ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE T A R İ H YÜKSEK KURUMU

T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I

VII. Dizi — Sa. 124

Tanzimat Döneminde
Anadolu Kentleri’nin
Sosyal ve Ekonomik Yapılan

Prof. Dr. Musa ÇADIRCI

T Ü R K T A R İ H K U R U M U B A S I M E V İ — A N K A R A

1 9 9 1
ISBN 975-16-0409-5
 içindekiler

İçindekiler ................................................................................................................................................................................................................................................. V

Kısaltmalar ................................................................ ............................................................................................................................................................................ IX

S u nuş ................................................................................................................................................................................................................................................................ XI

B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

79. Y Ü Z Y IL IN BAŞINDA OSM ANLI İM P A R A TO RLU Ğ U N U N

GENEL D U R U M U
Siyasi Durum ................................................................................................................................................................................................................................... 3
Ekonomik Tapı ............................................................................................................................................................................................................................. 6

TANZİMAT ÖNCESİNDE YÖNETİM MERKEZİ OLAN ANADOLU KENTLERİ ............ 10

Eyalet Yönetimi............................................................................................................................................................................................................... 10
Sancak Yönetimi............................................................................................................................................................................................................. 23
Voyvodalık Kurumu ................................................................................................................................................................................................ 29
A ya n lık .......................................................................................................................................................................................................................................... 33
Muhtarlık Örgütünün Kurulması .................................................................................................................................................... 38
Mahalle İmamları ...................................................................................................................................................................................................... 40
Şehir Kethüdası ............................................................................................................................................................................................................... 41
Nüfus İşleri-Kentlerin nüfusu .................................................................................................................................................................. 44
Kentlerde Onanm ve Yapım İşleri ................................................................................................................................................. 50

ASKERLİK VE GÜVENLİĞİN SAĞLANMASI...................................................................... 53

Nizâm-t Cedit Ortalarının Oluşturulması ........................................................................................................................ 53
Yeniçeri Ocağının Kaldırılmasından Sonra Yapılan Düzenleme ......................................... .. 59
VI

Kentlerde Redif Askeri Teşkilâtının Kurulması ...................................................................................................... 61

İçgüvenliğin Korunması İçin Alınan Önlemler ......................................................................................................... 63

ULAŞIM VE HABERLEŞME......................................................................................................................................................................................... 73
KADILIK KURUMU VE YARGI.............................................................................................................................................................................. 79
Kadı ve N a ib ....................................................................................................................................................................................................................... 79
Mahkemelerin İşleyişi ve Mahkeme Görevlileri ......................................................................................................... 87
M üftü .............................................................................................................................................................................................................................................. 91
Nakibü’l-Eşraf Kaymakamı ...................................................................................................................................................................... 93

EĞİTİM VE ÖĞRETİM........................................................................................................................................................................................................ 95

İ K İ N C İ B Ö L Ü M
TAN ZİM A T ÖNCESİ ANAD O LU K E N T L E R İN İN EKONOM İK
YAPILARI

Genel Ekonomik Durum ................................................................................................................................................................................. 103

Vergiler .......................................................................................................................................................................................................................................... 105
P a ra .............................................................................................................................................. ‘ .................................................................................................. 107
Ticaret ............................................................................................................................................................................................................................................ 111

K E N T L E R D E EKO NO M İK F A A L İY E T L E R İN D E N E T L E N M E S İ ........................ 119

İktisap Nazırlığının Kurulması ....................................................................................................................................................... 119
Esnaf Örgütleri ....................................................................................................................................................................................................... .. 123
Narh .................................................................................................................................................................................................................................................. 126

KENTLİLERİN ÖDEDİKLERİ BAŞLICA VERGİLER ........................................................................................................... 131

İktisap Rüsumu .............................................................................................................................................................................................................. 131
İane-i Cihadiye................................................................................................................................................................................................................... 144.
Avarız ve N üzül Vergisi ................................................................................................................................................................................ 145
İmdâd-ı Hazeriye ....................................................................................................................................................................................................... 146
İmdâd-ı Seferiye .............................................................................................................................................................................................................. 147
Salyane ve Tevzi Defterleri........................................................................................................................................................................ 148

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TAN ZİM A T D Ö NEM İND E GENEL D U R UM (1839-1876)
Siyasi Durum .................................................................................................................................................................................................................... 173
Genel Ekonomik Durum ................................................................................................................................................................................ 177
 VII

YENİLİKLERİN KARARLAŞTIRILMASI VE İLK UYGULAMALAR .................................. 181

Hükümet Ö rgütü .......................................................................................................... 181

Meclis-i Vâla-yı Ahkâm-ı Adliye ve Meclisı-ı Â li-i Tanzimat ......................... 185
Ülke Yönetiminde Tanzimat'ın Uygulanışı ........................................................... 190
Uygulamayı Denetleme Girişimi-Teftiş ................................................................... 197
Eyalet Temsilcilerinin İstanbul'a Çağrılmaları: İmar Meclislerinin Kurulması 199

Y Ö N E TİM D E YASAL D Ü Z E N L E M E LE R

YASAL DÜZENLEMELER...................................................................................................... 203

TENİ YÖNETİM KURUMLARI ............................................................................................ 208

M ukassilik ...................................................................................................................... 208

Muhassıllık Meclisleri .................................................................................................. 212
Eyalet Meclisleri ........................................................................................................... 218
Valilik ve Eyalet Yönetim i .......................................................................................... 224
Defterdarlık ................................................................................................................... 227
Sandık E m in liğ i ........................................................................................................... 230
Diğer Görevliler ............................................................................................................ 232
Sancak Yönetimi: Kaymakamlık ............................................................................... 236
Kaza Yönetimi: Kaza M üdürlüğü ............................................................................ 240

ABDÜLAZİZ DÖNEMİNDE ÜLKE YÖNETİMİ ( 1861- 1876) ............................................... 249

ÜLKE VE KENT YÖNETİMİNDE MECLİSLERİN ETKİNLİKLERİ ................................ 254

Vilâyet idare Meclisleri ............................................................................................... 254

Liva idare M eclisleri ................................................................................................... 258
K aza İdare M eclisleri ................................................................................................... 259
İdare Meclisleri Üyelerinin Seçilmeleri ..................................................................... 260
Vilayet Umumi Meclisleri .......................................................................................... 261
İhtisas Komisyonları .................................................................................................... 268
Yargı Kuramlarındaki Seçimli Üyeler ..................................................................... 268
Ticaret Meclisleri ........................................................................................................ 268
Özel İhtisas Komisyonları .......................................................................................... 268

KENTLERDE BELEDİYE ÖRGÜTLERİNİN KURULMASI ............................................... 273

YARGI ALANINDA YENİ DÜZENLEMELER ..................................................................... 279
EĞİTİM VE ÖĞRETİM - BASIN ......................................................................................... 284

Rüştiyelerin A çılm a sı ................................................................................................... 284

1869 Maarif-i Umumîye N izam nam esi ................................................................... 287
Islahhanelerin Açılması ............................................................................................... 290
Basın - Yayın .............................................................................................................. 291
Vilayet Yıllıkları .......................................................................................................... 293
VIII

HABERLEŞME VE ULAŞIM................................................................................................. ...... 294

Posta Örgütünün Kurulması ...................................................................................... ...... 294

Telgrafhanelerin Açılması ................................................................................................. 297
Karayolu Ulaşımı ......................................................................................................... ...... 299
Demiryolları ........................................................................................................................ 300
Deniz Ulaşımı ............................................................................................................. ...... 302

SAĞLIK .................................................................................................................................. ...... 304

ASKERLİK ALANINDA YAPILAN DÜZENLEMELER - GÜVENLİĞİN KORUNMASI.... 373

Nizamiye Askeri ........................................................................................................... ...... 373

Redif Kuvvetleri ............................................................................................................ ...... 316
Zaptiye Teşkilâtının Kurulması ............................................................................... ...... 317

SOSYAL YAŞANTI........................................................................................................................ 324

D Ö R D Ü N C Ü BÖLÜM

A N A D O LU K E N T L E R İN İN E K O N O M İK YAPILARI (1840-1875)

Genel Ekonomik Durum .................................................................... ........................ ...... 333

Para Konusu ................................................................................. .............................. ...... 335
Bankaların Kuruluşu .................................................................................................. ...... 337
Maliye yde Tapılan Düzenlemeler - Vergiler............................................................ ...... 340
S an ayi ............................................................................................................................ ...... 348
Ticaret ...................................................................................................... .................... ...... 353
Kimi Anadolu Kentlerinin Ekonomik Tapılan (1840 - 1876) .................................. 360
İzmir'in Ekonomik Tapısı ......................................................................................... ...... 361
Trabzon'un Ekonomik Tapısı ..................................... .............................................. ...... 365
Adana ynın Ekonomik Tapısı ................................................... ................ ................. ...... 367
Bursa Ekonomisi..................................................................................................................368

SEÇİLM İŞ BİBLİTOGRAFTA ................................................................................... ...... 373

Arşiv M alzem esi ................................................................................................... ....... ...... 373
Araştırma ve İncelemeler ................................................................................................... 375
Dizin ................................:............................................................................................ ...... 381
 Kısaltmalar

A.g.e. : Adı geçen eser

A.g.m. : Adı geçen makale
A.İ.T.İ.A. : Ankara İktisadı ve Ticari İlimler Akademisi
Ayniyat : Başvekâlet Arşivi, Ayniyat Defteri
Bkz. : Bakınız
BVA : Başvekâlet Arşivi, İstanbul
DTCF : Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi
E L 1, E L 2 : Encyclopaedia of İslam, i . ve 2. basıları
IJMES : International Journal of M iddle East Studies
İ.A. : İslam Ansiklopedisi
İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi
Lütfî : Ahm et Lütfî Efendi, Tarih-i Lütfı
Meclis-i Vâlâ : Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye
ODTÜ : Ortadoğu Teknik Üniversitesi
S. : Sayfa
Şr. Sc. : Şer’iye sicili
TTK : Türk Tarih Kurum u
Vb. : Ve benzeri
 Sunuş

19. yüzyıl, bütün ulusların hızlı değişme ve gelişme içine girdikleri bir
dönemdir. Bu gelişmeler yüzyılın bitiminde büyük bir savaşa yol açmıştır. Os-
manii Devleti de çağdaşı ve komşusu devletlerle bu hızlı gelişme ve değişmenin
içinde yer almış, I.Dünya Savaşı3na katılarak dağılmıştır.

Büyük devletlerin, imparatorlukların yıkılışları, sosyal bilimcilerin ilgi alan­

larını oluşturmaya devam etmektedir. Osmanlı İmparatorluğu da bu ilgi alanı
içindedir. Gerek Türkiye’de gerekse Batı’da bu konuda çalışmalar sürdürülmek­
tedir. N e var ki, incelemeler çeşitli nedenlerle henüz yeterli olmaktan uzaktır.
Özellikle; İmparatorluğun gerileme ve çökme dönemlerine ait bilgiler oldukça
yetersiz kalmaktadır. Bunun nedenleri arasında belge ve kaynak yokluğu yer al­
mamaktadır. Tarihçiler, Osmanlı dönemi Türk tarihini incelerken doğal olarak
devletin ortaya çıkışı ve gelişmesiyle işe başlamaktadırlar. i7.yüzyıla geldiklerin­
de başlangıçta gösterdikleri titizlik ve sabn adeta tüketmektedirler. Bundan
Ötürü 17., 18, ve 19. yüzyılları, bilinen, herkesçe kullanılan genel nitelikli eserle-
dayanarak aktarmak zorunda kalmaktadırlar. Ö te yandan araştırıcının gücü 600
yıldan fazla yaşamış Osm anlı İmparatorluğunun bütününü ayrıntılarıyla ele al­
maya yetmemektedir. Kaldı ki, ülkemizde bilimsel tarih araştırmaları oldukça
yeni sayılır. 1950’lerden bu yana yapılan çalışmalarla ancak Osm anlInın kuru­
luşu ve gelişmesi hakkında yeterli bilgi edinilmiştir denilebilir.

Son yıllarda 17., 18. ve 19. yüzyıl Osmanlı tarihi, monoğrafık çalışmalara
yeniden konu olmaya başlamıştır. Özellikle kurum ve kuruluşlardaki çöküntüye
ilişkin önemli belge kaynaklan tanıtılmaya, aktanlmaya çalışılmaktadır. Doğal
olanı da budur. Kaynaklar bilinmeden, belgeler arşivlerden gün ışığına çıkarıl­
XII

madan 300 yıl kadar süren dağılma dönemi hakkında bilimsel sonuçlara var­
mak elbette mümkün değildir.

Bu araştırmada “Tanzim at Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve

Ekonomik Y apılan ” genel başlığı altında birinci elden kaynaklardan edindiğimiz
ve çok az bilinen ya da hiç bilinmeyen kimi bilgileri aktarmaya çalışacağız. G e­
nel yorumlardan ve sonuçlardan bilerek sakınıyoruz. Amacımız, öncelikle neyin
nerede ne zaman,nasıl olduğunu, kurum ve kuruluşların içinde bulundukları
gerçek durumu saptamaktır. Bunu gerçekleştirebilirsek, yıkılışın nedenleri, yoru­
ma gerek bırakılmayacak biçimde kendiliğinden ortaya çıkacaktır.

Bilindiği gibi kentler, toplumların sosyo-ekonomik ve kültürel yapılarının

belirlendiği, biçim aldığı yerleşim merkezleridir. Bu merkezlerdeki yaşama biçi­
mini belirleyen ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmeleri izleyerek devletin gerçek
yapısını ortaya koymak mümkündür. Osmanlı imparatorluğu ortaya çıkmadan
önce kurulmuş belli başlı Anadolu kentleri, günüm üze dek varlıklarını
sürdürmektedirler. Bunlardan örnek kent niteliğinde olanların geçirdikleri değiş­
me ve gelişmeleri izlemenin yanısıra ortak yönlerinden hareketle Anadolu kent
yaşamını ortaya koymaya çalışacağız. Bunun için öncelikle dönemin taşra yöne­
timini ayrıntılarıyla ele almak gerekmiştir. Yönetim in yanı sıra, yargı, sağlık,
ulaşım, haberleşme ve eğitim-öğretim üzerinde durulması zorunlu kurumlardır.
Ekonomik yaşam bilinmeden, kentin ve ülkenin gerçek yapısını ortaya koymak
oldukça güçtür. Bu gerçekten hareketle, olanaklar elverdiğince, sözkonusu
dönemde A n a d o lu lu n ekonomik yapısı (Esnaf örgütleri, vergiler, iç ve dış tica­
ret) ele alınacaktır.

Bu araştırmanın konusunu oluşturacak 1789-1876 dönemini iki ana

bölümde inceliyoruz: I. Bölüm, IIL Selim’in tahta çıkışından Tanzim at’ın ilân
edildiği 1839 yılına kadar geçen süreyi kapsamaktadır. II. Bölüm ise T anzi­
mat’ın ilânından I.M eşrutiyete kadar geçen devreyi konu edinmektedir.
Görüldüğü gibi oldukça uzun, yoğun iç ve dış olaylarla dolu bir dönem söz ko­
nusudur. Ele alınan kurumların her biri ayrı birer inceleme ve araştırma konu­
su olabilecek niteliktedir. Elimizde yeterli belge ve bilgi olmasına karşın, yer
yer ayrıntılara girmeden, toplumu ve kent yaşantısını yakından ilgilendiren
önemli gelişmeleri vurgulamaya çalıştık. Ancak yer yer ayrıntıları aktarma ola­
nağını bulamadık.

İmparatorluğun merkezi olan İstanbul, diğerlerinden farklı bir yapıya sahip

olduğundan araştırmamızın sınırları dışında bırakılmıştır. Kentin yönetiminde
yapılan düzenlemeler taşrayı da etkilemiş ve İstanbul örnek olmuşsa, bu du­
rumda gerektikçe başkentin yönetimi de söz konusu edilecektir.

Kullandığımız kaynaklara gelince, elimizde bulunan kronik, seyahatname ve

anı kitaplarıyla genel tarihlerden yararlanarak dönemin siyasî olayları hakkında
bilgi edinmek mümkündür. N e var ki konumuzla doğrudan doğruya ilgili açık-
 XIII

seçik bilgileri buralardan sağlamak imkânımız yoktur. Zam an zaman gerektiğin­

de elbette bu bilinen eser ve yayınlardan da yararlanacağız. Ancak, görüleceği
gibi daha çok ilk kez açıklanacak belgelere ve bilgilere dayalı ayrıntılara yer ve­
rilecektir. Bu belgelerin yer aldıkları başlıca ana kaynağımız şer’iye sicilleri'dir.
Şer’i mahkemelerden müzelere devredilmiş bulunan bu defterlerde, Osmanlı
İmparatorluğumun İktisadî, içtimâi ve idarî tarihi ile ilgili değer biçilmez bilgiler
bulunmaktadır. İlk dönemlere oranla daha ayrıntılı ve düzenli tutulmuş bulu­
nan 19/yüzyıl defterlerinin büyük kısmı eksiksiz günümüze kadar saklanabilmiş-
lerdir. Bugün çeşitli kentlerdeki etnografya ve arkeoloji müzelerinde korunmaya
alınmışlardır. O kum a olanağını bulduğum uz Bursa, M udanya, Gemlik, Ankara,
Ayaş, Çankırı, Kayseri, Konya, Karaman, Sivas ve Diyarbakır şer’iye sicillerinin
yanısıra önemli bir kısım ferman ve diğer belgelerinin yayımlandığı Gaziantep,
Manisa ve Tokat sicillerinden de dolaylı yararlanma olanağını bulduk.

Şer’iye sicillerinin yanısıra Başvekâlet Arşivi’nin çeşitli tasniflerinde yer alan

belgelerden de yararlandık. Özellikle ıÖ39>dan sonra şer’iye mahkemelerinin es­
ki etkinliğini yitirmesiyle birlikte sicil kayıtlarının da önemi azalmaktadır. Bu boş­
luğu Ayniyat Defterleri adı ile tasnif edilmiş ve Başvekâlet Arşivinde bulunan bel­
ge kolleksiyonundan yararlanarak kapatmaya çalıştık. Ayrıca 1831 yılından baş­
layarak yayınlanan Takvim-i Vekayi'dtn de genel yönetim ve ekonomiyi ilgilendi-
diren ayrıntılı bilgi edinme olanağımız vardır. Devlet yıllıklarıyla, vilâyet salna­
meleri de önemle değerlendirilecek kaynaklardandır. Dönemin resmi tarih yazı­
cılarının eserleriyle daha birçok araştırma ve inceleme gözden geçirilerek işe ya­
rar bilgiler değerlendirmeye çalışılmıştır.

Batıkent, 1990
 BİRİNCİ BÖLÜM

19. Tüzyıhn Başında Osmanlı

İmparatorluğunun Genel Durumu
 Siyasi Durum

19. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu, gerek toprak ve gerekse

nüfus bakımından dünyanın en büyük devletlerindendi. Ancak kurum ve kuru­
luşları bu büyüklüğü taşıyacak güçten yoksundu. 18. yüzyıldan beri komşu
ülkelerin ekonomide, siyasette, savaş tekniklerinde göstermekte oldukları geliş­
me, bu dönemde olanca hızı ile sürmekteydi. Avusturya ve Rusya 18.yüzyıl bo­
yunca güçlenerek Balkanlar ve Akdeniz bölgesinde yayılma politikası izlemeye
başlamışlardı. ıg.yüzyıl boyunca bu ekonomik ve siyasi genişleme politikası ba­
şarı ile sürdürülmüştür.

Çariçe II. Katerine devrinde Rus ordusu ilk kez T u n a ’yı geçerken, donan­
maları da Çeşm e’ye kadar inebilmişti. U zun süren savaş sonunda imzalanan
Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile Rusya’nın büyüklüğü tanınmıştı. 1778’de
yeniden başlayan Osm anlı-Rus harbi, anlaşan Avusturya ve Rusya’nın başarıla­
rıyla sürmüştür. Ruslar kuzey Karadeniz kıyılarını ele geçirmişler, Avusturya ise
Tu n a’yı geçmiştir. Ancak Lehistan ayaklanması, İsveç’in Rusya’ya savaş açması
banşı kolaylaştırmıştır. Avusturya ile Z & 0™ 0 7 9 1) Rusya ile 1792 Tas Antlaşması
imzalanarak büyük toprak kaybı önlenmişti.

Osmanlı yönetimi savaşa Kırım ’ı geri almak için girmişti. Sonunda yeni
topraklar yitirmiş, ordusunun yetersizliğini, geriliğini bütün çıplaklığıyla
görmüştü. Bu yenilgiden sonra askerlik alanında yeni düzenlemeler yapma, baş­
ta Padişah olmak üzere devlet adamlarınca zorunlu görülüyordu. Fransız Büyük
Devrimi’nden sonra Napolyon ordularının gösterdiği üstün başarının da etkisiyle
bu ülkeyle iyi ilişkiler kurarak, yardım ve desteği ile Avusturya ve Rusya’ya kar­
şı koyma düşüncesi, Osmanlı yönetiminin dış politikasının temelini oluşturuyor­
4 TA N ZİM A T DÖNEM İNDE ANADOLU

du. Ne var ki, N apolyon’un M ısırı Fransa’ya kazandırmak istemesi Osmanlı

yöneticilerini zor durum da bıraktı. Mısır’ın istilâsı üzerine Rusya ve İngiltere ile
Napolyon’a karşı anlaşmalar yapıldı. Böylece Fransız ordusuna karşı yeni bir
cephe oluşturuldu (23 Kasım 1789).

Napolyon, M ısır’ı aldıktan sonra Suriye üzerine yürüdüyse de yenilerek geri

çekilmek zorunda kaldı. Avrupa’da da Fransız ordularının Avusturya tarafından
yenilmesi üzerine Napolyon Fransa’ya döndü (23 Ağustos 1799). Mısır’da kalan
Fransız kuvvetleri Ingiliz ve Osmanlılara karşı başarılı olamadı. 30 Ağustos
1801’de imzalanan antlaşmadan sonra Fransızlar M ısır’dan çekilmeye başladılar.

Osmanlı yöneticileri Mısır seferi sırasında ordunun güçsüzlüğünü ve ye­

tersizliğini bir daha gördüler. Napolyon Bonapart’ın 25.000 kişilik ordusuna de­
falarca yenilmişlerdi. Bundan böyle topraklarının güvenliğini tek başına sağla­
mak mümkün görünmüyordu. Bu gerçeği kabullenip “Denge politikası” gütme­
ye başlandı.

ıö.yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı yönetimini üstlenen padişahlar, devle­

tin içine düştüğü kötü durumu kavramışlarsa da düzeltme girişiminde buluna­
mamışlardı. Yenilgi ve gerilemenin ilk nedenini kural dışı gelişmeler göstererek
bozulmuş Yeniçeri ordusunda bulan III. Mustafa (1757-1773) bu kurumun ıs­
lah edileceğine inanmamaktaydı. Bu görüşüne karşın eli kolu bağlı durmamış
Yeniçeri Ocağı dışındaki askeri birlikleri Batı örneğinde yenileme girişimlerinde
bulunmuştur. Aslen M acar olan Baron de Tott’u Osm anlı topçusunu örgütle-
mek-eğitmekle görevlendirmişti. Çeşm e'de yakılmış olan Osm anlı donanmasını
Gazi Haşan Paşa’nın kaptan-ı deryalığı (1774-1789) sırasında yeniden kurdu. îlk
deniz subay okulu “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun* 17 84’te açıîdı. Askerlik
alanında disipline yönelik başka önlemler de alındı. Ne var ki 1774’ten sonra
Baron de Tott Türkiye'den aynldı. Oluşturduğu sürat topçusu sınıfı da kaldırıl­
dı. Özellikle sadrazam Halil Ham it Paşa’nın görevden alınmasından (1785) son­
ra yenilik girişimlerinden tümüyle vazgeçildi.

Bu yıllarda Osmanlı ülkesi anarşi içinde idi. Anadolu ve Balkanlarda dere-

beyleşme başlamış, eşkıyalık, hırsızlık gibi iç güvenliği sarsan olaylar çoğalmıştı.
Özellikle Arap topraklarında Zahir el-Ömer, Suriye’de Cezzar Paşa, Mısır’da
Büyük Ali Bey, Irak’ta Süleyman Paşa gibi şeklen hükümete bağlı valiler, yan
bağımsız bir tutum içine girmişlerdi. Merkez hâzinesinin gelirleri azalmış, ilti­
zam bedellerinin toplanması büyük bir sorun olmuştu. A nadolu’da yerli güçlü
aileler, valilik, mütesellimiik gibi üst düzey devlet hizmetlerini ellerine geçirerek
ekonomik güçlerine siyasi destek sağlamışlardı.

III. Selim’iıı padişah olması (6 Nisan 1789) ile İmparatorlukta yeni bir
dönem başlamıştır. Şehzadeliğinde devletin içine düştüğü durumu kavrayan ve
çözüm yolları arayan genç Padişah "...ölümden gayn her hastalığa ilaç bulmak
mümkündür” görüşünde idi. Tahta geçtikten kısa süre sonra 14 Mayıs 1789’da
 TA N ZİM A T D Ö NEM İN DE ANADOLU 5

devlet ileri gelenlerini toplayarak durumu değerlendirmişti. Danışma, fikir alma

ve hükümet merkezinde önemli görevler yapmakta olan kimseleri uygulamaya
ortak etmek amacıyla “Meclis-i Meşveret* denilen toplantıları sık sık yapmıştır.
Klâsik Osmanlı düzeninde “Divân-ı Hümayun*un üstlendiği görevler bundan
böyle bu danışma kurullarınca yerine getirilecekti. Devlet adamları görüş ve
düşüncelerini bu toplantılarda açıkça dile getirme olanağını elde etmişlerdi.
Başlıca görüşler şu noktalarda toplanmaktaydı. Ordu, kuruluş ve gelişme döne­
mi kural ve yasalarına uygun biçimde düzenlenmeli; hazine gelirlerini artırıcı
Önlemler alınmalı; bunun için adaletli bir yönetim sağlanarak içgüvenlik sorun­
ları çözümlenmelidir. Bu genel görüş ve düşünceler yazılı olarak da Padişah’a
sunulmuştur. “Islahat Layihaları” denilen bu raporlar doğrultusunda III. Se-
lim’in önderliğinde girişilen yenilikler “Nizâm-ı Cedit” (Yeni düzen) adı ile tari­
himize geçmiştir. 1780-1807 yılları arasında çok zor iç ve dış koşullarda gerçek­
leştirilen yenilikler, bilindiği gibi Kabakçı Mustafa İsyanı ile son bulmuş, ülke
bütünüyle yeni bir anarşinin içine düşmüştür. Bayraktar Mustafa Paşa’nın
müdahalesi, II.M ahm ud’un tahta çıkması arkasında Yeniçeri ayaklanması ile
çok zor günler yaşanmıştır. ıg.yüzyılın başlarında yer alan bu iç gelişmelerin
ayrıntıları konumuzun sınırlarını aşmaktadır. Ancak gerektiğinde tekrar ele alı­
nacaktır.

II. M ahm ut, ı826’ya kadar önemli bir yenilik girişiminde bulunamamıştır.
Bu dönemde Balkanlarda yıllardan beri süren kargaşa ve huzursuzluk Rusya ve
Avusturya’nın desteği ile ayaklanmaya dönüşmüştür. Sırp İsyanları bahanesiyle
Rusya işe karışmış, Osm anlı orduları başarı göstermeyerek 1812 Bükreş Antlaş­
ması ile devlet toprak kaybına uğramıştır. Ancak bölgede huzursuzluk devam et­
miştir. Öte yanda M ora’da başgösteren Yunan İsyanı kısa sürede uluslararası
nitelik kazanmış, Rusya yeniden işe karışarak Osmanlı topraklarına girmiş­
tir. 1829 Edime Antlaşması ile Yunanlılara bağımsızlık öngörülmüş ve 1830’da
yüzyıllardan beri Osmanlı egemenliğinde bulunan Yunanistan bağımsız bir dev­
let olmuştur. Aynı yıl Cezayir Fransa tarafından işgal edilmiştir

1831 yılma kadar İmparatorluğun gözde eyaleti olan Mısır’da diğerleriyle

kıyaslanamıyacak nitelikte bir ayaklanma başgostermiştir. M ehmet Ali Paşa kuv­
vetleri büyük başarılar göstererek Anadolu’da Kütahya’ya kadar İlerlemişler, Av­
rupa Büyük Devletlerinin karışmalarıyla sorun ancak II.M ahm ud’un ölümden
sonra geçici olarak çözümlenmiş, Mısır’a yarı bağımsızlık verilmiştir.

Görüldüğü gibi ele aldığımız dönem oldukça yoğun olaylarla doludur. Dev­
let bütün gücüyle iç isyanlarla, dış müdahalelerle uğraşmak zorunda kalmıştır.
Bu arada ayakta kalabilmek için kurum ve kuruluşlarında yeni düzenlemeler
yapmak gereğini duymuş ve bunu bir dereceye ksdar başarmıştır.
 Ekonomik Yapı

19. yüzyıl başlarında Osmanlı ekonomisi geleneksel yapısını sürdürmektey­

di. İç ve dış ticaret devletin denetim ve gözetiminde belirli, kurallar çerçevesinde
yapılmakta, esnaf loncaları aracılığı ile üretim ve tüketim denetlenmekteydi. G e­
nel yapıyı tanımlamaya yönelik bu saptama kuramsal olarak doğrudur. Gerçek­
te, bu sıralarda İmparatorluk çok zor günler geçirmekte, yürürlükte görülen ku­
ral ve yasalar genellikle uygulanmamakta idi. Dış ticarette kaçakçılık büyük bo­
yutlara ulaşmıştı. Yasal yollarla yapılanında da bilgi yetersizliği, denetim eksikli­
ği gibi nedenlerle istenilen gelişme ve yarar sağlanamıyordu. Avrupa devletlerine
tanınan ticaret kolaylıklarındaki denge 18. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı
aleyhine bozulmuştu. Sözkonusu dönemde, Avrupada kol gücü yerine buhar
gücünün geçmeye başlamasıyla üretimde büyük artış sağlanmıştı. Bunun doğal
sonucu olarak Osmanlı pazannı elde etmek için Ingiltere, Fransa ve Rusya gibi
devletler kıyasıya bir yarışın içine girmişlerdi. Özellikle 1774 Küçük Kaynarca
Antlaşması ile Rus tüccarlarına bütün Osmanlı sularında serbest ticaret yapma
olanağının tanınması, Rusların diledikleri yerlerde konsolosluk açabilmeleri gibi
haklar almalarından sonra I783’te imzalanan ticaret antlaşmasıyla yeni imkânlar
da verilmişti.

Fransız ihtilâli öncesinde Osmanlı-Fransız ticari ilişkileri oldukça iyi idi.

Ancak, Napolyon’un M ısır’ı istilasıyla dış ticarette, İngiltere öne geçmişti. 1792
yılında bu ülkeyle olan ticaret hacmi en yüksek düzeye ulaşmıştı. ıg.yüzyıhn ilk
yansında Osmanlı ihracatının üçte biri İngiltereye yapılmaktaydı. İthal edilen
malların yarısından fazlası da bu ülkeden- sağlanıyordu. Doğu ülkeleriyle yapı­
lan ticaret önemini yitirmişti. Klasik ticaret yollarının değişmesinin yanısıra bu
ülkelerden Avrupa devletlerinin ithal ettikleri ürünler ve mallar da eskisi kadar
 TANZİM A T DÖNEM İND E ANADOLU 7

aranmamaktaydı. Hint ve İran pazarlarını ellerine geçiren Avrupalı tüccarlar

doğrudan deniz yolu ile gereksinmelerini kolaylıkla sağlıyorlardı. Osmanlı
tüccar grubunun bunlarla rekabete girişmesi söz konusu değildi.

Kapitülasyonlarla yabancı ülke tüccarlarına tanınan kolaylıklar, sermaye

yokluğu ve bilgi yetersizliği, can ve mal güvenliğinin yeterince sağlanamaması
gibi etkenlerle Osmanlı uyruğu güçlü bir tüccar sınıfı oluşmamıştı. Yüzyılın ba­
şında çoğunu müslüman olmayanların oluşturduğu yerli tüccara “Berattı tüccar”,
Avrupa devletlerinin tüccarlarına da “Müstemin tüccar39 deniliyordu. Müstemin
tüccar, ticaret antlaşmalarıyla elde ettiği kolaylıklardan rahatlıkla yararlanıyordu.
Özellikle başlangıçta % 5’e varan bir gümrük öderlerken, zamanla oranın % 3’e
inmesi ve benzeri başka kolaylıklar yüzünden beratlı tüccarın bir kısmı uyruk
değiştirerek ticaret yapmayı daha kârlı görüyordu. Ö te yanda gümrük gelirleri­
nin toplanmasında yolsuzluklar oluyor, yerli-yabancı tüccarın şikâyetleri gün
geçtikçe artıyordu.

III. Selim, her alanda yeni düzenlemeler yaparken ticarete de eğilmişti. Dev­
let adamlarının ticaret gemileri satın almalarını Öğütlemiş, yerli malı kullanılma­
sını emretmişti. Bunun yanısıra 1802 yılından itibaren Akdeniz kıyı şehirlerin­
den başlanarak dış ülkelerde konsolosluklar açılmaya başlandı. Müstemin tücca­
ra tanınan bütün kolaylıklardan yararlanmak koşulu ile Avrupa ticaretiyle uğra­
şacak Osmanlı uyruğu müslüman olmayan tüccara yeni imkânlar verildi. Bun­
lar “Avrupa tüccarı” unvanıyla iş yapacaklardı. Bundan böyle müstemin tüccarlar
gibi ithalat ve ihracatta sadece % 3 gümrük ödemeleri yeterli olacaktı. Kılık kı­
yafetlerine karışılmaması, dilerlerse ikişer “Hizmetkâr” kullanabilecekleri, kendile­
rine ve hizmetkârlarına süresiz seyahat izni verileceği alman kararlardı. 1806 yı­
lında bu kolaylıklar Hint-İran ve doğu ticaretiyle uğraşacak tüccara da tanındı.
Bu önlemlere karşın dış ticarette Osmanlı uyruğu müslüman olmayan tüccar,
İngiltere ve Rusya gibi devletlerin tüccarlarıyla Osmanlı üreticisi arasında aracı­
lık yapmaktan öteye pek gidemediler. Elde ettikleri imtiyazları yerli müslüman
tüccar aleyhine kullanmaya, onlara yeni bir rakip olmaya başladılar.

Bu dönemde müslüman tüccarlar tamamen iç ticaretle uğraşmaktaydı. G it­

tikçe esnaflaşıyordu. İçlerinde büyük ticaret denebilecek ticaret yapanlar, kapan
tüccarlan ve toptancılardı. II.M ahm ut bunları korumak amacıyla önlemler al­
mış, kendilerine “Hayriye Tüccarı” unvanı verilerek, dış ticaret yapmak koşuluyla
aynen Avrupa tüccarı gibi kolaylıklar verilmiştir.

19. yüzyılın başlarında Avrupa’da tarımda önemli gelişmeler olmuştu. Kol

ve hayvan gücü yerine makine geçmeye başlamış, hayvancılık alanında bilimsel
verilere dayalı önlemlerle büyük atılımlar gerçekleştirilmişti. Buna bağlı olarak
kültür bitkilerinin ekimine ağırlık verilmişti. Osm anlı ülkesinde ise tarım ve
hayvancılık geleneksel yöntemlerle yapılmakta idi. Bilgisizlik, ulaşım zorlukları,
iklim koşullan ve salgın hastalıkların olumsuz etkileri yanısıra içgüvenliğin sağ­
lanamaması, ardı arkası kesilmeyen savaşlar, bu alanda başarılı olmayı önle-
8 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

mekte idi. Sayılan olumsuz etkenlere karşın, İmparatorluk konumu ve doğal ya­
pısından ötürü dünyanın önde gelen tarım ve hayvancılık ülkeleri arasında yer
almaktaydı. Özellikle tahıl üretiminde başta geliyordu. Diğer tarım ürünleri,
üzüm, incir, fındık ile pamukta da önde sayılırdı. Palamut, mazı, kökboya, af­
yon ihracı yasak ürünler olmakla birlikte Avrupa'ya kaçırılmakta olan ürünler­
dendiler. Devrin deyimiyle 0Muhtekir ve madrabaz31 denilen kaçakçı ve stokçu­
lar, ürünleri üreticiden ucuza alıyorlar, depolayarak gizli yollarla yurt dışına ka­
çırıyorlardı. Bütün yasaklamalara rağmen bunun önü ahnamıyordu. Diğer taraf­
ta tarımsal ham maddelerin dış pazarlara gönderiîmesinin yapılan ticaret anlaş­
malarıyla kolaylaştırılması, Osmanlı sanatkârlarının sıkıntı çekmelerine yol açı­
yordu.

Ziraatın gelişmesini iç gümrükler ve devletin tarım ürünlerini satmalma po­

litikası da engelliyordu. Ü rün çoğu zaman devletçe görevlendirilen kimseler ta­
rafından tek taraflı saptanan fiyat üzerinden satın alınmakta idi. Alman ürünün
İstanbul ve bellibaşlı merkezlere taşıttırılması angarya olarak köylüye yaptırılı­
yordu. Tim ar sistemine dayalı toprak, kullanma düzeni de bu dönemde iyice
bozulmuştu. Y er yer büyük çiftlikler oluşturulmuş geniş kitleler buralarda karın
tokluğuna çalıştırılmaya başlanmıştı. Derebeyleşme eğilimi gösteren güçlü aile­
ler, birbirleriyle amansız bir üstünlük kurma mücadelesine girdiklerinden, kur-
duklan çiftliklerde, verimli tarım alanlarında üretimi geliştirecek girişimlerde bu-
lunamıyorlardı. Öte yandan güvenliğin iyice sarsılmasından Ötürü, göçer aşiret­
lerin ekili alanlara verdikleri zararın önü ahnamıyordu. Bütün çabalar ve yasak­
lamalara karşın, vali ve mutasarrıflar görevlerine gittiklerinde yol boyunca asker­
leriyle binek hayvanlarının yiyecek, içecek ve benzeri giderlerini karşılıksız
köylüye yüklüyorlardı. Köy ve kasabalar mütesellim, kadı, voyvoda, ayan gibi
yöneticilerce de âdeta haraca bağlanmıştı.

Üretici köylünün belini büken bir etken de yol yetersizliği ve yokluğu idi.
Köylü, yiyeceğini sağlamak için ekiyordu. Satıp zengin olmak için fazla ekmeyi
düşünmüyordu. Fazla ürünü nereye hangi yolla nakledeceğini, kime kaça sata­
bileceğini bilmiyordu. Sözünü ettiğimiz bu genel engeller bile Osmanlı tarımı­
nın ıg.yüzyıl başlarında geri kalmasına yeterlidir.

Sanayinin durumu da tarımdan daha ileri değildi. İş hayatını düzenleyen

ve dengeleyen kuruluş loncadır. Ticarette ve bütün iş kollannda olduğu gibi sa­
nayi dallarında çalışanların da “Lonca*lan vardı. Bu kurum güçlü bir gelenek ve
disiplini ifade etmekle beraber bir çeşit “Tekel” demekti. İşçiler ustalarla çalış­
mak zorunda idiler. Onların gösterdikleri şekilde ve biçimde iş yapmakla
yükümlü bulunuyorlardı. Ustalık kolay elde edilmiyordu. Bundan ötürü üretme
yöntem ve kurallarını değiştirmek ya da düşünmek olanaksızdı. Bu Osmanlı sa­
nayinin yıllarca geleneksel yapısını korumasında önemli bir etkendi.

Sanayi ve ticaretle ilgili iş yerlerinin sayısı, çalıştırılacak işçi, üretilecek ma­

lın miktarı üretici veya mal sahibince değil, hükümet ve yerel yöneticilerle belir­
 TANZİM A T DÖNEM İNDE ANADOLU 9

lenmekte idi. Özellikle yeni iş yeri açmak hemen hemen mümkün değildi. Bu
tekelcilik anlayışı, çağın gereksinmeleriyle bağdaşmadığı halde geleneksel yapısı­
nı sürdürmekte idi.

Bu dönemde dokuma, madencilik, askeri araç-gereç yapımı, sanayinin ana

dallarım oluşturuyordu. Osmanlı dokuma sanayii, pamuklu, ipekli ve yünlü
mamullere dayalıydı. 18. yüzyılın başlannda oldukça iyi durumdaydı. İç gerek­
sinmeler karşılandıktan sonra bu ürünler ihraç da edilmekteydi. 19. yüzyılın ilk
yıllarında ise sarsılmaya ve giderek çökmeye başlamıştır. Anadolu’nun tiftik
merkezi olan Ankara, ipek sanayiinin merkezi sayılan Bursa, iplik, ipek ipliği iş­
leyen Diyarbakır, Am asya ve Edirne’de çöküşü açıkça görmek ve izlemek
mümkündü. Dokumada görülen gerilemenin nedenleri tarım ve ticaret için ge­
çerli olanların yanısıra, yabancı malların Osmanlı pazarlarına hızla girmeye baş­
lamasının da büyük etkisi vardı,

Fransa’dan çuha, saten, pamuklu, İngiltere’den kadife, Hindistan’dan ipekli

kumaşlar, Rusya’dan kürkler gelmekteydi. Üst düzey yönetim görevlileriyle hal­
kın varlıklı kesimi, bu mallara büyük ilgi göstermekte idi. Ayrıca sanayi devri-
minden sonra Avrupa ülkeleri oldukça kaliteli seri ve ucuz mallar üretmekte
idiler. Kurdukları şirketler ve kumpanyalarla bütün ülkelere bu ürünlerini dağı­
tıp pazarlamakta idiler. Osmanlı pazan da bundan payını almak durumunday­
dı.

Osmanlı sanayisinin önemli bir kolu da madencilikti. İmparatorluğun top­

rakları zengin maden yataklarını barındırıyordu. Bunların önemli bir kısmı işle­
tilmekteydi. N e var ki diğer dallarda olduğu gibi maden ocaklarının işletilme­
sinde de 18. yüzyıldan beri büyük çapta çözülme ve gerileme başlamıştı. Genel
nedenlerin yanısıra bu alandaki geriliğin özel nedenleri vardı. M aden işletmele­
rinde yakıt olarak ağaç kömürü kullanılıyordu. Yüzyıllardan beri düzensiz ve
bilgisizce harcana harcana Ocakların civarındaki ormanlar tükenmişti. Ç ok uzak
yerlerden odun ve kömür nakli gerekiyordu. Y o l yokluğu, can ve mal güvenliği­
nin kalmayışı bu işi zorlaştırmaktaydı.

Madenler devletin malı sayıldığından onu işletme yöntemi de devlete aitti,

ıg.yüzyılın başlarında doğrudan doğruya görevlendirilen maden emin ve nazır­
larınca ocaklar işletiliyordu. Belirli sürelerle kesime verilen ocaklar da vardı. Y e­
tenekli, bilgili usta ve işçi bulma oldukça güçleşmişti. Çağdaş üretim teknikleri
uygulanmıyordu. Çoğu işletme zarardan kurtulamıyordu.
 Tanzimat Öncesinde
Yönetim Merkezi Olan Anadolu Kentleri

Eyalet Yönetimi
Kentlerin belirgin özelliklerinden birisi hiç şüphesiz aynı zamanda birer
yönetim merkezleri olmalarıdır. 19. yüzyıl Anadolu kenderinin önde gelenleri ya
eyalet ya da sancak merkezleridir. Bu yüzden Osmanlı ülke yönetiminin içinde
bulunduğu durumu saptamadan sosyo-ekonomik yapıyı belirlemek zordur.

Bilindiği gibi klâsik Osmanlı düzeni dediğimiz yönetim biçiminde İmpara­

torluk geniş birtakım eyaletlere bölünmüştü* Eyaletler birkaç sancağın bir araya
getirilmesiyle oluşturulmuştu. Eyalet yönetimi “Beylerbeyi* denilen üst düzeyde
yöneticiye bırakılmıştı. Sancaklar ise “Sancakbeyi” denetiminde idi. İlk dönemler­
de beylerbeyinin sancakbeyi üzerinde idarî-askeri denetimi sözkonusuydu. Bey­
lerbeyi eyalet sınırları içinde bulunan bütün sancaklardaki timarlı sipahilerin bi­
rinci derecede yöneticisi, komutanı idi. Tim ar dirliği açıldıkça o yenilerine ver­
dirirdi. Ancak sivil yönetim bakımından “Paşa sancağı ” denilen merkezde sancak
beyi olmaktan öte yetkisi yoktu. ı6.yüzyılın ortalarından itibaren bu durum de­
ğişmeye başlamıştır. Beylerbeyinin barışta iç güvenliği sağlamak, savaşta eyaleti­
ni temsilen yeterli askerle katılmak için yanlarında besledikleri askerlerin sayı­
sında artış olmuştur. Bunların giderlerini “Paşa sancağı* halkından topladıkları
vergilerle karşılamada zorluk çekmeye başlamışlardı. Bunun üzerine eyaletleri
dahilinde bulunan bütün sancaklardan vergi alma yoluna başvurmuşlardır.

İç ve dış etkenlerle kapı halkı denilen bu askerler ülkede güvenliğin bozul­

masında, huzursuzluğun artmasında etkili olmuşlardır. Özellikle 1558 Bayazit
 TANZİM A T D ÖNEM İNDE ANADOLU

İsyanından sonra Yeniçerilerle Altıbölük Halkı denen merkez ordusu mensupla­

rının Anadolu şehirlerinde garnizonlar kurup ticaret, esnaflık, çiftçilik gibi işlerle
uğraşmaya başlamaları, bunun sonucu olarak şehir merkezlerinde kadı, subaşı,
şehir kethüdası ve diğer ileri gelenlerin yanında bu askerin işleriyle uğraşan
“Kethüda yeri”, “Yeniçeri Serdan” gibi görevlilerin kent yaşamında yer almalarına
yolaçmıştı. Bunların geleneksel yönetime karışmaya başlamaları, eski düzenin
sarsılmasına, bozulmasına neden olm uştur1.

17. yüzyıla gelindiğinde, hem merkezi idarenin hem de eyalet ve sancak

yönetiminin klâsik şeklinden tamamen ayrılmış olduğunu görüyoruz. Harp
güçlerinin oluşturulmasında artık eyalet askerleri içinde timarlı sipahilerin yeri­
ni, valilerin kapılarında besledikleri ve çeşitli adlarla anılan askerler almışlardı.
Valilerin gözde ve güçlü olmaları kapılarında ücretle besledikleri askerin sayısı
ile ölçülür olmuştu.

Bu yüzyıldan itibaren ülke yönetiminin temel birimi sayılan sancaklarda da

önemli değişiklikler görülmeye başlanmıştır. Tim ar sisteminin bozulup yerini il­
tizamla yönetime bırakması yanısıra vezir rütbesini almış kimselerin çoğalması,
bunlar için unvanlarına uygun görevlerin bulunmamasına yol açmıştı. D aha
önceleri ulema sınıfı için başvurulan uygulamaya yönetimde de yer verilmiştin
Vali olması gerekirken boş eyalet bulunmadığı için atanması yapılmayanlara
duruma göre bir veya birkaç sancağın geliri “arpalık” olarak verilmiştir. Bunlar
çoğunlukla İstanbul’da oturmayı yeğliyerek, yönetimine karşılık geliri kendileri­
ne bırakılan sancaklara vekillerini göndermeye başlamışlardı, 18. yüzyılda bu
sistem iyice yeretmiş, birçok sancak arpalık olarak başkalannca yönetilir olmuş­
tu.

19. yüzyılın başlarından itibaren İmparatorluk gün geçtikçe her bakımdan

kötü duruma düşmekteydi. Bununla birlikte ayakta kalabilmek için önlemler
düşünülmeye, çözümler aranmaya başlandı.Bu çabaların en önemlilerini, III.
Selim’in giriştiği yenilikler oluşturmaktadır. Ancak, dönemi iç ve dış sorunlarla
dolu geçmiş, bilindiği gibi çabaları bir süre sonra sona erdirilmiştir. O nun yap­
tıklarının bütününü burada ele almak konumuz bakımından mümkün değildir.
Ülke yönetiminde gerçekleştirmek istediği yenilikleri genel çizgileriyle vurgula­
makla yetineceğiz.

Ülke yönetiminde görev alacakların atanma ve özlük işlerini yeniden düzen­

lemeye yönelik bir girişimi olmamıştır. Ancak, eldeki olanaklara göre, dürüst,
güvenilir ve işbilir kimselerin vali, mutasarrıf olarak görevlendirilmeleri için
emirler vermiştir. Özellikle savaşlara katılmayan tımar sahipleriyle ilgili önlemler
aldırmıştır. Ülkenin her tarafına “Yoklamacı9 lar göndererek nerede kimin
üstünde timar ve zeamet varsa deftere geçirtmiştir. Tım arlı askerin eyalet düze­

1 Bu gelişmeler Prof.Dr.M .Akdağ tarafından ele alınmıştır. Bkz. “Genel Çizgileriyle X VII.
yüzyıl Türkiye Tarihi", D T C F T a rih A raştırm aları D ergisi, IV/6-7.
12 TAN ZİM AT DÖ N EM İN D E ANADOLU

yinde komutanı olan “Alaybeyleri” nin yetkili, devlete bağlı kimseler arasından va­
lilerce seçilerek bildirilmesi istenmiştir. Atanması yapılan alaybeyleri gerekçesiz
görevlerinden alınmayacaklardı. Boş timarlarla, timar sahibi olup gereklerini
yapmayanların tımarları alınıp mukataa haline getirilerek hâzineye devredilecek­
ti.

Mutasarrıf ve valiler taşra yönetiminde deneyim kazanmış, doğru ile eğriyi

ayırmaya muktedir, dindar kimseler arasından seçilip atanacaklardı. Artık kay­
nağı belirsiz, ehliyetsiz, derebeyi, durumu bilinmez kimselere vezirlik verilmeye­
cekti. Valiler sık sık görevden alınmayacaklardı. Bunların yasa dışı adlarla halk­
tan vergi almaları önlenecek, yıllık vergi defterleri (Salyane defterleri) altı ayda
bir kontrol için İstanbul’a gönderilecekti. Bellibaşlı gelir kaynakları mümkün ol­
duğu kadar dürüst kimselere “emanet” olarak verilecek, bunlar yasal vergiler dı­
şında halktan birşey istemiyeceklerdi.

Kadıların da görevleri başına bizzat gitmeleri için önlemler alınacaktı.

Öncelikle yerlerine naip göndermeleri yasaklanmıştı. Genel fermanlarla bütün
yöneticilere uyanda bulunularak görevlerini titizlikle yapmaları sık sık istenmek­
teydi 2.

Ne var ki alınan önlemler bozulmuş olan disiplini yeniden kurmaya yöne­

likti. Köklü önlemler alınmadan, şeklen yapılmak istenen düzeltmeler kağıt üze­
rinde kalmaya mahkumdu. Nitekim öyle oldu. Vali, mutasarrıf, mütesellim,
voyvoda, âyân gibi yönetimin en üst basamağından en alt basamağına kadar
görev alanlar yıllardan beri edindikleri alışkanlıklarını bırakmadılar. Çeşitli ad­
larla halktan fazla vergi almaya, rüşvet yemeye, devlet gelirlerini zimmetlerine
geçirmeye devam ettiler.

Bu durum IlI.Selim dönemine özgü değildir. 17. yüzyıldan beri OsmanlI­

larda toprak, devletin denetiminden çıkarak fiilen beylerin yerli güçlü ailelerin
malikaneleri durumuna gelmeye başlamıştı. 18. yüzyılın bitiminde Doğu Ana­
dolu’nun yanısıra Batı’da da derebeyleşme eğilimleri artmıştı. Adana ve Payas
yöresinde Küçük Alioğlu, Milas ve Menteşe çevresinde İlyasoğlu, Antalya’da
Tekeli İbrahimoğlu, Rize dolaylarında Tuzcuoğlu, Trabzon’da Cemşitoğlu, Bile­
cik’te Kalyoncuoğlu, Uşak’ta Acemoğlu, İsparta’da Yılanlıoğlu ve İzmir’de Kâti-
poğlu aileleri egemendiler. Manisa ve çevresi Karaosmanoğlu ailesinin, Yozgat,
Çorum, Ankara, Kayseri, Sivas, Amasya, Tokat çevresi Çapanoğlu sülalesinin
denetiminde idi. Samsun ve dolayları ise Cânikli Ali Paşa’nın idaresindeydi.
Eyalet, sancak yönetimi bu ailelerin ileri gelenlerine verilmekteydi. Bunlar bir-

2 Prof-E.Ziya Karal, Selim IIF ü n H attı H ü m ayu n ları, N izâm -ı C ed it D e v ri, Ankara
1946, 5. ı8o> Doç. Dr. Yücel ö zkaya, “XVIII. yüzyılın Sonlarında Tim ar ve Zeametlerin Düzeni
Konusunda alınan Tedbirler ve Sonuçlan*, İ.Ü . E d eb iyat F akü ltesi T a rih D ergisi, sayı X X X II,
(Mart 1979), s.291-254.; S.J.Shaw, B etw een O ld an d N ew , T h e O ttom an E m pıre U n d er Sultan
Selim III, 1789- 1807, (1971), s.ı6 7v d .
 TA N ZİM A T D Ö NEM İND E ANADOLU

birleriyle mücadele ediyorlar, galip geleni devlet yönetici olarak atıyordu. Y a p ­

madıkları zulüm ve baskı kalmamıştı. Merkezi hükümet bunun farkında olmak­
la birlikte önlem alacak güçten ve bunların yerine görevlendirebilecek yeterli
yöneticilerden yoksundu3.

G ünüm üz Türkiyesi ı6.yüzyılda Trakya dışında beş eyalete ayrılmıştı. Bun­

lar Anadolu, Karam an, Sivas, Diyarbakır ve Erzurum eyaletleriydi. 17. yüzyılın
başlarında ise sayı on iki’ye varmıştı. Bunlardan Anadolu eyaleti 14 sancağa,
Karaman ise 7 sancağa ayrılıyordu. 18. yüzyılın sonlarında Anadolu, Karaman,
Diyarbakır, Sivas, Adana, Trabzon, Erzurum, Çıldır, Van, Kars, Maraş birer
eyalet merkezi olan şehirlerdi. Gerçi Kars, Maraş ve Adana fakir eyaletlerdi.
Tek başlarına gelirleri bir veziri geçindirecek durumda değildi. Bundan ötürü
çoğunlukla bir mutasarrıfla yönetiliyorlardı.

III. Selim döneminde geliri vezire yetecek eyalet sayısı 20 civarındadır.

(Bütün imparatorlukta 28 eyalet bulunuyordu) Halbuki bu rütbeyi almış 35
kadar kişi vardı. Bu yüzden Padişah sayının 23’ü geçmemesini kararlaştırmıştı.
Bunlardan üçü merkezde hizmet görecekler, diğerleri de taşrada çalışacaklardı.
İç güvenliğin korunmasında yeni oluşturulan “Nizâm-ı Cedîd" ordusundan yarar­
lanılacak; halkın vergilerini ödedikten sonra angarya iş görmesi istenmiyecekti.

Hükümet merkezinde devlet ileri gelenleriyle yapılan toplantılarda alınan

bu güzel kararları uygulam ak kolay olmamıştır. Gün geçtikçe Yeniçerilerle çı­
karları zedelenen ulema ve bir kısım yönetici aralarındaki işbirliğini geliştirmiş­
ler, sonunda bilindiği gibi IlI.Selim ’i tahttan indirmişlerdir. 1789-1807 yılları
arasında peyderpey uygulam aya koymaya çalıştığı bütün yeniliklere son veril­
miş, ülke yeniden bütünüyle tam bir anarşi içine düşmüştür. Bayraktar Mustafa
Paşa’nın İstanbul’a yürüyerek iktidara el koyması, II.M ahm ud’un padişah oluşu
ve 1826'ya kadar geçen dönemde yer alan gelişmeleri genel çizgileriyle çok iyi
bilmekteyiz. Bu gelişmelerin şehir yönetimine ve yaşantısına ne şekilde yansıdı­
ğını araştırmamızın ilgili bölümlerinde ortaya koyacağız.

II.M ahm ut döneminin ülke yönetimini iki kısımda ele almak gerekmekte­
dir. Birinci kısım, III. Selim’in kendisine devrettiği eski sistemi, İkincisi ise 1836
düzenlemesinin Tanzim at’a kadar geçen sürede uygulanmasını konu edinecek­
tir. Türkiye sınırları içinde kalan topraklarda 1 8 3 6 ^ kadar idari bölünmede
herhangi bir değişikliğe gidilmemiştir, Anadolu eyaleti isim olarak varlığını koru­
muş, ancak kapsadığı sancaklardan bazıları zaman zaman alınarak başka yöne­

3 Osmanlı İmparatorluğunda derebeyleşme olayı çeşitli vesilelerle ele alınmıştır. Bunlardan

J.H.Mordtmannjin El 2,deki “Derebey” maddesi, Çağatay Uluçay’ın “Karaosmanoğullanna ait ba­
zı vesikalar” T a rih , V esik a la rı II, (1942-1943), s. 193-207, 300-308, 434-440, M an isa Ü n lü leri,
(Manisa 1946), İ.H. Uzunçarşıh, O sm an lı T a rih i I V / 1 , s. 447-451, B.Lev/is, "Djanikli Hadjdji Ali
Pasha* El2, ile Yücel ö z k a y a ’nın O sm an lı İm paratorluğun da  y â n lık , (Ankara 1977), “Canikli
Aiî Paşa’nın Risalesi “Tedâbirü’l-Gazavat*, D T C F - T a r ih Araştırm aları D ergisi (1973), sayı 12-
13 te önemli araştırma ve incelemelerdir.
ı4 TANZİM AT DÖNEM İNDE ANADOLU

ticilere verilmiştir. 19/yüzyılın başlarında bugün birer vilâyet merkezi olan

büyük şehirlerimizden Ankara, Bursa, Balıkesir (Karesi), Aydın, M anisa (Saru-
han) M uğla (Menteşe), Antalya (Teke), İsparta (Hamid), Afyonkarahisar (Kara-
hisar-ı Sahip), Kastamonu, Çankırı (Kangırı-Kengırı), Bolu, Eskişehir (Sul-
tanönü), Biga ve Kocaeli ile İzmir (Sığla) şeklen bu eyaletin sınırları içinde yer
alan sancaklardı. Kütahya bu dönemde de olageldiği gibi eyaletin merkezi idi.
Ne var ki Kocaeli, Sığla ve Biga zaman zaman geliri Kaptan Paşa’ya aynlan
“Cezayir-i Bahr-i Sefıt” (Akdeniz adaları) eyaletine katılmıştır. Kocaeli, Bursa
(Hüdavendigar) ve Eskişehir’in “m utasarrıflık haline getirilerek vezirlerden birine
verildiği olmuştur. Bazen Ankara ve Çankırı sancakları bu şekilde eyaletten
koparılarak bir Paşa’ya yönettirilmiştir. Bazen de Bursa, M uğla ve Kocaeli ile
birlikte Balıkesir eyaletten koparılarak mutasarrıfa verilmiştir. Yeniçeri Ocağı
kaldırıldıktan hemen sonra Asakir-i Mansure seraskerliğine getirilenlere zaman
zaman Anadolu Eyaletinin valiliği de verilmeye başlanmış, Ankara, Kastamonu,
Çankırı, Viranşehir ve Eskişehir sancakları bu eyaletin sınırları içinde bir arada
sayılmıştır. Diğer sancaklar ise mutasarrıflarca yönetilmiştir. M ehm et Ali Paşa
İsyanı üzerine Anadolu yöresi Serdar-ı Ekremliğine (Ordu komutanlığına) getiri­
len Hüseyin Paşa’ya geniş yetkilerle Anadolu Eyaletinin yönetimi de verilmiş,
başarı elde etmemesi üzerine azledilerek yerine Silistre valisi M ehm ed Paşa geti­
rilmiş, eyaletin yönetimi ise Rauf Paşa’ya bırakılmıştı. (Eski sadrazamlardan
Mehmet Emin R auf Paşa, aynı zamanda ordu kaymakamlığını da üstlenmişti).

Bu tür uygulamalara diğer eyaletlerde pek rastlamıyoruz. Sınırlarının dar

oluşu bunun başta gelen nedenidir. Aynca hükümet merkezinden uzak oluşları,
gelirlerinin azlığı ve benzeri nedenlerle Sivas, Erzurum, Diyarbakır, Karaman
eyaletleri bu dönemde değişikliğe uğramamışlardır. K onya’nın merkez olduğu
Karaman Eyaleti, Akşehir, Aksaray, Niğde, Kırşehir ve Beyşehri sancaklarından
oluşmaktaydı. Bu durumunu uzun süre korumuştur4.

Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra, her alanda yeni düzenlemeler yapılmış,

onların üstlendikleri görevler yeni kurum ve kuruluşlara devredilmeye başlan­
mıştı. Ülke yönetiminde de önemli değişiklikler yapılmıştır. Muhtarlık
Örgütünün kurulması, âyânlığın kaldırılması, nüfus sayımı yapılarak defter na­
zırlıklarının oluşturulması, Redif teşkilatının eyalet ve sancak merkezlerinde hiz­
mete girmesi gibi büyük değişikliklerle İmparatorluk yeni bir yapıya kavuşmaya
başlamıştır. Nihayet 1 8 3 6 ^ “Müşirliklerin39kurulması ile klasik idari yapı baştan
sona değiştirilmiş oluyordu. Bu değişiklik öncesindeki yönetim birimlerini ve
bağlı oldukları kurum ve kuruluşları saptamış bulunuyoruz.

Her yıl Şevval ayının başında İmparatorluk sınırlan içinde bulunan bütün
eyalet ve sancakların yöneticileri belirlenerek bir yıllık süre ile atanmalan yapıl­

4 M .Çadırcı, T a n zim a t’ a G irerken T u rk iyeM e Şehir İdaresi, (Basılmamış doktora tezi,

Ankara 1972) D T C F Yazm a eserler, No: 159, s.ı 1 vd.
 T A N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU *5

maktaydı. Bunu gösteren defterler, “Tevcihât-ı Hümâyun Defterleri” ilgililerce ha­

zırlanıp Padişah’a sunuluyordu. Onaydan sonra yürürlüğe konuyordu. 1831
(1247) Şevval tevcihi listesine baktığımızda Türkiye topraklan üzerinde şu eya­
letlerle sancakların bulunduğunu görüyoruz. Mukataat Hazînesine bağlı olup
yöneticileri buraca atanan yerler: Anadolu, Sivas, Maraş, Adana, eyaletleriyle
Hamid, Teke, Hüdâvendigâr, Eskişehir, Kastamonu, Balıkesir, Viranşehir, An­
kara, Çankırı, Saruhan, Aydm, Niğde, Beyşehri, Kırşehir, Çorum , İçel, Kocaeli,
Sığla sancakları idi. Buraların vali, mutasarrıf ve mütesellimleri Mukataat Hazi­
nesince Padişaha öneriliyor, atanmaları yapılıyordu. Bozok Sancağı “Maden-i
Hümâyun’Hazinesi”he bağlıydı. Darphane tarafından mutasarrıflıkla yönetiliyor­
du. M eşhur Cebbarzâdelerden Süleyman Paşa sancağın mutasarrıfı idi. Bu yer­
ler dışında kalan Karaman, Diyarbakır, Erzurum, Van, Çıldır, Kars, Trabzon
eyaletleriyle Kaptan-ı D erya’ya bağlı adalar eyaletinin valileri ise sadrazamın
teklifi üzerine doğrudan doğruya Padişah tarafından atanmakta idi. Eyalet vali­
leri mütesellimlerini kendileri görevlendiriyorlardı5.

Ne var ki bu düzenleme sürekli değildi. Bir yıl sonra 1832 yılı görevlendiril­
meleri yapıldığında Anadolu Eyaletinin sancaklarıyla birlikte (Bursa, Eskişehir,
Kastamonu, Hamid, Viranşehir, Karesi, Saruhan, Sığla) Kayseri ve Kırşehir
sancaklarının da Mansure Hazînesine devredildiğini, yöneticilerin buraca atan­
dığını görüyoruz. Adana eyaleti ise geliri bir vezire yetmediğinden Mukataat
Hâzinesine bağlanmışken, Anadolu yöresi ordu başkomutanı Hüseyin Paşanın
teklifi üzerine Tarsus sancağıyla birlikte Muhassıllık olarak Niğbolu muhafızı
Sadık Paşa’ya verilmişti. Niğde Sancağı doğrudan Mansure Hâzinesine bağlana­
rak mütesellimi Hâzinece atanmakta id iö. 1834 ise Karaman valisi ve Akşehir,
Beyşehir, Aksaray mutasarrıfı Ali Paşa’ya ilhak ve ihsan edilmişti. 1835’ te Kara-
hisar-ı sahib sancağı Ankara ve Çankırı Sancakları mutasarrıfı İzzet Paşa’dan
alınarak Mansure Hazinesi’ne bağlanmıştı. Anadolu Eyaletinin merkez sancağı
olan Kütahya ise muhassıllık şeklinde Hassa feriklerinden Hafız Paşa’ya veril­
mişti7. Bu örnekleri çoğaltmak m üm kündür Görülüyor ki idari taksimatta bu
dönemde istikrar sözkonusu değildir. Bu durum 1836’ya kadar sürmüştür. Re­
dif askerinin yeniden örgütlenmesinden ötürü eyalet ve sancaklar da yeni bir
düzene konmuştur.

Redif askeri teşkilatı kısmında sözkonusu edileceği gibi, gün geçtikçe sayısı
artan askerin gereksinmelerini karşılamak ve gereği gibi eğitim-öğretim yapm a­
larını sağlamak amacı ile devrin ileri gelenleri Padişahla birlikte çözüm yolu
aramışlardır. II. M ahm ud’un doğrudan doğruya konuya yakın ilgi göstermesi
üzerine ı8365da İstanbul’da bulunan üst düzey yöneticilerle toplantılar yapıla­

3 II. Mahmut döneminde yönetimle ilgili bütün yenilik ve düzenlemeler ıÖ3i’den itibaren
yayınlamaya başlanan devletin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi’ de ilân edilmekteydi. Atanmalarla il­
gili liste ve kararname Gazetenin 17.sayısında yer almıştır.
6 T ak vim -i V ek a y i, defa 52.
7 T ak vim -i V ek a y i, defa 125, 135.
ı6 TANZİM AT DÖNEM İND E ANADOLU

rak çözüm aranmıştı. Oybirliğiyle Anadolu'dan başlamak üzere idari bölünm e­

de değişiklik yapılması kararlaştırılmıştır. Gerekçe, çok dağınık olan Redif ta­
burlarını bir elden yönetme olanağını sağlayıp, halkın güven ve huzur içinde
geçinip gitmelerine yardımcı olmaktı. Alınan kararlara göre, Redif taburları ta­
kım takım toplatılarak, idarelerine vezirlerden birer “muktedir zevat” “Müşir-i
Redif-i Hassa Ve Mamure” unvanıyla atanacaktı8. Bu amaçla Anadolu’da şöyle
bir düzenleme yapılmıştır:

H ü d âven d igâr M ü şirliği adı ile; Bursa, Kocaeli, Bolu, Karesi, Eskişehir
sancakları birleştirilip Müşirliğine Asakir-i Hassa Müşiri Ahm et Fevzi Paşa atan­
dı. Ayrıca, Kütahya ve Karahisar’ı sahip sancakları “Feriklik” olarak buraya bağ­
landı. Hafız Paşa’nın mutasarrıflığına verildi.

R edif-i M an sure K o n y a M üşirliği unvanıyla; Konya, Akşehir, Beyşehir,

İçel, Niğde, Aksaray sancaklan birleştirildi. Karaman valisi Hacı Ali Paşa müşir
olarak atandı. Teke, Hamid sancaklan ile Türkmen aşiretleri hassı buraya bağlı
olmak koşuluyla Antalya muhafızı Osm an Paşa’ya verildi.

R ed if-i M ansure A n k ara M üşirliği olarak Ankara, Çankırı, Kastamonu,

Safranbolu (Viranşehir), Çorum sancaklan birleştirilip İzzet Paşa müşirliğine ve­
rildi.

A y d ın R e d if M ü şirliği unvanıyla Aydın, Saruhan, Sığla, Menteşe sancak­

ları birleştirilip Aydın muhassılı Yakup Paşa’ya devredildi.

E rzu ru m R e d if-i M an su re M üşirliği, Erzurum, Van, Beyazıt sancakların­

dan kuruldu. Esat Paşa M üşir oldu. Çıldır ve Kars eyaletleri ise feriklik unva­
nıyla Erzurum müşirliğine bağlanarak mutasarrıf Ahmet Paşa’ya bırakıldı.

E d im e M üşirliği adı ile, Edirne’nin eski kazaları, Çirm en Sancağı, Yanbo-

lu, Yanbolu Nahiyesi, Kızanlık, Çırpan, Yeni ve Eski Zağra, Filibe, Pazarcık ka­
zaları birleştirildi. Müşirliğine Mustafa Nuri Paşa atandı.
Kayseri, Bozok, Kırşehir sancakları ile Yeni II voyvodalığı “Maden-i Hümâ­
yun” kazaları ve “Has” kazalar olduklarından müstakil birer feriklik olarak de­
ğerlendirildiler. Atanm a daha sonra yapılacaktı.

Bu düzenleme yapılırken müşir olanlardan İstanbul’da bulunan Ahmed

Fevzi, İzzet, Mustafa Nuri, Esat, Hacı Ali paşalar İLM ahm ud’un huzuruna ka­
bul edildiler. Kendilerine yeni unvanları törenle verildi. Hazır bulunmayanlara
ise “Kapı Kethüdaları ” aracılığıyla yeni görev ve unvanları bildirildi.

Görülüyor ki 1836’ da Redif askerini daha yararlı hale getirmek amacı ile
önemli tedbirlere başvurulmuş, aşağı yukarı Kanuni Sultan Süleyman dönemin­

* M. Ç ad ıra, “Anadolu’da Redif Askeri Teşkilâtının KupjIüşu”, D T C F T a rih A raştırm aları

D ergisi, V II-X 11 (1975), s.63-75.
 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU *7

den beri süregelen yönetim birimleri değiştirilmiştir. Bu düzenleme Tanzim at’a

kadar sürmüştür. T anzim at’ın ilanından hemen sonra ülke yönetimi yeni baştan
değiştirilerek, unvan ve hizmetlerde düzenlemeler yapılmıştır.

Sosyo-Ekonomik yapılarını incelemeye çalıştığımız kentlerin bir kısmı eyalet

merkezidir. Çoğunluğu ise sancak merkezi durumundadır. Eyalet merkezi olan­
ların yönetiminde valiler birinci derecede sorumludurlar. Bu dönemde olageldi­
ği gibi bütün valiler vezir rütbesini taşımaktadırlar. Kendilerine bundan ötürü
“Paşa” denilmektedir. Atandıktan eyaletlerin yönetimini doğrudan doğruya
üzerlerine alıyorlar, gidip merkez olan şehirde kendilerine aynlan konakta otu­
ruyorlardı. Eyaletleri kapsamına giren sancaklara da mütesellimlerini gönderi­
yorlardı.

II. M ahmut, merkezî bir idare sistemini gerçekleştirmek amacındaydı. Bun­

dan ötürü yerli ailelerden gelme derebey ve âyân menşeli kimselere pek iltifat
etmemiş, birkaçı dışında valilik görevini devlete büyük yararları dokunmuş kim­
selere vermiştir. Özellikle Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından sonra kurulan
Asakir-i Mansure-i M uham m ediye’nin başarılı subaylarından bir kısmı eyaletler­
de Redif teşkilatı kurulduktan sonra, “Müşir* unvanı ile vali olarak görevlendiril­
mişler, bunlar hem askeri hem de malî işleri kontrol ederek blrarada
yürütmüşlerdir.

Sadrazamın önerisi ve Padişah’ın onayı ile atanan valiler, görevlendirildikle­

ri şehre vardıklarında ilk iş olarak bir “buyrulduv ile sancak kadı, naib ve müte-
sellimleriyle ileri gelenlere göreve Padişahın isteği ve fermanı ile atandıklarını
duyuruyorlardı. Bu buyruldular şehrin ileri gelenlerinin huzurunda mahkemede
okunuyor kayıtlara geçiriliyordu. Buyrulduların bütününde halka zulüm yapıl­
maması, fakir fukaranın korunması ilgililerden isteniyor, kendilerinin de bu hu­
suslara çok dikkat edeceklerini valiler tekrarlıyorlardı9.

Valiler, eyaletleri sınırları içinde kalan bölgenin en üst düzeyde sorumluları

idiler. Asker yazılıp toplatılması, her çeşit verginin alınarak zamanında hâzineye
gönderilmesi, mütesellimlerin atanıp denetlenmeleri onların sorumlulukları al­
tındaydı. Eyalete bağlı bütün iltizam ve mukataaların yönetimi IILSelim zama­
nında valilere bırakılm ıştıl0. Bu durum II.M ahm ut döneminde de devam etmiş-

13 Ekim 1831 (6 Cema2İyelahir 1247) tarihinden itibaren Karaman Eyaleti valiliğine atanan
valinin buyruldusu, K a ra m a n Şr.Sc- 297 /s.y’de kayıtlıdır. Mehmet İzzet Paşa’nın Ankara, Çankırı
ve Karahisar mutasarrıfı olduğunu oi’diren 15 Haziran 1834 tarihli “buyruldu*1su A nkara
Şr.Sc- 338 /belge 227’de yer almaktadır.
10 Örneğin Ankara Sancağının, heytü’l-mal, mal-ı gaib, mal-ı mefkud, yuva, kaçgun, ispençe
türü vergilerinden 1809 yılında elde edilen dört yük yirmi bir bin akçenin ikî yük altı bin altı yüz
iki akçesi Ankara Sancağı mur-.^rr.fma verilmişti. (A n kara Ş r.Sc. 208 /belge 365 ). Ayrıca bütün
valiler sozkonusu yıllarda kendiicri için aîmdâd-ı Haıenyyeu adı altında yılda iki taksitle toplanan
tir vsrgi aîulardi. Karaman valisine 1030'de “Imdâd-ı I-Iaz^/iyye” olarak 24750 kuruş Öden­
mişti. Kayseri Sancağı bu tarihte Karam an’a bağlı idi ve payına 1010 kuruş düşmüştü. (K ayseri
Şr.ScVs.170).
F. 2
ı8 TAN ZİM AT D Ö N EM İN D E ANADOLU

tir. Bütün iltizam ve mukataalann yönetilmesinde gelirlerinin toplatılarak süresi

içinde ilgili hâzinelere tesliminde valiler kefil olmaktaydılar. Hüküm et merkezin­
deki sarrafları bunu garanti ediyorlar, gecikme ya da ödenmeme durumu orta­
ya çıkarsa sarraflardan hazine gelirleri tahsil edilmekteydi. Böylece herhangi bir
gecikmede hâzinenin zarara girmesi önlenmek istenmişti. Özellikle 1826’dan
sonra hemen hemen bütün Türkiye’deki timar, zeamet ve diğer mukataalann
yönetimi emanet usulü ile valilere verilmiş, onlar da mütesellim ve voyvodalara
havale etmişlerdir.

Valiler kapılarında besledikleri ücretli askerlerle güvenliği sağlıyorlardı. Kapı

halkı denilen bu kimseler, valinin işlerini görmek, eşkıyayı izleyerek yakalamak,
vergilerin güvenlik içinde toplanıp ilgili yerlere gönderilmesini sağlamak gibi
hizmetleri de yapıyorlardı. Yeniçeri Ocağı kaldırılıncaya kadar valilerin gözde ve
güçlü olmaları besledikleri askerin sayısına bağlı idi. 500 kişiden az kapı halkı
ile hizmete giden valilere pek itibar edilmemekteydi. N e var ki dönemin olduk­
ça sıkıntılı geçmesi, dış olaylar, iç isyanlar, para değerinin gitgide düşmesi dev­
leti malî bir buhrana sürüklemekteydi. İktisadî bir ünite olarak görülen eyaletler
bu sıkıntıdan paylarını almakta idiler. Vergilerin zamanında alınmaması, kıtlık,
bulaşıcı hastalık, ayaklanmalar yüzünden dönemin valileri güç günler geçirmiş­
lerdir. Ö te yanda iş, can ve mal güvenliği devletin bu en üst düzey yöneticileri
için de yoktu.

Kural olarak bir yıllık süre için göreve atandıkları halde, iki üç ay geçme­
den yerleri değiştiriliyor, ya da açığa almıyorlardı. Savaşlara katıldıklarında as­
kerlerinin başarı göstermemesinden, firar etmesinden bunlar sorumlu tutuluyor­
lardı. Özellikle II.M ahm ut döneminde yapılan yeniliklerin uygulanması, benim­
setilmesi valilerden istenmişti. Bunlar güvenilir alt kademe yöneticisi olacak
kimseleri bulmada da zorluk çekiyorlardı. Mütesellim, voyvoda olarak yörelerin
ileri gelenlerinden kimseleri seçip atamak zorunda kalıyorlar, bunlar da diledik­
leri gibi halkı yönetiyorlardı. Yapılan şikâyetlerin ardı arkası alınmayınca da
merkezi hükümet valileri sorumlu tutuyordu. Öte yanda hükümet merkezinde
de sık sık sadrazam değişikliği yapılmaktaydı. Sadrazam değiştikçe valiler de
bunlara bağlı olarak görevden alınıyor ya da yer değiştiriliyordu. Atam a bahşişi,
hediye, sarraf ücreti, merkezde bulundurmak zorunda oldukları "Kapı kethüda­
sı” ücreti gibi giderleri karşılamak eyaletin kendilerine bırakılmış olan düzenli
yasal vergi gelirleriyle mümkün olmuyordu. Bu yüzden valilerin halktan kural
dışı vergiler aldıklarını, çeşitli bahanelerle halkı soyduklarını görüyoruz11.

11 Vali ve mutasarrıfların halktan bedava yem ve yiyecek aldıklarına ilişkin elimizde çok bel­
ge bulunmaktadır. Örneğin Çorum mutasarrıflığına atanan Ali Paşa, Karahisar Sancağından yola
çıktığını, Ankara’ya vardığında yem ve yiyeceğinin hazır bulundurulmasını 27 Şubat ı& ^ t e zahi­
recisi ile gönderdiği buyruldu ile istiyordu. (A n kara Şr.Sc. 198/belge 176). Şark seraskerliğine ve
Erzurum Eyaleti mutasarrıflığına atanan Ahmet Paşa, Bursa’dan Erzurum’a varıncaya kadar yol
boyundaki şehir halkının kendisiyle birlikte maiyetindeki 500 kişinin konaklama ve benzeri giderle­
rinin karşılanması için hazırlık yapılmasını bildiriyordu (Ankara Şr. Sc. 213 /belge 171 4 Eylül
ıÖt3 tarihli buyruldu sureti).
 TANZİM AT DÖN EM İNDE ANADOLU

Atama emirlerinin bütününde halka zulm edilmemesi, güvenliğin sağlan­

ması, hazine gelirlerinin zamanında toplatılarak gönderilmesi valilerden istendiği
halde bunlara uyulmamaktaydı. Özellikle atandıkları eyalete varıncaya kadar
uğradıkları şehir ve kasabalardan karşılığını ödemeden halktan yem ve yiyecek
almamaları sık sık tenbihlenmekteydi. Buna rağmen, ly.yüzyıldan beri edinilen
alışkanlığın sürdürüldüğünü, yol boyu şehir halkının maiyetleriyle birlikte valile­
ri yedirip içirip konaklattıklarını saptıyoruz. Örneğin, Sivas valileriyle mütesel-
limlerin diğer valiler gibi “İkramiye”, “fakire Baha" “Kaftan baha” ve benzeri ad­
larla kural dışı paralar aldıklarını, çeşitli vesilelerle yirmişer otuzar atlı ile m üba­
şir dolaştırarak zorla para ve yiyecek topladıklarının sık sık şikayet konusu ya­
pılması üzerine IlI.Selim, Sivas valilerinin *Hazeriye* ve *Seferiye" den başka
halktan bir şey almamalarının sağlanmasını istemişti- Daha sonra da vali M eh­
met Paşa’mn vezirliği alınarak Tokat’a sürülmüştü. (Nisan 1804) Bir süre sonra
da bağışlanarak Cidde valiliğine gönderilmiştir12.

II. M ahm ut tahta geçtikten sonra yayınladığı genel fermanların çoğunda

vali ve diğer yöneticilerin yasa dışı yöntem ve yollarla halktan vergi adı altında
para istememelerini sık sık tekrarlamıştır. Ancak, uygulama imkanı olmamıştır.
Sivas valiliğine atanan Galip Paşa Tokat kadısı ile voyvodasına hitaben gönder­
diği buyrulduda, 1 Şubat 1815 günü Tokat’a uğrayacağını, dairesine gerekli
olan ekmek, et, odun, saman ve binek hayvanlarının hazırlanmasını istemişti.
Bu vesile ile halka zulm edilmemesini, fazla bir şey alınmamasını da belirttiği
halde ıa.500 kuruş “ikramiye"9 almaktan geri durm am ıştı13. Diyarbakır valisi iken
Bolu, Kastamonu ve Viranşehir sancakları mutasarrıflığına atanan Ebubekir Pa­
şa da Tokat’ta bir gece konaklamış kendisi için külliyetli masraf yapılmıştı (Mart
1818). V an’a vali olarak atanan M ahm ut Paşa, Tokat’tan geçeceğini, bir gecelik
yiyecek ve zahirenin hazır bulundurulmasını istemişti. (12 Haziran 1818). Bu is­
teğe mahkeme kayıtlarına geçen şu yanıt veriliyordu: “%ahire azlığı vardır, Aha ili­
nin hallerine zaaf gelmiştir. Halk perişan olmuştur, Paşa bizi bundan af buyursunlar.
Yalnız mutbahlan için 1500 kuruş ubudiyyet parası verelim kabul buyursunlaraU.

Valiler kendilerine ayrılan yasal vergileri toplattırmada da yolsuzluk yapı­

yorlardı* “Hazeriye” için gönderdikleri mübaşirlere halkın ödemek zorunda ol­
duğu “Hizmet-i mübaşiriye” asıl verginin bir kaç katını buluyordu.

Bütün imparatorluğa gönderilen Mart 1818 tarihli bir *Adalet emrixnde bu

konu üzerinde duruluyor, vali ve mutasarrıfların ayrı ayrı mübaşir atayarak 250
kuruşluk “Hisse-i Hazeriye*si olan bir kazadan 500 kuruş ve daha ziyade “Hız-

12 H.T.Cm lioğlu, O sm an lılar Zam an ın d a T o kat ^.kısım), Tokat 1951 >s.38,42.

13 H .T.Cm lioğlu, a.g.c., s.73.
M A.g.e., s.86.
2a TA N ZİM A T D Ö NEM İNDE ANADOLU

met-i Mübaşinye” aldıklarını ayrıca yem ve yiyecek istedikleri bundan böyle bu­
nun önüne geçilmesi emrediliyordu b .

Hükümet nezdinde eyaletlerde olup bitenlerden birinci derecede vaizler so­

rumlu tutulmaktaydı. Vergilerin zamanında toplatılıp gönderilmesi, sefer sırasın-
da toplanan askerin şevki ve benzeri hizmetleri yaptırmakla yükümlü idiler.
Özellikle 1826’dan sonra şehirlerin bakımı onarımı, diğer bayındırlık işleriyle de
doğrudan ilgilendiklerini görüyoruz. Asker için kışla yaptırılması, yol, köprü
onanmı denetledikleri işlerdi. Eyaletlerindeki bu tür işlerin nasıl yapılacağını ile­
ri gelenlerle birlikte görüşüp kararlaştırmak için bazıları her yıl genel bir top­
lantı yapmaktaydı. Bu toplantıya eyalet sınırlan içinde bulunan sancakların ka­
dı, naib, mütesellim, voyvoda, âyân gibi yönetim ve yargı ilgilileriyle ileri gelen­
leri katılıyorlardı. “Memleket meseleleri*hin görüşüldüğü bu toplantılarda devlete
Ödenecek vergilerin miktarı, yapılacak işler, güvenliğin sağlanması için alınacak
önlemler konuşuluyor, kararlar alm ıyordulö.

Osmanlı İmparatorluğu'nda aynca kent merkezlerinde kadı, esnaf dernekleri

temsilcileri, şehir kethüdası, mütesellim ve ileri gelenlerin gerektiğinde bir araya
gelerek şehrin sorunlarını görüşüp kararlar aldıklarım biliyoruz. Özellikle narhın
saptanması, altı ayda bir sancak giderlerinin hesaplanarak deftere geçirilmesi gi­
bi konulan görüşüp kararlaştıran bu kurul, yılda bir kez değil, sık sık toplanır­
dı. Yalnız o şehrin belirtilen sorunlarını tartışıp sonuçlandırırdı. Bu toplantıları
yılda bir kere eyalet merkezinde yapılan genel toplantı ile karıştırmamak gerek­
mektedir.

Valiler aynca konaklarında kadının da katıldığı divan toplantılarında şikâ­

yetleri dinler, çözümler getirerek uygulatırlardı. Bazen de mahkeme onun huzu­
runda toplanır yargılar ve karar verirdi. Bu geleneksel uygulamaya II. M ahm ut
döneminde sık rastlanmamakta, ı826’dan sonra ise valilerin yargı işlerine karış­
maları, ya da ilgilenmeleri ile hiç karşılaşılmamaktadır.

Valilerin eyalet merkezlerinde hükümet işlerini gördükleri, kapı halkının bir

kısmını barındırdıkları muhteşem konaklan vardı. Konakların bir kısmı valiler
için kiralanmakta, bir kısmı ise doğrudan doğruya hükümet konağı olarak eya­
let halkı tarafından satın alınmak veya yaptırılmak suretiyle sağlanmakta idi.
Buraların onarım, bakım, ısıtma giderleri eyalet halkınca karşılanıyorduî7.

15 Emrin bir sureti, B ursa Şr. S. B334/s.69*da bulunmaktadır.

Karaman Eyaletinde böyle bir toplantının her yıl yapıldığını, 1833 M art’ındaki toplantıya
Konya ve Akşehir kadılarıyla ileri gelenlerin davet edildiklerine ilişkin buyruldu kaydı, L aren d e
Şr.Sc^ ör/s.öö'd a yer almaktadır.
n K onya’da şehir dışında “Çimenlik* denilen yerde Kadı Abdurrahman Paşa’nm valiler için
inşa ettirdiği saray, 1813 yılında 50.000 kuruşa onanm görmüştü. (K a yseri Şr.Sc. 216 /s.66)
1033’te ise 54.924 kuruş harcanarak yeniden onarılmış. Bu paranın Eyalete bağlı Akşehir, Aksaray,
Niğde, Kırşehir, Beyşehir ve merkez sancağı Konya’ya bölüştürülüp tahsili için vali talimat veriyor­
du. (Larende Şr.Sc.297/s.63).
 TANZİM A T D ÖNEM İN DE ANADOLU 21

Hizmetlerinde kapıcılar kethüdası, hazinedar, silahşor ağası, selâm ağası, fo /to

çamaşır ağası, saraç, seccadeci başı, katırcılar kelhüdası} silahdar gibi kalabalık
bir yönetici ekibi bulunurdu. Ayrıca güvenliğin sağlanması ve benzeri kamu
hizmetlerinin görülmesi için ücretli asker de besliyorlardı. Konakları, İstan­
bul’da sadrazam konağının taşradaki benzeri idi diyebiliriz. Cariyeler, hizmetli­
ler, bu hizmetlilerin yöneticileriyle başlı başına bir ünite oluşturmakta, şehir ile­
ri gelenlerinin özendikleri bir yaşam biçimini sergilemekte idi.

Bu dönemde diğer üst düzey yöneticileri gibi valiler de imparatorluğun çe­

şitli yerlerinde çiftlik edinmekte idiler. Ankara ve Çankırı mutasarrıfı vezir
M ehmet Nurullah Paşa, Sufla kasabasındaki Mali Çiftliği’nin yarı hissesini satın
almıştı18. Vidin müşiri vezir Hüseyin Paşa’mn Bursa yakınlarındaki bir köyde
çiftliği vardı19. Kayseri ve Bozok sancakları mutasarrıfı Ali Paşa, Kayseri merke­
zinde dükkan, çevresinde bağ-bahçe ve köylerinde tarla satın alıyordu20.

Eyalet yönetiminde vali ile aynı yetkiye sahip “Mutasarrıf” denilen bir yöne­
tici daha bulunmakta idi. Vezir olmuş baz* kimselere devlet çeşitli nedenlerle
valilik görevi veremeyince, bunların geçimlerini sağlamaları için tıpkı “a rp a lık la
olduğu gibi bir veya birkaç sancağın yönetimi bırakılıyordu. Bazen de başka
görevi olan vezir veya paşaya ek gelir olmak üzere birkaç sancak veriliyordu.
Böyleleri asıl görevleri başında bulunmak zorunda olduklarından, mütesellimle-
rini göndererek kendi adlarına buraları yönetirlerdi. Valilerden önemli farkları,
çoğunun mutasarrıf oldukları sancak veya sancaklardan birisini merkez seçip
orada oturmamaları idi. Örneğin, Asakir-i Mansure seraskeri olan Mehmed
Hüsrev Paşa’ya 1826’da Karahisar-ı Sahip, Ankara ve Sultanönü sancaklarının
mutasarrıflığı verilmiştLBir yıl sonra ise Anadolu Eyaleti bütünüyle mutasarrıflık
olarak kendisine tevcih ediliyordu. İstanbul'da oturan ordu başkomutanı (Ge­
nelkurmay başkanı) buralara mütesellimlerini göndererek yönetmiştir21.

Şunu da belirtmeliyiz ki bazen bir veya birkaç sancağın yönetimini üstlenen

vezir rütbeli mutasarrıflardan kimilerinin başka işleri olmadığından, sancakların­
dan birini merkez seçerek yönetimi doğrudan üstlenirlerdi. Bozok Sancağı ge­
nellikle “ber vech-i mutasarrıflık” olarak Cebbarzadelerden birine tevcih ediliyor­
du. Kayseri Sancağı da uzun süre mutasarrıflara verilmekteydi. Osm an Nuri
Paşa’nın mutasarrıflığı sırasında halka çok zulmetmesi üzerine görevden alınmış,
sancak 1834’ten itibaren Mansure Hâzinesine bağlanm ıştı22.

18 An kara Şr.Sc.
19 B ursa Şr. Sc. B 349 /s,ıo . Çiftlikte altı adet zahire ambarı, samanlık vc değirmen bulunu­
yordu.
20 K a y seri Ş r.S c.2 l5 / s.i5 . M ahkeme kaydı.
21 A n kara Şr.Sc. 226 /belge 227. 1827’de ise Ankara, Kastamonu, Bolu, Viranşehir ve Çankırı
sancaklarından oluşan bölgenin mutasarrıflığı Asakir'i Mansure Seraskerliği ile birlikte O ’na yeni­
den veriliyordu. (A n kara Ş r.Şc. 228 /belge 166).
22 T ak vim -i V e k a y i, defa 93 (sene 1250).
22 TANZİM A T DÖ N EM İN D E ANADOLU

Tanzimat öncesi ülke yönetiminde vali ve mutasarrıfların yanısıra Muhas-

sıl'larla da karşılaşılmaktadır. Muhassıllık bir eyalet vaya sancağın gelirini, hası­
latını toplamak demektir* Başlangıçta geliri doğrudan doğruya Padişah’a ait
olan hasların yönetiminde görevli kimse iken, sonraları tıpkı mutasarrıflık gibi
bir eyalet bazen de sancağın hem yöneticiliğini yapan hem de hasılatını topla­
yan kimsedir. İncelediğimiz dönemde valilerden bazılarına eyaletleri sınırları dı­
şında kalan sancakların muhassıllık olarak verildiğini görüyoruz. Bazen de İs­
tanbul’da oturan eski bir sadrazama eyalet bütünüyle muhassıllık olarak verilir­
di. İstanbuldaki sahilhanesinde oturmakta olan eski sadrazam Reşit Paşa’ya Si­
vas Eyaleti “ber-vech-i muhassıllık” olarak verilirken, eski Rikâb-ı Hüm âyun Kay-
makamı Ahmed Hulusi Paşa’ya mütesellimle yönetmek üzere Menteşe Sancağı
bu biçimde verilmiş bulunuyordu23. Görüldüğü gibi valiliğin yanısıra, mutasar­
rıflık ve muhassıllık da hemen hemen aynı görevi yüklenen en üst düzeyde bi­
rer yönetim kurumudur. Ancak, bunlar valilik gibi genel ve yaygın bir uygula­
ma alanı bulmamışlardın Tanzim at’ın ilânından sonra *Muhassıl* ayrı bir an­
lamda kısa süre kullanılmış, mutasarrıflık ise yer yer aynı anlamda uygulamada
kalmıştır. Tun a Vilâyet Nizamnamesi (1864 Eyalet Nizamnamesi) ile sancak
yöneticisine “Mutasarrıf” unvanı verilmiş ve bu uzun süre böyle gitmiştir.

Valilik unvanı 1836’da Redif Askeri teşkilatı yeniden düzenlenirken "Musir”

olarak değiştirilmiştir. Askerî amaçlarla yeni eyaletler oluşturulmuş, Asakir-i
Mansure’nin üst düzeydeki yüksek rütbeli subayları müşir olarak atanmışlardır.
Ancak, istenilen sonuç elde edilememiş, Redif askerinin eğitim ve Öğretimi siv­
rilmiş derebey menşeli kimselerin eline kaldığı gibi, sancak yöneticileri de gele­
neksel olarak müşirlerce böyle kimseler arasından seçilmişlerdir. Çeşitli neden­
lerle âyân ve voyvodalıktan alınmış kimseler, aşiret beyleri ve benzeri kimseler
Redif taburları subaylıklarına getirilmişler, bunlar, asker olmanın sağladığı ko­
laylıklardan da yararlanarak kendi çıkarları doğrultusunda görev yapmaya de­
vam etmişlerdir24.

23 Takvim-i Vekayi defa 71.

24 Aynı ga2ete, defa 165 (1838).de yer alan haberde ibret olsun denilerek şunlar yazılıyordu:
Sivas Eyaletinde bulunan Asakir-i Redif Miralayı Hüseyin Bey, Kol Ağası Halil Ağa, T abu r Kâtibi
Mehmet Efendi eski Amasya Mütesellimi Şakir Bey ile eşraftan Yegenzâde İbrahim Bey, ve Ö z
nahiyesi Âyânı Osman adlı kimseler işbirliği yaparak asker yazımı bahanesiyle halka yapmadıkları
zulüm kalmamış, şikâyetler sonunda bunlar İstanbul’a çağrılarak yeni kurallara göre “Divân-ı
Harb" de yargılanmışlardır. Herbiri halktan aldığı “akçe* miktarını ikrar etmek zorunda kalmış­
tır. Bunlardan Hüseyin Bey ile Halil Ağa ve M ehmet Efendi “askerîden* bulunduklarından zimmet­
lerinde tebeyyün iden akçeler istirdat ile ceza aKanunname-i Hümâyun % göre askerlikten tard edile­
rek gereken cezalan verilmiştir. Şakir Bey, Yegenzâde İbrahim ile Osman Beyler ise sivil oldukla­
rından Dar-ı Şura-yi Bâb-t Aliye havale edilmişlerdir. Bunlar kimlerden ne kadar para aldıklarını
itiraf etmişler* aldıklarını Sivas Müşiri marifetiyle geri iade etmeleri kararlaştırılmıştır. Aynca, Şakir
Bey’in kapıcıbaşılık rütbesi geri alınmış, rüşvet olarak verdiği şeyleri geri alması uygun görülmüş,
bir daha kendisine görev verilmemesi kararlaştırılmıştı. İbrahim Beyle âyân Osm an’ın da bir daha
vilâyet işlerine karışmamaları uygun görülmüştü. Eğer bir daha memleket işlerine karışırlarsa en
şiddetli şekilde cezalandırılacakları kayda geçirilmişti.
 TANZİM AT D Ö N EM İNDE ANADOLU

Tanzim at’ın ilâm ile birlikte yönetimde yeni düzenlemeler yapıhrken va'i
unvan: tekrar kullanılmaya başlanmıştır.

Sancak Yönetimi
Anadolu şehirlerinin bütününde incelediğimiz dönemde yönetici olarak
mütesellimler bulunuyordu. Mûteseliimlik ı6.yüzyıhn ikinci yansında ortaya
çıkmış gittikçe yaygınlaşarak sancak beyi yerini almıştır. Baş /.angıçta vali veya
sancak beyieri görevleri başına gidinceye kadar geçecek sürede atandıkları
bölgeyi yönetmek üzere adamlarından birini görevlendirmişlerdir. Bunlara
mütesellim denmiştir.

17. yüzyıldan itibaren birçok Osmanh kurum anda önemli değişiklikler ya-
pilmiş, bu arada mûteseliimlik de yeni bir görünüm, kazanmıştır, özellikle
ı627?den sonra yüksek yönetim kademelerinde görev almalar: gerekenlerin sayı­
lan artmış, rütbelerine uygun görev bulma zorluğu doğmuştur. Vali olmaları
gerekirken boş eyaleı bulunmamasından ötürü kendilerine görev verilmeyen bir-
ço'; bey ve paşaya bazı sancakların idari gelirleri “arpalık” olarak verilmiştir. Bu
göreve kendileri, gitmemişler, birisine havale etmişlerdir. Bazen de asıl işlerine
ek olarak ülkenin bazı sancakları da bırakılmıştır. Buralara da müteselliznler
göndermişlerdir. Mütesellimler sancağın hem malî ve hem de idari işlerine ba­
kıyorlar karşılık olarak gelirin bir kısmını kendilerine ayırıyorlardı. Ya da belirli
bir parayı peşin olarak asıl mutasarrıfa ödedikten sonra sancağın gelirleri
bütünüyle kendilerine kalıyordu.

O te yanda çeşitli etkenlerle timar usulünün bozulması sonucunda Osmanh

ülke yönetimi biçiminde önemli değişiklikler olmuştu. Tim ar ve zeametlerden
sahipsiz kalanların “mukataat” haline sokularak mültezimlere ihale edilmesi yay­
gınlaşmıştı. ıB.yüzyılda artık tımarlı sipahiler yerlerini, eyalet ve sancaklarda va­
li ve mütesellimlerin kapılarında besledikleri askerlere (kapı halkına) bırakmış­
lardı. Devlet, önemsediği bazı mukataaları doğrudan doğruya merkezde bulu­
nan hâzinelere bağlıyor buraların yönetimi için mütesellimler gönderiyordu25.

III. Selim giriştiği yenilikleri sürdürmek için paraya gereksinme duymaktay­

dı. Bunun için bazı ekonomik çareler aramış, boşalan timar topraklarının he­
men hemen bütününü mukataa haline getirerek Darphane M üdürlüğü’ne bağla­
mıştı. M üdürlük buraları iltizama vererek gelir sağlıyordu. Daha sonra Nizâm-ı
Cedîd askerinin masraflarını karşılamak üzere kurulan “İrad-ı Cedîd” hâzinesine
gelir sağlamak için bazı sancakların yönetimi ve gelirleri buraya bağlandı.
Böylesi yerlerin yönetimi için doğrudan doğruya merkezden “kapıcıbaşt” rütbe-

Bu cezalar verildikten sonra "cümleye muâb-i ibret olmak üzere” Takvim-i Vekayi’de yayınlan­
ması uygun görülmüştü.
25 M .Çadırcı, “II.M ahm ut Döneminde Mûteseliimlik Kurum u” D T C F D ergisi, X X V I I I
(1970), s.287.
24 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

sinde kimseler idareci olarak gönderildiler. Bunlara da mütesellim denilmiştir.

Böylece İmparatorlukta bu kurum yerleşmiş, sancak beyinin yerini mütesellim
almıştır.

II. M ahm ut dönemi Türkiye'sinde sancakların büyük bir kısmı Mukataat

Hazinesi’ne bağlanmıştı. Anadolu, Sivas, M araş ve Adana eyaletleri bu hâzinece
atanan vali ve mutasarrıflar tarafından yönetilmekteydi. İsparta, Antalya, Bursa,
Eskişehir, Aydın, Niğde, Kastamonu, Bolu, Ankara, Çankırı, Manisa, Aydın,
Niğde, Beyşehir, Kırşehri, Çorum , İçel, Kocaeli sancaklarının gelirleri de M uka­
taat Hazinesi’nindi. Mütesellimleri doğrudan doğruya bu hazine görevlendirmek­
teydi. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu dönemde yönetimde süreklilik sözko-
nusu değildi. Saydığımız sancakların bir kısmı 1832 yılında Mansure Hazinesi’ne
bağlanmış, bu kez yöneticiler buraca atanmışlardır26.

Diğer taraftan vali ve mutasarrıflar da idarelerinde bulunan sancaklara

mütesellim atamakta idiler. Bu atama iki şekilde olurdu. İlki geçici bir görevle
başka bir işe gittiklerinde yerlerine bıraktıkları kimselerdir. (Bunlara “kayma-
kamada deniliyordu).İkincisi ise eyaletleri dahilinde bulunan sancaklara devamlı
olarak atadıkları mütesellimlerdir.

Bir eyalet valisi veya birkaç sancağı tasarruf eden mutasarrıfın yönetimine
verilen bütün sancakları tek başına idare etmesi düşünülemezdi. Buralara müte-
sellimlerini gönderiyorlardı. Çoğu zaman kendi kapı halkından güvendikleri bi­
rini bu göreve getiriyorlardı. Bazen de sancakların ileri gelenlerinden mütesellim
seçtiklerini görüyoruz. Valiler mütesellim olarak atadıklarım bir çeşit atama ka­
rarnamesi diyebileceğimiz “buyruldu* ile ilgili sancağın kadısına bildirirlerdi. Bu
atama yazısı mahkemede ileri gelenlerin hazır bulundukları toplantıda okunup
ilân edildikten sonra şer’iye siciline geçirilirdi. Mütesellimler de ayrıca valinin
istemi ile göreve getirildiklerini duyuruyorlardı. Atamanın kesinlik kazanması
için Padişahın onayı gerekliydi. Bunun için valiler, arzlarla merkezden onay is­
terlerdi. Bazen valilerin önerdikleri kimselerin unvanları göreve elvermeyebilirdi.
BÖylesi durumlarda Padişah uygun görürse o kimselerin rütbesini artınr, ata­
masını öyle onaylardı. İncelediğimiz dönemde valilerin Önerdikleri bütün müte-
seüimlerin atanmalarının yapıldığını görmekteyiz. Ö yle anlaşılıyor ki vali her ki­
mi kendisine mütesellim olarak seçiyorsa hükümet onu uygun görüyor, bu işe
müdahale etmiyordu.Merkezî bir politika güttüğü söylenen II. M ahm ut bu ko­
nuda önemli bir girişimde bulunmamış, ancak valilerden ve mütesellimlerden
görevlerini iyi yapmalarını, halka zulm etmemelerini atama fermanlarında sık
sık istemekle yetinmiştir.

Mütesellimler, sancakları başkaları adına (Ya bir vali veya devlet hâzinesi
adına) yöneten birer memur durum unda idiler. Kurala göre görevlerinin süresi
bir tam yıldı. Ancak buna hemen hemen hiç uyulmamıştır. Yıllarca görevde ka­

26 TaU vim -i V ek a y i defa 52.

 TA N ZİM A T D Ö N EM İNDE ANADOLU

lan mütesellimlerin yamsıra birkaç ay sonra işten alınanlar da vardır. Çoğu za­
man valiler görülen lüzüm üzerine mütesellimlerinin yerlerini değiştiriyorlar ya
da görevlerine son veriyorlardı. Bunun için Padişahın onayını almaları gerek­
miyordu. Valilikte olduğu gibi bu kurumda da Tanzim at öncesinde istikrar
yoktu.

Mütesellimlerin görevlerini iki ana başlıkta toplıyabiJiriz. İktisadî bir birim

olan sancağın devlet hâzinesine çeşitli ad ve biçimlerde ödemek zorunda olduğu
vergilerin ve gelirlerin toplanıp zamanında gönderilmesini sağlamak. Buna bağlı
olarak içgüvenliği korumaktı. Özellikle Yeniçeri O cağı’nın kaldırılmasından son­
ra eyalet ve sancak merkezlerinde onların gördükleri çeşitli hizmetler mütesel-
limlerin yanlarında barındırdıkları kapı halkınca yürütülmeye başlanmıştır. San­
cağın büyüklüğüne göre 150-200 kadar sekban, tüfenkçi veya kavas denilen as­
kerle asayişi korumak, kurulu düzene karşı hareketleri önlemek, zalimler ve eş­
kıya ile mücadele edip hiç kimseye haksızlık ettirmemek görevleri arasında sayı­
lıyordu. Eyaletlerde Redif teşkilâtının kurulması ile birlikte içgüvenlik hizmetleri
bu askere bırakılmış, mütesellimler sadece hazine gelirlerini toplamakla
yükümlü mültezimler durum una gelmişlerdi. Tanzim at’ın ilanıyla birlikte ku­
rum kaldırılarak, görev “Mukassıl-ı emval” denilen kimselere verilmiştir.

Mütesellimlerin atama ve görevlerini kısaca belirtmiş olduk. Konum uz bakı­

mından üzerinde durulması gereken husus her şehir merkezinde yönetici olarak
görev alan bu kimselerin halkla olan ilişkileridir. Kayıtlara geçen olaylardan ya­
rarlanarak bu ilişkileri ortaya koymaya çalışacağız.

“Ehl-i Örf” denilen yürütücü (idareci) sınıfı içinde halkla ençok ilişkileri
olanlar mütesellimierdL Sancak sınırlan içinde bulunan ve hâzineye gelir geti­
ren bütün kaynakların işletilmesi, denetimi ve en önemlisi vergilerin dağıtım ve
toplanması, güvenliğin sağlanması, gerektiğinde asker yazılması gibi halkı doğ­
rudan doğruya ilgilendiren hizmetlerin yürütülmesi onlara bırakılmıştı. M ütesel­
limlerin güvenilir, dürüst olmaları halkı hoşnut kıldığı gibi, çıkarcı ve zalim ol­
maları da huzursuzluğa yol açıyordu. Olageldiği gibi yöneticilerin görevlerini iyi
yapmaları yasa gereği olduğundan bunlarla ilgili kayıtlar pek az ya da hiç yok­
tur. Am a şikayetler mahkeme kayıtlarına geçtiklerinden, soruşturma konusu ya­
pıldıklarından iyi bilinmekte, belgeler çoğalmaktadır.

Tanzim at öncesinde halk hoşnutsuzluğunu çoğu zaman kadı aracılığı ile

Padişah’a arzedip, gerekenin yapılmasını dilemekteydi. Am a eğer kadı ve halkı
temsil eden ayan ve eşraf (ileri gelenler) şikayet konusu kişiyle işbirliği yapıyor­
larsa bu yol kapanmış demekti. Çünkü kadıdan gerekli belge “ilâm ” alınmadan
bir yöneticiyi Padişah’a şikâyet etmek mümkün değildi. Gerçi zarar görenler
hükümet merkezine gitme olanağını bulup derdini anlatacak birine erişebilirler­
se kadıya gerek kalmayabilirdi. Fakat devrin yasaklamaları ve ulaşım zorlukları
buna pek imkân vermiyordu. Ö te yanda şikâyetlerin genellikle geç sonuçlandı­
rılması halkı umutsuzluğa düşürüyordu. Bıçak kemiğe dayanınca da hükümet
26 TAN ZİM AT DÖ NEM İNDE ANADOLU

otoritesini temsil edenlere karşj ayaklanmalar oluyordu. Vereceğimiz birkaç

örnek hem mütesellim-halk ilişkilerini aydınlatacak, hem de bunların görevlerin­
de yaptıkları yolsuzlukları ortaya açıklıkla koyacaktır.

1803-1808 yılları arasında Ankara Sancağı’nda mütesellimlik yapmış olan

Mesut A ğa’nm halk ile ilişkilerine bakılırsa şunları görmekteyiz. Dergâh-ı Ali
kapıcıbaşılanndan olan Mesut Ağa, 1803 yılında Ankara mütesellimliğine atan­
mıştı. Görevi süresince halka yapmadığı kalmayan bu kişi, 1808 yılında haksız
yere "ctnme ve tevziat nâmıyla külliyetli! mscaliğ ahz... . ” etmiş olduğu gerekçesiyle
şikâyet edilmişti. Yapılan kovuşturma sonunda suçlu görülüp görevine son veril­
mişti. Ne var ki Mesut Ağa uyması gereken kuralları hiçe saymış, haik ile “mu­
hasebecinin yapılmasına olanak vermemişti. Halkın direnmesi üzerine kardeşi
Esat Ağa önderliğinde 200’den fazla kimseyi toplayıp bunları Ankara sancağı
kazalarına göndererek “...bakayadan alacağım vardır diyerek gsşt-ü giizâr ve gash-ı
emval misilli’i günâ-gun zulm ve taadiye ibiidâr eylediğinden maada bilâ- ferman Anka­
ra'ya duhul etmek daiyesiylc bâgiyâne hareket...” etmekte olduğu gerekçesiyle tekrar
Padişah’a şikayet edilmişti. Kendisiyle olan hesaplarının görülüp şer’inin defi is­
tenmekteydi. Bunun üzerine Abdullah Vesim Efendi “mübaşir” atanarak Anka­
ra'ya gönderilmişti. Ayrıca Mesut Ağanın muhasebesinin yapılması için m üte­
sellimle naibe ferman gönderilmişti. Bir başka fermanda ise sabık mütesellim
M esut A ğ a ’nm devlet hâzinesine de borçlu olduğu, bunun nelerden ileri geldiği
açıklanıyordu. 10r.305,5 kuruşu bulan hazine alacağının ne şekilde olursa olsun
mütesellim, mübaşir ve kadı marifetiyle kendisinden mal ve eşyasından tahsil
edilip acele gönderilmesi em rediliyordu27.

Belgelerden açıkça anlaşıldığı gibi, bu eski mütesellim yalnız halkı soymak­

la yetinmemiş, devlet hâzinesi için topladığı vergileri de vaktinde teslim etmeye­
rek zimmetine geçirmişti. Yapılması gereken şey, fermanda açıkça belirtildiği gi­
bi üzerinde kalan hazine alacağının alınıp gönderilmesi idi. N e var ki bunu ger­
çekleştirmeye o devrin hükümeti muktedir değildi. Şöyle ki M esut Ağa işin çık­
maza girdiğini görünce borçlarını ödememek için devrin sözü geçer derebeyle-
rinden meşhur Bozok mutasarrıfı Gebbarzade Süleyman Bey’e baş vurarak,
hükümetle arasında arabulucu olmasını istemiş ve bunda başarıya ulaşmıştı.
Cebbarzade'nin araya girmesiyle, İstanbul’dan gönderilmiş olan mübaşir geri
çağrılmış, bu kez Sadrazam ın gönderdiği mektupla, şikayetlerin yersiz ve yanlış
anlamalardan ibaret olduğu, gerçekle bir ilgisi bulunmadığı Ankara mütesellimi
ile naibine bildirilmişti.

Bursa mütesellimi Öm er Ağa, uygunsuz tutum ve davranışlarda bulunduğu

gerekçesiyle Kocaeli ve Bursa sancakları mutasarıfı tarafından görevden alınarak
yerine kethüdası M ehmed Ali A ğa’yı atamıştı28.

27 Bu olaylarla ilgili belgeler Ankara Şr.Sc.208/219,22ı,242’dc yer almaktadır.

28 B ursa Şr.Sc.B334/s.34.
 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 21

rBs^da yine Ankara sancağında halk ayaklanarak 1828 Şubatı ortalarından

ben burada mütesellimlik yapmakta olan Boyabadı Genç Mehm ed oğlu Musta­
fa Bey’i Ankara kalesine sıkıştırarak Öldürmüştü. O layla ilgili olarak, eşraf ve
kadı tarafından hazırlanıp İstanbul’a gönderilen ortak arz ve ilâmda, ayaklan­
manın nedeni ve oluşu anlatılmış, halkm suçsuz olduğu savunulmuştu. Kadmm.
ilâmına göre Ankara şehrinde oturmakta olan bütün ulema, müderrisler, sâdât
ve diğer ileri gelenler» mahkemeye gelerek olayı anlatmışlardır. Bunlara göre,
Ankara Sancağında Şubat 1828*den beri mütesellimlik yapmakta olan Mustafa
Bey’in gerek kendi müteseüimiiğinde gerekse sefere çağrıldığında yerine bıraktı-
ği oğlu Emin Bey’in zamanında sancağa bağlı kasabalarla, şehir merkezinde bu­
lunan halktan zorla aldığı paranın haddi hesabı kalmamış, asker toplama baha­
nesiyle de nefsi için dortbin kese akçeden fazla para alıp memleketi olan Boya-
bad’a göndermişıir. Hâzineye ödenen vergiler karşılığında makbuz vermesi gere­
kirken bunu yapmamıştır. Bu yüzden halkın devlete ödediği vergilerin yerine
yetişip yetişmediğini bilmediğini, bunu mütesellimden öğrenmek istediklerinde
cevap olarak K.tarafıma geliniz size hesabı ve senedi anlatayım...” diyerek köylerden
ev başına birer kişinin ihtiyarları (muhtarları) başkanlığında sancak merkezi An­
kara’ya gelmelerine sebep olmuştur. Bundan yararlanan mütesellim *Şunfor gel­
mişken bu vesileyle dahi biraz mclhr-n alayım deyü ihtiyarlarda” birazını tekdir ve (se­
rim sevdasına düşerek, seferden dondzirr:. Borcum vardır, diyerek birkaç gün içinle üç defa
salyane tarh ve cebren alız edip^ cürsL'.sir.-ln cam yanmış ve dünyalarından usanmış bulun-
dutlarından”... Ötürü verdikleri malİann ve teslim ettikleri vergilerin makbuzunu
ısrarla istemişlerdir. Bunun üzerine mütesellim, kadı, müftü, ihtisap emini ile
ileri gelenleri yanma çağırarak gerçeklerle ilgisi olmayan birtakım şeyleri yazip
bunlara zorla imzalatmış ve Serasker’e göndermiştir. Etrafına topladığı kimseler­
le olay çıkarmak istediği anlaşılınca ileri gelenlerle kadı: “Aman sultanım şu mu-
kaieleyi memleketimizde ihdas etme} şu cemaatı suhuletle def’e sây} edelim deyü niyazla­
rında...” cümlesine hakaret ederek yanında bulunan askeri halkın üzerine saldır­
mıştır. ilâm da belirtildiğine göre, halk önce karşılık vermek istememiş, fakat bir
iki gün mütesellim saldırılarını sürdürerek birçok kişiyi öldürmüştür. Bunun
üzerine halk galeyana gelmiş ve karşı koymuştur. Olayların büyümesi üzerine,
mütesellim, kadı ve ileri gelenleri, ihtisap ağasını yanına alarak K ale’ye sığın­
mıştır. Burdan taşlar yuvarlatarak, silah atarak karşı koymak istemişse de başarı
elde edememiştir. Kaleye girenlerden bazılan mütesellimi öldürmüşler. Durum
normale dönmüş, kadı, müftü ve diğer görevliler işleri başına gitmişler, araların­
da bir de mütesellim vekili seçerek durum u İstanbul’a bildirmişlerdi29.

Mütesellimin öldürülmesinden sonra yapılan muhasebesinde halktan 60.577

kuruş fazla para aldığı ortaya çıkmıştı. Bu iş yapılırken görülüyor ki müteselli­
min askerleriyle birlikte Çanakkaleye gittiğinde, yerine oğlunu vekil bırakmıştır.
Ancak topladığı askerin bütünü firar edince yeniden asker yazmak ve halktan

20 A nkara Şr.Sc. 215 /belge 316.

28 TAN ZİM AT D ÖNEM İNDE ANADOLU

para toplamak zorunda kalmış bulunuyordu. Bu son olay hoşnutsuzluğu iyice

artırmış olacak ki nihayet isyan çıkmış ve mütesellim hatasını hayatı ile ödemek
zorunda kalmıştı30.

Buna benzer bir olay da 1830 da Antep’te geçmiştir. M ehm et Ağa, Halep
valisi Ali Paşa tarafından buraya mütesellim olarak atanmıştır. Her nedense An-
tep halkı onun bu göreve getirilmesini istemeyerek karşı koymuştur. Vali olaya
elkoymuş, ayaklanmayı bastırarak mütesellimin göreve başlamasını sağlamıştı.
Ceza olarak yapılan masrafın şehir halkınca ödenmesi (oniki yük 750 kuruş gibi
külliyetli bir paradır bu) taahüt edilmişti31. Kastamonu Sancağında da halk
1832'de mütesellim M ehm ed Emin Ağa’ya karşı ayaklanmıştı. M ehm ed Emin
Ağa başa çıkamayacağını anlayınca Çankırı taraflarına çekilmek zorunda kal­
mıştı. Bu ayaklanmanın nedeni de vergi dağıtımındaki adaletsizlik ve benzeri
uygunsuz tutumlar olarak gösterilmişti. Olayın incelenmesi için îstanbuPdan
mübaşir gönderilmiş, Mehm ed Emin Ağa suçlu görülerek görevden alınmıştı.
O da İstanbul'a giderek ayaklanma sırasında zayi ve telef olduğunu ileri
sürdüğü mallan için sancak halkından 99.860 kuruş alacağı olduğunu tesbit et­
tirmişti 32.

Viranşehir sancağında mütesellimlik yapmakta olan Haşan Çavuşoğlu

Hüseyin Ağa, halkm şikayeti üzerine 1834 yılında İstanbul'a çağrılmış, yerine
vekil bıraktığı oğlu M usa hakkında da başvurular olunca babası gibi merkeze
alınmıştı. Viranşehir sancağı ise Kastamonu sancağına bağlanm ıştı33.

Bursa mütesellimi Hacı İzzet Efendi de “ahali ve fukara kakkında bazı gûna
mezâlim ve teaddiyatı” anlaşıldığından azliyle yerine dirayetkâr biri olan Hacı
Mustafa A ğa’nm atanması uygun görülmüştü. Yaptığı kötülüklerin etraflıca in­
celenmesi için Dahiliye Kalem i'nde görevli Naşir Efendi Bursa'ya yollanm ıştı34.

1836 yılında Diyarbakır'da mütesellimlik görevini sürdüren eşraftan Şeyhza-

de Hadifı Mehmed Bey, “..uygunsuz bir adam olarak fukara-ı raiyeie zulm ve teaddi-
ye ibtidar ve aralık aralık eşkıya-ı Ekrad’ı tahrik ile ihtilâle* sürüklediği gerekçesiyle
Vali ve Maden-i Hüm ayun Emini olan vezir Salih Paşa tarafından İstanbul'a şi­
kayet edilmişti. Bunun üzerine Şeyhzade M ehm ed Bey Ankara’ya sürülmüştü35.

Verdiğimiz bu örneklerden anlaşıldığı gibi Tanzim at öncesi sancak yönetici­

leri ile halk iyi geçinmemektedir. özellikle vergilerin dağıtımı ve toplanmasın­
da kendini gösteren anlaşmazlıklar büyümekte, çaresiz kalan yoksul halk yer

30 A n k ara Şr.Sc. 2 15/belge 342.

31 M .C.Güzelbey, G azian tep Şer’ î M ahkem e S icilleri, Fasikül 3, Gaziantep 1966, s.73.
32 Talat M üm taz Yam an, "Osm anlı İmparatorluğu Teşkilâtında Mütesellimlik Müessesesine
Dair*> T ü r k H u ku k T a rih i D ergisi, I (Ankara 1944), s. 100.
33 T a k vim -i V ek a yi, defa 89.
34 T a k vim -i V ek a y i, defa 155.
35 A n k ara Şr.Sc. 224 /belge 226.
 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU *9

yer yöneticilere karşı ayaklanmaktan başka çözüm bulamamaktadır. Bu durum

II.Mahmut dönemine Özgü değildir. Celâli İsyanlan ile başlayan ve ardı arkası
kesilmeyen irili ufaklı ayaklanmalar, Tanzim at’la da sona ermeyecek, İmparator­
luğun dağılmasına dek sürecektir. Bu tür olayların önlenememesinin en büyük
nedeni şüphesiz yönetimin bilgisiz yetkisiz kimselerin eline geçmiş olmasıdır.
Yalnız mütesellimler değil devrin vali, kadı, âyân ve diğer büyüklü küçüklü
bütün yöneticileri halka zulm ederek, soyup soğana çeviriyorlardı. Merkezi oto­
ritenin zaman zaman yok denecek derecede zayıflaması da olayların önlenme­
mesinde etkendi. Alınan önlemler yetersiz kaimış, yönetimin her kademesinde
gelen gideni aratmaya devam etmiştir.

Voyvodalık Kurumu
Bildiğimiz kadarı ile başlangıçta “has” denilen gelir bölgelerinin yönetimini
sahibi adına yüklenen kimseye “voyvoda” deniliyordu. Daha sonraları “serbest ti-
marlaî\n, vali ve mutasarrıflara verilen bazı gelirlerin de voyvoda gönderilerek
yönetildiğini görmekteyiz. T im ar sisteminin giderek değişikliklere uğraması, ilti­
zam ve mukataa usulünün yaygınlaşması bu kurumun gelişme ve yayılmasına
neden olmuştur. Özellikle 17.yüzyıldan itibaren hükümetin para sıkıntısı çekme­
si, geliri fazla küçük bölgelerin doğrudan doğruya hâzineye bağlanarak yönetil­
mesine yol açmıştır.

19. yüzyılın başlarından itibaren birçok kasaba, köy ve şehirin voyvodalıkla

yönetildiği anlaşılmaktadır. An tep, Tokat, İzmir, Manisa, Giresun gibi şehirlerin
yanısıra M udanya, İnegöl, Soma, Ayaş, Edremit, Domaniç, Bilecik, Kepsut, V i­
ranşehir, Bergama gibi birçok büyükçe kasaba da doğrudan voyvodalarca idare
edilmekteydi.

Atanmaları ve görevleri bakımından voyvodaları da mütesellimler gibi iki grupta

toplayabiliriz. Birincisi vali ve mutasarrıfların kendi adlanna görevlendirdikleri
voyvodalardır. İkincisi ise, geliri doğrudan hâzineye bağlanmış yerlere hazine
yöneticilerince atananlardır. Valiler daha çok kendilerine geliri bırakılan yörenin
ileri gelenleri arasında buyruldu ile voyvoda seçip atıyorlardı. Özellikle ayanlık
yapmış veya yapmakta olanlar arasından voyvodalığa getirilenlerin sayısı olduk­
ça fazladır. Bazen de vali ve mutasarrıflar kendi kapı halkından birini bu göreve
getiriyorlardı. Ö te yanda bölgenin ileri gelenleriyle, kadıların da voyvoda seçtir­
mek istedikleri kimseleri valilere benimsettikleri de olurdu3<\

Hükümet merkezindeki hâzinelere bağlı yerlere ise her yıl M art ayı başında
voyvodalar atanıyordu. Bunların görev süreleri mütesellimlerinki gibi bir tam yıl

36 K a ra m a n Şr.Sc. 295 /s. 3 . Larende kazası voyvodası iken Ölen Ali A ğa ’nın yerine kardeşi
Osman’ın seçilmesini Karaman valisinden, naib ve ileri gelenler istemişlerdi. Vali, Osman Ağa’nın
voyvoda vekili olmasını 3 Kasım 1831 tarihli “buyruldu * ile uygun görüyordu.
30 TANZİM AT DÖNEM İNDE ANADOLU

oîarak belirlenmişti. Ancak çoğu zaman buna uyulmuyordu. Birkaç yıl görevde
kalanların yanısıra sık sık yer değiştirenleri de vardı3'.

Voyvodalar kendilerine verilen sancakran küçük gelir bölgesinin hem yöne­

ticileri hem de hazine gelirlerini toplayan tahsildarları, idiler. Kent veya kasaba­
nın güvenliğini sağlamak, istendiğinde asker toplayıp sefere katılmakla yükümlü
idiler. Kısacası sancakta mütesellimin yaptığı hizmetleri, kendilerine verilen geli­
ri yüksek sınırları dar bölgede voyvodalar yerine getirmekte idiler. Bunların
yönetimine bırakiîan yerlere vali ve mütesellimler karışamazlardı. Sancak dahi­
linde diye vergi isteyemezlerdi. Ancak kural beyle olmakla birlikte çoğu yerde
vali ve müceseliimlerin veyvodakk işlerine karıştıklar*, vergi istedikleri görülmek­
tedir38.

Diğer yöneticiler gibi voyvodaların da halkla ilişkileri iyi değildi. Vergi topla­
ma, asker yasma ve benzeri islerden ötürü halkla sık sık karşı karşıya gelen voy­
vodalar olaylara neden olmakta idiler. Kendileri, çocukları ve yakınlan için
zorla para alanları olduğu gibi devlet hâzinesine ödemeleri gereken vergi ve di­
ğer gelirleri zimmetlerine geçirenleri de çoktu.

1803-1808 yıllan arasında Ankara’da mütesellimlik yapmış ve olaylara ne­

den olmuş olan Mesut A ğa’mn kardeşi Esat Ağa, Ayaş’ta voyvoda idi. Etrafına
topladığı kimselerle Ankara merkezine yürümüş, bunun üzerine kent halkı top­
lanarak her ne dileği varsa karşılayacaklarını, yeter ki çoluk çocuklarına dokun-
maması m istemişlerdi. Esat Ağa “külliyetli akçe taleb* edince bu kadarını hemen
sağlayamayacaklarını, kendilerine süre verilmesini dilemişlerdi* Ö yle anlaşılıyor
îd o sırada (olay r8oS yılında geçmektedir) Ankara’da mütesellimlik yapmakta
olan Abdülkadir Bey, karşı koyacak güçte değildir. Şehir halkına Ankara D am ­
gası gelirinden 69.115 kuruşu borç vermiş bu para zorba voyvodaya ödenmiştir.

37 T a k vim -i V e k a y i’ nin 6.sayısında Mukataat Hazinesince yönetilen yerlere 1831 Mardında

atanan voyvodalann adlan yer almıştır. Buna göre, Yulakabad, Saraycık ve Karamürsel voyvodalı­
ğı, Yulakabadlı olup ötedenberi voyvodalık yapmakta olan Mehmed A ğa’nm uhdesinde idi. Ayva­
lık ile Kozluca-ı Tuzla voyvodalığı Ahmet Bey'in, Aydıncık, Hacı Yusufzade Mehmet EfendPnin,
Mudanya, Karagöz İbrahim Ağa’mn, Soma ve Kırkağaç, Hacı Bilâl A ğa’mn, Ayaş, Mesut
Ağa’nın, Bursa Yenişehri’nin voyvodalığı, Hacı Emin Efendi’nin yönetiminde bulunuyordu. İnegöl,
Gemlik ve Pazarak voyvodalığı Kereste N azın Kapıcılar başı M ehmet Celaleddin A ğa’nın Edre-
mit, Ayazmand, Çandarlı voyvodalıkları, Kapıcı başı 1ardan Mustafa Ağa'nm, Eskişehir Sancağında
Karacaşehir voyvodalığı Keskinzadc Hüseyin A ğa’nın, Hüdavendigâr Sancağında Geyve ve Taraklı
voyvodalığı Hurşit Ağa'nın, Seferhisar ile Günyüzü Salih Ağa’nın, Domaniç voyvodalığı ise M eh­
met Selâmi Efendinin uhdesinde idi. Göynük voyvodalığı yerli halktan Süleyman Ağa’nın, Bilecik
voyvodalığı eski Kangm (Çankın) mütesellimi kapıcıbaşılardan İsmail Ağanm, Akhisar-ı Geyve,
Behram A ğa’nın, Kurupazar-ı Nallu eski Antap mütesellimi Mustafa Bey’in, Kepsut Mehmet
Ağa’nın, Virankuş Nazım Efendrnin, Kirmastı mültezimlerden Haşan Efendi’nin, Yarhisar Hacı
Emin E fe n d ilin yarhisar Hacı Emin E fe n d ilin yönetiminde bulunuyordu.
3a Haymana ve Yabanabad voyvodalarından Cebbarzade Süleyman ordu için para isterken,
bunun genel bir hİ2met olduğunu, muafiyetin sozkonusu olmayacağını belirtiyordu. A n k ara
Şr.Sc* 196/belge 230,231.
 TA N ZİM A T DÖN EM İNDE ANADOLU 31

Bu borç mütesellime zamanında iade edilmeyince mütesellim İstanbul’a çağrıl­

mış, nedeni sorulunca olayı olduğu gibi aktarmıştır. Kendisine bu paranın san­
cak giderlerine eklenerek tahsil edilmesi emri verilmekle yetiniimiştir39.

Tokat voyvodası kapıcıbaşı rütbeli Lütfullah Bey’in görevi sırasında ileri ge­
lenlerle işbirliği yaparak bakır tüccarlarından sekizer onar kese akçe aldığı, bu
yüzden kentte bakır alacak kimsenin kalmadığı, kalhane gelirinin azaldığı İstan­
bul’a şikâyet edilmişti. Voyvodanın diğer yolsuzlukları da ayrıca bildirilmişti.
Bunun üzerine unvanı alınarak Sinop Kalesinde kalebent olunması Bozok San­
cağı mutasarrıfı Cebbarzade Süleyman Bey’e emredilmişti. Ne var ki Tokat nai­
bi ile ileri gelenleri voyvoda hakkındaki şikayetlerin doğru olmadığını, kendisine
iftira edildiğini, affedilmesini ya da Ç ankın’ya sürülmesini dilemişlerdi. Bu baş­
vuru üzerine voyvoda serbest bırakılmıştı40.

Bazen voyvodalar halkı soymakla yetinmiyorlar, devlete karşı olan

yükümlülüklerini yerine getirmelerini de engelliyorlardı. Örneğin K ütahya’ya
bağlı Şeyhli Kazası voyvodası Hacı Ahm et ve kaza halkından birkaç kişi söz ve
işbirliği yaparak, Kütahya Sancağından her yıl Baruthaneye gönderilen güherçi-
leden kazaları payına düşen kısmı afettirdiklerini söyleyerek halkı güherçile imal
ve tedarikinden menetmişlerdi. Anadolu valisi Haşan Paşa’nın işe karışmasıyla
1822*de voyvoda ve adamları Ankara’ya sürülmüşlerdi41.

Beypazarı voyvodası Ankara Sancağına bağlı Yürüklerin gelirlerini birkaç

yıldan beri Darphaneye bağlattığını öne sürerek vergi toplamak istemişti. Şika­
yetler üzerine durum İstanbul’a aksedilerek gerçeğin ne olduğu sorulmuştu.
Böyle bir işlemin yapılmadığı kayıtlardan anlaşılmış, halkın vergilerini Ankara
Sancağı mutasarrıflarına ödemeleri gerektiği bildirilmişti42.

Örnekleri çoğaltabiliriz. Ayvacık voyvodası Ahm et Bey, görevde bulunduğu

sürede halktan yedi yükten fazla akçeyi tahsil ettiği için hapsedilmiş, aldığı ak­
çenin de geri verilmesi sağlanmıştı43. Kayseri’ye bağlı Karahisar-ı Develi kaza­
sında 1834-1835 döneminde voyvodalık yapan Y usuf Bey görevden ayrıldıktan
sonra şikâyet edilmişti. 1 8 3 7 ^ yargılandığında sabık voyvodanın 1834. yılında
“ Taahhüdiye” adı altında halktan 6000 kuruş, r835’te aynı adla 9000 kuruş, baş­
ka adlarla toplam 5000 kuruş, uşağına hizmet parası olarak 500 kuruş, oğluna
at bedeli diyerek 1000 kuruş olmak üzere toplam 21.500 kuruş parayı haksız ye­
re aldığı, geri ödemesi gerektiğini halk iddia etmişti. M ahkem e Y u su f Beyin
muhasebesi yapılırken bu paranın borçları arasında sayıldığını, onun da borcu

M An kara Şr.Sc. 224 /beîge 226.

40 H .T.Cinlioğiu, O sm an lılar Zam an ın d a T o kat 3, s.25-27.
41 Ankara Şr.Sc. 222 /belge 148.
42 An kara Şr.Sc. 224 /belge 3.
43 Tak vim -i V ek â y i, defa 154.
32 TA N ZİM A T D ÖNEM İNDE ANADOLU

kabul etmiş olduğunu, bundan dolayı kendisine müdahale etmeye gerek olma­
dığı kanısma varmıştı44.

Voyvodalar da bazı mütesellimler gibi görevden alındıklarında çoğu zaman

karşı koyuyorlardı. Kendilerine güveniyorlarsa isyan etmekten geri kalmıyorlar­
dı, Devlet otoritesi iyice zayıfladığından,ay aklanan voyvoda gibi yöneticilerle ba­
şa çıkılamıyor, ya afediliyorlar veya başka bir göreve atanıyorlardı.

Milas kazasında voyvodalık yapmakta olan M ehm et Ağa, zulmettiği için sık
sık şikâyet edilmiş, hükümet Önceleri kendisine nasihat edip, bu tür tutum ve
davranışlardan vazgeçmesini istemişti. Fakat, voyvoda gittikçe halkı ezmeye ve
kendisi için çeşitli adlarla vergi toplamaya devam edince görevden alınmış yeri­
ne Gümüşhane ileri gelenlerinden Kurbağazade İbrahim atanmıştı. Yeni voyvo­
da görevine başladığı sırada, M ehm et Ağa etrafına topladığı 300-500 kadar ada­
mı ile üzerine yürüm üş, emval ve eşyasını yağmalayarak evi ile değirmenini de
yakmış, yanında bulunan kadı, müftü, müderris gibi kimselere hakaret edip,
merkezden gönderilen mübaşiri de zincire vurmuştu. Yaptıkları yetmiyormuş gi­
bi halktan bazı kimselere de zarar vermiş, kazanın 1829 yılı hazine gelirlerini
zorla tahsil etmişti. Devlete daha önceden onbin kuruş borcu olan bu asi voyvo­
danın yakalanıp KayserTye sürgünü için Güm üşhane M aden Emini Yusuf ile
Kayseri naibine ferman gönderilmişti45.

Voyvodalar içinde halka ve yöreye yararlı hizmetlerde bulunanlar da vardı.

Ancak bunların sayıları parmakla gösterilecek kadar azdır. Edincik voyvodası
Kapıcıbaşı rütbeli Abdülaziz Ağa, yararlı hizmetleriyle tanınmış biri idi. Göreve
başladıktan sonra yirmi yıldan beri harabe şeklindeki iki hamamı, kasabanın su
yollarını, kaldırımlarını onartmış, yeniden üç çeşme yaptırmıştır. Bursa yolu
üzerine bir köprü yaptırdığı gibi, kasabaya bağlı köylere de el atmıştır. Akçapı-
nar Köyünün mescidini onartmış, Hamamlı köylerinde üç taş değirmeni yaptı-
np çevresine ikibinden çok dut ağacı diktirmiştir. Ayrıca Dutluk denilen bölge­
ye 350 zeytin ağacı ektirmiştir. Başka bir yere de 30 dönümlük bağ yaptırmıştır.
Öte yanda üç dönümlük arazi üzerine açtırdığı boya kuyularını “Evkâf-ı Hüma-
yun^zı bağlamış; gelirinin bir kısmı ile Edincik5te bulunan çeşmelerin onarım ve
bakım giderlerinin karşılanmasını sağladığı gibi kalanıyla da çeşitli tekkelerde
K ur’an okutulmasını öngörm üştü46.

Tanzim at'la birlikte bu kurum son bulmuş, voyvodalık görevi kaza m üdür­
lerine devredilmiştir.

44 K a y se ri Şr.Sc. 197/s>5 .
45 K ayseri Şr.Sc. 200 /s. 177. Milâs kazası Karahisar-ı Şarkı Sancağına bağlı idi.
46 T a k vim -i V ek a y i, defa 154.
 TANZİM AT DÖ N EM İN D E ANADOLU 33

Ayanlık
Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşundan yıkılışına dek geçen uzun sürede
taşra yönetiminde yerel güçlü ailelerin etkin biçimde söz sahibi oldukları bilin­
mektedir. Âyân ve eşraf, hânedân mensubu, kişizade gibi adlarla resmen anılan
bu kitle genellikle %ücuh-ı memleket” (Memleketin ileri gelenleri) diye de adlan-
dırılmaktadır.Bunların içinden zaman zaman ünlü yöneticiler, valiler, kadılar ve
diğer üst düzey görevlileri çıktığı gibi, çoğunlukla yerel yönetimi ellerinde bu­
lundurmuşlar, şehir ve kasabalarında hükümet görevlileri ile birlikte etkinlikleri­
ni sürdürmüşlerdir.

Özellikle 17.yüzyılın ortalarından başlayarak klâsik Osmanlı yönetim düze­

ni, toprak idaresi ve asker sağlama usullerinde önemli değişiklikler görülmeye
başlanmıştır. Klâsik dönemin birçok kurum ve kuruluşu etkenliğini yitirmiş, or­
taya çıkan boşluk yeni örgütlerle doldurulmak istenmiştir. Hâzineye ait gelirle­
rin toplanmasında, asker sağlamada ve içgüvenliğin korunmasında karşılaşılan
önemli güçlükler, devrin yönetimini yeni önlemler almak zorunda bırakmıştır.
19. yüzyıl başlarına gelmeden çok önce İmparatorluk bünyesinde yer alan deği­
şiklikler ortaya çıkan kurum ve kuruluşlar, edinilen deneyimler ışığında değişik­
liklere uğrayarak varlıklarını sürdürmekte idiler.

Bu kurumîardan toplum yaşantısında ve ülke yönetiminde etkin biçimde

rol oynayanlardan birisi de âyânlıktır. Osmanlı İm paratorluğunda âyânhğm na­
sıl ortaya çıktığı üzerinde son yıllarda araştırma ve incelemeler yoğun biçimde
sürdürülmektedir47. Konum uz gereği kurumun ortaya çıkışı ve geçirdiği evreler
üzerinde durmayacağız, durumu saptamakla yetineceğiz.

III. Selim, padişah olduktan sonra birçok alanda yeni düzenlemeler yapar­
ken, taşra yönetiminde etkin rol oynayan, halk-hükümet ilişkilerinin düzenlenip
sürdürülmesinde aracılık yapan âyânlık kurumuna da el atmıştır. Kendisinden
kısa bir süre Önce, yapılan şikayetler üzerine bu kurum kaldırılmak istenmiş,
ancak uygulamaya tümüyle konulmadan iktidar değişikliği olmuş, yeni Padişah
1790 yılında yaymladığı fermanla âyânlığı yeniden bütün İmparatorlukta ihdas
etmişti48. Buna göre ayanlar doğrudan doğruya yöre halkının seçimiyle göreve
getirilecekler, sadrazam, vali ve diğer yöneticilerin müdahaleleri olmıyacaktı.

47 Doç.Dr.Yücel Özkaya, O sm an lı İm paratorlu ğu n da  yâ n lık, Ankara 1977; Yuzo Nagata,

M uhsinzâde M ehm et Paşa ve A y a n lık M üessesesi, Tokyo 1976., Avdo Suceska, D ıe A yan en
B eitrag zur E rforschung d er Lo kalen G ew alt inden Südslaw ischen L an dern u n ter den
T ü rk ei, Sarajevo 1965. Bekir Sıtkı Baykal, “Âyânlık Müessesesinin Düzeni Hakkında Belgeler”
B elgeler C.I, Sayı 2, Ankara 1965- M ücteba İlgürel, “Balıkesir’de Âyânlık Mücadeleleri” T a rih
Enstitüsü dergisi, sayı 3, İstanbul 1972. V.P. Mutafcieva, “ L/mstitution de 1’ ay anlık pendant les
demieres decennies du X V IIIe siccele*, Etudes Batkaniques, 2*3, Sofia 1965.
4t{ S.J.Shaw, Betw en old and N ew , s.79-80. Y.Ö zkaya, O sm anlı İm p aratorlu ğu n d a A ya n ­
lık, s.294.
R 3
34 TANZİM A T D Ö NEM İNDE ANADOLU

Âyân seçilenler halktan çeşitli bahanelerle kural dışı vergi almayacaklar, hazine
gelirlerinin toplatılmasında ve benzeri hizmetlerin görülmesinde aksaklıklara
meydan vermeyeceklerdi. Bundan böyle şehir kethüdalarının görevlerini de
âyanlar yürüteceklerinden, yönetimde onlara gerek kalmayacaktı.

17. yüzyılın başlarından beri edindikleri alışkanlıkları sürdüren ayanlar bu

fermanla da doğru yola gelmediler. Gerek III. Selim ve gerekse II. M ahmut
dönemlerinde eski alışkanlıklarını sürdürdüler. Yöneticiler seçimlere karıştılar.
Âyân olma mücadelesi bütün hızı ile devam etti. Bu dönemde kural gereği
âyânlar şehir ve kasabaların ileri gelenlerince seçilmekte idiler. Yalnız, ileri ge-
lenleri halkın gerçek temsilcileri olarak görmemek gerekir. Bunların şehrin geniş
topluluğu ile çıkar bakımdan ilişkileri çok azdır. Kam uoyunu temsil etmekle
yükümlü oldukları halde aile ve kişi çıkarlarını önde tutarak hareket ettiklerine
ilişkin sayısız belge bulunmaktadır.

Başta kadı veya naip olmak üzere, müftü, müderrisler, eşraftan bazı kimse­
lerin kendi aralannda uygun gördükleri birisini şehir mahkemesinde âyân seç­
tiklerini görüyoruz. Bu iş yapıldıktan sonra kadının ilâmı ile seçilenin adı san­
cak yöneticisine bildiriliyor onayı isteniyordu. Yöneticinin seçileni uygun görüp
onaylaması ile atama kesinleşiyordu, incelediğimiz dönemde uyulması gereken
genel kural buydu. Fakat zaman zaman bu kuralın dışına çıkıldığını görüyoruz.
Bir çok vali ve mutasarrıfın ileri gelenlere danışmadan, kendi adamlarından ve
dilediklerinden birisini âyân seçtikleri sık sık oluyordu. Daha çok olağanüstü
durumlarda ve ileri gelenlerin âyân seçiminde anlaşmamaları sonunda bu yola
başvurulmaktaydı. Örneğin Mısır seferi sırasında Konya merkez âyânlığına
1 8 3 2 ^ Elhac M ahm ut Ağa mutasarrıf tarafından atanmıştı49. Bursa’da ileri ge­
lenler kimi seçecekleri üzerinde anlaşmaya yaramayınca, mutasarrıf işe karışmış,
dilediğini âyân olarak atamıştı50. N e var ki bunlar kural dışı uygulamalardır.
Âyân seçiminde böyle hareket edilmemesi için diğer padişahlar gibi IlI.Selim ve
II.M ahm ut vali ve mutasarrıflara sık sık emirler göndermişlerdir.

Âyân seçiminde bazen bütün şehir halkını temsilen mahallelerden 2-3 kişi­
nin çağrılıp meydanda veya cami avlusunda toplandığını 200-300 kişinin arala­
rından birisini ayan seçtiklerini de görmekteyiz. Özellikle anlaşmazlık çıkıp ileri
gelenler aralarından birini seçemedikleri zama bu yola başvuruluyordu51.

Bazı şehirlerde belirttiğimiz yöntemle âyânlar seçildikten sonra, kürk giyi­

yorlar, şehir mahallelerini dolaşıyorlardı. Kendilerini karşılayan veya alkışlayan­
lara bahşiş veriyorlardı. Örneğin Ankara sancağına bağlı Sufla Kasabasına âyân

49 K o n y a Şr.Sc.72/s>96.
50 B u rsa Şr.Sc. C 29 /s.75.
51 Tosya’da halka zulm ettiği için Sadrazamın emriyle görevine son verilen Çataloğlu Musta­
fa’nın yerine âyân seçilirken her mahalleden iki-üç kişi çağrılıp mahkemede kadı huzurunda İs­
mail Ağa âyân seçilmişti. Bkz. Ç an kırı Şr. Sc. 2/s. 5.
 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADO LU 35

seçilmiş olan Göğüş Ağa, kürk giyip mahalleler arasında dolaşırken 150 kuruş
bahşiş dağıtmıştı. Kendisini seçtiren mutasarrıf, kadı ve adamlarına ise 3.750
kuruş “hediye” vermiş bulunuyordu. Bu giderleri 1820 yılı Recep ayı vergisine
(Salyanesine) ekleterek halktan tahsil etmişti52.

Ayanların görevlerine gelince, gerek atanma buyruldu ve emirlerinde gerek­

se seçimleri ile ilgili diğer kayıtlarda bu konuda ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır.
İncelediğimiz dönemde yaptıkları belli başlı işleri şöyle saptayabiliriz: Şehir, ka­
saba ve köylerden sefer sırasında istenen askerin toplatılıp gönderilmesini sağla­
mak, Gerektiğinde bu askerlerle birlikte sefere katılmak. O rdunun geçeceği yol­
larda her türlü gereksinmesini karşılamakta görevlilere yardımcı olmak ya da.
doğrudan doğruya bu hizmeti yerine getirmek. Özellikle Yunan İsyanı, Osman-
lı-Rus Savaşı, Mısır Ayaklanması gibi devleti çok uğraştıran savaşlar gözonünde
tutulduğunda, ayanların askerlik işleriyle görevlendirilmelerinin nedeni kendili­
ğinden ortaya çıkacaktır.

Şehir ve kasaba halkının çeşitli adlarla ödemek zorunda olduğu vergilerin

dağıtımında ve toplanmasında hazır bulunarak aksaklıklara ve haksızlıklara en­
gel olmak. Bazı vergileri bizzat toplayarak ilgililere teslim etmek. Bazı şehirlerde
devlet görevlileri için yapılması zorunlu harcamaları kendi gelirlerinden karşılan­
dıktan sonra, altı ayda bir faizi ile birlikte halktan geri almak. Bölgenin ekono­
mik özelliğine göre maden işletmek, odun naklettirmek, sayım yapmak, asker
yiyeceği hazırlatıp depolamak gibi işlerde de ayanlardan yararlanılmakta idi 5\

Yapukları bu hizmetler karşılığında sancak halkı onlara durum a göre belirli

bir ücret ödemekle yüküm lü idi. "Âyâniye39denilen bu ücret yılda iki kez sancak
giderleri hesaplanırken ayrı bir kalem olarak kayda geçirilmekte idi.

Devrin diğer yöneticileri gibi, âyânların da halk’la ve birbirleriyle ilişkileri

genellikle iyi değildi. Kendi çıkarları için vergi dağıtım ve toplanmasında yolsuz­
luk yap tıklan, diğer yönetici ve görevlilerle birlikte halk yararına olmayan işlere
karıştıklarına ilişkin elimizde belgeler bulunmaktadır. Özellikle ayan seçimlerine
hile kanştınldığı ya da halka rağmen ileri gelenlerce, istenmeyen kimselerin
göreve atandıklanna tanık oluyoruz. Öte yanda ayan olmak için bazı güçlü aile­
lerin birbirleriyle yıllarca mücadele ettiklerini de biliyoruz. Birkaç örnek ver­
mekle yetiniyoruz.

1814 yılında Ankara kadısı tarafından İstanbul’a gönderilen ilâmdan anlıyo­

ruz ki, uzun yıllar Ankara merkezinde ayanlık yapmış olan Müderrizâde ailesin­
den Mehmet Emin, köylere birer muhtar seçtirerek mübaşir göndermiş, köyüne

52 A nkara Şr.Sc. 220 /belge 44,308.

53 Şer’iye sicillerine geçmiş kayıtlar, âyânlann gördükleri işler hakkında ayrıntılı bilgiler kap­
samaktadır. Bunların baktıkları, gördükleri işler için bazı örnekler, An kara Şr.Sc.228/204, 27 ı;
Ç an kırı Şr.Sc. 25/s.68 ; B arsa Şr.Sc. B 3 İ 2 /s. 7. K a ra m a n Şr.Sc.2S7/s,25, K o n y a Şr.S c. 75/
s.2*de yer almaktadır.
36 TA N ZİM A T D Ö NEM İNDE ANADOLU

göre halktan bin-ıkibin kuruş topla ttırmıştı. Ayrıca “âyâniye” adı ile halktan para
almıştır. Yapılan başvurular sonunda Am asya’ya sürülmüştü. N e var ki Ankara
eşrafınca desteklenen M ehm et Emin’in suçsuz olduğu ileri sürülerek bağışlan­
ması istenmişti54.
Tosya âyâm Çotoğlu Mustafa, halkın şikayeti üzerine mahkemeye çağrıla­
rak muhasebesi yapılmış, 7.734 kuruşu haksız yere aldığı ortaya çıkm ıştı55. T o ­
kat voyvodalığına bağlı Tozaklı Nahiyesi ayanı T im ur’dan 100 kadar kişi şikâ­
yetçi olmuş, bunun üzerine Sivas’a gidip hesap vermesi hükümetçe istenmişti.
Ancak âyân buna uymamış, Sivas’a gitmemekte direnmiştir. Tokat voyvodasına
emir gönderilmiş, Sivas’a zorla gönderilmesi sağlanmıştı56. Vali huzurunda ku­
rulan mahkemede yargılandığında dört yıl içinde halktan 3617,5 kuruş fuzuli
para aldığı ortaya çıkm ıştı57. Bazı güçlü âyânlar, şikâyetlere rağmen kadı huzu­
runa çıkmamakta direniyorlardı. Zora başvurulacağını anladıkları zaman etrafla­
rına topladıkları adamlarıyla ayaklanıyorlardı,

Erzurum eyâletine bağlı İspir âyânı Nuhoğlu, gereksiz yere halktan para
toplamakla yetinmemiş, vermek istemeyenlere akla gelmedik işkenceler yapmıştı.
Halkın hükümete başvurması üzerine isyan etmişti. Bunun üzerine vali Galip
Paşa asi âyânın üzerine asker göndermiş, yakalayıp idam ettirmişti58. Kastam o­
nu Sancağına bağlı Taşköprü âyânı Hacı Ö m er’in yapmadığı zulüm kalmadı­
ğından mahkemeye çağrılmış, gelmemekte direnince Mütesellim Dede Mustafa
Ağa üzerine asker göndermiş, âyân ile birlikte üç adamı çarpışmalar sonunda
öldürülmüştü. Bu olaydan sonra Kastamonu Sancağında ayanlık mütesellim ta­
rafından tamamen ortadan kaldırılmış, yerine muhtarlık kurumu getirilmiş bu­
lunuyordu 59.

Bazı yerlerde ise daha ilginç olaylar geçmekte idi. Âyânlann baskılarından
bıkan halk, ayrıntılarını saptayamadığımız şartlarla onlarla anlaşıp görevlerine
son veriyorlardı. Ankara’ya bağlı Sufla kasabası ileri gelenleri mahkemeye baş­
vurarak ayanları olan Ali Bey ve Halit oğlu M usa adlı kimselerden emniyetleri­
nin kalmamış olduğunu ifade ile, bundan böyle adları geçenlerin âyânlık işleri
ve başka bir maslahata kanşmamaları için aralannda anlaştıklarını (akd-ı misâk
ettiklerini) açıklayarak kayda geçirmişlerdi. Anlaşmayı halk bozarsa Mütesellim

31 An kara Şr.Sc. 215 /bclge 14.

33 Ç an kırı Şr.Sc. 24 /s.5<
56 Sivas Şr.Sc. 14/5.73
57 Sivas Şr.Sc. I4/S.103
T a rih -i L ü tfi, I,s. 231.
M .Çadırcı, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilâtının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, B e lle ­
ten, X X X I V / 135, s.409-420.
Âyânlann kötü tutum ve davranışları Tanzim at'ın ilânına kadar sürmüş, bundan sonra da
başka ad ve unvanlarla alışkanlıklarını devam ettirmişlerdir. ıÖ39*da Besni kazası âyânı ve kardeşi
halkı hükümete karşı ayaklandırmak ve zulm etmekle suçlanarak Sivas'a sürülmüştü. Buna benzer
Örnekler çoktur. Sivas Şr.Sc. I9/S.232.
 TA N ZİM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 37

hâzinesine beşbin kuruş, âyânhk yapmaktan vazgeçen Ali Bey bozarsa ellibin
kuruş ödeyeceği kayda geçirilmişti60.

Âyânlar içinde devlete ve yöreye çok iyi hizmet görenler de vardı. Böyleleri-
ni halk ve hükümet takdir ediyor, kendilerine üst derecede unvanlar verilerek,
sancak yöneticiliğine ve benzeri büyük hizmetlere getiriliyorlardı» Gerede’de
âyânhk yaparken başarılı hizmetlerinden ötürü “kapıcıbaşı * rütbesi verilerek Bolu
Mütesellimliğine atanıyordu. Demirhisâr Kazası âyânı Ali Bey, devlete iyi hiz­
met ettiğinden durum u serasker tarafından İstanbul'a bildirilmiş, bunun üzerine
kendisine kapıcıbaşılık unvanı verilmişti61. Sinop âyânı Kavizâde Hüseyin Bey,
görevini hakkıyla yaptığı gibi, gemi inşaatında da gayret ve sadakat gösterdiğin­
den kendisine Dergâh-ı Ali Kapıcıbaşılık rütbesi veriliyordu62. İçel mutasarrıfı­
nın damadı âyân Hacı Zeynelabidin Bey’e mütesellimin teklifi İle kapıcıbaşılık
unvanı bahşediliyordu63. Trabzon valisi Osm an Paşa’nın damadı olan Bafra
âyânı Ahm ed Bey’e de aynı gerekçelerle bu unvan veriliyordu64.

Redif teşkilatı kurulduktan sonra başarılı âyânlar İstanbul’a çağrılarak kısa

bir eğitimden geçirilmişler, bölgelerindeki Redif birliklerine subay olarak atan­
mışlardır. Böylece, yeni ordunun subay gereksinmesi önemli Ölçüde ötedenberi
devlet hizmetinde bulunan bu kimselerden sağlanmıştır.

Âyânhk kurumu, Tanzim at’ın ilânından önce bazı bölgelerde kaldırılmış ol­
makla birlikte65 ancak, Tanzim at sonrası düzenlemelerle tamamen ortadan silin­
miştir. 1840’tan sonra yönetim görevlileri arasında halk hükümet ilişkilerinin
düzenlenmesinde artık âyânlara yer yoktur. Ancak, âyân menşeli kimseler, san­
cak merkezlerinde kurulan meclislere üye olmuşlar, başka unvanlar alarak şehir
ve kasaba yönetiminde etkinliklerini uzun süre devam ettirmişlerdir.

m A n kara Şr.Sc.235/78.
6! T a k vim -i V ek a yi, defa 72 (1833).
62 Ali Bey, birkaç âyânla birlikte İstanbul’a çağrılarak 8-10 ay kadar kursa ve ta lim e tabi
tutulmuş, “Binbaşı" rütbesiyle Redif taburlarına komutan olarak atanmıştı- T a k vim -i V ek a yi, defa
92-
63 T a k v im -i V e k a y i, defa 45.
64 T a k vim -i V ek a y i, defa 122 (1835).
ö rn eğin Çirm en’de 1815-1822 yıllan arasında mutasarrıflık yapmış olan Celâlettin Paşa,
Edirne’de âyânın halka zulm etmesi üzerine “ ...Edime âyânlığınm ref ve ilga ve tahsilat ve tevziatı
alız ve kabz etmek üzere bir sandık emini nasb...” etmişti. Bunu gözönünde tutan hükümet, Bursa
âyânt Şerif Efendi’yi görevden almış, yerine hernekadar Hüseyin Hüsnü Efendi âyân seçilmişse de
Edirne’de olduğu gibi, bu hizmetin bundan böyle “Sandık Emini'he yaptırılmasını uygun görmüş­
tü. Ayân’a ödenen 1750 kuruş ücretin de mütescllim’e verilmesi kararlaştırılmıştı. Bkz. Buzsa
Sr. Sc. C 32 /s. 61. Eylül 1828 tarihli Kaymakam Mektubu.
38 TAN ZİM AT DÖ N EM İN D E ANADOLU

Muhtarlık Örgütünün Kurulması

II. M ahm ut dönemi ülke yönetiminde yapılan yeniliklerden birisi de m uh­
tarlık kurumunun oluşturulmasıdır. Günüm üzde ufak tefek değişikliklerle varlı­
ğını sürdürmekte olan muhtarlık,kuruluncaya kadar Osm anlı İmparatorluğunda
köylerde “Kethüda”, “İhtiyar” bazen de “Muhtar” denilen kimselerin bulunduğu,
bunların köyü temsilen bazı görevler yaptıkları bilinmektedir. Kentlerde ise ma­
halle düzeyinde aynı görevleri imamlar yerine getirmekte idiler.

19. yüzyılın başlarında büyük kentlere göçü önlemek için başvurulan

yöntemler yeterli olmuyor, gün geçtikçe başta İstanbul olmak üzere kırsal ke­
simden işsiz-güçsüz kimseler büyük yerleşim merkezlerine akın ediyorlardı. III.
Selim tahta geçtikten sonra İstanbul’a iş aramak amacı ile gelenleri saptayarak
geri gönderme girişimlerinde bulunmuş ancak başarı sağlayamamıştı. Aynı şe­
kilde II. M ahm ut özellikle 1826’dan sonra İstanbul’un güvenliğini korumak,
ayaklanma, hırsızlık ve benzeri uygunsuz davranışların kaynağını oluşturanları
kentden uzaklaştırmak için büyük bir çabanın içine girmiştir. Men3-i mürurun ba­
şarı ile uygulanması, nüfus sayımı yapılarak, kefılsiz işsiz kimselerin saptanıp şe­
hir dışına çıkarılmaları, İhtisap Nezareti Nizâmnamesi’ne kentin güvenliği ile il­
gili hükümler konulması, Onun bu amaçla aldırdığı önlemlerin bir bölüm ü idi.
Bu önlemler dizisi içinde İstanbul mahallelerinde 1829 yılında muhtarlık
örgütünün kurulması da yer almaktadır. Muhtarlar kentin mahallelerinde
güvenliğin sağlanması, nüfusun denetim altında tutulması için gerekli yetkilerle
donatılmıştı66.

Başkent dışındaki kent, kasaba ve köylerde muhtarlığın kurulması ise 1833-

1836 yılları arasına Taslamaktadır. İlk defa Kastamonu mahalleleriyle sancağa
bağlı kazaların mahallelerinde muhtarlık teşkilâtı, mütesellim Dede Mustafa Ağa
tarafından kurulmuştur. Halkın bu örgütlemeden hoşnut olduğunu II.M ahm ut
öğrenince, bütün ülkede muhtarlık kurulmasını emretmiştir. Rumeli ve Anado­
lu’da bulunan vali, mutasarrıf ve mütesellimlere bunun için gönderilen ferman­
larda teşkilâtın nasıl kurulacağına ilişkin ayrıntılı bilgiler verilmiş, muhtarların
görevleri açıklanmıştı67.

Örgütün kurulmasında Kastamonu müteselliminin izlediği yöntemin be­

nimsenerek, her tarafta uygulanması resmen istenmişti. Buna göre, her mahalle­
de denenmiş, iyi huylu ve becerikli oldukları anlaşılmış mahalle halkından iki
kişi oybirliği ile muhtar seçilecekti. Bunlardan birisine “Muhtar-ı evvel”, diğerine
de “Muhtar-ı sani” denilecekti. Seçilenlerin adlan kadı tarafından sicile geçirile-

06 Lütfi, T arih -i Lü tfi, V,s.35. Talât Mümtaz Yaman, O sm anlı İm paratorluğun un M ü lk î

İdaresinde A vru p alılaşm a H akkın da B ir K a le m Tecrüb esi, İstanbul 1940, s.69.
67 Bu konuyla ilgili belgelerin bir kısmına “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması
Üzerine Bir İnceleme” B elleten, X X X I V / 135 başlıklı yazımızda yer verilmiş bulunmaktadır. Ver­
diğimiz bilgiler bu makaleden aktarılmıştır.
 TANZİM AT D Ö N EM İN D E ANADOLU 39

cek ve “Defter Nazın ”na bildirilecekti. Her sancak merkezinde Nazırlar kendileri­
ne bildirilen muhtarların listesini yapıp hükümet merkezindeki “Ceride Nezare­
ti”he sunacaklar, muhtarlar için D arp h an ece mühürler kazılıp yollanmasını is­
teyeceklerdi.

Ceride Nezaretine ülkenin dörtbir yanından gelen muhtar listeleri inceleni­

yor, seçimlerin kuralına uygun olarak yapılıp yapılmadığı araştırıldıktan sonra
Padişah’a onay için sunuluyordu. Daha sonra Darphane’de muhtar seçilenler
için ayn ayrı mühürler hazırlanıp kendilerine gönderiliyordu.

M uhtar seçilenlere mahalle imamları kefil ediliyordu. M ahalle halkına da

muhtarlar kefil oluyorlar, ayrıca ileri gelenler birbirlerine kefil edilerek mahke­
me defterine kaydediliyordu. Böylece mahallede güvenliğin sağlanması, istenen
kamu hizmetlerinin eksiksiz yerine getirilmesi sağlanmak isteniyordu. Bu
yöntem, öğrenciler, hanlarda kalan yolcular, yerleşmek üzere gelenler için de
uygulanmakta idi. Güvenilir bir kefil göstermeksizin, öğrenci olmak, hanlarda
kalabilmek, iş için başka yere gitmek kural olarak mümkün değildi.

Muhtarların Önde gelen görevleri mahallelerinde güvenliğin sağlanması idi.

Bunun için başka şehir ve köylerden mahallelerine bir yabancı gelir gelmez, du­
rumunu incelerler, elinde mürur tezkeresinin olup olmadığına bakarlardı. Gelen
izin belgesini almışsa, niçin geldiği, nerede kaçgün kalacağı sorulur, durumu
uygun görülürse Defter Nazırı5na bildirilir, kalması için izin istenirdi. Gerekli
belgeleri yoksa, şüpheli görülüyorsa geldiği yere geri gönderilmesi için Defter
Nazın, Mütesellim ve Kadı’ya haber verirlerdi.

Başka şehir veya kasabadan gelen yabancı, o mahallede devamlı oturmak,

yerleşmek niyetindeyse kalacağı ev saptanır, mahalle halkından birisi ona kefil
edilirdi. Çoğunlukla muhtarların yeni gelenlere kefil oldukları görülüyor. Bu iş­
ler yapıldıktan sonra gelenin ismi mahalle defterine yazılır, Defter Nazırına bil­
dirilerek kent halkı defterine de geçirilirdi. Mahalleden goçetmek isteyenler için
de buna benzer kurallar uygulanmakta idi. Seyahate çıkmak veya iş için başka
şehre gitmek isteyenler, bağlı bulundukları mahalle muhtarından mühürlü bir
pusula almak zorunda idiler. Ancak bu pusula ile mürur tezkeri almak için iş­
lemlere girişilebiliniyordu.

Muhtarlar, mahallelerinden ölen, göçen veya başka mahalleye taşınanların

adlarını mahalle defterinden silip günü gününe Defter N azın’na bildirmekle
yükümlü idiler. Doğanları da kaydedip, haber vermekteydiler. Bunların dışında,
vergilerin saptanıp dağıtımında mahalle halkını temsilen hazır bulunuyorlar,
toplanmasında da ilgililere yardımcı oluyorlardı. Kısacası hükümet-halk ilişkile­
rinde bu döneme kadar mahalle imamları ile ayanların yapmakta oldukları işler
muhtarlara verilmiştir. Tanzim at’ın ilânından sonra unvanları ve seçilme
yöntemleri değişmeksizin devam etmiş, kendilerine verilen görevler daha da art­
mıştır. Özellikle köy halkının devlete ödemek zorunda olduğu bütün vergilerin
40 T A NZİM AT D ÖNEM İNDE ANADOLU

muhtarlar tarafından toplanıp ilgililere teslim edilmesi Tanzim at dönemi m uh­

tarların başlıca görevleri olmuştur.

Mahalle imamları
Günüm üzde olduğu gibi 19. yüzyılda da mahalle, şehrin en küçük yönetim
birimi idi. Halkın devlete karşı olan yükümlülüklerini yerine getirmede
“H a n e lin yanısıra mahalle bir değer ölçüsü kabul edilmişti. Şehirli halkın öde­
yeceği vergilerin dağıtımında ve benzeri hizmetlerin görülmesinde mahalle birim
olarak ele alınıyordu. Bilindiği gibi akraba ve birbirini yakından tanıyan kimse­
lerin oluşturdukları yerleşim birimi olan mahallenin sosyal ve dinî hizmetlerinin
görülmesinde de önemli yeri vardı. Cam inin yanısıra mescit ve mahalle okulu
bu yerleşim birimlerinin birçoğunda bulunan kurumlardı.

Konum uzu oluşturan şehirlerin hemen hemen her mahallesinde bir cami
ile mescidin ve buralarda görevli imamlarla yardımcılarının bulunduğu
görülüyor. İmamlar, cemaata namaz kıldırmanın yanısıra mahalleyi ilgilendiren
bütün işlerle yakından ilgili idiler. Muhtarlık örgütü oluşturuluncaya kadar tek
başlarına, daha sonra muhtarlarla birlikte halkın bir birleriyle olan küçük anlaş­
mazlıklarının çözümünden, mahallenin temizliğinden, düzeninden bunların so­
rumlu tutuldukları anlaşılıyor.

İmamlar Padişahın beratı ile dinî bilgileri fazla, güvenilir ve sevilen kimse­
ler arasından atanırlar, görecekleri hizmet karşılığında " Vazife* adı verilen bir
ücret alırlardı. Gündelik olarak hesaplanan bu ücret, çoğunlukla vakıflardan
sağlanmakta idi.

İmamlar, beş vakit namaz kıldırmak, Ölenler için gerekli dinî işlemleri yap­
manın yanısıra, mahallelerin güvenliği, huzurun sağlanması gibi işlerle de ilgi­
leniyorlardı. Özellikle evlerde sazlı-sÖzlü toplantılar yapılıp içki içilmemesi için
çaba gösterdikleri gibi, sokakların temiz tutulması için halkı uyardıklarıda
görülmektedir. Bazı şehirlerde yöneticiler ve kadılar, imamları mahallelerinin te­
mizliğinden sorumlu tutmakta idiler68.

Güvenilir birer kişi olarak mahalle muhtarlarına kefil ediliyorlar, vergi dağı­
tımında ve mahalleyi ilgilendiren konularda yapılan görüşmelere katılıyorlardı.
Kısacası mahalle çerçevesinde halk-hükümet ilişkilerinin sürdürülmesinde, m uh­
tarlık kuruluncaya kadar . tek başlarına, daha sonra da onlarla birlikte
günümüze kadar etkinlik göstermişlerdir.

68 Osman Nuri (Ergin), M ecelle-i U m u r-ı B eled iye C.I. s.898 ve 960.
 TAN ZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 41

Şehir Kethüdası
Osmanlı Devletinin kuruluşundan beri kent merkezlerinde “Şehir Kethüdası”
unvanlı bir görevlinin bulunduğu bilinm ektedir69. 19. yüzyılın başlarında da es­
kisi kadar olmasa bile devlet görevlileriyle şehir halkı arasındaki ilişkilerde şehir
kethüdalarının etkin olduklarını görüyoruz.

I. Abdülham it, saltanatının son yıllarında halkı ayanların baskısından kur­

tarmak amacı ile unutulmaya yüz tutmuş olan şehir kethüdalığmı yeniden can­
landırmak istemişti. 1786 baharında yayınladığı fermanlarla bundan böyle âyân-
lığın kaldırıldığını, vilâyet işlerinin görülmesinde, vergi dağıtımında halkın isteği
ve seçmesiyle işbaşına getirilecek "Şehir kethüdaları*hin görevlendirildikleri açık­
lanmıştı70. Ancak bunda başarı sağlanamamış, âyânlık varlığını ve etkinliğini
sürdürmüştür. Nitekim III. Selim tahta geçtikten sonra âyânlarla birlikte şehir
kethüdalarından da söz etmiş, onların seçilip atanmalarına kadı ve naiblerin ka­
rışmamalarını, bir tarafı tutmamalarını, halk kimi isterse onun kethüda olmasını
emretmişti71. Bu iki kurum incelediğimiz dönemde kent merkezlerinde varlıkla­
rını yan yana devam ettirmişlerdir.

Kent ileri gelenlerince kadı huzurunda seçilen72 şehir kethüdalarıyla Ana-

dolunun belli başlı şehirlerinde karşılaşıyoruz. Ankara, Bursa, Manisa, İzmir,
Gaziantep, Diyarbakır, Erzurum, Konya, Kayseri, Sivas gibi eyalet veya sancak
merkezi olan yerleşim birimlerinde âyânların yanısıra şehir kethüdaları da görev
yapmakta idiler. Bunlara bazı yerlerde “ŞehirEmini” dendiği de olurdu73.

Şehir kethüdalarının başlıca görevleri, şehre uğrayan kamu görevlilerini, se­

fere çıkan veya eşkıya izleyen askeri birlikleri, yolculuk yapan, göreve giden vali,
mutasarrıf, mütesellim gibi yöneticileri ağırlamak, konaklamalarını sağlamaktı.
Bunun için yaptıkları harcamaların defterini tutuyorlardı. Altı aylık sancak gi­
derleri saptanırken, kadı önünde şehir kethüdasının yaptığı masraflar yeniden
gözden geçiriliyor ve vergi dağıtım defterlerine ekleniyordu.

1802 yılında Üsküdar’dan Sivas’a gönderilen 200 kadar askerin yol boyu şe­
hirlerde misafir edilmeleri için kadı ve naiplerle birlikte şehir kethüdalarına hi­
taben Padişah emri çıkarılmıştı. Bu emirde şehir kethüdalarının nasıl hareket
edecekleri, günde bu askere ne kadar yiyecek ve hayvanlan için ne miktar yem

69 M .Akdağ, T ü rk iy e 'n in İktisadî v e İçtim ai T a rih i, c .l’de şehir kethüdahğı hakkında özlü
bilgiler vermektedir.
70 S.J.Shavv, Betvveen O ld and N ew , T h e O ttom an E m p ire u n d er Sultan Selim III,
s.79-80; Y u zo Nagata, M uh stn zâde M eh m ed Paşa v e  y â n lık M üessesesi, Tokyo 1976, s.27-28.
71 Y ücel Özkaya, O sm anlı İm paratorlu ğu n da  y â n lık , s.290-291.
72 Gaziantep’te 25 Haziran 1 8 2 7 ^ göreve başlamak koşulu ile Bostanizâde Abdullah Ağa şe­
hir kethüdası seçilmişti. C .püzelbey, G azian tep Ş er’ i M ah kem e Sicilleri, fas. 3, s.ı 1.
73 Konya’ da şehir kethüdası yerine şehir emini denilmekte idi.
42 TA N ZİM A T DÖN EM İN D E ANADOLU

verecekleri ayrıntılarıyla belirtiliyor, bu vesileyle halka zulm edilmemesi isteni­

yordu74.

1816’da Ankara’da ileri gelenlerle işbilir kimseler, mahkemede (Meclis-i

şer'de) şehir kethüdası Salih Ağa ile anlaşarak gelecek mübaşir ve misafirleri ye­
dirip içirip yatırması için kendi kesesinden yapacağı masrafı halktan iki taksitle
ve onu onbirbuçuk hesabıyla alması kararlaştırılmıştı75. Böylece kethüda yapa­
cağı masrafa karşılık altı ayda halktan yüzde onbeş gibi bir faiz almış olacaktı.
Manisa’da da buna benzer bir anlaşma 1818 yılında şehir kethüdası Hacı M eh­
met Arif Ağa ile yapılmıştı76.
Görülüyor ki şehir kethüdalarının en önemli görevleri, kente uğrayacak dev­
let görevlilerine yem ve yiyecek sağlayarak sıkıntı çekmelerini önlemekti. Bunun
için bazı yerlerde önceden gelecek görevlilerin hangi ev ve konaklarda kalacakla-
n şehir kethüdası, kadı ve ileri gelenlerce saptanıyordu77. Örneğin Ankara’da
belli birkaç konağın dışında misafirler çoğunlukla han ve kahvelerde ağırlanıyor­
lardı. Kethüdalar bunun için yaptıkları harcamaları ya kendi ceplerinden
ödüyorlar veya kasap, bakkal gibi esnada borçlanıyorlardı. Vergi dağıtımı yapıl­
dıktan sonra Ödemede bulunuyorlardı. Sivas’ta ise 1817 yılında yapılacak bu tür
harcamaların Bedesten Kethüdası Zaim Abdülkerim tarafından karşılanması uy­
gun görülmüştü. Bedesten kethüdasının kendi servetinden yapacağı harcamalar
için halktan yüzde otuz (Onu onüç hesabıyla) faiz alınması kararlaştırılıyordu78.

Şehir kethüdalarının halktan fazla para almamaları için yaptıkları masrafla­

rın defterini tutup, aynca kadı siciline de olduğu gibi geçirmeleri gerekli
görülmüştü. Her altı ayda bir,sancak ve kaza giderleri toplanıp dağıtımı yapılır­
ken şehir kethüdalarının defterleri ele alınır, vergi dağıtım defterlerine yaptıkları
harcamalar faizi ile birlikte işlenirdi.

Şehir kethüdasının diğer önemli bir görevi de vergilerin halka dağıtımını

adilâne yaptırmaktı. Bunun için, vergi dağıtım komisyonuna katılanlar arasında
mutlaka kethüda bulunur, kadı, yönetici, esnaf demekleri temsilcileriyle birlikte
onun huzurunda mahallelere ne kadar, esnafa ne kadar vergi düştüğü saptanır­
dı. Bazen kadılar ve yöneticiler, bir yazı ile şehir kethüdasından vergi dağıtımı­
nın yapılmasını isterlerdi. O nun yaptığı paylaşmayı birlikte gözden geçirerek so­
nuca bağlarlardı. Örneğin Kayseri kadısı, 1825 yılı vergi dağıtım defteri’ne koy-

74 A n kara Şr.Sc. 198/belge 133. Menzilhâne teşkilâtının bulunmadığı kentlerde kethüdalar,

Ulak’lara beygir sağlamakla yükümlü idiler.
73 A nkara Şr.Sc. 215/93.
76 Çağatay Uluçay, 18. v e 19.y ü zy ılla rd a Saruhan1da E şkıyalık v e H alk H areketleri,
s.244-245.
77 Manisa’ da şehre gelecek devlet görevlileri için şehir kethüdası ile birlikte ileri gelenlerin
önceden bazı evleri saptayıp mahkeme defterine geçirdikleri görülüyor. Ç.Uluçay, age.s.246-248*de
yer alan belgeler kısmı.
78 Sivas Şr.Sc. 1 l/s. 19.
 TANZİM AT D Ö NEM İN DE ANADOLU 43

duğıı bir kayıttan anladığımıza göre, şehir kethüdası, esnaf ve mahallelere dağı­
tımı yapmakla görevlendiriliyordu79. Yine aynı şehirde iki mahalle halkının ola­
geldiği üzere vergilerini ödemek istedikleri halde şehir kethüdasının buna aykırı
olarak mahallelerini bir başka mahalle ile birleştirmek istediğini, bunun önüne
geçilmesini kadıdan diliyorlardı. Bunun üzerine kadı, kethüdaya hitaben bir
mürasele yazarak, halkın isteklerine uymasını bildiriyordu80. Bir başka belge,
şehir kethüdalarının şehir halkının ödemek zorunda oldukları vergilerin mahal­
lelere bölüştürülmesi, kimlerin vergiden m uaf tutulacakları ve benzeri işlerle biz-
zat uğraştıklarım açıkça göstermektedir.

