ ta r a fı n a dîvândan
ç ık tı ğı nı g ös te r e n çift çizgi, köşeli
bi r "S" ve ya sol ta r a fı n d a küçük bir
uz a n tıs ı ol an "U " y u an dıran bir
işa re t ilâve e dil ird i.
****<& t
« s »
Şekil 145
Sûreti tek yere gönderilen ferman sûreti üzerinde
"buyuruldu" ve "sahh"
(A .D V N , dos. 2130/15)
"a rz ve d e r -k e n a r ı m û c e b in c e ” şeklinde
ta s r ih e dil ird i. B u n d a n s on ra ya pıl ac ak şey
ya z ıl ıp " b u y u r u ld u ” ke lim es i k o nd ukt an sonra
tari h atıl ırd ı. M u â m e l el i evra k üzerindeki
b u y u r u ld u l a r, e ğ e r tek sa yf a ya sığıyorsa, arz
ve ya a rz u h a l in sol üst ta r a fı n da ve ilgili
ka lem şe fin in tel h i si n in ü s tü nd e yer alırdı.
Faka t, d e r - k e n a rl a rı n faz lalığı se bebiyle, sad­
r a z a m ın b u y u r u ld u s u n a e sas ol ac a k telhis arka
s a yf a ya y a z ıl m ı ş s a ni hâ î b u y u r ul du mutlaka
t e lh is in üz e ri n d e bu lu n a c a ğ ı n d a n , arka say­
faya g e ç e r d i 1®. A nc a k , sad ra z a m la rın , askerî
ve ni şa n be ra t la r ın ı n ü z e rin e "ma ha lline kayd
o lu n a" ş e kl in d e b u y u r u ld u ya zm al arı kanûna
a ykı rı idi*9.
 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İR VE ARZ M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 20 5

Şekil 147 Şekil 148 Şekil 149

Buyuruldu yanında çift çizgi Buyuruldunun sağında "S" Buyuruldunun sağında "U"
(A .D V N , dos. 1239/26) (A .D V N , dos. 25/28) (A .D V N .M H M , dos. 50/22)

Bazı h a lle rd e Pa di şah , arz ve ya tel hi s üz e rin e hatt-ı h u m â y û n u n u y a z d ık t a n so n ra,

bu hatt-ı h ü m â y û n d a e mr ed ile n hu s u s u n ye rin e g e tir ilm e s i için aynı kâ ğıt üz e ri n e s a d r a ­
zam da b u y u r u ld u s u n u k o y a r d ı 40. Bu tür be lg e l e rd e b u y u r u ld u , d a im a hatt -ı h u m â y û -
y û nu n alt tar a fın a , arz ve y a ta kr iri n ise, e ğe r üst t a r a fı n d a y er va rs a ü s tü ne , y o k s a al t ı n a
y a z ılı r dı .

N e z â r e t ve m ec l is l e ri n k u r u lm a s ı n d a n s o n ra b u n l ar l a s a d âr e t a ra s ı n d a k i y a z ı ş m a ­
larda, ge len te z k ire sureti üste alın ıp , a ltı na s a d âr e ti n t asd ik i m a k a m ı n d a m û c ib b u y u ­
r u ld u s u d e ni le n bu y u r u ld u ya z ıl a ra k tarih a tıl m a y a , üs tü n e ve k âğ ıd ı n sa ğ t a r a fı n a da
r esm î s a d âr e t m üh rü ba s ıl m a y a b aş la n m ış t ır .

b. Taşrada V erilenler

Bu tip b u y u r u ld u l a r d a n ta ş r a d a v e ri l e n l e r de ço k ke re m e r k e z d e d î v â n d a n ç ı k a n l a ­
ra be nz er. B u y u r u l d u la r , arz, i ‘lâm, vs. ü z e rin e , m a h i y e ti n e gö re kı sa ve ya u z u n y a z ı ­
lırlardı. An c a k, bir k ı sm ın d a tıpkı m er k e z d ek i gibi b u y u r u ld u n u n ilk k e li m es i ü z e ri n d e
bir sa h h işareti ve b i ti m in de b u y u r u ld u kliş es i b u l u n d u ğ u 41 h a ld e d i ğ e r bir k ı s m ın d a
b u y u r u ld u n u n ü s tü n d e sa h h y e ri n e m a k a m m ü h rü nü n b a s ı l d ı ğ ı 42y a h u t b u y u r u l d u n u n
altın a p e n ç e k o n u l u p y a n m a z a / m ü h rü n ü n ba s ıld ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r 43.

Şekil 150 Şekil 151

Makam mührü bulunan taşra buyuruldusu Pençe ve mühür bulunan bir buyuruldu
(T.E. A BZ, dos, 3/17) (T.E. A B Z , dos. 3/31)

M eselâ, A .D V N , nr. 2505 ve MF, nr. 10 bunlardandır. C evdet tasnifi b elgeleri için d e bu şek le pek
çok örnek bulunmaktadır. Ancak, hatt-ı hüm âyûnlar vak tiyle k e silip ayrıldığından sa d ece takrir te l­
his ve buyuruldular görülebilm ektedir.

41 M eselâ, T E. A BZ, dos. nr. 3/14, 3/15.

S iv a s K adısının i'lâm ı üzerindeki 25 Safer 1160 (8 Mart 1747) tarihli buyuruldu: T E. A B Z , dos. nr.
206 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

B e y l e rb e y i le r , s a d e c e v az ife li o l du k la r ı y e rd e değ il, b u r al a ra gid ip gelirk en yol

üz e ri n d e , kadı b u l u n m a y a n y e rl e rd e d â v â d i n le d i k le r in d e " k an un üz ere b u y ur u ld u " verir­
lerdi.

G e r e k ti ğ in d e k a pd a n pa şa, d e ft e rd a r , vb. v a z if e li le r de ken di s elâ hi yet ler i da h i­

lin de ki iş le rd e b u y u r u ld u y a z ar l ar d ı . D e f te r da r, m a h a l li n d e m u ka ta a la r ı tevcih edip
b u y u r u r, fakat p e nç e ç e k e m e z , b u y u r u ld u l a r ı n al t ı n a k u y r u k lu i mz as ın ı koya rdı. Kapdan
pa şa da T e r s a n e y e ge ld i ğ i n d e g e re ki rs e d a v a di n le r , ihtiy aç d uy m as ı h a lin de o mıntaka
k a d ı s ı n a b u y u r u ld u y a z ıp d a v a d i n le m e s i n i i s t e y e b il ir d i 44.

G e r e k m e r k e z d e , g e re k s e t a ş r a d a ya z ıl a n b üt ün b u y u r u ld u l a r da im a d îv â n i yazı ile
yazılmışlardır.

Sonuç

Üst d ü z e y y ö n e ti c il e r i n in e m ir le r i o la n b u y u r u ld u la r , m ah i y e t î ti bâ riy le aynı ol ­

m a k l a b e r a b e r şek il o l ar a k farkı 1ık g ö s te r m e k t e y d il e r. N it ek i m , be y le r b e y il e ri n e m i r le r i ­
nin d i p lo m a tik b a k ı m ı n d a n b u y u r u ld u ad ını a lm a sı da m e r k e z d e k i n d e n hayli sonra
o l m u ş tu r .

II. T E L H İ S
A r a b c a as ıllı " la hh a s a " ( ^ ^ J O ’da n ge le n " te lh is ", " h u lâ s a e tm e k" , "öze tlem ek "
m â n â s ı n d a d ı r . O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e ge n e ld e alt k a d e m e d e k i va z if e li n in , bir mes el eni n
s a f h a l a r ı y la ilgili o l a r a k üst ka d e m e d e k i va z if e li y e ya zd ığ ı öz e te de aynı ad veril mek le
b e r a b e r "te lh is" ta b i r iy l e ilk a kla ge len , s a d ra z a m ta r a fı n d a n pa d iş a h a s un u la n arzlardır.

A. TARİHÎ SEYRİ

S a d r a z a m ’ın, D îv â n- ı H ü m â y û n to p la n t ıl a r ı s o n u n d a a rz a g i r m e k 45, ya h ut tebrik

ve ya ta z i y e d e b u l u n m a k , ve y a Pa şa K a p ı s ı ’nda y a b a nc ı d e v le t le r elç ile rin i kabul e d e ce ­
ğini b i l d i r m e k 46 için yo lla d ığ ı ya z ıd a n , u lû fe d a ğ ıt ı lm as ı için p ad iş a h ı n iznini a lm a k 4'
y a h u t her ha ngi bir m es e l e h a k k ın d a p a d iş a h ı n e m ri n i i s te m e k için ka le m e a lın a n yazıya
k a d a r p a d iş a h a g ö n d e rd i ğ i bü tü n k âğ ıt l ar te lh is ad ını taşır. D îv â n- ı H u m â y û n ’un mu nta-

1836) tarihli (T E. A BZ. dos. nr. 3 /3 1 ) Sivas E yâleti Kaym akam ının buyurulduları.

44 T e v k i'î Abdurrahman Paşa, "Kanunnâme", M illi T etebbu'lar M ecmuası . 1 3 (1 3 3 1 ), 516, 536.

D îvân ü yelerinin arza girebilm eleri için her arz günü sadrazam tarafından bir te lh isle huzura çıkma
m üsaadesi istenir ve bu isteğe olum lu cevab geldikten sonra arza girilirdi. T evcihat yapılan
şah ısların huzûra çıkab ilm eleri de yine sadrazam te lh isiy le olurdu. M eselâ 7 Zilka de 1116 (2 Mart
1705) da kub b e-n işin lik , yeniçeri a ğ alığı, defterdarlık ve çavu şb aşılık tevcih ed ilm iş olan şahısların
huzûra kabulleri için şö y le bir telh is gön derilm işti:
"Şevkellü Efendim.
Bugün dîvân-ı adâlet-unvânları hitâmından sonra hu:ûr-ı fâ izü n-nûr-ı hümâyûnlarına arza girilüp
avâtıf-ı aliyve-i mülükânelerinden kubbe-nişinlik rütbesi inâvet ü ihsân buyurulan vezir Ali Paşa
kulları ve Yeniçeri Ağası olan Mehmed Ağa ve D efterdâr tsm âil Efendi ve Çavuş başı Jbrâhim Ağa
kulları mu 'tâd üzere türâb-ı atabe-i alivye-i husrevânelerine yüz sürmeye izn ü ruhsat-ı hümâyûnları
erzâni buyurulmak bâbında emr ü ferm ân..
D îvândan gönderilen telh isler, bunda da olduğu gibi, daima âm edî kalem inde hazırlanarak sadrâzama
arz e d ilip m ühürlenir ve kapıcılar kethüdası v a sıtasıyla padişaha yollanır, cevabı da yine onun ta­
rafından getirilird i. Telhis Mecmuası , S ü leym aniye Ktb, E s’ad E fendi kısm ı, nr. 3382, vr. 12b.

4<> U zu n ça rşılı, Merkez, s. 127.

U z u n ç a rşılı, M e r k e z , s. 36.
 DE V L E T E R K Â N I N I N E M İR VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ

z am a n top lan dı ğ ı d e v ir l e r d e 48 p a d iş a h a şif âh î o la r a k a rz d a b u l u n u lu r k e n de, s u n u la c a k

he r kon u için Dîv ân -ı H üm â y ûn k a le m in d e tel hi s tez ki re le ri h a z ır la n ı r 49, D îv ân t o p l a n t ı ­
sının ba ş la m as ı n d a n önc e bu nl arı ihtiv â ed en tel hi s ke sesi r e i s ü lk ü t t a b t a r a fı n d a n s a d r a ­
z am ın y a n ın a b ı r a k ı lı rd ı 50. Dî v ân t o p la nt ıs ın ı m ü te â k ıb a rz a g iri ld i ğ in d e b u nl ar , o k u n m a k
su ret iyl e p a d iş a h a s u n u l u r d u 51. P a d iş a hı n emri ise şifâ hî o la r a k a lın ır ve uy g u n b u l u n a n ­
lar ay rıl ar a k m u âm e le y e ko n ur d u . Fa ka t XV I. yüz yıl s o n la r ın d a n îti b â re n a rz s ır a s ın d a
p a di ş a h e m r in in şifâ hî ol ar a k alı nm as ı k ey fi y e ti n e ra ğ b e t e di l m e m e y e , t e l h i s l e r i n yaz ılı
o lar ak p a d iş a h a veril ip, onu n ira de sin in de ya zılı o la r a k a l ı n m a s ı n a b a ş l a n d ı 52. Hat ta,
S a d r az a m Lal a M e h m e d P a ş a ’nın bazı m e s e l e l e ri n halli için t e n h a d a k o n u ş m a l a rı
isteğ ine Su lta n I. A h m e d "K âğ ıd ile bi ld ire s in " c e v ab ı nı v e r m i ş t i 53. N i t ek i m , k ü t ü b h a n e -
lerde m ev c u d T e lh is M e c m u a la rı XVI. ve XV II. y ü z y ıl l a r a âid pe k ço k m e s e l e n i n p a d i ş a ­
ha yaz ılı ol ar a k su n u ld u ğ u ve c e v a b ı n ı n da yin e y az ılı ol ar a k alı n d ı ğ ın ı g ö s t e r m e k t e d i r 54.

D îv ân -ı H ü m â y û n to p la n t ıl a r ı n ın XV II. y ü z y ıl d a n îti b â re n a z a l m a s ı , X V III .

yü z y ıl d a n î tib â re n ise s a de c e ul ûfe ve elçi k a b û lü g ü n l e r i n d e y a p ıl m a s ı n a p a ra le l o l a r a k
a rza g iri şle r de sa d ec e bu gibi to p la n t ıl a r so n ra s ı n a m ü n h a s ı r k a lın c a , s a d r a z a m l a r t a ­
r af ın da n s u n ul a n te l hi sl e ri n sayısı ile b irl ik te ö ne m i de arttı. Ar t ık Pa ş a K a p ı s ı ’nd a b i z ­
zat rei s ü lk ü t t ab tar a fı n d a n h a z ı r l a n a n 55 t e l h i sl e r te lh is k e s e s i d e n il e n bi r k e s ey e
k o n u l a r a k m ü h ü rl e n ip te lh is c i ad ıy la a n ıla n bir v a z ife li ile s a ra ya g ö n d e r i l ir o l d u 56.

S a d r az a m ın se fe rd e bu l u n d u ğ u s ır a d a s u n d u ğ u t e l h i s l e r ise d o ğ r u d a n p a d iş a h a
de ğil , s a d ar e t k a y m a k a m ın a g ö n d e ri l ir ve o nu n ta r a f ı n d a n p a d iş a h a s u n u lu r , c e v a b ı da
aynı k a n a ll a y o l la n ı rd ı 57.

B. R Ü K Ü N L E R İ

B üt ü n b e lg e l e r gibi t e l h i sl e r de bi r d a v e t rü k n ü y le b a ş la r la r . K ı s a h ü v e
f o rm ü lü n d e n ib âre t ol an te lh is d a v e tl e ri n d e da im a f e r m a n l a rd a k i şek il k u l la n ı lm ış t ır .
D a v e t te n s on ra e l k a b y er alır. Te l h is elk a bı de ğ iş i k ş e k il le r g ö s te r ir . Ay nı d e ­
vi rde farklı e lk a b k u lla n ıld ığ ı gibi z a m a n i çin de de d e ğ iş i k li k le r o l m u ş tu r . X V I. y ü z y ıl d a
K a n û n î s a lt a n a t ı n d a M ak bu l İ br a hi m Pa ş a s a d â r e ti n e k a d a r t e l h i s l e r d e
" D e v le tlü P â d iş â h ım " ,
"S a 'â d e tlü P â d iş â h ım " gibi e lk a b k u l l a n ı lı rk e n z a m a n l a bu
"Ş e v k etlü , k e râ m e tlü , in â y e tlü P â d iş â h ım " ,
"Ş e v k e tlü , in â y e tlü , k e râ m e tlü , m e h â b e tlü P â d iş â h ım " ,
"B enüm d e v le tlü ve m e r h a m e t/ü P â d iş â h ım ”58 ş ek lin i a lm ış ; III. A h m e d s a l t a ­
na tın da N e vş e hi r li D am ad İb ra hi m P a ş a ’nın s a dâ re ti s ır a s ın d a ise b i ra z d a h a g e l i ş t i r i l ­
miştir. B u n l a r : 59
Ş e v k e tlü , k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , a z a m e tlü P â d iş â h ım " ,
D îvân-ı Hümâyûn toplantıları ve arza girişler için bk. U zu n çarşılı, M e rke z, s. 13-35.
" U zu n ça rşılı, M erk ez, s. 55.

U zu n ça rşılı, M e rkez, s. 243.

" U zun çarşılı, M e rkez, s. 34, n. 2.

 lî’den naklen U zunçarşılı, M e rkez, s. 1 2 İn ve 122.

■’ O rhonlu, T e lh isle r, s. 107/128.

T elh is m ecm ualarının liste si için bk. O rhonlu, a .g .e , s. X X V -X X V II.

” U zun çarşılı, M e rkez, s. 245.

E vliya Ç eleb i, S e y a h a tn a m e , I, 7 1 ’den naklen U zu n çarşılı, M e rke z, s. 132.

U zun çarşılı, M e rk ez, s. 134.

III. M ehm ed’ın 1005 tarihli hatt-ı humâyûnunu hâvî telhis: O rhonlu, a .g .e , s. 2 /3 .
BO A , A. A M D , dosyalarındaki telh isler.
20 8 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

"Ş e v k e tlü . k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , in a y e tlü P â d iş â h ım " ,

" Ş e v k e tlü . k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , k u d r e tlü , in â y e tlü P â d iş â h ım ”,
" Ş e v k e tlü . k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , k u d r e tlü , v e lin i m e tim e fe n d im P â d iş â h ım ” ve
"Ş e v k e tlü , k e râ m e tlü . m e h â b e tlü v e li-n i m e t-i b i-m in n e tim e fe n d im P â d iş â h ım "t",
ha tt a
"B e n im ş e v k e tlü . k e r â m e tlü m e h â b e tlü . s a lâ b e tlü v e lîn i'm e tim . s e b e b -i d e v le t ve
h a y â tım e fe n d im P â d iş â h ım " gibi elk a b d ı r. X V III . yü zy ıl ı n o r ta l a r ı n d a n îtibâren ise
N e v ş e h ir l i İ b ra h im Pa şa s a d a r e ti n d e k i bazı t e l h i s l e rd e g ö r ü le n fazl a külfetli elkabın
k ı sm e n terk e d il e r e k he m e n d a im a
"Ş e v k e tlü , k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , k u d r e tlü v e lin i ‘m e tim e fe n d im P â d iş â h ım " şekli­
n in k u l la n ı ld ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r 61.

T e l h is l e r i n bir kısm ı ise

"A r z -ı b e n d e -i b i-m ık d â r b u d u r / o ld u r k i”b:,
" A rz-ı b e n d e -i b i-v ü c û d b u d u r / o ld u r k i" b’ gibi da h a d eğ iş i k f o rm ü lle rle başlar.
B a z ı la r ın d a " a rz-ı b e n d e -i b i-m ık d a r / b i- v ü c û d " i fa de le r in i m ü te â k ib "d e v le tlü /
s a 'â d e t lü P â d iş â h ım " bA elk a b ı ve y a bu n u n , y u k a r d a işa re t e d ile n, z a m a n l a geli şmi ş şekli
k u l l a n ı l m ı ş t ı r 0'.

Te l h is e lk a b ı n d a k i "P â d iş â h ım " ke li m es i , III. M u s ta f a s a lt a na tı n da k i bazı tel­

h i s l e r ist isn a e d i l i r s e 66, d a im a e lk a b sa tı rı n ı n üs tü ne ya z ıl m ı ş tı r. A n c a k kâ ğı dı n kullanılış
şekli z a m a n l a d e ğ iş i k li k g ö s te r m i ş ti r . İlk z a m a n l a r d a " p a d iş a h ım " kelim esi elkab
sa tı rı n ı n iki p a rm a k k a d a r üs tü n e y e r l e ş ti r i l ir k e n X V I II . yü zy ıl so n la r ın d a n îtibâren
kâ ğ ıd ı n sol üst k ö ş e s i n e ta ş ı n m ı ş tı r. Yi ne X V III . yü zy ıl o r ta l a r ı n a ka da r kâğ ıdı n üst ta­
ra f ı n d a fazl a b o ş lu k b ı r a k ı lı r k e n z a m a n l a y a z ıy a d a h a y u k a r ı d a n b a ş la n ı r olm uş tur .

T e l h is l e r d e e l k a b d a n s o nr a d u a rü k n ü y e r alır. A r ş i v l e r i m i z d e m ev c u d ko leksi­
y o n l a r i çi n de k i . e l h is l e r d e n , du a r ü k n ü n e en faz la X V I II . y ü z y ıl d a ö n em verildiği an ­
l a ş ı lm a k ta d ı r .
"H a kk te b â r e k e ve t e 'â lâ m ü b â r e k v ü c û d -ı h u m â y û n -ı m e h â b e t-m a k rû n la rın
h e m iş e a v n -i in â y e t-i ilâ h iy y e s in d e m a sû n e d ü p s â y e - i h ü m â -p â y e -i m ü lû k â n e le rin
â m m e -i ib â d ( ?) ile ü z e r im d e d â im ve k a im e y ley e , âmiri'*'1,
"H a kk t J b î r e k e ve t e 'â lâ m ü b â r e k v ü c û d -ı h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k r û n la r ın h a tâ vü
h a ta r la r d a n m a sû n u m a h fû z e d ü p s â y e - i in â y e t ü re f e t l e r i n ü z e rim d e n b ir an d û r e t­
m e y e . âm in . B i-h ü r m e ti M u h a m m e d i l-e m ir i,68
"H a k k c e lle vü â lâ n ın m ü b â r e k v ü c û d -ı h u m â y û n -ı m e y m e n e t / in â ye t-m a k rû n la rın
h e m iş e v ik a y e / h ıfz u s ıy â n e t-i s a m a d â n is in d e m a s û n u m a h fû z e y le y ü p b e d -h â h -ı d e v le t­
le r in h e m v â r e m a k h û r u s e r - n ig û n e v le y e . â m in ." b9,

Uzunçarşılı, S a r a y , s. 67; Gökbilgin, D ip lo m a tik , s. 90.

'■1 B O A , HH. tasnifindeki telh isle r içinde bu tipe pek çok örnek olup I. A bdülham id. III. Selim , IV.
M ustafa ve II. Mahmud devirlerine âid telh islerd en nr. 4 0 8 , 1724, 8 231, 13943, 26842. 53455.
5 3 7 4 0 ’dakiler bunlardan sad ece birkaç tanesidir. T anzim attan sonra da ihtiyaç duydukça sadrazam­
ların, padişahlara yazdıkları telh isler d e , aynı elkabı kullandıkları görülm ektedir. M eselâ, trade-D.
nr. 1 8202, 32463 bunlardandır.

O rhonlu, s. 2 5 /2 9 , 6 1 /7 2 , 98/1 14. I 16/146

O rhonlu. s. 2/4.
”* O rhonlu, s. 6 /6 , 7/7, 9 /9 , 1 2 /12-13, 17/18, 19/21 'deki telh isler bu tipe birkaç örnektir.

‘ U zu n ça rşılı, S a ra y , s. 67.

A .A M D , dos. nr. 12-1 7 'deki telh islerin büyük kısm ı böyledir.

A .A M D , dos. nr. I /68.

A .A M D , dos. nr. I /73

A .A M D . dos. nr. 1/59; 2/1.
 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İ R VE AR Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 209

Şekil 152
Telhis elkabında "padişahım" kelim esinin yeri
(A .A M D , dos. 17/49)

”H u d â y -ı m ü te 'â l v ü c û d -ı h u m â y û n -ı p â d iş â h â n e le r in h e m îş e v ik a y e -i sa -
m a d â n îs in d e m a sû n -ı m ü e y y e d e y le y ü p s â y e - i h ü m â -p â y e -i m ü lû k â n e le r in c ü m le ile bu
b e n d e -i n â ç iz le r i ü z e rin d e d â im e y leye, â m in " 70,
”B â r î t e ‘â lâ a z z e ş â n u h û h a z r e tle r i n iz â m -b a h ş -ı â lem o la n m ü b â r e k v ü c û d -ı
h ü m â y û n la r ın h a tâ s ız e d ü p z ıll- ı in â y e tle r in ü z e r im iz d e d â im e y le y e , â m in . B i-c â h -ı
s e y y îd i ’l-m ü r s e lîn ”11,
”A lla h s u b h â n e h û ve t e 'â lâ s e b e b - i n izâ m -ı h â l-i â le m ve b â ‘is - i in tiz â m - ı a h v â l- i
n e v ‘-i b e n î Â d e m o la n v ü c û d -ı h ü m â y û n la r ın ı h e m îş e v ik a y e -i s a m a d â n îs in d e m a s û n -ı
m ü e b b e d e y le y ü p s â y e - i h ü m â -p â y e -i m ü lû k â n e le r in c ü m le ile bu b e n d e -i n â ç iz le r i ü z e ­
r in d e d â im e y le y e , b i ’n -N e b iy y i ve â lih î”72,
Bu rük ü n , z a m a n i çin de d e ğ işt iğ i gibi tel h i si n y a z ılı ş m a k s a d ı n a gö re de fa r k l ıl ık
g ö ste rm iş tir . Dî vâ n to p la nt ıs ı so n u n d a a rz a giriş m ü sa a d e s i için ya z ıl a n t e l h i s l e r d e bile
o la ğa n d î v ân t op la nt ıs ı, elçi k a b ûl ü, ul ûfe d a ğ ıtı m ı m ü s a a d e s i i s t e n m e s i n e gö re farklı
d u a la r k u l la n ılm ış tır . M e se lâ , XV III . yü z y ıl d a cü lû s ba hş iş i v e ri l m e s i, aynı z a m a n d a
yeni ge len V e ne di k e lç i s in i n m ek t u b ve h e d iy e l e r ta k di m i ile a rz a k a b u lü için y a z ıl a n bi r
t e lh is de bu kı sım şöy led ir:
”C e n â b -ı h ü d â v e n d -i a m î m i ’l-ih s â n ve k â r s â z - ı e r z â k -ı â le m y â n -ı c e lle t
n i'a m â ih î, m u k a s s im -i e n v â ’-ı a tâ yâ , m ü v e r r id -i a k s â m -ı r e v â b ıt-ı b e r â y â o la n m ü b â r e k
c e v â d -ı h ilâ fe t- p e n â h île r in h e m îş e s e r îr - i ş e v k e t-m a s îr - i c ih a n - b â n île r in d e m ü s ta k a r r u
b e r-d e v â m ve s â y e - i r â fe t-v â y e -i m ü lû k â n e le r in â m m e -i e n â m ile bu a b d -i m ü s te h â m la r ı
ü z e rin d e m ü ste d â m e y le y e , â m în ”73.
K ı s te y n m ev â c i b in d e yen i p a ra için ya z ıl a n t e lh is de ise:
”C e n â b -ı a tâ -b a h ş -ı â lem c e lle ih sâ n u h û ve ü m m -i ik s îr -m â y e - i d â r ü ’l-ıy â r - ı f e y z
ü k e re m o la n z â t- ı m e l ik ü ’ş -ş iy e m - i e n c ü m -h a d e m le r in m â d â m e l-ü m e m m e n â b ı'- ı z ü lâ l- i
b e r r ü hü m em id ü p n u k u ş -ı h u r û f-ı ş e v k e t ü ş â n -ı â s m â n - iş tih â d la r ın s e b e b - i r e fâ h - ı h â l-i
â lem e y le y e , â m in b i-h ü r m e ti h â t e m i ’n -N e b iy y in " 7*.

70 A .A M D , dos. nr. 1/61.

71 Z ilk a'de 1130 (K asım 1718): A .A M D , dos. nr. 1/56.

72 A .A M D , dos. nr. 2/30.

25 Safer 1171 (8 Kasım 1757) tarihli telhis: B eyazıt D ev let Ktb, nr. 5 867, vr. 65a.

25 R eceb 1170 (15 N isan 1757) tarihli telhis: B eyazıt D evlet Ktb. nr. 5867, vr. 43a.
210 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

B u n l a rd a n b a ş k a hi ta b e t telh isi , ya z lık s a ra ya gi diş ve d ö n ü ş le r d e sun ulan tel­

hi sle r, h e s a b d e ft e rl e ri v ey a ra m a z a n , k a d ir y a h u t b a y ra m m ü n â s e b e ti y l e hed iye takdi­
m in d e su n u la n te l h i sl e rd e k i d u a la r he p f a r k l ıd ı r 75. M e se l â , yine X V III . yüz yıl ortalarına
t a r i h le n e n bir h e di ye ta k d i m t el hi si nd e ki d u a ş öy le di r:
" C e n â b -ı f e r m â n -fe r m â - y ı le y le tü ’l-k a d r i h a y r u n m in e lfi ş e h r in c e lle ş â n u h û h a z­
r e tle r i im â m e -i s e c d e - i im â m e t-i k ü b r â ve p îr â y e - i s e c c â d e - i h ilâ fe t- i u zm â o la n m übârek
v ü c û d -ı m e k â r im -n ü m û d -ı h u s r e v â n e le r in z îv e r -i m a h fil- fe le k - i p â y e -i s a lta n a t ve
p î r â y e - i c â m i 'ü ’l-u s û l-i ş e v k e t ü a z a m e t e d ü p e z m â n -ı s a 'd - ik tir â n - ı c ih a n d â r î ve evân-ı
m e y â m in -n iş â n -ı tâ c - d â r île r in h e m v â r e k a d r ü ty d ve s a 'î d e n d e r - s a 'î d e y le y e , â m in ”76.
Bazı t e l h i s l e rd e d u a d a n s o n ra " ş e v k e tlü " ile b a ş la y ı p " v e lîn i'm e tim ” ile biten
e l k a b te k r a rl a n ır .

Bir k ısı m t e l h i s l e rd e ise e lk a b d a n s o nr a du a y a ra s t la n m a z . D a h a ön ce ki devirlerde

bu tip t e l h i s l e r m e v c u d s a da ö z e ll ik l e X V III . yü z y ıl so n u , XIX . yü zy ıl ba ş lar ınd ak ile rd e
h e m e n ko n u y a , y an i n a k il k ı sm ın a g i ri le r e k te l h i si n y a z ıl m a s ı n a s e b eb ol an husu s özetle­
n i r ve s o n u n d a da
"... n e z d -i f e r d - i d â v e r â n e le r in d e n e v e ç h ile m ü s ta s v e b ise b â lâ -y ı em r-i â lî
m ü b â r e k h a tt-ı h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k r û n la r iy le u n v â n -tır â z - ı te b â h î b u y u r u lu r ise ”11,
"... ne v e ç h ile ir â d e -i k e r â m e t- ifâ d e -i m ü lû k â n e le r i t a 'a l lu k id e r ise d e r h a l sikke-
z e n b a ş ı k u lla r ın a o l v e ç h ile te n b îh o lu n u p , . . " 78 gibi bir ifa de k u l la n ı la r a k Padi şah ın bu
k o n u d a k i em ri i st e n ird i.
Fa k at b ü tü n t e l h i s l e rd e p a d iş a h ı n bi r m es e l e h a k k ın d a k i emri ta le b e di lm ez 79.
B a z ı la r ı
".. h u s u s u n u e tr â fıy la te n b îh e tm iş o lm a ğ la b i-m e n n ih î t e 'â lâ irâ d e -i se n iy y e -i
c ih a n d â r île r in in te n fîz ü ic r â s ın a a le ’d -d e v â m d ik k a t ü n e z â r e td e k u s û r o lu n m a y a ­
c a ğ ı...* 0 gibi p a d iş a h ı n e m r i n in ye ri n e ge ti r il e c e ğ i n i ifade e d e n v e y a f er m an vey a berat
gibi bir b elg e ü z e ri n e , p a d iş a h t a r a fı n d a n , k o n u l m a s ı g e re k e n bi r ha tt- ı h ü m ây ûn , yahud
bir nâ m e -i h ü m â y û n a a tı l a c a k im z a v e y a b a s ıl a c a k m ü h ü r h a k k ı n d a
"... M a n zû r ve m a ‘lû m -ı h u s r e v â n e le r i b u y u r u ld u k d a ‘m û c e b in c e ih sâ n -ı humâ-
y û n u m o l m u ş d u r ’ d e y ü işb u te lh îs - i ç â k e r â n e m in b â lâ s ın a m ü b â r e k h a tt-ı h u m â yû n -ı
ş e v k e t-m a k r û n - ı m ü lû k â n e le r i k e şîd e b u y u r u lm a k b â b ın d a
"... h a tt-ı ş e r îf- i ş e v k e t-r e d îf- i ş e h r iy â r île r iy le te v ş îh ve ta r a f-ı ç â k e r â n e m e tesyîr
b u y u r u lu r ise . . . 8Z v e y a
"... m ü h r -n ü m û n -ı c ih â n d â r île r iy le te m h îr ve te n v ir i z ım n ın d a huzûr-ı
l â m i 'ü ’n -n û r-ı Ş e h in ş â h île r in e ta k d îm .. , " 83 ifa d e le r iy l e bi r ş ey in ye ri ne ge tirilmesi de
ist e n e b il ir d i. H a t tâ bu k o n u d a da h a da ileri gi d il e re k t el h i se , g ö n d e ri l e c e k bir fermanın
m ü s v e d d e s i n i n e k le n e r e k , bu n u n uy g u n o l d u ğ u n a da ir h att -ı h ü m â y û n ist en di ği ne rastlan-
m a k t a d ı r 84.
Bazı t e l h i s l e r ise sa d ec e ko n u h a k k ın d a bilgi v e r i l m e k ü z e re y az ılı rd ı.

B unlar için B eyazıt D ev let Ktb, nr. 5 8 6 7 ’deki m ecm uada X V III. y ü z y ıla Aid hayli örnek mevcuddur.

76 A .A M D , dos. nr. 4 /4 2 .

7’ HH, nr. 53470.

7* HH, nr. 53740.

79 U z u n ça rşılı, M e rk ez, s. 133.

10 HH, nr. 1724.

1 2 Z ilk a ‘de 1171 (8 Tem m uz 1758): A. A M D , dos. nr. 12/50

H H, nr. 52905.

*■’ HH, nr. 2 6 842.

*4 "... d e rû n u n a v a 'z o lu n a n m ü sv e d d e y e g ö r e u n v â n -t s a â d e t- n ış â n m a m ü b â re k h a tt-ı hum âyun-ı
se v k e t-m a k rû n -ı ş e h in ş â h î k e şîd e b u y u ru lu p ..." , T elh is M ec m u a sı, E s‘ad Efendi Ktb, nr. 2238, 43a-b-
 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İ R VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 211

T e l h is hangi se b eb le ya z ılm ış o lu rs a o ls un bi tiş de e m r i n p a d iş a h a âid o l d u ğu , ilk

z a m a n l ar d a
"b â k i fe r m â n d e v le tlü P â d iş â h ım m d ır " ,
"bu b a b d a f e r m â n iz z e tlü P â d iş â h ım m d ır " ,
"em r ü fe r m â n d e v le tlü P â d iş â h h a z r e tle r in in d ir " , ş e k lin de ifad e e d il i rk e n so nr a-
ları
"em r ü fe r m â n şe v k e tlü , k e râ m e tlü , m e h â b e tlü , k u d r e tlü v e lî-n i'm e tim e fe n d im
P â d iş â h ım h a z r e tle r in in d ir " f o rm ü lü k u l la n ı lı r o lm u ş tu r.

T e lh is le r d e , ta r ih rü k nü n e nâ d ir e n r ast lan ır. II. M a h m u d d e v ri n d e k i s is te m

d e ğ iş ik liğ in d e n, yani s a d ra z a m ar z l a rı n ın d o ğ r u d a n p a d iş a h a de ğil , m â b e y n b a ş k â t i b in e
y a z ılm a ya ba ş la n m a s ı n d a n önc e k i tel h i sl e rd e ta ri h in , m e v â c i b t e v z i ‘i85, s a d âr e t te v c i h
ed ile n şa hsı n t eş e k k ür ü ve h u z û ra ka bûl is t e ğ i 86, d e v le t k a d e m e l e r i n d e k i va z ife si
sır a s ın d a ka n u n la r a r iâ y e ts iz lik etm iş bir ş a h sı n a f f ı 87 gibi y a z ılı ş t a r i h in i n bi li n m e s i
ge re ke n d u r u m l a rd a k o n d u ğ u g ör ül m e k te d i r. Bazı t e l h i sl e ri n a r k a s ı n a ise k a le m d e tar ih
atılm ışt ır. T a n z im a t s o n ra s ı n d a sayısı ço k a z al a n t e l h i sl e rd e ise e k s e r i y a ta r i h b u l u n m a k ­
tadır*8.

T e lh is le r d e im z a ve ya p e n ç e gibi bi r işar et ve m a h a ll-i ta h r ir r ü k n ü ise hiç k u l ­

l a nı lm a m ış tır .

T e lh is le r, p a di ş a h a , ko n u h a k k ın d a emri i st e n m e k v e ya fikri ö ğ r e n i l m e k için s u ­

n u l d u ğ u n d a n üz e rl e ri n d e p a d iş a h ı n kı sa ve ya uz un bir hattı b ul un u r. M a a m a fı h , a rş i v d e k i
b e lg e l e r a ra s ın d a, n a d ir de olsa hatt- ı h ü m â y û n b u l u n m a y a n bazı t e l h i s l e re de r a s t la n -
mak ta dı r. B u nl a rı n bi r kı sm ın ı n a r k a l a rı n d a sa d ec e
"A rz o lu n m u ş d u r 1,89 ka yd ı, b a z ıl a rı n d a ise b u n u n l a bi rl ik t e bi r ta ri h b u l u n d u ğ u
g ö r ü lm e k te di r. B u n l a rd a n ba şk a t ar ih le bi rli k te
"C ev a b v e rile , o lm a z "90, ya h u t ta ri h k o n m a d a n s a d ec e
"A rz o lu n u p h a tt k e şid e k ılın m ış d ır " 9',
"B a ‘de ’l-a r z h ilâ f-ı in h â o la n s a b î H ü s e y in ’in r e f in d e n s â h ib - i a r z -ı h a l S e y y id
İ b r â h im ’e te v c ih " 92 gibi ka y ıd l a r b u l u n m a k t a d ı r ki b un la r, p a d iş a h hattı b u l u n m a y a n l a r ı n
e sas te l h i sl e ri n bir sureti o l d u ğ u n d a ş ü b he b ı ra k m a m a k ta d ı r 93.

15 İstanb ul’dan hazine g eld iğ i, ordunun ih tiyacı olan zahirenin tem ini hususlarını h âvî, ordudan g ö n d e ­
rilm iş 8 Şa'ban 1183 (7 A ralık 1769) tarihli telh is (T SM A , nr. E. 9 0 8 2 ) buna örnek olarak v e r ile b i­
lir.

“ 7 R eb i'ü lâhır 1224 (22 M ayıs 1809) tarihli telhis: TSM A , nr. E. 8026. Bu te lh is, H aleb V a lisi iken
14 Z ilka'de 1223 (1 Ocak 18 0 9 )’de sadarete getirilen ve 8 R eb i'ü le v v e l 1224 (23 N isan 1 8 0 9 )’de
İstanbul’a varan Y u su f Z iyâeddin Paşa (İsm ail Hami D anişm end, İz a h tı O sm a n lı T a rih i K r o n o lo jis i,
IV, İstanbul 1955, s. 4 9 2 ) tarafından, İstanbul yakınına vardığında huzûra kabûl için y a zılm ış o l­
m alıdır.

M eselâ, bir sebeble cezalandırılan A lâeddin Paşa’nın vezâretinin ibkası için y azılan 21 Z ilh ic c e 1226
(6 Ocak 1812) tarihli telhis: TSM A , nr. E. 2703.

■* 7 Ş evval 1262 / 28 Eylül 1846 (T SM A , nr. E. 27 3 1 ); 9 R ebi'ülâhır 1270 / 9 Ocak 1854 (lra d e-D nr
18202) ve 10 C e m âzıyelevvel 1278 / 1 3 Kasım 1861 (İrade-D , nr. 3 2 4 6 3 ) tarihli te lh isle r bunlara
ö m ek olarak verilebilir.

A .A M D , dos. nr. 15/56, 57.

,0 A .A M D , dos. nr. 15/55.

91 A .A M D , dos. nr. 2 0 /12.

92 A .A M D , dos. nr. 21/11.

m fln â liS m hâVftî. b K belg,edek; " ,ıkaim eleri üzerinde hatt-ı hümâyûn olduğundan eld e gezm esi
m eler ? hatt; ‘ bumây ûn ,le "»“ "ven kaim eler M âlikâne (K alem i)d e h ıfz ile tekrar kai-
^
d eği il
l sûretlerının
sûre e r ^ LkuTllan
' ılış
1 ‘ sebebini izah etm ektedir.
^ hatt" hUmâyÛn bu,una" b e l*elerİn
212 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N D lL İ

C. T E L H İ S C İ N S L E R İ

T e l h is l er i s u n u ld u ğ u ş a h sa ve s u n u lu ş ş e k li n e göre a y ır m a k ka b ild ir.

1. B e y a z Ü z e r in e T e l h is l e r

Y u k a r ıd a an la t ıl a n , s a d r a z a m ı n p a d iş a h a s u n d u ğ u t e l h i s l e r için bu tabir kul­

la n ı l ab i li r . T e l h is i n en y a yg ın şekli b u d u r ve " tel his " d e n in c e de ilk bu şekil akla gelir.
M a a m a fı h , b u n u n gibi, ç eşi dl i v e s il e le r le ş e y h ü li s lâ m , k a z as k e r le r , başdefterdar
gibi v a z if e li le r in s a d ra z a m a ra c ı lı ğ ıy l a p a d iş a h a ve ya s a d r a z a m ı n k e n d is in e beyaz bir
k â ğı d üz e ri n e ya z ıl m ı ş o l ar a k s u n d u k la r ı t e l h i s l e r de bu g r u p ta m ü ta l a a edilm eli di r.

2. T a k r i r , Ar z , A r z u h a l , vs. Ü z e r i n e T e l h i s l e r

a. Padişaha S u n u lan lar

aa. Sa d r a z a m , p a d iş a h a a rz ettiği m es e l e l e ri ba z an be y a z bi r kâ ğ ıd a değil, kendi­

sine alt m a k a m d a n s u n u la n bi r arz, a rz u h a l , t ak ri r, k a im e v e y a ş u k k a gibi bir belge üze­
rine te lh is e de rd i. Bu tip b e lg e l e rd e kâ ğ ıd ı n alt y a r ı s ın d a a rz ve ya be nz eri yazı, üst
y a r ı s ın d a ise s a d r a z a m ı n telhisi y e r alı rd ı.

ab. Bazı ha ll e rd e ise t el h i se de l üz um g ö r ü lm e y e r e k arz, t ak ri r, şu k k a vey a kaime

gibi, b e lg e n i n tü rü n e ve k im in t a r a fı n d a n g ö n d e r i l d iğ i n e işa re t e d il e n bi r şerh konmak
s u re t iy l e g e le n ya zı o l d u ğ u gibi p a d iş a h a s u n u lu r d u .

G e r e k no r m a l te lh is y a p ıl a n , g e re k s e k ı sa c a ki m i n t a r a f ı n d a n gö nde ril diğ i ve ne

tü r bi r be lg e o l d u ğ u n a iş a re t e d ile n d e r - k e n a r m a h i y e t i n d e k i l e r d e e lk a b a rast lan ma z. Sa­
dece
" S a b ık a K a r a m a n B e ğ le r b e ğ is i M u sta fa P a ş a k u lla r ın ın a r z ıd ır " 9*,
"B o ğ d a n v o y v o d a s ı E r m iy e k u lla r ın ın a r z ıd ır " 9', m ü te k a id o l d u ğ u tak di rd e ise
"S a b ık a Ç ıld ır B e ğ le r b e ğ is i o lu p h â liy â M a la ty a S a n c a ğ ın a b e r -v e c h -i arp a lık
m u t a s a r r ı f o la n K a r a k a ş A h m e d P a ş a k u lla r ın ın a r z ıd ı r 1,96 gibi m e v k i ‘i ile ilgili daha te­
f err ua tlı bi r tan ıt ıc ı şerh k o n u p te lh is y a pı lı rd ı. X V III . ve XIX . yü z y ıl l a r d a ise taşradan
ge le n ç e şi d li b e lg e l e r b a z a n y a ln ı z
" İz m ir İ h tis a b N â z ır ı Ö m e r L ü tfı E fe n d i k u lla r ın ın ş u k k a s ıd ır ”91,
" B o sn a V â lisi k u lla r ın ın k a im e s id ir "98 gibi bi r n o t la s u n u lu r , ihti ya ç duyulduğu
t a k d i r d e aynı b e lg e ü z e ri n d e kı sa bir t el hi s y a p ılı rd ı.

XV I. y ü z y ıl d a a rz ü z e ri ne y a p ıl a n t e l h i s l e r y a ta y ist ik a m e tt e ve siyah mürekkeble

y a z ıl ır k e n d a ha s o nr a ki d e v ir l e r d e e sas b e lg e n i n y a z ıs ı n ın sol üst ta r a fı n a sağ alttan sol
üste do ğ r u v e re v o l ar a k y a z ıl m a y a b a ş la n m ış ; bu b o ş lu ğ u n kâfi g e lm e m e s i halinde bir
i şar et k o n u l a r a k y a z ın ı n bi ti m i n d e , faka t bu d e f a sağ üs t-s ol alt istik a m e tin d e olmak
üz ere , d e v a m ed il m iş ti r . M ü re k k e b ol ar a k ise, siy a h y a n ın d a bazı tel h i sl e rd e kırmızı da
ku l la n ı lm ış t ır . Bir nevi d e r - k e n a r m a h i y e ti n d e o la n bu s o n u n c u ş e k ild e şu k k a yahut kai­
m ed e a n la t ıl a n h u s u s la r ın ö z e tl e n m e s in d e n çok m e s e l e n i n d a h a önc e k i s a fh a la r ın a 99 veya
s a d ra z a m ı n bu h u s u s d a k i g ö r ü şl e ri n e yer ve ri l m e k t ed i r .

"4 A .D V N , dos. 2 1 /2 9 .

A .D V N , dos. 7/64. Fotoğrafı için bk. M. S. K ütükoğlu, "Arz", D V tA , III (1 9 9 1 ), 440.

A slı, BO A , A .E .-I. Ahm ed, nr. 8 5 6 ’daki bu belgen in fotoğrafı için bk. O rhonlu, T e lh isle r. belge III.

HH, nr. 2 3 988.

,K HH, nr. 46 1 0 2 .
m U zu n ça rşılı, S a r a y , s. 67.
 D E V L E T E R K Â N I N I N EM İR VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 213

b. Sadrazam a Sunulan Telhisler

M e rk e z î i d are de XVII. y üz y ıl d a n î tib â re n g ö r ü lm e y e ba ş la y a n ve XV III . y ü z v ıl d a

dev let işl eri ni n t am a m e n Paşa K a p ı s ı ’nda n id ar e siy le so n u ç la n a n d e ğ iş i k li k te n te lh is de
na sibi ni alm ış ve s a d ra z a m a da d ah a alt ka de m e l er d e k i v a z if e li le r t ar a fı n d a n t e lhis su_
n u lm a ya ba şla n m ışt ır. Ö z e l li k le ka le m le r d e m u am e le gö ren e vra k, s a d r a z a m ı n ni hâî k a ­
rarı na su n u lm a d a n önc e m u tla ka ilgili ka le m in şefi t a r a fı n d a n te lh is ed ili r o lm u ş tu r .
Kon u m ali ye ile ilgili ise telh is, d e ft e rd a r ; dî va n k a le m le r in d e n ç ık a c a k s a r e i s ü lk ü t t a b ,
ka z as k e rle ri veya İsta nb ul Ka d ıs ın ı ilg il e n d i ri y o rs a , on l a r ta r a fı n d a n te lh is y a p ı l m a k ­
tadır. Çok kere s a d ra z a m ı n ilk b u y u r u ld u s u n d a te lh isi n kim in ta r a fı n d a n y a p ıl m as ı g e r e k ­
tiğ in e de
"İzze tlii D e fte r d a r E fe n d i, M u k a ta 'a ş u rû tıın ıı ih râ c b irle in h is a r a m u g a y ir o l ­
m a y a r a k e m r -i ş e r i f ısd a r ın ı te lh is e y le y e s i n ." şe k li n d e işar et ed ili r, ba z an da
" İzze tlii R e is ü lk ü tta b / D e fte r d a r E fe n d i, g ö r ü p i'lâ m e y le y e siin ..." v ey a b e n z er i
bir b u y u r u ld u k o n u r d u ' 00. An ca k, bu ilk b u y u r u ld u l a r d a d e f t e r d a r ta r a f ı n d a n y a p ıl a n " te l ­
his" o la ra k a dl a n dı rı l d ığ ı ha lde , -m â h i y et ît i bâ ri yl e farklı o l m a m a k l a b e ra b e r - d i ğ e r v a z i ­
feli ler in y a pt ık la rı ö z e tl e r için, b u n l a r ı n s a d r â z a m a y a z a c a k l a rı be lg e a d la r ın a u y gu n
o lar ak , " i ‘lâm", y a hu t "arz" tab ir ler i k u l l a n ı l m ı ş t ı r 101.
K a l e m l e rd e k i k ay ıd l a rı n ç ık a r ıl m a s ı n d a n so n ra y a p ıl a n tel h i si n ü z e ri n e ise s a d r a ­
z a m ın g e n e ll ik l e
" T e lh is i m û c e b in c e te z k ir e s i v e r ilm e k . .. " ,
" T e lh is i m û c e b in c e k a im e s i v e rilm e k ..." ,
" T e lh is i m û c e b in c e hiikm ..." ve b e n z er i b u y u r u ld u s u y a z ılı r dı .

İlg ili ler t ar a fı n d a n ya z ıl a n bu t e l h i s l e r de

"A rz-ı b e n d e le r id ir ki" f or m ü lü ile b a ş la r ve m ü te â k ıb e n d o ğ r u d a n ko n u y a g i r i l i r ­
di. So n u n d a ise s a d ra z a m ı n te l h i sl e ri n d e k i " p a d iş a h ım " k e li m e s i n in yeri ni " s u ltâ n ım "
alm a k üze re
"... b â b ın d a e m r ii fe r m â n d e v le tlü , s a 'â d e flü S u ltâ n ım h a z r e t le r in in d ir " bitiş
fo rm ül ü ku lla nı lır dı . S a d r a z a m ın te l h i sl e ri n d e imz a b u l u n m a d ı ğ ı h a ld e b u n l a r d a te lh is
s ah ib i n in imza sı da o lu rd u.

D. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

Daha ön c e de işaret ed ild iğ i gibi O s m a nl ı k a le m le r in d e "te lh is kâ ğ ıd ı" a d ıy l a bir

kâğıt k u l la n ı lm ış t ır ki bu, t e lh is in bir kâ ğ ıd a ad ını v e re c e k d e r e c e d e hep aynı c in s k â ğı da
ya zıl dı ğı nı g ö s te r s e ge rek tir .
B e ya z ü z e rin e y a p ıla n t e l h i s l e rd e k â ğı dı n e b ‘adı d e vr e ve tel h i si n k o n u s u n a göre
de ğiş ik lik gö st e r m e k t e d ir . M e se l â XVI II. yy. o r ta l a r ı n d a t e l h i s l e r ya k la ş ı k 20 x 40 cm.
e b ‘ad ın d ak i k â ğ ıtl ar a y a z ıl m a k l a be ra b e r battal boya y a z ıl m ı ş t e l h i s l e re de r as tla n ır .
Fakat asrı n so n la r ın a do ğ ru kâ ğıt bo y la rı kü ç ü lm e ğ e b aş lar , e n le r yin e 20 c m . k a lm a k la
be ra be r bo y la r 30 cm. c iv a r ın a iner. K â ğ ı d ın kü ç ü lm e s i ile b irl ik te üstte b ı ra k ı la n bo ş lu k
da az alır; ba şk a bir i fa de yle kâğ ıt d a ha ta s a r ru f lu k u l la n ı lm a ğ a b a ş la nı r.
T e l h is l er d e ku l la n ı la n yazı cins i b ü y ük bir e k s e r i y e t l e n e s ih tir . X IX . yy.
ba şla rın da ise r ı k ‘aya kay ış b a ş la m ış tır . Y a z ı la r d a z a m a n z a m a n ha re k e k u ll a n ı ld ı ğ ı da
görülür. Ö z e lli k le ya nlı ş o k u n m as ı ih timali ol an k e li m e l e rd e bu h u s u s a d ik k at ed il m iş ti r .
Ayr ıca çok kere " şe dde " işareti ve te rk ib y ap ıl m as ı g e re ke n y e rl e rd e ilk k e li m e n i n s o n u ­
na "kes re" k o n u l m a s ın a îtinâ g ö s t e r i l m i ş t i r 102.

Bu konuda tafsilât için VII. Bölüm "M uâm ele görm üş arzuhaller" bahsine bk.
Tafsilât için "Muâmele görmüş arzuhaller" bahsine bk.

A .A M D dosyalarında bunlara pek çok m isâl vardır. M eselâ bk. dos. 2 /3 0 32 s “*- dos 4 /4 vb Örnek
için I. B ölüm , "Nesih yazı" bahsine bakılabilir. .................
2 14 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N D lL l

III. T A K R İ R

A r a b c a " ka rar " ( j 'j i ) d a n t e f ‘îl ve z n in d e bir k e lim e ol an "t a k r ir " "yerleştirme",
" s a ğ la m l a ş tı r m a " , " a n la t m a " m â n â l a rı n a gelir. D i p l o m a t ik b a k ım ı n d a n ise ta k r ir , bir işi
yaz ılı o l ar a k ilgili m e r c i ' e b il d i re n bir tür b elg e için k u l l a n ı l m ı ş t ı r 101. Bu m e r c i 4, padişah
ve ya s a d r a z a m o l a b i l e c e ğ i gibi da ha alt k a d e m e d e bir v az ife li de olab il ir.
Son d e v ir bi r m ü n ş e a t m e c m u a s ı n d a "ta k rir" için şu t a r i f y a p ı l m ı ş t ı r 104:
" Zi k r ü b e ya n ve t a h ki m m â n â l a r ı n a d ır . Bir m e ’m û ri y e t ve ya rü tbe ve maaş
i 't â s ı n a ve ka le m v ey a dâ ir e te ş k î li n e ve m e v â d d - ı s â ire ye d â ir d e vâ ir -i res m iyy e nâzır
ve reis ve e m i n l e r i ta r a f l a r ı n d a n e lk a b s ı z o l ar a k t ez k i re gibi y a z ıl ır ve m üh ü rle n ir. "

A. R Ü K Ü N L E R İ

D iğ e r b i rç o k be lg e gibi ta k r ir le r d e de k â ğı dı n üst k e n a r ı n d a h ü v e şek linde ki kısa

d a v e t fo rm ü lü bu lu n u r. Fa ka t, b u y u r u ld u , te lh is gibi b e lg e l e rd e n farklı o lar ak -y uk ar ıd a ­
ki ta r i ft e de g ö r ü ld ü ğ ü üz e re - ta k r ir le r d e e l k a b y o k t u r.

" Y iim n-i ik b â l ile c ü lû s - ı sa â d e t-m e ’n û s vu ku ‘u n d a ..." '0'

" Ö te d e n b erii d e r y a k a p u d a n la r ın a B a h r -i s e p d s a h ille r in d e ...” 106
"B â z ir g â n k a ly o n la r ı k a p u d a n la r ın d a n ...,l107
" İp e k b e y a z e d e r a k ç ı e s n â fın ın ..."
"D îv â n -ı H ü m â y û n k a le m in in k ır k n e fe r m ü lâ z ım . .. " l08
"İşb u ş e v v a l-i m ü k e r r e m in y ir m i a ltın c ı g ü n ü ..." '09 gibi bir şe kil de doğrudan
d o ğ r u y a k o n u y a giri lir . B a ş k a bir i fa de yl e , ta k r i r n a k il r ü k n ü y le baş lar. N a di re n n a k il
r ü k n ü n e g i ri lm e d e n ö n c e " ta k r îr -i k u lla r ıd ır ki" ş e k li n d e a rz u h a l le r i h a tır la ta n bir klişe
k u l l a n ı l ı r 110.
N a k i l k ı s m ın d a ko n u, se b eb l e ri ve e s k id e n beri s ü re g e l e n t a tb ik at ı, eğe r bununla
ilgili bi r f er m an y a h u t hatt -ı h ü m â y û n v a rs a ha ng i p a d iş a h z a m a n ı n d a v e ril m iş olduğu,
vs. b e li r ti lm e k üz e re izah ed ili r. S o n u n d a t ak r iri n g ö n d e ri l d iğ i m e r c i ' i n kon u hakkındaki
ka rar ı ist en ir.
T a k r ir in t a k d im e di ld iğ i şa hs a göre bu biti ş c ü m le s i fa rk lıl ık gös terir . Padişaha
ta k d i m e d il e n t a k r i r l e r d e
"e m r ü fe r m a n ve in â y e t ü ih sâ n ş e v k e tlü , k e râ m e tlü , a z a m e tlü , m e h â b e tlü . m erha-
m e tlü e fe n d im P â d iş â h ım h a z r e tle r in in d ir " " '
" b â k i e m r ü fe r m a n ş e v k e tlü . k e râ m e tlü . k u d r e tlü v e l i y y ü ’n - n i ‘a m -ı â lem efen d im
P a d iş a h ım h a z r e tle r in in d ir " ll2 gibi içi n d e " p a d iş a h ım " k e lim es i ge ç en bir ifade ile takr i­
rin p a d iş a h a s u n u ld u ğ u be lir til ir.
T a k r ir in , s a d ra z a m ve ya d a ha aş ağı m a k a m d a b iri n e s u n u ld u ğ u yine bu bitiş
c ü m l e s i n d e k u l la n ı la n " v e liy y ü ’l-e m r" v e ya "m en le h ü 'l-e m r" k e li m e l e ri n d e n tesbit edile-

lo' Mehmed Salâhi, K a m u s-ı O sm â n i , İstanbul 1329; Şemseddin Sami, K a m u s-ı Türki. İstanbul 1317;
Ferit Devellioğlu, O s m a n lıc a -T iirk ç e A n s ik lo p e d ik L ü g a t. Ankara 1962; Pakalın, O TD TS, III. İstan­
bul 1956.
,ftl Mehmed Tevfik, U sû l-i İn şâ ve K ita b e t. İstanbul 1307, s. 424.

A . A M D , dos. 12/62.

A . A M D , dos. 12/28.

A . A M D , dos. 1 1/66.

A . A M D . dos. 12/31.

I'w H.H, nr. 14162.

" " A . A M D . dos. 17/36 ve A .A M D . dos. 19/74 bu tipe örnek olarak verilebilir.

111 A . A M D . dos. 13/19.

K ırım H an ı’nın takriri: A .A M D . dos. 10/24.
 D E V L E T E R K Â N I N I N EM İ R VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 2 15

bilir. G e rç e kt e n, sa d ra z a m a h i ta be n ya z ıla n ta k r i rl e rd e d a ha ziy a de " v e liy y ü l-e m r şekli

kul lan ıld ığ ı h ald e alt ka d e m e l e r d e "m en l e h ü ’l-em r" te rc ih e di lm iş tir . Bu d u r u m d a ta k r i r
"e m r ü f e r m a n v e liy y ü 'l-e m r / m en leh ü ’l-e m r in d ir " t a r z ın d a b i ti ri lm iş tir .
M a am a fı h, b üt ün ta k r i rl e r aynı k a lıb la son b u lm a z la r ;
"e m r ü fe r m a n d e v le tlü s u lta n ım h a z r e tle r in in d ir " " * y a h u t
"e m r ü fe r m a n d e v le tlü , in â y e tlü e fe n d im h a z r e tle r in in d ir " " 4 gibi k a lı b l a r da k u l ­
lan ıl mı ştı r.
Şifah î o lar ak v e ril en ta kr ir le ri n yazı ile b i ld i ri lm e s in d e bi tiş b i ra z farklı olu r. Bu
d u r u m d a ta k ri re ya "em r ü fe r m a n d e v le tlü e fe n d im in d ir " i fa d e s in d e n s o n ra v e y a he m e n
nakil k ıs m ın ın b it i m i n d e "d eyü ta k r ir e d e r " " s y a h u t "... içü n ... ta k r ir e d e r " " 6 şe k li n d e
son veril ir.

Şifâ hî ol ar a k v e ril ip yaz ılı ha le g e tir ile n ta k r i rl e r ile y a b a n cı m is y o n c a v e ri l e n

tak r i rl e ri n t e r c ü m e l e ri n d e e k s er i y a ta kr iri n üs tün e
"A r n a v u d k a r y e s i ’n d e c iz y e ta h s ild â r ı o la n İb ra h im y a z ıc ı k u lla r ın ın t a k r ir i­
d ir
"K apan tü c c a r la rın d a n H a c ı K a s ım o ğ lu H a c ı M e h m e d k u lla r ın ın ta k r ir id ir " " *
yahut
"İn g ilte r e e lç is in in ta k r ir i te r c ü m e s id ir " gibi ki m in ta k ri ri o ld u ğ u ka y d ve ayn ı
hi zad a, fakat b ir a z a ç ık lık b ır a k ı la r a k tarihi ilâ ve e dilir.

XIX . yü z y ıl a k a d a r ta k r i rl e rd e alt ta imza , m ü h ü r ve t ar ih b u l u n m a z . N a d i r o l a r a k

be nd e k e li m e s i n e ratl anı r. A n c a k XIX . y ü z y ıl d a bu k o n u d a bi r d e ğ iş i k li k g e ti r il d iğ i
g ö r ü lm e k te di r. A s r ın b a ş la r ın d a sa de c e ta k r ir s a h ib i n in m ü h rü b a s ıl ır k e n , d a h a s o n ra
m ak a m adı da y a z ıl m a ğ a ba ş la n m ış t ır . G e rç e k te n , son d e v ir r e s m î k i ta b e t u s û ll e ri n i i h t i ­
va ed en m e c m u a la r d a bu hu s u s a " bâ lâ ve e lk a b y a z ıl m a z ve im z a v a z ‘o l u n m a y u p un v â n -ı
m e ’m û ri y e ti n altı müh r-i zâ tî ile m ü h ü rl e n ir " ifad es i k u l l a n ı l m ı ş t ı r " 9.

B. C İ N S L E R İ

Son de v ir m ü n ş e a t m e c m u a la r ın d a ta k r i rl e r bi rk a ç g r u p ta t o p l a n a r a k İ n c e l e n ­
m ek te d ir.
1. D e v le t d a ir e le r in i n n â z ır ve e m in le r i t a r a fı n d a n B â b ı â l î ’ye v e r i l e n t a k r i r l e r b i ­
rinci sı r a d a d ır ki, M a liy e N e z â r e t in i n b ü tçe t a kr irl e ri, r es m î d a ir e le r in bazı t e v c i h a tı h âv î
t ak ri rle ri b u n l a r a ra s ı n d a sa y ıl m a k t a d ır . B u n l a rd a d a e lk a b ve im z a y o kt u r. A n c a k m e m u ­
r iyet u n v a n ı ya z ıl ıp altı ş ah sî m ü h ü rl e m ü h ü r l e n i r d i ' 20.
2. M e rk e z d a ire le ri şub e m ü d ü r ve reis gibi i d a r e c il e ri n c e n e z â r e t, e m â n e t y a h u t
riy â s e te y a z ıla n t a k r i rl e r de zat m ü h ü rl e ri y le m ü h ü rl e n ir d i.
3. Dî vâ n -ı m u h â s e b â t ( S a t ı ş t a y ) ’ın y ıll ık ve ya üç a y lık o l a r a k m âl î d u r u m u
g ö s te r e n y az ıla rı ta k r ir gr u b u n a girer ler .
4. S e f ar e tl e r ta r a fı n d a n t a kd im e d ile n ta k r ir le r ise iki k ı s ı m d a m ü ta l e a e di l e b il ir .

A .A M D , dos. 12/12, 2 0 /6 0 , 2 1 /3 8 , 2 4 /2 2 buna örnek olarak v e rileb ilir.

A .A M D , dos. 12/19, 19/50 bu tipe örnek olarak v erileb ilir.

M eselâ A m avu d k öyü ’ndeki cizy e y a zıc ısın ın 26 R e b i'ü lev v e l 1176 (1 4 K asım 1762) tarihli takriri
A .A M D , dos. 14/59.

Mt A A M D î o T r 2 /4 5 CCanndan ^ Mehmed’İn 4 RamaZan 1181 <24 ° cak 1768> tarihli takriri:

17 A .A M D , dos. 14/59.

"" A .A M D , dos. 12/45,

M ehm ed Fuad, U sû l-i K itâ b e l-i R e sm iy y e , İstanbul 1328, s. 94.

120 U KR, s. 94.
216 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

a. Bu nl a r, s efi r ta r a fı n d a n ne z d in d e b u l u n d u ğ u h ü k ü m e t i n h a ric iy e nâ zır ına şi­

f ahe n b i ld i ri li r ve s on ra yaz ılı hale ge ti r il ir ki, a r ş i v im i z d e çe şid li d ev let elçileri ta­
r a f ı n d a n ş if a h e n ve ri l m i ş bu t akr irl eri ih tiv a e de n pe k ço k ka yı d vard ır.
b. S e f a r e tl e r t a r a fı n d a n ve ri l en t a k r i rl e ri n ikinci g ru b u ise siyâs î mah iye ttek iler-
dir.
5. M e ş r u t iy e t in i lâ n ı n d a n s o n ra m e b ‘u s la r ın h e r ha ngi bir m es e le h a k k ın d a Me cli­
se s u n d u k la r ı y a z ıl a r t a k r i r m a h i y e ti n d e d ir .
6. Ga yr -i m ü sl im c e m a a tl e r i n c e O s m a n lı r es m î d a ir e le r in e s u nu la n yazıl ar da
m a h i y e t î ti b â ri y le ta k r ir g r u b u n a gi rer ler .
7. B u n l a r d a n ba ş ka , d e v le t m e m u r la r ın ı n hu s û s î m ah i y e tt e k i m es e le le ri için arz ve
is t e kl e r in i ih tiv a e de n ta k r i rl e r de va rdı r. A n c a k bu şa h sî m a h iy e tte ki takri rle r, arz u­
ha ld e n f a r k l ı d ı r l a r 121; o nu n gibi k â ğ ıd ı n alt y a rı s ın d a n b a ş la t ıl m a z la r , y a z ılı ş tarzları te z ­
ki rey e be n z e r .

C. Ş E K İL Ö Z E L L İ K L E R İ VE Ü Z E R L E R İ N D E K İ M U A M E L E L E R

1. K â ğ ı d ı

Ta k r ir le r , kâ ğ ıd ı n ü s tte n 1 / 4 ’lik kısm ı boş b ı ra k ı la r a k y a z ı l ı r d ı 122. Kullanılan

kâ ğ ıd a ge lin ce : Y a kı n d e v ir l e r e k a d a r t a k r i rl e rd e ha ngi c in s kâ ğ ıd a ya zıl dığ ı hakkında
bir k a yı d b u l u n a m a m ı ş s a da m e r k e z b ü r o la r ın d a en fa z la İ s ta n b u l k â ğ ıd ın ın kullanılmış
o l m a s ın a b a k a r a k t a k r i rl e ri n de bu c in s e y a z ıld ığ ı d ü ş ü n ü le b i li r . Son d e v ir kitâb et mec ­
m u a l a r ı n d a ise ta k r ir k â ğ ıd ı adı ve ri l en bi r kâ ğ ıd a r a s t la n m a k ta d ı r. H a tta bu nu n b ü y ü k ve
k ü ç ü k bo yl ar ı v ard ır . Bu k â ğ ıd ın , t a k r ir lik ad ını a lm a k la b e r a b e r sa d ec e takrirlerde
de ği l, d i ğ e r b e l g e l e rd e de k u l la n ı ld ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r 123.

2. Ü z e r l e r i n d e k i D e r - k e n a r ve H a t t - ı H ü m â y û n l a r

T a k r ir le r , he r z a m a n v er i l d ik l e ri ilgili m erc iM er de ne ti c e y e ba ğl a n m a zl a r, bazan

bi r üst m e r c i ‘e g ö n d e ri l ir le r d i. M e se l â , s a d r a z a m a s u n u lm u ş bi r ta kr ir h a k kın da p a­
d i ş a h ı n gö r üş v e y a emri a lı n m a k icab ett i ğ in d e , ayrı bi r t el hi se ih tiy aç du yul ma ya rak
t a kr iri n , bir d e r - k e n a r ilâ vesiyle pa ­
d i şa h a , d o ğ r u d a n do ğ r u y a takdim ed il­
diği h a ll e r az d eğ ild ir.
Bu gibi d u r u m l a rd a baz an sa­
d e c e ki mi n takr iri o l du ğu , bazan da
ha ngi k o n u y l a a lâk al ı b u lu nd u ğ u be­
lir tilird i. M a am a fı h , za ma n zaman
d a h a te f e rr u a tl ı m âl û m at a ihtiyaç
d u y u l a r a k bu ş e rh in hayli uzun tutul ­
d u ğ u h a ll e r de m e v c u d d u r 124.

Bu t ak ri rle r, pa diş ah tara­

Şekil 153 fın da n in ce l e n d ik t e n son ra konu
Takrir üzerinde sadrazam der-kenârı ve hatt-ı
h a kk ın d a k i e m i r ve y a gö rü şü üzerine
hümâyûn
(A.AMD, d o s . 17/36) y a z ı l ı r d ı 125.

121 A r z u h a lin özellikleri için ilg ili bahse bakınız.

122 UKR, s. 23.

121 UKR, s. 22.

124 Tafsilât için "Telhis" bahsine bakınız.
ı:- Tafsilât için "Hatt-ı hümâyûn" ve "Telhis" bahislerine bakınız.
 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İR VE AR Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 2 17

IV. ARZ
Bir büy ü ğ e su nm a, t akd im , r esm î bir e vr a kı n pa d iş a h a s u n ul m a s ı m ân â l a rı n ı t a ş ı ­
yan a r z ( J r j - ) k eli m esi Os m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e de h e m e n aynı m â n â y a ge lm e k te d i r.
An ca k, tek ba şın a ku lla n ıld ığ ı z a m a n ifade ettiği be lge cinsi ile m ü re k k e b isim h a l i n d e ­
ki ler a ra s ı n d a gere k ya z an ve y a z ıla n ş a h ıs l a r ge re k s e be lge şekli ît i b â ri y le far k l ıl ık l a r
vard ır.
A r z s öz lü o la r a k da y a p ıl m a k l a b e r a b e r 126 bu r a d a d i p lo m a ti k b a k ım d a n yazıl ı ol an
ve a r z adı ve ril en belge tü rü i n c e le ne c e kt ir .

G e n e l d e resm î gö r e v l i le r in bir k on u h a k k ın d a bilgi v e rm e k ve ya d i le k t e b u l u n m a k

üz ere s u n d uk la r ı resm î m â h iy e tte k i be lg e l e r a rz adını a l ı r 127. Aynı k i m s e le r in ve r eâ y â n ı n
özel di lek ve ya ş ik â ye tle r in i di le ge tir di kl e ri b e lg e l e r ise a r z -ı h a l ( a r z u h a l) dir.

A. R Ü K Ü N L E R İ

Ar z la r ın d a v e t fo rm ül le ri de b i rç o k be lge tü rü n d e k i gibi, s til iz e bi r h ü v e d e n

ibârettir. E l k a b , a rzı n m uh at a b ı ol an ş a h sa göre de ği şi r. P a d i ş a h a s u n u la n a r z l a r d a p a ­
d iş a h ım ke lim es i k u l la n ı lı rk e n sa d ra z a m ve da ha alt k a d e m e d e k il e r e s u n u l a n l a r d a hi tab ,
" R ıf'a tlü ve m e r h a m e tlü s u lta n ım h a z r e tle r in in h â k -p a y -ı ş e r ifle r in e a r z -ı d â ‘î-i
h a k ir b u d u r k i" l28,
"D ev le tiü , s a 'â d e tlü s u ltâ n ım h a z r e tle r in in h â k -p â y -ı k im y â -m e r â m -ı b a h ş la r ın a
a r z -ı k a d îm o ld u r k i”'29, m i s a ll e r i n d e o l d u ğ u gibi "su lta n ım " ş e k li n d e d ir .
Bazı a rz la rd a , öz e ll ik l e ilm iye rica li t a r a fı n d a n s u n u la n l a r d a a r z ke li m es i y e ri n e
m a ru z da k u l la n ı lm a k t a d ır .
"H a zr e t-i s u lta n ım k â m -y â b ,
B a 'd -e z te c d îd -i te m h îd -i k a v â id -i b ü n y â n -ı d u 'a ve e s e r - i t e ’k îd - i t e ’y îd - i e s â s-ı
e r k â n -ı s e n â m a 'r û z -ı b e n d e -i b î-r iy â b u d u r k i" no,
" Yüzün k o y u p d e v le tlü ve sa 'â d e tlü ve a m m e -i n â s a ve bu k u lla r ın a m e r h a m e tlü
s u ltâ n ım h a z r e tle r in in m ü b â r e k h â k -p â v -ı ş e r ifle r in e y ü z s ü r m e k d e n s o n r a m a 'r û z - ı
b e n d e b u d u r k i,,m
" S u ltâ n ım ın A s itâ n e - i d e v le t-p e n â h ın a y ü z s ü r m e k te n s o n r a a r z -ı b e n d e -i h a k ir
o ld u r k i” n2;
A r z la r ın bir kısm ı ise
"A r z -ı b e n d e g î b u d u r k i" ,
"M a 'rû z-ı a b d -i f a k i r o ld u r ki" y a h u t

Dîvân-ı Hümâyûn toplantılarını müteâkıb dîvân üyelerinin padişahın huzuruna çıkarak bilgi verme­
lerine arza çıkmak tabir olunurdu. Padişaha sözlü ve yazılı olarak arzda bulunabilecek şahıslar Fa­
tih’in Teşkilât K anunnâmesi'nde tesbit edilmişti. Bk. Kanunnâme-i Âl-i Osman , Özcan neşr, s. 33,
34; Te vk i'î Abdurrahman Paşa, "Kanunnâme", 51 1-12; Uzunçarşılı, M erkez , 30-35; M S Kütükoölu
"A rz ", DVİA, III, 438-440. '

H. İnalcık^ resmî ve özel farkı yapmaksızın askerî sın ıf mensublarının dilekçelerine "arz" adını ver­
mekledir. "Şikâyet Hakkı: 'A rz -i Hâl ve ‘Arz-i M ahzar’lar", Osmanlı A raştırm aları , V I I - V I I I (1988),

* Ürgüp Kadısının arzı: A .D V N , dos. 5/10

" A .D V N , dos. 7/81.

0 A .D V N , dos. 1/44.

İskenderiye Valisi Mehmed Paşa’nın 28 Rebi'ülevvel 1063 (28 Mart 1653) tarihli arzı: T S M A , nr E
9” 4 /> H. " YUz yere k° yuP der8âh-ı m u'allâya arz-ı bendegî budur ki" elkabının X V
yüzyılda kullanıldığını yazmaktaysa ("Osm anlı Bürokrasisinde Aklâm ve Muam elât". Osmanlı
n s llîn m a la ld ı! *' ** ^ şekilde başlayan daha değişik bir elkaba X V II. yüzyılda da

: T SM A . nr. E. 6703
218 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

" D e r g â h -ı f e l e k - m e d â r ve b a r g â h -ı g e r d u n -ik tid â r tü râ b ın a a r z -ı d â ‘î-i / b e n d e-i

b î-m ık d â r b u d u r fc/"133;
" D e r g â h -ı f e l e k - f e r s â ve b a r g â h -ı g e r d û n -â s â lâ -z â le â liy e n ilâ y e v m i ‘l-cezâ
tü r â b ın a a r z -ı b î-r iy â b u d u r k i" 'u
" D e r g â h -ı g e r d û n v e k a r ve b a r g â h -ı h u r ş îd - i ‘tib â r m ü h d iu ’lla h -ı k a v â ’im -i izzü h u
ilâ y e v m i ’l-k a r a r tü râ b ın a a r z -ı d â '/-/ b î-i ‘tib â r ve s â n î- i b e r -k a r a r o ld u r k f ' n i
" D e r g â h -ı m u 'a llâ y a ve b a r g â h -j a 'lâ y a a r z -ı b e n d e -i f a k i r ü h a k ir o ld u r k r i n ,
" A ta b e -i g e r d u n -ik tid â r a a r z -ı b e n d e -i b î-m ık d â r ve z e r r e - i h â k s â r o ld u r k in ı
"S ü d d e -i s e n iy y e -i s a ‘â d e t- n iş â n ve a te b e - i a d â le t- u n v â n a a r z -ı b e n d e -i n â -tu vâ n
o ld u r k i" 'n
"Â s itâ n e - i g e r d û n -ik tid â r a bu a b d -i z a 'i f - i h a k ir ve bu m u h lis - i n a h îf-i f a k i r arz
e td ü ğ i b u d u r kim "
" G ıb b e e d â -y ı v e z â ifı ’l- u b û d iy y e ti v e ’d - d u 'a ve k a z a -y ı l e t â ’i f î ’r -r ık k iy y e ti v e ’s-
s e n â m a 'r û z - ı m u h lis - i r iy â " 1*9 gibi f o rm ü ll e rl e b a ş la rla r.
X I X . y ü z y ı l d a a rz la rı n ba ş la n g ı ç f o r m ü ll e ri n i n
"M a 'r û z - ı m e m lû k le r id ir k i" M0,
" M a 'r û z - ı k u lla r ıd ır k i" uı
" M a 'r û z -ı d â ‘î-i d e v â m -ı ö m r -i d e v le tle r id ir k i" '* 2 m is a ll e ri n d e ol duğ u gibi
k ı s a l tı lı p b a s it le ş t ir iI d iğ i ve ya
" A ta b e -i b ü le n d - m e r te b e - i v e k â le t- p e n â h île r in e m a 'r û z -ı a b d -i a h k a r u çâ k er-i
k e m in e vü k e m te r île r id ir k i" l43 gibi b i r şekil ve ri l d iğ i g ö r ü lm e k te d i r.
M a a m a f ı h , a r z l a r d a g ö r ü le n e lk a b b u n l a r d a n ib are t o l m a y ı p , d a h a de ğ iş ik pek çok
fo rm ü l k u l la n ı lm ış t ır .

R e s m î v a z if e li le r t a r a f ı n d a n he r ha ng i bi r ko n u h a k k ın d a bilgi ve re n a rz la rda el-

k a b d a n s o n ra a rz ı n y a z ıl m a s ı n a s e b eb ol an k o n u y a g i ri lip izah ı y a p ılı rd ı. M ese lâ , şehirde
ç ık a n s a lg ın bi r h a s ta l ık do l a y ı s iy l e v u k u ‘ bu l a n ö l ü m l e r h a k k ın d a kad ı ta ra fın da n bir
a rz l a bilgi s u n u l u r d u 144. Y in e h e r ha ng i bi r k o n u d a teft iş için g ö n d e ri l e n kadı vs. va zif e­
l ile ri n r a p o r l a r ı da d i p lo m a ti k b a k ı m d a n a r z h ü v i y e t i n d e d i r 145.
B i r kı sm ı ise, t a s a r r u f e d il m e k t e o l an bi r d irl ik y a h u t h it a b e t vs. h u s u s d a "tecdîd-i
be ra t" gibi bi r i s t e k t e 146 v e y a sa h ib o l u n a n bi r va z ife ya h u t m e m u r iy e t in d e vl e t t ara fın ­
d a n r e s m e n 147 ve ya m ü te g a ll ib e t a r a fı n d a n z or l a a lı n m a s ı n d a n do lay ı ş ik â ye tte bulu nma k

B O A , A .N Ş T , dos. 305-1/22; A .D V N , dos. 5/16; dos 21/29.

1.4 A . D V N , dos. 5/14.

1.5 İbrail K a d ıs ı’nın Cemâzıyelevvel 1003 (Ocak 1595) tarihli arzı: A .D V N , dos. 6/10.

116 T S M A , nr. E. 5884.

1,7 T S M A , nr. E. 6134.

n* N igbo lu K ad ısının arzı: T S M A , nr. E. 5794.

1,9 İstanbul K a d ıs ı’nın Ev âil-i Şa'ban 917 (24 Ekim - 2 K asım 1511) tarihli arzı: T S M A , nr. E. 6051.

140 8 Muharrem 1246 (29 Haziran 1830) tarih ve es-Seyyid Em rullah mühürlü arz: H H, nr. 43096.

141 H H, nr. 43100.

I4: U rla Kazası N âibi Elhac M ehm ed’in 14 Ş a ‘ban 1236 (17 M a yıs 1821) tarihli arzı: Cev-D , nr. 3141.

141 B osna Eyâleti M üşiri H alil K âm ilî Paşa’nın Gurre-i Rebi'ülevvel 1262 (27 Şubat 1846) tarihli arzı:
C e v-D , nr. 3968.

144 T S M A , nr. E. 6051.

I4' Iğriboz Adası teftişine gönderilen Kadı Mahmud Efendi’nin Evâil-i Zilka'de 924 (4 - 13 Aralık
1518) tarihli arzı: T S M A , nr. E. 5884; yine Iğriboz teftişine gönderilen İzdin Kadısı Haşan Efen­
d i’nin arzı: T S M A , nr. E. 6349.
146 Meselâ, Anteb’de Şehre-küstü C â m i‘i hatib ve imamı İbrahim ’in tecdid-i berat husûsundaki talebim
havî Anteb K ad ısı A li Efendi’nin arzı: T S M A , nr. E. 7559/1 ve 2.

147 Meselâ, B ursa’da müderris olan Bağdâdî-zâde’nin arzı: T S M A , nr. E. 6151.

 D E V L E T E R K Â N I N I N E M İ R VE A R Z M Â H İ Y E T İ N D E K İ B E L G E L E R İ 219

üz ere y a z ılm ış la rd ır. Bu İk inciler, a r z -ı h a l gibi ta r if- i n e fis d e n ile n r ük ü n le b a ş la r la r .

Yani a rzı n sah ibi ön c e k en din i tanıt ır, a rk a s ı n d a n şik â ye tin i b i ld ir ir ve ni h a y e t ist eğ in e
geçer .

A rz la r ın bitiş fo rm ül le ri, y az ıld ığ ı ş a hs a göre ve g e ne lli k le

"... b â b ın d a e m r ü fe r m a n ş e v k e tlü , k u d r e tlü p a d iş a h ım h a z r e tle r in in d ir ' ,
"... b â k îf e r m a n s u ltâ n ım ın d ır " 149,
"... b â k i fe r m â n - ı a d â le t ü ih sâ n s a 'â d e tlü s u ltâ n ım h a z r e t l e r i n i n d i r ş e k li n ­
ded ir.
"B â k i fe r m â n d e r g â h -ı m u 'a llâ n ın e m r -i â lîs in e m e n u td u r " l i '
B a ş ka b i ri ni n t al e b in i ile ten a rz l a rd a
ta le b e td ü ğ i se b e b d e n v a k i ‘ h a l a lâ m â - v a k a ‘a k e tb o lu n u p a r z o lu n d u .1,152gibi
bir şekil a lm a k ta dı r. M a am a fi h , d a ha de ği ş ik fo rm ü ll e rl e bi te n a rz l a r d a va rd ır .

A r z la r da , h e r z a m a n t a r i h bu l u n m a z . A n c a k , öz e ll ik l e k a d ıl a r t a r a f ı n d a n s u n u l a n ­
lard a d a h a XV I. yüz yıl b a ş la r ın d a n îti b â re n ta ri h atıl dığ ı g ö r ü lm e k te d i r. F a ka t, z a m a n
z a m a n k a d ıl a r ta r a fı n d a n bu h u s u s a riâ ye t e di l m e m e s i, y a p ıl a c a k m u â m e l e l e r için ise
t ar i h b u l u n m a s ın a ihti ya ç g ö r ül m e si d o l ay ı s iy l e , r es m î b e lg e l e rd e , t a r i h ’ a t ı l m a s ı n ı n g e ­
rekli o l d u ğ u n a d a ir h a tı r la t ıl m a y a p ıl d ı ğ ın a da r a s t la n m a k ta d ı r ki, Ev â h ı r- ı S a f er 1017
(1 7- 2 6 M ay ıs 1608) tari hli bir k a dı lı k b e ra t ın d a , ka d ın ı n g ö n d e re c e ğ i a r z l a ra ta r i h k o y ­
m ası g e re k t iğ i n e b e ra t ın s o n u n d a işa re t e d i l m i ş t i r ' 53.
Ar z la r ın ta ri h le ri de, h a ti m e d e n s on ra a ra v e r i l m e d e n ko n u l u r. B a z a n " T a h r ir e n f i
E v â il- i Ş a ‘b an s e n e s e b ‘a a ş e re ve tıs ‘a m ie" gibi t a m a m e n y a z ıy l a ve a ra b c a , b a z a n d a
" T a h r ire n f i E v â il- i Z i lk a 'd e s e n e 923" ş e k li n d e yıl r a k a m la y a z ıl m ı ş o l ab il ir .

A r z la r ın sol alt k ö ş e si n d e m u tl a k a arz s a h ib i n in adı ve v a z if e si n i i h tiv a e d e n bi r

im z a bu l u n u rd u . A n c a k bu n u n b a ş ın d a
"E z ‘â fü ’l-ib â d " ,
”E fk a r ü ’l - i b â d ' ,
"M in e ’l-a b d i ’l-fa k îr " f o rm ü ll e ri n d e n biri y e r a lır; y a h u d da sa d e c e " b e n d e " k e l i ­
m esi k o nu rd u. B ö y l e c e imza,
" E z 'â f ü ’l-ib â d S e y d î, e l-m e v lâ b e -m a h r û s a -i K o s ta n tin iy y e " ,
"M in e ’l - a b d i ’l-fa k îr A li, k a d ı- i U şak" v e y a
"B e n d e M eh m ed , V â lî-i İ s k e n d e r iy e h â lâ " ,
"B e n d e M u sta fa , M îr -i m îr â n -ı s â b ık - ı K a ra m a n " ş e kl i ne gi rer. İ m z a n ın t a m a r ­
k a s ın a g e le c e k şe k ild e o lm a k üze re, k â ğı dı n a rk a y ü z ü n e a rz s a h ib i n in m ü h r ü ba s ıl ır d ı .
XIX . yü z y ıl d a ise m ü h rü n im z a n ın al t ı n a b a s ıld ığ ı g ö r ü lm e k te d i r. M a a m a f i h , " b e n d e ”
ke li m e s i n in a ltı n d a sa de c e m ü h ü r b u l u n a n a rz l a r da v a r d ı r 154. M ü h ü r l e r d e s a h ib i n in sıfa tı
ol m a m as ı , ö z e lli k le t aş r a d an g ö n d e ri l e n a rz l a rı n ki m e âid o l d u k la r ın ı n a n la ş ı lm a s ı n ı
g ü ç le ş tir di ği ve d o l ay ıs iy le , bir ta kı m k a rı ş ık l ı k la r a yol a ç t ı ğ ın d a n X IX . yü z y ıl o r t a ­
l ar ın d a a rz l a rd a sa d ec e m ü h ü r k u l la n ı lm a m a s ı h u s û s u n d a v a li l ik l e r e e m i r l e r g ö n d e r i l ­
m i ş t i r 155.

141 Meselâ, Hassa başmimarı İbrahim A g a ’nın arzı: M F , nr. 100.

149 T S M A , nr. E. 9970.

Nakibtl’l-eşrâf A li Efendi’nin arzı: T S M A , nr. E. 735/30.

151 T S M A , nr. E. 6349.

1,2 T S M A , nr. E. 7559/2.

l.E.-Tevcihat, nr. 20.

1,4 Meselâ, HH, nr. 43096 ve 43100 bunlardandır.

HaHI ° urr' - i R eb i'ü le v v ‘ ' >262 <27 Şubat ,8 4 6 , ,.n h M

220 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

A rz la r, g e ne ll ik l e kâ ğ ıd ı n alt ya rı s ın a , h a tta kı sa ol d u ğ u t ak d ir de alttan 1/4’lik

k ı sm ın a y a z ılı r dı . M a a m a fi h , uz un o la n a rz l a rd a bu k a id e y e pek riâ ye t ed ilm ed iğ i, bazan
kâ ğ ıd ı n üst y a r ı s ı n d a n b a ş la nd ığ ı da v â k i ‘dir.
Yazı k â ğı dı n e n in d e n de ta k r i b en 1 / 4 'l i k bi r marj b ı ra k ı la r a k ya zılır, satır son­
la r ı n d a ise 1-2 m m . li k bir b o ş lu k b ı r a kı lır d ı.

A r z ın üz e ri n d e ka la n boş k ıs ım ilgili m u â m e le l e r i n y a p ıl m as ı için kullanılmıştır.

G e r ç e k te n , ö z e ll ik l e XV I. y ü z y ıl d a a rz l a r s a d ra z a m t a r a fı n d a n p a d iş a h a su n ul ur k e n sad­
r a z a m ın te lh is in in a rz k â ğ ıd ı n ı n ü s tü n d e y er ald ığ ı g ö rü lü r. H ü v e nin he me n altından
b a ş l a m a k üz e re
"B o ğ d a n V o y v o d a s ın ın a r z ıd ır " y a h u d
"S â b ık a K a r a m a n B e ğ le r b e ğ is i M u sta fa P a ş a k u lla r ın ın a r z ıd ır " ş ek lin de başlık
a tıl ıp a lta te lh is y a p ıl a ra k p a d iş a h a su n u lu r d u . Pa d i şa h da hatt -ı h u m â y û n u n u telhisin üst
t a r a f ı n a y a z a r d ı 156.
Bazı a r z l a r d a m u â m e le n i n t e k e m m ü l ü için k a le m le r d e n eski k a yı dl a rı n gör ülm e­
sine ih tiy aç d u y u l d u ğ u n d a n d e r - k e n a r o la r a k, k â ğ ıd ı n sağ üst ta r a f ı n d a n ba şla m ak üzere
bu k a y ıd l a r alt a lta y a z ı l ı r d ı 157.
B a ş k a bi r m u â m e le y e ih tiy aç o l m a k s ız ı n a rz ü z e ri n e "b u y u r u ld u " kon u ld uğ u da
vâki* i d i 158.
Bazı a rz l a rı n a rk a l a rı n d a , d i ğ e r tü r b e lg e l e rd e o l d u ğ u gibi n o t la r gö rü lür . Bunlar,
" İç e r ü y e o k u n d u k d a v e rilm e y e n m e v a d d ır " 159 şe k li n d e a rz d a ba h is kon us u olan
şe yi n â k ıb e t in i gö s te r d iğ i gibi, ki m i n arzı o ld u ğ u n u n be li r ti ld i ğ i, ya h u t da
" S â h ib -i s a 'â d e t p a ş a h a z r e tle r in e " 160 gibi a rz ın gö nd e ri l d iğ i şa h sı n ad re si n in bu ­
l u n d u ğ u y a z ıl a rd ı r.

'■6 B O A , A .D V N dosyalarında telhis ve hatt-ı hümâyûn bulunan arzlar olup, dos. 7/64, 21/29 bunlardan
sadece ikisidir.
17 Kalemlerdeki muâmelelerin tekemmülü için V II. Bölüm "Muâm ele Görmüş Arzuhaller" faslına bk.

A .D V N , dos. 5/14,16; 7/84.

ıv’ Sabık Karaman Beylerbeyisi’nin arzı: A .D V N , dos. 21/29.

Orgüb K a d ısı’mn arzı: A .D V N , dos. 5/10.

 Beşinci Bölüm

MERKEZ - TAŞRA ARASI YAZIŞMALAR

I. MEKTUB
"M e ktu b ", A r a b c a asıllı " ^ ' k ö k ü n d e n m e f ‘ûl v e z n in d e bir k e li m e o l up lügat
mân âs ı "y az ılm ış " de m e k tir . D i pl o m a t ik ba k ım d a n ise iki be ld e, iki m e m l e k e t a ra s ı n d a k i
ş a hı s la r c a iş, tebri k, tâz iy e "arz-ı m u h ab b e t " gibi v e s il e le r le b i rb i rl e ri n e g ö n d e ri l e n
ya z ıla ra m e k tu b de nir. Ni t ek i m "b itik", "n â me ", " n e m î k a " , " v a ra ka " , "ris ale " gibi t a b i r le r
de he m e n aynı m â n â d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r 1.
M e kt ub l a rı , resm î ve öz el; hi tâb î ve c e vâ bî ol ar a k g r u p la n d ı r m a k m ü m k ü n d ü r .

A. R Ü K Ü N L E R İ

M e k tu b da d iğ er b e lg e l e r gibi belli r ü k ü n le r d e n m e y d a n a g e lm i şt ir . A n c a k , r ük ün
sayısı, ba z ıl a rı n c a on dört, ba z ıl a rı n c a ise on bir ol ar a k g ö s t e r i l m e k t e d i r 2. Bi rin ci g ö r ü şü
b e n im s e y e n l e rc e hitâb î ol an m ek t u b r ü kü nl e ri ş öy le s ı r a la n m a k ta d ı r:
1) "İ bt id â ol u nu r" sö z ü n ü n ku l la n ı lm as ı ;
2) Sen â;
3) Duâ;
4) G ö n d e r il e n in ism ini n y a z ılm a s ı;
5) K â tib in adı;
6) Sel âm ve ha y ır d uâ da bu l u n m a ;
7) Se lâm u la ş tır ılm as ı;
8) ö z l e m b e lir tm e (iş tiy ak );
9) G ö r ü ş m e is te ği nd e b u l u nm a ;
10) Tarih;
1 I ) Halini bi ldi rm e;
12) İlt imas tale bi;
13) " H a tim e " n in b a ş la ng ı cı ;
14) Uygun bir dua ile biti rme .

Ce v â b î m e k t u b l a r d a ise f azl ad an üç rü kü n d a ha b u l u n m a k t a d ı r :

1 Şemseddin Sâmi, Kamus-ı Türkî, s. 1395.

Münşeât Mecmuası, Halet Efendi Ktb, nr. 760, vr. 24b.

222 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

1) M e k tu b u n sıfa tı;
2) M e k t u b u n v a rd ığ ı;
3) M e k tu b u n ce va bı .

İşt iy ak r ü k n ü n ü n , d i ğ e r l e r i n d e n ö n ce v ey a s o n ra y a z ıl m a s ı m ü m k ü n olup, isteğe

b ı ra k ı lm ış t ır . A s l ın d a m ek t u b u n ,
1) D u â \
2) S e lâ m ;
3) S e lâ m u la ş tır ılm a s ı;
4) H a lin in b ild ir ilm e s i ve
5) M e k tu b a d u a ile so n v e rm e ol ar a k s ır a la n a n be ş r ü k n ü n ü n y az ılm as ı zarûrî
g ö r ü lm e k te , d i ğ e r l e r i n in , ih ti y a c a gö re y a z ıl a c a ğ ı ka bû l e d i l m e k t e d i r 1.

M e k t u b u n on şartı ş u n la r dı r :
1) G ö n d e r e n ve g ö n d e r i l e n i n r ü tb e l e r i n e r iâ y e t e d il m e s i g e re k lid ir .
2) Eğ e r g ö n d e ri l e n , g ö n d e r e n d e n üst r ü tb e d e ise is m in i n ya z ıl m a m a sı tercih
e d il m e l id i r . A n c a k g ö n d e r e n i n m e ş â y i h d e n ol m a sı ha li n d e bu h u s û s a riâ ye t edil mey eb i­
lir. G ö n d e r e n ile g ö n d e r i l e n i n m e v k i l e r i eş it ise g ö n d e r i l e n i n ismi y az ılır.
3) G ö n d e r il e n , g ö n d e r e n d e n d a h a aş ağı bir m e v k i d e ise işt iya k, gö rü şm e talebi
rü k ü n le r i y e ri n e iyi ni yet , d e v le t in b e k a sı , r ic a n ın k a b û lü ve m u ra d ı n hasıl olması
ya z ıl ır .
4) U z un s ü re d i r ayrı d e ğ il l e r s e iş tiy a k k ı s m ın ı n da y a z ıl m a m a s ı tav si ye edilir.
5) G ö n d e r e n i n rü tb e s i aş ağı ise " S â m i ‘-i h ü d d â m -ı z e v i ’l-ih tir â m i'lâ m olunur
ki'' ş e k li n d e bi r i fad e k u l la n ı lm a s ı g e re k m e k te d i r.
6) U z u n z a m a n g e ç m e m iş b u l u n m a s ı ve m e k â n ı n u z a k ol m a m a s ı hali nde tarih
r ü k n ü ih m â l edil ir.
7) G ö n d e r il e n e ga ib sıyga sı k u l la n ı lı p ş a h s e n h i ta b e d il m e m e li d ir . Meselâ, "...
ta le b e tm iş s in '' d e n i l m e v i p " ta r a fla r ın d a n ... ta le b e tm iş le r" şekli k u l la nı lm al ıd ır .
8) Ü s t te n a lta y a z ıl a n m e k t u b l a r d a "... e d e siz " şe k li n d e ço ğul sıygası kulla­
n ı lm a m a lı d ı r .
9) İlâ m -ı hâl r ük n ü , s e lâ m r ü k n ü n e ba ğlı ol m a l ıd ı r.
10) S e lâ m iblâ ğı ile ha lin i i ‘lâm r ü k ü n le r in d e k u l la n ı la n sı y g a l a r aynı olmalıdır4.

M e k t u b u n d a v e t rü k n ü b a s it bi r "/»üve"den ib are t o l ab i l d iğ i gibi "hüve" ile

y a p ıl a n t e r k i b le r e de r a s t la n m a k ta d ı r. B u n l a r d a n he r b i ri n in m e k t u b u n ya zıl ış sebebine
gör e s e ç i l m e s i g e re k ir di .
"H ü v e ’l - f e t t a h ü ’l - m u 'î n " s e fe r d e ve h a z a r d a ol an l a ra ;
"H ü ve ’ş - ş â f î ', "H ü v e ’l - m u 'â f î " h a s ta l a r a ;
" H ü v e ’l-m u h sin " , "H ü ve ’l - m u ’t?' i n ‘am ve ih sa n ist e y e n le r e y a z ıl a n mektublarda
k u l l a n ı l ı r d ı 5.

E l k a b da g ö n d e re n ve g ö n d e ri l e n i n m e v k i l e r i n e gör e f ar kl ılı k gösterir. Alttan

üste ya z ıl a n m e k t u b l a r d a k i e lk a b d a n b a z ıl a rı ş öy le di r:

" M u tt a l i ‘-i te v â lî- i d e v le t ve m e n b a ‘-ı m e n â b i ‘-i s a 'â d e t ü h a ş m e t o la n sü d d e-i

s e n iy y e -i s id r e -m a k a m ve a te b e - i a liy y e -i g e r d û n -ih tita m la r ı tü râ b m a ,
"M e sn e d -i m e n b a '-ı d e v le t-p e n â h - ı â s a fi h u f f ü ’r - R a h m â n i’l - l û tf ı'l - h a f î sâha-yı
m ü lk -i m e s â h a s ın a " 6,

1 Halet Ef, nr. 760, vr. 24b-25a.

4 Halet Ef, nr. 760, vr. 25a.

' in şa '-i Mergub, Atatürk Kitablığı, M . Cevdet Yazmaları, nr. K..36, 60-62’den naklen Bekir
Kütükoğlu, "Münşeat Mecmualarının Osmanlı Diplom atiği Bakımından Ehemmiyeti" TBPDS, s. 174
not.
6 Halet Ef, nr. 760, vr. 26b.
 M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 2 23

"D e v le tlü , in â ye tlü , m ü r ü v v e tlü v â lâ -h im e m c e z î l ü ’l-m ü k e r r e m e fe n d im s u ltâ n ım

a ğ a -y ı z îş â n h a z r e tle r in in h â k -p â y -i iç tim â ile r in e " 1.
Sa d ra z a m tar a fı n d a n v ali de su lta na g ö n d e ri l e n m ek t u b u n elka bı ise şö y le y d ı .
"B en im d e v le tlü , m ü rü v v e tlü , m e r h a m e tlü v e liy y e -i n i ‘m e tim b â is e -i d e v le tim
e fe n d im s u ltâ n ım h a zretleri"* .

Üst m a k a m d a n alt m ak a m a y a z ıl a n m e k t u b e lk a bı :
"Sa ‘â d e tlü , m e k re m e tlü , m e v e d d e tlü k a r tn d a ş -ı e 'a zz u e k re m im d ü s tû r - ı c e lîli ş-
şâ n h a z r e tle r in in n â d î-i s a 'â d e t- m e v fû r la r ın a "9,
"İzze tlü , s a 'â d e tlü , m e v e d d e tlü k a r ın d a ş -ı e 'a z z ım p a ş a -y ı c e lılü l-k a d r h a z r e t­
le r in in h u z û r -ı iz z e t-m e v fû r la r ın a " l0,
"S a 'â d e tlü , se m â h a tlü , r ıf 'a t l ü m a 'â r if- p e r v e r im k a r ın d a ş ım E fe n d i h a z r e tle r in in
h u z û r -ı s a 'â d e t- m e v fû r la r ın a " ]\
" S a 'â d e tlü , m e k re m e tlü , m ü r ü v v e tlü , a tû fe tlü o ğ lu m s u ltâ n ım E fe n d i- i c e lîli ş -ş â n
h a z r e tle r in in n â d i-i s a 'â d e t- iş tim â lle r in e " l2,
"H â lâ R u h a 'da m ü te s e llim im iz iz z e tlü S ü le y m a n A ğ a ”' 3.

M e k tu b l a rı n ya ba nc ı d e vl e t r ic a li n e g ö n d e ri l m e s i h a li n d e , n â m e - i h ü m â y û n el-
ka b ın a ol d u k ç a b e n z er bir e lk a b ku l la n ı lı r ve t ab iî h ü k ü m d a r ı n m ü s l ü m a n v e y a h r is t iy a n
o l u şu n a göre f ark lıl ık g ö s te rir di . M e se lâ , sa d ra z a m t a r a f ı n d a n Ö z b e k H a n ı ve Fa s H a k i ­
m in e ya z ıl a n m e k t u b l a r ı n elkabı ş ö yl e y di :

"Â lî-h a z r e t, f e l e k - r ı f'a t, C e m şid -a za m e t, F e r îd u n -h a ş m e t, D â r â -d ir â y e t, İs k e n d e r -

f e r â s e t s a lt a n a t- m e ’âb, h ilâ fe t-n is â b , s a 'â d e t-ik tis â b , s iy â d e t-in tis â b , z ü ’d - d e v l e t i ’r-
r â s ih a ve ’l- iz z e ti ’ş -şâ m ih a , b â s ıtü ’l-e m n ve ’l-e m â n , n â ş ir ü ’l-a d l ve ’l-ih s â n , e l- m ü s ta ğ n î
z â tu h û a n i ’t - t a v s î f ve s ıfâ tu h û a n i ’l-b e y â n , e l-m a h fû fu b i-s ü n û f-i le tâ ’ifi ’l-m e n n â n h â n -ı
a 'z â m ve h â k a n -ı m u a zza m A b d u lla h / / â n " 14;

" C â lis-i s e r îr -i s a lt a n a ti ’l-a 'lâ , lâ b is - i lib â s i ’l-a d â le t v e ’t-ta k v â , h â r is - i s a g a r i'l-

islâm , f â r i s - i h e y c â i ’l-i ‘tis â m i ’l-u h u v v i ’s -s u ltâ n i ’l-a ‘zâ m ve ’l-h â k a n i ’l-a ‘d e li ’l-e k r e m ,
m ü fe ttih û e b v â b i ’l-b e r a le ’l-h a lâ y ık , m ü fe y y iz ü f ü y û z â t i ’l-h ü k û m e ti f i ’l-m e g a r ib ve ’l-
m e şâ rık , e tk a ’s -s e lâ tîn ilm en ve fa z le n , a s la h -ı h a v â k în k a v le n ve a m e le n e d â m a ’lla h u
m ü lk e h û ve s a lta n a tu h û ve e 'a z z e e n s â ru h û ve a ’v â n u h û k e m â k e m â a ‘lâ ş â n u h û a l e ’d-
d e v â m ilâ en y e r i s u ’l l a h ü ’l-a r z ve m en a le y h â in n e h û h a m îd ü n m e c îd c e n â b -ı
h ilâ fe t- m e ’â b la r ın a " 15.

H ri st iy an h ü k ü m d a r l a r ı n a ve d e v le t r ic â lin e g ö n d e ri l e n m e k t u b l a r ı n e lk a bı ise şu
şe ki l le r d e y d i:

înşâ-i Mergub, vr. 63.

Baltacı Mehmed Paşa’nın Valide Sultan’a gönderdiği 3 Receb 1123 (17 Ağustos 1711) tarihli mek­
tub: Akdes Nimet Kurat, Prul Seferi ve Barışı. 1123 (1711), Ankara 1953, s. 815.

Sadrazam Mehmed Ragıb Paşa’dan Haleb Valisine: A .N Ş T , dos. 1251/29.

Sadrazam Mehmed Ragıb Paşa’dan M ora V alisi Ahmed Paşa’ya: A .N Ş T , dos. 1251/25; kezâ Sadra­
zamdan M ıs ır V a lisi K âm il Paşa’ya: A .N ŞT , do s.1251/. 54.

" K ırım Hanı Halim Giray'dan reisülküttaba: A .A M D , dos. 12/35.

M ısır V a lisi Ahmed Kâm il Paşa’dan Reisülküttaba: A .N ŞT , dos. 1251/51. Yine K âm il Paşa’nın diğer
bir mektubunda "oğlum sultânım" yerine "karındaş-ı e'azzım sultânım" (a.g.dos, 59); Şam V alisi
Osman Paşa’nın reisülküttaba gönderdiği bir mektubda "karındaş-ı e‘azz-ı ekremim efendi" (A R S T
dos 2/36); Karaman V alisinin mektubunda ise "oğlum efendi" (A .R S T , dos. 2/9) tabirleri kul­
lanılmıştır.

" A . D V N . M H M , dos. 1/45.

Feridun Bey, M ünşeâtüs-selâtîn, II, 239, 243.

Sadrazam Halil Paşa tarafından Fas Hâkimine gönderilen mektub: Münşeâtü s-selâtîn . II. 245.
224 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİL l

" M e fh a r ü ’s -s e lâ tîn f î d în i ’l-M e sîh iy y e , e fh a r ü ’l-h a v â k în f î m e z h e b i'l-îs e v iy y e ,

s â h i b ü ’d - d e y r v e 'n - n â k u s , m u h t â r ü ’l-a s l v e ’n -n â d û s V e n e d ik p â d iş â h ı" '6,

" M e fâ h irü ’l - ü m e r â i ’l-M e sîh iy y e , m e r â c i ’ü ’l-k ü b e r â i ’l -îs e v iy y e m u s lih -i m esâ lih -i

c e m â h ir i ’t- tâ ife ii ’n -N a s r â n iy y e V e n e d ik b e ğ le r i" 17;

" K ıd v e tü ’l - ü m e r â ’i ’l - i'z â m i ’l-îs e v iy y e , u m d e tü k ü b e r â ’i'l-fıh â m f î m i l le t i ’l-

M e s îh iy y e m u s lih - i m e s â lih -i c e m â h i r i ’t - t â i f e t i ’n - N a s r â n iy y e s â h ib - i e z y â li'l- haşm et
ve ’l-v e k a r s â h ib - i d e lâ ’i ’l-m e c d ve ’l-iftih â r ... K r a lı" '9

G ö n d e r i l e n i n k a dı n ol m a s ı h a lin de e lk a b d a da bi ra z d e ğ iş i k li k ya pı lı yor du . Me­

s e lâ K r a liç e E l i z a b e t h ’e s a d râ z a m ta r a f ı n d a n g ö n d e ri l e n m ek t u b u n elkabı şö yl ey di :
" K ıd v e tü ’n - n is v â n i ’l-m u v a k k ır â t f i ’l-m ille ti ’l-M e sîh iy y e , e s v e tü ’n -n is â ’i ’l-m uhad-
d e r â t f î t â i f e t i ’l- îs e v iy y e , s â h ib e tü e z y â l i ’l-h a ş m e t v e ’l-v e k a r, s â h ib e tü d e l â ’i'l-h a m d
ve ’l - iftih â r İ n g ilte r e K r a liç e s i1,19

V â l id e Sa fiy e S ul ta n t a r a fı n d a n K r a liç e E l iz a b e th 'e gö n d e ri l e n m ek tu b la rı n el-

kabı
" İftih â r ü ’l-ü m e r â i ’l-m ille ti ’l-M e sih iy y e , ih tiy â r ü ’l-k ü b e r â ’i ’l-fih a m f î ’l-m ille ti 7-
M e s ih iy y e , m u s lih -i m e s â lih - i s â h i b i ’d - d e lâ il v e ’l-v e k a r. s â h i b ü ’l-e z y â l v e ’l-iftih â r İn g il­
te r e K r a liç e s i "20 ş e k li n d e ik en V e n e d i k D o j u n a g ö n d e ri l e n l e ri n k i :
" C e n â b -ı iz z e t-m e â b , r ıf'a t- n is â b V e n e d ik D o ju . .. ”21; V e n e d i k be y le r in e gön de ri­
le n l e ri n k i ise:
"F a h r ü ’l - m i l l e t i ’l-İ s e v iy y e V e n e d ik b e ğ le r i..." 22 şe k li n d e da h a b a s it idi.

H r i st i y a n d e v le t a d a m l a r ı n a o l a ğ a n ü s t ü se lâ h i y e t sa hib i ol an se rd a r ve ya Budin
b e y l e r b e y i l e r i n i n g ö n d e rd i k l e r i m e k t u b l a r ı n e l k a b ı n d a
" D e v le tlü d o s tu m u z ve h â k im k o n ş u m u z ( k o m ş u m u z ) M a c a r tâ ife s in in p a la tin o şu
G r u f G a la n ta y ı E s te r h â z y M ik lo ş "23,
" D e v le tlü d o s tu m u z ve h a k ik a tlü k o n ş u m u z ..."24,
" İz z e tlü ve d e v le tlü d o s tu m u z ,. . " 25 gibi da h a sa de bi r T ü r k ç e ku lla nı ld ığ ı da olur­
du.

E l k a b d a n s o n ra m ü s l ü m a n l a r a g ö n d e ri l e n m e k t u b l a r d a
" M e zîd -i i 'z â z u ikrâ m ile d ü r e r - i d a v â t-ı s â fîy â t- ı m u h a b b e t-fü z û n ve g u re r-ı
te s lîm â t- ı v â fiy â t- ı m e v e d d e t-n ü m û n ith â fın d a n s o n r a z a m îr -i m ü n îr -i h u r ş îd -te n v îrle r in e
m ü n h â -y ı m u h lis â n e b u d u r k i" 26,
lh Rum eli Beylerbeyisi Semiz A li Paşa’nın Venedik Dojuna gönderdiği Evâsıt-ı Cemâzıyelevvel 953
(30 Haziran - 9 Temmuz 1546) tarihli mektub: Gökbilgin, "Venedik I", s. 172.

Rum eli Beylerbeyisi Sokollu Mehmed Paşa’nın Venedik beylerine gönderdiği Evâhır-ı Rebi'ülâhır
956 (29 Nisan - 8 M ayıs 1549) tarihli mektub: Gökbilgin, "Venedik I", s. 174. Hristiyan hükümdar­
lara yazılan mektublardaki diğer elkab için bk. Gökbilgin, D ip lo m a tik , s. 92-93.

18 Sadrâzam Koca Sinan Paşa (2. sadâreti: 997-999)'nın Portekiz Kralı'na gönderdiği Evâil-i Rebi'ülev­
vel 999 (28 A ralık l 590 - 6 Ocak 1591) tarihli mektub: P.R.O, S.P, 102/61.

Kanijeli Siyâvuş Paşa (1. sadâreti: 990-992)'nın Evâhır-ı Rebi'Olâhır 991 (30 Mart - 8 Nisan 1587)
tarihli mektubu: P.R.O, S.P, 102/61.
Susan Skilleter, "Three Letters from the Ottoman ‘Sultana’ Safiye to Queen Elizabeth I.". D ocu-
m e n ts f r o m O tto m a n C h a n c e rie s, Oxford 1965, s. 134-135 ve plate X X X IX , X L (fotoğrafları).

:ı Skilliter, "Letters", s. 155.

:: Skilliter, "Letters", s. 156.

Ludvvig Fekete, T iirk isch e S c h rifte n a us dem A rc h iv e de s P a la tin s N ik o la u s E ste rh â zy. 1606-1645,
Budapest 1932, s. 63.

24 Fekete, E ste rh â zy , s. 70.

" Fekete, E ste rh â zy , s. 79. Bu eserdeki belgelerde benzeri daha başka elkab da bulunmaktadır.
 M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 225

"M e z îd -i i 'z â z ü ikrâ m ve m e d îd -i te v k îr ü ifh â m ile f e r â i d - i d a v â t-ı s â fiy â t- ı

m u h a b b e t-n iz â m ve h a r â id -i te s lîm â t-ı v â fiy â t-ı m e v e d d e t-in tiz â m i t h a f u ih d â ve
m e r â s im -i p ü r -n û ş -ı h a ta r-ı a ta rla r ı k e m â -y e n b a ğ î m e r 'î vü m ü ’e d d î o ld u ğ u s iy a k ın d a
n ü m û d e -i m u h lisâ n e m iz b u d u r k i" 27 gibi g e ne ll ik l e bi rb i ri ne o l d u k ç a b e n z e y e n d u â ve
on a ba ğlı o la r a k şe lfim r ük ü n le ri bu lu nu r. M a am a fı h , bu kı sm ın
" D a 'v â t-ı s â fiy e ve te s lîm â t-ı v â fiy e ith â fiy le in h â o lu n u r k i”2t, h a tt a s a d ec e
" b a ‘d e ’s -s e lâ m in h â o lu n u r / o lu n a n o ld u r k i 1,29 gibi kısa t u tu l d u ğ u m e k t u b l a r a da
r ast lan ır.

Se r ha d b e y le r b e y le r in i n h r is tiy a n d e vl e t a d a m l a rı n a ya z d ık l a rı m e k t u b l a r d a
"h u tim e t a v â k ıb u h û b i ’l-h a y r ... k ıb e lin e k o n ş u lu ğ a lâ y ık ve d o ğ r u lu ğ a m u v â fık
s e lâ m -ı s e lâ m e t-n ü m â y -ı b î-g a y e ih d â vü ib lâ ğ e y le d ik te n s o n r a d o s tâ n e i l â m o lu n a n
o ld u r k i”30 v e ya
"... h a z r e tle r in in h u z û r -ı d e v le tle r in e lâ y ık d u â la rd a n s o n r a in h â -y ı d o s tâ n e o lu ­
n a n o ld u r k i" 3' gibi şe k il le r gör ülü r.

M e k tu b u n ha lin i b i ld i rm e rü k n ü n e g e ç il m e d e n ön ce ge ne ll ik l e m u h a t a b ın e lk a bı
"B e n im izze tlü , s a 'â d e tlü , m e v e d d e tlü b ir â d e r -i e 'a z z ım h a z r e tle r i" v e y a b e n z er i
bi r k a lıb la bir ke re da h a t ek ra rla n ır.

M e k tu b u n h a l b i l d i r m e k ı sm ın a ise e k s e r i y a "h â lâ ", "bu e s n â d a ”, "bu h i lâ l d e ",

"bu d e f 'a " ke li m e l e ri n d e n biri ile gi ril ip m ek t u b u n y a z ıl m a s e be bi i zah edil ir.

M e k tu b u n her hangi bir hu s û s u n y eri n e ge ti r il m e s in i e m r e tm e s i, bilgi v e ya h a b e r

ve rici m a hi ye tte ol ma sı, ilt im as rica sı, vs. m a k s a d l a r l a y a z ıl m a s ı n a gör e bi tiş k ı s m ın a
ge çiş şekli de ğişi r.
T ay in b ild ire n ve y a bi r h u s ûs un ye rin e g e ti r il m e s in i e m r e d e n bi r f e r m a n l a b i r ­
likte g ön d e ri l en sa d ra z a m m ek t u b l ar ı n d a,
"... s â d ır o la n f e r m â n - ı â lîş â n m û c e b in c e " 32,
”... s â d ır o la n ... e v â m ir -i a liy y e m û c e b le r in c e ”33\

V a z if e y e ri n e g e ld i ğ i n d e
"... m a h a ll-i m e z b û r a a z îm e t o lu n d u ğ u n u ir h â z ım n ın d a .." 34-,

Bi r h a b e r v e ri l di ği nd e
"... ih b â rı z ım n ın d a ,.." 35;

İlt im as tal e b in d e b u l u n u la n m e k t u b l a r d a ise

"... ik tiz â e tm e k le iltim a s - k e r d e - i h u lû s k â r î ü zre m ü s â 'a d e -i a liy y e e r z â n î b u y u -
r u lm a s ın a ..." 36,

*4 Mehmed Ragıb Paşa'nın Bosna ve M ıs ır valilerine mektubları: A .N Ş T , dos. 1251/25, 54.

” Karaman V alisinin Reisülkûttaba mektubu: A .R ST , dos. 2/9.

Sadrazam Hâmid Paşa’dan Sel&nik Mutasarrıfı Mehmed Paşa’ya gönderilen 17 Safer 1177 (27 A ğ u s ­
tos 1763) tarihli mektub: A .M K T , dos. 58/30.

Sadrazam Mehmed Ragıb Paşa’dan İsmail Nâibi ve İsmail Mütevellisine gönderilen mektub A M K T
dos. 58/53; Val.de Safiye Sultan’ın Venedik Dojuna gönderdiği mektub: Skilliter, "Letters", s. 156. ’
Fekete, E ste rh â zy , s. 79.

11 Fekete, E ste rh â zy , s. 79.

" f ^ Y 05 i%J n i 5,3 ; A D VN M HM - d“ ' « 5 ; A .N Ş T . d os. 25 /3 3 ; 1 2 5 1 /2 9 . 54; TSM A nr E

148/30 bu tipe örnek olarak verilebilir.

Sadrazam Mehmed Ragıb Paşa’nm M ora V alisi Ahmed Paşa’ya mektubu: A .N Ş T , dos. 1251/25.
M A .N ŞT , dos. 1251/59.
" A .M K T , dos. 58/22.
226 OSM A NLI B E LGEL ERİNİN DlLl

"... n iy a z ım ın k a r în - i h u s û l o lm a s ın a h im m e t-i b e h ç e t-s â y -ı k e rîm â n e le ri b u y u ru l­

m a k e m n iy y e s iy le ...”31,
ir s â li h u s u s u n a v u fû r -ı s e n iy y e -i k e r îm â n e le r i d e r k â r b u y u r u lm a k niyâzı
v e s île - i a r z -ı ih lâ s ım olm uşdur"™ gibi şe k il le r d e b e lir til ir d i.

M e k tu b u n s o n u n d a ise
"... m û c e b in c e m e k tu b ta h r îr ve ... ile ir s â l o lu n m u ş d u r " 39,
"... m e k tu b -ı m u h a b b e t-ü s lû b ta h r îr ve f ır is t â d e - i n â d i-i s a 'â d e t-s e m îr le r i
k ılın m ış d ır ." * 0,
"... m e k tu b -ı v e d â d -in tim â ir s â l-i iz z - i h u z û r la r ı k ılın d ı."* ',
"... n e m îk a -i m u h â le s â t- in tim â k e ş îd e -i s ilk - i im lâ ve f ir is t â d e - i s a â d e t-â râ la rı
k ıl ı n d ı" * 2,
"... h a s s a te n n e m îk a -i v e d â d ta h r îr in e b â d î ve s a v b -ı s a 'â d e tle r in e fir is tâ d e
k ılın m ış d ır " * 3,
"... h a s s a te n d u â n â m e ta h r îr in e b â d î olm uşdur"**,
"... h a s s a te n r ic â -n â m e ta h r îr ve f ır is t â d e - i n â d î-i s a 'â d e t- m a s îr le r i k ılın m ış-
d ır ." 4i gibi b e lg e n i n m e k t u b o ld u ğ u n u g ö s te r e n bi r ifad e k ul la n ı lı rd ı .

Bitiş, r ü k n ü n ü n b u n d a n s o nr a ki kısm ı da m e k t u b u g ö n d e r e n ve g ön d e ri l en i n m ev­

k i i n e ve m e k t u b u n h ü v i y e t i n e göre d e ğ iş i k li k gö s te r ir di . M e se l â , s a d ra z a m ı n e m ir mah i­
y e ti n d e k i m e k t u b l a r ı n d a b e li r ti le n h u s û s u n v a ki t g e ç ir il m e d e n ye ri n e ge tir ilm e s i
"v u s û lü n d e m û c e b -i e m r -i â lî ü z r e a m e l ve h a r e k e t e y le y e s in ”*6,
" v u s û lü n d e k e y fiy e t m a 'lû m u n u z o ld u k d a b e r -m in v â l-i m u h a r r e r a m e l ve h a rekete
m e z îd -i i 't in â vü d ik k a t e y le y e siz "* 1,
" l e d e ’l-v u s û l m û c e b -i e m r -i â l î ü z r e a m e l ve h a r e k e te b e z l-i c e ll-i h im m e t bu­
y u r m a la r ı m e ’m ûldür"**
" l e d e ’l-v u s û l m e z â m în -i e v â m ir - i a liy y e m a 'lû m u n u z o ld u k d a m û ceb ü ik-
t iz â la r ıy le a m e l ü h a r e k e te s ıd k - ı h im m e t b u y u r m a la rı m e ’m û ld ü r ”*9 v e y a benz eri bir
i fad e ile i st e ni rd i.

Bi r iste k b i ld i r e n m e k t u b l a r d a ise h a t i m e y e
"... h u s û s u n a h im e m -i s e n iy y e le r i m a s r û f b u y u r u lm a k e 'a z z - ı m e s ’û l-i h â lisâ n e-
m iz d ir " i0,

'6 K ırım Hanının Reisülküttaba mektubu: A .A M D , dos. 12/35.

17 A .N Ş T , dos. 1251/51.

D .B Ş M .K G B , dos. 70/131.

'9 A . M K T , dos. 58/30, 53; A .D V N .M H M , dos. 1/55; A .N ŞT , dos. 25/33; 1251/29, 54; T S M A , nr. E.
148/30
40 K ırım Hanı Halim G ira y ’dan Reisülküttaba: A .A M D , dos. 12/35.

41 ö z i V a lisi Elhac Y u su f Paşa’nın Çavuşbaşıya gönderdiği 25 Z ilk a ‘de 1120 (7 Mart 1709) tarihli
mektub: B O A , A .Ç V B , dos. 1/8.

42 M ıs ır V a lisi Kâm il Ahmed Paşa'dan Reisülküttaba: A .N Ş T , dos. 1251/59.

4' Izvornik Mutasarrıfından İskenderiye (Işkodra) Mutasarrıfına gönderilen mektub: A. M K T , dos.

58/22.
44 Tersane Em ini Elhac Mustafa Sıdkı imzalı 27 Ş a ‘ban 1173 (14 Nisan 1760) tarihli mektub: A .A M D ,
dos. 13/31.
4' M ıs ır V a lisi Kâm il Ahmed Paşa’dan Reisülküttaba: A .N ŞT , dos. 1251/51.

46 A .D V N , dos. 1/55.
47 D . B Ş M .K G B , dos. 67/107.

4“ A .N Ş T , dos. 1251/54.

4" A .N Ş T , dos. 1251/25.

 MERKEZ - TAŞRA ARASI YAZIŞM ALA R 227

"... l e d e 'l- v u s û l m a zh a r-ı ih sâ n u m e r h a m e t-i v e li y y ü ’n - n i'a m î o lm a m ız a l u t f u

m ü r ü v v e tle rin in ş e re f-s ü n û h -ı ç e şm -d â şt-i in tiz â r e y le d iğ im iz m a 'lû m - ı sa â d e tle r i b u y u -
r u ld u k d a ."* ',
" ...le d e ’ş -ş e r e fı ’l-v u s û l k e y fıy y e t m a 'lû m - ı s a 'â d e t le r i b u y u r u ld u k d a c â n ib -i m u h ­
lis le r in d â ire -i d e r û n -ı f â ’i z ü ’n -n û rla r ın d a n îk a d b u y u r m a y u p v â b e s te -i â m â l-i
h â lis â n e m d ir " 52,
"... l e d e ’ş - ş e r e f i ’l-v u s û l s a v b -ı v â lâ -y ı h a z r e t- i â s a fâ n e y e o la n ta h r îr a t- ı m u h -
lis îd e n k a r în -i ilm -i â lîle r i b u y u r u ld u k d a b e r -v e c h -i m es ’û l m ü sâ ‘a d e -i a liy y e e r z â n î
b u y u r u lm a k b â b ın d a m u k te z î o la n m e s â 'i- i c e m île - i h im m e t-i a liy y e -i u h u v v e tâ n e le r i
m e b z u l ve m a s r u f b u y u r u lm a k m e ’m û l-i m u h lis â n e m iz d ir ,"53 ş e k il le r in d e son v e ril ird i.

M e k tu b u n son rü kn ü d u â idi. An ca k, h â tim e ile du â a ra s ı n a ço k ke re u fak bir

a çık lık ko nu rd u. Em ir m ah i y e ti n d e k i m e k t u b l a r ı n b a z ıl a rı n d a m e k t u b u n "v e ’s -s e lâ m " 54
ta r z ın da bi ti ri lm e s in e ka rşı lık çok bü yü k bi r e k s e r i y e t i n d e son rük ü n ,
"B â k î h e m v â r -ı ö m r ü s a 'â d e t- i k â m r â n î d â im b â d "5\
"B â k î h e m îş e e y y â m -ı s a 'â d e t ü ik b â l f ü z û n b â d 'ib,
"B â k î h e m îş e e y y â m -ı sa â d e t ü ik b â l m e z îd b â d " 1,
"B â k î h e m îş e e y y â m -ı izz ü s a 'â d e t e fz û n b â d 'is,
" B â k î h e m îş e e y y â m -ı izz ü s a 'â d et ü k â m r â n î d â im b â d '" 9 ve ya bi r iki k e li m e
e ks ik y a hu t faz lalığ ı ol an b en zer i ş e k ill e r d e ki d u â la r d ı.
Her ne k a d a r m ü n şe a t m e c m u a la r ın d a m e k t u b r ük ün le r i s a y ıl ır k e n t a r i h e ye r v e ­
r il m e k te ys e de XIX. y ü z yı l da n ön c e m e k t u b l a r ı n ç o ğ u n d a ta r ih e r a s t l a n m a m a k t a , do-
layıs iyl e m ek t u b l a r ı n y a z ıld ık la rı ta r i h le r ke s in ol ar a k te s b i t e d il e m e m e k te d ir .

M e k tu b u n b i ti m in de , i m z a nı n ü z e ri n d e y a z an ve y a z ıl a n ın r ü tb e l e r i n e gör e
de ği ş e n "k ul un u z " , "k ö le n iz " , d o s tu n u z " m â n â l a rı n a ge len i b â r e le r b u l u n m a k t a d ı r .
Ya z a n üst r üt b e de ise:
" m u h ib b -i m u h lis" ,
" m u h ib b -i m ü şta k k" ve b en zer i;
Aynı s e v iy e de iseler:
" d e v le th a h " ,
" d â î-i b î-iş tib â h " ve be nz er i;
A lt r ü tb e d e ise:
"e k a llü ’l - a b d ',
"a h k a r ü ’l - i b â d ',
"ez 'a fü ’l-h ü d d â m " ,
”e l-a b d ü ’z -z a ' i f ,
”e l-a b d ü ’l-fa k îr i ’l-h a k îr " ,
" m in e ’l-a b d ü ’n - n a h îf' ve ya
" b e n d e -i m u h lis, ç â k e r - i d ir in e " 60 gibi if a d e le r ku ll a n ı lı rd ı .

so D .B Ş M .K G B , dos. 70/131.
51 A .N Ş T , dos. 1251/51.

A .M K T , dos. 58/22.

" A .A M D , dos. 12/35.

Sivas Nâıbıne gönderilen "Sa lih " imzalı mektub: T S M A , nr. E. 148/30; A .M K T , dos. 58/53.
” A .R S T , dos. 2/36.

'6 A .A M D , dos. 12/35.

,7 A .R S T , dos. 2/9.

” A .N Ş T , dos. 1251/59.

59 A .N Ş T , dos. 1251/25.

tn jâ -i Mergub'&ın naklen B. Kütükoğlu, "Münşeat", s. 173-174.

228 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K â ğ ıt

R e s m î m e k t u b l a r e k s e r i y a b ü y ük e b ‘adlı kâ ğ ıd l a ra y a z ılı r d ı.
M e k tu b u gö n d e re n l e g ö n d e ri l e n i n m e v k i l e r i n e gö re k â ğı dı n k u lla nı lış şekli de
farklı idi. Al t ta n üste y a z ıl a n m e k t u b a kâ ğı dı n or ta y e r i n d e n b a ş la n ı r 61, satırl ar sık ve
ka tl a m a s ı ince o l u r d u 62. Ü st ten alta y a z ıl a n m e k t u b l a r d a ise s a tır la r s e yre k ve katlama
ge ni ş y a p ı l ı r d ı 65. Eşit r ü tb e d e k il e r a ra s ı n d a g ö n d e ri l e n m e k t u b l a r a k â ğı dı n y arı d an yukarı
k ı s m ın d a n b a ş la n ı r d ı 64.

2. Y a z ı

R e s m î m e k t u b l a r d a ku l la n ı la n yazı cins i dî v â n î idi. XIX . y ü z y ıl d a ise di ğer bel­

g e le r d e o l d u ğ u gibi r ı k ' a n ı n h a k im o l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r.
M e k tu b d a , y a z ın ı n h a r e k e l e n d i r il m e s i , m u h a t a b ın ce h âl e ti n i î m â ed eceğinden,
b u n d a n da s a k ın ılı r d ı. Y ı l d ız l a r a gör e d ö r tl e m e u ğ u r s u z a d d e d il d iğ i n d e n kâ ğıdın bir
kö ş e si b i ra z k e s il ir d i 65.

Ö ğr e tic i m ah i y e tt e k i m ü n ş e a t m e c m u a l a r ı n d a ka yd e d il d i ğ in e gör e, imza yerle ri­

nin de, r üt be ile m ü te n â s ib o la ra k d e ğ iş i k li k g ö s te r m e s i î ca b ed iy o r d u . Y a z a n ve yazılan
eş it d u r u m d a is e le r im z a n ın , m e k t u b u n sağ y a nı na , y a h u t bi r t e v a z u işar eti ol ara k mekt u­
bu n b i ti m i n d e sağ ta r a fa ; ya z a n ı n d a ha aşağ ı rü tb e d e b u l u n m a s ı h a lin d e ise sol alt tarafa
k o n u l m a s ı g e re k i y o rd u . A n c a k XV I. y ü z y ıl d a n s o n ra bu n a pe k r iâ y e t ed ild iğ i söylen e­
mez . G e r ç e k te n , XV I. yü z yı l b a ş la r ın a âid sağ m a r j a p e n ç e ç e k il m i ş e m i r mah iyetindeki
m e k t u b l a r 66 ist isn a e d ili rs e , a ltt an üste g ö n d e r i l e n l e r d e im za h e m e n he p sol altta yer al­
m ak t a d ır . .Resmî m e k t u b l a r d a XV I. ha tta XV II. y ü z y ıl d a k il e r d e im z a n ın y a n d a veya altta
o l su n pe nç e şe k li n d e ol d u ğ u gö r ü lm e k te d i r. H at ta a lt t a k i le r in b a z ıl a r ı n d a ba şla n gı çt a he-
l o zo nî bir k u yr u k v a rk e n sa d ra z a m ve v e z ir i m z a la r ın d a b u n l a r ı n ye rin i, za m a nl a "vas-
l a" l ıl a r a lm ış tır . XIX . yüz yıl s o n la r ın d a ise art ık sa de ve ba s it im z a la r ku llanılmaya
b a ş la n m ış t ır .

C .Ö Z E L MEKTUBLAR

Pa d i şa h ı n , şe h z â d e l e r , v a lid e ve ha sek i su lt a n la r , vs. ye y a h u t b u n la r ın padişaha;

d a h a kü ç ü k m e v k i l e r d e k il e ri n üstl eri v ey a b irb i rl e ri n e ; e ş le r in , bab a, a na ve evlâdların,
d o s tl a rı n b i rb i rl e ri n e çe şid li v e s il e le r le y a z d ık la rı m e k t u b l a r "ö z e l m e k tu b la r ” olarak
m ü ta l e a e d il e bi l ir .
Özel m e k t u b l a r ı n r ük ü n le ri de d i ğ e r l e r i n d e n farklı de ğ ild ir. Yal nız , yakınlık
d e r e c e s in e göre e lk a b ço k d a h a s a m im î ve bas itt ir . Z a m a n iç in d e da h a da sade ve basit
ha le ge lm i şl e rd i r .

M e k tu b l a r, y a z ıl m a se b e b l e ri n e göre "te br ik ", " te ş e k kü r ", " taz iy e", "tavsiye", "İti­
zar" gibi sın ıf la n d ı rı la b i li r. Bu n l a r da ke ndi i çl e rin de k ı sı m l a r a a y rıl ab il ir. M ese lâ tebrik
m e k t u b l a r ı n ın pek çok çeşi di v ardır: K a n d i l 67, r a m a z a n 68 ve b a y r a m 69, yeni y ı l 70 teb­
rikl eri , bi r m a k a m a tayin o l u n a n 71 ve ya bir üst r üt be ye t e r f ı ‘ e d e n e 72 g ö n de ri l en tebrikler,
'*' İ n ş a ’-i M e rg u b 'd a n naklen B. K ütükoğlu, "M ünşeat", s. 174 not.

,>: H alet E fendi, nr. 760, vr. 25a.

H alet E fendi, nr. 760, vr. 25a.

1,4 K ütükoğlu, gös. yer.

H alet E fendi, nr. 760, vr. 25b.
M eselâ, A nadolu B ey ler b ey isi’nin Evâhır-ı R eb i'ü lev v e l 918 (6 -15 Haziran 1512) tarihli mektubları:
T SM A , nr. E. 5448 ve 5876.
 229
MERKEZ - TAŞRA ARASI YAZIŞMALAR

doğ um tebri ki, vs. Âile içinde an ne , b a ba ve e şle re y a z ıl a ca k m e k t u b l a r da öze mek

tu b lar d an dı r. Bu çe şidl i ve s ile le rle y a z ıla n m e k t u b l a r ile c e v ab la rı, he p belli ka lı b l a r a
uygun ol ara k ka le m e a l ı n ı rl a rd ı ” . XIX. y ü z yı ld a k ita b e t u s û ll e ri n d e de ğ iş i k li k m e y d a n a
ge lmiş ve yeni k a lıb la r a göre y a z ıl m a ğ a b a ş la n m ış t ır 74.

O ğ ul da n a nn ey e: "Ş e fka tlü , h a k îk a tlü . s e b e b -i te r b iy y e - i v ü c û d u m v a lid e m h a z r e t­

leri"-, ,l(
A n n e d e n oğ u la: "N û r-ı b â s ir e t-i iftih â r ım o ğ lu m e fe n d i h a z r e tle r i ,
Oğ u l d a n b ab ay a: " İzze tlü s e r tâ c ım p e d e r im e fe n d im h a z r e tle r i ;
B a b a d a n oğ ula: "K u rre -i a y n -ı c ih a n -b în im , c iğ e r k ö şem o ğ lu m e fe n d i h a z r e tle r i" -,
Eşl er a ra s ın d a: e r ke k de n k a dı na "İffe tlü , ism e tlü , m u h a b b e tlü , h a r e m -ı m u h te r e ­
m im h a n ım h a z r e tle r i" ;
K a d ı n d a n erk e ğe "B â is -i â s â y iş ü r â h a t c â n ım z e v c - i h a m î d e tü ’l-h ıs â lım e fe n d i
h a z r e tle r i" bu âile içi m e k t u b l a r d a ku l la n ı la n elk ab a m isâl ol ar a k v e r i l e b i l ir 75.

B i tiş le r de ise
"... b â b ın d a l û t f u m e r h a m e t e fe n d im in d ir " ,
”... in h a s ıy â k ın d a a r îz a -y ı h â lis â n e m ta h r îr o lu n d u " ,
"... s ıy â k ın d a n e m îk a -y ı p e d e r â n e le r i ta h r îr ve tıs y â r k ılın d ı" ,
”... m a r a z ın d a n e m îk a -i s e n â v e r î te r k îm k ılın d ı" ,
"... m a r a z ın d a a r îz a -y ı m ü s te m e n d â n e m ta k d îm k ılm d ı" lb ş e ki lle r i ku l la n ı lı rd ı .

II. TAHRİ RAT

A. R Ü K Ü N L E R İ

T a h rira t, " kö k ü n d e n ge len t e P î l v e z n in d e k i " ta hr îr " i n ç o ğ u lu o l u p l ü g a t l a r d a

"p os ta ile g ön d e ri l en r es m î m ek tu b" o la r a k t a r i f e d il m e k t e d ir . O s m a n lı d i p l o m a t i ğ i n d e k i
m ânâ sı da h e m e n h e m e n ay nıd ır . İ s t a n b u l ’daki m e r k e z da ir e le r iy l e ( b a ş l a n g ıç t a k a le m le r ,

6’ M ehm ed R ıP at, Z ü b d e tü 'l-m ü n ş e â t, 37.

M Sadarete: Z ü b d e , s. 38; akrâna: s. 39.

69 t n f â ’-i C edid, s. 63; Z ü b d e, s. 39 -4 0 .

Z ü b d e , s. 37.

71 Sadaret tebriki: İ n ş a ’-i C edîd, s. 28.

” t n ş â '- i C edid, s. 29.

7' Bayram tebriki cevabı: Z ü b d e , s. 43; m em uriyet tebriki cevabı: a .g .e , s. 42; ana, baba ve e şe yazılan
m ektubların cevabı: a .g .e , s. 6 8 -7 1 .

74 İnşâ usûllerindeki bu d e ğ işik lik XIX. yü zyıl sonları ve X X . y ü zyıl başlarında kitabetle ilg ili e s e r le ­
rin y azılm asına v e sile olm uştur. M eselâ, I3 1 6 ’da basılan tim - i in ş a adlı eserin yazarı arzuhalci
İbrahim F evzi, "teceddüd-i zaman ve inkılâb-ı devrân ile nâs beyninde söylen m ek d e olan ta'bîrât ve
m ekâtibâtın tarikleri başkalaşm akda olduğundan bundan ev v elk i inşâların pek çoğu m etrûk
hükmünde bulunm uş olduğuna binâen Türkçe ve m uhtasarca, vakt-i hâle m ünâsib olm ak üm idiyle"
e serini kalem e aldığını belirtm ektedir (s. 4). Bu tip eserlerin yazılm asın a cum huriyetin ilk yılların d a
da devam ed ilm iş olup M. C ev d et’in Z a m a n ım ızd a U sû l-i i n ş â ' ve M u h â b e re (İstanbul 1925) adlı
eseri buna m isâl olarak verileb ilir (s. 4 3 2 -4 3 9 ).

Z ü b d e, s. 69 -7 1 . M aamafih tatbikatta çok daha sam îm i ve kısa hitablar k u llan ıld ığı da görülm ektedir.
M eselâ, C evdet Paşa eşin e yazdığı m ektublarda daima "N û r-ı a y n ım e fe n d im " , oğluna " C iğ e r kö şem
o ğ lu m A li S e d a d ” şeklini kullanm ıştır. Eşi ise m ektublarına "E fe n d im h a z r e tle r i- d iye başlam ıştır
BOA YEE, 18-5 2 6 /1 -1 3 -1 4 2 ; ayrıca bk. M. S. K ütükoğlu, "Cevdet Paşa ve  ile İçi M ünâsebetleri".
A h m e d C e vd e t P a şa S e m in e ri-B ild irile r, İstanbul 1986, s. 2 2 1 -2 2 2 .
Z ü b d e , s. 6 9 -7 1 ’deki aynı mektublar.
230 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

1 8 3 0 ’lar d a n s o n ra ne z â r e t ve d i ğ e r da ir e le r ) v i lâ y e tl e r ve dış t e m s il c il ik l e r ve bunların

bi rb i rl e ri a ra s ı n d a k i y a z ış m a l a r ( m u h a r r e r a t) " ta h r îr a t" a d ıy la a n ı l ı r 77. An ca k, gerçek
m â n â d a "ta h r îr a t" adın ı t a ş ı y a b il m e s i için, ya z ın ı n k ü ç ü k te n bü y ü ğ e y a z ılm ış olması
l âz ım d ır . Yan i, m es e l â, vi lâ y e tl e rd e k i vâ li l er i n ne z â r e tl e r , sa d â r e t gibi s ad ece kend ile ­
r in d e n y ü k s e k m a k a m la r a y a z d ık l a rı y a z ıl a r, d a h a aş ağ ı d a k i m e m u r la r ın merkezdeki
ü s tle ri , ya b a n c ı d e v le t le r n e z d in d e k i e lç i le r in r e i s ü lk ü t t a b -d a h a s on ra h a ric iye n âz ın -,
vs. ye g ö n d e rd i k l e r i y a z ıl a r ile İst a n bu l d ı şı n d a b u l u n a n l a r ı n a ra l a rı n d a k i yazış mal ard a
m u h a s e b e c i d e n v ilâ ye t d e f t e r d a r ın a ve ya d e f t e r d a r d a n v a liy e g ö n d e ri l e n ya z ıla r hep
" ta h r îr a t" adın ı taşır. A n c a k , z a m a n l a m e r k e z ve t aş r a a ra s ı n d a , g e re k alt tan üste, ge­
rek s e üs tte n a lta y a z ıl a n r es m î y a z ıl a r için " ta h r îr a t" tab iri k u l la n ı lı r ol mu ş; "şu k k a ”,
" n e m îk a " , "r a k îm e " gibi t a b i r le r y a ln ız , ya z ıl a rı n s o n la r ın d a ibâr e o l ar a k m uh af a z a ed il­
m i ş t i r 78.

D iğ e r b e lg e l e rd e , be lg e cins i ge n e ll ik l e be lg e n i n içi nd e bi r y e rd e "ferm an" , "be­

rat" , " b u y u r u ld u " , " arî za ", " k a im e " , " şu kk a" gibi b e li r ti ld i ğ i h a ld e ta h r î ra t ta buna pek
r a s t la n m a z . Hat ta, t a ş r a d a n g ö n d e ri l e n ve m a h i y e t ît i b â ri y le " ta h rîr a t" s ın ıf ın a sokulması
lâz ım ge len bi r y a z ıd a "arî za " tab ir i de b u lu n ab i l ir . Bazı y a z ıl a r d a ise b elg e cinsi ile ilgi­
li h er ha ng i bi r ka yı d y o kt ur . Ö z e l li k le XIX . y ü z y ıl d a bu n e v ‘i k a v ra m la r d a k i kesinliğin
ka y b o l d u ğ u n u s ö y le m e k pek y a n lı ş ol m a z . N i t e k i m , baz ı b e lg e l e r için, b e lg e ni n içinde
k u l la n ı la n t a b i r ile bi r üst m a k a m a t a k d i m in d e k u l la n ı la n t a b i r in b i rb iri ni tu tmadığı da
v a k i ‘dir. İçi n de "arî za " d e n il e n be lg e, s u n u lu r k e n " ta h r îr a t" o l ar a k ad la nd ırı la bi lm e k te -
d i r 79. Bu b i ra z da ta ş ra ile y a p ıl a n y a z ı ş m a l a r a gen el o l a r a k ta h r îr a t adı v e ril m e s in d e n de
k a y n a k l a n m ı ş ol ab il ir. M a a m a fı h , ke s in ka id e l e ri n , z a m a n l a y u m u ş a m a gö ste rd iği ve bu
t a b i r le r in b ir b i r l e r i n i n y e ri n e k u l la n ı la b il d i ğ i de a n la ş ı l m a k t a d ı r 80.

G e r ç e k m â n â s ı n d a ta h r îr a t, k ü ç ü k d e n b ü y ü ğ e y a z ıl d ığ ı için, k u l la n ı la n e l k a b da
buna uygun olarak

" V e liy y ü ’n -n i ‘a m â d e v le tlü , â tıfe tlü e fe n d im h a z r e tle r i" ,

" V e liy y ü ’n -n i 'am â, b e n d e -i p e r v e r â , k e rîm ii ’ş -ş îy e m â e fe n d im "
"H â k -p â y -ı â lî- i m ü n 'im â n e le r in e m a 'r û z - ı ç â k e r - i k e m în e le r id ir k r * \
" A ta b e -i u ly â -y ı â s a fâ n e le r in e m a 'r û z -ı ç â k e r - i k e m în e le r id ir kC't2,
" D e v le tlü v e liy y ü n - n i 'am efe n d im " v e ya d a h a sa de ve b a s it o l a r a k
" V e lî n i 'm e tim e fe n d im " ,
" M a 'r û z - ı b e n d e le r id ir k i" ,
" M a 'r û z - ı ç â k e r le r id ir ki" ş e k il le r in d e d i r.

T e z k ir e le r gibi, ta h r î ra t da l ü z u m s u z s ö z le r e k a ç m a d a n sa de bi r dill e ve sağlam

b ir ifad e k u l la n ı la r a k y a z ılı rd ı. B u n u n için de e l k a b d a n s o n ra h e m e n n a k i l k ısm ın a geçi­
lir ve b u r a d a t a h r î ra t ın y a z ıl m a s ı n a s e b eb o l an h u s us izah e d i l d i k te n s on ra

7' U K R ,s . 111.

U K R , s. 114.
1,1 M eselâ Rum eli Ordusu M üşîri R eşid M ehm ed Paşa’nın Serasker P aşa’ya yolla d ığ ı 7 Safer 1260 (27
Şubat 1844) tarihli yazın ın içinde "arîza-yı rıkkıyyet-farîza" tabiri geçm ekte, fakat arz tezkiresinde
bu b elgeden "tahrîrat" olarak bahs edilm ektedir. BEO, A.M K T , dos. 9 /5 4 -1 . Sadrazama gönderilen
ve "arîza" olarak nitelen d irilen bir belgenin (BEO , A .M K T , dos. 9 /1 6 ) zarfında da (9 /1 6 -1 ) "tahrî-
rat-ı m ühimme" y azılı bir mühür basılı olduğu görülm ektedir. Bu m isalleri çoğaltm ak mümkündür.

O sm anlı kültürüyle y etişm iş uzm anlar tarafından yap ılm ış olan eski arşiv kataloglarında bu husus
pek bâriz bir şek ild e ortaya çıkm aktadır. G erçekten, katalogda 'ta h r îr a t" adı verilm iş olan bir çok
b elgen in üzerinde "kaime" veya "şukka" sö zlerin e rastlanm asını bunun güzel bir örneği olarak
gösterm ek kabildir.
Londra sefiri Sârim E fen d i’nin 25 Ramazan 1253 (13 Aralık 1837) tarihli tahrîratı: HH, nr. 37534-A .

*2 Londra sefiri Nûri E fen d i’nin 26 Ş a‘ban 1253 (14 K asım 1837) tarihli tahrîratı: HH, nr. 37537.
 231
M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

"... H â k -p â y -ı s â m île r i k ılın a c a ğ ı m a ‘lû m -ı d e v le tle r i b u y u r u ld u k d a e m r ü fe r m â n

e fe n d im in d ir ."8\ , . ,
"... m a l û m - ı d e v le tle r i b u y u r u lm a k içü n ta h rîr e ic tis â r o lu n m a g la h e r h a ld e em r
ü fe r m â n d e v le tlü , in â y e tlü v e li y y ü ’n - n i a m e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir ,
"... o l b â b d a em r ü fe r m â n h a z r e t-i m en l e h ü ’l-e m r in d ir " si ve ya b e n z e n ır ı a e
ile ta h r î ra t b i ti ri lip t a r i h at ı l ır ve m ü h ü r ba sıl ırd ı.

B. T A H R İ R A T C İ N S L E R İ

T ah rîr atı ka le m e alı nı ş tarzı ile gö n d e re n ve gö n d e ri l e n d a ir e y e göre bir t as n if e

tâbî tu tm a k m ü m k ü n d ü r .

1. Y az ılı ş Ş e k l in e G ö re

a. N orm al Tahrirat

M e m l e k e t da h il i n d e n gö n d e ri l e n t ah rî ra t, d iğ er b e lg e l e r gibi t a m a m e n yaz ı ile

y a z ıl m a k t a d ır .

b. Ş ifre Tahrirat

XVIII. y üz yıl so n la r ın d a III. Sel im sa lta n at ı s ır a s ın d a A v r u p a ’da d a im î e lç i li k le r

ku r u lu n c a b u n l ar l a m er ke z a ra s ı n d a ya p ıl a n y a z ış m a l a r da ta h r i ra t a d ıy l a a nıl dı . A nc a k ,
bu y a z ış m a l a rd a n gizli liğ i o l a n l a rd a dü z yazı y e ri n e şif re k u l la n ı lm a s ı te r c ih ed ild i.
Şifre ta h rî ra tı iki g r u pt a in c e l e m e k m ü m k ü n d ü r :

ba. H a r f Y e rin e R a k a m K u lla n ıla n la r

Şifre ol ara k g e ne lli kl e h er h a r f için bi r r ak a m ka bûl e d il m iş ; z a m a n z a m a n d a bu

ş ifr el e rd e d eğ iş i k li k y a pı lm ış tır . Şifreli t ah rî ra t, b a z an -a ra ya k o n u h a k k ı n d a h e r ha ng i
bir fikir v e rm e y e ce k bi rka ç ke lim e se rp i ş ti ri l m e s i is tis nâ e d il i rs e - t a m a m e n r a k a m la
yaz ılm ış , ba z an da sa de c e gizli ka lm as ı ist e ne n y e rl e rd e şifr e ku l la n ı lm ış ; d i ğ e r k ı s ı m l a r ­
da no rm a l yazı te rc ih e di lm iş tir . Bö y le c e baş kı sm ın ı n şif reli , son k ı s m ın ı n ya zı ile
yaz ıld ığ ı t ah r îr a t b u l u n d u ğ u gibi iki ve y a üç k ı sı m d a n m ü r e k k e b ol an bi r t a h r î r a t ı n s a ­
dec e bir k ı sm ın d a şifre k u lla n ıld ığ ı da g ö r ü le b i lm e k te d ir 86.
Şifre ile gelen t ah rî ra t, şifre o d a s ın d a ç ö z ü ld ü k t e n s o n ra ilgili m a k a m a s u n u lu r d u .
Şifre ç ö z üm le ri b a z an ta h r î ra t üz e ri n d e ya p ılı r; b a z an da ayrı bi r k â ğ ıd a y a z ıl ıp te m i z e
çekil ird i. Bu so n u n c u şek ild e e sas ta h r î ra t a b a k ıl d ı ğ ın d a ne d e n b a h s e tt iğ in i a n la m a k
kabil değ ild ir. An ca k , o tar ih te ku l la n ı la n şif ren in , h a ll e d il m i ş şek li ü z e ri n e y a z ıl m ı ş
aynı tar ih tek i di ğe r tah r î ra t d an h a re k e t le ç ö z ü le b i lm e s i k a b ild ir.

M ehm ed Said H âlet E fen d i’nin 17 C em âzıyelâhır 1217 (15 Ekim 1802) tarihli tahrîratı- HH nr
5 7 2 9 -A .

Paris sefiri S eyyid A li E fen d i’nin 29 R eceb 1212 (17 Ocak 1798) tarihli tahrîratı: HH, nr. 5 834-C .

T una V ilâyeti V alisi M idhat Paşa tarafından M e clis-i V â lâ ’ya gönderilen 13 Ş evval 1283 / 5 Şubat
1282 (18 Şubat 1867) tarih ve 87 sayılı tahrîrat: trade-M V , nr. 2 5 5 9 0 /3 .

Fransa ile sulh m üzâkerelerinde bulunmak üzere fevkalâde e lç ilik le P aris’e gön d erilen M ehm ed Said
G alıb E fendi (Ercüm end Kuran. A v r u p a 'd a O sm a n l, İk a m e t E lç ilik le r in in K u ru lu şu ve İlk E lç ile r in
S iy a s i F a a liy e tle ri. 17 9 3 -1 8 2 1 , Ankara 1968, s .3 ) ’nin 25 Z ilh ic ce 1216 (28 N isan 1802) tarihli iki
,Î,S, T u1,baret, ° la n Jtahrîrat,nm İkİnCİ klSmi (H H ’ nr 5 8 0 8 *L ); » a le t E fen d i’nin 17 C em âzıyelâh ır
m 8 tarihli üç kısım dan ibaret tahriratının tepeye ters olarak yazılan kısm ı (H H , nr. 5 7 2 9 -A ) şifreli-
23 2 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

bb. H a r f Y e rin e F a r k lı H a r fle r K u lla n ıla n la r

H a r f y e ri n e r ak a m k u l la n ı la n ş if r el e r da h a y a yg ın o l m a k l a b irl ik te , t am am en yazı
o l d u ğ u ha ld e k e li m e l e r d e n bi r m â n â ç ık m a y a n yani h a rf l e r i n ifad e ett ik ler i m ânâ la r al-
fa b e d e k i n d e n farklı ol an ş if r el e r de ku l la n ı lm ış t ır . B u n l a rd a da t a h r î ra t ın tam amı değil,
g izl ili ğ i ol an k ıs ım la rı şifr eli yazılmıştır®7.

2. Ç ı k t ı ğ ı D a i r e y e G ö r e

XIX . yü zy ıl b a ş la r ın d a k i k a v r a m la r ın z a m a n l a d e ğ iş tiğ i ve m er ke z le taşra

a r a s ı n d a k i y a z ış m a l a rı n , alt - üst farkı g ö z e ti lm e k s iz in " ta h r îr a t” a d ıy l a a n ıld ığ ın a yu­
k a rı d a t em a s ed il m iş ti . T a h r îr a t bu ge n iş m â n â s ı y la ka bul e d il d i ğ in d e şöy le bir tasnif
ya p ıl m a k t a d ır :

a. " T a h r îr a t-ı s â m iy e " , " e m ir n â m e -i s â m î" v e ya "e m r -i s â m î” de de ni le n sadâ­

re t t e n v i lâ y e tl e re ya z ıl a n y a z ıl a r ki, t e z k i r e l e r d e n farkı , im z a a tı l m a y ıp ye rin e mühür
b a s ı l m a s ı d ı r 88.

b. " T a h r îr a t-ı a liy y e " a dı y l a a n ıl a n t a h r î ra t ın m e ş î h a tt e n v i lâ y e tl e r m ü lk î ve ş er ‘î

m e m u r l a r ı n a ya z ıl a n la r ı " e m ir n â m e -i â lî" v e y a " e m ir n â m e -i m e ş îh a t- p e n â h î” adıyla,
n e z â r e t l e r d e n y a z ıl a n la r ı ise " ta h r îr a t-ı n e z â r e t-p e n â h î" a d la r ıy l a da a nıl ırl ard ı. Şekil
î t i b â ri y le e m i r n â m e - i s â m î d e n farklı d e ğ il l e r d i 89.

c. V i l â y e t le r d e n m e r k e z d e k i ne z â r e t ve e m â n e t le r e v e y a bi rb i rl e ri n e yazılan
y a z ıl a r a ise " T a h r îr a t-ı v ilâ y e t-p e n â h î" adı v e ril ird i. B u n l a ra , h ü r m e t e n " tahrîra t-ı aliy­
ye" v ey a "t a h r îr a t- ı s â m iy e " d e nd iğ i de o l u r d u 90.

d. Bi r d a ir e d e n b ü tü n vi lâ ye t ve s a n c a k l a r a y a h u t v i lâ y e tl e r t a r a fı n d a n kendilerine
b ağ lı b u l u n a n y e rl e re aynı m e s e l e h a k k ın d a ayn ı m a h i y e tt e g ö n d e r i l e n y a z ıl a ra "ta h rî-
ra t- ı u m û m iy e " adı v e ri l ir d i 91.

e. V i l â y e t le r d e n m e r k e z h â z in e y e y a h u t bağ lı b i r i m l e r i n d e n v ilâ ye tle re para

g ö n d e ri l m e s i ile ilgili y a z ıl a r ise " ir s â liy e ta h r îr a tı" a dın ı alı rd ı. Bu nevi tah rî rat a po­
liçe, çek , p o s ta ilm ü h a b er i , ba z an da h u s û s î bi r e m i r le h a v a le h a ri c in d e ö d e n e n meblâğ
k a r ş ı lı ğ ı n d a a lı n m ış o la n s e n e d e k le n i r d i 92.

f. "H a va le ta h rîr a tı" ise, biri, bi r yere v e ri l e c e k p a ra n ı n t e s v iy e si emrini hâvî

e m i r n â m e ş e k li n d e ol an ve eki b u l u n m a y a n ; d iğ er i, he r ha ngi bi r m a s r a f ve ya tahsisat
d o l a y ı s iy l e ö d e n e c e k m ık d a r ın , âid o l d u ğ u d a ir e a d ın a m al i y e h â z in e s in d e n dü zenlenm iş
h a v a le n i n e k iy le ya z ıl a n t a h r î ra t tı r 93.

Londra Sefiri İsm ail Ferruh E fen d i’nin 8 Ş evval 1213 (15 Mart 1799) tarihli tahrîratı (HH, nr.
6 0 3 7 ) kısm en bu tür şifre ile y a zılm ış olup, üzerinde çözü lm ü ş şek li bulunduğundan şifreyi tesbit
ed eb ilm ek mümkündür.

U K R , s. 112.

U K R , s. 112.

U K R , s. 113.

U K R , s. 113.

U K R , s. 113.