Bu görevler dışında mahkemede bilirkişi olarak sık sık şehir kethüdalarının

bilgilerine başvurulduğu anlaşılmaktadır. Özellikle tereke yazımı ve esnaf arasın­
da çıkan anlaşmazlıkların çözümünde onların etkin oldukları görülüyor. Şehrin
saygın ve ileri gelen kimseleri arasında yer alan kethüdalar, önemli bütün dava­
ların görüşüldüğü mahkemelerde mutlaka bulunuyorlar, adları tutanakların altı­
na “Şuhudü’l-hal* olanların arasında yer alıyordu. Örneğin Ankara’da hattatlar­
la dikici ve yemenici esnafı arasında çıkan anlaşmazlığın görüşüldüğü mahkeme
tutanağı altında Kethüda Salih A ğa’nın adı en başa yazılmıştı81. Yine bir vera­
set kaydı ile vekâletnamenin altında da başta şehir kethüdasının adı yer almak­
ta, sonra, muhzırbaşı, muhzır ve esnaf kethüdalarının isimleri yazılmış bulunu­
yordu82.

Şehir kethüdalarına gördükleri hizmetler karşılığında sancak halkı tarafın­

dan aylık öndenmekte idi. Bu ücret şehirden şehire değişiyordu. Şehrin altı aylık
giderleri saptanırken, şehir kethüdasına aylık olarak ne verilecekse kayda geçiri-
liyordu. Ankara’da i793’te şehir kethüdasına altı aylık ücret olarak ıoo kuruş,
1804’te 90 kuruş, ödenmişti. Bursa’da 1800 yılının ilk altı ayında şehir kethüdası
Süleyman Çelebi’ye 250 kuruş83, 1828’de aynı şehrin kethüdasına 1880 kuruş
ücret veriliyordu84. Çankırı’da r823’te kethüdaya her ay 150 kuruş ödenirken85,
Sivas’ta 1 8 3 6 ^ altı ay için 250 kuruş vergi defterine kethüda için konm uştu86.

Şehir kethüdalannın "asken" (Bürokrat-asker sınıfı) sınıfına dahil oldukları

anlaşılıyor. Ölümlerinde tezkerelerinin kazaskerin adamları tarafından yazılması
bunu göstermektedir. Konya Şehir Emini Esseyid Ali A ğa’nın ölüm ünde kazas­
kerin adamları kadı ile birlikte terekesini sayıp paraya çevirerek kayda geçirmiş­

79 K a y se ri Şr.Sc. 193/s. \ 16.

80 K a y se ri Şr*Sc. 135/s.ıo 6 .
81 A n kara Şr.Sc. 236 /belge 59.
02 Ankara Şr. Sc. 236 /belge 38; 239 /belge 36.
83 B ursa Şr.Sc. B275/s.89‘ 90.
84 Bursa Şr.Sc. B 303 /s.4 i 1.
95 Ç a n kırı Şr.Sc. 24/S.41.
86 Sivas Şr.Sc. 19/S.56.
44 TA N ZİM A T DÖ N EM İN D E ANADOLU

lerdi. Buna göre kethüdanın mal varlığı 69.200 kuruşu bulmuştu. Bu paranın
önemli bir kısmı yapılan masraflara ayrılmış, 20.636 kuruşu varislerine
bölüşülmüştü. Şehir halkına 38.777,5 kuruş borçlu olduğu da ayrıca kaydedil­
mişti 87.

Şehir kethüdaları da dönemin diğer görevlileri gibi kişisel çıkarlarını ön

plânda tutuyorlardı. Vergi dağıtımında, benzeri hizmetlerin görülmesinde yasa
dışı yollara sapıyorlardı. Topladıkları vergi gelirlerinin bir kısmını zimmetlerine
geçiriyorlar, yapmadıkları masrafları yapılmış göstererek vergilere ekletiyorlardı.
Niğde şehir kethüdası Cercioğlu K üp Ahmet, vergi dağıtımında uygunsuz dav­
ranışlarda bulunduğu, yersiz olarak halktan fazla para aldığı gerekçesiyle Niğde
Mutasamfınca Tokat’a sürülmüştü. Muhasebesi yapılmış, 1377 kuruş borçlu ol­
duğu anlaşılmıştı88.

Toplum bilimleriyle uğraşanların baş vurdukları ilk kaynak toplumu oluştu­

ranların nitelik ve nicelikleridir. Ulusların gerçek görünümlerini, araştırıcılar,
ancak o toplumu oluşturan nüfusun özelliklerini öğrendikten sonra ortaya koya­
bilirler. Bundan ötürü gerek sosyoloji gerekse tarih araştırmaları ile uğraşanlann
en büyük sorunları, ele aldıkları olayların neden ve niçinlerini ararlarken olup
bitenlerin içinde yer alanların sayısal ve yapısal durumlarını saptama
güçlüğüdür.

B atid a Yeniçağla birlikte toplum bilimciler, nüfusun niteliği üzerinde araş­

tırma ve incelemelerde bulunmuşlar, hemen hemen her ülkede bunun için
nüfus sayımlan bilimsel biçim de yapılmaya başlanmıştı. Sayım sonuçları üzerin­
de değerlendirmeler yapılarak, sorunlara çözüm yolları aranmıştır. Osm anlı İm­
paratorluğunda da devletin kuruluşundan hemen sonra “Memleket Tahriri" adı
altında öncelikle düşmandan alınan topraklar üzerindeki halkm gelirlerini ve el­
lerinde bulundurdukları araziyi saptamak için sayım ve yazım yapıldığını biliyo­
ruz. Tahrirler sonucunda tutulan defterler, asker almada, vergilendirme ve di­
ğer kamu hizmetlerinin gördürülmesınde başvurulan ana kaynak olduğundan
büyük bir titizlikle saklanmıştır. N e var ki, çeşitli iç ve dış etkenlerle İmparator­
luk kuruluşunu tamamladıktan bir süre sonra bu alanda beklenilen olumlu ge­
lişmeleri sürdürememiştir. Kurum ların çoğu bozulm aya yüz tutmuş, bu arada
<fOluruna bir yö n etim i doğru yöneliş gün geçtikçe “Kurallara göre yönetimin* yerini
almıştır. Bunun doğal sonucu olarak *Memleket Takrirleriv de bir yana bırakıl­
mıştır89.

87 K o n y a Şr.Sc. 75 /s.57.
88 H .Cinlioğlu, O sm an lılar Z a m a n ın d a T o kat III, s.78.
89 Osmanlı İmparatorluğumda nüfus sayımlan daha çok toprak yazımı ve vergi tesbiti için ya­
pılıyordu. Arşivlerimizde bu sayım ve yazımlarla ilgili defterler ve belgeler bulunmaktadır. Bunla­
rın bir kısmı üzerinde inceleme ve değerlendirmeler yapılmış olmakla birlikte çoğu hakkında yeter­
li bilgimiz yoktur.
 TA N ZİM A T D Ö NEM İN DE ANADOLU 45

19. yüzyılın başlarında, İmparatorluğu dağılma ve çökmekten kurtarma ça­

balarıyla birlikte nüfus, arazi ve mal-mülk sayımı yeniden önem kazanmaya
başlamıştır. II.M ahm ut ülke yönetimini ele aldıktan sonra, içte ve dışta karşılaş-
tığı güçlüklerin az da olsa üstesinden gelince, yeniden düzenlemelere girişti. Y e ­
niçeri Ocağının kaldırılmasından hemen sonra oluşturulan ordunun giderlerini
karşılamak sorunu ortaya çıktı. İmparatorluğun vergi kaynaklan ve askerlik ça­
ğındaki nüfusu bilinmeden bu sorunu çözmek olanaksızdı. Nitekim Osmanlı-
Rus Savaşının bitiminden hemen sonra 1 8 3 0 ^ oluşturulan özel bir mecliste,
bütün ülkede genel bir sayım yapılması kararlaştmldı90. Meclis sayımın öncelik­
le nerelerde kimler tarafından ve nasıl yapılacağını belirledi. Gereken yönetme­
likleri çıkararak ilgililere verdi.

Sayım memurları, din bilginleri arasından seçilerek hükümetçe görevlendi­

rildiler. Hazırlıklar tamamlandıktan sonra 1830 bahannda Rumeli ve Anadolu
taraflannda bulunan bütün eyalet, sancak ve kasaba ile köylerde sayıma başlan­
dı. Sayımı yapacakların din adamlarından seçilmelerinin başlıca nedeni, halkın
yapılan işin şeriata aykırı olmadığına inandırılması içindi. Genel nitelikteki bu
sayımda güdülen amaç, Anadolu ve Rum eli’deki erkek nüfusun saptanması idi.
M ahalle mahalle gezilerek yapılan sayımda müslüman-hıristiyan ayrımı esas
alınmış, müslüman olmayanlar Rum, Ermeni, Yahudi ayrımına tabi tutulmuş­
lardı. Bazı kentlerde yaşlar 0-12 ve daha yukarısı olmak üzere guruplandırılarak
belirtilmişken, bazı yerlerde de herkesin yaşı neyse ayrı ayn yazılmıştır. Çoğu
sayım memurlan meslekleri de belirtmişlerdir.

Sayım sonuçlannın değerlendirilmesi ve bundan böyle nüfus işleriyle uğraş­

mak üzere İstanbuPda “Ceride Nezareti” adı ile yeni bir bakanlık kuruldu. Nazır­
lığa 500 kuruş aylıkla M ehm et Seyit Efendi getirildi91. Eyalet ve sancak merkez­
lerinde ise buna paralel olarak nüfus işlerine bakmak üzere “Defter Nazırlığı ”
oluşturuldu92. 1831 yılından itibaren bütün Osmanlı eyalet ve sancaklarında ye­
ni kurum çalışmaya başladı. M odem nüfus müdürlüklerinin gördükleri hizmet­
leri yapmanın yanısıra dönemin gereklerine göre başka yetkilerle de donatılan
Defter N azırlığında “Defter N azın" bölgenin büyüklüğüne göre mukayyit ve
katipler görevlendirildiler. Bunların tümüne aylık ödeniyor, sancak giderlerine
eklenerek vergi şeklinde halktan toplanıyordu.

Defter Nazırlarının başlıca görevleri, kentlerinde ve bağlı kasaba ve köylerde

doğanlan, başka yerden gelip yerleşenleri günü gününe nüfus defterlerine

00 L ü tfi, III, s.i42-i45’te sayımla ilgili kısa bilgi verdikten sonra, hangi bölgelere kimlerin sa­
yım memuru olarak atandıklarını liste şeklinde vermiş bulunuyor. İncelendiğinde görev alanların
çoğunun ilmiye sınıfında oldukları görülmektedir.

91 Lütfİ, III, s. 145.

92 Şeriye sicillerinde eyalet ve sancak merkezlerinde “Defter Nazırlan” ile “Mukayyid’\tnn se­
çilmeleri, görev ve sorumlulukları hakkında geniş bilgi bulunmaktadır. Bu konuda gönderilen emir
ve ferman suretleri de defterlere geçirilmiştir.
46 TAN ZİM AT D Ö NEM İN DE ANADOLU

kaydetmek, ölen ve goçedenleri de defterden silmekti. Ayrıca dönemin en

büyük sorunu olan büyük şehirlere göçü önlemek ve içgüvenliği sağlamak için
seyahat etmek isteyenlerin almak zorunda olduklan “Mürur Tezkeresi” işi de bu
kuruluşa bırakılmıştı. Hazırlanan yönetmeliğe göre defter nazırları nüfus hare­
ketlerini üç ayda bir Geride Nezaretine bildirmekle yüküm lü idiler. Ancak uy­
gulamada üç aylık sürenin yetersiz olduğu görülmüş, altı ayda bir doğan ölen,
göçen veya gelip yerleşen kimselerin, listeler halinde ve özetle merkeze bildiril­
mesi uygun görülmüştü.

Sözünü ettiğimiz bu düzenleme ile ilgili olarak II.M ahm ut genel bir ferman
yayınlayarak her tarafa göndermiş, uygulamanın nasıl yapılacağını ayrıntılarıyla
açıklamıştı93. Ferman alınır alınmaz vali, mütesellim gibi yöneticilerle, kadı, na-
ıb ve kent ileri gelenleri toplanarak gereğini yerine getirmişlerdi. Bu kurumun
Ankara merkezinde nasıl oluşturulduğunu ele alacak, daha sonra diğer kentler­
den örnekler vereceğiz.

1831 Ağustosunda Ankara Kadısı tarafından İstanbul’a gönderilen ve Nu-

man Efendi’ nin Defter Nazırı seçildiğini bildiren ilâmında, Padişahın emrine
uygun olarak, Ankara kazası için Nakibü’l-eşraf kaymakamı Num an Efendi’nin
nazır seçildiği belirtiliyordu. Nazırın neler yapacağı da ilâmda yer almıştı. Kadı­
nın ifadesine göre Defter Nazırı, müslüman ve reayadan ölenlerin isimlerini def­
terden silecek, taşradan kazalarına gelecek veya yeni doğacakların isimlerini kay­
dedecekti. Bunun için kent halkından 0emin ve mutemed birer mukayy id" atana­
cak, bunlara yeterli aylık verilecekti. Doğanların adlan nüfus defterinde babala­
rının adları altına tarihiyle yazılacak, ölenlerin yine tarihiyle adlan silinecekti.
Başka yerde olup dönenlerin, Hacca, asker olmak üzere İstanbul’a gidenlerin
her biri yerli yerinde kaydedilecekti. İlâmda aynca sancak dahilînde bulunan
kazaların mukayyidi eriyle köylerde imamlann, müslüman olmayan yerlerde pa­
pazlarla kocabaşılann gönderecekleri nüfus kayıtlannın derlenip altı ayda bir İs­
tanbul’a gönderilmesi işinin de nazırlara bırakıldığı tekrarlanıyor, Numan Efen­
di’nin sayılanları Ankara Sancağı’nda yapacağına dair söz verdiği, halkm kendi­
sine kefil edildiği de belirtiliyordu94.

Ankara kadısının bu ilâmı İstanbul’da incelendikten sonra Num an Efen-

di’nin nazır olması uygun görülmemiş, mukayyid olması kabul edilmiş, yeni bir
Defter Nazırının seçilmesi istenmişti. M ukayyid’e ödenecek aylığın İlâmda belir­
tilmediğine dikkat çekildikten sonra 250 kuruş verilmesi istenmişti. Defter Nazır­
lığına ise Ankara Sancağı müteselliminin arzı üzerine eşraftan Ö m er Fazıl Efen­
di’nin atandığı belirtiliyordu. O ’na hitaben de "...Livâ-i mezbûrun havi olduğu b i’l-
ciimle kazalarda doğany ölen, giden ve gelen İslâm ve reayanın} sin ve eşkâl ve sakin ol­
duklan mahallat ve kura ve çiftlikâtiyle reayanın müstahak olduklan cizye evraktan esa-

93 A n k ara Şr.Sc. 235 /belge 127.

^ A n kara Şr.Sc. 215 /belge 253.
 TA N ZİM A T DÖN EM İN D E ANADOLU 47

mıleri bılâ-ıstısna işaret olunarak.. . ” deftere geçirilmesi ve bir suretininin altı ayda bir
İstanbul’a gönderilmesi em rediliyordu95.

Kayseri5de Defter nazın ile mukayyidler 1834 yılında göreve başlamışlardı.

Sancak mutasamfı Osm an Nuri Paşa’ya, Kayseri naibine ve nazır seçilen Elhac
Ö m er’e, ayan, zabitan ile ileri gelenlere hitaben Şubat 1834/te gönderilen fer­
man suretinde 500 kuruş aylıkla Elhac (Hacı) Ö m er’in Defter Nazın, 150’şer
kuruş ile de Seyyid Ahm ed M esud’un birinci mukayyid, Başkâtip-zâde Seyyid
M ehmed’in ise ikinci mukayyid olarak atandığının Mutasarrıf Osman N uri’nin
arzı ve Naibin ilâmından anlaşıldığı, Ceride N azın’nca uygun görülerek izin is­
tendiği belirtiliyordu. Onaylanarak “Hatt-ı H üm âyun” suretinin gönderildiği
açıklanıyordu96.

Ne var ki Ekim 1835’te gönderilen başka bir fermanda Ö m er’in görevini

yapamadığı, azledilerek yerine naibin ilâmı üzerine Kayseri ileri gelenlerinden
Emirağa-zâde M ehm ed’in defter nazın seçildiği, aylık olarak 500 kuruştan fazla
başka adlarla halktan birşey istememesi gerektiği hatırlatılıyordu97.

Haziran 1834 tarihinde Bursa’ya gönderilen aynı anlamdaki ferman sure­

tinden, burada da örgütün kurulduğunu görüyoruz98. Eski Darende kadısı Şerif
Efendi Defter Nazın olmuştu. Anadolu’nun diğer kentlerinde de 1831-1836 yılla-
n arasında Defter Nazırlığı oluşturulmuş, nazırlarla mukayyidler kent yaşantı­
sında yerlerini alarak, çeşitli olaylara kanşmaya, adlanndan sık sık söz ettirmeye
başlamışlardı. 1838’de Sivas’ın birinci mukayyidi İbrahim Efendi, beceriksizliği
yüzünden görevinden alındıktan sonra, yeni bir düzenleme yapılmış, kent mer­
kezi mukayyidliğinin 150 kuruş olan aylığına 50 kuruş zam yapılmıştı.. Ayrıca
Hafik Nahiyesinin 50 kuruş aylıklı mukayyidliğine de 50 kuruş zam olmuş, 60
kuruş aylıklı Kirmaşlı Aşireti mukayyidliği ile birleştirilerek toplam 325 kuruş
aylıkla Öm er Sıdkı Efendi Sivas Defter Nazırlığına getirilmişti

Görülüyor ki 1831 yılından başlanarak Osmanlı imparatorluğu sınırları

içinde bulunan şehir ve kasabalarda nüfus işleriyle ilgilenmek üzere yeni bir
örgüt oluşturulmuştur. Günüm üze kadar üzerinde hemen hemen hiç durulma­
mış bu kurumda görevlendirilenler, kaza ve kasabaların ileri gelenleri idiler
O kur yazar olanları arasından, kadı, ileri gelenler ve yöneticilerin işbirliği ile se­
çilen defter nazırları ve mukayyidler merkezin onayı alındıktan sonra göreve
başlıyorlardı. Bunlara kentin büyüklüğüne göre aylık ödeniyor, işlerin
yürütülmesi için sancak merkezlerinde “Defter Nazın Dairesi” veya “Jumalhâne”

95 A n k ara Şr.Sc. 235 /belge 127.

96 K a y se ri Şr.Sc. 198/s.Ö.
97 K a y se ri Şr.Sc. 200/s.ı 1.
98 Bursa Şr.Sc. C 26/s.ı 1. Aynca M u d an y a Ş r.S c.D 12.
99 Sivas Şr.Sc. 19/S.64.
 TANZİM AT D Ö NEM İNDE ANADOLU

denilen bir daire kiralanıyor veya yapılıyordu. Ankara’da kiralanan “Jumalhâne”

için 1837 yılının altı ayında 518 kuruş kira ödeniyordu 10°.

Defter Nazırlan için tıpkı muhtarlara verilen mühürler gibi Darphane’de

ayrı ayrı mühürler hazırlanarak gönderiliyordu. Tanzim ettikleri evrakta bu
mühürleri kullanıyorlardı. D aha önce belirttiğimiz gibi bunların başlıca görevle-
ri bulundukları bölgede ölen, doğan, göç eden veya gelip yerleşenlerin adlarını,
yaşlarını, müslüman değillerse Ödeyecekleri cizye bakımından girdikleri grubu
(Alâ-evsat-ednâ) yanlannda bulundurdukları nüfus defterine günü gününe geçi­
rip, sancak merkezlerine yakın yerlerde haftada bir, uzaklarda 15 veya ayda bir
kere mukayyidlerin gönderecekleri kayıtları inceleyip şehir merkezindeki genel
nüfus defterine geçirtmekti. Nazırlar mukkayidlerin gönderdikleri bu bilgileri
özetleyip yeniden kayda geçiriyorlar, altı ayda bir Ceride Nezaretine gönderiyor­
lardı. Bu temel görevin yanısıra Defter Nazırları 0Mürur Tezkeresi* vermekle de
yükümlü idiler. ıÖgTden itibaren kadılardan alınarak defter nazırlarına verilen
bu görev, iç güvenliğin sağlanmasında Önemli bir yer tutuyordu.

Defter Nazırları bir eyaletin veya sancağın en büyük nüfus memurları idi­
ler. K üçük yerleşim birimlerinde bunlara bağlı olarak çalışan görevlilere mukay-
yid veya jurnal memuru deniliyordu. M ukayyid ve jurnal memurları da ileri ge­
lenler ve kadı tarafından seçiliyorlar, kendilerine gördükleri hizmet karşılığı aylık
ödeniyordu. Görevleri, bulundukları yerleşim birimlerindeki nüfus işlerine bak­
mak olup biteni belirli aralıklarla bağlı oldukları Defter Nazırlarına aktarmaktan
ibaretti.

II. M ahm ut giriştiği yenilikleri başarıyla sonuçlandırmak için paraya gerek

duyuyordu. Özellikle çağdaş biçimde kurmakta olduğu ordunun giderlerini kar­
şılamada zorluk çekiliyordu. Alınabilecek Önlemlerin başında vergi gelirlerini ar­
tırmak geliyordu. Bunun için ülkenin gelir kaynaklarını bilmek, kimden nere­
den ne alınabileceğini Önceden saptamak lazımdı. Bu yaklaşımla bütün İmpara­
torlukta ayaklanmalara ve büyük olaylara yer verdirmeden sayım yapmak, ara­
lıklarla değişiklikleri saptayarak ona göre önlem almak için kurduğu örgüt,
Tanzim at'ın ilânından sonra gittikçe önem kazanmış, yapılan mal-mülk ve sa­
yım sonuçlarına göre vergilendirme ve askere alma işleri öncekilere oranla başa­
rıyla yürütülmüştür.

II. M ahm ud’ un 1830 baharında başlattığı genel nüfus sayımı, aksaklık ve
eksikliklerle bir yıl içinde İmparatorluğun büyük bir kısmında tamamlanmış,
sonuçlar peyder pey İstanbul’a gönderilmeye başlanm ıştı101. Ceride Nezaretinde

100 An kara Şr. Sc. 204 /belge 65. Bu para Ruz-ı Kasım Salyanesine eklenerek halktan vergi
olarak alınmıştı.
101 Takvim -i V ek ayi’ de Özellikle yöneticilerin yaptıkları yolsuzlukları önlemek amacıyla sayım­
ların yapıldığı, ancak çoğu yerde ileri gelenlerle birlikte kimi yöneticinin buna engel olmak istedik­
leri sık sık yazılmakta idi. (Örneğin defa 169). Belgeler de bunu doğrulamaktadır.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 49

gelen bilgiler değerlendirilerek özetlenmiş ve kayıtlara geçirilmiştir. Bu sonuçlara

ait yazma bir defter “Osmanlı İmparatorluğunda tik Nüfus Sayımı 1831” adı al­
tında 19435te merhum hocam Prof.Enver Ziya Karal tarafından değerlendirile­
rek yayınlanmıştır. O günden bu yana sayım üzerinde bilimsel bir araştırma
yapılmadığından, sonuçlan ve İmparatorluğun nüfus yapısı hakkında elimizde
yeterli bilgi bulunmamaktadır. Prof. Enver Ziya Karal’m yayınladığı defter bir­
çok konuda bize ışık tutmakta, kentlerin nüfusu hakkında yaklaşık bilgiler ver­
mektedir.
1830 genel sayımı *Hulasa Defteri^nc göre dört milyon kadar görünen erkek
nüfusun bir buçuk milyona yakını Rumeli’de, iki buçuk milyondan biraz fazlası
da Anadolu tarafında görünmektedir. Aşağı yukarı erkek nüfusu kadar da kadın
bulunduğu gerçeğinden hareketle sayımı yapılmayan yerlerle göçer aşiretleri de
katarsak, 1830’larda Anadolu’da altı milyon dolayında insan yaşadığı anlaşılıyor.
Bu nüfusun büyük kentlerde bannan kısmını sağlıklı şekilde saptama olanağın­
dan yoksunuz. Kent merkezlerinin nüfuslan ayrı ayn sayılmış olmakla birlikte
bütünü yayınlanan defterde belirtilmemiştir. Bazı sayımlann sonuçları, merkeze
bağlı koy ve kasabalarla birlikte verilmiştir. Genel bir kanı edinmek için örnek
olarak ele aldığımız bazı kent merkezlerinin ı830’lardaki nüfuslan şöyle idi:
Adana 6501 erkek nüfusa sahipti. Bu kadar da kadın olduğunu kcıbul etti­
ğimizde şehirde yaklaşık 13.000 kişinin yaşadığı ortaya çıkmaktadır. Afyonkara-
hisar (Karahisar-ı Sahip) Eskişehir sancağına bağlı bir kaza merkezi idi. Toplam
29.000 nüfusu vardı. Amasya’nın 12.000, Antalya (Teke)nın yaklaşık 13.000, Ba­
lıkesir’in 16.800, İsparta (Hamid-Hamidabâd)nın 12.600 nüfusu bulunuyordu.
Bursa’nın 16.118 erkek nüfusunun 5586’sı müslüman, 2800 Ermeni, 2159’u
Rum ve 627 kişisi Yahudi idi. İmparatorluğun büyük şehirlerinden olan bu
merkezde 32.000 kişiden fazla insan barınıyordu102, Edirne’nin toplam nüfusu
ise 40.000’i aşıyordu. İzmir’de 3539 müslüman hanesinde 9643 erkek nüfus ba­
rınıyordu. Bu nüfusun işe yarar güçlü-kuvvetli olanı 4299 kişi olarak belirtilmiş­
ti. Müslüman olmayan nüfus şöyle bir dağılım gösteriyordu: 4679 Rum hane­
sinde 6637 Rum, 659 Ermeni hanesinde 2205 Ermeni ve 1693 Yahudi hanesin-
de 3530 kişi olmak üzere 12372 müslüman olmayan insan bulunuyordu. Ken­
tin toplam nüfusu 44.000 kişi dolayında idi. Konya’da ise 12457 müslüman er­
keğe karşı 1678 müslüman olmayan insan sayılmıştı. Kentin nüfusu 28.000 do­

Kayseri ileri gelenlerinden bazılarının emlaklannı “takrir ettirmemek sevdasında oldukları”

halk tarafından şikâyet konusu yapılmıştı. Bunun üzerine “ ...vücuhın (ileri gelenler) evlerinde otu­
rup, tahrir memurlanna müdahale etmemeleri..1’ için defalarca emir ve ferman çıkarılmıştı. (K a y­
seri Şr.Sc. 198 /s. 36 ’da bir ferman sureti bulunmaktadır).
Adana mütesellimi Ali Bey sancağının saydınlmasını istememişse de, sözünü geçirememiş, şe­
hir merkezinin sayım işi İçel memuru Şakir Bey’e havale edilmişti. (Lütfi, 145).
102 Bursa merkezinde 307 medrese öğrencisi, hanlarda kalan 259 tüccar sayılmıştı. Reaya
nüfusunun vergi ödeme durumları da şöyleydi: Âlâ 741, evsat 2211, edna 142. Cizye ödeme yaşın­
da olmayan 264. (Karal, age.s.95).

F 4
50 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

layında idi. Kütahya'da 16-17 bin kişi, Niğde’de toplam 6.700, Kayseri’de
26.000 insanın yaşadığı anlaşılıyordu. Görülüyor ki Edime, İzmir ve Bursa dı­
şında kalan Anadolu şehirlerinin ortalama nüfusları 20-25 bin arasında değiş­
mektedir.
Ankara kentine gelince, burası 1830 yılında Ayaş, Murtazaabad, Arapsun,
Büyük ve Küçük Haymana, Şorba, Çubukabad, Yabanabad kazaları ile Balâ ve
Sufla nahiyelerinden oluşan bölgenin sancak merkezi idi. Ankara’ya sayım me­
muru olarak Dergâh-ı Ali Kapıcıbaşılarından meşhur Çaparzade’nin (Cebbarza-
de) kapı kethüdasının oğlu Sadık Bey merkezden gönderilmişti. Sadık Bey, Pa­
dişahın ferman ve emri ile Ankara sancağında sayım yapmakla görevlendirildi­
ğini, büyük küçük tek bir kimse müstesna kalmamak üzere bütün müslüman
ve hıristiyan nüfusu sayarak kayda geçirdiğini elimizde bulunan sayım defteri­
nin başına yazmış bulunuyordu.
Öncelikle şehir merkezinin müslüman erkek halkını mahallelere göre saya­
rak yaş ve meslekleriyle birlikte deftere geçirmiştir. Aynı şekilde müslüman ol­
mayanları da saydıktan sonra, merkeze bağlı köylere geçmiş, sonra kasabaları
ele almıştır. Bu sayım sonunda Ankara kent merkezinde 1164.0 erkek nüfus ol­
duğu anlaşılmıştı. Kentin toplam nüfusu ise 23.000 dolayında bulunuyordu.
Ankara merkezinde yapılan bu sayımın belirgin bir özelliği de kişilerin han­
gi işlerle uğraştıklarının saptanmış olmasıdır. 1830 sayımı Ankara şehir merke­
zinde oturan halkın büyük çoğunluğunun küçük esnaftan oluştuğunu göster­
mektedir. Ne bir dokuma tezgâhı, ne de benzer bir üretim dalına raslanma-
maktadır. Önemli bir sof ve dericilik merkezi olduğunu bildiğimiz bu kentte
ı830*larda artık sofçuluğun izi bile kalmamıştı. Dericilik ise önemli ölçüde geri­
lemişti. Eğitim ve öğretimdeki gerilik de açıkça ortaya çıkmaktadır. Günümüz
değerlerine göre yüksek öğretim çağında bulunan (15-29) 750’ye yakın kimse
için ancak dört müderris bulunuyordu. İlköğretim için de aynı durum sözkonu-
su idi. 23.000 nüfusun barındığı şehir merkezinde ancak yedi mektep hocası
bulunduğunu saptıyoruz ’03.

Kentlerde Onarım ve Tapım İşleri

Kentlerin belirgin özellikleri, ekonomik-sosyal ve kültürel kurumlan bir ara­
da bulundurmalarıdır. Nüfus yoğunluğunun yanısıra bu kurumlann çalış­
malarını sürdürmelerinin ön koşulu, yapılarına uygun barınaklara sahip olmak

103 Ankara şeriye sicilleri arasında yer alan 231 nolu defter 1830 sayımında tutulan nüfus def­
terinin şehirde bırakılan nüshasıdır. Burada sayımın nasıl yapıldığını açıkça ortaya koyan bu çok
önemli belgede yer alan şehir merkezi nüfusu üzerinde yaptığımız bir inceleme yayınlanmış bu­
lunmaktadır. Bkz. “ 1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzrinde Bir Araştır­
ma” O sm anlı Araştırm aları I, İstanbul, 1980, s. 109-132. Bu yazıda nüfusun mahallelere dağılışı,
yaş gruplan, meslekler ayn ayn çizelge ve grafiklerle ortaya konmuş bulunmaktadır.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 5

zorunluğudur. işte bu doğal gereksinim, kentin fizikî yapısını belirlediği gibi, es­
tetik görünümünü de ortaya çıkarmaktadır.
Osmanlı öncesinde, tarihin en eski devirlerinde kurulmaya başlamış belli
başlı Anadolu kentlerinin, büyüme ve gelişme çağlarını geride bıraktıkları bir
dönemini ele alıyoruz. Genel çöküntü, kentlerin yapısal dokusunda da başlamış­
tır. Çoğu 15. ve 16. yüzyılda yapılmış cami, imaretler, han, çarşı, fırın, hamam,
boyahane gibi binalar, bakımsız onarım gerektiren şekilde ayakta kalma çaba­
sında oldukları gözlenmektedir. Yüzyılın ilk yarısında ne yeni bir cami, ne de
han-hamam yapıldığına ilişkin veriler elde edilmedi. Sadece asker barındırmak
için yapılan kışlalarla ufak tefek onarım işleri, elimizdeki kaynaklara yansımıştır.
Osmanlı düzeninde devlet denetimi dışında kalmış, kendi içinde örgütlen­
memiş hiçbir iş kolu yoktu. Yapım ve onarım işlerinde çalışanların hükümet
merkezinde denetimi için “Hassa Mimarları” örgütlenmesine gidilmişti104. Hassa
Mimarları Ocağı, devletin resmi yapılarını ve varlıklı kimselerin yaptırdıkları bi­
naların inşaatı ile doğrudan ilgili idi. Bütün resmi ve sivil inşaatlar Baş Mimar­
başı ve emrindeki mimarlar ocağınca denetleniyordu. Hükümet merkezinde
bütün mimarların kayıtlan tutuluyordu. Divân-ı Hümayun Başmuhasebe ve Ni­
şan Kalemi daireleri bu hizmeti de yürütüyorlardı. Görevlendirmeler Hassa baş-
mimannın önerisi üzerine Padişah tarafından “Berat” verilerek yapılıyordu,05.
İstanbul dışında kalan büyük kent merkezlerinde onarım ve yapım işlerinde
ustalaşmış marangoz, dülger, duvarcı, sıvacı, taşçı gibi inşaat esnafının diğerleri­
ne benzer bir Örgütlenmeye gittiklerini biliyoruz. Ancak, bunların şeyhleri ya da
kethüdalarını doğrudan seçmediklerini görüyoruz. Yöneticilerle kadıların önerisi
üzerine yeterli bilgi ve beceriye sahip mimarlardan birisi Padişahın onayı ile
“Mimarbaşı” olarak atanıyordu. Mimarbaşılar bir taraftan kethüdalık görevlerini
yerine getirirlerken, diğer taraftan da kentlerin yapım ve onanm işlerini denetli­
yorlardı. Kent merkez kadısının izni ve mimarbaşının uygun görmesi ile ancak
yeni bir ev, işyeri veya benzer bina yapılabilirdi. Büyük onarım ve ekler için de
buna gerek vardı. Aynca müslüman olmayan topluluklara ait kilise ve benzeri
yapıların onarımı için izin alınırken, durum kentin mimarbaşısı olan kimseden
sorulur, gerekli incelemeyi yaparak sonucu raporla bildirmesi istenirdi. Bu rapor
kadının olur yazısı ile birlikte hükümet merkezine gönderilirdi. Ancak bundan
sonra onarım izni verilirdi,06.

Mimarbaşı olabilmenin bazı Ön koşulları vardı. Mesleğinde bilgili ve yeterli

olmanın yanısıra, güvenilir, dürüst ve esnaf tarafından sevilen bir kimse olma

104 Prof.Dr.Şerafettin Turan, ‘‘Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, T a rih A raştırm aları
Dergisi, I/ı, s. 157-200.
105 Prof.Dr.Cengiz Orhonlu, “Şehir Mimarları”, O sm an lı A raştırm aları,II (İstanbul 1981)»
ss. 1-30.
106 K a yse ri Şr.Sc. 197/54- Emir Sultan Mahallesinde Ermenilere ait Meryem Ana Kilisesi ile
Hi2ir İlyas Kilisesinin onanmına ilişkin ferman sureti.
52 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

daima aranırdı. Yaptıkları hizmet karşılığında kendilerine sancak halkı tarafın­

dan belirli bir ücret ödenirdi107. Bazen bir mukataanın geliri de bunlara ayrıla­
bilirdi.
Mimarbaşının inşaatlarda kullanılan malzemenin kabul edilmiş bejli
ölçülerde olup olmadığını denetleme yetkisi vardı. Özellikle taşlann yontulma­
sında ölçülere uyulması önemliydi. İnşaatların keşfi veya arsa anlaşmazlıkları108,
arsa ve binalara değer biçilmesi gibi işlerde de bilir kişi olarak öncelikle onlara
başvurulurdu. Ayrıca inşaat esnafının ihtisas isteyen işlerine dışarıdan karışılma­
sını önlemek, meslekten olmayanların mimarlık gerektiren işlerde çalışmalarını
engellemek de onların görevleri arasında idi.

Mimarbaşılar, bulundukları şehirlerde askerî amaçlarla yapılacak bina, yol-

köprü ve benzeri kamuya ait yapılarda da görev alırlardı. Örneğin, Bâlâ kasaba­
sından Sadrazam ordu ile birlikte geçecekti. Yolun onarımı gerekiyordu. Bunun
için Ankara’dan "Cümle ittifak ve ittihadı ile kırk adet usta ve mimarbaşı ve iki nefer
mütesellim ağa adamı ile w kadının görevlendirdiği kişi (Çuhadar) yolun onanmmı
üstlenmişlerdi'09. IlI.Selim devrinde Nizâm-ı Cedit askeri için sancak merkezle­
rinde kışlalar yaptırılırken, belde mimarları ile mimarbaşılara yeni görevler veril­
miş olmakla birlikte İstanbul’dan Hassa mimarlarından da görevlendirilenler ol­
muştu. Önemsenen kamu yapılan için gider hesaplan hükümet merkezinde ya­
pılıyor, yetkili kişi de ordan gönderiliyordu.
Her meslekte olduğu gibi mimarlık ve başmimarlık işinde de yolsuzluklar
görülüyordu. Bu yüzden sık sık yakınmalar oluyor, Mimarbaşılık el değiştiriyor­
du. Ancak, bu meslek sahiplerinin belirli ailelerden geldikleri, işin çoğu yerde
babadan oğula geçtiği bir gerçekti. Belirtilmesi gereken önemli bir nokta da,
bazı şehir mimarlıklarının müslüman olmayan sanatkârlar elinde bulunmuş ol­
masıdır110.

107 Çankırı’nın 1828 yılı altı aylık giderleri arasında M imarbaşı’ya ödenecek yıllık ücret 300
kuruş olarak gösterilmişti. Ç a n k ır ı Şr.Sc. 25 / s .i 23 .
,0H Kayseri miman Esseyit Elhac M ehmet A ğad an Pirî Mehmet Paşa vakıflarından olan
Gön Hanj içine izin almadan yapılan ekin yıktırılması isteniyordu. 4 Mayıs 1824 tarihli bu emir,
mahkemenin, mimar ve bilir kişilerin raporlarına dayanılarak verilmişti. Bkz. K a yseri Şr.Sc. 216 /
s.42. Aynı şehirde oturan birisi yeni ev yaparken komşusunun duvanna ve kapı girişine zarar ver­
mişti. Mahkeme, zararın ödenmesine ve yeni yapılan duvann yıkılmasına karar vermiş, gereği için
mimar’a yazılmıştı. K a y se ri Şr.Sc. 216 / s .ı 68 .
,0? A n k ara Şr.Sc. 196 /belge 96.
1,0 C .O rh o n lu , a.g.m. s. 15.
 Askerlik ve Güvenliğin Sağlanması

Nizâm-ı Cedit Ortaları ’nın Oluşturulması

III. Selim devlet idaresini ele aldığı sıralarda Osmanlı İmparatorluğu’nun
durumu hiç içaçıcı değildi. Rumeli ve Anadolu'da yer yer ayaklanmalar
görülmekte, bir taraftan Rusya ve Avusturya ile yapılan savaşların yüklediği ma­
lî bunahm, diğer tarafta âyân, ağa ve derebeylerin zulmü altında iyice yoksul­
laşmış halk, inim inim inlemekte idi. En önemlisi ülkenin iç ve dış güvenliğini
sağlamakla yükümlü olan silâhlı kuvvetler (Ordu), asıl amacı olması gereken bu
anlayıştan ayrılmıştı. Ordu devlet içindir anlayışı yerine devlet ordu içindir fikri
geçerli olmuştu. 19. yüzyılın başlarında ülke bütünlüğünü korumakla yükümlü
400.000 resmî Yeniçeriden 60.000 kadarı görevi başında bulunuyordu. Bunlar­
dan savaşlara katılanların sayısı ancak 25.000 kadardı. Savaş bilgileri oldukça az
ve yetersizdi.
İmparatorluğun içine düştüğü kötü durumu iyi bilen IlI.Selim, devleti kur­
tarmak için, gerekli önlemleri alma yoluna gidince, kendisine “Lâkiyalar” Rapor­
lar) sunarak yapılması gerekenler hakkında düşüncelerini bildiren devlet adam­
ları ile düşünürlerin çoğu, ilk önlem olarak askerlik ocağının düzene konulması­
nı salık vermişlerdi. Padişah da herşeyden önce güvenebileceği bir ordu kurma­
yı çok istiyordu. Çünkü bu herşeyden önce kendi hayatı ile ilgiliydi. Yeniçerile­
rin gerçek durumunu çok iyi bilen III.Selim, diğer taraftan çaresizdi. Gerek et­
rafı ve gerekse yetişme şekli, bilgisi, O ’nu etkili sert önlemler almaktan alı­
koyuyordu.
Kendisine verilen raporların ışığı altında bazı önlemler almak gereğini duy­
muştu. Bunların içinde en önemlisi güvenebileceği çağdaş bir orduyu kurmak
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU
54

için giriştiği ve tarihimize “Nizâm-ı Cedîd” adı ile geçen askeri birliklerin oluştu­
rulmasıdır 11\
III. Selim, Yeniçeriler dışında kalan asker ocaklarını yeniden disipline koya­
rak, araç-gereç ve donanımlarını çağdaşlaştırmaya yönelik girişimleri yanısıra,
tamamen mevcutların dışında yeni bir birlik kurmayı gerekli görmüştü. Hazır­
lıklar tamamlandıktan sonra 1792 baharında İstanbul’da Levent Çiftliği denen
yerde ilerde “Nizâm-ı Cedîd Ocağı” denilecek birliğin çekirdeği oluşturulmuştu.
Kısa zamanda birlik gelişmeler göstererek asker sayısı artmış, bunun üzerine
Üsküdar'da Selimiye Kışlasının yapımına gidilerek burada da birlikler kurulma­
ya başlanmıştı. Yeniçerilerin tepkilerini azaltmak için bu birliklere başlangıçta
“Bostancı Tüfenkçisi Ocağı” denilmesinde yarar görülmüş, ilk talimler bu ad al­
tında başlatılmıştı.

Kısa sürede yeni oluşturulan ocağın kanunnamesi hazırlatılmış, uyulması

gereken kurallar ayrıntılarıyla saptanmıştı. “Levent Çiftliği Kanunnamesi" diye de
adlandırılan bu yasaya göre, öncelikle İstanbulun 12 kilometre kadar kuzeyinde
bulunan Levent Çiftliği diye bilinen elverişli yerde “Bostancı Tüfenkçisi Ocağı” adı
altında 1602 kişilik bir birlik kurulmasına karar verilmişti. Ocak için bir “N a­
zır*, bir “Ağa” ile iki “kâtip” ve iki “kâtip yardımcısı” atanmıştı. Anadolu ve Ru­
meli'nin muhtelif yörelerinde olanaklara göre 800 veya 1500 kişilik birliklerin
kurulması da kanunda yer almıştı. Eğitim ve öğretimin nasıl yapılacağı, er ve
subaylara verilecek aylıklar ve benzeri konular kanunda ayrıntılarıyla açıklan-
maktaydı112.
Yeni kurulan Ocağın istenilen düzeye gelebilmesi, yeni gelir kaynaklarının
bulunmasına bağlı idi. Nitekim 1 Mart 1793’te bu amaçla “İrâd-ı Cedîd Hâzine­
si” kurulmuş, Mustafa Reşit Efendi defterdarlığına atanmıştır. Ülkenin önemli
gelir kaynakları buraya bağlanarak, kısa sürede istenilen para sağlanmıştır.
Özellikle toplanması diğer vergilere oranla kolay olan tütün, rakı, şarap ve kah­
veden alınan “Rüsûm-ı Zecriye” denen vergi, yapağı, tiftik ve kıldan alman vergi­
lerle pamuk, pamuk ipliği, mazı, kökboya ile palamuttan alman vergiler zamla-
narak İrad-ı Cedîd HazinesFne aktarılmıştır. Ayrıca timar ve zeamet gelirlerin­
den de bu hâzineye pay ayrılmış, sahipsiz kalan timarlarla boşalanlar doğrudan
doğruya buraya bağlanmıştır. Böylece yeni ordunun eğitim-Öğretim, silâh ve
araç-gereçlerinin sağlanması için yeterli gelir elde edilmiştir113.

111 III. Selim döneminde yapılan yenilikler ve karşılaşılan güçlükler ayrıntılarıyla J.Shavv tara­
fından ele alınmış, arşivlerimizdeki belgelerin bir kısmı ile bu konuda yapılmış araştırma ve incele­
meler değerlendirilerek ortaya güvenilir bir eser çıkarılmıştır. Bkz. B etw een O ld and N cw , T h e
O ttom an E m pire U n d er Sultan Selim III, 1789-1807, Harvard University Press (1971).
112 “Levent Çiftliği Kanunnamesi* 7 Eylül I794’te yürürlüğe konmuştur. 7 Haziran 1796’ da
eklemeler yapılarak Ocak kaldırılıncaya kadar yürürlükte kalmıştır. Metni eski harflerle A.Cevdet,
Tarih -i C e v d et, V I, (1303), s.366 vd. yer almaktadır.
513 Yücel ö zkaya, “Orta Anadolu'da Nizâm-ı Cedîd’in Kuruluşu ve K ald ın lışr DTCF
Atatürkçün 100 . D oğum Y ılın a Arm ağan (1982), s.501-514.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 55

Öte yanda Levent Çiftliğindeki kışla ile alan, eğitim ve öğretim için yeterli
olmayınca, Üsküdar’da Selimiye Kışlasında da Nizâm-ı Cedîd Ortaları oluştu­
rulmuş, özellikle Bolu ve Bursa yörelerinden sağlanan erler, burada eğitilmeye
başlanmıştır. Büyük çabalar sonunda Mayıs 1797’de İstanbul’da Nizâm-ı Cedîd
askerinin sayısı 2.534’e, birliklerde görevli memur sayısı ise 27’ye varmıştı. Eylül
1799 da asker sayısı 4 .3 17 ^ , Nisan 1800’de 6.029’a ve Haziran 1801’de ise
9.263 kişiyi bulmuştu114.
Konumuz bakımından İstanbul dışında Nizam-ı Cedîd birliklerinin oluştu­
rulması önem taşımaktadır. Bunun için hükümet merkezindeki gelişmeleri kısa­
ca özetlemekle yetinip, taşrada olup bitenleri ayrıntılarıyla ele alacağız. Böylece
Osmanlı şehirlerinin yönetiminde, güvenliğin sağlanmasında, yeni malî
yükümlülükte bu Ocağın kısa da olsa etkinliklerini ortaya çıkarmaya çalışacağız.
İstanbul’un yanısıra Anadolu ve Rumeli’de de Nizâm-ı Cedîd Ortalarının
kurulmasına karar verilmiş, 1802 baharında Karaman ve Alaiye valisi Abdur-
rahman Paşa’ya ve Kayseri Sancağı Mütesellimi aynı zamanda Bozok Sancağı
mutasarrıfı Cebbarzâde Süleyman Bey ile Bağdat valisi Süleyman Paşa’ya fer­
manlar gönderilerek bölgelerinde İstanbul’daki gibi birlikler oluşturulması isten­
miştir. Bunun üzerine hazırlıklar başlamış 1803 yılından başlanarak Anado­
lu’nun birçok yöresinde Nizâm-ı Cedîd Ortalan oluşturularak eğitim ve Öğretim
başlatılmıştır. 1802-1805 yıllan arasında Kütahya, Bolu, Sivas, Çankırı, Kasta­
monu, Amasya, Tokat, Konya, Niğde, Bursa, Kırşehir, Aksaray, Ankara ve da­
ha başka birçok sancak merkezinde kışlalar yaptırılarak birlikler kurulmuştur.
1806 yılına gelindiğinde Nizâm-ı Cedîd askerinin toplam sayısı 22.685 kişiye
varmıştı. Bu ordunun yaklaşık olarak yarısı İstanbul'da kalanı da Anadolu V2
Rumelide bulunmakta idi. İstanbul’daki Nizâm-ı Cedîd askerinin kaynağı da
Anadolu’nun çiftçi ve aşiret halkından sağlanan gençler idi. Özellikle iş bulmak
umuduyla Başkente gelenlerle, eyaletlerden toplanarak gönderilenlere üniforma
giydirilmiş, süngülü modem tüfekler verilerek kışla ve barakalarda yatıp kalk­
malarına imkân sağlanmıştı115.
İstanbul dışında oluşturulan birlikler için yeni bir yasa hazırlanarak
yürürlüğe konulmuştur. Bu kanunname gereğince sancak merkezlerinde 12
bölükten oluşacak birer “Orta” teşkil edilecektir. Bölükler 100 erden kurulacak,
altısı “Sağ koV\ altısı da “Sol kol” bölükleri diye adlandırılacaktı. Her koldan bi­
rer bölük bir ay süre ile şehir merkezinde eğitim Öğretim yaparak nöbet tuta­
caktı. Nöbet ve eğitim bitiminde erler izinli sayılarak işlerinin başına dönecek­
ler, yerlerini başka bölükler alacaktı. BÖylece hem tarım ve ziraat engellenmeye­
cek, hem de sancak merkezleri askersiz kalmayacaktı.

114 S.J.Shawf Betvveen O ld A n d N ew ., s. 132.

115 M .Çadırcı, "Ankara Sancağında Nizâm-ı Ce.dîd Ortasının Teşkili ve Nizâm~ı Cedîd Askeri
kanunnamesi'’ T T K . B elleten, X X X V I / i4 i, (1972), s.1-13. Aynca İ.Hakkı Uzunçarşılı, “ Nizâm-ı
Cedîd Ricalinden Kadı Abdurrahman Paşa”, T T K , Belleten X X X V / 138, s. 245-302.
56 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

Her ortaya binbaşı rütbeli subaylar komutanlık yapacaktı. Binbaşılarla di­

ğer subaylar sürekli merkez kışlada oturacaklardı. Gerektiğinde yılda iki-üç ay
izin alabileceklerdi. Nizâm-ı Cedîd Askerleriyle subaylarına sivil yöneticiler ke­
sinlikle karışmayacaklar, suç işlediklerinde binbaşının görevlendireceği bir subay
nezaretinde mahkemeye çıkarılacaklardı. Verilen cezayı binbaşı uygulayacaktı.

Nöbette bulunan bölüklerin er ve subayları kışla kapısında ve gerekli

görülen yerlerde nöbet tutacaklardı. Ayrıca eğitim ve öğretime oldukça önem
verilecek, her gün sabah ve akşam °Acemi talimi” Pazartesi ve Perşembe günleri
subaylarla birlikte “Kuru talim " yapılacak, on onbeş günde bir de “Ateşli talimler”
gerçekleştirilecekti. Kanunname gereği nöbet süresince erlere ayda 5 kuruş, on­
başılara 10 kuruş aylık ödeniyor, izinli oldukları zaman yarısını alıyorlardı*

Nizâm-ı Cedîd askerleri izinli oldukları sürede kendi işlerinde çalışabilecek­

ler, ancak ücretle başkasının hizmetine giremeyeceklerdi. Bunlar ayrıca hertüriü
vergiden muaf tutulmuşlardı. Ziraat mevsiminde nöbet sırası gelip çağrılanların
işlerini, komşuları karşılıksız yapacaklardı.
Eyalet ve sancak merkezlerindeki ortalar sıra ile yılda bir defa yaz aylarında
“Büyük talimler” için İstanbul’a bağlı bulundukları Üsküdar veya Levent Çiftliği
kışlalarına gidecekler, bu sırada kendilerine özel resmî giysileri verilecekti.
Nöbetleri sırasında resmî kıyafetlerini giyebileceklerdi.
Kışlalarda eğitim ve Öğretim gören erlerle subaylara günde yarım vukkiye
(200 dirhem) gelen bir ekmek ile sabahlan çorba, akşamları yahni ve çorba ve­
rilecek, Cuma ve Pazartesi akşamlan çorba yerine yahninin yanında pilâv çıka­
caktı. Bunun için her ortanın yemek işleriyle ilgilenen subay ve aşçılar bulun­
durulacaktı116.

Kanunnamenin öngördüğü biçimde Anadolu’nun hemen hemen bütün

büyükçe şehirlerinde Nizâm-ı Cedîd Ortalan kurulmuş, kışlalar yapılarak eğitim
ve öğretimle birlikte nöbetler tutulmaya başlanmıştı.
Vereceğimiz birkaç örnek Anadolu şehirlerinde Nizam-ı Cedîd Ortalarının
kuruluşunu, yapılan masrafları ortaya koyacak, ayrıca şehir yaşantısında ocaktan
ötürü yeralan gelişmeleri de daha iyi kavramamıza yardımcı olacaktır.

Ankara Sancağında Nizam-ı Cedîd Ortasının oluşturulması için o sıralarda

mütesellimlik yapmakta olan Mesut Ağa görevlendirilmişti. Nizâm-ı Cedîd Oca­
ğının giderlerini karşılamak için İrâd-ı Cedîd Hâzinesi kurulunca, birçok sancak
ve bu arada Ankara Sancağı da bu hâzineye bağlanmış, Kapıcıbaşı unvanlı Me­
sut Ağa mütesellim olmuştu. İlk elden 750 piyade asker sağlayarak bağlı olduğu
Üsküdar Ocağı’na göndermişti. Bu askerler Ocak’ta eğitim ve öğretim
gördükten sonra kural gereği, geri döndüklerinde talim yapabilecekleri ve barı­

116 Kanunname metni adı geçen makalemizde aynen yayınlanmış bulunmaktadır.

 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 57

nacakları bir kışlaya gerek duyulmuştu. Nitekim Mesut Ağa’dan Ankara'da

şimdilik 400-500 neferi barındırabilecek ve gerektiğinde ilâveler yapılabilecek ni­
telikte bir kışla yaptırması istenmişti. Mütesellime yardımcı olması için Hassa
Mimarlarından Seyyid Mustafa görevlendirilerek Ankara’ya yollanmıştı.

Yapılan araştırmalar sonunda Akköprü civarında Şeyh Yağmur Ovası deni­

len mahalde Şeyh Yağmur evkafı mülhakâtından Emreli Oğlu tarlası diye meş­
hur tahminen kırk dönümlük tarla 150 kuruşa satın alınmıştı. 3 Temmuz 1804
(23 Rebiyülahır 1219) günü kadı, müftü, mütesellim ve şehrin bütün ileri gelen­
leri hazır olduklan halde törenle temel atılmıştır. 300-400 neferi barındırabilecek
şekilde yapılması uygun görülen bu kışla için tahmini 34.115 kuruş harcanacağı
mimar Seyyid Mustafa tarafından hesaplanarak merkeze bildirilmişti. III.Selim,
kış gelmeden kışlanın asker barındıracak şekilde bitirilmesini uygun görmüş,
İrad-ı Gedıd Hâzinesinden 15.000 kuruş yardım parası göndermiştin7.

Bunun üzerine çalışmalar hızlandırılmış, cami ve sundurma dışındaki kısmı

tamamlanarak 19 Ekim 1804’de hizmete hazır olduğu Ankara kadısının ilâmı
ile İstanbul’a bildirilmişti118.
Sivas, Çorum ve Amasya’da da oluşturulan ortalar için kışla yapılması uy­
gun görülerek Sivas valisinden kışla yapılabilecek bina, arazi ve benzeri yerlerin
saptanarak bildirilmesi, giderlerin İrad-ı Cedtd Hazinesince karşılanacağı fer­
manla duyurulmuştu. Sivas merkezinde Taşhan denilen binanın kışla olmaya
elverişli olduğu saptanmış, ufak tefek onarımdan sonra askerler, burada eğitim
ve öğretime başlamışlardın9.

Kayseri’de de kışla yapılmış, askerler eğitim-öğretime başladıklarında kendi­

lerine günde verilen ekmek, et, yağ, pirinç, soğan ve tuz’un miktarı, Batlarıyla
birlikte mahkeme siciline kaydedilmişti. Buna göre ayda 250 asker ve subay’a
8400 çift ekmek (4200 Kıyye), 900 kıyye çorbalık buğday, 1500 kıyye et, 400
kıyye pilâvlık pirinç, 80 kıyye sade yağ, 225 kıyye soğan ve 150 kıyye de tuz ve­
rilmişti. Ayrıca kışlanın yakacağını karşılamak için köy ve kasabalardan yeterli
odun sağlanacaktıt20.

Sancak merkezlerinde Nizâm-ı Cedîd Ortalarının kurulmaya başlaması, eği­

tim ve öğretimle birlikte şehirlerin belirli noktalarında askerin nöbet tutması, iç
güvenliğin sağlanmasını kolaylaştırmış, yaratılan ek iş imkânlarıyla canlılık baş­
lamıştı. Birliklerin yiyecek, araç ve gereçleri şehir ve yöre halkından satın alına­

117 An kara Şr.Sc. 201 /belge 81. Ferman suretinde verdiğimiz bilgiler aynen yer almaktadır.
118 A n kara Ş r.Sc. 202 /Belge 12, Y .ö zk a y a , “Orta Anadolu’da Nizâm-ı Cedîd’ in Kuruluşu ve
Kaldırılışı”, A tatü rkü n 100 . D oğum Y ılın a Arm ağan s.510.
1,9 Sivas Şr.Sc. 8/S.8-9. “ Nİ2âm-ı Cedîd İçin vürud iden emr-i A li” başlıklı ferman suretinde
bu bilgiler yer almaktadır.
120 K a y se ri Şr.Sc. 2IO/S.49.
58 TA N Z İM A T D ÖN EM İN D E ANADOLU

rak sağlandığından ticarette de az da olsa bir hareketlenme olmuştur. Özellikle

askerin talimlerde kullandığı mermilerin imalı bu alanda çalışanları yeniden
faaliyete geçirmişti121. Ne var ki Nizâm-ı Cedid Ortaları kuruluşlarını henüz ta­
mamlamadan, Kabakçı Mustafa İsyanı ile herşey altüst olmuş, IlI.Selim’in taht­
tan indirilmesiyle Ocak dağıtılmış, büyük masraflarla yaptırılan kışlaların büyük
bir kısmı yıktırılmıştır. Şehir merkezlerinde Nizâm-ı Cedîd Ortalarının kullan­
dıkları silâh, cephane ve benzeri malzemenin savım ve dökümü yapılarak nakli
mümkün olanlar İstanbul’a gönderilmiş, kalanı da satılarak paraya çevrilmiş­
tir122.
Nizâm-ı Cedîd askerinden ilk defa 1799’da yararlanılmış, Napolyon’un M ı­
sırı istilâ ederek Suriyeye saldırması üzerine deniz yolu ile 200 kadar Nizâm-ı
Cedîd askeri Ahmed Cezzar Paşa’nın yardımına gönderilmişti. Aynca ı8oo’de
İngiliz donanması İskenderiye'de Fransız kuvvetlerini ablukaya alırken, Osmanh
hükümeti 6.000 kadar diğer askerle birlikte 2.00 Nizâm-ı Cedîd erini de gönder­
mişti. Balkanların dağlık yörelerinde çıkan iç ayaklanmaların bastırılmasında,
Rodop Dağlarındaki eşkıyanın ele geçirilmesinde de bu askerden faydalanılmış-
tı. Ancak Sırp İsyanlannda ve 1806-1807 Osmanlı-Rus Savaşında Yeniçerilerin
Nizâm-ı Cedîd askeriyle birlikte savaşmak istememeleri ve Edime dolaylarındaki
başkaldırmalar yüzünden onlardan yararlanılmamıştı.

Anadolu’da Nizâm-ı Cedîd Ortalarının kurulmasında öncülük yapanlardan

Karaman valisi Kadı Abdurrahman Paşa, oluşturduğu birliklerle Balkanlardaki
isyanların bastırılmasında başarılar elde etmişti. IlI.Selim’in huzuruna kabul
edilmiş, taltif edilerek başarılarından ve yeni ordudan hoşnut kaldığını belirtmiş­
ti. Abdurrahman Paşa Haziran 1806’da İstanbul’a ikinci gelişinde yanında getir­
diği askerle birlikte Üsküdar ve Levent Çiftliği Ocaklarından takviye alarak Ru-
meliye geçmiştir. Ancak bu sıralarda Edime dolaylarında Abdurrahman Pa-
şa’nın Nizâm-ı Cedîd askeri yazmak ve sivrilmiş âyânları tenkil etmek üzere gel­
diği yolunda propaganda yapılmış, yöre halkı isyana teşvik edilmişti. Tahrikler
sonunda Edirne’de olaylar çıkmış, âyân, çevre kazalara, Özellikle Nizâm-ı Cedîd
askerinin geçeceği yolboyu yörelere haber göndererek Abdurrahman Paşa kuv­
vetlerine yiyecek verilmemesini sağlamıştır. Bu arada Abdurrahman Paşa zor­
luklara rağmen yola devam etmiş, Silivri’de karşılaştığı direnişi kırdıktan sonra
Çorlu’ya geçerek Havsa’ya yönelmiştir. Ancak Çorlu’dan itibaren zahire sıkıntısı
başlamıştır. Babaeski âyanı da etrafına topladığı adamlarla orduya gelen zahire­
ye elkoymuştur. Bunun üzerine şehir işgal edilerek, Nizâm-ı Cedîd askeri yer­
leştirilmiştir. Asilerin Çorlu’da toplanmaları üzerine 20 Ağustos 1806’da Abdur-

121 Ankara'da Nizâm-ı Cedîd askerlerinin talimlerde kullanacağı mermilerin imali için öte-
denberi bu işle uğraşan esnaftan Ahmet Ağa, izin istemiş, uygun görülerek kendisine "Fi§enkçi Ba-
j ı ” (Fişenk yapan esnafın kethüdalığı) yetkisi beratla verilmişti. A n kara Şr.Sc. 201 /belge 104, ıog.
122 Sivas’ta Taşhan’da mevcut olup satılan eşya arasında Binbaşı ve Kol Ağalarının mallan
da yer alıyordu. Sivas Şr.Sc.8/s.4.6.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 59

rahman Paşa buranın üzerine yürümüş, şiddetli çarpışmalar olurken Tekir­

dağ’da da isyan çıkmıştır. Bunun üzerine hükümet kuvvetleri oldukça güç du­
rumda kalmıştır.

Öte yanda İstanbul’da önemli gelişmeler olmuş, Nizâm-ı Cedîd taraftarı ol­
mayanlar, veliaht Şehzade Mustafa ile de işbirliği yaparak IlI.Selim’i tahttan in­
dirme hazırlıklarına girişmişlerdi. Ayaklanmaların uzun süre bastınlmaması Pa-
dişah’ı endişelendirmiş, Serez Âyânı İsmail Bey’in aracılığı ile asilerle anlaşma
sağlanarak Rumeli’ye geçirilen Nizâm-ı Cedîd askeri İstanbul’a geri getirtilmiş,
Abdurrahman Paşa’ya ise doğrudan doğruya Konya’ya dönmesi emredilmişti 12\
Bundan sonra hükümet merkezinde IlI.Selim etkinliğini yitirmiş, Nizâm-ı
Cedîd askerinin silâhları alınarak Levent ve Üsküdar’daki ocakianna kapatılmış­
tır. Bir süre sonra İstanbul’da Boğaz Yamakları Kabakçı Mustafa önderliğinde
ayaklanarak IlI.Selim’i tahttan indirmişler, birçok yenilikle birlikte Nizâm-ı Ce­
dîd teşkilatını da ortadan kaldırarak gerek İstanbul’da gerekse taşrada yeniden
Yeniçerilerle zorbalar egemen olmaya başlamışlardır m .
Bilindiği gibi Bayraktar Mustafa Paşa’nın İstanbul üzerine yürümesi, sadra­
zam oluşu ve II.Mahmud’un tahta geçmesi gibi gelişmeler sonunda yeni bir
döneme geçilmiştir. Bu dönemin ilk önemli girişimleri de askerlik alanında ol­
muş, Nizâm-ı Cedîd Ocağı*nm kurulmasında ve gelişmesinde önemli yararları
görülen Abdurrahman Paşa’dan yeniden talimli tüfenkçi asker toplayarak İstan­
bul’a gelmesi istenmiştir. Bunun üzerine Abdurrahman Paşa istenilenleri yapa­
rak Ekim ı8o8’de üçüncü defa İstanbul’a gelmiştir. aSekban-ı Cedîd* adı verilen
bağımsız yeni bir ocak kurulmuş, tıpkı Nizâm-ı Cedîd gibi kışlalarda eğitim
başlamıştı. Ocak ağalığına da Nizâm-ı Cedîd Ocağı kethüdası Süleyman Ağa
atanmıştı. Kısa sürede Sekban-ı Cedîd askerinin sayısı 4.000 çıkarılmıştır.
Ne var ki Bayraktar Mustafa Paşa’nın ölümü ile sonuçlanan yeni bir ayak­
lanma sonunda Sekban-ı Cedîd teşkilatı da tarihe karışmıştır. Böylece Osmanlı
ordusunda yeni düzenlemelerin ilk evresi arkasında silinmeyecek izler bırakarak
son bulmuş, II.Mahmut, 1826 yılma kadar bir girişimde bulunmamıştır.

Yeniçeri Ocağı ’nın Kaldırılmasından Sonra Yapılan Düzenleme

Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra “Asakir-i Mansure-i Muhammediye* adı al­
tında çağdaş nitelikte bir ordu oluşturulmaya başlanmıştır. Olageldiği gibi önce­
likle kanunname hazırlatarak yürürlüğe konmuştur. Kanuna göre başlangıçta

123 İ.Hakkı Uzunçarşılı, wNizâm-ı Cedîd Ricâlinden Kadı Abdurrahman Paşa,” B elleten,
X X X V , s.250 vd.
124 Ocağın kaldırıldığı genel emir ve fermanlarla her tarafa duyurulmuş, yapılması gerekenler
ayrıntılarıyla belirtilmişti. Ankara Sancağı yöneticilerine hitaben gönderilen ferman sureti A nkara
Şr.Sc. 208 /belge 306, 308’de yer almaktadır.
6o T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

12.000 kişilik olması düşünülen Asakir-i Mânsure 1.500'er erden ibaret ve “ Ter­
tip " denilen sekiz birliğe ayrılmıştı. Her birliğin komutası binbaşı rütbesinde bir
subaya veriliyordu. Kuruluş geliştikçe değişiklikler yapılmaya başlanmış, ı828’de
yapılan düzenleme ile, “Alay", “ Tabur”, “Bölük” adlarıyla birlikler kurulmuştur.
Her alay üç taburdan kuruluyor, komutanına “Miralay” unvanı veriliyordu. Ta-
bur’u binbaşı, bölükleri ise yüzbaşılar yöneteceklerdi. Bir süre sonra alaylar
“Hassa” ve “Mansure” olmak üzere ikiye ayrıldı. Başlarına “Ferik” (Tümgeneral)
rütbesinde birer subay getirildi. 1832’de önce Hassa Ferikliği, sonra da Mansu­
re Ferikliği *Müşirliğe” yükseltilerek askeri rütbeler İmparatorluğun sen zaman­
larına kadar devam edecek biçimini aldı.

Yeni ordu, çağdaş biçimde örgütlenmişti. Avrupa’da olduğu gibi askerlere

düzenli eğitim ve öğretim yaptırılıyor, giyim-kuşam, araç-gereç ve silâhlar da ye­
nileştiriliyordu. Prusya’dan piyade, süvari ve topçu subaylar getirtiliyor, ı827’de
Askeri Tıp Okulu, 1834/de ise Harp Okulu açılarak subay yetiştirilmeye başla­
nıyordu. Ayrıca tıpkı Nizâm-ı Cedîd’in ihtiyaçlarını karşılamak için kurulan hâ­
zineye benzer “Asakir-i Mansure Hâzinesi” kuruluyor, birçok sancağın geliri doğ­
rudan buraya bağlanıyordu.

Osmanlı-Rus Savaşının gerektirdiği harcamalar ve diğer mali zorluklar

yüzünden büyük bir orduyu kısa sürede kurma, donatma ve barındırma
mümkün olamadı. Bütün çabalara rağmen 1834 Kasımında Osmanh düzenli
ordusunun mevcudu ancak sekiz piyade tugayı, iki bağımsız piyade alayı, iki
süvari alayı ve bir Mühimmat-ı Harbiye taburundan ibaretti. Toplam asker sa­
yısı 36.386 idi. Bu kuvvetle çok geniş bir alana yayılmış bulunan İmparatorluğu
korumak mümkün değildi. Üstelik Nizâm-ı Cedîd’ten bu yana eyalet merkezle­
rinde iç güvenliği koruyacak yeterli güvenilir asker bulunmuyordu. Donemin iç
ve dış şartları büyük bir orduyu zorunlu kılıyordu125.

II. Mahmut başkanlığında yapılan toplantılarda ülkenin içinde bulunduğu

durum ve alınması gereken önlemler görüşülürken, özellikle askerlik alanında
yapılacaklar üzerinde duruluyordu. Bunun için hükümet merkezinde “Dâr-ı Şu-
ra-i Askerî* adlı bir meclis kurulmuştu. Başlıca görevi, kişilerin askerlikle ilgili
ödevlerini saptamak, Batı ülkelerindeki askerlik kurallarını inceleyerek, Osmanh
ordusunun güçlendirilmesi ve ilerlemesi için gereken önlemleri almaktı. Dâr-ı
Şura-i Askerinin çalışmaları yanısıra Padişahın öneri ve isteğiyle devlet ileri ge­
lenlerinden oluşan “Meclis-i Şura” toplanmış, askerlikle ilgili sorunlar uzun uza­
dıya görüşülerek kararlar alınmıştır. Bu kararlar Padişah’ın onayına sunulmuş,
uygun görülerek gereğinin yerine getirilmesi için fermanla bütün vali ve yöneti-

125 M.Çadircı, “Osmanlı Ordusunda Yeni Düzenlemeler (1792-1869),” Birin ci Askeri T a rih
Sem ineri, B ild iriler II, Ankara 1983, s.85-98.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 6ı

çilere emir verilmiştir. Buna göre “Redif-i Asakir-i Mansure” adı ile yeni bir ordu­
nun oluşturulması gerekli görülmüştür126.

Kentlerde Redif Askeri Teşkilâtının Kurulması

Ağustos 1834/ten başlanarak İmparatorluğun bütün büyük şehirlerinde tıpkı
Nizâm-ı Cedîd Ortaları gibi Redif birlikleri kurulmaya başlanmış, bunun için
bir “Nizamname*hazırlanarak yürürlüğe konmuştur.
Redif teşkilatı, büyük bir kitleyi uzun süre silah altında tutmadan, askerlik
çağına gelmiş olanları, kendi bölgelerinde az masrafla ve kısa aralıklarla eğiterek
savaş anında işe yarayacak yeterli asker bulma amacı ile kurulmuştur. Ayrıca
barışta içgüvenliğin sağlanması, hükümet emirlerinin eksiksiz uygulanması için
bu askerden yararlanma yoluna gidilmiştir. Ülkenin içinde bulunduğu zor şart­
ların etkisiyle savunmaya yetecek sayıda asker bulundurmanın imkânsızlığı bir
yana toprağından koparılan kimselerin isteyerek uzun süre askerlik yapmaları
da bu dönemde mümkün değildi.Bunlar gözönünde tutularak Redif usulüne
başvurulmuş ve başarıya ulaşılmıştır.
Alman kararlara uygun olarak, İmparatorluğun bütün sancaklarında subay­
larıyla beraber 1400 kişiden oluşacak birer “Redif Taburu" kurulacaktı. Küçük
yörelerde bu kadar asker çıkaracak imkân yoksa, civarla birlikte ortaklaşa hare­
ket edilerek tabur tertip edilecekti. Redif nizamnamesine göre, asker alınacak­
lar 23-32 yaşlarındaki gençler arasından ad çekme ile saptanacaklardı. Askerli­
ğin gereklerini yerine getirmeyi engelleyecek özürleri bulunanlar Redif askeri ol­
mayacaklardı.
Asker yazılması, defterlerinin tutulması ve Seraskerlik makamına gönderil­
mesi işi sancak yöneticileri olan mütesellimlerle eyalet valilerine bırakılmıştı. Ay­
rıca taburların eğitimi için gerekli subaylar, kazalann ileri gelen aileleri arasın­
dan valiler tarafından seçilerek İstanbul’a bildirilecek, onay alınacaktı. Böylece
subaylığa atananlar yönetim işlerine karışmayacaklar, yalnız taburlarını eğitecek­
lerdi. Askerlikle ilgili işlere bakacaklardı. Ancak, âyân ya da voyvodalık yapan­
lardan bazıları yönetim işlerinin yanısıra subaylık da yapabilirlerse bu olanak
tanınacaktı.

Yörenin ileri gelenleri arasından subay seçilenler, İstanbul’a çağrılarak iki

ay süreyle Asakir-i Mansûre talimlerine katılmaları sağlanacak, eğitimi bitiren­
ler, terfi edilerek geldikleri yere subay olarak döneceklerdi. Durum elverdikçe

126 M .Çadırcı, “Anadolu’da Redif Askeri Teşkilâtının Kuruluşu” D T C F T a rih Araştırm aları
Dergisi, VII-XU, (1970-1974), 5.63-75., M .Kütükoğkı, “Sultan II.M ahm ud Devri Yedek Ordusu:
Redif-i Asâkir-i Mansure n İ.Ü. E d eb iyat Fakültesi T a rih E nstitüsü D ergisi, X II, s. 139 vd. Sa­
yın M .Kütükoğlu, kuruluşundan itibaren Redif askerini yedek olarak ele almakta ise de,belirttiği­
miz gibi 1843 düzenlemesinden sonra bu ordu yedek durumuna girmiştir.
62 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

Redif merkezlerine İstanbul’dan da üst düzeyde subaylar gönderilerek, bÖylele-

rinin yetiştirilmeleri sağlanacaktı.
Redife yazılanlara birer kat elbise verilecek, bu elbiseyi ancak eğitim ve
nöbet sırasında giyebileceklerdi. Feslerini ise her zaman giymelerine izin veril­
mişti. Kendi imkânlarıyla diktirmek koşulu ile isteyenler sürekli askeri kıyafetle
dolaşabileceklerdi. Subayların kılıçları, erlerin palaska ve çantaları, mataraları
devlet tarafından sağlanıyordu. Tüfek ve benzeri eğitim araçları eğitim süresince
erlere verilecek, sonra toplanarak Redif depolarına konulacaktı.

Her Redif taburunda bölükler için birer çavuş, bir onbaşı ve 25 topçu eri
olmak üzere toplam dört çavuş, dört onbaşı ve yüzsekiz topçu bulunuyordu.
Topçular piyade eğitimini bitirenler arasından seçiliyorlardı.
Genel çizgileriyle belirttiğimiz bu kurallar çerçevesinde, 1834-1835 yılları
arasında Anadolu’nun her yöresinde Redif taburları oluşturulmuş, sıra ile eği­
tim ve Öğretim başlatılmıştır. Ancak, kuruluşun işleyişi ile ilgili sorunlar çıkmış­
tır. Sancak ve kaza ileri gelenlerinin yönetimine bırakılan taburların çağdaş bi­
çimde savaşa hazırlanmaları mümkün olmadığı gibi, ziraat mevsiminde talim
için yapılan çağrılar, şikâyet konusu olmaya devam etmiştir. Bunun üzerine ka­
rışıklıkları önlemek ve kuruluşa işlerlik kazandırmak amacı ile uygulamalardan
edinilen tecrübeler de gözönünde tutularak yeni düzenlemelere karar verilmiştir.
Haziran 1836’dan itibaren sancak merkezlerinde yılda iki kere yapılan toplu ta­
limlere bütün taburların katılması yerine, sıra île üçer ay eğitim görmeleri uy­
gun görüldü. Böylece hem şehir merkezi askersiz kalmayacak hem de asker da­
ha iyi eğitilecekti. Ziraat döneminde talime çağrılan taburların işleri yöre hal­
kınca görülerek zarar önlenecekti.
Eğitim merkezlerinde kışlalar yaptırılacak, eğitime katılarınların bütün ihti­
yaçları devletçe karşılanacaktı. Yılda iki kez eyalet merkezinde bütün taburların
katılmasıyla toplu ortak talimler olacaktı. Anadolu tarafında bu genel talimin il­
ki ilkbaharda İkincisi ise güz döneminde olacaktı. Ancak İkincisi ziraat mevsimi­
ne rastladığından bahar talimi ile yetinilmesi uygun görülmüştü.

Redif taburlarının giderlerini karşılamak için (<Redif-i Mânsûre Hâzinesin ku­

rulmuş, Anadolu ve Rumeli’de birçok gelir kaynağı buraya ayrılmıştı. Askerle­
rin aylık, elbise ve diğer giderleri Redif Hazinesince karşılanıyordu. Ayrıca ta­
limlerin yapıldığı sancak halkından “İane” adı altında toplanacak paralarla aske­
rin yiyecek ve benzeri masrafları karşılanacaktı. Bu amaçla halktan alınan vergi­
lerin ayn defteri tutulacak, birer sureti kontrol için İstanbul’a gönderilecekti.
Ancak mütesellimlerle Redif subaylar bu vesile ile halktan çok fazla para topla­
maya başlamışlardı. İstanbul’a incelenmek üzere gönderilen defterlerden bu hu­
sus açıkça anlaşılınca, yeni bir önleme başvurulmuş, her sancakta Redif masrafı
olarak yılda 20.000 kuruş harcanması, bunun iki taksitle toplanması uygun
görülmüştü. Giderler daha fazla tutarsa yöneticiler, kendi gelirlerinden karşıla­
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 63

yacaklardı. Ne var ki bu sefer de Redif giderleri kısılmış, yapılmamış harcama­

lar masraf gösterilerek halktan para istenmiştir. Bu tür olaylar arttıkça şikâyetler
de çoğalmıştır.

Konu yeniden gündeme gelmiş, Ağustos 1836’da ileri gelenlerle yapılan

toplantılar sonunda yeni kararlar alınarak 2 Eylül 1836’dan itibaren uygulanma­
ya konulmuştur. Karar gereğince Redif teşkilâtının kurulduğu sancaklar, takım
takım birleştirilerek Redif müşirlikleri oluşturulmuştur. Müşirler hem Redif ta­
burlarının komutanı hem de valilerin görevlerini yapacaklardı. Redif ordusu bu
düzenleme ile de istenilen düzeye getirilemedi. Aksaklıklar ve şikâyetler sürüp
gitti. Tanzimat’ın ilanıyla birlikte bütün alanlarda olduğu gibi askerlik alanında
da yeni önemli düzenlemelere gidilirken Redif kurumuna da el atıldı. 1843 yı­
lında yapılan düzenleme ile mevcut Redif birlikleri devamlı orduya katıldı.As­
kerlik ilk kez süreye bağlandı. Beş yıllık fiili, yedi yıllık Redif hizmeti olmak
üzere askerlik süresi on iki yıl olarak saptandı. İmparatorlukta beş ayrı ordu
bölgesi oluşturuldu. Her ordu bölgesi muvazzaf alayları kadar Redif alayı bu­
lundurulacaktı. Beş yıllık askerlik görevini tamamlayanlar yedek asker olarak
Redife ayrılacaklar, yılda bir defa bağlı oldukları tabur merkezlerinde bir ay
süreyle eğitim göreceklerdi, Böylece İmparatorluğun savunma gereksinmesi için
1834 yılında oluşturulmuş bulunan Redif teşkilâtı yeni bir biçime sokularak ger­
çek anlamda yedek ordu durumuna getirildi. Redif ordusu bazı değişikliklerle
İmparatorluğun yıkılışına kadar bu konumunu sürdürdü.

îçgüvenliğin Korunması İçin Alman Önlemler

Osmanlı İmparatorluğunda can ve mal güvenliği uzun süreden beri kalma­
mıştı. Celâli İsyanlarını izleyen Levend ve Kapısız diye adlandırılan grubun
zulüm ve soyunculuğu arada sırada hızını yitirmekle birlikte Tanzimat’a kadar
ad ve şekil değiştirerek sürmüştür. Devlet, gücünü uzun süren savaşlara ayırır
ayırmaz içte eşkıyalık, soygunculuk artmış, sefere giderken kaçanlarla asker ol­
mamak için dağlara çıkanların etraflarına topladıkları işsiz-güçsüz kimseler, or­
talığı kasıp kavurmuşlardır. Özellikle vali ve mutasarrıfların güvenliği korumak
için yanlarında besledikleri askerlerin sayısında zamanla artışlar olmuş, bunları
banndıramaz duruma düştüklerinde bir kısmının görevine son vermek duru­
munda kalmışlardır. Bu şekilde açıkta kalanlar silâhlarını teslim etmeyerek
gruplar oluşturmuşlar, şehir ve kasabaları yağmalayarak geçimlerini sağlamaya
yönelmişlerdir127.

127 Celâli İsyanları, Prof.Dr.Mustafa Akdağ tarafından ayrıntıları ile ele alınmıştır. Bkz. T ü rk
H alkın ın D irlik ve D ü zen lik K avg ası, Bilgi Yayınevi, Ankara 1973. Anadolu’da ıg.yüzyıhn baş­
larına kadar geçen dönemin eşkıyalık ve soygunculuk gibi olaylan ise M .Çağatay U luçay’ın Saru-
handa E şk ıyalık v e H alk H areketleri, 19 .Y ü zy ıld a adlı eserinde verilmiş bulunmaktadır. Ayrı­
ca genel tarih kitapları, kronik ve seyahatnamelerde de konu ile ilgili bilgiler bulunmaktadır.
64 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

IlI.Selim içgüvenliğin sağlanması için önlemler almış, özellikle Rumeli yöre­

sinde derebeyleşmiş yönedcilerle hükümet kuvvetleri arasında kıyasıya bir müca­
dele yapılmıştır. Bir kısmı bastırılarak egemenliklerine geçici de olsa son veril­
miş, bir kısmı ile de başa çıkılamamıştır. Anadolu tarafında ise Rumeliye kıyas­
la büyük çaplı ayaklanmalar görülmemekle birlikte yer yer eşkıyalık, hükümet
emirlerine karşı gelme, görevden alındıkları halde bırakmama gibi eylemler
görülmektedir.
19. yüzyılın başlarında içgüvenliğin korunması için alman en önemli önlem
hiç şüphesiz “Nizâm-ı Cedîd Ocağı*hm kurulmasıdır. Özellikle Anadolu’da bu
düzenli asker güvenliğin sağlanmasında görev almıştır. Böylelikle vali ve muta­
sarrıfların kapılarında barındırdıkları askerlerin neden olduklan huzursuzluk or­
tadan kalkmaya başlamıştır. Ne var ki bu girişim uzun ömürlü olmamış, Padi­
şahın tahttan indirilmesiyle birlikte Nizâm-ı Cedîd ordusu da dağıtılmıştır.

III. Selim, vali ve mutasarrıfların kapılarında besledikleri askerleri

bütünüyle kaldıramadığından bazı düzenlemeler yaptırmakla yetinmişti. Onlann
gelirlerine göre yanlannda barındırdıkları ve “D e lir diye adlandırılan askerlerin
sayılannı yeniden ayarlamalan istenmiştir. Çıkarılan genel bir fermanla kapı*
sında fazla miktarda delil ve delil başı bulunan vali ve mutasarrıfların, izin tez­
keresi vererek bir kısmını memleketlerine göndermeleri emredilmişti. Böyleleri
evlerine dönerek işleriyle uğraşacaklardı. Bu emre uymayıp memleketlerine git­
meyen “kapısız deliller” yeniden ocaklarına dönmek isterlerse kabul edilmiyecek-
lerdi. Eğer bunlar eşkıyalık yapıp halkı rahatsız ederlerse üzerlerine askerle varı­
lıp te'dib edileceklerdi. Bu anlamda daha birkaç ferman yayınlanmış, olumlu
sonuç alınamamıştır. 1804 Temmuzunda çıkarılan yeni bir emirle Anadolu
yöresinde kapısız gezip dolaşan delil zümresinin vardıkları ve uğradıklan kaza
ve köyler halkından eşya, hayvan ve mal aldıkları fakir fukaraya zulm ve baskı
yaptıklan bu yüzden birçok kimsenin oturdukları yerleri terk ettikleri belirtili­
yordu. Çare olarak; vali, mutasarrıf, kadı ve naiblerden, bunlardan kendiliklerin­
den şekavetten vazgeçip teslim olanların kalpaklarını almalarını, çift ve çubukla­
rıyla uğraşmayı kabul etmeleri halinde halktan kendilerine güvenilir birer kefil
bulunduktan sonra geçmişte işledikleri suçların bağışlanacağı belirtiliyordu. Eş­
kıyalığa devam etmekte direnenlerin üstüne halkın da desteğiyle varılması, sa­
vaşta yararlık gösterenlere bunlardan ele geçirilen mal ve eşyanın verilmesi de
isteniyorduî28.
Bu emirlere rağmen olayların önü alınamamış, zorbalar bildiklerini yapmak­
ta devam etmişlerdir. Halk, padişahın isteğine uyarak yöresel bazı önlemler al­
mışsa da başarı elde edememiştir. Şöyle ki, diğer şehirlerde olduğu gibi To­
kat'ta da güvenliğin sağlanması için ulema, voyvoda ve diğer görevliler ile Yeni­
çeri Ocağı mensupları mahkemede toplanarak eşkıyalığın önlenmesi için alına­

128 Bu tür fermanlardan birisinin sureti A n kara Ş r.Sc. 201 /belge 125’tc yer almaktadır.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

cak tedbirleri görüşmüşlerdi. Eşkıya ve rezillerin silâhlı dolaşmaları halkın da

aynı şekilde hareket etmesine neden olduğu için elbirliği ile eşkıyanın yok edilmesi
ve bölgede güvenliğin sağlanmasına söz verilmişti. Voyvodanın adamlarıyla, ye­
niçerilerden başka asker ve sivilin silâhla dolaşması da yasaklanmıştı. Ancak şe­
hirde güvenliğin yeterince sağlanmadığını, ileri gelenler arasındaki rekabet ve
geçimsizliğin de bunda etkili olduğunu saptıyoruz. Nitekim bir süre önce
Söğüt’ü yağmalayan Karaca Delilbaşı Ömer hakkında ferman çıkmasına rağ­
men, fırsatını bularak Tokat’a yerleştiğini, evlenerek ileri gelenlerin himayesine
girdiğini saptıyoruz. Bu eşkıyanın Tokat’ta yaşadığı ancak ölümüyle ortaya çık­
mış, verilen emir üzerine voyvoda ve naib tarafından evi mühürlenmişse de ka­
rısı eşrafa dayanarak mühürleri söktürüp tereke sayımına kalkışmıştı. Olay İs­
tanbul’a duyrulduğunda yeni bir emirle Kara Ömer’le birlikte karısının da mal
varlığının saptanarak deftere geçirilmesi ve İstanbul’a bildirilmesi isteniyordu129.
Tokat’ta Çıtak Hüseyin denilen kimse de fakir fukarayı soyarak, hırsızlık
yaparak servet edinenlerdendi. Üstelik Maden Emini Abdi Bey’in Tüfenkçi Ba-
şılığmı da (Güvenliği korumakla görevli kapısında barındırdığı kimselerin başı) el­
de etmişti. Ancak rahat durmuyordu. Tüfenkçi Odabaşısını öldürmüştü. Bunun
üzerine Abdi Bey Çıtak’m hakkından gelmiş, eşyasının sayımını yaptırmak üzere
voyvoda hanına kaldırmıştı. Zorla ve çalınarak elde edilen servetin hâzineye ait
olduğu 22 Ocak 1800 tarihli fermanla belirtiliyor, kayda geçirilerek hâzineye
gönderilmesi isteniyordu. Bir ay sonra bu emir tekrarlanmış, yapılan tesbitte
birçok kürk ve entari, gümüş kaplar, gümüşlü ve altın kaplamalı hançer, silâh­
lar ve cariyelerin yanısıra, Kumanat Nahiyesi Çöreğibüyük Çiftliğinde at, öküz,
manda ve tahılı olduğu ortaya çıkmıştı. Ayrıca 68 Mısır, 42 Yaldız, 1654 Zer-i
Mahbub İstanbul altını ortaya çıkmıştı. Bu altın paraya 8725 kuruş değer biçi­
liyordu. Bir kısım eşyası ise aynen İstanbul’a gönderilmişti. Satılan eşya ve mal­
larının değeri 5141 kuruştu.Satılmıyanma 8725 kuruş, altın olarak ortaya çıkan
paraya 2634 kuruş karşılık gösteriliyordu. Ayrıca merdiven altında karısı tarafın­
dan gömülen ve sonradan ortaya çıkarılan altınlarla da 1075 kuruş değer biçilip
yarısı karısına yansı hâzineye kaydedilmiş bulunuyordu ,3°.
Tokat ve yöresinde yöneticilerin hizmetinde bulunan askerlerin daha başka
olaylara katıldıklarını da biliyoruz. Onlann basla ve zulümleri yüzünden
kömürcüler ve maden taşıyıcıları görevlerini yapamaz olmuşlar, kalhaneler çalış­
maz duruma gelmişlerdi.
III. Selim’in içgüvenliği yeniden sağlamak amacı ile aldırdığı önlemlerin so­
nuç vermediğini II.Mahmut döneminde yer alan olayların çokluğu açıkça
göstermektedir. Bunun bir nedeni de hiç şüphesiz Kabakçı Mustafa İsyanı,
Alemdar olayı gibi hükümet merkezinde yeralan önemli gelişmelerin taşrada ya­
rattığı yönetim boşluğu ve güvensizlikti.

’29 H.Cinlioğlu, O sm an lılar Zam an ın d a T o ka t, IV, s.21 vd.

130 H.Cinlioğlu age.
F. 5
66 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

II.Mahmut iktidara geçtikten sonra III.Selim ve Bayraktar Mustafa Paşa’nın

karşılaştıkları sonuçla yüzyüze gelmemek için daha temkinli davranmış,
hükümet merkezinde güvenliği sağladıktan sonra gerekli gördüğü girişimlerde
bulunmuştur. Öncelikle diğer Osmanlı padişahları gibi emirler göndererek
güvenliği sağlamayı denemiştir. 1816 Ocak ayı sonlarında Ankara ve Çankırı
sancakları mutasarrıfı vezir Hüseyin Paşaya gönderdiği fermanda vali ve muta­
sarrıfların hizmetinde bulunan delillerin iş gereği bulundukları yerlerden ayrıl­
dıklarında veya kendilerine gerek kalmadığında ellerine izin tezkeresi verilip
memleketlerine gönderildiklerinde uğradıkları yerlerden halktan çeşitli adlarla
para almamaları, yem ve yiyeceklerini karşılığını Ödeyerek sağlamaları gerektiği
hatırlatılmakta idi. Aynca özellikle Anadolu tarafında bazı kapısız delillerin ser­
seri olarak dolaştıkları, halka çeşitli baskılar yaptıkları belirtiliyor, bu durumda
olanların yakalanıp cezalandırılmalarım ve (İdam edilmeleri) sonucun kendisine
acele bildirilmesini istiyordu131.

II. Mahmud’un bu isteği de yerine getirilemedi. Delil grubuna mensup eş­

kıyalar halkı soymaya, yol kesip ırza geçmeye, kasaba basıp ateşe vermeye de­
vam ettiler. Padişah, vali ve mutasarrıflardan eşkıyalığın Önüne geçilmesi için
önlem almalarını istedikçe onlar da kadı, âyân ve koy ileri gelenlerinden kendi­
lerini eşkıyaya karşı savunmalarını istemekle yetiniyorlar, çoğu zaman kendileri
bu sorun ile uğraşmıyorlardı.

Sözünü ettiğimiz fermandan aşağı yukarı dört yıl sonra Ankara ve Çankırı
sancakları mutasarrıfı Vezir Mehmet Rüştü Paşa’nın delil eşkıyası ile ilgili buy­
rultusu, üst düzey yöneticilerinin eşkıya karşısındaki tutumlarını açıkça ortaya
koymaktadır. Mutasarrıf üçyüz kadar eşkıyanın Çankınya bağlı Aynalı Köyü ile
Ankara'nın Çubuk köyünde halktan zorla eşya ve mal aldıklarının Öğrenildiğini
belirttikten sonra delilbaşısı tarafından birisinin bu işle görevlendirildiği, ırz ve
edepleriyle çekilip gitmezlerse üzerlerine hücum edilerek bulundukları köy ve
kasabalardan ihraç edilmeleri için emir verildiği yazılıydı. Mutasarrıf ayrıca hal­
kı silâhlı gözüpek eşkıya ile savaşa çağırıyor, ama kendisi doğrudan doğruya
birşey yapmıyordu,32.

Bu tür olaylara Anadolunun her tarafında Taslamaktayız* Maraş valisi Celâ-

lettin Paşa’nm kapısından ayrılan ve hizmet alamayan deliller Erzurum bölgesi­
ne geçmişler, ordan da Tokat yöresine yönelmişlerdi. Tokat, Amasya, Zile, Me­
citözü, Çorum kazalarında başıboş dolaşarak, uğradıkları köylerde gecelemişler-
di. Ayrıldıklarında halktan para ve kahve almışlar, yolcuları soyarak ırza geçmiş­
lerdi. Sivas valisinin aldırdığı önlemler yeterli ve etkili olmamıştı 133.

131 A n kara Şr.Sc. 241 /belge 240 (Ferman Sureti)

“ Kapısız Delilbaşı İbiş nâm kimesncnin kazalardan ihrâc olunmasına’* ilişkin buyrultu
kaydı. An kara Şr.Sc. 220 /belge 198.
133 H.Cinlioğlu, O sm an lılar Zam an ın d a T o k a t III, s. 115.
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 67

IL Mahmut önceleri mutasarrıf ve valilerden iç güvenliği sağlamalarını is­

terken, bu yolla bir sonuç alınmadığını görünce, halkın kendi kendisini koru­
masını istemek zorunda kalmıştı. Şubat 1824/te Ankara ve Çankırı sancaklarına
yazılan emirde Keskin ve Kalecik taraflarına daha önce gönderdiği fermanın hi­
lâfına kapısız delil taifesinin bir hayli tecavüzlerde bulunduklarının Öğrenildiğini,
bu defa adı geçen eşkıyanın Çankırı merkezinden “külliyetli akçe ve esvab” istedik­
leri, verilmezse şehri basarız diye haber yolladıkları, bunun üzerine halkın sa­
vunmaya hazır olduğu, bunun şeriata da uygun düştüğü, gerektiğinde civar
köy ve kasaba halkının da bunlara yardım etmelerinin yerinde olacağını belir­
tiyordu134. Bu emrin nasıl uygulandığını bilemiyoruz. Ancak başka bir örnek
vermekle durumu aydınlatmaya çalışacağız.

1826 yılında Ankara sancağında *Kadı Kıran” unvanlı bir delilbaşı etrafına
topladığı eşkıya ile Bâlâ kasabasını basmıştır. Halk karşı koymuş, çatışmada
enaz halkın on beygiri telef olmuştu. Bir kişi ölmüş, birkaç kişi de yaralanmıştı,
îkibin kuruş masraf yapılmıştı135. Kadı Kıran’la halkın başa çıkamadığını biliyo­
ruz. Uzun yıllar Orta Anadolu’yu kasıp kavuran bu eski delilbaşı hakkında ni­
hayet görüldüğü yerde öldürülmesi ya da yakalanarak idam edilmesi için emir
çıkmış, aynca Asakir-i Hassa mirlivalarından Namık Paşa komutasında top ve
mühimmatla birlikte bir alay süvari bir alay da piyade askerin İstanbul’dan yo­
la çıkarılması kararlaştırılmıştı. Ancak bunu öğrenen Kadı Kıran, etrafına topla­
dığı adamlarının bir kısmını sağa sola dağıttıktan sonra, bulunduğu Boğazlıyan
kazasından firar ederek Sivas yöresine geçmiş, Deliklitaş Derbendinden geçerek
Erzurum topraklarına girmişti. Vali Esat Paşa’nm kendisini izlemesi üzerine
Kars’a geçmiş orda da tutunamayarak Tiflis’te Rus topraklarına girmişti. Rus
generalleriyle yapılan temas sonunda adamlarıyla birlikte yakalanarak Osmanlı
makamlarına teslim edilmişti136.
Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra137, Anadolu’ya dağılan Ocak mensuplan
çoğu yerde delillerle bırleşerek soygun yapmayı sürdürmüşler, araya Osmanlı-
Rus ve Osmanlı-Yunan savaşlarının girmesi içeride yeterli önlemlerin alınmasını
güçleştirmiştir. Ancak savaşın sona ermesiyle (1829) artık denetimleri mümkün
olmayan kapı halkı menşeli delillerle ciddi biçimde uğraşma imkânı çıkmıştı.
II.Mahmut yayınladığı genel bir fermanla bunlan resmen ortadan kaldırmış,
böylece uzun yıllardan beri halkın başına bela olan kapısız eşkıyanın da kayna­

134 A n k ara Şr.Sc. 223 /belge 107.

135 A n k ara Şr.Sc. 224 /belge 203.
136 T a k vim -i V ek a y i, defa 70.
137 Yeniçeri O cağı kaldırıldıktan sonra ülke çapında O cak mensuplan yakalanarak elebaşlan
öldürülmüş, bir kısmı da sürülmüştür. Kahvehaneler yıktırılmış, Yeniçerilerle ilgisinden Ötürü
bütün Bektaşi tekke ve zaviyeleri kapatılarak, mal ve mülkleri sayılıp hâzineye devredilmiştir. T o ­
kat’ta 40 kahvenin yıktırıldığı, 37 sine ise çalışma izni verildiği görülüyor. Aynca Yeniçeri merkez­
lerinden olan bu şehirde 26 Yeniçeri idam edilirken kalanları da sürgüne gönderilmişti. Bkz.
A.Lütfi, L ü tfj T a rih i, I, s. 174; H.Cinlioğiu, O sm an lılar Zam an ın d a T okat, III, s. 139.
68 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

ğı kurutulmuştur138. Girişilen askeri yenilikler sonunda 1834-1836 yılları arasın­

da bütün ülkede Redif askeri örgütü oluşturulmuş, böylece vali, mutasarrıf ve
mütesellimlerin kapılarında asker beslemelerine gerek kalmamıştı.
Osmanlı İmparatorluğunda göçebe aşiretlerin ortaya çıkardığı sorunlar bu
donemde de devam etmiştir. Genel iç güvenliğin sağlanamadığı devirlerde yerle­
şik halk için tehlikeli olmaya devam etmişlerdir. III.Selim ve II.Mahmut devirle­
rinde İmparatorlukta çeşitli etkenlerle içgüvenlik iyice bozulduğundan, göçebe
aşiretler diledikleri gibi hareket etmişlerdir denilebilir. Sürüleriyle yaylalara çık­
tıklarında çoğu zaman kendilerine resmi güzergâh olarak gösterilmiş yollardan
geçme yerine, yerleşik halkın ekin, bağ ve bahçelerinden yahut ekili arazinin ya­
kınlarındaki yollardan gitmeyi tercih etmişlerdir. Yayla mevsimi bitip kışlakları­
na döndüklerinde ikinci kez ürünlere zarar vermekte idiler. Bazı yöneticiler
bunlann yasa dışı tutumlarına gözyumarak çıkar sağlamakta idiler139,
Sözkonusu ettiğimiz dönemde iç güvenliği korumakla vali ve mütesellimler
görevli idiler. Bunlar kendi olanaklarıyla kapılarında besledikleri kimselerle bu
işi yapıyorlardı. Ancak daha önce de belirttiğimiz gibi vali ve mütesellimlerin
adamları güvenliği sağlama yerine bozmayı kendilerine iş edinmişlerdi. Nitekim
durumu gören II. Mahmut Delil örgütünü ortadan kaldırmak zorunda kalmıştı,
1826’dan sonra merkezi ve daimi ordu kurulunca ülkenin iç ve dış güvenliğini
koruma bu kuruluşa verildi. Büyük ayaklanmaların bastırılmasında bu ordu
önemli başarılar sağladı. Ancak eşkıyalık, hırsızlık, soygunculuk gibi olaylar de­
vam etti. Redif askeri kurulunca şehir merkezlerinde önemli yol kavşaklarıyla
derbentlerde nöbet tutulmaya başlandı. Devriye çıkarıldı. Tanzimat’ın ilânından
kısa bir süre sonra da Zaptiye Teşkilâtı kurularak içgüvenlik bu kuruluşa devre­
dildi. Böylece eskiye oranla can ve mal güvenliğinin sağlanmasında çok önemli
bir adım atılmış oldu.
Hükümetin aldığı ve aldırdığı güvenlik önlemlerinin yanısıra şehir ve kasa­
ba halkı da kendi kendilerine bazı tedbirler almışlardır. Özellikle esnaf yiğitbaşı-
lan, bedesten bekçileri ile mahalle bekçilerinin, korucuların hizmetlerini belirt­
mek gerekir. Bunların dışında mahalle imamları ve muhtarlar, kendi bölgelerin­
de güvenliği sağlamakla yükümlü tutulmuşlardı. Onlar da eski bir gelenek olan
halkı birbirine kefil etme yoluyla bunu başarmaya çalışıyorlardı. Kadı ve naible-
rin güvenliği korumada bu dönemde pek etkileri olmamakla birlikte, bazı şehir­
lerde önlemler aldırdıklarını görüyoruz.
Osmanlı İmparatorluğunda içgüvenliğin korunması için başvurulan en
önemli önlem hiç şüphesiz bir şehirden diğerine ve köylerden şehirlere göçü

A.Lütfı, T a rih -i L ü tfî II, s.191-193, A ynca T a k v im -i V ek a yi, defa 73.

139 II.M ahm ut döneminde aşiretlerin neden oldukları bazı- olaylar için bk2. “Tanzim at’ın ilâ­
nı sırasında Anadolu’da İçgüvenlik”, D T C F T a rih A ra ttırm ala rı D ergisi, X III s.50-52. adlı ma­
kalemiz.
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 69

önlemek için girişilen çabalardır. Bunun için seyahat özgürlüğü çok sıkı kuralla-
ra bağlanarak denetim altında tutulmak istenmiştir. Bunun için uygulanan ku­
ralların bütününe “M en'-i Mürur " (Geçişin engellenmesi) denilmekte idi. Bu uy­
gulama incelediğimiz doneme özgü değildir. 17-yüzyılın ortalarından beri
yürürlükte olduğu bilinmektedir.

İmparatorlukta geçmişi lö.yüzyıla kadar uzanan nüfus hareketleri, başta İs­

tanbul olmak üzere belli başlı büyük şehirlere kırsal kesimden göçetme eylemi
günümüze kadar şekil ve biçim değiştirerek sürmektedir. Halkın içinde bulun­
duğu ekonomik sıkıntının yamsıra can ve mal güvenliğinin şehirlerde daha iyi
korunmakta oluşu, sosyal yaşantının daha iyi olması vb. etkenlerle devam eden
bu göç, zaman zaman yöneticileri çok zor durumlarda bırakmıştır. II.Mahmut
dönemine gelinceye kadar İstanbul’a göçü önlemek için çareler arandığını, üç~
beş yılda bir şehrin her tarafında arama ve yoklamalar yapılarak işsizlerin sapta­
nıp geldikleri yerlere gönderildiklerini biliyoruz. Ne var ki aradan çok zaman
geçmeden bunların geri döndükleri de anlaşılmaktadır140.
III. Selim, yeni bir anlayışla giriştiği yeniliklerde önemli başarılar elde et­
meye başladığı sırada Kabakçı Mustafa İsyanı başgöstermiş, Padişah’la birlikte
yenilikler de ortadan kaldırılmıştı. Bu isyanda görev alanların bir kısmı İstan­
bul'a çeşitli yollarla girmiş olan işsizlerdi. Özellikle Osmanlı-Rus, Osmanlı-
Fransız harplerinin ortaya çıkardığı ekonomik bunalım sonunda bu şehre gelen­
lerin sayısında büyük artış olmuştu.
Savaşlar biter bitmez Padişah, bunları geldikleri yerlere göndermek üzere
harekete geçmişti.İş yerlerinin ve esnafın denetimi yapılarak işsizler saptanmış,
şehrin yiyecek sorununu çözümlemek için bazı Önlemler almıştı. Ancak belirtti­
ğimiz gibi sözü edilen isyanla herşey altüst olmuş, içgüvenlik yeniden çıkmaza
girmişti. IV.Mustafa’dan sonra Bayraktar Mustafa Paşa’nın iktidarı elde etmesi,
Yeniçeri ayaklanması ve ondan sonraki gelişmeler başta İstanbul olmak üzere
bütün İmparatorlukta güvenliğin sarsılmasında etkili olmuştu. Yeniçeri Ocağı­
nın kaldırılmasına kadar geçen sürede disipline yönelik bazı girişimler yapılmış­
sa da etkili olamamıştı.
ı826’dan sonra Anadolu ve Rumeli’de bulunan veya memleketlerine gönde­
rilen Ocak mensuplarının tekrar İstanbul’a dönmelerini önlemek önem kazan­
mıştı. Bu nedenle II.Mahmut, daha I7.yüzyılda uygulamaya konulan bir yönte­
mi yeniden günün şartlarına uydurarak uygulamaya başlamış, iç seyahati izne
bağlamıştır. Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan hemen sonra Rumeli ve Anadolu’daki
yöneticilerle kadı ve diğer görevlilere gönderdiği emirlerle, Yeniçeri eşkıyasının
din ve devlete ihanet, Allahın Kitabına muhalefet ettikleri için ocaklarının
söndürüldüğü, gerekli cezanın verildiği açıklanıyordu. Bu arada eskiden beri uy­

140 Prof.Dr.M.Aktepe, MX V II.asnn ilk yansında İstanbul’un Nüfus M es’elesine Dair Bazı V e­
sikalar”, İ.Ü .E d eb iyat Fakültesi T a rih D ergisi, X I / 13 , s. 1-30.
70 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

gulanmakta olan, fakat son zamanlarda uyulmayan “ Yoklama” işine yeniden

başlandığı, nc yaptıkları belli olmayan kimselerle,hamal, manav, tellak gibi bir
kısım ihtiyaç fazlası esnafın yedine mürûr tezkeresi verilerek İstanbul’dan çıka­
rıldıkları belirtiliyordu. Fermana göre İstanbul’da kolaylıkla akçe kazanmaya
alışmış olduklarından vilâyetlerinde ikâmet ve diğerleri gibi ziraatle uğraşmak is­
temeyecekler, çok geçmeden asılsız birer maslahat uydurarak memleketlerinden
tezkere alıp üçer beşer yine İstanbul’a gelmeye başlayacaklardı. Bunu önlemek
için öncekinden daha fazla dikkat edilerek çift ve çubuk kaçkını kimselerle başı
boşların Başkente gitmelerine izin verilmemesi isteniyordu141.
II. Mahmut bir taraftan sık sık emirler yayınlıyarak büyük şehirlere işsiz
güçsüzlerin akın etmesini önlemek isterken diğer taraftan yeni önlemlere de
başvurmakta idi. 1826’da İstanbul’da İhtisap Nezareti kurulmuş, şehrin güvenli­
ği büyük ölçüde bu nezarete bırakılmıştı. Hazırlanan yönetmeliğe men-i mürûr
ile ilgili hükümler konulmuştu. Buna göre, İstanbul’a Anadolu ve Rumeli’den
gelecek olanlar ya işlerini görmek veya bir iş bulup çalışmak için varacakların­
dan, iş aramayı engellemek üzere öncelikle İstanbul, Üsküdar, Galata ve Boğa­
ziçi iskelelerinde ne kadar hamal, kayıkçı varsa saptanarak kefile bağlanacaklar­
dı. Bütün işyerlerinde çalışanların kimliklerini gösterir defterler düzenlenecek,
yeniden hiçkimse işe alınmayacaktı.Bir kimsenin İstanbul’a gelmesi gerektiğinde
mahallinden alacağı mürûr tezkeresinde iş bulmak, ticaret veya asker yazılmak
gibi neden niçin geldiği yazılacaktı. Rumeli tarafından gelenlerin tezkerelerini
kontrol etmek için Bostancıbaşı Köprüsünde birkaç nefer ile İhtisap Ağasının
güvenilir birer adamı hazır bulundurulacaktı. Gelenlerin izin belgeleri incelen­
dikten sonra üzerine “İktisaba" diye kayıt koyacaklardı. Tavukçu Yolundan ge­
lip giden ne idiği belirsiz bazı kimseleri kontrol için de İhtisap Ağasının bir
adamı da Yanmburgaz’da görevli derbentçilerin yanında bulunacaktı.

Kontrolden geçip kente girenler, doğruca Çardak’daki İhtisap Ağası konağı­

na varıp elinde bulunan tezkereyi gösterecekti. Burada deftere kayıt yapılacak,
giriş kapılarında tutulan kayıtlarla karşılaştırılarak gizlice şehre girilmesi önlene­
cekti 142,
İstanbul’a nüfus akınmı önlemek için alman tedbirler yeterli olamamıştı.
Şehre çeşitli yollarla akın sürmüştür. Sorunun ekonomik ve sosyal yönlerini
gözönünde tutmadan, cezalandırma ve denetleme yöntemleriyle başarı elde edi­
lemeyeceğini devrin yöneticileri anlayamamışlar ya da temelden çözüm yoluna
gitme zor olduğundan bu önlemlerle yetinmişlerdir.
Tanzimat’ın ilânına kadar geçen sürede büyük şehirlere göçü önlemek için
alman en önemli önlemin seyahat kısıtlanması olduğunu belirtmiştik. Bunun

141 A n kara Şr.Sc. 224 /belge 267 (Ferman Sureti).

142 Osman Nuri (Ergin), M ecelle-i U m u r-ı B eled iye, 1,5.341-342^ bu nizamnamenin met­
ni yer almaktadır.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 7*

uygulanması şehir yaşantısında bellibaşlı önemli bir olay olduğundan ayrıntıları­

na girmeden genel çizgileriyle işlemin nasıl yapıldığını belirtmeye çalışacağız.
Osmanlı uyruğu müslüman ve müslüman olmayanların yurt dışına çıkma­
larında II.Mahmut döneminin son yıllarına kadar pasaport işlemini yabancı
ülkeler yapmakta idiler. Ancak yurtiçi sayahat iznini şehrin yöneticileri ile mah­
keme görevlileri vermekte idiler. îzin belgesine “Mürur tezkeresi37 denildiğini be­
lirtmiştik. Bu belge 1831 yılına kadar kaza ve kasabalarda kadı ve naibler tara­
fından verilmekte idi. Başka bir şehre gitmek isteyen, öncelikle mahallesi ima­
mından, nereye ne amaçla gittiğini gösterir bir "Pusula* alıyordu. Kadıya gidip
bunu gösterip ücret ödedikten sonra ilgiliye Mürûr tezkeresi veriliyordu.
1830 genel nüfus sayımından sonra sancak merkezlerinde “Defter Nazırlıkla­
rı* ve bunlara bağlı olarak kasabalarda “M ukayyidi ik örgütü oluşturuldu. Yapı­
lan yolsuzlukları önlemek amacı ile mürûr tezkeresi verme yetkisi 1831 yılından
başlanarak defter nazırlarına verildi. Yeni düzenlemeye göre, tezkere almak iste­
yen yine mahallesi imamından (muhtarlık kurulduktan sonra muhtardan) veya
mukayyidinden pusula alacak,bununla kadıya varıp ilâm isteyecek ve nihayet
ilâmla pusulayı defter nazırına götürüp bu işe ayrılan deftere gerekli kayıtları
yaptırdıktan sonra mürûr tezkeresini alabilecekti. Bu belgede, alanın nereye ni­
çin gittiği, kimde kaç gün kalacağı açıkça yazılıyordu. Aynca vaktinde döneceği­
ne dair bir de güvenilir kefil göstermek zorunluğu bulunuyordu. Mürûr tezkere­
sine alanın baba adı, adı, varsa unvanı yazılıyor, başkalarının belgeyi kullanma­
ması için de uzun boylu, esmer, kara gözlü gibi fiziki nitelikleri belirtiliyordu143.
Bu usul Tanzimat'ın ilânından sonra da uzun yıllar yürürlükte kalmış,
mürûr tezkeresi örneği basılarak ilgililere yeterli sayıda gönderilmiştir. Alman
önlemlere karşın, yol güvenliği sağlanamamış, çeşitli hilelerle tezkereli veya tez-
keresiz pekçok kimse büyük şehirlere akın etmeye devam etmiştir. Özellikle iş
aramak, askerlikten ve vergi ödemekten kurtulmak amacı ile İstanbul'a göç de­
vam etmiştir.
İçgüvenliğin korunması amacı ile kent ve kasabalarda başvurulan bir diğer
yol da mahalle halkının birbirine kefil edilmeleri idi. Bütün mahalleye de
imamla muhtar kefil oluyor, muhtarlara aynca imamlar kefil ediliyordu. Böyle­
likle mahallede hırsızlık ve benzeri güven bozucu eylemlerin önü alınmak iste­
niyordu. Suç işlenip te suçlu bulunmazsa o mahalle halkı bütünüyle sorumlu
tutuluyordu. Bu yöntem, Tanzimatın ilânından çok öncelere kadar uzanmakta­
dır. Her mahallede birbirlerine kefil olanları gösterir defterler sancak veya eyalet
sorumlusuna veriliyordu. Örneğin Kayseri ve Bozok sancakları mutasarrıfı Os­
man Paşa’nın isteği üzerine Kayseri'de halk belirttiğimiz gibi kefile bağlandıktan
sonra tanzim edilen defterin bir sureti mutasarrıfa gönderilmiştil44.

143 M en’i mürûr için kadı ve yöneticilere sık sık emirler gönderiliyordu. Yol izninin verilme­
sinde uyulacak kurallar bu emirlerde ayrıntılarıyla açıklanıyor, rüşvetle iş yapılmaması tekrarlanı­
yordu. Bir örnek için bkz. B ursa Şr.Sc.3l2/s-4.
144 K a y se ri Şr.Sc. 193/5.169.
72 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

Öte yanda kente ticaret veya iş takibi için gelenler de kaldıkları süre için
kendilerine halktan bir kefil bulmakla yükümlü idiler. Hanlarda kalanlara, han­
cılar, han işletenlere "Hancılar Kethüdası” kefil ediliyordu. Buralarda kalanların
isimleri düzenli şekilde han defterine geçiriliyor, Defter nazırı istediğinde kendi­
sine gerekli bilgi veriliyordu. Böylece istendiği an şehrin bütün hanlarında kim­
lerin kaldıklarını saptama olanağı bulunmuştu. Hanlardan ayrılanlar isimlerini
sildirdiklerine dair kaldıkları yerin görevlisinden pusula aldıktan sonra hancılar
kethüdasına gidip pusulalarını imzalatıyorlar, daha sonra defter nazırına başvu­
rarak onun defterinden de silinip mürûr tezkerelerini alabiliyolardı.
Hanlar dışında, kahvehane, dükkân ve diğer iş yerlerinde geceleri yatıp kal'
kanlar (çırak ve işçiler) için de aynı kurallar uygulanmakta idi. Aralarına izinsiz
dışardan başka kimselerin karışması böylece önlenmek isteniyordu. Büyük şehir
merkezlerinde medrese öğrencileri için de benzeri önlemler alınmakta idi. Med­
resede öğrenimini sürdürenler izinli ayrılacakları zaman müderrisleri kendilerine
kefil edildikten sonra mürûr tezkeresi alabiliyorlardı. Yeniden kaydolacak öğren­
ci, öncelikle kendisine şehirli güvenilir kefil bulmak zorundaydı. Bundan sonra
kadıya başvurup ismini medrese defterine yazdınp defter nazırına gitmekle
yükümlü idi. Orada da gerekli işlemler tamamlandıktan sonra medreseye kabul
ediliyordu 145.
Kentlerde güvenliğin korunması için başvurulan bir yöntem de halktan si­
lâh toplanması idi. Özellikle müslüman olmayanlar için sık sık bu işleme baş­
vuruluyordu J46. Ne var ki Tanzimatın ilânı sıralarında Osmanh İmparatorluğu
ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda çağ dışı kalmıştı. Ordusunu yeni bir an­
layışla çağdaş biçimde örgütlemek istemiş ancak kısa sürede gerçek anlamda
modem ve düzenli bir ordu kurulamamıştı. Çok geniş topraklan elinde bulun­
durmak, milliyet isyanlarını önlemek, mümkün olmuyordu.

HS K o n y a Şr.Sc.73/s.220-22i.
14t> Tokat'ta oturan hıristiyan evlerinde yapılan aramada 105 küçük ve büyük tüfek, 154 ta-
bança, 403 bıçak ve kama, 22 kılıç ve sair silâh malzemesine el konularak Voyvoda’nın hanında
bir odaya konmuştu. Ankara’da Ağustos ıÖ22’de Ermeni ve Rumlardan 177 tabança, 146 tüfek,
104 bıçak ve kılıç toplanmıştı. A nkara Şr.Sc. 2 l 5 / 2o 6 .
 Ula§ım ve Haberleşme

Osmanlı İmparatorluğu bilindiği gibi merkezi bir yönetimi gerçekleştirme

ilkesi üzerinde kurulmuştu. Padişah’m emirleri kanun yerine geçmekteydi. Bu
emirlerin çok geniş alana yayılmış olan İmparatorluğun her tarafına devrin ola­
naklarıyla zamanında ulaştırılması büyük bir sorundu. Öte yandan hazine gelir­
lerinin önemli bölümünü oluşturan vergilerin vaktinde Ödenmesi, sefer ilânında
asker toplanması, haksızlıkların önlenmesi ve benzeri hizmetlerin görülmesi aşa­
ğı yukarı merkezden gönderilen emir ve fermanlara göre yapıldığından bunların
zamanında istenilen yerlere ulaştırılması için ana yolların geçtiği şehir ve kasa­
balarda uygun aralıklarla “Menzilhâne” denilen durak evleri yapılmıştı. XVI.
yüzyıldan beri bu düzenlemenin yapıldığı bilinmekle beraber, hiç şüphesiz daha
önceleri de buna benzer bir ulaşım ağı ve örgütü bulunuyordu.

Kent yaşantısında önemli bir yer alan ulaşım Örgütünün sözkonusu ettiği­
miz donemdeki işleyişini genel çizgileriyle ele alacak, yönetim ve sosyal yaşantı
ile İlişkisi üzerinde duracağız.

Diğer Osmanlı kurumlan gibi menzilhâne yönetimi de 17. ve 18. yüzyıllar­

da değişikliklere uğramış, yolsuzluklar, menzil gelirlerini kişisel servet gibi kulla­
narak, hizmetin aksamasına neden olmak, menzilhâneler için halktan alınması
gerekenden kat kat fazla para koparmak gibi olaylar sık sık görülmeye başlan­
mıştı. Bozukluk ve düzensizlik yaygınlaştıkça şikâyetler çoğalmış, neticede hükü­
met ve padişahlar bazı önlemler almak, düzenlemeler yapmak gereğini duymuş­
lardır. 18. yüzyıl boyunca yapılan düzenlemelerle kuruma işlerlik kazandırılmak
istenmişti. III. Selim, bu alanda da yenilikler yapmak istemiş, disipline dönük
önlemlerle şikâyetlerin önünü almaya çalışmıştı.
74 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

1824 Temmuzuna kadar menzilhâneler, sancak yöneticileri tarafından bir

yıl süreyle ve çoğunlukla şehrin ilerigelenlerinden birisine iltizâma veriliyordu.
Menzilci olmak isteyenin güvenilir bir kefil göstermesi, kadı, esnaf kethüdaları
ve şehir ileri gelenlerince de uygun görülmesi gerekliydi. Çoğu şehirde bu göre­
ve seçimle atanma yapılmaktaydı. Menzilci seçilen kimse mahkemede ileri ge­
lenlerle bir anlaşma yapıyordu. Kendisine yılda menzil hizmetleri için ne kadar
para ödeneceği kayda geçiriliyor, ödeme biçimi ile ilgili ayrıntılı açıklamalara
yer veriliyordu. Belli olan ücretin yılda iki taksitle ödeneceği, menzilcinin bun­
dan fazla hiçbir gerekçeyle halktan para istemiyeceği, hizmeti aksatmaksızın
yürüteceği gibi hususlar taahhüt ettiriliyor, kefilinin de aynı şartları kabul ettiği
mahkeme defterine yazılıyordu.
Buna rağmen sancakların giderlerini gösteren vergi dağıtım çizelgelerine
(Tevzi Defterleri) menzilciler için fazladan *M enzil İanesi” “Menzilciye İkramiye*
veya “Menzilcinin telef olan bargirleri bahası” gibi adlarla, çoğu yerde belli olan,
mukaveleye bağlanandan fazla para istenmekte ve alınmakta idi. II.Mahmut, bu
kurumun iyi işletilmesi ve halkın olur olmaz bahenelerle fazla para ödeme mec­
buriyetinde bırakılmaması için yeni önlemler alma gereğini duymuştu. 1824
Temmuzunda Anadolu ve Rumeli’nin her tarafına gönderdiği genel bir ferman­
da yapılacak düzenleme hakkında ayrıntılı bilgilere yer vermişti. Menzilhâne
usulünün değiştirilmesinin gerekçesi açıklanıyor yeni uygulama hakkında açıkla­
malar yapılıyordu.
Yüz yıla yakın süreden beri menzil yöneticilerinin kendi çıkarlarını ön
plânda tutarak, kurumun halk için çekilmez bir yük olmasına neden oldukları,
kadı ve diğer yöneticilerin de bunlardan geri kalmadıkları belirtiliyor, iltizâm
yöntemiyle menzil idare ettirilmesinden bundan böyle vazgeçildiği açıklanıyor­
du. Uzun incelemeler ve tartışmalar sonunda alınan kararlar gereğince menzil­
hâne usülü yeniden şöyle düzenleniyordu:
Yeni düzenlemenin istenilen sonucu vermediği kısa sürede anlaşılmış, 1825
yılında Sadrazam tarafından bütün ilgililere gönderilen mektuplarla, bir yıllık
giderlerin gerçeğe uygun şekilde İstanbul’a bildirilmesi emredilmişti. Bunun
üzerine vali, mutasarrıf ve mütesellimler de kiracıbaşılardan menzillerinin bir
yıllık gelir-gider defterlerinin kendilerine yollanmasını buyrultularla istemişlerdi.
Kadı ve naipler de hemen işe girişmişler, mahkemelerde kiracıbaşılann tuttukla­
rı hesaplan gözden geçirerek, altı aylık ve bir yıllık gelir-gider çizelgelerini
düzenlemişlerdi. Bu çizelgeler İstanbul’a gönderilmiş, yapılan incelemelerden şu
gerçekler ortaya çıkmıştı.
Menzilhâne giderleri bölgelere göre büyük farklar göstermekteydi. Bazı yer­
lerde aynı sancak dahilinde bulunan menzillerin bile gelir-giderleri birbirine uy­
muyordu. Farklılık hemekadar coğrafî bazı nedenlere dayanıyorduysa da daha
çok, kiracıbaşılarla o bölgenin yöneticilerinin tutumlarından kaynaklandığı anla­
şılmıştı.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 75

Bütün menzilhaneler bundan böyle iltizama verilmeyecek, kira usulü ile

yönetilecekti. Bunun için Rumeli ve Anadolu’da aynen uygulanmak üzere, bilir­
kişilerce yapılan incelemeler sonunda yazın ve kışın ulaklara saati yirmişer para­
dan hayvan verilmesi (kiralanması) uygun görülmüştü. Resmi görevle gönderilen
tatarlarla diğer kimselere kira ücreti devletçe ödenecekti. Hazine, Darphane,
Tersane ile Zahire hâzinelerinin gelirlerini zamanında toplayıp göndermeyen
görevlilere ikinci kez ihtar anlamında emir göndermek gerekirse, tatar ve müba­
şirlerin yapacakları masraflarla menzil kiraları görevlerini aksatan yöneticiler ta­
rafından karşılanacaktı.
Eyalet ve sancaklarda görev yapan vali, mütesellim, voyvoda gibi yönetici­
ler, İstanbul’a veya sağa sola gönderecekleri tatarların yol harçlıklarıyla birlikte
menzil kiralarını da kendi hâzinelerinden ödeyeceklerdi. Eğer tatarlarını kendi
yönetimindeki eyalet veya sancağın dahilindeki bir yere göndereceklerse, menzil-
hâne hayvanlarından yararlanamayacaklar, kendi olanaklarıyla gidip dönecekler­
di.
Bu düzenleme öncesinde ulaklara menzilhâne yöneticisi tarafından yem ve
yiyecek sağlanıyor, bedelleri giderlere eklenerek halktan vergi olarak alınıyordu.
Bundan sonra, menzilhânelerde hiç kimseye bedava yem ve yiyecek verilmeye
çekti. Devlet görevlileri iş gereği taşraya çıktıklannda veya vali ve mutasarrıfların
vazife ile kazalara gönderecekleri memurlara gittikleri şehir yönetimi tarafından
(Şehir kethüdasınca) konaklama yeri sağlanmakta idi. Bunlar yine olageldiği gi­
bi misafir edileceklerdi. Eğer menzilhâneye piyade3 tatar, çuhadar gibi ulaklar
inip de kalmak isterlerse, yem ve yiyecekleri menzilhânece karşılıksız sağlanma­
yacak, kendi paralarıyla raic değeri ile satın alacaklardı.

Şu durumda ülkede bulunan menzilhanelerin çoğu kamu malıdır. Bunların

onarım, bakım ve yapım giderleri ulaklar için yapılan masraflara eklenerek
halktan toplanmaktaydı. Bundan böyle kira sistemi benimsendiğine göre, men-
zilhaneyi devralacak olan “Kiracıbaşı* gerekecek onarım, hayvan, yem ve yiyece­
ği ve diğer giderleri alınacak kira parası ile karşılayacaktı. Bu giderleri için halk­
tan ayrıca bir akçe bile istenmeyecekti.

Menzilhâneleri kira ile yönetmek üzere menzilin bulunduğu her yerde vali,
kadı, mütesellim ve ileri gelenler birlikte güvenilir muktedir birisini "Kiractbaşı *
seçeceklerdi. Kiracıbaşıların başlıca görevleri, genç hayvanlar sağlayarak, ulakları
geciktirmeden gidecekleri yerlere ulaştırmaktı. Menzilhânelerde bulunan hay­
vanların çoğu kamu (Memleket) malıdır. Bir kısmı ise menzilcilerindir. Kamuya
ait olanların değerleri saptanarak senet karşılığı kiracıbaşılara teslim edilecek,
gereksinme karşılanmıyorsa zamanla sağlanması yoluna gidilecekti. Ulaklara ge­
reken kolaylık gösterilecek, karşılıklı anlayışla devlet işlerinin hızla yürümesi
amaç edinilecekti. Ulaklar da menzil hayvanlarını iyi kullanacaklar, zulmetme
yoluna sapmayacaklardı.
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

İki menzil arasındaki yol, önceden saptanacak, kaç saatlik mesafa ise, mah­
keme defterine geçirilecek ve saati yirmişer paradan ne tuttuğu önceden hesap­
lanacaktı. Böylece, anlaşmazlık çıkması önlenecekti. Ulaklara yem ve yiyecek
sağlanmışsa, değerleri normal piyasaya göre alınacak, fazla para istenmeyecekti.
Ulaklardan “M enzil avaldi”, *Sürücü bahşişi* gibi adlarla yasa dışı bir akçe bile
alınmayacaktı.
Ulak ve tatarlar veya menzil hayvanını kullanan bir başkası, bilerek hayva­
na zarar verir, ölümüne neden olursa, bedelini derhal ödemesi için yöneticiler
tarafından gerekli araştırma yapılacak, durum gerçeğe uygun biçimde İstanbul’a
bildirilecekti. Hayvanların telef olmasını Önlemek için gerekli bütün önlemler
alınacak, “bir bargire altmış vukiyeden /ö£/a^w'Â;” yüklenmeyecekti.
Altı ayda bir her menzilhanenin ne kadar masraf yaptığı hesaplanarak kira
ücretleri devlet tarafından karşılanacaktı.
Özetleyerek verdiğimiz Ferman suretinden de anlaşıldığı gibi bu düzenleme
ile “M enzilci* yerine “Kiracıbaşı39 adıyla anılan ve görevleri bakımından bir önce­
kiyle aynı durumda bulunan bu görevli, bundan böyle şehir yönetiminde sık sık
karşımıza çıkacaktır. Kiracıbaşılar da şehrin ileri gelenlerince seçiliyorlardı. Mu­
tasarrıf veya mütesellimin onayı alındıktan sonra seçilen kişi göreve başlardı.
Bazı kiracıbaşılar, yapmadıkları masrafları defterlere geçirirken, kimi yöneticiler
de adamlarını ücretsiz olarak menzilhâne imkânlarından yararlandırıyorlardı.
Kiracıbaşılık bir yıl süreyle sınırlandırılmıştı. Süresi biten yeniden seçilebi-
liyordu. Bu düzenleme öncesinde olduğu gibi seçilenler ölünceye kadar işi baş­
kasına devretmiyorlar, uzun süre sürdürüyorlardı. Öldüklerinde yerlerine geçe­
bilecek çocukları varsa görev onlara devrediliyordu. Kısacası menzil hizmeti be­
lirli ailelerin tekelinde idi. Örneğin, Ankara Sancağının menzilhânesini uzun yıl­
lardan beri yönetmiş olan Şeyh Mehmet Ağa, yeni düzenleme sonunda da
görevinde kalmış, uzun yıllar kiracıbaşı olarak çalışmıştı.
Kiracıbaşıların menzilcilerden en büyük farkları, ücretli bir memur olmaları
idi. Menzilciler, belli bir para karşılığında menzilhaneyi yönetmeyi üzerlerine
alıyorlar, fazla bir şey istemeyeceklerini taahhüt ediyorlardı. Halbuki, kiracıbaşı-
nın durumu böyle değildi. O aylıklı bir memurdu. Yapılan masrafların ve gelir­
lerin hesabını tutmakla yükümlü idi. Gelir giderden az ise aradaki fark halk ta­
rafından vergi olarak ödeniyordu. Kiracıbaşı’nın yardımcıları olarak her menzil-
hanede sürücülerle hayvan bakıcıları bulunuyordu. Bunlar da ücretle tutuluyor­
lardı.
Menzilhanelerin gelir ve giderleri altı ayda bir, kadı, kiracıbaşı yöneticilerin
hazır bulundukları toplantıda tutulan kayıtlara göre gözden geçiriliyor, mahke­
me defterine geçirildikten sonra bir sureti de tetkik için İstanbul’a gönderiliyor­
du. II. Mahmut’un konu üzerinde önemle ve ısrarla durması yüzünden, ilk za­
manlar soruna büyük özen gösterilmiş, aradan bir süre geçtikten sonra, işler yi­
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 77

ne alışılagelen eski duruma dönmüştür. Üstelik, yöneticiler menzillerin iyi işle­

yip işlemediğini denetlemek gerekçesiyle adamlarını görevlendirmişler, bunlar
için halktan yasa dışı “Devriye ücreti” alınmıştır.
Defterlerin incelenmesiyle ortaya çıkan bu olumsuz durum üzerine Sadra­
zam, yeni bir yazıyla menzil giderlerine gereksiz ve fazla masrafların eklendiği,
gelir-gıderlerin yeniden gerçeklere uygun şekilde yazılarak bildirilmesini istemiş­
ti. Bunun üzerine, her şehirde mevcut menzillerin işlediği kollar, bunun için ge­
reken “Bargir ve bir senede muhtaç olacağı mesarifi iktizâ edenlerden, marifet-ı şer’ ve
âyân-ı belde marifetiyle tahkik” olunarak yeniden yazılmış ve İstanbul’a gönderil­
mişti. Bu işlemin nasıl yapıldığını ve ne gibi giderlerin olduğunu iki örnekle be­
lirtmeye çalışalım. Bursa Menzilhânesi ile Ankara Menzilhânesi’nin 1825 yılı ge-
lir-giderlerine bakalım.
Şer’iye sicillerinden edindiğimiz bilgiler bu tarihte Bursa Menzilhânesi’nin
dokuz koldan oluştuğunu göstermektedir. Bu kollar, Bursa’ya 12 saat uzaklıkta
Mihaliç, 6 saat uzaklıkta Mudanya, aynı uzaklıkta Gemlik, 4 saat uzaklıkta
Kurşunlu, 10 saat uzaklıkta Yenişehir, 8 saat uzaklıkta İnegöl, 12 saat mesafede
Atranos ve 12 saat uzaklıktaki Kirmastı kolları idi. Buralar için bir yılda toplam
olarak Bursa Menzilhânesince 3711 bargir verilmiş, saat başına yirmişer para­
dan 15669 kuruş kira ücreti alınmıştı. Kiracıbaşı, sürücü ve diğer görevlilere
Ödenen aylıkla giderlerin toplamı ise 54500 kuruşu bulmuştu. Menzilhânenin
38831 kuruşluk açığı vardı. Bu, vergi olarak halktan alınacaktı.
Aynı yılda Ankara Menzilhânesini ele aldığımızda, üç koldan oluştuğunu
görüyoruz. 12 saat uzaklıkta Kalecik, aynı uzaklıkta Yahşihan ve 9 saat mesafe­
de Ayaş kollarım kapsamakta idi. Bu üç koldan altı ay içinde 4750, 5 kuruş ki­
ra ücreti alınmış buna karşılık 12797 kunış harcanmıştı. Altı aylık açık 8046, 5
kuruşu bulmuştu. Yılın kalan altı ayında da bu kadar açık vereceğini
düşünürsek, Menzilhânenin yıllık açığı 17.000 kuruşu bulmaktadır. Buna kiracı-
başına aylık 1000 kuruş üzerinden ödenen 12000 kuruşu da eklersek, yıllık gi­
der açığının 18200 kuruşu bulduğu ortaya çıkmaktadır. Halbuki burası kira ile
yönetilmeden önce, kiracı unvanını alan menzilci Şeyh Mehmed Ağa’ya 60000
kuruş ile verilmişti. Bu paranın tümü Ankara Sancağı dahilindeki halktan vergi
olarak alınmaktaydı. Görülüyor ki kira usulü ile bütün yolsuzluklara karşın, es­
kisinden daha az parayla menzil giderleri karşılanmaktadır. Bu da, halkın yara­
rına, bu işi geçim kaynağı yaparak servet edinenlerin ise zararına bir durumdu.
Aynı kişi bu olumsuz gelişmeye rağmen kiracıbaşılığı kabullenmiş ve uzun süre
bu görevde kalmış olduğuna göre, yeni uygulamada da kân azımsanacak gibi
değildi.
Nisan ı826’da Anadolu ve Rumeli'de bulunan bütün eyaletlere gönderilen
bir fermanla menzil kirasının saat başına yirmi paradan otuz paraya çıkanldiği­
ni görüyoruz. Gerekçe olarak, gönderilen defterlerin incelenmesinden, yirmi pa­
ranın az geldiği, bu ücretle menzil işlerini yürütmenin olanaksız olduğu gösteri­
78 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

liyordu. Kadı ve kiracıbaşıların da bu durumu dile getirdikleri, yirmi para ücre­

ti az gördükleri belirtiliyordu. Sözünü ettiğimiz 1824 tarihli fermanda söz konu­
su edilmiş olan konular tekrarlanıyor, vali, mutasarrıf ve mütesellimlerin menzil
hususuna dikkat etmeleri, hiç kimseye ücretsiz hayvan verilmemesi tenbihleni-
yordu.
Kasım 1827 yılında yayınlanan genel bir adalet fermanında menzilhâne ko­
nusuna geniş yer veriliyordu. Halka fazla yük olan menzilhânelerin kira ile ida­
re edilmesine geçildiği, ancak yarar sağlanmadığı vurgulanıyor, yöneticilerin eski
alışkanlıklarını sürdürerek, kendileri ve görevlendirdikleri kişiler için menzilhâne
beygirlerine ücret ödemedikleri gibi, zorla değişik adlarla halktan para almaya
devam ettikleri açıklanıyordu. Bu fermanda yer alan hususların yasa dışı tutum
ve davranışlarından vazgeçmek istemeyenlerin kulaklarına küpe edilmesi, doğru
yoldan ayrılmamaları sert bir dille isteniyordu.
Menzil beygiri kirasına 1830’da yeni bir zam daha yapılarak saat başına
ücret bir kuruşa çıkarılmıştır. Zama rağmen işlerin düzelmediği, şikâyetlerin
gün geçtikçe arttığı görülünce, 1832 de ülkede posta teşkilâtının kurulması yo­
lunda çalışmalar başlamıştır. II.Mahmut Sadrazam’a hitaben yazdığı yazıda, ha­
berleşme işlerinin yoluna konulmasını istemiş, bazı önerilerde bulunmuştu.
Bundan sonra Hassa Müşiri Ahmet Fevzi Paşa Üsküdar-İzmit arasında “Posta
taşımacılığı *Vıa geçilmesi için girişimlerde bulunmuş, atlı arabalarla posta taşıma­
cılığı Ekim 1834/de başlamıştı. Başarı elde edilmesi üzerine İstanbuKEdime ara­
sında posta teşkilâtının kurulması kararlaştırılmış, halkın mektuplarını, emanet­
lerini devletinkilerle birlikte taşıyacak bir posta teşkilâtının kurulması gündeme
getirilmişti. Serasker Hüsrev Mehmet Paşa’nın önerisiyle menzilhâneler posta
teşkilatına çevrilmeye başlanmıştı. Tanzimat’ın ilânından sonra İstanbul-Edime,
İstanbul-İzmir arasında Öncelikle ve diğer vilâyetlerle başkent arasında zamanla
posta teşkilâtı kurulunca, menzilhâneler kapanmış, kurum böylece tarihe karış­
mıştır147.

147 Burada sözkonusu ettiğimiz gelişmeler, “Posta Teşkilât! Kurulmadan önce Osmanlı İmpa­
ratorluğunda Menzilhâne ve Kiracıbaşıhk” başlıklı bildirimizden özetle aktarılmıştır. Bkz.
V IIl.T ü r k T a rih K on gresi (Ankara 1981), C.II, s. 135 vd.
 Kadılık Kurumu ve Targı

Kadı veNaib
Kentlerin toplum yaşantısında etken oluşlarının önemli bir nedeni, yargıla­
ma işlerinin buralarda yapılmakta oluşudur. Özellikle Osmanlı yargıcının (Kadı­
nın) yargılama ile birlikte, yönetim, ekonomi ve sosyal yaşantının bütünüyle il­
gili geniş yetkilere sahip olması, onu şehrin enönde gelen kişisi yapmaktadır.
Devrinin deyimiyle “Ehl-i şer” denilen kadı ve mahkeme görevlilerinin yerleştik­
leri görev yaptıkları, mahkemenin kurulduğu yer “K aza ” 6\yç. adlandırmaktadır.
İdari bir birim olmaktan çok, yargı merkezi olan şehirlerin bütünü eyalet mer­
kezi, sancak merkezi olmaları yanısıra "K o za * diye adlandırılmalarının nedeni
budun Örneğin Tanzimat öncesinde Anadolu Eyaletinin merkezi olan Kütahya
şehri, aynı zamanda adalet işlerinin görüldüğü yer olduğu için kaza diye de ni-
telendirlmekte idi. Bu durum Anadolu’nun bütün şehirleri için geçerlidir.

Tanzimat’tan sonra “K aza” sancaktan sonra gelen bir idari birim adı ol­
muş, günümüze kadar bu niteliğini korumuştur. Bu durumu gÖzÖnünde tutma­
lı, adli bir birim olan “K a za” ile, sonradan oluşturulan idari kazayı birbirine ka-
rıştırmamaîıyız.

Osmanlı İmparatorluğu’nda hukukla ilgili bütün sorunlar,İslâm hukukunun

öngördüğü kurallar çerçevesinde şeriat mahkemelerinde görüşülüp sonuçlandı­
rılmakta idi. Tanzimat’ın ilân edildiği ı839’dan birkaç yıl sonrasına kadar bu
kurum dışında “haklaştırma” işleminin yapıldığı yetkili başka bir kuruluş yoktu.
Bu mahkemelerde yalnız kişiler arasındaki anlaşmazlıklar değil, şehir ve kasaba­
ların belediye işleri, ahm-satım işlemleri, vekâlet, veraset gibi geniş kitleleri ilgi­
Öo T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

lendiren güncel yaşantının ayrılmaz bir parçası olan işlerin yanısıra, hükümet
merkezinden gönderilen emir ve fermanların halka duyurulması, vergilerin dağı­
tımı gibi işler de yapılmakta idi. Bunun için Osmanlı kadısının görev ve yetkile­
rini, çalışma biçimini ayrıntılarıyla bilmeden şehrin sosya-ekonomik yapısını or­
taya koyma olanağımız yoktur. Ne var ki, başlıbaşma incelenebilecek boyutlarda
olan bu konuyu olanaklarımız ölçüsünde ele almakla yetineceğiz.
Osmanlı ülke yönetimi iki ana Öğeye dayanmakta idi. İlki ordu, İkincisi ise
adalet kurumu idi. Ordu ile yönetim içiçe geçmiş durumda bulunuyordu. Kla­
sik dönemde yönetimle yargı’yı birbirinden ayrı iki kurum olarak ele almak ol­
dukça zordur. Kadının yöneticelerinin yanısıra bazı yönetim işleriyle doğrudan
doğruya ilgilendiğini biliyoruz. Ayrıca, yöneticileri denetleme yetkisine de sahip­
ti. Ancak 17. ve 18. yüzyıllarda birçok kurum ve kuruluşta yer alan değişmeler
adalet örgütüne ve kadılığa da yansımış, 19. yüzyılın başlarında yargı ile yöne­
tim işleri hemen hemen bütünüyle birbirinden ayrılmaya başlamıştır. Tanzimat
öncesinde Osmanlı kadısı gerçek bir "hâkim ” (yargıç) durumuna gelmiştir.
Olageldiği gibi bu dönemde de kadıların yetiştikleri kurum medreselerdi.
İstanbul’un almışından sonra hızla gelişen medreseler, ülkenin her tarafına ya­
yılmış ve ilk dönemlerde işinin ehli bilgili kimselerin yetişmesinde etken olmuş­
lardı. Çok geçmeden kurumda bozukluklar ve aksaklıklar ortaya çıkmış, 16.
yüzyılın ikinci yansından başlayarak kötüye gidiş iyice görülmeye başlamıştır.
Düzeltme girişimleri olmuşsa da sonuç alınamamıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda di­
ğer kuruluşlarda başlayan çöküş, medreseleri de gittikçe hızlı bir biçimde etkisi
altına alarak, etkinliğini yitirmesine yol açmıştır140.

Özellikle III. Selim, giriştiği yenilik hareketlerinde medreselere de yer ver­

miş, ulemanın içinde bulunduğu durumu düzeltmek için bazı önlemler almıştır.
Ulema sınıfının önde gelenleriyle yaptığı toplantılarda kadı ve naiplerin durum­
ları görüşülmüş, Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin düşünceleri alındıktan son­
ra yapılması gerekenler bir fermanla ilgililere bildirilmişti. Bu fermanda kadılar­
la naiplerin halka yaptıkları kötülüklerin giderilmesi ve yargı işlerinin düzene
konulması istendikten sonra; arpalıkların iltizâm yolu ile değil emanet usulü ile
yeterli ve insaflı naiplere verilmesi, hasta ve ihtiyar kadılar dışındakilerin naip
atamayarak doğrudan doğruya görevleri başına gitmeleri, bilgisiz ve yetersiz
kimselerin kadı atanmamaları, sınavı başaran kimselerin görevlendirilmeleri bil­
dirilmekte idi. Ayrıca halka baskı ve eziyet yapanların isimlerinin kadı defterle­
rinden silinerek haklarından gelinip, yerlerine uygun olanlarının atanmaları da
emrolunmaktaydı.

H8 Osmanlı İlmiye Sınıfının ve kadıların içine düştükleri durum genel çizgileriyle İ.Hakkı
Uzunçarşılı tarafından ele alınmıştır. Bkz. O sm anlı D evletin d e İlm iye T eşk ilatı, T T K , Ankara
1965. Aynca Doç.Dr. Yücel Özkaya, O sm anlı İm paratorlu ğu n da  yân lık, Ankara 1977 konulu
eserinde ı8.yy sonlannda kadı ve naiplerin kanştıklan olaylar ve yaptıkları yolsuzluklarla ilgili bel­
gelerin bir kısmım vermektedir (s.49-52).
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 8ı

Padişah tahta geçtikten kısa bir süre sonra yayınladığı bu fermanın yanısıra
şeyhülislamlığa bilgili, güvenilir birisini getirmek istemiş, yaptığı ilk toplantılar­
da görüşlerini beğendiği Hamidîzâde Mustafa Efendi’yi 17 Ekim 1 7 8 9 ^ bu
göreve atamıştır. Hamidizade, İstanbul’da kendinden önce şeyhülislâmlık, kadı-
askerlik yapmış bazı kimseleri arpalıklarına göndermekle işe girişmiş, ulemayı
sindirmişse de sert ve dürüst tutumu, kendisine karşı bir cephenin oluşmasına
yol açmıştı. Sadrazam Koca Yusuf Paşa’nın da işe karışması ile atandıktan bir
buçuk yıl sonra görevden alınarak Manisa’ya sürüldü. Yerine ikinci kez bu
göreve Dürrîzâde Mehmet Arif Efendi getirildi. Onun padişah’a sunduğu bilgi­
ler doğrultusunda Nisan i793’te yeni bir ferman yayınlanarak ilmiye’de yapıla­
cak düzenlemeler açıklanmıştı. Kadıların bilgisiz ve yetersiz oldukları, yönetici­
lerle işbirliği yaparak halka zulm ettikleri, yasa dışı vergi ve harç aldıkları vur­
gulandıktan sonra alınacak önlemlere yer veriliyordu. Görevini kötüye kullanan-
kadıların işlerine son verilmekle yetinilmeyip, haklarında gelineceği, arpalık sa­
hipleriyle birlikte naiplerin de cezalandırılacakları, atanma ve görevlendirmeler­
de daha dikkâtlı ve titiz davranılacağı, sınavsız hiçkimseye “mülazemet* verilme­
yeceği, kadı atanmayacağı gibi konulara yer veriliyordu149. Ancak, ferman yayın­
lamak, yasal bazı düzenlemeler yapmakla yüzyıllardan beri edinilmiş kötü alış­
kanlıkların önünü almak mümkün olmuyordu. Mayıs 1795, Ocak 1798 ve niha­
yet, Mayıs 1802’de ard arda çıkarılan emirlerde hemen hemen aynı konulara
yer veriliyordu. Son fermanda özetle şu konulara değinilmekteydi: Kadı ve naip­
lerin görevli bulundukları yörenin ileri gelenleriyle anlaşarak, merkezden gönde­
rilen yöneticelere karşı tavır takındıkları, bazı bölgelerde bunların kışkırtmaları
sonunda ayaklanmalar çıktığı görülmektedir. Bunun önüne geçmek için; kadıla­
rın yönetim işlerine karışmamaları yalnız adaleti ilgilendiren konulara eğilmeleri
isteniyordu. Bu görüş doğrultusunda Sadrazam’da gerekli uyanlarda bulunmak­
tan geri kalmıyordu. Ankara kadısına hitaben gönderilen sadrazam mektubun­
da, yörede güvenliğin bozulmasında kaza ileri gelenleriyle kadıların anlaşarak
diledikleri gibi hizmet vermeyen âyânları, mütesellimlere danışmadan görevden
alıp yerlerine istediklerini seçtikleri belirtiliyordu. Bunun hoşnutsuzluğun artma­
sına yolaçtığı, düzenin bozulduğu, giderek hükümet temsilcisi olan mütesellim­
lerin *.Mahkeme muhzırları" durumuna düşürüldüğü açıklanıyordu. Olup bitenin
önünü almak ve bölgede içgüvenliği sağlamak için kadıların şer’i işler dışında,
güvenliğin sağlanması, eşkıya ve zalimlerin yakalanmaları gibi şeylere karışma­
maları gerektiği önemle emrediliyordu. Bundan böyle yönetim işlerine karışan
kadılara gerekli cezalann verileceği de hatırlatılıyordu 15°.
III. Selim, ilk kez açıktan açığa yürütme ile yargı işlerini birbirinden ayır­
mak istemiş, ancak yüzyıllardan beri süregelen uygulama ve alışkanlıkları yıka-
mamıştır. Diğer alanlarda da olduğu gibi kadılık kurumunda gerçekleştirmek is­

149 İ.Hakkı Uzunçarşılı, O sm an lı D evletin d e İlm iye T eşk ilâtı, s.255-257.

150 A n k ara Ş r .S c .l 9 6 /belge 152 (Ferman sureti). Aynca L ü tfî, I, s.ıö s’te Tokat Kadısının
yönetime karışmaması için uyarıldığım yazmaktadır.
F6
82 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

tediği yenilikler, tahttan indirilmesiyle son bulmuş, yeni Padişah II.Mahmut, bir
süre işleri oluruna bırakmak zorunda kalmıştır. Ancak Ağustos ı8 i5 ’te yayınla­
dığı bir “Adalet Fermanı^nda kadıların içinde bulunduğu duruma da yer vermiş,
konu yeniden gündeme getirilmiştir.

Padişah geleneksel bir anlatımla amacının halkın refah ve huzurunu sağla-

mak olduğunu belirtmekte idi. Daha sonra ülkenin içinde bulunduğu duruma
değiniyor, özellikle kadı ve naiplerin sebep oldukları yolsuzluklar üzerinde du­
ruyordu. Kadıların alu ayda bir düzenlenen vergi dağıtım defterlerine “ Tevzi’
Defterlen’nz “Harc-ı defter ve imza " adı altında toplam giderlerden kuruş başına
birer para almaları, bunun dışında çeşitli adlarla kendileri için ek yapmamaları
gerekirken buna uymadıklarını belirtiyordu151.
Gerek bu tür genel emir ve fermanlar gerekse diğer belgeler, kadı ve naip­
lerin neden oldukları olaylar hakkında bize ayrıntılı bilgiler vermektedir. Kadıla­
rın “hediye”, "bahşiş” ve benzeri adlarla kendileri için çok miktarda parayı kural
dışı vergi dağıtma defterlerine eklediklerini görmekteyiz. Öyle ki sancaklarda altı
aylık giderlerin hesaplanmasında kadı payı kuruşta bir para oranı göz önünde
tutularak yöresine göre iki bin, üç bin, nihayet dört bin kuruş olması gerekir­
ken, beş bin, sekiz bin, on beş bin, on sekiz bin kuruşa kadar “Harc-ı defter” ek­
lendiğini incelemek üzere İstanbul’a gönderilen kayıtlardan anlaşılıyordu.
Bunun dışında dönemin kadıları, gördükleri dâvalardan da rüşvet alarak
haksızı haklı, haklıyı haksız gösterdikleri gibi bazen de haklı çıkardıklarından da
“Mahsul-t def ” ya da “Resm-ı def” adı altında para aldıklarını saptamış bulunuyo­
ruz. Elli kuruşluk bir ilâm harcını bile gerektirmeyen dâvadan yüz elli, iki yüz
kuruş aldıkları, suçlu görülenden alınması gereken para cezasının her kuruşun­
dan bir para harç alınması lazım iken beşer altışar para alındığı gibi, eğer birisi
diğerini “Alacağım vardır11 diye haksız yere şikayet etmiş ve mahkemede bu an­
laşılmışsa bu kez hiç suçu yokken şikâyet edilenden “Resm-i def” adı ile harç
alındığı sık sık görülen olaylardı.
Öte yandan askeri ve sivil kimselerin ölümlerinde terekeleri yazılırken, borç­
ları ödendikten sonra geri kalan toplam gelirinin bin kuruşundan yirmi beş ku­
ruş oranında “ Ücret-i kassamiyye” ve “Kâtibiyye” ile “Huddamiyye”den başka bir
ücret alınmaması gerekirken kadıların çeşitli adlarla kendileri için ayrıca para
aldıklarını görüyoruz. Sivas sancağının merkez kazası naibi, Mustafa Efendi, bu
yolla halktan kural dışı 13681 kuruş aldığını itiraf etmek zorunda kalmıştı152.
Ayrıca kadıların ölenlerin terekelerinden çok ucuza eşya satın aldıkları anlaşıldı­
ğından, adalet fermanlarıyla kadı, naip, mahkeme kâtipleri ile muhzırların tere­
kelerden mal ve eşya satın almaları yasaklanıyordu. Yine küçük yaşta varis bıra­
karak ölenlerin çocukları için atanan * Farillerden dolayı " Veraset hücceti hara*

151 An kara Şr.Sc.216/belgc 171 .

152 Sivas Şr.Sc. I9/S.56.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 83

alınmakta idi. Terekenin durumuna göre üç yüz, beş yüz, bin beş yüz kuruş ka­
dar ücret alındıktan sonra iki ay geçer geçmez vâsi bir töhmetle azledilip yerine
diğeri atanıyor, bu vesileyle yeniden terekeden harç alınıyordu. Her yıl yetim
malının muhasebesi yapılırken “Harc-ı muhasebe” adı altında gereğinden fazla
para alınıyordu ,53.
Dönem kadılarının yaptıkları yolsuzluklar sadece bunlar değildi. Kendi ad­
larına küçük yörelere atadıkları naipleri sık sık değiştirerek yerlerine yenilerini
gönderiyorlardı. Böylece yeniden görevlendirme imiş gibi göstererek her birin­
den ayrı ayrı kural dışı para alıyorlardı. Yine adaletin gözetimine bırakılan yerel
yöneticilerin seçilmelerine karışıyorlar, dilediklerini ileri gelenlere benimseterek
rüşvet karşılığında âyân, muhtar veya voyvoda olarak seçtirebiliyorlardı. Güzel-
hisar naibi Mehmet Lütfullah Efendi, halktan usulsüz olarak vergi topladığı gi­
bi, para ile voyvoda tayin ettirdiği ve benzeri "daha nice uygunsuz hareketlerde bu­
lunduğunum Ankara’ya sürülmüştü154.

Tokat naibi Ali Rıza Efendi, öteden beri emirlere aykırı davranışlarda bu­
lunduğu, şeriatın gereklerinine uymayarak halkı yönetime karşı ayaklandırdığı
ve benzeri çirkin hareketlerde bulunduğu; müslüman, hıristiyan herkesin yakın­
malarına neden olduğu gerekçeleriyle görevden alınmıştı155.

Çoğu zaman yöneticilerin adalet işlerine kendi çıkarları doğrultusunda ka­

rıştıklarını da görüyoruz. 17. yüzyıldan beri taslanan bu tür davranışlar incele­
diğimiz dönemde de devam etmekte idi. Kayseri ve Bozok sancakları mutasarrıfı
Vezir Ali Paşa divânında toplanan mahkeme kurulunda (Meclis-i şer’de) yapılan
bir satım işlemi kaydının altına kadı daha sonra Ali Paşa’mn zoru ile işlemin
gerçekleştirildiğini, satımın yasal olmadığını yazmak gereğini duymuştul56.

Bütün bu olup bitenleri yakından bilen II.Mahmut, öteki kurumlar yeni

baştan düzenlenirken, kadılığı da ele almaktan geri kalmadı. Göreve geldikten
hemen sonra kadı ve naipleri doğru yola getirmek için büyük çaba gösterdi. Sık
sık yayınladığı emirlerle onların nasıl hareket etmeleri gerektiğini bütün açıklığı
iie ortaya koydu. Fakat bu yolda başarı elde edemediğini görünce son çare ola-

İ3) Adalet Fermanında bu konuda geniş bilgi bulunmaktadır. Bir sureti Ankara Şr.Sc. 216 /
belge ^ ı ’ dedir. A yrıcaT ak vim -ı V e k a y i, defa 93 ve i 5 i ’de konu ile ilgili bilgi verilmektedir.
154 A nkara Şr.Sc. 235 /belge 225.
155 H.Cinlioğlu, O sm an hlar Z am an ınd a T o kat, III, s.75.
136 K a y se ri Şr.Sc. I85/S.99. Kayseri ve Bozok Sancaklarının mutasarrıfı vezir Ali Paşa’nm di­
vânında akdolunan Meclis-i ŞerMe Güpgüpzâde Bekir Ağa’nm kardeşi Esseyid Elhac Mustafa
Efendi ve Mehmed Ağa adlı kimselerin mülkleri olup vakfettikleri bahçenin bir kısmım Kethüda-
zâde Esseyid Ahmet A ğa’ya satıyorlar (Şubat sonu 1814). Kadı Şahzade, daha sonra bu satış tuta­
nağının (Hüccet-i Şer’in) altına şu kaydı koyuyordu: “Devletlu Âli Paşa Hazretlerinin emr ve
.
cebr ve kerhîyle işbu hüccet-i şer*iye verilmiştir. Âmel ve itibâr olunmaya Cebr ve kerh hu-
.
sus-ı mezkûrde zahirdir İşbu hüccet tarafımızdan t*la olunmuş ise de Alî Paşa hazretlerinin
rey 'le cebri ve kerkiyle husus-x mezkûrde cebr ve kerh zahir ve mümayandır”.
84 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

rak bir yeni yasa ile adalet örgütünün yöneticilerini yola getirmeye çalıştı. “7 a-
nk-i ilmîyye'ye dair Ceza Kanunnamesi” (İlmiye sınıfına ait ceza yasası) adı altında
hazırlattığı yasayı Tanzimat'ın ilânından bir yıl kadar önce yürürlüğe koydu.
Mayıs sonları 1838’de basılarak birer nüshası bütün eyaletlerle sancak merkezle­
rine gönderilen bu kanun, özellikle yukanda kısaca değindiğimiz yolsuzlukların
Önünü almak için hazırlanmıştır. III. Selim döneminde yayınlanmış fermanlarda
yer alan hükümlerin bir çoğunu kapsadığı gibi, yeni ilkeler de getirmiş bulun­
maktadır.
Özellikle rüşvet ile mücadele etmek üzere hazırlanmış olduğundan
hükümlerinin çoğu bu konuyla ilgilidir. Rüşvet, hatır ve gönülle kadı ve naip
atanması durumunda verilecek cezalara yer verilmiştir. Ayrıca atanmalarda
gözönünde tutulacak ilkeler, naip olmak için yapılacak sınavda uyulacak kural­
lar ve benzeri konular da yasada yer almış bulunmaktadır. Bir süre sonra kanu­
nun eki çıkarılmış, uygulamada karşılaşılan güçlüklerin giderilmesine çalışılmış­
tır. Kanunun yürürlüğe girmesinden önce naiplik görevi almış olanların yeniden
sınava alınmamaları, haklarının saklı tutulması bu ekle sağlanmıştır157.

III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinde kadıların içinde bulundukları genel

durum ve alınan önlemlerle ilgili verdiğimiz bu bilgiler ışığında, kurumun işle­
yişini, kadıların atanma görev ve yetkilerini, mahkemelerin çalışma biçimini be­
lirleyecek olursak yargının yönetimle, halkla ve şehrin sosyo-ekonomik yapısıyla
olan bağlantısını daha iyi görmüş olacağız.

Osmanh İmparatorluğunda kadılık kurumu kazaskerlere, kazaskerler de

sadrazamlara bağlı idi. Atanmaları kazaskerlerin arzı üzerine Padişah tarafından
verilen “Berat'la olurdu. Başlangıçtan beri İmparatorluk Rumeli ve Anadolu ka­
zaskerlikleri olmak üzere iki ana bölüme ayrılmış, bu yıkılışa kadar sürmüştür.
Rumeli yöresi kadıları Rumeli kazaskerine, Anadoludakiler ise Anadolu kazaske­
rine bağlanmıştı. Osmanlı Devletinin kuruluşu sırasında en büyük kadılık Önce
İznik, sonra Bursa kadılığı idi. İmparatorluk haline gelindiğinde İstanbul başşe­
hir olmanın yanısıra kadılık bakımından da en büyük kaza olma niteliğine ka­
vuşmuştu. İstanbul kadılığı bu mesleğin en üst basamağına çıkmış olanlara ve­
rilmekteydi. Edime, Bursa, Filibe, Sofya, Selânik kadılıkları X V. yüzyılda Mev-
leviyet derecesinde büyük kadılıklardı. İmparatorluk genişledikçe başka yerler de
bu dereceyi almışlardı. ıg.yüzyılın başlarında İzmir, Diyarbakır, Ayın tap, Ma-
raş, Trabzon, Erzurum, Ankara, Konya, Kütahya, Tokat, Kayseri gibi şehirlerin
kadılıkları mevleviyyet grubunda yer almaktaydı. Buralarda doğrudan doğruya
görev yapmak yerine kadılar, yerlerine naiblerini göndermekte idiler. Bir yıllık
süre ile naipler vekil olarak hizmet görüyorlardı.

157 Bu kanunun eski yazı metni ile geniş bir özeti için bkz. “Tanzim at’ın ilânı sırasında Os-
manlı İmparatorluğunda Kadılık Kurum u ve 1838 tarihli Tarik-i İlmiyye’ye dair C eza Kanunnâ­
mesi” adlı yazımız. D T C F T a rih A raştırm aları D ergisi, C X IV , s. 139-161.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

Anadolu şehirlerinin birçoğu “Arpalık” olarak mazul kazaskerlerle ulemaya

verilmekte idi. Bunlar da naiplerini göndererek, ya da şehirde bulunan birini
naip atayarak adalaleti yerine getirmeye çalışıyorlardı. Arpalık olan kazaların
naipleri yeterli olmadıklarından, kendilerinden yakınmalar gittikçe artıyordu.
Birkaç Örnekle Tanzimat öncesinde naiplerin nasıl atandıklarını belirtmeye çalı­
şalım.
Ankara kazasının adalet işleri eski şeyhülislâmlardan Yasindzade Esseyid
Abdülvehhâb Efendi’ye verilmişti. O da İbrahim Efendi adlı birisini naib olarak
görevlendirmişti158. Uzun yıllar kaza Abdülvehhâb Efendinin uhdesinde kalmıştı.
1833’ten itibaren ise Anadolu Kazaskeri Abdülkadir Bey’e arpalık olarak verili­
yor o da 1833 Nisanı sonundan itibaren devraldığı bu görevi naibi Mehmed
Nafı Efendi’ye veriyordu,59.
Kayseri kazası Mustafa Asım Efendiye (Şeyhülislâmlığı birinci defa 1817-
1818, ikinci defa 1823-1825) arpalık olarak verilmişti. Naip olarak müdderisler-
den Esseyid Mehmed Said Efendi’yi atıyordu (1832 Ocağından itibaren100.) Ay­
nı kazaya 1834 Nisanı ortalarında eski Rumeli kazaskeri Mehmed Seydüllâh
Efendi tarafından yine müderrislerden Ali Raif Efendi’nin naib olarak atandığı­
nı görüyoruz161Örnekleri çoğaltabiliriz. Konya kazası arpalık olarak Şeyhülis­
lâmlardan Dünizâde Abdullah Efendi’nin uhdesinde idi. O da 1828 Ocağı son­
larından itibaren naipliğini kadılardan Ali Efendi’ye veriyordu162.
Mevleviyet derecesindeki Bursa kazası Mehmet Nurullah Efendi’nin
üstünde idi. Buranın naipliğini kadılardan Ahmet Nazif Efendi’ye vermişti. An­
cak kendisi İznik’te kadılık yapmakta olduğundan, yerine bir başkasını naip ola­
rak göndermekte idi,û3.
Son bir örnek te Sivas’tan veriyoruz. Sivas kazası 1838 yılında “ber vech-i
manszb” Mehmed adlı birisinin tasarrufunda idi. Kendisi görevi başına gitmiyor,
naib olarak Ahmed Reşit Efendi’yi yolluyordu m . Görülüyor ki Türkiye sınırlan
içinde kalan şehirlerin çoğu naiplikle yönetilen mahkemelere sahiptiler. Bunun
doğurduğu olumsuz sonuç üzerinde aynca durulacaktır.
Osmanlı İmparatorluğunda XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar kadıların
yönetim işleriyle birlikte yargı işlerine de baktıkları bilmektedir. Ancak bu tarih­
ten başlanarak şehir ve kasabaların güvenlik işleri timar köylerindeki gibi san-

,s* A nkara Şr.Sc. 235 /belge 15.

ıs* A n kara Şr.Sc. 236 /belge 16.
160 K a y se ri Şr.Sc. 197/s. 3 Ö.
161 K a y se ri Şr.Sc. 198/36.
162 Bursa Şr.Sc.B 303 /s. 1.
KO Aynı belge.
16î Aynı belge.
164 Sivas Şr.Sc.I9/S.79.
86 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

cakbeylerine bırakılmaya başlanmıştır. Böylece sancak biriminin merkezi olan

şehrin yönetim işleri ve güvenliği doğrudan doğruya sancakbeyinin denetimine
girince kadının bağımsız ve Padişahı temsil eden adlî-idarî yetkileri daralmış,
gücü azalmaya başlamıştır165. Bu durum 17. ve 18. yüzyıllarda gittikçe belirlen­
miş ve sözünü ettiğimiz dönemde, kadılar veya onların yerini almış bulunan na­
ipler, adalet işleri dışında hemen hemen hiçbir işle doğrudan doğruya ilgilene-
mez duruma düşmüşlerdi. Özellikle önemli büyük şehirlerin kadılıkları ulema­
dan kimi ünlü kişilere c<Arpalık* olarak verilmeye başlanınca, buralara gönder­
dikleri naibîerin bilgisiz ve beceriksiz oluşları kurumun etkinliğini yitirmesinde
en büyük etken olmuştur. Öte yanda çoğu yerde naiplerin yerel güçlerle işbirli­
ği yaparak hükümet temsilcisi yöneticilere cephe almaları ve halkı yer yer bun­
lara karşı ayaklandırmaları gibi olaylar yüzünden, yönetim işlerine karışmama­
ları için önlemler almayı zorunlu kılmıştı. Örneğin 1802 yılında Ankara kadısı­
na Sadrazamın gönderdiği bir mektupta konuya değiniliyordu. Mektuba göre,
Ankara sancağında şekavetin eksik olmayışının nedenleri arasında şimdiye kadar
kaza ileri gelenlerinin kadı ile anlaşarak dilediklerince davranmayan ayanlan,
mütesellimlere danışmadan görevden alıp, yerlerine istediklerini seçmeleri, hoş­
nutsuzluğun artmasına ve yörede düzenin bozulmasına yol açmış, giderek
mütesellimIeri “Mahkeme muhzırları” durumuna düşürmüştür. Sancaktan eşkıya­
nın çıkarılması ve güvenliğin sağlanmsı için kadılann şeriat işleri dışında yöne­
tim ve güvenlik işlerine karışmamaları, ileri gelenlerin de mütesellimlere itaat et­
meleri gerektiği bildiriliyordu. Bundan böyle mütesellimlerin işlerine karışanlara
şiddetli cezalann verileceği de hatırlatılıyordu166.

Tokat kadısı, voyvodanın güvenliği korumakla görevlendirdiği adamları ile

birlikte kendisinin muhzırlanndan birisinin de “Kol gezme”â t görevlendirilmesi
için izin istemişti. Bu isteği halktan para koparmak amacına yönelik olarak de­
ğerlendirilmiş ve verilen cevapta, şeriata uygun olarak dâva görmek dışında
yönetim işlerine karışmaya kalkışırsa hakkından gelineceği bildirilmişti167.
Görülüyor ki yargı işi dışında naiplerin yönetime kanşmamalan için hükümet
gerekeni yapmaktadır. Ancak yüzyıllardan beri içiçe geçmiş bulunan yargı-
yönetim-güvenlık ve benzeri toplumsal hizmetlerde etkin yer almış olan kadıları
birden bire saf dışı bırakmak kolay olmamıştır. Özellikle Yeniçeri Ocağının kal­
dırılmasından sonra şehirlerde güvenliğin korunması, ekonomik hayatın yeniden
düzenlenmesi için yeni Önlemler alınmış, ihtisap nazırlığı, defter nazırlığı, san­
dık eminliği gibi yeni kurumlara yer verilerek, mahkemede görülen işlerin
büyük bir kısmı buralara aktarılmıştır.
Dönemin kadıları, yargı işi dışında vergilerin dağıtımı, dağıtım defterlerinin
düzenli tutularak altı ayda bir hükümet merkezine gönderilmesi, esnaf şeyhleri­

165 M .Akdağ, T ü rk iye n in İktisadî v e İçtim aî T a rih i, II, s.73.

166 A n kara Ş r.S c .l 96 /belge 152.
167 L ü tfi, I. s.165.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 87

nin, âyân, muhtar gibi görevlilerin seçilmelerinde etkin olduklarını görüyoruz.

Kadının ilâmı olmadan veya c-nun mahkemede tutturduğu sicile kayıt yaptırıl­
madan hiçbir işlem geçerli sayılmıyordu. Şehir yaşamasının ayrılmaz bir parç&s-
olan vakıf kurumunun bütün işlemleri de kadımn bilgisi dahilinde yapılmakta
idi. Miras dağıtımı, tereke sayımı, vasi tayini, alım satım senetlerinin kayda ge­
çirilerek onaylanması, devlet hâzinesine teslim edilmek üzere toplanıp ilgililere
verilen vergi gelirleriyle diğer paralar için tutanak tutulması ve benzer: noterlik
işlerine de kadılar bakmakta idiler. Onların bütün görevlerini, burada saymak-
tansa diğer kurum ve kuruluşlar anlatılırken, kadılarla ilişkilerim belirtmeye
özen gösterdiğimizden şimdilik bu kadarı ile yetiniyoruz.

İncelediğimiz bu denemde artık genel olarak kadıların yerine geçmiş olan

naiplerin şehir merkezlerinde birer konaklan bulunuyordu. Bu konaklarda hiz­
metçiler, kethüdalar ve çuhadarların görev yaptıklarını görüyoruz. Kadı
kethüdaları bugünkü anlamı ile Özel kalem müdürlerinin hizmetlerini görüyor­
lardı. Bunlara şehir halkı mahkeme gelirleri dışında vergi olarak para ödemek
zor anda idi. örn eğin Ankara’da 1826 yık ikinci vergi taksiöine kadının
kethüdası için 200 kuruş, hademeleri için de ayrıca 200 kuruş eklenm iştiî68. Ç u ­
hadarlar daha çok mahkeme dışında kalan ve kadının ilgilendiği işlerin yerine
getirilmesinde görevli kimselerdi. Örneğin yol tamiri için kadının müraselesini
köy imamına çuhadan götürüyordu. Çuhadar ayrıca mütesellimin adanılan ile
birlikte yapılan onarımı denetlemeye de gidiyordu. Böylece hizmet akçesinden
kendisi ve kadı için pay alıyordu169.

Kadıların şehir halkı ile ilişkileri oldukça fazla idi. Gerek şehir yönetiminde
görevli olanlar gerekse şehirli dediğimiz halkın sıkıştıkça ve haksızlığa uğradıkça,
başvurdukları ilk kişi adaleti yerine getirmekle görevli kılınmış olan kadılardı.
Bunun yanısıra hükümet-halk ilişkilerinde de onların önemli bir yer tutmakta
olduklarını belirtmiştik. Özellikle halkı yöneticilerle sık sık karşı karşıya getiren
ve birçok olaylara, ayaklanmalara yol açan vergilerin dağıtımı ve toplattınlma-
sında kadılara düşen görev büyüktü. Şehrin ileri gelenleriyle birlikte senede iki
defa sancakların giderlerini saptayıp mahkemede adaletli bir şekilde dağıtımını
sağlamada diğer yöneticilerle birlikte kadıları, dürüst davranmaya sevketmek
için gerekli önlemler alınmak istendiği halde olumlu sonuç alınamamıştır.

Mahkemelerin işleyişi ve Mahkeme Görevlileri

Kadı veya naiplerin Önde gelen görevleri haklaştırma idi. Konumuzu oluş­
turan şehirlerin bütününde bulunan şeriat mahkemelerinde İslâm hukukunun
gereklerine göre haklı ile haksızı ayırmak görevi kadıların (hâkimlerin) idi. Bu iş
günümüzde olduğu gibi, o devirde de *Mahkeme” denilen bir dairede gorülüyor-

168 A n kara Şr.Sc. 224 /belge 117.

169 A n kara Şr.Sc. 196 /belge 95-96.
88 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

du. Bazı özel durumlar dışında “Meclis-i şer* denilen yargı kurulu burada topla­
narak görevini yapıyordu.
Mahkeme binasının bakım ve onarımı ya bir vakfın gelirleriyle veya sancak
halkı tarafından ödenen vergilerle karşılanıyordu. Vergi dağıtım defterleri de
(Tevzi Defterleri) sık sık "Mahkeme iamiriyesi* adı ile geçen giderlerin olması bu­
nu doğrulamaktadır. Bazı yerlerde ise bu giderler vakıflar tarafından karşılanı­
yordu. Örneğin Kayseri*de bulunan “Mahkeme-i şer'iye” Nevşehir’deki Damat İb­
rahim Paşa evkafına bağlı idi. Mahkeme binasının kullanılmayacak derecede
harap olduğu, sancak mutasarrıfı ve naib tarafından İstanbul’a bildirilmiş­
ti.Müfettiş gönderilerek yerinde inceleme yaptırılmış, binanın onarılmasına karar
verilmişti. Vakıf yöneticisi olan ve Nevşehir’de oturan Ömer Tahir Bey’e bina­
nın onanmı için emir gönderilmişti170.

Osmanlı İmparatorluğumda başlangıcından beri şeriat mahkemelerinde

bütün davalara bakılmakta idi. Ayrıca nikâh, miras taksimi, yetim malının ko­
runması, vasi atanıp, vasiyetlerin ve vakıfların hükümlerine uyulması gibi işler
buralarda görülürdü. Her mahkemede kadı dışında başkâtip, kâtipler, muhzır-
başı ve yeteri kadar muhzır bulunuyordu. Büyük şehirlerde kayıtların günü
gününe tutulmasında çalışan mukayyidler de vardı.

Başkâtip ve kâtipler, mahkeme hâkimi ve ileri gelenlerin uygun gördükleri

kimseler arasından seçilerek görevlendirilmekte idiler. Güzel yazı yazabilen ve
dürüstlüğü ile tanınan, bilgili olduğu herkes tarafından bilinen kimselerin bu
görevlere getirilmeleri isteniyordu. Bu işlemin nasıl yapıldığına ilişkin elimizde
örnekler bulunmaktadır. 1832 Nisanında Kayseri mahkemesi başkâtibi Halil
Efendi’nin ölmesi üzerine, yerine Müftüzâde Esseyid Ahmed Efendi’nin cümle
ittifakı ile bi'l-intihâb mahkeme başkatibi nasb ve tayin.. ” (Herkesin oybirliği ile baş­
kâtip seçilip atandığı) edildiğini görüyoruz171. Başkâtibin görevi, kâtiplerin tuta­
cakları herçeşit kaydın yazım kurallarına uygun olmasını denetleyerek, kayda
geçirilen ferman, buyrultu ve benzeri resmî yazıların asıllanna uygun biçimde
yazılmasını sağlamaktı. Başkâtipler bunun yanısıra kadının veya naibin izni ile
nikâh kıyabilirler, gerektiğinde keşiflere gidebilirlerdi. Sicillerin korunmasından
da bunlar sorumlu idiler.