UKR. s. 113-114.
 M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 233

C. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

T a h r îr a tta yazı, kâ ğı dı n boy da n, üst dö rtt e birl ik k ı sm ın d a n ba şla r, e n d e n ise k e ­

n a rd a h e m e n h e m e n marj bı ra k ı lm a d a n yaz ılı r; yani kâ ğ ıd ı n enin i t a m a m e n k a p la r. Bu
öz e lli ği yl e m es e lâ iki sü tu n ha lin de y a z ıla n k a im e de n ilk b a k ış t a k o l a y l ı k la a y r ı l a b i l i r
A nc a k t ar ih in atılışı ve m ü h rü n ba sılışı a ra s ı n d a fark yok tu r. Hi crî t ar ih le b irl ik te rûm î
tari h de ku l la n ı lm ay a b a ş la n m a s ı n a k a d a r sa d ec e hicr î tarih a tıl ır k e n b u n d a n s o n ra ikisi
b ird e n k on u lu r ol m uş tu r. Yine re sm î b e lg e le re i mz a ko n u l m a s ı u s ûl ü b e n im s e n d ik t e n
s o n ra m ü h ü rle bi rli kt e im za da a tıl m ış tı r 94.

XX. yü z y ıl d a t a h r î ra t d a kâ ğı dı n k ul la n ılı ş ş e k lin d e bazı d e ğ iş i k li k le r g ö r ü l m e k t e ­

dir. B u nl a rd a n biri kâ ğı dı n sağ t ar a fı n d a belli bir marj b ır a k ı lm a sı d ır . H a tta bu marj
boyu.ıa bir çizgi ile de a yr ıl m ış tır . G ö n d e r e n v i lâ y e tin ismi sağ üst k ö ş e d e ye r a lm a k ta ,
he m e n a ltı nd a " T a h r îra t K a le m i" n u m ar a s ı bu l u n m a k t ad ı r . M e se l â A d a n a V i l â y e t i ’n de n
g ö nd e ri le n t ah rî ra ta " um ûm î" ve "hu sû sî" o lm a k ü ze re iki n u m a r a k o n m u şt u r . İ ş l e m l e rd e
ko lay lı k sa ğ la n m as ı m a k s a d ı y la o l ac a k "h u lâ s a " ba şlığ ı a lt ı nd a t a h r î ra t a bir c ü m l e li k
öz eti ilâve ed ilm işt ir . 1 9 1 2’de Ha le b V i l â y e t i ’nd en g ö n d e ri l e n t a h r î ra t ta bu öz et, kâ ğ ıd ı n
sol ta r a fı n d a ve e lk a b sa tır ın ın h e m e n ü s tü n d e 95 iken A d a n a V i l â y e t i ’nd e n g ö n d e r i l e n d e
6,5 c m .li k m ar jd a y er alm a k ta , ve beş s a tır ay rı l m ı ş b u l u n m a k t a d ı r . H u l â s a n ı n son
s atı rın ın a lt ı n da y in e aynı m ık d a r d a ol m a k ü ze re "M e lfû fa t" b aş lığ ı a lt ı n d a bir kısı m
da ha a yr ıl m ış b u l u n m a k t a d ı r ki 96 bu, y a z ış m a l a r d a d a h a d ü z e nl i bir s is t e m i n va rlı ğı nı
gö s te r m e k t e d ir .

T a h rîr a t tü rü b e lg e l e r d a ha z iy a de XIX. ve XX. yü z y ıl a âid o l d u k l a r ı n d a n b u n l a r ­

da k u l la n ıla n y a z ı da r ık a d ı r . T a b i î XIX . y ü z y ıl d a r ı k ‘an ın g e ç ir di ği t e k â m ü le u y g u n
o la r a k t a hr îr a tın ya z ıs ı n d a da as rın başı ile so n u a ra s ı n d a b i ra z fa rk lıl ık va rdı r. T a h r îr a t
ya z ıl d ık t a n so n ra e n in e o la r a k önc e ikiye, so n ra te k r a r ikiye k a tl a n ıp z a rf la n ı rd ı . Z a r f
ü stü n d e k i a d re s l er ise zarfın dar k ı sm ın a pa ral el o l m a k ü z e re y a z ılı r dı .

III. ŞUKKA
Şuk ka da m er k e z le t aşr a ve ya t aş r a da ki iki y e r a ra s ı n d a k i y a z ı ş m a l a r için k u l ­
lanıl an bir belg e türü dü r. "Ü st ten alta y a z ıla n tah r î ra t tı r" ş e k li n d e de t a r i f ed il e b il ir .

Şu k k a n ın ü stt en alta y a z ıl m a s ı do l a y ı s iy l e e l k a b , ço k kere

"D ev le tlü , a tû fe tlü , m ü r ü v v e tlü m e â lî-h im e m e fe n d im h a z r e tle r i" 91,
"D ev le tlü , â tıfe tlü , m ü r ü v v e tlü u lu v v ü 'l-h im e m , k e r î m ü ’ş -ş iy e m s u ltâ n ım h a z r e t­
le r i "9®gibi h ü r m e t k â r â n e ol m a k l a be ra be r, ta h r î ra t a n a z a r a n bi ra z f a rk lıl ık g ös te rir . Kapı
ke th üd a la rı, d erg âh -ı âlî k a p ıc ıb a şı la r ı, m at b a h ve g ü m rü k em i n l er i gibi v a z if e li le r e
gö n d e ri l e n ş u k k a l a n n e lk a b ı n d a

"Sa â d e tlü , m e k re m e tlü , m e v e d d e tlü , b ir â d e r - i a z iz im e fe n d i-i s ü tû d e - ş iy e m h a z ­

r e tle r i" ,

94 U K R, s. 115.

H aleb V a lılig i’nden D ah iliye N e zâreti’ne gönderilen 17 Muharrem 1331/12 K ânûn-ı e v v e l 1328 (25
A ralık 1912) ve "Haleb V a lisi RıPat" im zalı tahrîrat: BO A , D H .H , dos. 10/6 -2 2 .

A dana V ilâ y e ti’nden D ah iliye N ezâ reti’ne gönderilen 15 Z ilh ic ce 1330/12 T eşrîn -i sânî 1328 (25
Kasım 1912) tarihli tahrîrat: DH.H, dos. 10/6-16.

20 Muharrem 1246 (11 Tem m uz 1830) tarihli şukkalar: HH, nr. 4 3 0 9 9 , 4 3 1 1 7 .

Vir“ ,e h i' m“ 'a" m f,m n Z ‘lh i“ ' '2 3 0 (22 K asım 1815) tarihli ,u k k a Sı: C ev-M , nr.

Kapı kethüdalarına gönderilen şukkalar: A .M K T , nr. 1055, s. 22, 28 , 29, 4 6 vs.

234 OSMANLI BE LGELERİNİN DlLt

" İn â y e tlü , a tû fe tlü , m ü r ü v v e tlü c e m î lü ’ş -ş iy e m k a r ın d a ş ım s u ltâ n ım h a z r e tle r C l0°,

" S a 'â d e tlü , m e k r e m e tlü , m e v e d d e tlü b ir â d e r - i h u lû s - ş i'â r ım a ğ a -y ı c e lîli'l-k a d r
h a z r e tle r i ” 101,
" S a 'â d e tlü , m e k r e m e tlü , m ü r ü v v e tlü k a r ın d a ş - ı e 'a z z ım s u lta n ım h a z r e tle r i" ’02
m is â ll e r i n d e ol d u ğ u gibi ço k ke re " k a rı n d a ş ım " ve " b ir â d e ri m " ke li m el e ri kullanılır.
Ge n e l o l a r a k g ö n d e re n ve g ö n d e ri l e n şa h ıs l a r ı n m evkiMeri ile o r an tı lı o lar ak elka bd a da
d e ğ iş i k li k gö rü lü r.
M e se lâ , s a d r a z a m ı n s e rd a r-ı e k re m sı f a tı y l a o r d u d a b u l u n d u ğ u s ıra d a muhte­
m e l e n sa d a r e t k a y m a k a m ın a g ö n d e rd i ğ i bi r ş u kk a nı n elka bı
"B e n im s a 'â d e t lü s u ltâ n ım h a z r e tle r i " 103 ş e k li n d e d ir .

Y in e s a d ra z a m ta r a f ı n d a n g ö n d e ri l e n b a ş k a bi r ş u k k a d a
" F a z île tlü , m e k r e m e tlü , m e v e d d e tlü h u lû s - ş i'â r ım e fe n d i-i c e l î l i ’ş -ş iy e m h a zret­
l e r i " 10* e lka bı k u l la n ı lm ış t ır .

G ö n d e r e n i n m e v k i ‘i b ü y ü y ü p g ö n d e r i l e n i n k ü ç ü l d ü k ç e ş u k k a n ın elka bı da ba­
sit leş ir. N i t e k i m , m ü te s e ll im le r e g ö n d e ri l e n ş u k k a la r ın elkabı sa d e c e
" İ z z e tlü m e v e d d e t-m e n d im A ğ a " 105 ş e k li n d e d ir .

T a n z i m a t s o n ra s ı n d a , d i ğ e r y a z ıl a r d a o l d u ğ u gibi, ş u k k a e lk a b ı n d a d a sadeleşti-
ri l m e ğ e g id il m i ş ti r.
" D e v le tlü e fe n d im h a z r e tle r i" '06,
"A tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i" '01,
" S a 'â d e tlü e fe n d im " '0*,
" H a m iy y e tlü B e y " '09, gibi d a h a ba s it e lk a b k u l la n ı lm ış t ır .

Ş u k k a l a r ı n h â t i m e kı sı m l a r ı da y a z a n ve y a z ıl a n a gör e fa r kl ıl ık göste rir . Sadra­

za m t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l e n bi r ş u k k a n ın bitişi
"... h im m e t b u y u r m a la rı m e ’m û ld ü r " l10 ş e k li n d e ik en m u t a s a r r ı f ta r a fı n d a n yazılan
bi r şu k k a
"... v e c h -i m u h a r r e r ü zre h im m e t b u y u r u lm a k e h a s s -ı â m â l-i h â lis â n e ve iksây-ı
m e â d ib -i s â d ık a n e m iz d ir ”' " ş e kl i ne gi rm e k te d i r.

Ş u k k a l a r ı n bü y ü k k ı s m ı n d a ise, b e lg e n i n "ş u kk a" o ld u ğ u bi tiş fo rm ü lü n d e

l0u M atbah-ı Â m ire ve Gümrük em in in e y azılan şukka elkabı: A .M K T , nr. 1055, s. 51.

101 D ergâh -ı â lî kapıcıbaşılarından başbakıkuluna y a zılan şukka: A .M K T , nr. 1055, s. 41.

,o: 23 Z ilh ic c e 1244 (2 6 Haziran 1829) tarihli şukka: HH, nr. 4 3 1 1 2 .

101 Sadrazam C enâze Haşan P aşa’nın 14 Safer 1204 (3 K asım 1789) tarihli şukkası: HH, nr. 6129.

104 Sadrazam dan  r if B e y ’in m ektubcusu M ustafa V ehbi E fe n d i’ye gönderilen şukka: BO A , A.MKT,
d efter nr. 1055, s. 43.
A n takya m ü tesellim in e gönderilen 15 C e m â z ıy elev v e l 1240 (5 Ocak 1825) tarihli şukka: A.M KT, nr.
1055, s. 21. A yrıca, bu defterin ç e şid li yerlerine bakılabilir.

",A Sadrazam M ustafa R eşid Paşa’dan K astam onu V alisi S a fvetî Paşa’ya gönderilen 24 Rebi'ülâhır 1266
(9 Mart 1850) tarihli şukka: BO A , A .M K T .U M , dos. 10/36.
107 M ustafa R eşid Paşa’dan E dim e V a lisi H ayreddin P aşa’ya gönderilen 15 R eb i‘ülâhır 1266 (28 Şubat
1850) tarihli şukka: A .M K T .U M , dos. 9/48.
I0" Fuat P a şa’dan Limni K aym akamı H üseyin P aşa’ya gönderilen 27 Z ilh icc e 1266 (3 Kasım 1850) ta­
rihli şukka: A .M K T .U M , dos. 10/57.
109 M ustafa R eşid P aşa’dan Y anya vücûhundan F eyzullah B e y ’e gönderilen 15 R eb i‘ülâhır 1266 (28
Şubat 1850) tarihli şukka: A .M K T .U M , dos. 8/96.

"" HH, nr. 6 129.

C e v -M , nr. 18993.
 M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 235

"... h u s u s u n a h im m e t b u y u r m a la rı s ıy â k ın d a ş u k k a -y ı s e n â v e r î te r k îm in e ib tid â r
k ılın d ı
"... b e y â n iy le ş u k k a -y ı m u h â le s e t te r k îm in e ib tid â r k ılın d ı1,113 v e y a
"... b e y â n iy le ş u k k a -y ı s e n â v e r î ta h rîr ve fır is t â d e - i n â d î-i d e v le t-m a s îr le r i
k ılın m ış d ır " ll4 şe kl in de zik r e d il m ek te di r .
B a z a n da şu kk an ın ha ti m e s i n e
"İn ş â a lla h u te â lâ le d e ’l-v u s û l h e r h a ld e s û y -ı s e n â v e r î-i te v c îh â t- ı b e h iy y e le r iy le
m e ş m û l b u y u r u lm a k m ü te m e n n â d ır e fe n d im . " " 5,
"İn şâ a lla h u t e 'â lâ led e ’l-v u s û l h e r h a ld e s û y -ı s e n â v e r î-i m e h â s in te v c îh â t- ı b e ­
h iy y e le r iy le m ü b â h î b u y u r u lm a k m ü te m e n n â d ır " l16 v e y a s a d ec e
"O l b a b d a irâ d e e fe n d im in d ir " u ı ş e kl in de bir t em e n n i c ü m le s i ek le n d i ğ i g ö rü lü r.

Şu k k a l a r d a da ya z ın ı n bi ti m i n d e t a r i h a tı l ıp m ü h ü r b a s ılı rd ı.

IV. TELGRAF
İlk d e T a K ır ım ha rbi s ır a s ın da k u l la nı la n t e l g r a f d a h a s on ra ç e şi d li m e r k e z le r
ara s ı n d a y a p ıl a n t e l g r a f ha tl a rı y l a ya ygı n hale ge lm iş ve âcil h a b e r l e ş m e l e r için t e l g r a f
ku l la n ı lm a y a ba ş la n m ış ; h a tta r esm î t el g ra fl ar a ö n c e li k t an ı n m ış tı r .
T e l g ra f la r d a ku l la n ı la n k â ğ ıt l ar d a te lg r af ın çıktı ğı ve va rd ığ ı y e r l e r ile v a rs a a ra
m erk ez ; çıkı ş ve va rış tar ih ve sa atl eri ; t el gr af ın n u m ar a s ı ile g ö n d e re n ve a lan m e m u r ­
ların ad lar ı, ke li m e sayısı gibi h u s u s la r ın y a z ılm a s ı için b ug ün o l d u ğ u gibi öze l b ö l ü m l e r
a y rı lm ış tır .
Çeş id li t ar i hl e r de ki t e l g r a f n â m e l e ri n matbu* kı sı m l a r ı, b u n l a r ı n z a m a n z a m a n
d e ği ş ik liğ e u ğ r at ıld ığ ın ı gö s te r m e k t e d ir . Bu k ı sı m l a r b a ş la n g ı ç t a o l d u k ç a b a s it k e n s o n r a ­
da n da h a te f e rr u a tlı bir hale g e tir ilm iş , ha tta XX. yü z y ıl ı n b a ş ın d a k i t e l g r a f l a r l a r d a
T ü r k ç e - F r a n s ız c a bi rli kt e k u l la n ı lm a ğ a b a ş la n m ış t ır . 1 8 7 0 ’deki te l g r a f l a r d a , k â ğ ıd ı n üst
k ı sm ın d a , 3 cm. aral ıkl ı 6.2 cm en ve 3,5 cm. y ü k s e k li k te iki d i k d ö rt g e n b u l u n m a k t a d ı r .
B u n l a rd a n sa ğ d ak i n i n i çin de

"VusAl n u m e r o s u
D a k ik a } s aa t
M ahalline } gönderilm iştir
T elgrafhanesine
\1 8 6
Fİ s e n e M e ’mAr-ı s e v k -ı m e k â t i b
3 M a y ıs "

so ld a k i n in için de

"MektAb g ö n d e r e n m e r k e z nf lm e r o su 2 8 7
T a r i h - i m er k e z - i m e z k û r fi se n 12 e d a k i k a } s a a t
10 1
T a r i h - i vus fll-i m e k tû b s e ni 284e

* A .M K T .U M , dos. 9/48; 10/57; HH., nr. 43 1 1 7 .

’ HH, nr. 4 3 1 1 2 .

4 HH, nr. 4 3 0 9 9 .

' HH, nr. 4 3 099.

6 HH, nr. 4 3 117.

7 A .M K T .U M , dos. 10/57.
236 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

Se r m e m û r - ı n e v b e t 3 M a y ıs M e ’m û r -ı m u h i b e r e " y a z ı l a n vardır.
D i k d ö r tg e n l e r üst k e n a r l a r ı n d a n 1 cm. k a d a r a ş ağ ı d a n bir çiz gi ile b i rl e şt i ri lm iş ve bunun
ü s tü n e "Tel gr af- nâm e" y a z ıl ıp ü z e ri n e bi r a y -y ı l d ız k o n m u ş t u r . A l t ın d a
"An İ z m ir ilâ H isa r" b u n u n da a lt ı n d a 1,7 x 1,4 cm. e b ‘a d ın d a ve b oy da n ikiye
b ö l ü n m ü ş bir d i k d ö r t g e n içi nd e o l m a k üz e re
adtd-i kclimât
118 k e li m e l e ri o k u n m a k t a d ı r " 8.

Şekil 154
1286 tarihli bir telgraf kâğıdındaki telgrafhâne bilgileri
(İrade-ŞD, nr. 185/4)

A r a d a d e ğ iş i k ş e k i l l e r " 9 d e n e n d ik t e n s o n ra 1 8 8 0 ’ler de , k u l la n ı la n kâ ğıd la rda iki

d i k d ö r t g e n in b i rl e ş t i ri ld i ğ i, o rt a d a k i te l g r af ı n ç ık ış ve va rış y e rl e ri y l e k e lim e sayısının
üste , t e l g r a f n â m e y a z ıs ı n ın e tr a fı n a a lın d ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r 120.

% î
İ:Mİ L ç.
1 i
Üter > Lr t
r- X i i: ?' t
o\&* •r* L
r % Jv
JL i 4 2
_Isl

Şekil 155
1299 tarihli bir telgraf kâğındaki telgrafhâne bilgileri
(Irade-MM, nr. 3379/10)

"V âli-i V ilâ y et-i A ydın İsmail" im zasıyla 2 M ayıs 1284 (14 M ayıs 1 8 7 0 )’de çek ilm iş telgraf: İrade-
ŞD , nr. 185/4.
1 M eselâ 1 Kânûn-ı ev v el 1292 (13 A ralık 1876) tarihli bir telgrafnâm enin matbu* kısım ları önceki ve
sonrakilerden hayli farklılık gösterm ektedir. Ç ıkış ve varış m erkezleri, telgrafın alınm a ve verilme
 237
M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

18 8 3 ' d e t e l g r a f k â ğı tl ar ın da k i
tel g ra fh â ne bi lgileri ise ce dv el şekli
ve ril mi ş 14 x 6,7 cm. e b ' a d ı n d a bir
d i k dö rt g e n içine y e rle ş tir il m iş ti r.
B oyu na ç izi len çift ç iz g ile rle ay rıl an
bö l ü m l e rd e n s a ğ d ak i n d e tel gr af ın
"ma ha ll-i irsali", "m e v rid i" , " m u t a ­
va ssıt olan m er k e z ", " nü m e r o " , " ke ­
lime" ade di, "gru b"; or ta d a k in d e
sağd a tari hi, çıkış ve va rış la r
" m ah re ci" ve " me vr idi " ş e k lin d e b e ­
lirti lme k üze re, solda "sıfat-ı m e k ­
tub" -ki b u ra da re sm î veya gayr-i
resm î o l du ğ u b e li r ti lm e k te d i r- kayd
e di lm iş tir .
Sol da ki bö lü m beş sü tun ü z e ­
rine dü z e n le n m iş t ir . İlk üç sü tu n da Şekil 156
1325 (1909) ’daki Türkçe-Fransızca telgrafnâme
"gü n dü z veya gec e", " s a ‘at", " d a k i ­
kâğıdı
ka"; d ö r d ü n c ü sü tu n d a y u ka rı da n
(D H .H , dos. 6/5-19)
aşağ ıy a " ma ha llî m er k e z in e t esl im i",
" m u ta va ss ıt m er k e z e irsâ li", " b e d ’-i
m u h âb e r e " , "h itâ m- ı m u h âb e r e " ve " s a hi bi ne irsâli"
ha ne ler i b u l u n m a k t a d ı r ki bunl ar, sa ğda ki s ü tu nl a rl a
irt iba tlı dır . Be şi nci s ü tu n d a yu k a rı d a n a ş ağ ıy a d oğ ru
"vu su l n ü m er o s u " , "im z a la r" , " m e ’m ûr-ı sev k-ı
m ek â tib " ve a lt ı n da "tar ih", " v â s ıta s ıy le " ya zılı bir
ha ne, " m e ’m ûr-ı n e vb e t" , "k eş ide ed e n m e ’mûr" ve
nih ay e t "ah z ed en m e ’m û r" u n isi ml er ini ihti va ed en
h a n e le r bu lu n m a k t a d ı r .
Bu t e l g r a f i da r e s in e âid bi lgiler i ihti vâ ed en
di k d ö rt g e n in t ep e s in e ya p ış ık bir ç e rç e v e içind e
" M u h â b e r â t-ı h u s û s iy y e -i te lg r a fid e n d o la y ı
d e v le t h iç b ir g ü n e m es 'û liy y e t k a b û l e y le m e z" ib âr e s i, CA va ^ c<
ç e rç e v e n in dı şı n d a s ağ da "n ü m ero " y az ısı ; h e p s in i n
ü z e ri nd e o r ta d a II. A b d ü l h a m i d ’in "gazî" m ah la sı <*/
b u lu na n tuğra sı ile t uğ ra n ın s a ğ ın da " t e l g r a f , s o l u n ­
^
da, "nâm e" k el i m el e ri y er a l m a k t a d ı r 121.
1909 ve 1914 tari hli t e l g r a f k â ğ ıd l a rı n ı n m a t ­
bu* k ıs ı m l a r ın d a artık Tü r kç e ile b irl ik te F r a ns ız c a da <,(u
k u l la nı lm ış tır . 1 90 9 ’d a k in d e sa de c e " T e lg r a f n â m e / ' ^ -'C-r1
t el e g ra m m e " , "D e v le t m uh âb e r â t- ı t e l g r a f î y e d e n d o ­ ' \ v\ a
layı hiç m e s ’uliy ye t kabûl e tm e z / L ’etat n ’ac ce p te
au c u ne res p o n s i b il it e â rais on du se rv ic e de la tel e gr a -
phie" , "İşar et / In d.n on tax e e s" , "Rû z vey a şeb / M ati n Şekil 157
ou spir", " Da k ik a / M in u te s ", " S a ‘at / Meures", " M a ­ Şifre telgraf
hallî tarihi / Date du de pö t" , (Y E E , 18-480/236-123-53)

saatleri, alan memurun im zası, telgrafın yerine teslim i, vs. bazı hususlar sağ tarafta ayrılm ış marjda
yer alm aktadır. Irade-M V, nr. 2 3 7 6 6 /1 5 .

1296 yılı nisan (İzm ir'den D ah iliye N ezâretine gönderilen 10 N isan tarihli telgraf: lrade-D , nr.
6 5 1 1 8 /3 ) ve temm uz (B agd ad ’dan D ahiliye N ezâretine gönderilen Abdurrahman im zalı 22 Temm uz
tarihli telgraf: İrade-D, nr. 6 5 5 5 5 ) aylarına âid te lg r a f kâgıdları dahi birbirinden biraz farklılık
gösterm ektedir. Dem ek ki, zaman zaman ihtiyaç h issed ilen bazı b ilgilerin ilâ v esi yoluna gid ilm iştir.

21 N isan 1299 (3 M ayıs 1883) tarihli telgraf: trade-M M , nr. 3 3 7 9 /1 0 . Bu lertibdeki te lg ra f örnekleri
238 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

" G r u p / G r o u p ”, " K e lim a t / N o m b r e s des m ots ", "M a h al lî n ü m e r o s u / No. du

dd pö t" i bâ re le ri T ü r k ç e - F r a n s ız c a y a z ılm ış o l d u ğ u 122 h ald e 1 9 1 4 ’de he m ter tib tarzı
d e ğ iş t ir i lm iş , he m de " t e l g ra f n â m e " d e n b a ş la y a ra k m a t b u 1 kı sı m l a r d ak i bûtQn ibâre ler in
al t ı n a v ey a y a n ın a F r a n sı z c al a rı e k l e n m i ş t i r . T e l g r a f m etn i, k â ğı dı n bu b ilg ile rin altı nd a
ka la n boş k ı s m ın a y a z ıl m a k t a ve r esm î t el g r af l ar
" M â b e y n -i H u m â y û n -ı c e n â b -ı m ü lû k â n e B a ş k itâ b e t- i c e lîle s in e ”,
"M a k a m -ı S a d â r e t- i u z m â y a " '2\
"H u zû r -ı S â m î-i V e k â le tp e n â h îy e " l24 y a h u t
" D a h iliy e N e z â r e t- i C e lîle s in e " '25 gibi, g ö n d e ri l e n m a k a m ın adı ol an bir s erl ev ha
ile b a ş la m a k t a ; t e l g r a f m e t n i n in s o n u n d a ise tar ih ve g ö n d e re n i n ismi b ul u n m a k t ad ı r .
T a h r îr a td a o ld u ğ u gibi te l g r a f l a r d a da gizli liğ i ol an k o n u l a r d a şifre k u l la nı lm ış ve
k e l i m e l e r h a r f y e ri n e r a k a m la r la ifade e d i l m i ş t i r 126.

V. A D R E S L E R

A r îz a , t ah r îr a t, şu kk a, m e k t u b gibi y a z ış m a l a r d a be lge ön c e le ri bi r k e s e ' 27, XIX.

y ü z y ıl d a ise bi r z a r f içine k o n u r d u . Bu n l a rı n ü z e ri ne de g ö n d e ri l e n i n a d res i ya zılırdı.
K e s e le r in ü z e r i n d e k in d e n b aş k a, m ek t u b vs .n in kâ ğ ıd ı us û lü n e u yg un ol ar a k ka tla nd ık ta n
s o n ra üst a rk a t ar a fın a , g ö n d e ri l e n i n ad res i k o nu rd u. A n c a k bu a d re s le r , b u g ün k ü n de n
f arklı bi r a n la y ı ş la k a le m e alı nı rd ı. B unl ar, e k s er i y a "b i-m e n n ih i t e 'â l â ", b a z an da "i n -
ş â a lla h u te 'â lâ " d u â la r ıy l a ba ş la rd ı. G ö n d e r il e n in m a ka m ı ile b irl ik te a d ın ın d a zik r ed il ­
diği a d r e s l e r y a n ın d a sa d ec e " s u ltâ n ım " , " pa şa" , " ka rı n d a ş ım " k e li m e l e ri n in kul lan ıld ığ ı
a d r e s l e r de vard ı. G e n e l li k le üst m a k a m a gö n d e ri l d iğ i ta k d i r d e s a de c e v az ife si ya zılır,
isi m k o n m a z d ı . A lt a y a z ıl a n la r d a isim de b u l u n ur d u .
G ö n d e r i l e n i n sıfa tla rı g e n e lli kl e b e lg e de ki e lk a b d a k u ll a n ı la n s ıf a tla rl a h em en
h e m e n a y nı dı r. A d r e s le r in b a z ıl a rı n d a b e lg e n in cinsi de "arz-ı ha l", "a rîza" şe k lin d e b e ­
lir tilir.
T a n z i m a t s o n ra s ı n d a e lk a b d a y a p ıl a n s a d el i k te n s on ra a d re s l er i n
de b a s it le ş t ir il d iğ i g ör ü lm e k te d i r.

A d r e s le r d e ihmâ l e d il m ey e n bi r k eli m e vardı r: "B ed û h ". Bazı

m ü h ü r l e r d e de gö rü le n bu ke li m en i n m e n ş e ’ ve m ân âs ı ih tilâflıdır. Bir
r iv â y e te göre be d û h, y a z ış m al a rı y e rl e ri ne u l a ş t ır m a ile vazif eli bir me-
Şekil 159 lek ti r ki, za rf la r ın üz e rin e ya z ıl m a s ı n ın m ân â sı b u d u r ' 28. Ke lim e baz an
"Beduh" " be d ûh " o l ar a k a ç ık ç a yaz ılı r, b a z an " be dûh " yazılı bi r m üh ü r basılır;
"b ed ûh " ke lim es i ye rin e ad re s i n a ltı na k o nu la n he le z o n î şek lin içine

için bk. B o sn a - H e rse k İle ilg ili A r ş iv B e lg e le ri (1 5 1 6 - 1919), Başbakanlık D evlet A rşivleri Genel
M üdürlüğü O sm anlı A rşiv D airesi yay, nr. 7, Ankara 1992, s. 41 8 vd.
: Erzurum ’dan D ah iliye N ezâ reti’ne çek ilen 12 Mart 1325 (25 Mart 1909) tarih ve "Vali Tahir" im zalı
telgraf: D H .H , dos. 6 /5 -1 9 .

’ trade-M M , nr. 3379.

' Irade-ŞD , nr. 185/4.

' Irade-D , nr. 6 5 1 1 8 /3 ; D H .H ., dos. 6 /5 -1 9 , dos. 6 /1 4 -7 .
’’ Y ıld ız Esas Evrakı içinde böyle hayli te lg r a f mevcuddur. M eselâ, nr. 18 - 4 8 0 /2 3 6 - 123 - 53.
7 Ç eşid li belgelerin kondukları keseler farklı idi. M ektub konulm ak üzere hazinedarbaşıdan kese iste­
nirken mutlaka "mektub kesesi" olduğuna işaret edilirdi. M ektubun gid eceği şahsa göre kesenin ku­
m aşı da d eğişik oluyordu. M eselâ, 19 Z ilk a’de 1035 (12 A ğustos 1626) tarihinde hazinedarbaşı’dan
M ısır’a, Y em en ’e, A b aza’ya ve Macar Kralına yazılacak mektublar için istenen keseler atlas ıdı
(B O A , D .B ŞM , dos. 14/60). Kum aşın cin si söylenm eden sadece kim e yazılacağı belirtilerek iste­
nenler de vardı: "Yirmi dane dahi vüzerâ mektubu kesesi" (29 C em âzıyelevvel 1036/16 Şubat 1627
tarihli tezkire D BŞM , dos. 15/54) gibi. Birçok tezkirede ise sadece "mektub kesesi" olduğuna işa­
retle yetin ilm iştir. "... yirmi kese-i mektub": D .B ŞM , dos. 16/44; "kese-i mekâtib 20. ..." (8 Z ılka'de
1035/1 A ğustos 1626 tarihli tezkire: D .B ŞM , dos. 14/53).
 239
M ERKEZ - TAŞRA ARASI YA ZIŞM ALA R

"2 ,4,6,8" r ak a m la r ın ı n ya zıl dığ ı z a rfl a r ve m ek t u b a r k a l a rı n a da ra s tla n ■

e b c e d h e s ab ıy la "b e d û h " k eli m esi ni v e r m e k t e d i r 130. Fa k a t he p s in d e n ço k k ul la n ı la n şekil,
a dr e s in kâ ğıd ın a rk a s ın a ya z ılm a sı ha lin d e h e m e n b i ti m in e , tah r i ra t ın z a rf la n m a s ı h a ­
linde ad re s in a ltı n a ko na n b e d û h ke li m e s i n in stil iz e şe k li d ir .

Şekil 159 Şekil 160

Adresde "beduh"un yazı ile "Beduh"un rakamlarla ifade
yazıldığı bir zarf edildiği bir zarf
(HH, nr. 43115-1) (HH, nr. 41009)

XVI II. yüz yıl so n la r ın a ka da rki y a z ış m a l a r d a a d re s l e r i n da h a ço k b e lg e n i n a r ­

k a s ın a y a z ıl m a s ı n a ka rşı lık XIX . y ü z y ıl d a ç o ğ u n lu k l a ince uz un z a rf la r ın k u l la n ı ld ı ğ ı
g ö r ü lm e kt e di r. A d r e s le r ise ge ne lli k le da r k e n a rl a rı n a p ara le l bi r ş e ki l de ve ü s tt e n d ör tt e
bi rli k kısmı boş bı ra k ı la r ak y a z ılm ış tır . M a a m a fı h , bu g ü n o l d u ğ u gibi z a rf ın g e n iş k e ­
na rın a pa ral el ol ara k ya z ıla n a d re s l er de va rdır.

E l k a b gibi a d re s l e r de y a z ıla n ve y a z an şa h sı n m e v k i ’ine gör e d e ğ iş i k li k g ö s t e r ­

mek te dir . A yr ıca , a dre s k a lı b l a r ı n d a da z a m a n i çin de d e ğ iş i k li k o l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r.
M ü n ş ea t ın d iğ er u ns url arı gibi i n ş â ’ ile ilgili e s e r l e r d e a d re s l e r e de y er ay rı l m ı ş tı r.
Bu ra da , ç oğ u arşi v be lg e l e ri n d e n a lı nm ış d e ği ş ik tar ih li a d r e s l e r d e n ö r n e k l e r
v e ril ec e kt ir.

Ş em seddin Sam i, (K a m û s-ı T ürkî, İstanbul 1317) "Buda"nın ism inden galat o la b ile c e ğ in i b elirt­
m ekte; M ehm ed Salâh! B ey ( K a m û s-ı O sm â n î, İstanbul 1313) ise İbranîce a sıllı olarak gösterd iği
k elim enin "yürümek" m ânâsına geld iğ in i, hatta İran’da "nâzikâne yürümek" dem ek olduğunu kayd
etm ektedir. K elim enin m en şe’ ve m âhiyeti hakkında tafsilât için bk. D .B . Mac D onald, "Bedûh", İA ,
II (1 9 4 3 ), 44 7 -4 4 9 ; C engiz K allek, "Bedûh", D V İA , V /3 9 (1 9 9 2 ), 3 3 6 -3 3 7 .

ıw M eselâ, eski Izvornik mutasarrıfı el-H ac Osman Paşa'nın İskenderiye m utasarrıfı M ehm ed Paşa'ya
gönderdiği mektubun arkasında "2,4,6,8," rakamları bulunm aktadır. A .M K T, dos. 5 8 /2 2 .
1,0 "Bedûh", K a m u s-ı O sm â n î, t A, D V tA , gös. yerler.
Ml in ş â '-i C edîd, s. 24.
240 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

Sadrazama:

B e z d e n bir to rb a i çin de g ö n d e ri l m i ş "Se yy id A b d u r r a h m a n bin Se yy id A h m e d el-

M a ğr i bî " imz alı ve 15 R e b i ‘üle v v e l [ 10)63 tari hli bi r m e k t u b u n torba sı üz eri n de k i adres
ş ö y le d i r:
" D e r g â h -ı â lîd e d e v le tlü ve s a 'â d e tlü s a d r -ı â za m A h m e d P a şa h a z r e tle r in in
h â k -p â y -ı ş e r ifle r in e " T o r b a n ın di ğ e r t a r a fı n d a ise
" T e silu İn şâ a lla h u t e 'â lâ ilâ İs lâ m b o l ve te s e llü m le d â h a b ib in â ve a z îz in â s a d r -ı
â za m S e y y id î A h m e d P a ş a y e s s e r a lla h u le h ü m i n e ’l-h a y r â tı m â -y e ş â h a z ıh i ’l-v a r a k a m in
A b d u r r a h m a n i ’l-M a ğ r ib î h â d im ü ’l-fu k a râ . Yâ m e n y û s ilu h â ile y h i c e z â h u ’lla h u hayr.
A m in .”' 32 ya z ıs ı va rdı r.

Şekil 161
Sadrazama hitâben yazılmış bir mektub arkası adresi

" İ n ş â a ’lla h u t e 'â lâ d e v le tlü ve r ı f a t l ü ve s a 'â d e tlü s a d r -ı m ü k e rre m e fe n d im iz

v e z îr -i â za m h a z r e tle r in in m ü b â r e k h â k -p â y -ı ş e r ifle r in e , beduh"

" İ n ş â a 'lla h u t e 'â lâ

M ü b â re k ve m es ‘u d h â k -p â y -ı tu tiy â -s â y -ı h a z r e t-i s a d â r e t-p e n â h îy e a r z -ı h a l-i
u b û d iy y e t-iş tim a l-i b e n d e g â n e m d ir .
B e d u h '" 33.

" M ü b â r e k ve m e s 'u d h â k -p â y -ı m e r â h im -ih tiv â -y ı h a z r e t-i v e k â le t-p e n â h îy e a rîza -

y ı b e n d e g â n e m d ir " l3\
" Z îb - e fz â y -ı m e s n e d -i v â lâ -y ı s a d â r e t- i u zm â d e v le tlü , in â ye tlü , a tû fe tlü , üb b e-
h e tlü , r e f e t l ü v e liy y ü 'n - n i'a m b e h iy y ü ’ş -ş iy e m e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r in in p iş g â h -ı
m e k â r im - ik tin â h - ı â lîle r in e " l35,
" H â k -p â y -ı m e k â r im -p e y m â -y ı h a z r e t- i v e k â le t-p e n â h îy e m a ‘rû z -ı ç â k e r -i kema­
n e le r id ir k i" ]3b,
"M ü b â r e k h â k -p â y -ı m e k â r im -ih tiv â -y ı h a z r e t-i v e k â le t-p e n â h îy e a r îz a -y ı ubû-
d iy e t-fa r îz a - y ı ç â k e r â n e m d ir " ' 31,
" H â k -p â y -ı m e r â h im -ih tiv â y -ı h a z r e t-i s a d â r e t-p e n â h îy e a r îz a -y ı r ık k ıy y e t- fa r i z a ­
y ı ç â k e r â n e m d ir " l38,

T SM A , nr. E. 7 2 0 /1 6 .
Ç ıld ır B ey lerb e y isi ve Kars M uhafızından Ahm ed T evfik Paşa’ya ( - 1250): HH, nr. 19075-A .

1,4 R um eli V alisi M ehm ed Hamdi Paşa’nın 17 Z ilka'de 1250 (17 Mart 1835) tarihli arîzası: HH, nr.
2 2 8 0 2 -C
S iv a s V alisi R eşid M ehm ed Paşa’dan Sadrazama 17 C em âzıyelevvel 1251 (10 EylOl 1835) tarihli
tahrirat: HH, nr. 2 2 3 1 4 -D .

, BEO, A .M K T, dos. 8 /1 5 -1 .
Edirne V alisi M ehm ed H ayreddin Paşa’nın 26 R ebi'ülâhır 1266 (11 Mart 1850) tarihli arîzası:
A .M K T .U M , dos. 11/51-1.
"* G irid M üşîri N âilî M ustafa Paşa’nın 15 R eb i'ü le v v el 1266 (2 9 Ocak 1850) tarihli arîzası:
A .M K T .U M , dos. 11/67-1.
 241
M E R K E Z - T A Ş R A A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

"H â k-p â y -ı â li- i h a z r e t-i s a d â r e t-p e n â h iy e a r îz a -y ı ç â k e r â n e m d ir " ,

"H â k-p â y -ı c e n â b -ı v e k â le t-i m u tla k a y a a r îz a -y ı ç â k e r â n e m d ir " '40,
"M ü b â re k ve m u 'a llâ h â k -p â y -ı u y û n -â r â -y ı h a z r e t- i s a d â r e t- p e n â h îy e a r îz a -y ı
a b îd â n e m d ir ." '4', ^ _ t)142
"M ü b â rek ve m e s 'û d h â k -p â y -ı m e r â h im -â lû d -ı h a z r e t- i v e k â le t- p e n â h îy e

S a d r a z a m d a n S a d a r e t K a y m a k a m ı , Va li , M u t a s a r r ı f vs. ye:
"R ik â b -ı H ü m â y û n K a im m a k a m ı s a 'â d e tlü , m e k r e m e tlü , m ü r ü v v e tlü k a r ın d a ş -ı
e 'a z z ım d ü s tû r -ı c e lîli ’ş -ş â n h a z r e tle r in in n â d i-i s a 'â d e t-m e b â d île r in e ,
"H âlâ A n a d o lu V â lisi v e z îr -i m ü k e rre m izz e tlü , s a 'â d e tlü , m e v e d d e tlü k a r ın d a ş - ı
e 'a zzım M e h m e d P a şa h a z r e tle r in in h u z û r -ı iz z e t-m e v fû r la r ın a " '44,
"B u d e f'a m ü c e d d e d e n M a r'a ş E y â le ti te v c îh ü ih sâ n o lu n a n v e z îr -i m ü k e r r e m iz ­
z e tlü , s a 'â d e tlü k a r ın d a ş ım M e h m e d P a şa h a z r e tle r in in h u z û r -ı izz e t m e v fû r la r ın a " ,
"E d irn e V â lisi a tû fe tlü H a y r e d d in P a ş a h a z r e tle r in in s a v b -ı s â m île r in e " '4b,
"K a s ta m o n u V â lisi d e v le tlü S a fv e tî P a ş a h a z r e tle r in in s a v b -ı s â m île r in e " '41,
"H â lâ Ş u m n u ’d a m îr -i m îr â n -ı k ir â m d a n K ö s te n d il S a n c a ğ ı m u ta s a r r ıfı izz e t-
m e n d im S a lih P a ş a h a z r e tle r in in h u z û r la r ın a " 148.

Sadâret Kaymakam ına:

"İn ş â a lla h u te ‘â lâ
 s itâ n e - i s a 'â d e t ’d e k a im m a k a m iz z e tlü ve s a 'â d e tlü ve m e v e d d e tlü k a r ın d a ş ım
p â ş â -y ı c e l î l ü ’l-k a d r h a z r e tle r in e " l49,

S a d â r e t K e t h ü d a sı n a :
"R e v n a k -e fz â y -ı m e s n e d -i v â lâ -y ı k e th u d â -y ı h a z r e t- i s a d â r e t- p e n â h î d e v le tlü ,
ü b b e h e tlü , m e r h a m e tlü v e lî n i ‘m e t-i b î-m in n e tim , k e s î r ü ’l-ih s â n v e 'l-k e r e m e fe n d im
s u ltâ n ım h a z r e tle r in in h â k -p â y -ı h â c e t-r e v â -y ı v e liy y ü ’n -n i a m île r in e a r z -ı h a l-i
d a r â ‘a t-m e ’a l-i a b îd â n e m d ir " '50,
"Z îv e r - e fz â y -ı m e s n e d -i v â lâ -y ı k e th u d â -y ı D e v le t- i A liy y e d e v le tlü , a tû fe tlü ,
m ü rü v v e tlü , re f e t l ü , s e n iy y ü ’l-h im e m , b e h iy y ü ’ş -ş iy e m e fe n d im h a z r e tle r in in s a v b -ı
v â lâ -y ı d e v le tle r in e " ısı,
A y d ın M üşiri Halil Paşa’nın 5 R eceb 1266 (17 M ayıs 1850) tarihli arîzası: A .M K T .U M , dos.
1 5 /4 3 -1 .

140 Erzurum V alisi Hamdi Paşa’nın 11 R ebi'ülâhır 1266 (24 Şubat 1850) tarihli arîzası: A .M K T .U M ,
d os. 11 /2 7-1.

141 Ohri L ivası K aym akam ı’mn 17 Muharrem 1266 (3 aralık 1849) tarihli arizası: A .M K T .U M , dos
3 /7 7 -1 .

I4: I n j â ’-i C edîd, s. 25.

141 Sadrazam R eşid M ehm ed P aşa’nın 6 C em â z ıy e lev v el 1245 (3 K asım 1829) tarihli şukkası: HH, nr.
43 0 9 1 . Sadrazam Ahm ed Paşa’nın 15 R eceb 1226 (5 A ğu stos 1811) tarihli kaim esin in zarfında ise
adres, "... h a z r e tle r in in " k elim esin e kadar aynı olup devam ı " h u zû r-ı sa â d e t- m e v fû r la n n a ” şe k ­
lindedir. HH, nr. 41 8 3 8 -E .

144 Sadrazam M ehm ed Ragıb Paşa’dan M uhsin-zâde M ehm ed Paşa’ya: T SM A , nr. E. 7 7 0 /2 3 4 .

145 Z ilk a ’de 1159 (A ralık 1746-O cak 1747) tarihli m ektub: TSM A , nr. E. 7 7 0 /6 9 .

I4,> Sadrazam M ustafa R eşid P aşa’nın 15 R eb i’ülâhır 1266 (28 Şubat 1850) tarihli şukkası A M KT UM
dos. 9 /4 8 -1 .

147 Sadrazam M ustafa R eşid Paşa’nın 24 R eb i’ülâhır 1266 (8 Mart 1850) tarihli şukkası: A .M K T .U M
dos. 1 0 /36-1.

141 Sadrazam R eşid M ehmed Paşa’nın 24 Safer 1245 (25 A ğustos 1829) tarihli şukkası: HH, nr. 4 3 1 1 1 .
149 (-1 0 0 7 ) : A .D V N , dos. 7/79.

ü nr° LİVaS‘ n,ütCSe,Iİmİ Ser- bew â b în -i D ergâh-,  lî A hm ed  rif A g a ’dan (~ 1250). HH,

1,1 26 Z ilh icce 1250 (25 N isan 1835): HH. nr. 22 8 0 2 -D .

242 OSM A NLI BE LG EL ERİN İN DlLl

" Z îv e r - e fz â y - ı m e s n e d -i u ly â -y ı k e th u d â - y ı h a z r e t- i s a d â r e t- p e n â h î d e v le tlü , inâ-

y e tlü , ü b b e h e tlü , â tıfe tlü v e lî- n i'm e t- i b î-m in n e tim e fe n d im h a z r e tle r in in h â k-p â y-ı
m ü n im â n e le r in e a r îz a - y ı ç â k e r â n e m d ir
B e d u h ”" 2.

K u b a n H a n ın a :
" C e n â b -ı e y â le t-m e ’a b h ü k û m e t-n is â b , c e lâ d e t-m e d â r , ş e h â m e t-d is â r , ilm -e fzâ y -ı
m e y d â n -ı d ilâ v e r î, e n c ü m e n - e fr û z -ı m a 'd e le t - g ü s t e r î izz e tlü , r i f a t l ü , c e lâ d e tlü Kuba
H a n ı F e th A li H a n h a z r e tle r in in m e c lis - i ş e r îf- i s a d â k a t- r e d îfle r in e " l5i.

Serasker Paşaya:

Şekil 163
Reisülküttaba yazılmış mektubun arkasındaki adres
(A.RST, dos.2/36)

" A s â k ir -i M a n sû r e -i M u h a m m e d iy y e s e r a s k e r -i z a fe r - r e h b e r i d e v le tlü , inâyetlü,

a tû fe tlü , ü b b e h e tlü , m e r h a m e tlü v e lî- n i'm e t- i b î-m in n e tim k e s î r ü ’l-ih s â n v e ’l-k e r e m e fe n ­
dim s u ltâ n ım h a z r e tle r in in h â k -p â y -ı h â c e t- r e v â - y ı v e l i y y ü ’n - n i'a m île r in e a r z -ı ha l-i
d a r â 'a t - m e ’a l-i b e n d e g â n e m d ir . B e d û h " 15\
" A s â k ir -i M a n sû r e -i M u h a m m e d iy y e s e r a s k e r -i z a fe r - p e y k e r i d e v le tlü , inâyetlü,
â tıfe tlü , ü b b e h e tlü , re ’f e t l ü v e liy y ü ’n -n i ‘am , k e s îr i ’l - l û t f ve ’l-k e r e m e fe n d im su ltâ n ım
h a z r e tle r in in h â k -p â y -ı s e n iy y e le r in e a r îz a - i b e n d e g â n e m d ir , " 155,
"H â k -p â y -ı k im y â -s â y - ı h a z r e t- i s e r a s k e r îy e a r z -ı h a l-i d a r â ‘a t - m e ’a l-i çâ k erâ ­
n e m d ir " 156,
"M ü b â re k ve m e s 'u d h â k -p â y -ı m e k â r im -p e y m â -y ı h a z r e t- i s e r a s k e r îy e a r îz a ”151,

ReisOl kf ltta ba :
"H â lâ r e ’i s ü ’l-k ü ttâ b - ı ş e h r iy â r î s a 'â d e tlü , se m â h a tlü , r i f a t l ü , m eved d etlü ,
m a 'â r if- p e r v e r im k a r ın d â ş ım e fe n d i h a z r e tle r in in n â d i-i s a 'â d e t-m e v fû r la r ı sa vb -ı
s a ‘â d e t- e v in e v u s û lü .." x5t,
" D e v le t-i A l iy y e ’d e r e 'i s ü ’l-k ü ttâ b s a 'â d e tlü , m e k r e m e tlü , m e v e d d e tlü , ka rın d a ş-ı
e ‘a z z -ı e k re m im e fe n d i h a z r e tle r in in n â d i-i s a 'â d e t - iş tim a lle r in e ”' 5'*.

İzm ir th tisab N â z ın M ehm ed Tâhir Beyden (~ 1248): HH, nr. 20 0 8 9 -F .

IM E vâhır-ı Şevval 1183: TSM A , nr. E. 624.

" 4 Bursa M ütesellim inden (1 2 5 0 ): HH, nr. 19015-E .

HH, nr. 19007-B .

İzm ir thtisab N âzırı M ehm ed Tahir B eyden (~ 1248): HH, nr. 2 0 0 8 9 -D .

İ n ş â '- i C edîd, s. 25.

'■’1 K ırım Hanı Halim G iray’ın 15 Z ilk a'd e 1171 (21 Tem m uz 1758) tarihli m ektubu: A .A M D , dos.
12/35.
Şam V a lisi ve m îrü’l-haccı Osman Paşa’nın 12 Ş evval 1174 (17 M ayıs 1761) tarihli mektubu:
A .R S T , dos. 2 /3 6 .
 24 3
MERKEZ - TAŞRA ARASI YAZIŞMALAR

N e z â r e tl e r e:
" M a ka m -, N e z â r e t-i c e lîle - i H â r ic iy e y e a r îz a -y ı r ık k ıy y e t-fa r ız a - y ı ç a k e r a n e m -

"M a liy e N e z â r e t-i c e lîle s in e s â y e -b a h ş â -y ı ic lâ l o la n m ü ş îr -i F e lâ tû n - te d b îr d e v ­

le tlü e fe n d im h a z r e tle r in in h â k -p â y -ı h â c e t-r e v â -y ı â s a fâ n e le r in e a r îz a - y ı b e n d e g a n e m -
d ir " ,6>
"M akam -ı v â lâ -y ı N e z â r e t-i c e lîle - i H â r ic iy e y e a r îz a - i ç â k e r â n e m d ir

Va l i le r e :
"H â lâ B o s n a V â lisi v e zîr -i m ü k e r r e m d e v le tlü , in â y e tlü , m e r h a m e tlü , r e f e t l ü
v e liy y ü ’n -n i am, c e lîlü ’l-h im e m e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r in in p iş g â h - ı d e v le t-p e n a h - ı
h id îv â n e le r in e a r z -ı h a l-i u b û d iy y e tim d ir ." i6i,
”în ş â a lla h u t e 'â lâ
H â lâ T ra b zo n V a lisi d e v le tlü , in â y e tlü , m ü r ü v v e tlü v e li y y ü ’n - n i'a m v e ’l-k e r e m
e fe n d im s u ltâ n ım E lh a c H a şa n P a şa e fe n d im iz h a z r e tle r in e a r îz a - y ı ç â k e r â n e m d ir .

M ü t e s e l li m e :
"H â lâ ... 'da m ü te s e llim im iz o la n izz e tlü , m e v e d d e tlü o ğ lu m A ğ a h a z r e tle ­
r in e " 165.

Nfiibe:
"Ş e r î'a t- m e â b ... N â ib i e fe n d i z îd e ilm u h û y a " '66.

Y a z ı ş m a la r s a d ec e m e v k i 4 sah ibi k i m s e le r a r a s ı n d a y a p ıl m a y ı p h a n ı m l a r a da
ç eşid li ve si l e le r le m e k t u b ve a rî z a la r ya z ılı rd ı.
Bir vali e şin e gö n d e ri l e n a rî z a n ın ad res i ş öy le idi:
"H a le b E y â le tin e s â y e -e n d â z -ı ü b b e h e t ü ic lâ l o la n d e v le tlü p a ş a h a z r e tle r in in
h a r e m -i m u h te r e m e le r i ism e tlü h a n ım e fe n d i h a z r e tle r in in s a v b -ı n â z ik â n e le r in e a r îz a - i
c â r iy â n e m d ir " '61.

Sonuç

İki ayrı be ld e a ra s ı n d a y a pı la n y a z ış m a l a r için genel o l a r a k " ta hr îr a t" tab ir i k u l ­

lan ı l m a k la b e ra b e r b un l ar ı n da ken di i ç le ri n d e bazı öz e ll ik l e ri b u l u n m a k t a d ı r . Son d ev ir
i n ş â ’ k it a b l ar ı n d a m e k t u b l a r da " tah rîr at" ol ar a k g ö s te r il m e k l e b e ra b e r , d i ğ e r y a z ı ş m a l a r ­
da n farklı bazı ö z e ll ik l e r a rz ede rle r.
Kü ç ü k t e n b ü yü ğ e g ö n d e ri l e n t a h r îr a tla b e lg e n i n ta h r î ra t o l d u ğ u n a d a ir b e lg e de
h er han gi bir î m â b u l u n m a m a k l a b e ra b e r , bü y ü k t e n k ü ç ü ğ e g ö n d e r i l e n ş u k k a la r d a e k s e r i ­
y e tle b e lg e ni n ş u k k a o l d u ğ u n a işa re t olu n ur .
Bu tü r b e lg e le rin to rba , z a r f v ey a be lg e n i n a r k a s ı n a y a z ıl a n a d re s l e r i ise g ö n d e re n
ve g ö nd e ri l en i n m e v k i ‘ine göre fa rk lıl ık g ö s te rd iğ i gibi z a m a n iç in de de ba zı d e ğ i ş i k l i k ­
lere u ğr am ışt ır.

'tu B erlin S efiri e s-S ey y id Ahm ed İhsan B e y ’in 9 Ramazan 1274 (23 N isan 1858) tarihli a r îz a sr trade-
H, nr. 8 2 2 3 /2 .

',>l i n ş â ’-i C edid, s. 26.

162 İn ş â '-i C edid, s. 26.

K ıler-ı H ass-ı Hum âyûn’dan M ehm ed Tayfur im zalı ve 6 Muharrem 1209 (3 A ğu stos 1794) tarihli
mektub: TSM A , nr. E. 148/1,

1 Muharrem 1244 (14 Tem m uz 1828) tarihli Mansur adlı birinin arîzası: HH., nr. 43115-1.

Ruha V a lis i’nden m ütesellim Süleym an A ğ a ’ya: A .D V N .M H M , dos. 1/45.

T SM A , nr. E. 148/30.

C evdet Paşa’nın eşi A dviye H anım ’a gönderilen arîza: YEE, nr. 1 8 - 5 2 6 -1 /2 5 7 -1 3 -1 4 2 .

 Al t ı nc ı Bö l üm

Ş E H İ R İÇİ / D Â İ R E L E R A R A S I Y A Z I Ş M A L A R

I. TEZKİ RE
"T e zk ire " A r a b c a "zikr" ( f y k ö k ü n d e n ge lm e k te olu p, k e lim e m ân âs ı " te z e k k ü r e
vesil e olan şey" d e m e k t i r 1. D i p l o m a t ik ol ara k ise, aynı be ld e d e k i r esm î d a ir e le r veya
ş a hı s la r a ra s ın da ki h a b e rl e şm e le r i tem in ed en be lg e l e r için k u l l a n ı l ı r .
Te z ki r e le r , m aks ad ı tam ve açık bir şe k ild e a n la t a c a k şe ki ld e , fakat l ü z u m s u z t e ­
fer ru ata ka ç m a d a n sade bir dill e ka le m e a lın ırl a rd ı.
T e z ki r e le r , ç ıkt ık lar ı da ire ye vey a ve ril iş s e b e b l e ri n e göre pek çe şid li o l up baş 11-
çaları şu nl ar dı r:

Âd et tezkiresi* A n - c e m â ‘at tezkiresi* Arz tezkiresi’

Ber at te z k ire s i' C iz ye tezkiresi" Da v e t t e z k i r e s i ’
D îv ân t e z k ir e s i' Edâ tezkiresi* Em ir / h ü kü m t e z k i r e s i ’
Es â m e te z k i re s i ’ E s n a f t ezk ire si G ü m r ü k te z ki re s i
Ha z in e t e z k i re s i ’ İbti da tezkiresi* İcmal t e z k i r e s i ’
İh ba ri ye tez ki res i İn ‘am tezkiresi* İnha t e z k i r e s i ’
İrade tezkiresi* İsti zan tezk ires i İzd iy ad te z k i re s i '
K a l e m i y y e t ezk ire si M a s r a f tezkiresi* M e v â c i b tezkiresi*
M u b a y a a t e z k i re s i ’ M ü h im m a t t e z k i r e s i ’ M ü ru r tezkiresi*
M ü ş âh a r e tezk ire si N e z â r et t.(t.aliyye)* Ru us tezkiresi*
S a d â re t t.( t.s âm iy y e) ' Tah vi l t e z k i r e s i ’ Ta y i n a t tezkiresi*
T e r hi n tezki res i Te sli m tezkiresi* T eşrif tezkiresi’
Zi m m e t t e z k i re s i ’

Bur ad a, b u nl ar da n işaretli o l a n l a r h a k k ın da bilgi v e ri le c e k tir .

A. İ R A D E T E Z K İ R E S İ

İrade t ez k ire le ri, r e s m i ve h u s û s i ir a d e le r o la r a k ikiye ay rı l d ık l a rı gibi, re s e n ve

arz te z k ir e s i h a m iş in e y a z ıl a n la r ol ara k da ikiye a y r ı l ı r l a r ’.

1 U sû l-i İnşıi ve K ita b e t, s. 426.

; U K R, s. 54; Pakalın, O T D T S. III. 4 l)l

246 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

B. A R Z T E Z K İ R E S İ (TEZKİRE-İ MARÜJZA)

T e l h is b a h s in d e de t em a s e di ld iğ i gibi 1 8 3 0 ’lu yı ll a ra k a d a r sa d ra z a m , arzı ge re­

ke n k o n u l a r için, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a p a d iş a h a h i ta b e n te lh is y a z a r k e n , bu t ar ih te n sonra
tel h i si n y e rin i M â b e y n - i h ü m â y û n b a ş k â t i b in e h i ta b e n ya z ıl a n a r z te z k ir e s i v e y a te z k ire -i
m a ’r û z a a lm ış tır . İlk d e f a T a h m is c io ğ l u isy an ı s ır a s ın d a C e m â z ı y e le v v e l 1248 (Ekim
1 8 3 2 ) ’de s a d r a z a m ı n te l h i si n e m â b e y n b a ş k ât i b i ta r a f ı n d a n c e v a b v e r i l m i ş ti r 4. Faka t bu
t ar ih te h e m e n te lh is terk o l u n u p a rz te z k ir e s in e ge ç il m i ş d e ğ ild ir . Bi r süre iki şekil bir
a ra da ku l la n ı lm ış ; 1 8 3 4 ’de n îti b â re n ise tel hi s, n a d ir h a ll e r d ı ş ı n d a yeri ni a rz tezki res in e
b ı ra k m ış t ır .

1. R ü k ü n l e r i

A rz t ez k i re l e ri de ba sit h ü v e f o rm ül ü ile b a ş la r la r . İk inci rü k ü n e l k a b d ı r . II. M a h­

m u d s a lt a n a t ı n d a k i ilk a r z te z k ir e le r im e elk a b ı
" S e n i y y ü ’l-h im e m â , k e r î m ü ’ş -ş iy e m â d e v le tlü , a tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i”,
" S e n iy y ü ’l-h im e m â , b e h iy y ü ’ş -ş iy e m â d e v le tlü , a tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i”
" S e n iy y ü ’l-h im e m â in â y e tlü , a tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i"
"S e n iy y ü ’l-h im e m â , k e rim ü ’ş -ş iy e m â d e v le tlü , in â y e tlü , â tıfe tlü , ü b b e h e tlü e fe n ­
d im h a z r e tle r i" gibi ş e k il le r d e y d i.

S a d r a z a m ın , m â b e y n b a ş k â t i b in d e n ya ş ç a b ü y ü k o lm a s ı d u r u m u n d a bu elkab a
"o ğ lu m " k e li m e s i n in il â v e s iy l e m es e l â
" S e n i y y ü ’l-h im e m â , k e r i m ü ’ş -ş iy e m â d e v le tlü , a tû fe tlü o ğ lu m e fe n d im h a z r e tle r i"5
veya
"A tû fe tlü , m ü r ü v v e tlü o ğ lu m e fe n d im h a z r e tle r i" 6 şe kli ve ri l di ği de ol urd u.

Bu n i sb e t e n kü lfe tli e lk a b T a n z im a t s o n ra s ı n d a da bi r s üre d e v a m etm işt ir. 1263

( 1 8 4 7 ) ’de "t a h r îr a t ve t ez â ki re y a z ıl m a k d a ol an e lk a b m a d d e s i n d e bi r m ü d d e t d e n berü
pe k a ş u rı t e k e l l ü f o l u n m a k d a " o ld u ğ u ve " bö yle şe y le r d e h us ûl -i m a z b û t iy y e t usûl- i in-
t iz â m i y y e y e m u v â f ı k g ö r ü n d ü ğ ü " m ü l â h a z a s ı y la ve m e s e l e M e cl is -i U m û m î ’de m ü zâk er e
e d il e r e k s a d e l e ş ti rm e y o l u n a g i d i l m i ş t i r 7. B u n a göre m â b e y n b a ş k â t i b in e ”a tû fe tlü e fe n ­
d im h a z r e tle r i"8 de n m e s i k a ra l a şt ı rı lm ış ve bu n d a n bö yl e de a rz te z k i re l e ri bu karara
u y u l a r a k y a z ıl m ı ş tı r.

A rz t e z k i re l e ri n d e e lk a b d a n s on ra d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ko n u y a g i ri le r e k m ese len in
bü t ü n sa fa ha tı ö z e tle n ir . Ço k ke re ol ay ın g el i ş m e s i n i gö s te r e n b e lg e le r, e ğ e r bir meclis
( Ş û r â -y ı D e v le t, M e c lis -i M a h su s, vs .) kara rı v ey a n e z â r e t te z k i re s i n e ekli ( m e lfu f) olarak
sunulm uşsa
"... M e c lis -i V â lâ ca k a le m e a lın a n m a z b a ta e v râ k -ı m e lfû fe ile m a n z û r -ı â li b u y u ­
r u lm a k iç ü n a r z u ta k d îm k ılın m ış o lm a ğ la . .. " 9 şe k li n d e bi r ifad e k ul la n ılı r. Y a h ut da
"... Ş û r â -y ı D e v le t D â h iliy e D â ir e sin d e n v e r ile n m a z b a ta a rz u ta k d îm ...”
"... Ş û r â -y ı D e v le t D â h iliy e D â ir e s in in M e c lis -i M a h sû s -ı V ü k e lâ d a n te z y îl o lu n a n
m a z b a ta s ı a r z u ta k d îm .. . " 10

' T afsilât için III. Bölüm "İrade" bahsine bakınız.

4 U zu n ça rşılı, S a ra y , s. 68.
' N itekim , R auf Paşa sadareti (ik in ci: 1833-39; üçüncü: 1840-41 )ndeki arz tezkirelerinde elkab böyle-
dir ki HH, nr. 4 8 9 3 8 , 5 0 787, 5 0 9 2 6 ’deki arz tezkireleri bu şek le m isal olarak verilebilir.

‘ HH, 4 3 1 1 4 .
6 C em â zıy ele v v el 1263 (22 N isan 1847) tarihli arz tezk iresi hâm işindeki 8 C em âzıyelevvel (24
N isa n ) tarihli irade: BO A , M esâil-i M ühim m e, nr. 139.

* M esâ il-i M ühim m e, nr. 139/2.

'* lra d e -M V , nr. 16868.

 Ş E H İR İÇ t / D A İ R E L E R A R A S I Y A Z I Ş M A L A R 247

"... D â h iliy e N e z â r e t-i c e lîle s in in te z k ir e s i le ffe n ta k d im ..." " y a h u t

"... N e z â r e t-i m ü ş â r ü n ile y h â d a n bu k e rr e v â r id o la n te z k ir e m e lfû fiy le a rz u
ta kd im o lu n m a ğ la ...”' 2 d e ni le re k ilgili m ecl is m az b a t as ı n ın ve ya n e z âr e t te z k i re s i n in arz
t ez k ire s in e ekli ol ar a k s u n u ld uğ u belir til ir. Ba z a n da,
"... h u s u su n u n n e z â r e t-i m ü ş â r ü n ile y h â y a h a v â le s i e m r in d e ”n gibi bir ifad e k u l ­
l a n ıl dı kt an so nr a
"... h e r n e v e ç h ile irâ d e -i s e n iy y e -i h a z r e t-i p â d iş â h î m ü te 'a llik ve ş e r e f-s u d û r
b u y u r u lu r ise a n a g ö r e h a r e k e t o lu n a c a ğ ı b e y â n iy le te z k ir e - i s e n â v e r î te r k im in e ib tid â r
k ılın d ı e fe n d im . "14,
"... m u v â fık -ı irâ d e -i s e n iy y e -i h a z r e t-i ş â h â n e b u y u r u lu r ise o l v e ç h ile ic r â -y ı ik ­
tiz â s ın a ib tid â r o lu n a c a ğ ı b e y â n iy le te z k ir e - i s e n â v e r î te r k im in e m ü b â d e r e t k ılın d ı e fe n ­
d im .”" ,
"... h e r ne v e ç h ile e m r ü fe r m â n -ı h u m â y û n -ı h a z r e t- i h ilâ fe t- p e n â h î ş e r e f s u n û h u
s u d û r b u y u r u lu r ise h ü k m -i â lîs i in fâ z e d ile c e ğ i b e y â n iy le te z k ir e - i s e n â v e r î te r k îm
k ılın d ı e fe n d im . ”16 d e n il e re k kes in k a ra rın p a d iş a h ı n k o n u h a k k ın d a k i e m r i n e ba ğlı o l ­
du ğ u belir til ird i. A s l ın d a s a d ar e tin t a s v i b in d e n g e ç en k a ra r la r ın p a d iş a h t a r a fı n d a n
uy gu n gö r ü lm e y ip b o z u lm a s ı son de re c e d e nâ d ir o l m a k l a b e r a b e r he r z a m a n için arz
tez k i re l e ri n in bitiri liş i ni hâî k a ra rın pa d iş a h ı n e m r i ne ba ğlı ol d u ğ u şe k li n d e d ir .

A r z tez k ire le ri te lh isle r d e o l du ğu gibi bi r m u â h e d e n i n ta s d ik i v e y a bi r n â m e n i n

imz ası h u s û s u n d a da y a z ıla bi lir d i. Bu t ak d ir de a rz t e z k i re s i n in bu kısm ı b i ra z farklı bir
bi çi m de k a le m e a lınırd ı.
" ...m a n z û r -ı â lî b u y u r u lm a k içü n a rz u ta k d im
k ılın d ı. S e b k u ib â re s i m u v â fık -ı em r ü fe r m â n - ı c e n â b -ı
m ü lû k â n e o ld u ğ u ve ik tiz â -y ı â lîs i icrâ b u y u r u ld u ğ u A?
h a ld e i 'â d e s i m u v â fık -ı h im e m -i b e h iy y e le - r id i r " n .

İlk d e vi r arz te z k i re l e ri n d e tıpkı t e l h is le rd e ki

gibi tar ih ve imz a b u l u n m a m a k t a , bi ti m i ne "maMûm" (
m â n â s ı n a "mim " harfi k o n m ak ta d ır . Sa d e c e R a u f Pa şa
tara fı n d a n y a z ılm ış b a z ıl a rı n d a tar ih ve m ü h re r as t la n-
m a k t a d ı r 18. M a am a fi h bu usûl d e v a m lı o l m a m ış tı r . Şekil 163
Ta n z im a ta kad ar, ha tta d a h a so nra ki bazı a rz te z k i re - Arz tezkiresi altında "mim" harfi
leri ne tar ih a tıl m a dı ğı gibi imz a y e ri ne de s a de c e "mim "
harfi k o n u l m a k l a y e tin ilm iş tir . B u n la rı n han gi yı la âid
ol duk lar ı a n c ak e kl e rin de ki ve ya ba z ıl a rı n ın a rk a l a rı n a ilgili k a le m d e a tı l m ı ş t a r i h le r d e n
tesbi t e d i l e b i l m e k t e d i r 19. Bir kısmı için ise bu şan s dah i yo k tu r. K i m in t a r a f ı n d a n s u n u l ­
dukl arı ise an c ak o tar ih te s a d ar e tte b u l u n a n şa h sı n , b iy o g ra f i l is te l e r i n d e n te s b i ti n e
ba ğl ıd ır.

1312*^' ^^ Eylül 1310 (10 Ekim 1894) tarihli arz tezkiresi: lrad e-D , nr. R eb i‘ülâhır

" lrade-D , nr. R eceb 1312/15.

1 3 H /6 b 1 3 1 7 / 3 1 T eşrîn‘ i ev vel 1315 <12 Kasım , 8 9 9 > tarihli arz tezk iresi: lrad e-D , nr. R eceb

” 21 R ebi'ülâhır 1274 (9 Aralık 1857) tarihli arz tezkiresi: trade-H , nr. 7962.
14 Irade-H , nr. 7962.

Arkada m uâm ele tarihi olarak 10 R eceb 1256 (8 Eylül 1840) tarihi bulunan arz tezk iresi: Irade-M V
nr. 124.

16 lrade-D , nr. R eb i‘ülâhır 1312/15.

” 4 C m j z . y . k v . e l 1274 ,21 A ral,k 1857). 7, 19 , « 20 Ş . ' b .n 1274 (2 3 . 24 M .r , v e 5 N isa „ 1858) t .-

rıhh arz tezkireleri: trade-H , nr. 7 969, 8184, 8185 ve 8186.
" M eselâ HH, nr. 50587,

M. S. K ütükoğlu, "Arz", D V lA , III (1 9 9 1 ), 4 3 9 -4 4 0 . A yrıca bk. III. Bölüm "İrade" bahsi.

248 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

XIX . yü zy ıl ı n son ç e y re ğ i n d e artı k sa de c e tari hle

de ye ti l m e y ip , a rz te z k i re l e ri n in al t l ar ı n a s ad raz am ta­
r af ı nd an bi zz a t im za k o n u l m a ğ a b aş la n m ış t ır . Ma ama flh,
imza u s û lü n ü n ta t b i k in e b a ş la n m a s ı n d a n s o n ra da bazı arz
t e z k i re l e ri n d e , bu n un , hâ lâ ihmal e d il e b ild iğ i g ö r ü lm e k te ­
dir. N i t ek i m 12 9 5 ’de dah i im za y e ri n d e "mim " harfine
Şekil 164 r as t la n a n a rz t e z k i ­
Rauf Paşa'nın mührü ve tarih releri vard ır. Bu da
bulunan bir arz tezkiresi g eç işi n b ir de n bire
(HH, nr. 48938) değil te d r i c e n o l d u ­
ğu n a işa re t e t m e k ­
t e d i r 20.

2. Ş e k i l ö z e l l i k l e r i
Şekil 165
İlk d e v ir d e k il e r ist isn a e d ili rs e a rz t e z k i ­
"Sadrıâzam ve yâver-i ekrem" sıfatı ve
r e l e ri n d e d a im a k â ğ ı d ı n alt ya rısı kul la nı lm ış t ır . "Cevad" imzası taşıyan, tarihli bir arz
T e z k i r e n i n h â m iş in e p a d iş a h ı n irade si y a z ı l a ­ tezkiresi
c a ğ ın d a n a rz t e z ki re le ri g e ne ld e k â ğı dı n alt ta n (İrade-D, nr. Receb 13152/15)
1 /3 ’lik kısm ı boş b ı ra k ı la r a k ya z ıl m a ğ a ç a lı ş ıl ­
m ış tı r .

A r z t e z k i re l e ri n d e k u l la n ı la n ya z ı, XIX . yüz yıl b e lg e l e ri n in k a ra k t e ri s ti k yazısı

o la n r ı k ‘a v ey a d a h a d o ğ r u s u r ı k ‘a k ır m a sı dı r.

E l k a b , m ü st a k il bi r s a tır a y a z ılm ış , t a r i h b u l u n a n l a r d a ise e fe n d im ke lim es in in in

h e m e n a r d ı n d a n ve aynı sa tır a, b a ş ın a "//" k o n u l a r a k ay ın g ün ü ve yıl ra k a m la olmak
ü z e re
"F î 9 M u h a rr e m s e n e 1279" gibi b a z a n ay adı ve yıl tam o l a r a k b a z an da
" F î 23 R e c e b s e n e 53" ş e k lin d e ay adı tam , yıl s a de c e son iki r aka m ı yazıl mak ,
y a h u t da
"F î 12 S s e n e 53" ş e kl in de ay adı da r u m u z l a g ö s te r il m e k s ur e tiy le 1 8 7 8 ’e kad ar
s a d e c e h ic rî tar ih k o n u l m u ş tu r . Su lta n II. A b d ü l h a m i d sa lt a n a t ı n ın ilk y ıll a rı n d a n îti­
bâ re n ise
"F î 6 M u h a rr e m s e n e 3 1 2 f î 2 8 H a z ir a n s e n e 31 0 " gibi he m hicrî, he m de rûmî
t a r i h in bi r a ra d a a tı l m a s ın a b a ş la nm ış tır . Hangi şe k ild e o l u rs a o ls un yıl ya z ıl m a d a n önce
"se n e " k e li m es i sol tara fı a ş ağ ı y a do ğ r u k ı v rı la n bir çizgi h a lin de ve ay ad ve ya r u m u z u ­
nu n ü s tü n e k o n u l m u ş , y ılın tarihi ise bu işar eti n üs tü n e ye rl e ş ti ri l m i şt i r. Pek n âd ir rast-
la n m a k la b e ra b e r , M u h a rr e m a yı n d a y a z ılm ış bazı a rz te z k i re l e ri n d e "sen e"y i gös ter en
ç iz g i n in ihma l e d il d i ği , bu n u n ye rin e " m im " in başı y a p ıl d ı k ta n s o n ra ku yr uk ç e k ilm e de n
k a le m in so la do ğ r u g ö t ü rü l ü p s on ra kı vrı ldı ğı b e lg e le re de r a s t la n m a k ta d ı r 21.
İmz a k o n u l m a ğ a b a ş la n d ı k ta n son ra, ö nc ele ri sa de c e imz a a tıl ırk e n so nra "sadr-ı
â z am " sıfatı da e k le nm iş t ir . Bu t ak d ir de t ar ih te n so n ra b ira z a ral ık v e ril ip "sadr-ı âzam"
y a z ıl m ı ş , h e m e n al t ı n a da i mz a atılm ışt ır.

Ar z t e z k i re s i n in h â m i ş in d e m âb e yn -i hü m ây û n ba şk âti b i tar a fın da n ya zıl an p a ­

di şa h ı n irade si b u l u n u r 22.

G erçekten 10 C e m âzıyelevvel 1295 (12 M ayıs 1878) tarihli arz tezkiresinde (Irade-M M , nr. 2755)
im za bulunduğu halde 12 R eceb 1295 (12 Temm uz 1878) tarihlide (İrade-D , nr. 62 7 2 0 ) yine "mim"
konulm uştur. A yrıca bk. K ütükoğlu, "Arz".

HH, 50 9 26 bu şek le örnek olarak verilebilir.

Bu ve arkadaki m uâm ele kayıdları için "İrade" bahsine bk.
 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 249

C. S A D Â R E T T E Z K İ R E S İ (TE Z K İR E -İ SÂM İYYE)

S a d â re tte n r esm î d a ire le re , ve e ks er iy a n e z âr e tl e r e gö n d e ri l en y a z ıl a ra te z k ir e - i

sâ m iy ye " adı veril ird i. T a n z im a t so nra sı ev rak ı içi nd e bol m ık d a r d a b u l u n a n t ez k ire -i
sâ m i y y e le r d e "h üv e " n in a lt ı n da
" H a ric iy e N e z â r e t-i C e lîle s in e " ,
"R ü su m a t E m â n e t-i B e h iy y e s in e " gibi bir se r- n â m e bu lu n u r.

E l k a b ise 1263 ( 1 8 4 7 ) ’den îti b â re n pa d iş a h a d a m a d ol an n â z ır la r için

"D ev le tlü , a tû fe tlü E fe n d im h a z r e tle r i" 23, bö yl e bir sıfatı o l m a y a n la r için ise s a ­
de c e
"D e v le tlü E fe n d im h a z r e tle r i" 2* şe k li n d e idi.
El kabı m û te â k ıb sa tır başı y a p ıl a ra k ko n u y a g iri lip kı sa ve ö z lü bi r a ç ık l a m a d a n
s o n ra
"B u b a b d a ik tiz â -y ı h â lin s e r î'a n iş ’â rı m ü te v a k k ıf-ı h im e m -i b e h iy y e le r id ir " 2İ,
"... m ü tâ le 'â t- ı b e h iy y e -i m ü ş îr â n e le r in in i ş 'â r ıy le z ik r o lu n a n te z k ir e le r in i 'â d e s i
b â b ın d a irâ d e e fe n d im in d ir " 26 gibi bir ifade ile te z k ir e - i sâ m i y y e y e son veri lir .
A r z t ez k i re l e ri n e ol du ğ u gibi ba ş la n g ı çt a s a dâ r e t t e z k i re l e ri n e de s a d ec e hi crî
ta r i h a tı lır ke n d a h a s o nr a hi crî ve rûm î ta r i h le r bi r a ra d a k u l la n ı lm a y a ba ş la n m ış t ır .
T a r i h i n altı na, yin e a rz te z k i re l e ri n d e ol d u ğ u gibi b a ş la n g ı ç t a s a d ec e bi r "mim "
ha rfi k o n u l u rk e n so n ra d a n im za a tı l m a y a ve n i ha ye t im z a n ın üst t a r a fı n a " s a d rı â z a m "
ke lim es i ilâv e o l u n m a y a b a ş la n m ış tır .

D. T E Z K İ R E - İ A L İ Y Y E

G e r e k ş e y h ü lis lâ m , ge re k s e nâ z ır la r ta r a fı n d a n y a z ıl a n t e z k i r e l e r " te z k ir e - i a liy y e "

adını alır lar.
T e z ki r e -i a liy y e le rd e , sağ üst kö şe de
"B â b -ı â lî N e z â r e t-i U m û r-ı H â r ic iy e M e k tû b î O d a sı" / "N e z â r e t- i C e lîle -i H â r ic i­
y e T e rc ü m e O d a s ı"
"N e z â r e t-i U m û r-ı N â fıa M e c lis K a le m i"
"B â b -ı â lî D â ir e -i D â h iliy e M e k tû b î K a le m i"
"B â b -ı â li M e c lis -i V â lâ -yı A h k â m -ı A d liy y e "
"E m â n e t-i R ü sû m a t" gibi m a t b u 1 bir b aş lık b u lu n ur . B u n u n a lt ı n d a ise y a z ın ı n
sa yısın ı g ös te r e n ve el ya zıs ı ile k on m u ş bir r ak a m y e r alır. Bu r a k a m ın ü s tü n d e " a d e d '
ve y a "nüm ero" k e li m e l e ri n d e n biri vard ır.
T ez ki re yi g ö n d e re n m ü e s s e s e n i n adı ile h e m e n aynı hi z a d a ve k â ğ ıd ı n e n d e n or ta
y e rin d e , g ö n d e ri l e n m ü e s s e s e y e h itâ be n
"H u z û r -ı m e ’â lî-m e v fû r -ı h a z r e t-i s a d â r e t- p e n â h îy e " 21,
"H u z û r -ı fe h â m e t- m e v fû r - ı c e n â b -ı s a d â r e t- p e n â h îy e "2g,
”P iş g â h -ı â lî- i c e n â b -ı v e k â le t- p e n â h îy e " 29 y a h u t
"M a ka m -ı â lî- i h a z r e t-i v e k â le t- p e n â h îy e " 30,

M esâil-i M ühim m e, nr. 139/2 ve sadâretten nezâretlere gönderilen tezkireler: Îrade-Sisam , nr. 62/1
lrade-D , nr. 14841/2, vs.

M esâıl-ı M ühim m e, nr. 139/2 ve sadâretten nezâretlere gönderilen tezkireler: Irade-Sisam nr 6 2 /2

Irade-M M , nr. 2 4 2 1 /9 , 3 3 7 9 /6 , 5 2 5 /3 , vs.
Irade-M M , nr. 525/3.

26 lrade-D , nr. 14841/2.

” B O A , A .V R K .H R (3), tarih: 1302.1.23.

21 Irade-M M , nr. 3379/6.

Rüsûmat Emâneti tezkiresi: lrade-D , nr. 4 5 4 1 6 /2 .

trade-M M . nr. 1028/7.
250 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N D lL İ

"B a h r iy e N e z â r e t- i C e lîle sin e "* ' gibi bir s e r- n â m e bu lu n u r.

T e z ki r e -i a li y y e le r d e k u l la n ı la n e l k a b da, 1 8 4 7 ’de çe şid li va z if e le r i işgal ed enler

için te s b it ed il m iş b u l u n a n r es m î e lk a bd ır . Yan i s a d â r e te g ö n d e ri l e n t e z k i re l e rd e
" M a 'r û z - ı ç â k e r - i k e m în e le r id ir ki", di ğ e r n e z â r e tl e r le ol an y a z ış m a l a r d a ise
" D e v le tlü , a tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i" v e ya
" D e v le tlü e fe n d im h a z r e tle r i" ş e ki lle ri ku ll a n ı lm ış t ır .

E l k a b d a n s o n ra k o n u y a g i ril ip m es e le ö z e tl e n ir ve s a d a r e te g ö n d e ri l e n l e r
o l b a b d a e m r ü fe r m â n h a z r e t- i v e l i y y ü ’l- / m e n le h ü ’l -e m r in d ir ” şeklinde,
n e z â r e tl e r , e m a n e t le r , vs. ye g ö n d e r i l e n l e r ise
"... o l b a b d a e m r ü f e r m â n h a z r e t- i m e n l e h ü ’l-e m r in d ir " ve y a
o l b a b d a irâ d e e fe n d im in d ir " şe k li n d e biti ril ir . İlk te z ki re - i a liy y e le rd e de
im z a y ok tu r. B u n u n y e ri n e a rz / s a d âr e t t e z k i r e l e r i n d e o l d u ğ u gibi "mi m " harfi ko n ­
m u şt u r . A n c a k b u n u n ü z e ri n e bir de "b e nd e " ke li m es i ilâve e d i l m i ş t i r 32. Bu tezk ire le rde
t a r i h ve i m z a a tı lm a s ı ise a rz t e z k i r e l e r i n d e n ön c e d ir.

N e z â r e t le r d e n ge re k s a d âr e te , ge re ks e di ğ e r n e z â r e tl e r e ya z ıl a n te z k ire -i aliyyele-
rin c e v a b l a rı a rz t e z k i r e l e r i n d e o l d u ğ u gibi h â m î ş in e ve aynı irade t ez k i re l e ri n e benzer
şe k il d e y a z ılı r d ı. Bu b e n z e r l ik do l a y ı s iy l e ilk b a k ış t a a rz t e z k i re l e ri y le te z ki re -i aliyye-
leri k a r ı ş tı r m a k m ü m k ü n s e de h a m i ş le r d e k i ifade ayır d e d il m e l e ri n i m ü m k ü n kılm ak tadır .
Zî râ , n e z â r e t l e r d e n s a d âr e te ya z ıl a n c e v a b l a r d a h i ta b d a n s o n ra
" M ü fâ d -ı e m r ü i ş ‘a r -ı â lî- i v e k â le t- p e n â h île r i / c e n â b -ı r iy â s e t- p e n â h île r i
"R e s îd e - i d e s t- i m ü b â h â t-ı ih tirâ m o la n işb u te z k ir e - i s â m iy y e - i v e kâ le t-
p e n â h île ri"* * ş e k li n d e bi r ibare ile ko n u y a girili rd i.
H â m iş l e r de, m u h a t a b ın işgal ettiği m a k a m a gör e t ez ki re -i s â m i y y e le r gibi bi tir i­
lir; ta r i h ve im z a k o nu r du . 1 8 8 0 ’le rd e n b a şl a y a ra k , i m z a n ın üs tü n e , s a h ib i n in mak am ı da
i lâv e e d il m e ğ e ba ş la n m ış t ır .

E. E M İ R / H Ü K Ü M T E Z K İ R E L E R İ

D î v â n la r d a n ç ık a n e m i r / h ü k ü m le r in ilgili ye rl e re g ö n d e ri l e c e k a s ıl la n n ı n
y a z ıl m a l a r ı için b i re r t ez k ir e h az ır la n ı rd ı ki b u n l a r a e m ir / h ü k ü m te z k ir e s i adı verilir.
E m ir / h ü k ü m t e z k i re l e ri n in b a ş ın a b as it h üv e işar eti ko nu r; e lk a b d a ise M ü h im m e
D e f t e r l e r i n d i gibi
"A d a n a E y â le ti M u ta s a r r ıfı P a ş a ’y a ve K a d ıs ın a h ü k ü m k i",
" B o ğ a z h is a r la r ı K a d ıs ın a ve d iz d a r la r ın a ve L â p s e k i K a d ıs ın a h ü k ü m k i ” ş e k ­
l ind e y a ln ı z c a g ö n d e ri l e n ş a h sı n v a z ife si beli rti lir . Sıfat lar ı s a y ılm a dı ğı gibi du a da yo k ­
tur. B un la r, h ü k m ü n aslı y a z ıl ır k e n, gö n d e ri l en ş a hs ın işgal ettiği m e v k i ' e göre kâ tibler
ta r a f ı n d a n ilâ ve o lu n u rd u .
B u n d a n s o nr a d o ğ r u d a n d oğ r uy a n a k i l rü k n ü n e g e ç ili p em r i n gö nd e ril m e s in e
s e b e b ol an şey ö z e tl e n d ik t e n s on ra e m ir y a z ılm ış tır . An ca k , fer m an or ij in a l le r in d e bu iki
rü k ü n a ra s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z " b uy u r du m ki" ib ar e s in e bu te z k i re l e rd e r as tla n m a z. Te z ki ­
re ni n s o n u n d a ise
"... b â b ın d a fe r m â n - ı â lîş â n s â d ır o lm u ş d u r / o lm a ğ ın , v e c h -i m e şrû h ü zere
e m r - i ş e r i f y a z ılm a k içü n te z k ire v e r ild i" ” gibi bir ifade ku lla nı lır . Em ir Mâli ye den
y a z ıl a c a k s a , bu h u s us tez k i re d e

11 B O A , Y .A .R es, nr. 3 7 /7 -2 0 .
M eselâ 1250 ve 60'lı yıllarda M aliye N ezâretinden yazılan tezkireler böyledir. İrade-D, nr. 2709,
3 4 9 1 , 5 808 bu tipe birkaç örnektir.
" trade-S isam , nr. 62/1; Irade-M M , nr. 2 421/7.

u trade-M M , nr. 525/3.

" C ev-M . nr. 8 5 1 1, 13200, 14892.
 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 251

"... ş u r û tu m û c e b in c e e m r -i ş e r i f y a z ıla d e y ü fe r m â n -ı ş e r i f v â r id o lm a ğ ın v e c h -i
m e şrû h ü ze re m â liy e d e n ş u r û tiy le e m r -i ş e r i f y a z ılm a k içü n işb u te z k ir e v e rild i şek­
linde be lir til di ği gibi b a z an da bu kısı m
"... te lh is m û c e b in c e H a re m e y n m u h â s e b e s in e k a y d o lu n u p e m ri ve ilm ü h a b e r i
i 't â o lu n m a k b â b ın d a fe r m â n -ı â li s â d ır o lm a ğ la m û c e b in c e M â lik â n e y e ilm ü haberi^
v e rilm e ğ in v e ch -i m e şrû h ü ze re e m r -i ş e r i f y a z ılm a k içü n işb u te z k ir e v e rild i
ö r ne ği nd e o l du ğ u gibi da ha tafsil âtl ı y a z ılm ış tır .
İki ayrı emr-i ş e r î f ya z ıl m a k ge re k t iğ i n d e ise t ez k ire n in h â tim e kısm ı
"... ş e r 'l e ta h k ik ve ta sh ih ve k u y û d -ı a k lâ m a te v fik içü n k e y fiy y e ti D e r -s a â d e t e
a rz u i ‘lâm o lu n m a k içü n b a şk a ve b e r -v e c h -i m u h a r r e r ... m u k a ta a s ı ta r a fın d a n z a b t
içü n b a şk a iki k ıt a e m r -i ş e r îf-i â lîş â n ta h rir iy ç ü n işb u te z k ir e v e r ild i1,38 ş e k li n e g i r ­
m iştir.
B a z a n "v e r ild i" k e li m es i n e bi tiş ik olar ak , b a z an da b ira z a ra v e ri l d ik t e n s o n ra
t a r i h a tıl m ışt ır. Ço k ke re t ar ih in alt ın a, b a z an da y a n ın a ol m a k ü ze re m ü h ü r b a s ıl m ı ş tı r.
T e z k ir e le r in bir kı sm ın d a altta, bir k ıs m ın d a ise a rk a d a bi r t ak ım k a y ıd l a ra d a h a
r as t la nm a kt a d ı r. B u n l a rd a n biri, " H a r e m e y n " , " M u h â se b e - i [ev v e ]L " , " M e v k u fâ t " gibi
f e r m a m n ha ngi k a le m d e n y a z ıld ığ ın ı g ös te r m e k t e d ir . İkinci k ay ıd y a z ıld ığ ı t ar i h e işar et
et m e k te d i r ki, t ez ki re t a r ih le r iy le k a rş ı la ş t ır ıl d ığ ı n d a bu s a fh a d a da b ü r o k r a s in i n işl ey iş
s ü r ' a t i n i n tes bi ti m ü m k ü n o lm a kt ad ır . G e r ç e kt e n , f er m an ı n ya z ılı ş ı, ba z an t ez k i re t a r i h i ­
nin h e m e n erte si gü n ü ne r as t la m a kt a , ba z an 2, 3 ve ya 4 gü n l ü k bi r f ar kl ılı k te s b i t e d i l ­
m ek te di r. N i h a y e t en alt ta stili ze "y a z ıl m ı ş tı r " k e lim es i o k u n m a k t a d ır .

F. B E R A T T E Z K İ R E S İ

B e r a tl a rı n y a z ılm a s ı için de ilgili k a le m e bi r t ez k i re gö n d e ri l ir d i. Bu t e z k i r e l e r i n

bir kısm ı m üs t a k il bir s a tır a y a z ıla n
" N işâ n -ı h ü m â y û n y a z ıla ki" cü m le s i ile baş lar . Te z k ir e d e , a d ın a be ra t y a z ıl a c a k
ş a hs ın sıfatı ve adı
" H â n e -i S e fe r li ’d e n e s k i M u sta fa "39,
"E n d e r u n -ı h ü m â y û n e m e k d a r la r ın d a n M u sta fa "40 v e y a
"B e ğ ş e h r i ’n d e vâ ki ‘ İ s m a il B e ğ M e d r e s e s i v a k fın ın v a z ife -i m u ‘a y y e n e ile z â v i-
y e d â r ve m ü te v e llis i o la n M u sta fa E fe n d i "4I ş e k lin d e y a z ıl d ık t a n s o n ra b a z a n m e v k i ‘ine
uy g u n bi r d u a kon ur , b a z an da h e m e n
" r ik â b -ı k a m e r tâ b -ı h u s r e v â n e y e a r z -ı h a l su n u p " v e ya s a d e c e "a r z -ı h a l su n u p "
de ni l d i k te n so n ra isteği nakl ve sâ d ır ol an hatt-ı h ü m â y û n ve y a ş e y h ü li s lâ m ın i şar eti , vs.
m û c e b i n c e ist eğ in in kab ul ed ild iğ i bi ld i ri li r ve tez ki re ,
"... ta r ih li m ü v e r r a h v e rile n / ... g ü n ü s â d ır o la n r u ’u s-ı h ü m â y û n m û c e b in c e
b e r a t-ı ş e r î f y a z m a ğ a / y a z ı l m a k içü n işb u te z k ir e v e rild i" şe k li n d e b i ti ri lir di . Sol ta r a fa
gün ve yıl r ak a m la , ay r u m u z l a ya z ıl m a k ü ze re tar ih a tı l ır ve ya " ta h r ir e n f l t a r i h i ’l-
m e z b û r ” d e n il e re k t ez k i re ni n içi nde b e lir til e n tar ih e işa re t edil ir. A l t ın a m ü h ü r ba s ıl m ı ş ,
m ü h rü n a ltı na stilize bir şekil ve ril m iş ol an "y a z ılm ış tır " ke li m es i y e r l e ş ti ri l m i ş t i r.

T i m a r beratı y a z ılm a s ı için v e ril en t e z k i re l e r ise b i ra z d a ha farklı bi r şe k il d e t e r ­

tib edil m işt ir . Ti m a r k eli m esi stiliz e bir şe ki ld e ve "m im " harfi s a tır b o y u n c a u z a tı la r a k
yaz ılı r; na hi ye ve liva adlar ı

’• Cev-M, nr. 2515, 9340, 13313.

” C ev-M , nr. 16127.

" C ev-M , nr. 9111.

” T SM A , nr. E. 7 3 5/119.

40 TSM A , nr. E. 735 /1 2 0 .

tİ p D ^ s3 3 o 7 b e l £ x m nCeSİ MerkeZ Evrakmda » p e l e r i n B agl. Bulunduğu D airelerin Tesbiti",

 25 2 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

, . T im — N Q h,Ye-ı Y e m c e-----d e r liv â -y ı S e la n ik a r-t" şe k lin d e bu çizgi üzerine

ye rl e ş ti ri l ir , " e l i f h a rf i ni n yu ka rı d oğ r u kı vrı ldı ğı y e rd e "1 17", "2 46" gibi bir sayı b u l u ­
nur; ç iz g i n in a lt ı nd a ise ti m a r t e v c ih ed ile n şah sın

-<<y

|lli_

£*• t?

■ V tai S ri/* * 0» /A ,..]',:.

Şekil 166
Timar beratı tezkiresinin üst kısmı
(A.DFE, dos. 31/56)

"A b d ü lk a d ir v e le d -i S e y y id M eh m ed , a n s ü v â r î- i a s â k ir - i m a n s û r e a n ta h v îl-i
m ü d e r r is e l- m ü te v e ffâ " ş e kl in de kün ye si ve t im a rın , ki mi n t a h v i l in d e n veril diğ i kayd
ed ili r.

Ve r il e n ti m a r tek bir kö yd e n o l a bi le c e ği gibi ço k sa y ıd a h iss e de n, ha tta farklı

s a n c a k l a r d a k i köy ve m e z r e a h i ss e l e r i n d e n m ey d a n a gelm iş b u lu n ab il ir. Bu tak di rd e, bir
s a n c a k d a k i l e r y a z ıl d ık t a n s o n ra

"D e r li_____________________________ v â -y ı"

T ırh a la gibi bir baş lık k o n u p son ra öb ü r s a n ­
c a k ta n o l an h i ss e l e r e ge ç il ir ve "yekûn" işareti a ltı nd a t im a rın t op la m geliri verilir.
B u n d a n so n ra d îv ân î kı rm a sı yl a o lm ak üz ere hangi s a n ­
ca k ve n a h iy e l e rd e n hi sse v a rs a adlar ı yaz ılı r, kö yl er de n ise bir
tane si b e lir til ip "ve g a y r id e n " d e n ild ik te n so nra tutarı ve ti-
m ar ın ki m d e n ne şe kil de ge çtiği vs. işaret e di ld ik te n son ra ta ­
s a r r u f şa rtl ar ı, b u n l ar a riâye t ed ilm ed iğ i t ak di rd e tim arı n geri
alı n a c ağ ı gibi h u s u s la r sıra lan ır; hük m -i ş e r i f tarihi kayd ve
n i h ay e t "b e r a t-ı â lîş â n içü n te z k ire v e r ild i" de n ile re k tezk ire
b iti rilir. D i ğ e rl e ri nd e n farklı ol ar a k t im a r beratı t ez k ire le rin in
tari hle ri A r a bc a ol ar a k ve yazı ile atılmı ştı r. M aam afı h, ayın
t ar i h in i n , "şehr" k e li m e s i n in a ltı na
"şe h r v e y a "ş e h r
13" 7" şe kl in de ra k a m la ko n d u ğu tezk ire le re
de ras t la n m a k ta d ı r. En alta ise yine m ü h ü r bas ılm ış tır .
M ali ye N e z â r e t in i n k u r ul uş u n da n önc ek i tim ar beratı
tez k i re l e ri n d e y e k û nu n a ltı nd a ku y ru k lu imza b ul unm ak ta
olup, imz a d îv ân î yazı ya z ıl m a d a n önc e ko nd uğ u için, ya zının
a ra s ı n d a s ıkı şm ış d ur u m d a d ır. M üh rü n alt t ar afı nd a ve kâğıdın
s o lu n da iki ayrı kâti b imzası gö rü lm ek ted ir. Kâ ğı dın sağında
T im a r^ b erâ t te z k ir e s i b ır a k ı la n m arj da ise t ez ki re n in tarihi ile birlik te tim arın bulun-
marj 1 du ğu liva, tim a r sa h ib in in adı, tutarı ve bu tuta r üz erinden
(A.DFE, dos. 31/89) v e ril ec e k resim mık da rı yer a lm ak tad ır. Al tın d a yine mü hür ve
p a r a f va rdır.
 253
Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

Kâğ ıd ın alt b oş lu ğ u n d a "n a k l o lu n d u ” v ey a "n a k il şü d " gibi k a yı dl a ra ra s t la n m a k -

tadır.
A r k a la r ın d a ise imzayı a n dı ra n
"H ü km ü s a h ih d ir " yaz ısı ve a ltı nd a yine k u yr uk lu imz a gör ülü r. T e z k ir e le r in bir
kı sm ın d a , ön yü z d e k in d e n ayrı ol ara k bazı he s a b l a ra da rast lan ır.

G. D A V E T T E Z K İ R E S İ

Bay ra m, m evl id , hı rka-i ş e r i f ziyâ re ti, surre ç ık a r ılm as ı, İ sta nb ul d ı ş ı n d a b u l u n a n

bir şa hs ın sa dr a z a m tayini ha lin d e şeh re g i rm e de n ö nc e v e ri l en y e m e k gibi v e s il e le r le
ya pı l a c ak to p la n t ıl a r için, te ş r if a ta da hil k i m s e le r e d a v e ti y e le r g ö n d e ri l ir d i ki, b u nl ar a ,
"d a v e t te z k ir e s i" adı v erilir. ^
Da ve t tez k ire le ri, gi dec eğ i ş ah sa gör e farklı k i m s e le r t a r a fı n d a n h a z ır la n ı rd ı .
Tabiî, g ö n d e re n ile gö n d e ri l e n i n m e v k i ‘ine gö re d a v e ti y e le r d e k u l la n ı la n e lk a b da
değ işi rdi . M e se lâ k a p d a n p a ş ay a gö n d e ri l e n t ez k i re d e e lka b,
"B en im izze tlü , s a 'â d e tlü , m e v e d d e tlü k a r ın d a ş -ı e 'a z z ım s u ltâ n ım h a z r e tle r i"43
iken ilm iye m e n s u b u n a k ul la n ı la n elk ab
"S a 'â d e tlü , m e k re m e tlü , m e v e d d e tlü e fe n d i h a z r e tle r in in h u z û r -ı s a 'â d e t-r e h b e r -
le r in e "44 v e y a
"İzze tlü , fa z î le t lü e fe n d i h a z r e tle r i..." 45 gibi ş e k il le r d e idi. Ta bi î, " s u lt â n ım " ve
"efe ndi " k e lim el e ri, elk a b s a tır ın d a ki d iğ er ke li m e l e ri n b i ra z y u k a rı s ın a y a z ılı r d ı.
E l ka b da n s o n ra ise g e ne lli kl e
"M e z îd -i ta z im ü ikrâ m ve le v â z ım -ı te v k îr ü ih tirâ m ı h â v i c e v â h ir -i d u 'â h â y - ı
ic â b e t-k a r în ve g e v â h ir -s e n â y -ı isâ b e t-r e h în i t h â f u ih d â s ıy le n ü m â y e n d e -i m u h lis -i
ik b â l-c û y la r ı o ld u r k i"46 v e y a
"D a 'v â t- ı s â fıy â t- ı m u h a b b e t-â y â t ith â fıy le m u h ib b â n e in h â o lu n u r k i" 41 ş e k i l l e ­
rin de ki bi r geç iş c ü m l e s in d e n s o n ra k o n u y a gi ri le r e k yi n e t e z k i re d e n t e z k i re y e de ğ iş e n ,
fakat d a im a b ira z külfet li bir ifade ile, to p la n t ın ı n â d e t v e ç h il e y a p ıl a c a ğ ı
"h e r s â l- i m e y â m in iş tim â ld e ... m u 'tâ d -ı k a d îm -i m ü s ta h s e n e d e n o ld u ğ u n a
b in â e n ”,
"h e r s â l- i m e y m e n e t k u r b ü n d e ... d e ’b -i k a d îm ve ta v r -ı m ü s te d îm o lm a ğ la " ve y a
be nz eri bir ibare ile b eli r ti ld i k te n s o n ra da v e ti n ne m a k s a d l a y a p ıld ığ ı ve m e r a s im in
"işb u m â h -ı r e c e b -i ş e r îf-i m e y m e n e t-k a r în in d o k u z u n c u y e v m - i h a m is in d e ” ya h u t
d a ha ya kın bir tar ih te ise sa d ec e "y a r ın k i gü n " şe k li n d e z a m a n ı ve
"S a r a y -ı C e d îd -i A m ir e 'd e m u sa m m e m o lm a ğ ın ",
" S u lta n A h m e d H a n C â m i'in d e " ş e kl in d e yeri a ç ık ç a b e lir til ir. D a v e t sa ati ise,
g ö n de ri l en şah sa göre t ez k i re d e n t e z k ir e y e d e ğ iş i rd i 48. B u n u n h e m e n a rd ı n d a n ,
"...b u lu n m a la r ı m e 'm û ld ü r ” d e n il e re k d a v e te i ca be t ist en ird i.

M eselâ m evlid daveti için şeyhülislâm tarafından reisülküttaba gönderilen listed ek i sadreyn e fe n ­
diler, m evâlî ve şeyhlerin davet tezkireleri "dîvân kalem i ta'bir olunan tahvîl odasında", k ap ıcıb aşı,
rikâb-ı hümâyûn ağaları, yeniçeri ağası, ocak ağaları, vs. ile defterdarlar, nişan cı v e d efter em ininin
tezkireleri çavuşbaşı tarafından yazılırdı (M ustafa M ünif, D e fte r-i T e ş r ifa t, Ü niv. Ktb, T Y , nr. 8892,
vr. 2a) Sadrazamın İstanbul’a girişinden önce verilen yem eklikde ise n akibüleşraf, sadreyn efen d iler
ve İstanbul kadısının davet tezkireleri yine dîvândan, defterdar, h âcegân-ı dîvân ve em inler v s.ler i-
ninkiler ise sadaret kethüdası tarafından yazılırdı (a .g .e , vr. 73a).
M ustafa M ünîf, a .g .e , vr. 2a.

BO A , D .T ŞF, dos. 12/20.

C ev -D , nr. 10065.

D .T ŞF , dos. 12/20.

C ev -D , nr. 10065.

> nK HÖre e8Cr,İŞtİrük edeCCkSe PadİŞah’ sadrazam ’ k*Pdan Pa?a. Ş eyhülislâm , ulem ânın g e l-
. edJ.n. Saat ö "ce d en tesbit e d ilip d a v etiyeye ona göre yazılırd ı (M ustafa M ünif, a .g .e , vr.
2a), fakat m evâlının tezkirelerinde saat bulunm azdı (gtfj. y e r , der-kenar)
254 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

D a v e t te z k i re l e ri ,
" B â k i h e m v â r e e y y â m -ı ö m r ü s a â d e t e fz û n - b â d " ,
" B â k i h e m îş e izz ü fa z i l e t d â im -b â d " şe k li n d e bir du a ile biti ril ir di.
D a v e t t e z k i re l e ri n d e İ sta nbu l kâğ ıdı k u l la n ı lı r 49, g e n e ld e ş ir m âh î k o za k takılıp
k ır m ız ı b a l m u m u ile m ü h ü r l e n e r e k 50 d a v e t e d ile n ş a hs a g ön d e ri l ir d i.

H. M Ü R Û R T E Z K İ R E S İ

Y a b a nc ı te b a a gibi O s m a n lı te ba a s ı da O s m a n lı t o p r a k l a r ı n d a bi r y e rd e n bir yere

g i d e r k e n bir s e ya ha t be lg e s i a lm a k m e c b u r iy e t in d e idi. K l â s ik d e v ir d e s ey aha t izni
i st e ye n şa h sı n e lin e "y o l h ü k m ü " de n il e n bi r b elg e v e ri lir d i. Z a m a n l a bun u n yerini
" m ü r u r te z k ir e s i" aldı .
M ü r u r te z k i re l e ri h er şa h sı n isim ve öz e ll ik l e ri ell e d o l d u r u l m a k ü ze re m at b u ol a­
rak h a z ır la n m ış t ı. 14 x 28 cm. e b ' a d ı n d a bi r ç e rç e v e iç in d e üst iki kö ş e d e b ire r ay ve or ­
t a l a r ı n d a altı köş eli y ıld ız , a r a l a rı n d a b e y z î bi r ç e rç e v e içi n d e sü lü s yazı ile m ü ru r
te z k ir e s i ya z ıs ı; k â ğ ıd ı n tam o r ta s ın d a n b a ş la m a k üz e re

" D e v le t-i A liy y e t e b a a s ı n d a n Ü skü b K a z a s ı Ç ir n o v id k a r y e s i m fl te m e kk in le -

r i n d e n o lu p tü c c a r tâ ife s in d e n B e h ra m n a m b in A h m e d bu d e f ‘a Ü s k ü b ’d e n b era y-ı
tic â r e t H a c ıo ğ lu P a z a r ı ’n a a z îm e t i d e c e ğ i n d e n e s n â - y ı r a h d a z a b t i y e m e ’m ur u ve
s a i r e t a r a f l a r ı n d a n m fl r û r u n a m ü m â n a ' a t o l u n m a m a k v e l e d e ’l - i k t i z i i ‘â n ı t ve
h i m â y e t k ı l ı n m a k b â b ı n d a işb u m ü r u r t e z k i r e s i v e r il d i .
1262
Fî sene
7 C ' 51
Sol t a r a ft a ise a lt ta n 2,5 c m li k bir bo ş lu k ü z e ri n d e 2,5 x 14 c m .li k bir çe rçeve
i ç in de m ü r u r te z k i re s i v e ri l en ş a h sı n e ş k â li, " s in " -" b o y " -" s a k a F - " b ıy ık " ve "g ö z ” m a d ­
d e le r in d e n ib are t ol m a k üz e re sır a la n m ış t ır . B u n u n a lt ı n da d e ft e r n r.sı bul un ma kt ad ır .
T e z k ir e v e ri l en şa h sı n sil âh lı ol ar a k d o l a ş m a s ı n a ih tiy aç ol m a s ı ha li n d e sil âh taş ım as ın a
izin ve ri l d iğ i de t e z k i re n i n al t ı n a ilâ ve e d ile n
"F a k a t e s n â -y ı ra h d a m ü s e llâ h o la r a k m ü r u r u n a r u h s a t v e r ilm iş d ir .” cüml es iyl e
b e l i r t i l m i ş t i r 52.
M ü ru r t e z k i re s i n e sa hi b b u l u n a n ş a hı s la r, g e ç tik le r i y e rl e rd e b u n u ibra z e de r ve
a y n e n p a s a p o r t l a r a d a m g a v u r u ld u ğ u gibi k a z a d a n ç ık ı ş ta b u n u g ö s te r e n bi r ş erh kona rak
a y rı l ış tari hi a tıl ıp r es m î m ü h ü r b a s ılı rd ı. Bu ş erh ba z an
"B a n d ır m a 'd a n T e k fu r d a ğ ı’n a g i tm iş d ir " şe k li n d e s a d ec e a yr ıl ışı g ös ter diğ i halde
b a z a n da m e s e l â v e b a gibi bi r sa lg ın h a s ta l ık t a ş ı m a d ı ğ ın a d a ir
" B i ’l - m u ‘â y e n e v e b â d a n s â lim d ir " t a r z ın d a not d ü ş ü lm e k şe k li n d e o l u r d u 53.
M ü r u r t e z k i r e l e r i n in m ü d d et i bir yıl idi54.

4<’ K âğıtcıb aşı dosyalarında hazırlanacak davet tezkireleri için kâğıdcıbaşıdan İstanbul kâğıdı isten­
d iğ in e dair pek çok dîvân tezkiresi bulunm aktadır. Bunlardan b a y ra m davetleri için: 6 Z ilh icce 1134
(1 7 Eylül 1722): dos. 29 /1 4 7 ; 14 Ramazan 1180 (13 Şubat 1767): dos. 63 /1 0 8 ; Ramazan 1200
(T em m uz 1786): dos. 7 7 /101; m e v lid davetleri için 9 R eb i'ü lev v el 1135 (18 A ralık 1722): dos.
3 0 /8 8 ; E vâil-i R eb i'ü le v v el 1179 (1 8 -2 7 A ğustos 1765): dos. 62/1 örnek olarak verilebilir.

Yukarıdaki notta verilenlerden başka m e v lid daveti için: 27 Ram azan 1134(11 Tem m uz 1722): dos
2 9 /6 2 ; 11 R eb i'ü lev v e l 1153 (6 Haziran 1740): dos. 48 /6 2 ; h ırk a -i ş e r i f z iy a r e ti daveti için: Evâsıt-ı
Ram azan 1157 (1 8 -2 7 Ekim 1744): dos. 5 4/60 örnek olarak verileb ilir.

M S iy a h d iz ile n ler m atbu', ita litte r e lle doldurulan kısım ları gösterm ektedir.

' 2 B O A , BEO, A .D V N . dos. 16/15.

" BEO , A .D V N , dos. 6/95; dos. 16/15.

'J Pakalın. O T D T S, II, 583.

 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R 2 55

İ.ESÂME T E Z K İ R E S İ

E sâ m e / e s â m i te z k ire s i, y e n iç e r il e re ve ril en künye ve gün lü k i s tih ka kl a rın ı ihtivâ

e d e r d i ' 5. 15 x 21,5 cm. e b ' a d ı n d a olan e s âm e t ez ki re l e ri n in özel bir y a z ılı ş tarzı v ardır.
Kâğı dın üst k e na rı nd a n tak ri b en 1 cm., sağ ke n a rı n d a n 4 cm .li k bir marj b ır a k ı la r a k
ya z ıla n es âm e t ezk ire le ri "an c e m â at" s ö z ü y le b aş lar ve "t" satı r so n u n a ka da r uz a tıl ır dı .
Bu ç iz gi nin a ltı nd a ise " y e n iç e r iy â n -ı d e r g â h -ı â li" k eli m ele ri yer alır. C e m â at k e l i m e s i ­
nin V//w"inin 2,5 cm. k a d a r alt ın da , te z ki re ve ril en y e n iç e r in i n ismi "M e h m e d M u sta ja "
gibi bab a ad ıyl a, ve ya "M e h m e d A v lo n y a " gibi m em l e k e t iy l e b irl ik te ya z ıl m ı ş tı r. Bu n u n
he m e n a ltı n da dî vâ n r ak a m ıy l a o lm a k üz ere "8", "9" gibi g ü nl ük ist ih ka kı b u lu n ur .

Şekil 168
Esâme tezkiresinin yazılı üst kısmı
(A.E, III. Mehmed, nr. 83)

" C e m â ‘a t-ı m e z b û r e d e n H a şa n B u r u ş a n ın m a h lû lü n d e n ik i a k ç e ta h m il o lu n u p
y e v m i o n b ir a k ç e ile ta y in o lu n d u "* 6 gibi g ün lü k ist ihk ak ı ile ilgili i zah at ise b u n a dik
ol ar a k aş ağ ı d a n y u k a rı y a do ğ ru 3,5-4 c m . ( u z u n l u k ) x 1 cm. lik ( y ü k s e k l ik ) bir a la n a
s ığ d ır ılm ış ve so n u n d a yazı ile tarih a tıl m ışt ır. Y e n iç er i a ğ a sı n ı n be yz î m ü h rü bu y a z ıy a
paral el ol ar a k yani sivri uç lar k âğ ıdı n üst ve alt k e n a rl a rı n a b a k m a k üz e re b a s ı l m ı ş t ı r 57.

J. R U U S T E Z K İ R E S İ

Ruus , "baş" m â n â s ı n a ge le n " r e ’s" ( j ) k e li m e s i n in ç o ğ u lu o l u p "k ü ç ü k rü tb e

tevc ih ini bi ld ire n ferm an ve be ra ta be del s a d âr e tt e n ve ril en re sm î y a z ı " 5*, " k üç ü k m e m u ­
riyet, vaz ife ve m ül t e zi m l e re ve ril en o işin t ev c ih in i g ö s te r e n t ayi n ve t a v z i f ve s ik a s ı,
kü çü k bera t m â n â l a rı n a da ge len ru us, aynı z a m a n d a D îv â n- ı H u m â y û n u n aynı adlı
ka lem in d e t utu la n de ft e rl e re v eri len a d d ır 60. Her hangi bir t ev c i h e âid b e ra tın ve ri l m e s i
için ruu s e m r in in h a z ır la nm a sı î cab ed erd i ki bun a, ru u s te z k ir e s i de d en ir.

P akalın, O T D T S , I, 547.

A .E .-III. M ehm ed, nr. 83.

S e,İd İ „ l ,„âT e f.rT .Uerİ İÇİn bk ’ • H ü z u n Çar?*11' "Osmanlı D evleti Zam anında K u llan ılm ış Olan
Bazı Mühürler Hakkında Bir Tetkik", B e lle te n , I V /16 (1 9 4 0 ), levha C IV -C V II.
K am us-ı Türkî, s. 674.

U zun çarşılı, M e rk e z. s. 45, n.2; 88.

"Ruus" kelim esinin daha sonraki devirlerde XVI. yy.daki bu m ânâsını ihtivâ etm ed iği "ruus"

S â v n o î ı m n ı ? bk N e j a l G ö y ü n t - "x v l Y t e >"ld * * » « « < W . /•<*•<*

256 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Lİ

Ru us te z k i re l e ri o l d u k ç a kı sad ır. Üs tte r u u su n ne için v eri ld iği

" V e k â le t k itâ b e t- i c a v u ş â n -ı D e r g â h -ı â lî - i 6'.
"İm â m e t S a k ız ve İ z m ir -ı*2:
"N ezâret g ü m r ü k d e r H a le b -i 6\
"A n M u s ta h fız â n -ı K a l '- i A v r e t Adası"*’* şe k li n d e bir ifad e ile be lirtilir, tik keli­
m e n i n son h arfi satı r s o n u n a ka da r uz a tı lm ış , d i ğ e r k e li m e l e r bu u z a tıl a n çizgi üzerine
y a z ıl m ı ş tı r. A l t ın d a
" Z ik r - i v e k â le t, m u ta s a r r ıfı M u sta fa E fe n d i k ı d v e t ü ’l-e m â s il v e ’l-a k r â n z îd e kad-
r u h û y a te v c ih o lu n m a k b u y u r u ld u "6\
" S ip â h î 53 Y u s u f K u r d C eb eî, M ü lâ z ım A ğ a s ı D e fte r i m û c e b in c e iş tir â k üzre ve­
r ilm e k b u y u r u ld u "bb,
"Z ik r o lu n a n s e k iz a k ç e e s â m i o c a k la r ı m a k t u ' o lm a ğ la ta m â m e n İb râ h im veled-i
V e li-i m e z b û r ism in e ta sh ih o lu n m a k b u y u r u ld u "67 ş e k li n d e i zah at ve rilir. Bu kısım,
g e re k g ö r ü l d ü ğ ü n d e
"M e zk û r b ilâ v e le d f e v t o lu p y e r i h â li ve h iz m e t- i lâ z ım e s i m u a tta l olm a ğ la
e r b â b -ı is tih k a k d a n A li h e r v e ç h ile m a h a ll ü m ü s ta h a k o lm a ğ ın m a h lû lü n d e n tev c ih ve
y e d in e b e r â t-ı â lîş â n ih sâ n b u y u r u lm a k r ic â s ın a k a l'a - i m e r k u m e d izd â r ı e s-S e y y îd
M e h m e d a r z e tm e k le f e v t i v â k i ' ise m a h lû lü n d e n te v c ih o lu n m a k b u y u r u ld u "6® gibi daha
u z un da t u tu l a b il m e k t e d i r . Bu n u n al t ı n d a, g e n e ld e pe te k d o k u s u v e ri lm iş ve bazı
uz a n tı la r ı b u l u n a n bir ü ç ge n in ge niş o l an t a b a n ı n a y e r l e ş ti r i l m i ş o l a r a k ay ın gün ü rakam ­
la, ay r u m u z l a , yıl ise a ra b c a ve ya z ıy l a ya z ıl m ı ş ta ri h bu lu n u r. "B u y u r u ld u ” kelimesi
d a im a , ka lın uçlu bir ka le m le ya z ıl m a k ü ze re bu ta ri h k ı s m ın ı n s o lu n a v ey a altı na konu l­
m u ş t u r .D a h a a ltt a ise d e f t e r d a r ın k u y r u k lu imzası b u l u n u r.

H a r e m e y n k a le m in d e n ve ri l e n ruus tezki re­

l er in in baş k ısm ı d i ğ e r l e r i n d e n farkl ıdır . Bunlarda,
son harf i u z a tı la r a k y a z ıl a n ilk satırda ki ibâre
gö r ü lm e z .
"E s - s e y y id M e h m e d M u sta fa E fe n d i a rz-ı hal
su n u p m e d în e -i E r z u r u m 'd a v â k i' m e rh u m C a f e r
E fe n d i c â m i '-i ş e r ifi v a k fı z e v â id in d e n a lm a k üzre
m e d în e -i m e z b û r e d e v â k i ‘..." b9 v e y a
"M u k a d d e m â A y a s o fy a - y ı K e b ir [ d e ] v â ‘ız
o la n V e h b î-z â d e Ş e y h E fe n d i z îd e takvâhu
h iz m e t- i v a 'z ıy y e td e â h a r a f e r â g a t e d ü p ..."70 şek­
l ind e d o ğ r u d a d o ğ r u y a k o n u y a g irilir .
Bazı r uu s te z k i re l e ri n alt k ı sm ın d a
" Z ik r o lu n a n v e k â le t s â b ık a Ç a v u şla r k â tib i
o la n M u sta fa E fe n d i'y e te v c ih o lu n m a k ”11 şeklinde
ü stt ek i bi lg i le r te k r a r l a n d ık t a n s o nr a altı na bir bu­
y u r u ld u da h a k o n u l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r. Haremeyn-
den v e ri l en r u u s l a r d a ba z an y a n d a şe y h ül is lâm ın
"M e zb û r e s - S e y y îd M u sta fa E fe n d i d e rsiy e -i
Şekil 169 m e z b û r a ib tid â h â r iç îtib â r iy le te v c ih b u y u r u l m a k
Ruus tezkiresi m e r c u 'd u r " işâr eti ve a lt ı nd a ş e y h ül is lâ m ın imzası
(A.RSK, dos. 1236/102) j | e k uy r u k i u im z a n ın k u y r u ğ u i çin de

A .R S K , dos. 1236 /1 0 9 .

' T SM A , nr. E. 390 5 /7 .

D .B Ş M , dos. 2 0 /1 8 .
M esude Ç orbacıoğlu, "Osmanlı D ev let T eşkilâtında M evcud K alem ler ve Görevleri", TBPD S, s. 269.

ht A. R SK, dos. 1236/109.

h" T SM A , nr. E. 390 5 /7 .

 257
Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

"İş â r e tle r i m û c e b in c e te v c ih o lu n m a k b u y u ru ld u " yaz ısı a ltı n da tari h, üstte sah h

ve Bâb-ı âsaf î işâreti b u l u n u r 72.

K. E D Â T E Z K İ R E S İ

Bir vergi, resi m ve ya iltiz am b e de lin in , bir b or cu n, bir k ira n ın ö d e n d iğ i n i b e l g e ­

leme k üz ere v eri len t ez ki re le re "edâ te z k ire s i" d e n ili rd i.
Kira ö d e n m e s in i b e lg e le ye n bir edâ t e z k i r e s i n d e ----------------------------------------------
üstte çok kere siy ak at ile ki ran ın ne tür bir ta ş ı n m a z a âid
ol duğ u, kim in t a s a r ru f u n d a b u lu n du ğu , e ğe r v a k ı f ise
va kfın adı ve yeri ile tarihi yer alır. A l t ın d a a ylı k kira,
öd e m e n i n kaç ay için ya p ıld ığ ı ve t o pl a m ne ka d a r ö d e n ­
diği r ak a m la yazıl ır. Bu nu n da a ltı na d îv ân î kı rm ası yazı
ile yu ka rd a ki b ilg ile r te kr a rl a n d ık t a n so n ra bu m e bl â ğı n
kira ol ara k alınd ığ ı be lirtilir, ha tta ba z an b e lg e ni n edâ
tezki res i o ld u ğu da "işb u e d â te z k ir e s i ta h r îr o lu n u p
şe kl in de kay d e d ilm işt ir . Sol alta m ü h ü r b a s ıl m ı ş 74 ve ya
i m z a atıl mı ştı r. İmz a b u l u n a n l a rd a m ü h ü r a r k a d a d ı r 75.
Ha s la r m u h a s s ı ll a rı n c a ilt iz a m a ve ril en m u k at a a -
ların b e d e ll e ri n in taşr a m uh as s ı ll ık hâ z in e l er i n e ö d e n m e s i
ha lin de de ye tkili ş a h ıs l ar c a m ü lt e zi m e bir edâ tez k ire si
veril ird i. Bu te z ki re le r,
"V e c h -i ta h r îr -i h u r û f b u d u r ki" ş e k lin de b a ş la r ve
öd e m e n i n âid o l d u ğ u yıl ile m u h as s ı ll ık ve m u k a t a a n ın
adlar ı, tes l im a tı n k im in tar a fı n d a n ne re hâ z in e s in e
y ap ıld ığ ı b e li r til ip tari h a tıl ar a k alta p e nç e k o n u r d u 76. Şekil 170
Kira edâ tezkiresi
(TSMA, nr. E. 10123/160)
L. M A L İ Y E T E Z K İ R E L E R İ

M â li y e d en v e ril en t ez k i re l e r g ör d ü kl e ri işe gö re çe şid li a d la r la an ıl ı rl a r. Bu ad,

te z k ire n in stiliz e bir şekil alm ış ol an ilk k e lim es id ir . E ks e ris i 4 x 6; 8 x 12; 8 x 13; 9,5 x
15 cm. gibi kü ç ük e b ‘a d da dır . G en e l li k le ön ve ya ark a y ü z le r in d e m ü h ü r b u l u n u r; k u y ­
ru kl u i mz a t a ş ı y a n la r da vard ır.
Ma liy e tez ki re le ri içi nde y a ln ı z ta h v il tez ki re si h â z in e y e v a ri d a t k a y d e d il d i ğ in i
göste rir ; b un u n dı şı n d a k il e ri n hep si çe şid li a d la r la a nı la n m a s r a f l a r a â id d ir . B u n l a r
için de de or tak bazı ö z e ll ik l e r va rdır. "v e r ile " k a y ıd la rı h e p s in d e ayn ı şe k il d e d ir . Bazı
te z k i re l e rd e ise ö d e m e n i n hangi g e lir d en y a p ıl a c a ğ ı n a "g ü m rü k d e n " , " O n ik i d iv â n
k a d ıs ın ın b e d e l-i k ü r e k ç i a k ç e s in d e n v e rile " , "K a s ta m o n u B e y i A li B e y ’in m a h s û lü a k ç e ­
s in d e v e r ile ”, "H a m r e m in i vere" gibi ha ng i g e lir de n ö d e n e c e ğ i n e de işa re t o l u n m u ş t u r 77.

Ç orb acıoğlu, s. 279.

** Ç orbacıoğlu, s. 283.

M A .R SK , dos. 1236/102.

TSM A , nr. E. 75 9 3 /1 3 ,

1 A .R SK , dos. 1236/109.

” A .R S K , dos. 1236/102.

1187 yılın a âid bir edâ tezkiresi: TSM A , nr. E. 10123/160.

1235 c e m â zıy elâ h ır-zilh icce d evresine âid kira edâ tezkiresi: TSM A , nr. E. 10 1 2 3 /1 6 3 .
1187 y ılın a âid bir edâ tezkiresi: TSM A , nr. E. 10123/160.
258 OSM A NLI BE LG EL ERİN İN DlLl

B u r a d a , a rşi v t as n if le ri iç in d e en çok r a s t la n a n l a r d a n - a l f a b e t ik s ıra yl a - bah s edilecek­

t i r 78.

1. Â d e t T e z k i r e s i

Bu n l a r, belli v a z if e li le r e , yi ne belli z a m a n l a r d a v e ri l m e s i m u ‘tad olan eşya için

h a z ır la n m ış t e z k i re l e rd i r. Â d e t k e li m e s i n in b ü tü n h a rf le r i bi ti şi k ol ar a k y a z ılı p "t" satırın
s o n u n a k a d a r u z a tı lm ış t ır . H e m e n a lt ı n d a
"  d e t-i b o ğ ç a -y ı F â tım a S u ltâ n b in ti  y iş e S u ltâ n d u h te r - i m e rh u m Sultân
B â y e z îd k i d e r -iy d -i ş e r i f b e -h a z r e t- i P â d iş â h -ı â le m -p e n â h -h u llid e t h ilâ fe tu h û - fı-
r is tâ d e , v â c ib -i s e n e 1 0 0 9 "19,
" Â d e t-i A li A ğ a -y ı m a n d e g â n -k i h â lâ s e r - b e v v â b în - i D e r g â h -ı â lî, b er-m u ceb -i
â d e t- i k a d îm e "* 0 ş e k li n d e â de t o l an şe yi n, k im e ta h s i s e d il d i ğ i, b a z a n da
"... e z -â n s e b e b k i c â n ib - i te ş r îfâ t te z k ir e - i h a z în e n ü v iş te fe r m û d e , m u 'tâ d -ı
k a d îm bâ a r z -ı h â l-i M e h m e d A k i f v e k îl-i T e ş r îfâ tî-i D îv â n -ı H ü m â y û n ve b â -te lh îs ve
b â - fe r m â n - ı âlî"* ' ş e k li n d e ki m i n m ü ra c a a t ı ü z e ri n e ve ha ng i e m i r v e ya e m ir ler e müste­
n i d en v e ri l di ği k a y d e d i l d i k t e n s o n ra tar ih atılır. Alta
ya z ın ı n o r ta s ın a g e le c e k şe k il d e d î v â n rakamlarıyla,
on u n a lt ı n a d a y a z ıy l a d e ğ e ri ya z ılı r. Bazı hallerde
esk isi ile y e n is i n in n e le r o l d u ğ u n a da ir iki taraflı
k a y ıd ç ık a r ıl ı r ve a lt ı n a kı y m e t i ya z ılı r.
M ü s lü m a n lı ğ ı ye ni ka b ûl e de n le r e bir mıkdar
n a k id ve d e s ta r v e ri l m e s i de yi ne bu â d e t tez kirele­
ri n d e n ta k i b e di l e b il ir . B u n l a r, b a z a n bir, bazan da
b i rd e n faz la kişi için t a n z i m e di li rl e r.
"Â d e t-i m ü s lim -i n e v ( v e y a n e v müslim )
b e n â m -ı A li ve M e h m e d n e fe r 2" Alt sa tı rd a ise
" n a k d iy y e 100 d e s tâ r , k ıt 'a 2 " yazısı ve
b i ra z a ş a ğ ı d a " k a y ıd ş ü d " ka yd ı ile ta r i h görülür*2.
T e z k ir e n in sa ğ üst t a r a f ı n a b u y u r u ld u ve sahh
k o n u l u p so la "v e r ile " ya z ıl a n â d e t t e z ki re le ri olduğu®3
gibi m e s e l â
"H a m r E m in i M u r a d Ç a v u ş ’d a n ta h v il olunup
m a h a llin e k a y d oluna"** şe k li n d e ş erh v erilip tarih
a tı l a n l a r da va rd ır . Bu gibi d u r u m l a r d a altt a mahsubun
ya p ıl d ı ğ ın ı g ö s te r m e k ü z e re "m a h s u b şü d " yazısı kona­
rak ta ri h a tıl m ış , t a r i h in al t ı n a ise m a h s u b u n nereden
Şekil 171 ya p ıld ığ ı b e li r ti lm iş t ir .
Âdet tezkiresi
(D.BRZ, dos. 1/12-11)

B O A , D .B R Z dosyalarında bunlara pek çok örnek vardır.

R uznam çe K alem i dosyalarında hem en sad ece m aliye tezkireleri vardır. A yrıca, B O A ’da Ali Emin
ve tbnülem in tasniflerin d e de hayli m aliye tezk iresi bulunm aktadır. Ancak burada her tezkire tûrfl
için bir iki örnek verm ekle y etin ilecek tir.

D .B R Z , dos. 1/12-11.

"" D .B R Z , dos. 1/9-8.

Dündar Günday, A r ş iv B e lg e le rin d e S iy a k a l Yazısı, ö z e llik le r i ve D iv a n R a k a m la rı, Ankara 1974, s.
105 (b e lg e ), 106 (okunuşu).
D .B R Z dosyalarında bu tip tezkirelere rastlanm aktadır. M eselâ, dos 3 /8 -7 1 , 72 ve 125 b u n la r d a n d ır .

G ünday, a .g .e , s. 105, 106 (okunuşu).

“4 A .E .-I. Ahm ed, nr. 561.
 25 9
Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

2. A n - c e m â ‘ at T e z k i r e s i

Top a ra b ac ıla rı, dî vân k âtibl eri, dî vâ n ç a ­

vuş ları, has o d a lı l ar gibi belli bir gr uba m en s u b
ol anl arı n i st ih k a k la rın ın yaz ıld ığı tez k ire le rin
ba şlıkları " a n - c e m â 'a t" la başla dı ğı için tez k ire le re
de bu ad ve rilir.
B un la rd a da " c e m â 'a t________ " k e li m es in in
"t" harfi sa tır s on u n a ka d ar u za tılır, a ltı nd a c e ­
maa tın , onu n da alt ın da, hepsi alt alta ol ma k
ü zere, i stih ka k s a hi bi ni n adı, m em le k e ti, vazif esi ,
d î v â n r a k a m ıy la gün lü k, Hin d ra k a m la r ıy l a aylık
istihk ak ı ya zılır. Bu t ezk ire ile kaç aylık alm a ğa
hak k a z an m ı şs a o a yla r ru m u z l ar ı y la b e lir til m e k
üzere, aylı ğı n h e m e n a ltı na ve bi ra z eğik ol ara k
" V âcib an g u r r e - i S s e n e 1016 ilâ g a y e -i N
s e n e -i m in h u ", "V â c ib -i M, S, RA s e n e 1016" ya hu t
"V â c ib -i M. S s e n e 1 0 1 6 "%i ya z ılı p a ltı n a yine
d îv ân ra k a m la r ıy l a bu ka d a r a ylı ğı n tu tarı ilâve
edilir. B u n un s o lu na yin e v ere v ol ar a k ve siy ak at -
la "m a h su b şü d " de n il d i k te n so nr a tarih ko n u lu p,
m ah s u b u n n e re d e n ve k im in eliy le y a p ıl d ı ğ ın a m e ­ Şekil 172
An cemâ‘at tezkiresi
selâ
(A.DFE, dos. 31/33)
" M u k a ta 'a -y ı k ıb tiy â n an y e d - i M u sta fa
A ğa, n â z ır -ı m u k a ta 'a - y ı m e zb û r" ş e k lin de şerh
ve rilir.

3. C i z y e T e z k i r e s i

Gayr-i m ü sl im l er i n baş ve rgisi ol an c iz ye ni n t o p la n m a z a m a n ı h ic rî y ı lb a ş ı idi.

M u h a rr e m a y ın d a cizye m u h as e b e s i k a l e m i n d e 86 h a z ır la n ı p t o p la y a c a k o l a n l a r a te s lim
ed ile re k m a h a lli n e g ö n d e ri l en bo h ç a la r , âid ol du k la rı k a z a ­
da kadı h u z û ı u n d a a ç ıl a ra k
v e rg i l e r t o p la n ır dı .
"C iz y e k â ğ ıd ı" ve ya
" c izy e v a ra k a sı" da d e ne n
c iz y e te z k ir e le r in in h a z ır-
la nı ş ın da üz e rl e ri n d e s a ­
d e c e üstte
" T âbi '-i c iz y e -i g e b -
râ n / k ıp tiy â n / y a h u d iy â n "
yaz ısı ile dö rt m ü h ü r b u l u ­
nur. M ü h ü rl e rd e n ikisi ü s t ­
te, h e m e n ya z ın ı n alt ın da ,
ikisi ise b un l ar ı n sim etr iğ i
olan alt k öş e le r de d ir .
Ü st te k i le r resm î m ü h ü r l e r
ol u p sağ kö ş e d ek i cizy e
m ü k el l ef i n in s ınıfını (âlâ,
Şekil 173
evsat, ed na ), s old ak i c i z y e ­ Şekil 174
Boş bir cizye tezkiresi / kâğıdı
nin âid o l d uğ u hi crî yılı Vakıf cizye edâ tezkiresi
göster ir. A lt ta k ile r ise b a ş ­ (TSMA, nr. E. 10123/10)
de ft e rd a r ile cizy e m u h a s e b e c is i n in 87 ş ah sî m ü hü rl e ri d ir .

A .E .-I. Ahmed. nr. 545 (Bu numarada birkaç tezkire olup le f numarası verilm em iştir).
260 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

Ci z y e k â ğ ıtl ar ı, te s lim e d il i rk e n c iz y e n i n a lın dı ğı ye r ve m ü k e l l e f i n adı ile "uzun

bo y lu , ar a l ık kaşlı , m at r u ş, kır bı yık lı" gibi k ı sa c a ta v s ifi y a p ı l ı r d ı 8*. V a k ı f yerlerdekile-
rin ise han gi v a kf a t â b i ‘ ol d u k la r ı m es e l â,
"M ezbû r z ım m î H a re m e yn -i ş e r i f e y n re a y a s ın d a n o lu p c iz y e ve isp e n ç e sin cânib-i
v akfa e d â kerde" v e ya
"... e d â etm e ğ in bu te z k ir e verild i" ş e k li n d e b e li r ti lm iş t ir . C ü m le n i n bittiği yere
bir "sahh" ve ya pa ra f, a ltt a tarih*1' ve kâ ğ ıd ı n o r ta s ın d a k i boş k ıs m a ciz ye mülteziminin
m ü h r ü 1’" y a h u t k u y r u k lu i mz a k o n m u ş t u r ' 1.

C i z y e k âğ ıd l a n he r z a m a n ve he r s ı n ı f için b e y a z d e ğ ild i. G e r e k sınıf lar ın tay i-

n in de' ,\ g e re k s e h er han gi bir s a h te k â r l ı ğ ın ö n l e n m e s i için y ı ll a rı n ın b i rb i ri nd e n kolayca
a y rı l m a s ın ı t e m i n b a k ı m ı n d a n 9’ farklı r e n k l e r ku ll a n ı lı rd ı '' 4.

4. D î v â n T e z k i r e s i

Bi r ta hs is y a p ıl m a s ı , bir hi z m e t g ö r d ü r ü l m e s i gibi h u s u s la r d a h â z in e d e n verilen

te z k i r e l e r "dîvân tezk iresi" a dın ı a lı r 9'.
D î vâ n t e z k i r e l e r i n d e ,
"iftih â rii ’l-e m â c id v e ’l-a 'y â n izz e tlü R u zn â m eci E fe n d i " 9b,

*" C izy e kâğıdlarının hazırlanıp m ühürlenm e işlerin in c iz y e m uhasebesi kalem inde yapıldığı
k âğ ıd cıb aşı d osyalarındaki

" C izy e k â ğ ıd ı m ü h ü r le tm e k iç in k â ğ ıd c iz y e m u h â se b e si k a le m in e v ir e s in " (D .B Ş M .K G B .. dos.

2 /2 3 ),

"... c iz y e m u h a s e b e c is i e fe n d iy e g ö tü r ü p te slim e y le m e ğ e ih ıim â m e y le y e s in " (D .B Ş M .K G B ., dos.

5/1 16) gibi \a z ılm ış divân tezkirelerinden de anlaşılm aktadır.

1148 y ılın a âid bir gebran c izy e kâğıdında sağ alttaki m ühürde "ed-defterî". soldakinde ise
"m uhâsib-i cizye" kelim eleri okunm aktadır. B oris C h risto ff N e d k o ff ("O sm anlı İmparatorluğunda
C izye" , B e lle te n , V III'32 (1 9 4 4 ), 6 2 3 ), sağ alttaki mührün "baş hazinedar"a, soldakinin "muhâsebe-
ci"yc: V e lk o v (D ip lo m a tik , s. 2 0 7 ) ise "emin" ve "kâtib"e âid olduklarını yazm aktadır.

IİS N ed k o ff, g ö s.yer.

K'’ 1034 (1 6 2 4 -2 5 ) c iz y e sin in ö d en d iğin e dair edâ tezkireleri: TSM A . nr. E. 10123/ 10-13.

N e d k o ff. gös. yer.

” T SM A . nr. E. 1 0 1 2 3 /1 0 -1 3 .

Prof. İ. H. U zu n çarşılı. c izy e kâğıtlarının renkleri için şunları yazıyor: "Cizye kâğıdları da âlâ.
e v sa t, edna isim leriy le üç kısım olup her birinin rengi ayrı idi ( M e rk e z, s. 350).

V elk o v sahtekârlıkları önlem ek için kâğıt renginin "her yıl" d eğ iştirild iğ in i kayd ederken
(D ip lo m a tik , s. 2 0 6 ) U zu n çarşılı, belli bir süre verm ek sizin "zaman zaman" değiştirild iğin e işaretle
y e tin m iştir (M e rk e z, s. 350).

14 M eselâ 1113 (1 7 0 1 -1 7 0 2 ) kıptıyân c iz y e si için k âğıdcıbaşıdan 19 Safer (26 Tem m uz) tarihiyle 120
deste beyaz ve 40 deste kırm ızı kâğıt (D .B Ş M .K G B , dos. 5/1 15). 22 Safer (29 Tem m uz) tarihiyle ise
220 d este kâğıdı sarıya boyatıp c iz y e m u h aseb ecisin e teslim etm esi (d os. 5 /1 1 6 ) istenmektedir.
K â ğıtcıbaşı dosyalarında "asmânî" (3 Şa'ban 1104/9 N isan 1693 tarihli dîvân tezkiresi: dos. 2-23).
"sâmânî" (9 /ilk a 'd e 1 127/6 Kasım 1715 tarihli dîvân tezkiresi: dos. 16/53) gibi değişik cizye kâğıdı
talcb lcrin e de rastlanm aktadır.

Bağdad h âzinesinden verilen bir d iv â n te z k ir e s i üzerine hazırlanan beratın buyuruldusuna esas olan
defterdar te lh isin d e "Bağdad hâzinesinden verilen memhur vc müm za d iv â n te z k ir e s i” (Cev-M . nr.
1 3 365) tabiri k u llanılm ası vc dîvân tezkirelerinde kuyruklu im zanın m evcu d iyeti, bunların mâliyeden
v e rild iğ in i doğrulam aktadır. Pakalın (O T D T S . 1, 4 6 7 -6 8 ), dîvân tezk iresin i. "Bir kalem ce bilinmesi
lâzım g elen bazı kayıdlarla hesabların çıkarılm ası için o kalem de divani hat ile beyaz üzerine yazılıp
babuyruldu-i nezaret aklâm -ı saireye dolaştırılan varakaya verilen addır" şeklinde t a r i f etmektedir.

V elk ov ( s .24 2 ), dîvân tezkireleri elkabının övücü vasıflar taşım akta olduğunu kayd ediyorsa da bu
yazılan şahsın m evk i'i ile ilg ili olup, elkaba, sadece m uhatabın işgal ettiği m evki'in yazıldığı tezki­
reler de pek çoktur.
 261
ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

"K ıd v e tü ’l-e m â s il ve ’l-a ‘y â n B a ş m u h â s e b e c i

E fe n d i”91
" S a 'â d e tlü , m e k r e m e tlü B a ş m u h â s e b e c i E fe n d i
H a z r e tle r i"98 gibi e l k a b y a n ın d a "K â ğ ıtc ıb a ş ı A ğ a ”99 IÂ/L V , '* X i -V
"K a fta n c ıb a ş ı V ekili M ahm ud Ç e le b i" 100,
"H a z în e d â rb a ş ı A ğ a ”'01, "H a zîn e k is e d â r ı E fe n d i" '02,
"M a d en K a le m i B a ş h a lîfe s i E fe n d i”'03, "A rk a h a m -
m a lla rı K e th u d â s ı" '0* gibi sade ve bas it o l an l a r da
vardır. Bi rin ci t ip le rd e e lk a b d a n so nr a m u h a t a b ın
m e v k i ‘ine uy gu n d u a kon ur ; İk inc ile rd e ise dua
c üm le c iğ i yo ktu r. T a ş ra d a h a z ır la n a n l a r d a e lk a b o l ­
m ak s ız ın " S e b e b -i ta h r ir -i k ita b ve m û c e b -i ta s tîr - i
h itâ b o ld u r k i” şe k li n d e b a ş la y a n la r a da r a s t la n ı r 105.
Elk ab ve d u a d a n so nr a b a z an " te zk ir e -i d îvâ n
v u s û lü n d e ” ş e k lin d e bir ge çiş b u l u n u r 106. M ü te â kı b en ,
te z k ir e n in y a z ıl m a s ı n a se be b ol an şey k ıs a c a a n lat ılı r;
yani t e z k ir e d e v e ril m e s i is te ne n ş ey in ki m e ve ne için
t ahs is e di le ceğ i ve ya y eri n e g e tir ilm e si ist en en
h iz m e tin m ah iy e ti ve nasıl y a p ıla c ağ ı b e lir til ip t e z k i ­
renin g e re ği n in y e ri n e g e tir ilm e s i istenir. B a z ı la r ın d a Şekil 175
tez ki re Dîvân tezkiresi
"... virü p , h e s â b ın a m a h sû b içü n işb u d îv â n (İ.E.-Hil‘at, nr. 4)
te z k ire m iz / te z k ir e s in i h ıfz e y liy e s in / id e s in " '01
t ar zın da biter. B a z ı la r ın d a ise "d îvâ n tez k ire s i"
sö zü ne r a s tla n m a z. An c a k, "d îv â n te z k ire si " s ö z ü n ü n b u l u n m a m a s ı ar a ş t ır ıc ı y ı t e r e d d ü d e
d ü ş ü r m e m e l i d i r 108. Zîrâ , t ez k ire m et n i n d e ço k ke re ihma l e d ile n bu h u s u s b a z a n alt tak i
şerhte o r ta y a ç ı k a b i l i r 109. B a z a n da te z k i re n i n a rk a s ı n a " dî vâ n t ez k ir e s i" o l d u ğ u n a d a ir
kayıd d ü ş ü lm ü ş o ld u ğ u g ö r ü l ü r 110.

23 Şa'ban 1112 (2 Şubat 1701) tarihli dîvân tezkiresi: A .R S K , dos. 2 3 8 /1 5 .

21 Z ilh ic ce 1230 (24 Kasım 1815) tarihli dîvân tezkiresi: C ev-M , nr. 18893.

w K âğıdcıbaşı dosyalarında buna pek çok örnek vardır.

100 13 Şa'ban 1010 (6 Şubat 1602) tarihli dîvân tezkiresi: l.E .- H il‘at, nr. 4.

"" 3 Muharrem 1140 (21 A ğu stos 1727) tarihli tezkire: D .B ŞM .K G B , dos. 4 0 /1 .

Iu: 13 Ram azan 1195 (2 Eylül 1781) tarihli dîvân tezkiresi: C ev-M , nr. 6 233.

21 R eceb 1177 (25 Ocak 1764) tarihli dîvân tezkiresi: C ev-M , nr. 17212.

"M M eselâ, 24 C e m â zıyelevvel 1217 / 22 Ekim 1802 (C ev -D , nr. 12173) ve 6 R eceb 1219 / 11 Ekim
1804 (C e v -D , nr. 14515) tarihli dîvân tezkireleri.

ıu' C ev-M , nr. 13365.

"* M eselâ, D .B ŞM .K G B , dos. 33 /1 1 6 (13 CA 1136), 3 4 /1 7 (2 C 1136), 3 5 /9 9 , 100 (25 ZA 1136), 4 5 /5 6

(1 8 CA 1 149) birkaç örnektir. A yrıca bk. V elk o v , D ip lo m a tik , s. 2 4 3 ’deki örnek.

"r K âgıdcıb aşıya hitâben y a zılm ış 13 C em â zıy elev v e l 1136 (8 Şubat 1724) tarihli dîvân tezkiresi:
D .B Ş M .K G B , dos. 33/115 ve 25 R eb i'ü lev v e l 1203 (2 4 A ralık 1788) tarihli tezkire: aynı tas dos
81 /1 1 3 .

M eselâ, kırtasiye m alzem esi verm esi için k âğıtcıbaşıya gönderilen tezkirelerin bir kısm ında "dîvân
tezkiresi" sözü geçtiği halde ek seriyetinde buna ihtiyaç duyulm am ıştır. D .B ŞM .K G B dosyalarında
buna pek çok örnek vardır.

3 Ramazan 1 197 (2 A ğustos 1783) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 7 4 /43.

1127 senesinde yapılan sûr-ı hümâyûnda kullanılacak fişek ler için gerekli kâğıtların verilm esi için
hazırlanm ış bir grup dîvân tezkiresinin m etninde belirtilm ed iği halde arkaya "fişeklerin dîvân tez k i­
releri" kaydı konulm uştur. D .B ŞM .K G B , dos. 12/71. Y e şilk ö y ’den Topkapı Sarayına getirilec ek baz.
eşyanın taşıttırılm ası için arka hamalları kethüdasına yazılan 6 R eceb 1219 (11 Ekim 1804) tarihli
bir dîvân tezkiresinde de, ancak, tezkirenin arkasına çıkarılan başdefterdar telh isin d e belgenin
262 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

T a r i h , gü n ve yıl ra k a m la , ay adı ise ge n e ll ik l e r u m u z k u l la n ı la r a k atılır.

Dî v ân t e z k i re l e ri n in a lt ı n d a k u y r u k lu im z a v e ya "sa h h " işareti b u l u n u r " 1.

B a z ı la r ın d a e lk a b ı n ü s tü ne " b u y u r u ld u " ve "sa h h " k o n m u ş t u r " 2. H iz m e tin sonunda
ö d e m e y a p ıl a c a k o l a n l a rı n b a z ıl a r ı n d a "s a b ık ı " ile ö d e n e c e k m eb l â ğ ın hesabının,
b a z ıl a r ı n d a ise "m a h a lli" ka y d ın ı n t e z k i re n i n a lt ı n a ç ık a r ıl ı p d e f t e r d a r tar afı nd an telhis
y ap ıl d ı ğ ı g ör ü lü r . Sa b ık ka ydı ve h e s a b d o l a y ı s iy l e ön y ü z d e ye r k a lm a m a s ı hali nd e tel­
his, a r z u h a l le r d e o l d u ğ u gi bi, a rk a sa y fa n ı n sa ğ y a r ı s ın a y e rl e ş ti ri l m i şt i r. A yr ıca taşra
h â z i n e l e r i n d e n ve ri l en d î vâ n t e z k i r e l e r i n d e k u y r u k lu im z a n ın y a n ın a bir de mühür
b a s ıl m ı ş tı r .
Bazı d î v â n t e z k i r e l e r i n d e , t e z k i re d e v e ri l m e s i e m r e d il e n şey ve ya şey lerin teslim
ed il d i ğ in i g ö s te r e n ş e rh l e r v ard ır . Bu n l a r, k â ğ ıd ı n a lt ı n d a k i boş k a la n k ı s m ı n d a " 5, veya
a rk a t a r a f ı n d a 114 ol up , a lt ı n d a y in e ta ri h ile i mz a v e ya m ü h ü r b u l u n u r " 5.
D e r - k e n a r la r ç ık a r ıl m a s ı i cab e tt i ğ in d e v e ya h e s a b y a p ıl m a s ı n ı ge re kt ire n konular
için ya z ıl m ı ş dî v â n t e z k i r e l e r i n d e bu m u â m e le l e r , t e z k i r e n i n a lt ı n d a y e r a l m ı ş t ı r " 6.
D îv â n t e z k i r e l e r i n in ek s er i si 15 x 22,5 cm. e b ‘a d ın d a o l m a k l a be ra b e r 22,5 x 35
cm. gibi da h a b üy ü k e b ' a d d a o l a n l a r da v a rd ır . D î v â n î ya zı ile k a le m e alı na n dîv ân tezki ­
r e l e r i n d e ya z ı, k â ğı dı n üst y a r ı s ın d a o lu p, alt ya rı d a k u y r u k lu i m z a b u lu nu r.

5. Hazine Tezkiresi

H a z i n e- i  m i r e ’d e n p a ra ç ıka bi lm es i için
s a d r a z a m ı n b u y u r u l d u s u ve s ah h ile, defterdarın
" k u y r u k s u z im z a " da d e n il e n "k ü ç ü k sahh"ı bulu­
na n "h a z in e t e z k ir e s i”ni n g ö n d e ri l m e s i gerek liy ­
d i " 7. Bu t e z k i r e l e r i n ilk sa tı rı n d a ”b e -c ih e t_______"
k e li m es i bu l u n u r, a lt ı n d a ise p a ra n ı n ne için sarf
e d il e c eğ i "n av l-ı s e fâ in "üc ret- i araba" " \
" n a fa k a b ah a-i . .. ” 120, " m a tlû b- ı irsiyye-i ...”121,
" m a s â r ıf â t- ı b in â- yı . . . " 122 v e ya s a d ec e "mevâcib-i
h a z re t- i ... ” 123 gibi bi r ifad e ile m as r a fın cinsi be­
l ir ti ld i k t en s o n ra e ğ e r ö d e m e h â z in e d e n yapıl ıy or ­
sa
"în k a d a r m e b lâ ğ a n H a z în e -i  m ire dâde
fe r m û d e " d e n il e re k a ltt a be li r ti le n paran ın hâ­
z in e d e n ç ık t ı ğ ın a işa re t e dilir. Eğer, ödenecek
m eb l â ğ , h â z in e d e n ç ık m a k y e ri n e h er hangi bir ge­
l ird en m a h s û b u y a p ıl a c a k s a t e z k i re n i n bu kısmında
bu h u s û s a te f e rr u a tl ı bi r ş e k ild e işar et o l u n u p 124
tari hi k on u r, h a z in e t e z k i re s i n in n e re d e n verildiği
" e z-â n s e b e b a n c â n ib -i m u h â se b e -i evvel
te z k ir e - i h a z în e n ü v iş te " l2\
"e z -â n s e b e b a n c â n ib -i k a le m -i teşrifa t,
te z k ir e - i h a z în e n ü v iş te f e r m û d e " ; ney e dayandığı
ise
" b e r -m û c e b -i a r z -ı h a l ve d e r -k e n â r ve te l­
Şekil 176 h is ve f e r m â n - ı âir şe k li n d e belir til ird i.
Hazine tezkiresi
S i ya ka tl a y a z ıl a n bu kı sm ın alt ın d a ödenen
(İ.E.-Saray, nr. 2721)
m eb la ğ , he m dî vâ n, he m Hi nd rakamları ile
ya z ıl m a k t a , a lt ı nd a ise ye k û n dî v ân î yazı ile tek-
"dîvân tezkiresi" olduğuna işaret ed ilm ektedir (C ev-D , nr. 14515). M uhallefat yazım ı için kâtib
ta y in iy le ilg ili bir dîvân tezkiresin in arkasındaki defterdar telh isin d e de yine belgenin "dîvân tezki­
resi" olduğu belirtilm iştir (C ev-M , nr. 18893).
"Tezkire-i dîvân vusûlünde" sö zü yle b aşladığı halde altta "sahh" bulunan tezkirelere birkaç örnek.
 2 63
ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R

rarl an m a kt a d ır. R a ka m la r ın ney e de lâ le t ettiği h a k kı nd a üst ve ya y a n la r ın d a iza ha t v e ­

rilmesi ge re k t iğ i n d e yin e s iy a ka t yaz ısı k u l la n ı lm ak t a dı r .
Yu k a r ıd a b ah s e d ile n sa d ra z a m ı n " bu y u r u ld u " ve "sah h"ı tez k i re n i n sağ üst t a ­
rafı na, d e ft e rd a r ın imz ası ise öd e n e ce k m e b lâ ğı n dîv ân! ile y a z ılm ış kı sm ın ı n a ltı na ve ya
a rka ya k o n m uş tu r. A yr ıc a üst s old a k alı n k a le m le ya z ıl m ı ş " v e rile " ke lim es i bul un u r.
Eğer m ah s u b ba his ko n u s u ise, " m iza n d a n v e r ile ” 126 v ey a " d e y n in e d u tıla " l2 gibi bi r no t
ko n m u ştu r. B üt ün te z k i re l e rd e o l du ğ u gibi b un la r a
da m ü h ü r b a s ılm ış tır .
Ha zi n e t ez k i re l e ri n e göre he rg ü n y a p ıla n
m as ra fın m ü fre da tı bu te z k i re l e rl e k a rş ı la ş t ır ıl a ra k
"mahs ub " çe k il ir ve t ez k ir e le r, ru z n a m ç e k a le ­
min de b a tt a ld a s a k l a n ı r d ı 128.

6. İ b t id â T e z k i r e s i

Bir k im s e y e ilk d e f a m ev â c i b ta h s i s in d e
ve ril en t ez k i re y e "ib tid â te z k ir e s i” d en ili r.
İbti da te z k i re l e ri n d e m e v â c i b ve ri l en şah sın
adı, v a z ife si, k im in m ah l û l ü n d e n , han gi va z if e li n in
t ez k i re s i yl e t ah si s ya pı ld ığ ı
" M e v â c ib -i M em i G ü rcü a n C e b e c iy â n -ı
D e r g â h -ı â lî [ b ö lü jk 12 k i b e - c e m â ‘a t-i B e v v â -
b â n -ı D e r g â h -ı â lî ilh a k ş ü d e f e r m û d e ez a n s e b e b
k i e m e k d â r b û d e b â -a rz -ı H a şa n , A ğ a -i Y e n içe -
r iy â n -ı D e r g â h -ı âlî, b e r -m û c e b -i te z k ir e - i M im Şekil 177
E fe n d i, R e i s ü ’l-k ü ttâ b - ı D îv â n -ı â l î" '29 ş e k lin de İbtidâ tezkiresi
b e lir til m iş ve n i h ay e t tar ih a tıl mı ştı r. On u n a ltı na (D.BRZ, dos. 3/5-33)
"F î y e v m " de n il e re k g ü n lü k t ah s is at ı y a z ılm ış ,

16 Ş 1 135 / 22 M ayıs 1723 (D .B Ş M . K G B, dos. 3 1/92 ve 93); 9 RA 1136 / 7 Aralık 1723 (d o s. 33 /2 4

v e 25); 13 Ş 1136 / 7 M ayıs 1724 (d os. 3 4 /1 2 3 )

D .B ŞM .K G B , dos. 8 1 /1 1 3 .

3 Ramazan 1197 (2 A ğu stos 1783) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 7 4 /43.

114 7 C em â z ıy ele v v e l 1137 (22 Ocak 1725) tarihli dîvân tezkiresi: D .B Ş M .K G B , dos. 3 7 /3 8 .

1,5 D .B ŞM .K G B , dos. 7 4 /4 3 , 3 7 /3 8 ve V elk ov, Diplomatik, s .244.

116 C ev -D , nr. 12173 ve 14515 bunlara m isâl olarak v er ileb ilir.

H alil Nuri B ey (Nuri T arihi’nin bu kısm ı 1. 0 . Edebiyet Fakültesi Tarih Bölüm ünde Faris Çerçi ta­
rafından m ezuniyet tezi olarak h azırlanm ıştır.), Zahire H âzin esin in kuruluşu m ü n âseb etiyle buradan
ö d em elerin n asıl yapılacağın ı anlatırken H azine-i  m ire’den para çıkışın d an da bahs etm ektedir
(Tarih, O niv. K tb., T Y ., nr. 5 996, vr. 40b ve oradan naklen U zu n çarşılı, Merkez, s. 36 5 ).
"" 3 R ebiyülâhır 1190 (22 M ayıs 1776) tarihli hazine tezkiresi: G ünday, Siyakat, s. 13 4 -1 3 6 .
V e lk o v , Diplomatik, s. 2 7 2 .

IJ" V e lk o v , Diplomatik, s. 272.

121 25 C em âzıyelâhır 1190 (11 A ğustos 1776) tarihli hazine tezkiresi: G ünday, s. 1 40-142.

18 Muharrem 1142 (3 A ğu stos 1729) tarihli hazine tezkiresi: I.E .-Saray, nr. 2721.

121 29 Z ilh ic ce 1089 (11 Şubat 1679) tarihli hazine tezkireleri: I.E .-Saray, 9 1 4 /3 , 4, 5.
124 V elk o v , Diplomatik, s. 274.

25 C em âzıyelâhır 1190 (11 A ğustos 1776) tarihli tezkire: G ünday, Siyakat, s. 1 4 0 -142.
126 G ünday, s. 140.

12 R eb i'ü le v v el 1097 (6 Şubat 1686) tarihli hazine tezk iresi. A yrıca bk. V elk o v , D iplom atik, s. 278.
'** N uri, Tarih. 4 la .
264 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

b u n un , e ğ e r v a rs a aslı ve t er a k k is i ö nc e dî v â n r a k a m la r ıy l e , ayrı ayrı g ös ter ilm iş, altına

ise t op la m ı dî v ân î yazı ile v e ri l m i ş ti r.

7. İ c m a l T e z k i r e s i

a. M evâcib icm âli

Bu te z k i re l e r, g r u p la r ın to p lu ol a r a k bir ve y a bi rk a ç kist m e v â c i b le r in i n icmâlini

ve ren t e z k i re l e rd i r. B u n l a rd a da s til iz e bir şekil v e ri l m i ş o l an " ic m â l____________ keli­
m es i ni n "lâm " ha rfi s a tır s o n u n a k a d a r uz a tı lm ış t ır . İlk " e l i f ' i n a lt ı n d a n b a ş la m ak üzere
"M e vâ c ib , a n S a k a y â n -ı D e r g â h -ı â l î d e r v â c ib -i R C C (re c e c ) s e n e 1 0 1 6 " l3° veya
" M e v â c ib -i b a 'z ı k e sâ n a n C e m â ’a t-ı T o p c u y â n -ı D e r g â h -ı â lî k i d e r m u h â fa za -yı
K a l ‘a -i B u d u n b û d e e n d v â c ib -i R C C (r e c e c ) ve R Ş N (re ş e n ) ve L Z Z (le z e z) s e n e 1052 ve
M S R (m a s a r ) s e n e 105 3 a n h ız â n e - i sitâ d en
f e r m û d e " m gibi bir ifad e ile u lû fe y e hak kazanan
g ru p ile ö d e n e c e k üç a y lık ve y a a y lık la r ın neler ve
h an gi s e ne y e âid o ld u k la r ı b e lir til ir. A lt ın da Mn e fe -
ren " d e n il i p d î v â n r a k a m ıy l a m e v â c i b v eri lec ek le ­
rin sa y ısı , b u n u n a lt ı n d a ba z an düz, b a z an da biraz
” ---- J t - 4 m ey il li ol ar a k s a ğ d a ”f î y e v m ”, so ld a "e l-m u k a rre r*
---- A'*'**
k e li m e l e r i n in a lt ı n d a yi n e d î v a n r a k a m ıy la tutarları
ya z ılı r. Cü l û s gibi o l a ğ a n ü s t ü d u r u m l a rd a verilen
m ık d a r ise en so la " e z -z iy â d e a n g u r r e - i Ş a 'b a n
b e r â y -ı c ü lû s - ı h ü m â y û n ” gibi bir baş lık altında
i lâve e d i l i r 132. Bazı icm âl te z k i re l e ri n d e bunun
a lt ı n d a sa d e c e " m a h su b ” o l d u ğ u ha ld e baz ılarınd a
"m in h â " ve a lt ı n d a y a p ıl a n ö d e m e l e ri n tarih ve
m ık d a r la r ı ile k i m i n e liy le ya p ıl d ı ğ ın a da işaret
ed il i r ve n i h â y e t "m a h s û b ş ü d ” de n il e re k hangi ge­
lir de n m a h s u b u y a p ıl d ı ğ ı m es e l â,
" M u k a ta 'a -y ı Ü skü b ve V u lç ıtr ın ” şeklinde
b e lir til ir.

b. M uhâsebe icm a li
Şekil 178
Mevâcib icmali tezkiresi M u h a s e b e icm ali te z k i re l e ri n d e önce m u­
(D.BRZ, dos. 3/5-59)
ha s e b e s i ya p ıl a n m u k a t a ‘a nı n adı, b aş lan gı ç tarihi,
u h d e s in d e o la n ş ah ıs v e y a ş a h ıs la r ın adları zikr
edil ir. A l t ın a " fî s e n e " d e n il e re k yı llı k ge liri b e lir til ir. D a h a s on ra ”m in h â , e t-te s lîm â t"
baş lığ ı a lt ı n d a ç e şid li t a r i h le r d e te s lim e d ile n m ık d a r la r ile t e s l im a tı n kim in tarafından
ve ki m i n e liy le y a p ıl d ı ğ ın a işar et edil ir. B u n d a n s o n ra bu m u k a t a a d a n vaz ife alanların
s ay ısı , g ü nl ü k ö d e n e n m ık d a r ve kaç g ü nl ük ö d e m e y a p ıld ığ ı ile to p la m öd e n e ce k mıkdar
y a z ıl ır ve n ih a y e t t e s l im a t ve v a z if e t u ta r la r ın ı n m iz a n ı ya pıl ır.

8. İ n ‘am T e z k i r e s i

Ge t ir d i k le r i bi r ha b e r, y a p tık la rı bir iş gibi bir se b eb le k en d il e ri n e ih san da bulu­

n u l a n l a ra ve ri l ec e k şeyi b ild ir e n te z k i re l e r " in 'â m te z k ir e s i” ad ını alı rlar. Bunl ard a da
i n 'a m k e li m es i n d e k i "ayın" harfi s a tır so n u n a k a d a r u z a tı la r a k ke lim e ”in ‘__________ â m "
ş ek lin i a lm ışt ır. A l t ın da i h sa n ın ki me ve ha ng i se b e b d e n o l du ğ u
D .B R Z , dos. 3 /5 -3 3 .

"" A .E .-I. A hm ed, nr. 545.

111 G ünday, S iy a k a t, s. 92 (b elgen in fotosu ), 9 3 -9 4 (okunuşu).
M eselâ. D .B R Z , dos. 3 /5 - 5 9 ’de bunun bir Örneğini görm ek mümkündür.
 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 265

"B e -m u h â fız â n -ı E r d e l ez an se b e b ki, an c â n ib -i

m ezb û re, b a 'z ı h a b e r â v e rd e e n d b â -fe r m â n -ı â / f ' 1” ,
"B e -S ü le y m a n A ğ a ki, d e r -v a k l-i S e r -Ç a v u ş â n -ı
D e rg â h -ı â lî ş ü d ve d e s tb û s -ı h a z r e t-i P â d iş â h -ı â lem -
p e n â h kerd e, b e r -m û c e b -i â d e t-i kadîm "'** gibi bir ifade
ile b e li r ti ld i kt e n s on ra v e ril en şey in cinsi ve mıkd ar ı
"c â m e -i m îrâ h û rî, a n ç a tm a -i âlâ, s e v b / " n5,
"c â m e h â -y ı m îr â h û r î an k e m h a -i d ü ren k, se v b
2 " 136 ş e k lin d e g ö s te r ilm iş tir .

Üst te, kalı n bir k a le m le ve di ğe r te z k i re l e rd e de

gö rü ld ü ğ ü gibi ço k kere
" V e r ile , m a h a llin e k a y d o lu n a " emr i, b a z an da
"K anun ise v e r ile " şartlı emri ; te z k i re n i n a ltı nd a
ise ka ydı n han gi tar ih te y a p ıld ığ ın ı g ö s te r e n " k a y ıd şü d "
yazıs ı a lt ı n d a tar ih b u lu nu r. Şekil 179
İn‘am tezkiresi
(D.BRZ, dos. 3/5-53)
9. İ z d iy a d T e z k i r e s i

Bazı v a z if e li le r in m e v â c i b le r in d e k i ar t ı şl a r için
h a z ır la n a n te z ki re l e re " iz d iy a d te z k ir e s i " adı veril ir. B u n l a rd a da " iz d iy ________ â d " k e l i ­
m es in in "y"si sa tır so n u n a k a d a r u z a tıl m ış tır . İzd iy ad t e z k i re s i n in bir v e ya da h a çok
sayıd ak i ş ah ıs için v e ri l m e s in e göre te rt ib ş e k lin d e de de ğ iş i k li k vard ır.

a. Tek K işi İçin H azırlan an lar

Tek ki şi lik iz d iy a d te z k i re l e ri n d e , b a ş lığ ın

h e m e n a lt ı nd a
" M e v â c ib -i M e h m e d M u sta fa ki c e m â 'a t- ı <jrv XJ— SZM
m ü te fe r r ik a g â n -ı D e r g â h -ı â lî, ilh a k ş ü d e n b e r . vjV'-o r f
m û c e b -i e z -a n s e b e b k i d e r h în -i h a n d e n -ı H a z r e t-i
E fe n d i, m u h â s e b e -i s e fe r -i h ü m â y û n b e r -m û c e b -i
k a n û n -ı k a d îm fe r m a n şü d e, b e r -m û c e b -i te z k ir e - i
M e h m e d E fe n d i R e î s ü ’l-k ü ttâ b -ı D îv â n -ı â l î " '31
ve ya da ha kı sa ol ar a k
" M e v â c ib -i B e k ir M u ra d c a n an G u r e b â -y ı
y e s â r d e r [ b ö lü jk 23, s e r - b ö lü k ş ü d e be [ b ö lü jk
47 e z -â n s e b e b k i m a h lû l b û d e " '3% ş e kl in de i st ih ­
kak s a h ib in in adı, ki mi n t e z k i re s i y le ve ril d iğ i ve

" e l - v â k i ‘ f i " ib âre sin i m ü te â k ıb de tarihi

y er a lm a k ta ; a lt ı n d a ise "F î y e v m " d e ni l e re k
gü n d e lik ya z ıl m a k t a ve bu n u n da ne ka d a rı n ın
"*"(ad im) , ne k a d a rı n ın "z "(i ya de ) o l du ğu b e l i r ­
t il m e kt ed ir .
Şekil 180
İzdiyad tezkiresi
(D.BRZ, dos. 7/7-70)

D .B R Z , dos. 1/5-30.

1,4 D .B R Z, dos. 3/5 -5 3 .

D .B R Z , dos. 3/5 -5 3 .

D .B R Z , dos. 1/5-30.

19 R eb i'ü le v v el 1012 (27 A ğustos 1603) tarihli tezkire: D .B R Z, dos. 2 /7 -6 1 .

266 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

b. B irkaç K işi iç in H azırlan an lar

T e z k ir e n in bi rk a ç kişi için v e ri lm e s i h a lin d e ise, bi ri n c il e rd e k i isim yerinde

" m e z k û r in " k e lim es i b u l u n m a k t a , bu nu t a k ib e n a rt ı şa hak k a z a n a n l a rı n m e n s u b oldukları
g r ub u n a d ın a ye r v e ri l m e k t e d i r . İsi m ler , alta ayrı ayrı y a z ıl m a k t a ve h er biri ne kimin
m a h l û l ü n d e n z iy a d e v e ril d iğ i de he r b i ri n in a lt ı n d a a y rı c a
" M e h m e d Ç e le b i v e le d - i m e rh u m H a lil P a şa , f î y e v m 2 0 "
"N û ru lla h Ç e le b i v e le d -i H a z r e t- i M e h m e d P a şa , f î y e v m 30"
"M e h m e d İb ra h im Ç a vu ş, 20" şe k li n d e g ö s te r il d i k te n s o n ra alt sa ğ ta ra fa kadim
g ü n d e li k l e r i , sol ta r a fa ise " z iy â d e ş ü d ”ü n a ltı n a m e s e l â "an m a h lû l-i H a c ı H u s r e v an
m ü te fe r r ik a - y ı D e r g â h -ı â l î k i m ü te v e ffâ şü d e , b â -fe r m â n -ı â lî, f i y e v m 5 / 6 " de nilerek
ta r i h a tı l m a k ta d ı r .

10. M a s r a f T e z k i r e s i

M a s r a f t e z k i re l e ri belli bi r v a z ife li ta r a fı n d a n
y a p ıla n h a r c a m a l a r ı g ö s te r e n te z k i re l e rd i r.
" B e r â y ________________ -/ m a s â r ı f di ye b aş lar ,
" b e râ y " ı n "y"si s a tır s o n u n a k a d a r uz a tıl ır . M a sr a f ın
cins i, ne için ve k i m i n e liy le y a p ıld ığ ı y a z ıl d ık t a n
s o n ra ta ri h k on u r ; a lta m a s r a f k o n u s u o l an m a d d e l e ri n
ad ve m ı k d a r la r ı r a k a m ve ya zı ile yaz ılı r.

11. M e v â c i b T e z k i r e s i

" M e v â c ib ____________ " k e li m e s i n in "b"si s a tır

so n u n a k a d a r u z a tı lm ış t ır . H e m e n a lt ı n d a m e v â c i b e hak
k a z a n a n ş a h sı n adı ile
"an b e v v â b â n -ı d e r g â h -ı â l î [ b ö lü j k 2 1 " gibi
m e n s u b o l d u ğ u gr up ve b ö lü k y a z ıl d ık t a n s o n ra
m e v â c i b i n ha n g i üç a y lık o l d u ğ u be li r ti lm iş t ir .
Eğ er b i rd e n faz la şa h sı n m ev â c i b i sö z k o n u s u
ve he r b i ri n in a la c a k la r ı ü ç e r a ylı k say ısı farklı ise,
t e z k i r e n i n ta n z i m i b i ra z fa rk lıl ık gö ste rir . A r tık
m e v â c i b k e li m e s i n in al t ı n a bi r şa h sı n ismi değil
"m e z k û r in " k e li m e s i k o n u r ve is i m l e r d a h a a lta s ıra yl a
ya zıl ır. İsm in ü s tü n d e kaç kist m e v â c i b a la c a k la r ı
g ö s te ril ir. T e z ki r e , b i rd e n fazl a ş a hı s için
h a z ı r l a n d ı ğ ı n d a " n e fe r e n " k e lim es i a lt ı nd a kaç kişi o l ­
d u ğ u da b e lir til ir. A l t ın a " fi y e v m " d e n il e re k g ün d e li k
m ık d a r ı, o n u n da al t ı n a b i ra z eğ ik ol ar a k "e l- m u k a r r e r "
ba şlı ğı a lt ı n d a ve d î vâ n r a k a m la r ıy l a tu tarı ya z ılı r. Alt
sol ta r a ft a v e re v o la r a k ve d a h a ince bi r k a le m le , tarih
a tıl ıp m a h s u b u n ha ngi m u k a t a ‘a da n ya p ıl d ı ğ ın a işaret
e di li r.
To p l u m e v â c i b t e z k i re l e ri n in bi re r aylı k ol ar a k
d i ğ e r l e r i n d e n b i ra z d a h a farklı bi r şe k ild e y a z ıla nl a r ı
da vard ır . M e se l â " m üt e ka id î n " için te r t ib e d il e nl e r de ,
b ir sa tı rd a bi rk aç kişi y a z ıl m a k ü ze re, üste isim, alta Ş e k il 181
va z if e si , d a h a alt a da d î vâ n rak a m la r ıy l a i sti hka kl arı B ir k a ç k iş ilik m e v â c ib te z k ir e si
ya z ıl m ı ş tı r. B a z ı la r ın d a t o p la m ay ı k o l ay l a ş tı rm a k (D .B R Z , d o s . 1 /1 2 - 5 0 /1 )

ü ze re her sa tır da ki m ık d a r la r ın , m ar ja Hind r a k a m l a r ı y ­

la to pl a m ı y a p ılm ış tır . İ sim le rin bi ttiği y erd e "y e k û n ______ " ba şlığ ı alt ın d a m evâ ci be hak

28 Z ilh icc e 1011 (8 Haziran 1603) tarihli tezkire: D .B R Z . dos. 7 /7-70.

 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R 267

k a z an a nl a rı n sa yısı, a ltı n d a "Jî yevm " d e n il e re k g ün lü k, "fi şehr" d e ni l e re k ay lık m ev â c i b

tutarı bu lu nu r. Dah a alta ince bir k a le m le "hasene" ve " n a k d iye” m ık d a rla rı ve kime
Ödendiği ile tarih k o n u l m u ş t u r 1'''.

12. M u b a y a a T e z k i r e s i

"M ubaya a te z k ir e le r i" , çe şid li v e s il e le r le y a pı la n a lı m la r için h a z ır la n a n t e z k i r e ­

lerdir. B a z ı la r ın d a te z k i re n i n ba şın a h a ft a n ın gün ü, m ese lâ, "y e v m ü ’s -s e b t -------- " ş e k ­
linde son harfi u z a tı lm ış o la ra k yaz ılı r, a ltı n a tam tari h atılır. Bu nu n a lt ı n d a yin e son
harfi u z a tıl m a k ü ze re "e l-m u b â y a 'a ____________ " ke lim es i b ul un u r. Bu n d a n so n ra m u b â-
y a ‘an ın ki mi n ta r a fı n d a n ya p ıl d ı ğ ı, d a ha so nr a " b e r a y -ı” k e li m e s i n in a lt ı n d a da k im le r
için y ap ıld ığ ı ve n e d e n y a h u t ne le r d e n ib are t o l du ğ u , a de di ve ya biri mi , altt a t o p la m
değeri ye r alır. D iğ e r m al iy e t e z k i re l e ri n d e o l d u ğ u gibi, siy ak at ya zısı ve d î vâ n r ak a m la rı
k u lla nı lm ış tır . T o p l a m ö d e n e c e k m ik da r ba z an altt a yazı ile de v e ri lm iş tir .
Bu t e z k i re l e rd e g e n e ld e iki t a r i h b u lu nu r. Biri üs tte, a lım ın y a p ıl d ı ğı , diğ eri altta
t e z k ir e n in y a z ıld ığ ı tar ih tir .
T e z k ir e n in a lt ı n d a ve ya a rk a s ı n d a ha z ır la y a n va z if e li n in i m z a 140 y a h u t m ü h r ü 141
va rdır .

13. M ü h i m m a t T e z k i r e s i

Bazı m ü h im m a d d e l e ri n t ahs is i için ve ril en

te z k ir e le re "m ühim m at te z k ir e s i" den ir. K o n u m u z la
ya kın ilgisi d o l a y ı s iy l e ç eşi dl i ka le m le r e her ay v e r i ­
len kı rta siy e m a l z e m e s in e âid t e z ki re le ri bu n a misâl
olara k gö st e r e b il ir i z. Bu t e z k i re l e r "B erây ____________ -/
mühim m at" ş e k li n d e baş lar . Ay lı k t ah s i s at o l d u ğ u n a
işaret ed il d i k te n s o nr a ha ngi k a le m e v e ri l e c e k s e adı ve
âid o l du ğ u tar ih ve k im in t a r a fı n d a n ve ril di ği kayd
ed ilm işt ir . V e r il e n m a l z e m e alt a isim ve m ık d a r o l a ­
rak sır a la n m ış t ır ; m ık d a r la r ön c e r ak a m la , a ltı na ise
ya z ıy la ya z ıl m ı ş tı r.
" M ü h im m a t-ı m ezb û r receb a y lığ ı içün
k â ğ ıd c ıb a ş ı ta ra fın d a n v e rilm e k içün işb u te z k ir e v e ­
rildi" şe kl in de b iti ril ip tari h, "sahh" ve p a r a f k o n ­
m uşt ur .

14. S û r e t T e z k i r e l e r i

M â li y e d e n v e ril en sû ret t ez ki re le ri ve ril iş

s eb eb ve şe k il le r in e göre bi rk aç gr u pt a to p la n a b il ir .

a. H âzineye Yapılan Ö dem elerde Verilen

S û retler Şekil 182
M ü h i m m a t tez kir esi
Bu nl a r da t e m e s s ü k v e rm e k için ol a n l a rl a v e r i ­ ( D . B Ş M . K G B , dos. 2 4 /1 6 3 )
len t em e s sü k l e ri n sûreti m â h i y e ti n d e k il e r ol ar a k ikiye
a yr ıl ab il ir.

1010 cem âzıyelâh ırm a âid 25 Ramazan 1010 (1 9 Mart 1602) tarihli 45 k işilik bir m evâcib tezkiresi
D .B R Z , dos. 1 /1 2-49/1,

V elk o v , D ip lo m a tik , s. 158'deki örnek.

D .B R Z . d o s. 1/1-20.
2 68 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

aa. T a h v il S u r e li

" T a h v il te z k i re s i " b a h s in d e izah e di l e c e ğ i g ibi, g e lir in r u z n a m ç e y e kaydı için

d i ğ e r ilgili m al iy e k a l e m l e r i n d e n ve ri l en be lg e y e " Ta h v iP ' d e n ir di . H â z i ne ye ödemeyi
y a p a n ş a h sa t e m e s s ü k d e n il e n s e n e d i n v e ri l e b i l m e s i için bu ta h v i l in s û re tin in haz ırl an ­
ması l âz ım dı ki, bu t e z k i re l e re " s û r e t-i ta h viT ' adı v e ri l ir d i.
ı. Ta h v il s ur e tle r i e k s er i y a, aynı tah vi l t e z k i re l e ri gibi ha z ır la n m ış l a rd ı r. Yalnız,
b a z ıl a r ı n d a "an ta h v il" k e li m e s i n in üs tü n d e ve m ü st a k il bi r s a tı rd a , faka t "an ta hv iT d e n
d a h a kı sa ol m a k ve o n u o r t a l a m a k ü z e re "t" harf i u z a tı lm ış
" S û r e t______________ " ke li m e s i ve h e m e n a lt ı n d a
"Fî 11 C A se ne 1045" gibi bi r tar ih bu l u n u r. T e z k i r e n i n a lt ı n d a ise "tem e ssü k
d â d e " ve " k a y ıd ş ü d ' k e li m e l e r i n e r a s t l a n ı r 142.
ıı. S û r e t- i ta h v ille r in ikinc i şe kli ilk b a k ış t a t ah vi l te z k i re s i gibi gö rü nür . "Sûret"
ke li m e s i ve tar ih , üste de ğil alt a ve d a h a d e ğ iş i k bi r şe k il d e ya z ıl m ı ş tı r. Dî vâ n raka m­
lar ı y la ka yd e d il m iş m e b l â ğ ın a lt ı n d a bi r çizgi ve ta ri h ile o n u n a lt ı n d a MT em essük
o lm a k iç ü n s û r e t- i ta h v ild ir k i n a k l o lu n d u " c ü m l e s i n e r a s t l a n ı r 143.

ab. T e m e s s ü k Ü z e r in e V e rile n S û r e t

Bu n l a r, h â z in e y e ö d e n e c e k bi r m e b l â ğ ın ilgili t a h s i ld a r a te s lim i d u r u m u n d a onun

ve rd i ğ i t e m e s s ü k ü z e ri n e h a z ır la n m ış sû re t le r d ir .
İlk s a tı rd a y in e m ü st a k il o l ar a k, "T im ____________âr" gibi, ge li r ka yn ağ ını gösteren
k e li m e ye r alır. H e m e n a lt ı n d a g e lir k a y n a ğ ın a t a s a r r u f e d e n ş a h sı n ismi ile pa ran ın kime
ve nas ıl bir be lg e k a r ş ı lı ğ ı n d a ö de n d iğ i b e li r til ir . B u n u n a lt ı n d a ö d e m e y e s e b eb olan şey
ve m ık d a r ı ile d a ha a ltt a ve ve re v i n e o l m a k ü z e re ö d e m e n i n y a p ıld ığ ı şa hıs , öd em e dö ne ­
mi ve ö d e m e n i n nas ıl bir be lg e ü z e ri n e ( te lh is , f er m an - ı âlî) y a p ıld ığ ı ve ödeme
k a r ş ı lı ğ ı n d a a lı n a n t e m e s s ü k t e n ba h s e dilir.
S û r e t t e z k i r e s i n in ik inc i k ısm ı, s iy a k a t la y a z ıl a n ilk k ı sm ın aç ık l a m a s ı mahiy e­
ti n d e o l u p d î v â n î k ırm a sı ile k a le m e alı n m ış tı r , ö d e m e y i m ü te â k ıb v e ri le n tem e ssü k üze ­
r in e h a z ır la n d ı ğ ı
"... m e m h û r b ir k ı t ‘a te m e s s ü k v e r ilm e ğ in m û c e b in c e m a h a llin e k a y d ve s û r e t ve­
r ilm e k fe r m â n o lm a ğ ın m û c e b in c e m a h a llin e k a y d o lu n u p işb u s û r e t v e r ild i" şeklin de be­
lir til ip y a z ın ı n sol al t ı n a gün ve yıl ra k a m la , ay adı ise r u m u z l a o l m a k üz ere tarih
a t ı l m ı ş t ı r 144.

b. R uznam çe S û reti

H â z i n e y e ya p ıl a n ö d e m e l e r i n i s p a t la n a b i lm e s i için ve ri l e n r u z n a m ç e sûretleri de
t ah vi l s û re t le r in e b e n z e r ve
"an ta h v î____ / _________ " ke li m es i ile b a ş la rla r.
İk inci s a tı rd a g e lir k a y n a ğ ın ı n cins i h a k k ın d a
"an a k ç e - i a v â r ız ve b e d e l- i n ü z û l.. ." ,45 y a h u t
"an a k ç e -i b e d e l-i g e d ik - i ç a v u ş lu k / m ü te fe r r ik a lık - ı d e r g â h -ı â / f 146 şeklinde
g e lir ka le m i; verg i ise
" k a z a -y ı A h i Ç e le b i, ... d e r liv â -y ı P a ş a ..." şe k li n d e ka z a ve s a n ca k adı verilmek
üz e re , to p la n d ı ğ ı y er v ey a ye rle r, âid o l d u ğ u yıl ve kim v e y a k i m l e r ta r a fı n d a n toplandığı
y a z ılı r .

ij: A .E .-IV . Murad, nr. 73, 358, 47 2 , 495 bunlardan birkaçıdır. Y ayınlanm ış Örnekler için bk. Günday,
s. 110, 117, 123.
141 A .E .-IV . Murad, nr. 472 grubu içinde.

144 V e lk o v , D ip lo m a tik , s. 160-163.

145 Gurre-i Z ilk a'd e 1 126 (8 Kasım 1714) tarihli ruznam çe sûreti: I.E .-Saray, nr. 2267.
146 25 C em âzıyelâhır 1120 (11 Eylül 1708) tarihli ruznam çe sûreti: 1.E .-Saray, nr. 2962 ve 15 Ramazan
1118 (21 Aralık 1706) tarihli sûret: 1.E.-Saray, nr. 2772.
 Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 269

Resi m ise, re sm in alı ndı ğı v az ife s a h ib in e bu nu n

kimin m a hl ûl ü ve ya r e f i n d e n , han gi e m ir le (h at t-ı
hü m âyû n, emr- i âlî) ve ril di ği ; bu e m ir ü ze rin e ve ril en
ruus-ı h ü m ây û n ve tar ih i; re sm in , bu ruu s m u ci b i n ce
hangi tari hte h â z in e y e y a tır ıld ığ ı hu su sla rı yer alır.
Sû re tin ikinci k ı sm ın d a h â z in e ye gi ren p a ra nı n
cinsi ve m ık da rı, bü tü n ke li m e l e r alt alta g e le c e k şek ild e,
m ese lâ,
" z o lo ta -i
ce d id ,
b e -h e s â b -ı
g u r u ş -ı e se d î" ka ydı k o n d u k t a n s o nr a ö n ce dî vâ n,
so n ra Hi nd r a k a m la r ıy l a ol m a k üz e re y az ılı r; h e m e n
altı n d a ise yine he r iki cin s r ak a m la ak çe de ğe ri g ös ter ili r.
V e r gi l e rd e , a yr ıc a . n ih âî ra k a m ın "akç e" ve
" tef âv üt -i h a s e n e " 147 o l ar a k d e ğ e rl e ri , y in e h e r iki ra k a m la
bi rde n yaz ılı r. B u n u n da a lt ın a h â z in e y e t es lim tarihi
konu r.
Be l g e n in t e m e s s ü k ye rin e g e ç ec e k bir r u z n a m ç e
sûreti o l d uğ u ise d î v â n î ya zı ile
"T e m e s s ü k o lm a k ü z e re işb u r u z n a m ç e -i h ü m â y û n ­
d u r k i m a h a llin d e n a y n ıy le n a k l o lu n d u " ş e k li n de b e li r ti ­
lir. Sol a lta tar ih atıl ır. Sa y f an ı n alt k ı s m ın d a yin e
k u y r u k lu i m z a va rdı r. M a h s u b u y a p ıl m ış s a b u n u n tar ih i de
işa re tle nir . H a z ı rl a y a n ı n m ü h ü r v e y a pa raf ı ar k a d a d ı r.
Şekil 183
Sû re tin üst sağ t a r a fı n d a sti liz e " b u y u r u ld u " ya zıs ı Sûret tezkiresi
ve "an t ahv il " k e li m e s i n in sağ y a n ın d a Bâb -ı â saf î işareti (D.BŞM.KGB, dos. 74/33)
ol an çift çizgi gö rü lü r.

c. M ukabele S ûreti

K a p ı k u l l a n n ı n v a z if e le n d i ri lm e le r i ve e m e k l il ik l e ri h a ll e ri n d e M u k a b e l e k a l e m l e ­
rince d ü z e n le n e n m u k a b e l e sû re tle ri de iki k ı sı m d a n m e y d a n a ge lm e k te d i r. Si y a k a t ile
ya z ıla n ilk kısı m
"A n c e m â 'a t_____________ " ke lim es i ile b a ş la r ve "t" ni n u z a tı la n k ı sm ın ı n a lt ı n d a
”e b n â -y ı s ip â h iy â n " v e ya "s ilâ h d â r â n " gibi bir k e lim e y e r alır. B u n u n a lt ı n d a sû re t in
veril iş şek lini g ö s te r e n "r e ft____________ ", "m ü te v e ffâ ________ " gibi bi r k e li m e n i n u z a tı la n
son harfi ü s tü n e g e lm e k ü ze re, v a z if e li n in adı, m e m l e k e t i, y e v m i y e s i, b ö l ü ğ ü n ü g ö s te r e n
e s âm e y az ılır. Al t sağ a, e ğ e r e me k li o l m u ş s a , ö n c e ki m aa şı ile b u n u n ne k a d a rı n ın
ha z în e ye k a la c a ğı , ne k a d a rı n ın ise ke n d is i n e v e ri l m e k t e d e v a m e d il e c e ğ i k a yd o l un u r,
ö l ü m v u k u ‘und a, e ğ e r m aa ş s a h ib i n in ö l ü m ü b a ş ka bi r ş ah ıs t a r a fı n d a n h a b e r v e ri l m i ş s e ,
m aaş ın m u ay y e n bir kısm ı "ih b â r iy y e " o l ar a k bu ş a h sa bı ra kı lır . Ger i k a la n ı n b ir kısm ı
hâz in e ye intikal ed e r, bir kısm ı da "ib tidâ" v e ya "te ra kkî " o l a r a k veri lir .
Y e v m iy e y i g ö s te r e n bu r a k a m la r ın s o lu n d a ta ri h b u l u n u r.
Sûr eti n, dî v ân î k ırm ası ile ya z ıl a n ikinci k ı s m ın d a yu k a rı d a k i b i lg i le r t e k r a r l a n ır
ve
"... 'den t e k a 'ü d o lm a k içü n b â - r u ’s -ı h ü m â y û n ç a lın u p d e fte r d e n ih râ c o lu n ­
m u şd u r" ve ya
"... te k a 'ü d o lm a k f e r m â n - ı â lî o lm a ğ ın v e c h -i m e şrû h ü z e re ç a lın u p d e fte r d e n
ih râ c o lm a ğ la s û r e t- i m u k a b e le v e rild i" ş e k li n d e b i t i r i l i r 148.
"T e fâ v ü l-i h a s e n e ", altının hâzineye giriş ve ç ık ışı arasındaki fiat farkından m eydana ge le n ve hazine
lehine kayd ed ilen fazlalıktır. H âzineye yapılan öd em elerde bir guruş 160 akçe kabûl edilirken ha­
zin e tarafından yapılan ödem elerde 120 akçe üzerinden işlem yapılm akta b ö y lec e guruş başına 40
akçe fark h âzineye kalm aktaydı ki, tevâvüt-i hasene rakamı, guruşu gösteren rakamın 1 4 /1 0 0 0 ’ü idi.
,4" V elk o v , D ip lo m a tik , s. 182-185.
270 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

d. ö d e m e Sûreti

G e n e l li k le ç eşi d li ih ti y a ç l a r için v e ri l en m ü h im m a t, i r s â liy e gibi bazı malzeme

t e z k i r e l e r i n in s û re tle ri bu g r u p ta dı r.
M ü s ta k i l bi r satı rı k a p la y a n "S û r e t___________ " ve y a " B e r â y ___________ " keli mel e­
ri n d e n biri ile ba ş la y a n bu t e z k i r e l e r i n de ilk k ı sı m la r ı s iy a k a t la y a z ıl m ı ş tı r. M alzemenin
ki me , ne için, ha ng i ta r i h te ve k im in a rz u h a l i ü z e ri n e y a z ıl a n te l h i s ve hangi tarihli
f er m an - ı âlî ile k im in ta r a f ı n d a n ve ri l di ği h u s u s la r ı ye r alır.
B u n u n a lt ı n d a , yi ne s iy a k a t la o l m a k üz e re , v e ri l e n m a l z e m e v e y a malz eme ler in,
isim ve m ık d a r la r ı v e r i l m e k ü z e re tam bi r d ö k ü m ü ya p ılı r. M a lz e m e belli bir ka leme ve­
rildiğ i t a k d i r d e m a d d e l e r y a n y a n a ge lm e k ü z e re ve e ğ e r v a rs a ci n s l e ri ile mıkdarları
alta, ge n e ll ik l e Hi nd ra k a m la r ı k u l la n ı la r a k y a z ılı r , ba z an da m ık d a r la r , her rakamın
a lt ı n d a yazı ile te k r a rl a n ır . Bi r s a tır ın ye tm e m e s i h a li n d e i kin ci , ü ç ü n c ü sa tır la ra geçilir.
Y a z ı l a c a k l a r ı n s a tır ın o r ta s ın d a b i tm e si h a li n d e he r ha ng i b i r şey i lâ v e s in i ö n le m e k üzere
bi tim y e r i n d e n s o n ra bi r v e ya y a n y a n a bi rk a ç "sah h" k o n u r 149.

T a h s is i n b i rd e n faz la k iş iy e y a p ıl m a s ı ve c in s l e r i n in d e ğ iş i k o lm a sı ha lle rin de ise

bu k ı s m ın ya z ıl ış ı b i ra z f a rk lıl ık g ös te rir . He r g ru p y in e "b e râ y " k e li m e s i y le ba şlar ve
meselâ,
" ilb â s b e -h a z r e t- i v e z îr -i m ü ş â r ü n ile y h " ve
" ilb â s b e - b a 'z ı k e sâ n d e r v a k t-i ik tiz â d e r -n e z d - i h a z r e t- i v e z îr -i m ü şâ rü n ile y h
m e v c û d ş ü d e .. " 'i0 gibi bi r ba ş lı k k o n u l a r a k , g ö n d e r i l e n şey y a z ıl ıp m ık d a r la r alt alta sıra­
l an a r a k y a n la r ın a ci n s l e ri k o n u r ve a lta t o p la m y a p ılı r. T o p l a m h e r iki cin s rak am la da
v e ril ir.
D i ğ e r s u r e t le r d e o ld u ğ u gibi b u n l a r d a da, s iy a k a t la y a z ıl a n la r ın , a ltta, dî vân î yazı
ile izahı y a pı lı r. Sol a lta t ar ih ve h e m e n a lt ı n a m ü h ü r b a s ıl ır , y a h u t " s ah h" kon ur. Ortaya
ise k u y r u k lu i m z a ç e ki lir . A n c a k , k u y r u k lu im z a n ın , d î v â n î yaz ı ile iç içe o l m a s ı 151
y a z ıd a n ö n c e çe k il d iğ i in tib a ın ı v e r m e k te d i r. A l t ta ise b a z a n " k a y ıd b e -d e f te r " ibaresine
r a s t l a n ı r 152.

e. Tahsis veya T asarru f B elgesi Sûreti

D a r b h a n e d e n v e ri l e n s û re t le r bu gr u p ta m ü ta l a a e d il m e l id i r . B u n l a r da müstakil
bi r satı rı k a p la y a n " B e r â y _______________ " ke li m es i ile b a ş la r la r . Bi r " g e di k" in tasarrufu
v e ya bir d ü k k â n ın t a hs is i, vs. y a p ıl d ı ğ ın a gö re ikinci sa tı rı n ilk k e li m e l e ri bu n u gö stere­
cek tarzda
" T a h sis ş ü d e -i d ü k k â n -ı h a f f a f , ." m v e y a
" Z a b t ve t a s a r r u f k e r d e - i g e d ik - i d ü k k â n -ı s a r r a flık ... " 154 ş e k lin d e d ir . Yine siya­
k a tl a y a z ıl m ı ş bu ilk k ı s ı m d a d iğ er s û re t le r d e o l d u ğ u gibi t a h s i s in cinsi ve kime
y ap ıl d ı ğ ı, m a h l û l d e n ise eski sa hib i b e li r til ir . T a s a r r u f a v e ri l e n şey y e n id e n ihdas edili­
y o r s a b u n a da m e s e l â "in k a d a r d ü k k â n za m m ve ilâ v e " ]i5 ş e k li n d e işa re t olu nu r. İhtiyaç
d u y u l u y o rs a , b u n l a r ı n , k im in ve y a k i m l e ri n k e fa le ti a lt ı n d a o ld u ğ u k a y d e di li r ve nihayet
m u â m e le n i n t e k e m m ü l ü için y a p ıl a n y a z ış m a l a r ( ta kr ir , îlâm , t el hi s) ve v eri len emirlere
(f e r m â n - ı âlî) t a r i h le r iy l e b e r a b e r işa re t ol un ur .

I4'' M eselâ, S elh -i Muharrem 1137 (1 9 Ekim 1724) tarihli m ühim m at tezk iresi sûreti: D .B ŞM .K G B, dos.
3 6 /5 0 .
IM) 25 Z ilk a ‘de 1 135 (26 Eylül 1723) tarihli irsaliye tezk iresi sûreti: l.E .- H il4at, nr. 377.

D .B Ş M .K G B , dos. 3 6/50; l.E .-H il‘at, nr. 377; V elk o v , D ip lo m a tik , s. 165.

,s: l.E .- H il‘at, nr. 377.

18 Safer 1215 (11 Tem m uz 1800) tarihli Sim keşhâne dükkânı tah sisi sûreti: C ev-D arb, nr. 1205.

1,4 19 Z ilh ic c e 1204 (30 A ğustos 1790) tarihli gedik tasarrufu sûreti: C ev-D arb, nr. 1041.

|S' C ev-D arb, nr. 1205.

 Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A S I Y A Z I Ş M A L A R 27 1

Bu k ıs m ın a lt ı n d a orta y e rd e yin e s iy a ka tla o lm a k üz ere ta hs is in ki me ya pıl dı ğı

"b e -n â __________________ m" baş lığ ı a ltı n d a ba ba adı da zikr e d il e re k yazıl ır. Şaye t t ah si s
ya pılan şah ıs gayr-i m ü sl im ise "z ım m T ve ya "ya h u d i" ş e k lin de hangi c e m a a ti n m e n s u b u
olduğu da gö ste ril ir. Ü ç ü n c ü s a tır a t ah si s e d ile n şey, d ö r d ü n c ü y e "ade d" ve a ltı n a da
Hind ra k a m la r ıy l a sayısı ya z ılı r. B un u n sol altı na, sağ alt ta n sol üste eğik ol ar a k
" B e d e s te n F in c a n c ıla r k a p u s u k a r ş ıs ın d a d ır " ]*b v e y a
"D ü k k â n ı, O d u n k a p u s u d â h ilin d e ve A li P a şa H a n ın d a o d a s ı ve k e fili Z in d a n
k a p u su d â h ilin d e A p o s to l z ım m id ir " l5? gibi bir şerh veril ir.
Sû re tin ü ç ü n c ü k ı sm ın d a , bu d e f ‘a dî v ân î k ırm ası ile ya z ıl m a k üz ere, üstt ek i b i l ­
giler te fe rru a tlı bir ş e ki l de a ç ık la nı r . Bu iz a ha tın , s a y fa n ın sağ y a rı s ın d a k i s ü tu n a s ı ğ m a ­
ması h a lin de sol y a rı d a k i ikinci s ü tu na g e ç i l i r 1' 11. Y a z ı n ın bi ti m i n d e ve ya s a tır m üs â id
değilse h e m e n a lt ı n d a so ld a d iğ er s u re t le r d e a tıl dığ ı ta r z d a tari h, a lt ı n d a te r t ib ed e n in
m ühr ü ve o rta ye rd e s a y fa n ı n b o y d a n geri ka lan k ısm ın ı k a p la y a c a k ş e ki l de k u y r u k lu
imza b u lu nu r.

/ . Tertib D efteri S ûreti

S a ra y la r, k a p ık u l u v s .n i n i h tiy a çl a rı ol an za h ire , et gibi m a d d e l e r i n t em in i belli

bir v a z if e liy e h a v a le e d il m e k t e ; b e de lle ri ise bazı g e li r le r d e n "o c a k lık " ol a r a k k a r ş ı l a n ­
m akta idi. B u n u n için bir yıl gibi m u a y y e n bir z a m a n z a r f ın d a s a r f e d il e c e k o la n m a d d e ­
lerin d ö k ü m ü y a p ıl ı r ve z a m a n ı n d a sa tın al ı n ı p i h ti ya cı n g i d e r i lm e si şa rt ıy l a " te r tib
d e fte r i” adı v e ri l en d ö k ü m ilgili k a le m e k ay d o l u n u p te z k i re s i , sû reti ve b a ş m u h a s e b e y e
ilm üha ber i g ö n d e r i l m e k ü z e re h a z ır la n a n te lh is ve fe rm an -ı âlî m u c i b i n c e adı ge ç en b e l ­
geler ha z ır la n ı rd ı ki bu m a k s a d l a ilgili k a le m d e n ve ri l en sûre t, "te rtib d e fte r i s û r e ti" idi.

Bu s û re t le r de üç k ı s ı m d a n m e y d a n a g e lm i şt ir . İlk p a rç a "t" harfi s a tır s o n u n a

ka da r u z a tı lm ış "S û r e t_______________ " k e li m e s i y le b a ş la r ve
" te r tib -i b a h â -y ı g iiş t ve k u z u ve to k lu ve a ğ n â m -ı k u r b â n ." gibi te r t ib o l u n a c a k
m ad de le r s ır a la n d ı k ta n s o n ra b u n l a r ı n ha ngi m ü e s s e s e l e r için sa tın a lı na c ağ ı
"B e r â y -ı t a 'y in â t- ı S a r a y -ı C e d id -i A m ir e ve S a r â y -ı A tik - i M a 'm û r e ve S a r a y -ı
H u m â y û n -ı G a la ta ve m e y d â n -ı O c a ğ -ı Y e n iç e r iy â n ve C e b e c iy â n ve T o p c u y â n -ı D e r -
g â h -ı â li ..." ş e k li n d e be li r ti li p te r t ib i n han gi t a r i h le r a ra s ı n d a k i d e v re y e âid o l d u ğ u ve
kimin t a r a fı n d a n t em in ed il e c eğ i sû re t in han gi e m i r le r ü z e ri n e v e ril di ği ve tari hi kon ur .
İkinci k ı sm ın ilk g r u b u n d a
"B e r â y _______________ - 1
t a ‘y în â t- ı m e z k û r in _________ " b aş lığ ı a lt ı n d a ta y i n a tı n v e ri l ec e ğ i m ü e s s e s e ve ya
ş ah ısl arl a he r b iri n in g ü nl ük is t ih ka kl a rı ; ikinci g r u b u n d a " Y e k û n _______________" baş lığ ı
alt ın da i st ih k a kı n , ön c e g ü n lü k ve yı llı k t o p la m m ık d a r la r ı ve h e m e n a lt ı n d a he r bir
mad de için ku r uş ol ar a k ö d e n e c e k m e b l â ğ ve n ih a y e t h e p s in i n tuta rı ye r alır.
Ü ç ü n c ü gr up
"M in h __________________ a
an e m v â l-i m e z k û r in b e r -v e c h -i o c a k lık " baş lığ ı a lt ı n d a bu a lı m la r için ta h s is
ed ilen g e lir le r in , h er b iri n in b a ş ın d a
"A n m â l_________ " s öz ü b u l u n m a k ü ze re adı, ha ngi tar ih e âid o l d u ğ u ve k ur u ş c i n ­
sinden m ıkd ar ı kay d e d il e re k a lt ı n d a to p la m ı y a p ıl ı r ki, bu ra ka m , ikinci g r u b u n s o n u n ­
daki m a s r a f t o p la m ın a eşit tir .
Sû re tin ilk iki k ı s m ın d a s iy a ka t ya z ıs ı ve Hin d r ak a m la r ı ku l la n ı lm ış t ır .
B e lg e n in ü ç ü n c ü kı sm ı, di ğ e r t ez k i re ve s û re t le r d e ol d u ğ u gibi, üst k ı sı m l a r ın
açıkla mas ı m â h i y e ti n d e o l up dî v â n î kı rm a sı y l e k a le m e alı n m ış tı r . B i ti m in d e so ld a tarih
ve alt ın da sû reti te rt ib e d e n in m üh rü ; o r ta d a , s a yf a n ın alt kı sm ın ı k a p la y a c a k ta r z d a k u y ­
ruklu imz a b u l u n u r 15’.

C ev-D arb, nr. 1205.

C ev-D arb, nr. 1041.

I',‘ örn ek olarak C ev-D . nr. 1041.

272 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

g. Tahrir D efteri S û reti

B i li nd iğ i gibi bi r t im a r ç e şi d li köy v e ya m e z r e a l a r d a k i h i s s e l e r d e n m ey d a n a gelir­

di. B u n l a r d a z a m a n l a m e y d a n a g e le n d e ğ i ş i k l i k l e r ise, v e ri l e n e m r- i âlî ü z e rin e nişancı
t a r a f ı n d a n icm al d e f t e r l e r i n e i şl e ni rd i. İşte bu t a h r i r d e f t e r l e r i n d e k i k a y ıd l a rı n aynen
ç ı k a r ı l m a s ı n a " s û r e t- i d e fte r " adı ve ri l ir d i. T a h r i r d e ft e ri s ûre ti üç k ı s ı m d a n meydana
g e lm e k te d i r .

ı. Si y a k a t l e ya zıl ı k ıs ım ki, h e r köy, ü stt e liv a sı, al t t a k a z as ı ve ge liri gös terilmek

ü z e re alt a lt a y a z ıl m ı ş tı r.

ıı. S i y a k a t ya z ılı k ı s m ın ü s tü n d e a ş a ğ ı d a n y u k a r ı y a d o ğ r u ve d î v â n î kırmasıyle

y a z ı l m ı ş y a p ıl a n ta s h i h , a y n e n d e f t e r d e k i şe k li y le g e ç ir il m iş ti r . S o n u n d a ta s h i h tarihi ile
t a s h i h i n n i şa n c ı k a le m iy l e y a p ıl d ı ğ ın ı g ö s te r e n " b â -h a tt-ı te v k i T k e l i m e l e r i gö rülür.

ı u . B u n u n a l t ı n d a d î v â n î k ı r m a s ı y l a y a z ıl m ı ş
" S û r e t- i d e fte r - i ic m â l- i s u lt â n î b u d u r k i n a k l o lu n d u ” c ü m l e s i, yaz ı ile ve Arabca
o l a r a k t ar ih , d a h a a lt t a ise m ü h ü r b u l u n u r .

ıv. S i y a k a t l e y a z ıl m ı ş k ı s m ın ü st y a n ı n d a " b u y u r u ld u " ve ç if t çiz g i, en altta ise

t a r i h v a rd ı r .

15. T a h v i l T e z k i r e s i

O s m a n lı m â l i y e s i n d e b ir g e li r in R u z n â m ç e d e f t e r l e r i n e ka y d e d il m e s i için m uh a­
se be , c iz y e ve m e v k u f a t k a l e m l e r i n d e n t e z k i re v e ri l m e s i g e r e k i r d i ki b u n a " ta h v iT denir-

Ş e k il 1 8 4 Ş e k il 1 85
T a h v il t e z k ir e s i T a h v il t e z k ir e s in in ark a y ü z ü
( İ .E .- S a r a y , nr. 3 1 4 5 ) ( İ .E .- S a r a y , nr. 3 1 4 5 )

9 C em â zıyelâh ır 1 176 (2 6 Aralık 1762) tarihli tertib defteri sûreti: C ev-M , nr. 17939.
 Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 273

d i 160. Tahvi l tezk ire le ri "An t a h v i l _________ " s öz üy le başlar. A l t ın da m u k a t a a y a t a s a r r u f

eden şah sın ismi ve " m u h a s s ıT , " c izy e d a r" ya h u t "n â zır" gibi v a z if e si y le "a k ç e -i c iz y e -i
g e b r d n ”, "a k ç e -i m u k a ta ‘a t-ı m u h a s s ıllık -ı H a le b ", "a k ç e -i b e d e l-i k ü r e k c iy â n -ı V ilâ y e t-i
H am icT gibi ge lir ka ynağı ve ba ş la n g ıç tari hi, "b e r -v e c h -i p e ş in ” y a h u t "an k is t" ş e kl in d e
ö d e m e ni n p eş in ve ya taksi t o l du ğu ve n ih ay e t d a ha ince uçlu bir k a le m le p a ra n ı n k im in
eliyle tesl im edild iğ i ya z ılm ış tır . A l t ın d a d î v ân r ak a m la r ıy l a tu tar, on u n da a lt ı n d a sa ğ d a
"an a k ç e -i m e zb û re " a dıy la m u k at a a bede li, s old a ise altı nın alış sa tış kur lar ı ar a s ı n d ak i
farktan do ğ an ve " te fâ v ü t-i h a se n e" d e n ile n h a z in e kârı yer alır. B u n la rı n da a lt ı n d a tar ih
bulu nu r. A y rı ca bi raz a ş ağ ıd a ve ya n tar a fta o lm a k üze re y u k a rı d a d î v â n r a k a m la r ıy l a
ya z ıla n m ık d a r la r ın bu d e f a da Hi nd rak a m la r ıy l a ya z ıl m ı ş şekli vard ır. T e z k ir e d e k i b i l ­
gile rin d eft ere ge çir ild iğ i ise stiliz e bir şekil alm ış ol an ve v e re vi ne o l ar a k ya z ıl a n " n u k i-
let" k e li m es iy le b e lir til m iş tir .
Bazı t ez ki re l e rd e g ö r ül e n " t â b i ‘-i m e v k u fa t" gibi ka le m i, b a z ıl a r ı n d a ise " te ­
m e ssü k d â d e f î m in h û , b e -d e s t-i M e h e m m e d H a life e l-m e z b û r " ş e k lin d e k i t e m e s s ü k v e r i l ­
diğ ine da ir k a y ıd l a r ise kâğıd ın alt t a r a fı n d a ye r a l ı r 161.

16. T a y f n a t T e z k i r e s i

Bazı k a le m le r e , m ua y ye n olan i st ih k a k la rı d ı şı nd a ki i h ti ya çl a rı n ı k a r ş ı la m a k
üz ere tah si s e di le n m ık d a r la r için ha z ır la n a n t ez k i re l e re " ta 'y în a t te z k ir e s i" adı v e ril ird i.
B un la r da "B e r â y _____________ -ı ta 'y în â t" ş e k lin d e b a ş la r la r , ki m e t ah s is e d i l e c e k s e o n u n
vaz ife si ya z ıl ır ve fa z la lığ ın ha ngi aya âid o l d u ğ u ve yi ne " fe rm ân -ı ş e r i f ' ile t ah s is
y a pı ld ığ ın a işar et edilir. A lt ın d a , t ah si s e di le n şey ki m d e n a lı n a c a k s a , o n u n v a z if e si ile
tahs is y a pı la n şey in cinsi ve m ıkd ar ı (ö n ce dî v ân , s on ra Hi nd r a k a m la r ıy l a ) ya z ıl m ı ş tı r.
Bun un a ltı n d a ise dî v ân î kı rm ası yazı ile, t ez ki re ni n, ay lık t a h s i s a t ı n y e ti ş m e m e s i s e b e ­
bi yle h a z ır la n a n d î vâ n tez k ire si üz e rin e v eri ld iği b e li r ti lm iş , a ltı na tari h, " s ah h" ve p a r a f
k o nm uş tu r .

17. T e s l im T e z k i r e s i

T e s lim t ezk ire si de hâ z in e d e n pa ra ç ıkı şın ı

gö sterir. D iğ e r m ali ye t e z k i re l e ri n d e n farklı ol ara k
" teslim " k e li m es in in son harfi değ il, "sin"i sa tır
so n u n a k ad ar uz a tıl m ış, ikinci hec e sa tır s o nu n a
s ık ış ara k k eli m e " te s ____________________ lim " şeklini
alm ışt ır.
B un d a n s o n ra tes l im in ki me y a p ıld ığ ın ı
gö s te r m e k için ism in ö n ü n e "b e-" g e tir ilm iş , ismi
m ü te â kı b ise yine te sl im e di le n şa hs ın v a z ife si k o n ­
muş, m ü te â k ıb e n t es l im a tı n ne için y ap ıld ığ ı y a z ılı p
ta ri h atıl mış , a ltı n a ön ce yin e dî v ân rak a m la r ıy l a
so nra dî v ân î kı rm ası yazı ile m eb lâ ğ y a z ıl m ı ş , sağ
tar afa m ü h ü r b as ılm ış tır . M a am a fi h , m ü h rü n ark a ya
basıl dığ ı tez k i re l e r de vardır.
Bazı te z k ir e le rd e sa de c e ö d e m e n i n tari hi ile
kime ya pıl dı ğı kay d e d ili rk e n , b a z ıla rı nd a , ö d e m e n i n
ne re de n ya p ıl d ı ğ ın a da işar et o lu n m u ş tu r . Bu s o n u n ­
cu ka yı dl a r ince bir k ale m le ilâve e di lm iş ol up t a r i h ­
leri de ba zan tez ki re tar i h in d e n iki yıl so n ra s ı n a
âiddir. T e z k ir e le r in üz e rin d e ise kalın k ale m le Ş e k il 1 8 6
ya z ılm ış "M a h a llin e k a y d o lu n a ", " M a h a llin e g e ç e " , T e s lim te z k ir e s i
'K u su rd a n m a h a llin e k a y d o lu n a " gibi ş e rh le r ( A .E . - I V . M u ra d , nr. 3 2 3 )
vardır.

I'>" H alil S a h illio g lu , "Ruznamçe", TB P D S, s. 120.

274 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

18. T e ş r i f T e z k i r e s i

Y a b a n c ı d e v le t e lç i le r in e kira , vs. y a p ıl a n ö d e m e l e r , g i y d ir il e n h i P a t l e r için

h a z ı r l a n a n t e z k i r e l e r " T e ş r if ________" k e li m e s i y le b a ş la rl a r. İk inci s a tı rd a y a pıl an mas ra f
" B e - e lç i-i F r a n ç e k i b e -D e r g â h -ı â lî â s û d e -b û d ve h â lâ ic â r e d â d e fe r m û d e
b e r -m û c e b - i â d e t- i k a d îm d â d e f e r m û d e 1,162
"B e - e lç iy â n - ı D u b r o v e n e d ik k i b e -D e r g â h -ı â l î p î ş k e ş â v e r d e n d b e r-m û c eb -i
â d e t- i k a d îm , h i l ‘a t-ı f â h i r e - i m e z b û r e " lbi d e n i l d i k t e n s o n ra ö d e m e n i n n a k id ve y a h i l ‘at
o l a r a k y a p ı l m a s ı n a gö re a lta m e s e l â
"N a k d iy e " d e n il i p m e b l â ğ b e li r ti lm iş , b u n u n da a lt ı n a ha n g i k a le m le r d e n ibâret
o l d u ğ u ve m ık d a r la r ı
" b e r â y -ı h a r ç lık " ve "b e r â y -ı h a r c -ı ra h "\
e ğ e r v e r i l e n h i P a t ise m e s e l â
"C â _______ m e h â - y ı
m îr â h û r î- i k a d îfe - i r iş te - i
B r u s _________ a
s e v b ____ " d e n i l d i k t e n s o n ra v e r i l e n h i ’lat sa y ısı y a z ıl m ı ş tı r. Eğe r mah-
s ub y a p ı l m ı ş s a , d i ğ e r t e z k i r e l e r d e o ld u ğ u gibi ü ste de yi ne " v e r ile " ve "m a h a llin e ka yd
o lu n a " gibi k a y ı d l a r k o n m u ş t u r .

Şekil 187 §ekl1 188

Teşrif tezkiresi Zimmet tezkiresi
(D.BRZ, dos. 3/8-77) (D.BRZ, dos. 1/51-21 eski)

Muhasebe-i evvel, "Ruznamçe", s. 124-125 (okunuşları) ve 334-336 (fotoğrafları).

20 Zilhicce 1013 (9 M ayıs 1605) mahsub tarihli tezkire: D .B R Z , dos. 3/8-77.

29 R e bi'ülâh ır 1014 (13 Eylül 1605) kayıd tarihli tezkire: D .B R Z , dos. 3/1-22 (eski).
 Ş EH İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 2 75

19. Z i m m e t T e z k i r e s i

Ha z în ey e öd e nm e si g e re k e n bir m eb lâ ğı n h e nü z tes lim e d il m e y e n k ı sm ın ın tesl im i

için ha z ırl a na n te z ki re le re "zim m e t te z k ir e s i" adı ve rilir. Te z k ire , "D e r -z im m e t------- ——_I
söz üyl e b a ş la r ve s o nda ki "t" harfi uz atılır. İkinci s a tır a p a ra n ı n z im m e t in d e ol d u ğ u
ş ah sın adı ve vaz ifes i ya zılır. Ü ç ün c ü s atı rd a yin e bir ba şlı k vardı r: an m âl_------------- - i ■
A lt ın d a hangi ge lir de n z im m etli o l du ğ u ve sen esi ya z ılm ış tır . Z i m m e ti n han gi k a yd a göre
ol d u ğ u da "b e r - m û c e b ___________ -ı" m üs ta k il sa tır ın ın a ltı n da b e li r ti li r ve ö d e n m e s i g e ­
r eke n p a ra nı n ne k a da rı nı n h â z in e y e tes lim ed ild iğ i, ne k a d a r borç kaldı ğı g ös te r il m iş ti r .
Al ta ise
"M eb lâ ğ -ı m e z b û r b e r -v e c h -i t a 'c îl ta h s il ve te s lîm -i h a z în e o lu n m a k ü z e re ş e rh
v e r ild i” d e ni li p tar ih atı lm ışt ır.

II. K A İ M E
"K a im e", A r a b c a asıllı bi r ke lim e ol up 1. a y a k ta d u ra n , 2. bir şe y in ye ri n e ge ç en
m ân â la rın ı ifade ed en "ka im " k e li m e s i n d e n g e lm e kt e d i r. B el ge b a h is k o n u s u o l d u ğ u n d a
ikinci m ân â sı g eç erl idi r.
O s m a n lı d i p lo m a ti ğ in d e "ka im e" ismi, iki ayrı tü r be lge için k u l la n ı lm ış t ır : A r î za
ve t ez k i re y e rin e ge ç en le r.

A. A R Î Z A Y E R İ N E G E Ç E N K A İ M E L E R

A r î za l a rı n alt m a k a m d a n üst m ak a m a y a z ıl m a s ı n a k a rş ılı k k a im e ler üst m a k a m d a n

alt m a k a m a ya z ılı rl ar .

1. R ü k ü n l e r i

Di ğ e r b i rç o k be lg e gibi k a im e le r d e de d av e t , sa y fa n ı n üst k e n a r ı n a y a k ın bir

ye rd e ba sit ”h ü v e ”den ibâre tti r. Hü ve ile e lk a b a ra s ı n d a ise beli rli bir m es a f e b ıra k ılı r.

E l k a b b a z an sa de c e
”M a ‘r û z -ı a b d -i a h k a r la r ıd ır ki" ş e k lin d e di r. Fa ka t k a im e le r üst m a k a m d a k i n d e n
alt m a k a m d a k in e y a z ıl m a s ı n a r ağ m e n e ks er i ya
"B e n im izze tlü , s a 'â d e tlü k a r ın d a ş -ı e 'a z z ım h a z r e tle r i" l64,
"B e n im in â y e tk â r e fe n d im " l65,
"D e v le tlü , a tû fe tlü , m ü r ü v v e tlü , re f e t l ü s e n iy y ü ’l-h im e m k e rîm ü ’ş -ş iy e m s u ltâ n ım
h a z r e tle r i”'66,
"D e v le tlü , a tû fe tlü , m ü r ü v v e tlü v e liy y ü 'l-h im e m e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r i" '61,
"D e v le tlü , in â ye tlü , a tû fe tlü , re f e t l ü v e li y y ü ’n - n i'a m â lî-h im e m e fe n d im s u ltâ n ım
h a z r e tle r C '6*,
”B e n im sa 'â d etlü , m e k re m e tlü , m e v e d d e tlü , re f e t l ü k a r ın d a ş -ı e 'a z z u e k re m im
s u ltâ n ım A ğ a -y ı c e l î l ü ’ş -ş â n h a z r e tle r i”'69 ve ya be n z er i h ü r m e t k â r k a lı b l a r k u l la n ı lm ış t ır .

29 R eb i‘Qlâhır 1134 (6 Şubat 1723) tarihli kaime: C ev-M , nr. 16356.

5 Z ilh icce 1176 (17 Haziran 1763) tarihli kaime: A. MKT, dos. 5 8 /12.

166 Gurre-i Z ilh icc e 1242 (26 Haziran 1827) tarihli kaime: C ev-M , 8755.

167 25 Z ilh icce 1206 (14 A ğustos 1792) tarih ve "İbrahim" mühürlü kaim e: C ev-M , nr. 16936,

6' J 3r™ " c m utasarnfl A li? Pa9a ’n,n 9 C em âzıyelâhır 1245 (6 Aralık 1829) tarihli kaim esi: HH, nr.

19 Safer 1 177 (29 A ğustos 1763) tarihli kaime: BO A , A .M K T, dos. 58/31.

276 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

M ü s ta ki l s a tı ra y a z ıl a n e lk a b d a n s o n ra h e m e n n a k i l k ı s m ın a g iri le r e k kaimenin
y a z ı l m a s ı n a s e b e b o l a n şey a n la t ı l ı r ve b u r a d a c ü m l e g e n e ll ik l e
" k a im e -i m u h a le s â t ta h r î r " '10,
" k a im e -i h u lû s - d â im e ta h r î r " '1',
"k a im e -i m u h â le s a t- a llâ m e ta h r î r 1,172 t a r z l a r ı n d a k a im e ni n y a z ıl d ığ ı ; eğe r kaime
ile b i rl ik t e bazı b e lg e l e r de g ö n d e r i l i y o r s a
" d e r û n -ı k a im e y e m e v z u u n " m ,
" d e r û n -ı k a im e -i s e n â v e r îy e l e f f e n " '1* ş e k li n d e bi r i fad e ile y a h u t da belgenin
altına
" ta r ih - i k a im e g ü n ü ..." gibi ilâ ve e d il e n bi r n o t la g ö n d e r i l e n y a z ın ı n kaime ol­
d u ğ u n a iş a r e t ed il i rd i . M a a m a f i h , b e lg e n i n "k a im e " h ü v i y e t i t a ş ı m a s ı n a r ağ m e n "a r îz a "
t a b i r in i n k u l la n ı ld ı ğ ı h a ll e re de r a s t l a n m a k t a d ı r ki, bu da, k a im e ile a r îz a arasındaki
fa r k ı n s a d e c e g ö n d e r e n ile g ö n d e r i l e n i n m e v k i l e r i n d e n i b âr e t o ld u ğ u n u , kaime
k a l ı b l a r ı n a gö re y a z ıl a n b e l g e l e r için de "a rîza " t a b i r i n i n k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı g ö ste rm ek te d ir.

N a k il k ı sm ın ı ta k i b e n , g e le n e m i r (t a bi î bu e m i r , k a i m e n i n y a z ıld ığ ı şahıs ta­

r a f ı n d a n d e ği l, y a z ın ı n , o n u n v a s ıt a s ı y l a s u n u la c a ğ ı üst m a k a m c a v e r i l e c e k t ir .) veçhile
h a r e k e t e d i l e c e ğ i n e iş a r e t e d e n d e ğ iş i k ş e k il le r d e bi r h a t i m e y e r alır.
"... m e ’m û l ve m ü s te d 'a - y ı h â lis â n e m iz d ir " ,
"... ih tim â m u d ik k a t b u y u r m a la r ı m e ’m û ld ü r"
"... m ü s â ‘a d e -i s e n iy y e b u y u r m a la r ı m e n u t-ı l u t f u m ü r ü v v e tle r id ir ” gibi bir ifade
ile k a im e y e s on v e ril ir.

K a i m e l e r d e d a im a t a r i h ve m ü h ü r b u l u n u r. Y a z ı n ı n b i ti m i n e m ü h ü r b as ılı p biraz
a lt ı n a t ar ih a t ı l a b i ld i ğ i gi bi, t a r i h d e n s o n ra m ü h ü r k o n u l m u ş k a i m e l e r e de rast lan ır.

2. Ş e k i l ö z e l l i k l e r i

K a i m e l e r , g e n e ll ik l e 30 x 4 7 ,5 ; 38 x 53 cm. gib i b ü y ü k bo y k â ğ ıt l a r a yazılmıştır.

K â ğ ı t, b o y l a m a s ı n a i kiy e k a t l a n ı r ve y az ı, ö n c e sa ğ y a rı y a y a z ıl ır , bu k ıs ım yetişmediği
t a k d i r d e sol y a rı y a g e ç ili r. Y a z ı n ın üst t a r a f ı n d a , k â ğ ıd ı n b ü y ü k l ü ğ ü n e gör e değişmek
ü z e re 10-15 c m . li k bi r b o ş lu k b ı ra k ı lm ış t ır .

Yaz ı c in s i n e g e lin c e : XV I II . y ü z y ıl /ca rmelerinde n e s ih k u l la n ı lı rk e n XIX.

y ü z y ı l d a k i l e r d e r ı k ‘anın t e r c ih e d il m e y e b a ş la n d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r .

K a im e l er in e k s e r i s i n d e , b e lg e n i n s o n l a r ı n a d o ğ r u "k a im e " k e li m es i kullan ılmak la

b e r a b e r , b a z ı l a r ı n d a - y u k a r ı d a da iş a r e t ed il d i ğ i g ib i- b e lg e , m a h i y e ti d o l a y ı s iy l e "a rîza ”
o l a r a k da i si m l e n d i r i l m e k t e d i r . B ir k ı s m ın ı n iç i n d e ise b e lg e n i n cin si ile ilgili her hangi
bi r i m â d a b u l u n u lm a z ; f aka t m es e l â, s a d r a z a m ı n t e l h i s i n i n eki o l a r a k p a d iş a h a sunu­
l u rk e n k a i m e n i n üst t a r a f ı n a
" B o s n a V a lisi k u lla r ın ın k a im e s id ir " '15,
" O rd u -y u h ü m â y û n la r ı k a im m a k a m ı A liş P a ş a k u lla r ın ın m u a h h a r e n v u r û d eden
k a im e s i d i r " '16,
" Ş a r k c â n ib i s e r a s k e r i R a 'u f P a ş a k u lla r ın ın v â r id o la n k a im e s id ir ”' 11 v e ya

1 C e v -M , nr. 16356.

rı C e v-M , nr. 15824.

r: 6 Cemâzıyelevvel 1245 (3 K asım 1829) ve 23 Cemâzıyelâhır 1245 (20 Ara lık 1829) tarihli kaimeler:
H H, nr. 43091 ve 43103.

m A .M K T , dos. 58/31.

174 C e v-M , nr. 8755.

23 Cemâzıyelâhır 1245 (20 A ralık 1829) tarihli kaime: HH, nr. 43102.

11 Zilka 'de 1245 (8 M ayıs 1830) tarihli kaime: H H, nr. 43108.

 277
Ş EH İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

"T ra b zo n V a lisi k u lla r ın ın k a im e s id ir " l7* gibi bir d e r- k e n a r kon ur . Bazı k a i m e l e ­

rin ise, üz e rin d e k i b u y u r u id u l a rd a "kaim e" o ld u ğ u |79
"İşbu k a im e ve d e fte r m a zm u n u v e rile n e m rin k a y d ı b â lâ sın a ş e rh v e rile şe
linde be lir til m işt ir.

B. T E Z K İ R E Y E R İ N E G E Ç E N K A İ M E L E R

Tez kir e y eri n e k u l la nı la n ka im ele r, h a zin e t e z k i ­

resi h a z ır la nm a sı n ı tem in için y a z ılı rl ar dı . M â li y e n in
% n—
r u z n â m ç e ve ba ş m u h a s e b e ka le m le ri dı şın da k i m uk at a a ,
m ev ku fa t, cizye, vs. k a le m le r in de h a z ır la n ı r l a r d ı 180.

Y ap ıs ı ve ö z e l l i k l e r i

M â li y e d en v e ril en k a im e le r, g e ne lli k le "B e -

c ih e t" v ey a "B erâ y" ke li m el e ri y le ba şla rla r. Bu nu n
alt ın d a t e z k ir e le rd e k i gibi ö d e n e c e k p a ra n ın kim in için,
ne s eb eb le ve ril ec e ği , hangi ta r ih le r e âid ol duğ u, / ■ ■ V -Jf.

ö d e m e n i n hangi ge lir ka le m in d e n , kim in ha ngi tari hli

a rzu hâ li üz eri ne y a pı l a c ağ ı , ö d e m e n i n y ap ıl m as ı için
çıka n e mr in m âh iy e ti { " b â -te lh is ve b â -fe r m â n -ı ş e r î f ',
" ta k r ir ve fe r m â n -ı â lî" gib i) b e l i r t i l m i ş t i r 181. T e z k ir e le r
gibi ka im e n in de bu kısm ı siy a k a tla ya z ıl m ı ş tı r.
Bu k ısm ın a lt ı nd a ö de m e y a p ıl a c a k m eb lâ ğ
ba z an tek bir rak am h a lin d e , ba z an da önc e k ale m
kalem , s on ra to pl a m ve ri l m e k ü ze re Hin d ra k a m la r ıy l a
kayd e d i l m i ş t i r 182. Her b ir in in ya n ın a i zah at ve ril m e si
gere kt iği ta k d i r d e ise y in e s iy a k a t y az ısı k u lla n ı lm ış t ır .
Ka i m e n i n ikinci kısmı ince d îv ân î ve y a dî v ân î
kı rm a sı ile y a z ılm ış tır . Bu kısı m bi r ve ya iki c ü m l e d e n
ibare t o la b il d iğ i gibi i zah at ve ri l m e ye ihtiy aç d u y u l ­
ması ha lin de bü yü k bir s ay fa da t u t a b i l m e k t e d i r 183.
Bu a ç ık l a m a so n u n d a e ğ e r ye r m ü s a i d s e y a z ın ın
son satı rın a, de ğ ils e alta tarih k o n u l u p a ltı na imza
a tıl m ış ve ya m ü h ü r b a s ılm ış tır . Ş e k il 1 8 9
K o la y lık la tah m in ed il e b il e c eğ i gibi, i st e n ile n T e z k ir e y e r in e g e ç e n k a im e
te z k ire n in v e ri le bi lm e s i e mr e ba ğl ıd ır. İşte bu emi r, ( C e v - M , nr. 8 61 1)
k a im e nin siy ak at yazıl ı k ı sm ın ı n ü s tü ne " te z k ir e s i v e r i­
l e ” ş e kl in d e k o nm u şt u r .
Em rin ye rin e ge tir ild iği ise, dî v ân î yaz ılı k ı sm ın a ltı na ve ge n e ll ik l e ka lın uçlu
bir ka le m le y a z ılm ış ol an " te zk ir e d â d e " ve ya s a d ec e "d â d e " ke li m el e ri ile i fad e e d ili p
tari h atıl mı ştı r.

13 Muharrem 1238 (3 0 Eylül 1822) tarihli kaime: HH, nr. 3 6 863-K .

17 R eb i‘Ql&hır 1245 (16 Ekim 1829) tarihli kaim e: HH, nr. 43 0 9 2 .

25 Z ilh ic ce 1206 (14 A ğu stos 1792) tarihli ve İbrahim m ühürlü kaime: C ev-M , nr. 16936.
V elk o v , D ip lo m a tik , s. 112.

V elk o v , D ip lo m a tik , s. 114.

M eselâ, N avl kalem inden verilen bir kaim ede memur ve kâtiblerin aylık m aaşları ayrı ayrı g ö ste r il­
m iş, sonra toplam verilm iştir. C ev-M , nr. 9275.

K aim eler, II x 16, 12 x 16,5 cm. gibi normal tezkire e b ‘adında o la b ild iğ i gibi 15,5 x 4 0 cm gibi
büyük eb'addaki kâğıtlara da yazılabilm ektedir. . x «u cm . gıoı
278 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİL İ

C. M E Z A D K A İ M E S İ

1. M u h t e v a s ı ve Şe k i l ö z e l l i k l e r i

M u k a t a a ve m ü lk l e r i n m ü z â y e d e ile satı şı d o l a y ı s iy l e d ü z e n l e n e n be lg e le re m eza d

k a im e s i adı ve ril ir. B a ş m u h a s e b e k a le m in d e h a z ı r l a n a n 184 bu k a i m e l e r d e kâ ğıd ın her iki
y ü z ü de k u l la n ı lm ış t ır , ö n y ü z d e , k â ğ ıd ı n ü s tt e n d ö r tt e b i rl ik k ı s m ı n d a "m u k a ta a ______ ",
" e m lâ k ____________ ", " ç iftlik ____________ " gibi s a tı ş a ç ık a r ıl a n şe y in c in si , m ali ye tezkire­
l e r i n d e o ld u ğ u gibi so n harf i u z a tı la r a k y a z ıl m ı ş tı r . B u n u n a lt ı n a m u k a t a a la r d a
" H a sh â -y ı K e ş a n ve t e v â b i 'i h â d e r L iv â -y ı P a ş a " ,
" Y ü z d e c iy â n - ı K a r a m a n d e r L iv â -y ı A k s a r a y " gibi m u k a t a a n ı n adı ve hangi san­
c a k ta o l d u ğ u b e li r ti lm iş t ir .
" v â c ib a n e v v e l- i M a rt" ve y a
" v â c ib a n g u r r e - i M u h a r r e m " ş e k li n d e b a ş l a n g ı ç t ar ih i k a y d e d il m iş ; alt ın da ise
m u k a t a a n ı n y ı llı k gelir i ku r u ş o l a r a k g ö s te r il m iş ti r . B u n u n d a a lt ı n a " b e -n ___________ â m "
k e li m e s i y a z ı l d ı k t a n s o n r a m u k a t a a n ı n eski sahibi,
m u k a t a a y a t a s a r r u f şek li ve h a n g i tar i h te n îtibâren
ü z e r i n d e o l d u ğ u ile m u a c c e l e s i y a z ıl m ı ş tı r. Şayet,
s a h ib v e y a m u ta s a r r ıf ı , m u k a t a a n ı n t am a m ı n a değil
de bell i b i r h i s s e s i n e s a h ib s e bu h i ss e mıkdarı da
m e s e l â , " h is s e - i s ü m ü n " ş e k li n d e gö sterilmiştir.
S i y a k a t l a k a le m e a lı n m ış o l a n bu k ı sm ın üst ta ­
rafında "mukataa" kelim esinin son harfinin
u z a t ı l m a s ı n d a n m e y d a n a g e le n ç iz g i n in he men üze ­
r in d e s a ğ a lt t a n sol ü s te d o ğ r u m ey il li olara k, mu-
k a t a ‘an ın ne s e b e b l e b o ş k a ld ığ ı ve k im in müracaatı
ü z e r i n e m e z a d a ç ık a r ıl d ı ğ ı d î v â n î y a z ı ile,
"M û m â ile y h f e v t o lm a ğ la h is s e s i m a h lû lü n -
d e n b e r -m û c e b - i ş u r û t f u r u h t u ik tiz â e y le d iğ in i
îr â d -ı c e d îd d e fte r d â r ı ... m e m h û r e n iş â r e t etm ekle
h is s e s i m a h lû lü n d e n m e z â d iç ü n b â -fe r m â n işbu
k a im e v e r i l d i" it$ y a h u t
" M e r k u m f e v t o lm a ğ la m a h lû lü n d e n kendü-
Şekil 190 le r e m â lik â n e v e r ilm e k r ic â s ıy le m ü te v effâ -y ı
Mezad kaimesi -ön yüz üst kısım- m e r k u m u n o ğ u l la n E b û b e k ir ve Ö m e r nâ m â n ki-
(Cev-M, 18884/1) m e s n e le r i s t id 'â e tm e le r iy le m û c e b in c e bâ -ferm â n
m e z â d iç ü n işb u k a im e v e r ild i " 186 şe kl in d e kayd
e d il m iş ti r .
M ü lk l e r d e , ik in c i s a tı rd a e m l â k i n k im e âid o l d u ğ u
"M ü te v e ffa E lh a c A h m e d , d a m a d -ı F e r h a d -z â d e ” v e y a
" M ü te v e ffa E lh a c A li A ğ a , S e r -b e v v â b în - i D e r g â h -ı â lî..." gib i satı şa çıkarılan
m ü lk ü n s a h ib i n in ö l m ü ş o l d u ğ u d a b e li r ti lm e k ü z e re , ismi ve sıf atı y a z ıl d ık t a n so nra me­
z a d ın , k i m l e r i n t a h r i r a t ve îlâm ı ü z e ri n e v e ri l e n n as ıl bi r e m ir le y a p ıl d ı ğ ı da
" b e r -m û c e b -i ta h r îr a t- ı D e r v iş A b d u lla h B eğ , m ü b â ş ir -i m u h a lle fâ t-ı m (e zb u r) ve
m e m h û r i ‘lâ m -ı H a şa n A ğ a , E m în -i G ü m r ü k -i İ s ta n b u l ve ta k r îr v e fe r m â n - ı â lî f î 2
( R a m a z a )N s e n e 1 2 1 2 ve b â - fe r m â n -ı ş e r î f " n ı ş e k li n d e i fad e o l u n m u ş ve ih tiyaç duy ul ­
du ğ u h a ll e r d e a lt ı n d a , m e z a d a ç ık a r ıl a n ş e yd e b u l u n a n m a l l a r ı n d ö k ü m ü ve rilmi ştir"*.

11,4 V elkov, D iplom atik, s. 118.

C e v-M , nr. 20450.

'*'■ C e v-M , nr. 18884.

" 7 3 Ramazan 1212 (19 Şubat 1798) tarihli mezad kaimesi: C e v -M , nr. 25977.

I8B Meselâ, mezada çıkarılan bir geminin içindeki eşya (C e v-M , nr. 25977) veya bir çiflikteki konak, ev,
ahır, bahçe, anbar, harman yeri ayrıca ekili arazi ve dOnQmQ, tohumluk, arpa ve buğday gibi şeylerin
 279
ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R

Kâ ğı dın ilk sa y fa sın ın alt dö rtt e bi rin d e d e ft e rd â r ın r ı k ‘a ile ka le m e a lın m ış

si b ul u n m a k ta dı r. B ur ad a, y u k a rı d a adı ya zılı m u k a t a a n ın m ahl ûl o l d u ğ u için açık
a rtt ırm a ya çık a r ıl d ı ğ ın d a n bah isl e, en çok m u ac c e le yi verdi ği için ü z e ri nd e k ala n şa hs ın
ismi ya z ılm a k ta , d iğ er t a li h le r in a rt t ır m a d a n ç e ki ld ik le ri ( k e /f-i y e d e ttik le r i) b e li r ti l ­
mekt e ve " k a ra r d â d e " si m û ci b i n ce m u ac c e le s i ile de llâ liy e s i h â z in e y e te sl im e d i l ­
d iğ in d e n ha tt-ı h ü m â y û n ş a rtl a rın a göre, m u k a t a a n ın m al i k â n e ol ar a k bu şa hs ın
" u h d e sin e k a y d " ile beratı v e ri l m e k üz ere sa d ra z a m ı n emri i st e nm e kt e d ir . B a ş d e ft e rd a r ın
büt ün tel h i sl e ri n d e ol du ğ u gibi, te lh isi n b i ti ­
m ind e to pl u imz a b ul u n m a k t ad ı r . B u n un ü z e ­
rin d e s a d ra z a m ı n
"T e lh is i m û c e b in c e m â lik â n e u h d e s in e ^ s .

k a y d ve b e r â tı i ‘tâ o lu n m a k b u y u ru ld u " emri

ile üs tü n d e "sa h h ", alt ın d a e mr in tarihi ile
d e ft e rd a r ın sah hı ye r a lm a kt a d ır .
K a i m e sû reti, e m ir te z ki re si ve ya b e r a ­ ı't/'/ıJu* <_ı
tının v eri ld iği ise ba z an t el hi si n alt ın d a, ba z an
da ü s tü n de , fakat d a im a ka lın uç lu bi r ka le m le

> #
ve dî v â n î y a z ıy l a o l m a k ü ze re
" S û r e t-i k a im e d â d e " 1*9,
" T e z k ir e -i e m r d â d e " '90,
" B e ra t d â d e " m ş e kl in de ka yd ed ili p
t ar i h a tıl mı ştı r.
Şekil 191
K â ğ ıd ın ark a y ü z ün de , üs tte n dö rtt e Mezad kaimesi -ön yüz alt kısım-
birlik kı sm ın d a ka lın uç lu bir k a le m le ve "dal" (Cev-M, 20450)
harfi h e m e n bü tü n s a t ı n ka p la y a c a k ta r z da
uz a tıl m ış "M e z â d ________________ " k e lim es i ve
satı rın s o n u nd a , çiz g i n in ü z e ri n d e m ez a d tari hi b u lu nu r. Bu tar ih , di ğ e r y ü z ü n üst
p a rç a s ın da ki tar ih le ayn ıdı r. Ç i z g in i n a lt ı n d a sa ğ d a "g ur uş" işa re ti a lt ı n d a , alt alta
ya z ılm ış ra k a m la r v a rd ı r ki, b u n l a r d a n ilki m e z a d ı n b a ş la n g ı ç m ık d a r ın ı , di ğ er l er i işt ira k
e de n le r in y a p tık la rı art t ır m a l a rı g ö s t e r i r 192. Son r ak a m m u k a t a a n ın s a tı ş ın d a ka ra r k ıl ı n a n
rak a m o l d u ğ u n d a n alt y a n ın d a yine k alı n uç lu ka le m le " k a r a r d â d e " y az ısı b i ra z a lt ı n d a
s o ld a
" K a ra r d â d e s i ü zre te lh is o lu n m a k b u y u r u ld u " e mr i; üz e ri n d e "s a h h ", a lt ı n d a
t a r i h 193 y e r alır.
K â ğ ıd ın a rk a y ü z ü n ü n alt y a rı s ın d a -ki üst t ar a ft a k i m u â m e le n i n u z u n l u ğ u n a gö re
ba z an alt d ö rtt e bi rli k, b a z an da d ö rtt e ikil ik k ıs m ın d a d ı r - m u a c c e le n i n H a z i n e- i  m i re y e
ya tır ıld ığ ın ı gö s te r e n ka yıd vard ır. S i y a ka tl a, m al iy e t e z ki re le ri t a r z ın d a y a z ıl m ı ş bu
ka yıd, " b e -d e s t________ " ke lim es i ile ba şla r; a ltı n d a, pa ra k im in ta r a f ı n d a n y a tı r ıl m ı ş s a
on u n adı

mıkdarı, çiftçilere verilmiş olan borçların mıkdarı, çiftlikteki hayvanların cins ve sayıları ayrı ayrı
(C e v-M , nr. 25453) yazılırdı. Fakat ölen şahıs, meselâ bedestende bir dolaba sahibse, bu dolabın,
eğer bir vakfa bağlı ise vakfı ve aylık kirası ile içinde oturan şahsın isimleri yazılırdı (C e v -M nr
26342).

I,v C e v-M , nr. 20450.

m C e v-M , nr. 20462.

1,1 C e v-M , nr. 18884.

,‘’2 Meselâ, Keşan ve tevâbi'i mukataasının 1/3 hissesi mâlikâne olarak 3 Muharrem 1212 (28 Haziran
1797)’de satılığa çıkarıldığında muhammen bedeli 1500 kuruş iken, mezad sonunda 6000 kuruşa
kadar yükselmiş olduğu görülmektedir (C e v-M , nr. 20450). Aksaray S an cağın d ak i Yüzdeciyan mu-
kataası 4 Cemâziyelâhır 1176 (21 A ralık 1762)’da mezada çıkarıldığında ise muhammen bedeli 200
kuruş iken sadece 50 kuruşluk bir arttırma ile satılabilm iştir (C e v-M , nr. 18884).

Bu ilk buyuruldunun altına tarih konulmamış mezad kaimelerine de rastlanmaktadır. C e v-M , nr.
18884 buna misâl olarak verilebilir.
280 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

" M u s ta fa A ğ a , a n a k ç e - i m u 'a c c e le - i
m u k a ta ’a -y ı m e z b û r b e -H a z în e - i  m ir e t e s ­
lim şü d e " ş e k li n d e , a lt ı n d a y a tı r ıl a n m ık da r ,
y a n ı n d a y a tı r ıl d ığ ı ta ri h ve a ltt a m ü h d r
b u l u n u r. B a z ı la r ın d a m u a c c e l e n i n y a n ın d a ,
yi n e ayn ı t a r z d a y a z ıl m a k üz e re , d e ll â li y e
be de li de ka yd e d il m iş ti r . M u a c c e l e ile
d e ll â li y e b e d e li n in ya tı r ıl ış tar i h le r i farklı
d a ol ab i l ir . De st k e l i m e s i n i n " f 's i n i n ü z e ­
r in d e k a lı n u ç lu k a le m le " ta h v ille r i v e r ile " ,
en alt ta ise d e f t e r d a r ı n te l h i s y a p m a s ı n a
iş a r e t e d e n "te l h i s " ke li m e s i b u l u n u r.
M e z a d k a im e le r i, ç e şi dl i k a y ıd l a rı n
b u l u n m a s ı d o l a y ı s i y l e b ü y ü k bo y k â ğ ı d l a r a
y a z ıl ır . 19,5 x 2 8, 5; 18,5 x 31, 5; 20, 5 x
38,5 cm. gibi d e ğ iş i k e b ‘a d la r d a o l a b i l ­
m e k t e d ir .

2. M e z a d M u a m e l e s i n i n A k ı ş S e y r i

M a h lû l m u k a t a a la r , z a m a n z a m a n
s a tı ş a ç ık a r ı l a b i l d i ğ i gibi m u a y y e n bi r s üre
i çi n d e m a h l û l o l a n m u k a t a a l a r ı n d ö k ü m ü
y a p ıl a r a k h e p s i n i n b i rd e n m e z a d k a i m e l e r i ­
nin h a z ı r l a n m a s ı da m ü m k ü n d ü . B u n u n için
bi r ay z a r f ı n d a h â z in e y e i nti ka l e tm i ş m u k a - Şekil 192
ta a e s h a m ı n ı n m a l i k â n e k a le m i ve e s h a m Mezad kaimesinin arka yüzü
ruznam çesinden ta t b i k i ist e ni r; f ai z le r in i (Cev-M, nr. 18884/1)
i h ti v â e d e n d ö k ü m ü n d e n s o n ra m e z a d k a i ­
m e l e r i n i n h a z ı r l a n m a s ı e m r o l u n u r d u 194.
B u n d a n s o n r a m e z a d k a im e le r i h a z ır la n ı rd ı .

M e z a d k a im e s in d e k i k a y ıd l a r ı n iki s a y fa b o y u n c a a lt a lta sı r a la n ı ş ı, m uâ m ele ni n

a kı ş s e y rin i t am ol a r a k ak s e tt i rm e z . Ya n i, k â ğ ıd ı n ö n c e b ir y ü z ü k u l la n ı lı p bi tirildikte n
s o n ra d i ğ e r i n e g e ç il m i ş de ğ il d i r. K â ğ ı d ın h e r iki y ü z ü n ü n üst p a r ç a l a r ı n d a k i kayıdlar
aynı gü n, ö nc e m u k a t a a n ı n ism in i i ht iv â e d e n ön, s o n ra m e z a d r a k a m la r ın ı n yazıldığı
ar k a y ü z o l m a k üz e re , ç ı k a r ı l m ı ş t ı r 195. Bazı m e z a d l a r d a s a tış ın , a ç ıl ış ra k a m ı üz erinde n
g e r ç e k l e ş m e s i n e k ar ş ı lı k , b a z ı l a r ı n d a ço k faz la a r t t ır m a y ap ıl d ı ğ ı gö rü lm e k te d i r. İlk me-
z a d d a s a t ı l m a y ı p t e k r a r a rt t ır m a y a k o n a n la r ; h a tt a m e z a d ı n bi rk a ç d e P a tek rarlandığı
s a tı ş la r da v a rd ır . Bu s a tı ş la r a âid m e z a d k a im e le r in d e art ı şl a rı g ö s te r e n raka mla rın
a lt ı n d a z a m a n z a m a n bi r t o p la m v e ri l m i ş , s o n ra t e k r a r a r t ı ş l a r ka y d ed il i p te k ra r toplam
v e ri l m i ş ti r. T o p l a m l a r ı n s ay ısı , m e z a d s a y ıs ı n a e şit tir . B i r d e n f az l a m e z a d a çıka rıl an lar ın
d e f t e r d a r t a r a f ı n d a n y a p ıl a n t e l h i s l e r i n d e bu d u r u m g e n e ll ik l e "d e f'a tl e m ü z â y e d e olun-

1,4 1235 Z ilk a 'd esin d e m ahlûl olan esham ın m âlikâne ve esham ruznam çesi kalem lerinden tatbikini emr
eden buyuruldu üzerine çıkarılan der-kenarlar ve m ezad k aim elerinin verilm esi emri: C ev-M , nr.
18600.
K aim enin birinci sa yfasın ın mukataa ism inin bulunduğu yüz olduğu, tepedeki "h ü v e " işaretinden ko­
lay ca a n la şıla b ilm e d e d ir . A yrıca, m uâm elesi b itm em iş bir m ezad kaim esi de m ezad kaim elerindeki
m uâm elenin seyri hakkında b ilgi verm ektedir. C ev-M , nr. 2 2 5 3 8 ’de k ayıdlı belged e sadece her iki
yüzün üst kısım larındaki b ilg ile r, yani m ukataanın adı, kıym eti, kim in tasarrufunda olduğu, hisse
mıkdarı ve m u a c celesi, üstte kaim enin ve riliş sebebi ile tarihi; arkada m ezadın başlangıç rakamı ile
artışlar ve toplam ı ile kaim enin Mbu v e ç h ile tebdîl " olunm asına dair em ir bulunmaktadır. Fakat v e­
rilen tahvil sureti, defterdarın te lh isi, sadrazam ın buyuruldusu ve son kayıdlar m evcud değildir.
 28 1
ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R

duğu" şe kl in de b e li r ti lm iş t ir 1'"’.
K ar arı n tat bi ke k o na b ilm es i için t e lh is d e n önc e m u a c c e le s i n in h â z in e y e
ya tır ılm as ı g e r e km e kt e d ir . N i te k im , bu hu su s, da h a so nr a k ale m e a lın an d e ft e rd a r t e l h i s ­
lerind e de a ç ık ç a g ö r ü lm e kt e di r. M u a c c e l e n i n hâ z in e y e y a tır ılm a s ın ı m ü te â k ıb tahvi li ve
s û r e t i |fl7 ve ri l m e k t e ve ve ri l en tah vi lin kop ya sı k a im e n in ark a y ü z ü n ü n alt p a r ç a s ın d a yer
alm a kt a dı r. A n c a k b u nd a n so n ra b a ş d ef t er d a r , k a im e ni n ön y ü z ü n d e k i tel hisi y a p m a k ­
tadır. N ih â î ka ra r ve m u â m e le n i n t a m a m l a n m a s ıy l a ilgili ş e rh l e r de yine ön y üz d e b u l u n ­
m akt ad ır.

Bazı m ez a d k ai m e le r in d e , hatt-ı h ü m ây û n şa rt la r ın d a n o lm a k üz ere m u k a t a a y ı

m âl i k â n e ol ar a k a la n l a rı n bir ay için de b e ra tla rın ı a lm ala rı ge re k tiğ i, aksi ha ld e ha kla rın ı
kayb e d e c e k l e r i n d e n y e n id e n m ü z â y e d e yo l u n a g id ile ce ğ i ilk s a y fa d a k i m u k a t a a
y a z ıs ın ın üs tü ne ş erh v e r i l m i ş t i r 1<,K.

III. T E M E S S Ü K - T A H V İ L - S E N E D
A r a b c a "m ese k " ( ciL-*) kö k ü n d e n g ele n ke li m en i n lügat m ân â sı "t u t u n m a" , " y a p ı ş ­
ma", " s a rıl m a " d ır. D i p l o m a t ik b a k ım d a n te m e s s ü k , bir b o r cu n ö d e n m e s i n in ka bûl e d i l m e ­
si, b ir ş e yi n te s lim a lı n d ı ğ ın ı n gö s te r il m es i gibi h u s u s la r d a karşı t ar a fa ve ri l en bir nevi
se ned di r. B un u n için ço k çe şid li k o n u l a r d a t e m e s s ü k l e r ve ri l m i ş ti r. Bazı h a ll e rd e ''te ­
m e ssü k " ka rşı lığ ı "ta h v il" de ku lla n ı lm ış t ır . X I X .y ü z y ıl ı n ikinci y a rı s ın d a " te m e ss ü k "
k e li m e s i n in yerin i z a m a n l a "s e n e d " a lm ış tır . İfade e tti k ler i m ân â b a k ım ı n d a n fark yok tu r.

A. K L A S İ K D E V İ R T E M E S S Ü K L E R İ

1. A h i d n â m e T e m e ss ü k ü

Bir ha rb s o n ra s ı n d a iki d e v le t m u ra h h a s la r ı bir a ra ya ge lip sulh ş a rt la r ın ı tes bi t

e de rle rd i. Bu s ulh şartla rı iki nü s h a o la ra k h a z ır la n ı p t a r a fl a r m u r a h h a s l a r ı n c a i m z a ­
l a nd ık ta n s on ra - b ir in i n i m z a la d ığ ı d i ğ er i n e ve ri l m e k ü z e re - m ü b â d e l e ol u n u rd u . T a n z i ­
m a t ö n c e s i n d e "te m e s s ü k " adı ve ril en bu b e lg e le r, su lh u n tesi s e d il d i ğ in e d a ir bi r s e n ed
ve da h a s o n ra y a p ıl a c a k m u â h e d e için bir e sas teşk il ede rdi .

1500

1000
1000
500

4000

500

500

1000
6000

(3 Muharrem 1212 /28 Haziran 1797 tarihli mezad kaimesi: C e v-M , nr. 20450)

27 Şa'ban 1151 (10 Aralık 1738) tarihli mezad kaimesinde ise altı dePa mezad yapıldığı ve 100 ku­
ruştan başlayan arttırmanın 100+200+100 - 400+200 + 200+200+200 + 55 = 1255+150 = 1405 + 50 =
1455+15 = 1470 şeklinde 1470 kuruşa kadar çıktığı görülmektedir. C e v-M , nr. 26342.
Yüzdeciyan mukataasınm tahvil sûreti mezad kaimesine ekli olarak saklandığından bu hususu açıkça
takib etmek mümkün olabilmektedir. C e v-M , nr. 18884 ek.
'''* Ce v-M , nr. 20450.
28 2 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

Bu te m e s si l k le r d e , " h ü v e ", "h ü v e l-fe tta h " v e ya "b is m i ’lla h i r -r a h m a n i r-ra h îm ”

ş e k li n d e k i bir d a v e t i m ü t e â k i b ya "B iz ki. " diye b a ş la y a n ve iki t a r a f m ur ah h as lar ın ın
isim, sıfa t ve m e m u r i y e t l e r i n i n be li r ti ld i ğ i bi r u n v a n r ü k n ü b u l u n u r v ey a s ad ece "K om -
r a n ( K o m o r n J ’t/û v ü k e lâ y la b itü r d iiğ ü m ü z b u d u r k i" gibi k ısa bir gi ri ş te n so nra n a k il
k ı s m ın a g e ç ili r . E ğ e r t e m e s s ü k bir m u â h e d e n i n gizli m a d d e l e r i n e â id s e bu da
" b a 'd e ’l-m ü k â le m e ve 'l-m ü z â k e r e â tîy ü ’l-b e y â n ik i m a d d e -i h a fiy y e -i m a h sû sa
a k d u te v s ik o lu n m u ş d u r " ş e k li n d e b e l i r t i l i r ' ^ T e s b i t e d il e n m a d d e l e r sı r a la n d ı k ta n sonra
t a r a f l a r ı n s ul ha a yk ırı h a re k e t e t m e y e c e k l e r i ka y d o l u n u r. H a t i m e d e , b a z an teâti edilecek
m e t i n l e r i n ha ngi d i ll e r d e y a z ı l a c a ğ ı n a işa re t e d i l i r 200; y a h u t k e n d il e r i n e ve rilen ruh-
s a t n â m e m u c i b i n c e h a z ı r l a n a n bu t e m e s s ü k ü n karş ı t a r a f m u r a h h a s l a r ı n ı n h a z ırl a y ıp im­
z a l a d ı k l a r ı y l a m ü b â d e l e e d il di ği b e l i r t i l i r 201; b a z a n da İ s t a n b u l ' a elçi ve hediyeler
g ö n d e r i l e c e ğ i n e 202 t e m a s o lu n u r. T e m e s s ü k l e r i n s o n u n d a m u tl a k a t a r i h ve alt ta da tanzim
ed e n m u r a h h a s l a r ı n i m z a l a n b u l u n u r. Ta r ih , b a z ı l a r ı n d a s a d e c e h i c r î 20*, b a z ıla rı n d a ise
h em m il â d î, he m de h ic r î o l a r a k a t ı l m ı ş t ı r 204.
İ s t a n b u l ’da h a z ı r l a n a n tic â re t a h i d n â m e l e r i n d e de y in e ayn ı us ûl e riâ ye t edilerek
k arşı t a r a f a t e m e s s ü k v e ri l d iğ i g ö r ü l m e k t e d i r . B u n l a r d a da m u k a d d i m e d e ah id n âm e /
m u â h e d e n i n v e ri l iş se b e b i , k i m l e r a r a s ı n d a k a r a r la ş t ır ıl d ı ğ ı b e li r ti ld i k te n so nr a
"... b e y n im iz d e b i 'l - m ü z â k e r e te n s ik ve ta n z im o lu n a n m e v a d d ır ki z ik r o lu n u r "
gibi bi r i f a d e d e n s o n ra m a d d e l e r e g e ç ili r. H a t i m e d e ise
"... b e r -v e c h -i b â lâ m a k a m -ı r iy â s e t ile m û m â ile y h b e y n in d e k a r a r g ir o lu p ... işbu
m u 'â h e d e te m e s s ü k ü n ü n m ü b â d e le s i ta r ih in d e n îtib â r e n o n m â h a k a d a r d e v le te y n -i
m u â h e d e v n ta r a fla r ın d a n ta s d ik n â m e le r i m ü b â d e le s iy le m e v a d d -ı m e r k u m e b e y n e ’d -d ev-
le te y n m e r 'î ve m u k a r r e r o la " d e n i l e r e k ha ng i t ar i h e k a d a r t a s d i k n â m e l e r i n ve ril eceğine
iş â r e t ed ili r. Dış m ü n â s e b e t l e r i n r e i s ü l k ü t t a b t a r a f ı n d a n y ü r ü tü l m e s i do l ay ı s iy l e İstan­
b u l 'd a v e ri l e n t e m e s s ü k l e r i n bi r k ı s m ı n d a r e i s ü l k ü t t a b ı n i m z a s ı v ard ır . N it ek i m , 1245'de
A m e r i k a B i r le ş ik D e v l e t l e r i y l e y a p ıl a n ilk t ic a r e t m u â h e d e s i n i n t e m e s s ü k ü Me hmed
H â m i d E f e n d i' n i n im z a s ın ı t a ş ı m a k t a d ı r 205.

A h i d n â m e t e m e s s ü k l e r i n i n t a m a m ı g ü n ü m ü z e u l a ş a m a m ı ş o l m a l ıd ı r. Zî râ bazıları
a h i d n â m e n i n v e r i l i ş i n d e n s o n ra im ha e d il m iş le r d ir . N i t e k i m , Ev â il- i C e m â z ı y e lâ h ı r 1024
(2 8 H a z i r a n - 7 T e m m u z 1615) t ar ih li t e m e s s ü k e ek o l a r a k ta n z i m e d il e n d iğ er bir te-
m e s s ü k d e , t a n z i m e d il e n t e m e s s ü k l e r es as a lı n a r a k d e v le t m e r k e z i n d e a h id n â m e t an z im i­
ni m ü t e â k i b , h e r iki h ü k ü m d a r t a r a f ı n d a n da t e m e s s ü k l e r i n y a k ı l a c a ğ ı n a
" V e c h -i te m e s s ü k b u d u r ki, ik i c â n ib d e n ta y in o ld u ğ u m u z v e k ille r b i-in â y e ti'lla h ı
te ‘â lâ bu d e f'a b itü r d ü ğ ü m ü z s u lh u s a lâ h h u s û s ıy ç ü n b ir b ir im iz e v e rd iğ ü m ü : te ­
m e s s ü k le r m û c e b in c e  s itâ n e - i S a ' â d e t ’d e a z a m e tlü p â d iş â h - ı â le m p e n â h h a z retleri
a h id n â m e -i h ü m â y û n la r ın v e r d ik d e n s o n r a m e z k û r te m e s s ü k ü k a p u k e th u d â m ız önü n d e
ih r â k b i ’n - n â r e d ü p ve s a 'â d e t lü ve iz z e tlü R o m a İ m p a r a to r [ u ] h a z r e tle r i n â m e-i
h ü m â y û n m û c e b in c e a h id n â m e v e r d ik d e n s o n r a a z a m e tlü p â d iş â h - ı â le m p e n â h h a z r e tle r i
c â n ib in d e n h e r k im g e lü r s e ö n le r in d e ih râ k b i ’n - n â r e tm e k iç ü n işb u te m e ss ü k ta h rir
o lu n m u ş d u r . T a h r ire n ..." ş e k li n d e işâ re t e d i l m i ş t i r 206.

ıw 17 C e m â z ıy e le v v e l 1227 (2 9 M ayıs 1812) tarihli Bükreş m uahedesi g iz li m addelerinin temessük

sûreti: B O A , M uâhedeler, nr. 4 0 0 /3 .

:o" F ek ete, E s te r h â z y , s. 14.

;m I 7 C e m â z ıy e le v v e l 1227 tarihli aynı tem essük: M uâhedeler, nr. 4 0 0 /3 .

F ek ete, E s te r h â z y , s. 26.

M u âh ed eler, nr. 4 0 0 /3 .

:rtJ T a fsilâ t için III. Bölüm "Ahidnâm e" b ahsine bk.

A .B .D 'y e verilen 14 Z ilk a'd e 1245 (6 Haziran 1830) tarihli ve " e l-m ü s te m id m in e 't-te v fîk e l-m elik i /-
v e h h a h M e h m e d H âm id. R e isü I-k ü ttâ b " im zalı ilk ticaret m uâhedesi tem essükü: N ational A rchives
( W ash in gton ), M ic r o film ,1247/19.

:o'' F e k e te . E s t e r h â z y , s. 15.
 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A S I Y A Z I Ş M A L A R 283

2. E m r -i ş e r î f V e r i lm e s i İçin T e m e s s ü k

Çeş id li ş e y le r için v e ril en i lt iz a m la rı n bed eli y atı r ıl d ık t a n so nr a iltiz amı alan

şah sın h a kl a r ın a ba ş ka la rı ta r a fı n d a n hi çb i r şe ki ld e m ü d a h a l e e d il m e m e s in i t em in için
ilgili ye rle r i d ar e c il e ri ne h i ta be n emr- i ş e r i f ya zıl ırd ı. İşte bu emr- i şe rif in ha z ır la n ı p
îcab ed en y e rle re gö nd e ri l e c e ğ i n e da ir ilgili de ft e rd a r ve ya n â z ır ta r a fı n d a n bir te m e s s ü k
ve rilirdi.

Bu t e m e s sü k l e r,
"B â is -i te r k îm - i h u r û f o ld u r k i" 20\
"B â is -i ta s tîr - i h u r û f o ld u r k i" 20t v e y a
"V e c h -i ta h r îr -i h u r û f o ld u r k i" 209 ib a r e le r in d e n b iri yle b a ş la r ve il t iz a m a v e ri l en
şey, ilt iz a m ın han gi t a r i h le r a ra s ı n d a ge çer li ol du ğu , ilt iza mı alan şa h sı n adı ve ilt iza m
be deli yazıl ır; ba z an i lt iz a m ı n ki m d e n alı n ıp bu ş a h sa v e ril d iğ i de ka y d edil ir. B u n d a n
son ra ilt iz a m be d e li n in m ık d a rı, faiz ve k a le m iy e de için de o l d u ğ u n a işa re t o l u n a r a k b e ­
lirtilir; ö d e n m e ş e k lin e d a ir m ü lt e z i m ta r a fı n d a n borç t e m e s s ü k ü v e r i l d iğ i n d e n ba hs e d i ­
lir. N ih a ye t, k e n d is i n e k i m s e n in m ü d a h a l e d e b u l u n m a m a s ı h u s u s u n d a em r- i ş e r i f
y a z ıl a ca ğ ı n a da ir bu t e m e s s ü k ü n v e ril d iğ i
" k a n û n -ı k a d îm ve o lıg e ld iğ i ü z e re a h z u k a b z e y le y ü p ta ra f-ı â h a r d a n m ü d â h a le
o lu n m a m a k ü z e re z a b tıy ç ü n e m r -i ş e r î f i 't â s ı b â b ın d a işb u te m e s s ü k v e r ild i"21°,
"... k a z â te y n -i m e z k û r e te y n e ve  s itâ n e ta r a fla r ın a b a ş k a b a ş k a y e d i k ı t ‘a e m r -i
ş e r î f i't â s ı b â b ın d a işb u te m e s s ü k v e r ild i" 2" gibi bir ifade k u l la n ı la r a k t e m e s s ü k b i t i r i ­
lir.
Bi ti m in e g ün ve yıl ra k a m la , ay g e n e ll ik l e r u m u z l a o l m a k üz e re t ar ih atı lır .
Sol alta ilgili ş a h ıs t a r a fı n d a n im za ko n ur , i m z a n ın a rk a s ı n a da m ü h ü r ba sıl ır.
İ lti z a m a ve ri l en şe yi n ç e şid li p a r ç a l a r d a n m e y d a n a g e lm e s i h a li n d e em r- i ş e rif le
bi rlikte bu p a rç a l a r ı n d ö k ü m ü n ü ih tiv â e de n bir de sû re t v e ri lir d i. Bu d e ft e r sû ret i, ço k
kere k â ğı dı n üst y a rı s ın a ç ık a r ıl ı p alt ya rı y a t e m e s s ü k k a le m e a l ı n ı r d ı 212. D e f te r s û re t in i n
ba zan ta m a m ı , ba z an da sa d ec e b a şlı k kısm ı s iy a ka t ile ya zıl ır. He r g e li r k a le m i ayrı ayrı
gös ter ili p al t ı n a ge liri k ay d o lu n u r ve s o n u n d a to p la m g e lir veri lir . D e f te r s û re ti, t e ­
m es s ük k â ğ ıd ı n d a n ayrı ol a r a k da te rt ib e d il e b il ir 213.
Em r-i şe rif in y a z ıl m a s ı bu t e m e s s ü k ü z e ri ne k o n u l a c a k
"M û c e b in c e e m r i ta h r îr o lu n a "2M,
" M û c e b in c e b a ş k a b a ş k a e m ir le r i ta h r îr o lu n a "2' 5,

2<r İrâd-ı Cedîd Hazînesi N âz ın Mustafa Reşid mühür ve imzaları bulunan 1 Rebi'ülevvel 1210 (15
Eylül 1795), 15 ve 28 Receb 1211 (14 ve 27 Ocak 1797) tarihli temessükler: C e v-M , nr. 25350,
25379,25502.

:o* 21 Cemâzıyelâhır 1248 (15 K asım 1832) tarih ve Mukataat Nâzırı Mehmed Em in imzalı temessük:
C e v-M , nr. 8870; 23 Safer 1239 (29 Ekim 1823) tarih ve Darbhâne Nâzırı M îr Hüseyin imzalı te­
messük: Cev-Darb, nr. 1059; Mansûre Hazînesi Nâzırı Abdurrahman Nâfiz imzalı ve 25
Cemâzıyelâhır 1250 (29 Ekim 1834) tarihli temessük: C e v-M , nr. 19093.

2W 25 Receb 1249 (8 A ralık 1833) tarih ve yine Abdurrahman Nâfız imzalı temessük: C e v-M , nr. 19737;
21 Şevval 1228 (17 Ekim 1813) tarih ve Darbhâne-i Âmire Nâzırı Seyyid İbrahim Sârim imzalı te­
messük: C e v-M , nr. 16404.

210 28 Receb 1211 (27 Ocak 1797) tarih ve trad-ı Cedid defterdarı imzalı temessük: C e v-M , nr. 25502.

15 Receb 1211 (14 Ocak 1797) tarihli İrâd-ı Cedid defterdarı imzalı temessük: C e v-M , nr. 25379,

212 Erzurum sancağındaki 51 zeâmet ve timârın deruhde ve iltizamı için emr-i şerîf yazılması ve sûret
verilmesi için 1 Rebi'ülevvel 1210(15 Eylül 1795) tarih ve M ustafa Reşid mühürlü temessük: Cev-
M , nr. 25350; Merbutatıyla birlikte Edincik kazası voyvodalığı iltizamı için 25 Cemâzıyelâhır 1250
(29 Ekim 1834) tarih ve Mansûre Hâzinesi Nâzırı Abdurrahman Nâfız imzalı temessük C e v -M
19093.

2,1 Suluca ve tevâbi’i mukataasınının iltizamına dair 21 Zilka'de 1232 (3 Ekim 1817) tarih ve
Darbhâne-i Âmire Nâzırı Abdurrahman imzalı temessük: C e v-M , nr. 6391.
214 C e v-M , nr. 25502.
284 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"M û c e b in c e e m r i ve s û r e ti v e r ile " 2'6 gibi b ir b u y u r u l d u ile g e rç e k l eş i rd i . Bazan

d a h a ö n c e k i e m r in ter k î n i de g e r e k e b i li r d i . Bu d u r u m d a
" M û c e b in c e k a y d ı te r k în o lu n u p e m r i ve s û r e ti v e r ile " 2' 1 y a z ıl m ı ş ; emi r, sûret ve
t e z k i r e n i n ve ri l d iğ i de b e lg e ü z e ri n e k ay d o l u n u p ta r i h a tı l m ı şt ı r. Bu ka y ıd l a r bazan
b u y u r u l d u n u n h e m e n a l t ı n a 218, b a z a n da t e m e s s ü k ü n a lt ı n a 219 k o n m u ş t u r .

3. T e s e l l ü m T e m e s s ü k l e r i

a. S e le f den H alefe D evir S ırasın da V erilen ler

İ lt iz a m b e d e li t a k s i t l e r i n i n z a m a n ı n d a ö d e n e c e ğ i n e d a ir m ü l t e z i m l e r tarafından
v e r i l e n t e m e s s ü k l e r d e f t e r d a r l a r t a r a f ı n d a n m u h a f a z a ed il i rd i . Bu m em u r iy e t te bir
d e ğ iş i k li k o l d u ğ u n d a i lt iz a m t e m e s s ü k l e r i de s e le f te n h a le f e d e v r e d il i r ve hale f, bunları
te s l im a ld ı ğ ı n a d a ir s e le f in e t e m e s s ü k v e rir di .
Bu t e m e s s ü k l e r d e " b e râ y " ile b a ş la y a n b a ş lı k y a z ı s ı n ı n a lt ı n d a il t iz a m a verilen
m u k a t a a l a r ı n ad ı, k a z a ve n a h iy e s i , i lt iz a m ı a la n ş a h s ı n adı ve işi ile i lt iz a m bede lle ri alt
a lta y a z ı l ı p r a k a m ve a lt ı n a y a z ıy l a t o p la m ka y d e d il m iş ti r .
Bel li bi r b o ş lu k b ı r a k ı ld ı k ta n s o n r a al t t a bu b i lg i le r in a ç ık bi r şe kil de izahı
y a p ıl m ış ve h a l e f ta r a f ı n d a n , ilt iz a m t e m e s s ü k l e r i n i n s e le fi e l i n d e n a lı n dı ğı be lirtilmiştir.
S o n d a y in e t ar ih , i m z a ve a r k a s ı n d a m ü h ü r b u l u n m a k t a d ı r . B u m ü h r ü n doğ ru lu ğ un un
tes b i ti için d a i m a y a p ıl a n u s û le ba ş v u r u l m u ş ve s a h ih o l d u ğ u n a d a ir ş e rh ve ri l m i ş ti r 220.
B e l g e n in iki k ısm ı a r a s ı n d a k i b o ş l u k t a k a lı n u ç lu k a le m le ve d î v â n î ha t ile "m a ­
h a llin e k a y d o lu n u p s û r e t v e r i l e ", a lt ı n d a s iy a k a t k ı rm a s ı ile " k a y ıd ş ü d b e -d e fte r -i b a ­
k a y a " y a z ıs ı en a lt t a ise " s û r e t - d â d e " k a y d ı ile s û re t in v e ri l d iğ i ta r i h b u l u n u r 221.

b. Tayinatın A lın m ası D o la yısiyle V erilenler

M e v â c i b ö d e m e l e r i , s â li y â n e ta y i n e d il m iş o l a n l a r ı n s â li y â n e l e r i n i n teslimi ve
ba zı k i m s e le r e b ell i g e li r le r d e n ta y i n e d il m iş o l a n v a z i f e l e r i n v e r i l m e s i n d e 222, öde me de
b u l u n a n v a z i f e l i n i n m a h s u b y a p a b il m e s i için, p a ra y ı te s l im a la n ş a h ıs ta r a f ı n d a n bir yazı
v e ri l ir d i ki b u n a " m e m h û r te m e s s ü k " 221 y a h u t " m e m h û r ta h v i T d e n ir d i .
Bu t e m e s s ü k l e r de
" B â is -i t a h r îr -i h u r û f o ld u r k in22A,
"B â is -i te r k îm - i h u r û f o ld u r k i" 22i,
" V e c h -i ta h r îr -i h u r û f o ld u r k i" 226 d iy e ba ş la r , m a h s û b u y a p ı l a c a k t a y in a tın ay ve
yılı ile m ık d a r ı ve k i m i n e li n d e n a lı nd ığ ı b e li r ti le r e k
" iş b u m e m h û r te m e s s ü k i 't â o lu n d u ",
" iş b u m e m h û r te m e s s ü k v e r ild i" v e y a
:ıs C ev -M , nr. 2 5 3 7 9 .

2,6 C ev -M , nr. 2 5 3 5 0 .

217 C ev -M , nr. 6 3 9 1 .

2,8 C ev -M , nr. 2 5 5 0 2 , 2 5 3 5 0 .

217 C ev -M , nr. 6 3 9 1 , 19093.

220 M ühür tatbiki konusunda VII. B ölüm "M uâm ele görm üş arz ve arzuhaller" faslın a bakınız.

221 B o sn a defterdar ve cizyed arı Elhac Osm an A ğ a ’nın 9 R eb i'ü lâh ır 1155 (13 Haziran 1742) tarihli te­
sellü m tem essükü: C ev-M , nr. 25 3 5 1 .

222 Erzurum V alisi Elhac İbrahim P aşa’nın p en çesin i taşıyan 1 M uharrem 1179 (2 0 Haziran 1765) tarihli
tem essü k: D .B Ş M .K G B , dos. 6 1 /1 1 0 .

22’ S abık K ırım Hanı Sâhib G iray’ın memhur tem essükü: C ev -E y â le t-i M üm tâze, nr. 224.

:u M üderris E s-sey y id Abdurrahman im zalı m emhûr tahvil: T SM A , nr. E. 1 0123/82.

22' Ser-m îm ârân-ı hassa Elhac A hm ed Nurullah im zalı m em hûr tahvil: C ev-M , 2 0 180.

22'’ Bu fo rm ülle başlayan m em hûr tahvillerd en birkaç örnek: C ev-M , nr. 7 1 7 0 , 2 2 8 0 4 , 24244.
 285
Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

"işbu m e m h û r ta h v il v e rild i" ş ek lin de bi tirilip

imz a kon ur, ço ğ u n lu k l a arka ya , ba z an da im za nı n
y a n ın a 227 m ü h ü r b as ılı rd ı.
Ta yi nat ye rin e es h am faizi için de aynı tar z t e ­
m ess ük ve rilir, an c ak b u nl ar d a
" İ s ta n b u l ve te v â b i'i d u h a n g ü m r ü k le r i m u ka -
ta 'a s ı e sh a m ın d a n " şe k lin d e e s ha m ı n âid o l du ğ u m u k a ­
t a a ile yıl ve kaç ınc ı tak si t o l du ğ u b eli r ti li rd i 228.

c. B ir Yere Teslim İçin A lınan M eblâğ

D olayısiyle Verilenler

Ta ş ra y a g ö n d e ri l e c e k bir m eb l â ğ t es lim e d i ­
lirken, te sl im a lan ş ah ıs ve ya şa h ıs l ar ta r a fı n d a n bir t e ­
m es s ük ve ril ird i.
B un d a da te sl im o l u na n p a ra nı n "z inc irl i",
"ce dîd", "çil akç e" gibi cins ve he r bi rin in - kes e o la ra k-
m ık d a rla rı ile to pl am ı ya zıl ır; y an a ise k e s en in kaç
guru ş o l d u ğ u n a da ir ş erh v eri lir d i.
Al tta , m ık d a rı be li r ti le n m eb l â ğ ın %
"... İ s m a il P a şa e fe n d im iz h a z r e tle r in e k a rz
o lm a k ü z e r e "229 ş e k lin d e kim e, ne m a k s a d l a gö t ü rü l m e k
üze re, k im d e n t es lim alın d ığ ı da m es e l â
" v e z n e d a r b a ş ı y e d in d e n a h z u k a b z o lu n u p " Şekil 193
ifa de siy le b e lir til ird i. P a r an ın te s lim alı n dı ğı nı Tesellüm temessükü
gö s te r e n t e m e s s ü k g el d i k t en s o n ra bu te m e s s ü k ü n geri (TSMA, nr. E. 10123/82)
a lın a c a ğ ı n a da işar et edil ird i.
A n c a k böy le hâ z in e d e n bor ç ve rm e işlemi için d e ft e rd a r ın bir te lh isi ile s a d r a ­
z a m ı n b u y u r u l d u s u n a 230 ih tiy aç o l d u ğ u n d a n bu h u s û s a d a d e r - k e n a r d a iş a r e t e di li rd i.

d. M al Tesellüm ü D olayısiyle Verilenler

A yn î ol ar a k te sl im e d ile n ş e yl e r için de t es lim a la n t a r a fı n d a n bi r t e m e s s ü k v e r i ­

lirdi.
Üst p a rç a d a siy a k a t la o lm a k üz ere
"an c â n ib - i L iv â -y ı Ç ıld ır ve t e v â b i ’ih â "2ii
"an c â n ib -i İb ra h im B e ğ ve A li B e ğ e fe n d i, e m in -i m a ‘d e n -i K ü r e - i n u h â s " 2i2 ş e k ­
linde m alı n n e re d e n ve y a k im l e rd e n te sl im alın d ığ ı b e li r ti ld i k te n s o n ra m ık da r ı ve n e ­
reye, kim in ta r a fı n d a n , ne tü r bir e m ir le ve ha ngi ta r i h te t es lim o lu n d u ğ u ka y d e d i l i r d i 233.
Bu nu n h e m e n a ltı n a m al ın adı ve a ltı n a m ık d a rı ya z ılı r; t e m e s s ü k ü n ik inc i k ı s m ın d a
d i ğ er l er i nd e o l du ğu gibi yu k a rı d a k i bi lg i le r a ç ık l a n ır d ı 234.

T SM A , nr. E. 10123/82; C ev-M , nr. 20 1 8 0 , 2 2 8 0 4 , 24013 (iki b e lg e ), 2 4 244.

-** N efe s-z â d e M ehm ed Sadık E fen d i’nin 11 Z ilk a'd e 1194 (8 Aralık 1780) tarihli tem essükü: C ev-M
nr. 59 6 9 .

22'' 19 C e m â zıyelevvel 1124 (24 Haziran 1712) tarihli Bender m uhafızı İsm ail P aşa’nın Silâhdarı Haşan
ve kethüdası O sm an’ın im za ve m ühürlerini taşıyan tem essük: C ev-M , nr. 18854.

İsm ail P aşa’nın istediği borcun verilm esi hakkında defterdarın telh isi üzerine sadrazam ın 17
C e m â z ıy e le v v el 1124 (22 Haziran 1712) tarihli buyuruldusu: C ev-M , nr. 18854 eki.

Nodar S h en gelia, O n A lım c ı ve O n S e k iz in c i Y ü zy ılla rı O sm a n lı B e lg e le r i , I, T iflis 1987, s. 6 0 9 -6 1 0 .

2,2 Selh-i C em âzıyelâhır 1180 (2 Aralık 1766) tarih ve Ser-ceb eci Elhac Ahm ed im zalı tem essük: C ev-
Darb, nr. 1126.

2,1 C ev-D arb, nr. 1126.

2,4 A ynı b elgeler.

286 OSM A N LI BE LG E L E R İN İN DlLl

e. Evrak Tesellüm ü D olayısiyle V erilenler

C i z y e k â ğı dl a rı gibi bazı e v r a k ı n tes l im i s ır a s ın d a da t e m e s s ü k alı nı rdı . Bu te-

m e s s ü k l e r d e , e v r a k ı n ha ng i k a z a l a r c iz y e s in e âid o l d u ğ u ve a d e d i ile c iz y e m u h as e be c i­
s in d e n t es l im a lı n d ı ğ ı ve k a r ş ı lı ğ ı n d a k a le m e bu t e m e s s ü k ü n ve ri l d iğ i b e li r ti li rd i 235.
An c a k , bu t e m e s s ü k ü n v e ri liş i e v r a k ı n te s l im a l ı n ı ş ı n d a n ö n c e idi. Cizye ev­
ra k ı n ı n te s l im i için baz ı m u â m e l e l e r i n t e k e m m ü l ü n e i ht i ya ç v a rd ı. Şö yl e ki, temessük
v e r i l d i k t e n s o n ra ö n c e c iz y e k a l e m i n d e n "m a h a l li " ka y d ı ç ı k a r ıl ı rd ı .

"B e r -m û c e b -i d e fte r - i h a z în e " ş e k li n d e k i b a ş l ı ğ ı n a l t ı n d a

" C iz y e -i g e b r â n m a 'a y a h u d iy â n - ı k a z a -y ı..." d iy e b a ş l a y a n k ı s ı m d a ha ngi kazalar
c iz y e s i o ld u ğ u s ı r a l a n d ı k t a n s o n ra " v â c ib - i s e n e " d e n i l e r e k yılı , " d e r -u h d e ” denilerek
k i m i n u h d e s i n e v e ri l d iğ i k a y d o l u n m u ş t u r . Bu k ı s ı m s iy a k a t le k a l e m e alı n m ış tı r .
H e m e n a lt ı n a "e v ra k " b a ş lığ ı a l t ı n d a h e r üç s ın ı f a â id c iz y e k â ğ ıd l a r ı n ı n sayıları,
y a n l a r ı n d a c in s l e ri b e li r ti lm e k s u re t iy l e H i n d r a k a m l a r ı y l a y a z ıl m ı ş ; a lt ı n a ise toplamı
yapılm ıştır.
M a h a l l i k a y d ın ı n ik inc i k ıs m ı y in e d î v â n î k ı rm a s ı i le d i r ve c iz y e e v ra k ı n ın âid ol ­
d u ğ u yıl ile k a z a l a rı b e l i r t i l d i k t e n s o n ra
"... e s n â f- ı s e lâ s e îîib â r iy le bu m ık d a r e v r a k ile f e r m â n o lu n u p e v r â k içü n ciz-
y e d â r ın v e r d ü ğ i m e m h û r te m e s s ü k d ü r , f e r m â n s a 'â d e tlü s u lt â n ım ın d ı r " şe k li n d e bitirilip
t a r i h ve i m z a k o n m u ş t u r 236.
Bu der-kenar üzerine yazılan
" T e m e s s ü k ü h ıfz o lu n u p e v r â k ı v e r ile " e m r i n d e n s o n r a e v r a k t e m e s s ü k sahibine
t e s l im ed il i rd i .

4. B o r ç ( D e y n ) T e m e s s ü k ü

a. H âzin eden A lınan B orç İçin V erilen ler

T e s e l l ü m t e m e s s ü k ü n d e de g ö r ü l d ü ğ ü gib i y ü k s e k k a d e m e d e k i ba zı vazifeliler,
âcil i h ti y a ç l a rı n ı k a r ş ı l a m a k ü z e re i le r d e ö d e n m e k ü z e re d e v l e t h â z in e s in d e n borç
a lı r la r d ı. B o r c u n alı n d ı ğ ı ise, b o r ç l u n u n v e rd i ğ i bi r t e m e s s ü k l e t e s b i t e dil ird i. Bu te­
m e s s ü k l e r de d i ğ e r t e m e s s ü k l e r d e k u l l a n ı l a n f o r m ü ll e b a ş l a r l a r ve b o r c u n ne seb ebl e is­
t e n d i ğ i , p a r a n ı n n e re d e t e s l im a lı n d ı ğ ı, m ık d a r ı ka y d e d i l d i k t e n s o n r a b o re ö de nd iği nd e
t e m e s s ü k ü n iâ d e s i
"... e d â o lu n d u k d a işb u te m e s s ü k ü m ü z a h z u ş a k k o lu n a "237 ş e k li n d e belirtilerek
bi ti ri li r . T a b i î s o n d a t a r i h ve i m z a ile a r k a d a m ü h ü r b u l u n u r .

Bo rç t e m e s s ü k ü b o r c u n a lı n m a s ı n d a n s o n ra d ü z e n l e n m e k t e d i r . N i t e k i m ör n ek ol a­
rak a lı n a n b e lg e d e de d e r - k e n a r d a k i te s l im ka yd ı 20 Z i l k a ‘de , t e m e s s ü k ü n tari hi ise 27
Z i l k a ‘d e di r . T e s li m te z ki re s i ka yd ı d e r - k e n a r o l a r a k y a z ı l m ı ş o l u p şö y le d i r:
" B e - h a z r e t-i v e z îr -i m ü k e r r e m E lh a c A li P a şa , v â lî- i R u m e li, b e r â y -ı ikrâ z-ı
H a z în e -i  m ir e d e r s e n e 1128"
A l t ın d a bo re v e r i l e n m e b l a ğ ın c in s l e ri " tu ğ ra lı al t u n " ve " gu r uş - ı ce d îd " şeklinde
b e l i r t i l d i k t e n s o n ra t o p la m ı gu ru ş ve a k ç e o l a r a k y a z ıl m ı ş tı r . D a h a a lt t a
"an h ız â n e f î 2 0 ZA 1 1 2 8 " ş e k li n d e t a r i h a tı l ıp k i m e t e s l im e d il di ği
"be y e d - i İb r a h im A ğ a , s e r - m e h te r â n -ı e n d e r û n - ı h a z r e t- i m ü ş â r ü n ile y h " ifade­
s iy le g ö s te r il m iş ti r .
T e m e s s ü k m e t n i n i n ü st t a r a f ı n d a s a ğd a
"R u z n a m ç e d e z a b t o lu n a " em ri v a rd ır .

2-- 6 C em â zıyelâh ır 1 1 1 7 ( 2 5 E ylül 1 7 0 5 ) tarihli tem essük: C ev-M , nr. 1 8 0 6 5 .

:ih 8 C em â zıyelâh ır 1 1 1 7 ( 2 7 E ylül 1 7 0 5 ) tarihli der-kenar: C ev-M , 1 8 0 6 5 .

: '7 R um eli V a lisi Elhac A li P aşa’nın 2 7 Z ilk a'd e 1 1 2 8 ( 2 K asım 1 7 1 7 ) tarihli tem essükü: Cev-M . nr.
13 66 5.
 Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R 287

Şekil 194
Deyn temessükü
(Cev-M, nr. 14878)

b. İltizam B edeli Taksit ö d em eleri İçin Verilen

İ lt iz a m be de li h â z in e y e bi rka ç t ak s itt e ö d e n ir di . B u n un için de m ü lt e z i m , t a k s i t ­

leri han gi t a r i h le r d e ve ne m ık d a r la r d a ö d e y e c e ğ i n e da ir bir t e m e s s ü k v e rir d i. T e m e s s ü k ,
te z k ir e le rd e o l d u ğ u gibi m üs t a k il bi r s atı ra y a z ıl m ı ş "B e r â y _______________ " k e li m e s i y le
ba ş la r a lt ı n d a il t iz a m ı n âid o l d u ğ u g e lir in adı ve yılı
" b e d e l-i iltiz â m -ı rü s û m -ı z e c r iy e - i k a z â h â -y ı G e lib o lu ve L â p s e k i ve K a l'a - i
S u ltâ n iy y e v â c ib -i s e n e 2 I 4 ''n t
"m â l-ı m îr î- i r ü s û m -ı to p ra k b a sd ı a n m ü lh a k a t-ı m u k a t a ‘a -i m u h a s s ıllık - ı C a n ik
v â c ib an g u r r e - i M u h a rre m s e n e 1 2 1 2 ”259 ve y a b e n z er i bi r ş e ki ld e g ös te r il i r. E ğ e r il t i ­
zam, ve ril en m is â ld e ol d u ğ u gibi b ir de n faz la y eri n ge li r in e â id se he r bi ri n in m ık d a r ı ve
top lam ı alt a lta o l m a k üz e re ya z ılı rd ı.
B u n u n a lt ı n d a t a k s i tl e r ve ö d e n e c e k l e ri z a m a n b a z an
T a k s it-i e v v e l T a k s it-i s â n î T a k s it-i s â lis
A ğ u s to s ib tid â s ın d a A ğ u s to s u üç m a h m ü r u r A ğ u s to s u a ltı m a h m ü r u r
g uruş gu ru ş gu ru ş
5416 5416 5 4 1 8 U0 şe k li n d e
g ö ste ril ir ve alt a ilt iza m be d e li yazı ile de ya zıl ır. B a z a n da "ma l, k a le m iy y e , h arc -ı
ak lâm " ile m u k a t a a faizi ve he r i ki s in in to p la m ı g ö s te r il m e k l e ye ti n i li p , i za h a t ik in c i k ı s ­
ma bı ra k ı lı r 241.
İkinci k ı sı m d a bu h u s u s la r ş ü b h e y e m aha l k a lm a y a c a k bir bi ç i m d e a n la tıl ır .
İ lt iz a m ta k s i tl e ri n in tam ve z a m a n ı n d a ö d e n m e s i n i te m in m a k s a d ı y la m ü lt e z i m bir
sarrafı kefil g ö s te rir di . İşte te m e s sü k t e bu sa rr a fı n da k e fâ l e ti n e d a ir bi r ş erh ile i m z a s ı
ve mü hr ü b u lu n u r.
"iş b u d e r û n -ı te m e s s ü k te o la n m e b lâ ğ -ı m e z b û r u n e d â s ın a b e n d a h i k e fîl- i b i ’l-
m â l o ld u ğ u m e c ild e n işb u m a h a lle ş e rh v e r ild i."
Bu şerh, ta k s itl e ri g ös te r e n k ı sm ın alt sol y a n ın a k on m u şt u r . İm z a n ın y a n ın a kefil
sarr afı n adı ile bi rli kt e iş ye ri n i n b u l u n d u ğ u ha n da e k le n m iş t ir .

2'" C ev-M , nr. 18673.

2” 21 Ş a ‘ban 1211 (19 Şubat 1797) tarihli tem essük: C ev-M , nr. 17792.

240 C ev-M , nr. 18673.

241 M eselâ, C ev-M . nr. 17792.

288 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

M ü l t e z i m i n te k e f fü l ya zıs ı
" B â is -i ta h r ir -i h u r û f o ld u r k i " ib ar e s iy l e b a ş la r ve üs tte ki b il g i le r b u r ad a t ek ra r­
lanır ; s o n u n d a
e d â vü te s lim e y le m e k ş a r tıy la v â c ib ü ’l-e d â ve lâ z ım i ’l-k a z â d e y n im d ir .” d e ­
n i ld i k te n s o n ra i lt iz a m b e d e li n in t a m a m e n ö d e n m e s i n i m ü te â k ıb
" e v k a t-ı m u ‘a y y e n e - i m e z k û r e d e ta m â m e n ve k â m ile n e d â vü te s lim o lu n d u kd a
işb u te m e s s ü k ü m ü z r e d d ü ş a k k o lu n a " d e n il e r e k t e m e s s ü k ü n geri v e ril m e s i istenir.
A l t ı n d a m ü l t e z i m i n im za sı; a rk a d a ise m üh rü b u l u n u r.

c. Vadeli S atışla rd a Verilen

T a m a m ı pe ş in p a ra ile y a p ı l m a y a n s a tı ş la r d a b o r c u n k a la n k ı s m ın ı n öd e nm e si ile
i lgili o l a r a k ye n i s a h ib t a r a f ı n d a n t e m e s s ü k v e ri lir di .
Bu t e m e s s ü k l e r d e de i lt iz a m be d e li için v e ri l en t e m e s s ü k l e r d e o l d u ğ u gibi satın
a l ı n a n ş e y in yeri ve be de li
"B u r d u r d a B a k k a l k a p u s ı t a 'b i r o lu n a n m a h a ld e A h m e d P a ş a b a ğ ı d im e k le m a 'r û f
ta h m in e n y e d i b u ç u k d ö n ü m e ş c â r - ı m ü s m ir e - i m ü te n e v v i'a lı b ir b â b b a ğ ”242 den ild ik ten
s o n ra a lt ı n a m u a c c e l e s i , " te s lim b e r -v e c h -i p e ş in " i fa d e s iy l e ö d e n e n m ık d a r ve altında
k a la n bor ç g ö s te r il m iş ti r . Bo rç m ık d a r ı a y rı c a yazı ile de y a z ıl m ı ş tı r.
E sa s t e m e s s ü k , d i ğ e r l e r i n d e o l d u ğ u g ibi, k â ğ ıd ı n alt y a n s ı n d a d ı r . Sa tın alınan
e m l â k i n m e ş h u r o l m u ş ad ı, ye ri, y ü z ö l ç ü m ü ve cin si gibi v a s ıf la r ı y a z ıl d ık t a n sonra
m ü z â y e d e ile s atı ş s o n u n d a k i fiatı, ü z e r l e r i n d e k a ld ı ğ ı n ın ki m i n z a b ıt n â m e s iy l e tesbit
e d il d i ğ i; k a la n b o r c u n m ık d a r ı ve â z a m î ne k a d a r s üre iç i n d e ö d e n e c e ğ i gibi hus us lar
s ır a la n m ış t ır . A l ı c ı n ı n b i rd e n fa z la o l m a s ı h a li n d e de y n t e m e s s ü k ü h e p si tara fın da n
i m z a l a n ı p m ü h ü r l e n m i ş t i r 243. B o r c u n t a m a m e n ö d e n d iğ i , a rk a y a m ü h ü r l e r i n a ltı n a
" D e r û n -ı te m e s s ü k d e m u h a r r e r ik i b in b e ş y ü z g u r u ş d a h i m u h a lle fâ t s a n d ığ ın a
ta m â m e n te s lim o lu n m a ğ la işb u m a h a lle ş e r h v e r ild i" ka ydı d ü ş ü l d ü k t e n s on ra tarih
a tı l ıp a lt ı n a "sah h" k o n m u ş t u r .

d. Ş a h sî B orçlarda Verilen

B or ç a la n ve v e re n k i m s e l e r i n ş a h si y e ti v e ya y a k ın l ı k d e re c e s i gibi d u ru ml ara
b a k ı l m a k s ı z ı n b or ç a la n ş a h sı n v e r e n e bi r bo rç t e m e s s ü k ü v e rd i ği g ö r ü lm e k te d i r. Bunun
tip i k b ir ö r n eğ i Su l ta n III. M u s t a f a ’nın s e fe r m a s r a fl a rı için E n d e r u n H â z i n e s i n d e n başka
Sa r ay ve D a r b h a n e m e v c u d l a r ı n ı n d a kâfi g e lm e m e s i ü z e ri n e o ğl u şe h z â d e Se lim (III.
S e l im ) ve kızı Şa h S u l t a n ’ın d o ğ u m l a r ı n d a v e z i r l e r ve d i ğ e r d e v le t r ic â li n c e hediye
e d il e n p a r a l a r d a n ald ığ ı b o rç için v e rd iğ i tem e ssü k lerd iT . Ü s tte bo rç a l m a n m ıkd ar , kese
ve k ü s û r gu r u ş b e l i r t i l m e k ü z e re h e m r a k a m , h em y a z ıy l a , k e s e n i n y a n ın d a sağ alt sol üst
i s t ik a m e ti n d e v e r e v i n e o l a r a k ya z ıl m ı ş tı r. " B â is -i ta h r ir -i h u r û f o ld u r k i ” fo rm ülü nü
m ü t e â k ı b na kil k ı s m ın a g e ç il e re k b o r c u n a lı n m a s e b eb i k ı s a c a a n la t ıl d ık t a n so n ra paranın
ka ç d e P a d a a lı n ı p n e re y e t es l im e d il di ği b e li r ti lm iş ve t e m e s s ü k , âd e t o l d u ğ u üze re, borç
m ı k d a n n ı n y a r ı s ı n a iş â r e tle
"... n ıs fı y ü z o n s e k iz b u ç u k k is e ile y ir m i y e d i b u ç u k g u r u ş e d e r " 244 v e y a
"... n ıs fı y ü z y e tm iş k is e e d e r" \ m ü te â k ıb "v â c ib ü ’l-e d â d e y n im d ir .”24' şeklinde
g ö s te r il m iş ; n i h a y e t nas ıl ö d e n e c e ğ i ve ö d e n d i k t e n s o n ra t e m e s s ü k ü n i m h a edil mes i hu ­
suslarına
"İ n ş a a lla h u te 'â lâ ba 'd e ’l-m ü s â le h a v a k fım ın d e r k is e s i fa z l a s ın d a n ta m â m e n edâ
vü te s lim o lu n d u k d a işb u te m e s s ü k ş a k k o lu n a " if a d e s iy l e t e m a s e d il e r e k te m e s sü k metni

242 17 Z ilk a 'd e 1230 (21 Ekim 1815) tarih ve dört im zalı borç tem essükü: C ev-M , nr. 24428.

;4 C ev -M , nr. 24 4 2 8 .
244 İsm ail Hakkı U zu n çarşılı, "Sultan III. M ustafa'nın H üzün V erici Bir Borç Senedi", B e l le t e n ,
X X II/8 8 (1 9 5 8 ). 597.
:4' İsm ail Hakkı U zu n çarşılı, "Üçüncü M ustafa’nın K ızı Şah Sultan'a Borç Senedi". B e lle te n , XXV/97
(1961), 79.
 289
Ş EH İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R

b iti rilmi ştir. Alt sol t ara fa mühr-i h u m ây u n ba s ıl m ı ş tı r 246.

Ha lk da n olan k im se ler in bi rb irl e rin e ve rdi kl eri borç t em e s sü k le rı de b u nd a n tarKiı
değ ild ir.

5. M u k a v e l e T e m e ss ük ü

M u a yy en bir süre içinde belli m ık da r da bir malı n tes limi söz k o n u s u ol d u ğ u n d a

da bu nu verm ey i t aa h h ü d ed en grup t ar a fın da n , m üt e s e ls i le n bi rb i rl e ri ne kefil o lm ak
şart ıyl a bir t em e s sü k ve rilirdi ki bu n a "m u ka v e le tem e ssü k ü " den ir.
M u ka v el e te m e s sü k ü n d e de ba şla ng ıç f o rm ül ün ü m üt e â k ıb , t a a h h ü d e d ile n şey in
veri lec eğ i m ü es s e s en i n yeri, ve ril ec e k şeyin cins ve m ık d ar ı, han gi t a r i h le r a ra s ı n d a v e r i ­
leceği b e li r til di kt e n so nra
"m ü d d e t-i m e rk u m e d e b ilâ n o k sa n c â m i'- i h ü m â y û n a te s lim e y le m e k ş a r tıy la m u ­
k a v e le ve b irb ir im iz e te k e ffü l e tm e k le işb u m u k a v e le te m e ss ü k ü v e rild i" kay dı b u l u n u r,
alta t a a h h ü d ü ya pa n la r ın imzaları k on u p a rk a y a m ü hü rle ri b a s ıl ır d ı 247.

6. Z a b ı t n a m e T e m e ss ü k ü

a. M ülknâm e İçin Verilen

Bir satış so n ra s ı n d a yeni s ah ib için m ü lk n â m e h a z ır la n m a sı , satışı g e rç e k l e ş t ir e n

va z ife lin in yeni s ah ibi n satış b e d e li ni n pe şin ol an kı sm ını öd e di ği , k a la n ı n ın ise ö d e m e
şartlar ını be lirttiği bir t em e s sü k v e rm e s in d e n so nr a g e rç e k l eş i rd i ki bu n a , "z a b t te ­
m e s s ü k ü ” denir. Şekil ol ara k di ğe r l e r i n d e n pek farklı d e ğ ild ir; ya ln ı z d ey n t e m e s s ü k l e -
rind ek i s a y fa nı n ü s tü nd e ki kı sım b u n l a r d a yo kt ur. T e m e s s ü k , k â ğ ıd ı n a lt y a r ı s ın d a

”V ech -i ta h r îr -i h u r û f o ld u r ki" fo rm ü lü y l e ba şla r,

"... z a b t ve ta s a r r u fla r ıy ç ü n işb u te m e ss ü k v e r ild i"248 i fa de s iy l e son bul ur. Ta b iî
tar ih ve imz a vardır.
M ü lk n â m e n in v eri lm es i için ise ilgili k a le m d e n d e r - k e n a r ç ık a r ıl m as ı , d e r - k e n a r
ü z eri ne kon u h ak k ın d a d e ft e rd a r ın telh isi ve bu tel hi s ü z e ri ne s a d ra z a m ı n b u y u r u l d u s u
ge rek lid ir .

b. M ukataa Tasarrufu İçin Verilen

XV III . yü z y ıl d a m â li kâ n e ol ara k v e ri lm iş m uk a t a a la r ın , ço k h a z in e li d ö n e m e
g eç ild ik te n so nr a ise bu hâ z in e le re bağlı m u k a t a a la r ın il t iz a m a ve ri l m e işleri m â l i k â n e
m u tas arr ıfı ve ya m u k a t a a n ın u h de s in e ihâle ol u n d u ğ u ş ah ıs t a r a fı n d a n y ü r ü tü l ü r ve
m ü lte zi m e , ilt izam süresi içinde m u k at a a gelir ini teşkil ed e n r e s i m l e ri n t o p l a n m a s ı n d a
k im s e ni n mân î o l m a ya c ağ ın ı ta a h h ü d ed en bir z a b ıt n â m e te m e s s ü k ü v e ri lir d i.
Bu te m e s sü k l e ri n sa yf an ın üst t ar a fın d a ki k ı sm ın d a m ü lt e z i m i n to p la y a c a ğ ı g e l i r ­
lerin ad ve m ık d a r la r ıy i a âid ol du k la rı yıl t ek e r te ke r ya z ıl d ık t a n s o n ra to p la m he m
raka m , he m de ya z ıy la g ö s te r il i rd i 249.
Te m es s ü k ü n ikinci k ıs m ın d a ilt iza mı n ba şla n gı ç ve bitiş ta ri hl e ri ile d ah il ol an
m u ka ta a la r ın adlar ı, b un la r d a n t o p la n a c ak r es im le ri n n e le r ol du ğu , ilt iza mı a la n s a h sı n
adı ve
"z a b ıtn â m e te m e ss ü k ü ta h rir ve i tâ o lu n m u ş d u r " ifa d e s in d e n s o n ra m ü lt e z i m i n
t o p lay ac ağı re s i m l e r s a y ılm a kt a ve

J4,> U zun çarşılı, a.g.m .ler: B e lle te n , sayı 88, s. 597 ve belge fotoğrafı, sayı 97, s. 79.

247 L âleli C âm i’ ine tuğla teinini husûsunda tuğlacı esnafından altı ustanın im za ve m ühürlerini taşıyan
tem essük: C ev-E vkaf, nr. 19672.

24' M e**"led Emin Vahid Paşa’nın im za yerindeki p ençesini taşıyan 17 Z ilk a'd e 1230 (2 0 Kasım 181 S)
tarihli tem essük: C ev-M , nr. 24428.

w H üdâvendigâr Livâsı m ütesellim i H âfız M ehmed pençeli tem essük: C ev-M . nr. 14887.
290 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

"k a n û n -ı k a d îm ve o la g e ld iğ i ü z e re A ğ a -y ı m û m â ile y h ta ra fın d a n a h z u k a b z o lu ­

n u p ta r a fım ız d a n ve ta r a f-ı â h a r d a n k im e s n e m ü d â h a le e y le m e y e le r "2S0 şe k li n d e teme ssü k
b i ti r i lm e k te d i r .

B. S O N D E V İ R S E N E D L E R İ

1. T a s d i k n â m e M ü b â d e l e S e n e d i

M u â h e d e t a s d i k n â m e l e r i , h ü k ü m d a r l a r c a i m z a la n d ı k ta n s o n ra ta r a fl a r m u ra h h a s ­
ları bi r a ra y a g e le r e k m e t i n le r i d e ğ iş i rl e rd i . A n c a k d e ğ iş m e y a p ı l m a d a n ö nc e tas di knâ me
m e t i n l e r i n i n m u k a v e l e y e u yg un o l u p o l m a d ı k la r ı m u r a h h a s l a r c a k o n t ro l ed il i r ve uygun
o l d u ğ u n a d â ir b i r s e n e d t a n z i m ed il i rd i . B a ş l a n g ı ç t a bi r t a r a f m u r a h h a s l a r ı n ı n imzalayıp
m ü h ü r l e d i ğ i s e n e d d i ğ e r i n e v e ri l ir k e n , s o n r a d a n , s e n e d l e r iki t a r a fç a bi rd e n im zalanıp
kı rm ız ı m u m ü z e ri n e m ü h ü r b a s ıl m a k üz e re m ü h ü r l e n i r o l m u ş tu r . T a s d ik n â m e m ü b â d ele
s e n e d i v e y a p r o c e v e r b a l d e n il e n bu s e n e d l e r i n Tü r k m u r a h h a s l a r ı n c a imz ala na nl arı
b a ş l a n g ı ç t a T ü r k ç e o l a r a k ta n z i m e d i l i r l e r k e n 251 s o n r a d a n he r iki s e n e d de F r a n sı z c a ol a ­
rak k a le m e a l ı n m a ğ a b a ş la m ış t ır . XX. y y .d a ise m e t i n le r in d a k ti l o ile ya zıldıkla rı
g ö r ü l m e k t e d i r 252.

2. T a p u S e ne di

Eski m ü l k n â m e l e r i n y e rin i 1263 ( 1 8 4 7 ) ’de n î ti b â r e n D e f te r h â n e -i  m i r e ’den ve ri­

len tu ğ ra l ı m a t b u 4 t a p u s e n e d l e ri a l m ı ş t ı r 253. T a ş b a s m a s ı o l a r a k h a z ır la n m ış bu sened-
le r d e t u ğ r a n ı n s a ğ ın d a ç iç e k m o tif i ve a lt ı n d a "T a p u S e n e d i" y a z ıs ı b u l u n m a k t a d ı r .
S e n e d k ıs m ı m ü s t a k il bi r sa tı rd a k i
" B â is -i t a s tîr - i v e s ik a o ld u r k i" ib ar e si ile ba ş la r. Sa n c a k , k a z a, h u d ud l ar , m esa ­
ha sı, t a p u v e r i l e n şe y in c in s i, b e de li e lle d o l d u r u l m a k ü z e re b o ş b ı ra k ı lm ış t ır .
" Ş u m n u s a n c a ğ ı n d a D u b r o g o y tim a r ı a k l â m ı n d a n Ş u m n u k a z a s ı n a t â b i ’ D u b ro -
g o y k a r y e s in d e S ü d ü l d e r e s i n a m m a h a ld e e tr â f-ı e r b a 'a s ı O sm a n ve J ifk o ve Ganco
b a ğ la r ı ve o r m a n a llığ ı ile m a h d û d t a h m i n e n iki e v le k m ık d a r ı b a ğ T o rd a n nam ki-
m e s n e n in on s e n e d e n m ü t e c a v i z bi lâ s e n e d y e d i n d e o l a r a k i l e ’l -ân z a b t ve z i r â ‘a-
t i n d e i d ü ğ i d iğ e r y ir m i üç k ı t ‘a ta r la ve ş â ir e ile m a a n üç y ü z e lli g u r u ş b e de l-i misli
o l d u ğ u t e b e y y ü n ve t a h a k k u k e tm i ş v e b e r - m û c e b - i n i z â m i n ti k a l h ar c ı mıkd ârı
r e s m i c â n i b - i H a z î n e - i C e l fl e i çü n m e ’m û r u t a r a f ı n a t e ' d i y e v e î fâ o l u n m u ş ol­
d u ğ u n d a n ol v e ç h i l e m e z k û r b ağ, m e r k u m t a r a f ı n d a n ba*d e z -i n d a h i z a b t u idare
o l u n m a k ü z r e n i z â m ı v e ç h i l e b i r k ı t ‘a s e n e d i (tâ sı m a h a l l i n d e n b â - m a z b a t a inhâ ve
D e f t e r h â n e - i  m i r e ’de m a h a l l i n e k a y d u i m l â o l u n m u ş o l m a ğ l a b e r - m û c e b - i nizâm
b a ğ - ı m e z k û r u i ‘ m â r e t m e k ve s e n e b e - s e n e â ş â r - ı ş e r ‘i y y e s i n i m e ’m û r u tara fı na
e d â e y l e m e k üz r e m e r k u m u n z a b t ve t a s a r r u f u n a izn ü r u h s a t v e r i l ü p ta r a f - ı â ha r ­
d an m ü d â h a l e ve m ü m â n a ‘at o l u n m a m a k i çü n işb u s e n e d i ‘tâ o l u n d u . Fî 17 Receb
12 7 5 " 2İA.
T a r i h i n y a n ı n d a "E m în -i D e fte r - i H â k a n ? 'nin m ü h r ü v a rd ı r .

C ev -M , nr. 14887 ve 2 3 6 2 1 .

:<'1 M eselâ 1838 Balta Lim anı M uâhedesi teâtî senedi Türkçe olarak tanzim ed ilm iş olup sadece Osmanlı
m urahhasları Nuri E fendi ve M ustafa Kâni B ey'in im za ve m ühürlerini taşım aktadır. PRO, FO,
9 4 /3 2 6 .
A den hududunun tanzim ine dair İn giltere ile yapılan m uâhede tasdiknâm eleri m übâdele senedi böyle-
dir. Bu senedlerden E. G rey, 1. Hakky im zalarını taşıyan İn g iliz A rşivi (F .O 9 4 /9 5 3 ), 1. Hakky ve E.
Grey im zalarını taşıyan ise B aşbakanlık A rşivi (M uâhedeler, nr. 369/2)'n d ed ir.

Ö mer Lûtfı Barkan, "Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzim at ve 1274 (1 8 5 8 ) Tarihli Arazi Kanun­
nam esi", T a n zim a t /, İstanbul 1940, s. 361.

-'4 C ev-M , nr. 19532. İtalik olarak yazılan k ısım lar e lle doldurulm uştur.
 291
ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R

Şekil 195
Tapu senedi
(Cev-M, nr. 19532)

3. M a a ş Sene di

Yıllık o la ra k h a z ır la n m ış bu s e n ed l e r de m a t b u 1 ol u p g ö r ü le b i le n l e r hayli geç t a ­

rihlidir.
Se n e d le re , en in e ve b oy u n a ç iz gi le r le bir t abl o g ö r ü n ü ş ü ve ri l m i ş ti r. 1290 t a r i ­
hi nde t eş r if a tta n v e ril en bir m aaş s e n ed i n d e üstte t eş r if a tt a n v eri l d iğ i n i g ö s te r e n ya zı;
ç e rç e ve içinde sa ğd a n um ar a , sold a tarih bu lu nu r. Bu ik isin in a ra s ı n d a k i ç e rç e v e i çin de
m aaş a hak ka z an a n ı n vaz ife si ve adı ile âid o ld u ğu hicrî yıl y az ıl m ı ş tı r. A lt ta yıl ve a y ­
ların ç iz gi le r le a yrıld ığı bir t abl o va rdır. Sağ da ki sütu n y ıll a ra a y rı l m ı ş o l up 12 88 -1 3 0 5
ara sı n da d ır . Üstte rûmî se ne ni n ayları m ar tta n b a ş la y ıp şu b a tt a bi tm e k ü z e re s ı r a ­
lanm ışl ard ır . Ta b l o n u n a ltı nd a bir hi lâ lin o r ta s ın a y e rl e ş ti ri l m i ş
" T e ş r îfâ tî-i D iv â n -ı H ü m â yû n " m ühr ü b ul un ur .

1315 tarihli olan d iğ er bir m aaş s e ne d i nd e ise en üstte bir a y -y ı l d ız b u l u n m a k t a ­

dır. Al tın da , etrafı s ü s le nm iş d ilimli bir ç e rç e ve içind e sülü s yazı ile ve iki sa tır ü z e ri n e
"H a zîn e -i H a s s a -i Ş â h â n e n in
M a a şa m a h sû s s e n e d id ir" yazısı va rdır.
Bu ç e rç e ve ni n dı şı nd a sağ da "ad ed -i d eft er" , so lu n d a ise "ad ed -i s ah ife " y az ıla rı
ile n u m ar a la r ın y az ıla cağ ı öze l k ıs ım la r yer alır.
292 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

C e d v e l b i r b i r i n i n d e v a m ı o la n iki k ı s ı m d a n m e y d a n a g e lm e k te d i r. Üst pa rça boy u­

na altı k ı s m a b ö l ü n m ü ş tü r . Sa ğ d a n s ol a d o ğ r u o l m a k ü ze re
" K a y ıd n ü m e r o s u " , " M ık d â r -ı m a 'a ş ı" , " N e v '- i h iz m e ti" , "İsim ve ş ö h r e ti",
" S â h ib -i m a a ş ın m ü h r ü " ve "K a y d ın a m u v â fık d ır " s ü tu n l a rı b u lu n u r. İlk beş sütunun
altı, m a a ş a ha k k a z a n a n a âid bi lg i le r in y a z ıl m a s ı için boş b ı ra k ı lm ış , s o n u n c u sütunun
a lt ı n d a k i k u t u y a "M u h â s e b e c i- i H a z în e -i H a ssa " y a z ıl m ı ş tı r .

#
Şekil 196 Şekil 197
1290 tarihli maaş senedi 13İS tarihli maaş senedi
(A.TŞF, d o s 3 /8 1) (D.BŞM.KGB, dos. 70/121)

T a b l o n u n alt kısm ı beş s ü tu n a a y rı l m ı ş tı r. S ü t u n la r sa ğ d a n s ol a " G u ru ş ”, "Ş u h û r *,

" T a r ih -i ifâ s ı" " M a 'a ş m e m u r u n u n m ü h rü " ve " M ü lâ h a z â t" ş e k li n d e s ır a la n m a k t a d ır .
M ü lâ h a z a t k e li m e s i s iya h ve farklı bi r p u n t o ile ya z ıl d ığ ı gibi c e d v e l i n e nd e n 4 / 1 0 ’ lü k
kı sm ın ı da k a p la m a k ta d ı r . Bu b a ş lı k la r ın a lt ı n d a k i k ıs ım b o y d a n on ikiy e ayrıl mış olup
" ş u h u r " s ü t u n u n d a m a r t ta n b a ş la y a r a k ş u b a ta k a d a r m âl î yı lın a yl a rı, y a nl a r ın a yılı da
k o n a ra k , alt a lta s ır a la n m ış t ır .

4. B o r ç Se ned i

" T e m e s s ü k " k e li m e s i , z a m a n l a y eri ni aynı m â n â y ı i fad e e de n " s e n e c e b ır a k ır k e n

bu gibi b e lg e l e r d e k u l la n ı la n kâ ğ ıt l a r da belli bir şe kle ba ğ la n m ış t ır . Di ğ e r bazı belgeler
gibi bo rç se n ed l e ri de "e vr a k -ı s a hî ha " d e n e n da m g a l ı kâ ğ ıt l a r a y a z ıl m a y a başlanmıştır.
 293
Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R

Borc un m ık da rın a göre d e ğiş en be d e lle rd e ki bu kâ ğı tl ar da sağ üst kö şe de o r ta s ın d a tuğ ra,

üs tün de kâğ ıdı n satın alı nm ası için ö d e n e n bedel raka m la, alt ın da ise ya z ıy la gö ste ril e n
bir da m g a bulu nur .
Biri sağ, diğeri sol ya n d a ol ma k üzere
"m in 2000" "ilâ 4000"
"m in 8 000" "ilâ 10000"
"m in 1 0 000" "ilâ 15000" gibi bo r cu n hangi m eb l â ğ la r a ra s ı n d a o la c a ğ ı n a işaret
eden r ak a m la r v ard ır ki, k âğ ıdı n bed eli ni be lir ten r aka m da bu n l ar a göre d e ği ş i k li k
g ö s te r m e k te d ir .
Bu nun d ış ın d a se n ed in ta n z i m i n d e eski te m e s s ü k l e rd e n farklı t a r a f yok gi bidir.
Ba şl ang ıç f o rm ül ü " h u r û f ' y eri n e " se ned " ko n m u ş olar ak
"V e c h -i ta h r îr o ld u r k i" 2'*
" B â d î-i te r k îm -i s e n e d o ld u r k i”2' b
"B â d î-i ta h r îr -i s e n e d o ld u r k i" 2' 7 gibi he m e n h e m e n ayn ıdı r.
Borç m eb lâ ğı , yine, kâ ğıd ın üst y a rı s ın a rak am ve y a z ıy l a o lm a k ü ze re y e r l e ş t i r i l ­
miştir. A la c ak l ı n ın kefil iste mes i h a lin de ke fâ le t şerhi de bu k ı sı m d a y er a lm a k ta ve
kefil,
"... ’n in d e r û n -ı s e n e d d e m u h a r r e r ... a d e d lir a -y ı o s m â n îy i va d e s i h ita m ın d a e d â
e d e c e ğ in e k e fîl o ld u ğ u m u m ü ş 'ir işb u m a h a lle ta h şiy y e ve ta h r îr k ılın d ı" ş e k li n d e bir
şerh v e re r e k tarih atıp sıfa tını ya z d ık t a n s on ra m ü h ü r b a s m a k t a d ı r 258.