Kâtiplere gelince, yazılan düzgün, güvenilir, becerikli kimseler arasından yi­

ne kadılar tarafından seçilirlerdi. Kadı kimi kâtip seçmişse bir yazı ile başkâtibe
bildiriyordu. Örneğin, Ankara mahkemesinde uzun yıllar imamlık yaptığı anla­
şılan Mehmet Nurettin Efendi kadı tarafından kâtip olarak atanmıştı. Durum
başkâtibe de bildiriliyordu172. Kâtiplerin asıl görevleri mahkemede yapılan du-
ruşmalan anında mahkeme defterine (Kadı sicili veya şer’iye sicili de denilen

170 K a y se ri Ş r .S c .l 96 /belge 165.

171 K a y se ri Şr.Sc.l97/s.67-
172 A n k ara Şr.Sc. 236 /belge (272.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 89

defterler) kaydetmek, merkezden gelen resmi yazılarla benzeri belgeleri olduğu

gibi sicillere geçirmekti. Yine hüccet, ilâm ve vakıf yazışmaları ile her çeşit se­
netleri bunlar kayda geçiriyorlardı. Bu hizmetlerinden ötürü mahkeme gelirleri­
nin bir kısmı kendilerine ödeniyordu.
Klâsik Osmanlı yargı örgütünün önemli bir parçasını “mukzırlık” kurumu
oluşturuyordu. Tanzimat’ın ilânına kadar niteliğini koruyarak süregelen muhzır-
lık kurumu başlangıçtan beri bir çeşit adlî polis olarak görev üstlenmiştir. Muh-
zırbaşı’nın emrindeki muhzırlar, mahkemenin istediği duruşma ilgililerini getirip
götürmek, mehkemede güven ve düzeni korumakla görevli idiler.
Muhzırbaşılık görevi Osmanlılar döneminin XVI.yüzyıl sonlarına kadar Pa­
dişah beratı ile AltıbÖiük sipahilerine verilen bir hizmet niteliğini taşımaktaydı.
Sonraları Yeniçerilerin ağır basmaya başlamaları ile onlardan da bu görevi
alanlar olmuştur173. Kurumun geçirdiği değişiklikleri ayrıntılarıyla izlemek ko­
numuzun sınırlarını aşmaktadır. Bunun için incelediğimiz dönemdeki durumu
üzerinde durmakla yetiniyoruz.

İncelediğimiz dönemde atama bakımından muhzırbaşılıkta bazı değişiklikler

olduğunu görüyoruz. Padişah5m beratı ile görev mukataa şeklinde saray kapıcı­
larına verilmekte idi. Kapıcılar adına kethüdalarına bırakılan bu görevi, onların
da iltizama verdikleri görülüyor. İltizâm süresi bir tam yıldı. Daha sonraları ilti­
zâma verme yerine geliri yine kapıcılara ait olmak koşulu ile Mukataat Hazine-
si’ne devrdildiğini, bu kez Hazine’nin iltizâmla gelir sağladığı anlaşılıyor. Yeni­
çeri Ocağının kaldırılmasından sonra bu yöntemle muhzırbaşılık hizmetinin ilti­
zamla yönetildiğine dair örnekler çoktur. Kayseri kazasının muhzırbaşılığı Mu­
kataat Hazinesince 1830 yılında 1250 kuruş bedelle bir seneliğine iltizama veril­
mişti174. Larende kazasının muhzırbaşılığı ise Saray kapıcıları maaşı olarak
kethüdalan tarafından iltizama veriliyordu175. Öyle anlaşılıyor ki bütün muhzır-
başılık hizmetleri tek elden yönetilmemekte idi. Bir kısmı Mukataat Hazinesince
iltizama verilirken bir kısmı da doğrudan doğruya vali veya mutasarrıflar tara­
fından yine kapıcılar adına iltizamla idare ediliyordu. Sözünü ettiğimiz Kayseri
kazası muhzırbaşılığı 1831-1832^ mutasarrıf tarafından iltizama veriliyordu170.
Aynı şekilde Konya muhzırbaşılığı mukataasının Karaman valisfnin gelirleri arası­
na girdiğini ve 18 3 7 ^ Hacı Mehmet Ağa adlı birisine ihale edildiğini görmek­
teyiz 177.

Kısacası muhzırbaşılık hizmeti bu dönemde mukataa haline getirilmiş ve il­

tizamla yönetilmekte idi. Mukataatın geliri uzun süre saray kapıcılarının ayhkla-

173 M .Akdağ, T ü rk iy e n in İktisadi v e İçtim ai T a rih i, I, s.337; II. s.79.

' 74 K a y se ri Şr.S c.l9 7/s.i0 7.
175 K aram an Şr.Sc. 296 /s. 6 .
176 K a yse ri Şr.Sc. 197 / s.io 7 -
177 K o n y a Şr.Sc. 83 /s.58 .
90 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

rina karşılık tutulmuştur. Mukataat Hâzinesinin 1834 kaldırılmasından sonra,

bu gelirin idaresi, vali ve müteseilimlere bırakılmıştır.

Muhzırbaşılık berat ve buyrultularında görevleri ile ilgili olarak açık bilgile­

re yer verilmemekte idi. Hizmetin öteden beri ne şekilde yürütülmüşse aynen
sürdürülmesi, aidat ve vergilerinin de bir önceki yıla göre alınması istenmektey­
di. M ahkeme kayıtlarından ve diğer belgelerden bunların ne gibi hizmetler
gördüklerini saptayabiliyoruz. Muhzırbaşı ile muhzırlar kadının yargılamada en
Önde gelen yardımcıları idiler. Onun buyruğunda çalışıyorlardı. Bütün davalar­
da haz?.? bulundukların:, tutanakların altına durumun tanıklan arasında adları­
nın yazılmasından anlıyoruz. Mahkemede iç güvenliğin sağlanması, davalıların
getirtip götürülmeleri bunların başlıca görevleriydi. Bunlardan bir kısmı mahke­
me kapısında devamlı beklerler, duruşmaları bozacak bir olayın çıkmasını önler­
lerdi. uBab muhzırları ” (kapı muhzırları) denilen bu muhzırların dışında bazıları
da diğer görevlilerle birlikte vergi toplanmasında hazır bulunuyorlardı. “'Salyan*
muhzırları” denilen bu kimselere vergi dağıtım, defterlerinde ayrı bir ücret ekle­
nerek ödeniyordu. Mahkeme muhzırlarının önemli bir görevleri de yargıç kararı
ile eikcnuian eşya ve paranın korunması idi. Bu bakımdan muhzırlar “ Yed-i
em in ” durumunda idiler. 1815^0 yayınlanan bir “Adalet Fermanımdan, anlaşıldı­
ğına göre, yetim . mallarının korunması da muhzırlara bırakılmıştı. Gördükleri
bu hizmetler bakımından muhzırlar, şehir yaşantısında önemli hizmetler gören
kimseler olarak karşımıza çıkmaktadırlar.

Kadı veya naip, muhzırbaşı, muhzırlar, başkâtip ve kâtipler dışında Osman-

lı yargı kurumu olan ve döneminin dili ile “Meclis-i Şer** diye adlandırılan mah­
kemede, temizlik işleriyle uğraşan, ısıtma ve aydınlatma ile görevli müstahdem­
ler de vardı. Ayrıca büyük yerleşim merkezindeki mahkemelerde “Mahkeme
imamlarının da görev aldıkları görülmektedir178.

Bu görevliler dışında mahkemelerde şehrin ileri gelenlerinden bazılarının

önemli duruşmalarda hazır bulunduklarını görüyoruz. Verilen kararların veya
dava tutanaklarının bitimine hazır bulunanlardan bir kısmının adları yazılıyor-
du. Bunlar devrinde “Şuhudü’l-H âl* (Durumun tanıklan) diye adlandırılıyordu.
Herkese duruşmaların açık olduğunu, yargılamanın kurallara uygun geçtiğini
bu tanıklarla kadı kanıtlamak istiyordu. Taraflann gösterdikleri şahitler dışında
duruşmalan izlemek veya sırasını beklemek üzere mahkemede bulunan dinleyi­
ciler diyebileceğimiz kimseler arasından birkaçının mutlaka adları “Şuhudü’l-hâl”
başlığı altında yazılmaktaydı. Eğer hiç kimse mahkemede dinleyici olarak bu­
lunmuyorsa bu kez muhzırlardan bir ikisinin adı tutanak sonuna yazılmakta
idi. Toplum un geniş kesimlerini ilgilendiren veya şehrin ileri gelenleri arasında
çıkan ve mahkemeye akseden dâvalara kalabalık bir dinleyici grubun katıldığı

178 Ankara mahkemesinde bir boşanma davası tutanağı altında “Şuhudiî’l-hal* içinde mahke­
me imamı Nurettin Efendi’nin adı da bulunmaktadır.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

anlaşılmaktadır. Bu tür yargılamalar sonunda tutulan kayıtların bitimine müftü,

nakibü’I-eşraf kaymakamı, şeyh ve dervişlerden bazıları ile birlikte esnaf
kethüdalarının adlarının yazıldığı olurdu. Sorun vergi ile ilgili ise şehir kethüda­
sı, şehir âyâni ve esnaf temsilcilerinin adları mutlaka “Şuhudü’l-h â r kısmında
yer alıyordu. Kısacası dâvanın niteliğine göre durumun tanıkları değişmekte idi.
Bazen mahkemelere beldenin bütün ileri gelenleri dinleyici olarak gidiyorlar, iç­
lerinden birkaçının adı yazıldıktan sonra ve diğerleri anlamına gelen ibare ile
tümü belirtiliyordu. G m eğin bir vakıf araziye yapılan müdahale ile ilgili olarak
Ankara mahkemesinde geçen duruşmaya bütün ileri gelenler katılmışjardı. Bun­
lar, müftü, Nakibü'l-eşraf kaymakamı, Ankara âyanı ile birlikte Müderriszâde
Tabir Efendi. Şatır Hüseyin Ağa. Bostancı Şeyhi Hafız Mehmet Efendi, Mevlevi
Şeyhzâde Şeyh Mustafa, Derviş Hafız Emin, Debbağ Ali ve diğerleri (Gayri-
hurn) idiierî79.

Bütün dâvaların mahkeme binasında görülmesi zorunlu değildi. Gerektiğin­

de başka yerlerde de mahkeme kupjîur, dava görülürdü. Özellikle yerinde
çözülmesi, veya keşfi gerektiren davalarda kadı ya kendisi gider, inceleme yapar,
bilirkişilerin görüşlerini alır, karar verir ya da çoğunlukla naibini gönderir, ge­
rekli araştırmayı yaptırırdı. Bu 3i.rada tutulan tutanaklar mahkeme der .erine
sonradan geçiriliyordu. Valilerin kokaklarında mahkeme kurdurup baz- şikâyet­
leri huzurunda kadıya hallettirdikleri de olurdu. Daha çok vergi ve yönetimi
doğrudan doğruya ilgilendiren konularda bu yola gidildiği anlaşılmaktadır. Ba­
zen de yöneticiler kendileri ya da adamları için satın almak istedikleri eşya, tar­
la, bağ bahçe gibi şeylerin satış işlemlerini konaklarında topladıktan mahkeme­
lerde hallettirdikleri, böylece kadıyı ve adaleti baskı altında tuttukları olurdu.

Osmanlı yargı sistemini ayrıntılarıyla incelemek başlıbaşına bir araştırmayı

gerektirmektedir. Onun için şehir yaşantısında mahkemenin ve kadının yerini
az da olsa belirtmeye yönelik verdiğimiz bu bilgilerle şimdilik yetiniyoruz. G e­
rektikçe yargı kurumuna tekrar döneceğiz.

Müftü
Yönetici sınıfından olmamakla birlikte şehir yaşantısında sözü geçen saygın
kişilerden birisi de müftü idi. Bilindiği gibi müftüler, İmparatorluğun merke­
zinde bulunan ve ulemânın başkanı durumunda olan Şeyhülislâmın devlet ve
hükümet merkezinde gördüğü işleri, eyalet ve sancak merkezi olan büyük kent­
lerde gören kimselerdi. Yöneticilerin, kadının veya halkın çözemedikleri dinsel
bir sorunlan ortaya çıktığında, ya da sorunlanna din bakımından destek sağla­
mak istediklerinde müftülere baş vururlardı. Görüşleri istenen konuda müftüler
“Fetva” verirlerdi. Osm anlı Devletinde yargıda ve fetva vermede hanefî mezhebi

179 A n k ara .Ş r.S c. 204 /belge 52.

92 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E AN AD OLU

esas kabul edildiğinden, müftüler, verdikleri fetvalarda bu mezhebin öngördüğü

kurallara uymak zorunda idiler.
Müftü, kendisinden fetvası istenilen konulan hanefî fıkıhına dair yazılmış
belli başlı kitaplarla bunların açıklama ve eklerine atıflar yaparak fetvasını verir­
d i180. Bunun için fetvayı isteyenden ücret alır, geçimini bu ücretlerle sağlardı.
Fetva verme dışında bulundukları şehrin ileri gelen kişileri arasında yer alır,
mahkemede çoğunlukla adı uŞuhûdü*l-hâln kişilerinin arasında geçerdi. Kadı so­
runu çözmekte güçlük çekerse müftünün görüşüne başvurur, ondan fetva isteye­
bilirdi181.
Müftüler çoğu zaman, bulundukları yerde başka görevler de yapmakta idi­
ler. Mütevelli veya vasi atanırken onlara öncelik verilirdi. Aynca bir dergâhta
postnişin (tarikat şeyhi) olan müftüler de vardı. 1815 yılında Ankara müftüsü
Şeyh Mehmet Sait Efendi, Hacıbayram Veli Dergâhında Postnişin’di. Ankaravî
Mehmet Efendi’nin şehirdeki vakfına da mütevelli (Vakıf yöneticisi) seçilmiş bu­
lunuyordu ,ö2.
Müftüler, şeyhülislâmın teklifi ile Padişah tarafından atanırlardı. Şeyhülis­
lâmca şehrin ileri gelenleriyle kadı ve yöneticileri başvurarak müftülerin değişti­
rilmesini veya önerdikleri birisinin müftülüğe atanmasını isteyebilirlerdi. Bu is­
tekler genellikle yerinde görülüyor, önerilen kimse müftü atanırdı. Şeyhülislâm»
atama yazısını yazıp yolladıktan sonra belirtilen tarihte yeni müftü göreve baş­
lar, yazışmalarda kullanacağı mührün bir Örneğini Şeyhüİislâm’a gönderirdi. (Da­
ha doğrusu mühürlediği bir kağıdı örnek olarak merkeze yollardı)183.
Devrin diğer görevlileri gibi müftülerin adları da çeşitli olaylara karışmakta,
kendilerinden yakınmalar sık sık görülmektedir. Bu durumda görevlerine son
verilerek yerlerine başkası atanmakta idi. Ancak, işledikleri suçlar, gönderilen
atama yazılannda açıkça belirtilmiyor, kötü tutum ve davranışı görüldüğünden
kaydı ile yetiniliyordu184. Halbuki diğer yöneticiler için görevden alma söz ko­
nusu olduğunda işledikleri suçlara açıkça ver veriliyordu.

180 Hanefî fıkıhına dair yazılmış başlıca kitaplar arasında: El-Muhtar fî fürî’I-hanefıyye,
Kenzü’ d-dekayık, Vikayetü'r-rivâye fî Mesaili’l-hidaye ile M ecm uau’l-bahreyn ve M ülteka’n-nehreyn
ve Muntasarü’l-Kudurî ile bunlann ilave ve haşiyeleri yer almakta idi. Bazı Osmanlı müftüleri de
vermiş oldukları fetvaları birer eser halinde ya toplamışlar veyahut toplattırmışlardır. İ.Hakkı
Uzunçarşıh, O sm anh D e v le tin in İlm iy e Teşkilâtı, s. 173.
181 ı838’de yayınlanan İlmiye Kanunnamesine bu konuda madde konulmuştu.
182 A n kara Şr.Sc. 216 ,/belge 224.
m Ekim 1831'de Kayseri Müftülüğüne atanan Hacı M ehm ed Niyazı Efendi’ye “ Der Aliyye
irsal olunan mahzarlarda temhir edecek mührün tatbikini tarafımıza tisyâra ikdâm eyleyesin” uya­
rısında bulunuyordu. K a y se ri Şr.Sc. I97/s,38. Şeyhülislâm Yasinicizâde Abdülvehhab Efendi’nin
atama yazısı.
184 Ankara müftüsü yapılan şikâyetler üzerine görevden alınırken, neyle suçlandığı açıklan­
mamış, sadece yerine Mehmet Efendi’nin atandığı belirtilmekte yetinilmişti. A nkara Şr.Sc.208/338.
Aynı şekilde Kayseri müftüsü M ehmet Salim Efendi de bilinen kimselerin başvurlan üzerine
görevden alınmıştı. K a yseri Şr.Sc. 197/38. Kasım E fendinin de wsui halı” görüldüğünden daha
önce görevine son verilmişti. K a y se ri Şr.Sc. I93/S.49.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 93

Nakibü ’l-Eşraf Kaymakamı

Osmanlı Devletinin kuruluşundan saltanatın kaldırılışına dek merkez
örgütünde saygın bir yeri olduğu bilinen Nakibüleşraf in eyalet ve sancak mer­
kezlerindeki temsilcilerine “Nakibü’l-eşraf Kaymakamı39 deniliyordu. Nakibü’l-
eşrafın başlıca görevi, Hz. Peygamberin soyundan geldiklerine ilişkin ellerinde
belgeleri bulunan kimselere tanınmış olan ayrıcalıkları korumaktı. Ulema sınıfı­
nın üst düzeyine yükselmiş kimselere bu görev veriliyordu. II.Mahmut 6 Aralık
182ı ’de eski İstanbul kadısı Şerif-zâde Esseyid Ebû’l-Hayr Efendi’yi Nakibü’İ-
Eşraf olarak atamıştı. Kadılar gibi bunlar belirli bir süre için görevlendirilmiyor­
lar, uzun yıllar iş başında kalıyorlardı. Resmî giysileri, konaklan ve hizmet eden
adamlarıyla saygın bir yer tutuyorlardı.
Nakibü’l-eşraflar, eyalet, sancak ve diğer yerleşim birimlerindeki kayma­
kamları vasıtasıyla İmparatorluktaki bütün seyyid ve şeriflerin isimlerini kapsa­
yan defterleri tutarlardı. “Şecere-i tayyibe” denilen bu defterlerde Peygamber so­
yundan geldiklerini belgeleyenlerin soy kütükleriyle birlikte bulundukları şehir,
görev ve durumlan kayıtlı idi. Yasalara aykırı tutum ve davranışları
görüldüğünde İstanbul’da Nakibü’ 1-eşraf, taşralarda ise Nakibü ’1 eşraf kayma­
kamdan tarafından yargılanır, gerekli cezaya çaptınlırlardı. Yöneticilerle kadılar
bunlara kanşamazlardı. Halktan ayırdedilmeleri için başlanna yeşil sarık sarar­
lardı 185.
Nakibü’l- eşraf kaymakamlannın asıl görevleri bölgelerinde bulunan seyyid
ve şeriflerin ayncalıklarını korumaktı. Bunların kayıtlarını tutar, bir suretini Na-
kibü’l-eşrafa gönderirdi. Aralanna sahte belge düzenleyerek katılmak isteyenlere
engel olurlardı. Peygamber soyundan geldiklerini belgeleyenlere toplumda
büyük saygınlık gösterildiği gibi, devlet de onları vergi verme, askere gitme ve
benzeri bütün kamu yükümlülüklerinden muaf tutmuştu.

Nakibü51-eşraf kaymakamları şehirlerin önde gelen kişileri arasında yer alı­

yorlardı. Önemli sorunların görüşüldüğü toplantılara katılıyorlar, mahkemelerde
*Şuhudii’l-kal” kimseler arasında adlan sık sık geçiyordu. Bunlara bazı resmî
görevlerin verildiğini de saptamış bulunuyoruz. Örneğin, Ankara’da ilk kez def­
ter nazırlığı kurulduğunda, Nakibü’l-eşraf kaymakamı Numan Efendi, kadı ve
ileri gelenlerce Defter Nazırı seçilmişti. Ancak, hükümet O ’nun nazır değil, 250
kuruş aylıkla “Mukayyid” olmasını uygun görmüştü ,86.
Nakibü’l-eşraf kaymakamlarının da bu dönemde kendi işleriyle uğraşmadık­
larını, memleket umuruna müdahalede bulunduklarını, bundan ötürü görev­
den alındıklarını saptamış bulunuyoruz. Antep’te bunların asıl görevleri dışında,

İ.Hakkı Uzunçarşıh; O sfîisn lı D evletin in İlm iye Teşkilatı, s. 161-172 de kurum hakkın­
da Özet bilgiler yer almaktadır.
186 An kara Şr.Sc. 215 /belge 253.
 T A N Z İM A T D ÖN EM İN D E ANADOLU

başka işlerle uğraştıklarım, halkı birbirine düşürdüklerini, bu yüzden şehirde bir

ayaklanmanın bile olduğunu Antep Naibi ve mütesellimi ile diğer görevlilere hi­
taben yazılan 1821 tarihli ferman suretinden öğreniyoruz. Antep’te N akibü’i-
eşraf kaymakamlarının memleket işlerine sık sık karıştıktan gozönünde tutula­
rak, bundan böyle adi geçen şehirde hiç kimseye görev verilmeyerek, kurumun
kaldırıldığını görüyoruz 18,\

Şehrin ileri gelenlerinden birisi olarak Nakibü'l-eşraf kaymakamının, halkı

ilgilendiren bütün işlerde etkin olduklarının, âyân. şehir kethüdası gibi görevlile­
rin seçilmesinde, kadı, müftü ile birlikte çok etkili oldukları anlaşılmaktadır. A y ­
rıca şehir halkı adına yöneticilerden ve hükümet merkezinden isteklerde bulu­
nurken, bunların adları da dilek arşlarının aîtma yazılmakta idi.

Anadolu’nun Türkleşmesiyle birlikte buraya gelen seyyid ve şeriflere büyük

saygı gösterilmiş, kamu hizmetlerinden m uaf tutularak ellerine “Berat” verilmiş­
ti. V ak’f müteveliiliği. zaviye tevliyeti gibi hizmetlerin verilmesinde bunlara
öncelik tanınmış, rahat bir yaşam sürdürmeleri için ne mümkünse yapılmıştı.
Bunların ellerinde “Siyadet beratı ” denilen ve Hz. Peygamberdin sülâlesinden gel­
diklerini gösteren belgeleri vardı. Ancak zamanla çeşitli yollarla bu belgeleri el­
de edenlerin sayısı oldukça artmıştı. Bunun önüne geçmek için hükümet zaman
zaman genel emirler çikarmış, bazı önlemler almıştır. Ancak, bir soy kütüğü
düzenleyip, iki şahit göstererek seyyidlik iddiasında bulunanların önüne kolay
kolay geçilememişti.

187 C.Güzelbay; G azian tep Ş er1i M ahkem e Sicilleri, Fas. 3, s.30-31.

 Eğitim ve öğretim

Şehirlerin toplum yaşantısında etkili olmalarının bir önemli nedeni de hiç

şüphesiz birer kültür merkezi olmalarıdır. Osmanlı Devletinin kuruluşundan
Tanzimat’ın ilanı sıralarına kadar uzunan dönemde Türkiye toprakları üzerinde
bulunan şehirler, topluma yön vermede birinci derecede etken olmuşlardır. Ge­
rek ekonomik, gerekse kültürel ve sosyal yaşamın her alanında şehirlinin örnek
alınmasında, bura eğitim ve öğretim kurumlarmın katkısı çok büyük olmuştur.

Anadolu’nun Türk-İslâm bir ülke olmaya başlaması ile birlikte eski birer
kültür merkezi olan şehirlerde, medreseler açılmaya başlanmıştır. Özellikle İs­
tanbul’un alınışı ve devlet merkezi olarak seçilmesinden sonra açılan yüksek de­
receli medreseler, zamanla gelişerek İmparatorluğun yönetici-aydın kitlesini ye­
tiştirecek bir düzeye erişmiştir. Ne var ki, ı6.yüzyılın ikinci yarısından başlaya­
rak, medrese öğretimi, kuruluş ve yükseliş devrindeki dinamikliğini yitirmeye
yönelmiştir. Çökmekte olan diğer kurumlar gibi medreseler de git gide yaşam­
dan kopmuş, insanları bu dünyadan çok öbürüne hazırlama amacına yönelerek
birer hurafe merkezi haline gelmişlerdi.
III. Selim döneminde, medreselerin ıslahı için bazı girişimler olmuşsa da
ulemanın karşı koyması yüzünden olumlu sonuç alınmamıştır. Padişah, kadılık
için istediği düzenlemeleri müderrislere de uygulamak istemişti. Bunların ehli­
yetli olmalarına ve sınavsız hiçbirine yetki belgesi verilmemesine Özen gösteril­
mesini emr etmiştil88.

108 İ.Hakkı Uzunçarşıh, O sm an lı D evletin in İlm iye T eşk ilâtı, s.260. IlI.Selim'in şeyhülis-
lâm’a gönderdiği Hatt-ı Hümâyun Sureti.
9& TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

II. Mahmut, eğitim ve öğretim alanında düzenlemeiere askeri kurumlarda

başlamıştı. Medreseleri tamamen kendi kaderine terkederek yüksek öğretim ve­
recek yeni okulların onun zamanında açıldığını biliyoruz. Askeri eğitimin yanısı-
ra sivil halkın cehaletten kurtarılması için de bazı önlemler almıştı. Devlet me­
murlarının yabancı dil öğrenmelerini gerekli görmüş, İstanbul’da bunun için bir
“ Tercüme Odast”hin açılmasını buyurmuştu. Başşehir’de ilköğretim zorunluluğu­
nun getirilmesi (1824), iki yıl sonra bunun bütün ülke için istenmesi, üzerinde
durulması gereken Önemli atılımlardı. Devrinin sonunda mahalle ve sibyan
okullarının yeniden düzenlenmesi, rüştiyelerin açılmasına karar verilmesi, İmpa­
ratorlukta ilk ve orta öğretimde çağdaşlaşmanın ilk adımlan idi.

Ne var ki Tanzimat'ın ilanı tarihine kadar İstanbul dışında hiçbir şehir

merkezinde eğitimde çağdaşlaşma yolunda bir girişim olmamıştır. Mevcut eği­
tim ve öğretim kurumlarmm bu dönemde içinde bulundukları durumu ayrıntı-
lanyla saptamak ise ayrı bir çalışmayı gerektirmektedir. Burada şehir yönetimi
ile eğitim kurumlarının ilişkileri ve genel yapıyı ele almakla yetineceğiz.

19. yüzyılın ilk yansında Türkiye’deki şehirlerin bütününde cami köşelerin­

de veya ışıksız, havasız eski binalarda, geleneksel bir şekilde çalışmalarını
sürdüren sibyan mektepleri bulunuyordu. Bu okullarda küçük çocuklara arapça
elifba, tecvit, ilmihâl kitapları ezberletiliyordu. ILMahmut, erkek çocuklann er­
ginlik yaşına gelmeden önce işe girmelerini yasaklayarak bir çeşit ilköğretim
mecburiyeti getiren 1824 tarihli fermanında yer alan düşünceler, bu alanda ne­
denli çağ dışı kalındığını göstermektedir. Çocuklann güzelce okuyup “Kur'an-ı
Azvmmüşânn\ tâlim ve akabinde herbir çocuğun haysiyet ve istidâtına göre tecvit
ve ilmihâl gibi risaleler okuyarak, İslamlığın şartlanm ve dinin kurallarını öğren­
melerini öngörüyordu. Bunun dışında bu dünyayı ilgilendiren hiçbir şeyden söz
edilmiyordu189.

Olageldiği gibi bu dönemde de sibyan okullarının yönetimi kurucuların te­

sis ettikleri vakıflarca sağlanmaktaydı. Vakfiyesine göre “Mekteb-i Sibyan*, “Mual-
limkâne* “Mektephâne” gibi adlarla da anılan sibyan okullarının, ne belli bir
yönetmeliği ne de herhangi bir makamca düzenlenmiş bir Öğretim programı
yoktu. Öğretmenler, ya az çok medrese öğretimi yapmış kimseler, ya da çoğun­
lukla camilerde imamlık veya müezzinlik yapmakta olan kişilerdi. Vakfiyesinin
gelirine göre değişmekle beraber, çoğu okulun bir muallimi, bir kalfası, bir de
hademesi bulunur, bunların ücretleri de vakfiyenin imkânlanyla ödenirdi. M u­
allimlerin seçilmesinde, şehrin ileri gelenleriyle birlikte kadı’nm rolü büyüktü.
Bunların muallim olarak seçtikleri kimsenin adı kadının arzı ile padişaha su-

109 M . C evat İbn-i Şeyh Nafi> M aarîf-i U m um iye N ezarti T arih çe-i Teşkilât ve İcraatı,
D ersaadet 1338 , s.3’te bu ferman sozkonusu edildiği gibi Faik Reşit Unat'ta T ü rk iy e ’ de E ğitim
Sistem inin G elişm esine T a rih i B ir Bakış, Ankara, 1964 adlı eserinde ele alarak yorumlamakta­
dır.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E AN AD OLU 97

nulur “Berat” istenirdi. Padişah’ın onayı ve berat vermesiyle atama kesinleşir-

d i190.
Sibyan okullarında çocuklara Kur'an ezberletilir, dini bilgiler verilirdi. Tec­
vit, ilmihâl gibi risaleler okutulurdu. Daha önce de belirttiğimiz gibi, bu okulla­
rın belirli bir ders programları yoktu. Pedagojik hiçbir kurala uymadan çocukla­
rın hafızaları zorlanır, dayak ve korku ile anlamadıkları bir dilde yazılmış bilgi­
ler, kendilerine ezberletilirdi. Bu okullan bitirenler içinden imkân bulabilenler
medreselere devam ederlerdi. Hemen hemen büyük şehirlerin bütününde bu
dönemde faaliyet gösteren bir iki medrese bulunmaktaydı.

Varlıklı kimselerin ve özellikle devletin yüksek dereceli görevlileri tarafından

kurulan vakıfların gelirleriyle varlıklarını sürdüren medreselerin, şehir halkı için
aynca bir maddî yük olmaları söz konusu değildi. Ancak, müderris ve medrese
öğrencilerinin şehir hayatında değişik şekillerde etkin olduklan bir gerçekti.
Özellikle hükümet otoritesinin zayıfladığı dönemlerde medrese öğrencilerinin de
huzursuzluk yarattıklan, isyan edip halktan zorla para aldıkları, soygun yaptık*
lan dönemler olmuştu. Ama ıg.yüzyılın ele aldığımız kesitinde Öğrencilerin ne­
den oldukları önemli bir olay görülmemektedir. Buna rağmen, bunların güven­
lik bozucu eylemlere kalkışmamaları için gereken önlemin alındığı anlaşılmakta­
dır. Bu önlemlerin önde geleni öğrencinin kaydı yapılırken alınanı idi.

Aday öğrencinin medreseye kabulü için medresede görevli bir müderrisin

ona kefil olması gerekirdi. Bu kefalet alındıktan sonra, öğrencinin adı medrese­
de tutulan deftere kaydedilir, bir sureti Defter Nazın’na gönderilirdi. Ayrıca, şe­
hir nüfus defterine de adı yazılırdı. Öğrencilerin şehir dışına çıkmaları veya
izinli olarak memleketlerine gitmeleri de sıkı kurallara bağlanmıştı. İzine gide­
cek veya şehirden ayrılacak öğrenci, öncelikle bağlı bulunduğu müderristen bir
izin pusulası almak zorunda idi. Bu pusulayı aldıktan sonra Defter Nazın’na gi­
dip herkes gibi “Mürur Tezkeresi” eliyor, ve şehirden ayrılabiliyordu191.

Müderrisler, şehirlerin ileri gelenleri arasında yer almakta idiler. Şehri ilgi­
lendiren sorunların çözümünde, resmi olmamakla beraber, geleneksel olarak
eğitim ve öğretim dışında bunların bazı görevleri daha bulunuyordu. Bağlı bu-
lunduklan medresede ders okutmanın dışında, ulemadan olarak bunlar, gerekti­
ğinde kadı ve yöneticilere yol gösterirlerdi. Vergilerin dağıtımında, diğer sosyal
hizmetlerin yapılmasında bilirkişi veya güvenilir kişi olarak müderrislere sık sık
başvurulduğunu görüyoruz. Ayrıca mahkemede, kadının çözmekte zorluk çektiği
davalar çıkarsa, onlara danışması da geleneksel olduğu kadar yasaldı. 1838 yı-

190 A n kara Şr.Sc. 223 /belge 88. Ahi Hacı M urad Mahallesinde yeni açılan Sibyan Mekte-
bi’ne Kara Haşan Efendi’mn muallim seçilmesi ve kendisine "Berat*istenmesine ilişkin kadı yazısı.

191 M en’i-Mürûr’la ilgili olarak gönderilen emir ve fermanlarda medrese öğrencilerinin uy-
mak zorunda olduklan kurallara da yer veriliyordu.

F. 7
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

lında yayınlanan “ Tarik-i İlmiyye Dair Ceza Kanunnamesine de bu konu madde

olarak konmuştu192.
Müderrislerden bazıları da bu dönemde diğer görevliler gibi, yetkilerini
kötüye kullanmakta idiler. Bazısı derslerine devamlı gitmediği gibi, bazısı da
vakfiyelerin kurallarına uymadan fazla kazanç elde etmek için kendilerine ayrı­
lan gelirden daha çok alıyorlardı.

Örneğin Ankara’da Hacı Abdullah Medresesinde müderrislik yapmakta

olan Mustafa Efendi, derslerine girmediği gibi, yerine bir vekil de tayin etme­
mişti. Bu yüzden derslerin boş geçmekte olduğunu Öğrenciler kadıya bildirmiş­
lerdi. Yeni bir müderrisin atanmasını istiyorlardı. Müftü ve ulema huzurunda
Yusuf Efendi adında birisi imtihan edildikten sonra yeterli görülerek bu medre­
seye müderris olarak atanması için Padişah’tan berat istenmiştiI93.

Edime müderrislerinden Filibeli İzzet Bey’in de bazı uygunsuz hareketleri

görülmüş, Bursa’ya sürülmüştüI94.

Osmanlı ulemasına tanınan ayrıcalıklardan müderrisler de yararlanmakta

idiler. Bunlardan vergi alınmaz, askerlik yapmazlardı. Bu iş genellikle babadan
oğula geçen bir meslek şekline dönüşmüştü. Bundan dolayı Anadolu'nun bir­
çok şehrinde ileri gelen ailelerin müderrislik yapmış olan kimselerden oluştuğu
görülüyor. Ankara’da Müderriszâdeler, Kayseri’de Gözübüyükzâde’ler, ve daha
nicelerinin kurdukları hanedanlar uzun süre yörelerinde etkinlik göstermişler,
eğitim-öğretim işleri yanısıra yönetime de karışmışlar, ayanlık, şehir kethüdalığı
gibi görevleri ellerine geçirmişlerdi. Vakıflara bağlı olarak faaliyet gösteren
kütüphanelerin idaresi de müderrislerin ve çocuklarının sürekli ellerinde bulun­
durdukları işlerdendi.

Kayseri’de eski Reisü’l-küttap’lardan Mehmet Raşit Efendi’nin yaptırmış

olduğu kütphanenin yönetimi, Kayseri ulemasından ve müderrislerden
Gözübüyük-zâde İbrahim’e bütün vergilerden muaf olmak üzere verilmişti.
Öldüğünde ulemadan olan büyük oğlu Mehmet Talib’e, o da ölünce küçüğü
İbrahim Nesim’e hizmet geçmişti. Büyük âlimlerden olduğu, pederi gibi kendi­
sinden de vergi alınmaması kadı ve ileri gelenlerce Padişah’tan dilenmişti195.

192 M.Çadırcı, “Tanzim at’ın İlânı Sırasında Kadılık Kurum u ve 1838 Tarihli Tarik-i İlmiyeye
Dair Ceza kanunnamesi”, D T C F T a rih A raştırm aları C ,X V I, s. 147.
103 A n kara Şr.Sc. 225 /belge 7.
594 Bursa Şr.Sc. 291 /s.20 . Edim e müderrislerinden Filibeli İzzet Bey’in bazı uygunsuz hare­
keti cihetiyle, şeyhülislâm kendisine “Tenbihnâme* göndermiş ise de tutumunu değiştirmemiş,
Edime müşirinin görevden alınmasını fırsat bilerek “Filibe’yi maktuan deruhte etmek” istemişti.
Cezalı olduğu halde buna giriştiği için Bursa’ya sürülmesine karar verilmişti.
195 K a y se ri Şr.Sc. 205 /s.86 . Tanzim at’ın ilânından bir süre sonra yapılan bu baş vuruya geç
yanıt verilmiş, Tanzim at gereği herkesten emlâk vc gelirine göre vergi almak gerektiği hatırlatıla­
rak, emlâk ve başka geliri yoksa, vergilerden muaf tutulması bildirilmişti.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 99

II. Mahmut birçok alanda yenilikler yaparken, medreselere hiç dokunma­

mış, kurumu kendi haline bırakmıştır. Askeri ve yeni açılan sivil okullarda çağ­
daş biçimde eğitim-öğretim verilmeye çalışılırken, diğer tarafta medreselerde gele­
neksel iskolastîk öğretim metodlarıyla Arapça kitap metinleri üzerinde dinî ve
şer’i konularda çalışmalar ağır aksak sürdürülmüştür. Özellikle Tanzimat’la
birlikte eğitimde görülen bu ikilik gittikçe yaygınlaşarak eğitim ve öğretimin bir­
leştirildiği 1924 yılına kadar sürüp gelmiştir.

Şehirlerde ulemâ ile birlikte, ileri gelenlerin eğitim ve öğretimde etken ol­
duklarını, çeşitli konularda halka yol gösterdiklerini biliyoruz. Ne var ki, bu
dönemin ulemâsı ile birlikte ileri gelenleri de bilgisizdi. Örneğin, Rumeli’de
*Cadı”nın görüldüğü, halkın dehşet içinde olduğu, kaza kadısı tarafından İstan­
bul’a bildirilmiş ve bu haber gerçekmiş gibi değerlendirilerek devrin tek gazetesi
Takuim-i VeJcayi*de yayınlanmıştı. Buna benzer daha birçok gülünç ve olanaksız
dedi-kodular çıkarılmış, üstelik gerçekmiş gibi resmi gazetede yer almıştır.
İstanbul dışındaki şehirlerde yaşayan ulemânın ne türden kitaplar okudukla­
rım saptamış bulunuyoruz. Ölen mazul kadı, müftü, nakibü’l-eşraf kaymakamı,
vakıf yöneticileri ile eşraftan kimselerin terekeleri yazılırken, evlerinde bulunan
kitapların adları ve değerleri de kaydedilmiştir. Bu terekelerin incelenmesi ençok
ne tür kitabın okunmakta olduğunu açıkça göstermektedir. Daha çok dinî bilgi­
ler veren kitaplar, hemen hemen ileri gelenler dediğimiz kimselerin bütününde
Taşlanmaktadırt96.

Halkın dinî bilgi edinmesine ve din kurallarını yerine getirmesine çok

büyük önem vermiş olan II.Mahmut’un taşra eşrafının bilgilerini artırmak ama­
cıyla, İstanbul’da basılan veya tercüme edilen bazı eserleri gönderttiğini görüyo­
ruz. Örneğin, ı82Ö5da Sadrazamın emri ile bütün ülkeye ve bu arada Ankara’ya
Hazreti Peygamber’in hayatını anlatan kitaptan (Siyer-i Kebir) 15 tane gönderil­
mişti. Bu kitabın beş tanesi mahkemeye konulmuş, kalanları ise kadı tarafından
ödünç olarak ileri gelenlere verilmişti. Bunlar okuyup bitirdikten sonra tekrar
geri vermişler, başkaları bu sefer Ödünç almışlardı,97.

Takvim-i Vekâyi yayınlamaya başladıktan sonra, eyalet ve sancak merkezle­

rine gönderilmiştir. İleri gelenlere satılan gazetenin kimler tarafından alındığı si­
cil kayıtlarına geçmişti. Ankara merkezine gönderiler gazeteden 15 tanesi şehir­
de kalıyor, diğerleri Ayaş, Yabanabad, Mutazaabad, Şorba, Çubukabad, gibi
yerlere gönderiliyordu. Ankara’da Takvim-i Vekayi’i alanların başında, mütesel­
lim, kadı, âyân, nakibü’l-eşraf kaymakamı, eski nakibü’l-eşraf gibi kimselerin ya-

196 Mushaf-ı Şerif, Feraız Mecmuası, Esma-i Hüsna, Sarf Cümlesi, Fetva-ı Ali Efendi, Mülte-
ka Tercümesi ençok raslanan kitaplardır.
197 Antep’te aynı kitabın gönderildiğini, kütüphanelere konulması, kütüphane olmayan yerler-
de ise sicile kaydedilip, mahkomede saklanması, isteyenlere Ödünç verilmesi vali tarafaından iste­
niyordu. (C.Güzelbey, G a zia jte p Ş er’ i Sicilleri, Fas.3, s.53.)
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E AN ADOLU

nısıra ileri gelenlerden Şeyh Vafı Efendi, Hacıbayram Şeyhi, Mimarzade Behçet
Efendi, Zaim Mustafa Ağa, Dizdar Hüseyin Ağa ve diğerleri bulunuyorlardı198.
Gaziantep’e ise 130 adet Gazete gönderilmiş, abone olunması istenmişti. Bir yıl­
lık abone bedelinin 125 kuruş olduğu, ilgililerden toplanarak yollanması gereki­
yordu. Burada da Takvim-i Vekayi’ye ilk abone olanlar arasında müftü, kadı,
mütesellim, ve âyânın yanısıra Ali Efendizade Yakup Efendi, eski nakibü51-eşraf
Küllizade Lütfi Efendi, Seyfettinzâde Osman Ağa, Kahyazade Abdullah Ağa,
Hacı Arif Ağa bulunuyorlardıl" .
Görüldüğü gibi Tanzimat öncesinde Osmanlı İmparatorluğumda gerek
ilköğretim ve gerekse yüksek Öğretim geleneksel yapısını sürdürmektedir. Ancak,
yeterli olmaktan nitelik ve nicelik bakımından çok çok uzaktır. Anadolu'nun
Bursa gibi eski bir eğitim ve öğretim merkezi olan şehirde bile ı8305da sadece
307 talebe-i ulûm (Medrese öğrencisi) vardı200. Erkek nüfusu ıo.ooo’in üzerinde
olan Bursa'da bulunan ilkokullardan 32 adeti onanm gerektiriyordu. Kalanının
da durumu içaçıcı değildi. Bunun için 36118 kuruş gibi yüksek oranda paraya
gerek duyuluyordu201.

,9fi A n kara Şr.Sc. 234 /belge 25.

199 G azian tep Şr.Sc.Fas. 3, s.49-50.
200 E.Ziya Karal, İlk N üfus S ayım ı, s.95.
201 Bursa Şr.Sc. C lû / s. 110-111.
Padişah’m emri ile her kazada ne kadar w Mcktep” olduğu ve tamire muhtaç olanlarının sap­
tanarak bildirilmesi gerektiğinden, Bursa’da hayırsever kimselerce kargir ve ahşap olarak yaptırıl­
mış olup onanmı gerektiren 32 adet mektep, mimar ve bilgi sahibi kimselerce tesbit edilmiş, M ec­
lis-i İmâriye M em urlarının da uygun görmeleriyle gereken para gönderilmişti. Bir tutanak hazırla­
narak her mektep için nekadar masraf gerektiği ayrı ayn yazılmış ve sicile geçirilmiştir.
 İKİNCİ BÖLÜM

Tanzimat Öncesi
Anadolu Kentlerinin Ekonomik
Yapıları
 Genel Ekonomik Durum

19. yüzyılın başlarında Osmanlı ekonomisi, olumsuz etkenlerin yoğun bas­

kısı altında idi. IILSelim ve II.Mahmut dönemlerini kapsayan 1789-1839 devresi,
çok yönlü iç ve dış siyasî gelişmelerle doludur. Özellikle Rusya-Avusturya ile
adeta süreklilik kazanmış savaşlara yenilerinin eklenmesi, Fransa’nın Napolyon
önderliğinde Mısır’ı işgali beklenmeyen gelişmelerdi. Bu saldırıya Osmanlı
yönetimi ancak dış desteklerle karşı koyabilmişti. Ardından Sırp İsyanı baş
göstermiş, Osmanlı Rus çatışması yinelenirken, merkezde Yeniçeri ayaklanması
ile III. Selim tahttan indirilmişti.

II. Mahmut, iktidara geçtikten sonra iç ayaklanmalar yeni boyutlar kazan­

mış, Yunan İsyanı, bağımsızlıkla sonuçlanırken, müslüman olmayan Osmanlı
uyrukları için de örnek alınacak bir olay olarak tarihe geçmişti. Ardından gelen
Mehmet Ali Paşa ayaklanması ise ötekilerden daha başka nitelikte idi. İlk kez
halkı müslüman olan bir eyaletin valisi, bağlı olduğu devletin gücünü altederek,
büyük başarılar elde etmişti. Genel çizgileriyle bilinen bu gelişmeleri hatırlattık­
tan sonra, sözünü ettiğimiz yeniliklerin gerektirdiği harcamalar da göz önünde
tutularak, hükümetin yeni gelir kaynaklarına ve çok paraya gerek duyduğu ken­
diliğinden ortaya çıkmaktadır,

III. Selim, açıklan kapatmak ve yeni ordunun giderlerini karşılamak ama­

cıyla geleneksel yöntemlere başvurmakla yetinmemiş, bazı yeni önlemler de al­
mıştı. Tasarrufa yönelik girişimleri yeterli olmamış, dış ülkelerden borç para al­
ma çabası da sonuçsuz kalınca, yeni vergiler koyma veya vergilere zam yapma
yoluna gitmişti. Özellikle Nizâm-ı Cedit Askeri’nin giderlerini, geleneksel gelir
kaynaklarıyla karşılamak mümkün olmayınca, yeni bir hazine kurmuştur. “İrad-ı
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

Cedid Hâzinesi * adı verilen bu kuruluşa ülkenin önemli gelir kaynaklarından bir
kısmı devredilerek kısa zamanda güçlü bir hazine olması sağlanmıştı, i Mart
1793 tarihinde kurulan bu hâzineye, toplanması diğer vergilere oranla kolay olan
“Rüsum-1 (Tütün, rakı, şarap ve kahveden alınan vergi) ile yapağı, tiftik,
kıl, pamuk, pamuk ipliği, mazı, kökboya ve palamuttan alman vergi gelirleri
zamlanarak bağlanmıştı. Ayrıca timar ve zeamet gelirlerinden de pay ayrılmış,
sahipsiz kalan timarlar doğrudan buraya devredilmiştin Böylece yeni ordunun
eğitim ve öğretim ile silâh,araç-gereçlerinin sağlanması için yeterli gelir elde
edilmiştir. Eyalet ve sancak merkezlerinde yapımına geçilen Nizâm-ı Cedid kış­
laları için gereken paranın önemli bir kısmı da İrad-ı Cedit Hâzinesinden karşı­
lanmıştır1.

III. Selim’in İstanbul’un un ve ekmek sorununa çözüm getirmek amacı ile

kurduğu ikinci hazine ise ahire Hazinesizdir. Yıllardan beri çeşitli nedenlerle
kentin un ve ekmek gereksinimini karşılamada önemli aksaklıklar oluyor, zaman
zaman kıtlıklar görülüyordu. Rusya ve Avusturya ile savaşların sürmesi (1787-
1792), Rumeli'deki verimli alanlarda tarım yapmayı oldukça güçleştiriyordu.
Karadan ve denizden ulaşım olanakları zorlaşmış, tahıl taşımacılığı aksamıştı.
Alınan bütün önlemlere karşın, Anadolu ve Rumeli’den İstanbul’a göç önlene­
miyor, kentin nüfusu gün geçtikçe artıyordu. Tahılın depolanması ve saklanma­
sında sıkıntı çekiliyor, zahire anbarları elverişsiz olduğundan tahıl kısa sürede
çürüyordu. Bu ticareti ellerinde bulunduranlar, yasa dışı kârlara yöneliyorlar,
arada sırada bilerek darlık ve kıtlık yaratıyorlardı.

Bu ve benzeri etkenlerle 1788-89 yılında İstanbul’da tahıl kıtlığı son haddi­

ne varınca, Padişah yeni önlemler almak zorunda kalmıştı. Ocak 1789’da topla­
dığı danışma kurulunda (Meşveret Meclisi) konu tartışılmış, çözüm aranmıştı.
Denetimin sıklaştırılması, dış ülkelere tahıl satışının önlenmesi, tasarrufa önem
verilmesi düşünülmüş, ancak sonuç alınamamıştı. Bunun üzerine Kasım 1793
tarihinde bu işle doğrudan doğruya ilgilenmek üzere yeni bir örgütlenmeye gi­
dilerek Nazırlığı* oluşturulmuştur. Ebubekir Ratip Efendi nazırlığa geti­
rilmişti. 19 Eylül 1795'te ise Darphane ve îrâd-ı Cedit Hâzinesinden sağlanan
destekle “%ahire Hâzinesi” kurulmuştur. Tahıl fıatları ve satışları da bundan
böyle serbest bırakılmıştı. IlI.Selim, iktidarı süresince İrad-ı Cedit ve Zahire Hâ­
zineleri hükümet merkezinde yararlı hizmetler vermişler, diğer yeniliklerle bir­
likte Kabakçı Mustafa İsyanıyla ı8o7’de ortadan kaldırılmışlardı2. Ancak,

1 IlI.Selim dönemi Osmanlı ekonomisi henüz ayrıntılarıyla bilinmemektedir. Merkez

örgütünde yapılan düzenlemeler ve maliye teşkilâtı hakkında yazılanlar da yetersizdir. îrâd-ı Cedit
Hazinesi’nin kuruluşu, buraya bağlanan gelirler, işlemesi, incelemeye değer niteliktedir.
2 Fazla bilgi için bkz.Yavuz Cezar “Osmanlı Devleti’nin M alî Kurum lanndan ZA H İR E HA­
ZÎNESİ V E 1795 (121 o) TA R İH L Î N İZ Â M N Â M E Sİ" T o p lu m v e Bilim , Yaz-güz 1978/ 6-7,
S.I 11-156.
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

II. Mahmut, benzer bir uygulamayı saltanatının sonuna kadar sürdürmeyi ba­
şarmıştır 3.
Hükümet merkezinde sözünü ettiğimiz iki yeni kuruluş dışında Hazine-i
Amire (Devlet hâzinesi), Tersane Hâzinesi ve 1826’dan hemen sonra Asakir-i
Mansure’nin giderlerini karşılamak için kurulan “Mansure Hâzinesi" ile “Muhata-
at Hâzinesi33 mâliyede etkinlik gösteren kuruluşlardı. Redif askerinin ihtiyaçları
da bir süre buralardan karşılanmış, daha sonra Mukataat Nezareti ve hâzinesi
kaldırılarak 1 Temmuz 1834/de tam yetkili “Asakir-i Mansure-i Muhammediye Def­
terdarlığı* kurulmuştur. Hazineler arasındaki anlaşmazlıkları önlemek ve devlet
gelir-giderlerini tek elden yönetmek amacı ile yapılan bu düzenlemeden sonra
Defterdarlık örgütü de kaldırılarak yerine “Maliye Nezareti* örgütlenmesine gidil­
miştir.

Vergiler
İncelediğimiz Tanzimat öncesi Osmanlı düzeninde halktan çeşitli adlarla
alınan vergilerin bütününü ele almak, ayn bir çalışmayı gerektirmektedir. Ko­
numuzun da sınırlarını aşmaktadır. Kent yaşantısını yakından ilgilendiren vergi­
ler aynca ele alınacağından burada genel bir hatırlatma yapmakla yetineceğiz.

Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğunda halk, iki kurala göre vergilendiril­

mişti. Kuralın ilki dinseldir. Diğer İslâm devletleri gibi Osmanlıların da İslâmi
inanç ve esaslara göre aldıkları vergiler, “ Tekâlif-i Şer’iyye* (Şeriatın ön gördüğü
vergiler) diye adlandırılmıştır. Devlet, bu vergileri şeriatın bir gereği olarak aldı­
ğı için "Rüsûm-i Şer'iyye” de denilmiştir. Çiftçi reayadan alınan öşür, resm-i çift,
resm-i ağnam gibi vergilerle şehirlerde ticarî faaliyederden elde edilen baçlar bu
türe girmektedir.

Diğer taraftan devletin yürütme ve uygulama görevlerini yapmakta olanlara

hizmetleri karşılığı halktan alman bedel ise “Rüsûm-ı Örfiyye" (Tekâlif-i Örfiyye)
olarak nitelendirilmiştir. Çeşitli kademelerde görev alan yöneticilere emekleri
karşılığı verilmekte olan bu vergilerin miktar ve çeşitleri kanunnamelerle bölgele­
re ve zamana göre ayn ayrı düzenlenmiştir. Cürüm ve cinayet, arûsf bennak,
mücerret ve benzeri daha pekçok vergiler bu türe girmektedir. Bu iki genel ver­
gi çeşidi dışında kalan, kanunnamelere ve şeriata uyup uymadığı düşünülmeden
alınan bir vergi çeşidi daha vardır. “Tekâlif-i Divâniyye” veya “Avanz-ı Divdniyye”
de denilen bu vergi, başlangıçta ancak sefer için gerek duyulduğunda halktan
alınmışken, gitgide devamlı alınan vergiye dönüştürülmüştür. Sözünü ettiğimiz

3 İngiltere ile 1838 Ticaret Antlaşmasının imzalanmasından sonra birçok üründen devlet te­
kelinin kaldırılması sürecine girilmiş, bu arada 1839 Tem m uz’unda hububat alım satımı serbest bı­
rakılmıştır. Buna bağlı olarak Zahire Nezareti ve Hâzinesi de kaldırılmıştır. Ancak çok kısa süre
sonra Kasım 1839’da bu yıla mahsus olmak koşulu ile yabancı tüccar ve ülkelere tahıl satılmaması
emri verilmişti. Bursa Ş r.S c.C . 27 /s. 17-22.
ıo6 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

dönemde, her yıl miktarı fermanlarla saptanan bu verginin çeşidi çok fazla idi.
Şehir-köy farkı gözetilmeksizin bütün halktan alman ve belirli miktarı olmayan
bu verginin kapsamını şöyle belirtmek mümkündür: Ordunun ve İstanbul hal­
kının gereksinmelerini karşılamak için duruma göre toplanan zahire veya bedeli,
sefer esnasında ordunun et ihtiyacını karşılamak için istenen koyun, sığır, deve
ya da karşılığı para, ordunun geri hizmetlerinde ya da donanmada görevlendi­
rilmek üzere istenen "Kürekçi* “Kalyoncu” neferi, veya bedelleri, nihayet yılda iki
taksitle istenen “Avarız ve n ü zü r akçesi, “İmdâd-ı Hazeriye”, “İmdâd-ı seferiye” gibi
vergileri bu gruba koymak gerekmektedir.

Yöneticilerin görevleri başına giderken uğradıkları yörelerden kendileri,

adamları ve binek hayvanlan için istedikleri ve aldıkları paralar da yasa dışı ver­
giler idi. Bu saydıklarımız 17.yüzyıldan beri istenmekte ve alınmakta olup,
sözünü ettiğimiz dönemde de varlıklarını koruyorlardı.

III. Selim’in bazı vergi gelirlerine zam yaparak kurduğu yeni hâzinelere ak­
tardığını belirtmiştik. Ayrıca Nizâm-ı Cedit kışlalarının inşaatında ve askerlerin
şehir merkezlerinde eğitim gördükleri sıralarda halktan yeni hizmetler istendiğini
görüyoruz. II.Mahmut da bazı yeni vergiler koymuştur. Bunların içerisinde kent
halkını daha doğrusu esnafı yakından ilgilendireni 1026’da getirilen “İktisap
Rüsumu ”dur. Kent ve kasabalarda faaliyet gösteren esnaf ve zanatkarlarla, ticare­
ti yapılan, satılan bütün mallardan bölgelere göre değişen oranlarla alınmaya
başlanan bu verginin, önceki dönemlerde muhtesipler tarafından toplanan
“damga resmi \ “bac-ı pazar”, “yevmiye-i dekkâkin* gibi vergilerle isim benzerliği
bulunmaktadır. Bu tür vergiler genel olarak ihtisap vergisi diye tasnif edilmekte
idi.Artan giderleri karşılamak için konulan ve adına “İktisap Rüsumu* denilen bu
yeni verginin niteliği ve nasıl hesaplanarak alındığını ayrıca ele alacağız.

II. Mahmud’un getirdiği diğer yeni bir vergi de Redif askerlerinin giderleri­
ne karşılık toplanan “İane-i Cihadiyye*dir. 1834 yılından başlanarak yılda iki tak­
sitle toplanıp Mansure Hâzinesine ödenen bu vergi dışında4 ayrıca eyalet ve
sancak merkezlerinde Redif taburlarının eğitim öğretim gördükleri sırada gerek­
sinmelerini karşılamak da sancak halkının sırtına yüklenmişti. Sancak giderleri
de yılda iki taksitle “Salyane” olarak halktan alınıyordu. Tevzi defterleri denilen
cetvellere dökümü yapılan giderlerin kent yaşamında önemi büyüktü.

Saydığımız bu vergilerle sözünü etmediğimiz daha birçok vergi (cizye gibi),

hâzinelere bağlanmıştı. Mukataa ve diğer gelirlerin bütünü bu dönemde vali ve
mütesellimler tarafından toplatılmakta idi. Çoğu iltizâma veriliyor, bir kısmı da
doğrudan doğruya alınarak hâzinelere veya ilgili yere teslim ediliyordu.

4 M übahat S.Kütükoglu, “ Redif Askeri Giderlerini Karşılamak Üzere Alman Bir Vergi İane-i
Cihadiyye”, B irin ci Askeri T a rih Sem in eri, B ild iriler II, Ankara 1983, s. 145 vd.
 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU 107

Para
Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğunda Tanzimat’a kadar geçen sürede
ister küçük ister büyük işlerde olsun, altın ve gümüş gibi değerli madenlerden
yapılma halis veya az karışık bir para sistemi kullanılmıştır. Paranın değeri için­
deki değerli madenin, altın veya gümüşün kendisinin değerine bağlı idi.
O dönemlerin para sistemlerinde gümüş ve altın madenlerinin kıymeti, ikisi
arasındaki orantı, her birinin bulunurluk (arz) ve aranırhk (talep) derecesi ol­
dukça önem taşımakta idi. Gerek Osmanlı İmparatorluğunda ve gerekse Avru­
pa’da olsun hemen hemen bütün ülkelerde çok çeşitli yerli ve yabancı paralar
bulunur, bir arada kullanılırdı.
Osmanlı düzeninde sikke, devletin darphanesinde kestiği altın veya gümüş,
bakır ya da bunların karıştırılmasıyla elde edilen yuvarlak yassı maden parçala­
ndır. Sikke para birimi değildir. Osmanlı geçer para birimi uzun süre “akçe”
olarak kalmıştır. Ancak sözünü ettiğimiz dönemde değeri çok düştüğünden, kul­
lanım alanı kalmamış, yerini “para” ve “kuruş 33a bırakmıştır. Bu gelişme 17 ve
18. yüzyıllarda çeşitli evrelerden geçerek ıç).yüzyılın başlarına kadar karmaşık
bir hal almıştın Osmanlılarda başlangıçtan beri günlük alış verişte kullanılan
esas sikke gümüş akçe idi. Günlük muamelelerde, eşya fiyatları akçe üzerinde
saptanırdı. Vergiler, devlet görevlilerin ücretleri akçe üzerinde hesaplanırdı.
Gümüş, aranılan bir maden olduğundan devlet, yabancı ülkelere ait gümüş sik­
kelerin ülkesine girmesine kolaylık sağlarken, ihracını yasaklamıştı. Bundan
ötürü Osmanlı akçesinin yanında yabancı gümüş sikkeler de kullanılıyordu. 16.
yüzyıldan başlanarak bunların miktan ve çeşidi artmaya başladı. Venedik, Flo­
ransa, Macar, Fransız, İspanyol gümüş sikkeleri tedavülde bulunan yabancı pa­
ralardandı. Osmanlılar büyük yabancı gümüş sikkelere “Riyal Kuruş” demişler­
dir. Giderek “Kara Kuruş” veya sadece “Kuruş” denmeye başlanmıştır. Akçe, de­
ğeri düşe düşe yerini kuruşa bırakmış ve kuruş ıg.yüzyılda artık Osmanlı para
birimi olmuştur. Ancak “Akçe” “Muhasebe akçesi” olarak adını ve varlığını
sürdürmekte idi.
Altın paralar ise büyük değerleri ifade etmekte kullanılırdı. Başlangıçta altın
para ile gümüşten kesilenler arasında değer bakımından bir denge söz konusu
idi. Ancak Amerika kıtasından Avrupa’ya bol gümüş gelmeye başlayınca bu
denge ister istemez bozuldu. Altın para bulunmaz ve aranır olmaya başladı. Gerçi
Amerika kıtasının bulunmasından önce de genel olarak Avrupa’da gümüşe
oranla altın darlığı vardı. Özellikle Avrupa’nın Doğu ülkeleriyle olan ticaretinde
altın önem taşıyor ve Doğu’ya Hindistan’a akıyordu. Osmanlı İmparatorluğum­
da da Avrupa’da basılan altın paralar geçerli bulunuyordu. Macar Altını, İspan­
yol Riyali ve benzeri altın paralar Osmanlı altınlarıyla birlikte ticarette kullanı­
lıyordu.
Sikke çıkarmak, bunların gerçek ve farzedilmiş değerlerini saptamak, devlet
elinde ve denetimde idi. Fiyatlardaki dalgalanmalar, çeşitli iç ve dış etkenler,
ıo8 TA N Z İM A T D Ö N EM İN D E ANADOLU

bütün ülkelerde olduğu gibi Osmanlılarda da paranın değer yitirmesine yol aç­
makta idi. Bu yüzden günümüz deyimiyle hükümetler devalüasyon yapmak zo ­
runda kalırlardı. Osmanlı döneminde yapılan bu ayarlamaya “Sikke tashihi” de­
niliyordu. Piyasa fiyatları ile altın ve gümüş sikkelerin darphanede konan değer­
leri arasında boşluk ortaya çıkınca, Standard sikkelerdeki değerli maden miktarı
yavaş yavaş azaltılmıştır. Buna zamanında “ Tağşiş” deniliyordu. Hükümetlerin
yanısıra bazı kişilerin kullanılmakta olan sikkeleri aşındırarak, kırparak, tırtıkla­
yarak bir kısım altın ve gümüşünü çaldıkları 16.yüzyıldan İtibaren görülmekte­
dir. Padişahlar da, sikkelerin ağırlığını düşürmeksizin yapımında yer alan kıy­
metli maden oranlarının değiştirerek değerini düşürüyorlardı. Ayrıca sikkelere
dokunmadan, onların ölçeği olarak kullanılan muhasebe sikkesine daha yüksek
itibarî bir değer verildiği de olurdu. Böylece fıat artışlarıyla mücadele edilmek
isteniyordu. Bu girişimler, değeri değiştirilmemeş sağlam (Sağ) altın ve gümüş
paranın kıymet kazanmasına yol açıyordu.
III. Selim döneminde devlet hâzinesi para bulmada çok büyük güçlüklerle
karşılaşmıştı. Borç para alma girişimleri olumlu sonuç vermeyince, klâsik
yöntemlere başvuruldu. Başta İstanbul'da oturan devlet ileri gelenleriyle zengin­
leri olmak üzere bütün halktan ellerinde bulundurdukları altın ve gümüş eşyayı
hâzineye satmaları bir fermanla istedi. Toplanan altın ve gümüşten düşük ayarlı
sikke kesilerek piyasaya sürüldü. Ancak, bu umulan yararı sağlamadığı gibi
büyük fiyat artışlarına da yol açtı.
Para değerindeki düzensizlik ve dalgalanmalarla fiyat artışları, II.Mahmut
döneminde de olanca hızı ile sürdü. Devr alınan bütçe açığını kapatmak için
para değerini düşürmek uygulanmasına devam edildi. Padişah, 31 yıl süren sal­
tanatı boyunca altın para çeşidini 35, gümüş olanlarını da 37 kez değiştirdi, Os-
manii kuruşunun rayici veya İngiliz sterlini karşılığı 1814’de 23 iken 1839’da
104/e düştü5. Altın sikkenin gümüş ve bakır olanlara karşı değeri de durmaksı­
zın arttı.
Bu dönemde yeniden piyasa sürülen ve eskiden beri piyasada bulunan altın
sikkelerdeki fiyat artışı ile bozuk sikke bulmada çekilen zorlukları belgelere yan­
sıyan olaylardan yararlanarak kısaca belirtirsek devletin içine düştüğü çıkmazı
daha iyi görmüş olacağız. IL Mahmut devrinde değişik ayar ve değerde basılan
altın sikkelerin başlıcaları, 1808-1824’de Cedit Rumî veya Yazılı Mahmudiye,
Atik (Eski) Rumî ayarında Sûrre Altını, Adli Altın, Cedid Adli Altın, 1829’da
Hayriye Altını ile Mahmudiye adlarıyla anılan altın sikkelerdir6. Kendisinden
önce piyasada bulunan ve kullanılmaya devam edilen başlıca altın sikkeler ise
Yaldız Altını, Macar Altım, Fındık Altını, Mısır Altını ve Riyal-ı Frengi denilen
yabancı altınlar idi7.Bunların yarım ve çeyrekleri de dolaşımda bulunuyordu.

5 B.Levvis, Modern Türkiye'nin Doğuşu, (Çev.Medn Kıratlı), T T K , Ankara 1984,5. 111.

6 Süleyman Sudi, Usul-ı Meskukat-ı Osmaniye,$.50-55.
7 Para ile ilgili emir ve fermanlarda en çok bu altınların adlan geçmektedir. (Bursa Şr,Sc.
B 358 / s. 104)
 T A N Z İM A T D Ö N EM İN D E AN ADOLU log

Yaldız denilen altının resmi değeri ı8i0Jda ıo kuruş iken, ıÖ23’te 15 kuruş 10
paraya, 1832*de 36 kuruş 15 paraya ve ıÖ33’te ise 45 kuruşa kadar çıkmıştı.
Macar Altını 1810 yılında İstanbul’da 9,5 kuruş iken 1832’de 36 kuruş 15 para­
ya, ı833’te ise 45 kuruşa yükselmişti. Daha eski olan Fındık Altını ise 17 9 8 ^
7 kuruş, 1810’da 9 kuru., 1823’te 10 kuruş ve 18 3 2 ^ 28 kuruştan işlem
görmekte idi. Aynı orandaki artışlar İstanbul Zer-Mahbubu denilen sikkede de
izlenmektedir. 1798’de 5 kuruş, ı8 ıo’da 6,5,1823’te 8 ve 1833^ ise 33,5 kuruşa
kadar değer kazanmıştı8. Mısır Altını denilen sikkenin kuruş karşısındaki değer
artışı ise şöyle idi: 1798’de 4 kuruş, ı8 ıo ’da 5.5, 1833’te 7, 18 3 2 ^ 24,5 ve
1833’te 28,5 kuruş.

Gümüş sikke çıkarılması ve değerindeki dalgalanmalar altına paralel olarak

sürmüştür. 181 o yılına kadar IlI.Selim ve IV.Mustafa dönemlerinde piyasaya
sürülen gümüş paralar geçerli iken bu yıldan başlanarak yenileri de basılmıştır.
Bunların başlıcaları, 5 kuruş değerinde ve “Cihadiye* denilen sikke ile ufaklıkları
(yanm ve çeyreği), ı824’de çıkarılan ve “Altm ışlık” denilen sikke ve Yeniçeri
Ocağının kaldırılmasından sonra 1828’de *'Metelik” denilen sikke idi9. Her yeni
sikke çıkarılırken ayarı düşürülüyor, böylece az kıymetli madenden yüksek de­
ğerde kuruş elde edilerek enflasyon körükleniyordu. Nitekim yukanda belirttiği­
miz gibi altın sikkelerin kuruş karşısında ortalama %100’ün üstünde (30 yıllık
sürede) değer kazanması biraz da bu tutumdan kaynaklanmakta idi.
Hükümetin sikke çıkarmada uyguladığı yöntemin yanısıra, kalpazanlar da
kendi ölçülerinde olaya karışıyorlardı. Yıllardan beri süregelen bu alışkanlık sik­
ke çeşidi ve darbı arttıkça yaygınlaşmış, polisiye önlemler umulanı vermemekte
devam etmiştir. 1810 şubatında II.Mahmut Ankara sancağı kadı ve yöneticileri­
ne hitaben gönderdiği fermanda bundan önce çıkarılan genel emirde şeyhülislâ­
mın da fetvası uyarınca ülkede her kim olursa olsun, izinsiz altın sikke çıkaran,
düşük ayarlı sikkeleri piyasaya süren, bunian alıp kullananlar hakkında en şid­
detli cezaların verileceği uyarısı yapılmıştı. Buna rağmen Ankara ve yöresinde
bazı hilekâr kimselerin eksik altın çıkarıp piyasaya sürmeyi ticaret haline getir­
dikleri, çeşitli devlet sikkelerini eksik değerde çıkarıp piyasaya sürdükleri, “ fıka-
ranın maslahatları düştükçe noksan ve kırpık altunları tamamına verdik­
leri ve fıkaradan aldıkları vakit de noksanına aldıkları...” bu kez ihbar ve
araştırmalar sonunda anlaşılmıştır deniliyordu. Önlem olarak, her kimin elinde
eksik vezinli altın varsa derhal alınıp Darphane’ye gönderilmesi isteniyor,bu
alım sırasında noksan çeşitli altınların kıratına ödenecek alım ücretleri veriliyor­
du. Ancak, bunun için herhangi bir ödeme yapılmayacak, hâzineye olan borçla­
rına karşılık sayılacaktı. Bundan böyle kadılarla mütesellimler ve diğer görevliler

8 Bu bilgiler, Ankara, Bursa, Sivas, Konya Şr.Sicilleri ile Takvim-i Vekayi'nin çeşitli sayıların­
dan derlenmiştir.
9 II.Mahmut dönemi altın ve gümüş sikkeleri için bkz.Cüneyt Ölçer, Sultan II.Mahmut Z a ­
manında Darp Edilen Osmanlı Madeni Paralan İstanbul 1970.
I IO TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

işbirliği yaparak, yasa dışı yollara saparak para ticareti yapanları derhal yakala­
yıp cezalandıracaklar, isim ve şöhretlerini de hükümete bildireceklerdi ,0.

Anadolu’da bozuk para bulma dönemin en önemli diğer bir sorunu idi. II.
M ahmut akılcı bir yaklaşımla bu gereksinmeyi gidermek için düşük değerli çe­
şidi sikkeler piyasaya sürdürmüşse de başarılı olamamış, sıkıntı yer yer büyük
haksız kazançlara yol açacak boyutlara ulaşmıştı. Çok aranan çeyrek altınlardan
gerektiği kadar darpetmek devrin teknik imkânları ile mümkün olmuyordu, pa­
dişahın deyimi ile halkın sıkıntı çekmemesi için zarar ve ziyan a bakılm a-
y ıb ihtidasından şim diye d ek m ah iye y ü ze lli ik iy ü zd en ziyâd e r u b ’iy y e
kat* ve d arb v e neşr olunm uşken y in e çarşu ve b azâ rd a aransa b ir dane
ru b ’ iy y e b ulu n m ayarak erb ab -ı ihtikâr b u ru b ’iy y e m addesini k en d ü lere
b ir n evi’ kâr ittih a ziy le” her taraftan gizlice veya açıktan açığa çeyrek altınları
toplayarak üç kuruştan alıp vermeyi alışkanlık haline getirmişlerdi. Bu yüzden
İstanbul’da bile sıkıntı başgöstermişti. Önlem olarak 1824 Haziranından itiba­
ren, oniki kuruşa satılmakta olan Adlî Altını’nın yarımı, altı kuruş olduğu goz
önünde tutularak, Adlî Çeyreği’nin piyasaya çıkarılması ve üç kuruştan işlem
görmesi kararlaştırılıyordu. Ayrıca 60 para rayici olan “Altmışlık^in da yarımı
basılarak, otuz para değerle piyasaya verilecekti. Bu sikke diye isimlen­
diriliyordu11.

Ancak bu tür önlemler yarar sağlamamış, altın fiyatları kuruşa oranla

büyük artışlar gösterirken, piyasada bulunan bozuk paranın da çeşidi git gide
artırılmıştı. Osmanlı-Rus Savaşı, yeni oluşturulan ordunun giderlerini karşılama­
da çekilen sıkıntı ve benzeri daha bir çok etkenlerle paraya ihtiyaç duyuldukça
altm bulma güçlüğü yüzünden gümüş sikke çıkarılmaya devam edilmişti. Ö yle
ki 1833’e gelindiğinde “Cihâdiye”, ismiyle “Beşlik”, “Yüzlük”, “Bir kuruş'luk, "Yir­
milik”, “Onluk”, para kesilerek piyasaya sürülmüş bulunuyordu. Savaşın bittiği
de gözönünde tutularak 17 Ağustos 1833’ten itibaren geçerli olmak koşulu ile
gümüş paralar yeni bir düzenlemeye tabi tutluyordu* Buna göre, beşlik, yüzlük
ve kuruş’un kat’ından vazgeçiliyordu. Ellibir ayarında olmak üzere dört dirhemi
altı, yarısı üç, çeyreği birbuçuk kuruşa gümüş sikke ile olageldiği gibi yirmilik,
onluk ufak paranın kesilmesi kararlaştırılıyordu. Yirm ilik Hayriye Altınının da
fazlaya alınıp satılması gereği hatırlatılarak yapılan düzenlemeye Anadolu ve
Rumelide aynen uyulması için kadı ve yöneticilerin gereken önlemleri almaları
Hatt-ı Hümayun ile emrediliyordu. Bir süre sonra da altın fiyatları yeniden be­
lirlenerek İstanbul ve taşra için ayrı tarifeler yapılıp ilân ediliyordu12.

10 A nkara Şr.Sc. 209 /belge 98, Altın hususuna dair Emr-i Alişan sureti.
11 A nkara Şr.Sc. 223 /belge 157.
12 Tak vim -i V ek ayi, Defa 81. Bu düzenleme ile, İstanbul’da Yaldız ve M acar altınlarının
herbiri 45 kuruşa, Atik Rumî altını 60, Cedîd Rumî 50, Fındık ve İstanbul tam’ı ve rub’iyesı
(Çeyregi)nin her dirhemi 33 kuruş, Mısır altını çeşitlerinin dirhemi 28 kuruş, Atik Sultan M ah­
mut ve Sultan Mustafa altınları ile “Seferiye" denilen altınm dirhemi 38 kuruş, Atik Adlî’nin 17
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Bu düzenleme II.M ahm ut döneminin sonuna kadar sürmüş, Tanzim at’ın

ilânından sonra da yeni değişikliklerle birlikte uzun süre yürürlükte kalmıştır.

Ticaret
19/yüzyılın başlarında Batı dediğimiz Avrupa ülkeleriyle Amerika, sanayi ve
ticarette yaptıkları yeni atılımlar sonucu büyük gelişmeler göstermişlerdi.
Sömürgeciliğin yanısıra ucuz ham madde bulma girişimleri bu yüzyıl boyunca
hız kazanmış, dünya’nın siyasî haritası yeniden iktisadi çıkarlara göre şekillendi­
rilmek istenmiştir. Bu yarışta geri kalmış olan ülkelerin bir kısmı bağım­
sızlıklarını tamamen yitirerek birer sömürge olmuşlardın Diğerleri ise ekonomik
özgürlüklerini büyük ölçülerde kaybederek, kapitalizmin gerekleri doğrultusunda
varlıklarını sürdürmeye çalışmışlardır.

Bir zamanlar hem siyasal ve hem de ekonomik varlığı bakımından sayılı

ülkeler arasında yer almış olan Osmanlı İmparatorluğu, çağın başlarında ekono­
mik özgürlüğünü yavaş yavaş yitirmeye başlamıştır. Siyasi varlığını sürdürmek
için giriştiği yenilik hareketleri, istenilen sonucu vermekten uzak kalmakta, gün
geçtikçe çıkmazlar artmaktaydı. Devlet, ıÖ.yüzyılın ikinci yarısından beri Rusya,
Avusturya ve İran’a karşı toprak bütünlüğünü korumak için zaman zaman sa­
vunma savaşları yapmak zorunda kalmıştı. Ancak, sonuçta bazı topraklar tama­
men Osmanlı egemenliğinden çıktığı gibi bir kısım eyalet ve sancaklar da kısa
veya uzun sürelerle düşman istilâsına uğramıştı.

Osmanlı yönetimi bu dönemde emperyalist devletlere karşı siyasi

bütünlüğünü korumak, iç isyanları bastırmak için büyük malî fedakarlıklar yap­
mak zorunda kalmıştır. Bilgisizlik ve teknik geriliğin, ihmalin çıkmaza soktuğu
ülke ekonomisi ile iç ve dış ticaret, onarılmaz yaralar almıştı. Devletin kurulu­
şundan hemen sonra Avrupa devletlerine tanınmış olan ticarî kolaylıklar, 19.
yüzyıla kadar onların yararına değişikliklerle, yerli üretim ve ticaretin sönmesine
sebep olmaya başlamıştı.

III. Selim ülke yönetimini ele aldıktan sonra, başta askerlik olmak üzere bir­
çok alanda yenilik girişimlerinde bulundu. Ekonomiyi içine girdiği çıkmazdan
kurtarmak, hazine açığını kapatmak için de bir dizi önlem alındı. Halkı ve İs­
tanbul ileri gelenleriyle devlet adamlarını yerli malı kullanmaya teşvik ederken
kendisini örnek gösterdi. Devlet adamlarından servet sahibi olanlarının gemi
alarak ticarete atılmalarını önerdi. M al ve can güvenliğinin korunması için alı­
nan önlemler, ilk bakışta önemsenecek sonuçlar doğurmamakla beraber, yöne­
tim kademesinin en üst düzeyinde bulunanlann ekonomiye önem verme gereği­
ni kavramaları bakımından, bunlar üzerinde durulmaya değer atılımlardır.

kuruş 10 para, Cedîd Adlî’nin beheri 15, Hayriye’nin 20, Direkli Riyal ile Kuşlu Riyal’in her biri
20 kuruştan alınıp satılacaktı.Taşra için ise birer kuruş daha düşük fiyatla sayılan altınlar işlem
görecekti.
112 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Bu dönemde Osmanlı dış ticareti kapitülasyonlarla sağlanan kolaylıklardan

fazlası ile yararlanan yabancı uyruklu tüccarların elinde idi. “Müste*min * denilen
Avrupalı tüccarın sahip olduğu seyahat, gümrük, yargılama kolaylıkları
lö.yüzyıla gelindiğinde bunları bütünüyle imtiyazlı bir zümre haline getirmiş
bulunuyordu. Çeşitli tarihlerde yapılan anlaşmalar ve değişikliklerle kendilerine
tanınan kolaylıklar artırılmış, belli başlı liman şehirleriyle ticaret merkezlerinde
ülkelerinin konsoloslukları ile işbirliği yaparak, Osmanlı iç ticaretine el atmaya
başlamışlardır. Ticarî ilişkilerde kendilerine yardımcı olmak üzere Osmanh uy­
ruğu müslüman olmayan ve dillerini bilenlerden bazılarını “ Tercüman* olarak
yanlarına almışlar, kendilerine sağlanan kolaylıkların tercümanlarına da tanın­
ması için Osmanlı yönetiminden, padişahlardan “Berat’\ar almışlardır.

Beratlı tercüman olan Osmanh Rum ve Ermenileri zamanla bu görevin

sağladığı kolaylıklardan yararlanarak iç ticareti tamamen ele geçirmeye,
müslüman tacir ve halktan satın aldıklarını, bağlı oldukları müstemin tüccara
devrederek büyük kazançlar elde etmeye başlamışlardır. Ö te yanda ıö.yüzyılm
başlarından itibaren iç ticaret yapma yetkisine sahip beratlı Osmanh uyruğu
tüccarlarından bazıları, Avrupah müstemin tüccara tanınan kolaylıkların
tümünden yararlanmak için yeni bir yönteme başvurmaya, yabancı devletlerin
uyruğuna geçmeye çalışmışlardır. Büyük paralar karşılığında İstanbul’daki elçi­
ler, bunları himayeleri altına almışlar, tercüman veya yardımcı adı altında ken­
dilerine ticari kolaylıklar sağlamışlardır. Böyleleri çoğu zaman dil bilmek şöyle
dursun, himayesine girdikleri elçiliğe bile uğramadan, kendi işlerini sürdürüyor­
lardı.

Ö te yanda bazı elçiler ticaret yapan müslüman olmayan Osmanlı uyruğu

kimseleri beratlı tercümanlık dışında “Patente* denilen belgeyi vererek koruma­
larına alıyorlardı. Böylelerini vatandaşları gibi göstererek ticari imtiyazlardan ya­
rarlanmalarını sağlıyorlardı. Özellikle Rus elçilerinin bu yönteme sık sık başvur­
dukları anlaşılmaktadır53.

Osmanlı yönetimi, ıö.yüzyılm ilk çeyreğinden itibaren yabancı uyruğuna

geçmeye başlayan ve berat elde ederek tercümanlık adı altında iç ticaretle uğra­
şan tüccarlarla ilgilenmeye başlamış, bunların yasa dışı, kendilerine tanınandan
daha fazla imkânlarla devlet aleyhine işlere girişmelerini önlemeye çalışmıştır.
III. Ahmet, IILMustafa beratlı tercümanlığın kötüye kullanılmaması için çaba
göstermişlerdi. Ancak olumlu bir gelişme sağlanamamıştır. 1774 K üçük Kaynar­
ca Anlaşmasından sonra Avusturya ve Rusya, Eflâk ve Boğdan’ı egemenliklerine
almak için çabalarını yoğuniaştırırlarken, tüccar ve esnafı himayelerine almak
için isteyen herkese “Patente” vermeye başlamışlardı. Ayrıca Karadeniz ve Akde­
niz’de ticaret yapan rum gemileri, vergilerden kurtulmak için Rus bayrağı aitın-

J5 Ali İhsan Bağış, Osmanlı Ticaretinde Gayri Müslümler-KapitülasyonJar-Beratlı Tüccarlar,

Avrupa ve Hayriye Tüccarları (1750-1839), Turhan Kitabevi, Ankara 1983,5.71 vd.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

da faaliyet göstermeyi tercih ediyorlardı. I.Abdülhamit durumun gün geçtikçe

kötüye gittiğini görmüş, gerekli uyanlarda bulunmuştu. Beratlı tercüman olan­
ların esnaflık, tüccarlık gibi işlerin yanısıra, yönetici olmak için çaba gösterdikle­
ri, bunun da kurulu düzeni bozduğunu, bu işe biran önce son verilmesi gerek­
tiğini emrediyordu. Özellikle Rusya’nın hiçbir ticari amacı olmaksızın Ege D e­
nizi adalannda konsolosluk açarak, Rum reayayı kışkırtması dikkatlerden kaç­
mıyor, bunun önüne geçilmesi için yapılan başvurular ise Rusya tarafından ger­
çek dışı diye red ediliyordu u .

III. Selim, Osmanlı ekonomisini ele aldığında öncelikle ticaret üzerinde

durmuş, müstemin ve beratlı tüccara tanınan kolaylıkların, ülke çıkarlarıyla ters
düştüğünü gördüğünden yeni önlemler almaya başlamıştır. Öncelikle Avrupalı
devletlerin kendi tüccarlarına tanınan kolaylıkları türlü yollarla kötüye kullana­
rak anlaşmalara aykırı biçimde Osmanlı uyruğu müslüman olmayan kimseleri
tercüman, konsolos vekili göstererek iç ticaret yaptırmaları konusu üzerinde ıs­
rarla durmuştur. Ayrıca M üste’min tüccann Osmanlı topraklan üzerinde mülk
edinmeleri ve arazi satın almaları olanağının olmadığı, ancak buna uyulm aya­
rak, dükkan ve diğer emlâkin satın alınarak kilise ve manastırlara vakf edildiği
de görülmekte idi. Bunlarla evlenen reaya kızlanndan doğan çocuklann reaya
sayılmaları gerekirken “Biz m ü şte k in olduk” deyip vergi ödemek istemedikleri
anlaşılmakta id iI5.

Soruna çözüm getirmek için çıkarılan emirler ve alınan yüzeysel önlemler

sonuçsuz kalıyordu. 1802 yılına gelindiğinde yasaklamalarla Osm anlı uyruğu
müslüman olmayanlann yabancı ülkelerin tüccarlanyla işbirliğine gitmelerinin
önlenemeyeceği iyice anlaşılmıştı. Konuya yeni bir yaklaşımla bakan Padişah ve
hükümeti, dış ilişkilerde düzenlemelere giderken, ticaret konusunu yeniden
gündeme getirdi. Akdeniz’in kıyı şehirlerinden başlamak üzere konsolosluklar
kurulmaya başlandı. M üslüm an olmayan Osmanlı uyruğu kimselerden konso­
loslar atandı, Avrupa başkentlerine elçiler gönderilmeye başlandı. Bu ülkelerle
ticaret yapan reaya ve müslüman tüccarların çıkarlarını korumayı devlet üstle­
nerek, bunların uyruk değiştirmelerini önlemek istedi. M üste’min tüccann iç ti­
caretle uğraşmasının önlenmesi için ilgili devletlerle görüşmeler ve yazışmalar
sürdürüldü. Bunlann iç ticarette uyulması zorunlu kurallara göre davranmaları
istendi. Tem m uz 1802’den başlanarak iç piyasaya giren müste’min tüccardan iç
gümrük alınacağı her tarafa bildirildi. Daha önemlisi, bu döneme kadar gerek
Osmanlı padişahlanndan berat alarak gerekse yabancı devletlerin himayesine
geçerek ticaret yapan Osmanlı uyruğu müslüman olamayan ve sayılan gittikçe
artan tüccara yeni olanakların tanınmasıdır.
Osmanlı yönetimi, kuralcı bir yönetim biçimini çöküşüne kadar titizlikle uy­
gulamayı amaçladığından, verilen her berat ve izin belgesinde nelere dikkat

14 A.g.e. s. 37-38.
15 A.g.e.,s.42.
F. 8
ıı4 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

edilmesi gerektiği hatırlatılarak tekrarlanmakta idi. Avrupa tüccarı olmak iste­

yenlere verilen beratlarda da bu ilkeye uyulmuş, böyle bir tüccar sınıfına neden
gerek duyulduğu, ayrıcalıklarının neler olduğu ayrıntılarıyla belirtilmiştir. Bu
beratlarda belirtildiğine göre, Avrupa, Acem ve Hindistan ticaretiyle uğraş­
mak isteyen müslüman olmayan Osmanlı uyruğu tüccarlara bundan böyle “Av­
rupa Tüccarı’* denilmesi uygun görülmüştü. Bu unvanı almak isteyenler, bir di­
lekçe ile Divân-ı Hümayun Beylikçi3sine başvuracaklardı. Durumları inceledikten
sonra uygun görülürse Padişah’ın onayına sunulacak, berat istenecekti. Ancak,
beratı almaları için güvenilir iki kişinin * Vekil* gösterilmesi, hâzineye 1500 ku­
ruş vergi ödenmesi zorunlu idi. Berat alanların adları Divân-ı Hüm ayun Beylik-
çisi tarafından bunlara aynlan özel bir deftere geçilirdi. Bu yüzden böylelerine
“Defterli Tüccar” da deniliyordu. Her Avrupa tüccarı olma imkanına kavuşan, İs­
tanbul’da oturmak koşulu ile gösterdiği iki güvenilir vekil dışında isterse iki hiz­
metçi de kullanabilirdi. Bunlardan birisini ya da her ikisini istediği şehir merke­
zinde oturmak üzere görevlendirebilirdi. Gerek duyanlar tercüman da bulundu­
rabileceklerdi. Hizmetkârlarla tercümanlar için ayrı ayrı izin ve berat gerekliy­
d i16.

III. Selim’in 1802 Ağustosunda tesis ettirdiği Avrupa tüccarlığı, umulanı

vermediği gibi, büyük devletlerle bu yüzden anlaşmazlıkların çıkmasına da yol
açmış, müste’min tüccar kendilerine tanınan kolaylıkların Osmanh uyruğu
müslüman olmayanlara verilmesini hoş karşılamamıştır. Ö te yanda Avrupa
tüccarına tanınan kolaylıklara rağmen, ticaretle uğraşanlar içinde bu tüccarlığa
geçmek isteyenlerin sayısı, umulanın altında kalmıştır. M üslüm an olup ticaretle
uğraşanlar da Avrupa tüccarlığını haliyle hoş karşılamamışlardır. Müstemin
tüccar gibi iç gümrük muafiyetlerine sahip olmaları, seyahat, yargı ve vergilen­
dirmedeki ayrıcalıkları onlan imtiyazlı bir zümre haline getirmekte idi.

Başvurulan ve şikâyetleri inceleyen II.Mahmut, aynı olanakları müslüman

tacirlere de tanımak istemiş, kanımızca 1826’dan sonra alman kararla
müslüman olup müste’min ve avrupa tüccarının imtiyazlarına sahip olmak şartı
ile iç ve dış ticaretle uğraşmak isteyenlere bu imkân sağlanmıştır. Hayırlı olma
dileğinin bir ifadesi olarak bunlara tcHayriye Tüccarı "denilm iştir17.

Hayriye tüccarına verilen beratlarda Avrupa tüccarına tanınan kolaylıkların

yamsıra, müslümanları ticarete teşvik amacı ile bazı yeni haklara yer verilmiştir.
Böylece hem gümrük gelirlerinin artacağı hem de daha çok iş görülerek kazanç

16 Bu konu, Osman Nuri (Ergin) tarafından ele alınmış, kısaca işlenmiştir (Mecelle-i Umur-ı
Belediye, l,s.68o). Daha sonra M .S.Kütükoğlu başka vesileyle de olsa Avrupa Tüccan Hakkında
bilinenleri birkaç belge ile destekleyerek aktarmıştır. A.İhsan Bağış, şimdilik bu konuda en son ve
geniş bilgileri vermiş bulunmaktadır.
17 Şer'iye sicillerinde ancak 1829’ dan itibaren Hayriye tüccan ile ilgili ferman ve kayıt suret­
leri görülmektedir. Bkz.M .Çadırcı, ‘‘ II.Mahmut Döneminde (1808-1839) Avrupa ve Hayriye
Tüccarları*, T ü rk iy e lin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), B irinci U luslararası T ü r k i­
y e ’ nin Sosyal ve Ekonom ik T a rih i K on gresi T eb liğ leri, Ankara 1980, s.237-241.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

elde edileceği sanılıyordu. Beratların girişinde bu görüş ve düşünceler tekrarla­

nıyor, daha sonra uyulacak kurallara geçiliyordu. Tıpkı Avrupa tüccarları gibi
Hayriye Tüccarı olmak isteyenler de birer dilekçe ile Divân-ı Hüm ayun Beylik-
çi’sine başvuracaklardı. (Ticaret Nezareti kurulduktan sonra her iki grup tüccar
da buraya bağlanmıştır). M üslüm an tüccar berat harcı olarak hâzineye 1200
kuruş ödeyecekti. Bunun dışında müslüman olmayanlarla aralarında önemli ay­
rıcalık yoktu. Müslümanlar, varlıklı, güvenilir olduklarına dair oturdukları yerin
kadı ve yöneticilerinden iyi hal kağıdı aldıkları iki kişiyi kendilerine kefil olarak
göstereceklerdi. İstanbul'daki işlerini yürütmeleri için de bir “Şehbender* ile *iki
muhtar” bulunduracaklardı. Bunların cürüm ve kabahatlan görülmedikçe azledil­
meleri yasaktı. Dilerlerse ayrıca iki hizmetçi tutabileceklerdi. Müslüm an Hayri­
ye Tüccarının hizmetçi, şehbender ve muhtarları da kendilerine tanınan kolay­
lıklardan yararlanacaklardı.
Bu kolaylıklardan yararlanmak isteyeceklerin çok olacağı göz önünde tutu­
larak, başlangıçta her şehirde en çok kaç kişiye hayriye tüccarı beratı verileceği
belirlenmişti. 1829’da İstanbul’da Sünbüllü Hanı’nda oturan Şahinzâde Hacı
Ahmed adlı tacire verilen beratta, İstanbul’da 40, Şam, Halep, Kıbrıs, İzmir,
Bursa gibi ticaret merkezlerinde ise 10 kişiden fazlasına hayriye tüccarlığının ve­
rilmeyeceği yer almıştı. Bir süre sonra Şam ve Haleb’e verilen onar kişilik kon­
tenjan dolmuş, diğer şehirlerden gelen istekler ise artmıştı. Müslüman olmayan
Avrupa tüccarları için bir sınıflandırmanın olmayışı ve başvurular göz önünde
tutularak sınırlandırmanın kaldırılması, yerine kontenjan artırılması uygun
görülmüş, belirlenmiş olan sayıya yirmişer eklenerek, İstanbul için 60, diğer
yerlerde ise 30*ar kişiye hayriye tüccarı beratı verilmesi uygun görülmüştür.
Tanzim at’ın ilânından sonra ise sınırlandırma bütünüyle kaldırılmış, çok geçme­
den de ülkedeki bütün tüccarlara aynı olanaklar sağlanarak 1848 yılından itiba­
ren uygulamaya geçilmiştir.
Avrupa ve Hayriye Tüccarına tanınan ticarî kolaylıkları şöyle özetleyebiliriz.

Seyahat kolaylığı: Güvenliğin sağlanması için imparatorlukta yurt içinde seya­

hat etmenin sıkı kurallara bağlandığını ilgili kısımda belirtmiştik. “Men-i Mürur”
denilen sistemin uygulanması ile iç seyahat izne bağlanmıştı. M ürûr tezkeresi
(Yol izni) almaksızın bir şehirden diğerine gitmek yasaktı. Bu iznin alınışı uzun
bir işleme bağlı olduğundan, Avrupa ve Hayriye Tüccarları ile yanlarında çalıştır­
dıkları adamlanna verilen m ürur tezkerelerine “Ticaret içindir* kaydı konuluyor,
böylelikle diledikleri yere gidip, istedikleri kadar kalma olanağı kendilerine veri­
liyordu. Yollarda rahatsız edilmemeleri, güvenliklerinin sağlanması için de gere­
ken yapılıyordu.

Gümrük ve ticaret kolaylıkları: Yabancı uyruklu tüccara kapitülasyonlarla ta­

nınmış ayrıcalıkların bütünü bunlar için de geçerli idi. Örneğin, II.Mahmut
döneminin son yıllarına kadar % 3 gümrük vergisi ödedikten sonra kendilerin­
den başka bir şey istenmiyor, çeşitli vergilerden m uaf tutuluyorlardı. İngiltere
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ile imzalanan 1838 Ticaret Antlaşmasından sonra gümrük vergisi % 5*e çıkarıl­
mış, bunlar için başka bir yükümlülük getirilmemişti, Hayriye ve Avrupa
tüccarları, ihracına izin verilen ürünleri doğrudan doğruya halktan alma imka­
nına sahiptirler. Ancak, bunu çoğu yerde gerçekleştiremiyorlardı. Tefeci ve
madrabaz denilen aracı bir grup, merkezin bütün uyarı ve yasaklamalarına kar­
şın, halktan ucuza aldıkları palamut, mazı, balmumu, kuru üzüm, incir gibi ih­
raç mallarını Avrupa ve Hayriye Tüccarına devrederek, halkın eline ürününün
gerçek değerinin geçmesini engelliyorlardı.

Yargılamada kolaylık: Ticaret mahkemeleri kuruluncaya kadar geçen sürede,

bu tüccar ile yardımcıları ancak Divan-ı Hüm ayun Beylikçisi’nin denetiminde
kurulacak özel bir mahkemede yargılanacaklardı. Tutuklam a ve götürülme sıra­
sında kendilerine eziyet edilmemesi için hükümet merkezinden mübaşir gönde­
rilecekti. Güm rük işlerine hile karıştırıldığında öncelikle şehbender ve muhtarla­
rı sorumlu tutulacak, kendileri için de gereken yapılacaktı.

Vergilendirmede kolaylık: M uhtar ve hizmetkârlarından şer’an ödemeleri zo­

runlu olan vergiler dışında hiçbir ad ve bahane ile vergi istenmeyecekti. Ö rne­
ğin, Avrupa Tüccarı hizmetkârlarından cizye alındıktan sonra, başka hiç bir ver-
gi alınmayacaktı. Ölen tacirin terekesi varisleri arasında bölüştürülecek, ancak
varis yoksa hâzineye devredilecekti. Aynca alacaklarını toplamada güçlükle kar­
şılaşırlarsa yöneticiler, gerekli önlemleri alarak, zarara uğramalarını Önleyecek­
lerdi. Diğer ülke tüccarları ile çıkan anlaşmazlıkları ise anlaşmaların ön
gördüğü biçimde çözümlenecek, devlet, zarara uğramamaları için gerekli Önlem­
leri alacaktı.

Osmanlı İmparatorluğunda III. Selim in başlattığı, II.M ahm ud’un geliştire­

rek sürdürdüğü yenilik hareketlerinin bir bölüm ünü oluşturan ticareti, ülke ya­
rarına geliştirme çabalarının ürünü olan Avrupa ve Hayriye Tüccan, yöneticile­
rin düşündükleri gibi, ne ülkeyi zenginleştirmiş, ne de dış ticaretin Osmanlı ya­
rarına değişmesine yaramıştır. T ek taraflı olarak Avrupa mallarının Osmanlı pa-
zarlanm istilâ etmsini kolaylaştırmış ve henüz ayakta olan yerli küçük sanayinin
giderek çökmesini hızlandırmıştır. Bu dönemde başlayan dokuma ithali, gittikçe
artış göstermiş, eski T ürk ipek ve pamuklu imalatı, buna paralel olarak giderek
gerilemiştir. Özellikle kumaş üretmek yerine, ithal yoluna gidilince, ülke bir
ham madde alanına dönmüştür. İhraç ürünlerinin başında gelen palamut, ma­
zı, kuru incir, balmumu, yapağı, tiftik, kökboya, zeytinyağı gibi mallar, tefeci ve
muhtekirlerin yöneticilerle işbirliği yaparak, halktan ucuza alıp bu tüccara dev­
retmeleri ve sonra ihraç edilmesi haksız kazanç yolunu iyice kolaylaştırmıştı. İh­
racı yasak olan bazı ürünler de bu tüccar tarafından gizlice Avrupalı meslektaş­
larına satılmış, özellikle kurak yıllarda Avrupa buğday sıkıntısı çektiğinde gerek­
sinmesini, bu yolla Osmanlı ülkesinden sağlar olmuştur. Bu ise başta İstanbul ol­
mak üzere karaborsa ve kıtlıklara sebep olmuştur.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU M7

II. Mahmut, bunun önüne geçmek için bir dizi önlem almışsa da etkili ola­
madığı sık sık verdiği emir ve çıkardığı fermanlardan anlaşılmaktadır. Özellikle
zeytinyağı, mum, yapağı, tiftik, Ankara ipliği, kökboya, mazı, kuru incir ve
üzümün ihracını denetim altına almak için büyük çaba gösterilmiştir. Bu
ürünlerin ihraç edildiği İzmir şehrine İhtisap Nazın olarak atanan kişiye geniş
yetkiler verilmişti. İzmir İhtisap Nazırınının “İzin tezkeresini alabilen tüccarın
doğrudan doğruya A nadolu’nun çeşitli yörelerinde üreticiden bu ürünleri satın
almaları öngörülmüştü. Ancak yöneticilerden bazıları devrin deyimi ile "Muhte­
kir ve madrabazlarız işbirliği yapıp onlardan rüşvet alarak, halkın mallarını tez­
kereli tüccara satmasını engellemektedirler. Bu ise hem üreticiyi zarara sokmak­
ta hem de tüccarın ödediği "Kantariye” vergisinin alınmamasına dolayısı ile hâzi­
nenin zararına yol açmaktaydı. Bunun önlenmesi için Haziran ı83o’da yeniden
genel bir ferman çıkarılmış, bir sureti de Hüdavendiğar sancağı mütesellimi ile
kadı, naip ve ilgililere gönderilmişti. Diğer bir emirle de Bursa ve yöresinde el­
de edilen zahirenin kesinlikle yabancı tüccara satılmaması, ürün fazlasının İs­
tanbul'a gönderilmesi isteniyordu. İstanbul’da dericilikte kullanılan palamudun
da yurt dışına satılması bu dönemde yasaktı. Buna rağmen bazı kimselerin pa­
lamudun elde edildiği yerlere giderek satın aldıkları ve dışanya sattıklarını deb-
bağlar şikâyet etm işlerdi18. Palam udun rayiç fiyatla İstanbul'a gönderilmesi de­
falarca istenmiş, sonuç alınmayınca da birisi bu işle görevlendirilerek emrine ye­
terli eleman verilmiş, bütün ülkede palamut ahmını gerçekleştirerek İstanbul’a
göndermesi uygun görülmüştü 19.

Bu dönemde afyon, uluslararası ticarette yüksek kazanç sağlayan ürünlerin

başında geliyordu. Özellikle İngiliz İmparatorluğunun Doğu ticaretinde büyük
yer tutmakta idi. Avrupalı tüccarların Türkiye’den afyon sağlamaya yönelmeleri,
Anadolu'da bilinen bu ürünün ekimini artırmış, ticaretini geliştirmeye başlamış­
tı. Yüzyılın başlarında İsparta sancağında arpa ile değişmeli olarak ekilmekte
idi. Konya ve Bursa’da da afyon ekimi yaygındı. Konya yöresinde Akşehir, Boz­
kır ve Beyşehir başlıca ekim alanlarını oluşturuyordu.

19. yüzyıl boyunca afyon pazarlaması, çoğunlukla Ermeni asıllı tefeci ve

küçük tüccarın elinde idi. Yüzyılın başlannda Ingiltere’nin Osmanlı ülkesinden
afyon satın almaya başlaması ile başta İstanbul olmak üzere bazı merkezlerde
afyon sıkıntısı başgösterdi. Hüküm et hem sıkıntının önüne geçmek hem de ol­
dukça karlı bir ticaret konusu haline gelen afyon alım satımını 1828’de devlet
tekeline aldı. Gerekçe olarak, tefeciler tarafından halktan düşük fiyatlarla satın
alındıktan sonra çok pahalıya yabancı tüccara satılması ve gizli yollarla ihraç
edilmesi gösterilmişti. Ayrıca üreticinin ürününü devletin görevlendirdiği kimse­
lere satması için her kalitedeki afyonun piyasa fiyatına iki kuruş zam yapılmıştı.
Kaçakçılık önlenemeyince 1835’te yeni bir zamla fiyat 47 kuruştan 54 kuruşa çı-

18 Bursa Şr.Sc. C 25 / s .i 22.

10 A n kara Şr.Sc. 226 /belge 248.
118 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

kanlmıştı. Ancak bu önlem de olumlu sonuç vermekten uzak kalmış bulunu­

yordu 20.
Afyon kaçakçılığını için alınan önlemlerden birisi de ihbar yaparak yakala­
tanlara ödül verilmesi idi. Belgelere geçmiş ifadesiyle "kaçırma afyonu haber veren
ve tutanlara yüz çekiden ibaret olan bir sepet afyona ikibin kuruş bahşiş i ’tası nizâmı ik­
tizasın dan ^ . Şam tüccarlarından Yasef adlı zimminin elli vukiye afyonu kaçır­
mak isterken ihbar edilerek yakalanması sağlanmıştı. Bunun için muhbirlere
bin altı yüz altmış kuruş ödenmesi kararlaştırılmıştı. Devlet, afyon ekimini de
denetim altında tutmak istiyordu. Her bölgede afyon yetiştiricilerinin kaç
dönüm ekebilecekleri belirlenerek yönetici ve kadılara bildiriliyor, gereğinin ya­
pılması isteniyordu21.

Bu dönemde başta İngiltere olmak üzere Avrupa devletleri, Osmanlı yöneti­

minin bazı ürünleri devlet tekeline almasına karşı çıkıyorlardı. Özellikle af­
yonun tekelden alınıp satılmasının Osmanlı yararına olmadığı, üretimin
düştüğü ileri sürülüyor, bazı devlet adamları da bu görüşe katılıyorlardı. İngiliz-
ler, yed-i vâhid usülünün kaldırılmasında kendileri için değil Osmanlı Devleti
için yarar gördüklerini ısrarla ileri sürüyorlar, İngiliz tüccarının reayadan satın
alınmasıyla yed-i vahid tüccarından alması arasında hiçbir farkın bulunmadığını
belirtiliyorlardı. Bu konuda görüşmeler ve yazışmalar uzun süre devam ettikten
sonra 1838 Ticaret Anlaşm asıyla tamamen İngiltere'nin istediği şekilde sonuçlan­
dırılmış ve birçok ürüne uygulanan tekel kaldırılmıştır. Uygulam a ise ancak
Tanzimat sonrasında m ümkün olabilpıiştir22.

20 Lütfi, Tarih-i Lütfı, C .IV s.67. Ayn ca Y u rt A nsiklopedisi, İsparta ve Konya maddelerin­
de afyon üretimi ile ilgili bilgiler verilmektedir.
21 K a y seri, Şr.Sc. 73 /s. 18 (Mayıs 1833 tarihli buyruldu kaydı).
22 M .S.Kütükoğlu, Osmanlı İngiliz İktisadî Münasebetleri I, s.78 vd.
 Kentlerde Ekonomik Faaliyetlerin Denetimi

İktisap Nazırlığının Kurulması

Kentlerin en önemli özelliklerden birisi hiç şüphesiz, bir değiş-tokuş merke­
zi olmalarıdır. Tarım a dayalı İktisadî düzende, çiftçi halkın ürünlerini satıp, kar­
şılığında üretemediği gereksinimlerini karşıladığı yer kent merkezidir. Bunun
doğal sonucu olarak kentte geçimlerini çeşitli tanm araç ve gereçleriyle, günlük
yaşamın gerektirdiği eşyayı yapmakla sağlayan bir kitle bulunmaktadır. Bunla­
rın yanısıra üretici ile tüketici kent halkı arasında aracılık yapanlar, kamu
görevlileri, eğitim-öğretim kurumlarında çalışanlar, askerler de kentlere yerleş­
mişlerdin Esnaf ve zanaatkar dediğimiz geniş kitlenin, hükümet, halk ve birbir-
leriyle ilişkilerinin düzenlenmesi kent yönetiminin en önemli olayı ve sorunu
idi.
Osmanlı Devletine diğer İslâm Devletlerinden geçmiş olan ihtisap ve muh-
tesiplik, şehirlerde çalışmalarını sürdüren esnaf ve zanaatkarları denetleyip, kar­
şılığında devlet için belirli kurallara göre çeşitli adlarla vergiler toplayan eski bir
kurumdu. Genellikle “İhtisap Rüsumu” denilen bu vergiler grubu, damga resmi,
mizan resmi, yevmiye-i dükkâkin, bac-ı pazar ve benzeri adlarla şehir ve kasa­
balarda kurulan panayır, pazar ile bezistanda satılan eşyadan, başlangıçta kırk­
ta bir oranında alınmış, sonraları bu oranda önemli değişiklikler olmuştu 2\

Yeniçeri Ocağı kaldırılıncaya kadar geçen sürede, ihtisap gelirleri mukataa

şeklinde iltizâmla idare edilmiştir. ıg.yüzyılın başlarında bir yıl süre ile iltizama
verilen ihtisap gelirleri, yerine göre bazen doğrudan doğruya hükümet merke-

23 A.Vefik, Tek alif Kavaidi, I,s«43.

120 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

zinde bulunan hâzinelere bağlanmış bazen de bir başka gidere karşılık tutul­
muştur. II. M ahmut, Iil. Selim’in başladığı yeniliklerden birisini sürdürerek
eyalet ve sancak merkezlerindeki bütün iltizâm mukataaİannı vali veya mutasar­
rıflara yönettirmiştir. İhtisap mukataası gelirleri çoğu yerde mutasarrıf veya vali­
lere bırakılmış onlar da iltizâmla bu işi yaptırmışlardır24.

1826 yılı Ağustosunda; Yeniçerilerin ortadan kaldırılmalarından ötürü, boş­

lukta kalan İstanbul’un güvenlik ve ihtisap işleri, yeniden düzenlenmiştir. Bir
yönetmelik yapılarak İstanbul’da esnaf işleriyle uğraşmak üzere “ihtisap Ağalığı ”
kurulmuş, muhtesibin görevleri bu kuruma devredilmiştir. Asakir-i Mansure-i
M uham m ediye’nin gereksinimlerini karşılamak üzere “İhtisap rüsumu” adı veri­
len yeni bir vergi konulmuş, buna bağlı olarak bütün İmparatorlukta düzenle­
me yapılmıştır25.

Rum eli ve Anadolu kentlerinde muhtesiplerin baktıkları işlerin bütünü “İh-

lisap N azın * denilen kimselere verilmiş, nazırlar doğrudan doğruya hükümet ta­
rafından atanarak görevlerine başlamışlardır. Mukataat Hâzinesinin kurulmasıy­
la birlikte İhtisap mukataası buraya bağlanmış, gelir, belirttiğimiz gibi yeni or­
dunun masraflarına ayrılmıştır.

İstanbul’un gereksinmeleri göz önünde tutularak hazırlanan “Ihtasap Nizam­

namesi” taşra için de ufak tefek değişikliklerle geçerli olduğundan Öncelikle bu
yönetmeliği kısaca ele almakta yarar görüyoruz.

Nizâmnâmenin girişi denilebilecek başlangıç kısmında yasa ve yönetmelik­

lerde düzenlemeler yapma amacında olan Padişah’ın izni ile bir süreden beri
bozulmuş olan İhtisap düzenine de iyi bir şekil vermek gerektiği belirtildikten
sonra, eski Humbaracıbaşı Mustafa A ğa’nın “İhtisap Ağası ” atandığı açıklanmak-
tadır. İlk madde diyebileceğimiz kısmında Ç a r d a k la ihtisap Ağası için ihtiyacı
karşılayabilecek bir konağın yapılması öngörülüyor. Bundan sonra sırasiyle eski­
den Yeniçerilerin muhtesiplerle birlikte yaptıkları işler, O cak kaldırılmış oldu­
ğundan, açıkta kalmıştır deniliyor, eldeki “Kol Oğlanlan”nm hem miktar ve hem
de nitelikleri bakımından tek başlarına ihtisap işleriyle başa çıkamayacakları be­
lirtiliyordu. Sayıları 15 olarak saptandıktan sonra İhtisap Ağasının gerekli
gördüğü anda Asakir-i Mansure-i M uham m ediye erlerinden yararlanması

24 Örneğin, Ankara ihtisap ve kapan-ı meyve mukataası, Ankara ve Çankın sancakları muta­
sarrıfı vezir M ehm et Nurullah Paşa tarafından 1825 yılında Çubukçu Ali Ağa adh birisine iltizâma
veriliyordu. Konuya ilişkin buyrultuda “...Ankara sancağı dahilinde vaki mukalaatdan nefs-i Ankara ih-
tisab ve kapan-ı meyve mukataasının işbu ikiyüzkırkbir senesi Muharremii’l-harâmı ihtidasından senesi hita­
mına dek bir sene-i kâmile iltizâmına talib ve ra’g ıb olan ..... " Ali Ağa’ya verildiği, onun da kabul etti­
ği, bedelini zamanında ödeyeceğini sarrafı ile birlikte senet vererek taahüt ettiği kaydına yer veri­
liyordu. A n kara Şr.Sc.223/ı62.
*5 İstanbul’ da İhtisap Ağalığının kuruluşu ve nasıl çalışacağı Osman Nuri tarafından ayrıntı­
larıyla ele alınmış, hazırlanan nizamname metni de aynen yayınlanmıştır. Bkz. Mecelle-i Umur-ı
Belediye 1,5.338-354.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

öngörülüyordu. “İktisap Neferleri” adı verilen bu askerlerin bağlı bulundukları

birliklerde görevlerini yapacakları, gerekli görüldüğünde de ihtisap işleriyle uğ­
raşacakları kaydedilmiştir.

Ihtisab Ağalığı Nizam nam esi5nin diğer maddeleri, İhtisap Ağası ile neferle­
rin görevlerine ayrılmıştır. İlk ve önemli olarak, her şeyden önce namaz kılma­
yanla^ oruç tutmayanlar ve yalancı şahitlik yapanlara gerekli şer5i cezanın İhti­
sap Ağası marifetiyle verilmesi kaydı yer alıyordu. Daha sonra esnafı denetle­
mekle görevli olduğu, bunun nasıl yapılacağı açıklanıyor, terazi, kantar, arşun,
endaze ve benzeri ölçü aletlerinin kontrolü, hamamlarda müslüman-hıristiyan
ayrımının sağlanması, suçlu görülenlerin İhtisap Ağası Hapsi’ne atılması,
sürgüne gönderilmeleri ve benzeri cezalann yerine getirilmesi İhtisap Ağasına
bırakılıyordu. Taşradan İstanbul'a göçü önlemek ve şehrin güvenliğini sağlamak
için men-i mürur nizâmına dikkat edip, gereken önlemleri aldırmak, mimar ağa
ile birlikte şehrin imarına bakmak da onun görevleri arasında yer alıyordu.

İstanbul’da yapılan bu düzenlemeye paralel olarak bütün eyalet ve sancak

merkezi olan kentlerde benzer bir uygulam a başlatılmıştır. 1827 Ağustosundan
itibaren Ankara, Kayseri, Bursa, Sivas gibi kent merkezlerinde, gönderilen emir
ve talimat uyarınca yönetici kadı ve ileri gelenlerle esnaf kethüdalannın uygun
gördükleri birer “İktisap N a z ın ” seçerek atanması için izin ve berat istemeleri
emredilmişti. Ayni tarihte “İhtisap Rüsumu” adı ile yeni bir vergi konmuş, niteli­
ği hakkında ayrıntılı bilgi bütün ilgililere bir fermanla duyrulm uştur26. Buna
göre, şehirlerde mevcut bütün dükkanlar, han ve hamamlar, kahvehane, değir­
men ve benzeri iş yerleri ile pazar ve panayırlarda satılan canlı hayvan, arpa,
buğday gibi tahıl ürünleri dahil olmak üzere alınıp satılan bütün emtiadan ih­
tisap vergisi alınacaktı. Bunun için kadı, ihtisap nazırı, mütesellim, şehir
kethüdası ve esnaf kethüdaları bir araya gelerek, sözü edilen bütün işyerlerini
birer birer sayıp, kazancına göre ödeyebileceği ihtisap rüsümunun miktarını be­
lirleyecekler, düzenleyecekleri defterin bir suretini merkeze göndereceklerdi.

Bu emir alınır alınmaz gereğinin yerine getirildiğini görüyoruz. Bursa, A n ­

kara, Tokat ve Sivas şehir merkezlerinde bu sayımın nasıl yapıldığını gösteren
belgeler elimizde bulunmaktadır. Diğer merkezlerde de aynı işlemin yapıldığını
saptamış bulunuyoruz. Ankara’da 2 Ekim 1827 günü kadı, esnaf kethüdaları ve
cümle ittifakı ile esnafın günlük ödeyeceği İhtisap vergisi belirlenerek şer’ iye si­
ciline kayd edilmişti27. Şehir merkezindeki esnafın bütünü günde 280 kuruş ih­
tisap rüsümü ödeyecekti. Sayısı kırk olarak saptanan debbağ esnafının herbiri

26 Bu fermanın birer sureti A n kara Şr.Sc. 228 /123 ve Sivas Şr.Sc.lS/s.aoM c yer almaktadır.
27 Ankara Şr.Sc.228/82. Ankara şehir merkezindeki esnafın ödeyeceği ihtisap vergisi 2 Ekim
1827 günü yapılan toplantıda belirlenmişti. Bursa’da, Tokat ve Sivas’ta da aynı işlemin yapıldığını
belirlemiş bulunuyoruz. B u rsa Şr.Sc.C22/s.28; H .Cinlioğlu, Osmanlılar Zamanında Tokat 3,
s.146-147.
122 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

günde 4 paradan toplam 160 para ihtisap vergisi verecekti. Bursa’da aynı sayı­
daki esnafın herbiri için günde 6 para ihtisap vergisi düşm üştü28. Tokat’ta ise
7 dabakhane saptanmış, herbirinin ıo para ödemesi uygun görülm üştü29. Bur­
sa’ da 29 bakkalın herbiri günde 18 para, Ankarada’ki 46 bakkalın herbiri 5 pa­
ra, Tokat’taki 29 bakkaldan herbiri ise 4 para ödeyecekti. Görülüyor ki bu ver­
ginin belirli bir oranı yoktu. Şehir yönetici ve ileri gelenleriyle esnaf kethüdaları
miktan belirliyorlardı30.

İhtisap nazırlarının Önde gelen görevleri, esnafın Ödemeyi kabul ettiği vergi­
leri zamanında toplayıp haziiıeye göndermekti. Bunun yanısıra pazar, ve çarşı­
larda satılan eşya ve yiyecek maddelerinin kontrol edilerek istenilen nitelikte ve
kalitede olup olmadığının saptanması, belirlenen narhın uygulanıp uygulanma­
dığını da denetlerlerdi. Başka yerlerden tüccarın getirdiği emtianın gümrük ver­
gisinin ödenip ödenmediğini de bunlar denetlerlerdi. Örneğin, İzmir’den Anka­
ra’ya gümrüğü ödenmeden gizlice bir mal getirilmişse, İhtisap Nazın,
gümrüğünü almadan satışına ve devredilmesine asla izin vermezdi. Ancak, al­
dıkları gümrük, kendilerine ait olmayıp malın çıktığı şehre gönderilmekte idi.
Y a da kaydını tutup kadıya onaylatarak doğrudan doğruya İstanbul’a gönder­
mesi gerekiyordu.

Esnaf, kethüdasını seçtikten sonra, kadı ile birlikte ihtisap nazırına da bildi­
riyor ondan “İhtisap tezkeresi” alarak karşılığında bir miktar para ödüyordu.
Bölgelerin Özelliklerine göre İhtisap Nazırlarına başka görevler de verilmekte idi.
İzmir İhtisap Nazırı, Anadolu’da üretilen bütün afyonu devlet adına üreticiden
satın almakla görevlendirilmişti. Halktan ürettikleri afyonu muhtekirlere kaptır­
madan doğrudan götürüp ona satmaları veya görevlendirdiği memurlara teslim
etmeleri istenmişti. İzmir kenti bu dönemde çok önemli bir ihracat limanı idi.
Bu yüzden kentin ihtisap nazırlığı önemli bir görev olup, büyük hizmetleri
görülmüş kimselere veriliyordu. Kastam onu’da muhtarlık örgütünü kuran ve
yöreyi çok iyi yöneten mütesellim Dede Mustafa, M irahor unvanıyla 1 8 3 6 ^ İz­
mir İhtisap Nazırlığı’na atanmıştı. Dede Mustafa aynı zamanda sancağın müte-
sellimliği de üstlenmişti31. 1828 Şubatından 1832 Mart ayma kadar Ankara,
Ayaş ve İstanos ihtisap işlerine bakan Hacı Velieddin’in görevine son verilmiş,
kaldığı konakta bulunan eşyaların sayımı yapılmıştı. Yerine başkası atanacağına
İzmir ve birkaç yerin ihtisabı gibi bu iş de mütesellime verilmişti32.

28 B u rsa Şr.Sc. C 22 /s.28, Bursa esnafı ve ödeyeceği ihtisap vergisi belirlenerek sicile geçiril­
miştir.
29 Tokat esnafı ile bu esnaftan alınacak ihtisap rüsumunu belirleyen bu belge, H.Cinlioğlu,
OsmanlıIar Zamanında Tokat, 3,8 .14 6-147^ yayımlanmıştır.
30 A n kara Şr.Sc.215/295. Ankara ihtisap memuru Velieddin Rüştü, Ankara İhtisabı muka-
taasmdan Ağustos, Eylül, Ekim aylanna ait 2810 kuruş gelir elde edildiğini, İstanbul’a defteriyle
birlikte bildirmişti. Gider ise 450 kuruştu.
31 T a k vim -i V ek a y i defa 137; B ursa Şr.Sc. 025 /120.
32 A n kara Şr.Sc.234/ı65 ve 170.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 123

II. M ahm ut yeni ordunun araç gereç ve diğer giderlerine karşılık bulmak
amacı ile koyduğu en önemli bir vergi olan ihtidap rüsumu, halk tarafından hiç­
te iyi karşılanmamıştır. Özellikle hükümetin denetiminde olmayan bölgelerde
bu bahane ile ayaklanmalar başgöstermiştir. Bu ayaklanmaların en önemlisi
Şam’da baş göstermiş, esnaf dükkanlarını kapatarak sokaklara dökülmüştü. Bu
vergiyi ödemeyeceklerini vali Rauf Paşa’ya bildirmişlerdi. Vali, durumu
hükümete iletmiş, vergi ödemek zorunda oldukları, gerekli önlemleri alması için
valiye emir verilmişti. Şam ’da çıkan büyük isyanın bir nedeni de bu mesele ol­
muştur.

Dönemin diğer görevlileri gibi ihtisap memurları da esnaf ve tüccarla sık

sık anlaşmazlıklara düşüyorlardı. Yapılan şikâyetlerin çoğu bunların gümrük
memurları ile birlikte tüccardan yasa dışı paralar istediklerine ilişkindir. Bu is­
teklerini yerine getirmeyenlerin mallarını sattırmadıkları, çeşitli zorluklar çıkar­
dıkları görülüyordu. İstanbul’da İhtisap Nazırlığı 1854 yılına kadar devam etmiş
bu tarihte Şehir Eminliği kurulunca görev buraya devredilmişti. T aşra’da ise
Tanzim at sonrası vergi düzenlemelerinde ihtisap vergisinin önemi git gide azal­
mış ve alımına son verilmiştir.

Esnaf Örgütlen
Bilindiği gibi Ortaçağ kentlerinde çalışmalarını sürdüren her esnaf dalı ken­
di aralarında sıkı kurallara bağlı “Lörcaz’lara ayrılmış bulunuyordu. Bu uygula­
ma ve gelenek, Osmanlı İmparatorluğunda ıg.yüzyılda varlığını korumakta idi.
Ne var ki Avrupa’da Yeniçağın başından beri büyük gelişmeler olmuş, 1830’dan
sonra artık “Lonca ” sistemi tarihe karışmaya başlamıştı. Osmanlı dönemi T ürki­
ye’sinde bu yönden de çağ dışı kalışın başlıca nedeni sanayi devrimini gerçek­
leştirmemiş olması idi. Geleneksel üretim biçimi değişmedikçe, onun gerektirdi­
ği örgütlenme elbette değişmezdi.

İncelediğimiz dönemde olageldiği gibi her esnafın birbirleriyle ve kent

yöneticileriyle ilişkilerini düzenleyen, esnafı hükümet yetkililerine karşı temsil
eden “Kethüdadan vardı. Bazı yörelerde kethüda yerine “Şeyh” deniliyordu.
Örneğin, Ankara, Bursa, Konya, Kayseri gibi kentlerde çoğunlukla esnaf önder­
lerine “Kethüda” denilirken, Sivas’ta “Şeyh” tabiri geçerliydi. Bu iki isim genel
olarak esnaf temsilcileri için yaygın biçimde kullanılıyordu. Ancak, bazı esnaf
kethüdalarının Özel adlan da bulunuyordu. Bakkal esnafının kethüdasına “Pa­
zarbaşı”, kasaplarınkine “Kasapbaşı”} (Kayseri’de Kasap Şeyhi), Debbağların
kethüdalarına hemen hemen her yerde “A hi Baba " çankçılarınkine de “Çarıkçı
başı” denmekte idi.

Kethüdalar esnaf tarafından seçimle göreve getirilirler, yaşamları boyunca,

kötü tutum ve davranıştan görülmedikçe iş başında kalırlardı. Kethüdası ölen,
ya da herhangi bir nedenle kethüdasız kalan esnaf, mahkemeye başvurarak, ka-
124 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

dmın ve hazır bulunanların huzurunda kimi seçmek istediklerini açıklarlardı.

Seçilmek istenenin de görevi kabul etmesi üzerine, kadı, seçilenin eline *İlâm "
verdikten sonra, İstanbul’a bildirir, Padişah’tan kethüda için atanma belgesi
“Berat* isterdi. Bu belge alındıktan sonra seçim kesinleşir, yeni kethüda törenle
görevine başlardı33.

Her esnaf grubunun genel olarak birer kethüdaları bulunuyordu. Bazı du­
rumlarda kethüdalık görevi “Ber veçh-i iştirak* iki veya daha fazla kişiye de veri­
lebilirdi. Kayseri’ae bakkal esnafının Pazarbaşı’sı olan Hacı M ahm ut’un ölümü
üzerine, yerine iki oğlu, İsmail ile M ehm et birlikte pazarbaşı seçilmişlerdi34.
Sancak merkezi olan kentlerde 1826’dan sonra ihtisap nazırlıkları kurulunca,
kadılar, esnaf kethüdası seçilenlerin adlarını ayrıca onlara bildirerek, ihtisap tez­
keresi verilmesini isterlerdi. Böylece kentin bütün esnaf ve temsilcileri, ihtisap
görevlisinin tuttuğu Özel deftere kaydedilir, gerektiğinde ilgililere adlan hemen
verilirdi. Böylece esnafın denetim altında tutulması kolaylaştırılmak istenmişti.

Esnaf kethüdalarının görev süreleri sınırlandınlmamıştı. Esnaf hoşnut oldu­

ğu sürece, görevde kalabilirdi. Ancak, esnaf kethüdasından hoşnut değilse, veya
kethüdaları ihtiyar, hasta yahut başka bir nedenle görev yapamayacak durumda
ise, esnaftan birkaç kişinin kadıya başvurması ile durum incelenir, gerekli
görülürse yeniden seçim yapılırdı. Görevi sona eren kethüdanın muhasebesi ya-
pılır, alıp vereceği kayda geçirilerek ilişkisi kesilirdi35.

Esnaf kethüdalarının görevlerine gelince, bunlar yöneticilere karşı esnafı

temsil eden kimselerdi. Aynca, esnaf arasındaki uyuşmazlıkların çözümüne çalı­
şırlardı. Sonuç alınamayıp iş mahkemeye yansıyınca, bilirkişi olarak çoğunlukla
kethüdanın bilgisine başvurulurdu. Mevsimine göre esnafa verilecek satış fiyatla­
rının belirlenmesi için yapılan toplantıya kethüdalar, kadı ve yöneticilerle birlik­
te katılırlardı. Temsil ettikleri esnafın bu fiyatla satış yapmaları, haksız rekabete
girmemeleri için önlem almada öncelikle kethüdalar sorumlu idiler. Birkaç
örnekle kent yaşantısında esnafın yerini ve çalışma biçimlerini belirtirsek, fonksi-
yonlan daha iyi anlaşılmış olacaktır.

33 Kethüda seçimine ilişkin belgeler için bkz. An kara Şr,Sc. 208 /'278;228/97; K a yse ri
Şr.Sc. 198/s-5 i; K aram an Şr.S c. 297/s. 7; B ursa Şr.Sc. 225 /s-4 i. G a zian tep 'te Hallaç esnafı şeyhi
seçilenlere “Sofa Parası" adı ile bir para ödendiği gibi, yemek ziyafeti de çekiliyordu. 1837 yılında
esnaf birbiriyle anlaşarak, sofa parası ödememeyi, ziyafetle yetinmeyi kararlaştırmıştı. C.Güzelbey,
G azian tep Şer*i S icilleri, 5,s. i 12.

54 K a y se ri Şr.Sc. 198/5.51.
^ Bursa’da kutnucu ve sandalcı esnafı, kethüdalanndan hoşnut olmadıklarından azlini İs­
temişler, istek yerinde görülerek gereken yapılmıştı. B ursa Ş r.S c. 225 /s.4 i. Kayseri’de müslüman
ve zimmi papuççu esnafın kethüdalığını yapmakta olan Dikicibaşı İlbaşı Süleyman ile Yiğitbaşı
Ö m er Usta’nın görevden alınarak yerlerine papuççu ustalarından Halil İbrahim’in “Dikûibaşı”,
Halilbeşeoğîu Mustafa’nın da “Yiğitbaşı * olması için berat istenmiş, gereği yerine getirilmişti . K a y ­
seri Şr.Sc»208 /s. 34.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 25
Kentin günlük yaşantısında en önemli hizmeti veren esnafın başında bak­
kallar gelmekte idi. Bunların kethüdaları “Pazarbaşı” diye adlandırılıyordu. Pazar-
başı’nın görevleri, tüccar tarafından şehre getirilen ve bakkalların sattıkları yiye­
cek ve ihtiyaç maddelerinin uygun fiyatlarla satın alınıp bakallara bölüştürülme­
si; bulunmasında güçlük çekilen malların karaborsaya düşmeden esnafa veril­
mesi idi. A yn ca bakkallık yapanların güvenilir birer kefil göstermelerinin sağlan­
ması; izinsiz ve usulsüz yeniden dükkan açılmaması; iflâs eden olursa, tüccara
ve başkalarına olan borçlarının ödenmesinin temini de onların ilgilendikleri hiz­
metlerdi.
Görev gereği geçerken kente uğrayıp, konaklanmaları sağlanan devlet me­
murlarına veya askerlere bakkal esnafının vereceği eşya ve yiyeceklerin hazırlatı­
lıp günü gününe kayıtlara geçilerek şehir kethüdasına teslim edilmesi de görev­
leri idi. Şehir kethüdalarının, kendi gelirlerinden bakkallara ödedikleri paraların
altı ayda bir vergi dağıtım defterlerine işlenerek halktan toplanması kuraldı. Bu­
nun için vergi dökümü yapılırken pazarbaşı mutlaka hazır bulunur, yapılandan
fazla harcama gösterilmemesine dikkat ederdi36.

Esnafın yaptığı işin niteliğine uygun olarak, kethüdasının görevinde değişik­

likler görülmektedir. Örneğin üretici olan kalcı esnafının kethüdası olan “Kalcı-
temel görevlerinden birisi, Ankara sancağı sınırları içinde bulunan yir-
mibeş ocaktan yılda elde edilen yirmi bin kıyye güherçilenin zamanında Barut­
h an ece ulaştırılması için gerekli önlemleri almak ve aldırmaktı. İstenilen mik­
tardaki güherçileyi zamanında teslim edeceklerine dair esnaf kalcıbaşıyı kefil
gösteriyordu. Kalcıbaşı, gerektiğinde esnafı adına borç para alıyor, güherçile tes­
lim edilip parası alınınca da borcu ödüyordu37.
Kasapların kethüdası olan “kasapbaşıi'mn görevleri de pazarbaşınınkilere
benzemektedir. Dışarıdan getirilen kesimlik hayvanlann satın alınması, kasapla­
ra dağıtılması, kesilecek hayvanın kayda geçirilip, kadıdan izin alınması gibi işle­
rin yamsıra, sefer sırasında ordunun geçeceği yerlerden et gereksinimini karşıla­
mak için "Ordu kasapbaşı”na yardımcı olmak, şehir kethüdasıyla birlikte kamu
görevlileri için verilen etlerin kayıtlarını tutup, bedelini vergi olarak, halktan
toplanması için yapılan toplantılara katılmak gibi hizmetleri görmekte id i38.

Diğer esnaf kethüdaları da kendi alanlarında bu tür işlerle ilgileniyorlardı.

Bu işleri tek başlarına yürütmeleri mümkün değildi. Bunlara yardımcı olmak
üzere her esnafın kendi arasından seçtiği “Yiğitbaşı” denilen görevliler bulunur­
du. Esnafın kurallara uymasını denetlemede bir çeşit kolluk görevi yapıyorlar,
kethüdalara yardımcı oluyorlardı. Ustabaşılan, dellâlları, bekçileri de kethüdala­
rın yardımcıları arasında saymamız gerekmektedir.

An kara Ş r.Sc. 236 / 108. Ankara’da Pazarbaşı’nın yaptığı işlere ilişkin bilgi bulunmaktadır.
Aynca Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye, î.s.ıo ^ te bu konuda geniş bilgi vermektedir.
37 A n kara Şr.Şr.Sc.215/343; K a y se ri Şr.Sc. 196/s.8 . A n kara Şr.Sc.224/97.
38 A n kara Şr.Sc.208/278; K a ra m a n Şr.Sc. 297 /s.34-
126 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Mark
Kentlerde yöneticileri, halk ve esnafı yakından ilgilendiren en önemli sorun­
ların başında günlük gereksinmelerin karşılanması idi. Devrin ulaşım zorlukları,
uzun süren savaşlar, büyük doğal olaylar (Kıtlık, deprem, su baskını gibi) arada
sırada kent halkını güç durumda bırakır, onları bazen açlıkla karşı karşıya geti­
rirdi. Özellikle temel ihtiyaç maddelerinin uygun fiyatlarla sağlanması yöneti­
min başlıca amaçlarından birisini oluşturmuştur. İstanbul için hayati önem taşı­
yan bu sorunun taşra kentlerinde de zaman zaman büyük boyutlara ulaştığı
gözlenmektedir.

Ekonomik ve sosyal bir önlem olarak fiyatların denetim altında tutulması

için başvurulan ilk yöntem, yönetimin üretici ve aracı olanlarla tüketici arasın­
daki alım ve satım ilişkisine doğrudan karışması idi. Fiyatların kontrolü yani
narh usulü, Ortaçağ’dan başlayarak hemen hemen bütün ülkelerde uzun süre
uygulamada kalmıştır. Osm anlı yönetiminde de bu yönteme başlangıçtan beri
başvurulmuş, ıg.yüzyıhn sonlarına kadar ihtiyaç maddeleri dediğimiz maddeler­
de narh, uygulamaya devam edilmiştir. Özellikle yiyecek, içecek maddelerinin
fiyatlarını denetim altında tutmak için büyük çaba gösterilmiştir.

Anadolu kentlerinin bütününde sözünü ettiğimiz dönemde narh uygulan­

makta idi. Bütün esnafa yılda iki kere belirlenen fiyat listesi verilir, buna uym a­
ları istenirdi. İlk belirleme baharda İkincisi ise kış başlangıcında yapılırdı. Kadı
huzurunda, esnaf kethüdaları, muhtesip, ayan, şehir kethüdası ve ileri gelenlerin
hazır bulundukları toplantıda, her ürün ve malın fiyatı ayrı ayrı belirlenir,
şer’iye siciline yazılırdı. Bir sureti ihtisap görevlisine, birisi ise esnaf kethüdasına
verilir, gerek görülürse sancak veya vilâyet yöneticisine de bir sureti sunulurdu.
Anadolu’nun bütün kentlerinde narhın nasıl saptanıp uygulandığına dair kayıt­
lar sicillere geçtiği için elimizde bulunmaktadır. Bu verilere dayanarak fiyat ar­
tışlarını yakından izleme olanağına sahip bulunuyoruz39.

Her ürün ve malın fiyatı ayrı ayrı belirlenirken, niteliği kalitesi de göz
önünde tutulur ona göre değer biçilirdi. Narh konduktan sonra, esnafın uyup
uymadığı sıkı biçimde denetlenmekte idi. İhtisap memurları, esnaf kethüdaları
ve kadılar, ayrı ayrı ya da birlikte kontrol yapabilirlerdi. Yöneticiler de isterlerse
hem narh belirleme toplantılarına katılabilirler, hem de denetleme yapabilirler­
di.
Narh, yalnız içecek, yiyecek ve giyecek için değil, akla gelebilecek bütün
hizmetler için söz konusu idi. Şehir içi ulaşımla yakın kaza ve kasabalara gidiş-
dönüşler de narha tabi idi. Örneğin Bursa’dan M udanya’ya yük atı kirası 150

39 Mustafa Öztürk, “ O rta A n a d o lu ’ da Fiatlar 1785- 1860 ” adlı doktora tezinde sicillere geç­
miş narh listelerinden yararlanarak, fiyat hareketlerini izlemiştir. Prof.Dr.Ş.Turan yönetiminde ya­
pılan bu çalışma, sözkonusu dönemin fiyat artışlarını belgelerle etraflıca ortaya çıkarmış bulun­
maktadır.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 127

para, Gem lik’e 230 para, İnegöl’e ise 270 para olarak belirlenmişti- Gaziantep’te
hamalların Hububat Pazan’ndan şehrin muhtelif semtlerine taşıdıkları her kile
başına alacakları ücretle birlikte merkeplerine ençok ne kadar yük vurabilecekle­
ri de narh kurulunca saptanıyordu40.
Fiyatların belirlenmesinde ürünün çok veya az oluşu, başta gelen etken ol­
makla birlikte, tüketim, kalite ve benzeri etkenlerin de rol oynadığı bir gerçekti.
Özellikle bolluk yıllarında tahıl ve tahıla dayalı ürünlerin fiyatlarında para değe­
rinin düşmesine rağmen hükümetin isteğiyle ucuzluk yapılıyordu. Başta İstan­
bul olmak üzere bu uygulam aya Anadolu şehirlerinde de gidildiği anlaşılmakta­
dır. Örneğin 1823 yılında buğday bolluğu göz önünde tutularak ekmek fiyatla­
rında ve undan yapılan diğer yiyeceklerde fiyat düşürülmüştü. Bursa’daki uygu­
lama 1824 G üz Dönemi narhlarına yansıtılmıştı. Buna göre 60 dirhem ekmek
75 dirheme çıkarılmış, iki paralık fiyat sabit tutulmuştu. Francala 40 dirhemden
50'ye, simit 32 dirhemden 40’a çıkartılarak fiyatında değişiklik yapılmamıştı.
Kadayıfın 22 paraya satılan bir kıyyesi 18 paraya düşürülmüş, has unun bir
kıyyesi ise 20 paradan 16 paraya indirilmişti. Narh verilen diğer maddeler ara­
sında zeytinyağı ve sabun Fiyatlarında dörder para, nohutta ise iki para ucuzluk
yapılmıştı. Kentte I kıyye koyun eti 36 para’dan, keçi eti 34, Öküz eti 18 para­
dan satılacaktı. Sade yağın kıyyesi 130 paraya, zeytinyağın 74 paraya, Mısır pi­
rinci 38 paraya, sabun 78 paraya, peynir ise 80 paraya satılacaktı. Bir kıyye bal
70, pastırma 80, nohut, fasulya, bulgur, mercimek ve siyah üzüm ün kıyyesi
20’şer paraya, taze peynir 48, m um 106, nişasta 55, kırmızı üzüm 25,fındık 30,
tuz 4, pekmez 20, sirke 8, incir 36, balm um u 320, çekilmiş kahvenin 25 dirhe­
mi 16 paraya verilecekti. Bir kıyye kaymak 100, yoğurt 8, Süt 10, ıspanak 1, pı­
rasa 2, soğan 7, taze soğan 3, tahin 70, tahin helvası 70, zeytin 20, bezir, 80 pa­
radan satılacaktı. Demirin kıyyesi 40, çivinin 78, bir giyimlik bargir nalı 115,
merkep 55, katır ise 85 para olarak saptanıyordu. Bursa’dan M udanya’ya bargir
kirası 150, Kurşunlu’ya 134, Gem liğe 230, Yenişehir’e 270, İnegöl’e 270, Atra-
nos’a 430, Kirmasti’ye 470, M ihaliç’e ise 400 para olarak belirlenmiş bulunu­
yordu. Bursa bu dönemde fiyatların oldukça yüksek olduğu bir yerleşim merkezi
idi. Diğer şehirlerde verilen narhlara bakıldığında bu durum ortaya çıkmakta­
dır. Örneğin 1824 yılında Ankara’da koyun ve keçi etin kıyyesi 18, sığır etinin
12, kuzunun ise 22 para idi. Sade yağ ve sabun 68, zeytin yağı 64 paradan satı­
lıyordu. Zeytin ise Bursa’dan çok fazla fiyata 48 paraya gidiyordu. K onya’da
koyun etinin kıyyesi 24, inek etinin 18 paradan satıldığını görüyoruz. Bursa’da
1824’te kıyyesi 20 para olan un, Sivas’ta 1825 yılında 9 paraya veriliyordu. Bur-
sa’da 130 paraya giden sade yağ ise 94 para narhla satılıyordu 41.

Kayseri, Ankara ve Konya’ dan vereceğimiz narh listeleri örnekleriyle uygu­

lama hakkında daha iyi bir fikir edinmiş olacağız. Kayseri’de 20 Aralık 1831

40 Bursa Şr.Sc.B 334 /s.68. 1824 yılı kış dönemi narh listesi.
41 Ankara ve Sivas’a ait veriler M .Ö ztürk’ ün sözü edilen çalışmasından alınmıştır.
128 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

günü kış donemi narhını belirlemek üzere esnaf kethüdaları, ileri gelenler ve ka­
dı mahkemede toplanmışlar ve narhı saptamışlardı42. Buna göre i kıyye nân-ı
has (has ekmek), 7 para, 1 kıyye nân-ı aziz (Günlük ekmek) 6 para, 1 nigü (200
dirhem) lehm-ı ganem (Koyan eti) 13 para, aynı miktardaki lehm-i bakar (Sığır
eti) 13 paradan satılacaktı. 1 batman kuyruk 12 para, 1 nigü revgan-ı sade (Sa­
de yağ), 80 para, aynı miktardaki don yağı 52, gümeç aseli 50, asel-i revak
(süzme bal) 46, Karaman balı 40, pirinç 68, siyah üzüm 14, kara bekmez 14,
balbaş Zile bekmezi 24, Nazilli inciri 18, ufak incir, 12 paradan satılacaktı. K a­
raman helvasının nigüsü 34 para, tahin 36 para, peynir 16 para, pastırma 40
para, zeytinyağı 130 para, mum 45 para (kahve ve sabun piyasada bulunm adı­
ğı için narh verilmemiş) olarak belirlenmişti. 1 giyim at nah 10 para, tek nal üç
para, 1 giyim katır nalı ro para ve merkep nalı ise 7 para olacaktı.

Ankara’da “Marifet-i şer' ve Ankara Sancağı mütesellimi ve iktisap nazın a tıf etli
Mustafa Ağa Hazretleri marifeti ve cümle ittifakı ile esnafa verilen narh defterime göre
7 Mayıs 1832’de fiyatlar şöyle id i43.

Bütün ürünler için 1 kıyye ağırlık birimi olarak kabul edilmiş ve kıymetler
de para olarak saptanmıştır. Nan-ı aziz 5, has nan 7,5; mum r6o, haşhaş yağı
106, revgan-ı zeyt (Zeytinyağı) 140, Petek balı 76, sumak 72, eski peynir 24, oğ
ma peynir (Taze peynir olmalı) 20, bekmez 20, sabun 150, z.eytinin 72 para olan
fiyatına 8 para zam ile 80, soğan 4, sarımsak 48, tahin helvası 72, tahta helvası
60, şişe helvası 57, siyah üzüm 24, T ire üzümü (narh verilmemiş), İncir 48 pa­
radan satılacaktı. Katır nalı 126, at nalı 150, merkep nalı ise 68 para olarak be­
lirleniyordu.

K on ya’da mütesellim, ileri gelenler ve esnaf temsilcileri mahkemede kadı

huzurunda Ağustos 1832^6 çeşitli ürün ve hizmetler için fiyat belirlemişlerdi44.
Buna göre şehir merkezinde nan-ı aziz’in 1 kıyyesi 15 para’ya, revgan-ı sade
240, şa’gir (Arpa)nm kilesi 38, buğdayın kilesi ise 43 paraya satılacaktı. Sama­
nın kilesi 4 paraya, 1 çeki odun 10 paraya, 1 kıyye mum 100 paraya verilecekti.
1 kıyye bulgur 20, soğan 8, tuz 5, paraya satılacaktı. Diğer esnafa ayrı ayrı veri­
len narh da şöyle kayda geçirilmişti:

E snaf-ı kasaban: Lehm-i ganem, 1 kıyye 36 para, lehm-ı bakar 36, kuyruk
80, içyağ 60.
E snaf-ı k ad ayıfçiyan : İnce kadayıf (fiyat verilmemiş), kaba kadayıf (fiyat
belirlenmemiş).

E snaf-ı hallaç: Safı penbe 1 kıyye 250 para.

42 K a y se ri Şr.Sc. 197/ 8-37.

43 A n kara Şr.Sc. 234 /s.4 .
44 Konya Şr.Sc. 4 / s .ii- I 2 .
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 129

E snaf-ı nalbant: At nalı 1 giyim 120 para, katır nalı 1 giyim 110 para,
merkep nalı 1 giyim 60 para.

Bakkalân: İncir ve kızıl üzüm 1 kıyye 44 para, kara üzüm 1 kıyye 32, kuş
üzümü 1 kıyye 40, Aladağ bekmezi 1 kıyye 32, şehir bekmezi 1 kıyye 40,
böğürlice 1 kıyye 24, soğan ı kıyye 12, sarımsak 1 kıyye 32.bulgur 1 kıyye 25, n o ­
hut 1 kıyye 12, mercimek 1 kıyye 16, yum urta 1 adet 3 para.

İp likçi esnafı: K aba iplik 1 kıyye 240 para, asel 1 kıyye 220,

E snaf-1 sabuncu: İzmir sabunu 1 kıyye 300 para, Aydın sabunu 1 kıyye
260 para, kına 1, 200, kahve 440 para.

E snaf-ı d uhaneıyan: Tarsus duhanı, Aydın duhanı (Narh verilmemiş).

Esnaf-ı d em irciler: Ekser 1 kıyye 130, biri birlik ıoo, 88 para, ikisi birlik
100, 40 para, üçü birlik 100,25 para, mıh 100, 18 para, saç r kıyye 200 para.
(Ekser: nal anlamındadır)

E snaf-ı b ezirciler: Narh verilmemiş.

E snaf-ı zeytu n ciyân : Gelm eye mevkuf, zeytin yağı hakeza. (Geldiğinde ve­
rileceği belirtilmiş).

E snaf-ı kefcanciyan: Ketan 1 kıyye 120 para.

E snaf-ı P astırm acı: Yerlu pastırma, Kayseri pastırması(Gelmeye mevkuf).

K en d irciler: Kendir 1 kıyye 160 para.

M u y tâ b esnafı: Gazl-ı kiyere ve ture (?) 1 kıyye 120 para.

H elvacıyân : Tahanh helva 1 kıyye 96 para, Tahin 1 kıyye 96 para, Su­

samlı helva 1 kıyye 96 para, kaba helva 1 kıyye 80 para şir revgan 1 kıyye 160
para, pekmez 1 kıyye 40 para.

T u z d y â n : 1 kıyye 4 para.
Esnafa narh verilirken “Narhiyye” adı altında bir vergi alınmakta idi. Ancak
bu yaygın bir uygulam a değildi, özellik le Konya kent merkezindeki esnaftan
bu verginin her narh tesbitinden hemen sonra düzenli olarak alındığını sapta­
mış bulunuyoruz. İki örnek vermekle yetinelim. 1825 yılı Aralığında esnaftan
“Karakış narhiyyesi* adı altında 1008 kuruş alınmıştı. Bunun 500 kuruşu mahke­
meye (Kadıya), 208 kuruşu mahkeme başkatibi ile mukayyide, 100 kuruşu kadı­
nın kethüdasına (Vekil-i harc’a) kalanı da ihtisap görevlisine verilmişti. 10 Aralık
ı8355te ise Konya esnafı 1145 kuruş “Narkiyye” ödemişti. Bu paranın esnaf ara­
sındaki dağılımı şöyle idi. Duhancılar (Tütüncüler) 140 kuruş, Helvacılar 130
kuruş, Bezirciler 120, Bakkallar 80, ipekçiler 65, leblebiciler 50, habbazlar 50,
sabuncularla kasaplar 45’er, ketenciler 40,yağcılarla balcılardan 30, hallaç, pas­
tırmacı, kendirci, muytab, mıhçılardan 2o’şer kuruş alınmıştı. Nalbantlardan 25,
F. 9
130 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

zeytinci, çömlekçi, kuruboyacı esnafından I5’er kuruş, sığır kasapları ile saç de­
mircilerinden 13’er kazzazlarla tuzculardan ıo'ar, boğaçacılardan ise 18 kuruş
alınmıştı. Narhiyye olarak altı ayda bir esnaf tarafından ödenen bu paranın 572
kuruşu kadıya, 280 kuruşu mahkeme görevlilerine (Başkâtip, mukayyid, muhzır-
başı ve vekil-i harc’a) aralarında eşit olarak bölüşmek üzere ayrılmış, kalan 293
kuruş ise ihtisap payına düşm üştü43.

45 K o n y a Şr.Sc. 4 /s.g ve 66.

 Kentlilerin Ödedikleri Başlıca Vergiler

Osmanlı gelir kaynaktan içinde vergiler, en önemli kısmı oluşturmakta idi.

Devletin kuruluşundan beri çeşitli adlarla alınmaya başlanan vergilerin
bütününü ele alıp incelemek konumuzun sınırlarını aşmaktadır. Burada sadece
kentte yaşayan halkın ödedikleri vergilerin başlıcalan üzerinde durmakla yetine­
ceğiz. Bu tür vergilerin bir kısmı yıllardan beri alınmakta olan eski vergilerdir.
Bir kısmı ise incelediğimiz dönemde konm uştur

ihtisap Rüsumu
Kent merkezlerinde, panayır ve pazar yerlerinde satılan mallardan çeşitli
adlarla alman vergilerin bütününe genel olarak “İhtisap rüsumu” deniliyordu.
Damga, ölçü ve tartılardan alınan vergilerle, dükkan yevmiyesi, pazar bacı gibi
adlarla toplanan vergiler bu gruba giriyordu. Muhtesip denilen görevli, bu ver­
gileri kentten kente değişen oranlarla toplamakta idi, i ^yüzyılın başlarında bi­
rer yıllık süre ile bu vergilerin herbiri ayrı ayrı mültezimlere iltizama veriliyor­
du. İltizâmlar genellikle yöneticilere bırakılmıştı. Vali veya mutasarrıflar, yöne­
limlerindeki kent ve kasabaların ihtisap mukataalarım iltizama vermekle
yükümlü kılınmışlardı. O n lar birer aBuyruldu” ile ihtisap mukataasıns kimlere
verdiklerini kadıya bildiriyorlar, gerekenin yapılmasını istiyorlardı. Kadılar da
buyrultuları sicile kaydettirip, mültezimlere ilâmla gerekenin yapılmasını duyu­
ruyorlardı.

Örneğin, Ankara’nın ihtisabı, muhzırbaşılıkla birlikte Mayıs 1802*de Hacı

Mustafa adlı birisine iltizâma verilmişti. O da bedelini peşin alarak, başkalarına
 132 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

devrediyordu46. Aynı kentin damga işleri de mukataa şeklinde bazen iltizâmla,

bazen de emanet usulü ile yönetiliyordu47. M ukataa mütesellimlere ihale edildi­
ğinde, yönetici olarak, bir “Dam gan * atıyorlar, gerekeni ona yaptırıyorlardı.
Özellikle sofçu, şalcı ve iplikçi esnafını yakından ilgilendiren boyahane idaresi
ve rhallann damgalanmasından elde edilen gelir, oldukça önem taşıyordu. A n ­
kara damgasından Şubat-Haziran 1808 tarihleri arasında beş ayda elde edilen
gelir 28145 kuruş 26 parayı bulmuştu. Gider ise aynı donemde 8826 kuruş 1
para olarak belirlenmişti48. Ankara'nın meyve kapanı ise Bursa'daki İsa Bey C a ­
misinin vakıfları mukataasmdandı. Yönetimi, Ankara ve Çankırı sancakları m u­
tasarrıfı vezir Hüseyin Paşa’ya bırakılmıştı. İhtisap gelirinin iltizâma verilmesini
kaymakam ve kadıdan istiyordu49.

Diğer kentlerde de benzeri uygulamalar vardı. 1826 yılına kadar ihtisap iş­
leri bu şekilde idare edilmiştir. ı826'da İstanbul'da İhtisap Ağalığı kurulduktan
hemen sonra yeni bir düzenleme yapılmış, geleneksel ihtisap vergileri dışında
“İhtisap rüsumu” adı ile bir vergi konmuştur. Asakir-i Mansure-i M uham m ediye
giderlerine karşılık olarak getirilen bu yeni vergiyi, damga resmi, kapan resmi
ve benzeri ihtisaplık vergilerle karıştırmamak gerekir.

Yeni ihtisap vergisi, tüccar ve zanaatkarlar dahil şehir ve kasabalarda faali­

yette bulunan bütün iş kollarını kapsayan ve kentten kente esnafın gücüne göre
değişen oranlarla ilgililerce saptanıp toplanan bir vergidir. 1827 yılında bunun
için kentlerdeki bütün iş yerleri sayılarak herbirinin vereceği günlük “İhtisap
Rüsum u” saptanarak kayıtlara geçirilmiştir. İhtisap N azın, Kadı, esnaf kethüda
lan ve ileri gelenlerin mahkemede biraraya gelerek her esnaf grubunun ödeye­
cekleri günlük ihtisap vergisini belirlediklerini görüyoruz. Dönemin esnaf grup­
larını belirlemede mahkeme sicillerine geçmiş bulunan bu kayıtlar, oldukça
önem taşımaktadır.

Hükümet merkezinden gönderilen emir ve talimatlar doğrultusunda “İktisap

rüsumu" her esnaf grubu için belirlendikten sonra düzenlenen tutanağın bir
örneği kadı ilâmı ile birlikte İstanbul’a gönderiliyordu. Anadolu'da bütün kent
merkezlerinde mevcut esnaf gruplarının ödeyecekleri günlük ihtisap vergisi ka­
yıtlarından vereceğimiz örnekler konuyu yeterince açıklığa kavuşturacaktır.

Bursa kenti dönemin sayılı büyük yerleşim merkezlerindendi. Kentteki iş

.kollan, Örnek olarak ele alacağımız Ankara ve Tokat’a oranla çeşitlilik göster­
mektedir. 1827 yılında ihtisap vergisi vesilesiyle Tokat'ta 62, Ankara’da 72 iş ko­
lu saptanmışken Bursa’da bu sayı 130 olarak belirlenmişti. Bursa ve Tokat'ta

46 A n kara Şr.Sc. 196/174

47 A n k ara Şr.Sc. 2O8/258
48 Aynı belge
49 A n k ara Şr.Sc. 2I6/238. 22 Kasım 1820 tarihli buyruldu.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU ‘
33

esnaf İslâm ve reaya diye iki grupta değerlendirilmişken, Ankara’da herhangi

bir ayrım söz konusu edilmemiştir.

Bursa’da tütün satan 44 esnaf grubundan 42’si İslâm, 2’si reaya, 83 attar-
dan (Güzel koku, iğne iplik ve saire satanlar) 4’ü Yahudi idi. Buna karşılık 98
doğramacıdan sadece ıo ’u müslümandı. M üslüm an doğramacıların her birinin
iş yerinden günde dört para ihtisap vergisi alınacaktı. Diğerleri ise beşer para
ödeyeceklerdi. Yine sayılan 22’yi bulan bakırcılardan müslüman olan beşi 4'er,
reaya ise 6’şar para vereceklerdi. Öte yanda ipek işleyen 38 Yahudi ve 33
müslüman işyerinden ayrım yapılmaksızın herbirinden 4’er para alınması uygun
görülüyordu. Ankara’da hanların herbirine ayn ayrı vergi konulmasına karşın,
Bursa’da âlâ (iyi), evsat (orta), edna (az gelirli) olmak üzere üç gruba ayrılarak
herbir gruba değişen oranlarda vergi yükü getirilmişti. Verdiğimiz birkaç örnek­
ten de anlaşıldığı gibi uygulama her tarafta aynı anda başlatılmış olmasına kar­
şın, eşgüdüm düşünülememiş, ayrıntılarda bundan ötürü farklılıklar ortaya çık­
mıştır.

Bursa esnafı günde 22052 para (551 kuruş) ihtisap rüsumu öderken, Anka-
rada’kiler 11234 para (280 kuruş), Tokat’takiler ise 4524 para (113 kuruş) vergi
vereceklerdi.

Sivas’ta ise 55 esnaf grubu saptanmış, ayrıca pazara getirilip satılan emtia
ile hayvanlardan alınacak ihtisap vergisi de kaydedilmiştir. Bu kentimizde 99
terzi, 81 hafTaf ve dikici 59 tütüncü, 46 kahveci bulunmakta idi. Kent esnafının
günlük ödeyeceği ihtisap rüsumu 2558 parayı bulmakta idi.

Tokat Esnafının Ödeyeceği İhtisap Vergisi

Herbirinin günde
Esnaf Grubu Adeti ödeyeceği vergi (para) Toplam (para)

Abacı 26 10 260
Aba dikici 30 5 3° °
Aşçı ve kelleci 3 1 3
Attar ve Barutçu 43 3 129
Bakırcı H 2 28
Bakkal 29 4 116
Balmumcu 1 2 2
Basmacı 39 10 390
Berber 40 2 80
Bezzaz 42 3 126
Börekçi ve simitçi 11 3 33
Çarıkçı 28 1 28
Çıkrıkçı ve düdükçü H I *4
134 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Herbirinin günde
Esnaf Grubu Adeti ödeyeceği vergi (para) Toplam (para)

Çubukçu 7 1 7
Çulha ve kassarcılar 38 2 76
DÖkmeci 7 I 7
Elvan boyacı 8 3 24
Eskici 40 I 40
Göncü 4 I 4
Habbaz 10 3 30
HafTaf ve Dikici III 2 222
Hallaç 40 2 80
Hamamcı 16 4 64
Tüccar hanı 5 30 150
Orta Han 2 20 40
Yükçü Hanı 8 10 80
İpek boyacısı 6 2 12
İpek bükücü kârhanesi 6 6 6
Kadayıfcı 6 1 6
Döğülmüş kahve satan 5 ] 5
Kahvehane 33 4 132
Kalaycı H 2 28
Kasap 5 4 29
Kazancı 55 12 660
Kazzaz ve ipekçi 07 2 174
Kebapçı 10 2 20
Keresteci 3 3 9
Kiremitçi 6 3 18
Kirişçi 5 2 10
Kömür 1 (araba) 8 8
Kömür 1 (yük) 5 5
Kundakçı ve Kılınçcı 10 1 10
Kuyum cu ve Saatçi 17 2 34
Kürkçü ve Kalpakçı 12 1 12
Manav 17 2 34
M izan d a ipekçisi 16 4 64
Mum hane r 5
M'îîtûf ve maziman 33 9. 66
:*:/î DdHl. •uo 2 40
NaJçac?. 6 2 12
Odun ve O m ca i (araba) 4 4
Odun ve Om ca i (yük) 1 1
Oturakcı 50 2 100
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 135

Herbirinin günde
Esnaf Grubu Adeti ödeyeceği vergi (para)Toplam (para)

Pamukçu ve Çorapçı 20 2 40
Peştemalcı 28 3 84
Saraç 12 I 12
Semerci, Palancı, Keçeci 41 I 41
Setenci 22 2 44
Şerbethane 7 10 70
Tabakhane 7 10 70
Tahmishane 1 2 2
Tamirci ve Kilitci 41 2 82
Terzi 50 2 100
Tuzcu, Kürekçi, Doğramacı 15 2 30
Tütüncü 48 2 96
Urgancı 24 2 48

Yılda 15-20 gün şişe yapılan şişe kârhanesi’nden günde ıo ’ar para alına­
caktır. (Çalıştığı sürece). Ayrıca celep katırının geçişinden 20 para, pazarda satı­
lan camuştan 20, kuzu-oğlaktan 1, sirkenin 1 yükünden 3 para İhtisap Vergisi
ödenecekti. M üslüm an olmayanların şarap yapm ak için satın aldıkları üzümün
bir yükü için 12 para, evlenme kağıtları için sosyal seviyelerine göre 30-20-10
para ödemeleri gerekiyordu. Kentte eski elbise satanlann beşi üst derecede
“A la ”, grubunda gösterilmişlerdi. Bunların herbiri günde altı para, orta “Evsat”
olanlar üç ve yirmi bir kişiden oluşan üçüncü grup “Edna” günde birer para ih­
tisap vereceklerdi 50.

Bursa Esnafının Ödeyecekleri ihtisap Rüsumu51

Herbirinin günde öde- Toplam vergileri

Esnaf Grubu Adeti yeceği vergi (para olarak) (Para olarak)

Abacılar 16 8 128
Araba imalcılan 3 5 15
Arpacı 22 6 132
Aşçılar 4 4 16
Attar-İslâm 76 6 456
* Yahudi 4 7 28
” İspenciyar 1 7 7

50 Bu liste, H.Cinüoğlu, OsmanlıIar Zamanında Tokat, III,s. 1 4 4 -1 4 7 ^ verilen bilgilere daya­

nılarak, yeniden düzenlenmiştir.
51 Bursa Şr.Sc. C 22/S.28-29. Belge ilk kez yayınlanmaktadır. Sicil kaydı alfabetik sıraya ko­
nulmuş, esnaf grubunun günde Ödeyeceği vergi tarafımızdan belirlenmiştir.
>36 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Herbirinin günde vere- Toplam vergileri

Esnaf Grubu Adeti ceği vergi (para olarak) (Para olarak)

* Simsar 2 2 4
Bakırcı-İslâm 5 4 20
” -Reaya n 6 102
Bakkal 29 18 522
Barutçu 8 2 16
Basmacı 27 6 162
Kebir Bat (Bit) Pazarı esnafı : 27 6 162
İslâm 3 4 12
Reaya *4 8 112
Atik Bat Pazarı esn afı:
İslâm 44 2 88
Reaya 37 3 III
Beledîci tezgahı 95 2 190
Berber - İslâm 69 3 207
” - Reaya >9 4 76
Bezzaz - İslâm 3* 6 186
” - Reaya 74 8 592
" - îpiikçi 6 8 48
Bıçakçı 30 3 90
Elvan boyacı - Yahudi 3 3 9
Cedid Boyacı 15 5 75
Elvan Boyacı 3 7 21
Börekçi 18 10 180
Bükücü 5° 2 100
Camcı 4 2 8
Çağılcı (Tekerlek mili yapan) 2 2000 4000
Çıkrıkçı 16 2 32
Çilingir 34 8 772
Çölmekçi 2 7 *4
Çubukçu 9 2 18
Çuhacı - Atik 10 10 100
* - Cedid 19 14 266
Demirci 21 2 42
Dikici - İslâm 101 2 202
” - Reaya 39 3 117
Bedesten Dolapları 33 4 *52
Dülger - Usta 223 7 1561
“ - Hambaracı (?) 122 3 366
Değirmenci 78 2 *56
Destici 6 8 48
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 137

Herbirinin günde vere- Toplam vergileri

Esnaf Grubu Adeti ceği vergi (para olarak) (Para olan

Duhancı - İslâm 4* 10 420

- Reaya 2 12 24
Debbağ 40 6 240
Doğramacı - Islâm 10 4 40
- Mühürcü 10 1 10
Enfıyeci 4 3 12
Eskici 24 2 48
* İskemle 20 1 20
Fesçi 14 7 98
Fermeneci 22 10 220
Fıçıcı 11 2 22
Fıçı Keşan 5 5 25
Futacı 40 3 120
Habbaz 18 *4 252
” İskemle 1 5 5
” Francalacı I 5 5
Hallaç 10 2 20
Hamal (Hamalât-ı esvak) 24 1 24
" (Hamalât-ı Tahıl ve Bargir) 23 2 46
Hamamcı 22 6 142
Hancı - Alâ 5 8 40
* - Evsat 8 4 32
” - Edna 7 3 21
Havlucu 8 6 48
Helvacı 16 7 112
Hıfaf-ı Çölmekci 6 3 18
Hiyaketci (Dokumacı) - İslâm 4 3 12
- Reaya I05 4 420
- Yahudi 12 3 36
Hurdacı 1
*5 *5
Hurdebâncı (Bukağıcı) 4 3 12
Kadayifçı 7 28
4
Kahveci 122 6 732
Kalburcu 12 1 12
Kalaycı 76
*9 4
Kalfa (Esnaf kalfaları) 230 r 230
Kalidancı (Bükücü) 3 *5 45
Kalpakçı 1 2 2
Kapamacı 22 8 176
Kaplıcalar (Şehir djşında) 10
I38 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Herbirinin günde vere- Toplam vergileri

Esnaf Grubu Adeti ceği vergi (para olarak) (Para olarak)

Kasap 16 12 182
Koltuk kasabı 2 5 10
Kazancı 7 2 14
Kazzaz (İpek işleyenler)
” - İslâm 33 4 132
” - Yahudi 33 4
Kebeci 4 4 16
Keresteci 23 4 92
Kiracı (At kiraya verenler) 50 2 100
Kiremithane 2 0 00
Kiremit O cağı (Kârhanesi) 7 0 00
Kirişçi 3 3 9
Kolacı (?) 19 2 38
Kumaşçı - İslâm 5 6 35
” - Reaya 52 8 416
" - Koltuk - İslâm 5 2 10
* " Reaya 8 3 24
Kundakçı (Tüfek kundağı yapan) 3 3 9
Kurşuncu 2 3 6
Kuyumcu 56 3 168
Kuyum cu deli âlı (Münadi) 4 2 8
Külahci *3 3 39
Kürkçü 21 3 63
Leblebici 12 3 36
Muhallebici 5 5 25
M um cu 3 18 74
M uytab (Kıl dokuyucu) 12 2 24
Münadiyân-ı Harir-i Bedesten i7 2 34
Sof 5 1 5
Nakkaş 3 4 12
Nalband 4 5 20
Nalbur 3 5 15
Nalçacı 2 3 6
Nalıncı 5 12 60
Peştemalcı tezgahı 78 3 234
Saatçi 9 3 27
Sahhaf 38 2 76
Sahtiyan taciri 3 4 12
Sandalcı tezgahı 471 2 942
Sandıkçı 1 2 2
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU i 39

Herbirinin günde
Esnaf Grubu Adeti ödeyeceği vergi (para)Toplam (para)

Sarrac 21 2 42
Sebzeci 75 10 750
* Küfeci II 3 33
Semerci 12 3 36
Semer ağaçcıst 9 2 18
Sepetçi 14 1 r4
Sıvacı 10 7 70
Simitçi dükkani 36 10 360
Susam yağcı 8 *5 120
Siyah sofcu “Sof-ı siyah”
- Islâm 26 4 IO4
- Reaya 1 5 5
- Koltuk 7 2 14
Şerbetçi 16 50 800
Tabancı 7 2 14
Tahmisci (Kahve öğütücü ve satıcı) 10 2 20
Takyeci 9 1 9
Taşçı 5 4 8
Tuzcu 7 5 *5
Tüccar (Handa kalan)
- İslâm 16 10 160
- Reaya 19 *5 285
Urgancı 32 4 128
Uncu 19 7 133
Yağlıkçı 2 8 16
Yaym acı 37 2 74
Kuru Yemişçi 5 6 35
Yorgancı 9 3 27

A n kara E snafının Ö d eyeceğ i İhtisap V e r g is i 52

Herbirinin Günde
Esnafın adı Adeti ödeyeceği vergi (Para) Toplar

Abacı 7 5 35
Attar 58 5 290
Bakırcı 12 8 96

52 A nkara Şr.Sc. 220/82. Bu belge daha önce K alit Ongan tarafından "Ankaranın Eski Es­
nafını Açıklayan Bir Vesika” adı ile T ü rk E tn ografya D ergisi Sayı II, s.56-6ı’de yayınlanmıştır.
Liste, sicildeki aslı ile karşılaştırılıp, alfabetik sıraya konmuştur.
14-0 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Herbirinin Günde
Esnafın adı Adeti ödeyeceği vergi (Para) Toplam

Bakkal 46 5 230
Balıkçı ve Zeytinci 14 4 56
Berber 56 2 112
Bez Boyacı 42 5 210
Bezirci 3 5 15
Bezzaz 193 6 1158
Bostancı 91 4 393
Börekçi 14 5 70
Çankçı 4 1 4
Çıkrıkçı 8 2 16
Çilingir 7 3 21
Çubukçu 237 2 54
Çulhacı 19 2 38
Debbağ 40 4 160
Değirmenci 12 10 120
Dellal (Tellâl) 21 2 42
Derzi (Terzi) 187 3 561
Destici 7 6 42
Dikici 7 6 42
Dökmeci 3 4 12
Dühancı 76 5 380
Dülger 72 4 288
Ekmekçi 14 8 112
Enfıyeci 1 3 3
Gazzaz (Kazzaz) 12 7 84
Göncü 9 4 36
Haffaf 39 5 *95
Hallaç 11 2 22
Haşan Paşa Hamamı 12 12
Karacabey Hamamı 12 12
Şengül Hamamı 6 6
Hamal 28 2 56
Abacılar Hanı Kervansarayı 3 3
Ağazade Hanı 3 3
Allemkallem Hanı 2 2
Hacı böcek Hanı Kervansarayı 3 3
Kalecik Hanı 3 3
Kapan Hanı Kervansarayı 6 6
Karaman Hanı Kervansarayı 3 3
Keçeciler Hanı 2 2
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 141

Herbirinin Günde
Esnafın adı Adeti ödeyeceği vergi (Para) Toplam

Kederzâde Hanı 4 4
Musİi Paşaoğlu Hanı 3 3
Nalband İbrahim Ağa Ham 2 2
Pirinç Ham 4 4
San Kadıoğlu Ham Kervarsarayı 4 4
Sulu Han 4 4
Tahtakal’a Ham 2 2
Tahtacı Hanı 2 2
Hasırcı 3 3 3
Helvacı 18 4 72
Hınacı 4 2 8
İğci 13 1 13
Kahvehane 1 4 64
Kalaycı 40 4 160
Kalpakçı 6 4 24
Kassab *3 12 *56
Kazılcı II 2 22
Keçeci 25 3 75
Kılıççı 8 3 24
Kireççi 2 5 10
Kirişçi 5 4 20
Kurşuncu 1 5 5
Kuyum cu 63 5 252
Kürkçü 18 3 54
Leblebici 11 5 55
Mağaza (Kurşunlu Han içinde) 22 10 220
M um cu 5 5 25
Muytab II 5 55
N a’lbend 44 3 132
O da (Çengel Handa) 26 8 208
O da (Urgancılar Hanında) 30 10 300
O da (Zağferan Hanında) 37 6 222
Palascı 22 1 22
Pastırmacı 18 3 54
Pirinçci 4 2 8
Saçakcı 4 4 16
Sarrac 21 4 84
Sebzeci 30 1 30
Semerci 30 4 120
Sıvacı H 4 56
142 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Herbirinin günde
Esnaf Grubu Adeti ödeyeceği vergi (para)Toplam (para)

Şalcı ve bunlara bağlı diğer esnaf 546 (yazılmamış) 239°

Tahmisci 7 2 14
Takyeci 8 2 16
Taşçı 29 4 116
Tekneci 82 3 246
Terazici 13 1 13
Tiftik boyacıları 4 4 16
Tiftikci 9 4 36
Tüfenkçi 10 3 30
Yorgancı 4 3 12

Sivas Esnafının Ödeyeceği ihtisap Vergisi 53

Herbirinin Günde
Esnafın adı Adeti ödeyeceği vergi (Para) Toplam (Para)

Arpacı 9 2 18
Attar 27 3 8l
Bakkal 39 4 156
Balmumcu 1 2 2
Basmacı 6 2 12
Berber 25 3 75
Bezzaz 52 3 156
Bıçakçı 4 2 8
Çamaşırcı 1 1 I
Çanakçı 3 2 6
Çıkrıkçı 8 I 8
Çilingir 12 2 24
Çorapçı ve Lüleci 43 I 43
Çörekçi 7 5 35
Çubukçu 23 I 23
Debbağhane 2 10 20
Demirci 20 2 40
Duhancı 59 2 118
Eskici 16 I 16

53 Sivas Şer.Sic. 15/s.66. Belge, Ö m er Dem irerin İL M ahmut Döneminde Sivas’ta Esnaf
Teşkilâtı vc Üretim-Tüketim İlişkileri, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1989 adlı eserinin 185. sayfasında
yer alan fotokopiden alınıp düzenlenmiştir. KMedine-i Sivas’a uaz‘ olunan İhtisab Rüsumuna dair medi-
ne-i mtzbûre tarafından vürüd edüp Divân-ı Hümâyun Kalemine kayd olunan defterin mahalline gönderilen
müsahhah suretidir ”
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU ]43

Herbirinin günde
Esnaf Grubu Adeti ödeyeceği vergi (para)Toplam (para)

Değirmen (A syab):
” âlâ 20 xo 200
” evsat 32 6 192
” ednâ 30 3 90
Gazzaz 21 1 21
Göncü 5 1 5
Habbaz 4 5 20
HafFaf ve dikici 81 2 162
Hancı 4 20 80
Hamamcı 9 5 45
Hurdacı 5 1 5
Kahvehane 46 3 138
Kalaycı 22 2 44
Kassab 3 5 15
Kavukcu 3 1 3
K ebabcı 4 t 4
Kelleci 2 i 2
Kılıççı 8 2 16
Kilitçi 1 1 1
Kirişçi 1 1 1
Kuyum cu 41 3 123
Külekçi 1 1 1
Kürkçü 10 1 10
M um hane 1 10 10
M uy tâb 12 2 24
Nalband 21 2 42
Nalçacı 5 2 ro
Nalıncı 5 1 5
Penbeci 28 2 56
Sarıkçı 7 2 14
Sarrac 21 r 21
Sebzeci 9 : 9
Seme? d t
Sipah E a? r:-'-s ■:
Şekerci r ri :■
Tam irci 3 j;
Terzi 09 2 198
Tuzcu 12 2 24
Tüfekçi 6 2 12

2558
144 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Ayrıca pazarda satılan atın beherinden 25, katırın beherinden 20, merkep­
ten ıo, kara sığır ineğinden ıo, sığır öküzünden 12, koyundan 3, keçiden 2, ku­
zu ve oğlaktan ı> hmta’nm kilesinden 12, şairin kilesinden 6, fiğ’den 6, Sivas’a
gidip gelen develerin herbirinden 4 para alınacaktı. Şark canibinden Arabis­
tan’a giden mor koyunun herbirinden 6 para, reayamnm şarap ve rakı yapmak
için aldığı yaş üzümün beher hamulesinden 2 para ihtisap rüsümü alınacaktı.
Reayanın gerdek kağıdı almak isteyenlerin âlâ grubundakilerinden 30, evsat
olanlarından 20, ednâlardan ise lo ’ar para alınacaktı.

1827 yomdan başlanarak uygulama alanına konulan yeni ihtisap vergisi, es­
naftan bu adla alınan ve günlük olarak her esnaf grubu için miktarı ayrı ayrı
belirlenen bir vergiden ibaret değildi. Tüccarın getirip kentte perakendecilere
devrettiği mallardan satış bedeli üzerinden kuruştan bir para Asakir-i Mansure
giderleri için alınmaya başlanmıştı. Damga vergisi ödendikten sonra sermayesi­
ne yasal (şer’i) kâr eklenerek satılan her çeşit maldan kuruş başına birer para
alınması İhtisap Nizamnamesinin gereklerindendi. Bursa’da buna titizlikle uyul-
duğunu görüyoruz54. Yöresine göre pazar yerlerinde satılmakta olan buğday,
arpa ve benzeri hububattan h e r, kilesinden büyük ve küçük baş hayvanlardan
değerlerine göre ayrıca bir miktar ihtisap vergisi almıyordu. Kömür ve odunun
her arabasından, diğer eşya ve çrzaktan da uygun görülen oranlara bu vergi alı­
nacaktı55. Tanzimat’ın ilânından sonra da bir süre daha alınan ihtisap vergisi
birçok yakınmalara, yolsuzluklara neden olmuş, Şam’da çıkan isyanın nedenle­
rinden birisinin de bu verginin doğurduğu tepki olduğu kayıtlara geçmiştir56.