5. R e h in Senedi

Rehi n s en ed le ri m at b u hale ge tir ilm iş tir . Üst

ya rıd a reh in e d ile n şeyin ya z ılm a s ı için ay rıl mı ş,
dört kö ş e si nd e ç içe k bu ke ti b u l u n an zincirli w- ..... __ _
di kd ö rtg e n bir ç e rç e ve , bu ç e rç e v e n in üst k e n a rın ın
or ta s ın d a yin e bir ç e rç e v e içinde
" V e rile n ş e y in c in s ve n e v 'i" yazıs ı b u l u n ­
mak ta dı r. Ç e r ç e v e n i n dı şı n d a ol m a k ü ze re sağ da
j a
matbu* "n ü m e r o " keli m esi ve a ltı n da el yaz ısı ile
bir raka m ; alt k e n a rın a ltı n d a r ak a m la rehin
karşılığı alı na n bo rcu n m ık da rı, sol ke na rda ,
m u h te m el e n ö d e n e c e k faizi g ö s te r e n bir rak a m yer
a lm a k ta dı r.
Boş k ısı m la rı el y a z ıs ı y la d o l d u ru l m u ş olan
r eh in se nedi metn i ise şö yl ed ir:
i,,»-,... • --"Li--- . ,
" D er - s a ‘ad et E m n i y e t S a n d u ğ u ’n da n d o k ­
sa n g ü n m ü d d e t ile i s t i k r a z etm iş o l d u ğ u m üç bin
üç y ü z g u r u ş hi tâ m ı va d e d e m a ‘a f â ’iz t e ’diy e
edemediğim ha l d e sanduğın m ü e ss i s i ola n
ni z â m ı n a t e v f i k a n i r â ’e e tm iş o l d u ğ u m bâ lâ da
m u h a r r e r b ir ka le m r ehn i b i ’l -m ü z â y e d e be de l-i
$
m is liy le t â li b in e bey1 ederek esmân-ı
h âs ı la s ın d a n m a ‘a f â ’iz d e y n i m i a h z u te v k if e
s a n d u k mOdiri m u s a d d ı k ın ı te v k îl ey le m iş di r "259. Şekil 198
Bu ya z ın ın a ltı nd a pul, pul u ibtal ed e ce k şe- Rehin senedi
kilde tarih ve alt ta rehin b ır a k a n ın m ü h rü va rdır. (YEE , nr. 18-526-1/326-13-142)

2 Eylül 1292 (14 Eylül 1876) tarihli borç senedi: Y E E , 18-526-1/327-13-142.

~ I ö0 2 o- I /3 2 ö- 1 3 - 142. 21 KânÛn" CVVCİ 1295 « ° e>k '» • » > ««İM İ borç senedi: Y EE. nr.

Şubat 1298 (Şubat-M art 1883) tarihli sened: YEE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /3 2 9 -1 3 -1 4 2

YEE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /3 2 8 -1 3 -1 4 2 .
294 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİL İ

K â ğ ı d ın en ü s tü n e ise "k a y ıd şü d " ka yd ı k o n m u ş t u r 260.

6. M e m h û r M a k b u z S e n e d i

Bi r ki ra a n la ş m a s ı s o n u n d a k ira b e d e li n in a lı n d ı ğ ın ı g ö s te r m e k ü z e re mal sahibi

ta r a f ı n d a n bir s e n e d v er i l ir d i. Bu s e n e d için , bor ç s e n e d i n i n y a z ıl d ığ ı da m g a l ı kâğıt kul­
l a n ı l a b i le c e ğ i gibi d a m g a y e ri n e pul y a p ış t ır ı lm ış bi r k â ğ ıd a da y a z ıl a b il ir d i. Nitekim,
C e v d e t P a ş a ' y a âid iki kira be de li ö d e m e s i n d e bu d e ğ iş i k ş e k i l l e r gö r ü lm e k te d i r. Kira
b e d e li , s e n e d i ç in de m u t l a k a yazı ile be li r ti ld i ğ i gibi a y r ı c a k â ğ ıd ı n üst y a rı s ın a rakam ve
ya z ı ile de y a z ı l a b i l m e k t e d i r . Ma l sa h ib i ,

"V e fa y o k u ş u n d a m u t a s a r r ı f o ld u ğ u m k o n a ğ ın "261,
"A r n a v u d k a r y e s i ’n d e A k ın d ı b u r n u ’n d a k â in s â h ilh â n e m i"262 gibi ki ra la d ığ ı şeyin
ye ri n i ve c in s i n i,

" D o k s a n ü ç s e n e s i m a y ıs ın ın ib tid â s ın d a n îtib â r e n a ltı m a h m ü d d e tle n26\

"... g e r e k y a z ve g e r e k k ış 1,264 gibi ne k a d a r s ü re y l e o t u r u l a c a ğ ı n ı ;

" a y lık la r ı m a h b e -m a h v e r ilm e k ü z e r e "26\

" b e d e l- i îc â r ı o la n ... y i ta m â m e n a h z u k a b z e y le m iş o ld u ğ u m d a n "266 gibi kiranın
a yl ı k ve y a p e ş in o l m a k ü z e re ö d e n m e ş e k lin i,

" ik i y ü z y ir m i b e ş a d e d y ü z l ü k k a im e y e "267 v e y a
" y e tm iş b e ş e r a d e d y ir m il ik b e y a z m e c id iy e ü c r e t l e "268 ş e k li n d e ö d e m e n i n ne şe­
k ild e y a p ıl d ı ğ ı ve y a y a p ıl a c a ğ ı n ı ve k im e k i r a l a n d ı ğ ı n ı b e li r t t i k t e n s o n ra paranın
a lı n m a s ı k a r ş ı l ı ğ ı n d a s e n e d i n v e ri l d iğ i n i ka y d e d e rd i.

S o n u ç

Ad l a rı " te m e s s ü k " , " ta hv il" ve y a " s e n ed " o l s u n ve h a n g i m a k s a d l a ve ril irs e veri l­

sin bu tü r b e lg e l e r i n o r ta k ö z e ll ik l e ri v a rd ır : Es as m e t i n d a i m a k â ğ ıd ı n alt y a rı s ın da yer
a lı r ve belli bi rk a ç fo rm ül k u l l a n ı l a r a k b a ş la r. M e ti n , h e r ha ng i b ir s o ru y a m ey da n ver ­
m e y e c e k ş e k il d e , f aka t s a d e c e g e re k li b ilg i le r i i h tiv â e tm e k ü z e re k ı sa ol ar a k kaleme
a lı n m ış tı r . A l t ta tar ih , i m z a ve m ü h ü r , y a h u t s a d e c e m ü h ü r b u l u n u r. Bo rç r ak am lar ın ın
m e t i n i ç i n d e k i n d e n b a ş k a ço k ke re k â ğ ıd ı n üst y a r ı s ı n a i za h a t da v e ri l m e k ü ze re rakam
ve y a z ıy l a y a z ıl d ığ ı g ö r ü lü r . Ge ç t a r i h le r d e , bu tip b e l g e l e r içi n d a m g a l ı k âğ ıt l ar kul ­
l a n ı l m ı ş t ı r.

(talik kısım lar sened d e el y a zısı ile doldurulm uştur.

:w’ 24 T eşrîn-i e v v e l 1303 (5 K asım 1887) tarihli rehin sen ed i: Y EE, 1 8 - 5 2 6 -1 /3 2 6 -1 3 -1 4 2 .

:hl M erhûm  lî Paşa h a lîle si Fatma H anım ’ın mührünü taşıyan 5 H aziran 1296 (1 7 l.aziran 1880) tarihli
sened: Y EE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /1 5 2 -1 3 -1 4 2 .

:h;: 1 M ayıs 1293 (13 M ayıs 1877) tarihli "M ehm ed Yâver" m ühürlü sened: YEE, nr.
1 8 -5 2 6 -1 /1 4 9 -1 3 -1 4 2 .

YEE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /1 4 9 -1 3 -1 4 2 .

:m YEE, nr. 1 8 - 5 2 6 -1 /1 5 2 -1 3 -1 4 2 .

YEE, nr. 1 8 -5 2 5 -1 /1 5 2 -1 3 -1 4 2 .

YEE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /1 4 9 -1 3 -1 4 2 .

'■ YEE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /1 4 9 -1 3 -1 4 2 .

J,K YEE, nr. 1 8 -5 2 6 -1 /1 5 2 -1 3 -1 4 2 .

 295
Ş EH İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

IV. İ L M Ü H A B E R
Bir d a ir e de n di ğe r daire vey a d a ire le re , her hangi bir hus us , bir k a ra r v ey a bir
hü km ü bi ld i rm e k üz e re y a z ıla n b e lg e le re "i lm ü h a b e r " adı ve rilir.

A. C İ N S VE R Ü K Ü N L E R İ

İ lm ü h a b e r le r, bir ka le m d e n di ğ er in e g ö nd e ri l m e ba k ım ı n d an t ez ki re ye b e n z er s e
de b e lg e ni n d ü z e n le n i ş tarzı îti bâ riy le on d a n ayrılır. Te z k ir e le r in , m al iy e ka le m le ri t a ­
r af ın dan ve ri l en l e r d ış ı n d a k il e rd e elk ab b u l u n m a s ın a ka rşı lık il m ü h a b e r l e r d e e lk a b y o k ­
tur. Çok kere bir irade, bir b u y u r u ld u ve ya a rz u h a l d e n b a hi s l e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k o n u y a
girilir. İlm ü h a b er i n y a z ılı ş se b eb i n e göre m et in kısa ve ya u zu n olur. Bel ge d a im a

"... işb u ilm ü h a b e r v e rild i" ş e kl in de biter. Al t ın a tarih at ı l ıp m ü h ü r b a s ı l m ı ş t ı r 2 .

İ lm üh a be r l er i ya z ılı ş se b e b l e ri n e göre bi rka ç gr u b ta t o p la m a k m ü m k ü n d ü r .

1. K a t ‘î B i r H ü k ü m ve K ar ar ı B i ld ir m e k İçin Y a z ı la n la r

İ lm ü h a b er l er i n biri nc i g ru b un u, k a t ‘î bir hü kü m ve ka rarı b i ld i rm e k üz e re bir

veya b irk aç d a ir e ye y a z ıl a n la r teşk il eder.
R e ’sen ve ya m e c l is l e ri n ka rarı üz e rin e s a d ra z a m ı n b u y u r u ld u s u ve p a d iş a h ı n
iradesi ile k e s in l e şe n ka nu n ve n i z a m la r ın ilgili k a le m le r e bi ld i ri lm e s i bu tar z i l m ü h a b e r ­
lerle ol urd u.
B un u n için ilgili k a le m e y o l la n a n il m ü h a b e r d e , ö nc e bö yl e bir şe ye ih tiy aç d u y u ­
lan d u r u m d a n b ah s edil ir, s on ra t ek li fin m âh iy e ti ve ki mi n t a r a fı n d a n y a p ıld ığ ı b e l i r t i l ­
mek sû ret iy le d ur u m taf s il â tı y la a n la tıl ır; e ğe r t e k l i f bir m ec l is t e k o n u ş u lu p k a ra r a
b a ğ la n m ış s a b u n d a n

"k e y fiy e t M e c lis -i H a s s -ı V ü k e lâ -y ı f ıh â m d a d a h i le d e ’t- te z e k k ü r ... ik tiz â s ı c ü m le

ta ra fın d a n te n s îb ..." o lu n d u ğ u n d a n b ah s ed i l ir ;

"... ic r â -y ı ik tiz â s ı n e z d -i şâ h â n e d e d a h i te n s îb ve istih s a n o lu n m u ş o lm a ğ la o l

v e ç h ile ic r â -y ı ic â b ın a ib tid â r o lu n m a s ı m a zm u n u n d a h a tt-ı h u m â y û n -ı ş e v k e t-m a k r û n - ı
c e n â b -ı tâ c - d â r î le v h a -â r â -y ı s u d û r b u y u r u lm u ş o lm a k d a n n â şî" gibi bi r ifade ile ka ra r ın
pa di ş a h t a r a fı n d a n da ka bû l g ö r dü ğü b e li r ti li r ve n i h ay e t

"... m a n tû k -ı m ü n îfı ü zre h u s û s -ı m e z b û r D îv â n -ı H ü m â y û n k a le m in e k a y d ile

Ru ’us k a le m in e ve D e fte r h â n e -i  m ir e 'ye ilm ü h a b e r le r i v e rilm iş o lm a ğ la k e y fıy y e t
m a lûm o lm a k ü zre T a h v il K a le m in e d a h i işb u ilm ü h a b e r i ‘tâ o lu n d u " 210 d e n il e re k
ilm ü h a b er bi tir ili rd i.

Bir k a ra r ın b ir d e n fazla ye re b i ld ir ilm e s i h a lin de çok ke re d iğ er k a le m le r in de a d ­

ları zik r ed il m ek l e b e ra b e r, il m ü h a b er g ö n d e ri l e c e k ye rl e ri n sa y ıs ı n ın fazl a o lm a sı h a ­
linde d i ğ er l er i n in ad la r ın ı n te ke r t ek e r y a z ılm a s ı ye rin e

B O A 'da g ö r eb ild iğim iz ilm ühaberlerde şahsî m ühürler basılıdır. Ancak, U K R 'de, ilm ühaberlere
gönderen makamın resm î mührünün basıldığı kayıdlıdır. Bu d e ğ işik lik son d evirlerde vuku* bulm uş
o lm alıd ır.

270 M eselâ, dîvân kalem lerinden ruus ve tahvil kalem lerinin idarelerinde görülen aksaklıklar d o la y ısiy le
bunlara bir düzen verilm ek istendiğinde bunun için ön ce iyi kâtib yetiştir ilm esin e , bunun da ye ten ek ­
li g ençlerin bu işe talib olm alarına bağlı olduğu düşünülerek önce m esleğin m addî açıdan tatminkâr
hâle getirilm esin in gereğine karar verilip m ahlûl zeâm et ve tim arların belli kaideler d airesinde bun­
lara tahsisi konusu bir nizâm a bağlanm ış ve bu husus D îvân kalem ine kayd edild ik ten sonra D ef-
terhâneye, Ruus ve Tahvil kalem lerine ilm ühaberler gönderilm işti. S elh -i R eb i'ü lev v el 1261 (8 N isan
1845) tarihli ilmühaber: BEO, A .D V N , dos. 12/18.
296 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

"... s â d ır o la n f e r m â n - ı â lî m û c e b in c e k a y d o lu n u p d iğ e r ilm ü h a b e r le r i v e ril­

m e k le ..." 21' d e n i l m e k l e y e ti n i li rd i .

A l ı n a n k a r a r la r ın mâl î y ö n ü n ü n b u l u n m a s ı h a li n d e âid o l d u ğ u m u h a s e b e kale min e

k ay dı y a p ı l d ı k t a n s o n ra d i ğ e r ilgili k a le m le r e i l m ü h a b e r l e r i g ö n d e r i l i r d i 272. Şaye t yeni
ka ra r, e s k is i n in ta s h i h in i g e r e k t ir e n bir h u s û s ise b u n a da
"... M u k a ta 'a t M u h â s e b e s in e k a y d o lu n m u ş o ld u ğ u n d a n M a n sû r e H a z î n e s i ’nde
o la n k a y ıd la r ın ın d a h i ta s h îh iy ç ü n E m lâ k -ı H ü m â y û n d e fte r in e işb u ilm ü h a b e r v e rild i" 2n
ş e k li n d e iş a re t e d ili rd i.

2. B ir M e m u r i y e t e T a y i n i B i l d i r m e k İçin Y a z ı l a n l a r

Bir ve ya bi rk a ç k i şi n in yen i bi r m e m u r iy e t e tay in i v e y a m e m u r i y e t l e r i n d e yapılan

d e ğ iş i k li ğ i b i ld i r m e k üz e re ilgili k a le m le r e b i re r i l m ü h a b e r y o l la n ı rd ı .
Bu i l m ü h a b e r l e r , ba z an
"B u d e f a m ü t e 'a l li k b u y u r u la n ir â d e - i s e n iy y e - i ş â h â n e m a n tû k -ı m ü n îfi ü z e r e ”21*
ş e k li n d e s a d e c e p a d iş a h ı n i r a d e s in d e n ba hs e d il e re k , b a z a n da
"B e y a z ü z e r in e s â d ır o la n fe r m â n - ı â lî ve m ü te 'a llik b u y u r u la n ir â d e -i se n iy y e
m ü fâ d -ı m ü n îfi ü z e r e " 215 ve y a
"B e y a z ü z e r in e s â d ır o la n f e r m â n - ı â l î ve m ü t e 'a l li k ve ş e r e f-s u d û r b u y u ru la n
ir â d e - i s e n iy y e - i c e n â b -ı m ü lk d â r î m ü fâ d ı ve m a h r e c - i d e r -k e n â r la r n â tık o ld u ğ u
ü z e r e " 216 gibi s a d r a z a m ı n b u y u r u l d u s u ve p a d i ş a h ı n i r a d e s in d e n bi r a ra d a b ah s edilmek
ü z e re b a ş la r ve ta yi n y a p ıl a n m e ’m u r i y e ti n eski ve yeni s a h i h l e r i n i n rü tb e l e r i be lir tilerek
i s im le r i z ik r e d i l i r ve n i h a y e t i l m ü h a b e r h a n g i k a le m e g ö n d e r i l i y o r s a
"... b u y u r u ld u ğ u n u m ü b e y y in ... k a le m in e işb u ilm ü h a b e r v e r i l d i " şe kl in de ka le­
min ismi z ik r e d il e r e k bi tir i li r d i.

Sol a lta gü n ve yıl r a k a m l a o l m a k ü z e re t ar ih a tı l ıp a lt ı n a m ü h ü r b a s ılı rd ı.

3. B e l g e T a n z i m i İçin Y a z ı l a n l a r

F e r m a n , be ra t, m ü l k n â m e , b u y u r u l d u y a h u t m e k t u b ve y a t a h r i ra t y a zıl ma sı için
âid o l d u ğ u k a le m e i l m ü h a b e r g ö n d e r i l ir d i. Bu c in s i l m ü h a b e r l e r d e ,
"İ z m ir m e y v e -i te r g ü m r ü ğ ü n ü n b a 'z ı m a h a lle r in in ta 'm îr iy l e b ü y ü k a h şa b isk e ­
le s in in te c d id i h u s û s u m u k a d d e m â İ z m ir g ü m r ü k ç ü s ü s a 'â d e t lü A b d ü lk a d ir P a şa ta ­
r a fın d a n l e d e ’l- in h â ”211 v e y a
" V ir a n ş e h ir S a n c a ğ ı ’n a t â b i' Ç a r ş a n b a K a z a s ı j u r n a l k â tib i A li E f e n d i ’nin bir
k ı t ‘a a r z -ı h â li m e ’a lin d e " 21i ş e k li n d e bi r a rz u h a l , i nh a vs. d e n b a h is l e ilmüh ab ere
b a ş la n ı r; k o n u a ç ık bi r şe k il d e a n l a t ı l d ı k t a n s o n ra

r ı 2 Safer 1254 (2 7 N isan 1838) tarihiyle T ahvil kalem ine gön d erilen ilm ühaber: C ev-D arb, nr. 1104.

:7: A na d o lu M ektubcusu O dasına gönd erilen 28 R ebi'ülâhır 1256 (2 9 Haziran 1840) tarihli ilmühaber:
C e v -D , nr. 13283.
16 Z ilk a 'd e 1254 (31 Ocak 1839) tarihli ilm ühaber: C ev-T im ar, nr. 2 086.

274 D ıv â n -ı H ümâyûn kalem ine gön d erilen S e lh -i Muharrem 1260 (2 0 Şubat 1844) tarihli ilmühaber:
BEO , A .D V N , dos. 3 /42.
D îv â n -ı Hüm âyûn kalem ine gönderilen 7 Muharrem 1262 (5 Şubat 1846) tarihli ilmühaber: BEO.
A .D V N , dos. 13/63.
M a liy e M ektûbî O dasına gönderilen 10 Z ilh ic ce 1264 (7 K asım 1848) tarihli ilm ühaber: C ev-D . nr.
1301 1.
27 S afer 1267 (1 Ocak 1851) tarihli ilm ühaber: C ev-M , nr. 8584.

:7" 28 Ram azan 1258 (2 Kasım 1842) tarihli ilm ühaber: C ev-D , nr. 12768.
 Ş E H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR ASI Y A Z I Ş M A L A R 297

"... z ım n ın d a V ira n şe h ir k a im m a k a m m a c â n ib -i N e z â r e t-i c e lîie - i M â liy e 'd e n

m e k tu b ta h rîr iy ç ü n sa 'â d etlü M e k tû b î E fe n d i h a z r e tle r i o d a s ın a ilm ü h a b e r in in te r k im i
ik tizâ e y le d iğ i d e r -k e n â r o lu n a ra k m û c e b in c e ilm ü h a b e r i v e rilm e k fe r m â n b u y u r u lm a ğ ın
m û c e b in ce k a y d o lu n u p b e r -m in v â l-i m u h a r r e r m e k tû b ta h rîr iy ç ü n s a 'â d e tlü M e k tû b î
E fe n d i h a z r e tle r i o d a s ın a işb u ilm ü h a b e r v e rild i" 21<>, o
"... ta h r îr â t ta s tîr iy ç ü n M e k tû b î-i M â liy e O d a sın a d a h i işb u ilm ü h a b e r v e rild i
gibi bir ifa de ile i lm üh a be r biti ril ir di.

4. K a le m le r Ar a s ı Bilg i V e r m e k İçin Y a z ı la n la r

Bir k a le m d e n di ğe r bir ka le m e y a z ıla n il m ü h a b e r l e r çok ve ç e ş i d l i d i r 81. M ese lâ ,

XIX. y ü z yı ld a çeşi dl i m e m u r iy e t le r için ayrı ayrı tes bi t e d ile n ni şa n l a rı n , m e m u r iy e t
de rec es i y ü k s e ld i k ç e d e ğ iş m e si n d e n dolay ı e s ki l e ri ni n alı n ıp h a z în e y e tesl im i ve ya yeni
tip n i şa nl a rl a d e ğ iş tir ilm es i d o la y ı s iy l e es k il e ri n in D a r b h â n e y e te sl im e d ild iğ in i b i l d i r ­
m ek ü ze re D a h i li y e Kât ibi O d a s ı ’na bir i lm ü h a b e r veril ird i.
Bu il m ü h a b e r l e r d e ,
"B a h r-i s e fî d B o ğ a zı M u h â fız ı s a ‘â d e tlü ,
a tû fe tlü Â r i f P a şa h a z r e tle r in in n e z d in d e b u lu ­
nan b ir k ıt 'a m îr -i m îr â n lık n işâ n -ı z îş â n ı ..." 2*2
y a hu t \
" M e c lis-i Vâlâ T a h r îrâ t M ü d îri
s a 'â d e tlü N û r î E f e n d i ’y e r ü tb e -i û lâ s ın ıf- ı a ) ^ u-u-o-u. jöj*.
s â n îs in e m a h sû s b ir k ıt 'a n işâ n -ı z îş â n ih sâ n b
M* «•-Pt*1-»
b u y u r u ld u ğ u n d a n n e z d in d e b u lu n a n s â n iy e
m ü te m â y izi ... c e lb b u y u r u la r a k . .. ”281 şe k lin d e / u öL<u» -> j y ) J '^
d o ğ r u da n d o ğ r u y a k o n u y a g ir ili r ve bu geri t <&>’ *<*• 'Ms*
aM /ı ı (*rj>y
a lın m a işi nin s a d âr e t tez ki res i ile y a pı ld ığ ı
"... te s lim o lu n m a k ü z e re B â b -ı h a z r e t-i 'Aİşt&ft’S ' && A»’ '
S a d â r e t-p e n â h îd e n b â - te z k ir e -i s â m î c â n ib - i
N e z â r e t-i c e lîle - i M â liy e y e ir s â l k ılın m ış o l­
m a ğ la ...”284 gibi bir ifâde ile b e li r ti ld i kt e n
s o n ra
"... ilm ü h a b e r i v e rilm e k fe r m â n - ı s â m î
b u y u r u lm a ğ ın " d e n il e re k sa d râ z a m ı n buy u- Şekil 199
r u ld u s u n d a e m r ed ild iğ i üz ere İlmühaber
”te s lîm -i H a z în e -i H a s s a -i h a z r e t-i (A.DVN, dos. 5/65)
m ü lû k â n e o lu n m u ş o ld u ğ u ..." 215 ve y a
"te s lîm -i D a r b h â n e -i  m ir e o lu n m u ş o l­
d u ğ u n u .. "2g6 ş e k lin de tes lim e di ld iğ in i b ild ire n i l m ü h a b e r ü z e ri n e ilgili d a ir e y e bu
i lm ü h a b er in v e ril d iğ i de di ğ e r il m ü h a b e r l e r d e k i ka lı b l ar a uy g u n o l ar a k b e lir til ir di .

’7‘' C ev -D , nr. 12768.

2,11 27 Safer 1267 (1 Ocak 1851) tarihli ilm ühaber: C ev-M , nr. 8584.
2.1 U K R , s. 166.

2.2 1 1 C em âzıyelâhır 1260 (28 Haziran 1844) tarihli ilmühaber: BEO, A .D V N , dos. 5/65.

2,1 19 C e m â zıyelevvel 1266 (2 N isan 1850) tarihli ilmühaber: BEO, A .M K T .U M , dos. 14/38.
284 BEO, A .D V N , dos. 5 /65, 15/85.

2"' BEO, A .M K T .U M , dos. 14/38.

2,6 1 1 C em âzıyelâhır 1260 / 28 Haziran 1844 (BEO , A .D V N , dos. 5 /6 5 ), 26 Şevval 1260 / 8 K as.m 1844
(BE O , A .D V N ., dos. 7 /1 0 ), 8 C em â z ıy e lev v el 1262 / 4 M ayıs 1846 (B E O , A .D V N , dos. 1 5/85) tarih­
li ilm ühaberler buna örnek olarak verileb ilir.
298 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

5. C e v a b İ l m ü h a b e r i

T a ş r a ile m e r k e z a ra s ı n d a k i s ü r ‘atli y a z ış m a y ı s a ğ l a m a k ü z e re t e l g r a f g ön de ri l m e ­
si ya y g ın h ale g e ld i k t e n s on ra ta ş r a d a n y o l la n a n r es m î o l m a y a n te l g r a f l a r d a cevabının
y in e t e l g r a f l a a l ı n a b il m e s i c e v a b t e l g r a f ı n ın ü c re t in i n g ö n d e r e n ta r a f ı n d a n öde nmesini
g e re k t ir m iş , b ö y l e c e ce v ab l ı t e l g r a f l a r ç e k il m e ğ e b a ş la n m ış t ır . B öy le h a ll e rd e alıcıya
p o s t a h a n e t a r a f ı n d a n c e v â b î te l g r af ı n belli bir ke li m e y e k a d a r üc ret i öd e n d iğ i n i bildiren
bir m a k b u z g ö n d e r i l m i ş t i r ki bu m a k b u z "c e v a b ilm ü h a b e r i" a d ın ı t a ş ı m a k t a d ır . 1904 ta­
rihl i b ö y le bir i lm ü h a b e r i n bir tar afı T ü r k ç e , d i ğ e r ta ra fı F r a n s ı z c a o l a r a k d ü z e n le n ­
m iş ti r . Üs tte
" D e v le t- i A liy y e -i O s m â n iy y e P o s ta ve T e l g r a f ve T e le fo n İd â r e s i" ib aresi b ul un­
m ak t a , b u n u n h e m e n a lt ı n d a "C e v a b ilm ü h a b e r i" o ld u ğ u b e li r ti lm e k te d i r . Alt satırda
sa ğ d a c ild ve v a ra k n u m a r a la r ı, s o ld a sıra nu m a r a s ı y e r a lm a k ta d ı r . İ l m ü h a b e r guru ş ol a­
rak ka rş ı lı ğı ö d e n m e k üz e re h a z ır la n d ı ğ ı h a ld e b o ş b ı r a k ı la n k ı s ı m l a r d a
"Y a ln ı z o tu z k e lim e c e v a b lıd ır g u r u ş i çün m u t e b e r d i r " ş e k li n d e k eli m e sayısı
k a y ıd l ı d ır . B u n d a n s o n ra t e l g r a f ı n n e re d e n , ki m i n t a r a f ı n d a n , ha ng i ta r i h te , kaç numara
ile ç e k il d iğ i , vs. şö y le d ü z e n l e n m i ş t i r .
E r z i n c a n ’ da Y u s u f ve r ü fe k a s ı t a r a f ı n d a n fî 3 T e m m u z s e n e 1 3 2 0 t a r i h i y l e 2810
n ü m e r o s u y l a k e ş îd e o l u n a n o tu z k e l im e c e v a b l ı t e l g r a f n â m e l e r i n m ü r se l ü n i le y b i
o l a n D â h iliy y e N e z â r e ti işb u i l m ü h a b e r i al tı h a f ta z a r f ı n d a he r h a n g i O s m a n l ı tel­
g r a f m e r k e z i n e i r â ’e e d e r s e k e ş î d e e d e c e ğ i y a l n ı z bi r a d e d t e l g r a f n â m e ücr etine
m ahsûb olm ak üzre nakid m akam ında kabûl olunacakdır.
M e ’m û r u n i m z a s ı Fî 4 Tem m uz 1320

B u n u n a lt ı n d a b o y l u b o y u n a çift çiz gi ve o n u n d a a lt ı n d a
yazılan telgr afn âm e ler ücr etine

M e r k e z mü hr ü

tr - j'A s çV»*0.

Al i

r S J' f '_ı

Şekil 200
Cevab ilmühaberi
(DH.H, dos. 6/14-5)
 ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R AR AS I Y A Z I Ş M A L A R 299

6. İ lm ü h a b e r T e z k i r es i ve İ lm ü h a b e r K ai m e si

Yaz ılı ş tarzı îti bâ riy le "i l m ü h ab e r " d e n farkı o lm a m a k l a b e ra b e r bu tü r b e lg e le rin

ba zıl arı
"... işb u ilm ü h a b e r te z k ir e s i v e rild i" ve y a
"... işb u ilm ü h a b e r k a im e s i v e rild i" ş e kl in de biter.
Bu ilm ü h a b er k a im e le r in i n bir k ıs m ın ın a ltı nd a m üh ü r yo kt ur, fakat, d î v ân k a l e m ­
l eri nde n çık an di ğe r bazı b e lg e l e rd e gö rü le n, ya z ın ın ilk ke lim es i ü z e ri n de " s a h ih d ir
k eli m esi b u l u n u r 287. Di ğe r kı sm ın a ise il m ü h a b e r l e r gibi m ü h ü r ba s ıl m ı ş tı r 288.

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K â ğ ıt

İl m ü h a b e r l e r i n kı sa ve ya u zu n o l u ş l a rı n a göre ku l la n ı la n kâ ğıt d e ği ş ik tir . K ıs a

olanl arı , son d e v ir l e r d e " m üz e k k i re l ik " d e n il e n o rta boy k â ğı tl ar a y a z ıl m ı ş tı r. U z un
i lm ü h a b er l er d e ise b ü y ü k boy " ta k rir lik " kâğ ıt ku l la n ı lm ış ve k a r n ıy a r ık şe k li n d e , yani
bir sa hi fe y e iki s üt un o l ar a k k a le m e a lın m ışt ır .

2. Y az ı

A şa ğı yu ka rı T a n z im a ta k a d a r ilm ü h a b e r l e r d e , ç o ğ u n lu k l a dî v ân î yazı k u l la n ı lm ış ,
d a ha s o n ra bu tü r b e lg e l e rd e de r ı k ‘a te rc ih e di li r o lm u ş tu r.
K â ğ ı d ın üst k e n a rı n a y a k ın y e ri n d e ba sit " h üv e" şekli b u l u n m a k t a , i l m ü h a b e r i n
u z u n lu ğ u n a ve k u l la n ı la n k â ğı dı n b ü y ü k l ü ğ ü n e göre d e ğ iş m e k üz ere , ya zı, üst k ı s ı m d a
5-10 c m .li k bir b o ş lu k bı ra k ı la r a k y a z ıl m a k t a d ır . M a liy e ile ilgili i l m ü h a b e r l e r i n ba z ıla rı
te rt ib tarzı b a k ım ı n d a n m al iy e te z k i re l e ri n i h a tı r la t m a k ta d ı r. Ayn ı o n l a r gi bi, iki
k ıs ı m d a n m e y d a n a ge lm i şl e rd i r . S i ya ka t l a y a z ıl m ı ş ol an biri nc i kısı m d a iki p a r ç a d a n
ibâre t o l up ikinci p a rç a d a h e s a b l a r bu l u n m a k t a d ı r .

3. Ş e r h v e K a y ı d l a r

Hangi k a le m e ve ri l en i lm ü h a b e r ol du k la rı h â ti m e d e b e li r til d iğ i h a ld e ç o ğ u n u n ilk

s atı rın ın ü z e ri n e sağ alt - sol üst is t ik a m e ti n d e o lm a k üz ere

"H a z în e -i  m ir e Z im m e ti d e fte r in e "289,

"A n a d o lu M e k tu b c u su a tû fe tlü B e y e fe n d i h a z r e tle r i o d a s ın a " 290,
"E m lâ k -ı H ü m â y û n d e fte r le r in e " 29',
" T a h v il K a le m in e " 292,
" M e k tû b î-i M a liy e O d a s ın a " 293,
"D îv â n -ı H ü m â y û n K a le m in e " 29*,

2.1 E v âsıt-ı C em â z ıy e lev v el 1198 / 2 - 1 1 N isan 1784 (C ev-D arb, nr. 1068) ve 7 Z ilk a'd e 1210 / 19 M ayıs
1796 (C ev-T , nr. 2 2 1 6 ) tarihli ilm ühaber kaim eleri.

2" 9 R eceb 1212 / 28 Aralık 1797 (C ev-M , nr. 8 9 99) ve 9 R e b i'ü le v v e l 1236 / 15 Aralık 1820 (C ev-M ,
nr. 9 0 8 3 ) tarihli ilm ühaber kaim eleri.

m C ev-M , nr. 8786.

2W C ev -D , nr. 13283.

2.1 C ev-T , nr. 2086.

2.2 C ev-D arb, nr. I 104; BEO, A .D V N , dos. 12/18.

C ev-M , nr. 8584.

294 BEO, A .D V N , dos. 13/63.

300 O S M A N LI B E LG EL ER İN İN DlLl

"D â h iliy e K â tib i a tû fe tlü B e y e fe n d i h a z r e tle r in e " 2‘" gibi bir ifad e kulla nı lar ak
g ö n d e r i l d iğ i ye r t e k r a r b e li r ti lm iş t ir .

İ l m ü h a b e r l e r i n bir k ı s m ın ı n ü z e ri n d e b a ş ka he r ha ngi bir işa re t bu l u n m a m a s ı n a

k a rş ı lı k bir k ı s m ı n d a
" K a y ıd ş ü d " 2<)(’ i b a r e s iy l e k a y d e d il d i ğ i ve y a
"D e fte r i ta s h ih o lu n m u ş d u r , f i 10 ZA s e n e 6 4 "2,il ,
"M û c e b in c e te r k in ve m ü c e d d e d e n k a y d o lu n m u ş d u r " 2'** ş e k li n d e ka y d ın ı n d ü z e l ­
t il d iğ i , y a h u t
" V u r û d u 2 9 S a fe r s e n e 67" gibi ilgili k a le m e ha ng i t a r i h te ul aşt ığı gibi şerhler
görülm ektedir.

S o n u ç

İl m ü h a b e r l e r , k a le m le r a r a s ı n d a bilgi v e r m e k için d ü z e n l e n e n b e lg e l e r ol u p şekil

o l a r a k " te z k i re " v e ya " k a im e " y e b e n z e r l e r . So n d a , bu tü r b e lg e l e rd e k i gibi tari h ve
m ü h ü r v a rd ır . E lk a b b u l u n m a y ı ş ı b a k ı m ı n d a n ise " t a k r i r ’Meri a n d ır ı rl a r. B e l g e n in s o n u n ­
da " i l m ü h a b e r " o l d u ğ u n a işa re t e d il m e s i , cin si h u s u s u n d a t e r e d d ü d b ı ra k m az .

V. M Ü Z E K K İ R E
M ü z e k k ir e , A r a b c a asıl lı o l u p "zik r" ( j T i ) k ö k ü n d e n g e lm e k te d i r. Os m a n lı d ip ­
l o m a t iğ i n d e , h e r ha n gi bi r h u s û s için, al t t an üs te ve g e n e ll ik l e bi r idar e ve y a ne zâr eti n
ş u b e l e r i n d e n ba ğlı o l d u ğ u üst m a k a m a h i ta b e n , k o n u y l a ilgili izin is t e m e k y a h u t da bir
ş u b e d e n d i ğ e r b i r ş u b e y e d u r u m u a n l a t m a k v e y a m u â m e le y i s o r m a k ü z e re ya z ıl a n ya z ıl a ­
ra v e r i l e n a dd ır . M ü z e k k i r e l e r , ek le ri o l s u n o l m a s ın r e ’sen y a z ıl ır l a r .

A. R Ü K Ü N V E C İ N S L E R İ

M ü z e k k ir e le r , y a z ıl ış tarzı b a k ı m ı n d a n t a k r i r ve i lm ü h a b e r l e r e b e nz er le r . Bunl ard a

da b â lâ ve e lk a b b u l u n m a z . D o ğ r u d a n d o ğ r u y a k o n u y a gi ril ir . M ü z e k k i r e n i n y a z ılm a s ın a
s e b e b o l an o l a y ı n s a fh a l a r ı ö z e tl e n ir .
Bi tiş f o rm ü lü ise ya z ıl d ığ ı m a k a m a gö re d e ğ iş i k li k g ö s te rir . N e z â r e t v ey a bir m a ­
kama hitâben yazılanlar
"o l b a b d a e m r ü fe r m â n h a z r e t- i m e n le h ü ’l-e m r in d ir " f o rm ü lü y l e biter. Bir daire
v e y a ş u b e y e y a z ı l a n l a r d a ise
”... Ş u b e s in e / . . . İd â r e s in e t e v d i ' k ılın d ı" f o rm ü lü k u l l a n ı l m ı ş t ı r " .
M ü z e k k i r e l e r i , y a z a n ve y a z ıl a n m a k a m a ve y a z ıl ış s e b e b l e r i n e gör e şöy le bir t as ­
n ife tâ b î t u tm a k m ü m k ü n d ü r :
1. Bi r i dar e içi n d e alt k a d e m e d e n id a r e n in â m i r in e v ey a bi r n e z â r e te d a n ış m a veya
izin is t e m e için y a z ıl a n m ü z e k k i r e l e r ;
2. Ay nı d a ir e iç i n d e bi r k a le m d e n d i ğ e r i n e y a z ıl ıp g ö n d e r i l e n l e r ;
3. H e r ha ng i bi r k o n u h a k k ın d a bi r i d a r e n in b ü tü n ş u b e le r in e g ö n d e ri l e n m ü ze k k i ­
r el e r;
4. Bir d a i r e n i n h er ha ngi bi r ş u b e s i n d e n d i ğ e r bi r d a ir e n in ş u b e si n e gö n d eri len le r;

BEO , A .D V N , dos. 5 /6 5 , dos. 7 /1 0 , dos. 15/85.

BEO , A .D V N , dos. 3 /4 2 , dos. 5 /6 5 , dos. 13/63; C ev-T . nr. 2 0 8 6 .

C e v -D , nr. 1301 1.

: '8 C ev -T , nr. 2 086.

:w U K R . s. 164-65.
 301
ŞE H İR İÇ İ / D A İ R E L E R A R A SI Y A Z I Ş M A L A R

5. T es lim m üz e k ki re le ri. B un la r, bir t a hs ilâ tta n elde e di le n g eli rin m ü z e k k i re ı e

vez ney e t e s l im i 300 şe k lin d e o la bi le c e ği gibi, ta ş r a da n ge tir ile n seb ze, vs. şe yl e rin cin s ve
m ık d a r la n n ı g ö s te r e n m ü z e k k i re l e r şe kl in de de o la bi lir 301.

&&&?.<* r' ^ * " ■ " -

-W \ ,^
**.. ~ * W ’*
j , d'M.>Jvfe* «•&»■«■'>•
. i y U ' , / ı M "<<
■'r' İı>' ^ğ i
»(/><*>*>i* a - j*Ş’u* a*us->

-Tito»;w ırt>**>✓-tf* ^
“-*İ'./^'*İfU'4Öi w-J. W ,Ü .*,•«*■«* «ft»"*

^VW*V^yiv'
«p>o m M -'A * '* '
>:***>.’&■/>>

- ^

Şekil 202
Müzekkire
(İrade-MM, nr. 525/9)

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

M ü z e k k i r e l e r de, d iğ er bazı b e lg e l e r gibi, z a m a n i çin de bazı şekil d e ğ iş i k li k le r in e

uğ ra m ışl a rd ır . G e r ç e k te n m ü z e k k i re g r ubu b e lg e l e ri n in ç o ğ u n u ta k r i r ve i l m ü h a b e r d e n
ayırt e tm e k güç o l m a k l a b irl ik te ba zısı belli bir şekil ö z e lli ğ i g ös te r ir le r . Bu n l a r, ta b a n ı
y u k a rıd a bir üç g e n res m e d e c e k t ar z da k a le m e a lı n m ış la r d ır ve tab iî ilk b a k ış t a d i ğ e r b e l ­
ge le rd e n ko l ay l ı k la ay ırt e d il e bi l ir l er . N i te k im , 1850 ve 6 0 ’lı y ıl l a rd a y a ln ı z m ü z e k k i r e -
lerin değ il, r esm î d a ir e le r d e işi ol u p da a rz uh a l v e ya t ak r ir le m ü r a c a a t t a b u l u n m a s ı lâzı m
g e le n le rin de m ür â c a at l ar ı n ı üç ge n m ü z e k k i re şekli v e re r e k y a z m a l a r ı m u â m e l e l e r i n t e ­
ke m m ü l ü n d e bazı z o rl u k l ar a se be b o l m a ğ a b a ş la m ış ve m ü z e k k i re t a r z ın d a yaz ı ile m ü r a ­
ca at y a s a k l a n m ı ş t ı 302. İşte bu y a s ak l a m a y ı t e k l i f e de n M e cl i s- i V â lâ m a z b a t a s ı n d a
"m ü z e k k i re n â m iy le m ü se l le s ş e k i l d e " 303 ifad es i, aynı y ı ll a rd a bö yl e ü ç ge n y a z ıl m ı ş bazı
resm î b e lg e le ri n de m e v c u d i y e t i 304, hiç o l m a z s a o ta r i h le r d e m ü z e k k i r e l e r i n tab a n ı y u ­
ka rıd a bir üç ge n şekli ve ri l e r e k y a z ıl d ığ ı n ın delî lid ir.

100 U K R , s. 165-166.

,01 1257 (1 8 4 1 ) yılı yaz ve kış m evsim lerinde İstanbul’a taşradan gelen seb ze ve kuru zahirenin cin s ve
m ıkdarlannı ihtivâ eden müzekkireler: lrade-M V , nr. 390/3 ve 4.

102 28 Ş a ‘ban 1276 (21 Mart 1860) tarihli irade: lrade-M V , nr. 18907.

21 Ş a ‘ban 1276 (14 Mart 1860) tarihli M eclis-i V âlâ m azbatası: lrade-M V , nr. 18907/1.

29 Ramazan 1274 (13 M ayıs 1858) tarihli m üzekkire: İrade-M M , nr. 52 5 /9 ve 5 2 5 /1 0 (tarihsiz);
lrade-M V , nr. 70 8 2 /4 (M üzekkire tarihsizse de dosyadaki diğer belgelerin tarihi 1263 /1 8 4 7 ’dir).
 Yedinci Bölüm

DİLEKÇE VE RAPOR MAHİYETİNDEKİ BELGELER

I. A R Z - I H A L (A RZUHAL)
A r z u h a l, bir dilek ve ya şik â y e t bi ld i rm e k üze re alt ta n üste ya z ıl a n ve b u g ü n k ü
ka rşılığı d ile k ç e ol an be lg e tü rü dü r. E s a s da a rz l a aynı v az ife yi gö r m e k l e b e r a b e r gerek
su na n şa hı sl ar , g e re k s e belg e şekli ît i b â ri y le a ra l a rı n d a bazı f ark lar va rdır. A r z , g e n e l ­
likle d e v le t g ör e v l i le r in i n resm î, a r z u h a l ise r eây â ve a s ke r î sını fın ş ah sî di le k ç e le r i i d i 1.
A yr ıc a a rz u h a l , y a z ılı ş b a k ım ı n d a n da d e ğ iş i k li k göster ir.

A. R Ü K Ü N L E R İ

Bü tü n b e lg e l e rd e o l d uğ u gibi tabi î ilk rü kü n d a v e t t i r ve a r z u h a l le r in ç ok b ü y ük

bir e ks e r i y e t i n d e kı sa "h ü ve" f o rm ül ü k ul la nı lır . N â d i re n ise " H ü v e 'l- m u alP '2 v ey a "Y â
f e t t a h "3 gibi d a v e tl e re de r ast lan ır.
İn şa m e c m u a la r ın d a da ve t ve e lk a b hari ç a rz u h a l le r d e dö rt r ü k ü n b u l u n d u ğ u b e l i r ­
t ilm e k te di r.
E l k a b , p a di ş a h , s a d ra z a m , d î v ân v.s. a rz u h a l in m uh at a b ı ol an ş ah ıs v ey a m a k a m a
göre d eğ iş i k li k gö s te r ir di . P a d i şa h a su n u la n a r z u h a l le r d e e lk a b ye rin e
"Ş e v k etlü , m e h â b e tlü , re f e t l ü P â d iş â h -ı â le m -p e n â h h a z r e tle r i h ilâ fe tin d e d â im
o ls u n ”4,
"Ş e v k e tlü , m e h â b e tlü , a z a m e tlü P â d iş â h -ı â le m -p e n â h h a z r e tle r in in H a k k
su b h â n e h u ve t e 'â lâ v ü c u d -ı h ü m â y û n la r ın e le m ü e k d â rd a n m a sû n ve m a h fû z e y le v e ,
â m in ." 5,
Ş e v k e tlü , m e h â b e tlü , şe h â m e tlü , k u d r e tlü P â d iş â h -ı â le m -p e n â h h a z r e tle r i s a ğ
o lsu n ; h a k k s u b h â n e h u ve te 'â lâ v ü c û d -ı h ü m â y û n la r ın h a tâ la r d a n m a sû n ve m a h fû z ev-
ley ü p s e r îr -i s a lta n a t- ı a liy y e le r in d e d â im ü m ü s te d â m e y le y e : Â m in , y â M u in "h,
' Krş. İnalcık, "Şikâyet Hakkı", s. 35.

2 A .R S K , dos 2 3 8 /7 6 .

' A .R S K , d os. 2 2 6 /1 0 0 .

4 A .A M D , dos. 15/62.

' A .A M D , dos. 14/38.

T SM A , nr. E. 735/11 I
30 4 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

" C e n â b -ı R a b b -ı y e z d â n P â d iş â h -ı â lîş â n ve h a lîfe -i m a 'd e le t-u n v â n e fe n d im iz

h a z r e tle r in i b â - k e m â l- i â fiy e t s e r îr - i â r â y -ı ş e v k e t ü ic lâ l b u y u r su n , â m in " 1
"Ş e v k e tlü , k e râ m e tlü , m e h â b e tlü P â d iş â h ım h a z r e tle r in i H a k k su b h â n e h u ve
te 'â lâ h a z r e tle r i v ü c û d -ı h ü m â y û n la r ın â fâ t- ı b e lliy y â td a n m a h fû z e y le y ü p p e r te v -i
h a y â tın f u k a r â vü z u 'a fâ n ın ü z e rin d e n d û r -ı m e h c û r e y le m e y e . Â m in b i-h ü r m e ti s e y y î d i ’l-
e n b iy â ve ’l-m ü r s e lîn ”gg ib \ b i r "d u â -i p a d işâ h T ' b u l u n u r d u 9.
S a d r a z a m ve y a d a h a aş ağı m e v k i d e k i bi r ş a h sa s u n u la n a rz u h a l le r d e m u h at a b a
"s u lt â n ım " ş e k li n d e h i ta b e d ili r;
" D e v le tlü ve s a 'â d e t lü e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r i s a ğ o ls u n " '0,
" D e v le tlü , in â y e tlü , m e r h a m e tlü e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r i d e v le t-i e b e d î ile sa ğ
o lsu n " " ,
" S a 'â d e tlü ve d e v le tlü v e lîn i'm e tim e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r i" ,
"S a 'â d e tlü ve iz z e tlü ve d e v le tlü p â ş â -y ı c e lîlü ’ş - ş â n " '2 ve b e nz er i e lk a b k u l ­
lan ı l ır d ı.

XIX . y ü z y ı l d a e l k a b d a k i s a d e l e ş t i r i l m e d e n s o n ra a r z u h a l le r d e de a rtı k d a h a ba sit

h i ta b ş e k il le r in i n k u l la n ı ld ı ğ ı g ö r ü lm e k te d i r.
S a d r a z a m a " M a 'r û z - ı ç â k e r - i k e m în e le r id ir " ,
Ş e y h ü l i s l â m a " M a 'r û z - ı d â 'î - i d ir î n e le r i d ir " ,
N e z â r e t l e r ve d a h a aş ağı k a d e m e d e k il e r e
" M a 'r û z - ı â c iz â n e m d ir " ,
" A tû fe tlü e fe n d im h a z r e tle r i" ,
" S a 'â d e tlü e fe n d im h a z r e tle r i "
" N â zır B e y e fe n d i h a z r e tle r i" gibi e lk a b k u l l a n ı l m a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı r 13.

El ka bı m ü t e â k ı b ço k kere "A r z -ı h â l-i k u lla r ıd ır k i" f o rm ü lü y e r alır. M aa m a fih ,

ba z ı a r z u h a l l e r d e b u n d a n ö nc e
"m e lc e -i e s h â b -ı im tis â l o la n p iş g â h - ı in â y e t-p e n â h la r ın a k e m â l-i s ıd k u ih lâ s ile
a r z -ı u b û d iy y e t ve s e n â vü b a s t-ı k a v â id - i b e n d e -i k e m in e ve d u 'â e d â k ılın u p " I4 m is â ­
lin de o ld u ğ u gibi p a d i ş a h a y a z ıl a n a r z u h a l le r i a n d ır a n bi r d u a k ısm ı b u lu n u r.
B u n d a n s o n ra ise bi r m u k a d d i m e y e r a lı r ki, g e n e ld e t a r i f - i n e f s d e n il e n arzuh al
s a h ib i n in k e n d is i n i ta n ı t tı ğ ı kı sm ın da b u r a d a y e r ald ığ ı o l u r 15. Bu b a z a n "bu k u lla r ı" ,
a r z u h a l i v e r e n k a d ı n s a "bu c â r iy e le r i" s ö z ü y le b a ş la r ve
"A m a s y a S a n c a ğ ı ’n d a K ilid g e le n N â h i y e s i ’n d e D â v û d n a m k a r y e ve g a y r id e n
y ir m i a ltı b in d o k s a n b eş a k ç e b ir z e â m e te m u t a s a r r ı f o lu p " '6,
"R u ’u s -ı h ü m â y û n la m a s r a f-ı ş e h r iy â r î k â tib i o l u p " '1 v e y a
" H a z r e t-i Ş e y h ü lis lâ m îd e â s û d e e v k a fd a n b e r -v e c h -i m e ş r û t İ s t a n b u l ’d a v â k i'
s â b ık a M a liy e T e z k ir e c is i m e r h u m O sm a n E f e n d i ’n in N iş a n c ı C â m i ‘-i ş e r ifi k u rb ü n d e
b in a vü ih y â e y le d iğ i e v k a fın e v lâ d iy y e t - m e ş r û tiy y e t ü z r e m ü te v e llis i o la n b a b a m ..”19
gibi kim o l d u ğ u , n e ye t a s a r r u f e tti ğ in i i fad e e d e n c ü m l e ile d e v a m ede r.
Bir gr up t a r a f ı n d a n v e r i l e n a rz u h a l le r d e ise
' U K R , s. 21 7 .
B B. N e d k o v , D ip lo m a tik , II, S ofia 1972, s. 30 8 , b elge 70.

" U K R , s. 217.
T SM A , nr. E. 7 3 5 /1 0 4 .

" T S M A , nr. E. 148/37.

ı: G ö k b ilg in , D ip lo m a tik , s. 106.

Ç eşid li v a z ife lile r e yazılan arzuhal örnekleri için bk. U K R, s. 2 19 vd.

14 N e d k o v , D ip lo m a tik , II, 3 0 0 /6 3 .

“ U K R . s. 214.
A .D V N , dos. 2 1 3 0 /1 6 .

11 C e v -S . n r. 2 7 6 7 .
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 305

"Bu k u lla r ı Y anya S a n c a ğ ı ’nın re â y â fu k a r a s ı o lu p " l9 y a h u t

"A rz u h a l-i s o fc ıy a n e s n a fı k u lla r ıd ır k i”20 şe k lin d e kı sa bir ta n ı t m a ya pılır.
T arif-i nefs r ü kn ü n ü n
"H â lâ k e th u d â s ı o ld u ğ u m K ö s te n d il S a n c a ğ ı”2' m is â lin d e o l d u ğu gibi "h â lâ k e li ­
m esi y le ba şla dı ğı da v â k i' d i r.

B un d a n so nra t a v z f h - i m e r a m ve t e b y î n - i i s t i h k a k d e n ile n a rz u h a l in y a z ıl m a
s e be bi ni n an lat ıld ığ ı rü kü n g e lir 22. Bu ra da , dile k ve ya şik ây et ko n u s u ol an ş e y d en b ah s
edilir. Mese lâ , bir şah sın uzu n sü re d ir t a s a r r u f etm e kt e o l du ğu bir t im a r g e lir in e ikinci
şa hsın ha ks ız m ü d ah a le si ; bazı m al la rı n imâl ve sa tışını in h is a rl a rı n d a b u l u n d u ra n es n af a
rağm en , ba şk a bir şah ıs vey a şa hı s la rı n iz in siz ol ara k bu sa h ay a g irm e le ri d o l ay ı s iy l e
hak sahibi g r ub u n m u ta z a rr ır o l m a s ı 23; h a ks ız ol ara k, ikinci d e f a ve ya â de t hi lâ f ın a
a lı n a n 24, ya hu t tam ters i, ha lk ın m u ha le fe ti d o l ay ıs iy le t o p l a n a m a y a n 25, h a tta h a lk ın ik ti ­
da rın ı a ş an 26 bir vergi şik ây et k on us u olabil ir.

D u r u m u n a n la t ıl m a s ı n d a n so nr a n e t i c e - i m a t l a b d e n il e n iste ğin b ild ir i ld i ğ i k ıs m a

" s a 'â d e tlü s u ltâ n ım h a z r e tle r in d e n m e r c û d u r k i",
"m e r â h im -i a liy y e le r in d e n m e r c û d u r ki" gibi bir ifa d e yl e g e ç il ir ve is t e n il e n şey
kısa ve açık o lar ak a nlatılır . G e r ç e k te n, a rz u h a l le r in kı sa, derli top lu, faka t bir şey ihmâl
ed il m ed e n ve h a ş fı ya ta ka ç ıl m a d a n a nl a tıl m a s ı ge re k m e k te d i r. Esas m a k s a d a t a a l lu k u o l ­
m ay a n şe yl e rin ya z ıl m a s ı n d a n o l du ğ u k a da r m ü b h e m i y e t te n de k a ç ın ı lm a s ı lâ z ım dı r.
S öy le ne c e k sö zü n, i s te ni le c ek şe yin, se be b iy le b irl ik te b e li r til m e si g e re k i r 27.

N i h a y e ti n d e
"B e r a t-ı ş e r î f ih sâ n o lu n m a k b â b ın d a "
"İlm -i h a b e r k a im e si v e rilm e k ü zere"
”K a y d ın a ş e rh v e rilm e k ü zere" e m ir be k le nd iğ i b e li r ti li r ve h â t i m e k ı s m ın d a
"b â k î em r ü fe r m â n d e v le tlü , in â y e tlü e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir "
"e m r ü fe r m â n d e v le tlü , s a 'â d etlü s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir " , y a h u t k ı sa c a
"e m r ü fe r m â n s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir " d e n il e re k a rz u h a l e son v e ril ird i.

Şaye t a rz uha l p a d iş a h a s un u lm u ş s a hâ tim e kısm ı

"... o l b a b d a l û t f u ih sâ n ve e m r ü fe r m â n a d â le tlü , k e râ m e tlü P a d iş â h -ı â le m -
p e n â h h a z r e tle r in in d ir " y a h u t
”... ne v e ç h ile e m r -i h ü m â y û n la r ı e r z â n î o lu n u r ise e m r ü fe r m â n ş e v k e tlü
m e h â b e tlü , şe h â m e tlü , k u d re tlü , k e râ m e tlü P a d iş â h ım ın d ır ” ş e k li n d e b i ra z d a h a te-
k e llü f lü ya zıl ırd ı.

A r z uh a li n a ltı nd a m ut la ka v e re ni n ismi, gör evi ve sıfatı b u l u n u rd u . A n c a k , b u n u n

ü z e ri ne "b e n d e ", ”d â 'T ' ve ya k a d ın s a "câ riye" ke li m el e ri k o n u r du . B ö y l e c e i m z a ,
"B e n d e A h m ed , K â tib -i m a s r a f-ı ş e h r iy â r p ',
"B e n d e İb ra h im , m ih m a n d â r -ı e lç i-i V en ed ik, h â lâ ",

" C ev-E , nr. 4313.

A .D V N , ŞKT, dos. 24/43.

:ü C ev -t, nr. 207.

21 A .D V N .Ş K T , dos. 24/21.
22 U K R, s. 2 1 4 -1 5 .
2' C ev -t, nr. 207.

24 I.E .-H , nr. 802.

” A .D V N , ŞKT, dos. 24/21.

26 A .D V N , ŞKT, dos. 24/43.

"Istid'ânâm eler, gayet m ûcez. m uvazzah ve münakkah olarak y a zılm a l.d tr..." U KR, s. 215.
306 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

" e d - d â 'î B a r o n d e H e r b e r t R a n k e l, m u r a h h a s o r ta e lç i-i N e m çe , h â lâ " ,

" C â riy e Ü m m ü g ü ls ü m b in ti H â fız H a ş a n E fe n d i",
" e d - d â 'î c â r iy e le r i Z e y n e b b in ti A li P a şa " ş e k li n e g ire rd i.

B a z a n im z a y e ri n d e
" B e n d e g â n e s n â f- ı s o fc ıy â n , h â lâ " ş e k li n d e bi r g r u b u n v e ya
"B e n d e g â n a h â lî- i n â h iy e - i K a n d ır a " ş e k li n d e bi r k a s a b a y a h u t köy h a lk ın ın adı
b u l u n u r d u . İs m in tam a r k a s ı n a ge le c e k ye re ise a rz u h a l s a hi bi , m ü h r ü n ü b a s ar d ı. İmz anın
y a n ın a m ü h ü r b a s ıl d ığ ı da ol u rd u .

XIX . y ü z y ıl o r t a l a r ı n d a r es m î e v r a k l a ilgili o lar ak bir

" d a m g a n i z â m n â m e s i " ka bu l e d il d i ğ in d e a r z u h a l l e r için de yeni
bazı e s a s l a r te s b i t o lu n d u . 1 8 6 1 ’de te z k i re ve t a k r i r l e r gibi a rz u ­
h a ll e ri n de s o ğ u k d a m g a ile d a m g a l a n m ı ş k â ğ ıd l a r a y azılmas ı
m e c b u r iy e t i g e t i r i l d i 28. F a ka t bu d a m g a l a r ı n k ısa z a m a n d a b o z u ­
lup k a y b o l d u ğ u g ö r ü lü n c e m a t b u ‘ d a m g a k u l la n ılm ağ a
b a ş l a n d ı 29. Bu d a m g a l a r ı n o r t a s ı n d a p a d iş a h ı n t uğ ra s ı, t uğ ran ın
üst t a r a f ı n d a âd î v e y a p a d i ş a h a y a z ı l a c a k a rz u h a l kâ ğı dı ol u şu n a
Şekil 202
g ö re , r a k a m la fiatı, fıa tın sa ğ t a r a fı n d a
Arzuhal kâğıdı damgası
"A r z u h a l", sol t a r a f ı n d a " v a r a k a s ı" , a lt ı n d a
ise "b a h a s ı b ir / ik i g u r u ş d u r " k e li m el e ri
b u l u n u y o r d u . 1 8 7 3 ’de s e n ed , b on o , i l m ü ­
ha b e rl e r, i ' l â m l a r vs. ile bi rl ik t e a r z u h a l l e r de d a m g a r e s m in e tâb î
t u t u l d u 10 ve he r bi ri ne y a p ış t ır ı la c a k d a m g a p u l u kı y m e t le r i b e l i r l e n ­
di. B u n a gö re p a d iş a h a s u n u la c a k a rz u h a l le r e iki, d i ğ e r l e r i n e ise
bi re r k u r u ş l u k pul y a p ı ş t ı r ı l a c a k 31 ve pul i m z a v e y a m ü h ü r ve t a r i h le
iptal e d i l e c e k t i 32.
T a t b ik a t ta , i m z a la r pu l u n üs tü n e a t ı l m a k la b e r a b e r m ü h ü rl e r,
ço k k e re p u l la r ın a lt ı n d a k i k ü ç ü k k a vi s içi ne y e r l e ş ti r i l iy o r , p u l u n
üst t a r a f ı n a " b e nd e " v e y a b e n z er i bi r ke li m e k o n u y o r , m ü h r ü n üs tü n e
ise a rz u h a l s a h ib i n in sıfatı y a z ıl ıy o r d u . M a a m a f ı h , m ü h r ü n , p u lu n
he r ha ng i b i r y e ri n e b a s ıl d ığ ı da o l u y o rd u .

X IX . y üz yı l o r t a l a r ı n a k a d a r a rz u h a l l e r d e t a r i h b u l u n m a z d ı. 1846 ba ş la r ın d a , e v ­
r ak ın ta ri h t a ş ı m a m a s ı n ı n m a h z u r la r ı gö z ö n ü n e a lı n a r a k ge re k d a i r e l e r aras ı y a zış m ala r,
ge re k s e r e s m î ve h u s û s î m a ‘r û z a t a ta ri h a tı lm a s ı şa rtı g e t i r i l d i 33. A n c a k t ar ih de ço k kere
pu l u n ü z e ri n e d eğ il a r z u h a l in b i ti m i n d e a ç ığ a a tı l ıy o r d u . Son d e v ir l e r d e hi cr î / rûm î tarih
bi r a r a d a k u l l a n ı l d ı ğ ı n d a n a rz u h a l le r d e de g e n e ld e iki t ar ih b i rl ik te y a z ıl m a ğ a ba şlandı.
Y a l n ız b u n u n bi r k a id e o l m a d ı ğ ı, ba z a n "22 K â n û n - ı ev v e l se ne 98" gibi tek ta ri h atıla-
bi ld i ğ i de g ö r ü lm e k te d i r .

;h 27 R e b i'ü le v v e l 1278 (2 Ekim 1861) tarihli "Varaka-i Sahîha N izâm nâm esi" , 15. bend ve nizâmnâm e
z e y li 5. bend: D ü stû r, 1. tertib, II, İstanbul 1289, s. 92 ve 96.

U K R , s. 55 not.
" 11 Ş ev v a l 1290 (1 A ralık 1873) tarihli "Resm -i Dam ga N izâm nâm esi" , 1. madde: D ü stû r, III, 302.

D ü s tû r , III, 313.
1292 tarihli nizâm nâm eyi değiştiren 19 Ram azan 1299 (5 A ğu stos 1882) tarihli "Resm-i Damga
Kanûnu" 18. madde: D ü s tû r Z eyl II, 107.
" H ariciye N azırına gönderilen 9 Safer 1262 (6 Şubat 1846) tarihli buyuruldu: B u y u ru ld u D e fte ri, nr.
III, s. 73. A yrıca bk. R ıP a t Paşa, M ü n te h â b â t-ı Â sâ r, 9. kitab, İstanbul 1 2 9 0-93, s. 4 4 -4 5 .
 30 7
D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

B. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ
A r z uh a ll e r özel ş a h ıs la r t ar a fı nd a n y az ıld ık la rı için belli bir yazı tü rü k u l ­
lanıl ma mı ştı r. Nesi h, taMik, son d e v ir le r de r ı k ‘a cinsi y a z ıla rl a y a z ıla n a rz u h a l le r o ld uğ u
gibi bu n la r da n hi çbiri içine g i re m ey e c e k çok kötü y a z ıla rl a y a z ılm ış a rz u h a l le r de vardır.
Hal k içinde o ku m a y a z m a o r an ı nı n dü ş ü k olm as ı do la yı siy le , a rz u h a l le r in ya z ıl m a s ı da
a r z u h a lc i de nil en bir e sn afı n or tay a çık m as ın ı h a z ırl a m ışt ır. An c a k, a rz u h a l y a z m a k bazı
k a id e le rin tam ol ara k b ili n m e sin i g e re kt irm ek te , b un u n için " a r z u h a lc ilik " y a p a c a k l a rı n
bu işi lây ık ıy la ka v ra m ış, dü rü st ve n a m u s l u ki m s e le r d e n ol ma sı ve m e s l e ğ in icrası için
de res m e n m ü sâ a de almı ş bu lu nm a sı g e r e k m e k te y d i 34. XV III . y üz y ıl d a bu n a pe k riâ ye t
e di lm em e s i, inşa u s ûl l e ri nd e n h a b e rs i z bir takı m k i m s e le r in d ü k k â n la r ve ca mi a v l u ­
l arı nda o k u n a m a y a c a k k ad ar kötü a rz u h a l le r y a z m a ğ a b a ş la m al a rı , m es l e ğ in h a y s iy e tin i
k o r u m a kl a yü k ü m lü ol an a rz u h a l c i b a ş ın ı n şikâ ye tin i m ûc ib o l m u ş ve i lg ili le rin d i k k a t i ­
nin çe k ilm e si için 1 178 ( 1 7 6 4 ) ’de ç ık a rıl a n bir f er m an la bu n d a n bö yl e n i z a m la r a u y m a ­
y a nl a rın c e za la n d ır ıl a c ak l a rı bi ld i ri lm i şt i 35.

K la sik d e vi r arz u h a l le r in d e kâ ğ ıd ın k u lla n ılm as ı şekli b ell id ir. H e m e n bü tü n

m u â m e le l e r aynı kâğ ıt ü ze rin e ya zı l d ığ ı n d a n k â ğı dı n y a rı da n fazlası m u â m e le k a y ıd l a rı n a
a yr ıl m a kt a ve y a z ın ın b aş lan g ıcı a rz uh a l de a n la t ıl a n m es e l en i n u z u n lu ğ u n a göre
de ği ş m e kl e b era b er , k âğ ıdı n d a im a ve sa de c e alt ya rısı ku l la n ı lm a k t a d ır . Kı sa a r z u h a l ­
lerde bu ku lla nı m alanı k âğ ıdı n alt 1/ 4’ine m ü n h a s ı r k a lm a kt a , bu a la nı n ye tm e y e c e ğ i d u ­
r um la rd a ya rın ın a lt ın da n b a ş la nm ak ta d ır . Ay rı ca , k â ğ ıd ın e ni n d e n de y a z ın ı n ba ş la n g ı ç
t ar a fı n d a -yazı sa ğ d an sola ol du ğu için sağ t ar a fta - da 1 /4 ’lik bi r k ısı m b o ş ( m a rj)
bı rak ı lm a k ta y d ı.

Elkab, çok kere bir satı ra s ığ m a k la be ra b e r uz u n tu tu l a n la r d a ikinci s a tı ra da

geç erdi. " Pa di ş a hı m " ve ya "sult an ım " ke lim es i ise -t e l h is l e r d e de g ö r ü ld ü ğ ü gi b i- m u t l a ­
ka elk ab satı rın ın b ira z ü s tün e ve göze b a ta c a k şe ki ld e ya zıl ır; ha tta alt sa tı rd a k ala n ,
k e nd in d e n önc e ve so nra ki k e lim el e rle a ra s ı n d a bir m ık d a r b o ş lu k b ı r a kı lır dı .

Ar zu ha l y a z ılı rk e n kâ ğıt ta bu ka d a r bo ş lu k b ı r a k ı lm a s ı n ın m ân â s ı va rdı. K a l e m ­

lerde ç ık a r ıla c ak k ay ıdl ar, m uâ m e le gö r dü ğ ü kale m ş e fi ni n tel hi si ve s a d r a z a m ı n bu yu -
ruldul arı hep a rz uha l kâğ ıdı üz e rin de bu boş b ı ra k ı la n k ıs m a y a z ılı rd ı.

C. M U Â M E L E G Ö R M Ü Ş A R Z VE A R Z U H A L L E R

Arz u ha l, O sm a n lı la r d a çok ya yg ın ol ar a k ku lla n ı lm ış t ır . A s k e r î v e ya r eâ y â h e r k e ­

sin s ad ece bir d e vl e t d a ir e s in e değil, p a d iş a h a ve en üst icra ve k az a o rg anı ol an D î v â n -ı
H ü m â yû na dahi arz uha l su n ma hakkı vardı. D ev le t gö r e v l i le r in i n r es m î m a h i y e tt e o l ar a k
pa di şa h a su nd u ğ u a rz la r nor mal y o l la r d an m u âm e le g ö r dü ğü ha ld e h a lk ın ç eşi d li v e s i l e ­
lerle su n du kl a rı ayrı bir m uâ m e le ye tâbî t ut ul ur du .

1. P a d i ş a h a S u n u la n A r z u h a l l e r

Pad işa hı n c u ma s elâ m lığ ı, ba yra m na m a z ı, d i n le n m e k ya h u t e ğ le n m e k üz e re İ s t a n ­

b u l ’daki kö şk veya kas ırl ar a, vey a E d i r n e ’ye, ava g itm esi gibi v e s il e le r le sa ra y d a n
çıktığı z a m a n l ar halk ke n di si n e çok çe şidli ko n u l ar d a a r z u h a l le r s una r; k a p ıc ı la r k e t h ü ­
dası ta ra fın d a n to p la na n bu arz u ha lle ri pa d işa h bi zz a t in ce l e d ik t e n s o n ra g e re k e n l e r i n
yap ılm ası için s a d ra z a m a g ö n d e r i r d i 36. A n c a k s u nu la n a rz u h a l le r in m u tl a k s ur e tte imz a

İstanbul’da arzuhalcilerin başında bir a rzu h a lc ib a şı bulunur, arzuhalcilerin seçim i arzuhalcibaşı, ça ­

vuşlar em ini ve kâtibi m arifetiyle yapılır; izin tezkireleri ise çavuşbaşı tarafından verilirdi D îvân-ı
. U-'üfyî l n aVUl ! rmdan AhmCd ÇaVUŞ’a ^ d e r i l e n E vâil-i C em âzıyelâh.r 1 178 (1 6 -2 5 Kasım 1764)
arıhlı hüküm. Ahm et Refik, H ic r i O n ik in c i A sırd a İsta n b u l H a y a tı ( 1 1 0 0 -1 2 0 0 ), s. 2 0 7 /2 5 0 .
A. R efik , g ö s.y e r. Krş. M ehm et tpşirli, "Arzuhal", D V İA , III (1 9 9 1 ), 448.
30 8 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N D lL İ

ta ş ı m a s ı ge re k l iy d i , i m z a t a ş ı m a y a n l a r di k k a t e a lı n m a d ı ğ ı gibi y a z a n b u l u n d u ğ u takdirde
c e z a l a n d ı r ı l ı r l a r d ı 37.
S a d r a z a m a g ö n d e r i l e n a r z u h a l le r d e k i şik â y e t le r , a lâ ka lı d î v â n l a r d a gö rü şül ere k
bi r k a ra r a v a rı l d ık t a n s o n ra ço k ke re b ir ka ç a rz u h a l h a k k ın d a k i k a ra r bi r a ra d a olmak
ü z e re p a d iş a h a s u n u lu r d u . K â ğ ı d ın ü z e r i n d e p a d i ş a h ı n h att -ı h u m â y û n u n u k o y a c ak bir
b o ş lu k b ı r a k ı l d ı k t a n s o n ra
" M ü b â r e k r ik â b - ı k â m -y â b -ı ş â h â n e le r in e r e f ' u ta k d îm o lu n a n a r z -ı h a lle rin
h u lâ s a s ıd ır " d e n il i p ta ri h a tı l ır ve h e r a rz u h a l bi r b e n d teş ki l e d e c e k ş e k il d e öz eti siyah
m ü r e k k e b l e n or m a l şe k il d e ; m a h a l li ka y ıd l a rı ve v e r i l e n k a ra r k ı rm ız ı m ü re k k e b le ve
ö z e ti n ü z e ri n e v e r e v i n e o l a r a k y a z ı l ı r d ı 38. Şi k â y e t d î v â n d a k i m i n t a r a f ı n d a n i n c e le n ip ka­
r a r a v a r ı l m ı ş s a s o n u n d a bu da
"... i k tiz â e y le d iğ in i s a d r -ı A n a d o lu E fe n d i d â 'îl e r i i ’lâ m e d e r* ,19
"... o ld u ğ u n u R e îs ü lk ü tta b E fe n d i k u lla r ı i ‘lâ m e d e r" 40,
"... E v k a f- ı H ü m â y û n M ü fe ttiş i ta r a fın d a n i ‘lâ m o lu n d u ğ u "4I,
"... te fh im o lu n d u ğ u n u İ s ta n b u l K a d ıs ı E fe n d i d â 'îl e r i i'lâ m e y le d iğ i”41 şeklinde
bi r i fad e ile be li r ti li rd i .
T a b iî, s on k a r a r p a d i ş a h a âid o l d u ğ u n d a n p a d i ş a h da h e r biri ha k k ın d a k i emir
v e y a m ü ta l e a s ı n ı k â ğ ıd ı n en ü s tü n e y a z a r d ı 43. T a n z i m a t t a n s o n r a a rz u h a l h u lâ s a la r ı Ma-
b e y n b a ş k it â b e t i v a s ı t a s ı y l a p a d i ş a h a s u n u l u r o l m u ş tu r .

2. A d î A r z v e A r z u h a l l e r

A r z ve a rz u h a l le r d e k i i st e k le r in y e ri n e g e ti r il m e s i o k o n u n u n k a le m k a y ıd l a n n ın ,
i st e kl e o la n m ü n â s e b e t i n i n b i l i n m e s i n e b a ğl ı yd ı . B u n u n iç in ilgili k a l e m d e n ka y ıd sûreti-
ni n ç ı k a r ıl m a s ı g e r e k i y o rd u . D î v â n -ı H u m û y û n d a g ö r ü ş ü l e n ilk d e v i r a rz uh a lle r in de
m u â m e l e ka yd ı pe k az g ö r ü lm e k te d i r . Bu k a y ı d l a r d a z a m a n l a a rtı ş o l m u ş gibi gör ünüyor.
B a ş k a bi r i fa d e y le b ü r o k r a s i n i n i şle y işi z a m a n l a t e k â m ü l g ö s te r m i ş o l m a l ıd ı r.

A r z ve a r z u h a l l e r d e m u â m e le y e , ya s a d r a z a m a d ın a , s a d a r e t k e th ü d a s ı tara fınd an ,
m u â m e l e n i n b a ş l a t ı l m a s ı n ı b i ld i r e n b i r b u y u r u l d u y l a ve y a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a kalem
s û r e t l e r i n i n ç ık a r ı l m a s ı y l a b a ş l a n ı r d ı 44.

16 K o çi B e y ’in, Sultan İbrahim ’e sunduğu R is â le 's 'ın it padişaha sunulan arzuhallerin, nasıl toplanacağı
ve okunduktan sonra sadrazam a n asıl havâle e d ile c e ğ i ş ö y le anlatılm aktadır: "BenQm D evletlü
H ünkârım , arzuhal sunduklarında kapucular kethüdasına: "Al şu arzuhali" deyü em redersiz. Kaç
arzuhal verirlerse cü m le sin c e m 1 e d ersiz. S ead etle Sarayı H üm ayuna g eld ik d e birer birer okursuz.
C üm lesin bir yere bağlayup, m ühürleyüp v e zir kulunuza gön d erirsiz. Bir hattı ş e r if vezire yazarsız
ki: "Sen ki vez ir iâ za m sın , bir kaç arzuhal rikâbı H üm ayunum a sundular, sana gönderdim . Arzuhal
sunanları bulup, davaların d in leyü p , hakların hak edüp bir dahi rikâbı H üm ayunum a arzuhal sunmalı
o lm asun , ş ö y le bilesün." d iy e siz (A li K em alî A ksüt neşri, İstanbul 1939, s. 121).

’’’ M ehm et Ip şirli, "Arzuhal", D V lA , III, 44 7 .

" BO A , HH. tasn ifin d e bu tip pek çok arzuhal h ulâsası m evcud olup nr. 3 0 7 5 5 , 3 0 8 0 1 , 30 8 3 1 , 30866,
3 0 9 7 2 , 3 0 9 7 3 , 30 9 8 4 bunlardan sad ece birkaçıdır. A yrıca A .A M D d o sy a la n için d e de bunlara rast-
lanm aktadır. M eselâ, dos. 15/69.

A .A M D , dos. 15/69, bend 1.

4,1 A .A M D , dos. 15/69, bend 3.

41 HH, nr. 3 0 9 1 5 , bend 3.

4: HH, 3 0 9 8 4 , bend 2.

41 P adişahın hatt-ı hüm âyûnları için III. B ölüm , "Hatt-ı Hümâyûn" bahsine bk.

44 M aliye b elgelerin d ek i m uâm ele kayıdları, A sparouch V e lk o v , "Les N otes C om p llm en taires dans les
D ocum ents F inanciers O ttom ans des X V H c- X V I ir Si&cles (£ tu d e diplom atique et p aliografıque),
T u rc ic a , XI (1 9 7 9 ), 3 7 -77; tim arlarla ilg ili b elg ele r İnalcık, "Aklâm", 1-14; kethudalık ruusu
m uâm elesini gösteren bir b elge ayn. ya z., "The A ppointm ent Procedure o f a G uild Warden
(K e tk h u d a ), fV iener Z e its c h r ift f iir d ie K u n d e des M o rg e n la n d e s. F e s ts c h r ift A n d re a s T ietze zum 70.,
76. band, W ien 1986, s. 1 3 5 -1 4 2 ’de m ükem m el şek ild e incelen m işlerd ir.
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 30 9

Res mî şa h ıs la rc a s unu lan arz ve a rz u h a lle rd e , m uâ m e le ye ba ş la n m a d a n arz ve ya

arz u ha lin g e rç e kt en m ü h rü bu lu na n şahıs ta r a fı n d a n veril ip v e r i lm e di ği ni n , ba şk a bir
ifadeyle, sahte olup o lm a dı ğı nı n tesbiti için ilgili k a lem de sa kl a n a n ta tb ik m üh rü yl e
ka rşı la şt ırı lm a sı nı temi n m ak sa d ıy la, kâ ğıd ın sağ t ar a fı nd a b ıra k ıla n m arj ın ta k r i b en b o y ­
da n o rta lar ın a ge lec ek bir yeri ne kalın bir k ale m le ve sti-
lize şekil almış " ta tb ik " kelim esi yazılır; bu em ir üze rin e
m ühü r, ör ne ği ni n s ak lan dı ğı k ale m de kont rol ed ilirdi. Eğer
uy gun b u l u n u rs a altı na
"M ührü m u tâ b ıkd ır. F e rm â n d e v le tlü s a 'â d e tlü
s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir " de ne re k tari h atı lıp tatb ik eden
ta ra fın da n im z a la n ı r 45 ve ya m ü hü r b a s ıl ır d ı 46. Çok nâ di r o l ­
m ak la b e ra b e r bazı be lg e le rd e
"M ührü s ıh h a te a k r e b d ir 1,47 v e y a
"M ührü s a h ih e k a r ib d ir ”48 ş e kl in de ay n iy y e t in d e n Şekil 204
y üz de yü z emi n o l u n m a d ığ ı i n t i b a ‘ını v ere n i fa d ele re de Mührün tatbik edildiğini
r as tla nm a kt a d ır. M a am a fih , be lg e le rin pek b üy ük bir e k ­ gösteren kayıd
se riy eti n d e s ad ece "s a h ih d ir " ve ya "m u tâ b ık d ır " y a z ıla ra k
para fe e d ilm ek vey a m ü h ür b a s ıl m a k l a y eti ni l-
m iş ti r 49. Çok n â d ir o lm a k la b e ra b e r m üh rü n iki
d e f a tat bi k e d ild iğ in e de r a s t la n m a k ta d ı r 5
M ü h ü rl e r tat bi k e di l i rk e n ba zan
"A n a d o lu M u h â se b e s in d e h ıfz o lu n a n
m ü h rü m u tâ b ık d ır "51 gibi hangi k a le m de bu lu na n
tatbi k m ü h rü y le ka rşı la ş t ır ıl d ığ ı n a da işaret e d il ­
m iştir.
D er - k en a r la r ın fazl a o ld u ğu be lg e le rd e
yazı m ar jın a ltı na k ad ar inebi ld iği , ha tta baz an
ark a s a yfa ya bile g e ç eb i l d iğ i n d e n bu tür a rz veya
a r z uh a lle r in m ü h ü rl e ri n in tat bi ki ne ih tiyaç d u y u l ­
ması h a lin de ta tb ik in ya pı ld ığ ın ı gö ste re n ya z ıla r
ve m üh ü r d er - k e n a rı n o r ta s ın da s ıkı şıp kalmı ştı r.
Şekil 205
Ha tta b a z ıl a rı nd a
Mührün tatbik edildiğini gösteren kaydın
"m u tâ bı kd ır " k e li ­
yazı arasında sıkışmış hâli
mesi, di ğ er y a z ıla rın (A.DVN.ŞKT, dos. 150/44)
ara s ın da zor s e ç i l e ­
b i lm e k te d ir 52.
M ü hr ü n sa hte o lm as ı h a lin d e ise k â ğı dı n a rk a s ı n a
" sah te" o l d u ğu be li r ti li r ve tabi î a rz m u â m e le y e ko n m a z d ı .
Şekil 206
"Ru’s-ı hümâyûndan görüle" M u â m e l ed e ikinci sa fha, ka le m le r d e k i k a y ı d l a rı n ı n
(A.RSK, dos.2793/71) ç ık a rıl m as ı idi. Bu nu n için de b u y u r u ld u o l su n o l m a s ın
m u tl a k a kâğ ıdı n sağ üst t a r a fı n a ya
C ev-H , nr. 42 7 , 438; C ev-E , nr. 122.
C cv-H , nr. 401.

A .R S K , dos. 2 38/48,

A .R SK , dos. 2 38/75.

C ev-H , nr. 291; C ev-E , nr. 1398. A yrıca bk. V elkov,"D ocum cnts Financiers", s. 45 -4 6 .

Uşak ve Banaz kadılarının 14 Z ilka'de 1163 (14 Kasım 1750) tarihli im dâd-ı sefe riy y c ve hazeriyye
ta k sitleriyle ilg ili arzlarından ilkinde "tatbik", İkincisinde "bu dahi tatbik" yazılarak kontrol e d ilip
mutâbıkdır denilm iştir. Aynı dosyada bulunan iki belgeyi tatbik eden şahısların mühürleri ilk tat-
bıkde farklı, ıkıncıde aynıdır. A .D V N .M H M , dos. 2 0 /30.
A .D V N .Ş K T , dos. 150/42.

M e.elâ , A .D V N .ŞK T . d o ,. 15 0 ‘deki 44 v« « « İ lik le 47 nr.l. arzla, buna o.i.11 olarak v erileb ilir.
310 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

"R u ’s -ı h ü m â y û n d a n g ö r ü le " " ,

"R u z n a m ç e d e n g ö r iile " '4,
" K ü ç ü k E v k a fd a n d e r -k e n â r o lu n a " ,
"K a y d ı ve ş u r û tu M e v k u fa td a n d e r -k e n â r o lu n a " ,
" M a d e n d e n d e r -k e n â r o lu n a " ,
" C iz y e M u h â s e b e s in d e n ş u r û tu d e r - k e n â r " ,
" B aş m u h a s e b e d e n d e r - k e n â r " ,
" T e ş r îfa td a n d e r - k e n â r " ,
" A s k e r id e n d e r - k e n â r " gibi k a le m adı
z ik r e d il e re k , y a h u t s a d ec e
" K a vd ı d e r -k e n â r o lu n a " , " Ş u r û tu
d e r -k e n â r " , " M a h a lli g ö r ü le " , şe k li n d e ,
h a tt a k ı sa c a " M a h a lli " v e ya " Ş u r û tu " ş e k ­
l ind e de m u â m e le n i n b a ş la m a s ı emri v e r i l e ­
b i li rd i .
Şekil 207 Bu e m i r ü z e ri n e , ilgili ka le m d e k i
"Kaydı der-kenâr eski k a y ıd l a r ç ık a r tı l ıp e m r i n a lt ı n a d e r - Şekil 208
oluna" k e n â r ed il i rd i . Aslı s iy a k a tla t u t u l m u ş o la n "Şurûtu der-kenâr"
d e f t e r h â n e ve m u h a s e b e k a y ıd la r ın d a n (A.NŞT, dos. 1739/94-A»
y a p ıl a n d e r - k e n a r l a r da s iy a ka t ile ge çiri
lirdi. D e r - k e n a r D e f t e r h a n e d e n y a p ı ­
lac a ks a , ba z an tek bi r defterden
ç ık a r ıl a n ka y ıd ye te rli g ö r ü lm e z , " ic ­
mal " ve " m u f a s s a l " d e f t e r l e r i n d e k i
k a y ıd l a r alt alta o l m a k üz e re y a z ılı r d ı.
H at ta, b e y le r b e y i y a n ın d a k i t im a r d e f ­
te rd a rı e li n d e k i ic m â l d e fte r in d e m e r ­
Şekil 210
ke z d e k i n ü s h a d a b u l u n m a y a n k a y ıd l a - "M ah alli"
rın ol m a s ı ha li n d e , he r iki d e ft e rd e k i
k a y ıd l a r a rk a a rk a y a d e r - k e n a r e d i l i r ­
d i 5'. Bu d e f t e r h â n e k a y ıd l a r ı n ı n al t ı n a "D e fte r i m ir -i m ir â n d a d ır "
gibi bir k a yı d k o n d u ğ u da v â k i ' id i56.

Şekil 211
Aynı belge üzerindeki değişik der-kenârlar
"K üçük evkafdan der-kenâr oluna", "Askerîden der-kenâr", "Anadolu'dan der-kenâr" . "Mahalli"
(A .R S K , dos. 226/17)

A .R S K d osyalarındaki belgelerd e pek çok ttrnek vardır.

H alil S a h illio g lu . "Ruznâmçe", s. 341, foto 7.

İnalcık. "Aklâm". s. 12.

 311
D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

Dev le t hâ z in e s in d e n öd e me bah is ko nu s u old uğ u za ma n m u tla k a sabıkı eni en

eski ö d e m e le rin kayıd la rı yer alırdı. B un un altı na ise in ce d îv â n î ile a ç ık la m a s ı yapı ir
ve "... m u k a y y e d d ir" ya h u t "... m a s tu r d u r " d e n il di kt e n so nr a d e r- k e n a r m u tla ka
"F erm a n d e v le tlü s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir " ş e kl in de bitiri lir di. Dîv ân k a le m e-
rinde y a p ıla n d e r- ke na rl a rd a , bu i bâr en in da ha kalın bir ka le m le k o n u l d u ğ u n a da ra s tla n -
m a k t a d ı r 7.
M a li ye k a le m le r in d e n ya p ıla n d e r - k e n a rl a rd a bi ra z
ara lık v e ri ld ik te n son ra, aynı hi za y a gün ve yıl ra k a m la
o lm a k üz ere
"F î 4 Ş a 'b a n s e n e 1134" ş e kl in de ay ismi tam
ya z ıl m ı ş o l ar a k veya
"F î 9 Ş s e n e 1173 " gibi ay r u m u z l a g ö s te r il m e k ü ze re
ta ri h atıl ırd ı.
D îv ân ka le m in d e n y a p ıla n d e r - k e n a rl a ra ise ta ri h ve
Şekil 212 imza ko nm az , y a ln ız d e r- k e n a rı n üz e rin e , d o ğ r u lu ğ u n u ta s d ik
Maliye kalemi der-kenarı m a ka m ın da , k ale m şefi t ar a fı n d a n stili ze bi r şekil v e ri lm iş
altında tarih ve paraf ola n "s a h ih d ir " ke lim es i ilâve
(Cev-H, nr. 437) e d il i r d i 58. Bazı b e lg e le rd e
D îv ân k a y ıd l a rı n d a n çıka­
rıl mış d e r- k e n a rl a rı n a lt ı n d a gö rü le n ta r i hl e r ise k a ydı n
çık a rıl d ığ ı değil f erm an ın ke nd i tari hid ir.
D e r - k en a r ol ara k D îv ân -ı H ü m â y û n k a le m in d e n
ç ık a rıl a n f erm an ka yı dl a rı ay n e n M ü h im m e d e f t e r l e r i n d e
g ö r d ü ğ ü m ü z ta r z d a Şekil 213
"H am a K a d ıs ı z îd e fa z lu h û y a h ü k ü m ki" y a h u t Dîvân kalemi der-kenân
"K a y s e r iy y e K a d ıs ı N â ib in e h ü k ü m ki" gibi bir üzerindeki "sahihdir" yazısı
ba şlı k k o n u l d u k ta n s on ra hü k ü m ka yd ed il i r ve (A.NŞT, dos. 1739/94-A)
"... b â b ın d a D îv â n -ı H ü m â y û n ta ra fın d a n E v â il-i
M u h a rre m 1201 ta r ih in d e h ü k ü m v e r ild iğ i m u k a y y e d d ir . F e r m a n ... if a d e s iy l e b i ti ril ir -
di. Hü km ün ilk ke li m e s i n in ü s tü nd e ise "s a h ih d ir " k e lim es i o lu rd u .
K a d ı a sk e r t ar a fı n d a n ve ril m iş olan be rat k a y ıd l a rı n d a n ve k a d ıa s k e r r u z n a m ç e -
ler in de n ç ık a rıl a n d e r- k e n a rl a r da bir ba kı m a Dî vâ n k a y ıd l a rı n d a n ç ık a r ıl a n la r a b e nz er di .
Anc ak , "sa h h "ın yeri ve şekli fark lıydı . D e r - k en a r ın alt ın a, d o ğ r u lu ğ u n u t a s d i k m a ­
k a m ı n d a m ü h ü r ba sıl ırd ı. Bu, k a d ıa s k e r be ra t la r ın ı n ark a y ü z le r in d e r a s t l a d ı ğ ı m ı z 59
"sahh" ya zılı m ü h ü r 60 o la bi ld iğ i gibi zâtî m ü h ü r de o lab i l iy o r d u . B u n l a r d a n ba zıs ı " M a ­
h a lli" , bazısı ise " A s k e r îd e n g ö r ü le " emri a lt ı n d a d ı r 61. Yin e bir k ı s m ın d a k a y ıd t a m a m e n
ç ık a rıl d ığ ı ha ld e 62 bi r k ı sm ın d a
" T e v liy y e t-i m e rk u m e A b d u lla h ü z e rin d e o ld u ğ u R u z n a m ç e -i a s k e r îd e m a s tu r d u r.
F e rm a n m en leh ü ’l-e m r in d ir ni\
" îm â m e t-i m e z b û r e M e h m e d f e r â g a tin d e n d iğ e r M e h m e d e te v c îh o lu n d u ğ u a s ­
k e rîd e m a s tû r ve m u k a y y e d d ir. F e rm â n s u ltâ n ım m d ır " b* ş e kl in de o l d u k ç a kı sa bi r no t
dü şü lm ü ş ; ka yd ın b u l u n a m a m a s ı h a lin de ise

A .D V N .Ş K T , dos. 6 8 /73.

A .D V N .Ş K T , dos. 2 4 /3 5 , 43; A. RSK, dos. 2793/1 m isâl olarak v er ileb ilir. V elk ov da (a.g.m , s. 6 0 ),
bu husûsa işaret etm iştir.

U zu nçarşılı, M erkez, s. 93. örn ek le r için bk. A .D V N , dos. 2 4 /2 1 , 35, A .R SK , dos. 2 7 9 3 /1 .

III. BOlüm "Berat" bahsine bk.

Kazasker ruznam çelerinden çıkarılan kayıdlara basılan "sahh" kazılm ış mühürler için "mühür" bah­
sine bakınız.

A .D V N .A R Z dosyalarında askerî ruznam çelerden çıkarılm ış pek çok der-kenar vardır.

M eselâ, A .D V N .ŞK T , dos. 150/56.
A .R S K , dos. 226/6.
31 2 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

"A skerî ru z rıa m ç e s in d e kaydı b u lu n a m a m ışd ır.

F e r m â n s u lta n ım ın d ır " y a z ıl ıp a lt ın a m ü h ü r ba sılmıştır.
A n a d o l u ve R um e li k a d ı a s k e r l i k l e r i n d e k u l la n ı la n m ü h ür ­
l erin farklı ş e k il le r d e o la n l a rı va rd ır . G ö r e b il d i ğ im iz bu
m ü h ü r l e r i n X V I II . yü z y ıl b a ş l a r ı n d a ku ll a n ı la n la r ın d a n
A n a d o l u k a z a s k e r li ğ in e âid ol an ı n etra fı d ü z bir d a ir e 6’ ol ­
m a s ı n a k a rş ılı k R um e li k a z a s k e r li ğ in i n "sa hh " m ührü
tır tık lıd ır* 6.

M u â m e l e n i n t e k e m m ü l ü için ço k ke re bi rd e n fazla
k a l e m d e n d e r - k e n a r a i ht iy a ç d u y u l u r d u . Bu b a z an iki,
ba z an d a h a ço k s a y ıd a ol a b i l ir d i. E ğ e r b a ş la n g ı ç t a bu
Şekil 214
husus biliniyorsa
Kazasker der-kenârı altında
" M e v k u fâ t ve T e ş r îfa td a n d e r -k e n â r o lu n a ” ,
"sahh" mührü
(A.DVN.ŞKT, d o s . 150/181) " D e fte r h â n e s i ve b e r a t ve v e r ile n f e r m â n k a y d ı der-
k e n â r o lu n a " ,

" D e fte r h â n e s i, ta h v îli, ş u r û tu " ,

"D e fte r h â n e s i ve e v â m ir d e r -k e n â r o lu n a "
"B e r a t k a y d ı d e r k e n â r . E v â m ir d e r -k e n â r
o lu n a . V a k f-ı m e z b û r u n c ih â t- ı s â ir e s i v a r m ıd ır? "
gibi e m i r ve s o r u l a r l a iki y a h u t üç k a le m d e k i
k a y ıd l a r ı n ç ı k a r ıl m a s ı i s te n ir di . B ö y le d u r u m l a r d a
arzuhal sı r a y la ilgili k a le m le r i dolaşır ve
b u r a l a r d a k i k a y ıd l a r pe ş pe ş e d e r - k e n a r e d ili rd i.
Şekil 215
M e s e l â bi r t im a r te v c i h i m u â m e l e s i n d e b ö y le iki
Der-kenar çıkarılacak kalemler
ve y a üç y e r d e n d e r - k e n a r i s t e n m e s i n in s eb ebi
"Şurûtu" "Tahvîli" "Defterhânesi"
v a rd ı. D e f te r h â n e , ka y dı ç ık a r ır ve yı ll ık ha s ıl a tı n ı (A.NŞT, dos. 1739/94-A)
g ö s t e r d i k t e n b a ş k a , t im a r s a h ib i n in y o k l a m a d a
h a z ır o l u p o l m a d ı ğ ın ı d e r - k e n a r e d e re k ta h v il k a l e ­
m in e g ö n d e ri r d i. Ta h v i l k a le m in d e ise bu t im a rı n b a ş k a s ı n a v e ri l ip v eri lm ed iğ i
a r a ş t ır ıl ı rd ı . D e f te r le r d e y a n lı ş lı k v a rs a tah vi l k a le m in d e k i k a y ıd l a r e s as a lı n a ra k d ü z e l ­
t il m e s in e ç a lı ş ıl ır d ı. E ğ e r t im a r i b ti d â d a n v e r i l iy o r s a r e i s ü l k ü t t a b ta r a f ı n d a n bunun
ş u r û t u n a u y g u n o l d u ğ u b i ld i r i l i r d i 67. D î v â n î ile y a z ıl a n k ı s m ın s o n u n d a m es e lâ :
"... v e c h -i m e ş r û h ü z e re d e fte r -i te ş r îfa td a m a s tû r ve
m u k a y y e d d ir . F e r m â n ...",
"... b e r a tiy le ü z e r in d e o lu p , â h a r a ta h v il ve b e r a t ka yd ı
b u lu n m a m ış tır . F e r m â n ..." d e n il e r e k ön c e bi r k ale m de ki,
m ü t e â k ı b e n ikinc i k a le m d e k i ka y ıd ge çi r il i rd i . D e f te r hâ ne de n
ç ık a r ıl a n k a y ıd l a r d a s a y fa n ı n alt t a r a f ı n a ka y d ı ge ç ir e n kâtib
"D e r -k e n â r, f î 10 M s e n e 158" gibi o g ü n k ü tari hi atıp
Şekil 216 al t ı n a "R u h P \ "A h m e d " gibi ism in i y a z ar ; o n u n altı ise kalem
Defterhâne parafı ş e fı n c e p a ra f e e di li rd i. D e f te r h â n e gi bi, M a li y e k a le m le r in de n
(A.NŞT, dos. 1739/94-A) y a p 1]an d e r - k e n a r l a r d a da h e r ka le m m u â m e le n i n ya pı ld ığ ı ta r i ­
hi k o ya rd ı .
D e ğ i ş ik k a le m le r d e k i k ay ıd l a r, ço k d e f a a yn ı gün iç in de ç ık a r ıl ı rd ı . Maam afi h,
farklı ta ri h t a ş ı y a n la r ın da a r a l a r ı n d a e k s e r i y a faz la gün farkı y ok tu r. M e se l â , ilk ka lemin
kay dı a yı n 2 2 ’si n d e ise ik inc i ve ü ç ü n c ü k a y ıd l a r ayn ı a y ın 24 ve 2 7 ’si tari hlerin i

H A .R S K , dos. 2 2 6 /6 3 .
M eselâ , A .R S K , dos. 2 2 6 /1 7 , 63 ve 109; A .D V N .Ş K T , dos. 150/56 bunlardandır.

M eselâ , A .R S K , dos. 2 2 6 /7 . Ancak bunun ayırd ed ic i bir ö z e llik olup olm adığı hakkında kesin bir
kanaata varmak için örneklerin ç o ğ altılm ası gerekm ektedir ki, şim d ilik bu im kâna sahib d eğ iliz.

'■ U z u n ç a rş ılı, M e r k e z , s. 8 3 -8 4 .
 313
D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

t a ş ım a k ta dı r ki, bu n la r bize O sm an lı b ü r o kr a s is in in hızını g ö ste rm e si b a k ım ı n d a n da

bü y ü k ö n e m taşır.

M u â m e l en i n te k e m m ü l ü için arz uh a lin , b e lir til e n k a le m de k a y dı nı n b u l u n a m a m a s ı

h a lin de
"A k lâ m -ı s â ir e d e n g ö r ü le " e mr iy le d iğ er k a le m le r d e n de r- k e n a r e di lm es i yo l u n a
gid ile bil ird i. M e se lâ Kü ç ük E v k a F d a ol du ğ u b e lir til e n bir k a yda bu k a le m de ra s t la n a m a -
ması d u r u m u n d a A n a d o lu M u h a se b e si, H a re m e y n M u h a se b e si, H a r e m e y n M u ka ta a sı,
İ s ta n b u l, K ü ç ü k ve B ü y ü k K a l a gibi ka le m le rd e ka yıd ta r a m a s ı y ap ıl ı r ve
"A rz m a n tû k u n c a K ü ç ü k E v k a f M u h â se b e s in d e k a y d ı b u lu n m a m ış tır . E m r ü f e r ­
m an d e v le tlü , in â y e tlü su ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir . F î 8 S 1201" d e n il d i k te n s o n ra ka lem
şefi t ar a fı nd a n pa ra fe ed il i rd i 68.

B az an ilk emir , bir ka le m d e k i k a ydı n ç ık a r ılm as ı için v e ri lm iş o la bi lir , fakat tek

kay ıd m u â m e le n i n t e k e m m ü l ü için y e tm e ye bi l ir di . O z a m a n bi rin ci k a le m d e k i k a yı d d e r ­
ke na r e d il di kt e n so n ra ikinci için yeni bir e m ir veril ird i. M e se lâ , Bu rs a M u k a ta a s ı k a l e ­
m in e dah il bir m u k a t a a n ın söz ko n u s u ed ild iğ i be lg e de ilk m u âm e le
"M u ka ta a k a y d ı ve ş u r û tu d e r -k e n â r " d e n il e re k b a ş la ya bi l i r, faka t B u r s a m u k a -
taası k a le m in d e ç ık a rıl a n d e r - k e n a n n d a m u k at a a y a m âl i k â n e o l ar a k t a s a r r u f ed ild iğ i
öğ re n i l d iğ i n d e
"S â d ır o la n fe r m â n -ı â lî ve ş u r û t-ı m e r 'iy y e m u k te zâ s ı M â lik â n e d e n d e r -k e n â r "
şek lin de ikinci bir e m ir le bu d e f a da m âl i k â n e kay dı i st e n ir di 69.
Y a p ı la c a k ö d e m e l e rd e ise önc e, b u n d a n e vv el aynı k o n u d a y a p ıl m ış o la n ö d e m e ­
nin B a ş m u h a s e b e d e k i ka ydı, ikinci m er h a le d e "H e sâ b o lu n a " d e n il e re k bu d e f a ö d e n m e ­
si g e re k e c e k m ık d a r ın h e s ab e di lm es i e m r o lu n u r d u 70.

K a l e m l e rd e k i gerek li m u â m e le l e r b itt ik te n so nr a m al iy e k a le m le r in d e k ay ıdl ı ise

de fte rda r, dî vâ n k a le m le r in d e ise r e i s ül kü tt ab , d e f t e rh a n e d e n ise n iş a nc ı ve ya d e ft e r
emini t ar a fı n d a n bir tel hi s y ap ılı rdı . İşte d e r - k e n a rl a rı n a lt ı n da r a s t la n a n ka lın ka le m le
ve dî vâ n î ile y a z ılm ış "t e lh is " k eli m esi bu n a işâre tti r. M a am a fı h , s a d ra z a m , a rz ve ya
arz u ha lin k o n u s u n a göre "tel his" , " i ‘lâm" ve ya "arz" e tm e s in i , b u n l a r d ı ş ı n d a k i bi r v a z i ­
feliye de ha v a le e de b ili rd i.
Hang i v a z if e lin in ne tür bir be lge ka le m e a lac ağ ı da belli idi. D e f te r d a r d a n t e l ­
h is 71 ve ya i 'l â m 72, r e i s ü lk ü t t a b 73, g ü m rü k e m i n i 74, k a d ıa s k e rl e r ve k a d ıl a r d a n i 'l â m 7\
de fte r e m i n i n d e n ise a r z 76 ka le m e alm as ı ist en ird i. B ö y l e c e b u y u r u ld u
" İz ze tlü D e fte r d â r / R e ’is ü lk ü ttâ b E fe n d i, g ö r ü p i'lâ m e y le y e s in d e y ü b u y u r u ld u "
şe kl in de yaz ılı rd ı.
Bazı b u y u r u id u l a rd a ise ifade
" ... g ö r e s in d e y ü . ,. " 77 v e ya
"... s â b ık ın a k ıy â s e n te lh is e y le y e s in d e y ü ..." şe k il le r in e de g i re r d i 78.

6" A .R SK , dos. 2 7 9 3 /1 0 0 .

*■' Ankara sofcu esnafının arzuhali üzerindeki m uâm ele: C ev-1, nr. 207.

Pek çok örnekten birkaçı: C ev-H , nr. 95, 175, 408; C ev-S , nr. 22 1 5 , 6931.
1 A .R ST , dos. 2 /2 0 , C ev-I, 207 sadece iki örnektir.

C ev-H , nr. 175, 291, 437; Cev-1, nr. 181, 408; C ev-S , nr. 4772; l.E .-H , nr. 802, A .D V N , dos.
1 2 3 9 /2 4 ’deki b elgeler buna örnek olarak verileb ilir.

A .D V N .M H M , dos. 1/58, A .D V N .Ş K T , dos. 2 4 /2 1 , 43 , A .D F E , 2 2 1 /6 6 , A .R S K , dos. 2 7 9 1 /4 8 .

A .R S K , dos. 2 3 8 /9 3 , A. D V N .Ş K T , dos. 150/75 sadece iki örnektir.
M eselâ, A .D V N , ŞKT, dos. 150/3.

M eselâ, A .D V N .ŞK T , dos. 6 8 /1 0 , 35, A .D FE , 2 2 1 /66; A .D V N , dos. 2 1 3 0 /1 6 buna birkaç örnektir.

C ev -S , nr. 576.

A. RST , dos. 2/20.

31 4 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

D e r - k e n a r t a r i h le r in i n t e d k i k i n d e n , bu ilk b u y u r u l d u l a r ı n b a z a n m uâ m ele ni n
b a ş l a m a s ı n d a n ö n c e , ba z an d a d e r - k e n a r l a r ı n ç ı k a r ı l m a s ı n d a n s o n ra k o n d u ğ u a nl a ş ı lm a k ­
t a d ı r 79. İlk b u y u r u l d u y a ta ri h k o n u l m a s ı h a li n d e b u n u n m u â m e l e y e b a ş l a n m a d a n evvel
mi, y o k s a d e r - k e n a r l a r ç ık a r ıl d ı k ta n s o n ra mı o ld u ğ u a n l a ş ı l a b i l m e k t e ise de tarih
a t ı l m a y a n l a r d a , h a n g is i n in ö n c e o l d u ğ u n u n te s b i ti , m a a l e s e f h e r z a m a n m ü m k ü n değildir.

T e l h is l e r , g e n e ll ik l e kâ ğ ıd ı n sol t a r a f ı n a a rz u h a l ile -e ğ e r v a rs a - sa d ra z a m ı n ilk

b u y u r u l d u s u a r a s ı n a y e rl e ş ti ri l ir ; d e f t e r d a r a âid ol a n l a r, M â l i y e n i n M e k tu b c u K a le ­
m in d e * 0 y a z ılır d ı. T e l h is l e r ,
" A r z -ı b e n d e -i b î-m ık d d r b u d u r k i " ,
" M a 'r û z - ı b e n d e le r id ir ki" gibi f o r m ü ll e r l e b a ş la r ;
"... b â b ın d a fe r m â n d e v le tlü , s a 'â d e t lü s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir ” fo rm ü lü y l e bi ­
terdi . A l t ta ise d e f t e r d a r v e ya r e i s ü l k ü t t a b ı n to p lu i m z a s ı 81 b u l u n u r d u . B u n l a r d ış ı n d a ­
k ile r, m e s e l â " d e ft e r e m î n i " t a r a f ı n d a n y a z ıl a n a rz l a ra i m z a ko n m az d ı * 2.
İş le m f az la lığ ı d o l a y ı s iy l e , k â ğ ıd ı n ön y ü z ü n d e y e r k a l m a m a s ı h a li n d e tel hi s ar ­
ka ya , kâ ğ ıd ı n sa ğ t a r a f ı n a y a z ıl ır d ı . H a tta , bazı b e l g e l e r d e y e r k a lm a d ığ ı için
" Z a h r -ı v a r a k a y a i 'lâ m ı y a z ılm ış d ır " * 1 v e y a
"B u m a h a ll te n g o lm a ğ la z a h r a a r z o l u n m u ş d u r "84 ş e k li n d e b i r no t k o n a ra k arka
s a y f a y a g e ç il d iğ i de v â k i ' d i r .
T e l h i s l e r d e ta r i h b u l u n m a z d ı.

M u â m e l e n i n b u n d a n so n ra k i s a fh a s ı s a d r a z a m ı n n ih â î b u y u r u l d u ş u d u r . Bu bu y u ­
r ul du d a i m a t e l h i s i n ü s tü n d e ye r alır. Y a p ı l a c a k şe y en k ı sa ve v e c i z b ir b i ç i m d e ifade
edil ir. Y a p ı l a c a k i şl e m e gö re belli f o r m ü ll e r ku ll a n ı lı r. M e s e l â , t im a r t e v c i h le r in d e ib-
t id â d a n , m a h l û l d e n , k a s r-ı y e d d e n v e r i l d iğ i n e gö re d e ğ iş i k k a l ı b l a r v a rd ır . A n c a k, i fad e­
ni n iç i n d e
" T e lh is i m û c e b in c e B a ş m u h â s e b e y e k a y d ve s û r e ti v e r ilm e k b u y u r u ld u ”
" T e lh is i m û c e b in c e te z k ir e s i v e r ilm e k b u y u r u ld u "
" İ 'lâ m ı m û c e b in c e h ü k m b u y u r u ld u " m i s a l l e r i n d e o l d u ğ u gibi e k s e r i y a "m û c e ­
b i n c e " k e li m e s i k u l la n ı lı r. M a a m a f i h ,
"B e ş a k ç e m a h lû lü n ik i a k ç e ih b â r iy y e s i te v c ih ve ü ç a k ç e s i h a z în e m a n d e o lu n ­
m a k b u y u r u ld u "85,
"M a h a llin d e ş e r 'l e g ö r ü lü p ih k a k -ı h a k k m ü m k in o lm a z ise ih z a r la r ıy ç ü n hükm
b u y u r u ld u "86 gibi ş e k il le r e de ra s t la n ı r.

M a li y e ve R uu s k a l e m l e r i n d e m u â m e l e g ö r e n b e lg e l e r i n b u y u r u l d u l a r ı n ı n alt ında,
b i r i n c i l e r d e d e ğ il s e bi le İk in c i le r d e e k s e r i y a ta ri h b u l u n m a k t a y s a da D î v â n -ı Hü m â y ûn
k a l e m i n d e k ay ıd l ı o l a n l a r d a b u y u r u l d u l a r ı n a lt ı n d a k i t a r i h l e r de ih m â l e d il m iş le r d ir . Her
iki b u y u r u l d u d a da t ar ih y o k tu r. İlk b u y u r u l d u d a im a üs tte , ik in c i ise alt tad ır . Muh-
t e v â l a rı î t i b â r i y le h a n g i s i n i n bi ri n c i, h a n g is i n in ik in c i b u y u r u l d u o ld u ğ u k o l a y c a ayırd
e d il e b il ir .

79 M eselâ " S er-bevvâbîn-i D ergâh-ı âlî A li" im zalı bir arzuhaldeki der-kenarlar 26 ve selh -i Muharrem
tarihlerini ta şıd ığı halde defterdara hitaben yazılan ilk buyuruldu 8 Safer 1181 tarihlidir. Cev-1, nr.
181.
80 V e lk o v , "D ocum ents Financiers", s. 59.
*' D efterdarın telh isle r altına koyduğu im za, ferman ve berat gibi b elg e le rin arkasına, yahut ruus ve
dîvân te z k irelerin e koyduğu im zadan farklı olarak, kuyruk taşım azdı.

A .D V N , dos. 2 1 3 0 /1 6 ,

" C e v -S , nr. 576.

84 A .D F E , dos. 2 2 1 /6 6 .

A .R S K , dos. 2 7 9 2 /6 5 .

*6 A .D V N .Ş K T , do s. 2 4 /3 5 .
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

Son m er h a le , nih âî b u y u r u ld u d a e m r e dil en b elg en in ve ril diğ in i g ö s te r m e k üze re

" ve rildi" m â n â s ı n a ge len "d â d e" k e li m es i ni n belge cinsi ile birl ikt e z ik r id ir ki bu da
telh isi n a ltı na k on a n " su re t d â d e ", " te zk ir e d â d e , "k a im e d â d e " , "ilm ü h a b e r d â d e ş e k ­
linde be lir til ir ve ya n ın a tarih atı lm a k s ur e tiy le m u âm e le tam a m l a n ır d ı.
A r z u h a li n en son m u â m e le gö r dü ğü kale m de o ka le m e m ah s us işa re tte n a n la ş ı la -
b ilm ek te ve P r o v e n a n c e ( p r o v ö n a n s ) 87 sis te m in e göre y a p ıla n ta s n i fl e rd e bu i şa re tle r
b üy ük y a rd ım cı ol m a k t ad ı r .

II. M A H Z A R
A r z uh a l türü b e lg e le ri n d iğ er bir türü "a rz-ı m a h za r" y a h u t kı sa c a "m a h za r" adı
ve ril en be lge di r. M a h za r, "h a za r" ( s**-) kö k ü n d e n y ap ıl m ış bir ism-i m e k â n o l u p ha z ır
bu l u n u la n yer, sicil, de ft e r gibi m ân â la rı vardır. D ip l o m a t ik b a k ım d a n ise " m a hz a r ",
y ü k s e k m a k a m a su n u la c a k bir di lek ve ya ş ik â y e tin ( r ı k 'a / r u k 'a ) y a z ıl ış ı n d a h a z ır b u l u ­
na nla rın , o n un d o ğ r u lu ğ u n u tas di k m a k a m ın d a im z a la rın ı k o yd u k la r ı b e lg e ye ve ril en
ad d ır 88. M a hz a r , ço k imzalı a rz uh a l şe kl in de de t a r i f e dil eb ili r.

A. R Ü K Ü N L E R İ

M a h z a r la r d a da en ba sit d a v e t "h ü v e "de n ba şk a "h ü v e ’l - m u 'î n ”, "h ü v e ’l-m u h s tn " ,

"h ü v e ’l-fe tta h "* 9 gibi fo rm ü ll e r kul la n ı lm ış t ır . M a am a fı h , d a ve t fo rm ü lü n e r a s t la n a m a y a n
bazı m a h z a r la r da va rd ı r 90.
M a h z a r la r da p a d iş a h a , dî v â n a ve ya s a d ra z a m a s u n u la b i lm e k te y d i . D o l a y ıs i y le
s u n u ld u ğ u yere göre de e l k a b f o rm ü lü farklı ol ur d u. P a d i ş a h a su n u la n m ah z a r la r d a
elkab,
" S a 'â d e tlü , m ü r ü v v e tlü , a m m e -i n â sa m e r h a m e tlü p a d iş â h - ı â le m -p e n â h h u llid e t
h ilâ fe tu h u e l- c e s u r u ’d -d în h a z r e tle r in in r ik â b -ı h ü m â y û n la r ın a a r z u h a t \
" R ik â b -ı h u m â y û n -ı d e v le t-n ü m â e d â m a 'llâ h u t e 'â lâ b i ’l-iz z i v e 'l- a lâ n iy a z -
g â h ın a ”92 v e y a
"S a 'â d e tlü ve a z a m e tlü ve ş e v k e tlü p â d iş â h - ı z ı l l u ’llâ h h a z r e tle r in in r ik â b -ı
h ü m â y û n la r ın a " gibi ş e k il le r d e ol ab i l iy o r d u .

S a d r a z a m a s u n u la n m ah z a r la r d a k i e lk a b f o rm ü lle ri ise
"D e v le tlü ve s a 'â d e tlü ve fu k a r â k u lla r ın a m e r h a m e tlü s u ltâ n ım h a z r e tle r in in
h â k -p â y -ı iz z e tle r in e "9\

* "A slına irca" m ânâsına gelen P ro v e n a n c e sistem in d e belgeler, işlem gördükleri tarihlerdeki aslî
d üzenlerine göre, yani fonları parçalanmadan ta sn if edilirler. İsmet Binark, A r ş iv ve A r ş iv c ilik B il­
g ile r i, Ankara, 1980, s. 54. P rovenance sistem i ve Başbakanlık Osm anlı A r şiv i’nde uygulanm ası ile
ilg ili olarak şu yazılara bakılabilir: E şref Eşrefoglu, "Bâb-ı âlî Evrak Odası Sâdâret Evrakı ve P rove­
nance S istem inin Uygulanm ası", Tarih E n stitü sü D e r g is i, sayı 7-8 (1 9 7 7 ), s. 229 vd.; A tillâ Ç etin.
B aşbakanlık A r şiv i’nde U ygulanan T a sn if S istem i ve K ullanılan Kotlar", Tarih D e r g is i savı ^1
(1 9 7 8 ), s. 236 vd. ' '

M ahzar hakkında en gen iş araştırma Prof. Dr. M ehm ed Ipşirli tarafından takdim tezi olarak
hazırlanm ış olan D ip lo m a tik A ç ıd a n M a h za r adlı henüz b asılm am ış incelem edir. Bu bahisde adı
geçen araştırmadan gen iş çapta faydalanılm ıştır.

n A .D V N , dos. 2 1/14; dos. 27/14.

M. Ipşirli bunun, kâğıdın üst kısm ının k esilm iş veya kopm uş olm asından k aynaklanabileceği
görüşündedir. Ancak, üzerinde fazla boşluk bulunanların bazılarında da davet olm am asını "üzerinde
durulm ası gereken bir husus" olarak kayd etm ektedir. M a h za r, s. 10. D iğer bazı b elgelerd e de
görülen bu davet formülü ek sik liğ i ihmal veya dikkatsizlikten de kaynaklanm ış olabilir.
A .D V N , dos. 5/66.

'n A .D V N .M H M , dos. 2 0 /2 3 -A .
316 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

" D e v le tlü , in â y e tlü ve m e r h a m e tlü v e l i y y ü ’n - n i'a m ve k e s ı r ü ’l-k e r e m efen d im

s u ltâ n ım h a z r e tle r i s a ğ o ls u n " 94,
" D e v le tlü , in â y e tlü , â m m e -i â le m y â n a m e r h a m e tlü v e l i y y ü ’n - n i ‘a m -t â le m dâm e
m â d â m e 'l-â le m s u ltâ n ım h a z r e tle r in in h â k -p â y - i ıtır n â k le r i s a v b ın a "9\
" S a 'â d e tlü ve m ü r ü v v e tlü ve d e v le tlü s u ltâ n ım h a z r e tle r in in tü r â b -ı ikd â m -
la r ın a " 9b gibi ş e k il le r d e y d i.

D î v â n - ı H u m â y û n ’a s u n u la n m a h z a r l a r d a k i e lk a b ise en ç o k ”a ta b e - i a liy y e "

s ö z ü y le ba ş la r d ı. "A ta b e -i a liy y e - i in â y e t-r e s â n ve s ü d d e -i s e n iy y e - i s a 'â d e t-n iş â n , lâ-
z â le t a l iy y e te n ilâ y e v m i ’l-m îz â n tü r â b ın a 91,
" A ta b e -i a l iy y e -i a d â le t- u n v â n ve s ü d d e -i s e n iy y e - i m a 'd e le t-b ü n y â n lâ -zâ le
m ü e y y id e n ilâ i n k ı r â z i ’d - d e v r â n tü r â b ın a " 9*,
" A ta b e -i a liy y e - i a d â le t- u n v â n ve s ü d d e -i s e n iy y e - i s a 'â d e t- n iş â n , lâ -z â le t a liy ­
y e te n ilâ y e v m i ’l-h a ş r i ve ’l-m îz a n n iy â z g â h ın a
"D e r g â h -ı r e f ı ' ü ’ş -ş â n ve b a r g â h -ı a d â le t- u n v â n lâ - z â le t a liy y e te n ilâ y e v m i ’l-
k ıy â m tü r â b ın a " 100 b u n l a r d a n b a ş lı c a l a r ı d ı r .

M a h z a r l a r d a b u n l a r d a n b a ş k a,
"D e r g â h -ı r e fi 'ü ’ş -ş â n - ı h â k a n î tü r â b ın a " 10'
" D e r -i d e v le t-m e d â r a "
" P îş g â h -ı d e v le t- p e n â h la r ın a " '02,
" B â is -i te n m îk - i h u r û f o ld u r k i" '03 gibi d a h a kı sa , h a tt a a r z a b e n z e y e n
"D e r g â h - ı f e l e k - m e d â r ve b a r g â h -ı g e r d u n - ik tid â r tü r â b ın a " '04 v e y a
"A r z -ı b e n d e g î b u d u r k i " 'oi ş e k li n d e b i r t a k ı m h i ta b f o r m ü l l e r i n e de r as tla n m a k -
ta d ı r .

M a h z a r t a k d i m e d il e n m a k a m l a r , b u n l a r d a n i b ar e t d eğ il d i . M e r k e z d e baz ı v a z if e ­
li l e r y a n ı n d a t a ş r a d î v â n l a r ı n a d a m a h z a r s u n u l u r d u 106.

M a h z a r l a r d a , e l k a b l a na k il a r a s ı n d a , üç k ı s ı m d a n m ü r e k k e b b i r g e ç iş form ülü
b u l u n u r . B u n u n b i ri n c i k ı s m ı n d a
" K a s a b a -i H ıs n -ı M a n s û r ’d a v â k i '" '01,
" M e d în e - i A k ş e h ir k a z a s ın d a s â k in " '0*
"K a s a b a - i S a m a k o v ’d a s â k in o la n " '09

A .D V N , dos. 2 1 /1 4 .

’4 A slı C e v -A d liy e , nr. 18 5 4 'd e olan bu b elge için bk. Ipşirli, Mahzar, b elg e 27 .

A slı T SM A , nr. 1891/137’de bulunan bu belge için bk. Ipşirli, M ahzar, belge 31.

96 T SM A , nr. E. 1891/101 ’den naklen Ipşirli, M ahzar, s. 13.

97 A .D V N .Ş K T , dos. 150/16.

,l' A .D V N .Ş K T , dos. 15 0 /7 4 -2 .

m A .N Ş T , dos. 51 /8 5 ; A slı C e v -D , nr. 6 9 4 0 ’daki belge iç in bk. Ipşirli, Mahzar, belge 25.

100 A .N Ş T , dos. 12 5 1 /5 3 .

A .N Ş T , dos. 1 2 5 1 /4 0 , 47 , 85; 1 7 39/77.

A slı C e v -D , nr. 5 3 4 3 ’de olan bu belge için bk. Ipşirli, Mahzar, belge 24.

A .D V N , dos. 7 /3 9 .
104 Bu b e lg e arz gibi görünüyorsa da arkada "mahzardır" kaydı bulunm aktadır. A .D V N , dos. 7/26.

A .D V N , dos. 5 /60.

106 Ipşirli, Mahzar, s. 13-14.

11,7 A .D V N .Ş K T , dos. 15 0 /7 4 -1 .

1ü* A .D V N .M H M , do s. 2 0 /2 4 .
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 31 7

"Z îr -i h ü k ü m e tle r in d e v â k i' m e d in e -i İp s a la 'd a s â k in û n " " 0 gibi m a h z a r a i m z a ­

larını k oy a nl a rın bu lu n d uk la rı yer be lir til ir ve he m e n m üt e â k ıb e n m a h z a r a imza k o ya n -
Iarın
" ...u le m â ve su le h â ve e ’im m e vü h u teb â ve a s â k ir ü ş ü r e fâ ve re â y â vü
b erâyânm ",
"... u lem â ve s u le h â ve e ’im m e vü h u te b â ve a ‘y â n ü ş ü r e fâ ve ş â ir le r in in " ,
"... u lem â ve s u le h â ve e ’im m e vü h u te b â d â ’ile r i ve m ü te fe r r ik a ve ç a v u ş ve
z u 'a m â ve e r b â b -ı tîm â r ve k a p u k u lla r ı b e n d e le r i ve e h l-i h ı r e f ve u m û m e n re a y â ve
b e r â y â k u l l a r ı n ı n v e ya
"... a ş â ir -i R işv â n c e m a a tle r in in e k se r k e th u d â la r ı ve b i ’l-c ü m le r e 'a y â ih tiy a r ­
la rı k u lla r ın ın " ıu şe k lin d e to p lu ol ar a k hangi m es le k ve / ve ya sos yal g r up m e n s u b u o l ­
duk lar ı s ıra yl a y az ılı rd ı. B a z a n da yer ve grup lar ,
" R u m e li'n in a la y b e ğ ile r iy le P a şa S a n c a ğ ı ’n m z u 'a m â ve e r b â b -ı tîm â r ve ç e ri-
b a ş ıla r ı k u lla r ın ın , ,m ,
"R u m e li e lv iy e le r in in s â b ık ve lâ h ık a la y b e ğ ile r iy le O h ri S a n c a ğ ın ın z u 'a m â ve
e r b â b -ı tîm a r ve ç e r ib a ş ıla r ı k u lla r ın ın " ll4 m is â ll e ri n d e o l du ğ u gibi iç içe ge ç m i ş ol ar a k
zikr e dilird i.

Ba ş la ng ıç fo rm ü lü n ü n ü ç ü nc ü k ı sm ın d a b e lg e n i n " m a h z a r " o ld u ğ u
" s a d â k a t-m a h z a r -ı s ıh h a tü 'l-h a b e rle r i o ld u r k i " " 5,
"m a h z a r -ı s a d â k a t- e s e r le r iy le ih b a r la r ıd ır k i " " 6
"m a h z a r -ı s a d â k a t- m u h b ir le r id ir k i " " 7,
"a lâ t a r i k i ’l-m a h za r a rz u in h â la r ı b u d u r ki""*,
"h a k îk a tü ’l-h a l ve m u sa d d a k u ’l-m a k a l m a h z a r - e s e r le r id ir k i " " 9,
" m a h za r ü slû b , a r z -ı h â l-i m â -fı ’l-b â lle r i b u d u r k i" '20,
"a lâ t a r i k i ’l-m a h za r a r z -ı h a lle r id ir k i " '2' ve ya b e nz er i fo rm ü ll e r, ya h u t da ha
kı sa ol ara k
"a rz u m a h z a r la rı o ld u r k i" '22,
"m a h za r-ı s ıd k m a h a lle r id ir k i" '23 v e y a
”m a h z a r -ı s ıh h a t- e s e r le r i" '2* gibi i fa d e le rle b e lir til ird i.

M a hz a r la r ın büy ü k bir ek s er i y et i n in bu k ı s m ın d a m a h z a r k e lim es i ge ç m e k t e d i r .

M a am a fıh , m a h z a r ka ra k t e ri n d e o l m a k l a b e ra b e r a rz ş e k lin d e k a le m e a lı n m ış b e lg e le re
de r as t la nm a kt a d ı r. B u n la rı n he m içi nd e "arz" ve ya "a rz u h a l" k e lim es i g e ç m e k t e , h e m de

ıw A .D V N , dos. 2 1 /1 4 .

1,0 A .D V N .Ş K T , dos. 150/16.

A .D V N , dos. 2 1 /14.

A .D V N .Ş K T , dos. 150/74-2.

A .N Ş T , dos. 1739/77.

1,4 A .N Ş T , dos. 1251/47.

A .D V N .Ş K T , dos. 150/16.

1,6 A .D V N .Ş K T , dos. 150/74-2.

117 A .D V N .Ş K T , dos. 150/74-1.

A .D V N .M H M , dos. 20 /2 3 -A .

C e v -A d liye, nr. 2 2 9 2 ’deki mahzar: Ipşirli, M a h za r, b elge 15.

I2U C ev -D , nr. 5 9 1 3 ’den Ipşirli, M a h za r, s. 17.

I2' C ev -D , nr. 11 5 2 0 ’den naklen Ipşirli, M a h za r, s. 17.

I2: A .D V N , dos. 5/59.

ı:’ C ev -D ., nr. 6 9 4 0 ’daki mahzar: Ipşirli, M a h za r, b elge 25.

TSM A , nr. E .1 8 9 1 /3 9 ’daki mahzar: Ipşirli, M a h za r, b elge 7.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

g e re k e lk a b, g e re k s e b a ş la n g ı ç fo rm ü ll e ri a rz k a lı b l a r ı n a u y m a k t a , faka t ço k imzalı ol m a ­
ları b a k ı m ı n d a n m a h z a r ka bu l e d il m e l e r i g e r e k m e k te d i r . B u n l a r d a n XV I. yü zy ıla âid
o l a n l a r ı n ı n h e n ü z d i p l o m a t i k k a i d e l e r i n i n tam ol a r a k te ş e k k ü l e t m e m e s i n d e n ka y na k ­
la n dı ğı s ö y le n e b i li r . B a ş l a n g ı ç k ı s m ın d a a r z v e ya a r z u h a l tab i r le r i k u l la n ı la n la r d a da
s o n d a m a h z a r o l d u ğ u n a işa re t e d il m iş ti r .

N a k i l r ü k n ü n d e , a rz ve a r z u h a l l e r d e o l d u ğ u gi bi, m a h z a r ın y a z ıl m a s ı n a sebeb
o la n şey ö z e tl e n ir . Bu kı sım g e n e ld e pe k u z u n t u t u l m a z s a da bazı h a ll e r d e ol ay ın taf ­
sil âtl ı bi r ş e k il d e a n la t ıl m a s ı g e re k e b i li r. M a h z a r la r , ya b ö l g e d e k i bi r i d are ci, mütegal-
libe v e y a e ş k ı y a d a n şi k â y e t , y a h u t iş i n d e n a lı n a n b i r i n d e n m e m n u n o l d u k la r ın ı bildi rer ek
esk i y e ri n e iâ d e si , k u d r e t l e r i n i a ş an bir v e r g i d e n a ff e d il m e l e r i ta le b i gibi h u s u s la r d a ka­
lem e a l ı n m ı ş l a r d ı r .

A r z u h a l l e r d e o ld u ğ u gibi m a h z a r l a r d a da nak li t a k i b e n m a t l a b r ü k n ü y er alır. B u ­

rada
"... ş a k î- i m e z b û r ve a v a n e le r i K o n y a ve A k ş e h ir v â lile r i h a z e r a tla r ı m a 'r ife tle -
r iy le b u lu n d u k la r ı m a h a ld e n a h z ve m a h a llin e ih z â r ve ib â d u lla h ın h u k u k -ı m ü sb ite si
a s h a b ın a b a 'd e ’l - i s ti r d â d ü z e r in e s â b it o la n m e v â d ile ş e r a n c e z â s ı te r tib o lu n m a k
i ç ü n . . " ' 2\
" M ü ş â r ü n ile y h â d ile r in in m a n s ıb ı ib k a ve m u k a r r e r k ılın u p m ü d d e t-i ö r fıy y e s i
ta m a m o lu n c a y a d e ğ in A s itâ n e - i s a 'â d e t ta r a fın d a n ve â h a r d a n h e r b â r b ir ta rîk ile
â h a r a te v c ih o lu n u r s a d a h i e tm e y ü p g e r ü m ü ş â r ü n ile y h d â ile r in e ib k a o lu n u p ka d ım ız
o lm a k ü z e r e e m r - i ş e r î f - i â lîş â n s a d a k a vü in â y e t b u y u r u lm a k b â b ın d a " ' 26,
"... f u k a r a - y ı r a 'i y y e t e m e r h a m e te n ve m u k a ta a y ı s ıy â n e te n m e z b û r la r ın ce zâ la rı
t e r tib i ile ih y â -y ı m ü lk ü m ille t ve ih r â z - ı d e v le t- i â h ır e t b u y u r u lm a k b â b ın d a .." '21,
"... tim â r - ı m e z b û r u h ilâ f-ı in h â b e r a t e d e n k im e s n e n in r e f'in d e n s â h ib - i e vvel
A b d d u lla h k u lla r ın a ib k a vü te v c ih ve s a d a k a vü ih sâ n b u y u r u lm a k t e m e n n â s i y le .." '2*,
".. .a la y b e ğ ilik - i m e z b û r u m e r k u m S e y y id Y u s u f B e ğ ’d e n r e f ' ve m e z k û r İb ra h im
S a id k u lla r ın a te v c ih ü in â y e t ve y e d in e f e r m â n - ı â liş â n in â y e t ü ih sâ n b u y u r u lm a k ni-
y â z ın a . . . " l29,
" m e z b û r la r ın c e z â la r ı te r tib b u y u r u lm a k b â b ın d a . . . " no ş e k il le r in d e istek dile
g e ti r il ir d i.

H a t i m e d e ise,
" B â k i e m r ü fe r m â n s a â d e tlü ve a z a m e tlü ve m e r h a m e tlü p â d iş â h ım ız h a z r e tle r i­
n in d ir " ,
" B â k î f e r m â n ve m ü r ü v v e t ü ih sâ n ş e fk a tlü ve a d â le tlü ve m ü r ü v v e tlü s u ltâ n ım
h a z r e t l e r i n in d i r " ' 51
" B â k î e m r ü fe r m â n s u ltâ n ım h a z r e tle r in in d ir " ,
" B â k î e m r d e v le tlü , k â ffe - i e n â m a m e r h a m e tlü v e liv y ü ’n -n i a m -ı â le m s u ltâ n ım
h a z r e t l e r i n in d i r " ,
"B â k î e m r m e n le h ü ’l-e m r in d ir "
" B â k î fe r m â n m e n le h ü ’l-e m r in d ir "
"B â k î e m r ü fe r m â n h a z r e t- i v e liy y ü ’l - e m r i n d ir " " 2
" B â k î e m r ü f e r m â n d e r -i a d lin d ir " m gibi f o r m ü l l e r k u l la n ı lı rd ı .
A .D V N .M H M , dos. 2 0 /2 3 -A .

A .D V N , dos. 2 1 /1 4 .

ır A .D V N .Ş K T , dos. 150 /7 4 -1 .

A .N Ş T , dos. 1 2 51/85.

1:0 A .N Ş T , dos. 1 7 39/77.

A .D V N .Ş K T , d o s .150 /7 4 -2 .

A .D V N , dos. 2 1 /1 4 .
A .D V N .M H M , do s. 2 0 /2 3 -A .
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 319

A r z u h a ll e r gibi m ah z a r la r d a da g en ell ik le t a r i h bu lu n ma z. N â di r ol ar a k k on u la n
tar ih ler ise A r a b c a ol ar a k atıl mı ştı r.

M a hz a r la r ın a rz u h a l le r d e n farkı bir köy, bir k a sab a, bir zü mr e t ar a fı n d a n v e ril m iş

bu lu n m a la rı d o l ay ıs iy le ço k sa y ıd a imza ihti vâ e tm e le rid ir . Kad ı, nâib , im am , hati b,
müder ris , m ül â z ım , d i z d a r gibi va z if e li le r in imz alar ı ilk s ıra d a yer alır dı. Ge n e l bir
mem n u n i y et s iz l ik y a ra tm ış bir sa nc a k b e y i n in d e ğ iş tir ilm es i ve ha talı / sah te t im a r ta-
sarr u fla riy le ilgili m a h z a r la r d a ise s a n ca k b e y le r i, z u ‘ama , t im a r erbâ bı ve ç e ri b a şı l ar ı n
imzaları b ul un u rd u . B u n l a rd a n ima m ve m üd er r is gibi b aş ta yer al a n l a rı n i s im le r in in
ü z e ri nd e e k s er i y a
"M â -fîh i m i n e ’l-m a k a l m u v â fık -ı l i- h a k îk a t i ’l - h â r
" E l-em ru k e m â z ü k ir e ve ’l-h â lü a lâ m â -su tire "
"İn n e h a k îk a te ’l-h â l v â k i ' b ilâ m u h â T
" E l-em rü k e m â f i h i lâ -ş e y ’e m ü n â fih i"
"M â -h ü v e ’l-m e z k û r f i h â z e l-k itâ b v â k i ’ü ’l-h â l m in -g a y r i irtiy â b "
" F a 'te b ir û y â u l i ’l-a b s â r s a ta r a h u ’l-fa k ir i l e ’l-m e v lâ e l- c e b b â r " n 4 gibi b i re r t a s ­
dik ib âresi ve y a d u a cü m le si de bu l u n u rd u . H e m e n a lt ı n d a ise
"H a rr e r e h û e l- fa k îr e ş -ş e y h A h m e d e l-im a m v e ’l-m ü d e r r is b i- C â m i‘-i S u ltâ n
M u râ d H â n " 'İS,
"N em m e k a h û e l- fa k îr Y ahyâ e l- m ü lâ z ım " nb gibi va z ife / sıfa t ve i sim le ri b u l u n u r ­
du. Bazı i si m le r in
"e l-a b d d ü ’d -d â ‘i li ’d -D e v le ti ’l-a liy y e e s -S e y y îd H a lil, e l-im â m b i-c â m i ‘-i S u ltâ n
M u râ d H â n " ş e k lin d e y a z ıl m a s ı n a k a rş ılı k s a n ca k b e y l er i ve t im a r e rb a bı da d ah il d iğ er
i si m le r in ü z e ri n e
"B e n d e M eh m ed , m ir a la y -ı A v lo n y a " ,
"B e n d e M u sta fa , e z - z a 'im " ,
"B e n d e A li v o y v o d a " ya h u t "b e n d e M u sta fa B e şe " gibi s a de c e "b e n d e " k e lim es i
k o n u l m a k l a y e tin ili r, isi m d e n s on ra ise sıfatı ek le ni rd i. İ m z a la r d a m e v k i 1 s ır a s ın a g e n e l ­
likle d ik k at edil ir; en m ü h im m e v k i ‘i işgal ed en sol b a ş d a ol m a k ü ze re ö nc e r es m î v az ife
sa hi hl eri , s on ra e ğe r v a rsa , h a lk ta n o l a n l a r i m z a la r ın ı k oy a rl a rd ı. Şi k â y e t i n y a p ıld ığ ı
yerde gayr-i m ü s l im l e r i n b ul u n m a s ı ha lin de , m a h z a r d a , b u n l ar ı n i m z a la r ın a ço k kere
m ü s l ü m a n l a r ı n k in d e n s o n ra y er ve ril ird i.
M a h z a r la r d a sa d ec e im za kâfi g ör ü lm e m i ş , im za ile bi rli kt e m ü h ü r de ba s ıl m ı ş tı r.
Gayr -i m ü sl im m ü h ü rl e ri n in bir kısmı A r a b h a rf le r iy le , bi r kısmı ke ndi d i ll e ri n d e k u l ­
lanıl an a lf a b e yl e d ir. H e r i ki s in in bi rd e n ka z ılm ış o l d uğ u m ü h ü rl e r de ku l la n ı lm ış t ır . Bazı
isi m le rin al t ı n a ise m ü h ü r ye rin e p a rm a k ba sıl dı ğı da v a k i ‘dir.
M a h z a r ın öz ell iği çok imz a ihti va etm es i o l m a k l a b ir lik te nâ d ir e n sa d ec e bi rk aç
i mzalı m a h z a r a da r a s t l a n m a k t a d ı r 137.

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K âğıt

a. E b ‘adı

M a h z a r m etn i, a rz u h a l le r d e ol du ğ u gibi o l d u k ç a kısa ve ve c iz ş e k ild e

h a z ır la n d ı ğ ın d a n k âğ ıtt a k a pla dı ğı alan fazla de ğil di r. B un a k a rş ılı k be lg e n i n ço k imzalı
m A .D V N , dos. 5 /6 6 , A .D V N .Ş K T , dos. 150/74-1.

A .D V N .M H M , dos. 2 0 /2 3 -A ’daki değişik form üller örnek alınm ıştır.

A .D V N .Ş K T , d o s .150/16.

1.6 A .D V N , dos. 2 1 /14.

1.7 Paşa Sancağındaki bir tim arın tevcih i husûsunda sadece üç muhtarın im zasıyla verilen mahzar buna
m isâl olarak g österileb ilir. A .N Ş T , dos. 1251/86.
320 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ol u şu , i m z a la r la bi rl ik t e m ü h ü r de b u l u n u ş u d o l a y ı s iy l e "b a tta l k â ğ ıt ” d e n il e n büyük

e b ' a d l ı k â ğ ıt l a r k u l la n ı lm ış t ır .
K â ğ ı d ın e b ‘adı z a m a n iç in de d e ğ iş i k li k gö s te r d iğ i gibi m a h z a r ı n ih tiv a ettiği imza
s a y ıs ı n a gör e de b ü y ü y ü p k ü ç ü lm ü ş tü r . İlk d e v ir m a h z a r l a r ı n ı n d a h a k ü ç ü k kâ ğıtlara
y a z ı l m a s ı n a k a rş ı lı k z a m a n l a - d iğ e r b e lg e t ü r l e r i n d e o l d u ğ u gibi m a h z a r l a r d a da- kul­
l an ı l an k â ğ ıt l a r ı n b ü y ü d ü ğ ü g ö r ü lm e k te d i r. G e r ç e k t e n e rk e n tar ih li m ah z a rla rd a
28 - 3 2 x 4 0 - 4 6 cm. lik k â ğ ıt l a r k u l la n ı lı r k e n X I X . y ü z y ı l d a bu r a k a m la r ın 40 -5 3 x 50-75
c m . y e ul aş t ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r 158.

b. K u l la n ı l ış ı

M a h z a r d a , i m z a ve m ü h ü r l e r e faz la y e r a y r ı l m a z a rû r e ti , m a h z a r l a r d a kâğıdın
a r z u h a l l e r d e n fark lı bi r b i ç i m d e k u l la n ı lm a s ı n ı g e r e k t ir m iş t ir . M a h z a r , he p kâ ğ ıd ın üst
y a r ı s ın d a ve g e n e ll ik l e üst k e n a r ı n a 8- 10 c m . li k b ir m e s a f e , sa ğ d a ise 10-12 cm. lik bir
m arj b ı r a k ı la r a k y a z ıl m ı ş tı r . D e n i l e b i l i r ki m a h z a r m et n i , k â ğ ıd ı n ü s tt e n 1/4 ve ya 1/3’lük
kı sm ın ı k a p la m a k ta , geri k a la n k ı sm ın ı ise im z a ve m ü h ü r l e r işgal e t m e k te d i r . M aam afi h,
d i ğ e r l e r i n e n a z a r a n sa y ıl a rı az o l m a k l a b e r a b e r bazı m a h z a r l a r d a is i m l e r ön yüze
y a z ıl m ı ş ; m ü h ü r l e r ise a rz ve a r z u h a l l e r d e o l d u ğ u gi bi, a rk a y ü z e ve h e r m ü h ü r, ön tara f­
taki i sm in t am a r k a s ı n a g e le c e k ş e k il d e ba s ıl m ı ş tı r. Bu t ar z te r c ih e d il e n mahza rla r,
mühürleri is m in a lt ı n a b a s ı l a n l a r a nazaran nisbeten k ü ç ü k e b ‘ad lı kâ ğıd la ra
yazılmışlardır.
M a h z a r l a r d a ka bu l e d il e n e s a s l a r d a n biri de tek k â ğı t k u l la n ı lm a s ı d ır . Bu n u n için,
i m z a s a y ıs ı n ın faz la o l m a s ı d u r u m u n d a s a ğd ak i m a r j d a da i m z a ve m ü h ü r l e r i n d e va m et­
tiği g ö r ü lm e k te d i r . B öy le m a r j ın i m z a ve m ü h ü r için k u l la n ı ld ı ğ ı h a ll e r d e y a zıl aca k
d e r - k e n a r l a r a y e r k a l m a m a k t a ve d o l a y ı s iy l e d e r - k e n a r l a r için ayrı k â ğ ıt k ul lan ılm ası
z a ru r e ti d o ğ m a k t a d ır . O n u n d ı ş ı n d a m u â m e l e b a k ı m ı n d a n , m a h z a r l a r l a a rz u h a lle r
a r a s ı n d a fark y ok tu r. M a h z a r l a r ı n m ü h ü r ta t b i k le r i g e n e ll ik l e t o p ta n y a p ı l m a k t a ve m e ­
s e lâ ,
" E y â le t- i R u m e li ’n in o n b e ş n e fe r h â lâ a la y b e ğ ile r i ile s e k iz n e fe r s â b ık a la y b e ğ i-
le r in m ü h ü r le r i s a h ih d ir " l39,
"Ü ç n e fe r m u h ta r la r ın m ü h ü r le r i m u tâ b ık d ır " '* 0 ş e k li n d e y a z ı l m a k t a v e ya sad ece
" E y â le t- i R u m e li'n in s â b ık a ç a v u ş la r k e th u d â s ı Ş a h in M e h m e d ’in m ü h rü s a h ih ­
d ir" '* ' ş e k li n d e ilk im z a sı b u l u n a n ş a h sı n m ü h r ü n ü n s a h i h l i ğ i n i n t e s b i ti y le y e tin ilm ek te -
di r.

2. Y a zı

M a h z a r la r , ço k ç e şi d li g r u p la r a m e n s u b k i m s e le r c e d ü z e n l e n d i ğ i n d e n ku lla nı lan
ya zı ci n s l e ri de fa r kl ıl ık g ös te rir . M a h z a r la r d a k i ilk i m z a la r ın m e n s u b o l du k la r ı sınıfa
gö re k u l la n ı la n yazı d a d î v â n î , t a ‘lik y a h u t ne s ih o l a r a k d e ğ iş m iş t ir . G e r ç e k te n , ilmiye
s ınıfı m e n s u b l a r ı n ı n ç o ğ u n l u k t a o ld u ğ u v e y a ba ş ta i m z a la r ın ı n b u l u n d u ğ u m ah z a rla rın
t a ‘l i k l e 142; a l a y b e y i 143, s i p a h i 144, z a i m 145 gibi id ar e c i z ü m r e n in im z a la r ın ı ih tiv a e de nle rin
d î v â n î ve y a d î v â n î kı rm a sı ile, ha lk ı n su n d u k la r ı m a h z a r l a r ı n ise d a h a z iy a d e ne sih , r ık ' a

tp şir li. Mahzar, s. 6.

A .N Ş T , dos. 1 2 51/47. A .N Ş T , dos. 1 7 3 9 /7 7 ’de bu tasdik

"Eyâlet-i Rumeli nin dokuz nefer elviye alaybeğilerin m ühürleri mutâbıkdır. Fermân devletli
sultânım hazretlerinindir" şek lin d ed ir..
uo A .N Ş T , d os. 1 2 51/86.

m A .N Ş T , dos. 1 2 51/73.

1 A .D V N .M H M , dos. 2 0 /2 3 -A .

m A .N Ş T , dos. 125 1 /4 7 , 85.

144 A .N Ş T , d os. 1 2 5 1 /4 0 , 53.

I4' A .N Ş T , do s. 1251/40.
 321
D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

yah ut kırm a türü y a z ı l a r l a 146 y az ıld ık la rı g ör ü lm e kt e di r. Tabiî, b u nl ar çok kesin ka id e le r

ol ma yı p bu s ını fla r m en s u b l a rı n ın d iğ er yazı c ins le rin i k u lla na ra k m a h z a r y a z dı kl a rı a
v a k i' d i r .

III. A R Î Z A
A r a bc a m e n ş e ’li bir ke lim e olan "a r îz a ", ( j - ) " kü ç ük te n bü y ü ğe ta k d im etm e ,
m uh tır a m ân â la rın ı taşır. Çok kere "a rz uh a l"l e eş anlam lı gibi k u l la n ı lı rs a da Os m a n lı
di p lo m a ti ğ in d e "arz" ve " a rz uh a l" de n ayrı bir belge türü o lar ak ku l la n ı lm ış ol u p farklı
bir k a ra k te r taşır.

A. R Ü K Ü N VE Ş A R T L A R I

A r ıza n ın dört rü kün ve dört şartı va rdır. Rük ü n ve şa rt la r ın ı n bi ri n c il e ri aynı

ol up m ut la k a "a rîza " , a r z a -d â ş t" vey a " m a 'r û z -ı ha l" t a b i r le r in d e n bi rin in b u l u n m a s ıd ı r .
İkinci rü kün arîz ay ı g ö n d e re n i n ismi; üç ün cü , "nakil"; d ö r d ü n c ü ise dua ih tiv a ed en bir
"h ati me "d ir. Ş a rtl a rın a gelin ce : A r îz a nı n b i ti m in de s u na nı n ismi b u l u n ac a k ; g ö n d e re n
halini a ç ık l a y ac a k ve ba ş ta n son a "in ki sa r" yer a la c a k t ı r 147.

B üt ün be lg e l e r gibi a rı z a la r da d a v e t ile b a ş la r ve ç o ğ u n d a o l d u ğu gibi de bu

basit bir "h ü v e " den ib ârettir. Dah a so nr a yin e d iğ er b e lg e l e rd e k i gibi m u h a t a b ın e l k a b ı
yer alır. P a d i şa h a s u n ul m a s ı hali nde :
" Ş e v k etlü , k u d retlii. m e h â b e tlü , a z a m e tlü h ü n k â r ım h a z r e t l e r i i41<; s a d r a z a m a s u n u l ­
duğunda:
"D ev le tlü , in â ye tlü , re ’f e tlü , a tû fe tlii s e r tâ c -ı m e fâ h ir e tim e fe n d im s u ltâ n ım h a z ­
r e tl e r i l4\
"D ev le tlü , in â ye tlü , â tıfe tlü , r e f e t l ü v e lîy v ü ’n -n i 'am. k e s î r ü ’l-h im e m e fe n d im
s u ltâ n ım h a z r e tle r i" " " ,
"D ev le tlü , s a 'â d e tlü . m ü r ü v v e tlü , m e k r e m e tlü e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e t l e r i " '"
Da ha aşağı sev iy e d e ki v a z if e li le r e v eri len a rî z a la r d a
"Sa 'â d etlü . s e m â h a tlii, a tû fe tlü , r e ’f e t l ü s u ltâ n ım e fe n d i h a z r e t l e r i gibi e lk a b
kul lan ılı rdı . T a nz im a t s o n ra s ı n d a ise bu nu n b a s it le ş t ir il e re k
"M a 'rû z-ı ç â k e r -i k e m în e le r id ir k i" m ş e kl in in v eri ld iği g ö r ü lm e k te d i r.

Elkabı m ü te â k ıb d u a rü k nü ne yer ve ril ird i. T a n z im a t d e v ri n e ka d a rk i a rî z a la r d a

dua r ü k n ü n ü n
" M e lc e -i k e y â s ir e -i z a m a n ve m e lâ z -ı e k â s ir e -i d e v râ n o la n a ta b e - i a liy v e -i s id r e -
n işâ n ve s ü d d e -i s e n iy y e -i m a 'd e le t-u n v â n la r ın a h e z â r ib tih â l ii h u ş u ' ve k e m â l-i ta z a r ­
ru u h u zu ile r û y -ı u b û d iy y e t s ü d d e -i v e c îh e -i r ık k iy v e t k ılın d ık d a n s o n r a m a 'r û z -ı
b e n d e -i h â lis ü ’l-fu ’â d ve a r z a -d â ş t-ı a b d -i s â fî- i n ilıâ d b u d u r ki""* ,

u " C ev-D , nr. 13070; A .D V N .ŞK T . dos. 150/74-2.

M ü n şe a t M e cm u a sı. Halet Efendi Ktb. nr. 760, 24b,

148 S a'âdet G iray’ın arîzası: A .A M D , dos. 12/8.

N'* M ü n şe a t M e cm u a sı, Halet Ef. Ktb, nr. 760, vr. 29b.

C ev-D , nr. 13487.

T ezkire-i ev v e l taralından K andiye V a lis i’ne gönderilen arîza: BOA , A .B K T . dos. 1/2.

|e z k ir e - i evvel Elhac Abdi E fen d i’ye V âiz-zâde M ehmed tarafından sunulan arî/a: A .B K T . dos.

IM BO A, A .M K T.U M , dos. 3/15, 77; I 1/27, 51. 67. 84; 15/43.

1,4 S a'âdet Giray ın arîzası: A .A M D , dos. 12/8.
322 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DI LI

" M a k a r r -ı s a 'd u ik b â l ve m a s d a r -ı izz ü ic lâ i o la n b is â t- ı s a â d e t- in b i s â tl a n

k ıb e lin e m e r â s im - i ih lâ s n iy â z iv le d e v r - i .. i ltim a ' e d ‘iy e - i s a d â k a t- in tiz â m ve g u re r-ı
şe m s iy y e tii ş -ş u ‘â -y ı m e v e d d e t- ir tis â m m e n ş û r -ı s a fâ - y ı s ip i h r - â y în le r i k ılın d ık d a n sonra
a r z a -d â ş t-ı d â 'i vü ş â k ir ii ’l - m e s â 'il e r i b u d u r k i " l5\
"H e m v â r e - i f e r i d e - i z â t- ı m e â lî- s ım â tla r ı ve M e k k e -i ik lîl ve i 't ib â r - ı s ig a r u
k ib a r ve le d e l-e r k â n b â lâ -y ı k a d r ü m e n z ile tle r i r e s îd e -i ç a r h -ı z e r - n ig â r o lm a k d a 'v â t-ı
ta k d îm ii is ti lâ m t a b - ı s e m â h a t-n e b le r i He r e s m -i b e n d e g î te tm îm k ılın d ığ ı siy â k d a
a r îz a - i t e r a k k î- g a r îz e le r id ir ki
" H â k -p â y -ı m e r â m -b a h ş â - y ı â s a fâ n e le r in e k e m â l-i ta 'z îm ü ib c â l ile z îv e r -i nakş-ı
c e b în - i r ık k ıy v e t k ılın u p v a z ife ve r â tıb e -i lâ tîfe m o la n te z â y id -i m e c d ü m e n zile tle ri
d a 'v â t ı e d â vü ik m â l k ılın d ığ ı h a lâ le t-i a r îz a - i b e n d e -i f a r i z a la r ı d ır k i" '* 1
" H e m îş e z â t- ı d e v le t-s ım â t-ı v e liy y ü ’n -n i a m ile r i z îv e r - e fz â - y ı m e s n e d -i vâ lâ -yı
d e v le t ü ik b â l ve k â ffe - i h u s ııs â t-ı m e a li m a n s û s â t-ı v e liy y ü n -n i a m ile r i m a zh a r-ı
t e v f îk - i h ü d â v e n d -i m e lik ii ’l-m u te â l o lm a k d a 'v â t - ı ic â b e t-â y â tı b i - h u l û s i ’l-c in â n edâ vü
ik m â l k ılın d ığ ı s ıv â k ın d a m a 'r û z - ı b e n d e -i s a d â k a t- n iş â n la r ıd ır ki"'** gibi o l d u k ça uzun
t u t u l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . M a a m a f i h , II. M a h m u d d ö n e m i n d e b a ş ta ki bu d u a r ük nü tam a­
m en ih m a l e d i l e r e k ya
" A r iz a -i b e n d e -i m ü s te d île r id ir k i ”'*q ş e k li n d e k i bi r g e ç iş f o rm ü lü ile k on uya gi­
r il m e k t e v e y a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a na kil r ü k n ü n e g e ç i l m e k t e d i r . D o l a y ıs i y le bunlarda,
d u a n ın s o n u n d a y e r v e r i l e n ve b e lg e n i n tü r ü n e işa re t e d e n " a rî z a ", " m a ' r û z " vey a "arza-
d aş t" k e li m e l e r i k o n m a m a k t a ; faka t b e lg e n i n a rî z a o l d u ğ u n a ç o k ke re h â ti m e d e
"... işb u a r îz a y a c e s â r e t k ıl ı n d ı" '60,
"... işb u a r îz a - i ç â k e r â n e m te r k im ve t a k d im in e ., . " 161 gibi bi r i fad e ile işaret ol u n­
m a k t a d ır . Bazı a r î z a l a r d a ise g ö n d e r e n t a r a f ı n d a n " a rî z a " y e r i n e " a rz u h a l " t ab ir in in kul­
lan ı l d ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r . A n c a k g e re k m u h t e v a d a n , g e re k s e , k o n u y l a ilgili diğer
b e lg e l e r l e b i rl ik t e p a d iş a h a s u n u l u r k e n üz e ri n e y a z ıl a n d e r - k e n a r d a n , be lg e n i n "arîza"
o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r 162.

A r î z a ile b e n z e r l i k g ö s te r e n bi r b e lg e de "k a im e " d i r l6\

G e r ç e k t e n , " k a im e " g ö r ü n ü ş ü n d e k i bazı b e lg e l e r i n b a ş ı n d a v e y a s o n u n d a bir vesi­
leyl e "a r îza " tab ir i g e ç m e k t e , f aka t b a ş k a bi r y e r i n d e ve y a d e r - k e n a r ı n d a "k aim e" tabiri
k u l l a n ı l m a k t a d ı r ki, bu da şek il î t i b â r i y le farkl ı o l m a k l a b i rl ik t e m u h t e v a bak ımın dan
b i r b i r l e r i n e y a k ın o l d u k la r ın ı g ö s t e r m e k t e d i r .

Ö z e l li k le T a n z i m a t s o n ra s ı a r î z a l a r ı n d a d i k k a t ç e k e n bi r h u s u s da b e lg e n i n içinde
he r z a m a n " a rîz a " s ö z ü n e y e r v e r i l m e m e s i , f aka t z a r f ın ı n ü z e r i n d e
"... a r îz a - y ı u b û d iy y e t-fa r îz a - y ı ç â k e r â n e m d ir " '64,
"... a r îz a - y ı ç â k e r â n e m d ir " l6\
"... a r îz a - y ı a b îd â n e m d ir " '66,

A .B K T , dos. 1/4.

H alet E f., nr. 760, vr. 30b.

A .B K T , dos. 1/2.

,<H C e v -D , nr. 13487.

C e v -D , nr. 2 8 5 4 .

HH, nr. 431 15-1.

,M A .M K T .U M , dos. 11/51.

It: M eselâ , Şam V alisi İbrahim P aşa’nın m ü tesellim lik buyuruldusuyla Ş am ’a gönderdiği kaftancıbaşısı
tarafından ken d isin e gelen arîzanın için d e "arzuhal" tabiri k u lla n ıld ığ ı halde b elge, der-kenarda
"arîza" olarak v a sıfla n d ır ılm ıştır. HH., nr. 41 4 7 .

u’' T a fsilâ t için VI. B ölüm , "Kaime" bahsine bk.

1,4 A .M K T .U M , dos. 11/51-1.

A .M K T .U M , do s. 1 1 /27-1; do s. 1 5/43-1.
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 323

"... a r îz a -y ı r ık k ıy y e t-fa r îz a -y ı ç â k e r â n e m d ir ”'bl gibi "a rîza " o l d u ğ u n u n m u tl a k a

b eli rti lm esi di r.

A r î z a 'nın n a k i l kı sm ın a ilk d e v ir de ki l e rd e du a da n son ra, T a n z im a t s o n ra s ı n d a k i -

lerde hi tab da n son ra he me n girilir. B ur ad a ya bir olay h a k k ın d a bilgi v e ril ir ve ya t evc ih
e dil en bir m em u r iy e t te n dolayı t e ş e k k ür d e b ul un u lu r, ya h ut her han gi bi r ş e y d en şik ây et
edilir. Fak at a rz u ha lle rd e k i gibi s on u n d a bir tal e b d e b u l u n ul m a sı h u s û s u n a e n d e r r a s t ­
lanır.

H a t i m e d e g en ell ikl e arî za sa hibi, m u h at a b ın a ol an bağ lıl ığ ın ı bi ld i ri r ve a rî z a p a ­

d iş a ha h i tâ be n y a z ılm ış s a
”... b â k î / b â b ın d a e m r ü fe r m â n şe v k e tlü , k u d r e tlü , a z a m e tlü h ü n k â r ım / p â ­
d işâ h ım h a z r e tle r in in d ir " 'bi; ba ş ka bir va z ife liy e y a z ıl m ı ş s a
"... b â b ın d a em r ü fe r m â n h a z r e t-i m e n - le h ü ’l-e m r in d ir " '69,
"... b â b ın d a / o l b â b d a ve h e r h a ld e em r ü fe r m â n h a z r e t- i m e n l e h ü 'l- e m r in -
d i r '" 10,
"... b â b ın d a ve h e r h a ld e h a z r e t-i v e li y y ü ’l - l u t f v e ’l- ih s â n ın d ır " '1' ş e kl in de son
s ö zü n a rî z a nı n m uh a t a b ın a âid ol du ğ u be lir til ir, ve ya b u n l ar ı n s o n u n a t ek r a r
"... d e v le tlü , in â ye tlü , m e r h a m e tlü e fe n d im s u ltâ n ım h a z r e tle r i" '12 şe k li n d e v ey a
b e n z e r i 173 ol an, m uh a t a b ın sıf atları e kle ni r; ya hu t da sa de c e
" b â k î d e v le t ü s a 'â d e t d â im -b â d " 114 gibi bir ifade ku l la n ı la r a k arî z a ta m a m l a n ır d ı.

XIX. yüz yıl ö nc esi a r î z a l a n n d a t a r i h b u l u n m a m a s ı n a k a rş ılı k b u n d a n s o n ra k i le r e

gün ve yıl r ak am la, ay adı ge ne lli k le r u m u z l a g ö s te r il m e k ü ze re tar ih atıl dığ ı
g ö r ü lm e k te di r.

İ m z a ve m ü h ü r ise b üt ün a rî z a la r d a m e v c u d d u r . H a tta isim y e ri n de

"B en d e M îr H ü se y in , b a şb u ğ -ı a s â k ir - i M ıs ır " '15,
"B e n d e E lh a c A b d i, te z k ir e -i e v v e l" 'lb gibi arî z a s a h ib in in sıfatı da b u l u n m a k t a d ı r .
T a n z im a t ö n c e si n de m üh ü r ism in a rk a s ın a ge len ye re ba sıl d ığ ı h a ld e s o n ra d a n ya sa d ec e
"b en d e" ya z ılı p a ltı na m üh ür b a s ıl m a y a ve ya " b e n d e "d e n s on ra V a li-i E y â le t- i E d ir n e " '11,
"M ü şîr-i G ir id / A y d ın " '1*, " S e fîr -i B e r lin " '19 gibi s a d ec e işgal e tti k ler i m e m u r iy e t le r in
adı ya z ılı p m üh ür ba s ıl m a ğ a b a ş la n m ış tır .

A .M K T .U M , d o s . 3 / 7 7 - 1 .

trade-H, nr. 8223/2; A. M K T.UM , dos. 11/67-1 ve 84-1.

Ift* A .A M D , dos. 12/8.

I6g C ev -D . nr. 2854.

170 A .M K T .U M , dos. 11/17, 84; 15/43.

171 C ev -D , nr. 13487.

|7: HH, nr.4147.

r ' A .B K T , dos. 1/2, HH, nr. 43115-1.

174 A .B K T , dos. 1/4.

I7< C ev -D , nr. 2854.

176 A .B K T , dos. 1/2.

177 A .M K T .U M , dos. 3/15.

|7" A .M K T .U M , dos. 11/67, 15/43.

|7<' Irade-H, nr. 8223/2.
324 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K âğıt

A r î z a l a r, b a z an m a h z a r gibi batt al e b ' a d d a k i k â ğ ıd l a ra y a z ıl m a l a r ı d ış ı n d a XIX.

y ü z y ı l d a n ö n c e k i l e r g e n e ld e b o y u e n in d e n faz la o la n çe şi d l i e b ‘a d d a k i kâğıdlara
y a z ıl m ı ş la r d ır . B u n a p a re le l o l a r a k y a z ın ı n ç e rç e v e s i de b o yu , e n in d e n uzu n olan bir
d i k d ö r t g e n re s m e tm e k te d i r . A r z u h a l l e r d e n farklı ol ar a k , k â ğ ıd ı n yaz ılı kısm ı sad ece alt
y a rı y a m ü n h a s ı r k a lm a m a k t a ; ya z ı, üst y a r ı d a n b a ş l a t ı l m a k t a d ı r . X IX . y ü z y ıl d a ise gerek
kâ ğı t t a b ı ra k ı la n b o ş lu k , g e re k s e yazı e b ' a d ı n d a d e ğ iş i k li k o l d u ğ u g ö r ü lm e k te d i r. Yazı
h e m e n h e m e n k â ğ ıd ı n o r t a l a r ı n d a y e r a lm a k ta ; yazı ç e r ç e v e s i n i m e y d a n a getiren
di k d ö r t g e n i n ise eni -23 ( b o y ) x 5 ( en ) cm ., 22 x 4 cm ., 18 x 21 c m. , 9 x 20,5 cm. m is a l­
ler i n d e g ö r ü l d ü ğ ü g ib i- z a m a n l a g e n i ş l e m e k t e d i r .

2. Yazı
Yaz ı ba tta l b o y l a r ı n d a d î v â n î , d i ğ e r l e r i n d e X IX . y üz y ıl ö n c e s i n d e ne sih di r. XIX.
y ü z y ıl d a ise d i ğ e r b i rç o k b elg e c i n s i n d e o ld u ğ u gibi a r î z a l a r d a da r ı k ' a ve ya rık 'a
k ı rm a sı k u l l a n ı l m a y a b a ş la n m ış t ır .

A r z ve a r z u h a l l e r d e o l d u ğ u gibi a r î z a l a r d a da " p a d i ş a h ı m " v e y a " s u lta nı m " ke li­

m el e ri e lk a b s a tı rı n ı n b i ra z ü z e ri n e y e r l e ş ti r i l m i ş t i r . Ta r ih l i o l a n l a r d a , y e r m ü sâ i d olduğu
tak d i r d e , ta ri h , y a z ın ı n b i ti m i n e k o n m u ş , s a tı rd a y e r k a l m a m a s ı h a li n d e a lta y az ılmıştır.
İ m z a ve iler iki t a r i h le r d e m üh ü r, sol al t t a b u l u n m a k t a d ı r .

S o n u ç

A r z l a r ı n r es m î ş a h s i y e t l e r t a r a f ı n d a n y in e re s m î k o n u l a r d a üst m a k a m la r a s un ul ­
m a s ı n a k a rş ı lı k a r z u h a l l e r , r es m î sıfa tı o l s u n o l m a s ın h e rk e s i n öz el k o n u l a r d a üst ma­
k a m l a r a s u n d u k la r ı d i l e k ç e l e r d i r ve c e v a b l a n h e m e n d a im a eski k a y ıd l a ra m ü racaat
e d il e r e k d u r u m t e s b i t i n d e n s o n ra ve ri l ir d i. K l a s ik d e v i r d e bu k a y ı t l a r a rz u h a l kâğıdının
ü z e ri n e ç ı k a r ıl ı rd ı . B u n l a rı n y a z ıl a b il m e s i için de kâ ğ ıd ı n g e n e ll ik l e a lt t an 1/4'lik kısmı
k u l la n ı lı rd ı . A r z u h a l l e r i n bir ö z e lli ği de k u l la n ı la n e l k a b ı n d i ğ e r b e lg e l e rd e k i le r de n
farklı o l u ş u idi. M a h z a r l a r ise, a r z u h a l l e r d e n sa d e c e ço k i mz alı o l u ş l a r ı y l a değ il, kâğıdın
k u l la n ı lı ş ı î ti b â r i y le de fa r k l ıl ık g ö s t e r m e k t e d i r l e r .

IV. M A Z B A T A
A r a b c a asıl lı bi r k e li m e ol an " m a zb a ta '', "sıkı tu tm a , iyi t u tm a ", "kay d etme,
öz e ti n i ya z m a " m â n â l a rı n ı ifad e e de n " za bt" ) k ö k ü n d e n g e l m e k t e ve b ir m e c lis veya
h e y 'e t in m ü z â k e r e le r in in n e tic e s in i g ö s te r m e k ü z e re b ir m a k a m a h itâ b e n k a le m e a lın a n
b e lg e le r için k u l l a n ı l m a k t a d ı r .
M a zb a ta la r, bir h ü kü m ve ka rar , bir h u s u s u n ta s d i k i, bi r m a d d e ha kkında
d a n ış m a , ba z an da d u r u m u a n la t m a ve y a t e ş e k k ü r için y a z ıl a b il e c e ğ i gibi, ba ş ka çeşidli
m a k s a d l a r l a da ka le m e a lı n m ış o l ab il ir .
T a n z i m a t ö n c e s i n d e de z a m a n z a m a n " M ü k â le m e m a z b a ta la r ı" ve " M e şv e r e t M ec­
lis i m a z b a ta la r ı" gibi bazı b e lg e l e r ta n z i m e d il m iş o l m a k l a b i rl ik te , d a h a ço k Tanzimat
d e v r i n d e k u r u la n m e c l is l e r i n m ü z â k e r e ve k ar a r la r ın ı üst m a k a m la r a b i ld i rm e k üze re ka­
leme a l ı n d ı k l a r ı n d a n , m a z b a t a l a r ı n , bu d e v ir d e , sayı b a k ım ı n d a n o l d u ğ u ka d a r çeşid
b a k ı m ı n d a n da ha yli b o l la ş m ı ş o l d u k la r ı g ö r ü lm e k te d i r.
 325
D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

A. Ç E Ş İ D V E R Ü K Ü N L E R İ

1. Tanzim at öncesi M eclislerinin M azbataları

a. M ükâlem e M azbatası

T a n z im a t ö n c e si n d e de m ev c u d olan m ü k âl e m e m az ba ta s ı, g e n e lli kl e , bi r m es ele

ha k k ın d a ya b a n cı d ev let e lç ile riy le rei s ü lk ü t t ab ve y a A v r u p a ’daki O s m a n lı e lç ile r iy le
ne z d in d e bu lu n d uk la rı d e vl e tin h a ric iye nâzır lar ı a ra s ın da g eç en m ü z â k e r e l e r in öz eti ni
ihti vâ ed en bir belge di r. Ne re d e , ne za ma n, ve k im le r a ra s ı n d a y a p ıla n m ü z â k e r e n i n m a z ­
batası ol d u ğu tep e de , kâğ ıdı n üst k e n a rı n ın h e m e n 1 cm. ka d a r a lt ın d an b a ş la m a k üze re,
"İşb u iki y ü z y ir m i üç s e n e s i m â h -ı r e b i ‘ü lâ h ın n on d ö r d ü n c ü g ü n ü m u a h h a r e n
v â r id o la n İra n s e fir iy le v â k i ’ o la n m ü k â le m e n in m a z b a ta s ıd ır .” 180,
"İşb u m â h -ı s a fe r ü ’l-h a y r ın on s e k iz in c i s a lı g ü n ü K â ğ ıd h â n e d e R e isü l-k ü ttâ b
E fe n d i ile İsp a n y a e lç is in in m e c lis -i m ü lâ k a tla r ı s u r e tid ir . F î 18 S s e n e 2 0 3 ."' 1 v e y a
"T a ra k ç ı y a lıs ın d a M o sk o v k a p u k e th u d â s ıy le v â k i ‘ m e c lis -i m ü k â le m e d ir . F î 8 M
s e n e 1 1 5 6 " Xİ2 y a h u t
"İşb u ra m a z a n -ı ş e r ifin ü ç ü n c ü g ü n ü D ü v e l-i E c n e b iy y e N â z ır ıy le P a r is ’d e m u -
k a d d e m â s e fa r e t ile m u k îm o lu p e ly e v m ş e h r - i m e z k û r d a o la n S e y y id A li E f e n d i ’n in v â k i'
o la n m ü k â le m e s in in m a z b a ta s ıd ır ." m gibi kısa ol ar a k be li r ti le n m a z b a t a l a r y a n ın d a 1
Ş a ' b a n 1190 (15 Eylül 1776) tari hli Rus e lç is iy le y a pı la n m ü k â l e m e n i n m a z b a t a s ı n d a o l ­
du ğ u gibi, m ü z â k e r e n i n ön c e k i safha sı h a k k ın d a bilgi v e rd i k t e n b a ş k a h a z ır b u l u n a n l a r l a ,
m ü k âl e m e y i za bt ed en ve m ü k âl e m e s ü re s i nd en , m a z b a t a n ı n te r c ü m e e d i l d i ğ in d e n ve ter-
tib ş e k lin d e n bahs ed en çok d ah a u zu n ve te fe rru a tlı bir m u k a d d i m e s i b u l u n a n m a z b a t a ­
lara da r a s t la n ı r 184.

Ba ş lık ta n s o n ra 4-5 cm .li k bi r ara v e ri lip m a z b a t a m et n i ne geçil ir. T a n z i m a t d e v ­

rindek i m ec l is l e r t ar a fı nd a n tan z im e d il e c ek olan di ğe r m a z b a t a l a r gibi b u n l a r d a da e lk a b
b u lu nm a z .

" HH, nr. 37056.

1 A .A M D , dos. 2 9 /32.

: A .D V N , dos. 2 1 3 0 /1 İA.

’ HH, nr. 5844-D .

4 "Sabıka R eisü'l-küttâb R a 'if lsm â 'il B e ğ ’in Kuzguncuk cıvârında vâki' sâhilhânesinde bundan akdem
Rusya orta elçisi ls ta k if ile m ülâkatlannda mîr-i mûmâileyhin Devlet-i Aliyye tarafından elçi-i
mersuma îrâd eylediği maddelere ol vakitde elçi-i mûmâileyh cevab vermeyüp ”devletim e yazayım ve
ne güne haber vurûd eder ise ana göre ifâde ve müzâkere edeyim " dimekle bu esnâda devletinden
haber geldiğini taraf-ı kullarına ifâde ile mülâkat murâd etmekle izn ü ruhsat-ı aliyyeleriyle işbu bin
yüz doksan senesi şa bânının gurresinde elçi-i mûmâileyh, tercüm âniyle bendehâneme gelüp
maiyyet-i bendegâneme m e'm ûr buyurulan hâlâ Dîvân-ı H ümâyûn'da Beğlikci es-Seyyid Mehmed
H ayrullah Efendi ve mükâlememizi zabta me ’mûr Âmedi Halil Hamîd Efendi ve Dîvân-ı Hümâyûn
tercümânı kulları hâzır oldukları halde elçi-i mûmâileyh mukaddemâ lsmâ 'il B e ğ in es 'ilesim ve bu
d e f a devleti tarafından tahrîr olunduğu üzre es'ile-i merkumeye vereceği ecvibesini yirm i dört
mıkdârı kâğıda kendü lisanları üzre tahrîr etmiş olmağla zikr olunan kâğıdları madde be-madde
k ır a at edüp cânib-i bendegânemden dahi iktizâsına göre ecvibe-i lâyıkası verilerek dokuz sa at
mıkdârı beynimizde mükâleme mümted olmağın ba de hitâm ü'l-m eclis evrâk-ı merkume Divân
tercümânı kullarına elçinin tercümânı ile berâber oldukları halde tercüme etdirdilüp her maddede
mukaddemâ lsm â 'il Beğ in su ali başka ve bu d e f a meclisde lsm â 'il Beğ in su aline verdiği elçinin
cevâbı başka ve su al ve cevâba dâir meclisde güzerân eden mükâleme sûreti dahi elçinin cevâbı
zîrinde başka tahrîr ve bâlâlarına sürh ile işâret ü tastir olunmuşdur. Mukaddema Ismâ il Beğ in
•şöyle söyledi " dediği maddelerde bazan mugayeret olup lâkin mukaddem otan m eclislerinin zabtı
mahalli olmadığına binâ en temyizi He elçiyi ilzâma vesile olmamağla heman elçinin îrâd eylediği
vech üzre tercüme ve tahrîr olunduğu ma 'lûm-ı âlileri buyuruldukda emr ü ferm ân men lehü l-emrin-
Y,EE’ 33' 2 2 2 5 ' 73*91 ( 0U b e,8 c Abdülham id devrinde görülm esine ihtiyaç duyulduğundan
Y ıld ız Sarayı’na gön derilm iş, fakat i&de edilm ed iğin d en bu kolek siyon d a yer alm ış olm alıd ır).
326 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Lİ

" Y e v m -i m e z k û r d a e lç i-i m e r s û m la m ü lâ k a t o lu n u p , r ü s û m -ı h o ş â m e d î icr â s iy le

m e c lis ta h liy e o lu n d u k d a n s o n r a "l8\
" S â h ilh â n e - i b e n d e g îd e b u g ü n R u s y a k a p u k e th u d â s ıy le m ü lâ k a t ve icrâ y -ı
m e r â s im - i â d iy y e y e m ü r â 'a t s iy â k ın d a ..." '* b,
"M u r a h h a s e fe n d ile r y e v m - i m e z k û r d a m e s fû r â n F r a n ç e m u r a h h a s la r iy le m a h a ll-i
m e r k u m d a le d e l-m ü lâ k a t m e c lis ta h liy e o lu n d u k d a n s o n r a m u r a h h a s e fe n d ile r k e lâ m a
â g a z e d ü p .. " '* \
" Y e v m -i m e r k u m d a f a z î l e t l ü Â ş ir E fe n d i ve R e ’is E fe n d i İs v e ç e lç is i ve y a n ın d a
o la n B r a n ta n o n a m b e ğ z â d e ile m ü lâ k a t e tm e le r iy le r e s m - i h o ş â m e d î ic r â k ılın d ık d a n
s o n r a e lç i-i m e r s û m ve B r a n ta n o b e ğ z â d e k e lâ m a â g a z e d ü p "'** ş e k il le r in d e to pl an tı yeri
ve m ü z â k e r e l e r b a ş l a m a d a n ö nc e t a r a f l a r ı n m a i y y e t l e r i n i n de b u l u n d u ğ u bi r h a tı r sorma
f a s l ın d a n ve d i ğ e r k i m s e le r in dı şar ı ç ı k m a s ı n d a n s o n ra m ü z â k e r e l e r i n r e i s ü lk ü t t a b ile ya ­
ba nc ı d e v le t t e m s il c is i a r a s ı n d a c e r e y a n e ttiği b e li r ti li p k o n u y a g e ç ili r. M a a m a fi h , bu
k ı s m ın m u k a d d i m e y e a lı n ı p d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m a d d e l e r e ge ç il e n m ü k â l e m e m az b a t al a rı
da v a r d ı r 189.
M ü k â l e m e d e b i rd e n faz la m e s e l e de k o n u ş u l m u ş ol ab i l ir . Bazı m a z b a t a l a r d a konu
d e ğ i ş t i ğ i n d e p a r a g r a f da d e ğ iş t ir i li r ve y a p ıl a n k o n u ş m a l a r ı n m ü h im k ı s ı m l a r ın ı n özeti
v e ril ir. H e p s i n d e o l m a m a k l a bi rl ik t e so ru ve c e v a b l a r a iş â r e t e d e n m a z b a t a l a r da mev-
c u d d u r 190.
M ükâlem e mazbataları,
" ...b a 'd e h u s iz in le te k r a r m ü z â k e r e o lu n u r d e n ile r e k m e c lis e h itâ m v e rilm iş o l­
d u ğ u m a ‘lû m -ı â l î b u y u r u ld u k d a e m r ü fe r m â n h a z r e t- i m e n l e h ü ’l-e m r in d ir ”^ \
"... b e r v e c h -i m u h a r r e r ik tiz â e d e n e c v ib e s i s o n r a ifâ d e o lu n a c a ğ ı b e y â n iy le
m e c lis e h itâ m v e r ild iğ i m a 'lû m - ı d e v le tle r i b u y u r u ld u k d a e m r ü fe r m â n m e n l e h ü ’l-em r
h a z r e t l e r i n in d i r , " 192
"... bu m a d d e le r e d â ir ta r a fe y n d e n d ö r t s a 'a t d e n z iy â d e m ü b â h a s â t c e re y â n e d e ­
r e k v a k t- i a s r h u lû l e tm e ğ in m e c lis e h itâ m v e rild i. F e r m â n m e n le h ü ’l-e m r h a z r e tle r in in ­
d ir ş e k l i n d e b i ti ril ir .

M e m l e k e t t e y a p ıl a n m ü k â l e m e l e r i n m a z b a t a s ı n ı n n o r m a l şe k il d e y a z ılm a s ın a
k a rş ı lı k m e m l e k e t d ı ş ı n d a y a p ı l a n l a r ı n m e r k e z e b i l d i r i l m e s i n d e , t a h r i ra t ta k i gibi m a z b a ­
t a l a r ı n d a ş ifr e ile y a z ıl m a s ı u s û lü b e n i m s e n m i ş t i r 194.

b. M eşveret M eclisi M azbatası

D î v â n -ı H u m â y û n ’un ö n e m i n i ka y b e t m e s i n d e n s o n ra m ü h im k a ra r la r ın alın mas ı

için t o p l a n a n m e c l is l e r e " M e ş v e r e t M e c lis i" d e n m i ş ti r . X V I. ve X V I I. y ü z y ıl l a r d a da
z a m a n z a m a n m e ş v e r e t u s û lü n e ba ş v u r u l m u ş s a da M e ş v e r e t m e c l i s l e r i n i n ö n e m k a z a n ­
m ası X V I II . y ü z y ı l d a d ı r 195. III. S e lim s a lt a n a t ı n d a ise m e ş v e r e t i n ön e m i a rt m ış ve top-
R eisülkü ttabla İspanya e lç is i arasındaki 18 Safer 1203 (18 K asım 1788) tarihli m üzâkerenin m azba­
tası: A.AMD, d os. 2 9 /3 2 .

,K'’ A .D V N , dos. 2 1 3 0 /1 İA .
22 Ş e v v a l 1214 (1 8 Mart 1 8 0 0 )’de Fransa m urahhaslariyle yapılan m ûkâlem enin m azbatası: HH, nr.
6952.
15 C em âzıyelâh ır 1204 (2 Mart 1 7 9 0 )’de İsveç e lç is iy le yapılan m ûkâlem enin m azbatası: HH, nr.
6184.
1K' Y ukarıda işaret olunan 1 Şa'ban 1190 tarihli m azbata böyledir.

I‘M
’ 1 Şa'b an 1190 tarihli aynı m azbata.

1,1 HH, nr. 3 7 0 5 6 .

A .A M D , dos. nr. 2 9 /3 2 .
IM 21 C e m â z ıy e le v v el 1 2 1 2 (1 1 Kasım 1 7 9 7 )’de İngiltere m aslahatgO zân ile yapılan m ûkâlem enin m az­
batası: HH, nr. 70 8 7 -A .
1,4 S ey y id A li E fe n d i’nin tahriratı böyle şifre ile kalem e alınm ıştır.
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 327

lantı lar la ilgili bazı k ur al la r da k o n m u şt u r ki, m ü z â k e r e l e r s o n u nd a alı n a n k a ra r la r ın bir

m az b a ta ile tes biti bu c ü m l e d e n d i r 196.
M e şv e re t m e c lis le ri n e za m a n za m a n p a d iş a h l a r da ka tıl m ış ve bu t ak di r d e t o p ­
lan tı lar To pk a pı S a r a y ı ’nda akd e d ilm işt ir . P a di şa hı n ka tıl m a dı ğı m ü h im t o p la n t ıl a r g e ­
nelli kle ş e y h ül is lâ m ın k o n a ğı nd a s a d ra z a m ı n iştiraki ile, ikinci d e r e c e d e k il e r ise
B â b ı â lî ’de Sa dâ ret K e th ü d a sı n ı n b a şk a n l ı ğ ın d a y a p ı l m ı ş t ı r 197. K a z a s k e rl e r, d e ft e rd a r la r ,
r ei s ü lk ü tt ab , n işa nc ı, ih tiyaç d uy ul d u ğ u t ak d ir de m u h as e b e c i ve d e ft e r e m in le ri ile
va kti yl e bu g ö r ev le rd e b u l u n m u ş ol u p f ik i rl e ri n d e n fa y d a l a n ıl m a k ist e n e n şa h si y e tl e ri n
iştirâki ile t o pl a n a n m eş ve r et m ec l is l e ri n d e h a z ır la n a n m a z b a t a l a r s a d ra z a m t a r a fı n d a n
bir t elh isl e birl ikt e pa d iş a h a s u n u l m u ş t u r 198.

M e şv e r e t M ecl isi m az ba ta la rı da ya ba n cı d e v le t le r te m s il c il e ri ile y a p ıla n

m ü k â l e m e l e ri n m a z b a t a l a rı n a b e n z er şe ki ld e dü z e n le n m iş t ir .
"İşb u b in ik i y ü z d o k u z s e n e s i s a fe r ü ’l-h a y r ın ın o n d ö r d ü n c ü s a lı g ü n ü s e m â h a tlü
Ş e y h ü lis lâ m E fe n d i h a z r e tle r in in h â n e le r in d e v â k i' o la n M e c lis -i M e ş v e r e tin m a z b a ­
ta sıd ır. F î 14 S a fe r 2 0 9 " l9\
"İşb u C e m â zıy e lâ h ır ın on ik in c i ısn e y n g ü n ü B â b ıâ lîd e K e th u d â B e y O d a sı ’n d a
a k d o lu n a n M e c lis -i M ü şâ v e r e n in m a z b a ta s ıd ır . F î 12 C e m â z ıy e lâ h ır J 2 0 8 " 200 ş e k lin de
m az b a t an ı n hangi m ec l is i n ne re de y a p ıla n t o p la n t ıs ın a âid ol d u ğ u be lir ti lm iş t ir . M a z b a t a
m et n i,
" M a 'lû m -ı â l î o ld u ğ u v e ç h ile y e v m - i m e z k û r d a s a 'a t a ltıd a ike n s a d r -ı â za m h a z ­
r e tle r i te b d île n E fe n d i- i m ü ş â r ü n ile y h h a z r e tle r in in h â n e le r in e le d e 'l- v u r û d ...”201
şek­
linde b a ş la y ıp m e ş v e r e t m e c lis in e k a tı l an l a r b ire r b ire r sa y ıl ır 202. So n r a k o n u ş u la n
m es e le le re g e ç ili p he r biri h a k k ın d a y a p ıla n m ü z â k e r e ve a lın a n ka ra r la r , ayrı p a r a g r a fl a r
h a lin de yaz ılı r.
M e şv e r e t m ec lis i m az b a t a l a rı da
"... o lu n a ra k m e c lis e h ita m v e r ild iğ i m a ‘lû m -ı â lîle r i b u y u r u ld u k d a e m r ü f e r m â n
h a z r e t-i m en l e h ü ’l-e m r in d ir .” ş e kl i nd e bitiril ir .

c. M eclis-i Şûrâ M azbatası

Su lta n II. M a h m u d sa lt a n at ı n d a, M ecl is- i M e ş v e r e t ’in ye rin i M e c lis - i Ş û r â

al m ı ş 203, do l ay ı s iy l e bu m e c l is d e ya p ıl a n g ö r ü şm e le r e âid z a b ıt la r da M e c lis - i Ş û r â m a z ­
b a ta sı a d ıy la a nı lm ış tır .
I',< Bem ard L ew is, "M eşveret", TED, sayı 12 (1 9 8 2 ), s. 779; A hm et M umcu, Hukuksal ve Siyasal Karar
Organı Olarak Divan-ı Hümayun. Ankara 1976, s. 157-162.
I‘*> "M eşveret" Anabritannica, XV (1 9 8 9 ), s. 621.

1,7 12 C em âzıyelâhır 120 8 ’de B â b ıâ lî’de yapılan toplantının m azbatasının " Lâkin bu dahi sem âhatlü
Efendi hazretlerinin konağında îrâd ve müzâkere olunmak lâzımdır. Kelâmları ba'zılardan sunûh
edicek şâirleri dahi tasdik etm eleriyle Efendi-i müşârünileyh konağında söyleşilm ek üzere m eclise
hitam verildi " ifadesi bunu gösterm ektedir. HH, nr. 12543-A .
I>* M eselâ, HH, nr. 8221 ve 12 5 3 7 ’deki te lh isler m eşveret m eclisi m azbatalarının sunulm asından bahs
etm ektedir.

I,‘' HH, nr. 16137-A .

200 HH, nr. 12543-A .

201 HH, nr. 16137-A .

202 "Rumeli kadtaskeri sâbık Mustafa Âşir Efendi ve Veli Efendi-zâde Mehmed Emin Efendi ve hâlâ
Rumeli kadtaskeri Ahmed Es ad Efendi ve sâbık sadr-ı Anadolu İbrahim Beyefendi ve Hayrullah
Efendi ve hâlâ Sadr-ı Anadolu Sâmâni-zâde Ömer Hulusi Efendi ve Anadolu sadrı payesi olup hâlâ
İstanbul kadısı olan A r if Efendi ve Kethudâ Bey ve Defterdâr Efendi ve Re ’isü ’l-küttâb Seyyid
Mehmed Dürri Efendi ve Şıkk ı sânî Mustafa Reşid Efendi ve Tevki î Seyyid Feyzullah Efendi ve
Re ısü ’l-kütlab-ı sâbık Mehmed Râşid Efendi ve Ruznâmçe-i evvel Seyyid Abdullah Berri Efendi ve
halâ Muhâsebe-i evvel Ş e rif Efendi ve Çavuşbaşı Genç Osman Ağa ve Darbhâne-i Âmire N âzın Mus­
tafa Beyefendi ve Şıkk-ı salıs Râtıb Efendi ve Gümrük Emini Mustafa Bey içtimâ etm eleriyle " HH
nr. 1 6137-A . *
328 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Ll

M e cl is - i Şu râ m a z b a t a l a r ı da yapı ît i b â ri y le m e ş v e r e t ve m ü k â l e m e m eclisleri
m a z b a t a l a r ı n d a n farklı d e ğ il l e r d i r. Şû r â m a z b a t a l a r ı da di ğ er l er i gibi

"iş b u m â h -ı r e c e b - i ş e r ifin o n a ltın c ı p a z a r e r te s i g ü n ü Ş u m n u m e ş ta sın d a A rz

O d a s ın d a h u z û r -ı h a z r e t- i S a d â r e t- p e n â h îd e A ğ a P a ş a ve K e th u d â B e y ve ... H a şa n E fe n ­
d i ve D e fte r d â r E fe n d i ve T e v k i'î A b d u lla h E fe n d i ve R e ’i s ü ’l-k ü ttâ b E fe n d i v e k ili E fe n d i
ve B a ş m u h â s e b e c i H a ş a n E fe n d i ve Ç a v u ş b a şı A ğ a v e k ili ve T e z k ir e -i e v v e l ve A n a d o lu
M u h â s e b e c is i V â s ıf E fe n d i ve M e k tû b î E fe n d i ve T e ş r îfâ ti E fe n d i ve B e ğ lik c i E fe n d i ve
C e b e c ib a ş ı ve T o p c u b a ş ı ve A r a b a c ıb a ş ı a ğ a la r h â z ır o ld u k la r ı h a ld e a k d o lu n a n
M e c lis - i Ş û r â m a z b a ta s ıd ır 204 ş e k li n d e b a ş la r ve yi ne o n l a r gibi
"... m e c lis e h itâ m v e r ild i..." s ö z le r iy l e son b u lu r.

2. T an zim at Devri M eclislerinin M azb ataları

a. M eclis-i M ahsû s-ı Vükelâ M azbatası

İ s m i n d e n de a n la ş ı la c a ğ ı gibi bu m a z b a t a l a r, M e c lis -i
V ü k e lâ t a r a f ı n d a n m ü h im d e v le t işleri ve h ü k ü m e t icr aa tıy la
a lâ k a lı k a r a r la r la d i ğ e r i câ b e d e n ön e m l i h u s û s la r , b a z an da
t e ş e k k ü r ü h â v î o l a r a k ya z ıl ır l a r d ı . M e c l i s- i M a h s û s m az ba tal arı
doğrudan doğruya padişaha h i tâ b e n y a z ıl d ık l a rı n d a n
h ü r m e t k â r â n e bi r dil k u l l a n ı l ı r d ı 205.
M a t b u 1 " Bâ b -ı âlî M e c l i s- i M a h s u s " b a ş lık lı kâğ ıtl ara
y a z ıl a n M e c l i s- i V ü k e l â m a z b a t a l a r ı n d a "b â lâ " yan i bi r m ak a m a
Şekil 217 h i ta b e d e n b a ş l ı k 206 ile e lk a b b u l u n m a z . H â t im e ise "... em r ü
M azbata fe r m â n h a z r e t- i v e liy y ü ’l-e m r e fe n d im iz in d ir " ş e k li n d e d ir .
kâğıtlarındaki M azbatanın b i ti m i n e m u tl a k a t ar ih ko nm uşt ur .
"Meclis-i Mahsus"
B a ş l a n g ı ç t a t a r i h le r s a d e c e h ic rî ik en 1 2 8 0 ’li y ı ll a r d a artık hem
başlığı
h ic r î h e m de r û m î ta r i h a tı l m a ğ a b a ş l a n m ı ş t ı r 207.
M a z b a t a n ı n a lt ı n a, sol b a ş ta s a d r a z a m , s o n ra ş ey hül is lâm ,
s e ra s k e r, d a h a s o n ra da n â z ır la r o l m a k üz e re b ü t ü n M e cl i s- i V ü k e l â m e n s u b l a rı şahsî
m ü h ü r l e r i n i ba s a r l a r . İlk d e v ir M e cl i s- i V ü k e l â m a z b a t a l a r ı n d a m ü h ü r l e r i n ki m le re âid
o ld u ğ u b e l i r t i l m e z k e n s o n r a d a n m ü h ü r l e r i n ü z e ri n e s a h ib i n in sıfatı d a ya z ılm a ya
b a ş la n m ış t ır . A n c a k bu s ı r a l a m a d a z a m a n l a ba zı d e ğ i ş i k l i k l e r o l d u ğ u da m ü ş â h a d e e d il­
m e k t e d ir . So n d e v ir d e bu s ır a la m a şu şekli a lm ış tır :
S a d r a z a m - Ş e y h ü l is lâ m - Şû râ -y ı D e v l e t r ei s liğ i il â v e s iy l e A d l i y e - Hâ ric iy e -
D â h i li y e - H a r b iy e - M a li y e - B a h r iy e - M a a r i f - T i c a r e t ve N a f ıa - O r m a n ve M a d en ve
Z ı r a ‘at - Ev k a f -ı H ü m â y û n nâ z ır la r ı.

M ü s ta k i l b i r m a z b a t a ye ri n e Ş ûr â -y ı D e v l e t gibi bi r m e c l is d e g ö r ü ş ü l ü p karar a
b a ğ l a n a r a k M e c l i s- i V ü k e l â ’ya s u n u la n m a z b a t a n ı n al t ı n a da M e cl i s- i M a hs û s - ı Vük el â
m a z b a t a s ı n ı n k a le m e a lı nd ığ ı v â k i ' d i r 208.

E nver Z iya Karal, Osmanlı Tarihi , VI, 116-117; M usa Ç adırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kent­
leri'n in Sosyal ve Ekonom ik Y apılan, Ankara 1991, s. 60 , 185.

:oj HH, nr. 14941.

:n< UKR, s. 25 1 .

2,,h UKR, s. 255.

:"7 UKR, s. 256.
25 R eceb 1312 / 10 K ânûn-ı sânî 1310 (22 Ocak 1895) tarihli Şûrâ-yı D evlet m azbatası altındaki 5
Ş e v v a l 1312 / 19 Mart 1311 (31 Mart 1895) tarihli M ec lis-i M ahsûs m azbatası: lrade-D , nr. Şevval
1 3 1 2 /9 eki.
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 329

Mecl is- i Vü k e lâ m az b a ta la rı, kon u h a k k ın da k i ilgili diğ er e v ra kl a birl ikt e, s a d ra ­

zam tar a fın da n, m âb e y n ba şk âti bi a r a c ılı ğı yl a ve bir a rz te z ki re s in e ekli o la r a k pa d iş a h a
su n u lu rd u .

b. M eclis-i Vâlâ-yı Ahkâm -ı A dliyye M azbatası

Sulta n II. M a h m u d d e vr in d e k u r u lm a sı n a t eş e b b ü s ed ile n m e c l is l e rd e n biri

"M ecl is- i Vâ lâ -yı A hk â m -ı A d l i y y e " d i r 209. 12 5 7( 18 3 8 ) ’de ku ru la n m ecl is, T a n z im a t s o n ­
ras ın d a 1 85 4 ’de " M ecl is- i Âlî-i T a n z im a t" ve " M e cl is- i A hk â m -ı Ad li yy e" a d la r ıy l a ön ce
ikiye a yrı lm ış , 1861 ’de b ir l e şt i ri le n iki m ecl is, 1284 ( 1 8 6 8 ) ’de " M e cl is- i A hk â m -ı A d l i y ­
ye" ve "Şûr â-y ı D ev le t" a d la r ıy l a ye n id e n ikiye bö l ü n m ü ş tü r . İşte M e c lis -i V â lâ -yı
A h k â m -ı A d liy y e m a z b a ta la r ı bu m ec l is d e ya p ıla n m ü z â k e r e l e r in ka ra r la r ın ı ih tiv â e t ­
mekte ol up za bıt m ü sv e d d e l er i , S a d â re t M e k tû bî K a l e m i n e bağlı " M e c lis-i Vâlâ T a h r ira t
O d a s ı” k â ti b l e r i n c e 210 h a z ır la n ı p biri nc i ve ikinci kâ ti b l er ta r a fı n d a n g öz de n g e ç ir ili p
m ec lis d e o k u n a ra k kabûl e d il d ik te n so nr a te m iz e çe k il e re k son şekli v e ri l ir 2" ve d a h a
so n ra ü y ele re m üh ü rl e tt ir il i rd i . M ecl is- i M a h s û s u n k i le r d e n farklı o l ar a k bu m a z b a t a l a r ,
p a d iş a h a değil, s a d ra z a m a s u nu lu r du .

M ecl is- i V âl â m az ba t al a rı "B â b -ı â lî M e c lis -i V â lâ-yı A h k â m -ı A d liy y e " ba şlı klı

k â ğı dl a ra y az ılı rd ı. B a ş lığ ın a ltı na "a d ed " k e lim es i, o nu n da al t ı n a m a z b a t a n ı n sa yıs ın ı
g ö s te r e n bir r ak a m ko nu rd u.
Bü tü n m a z b a t a l a r d a o l du ğu gibi b u n l a r d a da, e lk a b b u l u n m a z d ı. M a z b a t a n ı n s o n u
”...ic r â y -ı îcâ b ı z ım n ın d a k e y fiy y e tin e m â n e t-i m ü ş â r ü ’n - ile y h â y a h a v â le s i te ­
z e k k ü r k ılın d ı ise d e o l b a b d a e m r ü fe r m â n h a z r e t-i m en le h ü 'l- e m r in d ir "2I2,
"... h u s u s u n u n lâ zım g e le n m a h a lle r m e ’m û r la r ın a t e ’k id b u y u r u lm a sı M e c lis -i
V â lâ ’da te z e k k ü r k ılın m ış ise d e o l b a b d a e m rü fe r m â n h a z r e t- i m en l e h ü ’l-e m r in d ir "2n
gibi bir ifa de ile biti ril ir di.
M a zb a t a n ın altı na, sol b a ş ta m ec l is reisi o l m a k ü ze re ü y e le r m ü h ü rl e ri n i b a s a r ­
lardı. An c a k , k ur u lu ş yı ll a rı n a âid bir n i z â m n â m e y e 214 gör e, b ü t ü n ü y e le r in m ü h ü r b a s ­
mala rı, k a ra r ın itt ifa k la a lı n m a s ı n a bağ lıy dı . M ü z â k e r e le r s ır a s ın d a iki üç farklı gö rü ş
or tay a ç ık a r s a ç o ğ u n lu ğ u n ka rarı M ecl is- i V â l â ’nın karar ı ol ar a k ka b ûl e d ili r, faka t o
tak di rd e ü y e le r in zâtî m ü h ü rl e ri n i b a sm a sı ye rin e, bü tü n üy e le r in h u z û r u n d a o l m a k ü ze re
reis tar a fı n d a n m az b a t a y a M ecl is- i V â l â ’nın r esm î m üh rü b a s ı l ı r d ı 215. R e is in g ö r ü ş ü n ü n
m ec lis in d iğ er ü y el e r in i n k a ra r ın d a n farklı o lm a sı ha li n d e ise reis, ke ndi şa hs î m ü h r ü n ü
b as ma z, fakat, k en dis i k a tı l m a m a k l a b e ra b e r b u n u n M e cl is -i V âl â k ara rı o ld u ğ u n u
g ö s te r m e k üz ere Mesl is- i V â l â ’nın r es m î m ü h rü n ü ba sar dı . İşte, baz ı m a z b a t a l a r d a y a ln ı z
”M e c lis -i A h k â m -ı A d liy y e " m ü h rü n ü n , b a z ıl a rı n d a ise zâtî m ü h ü r l e r d e n ö n c e re s m î
m ü h rü n b u l u n m a s ı 216 b u nd a n d o la yı dı r. 1 8 5 0 ’de a lı na n bir ka ra ra g ör e, m ü z â k e r e l e r d e

-m M eclis-i Vâlâ ile birlikte ve aynı tarihte kurulan diğer m eclisle r "Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî" ve "Dâr-ı
Şûrâ-yı Bâb-ı Âlî"dir. M ehm et S ey itd an lıoğlu , "Tanzim atın ö n H azırlıkları ve M ec lis-i V âlâ-yı
A hkâm -ı A d liy e ’nin Kuruluşu (1 8 3 8 -1 8 4 0 )" , Sultan II. Mahmud ve Reformları Sem ineri , İstanbul
1990, s. 129. Bu m eclisler hakkında tafsilât için bk. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VI Ankara
1954, s. 117-120.

Bu kâtiblerde aranan şartlar ve sayılarının dondurulm asıyla ilg ili M e clis-i Vâlâ m azbatası İrade-
M V „ nr. 4 3 2 6 /1 .

S e y itd a n lıoğlu , a.g.m , s. 137.

’ı; 2 Safer 1284 / 24 M ayıs 1282 (5 Haziran 1867) tarihli mazbata: Irade-M V, nr. 2 5 8 0 0 /1 .

2" 21 Şa ‘ban 1276 (14 Mart 1860) tarihli mazbata: Irade-M V, nr. 18907/1.
;|4 TSM A , nr. E. 1395/3.

:ıs Irade-M V k oleksiyonu içinde böyle sadece "Meclis-i Ahkâm-ı A dliyye " mührü b asılm ış m azbatalar­
dan bazıları: 15 Safer 1265 (nr. 3 5 8 5 /2 ), 14 R eb i'ü lev v e l 1265 (nr. 3 6 4 5 /3 ), 17 C em â zıy ele v v el
1265, (nr. 3 8 5 0 /1 ), 29 Safer 1265 (nr. 3 5 9 4 /4 ), 5 Ramazan 1265 (nr. 4 1 6 6 /1 ), 9 Z ilk a'd e 1265 (nr
4 3 1 6 /1 ), 21 Z ilka'de 1265 (nr. 4 3 2 6 /1 ).

M eselâ, 28 C em âzıyelevvel 1278 (I Aralık 1861) tarihli mazbata: trade-M M . nr. 1028/3.
330 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

e k s e r i y e t k a r a r ın a i şt ira k e t m e y e n l e r i n m a z b a t a y ı im z a la m a k gibi bi r m ec b û riy e tle ri

y o k tu . A n c a k , h a s ta l ık , b a ş k a bi r v a z if e d e ol m a k , vs. s e b e b l e t o p l a n t ı y a ka tı l a m a y a n la r la
t o p l a n t ı y a k a tıl d ığ ı h a ld e farklı g ö r ü ş sa hi bi o ld u ğ u için m ü h ü r b a s m a y a n la r ın ayırd
e d il e b il m e s i için m a z b a t a n ı n a ltı n a, m ü h ü r l e r i n b a s ıl m a s ı g e re k e n ye re is i m l e r in ya zılıp
a l t l a r ı n a da m ü h ü r b a s ı l m a m a s ı n ı n s e b e b i n i n îz a h e d il m e s i u y g un g ö r ü l m ü ş t ü 217. B un da n
s o n ra d a t o p l a n t ı y a iş t ir a k e tm e m i ş o l a n l a r ı n "k o m is y o n d a ”218, "n â m iz â c "2I9 ve y a sadece
" b u lu n a m a d ı" 220 ş e k li n d e m ü h ü r b a s m a y ı ş l a r ı n ı n s e be bi îz a h e d il i rk e n k a ra r a k a tıl m a y a n
bi r ü y e içi n "re y v e r m e d i" 22' ka ydı k o n m a y a b a ş la n d ı .

c. Ş û râ-yı D evlet M azbatası

Ş û r â -y ı D e v l e t m a z b a t a l a r ı ,
ı. Ş û r â -y ı D e v le t d â ir e le r in d e n y a z ıl a n la r ve
ıı. Ş û r â -y ı D e v le t u m û m î h e y 'e tin d e n y a z ıl a n la r o l m a k ü z e re iki gr u pt ur . Bunlar,
g e n e ll ik l e b ir h ü k ü m ve k a r a r ih ti v â e d e rl e r. Ya ni ya b i r k a n u n ve n i z a m ı n tey id i veya
y o r u m u m a h i y e t i n d e d i r 222.
M ü z â k e r e l e r i n s o n u n d a k o n u y l a ilgili so ru s o r u l m a s ı v e y a a ç ık l ık ge tir il m e s in i n
y a h u t b e lg e g ö n d e r i l m e s i n i n is t e n m e s i gibi b i r k a ra r alı n d ı ğ ı ta k d i r d e bu, ilgili daire ye
Ş û r â -y ı D e v l e t r e i s li ğ i n c e b ir t e z k i re ile b i ld i ri li r d i.
Bi r m e s e l e n i n Ş û râ -y ı D e v l e t ’de m ü z â k e r e e d i l e b il m e s i , s a d a r e ti n h a v â le s in e
b a ğ l ı y d ı 223; m a z b a t a l a r da, s a d e c e s a d â r e te s u n u l u r d u 224. B a ş l a n g ı ç t a be ş da ire olara k
k u r u l a n Ş û râ -y ı D e v l e t 225, S e lh -i Z i l k a ' d e 1288 (1 0 Ş u b a t 187 2) ta r i h li i rad e ile üç daire
h a li n e g e t i r i l m i ş t i 226. Bu d a ir e le r e h a v a le e d il e n m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l ü p k a ra r a b a ğ la n d ık ta n
s o n ra h a z ı r l a n a n m a z b a t a m ü s v e d d e l e r i ilgili d a ir e d e o k u n u p s on şek li veri ler ek
b a ş k i t â b e t v a s ı t a s ı y l a re is e su n u lu r ; u y g u n b u l d u ğ u t a k d i r d e t e m i z e ç e k il ip üy e le r ta ­
r a f ı n d a n m ü h ü r l e n i r d i . Ş â y e t m a z b a t a u m û m î h e y ’ete â id s e k â ğ ıt s a d e c e " Ş ûr â -y ı Devlet"
b a ş lı ğ ın ı ta ş ır, d a i r e l e r d e n bi ri n e â id s e o z a m a n Şû râ -y ı D e v l e t ' i n a lt ı n d a d a h a kü çü k
p u n t o ile o d â i r e n i n adı ve "a de d" k e li m e s i a lt ı n d a da m a z b a t a n ı n n u m a r a s ı b u lu n ur d u .

Şû r â -y ı D e v l e t m a z b a t a l a r ı , g e n e ll ik l e
"D â h iliy e N e z â r e tin in Ş û r â -y ı D e v l e t ’e h a v â le b u y u r u la n 11 M u h a rr e m s e n e 338
ta r ih li ve 2 6 4 8 n ü m e r o lu t e z k ir e s i m e lfû fıy le b e r â b e r T a n z im a t D â ir e s in d e k ır â 'a t o lu n ­
d u " 221,

:p 2 0 Ş e v v a l 1 2 6 6 ( 2 9 A ğ u s t o s 1 8 5 0 ) t a r i h l i k a r a r s û r e t i : R ı f a t P a ş a , " R ı f a t P a ş a M e r h û m u n b i ’d - d e -
f a ' a t M e c l i s - i V â l â R i y â s e t i n d e v e M u â h h a r e n M e c l i s - i T a n z i m a t A 'z â l ı ğ ı n d a B u l u n d u ğ u V a k i tle r d e
K a l e m e A l m ı ş O l d u ğ u M a z b a t a l a r d a n B a ‘ z ı s ı n ı n S û r e t l e r i d i r " , M ü n te h â b â t-ı Â s â r , 7 . k i t a b , t s . , s. 2 0 .

: ı * l r a d e - M V , n r . 1 0 2 8 /2 , 1 8 9 0 7 / 1 , 2 5 2 6 2 / 1 , 2 5 4 4 7 / 1 , 2 5 8 0 0 /1 s a d e c e b i r k a ç ö r n e k t i r .

:|l) M e s e l â , l r a d e - M V , n r . 1 0 2 8 /3 , 1 2 4 2 2 .

::n lra d e-M V , nr. 1 1 826, 1 8 9 0 7 ,2 3 5 6 6 /1 ,2 5 4 4 7 /1 ,

::ı M e s e l â , 1 R e b i ' ü l â h ı r 1 2 6 7 ( 3 Ş u b a t 1 8 5 1 ) t a r i h l i M e c l i s - i V â l â m a z b a t a s ı n d a M u h ib E f e n d i , K â m il
P a ş a v e M u h t a r B e y iç in " b u l u n a m a d ı " ş e r h i d ü ş ü l ü r k e n E s 'a d E f e n d i ’n i n i s m i n i n a l t ı n a " r e ’y v erm e­
d i" k a y d ı k o n a ra k k a ra ra k a tılm a d ığ ı b e lir tilm iş ti. lr a d e - M V , n r. 6 2 9 3 /3 .

::: U K R , s. 2 5 2 .

D ü s tû r , I, 712.

224 U K R , s. 2 5 2 .
::s 8 Z i l h i c c e 1 2 8 4 (1 N i s a n 1 8 6 8 ) t a r i h l i n i z â m n â m e y e ( D ü s tû r . 1. te r tib , I, İ s t a n b u l 1 2 8 9 , 7 0 4 ) g ö r e
Ş û r â - y ı D e v l e t , 1) D a h iliy e -Z a b tiy e -H a r b iy e , 2 ) M a liy e -E v k a f, 3 ) A d liy e , 4 ) N a fı 'a -Z ıra a t-T ic a re t,
5 ) M a a r if d a i r e l e r i n e a y r ı l m ı ş k e n 2 5 M u h a r r e m 1 2 8 6 ( 7 M a y ıs 1 8 6 9 ) t a r i h l i n i z â m n â m e y l e ( D ü stu r,
I, 7 0 7 - 7 1 0 ) , M ü lk i y e v e M a a r i f d a i r e l e r i b i r l e ş t i r i l m i ş v e M u h a k e m a t D a i r e s i a d ı y l a y e n i b i r d a ir e
k u r u l d u k t a n s o n r a b e ş d a i r e ş u h a l e g e l m i ş t i r . 1) M u h â ke m â t, 2 ) D â h iliy e - M a a r if 3 ) M a liye , 4 ) A d li­
y e , 5) N â fı 'a.
D ü s tû r , I, 7 0 7 n o t. B u n l a r , T a n z i m a t , M u h a k e m a t v e D a h i l i y e d a i r e l e r i id i. E . Z . K a r a l , O sm anlı
T a rih i. V I I , A n k a r a 1 9 5 6 , s. 1 4 8 .
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 331

"A yd ın V ilâ y e ti d â h ilin d e k â in K u şa d a s ı ’nd a b e y n e l-a h â li b ir h â d ise z u h u r u

h a b e r a lın a r a k e sb â b ve d e r e c â tı A v d ın V ilâ y e ti n d en so r u lm u ş ve c e v â b ı h â v i g e le n tel-
g r a fn â m e Ş û r â -y ı D e v le t e h a v â le b u y u r u lm u ş o ld u ğ u n d a n M ü lk iy e D â ir e si n d e k ır â at
o lu n d u " 229,
"T a va s K a za sı na m e r b u t K a l'a - i T avas k a r y e s in in c e sâ m e tin d e n ve m e r k e z -i k a ­
za y a bu 'd u n d a n b a h isle n â h iv e m e r k e z i ittih â z ı h a k k ın d a b a 'z ı ifâ d e y i h â v i D â h iliy e
N e z â r e ti n d e n ta kd im o lu n u p Ş û r â -y ı D e v le t e h a v â le b u y u r u la n 14 Z ilk a d e s e n e 3 1 0
ta rih ve a ltı y ü z y ir m i a ltı n iim ero lu te z k ire m e lfû fu A v d ın V ilâ y e ti n in ta h r ir â tı ile
b e r â b e r D â h iliy e D â ir e si n d e k ırâ a t o lu n d u " 2' 9 gibi bir c ü m le ile ba şla rd ı.
K o n u n u n ö z e tle n d iğ i ikinci p a ra gr a fın ilk c üm le si ise
"V ilâ y e t-i m ü ş â r ü n ile y h â n ın ta h r ir â tı m e 'â lin d e " 2*0 v e ya
" T e lg ra fn â m e -i m e z k û r m e ’â lin e n a z a r a n ”2*' şe k il le r in d e idi. İlgili d a ir e le r in
gö rü şle ri ve m ec lis in k a ra r ın a ü ç ün c ü p a ra g r a ft a yer veril ird i.
M a zb a ta , d iğ er m ec l is l e rd e k i gibi
"... te z e k k ü r k ılın d ı ise de h e r h a ld e em r ü fe r m â n h a z r e t- i m en le h ü 'l- e m r in d ir "
ifa de s iy le b i ti ri lip tarih atılır dı.

A lt ta ba ş ta reis-i evv el ol m a k üz ere s ıra y la ü y e le r in m ü hü rl e ri bu l u n u rd u . An c a k,

reis-i ev v el, b izz at bu lu n m a d ı ğ ı to pl a n t ıl ar a âid m a z b a t a l a ra zâtî m ü h rü y e ri n e Şûr â-y ı
D e v l e t ’in re sm î m ü h rü n ü b a s a r d ı 232. Ka n u n ve ni z a m la r a t a m a m e n u yg u n ol an m a d d e l e r
için y a z ıla n z e yi lle r de de resm î m ü h ü r k u l la n ı lı r d ı 211. U m ûm î h e y ’etc e h a z ır la n a n m a z b a ­
tal arı n sol ba ş ın a "reis-i ev ve l", ya n ın a reis-i sânî de dahil ol m a k üze re üy ele r, rütb e
sıra sıy la , şah sî m üh ü rl e ri n i b as arl ard ı. Daire m a z b a t a l a rı n d a ise rütbe si a r a n m a k s ı z ın ilk
mü hü r, d a im a reis-i s ân îye âid ol urd u. Üy e le rin m ü h ü r b a s m a sırası r ü tb e l e r i n e göre idi.
Aynı r ü tb e d e o l a n l a rı n k ıd em le ri di k k at e a lı n ı rd ı 214.

İlk d e v ir l e r d e bu m ü h ü rl e ri n k im le re âid ol d u ğ u n a d a ir üs tl e ri n d e h er ha ng i bir

a ç ık la m a y o k k e n s o n ra d a n "D â h iliy y e D â ir e si R e isi" , "T a n z im a t D â ir e si R e is i" , "â z â d a n "
gibi şerh v e ri l m e y e ba ş la n m ış ; fakat m ü h rü ol an l a rı n a y rıc a isim le ri y a z ıl m a m ış t ır .
M ü hr ü b a s ıl m a m ış ol a n l a r için ise M ecl is- i Vâl â m a z b a t a l a r ı n d a o l du ğ u gibi isi ml er i
ya z ılı p al t l ar ı n a " b u lu n a m a d ı" , " m e 'm û r e n m e m le k e tin d e " , " m e 'm û r e n ta ş r a d a " 2*' ve ya
" m u h â lif re 'y d e "216 gibi no t la r d ü ş ü lm ü ş tü r .

Şûrâ -yı D e v l e t ’e ha vâ le e dil en bazı m es e l e l e rd e iki m a z b a t a b ird e n h a z ır la n d ı ğ ı

g ö r ü lm e kt e di r. B u n l a rd a n ilki, Şûrâ -yı D e v l e t ’in ilgili dâ ir e s in d e , d iğ eri ise u m û m î
h e y ’ette y a pı la n m ü zâ k e r e ve v e ril en k a ra rla ra âiddir . İlk m az b a t a , d â ir e d e h a z ır la n ı p
m ü h ü rl e r b a s ılm ış ; bu m az b a t a um ûm î h e y ’ete g ö n d e ri l e r e k bir de o r ad a m ü z â k e r e e d i l ­
miştir. Um ûm î h e y ’et m az b a t as ı e ks er iy a

U K R , s. 2 63.

1 Safer 1285 / I 1 M ayıs 1284 (23 M ayıs 1868) tarihli mazbata: Irade-ŞD , nr. 185/1.

25 R eceb 1312 / 10 Kânun-ı sânî 1320 (22 Ocak 1895) tarihli mazbata: İrade-D, nr. Ş e v v a l 1312 9
ek i.

İrade-D , nr. Şevval 1312/9 eki.

:<l Irade-ŞD , nr. 185/1.

2,2 M eselâ, 29 R eb i’U levvel 1285 / 8 Tem m uz 1284 (20 Temmuz I 8 68) tarihli M aarif D âiresi (İrade-ŞD
nr. 4 3 0 /1 ); 29 Z ilh icc e 1303 / 16 Eylül 1302 (28 Eylül 1886) tarihli Tanzim at D âiresi (Y A. R es, nr
3 7 /7 -4 ); 25 R eceb 1312 / 10 Kânun-ı sânî 1310 (22 Ocak 1895) tarihli D ah iliye D âiresi (İrade-D . nr.
Ş ev v a l 1312/9 e k i) m azbatalarında başa Şûrâ-yı D e v le t’in resm î mührü basılm ıştır.
■" 1286 tarihli Şûrâ-yı D evlet N izâm nâm esi, mad. 38: D ü s tu r , I, 715.
2,4 U K R, s. 2 5 6 -5 7 .

2,< Irade-D , nr. Ş evval 1219/9 eki.

2’" 20 Ramazan 1293 / 26 Eylül 1292 (8 Ekim 1876) tarihli Şûrâ-yı D evlet m azbatas.: İrade-M M nr
2 4 7 4 /1 .
332 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

" N â fı'a D â ir e s in in işb u m a z b a ta s ı h e y ’e t- i u m û m îd e m ü tâ la 'a o lu n d u ”211 ve y a

" N â fı'a D â ir e s i n in işb u m a z b a ta s ı h e y ’e t- i u m û m îd e m e v k i'- i m ü z â k e r e y e k o n u l­
d u " 219 ş e k li n d e b a ş l a m a k t a ve bu d e f a d a u m û m î h e y ’et k a ra r la r ı a n la t ıl m a k t a d ır . Ka ­
r ar ın e k s e r i y e t l e a lı n m a s ı h a li n d e bu h u s û s a da işa re t o l u n m a k t a d ı r 219. Bi ti m in d e yine
ta ri h ve m ü h ü r l e r b u l u n m a k t a d ı r . G e ç t a r i h li le r d e " m ü s t e ş a r " , " m u h â s e b e c i " , "mekt ubc u"
gibi m ü h ü r l e r i n ü s tü n e s a h i h l e r i n i n v a z if e le r i de y a z ıl m ı ş tı r.

d. M eclisler, Encüm en ve H ey ’et M azbataları

N â f ıa , B a h r iy e , İ n ş â ' i y e gibi d a h a bi r ta kı m m e c l i s l e r b u l u n m a k t a d ı r ki bunl arın

k a ra r la r ı da m a z b a t a ş e k li n d e b a ş lık lı k â ğ ıd l a r a y a z ıl ıp g e re kl i m er ciM er e s u n ul ur d u . Bu
m a z b a t a l a r da d i ğ e r l e r i ş e k li n d e h a z ır la n ı p m ü h ü r l e n i r d i 240.

e. M eclis-i IJmûmî-i M eşveret M azbatası

T a n z i m a t d e v r i n d e M e c l i s- i U m û m î- i M e ş v e r e t a d ıy l a o l a ğ a n ü s t ü h a ll e rd e to p la ­
na n bi r m e c l is e r a s t lı y o r u z . S a d r a z a m ı n b a ş k a n l ı ğ ı n d a M e c l i s - i V ü k e l â ve Meclis-i
A h k â m - ı A d l i y e üy e le r i b a ş ta o l m a k üz e re ileri g e le n ş a h s i y e tl e r l e c e m â a tl e r i n r ei s le ­
r in d e n m e y d a n a g e le n bu m e c l is , g ö r d ü ğ ü iş b a k ı m ı n d a n T a n z i m a t ö n c e s i M e ş v e r e t m ec ­
l is le r in i h a t ı r l a t m a k t a d ı r . A n c a k o na n a z a r a n k a t ı l a n l a r ı n sa y ısı h a y li k a b a r ı k ol up 150’yi
g e ç m e k t e d i r 241. Bu m e c l is i n g ö r ü ş m e ve k a ra r la r ı da yi ne b i r m a z b a t a ile t e s b i t e d ili y o r ­
du. Bu m a z b a t a l a r ı n b a ş ı n d a

"... D e v le t- i A l i y y e ’c e ittih â z o lu n a c a k h a tt- ı h a r e k e tin tâ y in i z ım n ın d a m ü te 'a llik

b u y u r u la n e m r ü f e r m â n - ı is â b e t-b e y â n - ı h a z r e t- i Ş e h in ş â h îy e im tis â le n m â h -ı h â lin
ü ç ü n c ü işb u p e n c - i ş e n b îh g ü n ü B â b -ı â l î ’d e M e c lis - i U m û m î-i M e ş v e r e t a k d iy le m e s 'e le ­
n in m e n ş e ’ ve e s b â b ın a ve te k lîfâ t- ı v â k i a n ın d e r e c â tın a d â ir k a le m e a lın m ış olan
m ü z e k k ir e ve e v r â k - ı ş â ir e k ı r â ’a t ve m ü tâ le 'a o lu n d u " 242 ş e k li n d e bi r g iri ş bu lu nm ak ta;
m e s e l e y e d a ir g ö r ü ş m e l e r ö z e t l e n d i k t e n s o n ra k a ra r a g e ç il m e k t e ve k a ra r ın ittifa k veya
e k s e r i y e t l e a lı n d ı ğ ı
"... b e r -v e c h -i m e ş r û h r e d d o lu n m a s ı ittifa k -ı â r â ile t e z e k k ü r k ılın m ış o lm a ğ la ”
ş e k li n d e ifa de e d i l d i k t e n s o n ra m a z b a t a
"o l b â b d a ve h e r h a ld e e m r ü fe r m â n h a z r e t- i v e liy y ü ’l - e m r in d ir .” şe k li n d e bi tir il ­
m e k t e d ir . S o n d a tar ih ve a ltt a b ü tü n iş tir â k e d e n l e r i n m ü h ü r ve y a im z a la r ı b u l u n m a k ­
tad ı r .

f . V ilâyet U m ûm î M eclisi M azbatası

M e ş r û t i y e t t e n s o n ra t o p l a n m a y a b a ş la y a n V i l â y e t m e c l i s l e r i n c e k a le m e alınan
v i lâ y e t u m û m î h e y ’et m a z b a t a l a r ı m ü h im m e s e l e l e r e âid m a z b a t a l a r d ı r . B u n l a r da diğer
m a z b a t a l a r gibi b aş lı k lı k â ğ ıd a y a z ıl ır ve ü y e le r in ş a h s î m ü h ü r l e r i y l e m ü h ü r l e n e r e k ge ­
n e ll i k le k o n u y l a ilgili m a k a m a , b a z a n d a v i lâ y e te s u n u lu r l a r d ı . V i l â y e t e s u n u lm a s ı ha­
lin de , s e lâ h i y et i d a h il i n d e ise vali g e re kl i m u a m e le y i y a p a r, s e lâ h i y e t i n i a ş an konuları

: ı " 2 5 Z i l h i c c e 1 2 9 4 / 19 K â n û n - ı e v v e l 1 2 9 3 (3 1 A r a l ı k 1 8 7 7 ) t a r i h l i N a f ı ' a D â i r e s i , 6 R e b i 'ü l â h ı r 1295

/ 28 M a rt 1 294 ( 9 N i s a n 1 8 7 8 ) t a r i h l i u m û m î h e y ’e t m a z b a t a l a r ı : İ r a d e - Ş D , n r . 2 7 5 5 / 2 .

S e l h - i Ş a 'b a n 1 2 9 3 / 6 E y lü l 1 2 9 2 ( 1 8 E y lü l 1 8 7 6 ) t a r i h l i N a f ı a D a i r e s i , 2 0 R a m a z a n 1 2 9 3 / 2 6 E y lü l
1 2 9 2 ( 8 E k im 1 8 7 6 ) t a r i h l i u m û m î h e y ’e t m a z b a t a l a r ı : l r a d e - M M , n r . 2 4 7 4 / 1 .

( I r a d e - M M , n r . 2 4 7 4 / 1 ) ; 6 R e b i 'ü l â h ı r 1 2 9 5 / 2 8 M a r t 1 2 9 4 ( 9 N i s a n 1 8 7 8 ) ta r i h li Ş û râ -y ı D e v le t
m a z b a ta la r ı ( lr a d e -M M , n r. 2 7 5 5 /2 ) b u n a ö rn e k o la ra k v e ril e b il ir.

;4° 2 8 Ş a 'b a n 1 3 0 8 / 2 7 M a r t 1 3 0 7 ( 8 N is a n 1 8 9 1 ) t a r i h l i M e c l i s - i N â f ı ' a m a z b a t a s ı : t r a d e - M M , n r.

5 1 7 7 /1 7 .

241 A v r u p a d e v l e t l e r i n i n B u l g a r i s t a n a d ı y l a ik i y e n i v i l â y e t t e ş k i l i v s . t e k l i f l e r i ü z e r i n e to p l a n a n m e c l i ­
s in l â y i h a s ı : Y E E , n r . 2 8 - 2 8 2 6 - 1 1 4 - 7 6 .

:4: 3 M u h a r r e m 1 2 9 3 ( 7 O c a k 1 8 7 8 ) t a r i h l i a y n ı m a z b a t a .
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R 333

ilgili m ak a m a g ö n d e ri r d i 243.
Bu m az b a t a l a rd a ilk m üh ü r vali ye âidd ir. S on ra tabi î üye ler, yani nâib , va rsa na-
kib üle şra f, mü ftü, d e fte rd a r, e v k a f mu h âs e b e c is i , t ah ri ra t m üd ü rü , va rsa m u ra h h a s a (yani
E rm e n i dînî reis i), m et re p ol id , de fter-i hâ k a nî m üd ür ü ve a rk a s ı n d an ha lk ta r a fı n d a n
s e çi lm iş olan m ec lis üyeleri m ü hü rl e ri n i b a s ar l ar d ı 244.

g. İdare M eclisi M azbatası

Vilây et, sa n ca k ve k a z al a r idare m ec l is l e ri n c e de pek çe şidl i k o n u l a r d a m a z b a t a ­

lar d ü z e n le n ir di . Bu m e c lis le rc e h a z ır la na n m üh im m es e l el e rl e ilgili m a z b a t a l a r y a n ın d a ,
de vi r ve te sl im m u âm e le l e ri , ha tta m a s r a f ve h a rc ır a h se n e d l e ri n i n bile m a z b a t a ş e kl in de
tan zi m e d ilm iş o la n l a rı n a r a s t la n m a k ta d ı r ki bu nl ar, se ne d vs. ü ze rin e d e r - k e n a r e d ile re k
altı zat m ü h ü rl e ri y le m ü h ü rl e n ir d i 245.
Vi lâ ye t ve k az a m ec l is l e ri n c e dü z e n le n e n m a z b a t a l a rı n da ilk de v ir l e r d e , m e c l is i n
adın ın s oğ uk d a m ga ile ba sıl dığ ı, s o n ral arı m a t b u 4 ba şlı klı kâ ğ ıd l a ra y a z ıld ık la rı
g ö r ül m e kt e di r.
Bu m a z b a t a l a rı n da genel ka id e y e uy ul ar a k h ita b ba şlığı k u l la n ı lm a d a n y a z ıl a n la r ı
va rsa da de ğ iş ik y e rle re g ö n d e ri l e b i l m e le r i d o l ay ıs iy le b i r ç o ğ u n d a g ö nd e ri l d iğ i m a k a m ın
adın ın
" H u zû r-ı â lî- i V ilâ y e t-p e n â h îy e "246,
" D â h iliy y e N e z â r e t-i C e lîle s in e "247,
" C â n ib -i s e n i y y i ’l-c e v â n ib -i N e z â r e t-p e n â h î-i T ic â r e te "248 şe kl in de ba şlı k ol ar a k
yazıl dığ ı gö rü lü r. D iğ e r h u s u s la r d a öb ü r m a z b a t a l a rd a n farklı d eğ ild ir.
M ü h ü rl e ri n ü z e rin d e , ba ş la n g ı ç t a n î tib â re n , m ü h ü r s a h ih l e ri n in v a z if e ve s ıf a t ­
ları na yer v e ril m iş tir . Yin e d i ğ e r m a z b a t a l a rd a o l d uğ u gibi en y ü ks e k m ak a m ı işgal ed e n
sol ba ş ta o lm a k ü ze re s ıra y la m ü h ü r b a s ıl m a k t a d ır .
V i lâ ye t İd are M ecl isi m az b a t a s ı n d a sır as ıyl a:
Vali, nâ ib, d e ft e rd a r , m uâ vi n, m üft ü, na k îb ü l e ş ra f , - b u lu n d u k l a rı t a k d i r d e - rum
m e tr ep o li d i, e rm e n i m u ra h h a s a s ı , h a h a m b a ş ı 249;
Vali, m ü fe tti ş -i h ü k k â m , d e ft e rd a r , m e k t û b î 250 v e ya
Vali, e y â le t m ecl isi reisi, d e ft e rd a r , hâ ki m , m ü ftü , k â ti b251;

San c a k idar e m ecl isi m a z b a t a l a r ı n d a sıra sıy la :

M u ta s a rr ıf , nâib , mü ftü , e v k a f m ü d ür ü , ta h r i ra t b a ş kâ t i bi , mal b a ş k ât i b i, de ft e r
n â z ı n 252;

K a z a İd are M ecl isi m a z b a t a l a rı n d a sıra sıy la :

K a y m a k a m , nâib, m üft ü, mal m ü d ü rü , t ah ri ra t kâ tibi, d a ha s on ra da s a d ec e m ec l is
üyesi ol an la r, yin e rü tb e l er i n e, rü tbe si o l m a y a n la r ise k ı d e m l e r i n e gö re m ü h ü rl e ri n i ba-
:4’ U K R , s. 2 54.

:44 U K R , s. 2 5 6 -5 7 .

;45 U K R, s. 2 53.

:4<' 23 Mart 1298 (3 N isan 1882) tarihli İzmir M eclisi m azbatası: lrade-M M , nr. 3 3 7 9 /2 9 .

:41 Erzurum V ilâyet İdâre M e c lisi’nin 19 Muharrem 1277 / 9 N isan 1286 (21 N isan 1870) tarih ve 18
nr.lı m azbatası: lrade-M M , nr. 1623/9; Aydın V ilâyeti İdare M e c lis i’nin 12 Muharrem 1304 / 29
E ylül 1302 (11 Ekim 1886) tarih ve 122 nr.lı m azbatası: Y .A .R es, nr. 3 7 /7 -1 6 .

:4* F ilib e L ivası M eclisin in 29 Şevval 1280 / 26 Mart 1280 (7 N isan 1864) tarihli m azbatası lrade-M V
nr. 2 2 9 5 9 /5 .

:4<' A yd ın V ilâyeti İdare M eclisi m azbatası: Y .A .R es, nr. 37 /7 -1 6 ,

2'u Erzurum V ilâyeti İdare M eclisi m azbatası: lrade-M M , nr. 1623/9.

2,1 H üdâvendigâr E yâlet M e c lisi’nin 5 C e m âzıyelevvel 1267 (8 Mart 1851) tarihli m azbatası lrade-M V
nr. 6 6 5 8 /2 .

F ilib e S an cağı M e c lis i’nin m a zb a ta sı: lra d e -M V , nr. 22 9 5 9 /5 ,

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

s a r l a r d r 5'. S ı fa t la r d a n ö n c e ise g e n e ll ik l e "b e n d e " y a h u t " e d - d a T gibi k e li m e l e r kon ur­

du .

h. K om isyon ve G eçici H e y ’et M azbataları

B u n l a r, k o m is y o n ve ya h e y ’eti n k u r u lm a se be bi o l an k on u h a k k ı n d a veri len kararı

b i ld i re n m a z b a t a l a r d ı r . D iğ e r m a z b a t a l a r gibi d ü z e n l e n i p âid o l d u k la r ı m a k a m a su nu lu r­
lar.
B u n l a r d a da m ü h ü r l e r i n ilki r eis e âid o l up ü y e le r r ü tb e ve k ı d em g ö z ön ü n e alı na­
rak m ü h ü r l e r i n i b a s a r l a r d ı 254.

/. Ş eh rem an eti U m ûm î M eclisi ve B elediye M eclisi M a zbataları

B u m a z b a t a l a r da vi lâ y e t i dar e m e c l is l e ri m a z b a t a l a r ı gibi d ü z e n le n i r l e r d i .

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K â ğ ıt

T a n z i m a t ö n c e s i m a z b a t a l a r ı ba tta l k â ğ ıd l a r a y a z ıl m ı ş tı r . G e n e l li k le tek sayfa

y e t m e d i ğ i n d e n kâ ğıt , b o y u n a ikiye k a t l a n a r a k k a rş ı lı k l ı s a y f a l a r k u l la n ı lm ış ; iki sayfada
b i t m e m e s i h a li n d e ise a r k a y a g e ç il m i ş ti r.
T a n z i m a t s o n ra s ı m a z b a t a l a r ı ise g e n e ll ik l e t a k r i rl ik k â ğ ıd a ya z ıl m ı ş tı r. Tek say­
f an ın y e tm e s i m ü m k ü n o l m a y a n uz un m a z b a t a l a r d a çift t a k r i r l ik , d a h a u z un o la n la rd a ise
d e f t e r t a r z ı n d a iç içe y a p r a k l a r d a n m e y d a n a g e ti r il e n k â ğ ıd l a r k u l la n ı lm ış t ır . Hatta, bun­
lara r en kl i ve k a b a r t m a d e s en l i k â ğ ıd l a r d a n y a p ı l m ı ş b i re r k a p a k t a k ı l m ı ş ve kâğ ıdı n kat
y e r i n d e n d e l i n e r e k g e ç ir il e n ince bi r k o r d e l â ile de b a ğ l a n m ı ş l a r d ı r ' 5.

M a z b a t a l a r , k â ğı dı n üst y a r ı s ı n d a n b a ş l a m a k ü z e re y a z ı l m ı ş l a r d ı r . B i tim in e hemen

ta r i h a tı l ıp 2 cm. k a d a r a ş a ğ ı s ı n d a n da m ü h ü r l e r b a s ıl m ı ş tı r . M e c l i s üy es i s a y ıs ın ın fazla
o l m a s ı ve m ü h ü r l e r e bir sa tı rı n y e t m e m e s i h a li n d e y in e s o ld a n b a ş l a n m a k üz ere ikinci
s ır a d a d e v a m e d il m iş ti r . M e r k e z d e k i m e c l is l e r i n ilk d e v ir m a z b a t a l a r ı n d a m ü h ü r sah ih­
l er i n in va z if e le r i b e l i r t i l m e m i ş k e n s o n r a d a n m ü h ü r l e r i n ü z e r i n d e b u n l a r a da yer veril­
m iş ti r .

2. Yaz ı

M a z b a t a l a r d a k u l la n ı la n yaz ı r ı k ' a o l m a k l a b i rl ik t e , T a n z i m a t ön c e si ve sonrası

m a z b a t a l a r ı n ı n y a z ıl a r ı n ın k a ra k t e ri o l d u k ç a f ar k lıd ır.

3. T a r i h

M a z b a t a l a r ı n t a r i h l e n d i r i l m e ş e k ill e ri de XIX . y ü z y ıl ı n d i ğ e r be lg e l e ri n d e rast­

l a d ı ğ ı m ı z şe k il d e d ir . Ya n i, m e r k e z d e k i m a z b a t a l a r d a b a ş l a n g ı ç t a y a ln ı z hi crî tarih kul­
lan ı l m ı ş; 1 8 6 0 ’l ard a y in e ö nc e hi crî o l m a k ü z e re r û m î t ar ih de ilâve edilmeğe
b a ş la n m ış t ır . Az o l m a k l a bi rl ik t e s a d e c e rû mî t a r i h in y a z ıl d ığ ı m a z b a t a l a r da vardır.

U K R , s. 2 5 7 -5 8

:<4 U K R , s. 258.
İrade tasn ifi için d e bu tarz M e clis-i V âlâ-yı Ahkâm -ı A d liy y e , M ec lis-i M ahsus-ı Vükelâ ve Şûrâ-yı
D e v le t m azbataları bulunm aktadır.
 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

S o n u ç

M a zb a ta la r , bir m ec lis d e y a p ıla n m ü z â k e r e l e r so n u n d a a lm a n karar lar ı üst m a k a ­

ma b i ld ir m e k ü ze re d ü z e n le n e n ra p or m a h i y e tin de ki be lg e le rd ir. Hangi m ecl is ta r a fı n da n
dü z e n le n i rl e rs e d ü z e n le n s in l e r m az ba t al a r, t a kr irl e r gibi el k a b s ı z yaz ılı r, -y u k ar ı d a b e li r ­
tilen bazı i s tis na la r d ı şı n da - m a h z a r la r gibi de çok m ü h ü r taşı rla r. An c a k di ğe r öz e lli k le ri
b a kı m l ar ı n d an bu iki tür b e lg e d e n ayrı lır lar . Zira, t ak r ir le rd e tek m üh ü r ol du ğ u gibi m a h ­
za rlar da bir kararı b i ld ir e n değil bir iste kte b u lu na n ve halk t ar a fı n d a n ka lem e a lın a n d i ­
lekç eler dir. Ay rı ca , kâ ğı dı n k u lla nı lış tarzı îti bâ riy le de m az b a t a l a rı n m ah z a r la r d a n
ko lay ca a y rı l m a l a r ı m ü m k ü n d ü r .

V. L Â Y I H A
L â y ih a , A r a b c a "levh" ( j J ) k ö k ü n d e n gele n ve lügat mânâ sı " h a tı rl a n a c a k şey,
hatı ra g ele n" de m e k ol an "lâyı h" k e li m e s i n in m ü en n e s i (fe m in e n i )d i r. O s m a n lı d i p l o m a ­
tik d i lin de ise "lâ y ih a ", ra p o r ve t asl ak o lm a k üze re iki ayrı be lge cinsi için k u l ­
lanı lm ışt ır.
Han gi g ru b a gi re r se gi rsi n l âyi ha lar , e lk a b ihti vâ e tm e z le r . A n c a k, ço k kere,
k âğ ıdı n üst k e n a rı n a ya kı n ve "h üve " fo rm ü lü n ü n birk aç cm. a ltı nd a l ây i ha nı n neye d âir
ol du ğ u n u b e lir te n bir ba şlı k bu lu n ur . L ây ih a metni ç o ğ u n lu k l a be n d ben d, y a h u t m ad d e
ma d de k a le m e a lı nm ış tır . Bir inc i gr u pt ak i l ây i ha la r da hâ ti m e d e "E m r ii fe r m â n
fo rm ülü ku l la n ı la b il d i ğ i gibi d a ha d e ğ iş ik bir ifade ile de lây ih a y a son v e r i l e b i l m e k te d i r .

A. C İ N S L E R İ

1. R a p o r M â h i y e t i n d e k i L â y i h a l a r

a. Islah at Lâyih aları

Bu tip lây ih ala r, her hangi bir h u s us a d a ir ya p ıl m as ı d ü ş ü n ü le n ısl ah at h a k k ın d a

bir dair e ve ya ş ah ıs t ar a fı n d a n h a z ır la n ı p ilgili m e r c i ’e s u nu la n r ap or la rd ır' *' . K â ğı dı n
üst or ta y e ri n d e
"C ezâ 'ir-i B a h r -i S e fid ısla h a tın a d â ir lâ y ih a ”2' 1,
" T e k s îr -i v â r id â t ve ta k lîl- i m a s â r ıfâ ta d â ir h â tır a - i k a s ır a ”2'* ş e k li n d e kısa ve ya
"U sîtl-i n izâ m â t-ı D e v le t- i A liy y e m u r u r -ı e zm â n ve m e v â n i'a t h a s e b iy le h e r b ir ­
le r in e h a le l tâ r î o lm u ş o ld u ğ u n d a n b i - h a m d i'll a h i'l- m e l i k i 'l - m i is t e 'a n bu e v â n -ı s a 'd - i k -
tir â n d a h e r b ir m a d d e u s û l-i n izâ m -ı m ü s ta h s e n e y e ra b t b u y u r ıılm a k d a o lu p h iim â -v â v e -i
şâ h â n e le r in d e a c e z e -i f u k a r a e z -h e r c ih e t y e d - i m e z â lim d e n ta h lîs - i g ir ib â n b irle â s â v iş
ü r e fâ h iy y e t b u la c a k la r ı n ü m â v â n id ü ğ ü ve b u n d a n b ö y le h e r b ir m a tliıb â t w
m ü r e tte b â t-ı D e v le t- i A liy y e va kt ii z a m â n iv le ta m â m e n ve m iite z â y id e n ta h s ilin d e
s u h u le ti m û c ib o lm a s ın a d â ir bu a b d -i k e m te r le r i h â c e g â n -ı K a le m -i D iv â n -ı H u m â v iin
m ü h im m e -n ü v is â n ın d a n ve D e b b a ğ h â n e N â z ır ı s â b ık R â g ıb ç â k e r le r in in b u n d a n a k d e m c e
Bu tür pek çok lâyiha olup bunlardan bir kısm ının çeşid li külübhanelerdc suretleri de bulunm aktadır.
M eselâ. III. Selim saltanatında Koca Y u su f Paşa, V eli E fendi-zâde F.min I:fendi, Salih -zâd e. Âşir
Efendi, Hayrullah Efendi, D efterdar Ş er if Paşa, Tatarcık Abdullah E lendi, (,'avuşbaşı Raşid E lendi.
A bdullah Berrî Efendi, Hakkı Paşa, Osman Efendi, M ustafa R eşid Efendi, İbrahim Efendi. Rasih
M ustafa Efendi, müverrih Enverî. Lâleli M ustafa Efendi. A li Râik Efendi, M ab e\in ci M ustafa İffet
B ey, B ey lik ci Sâll E fendi, T ezkire-i ev v e l Firdevs E fendi, T e/k ire -i sânî Nuri Efendi sayılab ilir.
Enver Ziya Karal, "Nizâm -ı C ed îd ’e Dâir Lâyihalar" Tarih V e sik a la rı, sayı 6 (N isan l ‘)4 2 ), s. 415.
Bunlardan Tatarcık A bdullah E fen d i’ninki TO EM , V II/41-42, V III/43 ( 1 3 3 4 )’de Ş e rif M ehmed ta­
rafından. ismi b ilinm eyen bir lâyiha ise TV, sayı 6-8 ( 1 9 4 2 )’de Prof. Karal taralından neşr edilm iştir.

•M7 M ülga Bahr-i Sefid V âlî m uavini M ehmed T evfik mühürlü lâyiha: YEE, nr. 14-2 I 3 - 126-7.
V ak 'an üvis Lütfi E fen d i’nin lâyihası: YEE, nr. 1 4 -8 8 /5 -8 8 -1 2 .
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

h â k -p â v - ı d e v le tle r in e ta k d îm e y le d iğ i r is â le -i le v â y ih in te s h il- i m e v a d d u e s â sı z ım n ın d a
işb u lâ y ıh a - v ı a b id â n e m ta h r îr ve a te b e - i â lîle r in e ta k d im e ic tis â r k ılın d ı" 2-9 gibi uzun
o l m a k ü z e re , l â y i h a n ın m â h i y e ti n i bi ld i re n bir b a ş lık v ard ır . A nc a k , takri r, mazbata,
m ü z e k k i r e tü rü b e l g e l e r d e o l d u ğ u gibi b u n l a r d a da e lk a b b u l u n m a z .
"S a lta n a t- ı s e n iy v e ’n in u m û r -ı m â liv y e s in c e g ö r ü n e n m u z â y a k a h â li d e rec e -i
n ih â y e te v â s ıl o lm u ş d u r " 2M) v e y a
" M a 'lû m - ı â lî b u y u r u ld u ğ u ü z e r e ..." gibi bi r g e ç iş l e k o n u y a g iri le re k görüşler
bi ld i ri li r . Bu tü r l â y i h a la r d a g ö r ü ş l e r m a d d e l e r h a li n d e b e l i r t i l e b i l d i ğ i 2fc1 gibi "sual-
c e v â b " ş e k li n d e ya z ıl d ığ ı da v â k i ' d i r 262. B a z ı s ı n ı n s o n u n d a " h â tim e " başlı ğı taşı ya n bir
k ıs ım v a rd ır . B a z ı s ı n d a ise b u n a ih tiy aç g ö r ü l m e m i ş o l up
"B u m iitâ le 'a - y ı e s â s iy y e y e m iite fe r r i' m e b â h is in te d k îk ve ta m im i ve k a b u l ve
r e d d i m ü te v a k k ıf- ı r e ’y - i â l îd i r "2M ş e k li n d e bir i fad e ile l â y i h a y a son v e ri lm iş tir .
Bu tü r l â y i h a la r ın s o n u n a tar ih at ı l ıp m ü h ü r b a s ıl m ı ş tı r. M ü h rü n üs tün de ise
b a z a n s a d e c e "k u ll a r ı " k e li m e s i , b a z a n da lây ih ay ı s u n a n ş a h sı n
"M ü lg a B a h r -i S e fî d V â lî M u â v in i" 2bA gibi v a z if e si ve sıfatı bu lu n u r. Al tın a isim
ve m ü h ü r k o n m a y a n l â y i h a la r ise, üst yazı d i y e b i l e c e ğ i m i z bi r t e z k i re ile ilgili makama
s u n u l u r d u ki, y a z a n ı n m e v k i k ve ismi b u n u n a lt ı n d a b u l u n u r d u 265.

b. Teftiş veya M em u riyet Sonunda S unulan L âyih alar

M ü lk î, adlî , m âl î hü v i y e t i ol an he r ha ng i bi r m ü e s s e s e y i t ef t iş e m e m u r edilen
ş a h ıs l a r ı n t ef tiş s o n u n d a , y a h u t, r es m î bi r sı f a tl a y a b a n c ı bi r d e v le t n e z d in e gönd eri len
m e m u r l a r ı n d ö n ü ş l e r i n d e , m e m u r iy e t le r i i n ti b â la r ıy l a a lâ k a l ı g ör ü ş ve dü ş ü n c el e ri n i be­
l ir tm e k için ilgili m a k a m a s u n m a k ü z e re ka le m e a ld ı k l a r ı r a p o r l a r bu g r u b a girer.
Bu l â y i h a la r d a , s u n u l d u ğ u m a k a m a gö re k u l la n ı la n if a de de farklı olur. Yabancı
bir d e v le t h a k k ın d a k i i n ti h a la r ın a n la t ıl d ığ ı lâ y i h a y a
" Ş e h â m e tlü İra n Ş â h ı h a z r e tle r in e ş e r e f - t a s tî r b u y u r u la n n â m e -i h u m â vû n -ı
m e y m e n e t-m a k r û n - ı h a z r e t- i h ilâ fe t- p e n â h île r in in Ş â h -ı m ü ş â r ü n ile y h e te b liğ ü irsâ li
h a k k ın d a v u k u ' b u la n m e m û r iy y e t- i ç â k e r â n e m in ifâ s ı z ım n ın d a T a h ra n ’a s û r e t- i a zim et
ü a v d e t ve o r a c a v â k i' o la n m e ş h û d â t-ı ç â k e r â n e m in b e r -v e c h -i z îr a r z u b e y â n ın a c ü r et
o lu n u r ." ş e k li n d e bi r b a ş lı k k o n u r ve lâ y i h a m e t n i n e ise

"İş b u m e ’m û r iy y e t-i b e n d e g â n e m ..." gibi bi r if â d e ile b a ş l a n ı r d ı 266.

c. G örüş B ildiren L âyih alar

Bu g r u b a gi re n lâ y i h a la r , ilgili ve s öz sa h ib i bi r v a z if e li n in , h e r han gi bir mesele

h a k k ın d a k i g ö r ü şl e ri n i b i ld i r m e k ü z e re k a le m e ald ığ ı r a p o r l a r d ı r. M e se l â , 1856 Paris
m u â h e d e s i ve gay r-i m ü s l im t e b a a y a v e ri l e n i m t iy a z f er m an ı h a k k ın d a bazı iti ra z la r ih­
tivâ e d e n ve R e ş id Pa ş a t a r a f ı n d a n k a le m e a lı n ı p m â b e y n - i h ü m â y û n a su n u la n lâyiha
b u n a ö r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r 267.

"Ragıp E fe n d i’nin Islâhat L âyihası", T a rih V e sik a la rı, sayı 5 (Şubat 1942). s. 359

Fuad P a şa’nın m âlî duruma dair kalem e ald ığı lâyiha: C evdet Paşa, T ezâ k ir, yay. C avid Baysun. I.
A nkara 1953, s. 227.

1 M eselâ , Bahr-i S efid ıslahatı lâyihası ile R agıb E fe n d i’nin ıslahat lâyih asın d a böyledir.

Lütfi E fe n d i’nin adı g eçen lâyih ası.

Lütfi E fe n d i’nin lâyih ası.

11 Lütfi E fen d i'n in lâyih ası.

Lütfi E fe n d i’nin lâyih asın a ekli tezk iresi: gös. yer.

Y âverden M irliva Süleym an ve Y üzbaşı Â sa f im zalı İran m em uriyetlerine dâir lâyiha: YEE. nr.
1 4 -1 1 7 -1 2 6 -7 .

Bu lâ y ih a iç in bk. T ezâkir, s. 76 vd.

 d il e k ç e l e r v e r a p o r l a r
3 37

d. Esbâb-ı M ûcibe Lâyihası

K o nu la c ak bir ka nun veya y a pı la c ak bir d e ğ iş ik liğ in s e be bl e rin i izah m ak s a d ı y la
kalem e alın an lâyih ala ra "e sb â b -ı m û c ib e lâ y ih a s ı" adı verilir. Son d e v ir b e lg e l e ri n d e n -
dir. H a zı rla yan d air en in ba şlıklı kâ ğ ıd ın a ya zılır. Di ğe r l â y ih a la r d a o l du ğ u gibi, kâğ ıt o r ­
tala nm a k üzere "e sb â b -ı m û c ib e lâ y ih a s ı" o ld u ğ u ya zılır. Alt ta, tarih ile y a z an da ir e n in
resm î müh rü b u l u n u r 68.

2. T a s l a k M a h i y e t i n d e k i Lâ yi ha la r

Hu k uk î yö nü ol an be lg e le rin m ü sv e d de s i d ur u m u n d a k i lây ih ala r,

a. K a n u n n â m e ve n izâ m n â m e lâ y ih a la rı
b. T alim a tn â m e, m u k a v e le n â m e ve ş a r tn â m e lâ y ih a la rı o lar ak iki g r up ta t o p l a ­
nabili rse de bu nl arı n de vle t m ü es se se le ri ta r a fı n d a n h a z ır la n a n l a r ı n ın ter tib tarz ları
b a k ım ın d an a ra l a rı n d a pek fark yo ktur.

Bu gru bd ak i lâyi ha lar, her hangi bir hu su sa dâ ir ilgili m ak a m ve ya se lâ h i y e t s a h i ­

bi k im s e le r ta r a fı n d a n h a z ır la na n ka n u n ve ni z â m n â m e , tal im a t, m u k av e l e ve ş a rt n â m e -
lerin m üs v e dd e s i veya tasd ik e di l m e d e n önc ek i hali yani k an un , n i z â m n â m e , m u k a v e l e ,
vs. taslağı şe kl in de t a r i f edile bil ir.
L â y ih al a rı n ço ğ u n d a ol du ğu gibi bu n l ar d a da
"M u v â z e n e -i U m û m iyye K a n û n n â m e lâ y ih a s ıd ır " '^ v e y a
"D îv â n -ı â lî K a n u n u lâ y ih a s ıd ır " 110
" M u k a ve le n â m e lâ y ih a s ıd ır " 11' gibi bir ba şlı k b u l u n m a k t a ve a r d ı n d a n h e m e n
k a nu n m a d d e l e ri n e g e ç ilm e kt e di r. K an u n u n hü v i y et i n e göre "f asıl" ve ya s a d ec e
" m a dd e " le r birde n ba ş la y a ra k s ır a la nm a kt a d ır . Fa s ıll a ra a yrı ld ığı tak d i r d e, her faslın
neye da ir ol du ğ u da m ese lâ,

"İ k in c i f a s ı l
T a h k îka î-ı e lv iy e v e d â ir d ir " 212 ş e kl in de b e li r ti lm e k te d i r.
Fasıl lar a a yr ıl mı ş o l an l a rd a fasıl nu m ar a sı değişt iği z a m a n m ad de n u m ar a la r ı t e k r a r b i r ­
den ba şla m ay ıp , bir önc ek i faslın son m a dd e s in i taki b ed e n n u m a r a d a n d e v a m e t m e k t e ­
dir.

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. R a p o r M â h i y e t i n d e k i L â yi ha la r

Lây ih an ın m âh iy e tin e göre k u l la nı la n kâğıt da farkl ılı k g ö s te r m e k t e d ir . R a p o r

m ahi y e tin d e ki l âyi ha lar uzun vey a kısa ol u şl a rı n a göre d e ğ iş ik e b ‘ad da ki kâ ğ ıd l a ra
yazıl mı ştı r. Bir s ah ife ye sığ a bi le c e k ol an l a r tek, da ha uz un lar ı için ise çift ta k r i rl ik kâğıt
ku lla nı lm ış, ha tta baz an bu n la r bir d e fte r ş e k lin d e bi rka ç y a p ra k t a n m e y d a n a g e lm i şt ir
K ul la n ıl an kâ ğıtlar, 13 x 2 0 , 5 27’; 15 x 22 , 5 274; 20,5 x 3 2 275; 23 x 38 c m . ;7t gibi çok

:m E lv iy e-i selâ sc ile ilg ili 7 Eylül 1334 (20 Eylül 1918) tarihli lâyiha: DUİT, dos, nr. 1/2-5.
YEE, nr. 18-5 2 5 /2 7 5 -1 2 8 -2 7 .

:'u YEE, nr. 3 7 -313-47-1 12.

YEE, nr. 2 5 -1 2 8 9 -5 2 -7 3 .

D îvân-ı âlî Kanûnu lâyihası: YEE, nr. 3 7 -313-47-1 12.

;7' V ak 'anü vis M ustafa E fen d i’nin lâyihası: YEE, nr. 14-2 5 8 -1 2 6 -8 .

İstanbul b eled iyesin e dâir Sadrâzam İbrahim Hakk. Paşa'nın lâyihası: YEE, nr. 1 4 -2 1 0 -1 2 6 -7 .

Süleym an ve Y üzba5‘ Â sa f im zalı Iran m em uriyetlerine dâir lâyiha: YEE, nr.

338 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

d e ğ iş i k e b ' a d l a r d a o l a b i l m e k t e d i r . Te k s a y fa y a y a z ıl m a s ı h a li n d e , ge n e ll ik l e sağd a, lâyi­

h a d a n l â y i h a y a d e ğ iş m e k ü z e re , bir marj b ı r a k ı l m ı ş t ı r 277. Çi ft ta k r i rl ik kâ ğıt kullanılması
h a li n d e y a p r a ğ ı n "b" y ü z ü n d e .vağda b ı ra k ı la n bu m ar j, "a" y ü z ü n d e vo/a g e ç iri lm işt ir .

2. T a s l a k M â h i y e t i n d e k i L â y i h a l a r

T a s la k m a h i y e ti n d e k i lâ y i h a la r , bir nev i m ü s v e d d e o l d u k l a r ı n d a n d ü z e n le n i ş tarz ­

ları d a far k l ıd ı r. F a s ıl la r a a y rı l m ı ş o l a n l a r d a fa s ı ll a r d e ğ iş t ik ç e yen i b a ş lı k la r d a satır or­
t a l a n d ığ ı h a ld e m a d d e d e ğ i ş m e l e r i n d e p a r a g r a f başı y a p ı l m a k l a y e ti n i lm iş ; fasıl ve
m a d d e n u m a r a la r ı yaz ı ile y a z ıl m ı ş tı r. M a d d e n u m a r a la r ı b a z a n k e n a r d a b ır a k ıla n marja
k o n d u ğ u h a l d e 278, b a z a n yazı h e m e n k â ğ ıd ı n k e n a r ı n d a n b a ş l a t ı l m ı ş ve m a d d e l e r diğer
s a t ı r l a r l a ayn ı h i z a y a g e t i r i l m i ş t i r 27'.
Bu t a s l a k la r ın , ilgili m a k a m l a r c a o k u n u p d ü z e l t i l m e s i g e r e k t iğ i n d e n , dü z e lt m e l e ­
rin r a h a t lı k l a y a z ı l a b i l m e s i n i t em in e tm e k ü z e re k â ğ ıd ı n k u l la n ı lı ş ı d i ğ e r l e r i n e nazaran
f ar k l ıl ık g ö s t e r m e k t e d i r . Şö yl e ki, bu n l a r , "k a r n ıy a r ık " d e n i l e n , s a y f a n ı n en d e n ikiye
b ö l ü n ü p , lâ y i h a m et n i için s a d e c e sağ y a r ı n ı n k u l la n ı lı p sol y a r ı n ı n d ü z e l t m e l e r için boş
b ı ra k ı ld ı ğ ı t a r z d a ka le m e a lı n m ış la r d ır . Bazı l â y i h a la r d a ise b i r a z farklı bir sist em uygu­
l a n a r a k y a p r a k l a r ı n "b" y ü z l e r i n e y a z ı l ı p " a" yü z le r i b oş b ı r a k ı l m ı ş ; b ö y l e c e m es e lâ "2b"
d ek i bi r d ü z e l t m e " 3 a " y a y a p ı l m ı ş t ı r 21*0.
D ü z e l t m e l e r d e ise d e ğ iş i k ş e k il le r k u l la n ı lm ış t ır . M e s e l â , ç ı k a r ı l a c a k c üm le veya
p a s a j l a r ı n üs tü ç iz i li p , ilâv e e d i l e c e k bir ib âr e v e y a c ü m l e v a rs a g i re c e ğ i ye re numara
k o n u l m u ş ve so ld a k i b o ş l u k t a t e k r a r l a n a n n u m a r a n ı n y a n ı n a ge re k l i ilâ ve ya p ıl m ış tı r 2®'.
T a m a m e n d e ğ i ş t i r i l e c e k m a d d e l e r i n k a r ş ı s ın a y en i ş e k il le r i y a z ıl d ığ ı gi bi, ilâve maddeler
de n u m a r a s ı ile bi rl ik t e y i n e sol ta r a fa y a z ı l m ı ş t ı r 282. L â y i h a d a m a d d e l e r i n sıralarının
d e ğ iş t ir i lm e s i h a li n d e de e s k is i n in ü s tü ç i z i le r e k ye ni ş e k il d e ka ç ın c ı m a d d e olacağı be­
l i r t i l m i ş t i r 28’.
Bazı l â y i h a la r d a ise sol ta r a fa , m a d d e l e r l e a lâ k a l ı o l a r a k , i h ti y a c a göre "tavy
o l u n m u ş d u r " , "bu d a h i" gib i kı sa v e y a
"B i ’t-ta s h îh v ilâ y e t n iz â m n â m e s in e n a k l u ilâ v e o lu n m u ş d u r " ve y a
" V â lî m u â v in i o lm a d ığ ı c ih e tle ta y y o lu n m u ş d u r " gibi d a h a uz u n ş e rh le r kon­
m u ş t u r 284.

M a a m a f i h , a z da ol sa bazı n i z â m n â m e l â y i h a l a r ı n ı n da r a p o r mahiye tin de ki

l â y i h a la r a b e n z e r şe k il d e k a le m e a l ı n d ı k la r ı v a k f d i r . M e s e l â , V i l â y e t N i z â m n â m es in in
ikinc i şek li bö y l e d i r . Y a p r a ğ ı n "b" y ü z ü n d e s a ğ d a, "a" y ü z ü n d e s o ld a marj bı rakılarak
y a z ıl m ı ş ve "m ü c e d d e d e n ilâ v e e d ilm iş d ir " v e y a "b u d a h i" gibi ş e r h l e r de m ar ja konmuş;
yi ne m e t i n d e üs tü ç iz i lm iş k ı s ı m l a r ın d ü z e l t i l m i ş ş e k il le r i m a r j d a y e r a lm ı ş t ı r 285.
Bu d e ğ i ş i k l i k l e r d e k u l la n ı la n bi r usûl de d ü z e l t m e l e r i n k ırm ız ı kalemle
y a p ı l m a s ı d ı r ki, b ö y l e c e d a h a r ah a t g ö r ü l e b i l m e im kâ nı s a ğ la n m ış t ır .

M ülga Bahr-i S efid V âlî m uâvini M ehm ed T evfik im zalı lâyiha: YEE, nr. 1 4 -2 1 3 -1 2 6 -7 .

Bu marjın kâğıdın eb 'a d ıy la m ütenâsib olarak g e n işle y ip d araldığını sö y le m ek mümkün değildir.

Zîrâ, 23 cm . eninde bir kâğıda y a zılm ış lâyihada marj 1,5 cm .(Y E E . nr. 1 4 -2 1 3 -1 2 6 -7 ) iken 20,5 cm.
en in deki bir kâğıdda 3,5 cm . (Y E E , nr. 14-1 1 7 - 1 2 6 -7 )’y e u laşabilm ektedir.

:'M M eselâ , M u vâzen e-i um ûm iyye kanunu lâyih ası bu şek ild e y a z ılm ıştır.

: M eselâ , D îvân -ı âlî kanunu lâyihası böyledir.

:ko M eselâ , İdâre-i U m ûm iyye-i V ilâ y et N izâm n âm esi lâyih ası böyledir: Y EE, nr. 3 7 -4 7 /4 1 -4 7 -1 13.

;ı" M u k a v e l e n â m e l â y i h a s ı , 1, 2 , 5 . 9 . m a d d e l e r .

;s: Y E E . n r . 2 5 - 1 2 8 9 - 5 2 - 7 3 .

*’ M eselâ , yin e aynı m ukavele lâyihasında 9. m addeden sonra yeni bir m adde eklen m iş; böylece, 10
madde II; 1 I . m adde 12; 13. m adde 14 olm u ş, m üteakiben 15 ve 16. m addeler ilâve edilm iştir.

;ı" YEE. nr. 3 7-47/41 -47-1 13.

YEE, nr. 3 7 -4 7 /4 1 -4 7 -1 13' d e k i ikinci b elge.

 D İ L E K Ç E L E R VE R A P O R L A R

Her hangi bir işl etme için özel ş irk e tle r veya b e led iy e gibi resm î m ü e s s e s e l e re
im tiy az veri lm es i söz ko nu su o l du ğ u nd a bu im tiy az m u k av e l e ve şa rt n a m e l e r i n e dair
lây ih a la r işle tm ey e talib o la nl a r ta r a fı nd a n h a z ırl a nı p su n u lu rd u . An ca k, bu lâyi ha lar ,
de vle t d a ir e le r in de h a z ır la n a n ka n u n n â m e , n i zâ m n â m e , vs. lây i h a la r ın d a n b ira z farklı idi.
Bir k ı sm ınd a m u k ad d im e, bir kı sm ın d a hâ tim e ve so nd a da tarih b ul un u r; a yrı ca di ğe rl er i
gibi k arn ıy arı k ol ara k değil, r apo r m ah iy e tin de k i lâ yi ha la r ş e k lin de bü tü n say fayı k a p ­
laya ca k tarz da , fakat yine m ad de m ad d e ve m ad d e l e r ara s ın a bir a ç ık lık k o n u l ar a k
h az ırl an ırd ı. ö z e l şirk e tle rc e h a z ır la na n bu m uk a v e l e n â m e ve ş a rt na m e l â y ih a la r ın a
da m g a pulu y a pı ş tır ılı p üzeri i m z a la n ı r k e n 286, resm î m üe s s e s e l e rc e t an z im e d il e n le r e
r esm î m üh ür le r b a s ıl ır d ı 287.

S o n u ç

Isla ha t lây ih a la rın ın çarpı cı bir öze lliği ol m a m ak l a b e ra b e r tas la k m â h i y e ti n d e k i

l âyihalar, k âğ ıdı n ku lla n ılı şı ba kı m ı n d an k o la yc a t a n ı na bi lir le r .

h İzm ir körfezinde vapur işle tilm e si için çeşid li şirketler d evlete müracaatta bulunm uş ve bu arada m u­
kavele ve şartname lâyihaları hazırlayıp yollam ışlardı. M eselâ, U şşâk î-zâd e ile B ergam alıyan B ogos

, Eyâ l Ü' 12, 9 8 ( ? A g U S ,° S l 8 8 2 ) t3 r İ h ,İ l â y ’h a * a p u lu n ü z e r i n i Berga-

m a lıy a n im z a l a m ı ş , U ş ş â k ı- z a d e is e a ç ığ a m ü h ü r b a s m ı ş t ı r . lr a d e - M M , n r . 3 3 7 9 /1 .

’ UM(Mh“Ι'mî.TriİrTh'!?
l ™ 9 ,5 0 y "
lzm'rBelediyes',a,af,nda”haz,r,ana"16H“2'™
f , , e b iri" Cİ ve iki" ci f i r e l e r i n i n m O M rleri b a s.l.d .r-
 S e k i z i n c i Bölüm

İ F TA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

I. FETVA
Ara b c a asıllı bir ke lime olan f e l v â nın lügat mân âs ı, "g ü çlü kl eri çö z en ku vv etl i ce-
va bl a r" d ır. Fıkıh m ü ess e ses i olara k ise fetvâ, "f âki hin hü kü m m â h i y e ti n d e o l m a k s ız ı n
ve rdiği c ev ab " de me kt ir. Fetvâyı veren fâkih, "müftî" adını taşır. Kadı ile müftî
a ra sı nda ki fark ise, bi rin c in in kan un lar ı tatbik edici o l m a s ın a k arş ılı k m üftî, bun lar ı
t edv în e d e r 1. Fetvâ, ş e r ' î bir m üe ss e se o l m a s ın a r ağm en , da ha E m e v îl e r ve A b b â s î le r d e ­
v irl e rin de bile m ühi m siyâsî o la yl a rd a h ü k ü m d a r l a r m u tla ka m ü ft în in fet va sın ı a l ı r l a r d r .
O s m a nl ıla r da ise, mes el â t op rak la ilgili örfî m es e l e l e rd e dahi m ü ft în in f et v â s ın a
m ü râ c a at e d i l m i ş t i r .

A. R Ü K Ü N L E R İ

1. D a ve t

Davet rük nü, fetvâ lar da çok ç e şi d lil ik gö s te r m e k t e ol up b a ş lıc al a rı şö yle di r:

"A lla h ü m m e y â m u h ib b ü k ü lli sâ "il,
n es ’e lü k e te s h ile ’l-v e s â 'il
ilâ h a lli m ü ş k ilâ ti l-m e s â ’il"4,

"A lla h ü m m e y â v e liy y ü l-is m e ti v e 't-te v fik .

n es e lü k e l-h id â y e ilâ s e v â i t - t a r ik " \

"A lla h ü m m e y â m ü lh im ü ’l-h a k k ve m ü s e h h ilii's -s a 'b ,

ih d in â h i-fa z lik e ilâ s e b ili 's-s a v â b ">
',

1 Ebül’ulâ Mardin, "Fetvâ", lA , IV (1 9 4 8 ), 583.

Mardin, gös. yer.
' Mardin, s. 584.

İlm iy e S a ln a m e si, İstanbul 1334, s. 418. 419, 421; Fekete, D ip lo m a tik , s. LXIV; G ökbilgin D ip lo ­
m a tik , s . 113. '

İlm iy e S a ln a m e si, s. 378, 384, 385; Fekete, D ip lo m a tik , s. LXIV.

342 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"A lla h ü m m e m ü lh im ü ’l-h a k k ve m ü s e h h ilü ’s - s a 'b ,

n e s ’e lü k e ’l-h id â y e ilâ s e b ili ’s -s a v â b " 1,

"A lla h ü m m e y â m ü lh im ü ’l-h a k k ve ’s -s a v â b ,

n e s e liik e ’l-is m e te f i ’s -s u ’â l ve ’l-c e v â b ',H,

" A lla h ü m m e y â v e liy y ü ’l-is m e ti ve ’l-in â y e ,

n e s 'eliik e ’l - k ifâ y e ve ’l- h id â y e "'*,

" A lla h ü m m e y â v e liy y ü ’l- is m e ti v e ’l-in â y e ,

n e s e liik e ’l-h id â y e f i l-b id â v e ve n - n ih â y e " l0,

"A lla h ü m m e vâ m â lik ü y e v m ü ’d -d în ,

iy y â k e n a 'b iid ii ve iy v â k e n e s t a 'i n " " ,

"E im m e tü ’d -d în ve u le m â ’i e h li ’l-y e m în
r ı d v â n u [ 'll a h i] a le y h im e c m a ’în " '2.

F e t v a l a r ı n d a v e t f o rm ü ll e ri z a m a n l a
"A lla h ü ’l - h â d î
a le y h i i 't i m â d f ' n ,
"V e m in e ’l-h id â y e t v e 't - t e v fi k
" V a l la h ü ’l- is m e ti v e 't - t e v f i k " 15 ş e k i l l e r i n d e s a d e l e ş m i ş ; ö z e ll ik l e X V III . yüzyıl o r­
t a l a r ı n d a n î ti b â r e n h e m e n sa d e c e
" M in e t-te v fik " f o rm ü lü t e r c ih e d i l m i ş t i r 16.

2. S u a l

F e tv â, d a im a s o ru l a n bi r s u a li n c e v a b l a n d ı r ı l m a s ı ş e k li n d e d ir . B u n u n için önce
s oru , s o n ra da bu s o ru y a m ü f t in i n v e rd i ğ i c e v a b ye r alır. S o r u y a
"B u m e s 'ele b e y â n ın d a c e v â b n e v e ç h ile d ir k i ? " ,
"B u m e s 'ele b e y â n ın d a c e v â b n e v e ç h ile b u y u r u lu r k i ? " ,
"B u m e s 'ele b e y â n ın d a e ’im m e -i H a n e fiy y e d e n c e v â b n e v e ç h ile d ir k i? " ş e kl in de ­
ki f o r m ü l l e r d e n biri ile g e ç ili r. So ru k ı s m ın d a bell i şa h ıs i si m le ri y e ri n e e rk e k l e r için
A m r ve Ze y d, ka d ın için H in d a dl a r ı k u l la n ı lı r ve k on u en k ı sa ş e k il d e , m es e l â,
" V a kf-ı s a h ih ile v a k f o la n a r z d a m ü te v e llis i iz in s iz Z e y d z ir â a t e v le s e m ü te v e llî-i
v a k f Z e y d 'd e n m u k a ta 'a - y ı v a k fı a lm a ğ a k a d ir o tu r m u ? " '1 v e y a
" P â d iş â h -ı r û y -ı z e m in h a lle d a lla h u h ilâ fe te h u ilâ y e v m i ’d -d în h a z r e tle r in in
itâ 'a tı n d a n h u r u ç ve a s k e r c e m ' ile tu ğ y â n e d ü p v ü c û h la i b â d u ’lla h ı ız r â r ile s â 'î b i ’l-
fe s â d o ld u ğ u m ü te h a k k ık o la n Z e y d in ş e r r ü m a z a r r a tın d a n ta th îr - i b ilâ d ve ta h lîs-i

" İ l m i y e S a l n a m e s i , s. 3 8 7 -3 9 2 .

İ l m i y e S a l n a m e s i , s. 4 0 5 -4 0 7 .

8 İ l m i y e S a l n a m e s i , s. 4 23; Fek ete, D i p l o m a t i k , s. LXIV; G ö k b ilgin , D i p l o m a t i k , s. 113.

İ l m i y e S a l n a m e s i , s. 4 2 4 -2 5 .

F ek ete, D i p l o m a t i k , s. LX IV.

" G ö k b ilg in , D i p l o m a t i k , s. I 13.

ı: F ek ete, D i p l o m a t i k , s. LX IV .
" İ l m i v e S a l n â m e s i , s. 4 3 8 -4 4 1 ; F ekete, D i p l o m a t i k , s. LXIV.

14 İ l m i y e S a l n â m e s i , s. 50 2 -5 0 5 ; F ekete, D i p l o m a t i k , s. L XV .

" İ l m i y e S a l n â m e s i , s. 507.

Ih i l m i y e S a l n â m e s i , s. 530 vd.

i l m i y e S a l n â m e s i , s. 417.
 343
İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

ib â d vâ cib o lm a ğ la m ezb û ru n ve a n a tâ b i' o la n la r ın d e j'le r i m ü m k ü n o lm a y u p m u k a b e

ley e ta s a d d î e d e r le r ise e m r -i v e liy yü l-e m r ile ş e r r le r in i d e f' içü n k a ti o lu n m a la rı c a iz
o lu r m u?"'* gibi ifade ed ilir. So nu nd a ise
"B e y â n b u y u r u la " ve ya
"B eyâ n b u y u r u lu p m ü sâ b olu n a " s ö zle riy le bitirilir.

3. C e v a b

Fet v ân ın bu n d a n so nraki kısmı nı mü ftî ni n ce vab ı teşkil eder. C e v a b k ı sm ın a da

yine k l iş e le ş m iş „
"E l-c e v â b . A lla h u a lem " fo rm ül üy le girilir. So ru nu n ce v ab ı ise çok ke re ' O lu r ,
"O lu rla r" ve ya "O lm a z", " O lm a z la r " ş e k ill e r in de gayet kı sadır. M a am a fı h , c e v a b ı n
m â h iy e tin e göre ba z an "olur" ya hu t "olm az "ı îzah m âh i y e ti n d e
"A m r ’d a n k a rz a lıp so n r a d a n v e ric e k, o lu r
"A sla h a lk ile m u h â lâ ta la r ı y o k ise o l m a z gibi tek c ü m le lik , b a z an da ço k da ha
uzun c e v a b l a r veril diğ i v â k i ‘dir.
Me se lâ Eb u s s u ud E f e n d i ’nin f et v â la rın da bu tarz g e rek çe li uzu n c e v a b l a ra rast-
l a n m a k t a d ı r 1.

4. İm za

Ce v a b ı n a ltı n d a m üf tîn in imzası bu lu n ur . İ m z a n ın ö n ün d e e ks er iy a

"K e le b e h û e l-fa k îr " , ba z an da
"H a rre re h û e l- fa k îr " ib âre ler i, s o n un da ise, şâyet m ü ftî n in s a de c e ke ndi ismi zikr
ed il i y o rs a "u fiy e a n h '\ ba ba adı ile birl ikt e ise "u fiv e a n h u m â ” du ala rı y e r alır. B öy le c e
imza ,
"K e te b e h u S a 'd e d d in e l-fa k îr , u f iye anh" ve y a
"K e te b e h û D ü r r î-z â d e E s - s e y y id A b d u lla h , u f iye an hu m â" ş e kıU e rın e girer. Bazı
f et va lar da ise imza y eri n e m ü h ü r ba s ıl m ı ş tı r ki, XV III . y ü z yı ld a M e h m e d S a ‘id Ef en di,
İbrah im Be ye fe n di , M e h m e d Ş e r îf Efe ndi , M ü ft î -z â d e A h m e d Ef en di, M e k kî Ef e nd i, Es-
sey yid M e h m e d Kâmil Efe nd i, Ya h y a Te vf ik E f e n d i ’nin f et v â la r ın d a b u nu n ö r n e k l e ri n e
r a s t l a n ı r 2.
Son d e v ir d e k il e r de dah il, f et vâ lar da tari h bu l u n m a z .

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

G er ek k u l la n ıla n k âğ ıdı n e b ' a d ı , ge re k s e şekli b a k ım ı n d a n f etv ala r, di ğ e r b e l g e ­

l erd en ko la y c a a yrı lır lar .
Fe tv âl a rd a , ge ne lli kl e 12-13 x 25- 26 cm. e b ‘ad ın d a ince u zu n k â ğ ıd l a r k u l ­
la nılm ıştır. D av et ler , ba ş la n g ı çt a üst ke na ra hayli y ak ın ol up iki ve ya üç s a tır ü z e rin e
t anz im ed il m ek t e ve kâğıt ü z e rin d e da h a gen iş bir alan ka pl a m a k ta y d ı . T e r tib ve yazı
tarzları d e vi r d e n de v ire d e ğ iş m e k üze re çok ç e ş id lil ik g ö s te r e n d a v e tl e rd e " e l i f ' ve "lâm "
gibi uzun h arf ler d e zü lfe ler , kâseli ha rfl er d e ise, b az an di ğe r ha rfl eri de içine a la c a k ş e ­
kilde m üb al â ğ a lı ç a n ak l a r ç iz ilm işt ir. Çok b üy ük bir e k s e r i y e t i n d e ha rf l e r i n n o kt al a rı
k o n m am ışt ır. İçle rin de , M e h m e d Ş e m se dd i n Fe nâ rî E f e n d i 21’nin fe t v â la r ın d a p e n ç e gibi
tek beyz eli , M ol la A b d ü l k e ri m E f e n d i 24’nin f et v â la r ın d a ise tu ğ ra gibi çift be yz eli şekil
'* HH, nr. 21 6 8 5 -A .

I'> M. Ertugrul D üzdag, Ş e y h ü lislâ m E h u ssu û d E fe n d i F e tv â la rı, İstanbul 1972, s. 64, m e s’e le 224.
2n D üzdag, a g .e, s. 103, m es’ele 4 50 ve 451.

;ı Fetvalardan çeşid li örnekler için bk. İlm iy e S a ln â m e si, D üzdag ve Ş eyhülislâm Ç atalcalı A li Efendi.
F e lâ v â -v ı A li E fen d i ve F e tâ v â -y ı F e y ziy y e , yay. Mehmed M ehdî. 1-11, İstanbul 1 3 2 4 -1325. Topkapı
Sarayı A rşivinde de hayli fetvâ örneği mevcuddur.
llm iv e S a ln â m e si, s. 540 vd.
344 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Şekil 218 Şekil 219

Molla Fenârî'nin fetvalarındaki Molla Abdülkerim Efendi'nin
davet fetvalarındaki davet
(İlm iye sa ln â m esi, s. 324) (İlm iye Salnâm esi, s. 337)

v e ri l m i ş o la n d a v e t l e r de b u l u n m a k t a d ı r . Fa ka t, z a m a n l a he m üst t ar a ft a bir boşluk

b ı r a k ı l m a y a b a ş la n m ış , he m de da v e t f o rm ü ll e ri bir t a r a f t a n m u h te v a bak ımı nd an
k ıs a l ır k e n , d i ğ e r t a r a f t a n h e m e n h e m e n o k u n a m a y a c a k d e r e c e d e s til iz e bir üç gen şekli
v e ri l m i ş ti r. Ayrıca " m e s ’ele" k e li m e s i n in
"s in " i n e y a p ı ş m ı ş d e n e c e k k a d a r y a k l a ş t ı r ı l m ı ş
ve ü ç g e n in t e p e s i n d e n y u k a r ı y a d o ğ r u bi r tuğ
ç ık a r ı l m ı ş t ı r .
M e s ____________________ 'e le nin "sin"i ile
c e v a b _______________ __________ ın "b"si ise, d i ğ e r bazı
b e lg e t ü r l e r i n d e de g ö r ü l d ü ğ ü ü z e re sa tı rı n 3/4
ve ya 4 / 5 ’ini k a p l a y a c a k t a r z d a u z a tı lm ış t ır . İlk
d e v ir f e t v a l a r ı n d a " b e y â n ı n d a c e v a b ne v e ç ­
h i le d i r ki" s o ru s u ba z an s a tı r s o n u n a s ı k ı ş ­ Şekil 220
tı r ıl m ı ş o l m a k l a bi rl ik t e k e l i m e l e r y a n y a n a "Bu mes'ele"
d i z i l ir k e n ba z an b i rb i ri n i n ü s tü n e g e le c e k t a r z ­ Hoca Sa'deddin Efendi'nin fetvasından
da y a z ıl m ı ş tı r . A n c a k , z a m a n l a b u n d a da d e ğ i ­ (İS. s. 421)
şik l ik o l m u ş ve g i tg i d e k e li m e l e r y e ri n e h a rf l e r
üst üs te i s t i f e d i l m e ğ e b a ş l a n m ı ş ve n i h a y e t kâ ğ ıd ı n sol k e n a r ı n a p ara le l ol ara k çizilen
ç iz g i n in ü z e ri n e a ş a ğ ı d a n y u k a r ı y a d o ğ r u o l m a k ü z e re y e r l e ş ti r i l m i ş t i r .
" E l - c e v a b " d a n s o n ra g e le n " A l la h u â le m " de y in e sa tı rı n s o n u n a istifli bir biçimde
ve " c e v a b " ı n " b " s in i n u z a tı la n ç izg is i ü z e r i n e y a z ıl m ı ş tı r . Son d e v ir l e r d e "b" ça nağının
ka vs i t ers ç e v r i lm i ş , iç kısm ı yu k a rı d eğ il aş ağı b a k a r h âle g e ti r il m i ş ti r.
F e t v â l a r d a c e v a b l a r ve imza m ü ft îy e
âid o l d u ğ u n d a n farklı bir k a l e m d e n çık m ı şt ır .
Ç o ğ u n d a ise, fe t v â n ın s o ru k ı s m ın a n a z a r a n
d a h a k a lın uç lu bir ka le m k u l la n ı lm ış t ır .

Hayr i E f e n d i ’nin ş e y h ü l i s l â m l ı ğ ı n d a
f e t v â la r ın " F e tv â h â n e " v e ya " D â ir e -i
Ş e y h ü lis lâ m iy y e " b a ş lık lı k â ğ ıt l a r a y a z ıl m a ğ a
b a ş la n d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r 2'.
Şekil 221
F e tv â is te ne n bi rd e n fazl a m e s ’e le ni n, "el-cevab"
Muhyiddin Efendi'nin fetvasından
a ra l a r ı n d a bir m ık d a r ar a l ık v e r i l m e k sû re t iy -
(İS, s. 368)

İlk şe y h ü lislâm olarak kabûl e d ilen M olla Ş em seddin Fenârî. II. Murad devrinde 828 - 834 (1424 25
- 1 4 3 1 ) tarihleri arasında şe y h ü lislâ m lık yapm ıştır. K ısa biypgrafisi için bk. İsm ail Hami Da-
n işm end . İza h lı O sm a n lı T a rih i K r o n o lo jis i, I, İstanbul 1947. s. 433.
•' A bdülkerim E fendi, Sultan II. B âyezid devri şeyhülislâm larından olup 893 (1 4 8 8 ) ’den îtibâren tflüm
tarihi olan 901 (1 4 9 5 -9 6 )'e kadar yedi yıl şey h ü lislâ m lık yapm ıştır. İlm iv e S a ln â m e si. s. 336

İlm iv e S a ln â m e si. s. 6 4 0 vc 6 4 1 'deki fetvalara bk

 345
İ FTA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

le aynı k âğ ıda yaz ılm as ı da m üm kü n dü . Tabi î bu dur um , c e v ab ın kısa o lac ağ ı b ili n e n d u ­

r um la rd a söz ko nu s u idi.

II. İ L Â M
A r a bc a " ‘ilm" k ö k ü nd e n gelen " /7 d m " ın ke lime m ânâ sı , "b ild irm e, a n la t m a d e ­
mektir. Hu ku k teri mi o lar ak ise i'lâ m , bir d â v â n ın m a h k e m e c e nasıl bir hü km e
ba ğl an d ığ ın ı gö ste re n belgeyi ifade eder. An ca k , O sm an lı d i p lo m a ti ğ in d e k a d ıl a rı n şer î
m a hk e m e ye intikal ed e n bir d â vâ nı n k a ra rın ın tas di kin i te m in m a k s a d ı y la
ş e yh ü lis lâ m lığ a; vey a her hangi bir k on ud a bilgi ve rm e k üz ere üst m a k a m la r a y a z dı kl a rı
resm î y a z ıla r için de i l â m tâbiri k u lla nı lm ış tır . Bir ko nu d a bilgi v e rm e k üz ere üst m a k a ­
ma y az ıla n N â m l a r , a r z m â h i ye tin d e d ir . O n un için bu ra da m ah k e m e kara rın ı ih tiv â ed en
i 'l â m l a r d a n bah s ed ile c ek ti r.

A. R Ü K Ü N L E R İ

1. E lk ab

Bu tür i ‘lâmlar,
" M a r û z - ı d â 'i- i d e v le t-i a liv r e le r id ir ki",
"D e r -i d e v le t-i m e k în e, a r z -ı d â 'i- i k e m în e le r id ir ki" v ey a
"D e r -i d e v le t-i m e k in e, a r z -ı a b d -ı d â 'i- i k e m in e le r id ir ki" şe ki l le r in d e k i bir
e lk a b la baş larla r.

2. D a v a c ı n ı n H ü v iy e t in i n T e s b i ti

Ö n c e d â vâ ya konu olan şa hs ın sâk in ol du ğ u şe hir, k a s ab a ve m ah a l le s i , so nr a

va zife si ve adı kay d e dilir. Şayet bir kati d â vâ sı ys a , şik ây et çi ol an v â ri s le r in ön ce
"An a s i m a h r û s a -i B a ğ d a d 'a m u zâ fe M en d e lc in k a z a sı a h â lis in d e n o lu p y in e
m a h r u s a -i m e r k u m a m u z â fe K e r b e lâ -y ı m u 'a llâ k a s a b a sı k a im m a k a m lığ ı z a b tiy e liğ in d e
m ü sta h d e m n e fe r a td a n ike n b e r -v e c h -i â ti m e c r û h e n v e fâ t e d e n M u rta z a b in V eli bin
C u m 'a nam k im e sn e n in v e râ s e ti k a z â -y ı m e rk u m d a s a k in le r v â lid e s i Z e h r a b in ti E s-
s e y y id M eh m e d n â m h â tû n ile li-e b e v e y n e r k a r ın d â ş ı A li ve li-e b e v e v n k ız k a r ın d â ş ı
F â tım a ib n e tü e l-m e r k u m Veli bin C u m 'a 'v a m ü n h a s ır a o ld u ğ u ...”26 ş e kl in de ad lar ı zikr
e dilir, so n ra b u n l ar ı n h a ki ka te n vâ ris ol duk lar ı
"şu h û d -ı u d û lle m a h z a r -ı h a sm -ı c â h id d e b e r -n e h c -i ş e r i s â b it ve s u b û t- ı v e râ s e t-
le r in e h ü k m -i ş e r 'i lâ h ık ..." ifadesi ile beli rti lir .
B un d a n so n ra sıra v â ri s le r in kadı ö n ün de d âv â ik am e s in e gelir. A n c a k , v â r i s ­
lerde n bir kısmı a s âl e te n , bir kısmı da vekil v â s ıta sı yl a dâ v â cı o l a b i l ir le r ki, bu h u s u s da
iMâmda m u tl a ka y e r alır.

3. D â v â l ı n ın H ü v iy e t in i n T e s b i ti

D â v â c ıl a rı n hü v i y et i n in tes b i ti n d e n so nra
"... m e c r û h -ı m e rk u m u n c â r ih i o lm a k ü zre a h z u g ir ift o lu n a ra k m e c lis - i m a ‘k u d -ı
m e zk û ra ih zâ r o lu n a n s â l i f ü ’l-b e y â n ... nâm ş a h s -ı â k il" ş e k lin d e d âv âlı ve ya d â v â lı la r ın
h ü v i y e t l e r i n in tes biti ya pılır.
346 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

4. D â v â K o n u s u

D â v â l ın ı n ism in i m ü te â k ib , ''m u v a c e h e s in d e " s ö z ü y le d â v â c ı m n d â v â lı önünd ek i

i d d i a l a r ı n a y er v e ril ir. İ d d ia n ı n s o n u n d a , m es e l â,
" m û c e b -i ş e r 'i s i o la n k ıs a s ın m e z b û r M e h m e d ü z e r in e ic r a o lu n m a s ı b i ’l-a s â le ve
bi l-v e s â y e ve b i 'l - v e k â le m a tlııb u m u z d u r " gibi bi r i fâd e ile d â vâ cı v ey a d âv âcı lar ın
ist e d ik l e ri c e z â b e l i r t i l i r 7.

5. D â v â l ı n ı n C e v â b ı

Dâ v â l ı, id d ia yı t a m a m e n v e ya k ı sm e n ka bu l e d e b il e c e ğ i gibi t a m a m e n red de
e d e b il ir . İşte b u n d a n s o n ra ki k ıs ım , i d d ia n ı n ka bu l v e ya r e d d o l u n m a s ı n a gör e değ işi kli k
g ö s te r ir .

a. D âvâlının Suçu K abu l E tm esi (İkrâr)

Şâ y e t d â v â lı is n â d e d il e n su ç u t a m a m e n ka bul e d e rs e , ik râ r ın ı n i 'l â m a ay nen

y a z ıl m a s ı ge re k i r. Zi râ , h â k im i n , bir y a n lı ş a n l a m a d o l a y ı s i y l e i k ra r s a y ıl a m a y a c a k bir
ifâ de yi i kr a r ka bu l e tm i ş o l m a s ı p e k â lâ m ü m k ü n d ü r 28. E ğ e r dâ v â lı say ısı b ir d e n fazla ise
he r b i ri n in ayrı ayrı if â d e le r i alı nı r. E ğe r h e p si de ayn ı ifâ d e yi v e r e r e k su çu kabul e t­
m i ş l e r s e b i r i n c in i n
"M e rk u m Ö m e r c e v â b ın d a z ik r o lu n a n c u m a g ü n ü k a s a b a -i m e z k û r e d e k a r y e ­
le r im iz o la n m e z k û r B u r a c ik k a r y e s in e g id e r k e n m e z b û h -ı m a k tû l- i m e r k u m İb ra h im 'e
e s n â -y ı ra h d a r a s t g e lü p b e n m u k a d d e m a m e z b û h -ı m a k tû l İb r a h im in o ğ lu n u d a r b etm iş
o ld u ğ u m d a n b e y n im iz d e h â s ıl o la n m ü n â fe s e d e n d o la y ı e s n â -y ı r a h d a b e y n im iz d e y in e
n i z a ‘ ta h a d d ü s e d ü p ... h e m e n b e lin d e b u lu n a n s a g îr B o s n a b ıç a ğ ın ı ç ık a r u p b izi cerh
e tm e k ü z e r e ü z e r im iz e h ü c û m e d ü p u r m a k s ız ın b en ç a b u k d a v r a n u p ... k a z ık - ı m e z k û r ile
... İ b r a h i m 'i n a ln ı ta r a fın d a n b a ş ın a d a r b e td im ve m e r k u m Y u s u f d a h i a r k a d a n y e tiş ü p
k e z â lik ... Y u s u f d a h i .. m e r k u m u n y e d in d e o lu p z ik r o lu n a n s a g îr B o s n a b ıç a ğ ın ı a lu p
ze b h ve k a ti e y le d i k " ş e k li n d e k i i fâd es i i ‘lâ m a a y n e n ge ç ir il i r. Bu ifa de yi , İkinc in in de
ka bu l ett iğ i
"m e r k u m Y u s u f d a h i m e r k u m Ö m e r 'in c e m i -i k e lim â t-ı ş u r û h u n u ta s d ik " 29 ibâre-
siy le b e li r ti li r. Y a h u t d â v â c ı m n idd ias ı
"... ta le b e d e r im d e y u d a 'v a e td i k d e " ş e k li n d e y a z ı l d ı k t a n s o n ra d â v â lı n ın ikrârı
kısaca
"o l d a h i c e v â b ın d a b e r -v e c h -i m u h a r r e r tâ b i a n ve k a t'iy y e n ik r â r u i 't i r â f
e tm e ğ in m û c e b iy le m e b lâ ğ -ı m e z k û r d ö r t b in y ü z g u r u ş u n m ü d d e 'î-i m e r k u m M ih a l e edâ
vü te s lim iy le m e r k u m Y o rg i ilz â m o lu n d u ğ u . .. " 10 ifa de si ile ka yd ol u n u r.

b. D âvâlının Suçu R eddetm esi

D â v â l ı su ç u i nk âr e d e r s e bu h u s u s i ‘l â m d a şö y le i fâd e o lu n u r:
" M e rk u m Ş a d iş l e d e ’l- is tin ta k c e v â b ın d a k a tl- i m e z k û r u in k â r e tm e k le "

c. D âvâlının İddiayı K ısm en K abûlü

D â v â l ın ı n , id d ia n ı n bi r k ıs m ın ı k a b û l, bi r k ıs m ın ı r e d d e t m e s i de m ü m kü n d ü r . Bu
d u r u m da
A m id (D iyarb ek ir) N âibi M ehm ed A z iz E fe n d i’nin 13 Z ilk a'd e 1280 (2 0 N isan 1864) tarihli i'lâm ı:
lra d e-M V . nr. 2 3 2 2 8 /7 .
A b d ü la z iz B ayındır, Islâ m M u h a k em e H u k u k u ( O sm a n lı D e v ri U y g u la m a sı), İstanbul 1986, s. 6.

G rad çan içe N âibi M üftî-zâde A bdülkadir E fe n d i’nin 9 C e m â z ıy e lev v el 1280 (22 Ekim 1863) tarihli
i'lâ m ı: lrade-M V . nr. 2 3 2 2 8 /1 7 .
25 C e m â z ıy e le v v el 1281 (25 Kasım 1864) tarihli i'lâm sûreti: t lâ m a t M e c m u a sı. Üniv. Ktb. TY. nr.
9 2 6 8 . vr. 23a.
 İ FTA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R 347

"... d a 'v â e td ik d e o l d a h i c e v â b ın d a m ü d d e 'î- i m e zb û ru n , m e n z il-i m e zk û ru e m r -i

m e zk û ru n a b in â en v e c h -i m e z k û r ü zre n a kş e y le d iğ in i ve m e b lâ ğ -ı m e z b û r beş bin g u r u ş
m ü d d e 'î- i m e zb û ra ü c r e t o la ra k e lv e v m z im m e tin d e d e v n i o ld u ğ u tâ b i an ve k a t iyy e n
ikr â r ü i 't i r â f e d ü p m â 'a d â m ü d d e 'a s ın ı in k â r e tm e k le ..." ve y a
"G ıb b e s -s u a l m e z k û r ... k a b z -ı se m e n e y le d iğ in i ikrâ r. o lu n d u ğ u n u in k â r e d i-
c e k 1,32 şe kl in de b e lirtilir.

d. D âvâlının Karşı Suçlam ada Bulunm ası

D â v â lın ın iddiayı, karşı bir i d d i a ” ile ç ü rü tm eğ e ç a lış m a sı da ka bil di r. M e se lâ ,

bir a lac ak d â va sı n da , d âv âlı , d â v â c ı d a n aldığı bo rcu öd e di ği ni , d o l ay ıs iy le , d â v â c ı n ı n
ha ks ız t al e bd e b u l u n d u ğ u n u bi ld ire b ili r.
"... g ıb b e ’s -s u a l m e z k û r E lh a c M u sta fa ... d e y n i o ld u ğ u n u ikrâ r, lâ k in m e b lâ ğ -ı
m e zk û ru m ü d d e î-i m e z b û r a b u n d a n a k d e m ta m â m e n e d â vü teslim , o l d a h i y e d im d e n a h z
u k a b z ve h u s û s -ı m e z k û r a m ü te a llik d â v â d a n b e n im z im m e tim i ib râ ve isk â t ed ü p , h a tta
m e b lâ ğ -ı m e zk û ru b e r -v e c h -i m u h a r r e r a h z u k a b z ve z im m e tim i ib râ e y le d iğ in i le d e ş-
ş u h û d ik r â r ve iş h â d d a h i e tm iş d i r ’ d e v ü d â v â y ı d e f'I e m u k a b e le e d ic e k ,.. "34

6. B e y y i n e T a l e b i

D â v â lın ın , iddiayı inkârı h a lin d e ha kim,

"m ü d d e i-i a s il ve v e k il M a h m u d ’d a n d â v â -v ı m e z k û r e sin e b e y y in e ta le b o lu n d u k -
da" sö z üy le d â v â cı yı idd ias ını isbat a ç a ğ ır d ığ ın ı bi ldirir.

7. İ sb at

a. Ş âhid D in letilm esi

Dâ vâ cı, id dia sın ı g e ne ld e ş âh id g ö s te r e re k isbat eder. H a m d a , i fâ d e le r in e g e ç il ­

m ed e n ön ce
"u d û l-i a h r â r -ı r ic â l-i m ü s lim in d e n ve ... k a r y e s i a h â lis in d e n " de n il e re k , ş â h id le -
rin h ü v iy et le ri tes bi t edil ir; şâ h id l e ri n gayr-i m ü slim olm as ı h a lin de di nle ri de be lir til ir.
Daha so n ra i fâ d e le r in e yer v e rilir. İfâ de ni n so nu,
"... B iz bu h u s û s a bu ve ch ü zre ş â h id le r iz , ş e h â d e t d a h i e d e riz d e y ü h e r b iri ed â -
yı ş e h â d e t- i ş e r 'i y y e e y le d ik d e ba d e t-ta d il v e 't-te z k iy e ş e h â d e tle r i m a k b u le o l ­
m a ğ ın ... "3\
"... r e y ü 'l-a y n m ü ş â h a d e e y le d ik. B iz le r bu h u s û s a bu vech ü zre ş â h id le r iz ,
şe h â d e t d a h i e d e r iz . . . " 36 v ey a b e nz eri bir ş e k ild e ba ğla nı r.

1‘l âm la r da tit izl ikl e üz e rin de d ur ul a n bir hu su s da şâ h id l e ri n d ü r ü st ve g ü v e n il i r

k im s e le r ol du k la rı ve bu k o n u da tez ki ye e d il d i k le r in i n b el i r ti lm e si d i r. 1 8 6 6 ’ya k a da r
şâhid i fâ de le r in in s o nu n da
" b i'l-m u v â c e h e v e c h -i ş e r i ü zre e d â -y ı ş e h â d e t- i ş e r 'i y y e e td ik le r in d e l e d e ’t-
ta 'd i l v e 't- te z k iy e ş e h â d e tle r i m a k b u le o lm a ğ ın " ib âr e s iy le yeti ni ldiği h ald e bu t ar ih te k i
bir irade ile i ‘l âm da t ezk iy e e d e n le r in isim ve şö h re t le r in i n zikr e d ilm es i esas ı g e ti r il ­
m iş ti r 37. Bu p r en s i b e göre ş â hi dl e rle , onlar ı t ez ki ye e de n le r in isim ve h ü v iy et le r i

" 17 R eceb 1312 (14 Ocak 1895) tarihli i'lâm sûreti l l â m a t M e c m u a s ı, Ü niv. Ktb, TY, nr. 9 2 6 7 , s. 87.
B ayındır, s. 6.

Bayındır (a .g .e ., s. 6 -7 ), bu durumu, dâvâlının karşı dâvâ açm ası şek lin d e değerlen d irm işse de ka­
n aatim izce bu, dâvâ açmaktan çok bir karşı iddiada bulunm ak kabûl edilm elid ir.

u İstanbul Bâb M ahkem esi, sic il nr. 2 /96, vr. I25a'dan naklen Bayındır, a .g .e , s. 7.
" lrade-M V , nr. 2 3 2 2 8 /3 2 .

’* lrade-M V . nr. 23 2 2 8 /7 .
348 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

" b e r -n e h c - i ş e r ' i e d â -y ı ş e h â d e t- i ş e r 'i y y e e ld ik /e r in d e , u s û l- i m e v z u ‘asına

te v fik a n , ş â h id â n - ı m e z b u r â n d a n m e z b û r M e h m e d L u tfu lla h E fe n d i, s a d â r e t- i m ü şâ rü n -
ile y h a v e k â y i -i ş e r 'i y y e k â tib i f a z i l e t l i M e h m e d  r i f E fe n d i b in S u n ‘u lla h H a m id Efendi
ve m e z b û r M e h m e d E fe n d i z ik r o lu n a n ... m a h a lle s i im a m ı ... ve m u h ta r -ı e v v e li ... ve
m u h ta r -ı s â n îs i ... 'd en e v v e lâ b â - v a r a k a - i m e s tû r e s ır r e n . b a d e h u ta r a fe y n h a z ır o ld u k ­
la rı h a ld e ...d e n h e r b ir i z ik r o lu n a n ... m a h a lle s i a h â lis in d e n ... ve ... ve ... 'den a len e n
le d e '(- te z k iy e a d i ve m a k b û lü ’ş -ş e h â d e id ü k le r i iş a r u ih b â r o l u n m a ğ ı n t a r z ın d a kayd
e d i l m e ğ e b a ş la n m ış t ır .

b. D âvâlıya Yemin Teklifi

D â v â c ı, id d ia s ın ı ş â h id l e r l e isb at e d e m e m e s i h a li n d e , d â v â l ı d a n y e m i n etmesini
i s t e y e b il ir . Bu y e m i n , iMâmda
"... g ıb b e ’s - s u a l ve a k îb i ’l -in k â r m e z b û r e E m in e d e n m ü d d e a s ın ı m ü b e y y in e b e y ­
y in e ta le b o lu n d u k d a ity â n - ı b e y y in e d e n iz h â r -ı a c z e d ü p i s t i h l â f e tm e ğ in , f i'l- v â k i ,
m ü d d e 'îy e - i m e z b û r e y e c ih e t-i m e z b û r e d e n m e b lâ ğ -ı m e z b û r ü ç ş e r i f i a ltu n d e y n i o l­
m a d ığ ın a m e z b û r e A fife 'ye y e m in t e k l i f o lu n d u k d a o l d a h i h a s b e ’l-m e s ’u l y e m in
b i 'l l a h i ’l - a l i y y i ’l - a 'lâ e tm e ğ in m û c e b in c e ş e k li n d e if â de e di li r.
D â v â l ı n ı n y e m i n i ka bu l e t m e m e s i , s u ç lu o l d u ğ u n u n d e lil i sa yı lır .

8. H ü k ü m

Ş â h i d l e r i n t e z k i y e s i n d e n ba h s e d i l d i k t e n s o n ra
" m û c e b in c e m ü d d e iy â n -ı m e z b û r â n H a lil ve A li ile m e z b û r H a lil 'in m ü v e k k ile le r i
m e z b û r e tâ n N û r i ve H a d îc e ve a h ü ’l-m e z b û r M e h m e d in ta le b le r iy le h u z û r la r ın d a k a til-i
m e z b û r M e h m e d ’in k ıs â s iy le h ü k m o lu n d u ğ u ..." * 0,
" m û c e b iy le d iy e t m u r â d o la n b e ş b in d ir h e m -i ş e r 'î s im - i h â lis v e c h - i ş e r i üzre
t e k a s it- i s e lâ s e ile işb u ta r ih - i i'lâ m d a n ta m â m ın a d e ğ in m e d 'û n - ı a s il ve v e k il-i m e r­
k u m d a n ... h e r b ir in e m u 'a c c e le n ve m u k s ite n k â m ile n e d â vü te s lim e h â n ık -ı m erku m
İ s t e f a n ’a te n b îh o lu n d u ğ u t e s c i l.." * ' ş e k l i n d e h â k i m i n "h ü k m "ü y a z ıl ır .

9. T a r i h

N â m l a r d a h ü k ü m d e n s o n ra , A r a b c a ve yazı ile y a z ıl m ı ş ta r i h b u lu n u r.

10. İ m z a v e M ü h ü r

T a r i h i n a lt ı n d a kad ı v e y a n â ib i n
"E l-a b d ü ’d -d â i li ’d - d e v le ti ’l - a liy y e ti ’l-O s m â n iy y e İ b r a h im S a d e d d in e l-k a d ı bi-
m ahrûsai B ağdâd" veya
"E l - a b d ü ’d -d â i li ’d - d e v l e t i ’l - a l i y y e t i ’l-O s m â n iy y e S ü le y m a n E fe n d i-z â d e Es-
s e y y i d M e h m e d E m in e l- m ü v e llâ h ilâ fe b i-m a h r û s a i R u s ç u k " ş e k li n d e im za sı bulunur.
K â ğ ı d ı n d i ğ e r y ü z ü n e ve t am bu i m z a n ın a r k a s ı n a g e lm e k ü z e re , m ü h ü r ba s ılı r.

u Bu iradeye göre dâvâcı tarafından b ild irilen şahısların kendi isim , şöhret ve san'atlarıyla. baba ve
d ed elerin in isim leri yazıld ık tan sonra bir zarf için e konup m ühürlenerek tez k iy e ed ecek şahıslara -ki
bu şah ıslar, şâhidin, ilm iy e, a sk erîye, k etebe veya tüccar sın ıfın a m ensub olm asın a göre d eğişecek ti-
g ö n d e rilecek ; bunlar tarafından verile cek cevablar ise "adi ve m akbulü'ş-şehâde" yahut "gayr-i adi"
şe k lin d e o lacak tı. "Gayr-i adi" olm ası h alinde dâvâcıdan başka şâhid gösterm esi istenecekti.
C e m â zıy elâh ır 1283 (Ekim 1866) tarihli bu iradenin m etni için bk. İstanbul M ahkem esi, Evâmir ve
M ezâm in S ic illi, nr. 1 /3 3 4 ’den naklen, B ayındır, s. 2 7 0 -2 7 2 .

K ısm et-i A sk eriye M ahkem esi S ic illi, nr. 5 /1 9 9 , vr. 3 a ’dan naklen, B ayındır, s. 10.

,<> İstanbul Bâb M ahkem esi S ic illi, nr. 2 /9 6 , vr. 6 7 b ’den naklen B ayındır, s. 9.

40 13 Z ilk a 'd e 1280 (2 0 N isan 1864) tarihli i'lâm : lrade-M V , nr. 2 3 2 2 8 /7 .

41 25 Muharrem 1280 (12 T em m uz 1863) tarihli i'lâm : lrade-M V , nr. 2 3 1 8 2 /2 2 .

 İ FTA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R 3 49

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. K â ğı t ve Yaz ı

N â m l a r , ilmiye r icâ lin ce d ü z e n le ne n d iğ er be lg e le r gibi t a ' l i k yazı ile k ale m e

a lın m ışl a rd ır. Kâğ ıd ın h em en dâ im a alt yarısı k u lla nı lm ış ol up, yazı kısa o l du ğ u ta k d ir de
en alttaki 1/4’lik kısm a s ığ dı rıl m a ğa ç alı şıl mı ş, uzun o l an l a rd a ikinci 1/4 lik kı sı m da n
ba şla n ılm ışt ır. Sağda, kâğıd ın b ü y ü kl üğ ü y le orantı lı ol ara k d e ğiş en bir marj b ı r a k ı l ­
mıştır. Evrak-ı s ah îha n i z â m n â m e s in d e n son ra, d iğ er birç ok belge gibi, N â m l a r da d a m ­
galı kâ ğıt lar a y a z ıl m a ğ a b a şla nm ışt ır. Bu i ‘lâm k â ğ ıd la rı n ın te p e s i n d e, o r ta s ın d a tu ğra
bu lu n an bir da mg a , d a m g a n ı n a ltı nd a
" İ 'lâm y a z m a k içü n v a ra k a -y ı m a k tu 'a d ır "
"B in b ir g u r u ş d a n iki bin g u r u ş a k a d a r m a h k û m ü n -b ih e i'lâ m y a z ılm a k içü n
v a ra ka -y ı n isb iy v e d ir " şe k lin d e N â m ı n c in s in e göre de ğ iş e n bir yazı ve a lt ı n da fiatı b u ­
lun m a kt ad ır .

2. F e t v â h â n e D e r - k e n â r ı

Ö z e lli k le c eza d â v â la r ın d a , N â m d a hâ k im in ve rdiği h ük m ü n fe tv â h â n e d e tasd ik

edil diği g ö r ül m e k te d ir . G e r ç e k te n , bi rçok m es e le d e ş e r ‘î m ah k e m e N â m ı y a n ın d a bir de
fetvâ nın m e vc u di ye ti, ş e r ‘î m a h k e m e le r in k a ra r la r ın d a fetvâ m ü e s s e s e s i n in bir n e v ' i
ya rgı tay va zif esi y ü k le nd iğ in i gö s te r m e k t e d ir . Bazı N â m a t m e c m u a la r ın d a ba şta - o la yı n
A m r ve Ze yd i sim le riy le a n la tıl d ığ ı- bir fetvâ, a ltı nd a ise hak ikî is im le rin k u lla n ıld ığ ı
N â m ı yer a lm a k ta d ı r 42. A n c a k bu m ec m u a la r d a k i f et vâ la r da c e v ab l a r, e k s er i y a "olur"
veya "olma z" ş e kl in de di r . N â m l a r d a tarih b u l u n m a s ın a k arş ılı k f et v â la r d a tar ih yok tu r.
B a ş ba ka n lı k O sm an lı A r ş i v i ’nde
r a s tla dı ğı m ız fet vâ hâ n e d e r-k e nâ rı bu lu na n
N â m l a r fark lıdır. Her ne ka d ar T a n z im a tı n
ilk yı lla rın a âid o la n la rd a k i d e r- k e n a rl a ra
tarih k o n u l m a m ış s a da 12 6 0 ’ 11 yı lla rd a n
î tib âre n N â m l a r gibi d e r- k e n a rl a ra da tarih ^
a tılmas ı d o l ay ıs iy le b un la rı n ya zıl ış sırası
h a kk ın d a kes in fikir sahibi o l ab il iy o ru z . Bu
da d er - k e n â rl a rı n , N â m l a r ı n y a z ıl ış ı nd a n
bir ayla bir yıl a ra s ın d a de ğ iş e n bir za ma n
sonra k o n d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r 4’. Şu ha lde ' » - Â t ' r V ' ^ (S'S>
i 'l â m d e r- k e na rl a rı , m a hk e m e k a ra rın ın d a ­
ya ndığı f etv ân ın s on ra d a n N â m a d e r- k e n a r
edil m esi ş e k lin d e de ğil, k a d ı ’nın ka rar ın ın
tasdiki m ak a m ın d a dı r. Ço ğu d e rk e na r ın t a r i ­
hi, N â m t ar i hi nd e n bir iki ay so nra sı nı Ş e k il 222
taşıdığı ha lde b az an bu z am an uz a m a k ta ; F etva e m in in in de r-k e n ârı
altı ay 44, ha tta bir yılı bul an tarih farkı ( İr a d e - M V , nr. 2 3 1 8 2 /1 6 )
g ö r ü le b i lm e k te d ir 4*.

M eselâ. Üniv. Ktb, TY, nr. 9 2 6 7 ’deki m ecmua böyledir.

30 Muharrem tarihli bir i'lâm ın der-kenârı 3 C em âzıyelâhır (Irade-M V , nr. 10177/1); 18 Z ilh icce ta­
rihli bir ilâmın der-kenârı ertesi senenin 2 R e b i'ü le v v e l’i (Irade-M V . nr. 96 2 0 /1 ); 3 Muharrem tarihli
.Mâmın der-kenârı 12 Safer (Irade-M V , nr. 232 2 8 /1 1 ); 15 Muharrem tarihli i'lâm ın der-kenâr. 8 Re-
b ı'ü le v v e l (Irade-M V , nr. 2 3 2 2 8 /2 2 ); 20 Z ilka'de tarihli i'lâm .n der-kenâr. ertesi y .lm 10 S a fer’i
(Irade-M V , nr. 2 3 2 2 8 /3 2 ) tarihlerini taşım aktadır. M e clis-i Vâlâ iradeleri içinde bunun daha başka
örneklerini bulmak mümkündür.

1280 <3° Arallk ,8 6 3 ) tarihini ta$*yan ve delil yeter sizliğ in d en tak ib sizlik karar, verild iği
bildirilen .'lam m arkas.ndaki der-kenar 16 Muharrem 81 (21 Haziran 1864) tarihlidir (Irade-M V , nr.
23182/16).
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

F e t v a h a n e t a s d i k le r in i n m u h t e v a s ı n a g e lin c e : 3-5 s a tı rd a n i b ar e t ve
"İşb u i l â m ih tic â c a s â lih o lu p m u k te z â s ı o la n k ıs a s , b e r -n e h c - i ş e r ‘i icrâ b u yu ­
r u lm a k lâ zım g e ld iğ i" * 1',
"B e r -m a n tu k - ı i lâ m k a tile n f e v t o la n M u s t a f a ’y ı O sm a n n â m k im e sn e m û ceb -i
k ıs â s o la n k a ti ile k a ti e tm iş o ld u ğ u ta v a n ik r â r e y le m iş o lm a ğ la h u z û r -ı veresede
b e r -n e h c - i ş e r i k ıs â s o lu n m a k lâ zım g e ld iğ i" 41
" M ü fâ d -ı i lâ m a n a z a r a n m ü d d e iy â t- ı m e z b û r â t F â tım a ve A iş e ve Z e lih a h â tû n la r
m ü d d e 'â a le y h m e r k u m H a ş a n ın in k â r ın a m u k a r in b i 'l - a s â l e ve b i ’l-v e s â y e b e r-m in v â l-i
m u h a r r e r t a s a d d î e y le d ik le r i k a tl- i m e z k û r m ü d d e â la r ın ı is b a td a n iz h â r - i a c z e d ü p bi ’t-
ta le b m ü d d e 'â a le y h m e r k u m b i ’l-m u v â c e h e b e r -n e h c - i ş e r ' î t a h l i f o lu n a r a k b ilâ beyyin e
m u â r a z a d a n m e n ' o lu n m u ş la r o lm a ğ ın b u s û r e td e m ü d d e iy â t- ı m e z b û r â t h u s û s -ı m ezkû r
h a k k ın d a d a 'v â - v ı m e z k û r e le r iy le m ü d d e 'â a le y h - i m e r k u m a b ilâ b e y y in e m u 'â r a z a y a k a ­
d ir e o lm a y a c a k la r ı" gibi i f a d e le r le k ara rı o n a y l a r m â h i y e t t e d i r 48.

F e t v â h â n e d e r - k e n â r l a r ı n ı n a ltı n a, b a ş l a n g ı ç t a ta ri h , im z a ve m ü h ü r konm azk en

1 2 6 0 ’ 11 y ı l l a r d a he m ta ri h a tı l m a ğ a , he m de f et v â e m i n i n i n i m z a s ı ile " e m in -i f e t v â ”
ya z ıl ı m a k a m m ü h r ü b a s ı l m a ğ a b a ş la n m ış t ır .

D e r - k e n â r l a r , i 'l â m k â ğ ıd ı n ı n a rk a y ü z ü n e ve kadı y a h u t n a ib i n m ü h rü n ü n tam

a lt ı n a y a z ıl m ı ş tı r . Y a z ı, i ‘I âm d ak i gibi t a ‘lik o lu p, ön y ü z d e k i y a z ı n ı n t ers ist ik a m e ti n d e ­
dir. İ ‘lâm k â ğ ıd ı , sol alt u c u n d a n tu tu l u p k a l d ı r ı l d ı ğ ı n d a üs tte kad ı v e y a n â ib in mührü,
h e m e n a lt ı n d a d e r - k e n a r , o n u n da a lt ı n d a fe tv â e m i n i n i n i m z a s ı ile m ak a m mührü
g ö r ü lü r .