İane-i Cihadiye
II. M ahm ut döneminde konulan bir vergi de “İane-i CikadiyenâİT. Redif as­
keri teşkilatının kurulmasından (1834) hemen sonra bu askerin giderlerini karşı­
lamak amacıyla getirilmiştir. Kent-kasaba-köy ayrımı yapılmaksızın Redif teşki­
lâtının bulunduğu her yöreden nüfus ve gelirlerine göre belirlenerek toplanan
bu vergiyi kentiler de yılda iki taksitle altı ayda bir ödemekte idiler. Verginin
belirlenmesinde halkın ödeme gücünün gözönünde tutulması esas alınmış, an­
cak bu gücün hangi kıstaslara göre belirleneceği açıklanmamıştı. Yönetici, kadı,
esnaf kethüdaları ve ileri gelenler, sancaklarından istenen toplam iane-i cihadi-
ye’yi kent, kasaba ve köy halkına bölüştürmüşlerdir. Her Redif taburu için enaz
250.000 kuruş olarak istenen bu paranın iki taksitle altı ayda bir toplanıp Hâzi­
neye teslim edilmesi gerekliydi. Örneğin Ankara Sancağı payına Ayaş kazası ha-

^ Bursa Şr.Sc. B 303 / 18. Damga vergisi ödendikten sonra, sermayesine şer’i kâr eklenerek
satılan her çeşit maldan kuruştan bir para Asakir-i Mansure giderleri için alınması, İhtisap Nizam­
namesinin gereği idi.
55 Sivas Şr.Sc. 15/ 28. Şubat ortalan 1828 tarihli ferman sureti.
56 Lütfi Tarihi, C.VIII.s. 96.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU •45

riç, 1835 yılında 175.500 kuruş düşmüştü. Ayaş’tan aynca 50.000 kuruş isteni­
yordu. Buna karşılık Karahisar-ı Sahip (Afyonkarahisar) Sancağından ise 75 ku­
ruş alınacaktı. M utasam f İzzet M ehm et Paşa, Ankara’dan istenenin çok, Kara-
hisar’dan ise az olduğunu merkeze bildirmiş, ayarlama yapılmasını dilemişti.
Bunun üzerine Ankara payından 33505, Ayaş’ınkinden ise 26495 kuruş indirilip
Karahisar’a eklenmesi uygun görülm üştü57. 14 kazadan oluşan Sığla Sanca-
ğı’nın İzmir, Karaburun ve Seferhisar kazaları dışında kalanlarına 125.000 kuruş
iane-i cihadiye düşmüştü.

1836’da Redif teşkilatında düzenlemeler yapıldıktan sonra giderlerde artış

olmuştu. Bundan ötürü Kasım 1836 vergi döneminden itibaren sancak ve kaza-
lann imdad-ı cihadiye’lerine ortalama % 50 dolayında zam yapılm ıştır58.

Bu vergilerin dağıtım ve toplanmasında da yasa dışı davranışlar olmuş, şi­

kâyetlerin ardı arkası kesilmemiştir. İtirazlann bir kısmı yerinde görülerek
düzeltme yoluna gidilmiştir. Buna karşın Tanzim at öncesinde geniş kitleleri
doğrudan doğruya ilgilendiren bu yeni vergi, yapılan düzeltmelerle sağlanan
olanaklar yeterli olmamış, yakınmalar, anlaşmazlıklar sürüp gitmiştir.

Avarız Ve Nüzul Vergisi

“Bedel-i avanz ve nüzul” adı ile anılan bu geleneksel vergi, Tanzim at’ın ilânı­
na kadar ayınm yapılmaksızın alınan başlıca vergilerdendi. Başlangıçta ancak ge­
rek duyulduğunda olağanüstü durumlarda başvurulduğu bilinen avarız ve nüzul
akçesi, ıg.yüzyıla gelindiğinde her yıl düzenli olarak toplanan bir vergiye
dönüşmüştü. Doğrudan doğruya hükümetçe görevlendirilen mübaşirler tarafın­
dan toplanarak ilgili hazine veya kişiye teslim edilen bu verginin belirlenmesin­
de “Avanz hanesi* birim olarak kabul edilmişti. Her sancakta kaç avarız hanesi­
nin bulunduğu Hazine-i Am irede saklı defterlerde kayıtlı idi. Vergi toplanaca­
ğında bu kayıtlara bakılır, mübaşire ve yöneticilere hitaben yazılan fermanda
sancak dahilindeki avarızhane sayısı, her haneden alınacak avanz ve nüzül mik­
tarı ile “Mübaşiriye" oranı belirtilirdi. Aynca mübarişın kent merkezinde kaldığı
sürede yaptığı zorunlu harcamalar da vergiye eklenirdi.

Ankara Sancağından vereceğimiz Örneklerle bu verginin niteliğini,nasıl alın­

dığını daha iyi görmüş olacağız. 1806 yılı Ankara Sancağı “Bedel-i avanz ve
nû^û'/’ünü toplamakla görevlendirilen M ehm et A ğa’nın elindeki “Mevkufat defteri
sureti*ndt yazılı olduğu üzere, Çukurcak ve Bacı kazalan dışında Ankara merke­
zi ve Kasaba nahiyesi diye adlandırılan çevre köylerinde beş yüz yirmi buçuk
avarız hanesi vardı. Toplam 5870,5 kuruş avanz ile 50 kuruş mübaşiriye, ayrıca

57 M .Kütükoğlu, “ Redif Askeri Giderlerini Karşılamak üzere Alınan Bir Vergi” İnane-i Ciha-
diyye, B irin ci A skeri T a rih Sem ineri, B ild iriler, II, (Ankara 1983), s. 145 vd.
58 Agm.s. 157-162.

R 10
146 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

mübaşirin üç günlük harcı 15,5 kuruş ve vilâyet halkınca bilinen 147 kuruş
masrafı eklendiğinde 6083 kuruşu bulmakta idi. Bu paradan kent merkezi ile
Kasaba nahiyesinde mevcut 375,5 haneye düşen pay, hane başına 16 kuruş 24
akçe id i59.
1807 yılına ait *Avarız E m ininde Ankara sancağında 1274 avanz hanesi bu­
lunduğunu, Mevkufat Defteri suretine göre 76943 akçe “Bedel-i avanz” ödenmesi
gerektiği belirtiliyordu. Her haneye toplam 550 akçe düşmekte id i60. 1809 Y^ın~
da da hane sayısı ile istenen avanz ve nüzül akçesinde değişiklik yoktu61. Bu ta­
rihte Ankara merkezindeki avanz hanesinin sayısı 274 olarak belirlenmişti. Ha­
ne başına 12 kuruş 24 akçe vergi düşüyordu. 1829’a kadar aşağı yukan durum
aynı kalmıştır. Bu yıl, istenen vergide de büyük değişiklik görülmüyordu °2.
1839 y*hna gelindiğinde aBedel-i avanz ve nüzül ”a bir misli zam yapılmış,
Ankara ve Kasaba nahiyesinde mevcut 520,5 hanenin avarız ve nüzülü 11741
kuruşa çıkarılmıştı. Buna 100 kuruş mübarişiye, 325 kuruş halkça bilinen gider­
leri eklendiğinde toplam 12166 kuruşu buluyordu. Kent merkezi ile Kasaba
nahiyesindeki 375,5 haneye 32’şer kuruş para düşmekte id i63.

Görüldüğü gibi 1809’da her hane r2 kuruş 24 akçe öderken yapılan zamla
32 kuruş 16 para vermek zorunda kalmıştı. Bu durum söz konusu ettiğimiz
Anadolu’nun bütün kentleri için geçerlidir. U zun süre geleneksel biçimiyle artı-
nlmadan alman avarız ve nüzül vergisine Tanzim at’ın ilânından az önce yüzde
yüzü aşan bir zam yapılmıştı.

İmdâd-ı Hazeriye
ıg.yüzyılın ilk yansında kent-köy ayrımı yapılmaksızın düzenli olarak her
yıl iki eşit taksitle halktan toplanan bir vergi de “îmdâd-ı Hazeriye" idi. Valilerin
savaş olmayan yıllardaki giderlerinin bir kısmını karşılamak için ayrılan bu ver­
gi türü, incelediğimiz dönemden çok önceleri konmuş, gerek görüldükçe alın­
mışken, zamanla sürekli ve düzenli biçimde alınmaya başlanmıştır. Halkın en-
çok yakındığı, belirlenip toplanmasında kural dışı uygulamaların yapıldığı vergi­
lerin başında “İmdâd-ı Hazeriye” gelmekte idi.

III.Selim ve II.Mahmut, vali ve mutasarrıfların kendilerine ayrılan “Hazeri­

ye” vergisini toplatırlarken yolsuzluk yaptırmamalan için sık sık emir ve ferman­
lar göndermişlerse de istenilen düzenlemeyi hiçbir zaman yaptıramamışlardır.
Valilerin özellikle vergiyi toplamakla görevlendirdikleri mübaşirlerin (<Hizmet-i

bt> A n kara Şr.Sc. 204/191

A n kara Şr.Sc. 206 /59
61 A nkara Şr.Sc. 208/342
02 A n kara Şr.Sc 229/126. 264 haneden 74943 akçe avarız isteniyordu.
63 A n kara Şr.Sc. 243 / 15
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

mübaşiriye” adı ile çok fazla para aldıkları, halktan bedelsiz yem ve yiyecek iste­
diklerini belgeler açıkça ortaya koymaktadır. Sözgelimi 250 kuruşluk “Hisse-i
Hazeriye33^ olan bir kazadan 500 kuruş ve daha fazla hizmet-i mübaşiriye adı al­
tında para almakta ayrıca bedava yem ve yiyecek istemekte idiler64.

Bu vergi eyalet valileri için eyalete dahil sancaklardan Padişahın emri ile
her yıl altı ayda bir (Muharrem ve Recep aylarında) iki taksitle alınıyordu. Ba­
zen üç taksitle alındığı da olurdu. Gerek görüldüğünde valilere verilmez, doğru­
dan doğruya merkezdeki hazineler adına da toplatılabilirdi. Özellikle sancak ve­
ya eyalet yönetimi, doğrudan doğruya hâzinelere devredildiğinde bu yola başvu­
rulmaktaydı. Örneğin, M ukataat Hazînesine bağlanan Hüdavendigar Sancağın­
dan bu vergi, hazine adına 1828 yılında üç taksitle alınıyordu. Toplam ı 7500
kuruş olarak belirlenmişti65.

Karam an valisi Abdullah Paşa’ nm 1816 yılına ait “İmdâd-ı Hazeriye*sinin ilk
taksitinde Kayseri payına 750 kuruş düşüyordu60. 1831 yılında ise bu eyaletten
tmdâd-ı Hazeriye olarak 24750 kuruş isteniyordu. İlk taksidi olageldiği gibi M u ­
harrem ayında ödenecekti. Kadı, şehir kethüdası, esnaf temsilcileri ve ileri ge­
lenler toplanarak dağıtımı yaptıklarında Kayseri ve İncesu kazasının payına ilk
taksitte 101 o kuruş düşm üştü67.

Imdâd-ı Hazeriye genellikle sözünü edeceğimiz Tevzi Defterlerine eklenerek

toplanmakta idi. Ancak gerek görüldüğünde valiler mübaşir göndererek bu ver­
giyi ayrıca toplatabilirlerdi. Yakınmaların büyük kısmı, mübaşirlerin kendileri
için gereğinden fazla para istemelerinden kaynaklanmakta idi. Ayrıca, valinin
kethüdasına, katibine bahşiş adı altında bu vergiye eklenen paralar, yükümlüle­
rin gücünü gerçekten aşmaktaydı.

Imdâd-ı Seferiye
Seferberlik ilân edilip, valilerden sefere katılmaları istendiğinde, yapacakları
olağanüstü giderleri karşılamak için “İmdâd-ı Seferiye” adı verilen vergi istenir ve
alınırdı. Bu uygulama da yeni değildi. Uzun süreden beri başvurulan bir
yöntem olup, dağıtım ve toplanmasında Imdad-ı Hazeriye için uygulanan kural­
lar geçerli idi. Ancak, savaş yıllarında alınmakta ve miktarı da duruma göre
hükümet merkezinde saptanmakta idi.

Osmanlı-Rus Harbi öncesinde Tem m uz ı8283de Anadolu’nun her yöresin­

den İmdâd-ı Seferiye istenmişti. Karaman valisi Mehmet Emin Paşa’nın sefer

64 Bursa Şr.Sc. 334/5.69. M art ı&ıÖ'de yayınlanan “Adalet Emri”.

65 B ursa Şr.Sc. B 303 /s. 7 iı .
66 K a y se ri Şr.Sc. I87/49.
67 K ayseri Şr.Sc. /s.3
14-B TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

giderlerinde kullanılmak üzere Eyaletteki kazalardan toplam 41750 kuruş alına­

caktı 68.

Anadolu valisi ve Asakir-i Mansure Seraskeri M ehmet Hüsrev Paşa’nın

1829 yılı İmdad-ı Seferiye’sinden Hüdavendigar Sancağı payına 19600 kuruş
düşmüştü. Bu para iki taksitle Muharrem ve Recep aylarında sancak merkezin­
de kadı başkanlığında toplanan kurulda kent merkezi ile kasaba ve köylere
bölüştürülmüştü. Diğer yerlerde de aynı işlem yapılıyordu. İmdâd-ı seferiye, za­
man elverişli ise Tevzi Defterine eklenerek, değilse doğrudan doğruya mübaşir­
ler gönderilerek alınmakta idi.

Salyane ve Tevzi Defterleri

Osmanlı İmparatorluğunda halkın vergilendirilmesinde iki ana ilkenin
gözönünde tutulduğu görülmektedir. Bunlardan ilki şeriatın öngördüğü kurallar
çerçevesinde hemen hemen bütün İslâm devletlerinde benzer biçimde uygula­
nan Şer’i vergilerdir. *Tekalif-i Şer’iye” diye adlandırılmaktadır. İkincisi ise
hükümetin gerek gördükçe yine şer’i kurallara bağlı kalınarak halktan çeşitli ad
ve şekillerde istenip aldığı, miktarı önceden bilinmeyen durum a bağlı vergilerdir
ki “Tekâlif-i Ör/üye” altında anılmaktadır. Kent yaşamın ve ülke yönetimini ya­
kından ilgilendiren, yöneticileri uğraştıran, yakınmalara, ayaklanmalara ve çeşitli
yolsuzluklara neden olan bu vergiler grubunun nelerden ibaret olduğunu, nasıl
saptanıp toplandığını belirtmeden, İmparatorluğun sosyal ve ekonomik yapısını
ortaya koymak oldukça güçtür.

Burada vereceğimiz bilgilerle ıg.yüzyılın başlarından Tanzimatm ilânına ka­

dar geçen sürede özellikle kent halkının ödediği bu tür vergilerin neler olduğu­
nu, nasıl saptanıp bölüştürüldüğünü ortaya koymaya çalışacağız. Yöntem im iz
gereği Anadolu’nun birkaç kentinden örneklerle konuyu açıklayacağız.

Eyalet veya sancak merkezi olan kentlerde yöneticilere ödenen İmdad-ı Ha-
zeriye, İmdad-ı Seferiye, hükümet merkezinden herhangi bir görevle gelip kent­
te kalan ya da geçip giden mübaşir, ulak gibi kamu görevlileri için yapılan har­
camalar, ayaklanmaları bastırmak, eşkıyayı kovmak ve güvenliği sağlamak ama­
cıyla yöneticilerin yapmak zorunda kaldıkları olağanüstü masraflar, kamuya ait
onarım ve yapım işleri için ödenen paralarla, ulaşım ve haberleşme giderleri, ki­
mi görevlilere verilen ücretler, altı ayda bir hesaplanarak belirli kurallar çerçeve­
sinde kent merkezi ve çevresindeki kasaba ile köylerden vergi olarak toplanmak­
ta idi. Şehir kethüdası, âyân, mütesellim, esnaf demekleri temsilcileri, ileri gelen
birkaç kişi ile kadı ve mahkeme görevlileri bir araya gelerek, yılda iki kere altı
ayda bir bu tür giderleri kayda geçiriyorlardı. Şer’iye siciline giderin nereye
kimler tarafından yapıldığı ve ne kadar olduğu ayn ayrı yazılarak toplanıyordu.

68 K o n y a Şr.Sc. 74/s.i04
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Genel gider toplamına “Harc-ı imza”, “Kalemıye” “Kâğıt bedeli” gibi giderler de
eklendikten sonra, kent merkezindeki halka, esnaf gruplarına ve kasabalarla
köylere bölüştürülüyordu. Bu tutanağın bir sureti incelenerek onaylanmak üzere
İstanbul’a gönderilmekte idi. O nay alındıktan sonra gereken yapılıyordu. Bu iş­
lemin bütünü döneminde “ Tevzi Deften ” bazen de “Salyane Defteri" diye adlan­
dırılmakta idi. Vergi dağıtma anlamına kullanılan bu terim, günümüzdeki anla­
mıyla ayn bir defteri ifade etmemektedir. Mahkeme kayıtlannın ve her türlü ya­
zışmanın yazıldığı şer’iye sicilleri, bu iş için de kullanılmıştır.

Vereceğimiz örnekler bu tür giderlerin neler olduğunu açıkça ortaya koya­

cağı gibi, kentten kente görülen ufak tefek farklılıkları da gösterecektir. Ankara
IlI.Selim döneminde Anadolu Eyaletine bağlı sancak merkezlerinden birisi idi.
1802 yılı M ayıs’ ında kadı, şehir kethüdası, esnaf şeyhleri ve ileri gelenler mah­
kemede bir araya gelerek altı aylık giderleri kayda geçirip dağıtımını yapmışlar­
dı. Başlıca giderler şu kalemlerde toplanmıştı69:

Menzilci Şeyh M ehm ed’e yılda ödenen 60.000 kuruştan bu taksitte verilecek
4500 Kuruş : Menzilci Şeyh Mehmed’e yılda ödenen 60.000 kuruştan taksidi

1010 : İmdad-ı Hazeri’yeden Ankara payına düşen

»
: Eyalet merkezi Kütahya için “ Hazeriye*
O
CO

»
200 : Bu vergileri toplamakla görevli Mütesellim Ö m er Ağa’ya

528 ” : Balâ ve Sufla’da görevli sekbanlann 6 aylık ücretleri

26553 : Ankara’dan geçen Serdar-ı Ekrem Sadrazam Y usuf Pa­

şa5nın yaptığı masraflardan düşen pay.
»
7768 : Mübaşirlere ödenen ücret
» : M übayaa (Satın alma) masrafından hisse
6980
»
3325 : 1801 yılında istenen Kalyoncu Neferi bedelinden hisse
M
IO42 : Sutta’da çıkan Deli Ahmet Ayaklanmasının bastırılması için
eski mütesellim Ali Bey’in yaptığı masraf

430 * : Kent mahallelerinden olup, harabe durumda bulunan on-

dokuz mahalleye yapılan yardım (îmdad).
n : Belde işleri için Kütahya’ya gidip gelen mübaşirlere
3960
» : Şehir kethüdasına verilen ücret
*5°
250 n : Tahsildara ödenen

A n kara Şr.Sc. 198/173. Sicildeki ifadeler kısmen sadeleştirilerek aktarılmıştır.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

1041 Kuruş : Şehir konakçısının gelip giden görevliler için yaptığı mas­
raflar

1462 ” : Defter harcı (Kuruş başına birer paradan)

50 ” : Kalem iye ve kaydiye.

59152 Kuruş : Toplam gider
Böylece altı ayda toplam giderler 59152 kuruşu bulmuştu. Bu paranın gele­
neksel olarak üçte biri olan 19984 kuruşu Ankara civarındaki nahiyelerle köyle­
rine bölüştürülüyor, kalan 39968 kuruş ise merkezdeki mevcut 264 haneye eşit
olarak Ödettiriliyordu. Her haneye 151 kuruş 16 para pay düşüyordu. Daha
önce her haneden toplanan 95 kuruş çıkarıldıktan sonra kalan 56 kuruş 16 pa­
ranın toplanacağı haneler, mahalle mahalle belirtiliyordu.

Nizâm-ı Cedîd Askeri teşkilatı kurulduktan sonra Anadolu’da birçok sanca­

ğın geliri bu ordunun giderlerine ayrılmıştı. Ankara Sancağı da Üsküdar O cağı­
na bağlanmış, geliri İrad-ı Cedîd Hâzinesine devredilmişti. 1806 yılına ait san­
cak giderlerinin mütesellim, kadı ve diğer ilgililerce Nisan ı8o6’da dökümü ya­
pıldığında toplam altı ayda 31775 kuruştu. Bunun üçte biri olageldiği gibi
Bâlâ, Sufla, Çukurcak ve Bacı nahiyelerine, kalanı ise kent merkezindeki 264
haneye bölüştürülmüştü. Hane başına altı ayda bu kez 80 kuruş 32 para vergi
düşmekte id i70. Bu dağıtımda Ankara’dan geçen Şeyh efendilere verilen 77 ku­
ruş bargir kirası, iftar fişeğine ödenen 30 kuruş, imsak topuna verilen 10 kuruş,
barut ve kendire ödenen 45,5 kuruşun da vergilere eklendiğini görüyoruz.

Nisan ı809’da (Ruz-ı Hızırda) yapılan altı aylık gider saptanmasında 95087
kuruş tahakkuk ettirilmişti. Her haneye 236 kuruş vergi düşüyordu71.

1825 Ağustosundan 1826 Şubatına kadar geçen sürede Ankara merkezinde

yapılan masraflar, Ankara ve Çankırı Sancakları mutasarrıfı Mehmet Nurullah
Paşa’nın onayı ile hesaplanıp dağıtıldığında kent payına 51214 kuruş, Bâlâ’ya
17072, Sufla’ya 8535 kuruş düşmüştü. Ankaranın hane sayısı 204’ten 206’ya
düşmüş olduğundan her haneye 249 kuruş vergi yükü biniyordu72. Bu dağıtım­
da giderler şöyle belirlenmişti:

15400 Kuruş : Mutasarrıfa verilen ikramiye

562 * : Ankara Hazeriyesi’nin üçüncü taksidi
703 * : Kütahya Hazeriyesi’nin üçüncü taksidi
35° ” • Hazeriye toplamak için ödenen nHizmet-i Mübaşiriye”
17015

70 An kara Şr.Sc. 204/152

71 An kara Şr.Sc. 2O8/407
72 An kara Şr.Sc. 224/217
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

17015 Kuruş : Naklen

14.5 * : Kütahya’dan gelen Çavuşa verilen
522 n : Kalyoncu bedelinden kent payına düşen
383 ” : M übayacı Süleym an5nın yevmiyesi
300 ” : Hakkı Paşa’nın adamına verilen
18234,5
60.5 Kuruş : Padişah5m kızının doğduğunu ilân için atılan top barudu
için ödenen.
7500 Kuruş : Perişan mahallelere yardım (İane)
” : Silâhçı Yeniçeriye her ay 7’şer kuruştan verilen aylık
42
n
200 : Yakup Aptal Karyesi’ne verilen ikramiye (Kâr ikrâmiyesi
diye geçmektedir).
26037

150 Kuruş : Salyane toplayan kavas’a verilen

200 * : Kadının kethüdasına
T) : Kadının hademelerine
200
n : Başkâtip Efendiye
500
» : Kâtip efendilere
350
n : M ukayyid’e
*5°
» : M uhzırbaşı’ya
200
150 » : Tahsildariye
80 : Şehir kethüdasına
28017
80 Kuruş : Kapı muhzırlarına
y>
50 : Salyane muhzırlarına
70 : Nakibü’l-eşraf kaymakamı çavuşlarına
80 : Serdar Çavuşlarına
13400 : Hakim (Kadı) Efendi’nin ianeleri (Kadıya yapılan yardım)
» : Muvakkit Emin Efendi’ye 6 ayda verilen aylık.
80
250 ” : Hakkı Paşa’ya mihmandarlık yapan Mühürdarına
42037
7800 Kuruş : Kiracıbaşı’na verilen altı aylık ücret
v>
1200 : Kiracıbaşı’ya iane
52327
52327 : Nakl-i yekun
IOI : “Sarı İmam menzilinde mahpus olunan avratlara beher
yevm 3o’ar paradan verilen”
500 »
: Mahkeme tamiri için ödenen
H
21947 : Sancak şehir hissesi (İmdad-ı Hazeriye)
31 : Defter harcı
'873
76821 Kuruş : Toplam gider
ı52 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

76821 Kuruş toplam gider olup Ankara payına 51214 kuruş, B a lâ ca 17072
ve Sufla’ya ise 8535 kuruş düşmüş bulunuyordu. Kent payına düşen 51214 ku­
ruş Ankara’da mevcut 206 haneye bölüştürülüp, her mahalledeki hane sayısı ve
ödeyecekleri miktar ayrı ayrı belirlenerek deftere geçirilmiş bulunmaktadır 73.
Görüldüğü gibi 1802’de her haneye altı ay için 151 kuruş, ı8og’da 236 ku­
ruş ve 1826’da ise yaklaşık 350 kuruş vergi düşüyordu. Bu artışın gelir düzeyin­
de bir düzelme sözkonusu olmadan gerçekleştiği gozönünde tutulmalıdır. Ayrıca
yeni konan ihtisap rüsumu ve diğer vergiler de hesaba katıldığında artışın hiçte
az olmadığı ortaya çıkmaktadır.

1829 yılına gelindiğinde, giderlerin gitgide arttığını görüyoruz. Ankara San­

cağının 1828-1829 yılı " Tevzi deften " İstanbul’a incelenip onaylanmak üzere
gönderildiğinde toplam biryük kırkyedibin beşyüz yirmi altı kuruşa (147526 ku­
ruş) baliğ olduğu, 8526 kuruşu tenzil edildikten sonra kalanının toplanmasına
izin verildiği anlaşılmaktadır74.

Hüdavendigâr Sancağının merkezi olan Bursa’da giderler aydan aya sapta­

narak kayda geçiriliyor, altı ayda bir genel döküm yapılarak toplanıyordu. G i­
derlerin belirlenmesinde ve deftere geçirilmesinde uyulan yöntem, Ankara ve di­
ğer kentlerden farklı değildi. Kadı, şehir kethüdası, âyân, esnaf demekleri tem­
silcileriyle “ Vücûh-ı belde* denilen ileri gelenler, mahkemede biraraya gelerek gi­
derleri, ödenen para ayrı ayrı yazılarak kayda geçiriliyordu. Birkaç örnekle
Bursa merkezindeki harcamaların neler olduğunu görelim:

21 Nisan 1799 tarihinden 21 Nisan 1800 tarihine kadar geçen bir yıllık
sürede yapılan masraflar 141770 kuruş 17 parayı bulmuştu. Köylerin payı çıka­
rıldıktan sonra kalan 113276 kuruş şehir merkezinde mevcut esnafa
bölüştürülmüştü. Kasaplara 5643 kuruş, bakkallara 7656, hallaçlara 1480, ber­
berlere 3367, çuhacılara 9113, bezcilere ise 6337 kuruş düştüğü görülüyor. N al­
çacılar 4272, saraçlar 2445, semerciler 1270, mumcular 1316 kuruş ödeyecekler­
di. Diğer esnafın verecekleri miktar da belirlenmişti75.

1816 yılı Mayıs ayında yapılan harcamalar şöyle kayda geçirilmişti:

120 Kuruş : Tahir Öm er-zade’nin aylığı
120 : Sandık Emini’nin aylığı
ıooo « : Âyân Efendi’nin aylığı
» : O da, ahır ve samanlık kirası ile muhzırların aylıkları
43
ıoo : O dun kirası
1393

73 “ Şehir hissesi m ebâlig-i m ezk û r 51214 kuruş, A n kara m ah allatın m ik ıyü z altı h an e­
sine taksim olu n d uk da, b e h e r haneye isabet eden ik iyü zk ırk d o ku z kuruşun m ahallat h a ­
n eleri d efterid ir ki zikr o lu n u r” denilerek mahalle adlan altına hane sayısı ve ödeyecekleri vergi
yazılıyordu.
74 A n kara Şr.Sc. 229/26?
75 Bursa Şr.Sc.B 275 /s.89-go.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU ‘
53

5000 Kuruş : Şehir kethüdasına menzil için verilen

10 ” : Zindanda tutuklu günahkâr kadınların (facirelerin)
yiyecekleri için sekbanbaşı’ya
1232 ” : 1816 yılı ağnam bedeli ve hizmeti gideri
8 ” : Saray içindeki üç hanenin kirası
400 * : Valiyi karşılamaya giden ağalara yol gideri
8043
37 ”: Saray dahilindeki Halilzâde K onağı’nın icaresi ile diğer
giderleri
320 ” : Vilâyetin su yollarına konan talaş gideri
50 ” : Valinin yol buyruldusunu getiren tatara
2200 ” : Mütesellimlik emrini getiren Kethüdabey çuhadarına
15 ” : Mustafa Paşa’mn tatarına
10665
50 ” : Saray bekçilerine 19 günlük yevmiye
60 ” : K ol ile gezen mahkeme sarracma 19 günlük yevmiye
60 ” : Saray için verilen hammaliye vb.
13 ” : Hafız eliyle saraya ödenen
15 ” : Cebehane hamaliyesi
10869
10869Kuruş : Naklen
100 ** : Valinin atandığına dair ilâm için verilen
500 ” : Enderun Mehterbaşı A ğa’ya “avaid”
1400 ” : Valinin zahireci hizmeti ile kapı harcı
2856 ” : Vali sarayı için mefruşat gideri
914 ” : Valinin mutfak giderleri karşılığı
16642
2822 ” : Sarayın onarım gideri
56 55 : Katırcı Hacı Mustafa eli ile saman için verilen
20 * : K uzu kesilmemesi için emir getiren tatara hizmet
4556 * : İkinci kez menzil giderleri için şehir kethüdasına verilen
250 ” : Valinin “ Tuğcu ve konakçı avaidi39
8487 * : Mir-i miran Mem iş Paşa’mn köylerde 4 gecelik gideri
32834
9183 ” : Valinin kural gereği verilen üç günlük tayinat
10000 * : Altı ay için Sarraftan alınan roo.ooo kuruşun faizi

52018 K u ru ş 6 para: Toplam aylık gider76.

Nisan 1820’den Ekim 1820’ye dek geçen sürede Bursa âyânı, Abdullah Ağa
ve şehir kethüdası’nın acil işler için harcadıkları 105887 kuruş To paranın 1821

76 B ıırsa Şr.Sc. B 334 /s.8o.

154 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

yılı sonunda toplanacak “Salyane”den düşürülmek koşulu ile esnaftan alınması

kararlaştırılarak dağıtımı yapılmıştı. Bir kısım esnafın payına düşen para şöyle
idi: Bezzazlar 381 kuruş, buğasiciler 149, basmacılar 618, mesciler 635, fotacıiar
390, havlucular 309, peştemalcıiar 668, yorgancılar 374, bedesten esnafı 6063,
ipek tüccarları 2637, bakkallar 2635, leblebiciler 350, helvacılar 659, şerbetçiler
io i, hallaçlar 624, yastıkçılar 264, kutnucular 7884, büyük haffavlar 1303,
küçükleri 326 kuruş ödeyeceklerdi 17.

1821 Nisanında vilâyet giderleri toplam 49246 kuruştu. Kadı için buna
1231 kuruş “Resm-i ^ " e k le n m iş ti. Mayıs gideri 32891, Haziranın 23483, T em ­
muzun ise 40357 kuruş olarak kayda geçirilmişti. Ağustos ayında 27305, Aralık­
ta 66542, Ocak 1822’de 23014, Şubatta 23413 ve M art ayında 150864 kuruş gi­
der sicile kaydedilmiş bulunuyordu. Böylece 1821-1822 dönemi yıllık sancak gi­
deri 582772 kuruşu buluyordu78.
Bursa’da vergi ödeyen bütün esnafın kethüdaları ile kent ileri gelenleri
Meclis-i şer’de (mahkemede) hazır bulunarak, halâ âyân olan Abdullah A ğa’nın
1821 Nisanı başından 1822 Ocağı sonuna kadar geçen 10 aylık sürede 378095
kuruş 30 parayı kendi cebinden harcadığını, gider yerleri ve yapılan harcamala­
rın herkes tarafından kabul edildiğini kayda geçirmişlerdi. Padişahın emri ve
Hüdavendigar, Kocaeli sancaktan mutasarrıfı ve Bahr-i Siyah Boğazı muhafızı
İbrahim Paşa’nın da onayı ile bu para, esnaf ve köylere bölüştürülüyordu, bu
toplantıda durumu izlemek ve tanıklık yapmak üzere hazır bulunanların (Şu-
hudü’l-hâl) arasında Nakibüleşraf kaymakamı, müderrislerden iki kişi, eski Şile
ayanı ve Kite âyânı da vardı79.

Kentte; 1828 Nisanında 17437, Mayısında 13294, Haziranda 21190, T em ­

muzda 38161, Ağustosta 30835, Eylülde ise 75139 kuruş gider saptanmış, böyle­
ce altı aylık dönemde 196056 kuruş masraf yapılmış bulunuyordu80. 1831 Mart
ayında vilâyet işleri için yapılan harcamalar ise şöyle belirlenmişti:

“Kırk altı senesi Şevval güneşinden gayetine kadar umur-ı vilayet için vaki’ olan
mesârifat-ı sahihe defteridir ki ber vech-i âti beyân olunur”

500 Kuruş : Tahir Öm erzâde Mehmed Bey*e verilen maaş

400 ” : Sandık Emini Ahmet Efendiye verilen aylığı
30 ” : Salyane toplamakla görevli muhzır ve sekbanlara verilen
15 ” : Mefruşat ve oda kirası
150 ” : Vilâyet kâtibi Haci Ethem Efendi’ nin aylığı
1090

77 Bursa §r.Sc. C 34/s. 2 .

78 Bursa Şr.Sc. C3I/S.34-37.
ır>A yn ı d efter, s.51 .
80 B ursa Şr.Sc. C32/S.54-58.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU *55

120 Kuruş Demirtaş Derbendi muhafızlarına aylık

6o : Pınarbaşında Cebehâne muhafızlan için verilen mahiye
10 ” : (Okunam adı).......aylığı
»
250 : Mürur Tezkeresi, Nüfus ve Kürekçi sayımında görevli me­
murlara verilen
»
650 : Kiracıbaşı Abdülkâdir Ağa’ya verilen iane
2180
475° 55 : Mütesellim’e verilen aylık
1150 : Mütesellimin mutfağında kullanılan odun bedeli (hatepbaha)
jj
245 : Nüfus sayımı ile görevli Hüseyin Beyefendiye
»
50 : Tatarla, Çekirge Suyu getiren Salih Efendiye verilen ikram
424 : Fişek için Baruthane Eminine verilen (Altıncı alay için)
8804 : naklen
n
230 : Nüfus sayım defterlerini İstanbul’a götüren tatara verilen
*25 * : Reaya nüfus defterini götüren tatara
280 : Altıncı alayın ikâmet ettiği hanlar ve hanelerin tamir ve
bakım giderleri için
8531 : Altıncı alayın ikâmet ettiği hanlar ve hanelerin tamir ve
bakım giderleri için
220 : Nüfus sayımıyla görevli memura
18190
jj
250 : Altıncı alayın aylıklarını İstanbul’dan getiren Serasker Pa­
şa’nm tatarına hizmet
377 ” : Pamuk vergisi’nden eksik kalan
jî
83 : İmdad-ı Hazeriye için verilen
r>
24 : Cebehane yapılan mağazaya verilen kira
y>
550 : O dun nakli için gelen Mehmet A ğa’ya verilen
22277
«
600 : Şerif Hazretlerine verilen
» : Asakir-i Mansure neferleri için verilen bargir ücreti
383
*75 : Eski sadrazamlardan Selim Paşa’nın tatarına
M
230 : Hüdavendigar Sancağındaki reayanın tahrir defterini İstan­
bul’a götüren tatara
)1
: Padişahın fermanı ile maaşa bağlanan şeyhlerle fakir kim­
selere ödenen
22277
» : Sadrazamın mektubu üzerine M ora ve diğer yörelerden ge­
540
len muhacirlere aylık olarak ödenen
25520 Toplam bir aylık gider 25520 kuruşu bulmuş oluyordu81.

81 B u rsa Şr.Sc. C 224 /s.ı i.

156 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Örnek olarak ele aldığımız kentlerden biri olan Kayseri’de ise giderler, altı
ayda bir saptanarak kayda geçiriliyor ve vergi olarak almıyordu. 1813 Ağusto­
sundan 1814 Ocağı sonuna kadar geçen altı ayda toplam 311173 kuruş masraf
yapılmıştı. Bunun içinde Kayseri’de valilere ayrılan Sarayın içinde yapılan ha­
remlik ve selamlık hamamın su yollarına sarfedilen para ile Konya valisinin
ttImdad-ı Hazeriye” taksidi, Kayseri mutasarrıfı Ali Paşa’nın asker ve mübaşir gi­
derleri de bulunuyordu. 311173 kuruşun 77793 kuruşu kent merkezindeki
müslümanlardan> 77793 kuruşu müslüman olmayanlardan alınacaktı. Köyler
payına 155586 kuruş düşmüştü. Bu paraya köy kethüdası için 1000 kuruş daha
eklenmişti. Köy katibi için 200 kuruş, mutasarrıfın yaylakiyesi 1000 kuruşla bir-
likte toplam 157786 kuruşu bulmakta id i82. Kayserimde 1814 Şubatından Kası­
mına kadar geçen dokuz ayda ise 229625 kuruş gider olmuştu. Bu paranın
114812,5 kuruşu köylere, kentteki müslümanlarla müslüman olmayanlara ise
aralarında eşit bölmek koşulu ile 57406 kuruş düşmüştü. Köylüler aynca “Yay-
lafdye* 1000, “Kethüdaca. 1000 ve katibe 250 kuruş vereceklerdi83.

Aynı yılın Kasımından 1815 Mayısına kadar geçen sürede 186723 kuruş gi­
der tesbit edilmişti. Bunun 93361,5 kuruşu köylere, kalanı ise 46680,5’er kuruş­
luk iki pay halinde şehirdeki müslümanlarla reayadan alınacaktı84. Bu tevzi5e
menzilcinin altı ayda sürdüğü 391 bargirin ücreti olan 6500 kuruştan bakaya
kalan 2590 kuruşa 2400 kuruş zam yapılarak eklenmişti. Mayıs 1816'da Aralık
ı8 ı6 ’ya kadar ise 164492 kuruş harcama olmuş, köylerin payı çıkarıldıktan son­
ra kent halkına 82246 kuruş düşmüştü.

1830-1831 yılına gelindiğinde KayserTde altı ayda yapılan masraf 274548

kuruşa çıkmıştı. Tevzi defterinin başına aynen şunlar yazılmış bulunuyordu:

“1246 senesi ruz-ı kızınndan ruz-ı kasıma kadar altı ay zarfında Devlet-i Âliyye
tarafından me’muren mürur ve ubur eden mübaşirlerin hizmetleri ve Konya ve Kayseriyye
mutasarrıflan taksitleri ve sair zîrde tahrir olunduğu üzere medine-i Kayseriyye ’nin vuku
bulan kâfe-i mesarifai-ı beldesi, hâlâ Kayseriyye Sancağı mutasamfı atıfetlu Esseyid
Hayrı Osman Paşa Hazretlerinin inzimâm-ı rey ve marifetleri ve bil-cümle âyân-ı mem­
leket ve vücuh-ı ahalli ve muhtarân-ı mahallat ve kura ma’rifetiyle yekân yekân hesâb ve
defter müfredatına tatbik olunarak tahrir ve tanzim ve tevzii tahsiline ruhsat-ı Seniyye
istidasiyle ber-mantuk-ı irade-i Âliyye der-i devlet-medâr’a arz ve takdim olunan salyane
defteridir ki ber vech-i âti zikr ve beyan olunur. ” (7 Cemaziyelahir 1246-23 Kasım 1830)

Altı aylık giderler ise şöyle kayda geçirilmişti:

1300 Kuruş : Ruz-ı Hızır tevzi defterini IstanbuPa götüren tatara

550 * : Bozok^an Kayseriye nakledenlerin iskânı için
125 * : M ürur Tezkerelerinin kadılar tarafından imzalanmasına

82 K a y se ri Şr.Sc. 2 15 /s.i4 8 'i5 o .

83 K a y se ri Şr.Sc. 2I6/S.78.
84 K a y se ri Şr.Sc. 186/s. 176.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 157

ilişkin emir getiren tatara verilen

650 Kuruş Bayramda Sarayda bulunan çavuşlara ve kavaslara verilen
" İ’ydiyelik* (Bayram harçlığı)
850 ” Güherçile yüklemek için Karakoyunlu Aşiretine ödenen
3475
675 * Çayır biçiminde mutasarrıfın atları için verilen "Çayır
mesanfi” ile mirahorlanna "İkramiye”
4925 Şehir merkezindeki çeşme su yollarının onaranına verilen
1780 ” Güherçile devesi için M am alu Aşiretine ve İstanbul’a
gönderilen tatara
460 Doğup ölenlerin defterini K onya’ya götüren tatara
12975 Afşar ve Ekrad eşkıyasının Kayseri ve köyleri basarak hay­
van gaspetmeleri üzerine, mutasarrıfın dairesi halkı ile şe­
hir ve köylerden toplanan askere 13 günde yapılan masraf

14290

500 Güherçile yükletilip İstanbul’a göndermek için aşiretlere

gönderilen adama ödenen
80 "Fahişe avratları kaza-i ahir’e nefiçun götüren adama ”
2620 İstanbul’dan gelen ve İstanbul’a giden tatarlara
400 Güherçile işiyle görevlendirilen memur ile tatara
31445
1854 Kış aylarında Hacılar Köyünden mahkemeye gelenlere
1300 ; İstanbul’a giden tatara
1620 : Kadı konağındaki çavuşlarla kavaslara "Cuma bakşişi”
935 Kadı konağındaki ayvazlara altı aylık ücret
1300 İstanbul’a gönderilen tatara
300 Sivas muhassılının gönderdiği adam a
450 : Öldürülen zimminin katilinin bulunması için İstanbul’dan
gelen adama
39204 Naklen
1300 İstanbul’dan gelen Ali tatara
15° Tarsus tarafına sürülen fahişeieri götüren adama
550 Maraş müteselliminin gönderdiği adama
400 Bağdat’a gönderilecek 50 kişinin fermanını getirene
1300 İstanbul’a gönderilen tatara harcırah
2125 Konya valisinin hazeriyesinin 2. taksidi ile mübaşiriyesi
5000 Kiracıbaşı’na verilegelen iane ve imdadiye
2500 Menzil bedelinin ikinci taksidi
1300 İstanbul’a giden tatara
45° Konya valisine gönderilen tatara
52079
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

6916 Kuruş : Kayseri mutasarrıfının ikinci taksidi ile “Kışlakıye ve devriye-

cı”
jl
800 : Hane ve nüfus sayımı için Konya valisinin yazısını getiren
“Sancakdar*a verilen
» : Güherçileci esnafı için Tokat’a kazan bakırına gönderilene
4° °
V : İzinli gelip Adana’ya firar eden Asakir-i Mansureden
450
Abdülselâm için giden tatara
n
1050 : İstanbul’dan gelen tatarla, maden emini tatarına
»
500 : Asker yazımına giden adama
63 H 5
450 * : Firari askeri yakalamak için Niğde ve Bor tarafına gidene
1300 : İstanbul’a giden tatara
» : Bağdat’a teftişe gönderilen topçuya
500
M
350 : Kırşehir’e giden tatara
250 » : Firari topçu için Bozok tarafına giden Ağaya
»
490 : Kış aylarında satın alman samana verilen
» : Altı ay zarfında giydirilen "HiVat bahası ”
3450
69935
7> : Sandık emininin belde işleri için arada sırada yaptığı har­
3650
camalar için
720 ” : Ayda 120 kuruştan 6 ayda nüfus defterini yazan katiplere
r>
300 : Ayda 5o’şer kuruştan 6 ayda Mürur tezkeresi yazan katibe
yy
780 : Asker affı için yazı götüren adama
1200 » : Altı ayda nüfus nazırına verilen maaş
2200 : İstanbul’a 80 nefer götüren mübaşirle üç uşağına verilen
78785
1700 ” : Bu asker için yapılan masraf
1500 : İkinci defa İstanbul’a gönderilen 83 askerin mübaşirine
2312 ” : Bu asker için gitmelerinden önce yapılan harcama
»
8400 : Lalabeli Derbendini bekleyen 40 süvariye 6 ayda verilen
aylık ile 1612 kuruşluk “Ağalık ta’y inaiı” vz diğer gider
9600 ” : Derbent süvarisine verilen ta’yinat
1023302
n
8400 : Saman Gediği Derbendini koruyan 40 süvariye 6 ayda ve­
rilen aylık ve “Ağalık” bedeli
9600 » : Bu süvariye verilen ta’yinat
3600 * : Yavaş Ovasında derbent bekleyen 20 sekban’a altı aylık
126301
21000 : Haytabaşı Sadık A ğa’nın 120 süvarisine 6 ayda verilen ay­
lık ve ağalık
18000 » : Haytabaşı G ürcüoğlu’nun 100 süvarisine 6 ayda verilen
12000 » : Haytabaşı İbrahim A ğa’nın 60 süvarisine 6 ayda verilen
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU *59

I 3500 Kuruş : Sözü edilen 260 nefer süvariye 6 ayda tayinat

n
400 Olageldiği üzere M ahkeme Başkâtibine
490 Diğer kâtiplere
350 ” ; M ukayyid Efendiye ücret
160 y> Muhzırbaşı ve muhzırlara
I9 I901
1500 » , Sandık eminine
450 Mahallelerde salyane toplayana ücret
350 Y aku p’a ücret
100 V , K onak onaran mimar çavuşuna ücret
100 Nakib efendi çavuşlarına “iaksildariye *
75000
» , O la geldiği üzere Valinin dairesi için verilen “İane ve ikra­
miye”
4500 Valinin kethüdasına, hazinedarına, divan katibine ikramiye
273951 ” : Nakl-i yekun
7000 K uruş başına birer paradan “Harc-ı defter”
13000 ” : Altı ayda verilen ilâmlar için hare
1200 » Kadının kethüdası ile mahkeme hademelerine

295151 kuruş altı a y lık toplam gider.

Bu paranın Salyane" olarak halktan toplanması için Padişah5m izin ve ona-

yi alınmış bulunuyordu 85.

Kayseri’nin 1832 yılının altı ayında saptanan giderleri ise toplam 27458 ku­
ruşu buluyordu86. 1838 tarihine gelindiğinde altı aylık dönemde 172270 kuruş
harcama yapılmıştı87. Bu paranın 37500 kuruşu "İane-i Cihadiye” 1374 kuruşu
“Hazeriye" taksi di, 15000 kuruşu ise valinin maaşına ayrılmıştı.

Eyalet merkezi olan Sivas’ta da salyane tesbit ve dağıtımı benzer kurallar

çerçevesinde yapılmakta idi. Burada altı ayda bir hesaplanan giderlerin önemli
bir kısmını kent merkezindeki esnaf ödüyordu. Kalanı da kaza ve köylerden alı­
nıyordu. 1832 Aralığından 1833 Mayısı sonuna kadar geçen altı ayda 171000
kuruş gider, tevzi defterinde gösterilmişti. O nay için İstanbul’a gönderildiğinde
6.400 kuruş fazla bulunarak tenzil edilmiş, kalanının, 133500 kuruşu şehir esna­
fından 37500 kuruşu ise kaza mahallelerinden alınmasına karar verilmişti88.
1836 yılı Ekiminden 1837 Mardına kadar geçen altı aylık dönemde yapılan gi­
derlerin dökümü şöyle idi:

85 K a y s er i Şr.Sc. I97/S.39.
s<s Kayseri Şr.Sc. 193/ 1 4
87 K a y s e r i Şr.Sc. 202/S.55.
88 Sivas Şr.Sc. I6A .15.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

1000 Kuruş : Eski seraskerin mühimmatı ile gelene ve Hancıbaşı’ya ve­

rilen
200 ” : Serasker kavasına
2360 * : Revandız B eyinin hâzinesini Tokat’a nakletmek için öde­
nen
93 * ” : M ühimmat için harcanan kendire verilen
45° * : Revandız Beyi ile gelen askerin Harput’tan Kangal’a kadar
kullandıkları bergirlerin kirası
4941
600 ” : Said Bey’in maiyetiyle Tokat’a gönderilen hazine için kira
11710 * : Askir-i muntazama için yapılan harcama
3500 ” : Bu askerin telef ettiği yedi bargir için ödenen ücret
363 n : Hafız Paşa Sivas Eyaleti müşiri olduğunda ilân buyruldusu
için verilen
21114
24667 : Naklen
2300 ” : Demirci amelesiyle Serasker kavasına
50 ” : Emir getiren tatara
550 * : Harput’a mühimmat nakleden devecilere verilen kira
3164 * : Şehir merkezinden geçen Irmağın sel baskınına neden
olmaması için yapılan düzenlemelerin gideri
3073»
500 * : Asakir-i Mansure ayakkabılarını Harput’a nakl için ödenen
kira
7040 * : Altı ayda gelip geçen, konaklayan asker için hanedan ko­
nakları dolduktan sonra kahve ve hanlara ödenen ücret
>85 * : İstanbul’^an-Ordu’ya, O rdu’dan İstanbul’a gönderilen hâ­
zineyi bekleyenlere verilen ücret
540 * : Saray tamir ve döşemesi için dülgerlerle terzilere
200 ” : M ühim m at nakli için hayvan sağlamak için görevlendirile­
ne
39201
3529 * : 39201 kuruş için ödenen faiz
10479 ” : Geçen tevzide bazı esnaf ve mahalle fakirlerinden toplana­
mayan hazine alacağı
2683 ** : Önceki tevzide ortaya çıkan düşük ayarlı akçe eksiği
377 ” : Müşir Hafız Paşa’nın buyruldular! için ödenen
*97 * ” : Ramazan, bayram ve diğer günlerde atılan topların baru-
duna
58240
360 ” : Dört neferin altı aylık ücretleri
1000 * : Bedesten kethüdasına ücret
250 ” : Şehir kethüdasının ücreti
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

59 Kuruş : Surre-i Hüm âyun için ödenen

7İ
270 : Zile’den Harput’a naklettiren gön kirası
60254
n
90750 : M art itibariyle muhasıllık malı
n
423 : Hazeriye’nin ilk taksidi ile hizmeti
1032 : Bedel-i Ağnam
r>
IX94 : M enziller kaldırıldığından kira için ilk taksit
153654
650 » : Güherçile bedeli
50° : Nüfus nazırına altı ayda verilen
»
900 : M ukayyid’e altı ayda ödenen
1200 : Jurnal kâtibinin altı aylığı
71
300 : Konak nazırının üç aylığı
472 * : Nakliye için verilen
157676
7İ : Kuruş başına birer paradan “Harc-ı imza”
3941
161618
»
12000 : Hafik Nahiyesi Payı çıkarılıyor
149618
9343 : İane-i Cihadiye’nin ilk taksidi
158961
8961 35 : Tenzil ediliyor
15000
Yi
1407 : Redif hissesi ile ferman harcı

151407 kuruş toplam gidere gereksiz ek yapılmaksızın toplanmasına izin

verilmiştir.

Eyalet merkezi olan Diyarbakır’da altı ayda bir saptanan giderler, kent
merkezindeki esnaf ile, kaza ve nahiyelere bölüştürülmekte idi. Harcamalar, Si-
vas’takinden farklı değildi. “İane-i m enzilmasarifat-ı vilâyet cümle marifeti ve mari­
fetli şer ile muhasebe olunarak* deftere geçiriliyordu. 1824 yılı Nisan-Ağustos döne­
minde 170931 kuruş gider kayda geçirilmişti. Eyaletin kapsadığı bütün kaza ve
nahiyelerle esnafa bölüştürüldüğünde esnaf payına 24000 kuruş düşüyordu. K a­
lan kısmı büyüklüklerine göre kazalar verecekti. Buna göre Silvan 6400 kuruş,
Hazro 6400, Beşiri 6300, Garzan 5655, Hani 5208 kuruş ödeyecekti. Lice payına
5540, Hilvan’a ise 2750 kuruş düşmüştü. Diğer kazalar ise 950-2000 kuruş ara­
sında değişen miktarda ödeme yapacaklardı89.

Tokat'ta ise salyane kent merkezi mahalleleriyle merkeze bağlı nahiyelere

bölüştürülüyordu. 1821-1822 Tevzi defterinde Tokat mahallelerine 362624 ku­

89 Diyarbakır Şr.Sc. 367/s.2.

102 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ruş, Tozanlı nahiyesine 90656, Kum anat’a 60438 ve Kâfım iye ise 30218 kuruş
vergi düşm üştü90.
Çankırı’da 1823 Eylülünde yapılan vergi dağıtımında toplam 178937 kuruş
gider saptanmıştı. Bu paranın önemli bir kısmı yöneticilere verilen ikramiye,
hizmet-i mübaşiriye, menzil ianesi gibi giderlerden oluşuyordu91. Bu kentin
1828 güz dönemi salyane gideri ise 199000 kuruşu buluyordu92.

Son bir örnek de Larende’den (Karamandan) verelim. Konya ile birlikte

Karaman Eyaletinin önemli bir yerleşim merkezi olan Larende’den elimizde
1818 Mayısından Eylülü sonuna kadar geçen sürede yapılan harcamaları göste­
ren tevzi defteri bulunmaktadır. Konya tüccarlarından borç alınarak harcanan
para, Larende tüccar, esnaf ve mahalleleriyle köyler halkından toplanmak üzere
kayda geçirilmişti. Vali adına voyvoda Rüstem Ağa tarafından yönetilen kent
~merkezi payına 62252,5 kuruş düşmüştü. Köyler ise 117044,5 kuruş ödeyecek­
lerdi 93. Başlıca giderler şöyle idi:

1843 Kuruş Valiye ödenecek ilk taksit ile mübaşir, tezkere harcı ve sar­
rafa Ödenen
2222 ” 1818 yılı güzünde ödenecek ağnam bedeliyesi (Koyun başı­
na beşer paradan)
1000 ” Karapınar menziline verilecek “İmdâd-ı m enzilen ilk tak-
sidi
22000 ” Larende halkının vilâyet işleri için Konya ileri gelenlerin­
den aldıkları borçlar karşılığı olarak*
20000 * Karaman Valisi Mehm et Celaleddin Paşa’nın Sivas’tan
Konya’ya gelene dek yaptığı masrafın karşılığı
47065
5465 Kuruş Bazı işler için cümle marifetiyle yapılan harcamalar
24614,5 * Mayıs ayından bu yana valinin gelip gitmesi sırasında ya­
pılan masraflar
2450 1813 yılından kalan Ağnam bedeli ve giderleri
7000 ” M enzil için Menzilciye verilen
1648 ” Devlet görevlileriyle vali için yapılan harcamalar için
88242,5
7500 Bundan sonra şehir emini eli ile belde işlerinde kullanıl­
mak üzere bu dağıtıma eklenen para
9375 Vilâyet işleriyle vali için yapılan harcama karşılığı
1682 Sarraf Artin Bâzergânm cümle marifetiyle vilâyet işleri için
harcadığı para
106799,5

90 H .Cinlioğlu, Osmanlılar Zamanında Tokat, III,s. 113.

91 Ç a n k ırı Şr.Sc. 24/S.41-42.
92 Çankırı Şr.Sc.ç 25/S.123.
93 Larende Şr.Sc. 295/S.82-83.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 163

300 Kuruş : Şehir Emini Hacı Ö m er A ğa’mn ücreti

75 ” : Şehir kethüdası Hacı Ö m er ağa’nın ücreti
2500 ” : Voyvoda Rüstem A ğa’nın vilâyet işlerine harcadığı
2500 ” : Tahsildariye
2800 ” : Kadı Velieddin Efendinin “Harc-ı îm za”sı
1200 * : İlâmlar harcı
870 ” : Hüddamiye 150, Kethüdaiye 150, Katibiye 200, Kaydiye
100, Derviş Efendi’ye 50, Muhzırbaşıya 70, Muhzırlara 30,
S u cu c a 20 kuruş olmak üzere.
117044,5 Kuruş Genel toplam gider.

Verdiğimiz bu Örnekler, “Salyane” olarak adlandırılan vergilerin nelerden

ibaret olduğunu bütün açıklığı ile ortaya koymuş bulunmaktadır. Görüldüğü gi­
bi bu tür vergilerin kapsamı oldukça geniş tutulmuştur. En önemli kısmını dev­
letin resmi görevlileri için yapılan harcamalar oluşturmaktadır. Ferman sureti,
buyruldu veya benzeri bir emir ile haberi getiren tatarlara, sancaktan devlet
merkezine ilâm, arz, mahzar ve benzeri yazıları götüren görevlilerin yapacakları
harcamalar başta gelmekte idi. Ayrıca eşkıya izleyen veya görevi başına gider­
ken, uğrayıp konaklayan vali, ordu komutanı gibi kimselerin giderleri, yem ve
yiyecek bedelleri halktan alınıyordu. İmdad-ı Hazeriye, îmdad-ı Seferiye, Nüzul
ve Avarız akçesi, Kalyon Bedeli, Kereste nakliyesi ücreti gibi vergiler de tevzi
defterlerine eklenerek toplanmıştır.

Yılda iki taksitle vergi olarak halktan toplanan bu paranın en Önemli bir
ksımı da sancak masraflarına ayrılmakta idi. Bunun içinde şehirde ortak olarak
yapılan harcamalarla, kent merkezinde görevli kimselere ödenen ücretler başta
gelmektedir. Şehir kethüdası, defter nazırı, mukayyid, jurnal katip ve memurla­
rı, sandık emini, tahsildarlar, mahkeme görevlileri, güvenliği korumakla görevli
askerler, menzil giderleri bu bölümde yer almaktadır.

Kentlerin onarımı ve genel sosyal hizmetler için yapılan harcamalar da tev­

zi defterlerine eklenmekte idi. Ramazanda camilerde yakılan mum, iftar topu
için harcanan barut, kendir ile su yollarının, mahkeme binası, konakların onarı-
mı hep vergi olarak halktan alınmakta idi. Bunların dışında kente gelmiş
göçmenlere yapılan yardım, felâkete uğramış mahallelere destek olmak için veri­
len paraların da bu defterlerde yer aldığını görmüş olduk.
Sözünü ettiğimiz bu giderler “Masarif-i sahih” (yerinde yapılmış gerçek har­
camalar) diye adlandırılmakta idi. Ferman ve emirlerde sık sık masarif-i sa-
hih’den başka bir şeyin tevzi defterlerine eklenmemesi istenmekte idi. Ancak,
çeşitli adlarla mütesellim, mutasarrıf, kadı, voyvoda ve âyânlar için bu defterlere
“Külliyetli akçe” eklendiği, anlaşılmaktadır.

Altı ayda bir hesaplanıp dağıtımı yapılan bu vergilerin kapsamını böylece

belirledikten sonra, konumuz bakımından önemli olan vergi miktarının kent
164 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

halkına bölüştürülmesi ve toplanmasa üzerinde de durmak gerekir. Her yıl ba­

harda (23 Nisan’da) ve güz döneminde (Kasım ayında) altı ayda bir yapılan
bütün harcamalar, belgeleri gösterilerek verdiğimiz örneklerde olduğu gibi kay­
da geçiriliyordu. Kadının başkanlığında, şehir kethüdası, esnaf kethüdaları, ihti­
sap nazırı, âyân, ileri gelenlerden bazıları ile kent yöneticisinin de hazır bulun­
duğu toplantıda giderler, bir bir gözden geçiriliyor, sicile kaydediliyordu. T o p ­
lantı başladıktan hemen sonra, başta şehir kethüdaları ve ayanlar olmak üzere
her kim kamu işi için masraf yapmış ve karşılığını almamışsa ellerindeki belge­
len göstererek gider defterine yazdırıyorlardı. Özellikle esnaf kethüdaları ile
ulaştırma ve haberleşmede görevli olan menzilcilerle kiracıbaşılar, yaptıkları mas­
rafları teker teker kayda geçiriyorlardı. Bu işlemler bittikten ve genel toplam ya­
pıldıktan sonra kural gereği her kuruş için bir para hesabı ile “Harc-ı im za "
(İmza için ödenecek para) ile “Kâtibiye ” ve diğer ücretler (Kağıt bedeli, gibi) ek­
lenmekte idi. Ayrıca, bir önceki donemden devr alman vergi alacakları da ekle­
niyordu.

Toplam verginin kent ve çevresine bölüştürülmesinde *Kaide-i belde" denilen

geleneksel yöntem uygulanmakta idi. Bu kural, kentten kente ufak tefek farklı­
lıklar göstermektedir. Şöyle ki, Ankara’da yapılan harcamaların üçte ikisi kent
merkezindeki 264 haneye (1826’dan sonra 206 haneye düşmüştür)
bölüştürülüyor, üçte biri ise Bâlâ, Çukurcak ve Sufla nahiyeleriyle köylerinden
almıyordu. Bursa’da ise aylık olarak kayda geçirilip yine altı ayda bir dağıtımı
yapılan giderler, köyler payı çıkarıldıktan sonra kalanı kent merkezindeki esnafa
güçleri oranında bölüştürülerek toplanıyordu. Sivas ve Diyarbakır’da da kent
payını esnaf Ödüyordu. Halbuki Kayseri'de müslüman olan ve olmayanlar,
merkezin payını aralarında eşit olarak bölüşüp mahalle ve hane esasına göre
vermekte idiler. Son örneğini verdiğimiz Larende'de ise tüccar, esnaf ve m ahal­
leler halkı birlikte salyane ödüyorlardı. Manisa’da da Ankara gibi mahalle ve
hane esasına göre dağıtım yapılmakta id i94,

Verginin kayda geçirilip genel giderin ortaya çıkmasından hemen sonra da­
ğıtımı yapılıyor, ancak toplanamıyordu. Altı aylık gider defterinin bir kopyası
İstanbul'a gönderiliyor, merkezde bu işle görevlendirilmiş dairede ilgililerce in­
celemeden geçiriliyordu. Uygun görülürse padişahın onayına sunuluyor, bir ya­
zı ile iade edilerek toplanmasına izin veriliyordu. Bu denetlemede amaç, yolsuz­
lukları ve halkın yasa dışı vergi ödemesini önlemekti. Defterler kontrol edilirken,
gereksiz veya haddinden fazla görülen masraflar tenzil ediliyordu. Ancak, bu
önlem istenilen sonucu vermemiş, yöneticilerle kadılara hitaben gönderilen emir
ve fermanlarda sık sık tevzi defterlerine gereksiz eklemeler yapılmaması uyarısın­
da bulunulmuştur. Aynca, “Aralık tevzii* denilerek arada sırada gider gösterilip
halktan vergi olarak alınmaması için de uyan yapıldığını görüyoruz.

'K M .Çağatay Uluçay, Manisa’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri (tg. yy) s.50-54.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 165

Tevzi defterlerinin hazırlanıp vaktinde kontrol ve imza için İstanbul’a

gönderilmesi, devrin ulaşım zorlukları yanısıra, kadı, mütesellim ve mutasarrıfla­
rın ihmalleri yüzünden sık sık aksamakta idi. Bazen ikinci tevzi zamanı geldiği
halde, ilk dönemin defterleri henüz İstanbul’a ulaşmamış oluyordu. Defterlerin
zamanında gönderilmesi için her yıl ilgililere emir gönderiliyor, gecikmeye ne­
den olanların şiddetle cezalandırılacakları tekrarlanıyordu95. Ancak, ne kadar
çabuk davranılsa da defterlerin İstanbul’a gidip onaylanarak geri gönderilmesi
uzun zaman alıyordu. Bu süre boyunca yapılan harcamalar için paraya gerek
vardı. Zaten altı ay boyunca harcamalar yapılmış bulunuyordu. Gördüğüm üz
gibi hayli kabarık olan bu giderler için önceden para sağlamak en önemli sorun
idi.

Kent’ten kente azçok farklılık gösteren yollarla bu para temin edilmekte idi.
Bursa’da şehir âyânı kendi cebinden giderlerin önemli bir kısmını karşılıyor, za­
manı geldikçe faizi ile birlikte tevzi defterine ekleterek geri alıyordu. Larende’de
tüccar ve esnaftan faiz ile borç alınıyordu. Sivas’ta "Bedesten kethüdası” gerekli
p an yı faizle veriyordu. Ankara ve Kayseri’de esnaf ve hizmet verenler veresiye iş
yapıyorlar, vergi dağıtımından sonra alacaklarına kavuşuyorlardı. Borç olarak
alınan paralar için genelde altı ay için ona onbir hesabı ile faiz ödeniyordu. Y a ­
ni her on kuruş için bir kuruş faiz veriliyordu. Bazen bu üç kuruşa kadar çıkı­
yordu. Saraflardan da bu harcamalar için faizle para sağlandığı olurdu.

1826 yılına kadar ufak tefek farklılıklarla masrafların karşılanmasında faiz ve

borçlanma usulü bütün İmparatorlukta yürürlükte idi. II.Mahmut, birçok
alanda düzenlemeler yaparken bu önemli konuya da eğilmiş, kural dışı davranışla­
rı önlemek ve halkın gereğinden fazla vergi ödememesi için bir dizi önlem almış­
tır. Bu önlemler içinde en önemlisi kent merkezlerinde “Sandık eminlikleri,,nın
kurulmasıdır. Altı ayda bir toplanabilen vergilerin karşılık gösterilerek faizle pa­
ra sağlanması uygulanması bu kurumun oluşturulması ile son bulmuştur.

Alman bir kararla her sancak merkezinde “Memleket Sandığı” adı verilen bir
sandık kurulmuş, "Sandık emini39 adı ile bir yönetici seçilerek görevlendirilmiş
Böylece kent yönetiminde ilk kez yeni bir kuruluş ve görevli karşımıza çıkmak­
tadır. Yöntemimiz gereği bir örnekle kurumun nasıl oluşturulduğunu belirtme­
ye çalışalım.

Ankara sancağında bir “Sandık emini” seçilmesini isteyen Anadolu valisi ve­
zir Hüsrev M ehmet Paşa’nm buyruldusu, bize sandık emininin seçilmesi; g ö r ü ­
leri ve memleket sandıkları hakkında oldukça ilginç bilgiler aktarmaktadır. Buy­
ruldu d a n açıkça anlaşılıyor ki. sandık eminleri sancak merkezi olan şehiriz--:1e

93 III.Selim, 1792 yılında yayınladığı genel bir fermanla Tevzi Defterlerinin kontrol içiv.. U-
tanbul’a gönderilmesi kuralını koymuş ve uygulama başlamıştı. Ancak, buns
görülüyor. Nitekim iki yıl sonra i794'de Anadolu yöresine gönderdiği fermanda âyân i; :;, ge­
lenlerin, defterleri. zamanında göndermedikleri, kendileri için fazla para ekledikleri bekrt'ity v -:;.
Bkz.M .Çağatay Uluçay, age.s.54.
166 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

kadı ve ileri gelen1er, “Marifet-i şer3 ve cümle marifetiyle” seçilmekte idiler. Becerik­
li, kudretli ve devlet hizmetinde denenmiş olmak seçime katılmak için yeterli
görülüyordu. Görevleri ise; Umur-ı sancak ve mesarifat-ı memleket ve sairenin rüyet
ve tesviyesi için ” gerekli harcamaları yapm ak üzere önceden para sağlayıp "Mem­
leket Sandığı”na koymak, gerektiğinde giderleri buradan karşılamaktan ibaretti96.

Sandık eminleri, memleket sandığı için gerekli parayı nasıl sağlayacaklardı?

Sözünü ettiğimiz buyrulduda bu konuda açıklama yer almamaktadır. Çeşitli
belgelerden edindiğimiz bilgiler, bize çoğu zaman kudretli kimselerden borç alı­
narak para sağlandığını göstermektedir. Bazen de halktan önceden vergi olarak
bir miktar para toplanıyor, harcamalar karşılandıktan sonra, altı ayda bir tevzi
yapılırken bu para kimlerden alınmışsa onlardan bir daha vergi istenmiyordu.
Y a da paylarından düşüldükten sonra, kalanı isteniyordu.

Vergiler toplandıktan sonra elde edilen paralar sandığa yatırılıyor, borçlar

faizi ile birlikte ödendikten sonra, kalan para koruma altına almıyordu. M em le­
ket sandıklarına borç verenlere yüksek faizler ödeniyordu. Çoğu zaman, tüccar,
sarraf, şehir kethüdası, âyân gibi kimseler borç vermekte idiler. Bazen de “Bazı
kesan’a duyûn-ı vilayet içun verilen” kaydıyla tevzi defterlerine külliyetli akçe ekle­
niyordu. Örneğin, Bursa’da 1828 yılı altı aylık giderleri hesaplanırken, bazı kim­
selerden sandık için borç alınmış paranın faizi deftere 10735 kuruş olarak eklen­
mişti. Halbuki bu dönemde yapılan masrafların bütünü 51770,5 kuruştan iba­
retti97. Bu paranın bütünü borç alınmış olsa bile ödenen faiz, beşte biri bulu­
yordu.

Sandık eminlerinin yanında çalışan, sandığı korumak ve bazı vergi gelirleri-

ücret ödenmekte idi. Bu ücret aylık olarak hesaplanıyordu. Kayseri’de 1830 yılı
altı aylık tevzi defterine sandık emini için 1500 kuruş konmuştu. Aylığı 250 ku­
ruşa geliyordu. Aynı yılda Bursa sandık emini Ahm et Efendi’ye ayda 400 kuruş
ödeniyordu98.
Sandık emirlerinin yanında çalışan, sandığı korumak ve bazı vergi gelirleri­
ni toplamakla görevli “Sandık muhzırları ” bulunmakta idi. Bunlara da aylık Öde­
niyordu. Bursa’da sayıları belirtilmemiş sandık muhzırları için 1828 yılı tevzi
defterine 25 kuruş aylık ücret eklenm işti99.

Sandık eminliği Anadolu’nun bütün sancak ve merkezi olan kentlerinde ku­

rulmuştu. Yalnız Sivas’ta bu görevi öteden beri “Bedesten kethüdası” denen kimse
yapmakta idi. Diğer kentlerde sandık eminliği kurulmadan önce bu kimse Si­
vas’ta seçimle iş başına getiriliyordu. Sivas valisinin 13 M art 1817 tarihii buyrul-

96 Ankara Şr.Sc.228/149
97 B u rsa Şr.Sc. B 303 /s. 4 i 1.
90 K a y se ri Şr-Sc. 197/ s.39; B ursa Şr.Sc. C 224 / s .ı :.
99 B u rsa Şr.Sc. B 303 /s. 4 iı .
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 167

duşu, Bedesten kethüdasının seçilmesi ve görevleri hakkında bize bilgi vermek­

tedir. Buyrulduya göre, "Kaide-i belde” üzere Sivas'ta memlekette vaki olan
bütün harcamalarla giderleri yönetmek, yanındaki deftere geçirip, vergi dağıtımı
yapıldıktan sonra onu onüç hesabı ile geri almak koşulu ile Zaim Abdülkerim ’in
“Bedesten kethüdası” seçilmesini onaylıyordu100. 1826-1828 yılları arasında Anado­
lu’nun bütün kentlerinde birer sandık emini seçilmişken, Sivas’ta bu yapılm a­
mış, Bedesten kethüdası görevini sürdürmüştür. ı83Ö5da bile onun için tevzi
defterine 1000 kuruş ücret konmakta id i101. Kısacası Sivas'ta sandık eminlerinin
görevlerini yapan birisi bulunduğundan, burada yeni bir örgütlenmeye gerek
görülmediği anlaşılmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Bedesten kethüda­
sının belirgin bir özelliği, giderleri kendi cebinden karşılaması idi. Vergi
dökümü ve dağıtımı yapıldıktan sonra harcadığı parayı yüksek bir faizle geri
alıyordu. A yn ca kendisine ücret de Ödeniyordu.

“Salyâne” diye nitelendirilen bu vergilerin dağıtım ve toplanmasını böylece

belirledikten sonra, bu vergiden ötürü yapılan yolsuzluklardan da sözetmek ge­
rekmektedir. Dönemin bütün belgelerinde vergilendirmede yasa dışı tutum ve
davranışlara sık sık başvurulduğunu görüyoruz. Gerek hükümet merkezinden
gönderilen ferman ve emirler, gerekse mahkemelere intikal eden olaylar, bize
ayrıntılı bilgiler vermektedir. Mütesellim, mutasarnf, ayan, voyvoda ve kadılann
yaptıkları yolsuzlukların bir kısmı sırası geldikçe ilgili bölümlerde ele alınmıştı.
Burada sadece vergilerle ilgili bazı hususlar üzerinde duracak, alınan önlemleri
özetlemeye çalışacağız.

Tevzi defterlerinin yılda iki kez hazırlanıp bir suretinin sicile geçirilmesi, di­
ğerinin ise incelemek ve onaylamak üzere İstanbul’a gönderilmesi kuralı,
II.M ahm ut döneminde uygulamaya konulan bir yenilik değildi. III.Selim zama­
nında da bu uygulamanın yapıldığını biliyoruz. Şimdilik 1792 yılında bu uygu­
lamayı IlI.Selim ’in başlattığını söylemekle yetiniyoruz. O ’nun konuya ilişkin bir
fermanında kadı, mütesellim ve ayanın yeni usule aykırı hareket ettikleri, halk­
tan fazla para aldıklan duyulur, şikâyet edilir ve tahkikatla doğruluğu anlaşılır­
sa, buna sebep olanlara ağır cezalar verileceği özellikle belirtiliyordu. Bu uyarıya
karşın, birçok yerde âyân ve diğer yöneticiler, kendileri için vergi defterlerine
fazla paralar eklemekten geri kalmamışlardır. Üstelik defterleri onaya da zama­
nında göndermemişlerdir. 1794 yılında Anadolu’nun sağ koluna gönderilen
ikinci bir fermanla tevzi defterlerinin zamanında gönderilmesi kuralına uyulm a­
dığı gibi, "...âyân ve vücuh-ı memleketin biraz vakitten beri Vtiyâd etmiş oldukları ha­
baset ve melanetlerinden* ötürü her kazanın ileri gelenlerin gereğinden fazla gider­
leri, tevzi defterlerine ekleyerek fukaradan toplamaya cesaret etmekte oldukları
açıklanıyor, böylelerinin en ağır biçimde cezalandırılacaktan tekrarlanıyordu m .

100 Sivas Şr.Sc. U /s. 19.

101 Sivas Şr.Sc. I9/S.56.
102 M .Çağatay Uluçay, M anisa’da Eşkıyalık, s.55.
ı68 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

N e var ki, fermanlarla ülke yönetmenin, yasaklarla yolsuzlukların önüne

geçmenin devri çoktan geçmişti. Padişahın bütün çabalan bir sonuç vermemiş,
ileri gelenlerle yöneticiler, çeşitli yollarla halkı soymaya devam etmişlerdir. II.
Mahmut, özellikle 1826’dan sonra, bir dizi önlem alırken bu konuya da eğilmiş,
sıkı bir denetim yapm ak istemiştir. Tevzi defterlerinin zamanında İstanbul’a
gönderilmesi için gerekli önlemleri aldırmış, suçlu görülenler, görevden alındık­
ları gibi ağır cezalara da çaptırılmışlardır. O nun bu çabalan olumlu bazı geliş­
melere yol açmışsa da konu Tanzim at’a kadar kapanmamış, şikâyetlerin ardı
arkası kesilmemiştir.

1833 yılında Anadolu’nun her yanma gönderilen fermanda, Padişah, amacı­

nın halkın güvenlik ve huzur içinde olmalarını sağlamak olduğu halde, bir
müddetten beri bunların gerçek yasal vergilerden başka, aynca para alınarak
zülme uğradıklarının bizzat kendisince yapılan araştırmalardan anlaşıldığını be­
lirtiliyordu. Halkı bu tür yasa dışı şeylerden kurtarmak için, vergi defterlerinin
altı ayda bir İstanbul’a gönderilerek incelettirilmesi kuralının konduğunu, fakat
bir süreden beri işlerin çokluğundan ötürü buna gereği gibi dikkat edilmediğini
bu yüzden onaya gönderilen defterlerde, gereğinden fazla *Hizmet-i mübâşiriye*
“Tatar harcırahı” ve başka adlarla fahiş şeyler eklendiği, bazı voyvoda ve müte-
sellimlere bırakılan mukataat gelirlerinden başka *Daire mesarifi” “Kethüdaiye”
“Huddâmiye" “Harc-ı bâb” (Kapı harcı) adlarıyla paralar eklendiği, seyyahlarla
fakir dervişlere hâzinelerinden ödemeleri gereken paraları da eklediklerinin anla­
şıldığı belirtiliyordu. A ynca kadılann “Harc-ı imza " olarak her kuruştan bir pa­
ra; yöre işleri ile devlet işleri için verilen ilâmlardan hare almaları gerekirken,
birçok tevzi defterinde aynca “Harc-ı ilâm ve hademe-i mahkeme ücreti” adıyla akçe
eklendiğinin sık sık görüldüğü vurgulanıyordu. Yine, vezirler, diğer yüksek
rütbeli devlet görevlileriyle, mübaşirlerle diğer görevli ve memurlara sudan gayrı
bir şeyin karşılıksız verilmemesi, herkesin gereksinmelerini kendi akçeleriyle kar­
şılamaları gerekirken, defterlere “Mürur ve ubur mesarifi ve bargir ücreti namiyle dahi
külliyetlü akçeler sokuşturulduğu” ve üstelik bir de “Aralık Tevzii* denilerek süre
dolmadan arada bir vergi dağıtımı yapıldığı, fukaradan başkaca para alındığının
anlaşıldığı da dile getiriliyordu.

II.Mahmut, bu önemli ve uzun fermanında önlem olarak bundan böyle be­

lirtilen şeylere defterlerde yine rastlanırsa, bu tür giderlerin öncelikle kadı ve
yöneticilerden alınarak halka geri verileceği gibi, gereken yasal işlemlerin de
süratle yapılarak haklarından gelineceğini açıklıyordul03.
Fermanda sözkonusu edilen yolsuzluklann sık sık yapılmakta olduğu ver­
diğimiz tevzi defterleri örneklerinin dikkatlice incelenmesinden kolaylıkla anlaşıla­
caktır. Birkaç örnek daha vererek Padişahın acı bir dille vurguladığı yasa dışı
vergilendirmeleri bir daha ortaya koyalım. Ankara sancağında 1826 yılı Receb

103 T a k v in w Vekayi, defa 76.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 169

Salyânesi 76821 kuruş olarak belirlenmişti. Bunun 15400 kuruşu mutasarrıfa ik­
ramiye, 593 kuruşu mutasarrıfın adamlarına bargir kirası, 400 kuruşu kadının
kethüda ve hizmetçilerine, 100 kuruşu B aşkâtibi, 350 kuruşu katiplere, 200 ku­
ruşu muhzırbaşına ve 13400 kuruşu ise kadının kendisine iane olarak konmuş­
tu. 76821 kuruşluk toplam vergi giderinin 30343 kuruşu yasa dışı olarak deftere
konmuş bulunuyordu104. Sivas'ın 1836 yılı altı aylık tevzi defterinde ise, vali
müteveffa Reşit Paşa’ya “Cümle marifeti ile takdim kılınmış olan hediye baha ve sai­
re "den kent payına 1825 kuruş düştüğünü öğreniyoruz. A yn ca yük hayvanı ki­
rası ile tatar giderleri olarak 4941 kuruş konm uştu105. Kayseri sancağının 1830
yılı altı aylık giderleri içinde, olageldiği gibi valinin “idare-i daireleri içün cümle
marifetiyle iane ve ikramiye olarak* 75000 kuruş, kethüdasına, hazinedarı ile divân
kâtiplerine 4500 kuruş, olmak üzere toplam 79500 kuruş fazla para yer almış
bulunmakta id il06.

Tevzi defterlerine daha birçok usulsüz vergilerin eklenmekte olduğunu, çe­

şitli tarih ve kentlere ait birçok defterin incelenmesiyle açıkça görüyoruz. N e var
ki bu tür vergilendirmede yapılan yolsuzluklar bununla bitmiyordu. “Aralık tev­
z i i ” denilen ve altı ay dolmadan, arada halktan vergi istenmekte idi. Yöneticiler,
herhangi bir gideri bahane ederek kendi çıkarları için halktan para toplamakta
idiler. Bu defterler incelenmek üzere İstanbul’a gönderilmediğinden, dilekdikle-
rince gider gösterebiliyorlardı. Aralık tevzii yapılmaması için kadı ve diğer ilgili­
lere sık sık emirler gönderilmiş, halktan “aralık tevzii namiyle bilâ irâde bir akçe ve
bir habbe alındığı ihbar olunur ise" yalnız tenbih ve te’kid ile yetinilmeyip “hesap
eden ve ruhsat verenlerin”d t af edilmeksizin te’dip edilecekleri ihtar ediliyordu. Ne
var ki bu yöntemle olumlu sonuç almak mümkün olmuyordu.

II. Mahmut, Tanzim atın ilânından aşağı yukarı bir yıl kadar önce (8 Ağus­
tos 18 3 8 ^ ) Anadolu ve Rum eli’ye gönderdiği genel bir fermanla, yapılan
bütün uyanlara ve alınan Önlemlere karşın, vergi konusunda halkın büyük bir
huzursuzluk içinde olduğunu, Rumeli yöresine yaptığı gezi sırasında bizzat sap­
tadığını, köklü önlemler alınmaksızın halkı huzura kavuşturma olanağının kal­
mamış bulunduğunu açıklıyordu. Fermanda, yapılacak işler ve alınacak Önlem­
ler de sıralanmıştı. Buna göre, vergi dağıtım defterlerine konulan yasa dışı para­
lardan ötürü halkın zarara girmemesi için, öncelikle herkesin sahip olduğu em­
lâk ve hayvanlar saptanarak değer biçilecek, eskiden beri süregelen hanelerle,
gerçek durum belirlenecekti. Bundan böyle devlet giderlerini karşılamak amacı
ile m uaf olanlarla olmayanlar bir tutulacak; İslâm, reaya, yöneticiler, ileri gelen­
ler ve hatta vali ve mutasarrıflarla üst düzey devlet görevlileri, diğer memurlarla
kadılann, gelirlerine göre binde hesabı ile verecekleri vergi belirlenerek, ellerine
yazılı bir senet verilecekti. Belirlenen miktar, yine taksitle alınacak, bunun dışın-

m A n k ara Şr.Sc.224/217
105 Sivas Şr.Sc. 19/36.
106 Kayseri Şr.Sc.l 97 /s.s 6.
170 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

da her ne adla olursa olsun hiç kimseden bir para bile istenmeyecekti. Ayrıca
angarya, temelli olarak kaldırılacak, ileri gelenler için de halk imece yolu ile ça­
lıştırılmayacaktı. Bu yeni usûl, ilk önce Hüdavendigâr ve Gelibolu sancaklarında
uygulamaya konulacaktı. Bunun için de bir ön önlem olarak buralarda ihtisap
rüsumu tamamen kaldırılıyordu. Müsadere her nekadar 1826’dan beri resmen
kaldırılmışsa da bazı durumlarda bu kurala uyulmamıştı. Bundan böyle müsa­
derenin kesinlikle kaldırılmış olduğu da açıklanmakta id i107.

Ne var ki II. M ahm ut’un iyi niyetle giriştiği bu ıslahat, büyük tepkilerle
karşılaştı. Kısa sürede uygulam adan vazgeçildi. Gerekçe olarak sayım işinin
1838 Martına kadar bitirilemeyeceği gösterilmişti. Uygulam anın gelecek yıl baş­
latılmasının nMeclis-i  /ı”ce uygun görüldüğü de belirtiliyordu. Bu vesile ile
Tanzim at’ın ilânından önce, “ Tanzimat-ı haynyye” tabirinin kullanıldığını da
görüyoruz ,08.Böylece ilk kez II.M ahm ut döneminin son yılında ilkeleri saptanan
ve öncelikle iki bölgede uygulama alanına konulmak istenen vergi reformu, so­
nuçsuz kalmış oluyordu. Tanzim at’ın ilânından hemen sonra ufak bazı değişik­
liklerle buna benzer bir düzenleme yapılmak istenmiş, bir yılı aşkın uygulam a­
dan sonra vazgeçilerek yine eski usule dönülmüştür. Görüldüğü gibi Tanzim at
öncesi yönetimi, halkı ve kentliyi ilgilendiren en büyük sorun vergilerin sapta­
nıp, dağıtılması ve toplanmasıdır. Klâsik yöntemlere dayalı kurallarla yüzyıl) r-
dan beri süregelen alışkanlıklar, hızla değişen iç ve dış koşullar, bu dönemde
vergi meselesini, çözümü zor bir mesele olarak heran gündemde tutmuştur. Üst
düzey yönetimin (Merkezî hükümetin) iyi niyeüi girişimleri ve çabalan olumlu
sonuç vermemekle birlikte, yüzyılın başlarına oranla, devletin gelir kaynaklarını
daha rasyonel yöntemlerle belirlemede ve ödeme gücünü göz önünde tutarak-
vergilendirmede önemli adımlar atılmıştır, imparatorlukta çağdaşlaşma bu alan­
da da başlatılmış denilebilir.

107 R.Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat (Ankara 1954), 5.115-119, A.Vefik, Tekâlif Ka-
vaidi, I, s. 123-139; Lütfı, V. s. 122-123; T ak vim -i V ek a y i, defa 169.
108 T a k vim -i V ek ayi, defa 117.
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Tanzimat Döneminde Genel Durum

(1839-1876)
 Siyasal Durum

Bilindiği gibi Tanzimat dönemi 3 Kasım 1839’da Mustafa Reşit Paşa tara­
fından Gülhane Parkanda okunarak ilân edilen “Gülhane Hatt-ı Hümayun3*\ı ile
başlatılmaktadır. Gerçekte, süreklilik gösteren insanlık tarihini, sonradan bazı
kıstaslara göre devirlere ayırmanın en belirgin yaran, araştırma ve incelemeler­
de, öğrenimde kolaylık sağlamasıdır. Yeni bir dönemin ya da yepyeni bir düze­
nin başlangıç tarihini saptamada uyulan genel kurallar, Osmanlı tarihi için de
geçerli olmuş, saltanat değişikliği, anayasa ilânı gibi gelişmeler belirleyici olmuş­
tur. Aslında II.Mahmudtun başlattığı yenilikler dizisinin devamından başka bir
şey olmayan Tanzimat devri, I. Meşrutiyetin ilân edildiği 1876 yılına kadar
sürmektedir.

Bu dönem, gerek iç gelişmeler ve gerekse dış olaylar bakımından oldukça

önem taşımaktadır. Vereceğimiz bilgiler, siyasî, ekonomik ve sosyal gelişmelerin
bir özetini oluşturacaktır. Hatırlatmadan öteye gidilmeyecektir. Daha sonra, ko­
numuzu ilgilendiren alanlarda ayrıntılara girilecektir.

3 Kasım 1839’da İstanbul’da Gülhane Parkanda Mustafa Reşit Paşa tarafın­

dan, devlet ileri gelenleri, yabancı elçilik temsilcileri, dinî gruplann liderleri ve
halkın katıldığı oldukça kalabalık bir topluluk huzurunda okunarak ilân edilen
Tanzimat Fermanının altında Abdülmecid’in imzası bulunuyordu. Fermanın
hazırlanışında Mustafa Reşit Paşa’nın büyük etki ve katkısı olmuştu. Gülhane
Parkı’nda okunduğu için "Gülhane Hatt-ı Hümâyunu3y diye de adlandırılan bu
belge ile padişah, halkının can, mal ve namusunu güvence altına alacağını, ver­
gilerin herkesin gelirine göre adalete uygun biçimde toplanacağını, askerlik işle­
rinin de yeniden gözden geçirileceğini dile getiriyordu. Bunun için yeni yasal
!74 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

düzenlemelerin en kısa sürede gerçekleştirileceğini, Meclis-i Valâyı Ahkâm-ı Ad-

liye’nin yeniden örgütlenerek, gerekli hazırlıkları yaparak, uygulamayı başlataca­
ğını belirtiyordu. Ayrıca devletin sorumluluk alanı genişletiliyor, din ayırımına
bakılmaksızın bütün tebaya eşit hak, mal, onur ve yaşam güvencesi veriliyordu.

II. Mahmut döneminde ortaya çıkan Mısır sorunu’nun ikinci evresi

Abdülmecit’in tahta çıkmasının arifesinde, Nizip yenilgisi ile, yeniden önem ka­
zanmış bulunuyordu. Abdülmecit’in tahta geçişinden hemen sonra, Kaptanı
Derya Ahmet Paşa, Osmanlı donanmasını, İskenderiye’ye götürüp, Mehmet Ali
Paşa’ya teslim etmiştir. Bunun üzerine Avrupa büyük devletleri olaya yeniden
karışmışlar, 15 temmuz 1 840’da Londra Mukavelesi ile geçici bir süre için me­
sele sonuçlanmıştı. Bu anlaşmaya göre, Mehmet Ali Paşa veraset suretiyle Mısır
valisi olarak kalıyor, belirli bir vergi ödemekle yükümlü kılmıyordu. Arkasından
Fransa'nın da katılmasıyla yine Londra’da Boğazlar Antlaşması yapılmış (1841),
Osmanlı Devletinin Boğazlar üzerindeki egemenliği onaylanarak, yabancı savaş
gemilerinin Boğazlar’dan geçemeyeceği ilkesi benimsemişti.

Avusturya’ya karşı, 1848 ihtilali üzerine bağımsızlık için başkaldıran Macar-

lardan bir çoğu Osmanlı İmparatorluğu’na iltica edince, Avusturya ve Rusya
bunların geri verilmesini istediler. Osmanlı hükümeti bu isteği geri çevirmiş, In­
giltere ve Fransa kamuoyu bunu çok iyi karşılamış/ı. Ne yar ki Macar başkal­
dırmasının etkileri Eflâk ve Boğdan’da da görüldü. Ayaklanmanın bastırılmasın­
da Serdar-ı Ekrem Ömer Paşa görevlendirildi. Ruslar, Boğdan’a girdiler. Ancak,
ortam elvermediğinden 1849’da Balta Limanı Antlaşması yapıldı.

Mısır sorununun çözülmesinden beri, mülteciler ve Eflâk-Boğdan olayların­

dan başka, Suriye ve Lübnan’da İngiltere ile Fransa’nın rekabetinden kaynakla­
nan ve körüklenen Dürzilerle Marunilerin anlaşmazlıkları, zaman zaman BabIa­
li’yi uğraştırdı. °Kutsal Yerler” sorunu, olarak bilinen Kudüs ve civarındaki hıris-
tiyanlarca kutsal sayılan yerlerde eskiden beri katolik ve ortodoks papazlar ara­
sında paylaşılamayan hak ve hizmetlerin kavgası vardı. Bu kavga yeniden can-
mışti. 1848 ihtilalinden sonra Fransa’da imparatorluğunu ilâna hazırlanan Louis
Napoleon, katoliklere dayanarak, onlar için bazı yeni haklar istemişti. Bunun
üzerine, Kaynarca Antlaşmasındaki bazı hükümleri ileri süren Rusya, Ortodoks­
ları himayeye yeltendi. Bir yandan Osmanlı İmparatorluğu’nun bölüşülmesine
Ingiltire’nin takınacağı tavn anlamaya çalışırken, öte yandan İstanbul’a bir he­
yet göndererek isteklerini artıran Rusya isteğini elde edemeyince, Eflâk ve Boğ-
dan’ı işgal etti. Rusyanm istilâ emellerine İngiltere ve Fransa’nın karşı çıkacağı­
nı uman ve buna güvenen Osmanlı hükümeti savaş ilan etti (1853). Ömer Paşa
emrindeki Osmanlı ordusu, muhtelif muharebelerde başan kazanarak, Tuna’yı
geçti. Rusların Silistre’yi kuşatmaları sonuç vermedi. Ancak, Sinop limanında
bulunan Osmanlı donanmasına baskın yaparak yaktılar. Bunun üzerine Fransa
ve İngiltere Osmanlı devleti ile bir ittifak yaparak (12 Mart 1854), harbe girdi­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 175

ler. Avusturya ise tarafsız kaldı. Osmanlı hükümetiyle anlaşarak Rusların boşalt­
tıkları Eflâk ve Buğdan’ı geçici olarak işgal etti.

Osmanlı ordusu mütefflkieriyle birlikte Sivastopol’ü kuşattı. Bir yıl kadar

kuşatma sürdü. Çeşitli çarpışmalar oldu. Başarılar elde edildi. Anadolu’da ise,
Ruslar Kars’ı işgal ettiler. Bu sıralarda Sivastopol da düşmüştü. Bu arada harp
devam ederken banş görüşmeleri de yapılıyordu. Avusturya’nın üzerinde anlaş­
maya varılan koşullan Rusya’nın kabul etmesini istemesi üzerine Viyana’da ba­
rış görüşmeleri başladı. Bütün Avrupa devletlerinin katılmalarıyla Paris’te genel
bir kongre toplandı ve nihayet 30 Mart 1856’da banş imzalandı.

Paris Banş Antlaşması ile, Osmanlı İmparatorluğunun toprak bütünlüğü ve

bağımsızlığı ilkesi kabul ediliyordu. Boğazlar harp gemilerine kapatılıyor, Kara­
deniz ticaret gemilerine açılıyordu. Her iki tarafın da Karadeniz’de harp gemisi
ve tersane bulundurmaları yasaklanıyordu. Sırbistan ile Eflâk ve Boğdan üzerin­
deki Rus himayesi kaldınlıyordu. Bu prenslikler Osmanlı yönetimine bağlı ol­
makla beraber, bütün imtiyazlarını koruyacaklardı.
Öte yanda Paris Kongresi’nin toplanmasından az önce, Abdülmecit, Gülha-
ne Hatt-ı Hümayunu’nu tamamlayan ve yenileyerek bazı ekler yapan yeni bir
“Islahat Fermam” yayınlanmıştı. Avrupalı büyük Devletlerin istekleri doğrultusun­
da hazırlanıp ilân edilen bu Fermanla, müslüman olmayanlara Gülhane Hattı
ile verilen hakların uygulamaya konulacağı, bütün konularda eşitlik ilkesine
göre hareket edilerek, bundan böyle hıristiyanlann da askere alınacaklan ve ver­
gi Ödemede müslümanlara eşit tutulacakları belirtiliyordu. Islahat Fermanı’nın
ilânından sonra İmparatorlukta beklenen iç huzur sağlanamadı. Yer yer ayak­
lanmalar ve olaylar sürüp gitti. Cidde’de, Lübnan ve Suriye’de olaylar çıktı. Ef­
lâk ve Bağdan’m yanısıra Karadağ’da da ayaklanmalar oldu. Özellikle Cebel-i
Lübnan olayına Fransa’nın müdahalesi ve Beyrut’a asker çıkarması ile yeni bir
görünüm kazanarak yeniden uluslararası bir sorun haline geldi.
Dışişleri bakanı Fuat Paşa’nın sorunları çözmek üzere Suriye’ye gitmiş ol­
ması, suçluları saptayarak cezalandırması, düzeni kısmen de olsa yeniden sağla­
dığından, Fransız müdahalesinin gereksiz olduğu anlaşıldı* İngiltere bölgenin
daha fazla Fransız etkisine gireceğini görünce işe karıştı. Önce Beyrut’ta sonra
İstanbul’da görüşmeler yapıldı. Fransızlar Haziran 1861’de askerlerini geri çek­
mek zorunda kaldılar. 9 Haziran 1861’de imzalanan Beyoğlu protokolü ile
Lübnan’a yeni bir statü verildi.Buna göre Lübnan ayrıcalıklı ve bağımsız bir vi­
lâyet oldu. Vali (Mutasarrıf) Osmanlı hükümetince Katolikler arasından seçilip
atanacaktı. Ancak Avrupa devletleri de valiyi uygun görüp onaylayacaklardı. Ge­
rek gördüklerinde denetleyeceklerdi.
Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu, karşılaştığı iç sorunların yanısıra Av­
rupa’da gelişen olayların da etkisinde kaldığı görülmektedir. Fransız İhtilâli, or­
taya milliyet, miili egemenlik ve laiklik ilkelerini atmıştı. Avrupa devletleri Orta­
i 76 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

çağ’dan kalma yasa, tüzük ve geleneklerden kurtularak sözü geçen ilkeler doğ­
rultusunda yeniden örgütlenmekte idiler. Özellikle 1830 ihtilâllerinden sonra
Avrupa devletlerinin çoğunda meşrutiyet ve milliyet ayaklanmalan görüldü. Bu
ayaklanmalar sonunda milliyetçi fikirler hızla gelişti. Peyba Krallığı parçalandı ve
Belçika ile Hollanda millî devletleri kuruldu. İtalya ve Almanya’da millî birlikle­
rinin kurulması yolunda güçlü adımlar atıldı. Bazı hükümdarlar, tahtlarını ko­
rumak için anayasalarında değişiklikler yaparak halka siyasi haklar vermek zo­
runda kaldılar. 1848 ihtilâlleriyle öncelikle Fransa'da olmak üzere, milliyet ve
millî egemenlik fikirleri güçlenmeye başladı. Bu sıralarda XVIII.yüzyılın sonun­
da İngiltere’de başlamış olan endüstri devrimi, Avrupa’nın diğer ülkelerinde de
hızla gelişti. Bütün bu olup bitenler, Osmanlı İmparatorluğu üzerinde yıkıcı et­
kiler yapmakta idi. Milliyet duygusu ve ilkeleri en çok hıristiyan tebaa arasında
gelişti. İmparatorluktan ayrılma istekleri gün geçtikçe arttı ve yaygınlaştı.

Çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğu geniş toprakları ve zengin doğal

kaynaklan ile endüstrisi gelişen büyük Avrupa devletleri için sömürülecek de­
ğerli bir alan gibiydi. Bundan ötürü Islahat Fermanının yayınlandığı sıralarda
İmparatorluk, Avrupa’da ihtilâllerin ortaya attığı fikirlerin ve bu fikirler üzerine
kurulan çağdaş devlet örneklerinin etkisiyle iyice sarsılmıştı. Özellikle ekonomik
etkenlerden ötürü siyasî ihtirasları artan Avrupa devletleri, Osmanlı devletinin
geleceği ve yapılan yenilikler konusundaki düşüncelerinde samimi değillerdi.
Amaçları Osmanlı’yı güçlendirmek değil, kendi İktisadî ve siyasî ihtiraslarını
gerçekleştirecek ortamın yaratılması idi.
Bunun için 1856 Paris Antlaşmasından sonra, Rusya, İngiltere, Fransa,
Avusturya’nın kendi görüşleri ve çıkarlan açısından olup bitenlere baktıkları, ge­
rek gördüklerinde içişlerimize bile karışmaktan geri kalmadıkları çok iyi bilinen
gerçeklerdir. Rusya, İngiltere ve Fransa, Avrupa siyasetleri bakımından olduğu
kadars müstemleke imparatorlukları dolayısıile de Osmanlı İmparatorluğu ile
yakından ilgilenmek zorunda idiler. Her biri siyasetlerini saptarlarken, çıkarları­
nı gözonünde bulunduruyorlardı. Paris Antlaşmasından sonra yeni bir durum
ortaya çıkmıştı. Üçü de Antlaşmanın g.maddesine dayanarak ıslahat bahanesi
ile Osmanlı İmparatorluğunun içişlerine karıştı. Bunu insanlık için yaptıklarını
ileri sürdüler. Bir süre sonra yasal düzenlemeleri de kendileri yapmaya kalkıştı­
lar. İstanbul’daki elçileri vasıtasıyla birlikte veya ayrı ayrı olarak devletin
hükümranlık haklanm hiçe sayarak türlü işlere müdahale etmeye başladılar.
Osmanlı yönetiminin iyi niyetle ve bütün çabasıyla yaptığı ve sürdürdüğü yeni­
liklerle düzenlemelerin, bu yüzden onları hoşnut kılması beklenemezdi. Aksine,
ıslahat konusu, yabancılann karışmaları için iyi bir vesile olmakta idi.
 Genel Ekonomik Durum

Tanzimat döneminin ilk evresinde ekonomik hayatta çok önce başlamış

olan çöküş devam etmiştir. Bu çöküşün nedenlerinden bazılan miras olarak
devralınmıştır. Bir kısmı ise Tanzimat dönemine mahsustur. Bilindiği gibi Os-
manlı İmparatorluğu XVIII.yüzyılın ikinci yarısından beri, Rusya, Avusturya ve
Fransa’ya karşı zaman zaman savunma savaşları yapmak zorunda kalmıştı. So­
nuçta egemenliği altındaki toprakların bir kısmını elden çıkardığı gibi, bazı
yöreler de uzun veya kısa sürelerle düşman istilasına uğramıştı. Uzun süren sa­
vaşlar* devleti olağanüstü harcamalar yapmak zorunda bırakmıştı. Ayrıca savaş*
tığı ülkelerle ticari ilişkileri de kesilmişti. Yenik düşüldüğü için savaş tazminatı
ödemek zorunda kalınmıştı.

Öte yanda iç isyanlar ekonomik hayatı olumsuz yönde etkilemekte idi. Dev­
let, ardı arkası kesilmeyen ayaklanmaları bastırmak için büyük malî fedekârlık-
lar yapıyordu. Ayaklanma bölgelerinde halk ezilmiş, ekonomik gücünü büyük
Ölçüde yitirmiştir. Ayaklanmalar sonunda Sırbistan ve Mısır muhtariyet kazana­
rak ekonomik yapının sarsılmasında etkili olduğu gibi, Mora’da bağımsız bir
Yunanistan’ın kuruluşu da çöküntüyü geniş ölçüde etkilemiştir. Dış ticaretin
önemli bir kısmını ellerinde tutan Rumlar, Yunanistan’ın bağımsızlık elde etme­
siyle İmparatorluktan ayrılmışlar, Doğu Akdeniz’de yeni bir ekonomik güç oluş­
turmaya başlamışlardı. Bu da Osmanh İmparatorluğu’nun zararına olan bir
önemli gelişme idi.

Savaşlar, ayaklanmalar ve ihtilâller karşısında ancak savunma politikası izle­

yerek varlığını korumaya ve sürdürmeye çalışan Osmanh yönetimi, bunun için
Avrupa’nın sağladığı gelişmelere uygun düzenlemeler yapmak zorunda kalmıştı.
F. 12
»78 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gittikçe artan bir hızla sürdürülen bu
düzenlemeler özellikle askerlik alanında yeni gereksinmeler doğurdu. IlI.Selim
Nizam-ı Cedît Ordusu’nun ihtiyaçları için silâh ve kumaş satın almak gereğini
duymuştu. II .Mahmut döneminde memur ve askerler için kabul edilen yeni kı­
yafetlerle tepeden tırnağa kadar, fes, ayakkabı ve setre pantolonluk kumaşlar dı­
şalımla sağlanmaya başlandı.
Sözünü edeceğimiz Abdülmecit devrinde bunlara yenileri eklendi. Avru­
pa’nın lüks yaşamı, kopya edilmeye başlandı. Saraylar, köşkler yaptırıldı. Avru­
pa’dan faytonlar, mobilya takımları, süs eşyası satın alındı. Ordu’daki çağdaşlaş­
manın gereği olan ağır silâhlarla birlikte yeniden oluşturulmaya çalışılan de­
niz gücü, ticaret filosu için de vapurlar alındı. Ne var ki bu sıralarda Avrupa’da
uygulanmakta olan ekonomik prensipler ve teknik alınmadı. Osmanlı devleti gi­
derek sanayi devrimini tamamlamış büyük devletlerin iyi bir müşterisi olma yo­
luna girdi. Yalnız belirli hammaddeleri satmakla yetiniyor, buna karşılık işlen­
miş maddeleri satın alıyordu. Sonuçta zaten güçlükle ayakta kalmakta olan iç
sanayi çöktü. Ticaret dengesi bozuldu. Bütçe açığı arttı ve giderek kapanmaz ol­
duğundan, Kınm Savaşı öncesinde AvrupalIlardan borç para almak mecburiyeti
ortaya çıktı.
Ticaret yolları üzerinde bulunmanın olanaklarından yaralanmış bulunan
Osmanlı İmparatorluğu, Güney Afrika deniz yolunun keşfedilmesiyle kara tica­
reti ve yolları için tehlike çanları çaldı. XVII. yüzyıldan sonra ipek ve baharat
ile diğer doğu ürünleri deniz ticaret yolları ile Batıya taşınmaya başlandı. Bu
olay, Şam, Halep, Bağdat, Diyarbakır, Bursa gibi kumaş sanayii gelişmiş kentle­
rin de önemlerini yitirmelerine neden oldu. Ticaret ve sanayideki çöküntü etki­
lerini ziraatte de göstermeye başladı. Osmanlı İmparatorluğumun lehine olan ih­
racat farkı azalmaya yüz tuttu. ıg.yüzyılın ilk yarısından itibaren buharlı gemile­
rin yapılmasıyla ticaret yollarının kısalması, kervanlarla ve Osmanlı toprakların­
dan geçerek yapılan Asya-Avrupa ticaretine son darbeyi indirdi. Bundan böyle
Osmanlı devleti ticaret bakımından Avrupa ile Asya arasında, atıl bir duruma
düştü.
Endüstri devriminin etkilerinden kurtulmak için başvurulabilecek etkin
önlemlerden birisi de endüstri bir yandan korunurken öte yanda Avrupa
yöntem ve teknikleriyle modernleştirilebilirdi. Ne var ki buna da olanak yoktu.
16. yüzyıldan beri bazı Avrupa devletlerine kapitülasyonlar adı altında kolaylık­
lar tanınmıştı. Bunların ticaretle ilgili olanlarında 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret
Antlaşması ile yapılan yeni düzenlemelere kadar ancak %3 gümrük alınabiliyor­
du. Bunu tek taraflı olarak değiştirmek yönetimin elinde değildi. Düşük oranda­
ki gümrük ödendikten sonra Osmanlı topraklarına giren yabancı mallar, iç pi­
yasada rahatlıkla satılıyor, bir yerden diğerine aktarılıyordu. Buna karşın, yerli
mallar iç gümrüklerden ötürü bu kolaylığa sahip bulunmuyordu. Bir kentten
diğerine aktarılan kimi ürünlerden alınan iç gümrükler, % 12’den %50’ye kadar
değişebilen ve çeşitli adlarla alman vergilere bağlanmıştı.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU i 79

Osmanlı tüccarının içinde bulunduğu durum birinci bölümün ilgili kısmın­

da kısaca belirtilmişti. Bu durumlarında önemli bir değişiklik olmamıştır. Gerek
Hayriye ve gerekse Avrupa tüccarı istenilen başarıyı gösterememiştir. Bilgisizlik,
sermaye yokluğu, kredi olanağının bulunmaması, yerli müslüman tüccarın ya­
bancı tüccarla rekabetine imkân vermiyordu. Aracılık yapmak daha kolay ve
kârlı göründüğünden çoğu, üretici ile yabancı uyruklu tüccar arasında aktarıcı-
lık ve aracılık yapmayı yeğliyordu. Bir kısmı ise, karaborsa ve stokçuluğa yöne­
lerek, kaçakçılık yapıyordu.

Tanzimat devri başlarında bu gelişmeleri, devletin en üst düzeyinde görev

almış olanlar azçok bilmekte idiler. Ekonomide ıslahat yapmayı gerekli görüyor­
lardı. Özellikle Mustafa Reşit Paşa olup bitenin farkında idi. Abdülmecit’le ge­
rekli görüşmeleri yaparak Şinasi Efendi’nin maliye ve ekonomi öğrenmek üzere
Fransa’ya gönderilmesini sağlamıştı. Ne var ki Şinası, edebiyatı, maliye ve eko­
nomiye tercih etti. Böylece, Avrupa’da maliye ve ekonomi alanında yer alan dev
gelişmeleri bilimsel olarak bilen, inceleyen yetkili bir elemana kavuşma imkânı
da ortadan kalkmış oldu. El yordamı ile deneme ve sınama yöntemiyle, yapıl­
mak istenen düzenlemeler ise olumlu sonuç vermekten çok uzak kaldı.
Tanzimat dönemi, Mehmet Ali Paşa’nın neden olduğu önemli bir malı sı­
kıntı ile başlamıştı. Alışılmış yöntemlerle bu sıkıntıyı gidermek mümkün değildi.
Sık sık başvurulan para değerini düşürme eylemi, Il.Mahmut döneminde sonu­
na kadar zorlanarak kullanılmıştı. Hatta ilk kez Avrupa para sistemine benzer
bir sisteme geçilmek istenmiş, “Kaime-i nakdiyye-i mutebere” adı altında bir çeşit
kağıt para çıkarılmıştı. Abdülmecit, Mahmut’un bu girişimini sürdürerek,
gülüm üz kağıt parasından daha çok, faizli bir borç senedi veya hazine bonosu
niteliğinde, basılı olmayıp elle yazılan ve mühürlenerek taklitlerinden ayırdedil-
mek istenen bu bonolar, beklenen yararı sağlamadı. Dış ticari ilişkilerde ve öde­
melerde, gösterilen karşılık yeterli bulunmadığından itibar görmedi. Vergi öde­
melerinde ilgililerin bu bonolara itibar etmemeleri ve kısa sürede piyasaya tak­
litlerinin sürülmesi üzerine gözden düştü.
Avrupa devletleriyle gelişen siyasî ilişkiler, olumsuz etkenlere karşın, dış ti­
caretin canlanmasına yol açtı. Piyasada dolaşan değeri farklı ve ayan bozuk pa­
ralar, uluslararası ödemelerde sorun oluyordu. Ayrıca II.Mahmut’tan beri para
ayarı üzerinde yeterli düzenleme yapılamamıştı. Bu nedenlerle 1844 Ocağında
yeni kurallara göre Osmanlı madeni paralarının ayarı bir kararname ile belir­
lendi. Standart bir ayar üzere, kenarı kırpılmaz sikkeler çıkarıldı. 100 Osmanlı
kuruşu bir Mecidiye altını olarak benimsendi. Bundan böyle altın paranın yal­
nız İstanbul’da “Darpkane-i Amire ^de kesilmesi kararlaştırıldı. Ancak, bütün
bölgelerde tek tip madeni paraların dolaşıma girmesi uzun süre aldı. Eski para­
larla yenileri bir arada kullanıldı.
Dönemin en belirgin bir Özelliği de ilk kez dışardan borç alımına başvurul­
masıdır. Bilindiği gibi Kırım Savaşı öncesinde başlatılan dış borç bulma girişim­
ı8 o TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

leri, kısa sürede sonuçlandırılmış ve Avrupah bankerlerden borç sağlanmıştır.

İlk borçlanmadan sonra, ikinci, üçüncü dördüncü borçlanmalar olmuş, derken
25 yıl içinde günden güne artan devlet borçlarının tutan 1880’lerde 200 milyon
Sterlin’e çıkmıştır. Devlet, bu borçların faizlerini Ödemeyerek, alacaklıların belirli
İmparatorluk gelirlerinin yönetimini ele almalarına izin vermek zorunda kalmış­
tır. Genel borçlar yönetimi dediğimiz, “Düyûn-u Umumiye” örgütü kurulmuş ve
gelir kaynaklan üzerindeki denetimini yıldan yıla artırarak sürdürmüştür.
 Yeniliklerin Kararlaştırılması ve ilk Uygulamalar

Hükümet Örgütü
II. Mahmut’un giriştiği yenilikler dizisinin devamından başka bir şey olma­
yan Tanzimat dönemi, bilindiği gibi 3 Kasım 1 8 3 9 ^ ilân edilen Gülhâne
Hatt-ı Hümâyunu ile başlatılmaktadır. Gerçekte süreklilik gösteren insanlık tari­
hini sonradan bazı kıstaslara göre devirlere ayırmanın yaran, araştırma ve ince­
lemelerde, öğrenimde kolaylık sağlamakdır. Yeni bir dönemin ya da yepyeni bir
düzenin kesinkes başladığı tarih şudur demek bizi yanılgılara düşürebilin Aynı
durum Osmanh tarihinin devirlere ayrılmasında da söz konusudur. Geleneksel
olarak 1839-1876 donemi tarihimizde “ Tanzimat Devri" olarak adlandırılmış, bu
devir de tekrar ikiye ayrılarak incelemelere konu edilmiştir. İlk dönem, “Gülhâne
Hatt-ı Hümâyunu Dönemi* 1839-1856 yıllarını; ikinci dönem ise “Islâhat Fermam
Donemi” 1856-1876 yıllannı kapsamaktadır.

Burada ele alınan yönetim biçimi, 1864’te yayınlanan Vilâyet Nizamname­

si’ne kadar geçen sürenin yönetim biçimini kapsamaktadır. Tanzimat’ın bu ilk
devresinin özelliği, yeniliklerin birdenbire değil, yavaş yavaş ve İstanbul’a yakın
yörelerden başlanarak yürürlüğe konulmasıdır. Hükümetin kesin denetiminde
bulunan eyaletlerin uygulama için Öncelikle seçilmesi, karşılaşılacak güçlükleri
giderme olanığını vermiştir. Ancak, uzak eyaletlerde uygulama başlayınca, orta­
ya çıkan sorunları çözmek gitgide zorlaşmıştır. Vereceğimiz bilgiler uygulama
ve karşılaşılan güçlüklerin neler olduğunu gösterecektir.
Bunun için öncelikle yenilik kararlarının alınması ve uygulamanın denetlen­
mesi hükümet merkezinde yeniliklere karar veren ve yürüten kuruluşlan tanı­
mak gerekir.
182 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu ile Tanzimat devrini başlatmış olan Abdülme-

cit’in padişahlık anlayışı, genel çizgileriyle diğer Osmanh padişahlarından farklı
olmamakla beraber, O ’nun bazı yeni ilkeler getirdiğini de görüyoruz. Genç yaşta
padişah olan Abdüimecit, III. Selim ve II.Mahmut’un giriştikleri yenilik hare­
ketlerini ve sonuçlarını bilerek işe başlamıştı. Özellikle II.Mahmut’un ı826’dan
sonra başlattığı yenileşme hareketinin devamını sağlayarak, 22 yıl süren saltanatı
boyunca başta hükümet örgütü olmak üzere hemen hemen bütün kurumlarda
yeni düzenlemeler yaptırmıştır. Kendisinden sonra atılan her yeni adımın teme­
linde bu düzenlemeler yer almış bulunmaktadır.
Abdüimecit, geleneklerden daha çok devrin gereklerine göre yetiştirilmişti.
Kafes hayatını tanımamış, değerli öğretmenlerden işe yarar bilgiler edinme ota­
ğını bulmuştu. Devrinde diploması dili olan Fransızca’yı öğrenmiş, Avrupa'daki
gelişmeleri izleme olanağına kavuşmuştu. Ancak, o da kendinden Önceki padi­
şahlar gibi hilâfet ve saltanatın Tanrı ihsanı olduğunu ve Osmanoğullanna ait
bulunduğuna inanıyordu. Bu yetkisine dayanarak ve gerekçe göstermeksizin, en
üst düzeyde görevli bulunanların işine son vermede kimseye karşı sorumlu de­
ğildi. imparatorlukta can ve mal güvenliğinin korunarak, ülkenin bayındır ol­
masını sağlamayı görev sayıyordu. Bu yüzden O ’nun yönetimle ilgili bütün
emir ve fermanlarında bu konuya değindiğini görüyoruz. Gülhâne Hatt-ı
Hümâyunu ve Islâhat Fermanı ile halkına bağışladığı hakları ve koyduğu yeni
ilkeleri, bu amaçla yaptığını açıklıyordu.
Abdülmecit’in padişahlık anlayışında bazı yenilikler yaptığını söylemek pek
yanlış olmasa gerek. Halkın içinde bulunduğu gerçek durumu doğrudan doğru­
ya öğrenmek amacı ile yurt içinde kısa da olsa inceleme gezileri yapmıştır1.

Her yıl Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyecin açılış toplantılarına katılarak,

geçen çalışma döneminde gerçekleştirilen işlerle, yapılacaklar hakkında bilgi ver­
meyi adet edindi. Ayrıca gerekli gördüğünde Meclisin çalışmalarına katıldı.
Bütün alanlarda yapılacak yenilikleri öncelikle komisyonlara hazırlattı. Sonra da
özel meclislerde tartışılmasını sağladıktan sonra, Meclis-i Vâla’ya göndererek,
kararlaştırıp onaylayarak yürürlüğe koymayı benimsedi ve benimsetti. Demokra­
tik yönetimlerde günümüzde de aynen uygulanan bu kuralların 1B a la rd a
Türkiye’de geçerli kılınması üzerinde önemle durulacak bir yenilikti.
Abdüimecit, diğer ülkelerle olan siyasî ilişkiler alanında da önemli atılımlar
yapabildi. Özellikle Kırım Savaşı öncesi, elçilerle doğrudan görüşmeyi
sürdürmesi, kırallık ailelerine mensup kimselerin yaptıkları gibi ziyaretleri, elçi­
liklerle giderek iade etmesi geleneksel olmayan davranışlardı. Fransız İmparato­
rumun önerdiği Legion d’honneur nişanını kabul etmesi, elçinin sefarethanede

1 Abdüimecit 18 4 5^ kara yolu ile SiIİstre’yc, aynı yıl Girit’e gitti. Limni, Rodos, Marmaris,
Bodrum, İstankÖy, Kuşadası ve Sakız’ ı gördükten sonra İstanbul’a döndü. Seyahati 24 gün
sürmüştü. Bkn. Enver Ziya Karal, Osmanh Tarihi VI, (Ankara 1954), s. 102-103.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 183

verdiği bir baloya katılması gibi olaylar, onun Avrupa hükümdarları gibi hare­
ket etmek eğiliminde olduğunu göstermektedir2.

Abdülmecit devrinde sadrazamlık kurumunda önemli bir değişiklik yapıl­

madı, Sadrazam yine devlet yönetiminde padişahtan sonra en büyük kimse idi.
Padişah’ın Hatt-ı Hümâyunu ile atanırdı. Bu hat, vükelâ önünde okunduktan
sonra işe başlardı. Sadrazamlık işaretr'lcendisine verilen Padişah’ın mührü idi.
Sadrazam mutlak yetkisi bakımından yalnız padişaha karşı sorumlu idi. Bu
yüzden de görev güvencesinden yoksundu. Her an için bir gerekçe gösterilmek-
sizin padişah tarafından sadrazamlıktan uzaklaştınlabilirdi.

Abdülmecit döneminde yönetimin diğer üst basamaklarında görev alanların

sık sık değiştirildiklerini göreceğiz. Bu durum sadrazamlık için de geçerlidir.
O ’nun yirmi iki yıl süren padişahlığı sırasında yirmi sadrazam değişti. Âli Pa-
şa’nın ilk sadrazamlığı iki ay sürdü. En çok Mehmed Emin Rauf Paşa, bu
görevde dört yıl sürekli kalabildi. Altı kez sadrazamlığa getirilen Mustafa Reşit
Paşa, toplam yedi yıl altı ay onüç gün görev yaptı.

Bu uygulama en üst düzeyde hizmetlerin aksatılmadan yürütülmesini zor­

laştırıyordu. Gerek dönem düşünürlerinin yazdıkları ve gerekse sonradan yazı­
lanlarda bu durum, haklı olarak eleştirilmiştir3.

Devlet işlerinin yürütülmesinde önemli bir mevki sahibi olan şeyhülislâmın

fonksiyonu ı826’dan sonra eski önemini yitirmişti. Abdülmecit devrinde yapılan
yeniliklerle yetişen yeni nesil, daha bağımsız iş görme olanağına kavuştuğundan,
şeyhülislâmın politik etkenliği gittikçe azalmaya başlamıştır. Bu nedenle sık sık
şeyhülislâm değişikliğine gerek görülmemiştir. Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu ile Is­
lahat Fermanı devrin gereklerini kavramış olan Mehmet Arif Efendi’nin
şeyhülislâmlığı sırasında ilân edilmişti.

Merkez örgütünde önemli bir görev de seraskerin idi. Asakir-i Mansure-yi

Muhammediye’nin kurulmasıyle genel kurmay başkanı karşılığı demek olan se­

2 Karal, Osmanlı Tarihi VI, s. 98-104.

3 Karal, onun sık sık sadrazam değiştirmesinin nedenlerini şöyle belirtmektedir: “...Padişah,
karakteri itibariyle hissi ve alıngan id i Bu sebeple huzurunda mizacına uygun düşmeyen şekilde konuşan sad­
razamları azlederdi.... Nüfuzlu sadrazamların da uzun müddet sadarette kalmalanna tahammül edemezdi....
Etrafının da tesirlerine kapılmakta idi. Kadınlan, kızları ve en çok damatları kendisine türlü telkinlerde bulu­
nurlar idi... Abdülmecit'i sadrazam değiştirmeye sevkeden başlıca sebeplerden biri de yabancı müdahalesi olmuş­
tur.... Abdülmecit devrinde İngiliz siyasetinin başlıca taraftarı Mustafa Reşit Paşa 3dır. Fransız siyasetine ta­
rafta? olanlar da Ali, Fuat, Kıbrıslı Mehmet ve Serasker Rıza Pahlardır. Abdülmecit İngiliz ve Fransız
hükümetlerinin İstanbul’daki elçileri vasıtasiyle yaptıkları baskı derecesine göre bu iki gruptan bir paşayı sad­
razamlık mevkiine getirdiği olurdu..” Bkz. Osmanlı Tarihi VI, s. 106-108. Ayrıca, S.J. Shaw-E.Kural
Shaw. History of The Ottoman Empire and Modern Turkey, II, s. 61 -66.
184 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

raskerlik makamı oluşturuldu. ı835*ten sonra merâtip silsilesi yeniden düzenlen-

diğinde sadrazamlık ve şeyhülislâmlıkla aynı seviyede sayıldı4.

II.Mahmut, 1826'dan sonra merkez örgütünde Batı’daki örgütlenmeye uy­

gun düşen değişiklikler yapmıştı. 18 3 6 ^ dek eyaletlerin yönetimini yüklenen
valiler, doğrudan sadrazama bağlı olup, onun adına idari işlere sadaret
kethüdası bakıyordu. Bu tarihte sadaret kethüdalığı “Umm-ı Mülkiye Nezaretime
çevrildi. Defterdarlıklar kaldırılarak bütün hazineler yeniden oluşturulan “ Umu-
r-ı Maliye Nezareii31he bağlandı. 18 3 7 ^ “Hariciye Nezareti* kurulunca Mülkiye
Nezaretinin adı 0Dahiliye Nezareti* olarak değiştirildi. Nezaretlere müsteşarlar
atandı. Memurlar Avrupa’da olduğu gibi Dahiliye-Hariciye memurları diye iki
kısma ayrıldı5. II.Mahmut, sadrazamlık unvanını Başvekâlete çevirdiyse de bu
durum uzun sürmedi. Ölümünden sonra yeniden sadrazamlık unvanına
dönüldü.

Tanzimatın ilânı sıralarında merkez örgütünde yapılan bu düzenlemelerle

hükümet biçiminde şeklen de olsa Batı’ya benzeme gerçekleştirilmiş, Tanzi­
mat'la birlikte yapılan yeniliklerle Osmanlı hükümet yapısında yeni bir anlayış
yerleşmeye başlamıştır. Kurulan yeni nezaretlerle iş bölümü genişletilmiş, oluş­
turulan meclislerin çalışmaları, bakanlıklara düşen işlerin azalmasına ve daha
iyi hizmet görülmesinde etkili olmuştur. Ancak bakanlıklara atananların da
görevlerinde uzun süre kalma olanağını bulamamaları yanısıra yetişmiş, bilgili
eleman yokluğu ve benzeri nedenlerle yönetimde istenilen başarı elde edileme­
miştir.

4 Aralık 18 3 5 ^ memurlar arasında girecekleri sınıf ve alacakları maaş yönünde uyum sağla­
mak amacı ile yeni bir düzenleme yapıldı. Buna göre bütün memurlar dört sınıfa aynldı. Her sı­
nıfta ayrıca kendi arasında derecelendirildi. Ortaya çıkan yeni durumu şöylece belirtmek yerinde
olacaktır:

Serasker Şeyhülislam Sadrazam

M üşir ve vezir Sadr-ı Rumeli Rütbe-i evvel

Ferik Sadr-ı Anadolu Rütbe-İ sani, sınıf-ı evvel
Mirimiran İstanbul payesi Rütbe-i sani, sınıf-ı sani
Mirliva Harameyn mollası Rütbe-i salis, sınıf-ı evvel
Miralay Biiâd-ı Erbaa mollası payesi Rütbe-i salis, sınıf-ı evel
Kaymakam M ahreç mollası payesi Rütbe-i rabi
Binbaşı İstanbul müderrislik payesi Divan-ı Hümayun hacegânı

Bu liste, Takvim-i Vekayi, defa 121 de verilen bilgilerin ışığı altında hazırlanmıştır.
5 A.Lütfı, Tarih-i Lütfi, IV, (Matbaa-i Amire 1292), s. 108. Abdülm ecit devrinde hükümeti
duşUiran başl a kuruluşlar hakkında geniş bilgi vermek başlı başına bir araştırmayı gerektirmek­
tedir. Genel bir fikir vermek için dönemin başlıca bakanlıklarım sıralıyoruz. Evkaf Nezareti. Hazi-
ne-i Hassa Nezareti, Hariciye Nezareti, M aliye Nezareti, Ticaret ve Ziraat Nezareti, M aarif Neza­
reti.
 TANZİMAT DÖNEM İNDE ANADOLU

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ve Meclis-i Âli-i Tanzimat

Osmanlı İmparatorluğunda geleneksel olarak, savaş veya barışa karar veri­
lirken ya da ülke için çok önemli sayılan işlerin yapılması düşünülürken, Divân-ı
Hümâyun dışında kalan üst düzeydeki yöneticilerin katıldıkları toplantılar yapıl­
dığını biliyoruz. IlI.Selim, İmparatorlukta ıslâhat yapmayı tasarlarken, danışmak
için emekli eski vezir, şeyhülislâm, ordu komutanı gibi kimselerle hükümet
görevlilerinin de katıldıkları toplantılar yapmış, sorunlar burada tartışılmıştı.
Meclis-i Meşveret adı ile anılan bu kuruluş, yapılacak yenilikler hakkında padişa­
ha fikir verirdi.

Buna benzer bir meclis II.Mahmut döneminde de yapılacak önemli işlerde

görevler yüklenmiştir. Meclis-i Meşveret ve Meclis-i Şura adlan ile anılan bu
toplantılarda sadrazam başkanlığında şeyhülislâm, kazasker ve diğer ileri gelen­
lerin toplanarak kararlar aldıklannı, bu kararlann padişah tarafından onanma­
sından sonra yürürlüğe konulduğunu görüyoruz.

Yeniçeri O cağının kaldırılmasından sonra İmparatorluğun merkez

örgütünde yeni düzenlemelere gidilmişti. Yapılacak ıslahatın niteliği ve ne şekil­
de uygulanacağı hakkında görüşmeler yapılıp karara varılması için II.Mahmut
devlet ileri gelenleriyle sık sık toplantılar yapmaktaydı. Örneğin Ocağın kaldınl-
masından birkaç gün sonra Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyf nin ilk şekli diyebi­
leceğimiz bir toplantı yapmıştı. Sadrazam Selim Paşa, şeyhülislâm Mehmed Ta-
hir, eski şeyhülislâm ile merkezde bulunan devlet ileri gelenleriyle ulemadan
kimselerin katıldıkları bu toplantıda, yapılacak yenilikler görüşülmüş, önce­
likle müsaderenin kaldırılması kararlaştırılmıştı.Yaymlanan adalet fermanında
müsaderenin kaldırıldığı, müslüman ve reayadan her kim olursa olsun öldükle­
rinde servetlerinin varislerine kalacağı ilân edilmişti6. Daha sonraları alınan
bütün önemli kararlar için böyle toplantılar yapılmıştı. Redif askeri teşkilâtının
kurulmasından sonra hükümet örgütünde yapılan düzenlemeler, sadrazamlığın
başvekalete çevrilmesi, bakanlıklar kurulması, memurların hariciye ve dahiliye
olarak iki sınıfa bölünmesi gibi kararlarda Meclis-i Meşveretin önemli etki ve
katkıları olmuştu.

II. Mahmut, gerek görüldüğünde ileri gelenlerle yaptığı bu tür toplantıların

yararını görmüştü. Saltanatının son yıllarında birer danışma meclisi niteliğinden
öteye geçmeyen bu toplantılara resmi bir hüviyet kazandırmak gereğini duydu.
24 Mart 1838*de £<Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye” adı ile bir meclis oluşturulma­
sını uygun gördü. Bir hafta içinde üye ve başkanı atanarak kuruluş tamamlan­

6 Haziran 1826’da yayınlanan adalet fermanında müsaderenin kaldırıldığı, müslüman ve rea­

yadan her kim olursa olsun öldüklerinde servetlerinin çocuklarıyla varislerine kalacağı ilân edili­
yordu. Fermanın bir sureti A n k ara Ş .S . 224 , belge 2Ö3’te bulunmaktadır. Ancak, bu karara uyul­
madığından, 1830’de müsaderenin kaidınidığı bir kez daha ilân edilmişti. T a k vim -i V e k a y i, defa
169.
186 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

dı. İlk toplantısını 31 Mart 18 3 8 ^ yapan Meclis-i Vâlâ, müsaderenin kaldırıl­

ması kararını ikinci kez kabul etti7.

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye başkanlığına eski serasker Hüsrev Paşa

atandı. Üyeliklere ise, kazaskerlerden Eminbeyzade Abdullah Kadir Bey, İhtisab
Nazın Emin Faik Efendi, Tütün Gümrüğü Emini Mustafa Kani Bey ile Evkâf-ı
Hümayun Nazırı Ahmed Ziver Efendi getirildiler. Meclis katipliklerine ise, baş­
kâtip olarak eski Tezkere-i Sânı görevlisi Ahmed Akif Bey İkinci kâtip olarak
kapı kethüdası Mehmet Muhsin Efendi seçildiler8.
Görüldüğü gibi Meclis, bir başkan, beş üyeden oluşturulmuş, yazı işleri
için de iki kâtip görevlendirilmişti. Başkan, eski ordu başkumandanı (Bugünkü
Genek Kurmay Başkamna karşılık) üyelerden birisi İlmiyeden diğerleri ise ihti­
sab ve mâliyeden anlar kimseler arasından seçilmişlerdi. Meclis başkanı ile üye­
lerine en üst derecede maaş bağlanmıştı.
Kuruluşundan kısa bir süre sonra Meclis-i Vâlâ, çalışmalarını düzene bağ­
lamış, hazırladığı bir nizâmnâme ile görüşmelerin nasıl yapılacağı kurallara bağ­
lanmıştı. Ancak, II.Mahmut döneminin son yılları bilindiği gibi Mısır meselesi­
nin çözümüne ayrılmıştı. Bu yüzden Meclis asıl amaca uygun biçimdeki çalış­
malarını Tanzimat’ın ilânından sonra yapabildi.
Gülhane Hatt-ı Hümâyunu, yeni kanun ve yönetmeliklerin hazırlanması işi­
ni Meclis-i Vâlâ’ya bırakmıştı. Hatta, “başka hususlara dahi oybirliğiyle karar
verilmesi gerektiğinde, Meclis-i Ahkâm-ı Adliye üyeleri lüzumu kadar çoğaltıla­
cak ve vükelâ, devlet ricâli, belirli günlerde orada toplanacak ve herkes
düşüncelerini hiç çekinmeden serbestçe söyleyerek can ve mal emniyeti ve vergi­
lerin tâyini hususlarına dair gereken kanunlan karar altına alacaklar, diğer ta­
raftan askerî tanzimat da Bâb-i Seraskeri Dâr-i Şûrâ’sında söyleşip gereken ka­
nunlar kararlaştırılacaktır. Her kanun karara bağlandıkça hatt-ı hümayunumuz­
la tasdik edilmek için tarafımıza arzolunacaktır,” deniliyordu. Bu görüş doğrul­
tusunda kısa bir süre sonra meclis için Bâb-ı Âli’de yaptırılan dairenin açılış
töreni yapılmıştı.
8 Mart lÖ/j-o’da yapılan törene Abdülmecit de katıldı. O ’nun toplantıları iz­
lemesi için ayn bir oda hazırlanmıştı. Abdülmecit yeni Meclis dairesini gezdik­

7 Meclis-i V âlâ’nm kuruluş tarihi ile ilgili değişik görüşler olmakla birlikte, gerek Takvim-i
Vckayi defa 163'te gerek Lütfı, V,s. ıc ö -ıc ö ’de kenu ile ilgili olarak verilen bilgiler, verdiğimiz tari­
hi doğrulamaktadır. Meclisin kuruluş tarihi aynı kaynaklara dayanılarak S.J.Shaw tarafından da
belirttiğimiz şekilde tesbit edilmiştir.Ayrıca Meclis-i Vâlâ*nın 1837 yılında kurulduğuna ilişkin
görüşler de eleştirilmiştir. Bkz. “The Central Legislative Councils in the nineteenth century Otto-
man Reform Moument before 1876^. ÎJM ES, Voi.I, (1970, pp. 54-55- Bu makale I.Meşrutiyet:’in
ilâmndan önce> yani Tanzim at dönemi merkez meclisleri üzerinde yapılmış derli toplu bir araştır­
madır.
* T ak vin ı-i Y e k a y ı, defa 163, A.Rasim, İstibdattan Hakimiyet-i Milliyeye, 1, (İstanbul 1923).
s. '242 -24.3.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 187

ten sonra, geleneksel yeni yıl kutlamalarını, kendisine ayrılan odada kabul etti.
Hemen sonra Meclis yılın ilk toplantısını yaptı. Bu toplantı Hariciye Nazın Re­
şit Paşa tarafından okunan Padişah nutku ile açılmıştı. Meclis çalışmaları bitin­
ce Padişah, tekrar gelerek alınan kararlar hakkında bilgi almış, kendisine nutku­
na karşılık meclisin teşekkür yazısı sunulmuştu9.
Tanzimât-ı hayriye’nin hâmi-i hakikisi olarak resmen adlandırılan bu mecli­
sin üyeleri doğrudan Padişah tarafından bir yıllık süre için yeni yılın başlangıcı
kabul edilmiş olan Muharrem ayı başında atanırlardı. Ancak başta meclis baş­
kanı olmak üzere üyelerin görevde kalmalannı güvenceye bağlayan bir kural
yoktu. Padişah dilediği an hiçbir gerekçe göstermeksizin başkan ve üyeleri de­
ğiştirebilirdi. Dönemin diğer görevlileri içinde geçerli olan bu durum, işlerin ak­
samasına yol açıyordu. Meclis başkanlığındaki istikrarsızlıkla ilgili vereceğimiz
bir kaç örnek, durumu daha iyi aydınlatacaktır.
27 Şubat ı84i’de Meclis reisliği görevinden Hasip Paşa alınıp yerine eski
maliye nazın Saib Paşa atanırken, gerekçe olarak, Hasip Paşa’nın Tanzimat’ın
gerektirdiği niteliklere sahip olmaması gösterilmişti. Saib Paşa’nın ise Tanzi­
mat’ın öngördüğü bilgilere sahip ve yetenekli olduğu belirtilmişti10. Aynı yılın
Temmuzunda Meclisin daha verimli çalışmasını sağlamak amacı ile üye sayısı
on olarak sınırlandırıldı. Bütün üyelere ı.derecenin 2.sınıfı rütbeleri verildi. Bu
düzenleme yapılırken üyelerin bir kısmı başka görevlere atanarak yerlerine yeni­
leri getirildi. İkisi emekliye ayrıldı11. Meclis başkanlığı yine Saib Bey’e verildi.
Ancak o bu görevde uzun süre kalamadı. Atanmasında gösterilen gerekçenin
tam tersi bir gerekçe ile alınarak yerine Arif Paşa getirildi. Kısa bir süre sonra
Arif Paşa’nın yerine eski sadrazamlardan Rauf Paşa atandıt2.
Rauf Paşa’nın da bu görevde uzun süre kalmadığını görüyoruz. Mustafa
Reşit Paşa’ya karşı duran grubun adamı olarak bilinen Halil Rıfat Paşa, Meclis
başkanlığına getirildi ve 1845 yılına kadar bu görevde kalabildi13. 1845’te Mec-
lis-i Vâlâ başkanlığına Süleyman Paşa getirildi. O ’nun zamanında eyaletlerden
ikişer kişi temsilci olarak İstanbul’a çağınidılar. Meclis-i Vâlâ’da bunlarla Tanzi­
mat’ın uygulanması üzerine görüşmeler yapılmıştı14. Süleyman Paşa’nın yerine

9 Abdülmecit bu nutkunda Tanzim at’ın başarı ile uygulanmakta olduğunu, Meclis-i Vâlâ ça­
lışmalarından hoşnut bulunduğunu belirtmişti. Bununla ilgili hatt-ı hümâyun ve verilen cevap,
Lütfı, VI,s. 92-96'da yer almaktadır. Ayrıca, A.Rasim, age. s. 246-250.
10 Hatt-ı Hümâyun sureti, T ak vim -i V ek a y i defa 219’da yayınlanmıştır.
11 Bu değişiklik sonunda Meclîs başkan ve üyeleri şöyle belirlenmişti: Reis Saib Paşa (Eski
Maliye Nazın), Üyeler; Eminbeyzâde Abdülkadir Bey (Eski ka2asker ve meclis üyesi), İsmetbeyza-
de Arif Hikmet Bey\ Tahir Selâmı Bey* Ali Raif Efendi, Saki Bey> Muhtar Bey, Hacı Edhem
Efendi, Nuri Efendi (eski Paris elçisi), Osman Bey (eski Masarifaı Nazırı), aynca, meclis evrak
müdürlüğüne Hac: Hüseyin Efendi,!.kâtipliğe Tevfik Bey, II.kâtipliğe ise Mehmed Muhsin Efendi
atanmışlardır. Ekz. T a k vim -i V ek a yi, defa 229.
12 BAV, M ühisam e 255 , s. 1.
S J . Shaw-E.Kurat Saavv, Kistory of the Ofctoman Ernpirc, lî, s. 69.
u İstanbul'a çağ;nian eyalet temsilcileri hakkında II.Bölümde “ Uygulamayı DenutUme” kısmın­
da bilgi verilecektir.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

1845 Temmuzunda Sadık Rifat Paşa getirildi. Rifat Paşa 28 Şubat 1847’de Ma­
liye Nazırı olunca eski sadrazam Sarım Paşada Meclis başkanlığına atandı15.
Reşit Paşa’nm sadrazamlıktan azli ve yerine yeniden Sanm Paşa'nın atanması
üzerine boşalan başkanlığa Halil Paşa 29 Nisan 1848’de getirildi16. Ancak, Sa­
rım Paşa iki ay kadar sadrazamlık yaptıktan sonra azledildi ve 12 Ağustos
1348’de yeniden M.Reşit Paşa sadrazam oldu. Bu vesileyle yapılan değişiklikle
Refet Paşa Meclis başkanı oldul7.
Meclis başkanlığında görülen bu istikrarsızlık üyeler içinde aynen söz konu­
su idi. Üst düzeyde görev yapmış kimseler üyeliğe atandıktan sonra yapılan
herhangi bir değişiklik zincirleme etki yapmakta, meclis üyesi iken, nazırlığa ya
da başka görevlere atananların yerlerine yenileri getirilmekte idi. Bu durum
sürekli bir çalışmayı gerektiren işlerin aksamasında büyük etkendi.

Dönemin bir özelliği olan tüzük ve yönetmeliklerle iş görme işlevi, Meclis-i

Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye için de geçerli idi. Meclisin toplanma, çalışma ve karar
almada ne gibi kuralların uygulanacağı bir “Nizamname* ile belirlenmişti. Buna
göre, görüşülecek her konu, önceden incelemeleri için yazılı olarak üyelere dağı­
tılırdı. Söz alacak üyeler, isimlerini yazdıracaklar, bu sıraya göre konuşacaklardı.
Kendisinden bilgi istenen bakan, gerekli açıklamaları yapmakla yükümlü idi.

Her üye düşüncelerini çekinmeden açıklayabilecek, oylanan konularda oy eşit­

liği olursa son karar padişahın olacaktı. Onaylanan kararların sonradan eleştiril­
mesi yasaktı. Mecliste görüşülen konular için tutanak tutulması, kararların ayrı­
ca yazılması da kuraldı18.

Meclis-i Vâlâ, toplantı halinde iken üyeler dışan çıkamazlardı. Konuşmacı

sözünü bitirmeden başkası müdahale edemezdi. Gerek görüldüğünde üye olma­
yan kimseler çağrılarak bilgilerine başvurulabilirdi. Yargı görevini yaparken
meclis, tam bir mahkeme gibi çalışırdı. Şahitler dinlenir, belgeler incelenir, so­
ruşturma tamamlandıktan sonra karar verilirdi.
Meclis’in haftada dört gün toplanarak gündemindeki konuları görüşmesi
kural olarak benimsenmişti. Salı, Cuma ve Pazar günlerinde üyeler meclis çalış­
maları ile ilgili olmayan işlerini görürlerdi. Ancak, genel toplantıların yapıldığı
sıralarda Meclis-i Vâlâ çalışmazdı.

13 Atamalarla ilgili Hatt-ı Hümâyun sureti, T a k vim -i V ek a y ı defa 3 6 9 ^ yayınlanmıştır. Sa­

dık Rıfat Paşa başkanlığındaki Meclis-i Vâlâ, şu üyelerden oluşuyordu: Arif Paşa, Kâmil Paşa, Arif
Efendi, Enveri Efendi, Nafı Efendi, Lebib Efendi, Hazine-i Evrak M üdürü Ahmed Şükrü Bey, Ha-
zine-i Evrak M üdürü Muhsin Efendi. I.Kâtib Nail Bey, II.Kâtib, Talat Efendi (Bu liste 1264 Dev­
let Salname’sinin 34. sayfasından alınmıştır).
16 Takviın -i V ekayı, defa 375.
17 Takvim -i Vekayı, defa 387.
13 Engelhardt> Türkiye ve Tanzimat, Devlet-i Osm aniye’nin Tarih-i Islahatı, (Çev. Ali Reşad)
İstanbul 1328, s. 42.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 189

Tanzimat’ın ilânı ile birlikte hemen her önemli sorunun çözümlenmesi için
ayrı meclisler oluşturulmuş, bu meclislerin aldıkları kararlarla önerileri, Meciis-i
Vâlâ’nın onayından geçtikten sonra yürürlüğe konmuştur. Meclis-i Vâlâ’nm di­
ğerlerinden farkı, bir üst kuruluş oluşu ve çağdaş Batı ülkelerinde görülen mec­
lislere şekil bakımından da olsa benzemesi idi. Tanzimat döneminin ilk devre­
sinde yapılan bütün yenilikler bu meclisin kararlanna dayandığından, tümünü
burada belirtme olanağımız yoktur. Sırası geldikçe konumuzu ilgilendiren karar­
ları ele alınacaktır. Şunu hemen belirtmeliyiz ki bu kuruluşun en önde gelen
görevi, kanun ve tüzük hazırlamaktı. Söz konusu dönemde çıkarılan tüzük ve
yönetmeliklerin sayısı göz önünde tutulduğunda, bu alanda meclisin büyük bir
başarı gösterdiğini görürüz. Aynca, Ceza Kanunu, Askerlik, Arazi Kanunu,
Eyalet Meclisleri Nizâmnâmesi gibi toplum yaşamında çok önemli değişiklikler
getiren yasa ve tüzükler de bu dönemde ha2irlanıp yürürlüğe konmuştu.

Abdüimecit, Meclis-i Vâlâ’nın çalışmaları ile yakından ilgilenmiş, her çalış­

ma yıîı başında toplantıya katılarak bir Önceki dönemde gerçekleştirilen işlerle,
yapılması gerekenleri dile getirmiştir. Padişah’m Meclise gelerek bir yıllık çalış-
malan özetlemesi ve Meclisin de ona cevap vermesi, Ahmed Rasim tarafından
“hükümdarlığın bir meclis-i teşriî huzurunda adem-i mesuliyyeti haiz ve mutlakiyetini ter­
ke hazırlanmış bir ferd-i muhterem sıfatım muhiz şekilde tecellisi evlâdır. Mahâzâ bu
tecellî dahi henüz şeklidir* diye yorumlamıştır19. Kanımızca bu görüşün gerçek
yönü olmakla beraber, gerek Meclis üyelerinin atanmaları ve gerekse, padişahın
dilediği karan onaylayıp yürürlüğe koyabilmesi, dilediklerini ise reddetme ola­
nağına sahip bulunması, Meclis-i Vâlâ’yı bir danışma meclisi olmaktan öteye
götürmemektedir. Öte yanda başansızlıkların nedenleri aranırken çoğu kez mec­
lis başkanının, suçlu görülmesi, sık sık değiştirilmeleri de bu kuruluşu meşrutî
bir meclis olarak değerlendirmemizi olanaksız kılmaktadır.

Meclis-i Vâlâ’nin kanun taşanları ile nizâmnâmeleri hazırlama görevi, 26

Eylül 1854’de oluşturulan Meclis-i Âli-i Tanzimat'a, devredildi. Meclis-i Tanzi­
mat diye de anılan bu yeni kuruluş çalışmalarını 9 Eylül 1861’e dek sürdürdü.
İstenilen sonuç alınmayınca Meclis-i Âli-i Tanzimat, Meclis-i Vâlâ ile birleştiril­
di. Meclis-i Vâlâ için de yeni bir düzenleme yapılarak üç ayrı daire oluşturul­
du. Dairelerden birisi, mülkî idare, diğeri kanun ve nizamnameler, öbürü ise
adalet işleriyle görevli kılındı. Meclis bu şekilde çalışmalarını 1868’de Şûra-yı
Devlet ile Divân-ı Ahkâm-ı Adliye'nin kurulmasına kadar sürdürdü20.

Başlıbaşına bir araştırma konusu olacak kadar geniş ve Önemli bulunan

Meclis-i Valâ-yı Ahkâm-ı Adliye’nin kuruluşu görevleri ve geçirdiği evreler üze­
rine verdiğimiz bu bilgiler yetersiz görülebilir. Ancak, konumuz gereği daha faz­

19 A.Rasim , İstibdattan Hakimiyet-i Milliyeye, I> ş. 351.

20/Fazla bilgi için bkz. Shavv, Ottoman Legislative Conncils, s. 63-69, aynca R.H. Davisson,
Reforrp In The Ottoman Empire (1856-1876), s. 52-53.
190 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

la derinliğe inme olanağını bulamadık. Yeri geldiğinde bu meclisin çalışmaları

ve aldığı kararlar tekrar ele alınacaktır. Böylece kuruluşun fonksiyonu daha iyi
anlaşılmış olacaktır.

Kanun ve tüzük yapmanın yanısıra Meclis-i Vâlâ’nın en önde gelen bir

görevi de yargılama idi. Özellikle Tanzimat’a aykırı davranışları görülen yöneti­
ciler bu meclisce yargılanarak çeşitli cezalara çarptırılmışlardır. Öte yandan san­
cak ve eyalet meclislerinde çözüme bağlanamayan hukukî sorunlarla, hırsızlık,
adarn öldürme ve eşkıyalık gibi suçlar işleyenlerin yargılanmaları Meclis-i
Vâlâ’da yapılmış, verilen cezalar herkese ibret olsun diye devrin resmi gazetesi
Takvim-i Vekayi’de yayınlanmıştır. Ancak, bu tür suçların çokça işlenmesi ve
yöre mahkemelerinde halledilmesi gerekli davaların da meclis’e aktarılması, za­
ten yoğun bir biçimde çalışan kuruluşu güç durumda bırakmıştır. Bunun üzeri­
ne ne tür davaların Meclis-i Vâlâ’da görüşüleceği saptanarak bütün ilgililere
duyurulmuş, olur-olmaz konuların havalesi böylece Önlenmiştir21,

Ülke Yönetiminde Tanzimat'ın Uygulanışı

Gülhâne Hatt-ı Hümayûnu’nu izleyen 1840 yılı, yeniliklerin uygulandığı yıl
olmuştu. Ancak, uygulamanın ne şekilde yapılacağına ilişkin önceden hazırlan­
mış bir program yoktu. Özellikle can ve mal güvenliğinin sağlanarak vergilerin
herkesin gelirine göre alınması için, mal-mülk ve nüfus sayımına gerek vardı.
Aynca hükümetin elinde yeterli ve bilgili eleman da bulunmamaktaydı. Bunla­
rın yanısıra yeni düzenlemelerin yanlış yorumlanması ile birlikte, çıkarları zede­
lenenlerin büyük tepki gösterecekleri sanılıyordu. Bu nedenlerle Tanzimat’ın ön
gördüğü malî, idari ve askerî yenilikler imparatorluğun bütününde uygulamaya
konulmadı. Öncelik hükümetin kesin denetiminde olan yakın eyaletlere tanındı.
Başta Edime olmak üzere, Hüdâvendigâr (Bursa), Ankara, Aydın, İzmir, Kon­
ya, Sivas eyaletlerinde Tanzimat’ın öngördüğü şekilde mal-mülk, nüfus sayımı
yaptırılarak uygulamaya geçildi. Trabzon Eyaletine de öncelik verildiyse de, kar­
şılaşılan tepki üzerine uygulama ertelendi22.

21 Özellikle adam Öldürme, hazine gelirlerini zimmete geçirme gibi davalarda kararların ke­
sinlik kazanması için bir defa da Meclis-i Vâlâ’da görüşülmesi gerekirdi.
22 O cak Hüdâvendigâr sancağı ferikliğine getirilen îsmet Paşa’ya hitaben gönderilen
fermanda iik uygulamanın nasıl yapılacağı açıklanmaktaydı. B ursa Ş.S. 27 , s. 20.
Ankara eyaleti müşir- Akif Paşa’ya gönderilen fermanda da iltizam usulünün kaldırıldığı, ver­
gilerin muhassıllar israfından toplatılıp hâzineye gönderileceği, eyalet merkezlerinde meclisler oluş­
turulacağı hakkında geniş açıklamalar yapıldıktan sonra, gerekenlerin yerine getirilmesi emredili­
yordu, Ekz. A nkara Ş.S. 244 . beige 50. Yine Kocaeli Müşiri Mehmed Akif Paşa ile Hüdavendi-
gâr Ssp.Cf«ğı feriği fcsmcî Paşa ve muhsssıi Kâni Bey’e ve kadılara gönderilen bir başka fermanla da
Tanzimat’ ın ilkeleri ve alınması gereken önlemler tekrarlanıyordu. H.İnalcık, bu belgeyi eski harf-
terle aynen B ebeler, X X Y i n , s. 660-67 r’de yayınlanmıştır. Belgenin aslı, Bursa Ş.S.C 27/540, s.
9.1 iz bulunmaktadır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Uygulama bölgesindeki eyaletlerin sınırlarında değişiklikler yapılarak işe

başlandı. Bazı sancaklar bağlı bulundukları eyaletlerden alınarak yeni eyaletler
oluşturuldu. Örneğin, Çankırı ve Ankara sancaklanndan oluşan Ankara Eyaleti­
ne Bozok, Kastamonu ve Kayseri sancakları da bağlandı. Bu sırada Ankara
Eyaleti müşiri Davut Paşa idi.O’na hitaben gönderilen fermanda Tanzimat’ın
uygulandığı bölgelerde gerektiği gibi bazı yeni düzenlemelerin yapılarak, san­
cakların "takım takım” birleştirilip müşirlikle yönetildiği, güvenliğin sağlanması
için sancaklara Ferik ve Mirlava rütbesinde yöneticilerin müşirlerce atanmaları;
mali işlerin ise merkezden gönderilecek muhassıl’ıar tarafından görüleceği buna
göre hareket etmesi belirtiliyordu23.
Davut Paşa, verilen emirlere göre gerekenleri yaptırmış, kural gereği oluştu­
rulan Büyük Meclisi n başkanı olarak Tanzimat’ı uygulama alanına koymaya ça­
lışmıştır. İstanbul’dan bu eyalete muhassıl olarak Zühtü Bey adlı birisi atanmış­
tır. Ankara Eyalet Meclisi ilk iş olarak 1840 yılı vergisinin bir kısmını hükümetin
karanna uygun biçimde peşin, kalanını sayım yapıldıktan sonra almayı kararlaş­
tırdı24. Diğer bir toplantıda ise 1839 yılı vergilerini eski kurallara göre tahsil et­
tirmiş bulunan önceki müşir izzet Paşa’nın kuralsız ve kanunsuz biçimde Anka­
ra Eyaleti halkından 557.242 kuruş fazla para aldığı saptanarak kayda geçiril­
mişti25.
Ne var ki Davut Paşa’nın müşirliği uzun sürmedi. Haziran 1840’da Tanzi­
mat’ın gerektirdiği biçimde bir yönetimi gerçekleştirmeye elverişli olmadığı ge­
rekçesiyle görevinden alınarak Bursa’ya sürüldü. Yerine henüz uygulama dışın­
da bulunan Diyarbakır Eyaleti müşiri Sadullah Paşa atandı26.

Davut Paşa’nın görevden alınmasından hemen sonra, Ankara Meclisine ya­

pılan şikâyetler O ’nun Tanzimat’ın ilkelerini bir yana bırakarak, kendisi için
halktan fazla vergi topladığını göstermektedir27.

Rüşvet aldığı ya da Tanzimat’ın gereklerip^yerine getirmediği gerekçesiyle

yargılanıp görevden alman müşirler çoktu. Kocaeli müşiri Akif Paşa da uhizmet-i
mübâşiriye” ve başka adlarla halktan para toplamış, toplattırmış, ücretsiz nakliyat
yaptırmıştı. Kâtip ve kethüdası ile birlikte/Meclis-i Vâlâ’da yargılanarak suçları­
nı itiraf etmişlerdi. Olayların yerinde incelenerek gerçeğin bütün yönleriyle orta­
ya çıkarılması için Edime Eyalet Meclisine emir verilmiş, ayrıca Meclis-i Vâlâ
üyelerinden ikisi, soruşturmayı yapmakla görevlendirilmişlerdi. Yerinde yapılan

23 Zilkade sonu 1255 (Ocak sonlan 1840) tarihli ferman sureti. K a yseri Ş.S. 202 , s. 79.
24 Ankara Meclîsi (Büyük Meclis), 21 Muharrem 1256 (24 M art 1840) günü toplanarak, An-
karaya bağlı kazalara düşen vergi miktarını tesbit etmişti. A n kara Ş.S. 247 , belge 13.
25 A nkara Ş.S. 243 , belge 73.
26 A nkara Ş.S. 247 , belge 28, Bozok feriği Osman Paşa’ya gönderilen Evahir-i Rebiyülâhir
1256 (Haziran başlan 1840) tarihli fermanla Sadullah Paşa gelene kadar, kaymakam (Vekil) olarak
eyalet işlerini yürütmesi emrediliyordu.
27 Eyalet Meclislerinin çalışmaları ele alınırken Davut Paşa olayına tekrar dönülecektir.
192 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

inceleme, katibin verdiği bilgilerin doğruluğuna ispatlamıştı. Buna göre, Akif

Paşa, halktan fazladan 42779 kuruş almıştı. Ayrıca köprü onarımı için gönderi­
len paradan da 72820 kuruşu zimmetine geçirmişti. Akif Paşa, savunmasını ya­
parken maaşının yetersizliğinden ötürü bunları yaptığını, Tanzimat-ı hayriye’ye
vukufsuz olduğunu ileri sürmüştü. Ancak, rakamlarla kendisine yeterli maaş
ödendiği ortaya konulmuş, suçlu görülerek bütün unvan ve rütbeleri alınarak
devlet hizmetinde görev verilmemek şartı ile iki yıl için Edirne’ye sürgün edil­
mesi kararlaştırılmıştı28.
Başka paşalar da Meclis-i Vâlâ’da yargılanarak suçiu görülmüştü29. Ayrıca
valilerden, Nazif, Hasib ve Tahir Paşalar da uygulamanın ilk yılında Tanzimat’a
aykırı tutum ve davranışlarından ötürü cezalandırılmışlardı.
Yeniliklerin uygulama alanına konulmasında uğranılan başarısızlığın so­
rumluluğu ilk yıllarda en üst düzeyde hükümeti temsil eden valilere yüklenmiş,
onlardan bir anda eski alışkanlıkları bırakarak, tüm yönetim kademelerinde
halk ve hazine yararına işler gerçekleştirmeleri istenmişür. Bu gerçekleşemeyin-
ce, çoğu görevden alınmış, eyalet yönetimi eskisinden daha sık el değiştirir ol­
muştu. Özellikle muhasıllar eli ile vergi toplamada uğranılan başarısızlık üzeri­
ne, iltizâm usulüne dönüldükten sonra, valiler arasında geniş çapta atamalar ve
yer değiştirmeler yapılmıştır. Örneğin, 18 4 2 ^ eski Bosna Valisi Vecihi Paşa,
Konya müşirliğine, Sirozî Yusuf Paşa Aydın müşirliğine, İsmail Paşa Ankara
müşirliğine getirildiler. Buralara yeniden defterdarlar atandı. Bir süre sonra Ve­
cihi Paşa Konya'dan alınarak Diyarbakır müşirliğine atandı. Selanik’ten getiri­
len İbrahim Paşa ise Konya müşiri oldu. Kastamonu ve Viranşehir sancakları
Ankara eyaletinden, Kocaeli ve Bolu Sancakları ise Hüdâvendıgâr eyaletinden
alınarak Bolu eyaleti oluşturuldu. Ankara defterdarı Mehmed Efendi’ye vezirlik
unvanı verilerek Bolu müşirliğine atandı30. Ancak Mehmed Paşa, kısa bir süre
sonra Trablusgarp müşirliğine gönderildi ve Amasya’da sürgünde bulunan Ali
Şefik Paşa Bolu müşiri oldu31.
Öte yandan uygulama dışında tutulan eyaletlerde yeni yönetimin gerçekleşti­
rilmesi için çalışmalar sürdürüldü. 1845 yılı Martından itibaren Erzurum ve
Diyarbakır eyaletlerinde Tanzimat’ın uygulanmasına karar verildi. Ayrıca Ma-
den-i Hümâyun kazalan ile Sivas eyaletindeki bazı müstesna yöreler de uygu­
lanmaya alındı. Erzurum’a 90 bin kuruş maaşla Veli Paşazade Selim Bey, Di­
yarbakır’a ise öşür geliri hariç, 75 bin kuruş maaş ile Bağdat valisi İsmail Paşa
müşir oldular32. Diyarbakır’ın Tanzimat’a dahil edilmesinden üç ay kadar sonra

28 T ak vim -i V ek a y i, defa 213.

20 R.Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, s, 220-221.
30 Mart 1 8 4 2 ^ yapılan bu düzenleme için bkz. T ak vim -i V ek a yi, defa 239, aynca Lütfi,
VII, s. 6-7.
31 Lütfi, VII, s. 40.
32 T a k vim -i V ek a yi, defa 281; Lütfi» VIII, s. 13.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU '93

(Haziran 1845), bölgede sık sık isyan çıkaran kimselerin bu tür davranışlarından
vazgeçtikleri ve halkın yeni yönetim biçiminden hoşnut olduğu İsmail Paşa tara­
fından hükümete bildirilmişti. Durum Abdülmecit’e iletilince çok memnun ol­
muş, vali ve defterdarı taltif etmişti33.

Ancak, bir süre sonra İsmail Paşa’mn “ittihâz eylediği usul ve meslek efkâr-ı
adîle-i âliye "ye” uymadığı gerekçesiyle görevden alınarak, yerine Bolu mutasarrıfı
İzzet Paşa’nın atandığını görüyoruz. Aynca, Harput kazası ile Maden-i Hümâ­
yûn kazalan da Diyarbakır eyaletinden ayn olarak mutasamilıkla yönetimi uy­
gun görülmüştü. Diyarbakır defterdan da uygunsuzluğundan ötürü görevden
alınarak, yerine bölgenin durumunu bildiği belirtilen Meclis-i Ziraat memurla-
nndan İsmet Bey getirildi34.

Erzurum bölgesinde ise yeni düzenleme hiçte iyi karşılanmadı. Özellikle

Van ve dolaylannda valiye karşı ayaklanmalar baş gösterdi. Yapılan başvuru
üzerine, Meclis-i Vâlâ’da durum görüşülmüş, hoşnutsuzluğa neden olarak hal­
kın asıl amacı anlayamadığı gösterilmiş ve meclis üyelerinden Kâmil Paşa, olay­
ların incelenmesi ve Tanzimat’ın asıl amacının halkın refah ve mutluluğu oldu­
ğunu anlatma ile görevlendirilerek Trabzon vapuru ile yola çıkmıştı35. Ayrıca
vali ve defterdara uygulamayı nasıl yapacaklarına ilişkin ikinci bir talimatname
gönderilmişti. Konsolos ve vekillerine karşı nasıl davranılacağı da kendilerine
anlatılmıştı36.

Öyle anlaşılıyor ki, bu bölgede Tanzimat’a karşı asıl direnme Yurtluk ve

Ocaklık olarak toprak tasarruf edenlerden gelmiştir. Nitekim Diyarbakır’da bu
biçimde toprak tasarruf edenlerden bazılarının toprakları hâzineye devredilerek,
kendilerine maaş bağlanmış, bir kısmına ise kaza müdürlüğü verilmişti. Burada
bir sorun ortaya çıkmamıştı37. Aynı uygulamanın Erzurum Eyaleti’ne bağlı yöre­
lerde yapılıp yapılamayacağı vali ve defterdardan sorulduğunda verilen cevapta;
şimdilik böyle bir girişimin hem hazine ve hem de iç güvenlik bakımından sa­
kıncalı sonuçlar doğuracağı, ancak, Bayezid sancağında bulunan yurtluk ve
ocaklılann kaldınlarak sahiplerine maaş bağlanması konusunda anlaşma sağlan­
dığı, diğer yerlerde uygulamanın gelecek yıla bırakılması istenmişti. Meclis-i Vâ-
lâ, bu kararı yerinde görmüş, durum Sadrazam tarafından Erzurum valisiyle
defterdarına bildirilmişti38.

33 Takvim -i Vekayi, defa 289.

34 T a k v im -i V ek a y i, defa 293.
35 T a k v im -i V ek a y i, defa 291.
36 B V A, A yn iya t 392 , s. 38. (26 Tem m uz 1845).
37 Diyarbakır valisi ile defterdan tarafından Meclis-i Vâlâ’ya sunulan raporun bir maddesinde
yurtluk ve ocaklık sorunu ele alınarak, Palu ve Eğil kazalarının yurtluk ve ocaklık olarak bazı
Kültlerin uhdesinde olduğu, buraların hâzineye devredilerek, aşar bedelinin üç misline çıkarıldığı,
aynı uygulamanın Erzurum yöresinde de yapılması isteniyordu. BVA, A yn iyat, 392 , s 147-148.
38 BVA, A yn iya t 392 , s. 145-148.

F. 73
194 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Ne var ki, uygulamanın bir süre ertelenmesi eyalete bağlı Van bölgesinde
ayaklanmaları önleyememiştir. Daha başka gerekçelerle Hakkâri yöresinde isyan
etmiş olan Bedirhan Bey’in akrabalarından bazıları, Van’da ayaklanarak Tanzi­
mat’ın vergi alanında öngördüğü yeniliklerin bölgede uygulamaya konulmasını
bir süre daha engellemişlerdir. Öte yandan yine bu eyaletin sınırlarına alınan
Çıldır sancağında da yurtluk ve ocaklık sorunu ancak 18 4 8 ^ bazı yeni önlem­
ler alınarak kısmen çözümlenebilmişti39.
Tanzimat’ın uygulanmasında en büyük tepki hiç şüphesiz Cizre ve Hakkâri
yöresinden gelmiş, yılların biriktirdiği sorunlar, Diyarbakır Eyaleti’nde yeni
yönetimin yürürlüğe konmasından bir süre sonra, bölgede hükümete karşı
büyük bir isyan çıkmıştı. Ayaklanmanın önderliğini yapan Bedirhan Bey’in ye­
nik düşerek esir alınmasından hemen sonra bölgede Tanzimat uygulama alanı­
na konmuş ve oluşturulan yeni eyalete *Kürdistan" adı resmen verilmişti. Bedir­
han Bey isyanı, bu dönemde hem imparatorluğun içinde ve hem de dışında
büyük yankılar uyandırmış, bastırılmasından sonra Abdülmecit’e Meclis-i Vâlâ
tarafından “Kürdistan Fatihi33 unvanı verilerek olayın önemi vurgulanmak isten­
mişti.
Başhbaşına bir araştırma konusu olacak kadar belge bırakan olayın ortaya
çıkışı, geçirdiği safhalar ve sonucu hakkında fazla bilgi vermeden, genel çizgile­
riyle yönetimi ilgilendiren yönleri üzerinde durmakla yetineceğiz40.
Tanzimat’tan Önce bölgede mütesellimlik yapan ve yüzyıllar boyu bölgeyi
yönetmiş bulunan bir aileden gelen Bedirhan Bey, Redif askeri teşkilâtının ku­
rulması ile birlikte Redif miralayı olmuştu. Diyarbakır’da Tanzimat’ın uygulan­
ması üzerine, yönetiminde bulunan Cizre ve Midyat’ın bu eyalete bağlanmasına
karşı çıkan Musul valisiyle ötedenberi anlaşmazlıkları bulunan Bedirhan Bey
arasındaki ilişkilerinin iyice bozulduğunu görüyoruz.
Musul valisi Mehmed Paşa, Cizre, Midyat ve çevresinin kendi eyaletine
bağlanmasını istemekte, bölge halkı ise Bedirhan Bey’in Önderliğinde Diyarba­
kır’a bağlı kalmayı uygun bulmaktaydı. Ancak Mehmed Paşa’nın ağır baskısı
sonunda Cizre kazası 1842 yılında Musul eyaletine bağlanmıştı. Bedirhan Bey,
bunu kabul etmeyerek, valinin askerle kazasına girmesini önlemek için hazırlık­
lara girişmiştir. Öte yandan konu ile ilgili olarak, Diyarbakır valisi, Musul valisi
ve Bedirhan Bey’le hükümet merkezi arasında karşılıklı yazışma ve suçlamalar
sürdürülmüş, Meclis-i Vâlâ, soruna eğilmişse de olumlu sonuç alınamamıştı.

39 Yurtluk ve ocaklık üzere toprak tasarruf edenlerden bir kısmına maaş bağlanması, bazıları­
nın da kazalara “müdür* olarak atanmaları işlemine başlanmıştı. Erzurum valisi ile Anadolu ordu­
su müşirine gönderilen sadrazamlık yazısında konu hakkında geniş bilgi yer almakta olup, aynca
vergiler için de Önemli açıklamalar yapılmakta idi. A yn iyat, 411 , s. 14-16.
40 Konu ile ilgili belgelerin önemli bir kısmı Nazmi Sevgen tarafından yayınlanmıştır. Verdi­
ğimiz bilgiler bu belgelere dayanmaktadır. Bkz. N. Sevgen, “Kürtler", B elgelerle T ü r k T a rih i
D ergisi, (Menteş Kitabevi, İstanbul 1968) sayı, 11-18. Aynca BVA. A yn iya t 609 nolu defter, doğ­
rudan doğruya Bedirhan Bey isyanı ile ilgili belgeleri kapsamaktadır.
 TANZİMAT DÖNEM İNDE ANADOLU 195

Bu sırada Hakkari’nin dağlık yöresinde oturan Nesturilerin vergi vermek is­

temeyerek Bedirhan’a karşı ayaklandıklarını görüyoruz. Ancak, isyan kısa sürede
bastırılmış, Nesturi ileri gelenlerinden bazıları kaçarak Musul’a sığınmışlardı.
Bu olay daha önce bölgeye misyoner göndermiş olan Ingiltere’nin Musul kon­
solosluğu aracalığı ile hükümet merkezine abartılarak aktarılmış, Bedirhan
Bey’in cezalandırılması istenmişti.

Hükümet, Diyarbakır, Sivas, Musul valileriyle Anadolu ordusu müşirliğine

emir vererek, gerekli önlemlerin alınmasını istemişti. Ancak, bütün çabalara
karşın Bedirhan Bey’le yöneticiler ve hükümet arasında görüş birliği sağlanma­
mış, özellikle İngiltere’nin baskısıyle Bedirhan’a karşı zor kullanma yolu seçil­
miştir.

Anadolu Ordusu müşiri Osman Paşa, Abdülmecit’in emri ile yeteri derece­
de top ve mühimmat alarak Cizre üzerine yürümüş, kısa süren çarpışmalar so­
nunda, Bedirhan Bey iki oğlu ve arkadaşlarıyla birlikte teslim olarak İstanbul’a
gönderilmiş, Padişah’ın huzuruna kabul edildikten sonra 1847 Temmuzunda
Girit’e sürülmüştü41.

Bedirhan Bey isyanının bastırılmasından kısa bir süre sonra bölgede yeni­
den bir idari düzenlemeye gidilmiştir. Diyarbakır Eyaleti; Van, Muş, Hakkâri
Sancaklanyle Cizre, Bohtan ve Mardin kazalarından oluşan "Kürdistan Eyaleti”he
çevrildi. Musul valisi Esat Paşa, o yörelerde görevde bulunmuş olduğu göz
önünde tutularak bu yeni ve oldukça\geniş eyaletin valiliğine atandı. Musul’a
ise Belgrat muhafızı Vecihi Paşa vali oldu ve burası da Tanzimat’ın uygulandığı
bir eyalet haline getirildi.

Kürdistan Eyaleti yeniden fethedilmiş bir bölge gibi kabul edilerek, atana­
cak memurların güvenilir ve bilgili kimseler olmasına özen gösterildi. Erzurum
defterdarı Tevfık Efendi’nin rütbesi yülseltilerek Kürdistan Eyaleti defterdarlığı­
na atandı, ilk iş olarak, İran sınırında güvenliğin sağlanması için gerekli önlem­
ler alındı. Erzurum-Van karayolunun onanm ve bakımı için gerekli ödenek ve
izin çıkarıldı42.

Cizre bölgesinde Tanzimat’ın uygulama alanına konulmasında büyük zor­

luklarla karşılaşıldı. Kaymakamlığa getirilen Mustafa Paşa’nın mukataaları yerli
Kürt ileri gelenlerine ihale ettiği, mültezimlerin hasılatın yarısını isteyip, mal
olarak ödenmesini kabullenmedikleri, çok fazla fiyatla bedel aldıklarını görüyo­
ruz. Örneğin, Musul’da bir haneden 50 kuruş vergi alınmakta iken,Cizre’de 85

41 T a k vim -i V e k a y i, defa 343, 345 ve 3 5 i’dc olayların gelişmesiyle ilgili bilgilerle, konuyu
kapsayan bir hatM Hümayun yer almaktadır.
42 T ak vim -i V ek a y i, defa 360. (5 M uharrem 1264-13 Aralık 1847 tarihli nüsha). İran sını­
rında güvenliği sağlamak için gerekli görülen önlemler alınırken, ilk iş olarak Erzurum-Van kara­
yolunun onanm ve bakımı için Ödenek ve izin çıkarılmıştı. Bkz. A y n iya t, 409 , s. 153-154-
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

kuruş istendiğini, üstelik kaymakam’ın halk’a angarya iş gördürdüğü, Meclis-i

Valâ’ya yapılan sayısız şikâyetlerden anlaşılmaktadır.

Kürdistan valisine gönderilen 3 Ocak 1849 tarihli sadrazamlık yazısında,

Mustafa Paşa’nm görevden alındığı, yargılanarak gerçeğin ortaya çıkarılması
emrediliyordu43, ö te yandan bölgedeki göçebe aşiretleri denetim altına alm aya
da yerleştirme çabalan olmuşsa da başarı elde edilememiştir. Özellikle aşiret re­
islerine maaş bağlanarak, kendilerine kaza müdürlerinin yaptıkları görevler veri­
lerek, aşiret halkını vergi verme ve asker olma yükümlülüğüne alıştırma girişim­
leri, olumlu sonuç vermemiştir44.

Alman bütün önlemlere karşın, bölgede hükümet otoritesi uzun yıiıar sağ­
lanamamış ve Tanzimat buralarda fiilen uygulama alanına konulamamıştır.

Çok geniş bir alanı kapsar biçimde oluşturulan Kürdistan Eyaleti, kısa süre
sonra bazı değişikliklere uğradı. Hakkari sancağı 1849 Aralığında eyalet haline
getirilerek, yeni yönetim biçiminin buralarda uygulanmasına çalışıldı43*

İran’la Türkiye arasında konar göçer olan aşiretlerin yöreyi yayla olarak
kullanmaları büyük bir problemdi. Bu sorun Hakkâri ve Kürdistan valileriyle
Anadolu Ordusunu uzun yıllar uğraşiırmıştır46.Anadolu Ordusu’nun bölgeden
çekilmesiyle birlikte aşiretler yeniden uygunsuz olaylara karışmaya başlamışlar­
dı. Bu tür davranışları önlemenin bir yolu da yöneticilerin olay çıkaran gruplar
hakkında bilgi, sahibi olmamalarında görülerek, Şubat 1854’d e Zahc Kayma­
kamlığı iptal edildi. Cizre, Zaho ve Mardin bir kaymakamlık olarak birleştirildi.
Görev, onfcin kuruş ayiıkia Muş kaymakamı Osman Paşa’ya verildi. Mardin
kaymakama Şerif Ağa ise altı bin kuruş maaşla Muş’a atandı47.

‘i-3 Ayniyat, 413, s. 6.