III. H Ü C C E T
A r a b c a a sıl lı bi r k e li m e o la n " h ü c c e t" , d e lil , v e s ik a , s e n e d m â n â l a r ı n a gelir. Os­
m a n l ı d i p l o m a t i ğ i n d e ise ş e r ‘î m a h k e m e l e r ta r a f ı n d a n v e ri l e n , f ak a t i lâ m d a n farklı ola­
rak, h ü k ü m ih ti v â e tm e y e n ; s a d e c e kadı h u z u r u n d a iki t a r a fı n a n l a ş m a y a vardıkl arı na
d â ir k a d ı ' n ı n t a s d i k in i ih ti v â e d e n bi r b e lg e d i r. H ü c c e tl e r , ç ok çe şi d l i h u s u s la r ın tesbiti
için t e r t ib e d il m iş o l u p k a d ıl a r t a r a f ı n d a n ta n z i m e d il e n bi r n ev i n o t e r l i k b e lg e le ri olarak
ka bû l e d i l e b i l i r 49.
H ü c c e tl e r , kadı h u z û r u n d a t e s bi ti y a p t ı r a n ş a h sı n e li n e v e r i l d i k t e n b a ş ka ş e r 'iy y e
s ic i ll e r in e de işl e n ir d i . B u n l a r d a y a p ıl a n t e s b i tl e r e gö re , a l ı m - s a t ı m , kira, nafaka,
ve k â le t , v a s iy e t , k e fâ l e t, şe h â d e t , f era ğ ( k a t ‘î ve y a ş a rt lı) , b or ç, hi be , rü şd ü n isbatı,
n e z ir , ke şif , su lh, i r s â liy e , vs. k o n u l a r d a 50 h ü c c e t l e r b u l u n m a k t a d ı r .

A. R Ü K Ü N V E C İ N S L E R İ

D i ğ e r b e l g e l e r gibi h ü c c e tle r d e de k â ğ ıd ı n üst k e n a r ı n d a "h ü ve" fo rm ü lü bulunur.

4' Irade-M V , nr. 2 3 1 8 2 /2 2 .

*h 17 Şa'ban 1256 tarihli i'lâ m ın arkasındaki der-kenar: Irade-M V , nr. 3 1 0 /2 .

47 B ergam a K azası N â ib i’nin 17 Şa'ban 1256 tarihli i'lâm ı der-kenarı: lrad e-M V , nr. 310/3.

48 Irade-M V , nr. 2 3 1 8 2 /1 6 .

49 B ay ın d ır, s. 12.

<0 B ayındır (s. 12), h üccet cin sle rin i şö y le sıralam aktadır: b e y ', nafaka, va siy e t, vekâlet, ikrar, is-
tid âne, sulh, vasi ve kayyım tayin i, ferâğ-ı k at'î, ferağ b i’l-v e fâ , fekk-i v efâ, ikale. icâre. kefâlet,
h a v â le-i deyn, hibe ve teslim , tahm îl-i şehâdet, isb ât-ı rüşd, ibrâ, akd-i müzaraa. akd-i müsâkat.
m üdârebe.
 İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

1. T a s d i k İ bar esi

H ü c c e t m et n in e g e ç ilm e d e n ön ce ka dın ın ta s di ki ne yer verilir. A r a b c a olan bu

i bâreler, hüc cet i ta sd ik e d e n in m e v k i ' i n e göre d eğ işi k şe k ill e rd e ter tib e d il m iş le r d ir .

M e se lâ , ka dı as ke r le r ta r a fı nd a n tasdi k e dil m iş h üc c et le rd e bu ibâre

"M u tâ b ık u n li- a s lih i ’l-m u m zâ e l-m a h tû m , h a r r e r e h û e l- fa k îr ile y h i su b h â n e h û . A li
e l-k a d ı b i-a s k e r i R u m ili. u f iye a n h " ,
"T ıb k u a s lih i ’l-m u m zâ e l-m a h tû m , h a r r e r e h û e l- fa k îr ile v h i [s u b h â n e h u ] te âlâ,
M u sta fa e l-k a d ı b i-a s k e r i A n a d o lu , u fiy e an h
"E l-em ru h a sb e m â h u r r ir e f î h i V e lîy y ü d d in E fe n d i- 1(
zâ d e M e h e m m e d E m în e l-k a d ı b i-a s k e ri R u m ili n e m m e ka h û
e l- fa k îr ile y h i te â lâ g u fir a l e h u m a '" ,
" T a 'a lla k a n a z a r î b im â j î h i İb ra h im e l-k a d ı b i-a s k e r i ' ^
A n a d o lu , n e m m e k a h û e l- fa k îr ile y h i t e 'â lâ g u fir a le h " ' A,
"Ta 'a lla k a b im â f îh i , n a z a r ü ’l-fa k îr e l-k a d ı b i-a s k e ri
R u m ili, u fiy e anh" ve y a
"E h â ta ilm î b im â f îh i, n e m m a k a h û e l- fa k îr ile y h i
su b h â n e h û , e s -S e v y id F e th u lla h . e l-k a d ı b i-a s k e r i A n a d o lu ,
g u fir a le h " " ş e k iİl e rin d e d ir.
Ş e k il 223
Kadılar ta ra fl a rı n d a n tas di k e di lm iş h ü c c et l er d e de Kazaskerlerin tasdik
b i rb i ri n d e n hayli farklı ta sd ik ib âr e le rin e ras t la n m a k ta d ı r. ibareleri
"E l-e m ru h a s b e m â h u r r ir e fîh i , n e m m e k a h û e l-fa k îr , (İpşirli, s. 184)
ile y h i a zze şâ n u h û H a lil, e l-k a d ı b i-m e d ın e ti Varna, g u fir a
l e h " ' b,
"E l-em ru k e m â -r u sim e f î h i n e m m e k a h û e l- fa k îr E lh a c A li, e l-k a d ı b i - R u h a " '\
"E l-em ru a lâ m â h u r r ir e f î h i n e m m e k a h û e l- h a k îr M e ­
h e m m e d b in A li e l-k a d ı b i-N iğ b o lu , u fiy e a nhum â"'*.

N â i b l e r c e d ü z e n le n e n h üc c et le ri n tas di k i b âr e le r in d e ise
"S a h h a m â -fîh i in d î h a r r e r e h û e l- h a k îr A li bin Yusuf, el-
m ü v e llâ b i-k a z â y ı Y oros h ilâ fe t en, u fiy e a n h u m â " '’,
" E l-em ru h u r r ir e f îh i , c e r â 'l- fa k îr M ir A li e l-m ü v e llâ
h ilâ fe te n b i-m e d în e i İzm ir u fiy e a n h u ''b0,
"E l-em ru k e m â r u k ım e f î h i n e m m e k a h û ile y h i s u b h â n e h û
İb ra h im bin S ü le y m a n e l-m ü v e llâ b i-M a r d in e l-m a h m iy y e
h ilâ fe te n u fiy e a n h u m â "h1 ,
Ş e k il 224
" C erâ m â -fîh i in d î ve en e 'l-fa k îr M eh e m m e d b in M u sli-
K a d ı ta sd ik ib a re si
h id d in e l-m ü v e llâ b i-M a r 'a ş hilâfeten"*’2 ö r n e k l e ri n d e ol duğ u
( C e v - A d , nr. 3 3 1 6 )
gibi m u tla k a, tas d ik e de n in nâib o l d u ğ u n u gö s te r e n "el-

M İlm iye ricâlinin kullandıkları tasdik ibârelerine değişik örnekler için bk. M ehm et İpşirli, "İlm iye
M ensublarının Imzâ ve Tasdik Formülleri", T B P D S , s. 177-192.

Tapu-K adastro G enel Md. Kuyud-ı Kadime A rşivi, T a hrir D e fte r i, nr. 582'd en naklen İpşirli a t> m
s. 184. ’

22 C e m â zıyelevvel 1207 (5 Ocak 1793) tarihli feragat hücceti: MF, nr. 433.
MF, nr. 433.

I.E .-A d liye, nr. 4 1 3 ’den naklen İpşirli, s. 183.

A .E m irî.-IlI. Ahm ed, nr. 15 9 4 ’den naklen İpşirli, s. 189.

1 Safer 1 0 1 0 (1 A ğustos 1601) tarihli hüccet: D .B ŞM , dos. 3/73.

1 R ebi'ülâhır 1020 (13 Haziran 1611) tarihli hüccet: A .E .- III. Murad, nr. 404.

Evâhır-ı Şa'ban 1001 ( 1593 M ayıs sonları) tarihli hüccet: A .D FE , dos. 1/82.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

m ilv ell â", " h il â fe t e n " ba z an da "n â ib " k e li m e l e r i n e rastlanmak-

Şekil 225
Nâib tasdik ibaresi
(A.DFi:, 220/75)
T a s d i k l e r i n , iki kad ı, iki k a d ı a s k e r t a r a f ı n d a n y a p ıl d ı ğ ı da v â k i ' d i r 64.
tad ır .
H ü c c e tl e r i n m â h i y e t l e r i n e gö re de ğ iş i k tasd ik ibâreleri
k u l la n ı la b il d i ğ i gi bi, d u r u m u y e r i n d e te s b i t e d e n nâ ibin mese­
leyi k a d ıy a a n l a t m a s ı n d a n s o n ra d ü z e n l e n e n h üc c et l er i n tasdik
ib â r e le r i de
" U h b ir tu b i-m â J îh i n e m m e k a h u e l- fa k ir ile y h i su b h â n e-
hu M u sta fa e l- m ü v e llâ h i lâ fe te n b i-m e d în e -i K o s ta n tın iy y e gufi-
ra leh '"’' ve ya b e n z er i ş e k i l l e r d e d ü z e n l e n e b i l i y o r d u .
G ö r ü l d ü ğ ü gibi, t a s d i k i b â r e l e r i n d e k a d ıa s k e r, kadı veya
n â ib i n ismi ile v a z if e yeri m u tl a k a y a z ı l ı r ve a ltı n a da mühür
b a s ıl ır d ı .

2. B a ş l a n g ı ç F o r m ü l ü

H ü c c e t l e r i n belli b a ş la n g ı ç f o rm ü ll e ri o l u p b u n l a r d a n en ç o k k u l la n ı la n la r .
" S _____________ e b e b -i ta h r ir - i k ita b b u d u r / o ld u r k i " ,
" S _____________ e b e b -i ta h r ir - i k itâ b - ı ş e r ‘i ve m û c e b - i ta s t îr - i m e r i b u d u r k T .
"S _____________ e b e b -i ta h r ir - i h u r û f b u d u r / o ld u r k i " ,
" S _____________ e b e b -i ta h r îr - i k itâ b - ı s ıh h a t- n is â b o ld u r ki";

Şekil 226
"Sebeb-i tahriri-i kitâb-ı şe r'î ve mûceb-i tasdîr-i m er' î budur ki"
(A.DVN, dos. 5/68)

" V e c h -i ta h r ir - i h u r û f b u d u r ki" k a lı b l a r ı idi.

B a z ı l a r ı n d a ise, h ü c c e t i n m â h i y e t i n e gö re d e ğ iş i k f o r m ü l l e r de k u lla nı lm ış tır . Me­
s elâ v e r â s e t isb ât ı h ü c c e t i n d e
" B â is -i ta h r îr - i k itâ b - ı n a k li ve m û c e b - i t a s tîr - i h itâ b - ı h ü k m i b u d u r k i",
v e k â le t h ü c c e t i n d e
" S ____________ e b e b -i ta h r îr - i n a k li b u d u r k i "*'• gibi ş e k i l l e r g ö r ü lm e k te d i r.

3. M e t i n

a. Tarafların takdim i

H ü c c e t m etn i bi rk a ç k ı s ı m d a n m e y d a n a g e lm i ş o l u p ön c e t a r a f l a r ı n t ak di m ine yer

v e ri l m i ş ti r. İsi m le r in sır ası ise s u lh h ü c c e tin d e ön c e d â v â c j s o n ra d â v â lı ; ik r a r hücce-

28 C e m â zıyelâh ır 1001 (1 N isan 1593) tarihli hüccet: A .D V N , dos. 5 /75.

E v â sıt-ı Muharrem 1048 (25 M ayıs-3 Haziran 1638) tarihli hüccet: T SM A . nr. E. 5415 71.

1 Safer 1001 (7 K asım 1592) tarihli hüccet: A .D V N . dos. 5/71.

M u s ta fa O ğuz. " H ü c c e tle rin D ip lo m a tik Y önden T a h lili (X V II Y ü zy ıl), Marmara Ü niversitesi Tarih
Y üksek L isans T ezi. İstanbul 1988, foto 13.

,J MF, nr. 4 3 3 'd e k i ferm anın arkasındaki h üccet-i zahrivede iki kazaskerin birden tasdiki vardır.
M. O ğuz, a .g .t. s. XIII.
 İ FTA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R 353

f/nde önc e ikrâr eden son ra lehi ne ik rarda bul un u la n; s a tış h ü c c e tin d e önc e satıcı, so nra
alıcı; k ira h ü c c e tin d e önce ki ral aya n, so nra kiraya veren ; v a siy e t h ü c c e tin d e ön ce v a s i y e ­
ti yap an , son ra o vasiyeti ye rin e ge tir ec e k olan; v e k â le t h ü c c e tin d e önc e ve kâ let i vere n,
so nra verilen; f e r a g a t h ü c c e tin d e önc e feragat ed en, so nra lehine fera gat ed ile n şah ıs
ş ek lin de dir .
Kim lik tesbiti ya pı la n şah sın
"K a za -y ı Y o r o s ’a tâ b i' K a l'a - y ı A n a d o lu s â k in le r in d e n H ü s e y in Ç e le b i bin
R ü stem e r -r â c il nâm k im e sn e " bb,
”N e fs -i R u h a d a F e rm a n v e le d -i M u ra d nâm z ı m m r b\
"B e lg ra d s â k in le r in d e n Veli O d a b a şı n âm r e 'i s "b\
" V ilâ y e t-i A n a d o lu 'da K ü r r e tü ’n -n u h a s K a z a s ın a m u zâ fe A ğ lı N â h iy e s i n e tâ b i
Y ağlıca nâm k a r y e a h â lis in d e n o lu p m a h m iy y e -i İ s lâ m b o l'd a T a h ta l - k a l'a d e r û n u n d a
v â k i' k i t a b a d ü k k â n ın d a s â k in k e b a b a H a şa n B e şe bin O sm a n n âm k im e sn e " 6'*,
"A n a d o lu 'd a N iğ d e B o r u k a s a b a sı a h â lis in d e n o lu p m a h m iy y e -i İslâ m b o l da
Ç a rşa m b a P a za rı n d a v â k i' b a k k a l d ü k k â n ın d a m ü te m e k k in b a k k a l A n a s ta s v e le d -i B a lo
nâm z ım m î" 10 ş e kl in de önc e ya şad ığ ı şehir, kas aba , köy ve / vey a m a h a l le n i n adı, so n ra
ken disi ve b a b a sı nı n adı yazılır. Bu ilk kiml ik tesbi ti m ü sl ü m a n s a ge n e ll ik l e "n â m k i-
m esn e" söz üyl e, h r is tiy a ns a "nâm zım m î" ş ek lin de , ba zan da "nâm re is" gibi sıfatı zikr
e di le re k t am a m la nı r . M a am a fıh , bu son ibâre ye ye r ve ri l m e ye n
"H â lâ K u h p in ik m îr a ş ir e ti o lu p sâ b ık a Ç e m lik B e ğ i o la n M ü lk e ş B e ğ " 7I ş e k lin de
biti ril en kim lik tes bi tle ri de b ul un m a kt ad ır .

Şayet bi rinci şah ıs bir vekil v a s ıta sı y la tems il ed il i y o rs a ki m lik te sb iti , s ıra yl a
mü vek ki l ve ve kil in adları y a z ılm a k üzere
" M a h m iy y e -i İsta n b u l h ısn ı e b v â b ın d a n S iliv r i K a p u su d â h ilin d e İb ra h im P a şa
M a h a lle si n de s â k in e Z e y n e b b in ti İb ra h im n â m h â tû n u n h â le n z e v c i ve ta r a fın d a n
h u s û s -i â tî'l- b e y â n d a b e r -v e c h -i c â î su lh ve k a b z -ı b e d e l ve ib râ y a v e k îl-i m ü s e c c e l- i
şe r isi o la n Ç u k a d a r H a lil A ğ a bin İb râ h im nâm k im e s n e " 12 ş ek lin i alır.

Bun u tak ib e n ise

" M e c lis-i ş e r ‘-i ş e r îf-i e n v e r d e " ,
"M e c lis -i ş e r '- i m u ta h h a r a g e lü p " ,
" M e c lis-i ş e r - i şe rîfd e " vey a kı sac a
" M e c lis-i ş e r 'd e " ,
"M e c lis-i ka za d a " ya h u t " M a h fil-i ka za d a " s ö z le r iy le m a h k e m e n in t a n ı m ın a yer
ve rilir.

Dâvâlı şah sın kiml ik tesbiti m a h k e m e n in ta n ı m ın d a n so nr a ve ay n e n biri nc i şa h sı n

k imlik tesbi ti gibi ya pılır. M a am a fıh , m a h k e m e n in tanım ı y a p ıl m a d a n
"... nâm k im e sn e , m a h m iy y e -i İsta n b u l s â k in le r in d e n E l-H a c ı H a şa n , . . " 7' şe k li n d e
d o ğ r u d an do ğ ru ya ikinci şa hsı n kim lik t es b iti n e ge ç ile n h ü c c e t l e r de vard ır.

İkinci şa hsı n ki mlik tesbiti m a h k e m e ta n ı m ın d a n he me n so nr a ye r a la bi le c e ğ i gibi

ikisi a ras ın d a
"b â is-i h â z ih i 'l-v e s ik a " 1A,
b'' A .D F E , dos. 1/82.

Kira hücceti: A .D V N , dos. 5/75.

"* Satış hücceti: A .E .-III. Murad, nr. 404.

İŞSA , Ahi Ç elebi M ahkem esi sic ille r i, nr. 7 /250, vr. 5 3 a ’dan naklen Bayındır, s. 15.
Ahi Ç elebi M ahkem esi, nr. 7 /273, vr. 2 a ’dan naklen Bayındır, s. 16.
71 İkrar hücceti: A .D V N , dos. 5/71.

Sulh hücceti: Ahi Ç elebi M ahkem esi, nr. 7/250, vr. 32a'dan naklen Bayındır, s. 17-18.
A .D FE, dos. 1/82.
354 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

"iş b u b â isii l-k i tâ b " 1',

"iş b u h â fız ii l - k i tâ b " 7<\
" işb u s â h ib ü 'l- k itâ b " 11,
" işb u r â fi 'i i ’l - k i tâ b ”1*,
"iş b u h û m ilü l-k i tâ b " 19 i b a r e l e r i n d e n biri de k u l l a n ı l m ı ş o la b i l ir .

İk inci ş a h sı n ki m l ik te sb iti de
" b e r b e r e l- H a c S ü le y m a n Ç e le b i b in A b d u r r a h m a n n â m k im e s n e m a h z a r ın d a ..."iû,
"h â lâ m îr im ir â n - ı M a r 'a ş M e h e m m e d P a ş a h a z r e tle r in in ç a v u ş b a ş ıla r ı o la n Ilyas
A ğ a m u v â c e h e s in d e
" m a h m iy y e - i İ s ta n b u l s â k in le r in d e n e l- H a c H a ş a n b in A b d u lla h e r -r â c il m ah­
z a r ın d a ,. ." k: ve y a
" H ü se y in B e ş e b in A h m e d n â m k im e s n e m u v â c e h e s in d e ..." * \
" e s - S e v y id M û sâ E fe n d i b in M u sta fa n â m k im e s n e m a h z a r ın d a ..."**,
" N iğ b o lu i s k e le s in in m ü lte z im i o la n Ya ko n â m y a h u d i m a h z a r ın d a . . . ”*< ‘ şekille­
ri n d e y ap ıl ı r. Son ö r n e k t e g ö r ü l d ü ğ ü g ibi, ga yr - i m ü s l i m l e r d e , b ir i n c i ş a h ıs l a r d a olduğu
gibi bu h u s u s i s i m d e n s o n r a "n â m y a h u d i" v e y a "n â m z ı m m r t a r z ı n d a b e lir til ir.

B ir in c i ş a h ı s l a r g ibi, ikinc i ş a h ıs l a r ı n da m a h k e m e d e bi r v e k il l e te m sil edilmeleri

m ü m k ü n d ü r . B ö y le d u r u m l a r d a k i m l ik t es b iti y in e bi ri n c i ş a h ı s l a r d a o l d u ğ u gibi müvek­
kil ve ve kil s ır a s ıy l a o l m a k ü z e re
" d iis tû r-ı m ü k e r r e m m ü ş îr -i m ü fa h h a m , n izâ m ü l-â le m v e z îr -i e k re m H a şa n Paşa
e d â m a lla h u t e 'â lâ ic lâ le h û h a z r e tle r in in R u h a 'd a v â k i' e m lâ k i ü z e r in d e v e k il olan
d e r g â h -ı â l î m ü t e fe r r ik a la r ın d a n k ıd v e tü ’l -e m â c id ve 'l- e k â r im M u s ta fa A ğ a z id e mec-
d u h û m u v â c e h e s in d e ,.."*b ş e k l i n d e d i r .
İkinc i ş a h sı n ism in i t a k i b e n , k im e ka rşı d â v â c ı o l u n d u ğ u , y a h u t fer a ga t edildiği,
vs. yi g ö s t e r m e k ü z e re k u l l a n ı l a n " m u v â c e h e s i n d e " v e ya " m a h z a r ı n d a " ke lim elerinden
sonra
" ik r â r - ı s a h îh - i ş e r ' i ve i 't ir â f - ı s a r îh - i m e r 'î k ılu p
" ik r â r - ı t a v 'î ve i 't ir â f - ı m e r 'î kılup"**,
" b i 't - t a v ' ik r â r u i ' t i r â f e d ü p ”**,
" ik r â r ve t a k r îr - i k e lâ m e d ü p " 90,
”ta k r îr - i k e lâ m ve t a 'b î r - i m e r â m e d ü p " 9',
4 A hi Ç eleb i M ahkem esi, nr. 7 /2 5 0 , vr. 32a ve 5 3 a ’dan naklen B ayındır, s. 15. 17-18; İstanbul Sicilli,
nr. 11, vr. 1 l a ’dan naklen O ğuz, foto 49.

A hi Ç eleb i M ahkem esi, nr. 7 /2 7 3 , vr. 2 a ’dan naklen B ayındır, s. 16.

V a n co B o sk o v , "D ie H ü c c e t- i]rkunde - D ip lo m a tisch e A nalyse" , S tu d ia T u r c o lo g ic a M emoriae

A le.xii B o m b a c i D ic a ta , N ap oli 1982, s. 83.

B o sk o v , gö s. yer.

"" İŞS A , İstanbul S ic illi, nr. I I . vr. 18b'den naklen O ğuz, örnek 41.

O ğu z, örnek 44.

K" Sulh h ü cceti: Ahi Ç eleb i M ahkem esi, nr. 7 /2 5 0 , vr. 32a'd an naklen B ayın d ır, s. 17-18.
81 İkrar h ü cceti: A .D V N , dos. 5 / 7 1.

s: A .D F E . dos. 1/82.

*' A hi Ç eleb i M ahkem esi S ic ille r i, nr. 7 /2 5 0 , vr. 5 3 a ’dan naklen B ayın d ır, s. 15.

K4 A hi Ç eleb i M ahkem esi S ic ille r i, nr. 7 /2 7 3 , vr. 2 a ’dan naklen B ayın d ır, s. 16.
Sa tış hücceti: A .E .- ili. M urad, nr. 404.

v Kira hü cceti: A .D V N , dos. 5 /75.

*' B a lık esir S ic illin d e n naklen O ğuz, örnek 5.

** O ğu z, örnek 9, 10.

I,‘’ A .E .-III. M u rad , nr. 4 0 4 ; A .D F E , do s. 1/82.

 İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R 355

"şö y le e d â -y ı m erâ m ediip"'*1 vey a kı sac a

" ik râ r edüp"'*3 gibi bir ifade ile ko n un un an la t ıl m a s ı n a geçilir.

b. Konunun A nlatılm ası

Bu kısı mda önc e birinci, a rk ad an ikinci şah sın ifa d e le rin e yer verilir. Bir inc i t a ­
rafın ifâdesi h ü cc eti n en ön eml i ve esaslı k ısm ıdır. Zîrâ, hü c c et in ha z ır la n m a s ı n a se b eb
olan m es e le ni n esası bu ra d a or tay a k o n u l m a k t a d ı r 94. Tabi î, hü c c et in m âh i y e ti n e göre bu
k ısı md a a nl a tıl a n şe yle r değişir.

B e y ‘-i k a t ‘î den ile n kesin satış hü c c et in de satış kon u su ol an şe yin, m ülk ise yeri,
sınırı, satış be deli gibi hu s u s la r
" M e za rlık k u rb u n d a ta h t-ı ta sa r r u fu m d a m u ta s a r r ıf o ld u ğ u m b ir ta ra fı e l-H a c ı
A b d i b a ğ ç e sin e ve b ir ta ra fı C e n â b î E fe n d i b a ğ ç e sin e ve b ir c a n ib i K ü ç ü k M e h e m m e d er-
r â c il b a ğ ın a ve b ir ta ra fı m e z a r lığ a m ü n te h i ve m iilâ sık o lu p h u d u d -ı e r b a 'a ile m a h d û d
o la n m ü lk g ü l b a ğ ç e m i işb u h â m ilü ’l-h u r û f m e z b û r e l-H a c ı H a ş a n a r â y ic f i 'l - v a k t iki
bin a k ç e y e b ey en b â ten b e y ' e d ü p "95 ş e kli nde ; mal ise
"N iğ b o lu is k e le s i m ü h im m â tıy ç ü n ş a y k a nam b ir k ıt 'a s e fin e m i ü m e n â -y ı
m e zb û rû n a on a ltı bin d o k u : y ü z e lli a k ç e y e b e y ' e d ü p "9h vey a be nz eri bir t ar z d a b e li r ti l ­
di kt en son ra
"k a b z-ı s e m e n -i m a 'd û d ve te s lim -i m e b i'- i m a h d û d e y le d ü m , b a 'd e 'l- y e v m k e y fe
m â y e ş â m u ta s a r r ıf o lsu n , d e d ik te " şe kl in de s atı cın ın ifadesi b iti ril ip a lı c ın ın , s a tıc ın ın
söz ler ini tas d ik ettiği
"m u kırru n leh ü ’l-m e z b û r m u k a rr-ı m e rk u m u ta s d ik -i v ic â h î ve ta h k ik -ı ş ifa h i
e d ü p ”97,
" m u k ırr-ı m e zb û ru n ik râ r-ı m e şrû h u n m u k ır ru n le h -i m e z b û r İb ra h im ve ş ü r e k â s ı
b i ’l-m u v â c e h e ta sd ik ve ta h k ik e d in d ik d e n s o n r a "9H vey a d a h a kısa ol ar a k
" ik râ rın vic â h e n m û m â ile y h M u sta fa A ğ a ta sd ik e d ü p 1,99 gibi bir c ü m l e c ik l e
göster ili r. Bu c ü m le c iğ in s on und ak i "etm ek" fiili, cü m l e n in te rt ib ta r z ın a göre de ği ş ik
e kle r a lar ak "e tm e ğ in ", "e td ik d e " , " e td iğ in d e " , "ed icek" b iç i m le r in e de g i r e r 100.

M e tn in son kısm ı, hü ccetin, istek üz eri ne ve ril d iğ in i gö s te r e n ve

"V uku u ü zre b i ’t-ta le b k a y d -ı s ic ili o lu n u p bu v e sik a v e r ild i'" 0',
"g ıb b e ’t-ta s d ik ü ’ş - ş e r 'i m â va ka a b i ’t-ta le b k e tb o lu n d u '" 02,
"ba 'de ’l-m e s m u ' h a y y ız -ı k a b û ld e v â k i' o lu p bu k e tb -i v e sik a ta h r ir o lu n d u '" 0''
veya benz eri şe ki lle rd e k ale m e alınır.

00 A .D V N , dos. 5/75.

,l B o sk ov, a.g.m , s. 84.

B osk ov, a.g.m , s. 84.

A .D V N , dos. 5/71; D .B ŞM , dos. 3/73; T SM A, nr. E. 541 5 /7 1 .

^ B osk ov, s. 84.

A .D F E , dos. 1/82.

E vasıt-ı Ramazan 1002 (31 M ayıs-9 Haziran 1594) tarihli hüccet: A .E .-III. Murad, nr. 40 4 /2
'7 A .D F E ., dos. 1/82.

'* A.F..-III. Murad, nr. 4 0 4/2.

1 Safer 1010 (1 A ğustos 1601) tarihli hüccet: D .B ŞM ., dos. 3/73.

IU0 B oskov, s. 86.

101 D .B ŞM , dos. 3/73.

,H: 28 C em âzıyelâhır 1001 (I N isan 1593) tarihli hüccet: A .D V N , dos. 5/75.

Evâsıt-ı Muharrem 1001 (1 8 -2 7 Ekim 1592) tarihli hüccet: A .D V N , dos. 5/68.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

B e y ‘ b i ’l -v e f â d e n il e n satı ş h ü c c e t i n d e ise ufak bazı f a r k l ıl ık l a r vardır. B e v '-ı

k a t i h ü c c e tin d e , satı ş ke s in o l d u ğ u ha ld e b e y ' b i 'l - v e fâ h ü c c e tin d e k i satı şta , satıcı,
be d e li n i ö de di ği t a k d i r d e malı geri a lm a k ü z e re s atı ş y a p m a k t a d ı r . D o l a y ıs i y le bu hüccet
a s lı n d a bir r eh in h ü c c e t i d i r 10-*. Borç ö d e n d i ğ i n d e mal eski s a hi bi t a r a f ı n d a n geri alı nm ak­
ta ve geri alı ş d e m e k ol an ikinci s atı ş için yen i bi r h ü c c e t d ü z e n l e n m e k t e d i r . Bu hücc et­
leri n i lk in d e
"b e y ‘ b i ’l- v e fâ " ve y a
" b i-ta r ik i ’l- is tig lâ l" t a r z ın d a sa tı ş ın ş e k li n e işa re t e d il m iş ti r . İkinci hüccetlerde
bu s a tı ş ın bi r re h i n d o l a y ı s i y l e y a p ı l d ı ğ ı n a
" M e b lâ ğ -ı m e r k u m h a k ik a td e m e z b û r M e h m e d E m in A ğ a n ın m ü v e k k ilim m ersûm a
d e y n i ve m e n z il- i m e z k û r r e h in o lm a ğ la m ü v e k k ilim m e r s û m L a n b e k z ım m i, k a b le e d â i ’d-
d e y n r ız â s iy le m e n z il- i m e z k û r u r e h n iy v e td e n f e k k b ir le m e z b û r M e h m e d E m in A ğ a 'va
te s lim , o l d a h i k a b z ve te s e llü m e tm e k le t a r z ı n d a işa re t e d il d i ğ i de v â k i ‘dir.

S u l h h ü c c e t i n d e , a n l a ş m a z l ı k k o n u s u b e l i r t i l d i k t e n s o n ra s ulh o l m a k üzere taraf­

l arı n a n la ş t ık l a r ı m e b l â ğ , ö d e m e n i n pe ş in v e ya v â de li o l u ş u n a iş â r e t e d ili r. Eğer vadeli
ise ö d e n e c e ğ i n e d â ir g ö s te r il e n k e fi lin adı k a yd o l u n d u k t a n s o n ra a ra d a k i anlaş maz lığın
g i d e r i ld i ğ i ve bu a n la ş m a y ı t a r a f l a r ı n ka bu l et t i k le r i be li r ti li r.

K i r a h ü c c e t i n d e , s atı ş h ü c c e t i n d e o l d u ğ u gibi
"... s â h ib - i s a 'â d e t h a z r e tle r in in e m lâ k in d e n h â r ic - i R u h a d a ? ’d a v â k i' Çekice
d e ğ ir m e n i d im e k le m a 'r û f b ir b â b ik i g ö z d e ğ ir m e n i He y in e b ir b â b ik i g ö z s e l d e ğ irm e ­
ni" gibi k i r a l a n a n ş e y / ş e y l e r i n y e r i / y e r l e r i b e l i r t i l d i k t e n s o n ra
"iş b u s e n e a ş e r e ve e l f s a fe r - i m u z a ffe r in in g u r r e s in d e n b ir s e n e tam âm ına
v a r ın c a " ş e k li n d e k i r a l a m a n ı n ha ng i t a r i h l e r a r a s ı n d a ge ç er l i o l d u ğ u ve
" D iy a r -ı b e k r h e s â b ı ü z r e k ır k b in a k ç e y e " gibi ö d e m e n i n ha n g i pa ra birimine
gö re y a p ıl a c a ğ ı ve k ira be d e li , da h a s o n ra da k i r a c ın ı n adı ka y d e d ili r. Şa ye t, kira süresi
u z a t ı l a c a k ve kira b e d e l i n d e d e ğ iş i k li k y a p ı l a c a k s a bu da
"... u h d e s in d e o lu p h â lâ ta r ih - i m e z b û r d a n y in e b ir s e n e ta m â m ın a v a r ın c a on bin
a k ç e z iy â d e s iy le z ik r o lu n a n ik i b â b d e ğ ir m e n le r i e lli b in a k ç e " t a r z ı n d a bi r ifâde ile be­
lirtili r. Eğer , a n l a ş m a i çi n d e b a ş k a ş a r t la r v a rs a o n l a r da m ü s t e c i r i n
" ic â r e y e u h d e m e k a b û l e y le d im ... o lm a k ü z e r e k a v i e y le d i m " l06 şe k li n d e k i sözüyle
ifa de e di li r. B u n d a n so n ra k i kı sm ı d i ğ e r h ü c c e t l e r d e o l d u ğ u gibi ik in c i t ar a fı n tasdiki ve
ta l e b ü z e r i n e h ü c c e t i n v e r i l d i ğ i n e işa re t e d il m e s i d ir .

İ k r a r / î t i r a f h ü c c e ti d i ğ e r l e r i n e n a z a r a n k ı sa dı r. B u n l a r d a ik ra r kısm ı,
" B u n d a n a k d e m m e z b û r İly a s A ğ a b e n i ve o ğ lu m A r s la n ’ı h a b s e y le m iş idi. Lâkin
e ş y a m ız d a n ve a k ç e m ü z d e n b ir n e s n e m iiz a lm a d ı" lü7 ş e k l i n d e b i ti r i lm e k te d i r .

D e v l e t A r ş i v i n d e bol o l a r a k r a s t l a d ı ğ ı m ı z bi r h ü c c e t tü rü de t es lim /t e s e llü m

h ü c c e t l e r i d i r . He r ha n g i bi r m a l ı n t es l im e d i l d i ğ i n d e b u n u n kad ı ö n ü n d e tescil olun­
m a s ı y la m u â m e le r e s m iy e t k a z a n m ı ş o l m a k t a ; b ö y l e c e i le r de h a k s ı z t a l e b le r d e bulu nu l­
m ası ö n l e n m e k t e y d i . Bu tip h ü c c e t l e r d e
" M ü h im m â t-ı m e z b û r e d e n o n h a s ır iç in d e a ltm ış ü ç k a n ta r ve v ir m i lo d ra siyah
ü zü m ve ik i k a le m iç in d e b in a ltı y ü z k ır k a d e d e n â r -ı ş ir in ki, a ltı k a n ta r d ır . C e m an
a ltm ış d o k u z k a n ta r ve y ir m i lo d r a e ş y a - y ı m e z k û r e v i m ü b â ş ir -i m û m â ile v h y e d in d e n alup
s e fin e m e ta h m il e d ü p m a h a ll-i m e 'm û re îs â l ve te s lim e t a 'a h h ü d e td iğ im d e n sonra
n a v lıy ç ü n b in s e k iz y ü z a k ç e y i d a h i a h z u k a b z e td im ""'* ş e k l i n d e t es l im alı na n şey veya

"’J B ayınd ır, s. 12 not 35.

1 C em â zıyelâh ır 1201 (21 Mart 1787) tarihli hüccet: A .D F E . do s. 2 2 0 /5 9 .

I Safer 1010 (9 A ğ u stos 1601) tarihli hüccet: D .B Ş M , dos. 3 /73.

E v â il-i Safer 1001 (7 -1 6 Kasım 1592) tarihli hüccet: A .D V N , dos. 5/71.

28 C e m â z ıy e lâ h ır 1001 (I N isa n 1593) ta rih li h ü c c e t: A .D V N . d o s. 5 /75.

 İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

şey ler sayılır, her hangi bir öd e m e y a pı lm ış s a bu da ne için ol duğ u ve mık da rı tasr ih
ed ilm ek üz ere be lirtilirdi.

İkinci tarafın, birinci şah sın ifade sini r edd et me si ha lin de , birinci t a r a f iddias ını
isbat e tm ek le m ü k e l l e f olu rdu. Bu hu sus, hü cc ett e
" g ıb b e 's - s u 'a l ve a k îb ii ’l-in k â r m iid d e-i m e zb û rd a n s ıd k -ı m e k a lin e b e y y in e ta le b
o lu n d u kd a " ş ek lin de ifade e dilir; bun d an son ra "udûl-i m üs lim în " d e n ile n iki ş âh idi n
ş e hâ d e tle rin e yer v e rilirdi. Bunl ar, birinci t ara fın şâh idl eri ol d u ğ u n d a n ş e h âd e tle ri de
on un lehine olu r ve sözleri d aim a
"Bu h u su sa şâ h id le riiz, şe h â d e t d a h i e d e riz d e y ü p " i fa de siy le bitirilirdi"*'. Daha
s on ra kadı, şa hi dl e rin ifa d e le rin in d o ğr ul uk d e re c e s in i n tah ki k ed ild iğ in i
" b a 'd e 'l- m e s m u ' h a y y ız -ı k a b u ld e v â k i' o lu p ”"" ve ya
" b a 'd e ’t - t a 'd î l ve t-te z k iy e ş e h â d e tle r i h a y y ız -ı k a b u ld e v â k i'a o ld u k d a n s o n r a ”" '
s ö zle riy le b e lirtirdi.

c. S icille Kayd

İkinci tar afı n ifâ de s in d e n so nra tesb it e dil en h u s ûs un sicille kayd ed ild iğ i
"vuku u ü zre b i ’t-ta le b k a y d -ı s ic ili o lu n u p bu v e sik a v e r ild i”" 2,
”m â v a k a 'a b it-ta le b k e tb o lu n d u " m ,
”m â h ü v e ’l - v â k i ' bi t-ta le b s e b t- i s ic ili o lu n d u ”" 4,
"bu s a h îfe -i s a h ih i 'n -n e v â l, c e re y â n -ı h â l ü zre te s v îd o lu n u p ”"*,
"bu h u r u f-ı b e r -s e b îl te m e ss ü k k e tb o lu n u p " " 6 ş e kl in d e ifâde o lu nu r. Hü c c e t,
tar afl arı n isteği ü ze rin e e lle rin e v e ri lm iş se bu da y uk a rd a k i ifa de de n so nra
"y e d -i h â m ile v a z ' o l u n d u " " 1,
"y e d -i ta lib e v a z ' ve d e f o lu n d u ”"* ş e ki l le r in de be lirtilir. Bazı h ü c c e t l e r d e ,
bunun, ge re k t iğ i n d e te m e s s ü k verine k ul la n ı la c a ğ ın a bu i fâ de de n so nr a
"... ki, led e l-h â c e te m e ss ü k e d in e " " 9,
"... ki, le d e l-h â c e ib râ z e d ü p istic â c e d in e " ı:o ş e k lin d e , b a z an da
"... b e r -s e b e b -i te m e ss ü k k e tb o lu n u p ..." gibi a ra d a işaret e d i l i r 121.

4. T ar i h

H üc c e tle rin tari hle ri, fe r m an l a r gibi A r a bc a ol ara k ve yazı ile yaz ılı r.

ıc,,> B o sk o v , s. 86.

E vâsıt-ı Muharrem 1001 (1 8 -2 7 Ekim 1592) tarihli hüccet: A .D V N , dos. 5/68.

111 B o sk ov, a.g.m , s. 86.

D .B ŞM ., dos. 3/73.

A .D V N , dos. 5/71 ve 75 .

1,4 D .B ŞM , dos. 2/17.

A .E .-III. Murad, nr. 404.

"h A .E .-III. Murad, nr. 4 0 4/2.

" A .E .-III. Murad. nr. 404.

118 A .E .-III. Murad, nr. 4 0 4/2.

A .E .-III. Murad, nr. 404.

A .E .-III. Murad. nr. 4 0 4/2.

uı A .D F E ., dos. 1/82.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

5. Şu h û d ü' l-h â l

Son r ü k ü n, "Ş ______________ u h û d ü 'l- h â l b aş lığ ı a lt ı n d a , h ü c c e t e k o nu ol an m e s e l e ­

nin g ö r ü ş ü l m e s i s ır a s ın d a h a z ır b u l u n a n k i m s e l e ­
rin a d la r ın ı ih tiv â e d e n k ı sı m d ır . Ş â h i d le r in
a d la r ın ı n m e v c u d i y e ti , bir b a k ım a d â v â n ın u m û m a
a ç ık olduğu ve d o l a y ı s iy l e t a r a fs ı z ol ar a k
g ö r ü l d ü ğ ü n ü n d e lîl i ka bûl e d i l m e k t e d i r 122.
Bu şâh id ler, ço ğ u kere "R a m a za n b in
H ü s e y in '', "E lh a c A b b a s b in H a ş a n '', "A li Ç e le b i V * 1
b in M a h m u d " , " H a fız E fe n d i b in H ü s e y in E fe n d i"
g ibi, b a b a adı ile b ir l ik t e z ik r ed il i rl e r. M a a m a f ı h ,
" M u sa E fe n d i, e l- h a tib " , "M ahm ud H a lîfe , * **
e l- m iie z z in " , " E lh a c M u sta fa , e t- tâ c ir " gibi ba b a
a d ın ı n ye rin i m e s l e k l e r i n i n ald ığ ı da az d e ğ il d i r.
B a z a n da " B e k ir H a lîfe b in M u sta fa e l-im â m " ve y a
"Ş e v h M e h m e d b in B e k ir, e l- k a s s a b " ş e k li n d e he m Şekil 227
b a b a ad ı, he m de m es l e ğ i y a z ıl m ı ş tı r . Bu m e s ­ Şuhûdü'l-hal
(A .D F E , 227/59)
l ek l e r i n c e l e n d iğ i n d e ş â h id l e r i n a r a s ı n d a ul em â ,
e s na f , m ül k î ve a s k e r î s ı n ı f m e n s u b l a r ı n ı n y er
ald ığ ı g ö r ü lü r . A s l ın d a en fazl a r a s t la n a n " e l-m u h z ır " a d ıy l a a n ıl a n m a h k e m e m übâ şi rle ri
ile "k â tib ii ’l - h u r ııf' d e n il e n h ü c c et i y a z an k â t i b d i r 121. T a r a f l a r d a n b i ri n in ga yr-i müslim
o l m a s ı h a li n d e gay r-i m ü s l im şâ h id i s i m l e r in e de ra s t la n ı r. G a yr - i m ü s l im şâ hidle rin
i si m l e r i n i n s o n l a r ı n a d i n le r in i g ö s te r e n "z ım m î " y a h u t " y a h u d î" gibi k e l i m e l e r eklenir.
B ö y l e c e isim " B e d r o v e le d - i V a sil z ım m î" ş e k li n d e y a z ılı r . A n c a k h e m e n b e li r tm e k ge re ­
kir ki, bu şâ h id ad la r ı, s a d e c e s i c i ll e rd e d e ği l, h ü c c e t o r i j i n a l l e r i n d e de d â im a kâ tib ta ­
r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş o l u p b i re r im z a d e ğ il d i r .

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

1. B e y a z Ü z e r i n e H ü c c e t

Bu h ü c c e t l e r i n ço ğ u 15-16 x 2 8 - 3 0 cm. e b ' a d ı n d a k â ğ ıd l a r a y a z ıl m ı ş tı r. Kâ ğıdın

üst y a r ı s ı n d a sa d e c e t e p e d e " h üv e " ya z ıs ı ile ü s tt e n ikinc i 1 /4 ’lik k ı s m ı n d a ta s d ik ibâresi
ve h e m e n a lt ı n d a m ü h ü r b u l u n u r. Yaz ı cin si ç o ğ u n l u k l a ta* 1ik o l m a k l a bi rl ik t e d iğ er bazı
yazı c in s l e ri de k u l la n ı lm ış t ır . H ü c c e t m e tn i, k a ğ ıd ı n alt y a r ı s ı n d a o l u p sa ğd a 4 cm.
k a d a r bir marj b ı ra k ı lm ış t ır . Ü s tte " s e b eb - i ta h r î r " i n " sin "i , a lt t a " ş u h û d ü ’l-h â l" in "şın"ı
s a tı r l a r ı n h e m e n h e m e n 5 / 6 ’lık k ıs m ın ı k a p la r ; f o r m ü ll e r i n d i ğ e r k e li m e l e ri 1/ 6’lik kısma
y e r l e ş ti r i l m i ş t i r . 5 / 6 - 1 /6 or an ı z a m a n z a m a n uf ak d e ğ i ş i k l i k l e r gö s te r ir . Ş a hi d sayısı ge ­
ne ll i k le bi r s a tı ra beş isim sı ğ a c a k ş e k il d e d ü z e n l e n m i ş t i r . D a h a faz la şa hi d bul un mas ı
h a li n d e ikinc i s a tı ra g e ç ili r. İsmi y a z ıl a n ş â h i d l e r d e n b a ş k a l a r ı n ı n da m a h k e m e d e hazır
b u l u n d u k l a r ı n ı i fâd e e d e n "ve g a v r u h im " , "ve g a v r u h im m in e l-h â z ır in " k eli m ele ri ise
ço k ke re şâ hi d i s i m l e r in i n al t ı n a m ü st a ki l o l a r a k , b a z a n d a şâ h id isi m l e r in i m ü te â k ib d ik ­
kat ç e k ic i bir a ra v e r i l d ik t e n s o n ra ayn ı s a tı ra y a z ıl m ı ş tı r.

2. H ü c c e t -i Z a h r i y y e

H ü c c e t- i z a h r iv y e , f er m an , b e ra t, s e b eb -i ta h r i r h ü k m ü gibi b e lg e l e ri n arkal arına ,

b e lg e n i n c in s i n e gö re d e ğ iş m e k üz e re , fe ra g a t, t es lim - t e s e l lü m , ö d e m e , vs. hus us lar da
y a z ıl a n h ü c c e t l e r için k u l la n ı la n bir t a b ir di r. M u h te v â ve şekil b a k ım l a r ı n d a n beyaz
ü z e ri n e y a z ıl a n h ü c c e t l e r d e n farklı d e ği l di r. Sa d e c e h ü c c e t i n so n u e k s er i y a

B o sk o v . s. 87.

B o sk o v . s. 87.
 359
İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

"... d eyü ikr a r u i t i r a f e tm e ğ in m ü ş â r ü n ile y h

Yâkub P aşa ta le b iy le işb u z a h r iy y e k a y d u k e tb o lu n ­
d u '" 1*,
"... m e rk u m Z ü lfık a r A ğ a v e ch -i m e şrû h ü ze re
ta sd ik e tm e ğ in ta le b iy le işb u em r-i ş e r ifin za h r ın a
k a v d u k e tb o lu n d u " '1' ş e k ill er ind ek i gibi z a h r iy y e o l ­
duğu be lir til e re k bitiri lmi şti r.

Hücce t-i z a hr iy y e n in tar ihi, daim a, ön yüz de ki

b elg en in t ar ih in d e n sonra dı r.

Hücce t-i z a h riy ye le rin ya zısı, kâğıd ın ön

yüz ün d e ki be lg en in yazısı ile aynı ist ika m ett ed ir.
B el ge nin ön yüz ü nd e ki yazı içe g e lec ek şe kil de ve sağ
ken ar üste ge lm ek üzere, kâğıt e nde n ikiye k a t ­
lan dı ğı nd a hüc cet -i z ah riy ye üstte ka lac ak tarz da
yazıl mı ştı r. Yani, hüc cet -i zah riy e, arka yü zü n sol t a ­
rafı n d a ve kâğ ıdı n alt y a rıs ın da yer alır. Var sa d e f t e r ­
dar imza lar ı, vs. ile bu yüz de ki d iğ er yazı ve işar etl er
ise ters i st ika m ett ed ir.

3. Ç if t H ü c ce t ( R e hi n ve F e kk -i rehin
h ü c c e tl e r i)

B e y ' b i l - v e f â d e nil en rehin h üc cet ler i ile b o r ­

cun öd e n m e s i n d e n so nra d ü z e n le n e n f e k k - i re h in Şekil 228
Hüccet-i zahriyye
hüc cet ler i aynı kâğıt üz e rin d e b u l un m a kt ad ır . Kâ ğı dı n
(TSMA, nr. E.5222/32)
s o lu n d a ilk satışı, s a ğın da ise İkinciyi be lg e le ye n
h ü c c et le r yer alır. Hatta ikinci hü c c et in sa tır sonları
birinci ile âde tâ iç içedir. Fakat ikinci hü c c et in satırl arı , b iri nc iy e göre farklı a ra l ık l a rl a
ya zıl mı ştı r. İlk hü cc eti n sa tırları sıks a ikin ci nin ki da ha ara lık lı , s e y re ks e da ha sık
ya zıl mı ştı r. K e l im e le r birbiri üs tün e ge lm ek üze re s a tır la rın yu k a rı y a d oğ r u k av is l e n d iğ i
hü c c et l er de vardır. Yazı ise ek s er iy a t a ' l ik d i r .

IV. VAKFİYE
Ar a b c a asıllı bir keli me olan v a k f "d u r d u rm a k ", " a lı k oy m a k" m â n â l a r ı n a g e l ­
mekte dir . Ter im ol ara k v a k ı f bir k im s e ni n, A ll ah a ya kın ol m a k g a y e si y l e, m en ku l ve ya
gayr-i men kul mal veya m ü lk ü n ü dînî ve sosy al bir gaye için t ah si s e t m e s i d i r 126. V a k fiv e
ise v a k f e d ile n şeyin vas ıflar ı ve v a k f e d ilm e ş art lar ını ihtiv â ed en ve kadı t a r a fı n d a n
t asd ik ed ilen bir belge di r. B aş k a bir ifade ile, v a k ı f ta s a r ru f u n u n se net ve h üc c et i , v a k ıf
hü km î ş a hs i ye ti ni n n i z â m n â m e s i d i r 127.

Hür, aklı ba ş ın da ve erg in ol ma k, her hangi bir borç y ü z ü n d e n mal ını k u l l a n m a k ­

tan alı k o n u l m a m ı ş b u l u n u lm a k ş art ıyl a h e rke s v a k ı f t e ’sis e tm e k h a k k ın a sa h ib d i. B u n un
gibi, v a k f e dil en şey de de, ge lir ini n d ev am lı ol ma sı, vâ kı fı n tam m ü lk iy e ti a lt ı n d a b u lu n-

Mardin Kadısı na gönderilen 21 Şa'ban 1048 (28 Aralık 1638) tarihli fermanın arkasındaki 5 Ram a­
zan 1048 (10 Ocak 1639) tarihli hüccet-i zahriyye: T SM A , nr. E. 522 2 /3 2 .

E vâsıt-ı Muharrem 1048 (25 M ayıs-3 Haziran 1638) tarihli h üccet-i zahriyye: TSM A , nr. E. 5 4 1 5 /7 1 .
ı:'' T afsilât için bk. Bahaeddin Y ed iyıld ız, "Vakıf", t A, XIII (1 9 8 2 ), s. 153-154.

Tayyib G ökbilgin, O sm a n lı M ü e sse se le ri T eşk ilâ tı ve M e d e n iy e ti T a rih in e G e n el B a k ış İstanbul

1977, s. 92.
360 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ması gibi bazı ş a rt la r a r a n ı r d ı 12". B üt ün bu şa rt la r ın m e v c u d ol m a s ı h â li n d e v d i t/ /d e n i le n

v a k ı f s a hi bi , v a k f ettiği ş e y le r in bir d ö k ü m ü n ü ve ne gibi şa rtl a rı hâ iz o la c a ğ ı n ı bütün
t e f e r r u a t ı y l a k ay d e tt i rd i ğ i bir v a k fi y e / v a k ıf n â m e ta n z i m e tti ri rd i.

A. R Ü K Ü N L E R İ

1. T a s d i k İ b â r e s i

H ü c c e t l e r gibi v a k f i y y e le r in b a ş ın d a da bi r ve ya d a h a faz la s a y ıd a k a z a s k e r veya

k a d ıl a r ı n t a s d i k le r i y e r alır. V a k f iy e n i n , aynı a n d a iki kişi t a r a f ı n d a n ta s di k ed ilmes i
m ü m k ü n o l a b i l d iğ i gibi, g e ç e r l il iğ i n i ta s d i k m a k a m ı n d a , o ye rd e de ğ iş i k t a r i h le r d e vazife
g ö r m ü ş k a d ıl a r t a r a f ı n d a n da ta s d i k e d il m iş b u l u n a b i l i r ' ^ . P a d i ş a h l a r t a r a f ı n d a n yap ılm ış
v a k ıf l a r ı n v a k f i y e le r in i n b a z ı l a r ı n d a k a d f n ı n t a s d i k i bâ r e s i, t u ğ ra n ı n a lt ı n d a y e r alır.
Baz ı p a d i ş a h v e y a h â n e d â n a m e n s u b i y e ti o l a n l a r ı n v a k f i y e l e r i n d e ise, v a k f i y e n in üstünde
" İş b u v a k fiv e - i m a m u lü n b ih û m n k â ffe - i ş u r û t u k u y u d u ilâ m â ş â a lla h i te 'â lâ
d ü s tû r ii ’l-a m e l o la " nt\
"İşb u v a k fiv e - i m a m u lü n b ih â ile a m e l ve h a r e k e t o lu n u p h ila fın d a n h a z e r ve
m iic â n e b e t o lu n a " n ı ,
"H a s b iin a lla h U i-m a 'b û d e s iv â h e lle z in e y ü s â n û n e f i ’l-h a y r â t â y e t- i b e şâ re t
g a y e ti ik tiz â s ı ü z e re ib tig a -y ı li- m e r z â ti ’llâ h i te 'â lâ ta v in -i ş u r û t u k u y ü d ile te n fîz-i
a h k â m -ı h a y r iy y e t- ir tis â m ı m a tlû b -ı m iilû k â n e m o la n işb u v a k fıy e - i m a m u lü n b ih â bi-
a y n ih â k a le m in e k a y d ve m û c e b in c e a m e l o l u n a gibi bi r " u n v a n ı n a h att -ı hü m ây û n "
bulunur.

2. D a v e t

N â m e - i h ü m â y û n ve a h i d n â m e - i h ü m â y û n l a r d a o l d u ğ u gibi v a k f i y e l e r d e de All aha

h a m d u s e n â d a b u l u n u l a n bi r d a v e t rü k n ü v a rd ır . D a v e t f o rm ü ll e ri , p a d iş a h a âid belge-
l e r d e k i l e r d e n farklı ve pe k ç e şi dl i o lu p b u r a d a bi rk a ç ö r n e k l e y e t i n i l e c e k t i r ' ” .
" H a m d -i n â -m a d û d o l z â t- ı c e lili ’ş -ş â n - ı v â c ib i ’l- v ü c û d c e lle c e lâ lu h û d e rg â h -ı
m e k â r im - p e n â h ın a su û d ile m e s û d d u r k i" ı u ,
"E lh a m d ü l illâ h i ’lle z i c e ’a le e s -s a d a k a ti l-c â r iy e ti s e b e b e n - n e c â ti m in e 'n-nâr.
Ve ’s -s a lâ tü ve ’s -s e lâ m ü a lâ N e b iy v i ‘l-m u h tâ r ve a lâ â l ih i ve a s h â b ih i m â -ta 'â ka b e ’l-
le y li ve ’n - n e h â r " " * ,
" H a m d -i b î-k ıv â s ve ş ü k r - i s ip a s ki, a y a r ve m ık d â r ı m a k d û r u te m y iz ve ih â ta -i
m iz â n ve m ik y a s ve m a h s û r u v e zn ve k ıs ta s -ı id r â k ve ih sâ s d e ğ ild ir . O l g a y ıb d â n -ı
z e v â h ir ve b e v â tın -ı n â s, c e lle t a z a m e tu h û h a z r e tle r in in c e n â b ın a lâ y ık u s e zâ v â r d ır
k i " nh.

ı:s Y e d iy ıld ız , a.g.m , s. 154.

ı;'' N itek im , bunun bir örneği Sultan I. M urad'ın K eşan köylerinden T elkat'da tesis e ttiği vakfın vakfi­
y e sin d e görülm ektedir. N eşet Ç ağatay, "Sultan Murad H üdavendigâr A dına D ü zen len m iş Bir V akfi­
y e". V a k ıfla r D e r g is i. XII (1 9 7 8 ), 1 1 ve 13 (v a k fiy e n in fotoğrafı).

' " Sultan I. A bdü lh am id 'in hattı: V akıflar G enel M üdürlüğü A rşivi, vak fiye nr. 178'deki bu vakfiyenin
ilk sa y fa sın ın fotoğrafı için bk. İbrahim A teş, " V akfiyelerde Dua ve Beddualar". V a kıfla r D e rg isi.
XVII ( 1 9 8 3 ). 40.
1,1 V G M A , v a k fiye nr. 1 32K ’daki Sultan III. S e lim ’in hatt-ı hum âyûnu için bk. A teş, a.g.m , s. 41.

|,; V G M A , vak fiye nr. 190K ve 192K ’daki II. M ahm ud’un hatları: A teş, a.g.m , s. 42 ve Sadi Bayram,
"Sultan II. M ahm ud’un v a k fiy elerin d ek i tezyinat", a .g .d ., s. 163 ve 169 daki fotoğraflar.

111 V a k fiy elerd ek i A llaha hamd u senâ ve diğer duâlar için bk. İbrahim A teş, a.g.m .

H ekim başı Ö m er E fendi v a k fiyesi: V G M A , H arem eyn d efteri, nr. 746. s. 270.

Hacı Şeyh M ehm ed E fen d i’nin 22 Z ilk a ’de 1272 (25 Tem m uz 1856) tarihli vak fiyesi: V G M A. V akfi­
ye d e fte r i, nr. 583. s. 2 ’den naklen A teş, a.g.m , s. 9.
 İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

All ah a ha md u se nâ da n so nra bazı va k fiy e le rd e s a ha be le re de

"Ve d a h i â l ü a sh â h -ı e m c â d ı ve e v lâ d -ı k irâ m ı etbâ-> m u 'tâ d ü z e rle r in e o lsu n ki.
sem a m e v k u f o la n h a v ır e s e r i lis â n -ı h a vrii ’l-b e ş e rd e n r iv â y e t ile h iıd â lı r â h -ı d in -i
m üb în ve m e v rû s-ı u lem â -y ı râ s ih în o la n ilm e 'l- y a k in ta k v â -y ı v e re se y e te b liğ ve v a s ıy y e t
ile e v v e le n m e n z il-i h a k k e ’l-v a k în o lm u şla rd ır" 1,7 ş e kl in de du a d a bu lu n ul ur .

All ah a ha md, Hz. M u h a m m e d ’e salât u s e lâ m d an son ra "h ayr u h a s en â t ın ec r ü

sevâb ı" ile bu k onu da ki âyet ve h a d is le re yer ve rilir ki, bu nl ar giriş m â h i y e ti n d e ol up
va kf iy e ni n huk u kî b ün y e s in d e n kabûl e d i l m e z l e r ' ' h.

3. V â k ıf ın T a n ım ı

Da ve t rü k n ü n d e n v ak fiy e m et ni ne ge çişt e,
"İşb u k itâ b -ı s ıh h a t-n is â b ın ta h rir ii in şâ s ın a b â is ii b â d i o ld u r k i”n ı,
"İşbu v a k fiv e -i c e lilü ’ş -ş â n ve c e r id e -i b e d i i ’l-u n v â n ın ta h r ir ü in şâ s ın a b â d i ve
ta s tir ü im lâ sın a â d i o ld u r k i" l4(l,
"B in â e n a lâ z â lik bu k itâ b -ı m iişk in -n is â b ın ta h r ir in e b â 'is ii b â d i ve bu a n b e r ın
n ik a b ın im lâ vü ta s tir in e â d i o ld u r k i”'*' t ar z ın da bir ge çiş fo rm ül ü ku lla nı lır .

B unu tak ib en " v â k ı f d e ni le n v a k ıf sa hi bi ni n t av s if in e ge çilir. B ur a d a , çok kere

" M a h m iy e-i İs ta n b u l ’da K a le n d e rh â n e M a h a lle si a h â lis in d e n s â h i b ü ’l-h a v r â t
ve ’l-h a s e n â t fa h r ü ’l-a 'y â n E lh a c H a şa n A ğ a ibn E ş -şe v h M e h m e d E fe n d i”'*1 y a h u t
" M a h m iy e-i İ s t a n b u l ’da K a sa b İlv a s M a h a lle s i’n d e s a k in e ve z â tı z e y l- i v e sik a d a
m u h a rre rü ’l-e s â m i m iislim in t a 'r ifle r iy le m u ’a r r e fe o la n s â h ib e tü ’l-h a y r â t ve
r â g ıb e tü ’l-h a s e n â t A fife H â tû n ib n etii . . . " l4’ şe kl in d e vâ kıf ın önc e ya ş ad ığ ı şe hir, k a s ab a
ve m ah a lle s i, so n ra adı zikr edilir. Baza n da
"H â lâ s e r- e tib b â - y ı ş e h r iv â r i s ip ih r -ik tid â r -ı H u r ş id -fe r ve ş e h in ş â lı-ı c ilıa n d â r -ı
b ü le n d -a h te r o la n ... N uh E fe n d i bin A b d ü lh a y n e tic e -i a h v â l ve in tih â v -ı â m â lin te-
d e b b ü r ü te fe k k ü r e d ü p ... m e t â - ı h a y r â tı i d â d a sâ i o lm ağın"'** ö r n e ğ i n d e o l d u ğ u gibi
ön ce vaz ifes i ve ismi y a z ılı p so nra
" M a h m iy y e -i İ s t a n b u l ’d a K o c a M u sta fa P a şa C â m i'- i ş e r ifi k u r b ü n d e v â k i ‘
sa 'â d e t-h â n e le r in d e a k d o lu n a n m e c lis -i ş e r ‘-i ş e r if-i ş â m ih i ’l-im â d ve râ s ilıi ’l-e v ta d -
d a 145 şe kl in de ikam et yeri ile birlik te m ec lis in akd ed ild iğ i ye r de belir til ir.

4. M ü t e v e l li n i n T a n ım ı

M ü te a ki be n ise " m ü te v e llT d e ni le n vak fın id ar e c is i n in tayini ve va kfı n tesci li için

m ü te ve lli ön ü n d e y a p ıla n ikrar

n‘ 23 Safer 1151 (12 Haziran 1738) tarihli V eliyüddin Efendi vak fiyesi: V G M A, V a k fiye d e fle r i , nr.
2 5 K ’dan naklen A teş, a.g.m , s. I 1.

V eliyüddin E fen d i’nin 21 Receb 1173 (10 Mart 1760) tarihli vak fiyesi: VGM A, V a k/ive d e fte r i, nr.
58 0 , s. 3 8 ’den naklen A teş, a.g.m , s. 12.
n* G ök bilgin , O sm a n lı M ü e s s e s e le r i, s. 92.

IJ'’ C ârullah V eliyüddin E fen d i’nin 5 C em âzıyelâhır 1151 (20 Eylül 1738) tarihli va k fiv e si VGM A
Harem eyn Evkafı D efteri, nr. 736, s. 80.

M" Ç avu ş-zâde A ziz M ehm ed E fendi. D ü rrü s-su k u k , 1, İstanbul 1277, s. 155.
141 D ü rrü s -s u k u k , I, 157.

23 Safer 1 1 2 3 (1 2 N isan 1711) tarihli Haşan Ağa dârülhadisi vak fiyesi: VG M A, KE, nr. 62 4 , s. 471
m D ü rrü s-s u k u k , I, 159.

V G M A, Harem eyn, nr. 734, 79b.

u< Nuh E fendi v a k fiyesi.
362 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

" V a kf-ı â tîy ii ’l-b e y â n a li- e c li ’t - l e s c îl v e 'l- itm â m e m r ü ’t- te k m il m ü te v e lli nasb u
ta y în e y le d ik le r i s u lb i o ğ u lla r ı u m d e tü ’l-m ü d e r r is in - i k ir â m E b u b e k ir E fe n d i m a h ­
z a r ın d a ik r â r -ı ta m ve ta k r ir - i k e lâ m e d ü p " '4*' i f a d e s iy l e di le g e tir ili r .
V â k ı fı n i k am e t y e r i n i n b a ş a a lı n m a s ı d u r u m u n d a ise bu k ı s ı m d a
''M e c lis - i ş e r '- i ş e r îf- i H a z r e t- i M u h a m m e d i ve m a h fe l- i d în -i m ü h în -i A h m ed ı ...
a lâ ş â r i'a d a v e fk - i â tiy ii '/-b e y â n a li- e c li t - t e s c il m ü te v e lli n a s b e y le d iğ i Z e k e r iy y a E fe n ­
d i m a h z a r ın d a ik r â r -ı ta m m ve ta k r ir - i k e lâ m e d ü p " '41,
" N iy v e t- i h â lis â n e ve ta v iv y e t- i s â d ık a n e ile M e c lis - i Ş e r -i ş e r ı f - i ş â m ih ü ’l-evta r-
d a z ik r - i â t i v a k fın a li- e c li 't- te s c il ve l-itm â m e m rü ’t- tc k m îl m ü te v e lli n a s b u ta y in e y le ­
d iğ i ... m a h z a r ın d a ik r â r - ı s a h ih - i ş e r i ve i 't ir â f - ı s a r ih - i m e r i e d ü p " '4t ş ek lin de bir
i fad e k u l la n ı lı r

5. M e v k u f u n T a n ı m ı

V a k ı f t er im i o l ar a k , v a k f e d il e n şe y e " m e v k u f adı v e ril ir. V a k f i y e l e r d e m üt e v e lli ­

ni n t a n ı m ı n d a n s o n ra m e v k u fu n ta nı m ı y e r alır. M e v k u f u n ga y r-i m e n k u l o lm a s ı halinde,
tanım da önce
"H â lâ s il k - i m iilk -i s a h ih im d e m iin s e lik e m lâ k im d e n m a h m iy y e - i m e z b u r e d e zik ri
m ü r u r e d e n K a le n d e r h â n e M a h a lle s i ’n d e v â k i' ik i ta r a fta n â h a r m ü lk ü m ve ik i ta ra fta n
t a r îk - i a m m ile m a h d û d " '49,
" M a h m iy y e -i m e z b û r e d e M o lla G ü r â n i M a h a lle s i ’n d e b ir ta r a fta n K ıb le li-z â d e
M e h m e d B e y ’d e n m ü ş te r â m ü lk m e n z ilim ve b ir ta r a fta n y in e m û m â ile y h d e n m ü şterâ
m ü lk b a ğ ç e m ve ta r a fe y n i ta r îk -i â m m ile m a h d û d ''0 ş e k li n d e b u l u n d u ğ u y e r b e lir til ip ar ­
k a s ı n d a n sı n ı r la r ı ç iz ili r . Bu s ın ı r la r , ö r n e k l e r d e de g ö r ü l d ü ğ ü gi bi, e tr a f ı n d a k i m ülklerin
k i m l e r e âid o l d u ğ u n u n s a y ıl m a s ı ş e k li n d e d ir . Eğ e r bi r v e y a iki t a r a f ı n d a n yol g eçiyor sa
bu d a i m a " ta r îk - i â m m " ş e k li n d e i fad e o lu n u r , s o k a k adı b u l u n m a z . Eğ er , m e v k u f sayısı
b i r d e n faz la ise b i r i n c i n i n t an ım ı b i tt ik t e n s on ra
"v e y in e m a h a lle - i m e z b û r e d e v â k i' b ir ta r a fın d a Z e v n e b H â tû n ile o ğ lu M e­
h e m m e d n â m s a g îr b e y n in d e m ü ş te r e k o la n m e n z il ve b ir ta r a fta n ş e y h ü 'l-is lâ m -ı sâ b ık
m e r h û m A li E fe n d i ’n in z e v c e s i n â m h â tû n y e d in d e o la n m e n z il ve b ir ta r a fta n ba zan
S ü le y m a n Ç e le b i m ü lk ü ve b a 'z a n m ü te v e ffâ M u h a rr e m Ç e le b i v e r e s e s i y e d le r in d e olan
m e n z il ve b ir ta r a fta n b a 'z a n m ü te v e ffâ e s - S e y y id e l- H a c A h m e d b in Ö m e r h â tû n u H avvâ
n â m h â tû n m ü lk ü ve b a 'za n ta r îk -i â m m ile m a h d û d " ö r n e ğ i n d e o l d u ğ u gibi "ve y in e " d e­
n i l e r e k İk in c iy e, s o n r a ü ç ü n c ü , d ö r d ü n c ü , ., ye g e ç ili r.
V a k f a ko n u ol an ş e y le r s a d e c e ga yr- i m e n k u l l e r d e ğ il d i r. T a ş ı n a b i l i r m al la r ve
p a ra da v a k f e d il e b il ir .
M e v k u f u n n a k id ol m a s ı h a li n d e tab iî t a n ı m d a da f a r k l ıl ık olu r. B u r a d a bahis
k o n u s u o l a c a k şey, n a k d in m ık d a r ıd ı r . O n u n için t an ım
" a ty e b - i m â l ve e n fe s - i m e n â lim d e n n a k d -i r â y ic ü ’l-v a k t b e ş y ü z g u r u ş ifrâ z ve
k e m â l-i im tiy â z ile m ü m tâ z e d ü p " ' gibi s a d e c e v a k f e d il e n m e b l â ğ ı n b e li r ti lm e si şeklinde
o l d u k ç a k ı sa olu r.
M e v k u f u n gayr- i m e n k u l ol m a s ı h a li n d e , sı n ı r la r ı ç iz i ld i k te n s o n ra sıra ihtivâ et­
tiği ş e y le r e ge lir.
"... f e v k a n i b ir m e s c id - i ş e r i f ve t a h tâ n î d o k u z b â b h ü c r e ve c â m e ş û v -h â n e ve bir
s u k u y u s u ve m u s lu k ve ik i k e n î f ve b ir m ık d a r h a v lu ve m e s c id - i ş e r i f ta h tın d a üç kep en k
b ir b a k k a l d ü k k â n ın ı m ü ş te m il d â r ü I - h a d î s " " 2 ş e k li n d e k ısa t a v s i f l e r y a n ın d a m evk uf un
ih ti v â etti ği b i r i m l e r e göre
l4<’ V G M A , H arem eyn, nr. 73 4 , 79b.

I4' V G M A , KE, nr. 6 2 4 , s. 471.

I4“ D ü r r ü ’s -s u k u k , I, 163.
H aşan A ğa D ârülhadisi v a k fiy esi, VG M A , KE, nr. 62 4 , s. 471.

H ekim başı Ömer Efendi v a k fiy esi: V G M A , H arem eyn, nr. 746, s. 271.

IM D ü r r ü s -s u k u k , I, 154.
 363
İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

"... d â h iliy y e s i la b a k a -i u lyâ d a iki bâb o da ve b ir so fa ve b ir ta h ta -b e n ve

ta b a k a -i v u sta d a ik i bâb o d a ve k e n i f ve ta h tâ n i b ir h a m a m ve b ir c â m e k â n o d a sı ve e
liz ve m atb a h ve b ir k ilâ r ve h a v lu ve k e n if ve b ir kö şk ve h a v u z ve b ir ku yu m a h z e n i ve
ba ğ çe ve su k u y u su ve b i-h e s â b -ı t e r b i ‘i o tu z a ltı z ir a ' ta rik -ı h a ss ve s a g îr z o k a k k a p u su
ve o rta k a p u ve h â r ic iy e d e u lyâ d a iki bâ b o d a ve b ir so fa ve k e n ij ve ta b a k a -i v u sta a
k e zâ lik ik i bâb o d a ve d e h liz ve ta h tın d a b ir o d a ve b ir k ilâ r ve k e n if ve ta h tâ n i b ir a ur
ve ufa k k a p u su n u m iişte m il o l u p gibi çok da ha tafsil âtl ı bir tav sifi de y a p ıla bi lir .

M e n k u l v a k f e di ld iğ in de d ö k üm ü yapılır. Mese lâ , v a k f ed ile n şey ki tab ise tek

tek he ps ini n isimleri ya zılır. Bir v ak fiy ed e men ku l ve gayr-i m en k u l u n bir a ra d a olma sı
da m ü m kü n d ü r .
V a k f e dil en şey ler in tan ı m la r ın ı n bi tim in de , vâ kıf ın sa yıl an şeyleri v a k f ett iğ ini
bi ld ire n
"h a s b e te n lilla h i te 'â lâ ve ta le b e n li-m e r z â ti ra b b i ’l-a ’lâ bi l-h u lû s i t-ta m m ve
b i - m e z i d i ’l-ih tim â m v a k f-ı s a h îh - i m ü e b b e d ve h a b s -i s a r ih - i m u h a lle d ile v a k f u h a b s
e d ü p ..." ifadesi yer alır. M ü te â kı be n de vak fın ş a rtl a rın a geçilir.

6. V a k ı f Şa r t la r ı

Va kf ın şartla rı,
"Ş ö y le ş a r t e y le d im ki" sö z ü y le ba şlar. Bu ş a rtl a r içind e, vâk ıfı n,
"m e s c id -i ş e r î f k u r b ü n d e o la n m e n z il-i k e b îr -i m e zb û re y i. v a k f-ı m e r k u m e m e
y e v m i ik i a k ç e ic â r e ile ve z ik r o lu n a n y a ğ h a n e y e y e v m i b eş a k ç e ic â r e ile h a v a td a o l­
d u k ç a k e n d ü m m u ta s a r r ıf o lu p v e fâ tım d a n s o n r a e v lâ d ım ve e v lâ d -ı e v lâ d ım ve e v lâ d -ı
e v lâ d -ı e v lâ d ım b a tn en b a 'd e b a tn ın m u ta s a r r ıf o lu p ve b a 'd e l-in k ır â z ıv â z e n b i'llâ h
m in k a h r ü 'l-fe v y â z m e n z il-i m e zb û r ve y a ğ h â n e -i m e zb û re m a 'r ife t- i m ü te v e lli ve e c r-i
m is li ite ic â r o lu n u p ücret, ta ra f-ı v a k ıfd a n k a b z o lu n a "''* ş e kl in de m e v k u f ve y a m e v ­
ku fla r ü z e rin de ha ya tta b ul u n d u ğ u sü re c e k e n d is in in , ö l ü m ü n d e n s o n ra ise e v lâ d l a rı n ın ,
tayin e dil en kirayı öd e m e k şart ıyl a t a s a r r u f hakkı b u l u n d u ğ u ve a n c ak , n e sli n
i nk ırâ zı nd a n so n ra m ü te ve lli tar a fın d a n vak tin râ y ic in e göre ki ra y a v e ril e b i l e c e ğ i şart
ko ş u la b ile c e ği gibi, gayr-i m en k u l l er i n ne ka da ra ki ray a v e ri l ec e k l er i , e ğe r na k id v a k f
ed il m iş s e
"m eb lâ ğ -ı m e zb û r a ltı bin g u ru ş, v e d -i m ü te v e lli ve r e h n -i k a v i ve k e fil- i m illi ile
a lâ ve ch i ’l-h e lâ l o n u on b ir h e sâ b ı ü zre is tir b â h ve is tiğ lâ l o l u n u p " '" şe k li n d e b u n un
hangi şa rtl a rla ve hangi o r an da ki faizle i ş e t il e c e ğ i 1' 6 h u s u s u n a da a ç ık lık geti ril ir.
Şa rtl arı n bun d an sonra ki kısmı ge lir le rin s a r f yerle ri ile ilg ilidir . A m m e h a y rı na
tesi s e dil en m ü e s s e s e n i n m âh iy e tin e göre s a r f yerl eri de d eğ işi r. M e se lâ , m e d r e s e ba hi s
ko n u s u ol d u ğ u n d a m ü d er ris , dâ n iş m e n d , kâtib, câbî, b e vv a b y e v m i y e le r i, câ mi ise ima m,
m ü ezz in ; tü rbe ol ur sa tü rb e dâ r, ferr aş; imâ ret o lu rsa kile rci , vs. ile m ü te v e ll i y e v m i y e ­
lerinin ne ka d ar ol ac a k l ar ı n a işâret edilir.
Te vl iy e tin , nasıl intikal e de ceğ i, vak fın nâzır lığ ı va z if e si n i k im le ri n üs tl e n e ce ğ i
de bu k ıs ım da be lirtilir.
Yine vak fiy e şartları içind e, aka rın , bu s a r f ye rl e ri n d e n arta ka la n kı sm ın ı n nasıl
de ğ e rl e n d ir il e c e ğ i n e de

Haşan Ağa DârUlhadîsi v a k fiyesi.

IM Haşan Ağa Dârülhadisi vakfiyesindeki ikinci m evkuf.

I<J Nuh E fendi va k fiy e si.

1 Nuh E fendi v ak fiyesi.

|,fc B ilin d iğ i gibi İslâm iyet fâizi haram addetm iştir. Buna rağmen "hile-i şer'iyye" ile fâiz alınm a yoluna
g id ilm iştir. Osm anlIlarda devlet, özel şartlarla borçlanm alarda % 10 -1 5 ’i geçm eyen bir fâiz haddini
meşru bulmuş ve m ahkem elerin bu doğrultuda tescil yapm alarını kabul etm işti. Ömer Lütfı Barkan -
Ekrem Hakkı A yverdi, İsta n b u l V a k ıfla rı T a h rir D e fte ri. 953 (1 5 4 6 ) ta r ih li, İstanbul 1970. s. X XXII
364 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Lİ

"... i v n u k u ü -t m e z b û r e He d iiş d ü k c e m ü n â s ih a k a r iş tir a o lu n u p v a k fa v ü s 'a t ve

n e m â vü g a llâ tın a v e fr e t g e ld ik ç e m ü d e r r is v a z ife s i y ü z y ir m i a k ç e y e b â liğ o lu n c a ziy â d e
o lu n a ve f a z l a k a lın s a y e d - i m ü te v e llid e h ıfz o lu n u p ik tiz â e ttik ç e ... ta m ir ve term im in e
s a r f o l u n a ''" 1,
"... z ik r o lu n a n m a s r a fla r d a n k a ta n z e v â 'i d a k a r â t- ı m e z b û r e n in lâ zım olan
im â r e tin e ve m e r e m m e tin e s a r f o tu n a " " * gibi bir i fad e ile ye r ve ril ir.
Ş a r tl a rı n s o n u n d a , vâ k ıf ı n , h a y a tt a o l d u ğ u m ü d d e t ç e v a k fı n d e ğ iş t ir i lm e s i , bo z u l­
m as ı, ilâ ve ve ç ı k a r m a l a r y a p ıl m a s ı h a k k ın a s a h ib o l d u ğ u
"e v k a f -1 m e z b û r e n in te b d il ve ta ğ y ir i ve id h a l ve ih râ c ı ve ş â ir ta sa r r u fâ t-ı
ş e r 'i y y e s i v â k ıf -1 m e z b û r h a v a td a o ld u k ç a v â k ıf-ı m e z b û r u n y e d in d e o la ..." şe klinde
ifa de e d ili r. Ve n i h a y e t , va k fı n m ü t e v e l l i y e t es l im e di l d i ğ i be li r ti li r.

7. V a k ı f t a n R ü c û

V a k f i y e n i n , v a k fı n m ü t e v e l l i y e t es l im e d i l d i ğ in i b e ya n e d e n k ıs m ın ı mü teâ kıb
v â kı f, k a d ı ’m n h u z u r u n d a , v a k ıf t a n v a z g e ç ti ğ in i b e y â n ed e r. V a k f i y e l e r d e , ge ne llikle,
bu r ü cû r ü k n ü n ü n b u l u n m a s ı n ı n se b e b i , v a k ı f k o n u s u n d a h u k u k ç u l a r a ra s ı n d a k i görüş
fa r k l ıl ığ ı d ır . G e r ç e k t e n , Eb û H a n î f e ’ye gö re m e v k u f u n m ü lk i y e ti v â k ıf t a kalır. Bunun
için de ge re k vâ k ıf, g e re k s e m i r a s ç ı l a r ı n ı n vak fı b o z m a h a k la r ı m e v c u d d u r . H al buk i Ebû
H a n î f e ’nin t a l e b e l e r i n d e n İ ma m Ebu Y u s u f ’a gö re v a k ıf, " v a k f e tt i m " s ö z ü y le ; İmam
M u h a m m e d ’e g ör e ise, m ü t e v e l l i y e t e s l i m i y l e vâ k ıf ı n m ü l k i y e t i n d e n ç ı k m a k t a d ı r 159.
İ m a m la r ın g ö r ü şl e ri a r a s ı n d a k i bu f a r k lıl ık O s m a n l I l a r ı n ilk d e v ir l e r i n d e Ebû
H a n î f e ’nin i c t i h â d ı n a gö re h a re k e t e d e n b i rç o k v â ri s in m a h k e m e y e ba ş v u r a r a k ba b a­
la r ı n ın v a k ıf l a r ı n ı iptal e tt i r m e ğ e ç a l ı ş m a l a r ı n a s e b e b o l m u ş tu r . V â k ı fı n ö l ü m ü n d e n sonra
v a k f ı n ip tali y o l u n a g i d il m e s in i ö n l e m e k ü z e r e 160 v a k f i y e n i n s o n u n d a
"... v â k ıf-ı m û m â ile v h s e m t-i v ifa k d a n c â n ib - i ş ik a k a â z im o lu p v a k f-ı a k a r u
e m lâ k in d e l-İ m â m i ’l-â z a m , s a h ih lâ k in g a y r - i lâ zım o ld u ğ u n d a n m â 'a d â İm â m -ı
R a b b â n i ve f â z ı l - ı s a m a d â n i İm â m M u h a m m e d b in H a s a n i ’ş - Ş e y b â n i k a tın d a v â k ıf
m e n â fi -i v a k fd a n k e n d ü n e fs in e n e f '-i ş a r t e tm e k m u b tıl- ı v a k f o lu p ve b ir c ih e t-i b irre
m e v k u fe a r s a ü z e r in d e o la n e m lâ k in c ih e t- i u h r â v a v a k fiy y e ti d a h i m e ş â y ih - i H a n e ftv -
y e d e n b a 'z ı f u d e l â - y ı izâ m te c v iz b u y u r m a d ık la r ın a b in â en e m lâ k -i m e z k û r e n in va k fıy -
y e t[ in ] d e n r ü c u ‘ ve ‘k e m â k â n m ü lk ü m e is t ir d â d e d e r im ' d e d ik d e " l61,
"... v â k ıf-ı m e z b û r b u tlâ n - ı v a k f-ı n u k u d a ve z ım n ın d a o la n k u y û d a b a 'd e h û
k a v l- i a d e m - i lü z û m a te ş e b b ü s e d ü p , . . " 162,
"... v â k ıf-ı m û m â ile v h v a k f-ı m e z b û r d a n r ü c u ‘ ve ib tâ l-i h a y r a ş ü r u ' e d ü p a rz-ı
v a k f ü z e r in d e g a r s o lu n a n e ş c â r h ü k m -i m e n k u lâ td a n o lu p ve m e n k u l ve m u h a v v e l k ıs ­
m e tin v a k fiy y e ti c â iz ve s a h ih o lm a d ığ ı k ü tü b - i m u te b e r â n - ı fık h i y v e d e m a s tû r ve sa rih
o lm a ğ ın b in â e n a le y h m ü te v e lli- i m e z b û r e ş c â r - ı m e z k û r e d e n k e ff- i y e d e d ü p b a n a teslim
e y le s ü n ...”161 gibi bi r i fad e ile vâ k ıf, v a k ıf t a n r üc û e tm i ş gibi g ö s te r il m e k t e d ir .

Nuh E fendi v a k fiy e si, s. 80b.

'** 9 9 6 tarihli Z eynî Hatun v a k fiy e si: H alim Baki Kunter, "Türk V akıfları ve V ak fiyeleri Ü zerine
M ücm el Bir Etüd". V a k ıfla r D e r g is i, 1 (1 9 3 8 ), 120.

A li H im m et Berki. V a k ıfla r, 2. baskı, Ankara 1946, s. 5-6; B ahaeddin Y ed iy ıld ız, " V a k ıf. lA , XIII.
1 5 3 -1 5 4 .
I,’<l M ehm et İpşirli. "Sosyal Tarih K aynağı Olarak Ş er 'iy y e S iciller i" , T arih ve S o s y o lo ji Se m in eri. 28-29
M a y ıs 1990 - B ild ir ile r , İstanbul 1991, s. 160.

161 5 C e m â zıyelâh ır 1151 (2 0 Eylül 1738) tarihli C ârullah V eliyü d d in Efendi v a k fiyesi: VGM A, Hare­
m eyn D efteri, nr. 736, vr. 80b.

u,: D ü r r ü s -s u k u k , I, 156.

D ü rrü s -s u k u k , I, 158.
 365
İ FTA VE KA Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

8. M ü t e v e l li n i n İti razı

Vâkı fın r ü c u ' u ka rş ıs ın d a m üte ve lli , İmam Y u s u f ’un " v a k f e t t i m sö z ü y le vak fın
sahih ol acağı fikr ind e old uğ u n u, a yrı ca diğ er bazı H an el i i m a m la r ın ı n da aynı g ör üşü
pa yl a şt ık la rın ı
" m ü te v e llî-i m e zb û r d a h i c e v â b a ta s a d d î e d ü p e ğ e rç i hal. has t u lu n a n m in v a l /Vzrt'
o ld u ğ u c â y -i e ş k â l d e ğ ild ir. L â k in â r ij-i sa m a d â n î E h u Y u s u f e ş -ş e h ir hi l-im â m i s-sân'ı
h a z r e tle r i k a tın d a v â k ıf m iic e r r e d v a k fe ttim d e m e k le ve İm a m M u h a m m ed bin H a s a n i 'ş -
Ş e y b â n i h a z r e tle r i k a tın d a te s lim i l e ’l-m iite v e llî o lm a ğ la v a k f-ı m e z b û r sa h ih ve lâ zım
o ld u d e y ü r e d d ve te s lim d e n im tin a ' ile'' ifâ de siy le bi ld ire re k v a k ıf da n r ü c u ‘a î tir â z eder.

9. H â k im in H ü km ü

V a k f iy e m et ni nd e son o lar ak hâ k im in kararı yer a l ı r 164. Bu k ara r da im a

"... h â k im -i m û m â ile y h ... h a z r e tle r i d a h i ta ra fe y n in e d il le ş in e n a z a r ve m u b tıl-ı
h a y r o lm a k d a n h a z e r ed ü p ... v a k f-ı m e zb u ru n sıh h a t ve liizû m u n a h ü k m e tm e ğ in m in
b a ’d v a k f-ı m e z b û r sa h ih ve lâ zım o ld u ..." şe kl in de m üt e v e ll in i n îti râzı d o ğ r u l t u s u n ­
dad ır.

10. V ak fı B o z a c a k l a r İçin B e dd ua

V a k f iy e l e ri n bir k ı sm ın da vakfı, vâ kıfın ş art lar ını ga y e y e aykırı o l ar a k de ğ iş t ir e n ,

vakfı n gelir ini az al ta c a k , m all arı nı kötü ye k u l la n a c ak ve ya t e c â v ü z e d e ce k , vakfı her
hangi bir şe kil de boz a ca k , ha tta on a kötü gö zle ba ka ca k ol a n l a r için lâne te k a d a r v ara n
çok ağır be d d u a la r yer a l m a k t a d ı r 16'. Bu b e dd u a la r , va k fi y e d e n va k fi y e y e d e ğ iş i k li k
gö s te r m e k t e d ir .

"Bu ş a r tı b o zu p va k fı te b d il ve ta ğ y ir e td ir ilm e y e , e d e n o lu rs a k ıv â m e td e A lla h a

ş e k v â e d e rim d e v ü b ö y le c e m a 'lû m u n u z o lsu n d e v ü p te s c il- i ş e r i ve te s lîm -i ile 'l- m iite -
v e lli o lm u ş d u r " 'bb,
"Ve c â m i'- i m e z k û r n e z â re tin d e ş u r û t-ı m e z k û r e ü zre n e z â r e t e tm e y ü p iğ m â z ve
m ü sâ m a h a ve te k â s ü l ve b e lâ et e d e r le r ise, A lla h u a zim ü ’ş -ş â n ve H a z r e t-i P e y g a m b e r -i
â h i r i ’z -z a m â n ve e n b iy â -y ı s â tı i ’l-b ü r h â n ve m e lâ ik e -i m u k a r r e b -i Y ezd â n lâ n e ti ü z e r ­
le r in e o lsu n . " lbl,
"Ş â y e t b ir n ic e za m a n d a n so n r a b ir g ü n e t a h r i f ii te b d il ve ta ğ y ir ii ta k lil c ih e tin e
m e y i ü s ü lü k v u k u ' b u lu r ise, se b e b o la n la r, y e r le r i ve g ö k le r i ve b iz le r i y o k d a n v a r e d e n
ve b u n c a ni m e tle r i ih sâ n b u y u ra n A lla h u a zim ü ş -ş â n ın k a h r u g a z â b m a u ğ r a s u n ve
dü n yâ vü â h ıre td e r a h a t y ü z ü g ö r m e s ü n ve ik i c ih a n d a r e zâ le td e n k u r tu lm a s u n , âm in ,
b i-h ü r m e ti s e y y id i l - m ü r s e lîn ..'" b* gibi be d d u a la r ya n ın d a hayli uz un t u tu l m u ş ol an b e d ­
du ala r da v a r d ı r 169. Bu n la r a ra s ın d a sa y a b i l e c e ğ i m i z O r h a n G a z i ’nin v a k fi y e s in d e k i b e d ­
du an ın baş kısmı şö yled ir:
"... ve d a h i h a lîfe ve s u ltâ n ve m e lik ve v e zir ve ka d ı ve v a li ve m u h te s ib ve m iiftî
ve e m ir d e n ve ş â ir n â sd a n h iç b ir k im e sn e v e ki. h a z r e t-i H a k k s u b h â n e h û ve te â lâ y a ve
R e sû lü n e ve y e v m -i â h ıre te îm â n g e tü re , bu v a k fın n a k s u n a k zı ve ta ğ y ir ü te b d ili ve
IM Bahaeddin Y ed iyıld ız, "XVIII. Asır Türk Toplumu ve V ak ıf M ü essescsi" (V D , X V , 24) ve Ziya
K azıcı, İ slâ m î ve S o sy a l A ç ıd a n V akıfla r (s. 40) rücû. itiraz ve hâkimin hükmünü tek bir rükün ha­
linde gösterirler.

Ih' A teş, a.g.m , s. 14.

G üm üşhacıköyü Baradoglu M ıgdıs vakfiyesi: Kunter, "Türk Vakıfları ve V akfiyeleri" , VD, I, 121.

167 5 C em â zıyelevvel 1218 (23 A ğustos 1803) tarihli Reşid Osman Bey vak fiyesi: V G M A. V a kfiye D e f­
t e n . nr. 579, s. 1 8 7 -1 8 8 ’den naklen, A teş, a.g.m , s. 35.

15 Şevval 1289 Aralık 1872) tarihli Pertevniyal V alide Sultan vak fiyesi: V G M A, V a k fiye D e f­
t e n , nr. I79K , s .3 16-3 17 den naklen, A teş, a.g.m , s. 36.

D eğ işik beddualar için A teş, a .g .m .’de bol örnek bulunabilir.

366 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

ih lâ l ii ta h v ili ve ih m â l ti ta tili a n a h e lâ l ü r e v â o lm a y a . Ş o l k im e s n e ki, bu v a k fın nakz

u ta h v ilin e ş u r û ' ve ib tâ lin e k a s d e y le s e ta h k ik a n o l k im e s n e ir tik â b - ı m u h a rre m ve
is tic â b - ı m e 'â s im e y le r ve H a z r e t- i R e s u l- i e k re m -s a lla lla h u t e 'â lâ a le y h i ve se lle m -
k e lim â t-ı d ü r e r - b â r la r ın d a "şıb rtin m i n e ’l-a r z y e 'h u zü h ü l-m e r ’ü b i-g a y r ı h a k k in ta vva -
k a h u 'lla h u t e 'â lâ m in s e b 'i a r z in e f i - n â r ı c e h e n n e m " ve d a h i A lla h u te b â r e k e ve te 'â lâ
"ve 'z - z â lim in e e 'a d d e leh tim a z â b e n e lim e n " ve "elâ l â 'n e t u ’lla h i a l e 'z - z â l im in " d eyü
b u y u r u ld u ğ u n d a n h a z r e t- i h a k k c e lle a lâ d a n h a v f u h a ş y e ti o la n m u v a h h id ve m ü 'min
v a k fın ta ğ y ir ti te b d ilin e n e k e y fiy e tle m u ta s a d d i o lu r. Veya ib tâ l ti ta tilin e n e h â letle
m u ta a r r ız o lu r. P es im d i ş o l k im e s n e k i K itâ b u ’lla h a ve s ü n e n -i R e s û llu ’lla h a -sal-
la ’lla h u t e 'â lâ a le y h e ve s e lle m - m u h â le fe t e y le s e v e y a h a z r e t- i H a k k c e lle â lâ n ın veya
r e s u lü ve h a b ib i H a z r e t- i M u h a m m e d M u sta fa n ın -s a lla lla h u te 'â lâ a le y h e ve se lle m - bi-
a d e d i m e n s a m a te ve te k e lle m e h a r â m e td iğ i e ş y â y ı m ü s ta h il o ls a ve â h f i ’d -d in o la n bu
m ii m in ve m u v a h h id k a r ın d â ş ın ın v a k fın ı ib tâ l ü ifs â d a m ü c id d ti s â 'i o lsa m u k a r r e r ve
m u h a k k a k d ır ki, o l k im e s n e H a z r e t- i H a k k s u b h â n e h û ve te â lâ n ın g a z â b -ı a zim in e
m ü b te lâ o lu p m e 'vâ vü m e r c i i d a h i c e h e n n e m o l u r . .. " '10

11. T a r i h

V a k f i y e m e t n i n in b i t i m i n d e A r a b c a ve ya zı ile o l m a k ü z e re ta ri h bu lu n u r.

12. Ş u h û d ü l - h â l

H ü c c e t l e r d e o ld u ğ u gibi v a k f i y e l e r d e de a lt t a v a k f i y e n in t a n z i m i n d e h a z ır bu lu ­
n a n l a r ı n i s im le r i y a z ılı r . Bazı i s i m l e r in y a n ın a sıfa t ve v a z if e le r i de ilâ ve edil ir. Bütün
h a z ır b u l u n a n l a r ı n i s i m l e r in i n y a z ıl d ığ ı v a k f i y e l e r y a n ı n d a h ü c c e t l e r d e k i gibi "ve g a v ri-
h im " d e n i l e r e k d a h a b a ş k a l a r ı n ı n da ta n z i m s ır a s ın d a h a z ır b u l u n d u k l a r ı n a iş â r e t o l u n a b i ­
lir. B a ş t a p a d i ş a h l a r o l m a k ü z e re s u lt a n la r a âid v a k f i y e l e r d e ş â h i d l e r gene lli kl e
s a d r â z a m , k a z a s k e r le r , v e z i r l e r gibi d î v â n e r k â n ı n d a n ib âr e tti r.
Ş â h i d le r in say ısı o t u z u a ş a n v a k f i y e le r e de r a s t l a n m a k t a d ı r . M e s e l â H ek im oğ lu
Ali P a ş a ’nın b a ba sı N u h E f e n d i ’nin v a k f i y e s i n d e k i ş a h id sa yı sı 31 ’dir. B u n l a rd a n ilk
sıradakiler
" F a h r ü ’l- m ü d e r r i s î n A h m e d E f e n d i, t a b î b - i ha z re t -i V â l id e Su l ta n " ,
" F a h r ü ’l - m ü d e r r i s î n M e h m e d E fe n d i bin e l - m e r h û m V â n î E f e nd i" ,
"Ali E f e n d i bin H ü s e y i n "
" M u s t a f a A ğ a bin A b d u l l a h , S e r - b e v v â b î n - i D e r g â h -ı âlî"
" M e h e m m e d A ğ a bin M e h e m m e d Ağa , S e r - b e v v â b î n - i D e r g â h -ı â lî",
" S ü l e y m a n Ef e n d i bin A h m e d Ağ a" ş e k l i n d e d i r 171.

B. Ş E K İ L Ö Z E L L İ K L E R İ

V a k f i y e l e r g e n e ll ik l e k âğ ıt ü z e ri n e y a z ıl m ı ş o l m a k l a b i rl ik t e ta ş a ha kk ed ilm iş
b u l u n a n l a r da v a rd ır . M e s e l â , İ s t a n b u l ’da b ö y l e ta ş a y a z ı l m ı ş d ö r t v a k fi y e mev cu dd ur :
B u n l a r, Â t ı f Ef e nd i K ü t ü b h â n e s i n i n iç d u v a r ı n d a , İs ti n y e N e s l i ş a h Su l ta n C â m i ‘i du ­
v a r ı n d a , F a t i h ’te Bâl î Pa ş a C â m i ‘in de ve n i h a y e t E y ü b ’de S ü l e y m a n Ç a v u ş ’un m eza rın ın
baş ve a ya k t a ş l a r ı n d a d ı r 172. Fa ka t v a k f i y e le r in ç o k b ü y ü k b i r e k s e r i y e t i kâğıda
yazılm ışlardır.

10 H üsâm eddin, "Orhan B e y ’ in V a k fiyesi" . T TE M , X V I/17 (9 4 ) (1 9 2 6 ), 2 8 8 -2 8 9 .

171 V G M A , H arem eyn, nr. 734, vr. 47a.

r; Sem avi E yice, "İstanbul’da B âlî Paşa Cam ii ve M imar Sinan". P rof. Dr. B e k ir K ü tû k o ğ lu ’na A r­
m a ğ a n , İstanbul 1991, s. 517, n 38.
 367
İ FTA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R

Bazı küçü k v a k ıfl ar d ı şı n d a k ile ri n , va kf i y e le r i ­

nin ha cm i, v a k f e dil en şeyle rin fazlalığı ve vakfın
şa rtl ar ıyl a orantı lı ol ara k bü yü r ve do la yı s iy le çoğu
tek ya pr a ğ a sığm az. B unu n için vakfi ye ta nz im in de
iki yol takib ed ilm işt ir .
1. B u n l a rd a n b iri n c is in de va kfi ye , k â ğı dl a rı n
birb iri ne ek le nm e si su ret iy le m ey d a n a getir ilm iş tir .
Bu tip o la nl a rın s a kla nm ası için, kâğıd kendi üz eri nd e
sa rıl m ak sûre tiy le rulo y ap ılm ışt ır . B az an m et re le rc e
u z a y a n 17’ bu va k fi y e le r d e bü tü n y a p ra kl a rı n vakfi ye
ya zımı sır a sın d a kale m e alın dı ğı nı , s on ra da n bir ilâve
ya pı l m am ış ol du ğ u n u g ö s te r m e k üz ere kâğıt lar ın
bi rle şti ril di ği y erl ere "geçiş do ğ ru d u r" m ân â s ın a
ge len "sahhü ’l-v a s T ibâresi k on u lm u ş tu r .

2. İkinci tip va k fi y e le r de fte r şe k lin de olup

cildlid ir. B un la r içi nde de say fa sayısı 3 0 0 ’ü geç en
pek uzu n v a k fi ye le r b u l u n m a k t a d ı r 174. Bir kı sm ın d a
yazı ç e rç e v e içine a lın m ış ve ya e tr a fı na te z hi b
y a pı lm ış, ya hu t ç e rç e ve içinde ki y a z ın ın etrafı s ü s l e n ­
miştir. Bu tez h ib ler , d e v ri ni n ö z e lli kl e ri ni aks e tt i ­
rirler. XVI II. yüz yıl s on la rın a ka da r gö rü le n rûmî ve
h a tâ ıle r X I X .y ü z y ıl d a ye rle rin i r o k ok o ü s lû b un da ki
m o tif le re b ı r a k m ı ş l a r d ı r 175. Pa d işa h v a kı fl ar ın ın v a k f i ­
y e le r in de ilk d ev ir l er d e baş ta dav et, alt ın da p ad işa h ın
tuğ ras ı, on un da alt ın da k a d ı ' n ı n tasdi k ibâresi yer a l ­
m ak ta d ır. XVI II. y ü z y ıld a n b a ş la y a ra k gerek pa d işa h
v a k fi ye le r in de , ge rek se vâli de su ltan , su ltan, ka dın
efe n d i le r in v a k fi y e le r in d e üstte p a d iş a hı n u n vâ nı na
hatt-ı hu m ây û n u b u l u n u r 176.

K â ğ ıd ın cinsi , z a m a na ve vak fın ö n e m in e göre

de ğ iş m e kt e d ir . M ese lâ , Fat ih Sul tan M e hm e d d e v ­
r inde y a z ıl m ı ş ol an E m ir Sul tan vakfi ye si Hind
â b â d î s i n e 177, yine bu d e v rin sa d ra z a m l a rı n d a n İshak
Şekil 229
P a ş a ’nın va kf iy es i Se m er k a n d î k â ğ ı d a 178, E d i r n e ’deki II. Bayezid tuğralı rulo bir
Sü le y m a n Paşa C â m i ‘i va kfi ye si Ve n e di k âh arlısı vakfiyenin baş tarafı
k â ğ ı d a 179 y a z ıl m ı ş tı r. (TSM A, nr. E .7789)

r ' M eselâ, Fatih’in Emir Sultan vakfiyesinin uzunluğu 12,60 m. (A slı Arabca olan bu vakfiyenin ta v sif
ve tercüm esi için bk. H. B. Kunter, "Emir Sultan Vakıfları ve Fatih'in Emir Sultan V akfiyesi" . l'D ,
IV (1 9 5 8 ), 39 vd.); İshak Paşa vak fiyesi 8,70 m. (V ehbi Tamer, "Fatih Devri R icalinden İshak
P aşa’nın V akfiyeleri ve V akıfları", VD, IV (1 9 5 8 ), 107 vd ). Edirne Süleym an Paşa C âm i'i v a k fiyesi
5,1 0 m. (Abdülkadir Şener, "Edirne’de Süleym an Paşa Camii V akfiyesi" . VD, XI (1 9 7 6 ). 7 vd.) dir.

r4 M eselâ III. M ustafa’nın I 178 (1 7 6 4 ) tarihli vakfiyesi (V G M A , nr. 187), 329 sayfadır. B. Y e d iv ıld ız .
a.g.m , s. 24, n 8.

G erçekten m eselâ, I. Abdülham id ve III. Selim in hatlarını taşıyan vak fiyelerin tezyinatında hatâî
m otifleri görülürken (V G M A , nr. 178K ve 132K ’daki v a k fiyeler:'A teş, a.g'm . s. 40. 4 1 ) II. Mahmud
v akfiyelerindeki tezhiblerde rokoko üslûbu ağır basmaktadır (Sadi Bayram, a.g.m ., s. 147 vd ).
I?t A teş ve Bayram, a .g .m .’lerdeki fotoğraflara bk.
177 Kunter, a.g.m , s. 43.

171 V ehbi Tamer, a.g.m , s. 109.

I7‘' A b d ü lk a d ir Ş ener, a.g .m , s. 9.
368 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

----*•
<Juv İV.-
»s • ;~3ı-Z><

^A-L,
• C^l^L^İjAjijL—•
<£' C^v^uu*^ıfeW^
^,ıu^\LU ^yL U >:^->bu
^ l£ • * ^ 'W İ £ ,> y V >J U

AK* iı il . 'V-V
•dC/'iy

Şekil 230
Son sahifesinde II. Bayezid’in tuğrası bulunan defter şeklinde vakfiyenin
ilk ve son sahifeleri
(TSMA,

V a k f i y e l e r d e k u l l a n ı l a n yaz ı z a m a n i ç in de d e ğ iş i k li k g ö s te r d iğ i gibi, va kfi ye nin

m â h i y e ti ile ilgili o l a r a k da d e ğ iş m iş t ir . XV . ve X V I. y ü z y ı l l a r d a pa d iş a h , âilesi ve
y ü k s e k r ü tb e li d e v le t r ic a li n i n v a k ıf l a r ı n a âid o l an v a k f i y e l e r d e g e n e ll ik l e rıka *180 ve
t e v k î * 181 gibi y a z ı l a r k u l l a n ı l ı r k e n z a m a n l a s ü lü s , n e s i h l8:gibi ya zı t ü r l e r i n e de yer veri l­
m iş ti r .

V. S Û R E T

K a d ı la r ın n o t e r v a z if e si g ö r e r e k v e rd i k l e r i bi r b e lg e ç e şi di de sû re t d ir . E lin de fer­
m an , be ra t, vs. bi r b e lg e o l a n şa h ıs , s a h ib b u l u n d u ğ u ha k ve y a s e lâ h i y e t i n i isbat lam ak
için o b e lg e y i g ö s t e r m e k z o r u n d a idi. A ş ı t l a r ı n ı n he r ha ng i bi r z a r a r g ö r m e s in e mânî
o l m a k ü z e re ço k ke re s u r e t le r in i n k u l la n ı lm a s ı te r c ih e d il i rd i . S u r e t l e r i n i n h a k ik î o l d u k­
ları ise a n c a k bi r kadı t a r a f ı n d a n , a ş ıt la r ın a u y g u n l u ğ u n u n t a s d i k e d il m iş o l m a s ıy l a isbat-
l a n a b i li r d i. O n u n iç i n d i r ki, b e lg e e k s ik s i z o l a r a k ko p y a e d i l d i k t e n s o n ra ge nellikle
m a r j a a s lı n a uy g u n o l d u ğ u n u b e li r te n
" T ıb k u a s lıh i 7 - â / â " 181
"T ıb k u a s lıh i ’ş - ş e r îf i ’l- h â k a n ? 1184
''T ıb k u a s lıh i ’ş - ş e r i f b ilâ ta ğ y ir ve ' t - t a h r i f 185

94 5 ( 1 5 3 8 -3 9 ) tarihli Hanım Sultan v a k fiy e si: T SM K , Emanet H azin e, nr. 3 0 3 8 ’deki bu vakfiyenin
fo toğrafı için bk. İsm ail Hakkı U zu n çarşılı, "Yavuz Sultan S e lim 'in K ızı Hanım Sultan ve Torunu
Kara O sm an Şah B ey V ak fiyeleri" , B e lle te n , X L /I5 9 (1 9 7 6 ), ekler; Emir Sultan v a k fiyesi: Kunter.
a .g .m ’deki va k fiy e fotoğrafı.

H1 Süleym an Paşa C âm i'i va k fiy e si: A. Şener, a.g.m .

h; Sultan II. M ahm ud v a k fiyeleri: A sılları V G M A ’de bulunan bu v a k fiyelerd en bazı örnekler için bk.
Sadi B ayram , a.g.m .

A .D V N , dos. 15/38.

1,4 A .A M D , dos. 2 8 /3 6 .

A .D V N . do s. 2 1 /4 1 .
 İ FTA VE K A Z A O R G A N L A R I N C A D Ü Z E N L E N E N B E L G E L E R 369

"M u tâ b ık u n kem â f ı ’s -s ic M i ’l-m a h fû z ”'**’ gibi bir ibâre k on ur ve "n e m m e ka h u el-

fa k îr " sö zü nü m üt e â k ib da, d iğ er tas di kl e rd e ol duğ u gibi, k a d ı ’nın adı ve vaz ife yeri
yazıl ırd ı.

K ad ıla r bazan sû retini ç ık ar mı ş old uk lar ı be lg en in a rk a s ın a da "sûret"

ç ıka rıl dı ğın ı işâret ede rler di.
"M a h m u d P a şa M a h ke m e sin d e n bu b e r a t-ı ş e r ifin b ir s û r e ti v e rilm iştir. F î 16
Z ilh ic c e ti ’ş -ş e r îfe se n e ] ] I7 "'* 1 kaydı bu nu n güzel bir ö rn eği di r.
Tab iî bü tün bu t as di k le r in alt ın d a ka dın ın mü hr ü bu lu n m a k t a d ı r .

* tj i);,

Ş e k il 231
K a d ı ta sd ik li b ir seb e b-i tahrir hükm ü
( T S M A , nr. E. 9 2 9 8 /7 4 )

1.6 TSM A . E. nr. 4729.

1.7 A .N Ş T , dos. 2 94/46.
 S O N U Ç

O s m a n lı d ip lom ati ği m ük em m el ka id e le r ü ze rin e ot u rt u lm u ş tu r . A n c a k h e m e n b e ­

lirtmek ge rek ir ki bu kaid el er, bir an da ko nm u ş değ ild ir. B a ş l an g ı ç ta bas it iken z a m a n l a
geli şm iş tir . XVI. yy.da birço k be lge için "m ek tu b " tabiri ku ll a n ı lı rk e n m ü te â k ıb a s ır la r da
yeni isi ml er in ortay a çıktığı gö rü lm e k te di r. Yine bun un gibi ilk de v ir l e r d e ku l la n ı la n
bazı belge ad la rın a so nraki a s ır la r d a r as tla m a k m üm kü n değ ild ir. XIX. yy. O s m a n lı d i p ­
lo ma tiğ in de ciddî ye n ili k le rin m üş â ha d e edil di ği bir asır dır . Bu d e ği ş i k li k le r , di ğ e r r e ­
form lar la bi rlikte Sultan II. M a h m ud s a lt a na t ı n da ba şla m ış; Ta n z im a t d e v ri n d e bazı
belge tü rle rin d e tam bir f ar k lıl aşm a m ey da n a ge lm işt ir. S a d r a z a m ın p a d iş a h a h ita be n
yazdığı tel hi sle rin ü z e rin de ki hatt-ı hü m ây û n l a rı n yerini baş kâ tib e h i tâ b e n y a z ıl a n arz
tez kireleri altı nda ki pa d işa hı n a ğz ın d a n b a ş k ât ib t ar a fı n d a n ya z ıla n i r a d e le r in alm as ı ve
a h id n â m e de n m u âh e d e tas d i k n â m e l er i n e ge çiş bu a ra da sa yıl ab ili r.

T a n z im a t ön c e si n d e pek çok be lg e de tarih ve imza b u l u n m a z k e n z a m a n l a b üt ün

belge lere tarih atı lıp imza kon mas ı da m üh im bir m er ha le di r. Sad e c e h icrî tarih a tı l m a k la
kalm amı ş, ya n ın a çok kere rûmî tarih de ilâve e di l m ey e ba ş la n m ış ; ha tta ba z an s a d ec e
rûmî tarih bile ku lla nı lm ışt ır. XIX. yy. so n la r ın d a n îti bâ re n ise hak îkî m â n â d a imz a k u l ­
lanı lm ay a b aş lan m ışt ır. Sul tan II. A b d ü l h a m i d d e v ri n d e n b a ş la y a ra k p a d iş a h l a r da bu
ka ideye uy m uş la rd ır . Bunu gerek ka nun h ü k m ü n d ek i ir a d e le r d e , ge re ks e y a ba n cı d e v ­
letler h ü k ü m d ar l ar ı n a g ön de ril en n âm el erd e gö r m e k m ü m k ü n d ü r .

Osm an lı klasik d e v rin de arz ve arz uha l gibi b e lg e le ri n k a le m le r d e g ö r d ü kl e r i

m uâm ele tek kâğıt üz e rin de bi tir ili rk en Sul tan II. M a h m u d de v ri n d e ne z â r e tl e r in k u r u l ­
ması yla b u nda da de ği şi kl ik o l du ğu ve sa dâ re tle n e z âr e tl e r a ra s ı n d a, ha tta aynı n e z âr e t
içinde d eğ işi k d a ir e le r a ra s ın d a ya pıl an y a z ış m al a rı n çok kere ayrı k â ğ ıtl ar a ya zıl dı ğı
gö rü lm ek ted ir. M a am afı h, bazı ha lle rde , aynı kâğıt ü z e ri nd e sa dâ re t ile ilgili ne z âr e ti n
ya zılarını bu lma k da m ü m kü nd ü r . Ha tta iki m az b a t a n ı n bi rb i ri n i n d e v a m ı n a y a z ıl d ığ ı n a
da rast lanı r.

Osm an lı be lge le rin de çeşidli m a k a m la r için k u l la nı la n elk a b da z a m a n l a d e ğ i ş i k ­

lik göste rm iş tir . XVI. yy. da basit olan elk ab XV II. ve XV III . y y .la r da , ha tta XIX . yy.
b a ş la rın da gid ere k ağır laş m ışt ır. T a n z im a t so n ra s ı n d a da bu d ur um kısa bir süre de va m
etmiş, 1263 ( 1 8 4 5 )'de yeni bir dü z e n le m e y e gi dil ere k t ek e l lü f l ü e l k a b d a n va z ge çil ip,
belli rü tb el er için e sk isi ne na z ar a n basit e lk a b k u lla nı lm as ı karar ı a lın m ışt ır .
F erman ve berat gibi p a d iş a hı n tuğra sın ı taş ıy a n b e lg e l e ri n y a p ıs ı n d a d e ği ş ik lik
gör ül m e m e kl e b era be r XIX. yy.da k ul la n ıld ık la rı ye rle r gi der ek a z al m ış tır . Be ra tla r,
artık ya lnız m ada ly a ve nişan veri lm es i gibi ko nu lar a in h isa r e tti ril m iş tir .
. X I X . yy da bazı belge tü rle rin in ku ll a n ı lm a sa hal arı d e ğ iş i r veya a z al ı rk e n
a r îz a - ka im e ", " ta h rir a t" -" ş u k k a " gibi bazı be lge isimleri de bi rb irl e ri ye rin e ge ç m e k
« * .. i m —* * m . -
 B İ B L İ Y O G R A F Y A

I. A R Ş İ V K A Y N A K L A R I '

A. B a ş b a k a n lık O s m a n lı A rşivi

1. Bâb-ı Âsaf î Dosy al arı

a.D îv â n -ı Hü m â yû n Kal emi ( A . D V N )

Ask er î R uz n a m çe Kal emi ( A . D V N .A R Z )
Düv el -i Ecn e b iy e ( A . D V N .D V E )
M ü h im m e Kal emi ( A . D V N .M H M )

b. Â m ed î Kal emi (A . A M D )

c. Büy ük Kale T e z k ir e c ili ğ i ( A . B K T )

d. Ça v u ş ba ş i (A . Ç V B )

e. D e fte rh ân e-i Âm ire Kal emi ( A .D F E )

f. M e k tû bî Kal emi ( A . M K T )
Umû m î ( A . M K T . U M )

g. N iş a n Kal emi ( A .N Ş T )
O rd u Niş an Kal emi (A . N Ş T . O R D )

h. R e i s ül kü t ta b Kal emi (A .R S T )

i. Ruus Kal emi (A . R S K )

j. Şi kâ yet Kal emi ( A . D V N .Ş K T )

2. Bâb ıâlî Evrak Oda sı (BEO)

a. Dî vân-ı Hü m â yû n Kal emi ( B E O .A .D V N )

b. Evrak Kal emi Ha ric iy e ( İn gi lte re ) ( A . V R K .H R [3])

B elge numaraları dipnotlarında gösterilm iştir.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

c. M e k t û b î K a l e m i ( B E O . A . M K T )
Mektûbî Kalemi Umûmî (B EO .A .M K T .U M )

d. D a h i li y e N e z a r e t i H u k u k K a l e m i ( D H . H )

3. Bâ b- ı D e f te r î D o s y a l a r ı

a.B aşm uhasebe Kalemi (D .BŞM )

Erzurum G üm rüğü (D .B Ş M .E R G )
Kâğıtcıbaşı (D .B Ş M .K G B )

b. B ü y ü k R u z n a m ç e K a l e m i ( D . B R Z )

c. T e ş r i f a t K a l e m i ( D . T Ş F )

3. Ali E m ir î T a s n if i
a. III. M u ra d
b. III. M e h m e d
c. I. A h m e d
•d. IV. M u r a d

4. Ah kâm D e f t e r l e r i
a. A n a d o lu Ah k â m , nr. X I V , XV
b. İ s ta n b u l Ahkâm, nr. II.

5. Bu yu ru ld u D e f te r l e r i , nr. III, VI I, VII I.

6. E c n e b i D e f te r l e r i , nr. 16/4, 5 7/ 1, 83/1

7. C e v d e t T a s ni f i
a. A d l i y e
b. B e l e d i y e
c. D a h i li y e
d. D a r b h a n e
e. E v k a f
f. E y â l et - i M ü m t â z e
g. H a r ic i y e
h. İk ti s at
i. M a li y e
j. S a r ay

8. Hatt-ı H ü m â y û n T a s n if i

9. t b n ü l e m i n T a s ni f i
a. H a r ic i y e
b. H i T a t
c. M a li y e
d. S a r ay
e. T e v c ih a t

10. İ lm ü h ab e r Def ter i, nr. VII.

1 1. İ r a d e le r
a. İra de Ta s ni fi
 BİBLİYOGRAFYA

Da hi liy e
Har ic iy e
Mecli s-i M a hsu s
M eclis-i Vâlâ
Şûrâ-yı Devl et

b. Dos ya Usûl ü İ rad ele r ( D U İT )

c Mesâ il- i M ü h im m e İradeleri

d. Sisam İra deleri

12. Kâm il Kepe ci Tasnifi, De fte r nr. 67, 6 73 m , 684.

13. M u â h ed e Ori jin all eri , nr. 51, 161, 369/2.

14. M ü h im m e D e fte r le r i, III, V-V II, X X V 1- X X V II I, L X X X V , L X X X IX , XC VII I.

CL III , CLX111, CC X X X I II

15. M ü h ü r K ol e k s iy o n u

16. M ü z e h h e b Fe r m a n l ar

17. Ta ş ra Evrakı Ali Baba Za vi yes i Belg ele ri ( T E. A BZ )

18. Y ıl d ız tasnifi
a. Esas Evr ak (Y EE )
b. Hus ûs î M a 'r û z â t ( Y .A .H u s .)
c. Res mî M a 'r û z â t ( Y .A .R e s .)

B. İs ta n b u l M ü f tü l ü ğ ü Ş e r ‘î Si c il le r Ar ş iv i

İstanbul Sicilleri, nr. X X I V

C. T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e si Ar şi vi

1. Evra k

2. M ü h ü r K at alo gl arı

D. T o p k a p ı Sa r a y ı M ü z e si K ü tü b h a n e s i

M ü hü r Ko le k s iy o n u

E. T ü r k ve İslâm Ese r le r i M ü z e si (İ s t a n b u l )

Evr ak
376 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

F. V a k ı f l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i ( A n k a r a )

1. H a r e m e y n E vka fı D e f te r le r i nr. 734, 736 , 746.

2. K ü ç ü k E v k a f D e f te r le r i, nr. 6 24.

G. P u b li c R e c o r d O f f i c e ( İ n g i l i z D e v l e t A r ş i v i - L o n d r a )

1. St a te P a p e rs , 102, 108.

2. F o r e ig n O f f ic e , 94.

H. R o y a l A r c h i v e s (NVindsor - İ n g i l t e r e )

Royal Letters

a. A d d 3 I /I a, 2a, 3a, 4a.

b. H37/1 10-11 1, 2 4 /4 7.

c. M 65 / 1 2 .

I. B r i t i s h L i b r a r y ( L o n d r a )

Oriental M anuscripts
a. Ad d. 2 1 , 5 6 1 / 3 - 6 .
b. C o t t o n Ro ll, X I V . 10.

J. A m e r i c a n N a t i n a l A r c h i v e s ( W a s h i n g t o n )

1. C e r e m o n i a l L e t te r s

2. M i c r o f i l m , T 815, 1247.

II. Y A Y I N L A N M I Ş A R Ş İ V B E L G E L E R İ

A H M E T R E F İ K , Â lim le r ve S a n a tk â r la r , İs t a n b u l 1924.

-------- , H ic r î O n ik in c i A s ır d a İ s ta n b u l H a y a tı ( 1 1 0 0 -1 2 0 0 ), İ s t a n b u l 1930.

A K T E P E , M. M ü n ir , "II. M a h m u d De vr i O s m a n lı İ m p a r a t o r l u ğ u ile Sa r d u n y a Krallığı

M ü n â s e b e t l e r i n e D â i r İ râd e- i S e n i y y e l e r" , T T K B e lg e le r , X11/16 (1 9 8 8 ), 101-1 12.

A T E Ş , İb ra h i m , " V a k f i y e l e r d e Du a ve B e d d u a l a r " , V a k ıfla r D e r g is i, XV II ( 1 9 83 ), 5-54.

B A R K A N , Ö m e r Lütfi - Ek r e m Hak kı A y v e r d i, İ s ta n b u l V a k ıfla r ı T a h r ir D e fte ri. 953

(1 5 4 6 ) ta r ih li, İ st a nb u l 1970.
 377
BİBLİYOGRAFYA

BA Y K A L, İsmail, "Haz ine-i Hu m ay u n ile ‘Bağ da d Kö şk ü ve Revan O d a s ı ’ Saray

K ü tü bh a ne le ri Hak k ın da İki 'H a t t- ı H u m a y u n ’ ", Tarih V e sik a la rı, II/9 ( Ilk teş rın
1942), 188-192.

-------- , "Silâh da r-ı Şe hr iyâ rî ve Da r ü s s aa de Ağası Ta yi nle ri Ha kk ın d a Hatt-ı H u m a y u n la r

T arih V e sik a la rı, 11/11 ( Şub at 1943), 338- 39.

B A Y R A M , Sadi, "Su lta n II. M a h m u d ’un V a k f iy e le ri nd e ki T e z y i n a t ”, V a k ıjla r D e rg isi,

XVII ( 19 83 ), 147-188.

B o sn a - H e rse k ile İ lg ili A r ş iv B e lg e le r i (1 5 1 6 - 19 1 9 ), B a ş b a k a nl ı k Ar şiv Genel

M ü dü rl ü ğü O sm an lı Arş ivi Daire B aş ka nlı ğı yay, nr. 7, A nk a r a 1992.

Ç A Ğ A T A Y , Neşe t, "Sul tan M ura d H ü d a v e n d i g â r Ad ın a Düzenlenmiş Bir Va kf iy e ",

V a k ıfla r D e rg isi, XII ( 1 978 ), 7-1 3.

Ç A T A L C A L I Ali Ef endi, F e tâ v â -v ı A li E fe n d i ve F e tâ v â -y ı F e y z iy y e , yay. M e h m e d M e h ­

di, I-II, İsta nb ul 132 4-1325.

D Ü Z D A Ğ , M. Er tuğ ru l, Ş e y h ü lis lâ m E b u s s u û d E fe n d i F e tv a la r ı, İst an b ul 1972.

F E K E T E , Lu d w ig , T ü rk isc h e S c h r ifte n a u s d em A r c h iv e d es P a la tin s N ik o la u s E s te r h â z y .

1 6 0 6 -1 6 4 5 , Bu d a p e s t 1932.

G Ö K B İL G İ N , M. Ta yy ib , X V -X V I. A s ır la r d a E d irn e ve P a şa L iv â sı. V a k ıfla r - M ü lk le r -

M u k a ta a la r, İsta nb ul 1952.

--------, "K o rv in M a th ia s ( M â t y â s ) ’ın B ay ez id II. e M e k tu p la rı , t er c ü m e l e ri ve 1503 (9 0 9 )

O s m a n lı - M a c a r M u a h e d e s i n in Tü rk çe Me tni ", B e lle te n , X X /8 7 ( 1 95 8 ), 3 6 9- 3 9 0.

--------, " V e ne di k Dev let Ar ş iv in de ki V e s i k al a r K ü ll iy a t ın d a K a n u n î Su lta n Sü l e y m a n

Devri Be lg e le ri" , B e lg e le r , 1/2 ( A n k a r a 1965), 119-220.

--------, "V e ne di k Dev le t A r ş iv in d e ki Tü rk ç e B e lg e le r K o l l e k s i y o n u ve B iz im le İlgili

Di ğe r B e lg e le r" , B e lg e le r , V - V I I I / 9 - 12 ( A n k a r a 1972), 1-151.

H Ü S A M E D D İ N , "O rh an B e y ’in Va k fiy e s i" , Türk Tarih E n c ü m e n i M e c m u a sı, X V I /1 7

(94 ) ( 1 9 2 6) , 28 8 -2 8 9 .

ilm iy e S a ln â m e s i, İsta nb ul 1334.

İN A LC IK , Halil, " Bu rs a Ş e r ’iye S i c ill e r in de Fatih Su lta n M e h m e d ’in F e r m a n l ar ı " B e l ­

le te n , XI/4 4 ( 19 47 ), 69 3 -7 0 9 .

KA R A L, En ve r Ziya, " Ra gı p E fe nd i'n in Islahat Lâ yi has ı. II. M a h m u d De vr i", T a rih V e si­

k a la r ı, sayı 5 ( Şu b a t 1942), 35 6- 368 .

, Ni z â m- ı C e d id e Dâi r L â y i h al a r 1792", T arih V e sik a la rı, sayı 6 (N i sa n 1942)

414-425.

--------, S e lim 111. ün H a tt-ı H u m a y u n la r ı, A nk a r a 1942.

K R A E L IT Z , Fr ied ric h, " O s m a n is c h e U r k u nd e n in T ü r k is c h e r S p r a ch e aus d er zvveiten

Hâlfte des 15. J a h r h u n d e r t s ”, S itz u n g s h e r ic h te d e r A c a d e m ie d e r W is s e n sc h a fte n
197. band. W ien 1921.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

K U N T E R , H a lim Baki , " E m ir S u lta n V a kı fl a rı ve F a t i h ’in E m ir S u lta n V a k f iy e s i " , V a k ıf­

la r D e r g is i, IV ( 1 9 5 8 ) , 39 -6 3.

O R G U N , Z a rif , " Ş e h z a d e A h m e d ’in Y a y a l a r a Ve rd iğ i A h i d n â m e " , T a rih V e s ik a la r ı, II/9

( 1 9 4 2 ) , 1 6 6- 16 7.

S C H A E N D L İ N G E R , A n t o n , D ie S c h r ib e n S ü le y m a n s d e s P r â c h tig e n a n V a sa llen , M i-
l itiir b e a m te , B e a m te u n d R ic h le r , a u s d e m H a u s, H o f- u n d S la a ls a r c h iv z u W ien, I-
II, V i y a n a 198 3- 86 .

S C H W A R Z , Kl a u s , "Z u r B l o c k a d e de r D a r d a n e ll e n W â h r e n d de s V e n e z i a n i s c h - O s m a -
n i s c h e n K r i e g e s um K r e ta im J a h re 1650", fV ien er Z e its c h r ift f ü r d ie K u n d e d es
M o r g e n la n d e s , 77. b a nd , W ie n 1987, s. 69 -8 6.

S K I L L I T E R , S. A., " T h r e e L e t te r s from the O t t o m a n ‘S u l t a n a ’ Sa f iy e to Q u e e n E l iz a b e th

1.", D o c u m e n îs f r o m I s la m ic C h a n c e r ie s , O x f o r d 1965, 11 9- 157 , 22 9 - 2 3 6
( b e l g e le r ) .

Ş E N E R , A b d ü l k a d i r , " E d i r n e ’de S ü l e y m a n Pa şa C a m ii V a k f iy e s i " , V a k ıfla r D e r g isi, XI

( 1 9 7 6 ) , 7-1 7.

T A M E R , V e h b i , " Fa tih De vr i R i c a li n d e n İsh ak P a ş a ’nın V a k f iy e l e ri ve V a kı fl a rı " ,

V a k ıfla r D e r g is i, IV ( 1 9 5 8 ) , 10 7- 124 .

T A T A R C I K A B D U L L A H , "S e li m -i Sâ lis D e v r in d e N i z â m - ı D e v l e t H a k k ı n d a M ut a l a ât " ,

T a r ih -i O s m â n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı, VII/41 (1 3 3 4 R), 2 5 7 - 2 8 4 ; V I I /4 2, 32 1 -3 4 6 ;
V I 11/43, 15-34.

U Z U N Ç A R Ş I L I , İsm ail Ha k kı , " S ul ta n III. M u s t a f a ’nın H ü z ü n V e ric i Bir Bo rç Se n ed i",

B e lle te n , X X I I / 8 8 ( 1 9 5 8 ) , 59 5 - 5 9 7 .

-------- , " Ü ç ü n c ü M u s t a f a ’nın Kızı Şah S u l t a n ’a Bo rç Se n e d i" , B e lle te n , X X V / 9 7 ( 19 61 ).

79.

-------- , " Y a v u z S u lta n S e l i m ’in Kızı H a n ı m S u lta n ve T o r u n u K a r a O s m a n Şah Bey

V a k f i y e l e r i " , B e lle te n , X L /1 5 9 ( 1 9 7 6 ), 4 6 7 - 4 7 8 .

III. K A N U N N Â M E L E R , M Ü N Ş E ’Â T V E M U Â H E D A T M E C M U A L A R I ,
S E F A R E T N Â M E L E R , H A T IR A T KİTABLARI,

B e r a tla r ve V e sa ik , S ü l e y m a n i y e Kt b, E s ‘ad E fe ndi k ıs m ı, nr. 3835.

B u y u r u ld u M e c m u a s ı, T T K Ktb. y a z m a l a r ı , nr.7 0.

Ç A V U Ş - Z A D E A z i z M e h m e d E f e n di , D ü r r ü s -s u k u k , I, İ st a n bu l 1277.

D ü s tû r , I. t e r t ib , II, III, zeyl II, İ st a nb u l 1289, 1293, 1308.

F E R İ D U N A H M E D B E Y , M ü n şe â tü 's -s e lâ tin , I-II, İ st a n bu l 12 74-75.

H a tt-ı H ü m â y û n M e c m u a s ı, Ün iv . Ktb ., TY , nr. 609 4.

İ l â m a t M e c m u a s ı, Üni v. Kt b. , TY , nr. 926 8.

İ l â m a t M e c m u a s ı, Üniv. Kt b. , TY, nr. 926 7.

 379
Bİ BL İ YOGRAFYA

İn şa -i C e d id , taş bas ma sı, ts.

İ n ş a '- i M ergub , A ta tür k Ktb., M. C e vd e t Yzm ., nr. K.36.

I T Z K O W IT Z , N o r m an - Max M ote ( aç ık la m a ve ter.), M ü b â d ele . A n O tto m a n -R u s sıa n

E x c h a n g e u f A m b a ssa d o rs, C h ic a g o - L o n d o n 1970.

K a n u n n â m e -i  l-i O sm a n , İstanbul 1330. Yeni harfli neşri: A b d ü l k a d ir Ö z c a n , Fâ tih in

Teş kil ât K a n u n nâ m es i ve Ni za m- ı Âle m İçin K ar d eş Katli M ese le si , Ta rih D e r ­
g isi, sayı 33 (1 98 2 ), 7-56.

K o ç i B e y R is a le s i, yay. Ali K e m a lî Ak sü t, İstan bul 1939.

M. C E V D E T , Z a m a n ım ız d a (Jsû l-i İ n ş a ' ve M u h a b ere , İ sta nb ul 1925.

M E H M E D B. A H M E D , D e fte r -i T e şrifa t, Üniv. Ktb., TY, n r.9 976 .

M E H M E D EM NÎ PA ŞA , R u sv a S e fa r e ti ve S e fâ r e t-n â m e s i, yay. M ü n ir A k te p e , A n k a r a
1974.

M E H M E D FU A D , U sû l-i K itâ b e t-i R e sm iy ye , İsta nb ul 1328.

M E H M E D R1F‘AT, Z ü b d e lii ’l-m ü n şe â t, taş ba sm a sı, ts.

M E H M E D T E V F İ K , U sû l-i İn şâ ve K itâ b e t, İ sta nb ul 1307.

M u â h ed â t M ec m u a sı, III, İsta nb ul 1294.

M U S T A F A M Ü N İF , D e fte r -i T e şrifa t, Üniv. Ktb., TY, nr. 8892.

M ü n şe â t M e c m u a s ı, B ey az ıt Dev le t Ktb, V e l iy y ü d d i n Efendi kı sm ı, nr. 5867.

M ü n şe â t M ec m u a sı, Be ya z ıt Dev le t Ktb, V e l iy y ü d d i n Ef en di k ısm ı, nr. 1970.

M ü n şe â t M ec m u a sı, Sü l e y m a n i y e Ktb., Hal et Efendi kısm ı, nr. 760.

R I F ‘AT PA ŞA , M ü n te h â b â t-ı Â sâ r, 7 ve 9. kitab, İstan bul 1290-93.

S û v e r-i H u tû t-ı H ü m â yû n , Üniv. Ktb., TY, nr.61 10.

TA H Sİ N P A Ş A , S u lta n A b d ü lh a m id . Tah s in P a ş a 'n ın Y ıld ız H a tır a la r ı, 2. bas kı, İst an bu l

1990.

T e lh is M ec m u a sı, Sü l e y m a n i y e Ktb, E s ‘ad Efendi kı sm ı, nr. 33 82.

T elh is M ec m u a sı, Be ya z ıt D ev le t Ktb, nr. 5867.

T elh is M ec m u a sı, Sü l e y m a n i y e Ktb, E s ‘ad Efendi kı smı, nr. 2238.

T E V K İ ‘Î A B D U R R A H M A N PA ŞA , " K a n u n n â m e " , M illî T e t e b b u l a r M e c m u a sı 1/3

İ sta nbu l 1331, s. 4 97 -5 44 .

T Ü R K G E L D İ, Ali Fua d, G ö rü p İş ittik le r im , A n k a r a 1949.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

IV. M U A S I R E S E R L E R

A H M E D C E V D E T P A Ş A , T e z â k ir , yay. M. C a v i d B a y s u n , I, A n k a r a 1953.

A H M E D L Ü T F İ E F E N D İ , T a r ih , V II I, neşr. A b d u r r a h m a n Ş e r ef , İ st a n b ul 1924.

E V L İ Y A Ç E L E B İ , S e y a h a tn a m e , I, İs t a n b u l 1314.

H A B İ B , H a lt ve H a ttâ tâ n , İs t a n b u l 1305.

H A L İ L N U R İ B E Y , T a rih , Ün iv . Ktb, T Y ., nr. 59 96 .

H E R O D O T O S , H e r o d o to s T a r ih i, Re m z i K i t a b e v i , İs t a n b u l 1983.

M U S T A F A Â L Î, M e n â k ıb -ı H iin e r v e r â n , İ b n ü le m in M a h m u d K e m a l n e ş r. , İ st a n bu l 1926.

MÜSTAKİM -ZÂDE SÜLEYMAN S A 'D E D D İN , T u h fe -i H a ttâ tin , İ b n ü le m in M a hm u d

K e m â l ne şr. , İs t a n b u l 1928.

N E F E S - Z Â D E İ B R A H İ M , G iilz â n S a v a b , K il is li M u a l l i m R if at n e ş r. , İs t a n b u l 1938.

R A Ş İ D M E H M E D Ef e n d i, T a rih , V, İs t a n b u l 1282.

S İ L Â H D Â R F I N D I K L I L I M E H M E D A Ğ A , S i l â h d â r T a r ih i , II, İs t a n b u l 1928.

S E L Â N İ K Î M U S T A F A E F E N D İ , T a r ih -i S e lâ n ik i, H a z ı r l a y a n M e h m e t İp şir li, İstanbul

1989.

V. İ N C E L E M E L E R

A B D U R R A H M A N Ş E R E F , "E v r â k -ı A t î k a ve V e s â ik - i T a r i h i y e m i z " , T a r ih -i O sm â n î
E n c ü m e n i M e c m u a s ı, 1/1 ( 1 3 2 8 ) , 9-1 9.

-------- , " T o p k a p u Sa r ay - ı H u m â y û n u " T a r ih -i O s m â n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı, 11/7 (İst anb ul

1329 ), 2 9 3 - 4 2 1 .

A H M E D R E F İ K , Â lim le r ve S a n a tk â r la r (9 0 0 -1 2 0 0 ), İ s t a n b u l 1924.

A L L E N , J., " H â t e m " , İs lâ m A n s ik lo p e d is i, V/I ( İ s t a n b u l 194 9), 3 5 9 - 3 6 3 .

A L P A R S L A N , Al i, " 5 0 . Yıl İç i n d e H a t ta t lı k la A lâ k a lı K i t a p ve M ü h im M a k a l e le r " , C u m ­

h u r iy e tin 50. Y ılın a A r m a ğ a n , A n k a r a 1973, s. 141- 158 .

-------- , " K h a t t" , E n c y c lo p e d ia o f I s la m :, IV ( L o n d o n 1978), 11 22 -2 5 (İ r a n ); 1125-26

(Türkiye).

-------- , "İb n M u k le ' n i n İsl âm Y a z ı s ı n a H i z m e t i" , T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a ­

tik S e m in e r i - B ild ir ile r , İs t a n b u l 1988, s. 11-14.

-------- , " C e l î" , D iy â n e t V a kfı İs lâ m A n s ik lo p e d is i, VII ( 1 9 9 2 ) , 2 6 5 - 2 6 7 .

A L T I N D A Ğ , Ü lk ü, " T o p k a p ı Sar ayı M ü z e s i n in S a hi p O l d u ğ u D e ğ e r le r . Sar ay Arş ivi ",

S a n a t, V II , T o p k a p ı S a r a y ı M ü ze s i ö z e l Say ısı , İ st a nb u l N i s a n 1982, s. 77-81.

A Y V E R D İ , E kr e m H a kk ı, F a tih D e v r i H a tta tla r ı ve H a t S a n a tı, İ st a n bu l 1953.

 381
Bİ BL İ YOGRAFYA

B A L T A C I O Ö L U , İsmayıl Hakkı, T ü rk le rd e Yazı S a n a tı, A n k a r a 1958.

B A R K A N , Öm er Lütfı, "Türk T op ra k H uk uk u T a r ih in de Ta n z im a t ve 1274 ( 1 8 5 8) Tarih i.

Arazi K a nu nn a m es i " , T a n zim a t I, İstan bu l 1940.

--------, " Tür kiy e' de İm p a ra to rlu k De vr ini n Büyük Nüf us ve Arazi T ah rir ler i ve H a ka na
M ah sus İstatis tik De fterler i, İk tis a t F a k ü lte s i M ec m u a sı, II/l (1 9 4 1 ), 2 9 -5 9 .

--------, "Osm anlı İm pa ra to rlu ğ u Bü tç e le rin e Dair N ot lar ", İ k tis a t F a k ü lte s i M ec m u a sı,
XV I I/ 1-4 ( 19 60) , 193-224.

--------5 "9 74-75 (1 5 6 7- 6 8 ) Malî Yı lın a Âit Bir Os m a nl ı Bü tç e si" , İk tis a t F a k ü lte s i M e c ­
m u a sı, X l X / l - 4 , (1 96 0), 277- 33 2.

B A Y B U R A ,K e m a l , " O s m a nl ıla r da M ü h ü r", T o p ka p ı S a r a y ı M ü z e s i. Y ıllık II, İsta nbu l

1987, s. 69-84.

B A Y C A , Nu sr e t, A ta tü r k 'ü n N işa n ve M a d a ly a la rı, A n k a r a 1986.

BA Y I N D IR , A bd ü la z iz , İslâ m M u h a ke m e H u k u k u (O sm a n lı D e v ri U y g u la m a s ı), İ sta nbu l

1986.

B A Y R A M O ö L U , Fuat, "Tez hib li ve Pa di şah Ona ylı F e r m a n la r " , K ü ltü r ve S a n a t, sayı 4

( A n k a r a Ha z ira n 1976), s. 17-37.

B E RK İ, Ali H im me t, V a k ıfla r, 2. baskı, A n k a r a 1946.

BE Y D İ L L Î , Ke m al, Türk M a tb a a T a rih in d e M ü h e n d is h â n e M a tb a a sı, M ü h e n d is h â n e ve

K ü tü p h â n e s i, bas kıd a.

B İ E G M A N , N.H., "Som e Pe c ul ia rit ie s o f F er ma ns Issu ed by the O t t o m a n T r e a s u r y in the

S i xt e e n th Ce nt ur y " , A r c h iv u m O tto m a n icu m , I ( 1 9 6 9 ), 9-13.

B İN A R K , ism et, E sk i K ita p ç ılık S a n a tla r ım ız , A n k a r a 1975.

-------- , A r ş iv ve A r ş iv c ilik B ilg ile r i, A n k a r a 1980.

B J Ö R K M A N , W., "Di p lo m a tic - Cla ssi ca l A ra b ic " , E n c v c lo p e d ia o f İ s la m ', ( 1 96 5) ,

30 1 -3 0 7 .

B O S K O V , Vanc o, "Die H ü c c e t- Ur ku n d e - D i p l o m a t is c h e A n a l y s e" , S tu d ia T u r c o lo g ic a

M em o ria e A le x ii B o m b a cı D ic a ta , Na po li 1982.

B R IQ U E T , Ch a rle s, L es F ilig r a n e s, The N e w Br iq u et j u b i l e e ed. e d ite d by A l l an St e v en -

son. A facsi mi le o f the 1907 e di ti on with s u p p le m e n ta r y m at e ria l c o n tr i b u te d by a
n u m be r o f Scho lar s, I-IV, The Pa pe r Pu b l ic a t io n So ci ety , A m s te r d a m 1968.

BÜ N G Ü L , Nu re tti n Rüşt ü, E sk i E s e r le r A n s ik lo p e d is i, T e r c ü m a n 1001 Te m el Eser, l,

İsta nbul ts.

CH U R C H J L L , W. A., W a te rm a rk s in P a p e r in th e X V I I a n d X V I I I C e n tu r ie s , A m s te r d a m
1935.

ÇA D I R C I, M usa, T a n zim a t D ö n e m in d e A n a d o lu K e n tle r in in Sosval ve E k o n o m ik

Y a p ıla rı, A n ka ra 1991.
382 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Ç E T İ N , A t i ll â , " B a ş b a k a n lı k A r ş i v i ’nd e U y g u l a n a n T a s n i f Si s te m i ve K u l l a n ı l a n Ko t­
l ar" , T a rih D e r g is i, sayı 31 ( 1 9 7 8 ) , 2 3 5 - 2 6 8 .

-------- , " O s m a n lı A r ş i v l e r i n i n T a r ih ç e s i" , O s m a n lı A r ş iv le r i ve O s m a n lı A r a ş tır m a la r ı

S e m p o z y u m u , İs t a n b u l 1985, s. 63 -7 1.

ÇETİN, Nihad M., "Yakut M usta'sım î", İ slâ m A n s ik lo p e d is i, XII I (İ s t a n b u l 1984),

352-357.

-------- , " İ s l â m d a P a l e o g r a f y a n ı n D o ğ u ş u ve G e l i ş m e s i " , T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve

D ip lo m a tik S e m in e r i, 3 0 N is a n - 2 M a y ıs 1986, B ild ir ile r , İs t a n b u l 1988, s. 1-10.

-------- , " A k l â m - ı Si tte " , D iy a n e t V a kfı İs lâ m A n s ik lo p e d is i, II ( İ s t a n b u l 1990), 2 76 -2 80 .

-------- , " A r a p Y a z ı s ı " , D iy â n e t V a kfı İs lâ m A n s ik lo p e d is i, III ( 1 9 9 0 ) , 2 7 6 - 2 8 2 .

-------- , " İ sl â m Hat S a n ' a t ı n ı n D o ğ u ş u ve G e l i ş m e s i " , İ s lâ m K ü ltü r M ir a s ın d a H a t S a n a tı,

İs t a n b u l 1992, s. 14-32.

D A N İ Ş M E N D , İsm a il H a m i, İ z a h lı O s m a n lı T a r ih i K r o n o lo jis i, IV, İ s t a n b u l 1955.

D E N Y , J., " T u ğ r a " İs lâ m A n s ik lo p e d is i, X I I /2 ( 1 9 7 5 ) , 5-1 2.

D E R M A N , U ğ ur , "Es ki M ü r e k k e b c i l i ğ i m i z " , İ s lâ m D ü ş ü n c e s i, sayı 2 ( İ s t a n b u l Haziran

1 967), s. 97-1 12.

" K a l e m " , İ s lâ m D ü ş ü n c e s i, sayı 3 (E y lü l 1967), 1 61 - 17 6; sayı 4 ( A r a lı k 1967), s.

255-266.

" K â ğ ı d a D â i r" , İs lâ m D ü ş ü n c e s i, sayı 5 ( 1 9 6 8 ) , s. 3 3 8 - 3 4 7 .

" K a n u n î D e v r i n d e Yaz ı S a n ‘a tı m ız " , K a n u n î A r m a ğ a n ı, A n k a r a 1970, s. 269 -2 89 .

" K a l e m " , T ü rk A n s ik lo p e d is i, XX I ( A n k a r a 1974), 14 9- 15 3.

" K a l e m t r a ş " , T ü rk A n s ik lo p e d is i, XX I ( 1 9 7 4 ) , 1 5 4- 15 5.

" T u ğ r a ’l ar d a E s t e t i k " , İlg i, X V I /3 3 ( İ s t a n b u l M a y ıs 1982 ), 16-24.

" Ce lî D î v â n în i n T e k â m ü l ü n e D â ir" , T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik

S e m in e r i, ( İ s t a n b u l 1988), s. 15-18.

Ha t S a n ‘a tı n d a O s m a n lı D e vr i" , İs lâ m K ü ltü r M ir a s ın d a H a t S a n a tı, İstanbul

1992, s. 3 3 - 4 3 ve 17 9- 23 6 ( Ö r n e k l e r K a t a lo g u ) .

D İ N Ç O L , Ali M., " H i ti t le r in D e v l e tl e r a r a s ı A n t l a ş m a l a r ı " , T a rih B o y u n c a P a le o g ra fy a

ve D ip lo m a tik S e m in e r i - B i ld i r il e r ,İ s t a n b u l 1988, s. 3 5- 4 5 .

" D i p l o m a t i k " , A n a B r ita n n ic a , VII ( İ s t a n b u l 1987), 304.

" D i p l o m a t i k a " , T ü rk A n s ik lo p e d is i, XIII ( 1 9 6 6 ) , 325.

E L K E R , S e l â h a d d i n , " M u s ta f a Re şi t Pa şa ve Tü r k A r ş iv c i li ğ i " , IV. T ü rk T a rih K o n g resi,

A n k a r a 1 0 -1 4 K a s ım 1948, K o n g r e y e S u n u la n T e b liğ le r, A n k a r a 1952, s. 183-189.

-------- . D iv a n R a k a m la r ı, A n k a r a 1953.
 Bİ BLİYOGRAFYA 383

EM E C E N , Fe ridun, "Ant on S c h a e nd lin g e r, Die Sc h rib e n S ü le y m a n s des P r â ch tı g en an

Vas alle n, M il itâ rb eam te, Bea m te und Ric hter , aus dem Haus, Ho f- un d S ta at s a rc hı v
zu Wien, Teil 2, Vi y an a 1986, I ( X X V I II + 8 4 s.) - II (+( s.)" Ta rih E n s titü s ü D e r g i­
si, sayı 13 ( 198 7), 6 11 - 61 4 (tanı tm a).

E R G EN Ç, Özer, "XVIII. Y üz y ıld a O sm an lı Ta şra Y ö n e t im i n in M âlî N i t e l i k l e r i ” R a iy y e t

R üsum u. T ü rk lü k A r a ş tır m a la r ı ( J o u r n a l o f T u rk ish S tu d ie s ), X ( 1 98 6) , 97- 96.

ER SO Y , O s m a n , X V III. ve X IX . Y ü z y ılla r d a T ü r k iy e 'd e K â ğ ıt, A n k a r a 1963.

-------- , " B u r s a ’da Kâğıt Fabr ika sı M ese le si ( X V -X V I . Yüz yıl) , A .Ü . D il ve T a rih C o ğ r a f­
y a F a k ü lte s i D e rg isi, X X I I / l - 2 (1 96 5), 101-115 + filigra n ö rn ek le ri (26 s . ).

E Ş R E F O Ğ L U , Eşref, "Bâb-ı âlî Evr ak Odası Sa dâ ret Evr akı ve Pr o v e n a n c e S i s te m i n i n

U y g u l a n m a s ı ", Ta rih E n s titü s ü D e r g isi, sayı 7-8 ( 19 7 7 ), 2 2 5 - 23 2 .

EY İC E, Sem avi , " İ s t a n b u l ’da Bâlî Paşa Cam ii ve M im a r Si na n", P ro f. Dr. B e k ir

K ü tü k o ğ lu n a A rm a ğ a n , İstan bu l 1991, s. 50 7- 52 4.

FE K E T E , Lu dw ig, E in fü h r u n g in d ie O s m a n is c h -T ü rk is c h e D ip lo m a tik d e r T ü r k is c h e n
B o tm â s s ig k e it in U ngarn, Bu d a p e s t 1926.

-------- , "Türk V e s ik al a rı n ın Neşri ve Bu İşin Ar z Ettiği M e se l e le r " , çev. T a y y ib G ö k b i l ­

gin, B e lle te n , V/20 ( 1 9 4 1) , 61 5-61 6.

"Fos sa ti, G a s p a r e" , A n a B r itta n n ic a , IX ( 19 8 8 ), 53.

G E N Ç , Y u s u f İhsan, O s m a n lıla r d a B e r a tla r , İ.Ü. Sosyal B i lim le r En s t it ü sü Ta rih Y ü k ­

sek Li sa ns Tezi, İst an bu l 1988.

G Ö K B İ L G İ N , M .T ay yi b, O sm a n lı M ü e s s e s e le r i T e ş k ilâ tı ve M e d e n iy e ti T a r ih in e G e n e l
B a k ış, İsta nb ul 1977.

-------- , O sm a n lı İ m p a r a to r lu ğ u M e d e n iy e t T a rih i Ç e r ç e v e s in d e O sm a n lı P a le o g r a fy a ve
D ip lo m a tik İlm i, İsta nb ul 1979.

G Ö Y Ü N Ç , N ej at, "XV I. Y ü z yı ld a Ru us ve Ö n e m i" , T a rih D e r g isi, X V I I/ 2 2 ( 19 6 8 )

17-34.

G U B O G L U , Miha il, P a le o g ra fia şi D ip lo m a tic a T u rc o -O sm a n a . S tid iu şi A lb ü m

( B ü k r eş ) 1958.

G Ü N D A Y , D ün da r, A r ş iv B e lg e le r in d e S iy a k a t Yazısı, Ö z e llik le r i ve D iv a n R a k a m la r ı,
A nk a r a 1974.

H A M M E R - P U R G S T A L L , Jo se p h von , "A b h a n d l u n g üb e r die Siegel d e r A ra b e r, Pe r se r

und T ür ke n" , S itz u n g s b e r ie h te d e r A c a d e m ie d e r W is s e n sc h a fte n , W ien 1849, 1-58.

HE YD , Uriel, O tto m a n D o c u m e n ts on P a le stin e , 15 5 2 -1 6 1 5 , O x f o r d 1960.

--------, " F a r m a n ”, E n c y c lo p e d ia o f İ sla m 2, ( 1 96 5 ), 8 0 4- 8 05 .

HU AR T, Cl., " Kâğ ıt", Islâ m A n s ik lo p e d is i, VI ( 1 95 2 ), 70.

, " K a l e m ", İslâ m A n s ik lo p e d is i, VI (1 95 2 ), 127-128.

 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

H U N T E R , Dar d, P a p e rm c ıkin g . The H is to r v a n d T e c h n iq u e o f a n A n c ie n l C r a fî, Nevvyork

1978.

İ N A L C I K , H a lil , " I m t iy a z a t" , E n c y c lo p e d ia o f İ s la m 2, III ( 1 9 7 1 ) . 1 1 7 8- 1 18 9.

-------- , " O s m a n lı B ü r o k r a s i s i n d e A k l â m ve Şi k â y e t " , O s m a n lı A r a ş tır m a la r ı, I ( 198 0),

1-14.

-------- ,"T h e A p p o i n t m e n t P r o c e d u r e o f a G u i l d W a r d e n ( K e tk h u d a ), tV ie n e r Z e its c h r ift f ü r

d ie K u n d e d e s M o rg e n la n d e s. F e s ts c h r ift A n d r e a s T ie tz e z u m 70., 76. ba nd ( Wi en
1986), 13 5- 142 .

-------- , "Ş i k â y e t H ak kı : ‘Arz- ı Hâl ve ‘Arz -ı M a h z a r la r " , O s m a n lı A r a ş tır m a la r ı, VII -V III

( 1 9 8 8 ) , 33 -5 4.

İ P Ş İ R L İ , M e h m e t , "İ lm iy e M e n s u b l a r ı n ı n İ m z a ve T a s d ik F o r m ü l le r i " , T a rih B o y u n c a

P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i, İs t a n b u l 1988, s. 1 7 7- 20 0.

-------- , "S o s y a l T a r ih K a y n a ğ ı O l a r a k Ş e r ' i y y e S i c il le r i" , T a rih ve S o s y o lo ji S e m in e ri.

2 8 -2 9 M a y ıs 1 9 9 0 -B ild ir ile r , İ s t a n b u l 1991, s. 15 7 -1 6 2 .

-------- , " A r z u h a l " , D iy a n e t V a kfı İs lâ m A n s ik lo p e d is i, III ( 1 9 9 1 ) , 4 4 7 - 4 4 8 .

-------- , D ip lo m a tik A ç ıd a n M a h za r, B a s ı l m a m ı ş P r o f e s ö r l ü k t a k d i m tez i, İ st a nb u l 1988.

K Â Ğ I T Ç I , M e h m e d A l i , K â ğ ıtç ılık T a r ih ç e s i, İ s t a n b u l 1936.

K A L L E K , C e n g i z , " B e d û h " , D iy a n e t V a kfı İs lâ m A n s ik lo p e d is i, V / 3 9 ( 1 9 9 2 ) , 3 3 6- 3 3 7.

K A R A L , E n v e r Z i y a , O s m a n lı T a rih i, V I - V I I , A n k a r a 1 95 4- 56 .

-------- , S e lim I I I ün H a tt-ı H ü m a y u n la r ı -N iz a m -ı C e d it- 1 7 8 9 -1 8 0 7 , A n k a r a 1946.

K A Z I C I , Z i y a , İ s lâ m î ve S o s y a l A ç ıd a n V a k ıfla r , İ s t a n b u l 1985.

K Ö P R Ü L Ü , O r h a n , " F e y z u l l a h E f e n d i" , İ s lâ m A n s ik lo p e d is i, I V / 3 6 ( 1 9 4 8 ) , 5 9 3- 5 99 .

K R A E L I T Z , F r ie d r ic h vo n, "İlk O s m a n lı P a d i ş a h l a r ı n ı n I sd â r E t m i ş O l d u k l a r ı Bazı B e ­
r a t l a r " , T a r ih -i O s m â n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı, V / 28 ( 1 3 3 2 ) , 2 4 2 - 2 5 0 .

K U N T E R , H a l im Ba ki , " Tü r k V a k ı fl a rı ve V a k f iy e l e ri Ü z e r in e Mücmel Bir Etüd",

V a k ıfla r D e r g is i, I ( 1 9 3 8 ), 10 3- 1 2 9.

K U R A N , E r c ü m e n d , A v r u p a 'd a O s m a n lı İ k a m e t E lç ilik le r in in K u r u lu ş u ve İ lk E lç ile rin

S iy a s i F a a liy e tle r i. 1 7 9 3 -1 8 2 1 , A n k a r a 1968.

K U R A T , A k d e s N i m e t , T ü r k -İ n g iliz M ü n a s e b e tle r in in B a ş la n g ıc ı ve G e liş m e s i, An ka ra

1953.

-------- , P r u t S e fe r i ve B a r ışı. 112 3 (1 7 1 1 ), A n k a r a 1953.

K U T , G ü n a y - N i m e t B a y r a k ta r , Y a zm a E s e r le r d e V a k ıf M ü h ü rle r i, A n k a r a 1984.

K Ü T Ü K O Ğ L U , B e k ir , " M ü n ş e a t M e c m u a l a r ı n ı n O s m a n lı D i p l o m a t iğ i B a k ım ın d a n
E h e m m i y e ti " , T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i - B ild ir ile r ,
İs t a n b u l 1988, s. 169- 17 6.
 BİBLİYOGRAFYA

K Ü T Ü K O Ğ L U , M üb a h at S., O s m a n lıla rd a N a rh M ü e sse se si ve 1640 T a rih li N a rh D e f­

teri, İstan bu l 1983.

--------, "Cev de t Paşa ve Âile İçi M ü n â se b e tle r i" , A h m e d C e v d e t P a şa S e m in e ri (2 7 -2 8

M ayıs 1985) - B ild ir ile r, İstan bu l 1986, s. 199-222.

--------, "M ü hi m m e De fte rle rin de ki M u â m e le Kayı dla rı Üze rin e" , Tarih B o y u n c a P a le o -
g r a jy a ve D ip lo m a tik S e m in e ri - B ild ir ile r, İstan bul 1988, s. 95-1 12.

--------, " A h i d nâ m e " , D iy a n e t Vakfı İslâ m A n s ik lo p e d is i, I ( 19 8 9 ), 53 6- 540 .

--------, "Ar z" , D iv â n e t Vakfı İslâ m A n s ik lo p e d is i, III ( 19 9 1 ), 4 3 8- 4 40 .

--------, "Be ra t", D iv â n e t Vakfı İslâ m A n s ik lo p e d is i, V ( 1 99 2) , 47 2 - 4 7 3 .

-------- , "B u y u r u ld u " , D iv â n e t Vakfı İslâ m A n s ik lo p e d is i, VI ( 1 9 9 2 ), 4 7 8 - 48 0 .

-------- , " D i p lo m a ti k " , D iv â n e t Vakfı İslâ m A n s ik lo p e d is i, IX ( 19 9 3) , 3 6 4 -3 6 6 .

LE W IS , Be rn a rd , " M e şv e r e t" , Ta rih E n s titü s ü D e rg isi, sayı 12 ( 1 98 2) , s. 77 5 -7 8 2 .

M AC D O N A L D , D. B., "B e du h " , İslâ m A n s ik lo p e d is i, II ( 1 94 3 ), 4 4 7- 4 49 .

M A R D İ N , E b ü l ’ulâ, "F e tv a " , İslâ m A n s ik lo p e d is i, IV ( 19 4 8 ), 58 2 -5 84 .

M A T U Z , J os ef, D a s K a n z le iw e s e n S u lta n S ü le y m a n s d es P r ü c h tig e n , W ie s b a d e n 1974.