44 A yn iya t, 4 İ 5, s. 22. 1849 y a n d a n başlanarak Haydaranh aşiretinden Abdal Ağa'ya 500,
Otmanlı (Odamanh ?) Ağası Ali'yi 200, Boyh Ağası Y aku b ’a 300, Şebdilli Ağası Suud’a 200 ku­
ruş aylık bağlandığını, yine Yezidi reislerinden Cano’ya 200, Hasananh aşireti Ağası Zerko'ya 500
kuruş maaş ödenmesinin kararlaştırıldığını görüyoruz.
45 Bedirhan Bey’ den sonra Hakkari yöresinde ayaklanan Nuri Bey’in üzerine Anadolu ordu­
sundan yeterli asker gönderilmiş ve isyan bastırılmıştı. Bu olaydan sonra bölge doğrudan merkezi
hükümetin denetimine geçmiş ve Hakkari sancağı, eyalet haline getirilerek (ı84Ö,den itibaren) vali­
liğine eski Tırhala mutasarrıfı Vezir Ziya Paşa atanmıştı. Ancak, onun Vidin*c gitmesi gerektiğin­
den, yerine o bölgeyi ıslah etmek (isyanı bastırmak) için gönderilen Ferik Paşa’ya vezirlik rütbesi
verilerek valiliğe atandı. Kısa bir süre sonra Tanzim at’ın burada da uygulanması için gerekenler
yerine getirildi. Bkz. Lütfi, VIII, s. 175. Aynca, A yn iya t, 415 , s. 7.
46 A yn iya t, 415 , s. 18. Hakkari ve Kürdistan valileriyle Anadolu ordusu müşirine gönderilen
sadrazamlık yazısında; Hakkari eyaletine İran’ dan yaylak için gelen aşiretlerin bu yıl da bin’den
fazla “ hane” ile geldikleri, bir süre önce Van'da iskân için gelen Haydaranh aşiretinden 150 kadar
hane’nin Haydar H an’ın kardeşi Ali Ağa önderliğinde V an’dan ayrılarak bunlara katıldığı,
İran’dan gelenlerin engellenmesi için neler yapılmak gerektiğinin kararlaştırılarak bildirilmesi iste­
niyordu.
47 A yn iyat, 432 , s. 81.
 TANZİMAT DÖNEM İNDE ANADOLU 197

Alınan bütün önlemlere karşın, bölgede can ve mal güvenliği uzun süre sağ­
lanamadı. Yörenin sosyo-ekonomik yapısı, devrin yönetim anlayfşı ve daha baş­
ka nedenlerle Tanzimat’ın öngördüğü düzen, buralarda gerçekleştirilemedi.
Türkiye'de Tanzimat'ın uygulanmasında geç kalınan bir eyalet de Trab­
zon’du. Gerçi, 1841 yılında burada uygulama yapılmak istenmiş ve sayım için
merkezden görevli gönderilmişti48. Ancak yörede bulunan kişizade ve hanedan
mensubu ailelerle diğer bazı kimseler “...ötedenberu vergi vermemeğe alışmış ohncia-
rıyls o rn.ahj.lsls,re vergi tarh \ uyamıyacağından, kalanlarının on oniki gruba ayn tarak..."
vergi ödemeye yükümlü tutulmaları eyalet valisi ve sayım memurunca istenmiş­
ti. Bunun üzerine* bölge halkının henüz Tanzimat’ın yararlarım kavramadı#:,
uygulamanın ilerdeki bir tarihe bırakılması Meclis-i Vâlâ’ca kararlaştırılıyor ve
onay alınarak kesinleşiyordu49.
Görülüyor ki yıllar yılı edindikleri alışkanlıklarını bırakmak istemeyen âyâ-ı
ve cşrâfm direnmesi karşısında Trabzon’da uygulama erteleniyordu. Ancaic ara­
dan altı yıl geçtikten sonra M an 1847’de tekrar bu eyalette Tanzimat* ni
yû ûriüğe konulmasına başlanmıştır. Meclis-i Vâlâ karanndan sonra Sadrazam
eyalet valisi İsmail Paşa’ya yeni uygulamayı yapması için emir göndermiş, bu­
nun okunarak halka duyurulması ile uygulama başlamıştır50.
Ne var ki; Van, Erzurum, Diyarbakır, Çıldır yörelerinde olduğu gibi burada
da yurtluk ve ocaklık sahipleriyle bazı timar erbabı, yeni uygulamaya karşı çık­
tılar. 1848 yılında bunlann henüz yeni usule uymadıklarını görmekteyiz, 184C
yûı boyunca merkezden gönderilen emirlerde validen zora baş vurmayarak ko­
nuşma ve inandırma yöntemi ile timar sahiplerinin emekliye ayrılmalarının sağ­
lanması; yurtluk-ocakhk işinin ise ileride çözümlenmesi istenmekteydi5'.
Tanzimat’ın ilânından sonra geçen on yıllık dönem uygulamanın bütün
Türkiye’de yapılmasına yetmişti. Devrin ulaşım zorlukları yanısıra, İmparatorlu­
ğun karşılaştığı iç ve dış sorunlar, ekonomik güçlükler göz önünde tutulduğun­
da bu sürenin pek de uzun olmadığını söyleyebiliriz. Şunu da hemen belirtme­
liyiz ki, uygulama şeklen gerçekleştirilmiştir. Tanzimat’ın ön gördüğü vergi ada­
leti, can ve mal güvenliği İmparatorluğun yıkılışına dek gün geçtikçe büyüyerek
süren sorunlar olagelmişlerdir.

Uygulamayı Denetleme Girişimi: Teftiş

Yönetimde yeniliklerin ne biçimde uygulandığını yerinde denetlemek ve
karşılaşılan güçlükleri saptamak amacı ile hükümet, 1840 yılında Rumeli ve
Anadolu’ya ayrı ayrı denetleme kurulları gönderdi. Bu girişim sonuç vermedi.

4İ T ak vim -i V ek ayi, defa 216. 1841 yılı başlarında Meclis-i Vâlâ karan ve Padişah’ın uygun
görmesi üzerine eski Galata muhassılı Azmi Efendi, ueshab-ı cerzebe ve dirayetten olarak bu hususa ehl
ve erbâbgörünmüş olduğundan*Trabzon eyaleti sayım ve yazım işleriyle görevlendirilmişti.
A y n iy a t, 373 , s. 145. 14 Nisan 1841 tarihli sadrazamlık yazısı.
50 Takvim -i Vekayi, defa 333.
51 A yn iya t, 409 , s. 116.
198 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Haziran 1841’de teftişten vazgeçildiği, güvenliğin sağlanması işinin müşir ve def­

terdarlara bırakıldığı, malî ve benzeri konularda denetimin yöneticilerce
yürütülmesine karar verildiği belirtilerek, Anadolu ve Rumeli’ye gönderilmiş
kimseler geri çağrıldılar
Bu ilk teftiş girişiminden aşağı yukarı bir yıl sonra 1842 yılı Ağustosunda
yeniden Anadolu ve Rumeli yörelerine iki kişinin teftişle görevli olarak gönderil­
mek istendiklerini görüyoruz. Amaç, Tanzimat’ın uygulandığı eyalet ve sancak­
larda vali ve diğer görevlilerle görüşmeler yapılarak, karşılaşılan sorunların
çözümlenmesi olarak belirlenmişti. Ayrıca, Tanzimat'ın gereklerini yerine getir­
meyen memurlarla, yanlış yorumluyanlara yol gösterilmesi de öngörülüyordu53.
Eski Hariciye Nazırı Rıfat Paşa Rumeli, eski Meclis-i Vâlâ Reisi Hasib Paşa
ise Anadolu taraflarını teftişe memur edilmişlerdi. Ancak bir süre sonra îzzet
Mehmed Paşa sadrazamlıktan alındı. Buna bağlı olarak kış mevsiminin yaklaştığı
gerekçesiyle teftişin şimdilik ertelenmesine karar verildi54. Rıfat Paşa ile îzzet
Mehmed Paşa Meclis-i Vâlâ üyeliğine atandılar55.

12 Kasım 1850’de Meclis-i Vâlâ, teftiş sorununu üçüncü kez ele aldı.
Müfettişlerin teftişi ne şekilde yapacaklanna dair bir tâlimatnâme hazırlandı.
Buna göre, Anadolu ve Rumelide ki bütün vali, kaymakam ve kaza müdürleri
denetlenecekler, başarılı görülenler taltif edilecekti. Kusurlu olanların adları
merkeze bildirilecek, haklarında gerekli işlemler yapılacaktı. Bütün yöneticilere
birer nüshası gönderilen teftiş tâlımatnamesinde müfettişlerin Tanzimat’a aykırı
davranışları önlemeleri, özellikle hazine gelirlerinin zamanında toplanıp gönde­
rilmesinin sağlanması, memurların ticaret yapmamaları ve devlet malını kullan­
mamaları gibi hususlar yer almış bulunuyordu.
Bu üçüncü teftiş girişiminde Anadolu'ya eski Filibe valisi îsmet Paşa, Ru-
meliye ise eski Tırhala mutasarrıfı Sami Paşa görevli olarak gönderildiler. îsmet
Paşa ile birlikte olay yazarı tarihçi Lütfi de Anadolu teftişine katılmıştı. Denetle­
me iki buçuk yıl kadar sürdü. Görevliler, gittikleri yerlerde gördükleri aksaklık­
ları her posta ile hükümete raporlarla bildirdiler56.
Anadolu teftişiyle görevli İsmet Paşa'nın öneri ve başvurusu üzerine 4 Ara­
lık 1851’de sadrazamın emriyle teftiş memurlarının kaza kaza dolaşmalarına son

52 A yn iya t, 372 , s. 2. Rumeli ve Anadolu umur-ı teftişine me’mur efendilere hitaben gönde­
rilen yazıdan» Anadolu bölgesini teftişle Arif Efendi’nin görevlendirildiği anlaşılıyor.
53 T a k vim -i V c k a y i, defa 245. Aynca, H. İnalcık, Tanzim at’ın uygulanması, B elleten,
XX VIII, s. 687-690.
54 T ak vim -i V ek a y i, defa 245.
55 T a k vim -i V ek a y i, defa 246.
Lütfi, Rıfat Paşa ile îzzet M ehm ed Paşa'nın teftişle görevlendirilmelerini, onların İstanbul’dan
uzaklaştırılmak istenmeleri şeklinde yorumlandığını belirtmektedir. Nitekim sadrazamlık makamın­
daki değişiklikten sonra, teftişle görevlendirilenlere yol harçlığı verilmiş olmasına rağmen, kış diye
vazgeçilmesi, söylentileri doğrular görünmektedir. Bkz. Tarih-i Lütfi, VII, s. 42-43.
56 T a k vim -i V ek a yi, defa 437.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU i9 9

verildi. Bunlar, bundan böyle sancak merkezlerinde gerekli araştırmaları yapa­

caklardı. Böylelikle, yıllık muhasebe defterlerinin incelenmesi mümkün olacaktı.
Bu yolla memurlann halktan fazla vergi almalarının Önüne geçilecek, ayrıca be­
dava yem ve yiyecek alınması önlenecekti5'.

Eyalet Temsilcilerinin İstanbul'a Çağrılmaları: İmar Meclis­

lerimin Kurulması
Tanzimat’ın ilân edildiği tarihten 1845 yılma kadar geçen süre boyunca,
uygulamada başarı elde edilmediği anlaşılmıştı. Bunun üzerine çözüm yolları
aranırken teftişin yanısıra, karşılaşılan güçlüklerin giderilmesi ve alınacak yeni
önlemlerin belirlenmesi amacıyla her eyaletten temsilci olarak iki kişinin İstan­
bul'a çağrılması kararlaştırıldı.
Her yeni yıl başında Meclis-i Vâlâ’da bir önceki donemin icraatı hakkında
açıklamalarda bulunan, yapılacaklar için direktifler veren Abdülmecit, Mecli­
sin 4 Muharrem 1261 (13 Ocak 1845) günü yaptığı toplantıda, ıslahatın bekle­
nilen neticeyi vermemesinden ötürü duyduğu üzüntü ve endişeyi dile getiriyor,
gereken önlemlerin alınmasını istiyordu5a.
Bu konuşmada yer alan düzenlemelerin gerçekleştirilmesi için Meclis-i
Vâlâ’da yapılan görüşmeler sonunda genel bir ıslahat için herşeyden önce
bölgelerin sorunlarını bilmek gerektiğine karar verildi. Bunun için de giderleri
yörelerin vergi gelirinden karşılanmak ve İstanbul’da ileri gelen devlet adamları­
nın konaklannda misafir edilmek üzere her memleketin "muteber ve malumat sa­
hibi kimselerinden birisi müslüman} diğeri hıristiyan iki kişinin çağrılması* uygun
görüldü.
Yapılan çağrı üzerine İmparatorluğun her tarafından İstanbul’a gelen
“vücuh ve kocabaşılar” ileri gelenlerin konaklarında ağırlandılar. Kendilerinden,
ülkenin içinde bulunduğu durum ve neler yapılmasını istedikleri ile ilgili
düşüncelerini yazılı olarak bildirmeleri istendi. Aynca bunlar gruplar halinde
Meclis-i Vâlâ’ya çağrılarak düşüncelerini açıklamalarına olanak verildi. Yazılı
olarak verdikleri lâyihalar incelendikten sonra Padişah’ın bilgisine sunuldu.
Kendilerine bu düşüncelerine karşılık yazılı cevaplar verildi.
Eyalet temsilcilerinin gerek yazılı ve gerekse sözlü olarak Meclis-i Vâlâ’ya ve
hükümete ilettikleri bellibaşlı sorunların şunlar olduğu anlaşılmaktadır.

İlk başta yıllar yılı hükümeti uğraştıran vergi meselesi yer almaktaydı. Ver­
gilerin çokluğu, toplanmasındaki yolsuzluklar ve haksız uygulamalardan hemen
hemen bütün eyalet temsilcileri şikâyetçi idiler. Üzerinde durulan diğer konu

57 Ayniyat, 425, s. 59.

5» Lütfı, VIII, s. 9-10.
200 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ise, yol, köprü yapımı ile içme suyu gibi sorunlardı. Bu istekler, Meclis-i
Vâlâ’ca iyice dinlenmiş, sonunda 12 Mayıs 1845 günü yapılan toplantıya İstan­
bul'a çağrılanların tümü alınarak, Meclis başkanı Süleyman Paşa tarafından
kendilerine, yapılanlar ve yapılacaklar uzun uzadıya anlatılmıştı. Padişahın da ha­
zır bulunduğu bu toplantıda Süleyman Paşa, özetle şunları vurgulamıştı:
Sizierin buraya çağrılmanızın nedeni, hemşerilerinizin sorunlarına çözüm
arayarak, huzur ve refah içinde yaşamalarını sağlamak için gerekenlerin bilinme­
si idi. Ayrıca Padişah’m amacını hepinize açıklamak ve düşüncelerinizi de
öğrenmek istiyorduk. En önde gelen isteğinizin, vergilerin yeniden hesaplanarak
daha adilâne bir şekilde dağıtılıp toplanması olduğı anlaşıldı. Bunun gerçekleşti­
rilmesi ise ancak, halkın gerçek durumunun bilinmesine bağlıdır. Gerçi Tanzi­
mat’ın ilk yıllarında muhassıllar vasıtasiyle her ne kadar bu yapılmak istenmiş­
se de, kayıtların yetersizliği ve daha başka nedenlerle başarı elde edilemedi. Bu
defa özel olarak memur görevlendirme yerine, her yörenin vali ve defterdarının
gerekli inceleme ve mal-mülk yazımı işini gerçekleştirmeleri uygun görüldü. Ay­
nca, oluşturulacak “İmar Meclisten" vasıtasiyle yapılacak araştırma sonucu nereye
ne kadar şeyin gerektiği anlaşılacak ve sonra gereken yapılacaktır.
Bazılarınız vergilerin ürün alındıktan sonra toplanmasını istediniz. Bu istek
yerinde görüldü. Yol ve köprü yapımı ile su yollarının onanmı Padişahımızın
da isteği olduğundan, gerekenlerin yapılması, Meclis-i îmariye’ye havale olun­
du.
Hükümet, devlet görevlileri ve sizlerle el ele vererek, çok çalışarak, bu işle­
rin başarılmasını sağlayacaktır. Memleketinize vardığınızda alman kararları ileri
gelenlere, halka anlatın. Salı günü son toplantıyı yaptıktan sonra gideceksiniz.
Meclis-i İmâriye memurları da yola çıkacaklar. Hepinize teşekkür ederim59.
12 Mayıs ı845’te yapılan bu toplantıdan sonra 18 Mayıs 1845 tarihinde
Meclis-i Vâlâ üyeleriyle eyalet temsilcileri son kez bir araya geldiler. Vedalaşma
toplantısı niteliğinde olan bu görüşmeden sonra dönüş masrafları hâzinece
ödenerek, temsilcilerin geri dönmelerine izin verildi. İmar meclisleri üyeleri de
onlarla yola çıktılar60.
Her eyaletten halkın sorunlarını dile getirmek üzere merkeze çağrılanların
kimler olduklarını ve ne gibi önerilerde bulunduklarını etraflıca ele almak ayrı
bir çalışmayı gerektirmektedir. Verdiğimiz sınırlı bilgiler gösteriyor ki, temsilcile­

59 Konuşmanın bir sureti T a k vim -i V ek a y i, defa 287’de yayınlanmıştır. T.M üm taz Yam an,
bu konuşmanın bir kısmını Reşit Paşa’nın kapanış nutku diye yayınlanmıştır ki doğru değildir.
Bkz. Osmanlı İmparatorluğu M ülki İdaresinde Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Tecrübesi, (İs­
tanbul 194.0)» s. 3, not 1.
A0 T ak vim -i V ek a y ı, defa 287. Bu toplantıdan sonra ileri gelenler (Eyalet temsilcileri), M ec­
lis-i Vâlâ aracılığı ile Padişah’a “teşekkümâm*u sunmuşlar ve karşılığını almışlardı. Özetlenen
düşüncelerin tckran ve karşılıklı iltifatlarla dolu bu yazışmalar, Tak vim -i V ek a yi, defa 288’de yer
almıştır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 201

rin İmparatorluğun içinde bulunduğu genel çıkmazdan haberleri yoktur. Öneri

ve istekleri yıllar yılı süregelen özlemlerle ilgilidir. Bunlarla yapılan görüşmeler­
den çıkan somut sonuç "Geçici imar Meclisleri'1oluşturulması ve bu yolla yenilik­
lerin uygulanması çabasıdır.
Daha önce sözünü ettiğimiz teftiş yöntemi olumlu sonuç vermeyince, bu
kez imâr meclisleri vasıtasıyle yeni bir denetim gerçekleştirilmek istenmiştir. Bu­
nun için de İmparatorluk on bölgeye ayrılmış, her bölgeye birer meclis gönde­
rilmiştir.
Meclis-i Vâlâ karan gereğince oluşturulan geçici imar meclisleri şunlardı:
Konya Eyaleti İmar Meclisi: Başkan mirliva Selim Paşa. Üyeler, Nazım
Efendi, eski Mekke kadısı Tevfık Molla Efendi.
Hüdavendigâr ve Bolu Eyaletleriyle, Biga Sancağı Meclisi: Başkan Topha-
ne-i Âmire mirlivalarından Mehmed Paşa. Üyeler, kapı kethüdalarından Arif
Zeki Efendi, eski Halep kadısı.
Konya Eyaleti İmar Meclisi, Hüdavendigâr ve Bolu eyaletleriyle, Biga San­
cağı Meclisi, Sivas ve Ankara Eyaletleri Meclisi, Diyarbakır Eyaleti ile Maden-i
Hümâyun Kazaları Meclisi, Erzurum Eyaleti Meclisi, Vidin-Niş Eyaletleri Mec­
lisi, Üsküp-Rumeli Eyaleti Meclisi, Selânik Eyaleti Meclisi, Tırhala Eyaleti Mec­
lisi, Elviye-i Selâse Meclisi.
Her meclis için bir başkan ve iki üye görevlendirilmiş bulunuyordu. Üye­
lerden birisi İlmiyeden, öbürü ise yönetimden anlayan kimseler arasından seçil­
miş bulunuyordu. Başkanların hepsi askerdiler ve mırlivâ rütbesinde idiler61.
Aynca meclisler için yeterli kâtip görevlendirilmişti.
İmar meclislerinin görevleri, ülkenin bayındır kılınarak, halkın güvenlik ve
refah içinde yaşamını sürderecek yararlı işler yapmak olarak belirlenmişti. Üye
ve başkanlığa getirilenlerin gördükleri eski hizmetler ve unvanlarına bakıldığın­
da, asker, sivil yönetici (özellikle maliyeci) ve şer’i hukuku temsil eden kimseler
oldukları görülür. Böylelikle meclis, her alanda denetleme ve inceleme yapabile­
cek niteliğe sahip kılınmıştı.
Gerek meclislerin başkanlanna ve gerekse üyelerle, kâtiplerine yeterli maaş
bağlanmıştı. Böylece onların gezip dolaştıkları yerlerde halka yük olmamaları
sağlanacaktı62.
Geçici imar meclisleri, yedi-sekiz ay kadar kendilerine verilen bölgeleri do­
laşmışlar, uğradıkları şehir ve kasabalarda saptadıkları ba2i yolsuzluklarla, uy-

61 Kurulan imar meclisleri ve üyelerinin adlan T a k vim -i V ek a yi, defa 207’de yayınlanmıştır.
Aynı liste, Lütfî, VIII, s. ıö ’da da yer almaktadır. Ancak, burada iki üye, kâtip olarak gösteriliyor.
62 A y n iy a t, 392 , s. 80-81. Bütün valilere gönderilen 23 Mayıs 1845 tarihli sadraam lık yazı­
sında, oluşturulan imar meclisleri hakkında bilgi veriliyordu. Meclis üyelerinin ücret aldıkları, bu
yüzden giderlerini kendi keselerinden karşılayacakları hatırlatılıyordu.
202 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

gunsuzluklarlı raporlar halinde posta ile İstanbul’a göndermişlerdir. Bu rapor­

lar, Meclis-i Vâlâ’ya sunularak, gerekenlerin yapılmasına çalışılmıştır. Özellikle
yol, köprü, su yolu yapımı ile ilgili isteklerin yerine getirilmesinde İstanbul’a ya­
kın yerlerden başlanmış, diğer bölgelerde yapılacak yollara limanların keşif işlem­
lerine girişilmişti. Taşradan gönderilen raporlar, Meclis-i Vâlâ’da görüşüldükten
sonra yapım işleri için bir program yapılmıştı. Bu program çerçevesinde Adana,
Niş, Üsküb, Bursa, Konya Ankara ve Çankırı sancaklarında elliden fazla ona­
rım gerektiren köprü ve benzeri yerin ayn ayrı hesaplan yapılarak ne kadar
masraf yapılacağı belirlenmiş ve eyalet valilerine bildirilmişti. Gereken paranın
bölge vergi gelirinden karşılanması, vakıflara bağlı yerler için yapılacak masraf­
ların da kurumlarınca bulunması gerektiği belirtilmişti63.
Öte yandan öncelik, yine İstanbul’a yakın yörelere tanınmıştı. İzmit ve Geli­
bolu yöresinde girişilecek yapım ve onarım işlerinin daha iyi yürütülmesini sağ­
lamak amacı ile Serasker Süleyman Paşa İzmit, Kaptanı Derya Mehmed Ali
Paşa Gelibolu’nun yönetimiyle görevlendirildiler. Ayrıca Trabzon ile Erzurum
arasındaki yolun genişletilmesi ve onanmı için girişimler oldu. Bursa-Gemlik
yolunun yapımına başlandı. Ne var ki; Meclis-i Vâlâ başkanı Süleyman Paşa’mn
görevinden alınması ve hükümette yapılan değişiklikler, bu olumlu girişimlerin
sürüncemede kalmasına yol açtı. Trabzon-Erzurum yolu uzun süre tamamlana­
madı. Diğer girişimler de eksik kaldı. Para bulmada güçlük çeken hazine, bu
tür girişimler için başlangıçta masraf yapmak zorunda kaldı. Lütfi’nin deyimiyle
bu harcamalar da boşa gitti64.

63 Lütfi, Süleyman Paşa’ nın Meclis-i Vâlâ başkanlığından alınmasından sonra, hükümette yer
alan değişiklik nedeniyle imar meclislerinin gerekli ilgiyi görmediğini belirtmektedir. Yapılan mas­
rafların işe yaramayıp boşa gittiğini, onanm ve yapım işlerinin de sürüncemede kaldığını vurgula­
maktadır. Bkz. Lütfi, VIII, s. 17.
İmar meclisleri daha çok onanm ve yapım ile ilgili sorunlara eğilmişlerdi. Gönderdikleri ra­
porlar, genellikle, hamam, çeşme, yol ve su yolu tamirine ilişkindi, örn eğin , Ankaravî Şeyh mer­
hum Şeyhülislâm vakfından Ankara’da bulunan hamam ve çeşmeler su yollarının zamanla bozul­
muş olduğunu, İstanbul’a çağnlan vücuh ve kocabaşılar, Meclis-i V âlâ’ya bildirmişlerdi. Bu husu­
sun araştınîması, Ankara İmar Meclisi memurlanna havale edilmiş, onlar da gönderdikleri rapor­
da, tamirin gerekli olduğunu belirtmişlerdi. Bunun üzerine Evkaf-ı Hümâyun Nazın ile Ankara
mutasarrıfına, gerekli onanmın yapılması emredilmişti. A y n iy a t, 383 , s. 58-59.
64 T a k vim -i V ekayiM e de imar meclislerinin çalışmalan ile ilgili bilgilere raslıyoruz. Ö rne­
ğin, gazetenin defa 295’inde (Aralık başlan î 845)> Tanzim at’ın uygunlandığı bölgelere gönderilen
MMeclis-i imariye” memurlannca yollanan raporlann peyder pey İstanbul’a ulaşarak, Meclis-i
Vâlâ’da görüşüldüğü, gerekenlerin yapılmakta olduğu haberi yer almaktaydı. Çoğu yerlerde köprü,
yol ve kaldmm yapılması istendiği, Meclis-i Vâlâ’da hazırlanan program çerçevesinde, Adana, Niş,
Üsküb, Bursa, Konya, Ankara ve Kangın (Çankın) sancaklannda elliden fazla onanm gerektiren
köprü ve benzeri yerin ayn ayn hesaplan yapılarak, giderlerinin saptandığı belirtiliyordu. Eyalet
valilerine gönderilen yazılarda gereken paranın “bölge hasılatından” karşılanması, vakıflara bağlı
yerler için yapılacak masraflann da kurumlannca karşılanmasının uygun görüldüğü açıklanıyordu.
 Yönetimde Yasal Düzenlemeler

1826-1856 döneminde yönetimle doğrudan doğruya ilgili olarak herhangi

bir kanun çıkarılmış değildir. Ancak, ceza kanunu şeklinde tertiplenmiş üç ayrı
kanunda yönetimi ve memurları ilgilendiren hükümlere yer verilmiş bulunmak­
tadır. Uygulanacak yönetim biçimi bu dönemde daha çok yönetmelik ve
tüzüklerle düzenlenmiş olup, sırası geldikçe bunlar ele alınacaktır. Burada yal­
nız ayrı tarihlerde çıkarılmış olan üç ayn kanunun yönetimi ilgilendiren bazı
hükümleri üzerinde durmakla yetineceğiz.

Bilindiği gibi II.Mahmut devletin ana kurumlannda köklü değişiklikler yap­

makla işe başlamış özellikle saltanatının son yıllarında hükümet yapısında şek­
len bile olsa çağdaş bir anlayışla düzenlemelere girişmişti. Memurların bir kıs­
mına maaş bağlanması, ehliyetsiz kimselerin kamu görevi almalarını önlemek
için sınav kurallarının sıklaştırılması, rüşvetin kaldırılması gibi Önlemlerin yam-
sıra, biri kadı ve yardımcılarına diğeri de memurlara ait olmak üzere iki ayrı
ceza kanunu çıkarttı.

1838 yılında uygulamaya konulan *Tarik-i İlmîye’ye Dair Ceza Kanunnâme-i

Hümayunu” ile kadı ve naiblerin atanma, görev ve yetkileri belirlenmiş, özellikle
rüşvet alınmaması için bazı kurallar konulmuştu65. 3 Mayıs 1840 (1 Rebiyülev-
vel 1256) tarihli Ceza Kanunnâmesi ile de memurlarla diğer kimselere verilecek
cezalar belirlendi.

65 Fazla bilgi için bk2. M .Çadırcı, Tanzim at’a Girerken Türkiye’de Şehir İdaresi, s. 171-173-
204 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Kanun tekniği bakımından oldukça ilkel bir biçimde kaleme alınmış oldu­
ğu belirtilen06 Ceza Kanunnâmesi ile ilk kez Islâm hukukunun dağınık ve ye­
tersiz hükümlerinden sıyrılarak yeni bir düzenleme yapılmıştır. Kanunda müsa­
dere ve örfî siyaset cezalarının kaldırıldığı belirtildikten sonra rüşvet konusuna
geçilmektedir. Rüşvetin yasaklandığı tekrar edildikten sonra en küçük rütbeli
memurlardan en yükseklerine kadar herhangi birisinin rüşvet aldığı tespit edilir­
se cezalandırılacakları belirtilmektedir. Ancak, küçük hediye ve bahşişler rüşvet
sayılmamaktadır. Aynca, memurlann görevlerini dürüst olarak yapmaları, devlet
sırlarını açıklamamaları, hazine gelirlerini vaktinde kusursuz toplamaları, iltimâ-
sa engel olmaları gibi hükümler de yer almakta idi67. Kanunun zeylinde hangi
hediyelerin rüşvet sayılacaklan hangilerinin sayılmayacağına ait ölçüler ve kural­
lar belirtilmişti68.
Bir giriş, 13 fasıl ve toplam 41 madde ile sonuçtan oluşan “Ceza Kanunnâ­
mesi” 14 Temmuz 1851 yılına kadar yürürlükte kaldı69.

Bu kanunnâmede fasıllann başlığı yoktur. Her faslın maddeleri ayn ayn

numaralanmıştır. Yönetimi ve yöneticileri ilgilendiren hükümler bir fasılda top­
lanmamıştır. Dağınık biçimde sırası geldikçe ayn fasıllarda onlarla ilgili
hükümlere yer verilmiş bulunmaktadır. Örneğin, üçüncü faslın birinci madde­
sinde ırz ve namus dokunulmazlığı anlatılırken "....ve bundan böyle zabitan-ı aske-
riyye ve neferat ve kavas ve sair umûr-ı zabtiyye ve rabtiyye me’murlan hod be kod kim-
seyi döğemeyüb ve kimseye bed lakırdı söylemeyüb fakat anların me’muriyetleri sokaklarda
kavga ve niza ’ vukuunda ve ba *zı erbab-ı töhmetin zuhurunda tutub hiç bir şey yapmak­
sızın doğruca iktiza eden zabıta mahalline götürüb teslim etmekten ibaret olacağından..."
söz edilerek güvenlik görevlilerinin bu kurala aykın davranışları görüldüğünde
kendilerine verilecek cezalar belirtiliyordu. Beşinci faslın birinci maddesinde ise
.. kâffe-i ulema ve vükelâ ve vüzerâ ve ümerâ-yı askeriyye ve rical ve sair me'munn-i
Devlet-i Aliyye ve efrad-\ asakir ve’l-hasıl kangı sınıf ve milletten olur ise olsun mecmu-ı
müstahdemin mikdar-ı kifâye maaş ve mahiyeler ile muvazzaf olduklarından artık irtişâya
ve irtişadan ma'dud hedâya akzine hiç mahal kalmamış olmağla fimâba’d bu f i Y-z mek­
ruha cesaret olunmıya * deniliyor ve cesaret edenlere gereken cezanın verileceği yer
alıyordu. Altıncı faslın ilk maddesinde de maliye memurlarının ve tahsildarların
rüşvet almamaları, maaşlarından başka adlarla halktan para toplamamaları ge­
rektiği, aksine davranışların cezalandınlacağı belirtilmekte idi. Yedinci fasılda da
maliye memurlarının her ay gelir gider cetvellerinin denetleneceği ayrıca yıllık

66 R.Kaynar, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, s. 295-301'de kanun metni yeni harflerle ya­
yınlanmıştır. Aynca A.M umcu, kanunu kısaca tanıttıktan sonra, rüşvetle ilgili hükümleri üzerinde
durmuştur. Bkz. Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, (Özellikle Adlî Rüşvet), Ankara 1969, s. 275-276.
67 Kaynar, age. s. 300.
68 Hıfzı Veldet, “ Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzim at", T a n zim at I. (M aarif Vekaleti İs­
tanbul 1940), s.171.
69 1 Ra 1256 (3 Mayıs 1840) tarihli Ceza Kanunnâmesinin yeni harflerle tam metni Kaynar
tarafından adı geçen eserde yayınlanmıştır, (s. 303-312). Alıntılar bu metindendir.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 205

muhasebelerinin yapılacağı, bunların hazine için satın aldıkları malların işe ya­
ramaz olduğu anlaşıldığında kendilerine ödetileceği, gider ve gelir için senet ve
makbuz hazırlamalarının gerektiği, memur, ulema ve vükelânın her türlü dav­
ranışlarından Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye’ce çıkartılmış ve çıkartılacak kanun ve
tüzüklere göre sorumlu tutulacakları kaydedilmişti.

Kanunnâmemin sekizinci faslının ilk maddesi hükümeti temsil eden görevli­

lere ayrılmıştır. Buna göre, “Her bir memlekette hükümet üç nev’i olub birisi kükkâm
efendiler ki umur-ı Şer’iyye ve kanuniyyenin emîn ve hafızlarıdır ve biri müşîran ve üme-
râ-yı askeriyyedir ki memleketlerin asayiş ve istirahatı ve vikaye-ı nizamat-ı mevzuası an­
ların uhdelerinde muhavvel ve mütefevuazdır ve üçüncüsü umûr-ı mâliyye me’mur muhas-
sıllardır ki emvâl-i mürettebe-i Devlet-i Aliyye’nin tahsil ve istifası ve vakt ü zaman ile bu
tarafa isrası bunların mesalih-i mahsusasındandır bunların mesalih-i vakıayı beynlerinde
ve bulundukları memleketin meclisinde tefâvüt-i merâtibe bakılmayarak garazsızca ve ka­
rındaşça müzakere ve icabına göre birbirlerine muavenet etmeleri iktiza-yı memuriyetlerin­
den ise de birinin haberi olmaksızın anın umuruna diğerinin müdahale etmesi kat'an caiz
olmıya9 denilerek devlet hizmetindeki görevliler üç ayrı gruba ayrılıyor ve baka­
cakları işler belirleniyordu.

Görülüyor ki kanun, devrin en çok şikâyet konusu yapılan sorunlarına ge­

niş yer vermiş özellikle memurların rüşvet almalarını önlemeye yönelik
hükümlerle, yolsuzluk, devlet malını zimmete geçirme, can ve mal güvenliğini
yok etmeye matuf hareketleri Önlemeyi amaç edinmiştir. Bunun yanısıra ceza
kanununda yer almaması gereken bazı hüküm ve açıklamalarla devlet görevlile­
rinin vazifelerini belirtmiştir. Ancak, iç güvenliği yakından ilgilendiren birçok
konular, kanunda yer almamıştır.

Gerek kanun tekniği ve gerekse getirdiği cezaların yetersiz ya da adaletsizli­

ği bir yana, hiç şüphesiz Tanzimat döneminin bu ilk ceza kanunu, İmparator­
luğun hukuk yapısında yer almaya başlayan değişikliklerin önemli bir belgesidir.
Kanunu hazırlıyanlar, *Hatime” de, “ve bundan böyle dahî meclisce bi’l-mütalea bazı
mevadd-ı muktaziye ilavesi caiz görüle” demekle bunun eksiksiz bir kanun olmadı­
ğını başlangıçta kabul etmiş bulunuyorlardı. Nitekim uygulama alanına konul­
duktan sonra kanuna ekler yapılmış ve 14 Temmuz ıÖ5i’de de yeni bir Ceza
Kanunu hazırlanarak yürürlüğe konulmuştur70.

Kanun-u Cedîd, bir giriş ve üç fasıldan oluşmaktadır. Birinci fasıl 17 madde,

ikinci 7, son fasıl ise 19 maddeyi kapsamaktadır. Daha sonra başlık konmaksı-
zın köle ve cariyelerle, öldürme suçlarına teşvik edenleri ilgilendiren hükümler
yer almış bulunmaktdır.

70 Kanun metni, BAV Divân-ı Hümâyun tasnifi Ö2.noda kayıtlı “ G ü lh an e H att-ı H ü m a y u ­

nu ve on u takiben n eşrolunan nizâm nâm e ve talim atnam eler” adlı basılı kitabın 128-142.
sayfalarında yer almaktadır.
206 TANZİMAT DÖNEMtNDE ANADOLU

Kanunun birinci faslında devlet aleyhine işlenen suçlara verilecek cezalar,

adam öldürme ile ilgili suçlara verilecek cezalarla, suça teşvik, yol kesme,
güvenlik görevlilerine karşı koyma gibi konular yer almaktadır.
İkinci fasıl, ırz ve namus dokunulmazlığı, güvenlik görevlilerinin suçlular
karşısında davranış biçimleri, kumarbazlık, sarkıntılık, sarhoşluk gibi suçlarla kız
kaçırma olayları ve ölümle sonuçlanmayan kavgalara karışanlara verilecek ceza­
lan kapsamaktadır.
Üçüncü fasıl ise, mal ve emlâk güvenliği, vergi meseleleri, yargı, yürütme
ve mâliyede görev alanların işledikleri suçlarla karaborsacılar, hırsızlar, sahte­
kârlar hakkında hükümleri kapsamaktadır. Ayrıca hapishanelerle ilgili işlemler
burada söz konusu edilmiştir.
Üçüncü faslın ikinci maddesi, devlet memurlarının rüşvet almaları, gümrük
ve diğer vergi gelirlerini zimmetlerine geçirmeleri,maaşları dışında çeşitli adlarla
halktan para almaları halinde kendilerine verilecek cezalara ayrılmış bulunuyor­
du. Böylelerinden zimmetlerine geçirdikleri paralar alındıktan sonra bir daha
devlet hizmetine alınmamak kaydı ile suçun niteliğine göre rütbe tenzili, sürgün
ve kürek cezası gibi cezalar verileceği belirtilmişti. Faslın üç, dört, beş, altı, yedi
ve sekizinci maddeleri, memurlarla ilgili olarak bir önceki kanunda yer alan hu­
susların tekrarı niteliğindedir.
Kanun-u Cedîd, bir Öncekine oranla daha etraflı ise de tertip ve yazılışı ba­
kımından hemen hemen aynıdır. Şer’i hükümlere geniş yer verilmiştir. Bir
önceki kanunda yer alan cezalar dışında bazı suçlar için "prangabentlik” ve *üçten
nihayet yetmiş dokuz değneğe kadar olmak üzere" dayak cezası kabul edilmiştir. Bazı
durumlarda dayağı hapse tercih etmiştir. Ayrıca "müddetsiz hüküm" usulünü an­
dırır hükümleri ve “cemiyet için tehlikeli sayılan kim seleri ilgili önlemleri getirmesi
de bizce üzerinde önemle durulması gereken hükümlerdir71.

Bu kanun 9 Ağustos 1858 yılına kadar yürürlükte kaldı. Bu tarihte “Ceza

Kanunname-i Hümayunu” adı altında çok daha kapsamlı yeni bir kanun
yürürlüğe kondu. 181 o tarihli Fransız Ceza Kanunu esas alınarak hazırlanan
yeni kanun, 1 Temmuz 1926 yılma kadar yürürlükte kaldı72.

Yasama, yürütme ve adaleti temsil eden güçler arasındaki ilişkileri düzenli-

yerek, bunlann birbirleriyle çelişmelerini Önleme amacına yönelik kanunlaştırma
çabalarının kısa dönemde olumlu sonuç vermesi elbette beklenemezdi. Özellikle
Osmanlı geleneğinin kanun hukukunun ve Islâm şeriat hukukunun kaynakla­
rından esinlenerek Avrupa ülkelerinde uygulanmakta olan kurallara dayalı yeni
bir hukuk anlayışının kısa sürede yerleşmesi kolay olmayacaktır. Çelişkiler uzun

71 Bu üç ayn kanunun hukuk açısından değerlendirilmesi henüz yapılmış değildir. Bazı genel
gözlemler için bkz. Tahir Taner, “Tanzimat Devrinde Ceza H ukuku”, T an zim at I, s. 221-232.
72 Konumuzun sınırlan dışında kalan bu kanun için bkz. T.Taner, aynı makale, s. 230-231.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 207

süre devam edecek, her alanda Tanzimat’la birlikte başlayan “ikilik” hukuk ala­
nında da uzun süre varlığını hissettirecektir.
Bir yanda şeriat dışı mahkemelerin kurularak yargılama yapması, öte yanda
eyalet merkezlerinde oluşturulan meclislerin ayrı bir yargı organı gibi çalışması,
İstanbul’da Meclis-i Vâlâ’nın aynı zamanda bir yüksek mahkeme gibi faaliyet
göstermesi, dönemin en belirgin özellikleridir. Çıkarılan kanunlarda Tanzimat’ın
bir gereği olarak can, mal, namus korunurluğunun ön plana alınmasının yanısı-
ra, yöneticilerin eski alışkanlıklarını sürdürmelerini önlemek için yeni kükümler
getirilmiş olması da doğaldır.
 Teni 'Yönetim Kurumlan

Muhassıllık
Güihâne Hatt-ı Hümayunu’nun öngördüğü yeniliklerden öncelikle uygula­
maya konulan ve kısa bir süre sonra başarı elde edilmediği gerekçesiyle kaldırı­
lan kurum mu.ıassıliıkîir. Hatta üzerinde önenüe durulan sorunlardan birisi il­
tizâm usulü id:.. Bu konu Meclisli Vâlâ’da ivedilikle ele alınmış, vergilerden hal­
kın yıllardan beri şikâyetçi olduğu, yürürlükteki sistemin devlete de yarar sağla­
madığı göz Ölünde tutularak, hazine gelirlerinin iltizâmla mültezimlere verilme­
sinden vazgeç me kararı alınmıştın

Karar gereğince vergi reformu yapılıyordu. Buna göre, vergiye esas olacak
emlâk ve ndfusun yazımı yapılacak, çeşitli adlarla alman vergiler yerine, herkes
gücüne göre belirli ölçüde bir tek vergi ödeyecekti. Ancak sayım işinin uzun
süre alacağı gözönünde tutularak, hâzinenin gelirden yoksun kalmasını önlemek
üzere geçici olarak halktan peşin bir vergi alınması, daha sonra asıl vergiler be­
lirlendiğinde, alman fazla ise iadesi azsa tamamlatılması öngörüldü. Karar gere­
ğince her türlü gelir, doğrudan doğruya merkezî hazine adma toplanacak ve gi­
derler de buradan karşılanacaktı73.

73 A l’ nacak önlemleri topluca değerlendiren Zilkade sonlan 1255, O cak sonlan 1840 tarihli
fermanın bir sureti yeni harflerle R.Kaynar tarafından Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat adlı eserin
226-234 sayfalarında yayınlanmıştır. Aynca Kocaeli müşiri M ehmed Akif, Hüdavendigâr sancağı
feriği İsmet Paşa ile muhassıl Kani Bey ve kadılara gönderilen bu ferman, Bursa Ş.S. C 27 / 54 Û, s.
21-23’ te yer almakta olup, H.İnalcık tarafından eski harflerle aynen B elleten X X V I I I, s. 660-
671 ’de yayınlanmış bulunmaktadır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 209

II. Mahmut döneminde vergilerin toplatılmasında bazı yenilikler yapıldığını,

iltizamla yönetilen bir kısım hazine gelirlerinin doğrudan alınmaya başlandığım
ve 1830 genel nüfus sayımından hemen sonra mal-mülk yazımı yapıldığını bili­
yoruz. Bu bakımdan Tanzimat yönetiminin gerçekleştirmek istediği malî reform
düşüncesi birdenbire ortaya çıkmış değildi. Geçmişte yapilan uygulamalara da­
yanıyor, bir adım daha ileri gidiliyordu.

Vergi reformunun uygulanmasına merkeze yakın eyaletlerde başlandı. <(Mu-

hassıl-t emval* adı ile sancaklara doğrudan hükümetçe atanan kimseler gönderil­
meye başlandı. Bunların yanlarına bir mal, bir nüfus ve emlâk kâtibi verildiği
gibi her sancak merkezinde vergilerin saptanıp dağıtımı ve diğer işlerin
görüşülüp kararlaştırılması amacı ile “Mukassıllık Meclisleri” oluşturuldu74.
Meclis-i Vâlâ tarafından 25 Ocak 1840’da hazırlanan bir nizamname ile
muhassıllarm atanma ve çalışmaları belirlendi. Buna göre uygulama şöyle ola-
çaktı/5,
Hazîneye ait bütün gelir kaynaklarının defterleri muhassıliara verilecekti.
Kayıtları bulunmayan veya bulunamayan gelirler, saptanıp kayda geçirilecek ve
en kısa süre içinde ilgililerce hâzineye bildirilecekti. Muhassıllar atandıklar* san­
cak merkezlerinde öncelikle birer meclis oluşturacaklardı. (Bu meclislerin nasıl
kurulacağı ve ne biçimde işliyeceğî aynnüİan ile belirtihrJşti).
Nizamnamemde ayrıca, nüfus ve emlâk sayımının nasıl yapılacağı, devlet
memurlarına ödenecek yolluk ve diğer giderlerin hâzinece nasıl karşılanacağı
yer almış bulunuyordu. Herkesin Ödeyeceği vergi saptanıncaya kadar hâzinenin
zarar görmemesi için peşinen bir miktar vergi toplanması, daha sonra bunun
asıl vergilerden düşülmesi de kabul edilmişti,
Muhassıllar. yönetmelik gereğince yanlarına verilen kâtiplerle birlikte mal
ve emlâk sayımına 1840 yılı başlarından itibaren başlamışlardı. Ancak, bilgisiz­
lik, ulaşım güçlükleri yanısıra, uzun yıllardan beri hâzineye hiç vergi ödememiş
olanların ortaya çıkardıkları zorluklar yüzünden istenilen olumlu sonuç alına­
mamıştı, Çoğu yerde halk gerçek gelirini gizlerken, bazı bölgelerde de iki misli
gelir gösterildiği oluyordu.
Özellikle müslüman olmayan halkın gelirleri yazılırken fazla gelir gösterildi­
ği yolundaki şikâyetler çoğunlukta idi. Bu şikâyetler sonuç vermeyince yer yer
isyanlar çıkmakta, huzursuzluk gün geçtikçe artmaktaydı. Örneğin, Tanzimat’ın

74 Tanzimat ilkelerinin öncelikle uygulandığı bir eyalet olan Ankara'ya Mustafa Efendi mu-
hassıl olarak atanmıştı. Yanm a mal katibi ile emlâk kâtibi verilmişti. Onun muhassıl olarak görev­
lendirildiğine ilişkin ferman sureti, A n kara Şr. Sc. 243 , belge go’da yer almaktadır. (Ferman eve-
U-i Zilkade 1255-Ocak başı 1840 tarihini taşımaktadır).
75 25 O cak 1840 tarihli bu talimatnamenin yeni harflerle tam metni R.Kaynar tarafından
age. 237-245 sayfalarında yayınlanmıştır. Eski harflerle ise» A.Vefık, Tekâlif Kavaidi, 2.kısım, (Der-
saadet, 1330), s. 7-12’de verilmiş bulunmaktadır.

F. U
210 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

uygulanışı ile birlikte Ankara’ya gönderilen muhassıl, Rum, Katolik ve Ermeni-

lere fazla vergi yazdığı gerekçesiyle Patrikleri tarafından şikâyet edilmişti. Patriğe
göre, muhassıl, vergilerini yüzde yirmibeş oranında fazla göstermişti. Konu
Meclis-i Vâlâ’da görüşüldükten sonra, Tanzimat öncesi vergi defteriyle muhas-
sılın yeniden yazdığı defterlerin karşılaştırılarak gerçeğin ortaya çıkarılması An­
kara Müşir ve defterdarından istenmişti76.
Diğer tarafta hazine gelirlerinin önemli bir bölümünü oluşturan aşar’ın top­
lanması muhassıllara verilmemiş, emâneten idare edilmesi yolu seçilmişti. Zahi­
renin toplatılıp zamanında satılması çoğu bölgede gerçekleştirilemiyordu. Hazi­
ne geliri bu yüzden de azalıyordu.
Muhassıllık Örgütünün oluşturulmasıyla İmparatorluğun kuruluşundan beri
hem mal! ve hem de idarî-askerî görevler yüklenmiş olan vali, sancakbeyi da­
ha sonraları mütesellimlerin malî yükümlülükleri kalmamış bulunuyordu. San­
cakların her türlü vergi gelirlerinin toplatılması işinin yerine getirilmesi, merkez­
den atanması muhassıllara bırakılmakla, yöneticilerin hazine gelirlerini kendi çı­
karları doğrultusunda kullanmaları önlenmek istenmişti. Ayrıca, halk ayaklan­
malarına, isyanlara yol açan vergi dağıtımı ve toplanması işinin çözüme bağlan­
ması amaç edinmişti. Ancak çok kısa süren yeni uygulama, umulanın tersine
sonuç verdi.
1840-1841 yıllarına ait hazine gelirlerinde çok büyük azalma görüldü.
Bütün çabalara karşın kâr ve zarar şöyle dursun, kaç kuruş hasılat olduğunun
ortaya çıkarılması mümkün olmadı. Muhassıllar birbirlerinden bağımsız olarak
çalıştıkları için, toplanan vergilerin bir arada merkeze gönderilmesi de çok za­
man alıyordu 11.
Başarısızlığın bir nedeni de muhassıllık görevine atanan kimselerin, eski
mültezimlerle yakın ilişkileri olanlar arasından seçilmiş olmaları idi. Çıkarlarının
zedeleneceğini anlayan derebey ailelerle, vergi uygulamasını anlamayan bazı
kimselerin direnmeleri ve vergi vermek istememeleri uygulamayı güçleştirmekte
idi. Geleneksel olarak vergi toplamada görevlilerin sık sık yaptıkları yolsuzlukla­

76 örn eğin , İslimiye muhassıh iken, çuha fabrikası müdürlüğüne atanan Mustafa Bey hak­
kında bura halkı şikâyette bulunmuştu. O nun kendilerinden af edilmiş vergiyi aldığım, aynca
meclis üyeliklerine kendi adamlarını seçtirdiğini dile getirmişlerdi. Konunun Edirne meclisinde ye­
niden gözden geçirilmesi Meclis-i Vâlâ’ca uygun görülmüştü. Bkz. A yn iya t, 373 , s. 24. Edime
kaymakamına yazılan 14 M art 1842 tarihli sadrazamlık yazısı.
Tanzimat’ın uygulanması ile birlikte Ankara’ya gönderilen muhassılın, Ankara’da yerleşik
Rum, Katolik ve Ermenilere fazla vergi yazdığı için Patriklerince şikâyet edilmişti. İddiaya göre
vergileri yüzde yirmibeş artmıştı. Meclis-i Vâlâ sorunu görüştükten sonra, Tanzim at Öncesi vergi
defterleriyle muhassılm yeniden yazdığı defterlerin karşılaştırılarak, gerçeğin açığa çıkarılmasını An­
kara müşir ve defterdarından istemişti. A y n iy a t, 376 , s. 71.
77 Devrin M aliye Nazın, bütün çabalarına karşın, bir yıllık uygulama sonunda hâzinenin ne
kadar kâr ve zarar ettiğini saptamak şöyle dursun, hasılatın ne olduğunu bile ortaya çıkaramadığı­
nı açıklamıştı. Bkz. M .Nuri, Netayücü’l-vukuat, 5.fasıl, s. 102.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 211

ra muhassıllann da katılmaları ayn bir sorundu. Gerçi bu tür davranışları

görülenler görevden derhal alınıyordu. Ancak yerlerine atananlar, aynı kanun­
suz davranışları sürdürüyorlardı.

Karamürsel Muhassılı kapıcıbaşı İsmail Ağa, hacegândan Niğde Muhassılı

Tahir Bey, Milas Muhassılı Aziz Ağa işlerinde gereği gibi çalışmadıkları ve
*Tanzimat-ı Hayriyye usul-ı muadelet şumulüne muhalif vaz’ ve hareketleri istihbar ve
tahkîk kılınarak” görevden alınmaları kararlaştırılmıştı78. Eskişehir muhassılı ka-
pıcıbaşı Mehmed Emin Ağa, yetersizliğinden görevinden alınarak, Bilecik mu-
hassıllığı Eskişehir’le birleştirilip müderrislerden Reşit Efendi’ye verilmişti79. De­
nizli Muhassılı Ratip Efendi de aynı gerekçeyle azledilmiş, yerine Hacı Mesrur
Ağa atanmıştı00. Alaşehir Muhassılı kapıcubaşılardan Rikâbzade Mehmed İzzet
Bey, naib ve zabtiye memuru ile meclis üyeleri, anlaşarak halktan fazla vergi al­
mışlar ve muhassıl bir kısmını zimmetine geçirmişti. Meclis-i Valâ’da yargılanan
Mehmet İzzet Bey suçlu görülerek cezalandırılmıştı81. Örneklerimizi çoğaltabili­
yoruz. Zile’ye bağlı Mecitözü kazası muhassıl vekili Zile’li Hacı Hafızoğlu Hacı
Ömer Ağa da naib ve meclis üyeleriyle işbirliği yaparak, gezdikleri yerlerden
ücretsiz yem ve yiyecek aldıkları, “Kız başlığı ” “İzinname Harcı ” ve benzeri ad­
larla alınması yasaklanmış vergiler topladıkları, köy muhtarları tarafından Ço­
rum Meclisine şikâyet edilmişti. Yapılan yargılamada adı geçenler suçlarını ka­
bul etmişler, kanunsuz yollardan halktan aldıklarının geri verilmesi Meclisçe uy­
gun görülmüştü82. Ancak, muhtarlar muhasebelerinin adilâne bir şekilde yapıl­
madığını ve artık bunlara güvenleri kalmadığını ileri sürdüklerinden ne yapmak
gerektiği Meclis-i Vâlâ’dan sorulmuştu83.
Gülhâne Hatt-i Hümayunu’nda üzerinde önemle durulan iltizam sorununa
çözüm bulmak amacıyla getirilen muhassıllık kurumu, yukarıda belirttiğimiz
nedenlerle istenilen olumlu sonucu vermedi. Kısa süren uygulama dönemi so­
nunda yeniden vergi toplamada eski usule dönüldü. 1842 yılı başlarında mu-
hassıllık kaldırıldı. Eyalet yönetiminde yeniden düzenlemeler yapıldı. Hüdâven-
digar Eyaleti’nin güvenlik ve maliye işleriyle Dilâver Paşa müşir olarak görevlen­
dirildi. Edime Eyaleti, Aydın Müşiri Said Paşa’ya verildi. Defterdarı Gümrükçü
Salih Bey’e vezirlik ^ tb e s i verilerek Aydın’a müşir olarak atandı. Diğer müşir
ve defterdarlıklarda da değişiklikler oldu. Meclis-i Muhasebe-i Maliye üyelerin­
den Emin Efendi, Ankara defterdarlığına getirildi. Vidin defterdarı Nuri Efendi,
Konya müşirliğine atanırken, Kastamonu, Bolu, Viranşehir, Kocaeli sancakları
birleştirilerek Bolu Eyaleti oluşturuldu. Eski Ankara defterdarı Mehmed Efendi
müşir olarak atandı. Sivas defterdarlığına da yeni bir atama yapıldı84.

78 Takvim-i Vekayi, defa 207.

79 Takvim-i Vekayi, defa 214.
80 Takvim-i Vekayi, defa 2 19.
81 Takvim-i Vekayi, defa 219.
82 Ayniyat, 370, s. 50.
83 Ayniyat, 370>s. 60.
84 Lütfî» VII, s. 37.
212 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Müşirlere eyaletlerin malî sorumluluğu yeniden verilmeyerek bu iş defter­

darlara bırakıldı. Sancakların malî işleri ise kaymakamlara verildi. İlk kez malî
ve idari bir ünite olarak kaza birimi getirildi. Yönetim burada kaza müdürüne
bırakıldı. Böylece bir yandan iltizam usulüne dönülürken öte yanda ülke yöne­
timinde yeni bir düzenlemeye gidildi. Bu düzenlemenin niteliği ve ortaya çıkar­
dığı yeni sorunlar sırası geldikçe ele alınacaktır.

Muhassıllık Meclisleri
Vergi ve diğer hazine gelirlerinin toplanması görevi mültezimlerden alınıp
muhassıllara verilirken mültezimlere yardımcı olan âyânm fonksiyonunu üstle­
necek bir kuruluşun gerekliliği de anlaşılmış ve hazırlanan nizamnameye konu­
lan ikinci madde ile muhassıl atanan yerlerde birer meclis oluşturulması karar­
laştırılmıştı. Buna göre Tanzimat gereği görevlendirilen muhassıllar, yanlarına
verilecek emlâk ve nüfus kâtibi ile birlikte varacakları yerlerde öncelikle birer
meclis oluşturacaklardı.Muhassıl, iki kâtip, hâkim, müftü, asker zabiti ile vücuh-ı
memleketten (yöre ileri gelenlerinden) dirayetkâr ve iyi halli dört kişi ki top­
lam on üye bu meclisi oluşturacaktı. Bölgede müslüman olmayan halk bulunu­
yorsa onları temsilen metropolit ve kocabaşlarından iki kişi de bu meclise üye
olacaktı.

Muhassıllık Meclisi haftada iki üç gün toplanacak, vergi yazımı ve diğer

bölge sorunlarını belirli kurallara göre tartışıp karara varacak ve uygulamaya
koyacaktı. Meclisin başkanlığını muhassıl yapacaktı. Eyalet merkezlerinde ise
müşir başkanlığında oluşturulacak aynı nitelikteki meclisler, daha geniş yetkiler­
le çalışma yapacaktı.

Muhassılın oturacağı kaza dışında kalan küçük yerlerde gereğine göre

küçük meclisler oluşturulacak ve muhassıl tarafından vekil olarak ileri gelenler­
den birisi başkanlığı yüklenmek üzere görevlendirilecekti. Müftü, naib ve ileri
gelenlerden kimseler bu meclise üye olacaklardı. Köylerde de büyüklüğüne göre
bir veya iki muhtar seçilecek, imamla birlikte köyü ilgilendiren konulan
görüşüp karara varacaklardı. Müslüman olmayan köylerde ise kocabaşılar vasıta-
siyle işler yürütülecekti. Ancak muhtarlarla kocabaşıların aldıkları kararlar,
büyük meclisin onayı alındıktan sonra geçerli olabilecektiâ5.
Sancak merkezleri dışında kalan kasabalarda oluşturulan ve “Küçük Meclis"
diye de adlandırılan kuruluş uzun ömürlü olamamış, 1841 Eylülü sonlarında
Meclis-i Vâlâ kararıyle kaldırılmıştır. Gerekçe olarak, Tanzimat'tan amaç, devlet
gelirlerinin artırılması ve mümkün olduğu kadar halktan fazla vergi almamak

115 Daha önce sözünü ettiğimiz bu talimatnameye, sekiz maddelik bir “zeyl” eklenmiştir. Bir
süre sonra ikinci bir zeyl ile beş madde daha ilâve edilmiştir. Bu ekler, A, Vefik, Tekâlif Kavaidi,
2.kısım, s. 26-38’de yayınlanmıştır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 213

iken, bir yıllık uygulamanın vergi gelirlerinde azalmalara yol açtığı, giderlerin
ise git gide arttığı, bunun bir nedeninin de üç beş kişinin yapacağı hizmetin on
on beş kişi tarafından görülmekte olması, küçük kasabalarda oluşturulan meclis
üyelerine maaş verilmesi olduğu belirtiliyor, bu nedenle kuruluş kaldırılıyordu.
Ancak, sancak merkezindeki meclisle ilişkileri sürdürmek amacı ile 200-750 ku­
ruş arasında değişebilecek bir maaşla birer kimsenin görevlendirilmesi uygun
görülüyordu86.

Muhassıliar, ellerine verilen bu yönetmelik gereğince Tanzimat’ın uygulan­

dığı eyalet ve sancaklara varır varmaz meclisleri oluşturmuşlardır. Ancak uygu­
lama Önceden düşünülmeyen bazı sorunlar ortaya çıkarmıştı. Bunlardan ilki,
çoğu yerde ikiden fazla müslüman olmayan halk gruplarının bulunmasından
kaynaklanıyordu. Yönetmeliğe göre, iki ayrı cemaatın varlığı düşünülmeksizin
müslüman olmayanlardan iki kişinin üye olarak meclise katılmaları uygun
görülmüştü. Yahudi ve Katoİiklerin Rum ve Ermeniler dışında ayrı ayrı temsil­
cilere sahip olmaları mecliste temsil edilmemelerine yol açmıştı. Sorun Meclis-i
Vâlâ’da görüşüldükten sonra böylesi bölgelerde onları temsilen de meclislere
üye alınması kararlaştırıldıö7.

Muhâsıllar tarafından toplanan vergilerin hâzineye gönderilene dek korun

ması ve bazı zorunlu harcamaların yerinde yapılması da ortaya yeni güçlükler çı­
karmıştı. Aksaklıkların giderilmesi için bu ilk tâlimatnâmeye kısa bir süre sonra
yedi maddelik ek (Tâlimât-ı Âliyye’nin zeyli) çıkarıldı. Bu ekte gerekli görülen
yerlerde (Sancak merkezlerinde), ileri gelenlerden birinin meclisçe "Sandık Emi­
ni39 seçilmesi, toplanacak hazine gelirlerinin bu kişiye teslim edilmesi, para ko­
nulacak sandığın meclis üyelerinin mühürleriyle mühürlenmesi, para çekileceği
sıra bunların hazır bulunmaları kuralı getiriliyordu. Bu sandıktan Sandık Emi-
ni’nin maaşı, kirahâne ve benzeri yöre giderleri karşılandıktan sonra kalan elli
ya da yüz bin kuruş akçenin derhal poliçe veya nakden hâzineye gönderilmesi
gerekli görülüyordu88. Ayrıca muhassıilann birbirleriyle ilişki kurarak kendi
bölgeleri dışındaki yerlere karışmamaları, vergilere esas olacak mal-mülk sayını­
nı bir an önce tamamlamaları gibi hususlar da ekte yer alıyordu. Bu ilk ekten
sonra İkincisi çıkarıldı. Üye seçiminin nasıl yapılacağını belirleyen bir yönetme­
lik de hazırlanarak her tarafa gönderildi.

Sözünü ettiğimiz ekler ve seçim yönetmeliği incelendiğinde, uygulamada

karşılaşılan güçlüklerin neler olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Meclis-i
Vâlâ kararlarında belirtildiğine göre, ileri gelenlerle halk, çıkarılan yönetmelikle­

86 A yn iyat, 373 , s. 4. Gurre-i Şaban 1257 (17 Eylül 1841) tarihli Meclis-i Vâlâ karan.
87 Bursa’da böyle bir sorun ortaya çıkmıştı. Bkn. R.Kaynar, Tanzim at ve Mustafa Reşit Paşa,
s. 246-248.
88 Sandık eminliği ilk kez II.Mahmur tarafından ı826’da kurulmaya başlanmıştı. Doktora te­
zimizde kurumun kuruluşu ve görevleri hakkında belgelere dayalı bilgiler verilmiştir. Bkz, s. 230.
214 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ri anlamakta zorluk çekmektedir. Bunu önlemek için muhassıllar, vardıkları

bölgenin naib ve söz anlar ileri gelenleriyle görüşüp içlerinden devletin iyiliğini
isteyenleri anladıktan sonra, böylelerini çağırarak “ Talimatnameyi” madde madde
okutup ne denmek istendiğini anlayıp anlamadıklarını soracaklar, gerekirse açık­
lamalarda bulunacaklardı. Yapılanların halkın yararına şeyler olduğunu belirte­
ceklerdi. Daha sonra bütün köy ve kasaba temsilcileri çağırılarak aynı açıklama
bunlara da yapılacaktı. Öyle ki “...Bu usul de bir şey değilmiş gibi kimseye söz. söyle­
meye mahal.... "bırakılmayacaktı.

Köyler halkının gelirleri saptanıp verecekleri vergiler belirlendikten sonra,

asıl şehirde bulunanların "... emlâk ve akarlarının dahî hâtu ve gönüle bakılmıyarak
ve bir ferd istisna olunmıyarak ber vech-i hakkaniyyet tahrir olunması lâzımeden ve
bunların ba'zı müftü ve vücûh ve huteba ve eimme makuleleri öteden beri müstesna bulu­
narak tekâlif vermedikleri cihetle bu defa da emlâk ve akarlarım lâyıkı ile yazdırmayarak
vergi vermemek dâiyelerine düşmeleri melhuz olub, halbu ki ol kaza’da emlâki bulunan
şahıs gerek müftü ve gerekse vücûh ve gerek hatib ve imâm olsun emlâkinin tahammülüne
göre vergi vermek... ” zorunda olduklan hatırlatılıyordu. Bunun uygulanması yani
vergi muafiyetinin kaldınlmak istenmesi, Tanzimat’a karşı yıllar yılı devlete vergi
vermeyen kesimin direnişine yol açmış ve Tanzimat yönetimi hiçbir zaman koy­
duğu bu kuralı uygulamaya geçirememiştir.

Bu ekin diğer önemli maddeleri ise, meclis üyelerinin seçilmelerini belirli­

yordu. Üye seçilmenin koşulu olarak, K0 bölgenin tanınmış, en muktedir ve afif zat­
lardan olma, oldukça devlet umuruna, memleket ahvâline vakıf bulunması ” ön­
görülüyordu. Bu nitelikte kimselerin (Bu niteliklerin kimler tarafından hangi
kıstaslarla saptanacağı belirtilmemişti) mahkemeye gidip isimlerini deftere yaz­
dırmaları, köyler halkının toplanarak aralarından 5’er kişiyi kur’a ile seçip bun­
ları sancak merkezine göndermeleri, kaza halkının da kendi arasından emlâk sa­
hibi ve iktidar erbabından olanların da aynı şekilde toplanarak büyük şehirlerde
50, orta büyüklükteki yerlerde 30, küçük kasabalarda da 20 kişiyi temsilci seçip
görevlendirmeleri kuralı konuluyordu. Bunlar arasında da yine kur’a ile Meclis
üyelerini seçecek kimseler belirlenecekti. Böylelerinin bir araya gelerek asıl üye­
leri saptamalan gerekiyordu. Seçim sırasında hiç kimseden çekinilmeyecek, her­
kes kimi isterse ona oyunu verebilecek, seçmenlere seçimden önce veya sonra
baskı yapılmayacaktı89.

Muhassıllık Meclislerinin kuruluş ve çalışma biçimlerini belirliyen bu

tüzüklere göre uygulamanın yapılmak istendiği, ancak eski alışkanlıktan nede­
niyle ileri gelenlerin belirtilen bu kurallara uymadan, *Âyân" “Şehir Kethüdası”
ya da "Menzilci39seçimi gibi Tanzimat Öncesi Türkiye şehirlerinde görevlendiril­
meler yapılırken başvurulan yöntemlere göre meclis üyesi seçtiklerine ilişkin şi-

80 A.Vefik, Tekâlif Kavaîdî, 2.kısım, s. 28.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 215

kâyetier ve kayıtlar bulunmaktadır. Bunların yüzyıllardan beri edindikleri alış­

kanlıkları bir yana bırakmaları kolay olmuyordu90.
Muhassılhk Meclislerine üye olan kimselere aylık verileceği, ödenecek mik­
tarın duruma göre, muhassıl, hâkim ve zaptiye memurunca birlikte belirlenece­
ği de yönetmelikte yer almıştı. Bu ilkeye uygun olarak, her sancakta üyelere ve­
rilecek aylıklar ayrı ayrı saptanmış ve vergi gelirlerinden ödenmiştir. Bu durum
uzun sürmemiş, muhassılhk kaldırılınca alman bir kararla meclis üyelerine ay­
lık ödenmesinin hâzineye fazla yük olduğu gerekçe gösterilerek, ücretsiz çalış-
maları ön görülmüştü91.

Aynı tarihte naib ve vekillerine muhassılhk gelirlerinden Tanzimat gereği

ödenen aylıklar da kaldırıldı. Bunların eskisi gibi mahkeme gelirlerinden uygun
bir pay almalan kuralına dönüldü92. Böylece Tanzimat'ın uygulanması ile bir­
likte getirilmiş olan çok önemli bir değişiklik, kısa süre sonra kaldırılarak başarı­
sızlık kabul edilmiş oldu.
Muhassıılık kaldırılınca meclislerin de adları değiştirildi. Bu kuruluş “Mem­
leket Meclisi39olarak adlandırıldı. Ancak, yapısında ve işleyişinde önemli bir deği­
şikliğe gidilmedi.
Memleket Meclisleri; 15 Ocak 18 4 9 ^ yayınlanan yeni bir “ Talimatname”
ile “Eyalet Meclisleri39adını aldı. Sancak merkezlerinde ise “Küçük Meclislerim ku­
rulması ön görüldü.

Muhassılhk Meclisi olarak kurulan ve 184.2 yılında kurumun kaldırılması

üzerine “Memleket Meclisi* adı altında 1849^ kadar çalışmalarını sürdüren bu
kurumun, sözü edilen tarihler arasında ne gibi işlere baktığı ve hangi sorunlara
neden olduğuna ilişkin elimizde çok sayıda belge bulunmaktadır. Özellikle
yönetimin çeşitli kademelerinde görev alanlarla halk arasında çıkan anlaşmazlık­
ları, bir mahkeme gibi değerlendirilerek sonuçlandıran bu meclisler, hükümet
merkezindeki Meclis-i Vâlâ’nın taşradaki bir örneği idi denilebilir. Gerçi, yasa
yapma ve karar vermede benzerlik yoktur. Ama, yöneticileri denetleme, vergi
gelirlerinin zamanında toplanarak gönderilmesini sağlama, kaymakam, kaza
müdürü ve defterdarların tuttukları aylık ve yıllık gelir-gider defterlerini inceleme
yetkisine sahipti. Aynı zamanda bu konularda sorumluluğu da vardı.
Tanzimat ilân edilir edilmez, yöneticilerin büyük bir kısmından halkın şikâ­
yetçi olduğunu görüyoruz. Olageldiği gibi bu dönemde de şikâyetlerin çoğu ver­
gilerle ilgili idi. Halk, Tanzimat’ın öngördüğü vergi reformunun vergilerini azal­
tacağı kanısına kapılmışken, yöneticilerin çeşitli ad ve biçimlerde eskiden olduğu

90 Seçimlerin ne şekilde yapıldığına ilişkin bilgiler için bkz. Î.Ortaylı, Tanzim at’tan Sonra
Mahalli İdareler, s. 20.
91 Ayniyat, 373, s. 5.
92 A yn iya t, 373 , s. 19-20.
2l6 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

gibi kendilerinden fazla vergi alındığına tanık olmuştur. Bu nedenle, gerek eya­
let ve sancak merkezlerinde oluşturulan meclislere ve gerekse doğrudan Meclis-i
Vâlâ’ya sayısız şikâyetler yapılmıştır.

Örneğin, Tanzimat ilân edilirken Ankara Eyaletinde valilik yapmakta olan

Davud Paşa, aynı zamanda Eyalet merkezinde oluşturulan Büyük Meclis’in de
başkanı idi. O ’nun başkanlığında toplanan Ankara Büyük Meclisi, eski Ankara
Müşiri İzzet Paşa’nın halktan kuralsız ve kanunsuz olarak 1839 yılında 557242
kuruş fazla vergi aldığını ortaya çıkarmıştı93. Ne var ki Davud Paşa uzun süre
görevde kalmadı. 1840 Haziranında yapılan şikayetler sonunda müşirlikten alı­
narak Bursa’ya sürgüne gönderildi. Gerekçe olarak Tanzimat’ın gereklerini yeri-
ne getirmediği gösterilmişti94. Ancak, görevden alınmasının arkasından Ankara
Büyük Meclisi’ne yapılan şikâyetlerde Davut Paşa’nın da halktan haksız yere
vergilere ek para alıp zimmetine geçirdiğini anlıyoruz95.

Görüldüğü gibi, Meclislerin ilk görevlerinden biri Tanzimat’ın getirdiği ye­

niliklere aykırı davranışlarda bulunan kim olursa olsun fark gözetmeksizin yargı­
lamak ve gereken cezayı vermekti. Bu cezanın kesinleşmesi için önemine göre
Meclis-i Vâlâ’nın onayı gerekli görülmüştü. Meclis-i Vâlâ, özellikle yöneticileri
ilgilendirir yolsuzluk ve benzeri olayların bütün belgelerini mahallî Meclisten is­
ter, gerek görürse şahit çağırtır, soruşturmayı yeni baştan yaparak kesin karara
bağlardı.

Memleket Meclisleri, çalışmalarını sürdürürken üyelerinin seçimlerinde ve

çalışmalarında da yolsuzluk olayları görülmektedir. Hemen hemen Türkiye’nin
her yöresinde benzer güçlükler ve sorunların ortaya çıktığını kanıtlıyan belgeler
çoğunluktadır. Meclislere seçimle üye olan kimselerin hemen hemen bütünü
Tanzimat öncesi yönetimde görev almış olanlardı. Seçim yönetmeliği bir yerde
bunu zorunlu kılıyordu. Üye olmanın koşullan arasında yer alan “en akıllı, afif
ve seçkinlerden olma39zorunluğu, gerçek anlamda halkı temsil edebileceklerin seçil­
melerini ortadan kaldırılıyordu. Aynca üye olacakların devlet işlerinde anlama­
ları ve bu alanda bilgili bulunmaları şart koşulmuştu. Dolayısiyle her ne kadar
seçim söz konusu idiyse de uygulamada eski âyân, eski şehir kethüdası veya
yörenin zengin kimseleri üye oluyorlardı. Bunlar, yıllar yılı edindikleri alışkan­
lıklardan kurtulmuyorlar, çoğu kez kendilerine meclis üyesi olmanın sağladığı

93 A n kara Şr.Sc. 243 , belge 73.

94 BVA, M üh im m e 254 , s. 35. Aynca, T ak vim -i V ek a y i, defa s c ı . Davut Paşa’nın azli ile
yerine Diyarbakır müşiri Sadullah Paşa’nm atandığı, o gelinceye kads.r, B o zo k feriği O sm an Pa~
şa’ nın “Kaymakam* (Vekil) olarak işleri yürütmesine ilişkin ferman sureti A n k ara Şr.Sc. 247 , bel­
ge 20’de bulunmaktadır.
05 Davut Paşa’nm Ankara meclisinde yargılanmasına ilişkin belgeler ise, A n kara Şr.Sc. 246 ,
belge 144, 146, 149 ve 158’de bütün ayrıntılarıyla yer almış bulunmaktadır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 2I7

kolaylıklardan da yararlanarak halkın ezilmesine ve kanunların öngörmediği ver­

gileri ödeyerek, angarya iş yapmalarına sebep oluyorlardı

Örneğin, 18. yüzyıldan beri yörede yönetimi fiilen ellerinde bulunduran ve

adlan çeşitli ayaklanmalara karışmış olan meşhur Cebbarzâde ailesinden gelme
kimseler, Yozgat Meclisi üyeliklerini de ellerine geçirmişlerdi. Bunlardan Ah-
med Bey ile akrabalarından ve Meclis üyelerinden Nazif ve Kemal Bey’ler uy­
gunsuz hareketlerinden ötürü, bu görevden alınarak sürgün edilmişlerdi97.

Denizli’de Meclis üyeliği yapmakta olan Abdibeyzâde Emin Ağa ile Süley­
man Ağa’nın adları da kanunsuz olaylara kanştığı ve isyanlara neden olduklan
için sürgün edilmişlerdi98. Yine Çankırı Meclisine başkanlık yaptığı sıralarda
taraftarlarını kazalara müdür seçtirip atayan Şeyhoğlu Hacı Said Efendi’nin ayrı­
ca müdür ve muhtarlarla işbirliği yaparak, zimmetine para geçirdiğini görüyo­
ruz99.

Müslüman olmayan üyelerin toplantılara düzenli katılmaları önleniyor, on­

lara baskı yapılarak katılmadıklan toplantıların tutanaklan, evlerine gönderilerek
zorla imza ettiriliyordu. Yaygın olmamakla birlikte bu tür olaylann sık sık şikâ­
yet konusu edilmesi üzerine 24 Ocak 1847’de bir emirle bütün vali ve ilgililere
bunun Önlenmesi bildiriliyordu100. Bu emirde bunların halka angarya iş göste­
rerek nakliyat yaptırdıkları, bunun Tanzimat’a ters düştüğü ve önlenmesi isten­
mekte idi. Öte yanda Rum Patriği de memleket meclislerine dahil olan metro­
polit ve kocabaşılar her ne arz ve ifade ederlerse diğer azanın hakaret ve lâkay-
disiyle karşılandığını Bâb-ı Âliye şikâyet etmişti. Meclis-i Vâlâ, şikâyet konusunu
görüştükten sonra bu tür davranışlann önlenmesine karar vermiş bulunuyor­
d u 101.

Öteden beri bulunduklan yöreyi egemenliklerinde tutmak için uğraşan

gruplar, meclis üyeliklerini ellerine geçirmek için de aynı çabayı göstermişlerdir.
Taraflar birbirlerini merkezin gözünden düşürmek için çeşitli yollara başvur-

06 Ziya Paşa’nın bu konuda söylediklerini H.İnalcık şöyle aktarmaktadır: "Derebeyliği, yeniçeri­

lik, muhassıl, müiesellimlik usûl-i zalimanesini Tanzimat-ı Hayriyye eğtrçi la f zan ilga etmiş ise de... taşrala­
rın her yerinde derebeyleri elyevm mevcûd olup fakat isimleri başkadır. Bunlar iki sınıf olup bir lakımt konso­
loslar ve diğeri âzâ-yi meclis, mu ’teberân} vücûh-ı belde denilen erbâb-ı nüfuz w servettir. Bkz. Belleten,
X X V III, s. 635.
91 A yn iya t, 413 , s. 106. Ankara valisine gönderilen 24 Nisan 1841 tarihli sadrazamlık yazısı.
Bâlâ kasabasında Tanzim at'tan önce ayanlık yapmış olan Yağcıoğlu İbrahim, yeni uygulamaya
karşın, eski alışkanlıklarını sürdürerek bütün işlerini angarya olarak halka gördürdüğü, vergisini
ödemediği, zorla etrafına 400 kişiye yakın fakir fukara toplıyarak, isyan ettiği, ancak yakalanarak
Ankara meclisinde ilk sorgusunun yapılıp, İstanbul'a gönderildiğini biliyoruz. Bkz. H.İnalcık, B el­
leten, X X V III, s. 682-684.
% A yn iyat, 4300 , s. 122. İzmir valisine gönderilen yazı.
09 A yn iya t, 415 , s. 170.
100 A y n iy a t 4Û4 , s. 120-121.
101 LOrtaylı, Tanzim at’tan Sonra M ahalli İdareler, s. 25.
2l 8 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

muşlardır. Geleneksel tutumlara uygun olarak, çoğu kez merkezden atanan

yöneticilerle çatışmaktan da uzak durmamışlardır. Genellikle yöneticinin yeter­
sizliği ve taraf tutması, yer yer üzücü olaylara neden olmuş, bazı kasabalarda
ayaklanmalar başgostermişti. Özellikle Tanzimat’ın öngördüğü vergi reformu ço­
ğu kez meclis üyelerince anlaşılmamış, yanlış uygulamalara yol açmıştır. Bunun
doğurduğu huzursuzluğun önüne geçmek, devrin yönetimini bir hayli uğraştır-
mıştır102.
Muhassılhk Meclisleri, sonlan Memleket Meclisleri adını alan kuruluşun iş­
leyişi hakkında verdiğimiz bu bilgiler ancak Eyalet Meclisleri başlığı altında an­
latılanlarla birlikte değerlerdendirildikten sonra daha açıklık kazanacak ve birbi­
rini izliyen bu iki örgütün yönetimdeki yeri iyice ortaya çıkacaktır.

Eyalet Meclisleri
Eyalet merkezlerinde oluşturulan Büyük Meclisler, 1849 yılına kadar bu ad­
la çalışmalarını sürdürmüşlerdi. Ancak daha önce belirttiğimiz gibi gerek Mec-
islerin kuruluş biçiminden ve gerekse görevlerinden ötürü ortaya bir dizi sorun
çıkmıştı. Bunları çözümlemek için arada bir çıkarılan yeni kurallar sonucunda
yönetimin elinde bu kuruluşla ilgili bir yönetmelik kalmamış gibiydi. Bu durum
uygulamada birliği zedelediği gibi ortaya yeni yeni güçlükler de çıkarıyordu.
Öte yanda valilerin görev ve yetkilerinde yapılan değişikliklerle yönetimde isteni­
len başarı elde edilememiş, halkın mal ve can güvenliği sağlanamamıştı. On yı­
la yakın süreden beri uygulanmakta olan Tanzimat, istenilenleri verememişti.
Vergi toplanmasında eskisi gibi yolsuzluklar devam etmekteydi, işte bu neden­
lerle ülke yönetiminde yeniden bir düzenlemeye gidildiğini görüyoruz.
Meclis-i Vâlâ tarafından hazırlandıktan sonra Abdülmecit’in onayı alınarak
1 Ocak 1849 tarihinde yürürlüğe konulan ve “Bu defa sâye-i şevketvâye-i cenâb-ı
mülk-dârvden tertîb ve teşhîl olunmuş olan eyâlet meclislerine verilecek ta’limât-ı seniyye-
dir” başlığını taşıyan yönetmelikle; eyalet merkezlerinde birer “Eyalet Meclisi”
kurulması, vali, defterdar, kaymakam ve kaza müdürlerinin görevlerinin yeniden
belirlenmesi yapılıyordu.
Bir giriş, dokuz fasıl oluşturan ve 68 madde şeklinde düzenlenmiş bulunan
bu yönetmelik, ı864’de yayınlanan (<Vilâyet Nizamnamesi*he dek yürürlükte kal­
mıştır. Girişte, Tanzimat’ın amacı belirtildikten sonra, uygulamada başarıyı sağ­
lamak için Edime Eyaletinden başlanarak ülke yönetiminin yeni baştan düzen­
lendiği açıklanıyordu103.

102 Meclis üyelerinin karıştıkları diğer olaylar, kaymakamlık ve kaza müdrülüğü anlatılırken
ele alınacaktır.
103 Yayınlandıktan hemen sonra bütün eyalet valilerine birer nüshası gönderilmiş olan bu ta*
limatnamenin (yönetmelik demek daha doğru olacak) bir sureti Konya Mevlâna M üzesi’nde 3081
noda yazma olarak bulunmaktadır. Son madde olan 68. madde bitimine konan 19.Ş.1265 (10
Tem m uz 1849) tarihi, yönetmeliğin Konya’ya varış tarihi olmalıdır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 219

Yönetmeliğin ilk bölümü (Fasl-ı evvel), “Usul-ı Tanzimat-ı Hayriyye ve Isla-

hât-ı Mülkiye'ye Dâir mevâddu” başlığı altında beş maddeden oluşuyordu. İlk
Madde Tanzimatın amacını oluşturan can, mal güvenliği ile namus dokunul­
mazlığına ayrılmıştı. Bölümün diğer maddeleri bu konu ile ilgiliydi.

ikinci bölüm (Fasl-ı sâni); “Eyâlet Meclisinin Teşkiline ve R e’is ve Âdâlarının

Vezâif-i Memuriyetlerine D a ’ir Mevâddır* başlığını taşımaktadır. Bu bölümde Eyâ­
let Meclislerinin kimlerden ne şekilde oluşturulacağı, çalışma günleri ve biçimi
belirleniyordu.
Uygulama için Öncelikle Edime ve Hüdâvendigâr Eyaletleri, örnek olarak
seçilmişti. Edirne’de oluşturulacak Meclis başkanlığına eski Zaptiye Mektupçusu
Sadrettin Bey atandı. Mekke-i Mükerreme payeliierden Hüsameddin Efendi
üye, Karesi eski kaymakamı İhsan Efendi birinci kâtip olarak hükümet tarafın­
dan görevlendirildiler. Hüdâvendigâr Eyaleti Meclisi için de eski Anadolu O r­
dusu Defterdarı Agâh Efendi başkan, yine Mekke-i Mükerreme payeliierden
Abdullah Re’fet Bey üye; Hariciye kâtiplerinden Muhtar Efendi birinci kâtip se­
çildiler104, Kısa bir süre sonra Tanzimat'ın uygulandığı diğer eyalet merkezlerin­
de de meclisler çalışmaya başladı105.
Görüldüğü gibi Eyalet Meclisleri; hükümetçe atanan bir başkan, kâtip ve
ulemadan bir üye ile daha öncekilerden önemli bir ayrılık göstermektedir.
Bunların yanısıra eyalet valisi, defterdar, hâkim (Kadı veya naib), müftü ile halk
tarafından seçilecek dört müslüman ve müslüman olmayan cemaatlerin birer
temsilcileri de üye olacaklardı. Meclis toplantıları için bir daire ayrılacak, Cuma
günleri dışında her gün toplantı yapılacaktı. Yönetim ve yargı görevleri olan
üyeler, bütün toplantılara katılmak zorunda değillerdi. Ancak Önemli sorunlar
görüşülürken bütün üyelerin hazır bulunmaları zorunlu idi. Bunun için haftada
en az iki gün bu tür toplantılara ayrılacaktı.

Başbakanlık Arşivi, Divân~ı Hümâyun kısmında “Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu vc onu takiben
neşrolunan nizamname ve talimatnameler” adı He Ö2.noda kayıtlı taş basma kitabın, 56-81 sayfala­
rında bu talimatname de bulunmaktadır. Ancak, burada herhangi bir tarih verilmemiştir. İlk kez
varlığını saptadığımız Eyalet Meclisleri Talimatnamesi, en son yapılan incelemelerde söz konusu
edilmemiştir. Örneğin, İ.Ortaylı, Tanzim at’tan sonra mahalli idareleri anlatırken,
muhassıllık meclislerine ayırdığı I.Bölümde yalnız, bu meclislerin kuruluş biçimi üzerinde dur­
makla yetinerek, daha sonraki gelişmeler hakkında bilgi vermemiş ve böyle bir talimatnameyi de
söz konusu yapmamıştır (Bkz. onun “Tanzimat'tan Sonra Mahalli İdareler adlı kitabının ilk
bölümüne). Ayrıca, Moshe M aoz da Ottoman Reform İn Syria and Palestine (1840-1861), Oxford
1968, adlı eserinin meclislere ayırdığı yedinci bölümünde, 1849 Eyalet Meclisleri Talimatnamesi
hakkında herhangibir açıklama yapmamaktadır.
104 T a k vim -i V ek a yin in 29 Safer 1265-29 O cak 1849 tarihli 399 defasında, bu haber yer al­
mış olduğuna göre, Talimatnamenin de O cak ayı içinde yayınlanmış olması gerekmektedir. Bun­
dan ötürü biz, doğru bir yaklaşımla O cak 1849 tarihini yayın tarihi olarak vermiş bulunuyoruz.
Edime dışında kalan eyaletlerde de kısa bir süre içinde Eyalet meclisleri çalışmaya başlamıştır.
105 Konya’da Meclisin kendisine ayrılan odada toplantı yaptığına dair bir kayıt, bu şehre ait
81 nolu şeriyye sicilinin 85. sayfasında yer almaktadır.
220 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Yönetmeliğin 8-12. maddeleri Eyalet Meclislerinin çalışma biçimini belirle­

mekteydi. Buna göre, tartışılacak konuların bir gündemi yapılacak, karara bağ­
lanan konuların tutanakları rütbelerine göre sıra ile bütün üyelerce mühürlenip
imzalanacaktı. Ancak, merkeze bildirilmeyip eyalette uygulanacak kararların vali
tarafından imza edilmesine gerek yoktu. Herhangi bir nedenle toplantıya katıl­
mayan üyelerin adları, kararın altına yazılacak, imza yeri boş bırakılarak açıkla­
ma yapılacaktı.
Meclislerin yazışma işleriyle görevli kâtiplerin, oturacakları "Kalem Odası’h .da
devamlı müracaat ve kayıt defteri bulundurulacaktı. Ayrıca hükümetin gönder­
diği yönetmelik ve kanunların kaydı için bir defter, ferman ve emirler için de
ayn bir defter tutulacaktı. Gelen evrak, tarih sırasiyle ilgili deftere geçirilecek,
Meclisin aldığı kararların, bütünü ve özetleri ayn ayrı kaydedildikten sonra alt­
ları imzalanacaktı. Meclis emrine verilen kâtip yeterli olmazsa, Defterdar’a bağlı
Tahrirat kâtipleriyle muhasip bir kâtibin meclis işleriyle görevlendirilmesi yolu­
na gidilecek, bunlar da yeterli olmazlarsa durum hükümete bildirilerek ne yap­
mak gerektiği öğrenilecekti.
Meclis üyeleri, düşüncelerini çekinmeden açıklayacaklar, hiç biri bundan
ötürü sorumlu tutulmayacaktı. Duruşmalar ve diğer sorunlann görüşülmesinde
hiç kimseye haksızlık edilmeyecek, meclise başvurmak istiyenlere güçlük çıkarıl­
mayacaktı.
Yönetim ve halkın güvenlik ve refahını ilgilendiren konularda bundan böyle
gönderilecek her türlü emir, ferman, uyarı ve açıklamalar, Mecliste açıkça oku­
nacaktı. Ayrıca ne denmek istendiği gereği gibi halka açıklanıp ilân edilecek,
onların gerçek amacı anlamalanna yardım edilecekti*
Askere alınacaklar için uygulanacak kur’a usülünün ve oluştuturulacak kur’a
meclisinin çalışm acına Eyalet Meclisince dikkat edilecek, terhis edilip Redif sı­
nıfına katılanlarla ilgili işlemlerin eksiksiz uygulanmasına yardım edilecekti.
Vali, meclis başkanı ve defterdarın görevden alınmalarında ya da görev yer­
lerinin değiştirilmesinde meclisce en kısa sürede muhasebeleri yapılacak, devir
teslim işi eksiksiz yerine getirilecekti.
Kaymakamlar, hâkim ve naiblerle kaza müdürlerinin ve diğer görevlilerin
kurallara uygun biçimde çalışıp çalışmadıklannı araştıracaklar, halka zulmet­
memeleri sağlanacaktı. Aynca, vergilerin dağıtım ve toplatılmasında yolsuzluk
yapılıp yapılmadığı, gerek gelip gidenlerden ve gerekse gizlice yaptırılacak soruş­
turma ile araştırılacak, uygunsuzluklan görülenler hakkında gerekli işlemler ye­
rine getirilecekti. Suçlu görülenler meclise çağnlarak yargılanacaklardı. Osmanlı
uyruğunda olmayan yabancılar, hangi ülkeden iseler anlaşmaların öngördüğü
kurallara göre kendileriyle ilgili işlemler yapılacaktı. Bunlarla ilgili sorunlar orta­
ya çıktığında durum Hariciye Nezareti’ne bildirilecek, ne yapılmak gerektiği
öğrenildikten sonra ona göre hareket edilecekti.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 221

Tâlimatname’nin dördüncü bölümünü oluşturan 18-24. maddeler, içgüven-

liğin sağlanmasında meclise düşen görevleri belirliyordu. Kolluk kuvvetlerinin
(Zaptiye neferatı) çalışmalarını, bir süre önce yayınlanmış nizamnameye göre
yürütmelerine meclisin de dikkat etmesi ve bu kuvvetlerin gelişigüzel şunun
bunun özel işlerinde kullanılmalarına izin verilmemesi, bunların halktan bedel­
siz yem ve yiyecek almamaları, yol, posta ve derbent güvenliğini sağlamaları hu­
suslarına meclisin de nezaret ve dikkat etmesi gerektiği hatırlatılıyordu.

Tutuklu ve cezalılara kurallara göre davranıîması, gereksinmelerinin karşı­

lanmasında güçlük çıkarılmamasına meclisce dikkat ve itina olunacaktı. Mürur
tezkeresi verilmesinde ve iç güvenliğin sağlanması ile ilgili diğer kuralların uygu­
lanmasına önem verilecekti.

Halkın günlük gereksinmeleri olan yiyecek maddelerinin darlık yaratılma­

dan sağlanması, fıat belirtilerek ölçü ve tartı aletlerinin ayarlarına bakılarak
tüketicinin korunmasına meclis dikkat edecekti.106

Karantina olan yerlerde memurlar, karantina kurallarına tamamen uyacak­

lar, halkın sağlığını korumak için gereken her şeyin yerine getirilmesine çalışıla­
caktı.
Malî işlere aynlan beşinci bölümde (25-41 maddeler) Tanzimat'ın getirdiği
yeni politikanın kuralları hatırlatıldıktan sonra, meclisin uygulamaları denetleye­
rek suçluları cezalandırması önemle istenmekte idi. Üzerinde durulan konular
şunlardı: Hazine gelirlerinin miktarı ve nerelerden geldiğini gösterir icmal def­
terleri defterdar tarafından mecLos- sunulacak, tahsil edilen ve edilmiyen gelirler
hakkında meclise bilgi verilecek, zamanında toplanmayan gelirler için soruştur­
ma yapılacaktı. Vergilerin dağıtım ve toplanması, kuralına göre gerçekleştirile­
cekti. İhale mevsimi geldiğinde iltizâma verilecek gelirler aynı yöreden olan
mütesellimlere verilmeyecek, civardan gelenlerden en çok bedel veren ihâleyi
alacaktı. Bunlardan güvenilir kefil göstermeleri istenecek, ilerde herhangi bir so­
run çıkarsa meclis de sorumlu tutulacaktı. İltizam defterlerinin bir sureti meclis­
te kalacak, diğeri Maliye Nezaretime gönderilecekti.

Toplanan gelirlerin Mal Sandığı’na yatırıldığına ilişkin defterdarın verece­

ği imzalı senetler defterine kaydedilecek ve başkan tarafından parafe edilecekti.
Memurlara maaş ve yapılan masraflar senetsiz Ödenmeyecekti. Yapılması uygun
görülmeyen harcamalar için Ödeme yapılmayacaktı. Her ay gelir ve giderleri
gösterir defterler meclise sunulacak, buradaki kayıtlarla karşılaştırmalar yapıla­
cak, aynca Sandık Emini’nin tutuğu kayıtlara da bakılarak yolsuzluk yapılması­
na olanak verilmeyecekti. Bu defterler gereken incelemeden sonra imzalanacak,
sonuç Maliye Nezareti’ne aynca bildirilecekti.

106 Ankara Eyalet Meclisi, esnafın 1850 kışında uygulayacaktan narhı saptamış bulunuyordu.
Bkz. A n kara Şr.Sc. 259 , belge 88.
222 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Yıllık muhasebe yapılıp defterdar tarafından meclise sunulacak, halef-selef

muhasebelerine dikkat edilerek, aylık hesaplarla yıllık olanları karşılaştırılarak
doğruluğu onanacaktı.

Devlete ait yapılarla, köprü gibi kamuyu ilgilendiren diğer eserlerin onanmı
için meclis, 2000 kuruşa kadar masraf yapmaya yetkili olup, gerektiğinde 4000
kuruşa kadar harcama yapılabilecekti. Ancak, onanmın niteliği ve hesaplan Ma­
liye Nezaretine bildirilecekti.

Kaza müdürlerinin defterdarlar vasıtasiyle meclise sunacakları yıllık muha­

sebe defterleri incelenecek alacak gösterilmişse nedenleri sorulacaktı. Gerekçe
yeterli görülmezse böylelerin defterleri imzalanmayacaku. Aynı şekilde kayma­
kamların da aylık ve yıllık muhasebe defterleriyle doğrudan hâzineye gönderdik­
leri gelirleri gösterir defterlerin birer sureti de meclise verildiğinden bu defterler
de incelenecek, kayıtlar birbirlerini tutmazsa imzalanmayarak nedenleri araştın-
lacak, gerektiğinde durum Maliye’ye bildirilecekti.

Vergi toplatılmasında ve benzeri işlerin görülmesinde güvenliği sağlamakla

yükümlü olanlar (Zaptiye askeri) yeterli görülmezlerse halktan istekli olanlar
meclis tarafından görevlendirileceklerdi. Bunlann ücretleri ve masraflan karşıla­
nacaktı.

Mecliste tutulan defterlerin kağıtları, kömür ve diğer giderler için yapılan

harcamalar, mal sandığından karşılanacaktı. Güvenliği korumakla görevli aske­
rin aylık defterleri de meclisce onaylandıktan sonra Maliye Nezaretine gönderi­
lecekti.

Eyalet Meclisleri Talimatnamesinin altıncı bölümü (42-48. maddeler) ülke­

nin bayındırlık ve eğitim-öğretim işleriyle meclisin ilişkilerine ayrılmıştı. Açılmış
bulunan ve açılacak okullar için belirlenmiş kurallann eksiksiz uygulanmasını
meclis denetleyecekti. Ziraat ve sanat ile uğraşanların araç ve gereçlerini sağla­
mak için faiz ile para aldıklanndan, bu işlemi düzenleyen kurallara uyulmasını,
satışlann düzenlenen ilkelere göre yapılmasını denetlemek de meclise bırakılı­
yordu. Ziraat müdürleriyle Nafıa Nezare’tinin ziraatı geliştirmek için gerekenleri
yapmaları, bağ, bahçe ve tarlalara zarar veren şeylerle savaşılması, tapu işlerinin
dürüstçe yürütülmesi gibi işlerle de meclis görevlendiriliyordu. Aynca yapılacak
binaların yönetmeliğine uygunluğunu denetlemek, yollan geniş tutmak, sokak
ve caddelerin temizliğine dikkat etmek gibi belediye hizmetlerinin denetlenmesi
işi de meclise veriliyordu.

Hukuk işlerine ayrılan yedinci bölüm (49-53. maddeler), hangi davaların

şer’i mahkemede, hangilerinin mecliste ne şekilde görüşülüp sonuçlandınlacağı
konusunu kapsıyordu. Adam Öldürme, yol kesme ve hırsızlık gibi ka­
muyu ilgilendiren davalarla, kaymakamlann sonuçlandıramadıklan hukukî so­
runlara eyalet meclisi bakacaktı. Ancak Tanzimat öncesine ait yürütme ile ilgili
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 223

davaların hükmü kalmadığından bunlara bakılmayacaktı. Sonuçlandırılanlar

için de Padişah onayını gerektirenler Bâb-ı Âli’ye sunulacaktı.

Öksüz kalanların mal ve mülklerinin korunmasına dikkat edilecekti.

Görülen davalardan alman paralardan hâkim ve mülkiye memurlarına ait olan
kısım kuralına göre kendilerine ödendikten sonra, şer’an ve kanunen alınması
yasaklanmış bulunan adlarla başkaca bir şey istenmeyecekti.

Talimatnamenin sekizinci bölümü, iç güvenliğin korunması ile ilgili olarak

meclise düşen görevlerin belirtilmesinde ayrılmıştı. Özellikle yol kesme ve ben­
zeri eşkıyalık olaylarının önlenmesi, bu tür olaylar haber alındığında neler yapı­
lacağı ayrıntıları ile ele alınmıştı. (54-61. maddeler) Bu suçlardan yakalananlar
hakkında gerekli soruşturma yapıldıktan sonra tutanaklarla birlikte valiye teslim
edilecekler, o da bunları güvenlik önlemlerini alarak İstanbul’a gönderecekti.
Kim veya kimler tarafından öldürüldüğü belli olmayan birisi bulunursa, meclis
ve vali, kimliğinin araştırılması için adam gönderecek, ayrıca doktordan ölüm
nedeni ile ilgili rapor alınacaktı. Suçluların arkası bırakılmayıp, araştırma
sürdürülecek, hiçbir neden ve gerekçeyle işkence ve eziyet yapılmayacaktı.

Eyalet Meclisleri Talimâtnamesinin dokuzuncu ve son bölümü (62-68.

Maddeler) doğrudan yönetilen kazalar ile sancakların yönetimine ayrılmıştı. Bu
bölümde sancakların basit ve küçük sorunlarının, orada oluşturulan mecliste
tartışılıp çözümlenmesi öngörülüyordu. Büyük ve önemli sorunlar ise eyalet
meclisine havale edilmeli idi. Aynca kaymakamlarla müdürlerin çözümünü
büyük meclislere bıraktıkları sorunların sonuçlan valilere bildirilecekti.

Kaza müdürleriyle diğer maliye memurlarının hazine gelirlerini zimmetleri­

ne geçirmemeleri için önlemler alınacaktı. Buna rağmen böyle hareket edenler
olursa, hazine geliri, kefillerinden tahsil edilecekti. Bunun için kefillerin güveni­
lir kimseler arasından seçilmelerine meclis itina edecekti.

Kaza müdürleri değiştirildiğinde ya da görevden alındıklannda, meclis en

kısa sürede yerlerine vekiller atayacak daha sonra halkın da benimsediği kimse­
leri müdür olarak görevlendirecekti. Ancak, atamanın kesinlik kazanması için
hükümetin onayı istenecekti. Uygun birisi bulunmaz ya da istekli çıkmazsa maa­
şı vergilere eklenerek verilmek üzere hükümetin birisini ataması için başvuru ya­
pılacaktı.

Muhtarlarla müdürlerin, her yıl muhasebelerinin yapılması amacı ile kaza

ve sancak merkezlerine çağnldıklannda yapacaklan masraflan fazla göstermeleri­
nin önü alınacaktı.

Bundan böyle de gerekli görüldükçe yeni kurallar konulacak ve Tanzi­

mat’ın öngördüğü yeni yönetimin uygulanması sağlanacaktı.
224 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Eyalet Meclislerinin kuruluş ve işleyişini düzenleyen yönetmelik, bazı ufak

tefek düzeltmelerle 1864 yılına kadar yürürlükte kaldı. Bu tarihte yeni bir Vilâ­
yet Nizamnamesi hazırlanarak yürürlüğe kondu107.
Bu yönetmelikle Eyalet Meclislerine verilen belli başlı görevleri şöyle özetle­
yebiliriz: Meclisler, yönetimin her basamağında görev alanları denetleyecek,
suç işleyenlerin hakkında gerekli işlemlerin yapılmasını sağlıyacaklardı. Halkın
can, mal ve ırz güvenliğinin sağlanması için gerekli önlemleri aldırtacaktı. Sağlık
ve eğitim-öğretim işleriyle yakından ilgilenilecekti. Halkın refahı için gerekenler
yapılacak, onarım ve yapım işleriyle yakından ilgilenilecekti.
Eyalet Meclislerinin kuruluş, görev ve sorumluluğunu en ince ayrıntılarına
kadar belirleyen bu yönetmelik, yürürlüğe konduktan sonra, istenilen sonuç yi­
ne alınmadı. Süregelen kargaşanın yanısıra vergilerin zamanında toplanmaması,
can ve mal güvenliğinin sağlanmaması bir yana, rüşvet, zimmete devlet malı ge­
çirme gibi olaylar devam etti. Meclisler kendilerinden istenen denetleme görevi^
ni tam anlamı ile yapamadılar. Öte yandan araya Kırım Savaşanın girmesi,
yönetimde yeni düzenlemelerin olumlu sonuç vermesini etkiledi. Savaş sona er­
dikten sonra 28 Şubat r856’da ilân edilen Islahat Ferman5mda Eyalet Meclisleri
ile ilgili olarak şu görüşlere yer verilmişti:
a.,,.eyâlet ve elviye meclislerinde iebaa-ı Müslime vj İseviyye vesâireden bulunan aza­
nın emr-i intihaplarım bir suret-i şahikaya koymak ve ârânın doğruca zuhurunu temin
eylemek için işbu meclislerin surret-i tertib ve teşkilleri hakkında olan nizamâtin ıslahına
teşebbüs...." edilecekti. Bu görüşe uygun olarak ı856’dan sonra eyalet yönetimini
yeniden düzeltme çalışmaları sürdürüldü. Bir süre sonra 1858 yılı sonlanna
doğru Ali ve Fuat Paşalar eyaletler üzerinde ıslahata kalkıştılar. Yeniden teftiş
heyetleri göndermenin yanısıra yeni bir vilâyet nizamnamesi hazırlanarak, eya­
let yerine *Vilâyet* temel birim kabul edildi. Mithat Paşa’nın Niş’teki uygula­
malarından da yararlanılarak 1865 yılı başlarında yeni yönetim biçimi Anado­
lu’da uygulanmaya başlandı108.

Valilik ve Eyalet Yönetimi

Tanzimat’ın ilânına kadar geçen dönemin eyalet yönetimini ve valilik kuru-
munun niteliğini araştırmamızın birinci bölümünde ele almıştık. Tanzimatm
öngördüğü yeni yönetimin uygulanışı ve karşılaşılan sorunlar da ilgili kısımlarda
söz konusu ediimişti. Burada Tanzimatla birlikte eyalet yönetiminde daha doğ­
rusu valilik kurumunda yer alan değişmeler üzerinde duracak daha sonra da
diğer yeni kuruluşların niteliklerini belirteceğiz.

107 1856’ dan sonraki gelişmeler ve çıkarılan yeni yönetmelikler, İ.Ortaylı tarafından ayrıntılı
biçimde sözünü ettiğimiz eserde incelenmiştir. Aynı konularda S.J. Shavv-E.K.Shavv, History of
The Ottoman Empire, Vol. 2,5.83 vd.da bilgi vermişlerdir.
,oa İ.Ortaylı, age s. 48 vd.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 225

Tanzimat’ın ilânı ile birlikte valilerin yetkileri kısıtlanmış. Özellikle onlann

mâli işlere doğrudan karışmaları önlenmişti. Yeni yönetimin uygulandığı eyalet­
lerin maliye işleri muhassıllara verilmişti. Ancak iki yıla yakm süren bu uygula­
ma daha önce de belirttiğimiz gibi olumlu sonuç vermediğinden, durum Mec­
lis-i Vâlâ’da gözden geçirilerek, 1842 Martından geçerli olmak üzere yeniden il­
tizam usulüne dönülmüştü. Bununla birlikte eyaletlerin maliye işleri “Defterdar”
adlı görevliye bırakılmıştı. Bu nedenle ülke yönetiminde Sancak-Kaza biçiminde
yeni bir düzenleme yapıldı. Valilerin maliye işleriyle doğrudan ilgilenmeleri uy­
gun görülmediğinden, her eyalete hükümet tarafından birer defterdar gönderil­
di. Sancak yönetimi “Kaymakam\ Kazanınki ise “Kaza Müdürü*nt verildi. Vali­
lerin, defterdar, kaymakam ve kaza müdürlerini denetlemelerine karşın, defter­
darla kaymakamların Maliye Nezaretiyle gerektiğinde doğrudan yazışmalarına
olanak tanındı109.

Diğer tarafta eyalet merkezlerinde oluşturulan *Büyük Meclisleri tanınan ge­

niş yetkilerle valilerin alınan kararları yürüten üst düzeyde birer görevli olmala­
rına yol açtı. Gerçi bu meclislerin başkanlığı, bir süre için valilere bırakılmıştı.
Ancak, 1849 düzenlemesiyle bundan da vazgeçildiğini görmüştük. Eyalet Mec­
lisleri için doğrudan hükümet merkezinden başkan atanmasından sonra, valiler,
gerek görüldüğünde haftada iki gün meclis çalışmalarına katılacaklar, bunun dı­
şında onlarsız toplantılar yapılacak, kararlar alınabilecekti.

Öte yandan askerlik alanında yapılan yeniliklerle ülkede belirli merkezlerde

yeni ordular kurulmuş, güvenliğin sağlanması, ordu komutanlarıyla, Zaptiye
örgütüne bırakılmıştı. Böylelikle valilerin doğrudan iç güvenliği sağlama yetkileri
de kalmamış oluyordu. Bu değişikliklerin ışığı altında onların hangi işlere ne şe­
kilde bakacaklarını belirlemek amacı ile, Eyalet Meclisleri Talimatnamesi hazırla­
nırken, ayrıca valilerin görevleri de belirlenmişti.

“Eyalet valisi bulunan zâtın vazife-i mukavvelleri* başlığı altında madde numa­
rası verilmeyerek paragraflar halinde valilerin görevlerini belirleyen ve Eyalet
Meclisleri Talimatnamesi eki niteliğinde bulunan yönetmelikte onların yapacak­
ları işler saptanmıştı110.

Tanzimat’ın bütünüyle uygulanarak, her türlü mülkî, beledî ve malt ıslaha­

tın yapılıp, güvenliğin korunması, hukuk kurallarının yerine getirilerek, ülkenin
bayındırlığı için eyalet meclisince alınacak kararların yürürlüğe konulmasını
sağlamak, valinin asıl görevi olarak belirlenmişti. Vali, yönetiminde olan eyaletin
her türlü işinde asıl sorumlu ve devlete karşı muhatap olduğundan, alman ka­
rarları bağımsız olarak yürütecekti.

m Takvim-i Vekayi, defa 238.

1,0 Sözünü ettiğimiz Eyalet Meclisleri Talimatnamesine ek olarak verilen bu yönetmelik adını
verdiğimiz kitabın 75-76. sayfalarında yer almaktadır.

F .15
226 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Devlet gelirlerinin miktan, toplanan ve tahsil edilemeyen gelirlerin neler ol­

duğu defterdar ve kaymakamlar tarafından ona da bildirileceğinden, ortaya çı­
kacak aksaklıklardan sorumlu olacaktı.
Maaş ve masraflar hakkında kurallar dışına çıkılır ve usulsüzlük yapılırsa il­
gili memura ödetilecek, valilerin kusurlu oldukları anlaşılırsa onlar hakkında da
gereken yapılacaktır.
Hiç kimseye zulmedilmeyecek, işkence eziyet yapılmayacaktır. Yapıldığı an­
laşılırsa valiler sorumlu tutulacaklardı. Resmi yazışmalar ilgili bakanlıklarla ya­
pılacak, bir bakanlığı ilgilendiren konu, diğerine bildirilmeyecektL
Eyalet Meclisleri Talimatnamesinde belirtildiği gibi, öteden beri şeriatı ilgi­
lendiren konular, yine belde hâkimine havale edilecektir. Hukuk davalarında va­
li ve diğer görevliler, belli vergiler dışında, cerime, rüşvet, buyruldu harcı, hedi­
ye ve başka adlarla para ve eşya almayacaklardı. Aksi takdirde özel sorumluluk
valinin olacaktı.
Eyalet meclislerinde ele alınacak sorunların hak ve adalete uygun olarak
görüşülmesi ve gönderilen Talimatname’nin uygulanarak, üyelerin Tanzimat’a
aykırı davranışlarda bulunmamalarına dikkat edilecek, eyalete bağlı sancaklarda
da aynı kuralların uygulanmasına önem verilecekti.
Yol güvenliğinin sağlanması, vali bulunanların çok dikkat edecekleri bir
görev olup, yönetimlerinde bulunan bölgede, emniyetin korunması, başarılarının
özünü oluşturacaktır. Bir yörede eşkıya görüldüğü haber alındığında üzerlerine
görevliler gönderilecek, iyilikle teslim olmaları sağlanamazsa, yönetmeliğe göre
hareket edilecektir. Böylelerinin şerleri mutlaka önlenecektir.
Her ne kadar eyaletlerinde görevli memurlar varsa da gerek eyalet merkezi
ve gerekse bağlı sancaklarda devleti ilgilendiren her türlü işlemin yürütülmesi,
kanun ve yönetmeliklerin uygulanmasında denetleme görevini valiler yapacak­
lardır.
Eyalet Meclisleri Talimatnamesine ek olarak çıkarılan yönetmelikte valiler­
le ilgili olan hükümler, yukarıda belirttiğimiz konuları kapsamaktaydı.
Görüldüğü gibi daha önceleri başka nedenlerle valiler hakkında belirtilen görüş
ve düşünceler bir daha tekrarlanmakta idi. Uygulamaya baktığımızda bütün
uyarı ve önlemlere karşın, valilik kurumunda istenilen olumlu gelişmelerin sağ­
lanmadığını görüyoruz. Yasa dışı uygulamalar, aksaklıklar devam etmiş, isteni­
len başarı elde edilememiştir.

En üst düzeyde hükümeti temsil eden valilerin, karşılaştıkları güçlükler ve

sebep olduklan olaylar, araştırmamızın diğer kısımlarında sırası geldikçe ele
alınmış bulunmaktadır. Özellikle eyaletlerde Tanzimat’ın uygulanması işlenirken
bu tür olaylara değinilmiştir. Şunu tekrar belirtmeliyiz ki, valilere Tanzimat
öncesinde tanınmış olan geniş yetkilerin kısıtlanarak, onlann alman kararları
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 227

yürüten birer görevli durumuna düşürülmeleri, devlet hizmetlerinin gerektirdiği

hızlı karar verme olanağını ortadan kaldırmıştı. Meclislerin aldıkları önemli ka­
rarlar, ancak Meclis-i Vâlâ’nın onayı alındıktan sonra yürürlüğe konulabiliyor­
du. Bu da çok zaman gerektirmekte idi. Valilerin çalışmalarını zorlaştıran bir
etken de buydu.

Vergilerin toplanmasında yolsuzlukları önlemek için uyulması öngörülen

karmaşık yöntemler, hazine gelirlerinin vaktinde alınmasını engelliyordu. İç
güvenlik için alman önlemlerden sonra istenilen başan elde edilmemişti. Ülke­
nin her yöresinde ayaklanmalar sürüyordu. Bütün olup bitenlerden valileri so­
rumlu tutma anlayışı etkinliğini sürdürüyordu. Bu yüzden eski yönetimin uygu­
ladığı bir yöntemle sık sık onların görev yerleri değiştiriliyordu. Bu da başarısız­
lığın bir başka nedenini oluşturmakta idi.

Alman önlemlerin yetersizliği 1856'da yayınlanan Islahat Fermanında da

kabul edilmişti. Nitekim bir süre ülkenin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasî
çıkmazın devam etmesi üzerine, yeni önlemler alınacak ve eyalet yönetimi yeni
baştan düzenlenecektin 1.

Defterdarlık
Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğunda maliye teşkilâtı “Defterdarlık” adını
taşımakta idi. Şıkk-ı Evvel Defterdarı denilen başdefterdann yönetiminde bulunan
bu kuruluş çeşitli kalemleri kapsıyordu. Öte yanda timar teşkilâtı olan her eya­
lette de birer Timar Defterdarlığı bulunuyordu. XVI. yüzyılın sonlarına doğru
Karaman, Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Şam gibi büyük merkezlerde “Kenar Def­
terdarlıklarıveya “Hazine Defterdarlıktan" denilen müstakil defterdarlıklar kurul­
muştu.

III. Selim, Nizâm-ı Cedît Askeri’nin giderlerini karşılamak amacı ile kurdu­
ğu “İrad-ı Cedid H azinesizi n işlerine bakmak üzere merkezde yeni bir defterdar­
lık daha kurmuş ise de bu kuruluş uzun ömürlü olamamıştı. Nizâm-ı Cedît
Ocağı ile birlikte kaldırılmıştı. Ancak, II. Mahmut, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırdık­
tan sonra maliye örgütünde de yeniden düzenlemeler yapmıştır. Önceleri “Ma­
sarifat Nezareti” ve "Mukataat Nezareti* diye iki nezaret meydana getirmiş,
1835*te ise Masarifat Nezaretini kaldırılarak “Hazine-i Âmire ve Mansure Defterdar­
lıktanım kurmuştu. Nihayet yine onun döneminde İmparatorluğun merkezî teş­
kilâtı Avrupa’da olduğu gibi bakanlıklara ayrılırken, defterdarlıkların yerine geç­
mek üzere 28 Şubat 18 3 8 ^ “Maliye Nezareti* oluşturulmuştu n2.

111 186ı'den sonra özellikle Mithat Paşa’mn önderliğinde Osmanlı ülke yönetimi Fransız sis-
temi gözönünde tutularak yeni baştan düzenlenmiştir.
112 Ş.Turan, “ 1863 Y^1 Etrafında Osmanlı İmparatorluğu’nun Malî, İktisadî ve Ticarî Duru­
mu", Y ü z Y ıllık T eşk ilâtlı Z ira i K r e d i (T C Ziraat Bankası yayını, Ankara 1964), s. 37
Q?8 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Tanzimat ilan edildikten hemen sonra eyalet ve sancaklarda maliye işlerinin

yürütülerek, vergilerin doğrudan hazine adına toplanması görevi muhassıllara
verilmişti. Ancak yeni uygulama olumlu sonuç vermeyince 1842 Martından iti'
baren yeniden iltizam usulüne dönülmüş ve muhassıllık kaldırılmıştı. Bununla
birlikte yönetimde yapılan düzenlemelere uygun olarak her eyaletin maliye işle­
riyle yükümlü ve doğrudan merkezden atanan birer defterdar görevlendirildi.

Eyalet merkezlerinde kurulan büyük meclislerin tabiî üyeleri olan defter­

darların kendi başlarına vergi dağıtma ya da toplama yetkileri yoktu. Hâzineyi
ilgilendirir bütün işlerde meclisin onayını ve düşüncelerini öğrendikten sonra iş­
lem yapmaları zorunlu idi. Maliye Nezareti ile doğrudan yazışabilme yetkisine
sahip olmalarına karşın gerekli görüldüğünde meclis ve valiye karşı sorumlu idi­
ler. Valiler bütün diğer kamu görevlilerini denetledikleri gibi defterdarları da
kontrol edebilirlerdi. Ancak, bu denetim, hesapların incelenmesi ve onaylanması
yolu ile gerçekleştirilirdi.

Meclislere ülkenin bütün işleriyle ilgilenme ve karara bağlama görevi veril­

diğinden, defterdar ancak bu kararlar içinde mâliyeyi ilgilendirenlerini uygula­
makla yükümlü idi. Özellikle vergi, aşar ve diğer hazine gelirlerinin neler oldu­
ğu ve nerelerden alınacağını gösterir defterlerin tutulması, yanlarına verilen mal
kâtipleriyle kaymakam ve kaza müdürlerinin gönderdikleri gelirlerin kayıdarım
tutmak ve bunları hâzineye göndermek onların başta gelen görevleriydi. Muhas-
sıllık kaldırıldıktan sonra, gelirlerin iltizama verilmesinde meclisler görevli kılın­
mış olmakla beraber, defterdarların hem meclislerin üyeleri olmaları ve hem de
bu sahada yeterli bilgi sahibi bulunmaları nedeniyle, nasıl uygun görülürse
o şekilde karar verilmekte idi.

Tanzimat’ın uygulandığı eyaletlere öncelikle defterdarların gönderildiğini

belirtmiştik. Defterdarlar, eyalet merkezine varır varmaz, tahrir memurları ile
birlikte yanlarına verilen katiplerden de yararlanarak, bölgenin gelir kaynakları­
nı yeni baştan yazdırıp, birer suretlerini Maliye Nezareti’ne bildirmek zorunda
idiler. BÖylece, hazine gelirleri yeni baştan saptanacak ve ona göre gereken ya­
pılacaktı. Ne var ki, öngörülen vergi reformunun gerçekleştirilmesinde çeşitli et­
kenlerle istenilen başarı sağlanamadı. Özellikle “Turtluk-Ocakhk* sahiplerinin ya-
nışıra bazı hanedan mensuplarının mal-mülk sayımı yaptırmak istememeleri
defterdarların karşılaştıkları en önemli problemdi. Yine eski kayıtlarla sayımlar
sonunda elde edilen bilgilerin birbirlerine uymaması, arada çoğu kez hazine ya­
rarına farklar ortaya çıkması, şikâyetlere neden olmuştu. Bunun yanısıra, bazı
defterdarların da diğer yöneticiler gibi, hazine gelirlerini zimmetlerine geçirme­
leri, rüşvet almaları ülkede güveni iyice sarsmakta idi. Alınan bütün önlemlere
rağmen, vergi toplanmasında ve eyalet masraflarının hesaplanmasında Tanzimat
öncesi dönemin yolsuzluklarına benzer olayların önü alınamıyordu.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 229

Örneğin, Sivas Eyaleti defterdarı iken, Sivas anbarmda bulunan hazine za­
hiresini açık artırmaya koydurtmadan 30 kuruştan satın alıp, ekmekçi esnafına
40 kuruştan satan Said Bey, bu nedenle görevden alınmıştı. Yapılan sorgusunda
onun aynca kanunların öngörmediği şekilde esnaftan para aldığı da ortaya çık­
mıştı. Defterdarın Mal Sandığından da zimmetine para geçirdiği, sarrafı olan
Kirkor’un da bunu bildiği halde ihbar etmediği, ayrıca Merzifon müftüsü ile
Amasya kaymakamının da ona senetsiz haylice para verdikleri, Meclis-i Vâlâ5da
yapılan sorgusu sırasında ortaya çıkmıştı113.

Ankara'da defterdarlık yapmakta olan kişinin halktan kuralsız vergi almak

istemesi, ayaklanmaya neden olmuş, görevinden alınarak yerine başkası atan­
mıştı114. Bursa defterdarı da 3-4 yıl aynı görevde kaldığı ve meclis üyelerinden
atılmış olan kimseleri, yeniden üye yapmaya çalıştığı gerekçesiyle işinden alın­
mıştı n5. Edime Eyaleti defterdarı Nuri Efendi de görevini gereğince yerine ge­
tirmediğinden azledilmişti116.

Maaş aldıkları halde bununla yetinmeyerek hazine gelirlerini zimmetlerine

geçiren defterdarların bu davranışlarını önlemek için sık sık emirler çıkarılmışsa
da sonuç alınamamıştır. Görevlerinden alındıklarında ya da yerleri değiştirildi­
ğinde, halefleri gelene dek devlet gelirlerini toplayıp zimmetlerine geçirmeleri sık
sık görüldüğünden, Meclis-i Vâlâ, bunun Önlenmesi için, böylesi durumlarda
defterdarlardan kendileri üzerinde hazine geliri kalmadığına İlişkin birer senet
alınarak en kısa zamanda Maliye Nezaretine bildirilmesini şart koşmuştu117.
Ancak, bütün önlemlere karşın olumlu bir gelişme sağlanamadığını gösterir
çokça belge bulunmaktadır.

Eyalet Meclisleri kurulduktan sonra yeniden valilerin görevleri belirlenirken

aynı işlem defterdarlar için de yapılmıştı. “Defterdarın vazife-i memuriyeti” başlığı
altında defterdarların görevleri şu şekilde saptanmıştınö:

Buna göre; vergi, aşar ve diğer hazine gelirlerinin neler olduğu ve nereler­
den alınacağını gösterir defterler hazırlanıp valiye verilecektir. Vergilerin nereler­
den zamanında, nerelerden gecikme ile alındığı, defterdar tarafından hem mec­
lise ve hemde valiye bildirilecekti. Herhangi bir gecikme ya da kusur görülürse
defterdar sorumlu olacaktı.
Bazı nedenlerle koy ve kasabalardan zamanında hazine alacağı toplanamaz­
sa, durum meclise sunulacak, alınacak karara göre hareket edilecekti.

1B A y n iy a t, 401 , s. 38. Sivas mutasarrıfına gönderilen Meclis-i Vâlâ karan örneğinde, Said
Bey’in hâzineye devretmediği devlet gelirinin kendisinden alınması öngörülüyordu.
114 A y n iy a t, 411 , s. 58.
115 A y n iyat 400 , s. 31-32.
Uû T a k vim -i V ek a yi, defa 234.
117 T a k vim -i V ek a y i, defa 315. Bu karar Aralık ı846’ da alınmıştı.
118 Gülhane hattı Hümayunu ve onu takiben neşrolunan.... BAV, s. 77‘ 79‘
230 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Meclis tarafından ihaleye verilen gelirlerin defterleri, Maliye Nezareti’ne

gönderilecek ve u/gun görülenlerin tutanakları, defterdar tarafından imzalanıp
mühürlenerek valinin onayına sunulacaktı.
Toplanan gelirlerden teslim edilenlerin, miktarını, tarih ve çeşidini gösterir
senetler defterdar tarafından mühürlenip meclis başkanınca da kayıtlara geçiri­
lecek ve onanacaktı.
Maaş ve masraflar senetsiz verilmeyecek, bunların kayıtlara uygunluğu
görüldükten sonra defterdar tarafından onaylanacaktı. Fazla ya da kuralsız ya­
pılan ödemeler, defterdar tarafından geri alınacaktı.

Gelir ve giderlerin günü gününe kayda geçirilmesine defterdar doğrudan

nezaret edecek aksaklık görülürse sorumlu olacaktı. Her ay tutulacak " Tahsilat
jurnali ” ve “Masarifat deften" ile "Masraf senetleri”; yıllık muhasebe özetleri, mecli­
se sunulacak, onay alındıktan sonra vali ile birlikte imzalanıp Maliye Nezare­
ti’ne gönderilecekti.

Defterdarlar haftanın belirli günlerinde meclis toplantılarına katılacaklardır.

Kaza müdürlerinin her yıl muhasebeleri görüldüğünde, hazırlanacak muha­

sebe icmali incelendikten sonra, onay için meclise verilecekti.

Eyalet Meclisleri Talimatnamesinden hemen sonra bütün eyalet merkezleri­

ne gönderilen yazıda, defterdarların görevleri yukarıda Özetlediğimiz şekilde be­
lirlenmişti. Görüldüğü gibi defterdar görevini yaparken, üyesi bulunduğu eyalet
meclisine her aşamada hesap vermekle yükümlü kılınmıştır. Ayrıca, onun üze­
rinde valinin de denetim yetkisi bulunuyordu. Böylelikle devlete ait gelirlerin
zamanında toplatılarak gönderilmesi sağlanmak istenmişti. Ne var ki alman
bütün önlemler daha önce de belirttiğimiz gibi bu alanda başarı elde etmeye
yetmemiştir.

Bunun üzerine 8 Kasım 1859 yılında alman bir kararla defterdarlık ve mal
müdürlükleri kaldırılmıştır. Vilâyet ve sancakların maliye işlerinden doğrudan
doğruya yine valiler ve sancak yöneticileri sorumlu tutulmaya başlanmıştır. An­
cak, hizmetin görülmesi için eyalet merkezlerine birer muhasebeci atanmış, yan­
larına yeteri sayıda katiplerin verilmesi istenmişti. Bu uygulama 1864 Vilâyet
Nizamnamesinin yürürlüğe girmesine kadar sürmüş, sözkonusu nizamname ile
defterdarlık örgütü yeniden oluşturulmuştur.

■Sandık Eminliği
II. Mahmut Yeniçeri Ocağını kaldırdıktan hemen sonra ülke yönetiminde
bazı yenilikler yapmış, bu arada her sancak merkezinde “Memleket Sandığı” adı
altında oluşturduğu kuruluş vasıtasiyle giderlerin tek elden karşılanmasını sağ­
lanmıştı. Bu sandığın yönetimine getirilen ve “Sandık Emini* denilen kimse,
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 231

sancak merkezinde oturan ileri gelenler tarafından seçilmekte idi. Yaptığı hiz­
met karşılığında kendisine vergilerden ücret ödeniyordu119.
Tanzimat ilân edildikten sonra bu kurum aynen varlığını korudu. Ancak,
bütün memurlara maaş bağlanması ve bu maaşın eyalet vergilerinden ödenmesi
usulünün yürürlüğe girmesi sandık eminliğinin hem görevlerini artırdı hem de
önemini. Özellikle Memleket Meclislerinin (Büyük Meclislerin) bütün gelir ve
giderleri denetlemeye başlaması sonunda ortaya çıkan yeni durum, kuruluşun
işleyişinde yeni düzenlemeler yapmak zorunluluğunu doğurdu. Sandık Eminleri
doğrudan meclisler tarafından üyeleri arasından seçilmeye başlandı. BÖylece de­
netim kolaylaştinldı.
Sözünü ettiğimiz dönemde sandık eminlerinin başlıca görevleri şunlardı.
Toplanan bütün hazine gelirleri ona teslim ediliyordu. Mal Sandığında bu pa­
ralan saklıyor, gerektiğinde harcamalar buradan karşılanıyordu. Eyalet sınırlan
içinde görev yapan bütün memurlarla, askerlere maaşları burdan Ödeniyordu.
Artan para ise hâzineye gönderiliyordu.

Sandık eminleri tek başlanna sandıktan para çekme ya da sandığa para

koyma yetkisine sahip değillerdi. Sandık, ancak meclis üyelerinden bir kaçının
huzurunda açılabiliyor, işlemler bitirildikten sonra tekrar hazır bulunanların
mühürleriyle mühürleniyordu. Böylece, yolsuzluk yapılması önlenmek isteniyor­
du. Ancak, bütün önlemlere rağmen, bir çok yerde “...mal sandıklarına karışarak,
mevcut sandık şunun bunun sermayesi. . . ” olarak kullanılmakta idi. Kendilerine maaş
ödendiği halde, sandık eminleri, zimmetlerine para geçiriyorlar, diğer yönetici­
lerle işbirliği yaparak, artan vergi gelirlerini zamanında hâzineye gönderemiyor-
lardı. Bu tür aksaklıkların önünü almak mümkün olmayınca Meclis-i Vâlâ, ko­
nuyu enine boyuna tartıştıktan sonra 1846 Haziranı başlarında aldığı bir kararla
sandık eminliği kaldırdı. Bundan böyle Kumpanya Sarraflarının Mal Sandıkla­
rını yönetmeleri uygun görüldü no.
Meclis-i Vâlâ kararı gereğince Tanzimat’ın uygulandığı bütün eyalet ve san­
caklara sadrazam tarafından duyuru yapılarak, 1845 yılı hazine alacakları ile
1846 yılında toplanan vergilerin meclislerce dökümünün yapılması istendi. Aynca,
hesaplar tamamlanır tamamlanmaz, sandık eminlerinin görevlerini sarraflara
devretmeleri istendi. Bu vesile ile sandıkların güvenilir mahallerde korunması,
memur ve diğer görevlilere sandık gelirlerinden borç verilmemesi, sandık akçesi­
nin sermaye olarak kullanılması gerektiği yeniden hatırlatıldı121.

119 Sandık Eminliğinin bütün Türkiye’de kurulması 1826-18128 yıllan arasına raslar.
120 A yn iyat, s. 89-91. Saruhan, Aydın, Konya, Sivas, Bolu, Biga, İzmir, Kayseri, Kütahya,
Kocaeli, Amasya, Divriği, vali, mutasamf, defterdar, muhassıl ve mal müdürlerine gönderilen 6
Cemaziyelahir 1262 (2 Mayıs 1846) tarihli sadrazamlık yazısında, M aliye Nezaretinin teklifini uy­
gun bulan Meclis-i Vâlâ’nın karan gereğince, Sandık Eminliğinin kaldınldığı açıklanıyordu. A y n ­
ca, kumpanya sarraflarının sandık işlerini ne şekilde yapacaklan da aynntıh belirtiliyordu.
121 A yn iyat, 399 , s. 90.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Sandık sarraflarına gördükleri hizmet karşılığında yine aylık ödenmekteydi.

Örneğin Ankara Eyaletinde bu görevi yapmakta olan Artin’e 1846 yılında 330
kuruş ödeniyordu m t Diğer merkezlerde ödenen ücretin miktarı, meclislerce sap-
tanıyordu.
Hükümet merkezinde vergi gelirlerinin ve diğer masrafların önceden karşılı-
yan Kumpanya sarraflarının bütün ülkede aynı görevi yüklenmeleri, üzerinde
önemle durulması gereken bir olaydır. Ancak, konumuzun genişliği bu tür bir
değerlendirmeyi burada yapmamıza olanak vermemektedir.
Sancak ve kaza merkezlerinde de aynı şekilde sandıklar kurulmuştu. Bunla­
rın yönetimi de eyalettekilerle aynı niteliktedir.

Diğer Görevliler

Eyalet merkezlerinde görev alan diğer memurların kimler olduklarını sapta­

mış bulunuyoruz. Bu dönemde ülkede posta teşkilâtı yeni yeni kurulmaya baş­
lamış bulunuyordu. Haberleşme işlerini Tanzimat öncesinde yerine getiren
ulaklar ve örgüt, yerini posta tatarlarına bırakmıştı. Postahane açılan şehirlerde
birer posta müdür ile yeterli sayıda posta görevlisi bulunmakta idi. Bunların
bütününe maaş ödenmekte idi.
Defterdarın yardımcıları olarak eyaletin büyüklüğüne göre iki ya da üç mal
kâtibi hizmet görmekte idi. Ayrıca II. Mahmut döneminde nüfus işlerinin
yürütülmesi amacı ile oluşturulan defter nazırlığı ve defter memurları yahut
mu^ayyıdlar, Tanzimat’tan sonra da görevlerini aynen sürdürmüşlerdir123.

Bu dönemde daha önceleri karşılaşmadığımız bir kurum daha eyalet mer­

kezlerinde çalışmaya başlamıştır. Bu da Karantinahane’dir. Karantinahane açı­
lan yerlerde, bir müdür, bir kâtip ve iki gardiyan ile bir tabib (doktor), görev­
lendirilmiş bulunuyordu. Bu görevlilerin tümüne defterdarlık gelirinden aydan
aya maaş ödenmekte idi.

Öte yanda ziraat ve ticaretin geliştirilmesi için bu dönemde büyük çabalar

gösterilmiştir. İstanbul’da Ziraat Meclisi kurulmuş, bu meclisin çalışmaları so­
nunda her eyalet ve sancak merkezine birer ziraat müdürü gönderilmesi karar­
laştırılmıştı. Temmuz 1844 tarihinde ziraat müdürleri için bir yönetmelik hazır­
lanarak yürürlüğe konmuş, onlann ne şekilde çalışacakları ayrıntıları ile belirtil­
mişti124. Sancak merkezlerine de ziraat müdürleri gönderilmişti. Kazalara ise bi­
rer vekil atanmış bulunuyordu.

122 Ankara Şr.Sc. 258>belge 4.

523 Ancak, Defter Nazın unvanı, Nüfus Nazın olarak değiştirilmişti. Her kazaya da birer mu-
kayyıd atanmış bulunuyordu. Bkz. A n k ara Şr.Sc. 258 , belge 1.
121 Ziraat müdürleri hakkında bilgi, Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, (Birinci Köy ve Ziraat
Kalkınma Kongresi yayını, 1934), s. 83-85*16 verilmiştir.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 233

Vakıf işlerine bakmak üzere de gerekli görülen yerlere birer görevli, mer­
kezden atanmış bulunuyordu.
Tanzimat’ın getirdiği yönetimin biçimi gereğince, eyalet merkezinde görev
almış bulunan memurlarla bunlara ödenen aylıklar hakkında bir Fikir edinme­
miz için, Ankara Eyaleti merkezinde Mart 1264 (1848) de ödenen maaşları
gösterir belgeyi aynen vermekte yarar görüyoruz. Belge, Ankara’ya ait 258 nolu
şer’iyye sicilinde 130 no ile kayıtlı bulunmaktadır125.
“Bizatihi idare olunan Ankara ve mülhakatı kazalarının iş bu ikiyüz altmış dört se­
nesi mâh-ı Mart güneşinden gayetine kadar bir mâh zarfında bâ senedât kdfe-ı me}mûrine
virilân maaş ve mahiye vesaire ve mesarif-i müteferrikanın mikdanm mübeyyin defterdir:

Kuruş

22500 Ankara Eyaleti mutasarrıfı saadetin Haşan Paşa Hazretleri maaşı.

7500 Eyalet-i mezkûr defterdarı refetlu Abdülhalim Galip Efendi maaşı
1500 M al kâtibi Abdülaziz Efendi maaşı
1000 M al kâtibi refiki Mehmed Behçet Efendi maaşı
500 Tahrirat kâtibi Salih Efendi maaşı
250 M al kâtibi refiki Mustafa Efendi maaşı
150 Defterî kâtibi Kâzım Rauf Efendi maaşı
100 Tahrirat kâtibi refiki N a zif Efendi Maaşı
330 Sandık sarrafı Artin zimmi maaşı
33830
Maaş-ı Karantinahâne memurları
600 Müdür Osman Ağa maaşı
150 Kâtib Ahmed Efendi
50 Gardiyan Mehmed
50 Gardiyan Mahmud
1000 Tabib Petrakî

1850

Maaş ve mâhiye-i Nâzır-ı Nüfus ve mukayyid ve kâtib-ı kazaha-yı mezkûreyn

Kuruş

125 Nüfus N azın Maaşı

75 Mukayyid maaşı (A nkara ’mn)
20 Ayaş kazası mukayyidinin maaşı
37,5 Beypazarı kazası mukayyidinin maaşı
25 Nalluhan

125 A n k ara Şr.Sc. 254 / belge 130.

234 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Kuruş

12.5 G ünyüzü Beypazarı kazası mukayyidinin maaşı

75 Yabanabad
30 Haymanateyn *
10 Yörük
15 Murtazaabad 39
15 Şorba-Kemerözü ” ”
8,13 Çubukabad ”
12.5 İstanos
40 (Okunamadı) " " "
30 Tabanlı
530.28
200 Maaş-ı Haşan Hüsnü Efendi kâtib-i kaza-yı Günyüzü
730.28
Mâkiye-i iane-i postahane

400 İane-i Küçük Hacı Mustafa müdür-ı postahane-i Ankara

485 İane-i Haşan müdür-i Kirahane-i kaza-i Ayaş
480 ” İbrahim müdür-i Kirahane-i Beypazarı
480 33 Hacı Yusufoğlu müdür-i Kirahane-i kaza-i Nalluhan

1845
-245 (Bu kadarı düşürülerek alınması uygun görülmüştür.) Bu aydan sonra her
1600 üç kaza Kirahane müdürünün maaşları 400 kuruş üzerinden ödenmiştir.

Ankara Eyaletinde Mart 18 4 8 ^ ödenen maaşlann toplamı 76.642 kuruş 32

para’yı buluyordu. Bu miktarın içinde listesini verdiklerimizin dışında, süvari ve
piyade zabtiye askerlerine ödenen aylıkla eyaletin diğer giderleri de yer almak­
tadır. Eyalet harcamaları için Eyalet meclisinde ayrı bir defter tutulması gerekti­
ğini daha önce belirtmiştik. Elimizdeki belgeleri şer’iyye sicillerinden çıkarmış
bulunuyoruz. Öyle anlaşılıyor ki, eski alışkanlıkların bir devamı olarak bu tür
kayıtlar ayrıca sicillere de geçirilmekte idi.
Verdiğimiz liste bize aynı zamanda merkez sancağı olan (Eskiden Paşa san­
cağı denilmekte idi) Ankara’nın hangi kazalardan oluştuğunu da göstermekte­
dir. Her sancak vergi ödenmesinde ve diğer hizmetlerin görülmesinde bir bütün
olarak değerlendirildiğinden, giderlerin toplamı, nüfuslarına göre kazalara pay
ediliyordu.
Belirtmemiz gereken bir diğer konu, kirahane müdürlerine ödenen ücretin
fazla görünmesinin nedenidir. Posta teşkilâtı henüz tamamlanmayan yörelerde
Tanzimat öncesinde olduğu gibi uluştırma hizmetlerinin yürütülmesi işini Kira-
haneler yapıyordu. Menzilhaneye verilen bu yeni adla birlikte yapılan düzenle­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 235

me başka bir yazımızda ele alınmış bulunmaktadır126. Kirahane müdürleri, ken­

dilerine ödenen aylıkla yalnız kendi geçimlerini sağlamıyorlar, kurumun diğer
giderlerini de karşılıyorlardı. Bu yüzden diğer hizmetlilerden daha çok maaş al­
maları doğaldır.
Elimizde diğer kentlere ait ödeme listeleri de bulunmaktadır. Bu tarihlerde
eyalet merkezi olan Harput’ta 1845 Ağustos ayında 95776 kuruş 10 para aylık
olarak ödenmişti. Bu para görevliler arasında şöyle dağıtılmış bulunuyordu:
Eyalet mutasarrıfı İsmail Paşa'nın aylığı 6750 kuruş
Eyalet defterdarı Osman Bey'in aylığı 12500 ”
Muhasebe baş kâtibi İzzet Efendi’nin aylığı 2500 ”
Tahrirat baş kâtibi Numan Efendi 'nin aylığı 2500 ”
Muhasebe baş kâtibi yardımcısı Esat Efendinin 1250 ”

Ayrıca muhasebe başkâtibinin hizmetinde belirli sürelerle çalıştırılan yedi

kâtibe toplam 2850 kuruş Ödenmişti. Tahrirat başkâtibinin yanında görev yapan
altı kâtibe ise 2550 kuruş aylık verilmiş bulunuyordu. Nüfus nazın Rüstem
Efendi’ye ayda 750 kuruş, mukayyid Necip Efendiye, 175 ve Sandık Emini zim-
mi Saralamyö’e 500 kuruş aylık ücret tahakkuk ettirilmişti. Aylık olarak eyalet
merkezinde ödenen para 93075 kuruştu. Kağıt, kalem çubuğu, posta kâğıdı,
muhasebe defteri gibi kırtasiye giderleri ise r 199 kuruştu. Çeşitli giderler olarak
da 1501 kuruş 30 para gösterilmişti. Bunun içinde Diyarbakır’a tahrirat götüren
süvariye ve Behisni kaymakamına gönderilen ulaka verilen 128 kuruş da yer
alıyordu.
Onay için bir sureti İstanbul’a Maliye Bakanlığına gönderilen bu aylık öde­
me tutanağının altında Eyalet Meclisi üyelerinin adlan yazılmış ve herbirinin
özel mühürüyle mühürlenmişti. Toplam onbir mühürden ikisi Ermeni üyelere
aitti127.
Dersim sancağının merkezi olan Ovacık’ta 1860 Temmuzunda ödenen ay­
lıklar ise şöyle kayda geçirilmişti:
Kaymakam Mehmet Bey Hn aylığı 4900 kuruş
M al başkâtibi Raşit EfendVnin 2695 n
Tahrirat başkâtibi M. Emin E f 1250 »
Tahrirat başkâtibi yardımcısına 500 ij
Diğer bir yardımcı kâtibe 400 })
Arazi kâtibine 250 Jİ
Sandık sarrafı zimmiye 230 >J
Nüfus nazırı M, Hulisi Efendiye 400 n
Nüfus mukayyidine 250 »

126 M. Çadırcı, “ Posta Teşkilâtı Kurulmadan Ö nce Osmanlı İmparatorluğu’nda Haberleşme

Menzilhâne ve Kiracıbaşılık”, VIII. Türk Tarih Kongresine sunulan bildiri.
127 Başvekâlet Arşivi, C evd et M aliy e , 9878 .
236 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Kırtasiye gideri olarak 500 kuruş gösterilmiş, ayrıca zaptiye ve vergi topla­
mada görevli süvari ve piyade askerlere ödenen toplam 12893 kuruş eklenmişti.
Yüzbaşıya 350, katibe 250, mülâzim’e 150, 20 süvari’ye 1400, 109 sade nefere
ise 6540 kuruş ayrılmış, tayinat bedeli olarak da 4208 kuruş eklenmişti128. Der­
sim sancağına bağlı kazaların giderleri de dahil olmak üzere bir ayda ödenen
42527 kuruş 8 parayı bulmuştu. Dersim livası kaymakamı ve katibi ile meclis
üyeleri tutanağın altını imzalayarak, merkeze sunmuşlardı. Ödenmesi uygun
görülmüş, onaylanmıştı.

Sancak Yönetimi: Kaymakamlık

Tanzimat yönetiminde ülke, Eyalet-Sancak-Kaza olarak üç ana birime
bölünmüştü. Bu bölümleme biçimi incelediğimiz donemde varlığını aynen koru­
muştur. Sancak, Tanzimat öncesinde olduğu gibi asıl birim olmakla birlikte, ka­
zalara birer müdür atanması sonunda, eyaletin bir alt birimi olmanın yanısıra
en küçük idari birim olma niteliğini yitirmiştir. Muhassıllığm kaldırılması ile
birlikte yapılan düzenleme sonucu 1842 yılı başlarından itibaren yeni idari
bölünme, Tanzimatın uygulandığı yörelerde yürürlüğe girmiştir.
Tanzimat öncesi sancak yöneticisi olan mütesellimlik kurumunun görevleri­
ni üstlenen kaymakamlık, günümüze dek aynı isimle varlığını korumuş bulun­
maktadır. Gerçi, isim olarak kaymakam, Tanzimat öncesinde de mevcuttu. An­
cak, vali ya da mutasarrıfların geçici bir süre için yerlerine atadıkları kimselere
verilen bir unvandı. Sözünü edeceğimiz kaymakamla isim benzerliği dışında pek
ilgisi yoktur bunun.
Kaymakamlar, doğrudan Dahiliye Nezareti’ne bağlı olup, atanma ve diğer
özlük işleri buraca yapılırdı. Ancak, valilere karşı sorumlulukları olup,bağımsız
olarak önemli kararlar alıp yürütme yetkileri sınırlı idi.
Küçük Meclis (ı849’dan sonra Sancak Meclisi) denilen ve eyalet meclisine
benzeyen kurul yardımı ile sancağı yöneten kaymakam, aynı zamanda bu mecli­
sin de başkanı idi. Sancak Meclisi, Kaymakam, mal müdürü, hâkim, tahrirat ve
mal başkâtipleri ve müslümanlarla müslüman olmayan toplulukların temsilcile­
rinden oluşuyordu. Eyalet meclisi yönetmeliğinde belirtilen kurallara uygun ola­
rak haftanın belli günlerinde toplanarak, sancağın yönetim, maliye, eğitim ve
öğretim, belediye hizmetleri ile ilgili sorunlarını görüşüp kararlaştıracaktı. Şeriatı
ilgilendiren davalar dışında kalanları, kanun ve tüzüklerin öngördüğü biçimde
görüşüp sonuçlandırmakta sancak meclisinin görevi idi. Özellikle güvenliğin
sağlanması için gereken önlemlerin alınmasında kaymakamla birlikte meclis de
sorumlu tutulmuştu. Yol kesme, hırsızlık ve benzeri eşkıyalık olayları
görüldüğünde, kaymakam derhal meclisi toplayacak, gerekli görüşmeler yapıl^
diktan sonra yeterli asker gönderilerek suçluların yakalanması sağlanacaktı. Ye­

128 Cevdet, Maliye No 9377

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU *37

terli asker yoksa durum valiye bildirilecek, eyalet meclisinin alacağı karar doğ­
rultusunda hareket edilecekti.
Bu tür suçlardan yakalanların yargılanmaları, mutlaka büyük mecliste yapı­
lacağından, sancak meclisinin yalnızca suçluları tutuklayıp, şahit ve belgeleriyle
birlikte valiye iletmesi gerekli idi. Öldürme ve yol kesme gibi suçlar dışında ka­
lanlar, sancak meclisinde görüşülüp kararlaştırılacak, vali ve büyük meclisin
onayı alındıktan sonra uygulamaya konulacaktı.

Mâliyeyi ilgilendiren konular, doğrudan Maliye Nezaretinin öngördüğü şe­

kilde çözümlenecek, sonuç yine Maliye Nezareti1ne bildirilecekti. Yönetimle ilgi­
li konularda ise valinin istek ve emirleri doğrultusunda çalışmalar yapılacak, alı­
nan kararlar vali tarafına duyrulacaktı. Sancağa bağlı kaza müdürleriyle halkın
başvuruları da sancak meclisinde görüşülüp gerekenler yapılacaktı. Ancak
büyük ve önemli sorunlar, kaymakam tarafından mutlaka vali ve eyalet meclisi­
ne bildirilecekti. Alman kararlar ve yapılan uygulamaları kapsayan tutanaklar
ayda bir eyalet meclisine sunulacaktı.
Özellikle aylık gelir-gider defterleriyle yıllık muhasebe defterleri ve halef-se-
lef muhasebe sonuçları zamanında Maliye Nezaretime gönderilecek, aynca
büyük meclis’e verilecekti.

Maliye, yönetim, bayındırlık konularında hazırlanıp gönderilen tüzük ve

yönetmelikler aynen uygulanacak, ayrıca vali ve eyalet meclisinin aldığı kararla­
ra, kaymakamla mal müdürü uyacaklardı. Mâliyeyi ilgilendiren konular dışında
kaymakam ve sancak meclisinin doğrudan hükümetle yazışma yapması uygun
görülmemiş olduğundan, bu tür başvurular ancak vali ve eyalet meclisi aracılığı
ile yapılacaktı129.
Gerek eyalet meclislerinin çalışma biçimlerini saptayan kurallar ve gerekse
doğrudan kaymakamların görevlerini belirliyen yönetmelikten edindiğimiz bilgi­
ler ışığında, sancak meclisi ile birlikte kaymakamın ne tür görev yaptığını belirt­
meye çalıştık. Belirlenen bu görevlerin yerine getirilmesinde karşılaşılan
güçlükler ve kaymakamların sebep oldukları olayları da gözden geçirdikten son­
ra, kurumun işleyişini daha iyi anlamış olacağız.
Dönemin diğer yöneticileri gibi, kaymakamlar da kanun ve yönetmeliklerin
kendilerine tanıdığı yetkileri kötüye kullanmışlar, olaylara neden olmuşlardı. O n­
larla ilgili şikâyet ve kovuşturmalarla sık sık karşılaşıyoruz. Örneğin, Muş ve
Bitlis kaymakamı (Emin Paşa’nın kardeşi) Hurşit Bey’in yöre halkından “..bir
nesneyi zulmiyeden olarak onbir yük altmışyedibin kuruş tahsil.* ettikten başka binelli
kese akçe daha istediği, adamlarını reaya (müslüman olmıyan halk anlamına)
evlerinde iskân ettirdiği, şer’inden kurtulmak istiyen bazı kimselerin İran'la Rus­
ya’ya göçetmek zorunda kaldıktan, bu sancaklar halkı ile Ermeni Patriği tarafın-

129 “ Kaymakamlar ve M al Müdürlerinin Vazife-i me’muriyetleri”, Gülhâne Hattı Hümâyunu

ve onu takiben neşrolunan... s. 79-81.
238 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

dan Meclis-i Vâlâ’ya şikâyet edilmişti. Halk, Hurşit Bey’in görevinden alınarak
yerine bu aileden olmayan birinin atanmasını özellikle istemekte idi. Meclis-i
Vâlâ, reayadan bazı kimselerin ifadelerine baş vurduktan sonra; kaymakamın
bağlı kazaların güvenliğine bakan görevlilerin yılda iki üç defa değiştirildiği, her
yeni atananın halktan vergi topladığı anlaşılmıştı. Ancak, yörede çok etkin olan
Hurşit Bey hakkında bir karar veremeyen Meclis, onun bu tür olaylara karışıp
karışmadığının yeniden araştırılmasını Erzurum valisinden sormaya karar ver­
mişti 130.
Sinop’ta kaymakamlık yapmakta olan Hüseyin Bey’le halk arasında kereste
taşıması ve vergi meselesinden ötürü anlaşmazlık çıkmıştı. İleri gelenlerin başvu­
ru ve istekleri yerinde görülerek, kaymakam görevden alınmış, başvuruyu ya-
panlann önerdikleri yörenin hanedanından İbrahim Bey’in kaymakamlığa getiril­
mesi uygun görülmüştü. Ancak, yeni kaymakam bölge halkınca iskeleye taşın­
ması gerekli görülen keresteyi otuzbir gün içinde taşıttıracak ve 1844 yılı vergile­
rini zamanında toplamayı önceden kabul etmiş sayılacaktı131.
Van'da da benzeri nedenlerle olaylar çıkmış, şehrin ileri gelenleri toplana­
rak aralarından Mustafa Bey’i kaymakam seçmişlerdi. Onay için hükümete baş­
vurulmuştu. Ancak, kurallara uygun düşmeyen bu seçim, yerinde görülmeyerek,
Van’a İstanbul’da subaylık yapmakta olan îshakpaşazadelerden Tayfur Bey’in
kaymakam olarak atanması kararlaştırılmıştı. Onun olayların önlenmesinde etki­
li olacağı eski Erzurum defterdan tarafından Meclis-i Vâla’ya bildirilmişti. An­
cak, atamanın gerçekleşmesi için Tayfur Bey’in askerlikten ayrılması gerekiyor­
d u 132.

Konya valisine hitaben gönderilen sadrazamlık yazısında, Hamid kaymaka­

mı iken, İsparta ileri gelenlerinden meclis üyesi Mehmed Ağa ile birlikte gittik­
leri köy ve kasabalarda halktan “ikramiye” “mübâ$iriye” gibi adlarla on dört bin
kuruştan fazla para almış olan Celâleddin Paşa hakkında vilâyet meclisince so­
ruşturma yapılarak sonucun bildirilmesi istenmişti133. Celâleddin Paşa’ya hita­
ben yazılan bir emirde ise Hamid Sancağı kaymakamlığını yaptığı sıralarda
“devriye”, “hediye baha” *Konya mesarifi” ve “cerime” suretiyle kazalardan ve vergi
gelirinden kendisiyle oğlu Süleyman ve adamları için toplam, dört yük seksen
beş bin yediyüz otuzyedi kuruş parayı zimmetine geçirdiğinin anlaşıldığı, en kı-x
sa zamanda Konya’ya gidip mecliste yargılanması bildiriliyordu134.
Sinop kaymakamı, kendisine bağlı kazalann müdürlerini gerekçesiz ve ne­
densiz görevden alarak dilediklerini yerlerine geçirmekte idi. En son Boyabad

130 A y n iya t, 370 , s. 7.

131 A yn iya t 388, s. 103-104. Maliye Nazınna yazılan Q2 Ağustos 1844 tarihli sadrazamlık ya­
zısı.
132 A y n iya t, 392 , s. 120. 20 Ocak 1845^ Erzurum Müşirine yazılan yazı.
133 A yn iy a t, 399 , s. 63.
134 A yn iyat 399, s. 60. İsparta kaymakamına yazılan 19 Ağustos 1846 tarihli sadrazamlık ya­
zısı.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 239

kazası müdürü Yusuf Efendi’yi de alıp yerine başka birisini ataması, halkın şikâ­
yetine neden olmuştu. Bu tür davranışlardan vazgeçip, kaymakamlığının bağİı
olduğu Kastamonu valisinin ve hükümetin onayını almaksızın müdür "azl ve
»önletmemesi kendisine ihtar edilmiştiI35.
Sivas eyaletine bağlı Divriği sancağında kaymakamlık yapmakta olan Derviş
Ağa, yeteneksizliği nedeniyle azledilerek yerine kaymakamlık maaşı olan 2500
kuruşla Sami Efendi atanmıştı,36.
Bayburd kaymakamı Behlül ise bir süreden beri Eleşgird kazasında meclise
dilediklerini üye seçtirip, *ceraim” ve benzeri adlarla kuralsız olarak halktan pa­
ra alıp zulmettiği, Toprakkala’deki konağında oturup, kaymakamlık işlerini oğ­
lu Mehmed Bey’e gördürdüğü, akrabalarını kazalara müdür yaptığı, kendisi her
ne kadar iyi ise de atadığı kimselerin halka zulüm yaptıkları Bayburd meclisinin
bazı üyeleri tarafından şikâyet konusu yapılmıştı. Meclis-i Vâlâ, oğlu ve akraba­
larının Erzurum’a çağrılarak halkla yüzleştirilip, gerçeğin ortaya çıkarılmasına
karar vermişti,37.
Niğde kaymakamı Zeki Efendi de kötü idaresinden, hediye alarak yolsuz­
luklar yapmasından ötürü görevden alınarak, yerine Bereketli Maden Müdürü
Ali Seyyid Efendi’nin atanması Konya valisi ve Anadolu’ya müfettiş olarak
gönderilmiş bulunan İsmet Paşa taraflarından Meclis-i Vâlâ’ya bildirilmişti. Adı
geçenin Konya Eyalet Meclisinde yargılandıktan sonra İstanbul’a gönderilmesi
istenmişti138.
Gümüşhane kaymakamı Tevfık Bey ise rüşvet aldığından ötürü görevinden
alınarak, Trabzon Eyalet Meclisinde yargılanması, yerine altıbin kuruş maaşla
Yalova kazası eski müdürü Tahir Ağa’nın atanması uygun görülmüştü139.
Tanzimat’ın ilânından önce Viranşehir’de âyânlık yapmış olan ve daha son­
ra Ankara kaymakamlığına getirilen Mustafa Efendi’nin, âyân iken hazine malı­
nı zimmetine geçirdiği, yeni görevinde de aynı alışkanlıklarını sürdürerek top­
lam, altmışbir bin yediyüz doksanüç kuruş zimmeti çıktığı, bunun bir kısmı­
nın ödendiği, ancak hâlâ külliyetli miktarda hâzineye borçlu olduğu ortaya çık­
mıştı 14°.

135 A yn iyat, 411, s. 63. Sinop kaymakamına gönderilen 3 Ağustos 1848 tarihli yazı.
136 A yn iyat, 411 , s. 54. Sivas valisiyle Maliye Nazırına yazılan 14 Tem m uz 1848 tarihli sad­
razamlık yazısı.

137 A yn iy a t, 413 , s. 74. Erzurum valisine gönderilen, 7 Haziran 1849 tarihli sadrazamlık ya­
zısı.
138 A y n iy a t, 423 . i. 167. Konya valisi ve Anadolu müfettişine gönderilen 27 Aralık 1850 ta­
rihli sadrazamlık yaz’„ı.
139 A yn iya t, 425 , s. 23. Trabzon valisiyle Maliye Nezaretine yazılan 5 Nisan 1852 tarihli ya­
zı.
140 A yn iyat, 431 , s. 99-100. Kastamonu valisine gönderilen 18 Kasım 1852 tarihli sadrazam­
lık yazısı.
240 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Niğde’de altıbin kuruş aylıkla kaymakamlık yapmakta olan Raşit Efendi,

“irtikâbına mebni” görevden alınmış, kaymakamlık maaşı dört bin kuruşa indirile­
rek, müderris Rasih Efendi kaymakamlığa getirilmişti141.

Kangın (Çankırı) kaymakamı Şakir Efendi de görülen lüzum üzerine işin­

den alınmış, yerine Ankara eski mal müdürü Mustafa Reşit Efendi altıbin ku­
ruş maaşla atanmıştıl42.
Kaymakamların sebep oldukları olaylar hiç şüphesiz yalnız belirttiklerimiz
değildi. Kurumun nasıl işlediğini ortaya koymak için burada bazı örnekler ver­
mekle yetindik. Görüyoruz ki Tanzimat’ın ilânından on-onbeş yıl geçtiği halde,
daha Önceleri sık sık raslanan ad ve biçimlerle halktan kanunsuz vergi, daha
doğrusu haraç alınmaktadır. Hem de Tanzimat’ın şiddetle yasakladığı ad ve şe­
kilde...
Sancak yönetiminde kaymakamın yanısıra “M al Müdürleri™hin de Önemli
görevleri vardı. Sancak merkezindeki mal müdürü, eyaletin defterdarına karşılık­
tı. Hazine gelirleriyle bütün vergilerin sancak meclisi denetim ve aracılığı ile
toplanması, gerekli harcamaların yapılmasında o sorumlu bulunuyordu. Kaza
müdürlerinin gönderdikleri gelirleri kayıtlara geçirip, üç ayda bir özetlerini eya­
let meclislerine bildirmek, gerektiğinde ortaya çıkan aksaklıklarla büyük sorun­
ları doğrudan doğruya kaymakamla birlikte hükümete iletip ne yapmak gerekti­
ğini öğrenmek de mal müdürlerinin görevlerindendi.
Güvenliğin korunması için her sancak merkezinde zaptiye teşkilâtı kurul­
muştu. Bir subayın başkanlığında yeterli askerlerden oluşan bu güç, büyük
olaylar çıktığında yeterli olamıyordu. Böylesi durumlarda eyalete başvurularak
yardım istenmesi gerekiyordu.
Nüfus sayım ve kayıt işlerine bakan Nüfus Müdürü' kâtipler, varsa posta
görevlileri, tabib gibi kimseler de sancak yönetiminde kendi alanlarında hizmet
görmekte idiler.

Kaza Yönetimi: Kaza Müdürlüğü

Muhassılbğın kaldırılmasından hemen sonra oluşturulan yeni yönetimin ge­
tirdiği bir kurum da “Kaza Müdürlüğündür. Gerçi Osmanlı İmparatorluğu’nun
kuruluşundan beri kaza adı ile anılan, başlangıçta idarî-adlî daha sonraları ise
yalnız adlî bir ünite bulunuyordu. Bu kurum, geçirdiği değişiklikler sonunda
Tanzimat öncesi Türkiye’sinde eski niteliğini tamamen yitirmiş bulunuyordu.
Tanzimat’tan sonra yeniden idari bir birim olarak ortaya çıkan kaza’nın önceki­
siyle ancak isim benzerliği bulunmaktadır143.

141 A yn iya t, 427 , s. 121. Konya valisiyle Maliye Nezaretine yazılan 24 Ekim 1852 tarihli
sadrazamlık yazısı.
142 A y n iy a t, 424 , s, 147.
143 Klâsik Osmanlı düzeninde “kaza”nın niteliği için bkz. M .Akdağ, Türkiyenin İktisadî ve
İçtimaî Tarihi, II, (Ankara 1971), s. 70-74.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 241

Muhassıllığm vergi toplanmasında istenilen başarıyı gösterememesi üzerine

kaldırılmasından hemen sonra gerçekleştirilen yeni yönetim biçiminde köyden
sonra yer alan en küçük yönetim birimi olan kaza idaresi hakkında ilk önemli
bilgileri, Takvim-i Vekayı\ıın 14 Şubat 1842 tarih ve 238. defasında görüyoruz.
Gazetede yer alan uzun bir açıklamada, kaza müdürlerinin seçilmeleri ve görev­
leri ayrıntıları ile belirtilmekte idi. Abdülmecit’in Hatt-ı Hümayun’una dayanıla­
rak hazırlandığı belirtilen bu yazıda, hasat döneminde aşarın toplanması için
muhassıllann çok sayıda kimseyi görevlendirmek zorunda kaldıkları, bunların
ücretleriyle, sebep oldukları kayıplarla masrafın devlete ödenen aşarın yarısına
yakın olduğu vurgulanıyordu. Ayrıca halkın da bu durumdan şikâyetçi bulun­
duğu belirtiliyor, aşarı toplamakla görevlendirilen kimseler yüzünden, mahsulün
zamanında toplanamayarak zarar edildiği açıklanıyordu. Bu durumun Önlene­
rek, halkın güvenlik ve refahını sağlamak amacı ile, her sancak ve kazada hane­
dan ve diğer ileri gelen aile mensubu kimselerin aralarında birini kazalarına
*Müdür” seçmeleri için yapılan önerinin Meclis-i Vâlâ’da tartışılarak oybirliği ile
kabul edildiği açıklanıyordu.
Meclis-i Vâlâ kararı gereğince, her eyaletin maliye, mülkiye ve zaptiye işleri
valiye emaneten havale ediliyordu. Ona yardımcı olarak, bir defterdar veriliyor,
eyalete bağlı sancaklara kaymakamlar atanıyordu. Kazalara ise “eşraf-ı hanedan­
dan birer müdür” seçilmesi ön görülüyordu. Böylelikle, ülkenin kalkınmasında ve
halkın güvenlik içinde geçinip, vergilerini ödemede herhangi bir güçlükle karşı-
laşamayacaklan varsayımından hareketle, yeni düzenlemenin çok yararlı olacağı
kanısına da yer veriliyordu.

1842 yılı Mart’ından itibaren öngörülen yeni yönetim biçimi, Tanzimat’ın

uygulandığı bütün eyaletlerde yürürlüğe konmuştur. Meclis-i Vâlâ karan doğ­
rultusunda, adlî birer ünite olarak zaten var olan her kaza ileri gelenleri, topla­
narak aralanndan birisini müdür seçmişlerdir. Seçimde uygulanan kurallar,
muhtar seçimi, âyân seçimi gibi geleneksel seçimlerde başvurulanların aynısı ol­
duğundan burada tekrar etmeye gerek görmüyoruz.
Müdürlere başlangıçta görecekleri hizmet karşılığında maaş ödenmemesi
düşünülmüşse de kısa bir süre sonra bundan vazgeçilerek, kazanın
büyüklüğüne göre halk tarafından ödenmek kaydı ile maaş bağlanmıştır. Ayrıca
büyük yerlerde müdürlerin tek başlarına bütün işleri yapmalarına olanak bu­
lunmadığı göz Önünde tutularak, gerektiğinde hizmetlerinde 200-300 kuruş ay­
lıkla birer kâtip çalıştırmaları uygun görülmüştürl44.
Müdürlerin yolsuzluk yapmamaları, hazine gelirlerini çeşitli yollarla zim­
metlerine geçirmemeleri için bir önlem olarak “kefalet* usulüne başvurulduğu­
nu görüyoruz. Bilindiği gibi öteden beri Osmanlı İmparatorluğunda halkla doğ­
rudan ilişkide olan görevlilerin bütününden güvenilir birer “k e fir istenmekteydi.

144 A yn iya t, 375 , s. 75-76.

F.16
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Bu kural Tanzimat’dan sonra da uygulamada kalmış, muhtarlarla kaza

müdürlerinden kefiller istenmiştir. Böylelikle onlann zimmetlerine devlet gelirle­
rini geçirmeleri önlenecekti. Geçirdiklerinde de kendileri ödeyemezlerse kefille­
rinden alınacaktı.

Kaza müdürlerinin yöre ileri gelenlerince seçilmeleri her ne kadar genel ku­
ral olarak benimsenmişse de, uygulamada başka tür müdür atanmaları ile de
karşılaşıyoruz. Çoğu yerde sancak kaymakamları, akrabaları olan kimseleri bu
göreve getiriyorlardı. Gerçi buna halk tepki göstermekte idi. Ama, sonuç değiş­
in emekteydi. Aynca, yörede bu görevi yapabilecek nitelikte kimse bulunamazsa
ya da halk doğrudan hükümetin kazalanna müdür atamasını dilerse, merkez­
den atama yapılabilirdi,45.
Valiler gerektiğinde kaza müdürlerinin görevlerine son verebilirlerdi. Ancak,
durumu gerekçeli olarak hükümete en kısa zamanda bildirmek zorunda idiler.
Özellikle zimmetlerine hazine geliri geçiren ve Tanzimat’ın kesinlikle yasakladığı
adlarla halktan fazla vergi toplayanların en kısa süre içinde görevden alınmaları
gerekiyordu. Böyleleri, neden oldukları hazine zararı ile zimmetlerine geçirdikle­
ri parayı ödemekle yükümlü bulunuyorlardı. Müdür değişikliği olduğunda, yeri­
ne “vekiP getiriliyor, sonra halkın da uygun gördüğü birisi seçimle müdürlüğe
atanıyordu.

Diğer seçimlerde rastlandığı gibi, müdür seçiminde de halkın iki gruba ay­
rıldığını görmekteyiz. Ağır basan tarafın seçimleri kazandığı ya da seçilmiş ola­
nın görevine son verildiği sık sık görülen olaylardandı. Ancak, halkın müdür azl
ve nasb işlerine karışmasının doğru olmadığı gerekçesiyle, böylesi durumlarda
hükümetin doğrudan işe kanşarak, müdür atadığına tanık oluyoruz. Örneğin,
Konya’ya bağlı Bozkır kazası müdürü Hacı Haşan Ağa’nın müdürlük görevinde
kalmasını istemeyen bir grup, onun alınarak yerine 1200 kuruş aylıkla “hariçten"
birinin getirilmesini istemişlerdi. Verilen cevapta, bu tür işlere karışmamaları
hatırlatıldıktan sonra, müdürün değiştirilerek yerine Hulusi Paşa soyundan
Hurşit Ağa’nın atandığını görüyoruz146.

Kaza müdürlerinin en önde gelen görevleri, kazalarına bağlı köylerden aşar

ve benzeri vergilerin zamanında toplanmasını sağlamak idi. Bunun yanısvra hal­
kın güvenlik içinde geçimlerini sağlamalarına yardımcı olup, Tanzimat’ın
öngördüğü yeniliklerin uygulanmasını kolaylaştırmak da onlara yönetmeliklerle
verilmiş görevlerdi.

M5 Kütahya’ya bağh Uşak kazısı müdürü, işleri yürütemediği ve halkın kendisinden hoşnut
olmadığı gerekçesiyle görevinden alınarak, yerine kaza vergisine ilâve edilmek şartı ile, aylık 1500
kuruşla Osman Ağa’mn atanması uygun görülmüştü. A yn iya t, 4.0 7 , s. 97. Maliye Nazınna yazı­
lan 11 Ağustos 1847 tarihli sadrazamlık yazı. Daha sonra bu tür atamalarla ilgili olarak Eyalet
Meclisleri Talimatnamesine hüküm konmuştu (Madde 65.)
146 A y n iy a t, 407 , s. 128.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 243

Müdürler, kazalarında oluşturacakları küçük meclisler vasıtasıyle, köylerden

imam ve muhtarların hazırlayıp gönderecekleri vergi dağıtım cetvellerini incele­
yecekler, bir Önceki yılın kayıtları ile karşılaştırılıp, vergisi azalan veya artan
köyler görülürse nedenlerine bakıp, yerinde olduğunu anlaşılırsa onaylayacak ve
kaymakamlara göndereceklerdi. Özellikle, yer değiştirme, göç ve benzeri neden­
lerle köyünden aynlanlara vergi yazılmama sı için gerekli dikkati gösterecekler­
d i147.

Her malî yılın başında kaza müdürleri, sancak merkezine çağırılırlardı. Bu­
rada kaymakam başkanlığında oluşan mecliste onlann yıllık muhasebeleri yapı­
lırdı. Hazırlanan muhasebe defterleri, kaymakamlar tarafından defterdarlara
gönderilir, gerekli işlemler yapıldıktan sonra eyalet meclislerine sunulurdu. Eya­
let meclisleri bu hesapları yeni baştan incelerler, Özellikle halk üzerinde vergi
kalıp kalmadığına bakarlardı. Kaza müdürlerinin hesaplarında eksiklik ya da
yanlışlık görülürse, muhasebe defterleri imzalanmayarak, soruşturma açılırdı148.

Görülüyor ki, müdürlerin hazine gelirlerini zamanında eksiksiz olarak top­

layıp teslim etmeleri için sıkı önlemler alınmıştır. Ancak, vereceğimiz örneklerin­
de göstereceği üzere, istenilen olumlu sonuç alınmamış, bir çok kaza müdürü,
hazine gelirini zamanında toplamadığı, ya da zimmetine geçirdiği, halka zulüm
yaptığı gerekçesiyle cezalandırılmıştı.
Kazalarda güvenliğin korunması için zaptiye askerinden yeteri sayıda piya­
de ve süvari görevlendirilmiştir. Ayrıca müdürlerin de bunlara yardımcı olmala­
rı gerekirdi. Özellikle, güvenliği korumakla yükümlü askerin özel işlerde kulla­
nılmaması için müdürlere sık sık uyanlar yapıldığını görmekteyiz.
Kaza müdürleriyle halkın ilişkileri bu dönemde hiç de olumlu değildi. Di­
ğer yöneticiler gibi, onlar da çoğu kez kendi çıkarları doğrultusunda işler yap­
mışlardır. Sık sık görevden alınmaları veya sürgün edilmeleri, istenilen olumlu
etkiyi yapmamış, sebep oldukları olaylar aralıksız bir şekilde devam etmiştir.
Özellikle hazine adına topladıkları vergileri zamanında teslim etmeyip, kişisel
servet gibi kullanma ve zimmete geçirme, hemen hemen çoğu müdürün işlediği
suç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ankara’ya bağlı Yabanabad kazası müdürü Mustafa, 1842 yılı vergi geri ka­
lanından topladıklarını zimmetine geçirip, hâzineye teslim etmediği gerekçesiyle
halk tarafından şikâyet edilmişti. Bunun üzerine, müdür, kaza ileri gelenleri ve
muhtarlar Ankara Eyalet Meclisine çağnlarak yargılanmışlardı. Yapılan hesaplar
sonunda müdürün, 1842 yılı vergisinden bir yük otuzsekizbin ellidokuz kuruşu
zamanında teslim etmediği anlaşılmıştı. Meclis onun görevden alınarak, zimme­
tine geçirdiği parayı hâzineye iade etmesini kararlaştırmıştı. Kural gereği, karar,

147 S.Sudi, Defter-i Muktesid, II, (Dersaadet 1307), s. 3.

,4a Eyalet Meclisleri Talimatnamesi, madde 36- 66.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

onaylanmak üzere Meclis-i Vâlâ’ya bildirilmişti. Meclis-i Vâlâ Ankara Eyalet

Meclisi kararını onaylamış, ayrıca adı geçen müdürün altı aylık bir süre boyun­
ca Tokat’a sürülmesi uygun görülmüştü149.
Konya’ya bağlı Hadım Kazası müdürü Mehmet Efendi, Tanzimat’ın yasak­
ladığı adlarla halktan vergi adı altında para topladığı için Konya Meclisi’nde
yargılanmıştı. Hesabı görüldüğünde zimmetine toplam onbin üçyüz yetmiş sekiz
kuruş geçirdiği ortaya çıkmıştı. Hapsedilen müdürün yerine meclisce başkası ge­
tirilmiş bulunuyordu15Û.
Menteşe’de müdürlük yapmakta olan Tavashoğlu Osman Ağa, halkı kendi
işlerinde ücretsiz çalıştırdığı, karşı koymak isteyenlerden birisini adamlarına
öldürttüğü ihbar edildiğinden, kovuşturma için İstanbul’dan mübâşir gönderil­
mişti151.
Kangın (Çankırı) sancağında bağlı Kalecik kazası müdürü Hacı Mustafa
Ağa, yine Tanzimat’ın kurallarına uymayan davranışlarından ötürü şikâyet edil­
mişti. Ankara Meclisi’nde yargılandığında doksan bir bin dört yüz kırk yedi ku­
ruş vergiyi zimmetine geçirdiği ortaya çıkmıştı. Görevden alınan Mustafa
Ağa’nın yerine halkın isteğiyle kaza hanedanından Hacı Ahmed Ağa müdür se­
çilmişi. Ancak, Mustafa Ağa yetmişyedi bin dokuzyüz kırkyedi kuruş zimmeti
olduğunu, kalan paranın masraflara gittiğini öne sürmüştü.. Maliye Nazırına ve
Meclis-i Vâlâ’ya durum iletilmiş, yeniden yapılan muhasebesi sonunda suçlu ol­
duğu kesinleşmiş ve kendisinden hazine alacağı tahsil edildikten sonra bir yıl
süreyle Amasya’ya sürülmüştü152.
Nevşehir’de müdürlük yaparken uygunsuz tutumu nedeniyle. görevden alı­
nan Mehmed Ağa, eski müftü, sandık emini ve kardeşi ile birlikte etrafına top­
ladığı kimselerle yeniden müdür olmak çabasında olduğundan, şer’inin defi
için sürgüne gönderilmeleri Niğde kaymakamı ve Nevşehir Meclisi tarafından
Meclis-i Vâlâ’ya bildirmişti. Bunun üzerine Konya müşirinden soruşturma yapı­
larak gerçeğin ortaya çıkarılması ve neticenin bildirilmesi istenmişti153.

Edime Eyaletine bağlı Kızanlık kazasında Tanzimat’tan önce voyvodalık ya­

parken, halktan para aldığı iddia edilen Mehmed Ağa, müdürlük yaparken de
aynı suçu işlediği gerekçesiyle görevinden alınmıştı. Meclis-i Vâlâ kararında ise
adı geçenin muhasebesinin yapılması, Maliye Nezaretiyle Edime müşirinden is­
teniyordu 154.