" M e şv e r e t" A n a B r itta n ic a , XV ( 1 989 ), 621.

M O R IT Z , B. " Ar ab Y az ısı ", İslâ m A n s ik lo p e d is i, I ( 1 9 4 2) , 49 8 - 5 1 2 .

M U M C U , Ah m et, H u k u k s a l ve S iy a s a l K a r a r O rg a n ı O la ra k D iv a n -ı H ü m a y u n , A n k a r a
1976.

M US A K Â ZI M , "Ves âik -i T a r ih i ye m i z ", Türk Ta rih E n c ü m e n i M ec m u a s ı, 1/2 ( 1 3 28 ),

65 -6 9.

N A D İ R , Ay ş e g ü l, O sm a n lı P a d işa h F e r m a n la r ı, L on d r a 1986.

N E D K O V , Bo ris, "Os m an lı İ m p a r a t o r lu ğ u n d a C i z y e " , B e lle te n , VI11/32 (1 9 4 4 ), 5 9 9 - 65 2 .

-------- , O s m a n o tu r s k a D ip lo m a tik a i P a le o g ra fiv a , Sof ia I- 11, 19 66 -1 97 2.

O Ğ UZ , M us taf a , H ü c c e tle r in D ip lo m a tik Y önden T a h lili (X V II. Y ü zy ıl), M a rm a ra Ü n i ­

versi tes i Tar ih Yü k se k Lisan s Te zi, İstan bul 1988

OR G U N , Zarif, "Tuğra. T uğ r a la r d a El -m u z a ff e r d a im a Duas ı ve Şah U n va nı , Şe h z a de

Tu ğr ala rı, M e h m e d Il. nin Tuğr a, İmza ve M ü hü rl e ri " , Türk Tarih, A r k e o lo g v a ve
E tn o g r a fy a D e rg isi, sayı V, İst an bu l 1949, s. 20 3 -2 2 0 .

O R H O N L U , Ceng iz , "XV III . Y ü z y ıld a O s m a n lı la r d a Co ğ r a fy a ve Ba rtın lı İb rah im Ham-

di'n in At las ı" , T a rih D e rg isi, X IV /1 9 ( 1 96 4) , 1 15-140.

-------- , O sm a n lı T a rih in e  id B e lg ele r. T e lh is le r ( 1 5 9 7 - I 60 7 ), İ sta nbu l 1970.

O R TA Y LI , İlber, "Os ma nlı K a nç ı la r y as ı n d a Ref orm : Ta n z im a t Devr i O s m a n lı Dipl o-

m ati kas ın ın Bazı Yö nl eri ", T a rih B o y u n c a P a le o g ra fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i -
B ild ir ile r, İstanbul 1988, s. 153-168.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Ö N A Y , Al iy e, " T a n z im a t Ö n c e s i M e r k e z E v r a k ı n d a B e l g e le r in Bağl ı B u l u n d u ğ u D a ir e le ­
rin T e s b it i " , T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i - B ild i r il e r , İst a n ­
bul 1988, s . 85 -9 4.

P A R S O N S , J o h n L., " P a p e r " , A n c y c lo p e d ia A m e r ic a n a , XX I ( C a n a d a 1976 ), 259.

P E D A N I , M a ri a Pia, "Le P r im e ‘S o t to s c r iz i o n i a C o d a ’ dei T e s o r i e r N e l l ’ Im pe ro Otto-

m a n o " , Q u a d e r n i d i S tu d i A r a b i, VIII ( V e n e z i a 1990), 2 1 3 - 2 2 8 .

R E Y C H M A N , Ja n - A n a n i a s z Z a j a c z k o w s k i , H a n d b o o k o f O tto m a n - T u r k is h D ip lo m a tic s ,
g e n i ş l e t e r e k t e r c ü m e e d e n Andrevv S. E h r e n k r e u t z , Pa ris 1968; T ü r k ç e s i , O sm a n lı-
Tiirk D ip lo m a tik a s ı E l K ita b ı, İ s t a n b u l 1993.

S A H İ L L İ O Ğ L U , Ha lil , " 1 5 2 4 - 1 5 2 5 O s m a n lı B ü t ç e s i " İ k tis a t F a k ü lte s i M ec m u a sı,

X L 1/1 -4 ( O r d . P r o f Ö m e r L iitfi B a r k a n 'a A r m a ğ a n ), ( 1 9 8 4 ) , 4 1 5 - 4 5 2 .

-------- , " R u z n a m ç e " , T a rih B o y u n c a P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik S e m in e r i - B ild ir ile r ,

İ s t a n b u l 1988, s. 1 13- 139.

S A L A K İ D E S , G e o r g i o s , S u lta n s u r k u n d e n d e s A t h o s -K lo s te r s V a to p e d i a u s d e r Z eit
B a y e z id II. u n d S e lim /., M ü n ih 1993, M ü n ih Ludvvig M a x i m i l i a n Ü n iv e rs ite s i
b a s ı l m a m ı ş m a s t e r tezi.

S C H A E N D L I N G E R , A n t o n C., D ie S c h r e ib e n S ü le y m a n s d e s P r â c h tig e n a n V a sa llen .

M ilita r b e a m te , B e a m te u n d R ic h te r , II, W ie n 1986.

S E R İ N , M u h i d d i n , H a t S a n a tım ız . T a r ih ç e s i - M a lz e m e ve  l e tle r - M e ş k le r , İsta nbul

19 82.

S E R T O Ğ L U , M id h a t , " K a y b o l a n Bi r Tü r k Sa n a tı M ü h ü r c ü l ü k " , R e s im li T a rih M e c ­

m u a s ı, V I I /12 ( A r a l ı k 1956), 7 4 1 - 7 4 5 .

-------- , O s m a n lı T ü r k le r in d e T u ğ ra , İ s t a n b u l 1975.

-------- , " A r ş i v l e r i m i z i n D ü nü , B u g ü n ü , Y a r ın ı " , O s m a n lı A r ş iv le r i ve O s m a n lı A r a ş tır ­

m a la r ı S e m p o z y u m u , İ st a nb u l 1985, s. 4 7- 5 2 .

S E Y İ T D A N L I O Ğ L U , M e h m e t , " T a n z im a tı n Ö n H a z ı r l ık l a r ı ve M e c l i s- i V â l â -y ı A hk âm -ı
A d l i y y e ' n i n K u r u l u ş u ( 1 8 3 8 - 1 8 4 0 ) " , S u lta n II. M a h m u d ve R e fo r m la r ı S e m in e ri,
İs t a n b u l 1990, s . 12 7- 145 .

S E Y Y İ D M U H A M M E D e s - S e y y i d M a h m u d , X V I. A s ır d a M ıs ır E y â le ti, İ st a nb u l 1990.

S H E N G E L I A , N o d a r , O n A ltın c ı ve O n S e k iz in c i Y ü z y ılla r ı O s m a n lı B e lg e le r i, I, Tiflis

1987.

S I N D A L , R. W., The M a n u fa c tu r e o f P a p e r, L o n d o n 1919.

S O U R D E L - T H O M I N E , J. " K h a t t ", E n c y c lo p e d ia o f İ s la m 2, IV ( 1 9 7 8 ) , 11 1 3- 1 1 22 .

S T O J A N O W , V a l e ry , D ie E n ts te h u n g u n d E n t n ic k lu n g d e r o s m a n is e h - tü r s e h e n P a lâ o -
g r a p h ie u n d D ip lo m a tik , B e r li n 1983.

S T U D L E Y , V a n c e , T he A r t a n d C r a ft o f H a n d m a d e P a p e r , Nevvyork 1977.

S U T E R M E I S T E R , Edvvin, The S to r y o f P a p e r m a k in g , B o s t o n 1954.

 387
Bİ BLİYOGRAFYA

TE K İN , Şinasi, E ski T ü r k le r J e Yazı, K a ğ ıt, K ita p ve K a ğ ıt D a m g a la r ı, İ sta nb ul 1993.

T E S S IE R , Ge or g e, La D ip lo m a tiq u e , Paris 1952.

T U N C A Y , Hülya, "Topk apı Sarayı Müz esi K a l e m t r a ş l a n " , Türk E tn o g r a fy a D e r g is i, X IV

(A nk a ra 1974), 77-95.

U M U R , Suha, O sm a n lı P a d işa h T u ğ ra la rı, İsta nb ul 1980.

U Z U N Ç A R Ş IL I, İ. H., "Os ma nlı T ar ihi ne Ait Yeni Bir Ve s i k an ı n Eh e m m iy e ti ve İzahı

ve Bu M ü n a se be tle Os m a n lı la r d a İlk Ve zi rle re Dair M ü ta le a" , B e lle te n , III/9
(1 93 9) , 99- 106 .

-------- , "Osm anlı Devleti Za m an ı n d a Ku ll an ıl m ış Ol an Bazı M ü h ü rl e r H ak k ı n d a Bir T e t ­

kik", B e lle te n , I V / I 6 (1 9 4 0 ), 49 5 -5 4 4 .

-------- , "Tuğr a ve Pe n ç e le rle Fe rm an ve Bu y u r u l d u la r a Dair", B e lle te n , V/ 1 7 - 1 8 ( 1 94 1 ),

101-157.

-------- , " B uy r ul dı " , B e lle te n , V / 19 (1 9 4 1 ), 28 9- 318 .

-------- , O sm a n lı D e v le tin in S a ra y T e şk ilâ tı, A n k a r a 1945.

-------- , O sm a n lı D e v le tin in M erk e z ve B a h r iy e T e şk ilâ tı, A n k a r a 1948.

-------- , T opkapı S a ra y ı M ü ze si M ü h ü rle r S e k siy o n u R e h b e ri, İ sta nb ul 1959.

-------- , M ek k e -i M ü ke rre m e E m irleri, A n k a r a 1972.

ÜN VE R, Sühe yl, "Siy aka t Yazısı ve Kuy u du At ik a", İsta n b u l B e le d iy e M ec m u a s ı, sayı

87 /15, İsta nb ul 1931, s. 88-95.

-------- , "Türk Ka l e m t ra ş ç ıl a rı " , Yücel, V l /3 4 (İl k k â n û n 1937), 167-173.

-------- , Türk Yazı Ç e ş itle ri ve F a id e li B a zı B ilg ile r , İ sta nb ul 1953.

-------- , "XV inci Asırd a Ku ll an d ı ğ ı m ı z Fi ligra nlı K â ğ ıtl a r Ü z e r in e " , V. T ürk T a rih K o n ­
g r e s i (A n k a ra 12-1-7 N isa n 1956) K o n g r e v e S u n u la n T e b liğ le r, A n k a r a 1960, s.
388 -3 91 .

-------- , "XV inci Yü z yı ld a T ü r k i y e ’de K â ğı tla r ve Su D a m g a l a n " , B e lle te n , X X V I / 1 0 4

( 19 62 ), 739 -7 62 .

-------- , "Türk İnce El Sa natları Tar ihi Ü ze rin e" , A ta tü r k K o n fe r a n s la r ı, I, A n k a r a 1964 s

103-153.

-------- , " D iv itc ile rim iz ve Eserl eri ", Türk E tn o g r a fy a D e r g isi, VI, A n k a r a 1965, s. 90- 9 7 .

VE L K O V , Asp ar uh , "Les Note s C o m p le m e n ta i re s dan s les D o c u m e n ts F i n a n ci e rs Otto-

man s des X V I I e- X V I I P Siecle s (E tü d e di p lo m a ti q u e et p a l e o g r a fî a u e )" , T u r c ic a XI
(Pa ris 1979), 37-77.

, "Les Ba ş de ft e rd a r O tt om a n s et leurs ‘Sig na tu re s â q u e u ' ( X V I C- X V I I I T , T u r c ic a

XVI ( 198 4), 173-189.

- Step han e A ndr ee v, F ilig r a n e s d a n s les D o c u m e n ts O tto m a n s , I, T ro is C ro is-

sa n ts, Sofia 1983.
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

-------- , V id o v e O s m a n o tu r s k i D o k u m e n ti. P r in o s K im O s m a n o tu r s k a ta D ip lo m a tik a , Sofia

1986.

W E I L , " E b c e d " , İ s lâ m A n s ik lo p e d is i, IV ( 1 9 4 6 ) , 2-3.

W H İ T E , C h a r le s , T h re e Y ea rs in C o n s la n tin o p le o r D o m e s tic M a n n e r s o f th e T urks in

184 4 , II, L o n d o n 1 845.

W I T T E K , Paul , " N o t e s su r la t u g h ra O t t o m a n e " , B v z a n tio n , X V I II ( B r u x e l l e s 1948),

31 1-334; XX ( 1 9 5 0 ) , 2 6 7 - 2 9 3 .

-------- , "Zu e in i g e n f r ü h o s m a n i s c h e n Ü r k e n d e n ( III )" W ie n e r Z e its c h r ift f ü r d ie Kunde

d e s M o rg e n la n d e s , LV ( W i e n 1959), 1 2 2- 14 1.

Y A K I T , İ sm a il, T iir k -İs lâ m K ü ltü r ü n d e E b c e d H e s a b ı ve T a rih D ü ş ü r m e , İs t a n b u l 1992.

Y A Z I R , M a h m u d , S iy a k a t Y a zısı, İs t a n b u l 1941.

-------- , E s k i Y a z ıla r ı O k u m a A n a h ta r ı, İs t a n b u l 1942.

-------- , M e d e n iy e t  le m in d e Yazı ve İslâ m M e d e n iy e tin d e K a le m G ü z e li, II, A n k a r a 1974.

Y E D İ Y I L D I Z , B a h a e d d i n , " V a k ı f , İ s lâ m A n s ik lo p e d is i, XII I ( 1 9 8 2 ) , 1 5 3- 17 2.

-------- , " X V II I . A s ır Tü r k T o p l u m u ve V a k ı f M ü e s s e s e s i " , V a k ıfla r D e r g is i, X V (1 982 ),

23-53.

Y I L D I Z , N u r a y , "Es ki Ç a ğ d a Yaz ı M a lz e m e s i O l a r a k K u l l a n ı l a n Parşömen", MÜ.

T ü r k lü k A r a ş tır m a la r ı D e r g isi, sayı 5 ( İ s t a n b u l 199 0), 3 2 5 - 3 6 4 .

Y İ N A N Ç , M ü k r i m i n Ha lil , " F e r id u n Bey M ü n ş e ’âtı ", T a r ih -i O s m â n î E n c ü m e n i M ec m u ­

a s ı, X I - X I 1 1/77 ( 1 3 3 9 ), 161 -1 68 ; X I V /7 8 ( 1 3 4 0 ), 3 7 - 4 6 ; X I V /7 9 , 9 5 - 1 0 4 ; X IV /8 1 ,
216-226.

Z A C H A R I A D O U , E l iz a b e th A, " O t to m a n D o c u m e n t s from th e A r c h i v e s o f D i o n y s io u
( M o u n t A t h o s ) 1 4 9 5 - 1 5 2 0 " , S ü d o s t- F o r s c h u n g e n , X X X ( 1 9 7 1 ) , 1-35+ 14 be lg e fo­
t o su .

VI. K A T A L O G , A N S İ K L O P E D İ K S Ö Z L Ü K VE S Ö Z L Ü K L E R

A R S E V E N , Ce lâ l E s a d , S a n a t A n s ik lo p e d is i, I-V, İs t a n b u l 1975.

D A N İ Ş M E N D , İ sm ail Ha m i, İz a h lı O s m a n lı T a r ih i K r o n o lo jis i, IV, İs t a n b u l 1955.

D E V E L L İ O Ğ L U , Ferit , O s m a n lıc a -T iir k ç e A n s ik lo p e d ik L ü g a t, A n k a r a 1962.

L E W I S , C h a r l t o n T., L a tin D ic tio n a r y , O x f o r d 1941.

L İ D D E L L , H. G. - R. S c ot t, A G r e e k -E n g lis h D ic tio n a r y , O x f o r d 1968.

M E H M E D S A L Â H İ , K a m u s -ı O sm â n î, İst a n b u l 1329.

P A K A L I N , M e h m e t Ze ki , O s m a n lı T a rih D e y im le r i ve T e r im le r i S ö z lü ğ ü , I, İstanbul
1946.
 BİBLİYOGRAFYA 389

RIEU, Char les , C a ta lo g u e o f th e T u rk ish M a n u sc rip ts in th e B r itish M u se u m , Lo nd o n

1888.

SE R T O Ğ L U , Midh at , O sm a n lı Tarih L ü g a ti, İst an bul 1986.

S o lim a n le M a g n ifıq u e (Pa ris M uh te ş e m Sü le ym a n Sergisi K a ta lo gu ), [Paris] 1990.

S T E İN G A S S , F ., A C o m p r e h e n s iv e P e r s ia n - E n g lis h D ic to n a ry , Be yr ut 1970.

Ş E M S E D D İ N SA Mİ , K a m u s-ı Türki, İst an bu l 1317.

-------- , R e s im li K a m u s-ı F ra n se vî, İst an bul 1322.

Ş Ü K Û N , Ziya, F e r h e n g -i Ziyâ , İsta nb ul 1944.

U Z U N Ç A R Ş IL I, İ.H. - İ.K. Ba yb u ra - Ü. Alt ın da ğ, T o p ka p ı S a ra y ı O sm a n lı S a r a y A r ş iv i

K a ta lo g u . I. F e rm a n la r; II. H ü k ü m le r -B e ra tla r , A n k a r a 1985, 1988.
 İN D EK S
A İmparatorunun nişan verm esi (1 9 2 0 ),1 8 9 .
âbâdî, — kâğıt. 24, 30, 32, 141, 160, 367; İstanbul
— si kâğıt, 27; Semerkand — si kâğıt, 31, 32;
sultânı — kâğıt, 31. 32.
Abaza, 238n.
A B B Â D İ A B D U L L A H , mühür ustası, 84n.
A B B A S I.. İran Şahı, 151.
A bbasiler, 64; — in siyâsî olaylarda m üftinin fet­
vasını aldıkları, 341.
ABD İ EFEN Dİ. T ezkire-i e v v el. 3 2 1n.
ABD İ K E T H Ü D A . I22n.
A B D U LL A H BERRÎ EFENDİ, — lâyihası, 335n.
A B D U L LA H , hassa silâhdarı. 179n.
A B D U R R A H M A N NAFİZ, M ansûre H âzinesi N â zın ,
— 'in tem essükü, 283n.
A B D U R R A H M A N PA ŞA , A d liye N âzırı, I45n.
A B D U R R A H M A N ŞEREF BEY, vak'anüvis, 6; — 'in
arşiv belgelerin i tasnife m em uriyeti, 3.
A B D U R R A H M A N , Darbhâne N âzırı, — ’ın tem es-
sükü, 283n.
A B D U R R A H M A N , es-S ey y id — , m üderris, — ’ın
memhur tah vili, 284n.
A B D U R R A H M A N , Seyyid — bin Seyyid el-M ağribî,
240.
A B D Ü LA ZİZ, Sultan — , 159, 177n; — 'in hatt-ı
hum âyûnu, 177n, I79n; — 'in im zası, 156; — 'in
nâm elerinde mühür, 157n.
A B D Ü LH A M İD L, Sultan — , 33. I58n, 208n; —
devri b elgelerinde tahrir m ahalli. Il4 n ; —
tuğrasında "han" sıfatı, 73n; — 'in hatt-ı
hüm âyûnları, 176n, 181, 182; — 'in hattını ta şı­
yan v akfiye, 367n; — 'in m ühürleri, 85n, 86;
— 'in unvânına hatt-ı humâyûnu, 360n; — 'in
v a k ıf mührü, 91.
A B D Ü LH A M İD II., Sultan — , 159, 187n, 188, 191,
24 8 , 325n, 371 n; — devri iradeleri, 186; — sa l­
tanatında im za kullanılm ası, 90; — tuğralarında
m ahlas, 75; — 'in hatt-ı humâyûnu, 177n; — 'in
hatt-ı hümâyûnlarında im za, 178; — 'in im zası,
156, 157; — 'in nâm elerinde mühür, 157n; — 'in
Y ıld ız A rşivini kurması, 2; — ’nin tuğrası
(te lg r a f kâğıdında), 237.
A B D Ü L K A D İR EFENDİ, bk. M üfti-zâde — .
ABD Ü LK ERİM EFEND İ, M olla — , şeyhülislâm
(şeyh. 1 4 8 8-1495), 343, 344n.
A B D Ü LL Â TİF, devat ustası. 47.
A B D Ü LM EC İD EFENDİ, veliahd, — 'ye Alm an
ABD Ü L M E C İD , Sultan — . 2. 94n, 156n, 172; —
tuğrası, 75; — 'in doğum şe n liğ i. 175n; — 'in im ­
zası, 156; — 'in mührü, 85n; — 'in nâm elerinde
mühür, I 57n.
ABD Ü LM ELİK BİN M ER V A N , Em evî h a lifesi, 53.
A h h a n d lu n g ü h e r d ie S ie g e l d e r A ra b e r, P e rse r und
Türken, J. v. Hammer'in eseri. 7.
A çe, — Sultanı elkabı, 152.
Adana, — V ilâyeti, 233; — V ilâyetin in tahriratı,
23 3n.
Aden, — hududu, 290n; — hududu m uk avelesi,
I 70n.
âdet, — tezk iresi, bk. tezkire.
â de t- i a ğ n a m , 193.
 d ilşâh î, — kâğıt, 24.
adres, 238; — kalıbları, 239; Kuban Hanı — i. 242;
m ütesellim — i, 243; nâib — i, 243; nâzır — i,
243; reisülküttab — i, 242; serasker paşanın — i,
242; tahrirat zarfı — i. 233; Tanzim at sonrası —
elkabı, 238; vali — i, 243; zarfa — in y a z ılış
şek li, 239.
A D V İY E H ANIM , tarihçi C evdet Paşa'nın eşi, 243n.
Ağa Paşa (Y eniçeri A ğ a sı), — va gönderilen ferman.
173.
âhar, — ın hazırlanm ası, 22; — lam a, 23; Arabların
kâğıdı — lam aları, 18; balık tutkalı — ı, 22; çift
— lı kâğıt, 22; kâğıdın — lanm ası, 22; kalem gir
— , 23; nişasta — ı, 22; tek — lı kâğıt, 22; yu ­
murta akı — ı, 22.
ahidnâm e, 5. 6, 9, 10, 62. 72, 99, 146. 164. 166, 169,
170, 371 n ; ------i hümâyûn, 43, 49 . 68 . 75, 163,
3 6 0 ; ----- i hüm âyûnlarda kullanılan yazı, 64; —
-i hüm âyûnların kâğıtları, 31. 32; — cin sler i.
167; — davet form ülleri, 100, 163, 172; —
m addeleri, 163, 166; — m etni, 163; — tarihleri,
167; — tecd id i. 118, 165, 168; — tem essükü,
165, 167; — lerde dîbâçe, 165; — lerde elkab
rüknü, 165; — lerde kullanılan yazı, 168;
— lerde nişan form ülü, 164; — lerde unvan
rüknü, 165, 172; — rükünleri, 163; — şartları.
163; Fransız — si (1 6 0 4 ), 7; sulh — leri,
165-168; ticarî im tiyaz — leri, 1 65-168, 282.
A h kâ m d e fte r le r i, 7, 62, 144.
ahkâm, bk. hüküm.
AH M ED I., Sultan — , 73, 164n, 207; — 'in im zası
156.
392 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
A H M E D III., Sultan — . 36n, 40n , 49n , 74, 75. I 3 ln ,
I3 6 n , I60n, 207; — devrinde Fransız kâğıt­
larına rağbetin artm ası, 25; — d evrinde kâğıt
îm â lâ th a n esi k urulm ası, 27; — 'in hatt-ı hum â­
yûnu, 173; — 'in h attatlığı, 182; — 'in mührü,
86n; — 'in v a k ıf m ührü, 9 1.
A H M E D A Ğ A , H arem eyn evk afı nâzırı, 109n.
A H M E D ÂRİF A Ğ A , se r-b e v v â b în -i D ergâh-ı âlî — ,
H ü dâven digâr m ü te se llim i, 241n.
A H M E D C E V A D P A ŞA , bk. C evad Paşa.
A H M E D Ç A V U Ş , D îv ân -ı H üm âyûn çavuşlarından,
307n.
A H M E D E F E N D İ, bk. M üfti-zâd e — .
A H M E D F E R İD U N B E Y , M iin ş e â tü 's - s e lâ tin yazarı,
6.
A H M E D İH SA N BE Y , e s-S e y y id — , B erlin se firi ,
— 'nin a r îz a sı, 243n.
A H M E D N U R U L L A H , E l-hac — , ser-m îm ârân-ı
h a ssa, — 'ın m em hur ta h v ili, 284n .
A H M E D P A Ş A , k a p ıc ıb a şı, — 'ya D iyarbekir E yâleti
te v c ih i ferm anı, 108, 119n.
A H M E D P A Ş A , M ısır M uh afızı, I I2n.
A H M E D P A ŞA , M ısır V a lisi, 1 18n.
A H M E D P A Ş A , M ora V a lisi, 223 n , 225n.
A H M E D P A ŞA , sadrazam (1 8 1 1 -1 2 ), — 'nin kaim esi,
24 İn.
A H M E D P A ŞA (H e r sek -zâ d e ), sadrazam (3. sad.
1 5 1 1 ), — 'nin p e n ç esi, 76n.
A H M E D REFİK , ta rih çi, 12.
A H M E D T E V FİK P A Ş A ,2 4 0 n .
A H M E D Z Ü H D Ü E FE N D İ, ferman sahtek ârlığın a adı
karışanlardan ( 1 8 4 2 ), I23n.
A H M E D , Elhac — , c e b e c ib a şı, — 'in tem essükü,
2 85n.
A H M E D , kâğıt e m in i, — 'in su iistim a li, 36n.
A hm edâbâd (H in d ista n 'd a), — âbâdî kâğıtları, 24.
A H V E L , e l- — , h a fifu 'n -n ısf ve h a fıfu 's-sü lü sü n
m û cid i, 54.
A k d en iz, — ’e g e le n kervan y o lla rı, 17; A bdülm e-
c id ’in — g e z is i, 94n.
 K İF B E Y , Şûrâ-yı D ev let D a h iliy e D airesi ikinci
reisi (1 8 9 3 ) , 187n.
a k l â m - ı s i t t e , 38, 60 , 68; — nin esasların ın
b e lir le n m e si, 55.
A k saray, — S a n ca ğ ı, 2 79n; — S an cak b eyi, 1 12n.
A L Â E D D İN P A Ş A , 21 İn.
alâm et, 7 1 ; ------i ş e r îfe , bk.tuğra.
A L E K S A N D IR , B oğdan v o y v o d a sı, — ’ın mührü, 90.
A L E M Ş A H (şe h z â d e ), 74.
ALİ A Ğ A , b erb erb aşı, — 'nin silâhdar tayin i, 176n.
A li Baba Z a v iy e si (S ıv a s'd a ), 79n.
ALİ E F E N D İ, A nteb k a d ısı, — 'nin arzı, 218n.
ALİ E F E N D İ, nak ibü ’l-eşraf, — 'nin arzı, 219n.
ALİ EMİRÎ E FE N D İ, — 'nin arşiv b elg ele rin i tasnifi
( 1 9 1 8 - 2 1 ) , 3.
ÂL Î, G e lib o lu lu M ustafa — , m üverrih, 24, 35, 61,
93 n .
ÂLÎ P A ŞA , M ehm ed Em in — , sadrazam , 2, 97 , 294;
— ’nın mührü, 96; — ’ya H ariciye N ezâreti te v c i­
hi, I 77n.
ALİ P A Ş A . bk. S e m iz — .
ALI P A ŞA , Elhac — , R um eli V a lisi, — ’'nin te m essü ­
kü, 28 6 n .
ALİ RÂİK E F E N D İ, — lâ y ih a sı, 335n.
ALİ RIZA (P A Ş A ), II. A bdülham id’in başkâtible-
rinden (? ), 187n.
A likurna (L iv o rn a ), — k âğıdı, 25.
A L İŞ P A ŞA , Ç irm en M utasarrıfı, 275n.
A lm anlar. 18.
A lm anya, 4; — İmparatoru, 189; — 'dan kâğıt idhali,
25; kâğıt için — 'dan paçavra kaçırılm ası, 19n.
altın varak, 4 5 , 46 , 141.
A L T IN D A Ğ , Ü lkü, TSM A şe fi, 1 1 5 n .
am annâm e. 146.
A m asya, 26.
A m erika B irleşik D e v letler i. 282; — Cumhurbaşkanı,
I56n , 158n, 159, I85n; — k on so lo sla rı, 156n;
— m uâh ed esi, )6 9 n , I70n; — ticaret muahedesi
(1 8 6 2 ), I 72n.
Am erika, — y e r lile r i, 16.
A m id, bk. D iyarbekir.
Amr, 34 2 , 349.
a n -c em â ‘at. — te z k ir esi, bk. tezkire.
A nadolu, 5, 37, 75n, 134, 175n; — B eylerb eyisi,
77n, 122n, 144n, 228 n , ayrıca bk. İsa Paşa; —
D efterdarı, 80, 81, 83 , 104n; — E yâleti, Il9 n ,
137n; — K azaskeri, 145n; — K adıaskerliği
sahh mührü, 312; — M ektubcusu O dası, 296n;
— M uhaseb esi K alem i, 133, 144n, 313; -
V a lisi, 120n; E sk içağ — 'sunda yazı m alzem esi.
16; siyak atin — 'ya g ir işi, 64.
A N D R E E V , Stephan — , B ulgar şark iyatçı, 11.
A N H E G G E R , R obert — , şark iyatçı, 12.
Ankara, — so fcu esn a fın ın arzuhali, 313n.
A ntakya, — M ü tesellim i, 234n .
A n talya, — K ad ısı, 136n.
A nteb, — K ad ısı, bk. A li E fendi.
Arab, 76; — a lfa b esi, 50, 51, 68 , 86n; — hâkim iyeti.
50; — harfleri, 9 0 , 95, 319; — ülkelerinde kâğıt
yap ım ı, 18; — yarım adası, 50; — yazısı/ları,
50, 54, 66; — y a zısın ın m en şe'i, 51; — zamkı,
22, 4 3 , 44; erkam -ı — iy y e, bk. dîvân rakamları;
zam k-ı — î, bk. Arab zam kı; — lar, 36, 51, 68;
— ların Ç in lilerd en kâğıt yapım ını öğrenm eleri.
17; — ların paçavradan kâğıt yap ım ı. 18, 19.
A rabistan, 42 .
 râm î, — y a z ıs ı. 51.
A r c h iv D ip lo m a tiç u e , O sm anlı b elg eler i neşr edilen
m ecm ua, 7.
A rdahan, — San cağı, 144n.
ÂRİF B E Y . 234n .
 R İF, devat u stası. 47.
arîza. 10, 23 0 , 2 3 8 , 2 4 0 n , 2 4 ln , 243, 27 5 , 276, 321,
32 2 , 3 7 İn; — ad resi, 238; — elk ab ı. 321; —
üzerine buyuruldu, 202; — da davet rüknü, 321;
— larda im za, 323; — larda mühür, 323; — nin
k âğıdı, 324; — nin rükünleri, 321; — nin şartları.
321.
arşiv, 1, 4 8 , 58, 216; — b elg e le r i. 4, 24, 36, 44, 49.
5 5, 56. 57, 62 . 63 , 64 . 68 . 239; — belgelerinde
ta'lik y a z ısı, 61; — k atalogları, 230n; — m alze­
m esi, 1 . 3 ; — ta sn ifler i, 258; B aşbakanlık —
G enel M üdürlüğü. 3; B aşbakanlık Osm anlı — i.
24, 79n, 80, 92n , I20n , 315n; d e vlet — leri,
356; O sm anlı — i, 1, 3; Topkapı Sarayı — i.
200n .
arz (b e lg e c in si), 31, 62 , 65 . 96 , 109, 116, 129. 143.
175. 179. 180, 20 4 , 20 5 . 21 3 . 216. 2 1 7 -2 1 9 ,
24 6 , 308, 313, 31 4 , 317, 32 4 , 3 7 İn; — m ahiye­
tindeki kadı i'lâm ları. 345; — te zk ir esi/le ri, 2,
180, 1 8 4 -188. 249. 25 0 . 328. 3 7 İn; — tezkire­
lerinde im za, 248; — tezkirelerin d e tarih, 248;
— tezkirelerin in kâğıdı, 248; — tezkirelerinin
y a z ısı, 248; — tezk iresi h âm işine irade, 183.
186, 188, 189; — üzerine buyuruldu. 198, 202;
— üzerine hatt-ı hüm âyûn. 179, 181; — üzerine
 İ N D E K S
telhis, 212; — da im za, 219; — da mühür, 219;
— larda kâğıdın ku llan ılışı, 220; — ların şekil
ö zellik le ri. 220; alaybeyi — ı, 204; Ibrail
K adısının — ı, 218n; İstanbul K adısının — ı.
2 18n; kadı — ı, 143; kadı — larında tarih, 219;
kadı — larının y a zısı, 61; m uâm ele görmüş
— lar, 307; N iğbolu K adısının — ı, 218n; pa­
dişaha sunulan — lar, 217; sadrazam vs.ve sunu­
lan — lar, 217; sözlü — , 207, 217; Ürgüp
K adısının — ı, 217n; y a zılı — , 217.
arzuhal, 10, 48n, 62, 65, 96, 109, 1 16, 129, 143. 186,
198, 204, 2 13n, 214. 216, 217, 219, 238, 262,
270, 277, 295, 296, 301. 3 0 3 , 308, 312,
31 3 -3 1 5 , 317. 319. 321. 323, 324, 3 7 1 n; —
başlangıç form ülü, 304; — hulâsaları üzerine
hatt-ı hümâyûn, 180; — rükünleri, 303, 305; —
üzerine buyuruldu, 202; — üzerine hatt-ı
hümâyûn, 179; — üzerine telh is, 212; — ci. 307;
— cib a şı, 307n; — de kâğıdın k u llan ılışı, 307;
— lerde tarih, 306; — lerin şekil özellik le ri, 307;
klâsik devir — leri, 307; m uâm ele görmüş — ler,
30 7 .
arza girm ek, 206, 209, 217n
 SA F , yüzbaşı (II. Abdülham id d evri), — lâyihası,
3 3 6 n ,3 3 7 n .
A sâkir-i M ansûre, — seraskeri, bk. Halil R ıf a t Paşa.
 sitân e. — defterdârı elkabı, 104.
askerî, — berat (kadıasker beratı), 132.
ÂŞİR EFENDİ, sudurdan (III. Selim devri), —
lây ih a sı, 335n.
A ŞK Î, kalem traş ustası, 4 İn.
At M eydanı, bk. Sultanahm et.
A T A TÜ R K , M ustafa Kemâl — . 13 İn.
ÂTIF EFENDİ, — K ütübhanesi duvarındaki vakfiye,
3 66.
avârız, 85, 193.
A vestan, — a lfab esi, 60.
A vlonya, — K adısı, 80n.
Avrupa, 7, 9, 12, 18, 24, 28. 50. 90; — arşivleri. 2;
— b elgeleri, 8; — d evletleri, 2, 4, 332n; — dip ­
lom atiği, 5; — diplom atik kaideleri, 8; —
hükümdarları, 31n, 149, 151, 155. 160-162; —
kâğıtları, 26, 27, 36; — ortaçağ belgeleri. 10;
— ülkeleri, 4; — 'da kâğıt yapım ı, 18, 19; — 'da-
ki O sm anlı elçiler i, 325; — 'dan kâğıt gelm eye
başlam ası, 25; — 'dan ucuz kâğıt tem ini, 29; — lı
araştırıcılar. 7; Orta — kâğıtları, 25; ortaçağ
— sı, 4; Şam kâğıtlarının — 'da tutulm ası, 18;
— lı ilim adam ları, II; Selim III. devrinde — 'da
e lç ilik le r kurulm ası, 23 I .
A v r u p a t ü c c a r ı , — beratı, 130; — tüccarı
beratında yoklam a kaydı, 139.
A v ru p a lI la r, 9 , 19, 2 1 , 4 3 , 84.
A vusturya, 4. 145n, I55n, 164n, I 72n; — ahidnâm e-
si/ahidnâm eleri, 165n, 166n; — arşivinin kuru­
luşu (1 7 4 9 ), 2; — im paratoru, I46n, 1 6 ln , 162,
ayrıca bk. Ferdinand, Leopold; — İmparatorları
elk abı, 150, 151.
ay dam ga, — kâğıt, 28.
A Y A S PA ŞA , sadrazam (sad. 1536-39), 77n; — ’nın
im za tarzında pen çesi, 76n.
A ya so fy a , 2n; — m ü ezzini, 137.
A ydın, — hasları m u h assıllığı, 257n; — kadıları,
1 18n; — M uhassılı, 118n; — M üşiri, bk. Halil
Paşa; — V alisi, bk. Haşan Fehmi Paşa, İsmail
Paşa; — V ilâyeti, 333n; — V ilâyeti Idâre M ec­
lis i, 333n.
AY ŞE S U L TA N , II. B ayezid'in kızı, — 'ın mührü. 93.
393
A ztekler, — 'in papirüs gibi yaprak im âli. 16.
B
Bâb-ı âsafî, — işâreti, 120, 257, 269.
Bâb-ı Hümâyûn (Topkapı Sarayı'nda), 1.
B âbıâlî, 3, 7, 123n, 186, 188, 191, 32 7 -3 2 9 ; —
bahçesine H azine-i Evrak binası yap ılm ası, 2;
— kayıdları, 68; — kırm ası, 65, 68, 191, 324;
— rık'ası, 67; — ye verilen takrirler, 215.
BA BIN G ER , Franz — , Alm an şarkiyatçı, I 1.
Bâbi11iler, — in m ühürleri, 83.
BA C Q U E-G R A M M O N T, Jean-L ouis — . Fransız şar­
kiyatçı, I 1.
Bağdad, 237n; — E yâleti, 120n; — h âzinesinden v e ­
rilen dîvân tezkiresi, 260n; — K adısı, bk. İbra­
him Sa'deddin Efendi; — V alisin in buyurul-
dusu, 201 n; — ’da kâğıt yapım ı, 18; — 'da
kâğıthane kurulması (7 9 4 ), 18.
BA Ğ D A D Î, M ehmed bin M üeyyed e l— , — M ü n ş e ­
a tı, 6.
B AH A, devat u stası, 47.
Bahr-i Sefîd, — V âli m uavini, bk. M ehm ed T evfık.
BAJR A K TA R A V IC , Fehim — , B osnalı şarkiyatçı.
1 I.
BÂLÎ PA ŞA , — C am i’i (Fatih'te)'ndeki v ak fiye, 366.
Balkan, — ü lkeleri, 9; — lar, 50.
balm um u, 49, fırengî — , 50; kırm ızı — , 49 , 50, 254.
Balta Limanı M uâhedesi (1 8 3 8 ). 168; — teâtî sen ed i,
290n.
BALTACI M ehmed Paşa, sadrazam (sad. 170 4 -1 7 0 6 ,
1710-1 I ), 223n.
B ALTA CIO Ğ LU, İsm ail Hakkı, — 'nun nesih yazı
hakkındaki görüşü, 57.
Banaz, — K adısı, 309n.
B A R A D O Ğ LU M ıgdıs, G ü m üşhacıköylü, — v a k fiy e ­
si, 365n.
BA R K A N , Ömer Lütfi — , iktisat tarih çisi. 12.
B A SK ER V İLLE. John, — 'in kâğıttaki ele k tellerin i
kayb etm esi, 21 n.
Basra, — E yâleti, 120n; — K örfezi, 25.
başm uhasebe, 122, 271, 274n; — K alem i, 30, 34,
133, 251. 27 7 , 278; — kaydı, 313.
battal, — kâğıt, 28, 30, 34.
Batum, — V ilâyeti teşk ili, 188n.
B Â Y EZİD I.. — , bk. Y ıldırım .
BÂ Y EZİD İL. Sultan — , 62, 73n, 75, 93 , 164n, 166,
167; — tuğrası, 74; — va k fiy e sin in k âğıdı, 26.
BÂ Y EZİD , III. Ahm ed'in şeh zâd esi, — ’nin sünnet
düğününde sarf e d ilen kâğıtlar, 36n.
Bayındır, — kantar m ukataası, 257n.
Beç (V iyan a), — Kralı, 162; — riki, 48.
beddua, vak fiyelerd e — , 365.
bedûh, 86n, 238, 239; adresde — un yeri, 239.
BEHİÇ EFENDİ, M ehm ed Emin — (R uscuklu),
— 'nin kâğıthane kurulm asıyla v a z ife len d irilm e ­
si, 27.
BEH R N H A U ER , Friedrich A d olf, AvusturyalI şar­
k iyatçı, 7.
BE L D IC E A N U , iren — , şarkiyatçı, II.
BE L D IC E A N U , N icoara — , şarkiyatçı, 1 1.
belge, 13; — arkasına yazılan adres, 243; — lere tarih
atılm ası, 69; — lerin d eğerlen d irilm esi, 15, 15;
— lerin diplom atik ö ze llik le r i, 15; arşiv — leri,
24, 36, 55 -5 7 , 6 2 -6 4 , 68, 239; Osm anlı — leri.
394 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
2 6, 71; tarih siz — ler, 372n; tarihsiz — nin
d ev rin in ta y in i, I 5.
B e lg e le r (T T K ), 12.
B e lg e le r le T ü rk T a r ih i D e r g is i, 13.
B e lle te n . TTK yay ın o rganı, 11, 11, 13.
B ender, — M uh a fızı, bk. İsm ail Paşa; — M uhafı­
z ın ın buyu ru ldu su , 201n.
B e n e d ic tin tarikati, 4.
berat, 3. 5. 7, 9, 10, 11, 4 3 , 45 , 58, 62 . 68, 72, 75,
8 0 , 8 İn, 9 9 , 113, 114, 119, 124, 125, 143, 145,
152, 154, 162, 164, 168 172, 174, 192, 195,
196, 2 0 3 , 2 1 0 , 2 3 0 , 2 5 5 , 27 9 , 28 1 , 29 6 , 371 n;
— arkasında defterdar im zası, 79; — arkasında
h ü c c e t-i za h riy y e, 358; — b aşlan gıç form ülü,
126; — c in s le r i, 132; — davet form ülleri, 100;
— kayıd ları, 3 11; — sah tek ârlığı, 132n; —
sûreti, 3 68; — tecd id i, 118, 128n, 129, 134.
136, 137, 142, 144, 218; — te v c ih i, 135; —
te z k ir e si, 140, 25 1; — ın h a zırlan ışı, 139; — ın
rükünleri, 124; — ın şartı, 130; — lara kuyruklu
im za koym a hakkı, 83; — larda elkab, 128, 129;
— larda k ulla n ıla n kâğıtlar, 141; — larda unvan,
128; — ların y a z ıld ığ ı kâğıtlar, 31; — 11, 124;
— ta nişan form ülü, 127, 128; — ta se b eb -i tahrir
form ülü, 127; askerî — , 132, 134, 20 4 , 140;
Avrupa tüccarı — ı, 130, 132; a zild en — , 135;
b e y le r b e y i — ı, 130,, 132 139; b eylerb eyi — ı
u nvanı, 128; ciz y ed a rlık — ı, 133; cüzhanlık
— ı, 127n; ders-i am m lık — ı, 133; D îvân -ı
H üm âyûndan verilen — lar, 134, 140; dizdarlık
— ı, 132; Eflâk B oğdan v o y v o d a lığ ı — ı, 132; eli
— Iı, 124; feragatten — , 135; ferâşet — ı, 46;
133, 141, 142; H ayriye tüccarı — ı, 130, 132;
h itabet — ı, 133; iltizam — ı, 132; im âm et — ı,
133; kadıasker — ı, 31 1 . 311, bk. askerî — ;
k ad ılık — ı, 134, 2 19; kale neferâtı — ı, 35; kal-
g a y lık — ı, 128; kayyum luk — ı, 133; kethudalık
— ı, I2 8 n , 133; kethudalık — ı unvanı, 128;
K ırım hanları — unvanları, 128; Kırım hanlığı
— ı, 132; kitâbet — ı, 133; k o n so lo slu k — ı, 132;
küçük — (ru u s), 255; m âlikâne — ı, 130, 132;
m a liy e — la n , 139, 140, 144n, 195; m aliye
— ları tahrir m a h a lli, 116; m aliye — ları tarihi,
131; M ekke E m irliği — ı, 132; m uafiyet — ı,
129, 130, 132, 133; m uallim lik — ı, 134; m uka-
taa — ı, 132; m u stah fızlık — ı, 132; m uvakkıtlık
— ı, 134; m üd errislik — ı, 134; nişan — ı, 131-n,
2 0 4 ; n işan form ülüyle başlayan — lar, 126;
o c a k lık — ı, 133; r e f d e n — , 135, 136; sahte
— lar, 123, 144, 145; serdâr-ı ekrem lik — ı, 128;
serdârlık — ı, I28n; şık k -ı e v v e l defterdarı — ı,
130; tekaüdlük — ı, 133; tercüm anlık — ı, 132;
te v liy e t — ı, I2 7 n , 129, 133; tez k ir esiz timar
— ları, 7 7 , 87; tim ar — ı, 129, 130, 132, 138,
1 4 1 -1 4 5 , 251; tim ar — ı tarihi, 131, 139; tim ar
— ında y ok lam a kaydı, 139; timar — larında ku l­
lan ılan y a z ı. 64; v a zife — ı, I27n , 129, 130;
v ezâret — ı, 4 5 , 132; yurdluk — ı, 133; za-
y i'in d e n — , 137.
B ergam a, — kralı, bk. Eum enes; — kütübhanesi. 16;
— 'da parşöm en îm âli, 16.
B E R G A M A L I Y A N B o g o s , — 'un m ukavele lâyih ası,
339n.
B erlin , — S e fir i, bk. A hm ed İhsan Bey.
B ER M EK Î, C a 'fer — . I8n.
B ER M EK Î. Fadl — , I8n.
b eşâretnâm e, 146, 159.
BETH LEN G Â B O R , M acar K ralı, I64n.
b eyannâm e, 146.
B ey k o z, — k âğıth an esi, 28, 28.
B e y o ğ lu , 2n.
b eyyin e (isb a t), i'lâm da — taleb i, 347.
b ey z e, 7 1 -7 3 , 77, 91; ç ift — , 343; p en çe — si, 79.
B EZM İÂ LEM V alid e Sultan, — 'ın m ührü, 94.
B i l â d - ı s e I â s e, — 'deki kalem traş ustaları,
40n .
BİLÂL A Ğ A , III. Selim devri darü ssa‘ade ağa­
larından, 176n.
biti, 9, 146.
bitik, 221.
B iz a n s, 5.
B oğa z k ö y , 15; — kazıları, 15.
B oğdan, — voy v o d a la rı, 31, 78, 146, 162; — v o y v o ­
dalarının m ühürleri, 90; — vo y v o d a sı elkabı,
106.
B o logn a, — 'da filig ra n lı kâğıt yap ım ı, 18.
B olu . 122; — M utasarrıfının şukkası, 233n.
B O M B A C I, A le ssio — , İtalyan şark iyatçı, 1 1.
B O SK O V , V anco — , Y u g o sla v şark iyatçı, 1 1.
B osna, — D efterdarı, bk. O sm an A ğa; — Eyâleti
m üşiri, bk. H alil K âm ili Paşa; — m akası, 49; —
V â lisi, 225n.
B ozok , — m u h a ssıllığ ı, 79n.
B r ezilya, — m uâhedesi (1 8 5 8 ), 185n.
Buda, 75n; "bedûh"un — 'nin ism inden geld iği
görüşü, 239n .
B udin, — b e y le rb ey ile ri elk a b ı, 224; — B e y lerb eyi-
si, 144n.
Buhara, 42; — H âkim i, 157; — hanları, 155; —
kâğıd ı, 24.
B ulgaristan, 332n.
BU R H A N E FEN D İ, başdefterdar ( 1 5 8 5 -8 6 ; 1599-
1 600), 36n.
Bursa, 26 , 218n; — K adısı, 105n; — M ukataası
K alem i, 313; — M ü tese llim i, 242n.
buyuruldu, 5, 6, 9, 10, 30n, 48n , 62 . 74n, 78, 79. 87.
9 0 , 116, 146, 197, 198, 20 2 . 21 İn. 21 4 , 230.
2 5 6 . 260 n , 2 6 3 , 2 6 9 , 2 7 2 , 279 n . 2 8 4 , 29 5 . 296,
3 1 3 ; ------1 âlî, b k . ------ yı s â m î; ------ yı sâm î, 203;
— cin sle r i. 198; — d e fte r le r i , 199; — elkabı,
198, 199, 202; — k lişe si, 197, 198, 20 0 , 204.
205; — da dua rüknü. 202; — da em ir rüknü.
199; — da nakil rüknü, 199; — larda tarih, 199,
2 0 3 , 314; âdet tezk irelerin d e — , 258; arîza
üzerine — , 202; arz ü zerine — , 198. 2 0 2 . 220;
arzuhal üzerine — , 202; b eyaz ü zerine — , 116.
198, 199, 203n; beylerb eyi — su. 87. 200; d e f­
terdar — su, 83, 118, 121. 206; der-kenar olarak
yazılan — lar, 200; dîvân te zk iresin d e — , 262;
dîvânda — k onm ası, 203; kadıasker — su. 118;
kaim e üzerinde — , 277; kanun üzere b eylerbeyi
— su, 206; kapdan paşa — su, 206; merkezde
yazılan — lar, 198; m uâm eleli evrak üzerindeki
— lar, 204; m u am eleye başlanm ası için ilk — .
308; m ûcib — su. 20 3 . 205; nihâî — . 314;
sadrâzam — su. 31. 118, 139, 140, 203, 205,
21 3 , 280n. 28 5 , 28 9 , 29 7 . 307; sadrazam p en çe­
si olan — lar, 199; sûret üzerinde — , 204; takrir
üzerine — , 198, 202; taşra — la n elkabı, 201;
taşrada y azılan — lar, 198. 2 0 0 , 20 1 , 205; telhis
ü zerine — lar, 198.
Bükreş, — m uâhedesi (1 8 1 2 ). 282n.
Büyük O kyanus. — ’u A kdeniz'e bağlayan kervan y o l­
ları. 17.
 İN D E K S
c 2 3 7 n ,2 3 8 n .
CÂRULLAH VELİY Ü D D İN EFENDİ, — vak fiyesi.
3 6 ln , 364n.
Cava, — kalem i. 39.
cavâzir, — kalem . 39, 40, 47.
celb n âm e, 146.
c e lî (iri ya zı), 39, 40, 44. 54; — kalem i, 39; ayrıca
bk. sülüs, ta'lik , dîvânî,
ç e lil kalem i, bk. c elî yazı.
CEMİLE S U LTA N . 187.
cevab , fetva — ı, 344; — nâm e, 146.
C EV A D P AŞA, Ahm ed — . sadrazam (1 8 9 1 -9 5 ). —
kütübhanesi. 3; — zam anında arşivde d üzen­
lem e, 2.
CEVDET PA ŞA , Ahm ed — . müverrih, 243n, 294;
— ’nın m ektublarındaki elkab, 229n.
cey b -i hüm âyûn, 85.
C ezâyir. 169n; — B ey ler b e y isi, 79n.
C H A R L ES-O U IN T, A vusturya İmparatoru, I48n.
C idde, — ’nin arab zam kı, 42.
Cihan harbi, I. — , 29.
C İH A N ŞA H , H indistan hüküm darı, 152.
ciz y e , 85, 193, 259; — defterleri, 10; — evrakı, 286;
— defter,
kâğıdı (varakası, tezk iresi), 35, 259, 286; —
K alem i, 272, 277; — m uhasebecisi mührü, 260,
286; — M uhasebesi K alem i, 259; — tezkiresi,
bk. tezkire; — varakası, bk. — kâğıdı,
co c h n ille , bk. kırmız.
C ologn e (A lm anya'da). — kâğıt değirm eni, 18.
CRISTOF, M. — , berat sahtekârlığına karışanlardan.
145n.
C V ET K O V A, Bistra A ndreeva, Bulgar şarkiyatçı.
II.
Ç D EN Y , J. — . m üsteşrik, 77n.
Çadır M ehterleri K ışlası, — ’nın arşiv olarak kul­
lan ılm ası. I.
Ç am lıca, 132n.
Ç anakkale B o ğ a zı, 173.
çavu şb a şı, 226n.
Ç ehrin, — seferi, 153n.
Çek, Macar ve — Kralına verilen ahidnâm e, 166.
çep, — y a zısı (Iran m en şe'li). 6 1.
Ç ETİN, A tillâ — , arşivist-tarih ci, 146n.
Ç ıldır, — B ey lerb e y isi, 240n.
Çırağan, — eğ len c ele ri, 36.
ç ifta li, bk. âhar (ç ift — lı).
Çin, — diplom atik kaideleri, 5; — gülâbdanları, 47;
— hududu, 50; ilk kâğıdın — 'de îmâl e d ilişi,
17.
Ç inliler, 2 İn, 75n; — 'in kumaş üzerine yazıları, 17;
— 'in paçavradan kâğıt yapım ı, 18; — in ağaç
kabuğundan kâğıt yapım ı. 19.
Çirm en, — m utasarrıfı, bk. A liş Paşa.
D tu n g , Fekete'nin e seri, 9.
D ağıstan, — hâkim leri, 146, 160.
395
D ahiliye. - Kâtibi O dası, 297; - N ezâreti, 233n,
damga, — nizâm nâm esi. 306; — pulu, 306, 339; —
resm i. 306; m atbu’ — . 306; soğuk — , 306, 333.
D Â N Â , kalem traş ustası, 41n.
Dâr-ı Şûrâ-yı A skerî. 329n.
Dâr-ı Şûrâ-yı Bâb-ı Â lî, 329n.
darbhâne, 28, 2 9 7 ; ----- i Âm ire N âzırı. bk. Abdurrah­
man. İbrahim Sârim. Mir H üseyin; — den v e ­
rilen sûretler, 270.
D ârü 'l-h ilâfeti'l-aliyye. bk. İstanbul.
D as K a n z lc iu e s e n S u lta n S ü le y m a n s des P ra c h lig e n .
J. Matuz'un eseri, 1 1.
davet (in v o ca tio ), 55. 100, 142, 145. 169, 222, 361;
ahidnâm elerde — , 163, 165, 168, 172; arîza i,
321; arz — i, 217; arzuhal — i. 303; berat — i,
124, 125; fetihnâm e — i, 159, 160; fetva — i,
341-344; hüccet — i, 350, 358; kaim e — i, 275;
mahzar — i, 315; mektub — i. 222; nâm e-i
hümâyûn — i, 146, 158, 162; nâm e-i hümâyûn
— lerinin y a zısı, 161; sebeb-i tahrir hükmü — i,
193; takrir — i, 214; telh is — i, 207; tem essük
— i, 282; vakfiye — i. 360, 367.
D e re d ip lo m a tic a , Jean M ab illon ’un eseri, 4.
D ec il, — N âib i, 78n.
8; — beyazı, 34; — em in i, 313, 314; ahkâm
— leri, 7; icmal — i/leri, 272, 310; m aliye
— leri, 7; m evâcib — leri, 7, m ufassal — , 310;
m uhasebe — leri. 10; m ühimme — leri, 311; ruus
— leri, 140; tahrir — leri, 7; tahrir — i sûreti,
272; tertib — i sûreti, 271.
D efter-i Hâkanî, 7; — müdürü, 333.
defterdar, — mühürdarı, 50; — mühürdarına verilen
rik, 48.
D efterhâne-i Âm ire, 129, 295n; — defterleri, 10; —
kayıdları, 310, 312; — den verilen tapu sened-
leri, 290.
D em irci. — K adısı, 78n.
der-kenar. 1, 43, 76. 79, 96, 118, 129, 140, 142, 143.
181, 200, 204, 216, 220, 277, 280n. 28 5 . 286.
2 89, 309, 3 1 0 -3 1 2 . 320. 322, 333; — m ahi­
yetinde telh isler, 212; — tarihi. 312. 314; — lar-
da kullanılan yazı, 62. 65; dîvân tezkireleri
— la n . 262; Fetvâhâne — ı, 350; Fetvâhâne — ı
tarihi, 349; Fetvâhâne — ı y a zısı, 350; kalem
— la n , 203.
Dergâh-ı âlî, — kapıcıbaşıları, 233, 234n; — m üte­
ferrikaları. 29n.
DER M A N . Uğur, hattat. 43n.
DERVİŞ K ETH Ü D A , I22n.
devat, bk. divit.
D evem etü'l-C endel, 51.
D evlet-âbâd (H indistan'da), — î kâğıt, 24.
D ım ışk, bk. Şam.
Dıraç, — K adısı, 80n.
dîbâçe, 172; ahidnâm e — si, 165, 166; m uâhede — si
168.
D ic le , 37.
D ie S c h re ib c n S ü le y m a n s d e s P ra c h lig e n an Va-
s a lle n , S chaendlinger'in eser i, 11.
D ie S iy a q a t-s c h r ift in d e r T ü rk isch en F in a n zv e rw a lt-
D il ve T a rih -C o ğ ra /y a F a k ü lte s i D e rg isi, 13.
D ip lo m a tik A ç ıd a n M ahzar, M. İpşirli'nin eser i, 12.
diplom atik, 13, 206, 214, 218, 245, 281, 315, 372n;
— çalışm aları, 4; — ilm inin doğuşu, 4; — kai­
deleri, 318; — in ilgi alanı, 4; — in m ânâsı, 3;
396 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
Avrupa — k a id eleri. 8; b elg ele rin — ö z e llik le r i.
15; O sm an lı — i, 1. 5 -1 2 , 100, 101, 107, 124,
146, 172, 183, 197, 20 6 , 2 1 7 , 2 2 9 , 27 5 , 300,
32 1 , 3 3 5 , 3 5 0 , 3 7 ln , 372n; O sm anlIlarda —
k a id e le r i, 20 0 ; T ürkiye'de — ilm i, 12.
d îv â n , — rakam ları, 6 4 , 6 6 , 25 5 , 2 5 9 . 26 2 , 2 6 4 , 266,
2 6 8 , 2 6 9 , 2 73; — hane, I; — tez k ir e si/le r i, 23n,
2 4 , 3 0 -3 4 , 39n, 4 1 , 45n , 4 7 -5 0 , 273; cum a — ı.
180; çarşam ba — ı, 180; h âcegân-ı — , 253n; ha­
life — larından çıkan yazılar, 54; taşra — ları,
316.
D îv â n -ı â lî kanunu lâ y ih a sı, 337n , 338n.
D îv â n -ı H üm âyûn, 7, 8, 47 , 62, 99, 103, 116, 117,
122, 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 5 -2 0 7 , 217 n , 2 5 5 , 307, 308,
3 26; — b e y lik c is i, I15n; — gün leri, 87; —
K a lem i, 3 5, I45n, 156. '6 8 . 253 n , 295 n , 311.
3 14; — k a lem leri, 34, 119, 124, 132, 145, 156,
2 9 5 , 2 9 9 , 3 1 1 , 313; — kâtibi elk ab ı, 104; —
k â tib leri, 123, 144; — k ayıdları, 68 , 311; —
to p la n tıla rı, 2 0 7 . 209; — a sunulan m ahzarlarda
elk a b , 316; — da tutulan kayıdlar, 61; — dan
y a zıla n b e lg e le r in tahrir m ahalli, 114; — dan
y a zıla n beratlar, 134, 140; — dan ya zıla n berat­
larda tarih, 131; — dan y a zılan ferm anlar, 119,
1 2 0 -1 2 2 , I32n; — dan y azılan ferm anlarda tarih,
113.
D îv â n -ı M uh âsebât, 2 1 5 .
d îvânî (y a z ı), 3 9 , 5 8 , 6 1 , 62, 67 , 68 , 137, 141, 161,
168, 2 0 6 , 2 2 8 , 2 5 2 , 2 6 2 , 2 6 4 , 26 9 , 2 7 0 , 2 7 7 -
2 7 9 , 2 8 4 , 2 9 9 . 3 1 2 , 320, 324; — hurdası, bk. —
kırm ası; — kırm ası, 63 , 65 , 68 , 141, 143, 168,
2 5 2 , 2 5 7 , 2 6 9 , 2 7 1 , 27 3 , 27 7 , 28 6 , 320; — de
satır so n la rı, 6 3 , 64; — de zü lfele r, 62; c e lî — ,
6 3 , 6 8 , 137, 141, 161, 172; c e lî — de satır so n ­
ları, 6 4 ; c e lî — nin k u lla n ıld ığ ı yerler, 64; c e lî
— nin ö z e llik le r i, 63; ince — , 2 7 7 , 311; kalın
— , 63.
div it (d e v a t), 47; — darlar, 39; defterdar — darı, 39:
D iyarbekir, — B e y le r b e y isi, I36n; — E y â leti, 108n,
I19n; — N â ib i, bk. M ehm ed A z iz E fendi; —
V a lisi, 1 75n.
D O K Y O , Jap onya’da ilk kâğıdı yapan fizik çi (6 1 0 ),
17.
dua (s a lu ta tio ), 107; a hidnâm elerde — rüknü, 165;
a rîzada — rüknü, 321; bâb ü ssa'ad e ağaları için
— , 107; b ey le r b e y ler için — , 107; buyurulduda
— rüknü, 20 2 ; d ârü ssa'ad e ağaları için — , 107;
defterdar için — , 107; dergâh-ı âlî çavuşları
için — , 108; dîvân kâtibleri için — , 108; dîvân
te z k irelerin d e — rüknü, 261; fetihnâm elerde —
rüknü, 160; hristiyanlara âid — lar, 108, 152;
idareci kadro için — , 107; ilm iy e sın ıfın a âid
— lar, 108; kadılar için — , 108; kazasker için
— , 108; m ektubda — rüknü, 2 2 1 , 2 2 2 , 225,
2 27; m üderrisler için — , 108; m üteferrikalar
için _ 108; n âibler için — , 108; reisülküttab
için 108; sadrazam için — , 107; sancakbey-
leri için — , 107; sip ah iler için — , 108; şeyh ler
için — , 108; şe y h ü lislâ m için — , 108; telh isd e
— rüknü, 2 0 8 , 2 10; v ez irler için — , 107; v o y ­
vodalar için — , 108; yen içeri ağası için — .
107.
D u lk a d ırlı, — ü lk e si, 67.
D U R M U Ş -Z Â D E , ta*Iik üstadı hattat (III. Ahm ed
d e v r i), 161.
D Ü Z D A Ğ , Ertuğrul — , 12.
E
eb ced , 239; Arab h arflerindeki — sıralam ası, 52.
ebrû, — kâğıt, 30.
EBU A B D U L L A H İBN M U K LE, Ebu Ali'nin
k ardeşi. 54.
EBU ALİ İBN M U K LE. yazıd a el-h attü'l-m ensub
m etodunun v â z ı'ı, 54.
EBU H A N ÎFE , — ye göre vak fın m ü lk iy e ti. 364.
EBU Y U S U F , — a göre vakfın m ü lk iy eti, 364.
E B U ’L-E SV E D E D -D Ü 'E L İ (ö . 6 8 8 -6 8 9 ), Arab y a z ı­
sını ilk h a re k eleyen , 53.
E B U B E K İR , Hz. — . — h ilâ fe tin d e Kur'an'ın sayfa­
lar halin d e y a z ıld ığ ı, 52.
E B U S S U U D E FE N D İ, şey h ü lislâ m , — 'nin fetva­
larındaki c evab lar, 343.
E b u s s u u d E fe n d i F e tv a la r ı, E. D üzdağ'ın eser i, 12.
E c o le s d es C hartes, 4.
E dincik, — K azası v o y v o d a lığ ı, 283n .
Edirne, 113, 3 0 7 , 367; — V â lisi, bk. M ehm ed Hay-
reddin Pa^a.
E flâk, — v o y v o d a la rı, 31, 78, 146, 162; — v o y v o ­
dası e lk ab ı, 106; — v o y v o d a sı kaym akam lığı,
108n .
E in fü h r u n g in d ie O s m a n n is h -T ü r k is c h e D ip lo m a tik ,
F ekete'nin e se r i, 8.
e l-U lâ , A rabistan'da şeh ir, 51.
e lç i, A vrupa'daki O sm anlı — leri, 230.
elek , 21; — te lle r i, 35; ç e r ç e v e li — (kâğıt hamurunu
sü ze n ), 20.
E le m e n ta A r t is D ip lo m a tic a e , 4.
E LG İN, Lord — , İn g iliz e lç is i, 156n.
E LIZABETH I., İngiltere K ra liçesi — , 79n. 151.
154, 155n; — e v er ilen ahidnâm eler, 167; — 'in
elk ab ı, 2 24 — 'in John S pielm an'a kâğıt yapma
im tiyazı v e rm e si, 18n.
elkab (in sc rip tio ), 5. 101, 109. 124, 2 0 3 , 21 2 . 214.
2 1 4 . 2 2 3 , 22 4 , 2 2 8 -2 3 0 , 2 3 3 , 2 3 4 , 23 8 . 239.
2 9 5 , 30 0 , 31 6 , 328, 32 9 , 33 4 , 335 371n; A çe
sultanları — ı, 152; ahidnâm e — ı. 165; arîza
— ı, 321, 324; arz — ı. 2 1 7 . 218; arz tezkiresi
— ı, 190, 2 4 6 , 2 48; arzuhal — ı, 303, 307;
A vusturya İm paratoru — ı, 150; bâbüssa'ade
ağası — ı, 104; berat — ı, 128. 129; beyaz ü zeri­
ne hatt-ı hüm âyûnlarda — , 175, 177; beylerbeyi
— ı, 102; Boğdan v o y v o d a sı — ı, 107; Budin
b eyle rb ey ile ri — ı, 224; buyuruldu — ı. 198,
199, 202; çak ırcıb aşı — ı, 104; dârflssa'de ağası
— ı, 104; davet te zk iresi — ı. 253; defter em ini
— ı, 104; defterdar — ı, 103; dergâh-ı âlî ça­
vuşları — ı. 104; dergâh-ı â lî m üteferrikaları
— ı, 105; dîvân kâtibi — ı, 104; dîvân tezkireleri
— ı, 261; D îvân -ı Hüm âyûna sunulan m ahzarlar­
da — , 316; Eflâk V oy v o d a sı — ı, 107; emir
tezkireleri — ı, 250; Erdel B eyi — ı. 107; Erdel
Kralı — ı, 106; fetihnâm elerde — . 160; Fransa
K ralı — ı, 150; gayr-i resm î nâm e — ı, 158,
159n; Hind hükümdarı — ı, 152; hoca — ı, 105;
hristiyan hüküm darların — ı, 224n; hristiyanlar
için kullanılan — . 106; husûsî m a'ruzatta — .
188; idareci kadro — ı, 101; ilm iye sın ıfı — ı.
105; Ingiltere K raliçesi — ı, 151; irade — ı. 183;
Iran Şahı — ı. 151; kadı — ı. 105, 106; kaime
— ı, 27 5 , 276; kapı ağası — ı, 104; kazasker — ı.
105; Leh Kralı — ı. 150; mahzar — ı. 315. 318;
m a'zûl sadrazam — ı. 102; m ektub — ı. 222.

İ N D E K S
223; muâhede tasdiknâm eleri — ı 169; nâib — ı,
106; nâme-i hümâyûn — ı 149, 149; nişancı — ı,
104; ocak ağalan — ı. 104; Özbek Hanı — ı,
152; özengi ağaları — ı. 104; padişaha sunulan
mahzarlarda — , 315; reisülküttab — ı, 104;
resm î nâm elerdeki — , 158; Rus Çarı — ı, 150;
sadrazam — ı, 101, 102; sadrazama sunulan
mahzarlarda — , 315; sancakbeyi — ı, 103;
sebeb -i tahrir hükmünde — , 193; sipahi — ı,
104; şahincibaşı — t, 104; şeyhülislâm — ı, 105;
şukka — ı. 233, 234; tahrirat — ı, 230; Tanzimat
sonrası adres — ı. 238; Tanzim at sonrası şukka
— ı, 234; taşra buyurulduları — ı, 201; telhis
— ı, 207, 208, 210; telh is üzerine hatt-ı
hümâyûn — ı, 178; tezkire-i sâm iyye — ı, 249;
haslar voyvodası — ı, 105; V enedik Doju — ı,
150; vezir — ı, 103; yeniçeri ağası — ı. 104.
Elm alı, — K adısı, 109n, 1 lOn.
E I v i y e - / s e I â s e, — 'ye dâir lâyiha. 337n.
Em evîİer, — devrinde Arab yazısın ın tekâm ülü, 54;
— 'in siyâsî olaylarda m üftinin fetvasını
aldıkları, 341; dîvân rakamlarının — devrinde
k ullanılm ası, 66.
EMİN P A ŞA , 4 İn; — 'ya gön derilecek kırtasiye
m a lzem esi, 46n.
em în-i fetvâ, bk. fetvâ em îni.
emir / hüküm (d isp o sitio ), 109, 111, 112, 166; berat­
ta — , 130; buyurulduda — , 199, 200; iradede
— , 185, 186.
EMİR SU L T A N , — va k fiy e si, 367, 368n.
emir, 8, 9, 10, 99, 100, 109, 110, 1 19, 121, 124, 145,
172, 173. 175. 183. 188. 195. 2 7 8 ; ------ i âlî,
26 9 , 2 7 2 ; ------i şerif. 10. 251, 283; — terkîni.
284; — tezkiresi, 250; — nâme, 10, 146;
— nâm e-i âlî, 232; — nâm e-i m eşihat-penâhî,
232; — nam e-i sâm i, 232; padişah — i, 116; ruus
— leri, 140.
EM RULLAH, es-S ey y id — , 218n.
en-N em âre, — kitabeleri (M .S. 32 8 ), 51.
Enbâr, A rabistan'da, 51.
Enderun, — H âzinesi, 288; — m ensublarına verilen
beratların tezhibi. 161.
E n d ü lü s^ ispanya), 50.
EN V ER Î, m üverrih, — lâyih ası, 335n.
Erdel, — B eyi, 168; — B eyi elkabı, 106; — Hâkimi,
164n; — hâkim leri, 79; — kralları, 146, 162.
erm eni, — m urahhasası, 333, 333.
ER SO Y , O sm an, X V III ve XIX. Y ü zy ılla rd a T ü rk i­
y e 'd e K â ğ ı tın yazarı, 24, 27n.
Erzurum, 238n; — B e y lerb eyisi, 144n; — M u­
h a fızının buyuruldusu, 2 0 ln ; — Sancağı, 283n;
— V â lisi, bk. Hamdi Paşa, İbrahim Paşa;
V ilâ y eti, 333n; — V ilâyeti İdâre M ec lisi, 333n.
E S'A D EFENDİ, M eclis-i V âlâ ü yesi, 330n.
e s â m e / e s â m i , 269; — tezk iresi, bk. tezkire.
e s e r -i c e d id kâ ğ ıd ı, 28.
e sh a m (h isse sen ed i), — faizi, 285.
ETHEM PA ŞA , — 'ya nişan v erilm esi, 188n.
EU M EN ES, Pergam on (B ergam a) kralı, 16.
E u ro p a D ip lo m a iiq u e , O sm anlı b elgeleri neşr edilen
m ecm ua, 7.
evâm ir, — -i m ühim m e, 123.
e v r a k , ------ 1 sahîha, 292 ------ 1 sahîha nizâm nâm esi,
349; resm î — , 306.
EVRENOS BEY , I25n.
Eyüp, 40n, 366; — K örfezi vapurları im tiyazı, 187.
EY Ü PLÜ , lâl mürekkebinin son ustası, 44.
397
F
Fabriano (İtalya’da), — 'da filigranlı kâğıt yapım ı. 18,
— 'da ilk kâğıt değirm eni kurulm ası, 18.
FAH RED D İN EFEN D İ. D . H . kâtibi, berat sah­
tekârlığına karışanlardan, 145n.
Farslar, — ın Arab yazısın ı b enim sem eleri, 52.
Fas. — Hakimi elkabı. 223; — hâkim leri, 146; — 'da
kâğıt yapım ı, 18; — lılar, 18.
Fatih (İstanbul'da sem t), 366.
Fatih İbrahim Bey C am i'i, İzmir'in Urla kazasında.
— imamet ve hitabeti için u sûlsüz berat ta n z i­
mi, 144n.
FATİH M EHM ED, Sultan — , 75, 126n, 127n, 137,
36 7; — devrinde İranlı san atk ârların İstanbul'a
getirilm esi, 60; — K a n u n n â m e si, 101-105, 118,
202; — tuğrasında "muzaffer" k e lim e si, 73;
— 'in ferm anları, 105n, 108.
FATM A H ANİM , Â lî Paşa'nın e şi, — 'ın mühürlü
sen ed i, 294.
FAZIL M U STA FA PA ŞA , sadrazam (sad. 1 6 8 9-91),
85n.
FAZLI, kalem traş ustası, 41n.
FEKETE, Lajos — , Macar şarkiyatçı, 8, 9, 10, 84,
101; — 'nin nâme kâğıtları hakkındaki görüşü,
160.
FENÂRÎ, M olla Şem seddin — , 344n; — 'nin fetva­
larında davet, 343.
Fenike, — y a z ısı, 51.
FEN Nİ, devat u stası, 47.
FEN NÎ, kalem traş u stası, 41n.
ferağ, — kayıdları, 59.
F E R D IN A N D I., A vusturya İmparatoru, 154n, 1 5 5 n.
F E R D IN A N D III., Avusturya İmparatoru, 153n.
FERİD P A ŞA , sadrazam (sad. 1 9 0 3 -1 9 0 8 ), — ’nın
mühür k u llanılm ası hakkındaki görüşü, 90n.
ferman, 5, 7. 9, 10, 58, 62, 68. 75. 80, 8 İn, 99,
100-102, 106, 107, 1 09-112, 114, 117, 118,
120, 124, 125, 128, 129, 131, 133, 134. 139,
140, 141. 146, 152. 154, 162, 1 7 2 -174, 183,
192, 193, 195, 2 0 0 -2 0 2 , 20 4 , 210, 21 4 , 225,
230. 250, 251. 255, 29 6 , 359n, 371 n ; ------ 1 âlî
(sadrazam em ri), 166, 203, 268, 270, 27 1 . 277;
— -ı sâm î, bk. ferm an-ı âlî; — -ı şerif, 273,
277; — arkasında defterdar im zası, 79; — ar­
kasında h üccet-i zahriyye, 358; — kayıdları,
311; — m üsved d esi, 116, 203, 210; — sûreti,
76, 175, 368; — tecd îd i, 1 18, 122; — ın yazılm a
seb eb i, 108; — lara kuyruklu im za koym a hakkı,
83; — larda kalem (büro) işâretleri, 120; — larda
— kullanılan işâret zam irleri, 109; — ların y a z ılış
seb eb leri, 116; — nin rükünleri, 100; — nin şart­
ları, 100; — nin te'k id i, 117; arzuhalci esnafına
dâir — , 307; Dîvândan yazılan — lar, 119,
120-122; Fatih’in — la n , 105n, 108; ibka — la n ,
120; m âliyeden verilm iş — lar, 110, 121, 122,
195; m en şe’lerine göre — lar, 118; m enzil — ı,
204; sahte — lar, 122, 123, 145; sahte —
hazırlayanlara verilen cezalar, 123; şikâyet
üzerine yazılan — lar, 119; t e ’kid — ları, 118;
tevcih — ları, 120.
FETİH GİR AY SU L T A N , 128n.
fetihnâm e, 5, 6, 10, 146, 159, 160; — lerin rükünleri,
159; — lerin şartları, 159.
fetvâ em îni, — mührü, 350.
398 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
l'etvâ, 6, 9, 10, 3 4 1 . 349; — da cevab , 343; — da
davet rüknü, 3 4 1 , 342; — da tarih bulunm adığı,
343; — larda kullanılan kâğıtlar, 343; — nin
rükünleri, 341; — nin şek il ö z e llik le r i, 343;
şe y h ü lislâ m — larının y a z ısı, 61.
F etvâh ân e, 349; — der-kenarı, 350; i'lâm larda —
ta sd ik i, 3 50.
F E Y Z U L L A H B E Y , Y anya vücuhundan, 234n.
FE Y Z U L L A H E FE N D İ, şey h ü lislâ m (2. şeyh.
1 6 9 5 -1 7 0 3 ), I 76n.
F ILIP O V IC , N ed im — , B osn alı tarihçi, 1 1.
fıstık , — k âğıt, 34, 35; — -ı haşeb î kâğıt, 33; — î
dam ga k âğıt, 33; beyaz — k âğıt, 33; İstanbul
— ı kâğıt, 2 7 , 33; m avi ç iz g ili — î kâğıt, 33; te l­
h isi ik m ânendi — k âğıt, 33; V enedik — îsi, 33.
F İK R Î, kalem traş u sta sı, 41n .
F ilib e , — K a d ılığ ı, 143n; — L iv a sı, 333n.
filigran (su d a m g a sı), 21, 25, 26; âdî — , 2 1 ; anahtar
— ı, 26; arslan — ı, 27; a y -y ıld ız — ı, 26; balık
— ı, 26; çan — ı, 26; çapa — ı, 26; el — ı, 26;
fıstık — lı k âğıt, 33; g ö lg e li — , 2 i ; kale — ı, 26;
k alyon — ı, 26; kartal — ı, 26, 35; k ılıç — ı, 26;
koyun başı — ı, 26; makas — ı, 26; m erdiven
— ı, 26; ok — ı, 26; öküz başı — ı, 26; şapka — ı,
26; taç — ı, 26; terazi — ı, 26.
F ilig r a n e s d a n s le s D o c u m e n ts O tto m a n s , A ndreev
v e V elk o v 'u n e se r le ri, 1 1.
FİR D E V S E F E N D İ, te z k ire -i e v v e l, 335n.
F İR D E V SÎ S e y y id H üseyin E fen d i, hattat (111.
A hm ed d e v r i), 161.
flâm a, bk. tuğ.
F oça, — m ak ası, 4 9.
F O SS A T İ, G. — , H a zin e-i evrak binasın ı yapan İs­
v iç r e li m im ar, 2.
FR A N Ç O İS i., Fransa K ralı, I4 8 n , 150, 155, 160n,
161 n.
Fransa, 4, 154n, 23 İn; — ah id n âm esi, 164n; —
İm paratoru, 157; — kâğıt sa n a y i‘ i, 25; — Kralı,
149, 157n, 158n, 1 6 1n, ayrıca bk. I. François;
— kralları, 162; — krallarına g ö n d erilen nâm e
kâğ ıtla rı, 160; — krallarına ve rilen ah idnâ­
m eler, 167n; — m urahhası, 326n; — 'da kâğıt
d eğ irm en i, 18; — 'da m eyankökünden kâğıt
y a p ım ı, 21; — 'dan kâğıt id h ali, 25.
Fransız, — a r şiv in in kuruluşu (1 7 9 0 ), 2; — k âğıtları,
25; — sefa reti mührü, 88; — tüccarlar, 28;
İzm ir rıhtım ı — k um panyası, 187n; — lar, 7.
FU A D P A Ş A , bk. K e ç e c iz â d e — .
G H anya, — m u h afızı, bk. İzzet M ehm ed Paşa.
G alata, 40 n .
G A N Î, kalem traş u sta sı, 41n.
Garb O cakları, — b e y le r b ey iler i, 79.
GEO R G E III, İngiltere K ralı, 147n, 151 n, 153n.
G E V A Y , A nton v ., U r k u n d e n A c te n s tü c k e z u r G es-
c h ic h ıe d e r .. adlı eserin yazarı, 7.
G îlâ n , — h âkim leri, 162.
G irid, — m ü şiri, bk. N â ilî M ustafa Paşa.
G Ö K B İL G İN , M. T ayyib tarihçi, 9, 12.
G Ö Y Ü N Ç , N ejat — , tarihçi, 12.
G rad ça n içe, — N â ib i. bk. A bdüikadir Efendi.
G R E Y , E. — , A den hududu tesb iti m urahhası, 290n.
G U B O G L U , M ihail — , R om en tarihçi, 9.
gülâb dan , Ç in — ı, 4 7.
G Ü L N U Ş V A LİD E SU L T A N , III. Ahm ed'in annesi,
I 32n.
güm rük, — e m in i, 234n ; — em in i e lk ab ı, 233.
G ü m ü şh acık öyü , 364n.
G ürcistan, — hâkim leri, 146.
H
H acı M aksud ta şı, 40.
HAFIZ O S M A N , hattat, 38n.
ha fifu 'n -n ısf, k alem ü 'n -n ısfın in c e si, 54.
h a fıfu 's-sü lü s, sülüsün in c e si, 54.
HAKKI PA ŞA , — ’nın lâyih ası (III. Selim devri),
335 n , 337n.
H A K K I, İ. — , A den hududu tesb iti murahhası
(1 9 1 4 ), 290n .
H A K K I, kalem traş u stası, 41n.
H aleb, 51; — V a liliğ i, 233n ; — V a lisi, 21 İn, 223n;
— V ilâ y e ti, 233.
HÂLET E FE N D İ, M ehm ed Said — III. Selim devri
ricâlin d en , — 'nin m ühürleri, 94n; — 'nin tahri­
ratı, 23 İn.
HALİL B E Y , Hacı — , — 'e H otin Sancağı tevcihi
m enşuru, 1 37n.
HALİL KÂM İLİ P A Ş A , B osn a M üşiri, — 'nin arzı,
2 18n ; — 'nin tahriratı, 2 l9 n .
HALİL PA ŞA , A ydın M üşiri, — ’nin arîzası, 241n.
HALİL P A Ş A , sadrâzam (sad . 1 6 1 6 -1 9 , 1626-28 ),
177n , 223n .
HALİL R IF 'A T P A Ş A , A sâk ir-i M ansûre seraskeri,
— 'nin p e n ç e si, 79n.
H A LİL, el — , Arab filo lo g u , 53.
HALİM G İR A Y , K ırım H anı, 223 n , 226n; — ’ın
m ektubu, 242n .
h alini bild irm e, m ektubda — rüknü , 225.
H am burg, 4.
H A M D İ P A Ş A , Erzurum V a lisi, — 'nin arîzası, 241n.
H A M İD E FE N D İ, Şeh zâd e — , bk. A bdülham id I.
H Â M İD P A Ş A , sadrâzam (sad . N isan - K asım 1763),
225 n .
H am id, — S an ca ğ ı, 136n.
H am idiye kâğıt fab rik ası, 28.
H A M M ER , Joseph von — , A vusturyalI m üsteşrik, 7,
76n, 89; — 'in tuğra hakkındaki görüşü, 72n.
hançer, bk. kol (tuğrada).
H anefî, vakfın sa h ih liğ i hakkında İmam Y usu fu n
görüşünde olan — im am ları, 365.
H A N IM S U L T A N , — v a k fiy e si, 368n .
hareke, — lem e, 53; m uhakkak — leri, 60; — İi nesih.
57.
H arem eyn, 122; — evk afı nâzırı, bk. Ahm ed Ağa; —
K alem i, 133, 2 5 1 , 2 56; — M uhasebesi K alem i.
313; — M ukataası K alem i. 313; — m üfettişi.
1 18n; — v a k fı, 76.
H A R U N N Ü R R E Ş İD , — zam anında kâgıthane kurul­
m ası, 18.
H A ŞA N A Ğ A , — d ârülhadisi v a k fiy e si, 361n-363n.
H A ŞA N B E Y , İlbasan B e y i, 144n.
H A ŞA N E F EN D İ, izd in K adısı ve tgriboz m üfettişi,
— ’nin arzı, 218n .
H A ŞA N FEHM İ P A Ş A , A ydın V a lisi, I87n.
H A ŞA N P A ŞA , C ena ze — , sadrazam , 234n.
H A Ş A N , B ender m uhâfızı silâhdârı. — ’ın tem essükü.
285 n .
 İ N D E K S
hasodabaşı, 85.
haşebî, — kâğıt. 24, 28, 30. 33, 35, 36.
h atâyî, — kâğıt, 24, 33.
hâtem . bk. mühür.
hâtim e. arîza — si, 323; arz — si, 219; arzuhal — si,
305; ilm ühaber — si, 299; kaim e — si, 276;
lâyiha — si, 336, 339; mahzar — si, 318; m azba­
ta — si, 328; mektub — si, 221, 226; muâhede
— si, 170, 172; şukka — si, 234; tem essük — si,
282.
hatt-ı hüm âyûn. 1, 6, 7, 9, 10, 99, 116, 119, 129,
166, 172, 174n, 177n, 180n, 181, 186, 189, 192,
2 04, 205, 21 0 , 211, 214, 216, 220, 251, 269,
2 79, 281, 308, 371n; — m üsveddeleri, 180;
— larda kâğıdın k u llan ılışı, 182; — larda tarih,
179, 181; — un yerini iradenin alm ası, 179, 180;
arzuhal hulâsaları üzerine — , 180; beyaz ü ze­
rine — , 172, 175, 178. 181, 182, 183; beyaz
üzerine — larda elkab, 175, 176, 177; beyaz
üzerine — larda selâm , 177; takrir üzerine
— .1 7 2 , 178, 179, 181, 182; telh is üzerine — ,
172, 178, 179, 182; unvanına — . 75, 125, 142,
169,
172, 173, 175, 182; unvânına — larda teh­
did, 173; vakfiyelerd e unvanına — , 367.
hattu'l-ırâkî, m ensub hattın çeşid lerin d en , — 'nin g e ­
lişm e si, 54.
hattu'l-m ensub, Ebu A li ibn M ukle'nin bulduğu bir
yazı m etodu, 54.
hattu'l-verrâkî, m ensub hattın çeşid lerin d en , — nin
g e lişm e si, 54.
H A TTU ŞİLİ, H itit K ralı, 5.
hattü'l-kısas, e l-A h v el'in icad ettiği yazılardan, 54n.
hattü'l-m u'am m erat, el-A h v el'in icad ettiği yazılar­
dan, 54n.
Havran, Ürdün'ün doğusunda şehir, 51.
Haydarâbâd, H indistan'da, 24.
HAYRİ E FENDİ, şeyh ü lislâm , 344.
H a y r i y e t ü c c a r ı , — beratı, 130; — b e­
ratında yoklam a kaydı. 139.
H A Y R U LLAH EFENDİ, — lâyih ası, 335n.
H azer D en izi, 37.
hazine, 193, 268, 275, 279, 281, 2 9 7 ; ------i Âm ire,
34. 35, 194, 262, 263n, 279; — -i Âm ire'nin
m ühürlenm esi, 87; — -i Evrak (arşiv). 1, 2,
192; — defterdarları, 80n; — kâtibi, 35; — ket­
hüdası, 87; — tezkiresi, bk. tezkire; — dar ağa,
33; — darbaşı, 29, 30; — darbaşının mektub
k esesi tem ini, 238n; — den borç verm e işlem i,
285; — den para ç ık ışı, 273; Bîrûn — darbaşısı.
bk. M ehmed Ağa; D efterhane — si, 1; d evlet
— si, 286; Enderun — si, 288; Enderun — sinin
m ühürlenm esi, 87; harem — dârı, 85; Istabl-ı
 m ire — si, 34; trad-ı Cedid — si N â z ın , bk.
M ustafa R eşid; M ısır — si, 118; Raht — si, 35;
sa 'y -ı — , 194n; Zahire — si, 263n.
Heian devri ( 8 0 6 - 1 1 55), — nde Japonya'da kâğıt, 1 7.
HEKİM OĞLU Ali Paşa, sadrazam (sad. 1732-35,
1 7 4 2-43, 1755), 366.
H ersek, — B eyi, 1 12n.
H EYD, U riel — , şarkiyatçı, 1 1.
HEZARPÂRE AHM ED PA ŞA , sadrâzam (1 6 4 7 -
4 8 ),8 5 n .
Hırka-i şerif, — ziyareti, 50, 253, 254n.
H icaz, 5 1.
h icâzî (y a z ı), bk. m ekkî, m edenî.
h il‘at, 2 7 4 , 274.
HİLMİ EFENDİ, hakkâk, 97n.
HİLMİ, devat u stası, 47.
399
H im yerî, — m ühürleri, 83.
Hind. 342; — âbâdîsi. bk. âbâdî; — hükümdarları,
160, 161; — hükümdarları elkabı, 152; —
kâğıtları. 25; — lâciverdi, 44; — rakamları. 66,
259, 262. 266, 269, 270. 271, 273, 277, 286; — î
kâğıt, 24; harîrî — i kâğıt, 24; Nadir Şah'ın —
seferi, I I 5n.
H indistan, 24; — 'da ağaç yaprakları üzerine yazı
y a zılm ası, 1 7.
Hîre. 51.
H itit. — Kralı, bk. H attuşili; — tabletleri. 15; — ler,
15; — devri anlaşm aları, 5.
HO-Tİ, Çin İmparatoru, Ts'ai Lun'un ilk kâğıdı — 'ye
sunm ası, 1 7.
hokka, mürekkeb — sı, 47, 48.
H ollanda, 25; — arşivinin kuruluşu (1 8 0 2 ), 2; —
ayarında kâğıt yapılm ası teşebbüsü, 28; — e lç i­
liği, 2n; — kâğıtları, 25; — krallarına gönderi­
len nâme kâğıtları, 160; — 'da kâğıt yapım ı, 18;
kâğıt için — 'ya paçavra idhali. 19n.
H ollandalIlar, — ın kâğıt hamuru m akineleri yapm a­
ları, 20.
H otin, — m uhafızı, bk. Osman Paşa,
hristiyan, — hükümdarlar, 146, 163; — hüküm darla­
ra gönderilen nâm elerdeki dualar, 152; —
hükümdarlarına gönderilen nâme kâğıtları, 160;
— san 'atı, 1 15n.
hududnâm e, 146.
hulûsnâm e, 146.
huruf (b elge c in si), 200.
H USR EV PA ŞA , sadrazam (sad. 1 8 3 9 -4 0 ). I28n.
hüccet. 10. I 16n, I22n. 137, 35 0 , 355. 3 5 8 -3 6 0 . 366;
— -i zahriyye, 122. 134. 135, 195, 196. 358; —
-i zahriyyede kâğıdın k u lla n ılışı, 3 5 9 ; ----- i zah-
riyyede tarih. 359; — b aşlangıç form ülü, 352;
— c in sleri, 350; — d aveti, 350; — m etni. 358;
— m etninin k ısım ları, 352; — tasdik ibâresi,
351, 352; — de kadı tasdiki, 351; — de kadıasker
tasdiki, 351; — de nâib tasdiki, 351; — in
kâğıdı, 358; — in rükünleri. 350; — in şekil
ö z ellik ler i. 358; — in tarihi, 357; — lerde kul­
lanılan yazı, 61, 359; alım -satım — i, 350;
beyaz üzerine — , 358; bey' bi’l-v efâ (sa tış) — i.
356, 359; b e y '-i kat'î — i, 355, 356; borç — i,
350; çift — (rehin ve fekk-i rehin — leri). 359;
fekk-i rehin — i, 359; feragat — i, 353, 358;
ferağ — i, 350; hibe — i, 350; ikrar — i. 353,
354n, 356; irsaliye — i, 350; îtir a f — i, bk. ikrar
— i; kefâlet — i, 350; k e ş if — i, 350; kira — i,
350, 353, 354n, 356; nafaka — i, 350; nezir — i,
350; ödem e — i, 358; rehin — i, 356, 359;
rüşdün isbatı — i, 350; satış — i, 353, 354n;
sebeb-i tahrir hükmü a r k a s ın d a ------ i zahriyye,
358; sulh — i, 350, 352. 354n, 356; şehâdet — i,
350; tem essük yerine geçen — , 357; tesellü m
— i, bk. teslim — i; teslim — i, 356, 358; v asiyet
— i, 350, 353; vekâlet — i, 350, 352, 353;
verâset isbâtı — i, 352.
H ü d a v e n d ig â r L iva sı T a h rir D e fte ri, Ö L. Barkan ve
E. M eriçli’nin eserleri, 12.
H üdâvendigâr, — E yâleti, 333n; — L ivâsı m ü te se lli­
mi, bk. Ahmed  r if A ğa, H âfız M ehm ed.
hüküm, 8, 9, I I , 79n, 99, 100, 118, 119, 121, 123,
124, 144, 3 1 1 ; ------i şerif, 10, 252; i'lâm — ü,
348; seb eb -i tahrir — ü, I I , 34, 62, 72, 83,
I27n, 192, 193, 194; seb eb -i tahrir — ü tarihi,
195; sebeb-i tahrir — ünde davet rüknü, 192;
terakkî — leri, 34; yol — ü, bk. mürur tezk iresi.
400 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ
H Ü SE Y İN E F EN D İ, Hacı — , ferman sahtekârlığına
adı karışanlardan (1 8 4 2 ), I23n.
H Ü SE Y İN HİLMİ P A ŞA , — 'ya sadâret tev c ih i,
1 77n.
H Ü S N Ü , dcvat u sta sı, 47.
hüve, — form ülü. 100, 124, 125. 193, 20 7 , 21 4 , 21 7 .
2 2 0 , 2 4 6 , 2 5 0 , 2 7 5 , 280n , 2 9 9 , 335; arîzada —
form ülü, 321; arzuhalde — form ülü. 303;
h ü ccctte — form ülü, 358; mahzarda — form ülü,
315; tem essü k d e — form ülü. 282; tezk ire-i
sâ m iv y e d c — form ülü, 249.
I - i
IN N O C E N T III., Papa — , 4.
Irak, 54; — V a lis i, 53.
ISP A N A K C I-Z Â D E H afız M ustafa Paşa, M alatya
m utasarrıfı, — 'ya v ez ir lik tev c ih i m enşuru,
13 7 n .
Istab l-ı A m ire. — H â z in esi, 34.
ıtk nâm e, 10, 146.
İBN B E V V Â B , Arab hattat (ö. 1022), 42; — 'ın İbn
M ukle'nin koyduğu usû lleri g e liştir m e si, 55.
İBN E SE D , İbn B evvab'ın h ocası Arab hattatı (ö.
1 0 1 9 ), 54.
İBN H A L L İK A N , Arab m üverrihi (ö. 1282), 71n.
İBN M U K L E , Ebû A bdullah b. A li, v ezir İbn
M ukle'nin kardeşi hattat, 54.
İBN M U K L E, Ebû A li M uham m ed b. A li, A bbasi
v e z ir i ve hattat (ö . 9 4 0 ), 4 2 , 54, 55.
İB N Ü 'L -H Â Z İN E D -D ÎN E V E R Î, Arab hattatı (ö.
1 1 24), — 'nin rıka* ve te v k i'i g e liştir m e si, 55.
İB N Ü L E M İN M ahm ud K em al İnal, bk. İnal.
İB R A H İM A Ğ A , H assa başm im arı, — ’nın arzı, 219n.
İB R A H İM B E Y E F E N D İ, şe y h ü lislâ m (şeyh .
1 7 8 2 -8 3 ), — 'nin fetvalarında mühür, 343.
İBR A H İM EFE N D İ, m uhâseb e-i e v v e l (111. Selim
d e v r i), — lâ y ih a sı, 335n.
İBR A H İM ES-SİC Z Î (Ş e c e r ı), kalem ü 'n -n ısfın m ûci-
di, 54.
İBR A H İM FE V Zİ, İ lm - i İ n ş a ’ adlı eserin yazarı,
229n.
İBR A H İM H A M D İ E F EN D İ, A tla s adlı eserin yazarı,
27.
İB R A H İM M Ü TE F E R R İK A , — M atbaası, 25; — ’nın
Y a lo v a k â ğ ıth a n esin in kurulm asındaki rolü, 27.
İBR A H İM P A ŞA , E lhac — , Erzurum V a lisi, — 'nin
p e n ç e s i, 28 4 n .
İB R A H İM P A Ş A , M akbul — , sadrazam (sad.
1 5 2 3 -3 6 ), 126n; — 'nin te lh isle r i, 207.
İB R A H İM P A ŞA , N e v şeh ir li Dam ad — , sadrazam
(sad . 1 7 1 8 -3 0 ), 2 08; — ’nın te lh isle r i, 20 7 , 208.
İB R A H İM P A Ş A , Şam V a lisi, — 'nin arızası, 322n .
İB R A H İM S Â R İM , S ey y id — , Darbhâne N âzırı,
283n.
İB R A H İM S A 'D E D D İN E FEN D İ, Bagdad kadısı,
345n.
İBR A H İM , A nteb Şehre-küstü C âm i'i hatib ve
im am ı, 2 18n.
İBR A H İM , başm im ar, 179n.
İBR A H İM , Sultan — , 80, I69n . 308n; — ’in hatt-ı
hum âyûnu, 181.
İbrail. — K adısının arzı. 2 l8 n .
Ibranîce, "beduh"un — a sıllı olduğu görüşü, 239n.
ibtidâ, 2 69; — tez k ir e si, bk. tezkire.
icâzetn âm e, 10. 146; — lerde rıka* k u llan ılm ası, 59.
icm al, — d e fte r i , 310; — tez k ire si, bk. tezkire; m e­
vâcib — leri, 34.
İğriboz, — m ü fettişi, bk. Haşan E fendi, Mahmud
E fendi,
ihb âriyye, 269.
İhtisab, — N âzırı, bk. M ehm ed Tâhir B ey.
i k m a l , yazıd a harfin yarım kalm am ası, 54n.
ikrar, va k fiy e d e — rüknü, 361.
İ k tis a t F a k ü lte s i M e c m u a s ı, 13.
i'lâm , 6, 9, 10, 96 , 20 4 , 205 21 3 , 2 7 0 , 27 8 , 306, 313,
3 4 5 , 350; — kâğıd ı, 34 9 , 350; — tarihi. 348;
— da d âvâlın ın c e v a b ı, 346; — da dâvâlıya
yem in te k lifi, 348; — da im za. 348; — da mühür,
348; — da şâhid ifa d ele ri, 347; — m rükünleri,
345; — ın şek il ö z e llik le r i, 349; — ın y a zısı,
349; arz m âh iyetin d ek i kadı — ları, 345.
ilânnâm e, 146, 1 59.
İlbasan, — B e y i, bk. Haşan B ey; — K ad ısı, 1 lOn.
İlhanlIlar, 9.
İlm - i İn ş a , İbrahim F evzi'nin e se r i, 229n.
ilm ühaber, 27 1 , 2 9 5 , 29 7 , 30 0 , 30 1 , 306; — kaim esi,
299; — tez k ire si, 299; b e lg e tanzim i için — .
296; cev a b — i, 298; k alem ler arası bilgi veren
— ler, 297; m aliye — leri, 299; p osta — i, 232.
iltizam , — b e d eli, 2 8 3 , 28 4 , 287; — süresi, 289; —
ta k sitleri, 287; m ukataaların — a verilm e si, 289.
im za, 21 1, 2 1 5 , 31 5 , 35 8 , 371n; — bulunan nâm e-i
hüm âyûnlar. 155, 163; — yerin e kullanılan
p en çeler, 79; A nadolu defterdarının — sı. 80;
arîzada — , 32 3 , 324; arz tezk iresin d e — , 191,
248; arzda — , 219; arzuhalde — , 305; b aşdef­
terdar — sı, 80; başdefterdarın toplu
(k uyruksuz) — sı, 133, 2 6 2 , 279; belgelerd e — ,
3 7 İn; beratda — , 132; edâ tez k ire sin d e — , 257;
fetvada — . 34 3 , 344; Fetvâhâne der-kenârı
altında — . 350; II. A bdülham id'in hatt-ı
hüm âyûnlarında — , 178; iradede — . 191;
i'lâm d a — , 348; kaim ede — , 277; k efil — sı.
287; kuyruklu — 7 9 . 8 0 -8 2 , 89, 122, 133, 134,
140, 20 6 . 2 5 2 , 2 5 3 . 2 5 6 , 2 5 7 , 26 0 . 262.
2 6 9 -2 7 1 , 359; kuyruklu — hakkı, 83; mahzarda
— , 3 1 7. 3 18-320; m ahzarda — sırası. 319; m az­
batada — , 332; m ektubda — , 227; mubayaa
tez k ire sin d e — . 267; m urahhas — sı, 169. 172.
2 90n; mühür yerine — k u llan ılm ası. 90; m ülte­
zim — sı, 288; n âm e-i hüm âyûna atılacak — .
210; padişah — sı. 156; padişah — sı bulunan
iradeler, 188; padişaha âid b elg ele rd e kuyruklu
— nin yeri, 83; padişaha sunulan arzuhallerde
— , 307; pul üstünde — , 306; ruus tezkiresinde
şey h ü lislâ m — sı, 256; sadrazam a sunulan te l­
h islerd e — . 213; se b e b -i tahrir hükm ünde d ef­
terdar — ları, 195; şık k -ı sânî defterdarının — sı,
80; reisülküttabın toplu — sı, 314; tahriratta — .
233; tah sis tez k irelerin d e kuyruklu — , 30; te-
m essükte — , 2 8 2 -2 8 6 , 2 8 9 , 294; tezk ire-i a liy ­
yeler d e — . 250.
İN A L , İbnülem in Mahmud K em al — , — 'in arşiv b el­
g e lerin i ta sn ife m em uriyeti (1 9 2 1 ), 3.
İN A L C IK , H alil — , tarihçi, 12.
in'âm , — te zk ir esi, bk. tezkire.
İn giliz, 29; — altın ı, 46; — kâğıtları. 25; — ler.
I65n , 1 6 8 -1 70n.
İngiltere. 4. 25, 151. 167, I69n , 290n; — ayarında
kâğıt yapım ı teşeb b ü sü , 28; — kral ve k raliçe­
leri elk ab ı, 151; — K ralı. 158, 161n. 162. bk.
G eorge; — K r aliçesi, bk. E lizabeth, V ictoria;
 İN D E K S
— krallarına gönderilen nâme kâğıtları, 160; —
M aslahatgüzarı, 326n; — sefareti mührü, 88; —
v eliahdi, 175n; — ’de kâğıt yapım ı, 18; — de lifli
bitkilerden kâğıt yapım ı, 21.
İn şa '-i C edid. 6.
inşa m ecm uaları, bk. m ünşeat m ecmuaları.
in vocatio, bk. davet rüknü.
İPŞİR Ll, M ehmet — , tarihçi, 12.
lrâd-ı C edîd H âzinesi, — N âzırı, bk. M ustafa Reşid.
irade. 10, 90, 99, 178, 183, 186, 189, 248, 295, 3 0 İn;
— tezkiresi. 250; — lerde m uâm ele kayıdları,
191; — lerde nakil rüknü, 188; — lerde padişah
im zasının yeri, 189; — lerde tarih, 192; arz
tezkiresi hâm işine — , 183, 186, 188, 189, 245;
beyaz üzerine — , 189; hatt-ı humâyûnun yerini
— nin alm ası, 179, 180; husûsî — , 245; im zalı
— ler, 191; kanun hükmünde — , 371n; pa­
dişahın im zası bulunan — ler, 188; re'sen — ,
187, 245; resm î — , 245; rütbe ve nişan tevcihi
— leri, 188; tayin — leri, 188.
Iran, 25, 42, 54, 61, 64, 151, 157n, 239n, 336n.
337n; — hududu beyannâm esi, I70n; — kâğıt­
ları, 25; — şahları, 155; — şahları elkabı, 151;
— şahlarına gönderilen nâm eler, 158, 161; — lı
san'atkârların İstanbul'a getirilm esi, 60; ta'likin
— m en şe'li olu şu , 60.
İranlılar, 6 1, 1 15n.
i r s a l , harfin kalem in kaldırılm adan yazılm ası,
54n.
irsaliye, gem i — leri, 34.
İSA PA ŞA , A nadolu B ey lerb eyisi, I27n.
İSHAK PA ŞA , — va k fiy e si, 367.
isim , m ülknâm elerde şahıs — leri. 137.
İskandinav, — ü lkeleri, 25.
İSKENDER ÇELEBİ, başdefterdar, — 'nin im zası, 80.
İSKENDER PA ŞA , İstanbul m uhafızı (1 5 6 6 ), 1 17n.
İskenderiye (İşkodra), — M utasarrıfı, 226n.
İskenderiye (M ısır — si), — kütübhanesi, 16; — M u­
tasarrıfı, bk. M ehmed Paşa; — V a lisi, bk. M eh­
med Paşa.
Islâm , — devletlerin d e mühür, 84; — dünyasında
kalem , 37.
tslâm bol, bk. İstanbul.
İslâm iyet, 50, 52, 54; — de fâizin haram olduğu,
363n.
İSM AİL FERRUH EFENDİ, Londra sefiri, 153n;
— 'nin tahriratı, 232n.
İSM AİL P AŞA, Aydın V â lisi, 236n.
İSM AİL P AŞA, Bender M uhafızı, 285n.
İsm ail, — M ü tev ellisi, 225n; — N âibi, 225n.
İSM İHAN SU LTA N , II. Selim 'in k ızı, — 'm v a k ıf
mührü, 92.
İspanya,' 18n, 25, 36, 154n; — E lçisi, 326n; — Kra­
liç e si, 185n; — kralları, 162.
İspanyollar, 18.
İs ta n b u l H a y a tı, Ahmed R efik'in eseri, 12.
İ s ta n b u l V a kıfları T a h rir D efteri, Barkan ve A yver-
di'nin eserleri, 12.
İstanbul, 2 8 , 6 1 , 104n, 113-115, 118, 122. 123, 131,
136, 140, 145, 168, 187, 21 İn, 229, 230, 253,
2 82, 301 n, 307, 366; — b e led iyesi, 337n; —
fıstığ ı kâğıt, 27; — Gümrüğü, 30, 30n; —
K adısı, I09n, llO n , 180, 213, 253n, ayrıca bk.
M ehmed Ebû S a'id E fendi, — K adısına ferman,
42n; — K adısının arzı, 2 l8 n ; — kâğıdı, 26 28
30, 33. 35, 141, 216, 254; - Kalem i (büro)]
313; — m akası. 49; — m uhafızı, bk. İskender
Paşa; — V ilâyeti, 2; — yangınlarında evrakın
401
tahrib olm ası, 1; — ze lz e le si (1 8 9 4 ), I87n;
— ’daki kalemtraş ustaları, 40n; — 'un fethi, 61;
— î kâğıt, 160.
istifanâm e, 146.
istim âlnâm e, 146.
istintaknâm e, 10.
İstinye, 366.
istirham nâm e, 146.
İsveç, — E lç isi, 326n; — krallarına gönderilen nâme
kâğıtları, 160.
i ş b â, harfin tam y a zılm ası, 54n.
İşkodra, bk. İskenderiye.
İtalya, 4. 18n; — 'da ilk kâğıt değirm eni, 18; — 'dan
kâğıt idhali, 25.
İtalyan, — kâğıt ustaları, 18; — kâğıtları, 25; — lar,
18.
itim adnâm e, 146.
i t m a m , yazıda harf ölçü leri, 54n.
izdiyad, — tezk iresi, bk. tezkire.
İzinnâm e, 10.
İzmir, 144n, 237n; — B eled iy esi lâyih ası, 339n; —
İhtisab N âzırı, bk. M ehm ed Tâhir Bey; —
K adısı. 145n; — K örfezi, 339n; — Rıhtım ı
K um panyası, 187n; — V o yvod ası, 109n; — 'de
kâğıt fabrikası kurulm ası, 28.
İzvom ik , — M utasarrıfı. 226n, bk. Osm an Paşa.
İZZET EFENDİ (ö. 1902), rık'ayı g eliştiren hattat­
lardan, 67.
İZZET MEHM ED PA ŞA , 41n.
İZZET M EHMED PA ŞA . Hanya m uhafızı, — 'nin
ferâşet ve vezâret beratı, 45n.
J
Japon, — kâğıdı, 25; — lar, 75n.
Japonya, — 'da ilk kâğıt yapım ı. 17.
Jativa. bk. Şatiba.
K
K adeş, — andlaşm ası (M .Ö . 1270), 5.
kadı, hüccette — tasdiki, 351.
kadıasker, hüccetde — tasdiki, 351.
kâğıt (b e lg e c in si), 200.
kâğıt (m ektub), 10.
kâğıt, 15, 16, 38, 39, 41, 56n, 123n, 139. 170. 175,
179, 180, 181, 186, 205, 273, 309. 314, 350,
371 n; — cin sle ri, 30, 32, 33, 140; — d eğirm eni,
18, 19; — em ini, 29, 36, 140; — fiatları, 36; —
hamuru, 19, 28, 35; — hamuru m akineleri, 19,
20; — yapım ı, 19, 20; — zarf. 162; — cı esn a fı,
29; c ıb a şı, 29, 30, 36, ayrıca bk. Osm an
Ağa; — cıbaşı d e fte r le r i, 31, 33; — cıbaşı d o sy a ­
ları, 31. 33, 254n, 2 6 İn; — cıb aşı kayıdları, 50;
— çı ustaları, 19; — m âharlanm ası, 21; — m
katlanm ası, 238; — ın m ührelenm esi, 21, 23;
ın perdahtlanm ası, 21; — ın tarihlen d irilm esi,
21; — ın terbiyesi, 21; — ın k a lın lığ ı, 20; âbâdî
, 24, 30, 32, 33, 141, 160; Â dilşâh î — , 24;
ağaç kabuğundan — yapım ı, 19; âharlı — , 23;
âharsız — , 140; ahidnâm elerde kullanılan — ,
168; alem damga — , bk. aydam ga — ; Alikurna
402 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİL İ
(L iv o rn a ) — ı, 25; Arab ülk elerin d e — yapım ı,
18; A rabların — yapm ayı öğren m eleri, 17; arîza
— ı, 324; arz te zk irelerin in — ı, 248; arzda — ın
k u lla n ılışı. 2 20; arzuhalde — ın k u lla n ılışı, 307;
Avrupa — ları, 2 7 , 36; Avrupa — larının fili­
granları, 26; A vrupa'da — yap ım ı, 19; A vru ­
pa'da ilk — y a p ım ı, 18; A vrupa'dan — idhali,
25, 29; ay dam ga — , 28, 33, 36; Bağdad
— h a n esi, 18; b a şlık lı — , 33 2 , 337; Batı
m en şe'li — lar, 2 4 , 25, 36, 160; battal — , 28,
3 0 , 3 4, 2 1 3 , 3 2 0 , 324; b elg e le rd e k u llanılan
— lar, 13; b itkilerd en — yap ım ı, 21; borç sen ed i
— ı, 292; Buhara — ı, 24; c iz y e — ı, 35, 4 5 , 25 9 ,
2 8 6 ; c iz y e — ı rengi, 260; çift âharlı — , 22;
dam galı — , 2 9 2 , 294; D ev let-â b â d î — , 24;
D ım ışk î — , bk. Şam — ı; dîvân tezk irelerin d e
— ın k u lla n ılış ı, 262; D oğu m enşe'li — lar, 24,
2 5 , 3 3 . 3 6, 160; ebrû — , 30; esâm e te z k ir e le ­
rinde — ın k u lla n ılışı, 255; ese r-i ced id — ı, 28;
fetvada k ulla n ıla n — , 343; fetvalarda b aşlık lı
— k u lla n ılm a sı, 344; fıstık — ı, 34 ,. 35; fıstık
dam ga — , 33; filig ra n lı — , 18; fişek yapım ı
için — , 3 6 , 2 61n ; Fransa — sa n a y i'i, 25; Fran­
sa'da — y a p ım ı, 18, 21; Fransız — ları, 25; gûnî
T eb rîzî — , 24; ham — , 21; harîrî H indî — , 24;
harîrî Sem erkandî — , 24; hartuçluk — , 36;
ha şeb î — , 2 4 , 2 8 , 30, 33, 35, 36; hatâyî — , 24,
33; hatt-ı hüm âyûnlarda — ın k u lla n ılışı, 182;
Hind — ları, 2 4 , 25; Hind âbâdîsi — , 367; H o l­
landa — ları, 25; H ollanda'da — yap ım ı, 18;
h ü c c e t-i z a h riy y ed e — ın k u lla n ılışı, 359;
h ü ccetin — ı, 3 58; h ü ccette — m k u lla n ılışı,
35 8 ; III. S elim d evrinde — hane kurulm ası, 27;
iki y ü zlü (ik i y üzü m ühreli) — , 24; ilk — . 17;
ilm üh aber — ı, 29 9; İn g iliz — ları, 25; İn giltere
v e H olla n d a ayarında — yap ılm ası teşeb b ü sü ,
28; İngiltere'de — yap ım ı, 18, 21; iradelerde
— ın k u lla n ılış ı, 189, 190; İran — ları, 25; İstan­
bul — ı, 2 6 , 2 8 , 30, 33 , 35, 141, 160, 254; İstan­
bul â bâd îsi — , 27; İstanbul fıstığ ı — , 27;
İtalyan — ları, 25; İzm ir — fabrikası, 28; i'lâm
— ı, 3 4 9 , 350; i'lâm ların dam galı — lara
y a z ılm a sı, 3 49; Japon — ı, 25; Japonya'da —
îm â li, 17; k aim elerin — ı, 276; K asım b egî — ,
24; lâyih a — ı, 3 3 5 , 337; lâyiha — inin ku l­
la n ılış ı, 3 35; m ahzarın — ı, 319; m ahzarlarda
— ın k u lla n ılış ı, 320; m azbatada — ın kul­
la n ılış ı. 3 2 5 , 3 34; m azbatalarda k ullanılan — .
33 4 ; m a'ruzat — ları, 188; m ektub — ı, 228;
m erk ez ka lem lerin d e kullanılan — lar, 29; m er­
k ez ka lem lerinin — istihkakları, 31; m ezad
k aim esi — ı, 2 7 9 , 280; m ezad kaim esin d e — ın
k u lla n ılış ı, 2 7 8 , 2 79; m uhayyer — , 24; m ühre-
len m iş — , 23; m üzekkirelik — , 299; nahıl
yapım ınd a — k u llan ılm ası, 36; nâm e-i
hüm âyûnlarda k ullan ılan — , 160; N izam şâh î — ,
24; Orta A vrupa — ları, 25; O sm anlı — h aneleri,
26; O sm anlIlarda — , 24; paçavradan — yapım ı,
18, 19; resm î m ektub — ı, 228; Sem erkand — ı,
2 4 , 36 7 ; Sem erkand âbâdîsi — , 31 -3 3 ; S em er­
kand h atâyîsi — , 33; Sem erkand'da — yapım ı,
17; S ilezy a 'd a — y ap ım ı, 21; siyah — , 44; S og-
d iyan h a v â lisin d e — yap ım ı, 17; sultânî âbâdî
— , 3 1 -3 3 ; su ltâ n î Sem erkandî — , 24; şabta — ı,
36; Şam — ı, 18, 24; Şatiba'da — yapım ı, 18;
tahriratta — ın k u lla n ılışı, 233; takrir — ı, 216;
takrirlik — , 2 1 6 , 29 9 , 33 4 , 337; tek âharlı — ,
22; tek y ü zlü (tek yüzü m ühreli) — , 24; telg ra f
— ı. 2 3 5 -2 3 7 ; telh is — ı, 28 , 34, 213; telh islik
— , 30, 35; tem essük — ı, 283; tem essükte — ın
k u lla n ılışı, 28 3 , 288; T oledo'da — yapım ı, 18;
Ts'ai Lun tarafından ilk — ın yapım ı (1 0 5 ), 17;
tuğralı ahkâm — ı, 7 ln . 116, 117; Türkistan
— ları, 18; v a k fiye — ı, 367; V enedik âharlısı
— , 367.
K Â Ğ ITÇ I, M ehm et A li — , K â ğ ıtç ılık T a rih ç e si adlı
eserin yazarı, 27.
K âğıthane, İstanbul'da sem t, — de kâğıt im âli, 27.
kaim e, 10. 179, 21 İn. 2 3 0 , 2 3 3 , 2 4 ln , 2 7 5 , 27 6 , 300,
3 2 2 , 371 n; — sûreti, 279; — üzerine telhis,
212; — lerde kullanılan yazı c in sler i, 276;
— lerde mühür, 276; — lerde tarih, 276; — nin
y a z ıld ığ ı k âğıt, 276; arîza yerin e geçen — ler,
275; ilm ühaber — si, 2 99; m aliye — lerinin ö z e l­
lik le ri, 277; m ezad — si, 2 7 8 , 2 8 İn; tezkire y e ­
rine ge çe n — ler, 2 7 5 , 277.
K A L D Y -N A G Y , M acar şark iyatçı, 1 1.
kalem (b üro), 37n, 44 , 2 7 0 , 2 9 5 , 300; — kayıtları,
118, 137, 139, 142, 2 1 3 , 3 0 9 . 312; — parafları,
372n; — lere kırtasiye m alzem esi ta h sisi, 48;
A nadolu M uhaseb esi — i, 313; Başm uhasebe
— i, 30, 34, 2 7 7 , 296; Bursa M ukataası — i, 313;
B üyük K al'a — i, 313; C iz y e — i, 277; D îvân-ı
Hüm âyûn — i, 34 , 35, 124. 132, 145. 156, 168,
2 9 5 , 3 1 1 , 314; ferm anlarda — işâretleri, 120;
H arem eyn M uh aseb esi — i, 313; Harem eyn Mu-
kataası — i, 313; iradelerde — kayıdları, 191;
Küçük K al'a — i, 313; M âlikâne — i, 34; M aliye
— i/le ri, 35, 121, 124, 129, 132, 133, 145, 277.
2 9 5 , 31 1 , 314; M ektubcu — i, 314; merkez
— leri, 4 8 , 229; m erkez — lerinde kullanılan
kâğıtlar, 29; M evkufat — i, 35, 277; Mukataa
— i, 277; N avl — i, 277n; O sm anlı — leri. 101;
Ruus — i, 129, 295 n , 314; R uznâm çe — i, 277;
T ahvil — i. 295 n , 312; T arihçi — i, 121.
k alem (y a zı â le ti), 15, 3 7 , 38, 4 1 , 4 7 . 182. 279; — in
d ili (y a z ı yazıla ca k in c e ltilm iş k ısm ı). 38; Cava
— i, 39; ca vâzir — , 39. 4 0 , 47; c e lî — i, 39, 149;
çak şırlı — , 38; çift b oğum lu — , 37n; dairelerin
— istih k ak ı, 29; dem ir — . 15; hakkâk — i, 37;
in ce uçlu — . 266; kam ış — , 37 . 40n . 47. 121;
m arangoz — i, 37; m en e v işli — , 37; m ürekkebli
— (s t ilo ) , 37; som — , 39; ta 'lik yazıda — in
hareketi, 61; te v k i' yazıd a — k a lın lığ ı, 58; tüy
— , 37; V â sıt — i, 37.
kalem dan, 47; kubur — dan, 47;.
k a l e m i y y e , 2 8 3 , 28 7 .
kalem traş, 37, 38. 4 0 , 47; — u staları, 40; âlâ — . 4 1 ;
cam kırığı — , 40; dairelerin — istihkakı. 29;
kebir — , 41; m ercanlı — , 41 , 47; se lv i — , 40;
söğü t yaprağı — , 4 0 , 41; tashih — ı, 4 0 . 41.
k alem ü’n-m sf. ç e lil kalem ini esa s alan ya zı, 54.
kalem ü't-tûm âr, Standard boyların en büyüğü yazı.
54.
K a l‘acık , — K azası. 122n.
KÂM İL P A ŞA , A hm ed — . M ısır V â lisi. 223n . 226n.
K ÂM İL P A ŞA , Y u su f — , sadrazam (sad. O cak-H azi-
ran 1 863), 177n.
KÂM İL P A ŞA , M e c lis-i V âlâ ü y esi. 330n.
K andiye. — V a lisi, 321n.
K anlıca Ticaret M uâhedesi (1 8 6 1 ), — tasdiknam esi,
169n.
kanun, 101, 295; — nâm e lâ yih ası. 33 7 . 339; — nâme
lâyihasında padişah im zası, 146. 188..
K A N Û N Î SÜ L E Y M A N . Sultan — , 7, 11, 80n. 8In .
147n, 148n, 150n, 155, 160n, 161n. 164n, 166n,
 İN D E K S
167, 207; — nâm elerinde elkab, 149;
tuğrasında "şah" kelim esi, 74; — 'ın hatt-ı
humâyûnu, 177n; — 'ın nâm eleri, 155; — 'ın
nâm elerinde padişah ism i, 161; — 'ın nâm ele­
rinde unvan, 149; — 'ın tehdidnâm esi, 159n.
K a n u n n â m e-i  l-i O sm an, 101, 103, 104.
K a n u n n â m e -i S u ltâ n î B e r-m û c e b -i ö r j - i O sm â n î, 12.
Kapalı Çarşı, — kapısındaki ta'lik yazı, n,61n.
kapı kethüdası, — elkabı, 233.
kapıkulu, 271.
kapitülasyon, bk. ahidnâme.
K A RACSON Imre, Macar şarkiyatçı, 7.
K A R A K A Ş, Kirkor — , berat sahtekârlığına karışan­
lardan (1 9 0 4 ), I45n.
Karaman, — B eylerbeyisinin arzı, 220n; — V âlisi,
1 lOn, 223n, 225n.
kararname, 146; — lâyihasında padişah im zası, 188.
Kars, — M uhâfızı, 240n.
Kartli, — H âkim i. 168; — hâkim leri, 162.
K asım beg, — î kâğıt, 24.
K astam onu, 27n; — V âlisi, bk. Safvetî Paşa.
Kaş, — K adısı, 109n, 1 lOn.
kâtibü'l-hurûf (hücceti yazan kâtib),
şâ h idlerinden,358.
kayıd, defterhâne — ları, 310.
KEÇECİZÂDE Fuad Paşa, sadrazam (sad. 1861-63,
1863 -66) , 199; — lâyihası, 336n; — 'nin mührü,
89; — 'nin sadâret resm î mührü, 90; — 'ya
sadâret tev c ih i, I 77n.
kefâletnâm e, 146.
k eff-i yed nâm e, 146.
kerem nâm e, 146.
kese, 238; atlas — , 162; mektub — si, 238n; nâme
— si, 162.
K eşan, 360n; — ve tevâb i'i m ukataası, 279n.
K eşm ir, — 'de akçakavak kabuğuna yazı yazılm ası,
17.
K ıbrıs, — M uhassılının buyuruldusu, 2 0 İn; zac-ı — ,
4 2, 43.
k ı l ı ç a l a y ı , — davet tezk iresi, 50.
Kırım, I17n; — Hanı, 153n, 226n, ayrıca bk. Halim
G iray, Sâhib Giray; — Ham'nın takriri, 214n;
— hanları, 9, 31, 128, 140, 146, 155, 160;
hanlarına gönderilen hatt-ı hümâyûnlarda elkab,
176; — hanlarına gönderilen hatt-ı hüm âyûnlar­
da selâm , 177; — harbi sırasında ilk telgrafın
ç e k ilm esi, 235.
kırm ız (kırm ızı boya yapılan b öcek), 43.
k ırtasiye, 34; — m alzem esi, 29, 30, 39n, 2 6 İn; —
m alzem esi defterleri, 41; — m asrafı, 30n; mer­
kez kalem lerinin — istihkakları, 29.
k ı s t e y n m e v â c i b i, 209.
K iler-i H ass-ı Hümâyûn, bk. M ehmed Tayfur.
KOCA RAGIB PAŞA , sadrâzam (sad. 1757-63),
223n, 225n, 241n; — 'nin telh isleri, 6n.
KOCA SİN AN PA ŞA , sadrazam, 123n, 224n; — 'nin
te lh isleri, 6n.
KOCA Y U SU F PA ŞA, sadrazam (sad. 1786-89,
1 791 -92), 181; — lâyihası, 335n.
kol (tuğrada), 71, 73.
Kore, kâğıdın — üzerinden Japonya'ya g e ç işi, 17.
K ostantıniyye, bk. İstanbul.
kozak, 4 9 , 161, 170; sade — , 50; som — , 50; şirm âhî
— , 30n, 50, 254.
kozalak, bk. kozak.
KÖPRÜLÜ Fazıl Ahmed Paşa, sadrazam (sad
1661 -76), 1 3 1n.
403
KRAELİTZ, Friedrich — , AvusturyalI şarkiyatçı, 6,
—
8.
Kuban, — Hanına adres, 242.
K ubbealtı, 3.
kubur (silin d irik kutu), 140; — kalem dan, 47.
Kudüs, 166.
K üfe. 54.
kûfi (y azı). 54, 55, 57, 60; — hurdası, 65; M ağrıb ve
İran'da — hattın g elişm esi, 54.
KUM K U M A C I-ZÂ D E İbrahim, devat u stası, 47.
Kur’an-ı Kerim , 39, 52, 56, 57; — 'i ilk harekelem e
teşebbüsü, 53.
K U TBETÜ'L-M UH AR RİR (ö. 771), kalem ü’t-tûm â-
rın m ûcidi, 54.
kuyruklu im za, bk. im za.
Küçük E vkaf K alem i, 313.
K ÜTÜK O Ğ LU , Bekir — , tarihçi, 12.
L
hüccet
Lahor, — ç iv id i, 44.
LÂLELİ M U STA FA EFENDİ, — lâyih ası, 335n.
L âleli, — C âm i'i, 4 ln , 289n.
lâlî, bk. mürekkeb (lâ l).
lânet, fermanlarda — , 1 12.
L.âtin. — a lfab esi, 13, 86n.
lâyiha, 335; — m etni, 338; — ların ö ze llik le r i, 337;
esbâb-ı m ûcibe — sı, 336; görüş bildiren — lar,
336; ıslahat — ları, 335; İzmir B e led iy esi — sı,
339n; kanun — sı, I88n. 337, 339; kanun-ı esâsı
— sı, I77n; kanunnâm e — larında padişah im ­
zası, 188; m ukavele — sı, 337, 338; M uvâzene-i
U m ûm iyye Kanunu — sı, 338n; nizâm nâm e
— ları. 337, 338; taslak — lar, 337; te ftiş — sı,
336; U şşâkî-zâde ve B crgam alıyan m ukavele
— sı. 339n; V ilâyet N izâm nâm esi — sı, 338n.
Leh, — kâğıt ustaları, 27; — Kralı, 149, 164n, ayrıca
bk. Sigism ond; — kralları, 162; — kralları el-
kabı, 150; — krallarına gönderilen nâm elerin
— tezh ib i, 161.
Lehistan, — a verilen ahidnâm eler, 165n, 167n; —
Hatmanına gönderilen nâme kâğıdı, 160;
LEOPOLD I., A vusturya İmparatoru, I53n.
LEW IS, Bernard — , şarkiyatçı, 1 I .
LEYSÎ, Nasr b. Â sim el — , — 'nin ilk harekelem e
prensiplerini koym ası, 53.
LİGOR, Boğdan v o y vod ası, — 'un mührü, 90.
Ligurna, bk. Livorna.
L igurya, bk. Livorna.
lika, 48.
LİPOL, Boğdan voy v o d a sı, — 'un mührü, 90.
Livorna (İtalya'da lim an), — 'dan kâğıt ihrâcı, 25.
Londra, — Sefiri, bk. İsm ail Ferruh E fendi, Nuri
E fendi. Sârim Efendi.
LÜTFİ EFENDİ, vak 'an ü vis, — lâyih ası. 335n.
LÜTFİ PA ŞA , sadrazam (sad. 1 5 3 9-41), 80n.
LÜTZOW , R udolph, — ’un mührü, 95.
M
M âbeyn-i Hüm âyûn, 336; — başkâtibi, 246, 248; —
B aşkitâbeti, 90n..
404 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N D lL l
M A B İL L O N , Dom Jean — (1 6 3 2 - 1 7 0 7 ) , D e re d ip lo ­
m a lıc a adlı eserin yazarı, 4, 4.
M acar, — K ralı, 168, 238n , bk. B ethlen Gâbor; —
K ralına verilen ah idnâm e, 167; — ve Çih (Ç ek)
K ralına v erilen a h idnâm e, 166.
M A D O X , F o r m u la r e A n g lic a n u m 'u n yazarı, 4.
M A F F E I, Is to r ia D ip lo m a lic a ’nin yazarı, 4.
M agrib, 54.
m ahal. — İi k a y d ı/la n , I, 118, 143.
m ahall-i tahrir, bk. tahrir— .
M A H M U D Ç E L E B İ, şıkk-ı sânî d efterdarı, 80n.
M A H M U D E F E N D İ, kadı, İğriboz m ü fettişi, — 'nin
a rzı, 21 8n.
M A H M U D 1., Sultan — , 2; — tuğralarında "han"
sıfa tın ın y eri, 73; — 'un hatt-ı hum âyûnu, 173;
— 'un im za sı, 156; — 'un v a k ıf mührü, 91.
M A H M U D II., Sultan — , 2, 87, 95 , 126n, 157n, 179,
190, 2 0 8 n , 2 1 1 , 3 22, 32 7 , 371 n; — devri irade­
lerin de elkab , 183; — devri m ec lisle r i, 329; —
devri m u a h ed eleri, 169; — saltanatında arz
te z k iresi elk a b ı, 2 46; — tuğrası, 75; — v a k fi­
y e le r i, 3 68n; — 'un hatt-ı hum âyûnu, I75n,
I75n ; — 'un h a ttatlığı, 182; — 'un iradeleri,
184n, 185n, 192; — 'un unvânına hatt-ı hum â­
yûnu, 3 60n ; — 'un v a k fiy e le r i, 367n.
M A H M U D P A Ş A , Fehm i P aşa-zâd e — , 187.
M A H M U D P A Ş A , sadrazam (1 4 5 3 -6 6 , 1 4 7 2 -7 3 ),
— 'nin p e n ç e s i, 77n.
M ahm ud Paşa M ah k em esi, 144n.
M A H M U D RA İF E F E N D İ, T a b le a u d e s n o u v e a u x
r e g le m e n s d e l'E m p ir e O tto m a n y azarı, 35.
M A H M U D , Ü stad — , mühür u stası, 84n.
m ahzar, 10, 9 3 n , 3 1 5 - 3 1 7 , 31 9 , 335; — m etni, 319;
— da im za sıra sı, 319; — da m atlab rüknü, 318;
— da mühür, 3 19; — ın rükünleri, 315; — ın
y a z ısı, 32 0 ; — larda kâğıdın k u lla n ılışı, 320;
— larda m ühür b asılm a sıraları, 95; D îvân -ı
H üm âyûna sunulan — larda elkab, 316; padişaha
sunu lan — larda elkab, 315; sadrazam a sunulan
— larda elk a b , 31 5 .
M A JER , H ans G eorg, A lm an şark iyatçı, 1 1.
m akas, 4 7 , 49; fıren gî — , 49; kağıt — ı, 49; zer-
n işâ n î — , 4 9 .
m akbuz, m em hur — se n e d i, 294.
m akta1, 3 8, 4 7 .
M alatya, — M utasarrıfı, bk. Ispanakcı-zâde; — M u­
tasarrıfının buyuruldusu, 201n.
m â lik âne, 2 7 9 , 2 8 1 , 28 9; — beratı, 130; — K alem i,
3 4, 21 İn, 28 0 .
m a liy e, 103; — beratı, 140, 144n; — beratı tarihi,
131; — beratları tahrir m ahalli, 116; — berat­
ları tarihi, 139; — d efterleri, 7, 10; — ilm üha­
b erleri, 2 99; — K alem i, 35; — kalem leri, 121,
124, 129, 132, 133, 145, 27 7 , 29 5 , 31 1; — kâ-
tib leri, 123n, 144; — M ektûbî O dası, 296n; —
N e z â r e ti, 2 1 5 , 2 5 0 n , 252; — N ezâreti a rşivi, 2;
— te z k ir e le r i, 2 7 3 , 2 7 8 , 2 7 9 , 29 9 , ayrıca bk.
tezkire; — den verilen b elg e le rin tahrir m ahalli,
114; — den v e r ilm iş ferm anlar, 110, 122; — den
y a zıla n ferm anlarda tarih, 113, 120n.
M A N A S E F E N D İ, S e r v e t G a ze te si yazarı, berat sah ­
tek ârlığın a karışanlardan (1 9 0 4 ), I45n.
M anisa, tuğralarda — lâlesi m o tifi, 75.
M ansûre, — H âzin esi N âzırı, bk. Abdurrahman
N â fız .
M araş, — E y â leti, 1 19n, 120n.
M ardin, — K adısın a gön d erilen ferman, 359n.
m a'rifetn â m e, 146.
m a'rûzât, — -ı rik âbiye, 186; — kâğıtları, 188;
husûsî — , 188, 306; husûsî — ta elkab, 188;
resm î — , 188, 306.
m asraf, — tez k ir esi, bk. tezk ire.
M asson Scott, — firm asının H am idiye kâğıt fabri­
kasını iş le tm e si, 29.
M atbah-ı Â m ire, 234n; — em in i elk ab ı, 233.
m atlab, m ahzarda — rüknü, 318.
M ATRAH ÇI N A S U H , d îvân î y a zısın ın m ûcidi, 62.
M A T U Z , J o s e f — , A lm an şark iyatçı, I I.
M ayalar (A m erika'nın y e r lisi). — 'ın papirüs gibi
yaprak îm â li, 16.
m azbata, 10, 184, 3 2 4 , 332, 33 3 , 3 3 5 , 3 7 ln ; —
m etni, 325; — m ukaddim esi, 325; — larda
kâğıdın k u lla n ılışı, 334; B e le d iy e M eclisi
— la n , 334; encüm en — ları, 332; g e ç ic i hey'eı
— ları, 334; h e y ’et — la n , 332; İdare M eclisi
— sı, 333; k om isyon — sı, 334; m e clis — sı, 247;
M e c lis-i M ahsus — la n , 95; M eclis-i M ahsus-ı
V ükelâ — sı, 32 8 , 32 9 . 334n; M e clis-i N âfı'a
— sı, 332n; M e c lis-i Şûrâ — sı, 327; M eclis-i
U m ûm î-i M eşv eret — sı, 332; M e clis-i Vâlâ
— sı, 9 0 , 30 1 , 301 n , 32 9 , 334n; M e c lis-i Vükelâ
— larında m ühür basılm a sır a la n , 95; M eşveret
M ec lisi — la n , 32 4 , 3 2 6 , 327; m ükâlem e — sı,
32 4 , 32 6 , 328; m üzâkere — sı, 325; Şehrem aneti
Um ûm î M ec lisi — la n , 334; şifre — lar, 326;
Şûrâ-yı D e v le t — sı/la r ı, 90 , 9 5 , 32 8 , 330, 334n;
Şûrâ-yı D e v le t — larında mühür basm a sırası,
331; Tanzim at ö n c esi — la n , 334; Tanzimat
sonrası — ları, 334; Tırhala V ilâ y eti — sı. 95n;
V ilâ y et ldâre M e clisi — sı, 333; V ilâ y e t Umûmî
M e c lisi — sı, 332.
M ecid î n işa n ı, 131n, 188n.
M e c lis-i A hkâm -ı A d liy y e , 329; — mührü, 329; —
ü y eler i, 33 2 .
M e c lis-i  lî-i T anzim at, 329.
M e c lis-i M ahsûs-ı V ükelâ, 187, 2 4 6 , 328; — m azba­
ta sı, 95 , 334n .
M e c lis-i U m ûm î, 246.
M e c lis-i V â lâ-yı A hkâm -ı A d liy y e , 2 3 İn ;— m azba­
tası, 90 , 30 1 , 301 n , 32 9 , 334n; — Tahrirat
O d ası, 329.
M e c lis-i V ü k elâ, 187n; — ü y e le ri, 332.
m edenî (lslâ m ın ilk d ev irlerin d ek i yazı ç e şid le ­
rin d en ), 52.
M ED H Î, kalem traş u stası, 41n.
M edine, 35; — 'nin İslâm ın hat m erkezi haline gelm e­
si, 52.
M EH D İ, devat u stası. 47.
M EH M ED I.. Sultan — , — ’in tuğrası, 74n.
M EH M ED III., Sultan — . 73. 74, 167; — ' in hatt-ı
hum âyûnu, 207n .
M EH M ED IV ., Sultan — , — ’in hatt-ı hum âyûnu/ları.
173, 197n; — 'in y a z ısı. 182.
M EH M ED V .. Sultan — , bk. R eşad.
M EH M ED V I., Sultan — , bk. V ahdeddin.
M EH M ED, III. Ahm ed'in şeh za d e si. — 'nin sünnet
düğününde sa rf e d ilen kâğıtlar. 36n.
M EH M ED , devat u stası, 47.
M EH M ED, Elhac — , Urla N âib i, — 'nin arzı, 2 1 8n.
M EH M ED, H âfız — , H üdâvendigâr M utasarrıfı.
— 'in p en çe li tem essükü. 289n.
M EH M ED. kâğıt em in i, — 'in su iistim a li. 36n.
M EH M ED. n işan cı, — tarafından hazırlanan tuğralı
beyaz kâğıtlar, 1 I 7n.
M EH M ED, yâver. — 'in mühürlü se n ed i, 294.
M EHM ED A Ğ A . Bîrûn hazinedarbaşısı, 30n
 İ N D E K S
MEHM ED A ĞA, Y eniçeri A ğası, — 'ya Anadolu
E yâleti tevcihi menşuru, 137n.
MEHMED AZİZ EFENDİ, Diyarbekir N âibi, — ’nin
i'lâ m ı. 346n.
MEHM ED BEY, K olağası — . yaverden, berat sah­
tekârlığına adı karışanlardan, 145n.
MEHM ED CEVDET EFENDİ, Dârülm uallim in Sıb-
yan müdürü, 187n.
MEHM ED Ç A V U Ş, koyun em ini, 1 17n.
MEHM ED ÇELEBİ, mühür ustası, 84n.
M EHM ED EBU S A 'İD EFENDİ, İstanbul Kadısı
(III. Ahmed d evri), 23n.
MEHM ED EFENDİ, Bursalı — , rık'a üstadı hattat
(IH. Ahmed d evri), 161.
MEHM ED EFENDİ. H acı. Şeyh — . — v ak fiyesi.
360n.
MEHM ED EMİN, Mukataat N âzırı, — 'in tem essükü,
2 83n.
MEHM ED FUAD , U sû l-i K itâ b e t-i R e sm iv ye yazarı,
6.
M EHM ED HAM Dİ PA ŞA , R um eli V â lisi, 240n.
MEHM ED HÂM İD EFENDİ, reisülküttab (2. reis.
1 8 3 0 -31), 282.
M EHM ED H A YREDDİN PAŞA, Edirne V âlisi,
— 'nin arîzası, 240n; — 'ya gönderilen şukka,
2 34n.
MEHM ED KÂMİL EFEND İ, es-S ey y id — , şey h ü l­
islâm (şeyh. 1788-89), — 'nin fetvalarında
mühür bulunduğu, 343.
MEHM ED PA ŞA , bk. S okollu, B altacı, M uhsin-zâde.
MEHMED PA ŞA , İskenderiye M utasarrıfı, 239n.
MEHMED PA ŞA , İskenderiye V alisi, — 'nin arzı.
2 1 7n.
MEHMED PA ŞA . Lala — , sadrazam (sad. 1604-
1606). 207.
MEHMED PA ŞA , Selânik m utasarrıfı, 225n.
MEHM ED R IF'A T , Z ü b d e lü 'l-m ü n şe â t yazarı, 6.
MEHMED SAİD GALİB EFENDİ, Paris Sefiri,
— 'nin tahriratı, 2 3 İn.
MEHMED SALÂHÎ BEY , K a m u s-ı O sm a n i yazarı,
76n.
MEHMED S A 'İD EFENDİ, şeyhülislâm (şeyh.
1 7 7 0 -73), — 'nin fetvalarında mühür bulunduğu,
343.
MEHMED ŞE M SE D D tN , bk. Fenârî.
MEHMED ŞERİF EFEND İ, şeyhülislâm (şeyh.
1 7 78-82, 1789) , — ’nin fetvalarında mühür bu­
lunduğu, 343.
MEHMED TÂHİR BEY . İzmir İhtisab N â z ın . 242n.
MEHM ED TA Y FU R , K iler-i H ass-ı Hümâyûndan,
— 'un mektubu, 243n.
MEHM ED TEVFİK, Bahr-i sefid vâli m uâvini, —
lâyihası, 335n, 337.
MEHM ED TEVFİK, U sûl-i in ş a ' ve K ilâ b e l ya z a n ,
6.
M ekke, 35; — Emiri, 158n; — em irleri, 125; — ş e ­
rifleri, 140, 146, 155, 160; — şeriflerine
gönderilen nâm elerin tezh ib i, 161.
mekkî, lslâm ın ilk devirlerindeki yazı çeşidlerinden,
52.
MEKKİ M EHMED EFENDİ, şeyhülislâm (şeyh.
1 7 87-88, 1791-92), — 'nin fetvalarında mühür
bulunduğu, 343.
mektub, 3, 6, 8-10, 15, 58, 67, 74n, 7 7-79, 94n, I 16,
146, 200, 209, 2 2 1 -2 2 3 , 22 5 -2 2 7 , 238. 243,
296, 371n; — adresi, 238; — cevab ı, 229n; —
davet form ülleri, 100; — elkabı, 223; — hâti-
m esi, 221, 226; — hüviyetindeki Hitit tablet­
4 05
leri, 15; — k esesi, 30, 238n; — tarihi, 222, 227,
— un bitiş rüknü. 226; — un duâ rüknü. 227;
— un halini bildirm e rüknü. 225; — un rükünleri,
221; — un sonu, 226; — un şartları, 222; âile
— lan . 229; bayram tebriki — u. 228; cevâbî — ,
221; diplom atik bakımdan — . 221; doğum tebri­
ki — u, 229; hitâbî — . 221; îtizar — u. 228; kan­
dil tebriki - u . 228; özel - l a r , 221. 228, 229;
ramazan tebriki — u, 228; resm î . 10, 221,
resm î _ kâğıdı. 228; resmî — ların y a zısı. 228;
sadrâzam — u/ları, 34. 45. 225; sadrazam
— larının kâğıtları, 31; serhad b eylerbeylerinin
—Lları. 225; surre — la n , 35; şikâyet — u. 10;
tavsiye — u, 228; tayin tebriki — u, 228; taziye
— u, 228; tebrik — u/ları. 10. 228; terfi tebriki
— u! 228; teşekkür — u. 228; vüzerâ — u k ese si.
238n; yeni yıl tebriki — u, 228.
m ektubcu, — K alem i. 314; A nadolu — cusu O dası,
296n; defterdar — cusu, 39; M aliye — su O dası,
296n; sadâret — cusu; 35, 39; Sadâret — su
K alem i. 329;
memhûr, — makbuz sen ed i, 294; — tahvil, 284;
tem essük, 284.
M e n â k ıb -ı H ü n e rv e râ n , müverrih  lî’nin eseri. 24.
m enşur, 5, 7, 137, 141; — larda kullanılan yazı, 64.
MERİÇLİ. Enver — . 12.
M eşihat, — arşivi, 2.
M eşrûtiyet, 332; II. — . 5, 188; — in ilânı, 3.
M eşveret m eclisle ri, 332.
m evâcib, — d e fte r le r i, 7; — icm alleri, 34; — ö d e ­
m eleri, 284; — tezk iresi, bk. tezkire,
m eveddetnâm e, 146.
M evkufat K alem i, 35, 251, 272, 277.
M EYLİ, kalem traş u stası, 41n.
m ezad. — kaim esi, 278, 280, 2 8 ln ; — m u am elesinin
a k ışı, 280.
m ıkatta. bk. makta,
mıkras, bk. makas.
M ısır, 5, 16, 226n, 238n; — B ey ler b e y isi, 122n; —
hâzin esi, 118; — ir sa liy e si, 118n; — kralı, bk.
P tolem aios, Ram ses; — m uhafızı, 118, bk.
Ahm ed Paşa; — m üteferrikaları. 122; — V a lisi,
llO n , 225; ayrıca bk. Kâm il Paşa; — 'da kâğıt
yapım ı. 18; — 'dan papirüs ihracının m en 'i. 16;
Eski — "da mühür. 84; — 11lar, 16; — lıların yazı
için papirüs kullanm aları. 15.
m ibree, kam ış kalem açan kalem traş, 40.
M İDHAT PA ŞA , sadrazam (sad. Tem m uz-Ekim
1872, 1 8 7 6-77), 177n; — ’nın Tuna V ilâyeti
v a liliğ i, 23 I n.
M idye, — K azası, I I 7n.
m ifrez, kam ış kalem i yaran kalem traş, 40.
m ihfere, tashih kalem traşı, 40.
M İHRİMAH SU L T A N , II. M ahmud’un k ızı. — 'ın
doğum şe n liğ i, 1 75n.
M ilano, 4.
MİR H Ü SE Y İN , Darbhâne N âzırı, — ’in tem essükü,
283n.
Mirahor C âm i'i, — im am ı, sülüs üstadı hattat (111.
Ahm ed devri), 161.
m isal, bk. berat.
M İSLİ, kalem traş u stası, 41n.
M oğol, — hükümdarları, 76n.
MOLLA A B D Ü L K E R İM , bk. A bdülkerim .
MOLLA İSHAK, çep y a zısı üstadı İranlı hattat, 62.
M ONTGOLFIER, Jcan — . 18n.
Mora. — V â lisi, bk. Ahm ed Paşa,
m uafnâm e. 146.
406 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
m uâhede, 7, 163, 168, 169, 281; — d îb â çe si, 168; —
ta sd ik i, 2 47; — tasd ik n âm eleri, 170, 172, 290,
3 7 İn; — tasdik n âm elerin d e unvan, 169; —
tasd ik n â m elerin in y a z ıld ığ ı d il, 172; — lerde
nişan form ülü. 169; ticaret — si, 282.
M U A L L İM C E V D E T , Z a m a n ım ız d a U sû l-i İ n ş a ' ve
M u h a b e r e y azarı, 6 — 'in arşiv b elg ele rin i ta s­
n ife m em uriyeti ( 1 9 3 2 ), 3.
m u â y ed e. — te z k ir e si, bk. tezkire,
m ubayaa, - te z k ir e si, bk. tezkire,
m ub âyaan âm e, 146.
m u fa s s a l d e fte r (tahrir d efte ri). 3 10.
m uh abb etn âm e, 146.
m uhakkak (y a z ı), 54, 55, 59 , 60; — ın h arekeleri, 60;
— ın ö z e llik le r i, 59.
M u h a llefa t h a life s i, 34, 35.
M U H A M M E D , Hz. — , 52, 146, 162, 163, 361; —
zam anında K ur’an'ı ilk h arekelem e teşeb b ü sü .
53; — 'in mührü, 84.
M U H A M M E D , İmam —, — 'e göre vakfın m ü lk iyeti,
36 4 .
m u haseb e, — -i e v v e l, bk. başm u h aseb e;— kalem ­
leri, 272; — k ayıd ları, 310.
m uh ayyer, — k âğıt, 24.
M U H İB E F E N D İ, M e c lis-i V âlâ ü y e si, 330n.
M U H SİN E F EN D İ, sadaret m ektubcusu, — 'nin
H a zin e-i E vrakın başına g e tir ilm e si, 2.
M U H S İN -Z Â D E M ehm ed Paşa, sadrazam (sad.
1 7 6 5 -6 8 , 1 7 7 1 -7 4 ), 74n, 241 n; — ’nın Rum eli
e y â le tin e tayin i ferm anı, 108n; — 'ya Maraş
ey â le ti te v c ih i, 1 19n.
M U H T A R B E Y , M e c lis -i V âlâ ü y e si, 330n.
M U H Y Î, kalem traş u stası, 4 İn.
m uhzır (m ah k em e m ü bâşiri), hüccet şâh id lerin d en ,
358.
m uk abele, — K a lem i, 2 69; — sûreti, 269.
m ukaddim e, arzuhal — si, 304; lâyihada — , 339;
m uâhede — si, 170, 172.
m ukataa, 2 7 8 , 2 7 9 , 2 8 1 , 289; — d efterleri, 10; —
fa iz i, 2 8 7 ; — g e lir i, 193; — K alem i. 277; —
m a lı, 195; — ta k sid i/ler i, 193, 2 8 5 ; ------i Ga-
nem K a lem i, 133; K eşan ve te v â b i'i — sı, 279;
m ahlûl — lar, 28 0 ; m âlikâne — larının iltizam a
v e r ilm e si, 28 9 ; Y ü zd eciy a n — sı (A ksaray San-
ca ğ ı'n d a ), 2 7 9 n , 281 n.
M ukataat N â z ır ı, bk. M ehm ed Emin,
m u k a v ele, 7; — lâ y ih a sı, 337; — m addeleri, 169; —
ta sd ik n â m esi, 58; im tiyaz — si lâ y ih a sı, 338.
M U R A D I., Sultan — , 72, 125n, 360n; — 1'ın tuğrası,
73; — tuğrasında z ü lfeler , 74.
M U R A D II., S ultan — , — tuğralarında "daima" k e li­
m esi, 73; — tuğrasında "m uzaffer" k elim e si,
7 3.
M U R A D III., Sultan — , 74, 151, I53n , 165n, 167;
— 'ın mührü, 86,; — 'ın tez k ir esi, 175n.
M U R A D IV ., Sultan — , 164n; — 'ın hatt-ı hum âyû-
n u/ları. 6n, 177n, I80n; — 'ın im zası, 156; — 'ın
mührü, 85n; — ’ın y a z ısı, 182.
M U R A D V ., S ultan — , 158n; — 'ın im zası, 157.
M U R A D P A Ş A . Kara — . sadrazam (sad. 1 6 4 9 -5 0 ),
— 'nin p e n ç e si, 76n.
m urakka', 55.
M U SA KÂZIM B E Y , 7.
M U S T A F A I.. Sultan — , 153n; — 'nin mührü, 86.
M U ST A F A II., S ultan — , I76n.
M U ST A F A III., Sultan — , 74, 126n, I37n, 208; —
devri b elg e le r in d e tahrir m ahalli, 113, 114; —
tuğrasında "han" sıfa tı, 73n; — v a k fiy e si, 367n;
— 'nin borç tem e ssü k le ri, 288; — 'nin vakıf
m ührü, 91.
M U ST A FA IV ., Sultan — , 157, 208n; — devri b el­
gelerin d e tahrir m ahalli, I15n ;, — tuğraları, 75;
— tuğrasında "han" sıfa tı, 73n; — 'nin hatt-ı
hum âyûnu/ları, 174n, I7 8 n , 182; — 'nin y a zısı,
182.
M U ST A F A , III. A hm ed'in şe h z a d esi, — 'nin sünnet
düğününde sa rf e d ile n k âğıtlar, 36n.
M U ST A FA EFE N D İ, reisülküttab (reis. 1714-16),
— 'nin v a k ıf mührü, 92.
M U ST A F A EF E N D İ, va k 'a n ü v is, — 'nin lâyihası.
337n .
M U ST A FA İFFET B E Y , m ab eyin ci, — lâyihası,
335n .
M U ST A FA K ÂNİ B E Y , B alta Lim anı M uâhedesi
m urahhası, 290n .
M U ST A F A K EM ÂL BEY (A tatürk), bk. Atatürk.
M U ST A F A P A ŞA , Y em en serdarı, I I7n.
M U ST A F A RA K IM EFE N D İ, hattat, — 'nin çizd iğ i
tuğralar, 75.
M U ST A FA R E ŞİD , İrâd-ı C edid H âzin esi N â zın ,
— 'in tem essü k ü , 283n .
M U ST A FA R E ŞİD EFE N D İ, sadâret kethüdası (III.
S elim d e v ri), — lâ y ih a sı, 335n , 336.
M U ST A F A R E ŞİD P A Ş A , 234 n , 241n; — ’nın şuk-
kası, 234 n , 2 4 İn; — ’nın H azin e-i Evrakı ku­
ruşu, 2; — 'nin Paris sefareti mührü, 90.
M U ST A F A S ID K I. Elhac — , Tersane E m ini, 226n.
M U ST A F A V EH Bİ E FE N D İ, Â r if B ey'in m ektubcu­
su, 234 n .
M Ü F T İ-Z Â D E , A bdülkadir E fen d i. G radçaniçe nâibi,
— 'nin i'lâ m ı, 346n.
M Ü F T İ-Z Â D E , A hm ed E fen d i, şe y h ü lislâ m (şeyh.
1 7 8 6 -1 7 8 7 ). — 'nin fetvalarında mühür bulun­
duğu, 343.
M ü hendishane M atbaası, 35.
m ühim m at, — te z k ir e si, bk. tezkire.
M ü h im m e d e fte r le r i, 7, 10, 11, 12, 58, 62 , 1 16n, 117.
1 I 8, 122 , 144, 160n, 162, I 75, 2 5 0 , 311.
M ühim m e K alem i, 142n.
m ühre, — tahtası, 23; — lem e, 23; cam — , 23; çak­
mak taşı — , 23; d en iz kulağı — , 23; kâğıdın
— len m esi. 22; Y em en taşı — , 23.
mühür ( = sadrazam ), 84.
mühür, 7. 4 0 , 71, 79. 8 3 -8 5 , 2 1 4 , 21 5 , 30 6 , 333.
B oğdan v o y v o d aların ın — leri, 9 0 ; ------ i hümâ­
yûn, 4 9 , 84 , 85, 93, 2 8 9 157; — -i hümâyûn
bulunan nâm eler, 1 5 5 ; ------i hüm âyûn şe k illeri,
86; — basılm a sıraları. 95; — mum u. 161; —
m ürekkebi, bk. kuru m ürekkeb; — tatbiki.
284n; — cü u staları. 84; A bdülham id l.'in — ü,
86 n; A bdülham id l.’in v a k ıf — ü. 91; A bdülha-
mid II.'in — leri, 86; A bdülm ecid'in — ü. 85n;
Ahm ed III.'in — ü, 86n; Ahm ed III.'in v a k ıf — ü.
91; Â lî Paşa'nın — ü, 96; arîzada — , 323. 324;
arz tezk irelerin d e — , 191; arzlarda — , 219;
A yşe Sultan'ın tuğra şek lin d e — ü. 93; azınlık
te m silciler in in — leri. 90; başdefterdar — ü,
260; berat Tezkirelerinde — . 251; Bezm iâlem
V alid e Sultan'ın — ü. 94; B oğdan voyvodası
A leksandır'ın — ü. 90; B oğdan voyvod ası Li-
gor'un — ü, 90; Boğdan v o y v o d a sı Lipol'ün — ü,
90; borç sen ed in d e — , 293; cevab ilm ühabe­
rinde — , 298; c iz y e — dârı. 45; c iz y e m uhase­
b ec isi — ü, 89. 260; c iz y e m ültezim i — ü, 260;
c iz y e tezk iresi — leri, 259; defterdar — dârı. 35.
39; defterdar — ü. 89; dîvân tezkirelerinde — .
 İN D E K S
262; D îvân-ı Hümâyûn teşrifatçısı — (1, 291;
dört parçalı — , 92; edâ tezkirelerinde — , 257;
em ir tezkirelerinde — , 251; Eski Mısır'da — ,
84; fetvâ em îni — ü, 350; fetvada — , 343;
Fetvâhâne der-kenârı altında — , 350; Hacı
Selim Ağa'nın v ak ıf — ü, 92; hakkâklerin —
d efterleri, 97; Halet Efendi'nin — leri, 94n; ha­
zine ve defterhânenin — lenm esi, 87; hüccet tas­
dik ibârelerinde — , 352; iki parçalı — , 92;
ilm ühaberde — , 295, 296, 300; iradelerde — ,
191; tsm ihan Sultan'ın va k ıf — ü, 92; iMâmda
— , 348; kadı — ü, 143; kadı sûretlerinde — ,
369; kadıasker derkenarları altında sahh — ü,
311; kâğıt em ini — ü, 96; kaim ede — , 276, 277;
kaza — leri. 88; kefil — ü, 287; lâyihada — ,
336, 337, 339; Mahmud I.'un v a k ıf — ü. 91;
mahzarda — , 319, 320; makam — leri, 78, 90,
2 01, 205; makam adı bulunan resmî — ler, 88;
makam ve şahıs adı bulunan — ler, 89; m azbata­
larda — , 332, 334; m azbatalarda şahsî — ler,
328; M eclis-i Ahkâm -ı A dliyye — ü, 329;
M eclis-i Vâlâ m azbatasında — ler, 329; M eclis-i
Vâlâ resmî — ü, 329; m ezad kaim elerinde — ,
280; m ubaya‘a tezkiresinde — , 267; muhtarlık
— ü, 88; murahhas — leri, 172, 290n; Murad
III.'ın — ü, 86; Murad IV.'ın — ü, 85n; M ustafa
I.'nın — ü, 86; m ültezim — ü, 288; nâme-i
hüm âyûnlarda — , 157n, 163, 210; Osman III.'ın
v a k ı f — ü, 91; OsmanlIlarda — , 84; Paris sefiri
M ustafa Reşid Paşa'nın — ü, 90; Pertevniyal
V alide Sultan'ın v a k ı f — ü, 91; rehin senedinde
— , 293; R eisülküttab M ustafa Efendi'nin v ak ıf
— ü, 92; resmî — , 84, 87, 89, 90, 97, 254, 259,
2 9 5 , 331, 337, 339; Rudolph Lützcm'un — ü, 95;
ruznamçe suretinde — , 269; sadâret — ü, 90,
20 0 , 205; sadâret kethüdası — dârı, 35, 41 n ;
sadrâzam — dârı, 39; sahh — ü, 97, 311; sahte
— , 309; sefaret — leri, 88, 95; Selim III.'in
— ü, 85n; Selim III.'in armalı — ü, 86, 87n;
Selim III.'in v a k ıf — ü, 91; Spencer Sm ith'in
— ü, 95; sûret tezkirelerinde — , 271; şahıs adı
bulunan resm î — ler, 87; şahsî — , 84, 86, 88,
93, 95, 201, 205, 215, 260, 295, 311, 329, 331,
332; şukkada — , 235; Şûrâ-yı D evlet — ü, 95,
3 3 İn; tahrir defteri sûretinde — , 272; tahriratta
— , 2 31, 233; tahsis belgesi sûretinde — , 271;
tahsis tezkiresinde — , 30; tatbik — ü, 96, 309;
tem essükte — , 2 8 3 -2 8 6 , 289, 294; teslim tezk i­
resinde — , 273; timar beratı tezkiresinde — ,
252; topcubaşı — ü, 89; tuğra şeklinde — , 93;
v a k ıf — leri, 84, 91, 92; valide sultanların
— leri, 94; Yavuz Selim 'in — ü, 85, 87; yeniçeri
ağası — ü, 89, 255; zat — ü, bk. şahsî — .
m ülknâme, 9, 99, 131, 132, 137, 138, 143, 145, 146,
2 89, 2 90, 296; — lerde kullanılan kâğıtlar, 141;
— lerde kullanılan yazı, 64.
m ültezim , 287.
M ÜM TAZ EFENDİ (ö. 1871), rık'ayı geliştiren hat­
tatlardan, 67.
m ü n şe a t m e c m u a la rı, 5, 101, 102, 128, 159 163
174. 2 14, 215, 227, 228, 303.
m ürekkeb, 15, 16, 38, 39, 41 , 47. 48, 72n; —
form ülleri, 44; — hokkası/ları, 42 , 47, 48; —
karıştıracağı, 47; — yapım ı, 43; aliyyü'l-âlâ — ,
43; altın — i, 43, 44, 46, 141, 161, 169, 172;
beratlarda kullanılan — cin sleri, 141; gülgûnî
— , 4 3, 44; harcî — , 43; is — i, 42, 43, 45, 46;
kalem lerin — istihkakı, 29, 44; kırmızı — , 43,
407
46, 141, 142, 169, 191, 212, 308; kuru —
(mühür — i), 44; lâciverd — , 43, 46 , 142. 161,
169; lâl — i. 43. 45-47; lâl — i form ülleri, 43;
mavi — , 44; M ücellid Safvet — i, 44n; N. Ok-
yay'ın — form ülü, 43n; N efe s-zâ d e — i, 44n;
silin e b ile n — , 123n; siyah — , 44, 47, 141, 142,
161, 168, 172, 212, 308; siyakat — i, 46; tahrir
— i, 45, 46; Urfa (Ruha) — i, 46n; y eşil — , 43,
46, 141, 142; zırnık (sarı) — i, 44.
mürur, — tezk iresi, bk. tezkire.
m ü selsel, el-A h vel'in icad ettiği yazılardan, 54n, 56.
m üslüm an, — devletler, 151; — hükümdarlar, 146,
155, 162.
M ÜŞTAK İM -ZÂDE Süleym an S a'deddin, T u hfe-ı
H a tta tın m ü ellifi, 60.
M üteferrika, bk. İbrahim M üteferrika,
m ütesellim , — adresi, 243.
m ü tevelli, vak fiyelerde — nin tanım ı, 361.
m üzekkire, 30 0 , 335; — c in sleri, 300; — lerin şekil
ö z ellik leri, 301; — lik kâğıt, bk. kâğıt; — nin
şek li, 301; teslim — leri, 301.
N
Nabat, — kültürü, 51; — y a z ısı, 51, 52.
N A D İR ŞAH, İran Şahı, 115, I55n, 158.
nâib, — adresi, 243; hüccette — tasdiki, 351.
NÂİLÎ M U STA FA PA ŞA , Girid M üşiri, — 'nin
arîzası, 240n.
nakil / iblâğ (narratio / ex p o sitio ), 5, 108, 109, 110,
I I I , 119; arîzada — , 323; beratta — , 128, 129;
beyaz üzerine hatt-ı hüm âyûnlarda — . 177;
buyurulduda — , 199, 202; em ir tezkirelerinde
— , 250; fetihnâm elerde — , 160; iradelerde — ,
184, 185, 188; kaim ede — , 276; mahzarda — ,
316, 318; muâhede tasdiknâm elerinde — , 169;
nâm e-i hümâyûnda — , 152; seb eb -i tahrir
hükmünde — , 193, 195; tahriratta — . 230; tak­
rirde — , 214; telh isd e — , 210; tem essükde — ,
282.
N akşibendî, — tarikati şeyh in in arzı, 180.
nâme, ser— , 249, 250.
nâm e-i hümâyûn. 5-7. 9 -1 1 , 43. 45, 4 9 , 55, 61 , 62,
68, 72, 85, 99, 146, 148, 149, 153, 157, 163,
165, 166, 172, 175, 185, 21 0 , 22 1 , 360, 371n!
— ç eşid leri, 155; — im zası, 247; — k esesi,
162; — kulağı, 162; — sûretleri, 162; — larda
davet rüknü, 162; — larda elkab, 151, 152;
— larda kullanılan kâğıt, 31, 32, 160; — larda
kullanılan yazı, 64, 161; — larda mühür, 157n,
163; larda nakil rüknü, 152; — larda tahrir
m ahalli, 155; — larda tarih, 155; — larda te'kid
rüknü, 154; — larda unvan, 148, 149; — ların
eb'adları, 160; — ların tezh ib i, 161; — un kabı,
161; cülûs bildiren —Jar, 153; gayr-i resm î
— lar. 156, 159, 163; resm î — lar, 155, 163;
y a z ılış sebeb lerin e g ö r e — lar, 159.
N A M İ, kalem traş u stası, 41n.
N ap oli, — Kralı, 157.
Nara devri (7 0 8 -8 0 6 ), — nde Japonya'da kâğıdın
y a y gın laşm ası, 17.
narh, — defterlerinde kâğıt fıatları, 36
Navl K alem i, 277n.
nâzır, — adresi, 243.
N ED K O V , B oris — , Bulgar şarkiyatçı, 10, 76, 101.
408 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
N E F E S -Z Â D E M ehm ed Sadık E fendi, — 'nin te ­
m essü k ü , 2 8 5n .
N E F E S-Z Â D E İbrahim E fendi, G ü lza r-ı S a v a b y a ­
zarı, — m ürekk eb i, 44n.
N e m ç e , bk. A vu stu rya,
n em ika (m ek tu b ), 10, 2 2 1 , 230.
n e sh i, m uhakkaka benzer bir y a zı, 54, 55.
n e sh ta 'lik , bk. n e sta 'lik .
n esih (y a z ı), 38, 3 9, 5 4 -5 6 -5 8 , 60 , 70, 137, 2 1 3 , 27 6 ,
3 0 7 , 3 2 0 , 3 2 4 , 368; — k alem i, 61; — kırm ası,
58, 65; — y a z ıla c a k kâğıtların âharı, 22; arşiv
b e lg e le r in d e harekeli — , 57.
N E SL İŞA H S U L T A N , — C âm i'i (Istin y e ’d e) du­
varındaki v a k fiy e , 366.
n e sta 'lik , 60.
n e tic e -i m atlab (arzuhal rüknü), 305.
N iğ b o lu , — K a d ısın ın arzı, 2 l8 n .
N iğ d e , — S a n c a k b e y i, 1 12n.
N il, 15.
nişan (m a d a ly a ), M ecid î — ı, 131 n, I88n; O sm ânî
— ı, 13 İn, 188n.
nişan (b era t), 9, 11, 71, ayrıca bk. berat; — form ü l­
lerin in y a z ıs ı, 64; — k e lim e siy le b aşlayan b e­
ratlar, 126; — te v c ih i iradeleri, 188; — lu (tuğra
ç e k ilm iş kâ ğ ıt), 71; ahidnâm elerde — form ülü,
164, 165, 172; beratlarda — form ülü, 125, 127,
128, 142, 145; m u âhedelerde — form ülü, 169.
n işa n c ı, 3 9, 71 n, 134, 3 13; — lık m ü e sse se si, 74.
n izâ m n â m e, — lâ y ih a sı, 3 3 7 -3 3 9 .
N iz a m şâ h , — î k âğıt, 24.
N o u v e a u T ra ite d e D ip lo m a tiq u e , T assin ve T ou s-
ta in ’in y a y ın la d ık ları ese r, 4.
N U H E F E N D İ, H ek im o ğlu A li Paşa'nın b abası, 366;
— v a k fiy e s i, 3 6 1 n , 363 n , 364n.
N U R İ E F E N D İ, Balta Lim anı M uâhedesi m urahhası,
2 90n; Londra S e firi, — 'nin tahriratı, 230n.
N U R İ E F E N D İ, te z k ir e -i sânî (III. Selim d ev r i), —
lâ y ih a sı, 3 3 5n.
N ürnberg (A lm anya'nın C o logn e b ö lg esin d e ), —
kâğıt d e ğ irm en i, 1 8.
O da d iplom atik k aid eleri, 200; — larda fâiz, 363n;
o c a k lık , 30n , 2 7 1 .
O ğu z, — hak anlarının tuğraları, 71.
O hri, — L iv â sı kaym akam ının a rîzası, 241n.
O K Y A Y , N e cm ed d in — , hattat, 42; — ’'ın m ürekkeb
form ülü , 43n.
X V -X V I. A s ır la r d a E d ir n e ve P a şa L iv â s ı, M. T.
G ö k b ilg in 'in e se r i, 12.
O R H A N G A Z I, 7 2, 125n, 137; — 'nin tuğrası, 73, 74.
O R H O N L U , C e n g iz — , tarih çi, 12.
O rtaasya, 5, 75n; — da ağaç kabukları üzerine yazı
y a z ılm a sı, 17; Ç in kâğıdının — 'ya id h âli, 17.
O R T A Y L I, llb er — , tarihçi, 12.
O SM A N III., Sultan — , — tuğrasında "han" sıfa tı,
73n; — 'ın v a k ıf m ührü, 91.
O S M A N , B ender m u hâfızı kethüdası, — 'ın te ­
m essük ü, 2 8 5n .
O S M A N A Ğ A , Elhac — , B osna defterdar ve c iz y e -
darı, — 'nin te sellü m tem essükü, 284n.
O S M A N A Ğ A , k â ğ ıtc ıb a şı, 36n.
O S M A N B EY ( O s m a n G a z i ) , 72.
O SM A N BE Y , Ser kurenâ, — 'in kâğıt fabrikası kur­
m a sı. 28.
O SM A N E FEN D İ, T ersane em ini (III. Selim devri),
— lâ y ih a sı, 335n.
O SM A N P A ŞA , el-H ac — , tzvornik M utasarrıfı,
2 39 n .
O SM A N P A ŞA , H otin m uh âfızı, — 'nin vezâret be­
ratı, 45n.
O SM A N P A ŞA , bk. Ö zd em iroğlu .
O SM A N P A ŞA , Şam v â lisi ve m îrü'l-haccı, — 'nin
m ektubu, 223 n , 242n.
O sm ânî n işa n ı, I3 1 n , 188n.
O sm a n lı A r a ş tır m a la r ı, 12.
O s m a n lı D e v le tin in M e rk e z ve B a h riy e T e şk ilâ tı, I.H.
U zu n çarşılı'n ın e se ri, II.
O sm a n lı D e v le tin in S a r a y T e şk ilâ tı, 1. H. Uzunçar-
şılı'n ın e ser i, 1 1.
O sm a n lı P a le o g r a fy a ve D ip lo m a tik İlm i, M.T.
G ök b ilgin 'in e se ri, 9.
O sm a n lı T a rih in e  id B e lg e le r. T e lh isle r, C. Orhon-
lu'nun eser i, 12.
O sm an lı, 56, 60, 154, 162, 216; — ahidnâm eleri. 5;
— a r şiv i/ler i, 1, 3, 155n; — A rşivleri Daire
B a şk a n lığ ı, 3; — B ankası, 187n; — b elgeleri, 2,
8 -1 0 , 26 , 70, 71, 3 7 ln , 372n; — b elge cin sleri.
8 ; — b e lg e n eşirleri, 7; — bürokrasisi, 313; —
D e v le ti, 6, 136, 151, 159, 1 6 5 ; — d evlet erkânı,
101; — d ip lo m a tiğ i, 1, 5 -7 , 9, 10-12, 100, 101,
107, 124, 146, 172, 183, 197, 20 6 , 21 7 . 229.
27 5 , 30 0 , 32 1 , 33 5 , 34 5 , 35 0 , 371n, 372n; —
d onanm ası, 154n; — e lç ile r i, 325; — hâkim iye­
ti, 9, 168; — hanedânı m ensublarının mühürleri.
93; — hattatları, 62; — k âğıthaneleri. 26; —
k lâsik devri, 371 n; — kültürü, 230n; — lim an­
ları, 25; — m em lek eti, 167; — m erkez kalem ­
leri (b üro), 35, 101. 213; — merkez
k alem lerin in kırtasiye istihkakları, 29; — mu­
rahhasları, 169, 290n; — p ad işa h ı/la n . 153,
154, 185n; — p adişahlarının m ühürleri. 84n; —
padişahlarının tuğraları, 71; — paleografyası, 9;
— p iy a sa sı. 25; — sarayı. 60; — sınırları. 166;
— tab iiy e ti, 106; — tarihi, 7; — tebaası. 130;
— toprakları, 166, 167; — Türkleri, 83; —
ü lk esi, 25, 62 , 168; — lar, 1, 2 ,5 .7 -9 , 31, 36, 60,
6 2, 6 4 , 6 8 ,6 9 , 76. 87. 95 , 113, 144, 307; — lar­
— larda kâğıt, 24; — larda mühür, 84; — larda
vakfın m ü lk iyetin in yorum u, 364; — ların Arab
y a z ısın ı b en im sem eleri, 50; — ların Batı
m e n şe ’li kâğıt kullanm aya b aşlam ası. 25;
— ların dîvân rakam larını b en im sem esi. 66;
— ların kullandıkları kâğıtlar, 29; — ların örfi
m e s’elele rd e m üftinin fetvasın ı aldıkları, 341;
— ın rık'ayı yaygın olarak kullanm ası (X IX .
y y .), 67; B aşbakanlık — A rşivi, 79n, 80, 120n.
3 1 5n, 349.
O s m a n lı-T ü r k D ip lo m a tik a s ı E l K ita b ı. Reychm an ve
Z ajaczkow ski'nin ese rle ri, 9.
O sm a n o tu rsc a D ip lo m a tik a i P a le o g r a fıa , B. N ed-
kov'un ese ri, 10.
O tto m a n D o c u m e n ts o n P a le s tin e , U. Heyd'in eseri.
II.
ö
ÖM ER E FEN D İ. H ekim başı — , — va k fiy e si. 360n.
3 62n.
 İ N D E K S
Ö zbek, — H anı/ları, 146, 223, 223; — Hanı elkabı,
1 5 2 .2 2 3 .
ÖZDEM tROĞLU Osman Paşa, sadrazam (1 5 8 4 -8 5 ),
— 'nin Kırım seferine m em uriyeti, 1 17n.
ö z i , — V â lisi, bk. Y u su f Paşa,
özü m âm e, 146.
P 1 815-18, 1833-39, 1 840-41), 2, 184n, 185n,
Padua (İtalya'da), — 'da kâğıt yapım ı, 18.
P a le o g r a fıa s i D ip lo m a tic a T urco -O sm a n a , Gubog-
lu'nun eseri, 9.
paleografya, 9, 12.
PAPEBRO ECK, Daniel van — , c iz v it, 4.
papirüs, 54; — bitkisi, 16; — yapım ı, 16; — a yazılan
yazıların karakteri, 54; M ısırlıların yazı için —
kullanm aları, 15; parşöm enin — den dayanıklı
olu şu , 16.
Paris, — M uâhedesi (1 8 5 6 ), 336; — Sefiri, bk.
M ehmed Said G alib Efendi. M ustafa Reşid
Paşa.
parşöm en, 16, 54; — e yazılan m ushafların yazı ka­
rakteri, 54; — in yapıld ığı deriler, 17.
Paşa Sancağı, 3 19n.
Paşakapısı (sadrâzam konağı, B âbıâlî), 1, 99, 203,
2 0 6 , 207, 213.
P ehlevî, — alfab esi, 60.
pençe, 13, 71, 74, 76, 87. 200, 201, 206, 211, 228;
— li tem essük, 289n; beylerbeyi — leri, 77n;
beyze ve keşîde bulunmayan — ler, bk. imza
yerine kullanılan— ler; beyzeli — , 77; buyu­
ruldunun altında — , 205; edâ tezkiresinde — ,
257; im za yerine kullanılan — ler, 79; keşideli
— ler, 77; kısa k eşîd eli — ler, 78, 79; M ehmed
Emin Vahid Paşa'nın — si, 289n; sadrazam — si,
199, 203; sancakbeyi — leri, 77n; uzun keşîdeli
— , 77, 78; vezir — leri, 77n.
pergam ene, bk. parşömen.
Pergam on, bk. Bergama.
PERTEV N İY AL SU L T A N , V alide — , — v ak fiyesi,
365n; — 'ın va k ıf mührü, 91.
pesterk, bk. mühre tahtası.
Petra, A rabistan'da şehir, 51.
PÎRÎ PA ŞA , 122.
PİYALE PA ŞA , kapdan-ı deryâ (kap. 1554-68),
1 17n.
P olonya, bk. Lehistan.
Portekiz, — Kralı, 224n; — kralları, 162.
P o r lfe u ille D ip lo m a liç u e et P o !itiq u e , Osm anlı b el­
geleri neşr edilen m ecm ua, 7.
Prizrin, K osova'da şehir, — m akası, 49.
proceverbal (tasdiknâm e m übâdele sen ed i), bk.
sened.
Provenance (provönans), — sistem i, 315.
PTO LEM AİOS, eski M ısır krallarından, 16.
Public Record O ffice (In g iliz D evlet A rşivi), — 'nin
kuruluşu (1 8 3 8 ), 2.
R 88.
RAGIB EFENDİ, — lâyihası, 336n.
RAGIB M EHMED PA ŞA . bk. Koca — .
409
Raguza, — C um huriyeti, 76n; — lılar, 72n.
RAHM İ, kalemtraş u stası. 41.
rakıme (m ektub), 230.
RAM SES II., M ısır Kralı (hük. M.Ö. 130 4 -1 2 3 7 ). 5.
RASİH M USTAFA EFENDİ, rikâb-ı hümâyûn kethü­
dası (III. Selim d evri), — lâyih ası, 335n.
RAŞİD EFENDİ, Ç avuşbaşı (III. Selim d evri), —
lâyih ası, 335n.
RAUF PA ŞA , M ehmed Emin — , sadrazam (sad.
190, 191 n. 247; — sadâreti. 246n.
RECÂÎ. kalem traş ustası, 41n.
RECEB R EV A N İ, hattat, 42.
rehin, — senedi, bk. sened.
reisülküttab, 34, 35, 223n, 225n, 226n, 230; — adre­
si, 242; — odası rik istihkakı, 48.
RESM İ, kalem traş ustası, 41n.
REŞAD , Sultan Mehm ed (V .) — , — tuğrasında m ah­
las, 188, 191; — 'ın im zası, 188n, 189.
REŞİD M EHMED PA ŞA , R um eli Ordusu M üşîri,
230n.
REŞİD M EHM ED PA ŞA , sadrâzam (1 8 2 9 -3 3 ), — 'nin
şukkası, 241n.
REŞİD M EHM ED PA ŞA , Sivas V â lisi, — ’nin tahri­
ratı, 240n.
REŞİD O SM A N BEY, — va k fiy esi, 365n.
REŞİD P A ŞA , bk. M ustafa — .
REYCH M AN, Jan — , PolonyalI şarkiyatçı, 9.
reyhânî (y a zı), 54, 55, 172n, — nin harekeleri, 60.
RIFAT PA ŞA , Haleb V â lisi, — ’nin tahriratı. 233n.
RIFKI, kalem traş ustası, 41n.
rıh, bk. rik.
rıka‘ (y a z ı), 38, 55, 58 -6 0 , 137, 368.
rık'a (y azı), 39. 56. 67, 161, 191. 213, 228, 23 3 . 276,
2 79, 307, 324. 334; — kırm ası, 65, 68, 191,
324; — nin ö ze llik le ri, 67, 68; B âbıâlî — sı, 67.
rık'a / ruk'a (b elge c in si), 315.
RIZA BEY . — ’e nişan v erilm esi, 188n.
RIZA, kalem traş u stası, 41n.
ricanâm e, 146.
rik (rıh), 48. 49, 110; — örtüsü (m akram ası, sofrası)
, 49; bayağı — . 48; Beç — i, 48; harcî — , 48.
rikdan, 47, 48; bağa — , 48 , 49; billur — . 48, 49;
sade — , 48 . 49; sim çenberli — , 48 , 49; şir-
mâhî — , 49.
risâle, 221.
R odos, 96n.
Roma, — ’da papirüs kullan ılm ası, 16.
Rom en, — arşivi, 9.
Ruha, — V â lisi, 2 4 3 n .
RÛHİ, kalem traş u stası, 41 n.
ruhsatnâm e, 10; tem essük — si, 282.
R um eli, 7, 122, 134, 230n; — B ey ler b e y isi, bk.
Sem iz A li Paşa, Sok ollu M ehm ed Paşa; —
E yâleti, 119n; — k adıaskerliği sahh mührü,
312; — Ordusu M üşîri, bk. R eşid M ehm ed
Paşa; — V a lisi, bk. A li Paşa, M ehm ed Hamdi
Paşa; — V a lisin in buyuruldusu, 201n.
Rus, — ahidnâm esi, 166n; — Çarı, 146n, 153n, 157,
162; — Çarı elkabı, 150; — Çarına gönderilen
nâme kâğıdı, 160; — e lç iliğ i, 2n; — e lç is i, 325.
R usya, 25; — ahidnâm esi, 163n; — sefareti mührü
ruus, 3 4 ; ------1 hümâyûn, 269; — d e f t e r l e r i , 12, 140;
— em irleri, 140; — K alem i, 129, 295n; — te z ­
kiresi, 140, 255, 256.
410 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl Ll
ru znâm çe, 2 6 8 ; — d e fte r le r i, 10, 272; — K alem i,
25 8 n , 2 6 3 , 2 77; — sûreti, 268; esham — si, 280;
k ad ıasker — leri, 311.
S SELİM III, Sultan — , 94n , 147n, 151n, 153n, I56n,
S A 'Â D E T G İR A Y , — ın a rîzası, 321n.
sadâret, — kaym akam ı adresi, 241; — k ethudâsı,
327; — kethü dası adresi, 241; — kethüdası
m ühürdarı, 4 8 , 50; — m ektubcusu, 50; —
M ektûbî K a lem i, 329; — tez k ire si, bk. tezkire.
S A D IK P A Ş A , — ’ya nişan v er ilm esi, 188n.
sadrâzam , 23 0 n ; — mühürdarı odası rik istih k ak ı, 48;
— dan m utasarrıfa adres, 241; — dan sadâret
k aym akam ına adres, 241; — dan v â liy e adres,
241.
SA Fİ E F E N D İ, b e y lik c i, 335n.
S Â F Î, kalem traş u sta sı, 4 İn.
SA F İY E S U L T A N , V â lid e — , 2 2 4 , 225n.
S A F V E T , m ü c e llid , — m ürekkebi, 44n .
S A F V E T Î P A Ş A , K astam onu V â lisi, 234n.
S A F V E T Î P A Ş A , M a liy e N â zırı, 2.
sahh, 7 4, 132, 1 3 8 -1 4 0 , 142, 143, 2 0 3 , 2 5 7 , 25 8 ,
2 6 0 , 2 6 2 , 2 6 3 , 2 6 7 , 2 7 0 , 2 7 3 , 2 7 9 , 2 8 8 , 311; —
m ührü, 134; — u’l-v a sl, 143, 367; b ey z eli
p en ç e d e — , 77; buyuruldu ü zerinde — , 20 3 ,
20 5 ; k ısa k e şîd e li p en çed e — , 78; küçük —
(k uyru k su z im za ), 262; sûret ü zerinde — , 204;
ta h sis te z k irelerin d e — , 30; uzun k eşîd eli
p en ç e d e — , 77.
S Â H lB G İR A Y , K ırım H anı, — 'ın m em hur te ­
m essü k ü , 28 4 n .
SA H İL L İO Ğ L U , H alil — , ik tisat tarih ç isi, 12.
S A İD P A Ş A , sadrazam , 90n; — zam anında arşiv ka­
ta lo g la r ın ın y a p ılm a sı, 2.
S a in t-D e n is M a n astırı, 4.
S a in t-J u lie n b ö lg e s i (F ransa'da), I8n.
S Â K Î, k a lem traş u sta sı, 41n .
S ala n k a m in , 85n.
SA L İH E F E N D İ, F ilib e K a d ısı, 143n.
SA LİH P A Ş A , sadrazam (1 8 2 1 -2 2 ), 175n.
S A L İH -Z Â D E , sudurdan (III. S elim d evri), —
lâ y ih a sı, 3 3 5n .
S A L İH A S U L T A N , — 'ın ferâşet beratı, 46n.
sâ liy â n e , — lerin te s lim i, 28 4 .
s a lv e le rüknü, 5.
SA M İ E F E N D İ, ta 'lik üstadı hattat, 61; — nin çek tiğ i
tuğra, 75.
S Â R İM E F E N D İ, Londra S e fir i, — 1'nin tahriratı,
230n.
sarraf, k e fil — , 2 8 7 .
S â sâ n î, — m ühürleri, 83; — y a z ısı, 52.
S A U R Y , F. — , 7.
S C H A E N D L İN G E R , A nton C. — , A vusturyalI şar­
k iy a tç ı, 11.
S C H O N E M A N , E s s a i d e S y ste m G e n e ra l d e D ip lo -
m a tiq u e y a za rı, 4.
se b e b -i tahrir hükm ü, 11, 34, 62 , 72, 83, 127n, 192-
196; — arkasında h ü cc et-i zahriyye, 358; — le-
rinde defterdar im zaları, 195; — nde davet rük­
nü. 193; beratlarda — form ülü, 127; h üccette
— , 35 8 .
S e g e d in , — S a n ca ğ ı, 144n.
selâ m , m ektubda — rüknü, 225.
S e lâ n ik . — M utasarrıfı, bk. M ehm ed Paşa.
SE L Â N İK Î M ustafa E fendi, m üverrih, 117n.
Selçu k lu lar, 6 0 , 66; siyakatin — zam anında A nado­
lu'ya g ir işi, 64.
SELİM I.. Sultan — , bk. Y avuz.
SELİM II., Sultan — . 92; — şe h z a d e liğ i, 117; —
tuğrasında "şah" k e lim esi, 74.
158, 159n, 161n, 162, 181, 208 n , 335n; — devri
b elg ele rin d e tahrir m ahalli, 114; — saltanatında
kâğıt îm âlâthanesi kurulm ası. 27; — salta­
natında yabancı e lç ilik le r in kurulm ası. 231; —
tuğrasında "han" sıfa tı, 73n; — zam anında
M eşveret M e c lisi, 326; — 'in hattını taşıyan
v a k fiy eler, 367n; — 'in arm alı mührü, 86; — 'in
ferâşet beratı, 46; — 'in hatt-ı hum âyûnu/lan,
175n, 176n, I 8 0 n -I8 2 ; — 'in im zası, 156; — 'in
m ühürleri, 85n, 87n; — 'in nâm eleri, 149; — 'in
tuğrası, 75; — 'in v a k ıf mührü, 91; — 'in y a z ısı,
182. M ustafa III.'nin — 'e verdiği borç te­
m essü k ü , 288.
SELİM , şeh zâd e — bk. S elim II.
SELİM A Ğ A , Hacı — , — ’nın v a k ıf mührü, 92.
S E L İM ŞA H , bk. Y avu z S elim .
Sem erkand, 17; — âbâdîsi k âğıt, 31, 32; — hatayîsi
kâğıt, 33; — k âğıdı, 24 , 367; — 'da kâğıt îmâ-
lâthâneleri kurulm ası, 17; — 'da kâğıt yapım ı,
18; harîrî — î k âğıt, 24; sultânî — i kâğıt, 24.
SEM İZ ALİ P A ŞA , sadrâzam (sad. 1 5 6 1 -6 5 ), — 'nin
R um eli B e y le r b e y iliğ i, 224n ; — 'nin sadra­
za m lığ ı, 80n.
sen ed , 8, 10, 192, 2 3 2 , 2 8 1 , 2 9 0 , 30 6 , 33 3 , 350, 359;
— lerde kâğıdın k u lla n ılışı, 294; alım -satım
— leri, 59; borç — i, 59, 29 2 ; m aaş — i, 291;
m em hur m akbuz — i, 294; rehin — i, 293; tapu
— i, 290; tasdiknâm e m übâdele — i (proce-
v e rb al), 290.
serasker, — adresi, 242; — paşa, 230n.
sere, 71; defterdar im zası — si, 82; kuyruklu im za
— si, 81, 83; p en çe — si, 78, 79, 87; tuğra — si,
91 .
S e r v e t G a ze te si, 145n.
SE Y Y İD ALİ EFE N D İ, Paris S efiri, — 'nin tahriratı.
231 n, 326n .
SID K I, kalem traş u sta sı, 4 İn.
SIG ISM O N D , Leh K ralı, 148n, 155n, 161n.
sınırnâm e. 99 , 146.
S iv a s, 79n, 1 15n; — H âkim i. 205n; — K adısı. 205n;
— m akası, 49; — N â ib i, 205 n . 227n .
sic il, 8, 358; hü ccetin — e kaydı, 357; şe r 'iy e — leri,
7,9; ş e r 'iy y e — terinin y a z ıs ı. 61.
S ic ill-i A h val, 192.
S ic ily a , — 'da papirüs yap ım ı, 16.
Siirt, — Ş e r 'iy y e s ic ille r i. 25n.
S ile z y a , — 'da ıhlam ur kabuğundan kâğıt yapım ı. 21.
S ilistr e . — B e y le r b e y isi, 109n, 1 lOn.
Sim k eşh ân e, 270n .
SİN A N P A ŞA , bk. K oca— ,
Siv a s, — V â lisi. bk. R eşid M ehm ed Paşa.
siyak at, 9, 62 . 6 4 , 66 . 68, 70. 143, 25 9 , 262, 267.
26 8 , 2 6 9 , 2 7 0 -2 7 2 . 2 7 7 -2 7 9 . 28 3 , 286, 299.
310; — -ı Arabî, bk. dîvân rakamları; — harf­
leri, 65; — kırm ası, 284; — m ürekkebi. 46; —
yazısın ın ö z e llik le r i, 65; der-kenarlarda —
y a z ısı, 65; timar beratı y a z ısın d a — . 138. 145.
SİY A V U Ş PA ŞA . K anijeli — . sadrâzam (1 5 8 2 -8 4 .
158 6 -8 9 , 1 5 9 2 -9 3 ), 224n.
SM ITH , Spencer — , — in m ührü, 95.
Sofya, — Ü n iv e rsitesi, I I.
 İ N D E K S
Sogdiyan. — h avâlisinde kâğıt im âli, 17.
SOKOLLU Mehmed Paşa. sadrâzam
156 5 -1579), Rum eli B e y ler b ey iliğ i. 224n.
som , — kalem, 39, 39.
SPIELM A N , John — , — 'ın İngiltere'de ilk kâğıt
im âli im tiyazını alm ası, 18n.
su dam gası, bk. filigran.
SU B H t, m üsteşar v ek ili. 1 15n.
Sudan, — 'nin arab zam kı, 42.
sulhnâm e, 9, 10, 79, 146.
Sultanahm et, İstanbul'da sem t, 1.
Suluca. — ve te vâb i'i m ukataası, 283n.
sûr-ı hüm âyûn, 261 n.
sûret, 20 3 , 21 İn, 270, 281, 3 6 8 ; — tezkireleri, 267,
268; — üzerinde buyuruldu ve sahh, 204; belge
— leri, 13; darbhaneden verilen — ler, 270; d e f­
ter — i, 116n, 283; ferman — leri, 175; hatt-ı
hümâyûn — leri, 176n; kadı tasdikli — , 143,
368, 369; kaim e — i, 279; kalem — leri. 308;
m ukabele — i, 269; nâm e-i hümâyûn — leri, 162;
ödem e — i, 270; ruznam çe — i, 268; tahrir d ef­
teri — i, 272; tahsis b elg esi — i, 27 0 , 271; tahvil
— i, 268; tasarruf b elgesi — i, 270; tem essük
— i, 2 67, 282n; tem essük üzerine verilen — ,
268; tertib defteri — i, 271, 272n.
S u re l-i D e fte r-i S a n c a k -i A r n a v id , H. tnalcık'ın eseri,
12.
surre, — çıkarılm ası, 253; — m ektubları, 35.
SU U D Y A V SÎ EFEN Dİ, hattat, 64n.
SÜ LEY M A N FEVZİ PA ŞA , defterdar (def. 1782-84.
1785), — 'nin im zası, 82.
SÜ L E Y M A N I., bk. Kanûnî.
SÜ LE Y M A N II., Sultan — , — 'ın hatt-ı humâyûnu,
181; — tuğraları, 75.
SÜ LE Y M A N , III. Ahm ed'in şeh zâd esi, — 'ın sünnet
düğününde sarf e d ilen kâğıtlar, 36n.
SÜ LE Y M A N , Emir — , — 'ın tuğrası, 74n.
SÜ LE Y M A N , M irliva — , yâverden (II. A bdülham id
d evri), — lâyih ası, 336n, 337n.
SÜ LE Y M A N A G A , m ü tesellim , 243n.
SÜ L E Y M A N Ç A V U Ş, — 'un mezarı (Eyüb'de) taşın ­
daki v ak fiye, 366.
Süleym an Paşa C âm i'i (E dirne'de), — va k fiy e si, 367.
SÜ L E Y M A N ŞAH , Orhan Gazi'nin oğlu, 125n.
S ü leym an iye, — C âm i'i, 42; — C âm i'i cüzh an lıgı,
13 5 n.
S ü le y m a n iy e C am i ve İm a re ti in ş a a tı, Ö. L. Bar-
kan'ın eseri, 12.
S Ü L E Y M A N ŞA H , bk. Kanûnî.
sülüs (y a z ı), 38, 54, 55, 57 -6 0 , 161, 172, 291, 368;
— -i m üsenna (sim etrik), 56; — yazıda zü lfe,
62; — yazının harekeleri, 56; — yazının ö z e l­
likleri, 56; c e lî — , 55, 56.
sülü seyn, tûmar yazının küçük boylarından, 54, 55.
SÜ R EY Y A PA ŞA , II. Abdülham id'in başkâtibi,
187n.
Süryânî, — y a z ısı, 53.
SZ IL A D Y , Aron, Macar şarkiyatçı, 7.
şabta, — kâğıdı, 36.
ŞAH SU LT A N , III. M ustafa'nın kızı, III. M ustafa'nın
— a verdiği borç tem essükü, 288.
Şam, 54; - kâğıdı, 18, 24; - m akas., 49; — V alisi,
bk. İbrahim Paşa, Osman Paşa; — da kağıt
(sad.
yapım ı, 18.
Şatıba, (Ispanya'nın V alencia b ö lgesin d e), 36; — da
kâğıt yapım ı, 18.
şefâatnâm e, 146.
ŞE H İN ŞA H , şehzade, 74.
Şehre-küstü C âm i'i (A n teb ’de), 218n.
şem ‘-i asel. bk. balmumu.
ŞERlF PA ŞA , defterdar (III. Selim d evri), —
lâyih ası, 335n.
şer 'iy y e s ic ille r i, 350.
ŞEVK İ, kalem traş u stası. 41n.
ŞEYH HA M D U LLA H , hattat, — m ürekkebi, 43.
şıkk-ı sânî, — defterdarı, 80, 83.
Ş ik â v e t d e fte r le r i, 62.
şuhûdü'l-hâl, hüccette — , 358; m ülknâm ede — , 137;
vak fiyed e — , 366.
şukka, 10, 179, 230, 2 3 3 . 241n , 243, 3 7 ln ; — adresi,
238; — elkabı, 234; — tarihi, 235; — üzerine
telh is, 212; — h âtim esi, 235; Tanzim at sonrası
— elkabı, 234.
Şumnu , 241.
Şûrâ-yı D evlet, 187n, 246, 329, 330; — daireleri,
330n; — m azbatası, 90. 95, 328, 330, 334n.
tablet. H itit — leri, 15; pişm iş — ler, 15.
TA C -ZÂ D E C a'fer Ç eleb i, nişancı (n iş. 1 5 0 2-12),
— 'nin siyakati geliştir m esi, 64.
TAHİR BEY , matbaa sahibi, berat sahtekârlığına
karışanlardan, 145n.
TAHİR P A ŞA , Erzurum V â lisi, 238n.
T A H M A SB I., İran Şahı, 151, 159n.
tahm id, bk. davet rüknü.
TAH M İSC İO Ö LU , — isyanı (1 8 3 2 ), 246.
ta h r ir d e fte ri, bk. defter.
tahrir m ahalli, 113, 121, 137, 142, 170, 172, 211;
ahidnâm elerde — , 167; beratlarda — , 131;
D îvândan verilen belgelerde — , 1 14; m âliyeden
v erilen belgelerd e — , 114, 116; nâm e-i
hümâyûnlarda — , 155; seb eb -i tahrir hükmünde
— , 195.
tahrir, 9; m uhallefat — leri, 34.
tahrirat, — başkâtibi, 333; — K alem i, 233.
tahrirat (b elge cin si), 179, 2 2 9 -2 3 1 , 238, 240n , 243,
2 46, 278, 296, 326, 371 n; — adresi, 238; —
adresinde beduh, 239; — cin sle ri. 231; — zarfı
adresi, 233; — 'ın kaim eden farkı, 233; — da
kâğıdın k u lla n ılışı, 2 3 3 ; ------1 a liy y e, 2 3 2 ; ------ 1
nezâret-penâhî, 232; — -ı sâm iye, 232; — -ı
um ûm iye, 2 3 2 ; ------ 1 v ilâ y et-p en âh î, 232; — ın
şek il ö z e llik le r i, 233; Adana V ilâyetinden
gönderilen — , 233; H aleb V ilâyetin d en g ö n d e­
rilen — , 233; havale — ı, 232; irsâliye — ı, 232;
normal — , 231; şifre — , 23 1 , 232.
TAH SİN PA ŞA , II. Abdülham id'in başkâtibi, 190,
191 n.
tahvil, — K alem i, 295n; — O dası, bk. dîvân kalem i;
tahvil (b elg e c in si), 9, 10, 272; — sûreti, 2 6 8 , 28 1 ,
— tezk iresi, bk. tezkire; — lerde kâğıdın kul­
la n ılışı, 294; memhûr — , 284.
takrir, 8, 180, 184, 205, 21 4 , 27 0 , 277, 30 0 , 301,
3 34, 335; — cin sler i, 215; — üzerine buyurul-
412 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
du, 198, 20 2 ; — ü zerine hatt-ı hüm âyûn, 179,
182; — ü zerin e te lh is, 212; — de nakil rüknü,
2 1 4 ; — de tarih, 215; — lik kâğıt, 21 6 , 2 9 9 , 334,
3 3 7 ; B â b ıâ lî'y e v erilen — ler, 215; bütçe — leri,
21 5 ; çift — lik kâğıt, 33 4 , 337; defterdar — i.
179; K ırım H anı'nın — i, 2 l4 n ; sadrazam — i,
179; sadrazam a y azılan — ler, 2 1 5 , 216; sefaret
— leri, 2 15; serask er — i, 179; şifâh î — ler, 21 5 ,
216.
tak vim , hicrî — , 113.
T a k v im -i V e k â y i', 3 7 2n .
ta 'lik (y a z ı), 38n, 3 9 , 6 0 , 68 , 161, 30 7 , 32 0 , 350,
35 9 ; — k ırm ası. 61; — yazıla ca k kâğıtların
âharı, 22; — in k u lla n ıld ığ ı yerler, 60 , 61; — in
m e n ş e ’i, 60; — in y a z ılış ö z e lliğ i, 61; c e lî — ,
61; ince (-h ü r d e , h afi) — , 61; n esh — , bk.
n e s — ; şik e s te — , 60.
t a n s i I, bağlanan harflerin u z a tılm a sı, 54n.
T anzim at, 6, 7, 8 7 -8 9 , 95, 122, 163, 168, 169, 172,
177, 187, 190, 199, 208 n , 21 1 , 2 4 6 , 2 4 7 , 28 1 ,
2 9 9 , 3 0 8 , 3 2 1 -3 2 4 , 32 9 , 33 2 , 33 4 , 34 9 , 371 n; —
d evri m e c lis le r i, 325; — devri m ec lisler i m az­
b ataları, 32 8 ; — devri m u âhedeleri, 170; —
so nrası elk a b ı, 2 3 4 , 238; — sonrası evrakı, 249.
ta rif-i n e fs, arzda — , 21 9; arzuhalde — , 304.
Tarih A raştırm a M erk ezi, ( l.Ü . E debiyat F akültesi'ne
b a ğ lı), 12.
T a rih A r a ş tır m a la r ı D e r g is i, 13.
T a rih D e r g is i, 1 3.
T a rih E n s titü s ü D e r g is i, 13.
T a rih V e s ik a la r ı, 12.
tarih, 142, 3 0 8 , 3 19; — araştırm aları, 1; — ci K alem i,
121; — s iz b e lg e ler , 372n; âdet te zk irelerin d e
— , 2 5 8 ; ahidnâm e — leri, 167; a n -ce m â ‘at
te z k ir e si — i, 259; arîza — i, 32 3 , 324; arz
te z k iresi — i, 2 4 7 , 2 48; arzuhal — i, 306; askerî
berat — leri, 134; b elg e le rd e — , 371n; b e lg eler e
— a tılm a sı, 69; berat tezk iresi — i, 251; borç
se n e d in d e — , 29 3; buyuruldu — i, 199, 20 3 ,
31 4 ; c iz y e te z k ir esi — i, 260; der-kenar — i,
143, 3 1 2 , 314; dîvân tezk iresi — i, 262; D îvân-ı
H üm âyûndan y a zıla n beratlarda —, 131;
D îv â n -ı H üm âyûndan y azılan ferm anlarda — ,
113; em ir te z k iresi — i, 251; ferm anlarda — ,
112, 113, 119, 120, 124; F etvâhâne der-kenârı
— i, 35 0 ; fetvalarda — rüknü, 343; hatt-ı
hüm âyûnlarda — , 179, 181, hazin e tezk iresin d e
— , 2 6 2 ; hicrî — , 155, 167, 170, 190, 193, 28 2 ,
3 0 6 , 3 2 8 , 3 3 4 , 3 7 In ; hüccet — i, 357; hü ccet-i
za h riy y e — i, 196, 196, 359; ilm ühaberde — ,
2 9 5 , 2 9 6 , 30 0 ; iradelerde — , 190, 192; izdiyad
te z k irelerin d e — , 266; i'lâm d a — , 348; kadı
arzlarında — , 21 9 ; kâğıdın — le n d ir ilm e si, 21;
k aim ed e — , 2 7 6 , 277; lâyihada — , 33 6 , 337,
3 39; m âlî — , 193; m aliye beratı — i, 131, 139;
m a liy e k alem leri der-kenarında — , 311; m â li­
y ed en y a zıla n ferm anlarda — , 113, 121; m azba­
talarda — , 3 2 8 . 3 3 2 . 334; m ektub — i, 2 2 2 , 227;
m e v â cib tezk iresi — i, 266; m ezad k aim esi — i,
2 7 9 , 28 0 ; m îlâdî — , 155, 167, 170, 282; m uâhe-
d elerde — , 170; m ubaya‘a tez k iresi — i, 267;
m ûcib buyuruldusu — i, 205; m ukabele sûreti
— i, 26 9 ; nâm e-i hüm âyûnlarda — , 155; ödem e
— i, 2 64; öd em e sûreti — i, 270; pul üstünde — ,
306; rehin sen ed i — i, 293; rûmî — , 190, 193,
30 6 , 3 2 8 , 3 3 4 , 3 7 İn; ruus tezk iresi — i, 256,
2 5 7 , 26 9 ; ruznam çe sûreti — i, 269; seb eb -i tah­
rir hükm ünde — , 195; sûret tezkireleri — i, 268,
271; şukka — i, 235; tahrir d efteri sûretindeki
tashih — i, 272; tahrirat — i, 2 3 1 , 233; tahsis
b elg esi sûreti — i, 271; tah sis tezk iresi — i, 30;
tahvil sûreti — i, 268; tahvil tezk iresi — i, 273;
takrir — i, 215; tayinat tezk iresi — i, 273; tel­
hisde — , 211; tem essü k te — , 2 8 2 -2 8 4 , 286.
2 8 8 , 294; teslim tezk iresi — i, 273; teslim
te zk irelerin d e öd em e — i. 273; tezk ire-i a liy y e-
lerde — , 250; tezk ire-i sâm iyye — i, 249; timar
beratı — i, 139, 145; tim ar beratı tezkiresinde
— , 252; vak fiy e d e — , 366; zim m et tezkiresin d e
— , 27 5 .
Tarih-i O sm anî E ncüm eni, 3, 5; — M e c m u a sı, 5, 6,
8, I I , 12.
t a r s i f , harfin kendinden sonra ge len harfe bağlan­
m ası, 54n.
tasdik ib âresi, hüccetd e — , 351; vak fiy e d e — , 360.
367.
tasdiknâm e, , 146, 163, 185; m uâhede — s i/le r i, 169.
170, 172, 2 8 2 , 29 0 ; m u kavele — leri, 58.
T A S S IN , Rene Prosper — , N o u v e a u T ra ite d e D ip lo -
m a tiq u e r\n yazarlarından 4.
t a s t i r, harflerin satıra oturm ası, 54n.
T A TA R C IK A B D U L L A H EFE N D İ, — lâyih ası,
335n.
TA TE, John, — 'in İngiltere'de ilk kâğıdı yapm ası,
18n.
ta v siy en â m e , 146.
ta v z îh -i meram (arzuhal rüknü), 305.
tayînat, — te zk iresi, bk. tezkire,
tebrik, — nâm e, 146; bayram — i, 228; kandil — i,
22 8 ; ram azan — i, 228; tayin — i, 228; yeni yıl
— i, 2 28; ayrıca bk. m ektub.
T ebrîz, gûnî — î k âğıt, 24; — liler , 24.
teb yîn -i istihkak (arzuhal rüknü), 305.
tec d îd , bk. berat, ferm an.
tefâ v ü t-i h asen e, 193n, 194, 2 6 9 , 273.
tehdid (c o m m in a tio ), 112, 118; buyurulduda — , 200;
ferm anda — , 112.
tehdidnâm e, 146, 159.
te h n iyetn âm e, 146.
T eke, — S an cağı, 136n.
te'k id / tehdid (sa n ctio / co m m in atio), 111. 112;
ahidnâm elerde — , 166; beratta — , 130, 134,
139; buyurulduda — , 200; fetihnâm elerde — .
160; nâm e-i hüm âyûnlarda — , 154; seb eb -i tah­
rir hükm ünde — , 195, 196; — ferm anları, 117,
118; — ve lânet. 5.
te 'k id n âm e, 146.
telgraf, 2 3 5 , 298; — kâğıd ı, 2 3 5 . 237; — m etni. 238;
— hâne b ilg iler i (telgrafta), 237; — nâm e. 146,
236; resm î — , 235; şifre — . 238.
telh is, 5, 6, 9, 10, 34, 175. 180, 182, 190, 2 0 4 -2 0 6 .
2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 4 , 2 1 6 . 2 4 6 , 2 4 7 , 2 6 8 . 27 0 , 271.
2 7 6 , 2 7 7 , 2 7 9 , 2 8 0 , 307, 31 3 , 314; — cin sler i,
212; — d a veti, 207; — elk ab ı, 207; — kâğıdı.
28, 34 , 213; — k esesi. 207; — m e c m u a la rı,
207; — tezk ir esi, 207; — ü zerine buyuruldular.
198; — ü zerine hatt-ı hüm âyûn. 178, 179, 182;
— c i, 207; — de dua rüknü. 208; — de tarih
rüknü, 211; — in y a z ısı, 213; — lerde tarih, 181;
— lik kâğıt, 30, 35; arz üzerine — , 212, 220;
arzuhal üzerine — , 212; başdefterdar — i. 213.
261n , 2 7 9 , 28 1 , 28 5 , 289; beyaz üzerine — ler,
2 1 2 , 213; hed iye takdim i — i, 210; hitabet — i,
210; kaim e üzerine — , 212; kalem şefin in — i,
2 04; m evâcib — i, 209; sadrazam — i, 174, 179,
212; sadrazam a sunulan — ler, 213; sadrazam a
 İ N D E K S
sunulan — lerde imza, 213; şukka üzerine — ,
212; takrir üzerine — , 212.
t e l i f , bağlanm ayan harflerin uyum u, 54n.
Telkat (K eşan'ın köyü), 1. Murad'ın — daki vakfı,
360n.
tem cid, bk. davet.
tem essük. 10, 192, 196, 269, 273, 2 8 1 , 282, 285,
2 87, 292; — kâğıdı, 283; — m etni, 286, 288; —
olarak verilen hüccet, 357; — sûreti, 267, 282n;
— vermek için suretler, 267; — lerde davet
rüknü, 282; — lerde im za, 282; — lerde kâğıdın
k ulla n ılışı, 294; — lerde nakil rüknü, 282;
— lerde tarih, 282; — lerde unvan rüknü, 282;
— Un iâdesi, 286; — Un im hası, 288; ahidnâm e
— ü, 165, 167, 281; borç — ü, 283, 286, 288;
deyn — ü, bk. borç— ü; em r-i şe r if için — , 283;
klâsik devir — leri, 281; memhûr — , 284; muka­
ve le — ü, 289; tesellüm — ü, 284; zabıtnâm e
— ü, 289.
tem liknâm e, 146.
tenbih / te ’kid, nâm e-i hümâyûnlarda — rüknü, 154.
terakki, 2 64, 269; — hüküm leri, 34.
terkin. — kaydı, 144; kayıt — i, 145.
Tersane, — Em ini, 226n, bk. M ustafa Sıdkı.
teslim , — tezk iresi, bk. tezkire,
tesliyetnâm e, 146.
teşrif, — tezk iresi, bk. tezkire.
Teşrifat K alem i, 291.
TEVFİK EFENDİ, Hacı — , D. H. kâtibi, berat sah­
tekârlığına adı karışanlardan (1 9 0 4 ), 145n.
te v k i’ (y a z ı), 9, 55, 5 8 , 60, 172, 172n, 172n, 368.
te v k i’, bk. tuğra.
i e v k i y e, yazıda harfin hakkını verm e, 54n.
texam atl (kaya k âğıdı), 16.
tezhib, tuğraya — yapılm ası, 75; vak fiyelerde — ,
367.
tezkire, 10, 11, 45, 81n, 145n, 160, 175n, 203, 214,
2 16, 230, 2 4 5 , 274, 275, 277, 284, 287, 295,
3 00, 330, 336; — -i a liy y e, 249, 2 5 0 ; ------ i
m a’rûza, 10, bk. arz — s i ; ----- i sâm iyye, bk. arz
— s i ; ----- i se n iy y e -i âsafâne, bk. arz — s i ; ------ i
sen iy y e-i vekâlet-penâhî, bk. arz — si; — sûreti,
205; — siz timar beratları, 77; âdet — si, 245,
258; an -cem â‘at — si, 245, 259; arz — si. 2, 180,
1 8 3 -188, 190, 2 4 5 -2 4 7 , 249, 250, 328, 371n;
arz — lerinde im za, 248; arz — lerinde tarih,
248; arz — lerinin kâğıdı, 248; arz — lerinin
y a z ısı, 248; bayram davet — si, 253; berat — si,
140, 2 45, 251; ciz y e — si, 89n, 245, 259; davet
— si, 35, 50, 245, 253, 254; davet — leri elkabı,
*53; dîvân — si, 24, 30 -3 4 , 39n, 41, 4 5 -5 0 , 245,
2 60, 261, 273; dîvân — si elkabı, 260; dîvân
— sinde dua rüknü, 260; dîvân — si tarihi, 262;
edâ — si, 245, 257; em ir — si, 245, 250, 279;
em ir — sinin hâtim esi, 251; esâm e / esâm i — si,
24 5 , 255; e sn a f — si, 245; gümrük — si, 245; ha­
zine — si, 245, 262, 263; hırka-i şe r if ziyâreti
davet — si, 253; hüküm — si, bk. em ir — si; ib-
tidâ — si, 245, 263; icm al — si, 245, 264; ihbâri-
ye — si, 245; ilm ühaber — si, 299; inha — si,
245; in ’am — si, 245, 264; irade — si, 245, 250;
irsâliye — si, 270; istizan — si, 245; izdiyad
— si, 245, 265, 266; izin — si, 307n; kalem iyye
— si, 245; kira edâ — si, 257n; m aliye — leri,
83, 2 57, 267, 273, 278, 279; m asraf — si, 245,
266; m evâcib — si, 245. 266. 266; m evâcib
413
icm âli — si, 264; m evlid davet — si, 34, 253;
muâyede — si, 34; mubayaa — si, 245, 267; mu­
hasebe icm âli — si, 264; mühimmat si, 245,
270; mürur — si, 245, 254; müşâhare — si, 245;
nezâret — si, 246, 247; ruus — si, 140. 245, 255,
256; sadâret — si, 232, 297; sûret — si, 267,
268; tahsis — si, 30; tahvil — si. 245, 257, 268,
2 72, 273; tayinat — si, 245, 273; telh is — sı,
207; terhin — si, 245; teslim — si, 245, 286;
teşrif _ s i, 245; timar — leri, 79; timar beratı
— si, 251, 252; yeniçeri — leri kâğıdı, 35;
zim m et — si, 245, 275.
t e z k i r e c i , ----- i ev v e l, 35, 3 2 1 n ; ------i sânî, 34.
Tırhala, — V ilâyeti m azbatası, 95n.
timar, — beratı, bk. berat; tezkireli — , 136; tezkire-
s iz — , 136.
Tokad, — K adısı, 105n.
T oledo (İspanya'da), — 'da kâğıt yapım ı, 18.
Tomruk Dairesi (İstanbul Sultanahm et'te), — 1'nin
arşiv olarak k ullanılm ası, 1.
Topkapı S a ra v ı M ü zesi M ü h ü rle r S e k siy o n u R e h b e r i,
İ. H. U zunçarşılı'nın eseri, 1 1.
Topkapı Sarayı, 1, 2, 261 n, 327; — A rşivi, 200n; —
kütübhaneleri, 179n; — mühür kolek siyon u ,
85n, 88; — ’ındaki b elgelerin ta sn ifi, 3.
torba, 243.
TO U STA IN , Charles François, N o u v e a u T ra ite de
D ip lo m a tiq u e ’\n yazarlarından, 4.
Trablusgarb, — B e y le rb ey isi, 79n.
T reviso (V en ed ik 'd e), — b ö lg esi, 25.
Troyes (Fransa'da), 18n.
T S ’Aİ L UN, ilk kâğıdı yapan Ç inli (M .S. 105), 17.
tuğ, 71-74; defterdar im zasında — , 82; p en çede — ,
77; fetva davetinde — , 344; kısa k eşîd eli pençe
— ları, 78; kuyruklu im za — u, 81, 83; pençe
— ları, 79.
tuğra, 13, 58, 71, 74 -7 7 , 85-8 7 n . 91, 99, 100, 101.
118, 122, 124, 125, 128, 134, 136. 137n,
140-142. 145, 148, 155, 1 62-164, 168, 169,
172, 192, 193, 202, 371n; — şek lin d e mühür,
93; — larda "han" sıfatı, 73; — larda tezhib, 174;
— lı ahkâm kâğıdı, 71n, 117; — lı ahkâm, 81n;
— lı altun, 286; — lı b eyaz kâğıt, bk. tuğralı
ahkâm kâğıdı; — lı tapu sen ed i, 290; — ya
benzeyen fetva davetleri, 343; dam galarda — ,
306; fermanın — sı, 116; ilk devir — ları, 72;
nâm e-i hümâyûn — larında tezhib, 161; Oğuz
hakanlarının — ları, 71; Osm anlı padişahlarının
— ları, 71; padişah vak fiyelerin d e — , 367;
şehzâde — ları, 73n.
T u h fe -i H a ttd tin , M üstakim -zâde'nin ese ri. 42.
Tuna, — V ilâyeti. 2 3 İn; — v â lisi. bk. M idhat Paşa.
Tunus, 169n; — B ey ler b e y isi, 79n.
Türk Tarih E n cü m e n i M e c m u a sı, 12.
Türk, — alfab esi, 13; — b elg eler i, 7; — hükümdar­
ları, 71; — m urahhasları, 290; — tarihçileri, 1 1,
•2; — ler, 25n, 43 17; — lerin Arab y a zısın ı b e­
nim sem eleri, 50; — lerin paçavradan kâğıt
yapım ı, 19; Avrupa'daki — sefâretleri, 90; Or-
taasya — lerinin kâğıt îm âli; O sm anlı — leri, 83.
T ü rkisc h e S c h riffe n au s dem A rc h iv e de s P a la tin s N i-
ko la u s E ste rh â zy , Fekete'nin eseri, 9.
Türkistan, — kâğıtları, 18.
T ürkiy e M a d en leri, A hm ed R efik ’in ese ri, 12.
Türkiye, 12, 50.
414 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