149 A yn iy a t, 381, s. 23.

150 A y n iy a t, 383 , s. 13-14.
A y n iy a t, 378 , s. 44.
152 A y n iy a t, 381 , s. 52. Mustafa Ağa’dan hazine alacağı tahsil edildikten sonra Am asya’ya
bir yıl süre ile sürgün edilmişti. Cezasının bitimine üçbuçuk ay kalmışken, af isteğinde bulunm uş­
sa da Mec)is-i Vâlâ, isteğini kabul etmemişti. A y n iy a t, 383 , s. 38.
153 A yn iya t, 387 , s. 87-88.
154 Ayniyat, 392, s. 22.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 245

!$45 yjlında Bozok Eyaleti valisi Musa Safeti, Kastamonu valisi Hamdi,
Amasya ve Çorum sancakları mutasarrıfı Ömer Paşa’larla, Ankara ve Kangın
kaymakamlarına ve buralar kaza müdürlerine gönderilen bir fermanda özetle,
1045’ten itibaren izinli olarak memleketlerine giden askerler geri çağrılmışlarsa
da kaza müdürlerinin bu konuda gerekli ciddi önlemleri alamadıkları gibi, bazı
müdürlerle meclis üyelerinin ve muhtarların askerleri kendi özel işlerinde kulla­
narak öteye beriye yolladıkları belirtiliyordu. Ayrıca, müdürlerin tahrir memur­
larına yardımcı olmadıkları, yanlarına asker vermedikleri, izinli gönderilen, as­
kerlerden bile sebepsiz yere para aldıklarının anlaşıldığı bu tür olayların mutla­
ka önlenmesi emrediliyordu155.
Ereğli kazasında müdür iken kardeşi ile birlikte inşa ettikleri kalyon işi ile
ilgili olarak sundukları defterde, işçi yevmiyeleriyle kereste ve benzeri konularda
fahiş fıatlar gösteren İsmail Ağa’dan kalyonun satm alınması ve olayın soruştu­
rulması için kaptan Paşa’ya emir verilmiştil36.
1842^1845 yılları içinde müdürlerin neden oldukları olaylardan bir kısmını
aktardık. Onların vergileri zamanında hâzineye göndermeyerek, zimmetlerine
geçirmeleri ve kişisel servet gibi kullanmalarının önüne geçmek için sık sık sad­
razam tarafından valilerin dikkatleri çekilmekte idi. Ancak, geleneksel yollarla
yapılan bu tür uyanlar istenilen sonucu vermekten uzak kalıyordu. Nitekim
1845 yılına ait olup *bet vech-i maktu " müdürlerin deruhte ettikleri verginin Tan-
zimafın uygulandığı yörelerden toplanarak hâzineye gönderilmediği, Maliye
Nezareti’nce Meclis-i Vaİâ’ya bildirilmişti. Bunun üzerine sadrazam, 5 Mayıs
1845’te bütün valilere gönderdiği yazıda, müdürlerin hazine gelirlerini en kısa
sürede teslim etmeleri, bunu gerçekieştiremeyeıılerin mallarının meclislerce satı­
larak, zimmetlerine geçirdikleri vergilerin geri alınması isteniyordul57. Ancak, bu
uyarıya rağmen durumun değişmediğini olaylar göstermektedir.
Çorum kazası müdürü iken, işine son verilen ve muhasebesi yapılan Meh­
med Ağa’mn köy ve aşiretler öşürü ile diğer hazine gelirlerinden toplam dört yük
otuz dokuz bin kuruşu zimmetine geçirdiği, bunun seksenyedi bin kuruşunun
masraflara gittiği, kalanının kendisinden alınarak, süresiz sürgün edilmesi karar­
laştırılmıştı ,58«
22 Şubat ı846’da Konya Vaîisi’ne gönderilen sadrazamlık yazısında,
Gölhisar-ı Hamid kazası müdürü, Danabaşoğlu Ahmed Ağa, kaza masrafları ve
diğer giderler adı altında kırkikibin beşyüz, Afşar kazası müdürünün sekizbin,
Eğridir müdürünün oniki bin, Keçiborlu müdürünün ise üçbinbeşyüz kuruş
parayı kendileri için topladıklarının anlaşıldığı, Gölhisar müftüsünün bu tür
şeylerin padişah buyruğuna aykırı olduğunu belirtmesi karşısında müdür Ah-

155 Ankara Etnografya Müzesi, Çankırı Şr.Sc. 28 , s. 1.

156 A y m y at, 388 , s. 3. Müzesi> K a y se ri Şr.Sc. 206 s. 2.
157 Ankara Etnografya Müzesi, Kayseri Şr.Sc. 206 , s. 2.
158 A n kara Şr.Sc. 254 , belge 130.
24.6 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

med Ağa’nın onu istifaya zorladığı, bu yüzden müftünün İsparta’ya kaçtığı an­
latılıyordu I59.
Karahisar sancağına bağlı Sandıklı kazası müdürü Ali Ağa, altmışbeş bin
yediyüz seksen yedi buçuk kuruşu hazine gelirinden, kırkikibin yüzseksen buçuk
kuruşu ise halktan zorla alınmak üzere toplam bir yük sekiz yüz doksan yedi bin
kuruş parayı zimmetine geçirdiği için yargılanmıştım .
Kandıra kazası müdürü, yapılan şikâyetler üzerine İstanbul’a çağrılarak
Meclis-i Vâlâ’da yargılanmış, suçlu görülerek, hakkında gerekenlerin yapılması,
aynca ondan yana yanlış bilgiler veren üç meclis üyesinin de diğerlerine örnek
olmak üzere ikişer ay süre ile Sinop’a sürgünleri kararlaştınlmıştı161.
Kırşehir kazası müdürü Mehmed Ağa, halka zulümederek zimmetine para
geçirdiği gerekçesiyle, görevden alınarak, yerine Divriği hanedanından Ahmed
Bey’in bin kuruş maaş ile atanması uygun görülmüştü162.

Karesi sancağına bağlı Bergama kazası müdürü de uygunsuz davranışlann-

dan ötürü görevden alınmıştı. Meclis üyelerinin de gereği gibi çalış­
madıklarından ötürü değiştirilmeleri istenmişti163.
Turhal kasabası müdürü Kasapzade Hacı Ahmed Ağa, hergün köyleri dola­
şarak, halkı rencide ettiği ve güvenliği sağlamakla başanlı görülmediği için azl­
edilmişti 164.

Kütahya’nın Dağardı kazası müdürü Süleyman Ağa, halktan yirmiyedi bin

kuruş cerime aldığı için görevden alınmış, vilâyet sınırları içinde bir yere
sürülmesi uygun görülmüştül65.
Milâs kazası müdürü Ali Çavuşoğlu Osman, kardeşleriyle birlikte istenmeyen
kimseleri meclis üyeliğine getirerek, halka zulmettiği, görevinden alınarak yeri­
ne kaza halinden anlar birinin atanması için başvuru yapılmıştı. Bunun üzerine
durumun araştınlarak, sonucun bildirilmesi istenmişti 16<\
Maadin-i Hümâyun Sancağı’na bağlı Ayvaİıdere kazası müdürü Ahmed
Ağa*nm yönetimde başarısız olduğuna mahkemece karar verildiğinden, görev­
den alınarak, yerine başkasının atanması gerekmişse de halkın iki gruba
bölünmesinden ötürü, bunun gerçekleştirilemediği, birkaç köyden oluşan bu ka~

A yn iya t, 399 , s. 63. Konya valisine yazılan 22 Şubat 1846 tarihli sadrazamlık yazısı.
160 A yn iyat, 401 , s. 9. Hüdavendigâr müşirine yazılan 20 Ekim 1846 tarihli yazı. Ali A ğa’nm
hâzineyle halka olan borcunu ödemesi kararlaştınlmıştı.
161 Takvim -i Vekayi, defa 374.
A yn iyat, 410 , s. 14.
102
A y n ıy a , 412 , s. 49-50.
163
A yn iya t, 409 , s. 130.
164
A y n iya t, 411 , s. 95.
165
m A yn iya t, 411 , s. 114.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 247

zanın Hekimhan’a bağlanarak, Hekimhan kazası müdürünce idare ettirilmesi

vali ve defterdar tarafından istenmişti. Meclis-i Vâlâ, durumun bir daha araştırı­
larak, bunun mümkün olup olmadığının yeniden bildirilmesine karar vermiş­
ti ^7.

Edime valisine rz Temmuz 1849'^ gönderilen sadrazamlık yazısında,

Kırkkilise’ye iki saat uzaklıkta bulunan derbentte görevli zabtiye erlerinin fakir
fukaraya dağdan ücretsiz odun kestirip, naklettirdikleri, Karapeykâr köyü güven­
lik görevlisine ayhk ödendiği halde, yem ve yiyecekle diğer giderlerini gesöiği
köylerden Kbâd-ı havax olarak aidığı. kaza müdürü İsmail Beydir, de topladığı
aşan halka ücretsiz olarak iskeleye taşıttığı, bölgede zahirenin satış fîatı en fazla
ondort kuruşken, kendininkinin kilesini cebren onsekizer kuruştan sattığa diğer
mültezimlerle de işbirliği yaparak, onların da fazladan vergi almalarına göz
yumduğu, aynca zabtiye erlerini eksik kullanarak, kendi hizmetkârlarım zaptiye
görevinde çakşnrmak gibi uygunsuzluklar yaptığının istihbar edildiği, bütün
bunlann soruşturulup önlenmesi isteniyorduKjS. Yine aynı validen eski Aydos
midürü kapıabaşı rütbelilerinden Şerif Bey’in Padişahın Rumeli seyahat;.16' sı­
rasında topladığı tereyağı ve erzakın bedelini halka ödemediği, aşarı beşte ve ye­
dide bir olarak topladığs, çiftliklerin hasılatını ücretsiz iskeleye taşıttıdığı bu
yüzden Vize Meclisinde yargılanarak suçlu görüldüğü ve yetmişsekiz bin kuruş
parayı zimmetine geçirdiğinin anlaşıldığı; ancak, bir kere de Edime Meclisinde
yargılanması isteniyordu. Burada yapılan soruşturma ve yargılama sonunda adı
geçenin, ifadesinde halktan aldığı yağ ve erzakın bedellerini ödemek istediğini,
fakat verdiği fiatı halkın az gördüğünü, öteden beri halkla bu tür alıp vereceği­
nin bulunduğunu, aşarı ise nza ve senetleri üzerine topladığını, zimmetine ge­
çirdiği paranın bir kısmını “poliçe " olarak gönderdiğini, kalanını da sandığa
ödeyeceğini açıklamıştı. Edime Meclisi bu ifadeyi benimsemiş, Şerif Bey’i suç­
suz bulmuştu. Durum Meclis-i Vâlâ’ya iletildiğinde bu kararın bir daha gözden
geçirilmesi ve şu sorulara cevap istenmesi öngörülmüştü: Aşar5m hangi kurala
göre onda bir’den fazla alındığı, halka ücretsiz ya da az ücretle işlerini yaptırıp
yaptırmadığı, erzak bedellerini Ödemek için gösterdiği nedenlerin yerinde olma­
dığı eğer fiat az görülmüşse niçin durumu hükümete iletmediğinin araştırılarak,
sonucun bildirilmesi istenmişti170.
5 Mayıs ıSs^de Ankara valisine gönderilen bir başka yazıda ise Kırşehri
müdürü iken zimmetine vergiden altı yılda toplam ondörtbin kuruştan fazla pa­

167 A y m y a t, 414, s. 114. Harput valisine gönderilen 27 Haziran 1849 tarihli sadrazamlık yazısı.
108 Ayniyat, 414 , s. 74.
169 Abdüim ecit bu seyahatinin amacını şöyle belirtmişti: “Vedia-i İlâhiye olan bunca ibaddul-
laha edna derece bile teaddi vukuuna şefkat-ı şahanemiz kail olmak ihtimali olmadığından mema-
lik-i devlet-i aliyyemizden bazılarını görüp ahval-ı hakikiyelerini bizzat anlamak ve badehu sair
mahallerin halini dahi anlardan oldukça istidlal ile ona göre cümlenin refah ve asayişini biavnihı
laâJâikmâî etmek niyet-i hayriyesiyle bu defa... Rumeli canibine seyahal-ı seniyyemiz tasmim kılın­
mıştır” Bkz. Karal, Osmanh Tarihi, VI, s. 102-103.
170 Ayniyat, 414 , s. 73-74.
248 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ra geçiren Mehmed Ağa’nın görevden alındığı, ancak ayrıca iki yüz onaltıbin
iki yüz kuruşu da vergi olarak fazladan topladığı, bunun onyedibin beş yüz ku­
ruşunun nereye harcandığını belirtmediği, kaza işlerine harcadığını söylediği sek-
seniki bin kuruş/a vergi toplayanlara verdiğini ileri sürdüğü yirmi beş bin kuruş
ve müfredatı açıklanmayan seksen iki bin kuruşun gerçekten kaza işlerine kulla­
nıldığı anlaşılır ve halk da kabul ederse, kalanının kendisinden tahsil edilmesi
emrediliyordu17\
Seferhisar kazası müdürü ile meclis üyeleri ve müdür kâtibinin vergi alacağı
ile ilgili sahte defter ve mazbata tanzim ve takdim ettikleri için görevlerinden
alınarak, müdürün Sivas'a sürülmesi istenmişti172. Aynı şekilde Kayseri sancağı­
na bağlı încesu kazası müdür, naib, müftü ve meclis üyelerinin uygunsuz tu­
tumlarından ötürü görevlerinden alındıklarını görüyoruz173.
Kırşehir kazası müdürü Nâşir Bey de hazine gelirinden zimmetine elli dört
bin kuruş geçirdiği için azledilmişti l74.
17 Mayıs 1854 tarihli bir diğer yazı ile de Bozok sancağına bağlı Sorgun
kazası müdürü Ahmed Ağa, belirtilen suçlara benzer suç işlediği için görevin­
den alınmıştı. Yerine sekiz yüz kuruş aylıkla bir başkası atanmıştı175,
1842 yılından başlayarak Vilayet Nizamnamesinin ilânı tarihine kadar ge­
çen sürede nerelerde ne şekilde suç işlendiğini açıkça göz önüne sermek amacı
ile, müdürlerin adlarını vererek sebep oldukları olayları belirtmeyi uygun bul­
duk. Böylece hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak bir biçimde Tanzimat’ın yöneti­
min bu en alt basamağında gerçekleştirmek istediği halktan yana yeniliğin ne­
den başarıya ulaşamadığını da sanırım kanıtladık.
Görüldüğü gibi, kaza müdürlerinin başta gelen görevleri, vergilerin toplan­
ması idi. Bu yüzden onları birer yönetici olarak değil de kaza merkezlerinde de­
vamlı oturan birer tahsildar olarak nitelemek mümkündür. Bunun yanısıra naib
ve kazanın ileri gelen kimseleri ile birlikte oluşturdukları bir küçük kurul vasıta-
siyle yönetimi ilgilendiren işlerle de müdürlerin ilgilendiklerini belirtmek gerekir.
Tanzimat öncesi voyvodaların ve çoğu yerde ve ayanların yaptıkları hizmetler,
Tanzimat’la birlikte kaza müdürlerine devredilmiştir. Onlar kazalarına bağlı koy
muhtarları ve imamların da yardımları ile bölgenin hâzineye doğrudan Ödemek­
le yükümlü olduğu şer5i vergileri toplama işini uzun bir süre yapagelmişlerdir.

171 A ym y at, 413, s. ‘21-22.

172 A yn iya t, 427 , s. 82.
175 A yn iy a t, 425, s. 40.
174 A yn iyat, 425 , s. 107.
,7S A yn iya t, 433 , s. 77. 17 Mayıs 1854 tarihli yazı.
 Abdülaziz, Döneminde Ülke Yönetimi
( 1861- 1876)

Tanzimat’ın ilânından 1864 y^ına kadar geçen sürede ülke yonedminde ya­
pılan değişiklikleri ve bu değişikliklerin kent yaşantısına yansımasını belgelere
dayanarak ortaya koymaya çalıştık. Bu genel yapının işleyişini, ortaya çıkan so­
runları, sanırım yeterince belirtmiş olduk. Bu kısımda I. Meşrutiyet’in ilânına
kadar geçen sürede esasa dokunulmaksızın yapılan düzenlemeleri genel çizgile­
riyle vereceğiz.
Tanzimat’ın öngördüğü yeniliklerin bütün imparatorlukta yürürlüğe kon­
ması ve istenilen başarının sağlanamaması, çeşitli tepkilere neden olmuştu. O s-
manii aydınlan, çıkarları zedelenenler, müslüman ve müslüman olmayan toplu­
luklar, yenilikleri kendi açılarından yeterli bulmuyorlardı. Avrupa Büyük Devlet­
leri ise, "Doğu Sorunu"nu gündemlerinden çıkarmıyorlar, çeşitli bahanelerle,
özellikle düzenlemelerin yürürlüğe konulmadığını ileri sürerek, hükümet işlerine
karışmaktan geri kalmıyorlardı. Kırım Savaşinın bitiminde yayınlanan "Islahat
Ferm anlım hazırlanışmda bu devletlerin büyük etkisi olmuştu. Müslüman olma­
yan Osmanh uyruğu topluluklara tanınan haklan yetersiz görüyorlardı. Halbu­
ki Fermanda yer alan ilkeler, Osmanlı yönetiminin öteden beri gerçekleştirmek
istediği şeylerdi. Can, mal, ırz ve namus güvenliğinin sağlanması, karma mah­
kemelerin kurulması ve gayrı müslimlerin mahkemelerde şahitlik yapabilmeleri,
kanun önünde eşitlik, mezhep ve eğitim özgürlüğü, vergilerde ayınm yapılma­
ması gibi konular, Tanzimat'tan beri uygulanmak istenen ana ilkelerdi. Ne var
ki Avrupa büyük devletleri, yapılanları yeterli görmüyorlardı. Özellikle
müslüman olmayanların vilâyet, sancak ve kaza meclislerinde yeterince temsil
250 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

edilmediklerini ileri sürüyorlar, ayrıca Meclis-i Ahkâm-ı Adliye’de de bunlara

yer verilmesini istiyorlardı. Bunun için Islahat Fermanı’nda eyalet ve sancak
meclisleri yönetmeliğinin yeniden düzenlenerek, müslümanlarla müslüman ol­
mayanların, seçilmeleri, görev yapmaları ve benzeri konularda yeni bir düzenle­
me yapılacağı açıklanmıştı176.
Islahat Fermanı’nda öngörülen düzenlemeler, uygulamaya konulmadan bazı
yörelerde ayaklanmalar başgosterdi. Özellikle Rumeli’de hoşnutsuzluk ve isyan­
lar yaygınlaşırken. Rusya’nın işe karışması yanında müslümanlar da Bosna ve
Suriye’de, Lübnan’da ayaklanıyorlardı. Öte yandan Avrupa devletlerinin elçileri,
reformların uygulanmadığı gerekçesiyle 5 Eylül 1859’da bir memorandum ver­
mişlerdi. Rusya, ayrıca Bulgaristan ve Bosna-Hersek için yeni ayrıcalıklar isti­
yordu. Ingiltere bunun üzerine soruna karışma gereğini duymuş, bir komisyon
oluşturulmasını önermişti. Ancak, sorun çözümlenmedi. Niş’te çıkan karışıklık­
lar, Avrupa devletlerinin yeniden müdahalelerine yol açtı. Sadrazam Rüştü Paşa
görevinden çekildi. Yerine atanan Kıbrıslı Mehmet Paşa’ya Rumeli vilâyetlerini
denetleme görevi verildi. Sadrazam, beraberinde Hıristiyan memurların da bu­
lunduğu bir kurulla Mayıs 1860’da Varna’ya ulaştı. Niş’ten Saraybosna’ya geçe­
ceği sırada geri dönmek zorunda kaldı. Çünkü bu sırada Lübnan’da Dürziler’le
Maruni’Ier arasında yeniden kanlı çatışmalar baş göstermişti. Olayları yatıştır­
mak bahanesiyle Avrupa devletleri doğrudan işe karıştılar. Olay, Osmanlı İmpa­
ratorluğunun bir iç sorunu olmaktan çıktı. İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya,
Prusya ve Osmanlı İmparatorluğunun temsilcilerinden oluşan komisyon; 9 Ha­
ziran 1861 tarihli "Lübnan Nizâmnâmesi”ni hazırladı. Bu nizamname ile Cebel-i
Lübnan adeta bağımsızlık elde ediyordu. Hıristiyanlar arasından atanacak mu­
tasarrıf, Suriye ve Beyrut’taki valilerden bağımsız olduğu gibi, yıllık bir vergi
ödemek dışmda, merkeze karşı yükümlülüğü de kalmamıştı. Bu düzenleme, Av­
rupa devletlerinin bütün Osmanlı vilâyetlerinde görmeyi arzuladıkları bir
düzenleme id il77.
Suriye’deki karışıklıkların yanısıra Niş Eyaletinde de olayların önlenememe­
si. Osmanlı yöneticilerini bütün ülkede yönetimde yeni düzenlemeler yapmak
zorunda bıraktı. 1863 yılı sonlarına doğru Ali ve Fuat paşalar eyaletlerde yeni­
den ıslahat yapmayı uygun gördüler. Eyaletlere teftiş heyetleri gönderilmekle
beraber, yeni bir vilâyet nizâmnâmesi hazırlandı. 7 Kasım 1864’te yayımlanan
bu nizamname ile Tanzimat’tan beri uygulanmakta olan yönetim biçiminde ba­
zı değişikliklere gidildi.
Bu yönetmeliğin hazırlanmasında Niş valisi Mithat Paşa’nın fikirlerinden ve
çalışmalarından yararlanılmıştı. Paşa, Niş valiliği sırasında başarılı bir yönetim

176 Islahat Fermanı’nın hazırlanışı vc kapsamı çeşitli vesilelerle sık sık ele alınmıştır. Son iyi
bir değerlendirme için bkz. Roderic H.Davison; Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876, Prin-
ceton University Press, 1963, pp. 52-80.
177 M . Tayyip Gökbilgin; Mı84o’ tan 1861’e kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürziler” , B e l­
leten, X (1946), s. 641-703.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

örneği vermişti. Uygulamayı burada başlatmada hükümet yarar görüyordu. Bu

nedenle, Mithat Paşa’nın da katıldığı Kurul, nizamnamede bazı değişiklikler ya­
parak yörede uygulama karan aldı. Tuna Vilâyeti adı ile geniş bir bölgeyi kap­
sayan yeni eyalet kuruldu. Mithat Paşa valiliğe atanarak uygulamayı başlattıl7S.
Mithat Paşa’mn engin ileri görüşü, çalışkanlığı ve deneyimi ile uygulamaya
konulan yönetmelikten beklenilen olumlu sonuç alınmaya başlandı. Bunun üze­
rine Anadolu, Arabistan ve İmparatorluğun kalan bölgelerinde de uygulanması­
na karar verildi. 1865-1866 arasında bütün ülkede 1864 nizamnamesi yürürlüğe
girmiş oldu.
Bu yönetmeliğin hazırîanışında. lö/j-o’dan beri uygulanmakta olan kurallar­
dan en geniş şekilde yararlanılmış, aksaklıklar, eksiklikler giderilmeye çalışılmış­
tı. Yeni yönetmeliğin özünü, 1842 düzenlemesi oluşturuyordu. Yapılan ekler,
değiştirilen kimi hükümlerde, Avrupa’daki değişme ve gelişmelerden izler olması,
benzerlik bulunması doğaldır. Dönem yöneticilerinin çoğu Avrupa’yı görmüş,
özellikle Fransız “Departemente” sistemini görmüş, inceleme imkanı bulmuş kim­
selerdi. Yaptıkları düzenlemelerde elbette ki gördüklerinin izleri olacaktı. Ancak,
bu izlere dayanarak, model olarak Fransız ülke yönetim biçiminin alındığım ile­
ri sürmek gerçeklerle pek bağdaşmaz. Merkeziyetçi eğilim II.Mahmut’taa beri
şu veya bu şekiide ağır basmakta idi.. Tanzimatm ilk yalarında valileri:.■ . yetkileri
sınırlandırılmak istenmiş, olumlu »c-rıuç alınmayınca da ıf^ s’den itibaren yeni­
den onlara geniş yetkiler verilmeye başlanmıştı. Bütün memurların maaşa bağ­
lanması, teftişlerin sıklaştırılması, belirli bölgelerde ordu merkezlerinin kurulma­
sı, merkezi otoriteyi geçerli kılma amacına yönelikti.
1864 düzenlemesi ile Osmanlı Avrupası’nda on vilâyet, kırkdort sancak, As­
ya’sında ise onaltı vilâyet, yetmiş dört sancak oluşturulmuştu. Afrika’da ise bir
vilayet beş sancak bulunuyordu. Bu düzenleme 22 Ocak 187 ı ’e dek yürürlükte
kaldıktan sonra, yeniden formüle edilmiş ve “İdare-i Umumiye-i Vilâyet Nizâmnâ­
mesi” ?A\ altında ilân edilmiştir179.

Cebel-i Lübnan özel statüsünden, Mısır, Bosna ve Girit özerk durumların­

dan, Hicaz ve Yemen uzaklıkları ve aşiret düzenine dayanmalarından Ötürü, İs­
tanbul ise başkent oluşundan dolayı bu düzenlemelerin dışında bırakılmışlardı.
8 Ekim 1864’de Takvim-i Vekayi’de yayınlanarak, öncelikle Tuna vilayetin­
de uygulamaya konulan yeni yönetmelikle, Tanzimat’ın ı842*den beri yönetim­
de yaptığı düzenlemelere yeni bir biçim verilmekte idi. 1849 eyalet meclisleri ni­
zamnamesi hükümlerine göre yürütülen yönetim işleri, bu tarihten itibaren

,7d Ali Haydar Mithat; Mithat Paşa, Hayat-ı Siyasisi, 1,Kitap, İstanbul, 1325, s. 16 vd.; İlber
Ortaylı; Tanzim at’tan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara 1974, s. 42-48.
179 1864, 1867 ve ı87i*de yapılan düzenlemeler çıkarılan yönetmelik, tüzük ve talimatnameler
o devirde kitap halinde bastırılmış bulunmaktadır. A ynca D ü stu r’ un ilk cildinde de bu belgeler
yer almaktadır. Verdiğimiz bilgiler çok iyi bilinen bu basılı kaynaklardan alınmıştır.
25 * TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

çıkarılan yeni tüzük ve yönetmeliklere uygun biçime konulmuş, 1867 yılına ge­
lindiğinde uygulama tamamlanmıştır. Nizamname hükümlerine uygun olarak
İmparatorluk, vilâyet, sancak, kaza ve köy olmak üzere İdarî birimlere ayırılıyor-
du. Bu düzenleme Öncekinden farklı değildi. Ancak, yöneticilerin unvan ve
atanmalarında bazı değişiklikler yapılmıştı. Eyalet adı vilayet olmuş, vali yöneti­
ci olarak durumunu ve unvanını korumuştu. Sancak yerine liva denilmekle bir­
likte iki ad eş anlamda kullanılmış, kaymakam yerine yönetici olarak bu düzey-
de “Mutasarrıf* görevlendirilmiştir. Kaza birimi 1842'deki statüsünü korumakla
birlikte, seçimle göreve getirilen “kaza müdürü" yerine hükümetçe atanan “kay­
makam” iş başına geçmiştir. Böylece en Önemli değişiklik kaza yönetiminde ya­
pılmıştır. Köy idaresinde ise önemli bir yenilik görülmemektedir.

Tanzimat'ın uygulanmaya konulmasıyla birlikte yönetim birimlerinin her

birinde oluşturulan meclisler, 1864’ten sonra da varlıklarını ve fonksiyonlarını
geliştirip değiştirerek sürdürmüşlerdir.

Vilâyet yönetimi için oluşturulan organlara gelince; merkezde valinin baş­

kanlığında cuma günleri dışında toplanan “ Vilâyet İdare Meclisi " livalarda muta­
sarrıf başkanlığında çalışacak "Liva İdare Meclisi" ile kazalarda “Kaza İdare Meclis­
leri* kurulmakta idi. Vilayet idare meclisine hakim, mektupçu, defterdar, harici­
ye memuru doğal üyeler olarak giriyorlardı. Müftü ile müslüman olmayanların
dini önderleri de üye idiler. Bunların dışında halk tarafından seçilen iki
müslüman ve müslüman olmayan iki üye ile birlikte sayı onu geçiyordu.

1864 Nizamnamesinde 1867 yılında ufak tefek değişiklikler yapıldı. Bu biçi­

miyle 1871 'de çıkarılan “İdare-i Umumîye-i Vilâyet Nizam nam esine kadar
yürürlükte kaldı. 1871 nizamnamesi, vilâyet, sancak, kaza ve köy yönetimini ay­
rıntılarıyla belirtiyor, her aşamadaki yöneticilerin görev ve sorumluluklarını ayrı
ayrı açıklıyordu. Yenilik olarak valinin yanısıra vali muavinliğini getiriyor, mev­
cut müdürlüklerin yanısıra yenilerini de oluşturuyordu. Vilâyet merkezinde def­
terdar, mektupçu, Umur-ı ecnebiye müdürü (Yabancılarla ilgili işler müdürü),
Ziraat ve Ticaret Müdürü, Maarif Müdürü, Tarik Emini (Yol emini) Defter-i
Hâkâni müdürü, Emlâk ve Nüfus Müdürlüğü, Evkaf Müdürü, Alay Beyi
(Güvenlik kuvvetleri komutanı) gibi vilâyet üst düzey yöneticilerinin görevlerini
belirleyerek, işbölümünün nasıl yapılacağını ayrıntılarıyla ortaya koymakta idi.
Aynca vilâyet idâre meclisinin kuruluş, görev ve çalışma biçimini saptıyor, umu­
mî meclisin niteliğini, ayrıntılarıyla belirtiyordu. Aynı şekilde Liva (Sancak)
yönetimi ve yöneticileri, kaza ve nahiye idaresi hakkmdaki kuralları da kapsıyor­
du.
Liva denilen sancak biriminde Mutasarrıf, Muhasebeci, Tahrirat Müdürü,
Defter-i Hakâni Memuru, Emlâk ve Nüfus Memurları ile Zaptiye Zabiti, kendi
alanlarında görev yapacaklardı. Ayrıca vilâyette olduğu gibi burada da bir “Liva
idare Meclisi” oluşturuluyordu. Kaymakamın yönetimine verilen kaza’da Mal
Müdürü, İdare Katipleri, Emlak ve Nüfus Memurları ve Zaptiye Zabiti bulu­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 253

nuyordu. Kaza idare meclisi ise yönetim, yargı ve maliye işlerinde yöneticilere
yardımcı olmakta, gerekli kararları alıp uygulamaya koymakta idi.

Bu yönetmelikle ilk kez idari bir birim olarak getirilen nahiye örgütlenmesi,
kaza sınırları içindeki köy ve çiftliklerin yakınlıkları ve ilişkileri göz önünde tutu­
larak düzenlenmişti. Beşyüz kişiden fazla nüfusu olan köy ve çiftliklerin nahiye
oluşturmaları mümkündü. Kazaların idare meclisleri, nahiyelerin merkez ve sı­
nırlarını belirleyerek Liva idare meclislerine sunacak, uygun görüldükten sonra
vilâyet umum meclisine bildirilecekti. Oraca onaylandıktan sonra padişahın bil­
gisine sunularak gerekli izin alınacaktı.
Nahiye müdürü, bağlı köyler ihtiyar heyeti üyelerinden en çok dörder kişi­
nin katılmasıyla oluşturulacak “Nahiye M eclisime danışarak yönetim işlerini yeri­
ne getirecekti. Özellikle yasa ve yönetmeliklerin, emir ve fermanların bölge hal­
kına duyurulması, ölüm, doğum, arazi anlaşmazlıkları ile ilgili olarak muhtarlar
tarafından kendisine ulaştırılan bilgi ve şikâyetleri, kaza kaymakamlarına ileterek
gerekli işlemlerin yapılmasını sağlamak başlıca görevleri arasında yer almakta
idi. Muhtar ve ihtiyar heyetleri ile ilgili yakınmalar ve şikâyetleri de araştırarak
kaymakama iletirlerdi. Kısacası nahiye müdürleri, hükümet ile halk arasında es­
ki dönemde ayanların yaptıkları aracılık işini yüklenmiş bulunuyorlardı.

Nahiye meclislerine gelince, nahiyeye bağlı köy ihtiyar meclisleri üyeleri

arasından seçilenlerden oluşmakta, yönetim ve karar organı olarak müdür baş­
kanlığında görev yapmakta idi. Yılda dört defa valinin uygun göreceği tarihler­
de toplanır, ençok bir hafta süre ile gündemindeki konulan görüşerek, öneriler
şeklinde kaymakama sunardı. Özellikle kamu yararına yapılacak işlerde halkın
katkısı, yol yapımı, otlak ve orman bakımı, tarım ve ticaretin geliştirilmesi için
alınması gerekli görülen önlemler gibi konularda önerilerde bulunabilirlerdi.
Bu sıralarda İmparatorluğun içinde bulunduğu sosyo-ekonomik durum, na­
hiye düzeyinde örgütlenmeyi gerçekleştirmeye elverişli değildi. Birçok bölgede
çeşitli etkenlerle nahiyeler oluşturulamadı. Meclisler, istenilen şekilde toplanıp
görev yapamadı. Nihayet yabancı devletlerin müdahaleleriyle 6 Nisan 1876’da
yeni bir nizamname hazırlandı. Nahiye meclislerinde etnik ve dini grupların be­
lirli oranlarda temsil edilmeleri, müdürlerin seçimle işbaşına getirilmeleri, seçme
ve seçilme şartları yeniden belirlendi. Ne var ki; bu hükümlere rağmen, nahiye­
ler yaygın ve tam örgütlü biçimde kurulamadı. Kuralların çoğu kağıt üzerinde
kaldı, Özellikle Doğu Anadolu’da aşiret reislerine müdür unvanı verilerek, aşiret
örgütü, nahiyeye dönüştürülmek istendi. Bundan da olumlu sonuç uzun süre
alınamadı.
 Ülke ve Kent Yönetiminde Meclislerin Etkinlikleri

Tanzimat'ın ilânından hemen sonra ülke yönetiminde yapılan düzenleme­

lerle eyalet ve sancak merkezi olan kentlerin tümünde yönetim, yargı ve maliye
işleriyle doğrudan uğraşan meclislerin kurulduğunu belirtmiştik. Muhassalbk
meclisleri, memleket meclisi, büyük meclis; küçük meclis gibi isimler alan bu
kuruluşların yapısı işleyişleri ve etkinliklerini ayrıntılarıyla ortaya koymuştuk.
Burada 1864 düzenlemesi ve daha sonrasında bu kuruluşların aidıkıan yeni şe­
kil ve görevler üzerinde durulacaktır.
Taşra yönetiminde,' vilâyet, liva (Sancak) ve kazalarda meclislerin yönetici­
lerle birlikte etkin olmaları, yönetimi ilgilendiren konularda doğrudan doğruya
karar alabilmeleri Tanzimat dönemine özgü bir gelişmedir. Özellikle 1864 Ni­
zamnamesiyle görev bölüşümü ayrıntılarıyla yeniden belirtilmişti. 1871 Nizam­
namesinde de aynı anlayışın egemen olduğu görülmektedir. Vali, en üst düzey­
de hükümeti temsil eden ve çeşitli birimlerin gördükleri hizmetleri denetleyen,
bir görevli idi. Maiyetindeki defterdar, mektupçu, zabıta amiri, ticaret ve ziraat
müdürü gibi memurlar, onun denetim ve emri altında idiler. Ne var ki bunla­
rın herbiri ayn ayrı nezaretler (Bakanlıklar) tarafından atanmakta idiler. Vilâyet
idare meclislerine giren kent ileri gelenleri, çoğunlukla valiyi görevsel ve yetkisel
balamdan kısıtlayan Tanzimat öncesi, dediği dedik otoriter ve etkin meslektaşın­
dan daha toleranslı ve demokrat olmaya zorlayan ikinci önemli bir etkendi.

Vilâyet İdare Meclisleri

“Memleket Meclisi” daha sonra “Büyük Meclis51 adını almış olan kuruluşun
yerine 1864’den itibaren oluşturulmuştur. Bu meclislerin doğal üyeleri, defter­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 255

dar, mektupçu, müfettiş-i hükkâm-ı şer’iye (Şer'i işler müfettişi), umur-ı ecne-
biyye müdürü idi. Vali başkan olarak görev alıyordu. Meclisin seçimle görevlen­
dirilen dört üyesinden ikisi müslüman, ikisi ise müslüman olmayan toplulukları
temsil ediyorlardı. Görülüyor ki; hükümet görevlileri ile seçilerek katılanlarm sa­
yıları denkti. Ancak vali başkan olarak hükümeti temsil eden en üst düzeyde
yetkili olup mecliste denge unsuru veya kararların alınmasında etkin olan tek
kişi durumunda idi. Onun katılacağı tarafın dilediğini benimsetmesi işten değil­
di,
1864 ve 1869 düzenlemesiyle bu şekilde oluşturulan vilâyet idare meclisleri­
nin yapısında ufak tefek değişiklikler 1871 Ocağm’da yapılmıştır. 29 Şevval 1287
(22 Ocak 1971) tarihli “İdare-i Umumiye-i Vilâyet Nizâmnâmesi” daha, önceden be­
lirlenen ve uygulanan kurallan yeniden kısımlara ayırarak ve önemli bir değişiklik
yapmadan yayınlayarak yürürlüğe koymuştur. Bu nizamnamede her kurum ve
kuruluşun görevleri ayrıntılarıyla verilmiş bulunmaktadır. 76-89. maddeler;
“Meclis-i İdare-i Vilâyet'm" yapısını düzenleyerek, görevlerini belirlemiştir. Buna
göre; nizamiye mahkemelerinin kuruluşu tamamlandığından “Müfettiş-i
Hükkâm-ı Şer’iye3*ye gerek kalmamışa. Onun yerini “Merkez N aibi* almıştı. Doğal
olarak idare meclisinin de üyesi oluyordu. Bunun dışında meclisin kuruluşunda
bir değişiklik söz konusu değildi.
Vilâyet idare meclislerinin görevlerine gelince; Nizamnameye göre bu
görevler iki kısımdan ibaretti. İlki, vilâyetin genel yönetimi ile ilgili olanlardı.
İkincisi ise özel idareyi ilgilendiriyordu. Genel işlerin görüşülmesi, karara bağ­
lanması, Vilâyet Umum Meclislerine bırakılıyordu. İdare meclislerinin görevleri
ise şöyle saptanıyordu (Nizamname, 76-89. maddeler).
Yönetimle ilgili olan görevler: Hükümetin gerek gördüğü her türlü satın al­
malarla, mukavelelerin yapılması, kuralların çerçevesinde öşür ve diğer vergilerin
iltizama verilmesi, devlet ormanlarının müzayedesi, orman ve maden işleriyle,
kamuya ait binaların korunması, ve bakımı, güvenliğin sağlanması, zaptiye askeri­
nin yönetilmesi, olağanüstü durumlarda istenecek düzenli askerin gereksinmele­
rinin karşılanması, gelir ve giderlerin denetlenmesi, menkul ve gayrı menkul
devlet gelir kaynaklarının idare ve korunması, belediye meclislerinin aldıkları
kararların incelenmesi, livalar arasında yol yapımı, vilayet sınırlan içinde, ziraat
ve ticaretin diğer kamu yararına işlerin gelişdrilmesi, kaza ve köylerin, kurulma­
sı, birleştirilmesi, bağlantılannın düzenlenmesi, genel sağlığın korunması, ıslah­
hane, hastahane tesisi, panayır ve pazar yerleriyle kabristan alanlarının saptan­
ması, hiç kimseye ait olmayan yerlerin kamu yaranna değerlendirilmesi gibi iş­
lerle, valinin yönetimle ilgili havale ettiği bütün konuları incelemek, müzakere
etmek, tutanaklarını vilâyete sunmakla yükümlü tutulmakta idi (77«madde).
Ayrıca liva idare meclislerinin görüşüp havale ettikleri işlere de bakılacaktı.
Vilayet idare meclislerinin ikinci önemli görevleri yargılama idi. Devlet me-
murlannın suç işleyenleri, kural gereği burada yargılanacaklardı. Özellikle hazi­
256 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ne malını zimmetine geçirme, rüşvet alma ve benzeri suçlardan yargılanacaklar

bu meclise havale ediliyorlardı. Memurlar arasında görev anlaşmazlıkları ve
benzeri yetki sorunları da burada çözümlenecekti. Halkın memurlar ve
hükümet aleyhine yapacağı şikâyetlerin mercii de vilayette bu meclisti. Vergi
anlaşmazlıkları ve taksiminde ortaya çıkan uyuşmazlıklar, buraca çözümlenecek­
ti. Nihayet hükümetle, mültezimler arasındaki anlaşmalarla uyuşmazlıklarla ilgi­
li davalara da bakacaktı.
Özel hukuka ve şer’iye mahkemelerine ait işlere kesinlikle karışılmayacaktı.
Kendisine havale edilen konularda önerilenleri değiştirme ya da düzeltme yetki­
sine sahipti. Vereceği kararlardan merkeze bildirilmesi gerekenler vali tarafından
Bâb-ı Ali'ye sunularak onay istenecekti. İdareye ilişkin önemsiz işlerle küçük an­
laşmazlıklar, şikâyetler sonuçlandırılıp uygulamaya konulacaktı. Ancak,
hükümetin onayını gerektiren konularda vali, sorumluluğu üstlenerek gerekli
önlemleri alabilecekti. BÖylesi durumlarda daha sonra onay istenecekti.
Cezayı gerektirir davalarda en az beş üye ile görüşme yapılacak, yönetimi
ilgilendiren konularda ise yarıdan bir fazla üye yeterli olacaktı. Oy eşitliği duru­
munda valinin veya onun adma başkanlık yapan kimsenin oyu ne tarafta ise
o tarafın karan geçerli olacaktı. Muhaliflerin gerekçeleri tutanaklara yazılacaktı.
Vilayet idare meclislerine birer başkâtip ile yeteri sayıda kâtip verilmişti.
Bütün yazışma ve kayıtlardan başkâtip sorumlu idi. Meclise havale olan evrak­
tan inceleme ve açıklama gerektirenler, valinin veya vekilinin isteğiyle önce baş­
kâtip veya kâtipler tarafından gözden geçirilip, gerekli açıklama ya da kısaltma­
lar yapıldıktan sonra meclise sunulacaktı.
Görüşmelerin tutanakları toplantı günü, saati belirtilerek, katılan bütün
üyelerce ayrı ayrı imzalanacak, muhalefet şerhleriyle birlikte sonuçlandırılmayan
konular bir sonraki toplantıda yeniden gözden geçirildikten sonra görüşmeler
sürdürülecekti. Görüşme tutanakları her gün vali ve başkatip tarafından da im­
zalanacaktı.
Mecliste yasa, tüzük, yönetmelik gibi kayıtlar için ayn bir defter, meclisce
hazırlanan lahiya ve mazbatalar için ayrı, gelen evrak için de ayrı bir defter tu­
tulacaktı. Bu defterler her ay başında meclis mühürüyle mühürlenecekti.
Yönetmelikle meclise tanınan yetkiler böyle belirlenmişti. Görüldüğü gibi
günümüz il ve ilçe idare kurullarının görevleri arasında bulunan idari anlaşmaz­
lıkların incelenmesi, memurlara disiplin cezalarının verilmesi, mülkiye, maliye,
bayındırlık ve devlete ait gelir kaynaklarım ilgilendiren konularda meclislere
görev ve sorumluluk verilmekte idi. Görüşülecek konular, gündeme valiler tara­
fından alınıyordu. Alman bütün önlemler ve yapılan uyarılara rağmen, meclisler
verimli bir çalışmayı gerçekleştirememişlerdi. Bazen çok önemsiz sorunlar bile
Bâb-ı Âl^ye soruluyor, yanıt gelinceye dek iş işten geçmiş oluyordu. Arada sıra­
da ise yetkilerini aşarak, her işe karışıyor, kişiyi ilgilendiren özel hukuk davaları­
na el atıyordu.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 257

Meclisin toplanması ve çalışma usulü ı84o’dan beri alışılagelen biçimde

sürdürülüyordu. Müslüman üyelerin yanısıra müslüman olmayanların temsilci­
leri ve dinî önderlerinin de katıldıkları vilayet idare meclislerinin neden oldukla­
rı olaylar, anlaşmazlıklar ve meclis üyelerinin yaptıkları yolsuzluklar, öncekinden
farklı değildi. Bunlara eklenen yeni bir olgu, müslüman olmayan üyelerin bu­
lundukları kentin yabancı konsoiuslukian ile temasta olmaları idi. Yeniliklerin
uygulanmasında ve müslüman olmayanlara tanınan yeni hakların yeterli
görülmemesinden yakındıklarında işe yabancı konsolos ve sefirleri de kattıkları
gözlenmektedir. Bunlann dinî önderlerinin meclise üye olarak katılmaları da or­
taya yeni sorunlar çıkarmıştır. Seçimle gelen iki üyenin belirlenmesinde toplu­
lukların nüfus ve etkinlikleri gözönünde tutulmakta idi. Dinî önderler tabiî üye
sayıldıklarından birden fazla cemaatın bulunduğu kentlerde kimin veya kimlerin
meclislere girecekleri sorun olmakta idi.
Uygulamada bazen, müslüman olmayanların ruhani reislerinin meclislere ka­
tılmalarının önlendiği de görülmektedir. 1871 Erzurum Vilâyeti Salnamesinde
meclis üyeleri arasında, ruhani reislerin adlan yer almamaktadır. Ancak, 1875
yıh salnamesinde Aksantiyos Efendi’nin adı üyeler arasında yer almaktadır.
Diğer vilâyetlerde de bu tür uygulamalar görülmektedir. Bursa’da 1872 yı­
lında idare Meclisine Rum metropolidinin alınmadığı, Patriğin yaptığı başvuru­
nun da reddedildiği anlaşılmaktadır. Gerekçe olarak, eğer metropolit alınırsa,
Bursa müftüsünün de girmesinin gerekli olacağı bildirilmişti. Öte yanda Bağdat
Vilâyetinde hanefi müftüsü, şafı müftüsü ile birlikte meclis üyeleri arasında yer
alıyordu. Uygulamada buna benzer ufak tefek ayrılıklar görülmekte id i.
Hıristiyanların itirazda bulundukları bir konu da Balkanlardaki kimi kent­
lerden seçilen üyelerin iki müslüman, iki hırıstiyan olarak belirlenmesi idi. Aynı
itirazı Anadolu müslüman halkının da yaptığı bunun için bir değişikliğe gidil­
mesinin yerinde olmayacağı sonucuna varılmıştı. Hükümet ülke çapında bir
denge politikasını güdüyordu. “Yan yanya " ilkesiyle meclislerde müslüman ol­
mayanların temsii edilmeleriyle sorunun sona ermeyeceği bilinmiyor değildi.
Ancak bu aşamada hükümetin yapabileceği başka şey de yok gibiydi.
Gözlenen bir diğer gelişme ise, artık müslüman üyelerin eskisi gibi
müslüman olmayanları küçümsemedikleri, onlarla birlikte çahşmaktan çok ra­
hatsız olmadıklarıdır. Hükümetin ısrarlı ve kararlı tutumunun yanısıra, alışkan­
lık peyda olmasının da bunda etkisi büyüktür. Meclis kararlarının altında
müslüman olmayan üyelerin adlan ve mühürleri artık eksiksiz yazılmakta, ka­
rarlar evlerine gönderilerek zorla imzalatılmamakta idi. Artık, Avrupa ile gelişen
ticari ilişkilerin etkisiyle gittikçe zenginleşen gayrimüslim topluluklar, ı85Ö’dan
sonra dilediklerince vakıf,kilise, mektep gibi kurumlan kurma ve geliştirme ola­
nağına kavuşmuşlardı. Mithat Paşa’nın Tuna vilayetinde verdiği ilk örneklerden
sonra, ülkenin diğer vilâyetlerinde de mahalli gazeteler ayn dillerde yayınlanma­
ya başlandı. Edirne’de, Türkçe-Rumca-Bulgarca, Trablusgarp’ta, Türkçe-Arap-
F .17
258 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ça, Tuna’da, Türkçe-Bulgarca vilayet gazeteleri yayın hayatına girmiş oldu.

Böylece İmparatorluk bünyesinde müslüman-hıristiyan eşitliğinin vilayet idare
meclislerinden başlanarak sağlanmasına çalışıldığı görülmektedir.

Vilâyet idare meclislerinin çalışmaları hakkında elimizde yeterli bilgi bulun­

mamaktadır. Bu meclislerce tutulan defterlerin ne olduğunuveya nerede bu­
lunduklarını henüz bilmiyoruz. Gazete kolleksiyonları, vilâyet salnameleri, orta­
ya çıkan sorunlar ve karşılaşılan güçlükler hakkında dağınık bilgileri kapsamak-
la birlikte, ayrıntılı bir araştırmaya kaynaklık etmekten uzak bulunmaktadır. Bil­
diğimiz kadarı ile, birçok vilâyette seçimlerin zamanında ve düzenli yapılmadığı­
nı, vilayet meclislerinde ayan ve eşraf dediğimiz kimselerin görev aldıkları, bun­
lardan birçoğunun uzun süre meclis üyeliğini başkalarına kaptırmadıkları gerçe­
ğidir. Hükümet merkezine yakın büyük vilâyetlerde idare meclislerinin oluştu­
rulması ve çalışmaları tüzük ve yönetmeliklere uygun biçimde yapılırken, uzak
ve küçük vilayetlerde aksaklıkların olduğu gözlenmektedir. Bütün yeniliklerin
öncelikle uygulamaya konulduğu Edime, Bursa, Aydın gibi yerlerde vilâyet ida­
re meclislerinin, istenilen şekilde çalıştıklarını gösterir kanıtlar bulunmaktadır.

Meclis-i İdare üyeliğine getirilenlerin, vilâyet merkezinde kurulan komisyon­

lara katıldıkları, nafıa, ziraat, maarif komisyonlarında etkin oldukları bilinmek­
tedir. Ayrıca, belediye meclislerine de genellikle bunlar üye oluyorlardı. Kendi
çıkarları doğrultusunda, vilâyet merkezinde iş yaptırdıkları, birçok yolsuzlukları
adlarının karıştığı artık sık raslanan ve bilinen olaylardandı.

Vilâyet idare meclisleri, halkın yönetime katılması ya da yönetimde temsil­

cileri vasıtasıyla söz sahibi olmasında pek etkili olamadılar. Aksine, hükümet
temsilcisi memurların işlerini kolaylaştırıcı, onlara yardımcı, halk ile hükümet
arasında aracı bir etkinlik göstermekle yetindiler. Büyük işler ve kararlan bu
kurul alamıyordu. Alsa bile, uygulamaya konulması merkezin onayına bağlı bu­
lunuyordu.

Liva İdare Meclisleri

1864 düzenlemesiyle vilâyetler livaların birleştirilmesiyle oluşturulmuştu. Li­
vanın yönetimi mutasarrıfa bırakılmış, vilâyetteki gibi *Liva İdare Meclisi” kurula­
rak, başkanlığına mutasamf getirilmiştir. Bu meclis liva düzeyinde, maliye, ba­
yındırlık, eğitim, tanm ve ticarete ait işlerin görülmesini sağlayacaktı. Aynca
idâri uyuşmazlık sorunlarını görüşüp karara bağlamakla yükümlü idi. 1864 ve
1871 vilâyet nizamnamelerinde bu meclislerin fonksiyonları, üyelerinin seçilmesi
ve benzeri konularda önemli farklılıklar getirmemektedir.

Belirtildiği gibi liva idare meclisinin başkanı; bu birimde valinin yetki ve

görevlerini üstlenen mutasarrıftır. Liva merkezi hakimi, muhasebe müdürü, tah­
rirat müdürü, müftü ve müslüman olmayan toplulukların dini önderleri mecli­
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 259

sin doğal üyeleridirler. Halk tarafından seçilen ikisi müslüman, ikisi müslüman
olmayan dört üye kuruluşu tamamlamaktadır.
Liva idare meclislerinin oluşturulmasında çeşitli toplulukların temsil edil­
meleri bakımından vilâyet idare meclislerine göre bazı farklılıklar göze çarpmak­
tadır. Özellikle Anadolu ve Arabistan’da müslüman olmayan nüfusun dağınık
yerleşmesi, Rumeli’ye oranla azınlıkta kalması, birçok kentte meclislerde bir üye
ile temsil edilmelerine ya da hiç edilmemelerine yol açmıştır.
Bu meclis, bulunduğu kazanın, mektep, hapishane, hastahane gibi kurum-
ların yapım, bakım, onarım işleri yanısıra, kazaları birbirine bağlayan yolların
yapımı, onarımı işlerine de bakmaktadır. Tıpkı vilâyet idare meclisi gibi kendi
alanındaki mali işlerle de uğraşmaktadır. Vergilerin dağıtılıp toplatılması, iltiza­
ma verilmesi, hazine gelir kaynaklarının korunması görevleri arasında yer al­
maktadır. Nahiye meclislerinin bir üst kuruluşu olarak, kendisine oraca gönde­
rilen belgelerin incelenmesi, kararların gözden geçirilmesi işini yapmaktadır.
Vergi anlaşmazlıkları, memurların idari işlerden dolayı işledikleri suçlar ve ben­
zeri konularda yargılama yetkisine sahiptir.
Liva meclislerinde eşraf, gerek kendi arasında, gerekse hükümetin görevlen­
dirdiği devlet memurlarıyla çatışma halindedir. Bu düzeyde eşraf daha güçsüz
ve nüfuz gruplan daha küçük olduğundan, rekabet ve mücadele şiddetli olmak­
ta idi. Devlet görevlilerine karşı direniş daha çok vergi ödemede ortaya çıkmak­
ta, bazen de yeniliklere tepki şeklinde kendini göstermektedir. Ziya Paşa’nın
Amasya mutasarrıflığı sırasında çıkan olaylar, bu konuda bilinen en iyi örneği
oluşturmaktadır. Bayındırlık çalışmaları için koyduğu vergi ve bedeni hizmet
yükümlülüğü yüzünden halkın, fakir birkaç köylünün hakkını korumaya çalıştı­
ğı için de eşrafın tepkisi ile karşılaşmıştı. Meclis üyelerinden Zile müftüsü
Lütfullah Efendi ve Yörük Ağası Hacı Haşan, halkın bir kısmını ayaklandmp,
Bâb-ı Âliye Paşa’nın zülmünden şikâyet ettirmişlerdir. Olaylar üzerine Ziya Pa­
şa görevinden alınmıştı180. Liva meclislerinin merkezin denetiminden daha uzak
olması, memurların yerli ileri gelen üyelerle ya çatışıp elenmelerine, ya da ister
istemez onlarla anlaşmalarına yol açmakta idi.

Kaza İdare Meclisleri

Kaymakamın başkanlığında, kaza malmüdürü, tahrirat katibi, kaza hakimi
(naibi), müftü ve müslüman olmayan topluluklann dinî önderlerinden oluşmak­
ta aynca, ikisi müslüman, ikisi müslüman olmayan dört üye, seçilerek meclise
katılmakta idi. Ancak, müslüman olmayanların kitle halinde bulunmadıkları ka­
zalarda temsilcilerinin meclislere katılması elbette söz konusu değildi.

180 Kenan Akyüz; Ziya Paşa’nın Amasya Mutasarrıflığı Sırasındaki Olaylar, B elgeler T, A n ­
kara 1964.
260 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Kaza idare meclisleri de livadakinin benzer hizmetleri benzer kurallar çer­

çevesinde yürütmekte idiler. İdari davalar, gelir ve giderlerin gözden geçirilmesi,
devlete ait kurum ve kuruluşların korunması, beledi tesislerin yapılması ve onan-
mı meclisin görevleri arasında idi. Köy yollarının yapım, bakımı gibi konulan
da görüşür, ziraat ve ticaretin geliştirilmesi için liva ve vilâyet meclislerine öneri-
lerde bulunabilirdi. Yönetimde etkinliği çok az olmakla birlikte, kaza düzeyinde
eşrafın yöneticilerle işbirliği yapmalarında ve işlerin daha kolay yürütülmesinde
yöneticilere büyük yararlan dokunmakta idi. Öte yanda önemli konularda karar
alma yetkisinden yoksun oluşu, kırtasiyeciliği artırmakta, bazı önemsiz işlerin
bile uzun süre sürüncemede kalmasına yol açmakta idi.

İdare Meclisleri Üyelerinin Seçilmeleri

Vilayet, liva ve kaza idare meclislerine halkı temsil etmek üzere dört üyenin
seçilmesi, şöyle yapılmakta idi. Vilâyet Nizamnamesine konulan hükümlere
göre, vilâyet merkezinde, valinin başkanlığında merkez hakimi, mektupçu, mu­
hasebeci, “Divan-ı T em yizdeki hukuk memurları, müftü ve müslüman olma­
yan toplulukların dini önderlerinden bir seçim meclisi oluşturuluyordu. “ Tefrik
Meclisi-Meclis-i Tefrik " denilen bu komisyon, vilayete bağlı livalarda seçilme şart­
larına sahip kimseleri saptıyor, bunların sayılarını meclise girecek üye sayısının
üç katı olarak belirliyordu» Altı müslüman, altı müslüman olmayan adayı
böylece komisyon tesbit etmiş oluyordu. Listeler liva merkezine gönderiliyordu.
Liva idare meclisleri bu adaylardan üçte birini müslüman ve müslüman olma­
yan ayırımını gözeterek seçiyordu.
En çok oy alan dört adayı livalar mazbata ile vilâyet merkezine bildiriyor­
lardı. <cMeclis-i Tefrik" toplanarak, livalardan gönderilen listeleri inceliyor, en çok
oy alan adaylardan üçte iki oranında aday saptayarak valiye sunuyordu. Vali de
bu listeden uygun gördüğü iki müslüman ile iki müslüman olmayan dört kişiyi
ayırarak, meclis üyesi olarak onay için İstanbul’a bildiriyordu. Hükümetin ona­
yı ile seçim kesinleşerek meclis üyeliğine atananlar görevlerine başlıyorlardı.
Görüldüğü gibi uygulanan yöntem, uzun işlemi gerektiren karışık bir seçim
yöntemi idi. Hükümet temsilcilerinin çoğunlukta olduğu kurulca ilk adaylar be­
lirleniyor, son seçim yine vali tarafından yapılıyordu.

Liva idare meclisi üyelerinin belirlenmesinde de aynı usıfl uygulanmakta

idi. Mutasarrıfın başkanlığında, muhasebe müdürü, tahrirat müdürü, müftü ve
dini önderlerle merkez liva hakiminden kurulu “Liva, Tefrik Meclisi”, livaya bağlı
kazalar halkından seçilme niteliğine sahip adaylar belirleyerek kazaların idare ve
dava meclislerine gönderirdi. Oraca üçte bir oranında seçilen adaylar, liva tefrik
meclisinde, elemeden geçirilerek mutasarrıfa bildirilirdi. Mutasarrıf son listeyi
valinin onayına sunardı. Vali, onunla görüşerek, asıl üyeleri belirlerdi. Liva
meclisi üyeleri için hükümetin onayı gerekmezdi.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Kaza idare meclislerine girecek dört üyenin seçilmesinde de aynı yöntem

geçerli idi. Kaza Tefrik Meclisi belirlediği adayları, koy ihtiyar meclislerine
gönderir, onların seçtikleri yeniden kaza tefrik meclisine gelirdi. Meclis, iki misli
adayı seçip kaymakama sunardı. Kaymakam ise mutasarrıfa ileterek, asıl üyele­
rin seçilmesini sağlardı.
Seçme ve seçilme bazı şartlara bağlanmıştı.Vilayet meclislerine üye seçilebil­
mek için yılda enaz 500 kuruş vergi vermek, okur yazar, Osmanlı uyruğu ve vi­
lâyetin muteber ahalisinden olmaya bağlı idi. Otuz yaşını geçmemiş olmak da
şarttı. Liva ve kaza meclisleri üyelikleri için aranan vergi miktarı daha azdı.
Bunlar kağıt üzerindeki kurallardı. Gerçekte seçimin işleyişi bu hükümlere pek
uymamakta idi. Vilayet, liva veyahut kaza ileri gelenlerinin nüfuz ve güçlerine
göre aralarında anlaşıp saptadıkları adayları, yöneticilere ve hükümete kabul et­
tirdikleri bir gerçekti. Kaldı ki seçimler, her yerde düzenli ve zamanında yapıla­
mıyordu. Tanzimat’tan beri, önce mahalle vç köy muhtarlarının, sonra kaza
müdürlerinin ve meclis üyelerinin seçilmesiyle başlayıp gelişen bu olgu, vilâyet
v^j liva meclisleri üyelerinin seçilmeleriyle sürdürülmüş, nihayet I.Meşrutiyetin
ilânı ile mebus seçimine kadar ilerletilmişti. Bu hiç şüphesiz halkın yönetime
katılmasında küçümsenmeyecek önemli bir atılım ve gelişme idi. Eksik, yetersiz
olduğu ileri sürülebilir. Çağın gerekleri, İmparatorluğun sosyal ekonomik ve
kültürel yapısı göz önünde tutulduğunda, gerçek bir seçim gibi görülmemekle
birlikte bu gelişmenin son donem tarihimizin en büyük olaylarından birisi oldu­
ğunu belirtmek gerekir.

Vilayet Umumi Meclisleri

1864 düzenlemesiyle ülke yönetiminde yer almaya başlayan “Meclis-i Umu-
mi-i Vilâyet” diğerlerinden farklı bir yapı ve fonksiyona sahipti. 1864 nizamna­
mesinin 25-28.maddeleri; 1871 nizamnamesinin ise 65-75.maddeleri bu meclisin
görev, yetki ve kuruluş biçimi ile çalışmalarını düzenlemektedir.

Vilâyet Umumi Meclisleri, vilayete bağlı sancaklardan (livalardan) seçilip

gönderilecek ikisi müslüman, ikisi müslüman olmayan dörder üyeden oluşmak­
ta idi. Meclisin başkanlığım vali yapıyordu. Bu meclis, yılda bir defa vilâyet
merkezinde toplanarak en çok kırk gün süre ile bölgenin sözünü edeceğimiz so­
runlarım görüşüp, Önerilerde bulunmakla görevli kılınmıştı.

Yörenin en uygun mevsiminde vali, toplantı tarihlerini belirleyerek, bir ay

öncesinde livalara bildirirdi. Livalarda murahhas üyeler seçilirdi. Bu seçim, her
kazanın ikisi müslüman, ikisi müslüman olmayan temsilcilerinin liva merkezin­
de toplanıp aralarından üç kişiyi açık oyla seçmeleriyle sonuçlanırdı. Mutasarrıf
seçilen üç kişiyi atayarak vilayet makamına bildirirdi. Livalardan seçilen üçer
üyeye kazalardan gelen seçmen temsilcileri, yol, eğitim-öğretim, ziraat ve ticaret­
le ilgili sorun ve isteklerini bildiren dilekçeler verirlerdi. Sancaklardan seçilen
262 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

üyelerin vilayet merkezinde biraraya gelmeleri ile “ Umumî Meclis39 oluşturulmuş

olurdu. Toplantı öncesinde üyeler, isteklerini valiye bildirmek ve dilekçelerini
sunmak zorunda idiler. Vali, bu istekleri birleştirip gruplandırarak gündeme al-
dırırdı.

Vilâyet Umumi Meclisinin başlıca görüşme konuları şunlardı: Vilayet sınır­

ları içindeki devlet yollarının (Tarik-i sultaniyye’nin) kaza ve köyleri birbirine
bağlayan özel yolların (Tarik-i hususiye) onarım, yapım ve bakımı için alınacak
ve alman önlemleri belirlemek, yapılacak harcamaların nerelerden nasıl sağlana­
cağını saptayarak, hükümete önerilerde bulunmak. Tanm ve ticaretin geliştiril­
mesi için öneriler getirerek, gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak; her düzey­
de halktan alınan ve alınacak vergilerle, konulacak yeni vergiler hakkında görüş
ve düşünce bildirmek.

Umumi meclisler, sözü edilen konularda karar verip uygulama yetkisine sa­
hip değildi. Üyeler, görüş ve düşüncelerini açıklarlar, çoğunlukla alman karar­
lar, kayıtlara geçirildikten sonra hükümete iletilirdi. Ülkenin her tarafından
merkeze ulaşan istekler, ilgili komisyon ve bakanlıklara iletilir, bayındırlıkla ilgili
olanlarına öncelik verilerek, *‘Dâr-ı Şura*da görüşme konusu yapılırdı. İstekler­
den yerinde görülenlerin gerçekleştirilmesi için mali destekle birlikte proje ve
teknik yardım da gönderilerek uygulamaya konulurdu.

Vilayet Umumi Meclisi’nin toplantısı herkese açık değildi. Gizlilik genel ku­
raldı. Yaptırım yetkisi olmadığı gibi,ÖzeI bir bütçesi de yoktu. Alman kararların
ve önerilerin İstanbul’a iletilmesi için bazen meclis üyelerinden bir kaçı görev­
lendirilir, gidiş yollukları vilâyet gelirlerinden sağlanırdı. Dönüş için kendilerine
hazine tarafından yolluk ve yevmiye Ödenirdi. Meclislerin tüzel kişiliği yoktu.
Daha sonraları kurulacak il özel idarelerinin sahip oldukları olanakların
tümünden yoksundu.

1871 yılında bütün vilâyetlerde bu kurulların faaliyete geçtikleri, aldıkları

karar ve önerileri hükümete ileterek uygulanması için çaba gösterdiklerini
görüyoruz. Aldıkları kararlar ve yaptıkları öneriler, yerel gazetelerde ve Takvim-i
Vekayi’de yayımlanıyordu. Vereceğimiz bazı öneri örnekleri bu kurulların çalış­
ma şekilleri ve aldıkları kararlar hakkında bize yeterli bilgiyi verecektir.

Aydın vilâyeti Meclis-i Umumi’sinde yapılan görüşmelerin tutanağını İstan­

bul’a götürmüş olan üyelerden İzzet Efendi ile Şahin Ağa’ya, hâzinece ikişerbin
kuruş harcırah verilerek geri dönmelerine izin verilmişti. (Ağustos 1868). Mecli­
sin istekleri arasından maliye ve maarifi ilgilendirenler ilgili dairelere gönderil­
miş, sırası geldiğinde gereğinin yapılacağı üyelere bildirilmişti. Bayındırlık konu­
su olanların ise Dâr-ı Şura’da görüşülüp, uygun görülenlerin peyder pey yapıl­
ması için gerekli önlemlerin alınacağı kendilerine yazılı olarak tebliğ edilmişti.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 263

Bu yazışmalardan anlaşıldığına göre, Aydın Vilâyeti Umumî Meclisi şu istekler­

de bulunuyordu:
— İzmir dışında Peykâr denilen yerde tahminen 150-200 dönüm sazlık ve
bataklık alanın isteklilere satılarak, elde edilecek gelirle kentte bir “Islahhane” ya­
pılması.
— Şehir ortasında çarşı içindeki eski Ok Kale’sinin yıktırılarak taşlarla arsa­
sının satılması, sağlanacak para ile içindeki dükkanların ve mağazaların yeniden
düzenli bir şekilde yapılması.
— Tire kazasına beş saat uzaklıkta Kuzu Pınan ile Bayındır Nahiyesine 4
saat mesafede Torbalı’ya kadar olan yolun şose olarak yapılması; İzmir-Manisa-
Foça yollarının yapımı. Urla iskelesinin yenilenmesi için 50-60 bin kuruş gerek­
tiği. Bunun uygun bir kısmı hâzinece sağlanırsa kalanının halktan temin edile­
bileceği.
— Eski ve Yeni Foça’da nüfusun artması üzerine, etraftaki surun yıktırıla­
rak, arsasının satılması. Elde edilecek gelirle alt yapının tamamlanması.
— Sulama için bentler yapılması.
Bu isteklerden su yolu, bend ve şose için bölgede bulunan mühendis ve
teknisyenlerden yararlanılması önerilmiş, gerekirse İstanbul’dan mühendis
gönderileceği yanıtı verilmişti. Diğer isteklerin gerekli soruşturma ve incelemeler
yaptırıldıktan sonra kararlaştırılıp ayrıca duyurulacağı da cevapta yer almakta
idi181.
Konya Vilayeti Meclis-i Umumisinin nafıa işleriyle ilgili istekli ise şunlardı:
— Antalya İskelesi limanının iki tarafında bulunan kalelerin duvarlarına
kadar denizin molozlarla doldurulup, 50-60 geminin barınabileceği bir liman
yapılabileceği, bunun için kale içindeki duvarın yıkılarak taşlarının satılması, el­
de edilecek para ile liman işinin halledileceği belirtiliyordu. Kalenin şehir dışına
açılan tek kapısının yeterli olmadığı, uygun yerlerinden üç yeni kapı açılması
için de izin isteniyordu.
— Niğde sancağı sokaklarının kaldırımsız olduğu, yıkılmasına karar verilen
harap kalenin taşlarıyla sokaklara kaldırım döşenip, masrafının, belediye tali­
matnamesi gereğince dükkan sahipleriyle, yol üstündeki ev sahiplerinden alın­
ması öneriliyor, cami, medrese ve güçsüz olup payına düşecek parayı veremeye­
ceklerin payını belediyenin üstlenmesi isteniyordu. Kalenin yıktırılması için ge­
rekecek para ile yapımı düşünülen ıslahhane ve hastahane inşa masraflarının,
dükkanlar yapılmak üzere satılacak kale arsasından elde edilecek para ile karşıla­
nacaktı. Dükkan kiralarının ıslahhane giderlerine karşılık tutulması, gelir sağlanın­

181 Başvekalet Arşivi, A y n iy a t D efterleri No: 817/ s. 56-57. Aydın vilâyetine sadrazamlıktan
yazılan Ağustos 1868 (25.C.1285) tarihli yazı sureti.
264 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

caya kadar hastahane giderlerinin “Tahsisat-ı belediyye”den tesviye ve i’ta kılın­

ması öneriliyordu.
— Konya merkezinde “Yüksek Mezarlık” denilen mahalden Meram Bağla­
rına kadar olan yolun kaldırım yapılması, bunun için civardaki eski kaleden
karşılıksız verilmek koşulu ile taş sağlanması, amele yevmiyesinin üçte birinin
bağların sahiplerinden, üçte birinin ise civar köylerden alınması öneriliyordu.
Aynca Miskin Tekkesi önünden başlanarak on arşınlık şose yapılması isteniyor­
du.
— Silifke’den Karamanca kadar şose yapılması.
— Niğde’deki çeşmelerin yanlarına hazine ve teraziler yapılarak, suyun bu
terazilerden bölüştürülüp, dağıtılması, fazla kalacak kısmının beher “Masura­
sın ı 3000 kuruş bedelle, yılda 20 kuruşla ev sahiplerine satılması, elde edilecek
gelirle, halk için bir bahçe yapılması, gerekli paranın geçici olarak belediye ge­
lirlerinden karşılanması.
— îçil (İçel) sancağına bağlı Anamur kazasının kaymakamlık merkezi olan,
Çorak kasabasında, sulanmadığı halde iyi mahsul veren arazinin sulanması ha­
linde “Suya bastırılır ise” bir kat daha verimli olacağı, bu araziden yararlanan­
lardan “iane” toplanarak, bentler yapılması, masrafın 30.000 kuruş olacağı,
halktan üç yılda toplanması için Mal Sandığına yetki ve talimat verilmesi.
— Akşehir’de Aşıkoğlu ve Seydişehir’e bir saat uzaklıkta Karabulak
köprüleriyle Kilisecik Köyü yakınındaki köprünün, harap olduğu, devletçe ona­
rılması.
— İpek böceği yetiştirilmesi için, bir şirketin kurulmuş olduğu, ipek ve ip­
lik makinesinin şirketçe sağlanacağı, gerekli “Destgâhın küşadiyle” işe başlamak
üzere iki usta gönderilmesi.
— Halep ve Akköprü’ye kadar Niğde yönünden ve diğer taraftan Adana ve
Tarsus’a ulaşacak ve Mersin Limanına bağlanacak bir şose yapılması için Ada­
na vilâyetine tebligat yapılması.
— Cihanbeyli aşiretine pirinç ektirilmek için Lazistan sancağına bağlı Ar-
havi ve diğer yerlerden susuz ekilen pirinçten bir miktarının sağlanarak gönde­
rilmesi.
— Hamit sancağına bağlı Uluborlu kasabasının Hıristiyan mahallesine su
verilmesi.
— Konya, Silifke, Niğde’deki yolların yapımı için iki mühendis ve üç kon­
düktör gönderilmesi.
— Nafıa ve ziraat müdürlerinin atanması.
— Bazı sancaklarda kömür madeni, lüle ve alçı taşı ile diğer madenlerin
keşf ve muayenesi için mühendis ve ustalar gönderildiğinden, bunlann dönme­
lerinden sonra alınacak bilgiye göre hareket edilmesi.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 265

— Alaiye, Akşehir, Seydişehir yollarının onanmı ve şose yapımı için incele­

me yaptırıldığı konuları arz ediliyordu.
Konya vilâyeti umumi meclisinin bu önerileri “Şura-ı D e v le ti sunulmuş,
görüşmeler sonunda alınan kararlar bir tutanakla sadrazamlık makamına arze-
dilmişti. Sadrazamlık makamından Konya valiliğine yazılan 25 Ekim 1869 tarih­
li yazı ile, meclis isteklerinin yerinde görüldüğü, önerilen şekilde işlere başlana­
rak sonucun ayrıca bildirilmesi istenmekte idi. Ancak, Niğde’de bahçe yapımı­
nın şimdilik ertelenmesinin yerinde olacağı da ifade ediliyordu182.
Ankara vilayeti umumi meclisinin yapmayı düşündüğü işler ise şöyle belir­
lenerek hükümete sunulmuştu: Ankara’nın sahilden uzak oluşu, ürünlerin akta-
rılmasınında zorluklara neden olmaktadır. İyi denilebilecek yollar yoktur. Bu­
nun için Seferhisar ve Eskişehir üzerinden Bursa’ya kadar “Şimendifer” (Demir­
yolu) yapılması düşünülmektedir. Gerekli demir ve malzeme devlet tarafından
sağlanırsa, kereste, işgücü ve diğer bütün giderlerin halk tarafından karşılanaca­
ğı taahhüdü verilmekte idi.
Uzun vadeli olan bu işin dışında derhal başlanması gereken Ankara-Kes-
kin; Kalecik — Keskin ile köyler arasındaki posta yollarının, Keskin-Bâlâ-
Demirlibel yolu ile Geçilikoy yolunun yapımı, Demirlibel yolunun araba yolu
olarak, diğerlerinin ise adi yol şeklinde yapılması öneriliyordu. Ayrıca Yozgat’a
bağlı Boğazlıyan ve Kayseri’deki Develi nahiyesi yollarının, Încesu-Kayseri yolu­
nun halka yaptırılması, Boğazlıyan yolundaki köprünün onanmı için 30-40 bin
kuruş gerektiğinden, bu paranın “Daire-i Belediye Sandığı”na terk olunan vergi­
lerden sağlanması, Kayseri çevresindeki köylerin susuzluk çektikleri, iki milyon
dönüm kadar arazinin de kuraklıktan ötürü terk edilmiş durumda bulunduğu,
Kayserinin doğusundaki Samantı suyundan yararlanılarak arazinin sulanabilece­
ği belirtiliyordu. Yaklaşık olarak dÖrtbin kese (400000 kuruş) para ile bu işin
yapılabileceği, bunun % 70 kadannın su yolunda tarlası olanlardan alınacağı,
kalan % 30’unun ise tarlası olmayıp, sudan yararlanacaklardan sağlanacağı, hal­
kın isteğinin böyle olduğu, işe başlanılması için izin vermenin yeterli olacağı
özellikle açıklanıyordu.
Ankara, Yozgat ve Kayseri öşür gelirlerinden % 13 civarında para ayrılarak
“Menafi Sandıklan açılması” Öneriliyor, 1868, 1869 ve 1870 yıllarına ait vergi ge­
lirlerinden yapılacak bu kısıtlamanın yeterli olacağı belirtiliyordu.
Sadrazamlık makamından Ankara valiliğine 27 Mayıs 1869 tarihinde verilen
cevapta; demiryolu yapmanın sanıldığından çok büyük bir iş olduğu, şimdilik
ertelenmesine karar verildiği, yol yapımı için “Daire-i belediye Sandıkları Ser­
mayesinin kullanılamayacağı, bu paranın şehir ve kasaba dahilindeki mahalle­
rin tanzimine ayrıldığı hatırlatılıyordu. Çokgöz köprüsünün onanmı için kereste­

182 A yn iyat D efteri 807 /s. 66. Konya vilayetine 25 Ekim 1869 (19 Recep 1286) da gönderi­
len yazı sureti.
266 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

nin halk tarafından sağlanması, kalan giderlerin de devletçe karşılanacağı belirti­

liyor, Samantı Suyunun Kayseri ovasına akıtılmasının büyük bir iş olduğu, ark­
ların nerelere arklar açılacağı ve ne kadar masraf olacağının ayrıntılarıyla belir­
lenerek bildirilmesi isteniyordu183.
Menafi Sandığı için halktan öşür adı iie para alınamayacağı, Tuna Vilâyetin­
deki gibi çift başına birer ikişer dönüm ekilerek elde edilecek gelirle sandık kur­
mak gerektiği, yapılması düşünülen yollar için bir mühendis ile kondöktorun
atanması için Nafıa Nezareti’ne emir verildiği, alınacak kararlarda abartmalar­
dan kaçınılması, yapılabilecek işlere öncelik verilmesi uyarısında bulunuluyordu.
Sivas merkezinde toplanan “Meclis-i umumi”de görüşülenleri kapsayan
mazbatanın bayındırlık işleriyle ilgili olanlarına Sadrazamlıktan Mayıs 1869’da
verilen cevapta istekler şöyle sıralanıyordu:
Sivas’a bir saat uzaklıktan getirilip çeşmeler yapılan suyun ve Kepenek ve
Behram Paşa denilen su yollarının zamanla bozulduğu, bazı yerlerde kötü sula­
rın karıştığı, yapılan keşfe göre 71066 kuruşa onanlabileceğinin anlaşıldığı, hal­
kın bu parayı karşılayamayacağı, aynca Karahisar-ı Şarki su yollannın da onanmı
için 40.000 kuruş gerektiği bunun ancak 15.000 kuruşunun “iane” olarak sağla­
nabileceği bildirilmişti.
Aziziye Kasabasına bir iki saat uzaklıkta nehir üzerindeki köprülerin yıkıl­
dığı, ayaklan taştan üstü ardıç ağacından olmak üzere yeniden yapılacağı, ağaç­
ların halk tarafından iane şeklinde sağlanabileceği, her köprü için gerekli 2000
kuruştan toplam 6000 kuruşun hazine tarafından karşılanması istenmişti.
Ayrıca sulama için çok paraya gerek duyulduğu, yol açılması ve onanmımn
da aynı durumda bulunduğu belirtiliyordu. İstekler arasında Merzifon’da bir
telgraihane açılması da vardı.
Bu isteklere verilen karşılıkta, yapılacak işlerin keşif, proje ve yüklenicilerin
kimler olduğunun ayrıntılarıyla belirtilerek bildirilmesi, fakir fukaradan zorla
para almak yerine, zenginlerin teşvik edilerek yardımda bulunmalanmn sağlan­
ması isteniyordu. Yol ve köprü yapımı için ise gerekli emirlerin verildiği belirti-
liyordu.
Bu, il umumi meclisinin 1870 yılında yaptığı toplantıda ise, Zile kazasında
iane toplanarak yaptırılan saat kulesine konulacak büyük saatin gideri karşılığı
3000 kuruşun belediyeden sağlandığı, bir kısmının da servet sahiplerinden alın­
dığı, toplam 12.000 kuruşa çıktığı kaydedilmişti. Mecitözü ve Osmancık kazala­
rına mübarek günlerde atılmak üzere iki küçük top sağlanması, ayrıca Tur­
hal’dan geçmekte olan Bağdat postası için buraya bir posta memuru atanması
isteniyordu,84.

m A y n iy a t, 805/s. 26-27.
184 A yn iya t, 910 /s. 43,44. 47-49.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 267

Ayrıca Sivas’a bağlı Aziziye kazası, Gölcük, Samantı, Sanoğlan nahiyeleriy­

le, Amasya sancağındaki Osmancık kazasının 2. Ordu bölgesinden alınarak di­
ğer vilayet kazaları gibi 4. Orduya bağlanması dileğinde bulunuluyordu.
Vilayet meclisinin bu istekleri görüşülmüş, 27 Mart ı8 7 i’de Sivas vilâyetine
hitaben gönderilen cevapta, saat kulesi için yapılan 12,000 kuruşluk harcama
yerinde görülmüş, diğer önerilerin ise sırası geldikçe gerçekleştirileceği bildiril­
mişti. Öte yandan, 1869’da sunulan tutanakta yer alan istekler için hükümetin is­
tediği ayrıntılı bilgiler sunulmuştu. Bunun üzerine Şura-ı Devlet, para sağlan­
ması ve benzeri sorunların çözümü için önerilerde bulunuyordu (Ekim 1871).
Diyarbakır Vilayeti Umumi Meclisi, livalardan gelen temsilcilerin katılmala­
rı ile 1870 yılı başlarında toplanmıştı. Valinin açış nutkuyla görüşmelere başlan­
mıştı, Önce geçen yıldan buyana yapılan işler anlatılmıştı. Buna göre Mardin
ve Siverek halkının yol yapımında çok yararlarının olduğu, Elazığ’da ise her ne­
dense halkın pek istekli görünmediği anlaşılıyordu. Vali, Geçen yıl içinde livalar­
da beş rüştiye, Mamuretü’l-aziz’de bir hapishane,Diyarbakır’da iki zabıta koğu­
şu ve onaltı polis odası yapıldığını ve Nusaybin’deki kışla ile Resulayn’da iki
mescitin, Çermik’teki kaplıcanın ve Ergani’deki türbenin tamir edildiğini açıklı­
yordu. Aynca vilayet merkezinde büyük bir hükümet konağının yapıldığını, bir
vilâyet matbaası kurulduğunu anlatıyordu185.
Burada ilk kez verdiğimiz bu örnekler, sanırız Vilayet Umumi Meclislerinin
çalışma yöntemlerini ve alanlarım iyice ortaya koymuş oldu. Görüldüğü gibi,
bu görevler daha çok vilayet genelinde yapım, onarım ve bayındırlık işlerini
kapsamaktadır. Meclisin yaptırım yetkisi yoktur. Ancak önerilerde bulunabil­
mekte, hükümetçe uygun görülen önerileri, bir program çerçevesinde yürütmek­
te idi. Ne var ki her taraftan gelen benzeri istekleri karşılayacak mali olanaklar­
dan devlet yoksundur. Halkın yardımlaşarak yapabileceği işler dışındaki büyük
yatırımlar, uzun yıllar sonuçlandırılmamış, harcanan ilk paralar da boşa gitmiş­
tir. Özellikle İç Anadolu kentlerini sahillere bağlayacak araba yollarının, şosele­
rin yapımı için vilayet umum meclisleri birbirleriyle anlaşmışçasına sürekli istek­
te bulunmuşlar, öneriler ve projeler sunmuşlardır. Sulama, içme suyu sağlan­
ması üzerinde en çok durulan diğer bir konudur. Eğitim-öğretim, sağlık işleri
daha çok Vilâyet İdare Meclisleri ile liva idare meclislerinin yetki alanlarına gi­
ren işler olduğundan, umumi meclisler bu konular üzerinde durmamışlardır.
Bu meclislerin kurulmasındaki amaç, halkın yönetime katılması, ya da
yöresel demokratik bir yönetime geçilerek, halkın kendi kendisini idare etmesi
değildi. Hükümetin temsilcisi olan yöneticilerin işlerini kolaylaştırmak, vergilerin
alınmasında, güvenliğin korunmasında ülkenin refah ve mutluluğunu sağlamada
onlara yardımı dokunur anlayışıyla böyle bir yol seçilmişti. Ayrıca Batı’da yer
alan değişikliklere benzer düzenlemeler yapmakla, onlann içişlerimize kanşma-

185 T a k vim -i V ek a yi, Nr. 1221, (8 Safer 1287-10 Mayıs 1870)

268 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

larınm Önleneceği düşüncesi de bu örgütlenmede etkili olmuştu. Verdiğimiz

Örneklerden de anlaşıldığı gibi vilâyet umumi meclisleri, kesin karar ve uygula­
ma yetkisi olmayan, birer danışma organı niteliğinde idiler. Yılda bir kere vali­
nin uygun gördüğü tarihte toplanır, görüşmeler sonunda aldığı kararlan öneri­
ler şeklinde valiye iletirdi. Valiler bu kararları hükümete sunarak, ne yapılması
gerektiğini sorar, verilen yanıta göre uygulama yapılırdı. Bu ise kırtasiyecilikten
öte önemli bir sonuç vermiyordu. Emretme ve yürütme yetkisi olmayan umumi
meclislerin bu durumu II. Meşrutiyet’e kadar böyle devam etmiştir. Ancak,
1913*te çıkanlan Vilâyet Kanunu’yla bu meclislere, "// Özel İdaresi33 statüsü ve­
rilmiş, kuruluş, görev ve yetki bakımından daha geniş olanaklara kavuşturul­
muştur.

İhtisas Komisyonları
Vilâyet merkezlerinde sözünü ettiğimiz bu kuruluşlann dışında birçok Özel
ihtisas komisyonlan kurulmuş, mahkemelerde de halk tarafından seçilen kimse­
ler görev almışlardır. Tıpkı, hükümet merkezinde olduğu gibi, bayındırlık, eği­
tim Öğretim, ziraat ve ticaret, askerlik, maliye alanlarında ayrı ayrı oluşturulan
küçük meclisler kendi alanlarında çalışmalar yapmışlardır. Asıl yerel hizmet or­
ganları olan bu komisyonlarda seçilen üyelerin çokluğu, halkın yönetime katıl­
ması şeklinde değerlendirilebilir.

Yargı Kuramlarındaki Seçilmiş Üyeler

Adalet örgütünde yapılan düzenlemelere uygun olarak vilayet merkezlerin­
de kurulan “Divan-ı T e m y iz i üçü müslüman üçü müslüman olmayanları temsi-
len altı üye seçilmekte idi. Ayrıca gerek görüldüğünden bu üyelerden “Meclis-i
Cinayet” oluşturulacaktı. Livalarda ise buna benzer “ Temyiz Meclisten" oluşturul-
muştu.

Ticaret Meclisleri
Vilayet ve liva merkezlerinde kurulan bu meclisler, ticarî davalara bakıyor­
lardı. Vilâyet ticaret meclisi ,bir başkan ve yeteri kadar üyeden oluşuyordu.
Dönemin ticaret anlayışına uygun olarak, bu meclisler yörenin tüccarlarından
ve esnaf temsilcilerinden kuruluyordu. Bu kurul, Ticaret Nezareti’ne bağlı idi.
Üyelik için uygun görülenlerin atanmaları Ticaret Nezaretinin onayı ile kesinle­
şiyordu. Bir başkan, iki daimi üye ve dört geçici üyeden ibaretti. 1868 yılında
İmparatorluğun 64 yerleşim merkezinde Ticaret Meclislerinin faaliyette oldukla­
rı anlaşılmaktadır.

Özel İhtisas Komisyonlan

Vilayet yönetiminde görev bölüşümü esasına dayanan ve hizmet kuruluşu
niteliğindeki, özel ihtisas komisyonlan, mahalli temsilcilerin aktif olarak katıldık­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 269

ları kurullardı. Ne var ki bu komisyonların bütün vilâyet merkezlerinde kurul­

ması mecburiyeti yoktu. Gerek görüldüğünde, büyük vilayet merkezlerinde oluş­
turuldukları gözlenmektedir. Başlıcaları olarak ziraat, komisyonları, yol yaptırma
komisyonlan ile iskân komisyonlannı sayabiliriz. Bu komisyonlara kentin ileri
gelen zengin kimseleri katılırlar, çoğunlukla giderler için ianede bulunurlardı.
Özellikle, hastahane, mektep, ıslahhane yaptırılmasında halkın üzerinde etkileri
olan kimselerden kurullar oluşturuluyor, bunların aracılığııyla para yardımı
sağlandığı gibi, işgücü de temin ediliyordu. Bu yöntemi yöneticiler ve hükümet
hem öneriyor hem de destekliyordu. Yararları görülen kimi kişilerin adlan Tak­
vim-i Vekayi’de herkese örnek olsun diye yayımlanıyordu.
Bu dönemin belirgin bir özelliği de yol yapımına büyük önem verilmesidir.
Hükümet-halk işbirliği ençok bu alanda görülmektedir. 26 Ağustos 1869 tari­
hinde yürürlüğe konulan Turuk Nizamnamesi (Yol yapım yönetmeliği) vilâyetin
erkek nüfusuna yılda dört gün, yol yapım ve tamirinde ücretsiz çalışma
yükümlülüğünü getirmiştir. Bu yükümlülük 16-60 yaş arasındakileri kapsıyordu.
Yük arabaları için beş yılda yirmi günlük bir hizmet sözkonusu idi. İmamlar,
öğretmenler, ruhban sınıfından olanlar ve sakatlar bu yükümlülüğün dışında bı­
rakılmışlardı. Ayrıca Hicaz, Bağdat, Basra, Trablusgarb, Bingazi ve İşkodra vila­
yetleriyle İstanbul halkı da yol yapımından muaf tutulmuşlardı,86.

Kamu yaranna olan bu hizmetin yerine getirilmesinde, il genel meclisleri­

ne, bütün yöneticilere sorumluluklar verilmesine karşın istenilen olumlu gelişme
sağlanamamış, halk, kısa bir süre için de olsa, angarya iş görmeyi benimseme-
miştir. Ancak, önceki dönemlere oranla işin önemi yavaş yavaş anlaşılmaya baş­
lanmış, birçok yörede,halkın para yardımı ve işgücü desteğiyle yol yapımında
Önemli mesafeler alındığımda bilinen bir gerçektir187.

Verdiğimiz bu bilgilerle 1864-1876 tarihleri arasında ülke yönetiminde yapı­

lan düzenlemeler, özellikle halkın yönetime katılması için alınan önlemler üze­
rinde durmuş olduk. Uygulamaya ilişkin birkaç kentimizden vereceğimiz örnek­
lerle konuyu kapatıyoruz. Önce vilâyet merkezi olan kentlere örnek olarak Kas­
tamonu ve Trabzon’u veriyoruz. Sonra, liva (sancak) merkezi olarak Bolu ile
Çankıriyı ele alacağız. Kastamonu vilayetine ait 1879 tarihli salnamede vilayet
merkezinde yer alan kurum ve kuruluşlar şöyle sıralanmıştı:

Vilâyet erkânı: Vali, merkez naibi, defterdar, mektubî, zabtiye alay beyi.

Vilâyet memurları: Aşar müfettişi, tahrir-i emlâk mümeyizi, telgraf müfettişi,

belediye reisi, defter-i hâkkâni memuru, evkaf muhasebecisi, orman müfettişi.

186 D ü stu r, I.Tertip, Il.cilt, s. 302’de bu nizamname yer shycr.

187 Örneğin Kastamonu-Çankın yolunun süratle bitmesi için halkın ve memurların yaptıkları
bağışlara T ak vim -i V e k a y i’ nin 20 Aralık 1864 tarihli 779 sayısında yer verilmişti.
270 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Meclis-i İdare-i Vilâyet: Vali başkanlığında, merkez naibi, defterdar, mektubî,

defter-i hakkani memuru, evkaf muhasebecisi meclisin doğal üyeleri idiler.
Hacı Mecid Efendi, Hacı Baha Efendi, Yuvanakı Ağa ve Terıasil Ağa seçilen
üyelerdi. Ayrıca bir başkâtip, muavini ve bir katip mecliste görev almış bulu-
nuyordu.
Mektubî Kalemi: Bir Mümeyyiz ve 18 personelden kurulu idi.

Evrak Odası: Evrak müdürü, muavini ve üç yardımcıdan oluşuyordu.

Vilayet Muhasebe Kalemi: Mümeyyiz, Sandık Emini ve oniki görevli burada

çalışıyordu.
Aşar Komisyonu: Vilâyet Aşar Müfettişi, başkatip ve iki katiple çalışmalarını
sürdürüyordu.

Muhacir Komisyonu: Nakibüleşraf kaymakamı başkanlığında, kentin ileri ge­

len ulemasından beş üye ve bir katipden kurulmuştu.
Kastamonu merkez kaza memurları olarak, Defter-i Hakkani Memuru, baş-
katib ve katipleri, Evkaf Kalemi, (muhasebeci, başkatip ve mukkayitten kurulu).
Mahkemeli Şer’iye Kalemi: Başkâtip, Kassam Katibi, İytam Müdürü ve iki
mukayyid yer alıyordu.
Tahsilat Komisyonu: Reis, Alaybeyi, Defter-i Hakkani memuru, Emlak
Mümeyizi, Kaymakam ve katipten kurulu idi.
Kentte bir ıslahhane vardı. Toplam 21 öğrenci barındıran bu kurumun bir
müdürü, terzi ustası, kundura ustası, şayakçı ustası, dikici ustası görev almıştı.
Öğrenciler bu ustalar arasında bölüştürülmüştü. Terzinin bir, kunduracının g,
şayakçınm üç, dikicinin ise bir öğrencisi vardı. Öğrencilerden ikisi matbaada ça­
lışmakta idi.

Rüştiye Mektebi, Menafi Sandığı vilâyet kurumlan arasında idi.

Telgraf Memurları: Vilayet Telgraf ve Posta Başmüdürü, Seyyar Müfettişi,

Kastamonu Telgraf ve Posta Müdürü, beş muhasebe memuru ve istasyon şefi ile
memurlarından ibaretti. Ayrıca Rüsümat memurları, Orman memurları ve matbaa
görevlileri (Bir müdür, yardımcısı, baş mürettip, mürettip, destgahçı ve mücellit)
mevcut iki fabrika memur ve kâtipleri de görevliler arasında sayılmakta idi.

Şer’i mahkeme dışında, hukuk ve ceza dairelerinden oluşan, İstinaf ve Bi­

dayet mahkemeleri, vilâyet savcısı, yardımcıları ve icra memurları da vilâyet
merkezindeki kamu personeli sayılıyorlardı. Birde Ticaret mahkemesi (İki
müslüman, ikisi gayri müslüm 4 üyeli) vardı.
Güvenliğin korunması için vilâyette Kastamonu ve Bolu taburlarından olu­
şan bir Zaptiye Alayı mevcuttu. Bu alayda, alay beyi, idare emini, tabur ağası,
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 271

hesap emini, bölük ağası, muavini, süvari jurnal emini ile piyade jurnal eminin­
den oluşan “Alay Meclisi” ve, alay beyi dışında sözünü ettiğimiz görevlilerden
kurulan “ Tabur Meclisi” bulunuyordu.
Trabzon vilâyetindeki görevlilere gelince; Vali, "Divan-ı T em yizi Vilâyet Rei­
si ” defterdar, merkez naibi, mektubî ve zaptiye alay beyi “erkân-ı vilâyet” olarak
kayda geçirilmişlerdi. “Divan-ı temyiz-i vilayetim beş üyesinden üçü müslüman,
ikisi hıristiyan idi. Ayrıca reisliğini merkez naibinin yaptığı “Meclis-i temyiz-i hu­
kuklun iki üyesi müslüman, ikisi gayrımüslümdü. Bir de başkâtip bulunuyordu.

Meclis-i İdare-i Vilâyetin olageldiği gibi defterdar, merkez naibi, mektubî,

başkâtip, evkaf muhasebecisi doğal üyeleri idiler. Seçilen üyelerden üçü
müslüman, üçü ise müslüman olmayan kimselerdi. Kastamonu ve diğer vilâyet­
lerde olduğu gibi, muhasebe, mektubi, evrak odası, defter-i hakkanı kalemi, tah­
rir dairesi, matbaa, ıslahhane ve belediye daire ve kalemleri bulunmakta idi.
Burada da Ticaret Mahkemesi vardı. Döğa üyeleri arasında Poriko Efendi adlı
bir müslüman olmayan üyenin bulunduğu bu mahkemede, ayrıca seçilen iki
müslüman olmayan ve iki müslüman üyesi de bulunmakta idi. Trabzon vilâye­
tinde ayrıca bir “Hükümet tercümanı" vardı. Yangın söndürmede görevli tulum­
bacı başı ile 12 nefer hizmet yapmakta idi.
Liva (Sancak) merkezi olan Bolu kentini ele aldığımızda başlıca şu kurum
ve kuruluşların hizmet verdiklerini görmekteyiz. Vilâyetlerde olduğu gibi burada
mutasarrıf dışında merkez memurları olarak naib, müftü, muhasebeci, tahrirat
müdürü, evkaf muhasebecisi, defter-i hakkâni memuru gösterilmekte idi. “Mec­
lis-i idare-i Liva” reis mutasarrıf dışında doğal ve seçilen üyelerden kuruluyordu.
Doğal üyeler, naib, müftü, muhasebeci, tahrirat müdürü, evkaf muhasebecisi ve
defter-i hakkâni memuru idiler. Seçilen dört üyenin ikisi müslüman, ikisi
müslüman olmayan kesimdendi. Ayrıca bir başkâtip ve yardımcısı bulunuyor­
du.
Belediye Meclisiy bir başkan (Reis) ve yedi üyeden oluşuyordu. Üyelerin beşi
müslümandu Ayrıca bir katip ile sandık emini vardı. Vilayet merkezindeki ko­
misyon ve dairelerin benzerleri liva düzeyinde de oluşturulmuştu. Maarif komis­
yonu, ziraat cemiyeti, ticaret cemiyeti, emlâk komisyonu, muhasebe kalemi, tah­
rirat kalemi, evrak kalemi, evkaf kalemi, emlâk kalemi, muhacir iskân şubesi,
nüfus nezareti, rüsümat müdürlüğü, orman memurları, tersane kereste memur­
ları, aşar İdaresi, telgraf memurları kendi alanlarında hizmet vermekte idiler.
Adalet işleri “Mahkeme-i Bidayet” ve şer’i mahkeme tarafından görülmekte idi.
Bidayet mahkemesi hukuk ve ceza dairelerine ayrılmıştı. Bolu’da bu sıralarda
97 öğrencisi bulunan bir Rüştiye mektebi bulunuyordu. Kentin “Menafi sandı­
ğı ’Vıın sermayesi ise 7360000 kuruş olarak kayda geçirilmişti.

Liva düzeyindeki diğer bütün kentlerde ufak tefek farklılıklarla aynı kurum
ve kuruluşların bulunduğu, salname kayıtlarından anlaşılmaktadır. Örneğin,
Kastamonu vilayetine bağlı diğer bir liva merkezi olan Çankırı’da Bolu’dan
272 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

farklı olarak, bir ticaret mahkemesi bulunuyordu. Diğer kurumların tümü aynı
ad ve niteliği taşıyordu. Bundan ötürü, diğer kentlerden örnekler vermekte ya­
rar görmüyoruz,

Tanzimat’tan beri yapılan bu düzenlemelerin son aşamasını böylece ortaya

koymuş olduk. Bundan sonra vereceğimiz bilgilerle, sözünü ettiğimiz kurum ve
kuruluşların yüklendikleri görevleri belirteceğiz. Böylece birer yönetim merkezi
olan kentlerimizin yüklendikleri sosyal sorumlulukları, kent halkı ile birlikte ya­
şayan, onlarla birçok konuda işbirliği yapmak durumunda olan yönetimin çe­
şitli basamaklarındaki kişileri daha iyi tanımış olacağız.
 Kentlerde Belediye Örgütlerinin Kurulması

Tanzimat öncesi Osmanlı kentlerinde günümüz belediye hizmetlerini üstle­

nen ayn bir kuruluşun bulunmadığını belirtmiştik. Belediyelerin bakmakla
yükümlü kılındıkları başlıca işler, hükümet temsilcisi yöneticiler, esnaf demekle­
ri temsilcileri, kadılar ve kent ileri gelenlerince karşılanmakta idi. 19. yüzyılın
ikinci yansından itibaren Avrupa ülkeleriyle ilişkiler oldukça gelişmeye başla-
mış,başta kıyı ve liman kentlerimiz olmak üzere, birçok büyük kentte Batılı
tüccarlar yerleşmeye, koloniler kurmaya başlamışlardır. Gelişen ticari ilişkiler,
yeni hizmetlere, iş alanlarına, ulaşım ve haberleşmeye olan gereksinimleri artır­
mıştır. Özellikle liman kentlerinde, tüccar gemileri için karantina ve konaklama
tesisleri, düzenli kent içi ulaşımı sağlamak başlıca sorun olmaya başlamıştı.

Öte yandan Tanzimat’tan beri ülke yönetiminde yapılan düzenlemeler, iste­

nilen düzeyde yarar sağlamıyor, eski alışkanlıklar, sıkıntılar sürüp gidiyordu.
Klâsik dönemin kurum ve kuruluşların yerine getirilenler, yeterli olmaktan uzak
kalıyordu. Bazı kentlerde değişen ekonomik ve sosyal yapı, beliren yeni ihtiyaç­
lar, yeni bir örgütlenmeyi zorunlu kılıyordu. Ulaşım, su, konut ve sağlık sorun-
lannın çözümlenmesi dönem yönetiminin başlıca istekleri idi. Özellikle Kırım
Savaşı sırasında İstanbul’a gelen yabancı güçler, yoğun bir trafikle birlikte yeni
hizmetler istemişlerdi. Yabancı uzman ve politikacıların da istekleri doğrultu­
sunda öncelikle İstanbul’da modem belediye teşkilatının kurulması için çalış­
malar yapılmış ve bilindiği gibi ilk örgüt bu kentte faaliyete geçmiştir.

16 Ağustos 1854 tarihinde İstanbul’da “Şehremaneti unvaniyle bir memuriyet-i

cedîâe yapılması ve icab idenlerdsr. mürekkeb Şehir Meclisi namı ile bir meclis dahi teşkil
olunması * Meclis-i Ali-yi Tanzimat tarafından kararlaştırılmış ve uygulamaya ge-
F. IS
274 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

çilmişti188. Yayımlanan resmi tebliğle, İhtisap Nezareti kaldırılıyor, beledi işler

şehremanetine devrediliyordu. Başlıca görevleride şöyle belirlenmişti: Zarurî ihtiyaç
maddelerinin kolaylıkla sağlanmasını ve bulunmasını gözetmek; yol kaldırım ya­
pım ve onarımını üstlenmek; şehrin temizlik işlerini yürütmek; çarşı-pazar ve
esnafı kontrol ederek, fiyat, kalite, ölçü ve tartı denetimi yapmak, İhtisap Neza-
reti’nce toplanan devlete ait vergileri alıp mâliyeye teslim etmek.
Bu görevleri yerine getirmek için hükümetin önerisi üzerine Padişah tarafın­
dan bir Şehremini atanıyordu. Ayrıca İstanbul’da oturan her sınıf Osmanlı uyru­
ğu halk ve esnaftan atanacak üyelerle “Şehir Meclisi” kuruluyordu. Üye sayısı on
iki idi. Şehremini ve muaviniyle birlikte sayı I5’i buluyordu. Meclis, haftada iki
kere toplanıyordu. Üyeler Meclis-i Vala’nın kararı ve Padişahın onayı ile seçili­
yorlardı. Her yıl dörtte biri kur’a ile yenileniyordu.

Konumuz dışında kalan başkent İstanbul’da oluşturulan bu yeni örgüt,

beklenileni vermekten uzak kalmıştır. Bunun üzerine yeni önlemler alınmış, ko­
misyonlar ve çalışma gruplan oluşturulmuştur. Öneriler doğrultusunda 1857
Aralığında “İstanbul, Adalar ve Boğaziçi'nin on dört belediye dairesine ayrılması”, ka-
rarlaştınlıyor; Beyoğlu ve Galata çevresinin Altıncı Daire-i Belediye olarak belir­
lendiği ilân ediliyordu. Ancak, uygulamayı on dört bölgede birden gerçekleştir­
menin mali zorluklan gözönünde tutularak, öncelikle Altıncı Daire’de işe başla­
nacağı açıklanıyordu. Gerekçe olarak, "Galata ve Beyoğlunda nüfusun çok olup, bi­
nalar daha itinalı yapılmış ve sakinleri de Avrupa görmüş ve beledi hizmetlerden anlayan
adamlar olduğundan, icraata oradan başlanmasından isabet olduğu, böylece diğerlerine de
iyi bir nümune gösterileceği* belirtilerek, gerekenin yapılacağı vurgulanıyordu. Bu
belediye için 27 Ocak 1858’de özel bir yönetmelik yayımlanarak yürürlüğe kon­
muş, böylece bölgede Avrupa başkentlerine benzer bir örgütlenmeye gidilmek
istenmişti. Altıncı Daire, gösterilen özel ilgi ve sağlanan olanaklarla bölgesinde
çağdaş belediye hizmetlerini başan ile yerine getirmiş, başkentin diğer bölgele­
rinde de bu örneğe göre teşkilâtlanma çalışmaları aralıksız sürdürülmüştür.
Altıncı Daire-i Belediye Örneği, İstanbul’un diğer semtlerinde uygulamaya
geçilmesinde etkili olmuştu. Ortaya çıkan yeni sorunlar ve gelişmeler göz
önünde tutularak 6 Ekim ı868’de yeni bir nizamname hazırlatılarak yürürlüğe
konmuştu. Buna göre, Şehremaneti yeniden düzenleniyor, belediye daireleri bu­
raya bağlanıyordu. Şehrin imar ve yol işleri Nafıa Nezaretinden alınarak buraya
bağlanıyor, su idaresi de Maliye ve Evkaf Nezaretlerinden alınıp tahsisatıyle bir­
likte şehremanetine devrediliyordu. Daha başka vergi gelirleri de buraya bırakı­
lıyordu. Ne var ki şehremaneti, öngörülen on dört belediye dairesini kuramadığı
gibi, vergilerin toplanmasında da etkili olamamış, emlak vergisi alınarak tekrar

156 İstanbul’da '‘Şehremaneti” ve Belediye Meclislerinin kurulması, sonraki gelişmeler İlber Ortaylı
tarafından ayrıntılarıyla ele alınmış bulunmaktadır. Bkz. Tanzim at’tan sonra Mahalli İdareler, s.
115 vd. Aynca, Osman Nuri (Ergin) Mecelle-i Umur-î Belediye, C.Fde belgelere dayalı önemli bil­
giler vermektedir.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 275

hükümete bağlanmıştır. Su idaresinde de başarılı olamadığından II.Meşruti-

yet’ten sonra tekrar Evkafa bağlanmıştır.
Gelir kaynaklarının yetersizliği, bütçenin fakirliğine rağmen İstanbul gibi
büyük bir kentin gerektirdiği hizmetleri yerine getirmede çıkmaza düşülünce,
hükümetin politikasına uygun olarak borçlanma yolu seçilmiş, Bank-ı. Osmanı
ve Galata bankerlerinden 150.000 lira borç alınmıştır. Ancak, bu para yeterli ol­
mamış, yeniden borç bulma girişimleri olmuştur.
İstanbul sınırlan içinde, 1868 Nizamnamesinden önce kurulan Altıncı Dai­
re, Tarabya ve Adalar dışında diğer daireler tam anlamıyla oluşturulamamıştır.
Çoğuna hükümet tarafından bir reis atanmış, tahsisat, personel ve diğer üyeler
uzun süre tamamlanamamıştır. Ancak, L Meşrutiyetin ilânından sonra 1877 yı­
lında Dersaadet Belediye Kanunu çıkarıldıktan sonra yeni bir örgütlenmeye gidile-
bilinmiştir.
Başkent İstanbul’da bunlar olup biterken, ülkenin diğer kentlerinde beledi­
ye örgütlenmesi oldukça ağır ve aksak bir şekilde varla yok arasında yavaş yavaş
karşımıza çıkmaktadır. Gerçi, 1864 Vilâyet Nizamnamesinin 4. maddesi *Her
köy bir belediye dairesi sayılır” hükmünü taşımakta idi. Ancak, bunun dışında kent
ve kasabalarda belediye Örgütlenmesine ilişkin hükmü kapsamamakta idi. İstan­
bul’da olup bitenlerin etkisiyle bazı kent merkezlerinde de belediye teşkilatı kur­
ma istek ve girişimleri üzerine hükümet konuyu ele almak zorunda kalmış, " Vi­
lâyette Belediye Meclislerinin Suret-i Tertibi ve Memurların Vez.aiji Umumiyesi” Hak­
kında 9 bentlik bir talimat ayrıca 25 Temmuz 1867’de “ Vilayatta Devair-i Beledi­
ye Meclislerinin Vezaifi Umumiyesi Hakkında ” başlığı altında onaltı bentlik bir tali­
matname çıkarmıştır. Böylece, İmparatorluğun başlıca büyük kentlerinde uygu­
lamanın nasıl olacağına dair kurallar belirlenmiştir.

Bu talimatnameler, belediyelere bir özerklik vermekten çok, onların idari

varlıklarını belirlemekte, kuruluş ve görevlerini sıralamaktadır. Buna göre, cad­
de, sokak, meydan tanzimi, kaldırım, su yolu, kanalizasyon yapım ve onarım iş­
leri, belediyelere bırakılmaktadır. Aynca, yoksullara yardımda bulunmak, aydın­
latma, pazar kurma, yangın önleyici tedbirler alma gibi hizmetler de beledi­
yelere bırakılıyordu. Öte yanda, denetleme işleri de belediyenin yetkisine verile­
rek ayrıntılarıyla talimatnamenin birinci bendi ile belirleniyordu. Buna göre;
belediye meclisinin emrinde çeşitli dini gruplardan teftiş memurları ile zaptiye
kuvvetlerinden bir piyade takımı bulunacak, denetleme işini yerine getirecekti.

Vali veya mutasarrıfın görevlendireceği bir başkan (Reis) ile altı üyeden
oluşacak belediye meclisi bu görevleri yerine getirecekti. Başkan hükümet me­
murları arasından atanacak, bu görevi fahri olarak yapacaktı. Belediye meclisi­
nin alacağı kararlan uygulamak ve meclise başkanlık etmekle yükümlü tutul­
muştu. Kendisine yardımcı olarak bir muavin veriliyordu. Ayrıca, kent merke­
zindeki mühendis ve hükümet tabibi, meclisin müşavir üyeleri idiler. Belediye
276 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

meclisi üyeliğine seçilmek için aranan şartlar diğer kurulların üyelerinkiyle ben­
zerdi. “0 yerin muteberamndan olmak” şarttı. 1871 tarihli Vilâyet Nizamnamesi, se­
çim şartlarını daha ayrıntılı biçimde belirlemekdir, Üyelerin seçilmelerinde uy­
gulanan yöntem, Vilâyet, Liva ve Kaza İdare meclisleri üyelerinin seçilmelerine
de uygulanan yönteme benzemektedir. 30 yaşını geçmemiş, Türkçe okur-yazar
olmak ve vilayet ile liva merkezlerinde yılda enaz 500 kuruş, kaza merkezlerinde
ise 150 kuruş vergi vermiş olmak, üyelik için aranılan şartlardır.

Meclis başkanı, yardımcısı ve seçilen üyeler, görevi fahri olarak yapacaklar­

dı. Bir ücret almaları sözkonusu değildi. Sadece bir kâtip, bir sandık emini ay­
lıkla atanacaktı. Bunların dışında bir hademe alınabilirdi.
Görevlerine gelince, sadece belediye işlerini görüşüp kararlaştırmakla yükümlü
tutulmuştu. Mali, adli ve mülki konulara karışamazdı. Gelirlerinden fazla harca­
ma yapma yetkisinde değildi. Kent içi yol, sokak yapım ve onarım işleriyle, it­
faiye, sağlık, sosyal yardım hizmetlerini yerine getirmeye çalışacaktı. Okul, hasta-
hane, dinlenme bahçeleri yaptırma da görevleri arasında sayılıyordu. Hiç şüphe­
siz en önemli iş, denetleme hizmetinin belediyelere bırakılmış olması idi. Bunun
için bir teftiş ekibi oluşturulmakta idi. Reis muavini başkanlığında, vilayetçe
atanan müfettişler ve asker zabitinin belediye emrine verdiği yeterli zaptiyeden
oluşan bu ekip, yasaklara uyulup uyulmadığını denetler, kimsesiz hastalan sap­
tayarak, masrafları belediyeden karşılanmak üzere hastahaneye gönderir, dilenci­
liği Önlemek için tedbirler aldmrdı. Ayrıca, temizlik hizmetlerinin yerine getiril­
mesinde, pazar yerlerinde köy arabalarının toplanmasından sorumluydu. Mal
artıklarından meydana gelen süprüntünün köylülere temizlettirilmesini de de­
netlerlerdi.
Esnafın hileli tartı kullanmasını, bozuk ve pahalı mal satmasını önlemek,
sokaklarda başıboş hayvan bırakılmasını engellemek, teftiş heyetinin görevlerin-
dendi. Evlerde büyük baş hayvan besletmemek, sokaklarda hızlı araba
sürdürmemek, yolları açık tutmak gibi hizmetleri de yapmakta idi. Kurallara
uymayan ve suç işleyenlere verilecek para cezasını belirlemek, küçük cezalar
için belediye meclisine, büyükler içinse hükümet makamlarına “jurnal eimek^t
yükümlü tutulmuşlardı.
Öte yanda vilâyet teşkilatını yeniden düzenleyen 1871 Nizamnamesinin bir
faslı bütünüyle kent ve kasabalardaki Belediye Daire Meclislerine ayrılmıştı. Bu
kurulların kuruluş, yetki ve çalışma biçimleri yeniden ayrıntılarıyla saptanmakta
idi. Bu düzenleme ile belediye örgütü, vilayet yönetimi içinde ayrı bir yer al­
makta idi. Nizamnamenin m . maddesine göre, vali, mutasarrıf ve kaymakamın
bulunduğu her kentte bir belediye meclisi oluşturulacaktı. Meclis başkanı önce­
sindeki gibi memurlar arasından seçilip, mutasarrıfın ataması ve valinin onayı
ile işe fahri olarak bakacaktı.
Belediye meclisi yine, başkan, başkan yardımcısı ve seçilen altı üyeden olu­
şuyordu. Üyeler iki yılda bir seçimle değişirlerdi. Müslüman ve müslüman ol­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 277

mayanların. eşit oranda temsil edilmeleri öngörülüyordu. Vilâyet mühendisi ile

hükümet tabibi meclisin müşavir üyeleri idiler. Bütün üyelerin atanmaları
H3.maddeye göre hükümetçe onaylanacaktı. Üye seçiminde uyulan yöntem, vi­
lâyet ve liva meclis üyelerinin seçimlerine benzemektedir. Her iki yılda bir, ken­
tin yöneticisi, müftü ve dini temsilcilerle katiplerden kurulu "Tefrik Meclisi* üye
sayısının üç katı adayı saptardı. Bu adaylardan mahalle ihtiyar meclislerinde se­
çilip ençok oy alan üçte ikisinin arasından, mutasarrıf, altısını belirleyerek atan­
malarını isterdi.
Üye seçilebilmek için gerekli şartlar, 1867 Talimatına göre daha ayrıntılı
olarak belirlenmişti. Cinayetle mahkum olmamak, medeni haklara sahip olmak,
zabıtadan ve memurlardan olmamak aranan şartlardı. Yaş haddi 25’e indiril­
mişti. Müteahhitlik yapanların üye olmalan ise yasaklanmıştı.
Meclis üyeleri de başkanlar gibi fahri olarak çalışırlardı. Haftada iki gün
üyelerinin üçte birinin hazır bulunmasıyla toplanırdı. Belediye meclislerinin
görevleri, 1871 nizamnamesinin 124. maddesiyle şöyle belirlenmişti: tmar dene­
timi, yol ve kaldırım yapım ve onarımı, su yollarının bakımı, kentin düzen ve
temizliğinin sağlanması, ulaşım araçlarının temini ve yangın tulumbaları bulun­
durmakla yükümlü tutulmakta idi. Belediyenin koyduğu yasaklara uymayanlara
para cezası verebilecekti.
Bu hizmetlerin görülmesi için gerekli para şu gelir kaynaklarından sağlana­
caktı: Hükümetin ayırdığı gelirler; yapı ruhsatiye harcı, emlak vergisi, yol-kaldı-
nm inşa-tamir ücreti, eğlence resmi. Belediye hizmetlerinden yararlanan ev ve
dükkan sahiplerinden alınacak vergiler: Tenvirat, tenzifat vergileri gibi. Para ce­
zaları, kontrato kaydiye ücreti, iane ve bağışlar. Bunların dışında belediyenin
büyük imar ve istimlâk faaliyetleri için alacağı "Belediye Tanzimat Vergisi" ancak
meclisin karan ve hükümetin onayı ile kesinleşecekti.

Belediye meclislerini yönetim ve maliye işlerinden ötürü denetleyen organ,

vilâyet ve liva idare meclisleridir. Belediye meclisi, üç ayda bir kayıt ve hesapla­
rım liva idare meclisinin denetimine göndermekle yükümlü tutulmuştu. Beledi­
ye yönetimlerinin vilâyet sistemi içinde bağımsızlığı veya özerkliği bu yüzden
sözkonusu değildi.
Belediye örgütü, İmparatorluğun bütün kentlerinde aynı anda oluşturula-
madı. Diğer yeniliklerin uygulanmasında izlenen yöntem, bu kuruluş için de
geçerli oldu. Öncelik İstanbul’a tanınmış, ilk denemeler burada yapılmıştı. Da­
ha sonra özellikle yabancıların yerleştikleri sahil kentlerinde ve zamanla bütün
vilâyet merkezlerinde belediye meclisleri kuruldu. ıÖ76’dan sonra gittikçe yay­
gınlaşarak önemli görevler üstlenmeye başlayan bu kurumun, sözünü ettiğimiz
dönemde Anadolu kentlerinde etkin olmadığı görülmektedir.
Birçok kentte belediyeler, bazı vergileri toplayan birer kuruluş olmaktan
öteye gidemediler. Yolsuzluk olaylarına meclis üyelerinin adları da karışmakta
278 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

diğer kurum ve kuruluşların içinde bulundukları keşmekeşlikten kurtulamamak-

ta idi. Muhasebe kayıtları, yazışmalar çağdaş olmaktan uzak, geleneksel
yöntemlerle tutuluyor, yetki anlaşmazlığı, bilgisizlik, bu kurumun verimli çalış­
masını engelleyen etkenlerden bazılarını oluşturuyordu. Bu durumun devrin
resmi gazetesi niteliğini koruyan Takvim-i Vekayi’de arada sırada ele alındığını,
yazıların yanısıra resmi tebliğlerin yayımlanarak, soruna çözüm arandığını bili­
yoruz. Nitekim, 1871 Nizamnamesinin yürürlüğe girmesinden iki yıl sonra, 16
Ekim 1872’de gazetede yer alan tebliğde, belediye meclislerinin kuruluş amaç­
lan, görevleri ve gelirleri konulan ele alınmaktadır. Daha sonra belediyelerin sa­
dece kendilerine bırakılan gelirleri topladıkları, bunun karşılığında iş yapmadık­
ları gibi bazı yerlerde malî yolsuzlukların da görüldüğü kaydediliyordu. Önlem
olarak, bütün işlerin mülki amirler ve idare meclislerinin denetiminde ve gözeti­
minde olduğu hatırlatılarak, ilgililerin gerekli denetimleri yapıp sonucu
hükümete bildirmeleri isteniyordu. Bu tebliğde yer alan hususlar, 1877 Belediye
Kanunu’na konularak daha yasal bir şekle sokulacaktı. Tebliğde, denetimin ma­
liye memurları, meclis üyeleri ve ileri gelen hanedan ve tüccarlardan bazılarının
önünde yapılması da ön görülmekte idi.

Belediyelerin istenilen çalışma düzenini gerçekleştirmede karşılaştıkları

güçlüklerin başında yeterli bilgili personel yokluğu gelmekte idi. Belediye mec­
lisleri, gerek personelin atanması ve gerekse maaş Ödenmesi bakımından, yetki­
sizlik ve imkânsızlıklar içinde bulunuyorlardı. Hükümet, vilâyetin bütün atanma
işlerine sık sık karışmakta, kendi onayı olmaksızın bir katibe maaş bile ödene­
memekte idi. Dönemin ulaşım imkânlan ve kırtasiyeciliğinden ötürü, birçok
yerde belediye meclislerinde görevlendirilen kâtiplere aylarca maaş ödenemiyor-
du. Öte yanda, karmaşık bir durum alan vilâyet ve liva yönetimi, sağlıklı bir iş
bölümüne imkân vermiyordu. Vilâyet ve liva yöneticileri, sık sık belediye işleri­
ne kanşıyorlar, genel meclisler bile belediyelerin hizmet alanına giren konular­
da, kararlar alıp hükümete iletmekten geri kalmıyorlardı.

Kısacası, Avrupa örneğinde ülkenin belli başlı büyük kentlerinde kurulan

belediye örgütleri, beraberlerinde yeni sorunlar getirmekle birlikte, dönem önce­
sinde, vakıflar ve yöneticiler tarafından şöyle böyle yürütülen bazı önemli hiz­
metleri üstlenmişler, eksikliklere, imkânsızlıklara rağmen, şehirleşmede etkin ol­
muşlardır. Bu etkinlik, I.Meşrutiyet’in ilânından sonra gözle görülür şekilde kar­
şımıza çıkmaktadır. Donem içinde belediyeler, beledi kolluk, imar denetimi gibi
geleneksel görevlerin yanında, kentlerin ekonomik yaşantısını düzenleyen, koru­
yucu ve yapıcı hizmetleri üstlenmişlerdir. Kentlerin ekonomik hayatının düzen­
lenmesinde, temizlikle ilgili hizmetlerin görülerek, yasaklann uygulanmasında
etkin olmuşlardır. Yol, kaldırım, su yolu, kanalizasyon gibi tesislerin yapımı ve
onarımı bakımından ise varlık gösterememişlerdir. Bu işler genellikle hükümetin
yardımı ile az çok yerine getirilmeye çalışılmıştır.
 Yargı Alanında Yeni Düzenlemeler

Kentlerin belirgin özelliklerinden birisi, yargılama işlemlerinin buralarda ye­

rine getirilmesi olgusudur. Özellikle klâsik Osmanh düzeninde kadının yargıç
olmanın yanı sıra, yönetim ve belediye işlerine de bakması, yöneticileri bir bakı­
ma denetlemesi, kurumun önemini artırıyordu. Ne var ki birinci bölümde belir­
tildiği gibi, kadılık kurumu 19-yüzyılın başlarında eski önemini yitirmişti. Tanzi­
mat’ın ilânı sıralarına gelindiğinde, Anadolu’nun önemli kentlerinde naiplik ka­
dılığın yerini aimış, sadece adalet işlerine bakmakla yükümlü bir nitelik almıştı.
Yakınmalara, çeşitli yolsuzluklara yol açan tutum ve davranışları üzerine Tanzi­
mat arifesinde bazı yasal önlemler alınmış, ancak yeterli olamamıştı. Tanzi­
mat’ın ilânından sonra, her alanda olduğu gibi, yargılamada da önemli değişik­
likler yapıldı.

Hükümet merkezinde yeniden Örgütlendirilen Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Ad-

liyye, aynı zamanda bir yüksek mahkeme gibi çalışmaya başladı. Ağır suç işle­
yenler, devlet memurları, Tanzimat’ın gereğini yerine getirmeyenler burada yar­
gılanarak cezalandırıldılar. Bu Tanzimat öncesinde benzeri olmayan Önemli bir
değişiklikti. Meclis-i Vâlâ, hem yönetim ve hem de yargı işlerini bir arada
yürütmede güçlük çekmeye başlayınca, 1854 yılında iki kısma ayrılmış, yasa
Önerileri ve yönetmelik hazırlama görevi “Meclis-i Âli-i Tanzimat" adı ile kurulan
yeni kurula bırakılmıştı. Meclis-i Vâlâ ise yalnız yargı işlerine bakacaktı. Bu uy­
gulama 1861 yılma kadar sürdürülmüş, beklenilen olumlu gelişmeler sağlana­
mayınca iki meclis bu tarihte birleştirilmiştir.

Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye, bu kez üç ayrı daire şeklinde örgütienai-

rilmişti. Dairelerden birisi yönetim, öbürü yasa ve yönetmelik, diğeri ise yargı
2ÖO TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

işlerine bakacaktı. Ne var ki bu düzenleme de uzun ömürlü olamadı, ı868’de

kurum “Şura-t Devlet" (Devlet şurası) ve "Divân-ı Akkâm-ı Adliyye” olmak üzere
iki kısma ayrıldı. Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin başkanlığına Cevdet Paşa getiril­
di. Bu kurul, yüksek bir mahkeme niteliğini taşıyordu. Üyeleri müslüman olan
ve olmayan kimseler arasından seçilerek atanmakta idi, örgütlenme bakımın­
dan iki kısma ayrılmıştı. Birinci kısmı "Mahkemeli Temyiz " ikinci kısmı ise
"Mahkeme-i istinaf” olarak çalışacaktı. Temyiz mahkemesi de hukuk ve ceza dai­
relerine ayrılıyordu. Vilâyet ve liva merkezlerindeki Nizâmiye mahkemelerinin
cinayet ve adi hukuk davalarını temyiz etmekle görevlendirilmişti. İstinaf mah­
kemeleri ise, ceza, hukuk ve ticaret dairelerine bölünmüş olup, bu alanlarda en
son tetkik ve karar organı idi.
Divân-ı Ahkâm-ı Adliyye’nin üyeleri, mahkeme karan olmaksızın görevden
alınamıyorlardı. Padişah ve hükümet üyeleri, mahkemenin çalışma biçimine ve
işlerine karışmayacaktı. Böylece ilk kez en üst düzeyde yürütme ve yargı güçleri
ayrılmış, yargının bağımsızlığı ilkesi benimsenmişti.
Hükümet merkezindeki bu düzenlemelere benzer değişiklikler, taşrada da
yapılmıştır. Tanzimatın ilânı ile birlikte eyalet ve sancak merkezlerinde kurulan
meclisler, şeriat mahkemeleri dışında, yargılama yapmakla yetkili kılınmışlardı.
Kadı veya naib bu meclislerin birer üyesi olarak, burada da görev yapıyorlardı.
Ancak, yoğun yönetim, maliye ve güvenlik işleri yanısıra, eyalet ve sancak mec­
lislerinin bir mahkeme gibi çalışmalan aksaklıklara ve yakınmalara neden olu­
yordu. Öte yandan Avrupa ülkeleriyle gelişen ticari ilişkiler, ortaya çıkan yeni
ekonomik anlaşmazlıklar, İmparatorluk bünyesinde yeni bir örgütlenmeyi zo­
runlu kılıyordu. Başta İstanbul olmak üzere, Önemli büyük kent merkezlerinde
1846 yılından başlanarak Ticaret Mahkemeleri kurulmaya başlandı. Bu mahkeme­
lerin yaygınlaşarak örgütlenmeleri ancak 1061’den sonra mümkün oldu. 1868
yılında 64 büyük yerleşim merkezinde Ticaret Mahkemeleri varken, 1875^ ge­
lindiğinde sayı 120’yı bulmuştu. İstanbul ve kıyı kentlerindeki ticaret mahkeme­
leri, kara ve deniz ticareti olmak üzere iki kısma ayrılmıştı. Ticaret Nezareti’ne
bağlı olarak çalışmalannı sürdüren bu mahkemeler, 1875 yılında yapılan düzen­
leme ile Adalet Bakanlığı’na bağlandı.
Anadolu kentlerinin vilâyet merkezi olanlarında ticaret mahkemeleri açıl­
mıştı. Bir başkan iki daimi üye, ikisi müslüman, ikisi müslüman olmayan dört
geçici üyeden oluşuyorlardı. 1864 Vilâyet Nizamnamesiyle yapılan düzenlemede
yargıya da yer verilmiş, eyalet ve sancak meclislerinin yerine Vilâyet ve Liva
İdare Meclisleri kurulmuştu. Bu meclislerin yönetim ve maliye işlerinin yanısıra
devlet memurlarının yargılanmalarına da bakma yetkileri vardı. Ancak, bu yetki
idâri idi. Yargının diğer alanlarına karışmaları yerinde görülmemiş, ticaret dava­
ları dışındaki anlaşmazlıkların çözümü için yeni düzenlemelere gidilmiştir.
Avrupa büyük devletlerinin kanşmalan ve önerileri de göz önünde tutula­
rak, "Nizamiye Mahkemeleri” açılmıştır. Bu mahkemeler, müslüman olan ve ol­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

mayan Osmanlı uyruğu halk için müşterek mahkemelerdir. Şeriat mahkemeleri

ile cemaat mahkemelerinin bakmakla yükümlü olduklan, evlenme, boşanma,
miras, tapu gibi anlaşmazlıklar dışında kalan davaları görüşüp karara bağlaya­
caklardı. Yönetim birimleri gozönünde tutularak Nizamiye mahkemeleri için
şöyle bir örgütlenmeye gidilmişti.

Her nahiye merkezinde bir Sulh Mahkemesi (İhtiyar Meclisi) basit anlaşmaz­
lıkları, 40 kuruşu geçmeyen davalan görüşecekti. Kaza merkezlerinde Dava Mecli­
si (Meclis-i Deâvi), sancak merkezi olan kentlerde “Hukuk ve Cinayet Temyiz Mec­
lisi” (Meclis-i Temyiz ve Hukuk), vilâyetlerde ise büyük bir “Hukuk ve Cinayet
Temyiz Meclisi” kuruluyordu. Kazalarda dâva meclisleri, hâkimin (kadının) baş­
kanlığında altı üyeden oluşuyordu. Üyelerden üçü müslüman üçü müslüman
olmayan kimseler arasından seçimle belirleniyordu. Sancak (Liva) merkezlerin­
deki cinayet ve hukuk temyiz meclisleri ise hâkimin başkanlığında yedi kişiden
kuruluyordu. Altı üye müslüman ve olmayanları temsilen seçilerek atanıyor,
hükümet ayrıca hukuktan anlayan bir kişiyi bu kurulda görevlendiriyordu.

Vilâyetlerdeki büyük hukuk ve cinayet temyiz meclislerinin oluşturulması

da sancaklardaki gibidir. Ancak, 187 ı ’e kadar Müfettiş-i Hükkâm (Hâkimler
müfettişi) başkanlığında toplanarak çalışmalarını sürdürmüş, bu tarihten sonra
müfettişlik kaldınlmıştır. Vilâyet merkezindeki bu yüksek kurul, gerek görürse
üyelerinden bazılarını geçici olarak cinayetle ilgili davalan etraflıca incelemek
üzere görevlendirebilecekti. Böylece oluşturulacak çalışma grubuna “Meclis-i Ci­
nayet” denmekte idi.

Dâva meclisleri, kabahat ve küçük suçlar derecesindeki davalarla, ticaret

mahkemesi bulunmuyorsa, ticaret davalarına ve yıllık geliri 100 kuruş olarak
belirlenen gelir üzerindeki anlaşmazlıklara bakarlardı. Bazı durumlarda alınan
kararlara sancak meclisinde yeniden görüşülmek üzere itiraz yapılabilinirdi.
Sancak hukuk ve cinayet temyiz meclisleri, kaza dava meclislerinin İstinaf
yolu açık olmak üzere karara bağlanan davalan görürlerdi. Ayrıca yıllık geliri
500 kuruş olarak saptanan mülk davalarına kesin, daha fazla olanlara ise temyiz
yolu açık olmak koşulu ile bakarlardı. Cinayetle ilgili davaları ise gördükten
sonra dosyayı vilâyet hukuk ve cinayet temyiz meclislerine gönderirlerdi.

Vilâyet merkezlerinde oluşturulan hukuk ve cinayet temyiz meclislerine ge­

lince, kaza ve sancak meclislerinde istinaf yolu açık olmak şartıyla karara bağla­
nan davaların temyiz safhasını sonuçlandınrlardı.
Görüldüğü gibi, şeriat, cemaat ve ticaret mahkemeleri dışında “Meclis”
adıyla oluşturulan Nizâmiye mahkemeleri, kuruluş ve işleyişleri yönünden,
dönemin Avrupa mahkemelerine benzemektedirler. Yargıçların atanması ise
Özellik göstermektedir. Bu dönemde şeriat mahkemeleri, Adliye Nezareti’ne bağlı
bulunmakta idiler. Ancak, başkanları (hakimleri) Şeyhülislâm tarafından atan­
282 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

makta idi. Kadılık mesleği dışında İmparatorlukta hâkim yetiştiren bir kurumun
bulunmayış] bunun başlıca nedeni idi.
Mahkemelerin geri kalan üyeleri, halk tarafından iki yıl için seçilirlerdi.
Üyelerin yansı müslüman, yansı müslüman olmayan kesimdendi. Gerek Tanzi­
mat Fermanı gerekse Islâhat Fermanı, hıristiyan ve müslümanlar arasında hu­
kuk eşitliği ilkesini getirmiş, Avrupa devletlerinin baskıları da bu uygulamayı
adeta mecburiyet haline getirmişti.
Mahkeme kararlarının Türkçe olarak yazılması ilkesi benimsenmiş, ayrıca
halk çoğunluğunun kullandığı dillere tercüme edilmesi uygun görülmüştü.
Hâkimler, geçerli bir nedenleri olmaksızın görev yerlerinden ayrılmayacak­
lardı. Mülki amir ve memurlar, mahkemelerin çalışma biçimleri ve aldıklan ka­
rarlara hiçbir şekilde karışmayacaklar, böylece yargı, yönetimden tamamen ba­
ğımsız olarak çalışma imkânına kavuşmuş olacaktı.
Şeıiat Mahkemeleri: Tanzimatın ilânından sonra şer’i mahkemeler varlıklannı
aynen sürdürmekle birlikte, görev ve yetki alanlan oldukça sınırlandırılmıştır.
Bu mahkemeler, evlenme, boşanma, miras ve benzeri konulan, şeriatın
öngördüğü biçimde çözümlemekle yetineceklerdi. Naib (hâkim) başkanlığında,
başkâtip ve muhzırlardan oluşan yapısını koruyordu.
Tanzimat arefesinde, naiblerin durumu yeniden ele alınmış, bir ceza yasası
ile suç işlemeleri önlenmek istenmişti. 5 Nisan 1855 tarihinde ilân edilen yeni
“Nüvvâb Nizamnamesi” ile, naiblerin atanma, görev ve yetkileri aynntıianyıa be­
lirlendi. Buna göre, İmparatorluk sınırları içindeki şer’i mahkemeler beş sınıfa
aynlıyor, rütbe, ehliyet ve haysiyetlerine göre, buralarda hizmet yapacak naibler
de sınıflandırılıyorlardı. Her grup, kendine aynlan kazalarda görev süresini ta­
mamladıktan sonra, sınavla ancak bir üst dereceye geçebilecekti.
Öte yanda ilk kez hâkimlik ayrı bir ihtisas alanı olarak değerlendirilmeye
başlanmıştı. Bu anlayışın doğal sonucu olarak, 1854 yılında İstanbul’da kadı ye­
tiştirmek amacı ile “Muallimhane-i Nüvvab* adı altında bir okul açılmış, iki yıl
eğitimden sonra ilk mezununu vermişti. Nizâmiye mahkemelerinin artan hakim
ihtiyacını karşılamak üzere ıSög’da Hukuk Mektebi açılıncaya kadar, bu kurum
hem nizamiye ve hem de şer’i mahkemeler için hâkim yetiştiren tek kuruluş
olarak kalmıştır.
Yapılan düzenlemelerle, naipliğe geçmek isteyenlere, İstanbul mahkemelerin­
den birine devam edip, hakiminden devam süresi ve yeteneği konusunda bir
belge almak, bundan sonra, Şeyhülislâm ve ulemadan kimselerin katıldıklan
kurullarda sınava girerek naibliğe hak kazanmak mecburiyeti getirilmiştir. Sına­
vın şekli, başarı dereceleri ve başarısız olanlann yapabilecekleri işler, ayrıntılany-
la belirlenmiş bulunuyordu.
Anadolu’daki kentlerin vilâyet merkezi olanları yapılan cüzenleme ile birin­
ci sınıf naiplik olarak gruplandınlmıştı. Kaymakamlıklar (daha sonra mutasar­
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 283

rıflıklar) ikinci sınıf, büyükçe kazalar ise üçüncü sınıf naiplik merkezleri olmuş­
lardı. Naipler, belirttiğimiz gibi hem nizamiye ve hem de şeriat mahkemelerin­
de başkan olarak görev yapıyorlar, ayrıca kent merkezlerinde oluşturulan mec­
lislere doğal üye olarak katılıyorlardı. Ne var ki Tanzimat öncesi etkinliklerini
ve en önde gelen saygın kişiler olma özelliklerini yitirmişlerdi. İleri gelenler ara­
sında, kentin yönetim işlerine hemen hemen hiç karışamayan gerçek bir yargıç
(Hâkim) olmaktan öte etkinlikleri kalmamıştı. Birer devlet memuru olarak kabul
edildiklerinden, suç işlediklerinde eyalet meclislerinde yargılanmaları hükme
bağlanmıştı.
Şer’i mahkemelerde elde edilecek gelirin % 20’si kâtip ve muhzırlara veril­
mek üzere naib tarafından İdare Meclislerine verilecek, orada bölüştürülecekti.
Alacakları harçlar, ilâm ve hüccet bedelleri de yeniden ayrıntılarıyla belirlenmiş
bulunuyordu.
Yargı alanında yapılan bu düzenlemelere paralel olarak, bazı yasal çalış­
maların yapıldığı da bilinmektedir. Özellikle Mecelle’nin hazırlanması bu
dönemde gerçekleştirilmiş önemli bir atıhmdı. Cevdet Paşa’nın başkanlığında
kurulan bir komisyon, yaklaşık on yıl süren bir çalışma sonunda fıkıh ilminin
dünya işleriyle ilgili hükümlerini bir araya topladı. Bir giriş ve onaltı k'taptan
oluşan bu ilk kanun külliyesi 1078 yf.lmda tamamlandı. Tam aniarnı ih bir me­
deni kanun olmamakla birlikle, dağınık bulunan birçok kuralın bir araya geti­
rilmesi, özellikle nizamiye mahkemeleri için çok yararlı oldu. Mecelle aslında da­
ha çok bu mahkemelerin ihtiyaçları gözönünde tutularak hazırlandı. Ancak,
Şer’iye mahkemelerinde de uygulanması istendi.
Mecellenin Türkçe yazılmış olması da önemli idi. Bu tarihe kadar hükme
esas olarak kabul edilen fıkıh kuralları arapça yazılmıştı. Türkçe’nin hukuk dili
olarak gelişmesinde Cevdet Paşa başkanlığındaki kurulun çalışmalarıyla yeni bir
aşamaya gelinmiş oldu.
 Eğitim ve Öğretim - Basın

Rüşdiyelerin açılması
Tanzimat öncesinde eğitim ve öğretim alanında çağdaşlaşma girişimlerinin
Anadolu kentlerindeki kurumlara yansımadığını görüyoruz. Mektep ve medrese
dışında açılan yeni okulların tümü İstanbul’da bulundukları gibi, mezunlan da
yine orada görevlendirilmişlerdir. Daha doğrusu, Mühendishane-i Berr-i Hümâ­
yun, Mühendishane-i Bahr-i Hümâyun ve askeri Tıphane, İmparatorluğun as­
kerlik alanında gerek duyduğu elemanları yetiştirmek amacı ile açılmışlardı.
Verdikleri hizmetler çok sınırlı kaldığından, ülke genelinde ve Anadolu’da etkin­
likleri sozkonusu değildi.
II. Mahmut döneminin son yıllarından başlanarak, diğer kurum ve kuru­
luşlarda yapılan yenilikler, eğitim ve öğretim alanında da kendini göstermekte­
dir. 1838 yılında ülkenin ziraat, bayındırlık, sanayi, sanat ve her türlü fenniyle
ilgilenmek üzere “Meclis-i Umur-ı N afia” (Bayındırlık İşleri Meclisi) oluşturuldu.
Eğitim, yararlı işlerden sayıldığından buraya bağlandı189. Bu meclis, 18 3 9 ^
eğitim alanında yapılması düşünülen yenilikleri kapsayan bir “lâyiha” (rapor)
yayınladı. Burada eğitimin yararlarına değiniliyor, ülkenin kalkınmasında, in-
sanlann varlıklı ve mutlu yaşamalarında önemli bir öğe olduğu vurgulanıyordu.
Çocukların mutlaka okula gönderilmelerinin sağlanması, bilgili öğretmenlerce
sınıf usulüne göre ders görmeleri öneriliyordu. Aynca bağımsız bir “Maarif teşki­
latı "kurulması teklif ediliyordu 19°.

' 89 M. Cevat, Maarif-i Um umiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilâtı ve İcraatı, İstanbul, 1338, s. 21.
ıw Haşan Ali Koçer, Türkiye’ de M odem Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, 1773-1923, Ankara
1974, s. 41. A ynca Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1973» s. 161.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 285

Bu öneriler, Meclis-i Vâlâ ve Dâr-ı Şura5da görüşülerek benimsenmiş, Padi­

şahın onayı ile *Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti” adı altında kurulan bakanlığa eğitim
işlerini düzenleme görevi verilmiştir. Ancak bu sıralarda “Mekteb-i Maarif-i A d -
/ı”den başka Rüşdiye mektebi bulunmuyordu. Bu yüzden Nezaret, Mekteb-i
Maarifin işleri dışında önemli bir etkinlik gösteremedi. 1846’da *Mekâtib-i Umu­
miye Nezareti” kurulana kadar çalışmalarını sürdürdü.

Tanzimat’ın ilânı ile birlikte ülke yönetiminde askerlik ve maliye alanların­

da yapılan düzenlemelerin yanısıra, eğitim ve öğretimin yaygınlaştırılması önem­
le ele alındı. Daha 1840’da Abdülmecit “İlim ve maarifin ve sanayiin suhuleti”
için gerekenlerin yapılmasını emretmişti191. Ancak, öncelik askerlik ve yönetim
işlerine verildiğinden, bir süre bu alanda Önemli bir atılım yapılamadı. 1845 Yl“
İında “Meclis-i Maarif-i Muvakkat” adı altında yeni bir kurul oluşturuldu. “İlim
ve fennin yaygınlaştırılması ve eğitim işlerinin bir düzene konulması” ile görev­
lendirildi. Meclis, Babıali’de haftada iki defa toplanarak eğitimin ıslahı ile ilgili
sorunları tartışarak, görüşlerini Meclis-i Vâlâ’ya bildirecekti. Nitekim bu doğrul­
tuda yapılan görüşmeler ve tartışmalar 1846 Temmuz’unda sonuçlandırılıp,
Meclis-i Vâlâ’ya bildirildi.
Sibyan mekteplerinin yeniden düzenlenmesi, Rüşdiyelerin herkes için öğre­
nimi gerekli ilimlerin okutulduğu eğitim kurumlan olarak faaliyete geçirilmesi,
İstanbul’daki bütün teb’a çocuklarının devam edebileceği ve her türlü ilmin
okutulduğu bir “Darülfünun” (üniversite)kurulması önerilmekte idi. Sürekli bir
“M aarif Meclisi” teşkili de isteniyordul92.

Tasanya göre eğitim sistemi ilk, orta ve yüksek olmak üzere düşünülüyor,
her derecedeki okulların, belirlenecek kurallara göre öğretim yapması
öngörülüyordu. Bu öneriler, Meclis-i Vâlâ’da benimsenmiş, bir mazbata ile
Abdülmecit’e sunulmuştur. Padişahın onayı üzerine 17 Temmuz 1846’da *Mec­
lis-i Maarif-i Umumiye* kurulmuştur. Nafıa Nezareti bünyesinde oluşturulan bu
kurul, ülkenin bütün eğitim ve öğretim işlerini görüşüp gerekli kararları almak­
la yetkili idi. Alacağı kararların uygulanması için ayrı bir örgütlenme gerekli
görüldüğünden, 8 Kasım 1846’da *Mekâtib-i Umumiye Nezareti” kuruldu. Görevi,
sibyan mekteplerinin ıslahı ve rüşdiye mekteplerinin çoğaltılması olarak belirlen­
mişti. Bu sıralarda tamamen ulemanın denetiminde olan sibyan mekteplerinde
önemli bir düzenleme yapmak mümkün değildi. Rüşdiyelerin çoğaltılması ise
İstanbul ve merkeze yakın büyük kentlerden başlanarak 1847 yılından itibaren
gerçekleştirilmeye başlandı.

Konumuz bakımından önemli olan karar budur. Anadolu kentlerinde eği­

tim için bu dönemde yapılan en büyük yenilik rüşdiyelerin açılması olayıdır.
1847 yılında İstanbul’da faaliyete geçen ilk rüşdiyeden sonra, diğerleri de açıl­

191 T a k vim -i V ek a y i, defa 189.

102 Dr.Cahit Yalçın, Bilim; Tanzim at Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876),
Eskişehir 1984, s. 22.
286 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

mış ve 1853’e gelindiğinde sayı ıo’a yükselmişti193. İstanbul rüşdiyelerinin başa­

rılı öğretimleri, aynı kurumun diğer kentlerde de açılmasını hızlandırdı/1 Tem ­
muz 1853 tarihinde başlıca büyük kent merkezlerinde 25 rüşdiye açılmasına ka­
rar verildi. Bunlardan yedisi Anadolu’da on beşi Rumeli’de ve üçü Ege Adala-
rı’nda kurulacaktı. Karar doğrultusunda gerekli ödenek ayrılarak uygulamaya
geçildi. İmparatorlukta ilk taşra rüşdiyelerinden yedisi Bosna’da biri Tekir­
dağ’da olmak üzere 1855 yılında faaliyete geçti. Bir yıl sonra bu sayı on üç’e
çıkmıştı. Anadolu tarafında ise ilk rüşdiyeler, 1859’da Yozgat, İzmir, İzmit, Ka-
rahisar-ı Şarkî ve Kastamonu’da açıldılar194. Sayı hızla arttı ve 1869’a gelindi­
ğinde Anadolu’da rüşdiyeler, 58’i buldu. 1869-1870 Devlet Salnamesinde verilen
bilgilere göre Bursa, Yozgat, İzmir, Karahisar-ı Şarkî, Kastamonu, Alaiye, İspar­
ta, Biga, Konya, Trabzon, Sivas, Tarsus, Samsun, Van, Burdur, İnegöl, Kangırı
(Çankırı), Niğde, Sinop, Bursa Yenişehri, Amasya, Erzurum, Aydın, Balıkesir,
Bolu, Geyve, Merzifon, Ereğli, Çeşme, Zile, Karahisar-ı Sahip, Antalya, Baye-
zid, Maraş, Manisa, Oltu, Bayburt, Seferhisar, Kars, Pertek, Kemah, Ankara gi­
bi kent merkezlerindeki 58 okulda 5450 öğrenci öğrenim görüyordu. Bazılarının
öğrenci sayısı şöyle idi:
Edime birinci rüştiyesinde 50, İkincisinde 119 öğrenci öğrenim görüyordu.
Bursa’da î i o , Eskişehir’de 63, Yozgat’ta 109, İzmir’de 120, İzmit’te 115, Kasta­
monu’da 83, Konya’da 158, Sivas’ta 130, Samsun’da 56, Van’da 42, Burdur’da
74, Diyarbakır’da 19, Adana’da 82, Kayseri’de 72, Kütahya’da 70, Çankırı’da
59, Amasya’da 115, Erzurum’da 166 ve Ankara’da 110 rüşdiye öğrencisi bulu­
nuyordu195. Görüldüğü gibi başlıca büyük yerleşim merkezlerinde orta öğretim
kurumu olan okullar faaliyette idiler. Öte yanda 1858’de İstanbul’da açılan kız
rüşdiyeleri örnek alınarak bazı vilâyet merkezlerinde daha sonraları kız rüşdiye-
leri de açılmaya başlanmıştır. Örneğin, Kastamonu’da kız rüştiyesinde 32 kız
öğrenci öğrenim görüyordu.

103 C.Y.Bilim , Age, s. 45.

191 Age, s. 46.
193 1290 tarihli Ankara Vilâyeti Salnamesinde verilen bilgilere göre 1872-1873 yılında vilayet­
teki rüştiyeler ve öğrenci sayısı şöyle idi:

Rüştiye’nin bulunduğu Öğretmen Sayısı Öğrenci sayısı

Yer I. Sınıf II. Sınıf III. Sınıf IV. Sınıf

Ankara İki öğretmenli 17 29 23 37

Ayaş — r2 8 13
Seferhisar Tek öğretmenli 5 7 5 5
Beypazarı İki öğretmenli — 26 *5 17
Yozgat r> r>
25 29 28 24
Çorum " * 11 40 *4 12
Kayseri » » —
6 13 52
Talaş Tek öğretmenli *5 32 12 —
Kırşehir — — — — —
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Rüşdiyeler dört sınıflı idiler. 1868’dan sonra beşinci sınıf eklenmiş, ancak
uygulama olanağı bulunamadığından kısa süre sonra bundan vazgeçilmişti,
Arapça sarf ve nahiv, imlâ, Türkçe okuma-yazma; Farsça, Kur’an okuma, Os-
manlı, İslâm ve Dünya tarihleri, hesap ve coğrafya okutulan başlıca dersler idi.
1867 yılında Kavaid-i Osmanî, hendese ve münşeat-ı Türkı gibi dersler de prog­
rama alınmıştır.
Yeni okulların açılması ile birlikte kent merkezlerinde bina yapımı, öğret­
men bulma ve benzeri eğitim sorunları gündeme gelmişti. Yasal düzenlemeler,
hükümet merkezinde alınan önlemlerin yanısıra kent merkezlerinde de öğretim­
le ilgilenmek üzere özel kurullar oluşturulmaya başlandı. Özellikle 1864 düzen­
lemesinden sonra Vilâyet merkezlerinde “'Maarif Meclisleri” kurulmuş ve birer
0Maarif Müdürü” görevlendirilmeye başlanmıştır. Maarif meclisleri genellikle
müftü, hükümet tabibi ve hacı-hoca olan üyelerden oluşuyordu. İdare Meclisle­
ri, Rüşdiye, kütüphane ve benzeri eğitim-Öğretim kurumlannın açılması ile ilgili
kararlar alıp hükümete sunmakla da görevli idiler Öneriler yerinde görülürse,
onaylanarak gerçekleştirilmesine izin verilmekte idi. Örneğin, Ankara vilâyeti
merkezinde bir rüşdiye mektebinin açılması için °Meclis-i İdare-i Vilâyet1\n isteği
görüşüldüğünde, kentteki sibyan mektepleri ve vakıf binalardan rüşdiye olmaya
elverişli mahal olmadığı, Ankara kazalarından toplanan kurban derilerinden
sağlanan para ile yapımına başlanan fakat tamamlanamayan “Muvakkithane” ile
kütüphane binası inşaatının mektep olmaya elverişli olduğu, tamamlanması için
32107 kuruşa ihtiyaç duyulduğu anlaşılmıştı. Bu parayı kıtlıktan ötürü halktan
“İane” olarak almak mümkün görülmüyor, wMemleket Sandığı”hdan sağlanması
için izin isteniyordu. Bu istek Meclis-i Vâlâ tarafından yerinde görülmüş, gerekli
onay ve izin verilmiştim .

1869 Maarif-i Umumîye Nizamnamesi

Tanzimat’ın ilânından 1869 yılına kadar geçen sürede eğitim ve öğretim ala­
nında yapılan düzenlemelerle klâsik Osmanlı öğretimi yanısıra çağdaş denilebi­
lecek yapıda düşünülmüş yeni bir anlayışın yavaş da olsa yerleştiği görülüyor.
Medrese’nin yetersizliği, kendi kendini yenileyememesinin yanında yeni yöneti­
min gerektirdiği elemanların yetiştirilmesi mecburiyeti, rüşdiye ve benzeri okul­
ların açılmasında en büyük etkendi. Ne var ki mektep açmakla sorun bitmiyor­
du. Batılı ülkeler, yapılan yenilikleri yeterli görmüyorlar, hıristiyanlara tanınan
haklann uygulamaya konulmadığını ileri sürerek İmparatorluğun içişlerine karı­
şıyorlardı. İlgilendikleri en önemli konuların başında eğitim-Öğretim geliyordu.
Nitekim 22 Şubat ı867’ de Fransa, Islâhat Fermanı ile vaadedilen reformların
gerçekleştirilmesi için verdiği notada Osmanlı eğitim sisteminin yeniden düzen­
lenmesini de istiyordu. Hıristiyan okullarının korunması, yenilerinin açılması,
imparatorluktaki bütün okulların karma hale getirilmesi, herkesin yararlanabile­
196 Başvekâlet Arşivi, A y n iyat D efteri, 805/153.
288 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ceği kütüphaneler açılması öneriliyordu. Padişah, üst düzey yöneticileri ve Maa­

rif Nazın da Fransa'daki öğretim düzenini beğeniyorlardı. Nitekim, Maarif Nazı­
rı Safvet Paşa’nın başkanlığında oluşturulan kurul, bir yönetmelik hazırlayarak
eğitim-öğretim işlerini yeniden düzenledi. “J869 Nizamnamesi* denilen bu yönet­
meliğe göre şöyle bir Örgütlenme öngörülüyordu:
Maarif Nezareti; Meclis-i Kebir-i Maarif, Vilâyet Maarif Meclisleri; Muha­
sebe ve Maarif Sandıklarından oluşacaktı. Hükümet merkezindeki Meclis-i Ke­
bir-i Maarif (Büyük Maarif Meclisi) ilmiye ve idare dairelerine ayrılıyordu.
Türkçe’yi iyi bilen bir yabancı dile vakıf sekiz dahili, yeterince harici üye ve bir
kâtipten kurulan İlmiye Dairesinin yüksek mekteplerin nazır ve müdürleri doğal
üyeleri idiler. Görevi, mektepler için gerekli kitapları telif ve tercüme ettirmek,
Avrupa okullanyla ilişki kurmak ve Türkçe’nin gelişmesini sağlamak şeklinde be­
lirlenmişti (Nizamnamenin 133-137. maddeleri). Yarısı müslüman yarısı
müslüman olmayan üyeden oluşan idare dairesi ise ülkedeki bütün mekteple­
rin, maarif meclislerinin, kütüphane, müze ve matbaa işlerine bakacaktı. Eği­
timle ilgili her türlü plân, proje ve programlan hazırlayacaktı.
Meclis-i Kebir-i Maarif ise, yılda iki defa Maarif Nazırı’nın başkanlığında
toplanacak, sözü edilen dairelerin çalışmalarını, önerilerini değerlendirerek kara­
ra bağlayacaktı. Vilâyet merkezlerinde maarif müdürlerinin başkanlığında iki
muavin, dört müfettiş, bir muhasip, bir sandık emini, müslüman ve müslüman
olmayan üyelerden oluşacak Vilâyet Maarif Meclisleri ise, Maarif Nezareti’nin vi­
layetlerdeki şubeleri olarak faaliyet göstereceklerdi (143-152. maddeler).

Nizamname, okulları umumî ve hususî olarak ikiye ayırıyordu. Sibyan

mektepleri, rüşdiye, idadi ve sultanilerle yüksek öğretim kurumlan olan
Darülfünün, Darülmuallimin, Darülmuallimat, umumî mektepler arasında sayı­
lıyordu. Hususîler ise müslüman, müslüman olmayan Osmanlı uyruğu ile ya­
bancıların açacakları özel kurumlardı.

Her köy ve mahallede bir sibyan; 500 evli kasabalarda rüşdiye; 1000 haneli
olanlarında idadi, vilâyet merkezlerinde sultani, İstanbul’da kız ve erkek muallim
mektepleri ve bir darülfünun, ayrıca uygun yerlerde kız rüşdiyeleri açılması ön
görülüyordu. Sibyan ve rüşdiyeler müslüman, müslüman olmayanlar için ayrı,
kızlar için ayn, diğerleri ise karma olacaktı. Bütün okullarda Osmanlı uyruğu
diplomalı öğretmenler ders verecekler, terfılerinde “liyakat ve kıdem’’ esas alına­
caktı.

Devlet bütçesinden ayrılan ödenek, her türlü bağışlar, tahsis edilen vakıf ge­
lirleri ve öğrencilerden alınacak harçlarla Öğretim giderleri karşılanacaktı. Bu
paralar “Maarif Sandıklan *nda toplanıp harcama buraca yapılacaktı (192-
198.maddeler). Muallim-i evvei’e 800, muallim-i sani’ye 500, Mubassır’a (gözet­
men) 250, okul hademesine 150 kuruş aylık ödenecekti. İlköğretimin bina, araç-
gereç giderleriyle öğretmen aylıkları, halktan toplanacak iane ile karşılanacaktı.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 289

1869 Nizamnamesi daha başka konulan da kapsamına alıyordu. Çeşitli

mekteplerin farklılıklan belirtiliyor, orta öğretim üzerinde özellikle duruluyordu.
Amaç, İmparatorluğun değişik din ve milliyete sahip unsurlanm, “Osmanltlık"
ideali etrafında birleştirip kaynaştırmaktı. Değişik kültür ve yapılardan gelen ço-
cuklan bir arada eğitmekle büyük Osmanlı birliğinin kurulacağı tasarlanmakta
idi. Bu girişim Batı ülkelerini de hoşnut edecekti. Eğitimdeki çağdaşlaşma, Tan-
zimatın uygulanmasında büyük gereksinme duyulan yeterli ve bilgili kadroların
oluşmasını da kolaylaştıracaktı. Eksiklikleri, uygulama olanağı bulunmayan kimi
hükümlerine karşın, bu düzenleme içte ve dışta beğeni uyandırmış, uzun süre
Osmanlı eğitiminin temel kaynağı olma niteliğini korumuştur.

Bu düzenleme ile İmparatorluğun belli başlı büyükçe yerleşim merkezlerin­

de rüşdiyelerin açılması ilkesi benimsenerek uygulamaya konulmuştu.
Müslüman olmayanlar için ayn rüşdiyeler öngörülmüştü. Birer muallim-i evvel
ve sani ile nk’a hocası (yazı öğretmeni) ve kapıcı kadrosundan oluştuğunu
gördüğümüz rüşdiyenin her çeşit giderleri, vilâyet maarif sandıklarından karşıla­
nıyordu. Yıllık gider, 40.000 kuruşu geçmemeli idi. Öğretim süresi dört yıl ola­
rak sımf esasına göre yapılacaktı.Ders programlarında önemli bir değişiklik ya­
pılmıyordu. Gerekli görülen yerlerde Fransızca okutulacak, din ve fen derslerini
her cemaat kendi dilinden verdirebilecekti. Bu düzenleme ile kız rüşdiyelerinin
ders programlan genişletilmiş, bazı yeni dersler eklenmiştir. Temmuz-Ağustos
aylan sınav ve tatil dönemi olarak belirlenmişti. Cuma, cülus ve bayram günle­
rinde okullar tatil ediliyordu.

1869 Nizamnamesinin getirdiği temel ilkelere uygun olarak İmparatorluğun

her tarafında rüşdiyelerin hızla açıldığını görüyoruz. 1848-1869 döneminde 138
rüşdiye açılmışken, 1869-1876 yıllan arasında sayı 287’i geçmiş, ayrıca Kastamo­
nu, Konya, Trabzon gibi merkezlerde kız rüşdiyeleri de açılmıştır. ı876’ya ge­
lindiğinde bütün ülkede rüşdiye sayısı 19.000 civarında, kız-erkek öğrencinin
okuduğu, 36*sı İstanbul’da, 161 ’i Anadolu’da 163^ Rumeli’de 39'u Arap vilâ­
yetlerinde 4’ü Afrika’da ve 22’si Adalarda olmak üzere toplam 425^ ulaşmış bu­
lunuyordu. Bu sayıya müslüman olmayanların açtıkları mektepler dahil değil­
dir197.
Kentlerin eğitim ve öğretimde etkin olmalarında rüşdiyelerin ve bunun için
oluşturulan maarif teşkilatının etkisi büyük olmuştur. Tanzimat Öncesine oranla
büyük bir yenilik ve değişikliği ifade eden bu gelişme, sosyal yaşantıyı da olum­
lu yönde etkilemiş,öğrencilerin giyim-kuşamı, takınmak zorunda kaldıkları dav­
ranış biçimi, geniş kitlelerin ilgi ve takdirini kazanmış, sağlıklı yaşam için ilk
önlemler buralarda alınmaya başlanmıştır. İstanbul’daki meslek okullarından
mezun öğretmenler, Anadolu’da birer ikişer de olsa öğretmenlik yapmaya başla­
mışlar, kent halkı, medrese çıkışlı ulemanın yanısıra daha çağdaş bir öğretmen

’0? C.Bilim, Agc, s. 52.

F. 19
290 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

tipi ile karşılaşmış, onlardan yeni şeyler öğrenmeye başlamıştır. Gerçi, Maarif
Meclislerinde ve okullarda medrese çıkışlı hocalar ve müderrisler çoğunlukta
bulunuyorlardı. Ancak, onlar da kendilerine çeki düzen vermek zorunda kalmış­
lar, bildiklerince plânsız programsız ders vermek yerine, merkezden bildirilen
kurallar çerçevesinde hareket etmek gereğini duymuşlardı.
Nizamnamenin öngördüğü kuralların tümü Anadolu rüşdiyelerinde elbette
uygulanamıyordu. Yeterli öğretmen, araç-gereç bulmakta güçlük çekiliyordu.
Çoğu kent merkezinde rüşdiye olacak nitelikte bina bile bulunamıyordu. Yeni­
lerinin yapımı ise mali zorluklardan ötürü kolay olmuyordu. Gerçi, bakanlık
her tarafta uygulanmak üzere bir “Rüşdiye binası plânı” hazırlatmış, ilgili yerle­
re göndermiş, hükümet bütçesine bunun için az da olsa ödenek koymuştu. Ne
var ki iyi niyete dayalı bu girişimler çoğu yerde kâğıt üzerinde kalmakta idi.
Rüştiyeler konusunu Kastamonu vilayetinden vereceğimiz örneklerle burada
kapatıyoruz. 1878 yılına gelindiğinde Kastamonu merkezinde iki rüştiyenin bu­
lunduğunu görüyoruz. Erkek rüştiyesinde bir başöğretmen, iki öğretmen, bir
yazı hocası ve kapıcı görev yapmakta idi. Henüz Öğretmen okulu çıkışlı bir
öğretmen burada bulunmuyordu. Başöğretmen müderris Ali Behçet Efendi idi.
Kadılardan Mehmet Enis Efendi ikinci ve Hafız Mehmed Rüştü Efendi ise
rüşdiyenin üçüncü öğretmeni idi. Öğrenci sayısı 136 olarak belirlenmişti.

Kent merkezindeki kız rüştiyesinde ise "Riyaziye muailimesi” “Arabi ve Farsî

muallimesi'] “Nakış muailimesi” görevli idiler. Kapıcı erkekti ve 32 kız öğrenci
öğrenim görüyordu. Vilâyete bağlı sancak merkezlerinden Bolu rüşdiyesinin ise
97 öğrencisi, iki öğretmen, bir yazı hocası ve kapıcısı bulunuyordu. Burada
Maarif Komisyonunun başkanlığını naip yapıyordu. Ziraat Cemiyetinin başkanı
olan Halil Hilmi Efendi ile müftü, Hacı Raşit, Hacı İzzet ve müderris Mehmet
komisyonun üyeleri idiler.

Kastamonu vilayetine bağlı Çankırı Sancağı rüştiyesinde ise üç öğretmen,

yazı hocası ve kapıcı vardı. Öğrenci sayısı 7o’ti. Burada Maarif Meclisinin baş­
kanı müftü idi. Tabib ve hacı-hocadan oluşan altı üyesi bulunuyordu198. Diğer
Anadolu kentlerindeki rüşdiyelerin öğretim kadrosu ile öğrenci sayısı aşağı yu­
karı verdiğimiz örneklerdeki gibi idi.

Islahhanelerin Açılması
Öğretim alanında bu dönemde atılan ikinci önemli adım “Islâhhane”lerin
açılmaya başlanmasıdır. Mithat Paşa’nın Tuna Vilâyetinde vali bulunduğu yıl­
larda gerçekleştirdiği bu kurum, 1868 yılından itibaren İstanbul’da ve daha son­
raları Anadolu kentlerinde ve bütün İmparatorlukta faaliyete geçmiştir. “Mekteb-i
Sanayi" diye de adlandırılan bu okullarda öğrencilere bölgenin gereksinmelerine

198 Bu bilgiler 1877-1878 yılı Kastamonu salnamesinden alınmıştır.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

göre bilgi ve beceri kazandırılıyordu. Öğrenci sayısı ve yaygınlığı, rüşdiyelere

oranla çok düşük olan "Mekteb-i Sanayii”de birer müdür, kâtip ve dokumacı,
kunduracı, terzi, ciltci gibi ustalar görev yapıyorlardı. Müslüman-hıristiyan ayırı­
mı yapılmaksızın kimsesiz yetim veya öksüz çocuklar bu kuruma alınmakta idi­
ler. Öğrenciler sözünü ettiğimiz ustalar arasında bölüştürülüyor, denetimlerinde
o alanlarda yetiştiriliyorlardı. Okuma-yazma, Türkçe derslerinin yanısıra
müslüman olmayan toplulukların dillerinde ders veren öğretmenler de bulunu­
yordu.

Örneğin 1872-1873 yılında Erzurum "Mekteb-i Sanayiisi’nde* 29 müslüman

13 hıristiyan öğrenci, bir Türkçe, bir Ermenice hocası vardı.Müdür, kâtip, muy-
tab, kunduracı, ciltci, terzi ustalarıyla bir işçiden oluşan eğitim-öğretim kadrosu
ile kurum hizmet veriyordu199.
Kastamonu’daki Islahhane’nin ise 21 öğrencisi, müdürü, terzi ustası, kun­
duracı, şayakçı, dikici ustaları bulunuyordu. Öğrencilerden ikisi vilâyet matbaa­
sında çalışıyorlardı. Diğer illerdeki sanayi mektepleri de benzer biçimde
örgütlenmişlerdi.

Bastn-Yayın
Tanzimat dönemi eğitim-Öğretiminin belirgin bir özelliği de eğitimin
yaygınlaştırılmasında en önemli bir etken olan yayım faaliyetlerinin giderek yay­
gınlaşması olayıdır. Matbaanın Türkiye’ye girişinden ı86o’lı yıllara kadar geçen
dönemde İstanbul dışında etkinliği olmayan kitap, gazete ve mecmua çıkarma
olayı, ilk kez Abdülâziz döneminde önemli derecede artmıştır. 1864 vilâyet düzen­
lemesi ile birlikte, her vilâyet merkezinde bir matbaanın kurulması direktifinin
verilmesi ve uygulamaya konulması Türkiye’de basılı eserler alanında yeni bir
donemin başlangıcı olmuştur.

Valilere bağlı bir müdür, muhabir, tercüman ve baskı-dizgi ustalarından

oluşan matbaa yönetimi, kent merkezinde yeni bir kurum olarak karşımıza çık­
maktadır. Bu matbaalarda önceleri kırtasiye işleri yapılmış, ardından, vilâyet yıl­
lıkları (Salnameler),vilâyet gazeteleri, takvimler, dinî ve edebî kitaplar basılmaya
başlanmıştır.
Bu girişim de Öncelikle Tuna Vilâyeti’nde Mithat Paşa önderliğinde olmuş,
ilk vilâyet matbaası ve gazetesi burada tesis edilmişti. Yararlı görüldüğünden
Anadolu’daki bütün vilâyet merkezlerinde 1867 yılından başlanarak matbaalar
kurulmaya, gazete ve yıllıklar çıkarılmaya girişilmiştir. Örneğin Konya vilâyet
matbaası vali Ahmet Tevfik Paşa döneminde 1867 yılında açılmıştır. Resmi ev­
rak ve defterleri basmak amacı ile Londra’dan iki litograf makinesi getirtilmişti,
iki yıl sonra İstanbul’dan getirilen bir tipograf makinesiyle takviye edilmiş.

,9<) 1872-1873 yılı Erzurum Salnamesi.

2Ç2 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Türkçe ve Rumca hurufatla diğer malzemeler sağlanarak hükümet konağında

oldukça büyük bir matbaa faaliyete geçirilmiştir200.

1876 yılına gelindiğinde İmparatorlukta İstanbul dışında 22 vilâyet gazetesi

yayınlanmakta idi. Bunlardan 11 ’i günümüz sınırları içinde kalan yerlerde çık­
makta idi. Vilâyet gazetelerinden bazıları şunlardı: 1867 yılında Erzurum’da ya­
yınlanmaya başlanan “Envâr-ı Şarkiye” hem iç ve hem de dış haberlere yer veri­
yordu. Yirmi yıl kadar Arap ve Ermeni harfleriyle basıldıktan sonra, Ermenice
bölümü kaldırılmıştır. Hüdâvendigar (Bursa) Vilayeti merkezinde “Hüddvendıgar”
adı ile yayınlanan gazete de 1867 yılında çıkmaya başlamıştı. Türkçe-Ermenice
olarak haftada iki defa yayınlanıyordu. Edirne'de “Edirne” adı altında 1868’de
vilâyet gazetesi Diyarbakır’da 1869 Ağustosundan itibaren “Diyarbakır”, İzmir’de
“'Aydın* aynı yıl faaliyete geçen vilâyet gazeteleri idi201. Trabzondacf7>ö^o«"
(Türkçe-Rumca) ve Konya'da “Konya” adlan ile 18 6 9 ^ vilâyet gazeteleri çıktığı
gibi, 1872’den itibaren “Seyhan” adı altında Adana’da, 1874/de “Ankara” ismi ile
Ankara vilayet merkezinde gazete yayınlanmaya başlanmıştı202.

Vilayetlerde haftalık da olsa birer gazetenin çıkmaya başlamasının önemi

büyüktü. Yerel özel gazetelerin çıkarılmasında bu olay ilk adım olmuştur. Kitle­
nin basın aracılığı ile eğitilmesi, yasa, yönetmelik ve emirlerin geniş şekilde hal­
ka duyurulması olanağına yöneticiler kavuşmuşlardı. Ayrıca, matbaalarda birer
müdürün yanısıra, baskı, dizgi, makinacı ustalarla işçilerin çalıştırılması bu
alanda yetişmiş insan gücüne ihtiyaç doğurdu. Sanayi ve sanat okullarında bu
alanda çalışabilecek öğrenci yetiştirilmeye başlandı. Osmanlı uyruğu herkese bu
alanda da eşit davranıldığının kanıtlanması için müslüman olmayan topluluk­
ların dilleriyle yayım yapılmasında sakınca görülmedi.

İlgili kısımda belirtildiği gibi, vilâyetin bütün resmi ve resmi olmayan yazı­
larından baş sorumlu “ Vilâyet mektupçusu" idi. Bu nedenle, gazetelerde yer alan
yazıların çoğu mektupçular tarafından kaleme almıyordu. Ancak, matbaa mec­
lislerinin oluşturularak, bir çeşit yazı işleri kurulu gibi faaliyet gösterdiklerini de
biliyoruz. Gazetelerde yer alan ya2ilar çoğunlukla imzasızdı. Yasa, yönetmelik,
verilen ödüller» atanma emirleri, başarılan işler, başlıca konulan oluşturmakta
idi. Az da olsa, inceleme, araştırma ve tarihle ilgili yazılara da yer veriliyordu.
İstanbul gazetelerinde çıkan haber ve makeleler de bazen aynen yayınlanmakta
idi.

200 M ehmet ön d er, Konya Matbuatı Tarihi, s. 6-7.

201 Aydın Vilâyeti adına basılıp ilk sayısı Padişah’a sunulan gazeteden ötürü valiye gönderilen
14 Ekim 1869 tarihli sadrazamlık yazısında Padişah’ın takdirleri bildiriliyordu. A yn iy a t Defteri»
8r7-
202 Bülent Varbk> “Yerel Basının ön cü sü : Vilâyet Gazeteleri” Tan zim attan C u m h u riyetle
T ü rk iy e Ansk. Sayı 4. Zeki Ankan, “Tanzim at ve Meşrutiye.. Dönemlerinde İzmir Basını aynı
yer, s. 103, 111.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 293

Vilâyet Yıllıkları
Tanzimat’ın ilânından sonra İmparatorlukta ilk kez 1847 yılından başlana­
rak yılda bir kez resmi devlet yıllığı (Salname-i Devlet-i Aliye-yi Osmaniye) çı­
karılmaya başlanmıştır. Mustafa Reşit Paşa’nın teşviki ile tarihçi Hayrullah
Efendi, Ahmet Vefık Efendi ve Ahmet Cevdet Paşamın müşterek çalışmaları so­
nunda, ilk sayısı 1847 yılında çıkarılan devlet yıllığı; her yıl giderek kapsamı ge­
nişleyen, daha düzenli ve kullanışlı şekle getirilerek yayınını imparatorluğun yı­
kılışına kadar sürdürmüştür. Hükümet merkezinde başlatılan bu girişim, 1869
yılına gelindiğinde vilâyet merkezlerine de kaydırılmıştır.

İlk vilâyet yıllıkları Trabzon, Diyarbakır, Hüdâvendigâr, Konya, Kastamonu

merkezlerinde 1869-1870 yılında çıkmaya başlamıştır. Adana, Edirne, Erzurum,
Sivas'ta 1870-18715de, Ankara’da 1871-1872’de ilk salname çıkarılmış böylece
A n a d o lu ’ d a vilâyet merkezi olan bütün kentler yıllıklara kavuşmuşlardır. Bun­
dan böyle her yıl düzenli olarak çıkarılan vilâyet yıllıklarına 1879’dan itibaren
İznir merkezinde çıkarılan “Aydın” vilâyeti salnamesi de katılmıştır.
Vilâyet salnameleri, mektupçunun denetiminde hazırlatılmakta, hükümetçe
gönderilen örnek gözönünde tutularak bilgiler verilmekte idi. Ancak, vilâyetin
özel durumu, salnameyi hazırlayanların bilgi düzeyleri bu eserlerin hazırlanışla-
rında önemli bilgi farklılıklarının ortaya çıkmasına yol açmış ve bu bizler için
çok olumlu sonuçlar vermiştir. Bazı vilâyet idarelerinin gösterdikleri özel çaba
sonunda hazırlanan yıllıklar birinci elden kaynak olma niteliğine kavuşmuştur.
Vilâyet yıllıkları ait oldukları kentin yönetim, ekonomik yapı, eğitim öğ­
retim, coğrafya ve tarihine ilişkin özet bilgilerle, nüfus ve benzeri konularda bil­
gileri kapsamaktadırlar. Pazar ve panayır yerleri, gezi ve eğlence alanları, ma­
denler, ormanlar, başlıca fabrika ve benzeri işletmelere ilişkin bilgileri de bu
kaynaklarda bulmaktayız. Posta örgütü, vilâyetin hükümet merkezine olan uzak­
lığına göre ücret listeleri,bazen vilâyet haritaları bile yıllıklara konmuştur203. Bu
bakımdan son dönem Osmanlı kentlerinin tarihi için bu yıllıklar, öncelikle baş­
vurulacak kaynak niteliğini taşımaktadırlar. Yıllıkların baş taraflarına konan tak­
vim, öze! günlerle bayram günleri hakkında verilen bilgiler, bunların geniş kitle­
ler tarafından aranmasına ve kullanılmasına sebep olmuştur denilebilir.

203 Cîv.-rek devlet vc gerekse vilâyet salnameleri çeşitli araştırma ve incelemelerde ba^urulan
ilk bilgi kayna1.:lan olmuşlardır. Ancak, bu kaynakları başlıca arattırma konusu yapan, inceleyen,
irdeleyip birbirlt-iyle karşılaştıran bir araştırma henüz yapılmış değildir. Haşan D um anın İstanbul
küt'üpîiûnderiiiüe bulunan yıılıkian katalog şekiuıde bazı açıkiamainrla sunması, bu alanda yapıla­
cak çalışmalara j^ık tutacak niteliktedir. Bkz. H.Duman, O to m a n Year Books (Salname and Nev-
sal), İstanbul 1982.
 Haberleşme ve Ulaşım

Posta Örgütünün Kurulması

Tanzimat öncesinde ulak ve menzilhane teşkilâtı ile devletin resmi haberleş­
me işleri yürütülüyordu. Bu kuruluşun I9.yüzyıl başlarında içinde bulunduğu
durum ve alınan önlemler, birinci bölümde genel çizgileriyle ele alınmıştı. Bu­
rada posta örgütünün yaygınlaştırılması üzerinde, konumuzun sınırlan içinde
durmaya çalışacağız.

II. Mahmut, 1832 yılından başlayarak İmparatorlukta haberleşme alanında

yenilikler yapılması için direktifler vermiş, öncelikle İstanbul ve yakın çevresin­
den başlayarak, menzil teşkilatı dışında, yeni bir örgütlenmeye gidilmesi için ça­
lışmaları başlatmıştı. Özellikle serasker Hüsrev Mehmet Paşa’nın İstanbul-Edir-
ne arasında posta örgütü kurulmasını önermesi üzerine, Avrupa’dan posta ka-
nunlan getirtilerek komisyonlar kurulmuş, ancak uygulama oldukça sınırlı kal­
mıştı.

Tanzimat’ın ilânı ile birlikte konu yeniden gündeme alınmıştır. 1840 yılı
baharında özel bir kurul oluşturularak haberleşme alanında yapılacak düzenle­
meler saptanmış, Avrupa'da bu alanda uygulanan yöntemleri bilen Mustafa Sa­
mi Efendi, Posta Müdürü olarak görevlendirilmişti (4 Temmuz 1840). Ticaret Ne­
zaretine bağlı olarak çalışmalarını sürdürmüş, 23 Ekim 18 4 0 ^ hazırlıklar ta-
i •. .“.mlanarak “Posta Nezareti” kurulmuştur. Nezaret kısa sürede çalışma alanını
genişletmiş, devlete ait haberleşme evrakı ile halkın mektup ve diğer posta mad­
delerini taşıtmaya başlamıştı.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 295

Posta Nezareti, Ticaret Nezaretine bağlı olarak çalışmalarını sürdürmüş, ilk

iş olarak İstanbul'da ve taşrada postahaneler açtırmıştır. Taşrada açılacak posta-
hanelerin hangi özelliklere sahip bulunacakları, 16 Kasım 1840 tarihli ilk yasa
ile belirlenmişti. Buna göre olanaklar elverdiğince, kentlerin merkezlerinde
hücreli veya dolaplı, rafları bulunan birer oda postahane olarak kullanılacaktı.
Görevlilerin çalışacakları kısım ile gelenler arasında bir kapı veyahut pencere
bulunacaktı. Odanın giriş kapısı üzerine “Postahane” levhası konacaktı. Ayrıca
terazi, sandık, defterler, mühürler ve gerekli eşya ile tarife listeleri de bulundu­
rulacaktı. Kentlerde postahane olarak kullanılabilecek bir oda, ya herhangi bir
kurumdan sağlanacak veya kiralanacaktı204.

İstanbul dışında ilk defa Edirne'ye 1840 yılında posta müdürü atanmış­
tır205, Daha sonra Anadolu’da öncelikle Ankara, Kayseri, Adana, Erzurum ve
Trabzonda 1841-1842 yıllarında posta müdürleri göreve başlamışlar, giderek
bütün eyalet merkezlerinde örgüt kurulmuştur. Ancak, büyük merkezler dışında
haberleşme uzun süre eski yöntemlerle yürütülmekte idi. 1845 yılına gelindiğin­
de İstanbul hariç, İmparatorlukta ancak 34 posta müdürü görev yapıyordu.
Bunlardan 21’i Anadolu tarafında çalışıyordu.
Posta müdürlerine başlangıçta 400-750 kuruş arasında, kentin büyüklüğüne
göre aylık ödeniyordu. Ayrıca eyalet merkezine bağlı kazalarda birer posta me­
muru görevlendirilmişti. Bunlara da aylık veriliyordu206.

Posta usulünün bütün ülkede aynı anda gerçekleştirilemediğini belirtmiştik.

Örgütün bulunduğu bölgeler cMuntazam " diğer yerler ise “Gayr-i muntazam”
olarak adlandırılıyordu. Birer müdürün atandığı yeni yönetmelik uyarınca posta
hizmetlerinin yürütüldüğü bu merkezler dışında kalan yerlerde, II.Mahmut
döneminde menzil teşkilatında yapılan düzenleme ile oluşturulan “Kirahane’\zr
faaliyetlerini sürdürüyorlardı. Yalnız “Kiracıbaşı >} unvanı “Kirahane Müdürü 33 ola­
rak değiştirilmiş, aydan aya bunlara eyalet halkınca “iane” adı altında ücret
ödenmiştir.
Mayıs 1849’a gelindiğinde Tanzimatın uygulandığı bütün eyalet merkezle­
rinde birer postahane açıldığını ve müdür atandığını görüyoruz. Bu sıralarda
Anadolu’da yirmi beş yerleşim merkezinde postahane çalışmakta idi. Mektup,
eşya ve para taşıma kurallara bağlanmış, uzaklıklar at ile bir saatte alınabilecek
yola göre hesaplanarak, belirli merkezler arasının kaç saat olduğu saptanmış,

Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Devri Osmanlı Posta Teşkilâtı”, İletişim (A.İ.T.İ.A. Gazetecilik
ve Halkla İlişkiler Yüksek Okulu Yayın Organı), 1981/2, s. 17-52.
205 Silivri-Çorlu-Lüleburgaz’da posta şubeleri açılmış ve ilk posta İstanbul’dan 20 Ekim 1840
günü Edirne’ye doğru törenle yola çıkarılmıştı. T a k v im -i V ek a y i defa 210.
206 Örneğin Ankara vilâyet merkezinde görevli posta müdürü Küçük Hacı Mustafa’ya iane
olarak 1848 yılında ayda 400 kuruş ücret ödeniyordu. Ayaş kazasında menzil sistemi yürürlükte
idi. Kirahane müdürüne burada 400 kuruş veriliyordu. Beypazarı ve Nallıhan’da da durum aynı
idi. A nkara Şr.Sc. 258/belge 1.
296 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

saat başına birer para ücret ödenmesi ilke olarak benimsenmişti. Buna göre ha­
zırlanan cetveller, postahanelere asılıyor, ayrıca halka ilân ediliyordu.

Bu düzenleme ile Îstanbul-İzmir arası 87 saat, İstanbul-Alanya 158, İstan-

bul-Şam 319, İstanbul-Kayseri 186, İstanbul-Diyarbakır-Bağdat yolu 270 saat
olarak belirlenmişti. Diyarbakır-Bağdat arası 169, Trabzon-Erzurum 54 saatti.

Posta teşkilatının kuruluşundan 1868 yılına kadar geçen sürede ortaya çı­
kan sorunlar ve ülke yönetiminde yapılan düzenlemeler göz önünde tutularak
yeni bir örgüdenmeye gidildi. Haziran ı868’den başlanarak, posta yönetimini il­
gilendiren konuları görüşmek üzere nezaret ilgililerinden bir meclis kurulması
uygun görüldü. Çalışmalar sonunda taşra teşkilâtı on bir daireye ayrıldı. Her
daireye bir merkez müdürü,yanına bir kâtip ve mukayyid verilmesi düşünüldü.
Bu dairelere bağlı postahanelerin müdürleri, idare meclislerince seçilecek, kefa­
lete bağlanarak nezaretin onayı ile göreve başlayacaklardı. Rumeli ve Anado­
lu’da ikişer, İstanbul ve Arabistan'da ise birer uPosta müfettişi” görevlendirilerek,
denetim yaptırılmaya başlandı.

Posta örgütü, görüldüğü gibi devletin denetim ve gözetiminde kurulmuş,

devlet tekeli altında işletilmiştir. Kuruluş yıllarında olanaklar elverdiğince hizmet
vermeye çalışan kurum, bir ara iltizama verilmek istenmişse de uygulamaya ko­
nulmamıştır. Ancak, 1852 yılında İsmail Paşa, posta idaresine iltizamla talip ol­
muş, hâzinenin kabul edebileceği güvenilir bir sarrafı kefil göstererek yıllık gelir­
den 1000 kese daha fazlasını vereceğini arzetmişti. İsteği yerinde görülerek Hazi­
ran ı852’den itibaren Posta Nezareti, dört yıl dokuz ay süre ile ona iltizama ve­
rilmişti. Ne var ki hazine, umulan gelire kavuşmadığı gibi, mültezim büyük
kârlar elde etmiş, yetkilerini kötüye kullanarak yakınmalara ve şikâyetlere sebep
olmuştur. Bunun üzerine süre bitiminde 13 Mart ı857’den itibaren bir daha il­
tizama verilmemiş, günümüze dek devlet tekeli süregelmiştir207.

Posta taşımacılığı bu dönemde de eski yöntemlerle yapılmaya devam etmiş­

tir. Menzilhaneler arasında beygirler ve yerine göre yük taşıyıcı hayvanlarla pos­
taya verilen maddeler taşınmıştır. Bazı merkezler arasında deniz yolu taşımacılı­
ğı da yapılıyordu. İstanbul-İzmir, İstanbul-Gemlik, İstanbul-Trabzon arasında
düzenli posta seferleri ı85o’den itibaren başlamıştı. Öte yanda ilk kez 1847 yı­
lında İstanbul-Edime arasında “Posta arabası ” işletmek üzere üç Ermeni başvur­
muş, istekleri ve önerileri kabul edilerek, yolcuları mecbur tutmamak ve saat
başına belirlenecek ücretten fazlasını istememek şartı ile kendilerine gerekli yetki
ve izin verilmişti208.

Karadan posta taşımacılığı, beraberinde yeni sorunlar getiriyordu. Kuruluşa

devredilen menzilhaneler arasında nakliyat yapacak beygir bulundurmak pahalı-

207 N .Yazıcı, Agm . s. 39.

208 T a k v im -i V ek a yi, defa 319.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 297

ya mal oluyordu. Yol güvenliği yeterince sağlanamadığından soygunlar sık sık

görülüyordu. 24 Temmuz ı845’te bütün vali, mutasarrıf ve kaymakamlara sad­
ra zam lık makamından gönderilen yazıda, postahanelerin açılışından bu yana
Anadolu ve Rumeli taraflarına gidip gelen posta tatarlarının uğradıkları yerlerde
postaya verilen maddelerin korunması için yanlarına süvari silâhlı asker veril­
mesi, tatarların yararlanacakları beygirlerin genç ve dinç olmaları, bundan böyle
katırcı ve benzeri kimselere mektup taşıttınlmaması hatırlatılıyordu. Ayrıca bazı
bölgelerde posta tatarlarının yanlarına silâhlı koruyucu ve genç beygirler veril-
mediğinden, zamanında gidecekleri yere varmadıkları, soygunların olduğu, bu­
nun önüne mutlaka geçilmesi isteniyordu209.
Anadolu’nun her yöresindeki yöneticilere hitaben gönderilen bir fermanda
da aynı konuya değiniliyor, yolların kesilerek posta tatarlarının öldürüldüğü,
emanetlerin gasp edildiği vurgulanıyor, bunca zaptiye görevlisine rağmen yol
güvenliğinin sağlanamamasının üzücü olduğu, gerekli önlemlerin mutlaka alın­
ması emrediliyordu2İ0.
Gerçekten Anadolu’nun birçok yöresinde sık sık posta soygunları olmakta
idi. Devrin gazetelerine de geçen bu soygunlann önü bir türlü alınamıyordu.
Örneğin İzmir’den her hafta Aydın ve Konya üzerinden Şam yönüne giden
posta tatarları, bazı emanet ve posta çantaları ile yanlarında altı zaptiye neferi
olduğu halde yola çıktıkları, ancak İzmir’e bir saat mesafede Gülnar Çamı deni­
len yerde Rum eşkıyasının baskınına uğradıkları, bir neferin öldüğü, eşkıyanın
kaçtığı haberi Takvim-i Vekayide yer almıştı211.

Telgrafhanelerin Açılması
Haberleşme alanında bu dönemde atılan en büyük adım hiç şüphesiz tel­
grafın Osmanlı ülkesinde de haberleşme aracı olarak kullanılmasıdır.Bilindiği
gibi telgraf 1832 yılında bulunmuş, ıÖ43’ten itibaren haberleşme aracı olarak
Amerika ve Avrupa’da kullanılmaya başlanmıştı. Bu yeni araçla Osmanlı yöne­
ticileri Kırım Savaşı vesilesiyle karşılaşmışlardı. İstanbul-Rumeli ve Kırım arasın­
da muhabereyi sağlamak için İngilizler öncelikle İstanbul-Varna, sonra Varna-
Kırım sahilleri arasında kablo dÖşemişlerdi. Fransızlar da Vama-Şumnu-Ruscuk
ve Bükreş üzerinden Avusturya hududuna kadar bir hat uzatmayı başarmışlar­
dı. Böylece, İstanbul, Varna yoluyla hem Kırım ve hem de Avrupa’yla telgraf
aracılığında haberleşme olanağına kavuşmuştu. Bu sıralarda 13 Ağustos 1855’te
Edime İstanbul ve Edime-Şumnu ordu merkezi arasında da telgraf hattı döşen­
mişti. İlk telgraf muhabereleri Fransızca olarak Lâtin harfleriyle yapılıyordu.
1861’den sonra Türkçe yapılmaya başlandı.

209 A yn iya t D efteri, 401 /s. 61.

2,0 A n kara Şr. Sc. 256/740.
2n T ak vım -i V ek a yi, defa 361 (1848).
298 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

1868’lere gelindiğinde İmparatorluğun belli başlı büyük kentleriyle İstanbul

arasında telgrafla haberleşme mümkün hale gelmişti. Hükümet telgraf sayesinde
vilâyetlerde olup bitenleri kısa sürede öğrenme ve gerekli direktifleri verme ola­
nağına kavuşmuştu. Ayrıca ticaretin gelişmesinde de bu olayın etkisi büyüktü.
Osmanlı halkı, yeni buluşu sevinçle karşılamış, telgraf tesisinde gerekli her yar­
dımı gönüllü olarak yapmaktan geri durmamıştı. 1864 yılında İmparatorlukta
76 telgraf merkezi faaliyette iken 18 7 6 ^ gelindiğinde hemen hemen her tarafla
telgrafla haberleşme mümkün hale gelmişti.

Posta idaresi dışında örgütlendirilen telgrafhanelerde vilâyet merkezlerinde

bir müdür, müdür yardımcısı ve muhabere memuru görevlendirilmişti. Sancak
merkezlerinde ise müdürle muhabere memuru bulunuyordu. Bazı merkezlerde
“Lisan-ı ecnebi* memurları da hizmet görüyorlardı. Ayrıca, vilâyet merkezlerine
birer müfettiş de gönderilmişti.
Örneğin, 1868 yılında Konya vilâyeti merkezi ile buraya bağlı Akşehir, Ka­
raman, Ereğli, Niğde, Ürgüp, Nevşehir, Yalvaç, İsparta, Burdur, Alaiye, Erme­
nek ve Silifke’de telgrafhaneler faaliyette idilerm . Aynı örgütlenme Kastamo­
nu’da da söz konusu idi. Bu vilayette 1869-1870 yılında 135 telgraf görevlisi hiz­
met veriyordu. Kastamonu’dan İstanbul, Aydın, Ankara, Erzurum, Bağdat,
Hüdavendigâr, Halep, Diyarbakır, Sivas, Suriye, Trabzon ve Konya vilayetleri
arasında telgraf hatları kurulmuş bulunuyordu* İstanbul üzerinden Edime, T u ­
na, Bosna, Selânik, Yanya, İşkodra ve Girit’le bağlantı kuruluyordu. Vilâyet
içindeki bütün büyükçe yerleşim merkezlerinde de telgrafhaneler vardı213.

Gerek posta ve gerekse telgrafla haberleşme yaygınlaştıktan sonra bu iki ku­

rum birleştirilmiş ve 1872 yılından itibaren haberleşme hizmetleri ayrı iki kuru­
luş yerine Posta-Telgraf İdaresince yürütülmeye başlanmıştır. Böylece olanaklar
birleştirilmiş, denetleme ve hizmet vermede kolaylık sağlanmıştı. Konumuz gere­
ği verdiğimiz bu kısa bilgilerden de anlaşıldığı gibi, Tanzimat döneminde posta
ve telgrafla haberleşme alanında oldukça önemli adımlar atılmış, bilgi ve teknik
zorluklar, mali imkânsızlıklara rağmen, Avrupa’da bu alanda görülen gelişmeler
yakından izlenerek, günlük hayata kullanılmaya çalışılmıştır.

Her alanda olduğu gibi telgrafla haberleşme işi de bir nizamname ile ayrın­
tılarıyla kurallara bağlanmıştı. İlk telgrafhanelerin açılmasından kısa bir süre
sonra 24 Ekim 1859’da yayınlanarak yürürlüğe konan “ Telgraf Nizamnamesin
devletin resmî haberleşmesinin ücretsiz olduğunu, ticarî haberleşmelere devlet
haberleşmelerinden sonra ilk sıranın verileceği, halkın haberleşme hürriyetine
belirli kıstaslar çerçevesinde sahip olduğu gibi hükümlere yer veriliyordu.
Müdür, yardımcı, muhabere memuru ve diğer görevlilerin uyacakları kurallar,

212 1870 yılı Konya vilâyeti salnamesinden alınmıştır,

2,3 Kastamonu vilâyeti 1287 (1869-1870) yılı salnamesinde “Kastamonu vilayeti ve mülhakatı tel­
graf hatları haritası* yer almakta,merkezler arasında ödenecek ücret listesi de verilmektedir.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU *99

telgraf muhaberatını öğretmek üzere telgrafhanelerde yetiştirilecek Öğrencilerin

uyacakları ilkeler, ayrıntılarıyla belirlenmişti214.

Öte yanda İstanbul’da telgraf idaresinde çalıştırılacak kimselerin yetiştiril­

meleri için “Fünun-i Telgrafiyye Mektebi”adı altında bir okul açılmıştı. Bu kurum
için de ayn bir yönetmelik hazırlanmış bulunuyordu. 2 Ocak 1861 tarihli bu.
nizamname, okulda cuma ve pazar günleri dışında ders görüleceğini, derslerin
nazari ve tatbiki olacağını belirliyor, aynca yönetim derslerine de yer veri­
yordu.

Karayolu Ulaşımı
Tanzimat öncesinde devletin ulaşım politikası, geleneksel yöntemlerin dışına
çıkılmadan, olanın korunmasından ibaretti. Mevcut yollar ulaşıma elverişli de­
ğildi. Yılın belirli dönemleri dışında birçok bölgenin birbiriyle ve hükümet mer­
kezi ile ilişkisi kesiliyordu. Bu durum, yönetim, ekonomi ve sosyal yaşantıyı
olumsuz yönden etkiliyordu. Öte yanda Avrupa devletleri daha ıö.yüzyıldan be­
ri kara yollarını yeniden onarıp genişlettikten başka, demir yolu yapımına geç­
mişlerdi. Deniz ulaşımında ise gerçek bir devrim olmuştu. Buharlı gemiler kul­
lanılmaya başlanmıştı.
Osmanlı yöneticileri, yüzyılın başında Avrupa’ya gönderdikleri elçilerden al-
dıklan raporlardan ulaşım alanındaki gelişmeleri öğrenmeye, olup bitene ilgi
duymaya yönelmişlerdi. Avrupayı gezip görmüş kimi devlet ileri gelenlerinin ya-
msıra, Osmanlı aydınlan da ulaşımın kolaylaştırılmasının sayısız yarar sağlaya­
cağını kavramış görünüyorlardı. Nitekim, II.Mahmut, devlet olanaklarıyla posta
örgütünü kurmaya girişirken,ilk iş olarak Üsküdar’dan İzmit’e kadar bir posta
yolu yaptırmıştı. Edime-İstanbul yolunun düzenlenmesine de girişilmişti.
Abdülmecit, “İmar Meclisleri”m oluştururken, yol sorunu üzerinde önemle dur­
muş, 1848 de Karadeniz'i Anadolu üzerinden Arabistan’a bağlamak amacı ile
Trabzon-Bağdat arasında şose yaptırılmasını gündeme getirmişti. Bunun için
Nafıa Nazın (Bayındırlık Bakanı) İsmail Paşa, beraberinde kalabalık bir uzman­
lar heyeti ile Trabzon’a gönderilmişti. Paşa, gerekli incelemeleri yaparak İstan­
bul’a döndü. Ne var ki yolun yapımının çok paraya çıkacağı, şimdilik gerçekleş­
tirilemeyeceği anlaşıldığından, uygulamaya geçİlemedi. Bir süre sonra Gem­
lik’ten Bursa’ya giden yolun yapımına başlandı. Ayrılan para, görevlilerce har­
candığından inşaat durduruldu. Hesapların incelenmesi ve soruşturma yıllan al­
dı. Kısacası, Abdülmecit döneminde Anadolu’da yol yapımının gerekli olduğu
hükümet tarafından benimsenmekle birlikte uygulamada başan sağlanamadı.
1864 vilâyet düzenlemesiyle birlikte yol yapımı öncekine oranla daha bilinç­
li ve düzenli olarak ele alındı. Özellikle Mithat Paşa’nın Tuna Vilâyeti’nde bu
alanda sağladığı başanlar üzerine, diğer valilerden de kendi vilâyetleri sınırlan

214 D üstur, I. Tertib, I.Cilt, s. 327-347.

3° ° TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

içindeki devlet yollarının (ana yolların) yapım-onanm ve bakımı istendi. Özellik­

le Meclis-i Vâlâ tarafından hazırlanıp, Sadrazam Ali Paşa’ya sunulan Haziran
1864 tarihli raporda, karayolları için de bilgi veriliyor, genel refahın artması ve
servetin gelişmesine etki eden yol şebekesinin ıslahı üzerinde duruluyordu. Her
alanda yapılacak düzenlemelerin tüzük ve yasalara bağlandığı bu dönemde yol
yapımının nasıl gerçekleştirileceği, halkın katkıda bulunma biçimi ayrıntılarıyla
saptanmıştı. “Yolların Umur-ı Tesviyesi ve Ahalinin Suret-i İstihdamı Hakkında Tali­
matname* adı ile çıkarılan ilk bildirgede, yol yapımı, arazinin durumuna göre üç
kısma ayrılıyor, halkın yola yakın ve uzak oluşuna göre yapım işlerinde nasıl
çalıştırılacağı ayrıntılarıyla dokuz maddede açıklanıyordu. 26 Ağustos 1869 ta­
rihli “Tunik ve Meabir Nizamnamesi" ile de ülkedeki karayolları dört gruba ayrı­
lıyordu. Vilâyet merkezleriyle İstanbul’u ve önemli iskeleleri, demiryollarını bağ­
layan yollar “Sultani yollar39 (devlet yolu) olarak nitelendiriliyordu. Vilâyet mer­
kezleri arasında ikinci ve üçüncü derecedeki yollar (sancak yolu) ve kaza-köy
yolları ise dördüncü grup yollar oluyordu. Erkeklere yol bakımı ve yapımında
beş senede yirmi gün çalışma yükümlülüğü getiriliyor, belirli zamanlarda bede­
nen çalışmak ve yol yapımında hayvanlarını kullanarak katkıda bulunmak gere­
kiyordu215.

Vilâyet Umum Meclislerinin ilgilendikleri konuların başında yol yapımının

geldiğini belirtmiştik. Hükümete yapılan önerilerde, yapımına başlanan yol ve
köprülerle ilgili bilgiler aktarılmıştı. Bunları burada tekrar edemiyoruz. Şu kada­
rını belirtelim ki gerek hükümetin destek ve teşviki ile, gerekse bazı valilerin
(Mithat Paşa, Suriye valisi Rüştü Paşa, Ankara ve Adana valiliğinde bulunan
Abidin Paşa gibi) kişisel çabaları ve halkın katkısı sonunda İmparatorlukta yol
yapımı, önceki dönemlere oranla hızlı bir gelişme göstermiştir. Trabzon-Erzu-
rum; Konya-Silifke-Adana-Mersin; İstanbul-Edime; İstanbul-Bursa; İzmir-Aydm
yollan 1875’e gelindiğinde, şose olarak ulaşıma açılmış bulunuyordu. Bütün
çaba ve başvurulara karşın, yabancı sermayenin kârlı görmediğinden katkıda
bulunmaktan kaçındığı karayolu, halkın büyük katkısı, devletin teknik yardımı
ile açılmaya, onarılmaya başlanmış ve imkânsızlıklara rağmen, bunda başarı
sağlanmıştır denilebilir.

Demiryolları.
Bilindiği gibi dünyada ilk demiryolu 1825’lerde İngiltere’de döşenmişti. Bir
süre sonra ilk lokomotif raylar üzerinde hareket etmeye başlıyordu. Fransa’da
1832’de, Almanya’da 1835’te ilk trenler yolcu taşımaya koyuluyorlardı. Avrupa-
da bu yeni ulaşım aracı hızla yayılırken, 1830’larda r2g kilometre olan demir­
yolu uzunluğu 1850’lerde 23.400 kilometreyi bulmuştu.

215 31 maddeden oluşan Nizam name’de ayrıntılara yer verilmekte idi. Bkz. D üstur, I.cilt, s.
522- 53° -
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 301

Osmanlı yöneticileri, başta Padişah olmak üzere bu yeni gelişmeyi hayran­

lıkla yakından izliyorlardı. Ancak, gerekli teknik ve sermayeden yoksun oldukla­
rın d a n , kendi ülkelerinde demiryolu inşaatını başlatamıyorlardı. Devlet gelirle­
rinden bu iş için para ayırmak mümkün görülmediğinden, şirketler kurularak,
gerekli girişimin başlatılması öngörülüyordu. Nitekim, Kırım Savaşı’ndan sonra,
A v r u p a lı sermayedar gruplar, Osmanlı topraklarında demiryolu yapımı için im­
tiyaz istemeye başladılar. Hükümet, Islahat Fermanı’nda Avrupa sermayesinden
yararlanacağını açıklamıştı. Bu doğrultuda istekler başlayınca, ilk borçlanmadan
sonra imtiyazlar da verilmeye başlandı. Samsun-Sivas; İzmir-Uşak; Akşehir-Si-
vas; Erzurum-İran; İskenderun-Birecik; İstanbul-Belgrat; İstanbul-Selânik; İstan-
bul-Edime hatlarının yapımı için imtiyaz verilmesi tasarlanıyordu. Ancak, bun­
lardan hiçbiri uygulamaya konulamadı.
Ingiliz kumpanyalarına verilen Köstence-Çernavoda; İzmir-Aydın hattının
yapımı ise başlatıldı. İlk hat, 1860 Ekimi’nde tamamlandı. İkincisinin yapımı
1856’da başlatıldı ve ancak Abdülaziz döneminde ı866’da tamamlandı. İzmir-
Aydın hattı 73 kilometre, İzmir-Kasaba hattının uzunluğu ise 93 kilometre idi.
İngiliz şirketlerince döşenerek hizmete açılmışlardı. Yapımına devlet tarafından
1872 yılında başlanan Kasaba (Turgutlu)-Alaşehir demiryolu ise Mart 1875^6
ulaşıma açıldı216.
1867 yılma gelindiğinde Avrupa büyük devletlerinin yapılan yenilikleri ye­
tersiz gördüklerini hükümete bildirdiklerini görüyoruz. Osmanlı yönetimi bu
uyan üzerine, bayındırlık alanında daha etkili önlemler alacağını açıklamıştı. Bu
sıralarda demiryolu yapımı için öneriler de artıyordu. Özellikle İstanbul’u Bal­
kanlar üzerinden Viyana’ya ve Paris’e bağlama tasan ve önerisi hükümetin ilgi­
sini çekiyordu. Bu iş için 17 Nisan 1869’da AvusturyalI Banker Baron Hirsch ile
bir mukavele imzalandıysa da bütünüyle uygulamaya konulamadı. 1874 yılına
gelindiğinde ancak İstanbul-Edirne hattı (319 km.) ile Edime-Dedeağaç hattı
(148 km.) inşa edilerek işletmeye açıldı.
Hirsch’e verilen imtiyazın kötüye kullanılması, yabancı devletler arasında
çekişme ve rekabete yol açması, beklenilenden çok pahalıya çıkması gibi etken­
lerle, Osmanlı yönetimi, 1871 yılından başlayarak, demiryolu yapımında yaban­
cılara imtiyaz vermekten vazgeçti. Bundan böyle olanaklar el verdiğince, devlet
sermayesi ile demiryolu yapımı sürdürülecekti. Bursa-Mudanya ve Haydarpaşa-
İzmit hatlan, Osmanlı olanaklarıyla gerçekleştirildi.
Haydarpaşa’dan İzmit, Eskişehir, Ankara, Kayseri, Sivas, Diyarbakır üzerin­
den geçerek Bağdat’ta son bulacak hattın ilk kısmı olan Haydarpaşa-İzmit arası

2,6 Türkiye'de demiryolu yapımı ve gelişmesi çeşitli araştırma ve incelemelere konu olmuştur.
Bunlardan bazılan şunlardır: Yakup ICarkar; Railway Development in the Ottoman Empire, 1856-
1914, Nevv York, 1972; Ahmet Onur, Türkiye Demiryolları Tarihi, İstanbul 1953; Sadi Borak,
“Demiryollarının Tarihi*» H ayat T a rih M ecm uası, sayı 10 (1969; Earle, E.M ead; Bağdat Demir­
yolu Savaşı, Milliyet yayını, İstanbul 1972.
302 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

99 km.lik hat, Ağustos ı873’te tamamlandı. Aynı yıl Bursa-Mudanya hattının

inşasına geçildiyse de uzun süre tamamlanamadı. Öte yanda 1874 yılında İm­
paratorlukta yapılan, yapılmakta olan ve yapılması tasarlanan demiryolu hatları­
nı gösteren bir plân hazırlandı. Bu çalışma, Abdülaziz devri yönetiminin demir­
yolculuğa verdikleri önemi, onların sorunu kavrayışlarını göstermektedir.

Demiryolu yapımını, genel çizgileriyle belirtmeye çalıştık. Bu giriş kamuo­

yunun ve basının ilgisini çekmişti. Sorunlar tartışılmış, Türk kumpanyalarının
ve mühendislerinin yokluğundan sık sık söz edilmiştir. Hükümetin ve yabancı
kumpanyaların işlettikleri trenlerde karşılaşılan güçlükler ve eksiklikler tenkid
konusu olmuştur. Özellikle Osmanlı hükümetinin işlettiği hatlarda bakım yeter­
sizliği, köprülerin, lokomotif ve yolcu vagonlarının korunmaması, yeterli bakım
ve onarım görmemesi kısa sürede devre dışı kalmalarına yol açıyordu. Yabancı­
ların işlettikleri hatlarda ise Türkçe bilmeyen yabancı memurlar çalışmakta idi.
İlânlar ve biletler bile Fransızca yazılıyordu. Trenlerin hareket saatleri alafranga
idi. Bilet ücretleri yüksekti. Bu olumsuzluklara karşın, özellikle kıyı şeritlerinde
demiryolu yapımı,ticaret ve ziraatın gelişmesinde yararlı olmuş, çağdaş ulaştır­
ma olanağından kısıtlı da olsa Osmanlı halkı yararlanmaya başlamıştır. Bu ba­
kımdan kentleşme ve sosyal yapının değişmesinde demiryolu taşımacılığının ilk
yararları, bu dönemde görülmeye başlamıştır. Kapalı ve durgun tarım ekono­
misi canlanmış, ticari faaliyetler gelişmeye yönelmiştir.

Deniz Ulaşımı
Tanzimat Öncesinde IILSelim, deniz ulaşımının önemini kavramış, olanak­
lar elverdiğince Osmanlı donanmasını ve tersaneyi yenilemeye çalışmıştı. İstan­
bul’da oturan zengin devlet adamlarını, gemi satın alarak ulaşım ve ticarette
kullanmalarını önermişti. II.Mahmut, aynı girişimleri sürdürmüş, döneminde
Avrupa ülkelerinde buharlı gemilerin sefere konulması üzerine, 1827’de bir bu­
harlı gemi satın alınarak, deniz filosuna katılmıştı. Bundan sonra da daha çok
askerî amaçlarla buharlı gemi satın alındığını biliyoruz.
Tanzimat’la birlikte Osmanlı tersanelerinde buharlı gemilerin tekneleri ya­
pılmaya başlandı. Makineler ise İngiltere’den getirtiliyordu. Ne var ki, ticaret
alanında buharlı gemilerden yeterince yararlanamamakta idi. Avrupa’da ise bu
gemiler, hem askeri ve hem de ticarî alanda kullanılmakta idiler. Gelişmeleri
yakından izleyen Osmanlı hükümeti, 1844’te Gemlik, İzmit, Bandırma ve Tekir­
dağ gibi İstanbul’un zahire iskeleleri olan yerlere tersaneye bağlı “Mesir-i Bahrî"
adlı vapuru eşya ve yolcu taşımacılığı için ayırdı. Aynı sıralarda Boğaziçi’ni İs­
tanbul’a bağlamak üzere “Eser-i Haytr* adlı vapur tahsis edildi. ıÖ505de aynı
hatta ikinci bir vapur daha sefere kondu. Rağbet görmesi üzerine İstanbul’da
“Şirkel-i Hayriye” adı altında bir vapur işletme kumpanyası kuruldu. İleri gelen
devlet adamları ve üst düzey yöneticileri şirkete ortak oldular. Hisse senetleri kı­
sa sürede satıldı. Böylece III. Selim’in devlet ileri gelenlerini vapur almaya zor­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 303

laması ile başlayıp, o sıralarda sonuçsuz kalan girişimi gerçekleştirilmiş oluyor­

du.
Bu sıralarda İstanbul-İzmir (gidiş salı, dönüş pazar günleri); İstanbul-Selâ-
nik; Îstanbul-İzmit (gidiş çarşamba, cumartesi dönüş pazartesi, perşembe), İs-
tanbul-Gemlik (gidiş salı, dönüş perşembe); İstanbul-Trabzon (Onbeş günde
bir gidiş-dönüş) arasında posta seferleri yapılmakta idi. Bu olumlu girişim ve
gelişmelere karşın, ticaret filosu devletin ihtiyaçlarını karşılamaktan uzaktı. Os-
manii limanlan ile yabancı limanlar arasında asıl denizyolu taşımacılığını ya­
bancı kumpanyalar yapıyordu. Bunlardan Avusturya Liode Kumpanyası vapurları,
Tiryeste ile İstanbul, Suriye limanları ve İskenderiye arasında; Fransız Postalan
Kumpanyası vapurları, Marsilya-İstanbul-Beyrut ve İskenderiye arasında işliyor­
du. Diğer bir Fransız Kumpanyası Marsilya-Malta-İzmir-Suriye-Midilli-
Çanakkale-Gelibolu ve İstanbul arasında vapur çalıştırıyordu. İngiliz Kumpan­
yası vapurları da İngiltere’nin büyük limanları ile Türkiye’nin başlıca büyük ih­
racat ve ithalat limanları arasında iş yapıyorlardı. Rus vapurları da Odesa ile İs­
tanbul arasında işliyorlardı.
Abdülaziz, büyük bir donanma kurmak istemiş, borç paralarla zırhlı satın
alarak bunu kısmen başarmıştı. Ne var ki bir deniz ticaret filosu oluşturma
yönünde Önemli çaba gösteremedi. Yabancı şirket ve kumpanyalar, Osmanlı li­
manlan ile Avrupa ve diğer memleketler arasında deniz ulaşım ve ticaretini re-
kabetsiz sürdürdüler. Tuna Nehri ile Fırat ve Umman Denizinde vapur işletme
işine de el atıldıysa da önemli bir başarı ve gelişme bu dönemde sağlanamadı.
 Sağlık

Osmanlı yönetiminde İstanbul halkının, özellikle saray ve üst düzey yöneti­

cilerinin sağlık sorunları, her dönemde önemini korumuştur. Alınan Önlemlerde
öncelik bu kente tanınmıştır. Daha sonra taşra için düzenlemeler yapılmaya ça­
lışılmıştır. Salgın hastalıkların bütün Asya ve Avrupayı, bu arada Osmanlı ülke­
sini tehdit ettiği ıg.yüzyılm başlarında Batida gelişen bilimsel çalışmaların ışı­
ğında önlemler alınmış, önceki dönemlere oranla hastalıkların yayılması az da
olsa engellenmişti. Öte yandan tıpta büyük gelişmeler olmuş, kimyasal ilâçlar, ge­
niş ölçüde sağlığı korumada kullanılmaya başlanmıştı.

Bu arada Avrupalı doktorlardan bazıları Osmanlı İmparatorluğunda

görülmeye, meslektaşlarıyla ilişkiler kurmaya başlamışlardı. Bu girişimler sonun­
da tabiblerimiz olup biteni yavaş yavaş öğrenmeye başlamışlardı. Özellikle
IILSelim döneminde tıbbın çağdaşlaştırılması ve geliştirilmesi için bazı girişim­
ler olmuştu. Yeniden düzenlenen Osmanlı donanmasına 1805 Şubatinda he­
kimbaşı ve hekimler atanmıştı. 1806 Ocağinda yayınlanan bir fermanla Tıpha-
ne’nin inşasına başlanmış, yalnız donanma için değil, bütün ülkenin hekim ihti­
yacını karşılamak amaç edinilmişti. Ancak, bu girişim padişah’ın tahttan indiril­
mesiyle sonuçsuz kaldı217.

Tıp alanında II.Mahmut daha büyük atılımlara girişmiş, önemli başarılar

elde etmiştir. Kurduğu çağdaş ordunun gereksinimi için 14 Mart 18 2 7 ^ “ Tıp-
hânew ve “Cerrohhane” birlikte açılmıştı. 1831 yılında binanın yetersizliğinden

217 Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970, s. 191; Ali İhsan Gençer, ‘'İstan­
bul Tersanesinde Açılan İlk Tıp Mektebi” , LÜ. T a rih D ergisi, X X X I (Mart 1977) s. 302*338.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 305

ötürü Cerrahhane Tıphane’den ayrılmış, Topkapı Sarayı sahilinde Değirmenka-

pı denilen yerdeki yapıya taşınmıştı. Mektebin başına Fransa’dan bir cerrah ge­
tirilmişti. 1838’de Tıphane-i Amire, Cerrahhane-i Amire ile birlikte iyi bir ona­
rım geçiren Galatasaray’a taşınmıştı. Burada Viyana’dan getirtilen Doktor
K.A.Bemard ders vermeye başlamıştı218.

Padişah ve hükümeti, sağlıklı bir toplumun önemini kavramış olmakla bir­

likte yeterli eleman bulamamanın büyük sıkıntısı içinde idiler. Ders araç ve ge­
reçleri yetersizdi. Müslüman İstanbul halkı, tıp alanında uygulamaların insan
üzerinde yapılmasını tepkiyle karşılıyordu. Öte yanda 1828-1831 ve 1834’te peş
peşe görülen salgın hastalıkların önü alınamıyordu. Özellikle 1834’te Anado­
lu’da görülen veba (taun) hızla yayılmış, İstanbul’a sıçrayarak çok kimsenin
ölümüne yol açmıştı. Alınan geleneksel Önlemler yeterli olmamış, hastalığın Al­
lah’ın kullarına verdiği genel bir ceza olduğu anlayışı egemen olmakla birlikte,
Avrupa’da olup bitenleri bilen hekimlerin öneri ve telkinleriyle yeni önlemler al­
manın gerekliliği gün geçtikçe zorunlu hale gelmişti219.

Veba salgını sürdüğünden Padişah uluslararası kurallara uymaktan başka

çare kalmadığını anlamış, karantina kurulmasına karar vermişti. Bu karann
alınmasında tek başına hareket etmemiş, bütün yenilikler için uyguladığı yönte­
me başvurmuştu. Oluşturduğu kurullara sorunu götürüp tartışma açmış, karar­
lar aldırtarak uygulamaya koymuştur220.

Öncelikle İstanbul’da karantina uygulanmasına geçilmişti, daha sonra

bütün ülkede gerek görülen yerlerde birer karantinahane inşası kararlaştırılmıştı.
Gerekli paranın sağlanması büyük sorun olmuş çeşitli çözüm yolları önerilirken,
İstanbul dışında bu iş için yapılacak harcamaların, halktan vergi olarak alınması
üzerinde birleşilmişti. Ancak İstanbul’un giriş kapılarında alınacak önlemler ve
karantinahane olarak yapılması gerekli binaların giderlerinin karşılanması büyük
bir sorun olmuştu. Görüşmelere katılanlardan bazıları yabancı ülkelerden bu iş
için borç alınmasını önerirken, kimileri de önde gelen zengin yöneticilerden “iane”
olarak beş bin keselik akçenin toplanmasını salık veriyorlardı. İkibin kese akçe­
nin Katolik, Ermeni ve Müslüman olmayan diğer İstanbullulardan alınması fik­

218 A.Süheyl Ünver, “Osmanlı Tababeti ve Tanzim at Hakkında Yeni Notlar” T a n zim at I,
İstanbul 1940, s. 933*957*
2>i> Takvim-i Vekayi’de hastalığın görüldüğü yerler ve yayılması ile ilgili haberler sık sık yer
almakta idi. Avrupa ülkelerinde karantina uygulamaları hakkında da özet bilgiler verilerek kamuo­
yu yaratılmak isteniyordu.
220 Karantina kurulması için yapılan toplantılar, alınan kararlar ve uygulamalarla ilgili belge­
lerin birer sureli “K a ra n tin a D efterî* diye adlandırılan iki defterde bir araya toplanmıştır. Başba­
kanlık Arşivinde 69 ve 70 numarada kayıtlı bu defterlerin ilki 23 Nisan 1838-Ocak 1841 yıllarını
kapsamaktadır. Verdiğimiz bilgiler bu defterdeki kayıtlardan derlenmiştir. 70 nolu Karantina Def­
teri ise Tanzim at’ın ilk yıllarındaki uygulamaları kapsamakta olup 1841-1852 dönemini içermekte­
dir. Anadolu’da karantina uygulamalarına ilişkin bilgiler ise yine aynı arşivdeki “ A.ıa<iûla
D efteri” 2 ve 3 noda bulunmaktadır.
F. 20
306 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

ri de ileri sürülmüştü. Bu görüşü savunanlar, bin kese akçenin de zengin yöne­

ticilerden alınmasını uygun görüyorlardı. Ne var ki giderlerin beşbin keseyi ge­
çip belki sekiz-dokuz bin keseyi bulacağı, özellikle bina yapımı için şimdiden
kesin giderlerin belirlenemeyeceği endişeleri de vardı.

Bu arada İstanbul’a geldiği duyulmuş olan Menteşe Sancağı mütesellimi

Tavaslı Osman Ağa’nın zenginliği herkesçe bilindiğinden onun “Bina emini"
görevine atanması ve bazı masrafları kendi kesesinden karşılaması görüşü de or­
taya atılmıştı. Bütün bu düşünceler ILMahmut’a sunulduğunda üçbin keselik
paranın önerildiği şekilde toplanarak mâliyeye yatırılmasını, hastalıkların Kara­
deniz Boğazı’ndan girdiği gözönünde tutularak öncelikle orada bir karantinaha-
ne yapılması şartıyla Tavaslı Osman Ağa’nın bina emini olarak atanmasını em­
retmişti.

Bunun üzerine İstanbul'da evleri bulunan bazı vezirlerle diğer zenginler ve

müslüman olmayanlardan sağlanacak para ile Saraybumu’nda karantina binası
yapımına girişildi. Tavaslı Osman Ağa, bina emini olarak bu işi üstlendi. Bu­
nun için Masarifat Nazırı Salih Bey, Kıbrıs muhassılı Hacı Mehmet Ağa, Tır-
nova eski voyvodası Derviş Bey ile Yakup Paşa’dan toplam 1250 kese para alın­
mıştı. Yahudilerin fakir olup hastalıklardan korkmadıkları gerekçesiyle muaf tu­
tulmaları, Ermeni, Rum ve Katoliklerden ise 3000 kese civarında para toplan­
ması düşünülmüştü. Ermeni, Rum ve Katoliklerin hastalıklardan çok korktukla­
rı, zenginlerinin istenen parayı seve seve verebilecekleri “Meclis-i Dâr-ı Şura”da
sözkonusu edilmiş bulunuyordu221.

Karantina uygulamasının ülke çapında nasıl gerçekleştirileceği kesinlik ka­

zanamadığından, tabiblerden Esat Efendi, Abdülhak Efendi ve Selim Paşa’dan
oluşan kurulun çalışmalarını bitirip rapor sunmalan bekleniyordu. Aynca gider­
lerin karşılanması için yapılan Öneriler "Karantina M eclisin d e bir defa daha ele
alınmış, Avrupa devletlerinden borç para alınması sakıncalı görülmüştü. Bütün
giderlerin halktan vergi olarak alınması ise uygulanmakta olan yeniliklere (Tan­
zimat’a) aykın olacağı gerekçesiyle bir kısmının hâzinece, kalanının da halk tara­
fından karşılanması padişah’a önerilmişti.

II. Mahmut, borç almaktan vazgeçilmesini uygun görmekle birlikte giderle­

rin önceden bilinemeyeceği, ancak inşaatlar bittikten sonra anlaşılacağı görüşüne
katılmadığını belirterek, yabancı devletlerin ülkelerinde uyguladıkları sistemin
benzer şekilde İmparatorlukla gerçekleştirilmesine karşı çıkmayacağını hatırlatı­
yordu. Bu konuda Dâr-ı Şûra-i Bâb-ı Ali ile padişah arasında başka yazışmalar
da olmuş kimlerden ne kadar para alınacağı konusunda son sözü II.Mahmut
söylemişti.

221 K a ra n tin a D efteri No: 69, s. 3-11.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 3°7

Karadeniz Boğazı’nda bir karantina binası inşa edilmesi için keşif yaptırıla­
rak uygun yerin belirlenmesi, bölgede salgın hastalık olup olmadığının Kaptan
paşa’dan sorulması, Bina Eminliğine getirilen Tavaslı Osman Ağa’nın bu inşaa­
tı üstlenmesi de Karantina Meclisin’ce uygun görülerek Padişah’a arz edilmişti
(i8 Nisan 1838). Onay alınarak Bab-ı Ali’ye yazılmış, görevlendirilecek tabib ve
memurlara ödenecek aylıkların yöre halkınca karşılanması uygun görülmüştü.
Rumeli tarafından geleceklerin kontrolü için Büyük Çekmece’de ve ayrıca diğer
girişlerde karantina kurulması, Anadolu’dan gelecekler için de aynı önlemlerin
alınması, hanlarda, bekar odalarında ölenlerin Karantina Meclisinde muayene
ettirilip gömme ruhsatı alındıktan sonra işlemlerin yapılması da kararlaştırılmış­
tı. Rumeli ve Anadolu’nun uygun yerlerinde birer karantina binası yapımı için
gönderilen memurların dönmelerine kadar gerekli mali hazırlıkların yapılması
da Dâr-ı Şûra-yı Askeri ve Meclis-i Ahkâm-ı Adliye’de görüşülüp karara bağla­
nan konulardı (15 Mayıs 1838).
Bu gelişmeler olurken Karantina Meclisi üyelerinden Abdülhak Molla
Efendi5nin önerisi üzerine bundan böyle resmi yazışmalarda ve görüşmelerde
Karantina yerine “ Usul-t Tahaffuz”, karantina olan mekânlara da “ Tahaffuzhane*
denmesi uygun görülmüştü. İşlerin çokluğu göz önünde tutularak, Karantina
Meclisi yerine iki yeni kurul oluşturulması da karara bağlanmıştı. Padişahın
onayı alındıktan sonra r<Meclis-i Tahaffuz-ı U la” ve “Meclis-i Sâni* adlarıyla iki
yeni sağlık kurulu oluşturuldu (20 Mayıs 1838). Meclis-i Tahaffuz-ı Ulanın baş­
kanlığına Abdulhak Molla Efendi getirildi. Her ne kadar arpalıkları var idiyse
de yeni görevinin gerektireceği giderleri karşılamak üzere, kendisine 7500 kuruş
aylık verilmesi uygun görüldü. Sağlık işleriyle birlikte tıp ve temizlik işlerine ne­
zaret edecekti. Meclis üyeliklerine, Esat Efendi ile eski Aydın kaymakamı Na­
mık Paşa atandılar. Biri şer’ı işlerle temizlik ve karantina işlerine bakacak; diğe­
ri de güvenlik ve askerlik işlerinden sorumlu olacaktı. Alay eminliğinden emekli
Haşan Bey ise müsteşarlığa getirildi. Tercüman olarak 2000 kuruş aylıkla bir
zımmî atandı222. Meclis, haftada üç gün toplanacak, gerektiğinde daha sık top­
lanarak gündemindeki konulan görüşüp karara bağlayacaktı.
Meclis-i Tahaffuz-ı Sâni ise bir başkatip, bir jurnal kâtibi, gelen evrakın
kayda geçirmekle görevli iki mukayyid, yabancı dil bilen bir tercümandan olu­
şuyordu. Veba illetini halka anlatmak üzere Fransa Devleti tarafından görevlen­
dirilip İzmir’e gönderilen, oradan da İstanbul’a geçmiş olan Dr.Mösyö Bulard
(Polar), padişah’ın Fransız elçiliğinden ricası üzerine 2500 kuruş aylıkla tabib
olarak bu mecliste görev almıştı. Bu kurul, her gün toplanacak, özellikle dış ba­
sında hastalıklarla ilgili olarak çıkan yazılan tercüme ettirecek, alınan hastalık
ihbarlarını değerlendirecekti.
Bu düzenlemelerin yanısıra karantinahanelerde ve kent girişlerinde güvenli­
ği sağlamak için Asakir-i Mansure çavuşlarından ve subaylarından 36 kişi görev­

222 A y n ı D efter, s. 17-18.

3o 8 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

lendirilecekti. Bunlardan birisi sıhhiye müdürü mülâzimi olacaktı. İstanbul’a

yönelik olarak alman bu önlemler, Tanzimat’ın ilânına kadar geçen sürede sağ­
lık alanında gerçekleştirilen başlıca önemli gelişmelerdi. Gerçi salgın hastalıkla­
rın Önü alınamamış, sorunlar son bulmamıştı. Ama, bundan sonra atılacak
adımlar için gerçekçi sağlam bir temel atılmıştı.
Abdülmecit, tahta geçtikten kısa bir süre sonra, Tanzimat daha uygulama
alanına konulmadan sağlık sorununa el atmış, yayınladığı bir fermanla İstanbul,
Galata, Eyüp, Üsküdar kadılarıyla İhtisap Nazırı, Tabibbaşı, Patrik ve Hahanria
veba salgınının sürdüğünü hatırlatarak, alınacak önlemleri bir kez daha tekrar­
lamıştı. Buna göre, mahalle muhtar ve imamları mahallelerinde gerek veba ge­
rekse başka hastalık görüldüğünde derhal Karantina Meclisi5ne bildireceklerdi.
Ölen kim olursa olsun, karantinadan gömme izni alınmadan hiçbir işlem yapıl­
mayacaktı. Hastalık görülen ev veya mahalle derhal karakol kurularak karanti­
naya alınacaktı. Hangi yönden gelirse gelsin İstanbul’a giren bütün gemi yolcu­
ları ve eşya kontrol edilip karantinadan geçirilecekti. Bu emirlere uymayan her
kim olursa olsun mutlaka cezalandırılacaktı. Bu hususlar yabancı sefir ve elçilik­
lere de ayrı ayrı duyurulmuş bulunuyordu223.

İstanbul’a yönelik olarak alınan bu tedbirlerin hemen ardından İmparator­

luğun diğer bölgelerinde de girişimlerde bulunuldu. Anadolu’nun belli başlı
büyük kentlerinde karantina meclisleri kuruldu. 1838 baharında olanaklar el­
verdikçe önce Edime, İzmir, Bursa, Aydm, Erzurum, Antalya, İsparta, Konya,
Adana, Sinop’ta daha sonra birçok kent ve kasabalarda karantinalar çalışmaya
başladı224. Bu arada İzmir Karantinası için düzenlenen tüzük, bazı değişiklikler­
le bütün taşrada uygulamaya konuldu225. Maddi olanaksızlıklar, bilgisizlik, ye­
terli tabib bulma zorluğu ve yer yer ayaklanmalara varan karşı koymalara rağ­
men, II. Mahmut çok kısa sürede sağlık alanında attığı bu adımlarla önemli
başarılar elde etti. Padişah yalnız salgın hastalıkları önleme ve karantina teşkila­
tını kurmakla yetinmedi. İstanbul’da yeni hastahaneler açtırdı. Askeri amaçla
kurulan sağlık kurumlanndan sivillerin de yararlanmalarına olanak tanındı.
1838’de kadınlara çocuk düşürmeleri için ilâç verilmesini yasaklayan emri çıktı.
Köpeklerin kuduz hastalığının yayılmasına neden oldukları gÖzÖnünde tutula­
cak, ortadan kaldırılmaları için karar yayınlandı. Bütün bunlar, çağdaş anlamda
hükümetin, halkının sağlık sorunuyla yakından ilgilendiğinin açık delilleridir.

II. Mahmut’un başlattığı bu olumlu hareket, Tanzimat boyunca aynı hızla

olmasa bile sürdürülmüştür. Biraz önce değindiğimiz gibi Abdülmecit, tahta ge­

223A y n ıy a t, s. 23-24.
224 Eyalet merkezlerine 1000 kuruş aylıkla ve tam yetki ile birer doktor gönderilmiş, karanti­
na uygulaması bunların denetiminde yürütülmüştür. Müşirlerden (Valilerden) doktorların görevle­
rini yapıp yapmadıklarının izlenmesi ve sonucun bildirilmesi isteniyordu. Başvekâlet Arşivi,
M üh im m e D efteri No 254/s. 10
225 M üh im m e, 254/s. ı87-ı88’de bu tüzüğün bir sureti yer almış bulunuyor.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 309

çer geçmez İstanbul'un sağlık sorunuyla ilgilenmişti. Tanzimat'ın ilânından he­

men sonra ise yeniliklerin uygulamaya konulduğu yörelerden başlayarak, bütün
ülkede karantina örgütü oluşturulmuş, sağlıkla ilgili başka düzenlemeler de ya­
pılmıştır. Bunların bütününü burada dile getirmek elbette mümkün değildir.
Bazı Önemli gelişmeleri ve girişimleri özet olarak vermekle yetineceğiz.
Karantina teşkilatının kurulması, ülkenin bazı yörelerinde tepkilere yol açtı.
Örneğin Amasya’da ulemadan bazı kimselerin tahrikleriyle ayaklanma oldu. İs­
yan edenler karantina hekimini yakalayıp öldürdüler226.
Aydın, Manisa, Amasya, Kastamonu, Taşköprü ve diğer bölgeler halkından
iki bin beşyüz kadar kimse, hacdan dönerlerken Adana5da karantinaya alınmak
istenmişlerdi. Ancak buna uymayarak, memleketlerine gitmekte direnmişler ve
gitmişlerdi. Bu işte Manisa Sancağı’na bağlı Demirci kazası müftüsünün
öncülük yaptığı, karantinanın şeriata uymadığını yaydığı öğrenilmişti. Ayaklan­
manın bastırılmasında Adana Mutasarrıfı Süleyman Paşa’nm da kusurlu olduğu
anlaşıldığından görevden alınmış, müftü ise İzmir’e sürgün edilmiş, ayrıca bir
ay karantinada tutulması kararlaştırılmıştı. Gümrükten mal kaçıranlara uygula­
nan iki kat gümrük verme kuralı, müftüye uygulanmış oluyordu. Karantinasını
tamamladıktan sonra ayrıca yargılanacaktı. Karantina belgesi almadan memle­
ketlerine dönen hacılar da yakalanıp uygun yerlerde 15’er gün karantinada tu­
tulacaklardı227.
Öte yandan karantina görevlileri, halktan gerekenden daha fazla para alıp
zimmetlerine geçiriyorlardı. Bu tutum yakınmalara yol açıyordu. Samsun karan­
tina müdürü Raşit Ağa, bu tür suç işleyenlerden biriydi. Görevden alınarak
yargılanmak üzere İstanbul’a çağırılmıştı. Verdiği ifadede tarife dışı alınan 3990
kuruşun kendisinde değil sandık emininde olduğunu ileri sürmüştü228.
Bazı yörelerde ise, salgın hastalıkların önüne geçilemediğinden halk topluca
başka yerlere göç etmekte idi. İzmit’te halkın çoğu kolera yüzünden civar köy
ve kasabalara sığınmış, karantina hekimi ile görevli memurlar da kenti terk et­
mişlerdi. Karantina binası ise yakılmıştı. Olayların duyulması üzerine hekimle
karantina görevlilerinin yargılanmaları, tahaffuzhanenin de onarılması kararı
alınmıştı229.
Tanzimat öncesinde alman Önlemlerin, salgın hastalıkları ortadan kaldırma­
dığını belirtmiştik. Çabalara karşın, 1841, 1847, 1849 ve 1869 yıllarında veba,
1847-1848’de kolera salgınlan olmuştu. İstanbul’da koleradan 4275 kişinin
öldüğü belirlenmişti. 1854-55^^ salgın birbuçuk yıl kadar sürmüştü. 1865’te
Hicaz’da başlayıp Akdeniz limanları, Karadeniz ve Irak’a yayılan hastalık, İstan-

226 A yn iyat D efteri, 370, s. 27.

227 T a k vim -i V ek a y i Defa, 286(1845).
228 A yn iyat D efteri 412, s. 79.
229 A yn iy a t D efteri 412 , s. 79 (1848).
310 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

buİ’a da sıçramıştı. Bu salgından ötürü 1866’da Galatasaray'da Uluslararası

Sağlık Konferansı ” toplanmıştı230.

Bu dönemde hükümetin başlıca çabası, Avrupa’da olduğu gibi hastalıkların

yayılmasını Önlemeye yönelikti. Bunun için öncelikle İstanbul’da açılan karanti­
na yerlerinin yanısıra Anadolu ve Rumeli’nin başlıca yerleşim merkezlerinde de
karantina evleri açılmıştı. Ardından salgın hastalıkların görüldüğü bölgelerde
“Karantina Baş Müdürlüğü” oluşturuldu. Örneğin 1841-42 yılında Erzurum yöre­
sinde hastalığın görülmesi üzerine. Erzurum karantina müdürüne “Erzurum
Eyaleti Karantina Baş Müdürü” unvanı verilerek kendisine ayda 2000 kuruş ay­
lık bağlandı. Bölgeye bağlı Kars, Van, Çıldır eyaletleriyle Muş ve Bayazıt san­
caklarına da müdürler atandı. Bölgede bulunan tabiblerin her tarafı dolaşarak
kuralları uygulamaları istendi. Başmüdürün yanma iki tabib verildi. Aynca Er­
zurum’da sürekli oturan bir karantina tabibi daha bulunuyordu.

İmparatorlukta 1841-42 yılında karantina bulunan yerler ve görevliler ile

aldıklan aylıklar şöyle kayda geçirilmişti. Bir süre sonra ücretlerde indirim ya­
pıldığını görüyoruz. Parantez içindeki rakam maaş indirimini göstermektedir.

Karantinanın bulunduğu kent Müdürüne ödenen aylık Tabibe ödenen

Bursa 1250 (Kuruş) 1000 (Kuruş)
Erzurum 1500 (1000) 1200 (1000)
Sinop 1250 (700) 1000
Sivas 1500 (800) 1000
Kıbrıs 2000 (1000) 1000
Ayvalık 1000 (800) 800
Midilli 1250 (600) 1000
Saruhan 1250 (500) 700
Antalya 1300 (1000) 1000
İsparta 1300 (1500) 1000
Karahisar-i Sahip 1250 (500) 800
Alaiye 1300 (500) 800
Amasya 1300 (500) 1000
Kuşadası 1300 (1000) 1000
Limni 1000 (500) 750
Sakız 1250 (700) 800
Eskişehir 1000 (600) 75°
Bodrum 1250 (1000) 1000
Balıkesir 1000 (500) 800

230 Bu toplantıda alman birçok karar, koruyucu sağlık uygulamalarını hızlandırdı. Karantina
işlemlerinin çağdaşlaştırılmasında ve yeni önlemler alınmasında katkısı oldu. Her yıl Hac mevsi­
minde Hicaz’a bir sağlık ekibi gönderilmesi karan da bu konferansta alındı.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU '

Karantinanın bulunduğu kent Müdürüne Ödenen aylık Tabibe ödenen

Konya 1000 1000
Bergama 1000 (500) 800
Bozok 1500 —
İzmit 800

0
0
0
0

0
Kayseri 1000 (700) 750
Bolu ÎOOO (500) 75°
Erdek 1000 (500) 75°
Kütahya 1500 (600) 1000
Rodos 1500 (1000) 1000
İstanköy 1000 (500) 800
Ankara 1500 (1000) 1000
Samsun 1250 (750) 1000
Edime 1500 (1000) 1000
Selanik 1250 (1000) 1000
Manastır 1500 (1000) 1000
Rusçuk -1250 1000
Varna ÎOOO [000
Köstence 1000 (700) 800
Kavala 1250 (1000) 800
İslimiye 1250 1000
Filibe 1250 800
Vidin 1250 1000
Siîistre 1250 1000
Şumrıu î 250 (600) 1000
Niş 1150 850
Siroz 1250 1000

Bu gelişmelerin yanısıra ülkede çiçek hastalığını önlemek a m a c ı ile önceki

dönemlere oranla daha etkili önlemler alındığını görmekteyiz. Meclis-i Vâlâ-yı
Ahkâm-ı Adli’ye’de alman kararlar doğrultuçanda Öncelikle İstanbul’un çeşitli
semtlerinde aşı yapılacak yerlerin acı,-rlıası> Türkçe, Rumca, Ermenice ve Yahu-
dice (İbranice) risaleler b astın la m fc bütün ülkeye dağıtılması, vilâyetlere aşı heyetleri
gönderilmesi u y g u n görülmekte idi. Daha önemlisi, “Her bir eyâletden Türkçe oku­
yup yazmasını bilen çocuklo*ıan Mekteb-i Tıbbıye-i Şahane’ye beşer çocuk celb olunarak
iki'sr neferine iki sene müddetle küçük cerrahlık ve ıkişerine dahi beş senede tababet ve
cerrahlık ve birine <iahi bVl-etraf malumatlı bulunmak üzere on beş sene müddetle tekmil
tababet fenni talim ve tahsil ettirildikten sonra yedlerine izinnameler itasıyla m em lek etle ­
rine gönderilmesi” düşünülmüştü. Ayrıca salgın hastalıkların çıktığı yörenin vali ve
kadılarının durumu anında İstanbul’a bildirmeleri, buradan oralara doktor
gönderilmesi ön görülüyordu231.

231 T a k v im -i V e k a y i, Defa 297 (1846).

312 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Maliye Bakanlığı ile Hekimbaşı’na verilen bir talimatta ise Anadolu, Rume­
li ve Arabistan orduları merkez ve bölgelerindeki hastanelerde bulunan tabib ve
cerrahların hastaneler civannda muayenehane açarak haftada iki gün halkı ve
erleri sağlık kontrolünden geçirmeleri isteniyor, bu iş için ücret alınmaması öne­
riliyordu232.
Nisan 1849’da ülkedeki tabiblere verilen “ Talimat-ı Tıbbiyye” bu tarihe ka­
dar uygulamada edinilen deneyimler ışığında uyulması gerekli kuralları bir ara­
ya getirmekte idi. Bu talimatta özetle üzerinde durulan konular şöyle belirlen­
mekte idi:
Kent merkezlerinde görevli tabiblerin, her kim hastalanırsa tabibi çağırdı­
ğında gidip tedavi etmesi, eğer hasta kendisi gelirse bekletilmeksizin muayene
edilip ilacının verilmesi. İstekleriyle alınmakta olan ücretleri vereceklerden alıp,
fakirlerden almaması, fakirlerden ücret aldıkları belirlenirse devletçe ödenen
ücretlerinin kesileceği ifade ediliyordu.
Kent civarındaki köy kasaba ve nahiyelerdeki hastalara da bakmakla
yükümlü olan doktor, eğer buralara hasta bakmak üzere gitmişse yol ücreti ala­
bilecekti. Yoksulların ödeyecekleri yol gideri ise kaza meclisince (Maliyesince)
karşılanacaktı. Tabibin, ileri gelenler ve memurlarla anlaşarak yoksullara angar­
ya olarak baştan savma bakmaması, bunu yaparsa cezalandırılacağı, özel mua­
yenehane açmak isteyen hekimlerin kaza meclisinden ve merkez tabibinden
izin almalan, bunlara Ödenecek ücretin kaza meclisince belirlenmesi, her tabi­
bin üç ayda bir baktığı hastalardan ölenleri, iyileşenleri ve görülen hastalık çe­
şitlerini kapsayan defterleri İstanbul’a “Makam-ı Riyaset-i Etıbbaca, sunmaları,
kurşun veya başka şeyle yaralananları zabtiyeye haber vermeden tedavi etmeme­
leri, her tabibin görevli olduğu bölgede hastalık yapan lağım, bataklık gibi yer­
leri zararsız hale getirmeye çalışması, salgın hastalık görüldüğünde derhal ilgili­
lere haber vermesi, önlem olarak merkeze bildirmesi, kentin temizlik işlerini de­
netlemesi, ameliyat edeceği hastanın kendisinden ya da akrabalarından izin al­
ması gibi günümüzde de geçerli kuralları kapsamakta idi233.
Tanzimat döneminde sözünü ettiğimiz bu önlemlerin yanısıra sağlıkla ilgili
bir dizi başka düzenlemeninde yapıldığını biliyoruz. Özellikle koruyucu sağlık
uygulamaları alanında atılan adımlar, karantina uygulaması, ülkeyi dışardan ge­
lebilecek bulaşıcı ve salgın hastalıklara karşı korumakta etkili OİülUŞtu. Avru­
pa'da salgın hastalıklara karşı ortak ve tek tip önlemler almak amacıyla topla­
nan uluslararası sağlık konferanslarından birinin İstanbuPdâ yapılması da yöfı£-
ticilerin sağlık sorununa verdikleri önemi kanıtlayan bir gelişme niteliğini taşı­
makta idi234.
232 A y m yat, 407 , s. 188.
233 Talimat-ı T ıbbıye’nin bir sureti K a y se ri Ş er’ iy e Sicili D efter 207, s. 48’de yer almakta­
dır.
Nuran Yıldırım, “Tanzim at’tan Cum huriyete Koruyucu Sağlık Uygulam aları”, Tan zû n at-
tan C u m h u riyete T ü rk iy e A n siklopedisi, C . 5, s. 1320-1338- Bu makalede genel çizgileriyle sağ­
lık sorunu ele alınmış olup, seçilmiş bibliyografya da verilmiş bulunmaktadır.
 Askerlik Alanında Tapılan Düzenlemeler
Güvenliğin Korunması
— —

Nizamiye Askeri
ıg.yüzyılın başından itibaren askerlik alanında öncekilere oranla Önemli ye­
niliklerin yapıldığını biliyoruz. Özellikle II.Mahmut döneminde Yeniçeri Oca-
ğı’nm ıösö’da kaldırılmasından sonra, bu alanda yapılan yeniliklerle Osmanlı
ordusu çağdaşı ordular örnek alınarak yeni baştan düzenlenmişti235.

Tanzimat döneminin ilk evresinde her alanda olduğu gibi askeri kurum ve
kuruluşlarda da başlatılmış olan düzenlemeler sürdürüldü. Gülhane Hatt-ı
Hümayunumda konu üzerinde durulmuş şu görüşlere yer verilmişti: Askerlik
meselesi dahi önemlidir. Memleketi korumak için asker vermek ahalinin boynu­
nun borcudur. Fakat şimdiye kadar bölgelerin nüfus miktarı göz önünde tutul­
mayarak, kiminden fa2İa, kiminden noksan asker istenmekte idi. Bu hem
düzensizliğe, hem de tanm ve ticaretin zarar görmesine neden oluyordu. Asker
olanların ömürlerinin sonuna kadar bu hizmette bırakılmaları, kendilerini ümit­
sizliğe düşürmekte, soy sop sahibi olmaları önlenmekte idi. Bundan ötürü şim­
diden sonra her bölgeden gerektiği zaman istenecek askerin daha iyi bir usulle
alınmasını ve dört-beş yıl süre ile hizmet etmelerini sağlayacak bir yöntem bu­
lunması gerekiyordu.

ıÖ39?da belirlenen bu görüş ve düşünceler doğrultusunda, Tanzimat’ın uy­

gulanmasında ortaya çıkan sorunlar da dikkate alınarak, askerlik alanında yapı-

235 Türk Silâhlı Kuvvetler Tarihi, C.5, (1753-1908) Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, A n ­
kara (1984), s. 189-201.
314 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

lacak düzenlemeleri belirlemek için çalışmalara başlandı. Abdülmecit, bu işle

güvendiği adamlarından Mabeyn-i Hüm ayun ve Hassa Müşiri Rıza Paşa’yı
görevlendirdi. Rıza Paşa, konuyu ilgililerle görüştükten sonra bazı valilerin de
düşüncelerini öğrendi236. Daha sonra “Bab-ı Askeri”dz tertip olunan “Meclis-i
M u v a k k a tiz yapılan görüşmeler sonunda alman kararlar onaya sunuldu. Bu
kararlar Padişah tarafından onaylanarak 8 Eylül 1843 günü törenle açıklandı23

Bu düzenleme ile Osmanlı topraklan, coğrafi durum ve genişlik göz

önünde tutularak, beş büyük ordu bölgesine ayrıldı. Ordulardan ilk ikisi Istan-
bul’da Hassa Ordu-yı Hümâyun Dairesi” vs “Dersaadet Ordu-yı Hümâyun Dairesi" ad­
larıyla oluşturuldu. Hassa ordusuna, Bursa, Aydın. Balıkesir, Biga, İzmit, M en ­
teşe, Karahisar-ı Sahip, Hamid, Teke ve Alanya yöreleri bağlandı. Dersaadet er-
duşuna ise, Ankara, Kastamonu, Edim e, Konya, Amasya, Bolu, İçel, Viranşe­
hir, Büyük ve Küçük Çekmece, Kartal, Gebze bölgeleri ayrıldı. Diğer üç or­
du, “Anadolu Ordu-yı Hümâyun D a i r e s i “Rumeli Ordu-yı Hümayun Dairesi” ve “Ara­
bistan Ordu-yı Hümâyun Dairesi” olarak belirlendi. Anadolu’da Dersaadet ve Has­
sa ordularına bağlanan yerier dışında kalan bölgeler "Anadolu O rdusu”na bağ­
landı. Bu ordunun merkezi olarak başlangıçta Sivas kenti seçilmişti. Ancak, kısa
süre sonra, merkez Harput’a taşındı 238. 1848 yılında ise Bağdat merkez olmak
üzere altıncı bir ordu “hak ve Hicaz Ordu-yı Hümâyunuy: adı ile kuruldu, Böylece
bütün İmparatorlukta altı ayrı ordu ve bunlara ayrılan bölgeler belirlenmiş olu­
yordu.

Bu orduların her biri yalnız adını taşıdığı bölgeyi korumakla görevli değildi.
Örneğin Rum eli’de bulunan Şum nu} İstanbul (Dersaadet) ordusunun faaliyet
alanına dahil edilmişti. Bunun gibi ufak tefek bölge dışı alanlarda da görev ya­
pıyorlardı. Hassa ordusu, aynı zamanda Serasker (Harbiye N azın karşılığı) bu­
lunan paşanın komutasında idi. Diğerleri müşirler komutasına verilmişti. Birinci
ve üçüncü ordular yirmişer alaydan kurulmuştu. Alayların yedisi piyade, yedisi
talia, beşi süvari ve biri de topçu alayı idi. İkinci, dördüncü ve beşinci ordular­
da onyedişer alay bulunuyordu. Bunlardan altısı piyade, altısı talia, dördü süva­
ri, biri de topçu alayı idi.
Piyade alayları üçer taburlu, süvari alayları altışar bölüklü, topçu alayları
ise on ikişer bataryalı idi. Piyade taburları bölüklere, bölükler de mangalara
bölünmüştü. Topçu alayları on ikişer bataryadan kurulmuştu. Ü çü koşulu idi.
Bir alayda 66’sı sahra ve altısı dağ obüsü olmak üzere toplam 72 top vardı. O r­
du birliklerine dahil sözkonusu altı topçu alayından başka, üçü Karadeniz Bo­
ğazı’nın korunmasında, birisi yedekte dört müstakil topçu alayı daha bulunuyor*
du. Ordu birlikleri arasında gösterilmeyen iki müstakil istihkâm alayı da mev­
cuttu 239.

236 Lütfî Efendi» Tarih-i Lütfı, c-7, s. 75.

237 T a k vim -i V ek a y i, defa 264.
23S A yniyat Defteri, 384 /s. 5-8.
239 T ü rk Silahlı Kuvveti er Tarihi, C.5.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 315

1844 yılından başlanarak uygulanan yeni askerlik biçiminde süre beş yıl
olarak saptanmıştı. Bu süre sonunda terhis olanlar yedi yıl Redif sınıfında hiz­
met göreceklerdi-. Her yılın mart ayı başında ordular mevcudunun beşte biri
terhis edilerek, yerlerine ad çekme ile yenileri alınacaktı. Bundan böyle subayla­
rın üzerlerine sivil görev almamaları şart koşulmuştu. Bu değişikliklerle birlikte
"Asakir-i Mamure” veya “Muntazama” adı yerine Osmanlı ordusu “Asakir-i N iza­
miye” diye anılacaktı. Her ordu merkezinde birer meclis oluşturulacak, sorunla­
rın buralarda tartışılıp daha sonra "Dâr-ı Şura-yı Askerimde görüşülerek uygula­
maya geçilmesi yöntemi benimsendi.
Öte yandan, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından 1844 yılına kadar geçen
sürede asker almada uygulanan yöntem oldukça sert ve kaba idi. Hükümet, ge­
reksinme duydukça Padişahın emriyle valilerden bölgelerinden asker toplatılıp
gönderilmesini isterdi. Bu iş için görevlendirilen memurlar, gittikleri yerin ileri
gelenleriyle birlikte istenilen sayıdaki erleri, halk arasından zorla seçerlerdi. Be­
kâr veya evli ayırımı düşünülmeden, gençler yakalanıp bir suçlu imiş gibi elleri
kelepçeleniyor ve en yakın kasabaya gönderiliyordu. Burada, diğer bölgelerden
gelecek olanları beklerken, bakımsız bir şekilde hapis hayatı yaşıyor gibi idiler.
Birliklerine katılmaları için gittikleri yollarda çok sıkıntı çekiyorlardı. Eşit hakla­
ra dayanmayan, kayırmalara elverişli olan bu yöntem, hoşnutsuzlukların gün
geçtikçe artmasına neden oluyordu.
Asker almada görülen bu düzensizlik ne ücretli askerlik sistemine ne de as­
kerliğin bir vatan borcu olarak görüldüğü sisteme uyuyordu. Gülhane Hattı'nm
ön gördüğü eşitlik^ kimseye zulüm ve baskı yapılmaması, herkesin hak ve vazi­
fesini önceden bilmesi gibi ilkelerin asker almada da yürürlüğe konması zorun­
lu hale gelmişti. Nitekim, 1843^ or(^u yeniden düzenlenirken bu konuya da
değinilmişti. Ad çekme ile asker alınacağı belirtilmişti. Ancak bunun ayrıntıları
saptanmamış, çalışmalar devam etmişti. 1846 yılında konu “Dar-ı Şura-yı Aske­
rîmde yeniden ele alındı. Bir yasa tasarısı hazırlanarak, Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı
Adliye’ye sunuldu. Mecliste yapılan görüşmeler sonunda kesin şeklini alan yasa,
Padişah’m onayından sonra yayınlanarak yürürlüğe kondu 24°.
Kanunname, giriş, beş fasıl, altmış üç bent ile bir hâtimeden (sonuç) oluş­
maktadır. Osmanlı müslüman halkının askerlik çağına gelmiş olanlarının her yıl
belirli merkezlerde “Kura meclisleri* önünde yapılacak belirlemelere göre, isimle­
rine asker olmak isabet edenlerin, uyacakları kuralları belirlemektedir. Kimlerin
hangi koşullarla muaf tutulacakları, bedel ödemenin şartlan, firar ve gönüllü as­
ker yazılma gibi konularda ayrıntılara yer verilmişti241. Bu düzenleme 1869 yılı-

2AQ ı846}da basılan bu kanunun geniş bir özeti ve değerlendirilmesi için “Osmanlı İmparator­
luğunda Asker Almada Kura Usulüne Geçilmesi- 1846 Tarihli Askerlik Kanunu”, A skeri T a rih
Bülteni, Şubat 1985, sayı 18 de yer alan makalemize bakılabilir.
241 Kanunnamenin ikinci faslı, 14-27. bentleri bu konuya ayrılmıştı. İlmiye, kalemiye ve
mülkiye hizmetinde bulunanlar, müftüler, hakim ve naibler, dergâh sahipleri, şeyhler askerlikten
muaf idiler. Medrese öğrencileri derslerinde başarılı olurlarsa m uaf tutulacaklardı.
3*6 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

na kadar yürürlükte kaldı. Hüseyin Avni Paşa, serasker olduktan sonra, orduda
bazı değişiklikler yaptırdı. Askerlik süresi 20 yaşından kırk yaşına kadar 20 yıl
olarak belirlendi. Bu sürenin altı yılı “Nızamiye” devresi, altı yılı “Redif” hizmeti
ve sekiz yılı ise "Mustahfız* devresi olarak yerine getirilecekti. Altı yıllık nizami­
ye süresinin dört yılı orduda iki yılı ihtiyatta geçecekti. Bu sırada asker almada
da bazı değişiklikler yapıldı. Ancak, eksiklikler ve aksaklıklar devam edince,
1886 yılında “Ahz-ı Asker Kanunname-ı Hümâyun*u çıkarıldı.

özellikle asker almanın ad çekme usulü ile yapılması ve bunun için her
kaza merkezinde bir “Kura Meclisi* oluşturulması üzerinde durulmaya değer bir
yenilikti. Kaza merkezinde güvenliği sağlamakla yükümlü subayın başkanlığın­
da, hâkim, müftü, ordu merkezince görevlendirilen kura subayı, kâtip ve ileri
gelen bilginlerden oluşan meclise bir üye de seçilerek giriyordu. Görevi, askerlik
çağına gelmiş olanları, asker istendiğinde çağırıp, ad çektirmek ve kendilerine
kura isabet edenleri askere göndermekti. Böylece yıllardan beri yakınma konusu
olan rüşvet, hatır ve gönüle bakılarak, kimileri korunurken kimilerine de haksız­
lık yapılan başlıca konulardan birisi kesin bir çözüme bağlanmış oldu.

Askerlik alanında yapılan yenilikler, Öncelikle müslüman halka uygulandı.

Halbuki Gülhâne Hattı, müslümanlarla hıristiyanları kanun önünde eşit tutu­
yordu. Bu döneme kadar imparatorlukta hıristiyan halk, askerlik yapmıyordu,
tanzimatçılar Osmanh birliği kurup halkı kaynaştırmak ve ayrım yapmadıklarını
göstermek üzere ı847’de Rumları deniz kuvvetlerinde hizmete çağırdılar. Hazır­
lanan bir tasan ile askerlik yapacak müslüman olmayan kimselerden cizye alın­
maması öngörüldü. Ancak bu karar uygulamaya konulamadı.
Bu düzenlemeler, âdil ve yerinde olmakla birlikte, hem müslümanlar ve
hem de hıristiyanlar tarafından tenkid edildi. Özellikle göçebe aşiretler, diğer
yeniliklere gösterdikleri tepkiyi bu konuda da ortaya koydular. Asker vermemek
için yer yer ayaklanmalara neden oldular.

Redif Kuvvetlen
1843 düzenlemesi ile Redif kuvvetleri ordunun yedek gücü şekline getirildi.
Askerlik hizmetini bitirdikten sonra terhis edilerek, memleketlerine gönderilen
erler, yedi yıl süre ile redif askeri olarak hizmet vereceklerdi.Bu kuruluş, her or­
dunun sahip olduğu birliklere karşılık, yedek birlik bulundurulması kuralına
göre düzenlendi. Teşkilâtın küçük subay ve subaylardan oluşan bir eğitim kad­
rosu bulunuyordu. Yılda bir defa bağlı oldukları askerî birliklerin bulundukları
yerlere gelerek askerî eğitim görmek zorunda idiler.

Teşkilât yönünden İmparatorluk dört bölgeye ayrılmış bulunuyordu. Her

bölgenin bir genel karargâh merkezi, toplantı yerleri ve depo merkezleri vardı.
Birinci bölgenin merkezi îzmit idi. Depo merkezleri ise Bursa, İzmir, Aydın, Af-
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 317

yonkarahisar ve İsparta’da bulunuyordu. İkinci bölgenin merkezi İstanbul’du.

Depo alanları ise Edirne, Bolu, Ankara, Çorum, Konya, Kayseri, Nevşehir,
Ereğli ve Karaman’dı. Üçüncü redif bölgesinin merkezi Manastır5dı. Dördüncü
bölgenin, karargâh merkezi Sivas, depo merkezleri de Tokat, Harput (Elazığ),
Erzurum, Diyarbakır ve Kars’tı.
Depo merkezi olan kentlerin her birinde, talim ve savaş için gerekli malze­
me, eşya ve silâh bulunduruluyordu. Bu düzenleme sayesinde Nizami ordudan
başka gerektiğinde derhal yararlanılacak bir yedek ordu bulundurulmuş oluyor­
du.

Raptiye Teşkilâtının Kurulması

Tanzimat Fermanı’nda üzerinde önemle durulan bir husus da can ve mal
güvenliğinin korunması konusu idi. Çıkarılacak yeni yasalarla,can güvenliği ırz
ve namus dokunulmazlığı ve mülkiyetin korunması sağlanacak deniliyordu.
Hatta, dünyada candan ırz ve namustan daha aziz bir şey yoktur. Bir insan on­
ları tehlikede gördükçe kendi yaratılışında hiyanete meyil olmasa bile, can ve
namusunu korumak için muhakkak bir harekete kalkışır. Bunun ise devlet ve
memlekete ne kadar zararlı olacağı meydandadır. Buna karşılık şu da bir ger­
çektir ki, insan canından ve namusundan emin olursa doğruluktan ayrılmaz, işi
gücü ile uğraşarak yalnız devlet ve milletine yararlı olur görüşü yer alıyordu.
Can ve mal güvenliğinin sağlanması, devletin en önde gelen görevi idi. Bunun
mutlaka sağlanması gerekiyordu.

Tanzimat yönetimi, bunun için 1844 yılma dek eski yöntemlerle yetindi.
Ancak istenilen olumlu sonuç elde edilmediği gibi, yeniliklere karşı da ayaklan­
malar başladı. Yöneticiler, bu tür olayları önlemek için nizamiye ve redif askeri
dışında yeni bir askeri gücün gerekli olduğunu kavradılar. Kaldı ki, Avrupa
ülkelerinde de iç güvenlik ayrı bir askeri örgütle korunuyordu.

Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğunda iç güvenliğin sağlanması uzun

süre Yeniçerilerle eyalet askerinin görevi idi. Özellikle devletin kuruluş ve geliş­
me dönemlerinde eyalet askerinin elinde bulunan bu görev, 17/yüzyıLdan itiba­
ren Yeniçerilerin eline geçmiş, eyalet merkezlerinde,garnizonlar kurmaya başla­
mışlardı. Ancak, ı826’da ocağın kaldırılması bu alanda bir boşluk yarattı. Da­
ha sonra Redif askerinden yararlanma girişimi de olumlu sonuç vermedi. Öte
tarafta bu dönemde de geleneksel olarak vali ve mutasarrıfların kapılarında bes­
ledikleri ve sayıları oldukça azalmış “Kapı halkı” denilen askerden de yararlanılı­
yordu.

Askerlik hizmetleri yeni baştan çağdaş bir şekilde düzenlenirken, bunlar

için bazı önlemler âlınmış, bir kısmı gönüllü olarak nizamiye askerine katı­
lırken, bazları da Redif olarak görevlerini sürdürmüşlerdir. Buna karşın bazı
bölgelerde v a l i l e V ™ hizmetinde eski kurallara göre çalışanlar da vardı. Böyleleri
3iö TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

resmen “Başıbozuk” diye adlandırılmakla birlikte, geçmiş dönemlerin kapısız ba­

şıbozuk askerleri ile ilişkileri yoktu. Yeni güvenlik önlemleri alınırken bunlardan
da yararlanılacaktır.

Belirtildiği üzere, askerlik alanında düzenlemeler yapılırken üzerinde duru­

lan bir sorun da iç güvenliğin sağlanması idi. Bu amaçla 1844 yılı şubatı başla­
rında konu ile ilgili olarak yapılan görüşmeler sonunda, bütün valilerle diğer
yöneticilere, can ve mal güvenliği için alınmış olan önlemlerden istenilen sonu­
cun alınmadığı, bundan böyle daha dikkatli davranmaları gerektiği hatırlatıldı.
Aynca alınacak bazı yeni önlemler de kendilerine bildirildi. Bütün İmparator­
lukta belirli merkezlerde karakollar kurulması, panayır yerleriyle, müslüman ol­
mayan halkın dinî tören günlerinde güvenlik önlemlerinin artırılması ve ayak­
lanmaların bastırılmasında uyulması zorunlu kurallar tekrar ediliyordu242.
Ne var ki, yıllardan beri yapılmakta olan bu tür uyanlarla olumlu sonuç
alınmadığını bilen devrin yönetimi, bir süre sonra önemli kararlar almak zorun­
da kaldı. Valilerle yapılan görüşme ve yazışmaların da ışığı altında. Dâr-ı Şuî'a-
yı Askeride iç güvenlik sorunu enine boyuna tartışıldı. Alman kararlar, Seras­
ker’e ve Meclis-i Vâlâ’ya sunuldu. Burada da gerekli görüşmeler yapıldıktan
sonra, konu “Meclis-i Umumî "de tekrar ele alındı. Öngörülen önlemler, padi-
şah’ın onayına sunuldu ve 8 Haziran 1844’de sadrazam tarafından açıklanarak
yürürlüğe kondu. Bu kararla imparatorlukta yüzyıllar boyu süregelmiş Timarh
Sipahi örgütü ortadan kaldırılıyor, yerine “Raptiye Teşkilâtı* kuruluyordu. Bütün
eyalet valilerine, kaymakamlarla Anadolu ve Arabistan orduları komutanlarına
gönderilen sadrazamlık genelgesinde, tımarların nasıl kaldırılacağı belirtiliyordu.
Buna göre, vali ve kaymakamlar yönetimlerinde bulunan bölgelerde ne kadar
timarlı sipahi (Eşkinci) varsa gelirleriyle birlikte belirleyeceklerdi. Yıllık gelirleri,
500-1000 kuruş arasında değişenler, KPiyade zaptiye n e f e r i 1000-2000 kuruş veya
daha çok gelir sahipleri ise "Süvari zaptiye olarak görevlendirileceklerdik
Piyade zaptiye erine, yiyecek bedeli ile birlikte ayda 60-70, bazen 80 kuruş
ödeneceği göz önünde tutularak, bunun yılda ortalama 750-900 kuruş demek
olduğu, timar geliri yılda 900 kuruşun altında kalan piyadelere ve 1800 kuruş­
tan az olan süvarilere, ileride mâliyenin uygun göreceği biçimde fark verileceği
de belirtiliyordu. Timarlı alayları subaylarının bir kısmı nizami orduda görev al­
mış olduklarından, kalanların isterlerse aynı şekilde orduya katılabilecekleri, an­
cak bunu istemeyenlerin, piyade eri ya da süvari zaptiye olarak hizmet görmele­
rinin şanlanna ve mevkilerine uygun düşmeyeceği, böylelerinin eyalet merkezle­
rine çağnlarak, durumun kendilerine anlatılması, zaptiye teşkilatında subay ola­
rak kendilerine görev önerilmesi isteniyordu. Buna yanaşmazlarsa, evlerinde
oturmak ya da ticaret yapmak dilerlerse, gelirlerine göre “bedeİ vermeleri şart
koşuluyordu. Bu yolu seçenlerden, nişân, kılıç, tabanca, at takımı gibi demete
ait eşya alınıp listesi yapılacak ve hükümete bildirilecekti.

242 A y n iy a t, 388 /s. 77,79.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 3*9

Zaptiye görevinden ayrılmak isteyenlerin timarlan hâzineye devredileceğin­

den, boylelerinin ad, unvan ve timar gelirleri, kaymakam ve valiler tarafından
derhal sap taranarak,kendilerinden yazılı başvuru alınacak ve merkeze iletilecekti.
Timar sahiplerinden hanedan mensubu, okur-yazar olanların piyade ya da
süvari olmaları şanlarına uymayacağından, bunların düzenli orduda görevlendi­
rilmeleri, yahut askeri okullara öğrenci olarak gönderilmeleri halinde, okul mas­
rafları çıkarıldıktan sonra, hasılatlarına uygun biçimde kendilerine maaş bağla­
narak tımarlarının hâzineye devri sağlanacaktı243.
Genel çizgileriyle belirtilen bu kurallara göre Türkiye’nin hemen hemen
her yöresinde uygulamaya geçilmiştir. Ancak, ortaya bazı güçlükler, önceden
düşünülmeyen sorunlar çıktı. Özellikle Erzurum, Kars, Çıldır, Van ve Trabzon
eyaletlerinde bulunan timarlı sipahi miktarı, zaptiye neferi ihtiyacının çok
üstünde idi. Bunlan başka eyaletlerde görevlendirmek ortaya yeni güçlükler çı­
karıyordu. Bunun için geçici bir önlem olarak, ihtiyaç fazlası timar sahiplerinin
topçu askeri, ya da kale muhafızı olarak istihdam edilmeleri, ileride çaresine ba­
kılması uygun görüldü244.
Öte yandan İstanbul’un güvenlik işlerini sağlamak amacı ile 1845 y*hnda
“Raptiye Müşirliği” kuruldu. Böylece Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra
nizamiye askeri ile İhtisap Nezareti’ne bırakılmış olan başkentin güvenliği, bun­
dan böyle bu kuruluşa devredildi. Bir Zaptiye Meclisi oluşturuldu. Zaptiye
müşirliğine Çerkeş Hafız Paşa atandı. 1850 yılında ihtisabı ilgilendiren işler de
zaptiyeye devredildi. II.Mahmut döneminde teşkil edilmiş olduğunu
gördüğümüz “İktisap Ağalığımda, tarihe karışmış oldu245.
Zaptiye örgütü, bugünkü anlamıyla hem polis ve hem de jandarma görevi­
ni yüklenmişti. Teşkilât ve işleyiş bakımından jandarmayı andırmakla birlikte,
vali ve kaymakamların denetiminde faaliyet göstermeleri, polis hizmeti de yap­
maları dikkati çekmektedir. Başlangıçta, suç işlemeleri halinde eyalet meclisle­
rinde yargılanırlarken, daha sonra asker olduklan gerekçesiyle, en yakın askeri
birlikte askeri yasalara göre yargılanıp, Divan-ı Harb’e sevk edilmeleri uygun
görülmüştü.
Zaptiye erleri tek tip kıyafet giyiyorlardı. Asıl görevleri iç güvenliğin korun­
ması idi. Suçluları mahkemeye getirip götürme, vergi memurlarının yanında on­

243 A yn iya t, 387/s. 33-40 yer alan sadrazamlık yazısında ayrıntılara yer verilmektedir. Asa­
kir-i Mansure örgütü kurulduktan sonra, Rumeli ve Anadolu’da 5200 kadar timarlı sipahininin ge­
lirleriyle birlikte süvari olarak yeni orduya katıldıkları, ortaya çıkan bazı güçlükler yüzünden bazı­
larının tımarlarının ellerinden alınarak, aylıklı süvari sınıfına geçirildikleri, ancak emekli olmak iste­
yenlerin gelirlerinden bir bölümünün hâzineye vermek zorunda kaldıkları bilinmektedir. Bu ilk gi­
rişim geniş kapsamlı olmamıştır. Bu yüzden II.M ahmut döneminde timar sisteminin kaldırıldığını
ileri sürmek gerçeklerle bağdaşmamaktadır. Bu iş ancak belirttiğimiz tarihte yavaş yavaş gerçekleş­
tirilmiştir.
244 A y n iya t, 387/s. 38-39.
245 Zaptiye Müşirliğinin kuruluşu için bkz. Osman Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediye, I» (İs­
tanbul 1922), s. 934-935. Aynca, Lütfi, VIII, s. 88.
320 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ları koruma, posta tatarlarının güvenliğini sağlama başlıca görevleri idi. Zaptiye
erlerinin eski alışkanlıklardan ötürü, vali, kaymakam gibi yöneticilerin özel işle­
rinde çalıştırılmaları kesinlikle yasaktı. Ancak, buna pek uyulmadığı yapılan şi­
kâyetlerden ve kayıtlardan anlaşılmaktadır.
Her bölge ihtiyaç duyduğu zaptiye erini, yöresinden sağladığından gerekti-
ğinde, ailelerinin işlerini görmek için bunlara izin veriliyordu. Evinden uzak bir
yerde hizmet yapanlara yılda bir ay izin veriliyor, gerek görüldüğünde süre on
gün daha uzatılıyordu. Emekliye ayrılan zaptiye neferine, timar gelirinin yarısı,
eşkıya ile çatışmada yaralanıp iş göremez derecede sakat kalanlara üçte ikisi ve­
rilecekti. Öldüklerinde küçük çocukları varsa timar gelirinin dörtte biri onlara
bırakılacaktı. Emekli olmak ya da sakatlıktan ötürü iş yapamaz durumda olup
olmadıkları düzenli ordu doktorundan alınacak raporla saptanıyor ona göre iş­
lem yapılıyordu.
imparatorluk düzeyinde zaptiye teşkilâtının çalışmaya başlaması ile birlikte,
eskiye oranla yol güvenliği kısmen sağlanmış, özellikle posta tatarlarının hizmet­
lerini yerine getirmelerinde ilerlemeler olmuştu. Ancak, yıllardan beri bozulmuş
olan düzeni, kısa sürede polisiye önlemlerle y ■ sağlamak kolay değildi. Bu
kuruluşa karşın, yol kesme, hırsızlık, verg: '* ' "• gibi olaylar sürmüştür.
Üstelik Örgütle ilgili yeni sorunlar da ortaya ç Zaptiye neferi olanların
çoğu, yörenin sivrilmiş, derebeyleşme eğiliminde olan ailelerin çocukları idiler.
Timar toprakları uzun süreden beri hiçbir hizmet yapmadan bunların ellerine
geçmişti. Bunlar, eski alışkanlıklarım devam ettirmişlerdir. Özellikle gördükleri
işler karşılığında maaş aldıkları halde, halktan yasa dışı yollarla para almaktan
geri kalmamışlardır. Daha kuruluş iyice yerleşmeden başlayan bu olumsuz dav­
ranışların çokluğu nedeniyle sorun, Mecîis-i Vâlâ’da görüşülmüş, bütün yöneti­
cilere duyuru yapılarak, zaptiye görevlilerinin Tanzimat’a aykırı olarak, halktan,
sarraf kumpanyalarından ve tüccardan para almalarının önlenmesi istenmişti246.
Edremit kazası müdürüne gönderilen 12 Mayıs 1846 tarihli yazıda, burada
görevli zaptiyelerin köy halkından ücretsiz yem ve yiyecek aldıklarının, Hüdâ-
vendigar Eyaleti İmar Meclisi görevlilerince hükümete duyruldu ğu belirtilerek,
bunun önlenmesi, aksi takdirde kendisinin de sorumlu tutulacağı hatırlatılıyor­
du247. Başka yörelerde de bu tür olayların geçtiğini görüyoruz. Özellikle kaza
müdürleri, kaymakamlar ve valilerin zaptiye erlerini kendi kişisel işlerinde kul­
landıkları, ayrıca yakınlarını zaptiye diye göstererek iş gördürmeden aylık öde­
dikleri anlaşılmaktadır.

Zaptiye örgütü ile ilgili diğer bir sorun da ülkenin neresinde ne kadar ti-
marlı bulunduğunun ve gelirlerinin ne kadar olduğuna ilişkin devlet elinde ye­
terli bilginin bulunmayışından kaynaklanıyordu. Yeniden sayım yapılarak ger­

246 2 A ralık 1846 tarihli genelge. A y n iy a t 401/s. 27.28.

247 A yn iy a t 399/s. 43.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

çek durumun ortaya çıkarılması uzun süre gerektiriyordu. Uygulamanın başla­

masından iki yıl sonra bile, timarlı bulunan yöreler müşir, mutasarrıf ve defter­
darlarına emirler gönderilerek, timar sahiplerinin gelirlerine göre piyade ve
süvari zaptiye neferi yazılmaları için gerekenin yapılması isteniyordu. Buna ya­
naşmayanların emekliye ayrılmaları gerektiği de önemle belirtiliyordu.
1849 yılında yürürlüğe konulan Eyalet Meclisleri Nizamnamesinde güvenli­
ğin zaptiyecelerce nasıl sağlanacağı ve kuruluşun işleyişi ile ilgili hükümlere yer
verilmişti. Nizamnamenin 18 ve 19. maddeleriyle 41. maddesi, bu konuya ayrıl­
mıştı243. Özellikle dördüncü faslın 19. maddesinde, zaptiye erlerinin güvenlik,
mülkiye ve vergi tahsili işleri dışında, şunun bunun özel hizmetlerinde çalıştırıl-
mamaları, belirlenen sayıdan daha az nefer istihdam edilmemesi, bunların kar­
şılıksız halktan yem ve yiyecek almamaları, yol güvenliğini mutlaka sağlayarak
posta tatarlarının günü gününe gidip gelmelerinin temini gibi konulara yer veri­
liyordu. 41. maddede ise zaptiye görevi yapmadığı halde, bazı kimselere aylık
verildiği, bunun önlenmedi için meclislerin gerekeni yapmaları hatırlatılıyordu.

Gerek ni:;^mnan^de yer alan açıklamalar gerekse uygulama sırasında ona­

ya çıkan olaylar gösicı.'yor ki, güvenliğin sağlanmasında yeni kuruluş, istenilen
başarıyı göstermiyordu.Çıkarılan genel emirde bu konuya sık sık dokunulmuş,
tüzük ve yasalara kor.?.ilan sert hükümler, soruna çözüm getirmemiştir. İmpara­
torluğun içinde bulunduğu genel çöküşün, güvenlik işlerine de yansımasından
başka bir şey olmayan bu durum, devletin yıkılışına dek sürmüştür.

Zaptiye örgütünün kurulmasına paralel olarak, eskiden beri sürdürülen

güvenlik önlemlerinde c : bazı düzenlemeler yapılmıştı. Köyden kentlere göçün
önlenmesi, aşiretlerin y-^ieşik yaşama geçirilmeleri için gösterilen çabalar sayıla­
bilir. Özellikle iç seyahatin, sıkı kurallar çerçevesinde izne bağlı olması, bu
dönemde de başvurulan en önemli önlem olmuştur. Mürur tezkereleri basılarak
her tarafa gönderilmiş, eyalet ve sancak meclislerinin kurala uygun olarak tezke­
re vermeleri sık sık hatırlatılmıştır. Seyahat edenlerin sorulduğunda, tezkerelerini
zaptiye erlerine göstermeleri, kaza, kasaba yöneticileriyle köy muhtarları, liman
reisleri ve karantina memurlarının da tezkere kontrolü yapmaları, yabancılardan
da tezkere istenmesi alınan kararlardı249.
1864’de vilâyet düzenlemesiyle birlikte zaptiye kuvvetleri de yeniden ele alın­
mış, orduda yapılan yeniliklere paralel olarak, kurumda ufak tefek değişiklikler
yapılmıştır. Vilâyet ve sancak merkezlerinde zaptiye teşkilâtı dışında gerekli bil­
gilerin toplanması, suçluların saptanıp yakalanması, kısacası polisin görev alanı­
na giren, yasa dışı olayları saptayarak ilgililere haber vermek üzere “ Teftiş me­
murları” görevlendirilmeye başlandı. Öncelikle bir yönetmelik çıkarılarak, bu

249 M . Çadırcı, “Eyalet ve Sancak Merkezlerinde Meclislerin Kurulması”, Y u su f H ikm et Ba-

y u r’ a A rm ağan, T T K . Ankara 1985, s. 257-278.
249 T a k v im -i V ek a yi, defa 218.

F. 21
322 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

hizmete girecekler üç gruba ayrıldı. Teftiş memuru olacakların 20 yaşından 50

yaşma kadar kimseler arasından (ağır suç işlememiş, hizmetin gereklerini yerine
getirebilecek ruh ve beden yapısına sahip olmak şartı ile) seçileceklerdi.
Düşüncesini ifade edebilecek derecede okur yazar olmak ya da okumayı bilip,
başka bir lisan bilmek koşulu ile birinci sınıf teftiş memuru olunabilecekti. İkin­
ci ve üçüncü derecedekılerden de okuma-yazma bilmek aranmakla birlikte,
bölgede konuşulan dillerden birisini bilmek de tercih sebebi oluyordu.
Bunların görevleri şöyle sıralanıyordu: Hükümet memurlarının, devlete ve
halka ait bilmeleri gerekli bilgilerin derlenerek zamanında onlara iletilmesi; bu­
nun için resmi ve gayri resmi yollardan yararlanabileceklerdi. Yasa, yönetmelik
ve tenbihatlara ters düşen durumları yasalara uygun şekilde ıslaha çalışmak, tef­
tiş memurlarının ilk görevleri idi. Bunların tümü, veya sıra ile hükümet daire­
sinde hazır bulunup asıl görevlerini yürütmek zorunda idiler. Yöre sınırları için­
de, kural dışı ya da olağanüstü bir durum haber alındığında hemen yetişip,
nedenlerini, kimlerden kaynaklandığını belirleyerek “jurnalini vermek" gelen ve
giden yolcuların durumlarını incelemek, ellerinde pasaport ve tezkere olup ol­
madığını kontrol etmek, şüpheli ve belgesiz olanları, arananları yakalayıp
hükümete teslim etmek; hükümetin koyduğu kuralların uygulanıp uygulanma­
dığını izleyerek, gerekenlerin yerine getirilmesini sağlamak; eşya ve yiyecek
maddelerinin belirlenen fiyatlarla sattırılması, ölçü ve tartı aletlerinin kontrol
edilmesi, sağlık ve temizlik kurullarına esnaf ve halkın uymasının sağlanması;
görevli ve yöneticilerin araştırılmasını istedikleri her konuda bilgi toplamak
görevleri arasında sayılıyordu (Nizamname altıncı bend).
Teftiş memurları, zaptiye zabitânı şeref ve payesine haiz idiler. Bulundukla­
rı yerin en büyük mülkiye memuruna bağlı olarak çalışıyorlardı. Aylıkları,
mülkiye memurları tarafından onaylandıktan sonra, o yerin zaptiye maaş defte­
rinden geçirilerek ödeniyordu. Vilâyet merkezlerinde bunların bir reisleriyle
muavini bulunacak, sancak ve kazalarda olağanüstü bir durum veya haber çıktı­
ğında reis veya yardımcısına raporla derhal bildireceklerdi. Bunlann her üç sını­
fında olanlar, koyu lacivert elbise giyecekler, ancak derecelerine göre, kumaşın
cinsi değişik olacaktı.
Gerek gördüklerinde yanlarına yeteri sayıda zaptiye neferi verilecek, askerler
yasalarda belirtildiği üzere onların denetiminde iş yapacaklardı. Her sancakta
mevcut kazalarda aylık vukuat listeleri düzenlenerek, öldürme ve hırsızlık gibi
büyük suçlar, birinci sınıf teftiş memurlarına iletilecek, onlar da valilere verecek­
lerdi.
Yönetmelikte bunlann özlük işleri, rüşvet aldıklannda kendilerine verilecek
cezalar ve benzeri konularda da ayrıntılara yer veriliyordu 25°.

250 O sıralarda birçok yönetmelik kitap halinde bir arada basılarak ilgililere gönderilmiştir.
Bunlardan birisi elimizde bulunmaktadır. Sözkonusu yönetmelik, kitabın 260-266. sayfalarında yer
almaktadır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 323

Zaptiye teşkilâtı hakkında özetle verdiğimiz bu bilgilerden sonra vilâyet

düzeyindeki örgütlenmeye örnek olarak 1872 yılında “Ankara vilâyeti asakir-i
zabtiyesi*nin kuruluş ve kadrosunu verelim:
Bütün vilâyet merkezlerinde olduğu gibi Ankara’da da bir zaptiye alayı
görev yapıyordu. Kent merkezinde alaybeyi başkanlığında, taburağası, hesap
emini, süvari bölük ağası, piyade bölük ağası ve muavini ile jurnal emininden
oluşan bir "Alay Meclisi ” bulunuyordu. Hesap emini aynı zamanda meclisin
kâtipliğini de yapıyordu. Alay iki taburdan kurulu idi. Birinci tabur Ankara’da
İkincisi ise Kayseri’de yerleşmişti. Her taburun bir taburağası ile hesap emini
mevcuttu. Ankara zaptiye taburu üç süvari ve bir piyade bölüğünden oluşuyor­
du. Her bölüğün sayısı 90 kişi idi. Yozgat merkezinde de bu tabura bağlı iki
bölük hizmet görüyordu.
Zaptiye Alayının ikinci taburu Kayseri’de idi. Merkezde bir süvari bölüğü
ile 78 piyadeden oluşan bir piyade bölüğü vardı. Bu tabura bağlı olarak Kırşe­
hir’de bir süvari bölüğü ile mevcudu 19 kişiden ibaret piyade bölüğü bulun­
makta idi.
Ankara vilâyetindeki zaptiye alayının toplam 475 nefer süvari ve 380 nefer
piyade askeri mevcuttu251.

Aynı örgütlenmeyi Kastamonu vilâyetinde de görüyoruz. Kastamonu zapti­

ye alayı, Kastamonu ve Bolu taburlarından kurulu idi. Merkezdeki tabur iki
süvari, üç piyade bölüğünden oluşuyordu. Sinop ve Çankırı bu taburlara bağlı
idi. Bolu taburu ise bir süvari ve bir piyade bölüğünden ibaretti. Alay meclisi­
nin yanısıra tabur meclisleri de yönetimde söz sahibi idiler252, Anadolu’nun di­
ğer vilâyet merkezi kentlerde de birer zaptiye alayı görev başında idi.

2S1 A n k ara V ilayetin e ait 1290 tarihli salnam ede bu bilgiler yer aîm aktadjr.
232 K a sta m o n u V ilâyeti Salnam esi (1877)
 Sosyal Yaşantı

Osmanlı kent yaşamına ilişkin ayrıntılı bilgi ve belgelere yeterince ulaşmış

değiliz. Gerek gezginlerin gerekse çağdaş olay yazarlarının verdikleri bilgiler,
yüzeysel olmaktan Öteye pek geçememektedir. Yargı konusu olmuş kimi olaylar­
la çeşitli kuruluşlara ait kayıtlar, vakfiyeler, yönetimi ilgilendiren tüzük, yönet­
melik ve yasal düzenlemeler, bu toplumun yaşayışını, yaşam anlayışını ortaya
koymada yaralı olmakla birlikte yetersiz kalmaktadır. Öte yandan konunun kap­
samı, günlük hayat, mimarlık, ev ekonomisi, eğlence anlayışı gibi oldukça geniş
boyutlarda olduğundan ayrıntılara girildiğinde özel bilgi gerektiren nitelikler, bir
ayrı çalışmaya bizi zorlamaktadır. Onun için burada Tanzimat öncesi genel
durumu belirleyip, Tanzimat’la birlikte ortaya çıkan yeni durumu ortaya koy­
makla yetineceğiz.

İncelediğimiz dönemde kent halkının ileri gelen kesimini, devlet hizmetinde

bulunanlar ya da geçimlerini hazine gelirleriyle sağlayan kimseler oluşturmakta
idi. Eyalet ve sancak merkezleri olan büyükçe kentlerin tümünde, görevlerini il­
gili kısımlarda ayrıntıları ile belirttiğimiz yöneticiler, askerler oturuyorlardı. Vali,
mütesellim, ihtisap nazın, defter nazırı, şehir kethüdası, sandık emini, âyân, ki­
racı başı, muhtar gibi görevlilerle, kadı, müftü, nakibü’l-eşraf kaymakamı,
müderrisler, imamlar ve bunlaria birlikte hizmet görenler, hem işleri ve hem. de
gelir düzeyleri, sosyal mevkileri yönünden, kentin en seçkin kesimini oluşturu­
yorlardı. Bunların yanısıra şeyhler, dervişler, tarikat ileri gelenleri de seçkinler
arasında idiler.

Bunların dışında kent toplumunun Ö2ünü oluşturan esnaf ve sanatkarlar,

çeşitli etkenlerle eski güçlerini yitirmişlerdi. Ticaret gittikçe sönmekte, iş yerleri­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 325

nin sayısı artacağına gün geçtikçe azalmakta idi. Bir taraftan sürekli savaşlar, iç
isyanlar ve eşkıyalık, ekonomik yaşamı sarsarken, diğer taraftan Avrupa mallan
yavaş yavaş Osmanlı piyasasına egemen olmaya başlıyordu. Bu gelişmeler, esna­
fı olumsuz yönde etkilemiş, Ankara, Bursa, Sivas, Tokat gibi kentlerde işyerleri­
nin sayısı, yıldan yıla azalmaya başlamıştı. Büyük servet sahipleri, ticaretle uğra­
şan, üretim yapan kimseler arasından değil, daha çok yöneticiler, mültezimler
ve âyânlar arasından çıkıyordu. Aynca tefecilik yaparak servet edinen ve kendi­
lerine resmen "Madrabaz” denilenlerin sayılan da günden güne artıyordu.
Hükümet, bunlarla mücadeleyi sık sık emirler ve fermanlar yayınlatarak
sürdürmeye çabalıyordu.

Kentlerde varlıklı kesim, mülk edinmeyi, verimli ve ulaşımı kolay toprakları

satın alarak ya da el koyarak “Çiftlik” haline getirmeyi kârlı bir yatırım olarak
görüyordu. Eski dönemlere oranla, varlıklannı vakıf yaparak güvence altına al­
ma eğilimi giderek azalıyordu. Yönetimin, istenilen denetimi yapamaması,
müsadere kprcusunu iyice silmiş, üst düzey görevliler, servet edinmede birbirle-
riyle adeta yanşa girişmişlerdi. Kredi verecek kurumlann olmayışı, tefecilik ve
faizciliği yaygınlaştırmış, vergi ödeyebilmek amacıyla bile geniş kitleler, borç al­
mak zorunda kalmışlardı.
Böylesi bir ortamda sosyal girişimler, eğlence, dinlenme gibi doğal gereksin­
melere, kentli geniş kitlelerin ne ayıracak paraları ne de başka bir olanakları
bulunmuyordu. Kahvehaneler, pazar ve panayırlar, halkın bir araya geldiği yer­
ler olma özelliklerini sürdürüyorlardı. Aynca camiler ve cuma namazlarının kı­
lındığı büyük merkezî camii, kent toplumunda etkili olan, kamuoyunu oluştu­
ran yerlerdi. Halk bir araya geldikçe, çeşitli sorunları ve bu arada ülkenin duru­
munu kulaktan kulağa gelen haberlere göre eleştirir, çözüm yollan arardı. An­
cak, bazı yöneticilerin bundan bile hoşlanmadıklarını görüyoruz. Halkın topluca
bulunduktan yerlerde, kahvehane, pazar ve panayırlarda devlet ve memleket iş­
lerini konuşmaları yasaklanıyordu, örneğin Kayseri mutasarrıfı, kadı, âyân,
zabıtan ve ileri gelenlere hitaben gönderdiği bir buyrultuda, halkın kahvelerde,
pa2ar yerleri ile sokak aralarında, devletin işleriyle ilgili dedikodu yaptığı, bu­
nun kargaşalıklara (ihtilâle) yol açacağı hatırlatıldıktan, sonra herkesin kendi işi
gücüyle uğraşıp, akıl erdiremeyecekleri devlet işleri hakkında, gelişi güzel konuş­
mamalarını istiyordu 253.

Devletin ilk resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi, 1831 yılında yayım lanm a­
ya başladıktan sonra., kentlerin yöneticileriyle ileri gelenlerine gönderilmeye baş­
landı. Bunlar, hükümet tarafından gazeteye abone edildiler. Boylcce olup bite­
nin öğrenilmesinde a2 da olsa bir gelişme sağlandı. Resmi haberler daha sağlık­
lı şekilde bütün Anadolu kentlerine ulaşmaya başladı. Sancak merkezi ote.n A n ­
kara’da kimlerin Takvim-i Vekayi*e abone edildiklerini saptamış bulunuyorum.

2;,-‘ K a y se ri Şr.Sc. 134, s. 5.

326 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Devletçe kentin ileri gelenleri (vücûh-i memleket) diye adlandırılan mütesellim,

kadı, şeyh vafı efendi, Hacıbayram şeyhi, ayan efendi, Nakibüleşraf kaymaka­
mı Numan Efendi, eski nakib Abdullah Efendi, Selâhattin Efendi, Kazzaz-zade
Abdülvehhab Efendi, Mimar-zade Behçet Efendi, Abdüimecit Efendi, Abdülke-
rim Efendi-zâde Hüseyin Efendi, Toygar-zâde Naim Molla Efendi, zaim Musta­
fa Ağa, dizdar Hüseyin Ağa gazeteye abone edilenlerdi. Yıllık abone bedeli ola^
rak herbirinden i2o’şer kuruş isteniyordu. Ayrıca Ayaş, Yabanabad, İstanos,
Murtazaabad, Şorba, Çubukabad, Haymana, Arapsun ve Yörügân-ı Ankara ka­
zalarına ikişer, Bâlâ ve Sufla’ya ise birer adet gazete gönderiliyordu254.
Okur-yazar olanlarının terekelerinde çıkan başlıca kitaplar, dinî yayınlardı.
Arada bir Arapça ve Farsça sözlüklere de raslanıyordu. Basılı eserlerin Anadolu
kentlerinde çok az bulunduğu, daha çok yazmaların çoğunlukta olduğu gözlen­
mektedir. Büyük yerleşim merkezlerinde eskiden beri varlıklarını sürdüren
kütüphanelerden ödünç kitap alma imkânı vardı. Çoğu yerde ise mutlaka okun­
ması gerekli görülen eserler, mahkeme binasına konuluyor, kadı aracılığı ile is­
teyenlere ödünç verilerek sicile kaydı düşürülüyordu. Ankara’da bu yolla okutu­
lan dinî kitaplarla ilgili kayıtlara Taslamaktayız.
Sosyal yaşantının belirleyici öğelerinden birisi evlenme olayıdır. Kırsal ke­
simde olduğu kadar, kentlerde de doğum, ölüm ve evlenme insanları bir araya
getiren, topluca üzülmelerine ya da sevinmelerine, eğlenmelerine yol açtığı gibi,
sosyal sıralanmayı, saygınlığı da belirleyen olaylardı. Özellikle bütün eğlencesi
bayram günleriyle düğünlerde yapılanlardan ibaret olan geniş halk kitleleri için
düğünlerin anlamı büyüktü. Zenginlik ve saygınlığın gösterilmesinde bu olay
büyük olanak sağlamakta, verilen başlık, takılan takılar ve düğün süresince ye­
nilip içilenler, uzun süre konuşulur, övgü ve eleştiri konusu yapıldığı gibi, yar­
dımlaşma örnekleri de sergilerdi.
Dönemin bütün kentlerinde olduğu gibi Kayseri’de de evlenecek gençleri
olan ailelerin en önemli sorunları, başlık parası ile kıza verilecek eşya (çeyiz) idi.
Adeta birbirleriyle yarışırcasına alınan başlık paraları ve yapılan masraflar, ina­
nılmayacak derecede artış gösterince, kent ileri gelenlerinin buna bir çare bul­
mak için toplanıp kararlar aldıklarını görüyoruz. Sosyal tabakalaşmayı belirle­
mesi açısından bu kararları özetleyerek veriyoruz.
Kayseri halkı, alınan kararla gelir düzeylerine göre üç gruba ayrılıyorlardı.
Düğünlerde her grubun azami yapabileceği masraflar şöyle belirleniyordu: Bi­
rinci grup, *Eşraf-i kiram ve kudretli vücuhtan* olanlardı. Varlıklı kesimin önde
gelenlerinin kızları için yapacakları düğünlerde, nikâhtan iki gün önce “Şerbet
meclisi" toplayıp bin kuruş “Mikr-i müeccel” ve beşbin kuruş “Muaccele”; (5000
kuruşu hemen ödenmek, 1000 kuruşu ise ilerde nikâh bozulursa verilmek üzere)
ve elbise bedeli için belirlenecek parayı alacaklar, karşılığında kızlarına 20 kat

25J| An kara Şr.'Şc. 234 belge 25

 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 327

elbise vereceklerdi. Ziyafetlerin ve düğünün süresi bir haftayı geçemeyecekti.

İkinci grup, “Haciyân” denilen orta halh kimselerle kamu görevlilerinin bir kıs­
mını kapsıyordu. Bunların yediyüzelli kuruş “Mihr-i müeccel” ile üçbin kuruş
“Muaccele” almaları, elbise baha (elbise bedeli) karşılığında da 15 kat çeyiz ver­
meleri uygun görülüyordu. Kalanlar üçüncü gruptu. Bunlar yapacakları
düğünlerde durumlarına göre ikiyüzelli kuruş "Mihr-i müeccel” ve beşyüz kuruş
KMuacceU” alacaklar, elbise bedeli karşılığında ise beş kat elbiseyi çeyiz verecek­
lerdi.
Her grup için ayrı ayn saptanan bu paralar dışında "Kadife cebe”, “Altun
sa çlık ”,“Sandıklı kürk”, “Hotoz” ve “Za r” tabir olunan “ Divan pöstekisi” “Ocak
yaşmağı” gibi adlarla hediye ve eşya verilmesi ve alınması yasaklanıyordu. Aynca
kız tarafının vermekte olduğu “Cariye” bundan böyle verilmeyecek, kent ve
köylerde “Başlık” adı altında şeriat dışı kimseden bir şey istenip alınmayacak­
tı255. Kayseri ileri gelenlerinin Tanzimat öncesinde aldıkları bu olumlu karann
uygulanıp uygulanmadığına dair elimizde bilgi bulunmamaktadır. Ancak, Tan­
zimat’ın ilânından kısa bir süre sonra devlet, aynı soruna eğilmiş, bütün impa­
ratorluk için geçerli olmak üzere buna benzer bir düzenleme yaparak yönetme­
lik şeklinde her tarafa göndermiş, gereğini istemişti.
Öte yandan bu dönemde bazı yörelerde kız evlendirmede ortaya bazı zor­
lukların çıktığı anlaşılmaktadır. Özellikle erkeklerin sürekli savaşlar ve iş bulmak
için kentlerinden aynlmaları nüfus oranında dengesizliklere yol açmakta idi.
1820 yılında Çıldır’da oturmakta olan üç kişi kızlarını evlendirmek amacıyla
Orta Anadolu’ya doğru yola çıkmışlardı. Zile’den geçip, Tokat üzerinden Si­
vas’a varmışlardı. Sivas valiside müdahale edilmemesi ve yol izni verilmesi için
ilgililere emir vermiş bulunuyordu. Nitekim bir süre sonra Sivas’ta kızlann ev­
lendikleri kaydına raslıyoruz256. Verilen müeccel ve muaccele, yörede geçerli
olan idi. Bu sıralarda Sivas ve köylerinde gönlü ile evlenmek üzere birine kaçan
kızlar için yirmi bir bin ile yirmi beş bin akçe arasında, diğer evlendirmelerde
ise otuz bir bin ile kırk beş bin akçe arasında başlık alınıyordu.

Fuhuşla mücadelede sürgün, en çok başvurulan bir yöntemdi. Uygunsuz

kadınların, kadı, ileri gelenler ve yöneticilerin işbirliği ile uzak kentlere
sürüldüklerine ilişkin şer’iye sicillerinde kayıtlar bulunmaktadır. Bu işle görev­
lendirilenlere Ödenen paralar, vergi olarak tevzi defterlerine ekleniyor, halktan
alınıyordu. Toplum dÜ2enini bozanlarla, çevreyi sürekli rahatsız edenlere de
benzer cezaların verildiğini görüyoruz.
Mahalle muhtarları ve imamlar, bölgelerinde güvenliğin sağlanması, uygun­
suz tutum ve davranışların önlenmesi, çevrenin temiz tutulması gibi konularda
hem sorumlu ve hem de yetkili kılınmışlardı. Şikâyet veya ihbar olduğunda,

255 K a y se ri Şr.Sc. 197 , s. 16.

256 Sivas Şr.Sc. 15
328 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

imam, muhtar ve ileri gelen birkaç kişi konuyu araştırır, gerekli görürlerse gizli
baskınlarla suçluları suçüstü yakalarlardı. Bu yolla ele geçirilen deliller ve suçlu­
lar mahkemeye yollanır, gerekli soruşturmadan sonra cezalandırılırlardı.
İzinsiz, ticarete yönelik yiyecek, içecek üretmek, sahte kına, kahve ve benze­
ri şeyler yaparak halka satmaya çalışmak, baskınlarla ortaya çıkarıldığında suç-
lulara ağır cezalar verilir, genellikle sürgün edilirlerdi.
Osmanlı kentlerinde başta Rum, Ermeni ve Yahudiler olmak üzere,
müslüman olmayan topluluklar da yaşamakta idiler. Kent yönetiminde Tanzi­
mat’ın ilânına kadar bunlara resmen bir görev verilmemekle birlikte yöneticile­
rin çoğuna özellikle rum ve yahudilerin sarraflık yaptıkları bilinmektedir. Ayrı­
ca, mültezimlik yapanların sayısı da az değildi.
Osmanlı düzeninde kendi cemaatleri içinde müslüman halktan ayrı olarak
örgütlenmiş, dini liderleri vasıtasıyla da yönetimle ilişkilerini sürdüre gelmişler­
dir. Bu durum incelediğimiz döneme özgü değildir. Yüzyıllardan beri süre ge­
len bir olgu olduğu için üzerinde fazlaca durmaya gerek görmüyoruz. Bilindiği
gibi bunlar, bağlı oldukları kilise veya havralarda serbestçe ibadet edebiliyorlar,
bazı ufak tefek kısıtlamalar dışında, bütün sosyal haklardan yararlanıyorlardı.
Kiliselerinde ibadetin yanısıra evlenme, boşanma, miras ve benzeri meselelerini
din adamlanyla çözebiliyorlardı. Buralarda eğitim ve öğretim yapma olanağına da
sahip idiler. Rahip ve papazlar, gayn müslimlerin hem dinî ve hem de idari li­
derleri durumunda olup,hükümetle cemaatler arasında ayrıca aracılık yapıyor­
lardı. Yani onlann âyân ve eşrafları idiler.
Dinî liderler dışında, müslümanların âyân ve muhtarına karşılık onlann da
“Kocabaşımın vardı. Seçimle bu göreve getiriliyorlardı. Mahalle ve köylerde
muhtarlık örgütü kurulunca, onlar da aynen muhtar seçiminde uyulan kurallar
doğrultusunda yeniden her mahalleye birer kocabaşı seçmişlerdir. Kocabaşıların
görevleri, muhtarlannki ile benzerdir. Mahallelerinde doğan, ölen, göç eden ve­
ya gelip yerleşenleri günü gününe kayıtlara geçirip defter nazırlanna bildirmekle
yükümlü tutulmuşlardı. Başka yere gitmek isteyenlere mürur pusulası alabilme­
leri için muhtarlar gibi mühürlü pusula vermişler, vergilerin, özellikle ıÖ34’ten
sonra cizyenin toplatılmasında görevlilere yardımcı olmuşlardır257.
Müslüman olmayan halkın müslümanlardan belirgin farkları vergi ödemede
görülmektedir. Cizye dışında çeşitli adlarla alman vergilerin yer yer bunlardan
daha fazla istendiği olurdu. Örneğin Bursa’da aynı işi yapan müslüman esnaf­
tan daha az ihtisap rüsümu isteniyordu. Kayseri’de ise müslüman nüfus fazla
olmasına karşın, vergiler eşit olarak bölüştürülüyordu. Diğer kentlerde de ufak
tefek farklılıklar göze çarpmaktadır.
Cizye’ye gelince, devleti çok uğraştıran bu verginin konuluşu, geçirdiği evre­
ler, konumuzun sınırlarını aşmaktadır. An'cak, II.Mahmut döneminde bu vergi­

257 An kara Şr.Sc. 247 /12.; Başvekâlet Arşivi, H att-ı H ü m a yu n Fihristi, No: 19258 C.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 329

nin dağıtım ve toplanmasında bazı düzenlemeler yapılmıştır. Bunları sözkonusu

etmekle yetineceğiz. Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra devlet gelirlerini artır­
mak için alınan önlemlerin başında her çeşit verginin artırılması ve yeni vergile­
rin konması başta geliyordu. Bundan cizye de nasibini almıştır. 1827 yılında
cizye miktarı yeniden belirlenmiştir. Buna göre, âlâ (zenginler) grubuna giren­
lerden 36 kuruş, evsat (orta halli) olanlardan 18 kuruş ve edna (fakir) grubun-
dakilerden ise 9 kuruş cizye alınacaktı. Ayrıca cizye evrakının âlâsından 12, ev-
satından 9 ve ednasmdan 6 para kağıt bedeli ile cizye muhasebecisi ve katiplere
birer para Ödenecekti. Bunların dışında başka ad ve biçimde hiçbir şey istenme­
yecekti 258.

1830 yılında genel nüfus sayımı yapılırken, müslüman olmayan halkın cizye
Ödeme yükümlülüğü açısından hangi gruba girdiği de yeniden belirlenmiştir
Sayım sonuçları, İmparatorluğun büyük kısmında ancak 1833 yılında alınabil­
miş, elde edilen verilere göre cizye’nin toplanmasında yeni bir düzenleme yapıl­
mıştır. Bu tarihe kadar bölgesine göre iki sancak veya iiç-beş ya da on kazanın
cizyesi bir "Takım ” sayılarak “Kalem kalem” birisine ihale ediliyor, onlar da tek­
rar başkalarına iltizama veriyorlardı. Cizye toplamakla görevli mültezimler, mer­
kezden aldıkları evrakı kazalara götürüyorlar, mahkemede açtırıp sayısını ve
hangi grupta kaç kişinin bulunduğunu kayda geçiriyorlardı. Bundan sonra ver­
ginin toplanmasına geçiliyordu. Şikâyet ve suistimallerin önünü almak amacı
ile, 1834 ma^ yandan başlanarak yeni bir usul uygulamaya konuldu. Cizye’nin
de diğer vergiler gibi o bölgenin yöneticilerince toplatılıp hâzineye gönderilmesi
uygun görüldü. Böylece, mütesellimler, voyvodalar, yönetimlerinde bulunan yer­
lerin cizyelerini toplattırıp hâzineye göndermeye başladılar. Yolsuzlukları önle­
mek için önlemler alındı* Nüfus sayımı yapılan yerlerde, nüfus defterlerindeki
kayıtlara, say*mı tamamlanmamış yerlerde ise, eski kayıtlara göre çıkarılmış ciz­
ye kâğıtları bohçası (Cizye evrakı bohçası) ya mahkemede ya da “Cümle ittifakı
ile ” belirlenen bir yerde, kadı, mütesellim, voyvoda yahut bunlar tarafından
görevlendirilen “E hl-i İslâm'dan* bir güvenilir memur ile papaz veya kocabaşı-
lardan bir kaçının huzurunda açılacaktı. Âlâ, evsat, ednâ kaç kişi ise, sicile kayd
edilecekti. Bundan sonra verginin alınmasına başlanacaktı. Eskiden *Kolcu 39de­
nilen tahsildarlar, mahalle mahalle dolaşarak cizye toplarken, 1834’de yapılan
değişiklikle, yukarıda sözü edilen komisyon, haftanın belirli günlerinde kararlaştı­
rılan yerde toplanacak, cizye ödeyecek olanlar takım takım gelip bu komisyo­
nun huzurunda vergilerini vereceklerdi. Bu iş yapılırken cizye evrakı komisyon­
da bulunanlar tarafından ayrı ayrı imzalanacaktı259.
Bu uygulama ile yolsuzluklar ve şikâyetler önlenmek istenmişse de, olumlu
sonuç alınmadan Tanzimat’ın ilânına kadar uygulama sürdürülmüştür.

2SS K a y seri Şr.Sc. 194/ s.52. Bu fermanda aynca, rahip, patrik, keşiş ve çocuklarla eli iş tu­
tamayanlardan cizye alınmaması gerektiği hatırlatılıyordu.
259 T a k vim -i V e k a y i, defa 8o’de bu konuda ayrıntılı bilgi yer almaktadır.
330 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Müslüman olmayanlar için konulmuş bazı kısıtlamaları bu dönemde de

sürmekte idi. Özellikle İstanbul’da uygulanan kısıtlamaların taşra kentlerinde de
geçerli olduğunu görüyoruz. Müslümanların giydikleri giysileri giymemeleri, ev­
lerini ayrı renge boyamaları, resmî yazışmalarda bunlar için ayrı hitap şekilleri­
nin kullanılması akla gelen bazı kısıtlamalardı. Ayrıca kentten kente değişen ge­
leneksel ayrıcalıklar da vardı. Örneğin Tanzimat'ın ilânına kadar bunlar, Anka­
ra'da bakkallık yapamıyorlardı. Burada “D ikici " (ayakkabı yapan) esnafın
müslüman olanları ile olmayanları arasında geleneksel farklılıklar bulunuyordu.
Müslüman ustaların, kırmızı, sarı, siyah çizme ve mest papuç dikmeleri, buna
karşılık “ Reaya ustaların dahi ancak siyah çizme ve yemeni dikmeleri” ...adeUi kâ-
dimeden "di 260.

II.Mahmut döneminde Yunan İsyanı ile başlayan ayaklanmalar, ister iste­

mez devleti bazı önlemler almaya zorlamıştır. Özellikle Rumlara olan güvenin
sarsılması üzerine, devlet hizmeti, Ermenilere verilmiş, tercümanlık, rehberlik,
gibi görevler el değiştirmeye başlamıştır. Öte yandan Avrupa büyük devletleri­
nin, siyası amaçlarla Osmanlı uyruğu gayrı müslimlerin koruyuculuğunu iyice
üstlenmeleri, ister istemez bunlara karşı gösterilen hoşgörünün giderek azalması­
na ve yer yer iç çatışmalara bile yol açmıştır. Devlet içgüvenliği korumak için,
sık sık Rum ve Ermenilerin evlerinde silâh bulundurmalarını yasaklamış ve ara­
da sırada padişah’ın emri ile bunlardan silâh toplattırıimıştır261.
Bilindiği gibi ancak Tanzimat'ın ilânından sonra büyük devletlerin ısrar ve
baskıları ile müslüman olmayanlara daha fazla sosyal ve ekonomik haklar tanın-*
mış, müslümanlarla aralarında hemen hemen devlet nazarında önemli bir fark
kalmamıştır.

200 A n kara Şr.Sc. 223 /14. Müslüman ustalardan elii kadan ile zimmîlerden yirmi beşi,
Meclis-i Şer’e (Kadıya) gelerek, olageldiği üzere sözkonusu kurala uygun iş yapacaklarını bir kere
daha sicile geçirtmişlerdi.
261 Örneğin, Ankara’ da bulunan Rum ve Ermenilerden toplanan .177 adet piştov (tabanca),
146 tüfek, 103 bıçak ve kılıç, kale dizdanna teslim ediliyordu. A n kara Şr.Sc. 215/206. Diğer kent­
lerde de silâh toplatıldığına ilişkin belgeler elimizde bulunmaktadır.
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Anadolu Kentlerinin
Ekonomik Yapılan (1840-1875)
 Genel Ekonomik Durum

Tanzimat dönemi Osmanlı ekonomisi, gerek tarih ve gerekse sosyal bilim­

lerle uğraşanlann ilgilendikleri konuların başında gelmektedir. Yıkılışın nedenle­
ri araştırılırken, öncelikle bu konu ele alınmakta, çeşitli yönleriyle irdelenmekte­
dir. Varılan genel kanı, gelişmiş büyük devletlerin Osmanlı pazarlarına egemen
olmak için birbirleriyle yarıştıkları, sonuçta imparatorluğu aralarında siyasî ve
ekonomik açıdan paylaştıkları şeklinde özetlenebilir. Bu değerlendirmede gerçek
payı büyük olmakla birlikte kanımızca bütünüyle geçerli değildir. Şöyle ki,
ıg.yüzyılın bu evresinde, ülkeler arası alış-veriş öncekilere oranla önemli geliş­
meler göstermiştin Ticaret yollan değişmiş, deniz ticareti etkinliğini her tarafta
hissettirmeye başlamıştır. Sanayi devrimini gerçekleştiren ülkeler, sömürge ve
yayılma politikalan ile yeni pazarlar edinmişlerdir.

Osmanlı topraklarında gözleri olmakla birlikte çeşitli etkenlerle, ne tam bir

sömürge anlayışı ile dilediklerini yapma olanağını bulmuşlar, ne de siyasî ege­
menliklerini benimsetebilmişlerdir. Durum bu olunca, daha fazla ticarî çıkar
sağlama yolunu seçmişlerdir. Ne var ki Osmanlı yönetimi çoğu zaman birini di­
ğerine tercih etmeksizin,bir tarafa körü körüne bağlanmaksızın, kendi çıkarları
doğrultusunda denge siyaseti izlemiştir. 1838’de İngiltere’ye tanınan ticarî kolay­
lıklar, kısa aralıklarla diğerlerine de tanınmış, şeklen de olsa ayncalık yapılmadı­
ğı adeta kanıtlanmak istenmiştir. Gerçi gereksinim duyduğu sanayi ve tarım
ürünlerini kolaylıkla sağlama olanağını bulduğu, İngiltere ve Fransa, antlaş­
malardan ençok yararlanan ülkeler olmuşlardır. Rusya ve Avusturya ile sürekli
savaş durumunun oluşu, doğal olarak Avrupanın ve dünyanın güçlü bu iki dev­
letine imkânlar vermiştir.
334 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Verdiğimiz bilgilerden de anlaşıldığı gibi, bütün kurum ve kuruluşlarını ye­

ni baştan düzenlemekte olan Osmanlı Devleti, gereksinme duyduğu, üretemedi-
ği, araç-gereç, silâh ve benzeri şeyleri dışalımla sağlamak durumunda idi. En
iyiyi en uygun koşullarla sunabilen ülkelerle ticari ilişkileri geliştirmekten başka
çıkar yol görünmüyordu.
Bu dönemde bütün olumsuzluklara karşın, ihraç edilebilen geleneksel
ürünlerin sağladığı gelir, küçümsenemeyecek büyüklükte idi. ı86o’lı yıllara ka­
dar, dışalım ve dışsatım arasında büyük farklılık görülmemektedir. Bu yüzden
ekonomik çöküşü, sömürgecilik anlayışına bağlamak yeterli değildir. Öyle ise
çöküşün gerçek nedenleri nelerdi?Bu noktaya ülke nasıl gelmişti? Bu sorulan kı­
saca yanıtlamak olası değil. ı6.yüzyılın başlarından bu yana yer alan değişiklik­
leri ayrıntılarıyla ortaya koymadan, verilecek kestirme yanıtlar hiçbir zaman ye­
terli olmayacaktır5. Şu kadarını belirtelim ki Tanzimat döneminde yapılanların,
yıkılışı ve çöküşü önleyememesi doğaldı. Varılan noktada devrin olanaklarıyla
bu gidişi durdurmak, diğer ülkelerin yüzyıllardan beri sağladıkları gelişmeyi, kı­
sa sürede tamamlayarak, onlara yetişmek ve rekabete girmek kolay değildi. Ya­
pılan yenilikler, yeni sorunları ister istemez beraberinde getiriyordu. Atılan her
adım için para bulmak, yatırımlar için yeni kaynaklar sağlamak gerekiyordu.
Görüldüğü gibi, Tanzimat'tan beri uygulamaya konulan yönetim biçimi,
askerlik, eğitim ve öğretim ile sağlık ve ulaşım işleri, devlet harcamalarında
önemli artışlara neden olmuştur. Gittikçe genişleyen bir bürokrasinin kurulması,
önceki dönemin aksine bütün görevlilerin aylığa bağlanmaları, beraberinde
büyük sorunlar getirmiştir. Bu gelişmenin gerektirdiği tam merkezi bir malî
yönetim kurulamamıştır. Biraz da eski alışkanlıkların sürdürülmesinden kaynak­
lanan bir anlayışla yeni yapıda her bakanlığın, hatta devlet dairelerinin kendile­
rine özgü gelirleri bulunuyordu. Bu gelirlerin toplanmasında ve harcanmasında
başvurulan yöntemler yeterli olmaktan uzaktı.

Tanzimat'ın beraberinde getirdiği yeni yaşama biçimi, batılılaşma akımı,

başta başkent İstanbul olmak üzere ülkenin büyük yerleşim merkezlerinde tüke­
timi özendirmekte idi. Özellikle saray, yeni tüketim biçiminde öncülük ediyor,
bakanlar, üst düzey yöneticileri, valiler ve zenginleşen esnaf-tücçar grubu, lüks
içinde yaşamaya yöneliyordu.

Eğitim ve Öğretim ile yargı alanında yapılan düzenlemeler sonunda, ilmiye

sınıfı, eski gelir kaynaklarının yanısıra bu alanda tek etkin kitle olma niteliğini
yavaş yavaş yitiriyordu. Vakıf gelirlerinin II. M ahmuftan bu yana devletin de­
netimine alınması, ilmiye mensubu kimselerin gördükleri hizmetler karşılığında

1 19. yüzyıl Osmanlı ekonomisi genel çizgileriyle çeşitli araştırma ve incelemelere konu ol­
muştur. Ancak, ayrıntılara inilmemiş, arşiv malzemesinden yeterince yararlanılamamıştır. Bu konu­
da başlıca yayınlar ve geniş bibliyografya için bkz. C.Issavvi, The Economic History of Turkey,
1800-1914, (Publications of the Çenter for M iddle East Studies, No 013) 1980.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 335

maaşa bağlanmaları, bu kesimin gelirlerinde çağın gerektiği ya da moda olmaya

başlayan lüks yaşama olanağı verecek artışları engelliyordu. Ayrıca, bu kesimin
yatırıma yönelmesi, kredi sağlanması, büyük vakıflar kurması gibi klâsik dönem
olanakları da ortadan kalkmış oluyordu.

1840 yılından itibaren ticaret antlaşmalarının sağladığı olanaklar, dış ticaret

alanındaki tekelleri kaldırmış, iç ticarete yabancıların el atmalarına imkân ver­
mişti. Önceki dönemde liman kentlerinde toplanan yabancı koloni tüccarları,
sadece Osmanlı tüccarlarından hammadde alıp mamullerini satmakla uğraşır,
ülke içindeki üretim,tüketim ve ticaretle doğrudan ilgilenmezken) yeni dönemde
ilgi alanları artmaya iç üretim, ulaştırma ve haberleşme işleriyle doğrudan ilgi­
lenmeye başladılar. Bu ilgide, Avrupa’da ortaya çıkan sermaye birikiminin ya­
nında, Osmanlı pazarının kârlı görünmesinin de payı vardı. Yerli sermayenin,
teknik bilgi ve becerinin, girişimcilerin olmayışı, bunlann işlerini kolaylaştırıyor-
du. Bir yandan anonim şirketler kurarak, devletten sağladıkları olanaklarla de­
miryolu, liman gibi alt yapı yatırımlarına yönelirlerken, öte yanda bu yatırımla-
rın sağladığı olanaklardan da fazlası ile yararlanıyorlardı.

Ham madde kaynaklarının yanısıra, tarımı ürünlerinin çeşitliliği ve verimlili­

ği, Avrupalı sermayedarların başlıca ilgi alanmn olmuştu. Özellikle yeni arazi
kanunun sağladığı olanaklardan yararlanarak toprak sahibi olma, ya da büyük
verimli işletmelere ortak olma girişimlerinin yanısıra, ihracata yönelik tanmsal
ürünlerin değerlendirilmesini yapacak sanayilerin kurulmasına da öncülük etti­
ler. O sıralarda dünya üretiminde tekelci niteliği bulunan zımpara taşı ve krom
gibi maden işletmeleri için yatırım yapmaktan geri kalmadılar. Ucuz emekten
yararlanmak üzere, halıcılık, ayakkabıcılık gibi alanlara da el attılar.

Loncalar halinde örgütlenmiş Osmanlı esnaf ve sanatkârı, bu hızlı gelişme

ve değişmeye ayak uyduracak,bilgi, sermaye ve benzeri olanaklardan yoksundu.
Özellikle iç ticaretin serbest bırakılması, gümrük almada yapılan değişiklikler
sonunda dış ticareti denetleyen yabancılar, ham maddelere yüksek fiyat vererek
içte sıkıntı çekilmesine yol açtılar. Öte yanda el ve kol gücüne dayalı klâsik üre­
tim biçiminin, makina gücü ve tekniğiyle üretilen ürünlerle yarışması olanak dı­
şı idi. Küçük üreticinin kredi, pazar bulması imkanı gitgide azalıyordu.

Para Konusu
Tanzimat döneminin düzenlemelerinde, maliye ve ekonomiye yeni gereksin­
meler doğrultusunda el atılırken, yüzyıllardan beri devleti uğraştıran para soru­
nu, gündemin ilk maddesini oluşturmuştu. II.Mahmut döneminde bu alanda
yapılan yenilikler, beklenilen olumlu sonucu vermemişti. Para bulmak için baş­
vurulan ve etkinliği kalmayan yöntemlerin dışına çıkmak gerekiyordu. Bunun
için, 1839 yılı sonlarında “Kaime-i nakdiyye-i mutebere” (Para yerine geçen kağıt)
336 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

adı altında faiz getiren borç senetleri veya hazine bonosu türünde piyasaya yeni
bir para çıkarıldı. Elle yazılıp, mühürlenerek taklitlerinden korunmak istenen
bu bonoların, faiz nisbeti % 8, süresi sekiz yıldı. 160.000 lira değerinde piyasaya
sürülmüştü.

Osmanlı yönetimi, bu paranın dış ödemelerde de geçerli olduğunu, Avrupa

devletlerine bildirmişse de karşılığı olmayan kağıt paraya veyahut hazine bono*
suna itibar edilmeyeceği yanıtını aldı2. İçerde başlangıçta bu bonolar rağbet
gördüyse de faizinden ötürü dolaşıma sokulmadı. İlk kaimeler, 50, ıoo, 250,
500 ve 1000 kuruş olarak piyasaya sürülmüştü. Büyük kupürler dolaşımı
önlüyordu. Daha sonra çıkarılan kaimelerin faiz oranı, Önce % 6*ya sonra % 3’e
indirildi. Kupürler de 10 ve 20 kuruşluk olarak hazırlandı. Kaimelerin basit şe­
kilde elde yazılmış olması, taklid edilmesine yol açtı. 1842 yılından sonra bunu
önlemek amacı ile matbaada bastırılarak, el yazılı olanlarla değiştirildi. Ne var
ki sahte para basımı önlenemedi.

Kaime, iç piyasada geçerli idi. Dış ödemeler, madeni paralar esası üzerin­
den, poliçeler vasıtasıyla yapılıyordu. Piyasada çok çeşitli ve ayan bozuk paralar
dolaşımda idi. Bu dış ödemelerde tüccarın kayıplarına yol açıyordu. Yeni bir
ayarlama gerekli idi. Nitekim 23 Temmuz 1843 tarihli (25 Cemaziyelahir 1259
tarih ve 256 sayılı Takvim-i Vekâyi’de yer alan Beyanname) “Beyanname* ile, pi­
yasada bulunan bütün altın para çeşitlerinin değeri poliçe değeri üzerinde ku­
ruş ve para olarak belirlenmiş, bütün sikkelerin bu değer üzerinden Darpha­
nece satın alınacağı ilân edilmişti. Yeniden beyaz ve sarı olmak üzere iki çeşit
sikke kesimine gidileceği, bunun için gerekli aletlerin Avrupadan getirtilerek
Darphane’ye konulduğu, “Birkaç aya kadar ahun ve beyaz akçe olmak üzere halisü’l-
ayar sikke-i hümâyun kat* ve darbına mübaşeret o lu n a c a ğ ı aynca açıklanıyordu. Da­
ha sonra 5 Ocak 1844 tarihinde Takvim-i Vekayi’de yayınlanan *Usulü Cedide
Üzere Tashih-iAyar” kararnamesi ile de para sistemi, kuruş sistemine dayandınl-
dı. 100 kuruş bir altın karşılığı olarak kabul edildi. Para basma hakkı yalnız İs­
tanbul Darphanesine verildi. Mecidiye altınına s00 kuruş değer izafe edildiği
için altın ayan binde 816,66 (eski mikyasa göre 22 krat), gümüş paralar için de
binde 830 olarak benimsendi.

1 Şubat 1844 3 1 Tem m uz 1856 tarihleri arasında 500, 250. 100. 50 ve 25

kuruşluk altın meskukattan î .202.397.000 kuruşluk, 20. ıo> 5 ve ı kuruşluk
gümüş meskukattan 414.57*.775 kuruşluk para basıldı3. Ne var ki beklenen ya­
rar uzun süre sağlanamadı.

2 H .A vni Şanda, “ B izde A ltın Para T a rih i” , îs ta n b u i T ic a r e t, 8 T e m m u z 1966’dan naklen,

İ.Tckeii; S J lk in ; M e-k e* Bankası, s. 55*56. K a sır pars için M .E ro l, O sm an lı İm para torluğun d a
Kağıt Para (Kaim e), A n k ara, 1970. O k ta y Y e n a ’.. “T ü rk iy e ’de K ağıt P ara” B elgtîle.tta T ü r k T a r ih i
D e rg isi (M ayıs 197u) sayı 32.
3 İ.TekeÜ'S.likin, age, s. 57.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 337

“Altın ile gümüş arasındaki oranı 1:15,36 olarak saptayan çifte madenli bir
para sistemi getiren 1844 reformu” başarılı olamadı. Bir süre sonra bir altın 120
gümüş kuruşa yükseldi. Yurt dışında bastırılan gümüş paralar, altın toplamak
için içeriye sokuldu. Eski düşük ayarlı, kırpık paralar da uzun süre dolaşımda
kaldı. Tedavülde bulunan beşlik,onluk, yirmilik yeni gümüş sikkeler, kısa süre­
de taklid edildi. Bozuk para sıkıntısının önü bir türlü alınamadı. 1846 yılında
beş ve bir paralık bakır ufaklık basılması kararı alındı4.
Öte yanda kağıt para beklenilen yararı sağlamadığı için, 1847 yılından iti­
baren tedavülden kaldırılması yollan arandı. Ancak, karşılık bulmada zorluk çe­
kildi. Başta saray olmak üzere, üst düzey devlet görevlilerinden, tüccar ve emlâk
sahiplerinden bu iş için “iane” toplama yoluna gidildi. Bu yolla 150.000.000 ku­
ruş sağlandı. Bu para ile bir yandan kaime itfa edilirken, öte yanda taklitleri
çoğalmış olanların 1852 yılında yenilenmesi sağlandı5. 1854’te Kınm Savaşının
çıkışı, kaime sorununun çözümünü güçleştirmekle kalmadı piyasaya “Ordu kai­
mesi” adı altında yeni bir kâğıt para çıkarmayı zorunlu kıldı. Ordu kaimesi de
kısa sürede % 30 değer yitirdi.
Kırım Savaşından sonra Osmanh yönetimi dış borçlarla durumu geçici ola­
rak düzeltme yoluna gitti. 18 5 8 ^ alınan borç para ile kağıt paranın bir kısmı
piyasadan çekildi. 1862, yılında İngiltere'den sağlanan mali destekle yeniden pi­
yasadan kaime çekildi6.
1876 yılma kadar gerek kağıt para gerekse, altın ve gümüş paralar yapılan
düzenlemelere karşın istikrara kavuşturulamadı. Osmanlı parası, dış paralar kar­
şısında değer kaybetmeye devam etti.

Bankaların Kuruluşu
Tanzim at döneminde para ve kredi alanında yapılan önemli değişiklik, sar­
raflardan bankalara geçişin gerçekleştirilmeye başlanmasıdır. Yönetim ve ekono­
mi, ticaret alanında yapıian düzenlemeler, çağdaşlaşma istek ve zorunluluğu Av­
rupa ülkelerinde olduğu gibi Osmanh İmparatoriuğu’nda da bankacılığı zorunlu
kılıyordu. Nitekim, İstanbul’da ilk Banka 1847 yılında kuruldu. “Bankı Dersaa-
det* (Bank de Constantinople) Galatada faaliyet gösteren, borç para veren ve
kambiyo işlerini yapan Th. Balîazzi tarafından hükümetin izniyle kurulmuştu.
Belirli bir sermayesi olmamakla birlikte, kurucularının ticari itibarından ötürü,
poliçeleri kabul görüyordu, Kırım Savaşı öncesinde irças etmiş. Osm anlı hâzine­
sini 600.000 liralık zarara sokmuştur. Bu banka> Osmanh parasının sterline kar­

4 T a k vim -i V ek a yi, defa 297.

5 H.Avni .« a n d a ,1844 yılında Fara Reformu^ İstanbul T icaret, 15 Tem m uz 1966.
f>Y erin e hamiline % 4o’ı m adeni para ve % 60*1 konsolit denilen. “ Esham -ı C e d id ” p iyasaya
sürüldü. Ş.Tuı*an: “ 1863 yılı etrafında O sm an h İm paratorluğun un Mali» İktisadi ve T icari D u ru ­
m u* Y ü a y a ih k T e şîd lâ tl* Z ir a i K r e d i, Ziraat Bankası yayını, A n k ara 1963, s, 43 vd.

F .22
338 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

şı değerinin önemli ölçüde stabilize olmasında etkili olmuştu. Kapandıktan son­

ra sterlinin rayici yükselmiş, bunun üzerine yeni bir banka kurmak girişimi ol­
muştur.
Hükümetin, bu dönemde, daha çok İngiliz sermayesi kanalıyla borçlanma­
ya gitmesinin de etkisiyle bir İngiliz girişimi olan “Bank-ı Osmani” (Ottoman
Bank) kuruldu. 24 Mayıs 18 5 6 ^ açılan bankanın merkezi Londra’da idi. En
büyük kuruluşu ise İstanbul’da bulunuyordu. Mısır dışında İmparatorluğun her
yerinde şube açma hakkını elde etmişti. Nitekim bundan yararlanarak aynı yıl
İzmir şubesi açıldı.
Bankı Osmani’nin sermayesi 500.000 sterlindi. Tevdiat, iskonto vb. ticari
muamelelerle uğraşacaktı. Banka, kuruluşunun ilk yılında % 10 temettü dağıtı­
yordu. 1863 yılında adı “Bank-ı Osmani-i Şahaneye, çevrildi ve bir emisyon banka­
sı niteliği kazandı7. Bundan sonra ilk on yıl süre ile devlet bankası işlevini kıs­
men yerine getirirken, büyük ölçüde bir ticaret bankası olarak çalışmalarını
sürdürdü.
Mithat Paşa Niş’te valilik yaparken çiftçinin, gerek duyduğu parayı ağır fa­
izlerle murabahacılardan aldığını yerinde görmüş, bu soruna çözüm aramaya
başlamıştı. Neticede, Avrupa’daki gibi az faizle borç para verebilecek bankalar
kurmaya ortamı elverişli bulmamış, bunun yerine borç sandıklan kurulmasını
uygun görmüştü. İleri gelen yöre sakinleriyle yaptığı görüşmeler sonunda Niş"
Eyaletinin Pirot kasabasında 1863 yılında ilk sandığı açmıştır. 200 Mecidiye altı­
nı, bir demir kasa, birkaç defter ve bir yazı takımından ibaret olan bu sandık,
kasabada pazarın kurulduğu gün açılıyor, gelen çiftçilere şahsi kefaletle ve re-
hinle ayda % 1 faiz hesabıyla kredi veriyordu. ı864*de Tuna Vilâyeti oluşturu­
lup, Mithat Paşa vali olduğunda, Meclis-i Valâ’mn onayını alarak bu sistemi
bütün vilayette uygulamaya koydu.

İmparatorluğun diğer vilâyetlerinde de 1864 Nizamnamesi uygulamaya ko­

nulduktan sonra birer sandık kurulduğunu görüyoruz. 1867 yılında bu iş bir
yönetmelikle kesin hükümlere bağlandı ve ülkenin bütün vilâyet ve sancak mer­
kezlerinde birer "Menafi Sandtğı” ya d a *Memleket Sandığı” adı altında bu kuruluş
oluşturuldu.

Memleket sandıkları için gerekli sermaye, ilk yıllarda, çiftçilerin zorunlu

yardımlarıyla elde ediliyordu. Köy ihtiyar heyetleri, boş, ya da devlete ait bir
toprağı bulurlar ve bu toprağı imece usulü ile ektirirlerdi. Her üyenin yarım
dönümü işlemesi kuraldı. Elde edilen mahsul satılıyor ve bedeli kaza mal sandı­
ğına yatırılıyordu. İmece yöntemiyle çalışmanın ortaya çıkardığı yakınmalar üze­
rine, bir süre sonra bundan vazgeçilmiş, çiftçilerden her çift öküz için 15 kg
buğday alınarak, sermaye temini yoluna gidilmişti.

7 Î.Tckeli-S.İlkin, Age. s. 65.

 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 339

Bir kaza veya sancak merkezinde sandığın kurulabilmesi için enaz 200 lira
sermayenin toplanmış olması gerekiyordu. Kaza sandığı ancak, bağlı köylere
kredi verebiliyordu. Üç aydan az bir yıldan çok olmamak koşulu ile ayda % 1
faizle isteyen kişiye ençok 20 lira borç veriliyordu. Sandık, bir sandık emini
(Ücretli) ve seçilen dört üyeden oluşan bir kurul tarafından idare ediliyordu.
Ücretli bir kâtip kullanılmasına izin verilmişti. Sandıkların hesaplan her yıl Ka­
sım ayında kapatılıyor, elde edilen kâr, okul, kaldırım, çeşme köprü yapılması
gibi bayındırlık işlerinde kullanılıyordu. Vilâyet salnamelerinde, vilâyet merkezi,
bağlı sancak ve kazalarda kurulan sandıkların sermayelerine ilişkin rakamlara
yer verilmiştir. Bunların incelenmesi ile, sandıkların mal varlıkları hakkında ay-
nntılı bilgi edinme olanağı mevcuttur8.
Memleket sandıklarının oluşturulmasıyla ilk kez, tarımsal kredi işlerinin
düzenlenmesine el atılmış, böyle bir gereksinmeyi devlet yönetmeliklerle düzen­
lemeye koymak gereğini duymuştur. Ne var ki bu kurum, modem bir banka
olmaktan çok, klâsik Osmanlı düzenindeki "Orta sandıkları” (Esnaf yardımlaşma
sandıklan), "Avarız sandıklan ” geleneğinin tarım koşullarına uygulanan biçimidir
denilebilir.
Mithat Paşa, Tuna valiliğinden İstanbul’a döndükten sonra, ı 868’de' 7 r/an-
bul Emniyet Sandığı” ad\ ile burada yeni bir kurum oluşturdu. Bu kurum, İstan­
bul'da sayılan artan bankalar gibi, varolan bir sermayeye dayanmıyordu. Her
sınıf halkın küçük birikimlerini bir araya getirecek ve yine aynı grubun kredi
gereksinmelerine cevap verecekti. Bunun için hazırlanan talinatname padişahın
onayına sunulmuş ve ilk “Emniyet Sandığı” 6 Haziran 1868’de İstanbul’da faali­
yete geçmiştir.
Emniyet Sandığı, vadesiz tasarruflara % 9 faiz ödüyor ve % 12 faizle Ödünç
veriyordu. Süre üç aydaa bir yıla kadardı. Borç almak için Osmanlı uyruğu
güvenilir iki kefil göstermek gerekiyordu. Ya da borcun 1,5 katı rehin verilecek­
ti. Sandık, rehin karşılığı borç vermenin yamsıra poliçe işini de üzerine alıyor­
du. O sıralarda İstanbul’da çalışıp memleketlerine para göndermek isteyenler,
poliçe işi ile uğraşan sarraflara yüksek ücretler ödemek zorunda kalıyorlardı.
Çoğu yerde poliçe bedeli ailelerine para olarak ödenmiyor, yerine mal satılıyor­
du. Bu soruna çözüm bulmak amacı ile Emniyet Sandığı Talimatnamesi’ne
hüküm konularak, vilâyet ya da sancaklardaki mal sandıkları üzerine poliçe çe­
kebilme yetkisi verilmişti.
İstanbul’daki sandığın başanlı çalışması üzerine, 1872 yılında vilâyet mer­
kezlerinde de emniyet sandıklan açılmaya başlanmıştır. Emniyet sandıklan, bir
yandan halka biriktirme alışkanlığı kazandıracak tasarruf bankaları fonksiyonu­
nu yüklenirlerken, öte yanda halkın tüketim kredisi gereksinmelerini karşılıyor­
lardı. Bu yönleriyle de dönemin bankalarından aynlmakta idiler9.

$ Memleket sandıklan için bkz. Y ü z y ıllık T e şk ilâ tlı Z irai K r e d i, s. 101 vd.
* Cavide Işıksal, “Emniyet Sandığının Kuruluşu” B elgelerle T ü rk T a rih î D ergisi, XI/65
(Şubat 1973).
340 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

İstanbul’da ilk bankaların kurulmasından 1871 yılına kadar geçen kısa

sürede, birçok küçük mali kuruluş ortaya çıktı. Rus Bankası, İtalyan Şark Tica­
ret Bankası, .Ermeni Bankası, Osmanlı Umumi Nafıa Bankası, Sınai Kredi Ban­
kası, Osmanh Ticaret Kumpanyası, Kredi ve Komisyon Bankası, Avusturya
Şark Bankası, Türkiye Milli Bankası gibi birçok küçük banka, İstanbulda faali­
yete geçmişlerdi. Bir süre sonra bunlardan bazılarının İzmir-Adana gibi kıyı ve li­
man kentlerinde şubeler açtıklarını görüyoruz. Avrupa ülkeleriyle gelişen ticari
ilişkiler, borçlanmanın yıldan yıla katlanarak büyümesi ve benzeri ticari geliş­
meler, bankalann kuruluş ve işleyiş biçimlerinde değişikliklere yol açmış, verilen
ayrıcalıklar devlet aleyhine gün geçtikçe artmıştır. Özellikle Bank-ı Osman-ı Şa­
hane aldığı yeni imtiyazlarla gitgide güçlenmiş, hükümet harcamalarını, vergi
gelirlerini, tahvil, bono ve benzeri ticari işleri tekeline geçirmiştir.

Maliye 'de Yapılan Düzenlemeler-Vergiler

Tanzimat Fermanının öngördüğü önemli bir yenilik de maliye ve vergilerle
ilgili idi. İltizam usulünün kaldırılacağı, verginin herkesin gelirine göre alınaca­
ğı, müsaderenin kaldırıldığı ilân ediliyordu. Bu doğrultuda en kısa sürede ge­
rekli düzenlemelerin yapılacağı açıklanıyordu. Nitekim, 1840 yıh Martından iti­
baren uygulamaya konulmak şartı ile bu konularda yeni kararlar alınıyor ilgili­
lere duyuruluyordu. Ülke yönetiminde yapılan düzenlemenin esasını, mali sorun­
lara çözüm getirme fikri oluşturuyordu. Mal ve can güvenliğinin sağlanarak,
ülkenin bayındır kılınması ile vergi ödeyeceklerin güçleri artacak, böylece
hükümet istediği vergileri kolaylıkla alabilecekti.
Yapılan düzenleme ile “Muhassıl-ı emval* unvanlı maliye memurları, yanla-
rina katipler verilerek, sancaklara gönderilmişler, mal-mülk sayımı yaparak, her­
kesin geliririne göre yılda belirli oranda (Şimdilik % 10) bir tek vergi vermeleri
için gerekeni yerine getirmeleri bunlara görev olarak verilmişti. Böylece yüzyıl­
lardan beri süregelen iltizam usulü kaldırılıyor, çeşitli adlarla halktan istenen
vergiler bire indirilerek hem ödeyici ve hem de hazine için kolaylık sağlanmak
isteniyordu. Ne var ki, dönemin sosyo-ekonomik yapısı, süregelen alışkanlıklar,
bilgi yetersizliği ve benzeri nedenlerle, kağıt üzerinde uygulanabilir görünen bu
kararları, Tanzimat’ın uygulandığı yerlerde bile bütünüyle uygulamaya koymak
mümkün olamadı. Hükümet merkezine yakın, Hüdâvendigâr (Bursa) Eyaleti gi­
bi yerlerde bile mal-mülk sayımı kısa sürede tamamlanamadı. İki yıla yakın
sürede bu uygulamanın yarardan çok zarar getirdiği görüldüğünden, yeniden il­
tizâm usulüne dönüldü. Muhassıllık kaldırıldı. İlgili kısımda belirttiğimiz gibi
ülke yönetimi yeni baştan düzenlendi. Köy ve mahalle muhtarlarına, kaza
müdürlerine, kaza, sancak ve eyalet meclislerine vergileri belirleyip, toplama
görevi verildi.
Bu düzenleme ile birlikte başlatılmış olan mal-mülk sayımı ağır ve aksak
da olsa sürdürüldü. Belirlenen gelirlere göre verilecek vergi yılda aralıklarla top­
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

lanarak, Sandık eminleri vasıtası ile defterdarlara aktarılacak, eyalet giderleri

karşılan d ıktan sonra, artan kısmı hâzineye gönderilecekti, 1845 yılından itib aren ,
vergiyi yılda iki taksitle ödeme yerine, mahsulun alındığı aylarda, bölgenin du­
ru m u n a göre, yıl boyunca alınması uygun görüldü.

Bu düzenleme ile getirilen en önemli bir yenilikte, vergilendirmede herke­

sin eşit tutulması, kimseye özel ayrıcalık verilmemesi idi. Ancak, tekke ve zavi­
yelerle, buralarda hizmet görenler, olageldiği gibi belirli koşullarla vergi ödeme­
meye devam edeceklerdi. Bunların ticarete yönelik işletmeleri ve gelir kaynakları
varsa, geçimlerini sağlama dışında görülürse, vergiye bağlanabilecekti. Derbent,
menzil ve benzeri kamu hizmeti yüklenen köy ve kasaba halkının gördüğü bu
hizmetler karşılığından vergiden muaf tutulmaları ise yeni uygulama ile son bu­
luyor, hükümet bu işler için görevlendireceği kimselere aylık ödemeyi benimsi­
yordu.

Muhassıllık kaldırıldıktan sonra, herkesten gelirine göre alınması kararlaştı­

rılan verginin, kişilere değil, topluluklara (An cemaatten) göre belirlenerek alın­
ması yoluna gidildi. Bu uygulama 1859 yılma kadar devam etti. Her köy veya
mahalle halkının, Tanzimat öncesinde çeşitli adlarla ödemek zorunda kaldığı
“ Tekâlif-i Örfüyye”y t karşılık olarak alınan bu vergiye üç defa zam yapılmıştır.
Birincisi “Karantina Resmi” adı ile 1845 yılında yapılan zamdır. Devletçe ticaret
limanlarında yapılan ve yapılmakta olan “ Tahaffuzhanelerin (Karantina binala­
rının) giderlerine karşılık olarak konmuş, aşar gelirleri gözönünde tutularak eya­
letlere bölüştürülmüştür. İkincisi, “İspenç Rüsumu ” adı ile yapılanıdır. Tanzima-
tm ilânı ile birlikte yürüiükten kaldırılmayan bu vergi, 1849 yılından itibaren
alındığı yerlerin genel vergisine eklenerek toplanmaya başlanmıştır. Üçüncü
zam ise *İhracat Rüsumu”na. karşılık yapılmıştır. 70.000 keselik bu zammın ge­
rekçesi, yabancı devletlerle yapılan anlaşmalar gereğince, ihracat vergisinin % 4
azaltılarak, her yıl % 1 oranında eksiltilip % ı ’e indirilmesinden ötürü hâzine­
nin uğradığı gelir kaybını hafifletmek idi. Birden bire oldukça yüksek oranda
yapılan bu zam, vergi ödeyicisini güç durumda bırakmıştır.

Yapılan bu üç zammın dışında, bölgelerin özelliklerine ve değişikliklere

göre ayrıca vergi yükümlülüğü getirildiği de görülmektedir. Örneğin, yeni bir
kaza, sancak veya eyaletin kurulması buralara görevli atanmasını gerektirdiğin­
den, aylıklarına karşılık vergilere zam yapılmakta idi. Okul, hastane, yol gibi
kamu yatırımlarına katılma payı olarak, ayrıca bölge sakinlerinden vergi almıy­
ordu. Tanzimat öncesi tevzi defterlerine eklenen giderleri anımsatan bu uygula­
ma, yakınmalara, yolsuzluklara neden oluyordu. Hem yakınmaların önüne geç­
mek hem de 1858 yılında yeniden başlatılan tahririn kesin sonuçlarını alıncaya
dek geçeceği anlaşılan uzun sürede, bu tür vergilendirmenin yürürlükte kalacağı
gözönünde tutularak, 1860 yılında bir nizamname çıkarıldı. Buna göre her yıl
verginin dağıtım zamanı geldiğinde, köy ve mahalle halkından istenecek vergi­
nin pusulası köy veya mahalleye gönderilecek, orada ihtiyar meclisleri, belirle­
342 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

nen miktan “Komşuca ve kemâl-ı hakkaniyet üzere herkesin kudret ve tahammülüne

göre” aralarında bölüştürüp, deftere geçirecek, kaza meclisine sunacaktı. Bu
meclis defteri incelendikten sonra, uygun görürse onaylayarak geri verecekti. İti­
razları dinleyip karara bağlayacaktı.
Kaza meclisinin onaylayarak geri verdiği tevzi defteri gereğince, verginin
toplanmasına geçiliyordu. Köy veya mahalle muhtarları, kocabaşılarla papazları,
kimden ne kadar para almışlarsa, defterde ismi karşısına yazıyorlar, toplanan
parayı defterle birlikte tekrar kazaya götürüyorlardı. Gerekli kayıtlardan sonra
para sandık eminlerine teslim ediliyordu. Yıl sonunda, parça parça getirilip tes­
lim edilen vergilerin dökümü yapılarak, köy veya mahallenin borçlarını tama­
men ödeyip ödemedikleri kontrol ediliyor, ona göre gereken yapılıyordu.
Görüldüğü gibi, devrin olanaklarıyla bu işi eksiksiz ve zamanında gerçekleş­
tirmek oldukça güçtü. Çoğu yerde yıl içinde işlem tamamlanamıyor, vergi ertesi
yıla kalıyordu. Muhtarlar, topladıkları vergileri zimmetlerine geçiriyor, zamanın­
da teslim etmiyorlardı. Ölümlerinde ya da ortadan kaybolmaları durumunda,
halk, muhtara teslim ettiği vergiyi bir daha ödemek zorunda kalıyordu.

ı86o’dan sonra bir taraftan başlatılmış olan sayım sürdürülürken öte yanda
“An cemaaten tevzi olunan vergi” sistemi yürürlükte bulunuyordu. Sayımı biten
yerlerde yeni usule göre vergilendirme ve alma yöntemi uygulanırken, diğer
yörelerde eski kurallar yürürlükte bulunuyordu. 1864/te bu karışıklığa son ver­
mek amacı ile yeniden bir talimatname kaleme alındı. Buna göre, livalar, kaza­
lara, kazalar, mahalle ve köylere birer “ Vergi mazbatası ” gönderecekler, yıllık ver­
ginin miktarını marttan başlamak üzere on eşit taksitle ödemeleri için çizelge
şeklinde kendilerine vereceklerdi. Mahalle veya köy ihtiyar meclisi ve vergi öde­
me yükümlülüğü olanlar bir yerde toplanıp, bu çizelgede aylara göre belirlenen
vergiyi herkesin durumuna göre aralarında bölüşecekler, iki nüsha halinde def­
tere geçirip, hazır bulunanlara imzalattıktan sonra birini kazaya gönderecekler­
di.
Bu talimatnamenin hemen arkasından 1865 yılında vergi ve diğer gelirlerin
toplanmasına ilişkin “ Umur-ı Maliye Nizamnamesi" ile Tahsildarlar Hakkında N i­
zamname* yayımlanarak yürürlüğe kondu)0.

Bu nizamnameler gereğince, vergi ve hazine gelirlerinin toplanması için,

tahsildarın görevlendirilmesi ön görülüyordu. Tahsildarlar, bölgelerinde vergile­
rin kişilere taksiminde hazır bulunacaklar, muhtarların vergi hesaplarını ve top­
lamalarını izleyerek deneleyeceklerdi. Kendileri doğrudan doğruya para toplama­

10 Tanzim at'la birlikte vergilendirmede yapılan düzenlem eler topluca Abdurrahman Vefik ta­
rafından “Tekâlif Kavaidi” adlı eserin 2.kısmında ayrıntılarıyla ve belgeleriyle ortaya konulmuştur.
Verdiğimiz bilgiler bu kaynağa dayanmakla birlikte.derlediğimiz belgeler ve bu konuda en son ça­
lışma diyebileceğimiz S.Shavv’ın, “Nineteenth century Ottoman tax reform”, T h e International
J ou rn al o f M id d le East Studies, (1970) s. 427-459 adlı makalesinden de yararlanarak hazırlan­
mıştır.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

yacaklardı. Vergi ödeyecek gücü olmayanların payına düşeni, diğerleri araların­

da bölüşüp karşılayacaklar, cami, kilise ve köy masrafı, ihtiyat akçesi gibi adlar­
la bu vergiye ek yapılması kesinlikle yasaklanmakta idi.

Vergi taksitlerini Ödeyenlere, muhtarlar; arkası mühürlü, renkli beşer ve bi­

rer kuruşluk "Eda Tezkereleri* vereceklerdi. Mükellefin zimmetinde bakaya varsa
tahsildar tarafından ihtiyar meclisine çağrılıp ikaz edilecek, vermezse, yıllık ver­
gisinin beş taksidi birden istenilecekti. Yine vermediği halde 15 gün tutuklana­
cak ve kalan beş taksit de istenecekti. ödememekte direnirse yıl sonunda» iTial
ve mülkünden borcu karşılayacak kadan satılarak, hazine alacağı tahsil edilecek-
ti. Ancak, bu önlemler de yeterli olmamış, yakınmalar sürüp gitmiştir.

Tanzimat'ın ilânından 1858 yılma dek geçen sürede yukarıda özetle verdiği­
miz vergilendirme biçimi istenilen sonucu vermediğinden, hükümet merkezinde
“Tahrir-i Emlak Nezareti” kurulmuş ve ülke çapında gelir kaynaklarının belirle-
nerek vergilendirilmesi işi yeni baştan ele alınmıştır.

Uygulamada öncelik Bursa eyaletine verilmiş, sayımın nasıl yapılacağı ay­

rıntılarıyla belirlenerek ilgililere duyurulmuştur. Savım tamamlanıp sonuçlar def­
terleriyle birlikte hükümete iletildiğinde uygulanan yöntemin yararlı olduğu,
halkın hoşnut kaldığı ayrıca rapor edilmişti. Bu deneyimin ışığında “ Tahrir-i
Nüfus Talimatnamesi” hazırlanarak, her tarafta, uygulamaya konulması istenmiş­
tir^1.
Bursa’da mâl-mülk sayımı için bir mühendis, bir muharrir ve bir “Muham­
men” (Bilirkişi-değerlendirme yapabilecek kimse)den oluşan sayım, ekibi, Bursa
şehrinde bulunan ev, emlâk, dükkân, çiftlik, değirmen,fabrika ile diğer gelir
kaynaklarını, arsa, bağ ve bahçeleri ölçek ve kıymetleriyle kayda geçireceklerdi.
Ayrıca nüfus sayımı da yapacaklardı. Ticaret ve san’atla uğraşanların yıllık ge­
lirleri tahminen saptanacaktı. Bu iş için yapılacak masraflar uTahrir masrafı” ola­
rak sayımı yapılan malların kıymetinin binde biri oranında bir defaya mahsus
olmak üzere alınacaktı.

Bu kurallar çerçevesinde saptanan gelir kaynaklarından şu oranlar üzerinde

yıllık vergi alınması uygun görülmüştü:
Mesken ve gelir getiren bütün kiralık yapılardan kıymetinin binde dördü
oranında “Emlak Vergisi” alınacaktı. Aynca kiraya verilenlerin yıllık gelirlerinden
% 4 emlâk vergisi ödenecekti. Arsa ve arazinin kıymetinden binde dört "Arazi
Vergisi”, Tüccar ve esnafın yıllık kazançlannın % 3’ü “ Temettü7 Vergisi”; olarak
hazine için alınacaktı. Ayrıca bir defaya mahsus olmak şartıyla bütün emlâk
kıymetinin binde biri ile tüccar ve esnafın yıllık kazançlarının binde ı/Vsi "Me-
sarif-i Tahririyye” olarak istenmekte idi.

11 A.Vefık, Tekalif Kavaidi, 2.kısım, s. 72-73.

344 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Bursa kentinin sayımı, belirlenen kurallar çerçevesinde tamamlanmış, def­

terler ve tutanaklar hâzineye gönderilmişti. Ayrıca, tahrir heyeti, hazırladığı ı ı
maddelik bir tahrir nizamnamesi taslağını hâzineye göndermiş bulunuyordu. Bu
tasan gözden geçirilerek yönetmelik şekline konulmuş, her tarafta belirlenen ku­
rallar çerçevesinde mal ve mülk sayımının yapılması için gerekli hazırlıklar ve
çalışmalar sürdürülmüştür»
Yönetmelik, her vilâyet merkezinde valinin denetimi altında defterdann baş­
kanlığında, nüfus nazırı, muacelat müdürü ile devlet ve halk nazarında güvenilir
muteber müslüman ve müslüman olmayan üçer kişiden oluşacak bir komisyon
öngörüyordu. Gerek görüldüğünde başka kimseler de bu komisyona çağrılıp fi­
kirlerine başvurulacaktı. Komisyona katılacak müslüman ve müslüman olmayan
altı kişiyi, vali, defterdar, hâkim ve müftü belirleyeceklerdi. Bunlann adları
hükümete sunulacak, onay alındıktan sonra üyelikleri kesinleşmiş olacaktı.

Komisyon, vergi, emlâk ve ruhsatiye defterlerinden çıkaracağı kayıtlara

göre, basılı koçanlardan makbuz senedi ayırıp, meblağ kısmını doldurarak muh­
tarlara ve ruhsatiye tezkerelerini esnaf kethüdalanna verecekti. Bu senetlerde,
muhtar ve esnaf kethüdaları, mahalle ihtiyar ve muteberleri huzurunda şahısla­
rın adlarını ve paylarına düşen vergi ve taksitlerini yazacaklardı. Tahsil ettikçe
senedin arkasına kaydedip, bütün vergi alındıktan sonra bu dokümanı, mal san­
dıklarına teslim edeceklerdi. Mal memurları senetleri defter ve dip koçanlarıyla
karşılaştırdıktan sonra,almdı mühürüyle arkasını mühürleyip ilgili vergi ödeyecisi-
ne geri vermek için muhtar ve kethüdalara teslim edeceklerdi.

İane-i askeriye adı ile alınan vergi için de koçanlı senetler verilecekti. Ayrıca
kent merkezleriyle civarlarında inşa olunacak emlâk ve ebniye (binalar), bu ko­
misyon tarafından incelenerek yapım bedeli tahmin edilip kayıtlara geçirilecekti.
Belirlenen değerin binde dördü vergi olarak alınacaktı. Sağlayacağı gelirin de
yüzde dördü vergiye gidecekti. Yeniden yapımdan ötürü değer artışı olursa ver­
ginin de artacağı, bu artığın mal sandığına teslim edilmesi, değer azalması olur­
sa, eski değerini kazanana kadar, verginin de az alınması ilkesi getirilmişti.