U II.'nin — leri, 367n , 368n; M ustafa III.'nin — si,

367n; Ishak Paşa — si, 367; Nuh Efendi — si,
3 6 İn, 363n , 364n; P ertevniyal V alide Sultan
u lu fe, 2 6 4 . — si, 365n; R eşid O sm an B ey — si, 365n; rulo
unvan (in titu la tio ), 5; ahidnâm elerde — , 165, 172; — , 367; V eliyü d d in Efendi — si, 361 n; Zeyni
beratlarda — , 128; fetihnâm elerde — , 160; Hatun — si, 364n.
m uâhede tasdik n âm elerin d e — , 169; nâm e-i v ak ıf, — kayıdları, 68; — te v liy e tle r i, 140; — nâme,
hüm âyûnlarda — , 148, 149; te m essü k lerd e — , 146.
282. V a k ıfla r D e r g is i, 12.
Urfa, — lâ lıs i, 46n . V a le n c ia (İspanya'da), 18.
U rkunden A c te n s tiic k e zur G e s c h ic h te d e r V a lid e C â m i‘ i (Ü sküdar). 123n.
V e rh ü ltn is s e z n is c h e n ö s le r e i c h , A. G evay'ın varak, altın — , 4 5 , 46.
e se r i, 7. varaka (b e lg e ad ı), 2 0 0 , 221.
U rla, İzm ir'in k azası, 218 n , 144n, — K azası nâibi, V arşova, 9n.
bk. M ehm ed. V A S F İ, kalem traş u sta sı, 41n.
U s ü l-i İ n ş a ' ve K ita b e t , M ehm ed T e vfik 'in e se ri, 6. V âsıt (D ic le üzerinde şeh ir), — kam ışlarından
U s û l-i K itâ b e t- i R e s m iy y e , M ehm ed Fuad'ın e se ri, 6. y apılan kalem ler. 37.
U şak, — K a d ısı, 3 09n. v a siy etn â m e , 10.
U Ş Ş Â K Î-Z Â D E , — 'nin m uk avele lâ y ih a sı, 339n. vasla, 72, 74; — lı p en çeler, 228; — lı tuğralar, 74.
U ygur, — D e v le ti, 5. V atikan. — a rşivin in kuruluşu (X V II. y y .), 2.
U Z U N Ç A R Ş IL I, İsm ail Hakkı — , tarihçi, 11, 200n; v ek â letn a m e , 10.
— 'nin pen çen in başlan gıç tarihi hakkındaki v e k a y i'n ü v is, 34.
g örü şü . 76. VELİ E F E N D İ-Z Â D E Emin E fen d i, sudurdan (III.
S elim d e v ri), — lâ y ih a sı. 335n.
VE L İD BİN A B D Ü L M E L İK , E m evi h a life si, — d ev­
rinde k u llan ılan y a z ı, 54.
ü V E L İY Ü D D İN E FE N D İ, — v a k fiv e si, 361n.
V E L İY Ü D D İN EFE N D İ, m üderris ve ta lik yazı
üstadı (111. A hm ed d e v ri), 161.
Ü m m ü 'l-C im âl, Ürdün'ün doğusunda Havran y a k ın ın ­ V E L K O V , A sparuh — , B ulgar şark iyatçı, 10.
da, — k itabeleri (M . S. 2 5 0 ), 51. vellu m (parşöm en c in s i), 17.
ÜN V E R , S ü h ey l, tıp tar ih ç isi, 4 2 , 43n. V en ed ik , 25; — a r şivin in kuruluşu (X I. y y .), 2; —
Ü rdün, 5 I . D ev let A r şiv i, 166n; — D oju, 147n. I53n.
Ü rgüp, — K ad ısı, 78n; — K adısının arzı, 2 1 7n. 154n, 155n, 162. 164n, I66n , 224n, 225n: —
220 n. D oju elk a b ı, 150; — E lç isi, 209.
Ü sküdar, 4 0 n , I23n ; — m atbaası, 28. V en ed ik liler , — e ve rilen ahidnâm e, I67n; — in Ça­
nakkale B oğazı'n ı ab lu k ası, 173.
vesik a (b e lg e a d ı), 200.
V İC T O R İA , İngiltere K r a liçe si. I56n , I85n.
V V idove O s m a n o tu r s k i D o k u m e n ti, A. V elkov'un eseri.
II.
V iranşehir. — M utasarrıfının şukkası. 233n.
V A H D E D D İN , Sultan M ehm ed (V I.) — , — 'in
V iyan a, 4, 154n.
tuğrası, 7 5, 188, 191; — devri iradeleri, 192;
V iz e. — K azası, 1 1 7n.
— 'in im z a sı, 1 89.
V A H İD EFE N D İ, O sm anlı e lç is i, I57n.
V A H İD P A ŞA , M ehm ed Emin — , — 'nin p en ç eli te ­
m essü k ü , 2 8 9n. W - X
V A H Y İ, kalem traş u stası, 41n.
V A İN E S , D. de — , D ic lio n n a ir e d e D ip Io m a tiq u e
G a tte r e r y a za rı, 4. W ITTEK , Paul — , A vusturyalI şark iyatçı, 1 1. 74n.
V Â İZ -Z Â D E M EH M ED , — 'in a rîzası, 321n. X ativa, bk. Şatiba.
v a k fiy e , 9, 10. 5 9 , 72, 137, 145, 3 5 9 , 36 0 , 36 3 , 366;
— m etni, 361; — m etninde hâkim in karan, 365;
— ta n zim i, 367; — de davet rüknü, 360; — de
m evkufun tanım ı, 362; — de m ü te v ellin in Y
ta n ım ı, 361; — de tasdik ibâresi, 360; — de
v akfın şartları, 363; — de vakıfdan rücu, 364;
— lerde beddua, 365; — lerde k u llanılan ya z ı, YAHYA TEV FİK EFE N D İ, şey h ü lislâ m (Mart
368; — lerde tarih, 366; — lerin şek il ö z e llik le r i, 1791), — ’nin fetvalarında mühür bulunduğu.
366; — nin rükünleri, 360; B aradoğlu M ıgdıs 34 3 .
— si, 365n ; C ârullah V eliyü d d in Efendi — si, Y A K U T E L -M U S T A ‘SIM Î, hattat (ö. 1298). — nin
3 6 İn, 364n; d efter şe k lin d e — ler, 367; Edirne muhakkak ve reyhânîyi g e liştirm esi, 55, — ’nin
Sü leym an Paşa C âm i‘ i — si, 367; Emir Sultan m ürekkeb form ülü, 43.
— si, 3 6 7 , 368n; H acı Ş eyh M ehm ed E fendi Y alova, — k âğıth an esi. 27 , 27.
— si, 360n; Hanım Sultan — si, 368n; Haşan Y A M A N . Talat M üm taz — , 27n.
A ga D ârülhadisi — si, 361n , 362n; 363n; H e­ Y anya, 234n .
k im başı Öm er E fendi v a k fiy e si, 362n; M ahmud yarlık , 9.
 İ N D E K S
Y A V U Z SELİM , Sultan — . 149, I64n, I66n, 167;
— 'in mührü, 85, 87; — tuğrası, 126n; — 'in
tuğrasında "muzaffer" kelim esi, 73 — tuğrasın­
da "şah" k elim esi, 74;.
y azı. 15; — cins ve karakterleri, 15; — m alzem eleri,
15; — silk elem ek . 56n; — nin san'at yönünden
g e liştir ilm esi, 54; ahidnâm elerde kullanılan — ,
168; Arab — sı/ları, 5 0 -5 2 , 54; arîzalarda kul­
lanılan — lar, 324; arz tezkirelerinin — sı, 248;
ce lî — , 39, 40 , 44; çep — sı, 61; dîvân tezkire­
lerinin — sı, 262; Fenike — sı, 51; halife
dîvânlarından çıkan — lar, 54; hatt-ı hümâyûn­
ların — ları. 182; hüccetin — cin si, 358; irade­
lerde kullanılan — , 191; istifli — , 56; iMâmın
— sı, 349, 350; mazbatalarda kullanılan — , 334;
Nabat —sı, 51, 52; nâm e-i hümâyûnlarda kul­
lanılan — , 161; Sâsânî — sı, 52; Süryânî — sı,
53; tahriratta kullanılan — , 233; vakfiyelerde
kullanılan — , 368; zerendud (altın ) — , 56n.
Y AZIR, M. Bedreddin, K a le m G ü ze li'nin yazarı, 38n.
Y edik u le. — 'deki Osm anlı arşivi, 1.
yem ek lik (ziy a fe t), 253n.
Y em en, 238n; — serdarı, bk. M ustafa Paşa.
Y E SÂ R Î-ZÂ D E M ustafa İzzet E fendi, ta'lik üstâdı
hattat, 60.
Y eşilk ö y , 261n.
YILDIRIM BA Y E Z İD , Sultan — , , 72; — 'in tuğrası,
74n.
Y ıld ız Sarayı. 187n, 325n; — arşivi, 2.
Y İN A N Ç , Mükrimin Halil — , tarihçi, 6.
yoklam a kaydı, 143; beratlarda — , 139.
Yunan, Eski — , 3.
Yunanistan, — 'da papirüs kullanılm ası, 16.
YU SU F ÂGÂH EFEND İ, Londra sefiri, 153n.
YU SU F İZZEDDİN EFENDİ, veliahd, 188n.
YU SU F PA ŞA , Elhac — , ö z i V â lisi, 226n.
41 5
Y U SU F PA ŞA , Koca — , bk. K oca — .
Y U SU F ZİY A ED D İN PA ŞA , — nin telh isi, 21 İn.
Y U SU F , İmam — , — 'un vakfın sahih liği hakkındaki
görüşü, 365.
Y Ü M N Î, kalem traş ustası, 4 İn.
Y üzdeciyan, — m ukataası (A ksaray Sancağı'nda),
279n, 2 8 İn.
z
zabıtnâm e, — tem essükü, bk. tem essük.
zafem âm e, 159.
Zahire, — H âzinesi, bk. hazine.
ZAJA CZK O W SK I, A naniasz — , Polonyalı şarki­
yatçı, 9.
Z a m a n ım ızd a U sû l-i İ n ş a ’ ve M u h â b e re , M. C ev ­
det'in eseri, 6.
zamk, — m ahlûlü, 1 6 ; ----- 1 arabî, bk. Arab — ı.
zarf, 238; — üstüne adres, 243; pişm iş topraktan — ,
15; tahrirat — ı, 233; tahriratın — lanm ası, 239.
Zebed (H aleb civarında), — kitâbeleri (M .S . 512),
51.
zerefşan (altın serpm e), 142; — lı nâm e-i hüm âyûn­
lar, 161.
zerendud (altın la yazılan y a zı), 44.
Z eyd, 342, 349.
ZEYNÎ H A TU N , — v a k fiy esi, 364n.
ZİHNÎ, kalem traş u stası, 4 İn.
zim m et, — h a life si, 35; — te zk iresi, bk. tezkire.
zîr-m eşk lik , 47.
zoyam atl (hurma k âğıdı), 16.
Z ü b d e lü 'l-m ü n ş e â l, M ehm ed R ıf a t ’ın e seri, 6.
zü lfe, 56, 72, 74, 79; dîvânî yazıda — 62; nesih
yazıd a — , 57; sülüs yazıda — , 56.
E K L E R
 419
EKLER

- 2 -
Çeşidli kalemtraşlar
(Üstte kutu içindeki kalemtraş Rami işi olup Namık Kemâl'e âiddir)
420 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 3a -
Kuşakta taşınabilir gümüş devat
(Hokka ve silindirik kubur)

- 3b -
Hokkası, içine yerleştirilmiş bir silindirik kubur
 42 1

- 4 -
Yazı Takımı
(Hokka, kalemler, rikdan, makas)

-5 -
Çeşidli makta'lardan örnekler
422 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 6 -
"Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye" ibâresi olan Hamidiye Fabrikası kâğıdı filigranı
(DH.MEM. dos. 9)
 423
EKLER

- 7 -
Kâğıt makaslarından örnekler
4 24 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 8 -
Kozak örnekleri
 425
EKLER

SÜ L E Y M A N I

- 9 -
Sultan Kanûnî Süleyman tuğrasında rükünleri gösteren detay çizimleri
(Umur, Padişah Tuğraları, s. 159)
426 O S M A N I . I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

Fatih Sultan Mehmed Yıldırım Bayezid

Su lta n II. A b d ü l h a m i d S u lta n A b d ü l m e c id

- 10 -
Bazı padişah tuğraları
 427
EKLER

- 11 -
Mühr-i hümâyûnlardan örnekler
(TSM Mühürler Koleksiyonu)
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dl L l

* 1 3 1 ^ / , r* $ $ \
* g f#

--------- ~ M <1— mn ^ IV

rJL . V V 'VY -rr ^

F\ V * ‘

tioTiŞşjWbi. —

_ _ * __ A: v\ 4*0 ,

^4. —._ y v ^ v . ,
/ - o .a e ~-> -ı j ı^g* ^ -

/V *

^ b s ^ î-^

L
- 12 -
Tatbik mührü defterinden bir sahife
(BOA, Kepeci tasnifi, nr. 5133)
 429
EKLER

- 13 -
Tatbik mührü defterinden bir sahife
(Kepeci, nr. 5112)
 43 1
EKLER

- 15 -
Dîvân-ı Hümâyûn kitâbeti şâgirdliğine tayin için yazdırılan
çeşidli yazıları gösteren bir imtihan kâğıdı
(A.RSK. dos. 107/119)
 435
EKLER

- 17b -
Evâhır-ı N 1007 tarihli fermanın arka yüzündeki
"mûcebince hükm buyuruldu"ğunu gösteren buyuruldu
(A .D V N , dos. 7/71)
 433
EKLER

#rH
V ’
t

'ty & y j c*)fo>c~- -

■sjJ-^Sp2 l*Cj~'JCd* k'^Ir» U»Vfe

Lsfiy^'p '* ii\± ^ ^ J i\

r >ğ' j L ^ J e[4 *

i £ :>m rl>^j J j L'-J-» ^ *1jl.? fcA».

J ** f ^ jP J u i* j c £ tf\j j ^ ^ u a a s j ^ r j j ’j»

: V c * ' J > '--»■• J

j f^j, ,
J* î . ' £ iJ 3 ‘ /

zf / > s J

J
- 16b -
21 R A 934 tarihli ferm anın, ön yü z y a z ıla rın ın a ynı istikam ette hü ccet-i zah riyye , aksi
istikam ette defterdar im z a la n b u lu n an arka yüzü
( A . D V N , dos. 1/29)
430 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 14 -
M ühürcü defterlerinden bir sahife
(TSM A, nr. E .10762/22, vr. 6b)
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

'i& L jj m
yj>o

/ -&'yj t A+^jvlî).'r'-jrljsl'diü^ıt >Â

- 16a -
S u lta n K a n û n î S ü le y m a n tu ğ ra lı, M â liy e d e n d îv â n î hat ile y a z ılm ış , A v lo n y a ve D ra ç ka d ıların a
g ö n d e r ile n 21 R A 9 34 ta rih li fe rm an
( A . D V N . d o s. 1/29).
 437
EKLER

V . •
_ " — —
4-. ı'. ■-^ ; ‘<-*J '’**■’•*£&>k* ^ ,
J •. < ... * •'>•
</. ^fjtoCç t t£>; s ^ :
^^»yfSı • • ............... .’ "
•J'*‘k^J ’J İ İ^İM
1e fj/ t'J ? ' *
f f j j ' \ " h*Jl ' t' ' y j * '£-*• 'Ojk » 2 . K'ü İ İ ^ J J a i?>i-
>, h^J*/L;J
i ^ j ) t e fr iti; ^ / a iî ^
İ S / * ? İ S * ''" ' W İ * «> İ .w , M

j«i-*. ^ tfy.

!#>

- 18b -
21 Ş 1048 tarihli fermanın hüccet-i zahriyye ve tek defterdar imzası bulunan arka yüzü
(TSMA, nr. E. 5222/32)
434 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

. i ^
•i nü^AjJ
î® i

■Jf. " 1^*“ *''

J îfty , y • C • *'
C• ,J$S3J

Wta^ ^ « ‘J W v ^ r w J S W , ; e ^
t ’S ü l ' ' • • > / / • .y . y ''"■
• k/sSJfr,jjJ. yy?ff\\:^ f6Svtfcuti>'s}\jj//<tlı2>>j

% '■ >xi'yj*o’ig\T]fa» >\p&^> -

^$p~. ' ^^ *A i ^ Ç ^ > " • JJ-»j

sYjgLj ^ / ^ /

’'“' $ ' ^ ^ \6ş>-,İfr

'>; *\: ^ /•jw ^Jrdw u*r
^ct-:. ‘ }^**fo/jdîti/*s?îf<j3) i(f)

^£üU v t J J b j t/y-J t ir«- / / A ij s >)}> < si/)y ) t j j ,

i> j ! & ( * /} SJ \İSri Ifıflf/K ) s S - jfi/ç *

J t r f v & J irij  iî^

- 17a -
Sultan III. Mehmed 'in, Dîvân-ı Hümâyûndan dîvânî kırması ile yazılm ış, Silistre
Beylerbeyisine gönderilen Evâhır-ı N 1007 tarihli fermanı
(A .D V N . dos. 7/71)
 EKLER

&■
A

<4jö •
■-W A . ,

%r

" - . v ^ . •

- £ .1 -

- 20a -
Sultan I. Mahmud tuğralı. Dîvândan dîvânî hat ile yazılmış, Habeş Eyâleti ve Cidde Sancağı
Valisi Vezir Ahmed Paşa'ya gönderilen Evâsıt-ı C 1 155 tarihli ferman
(A .D V N . dos. 2130/1)
Sultan IV. Murad tuğralı, Mâliyeden dîvânî hat ile yazılm ış, M ardin K adısına gönderilen 21 §
1048 tarihli ferman
(T SM A , nr. E. 5222/32)
 - — İM !

tr ■

a ^ < W ^ ; v , - j

% **& *£.*■ "f ‘*******

* vft ^

_________________

- 21 -
M uam ele görm üş bir ferman
( M I , nr. 3 6 /1 )
438 O S M A N L I B E L G E L E R t N l N Dl LI

- 19 -
Sultan IV. Mehmed tuğralı, Dîvân-ı Hümâyûndan dîvânî hatla yazılm ış. Eski M ısır Muhafızı
Ahmed Paşa'ya gönderilen Evâil-i N 1061 tarihli ferman
(T SM A . nr. E. 664/67)
 443
EKLER

- 23 -
III. Selim'in fermanı
(MF, nr. 476)
440
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 20b -
Evâsıt-ı C 1155 tarihli fermanın reisülküttab imzası, kâtib ismi ve terkin kaydı bulunan arka
yüzü
(A .D V N , dos. 2130/1)
O S M \ \| I Kİ I (,| I I |< |\ l\ 1)11 !

| \ jsıi-ı Mı ı l ı a ı r e m I 2 M» t a r i h l i I cı m . ı m
( \11 . 4(< > >)
444 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- v j j t j j y

J - 9 ^" J r ' c r ^ j!)' î

\ ı j y k f j ı c - j ı s / ‘£ l i u i

^ ['M ^ y jC j{ {J Ş t V j «T; b j j ' g -

T fl/L X jT P /_ l> ' J j M

tA y tjjy /d ;
PJ k Y ^ i^ s

f ^ 1

- 24 -
E m in - i ga ne m (k o y u n e m in i) ta ra fın d an kale m e a lın m ış, bu k o n u d a k i fe rm an a e sas te şkil
e de cek b ir m ü sv e d d e
( A . D V N , d os. 5 /3 8 )
 449
EKLER

- 29 -
II. B a y e z id 'in tuğra ve m ü hr-i h u m âyûnu bu lunan 14 M 918 ta rih li ve d iğe r tim ar be ratların d a n
farklı o lara k tarihi ön yüze ko n u lm u ş o lan bir tim ar (h a s ) beratı.
( T S M A , nr. E . 3 133)
446 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 26 -
A ltta şahid isim leri bulunan "tavus kuşu" şeklinde tah rir m ahalli, celî dîvânî hatla yazılmış
m ülknâm e
(M F, nr. 4/2)
I kİ I K
44 S n s \ 1 ANI I m I C, I | | |< I M \ im i i

( L-li d i v a n î h.ıl l.ı >j / ı l m i ş bı, ıV ı.n

ı MI . nı II s ı
 453
EKLER

- 33 -
Muâmele görmüş tuğrasız bir tim ar beratı
(MF. nr. 40)
OSM A M I MI I (.1 I I K İ M ’. Di l I

VI tı.ı m c i f 'j ı 'r m i i ş h ır t v r .ıi

( \ 11 m V> î >ı
 457

ekler

İS ,

■b
. ^

'& J x r » ;> w -A y ‘& C >s* 9'

< ^ y r y > ( S ^ ö j /i ~ j\ ~ \ l ' j 4 \ ^ ^ } j û V c k Y y * '* / '

'& >
r 'r c t* S s ^ O s f / y t S * A -T 'A * U

> > y \> ı > A ^ * > , \ C V

Sultan Abdülaziz’in A.B.D. B aşkam ’na gönderdiği

• ” • 5* vL . “i z o2 , ...u
2 > .,£ ... « hat
C ile y a z ılm ış eski
usûlde imza ve mühr-i hüm âyûn bulunan özel nâme ‘
(NA, m icrofılm T 815, roll 1)
O S M A N L . B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 34 -
Pençe bulunan bir beylerbeyi beratı
(F. öttingen W allerstein'sche Bibliothek, nr. 1.5.8°.8)
 459
EKLER

y* m k
‘^ t l ^ ı . . v .

WW&}

^ ^ ! 0 ^ İ â iü [

■< £ $ # > $ &

W.

K İ
S u lta n I I B a y e z id 'in M a c a r ve Ç e k k ra lın a v e rd iğ i a h id n âm e n in baş k ıs m ı
( T S M A . nr. E. 7 675)
456 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 36 -
Sultan III. Selim 'in İngiltere K ralına gönderdiği E vâil-i B 1220 tarih li celî dîvânî ile yazılmış
resm î m âhiyetteki nâm e-i hum âyûnu
(BL, O riental M anuscripts, nr. Add. 21,56/6)
 i
â

W
l

^
l
i
t
i l İ İ I
^

'«3f
I
^

i
I

Ü;l
i

•
^
EKLER

.... 1 “
l

l !
:
1 !

m
n

4
A ;\ ' 8
İ

l l

^
S

t
i
l

■w IH
k ;
m -

j
i
1

- 40a -
Sultan Abdülaziz'in A.B.D.'ne verdiği 15 ZA 1278 tarihli tevki* hat ile yazılmış defter
şeklindeki ticaret muahedesi tasdiknâmesinin ilk iki sahifesi
461

(NA, Microfılm 1247 roll 19)

458
 463
EKLER

}f / s a ^ j c ı 06 *

( P l v t 't X X III.

~ S s, 4 1 /V K + / S& * a*.

JU 4t< S /<rS*a** #6£s & a ta * * / / a i fâ * * s * * * * *

'y p u ^ .J j t- 'âbhtLttŞA- Jp* A *V *fi eaSc-o-m
k y 4 /^ /+ y s ,^ t * S s y ta a ^ t / * //* * * * * * * ' * * e* î& & 7 * c ^

, 'S 'a * //, /s* t//f2 * u £ st4 ? 4 /r ^ /s . l& v ru & c /

• s u / £ frt* a «X> d u t *

I ^

.
S /û 'S fC 'r'
fî)'-----^
^ <£*tra m t cjfs***S

• / /

- 40c -
15 ZA 1278 tarihli A.B.D. muahedesi tasdiknam esinin, hatim esi Türkçe ve tevki* hat ile
yazılm ış son sahifesi
(NA, M icrofilm 1247 roll 19)
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

yv/-' .- '•>'J[j-V'*yxjuuJU£J'’'',Ç'’

w: ■

-. . - w~ W :* '
l'-fei^ i., t
I'

d O fa â zı < / t>

^ Ü fL

- 3 9b -
S u lta n M. B a y e z id ’in M a c a r ve Ç e k k r a lın a v e r d iğ i a h id n âm e n in so n k ısm ı
( T S M A , nr. E. 7675 )
 465
EKLER

^ 0 e > M ^ o w ^ k m ^

fci&e

f < C .
J j U '

c / ^ M t(' 1 ”Y<
r. J L İ T / ^ u t ^ p ^ t .'l* r * " '* '* ‘*> rJ '*r!>
,.•y L / .... / „ . . . / ....... ........................ . > , . . , v* . v

ienikjejr/ t „ .. / l i r , , , . , . A
\ t , /,. / ......... /, Y r „ , . , „ / ; * „ J - Ş 'J f û j J y ;

- 4 1b -
19 C A 1332 tarihli ta sd ik n âm e n in m ad deleri F ra n sızca ve T ü rk çe ( r ı k ‘a hat ile ) o la ra k y a z ılm ış
bir sa h ife si
( P R O . F O 9 4/95 3 )
O S M A N L I B E L G E L E R İN İN D İL İ
 I KU R

w (s;> f ,

J jl ^ / y / ' b Ö J ‘, » ' s r J > > j J ^ v 'j j j t j J j J t J j y J ^ s

f ~J'} fo j J-j» ’ş

\ ^ r

- 43 -
S u l t a n III. M u s t a f a ' n ı n s a d r â z a m a h i t a b e n y a z d ı ğ ı b e y a z ü z e r i n e ha tt - ı h ı ı m â v û n u
( A . A M D . do s. 16/251
464 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 41a -
Ingiltere ile yapılan Aden hududu m ukavelesinin Sultan R eşad'ın 19 CA 1332 tarihli
tasdiknâm esinin Türkçe ve sü lü s-te v k i‘ karakterli hat ile yazılm ış ilk sahifesi
(PRO , FO 94/953)
 469
EKLER

- 45 -
Su lta n I. A b d ü lh a m id 'in telhis üzerine y a z ıla c a k
çe şid li hatt-ı hüm âyûn ö rn ek le ri ih tivâ eden b ir ka ra la m a sı
( A . A M D , dos. 2 7/35 )
166 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Kİ

. A ^ } > \+ £ V ' >

\ > \ '

‘j & Z j C v* *
jj& y # * ' .

' c s . > e > > .- j > y ^ ’- v

£ ^ 'V W '

S y 'r ^ ? uS> ‘f J 17 * ^

Ç ^ ç J C J^ ' ^ ■

A \ 4V \ ~ r .

* «L %• V*>
£ r— U

- 42 -
Sultan I. Ahm ed'in dârüssaâde ağasına hitaben beyaz üzerine yazdığı
tarihli hatt-ı hum âyûnu
(A .A M D . dos. 1/25)
ekler

z ü z e r in e t a r , ^ ' ‘ ^ a t t " ' h u m ^ y * nU

468 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

fl İ v /u / i /

- 44 -
Sultan 1. A bdülham id'in dârüssaâde ağasına hitaben yazdığı
beyaz üzerine tarihli bir hatt-ı hum âyûnu
(A .A M D , dos. 26/49)
 «*A>

~ > ^jy fır *sr '<JU»u <2X> g '

•j j j '& j j - . & " < 2 X ^ 4 * . S j ' ^ J j ' ^ ' Ç'
470 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

b j} / (s» f.

jl* ^ ^ < / W & {> > & > t y c s r V 'f & r

S ' ‘ » k 'j î / ^ ı Â i fb j . » J s ^ } ) S h y 'i J

İ>Jsi< ^ J ^ 3S 'st* 'yJ v c S '^ ± jĞ J + ^ :jr \>

W Û• i ? ^ ' İ > * fv '

r & ,,s ,> b p b y > fa *

***J s S / W j > /j > > ı& iu ^ î ^ /& •? » •

■>.- ^ />#^ ,'/ ^ ^ s A - ^ 6 ^ . J >- v ^ y ^ i s ^ y j> } ''X u v » ,S '> / ^ r> /

*> O J sS V j. * y .'£ p \ - jy • / £ ^ , y ^ *?>* l> )?jşj> '

- 46 -
Sultan II. M ahm ud’un sadrazama hitaben yazdığı beyaz üzerine bir hatt-ı humâyûnu
(HH, nr. 51084)
 EKLER

'Jy!X '„ ■_. . ; ^ ljt ^ .

">• r a £ ' u > t + 0 . ^ z , - » ' ı * ' ~ * > ^ J.+; u f ,*>>_^

$& *
V ' Vu 5^ V V3'
)J * ■ //
>./ ^ ı / y
/ .: V .*•■

.,,» V y . / /
.V ;}• ,V» /
' a ' * / r'J
3’
W
ıy^ -JfV

- 51 -
îilk a b m sa d e le ştirilm e sin d e n so n raya âid tarih li,
fakat im z a sız b ir arz tezkiresi ve irade
(İr a d e - D , nr. 4 0 8 1 0 )
/,w ^
d .rM 'A \* û *>>& & »*. c~/*>''*>?*
y 'Ü V > 4 M > rS * ? ) & & '* > , s ^ ) W i ) '4 i» ; i & J ' f .

tjW İ ^ K\ s $ ,'4 ) \ y ^ 6 / ^ d & 6 > ''' f i r Y ,'* ' l's c v J /**'**>

> 6 * S £ \£ 'c * U ' S J \> * j i p tf ' ^ V •e y ) J / & ^ / 'j \

j j „ i ş 'i / > l '+ f ff i .i M * * \* > '> V 0 j e t r * y * î '*

^ 2 2 ^ V j&A / t f / ^ /\J <*t> * / c& S V v * j \ S ) O İV ' ç^ys

* ? * . * ? >'*/ * " * > 'S » y t V > h ’aV % * ? > / , w c v /,

■ S r'^' S& J /tv J 'X>

't'M?i\Â> c*>\>Ş()J tfy s i^ bs&f),,Ja>Ş)),

< -v *

« / ; u? .-c^ * ^ '-'■*' A ‘> ‘;' ^ v‘

"^U ^İ^J A 'J - 'J j 's 'J * g ü l f , l i* , - ' ,S ? -H PJ * ’ î V ' r f l > V İ r * '

^J> M

%
 OS MANLI BELGELERİ Nİ N D İ U
474

y*,' a *>\* Ây *£» ı/’ir*

*> & * & ' o » jib '* ]tA * n i ^J>J J fr ito â ia u ?

'&'**.& ^ U ^s^>

S »J'j> **6 < /'& * * & '* ’ ^ s> ^ y / c r ^ c J s s Ş r -' i * J İ *\İ\M S & J m

tsi'ftJ > » J /s , t y j **»* •.'*>'C***v*/&o> *J'

w r V '^ 7 H jft M <j>'J>> - y u j ^ .

^ b ' ^ O r ~ '* >jÂÂ> Ş 'vg , Jfa%\s.

Y * # * - •» '* & * & & . * & ' &*e> l i t ' t o s ^ ş ^ r itc S is jfU iy

“* * & * # • ? < & { % S & & •* + * < & *

< r& * l\f l <a*'j & ,,& ^ iA '< fc * & >

s* 'L C b ' i v / } ) > £ <£\*

1 '< f **'*'*' t',')/* } * ' 'i& ****& £Ant,’ *&■„/*&

f t" tfti j1 _ $/ ’ J * V i jj ?*$*•***■*

:^? + ) ( / ! ? ■ *

fi bulunan tarihsiz bir arz tezkiresi ve iradesi

Uzun c lk a b h , imza V ' - d e " m% X r- M V .n r - * n >

 479

ekle *

• 54a - , U , kâfeıda yaz»'™1*

S a ta r1 »>'*>" bir l“ 1S{lS' '

476 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

p » ' yJvoyu' « G )s &■ > s* > £ 1

I ^ ur^lr^Ocf-5 ‘> ^ > V V J W- V / y ' - > ^ ' > yy^

1 ““î / . ; ' 'j yJLs'j <ür^üj? V - ''* - ’ -l?a—>»e' v ^ j u—l£i*İJ'^—*

^ * ı A » - v ^ o J f . / V- $ £ - * > '*#j *\ u '* } - ~ c v ^ ' i s > y > s & s lş '« y v *■>■+’ ~ y s >

I j ^ r V ;^<2- UJ ' a>^j. *^Jyj> v ^ c^ j^ a S ^ y >'jS> •J*>«>V's£ : . cv ^

y<^'^ »>■* oy^ ffiy'
\ \ \ %

İİ«
•TV \ '? —*
K t i | :
3- i i j

Îİf
■ İH #
J i.

-52 -
B aşlıklı kâğıda yazılm ış, her ikisinde de tarih ve im za bulunan
b ir arz tezk iresi ve iradesi
(trad e-D . nr. B 3 17/6)
 481
EKLER

- 55a -
B ütçe ye ilâ v e ile ilg il i kararnam enin tatb iki için 16 C A 1340 / 15 1 1338 ta rih li ve
Su lta n V a h d e d d in 'in im z a sın ı ta şıy a n irade
( D U İT . dos. 3 /1 -3 -2 5 )
478 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 53b -
1310 tarihli husûsî m a'rûzatın arkasındaki muamele kayıdları
(lrade-D, nr. RA 1310/60*
 483
EKLER

■ . '^ i tf 4) C / J j ) 0£

$ ' • “** e/A<^<Â-/üpfS*’■»>'■* 5

‘J \> $ * A //s ) j) SŞÖJJJ) cy]â> //J >

■ iı'^ 0/ ’>
’ >Û' ^ ' >' t ! f e / ' > 6 s ( ‘ 0 /> ^ o /} i »

v/a/oltu?

■p l u j i ( ,/ + > ! ) < /* 6 i f f

'

' U j° ' ^ J} < /)j> * ç fr ! “J> j / y (j ) / j ( J / f y j / 6 y )

Ci/A ^ IjtyJ)

i V « ? ,

- 56a -
T rab lu sşa m B e y le rb e y is in e hitâben y a z ılm ış
28 R A 1091 ta rih li b ir seb e b-i tahrir hü km ü
( T S M A . nr. E. 522 3 /7 0 )
♦
 485
F. K L E R

'^=€a.
y < T j) -~ rV

x
■ -
c ^ -
—
- V

/* ^ ^ ,■

t £ ^ * J t r ‘- . '^ J

^ '

- 57 -
Er de l H â k i m i n e h i t a b e n y a z ı l m ı ş
b e yaz üzerine buyur uldu
( A . D V N , do s. 5 /1 2 )
482 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

t M i T r s i j O . .. ,./6

'v \J*>i!jj> tş s s v i's j

i %

- 55b -
15 CA 1340 tarih li iradenin m uâm ele kayıdları bulunan arka yüzü
(DU İT, dos. 3 /1-3-25)
 487
EKLER

L
■ 59 -
İki yere gönderilecek, dîvânî hatla yazılm ış, bir ferman m üsveddesi üzerinde
"buyuruldıTlar ve "sahh"lar (10 M 1 156)
(A.DVN, dos. 2130/15)
484 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

< & ı, 7 . ,

5&>' . , *

.SS£*£'—:—

i /r

ö r 'l ^ ' s t> 1

d '

- 56b -
28 RA 1091 tarih li sebeb-i tah rir hükm ünün hüccet-i zahriyye ve
d efterd ar im zaları bulunan arka yüzü
(TSM A, nr. E. 5223/70)
 ekler

> %

. y . t V . -

y * b ) v J j ) c / S i P ' ^ / J!>-

1 ? ^ / ü ’-J ’J l s ’j J j J / V * l» 'tü ; /J Ç * *

ı o (s^ J j j / o i ^ ’n / f i h

l - ^ J / J İ İ * * jf”o > ) v M t f 'l l ? j i î j f r j K i ;

1 ı f c ^ > y , > « ^ İ * <? i J j>j

| (/e > j ^ 6 0

1 sJ/Jşiffi U/ Jj İJyJ iJİ) d '.*> / > ’

!> 0 f f y 5^.

^ fj
u>u>

, t n m u s "g ö r ü lm e k iç ü n h ü k m b u y u ru ld u "
A rz « « " " * D I v . £ ^ Ü L n V . r b u y u r u l
( A . D V N , dos. 7 /84)
486 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

*/■)■/'!?

tlr jjjs İ Jİİ-.A

- 58 -
Tek yere yazılacak, dîvânî hatla kalem e alınm ış bir ferm an m üsveddesi üzerinde
"buyuruldu" ve "sahh" (E vâil-i C 1171)
(A .D V N .M H M , dos. 50/22)
 ■ M İK j

n • ^ U . ■ .; .
< J , ^ - 4 ) £ - .
O l>
r<?5>
/

'*ŞJ .
■:J i

^ tr f
.. .

t ■/

■ ' 4 L j

s " ' H i

8% ^»

Sivas Eyalet dîvânından çıkan üstte valinin makam mührü, altta stilize "buyuruldu" yazısı
olan dîvânî hatla kaleme alınm ış beyaz üzerine tarihli buyuruldu
(TE.A.B.Z, dos. 3/35)
188 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

6 ^ ------- c U ^L T JJS ^

J^' rJ ^J C -f

A f

<-° , x .w, \ > , .

% ■ - "~
_ ty -V • , , i*}•»rfj , 1W &
■J'/jkJ . . ^ İtf J jj., || .- y ’ ’ ' I *
■ . • L / i * J ^ j j i ] j j ^ j j ty h /L *
u*£«

- 60 -
A ltta arz, üstte sadrâzam ın telh isi, sol üst köşede padişahın hatt-ı hum âyûnu, orta yerde "berat
b uyuruldu"ğunu gösteren tarih li bir buyuruldu"
(TSM A. nr. E. 11314)
 493
EKLER

tm ' *' Y ^

z a : , j j ıu > û y » j ”
'j y , 7 v

's 'i s j v J '> ^ ır ; ' ' ,t'< f< '~ . , ',,,^ ,~ 'i' b

% & % & > & $£& £&

/* u J&a # &g)+

sS iM 'f’s i />

't> • *t ? •* ”vf
£ f s / i , j s , J j ı'r’r j& J , iŞ + y Ş fsrJ * tr '
/t> l '* iş ’y j * £ * ’ t v t ' ^ ' , * t ^ , * '• /',

f ^ -Jİ* . w . ı . . ı . *- . . .: -

-Ş » V ^ V s.

M u a m e le gö rm ü ş bir arzuhal üzerinde S iv a s E y â le t k a im m a k a m ın ın ,

altında pençe ve şa h sî m ü hür b u lunan bu y u ru ld u su
( T E . A . B . Z . dos. 3 /28)
490
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

û t/* ı

ü J İ/J Û b & fb /,

 j>

- 62 -
TaMikle yazılm ış kadı i‘lâmı üzerinde kalın dîvânî ile buyuruldusu
(C ev-A , nr. 1793)
 4*5
EKLER

^Jy>İr j ~j * , ^

.? X t j & ı i W ! ' . .. / '■

I û s )& J ^ . . e i ; U y ^ W V ^ L

1 ; V - J f ü ^ y J’j ^ y f- ^ 'ö ^ jjX - * .^ ^

l _ ^ t ir> c rry f ^ j J i C ^ & & ) ^ /C ^ - ^ S 'S s r f -

Y ^ J ^ f İ ? û ‘y Ç j ^ > 'J l k * ' K fijj " j j ^ J J ^ f I & j 's f 't y . '

y& ûhtyoJJL > Q k^rçjs da*?

j b ' c ^ ^ V (jfr'y^ r fyr oj>jl>J&

1 • < ^ îp ^ & t>x j t j j o J y L fj* ’l* \* o j-J ^J '

ı ^ ^Ç**b ^ l> J ^ \r

- 67 -
N e s ih hatla y a z ılm ış sadrâzam te lh isi üzerinde I II. M u s t a fa 'n ın hatt-ı hu m â yû n u
( A . A M D , dos. 1 3/35)
492 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

, ’< ex. < & /).,

Altta Sivas M utasarrıfının pençesi ve şahsî m ührü bulunan,

dîvânî hatla kaleme alınm ış beyaz üzerine tarihli buyuruldu
fT E .A .B .Z . dos. 3/27)
 497
EKLER

J
: ,ı v
f i ,(ıM, r A t tm
' ,' , f ' t

/ lİ ,L
■Vüİ4 t.îö #
'>•& > -A ^ /

^ J j£ s ) > o > l> ^ L » J'^JU li)U

*-»U -‘> ; j r ^ ^ ; J / U ^ o l f ı ^ £.U.A)Jj ü l o l i ^ p â j

^ » « • ijfe U U < A ^ ,;U ti

7 ''• '^ « ^ > ı U j j ; V ji c i\ü s £ > > ;> ıt . - y _ ^ ,-_ j
- r ’-’ .- r iV jy .U L : ^ L , ^ ' ! ,

M x y MS Jüi u&j^,

^ ^ üi - « « . t i ^ u , „

tv
~ '^J '•?*>^ J a ^ s ' j f i j £X->" - 0 ’c>—><S^l^>->j>L> t flj j i 1 »-

«j» w i% * 1

- 69 -
S a d râzam ın tarih li te lh isi üzerinde Su lta n I II. S e lim ’in yine ta rih li hatt-ı hu m â yu n u
( A . A M D , dos. 29/5 ı '
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
494

£ /)C y\f OV^V^r5.^"'*.

CJİ \ i \ J f ^ / s : ^

1 s ^ - t r L > A i t o ' j * cjÜU

I ç j ^

■ ^A»y *“f-^CA■**'£j r *->J ı^',*-' 4^J* : * •

■ X’ x J ^ y ~ •^ U* <A>J*' İ U ; ! / ^ *^A- U ^ \ 6 ^

■ O jVL*j > . y - y ^ j \ â : ‘J p - L ) ^

■ V-. > / ^

■ ^ < j s :j —-jp3^ jt' 'u -> > >»*

1 r ^ ^ c /J ^ ^ ^ W

| -^-r

, hum âyûnu.
- 66 -

Nesih hatla yazılm ış sadrâzam telhisi, üstünde Sultan III. Ahmed’in hatt-
yanda dîvânî hatla sadrâzamın tarihli buyuruldusu
(A .A M D , dos. 1/54)
 EKLER

I __
- 71 -
Üzerinde padişahın hatt-ı humâyûnu, altta sadrazamın
defterdara buyuruldusu bulunan bir sadrazam takriri
(A .A M D . dos. 1 1/66)
496 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

•V ^
A W , *V >£>

\ \ . ■ >* *"
.- ^ 'z '
>*J*> > • * * r \j* s fj,y f I İl ^ j ' İ s ' —*L»

*'* •*■** ’V ,> >' j\r ' & j ]+ * '^ ^ c^V r<'
• jjS ^ g ^ '' v j j '& j ' •» # > > -< * 'O V . ''^ * ^ JjS v j » t & j ' j ' i ' s ’rJ>>

j* '}j> sj+*> J i r y s t^>'UÂ5'-> ö^'-c'-rT

4*' ü > j ' * ;,,V O ty \& f> A Â 4>j{V W *Vu .^y. ,

- V j* ^ A

~ 5 * 'S * İ» S ' ûl»’

I' J f r i r - 1 & - tr J '

•■»jy &^s> 'f j r j ' < f>

A ,jyV ^v,\ «><£>\>J\&>j*e_’^ A g r ^V Q & y)t*rJ?03jj‘Sf i ' O ^ J ty » jj^4 )» * \i'h i»
j îj j'jjr tö 4^vxöU '

^ ^ '✓ > o ^ y > \ İ l y ^ & * / > ^ j > v y \ t ^ S < f^

U > y \ k Ğ > \k * jjj' a ^ > ^ â x > \ f '^ y j# îv J e t i * ? ' < ^ j> y ^ w h

I » '} ^ W ' <■>
I * j£ jî&

- 68 -
Sadrâzam ın nesih hatla kaleme alınm ış iki ayrı konu bulunan telhisi ve
Sultan I. A bd ülh am id ’in her birinin üzerine yazdığı hatt-ı hüm âyûnları
(A .A M D . dos. 26/80)
 501

e k l er

■iJ»*
I 'Ü - '.C m *
» 's 1

I ^ 'î 4 i , 'e ı 0 ı » &&* . * ' -.*> ■ ^ 0

a-^>)\>Jf<^-*V.CİJ-'Ay.r; - ^ .^ ■
I— '■’3 -J ’ .' , . .
C o P j S j «>W İ j ^ ^ v’ r. S \: A

fo & * ^ ^ ! t

k c ^ : $ > ‘^ V j ) i > 3 V 'j _ # - v j O j * v W ^ 'j ^ * •J ,J> •

ı - Jİf> j j ş ^ / j j y ^ - jr > , i y ; W jV f-^.' *A>->i ^

r e * ’ e v '; ^ i > « i r j i i » < ^ - " f - t>' ^ #> y & ^

p ’V İ / C İ / ^ î j \ > J , > ' <, « V i VA ^ £.j 4j. *> j j ’> J!J5

p - ’- j İ V İ Y © »$U !> j j t , ; > £ ? 4A > J>.= < & V f e » ' */\S> ■ y j / s ' î j s >

p i ^ c i ' ç . 4 * :>»■' V ' 3 > v - ^ j - 5 1 } ‘* . •-»>' ->>-'

1 y ^ j T .v ) v j &.
I W * ' ^ y \> ,;V ^ > v y ^ ^ j* * j? >

Y : ^ ^ . f - j ) 3 b > \s

f «jdSfcr cXj 'J * - > O İ j)V

1 * *J ^ J-*'-'J' ^ s Q *yV ’J j \*s i ^ p vjj)\» ü 3 ^ \ î j j > c ^ ) / O jJ ' ç Û ’j p i

e)Vj>

•nde' Sultan İH- Mustafa’n,n hatt-, humayunu

Nâzınntn takriri ^ er^ M D‘ dos. 12/ 12)
Darbhâne
*. r \
‘<ffcrc>jjsCy \j><s\>\r syjihj ûA- &' ' A' 'fo Ç*
^ i û £ * j ^ j £ \ aj/ K * > J > j \ t *> C rO ' * * W
j i İ ^ t ^J*» 4 ^ ' o ->

ç p j L s j f o C - J t^ - ^ lz A ? 4 İ c C ^ j

<iA>>' 'OkJtjÂ' cJ^f i>y W ->' ^ [■İr"'

-^ ^ £,}< >js 4 1 ^ ' L> c & O U > •>U >fr’ V? 1

j& J > jr P \ ^ i \ * /j? jO l+ *

t
c^ , ^# # /
on 4) ^ fe u ^ W > < i ^ ^ c^pK’J j j ' j }& â \2 j;
/'-> £ )> ' 1 ^ > / &S>o ; v > a ) ^ A > c t ^

‘T 'V HfiXc&?ti)~>r. 4 ) r Uti (’& ' S ) , \ ^ ı f y ts ıs^ j'

' V
 503
EKLER

5)y e> jt? * * '3tîU ^ '-» j P

> | > S ^ l ^ > ' “W * > A ır. .* /& > f ± * t » - » - r (* * •'« )W f i » ’. - ^

- 75 -
T arih v e m ü h ü r b u lu n a n bir ta k r ir
( A .A M D , d o s . 2 9 / 4 9 )
500 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

( ş j

o ijj.i, ■ ■ , ,

^ « a f e « f U S w J İ ( ;J t

& v '~ jy t ’* * * * * * * * * * '# » » * * .

v y > U w „ ; y ,> ^ \ ;

^ /H A r - ^ c V v ı c > j Jjr.

- 72 -
Sadrâzam ın takriri ve üzerinde Sultan III. O sm an'ın hatt-ı hum âyûnu
(A.AM D, dos. 12/20)
m .

j ı > c o / j c / a ? j a ‘< > ^ / ^ * 6^ ^ " -^ ' . t o

^ J^ > - İ U > ^ c /^ > ^ •. t ,- ^ M J r ^ x
c .<->,*- ' ' . . . .
$ ^ > \> 3 i//* -')* . uX>UA /
v İ> J 6 ^ > J c ^ C < ^ lc ^ ^ /

<^ ı \ ^ f ^ Â j y * $ > .j d ^ u y E / ' î )

V & M s ) , „ / < £ , j o i j H > j O ^ V -J / S f . , ^

'* 4 > t/ jj \ w S jj V ^ s j J ji i ) j l / j J. . ^ , I > V ^ V

 D İL İ
osMANu b e l g e l e r in in

t \ ı ^ ; ^ *•'. ~ jy "

L.T
■ıfrsH * * * & f8 5 ^

-S- ~ *' - , rî^ 4

ç’ j y \ > s A^>' o j \ » * o > > ■*! J"*

rA i* \tip ö £ jr .. u l >
«t» JI* '> L j *jjrJ'i^>'j*ojy
H & «rVT^-»' ^ > ‘v " '’ '
JU/JU» jAJy && K} jb \r j' &)/>** ''V. Aj >A3A>»
^S->jS *frŞjs r ^ S jX > sÜx£j •'/»«»•>

^ 'V - >
- y j'j işJv'f-j'OsS. &\j
(ssi* ^-t' V-Lr'jJ^» »î’/ j ' ) t>V*Cj\f>"
^ ^ı\>
V>\> \ JUj' uer^ V 'y ^ ü W j 1
j r lA K e ^ tiS j' *j'j>> \ t' t \ i ü \ / ? ' ( £ / \ \ * j

0^ 3 j j \ 4U>' C£Âi*>^c4) U'-c' Jfc«JÂJt-j

'-*’^ Jrs-> < ^ j a V > l> v ^ )y j oLi» iu 'tf' AÜl>
4İ>W > ü"4>>v ^ -u>->
tiiAiUcj<'j ^ ' Ar-f
■'to'i'JJŞj li>' a'jji j î j J j
Jr*' 4 ^ JrİA*o\^J)•jJs ü S+j '^ ( J j- j
&■* <i>j\»y?'ju>>j ar/ »\*y
c)\^>eA ;U ^V -'*>' >İP ^ 'v ^ y ^ U ^ ı
o'sj t,'l>\Â U^-jj J^U1,» jj'j
(AA<1^>' OjŞjj \ j^/; î^U ^■Ay»U' # t
^ û l^ » ^ J & J v J jb 'Ş o j& j M * M
2 /* ^ 'r*^ J m i r \ ? U U 1gip V ‘ ’-* ^
wUj L- -K> L^:^ ' i i - '^ JjiP'jj U)V
A ;^ j .L
M ' İ P ^ S » \»'^W»'
•fşlS Ş j Çjtjjj'oj\J*< Ujb' V^'

tdrazatnm

•r “ '
5« » - » ’c £ ^ " r A “ s r î » ”
 507
EKLER

«üi^ yjy is* 'iy

'^ H il ,>

t ^ v i y ‘ ****% >.

**"eü ^ ■‘‘ ‘ « ' • » S * ,

* ^ > U *
J&aU ••. /

- 79a -
R a g ıb M e h m e d P a şa 'n ın M ı s ı r V a lis in e g ö n d e r d iğ i v a s la lı im z a sı bu lu n an
d îv â n î hat ile kalem e a lın m ış m ektubu
( A . N Ş T , dos. 1251/54)
 504 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

I
___ _j f ^ j y

a - s1 *M *a l : AL'*; ‘ '* ‘ L,’ r * l I * *

U ^jü> JW jM > ,V >)U ^ J / l p } ) ^ - ^ t ■'} V >

y^ ! v )jy jîjl) u jj/d /) jjj^ J ^ e b u ^ 'P tfh h ^ J

^ Irfj „ - - „J ; •(/» / / ; .jj

VV-'J«
ûıi Vo < w * . V i i » : * v ‘ ^
. s p l $ j ± ı > j ) ) ) ' / j j * y b > ) A j * ) •>

’J j-m zsY nJttyıJ/^J] fa jd )) f l l ü A ^ i j y / - y j û X / ^ c n ^ j ^0 f

1 ^ ^ ^ / \LJ$)yü r>j ^3;)(A'/jy ârr, q \ } y k f f

,J! ^

•A b  r/ifc d

5 U ^ jW > J ^ L £ İ > ^ ^ ^ ° y

^ ***
( s h b ' û ’9’

v»YteM)>)<s&(C4?>»d'&y>Şa—^ p u ^ î C 5 > /
^ ty & o jjü d fc ti'. t y 'y * £5 & \& ( j) J o r

- 76 -
Sadrâzam K anijeli Siyâvuş Paşa'dan İngiltere K raliçesi 1. E lizab eth 'e gönderilm iş olan yanda
kısa keşîdeli pençe içinde m ühür ve sahh bulunan dîvânî hat ile yazılm ış
Evâhır-ı R 991 tarih li m ektub
(PRO . SP 102/61)
 509
EK LER

t
OİL/J rj)şX* Jj}
, J&-

I ’ •JiJtf/'jjj' .‘İl» o’ /’ ı i ,s

fcfc4«l> •. ...

s, ......

• -

#
jUJtbK+ntJ/İ Jjij-.jûlîj

- 80 -
K ı r ı m H a n ı H a lim G ir a y 'd a n R e is ü lk ü t t a b a g ö n d e r ile n m e k t u b
( A . A M D . d o s . 1 2 /3 5 )
506 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

\ öai3>)/Â
fe, * &

W > Ify/i’A .- '/

İ & İ / ' f f ’f b & Â rf* $ & G « ^ o > y X . ^

% * )\A tiA fr jş ^ y ı> tirfc * İt4 & i

^ X ' * ^ ' / S * 4
OfA ı*> > M Â /3 ^ j ;> 3 v / ;.

f b jt * y jA Q /fy * ş * & > $ & \^ /a

c sy ^

- 78 -
R a g ı b M e h m e d P a ş a ’nın, im z a y e rin d e h e lo z o n î k u y ru k lu p e n çe si b u lu n a n m e ktub u
( A . M K T , d os. 5 8 /5 3 )
 EKLER 511

o& ı>?A>ca/jj)»Cji)') J>>>' &?)* ?-"jUk' j

rJ2s ^ y S ' J o ^ S sJ<SS4*. <
&&r. /trf)'

lr& r C s ^ y v Ş s
o , Ş ( j y < /t J y <1: lş/ S cı> y * «c ) *g / j o*£.>
« / ^ * c r i ^ mr^JJsJ XrJ>~ ^ . ' S ~ *•+**'&

r * J j ^ s l J £ > S > < j* J

İ c-<y ^ A>J^y;
ap6' ^ t fy - ' f ö f e / ' } (ktS '

C r*0^*v ^ ğX o^ 6 Y '* < Ü b y ? * 4 ^ / ’v Ş s & * '& £ & ' ^> /6' cT< '</j& vW '

& ) ' ' t& 'K .4 ^

- 8^ -
Londra Sefiri Sâr.m Efendi’nin 25 N 1253 tarihli tahrirat.
(HH, nr. 37534-A)
508 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 79b -
Ragıb Mehmed Paşa'nın M ısır Valisi K âm il Paşa'ya gönderdiği
mektubun arkasındaki adres
(A .N ŞT , dos. 1251/54)
 513
EKLER

_ A 'J

jy A ' ^ ,>

' f t s . ık. l / J . j & S / j y . - ' j j'r * '] 144 j j I , S ' • - y •*- j* J SJ » '. >s S i y J

o j* jy . , y s e 's ı> y » -u i s 'u ~ > s

i i r - s s L ' C ' & t . / i y s i j ı '. J>J,' s ı,y ', m ) & ;j3; . \ j j j ^ y . -* -* +

J T * '. j \ j ' j \ v \S j w C u j ) J u l i / \+>s * . . ,< / S

tij'S v « . j / 1 u l , . ^ i l A ’İ U • J . S ? * Şj JC 'a Ü /

J'M,Ş '•>*'*&Ş -Û & l '- • V 'ü V 4 Â Ü / w Û J îf > ' j J V - y , 'P 5 ■—------------—---------------

< C İ \* -

' j b t***

-8 4 -
A d a n a V ilâ y e tin d e n D a h iliy e N e z â r e tin e g ö n d e r ile n X X . y y . b a ş la r ın a â id bir ta h r ira t
(D H .H , d o s . 1 0 /6 - 1 6 )
510 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

'

> ı4

i l J . .. . s
1Û£I * * . /
^ c//ssj'fScjj»<s)S*
-

«& *> b t ) Yj,x

- 81 -
ö z i V alisin in Ç avuşbaşıya gönderdiği 25 ZA 1 120 tarih li m ektub
( A.ÇV B, dos. 1/8)
 51
EKLER

X *

V. .- •O/

^ v J ,

7 8 3 \

ç S ç jjf J - r * ^ < 3 }• ^ - > ' 3 ^ ^ \ S ) j j )>~j d ^ ^ ( /

V * V * U > r' c!
^ ^ l (iJÛj^ < - / } j 0 + )}J j 3 \ \ A * K U - ' ' O sS . \3 ^ t IA^- Ü ^

jS /tfy * * * U’Ş Z '

j t p >' j ~ * u j \y mı t)jj> y& ' v sj * cjjJs-j ç fo js ıd 'j^ y ^ y

v j y »’j ^ u ı a U j ' ^ j ' > v fd > 1 c& > ^

& j * . d t ) - t u / ı t5 o y t ^ j » \ * £ k i c ^ y o c ^ > c m \ * 1v > J j ı

ö a / V ö ^ (3 ^ l l<jP \ J * ’1s / 0’ \ \

- 86 -
E flâ k V o y v o d a s ın ın şu k k ası ve
üzerinde Su lta n I. A b d ü lh a m id 'in hatt-ı h u m âyûnu
( A . A M D , dos. 2 8/78 )
 >s . * V
' —' W ' *
VV >S
C<f

d / y ^ j tf / b S j f . 'J * v j 'r i L , ' v *^

’J f l * •*£> V ; ' S U L > £ Ü J İ Â ^ > ’ ^ ’j - t ' ^ .b t

c^ l r ^ v s ’J ' s O jV ffi} ı i ^ y *!/[P ^ ^ V >^', f J '

' t M y f P v s J S f ç l j '■ ^ ^ ş e s /s J j o s j t s j t j f s r tJ y

^ l ^ U ^ p ! t\p * * J > j> < * * ; t: ^ l / ^ cr>^>» * >

J ^ jj Z*>K>' ccÜ a U ^ ^ j ^ : c j t f j i * » t » \ > \ s * * b 'g *

t f s j& v S s S jJ f i* &v M j >j ) \ k , o M * f y l ’ ' e> ''!

£ > jf? c k \* J> w ) ' u f * ' &><*'
s\ ’ ^ <•:* . _ ı . \ . , ı *3.i .*
 EKLER 517

J L y l <d* >• •Sr*) ‘f s

' ' V. ^ ^ İ **f ->•*•/
aâJ j « J j >1-p U

* ^ y 'u . o a
j
->r,u jy>\» 0^1 jj* l» »X-i£

- 88 -
A y d ın V ilâ y e tin d e n D a h iliy e N ezâretine ç e k ilm iş 10 N is a n 1296 ta rih li b ir t e lg r a f
(lra d e -D , nr. 651 18/3)
 '’J U ,
f\ ' m /

Z 'j ü o j ş s f j J s s s ^ j İJ P ’^ $ * •& » y M } •*
a^ J0> 'JiX Â > > J>j j -t *>'/> İrs)P b

f y y o jJ jtjj, j ^ } < ir * vf t& f c f *$& S

* ' 4 9 0 ' 0 . /

J j! /< j6 f r ir '& J - t' oJ j j j j ö j t i j S s ? İ f t i r ' j » K f \i

Û jjj Ş j* i & v j f t e ' a$ * İ ş j

’^ y & ıs 'j Jrbj& y

'jO 't & j lt y \> 1 > V j J t j J ^ C ı K s j S ' i & J - r ’.

& v i i
 , , , .
j J Ü r t â VP t â * ? *y

t # ' * * } • < ^ (?
;j İ vj t f / j l i j i ? »J]y *> y & A ? * jf

r V J ' \ & > J > f o t f ,j & / f o W J 9j / } c &

ty* A /s/y,ix> &yM) 'A » fc
**> &
^ «t/ljy>y/ı')*Jyy>

V j&
£/P \A $ ’<&**
v*Ss' *j tfS /v ^ o$Js u#
c *>W y^ 'jft; b*}
V jf ZyöjA y 'M> M > J

I ^ }ş/*j>'e}/$yi? üj
a^> r> ' Ş ' p * } )jö j\s ^ / ^ j d

j* ;

f '^ r ^ M •* ? > ,

'^ V $ j - ^ / > r -
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
516

\
\
-**üwt^k» j iiı, w .*

«Ka » ^ .J ^ ,, > > İ A A / U i f c ' İ > «^«*v»'<Üfcyj f c . w ^ _ ^ »*»>•«»•» •*^»’4^uoı.w -' 4L-İ,

*±-+£4**
« * » + * ' jf^j., « ,£ t.w ^ w .

J Ç ^ L ^ ^ A ^ İ İ m , <U İ^ ^ M j / a u ^

:Jb^->J£ öi;*'-«r“> ^ ' '*i,- iAJ«U(İ' <*>;/ <UrW •#?>«-.**6.^ — dL

^■ r1 v ,l-. :.^..2 j . . : . ^ . . «_. ^ ■^■•^y at;Jlj ı f)>- *»#&»>
*<Sk*' i
^ ^ f W - '* i .* r ty £ İ * İ . 4UU*,İ
Sb > > ^ a» ■ .>* uu-.^^o .**►»£-. ^ ,
•^WctA»>ij' « * « » u *•,!#'««<# £Uiu; ı . ..r

^y^yuU ^u^U . v ut,*** ^

^**?>■«'-^»•««<<uu^*->j*>rt>u eiuari-ji^ ■ <ğu ~<j

€& î^ ı

- 87 -
İzm ir İhtisab N â z ın Öm er Lütfı E fen d i'n in şukkası ve
üzerinde Sultan 11. M ahm ud'un h att-ı hum âyûnu
(HH , nr. 23988-A )
 521
EKLER

10 L 1181 tarihli tim ar beratı te z k ire sin in tepede "s a h ih d ir " y a z ıs ı, de fterdar im z a la n , kâtib
ism i, p a ra f ve tarih b u lunan arka yüzü
( A . D F E . dos. 150/98)
518 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

'$ >

m m m
Vl*AA

- w ■ - m i * * , * ,
............... . .

- 89 -
D ahiliye N ezâretin d en sadârete gönderilm iş bir tezk ire-i aliyye
(D U İT, dos. 1/1-6)
 523
EKLER

b£¥

Surre çıkarılm ası m erasimi için dârüssaâde ağasının imzasıyla gönderilm iş bir davet tezkiresi
(D.TŞF, dos. 12/20)
520 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 9 la -
Tim arın yazısı siyakat, alt tarafı dîvâni kırm ası hat ile yazılm ış
10 L 1181 tarih li bir tim ar beratı tezkiresi
( A.DFE, dos. 150/98)
 iC İ t* Î X

- 94b -
î N 1260 ta rih li m ürur te z kire sin in a rk a sın d a k i y o k la m a k a y ıd la rı
( B E O . A . D V N . dos. 6/9 5)
522 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 92 -
19 C 1254 tarih li bir tim ar beratı tezkiresi
(C ev-T , nr. 2341)
 . EKLER

- 96 -
12 Ş 1030 ta rih li b u yu ru ld u ve m u âm ele k ayd ı bu lu n an b ir ru us tez kiresi
( D . B Ş M , dos. 2 0/18 )
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

eJjüöü':CGü ^ üoüöUüöü:'' ')u(Ju

- 94a -
8 Ram azan 1260 tarih li bir m ürur tezkiresi
(B EO . A.DV N. dos. 6/95)
 EKLER

Âdet tezkiresi Âdet tezkiresi

529

(D.BRZ, dos. 1-9-8) (A.E - I. Ahmed, nr. 561)

526 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DI LI

- 95 -
Y eniçeri A ğasının yarım m ührü basılm ış bir esâm e tezkiresi
(A.E - III. M ehmed, nr. 72)
 EKLER

-
S fff
I

J$M W $
f
531

Timar tezkiresinin ön yüzü Timar tezkiresinin arka yüzü

(A.DFE, dos. 31/34) (A.DFE, dos. 31/34
528 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 97 -
Ş eyhülislâm ın işâreti m ûcibince 5 C em âzıyelâhır 1143 tarihli buyuruldu konmuş olan
bir ruus tezkiresi
d .E -H iP a t, nr. 2027)
 533
EKLER

- 103 -
K a g ıtc ıb a ş y a hitaben y a z ılm ış "s a h h " b u lunan ve
ve rile ce k m ü h im m atın liste si ç ık a r ılm ış bir d îv â n tezkiresi
( D . B Ş M . K G B , dos. 8 1/60 )
530 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

fjijr

- ıo o -
An cem âat tezk iresi
(A .D FE, dos. 31/33 )
 EKLER

- 105a - - 105b -
Venedik elçisinin ev kirası için yazılmış hazine Venedik elçisinin ev kirası için yazılmış hazine
tezkiresinin ön yüzü tezkiresinin arka yüzü
535

(l.E-H, nr. 707) (l.E-H, nr. 707)

532 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

■ T L ^ l .- f ■ ■ s İ J Ü y ı y Z s j /T ® . • V • •

- 102 -
K âgıtcıbaşıya hitaben yazılm ış, kuyruklu imza bulunan bir dîvân tezkiresi
(D .B ŞM .K G B , dos. 33/1 15)
 EKLER

- 108 -
Ç o k is im li m e v âc ib tezkiresi
(D .B R Z , dos. 1/12-49/1)
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

. ......
..^ ^u *’■
■& İÜt / jb/u%kr£'ijli

' l ': r
'***■ & *< £& & *& ’j . ' v o ü »

r ^ j^,y.

- 10 4 -
B a ğ d a d H â z in e sin d e n v e rile n b ir d îv â n tez kiresi
( C e v - M , nr. 13 3 6 5 )
 5 39

- 1 10 -
Sultan IV. M urad'ın hâzineden aldığı para için verdiği tesellüm tezkiresi
(I.E.-M . nr. 957)
5 36 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
 EKLER 541

- 113-
Sûret te zkire si
( C e v - M , nr. 2 2 1 4 3 )
538 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 109 -
M ubayaa tezkiresi
(D .BRZ . dos. 1/1-20)
^ ■ M ^ ç h j y y y s ^ u / J f ) « A .y - I ,^ ^ / v .- İ J ,
" M * ' * < % l> i.*h &

y ] / ^ C U '^ o J - ^ j ^ '. ^

t y ’V f t û f i r J i i b i r d S ) \p * ıj& > < JJJ,

( ^ î , - . t ji . * . . . . İ-Vı>'J» ^ j / İ V j U '< £ * > # :
\ v \« P # .£ * ? -§ &r&>j*>&>&>v^>>i*v'J*’*
. â w ^ :ih fS

$ o ^
540 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ
 545
EKLER

Tt;
v .'V .

f• \V Vv 6- ,
«*>' V , ,

"o. * . & / , ' & W İ ? > ’* A İ S

\.*L s- % ->;■
^ « • v l
vV v <- V
« ^ (i- 6 «v
a. x. w v
■" Vrr Ç î, V

^ ^ Au
' ^ J L

V ;..,
^ **4----
T-**'1 ^ i * yO 4 ^ R'

* * »A» 4l> JJ&LI-“ 4,^

< 5

' »mliı î*i-

•ssT S
% —
' ‘V u n , '"v; ‘ *S
• r^ * M , ^

- I 17 -
Ş a rk seraskeri R a u f P a şa'n ın ne sih hatla y a z ılm ış k aim e si
( H H , nr. 3 6 8 6 3 -K )
542 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

'~~ç 11 * l^J £ J ^ • J \>cr1J y J **

Cr>J- c ? Jf ^ fjpC < $t C ^ ^ C ^ T - 1. J J
\ *9 \ g j j , y ( (, ' j j f , , J ü J f l >

ı L fJ r>j *(f i~ dy\>

O J V* j J j^ c r İ id
û J I 2>J n ’j j i J t J tfJ’j Jç *'

J jl? mX i
LS <*> J*»'
— ---------- u r T i r t ^ T - i ü /~ 7
-\N i l> jı " •*

J-> ö> Jjg u J u 7/

j s Jj f / j Uj I —V

---------- - — ^?T ----- - J -V-» J v ,ü jJ y

İ h * } '" , (fiA
Jjk* JA l
si1 >-jH> V < % } J_JO
jmj J , ,#>
~Jj )j ^>L * -*
J->?A J ii
J £ ı fe r / ı> l^v
Jj | / J -* /
‘.f-* J-M^y ~VW <r'>>
Jlf*
JjjV l
*>'* j»lr

Tl JV V H & -y > ¥ } K.
■ % > N *'
' »

1 U7---------

İ A f .i J j'r J j - v>
is 7 -J**

J jj* -
* >> Q Jjt)

- 1 14 -
Defter sureti
(D .B Ş M , dos. 1/6)
B e \g e m n içinde
 O S M A N L I B E L G E L E R İN İN DİLİ

544

&,

. ) jji, ğlj ^> )jr^jjtv

Ûj ^ I İ İ a, ^ ^ f r i i r & S ^ j\

5>' ûU > j j uy\y.'

q& j J>Sti}jJ$> İpJij \jtf» 'j,4 ^ 1

■, g\j K ^ ^ j i ^ c t ^ & . c A i j i i )
çJ ^ j İjS § / îûj ]Jl
^ ^ t b : O' Cbj^jÂtjrJ-' yj *}/ C n ^ fû ^
^^fc^U^l*^AlV^fi/.ta>^' d>;Jv* (*Jİüj/ dj'(>>*•
(İWr"0-\>j ü A ^ j ' j
jifijyÂ^rfjjîÇ»
■>V^>Ao c^ Jİ^—l»İ>‘^W\jj
1. A iV^fû\>^ i ) ^ J i j , J J J j j ^ ‘*J*J^]& ■>V O >
^j?'a^r.A)jJ^/v e)\A*/. t)V(/.> jj'jtt/jjfjjj? vJşJtj'jŞjj

1, j> > g 'jtA U ’ W

■ i : ; > û)^f a< üj!j O & r fö & V '* * * ’
& Mjus :4j » \ j ı / ^4?

- ty .jy û v fj MV
;> jjÜû'Ül/id+>X>j‘■________ _
jU ^ Â /d k 4 ^ 2 * ^ * ^
* ^ . r , , ^ . » / . '. rr.c,<t .i. ' .JrM *L^X &

I i5 '^ 4 m S S 2 2 sw^ ,,Bİ

u- ı - - .........

- 1 16 -
Bender seraskerinin n e s i h hat ile kaleme alınmış kaimesi
(TSM A. nr. E. 5 3 0 l / l )
 EKLER 549

■ şg t.

'* S 8 k

-â & ^yy J * ),S & /jj>

■ 4 î£ ^ " t S r ’u ' ‘^ s J j V j »
^ -X v" “ <.

•J^ 43 M
& S$
2 ^m > -ö * r J$ts,'
A S ü&4 ; y'ia
-
\ t =' <£ "n

"’î ^ ^4gr
— -i» ' -ip ’P^âSjgr T
T

-Â ^ J' J>sJ»>y -$£SJ> <*&ÛS

AW M \$ & j S? Tİ '< £

_ _ j^ > .— i u y 2rS y£ & .

^ ^ ^ S « r t

7 ^ ! ö T f e g » j M r * .

v r J i r * /
- 12l a -
M a lik â n e o la rak satışa sunulan bir ç ift liğ in ih tiva ettiği şey le r ile altta de fte rdarın te lh isi ve
sadrâz am ın b u yru ld u su n u ih tiva eden m ezad k a im e s in in ön yüzü
(C e v - M , nr. 2 5 4 5 3 )
 X Sj> 'A ^ j/L S ^ u i > U ^ J 8

f «/! V j j
^•JŞ f ' 1& J* ^ V U ji L»

ıy, I ^ L*-J ı!r*-Z*>l^'

yvv A „• > ^

JU *»*>>'**>
*A-U>t, ^ l,'^» ^ ^

ajr^ ^ ^ W > V ; u o Juj-ö jj , U j u j 1'

ff^ûA-V si»' ^ rtW-> L^y^.. ^
^ ,
^ u İ j . 0
 EKLER

- 122a -
M âlikâne olarak satılan bir emlâke âid mezad kaim esinin ön yüzü
(Cev-M , nr. 26342)
O S M A N L I B E L G E L E R İN İN DİLİ

- 120 -
Tezkire yerine geçen bir kaime
 EKLER 553

s * ı^ y

- 122c -
Mâlikâne olarak satılan emlâke âid m uaccelenin hâzineye yatırıldığını gösteren
tahvil tezkiresi
(Cev-M , nr. 26342)
550
O S M A N L I B E L G E L E R İN İN DİLİ

Ç i f t li k s a tışı ile ilg il i m ezad k a im e sin in , a ç ık arttırm an ın ilk ve so n ra k a m larıy la artış

m ık d a rla rı ve m u ac c c le n in hâzine ye te slim i kayd ı bu lunan, arka yüzü
 EKLER

<£>-

oJ _rj)
9?

< iy
• ■
S? L İ r
)

■ ;

- 124 -
Dîvânî hat ile yazılmış bir tesellüm temessükü
(D .B Ş M .K G B , dos. 12/1 A»
552
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

- 122b -
M âlikâne olarak satılan bir em lâke âid mezad kaim esinin
açık arttırm a rakam larını gösteren arka yüzü
(Cev-M . nr. 26342)
 EKLER 557

- 125b -
Memhur deyn temesstlkünün arka yüzü
(Cev-M, nr. 24428)
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİL İ
554
 559
EKLER

' «C. U-> —"’j ’ 'U'.1Oj>; »3**'

K -* ^ —v. o L > * « i / -
i a‘t^'o^oVj* f - üaİ <u>* jy

p °p*v jy ^ î v » c *u> ^ *>

|J &fj~jjyf c^>—*
1 - # • £ ,> ^ \ r ' < 6 . ^ V '

1 T->ed s ' ) V ,V-J -,', ^ c' w 0 ■,

k G ş V ^ s te lS &v

I C ^ ~ - y - > j U ^ r ^ _ ^ 'c ^ > ’ L>*^ ^'T.<

■ -'î’^ O l î W > £ A \ >

§ '* 'A j s j f t '* '3 X

H* ^ L y / ^ v ^ . U j -»1
■

1 ^ C^4J U » 0 > ' ^ ^ Û O p

- 127a -
Boğdan ile Erdel arasındaki 19 RA 1207 tarihli hudud muayene senedinin,
Türkçe ve Fransızca olarak tertib edilmiş ilk sahifesi
(BEO, A .D V N .N M H , dos. 1/2-H
EKLER
556 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ
 EKLER 563

/% 0

fi

■ fe; -r.: s f e - â E , » ^ . ^ '

^ e " , * ' » *îi'

» » fc , v te *
^ ît v i ^ Ş P e

fr- V fy şf

- 130 -
İmza vc mühür bulunan C I 164 tarihli bir ilmühaber
(Cev-Darb. nr. 1003)
558 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

- 126 -
M em h u r tah v il
(C e v -M , nr. 2 0 1 8 0 )
 565

■ s J j ’s M i , « e j a ? u i f &

a » İh J k > ö fiŞ jj/ f r ) ; J#* •< * * r W ■ y***?*-

• r i j j v , f J j y ü . y ; ^ p m l A ^ J f ) s J ’S - y t f f J . W s j ^ i e f t i ı t ) ^ U
ty w & CÖb? t & & ) v & Ü / 'V f) # M J # * Cû> *V*} W '*>&
? ,( ; & • i& M u y f i '& v i* *X A >> « ? # f r * r
& } x ^C & b& ş W ? JÖ t $ $ r v i ' & V u O

-132-
Hmühaber kaimes»
( C e v - T , nr. 2216)
560
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

•* " ^ r t- X ? j p p - :
C\ 1 1 - 1 1' * .v /rY /r J f f j i ..
1 ^ V y * s > ^ « w v ^ c > > * : ^ İ - , û lf l . . r j ; . p i L .

- y ,.... ; ______ / . f ~ x /:

•v, ™ f t ? ' t f : tmi' J ' ‘K ‘*. ^ ”"

• ■*?'»/..../»«.*7 •■»» / .'JııFıfifî& a.
7
, *„,?
*-

'( o V J . « J lif £ -x £ * dU * 2*/,7 '.

<Jf ^ * “ .^Vn / t V ı c â tn f p ı t

7 1 r - “ ^ r.« o J tx ^ ^ ~wr * ^ ( • % ll;b < n S~~ / v - M » » * "

»V. ^ e * L ii “ I ^ 'T ”'-A

* -Î^J CAr £r*^ J
c ^ y > > '& o u

B oğdan ile Erdel arasındaki 29 RA 1207 tarihli hudud m uâyene senedinin

Türkçe ve Fransızca olarak tertib edilm iş son sahifesi
(BEO , A .D V N .N M H , dos. 1/2-1)
 EKLER

fc» „ _ ______. -T~--------- «•---- ; •

*" ■&
jC .^ v w iW ı İP**f>r •?'&»>»’'>%**> ■»&v+ry ^
f‘ i ^ c ^ , , ^ u^jUCfa,»:

tj+k- <fior-iU'-*'->lf^J'S'AOr'î'i>>J'»S "‘ '^'->r‘j'.^J~- (t'yK^J^U ^ | -Oy^jVJ,^üi)\ii.j<s£'^j^ y \

V*»’''~/jJj \ti J. ■■■ , , - ' * V^*»W*4*#ÜİU»İ5>

; JJ, ^ I, u-^ ,£,_, ^ , j / «M^i-J^ ^ ^ , ■üSJ.JtfJıj?>.. '

Jt < " / •■■*’ ü>y»+}tA^\*'1^ ’&■•''#&'.<>.>4}/*•i+'ij£}i!jü>j:j • H.,.-,v
r . ‘. , . , r ‘ i , / ■J
W . 1 ?
L>- .•J>-u>_/j(/|(_ . ı ,v ,, . ■ Vr^*Js *»>>«

'^ d ^ t

- 134 -
S a â d e t G i r a y 'ı n n e s ih h a t ile y a z ı l m ı ş , ö n y ü z d e s a d e c e im z a b u l u n a n b ir a r îz a s ı
( A . A M D , d o s . 1 2 /8 )
562
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

I
s
i
Ü -

İl
İli
II!
! i i U !! M i î î 1î ! 5 İÜ
i = <

|i 5î î I H i I ! I ' i *w
2 ?

H i m m ı l i f! 3
1

t! !,hîî ■§

i î ! 1! j i ■H t *.
1
İ ı I

î î l*i=
‘ n1-i MII Sî İ *
<

1îlS î i i
M iiüiii I I I ! s s
 EKLER 569

s ı? çk/ıfoM b

L .

w . , .
Csr*
a İ- 'v lijo M ı X t> J k N ) 'j ) S 'j & t ij

JkQ . •j'y » j

$ cA
^ K > rd)& (j{y^ c/>is&

* •* * * ^ ** *

^ ^ C $ . jr J jM v /b - r ^ J " , > ? P
C /v ‘z & C y ^ fjjis 6 { 7 v r‘
^

- 136 -
P e şkirci b a şın ın S u lta n IV . M e h m e d 'e su n du ğu , üstünde telhis, sol üst köşe de p a d iş a h ın hatt-ı
hu m âyû n u b u lu n an arzuhal
( A . A M D . dos. 1/13)
564
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

%
' 4
♦Hi*

\ j , u a ^ .ip j 6 j ^ > O i w

AZ£S<~'\> 1 S*— v U > /O j)y

(J j* } J l z l ^ j u rU a ^ ‘U

@ )> s * < J s İ£ j ( A * 'b O t ’te J * £ i \ * \ *><'

^ U ^A X U >*> ^ » > / 6 -

» 'j J ^ e o v V r > ^ v6 ^ * ^

/y /^ r o ^ a» ^ e M / î c5?a^>

- 131 -
1260 ta rih li y a ln ız m ü h ü r b u lu n an b ir ilm ü h ab er
(B E O , A .D V N , d o s. 5 /6 5 )
 EKLER

Padişaha sun ul an ar zu h al le rin hulâs ala rı ve d er -k en a rla rd a ilgili dî vâ nl ar da alınan karar lar la
üstte Sultan II. M ah m u d 'u n hatt-ı h u m âyû nu
(HH , nr. .10973)
566
OSM A N L I BELGELERİNİN DİLİ

M i ’J İ

■ ^1 ?

’■ % ,* ; , . f * & + k $ * iib
. ’^ ^ U j l e . i/^ı, ^ . .. <*

J ^ jJ I * / . ‘ *
\jfj

■ ; *6 ^ ûa

^ > 1

i s jV^ ^ ; ü»KîJ>»()tf.

jtiijt$ îl> > 6 ty > < W

- 133 -
D îv â n î hat ile y a z ılm ış , ön y ü zd e sad ece im za b u lu n an bir arîza
(T S M A , nr. E. 6 1 9 0 )
 EKLER

•
- -T ~ _
Z - ,.^ z . '* < , ■

T İ

’\ «• ' • , O '^ & jb 1

^ " 1 ^ jjv jJ /’

f/: ( y A < ? ?
^ iJjjtİK » \i £ ^ > 4 \P* U ^b J r jjf

'v o j^ X ^A "
iÇ g g r s M /t p y jy ıV *1

- 140 -
Defterhâne de n de r-k e nar ç ık a r ılm ış b ir arzuhal
D e r-k e n a rla rın a ltın d a so ld a defter e m in in in arzı, onun a ltın d a sa d râ z a m ın b u y u ru ld u s u v a rd ır
( A . D V N , dos. 3 7/55 )
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

jjŞsiUj'yy ıeiSS*-tsşjj ı
 57.
EKLER

%
V ,
7M -
> U 4 ,

f c - , .. . ^ » /Â fiu *

- * ‘ T & İJ V ■K y - ' ^ 1 W [ ) ı j- W .> '>

*>.'

- 142a -
M â liy e d e m u am ele gö rm ü ş bir arzuhal
A rz u h alin üstünde so ld a sad râz a m ın defterdara hitaben ilk b u yu ru ld u su , sa ğ d a m a liy e te z k ire cisin e
m eseleyi tahkik ve iM âm etm esi emri, altın d a m a liye te z k ire c isin in i ‘ lâm ı vardır.
( A . D V N , dos. 1239/24)
570
OSM A N LI BELGELERİNİN DİLİ

"y ’ v * /
) $ \r & -r j^ ,

\ fü ?& ö> !A - ^

'^ ş <
'l^ v > W > J t * -'

^~ T ; i-Ç ^ * V •*'

1 .^5 lİi») i/ J /y c>^> V & jj 'jr *

- A ^ ■
â ^ / 1
v „-> ü i N y

- 137 -
P a d işa h a h ita b e n y a z ılm ış , ü stte III. M u sta fa 'n ın h a tt-ı hu m ây u n u , sağda sadrâzam ın
b u y u ru ld u su o lan b ir arzu h al
( İ.E .-H H , nr. 4 0 8 )
 EKLER

- 143a -
M a liy e k a le m in d e m u â m e le g ö r m ü ş b ir a r zu h a l
S a ğ d a m a h a lli k a y d ı v e y a p ıla n h e s a b , s o ld a a s e s b a ş ı v e s u b a ş ıy a h ita b e n b u y u r u ld u v a rd ır .
( C e v - S , nr. 2 2 1 5 )
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

- r f " .

fc h r '

- 139 -
D îv ân k a le m in d e m u âm ele g ö rm ü ş b ir arzu h al
A rz u h a lle d e r-k e n a r a ra s ın d a s a d râ z a m ın b u y u ru ld u su v ard ır
(A .D V N , d o s. 3 7 /7 8 )
 5 79
EKLER

. ’ ** * <rJjl" İ 6 'M
f t r f r f a A H s / y J İ s /fo k
%) t i \ f J J & )b*j (ı t / i lf/tpjiu.y/'j^£)j
£H f o S İ . •’J f j t i ' r f t '■m . ' SnJÜ & S
—y te J S jt/Ü t - ^ Î S J j h s U '
>M v / i ı>< * ^ j / t i js s b . £ *
•^SJ'JGfo i?/ a) L*t' ^ s ) S) V*^J> ^2 y J

* tiT ; * . y m . ~ ~ ^ z -

V İg ^ ll

^ » A J i s * j ;

^ .L p j •■< ^ ^ ^ jv»J) V

- 144 -
D efterhancde m uâm ele gö rm ü ş bir arzuhal
S a ğ d a alt alta icm âl ve m u fassal defterlerden de r-k e narlar, so ld a sa d râ z a m ın ilk b u yu ru ld u su ,
altın d a defter e m in in in arzı, en üstte n ih â î b u yu ru ld u va rd ır
( A . D V N . dos. 2 1 3 0 /1 6 )
 574
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

İL
« s ,
c ts r ^

ı^ r '■*4

X
,€u -■*'

^ •, 3 L -
~ i}j
t(/A&
& jv ) .
\< %
< ?yy
ı C * - ^

t ,i

- 141 -
D îv â n d a R u u s k a le m in d e n , M â liy e d e B a şm u h ase b e , A n a d o lu ve İsta n b u l k alem lerin d en ve
D e fte rh â n e d e n ç ık a r ılm ış d e r-k e n a rla r ile sa d râ z a m ın b u y u ru ld u su b u lu n an m uâm ele görm üş
b ir a rz u h a l.
( A .R S K , d o s. 2 3 8 /7 2 )
 581
EKLER

- 145b -
M a h z a rın arka y ü z ü n e is im le r in tam a r k a la r ın a b a s ılm ış m ü h ü r le r
( A .D V N . d o s . 2 1 / 1 4 )
576
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

ta y

* l: . 1? I / *
J% b \ ı,ı . . . •

fe s te * * * #

® & £ a t
^ « S fc S Î:
hA

, i t

- 142b -
A ynı a rz u h a lin , d e fte rd a rın te lh isi ve sa d râ z a m ın n ih âî b u y u ru ld u su bulu n an arka yüzü
(A .D V N , d o s. 1 2 39/24)
 583
EKLER

' -r\: fc

ffîy . * '7 ? f" ~& V -Jp %

e
t

m & r j~ '

zA -

% \>[yb tr

&
M
i-.-Q£*rı£i0jvt.J

& </, t/f r"

cA>
& A

£A ^
yrçfc? C£ $ ^M J
r« - •
€ "

- 147 -
D îv â n kale m in d e m u âm ele gö rm ü ş b ir m ah zar
Sa ğ d a d e r-ke narlar, a ltın d a m ühür tatbiki ka yd ı, so l üstte sad râ z a m ın b u v u ru ld u su vardır
( A . N Ş T , dos. 1739/77)
 V. 'j U 'j v ? > V İ ^ J JJ 4 ^
" f ^ J ’y ^ ' O j i J ^ j , J j S O ,• ‘i f i ' i y l j j l v j ü ş \ j
4 > ^ j ^ V Ü i#’ »/Vj< U y V ; ^ i i l s f j P İ ı

i s * '

S ^ « 7

- 143b -
M a liy e kalem inde m uam ele görm üş bir arzuhalin arka yüzü
is i, üstünde sadrazam ın buyuruldusu, en altta tezkire verildiğine dâir şerh vardır.

telh isi (C e v -S , nr. 2 2 1 5 )

 585
EKLER

- 149a -
S e y y id A l i E fe n d i'n in F ransa H a r ic iy e N a z ır ı ile y a p tığ ı m ü kâ le m e n in ş ifre li m a z b a ta sın ın ilk
iki s a h ife s in in baş k ıs ım la rı
( H H . nr. 5 8 4 4 -D )
O S M A N L I B E L G E L E R İN İN DİLİ

J ü t-

i ^ S ^ V ^ V ıP*iV âj^: j ^ j ^ >

v- \ 'Xf Jr^ U S > ' ' ^ ~ * W ^-*ü
I v!u •" ' ^ -t^'^^S»'*-'^» t>

* ^yt& rJK

V ^ u^ \ W - ' 5 ^ y I^j/J _>^ı3'“

«j* ^ ' f ■*» % ? #

?Çgf 5 # ^Ö ***

b a sılrmSlır

v e a U , ^ ^ - ^ U ^ '
M a h za r
 EKLER 587

tf-U-ı <svi

'• ^ c r - a lA ^ ^ U . U yu, ^
^ .iW _y a-ljil ^UUp o tii £ j £ , u
«ıj^ı LUi.' -u

^ lV i * ^ ^ .-V - ^ & - , <*. & :ç iv>iy> <s~ ^ L g*^ ^*)L»>u, c û - ^ L ^ u . Jt

l ^ ^ '^ ^ - » 't f < t i - l - T , ÛL^Uli-Aı - // J - .' -^a^ U *
ı '•-
>Û- '- y x ± * -~ ö :u _
> \sj, J r ’is-A''*

<H JU

<*■- O 's *y» 4>ı*^

jks.

j> ^ ; ,
'ifa

^sp
£>U

- 150 -
M e c lis - i A h k â m -ı A d liy y e m a z b a ta s ı
A h k â m -ı A d liy y e n in r e sm î m ü h rü n ü n b u lu n m a s ı k ararın e k s e r iy e t le a lın d ığ ın ı g ö s t e r m e k te d ir
(İr a d e -M M . nr. 3 6 4 5 / 3 )
582 O S M A N L I B E L G E L E R İN İN DİLİ

'f>Si /J? '

k w j >S v sy $ fo J f? T ,

'/ j u i k j i t â ' t i , t . . . V , ;j > v .v J ir ! İ > i y & t / c ^ t f / ^ h

- 146 -
Üç im zalı bir mahzar
(A .N Ş T , d o s. 1 2 51/86)
 EKLER

V ^ AU' »/j <r e(r 'f>jj S .jr j*,\t \ \ Oİ~ am> c& J>,

& S ' *,*,*>(& 4^Vsv  J J r * >ıf> (rr& s ’j & 'rU s £ j e^-* ^ ? #>,AÛ ^>c»
>& *>>'/'*(; > ^ ' > y » &J> ^ y + t LX* yj^v»y £*>' ^ '> -1 tf^UÛ J î / 'u & j' o\>'jjt~
' S *‘j & ^ 1<*>*. r & ı«*> ^ vt>> • c) y ^ >» 0 - u> t <jJu^a-» ^e*> &.'
'S*>y cr<&'

IS* w> ö>?>>' ~ & <s\s>s ^ Cİ jJ L . j .[ş , J y , CX.^ < * j s» / f S ; •^ C>O

e J & ^ c l s s £ ? ,jr £ > ' cX>*u& j J*>yJ> vU -ı 4^? j-u ı o ^ u c /^

#< W ^ ^ *>«*w^C- <r^-> t / i y '* ’ </;<*■*** ^,\+» s's a y - 4>>» ^ A * d — u&a' 4>um' ^»'/^p

J '■^tfevçı^ c<^ " Ş ş y ' t s U&> «i OSs S *

- 152 -
Ş û r â -y ı D e v le t m azbatası
B a şta resm î m ührUn b u lu n m a sı re isin to p lan tıya k a t ılm a d ığ ın ı gösterm e kte dir.
( İr a d e - Ş D , nr. 4 3 0 /1 )
 : -V >V>

tJ-r ^ î J r r ^ S ) » - ) f '. *■>'^ + ^ / & f _ 3 £*\>$ s İ r f 'j J ? C -J J ü İ>

^ JV ^ ■> j j l > / & £ > ' ( ? > 't > * f f ) > & > » $ ' h t i j j f y f A j & f y3 > J & . * & "

■Y^Âj/İ/VjV Csj^j'tjV OjVj G^jV J K^)J JJİX}' / y s 'yy i*

^ • i V y ^ A > V * 0 ’\ + » r & Ş '/ ) < s ) ~ o^** oVyj»3 > J > İ j M ^ s  G ^ > ’*£-**

* * * ■ . ' c X 'j^ ? j ;\iU * ^ ÎJ y ^ j ^ 3J o~*J, ;V /tiJ)y J’ î^ i'r J Ş M

VW ^ '4f-,'v>5 >W» OJ^' i> ii -_>;
J J-**51J 0 * 's~^K>J)'ÛfjS' O j 'Ş s 'İV' A> J ^ O j & Ö f f &j**S & 3 J’*/ ) > > İ J j i ffi O r i _ 0 v jfjf,i > ,*j

w \M j $ > ' >£ j j tfirı.ı£ j ^ *>. > irXc-.‘J J

yo>y^^60w»> ejs^j' o>'^' ;Vj\- jr. '■*■o W ^ - ' vtv*'‘ . ^ / j v o ^ jv c)J*j >j^ jj>s >

o> > M *J

■*>>*}} •/> *;

& S3 K Â > V ))> 3 0 / 3 J &3 >1 ^ 5 •"■^ );& i

3 & J , & > 3 j £ j y , M . } S» j 0 3 & >

•C&.Ayj\ & t f s , 'j f 'S j * ') > > * > } • > 3 > ) *3J>'&3 * :> '

’^ . ' Vj'û^)y jl^e J^* iV öW > y^*

’; ^ ® -.'— V/-
j f "

^ f- S İi/ o V İ^İJJ ^} fr»} V j 'tv-5 Jjj£y ‘rj j ^ t)t/s

* W / ^ > 3 ?/ ^ -V tp~3 l> )

't y 'f a i P t s j M , ,y jj> J j A i j t

j.\; t^ )j,'ç + S İ >jü*ı\ * 3 İ j+ £

*^^/g\. <^fj 'ü.V> f-»A *^jV' İUr1'V 5

j r J ^ ( > y & j İ P * ) * 3 j \ y j $ C { j>i 3>o-\

j>*fj / / >Ü»^tî'>W><fy>
“,^ ‘-»1» W fV' ^ ^ is j/6 ^ ^
^ >J^ 3 t ^ ' J ^ j İ r f r j y y 'S j f & £ j \İS3

^ j * w , ^ » ''A & fâ f c tf sj * c j f ’j>.*'>>s*r&4>

 591
EKLER

- 153b -
M e c lis - i U m û m î-i M e şv e re t m az ba ta sı 2. sah ife
( Y E E , nr. 28-1 8 16-1 14 -7 6 )
 O S M A N L I B EU 0 E L E R W W 0 1 U

«•K'ui'i-ıjV ~
•Ş'&sjK'iJ*#. '. *>:Ur jijhO&«TAAm!J^jür\ 6+*t/V‘»

* * * * " * *, w W ' * * * " * ***■ ■ «*► «<

rfr>yŞJ+*)*J>»t (p & s. (grĞtf». A «W .»v*m » s ,ji $&jjA&4?İ>,, ojjlti&sti&vyJa j & f c „ .

*■‘■"‘ V Jy J J
-T* Jİ^J,
&.'<$*üft**»âü'' •»fe'j'r-1'•/>>» -^)'j'qX>^,j\ii*y»>>w. eı»*^'-J.»:■}' İ>ûLf,' udj.
v»?0 * eU>' f>j y ı / d k . ' —•>:^i>w<*Vj'i«^'.‘â* jf*i> •tePliM ^ y
O jVi<îW«jİ'J 4JyJ^ı (j*f*J<. eÇJ'oMy»(%<; * -* ■'■■'^a-‘J--*■*-^* “ •“• -*-'•-■*>-■
■>aV' Jn><j-
* / & * & «A*** * 4 * * M m«m* İ ^ ^ İ ^ İ İ H^'jWİ •rfû»V*^-’ ^ — ^/* jV*İ,_ __ _
_ *■**■?'■’ Uv.i\)»'aXı
«ViifJiû^oİ eJsc^A' UV->'4ÜÂr' j» tJ>.'ja»»
—. Jfc-» î^dp'/jt'
- . ; , j\jû'
- .- c/sJS<i
---- & ?*
0^a>Oj) •>$*
w v . 4*:'Ji> a6 ' o> . > ^ ^ J>' ^. -»3 VV<Jv>t
<£ - » > "•■fi»-

*3JO»\Jj o\\t f b ' ^ s z »

^ ç U i- ı^ H v y ü v / ^ . ' . j i
<i>.'öV.'jKijîeı'
û(tysjr^az^'iij'-gt
^ ji'^ iû j^ 'ilj'^ l) ^tA
Tr-j^tÂîjJ'eA.
îjj'c^. /ai-' • *' 8>vvi'
>*>0jû^ •—•' J~?Y,U
' -
4 . ,L 4 W ^
!>-:•> j j ^ j « ii3^ '</\JjJ'sS* ü

fi ^ y i j a);> İ^ y ji^ y ■oy, •A'Jj v *** -İ1VJ6 0>jl't* Vı'rf^.u»'*»' •'«<*> JIİI'/V ^İ'
■"■• »;*>w 4:<>«»^> »>rtjv«r"«£><au-
<iwJw»«aV.Vy>U j;jjr j\*> V.IVİ
’>;' ?j' *>.'^V>* ı/j pU/ C-< Ar aljj v y O't/vJU1

'jy r j* ; -î-> j / J&'-kİLa* A.VjO' — il

■M^r-L»( /<✓•1*^
* • / v>,
V>.v* g> AJ»*Uto ^ ; > W f , ^ ^ j r * ^ yj> A Aj^y 4^'j j ^ ' .

J". Üi -ivSi*. İ>.U*.

_4£*«}U . 4>; ji ^ ^O İ
-fc«**y*n^ı * > 3 ^

»l ÜJ'JV
V 4, » u / 4,
 593
EKLER

. m m m

j ' s y i * , . ; , * * y / , , v s y J i / j * , , ? , „ s ) x , , ı * s , ’j iı

'İhJ, » /s s â l.v * ,,M $ 'S » k jfy /,,::,,, J y -/ t

**> :)& & < {> */$»•> * & > }& /,.v> ş s m s 'S a .',,
fa* v . . s,L - v r r iş ,,,]sj, ;vj „ , y£
1

-1 5 4 -
E s b â b -ı m û cib e lâ y ih a sı
( D U İ T . dos. 1/1-6)
 EKLER 595

i1
A

v .'V * v ‘y

* )>

- 156 -
E s -s e y y id A h m e d A b d ü lv e h a b Efe n d i ( II. M a h m u d d e v r i)’nin b ir fetvası
( H H . nr. 2 1 6 8 5 -A )
 EKLER 5

- 157b -
B a ğ d a d K a d ıs ın ın iM â m ın ın fetvâhan e de r-k e narı bu lu n an arka yüzü
( Ir a d e - M V , nr. 2 3 2 2 8 /3 2 )
592 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

-153c-
M e clis-i U m û m î-i M e şv e re t m az b a tası 3. sah ıfe
( Y E E, nr. 2 8 -1 8 1 6 -1 1 4 -7 6 )
 EKLER 599

J ~ J »

i ; ^ 5 ,JJ ‘ " - V v a j ^ j İ - .;^

rJ w -i(iy V a

- 159-
T e s e llü m hücceti
( D . B Ş M , dos. 2 /1 7)
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ
594
 EKLER 60 1

4 . 't y
h y k

X m
İ tu

-i' •

& *. ' - - - i
^ f* ü^%.
3 w , . 't

£r **>>.,
...i

^ ^ A&

- 161 -
Çift hüccet (rehin ve fekk-i rehin hücceti)
(A .D FE, dos. 220/75)
596
O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

- 157a -
B a ğ d ad K a d ıs ın ın i ‘lâm ı
(İra d e -M V , nr. 2 3 2 2 8 /3 2 )
 EKLER 603

g g g s y tp z ş ü z

Z’& *'!>’« '^f->>>-.„i

• ÎL'‘^'*"'*■'“1*'>V>-t*f‘, y/U**vi*'^

<~ »»»''“ ' ‘^V-i--

jr f'CJi(« v /p ^ *,*■>•*>>-?'-£«•

I . ....
« t£ £ Ş « P £ * $ fc S 8

- 163 -
V akfiye
(TSM A, nr. E. 12467/2)
598 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

- 158 -
S a tış h ü c c eti
(A .D F E , d o s. 1/82)
 I Kİ I \<

___*r^~<KSM M j

+t**Si tSv.yr *i£.

- ty iry iS m » i*y&î]üSi£+>t .y
__i--f *-â> «**
*?&İ# **
-l6~^*ŞİfZ'J A'-J i*K>7-#ty*.i/bJ
V v^>4b ^
—t^-'>-^~
rCdj).j'-ç*•'- ■_.

±WJ.j 6'.0*’4< ^ '

^ V ? " ' * > i

**'r*.‘^ * • * »
İJ> *^ ^ - V i»«;,X*
*4- , İ^*«î« ' C-Çr9j*u *-C/j_i-^'

° ' ;J ft* c-ıj

„ «V-^îuu»!/-^oJ

- 4 rX il*

- t r ^ ^ - 4

K. UİI l . lMİl) '« h u MI! rt

(M I IH -44'» I ı
600 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ Lİ

« a te ş ® ® ?

İ jğ t^ Caû-%^1

0j)LjJ L t l l ^ ^ ^ l r j j ^ b i ş s ö i>

- 160 -
T e m essü k y e rin e h ü c c et
(D .B Ş M , dos. 2 /4 )
602 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N Dİ L İ

*$

$ £ j ? , 'r ~,(*>J {!/>ü,l*Jİ(İh?-*’»

,^ ^ 'C fe&Lfjğtffj j & ,t ! ^ W ş / & j U y j û ^ >^y-

jLŞ'j^Jtt-sU C/lLc/j^

j j p . ' '^/(ttysl L>Jw*i<

%PJC,\ ^ Js*1^ —'->—J jt+ ^û M S ty

>>* rsis ,,
a& w
*s
*?
r
fy t #y ı „
* #
vV

- 162 -
V a k fiy e
(T S M A , nr. E. 6 2 6 0 )
 O S M A N L I B E L G E L E R İ N İ N DİLİ

• ' . .....
! & J İ U ' j f y 4 * ' * £ &&* & ^ sU jşJs ' J :^

< f j ' ------ *(?&■’f ^

< 0 > f o X ^ ,' O'U.i&t. i C /j ^ '0 ^

J!<a ^ /./,>

ğ js Zrûb+frfVşı 'tA ti/ıJ,J fo S/e

Y " '* '''/ty 'û tfp f &' ü W /^> ^ ’ijfyfs> 'j+’~ ji£

w r w t - c v, .

^ * $ t * n jtp .jfi'& t

- 164 -
V a k fiy e
(T S M A , n r . *[• .7 8 6 8 )