"Mimariye rüsumu" denilen inşaat izni vergisinin de bu komisyon tarafından

idare olunması uygun görülüyordu. Yapılacak yeni bir yapı için önce bu komis­
yona haber vermek gerekiyordu. İnşaat defterine kayıt yaptırılıp gerekli vergi
ödendikten sonra ruhsat alınıyor, bitiminde yine bilgi veriliyor, komisyonca kıy­
meti belirlenerek vergilendiriliyordu. İzin almadan, kurallara uygun bile yapıl­
mış olsa, kaçak binanın dülger ve kalfasına üç ay ceza verileceği, sahibinin de
ayrıca yıllık vergisinin iki misli ceza ödeyeceği hükme bağlanıyordu. İzinsiz ve
kurallara uygun olarak yapılmayan binaların hemen yıktırılacağı, yapan kalfanın
da altı ay hapsedileceği belirtiliyordu.
Bursa’da sayım tamamlandıktan sonra Yanya Eyaleti’nde benzer biçimde
sayım yaptırılmıştır. Bu ilk iki denemenin ışığında 27 Kasım 1860 (14 Cemazi-
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 345

yelevvel 1277) tarihli yeni bir “ Tahrir-i nüfus ve emlâka dair nizamname” yayınla­
narak y ü rü rlü ğ e konmuş, bu yönetmelik uzun süre yürürlükte kalmıştır,2.
27 Kasım 1860 tarihli “ Tahrir-i Nüfus ve Emlak 'a dair Nizâmnâmea İmpara­
torlukta nüfus, mal ve mülk sayımının nasıl yapılacağını ve vergilendirmede
g ö zö n ü n d e tutulacak ilkeleri en ince ayrıntılarıyla saptıyordu. Bu işle görevlen­
dirilen memurların, izleyecekleri yöntem, uyacakları başlıca kurallar bir bir sa­
yılm ıştır. Bu nizamnamenin belirgin bir özelliği de kasaba ve köy muhtarlarının
gü ven ilir kimseler olmadıklarını, bundan ötürü sayım memurlarınca görevlerin­
den alınıp yerlerine uygun kimselerin atanmaları hükmünü getirmesidir.
Dördüncü bendde güvenilir, muteber kimselerin muhtar olmak istemedik­
leri, bu yüzden yeteneksiz, beceriksiz, güvenilmez insanların muhtar oldukları,
halbuki, “bu işte bulunacak memurların hali, devlete ve ahaliye emniyet verecek surette
bulunması her şeyden ehhem ve mukaddem bulunduğundan muharrirlerin birinci vazifeleri
vardıktan mahallin muhtarlarını hemen azl edib, yeniden yerlerine ehl-i ırz ve Vtimade
şayan muteberân-ı ahaliden muhtar intihab etmekdir" deniliyordu. Bu seçimi eyalet­
lerde vali,mal memurları, kadı ve ulemadan, ya da güvenilir diğer kimselerden
iki kişinin, sancaklarda mutasarrıf veya kaymakam, mal memuru, müftü, naib,
ulemadan veya tüccar ve esnaf yöneticilerinden, bir veya iki kişi; kazada ise
müdür ve müftü, halkın ileri gelenlerinden iki kişi vasıtası ile gerçekleştirecekler­
di (Beşinci bend),

İkinci iş olarak, mahalle, yol, sokak isimlerine göre her binaya numara veri­
lerek defterlere geçirileceği, sayımın bu kayıtlara göre yapılacağı belirtiliyor, da­
ha sonra, herkesten durumuna göre servet ve gelirinin önce kendisinden sorul­
ması, daha sonra doğruluğuna kanaat getirilmezse, durumu bilen güvenilir kim­
selerin bilgisine başvurulması, kesin kanaat edindikten sonra deftere geçirilmesi,
aynca eski vergilerinin de yazılması öngörülüyordu.
Emlâk sayımında Önce, hane, han, dükkan ve emsali emlâk ile, çiftlik, de­
ğirmen, fabrika ve diğer yerler, boş arsa, bağ ve bahçelerin arazinin yeri ve de­
ğeri gözonünde tutularak gerçek değerleriyle kayda geçirilecekti. Daha sonra yıl­
lık olarak getirdiği gelir belirlenecekti.

Sayımı bitirilen yerlerde vergilerin belirlenerek, toplatılması için eyalet mer­

kezinde yeniden bir komisyon kuruluyordu. Vali başkanlığında, mal memuru­
nun yönetiminde, nüfus nazırı,muacelat müdürü ile devlet ve halk nazarında
muteber müslüman ve olmayan üçer kimseden oluşacak bu komisyona gerek
görüldüğünde başka kimseler de çağrılıp bilgilerine başvurulacaktı. Müslümanları
ve olmayanları temsilen komisyona katılacak akı kişiyi, vali, muhasebeci, hakim
ve müftü seçeceklerdi. Bir tutanakla adlan hükümete bildirilecek, padişahın
onayı ile göreve başlayacaklardı. Bu üyelerin üçte biri her yıl yenilenecekti.

Age, s 84-ıo^de Nizamname metni olduğu gibi verilmiştir.

34 ^ TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Komisyon, vergileri, emlâk ve ruhsatiye defterlerindeki kayıtlara göre üç se­

nede bir yeniden belirleyerek, belgelerini ilgililere gönderecekti. Muhtarlarla
esnaf kethüdaları, isim ve meblağ yerlerini doldurup ilgiliye teslim edeceklerdi.
Ödenen vergi bu belgeye işlenecek, bütünü alındıktan sonra, belge mühürlene­
rek mal sandığına gönderilecekti. “İane-i askeriye* vergisi de her yıl defterinden
saptanacak nüfusa göre belirlenecek, senet karşılığında tahsil edilecekti. Mimari­
ye rüsümu da bu komisyonca belirlenerek toplattırılacaktı. Belediye giderleri için
istenecek katkı payı, belirli kurallar çerçevesinde komisyon tarafından tespit edi­
lerek halktan alınacaktı.
Sayım ve yazım tamamlandıktan sonra alınmaya başlanan başlıca vergiler
şunlardı:
Arazi ve müsakafât vergisi: Öşür alınan arazi ve bağçeler ile üzerinde bina
bulunmayan arsalar, emlâk denilen çiftlikler, arazi içindeki ahır, samanlık, an-
bar gibi araziye bağlı yapılarla, yarıcı evlerinden alman vergidir. Saptanan değer
üzerinden binde dört oranında alınıyordu. Tanzimat sonrasında süregelen vergi­
ler dışında hâzineye ençok geliri bu vergi sağlamıştır. ı88o’den sonra vergilen­
dirme oranında değişiklik yapılmıştır.
Temettü ’ vergisi: Herkesten kazancına uygun olarak alınan bir vergidir.
Tüccar ve esnafın yıllık kazançları tahmin ve takdir edildikten sonra başlangıçta
yüzde üç oranında alınmış, 18 7 8 ^ yüzde dört’e çıkarılmıştır. 1860’tan itibaren,
sanat ve ticarette inhisar kaldırılmış, bu alanda çalışanlara birer “Ruhsatiye Defte­
ri” verilerek yıllık gelirleri tahmin edilip defterlere geçirilmiştir. Temettü vergisi
için esnafa verilen tezkerelere “Ruhsatiye tezkeresi* denilmiş, vergi komisyonların-
ca düzenlenerek esnaf kethüdaları vasıtası ile ilgiliye teslim edilmiş, ona göre
esnaf ödeyeceği vergiyi önceden bilme olanağına kavuşmuştur. II.Mahmut
döneminde konulan "İktisap rüsumu* Tanzimattan hemen sonra kaldırıldığından
bu vergi hem onu karşılamış hem de yevmiye-i dükkân, şehriye-i dükkan gibi
adlarla alman diğer irili ufaklı vergilerin yerine konmuştur denilebilir.
Bu vergi, mart ve eylül aylarında yılda iki taksitle toplanıyordu. Belirlenen
sürede ödemeyenlerden yüzde yirmi zam yapılarak alınırdı. Gerektiğinde
yükümlünün malı, vergi borcundan ötürü satılır, devlet alacağı mutlaka tahsil
edilirdi. Sayımı bitirilmeyen veya yapılamayan vilâyetlerde bu verginin yerine
"İhtisap rüsumu* alınmakta idi. Anadolu’da sözkonusu ettiğimiz yöreler içinde
Erzurum ve Van bölgesinde uzun süre sayım tamamlanamadığından, esnaf ve
sanatkarlar eski usullere göre vergilerini ödemeye devam etmişlerdi. İstanbul
tüccar ve esnafı ise II.Meşrutiyet’in ilânına kadar temettü vergisinden muaf tu­
tulmuştur.
Ağnam Rüsumu: Tanzimat öncesinden beri alınan bu verginin saptanmasın­
da ve oranlarında da bazı düzenlemeler yapılmış, bölgelere göre, koyunun değe­
ri, sütünden, yavrusundan yapağısından sağlanabilecek gelir gözönünde tutula­
rak idare meclislerince saptanmış, ona göre alınmaya başlanmıştır. Yıllık belirle­
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 347

nen bedelinin yüzde onunun vergi olarak alınması uygun görülmüştür. Buna
göre Anadolu vilayetlerinin bir kısmında yıllık hasılat 30 kuruş, bir kısmında 20
kuruş, bir kısmında ise 15 kuruş kabul edilmiş, vergi de böylece, koyun veya
keçi başına üç kuruşla birbuçuk kuruş arasında saptanmıştır. 18 5 7 ^ belirlenen
bu vergiye 1871’de bazı vilayetlerde 40, bazılarında ise 20 para zam yapılmıştır.

Bedeller: Islahat Fermanının ilânından sonra cizye yerine müslüman olma­

yanlardan askerlik hizmetinden muaf tutulmalarına karşılık “Bedel-i askeri” adı al­
tında bir vergi alınmaya başlandı. 1861 yılında yayımlanan yönetmelik gereğin­
ce, Eylül ayı yerine her yıl Mart5tan itibaren dağıtımının yapılıp, toplanması ka­
rarlaştırıldı. Müslüman olmayan nüfusun askerlik çağında olanlarının belirlene­
rek, vergilendirilmesi esasına dayanan bu verginin, dağıtım ve toplanmasında
zamanla ortaya çıkan sorunlar gözönünde tutularak değişiklikler yapıldığını bili­
yoruz. *Bedel-i N akdi” müslüman halkın askerlik hizmetini bedei ödeyerek yeri­
ne getirmesi için alınan paraya verilen addır, 1846’dan sonra kura usulünün uy­
gulanması ile, ismine kura isabet edenlerden varlıklı olanların bedel ödeyerek
yerlerine başka birisini askere göndermelerine imkân verilmişti. 1871’de çıkarı­
lan “Kura Kanunu” nakden bedel ödeyerek askerlikten muaf tutulmayı bazı
şartlarla kabul etmiştir. "Tarik beddd nakdi”û, yol, köprü yapımı için kişilerden
alınan bir vergidir. 1S69’dan itibaren yol yapımı, halk için zorunlu bir görev
olarak benimsenmiş, yılda dört gür, çalışma mecburiyeti getirilmişti- Bu hizmeti
bedel ödeyerek yerine getirme imkânından ötürü alman paraya Yol Bedel-i N ak­
disi denilmiştir.

Damga Resmi: Damga vergisi Osmanlı İmparatorluğunda hâzineye Önemli

katkısı olan eski bir vergi türüdür. Tekstil ve benzeri diğer ticaret mallarının
kalite ve niteliğini belirleyen, aynı zamanda kaçak satışı önleyen damgalama iş­
lemi, önceleri muhtesipler tarafından yürütülürken, İhtisap Nezareti ve nazırlık­
larının oluşturulması üzerine bu iş buraya devredilmiş ve Tanzimat’a kadar ti­
tizlikle uygulanmıştır. Tanzimat’tan sonra, verginin kapsamı genişletilmiş, bütün
resmi yazışmalarda kullanılacak kağıtların soğuk damgalı veya pullu olması zo­
runluluğu getirilmiştir.

22 Mayıs 1845’te hazine adma bir dizi damgalı resmi kağıt bastırarak, şer’i
mahkemeler dışında, bütün işlemlerde değişik değerdeki bu kağıtların kullanıl­
ması zorunluluğu getirilmiştir. “Damgalı varaka-i sahiha " denilen bu kağıtlar kul­
lanım amacına göre değerlendirilmişti. Mukavele, kefalet ve benzeri senetlerle
dilekçe kağıtları, bir kuruşa, satılacaktı. Dilekçe kağıtlarının ikinci türü (Battal
denilen) 30 para idi.

Devrin ulaşım imkanları ile ülkenin her tarafına yeterli miktarda damgalı
resmi kağıt gönderip satışa sunmak, ortaya büyük güçlükler çıkarmış, birçok
yerde kağıt kıtlığı ve karaborsa başgöstermiştir. Bunun üzerine 15 Ocak 18 5 2 ^
bir kararname yayınlanarak, taşrada kuruşta bir para bayi payı ile bu kağıtların
348 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

sattmlmasına imkan tanındı. Böylece ticaretle uğraşanlar için yeni bir gelir ka­
pısı açılırken, ülke genelinde resmi kağıt bulma sıkıntısı da son buldu. Hazine
de önemli bir yeni gelir kaynağına kavuşmuş oldu. Edinilen deneyimin ışığında
2 Eylül ıööı'de “Resm-i Damga N izam nam esi yayınlanarak önemli düzenlemeler
yapıldı- Buna göre, damgalı dokümanın kullanımı amaç gözönünde tutularak
dört gruba bolündü. İlk grupta borçlanma, şirket, mukavele ve taahhütlerle alı­
nıp verilen her türlü borç ve makbuzlar, poliçe senetleri yer alıyordu. Mahkeme
ve idare meclislerin verdikleri her çeşit doküman bu gruba giriyordu. Hâzineye,
vezne ve mal sandıklarına, genel olarak hükümet ve mal memurlarına verilecek
taahhüt, makbuz ve senetler ikinci grubu; şer’i mahkemelerin verecekleri her çe­
şit hüccetler, ilâmlar ve kassam defterleri ile diğer şer’i senetler üçüncü grubu;
ticaret meclisleriyle diğer meclislerden kişiler arasındaki anlaşmazlıklardan ötürü
verilen ilam ve mazbatalar ise son grubu oluşturuyordu.

Yirmi paradan başlayarak her bin kuruştan bir kuruş hesabıyla artan oran­
da iki milyon beşyüz bin kuruşa kadar olmak üzere nizamiye mahkemeleri için
48 ve ikiyüz elli bin kuruşa kadar olmak üzere şer’i mahkemeler için ise 28 çe­
şit “ Varaka-i sahiha” (geçerli resmi kağıt) hazırlandı.Şirketler, hisse senetleri, poli­
çe gibi ticaret dokümanı hazırlanmadan ve hazırlandıktan sonra üzerindeki pa­
raya göre damga idaresine götürülüp vergisinin ödenmesi ve damgalanması ge­
rekiyordu.
Bu nizamnamenin öngördüğü düzenleme ve uygulamayı gerçekleştirmek
üzere, Maliye Hazinesi’nde “Evrak-1 Sahiha M üdüriyeti (Damga Müdüriyeti)
oluşturuldu. Bir muhasebe kalemi, veznedar, damgahane memuru ile birlikte
hükümet merkezinde bu iş yürütülecekti. Ayrıca bir kağıt fabrikası inşasına baş­
lanmıştı. Bayilere yüzde on kâr verilerek her yerde kağıtların kolaylıkla bulun­
ması için gerekli Önlemler alınmaya başlanmıştır. Bu düzenleme onbir yıl
yürürlükte kalmıştır. 2 Aralık ı873’te yeni bir düzenlemeye gidilmiş, “Rüsumat
E m a n eti maliye bakanlığı dışında organize edilerek, vergilerin toplanması bura­
ya bırakılmıştır. Oldukça ayrıntılı bir tarife hazırlanarak bütün resmi belgeler­
den alınacak damga vergisi ayrı ayrı belirlenmiş, diğer vergilerin saptanıp alın­
masında da yenilikler yapılmıştır. Kıymetli resmi kağıdın yanısıra “Damga pulu”
kullanılmaya başlanmıştır13.

Sanayi
Tanzimat döneminde sanayi ve ticaret alanlarında önceki devirlere oranla
önemli gelişmeler görülmekle birlikte, karşılaşılan iç ve dış güçlüklerden ötürü,
Avrupa ülkeleriyle bu alanda rekabet etmek, onlann düzeyine çıkabilmek söz
konusu bile olmamıştır. 1838-1840 yılları arasında İngiltere ve diğer Avrupa
devletleriyle imzalanan ticaret antlaşmalarından hemen sonra yabancı tüccarlar,

13 S.Shaw, “Ninetenth century Ottoman tax reform”, pp.434-438.

 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 349

Anadolu'nun kıyı ticaret kentlerine gelip yerleşmeye başladılar. Dış ticaret artış
gösterdi. Sanayileşme girişimleri oldu. Bununla birlikte ortaya yeni sorunlar çık­
maya başladı.
Bu dönemde devlet eli ile bir endüstri oluşturulması için bazı girişimler ol­
du. Özellikle yeniden örgütlendirilen ordunun gerek duyduğu araç-gereç ve si­
lahların üretimi için eskiden kalma bu amaçlı kuruluşlara el atıldı. III.Selim ve
II. Mahmut devirlerinde silah fabrikaları, yeni ihtiyaçlara cevap verecek şekilde
düzenlemeye başlandığı gibi yenileri de eklendi. Ne var ki bu kuruluşların
bütünü İstanbul ve civarında toplanmış bulunuyordu. Tophane ve Zeytınbur-
nunda silah fabrikaları, Bakırköy barut fabrikası, Karaağaç tapa fabrikası,
Hendek ve Biga’daki hızar fabrikaları devlete bağlı başlıca önemli kuruluşlar
arasında yer almakta idi. Anadolu’da ise, Konya ve Kayseri’deki güherçile kal­
haneleri ile Tokat kalhanesi hatın sayılır tesislerdi.

Bu dönemde Tophane-i Amire Müşirliği’ne bağlı bulunan harp sanayii, ih­

tiyacı karşılamaktan uzaktı. Ordunun silah ve cephane gereksinimi, Fransız, Al­
man ve daha sonra Amerika’dan sağlanmaya başlanmıştı. Özellikle Kırım Sava­
şı sonrasında 1869’da Ordu yeniden düzenlenirken, artan silâh ihtiyacı Alman
ve Amerikan şirketlerinden temin edilmekte idi.

Abdülâziz devrinde, Osmanlı sanayisinin hızla gerilemekte olduğu, daha

doğrusu çağın gereklerine ayak uydurmadığı, bazı devlet adamları tarafından
iyice anlaşıldığından iyileştirici önlemler alındığını biliyoruz. “Sanayi-i dahiliye*
adını verdikleri küçük sanayi dallarının varlığını korumak için 1863 yılında
“Islah-ı sanayi” komisyonu kuruldu. Komisyon, diğer yenilik girişimlerinin uy­
gulanmasında uyulan temel kural doğrultusunda hareket ederek işe İstanbul ve
çevresinden başladı. 1867’de kaleme alınan talimatnamede, İstanbul'da bulunan
çeşitli sanayi dallarının çökmekte olduğu, esnafın perişan bir halde, birlikten
uzak yaşadığı belirtiliyordu. Önlem olarak, şirketlerin kurulması, bunlara ser­
maye sağlanması, Mekteb-i sanayiden yetişecek kimselerin sanayi kurumlannda
görevlendirilmeleri öneriliyordu. Ayrıca, rekabet edebilmek için üretilecek eşya­
nın has ve gösterişli, sağlam olması düşünülüyordu. Bu görüşler doğrultusunda
beş altı yıl içinde İstanbul’da şirketler kuruldu. Simkeşhane ve Toptancı Esnafı
Şirketi, Saraç Esnafı Şirketi, Kumaşçı Esnafı Şirketi, Dokmeci Esnafı Şirketi, De­
mirci Esnafı Şirketi, Tabak Esnafı Şirketi gibi kurumlar oluşturuldu. Bunlardan
bir kısmına devlet hâzinesinden sermaye sağlandı. Islah-ı Sanayi Komisyonu
ı873’e kadar çalışmalarını sürdürdü. Belediye ve Ticaret Nezaretinin Esnafın iş­
lerine karıştığı gerekçesiyle bu tarihte komisyon lağvedildi. Böylece küçük esnaf
ve sanatkarı korumak amacıyla devletçe yapılmakta olan koruma sistemi orta­
dan kalkmış oldu14.

u İ.Ortaylı, “ Osmanlı İmparatorluğunda sanayileşme anlayışına bir örnek lslâh-ı Sanayi K o­

misyonu Olayı* O D T Ü . G elişm e D ergisi (1978) Türkiye İktisat Tarihi Özel sayısı.
350 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Başlıca sanayi dalları: İmparatorlukta dokuma sanayii önemli gelişmeler

göstermiş olmakla birlikte 18. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak gerilemeye
ve çökmeye başlamıştı. Iî.Mahmut ve Abdülmecit dönemlerinde bu çöküş hız­
lanmış ve Avrupa malları Osmanlı pazarlarını yavaş yavaş kaplamaya başlamış­
tı. Abdülaziz devrinde ise, her tarafta el tezgahlan gitgide silinmiştir. Buralarda
Önceleri işlenmekte oian hammaddeler, Avrupaya satılmakta, işlendikten sonra
İmparatorluk pazarlarına sürülmekte idi.
Bu dönemde devlet eli ile ordunun gereksinimi için kurulmuş olan dokuma
sanayiine gelince, çok zor koşullarda varlığını sürdürebilmiştir. ILMahmut
döneminde 1833’te aÇ^an Feshane Fabrikası, Abdülmecit zamanında genişletil­
miş, yeni makinelerle modern bir şekle konulmuşsa da ı866?da çıkan bir yan­
gın sonunda kullanılamaz hale gelmiş,yeniden yapımı gerekmiştin Başlangıçta
sadece fes imal eden kuruluş, daha sonraları çuha ve şayak yapımına başlamış­
tı.

Abdülmecit döneminde yine ordunun gereksinimi için elbiselik kumaş üret­

mek üzere 1845 yılında açılan İzmit Aba Fabrikası, uzun süre başarı ile faaliye­
tini sürdürürken, daha önceleri İstanbul’da birkaç tezgah ile açılan Bez Fabri­
kası, çadır ve Amerikan bezi imal etmekte iken 18 3 9 ^ *Basmahane* adını al­
mış, Avrupadan getirilen ustalar ve makinelerle basma imaline geçmiştir. An­
cak, basma üretimi pahalıya mal olduğundan 1853 yılında yeniden bez imaline
geçmiştir.
Hereke Fabrikası 1843 yılında, 50 pamuklu ve 25 ipekli canfes tezgahı ile
donatılmış, ipekli dokumaların kazandığı rağbet üzerine. 1850’de ipekli kısmına
100 adet jakarh el tezgâhı eklenmiştir. Bu tarihten itibaren Saray'ın elbiselik ve
döşemelik ihtiyaçlarını karşılamaya ayrılan fabrikanın pamuklu tezgahlan ise
Zeytinburnu Fabrikası’na aktarılmıştır.
İstanbul’da ayrıca dikimhane denilen imalathanelerde ordu için çadır,
gömlek ve benzeri nesneler üreten kurumlar bulunuyordu. Ne var ki buralar­
dan üretilen mamuller ordunun ihtiyacını karşılamaktan uzak bulunuyordu. Bu
yüzden dışardan satın alma yoluna gidiliyordu.
Devletin Saray ve Ordunun ihtiyacını karşılamak için kurdurduğu deri-kun-
dura fabrikaları da bulunuyordu. Beykoz Deri Fabrikası ı8 i2 ’de *Tabakhane”
olarak kurulmuştu. Daha sonraları "Debağhane-i Âmire " adını almış, kundura
imâline başlamıştı. Bu kurum, alanında önemli başanlar sağlamıştır. Devletin
sınai kuruluşları arasında Yıldız Çini Fabrikasını, Bursa’daki birkaç ham ipek
imalathanesini ve Unkapanı’ndaki askerî tahniye fabrikasını da saymak gerek­
mektedir.

Bu dönemde askeri araç-gereç ve silah yapan fabrikalar da Önemli gelişme­

ler göstermişlerdir. Özellikle Baruthane civarındaki “Demir Fabrikası* 1844lerde
top dökümünde oldukça başarı göstermekte idi. Padişah, sadrazam ve harbiye
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

nazın bu yeni kuruluşu gezmişler, top imalını çok beğenerek ilgilileri kutlamış­
lardı î5.
İstanbul dolaylarında üretim yapan bu fabrikaların yanısıra ilk kez çeşitli
Anadolu kentlerinde de benzer kurum ve kuruluşların devlet eli ve desteği ile
faaliyete geçtiklerini görüyoruz. Tanzimatın ilânından kısa bir süre sonra,
güherçile elde edilen yörelerde birer fabrika yapılması kararlaştırılmıştı. Muhas-
sıllar ve memleket meclisleri bu konuda gerekeni yerine getireceklerdi. Güherçi-
leci esnafın elinde bulunan kazanlar satın alınacak, kendileri de kurulacak fabri­
kalarda usta ve işçi olarak çalıştırılacaklardı.Devlet, Baruthane vasıtası ile gerek
görülecek malzeme ile barutçu ve ustabaşı sağlamayı üstlenmekte idi. Nitekim
Kayseri’nin uygun bir yerinde Fabrika açılması için zımmi olan ustalar aylıklı
olarak görevlendirilmişlerdi. Kente vardıklarında sancak meclisi aracılığı ile uy­
gun bir yer belirlenmesi, ücretlerinin muhassıllık hâzinesinden verilmesi, fabri­
ka için gerekecek masraflann ise maliye tarafından karşılanacağı ilgililere bildiri­
liyordu. Aynı şekilde Tokat kalhanesinin genişletilerek üretimin artırılması için
önlemler alınmakta id i16.
İzmir’de 1844 yılında yapımına başlanan kağıt fabrikası, 1847’de üretime
geçmiş bulunuyordu. “Eser~i cedit” adı verilen kağıtlar, kaliteli ve kullanışlı olup,
Anadolu’nun kağıt gereksinimini karşılamaya yönelikti. Daha sonralan ihraç
edilmeye başlanmıştı. Bursa’da ilkel yöntemlerle üretim yapan ipek fabrikaları
da bu dönemde geliştirilmiş, yenileri çağdaş tekniklere uygun biçimde yapılma­
ya başlanmıştı. Devlet fabrikalarının yanısıra kişilere ait gıda, deri, tahta, tekstil,
kağıt ve matbaalarla, toprak sanayii de bu donemde gelişme göstermeye başla­
mıştı. Kuruluşlan 1880 öncesine ait bu kurumlann 17 si ham ipek, 17 matbaa­
cılık ve 15’i gıda sanayiinde daha ziyade şekercilikle uğraşmakta id i17.
Özellikle ipekçilik alanında bu sıralarda önemli gelişmeler görülmektedir.
Bursa’da yeni usullerle çalışan ilk ipek fabrikaları 1844’de faaliyete geçmiş,gide­
rek yaygınlaşmıştır. 1856 yılına gelindiğinde Türkiye’deki ipek fabrikalarının sa­
yısı 85’e çıkmış bulunuyordu. Buna paralel olarak ipekçilik İzmit, Bilecik,

15 Tak vim -i V ek a yi, defa 395 (4 Muharrem 1265-30 Kasım 1847). Abdülmecit daha önce
1046’da Hereke kumaş fabrikasını gezmiş, tesis ve aletleri çok beğenmişti. T a k vim -i V ek a yi, defa
308.
16 K ayseri Ş e r’ iye Sicili, 204 /s. 87. Sivas Eyaleti feriği Said Paşa, Bozok sancağı feriği O s­
man Paşa, Sivas defterdarı ile naib, müftü ve memleket meclisi üyeleriyle ilgililere hitaben gönde­
rilen ferman suretinde (Temmuz 1841 tarihli) Rumeli ve Anadolu’nun bazı yörelerinde güherçile
çıkarılıp kalhanelerde işlenerek barut elde edildiği,Tanzimat gereği bu işte çalışanlara bundan
böyle ücret vcrileceği açıklandıktan sonra, yeni güherçile fabrikalarının yaptırılacağı belirtiliyordu.
Kayseri’nin uygun bir yerinde de güherçile fabrikası açılması için hepsi zımmi olan ustalar görev­
lendirildiği, kente vardıklarında memleket meclisince uygun bir yer belirlenerek, inşaata geçilmesi
usta aylıklarının muhassıllık hâzinesinden, fabrika için gerekli paranın mâliyece karşılanacağı açık-
lanmakta idi.
17 Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğumun İktisadi Şartlan Hakkında Bir Tetkik, Ankara
1970, s. 121.
352 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Küplü, Lefke, Söğüt ve Aydın çevrelerinde yayılmaya başlamıştı. 1856 yılında

Bursa’daki ipek fabrikalarının sayısı 37’yi bulmuştu. Ne var ki bu tarihte ortaya
çıkan bulaşıcı kara-taban salgınından sonra üretim gitgide azalmaya yüz tut­
muş, üretici dut bahçelerini tarlaya çevirmeye yönelmişti.
Pamuklu ve yünlü sanayii söz konusu dönemde henüz önemli bir gelişme
göstermiyordu. Devlete ait sayılan fabrikalar dışında dokuma tezgahları ev içi
üretim, yöresel olmaktan ve dar çevre gereksinmelerini karşılamaktan öteye gi­
dememiştir. Daha önceleri ihraç maddeleri arasında yer alan el dokumaları
1850’den sonra makineleşen Avrupa tezgahlarından seri halde çıkan ucuz mal­
larla rekabet edememiş, iç pazarlarda bile yerini koruyamamıştır.

Kırım Savaşı’na kadar geçen sürede Tanzimat’ın yönetimde, eğitim ve öğre­

tim ile hukuk alanlarında uygulanmasına paralel olarak sanayide de yenilikler
yapılmak istenmiştir. Başta padişah Abdülmecit olmak üzere ileri gelen devlet
adamları, bu alanda çağdaşlaşmanın gereğini kavramış görünmektedirler. Özel­
likle Abdülmecit, çıktığı yurt gezilerinde öncelikle yeni kurulan fabrikaları gez­
mekte, ilgililerden bilgi alarak,başarılı gördüklerini ödüllendirmekte idi. Örne­
ğin, 1844 yılında îzmit civarındaki Çuha fabrikasını gezdikten sonra, İzmit, Bur­
sa, Çanakkale Boğazı ve Midilli Adası’na uğramıştı. Bu fabrikanın ürünlerini
çok beğenmiş, nitekim bir süre sonra “Dâr-ı Şura-yı Askeriv fabrika ürünü çuha­
nın İngiliz çuhasından daha kaliteli ve nefis olduğuna, 1845 yılından itibaren
asker elbisesinin bu kumaştan yapılmasına karar vermişti. Bunun için de
“yüzbin zır'a ” çuha imali gerekli görülmüştü. 18 4 6 ^ ise padişahla birlikte ileri
gelen devlet adamları Hereke Fabrikasını gezmişler, tesis ve aletleri çok beğen­
mişlerdi. Özellikle Bursa'da çektirilen ipek ipliğinden fabrikada imal edilen
ttAk$ime-i nefis" üzerinde durulmuş, üretimin artırılması için iplik sağlamak üze­
re Bursa’da yeni düzenlemeler yapılması kararı alınmıştı.

Padişah ayrıca, basma imal etmek isteyenlere, halı dokuyanlara ve benzeri

üretim alanlarında faaliyet gösterenlere her türlü kolaylığı sağlamaktan geri kal­
mıyordu. İthal edilerek İstanbul'a getirilmekte olan basma çeşitlerinin İstanbul-
da imali için bir reaya başvurmuş, isteği kabul edilerek, üç yıl süre ile gümrük
vergisiyle diğer vergilerden muaf tutulmuştu18.

Sanayileşmenin gereğini kavramış olan Osmanlı yönetiminin iyi niyetle al­

dığı önlemler çağın gereksinmelerine cevap vermekten uzaktı.Bilgi birikiminin
olmayışı, alt yapı yetersizliği, sermaye yokluğu gibi etkenlerin yanısıra Avru­
pa'da uzun bir dönemde sağlanan gelişmeyi kısa sürede aktarmanın olanağı
yoktu. Dış baskı ve iç gereksinmelerle yapılan yeni ticaret anlaşmalarının sağla­

16 Basma fabrikasının gerek duyduğu kaliteli pamuğun yetiştirilmesi için örnek olarak İstan­
bul baruthanesi civarındaki “Ayapapa Çiftliği” denilen yer ile devlete ait “ Uzunköprü Çayın ve
Dem irkapr arazilerinin birleştirilip deneme niteliğinde pamuk ektirilmesi önerisi Meclis-i Vâlâ ve
Padişah tarafından onaylanmıştı. T ak vim -i V ek a y i, defa 318.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 353

dığı kolaylıklardan da yararlanan Batı ürünü sanayi malları, Kırım Savaşı son­
rasında Osmanlı pazarlarını doldurmaya başladı. Zor şartlarla çalışmalarını
sürdüren sözünü ettiğimiz fabrikalar, 1870^ yıllara gelindiğinde bir kaçı dışında
kapanmış bulunuyorlardı. Böylece Tanzimat’ın fabrikalaşma yönünde giriştiği
Önemli bir atılım da sonuçsuz kalmış oluyordu19.

Ticaret
III.Selim ve Il.îviabmut un ticaret alanında başlattıkları yem atilımlar, Tan­
zimat döneminde de sürdürülmüştür, Osmanlı uyruğu yerli tüccarı korumaya
yönelik önlemlerin yanısıra, Avrupa ülkeleriyle yapılan ticaret anlaşmalarına,
ülke yararına konulan hükümlerle de olabildiğince devlet yararı gözetilmek is­
tenmişti. Ne var ki iyi niyete dayalı bu girişimler, belirli bir hükümet politikası­
na ve programına dayalı değildi. Mustafa Reşit Paşa ve arkadaşları, iç ticaretin
geliştirilmesi için bir devlet programının düzenlenmesinden yana idiler. Ancak,
bunun için hükümette istikrara, bilgi ve sermayeye gerek vardı. Kaldı ki iç tica­
ret dış ticaretle sıkı sıkıya ilgiliydi. Tanzimat’ın ilânından kısa bir süre önce, İn­
giltere ile yapılan ticaret antlaşmasını diğerleri izlemiş, 1841 yılı sonlarına gelin­
diğinde Avrupa’nın başlıca ülkelerine aynı kolaylıklar tanınmıştı.

İngiltere ile 16 Ağustos 18 3 8 ^ imzalanmış olan ticaret antlaşmasının başlı­

ca hükümlerini şöyle özetleyebiliriz:

— İngiltere ile daha önce imzalanmış olup bu antlaşma ile değiştirilmeyen

antlaşma hükümleri yürürlükte kalıyordu.

— Antlaşmanın hükümleri bütün İmparatorlukta geçerli olacaktı.

— Osmanlı hükümeti, iç ticaretinde uyguladığı tekel “ Yed-i vahit” usulünü

kaldıracak, İngiliz tüccarlar veya görevlendirdikleri kimseler İmparatorluğun her
yerinde ziraat mahsülü ve sanayi ürünlerini satın alabileceklerdi.

— İngiliz tüccarları ve adamlan; Osmanlı ülkesinde satın aldıkları mal ve

mamulleri bu ülkede satabileceklerdi. Verecekleri vergiler, islâm ve hırisdyan
tebaadan iç ticaretle uğraşanlardan ençok ayrıcalık tanınanların verdikleri kadar
olacaktı.
— İngiliz tüccarları başka ülkeye götürmek üzere Osmanlıdan satın aldıkla­
rını ihraç iskelesine aktanncaya kadar iç gümrük ve benzeri hiçbir vergi Ödeme­
yecekler, iskelede bunlara karşılık olmak üzere değerinin yüzde dokuzu oranın­
da bir vergi vereceklerdi. Ayrıca olageldiği gibi ihraç vergisi olarak da yüzde üç
bir vergi daha ödeyeceklerdi.

19 Sanayileşme girişiminin ayn bir değerlendirilmesi için bkz. Edvvard C.Clark, “T he Otto-
man Indüstrial Revolution”, Intern ation al Jo u rn a l o f M iddİe East Studies, 5 (1974), 65-76.
F 23
354 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

— İngiliz tüccarların Türkiye’ye getirecekleri ticaret eşyasının kıymeti iki ta­

rafın yetkili memurları tarafından belirlenecek, buna göre tüccarlar yüzde üç
gümrük vereceklerdi20.

Görüldüğü gibi, kapitülasyonlarla yabancılara tanınmış olan imtiyazlar ge­

nişletilmektedir. Bundan böyle, yabancı tüccar, Osmanlı uyruğu tüccar gibi iç
ticaret yapma hakkını elde etmiştir. Bundan sonra Avrupa ülkeleriyle olan ticari
ilişkiler artmış, sorunlar ve anlaşmazlıklar da çoğalmaya başlamıştı. Ticaretle il­
gili anlaşmazlıkların klasik yöntemlerle çözülmesi zorlaşınca yeni önlemler alma
gereği ortaya çıkmıştı. Nitekim 1846 yılından başlanarak önce İstanbul ve
büyük kent merkezlerinde daha sonra Anadolunun belli başlı yerleşim alanla-
nnda ticaret mahkemeleri kurulmaya başlandı.
İngiltere'de VVilliam Ceyms tarafından ortaya atılmış olan “Laisser Passer,
Laisser Fair” (Bırakın gitsinler, bırakın yapsınlar) ilkesi Osmanh İmparatorlu­
ğunda düşünürün bile öngörmediği koşullarda uygulamaya konuldu. Avrupah
tüccara tam bir serbestlik tanındı. 1856 Islahat Fermanının ilânından sonra ya­
bancılara Türkiye’de mülk sahibi olma olanağı da tanındı.

Böylece 1838-1864 yılları, Osmanlı ekonomisinin ticaret antlaşmaları ile dış

etkilere tamamen açıldığı bir dönem oldu. Batılı kapitalist ülke tüccarlan ve sa­
nayicileri kendi ülkelerinde görmedikleri ölçülerde liberal, özgür bir iş ortamın­
da faaliyet göstermeye başladılar. Yüzyılın sonlarına geldiğinde, Osmanlı pazar­
ları yabancı mallarla doldu. Tüketim, onların ürünlerine göre oluşmaya başladı.

1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret antlaşmasının öngördüğü koşullar doğrultu­

sunda, diğer Avrupa Devletleriyle de antlaşmalar yapıldığını belirtmiştik. Bu ko­
şullar ufak tefek değişikliklerle 1861-1862 yılına dek yürürlükte kaldı. Bu sıralar­
da Belçika, Danimarka, Fransa, İngiltere, Felemenk, Avusturya, Rusya, İsviçre,
İspanya ve Amerika Birleşik Devletleriyle yeni ticaret antlaşmaları yapıldı. İthal
vergisi yüzde üçten yüzde sekiz’e çıkarıldı. İhracattan alınacak vergi ise ilk yılda
yüzde onikiden yüzde sekize indiriliyor, ilerdeki her yıl yüzde bir oranında ek­
siltilerek 1869’da yüzde bire kadar düşürülmesi uygun görülüyordu. Transit ver­
gisi ise ilk sene için yüzde iki olarak belirlenmiş, sekiz yıl sonunda yüzde bire
düşürülmesi uygun görülmüştü. Bu antlaşmaların yirmi sekiz yıl yürürlükte kal­
ması kararlaştırılmıştı.

Öte yanda 1861’de İstanbul gümrüğü yeniden düzenlenerek “'Rüsumat Ema­

neti” adını almıştı. Tüccara kolaylık olsun diye antlaşmalarda yer alan tarifeler
basılarak her tarafa gönderildi. Ancak, İstanbul’da geçerli fiyatlara göre düzenle­
nen bu tarifelerden 1865 yılında vazgeçildi. Her yörenin birim fiyatları

20 İngiltere ile yapılan 1838 Ticaret Antlaşmasının ayrıntıları için bkz. V.d.Puryear, İntemati-
onal Economics and Diplomacy in the Near East, Stanford, Califom ia (1935)- Aynca M .Kütükoğ-
lu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri, I-II, Ankara, 1974, İstanbul 1976.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 355

gözönünde tutularak ona göre vergi alınması uygun görüldü. ı8 7 i’den başlaya­
rak ülke içinde kara nakliyatından alınmakta olan yüzde sekiz vergi kaldırıldı.
Sadece sahiller arasındaki nakillerde bir süre daha bu vergi alındı. 1875’te Os~
manii hükümeti, ithalat vergisini yüzde yirmiye çıkarmak istediyse de Avrupa
ülkelerince bu istek reddedildi.
Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun ticari ilişkilerde bulunduğu Avru­
pa ülkeleri arasında İngiltere ve Fransa başta geliyordu. İngiltere ile ticaret,
ıg.yüzyılın ilk yarısından itibaren büyük gelişme gösterdi. Bunun başlıca neden­
leri arasında, 1838 ticaret antlaşmasının sağladığı kolaylıklar, İngiiiz-Rus ilişkile­
rinin bozulması, daha doğrusu İngilterelin Rusya'dan satın aldığı ürünleri, Os­
m a n lI İmparatorluğumdan daha elverişli şartlarla sağlayabileceğinin anlaşılması,
Mehmet Ali Paşa’nm Mısır’da gerçekleştirdiği reformlarla yeni bir güç olarak
ortaya çıkıp, Fransa’dan destek görmesi gibi gelişmeleri sayabiliriz.
Bu dönemde İngiltere’ye ihraç edilen ürünlerin başında, afyon, buğday,
ipek, tütün, meşe palamudu ve yün gelmekte idi. Ayrıca üzüm, incir ve tiftik de
ihraç ürünlerindendi. Buna karşılık İngiltere’den pamuklu mamuller, bükülü
pamuk ipliği, yünlü dokumalar, hırdavat demir ve kömür alınıyordu. Ayrı­
ca İngiliz müstemlekelerinden kahve, biber, çay gibi ürünler ithal edilmekte idi.
İthalat 1840’da 1.387.416, 1856’da 3,202,558, 1860’da ise 5,505,492 sterlin tuta­
rında idi. İhracata gelince, 1831’de 888,648,1839’da 1*430,224, 18 4 8 ^ 3,116,565
ve 1860’da ise 5,639,898 sterline varmış bulunuyordu. Bu artışın nedenleri ara­
sında sözünü ettiğimiz gelişmeler dışında İngilizlerin Osmanlı büyük ticaret
kentlerinde kredi kurumlan açmalanmn yanısıra, Londra, Liverpol gibi Önemli
limanlarla îzmir, İstanbul ve Beyrut gibi Osmanlı limanları arasında buharlı ge­
milerin işlemeye başlamasını da belirtmek gerekir. Öte yanda İngiltere’nin İran­
la yaptığı ticaretin transit yolu, Osmanlı ülkesinden geçmekte idi21.
Osmanlı İmparatorluğu ile sıkı ticari ilişkileri olan bir devlet de Fransa idi.
Bu ülkeye ham ipek, hububat, yağlı maddeler, yün, pamuk, tütün yaprağı, af­
yon, ceviz ve benzeri ürünler satılıyor, karşılığında, pamuklu ve yünlü kumaşlar,
işlenmiş deriler, kâğıt, cam, mobilya, züccaciye gibi şeyler almıyordu. Hububat
ve pamuk satılan malların başında gelmekte idi. Özellikle tarımda modernleşme
çabalarında Fransız uzman ve teknisyenlerinden yararlanılıyor, pamuk ekiminde
bu uzmanların önerileri doğrultusunda büyük artış sağlanıyordu. İpekçilik ala­
nında da yeni yöntemler Fransa’dan öğreniliyordu.
Osmanlı-Avusturya ve Osmanlı-Rus dcari ilişkileri, bu donemde önemli bir
gelişme göstermemiştir. Rusyadan tereyağı, iç yağ, havyar, katran, yelken bezi,
demir ve kürk alınıyor karşılığında zeytin yağı, sabun, pamuk ipliği, dokunmuş
kumaş, kuru yemiş satılıyordu. Ayrıca canlı hayvan, özellikle koyun ihracatı da
söz konusu idi. Avusturya, kendi mallarından başka orta ve kuzey Avrupa ülke­

21 M .Kütükoğlu, Age, C.II (1838-1856) İst. 1976, s. 113-114, ayrıca tablo 7-8.
356 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

lerinin ürünlerini de Osmanh İmparatorluğuna aktaran bir merkez

görünümünde idi. Hırdavat, züccaciye mamulleri, ipekli ve manifatura ürünleri
bu ülkelerden ithal edilmekte idi.

Eldeki yetersiz verilere dayanarak bir genelleme yaptığımızda, Osmanlı ih­

racatının ı84o’lardan 1875’e kadar geçen sürede yaklaşık 2,8 oranında artış
gösterdiğini söyleyebiliriz. İthalat ise daha hızlı bir büyüme gösterdi. Bu geliş­
meler dünya ticaretindeki gelişmelere paralellik göstermektedir. Gerek ithalat ve
gerekse ihracatta 1839-1846 yılları arasında bir düşüş görülmekte, 1850’lere doğ­
ru ise her iki kalemde yükselme başlamaktadır. 1870’lerden sonra ise yeniden
belirli bir gerileme gözlenmektedir22.
Görünüşte dış ticarette Osmanlı yararına büyük bir artış olduğu izlenimi
edinilmekte ise de gerçekte ticaret antlaşmaları, kapitülasyonlarla yabancı devlet­
lere tanınan kolaylıklara bu dönemde ek ticari imtiyazlar ve muafiyetler tanın­
mış, Osmanlı ekonomisi gün geçtikçe bütünüyle dışa bağımlı bir duruma gel­
miştir. Öyleki, Avrupah tüccarlar Osmanlı iç ticaretiyle doğrudan doğruya ilgi­
lenmeye başlamışlar, Osmanlı mal ve mamullerini Osmanlı pazarlarında adam­
ları vasıtasıyla alıyorlar, aynı pazarlarda kendi ürünlerini doğrudan satıyorlardı.
Tam bir ticaret serbestisi içinde yapılan bu işlemlerden Osmanh tüccarları Av­
rupalIlar kadar yararlanamıyorlardı. Osmanh uyruğu Rum, Ermeni ve Yahudi-
ler, dış ticaretin etken yerli unsurları idiler. Bir çoğu devletin kendilerine tanıdı­
ğı hak ve kolaylıklarla yetinmiyor, yabancı uyruğuna geçmeyi daha karlı
görüyordu. Beratlı Avrupa tüccarı, hayriye tüccarı uygulaması, yasaklamalar, so­
runa çözüm getirmiyordu.

Müslüman tüccarlar ise yabancı dil ve uluslararası ticaret yöntemlerini bil­

mediklerinden,dış ticaret alanında varlık gösteremiyorlardı. Şirketleşme, birleşme
yoluna gideceklerine tek başlarına aracılık, yapıp az kârla geçimlerini sağlamayı
yeğliyorlardı. Küçük ticaretle uğraşmalarına karşın, bu alandaki etkinliklerini
gün geçtikçe yitiriyorlardı.
Abdülâziz’in tahta çıktığı sıralarda, Osmanlı dış ticaretinden başka iç ticare­
ti de hemen hemen yabancıların eline geçmek üzere idi. Devlet, dış borçlar al­
tında gün geçtikçe ezilirken, siyasî gelişmeler, çıkar çatışmaları, ticareti Osmanh
için teknik bir olay olmaktan çıkarmış, siyasî olayların bir tür taviz kaynağı yap­
mıştır. 1861 yılından başlanarak Fransa, İngiltere, İtalya, Rusya, Amerika, Prus­
ya, Avusturya ve diğer devletlerle yapılan ticaret antlaşmalarında bunu açıkça
görmekteyiz. Bu antlaşmaların genel özelliklerini şöyle Özetleyebiliriz. İç ticarette
tam bir serbestlik, Osmanlı tarım ürünlerini ve mamullerini ülkenin her tarafın­
da yerli tüccarın vermekte oldukları vergileri ödemek koşulu ile alıp satabilecek­
lerdi. Askerî mühimmat (barut, top ve benzeri maddeler) dışında dilediklerini

22 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, (1820-1913), Ankara 1984, s. 37

vd.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 357

dışarıya çıkarabileceklerdi. Bunun için yüzde sekiz bir çıkış gümrüğü Ödemeleri
yeterli idi. Bu oran her yıl, yüzde bir düşürülerek yedi yıl sonunda çıkış
gümrüğü yüzde bire düşürülecek bu rakam sabit kalacaktı. İthal edilecek her
türlü ticaret eşyasından yüzde sekiz gümrük vergisi alınacak, Osmanlı İmpara­
torluğumdan transit olarak geçirilecek eşyadan yüzde iki transit resmi alınacaktı.
Bu miktar sekiz yıl sonunda yüzde bire indirilecekti. Boğazlardan ticari eşya ile
geçecek gemilerden vergi alınmayacaktı. Boylece, 1838 ticaret anlaşmasıyla ihraç
edilen mallardan alınmakta olan yüzde onikilik iskele ve gümrük vergisi başlan­
gıçta yüzde sekiz ve sekiz yıl sonra da yüzde bire düşürülüyor, ithalat vergile­
rinde de benzer bir düzenleme yapılıyordu. Yabancı tüccarlar bundan böyle
Osmanlı tüccarı gibi iç ticaretle uğraşma imkanına, ham maddeyi kolaylıkla Av-
rupaya ihraç edip, mamul madde haline getirtip, Osmanlı pazarında satma ola­
nağına iyice kavuşuyorlardı. Kendi ülkelerinde böylesine kolay ve kârlı bir tica­
ret yapmaları mümkün değildi. Bu durum karşısında bilgisiz, teşkilâtsız ve ko­
rumasız, Osmanlı tüccarına ve esnafına iş kalmıyordu.
Osmanlı ticaretini olumsuz yönden etkileyen bir gelişme de ticaret yolları­
nın değişmeye başlaması idi. 1869’da Süveyş Kanalının açılması, önceleri Os­
m a n lI ticareti için olumlu görülmüşse de kanaldan İtalyan ve Fransız limanları­
nın daha çok yararlandıkları ortaya çıktı. Kanal açılmadan önce Doğu-Batı ara­
sındaki tican mallann aktarılmasında İskenderun’la Suriye limanlarından yarar­
lanılıyordu. Kanalın açılmasıyla bu mallar karaya çıkarılmadan Süveyş’ten geçi­
rilmeye başlandı. Suriye ticaret merkezlerinin yanısıra Anadolu'nun güney-do-
ğusu da bu gelişmeden zarar gördü. Bu sıralarda Anadolu’nun kuzey-doğusun-
da da önemli bir değişiklik görülmeye başlandı. Abdülaziz dönemine kadar Av­
rupa ile İran arasındaki ticaret yolu, Trabzon ve Erzurum üzerinden İran’a ula­
şan transit yol idi. Bu yoldan İran’a ve Avrupaya aktarılan mallar arasında
ipek, pamuk, keten, susam, afyon, tütün, güherçile, kükürt, bakır ve demir gibi
deniz yolu taşımacılığından zarar görmeyen mallar yer almakta idi. Önemli bir
ticaret yolu olmasına karşın, Trabzon-Erzurum transit yolu ilkel bir kervan ula­
şımına elverişli idi. Yapım ve onarım girişimleri sonuçsuz kalmıştı. Halbuki
Rusya, Avrupa-İran ticaret mallarını Kafkasya üzerinden aktarmak için bu sıra­
larda yeni Önlemler alıyordu. Tiflis’ten Karadeniz sahiline bir demiryolu yaptır­
dığı gibi, düzgün şoseler de hizmete sokmuştu. Ayrıca ticaret merkezleri arasın­
da telgraf hatları çektirmiş, ticaret eşyasının Kafkasya limanları arasında taşın­
ması için vapur kumpanyaları kurmuştu. Eşyanın ihraç iskelelerinde parasız ola­
rak saklanması için depolar yaptırıyordu. Bu gelişmelere karşı Osmanlı Devleti­
nin kervan ve hanlarla rekabet etmesine imkân kalmamıştı. 1870’e gelindiğinde
İran’a aktarılmak üzere Avrupa’dan Trabzon’a gelen mallann değeri, iki yıl
öncesine göre on birmilyon frank azalma gösteriyordu. Bu durum üzerine bazı
Avrupa devletleri, Trabzon’daki konsolosluklarını, vekilliğe indirerek, Poti ve
Tiflis’te konsolosluklar kurmuşlardı.
İmparatorluğun iç pazarları arasındaki diğer yolların durumu da iyi değildi.
Demiryolu yapımına henüz başlanmıştı. Karayollannın, bakjm onarım ve yeni­
358 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

den inşası için girişilen çabalar yetersiz kalmış, ürün fazlasının iskelelere, ihracat
limanlarına aktarılması büyük bir sorun olmakta devam etmiştir.

Bu dönemde Osmanlı yönetimi, üretimi artırmak ve ürünleri tanıtmak için

olumlu bazı girişimlerde de bulunmuştur. Balkan kentlerinde açılan panayırla-
nn yararlan görüldüğünden, Anadolu’nun belli başlı yörelerinde kurulan pana­
yır ve pazarlara ek olarak, yenilerinin açılmaya başlandığı gözlenmektedir. İç
pazara yönelik bu girişimlerin yanısıra ilk kez bu donemde uluslararası sergiler­
le ilgilenildiği, bunlardan bazılanna katıldığını da biliyoruz. İlkin 1851’de Lon­
dra’da açılan uluslararası sergiye Türkiye’nin ziraat ürünleri gönderilmişti. Çe­
şitli bölgelerden idare meclislerince görevlendirilen memurların seçtikleri
ürünlerle, mamul eşyalar, İstanbul’a Nafıa Nezaretine gönderilmiş, orada ayrım
yapılarak sergiye katılmasında yarar görülenler, kısa bir süre İstanbul'da sergi­
lendikten sonra gemilerde Londra’ya yollanmıştı. Özellikle tarım ürünleri ile el-
işleri arasından seçilenler, çeşit ve işçilik bakımından dikkat çekici olup, Sergi’de
ilgi görmüş, ödüle layık görülenler olmuştu.

Bu ilk deneyimden sonra, 1855 yılında Paris’te açılan Üçüncü Uluslararası

Sergi’ye de Osmanlı İmparatorluğu katıldı. Başta İstanbul olmak üzere, İzmir,
Selanik, Trabzon, Aydın, Halep, Niğde, Kayseri, Bozok, Amasya ve Bursa gibi
kent ve yörelerden yaklaşık 2000 kalem mal, bu sergiye gönderildi. Osmanlı
ürünleri burada ilgi gördü ve 27 madalya ile 20 mansiyon kazandı.

1862 yılında Londra’da açılan İkinci Uluslararası Londra Sergisi’ne de Os-

manii malları gönderildi. Buğday, arpa, çavdar, mısır, pirinç, tütün, pamuk,
ipek, kuru sebzeler ve meyvalar, diğer sergilere de gönderilmiş olan ürünler
olup bu kez de çeşitli bölgelerden derlenerek, yollandı. Ayrıca taş kömürü
örnekleri, potasyum nitrat, şap, mermer örnekleri ile sanayi ürünleri de gönde­
rildi. Özellikle devlete ait fabrikalarda üretilen yünlü, ipekli ve pamuklu kumaş­
lar, küçük atölyelerde yapılan eşyalarla el işlemeleri, halı, seccadde ve silahlar da
Londra’da sergilenen Osmanlı ürünleri arasında yer alıyordu. Bu sefer de 83
madalya ile 44 mansiyon bu ürünlerden bazılarına verildi23.

Osmanlı yönetiminin bu sergilere ilgi göstermesinin amacının ticarî olmak­

tan çok, propagandaya yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Yapılan yenilikler so­
nunda İmparatorlukta her alanda olduğu gibi, tarım ve sanayide de ilerlemeler
sağlandığı Avrupa ülkelerine gösterilmek isteniyordu. Zira bu tür uluslararası
sergilerde Avrupa ülkeleri, geleneksel ürünlerden çok, sanayi devriminin ortaya
çıkardığı yeni ürünleri, malları göstermek, yeni pazarlar bulmak amacında idi­
ler. Osmanlı İmparatorluğu, sanayi alanında çağ dışı kaldığından ancak gele­
neksel ürünlerini göndermekle yetiniyordu.

23 Rifat Önsoy, “Osmanlı İmparatorluğunun katıldığı ilk uluslararası sergiler ve “Sergi-i

Umumi-i Osmani (1863 İstanbul sergisi)* B elleten, X L V II, sayı 185.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 359

Uluslararası bu sergilere katılmanın yanısıra ilk kez, Batı örneğinde İstan­

bul’da 28 Şubat ı863’te “Sergi-i Umumi-i Osmanî* adı ile genel bir sergi açıldı.
Uzun süren hazırlıklardan sonra 22 Aralık 1862’de 61 maddelik “Sergi-i Umu­
mi-i Osmanî Nizamnamesi” yayınlandı. Bu yönetmelikle serginin kuruluş ve çalış­
ma biçimi ayrıntılarıyla belirlendi. Yönetmelik, bütün vilâyet, sancak ve kazala­
ra duyuruldu. Aynca serginin önemi belirtilerek, devlet memurlarından, çiftçi, es­
naf ve tüccarı, sergiye katılmaya teşvik etmeleri istendi. Bunun üzerine vilayet
merkezlerinde sergiye gönderilecek ürünlerle eşyanın belirlenmesi için komiteler
kuruldu. Seçilen ürünler, sanayi mamulleriyle diğer eşya, her türlü kolaylık sağ­
lanarak İstanbul'a gönderildi.
Sergiye gönderilen mallar, on üç ayrı grupta değerlendirilerek ayrı ayrı pav­
yonlarda sergilendi. Tanm ve orman ürünleri; un, şeker, şeker mamulleri, sirke
meşrubat; ham ve işlenmiş maden, madencilikle ilgili alet ve makinalar, mer­
mer, alçı taşlan, inşaat malzemesi, odun ve maden kömürü; sanayi ve el sanat­
ları ile ilgili alet ve makinalar, saat, anahtar, ateşli silah ve kesici aletler; Altın
ve gümüşten süs eşyaları; Koza, ham ipek, pamuk, yün ve tiftik mamulleri;
Toprak ve cam eşya, ıtriyat, teşbih, çam sakızı, boya ve mum; işlenmiş deri ve
deriden yapılma eşyalar; elbise, türlü giyim eşyaları, el işleri, havlu ve sofra ta­
kından; sandalya, masa, kütüphane gibi ağaç işleri, müzik alederi, keçe, halı,
kilim ve hasır; inşaat model ve resimleri, kara kalem ve boya resimler, düz ve
kabartma haritalar; matbaacılıkla ilgili harf ve makinalar ile cilt işleri ayrı ayn
pavyonlarda sergilenmekte idi. Tarım ürünleri en geniş alanı kapsıyordu. Özel­
likle tütüne özel bir yer verilmişti. Edime, Trabzon, İzmir, Bursa eyaletlerinden
getirilen örnekler sergilenmekte idi. Trabzon vilayetine bağlı Samsun, Çarşamba
ve Bafra yörelerinden sağlanan kaliteli tütünün önemli bir kısmı o sıralarda ih­
raç ediliyordu. İmparatorluğun çeşitli bölgelerinden 92 pamuk Örneği gönderil­
mişti. Bunlardan 24/ü İzmir yöresine aitti. Adana’dan, Diyarbakır’dan, Çanak­
kale, Amasya, Konya, Edime, Tekirdağ, Manisa, Sivas, Mardin ve Karesi’den
pamuk nümuneleri gönderilmiş ve sergilenmişti.

Avrupa’da açılan sergiler örnek alınarak düzenlenen ilk genel sergi, beş ay
kadar açık kalmış, yerli ve yabancı çok kimse tarafından gezilmiştir. İstanbul,
bu vesileyle yoğun bir ticâri ve turistik faaliyete sahne olmuş, İmparatorluğun
çeşitli yörelerinden getirtilen yaklaşık on bin kalem ürün ilk kez bir arada halka
ve ilgililere gösterilmiştir. Sergiye katılan ve sergiye gelen iş adamları, esnaf ve
sanatkarlar, birbirleriyle tanıştıkları gibi, kendi alanlarında başka yörelerde yapı­
lan işleri görme olanağını da bulmuşlardır24.

Avrupa alet ve makinalannın da sergilenmesi, özellikle tanm ve dokumacı­

lık alanında Batı ülkelerinin yaptıkları atılımı gözler önüne sermiş, ziraat maki-
naiarı, devlet adamlarının büyük ilgisini çekerek, denenmişti. Ne var ki bu ça­

24 R.Önsoy, agm, s. 206 vd.

36° TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

balar, çökmekte olan yerli sanayi dallarının canlandırılmasında tek başına etkili
olamamış, Osmanlı yönetiminin iyi niyetli girişimleri, diğer alanlarda olduğu gi­
bi, ticaret, sanayi ve tarımda da çağın gereklerine cevap vermekten uzak kalmış­
tır.
Genel ekonomik yapıyı ortaya koymak amacıyla yaptığımız bu kısa açıkla­
malardan sonra, konumuzu oluşturan Anadolu kentlerinin ekonomik yapıları
ve ticari etkinlikleri üzerinde duracağız. Öncelikle, lö.yüzyılın sonlarıyla Tanzi­
mat]’m ilânına kadar geçen süredeki yapılarını değiştirebilen, gelişme gösteren
kentleri ele alacağız. Görüleceği gibi bunların sayıları fazla olmadığı gibi göster­
dikleri gelişme de ancak diğer kentlere oranla bir anlam taşımaktadır. Büyük
bir gelişme ve değişme 1075’e kadar henüz söz konusu değildir.

Kimi Anadolu Kentlerinin Ekonomik Tapıları (1840-1876)

Bu dönemde Anadolu kentlerinin ekonomik yapılarını belirleyen ana etken

iç ve dış ticaretteki etkinlikleri idi. Geleneksel üretim ilişkilerinin henüz değiş­
mediği, sanayileşmenin gerçekleştirilmediği bu evrede, bazı kıyı kentlerimizin
belirgin bir gelişme göstermelerinin başlıca nedeni, dış ticarette gösterdikleri atı­
lım idi. İç ticaretin odak noktası İstanbul’du. Osmanlı başkentinin günlük ge­
reksinimini karşılamak, Anadolu tüccar ve esnafının, üreticisinin başlıca uğraşı,
geçim kaynağı idi. Tanzimat öncesinde hükümetlerin bu konuya özel önem
gösterdiklerini, kentte kıtlık ve yokluk çekilmemesi için, her türlü önleme baş­
vurduklarını biliyoruz. Tanzimat’la birlikte dış etkilerle başlayan serbest ticaret
yapma girişimi, giderek hükümetlerin bu eski alışkanlıklarını terk etmelerine yol
açtı. Serbest piyasa şartlarına uyularak, en büyük tüketim merkezi olan İstan­
bul’un ihtiyaçları karşılanmaya başlandı.

Akdeniz limanlarından Midilli, Bodrum, Ayvalık, Edremit, Çeşme, Foça,

Sakız iskelelerinden gemilerle zeytin yağı, sabun, kuru meyve, tuz, limon, zift,
palamut, pirinç, hububat, kömür gibi ürünler İstanbul’a gönderiliyordu. Kara­
deniz sahillerinde bulunan İbrail, Kalas, Silistre, Balçık, Varna gibi yerlerden
ise hububatın yanısıra, şeker, kokoroz, fasulye, donyağı, tuzlu balık, kömür, fıçı
çenberi, kalay taşı yollanmakta idi. Cihanbeyli aşireti başta olmak üzere, Sivas,
Ankara ve Konya vilâyetleri sınırlan içinde bulunan çeşitli aşiretler ise kentin et
ihtiyacını karşılamakta idiler25.

Bu dönemde Türkiye’nin dış ticareti, beş Önemli liman kenti aracılığı ile
gerçekleştiriliyordu. İstanbul olageldiği gibi en büyük dışalım limanı idi. Trab­
zon, Rusya ve İran’a gönderilen malların transit merkezi durumunda bulunu-

23 Anadolu ve Rumeli iskelelerinden gemilerle İstanbul’a gönderilen ürünlerin çıkış yerleri ve

miktarlarını belirten listeler bir ara Takvim-i Vekayi'de yayımlanmış, daha sonra bundan .vazgeçil­
miştir.
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 36 ı

yordu. Beyrut, daha çok ihracata dönük bir görünümde idi. Selânik ve İzmir,
hem dışalım ve hem de dışsatımda önde gelen iki ticaret merkezi idi.

İzmir’in Ekonomik Tapısı

İzmir kenti, konumundan ötürü tarih boyunca önemli bir ticaret merkezi
olmuştur. Tanzimat’ın ilânından sonra ekonomik ve toplumsal açıdan hızla geli­
şen yerleşim merkezlerinin başında gelmektedir. Uygun bir limana sahip olması
ve çok zengin bir bölgenin tek çıkış özelliğini taşıması, bu kentin Türkiye’nin
dış ticaretinde en önemli yeri almasında büyük etkisi olmuştur. Yönetim açısın­
dan önceleri voyvodalık, daha sonra sancak merkezi olan İzmir, 1841-1843 yılla­
rı arasında Aydın eyaletinin merkezi olmuştu. 18 4 6 ^ ikinci kez, eyalet merke­
zi buraya taşınmış, 1864 düzenlemesinden sonra devamlı olarak vilâyet merkezi
olarak kalmıştır. Yüz yıl boyunca İmparatorluğun en kalabalık yöresi olma nite­
liğini korumuştur.

1830 genel nüfus sayımı sonuçlarına göre toplam erkek nüfusu 21.837 ola­
rak saptanmıştır. Çevre köylerinde ise 9300 müslüman erkek barınıyordu. Erkek
sayısı kadar da kadın olduğu gerçeğinden hareketle, 1830larda kentte yaklaşık
olarak 45.000 kişinin yaşadığını söyleyebiliriz. Çeşitli kaynaklarda kent nüfusuna
ilişkin verilen 150.000, 187.000, 125.000 gibi sayılar abartmalı olup gerçeği ifade
etmekten uzaktır. Nitekim ancak ı885’e gelindiğinde, hızlı nüfus artışıyla bu sa­
yı 154.093 kişiye ulaşmıştır26.

Kentleşme süreci, yüz yılın ikinci yansından sonra hızlandı. Özellikle de­
miryolları ile Menderes ve Gediz ovalanna bağlanması kentin, iki bin yıllık ge­
leneksel sınırlarını aşarak kıyı boyunca genişlemesine yol açtı. 1867-1875 yılları
arasında yapımı tamamlanan nhtım, gelişmede önemli etki yaptı. “Kordon” di­
ye adlandırılan ve Napoli taşlan ile döşenen bu rıhtım, kentin en önemli
bölümü oldu. Hükümet konağından başlayarak, Pasaport’a kadar uzanan kesi­
minde büyük dükkanlar, ticarethaneler, oteller ve lokantalar açıldı. Anado­
lu’nun çeşitli bölgelerinden ve adalar1dan başlayan göçlerle, kent, kuzeye doğru
da büyümeye başladı.

19. yüzyıl boyunca kentin çevresiyle birlikte gelişen sanayi dalı halı doku­
macılığı oldu. Ev içi ek gelir sağlamaya yönelik bu işe 1860’h yıllarda tüccarlar
el atmaya başladılar. Köylülere gerekli malzemeyi verip, sipariş üzerine hah do-
kutturmaya giriştiler. Yüzyılın ikinci yarşından sonra İngilizler, Batı Anado­
lu’daki halıcılığı tekellerine geçirmeye başladılar. ı88o’e gelindiğinde halı iplikle­
rinin eğirilmesinden dışsatıma dek tüm üretim sürecini merkezleri İzmir’de bulu-

2f> İncelediğimiz dönem kentlerinin nüfusları hakkında çeşitli kaynaklarda verilen bilgiler,
Yurt Ansiklopedisinde birarada değerlendirilmeden, verilmiş bulunmaktadır. İzmir’le ilgili sayılar
yine “İzmir” maddesinde yer almış bulunmaktadır.
362 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

nan altı büyük ticarethane ele geçirmişti. Bu ticarethaneler geniş bir iplik eğir­
me, iplik boyama ve aracı ağı kurmuştu.
Öte yanda kentte pamuk işleme sanayii de 1860'dan sonra gelişme göster­
di. 1863 yılında J.B.Gout ve J.Alurich adlı iki İngiliz tüccar yeni bir teknoloji
için çalışmaya başladılar. Kısa süre sonunda çağdaş çırçır fabrikaları İzmir-Ba~
yındır ve Tire’de faaliyete geçtiler. İzmir’de ı847*den beri çalışan ve “Şark Kâğıt-
hanesi” adını taşıyan kâğıt fabrikası, büyük gelişme gösterdi. Önceleri bütün İm­
paratorluğa, daha sonra Doğu ülkelerine ihracat yapmaya başladı. Ne var ki bu
hızlı gelişme uzun ömürlü olamadı. Fabrika 1863 yılında kapandı.
Kentin ekonomisinde önemli yer alan ve su gücü ile çalışan un değirmenle­
ri, 1850'den sonra yerlerini buhar gücü ile çalışan çağdaş değirmenlere bırak-
maya başladı. Bunların çoğu İngiliz sermayesi, tekniği ve malzemesiyle kurul­
muşlardı 27.
19. yüzyılın başlarında İzmir, İmparatorluğun ticaret merkezi olmaya
yönelmişti. Dışa sattığı başlıca ürünler tarıma dayananlardı. Palamut ve kök bo­
ya ön sırayı alıyordu. Pamuk ipliği, kuru incir ve üzüm, arpa, ham ipek, sünger
ve halı, dışsatımı yapılan başlıca maddeler idi. Bu malların büyük bir
bölümünü İngiltere’ye gönderliyordu. Avrupalı müste’min tüccarın yanısıra Er­
meni, Rum ve Yahudi beratlı tüccar, kente yerleşmişlerdi. Fransız İhtilali, Yunan
isyanı ve Mehmet Ali Paşa ayaklanması, kentin ticaretini olumsuz yönde etkile­
mekle birlikte, 1838 Ticaret Antlaşmasından sonra yeniden canlanma olmuş,
ı84o’dan sonra ise önceki dönemin iki katına çıkmıştır. Örneğin, 1 8 3 9 ^ 91 ge­
mi 15.000 ton yükle İngiltere’ye giderken, 1845^ gemi sayısı 196’ya ve taşıdık­
ları yük ise 35000 tona ulaşmıştı. Bu yıllar arasında İngilterelin Türkiye ile
olan ticaretinde kullanılan gemilerin yüzde altmışdördü ve toplam tonajın yüzde
ellidörtü İzmir ile İngiliz limanlan arasında sefer yapıyorlardı. Fransa’ya yapı­
lan ihracatta da önemli gelişmeler görülmekte idi28.

Ticaretteki bu gelişmeye paralel olarak kent’e değişik ülkelerin tüccarları

yerleşmeye başlıyorlardı. 1850 yılında İzmir’de 20 ülkenin tüccarları büyük tica­
rethaneler kurmuştu. 17 ülkenin kentte konsolosları bulunuyordu. Rus, Avus­
turyalI ve Fransız tüccarlar kendi gemicilik şirketlerinin u ygu lad ığı düşük taşıma
ücretlerinden ötürü diğerlerine oranla daha iyi durumda idiler. İngiliz Bibby
Line Şirketi, Liverpool ile İzmir arasında düzenli bir servis işletiyordu. Ancak,
indirimli tarifeler uygulamıyordu. Buna rağmen, İzmir’deki İngiliz tüccarlarının
sayısında sürekli artış görülüyordu. 18 4 9 ^ 202 olan İngiliz tüccarının sayısı
1855^ 919’a ve 18 5 6 ^ ise ıo 6 ı’e çıkıyordu. Hemen hemen tümü mallarını

27 Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi (Ankara 1982) Şevket Pamuk, Osmanlı
Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi; M übeccel Belik Kırây, Örgütleşemeyen Kent İzmir’de İş Hayatı­
nın Yapısı ve Yerleşim Düzeni, Ankara 1972; Yurt Ansiklopedisi, İzmir maddesi.
28 O .Kurm uş, age, Ek 1 ve 2, s. 34-36.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 3%

İngiltere’den getiriyorlar, kendi ticaretevleri aracılığıyla Ram ve Ermeni komis­

yonculara devrediyorlardı. Yine bunlar aracılığıyla tarım ürünlerini satın alıp
ülkelerine gönderiyorlardı.
Kente yerleşmiş tüccarlar, Batı Anadolu bölgesinin İzmir’e uygun yollarla
bağlanmasının ticareti ve kârlarını artıracağını biliyorlardı. İçlerinden Robert
VVilkin adındaki İngiliz tüccarı dört ortağı ile birlikte 1855 Temmuzunda İzmir-
Aydın arasında demiryolu yapmak için dilekçe ile imtiyaz istedi. İngiliz
büyükelçisinin de desteğini sağlayan bu kişiye istediği olanak, Eylül 18 5 6 ^ ve­
rildi. Wilkin ve arkadaşları sağladıkları imtiyazı İngiltere’de başka bir gruba sat­
tılar. Bunlar Mayıs 1857’de “Izmirden Aydına Osmanlı Demiryolu” adı altında bir
şirket kurdular. Bu şirket gerekli planlan yaptırıp onaylattıktan sonra yapım işi­
ne girişti.

Demiryolu yapımı sürerken, bölgede pamuk ekiminin geliştirilmesi için İn-

giiizlerin yoğun çabalar gösterdiklerini görüyoruz. Türkiyede geniş ölçüde pa­
muk üretimini canlandırmak için ilk çabalar 1840’larda başlamıştı. İstanbul’da
Churchiîl adlı bir İngiliz tarafından çıkarılan “Ceride-i Havadis" gazetesi Türki­
ye’nin pamuk üretmeye elverişli bir ülke olduğunu, yetiştirilecek bütün pamu­
ğun yüksek fiyatlarla İngiltere tarafından satın alınacağı fikrini işliyordu. 1857
yılında İngiltere’de Manchester Pamuk Alım Birliği’nin kurulmasıyla birlikte,
pamukla uğraşan tüccarlar, Amerikan pamuğuna bağlı kalmanın doğuracağı so­
nuçlan hesaba katarak yeni alternatifler aramışlar, bu arada Türkiye üzerinde
önemle durmaya başlamışlardı. Özellikle Batı Anadolu’da pamuk üretimini teş­
vik için gerekli girşimlerde bulunuyorlardı.Liverpool’dan Amerikan pamuk to­
humunu bölgeye göndererek parasız dağıtıyorlar, araştırma ve denemeleri
sürdürüyorlardı. Ceride-i Havadis Gazetesi de İstanbul’da yeni bir teşvik kam­
panyası başlatmıştı. Amerika’da heran iç savaş çıkabileceğini, pamuk üretiminin
oldukça kârlı olduğunu Örneklerle açıklıyor, üreticinin desteklenmesi için
hükümetin gerekeni yapmasını öneriyordu. Aynca modem yöntemlerle pamuk
yetiştirme ve hastalıklarla savaşma yöntemleri hakkında bilgi veriyordu. Demir­
yolu Şirketi de pamuk üretimini yaygınlaştırma çabalarına katılıyordu.

Bütün bu çabalar sonunda Osmanh hükümeti, pamuk üretimini artırmak

için üreticiye bir dizi kolaylık sağladı. 1863 yılı nisanında Anadolu’nun çeşitli
yerlerine 295 ton pamuk tohumu dağıtıldı. İzmir’de üreticiye bedava verilen to­
hum miktarı 142 tona yakındı. Yerli tohum yerine Amerika tohumu kullanıl­
ması böylece iyice yaygınlaşmaya başlamıştı. Öte yandan İngiliz fabrikatörleri Ba­
tı Anadolu’da pamuk tarımını geliştirme ve yaygınlaştırmayı amaçlayan şirketler
kurdular. Bunlardan en büyüğü olan ve 1856 da kurulan Küçük Asya Şirketi, üç
yöneticisini İzmir’e göndererek, alınması gereken önlemler konusunda araştırma
yaptırdı. Ancak, başarı sağlamadan dağıldı. Yerini Mayıs 1863’te kurulan “Os-
manii Pamuk Şirketi" doldurmaya başladı. Bu kuruluş da umduğu başanyı sağla­
mayınca 1873’te feshedildi. Bu alanda faaliyet göstermek amacı ile kurulan
3^4 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

üçüncü şirketin de adı “Küçük Asya Pamuk Şirketindir. Bu- şirket 8 Eylül 1863’te
100.000 sterlin sermaye ile faaliyete geçmişti. Kuruluşundan kısa bir süre sonra
10.000 pay senedinden 200 tanesini İzmir’de satmıştı. Aynca kentte pamuk üre-
ticileri için pratik kurslar düzenlemiş, özellikle Amerika tohumundan yetiştirilen
pamuğun nasıl bakılacağını öğretmeyi amaçlamıştı.
Sözünü ettiğimiz bu çabaların yanısıra alman daha başka önlemlerle Batı
Anadolu bölgesinde pamuk üretiminde önemli artış sağlandı. Şöyle ki 1862 yı­
lında pamuk ekilen alan, ı8 6 ı’e göre dört kat artış gösterdi. Aydın yöresinde
1862’de 18.000 dönüm üzerinde pamuk üretilirken bu alan 1863’te 70.000
dönüme çıktı. Aynı yıl İzmir bölgesinde toplam pamuk üretiminde 45.000 balya
temiz pamuk olduğu sanılıyordu29. Pamuk üretimi daha çok Aydın demiryolu-
nun geçtiği yerlerde veya yola yakın bölgelerde görülüyordu.

Pamuk üretimindeki artış, pamukların temizlenmesi ve balyalanmasında

kullanılan ilkel teknolojinin bırakılıp yerine çağdaş yöntemlerin alınmasına yol
açtı. Pamuk çırçırlama ve balyalama işinin istenilen biçimde yapılması için çe­
şitli yerlerde çırçır ve hidrolik presleme tesisleri açılmaya başlandı. 1870 yılına
gelindiğinde demiryolu üzerindeki kentlerde 34 fabrika faaliyette bulunuyordu.
Bütün bu gelişmeler sonunda İzmir’den yapılan pamuk dışsatımında önemli bir
artış olmadı. 1863 yılında 4.832.979 sterlin olan pamuk dış satımı, ı864’te,
4.046.338; 1865’te 3.842.285; ı866’da 3.606.240 ve 1875’te yine 3.896.000 sterlin
olmuştu30. Başlangıçta sağlanan üretim artışı, kötü hava koşulları, Amerika to­
humunun beklenilen verimi sağlayamaması, Amerika iç savaşının bitmesiyle
İngiltere’nin yeniden buradan pamuk alımına yönelmesi gibi etkenlerle 1870’ten
sonra pamuk üretimi hızla azaldı. Yerli tohumdan üretilen düşük kaliteli pa­
muk, dış pazar bulmakta zorluk çekmeye başladı. 1875’ten sonra İzmir limanın­
dan ihraç edilen temizlenmiş pamuğun büyük bölümü Suriye’de üretilen ve Ba­
tı Anadolu’da pamuk üretiminin azalmasıyla işsiz kalan çırçır fabrikalannda iş­
lenmek üzere gönderilen pamuktu. İzmir’in pamuk dış satımı ı88o’e gelindiğin­
de 166.119 sterline kadar düşmüştü. Bunun hemen hemen bütünü Suriye pa­
muğu idi31.
Bölgede pamuk üretiminin dış etkenlerle de olsa teşvik edilmesi, pazar için
üretim yapma alışkanlığını yaygınlaştırmış, İzmir yöresi bu vesileyle İmparatorlu­
ğun dışa açılmada önde gelen bölgesi olmuştu. Pamuk ihracatının gerektirdiği ge­
niş ticaret ağı sayesinde bölgede yeni fabrikalar ortaya çıkmış, küçük ölçüde de
olsa sanayileşme, bankacılık ve sigortacılık görülmeye başlanmıştı. Artan ticaret
hacmi kentte, yönetim, sağlık, eğitim ve öğretimde de yeni düzenlemeler yapma
gereğini ortaya çıkarmıştı. Özellikle yabancı tüccarların istek ve başvurularıyla
ı864’de İzmir belediye Örgütü İstanbul örneğinde düzenlendi. Belediye mecli­

29 Kurmuş, s. 66-68.
Aynı yer.
31 Yurt Ansiklopedisi, İzmir Maddesi
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 365

sinde İngiliz tüccarlar söz sahibi olma çabalarını sürdürdüler ve Ticaret Mahke­
mesinin üç üyesinden birisini aralarından seçme ayrıcalığını elde ettiler.
“İzmir’in Avrupa’ya denizaltı telgraf kablosuyla ve İmparatorluğun diğer
köşelerine telli telgraf ile bağlanması, Ticaret Mahkemesinin genişletilmesi ve
yeni ticaret mahkemelerinin açılması, kentin ticarî çıkarlarını savunmayı kendi­
ne bayrak ettiğini belirten günlük Smyma M ail gazetesinin yayına başlaması, Li-
verpool rıhtımının küçük ölçekte bir kopyası olduğu ileri sürülen İzmir rıhtımı­
nın yapılması, Batı Anadolu bölgesinde kapitalist gelişmenin örnekleri olarak
gösterilebilir” 32.

Trabzon ’un Ekonomik Tapısı

Anadolu kentleri içinde incelediğimiz dönemde İzmir kadar olmasa da az-
çok gelişme gösteren diğer bir kıyı kenti ise Trabzon'dur. Trabzon, ıg.yüzyılda
limanda yoğunlaşan ticaret etkinliklerinin yanısıra, tarım ve sanayi ile bölgede
etkinlik gösteren küçük bir kıyı kenti idi. 1830 nüfus sayımı sonuçlarına göre
kent merkezinde 6.300 erkek bulunuyordu. Buna göre toplam nüfus 13,000 kişi
civarında olmalıdır. 1869’a gelindiğinde bu sayı ı8.ooo’e, ı88o’de ise 20.000 ki­
şiye çıkmıştı33.
Trabzon vilâyetinin merkezi olan kent, 1846-1847 yılında Karahisar-ı Şarkî,
Canik, Gönye ve merkez sancağı olmak üzere beş sancaktan oluşuyordu. 1867
düzenlemesiyle merkez sancağının, Batum, Canik ve Gümüşhane sancakları vi­
layete bağlanmıştı. Ordu, Of, Aybastı, Tirebolu, Sürmene, Tonya, Görele ve
Vakfıkebir, vilâyetin kazaları idiler. 1869 Trabzon Vilayeti salnamesine göre
merkez sancağın nüfusu 100.000’i aşıyordu. 1870 yılı salnamesi ise kadın-erkek
toplam nüfusu 210.149 olarak vermektedir.
Trabzon ve çevresinde demircilik ileri bir düzeyde yapılıyordu. 1872 vilâyet
salnamesindeki bilgilere göre Avrupa’dan getirilen soba ve kasaların benzerleri

52 Aynı yer.
33 A.Üner Turgay, 1829 Edime Antlaşması’ndan sonra Trabzon’da nüfusun göçlerle hızla art­
maya başladığını, özellikle Kınm Savaşanın kentin demografik yapısında değişikliğe yol açtığı be­
lirtmektedir. Kent limanının Osmanlı ordusu ve Doğu Anadolu vilâyetlerinin beslenme merkezi ol­
duğunu, ticari faaliyetlerin arttığını, bunun sonucu olarak komşu kent ve köylerden Trabzon’a
göçün başladığını 1855-56 yıllarında yiyecek sıkıntısı çekildiğini vurgulamaktadır. Bu gelişmeler sonunda
1856 yılı sonlannda nüfusun 70.000 kişiye çıktığını ileri sürmektedir. Savaşın sona ermesiyle de
1860'da 55.700^ 1870’lerde ise 3413 ı ’e kadar gerilediğini belirtmektedir. Görüldüğü gibi burada
verilen sayılarla bizim saptadıklarımız birbirine uymamaktadır. A.Ü ner Turgay’ın dayandığı elçilik
raporlarıyla, kimi seyyahlann gözlemlerinde gerçek payı olmakla birlikte, donemin koşullan, genel
nüfus artışı ve göçler gözönünde tutulduğunda, verilen sayıların abanılmış olduğu anlaşılmaktadır.
Bk2. A.Ü ner Turgay, “Trade and Mercatiansts in Ninteenth-Century Trabzon: Elements of Ethnıc
Confıct”, Christians and Jevvs in the Ottoman Empire (Edited by Benjamİn Brende and Bernard
Lewis), Vol I 1982, pp 302; 334.
366 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

ancak Trabzon’da yapılabiliyordu. Yörede kuyumculuk ve marangozluk da ge­

lişmişti. Özellikle gümüş üzerine işlemeleri ünlü idi. Kentte Önemli miktarda
mum işleyen bir Mumhane (Şemihane) faaliyette idi.

Coğrafi konumu, kenti, Karadeniz kıyılarının önemli bir limanı olma olana­
ğına kavuşturmuştu. Yüzyıllardan beri yerli halk, sandal, kayık ve gemi yapımı
ile geçimini sağlıyordu. Özellikle müslüman olmayan halkın en önemli gelir
kaynağı bu işti. Trabzon’un ıg.yüzyılda ticarette etkinlik gösterdiğini görüyoruz.
Güney bölge ürünlerinin Karadeniz kıyılarına ve İstanbul’a buradan ulaştırılma­
sının yanında, İran transit ticaretinin de merkezi durumunda idi. Yüzyılın baş­
larına kadar, Halep, Şam, Bağdat ve Hindistan’a bağlantılı olarak buradan ken­
evir dışsatımı yapılmaktaydı. Ayrıca İstanbul ve Rusya’ya şarap, tütün ve fındık
bu bölgeden gönderiliyordu. Malatya, Erzurum ve Bitlis’e keten bezi, İstanbul’a
ipek ve pamuklu kumaş, keten bezi, yemiş, zeytinyağı, tütün, mum ve ibrişim
Trabzon’dan gönderiliyordu.

Kentin ünlü çarşısında, tüfek ve tabanca, havlular, ipekli pamuklu, dokuma

çarşaflar, ipek kuşaklar, tahta işleme eşyaların yanısıra İran ve Horasan halitala­
rın da satıldığı bilinmektedir.

Trabzon limanından yapılan dışsatımın önemli bir kısmını İran transit tica­
reti oluşturuyordu. Kentin kara yolu ile Erzurum üzerinden İran’a bağlanması
için çalışmalar bu dönemde başlamış, ancak uzan süre bu gerçekleştirilememiş­
tir. Trabzon-Erzurum-İran yolunda ticaret mallan, at, deve, öküz ve eşek ile ta­
şınıyordu. İran’a, ipek, tütün, kuru üzüm ve halı satılıyor, karşılığında pamuklu
dokuma, çay, şeker, cam ve madeni eşya almıyordu. Yılda ortalama 300.000
sterlinlik alım-satım gerçekleştiriliyordu34.

Trabzon-Batum; Trabzon-Fatsa arasındaki bölgeden sağlanan keten, keten

ipliği, fındık, meyve, mısır ve buğday, dışsatımı yapılan başlıca ürünlerdi. Bun­
lardan yılda toplam 423.000 lira sağlanıyordu. Ticaretteki gelişme, kentin sosyal
yaşantısını etkiliyor kiralar artış gösterirken, yeni binaların yapımına geçiliyor­
d u 35. C.Issavvi, 1830’larda Trabzon limanına dışalım yolu ile getirilen ürünlerin
toplam değerinin 200.000 sterlini bulduğunu, 1840’a gelindiğinde bu rakamın
300.000 sterlin’e yükseldiğini belirtmektedir. Aynı sıralarda dışsatım ise 100,000

u C.Issavvi, The Economic History of Turkey 1800-1914, s. 120-127. Trabzon-Tebriz ticare­

tinin ayrıntıları ise yazann “Tebriz-Trabzon Trade” IjM E S , I/ı (1970) adlı makalesinde İncelen­
mektedir.
35 Yurt Ansiklopedisi, Trabzon maddesi, C. 10, s. 7189-7192.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 3^7

sterlin dolayında idi. 1870 yılında dışalım 500.000 sterlini geçmişti. Dışarıya sa­
tılan malların değeri ise 200.000 sterlini aşmış bulunuyordu36.

Adana ’nın Ekonomik Tapısı

Adana ve yöresi Mehmet Ali Paşa ayaklanmasından kısa süre sonra oğlu
İbrahim Paşa tarafından ele geçirilmiş ve 1833-1840 yılları arasında bağımsız bir
eyalet olarak onun tarafından yönetilmişti. İbrahim Paşa, kentte yaşamı yeniden
düzenlemiş, rüşveti yasaklayarak ileri gelenlerle işbirliği yapma yoluna gitmişti.
Yörede tarımı geliştirmek amacı ile bazı önlemler aldırmış,şeker kamışı ekimini
yeniden düzenlerken, Mısır’dan getirdiği "duvrak33 arpasını tohumluk olarak ek-
tirmiştir. Kentin selden korunması için kanallar açtırmıştır. Bu önlemler, Ada-
na’nın çehresini değiştirmeye başlamıştı. Londra Antlaşmasından sonra, İbra­
him Paşa bölgeyi terketmek zorunda kalmış, 1841 Mısır Fermanı ile de Adana,
Suriye, Trablusşam (Lübnan), Akka (Filistin), Cidde (Hicaz) yeniden Osmanlı
yönetimine geçmiştir. Yapılan düzenleme ile Adana bölgesi “Mutasarrıflık” ola­
rak idare edilmeye başlandı. Ne var ki uzun süreden beri yöreyi egemenlikleri­
ne geçirmiş olan derebeyleşmiş aileler, Tanzimat’a rağmen alışkanlıklarını
sürdürmede direndiler. Mutasarrıflar, bölgeyi aralarında adeta paylaşmış aşiret
beyleriyle başa çıkamadılar. 1865’e gelindiğinde, hükümetin daha önceden ta­
sarladığı bir plânı uygulamaya karar verdiğini görüyoruz. Bölgeyi denetim altına
almak amacı ile özel bir askeri birlik oluşturuldu. “Fırka-ı İslahiye* adı verilen
bu büyük birliğin başına Dördüncü Ordu müşiri Derviş Paşa getirildi. Teftiş
memurluğuna ise o sırada Meclis-i Valâ üyeliğini yapmakta olan Cevdet Paşa
atandı.

36 A .Ü ner Turgay’ın belirlemelerine göre Trabzon limanından yapılan dışsatım vc dış alım
şöyle idi: (Sterlin olarak)

Dışsatım

Yıllar İngiltere’ye Diğer Ülkeler Toplam Yıllık Ortalam a

1856-1860 564.100 5’ 432>500 5,996,600 1,199,320

1861-65 500,000 4,500,000 5,000,000 1,000,000
1866-70 376,000 3,620,400 3,996,400 799»280
1871-75 466,800 3,206,900 3,673,700 734,740
1876*80 207,500 2,328,800
0
«
0

2,536>300

Dışalım

Yıllar İngiltere’ye Diğer Ülkeler Toplam Yıllık Ortalama

1856-60 14.997.700 1-535-400 16.532.500 3.306.500

1861-65 7,000.000 4,000,000 11,000.000 2200000
1866-70 3,880.000 2,209,000 7,089,800 1217960
*871-75 4,362,300 2,753>900 7,116,200 1423240
1876-80 3,986,900 2,399,100 6,386,000 1277200
366 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

Derviş Paşa, 1866’da böigeyi denetim altına almayı başardı. Aşiret liderleri­
ne unvanlar verilerek, Anadolu’nun içlerine gönderildiler. Bundan sonra Çuku^
rova’da yeni bir yönetim düzenlenmesi yapıldı. Adana 1867 yılında vilâyet mer­
kezi oldu. Konya’ya bağlı İçel Sancağı buraya bağlandı. Yörede beş yıl kalan
Fırka-ı İslâhiye, Hassa, İslahiye, İzziye gibi yeni kazalar kurdurdu. Buralarda
resmi binalar ve kışlalar yapıldı. Nüfus sayımı yapılarak, askerlik ve vergilendir*
me işleri, elde edilen verilere göre yeniden düzenlendi37.
Ingiltere’nin Amerika iç savaşından ötürü Osmanlı topraklarında pamuk
ekimine Önem vermeye başlamasıyla birlikte Çukurova bölgesi bu alanda öne
çıkmaya başladı. Hükümetin de pamuk ekimini özendirmesi üzerine bölgede
pamuk ekimi hızla gelişmeye başladı. Bunun doğal sonucu olarak 1864’te ük
pamuk işleme (Çırçır) fabrikası Fransızlar tarafından Adana’da üretime açıldı,
1865’te Ingilizler ikinci fabrikayı kurdular. Mersin ve Tarsus’ta da çırçır fabrika­
ları açıldı. Böylece bölge yavaş yavaş dünya pazarlarına açılmaya ve sanayileş­
meye başladı. Özellikle yüzyılın sonlarına doğru bu gelişme oldukça hızlandı.
Tanmda makineleşme ve çağdaşlaşmada Çukurova, İmparatorluğun önde gelen
bölgelerinden birisi oldu.
1840’larda Tarsus’tan yapılan dış alım 40.000 sterlin, dışsatım ise 60.000
sterlin dolayında idi. 1870’e gelindiğinde Mersin limanından yapılan dışalım on
kat artış göstermişti.Dışa satılan mallarda da yüzde yedi civarında artış gözleni­
yordu. 1873-1877 yıllan arasında Adana’nm ortalama yıllık ihracatı 562,000
sterlin, ithalatı ise 517.000 sterlin olarak belirleniyor. Aynı dönemde İzmir’in
dışsatımı 4,329.000 sterlin; dışalımı ise 3,687.000 sterlin idi. Trabzon’a ilişkin ra­
kamlar, Adana’ya yakındı38.

Bursa Ekonomisi
Tanzimat döneminde Anadolu’nun en büyük kentlerinden, olan, İzmir ve
Edirne’den sonra nüfus bakımından üçüncü sırada yer alan Bursa; genel
görünüşü ile eski bir şehir olma özelliğini koruyordu. Geçmişe ve alışkanlıkları­
na sıkıca sarılan kentte geleceğe yönelik önemli bir atılım görülmüyordu. Hüda­
vendigâr Vilâyetinin merkezi olan Bursa’ya, 1864 düzenlemesinden sonra mer­
kez sancağı dışında. Karesi Sancağı (Merkezi Balıkesir), Kocaeli Sancağı (Mer­
kezi İzmit), Karahisar-i Sahip (Afyon Karahisar) ve Kütahya Sancağı bağlanmış­
tı. Eski Anadolu eyaletinin önemli bir kesimi, bu vilâyetin sınırları içinde kal­
mıştı. Bu bakımdan Anadolu vilâyetleri içinde de en büyüklerinden, verimli
topraklara sahip olanlarındandı. Hükümet merkezine yakınlığı, güvenliğin ko­
runmasını kolaylaştırıyor, sürgüne gönderilen üst düzey yöneticiler için başlıca
gezde kentlerden birini oluşturuyordu.

27 SPzrks-i İslâhiye için Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, 21-39 (Yayınlayan Cavid Baysun) Ank.
1963* s. 136.
C.Issawi, The Economik Hist. 130-132.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 369

II. Mahmut döneminden beri, ülke yönetiminde yapılan yeniliklerin uygu­

lanmasında öncelik tanınan bu yÖre,kamu hizmetlerinin devlet eliyle gerçekleşti­
rilmesinde de en büyük payı almakta idi. Ne var ki bu olumlu girişimlere kar­
şın, ne kent ne de yöre genel çöküşün dışında kalarak, önemli bir gelişme
gösterememiştir. Bursa kenti, dar ve düzensiz sokaklarının yanısıra üç büyük
caddesi, alçak ve çoğu tek katlı binalarıyla klasik Osmanlı yerleşim birimlerinin
bütün özelliklerini taşıyordu. Konut alanları seyrek ve birbirinden kopuk bir ya­
pı sergiliyordu. Konutlar arasında sebze, meyve ve zeytin yetiştirilen bahçeler ve
boş alanlar yer alıyordu. Etnik ve dinsel grupların konut alanları birbirinden
ayrılıyordu. Hisarın batı bölümünde Ermeniler, doğusunda R.um!ar ve kalenin
baüsı ile merkez arasındaki doğu bölümünde Yahudiler oturuyorlardı. Üst gelir
gruplan etnik ayrılıklar gözetmeden aynı konut alanlannda ve benzer koşullarda
yaşıyorlardı.

1860lı yıllara gelindiğinde kentte iki sanayi bölgesi ve bunların dışında ayn
bir ticaret merkezi oluşmuştu. İki sanayi bölgesinden daha büyük ve yoğun ola­
nı Cilimboz Deresi kenarında diğeri de Gökdere civarında yer alıyordu. Bu
bölgede üretim, daha çok el tezgahlarında yapılan küçük ölçekli dokumacılık ve
ipekçilik gibi faaliyetleri kapsıyordu. Daha eski dönemlerden beri süregelen bu
kuruluşların yapısında önemli bir değişiklik görülmüyordu. Cilimboz Deresi
bölgesi ise daha ayrışmış bir yapı sergiliyordu. Bu bölgede ı86o’larda fabrika
başına 300’e yakın işçi çalıştığı, toplam işçi sayısının 7.000-8.000 dolayında bu­
lunduğu vurgulanmaktadır. Bunun kent nüfusunun yaklaşık yüzde onunu oluş­
turduğunu belirtelim. Çalışanların büyük bölümü, müslüman olmayan kadın iş­
çilerdi39.

Ticaret ve el sanatları, kent merkezinde toplanmıştı. Merkezde bedesten ve

çevresinde 62 han yer alıyordu. Buralar depo, otel ve ticarethane işlevlerini
yüklenmişlerdi. Kentin İstanbul'a yakın oluşu, öteki ihracat merkezlerinden
farklı bir gelişme göstermesinde etkin olmuştu. İstanbul’daki Pera ya da İz­
mir’deki Bornova, Buca gibi yabancı tüccarların yaşadığı konut alanları oluşma­
dığı gibi, kent bir dışsatım merkezi de olamıyordu. Geleneksel ürünlerinden
olan ipeği, İstanbul üzerinden dışa pazarlıyordu. Bunun için Mudanya iskelesi
ile İstanbul arasında haftanın belli günlerinde yolcu ve yük taşıyan gemiler ça­
lışmakta idi.
Bursa, yüzyıl boyunca Anadolu’nun ipek üretim merkezi olma özelliğini
sürdürdü. ı85o’den itibaren kentte ipekçilik makineleşmeye yöneldi. Avrupa’da
ipekli dokumacılığın gelişmesi, Türkiye’deki ipekçiliği etkilemekle birlikte, İtalya
ve Fransa’da bu alanda gösterilen büyük başarılar ve sağlanan kolaylıklar, iyi

39 Lsila Erder, ^Factoıy Districts in Bursa During T h e 1860’s”, O D T Ü M im a rlık Fakültesi-

Dergisi, (Bahar 1975)» s. 85-96.
F : 24
370 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

cins kozalann elde edilerek bunlann yeni yöntemlerle çekilmesi ve kaliteli ipek­
ler elde edilmesi, üretimimizi olumsuz yönde etkilemeye başlamıştı*

1838 yılma kadar Avrupa’ya satılan ipekler, tepme mancınıklarda çekiliyor­

du. Ne var ki yeni dokuma makinelerinde daha düzgün çekilmiş ipek tellerine
gerek duyuluyordu. Avrupa’da buharla işleyen mancınıkhanelerde çekilen ipek­
ler, ölçülü olduklarından Türk ipeklerine üstün tutuluyordu. Batıda yer alan bu
gelişmeler, kısa sürede Osmanh İmparatorluğumda etkisini göstermeye başladı.
Tanzimat’ın ilânından sonra Fransa ve İsviçre’den ipek ustalan getirtildi. 1844
yılında Fransa’dan gelen bir ipekçi ustası, Bursa’da bir ipek atölyesi kurmuş ve
yeni tarz ipeğin nasıl çekileceğini göstermeye başlamıştır. Bu atölyede bilgi edi­
nenler, yeni atölyeler kurma yoluna gitmişler, giderek fabrikalaşma başlamıştır.
1838-1858 yıllan arasında Bursa’da yeni yöntemlerle ipek üreten 38 kuruluşun
faaliyette olduğu anlaşılmaktadır. Buna paralel olarak ipekçilik, bölgede yaygın­
laşmaya başladı. İzmir, Bilecik, Küplü, Lefke, Soğut ve Aydın yörelerinde ipek­
çilik hızla gelişme gösterdi. Bu dönemde bölgede koza üretimi dört milyon kilo­
ya ulaştı. Ne var ki 1857-1862 yılları arasında ipek böceklerinde görülen karata­
ban (Pebrine) ve muscardine hastalıkları, Bursa ipekçiliğine büyük darbe indir­
di . Daha önceleri Bursa’da yılda 600.000 kg’dan fazla ipek üretilirken, 1865’te
bu miktar 192.440 kg’ma düştü. Avrupa’dan etrafa ve bu arada Türkiye’ye ya­
yılan bu hastalıklarla mücadelede geç kalındı ve uzun süre hastalığın Önü alına­
madı. “Düyun-u Umumiye idaresi" kurulduktan sonra bölgede ipekçilik yeniden
canlanmaya başladı.40

Bu dönemde Bursa vilâyetinde ticaret, Gemlik-Mudanya, Bandırma, Erdek

ve Kapıdağı limanlarından yararlanılarak yapılıyordu. Daha sonra İzmir-Aydın
ve Mudanya-Bursa demiryolları da devreye girmişti. Özellikle Mudanya limanı,
Bursa, Ertuğrul, Kütahya ve Afyonkarahisar Sancaklarından elde edilen ürünle­
rin ülke içindeki diğer yörelere ve dışa gönderilmesinde önem taşıyordu. İhraç
ürünlerinin başında ham ipek geliyordu. ı855*te 20 milyon frank tutarında dışa-
nya ipek satılmıştı. 1877 yılında ise yalnız Bursa’da 3.133.843 kilo yaş koza elde
edilmiş, bunlardan sağlanan 634.000 kilo ipek Avrupa’ya gönderilmişti.
Anadolu’nun diğer kentleri Tanzimat öncesi yapılannı koruyorlardı. Gerek
iç ve gerekse dış ticaret, geleneksel yapısını korumakla birlikte, Avrupa ürünü
mallar az da olsa buralarda görülmeye başlıyordu. Esnaf ve sanatkarlar bu yeni
gelişmenin yıkıcı etkilerini henüz yeterince hissetmiyorlar karşı önlem alma ge­
reğini duymuyorlardı. İmparatorluk genelindeki gerileme ve çöküntü bütün
alanlarda olduğu gibi, küçük esnaf sanatkar ve benzeri iş kollarında da kendini
gösteriyor, yenilgiler, toprak kayıpları, git gide ağırlaşan ekonomik çöküntü kır­
sal kesim ve kent aynmına bakmaksızın Osmanlı halkını toptan etkiliyordu. Gi­
rişilen yenilik hareketleri, ağırlaşan sorunlara çözüm getiremiyor, çıkış yolları
arayanlar, iktidar değişikliği yapmak için harekete geçiyorlardı.

40 Fahri Dalsar, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik, İstanbul 1960. s. 410-
4 *3 *
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 371

Ne var ki Padişahın değiştirilmesi, umut bağlanan Meşrutiyetin ilân edil­

mesi ve bilinen siyasî gelişmeler, Osmanlı ekonomisini çökmekten kurtaramıyor,
Düyun-u Umumiye İdaresi’nin kurulmasıyla birlikte, emperyalizm, bütün bo­
yutlarıyla İmparatorlukta daha iyi hissediliyor, her alanda varlığım duyuruyor­
du.
 S E Ç İL M İŞ BİB LİYO G RAFYA

ARŞİV MALZEMESİ

Başvekâlet Arşivi:
Anadolu Jurnal Defteri, No: i , 2.
Ayniyat Defterleri Serisi
Defter No: 370, 372, 373, 375, 376, 378, 381, 383, 384, 387, 388, 392, 399, 400,
401, 404, 407, 409, 410, 411, 412, 413, 414, 415, 418, 423, 424, 425, 427,
43î, 432, 433, 609, 805, 807, 817, 910,
Miihimme Defterleri: 254, 255.
Hath-ı Hümâyun Fihristi: 19258
Cevdet Maliye .*9377, 9878*
Karantina Defterleri, No: 69, 70.

Ankara Etnografya Müzesi Arşivi :

Ankara Şer’iyye Sicilleri, Defter No : 196, 198, 201, 202, 204, 206, 208, 209, 215,
216, 220, 222j 223, 224, 225, 226, 228, 229, 231, 234, 235, 236, 238, 239,
241, 243, 246, 247, 254, 256, 258, 259.
Kayseri Şer'iye Sicilleri, Defter No: 75, 135, 185, 186, 187, 193, 194, 196, 197, 198,
199, 200, 202, 204, 205, 206, 208, 210, 215, 2l6,
Çankırı Şer'iye Sicilleri, Defter No: 2, 24, 25.

Konya Mevlâna Müzesi Arşivi:

Konya Şer’iye Sicilleri, Defter No: 4, 72, 73, 74, 75, 81, 83.
Karaman Şer'iye Sicilleri, Defter No: 216, 295, 297,
3081 notu yazma eser.
374 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Bursa Arkeoloji Müzesi Arşivi :

Bursa Şer’iye Sicilleri, Defter No: C ıo, 22, 25, 26, 27, C29, C31, C32, C34, C224,
225, B275, 291, 303, 334, 349, 358.
Mudanya Şer’ıye Sicili, Di 2

Sivas Kongre Müzesi Arşivi :

Sivas Şer’iye Sicilleri Defter No: $, 11, 14, 15, 16, 19, 20.

Diyarbakır Müzesi :
Diyarbakır Şer 'iye Sicilleri Defter No: 366, 367.

Takvim-i Vekayi, I. Tertip, Defa: 45, 52, 70, 71, 72, 73, 76, 80, 81, 89, 92,
93, 117, 121, 122, 125, I35, I37, 15i, I54, I55, 163, 165, 165, 169, 189,
201, 207, 210, 213, 214, 2l6, 2l8, 219, 229, 238, 239, 245, 246, 264, 28i,
287, 288, 289, 29i, 293, 295, 297, 308, 318, 319, 333, 343, 345, 35i, 360,
361, 3^9>374, 375»3^7, 395»399. 437>779-
Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu ve Onu Takiben Neşrolunan nizamname ve Tali­
matnameler, Divân-ı Hümayun No 82 (matbu).

Devlet ve Vilâyet Salnameleri :

Devlet Salnamelerinin 1846-1876 yıllan arasında çıkan sayılan,
Ankara Vilâyeti Salnamesi, 1290
Erzurum Salnamesi (1872-1873) yılı.
Kastamonu Vilâyeti Salnamesi 1287 (1869-1870), 1877-1878,
Konya Vilâyeti Salnamesi (1870)
Düstur-i Atik,
Düstur I. Tertib, C. I.
 ARAŞTIRM A VE İN CELEM ELER

A b d u rra h m a n V e fİk , T ekâlif K avâidi, I, dersaadet 1329.

Ahm ed L ü t f i E fe n d i, Tarih-i Lütfi, C. III-IV, Matbaa-i Amire 1292, C. V-VI,
VII, Dersaadet, 1302, C . VIII, Dersaadet 1328,
A . C e v d e t , Tarih-i Cevdet, C. 12, Dersaadet 1309.
A h m et Rasîm, İstibdattan Hakimiyet-i M illiyeye, I, II, İstanbul, 1923.
A k d a g , M u s t a f a , T ü rk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, A nkara,

I973-
--------------, Türkiye’ nin İktisâdi ve İçtimai Tarihi, II, Ankara 1971
--------------, “Genel Çizgileriyle XVIII. yüzyıl Türkiye Tarihi”, D T C F Tarih
Araştırmaları Dergisi, IV/6-7,
A k te p e , M ü n İr, "XVIII. asrın İlk Yarısında İstanbul’un Nüfus Mes’elesine Da­
ir Bazı Vesikalar”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi T arih Dergisi, IX / 13.
A k y ü z , K en a n , Ziya Paşa’ nm Amasya M utasarrıflığı Sırasındaki O laylar
(Belgeler) I, Ankara 1964.
A k tü r e , S e vg İ, “ 19. Yüzyılda ve 20. Yüzyıl Başında Çorum”, (Hitit Festival
Komitesi), Çorum Tarihi, s. 123-168.
A l î H a y d a r M i t h a t , Mithat Paşa, Hayat-ı Siyasisi, I, İstanbul 1325.
A r jk a n , Z e k î, “Tanzimat ve Meşrutiyet Döneminde İzm ir Basını”, T anzi­
mat’tan Cum huriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. I.
B ağiş, A l î İhsan , Osmanlı Ticaretinde G ayri M üslim ler-Kapitülasyonlar-
Beratlı Tüccarlar, Avrupa ve H ayriye Tüccarları (1750-1839), Ankara
1983-
“Ayanlık Müessesesinin Düzeni Hakkında Belgeler” TTK ,
B a y k a l, B e k ir S itk i,
Belgeler 1/2, Ankara 1865.
B e rk es, N iy a z i, Tü rkiye’ de Çağdaşlaşma, İstanbul 1973*
376 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

Bilİm, C a h i t Y a lç in , Tanzimat Döneminde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma

(1839-1876), Eskişehir 1984.
B o r a k , Sadî, “Demiryollarının Tarihi”, Hayat Tarih Mecmuası, 12 (1969).
C e v d e t P a şa , Tezâkir, 21-30. (yaym a hazırlayan C av id B aysbun) 1963.
C e z z a r , Y a v u z ; Osmanlı Mâliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, İstan­
bul, 1986.
-------------- , “Osmanlı Devletinin Mali Kurumlarından Zahire Hâzinesi ve 1795
(121o) Tarihli Nizamnamesi”, Toplum ve Bilim, Yaz-güz, 1978/6-7.
C İ n lİ o ğ lu , H., Osmanlılar Zam anında Tokat, III, Tokat 1951.
C l a r k , C ., “The Ottoman Industrial Revolution, International Journal o f
M iddle East Studies, 5 (1974).
Ç a d ir c i, M u s a , Tanzim at’ a Girerken T ü rkiye’ de Şehir îdarei (Basılmamış
doktora tezi, Ankara 1973).
-------------- , “Tanzimat’ın İlânı Sırasında Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli Ta-
rik-i İlmiyye’ye Dair Ceza Kanunnamesi”, D TCF, Tarih Araştırm aları
Dergisi C. XIV/25, 1982.
-------------- , “Osmanlı Ordusunda Yeni Düzenlemeler (1792-1869), Birinci As­
keri Tarih Semineri, Bildirileri II, Ankara 1983.
-------------- , “Ankara Sancağında Nizâm-ı Cedit Ortasının Teşkili ve Nizâm-ı
Cedit Askeri Kanunnamesi”, T T K , Belleten X X X V I / 141, (1972)-
-------------- , “ 1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerin­
de Bir Araştırma”, Osm anlı Araştırmaları, I, İstanbul 1980.
-------------- , “II, Mahmut Döneminde Mütesellimlik Kurumu”, D T C F Dergisi,
X X VIII (1970).
-------------- , “Tanzimat’ın İlânı Sırasında Anadolu’da İçgüvenlik”, D .T.C.F.
Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII/24, Ankara 1980.
-------------- , “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilâtının Kurulması Üzerine Bir İncele­
me", Belleten, X X X I V / 135.
-------------- , “Anadolu’da Redif Askeri Teşkilâtının Kuruluşu”, D T C F Tarih
Araştırm aları Dergisi, XIII.
-------------- , “Posta Teşkilâtı Kurulmadan Önce Osmanlı İmparatorluğunda
Menzilhâne ve Kiracıbaşılık” VII. T ü rk T arih Kongresi Cilt II, Ankara
1981. '

-------------- , “II. Mahmut Döneminde (1808-1839) Avrupa ve Hayriye Tüccarla­

rı ”, T ü rkiye’ nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi ( 1071- 1920) Birinci
Uluslararası, Kongresi, Tebliğler, Ankara 1980.
-------------- , “Osmanlı İmparatorluğunda Asker Almada Kura Usulüne Geçil­
mesi - 1845 Tarihli Askerlik Kanunu”, Askeri Tarih Bülteni, Şubat 1985.
--------------- , “Tanzim at Döneminde Türkiye’de Yönetim , (839-1856), B elleten
O I/2 0 3 .
-------------- , “Eyalet ve Sancak Merkezlerinde Meclislerin Kurulması” Ord.
Prof. Y usu f Hikmet Bayur’ a Armağan, Ankara T T K , 1985.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU 377

-------------- , “Tanzimat’ın İlânı Sıralarında Türkiye'de Yönetim” (1926-1839),

T T K , Belleten U /201. (1988).
D a l s a r , F a h r î, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’ da İpekçilik, İs­
tanbul 1960.
D a v İso n , R. H., Reform In The Ottoman Empire ( 1856-1876), Princeton
University Press. 1963.
D e m İre l, Ö m er, II. Mahmut Döneminde Sivas’ ta Esnaf Teşkilâtı ve Üre-
tim-Tüketim İlişkileri, Ankara 1988.
Dum an, H a ş a n , Ottoman Year Books (Salname and Nevsal) İstanbul 1980:.
Earle , E. M ead, Bağdat Dem iryolu Savaşı, İstanbul 1972.
E ld em , V e d a t , Osmanlı İmparatorluğunun İktisadî Şartları Hakkında Bir
Tetkik, Ankara 1970.
E n g e lh a r d , (Çev. Ali Reşat), Türkiye ve Tanzim at, Devlet-i Osm aniye’ nin
Tarih-i Islahatı, İstanbul 1328.
E r g in , O . N u r i, M ecelle-i Umur-i Belediye I, İstanbul 1922.
E r d e r , L e İ la , “Factory Districts in Bursa During The 1860V O D TÜ , M im ar­
lık Fakültesi Dergisi C, 1/ 1, (Bahar 1975).
E r o l , M in e , Osmanlı İm paratorluğunda K âğıt Para (Kaime), Ankara,
1970.
G ö k b İlg İn , M. T a y y îb , “ 1840’tan ı86ı’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve
Dürziler”, Beleten X /3 7, (1946),
G ü z e lb e y , G . C a h i t - Y e t k in , h u lu s î, Gazianteb Şer’i Mahkeme Sicillerin­
den Ö rnekler, C . 81-141, Miladi 1720-1825, Gaziantep 1970.
-------------- , Gaziantep Şer’ i M ahkem e Sicilleri, Fasikül 3, Gaziantep, 1966.
H ifzi V e l d e t , "Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat” T anzim at, I. İstan­
bul, 1940.
Issa v î, C., The Economic History of Turkey, 1800- 1914, Publication of
the çenter for M iddle East Studies, 1980.
-------------- , “Tabriz-Trabzon Trade”, Inetnational Journal of M iddle East
Studies, I/ı (1970).
Iş ik s a l, C a v İd e , "Emniyet Sandığının Kuruluşu”, Belgelerle T ü rk Tarihi
Dergisi, XI/6s (1973).
İ n a lc ik , H a l i l , “Tanzimat’ın Uygulanışı ve Doğurduğu Tepkiler, T T K , Belle­
ten X X V in /132
-------------- , “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu” , Belleten
xxvm /132
“Balıkesir’de Âyânlık Mücadeleleri”, Tarih Enstitüsü D er­
İ lg ü r e l, M ü cte b a ,
gisi, 3, İstanbul 1972.
K a r a l , E. Z iy a , Selim IIL’ün Hatt-ı H üm ayunları, Nizâm-ı Cedid Devri,
Ankara 1946.
-------------- , Osmanlı İm paratorluğunda İlk Nüfus Sayımı, 1831, Ankara
! 943‘
--------------, Osmanlı Tarihi, V, VI, VII. T T K , Ankara, 1954-1956.
378 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU

K a rk a r, Yakup, Kailway Devlopm et in the Ottoman Empire, 1856-1914,

New Y o rk , 1972.
K a r a m u r s a l, Z iy a , Osm anlı M alî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 194.0.
K a y n a r , R e ş a t , Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Ankara 1954.
K a z ic i, Z iy a , Osmanlılarda Dıtisap Rüsumu, İstanbul 1987
K ir a y , M ü b e c c e l B e lİk , Örgiitleşem eyen Kent İzm ir’ de İş H ayatının Y a ­
pısı ve Yerleşme Düzeni, Ankara 1972.
K o ç e r , H a ş a n A l î , T ü rkiye’ de M odern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi,
*773ml923>Ankara 1974.
Em perializm in T ü rkiye’ye Girişi, A n ka ra 1982.
K urm uş, O r h a n ,
S., Osmanlı İngiliz İktisâdi M ünasebetleri, I-II, An­
K ü t ü k o ğ lu , M ü b a h a t
kara, 1974. İstanbul 1976.
--------------, “Redif Askeri Giderlerini Karşılamak Üzere Alınan Bir Vergi İa-
ne-i Cihadiye” Birinci Askeri Tarih Semineri, Bildirileri II, Ankara
: 983-
----------— , “Sultan II. Mahmut Devri Yedek Ordusu Redif-i Asakir-i Mansu-
re”, 1. Ü. Ed. Fak. Tarih Enstitüsü Dergisi, XII.
L ew îs, B. “Djanikli Hadjdji Ali Pasha”, El
M o a z , M o s h e , Ottoman Reform in Syria and Palestine, (1840-1861), Ox~
ford 1968.
M. C e v a t , M aarif-i Umum iye Nezaret-İ Tarihçe-i Teşkilât ve İcraatı İs­
tanbul 1338.
M o rd tm a n n , J. H. “Derebey”, İslam Ansiklopedisi.
M um cu A., Osmanlı Devletinde Rüşvet, (Özellikle Adlı Rüşvet) Ankara 1964.
M u s t a f a N u r i, Netayücü’ I-Vukuat, 5. Fasıl, İstanbul, 1909-1918.
M u t a f c î e v a , V. P., “L ’mstitüon de l’ayanlık pendant les demieres decennius
du X V IIire siecele” Etudes Balkaniques 2-3, Sofıa 1965.
N a g a t a , Y u z o , M uhzsinzâde M ehm ed Paşa ve Ayanlık Müessesesi, Tokyo,
1976.
O r h u n lu , C e n g İz, “Şehir Mimarları3’, Osmanlı Aratırm aları, II, İstanbul
1981.
O n gan , H a lİt, “Ankara’nın Eski Esnafını Açıklayan Bir Vesika” T ü rk Etno-\
ğrafya Dergisi, 2, Sayı, (1557).
O r t a y l i İ lb e r , Tanzim attan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara

I974‘
-------------- , “Osmanlı İmparatorluğunda Sanayileşme Anlayışına Bir Örnek, Is-
lâh-ı Sanayi Komisyonu Olayı” O D TÜ Gelişme Dergisi, Türkiye İktisat
Tarihi Ö zel Sayısı 1978.
Türkiye Dem iryolları Tarihi, İstanbul 1953.
O n u r , A h m e t,
C ü n eyt Ö lç e r , Sultan D. M ahmut Zamanında Darp Edilen Osmanlı M a­
deni Paraları, İstanbul 1970.
Ö n d e r , M eh m e t, Konya M atbuat Tarihi
 TANZİM AT DÖNEMİNDE ANADOLU 379

Ö nsoy, R i f a t , “Osmanlı İmparatorluğunun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler

ve Sergi-i Umumi-i Osmani” Belleten X L V II/ i 85
Ö z k a y a , Y ü c e l, “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Timar ve Zeametlerin Düzeni
Konusunda Alınan Tedbirler ve Sonuçlan” İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih
Dergisi X X X II (1979), 219-254.
-------------- , Osmanlı im paratorluğunda Ayanlık Ankara 1977.
-------------- , “Canikli Ali Paşa’nın Risalesi Tedabirü’l-Gazavat” D T C F Tarih
Araştırmaları Dergisi, Sayı, 12-13. x973*
-------------- , “Orta Anadolu’da Nizâm-ı Cedîd'in Kuruluşu ve Kaldırılışı”
DTCF., Atatürk’ ün 100. Doğum Yılına Armağan, Ankara 1982.
Pamuk, Ş e v k e t , Osmanlı Ekonomisi v e D ünya Kapitalizm i (1820-1913) An­
kara 1984.
P u r y e a r , V. D., International Economics and Diplomacy in the Near E ast,
Califomia 1935.
S e v g e n , Najzmi, “Kültler”, Belgelerle T ürk Tarihi Dergisi, Sayı, 16-17 İstan­
bul 1968.
Shaw , S, J., Betvveen old and Nevv, The Ottoman Empire Under Sultan Se­
lim III, 1789-1807, (1971).
-------------- , Ezel, Kural, History of The Ottoman Empire and M odern
Turkey II, Cambridge University Press 1977.
-------------- , “Nineteenth Century Ottoman tax reform”, The International
Journal of M iddle East Studies, 1970.
-------------- , “The'Central Legislatice Councils in the nineteenth century Otto­
man Reform Movement Before 1876” International Journal of M iddle
East Studies, I, 1970.
-------------- , “The Origins of Representative Goverment in the Ottoman Empi­
re: An Intoduction to the Provincial Councils, 1939-1876” Near Eastern
Round Table, 1967-1968, (Nevv York, 1969), pp. 53-142.
S ü ley m a n Sudİ, Defter-i Mûktesid, II, Dersaadet 1307.
-------------- , Usul-i Meskukat-ı Osmaniye
Şan d a, H. A vn İ, “Bizde Altın Para Tarihi”, İstanbul Ticaret, 8 Temmuz 1966.
-------------- , “ 1844 yılında Para Reformu”, İstanbul Ticaret, 15 Temmuz
1966.
T a n e r , T a h İ r , “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuk”, Tanzimat I, İstanbul 1940.
T ekjelİ, İ lh a n , Türkiye’de Kentleşme Yazıları, Turhan Kitabevi, Ankara 1982.

T e k e li , İ., S. İlk in , Para ve K redi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama,

Türkiye Cum huriyeti M erkez Bankası, Ankara ıg8ı.
T u r g a y , A. U n e r , “Trede and Mercatiansts in Ninetennth Century Trabzon:
Elements of Ethnic Confıcts” Christian and Jews in The Ottoman Em ­
pire Vol I, 1982.
T u r a n , Ş e r a f e t t İ n , “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, D T C F Tarih
Araştırmaları Dergisi, I/ ı, Ankara 1964.
 TANZİMAT DÖNEMİNDE ANADOLU

-------------- , 1863 yılı Etrafında O sm anh İmparatorluğunun Malı, iktisadı ve Ti­

cari Durumu” Y ü zyıllık Teşkilâtlı Ziraat Kredisi, Ankara 1964.
Türk Silahlı K uvvetler Tarihi C.V. (1753-1908) Genel Kurmay Harp Tarihi
Başkanlığı, Ankara, 1984.
Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, 1934.
U l u ç a y , M. Ç a ğ a t a y , X VIII. Y üzyıld a Manisa’ da Ziraat, Ticaret ve Esnaf
Teşkilâtı, İstanbul 1942.
-------------- , 18. ve 19. Y üzyıllarda Saruhanda Eşkıyalık ve Halk Hareket­
leri, İstanbul 1944.
-------------- , Manisa Ünlileri, Manisa 1946.
U n a t , F a İk R e ş it, Tü rkiye’ de Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir
Bakış, Ankara 1964..
U z u n ç a r ş ili İsm ail H a k k i, Osmanlı Devletinde İlm iye Teşkilâtı Ankara
1964.
-------------- , “Nizâm-ı Cedîd Ricalinden Kadı Abdurrahman Paşa”, Belleten,
X X X V / 138.
V a r l i k , B ü le n t , "Yerel Basının Ö n cü sü : Vilâyet Gazeteleri” , Tanzim at’ tan
Cum huriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. I, Sayı 4.
V e l d e t , H ifz i, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzim at I, İstan­
bul 1940.
Yam an, T. M ü m ta z, Osm anlı İm paratorluğu M ülki İdaresinde A vrupalı­
laşma Hakkında Bir Kalem Tecrübesi, İstanbul 1940.
-------------- , “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilâtında Mûteseliimlik Müessesesine
Dair”, Türk H ukuk Tarihi Dergisi I, Ankara 1944.
Y a z ic i, Nesîmİ, “Tanzimat Devri Osmanlı Posta Teşkilatı” İle tişim (A.İ.T.Î.
Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Yüksek Okulu Yayın Organı), 181/2
Y h n a l, O k t a y , “Türkiye’de Kağıt Para”, Belgelerle T ü rk Tarihi Dergisi, Sa­
yı 32, (Mayıs 1970).
Yurt Ansiklopedisi, 1-10 Anadolu Yayıncılık, İstanbul.
Ziraat Bankası, Y ü zyıllık Teşkilâtlı Zirai K redi, Ankara 1968.
 GENEL DİZİN

—A—
A. Süheyl Ünver, 305 Acem oğlu, 12
A. Üner Turgay, 365, 367 Adalar, 274, 275, 239
Aba Fabrikası, 350 Adalet Bakanlığı, 280
A bacı, 133, 135, 139, 140 Adalet Emri, 19
A bdal Ağa (Haydaranlı Aşiretinden), 196 Adalet Fermanı, 82, 90
A bdi Bey (Maden Emini), 65 Adana, 12, 13, 1 5 ,4 9,15 8 ,2 0 2, 264,286, 292, 293,
A bdullah Ağa (Boatanizâde), 41 295, 308, 309, 340, 359, 367, 368
Abdullah Ağa (Kahyazâde). 100, 153, 154 Adli Altın, (II. Mahmut döneminde çıkarılan al­
A bdullah Besim Efendi, 26 tın), 108, 110
Abdullah Efendi (Eski Nakib), 326
Adli Çeyreği, (Adli denilen altının dörtte biri), 110
Abdullah Kadir Bey (Eminbeyzade, Kazasker),
Adliye Nezâreti, 281
186, 187
Adnan Adıvar (1882-1955, Hekim, siyaset ve bilim
Abdullah Paşa (Karaman Valisi), 147
adamı), 304
Abdullah Refet Bey, 219
A frika, 251, 289
Abdulvahab Efendi, (Yasincîzâde Esseyid, şeyh)
85, 92 Afşar Kazası, 157, 245
Afyonkarahisar (Karahisar-ı sahip), 14, 49, 316,
Abdurahman Vefik; (Soyadı Sayın, 1857-1956), 119,
317, 370
170, 209, 214, 233, 342, 343
Abdülaziz (1830-1876), Tanzimat Dönemi Osmanlı Âgâh Efendi (Anadolu Ordusu Defterdarı), 219

padişahlarından olup, 1861-1876 arasında sal­
tanatta kaldı. 249, 291, 301, 302, 303, 349,
350, 356, 357
Abdülaziz Efendi, (1848’de Ankara Eyaleti mal kâ­
tibi), 233
Abdülhak Efendi, 306
A bdülhak M olla (Karantina M eclisi Üyesi), 307
ALdülhalim Galip Efendi, (Ankara Eyaleti defter­
darı), 233
Abdülhamit I. (Osmanh padişahı, 1725'te doğdu,
1774*te tahta çıktı, 1789’da Öldü) 41, 113
Abdülkâdir Ağa (Kiracıbaşı), 155
Abdülkâdir Bey, 30
Abdülkâdir Bey (Anadolu Kazaskeri), 85
Abdüimecit (1823-1861, saltanatı, 1839-1861), 173,
174, 175, 175,179, 182,183, 184, 186, 189,
193,194, 195, 218, 241, 247, 285, 299, 307,
314, 314, 326, 350, 352
Abdülselâm (Asâkir-i Mansûre’den kaçan), 158
Abdülvahab Efendi, (Kazazzâde), 326
Abidin. Paşa, 300
Acem, 114
Acemi Talimi, (Taşradaki Nizâm-ı Cedit birlikle­
rinin, her gün sabah-akşam yaptıkları eği­
tim), 56
Ağalık Tayinatı, (Derbende bekleyen süvariye ve­
rilen ek gelir), 158
Ağazade Hanı (Ankara’da), 140
Ağnam Rüsumu, 162, 349
Ahi Baba, (Esnaf kethüdası, Debbağlar Şeyhi), 123
Ahi Hacı Murad Mahallesi (Ankara’da), 97
Ahmet (Şahinzade Hacı), 115
Ahmet Cevdet Paşa, (1822-1895, 19 yy. Osmanlı
devlet adamı, tarihçi, hukukçu, Mecelle Ko­
misyonu başkanı), 54, 236, 280, 283, 293,
305, 367, 368
Ahmet Cezzâr Paşa, (?-1804; Akka M uhafızı), 58
Ahmet Efendi (Bursa Sandık Emini), 154, 166
Ahmet Efendi (Katip), 233
Ahmet Fevzi Paşa (Asâkir-i Hassa Müşiri), 16
Ahmet IH ., (1673-1736; padişah oluşu, 1703-1730),
112
Ahmet Ağa (Ayvalıdere Kazası m üdürü), 58, 246
Ahmet Ağa (Sorgun Kazası Müdürü), 248
Ahmet A kif Bey (EskiTezkire-i Sani görevlisi), 186
Ahmet Bey (Ayvacık Voyvadası), 30, 31, 217
Ahmet Bey (Trabzon valisi Osman Paşa’ nın dama­
dı), 37
Ahmet Fevzi Paşa (Hassa müşiri), 78
382 DİZİN

Ahmet Hulusi Paşa (Rikâb-ı Hümâyun Kaymaka­ A li Paşa (Canikli), 12

mı), 22 Ali Paşa (Çorum Mutasarrıfı), 18
Ahmet Lütfi Efendi, (1815-1907; Osmanlı resmi ta­ A li Paşa (Halep Valisi), 28
rih yazarı), 49, 67, 68, 81, 86, 100,184,186, Ali Paşa (Kayseri Mutasarrıfı), 156
187, 192, 198, 199, 202, 210, 314, 319 Ali Paşa (Mutasarrıf), 21, 250
Ahmet Mumcu, 204 Ali Paşa (Sadrazam), 300
Ahmet Nazif Efendi, 85 Ali Paşa (Vezir, Kayseri, Bozok Sancakları Muta­
Ahmet Paşa (Erzurum Eyâleti Mutasarrıfı), 18 sarrıfı), 83
Ahmet Paşa (Kaptan-ı Derya), 174 Ali R aif Efendi (Meclis-i Vâlâ üyesi), 187
Ahmet Paşa (Mutasarrıf)» 16 Ali Reşad, 188
Ahmet Rasim Efendi (1864-1932, Gazeteci, Yazar), Ali Rıza Efendi (Tokat Naibi), 83
186, 187, 189 Ali Seyyid Efendi (Maden Müdürü), 239
Ahmet Reşit Efendi, 85 Ali Şefik Paşa (Bolu Müşiri), 192
Ahmet Şükrü Bey (Hazine-i Evrak Müdürü, Ali Tatar, 157
Meclis-i Vâlâ üyesi), 188 Allemkallem Hanı (Ankara’da), 140
Ahmet Tevfik Paşa (Vali), 291 Alman, 349
Ahmet Ziver Efendi (Evkâf-ı Hümâyun Nazırı), 186 Almanya, 176, 300, 349
Ahz-ı Asker Kanunnâme-i Hümâyunu, 316 Aitıbölük Halkı, 11
Akd-i Misâk, 36 Altıncı Daire-i Belediye, 274, 275
Akdeniz, 3, 7, 113, 177, 309, 360 Altmışlık, (IX. Mahmut dönem inde 1824’ te çıka­
Akdeniz Adaları, 14 rılan 9İkke), 109, 110
A kif Paşa (Ankara Müşiri), 190 Altun Saçlık, 327
A kif Paşa (Kocaeli Müşiri), 191, 192 Amasya, 9, 12, 36, 49, 55, 57, 66, 192, 231, 244,
Akka (Filistin), 367 245, 259, 267, 286, 309, 310, 314, 358, 359
A kköprü (Ankara’da), ,57, 264 Amasya Kaymakamı, 229
Aksantiyos Efendi, 257 Amasya Mutasarrıfı, 259
Aksaray, 14, 15, 16, 20, 55 Amele Yevmiyesi, 264
Akşehir, 15, 16, 20, 117, 264, 265, 298, 301 Amerika, 107, 111, 297, 349, 350, 354, 356, 363,
Akşime-i Nefis, 352 364, 368
Alahisâr-ı Geyve, 30 Anadolu, 4, 5, 9 ,1 0 ,1 1 , 1 3 ,1 5 ,1 6 , 21, 23, 24, 31,
Alaiye, 55, 265, 286, 296, 298, 301, 310, 314 38, 41, 45, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 57, 58,
Alay, 60 61, 62, 64, 67, 69, 70, 74, 75, 77, 78, 79, 84,
Alay Beyi, 12, 252, 270, 271 85, 94, 95, 98, 100, 101, 104, 110, 117, 120,
Alay Meclisi, 271, 323 122, 126, 127, 142, 147, 148, 149, 165, 166,
Alçı Taşı, 264 167, 168, 169, 175, 197, 239, 259, 277, 279,
Ali (Dcbbağ), 91 280, 282, 284, 2 8 5 ,2 8 6 ,2 8 9 , 290,291, 293,
Ali Ağa (Çubukçu), 120 295, 296, 297, 299, 305, 307, 308, 310, 312,
Ali Ağa (Haydaranlı Aşireti ileri gelenlerinden), 314, 318, 346, 347, 349, 351, 354, 357, 358,
196 360, 361, 363, 364, 365, 368
Aİi Ağa (Larende Voyvodası), 29 Anadolu Ordusu, 194, 195, 196
Ali Ağa (Sandıklı Kazası Müdürü), 246 Anadolu Ordu-yu Hümâyûn Dairesi: (1843 düzen­
Ali Ağa Esseyid, (Konya Şehir Emini), 43 lemesiyle oluturulan ordu bölgesi), 314
Ali Behçet Efendi, 290 Anamur, 264
Ali Bey, 36 Ankara, 9, 12, 14, 15, 17, 28, 30, 35, 36, 41, 42,
Ali Bey, (Adana Mütesellimi), 49 43, 46, 48, 50, 52, 55, 57, 58, 59, 60, 64, 67,
Ali Bey (Dcmirhisar Kazası âyânı), 37 72, 76, 77, 81, 85, 86, 88, 90, 91, 92, 97, 98,
AH Efendi, 85, 99 99, 100,109,110,117,121,122,123, 127,128,
Ali Haydar Mithat, 251 131, 137, 149, 152, 164, 165, 169, 190, 202,
AH İhsan Bağış, 112, 114 2 0 9 ,2 1 0 ,2 2 5 ,2 3 3 , 234, 2 4 0 ,2 4 3 ,2 4 5 , 259,
A li İhsan Gençer, 304 2 6 5 ,2 8 6 , 287, 292, 293, 2 9 5 ,2 9 8 , 300, 301,
Ali Paşa (AbdülmeciL dönemi sadrazamlarından), 311, 313, 314, 317, 325, 326, 337, 354, 360, 368
183 Ankara Damgası, 30
Ali Paşn (Amasya Mutasarrıfı), 15 Ankara Defterdar», 192
 DİZİN 383

Ankara Eyaleti, 191, 192, 216, 232, 233 Aşar Komisyonu, 270
Ankara Eyaleti İmar Meclisi, 201 Aşar Müfettişi, 269
Ankara Eyaleti Meclisi, 191, 216, 217, 221, 243 Aşıkoğlu Köprüsü, (Akşehirde), 264
Ankara Gazetesi, 292 Aşiret, 8, 253, 264, 367, 368
Ankara Hazeriyesi, 150 Ateşli Talimler, (Nizâm-ı Cedit Ortalarının onbeş
Ankara Kadısı, 57 günde b ir yaptıkları atışlı eğitim), 56
Ankara Menzilhanesi, 77 Atik Rûm î Altını, 108, 110
Ankara Müşirliği, 192 Atranos (Bursa Menzilhanesi’nin kollarından bi­
Ankara Sancağı, 21, 26, 27, 31, 34, 56, 59, 120, ri), 77, 127
128, 132, 144, 146, 150, 191 Anar, 133, 135, 139, 142
Ankara Şcr’ iyc Sicili, 18, 21, 26, 27, 28, 30, 31, Avânz Akçesi, 105, 106, 163
35, 36, 37, 42, 43, 46, 47, 48, 50, 81, 82, 83, Avarız Emini, 146
85, 86, 87, 88, 91, 9 2 ,9 3 , 117,120, 121, 122, Avarız Hanesi, 145
124, 125, 1 2 8 ,1 4 6 ,1 5 0 ,1 5 2 , 166, 185,190, A vânz ve Nüzul Vergisi, 145
209, 216, 221, 232, 233, 295, 297, 328, 330 Avdo Suceska, 33
Ankara Valisi, 247
Avrupa, 4, 6, 7, 8, 9, 60, 107, 111, 112, 113, 114,
Ankara Vilayeti, 292, 323
116, 123, 174, 175, 178, 179, 180, 183, 184,
Antalya (Teke), 12, 14, 24, 49, 263, 286, 308, 310
227, 250, 251, 257, 273, 274, 278, 280, 282,
Antep, 28, 29, 30, 84, 93, 94, 99
288, 294, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305,
Araba İmalı, 135
310, 312, 317, 325, 333, 335, 336, 337, 338,
Arabistan, 251, 259, 296, 299, 312, 318
340, 348, 3 50,352, 353, 354, 355, 357, 358,
Arabistan Ordu-yu Hümayun Dairesi, (1843’ tcki
362, 365, 370
düzenlemede Arabistan bölgesi ordusuna ve­
Avrupa Devletleri, 118, 249, 330
rilen ad), 314
Avrupa Tüccarı, 7, 112, 114, 115, 116, 117
Aralık Tevzii, (Yılda iki kez alınması öngörülen ver­
Avrupalı, 7, 304, 335
giler dışında arada alınan vergi), 164, 168,
Avusturya, 3 ,4 , 5, 5 3,103,104, 111, 112,174, 175,
169
177, 250, 297, 303, 333, 354, 355, 356
Arap, 4, 289, 292 Avusturya Şark Bankası, 340
Arapça, 99, 258, 287, 326 Ayakkabıcıhk, 335
Arapsun, 50, 326 Âyân, 8, 12, 17, 20, 22, 25, 29, 34, 35, 37, 39, 41,
Arazi Kanunu, (1858’de çıkarılan kanun);, 189 53, 58, 59, 61, 66, 87, 91, 99, 100, 126, 148,
Arazi Vergisi, 343, 346 152, 154, 164, 165, 166, 167, 212, 214, 216,
Arhavi, 264 239, 241, 258, 324, 326
A rif Ağa (Hacı), 100 Âyâniye, 33, 35, 36, 98
A rif Hikmet Bey (İsmet beyzade, Meclis-i Vâlâ üye­ Ayapapa Çiftliği, 352
si), 187 Ayaş (Ankara Menzilhauesi’ nin b ir kolu), 29, 30,
A rif Paşa (Meclis-i Vâlâ Başkanı), 187, 188 50, 77, 99, 122, 144, 145, 233, 286, 295
Arpacı, 135, 142 Ayazmand, 30
Arpalık, 11, 23, 85, 86 Ay bastı, 365
Arûs resmi, 105 Aydm, 14, 16, 190, 231, 258, 262, 263, 286, 292,
Artin (Sandık Sarrafı Tüccar), 162, 232, 233 297, 298, 300, 301, 308, 309, 314, 352, 358,
Asâkir-i Hassa, 67 361, 363, 364, 370
Asakir-i Mansûre-i Muhammediye, 14, 17, 21, 22, Aydın (Gazete), 292
5 9,6 0, 6 1,105,120, 148 ,15 5 ,1 5 8,16 0 , 160, Aydın Müşirliği, 192
183, 307, 315 Aydın Vilayeti Salnamesi, 293
Asâkir-i Nizâmiyc, 315 Aydıncık, 30
Asker Zabiti, 212 Aydos Müdürü, 247
Askerî, 43 Aynalı Köyü (Çankırı’ya Bağlı), 66
Askeri Tıp Okulu, 60 Ayniyat Defteri, (Başvekâlet Arşivi), 193,195,196,
Askerlik Kanunu (1846 Tarihli), 315 197, 199, 201, 202, 210, 213, 215, 217, 229,
Asya, 178, 251, 304 231,238, 239, 2 4 2 ,2 4 8 ,2 6 3 , 266, 287 ,29 2 ,
Aşar, 193, 228, 229, 241, 247, 341 297, 314, 318, 319, 326
Aşar İdaresi, 271 Ayvacık Voyvodalığı, 31
384 DİZİN

Ayvahdere Kazası, 246 Bat Pazarı Esnafı (Bit Pazarı), 136

Ayvalık, 30, 310, 360 Batman Kuyruk, 128
Ayvanlar, 157 Batum, 365, 366
Aziz Ağa (Niğde Muhasıllı), 210 Bayazid Sancağı, 16, 193
A ziziye Kasabası, 266, 267 Bayazit İsyana, 10
Azmi £fendi (Galata Muhassılı), 197 Bayburt, 239, 284, 286
Bayındır Nahiyesi, 263, 362
Bedel, 318
— B — Bedel-i Ağnam, 161
Bedel-i A skeri, 347
Bâb Muhzırları, 90 Bedel-i Avarız ve Nüzul, 146
B âb Seraskeri, 186 Bcdel-i Nakdi, 347
Bâb-ı Âli, 174, 186, 217, 223, 256, 259, 285 Bedesten Bekçileri, 68
Bâb-ı Askeri, 314 Bedesten D olapları, 136
Bad-ı Hava, 247 Bedesten Esnafı, 154
Bâla Kasabası, 50, 52, 67, 150, 152, 164, 326 Bedesten Kethüdası, 160, 165, 166, 167
Babaeski Ayanı, 58 Bcdirhan Bey (R edif Miralayı), 194, 195, 196
Bac-ı Pazar, 106, 119 Behçet Efendi (Mimarzade), 100, 326
Baç, 105 Behisni, 235
Bafra, 359 Bchlül, (Bayburt Kaymakamı), 235, 239

Bağdat, 55, 157, 178,192, 257, 266, 269, 296, 298, Behram Ağa, 30
299, 301, 366 Bebram Paşa, 266
Bahr-ı Siyah Boğazı (Karadeniz Boğazı), 154 Bekir Ağa (Güpgüpzade), 83
Bahşiş, 82 Bekir Sıtkı Baykal, 33
Bakırcı, 133, 136, 139 Bektaşi, 67
Bakırköy, 349 Belçika, 176, 354

Bakkal, 42, 129, 133, 136, 140, 142, 152, 154 Beledici Tessgâhı, 136
Balçık, 360 Belediye, 222, 236, 249, 264, 266, 271, 273
Balıkçı, 140 Belediye Dairesi M eclisi, 271, 276
Balıkesir, 14, 15, 33, 49, 286, 310, 314, 314 Belediye Kalemi, 271
Balkanlar, 3, 4, 5, 58, 257, 358 Belediye Kanunu, 278
Belediye M eclisleri, 255, 258, 274, 277, 278, 364
Balmumcu, 133, 142
Balta Limanı Anlaşması ( 1849), 174 Belediye M eclisleri Talimatı, (Vilayatta Belediye
Bandırma, 302, 370 M eclislerinin Suret-i Tertibi ve Memurları­
Bank'i Dersaadet (Bank de Constantinople), 337 nın Vezaif-i Umumiyesi), 275
Bank-ı Osmani (Ottoman Bank), 275, 338, 340 Belediye örgütü, 277
Bankacılık, 364 Belediye Reisi, 269
Banker Baron Hırsclı (Av ustur yalı), 301 Belediye Tanzimat Vergisi, 277
Bargir Kirası, 169 Belgrat, 195, 301
Baron de Tott, 4 Benjamin Brende, 365
Barutçu, 133, 136, 351 Bennak, 105
Baruthane, 31, 350, 351, 352 Berat, 51, 84, 90, 94, 97, 98,112,113, 114, 121, 124
Baruthane Emini, 155 Beratlı Tercüman, 112, 113
Basın, 284, 291, 292 Beratlı Tüccar, 7
Basmacı, 133, 142, 154 Berber, 133, 136, 140, 142, 152
Basmahane, 350 Bergama, 29, 246, 311
Basra, 269 Bernard, K .A . (Doktor), 305
Başdefterdar, 227 Bernard, Lewis, 108, 365
Başıbozuk, 318 Besni Kazası, 36
Başkâtip, 90, 130, 151, 169, 256, 270, 271 Beşlik, 110, 337
Başlık, 327 Beyanname, 336
Başınimarbaşı, 51, 52 Beyaz Akçe, 336
Başvekâlet, 184, 287, 328 Beyazıd, 286
 DİZİN 385

Beykoz, 350 121, 122, 123, 126, 127, 132, 133, 135, 152,
Beylerbeyi, 10, 367 153, 154, 164, 165, 166, 178, 191, 202, 257,
Beyoğlu, 274 258, 265, 286, 301, 302, 308, 310, 314, 316,
Beypazarı, 31, 233, 286, 295 325, 328, 343, 343, 344, 350, 351, 352, 358,
Beyrut, 175, 250, 355, 361 359, 369, 370
Beyşehir, 14, 15, 16, 20, 24, 117 Bursa Defterdarı, 229
Beytü’ l-Mal, 17 Bursa Şeriye Sicili, 20, 21, 34, 35, 35, 43, 47, 85,
Bez Boyacı, 140 117, 121, 122, 124, 127, 144, 147, 152, 153,
Bez Fabrikası, 350 154, 155, 166, 190, 208
Bezaz, 133, 136, 140, 142, 154 Bursa Yeni§ehri, 30, 286
Bezciler, 152 Buyruldu, 17, 24, 29, 35, 66, 90, 131
Bezirci esnafı, 129 Buyruldu Harcı, 226
Bezistan, 119 Bükreş, 297
Bibby Line Şirketi (İngiliz), 362 Bükücü, 136
B ıçakçı, 136, 142 Bülent Varlık, 292
Bidayet Mahkemeleri, 270 Büyük A li Bey, 4
Biga, 14, 286, 314, 349 Büyük Çekmece, 307, 314
B ilecik, 12, 351, 370 Büyük Meclis, 191, 216, 218, 223, 225, 228, 231,
B ilecik Muhassdhğı, 210 237, 254
Bina Emini, 306, 307 Büyük Talimler, (Yılda bir defa eyalet m erkezle­
Binbaşı, 56, 58, 60, 184 rinde yapılan atışlı eğitim), 56
Bingazi, 269
Birecik, 301 — C—
Bitlis, 237, 366
Bodrum , 310, 360 C.Güzclbcy, 41, 94, 99, 124
Boğaz Yamakları, 59 C.İ6sawi, 334, 336, 368
B oğaziçi, 70, 274, 302 Cadı, 99
Boğazlar Anlaşması (1841), 174 Cahit Yalçın Bilim, 285, 286, 289
Boğazlıyan, 67, 265 Camcı, 136
Boğdau, 112, 174 Cami, 40, 263
Bohtan Kazası, 195 Canik, 365
Bolu, 14,19, 5 5 ,1 92 ,1 9 3 , 210, 231, 269, 270, 271, Cano (Yezidi Reisi), 196
286, 290, 311, 314, 317, 323 Cariye, 65, 327
Bor, 158 Cavide Işıksal, 327
Bornova, 369 Cebbarzâde, 21, 217
Bosna, 192, 250, 251, 286, 298 Cebehâne Hamaliyesi, 153
Bostancı, 140 Cebehâne Muhafazı, 155
Bostancı Tüfekçisi Ocağı, 54 Cebel-i Lübnan, 175, 250, 251
Bostancıbaşı Köprüsü, 70 Cedit Adli Altın, 108, 111
Boyabad, 27, 238 Cedit Rûmi Altını, 108, 110
Bozkır Kazası, 117, 242 Celali İsyanları, 29, 63
Bozok Sancağı, 15,16, 21, 31, 55, 71, 83,1 56 ,1 9 1 , Celalettin Paşa (Maraş Valisi), 37, 66, 238
245, 248, 311, 351, 358 Cemaat Mahkemeleri, 281
Bölük, 60, 62 Cemşitoğlu, 12
Bölük Ağası, 271 Cengiz Orhonlu, 51, 52
B örekçi, 133, 136, 140 Ceraim, 239
Buca, 369 Cercioğlu Küp Ahmed (Niğde Şehir Kethüdası); 44
Buğasici, 154 Ceride Nezâreti, (II. M ahm urun 1830 Nüfus Sa­
Buğdan, 175 yımım değerlendirmek ve nüfus işleriyle il­
Bulgarca, 257, 258 gilenmek üzere oluşturduğu bakanlık), 39,
Bulgaristan, 250 45, 46, 47, 48, 145
Burdur, 286» 298 Ceride-i Havadis, (Gazete, 1840-1864 yılları ara­
Bursa, 9 ,1 4 ,1 6 ,1 8 , 21, 24, 26, 32, 34, 41, 47, 49, sında yayınlandı), 363
50, 55,71, 77,85, 9 8 ,1 0 0 ,1 0 5 ,1 0 8 ,1 0 9 , 117, Cerime, 26, 226, 238, 246

F. 25
386 DİZİN

Cerrahhane, 304, 305 Çiftçi, 11, 359

Ceza Kanûnnâm oi Hümâyunu (1858 Tarihli), 206 Çilingir, 136, 140, 142
Ceza Kanunnâmesi, 84, 189 Çimenlik, 20
Ceza Kanunu (1851 Tarihli), 204, 205 Çirmen, 16, 37
Ceza Kanunu (3 Mayıs 1840), 203 Çokgöz Köprüsü, 265
Cezayir, 5, 14 Çorak Kasabası, 264
Cezzar Paşa, 4 Ç orapçı, 42, 135
Churchill, 363 Çorlu, 58, 295
Cidde (Hicaz), 19, 367 Çorum, 12, 15, 24, 57, 66, 245, 317
Cihadiyc, (ILMahmut döneminde çıkarılan ve 5 ku­ Çorum Sancağı, 16
ruş değer biçilen sikke), 109, 110 Çömlekçi, 136
Cihanbeyli Aşireti, 264, 360 Çörekçi, 142
Cilimboz Deresi, 369 Çubuk Köyü (Ankara’ ya Bağlı), 66
Ciltci, 291 Çubukabad, 50, 99, 232, 326
Cizre Kazası, 194, 195, 196 Çubukçu, 134, 136, 140, 142
Cizye, 46, 48, 49, 106, 116, 328, 329, 347 Çuha, 352
Cuma Bahşişi, 157 Çuha Fabrikası, 210
Cüneyt Ölçer, 109 Çuhacı, 136, 152
Cürüm, 105 Çuhadar (Ulak), 52, 75, 86
Çukurcak, 150, 164
Çukurova, 368
-Ç -
Çulhacı, 134, 140

Çağatay Uluçay, 13, 42

Çağılcı (Tekerlek Mili Yapan), 136
Çamaşırcı, 142
-D —
Çanakçı, 142
Dâr-ı Şûra-yı Bâb-ı Â li, 22, 186, 262, 285, 306
Çanakkale, 27, 30, 303, 352, 359
Dâr-ı Şûray-ı Askeri, 60, 307, 315, 318, 352
Çankırı (Kangırı), 14, 15, 17, 28, 30, 31, 43, 52,
55, 67,162, 202, 217, 244, 245, 269, 271, 286 Dabakhane, 122
Çankırı Mutasarrıflığı, 21 Dağardı Kazası, 246
Çankırı Sancağı, 16, 120, 132, 150, 191, 290 Dahiliye Nezareti, 184, 236
Çankırı Şeriye Sicili, 34, 35, 36, 43, 162 Daire-i Belediye Sandığı, 265
Çapanoğlu, 12 Damga Pulu, 348
Çardak, 120 Damga Resmi, 106, 119, 144, 347
Çarıkçı, 133, 140 Damgacı, 132
Çarşamba, 359 Damgahane Memuru, 348
Çataloğlu MuBtafa, 34 Damgalı Varaka-i Sahiha, 347
Çavuş, 62 Danabağoğlu Ahmet Ağa, 245
Çayır Meaarifi, 157 Danışma Kurulu, 5
Çekirge Suyu, 155 Danimarka, 354
Çekmece, 314 Darende, 47
Çengel Han, 141 Darphâne, 15, 23, 3 9 ,4 8 , 75, 104, 107, 108, 109,
Çermik, 267 179, 336
Çernavoda, 301 DarüU-Muallimat, 288
Çeşme, 3, 4, 286, 360 Darü’KFünûn, 285, 288
Çıkrıkçı, 133, 136, 140, 142 Dava Meclisi (Meclis-i Deâvi), 981
Çıldır, 13, 15, 319, 320, 327 Davud Paşa (Ankara Eyaleti Müşiri), 191, 216
Çıldır Eyaleti, 16 Debbağ, 137, 140
Ç ıldır Sancağı, 194 Debbağhâne, Debbağhanc-i Amire, 142, 350
Ç ırçır Fabrikası, 362 Dedeağacı, 301
Çırpan Kazası, 16 Defter H arcı, 150, 151
Çıtak Hüseyin, 65 Defter Na2in, (1830*dan sonra eyalet ve sancak
Çift-Çubuk Kaçkını, 70 merkezlerinde nüfus işlerine bakan kişi, nü-
 DİZİN 387

fus müdürü), 39, 45, 46, 47, 48, 71, 72, 93, Dış Ticaret, 6, 349
97, 232, 324 Dikici, 133, 136, 140, 143, 330
Defter-i Hakanı Kalemi, 271 Dikimhane, 350
Defter-i Hakanı Memuru, 252, 269, 270, 271 Dilâver Paşa, (Müşir), 210
Defter-i Hakanı Müdürü, 252 Direkli Riyal, 111
Defterdar, 192,193, 212, 220, 221, 222, 225, 226, Dirhem, 110, 128
227, 228, 229, 230, 231, 232, 238, 243, 252, Divân Kâtibi, 159, 169
254, 270, 271, 344, 210 Divân Pöstekisi, 327
Defterdarlık (İrâd-ı Cedit Hâzinesi Defterdarlığı), Divân-ı Ahkâm -ı Adliye, 189, 280
54 Divan-ı Harb, 22, 319
Deftcrli Tüccar, 114 Divân-ı Hümâyun, 5, 185, 219
Değirmen (Asyab), 143 Divân-ı Hümâyun Başmuhasebe Kalemi, 51
Değirm enci, 136, 140 Divândı Hümâyun Beylikçisi, 114, 115, 116
Değirmenkapı, 305 Divân-ı Hümâyun Ilacegânı, 184
Deliklitaş, 67 Divân-ı Hümâyun Nişân Kalemi, 51
Delil, 64, 66 Divân-ı Temyiz, 260, 268, 271
Delil Eşkıyası, 66 Divriği, 231, 239, 246
Delil Örgütü, 68 Diyarbakır, 9, 13, 15, 19, 28, 41, 84, 161, 164,178,
Delil Taifesi, 67 191, 192, 193, 193, 194, 195, 227, 235, 267,
Delilbaşı, 64, 66 286, 292, 293, 296, 298, 301, 317, 359
Dellâl (Tellal), 140 Diyarbakır (Gazete), 292
Demir Fabrikası, 350 Diyarbakır Eyâleti İmar Meclisi, 201
Dem irci Esnafı Şirketi, 349 Diyarbakır Şeriye Sicili, 161
Dem irci Kazası, 309 Dizdar, 100
Dem irci, Demirci Esnafı, 129, 136, 142, 160 Doğramacı, 137
Demirkapı, 352 Doğu Anadolu, 12, 253
Dcm irlibel, 265 Doğu Sorunu, 249
Demirtaş Derbendi, 155 Dokuma, 9
Demiryolu, 357 Dokumacı, 291
Deniz Ticareti, 280 Domaniç, 29, 30
Denizli, 217 Dökm eci, 134, 140
Departmente Sistemi, 251 Dökm eci Esnafı Şirketi, 349
Derbent, 67 Dühancı Esnafı, 129, 137, 140, 142
Derbent Süvarisi, 158 Dutluk, 32
Derbentçi, 70 Dülger, 136, 140, 344
Derebeyi, 12, 13, 17, 53, 217 Dürrizâde Abdullah Efendi, 85
Derebeyleşme, 4, 8, 12 Dürzi, 174
Dergâh-ı Ali Kapıcıbaşı, 26, 50 Dürziler, 250
Deri, 350 Dü9tur, 300
Dersaadet (İstanbul), 96, 314 Düyun-u Umumiye, 180
Dersaadet Belediye Kanunu, 275 Düyun-u Umumiye İdaresi, 370, 371
Dersaadet Ordu-yı Hümâyun Dairesi, 314
Dersim Livası, 235, 236 — E—
Derviş Ağa, 239
Derviş Bey (Tırnova eski voyvodası), 306 E.Ziya Karal, 12, 49, 100, 183
Derviş Efendi, 163 Ebubekir Paşa, 19
Derviş Paşa, (IV. Ordu Müşiri), 367, 368 E bubckir Ratib Efendi, 104
Derzi (Terzi), 140 Eda Tezkereleri, 343
Destgahçı, 270 Edincik, 32
Dcstici, 136, 140 Edirne, 9, 37, 49, 50, 58, 78, 98, 192, 219, 257,
Develi, 265 258, 286, 292, 293, 294, 295, 297, 299, 300,
Devriye, 158, 238 301, 308, 311, 314, 317, 359, 360, 368
Devriye Ücreti, 77 Edirne (Gazete), 292
388 DİZİN

Edirne Anlaşması (1829 Osmanlı-Rus Antlaşma­ Erdek, 311, 370

sı), 5, 365 Ereğli, 245, 286, 298, 317
Edirne Eyalet Meclisi, 191, 210, 247 Ergani, 267
Edirne Eyaleti, 210, 218, 244 Erkân-ı Vilâyet, 271
Edirne Müşirliği, 16 Ermenek, 298
Edirne Valisi, 247 Ermeni, 45, 49, 72, 112, 117, 210, 213, 235, 292,
Edremit, 30, 320 296, 305, 306, 328, 330, 340, 356, 362, 363,
Edward C.Clark, 353 369
Eflâk, 112, 174, 175 Ermeni Patriği, 237
Ege Adaları, 286 Ermenice, 291, 292, 311
Eğil Kazası, 193 Ertuğrul, 370
Eğridir, 245 Erzurum, 13,15, 18, 41, 66, 67, 193,195, 202,227,
Eğitim-Öğretim, 284, 285, 287, 288, 291 238, 239, 257, 286, 291, 292, 293, 295, 296,
Ehl-i Örf, 25 298, 300, 301, 308, 310, 311, 317, 319, 346,
Ekinci, 318 357, 363, 366, 369, 370
Ekmekçi, 140 Erzurum Eyaleti, 36, 192
Ekrad, 157 Erzurum Eyaleti İmar Meclisi, 201
Elazığ, 267, 317 Erzurum Müşirliği, 16
Eleşgird Kazası, 239 Erzurum Redif-i Mansure Müşirliği, 16
Elhâc Ömer, 47 Erzurum Vilayet Salnamesi, 257, 291
Elvan Boyacı, 134, 136 Esad Paşa (Musul Valisi), 195
Emanet, 12, 297 E sad Paşa (Müşir), 16
Emanet Çantası, 297 Esat Ağa, 26, 30
Emgelhardt, E d., 188 Esat Efendi, 307
Emin (Dervişzâde), 91 Esat Efendi (Muhasebe Başkatibi yardımcısı), 235
Emin Ağa (Abdibeyzâde), 217 Esat Efendi (Tabib), 306
Emin Ağa (Mehmed), 28 Esat Paşa (Erzurum Valisi), 67
Emin Bey, 27 Eser-i Cedit (1847’d c İzmir’de üretilmeye başlanan
Emin Efendi (Hacı), 30 kâğıta verilen ad), 351
Emin Efendi (Meclis-i Mulıasebe-i Maliye Üyesi), Eser-i Hayır (İstanbul’da Boğaz’da Çalıştırılan ge­
210 milerden b iri), 302
Emin Efendi (Muvakkit), 151 Eshâm-ı Cedit, 337
Emin Efendi (Yarhisar Voyvodası), 30 Eski Foça, 263
Emin Faik Efendi (İhtisap Nazırı), 186 Eskici, 134, 137, 142
Emin Paşa, 237 Eskişehir, 14,15, 16, 24,4 9, 210,265,286, 301, 310
Emir, 35, 45, 49, 73, 97 Eskişehir Sancağı, 30
Emir Sultan Mahallesi, 51 Esma-i Hüsna, 99
Emlâk, 344 Esnâf Kethüdası, 43, 74, 121, 122, 124, 125, 126,
Emlâk Defteri, 346 128, 129, 164, 346
Emlâk Kâtibi, 212 Esnaf, 6, 7,11, 42, 43, 50,1 19 ,1 2 2 , 123,124, 125,
Emlâk Kalemi, 271 130, 140, 141, 142, 143, 149, 229, 276, 335,
Emlâk Komisyonu, 271
343, 349, 351, 357, 359, 370
Emlâk Müdürlüğü, 252
Esnaf Derneği, 20, 148, 273
Emlâk Mümeyyizi, 270 Esnaf Loncaları, 6
Emlâk ve Nüfus Müdürlüğü Memuru, 252 Esnaf Şeyhi, 149
Emlâk Vergisi, 343 Esseyid Hayri Osman Paşa (Kayseri Mutasarrıfı),
Emniyet Sandığı, 339 156
Emreli Oğlu, 57 Eşraf, 25, 27, 33, 34, 46, 65, 99, 258, 259, 260
Enderun Mehterbaşı Ağa, 153
Ethem Efendi (Hacı), 154
Enfiyeci, 137, 140 Etnografya Müzesi (Ankara Etnoğrafya Müzesi) ,
Envâr-ı Şarkiye (1867’de Erzurum’da yayınlanmaya 245
başlanan vilayet gazetesi), 292 Evkâf, 275
Enveri Efendi (Meclis-i Vâlâ Üyesi), 188 Evkâf Kalemi, 270, 271
 DİZİN 389

Evkaf Muhasebecisi, 269, 270, 271 Fransız, 227, 297, 349, 357, 368
Evkaf Müdürü, 252 Fransız Büyük Devrim i, 3
Evkaf Nezâreti, 184 Fransız Ceza Kanunu, 206
Evkâf-ı Hümâyun, 32 Fransız İhtilâli, 6, 175, 362
Evrâk-ı Sahiha Müdürüyeti (Damga Müdüriyeti), Fransız im paratoru, 182
348 Fransız Postaları Kumpanyası, 303
Evrak Odası, 270, 271 Fünûn-ı Telgrâfiye Mektebi, 299
Eyalet, 10, 11, 12, 14, 15, 17, 18, 19, 20, 22, 23, Fuat Paşa (Dışişleri Bakanı), 175, 224, 250
2 4 ,4 1 ,4 5 ,4 8 ,5 6 ,6 0 ,6 2 , 71, 75, 77,9 9,10 3 , Futâcı, 137
106, 111, 120, 121, 191, 192, 194, 195, 210,
212, 213, 218, 225, 227, 228, 230, 231, 232, - G -
233, 234, 236, 252, 254, 280, 295, 308, 311,
338, 341, 345, 359 Galata, 70, 274, 275, 307, 310, 337
Eyalet Askerleri, 11 Galatasaray, 305
Eyalet Meclisi, 215, 218, 219, 220, 222, 224, 225, Galip Paşa (Sivas Valisi), 19, 36
229, 234, 235, 236, 237, 243, 280, 340 Gardiyan, 232
Eyalet Meclisleri Nizamnamesi (1849), 189, 219, Garnizon, 11
222, 223, 225, 226, 230, 242, 243, 251, 321 Garzan, 161
Eyalet temsilcisi, 199 Gazete, 291
Eyalet Valileri, 61, 103 Gaziantep, 41, 99, 100, 124, 127
Eyü^, 308 Gaziantep Ş er'i Mahkeme Sicilleri, 28, 41, 124
Ezel K. Sha w, 224 Gazzaz (Kazzaz), 140, 143
Gebze, 314
— F — Geçici İmar M eclisleri, 201
Fabrika, 349 Geçiliköy, 265
Facire, 153 G elibolu, 170, 202, 303
Fahişe (Avratları), 157 Gem lik, 77, 127, 296, 302, 303, 370
Fahri Dalsar, 370 Genelkurmay Başkanı, 186
Faik Reşit Unat, 96 Gerede, 37
Fatsa, 366 Geyve, 30, 286
Ferik (Tümgeneral), 16, 60, 184, 191 Giresun, 29
Ferman, 17, 19, 24, 26, 32, 33, 34, 38, 41, 45, 46, Girit, 195, 251, 298
4 7 ,4 9 ,6 4 ,6 5 ,6 7 , 70, 73, 74, 77, 91,97,105, Göğüş Ağa, 35
108, 114, 121, 163, 220, 253, 308 G ölcük, 267
Ferman H arcı, 161 Gölhisar-ı Hamit Kazası, 245
Fermeneci, 137 Gön Hanı, 52
Fesçi, 137 G öncü, 134, 140, 143
Feshane Fabrikası, 350 Gönye, 365
F ıçıcı, 137 Görele, 365
Fıkıh İlmi, 283 Göynük Voyvodası, 30
Fındık Altını, 108 Gözübüyükzâdeler, 98
Fındık Rub’ iyesi, 110 Güherçile, 157, 158, 161, 351
Fındık Tamı, 110 Gülhane Hatt-ı Hümâyunu, 173,175,181,182,183,
Fırat, 303 186, 190, 210, 219, 229, 237, 313, 315, 316
Fırka-ı İslâhiye, 367, 368 Gülhane Parkı, 173
Filibe, 16, 84, 98, 198, 311 Gülnar Çamı, 297
Fişenkçibaşı, 58 Gümrük, 7, 352
Flemenk, 354 Gümüş Akçe, 107
Floransa, 107 Gümüş Para, 107, 336, 337
Foça, 360 Gümüş Sikke, 108, 109
Fransa, 4 ,5 ,6 , 5 3 ,6 9,10 3 ,1 0 7, 174,175,177,179, Gümüşhane, 32, 365
250,251, 287, 288, 300, 305, 307, 333, 354, Gümüşhane Maden Emini, 32
355, 356, 369, 370 Güney A frika, 178
390 DİZİN

Günyüzü, 234 Hançer, 65

Günyüzü Voyvodası, 30 Hanefi Mezhebi, 91, 92, 257
Gürcüoğlu (Haytabaşı), 158 Hani, 161
Güzclhisar, 83 Harbiye Nazırı, 351
Harc-ı Bâb, 168
— H— Harc-ı Defter, 82, 159
Harc-ı İlâm, 168
H.T.Cinlioğlu, 19, 31, 44, 65, 66, 67, 83, 121,162 H arc-ı İmza, 149, 161, 163, 164, 168
H abbaz, 129, 134, 137, 143 Harc-ı Muhasebe, 83
Hacı Abdullah Medresesi, 98 Harç Bedeli, 283
Hacı Ahmet (Şeyhli kazası Voyvodası), 31 Haremeyn Mollası, 184
Hacı Ahuıct Ağa (Kalecik Kazası Müdürü), 244 Hariciye Memuru, 252
Hacı Ali Paşa (Karaman Valisi), 16 Hariciye Nezâreti, 184, 220
Hacı Baha Efendi, 270 Harp Okulu, 60
Hacı Edhem Efendi, 187 Harput, 160, 161, 193, 235, 314, 317
Hacı Haşan (Yörük Ağası), 259 Harput Valisi, 247
Hacı Haşan Ağa, 242 Harvard Üniversitesi, 54
Hacıbayram Şeyhi, 326 Has, 16, 29
Hacıbayram Veli Dergâh, 92 Haşan Bey (Alay Emini), 307
H acıböcek Hanı Kervansarayı, 140 Haşan Çavuşoğlu Hüseyin Ağa, 28
Hacılar Köyü, 157 Haşan Efendi (Mültezim), 30
Haciyân (Orta Halli Kimseler), 327 Haşan Hüsnü Efendi (Katip), 234
Hadım Kazası (Konya’ya Bağlı), 244 Haşan Paşa (Anadolu Valisi), 31

H affaf, 133, 134, 140, 143 Haşan Paşa (Ankara Eyalet Mutasarrıfı), 233
Hafız Efendi (Bostancı Şeyhi Mehmet), 91 Haşan Paşa (Gazi, Kaptan-ı Derya), 4
Hafız Paşa (Çerkez Zaptiye Müşiri), 319 Haşan Paşa Hamamı, 140
Hafız Paşa (Hassa Feriği), 15 Hasırcı, 141
Hafız Paşa (Sivas Eyaleti Müşiri), 160 Hasib Paşa (Eski Meclis-i Vâlâ Reisi), 187, 198
Hafik Nahiyesi, 47, 161 Hasib Paşa (Vali), 192
Haham, 308 Hassa, 368
Hakkari, 194, 195, 196 Hassa Feriği, 15
Hakkı Paşa, 151 Hassa Mimarları, 51, 57
Halep, 28, 264, 298, 358, 366 Hassa Mimarları Ocağı, 51, 52
H alıcılık, 335 Hassa Müşiri, 314
Halil Ağa (Kol Ağası), 22 Hassa Ordu-yu Hümâyun Dairesi, 314
Halil Efendi, 88 Hassa Ferikliği, 60
Halil Hilmi Efendi, 290 Hatt-ı Hümâyun, 47, 95, 110, 241, 328
Halil İbrahim (Dikicibaşı), 124 Haşan Duman, 293
Halil İnalcık, 190, 208, 217 Havlucu, 137, 154
Halil Paşa (Meclis-i Vâlâ Başkanı), 188 Havsa, 58
Haydar Han (Haydaranlı Aşireti Reisi), 196
Halil Refet Paşa, 187
Haydaranh Aşireti, 196
Halilzâde Konağı, 153
Haydarpaşa, 301
Halitoğlu Musa, 36
Haymana (Büyük), 50
Hallaç, 129, 134, 137, 140, 152, 154
Haymana (Küçük), 50
Hamal, 70
Haymana Voyvodası, 30, 326
Hamamcı, 134, 137, 143
Hayriye Altını (ILMahmut döneminde çıkarılan
Hamdi (Kastamonu Valisi), 245
altın), 108
Hamid, 14, 15, 16, 264, 314
Hamid Kaymakamı. 238 Hayriye Tüccarı, 7, 111, 112, 114, 115, 116
Han, 345 Hayriye Tüccarı Berâtı, 115
Han Defteri, 72 Hayrullah Efendi (Tarihçi), 293
Hancı-Hancıbaşı, 160, 165 Haytabaşı, 158
Hancılar Kethüdası, 72 Hazeriye, 19, 159. 161
 DİZİN 391

Hazine Geliri, 243 Hüsameddin Efendi, 219

Hazine-i Amire (Devlet Hazînesi), 105, 145 Hüseyin Ağa (Dizdar), 326
Hazine-i Amire ve Maneure Defterdarlıkları, 227 Hüseyin Avni Paşa, 316, 337
Hazine-i Hassa Nezâreti, 184 Hüseyin Avni Şanda, 336
Hazinedar, 21, 169 Hüseyin Bey, 22, 238
Hazro, 161 Hüseyin Bey (Asakir-i R edif Miralayı), 22
Hediye, 35, 82 Hüseyin Beyefendi, 155
Hediye Baha, 238 Hüseyin Efendi, 326
Hekimbaşı, 312 Hüseyin Efendi (Hacı Meclis-i Vâlâ Evrak Müdü­
Hekimhan, 247 rü), 137
Helvacı, 129, 137, 141, 154 Hüseyin Hüsnü Efendi, 37
Hendek, 349 Hüseyin Paşa (Anadolu Ordu Başkomutanı.), 15, 66
Hendese, 287 Hüseyin Paşa (Ankara-Çankırı Sancakları Muta­
Hereke, 350, 352 sarrıfı), 132
Hesap Emini, 271 Hüseyin Paşa (Serdar-ı Ekrem), 14
H ıfâf-ı Çölm ekçi, 137 Hüseyin Paşa (Vezir, Vidin Müşiri), 21
H ıfzı Veldet, 204 Hüsrev Mehmed Paşa (Anadolu Valisi, Vezir), 165
H ınacı, 141 Hüsrev Mehmed Paşa (Serasker), 78,186, 294, 294
Hıristiyan, 50, 257, 264, 291, 353 Ha.Peygamber, 93, 94
H ızır İlyas Kilisesi, 51
H icaz, 251, 269, 309
Hindistan, 9, 107, 114, 366 - 1 -
Hisse-i Hazeriyc, 19, 147
Hiyaketçi (Dokumacı), 137 Irak, 4, 309
Hizmet-i Mübaşiriye, 19, 20, 146, 150, 168, 191 Irak ve Hicaz Ordu-yı Hümâyunu, 314
Hizmetkâr, 7 İslâhiye, 368
Hollanda, 176 Islah-ı Sanayi, 349
Horasan, 366 Islahat Fermânı, 175, 181, 183, 224, 227, 249, 2S0,
H otoz, 327 282, 287, 301, 347, 354
Hububat Pazarı, 127 Islahat Lahiyaları, 5
Huddamiyye, 82, 168, 163 Islahhane, 255, 263, 270, 271, 290, 291
Hukuk Mektebi, 282 İsparta, 12, 14, 24, 49, 118, 238, 246, 286, 298,
Hukuk ve Cinayet Temyiz M eclisi, 268, 281 307, 310, 317
Hulusi Paşa, 242 İsparta Sancağı, 117
H urdacı, 137, 143
H urdebancı (Bukağıcı), 137
Hurşit Ağe . 30, 242 - İ-
Hurşit Bey, 237, 238
H üccet, 89, 348 İsmail Hakkı Usunçarşılı, 5 5,5 9, 79,81, 9 2 ,9 3 ,9 5
Hüccet Bedeli, 283 İane, 62, 264, 266, 287, 288, 295, 305, 337
Hüccetti Şeri’, 83 İane ve İkramiye, 159
Hüdavendigar (Bursa), 14, 15,1 54 ,1 9 0 , 292, 293, İane-i Askeriye, 344, 346
293, 298 İanc-i Cihadiye, 106, 144, 145, 159, 162
Hüdavendigar (Gazetesi), 292 İbiş (Kapısız Delilbaşı), 66
Hüdavendigar Eyalet İmar M eclisleri, 320 İbrahim (Beypazarı Müdürü), 234
Hüdavendigar Eyaleti, 192, 210, 340 İbrahim (Gözübüyükzâde), 98
Hüdavendigar Müşirliği, 16, 246 İbrahim (Kurbağazâdc), 32
Hüdavendigar Sancağı, 30, 117, 147.148, 152, 155, İbrahim Ağa (Haytabaşı), 158
170 İbrahim Bey, 22
Hükümet Konağı, 292 İbrahim Bey (Eşraftan Yegenzâde), 22
Hükümet Tabibi, 277, 279, 287 İbrahim Efendi, 47
Hükümet Tercümanı, 271 İbrahim Nesim, 98
Hülasa D efteri, 49 İbrahim Paşa, 367
392 DİZİN

İbrahim Paşa (Balır-i Siyah Boğazı Muhafızı), 154 İmalathane, 350

İbrahim Paşa (Damat), 88 İmam, 40, 212, 214, 243, 269, 324
İbrahimoğlu (Tekeli), 12 İmar M eclisleri, 199, 200, 202, 299
İbrail, 360 İmdâd-ı Hâ zer iye, 106,146,148,149,151,155,156,
İcmâl Defteri, 221 163
İcra Memurları, 270
İmdâd-ı Menzil, 162
İç Anadolu, 267
İmdâd-ı Seferiye, 17, 106, 147, 148, 163
İç Gümrük, 7
İncesu Kaymakamı, 147
İç Ticaret, 6, 7
İncesu Kazası, 248, 265
İçel, 15, 24, 37, 264, 314
İnegöl, 29, 30, 77, 127, 286
İçel Sancağı, 16, 368
İngiliz, 297, 301, 338, 352, 354, 361, 362, 363
İdâdî, 288
Ingiliz Donanması, 58
İdâre-i Umûmiye-i Vilayet Nizâmnâmesi, 251, 252,
İngiliz İmparatorluğu, 117
255
İngiltere, 4, 6, 7, 9, 105, 115, 117, 118, 175, 195,
İdare Dairesi, 288
2 50 ,30 0 , 302, 303, 333, 348, 353, 354, 355,
İdare Emini, 270
356, 362, 363, 368
İdare Kâtibi, 252
İdare M eclisi, 257, 283, 287, 348 İpek Boyacısı, 134
İğci, 141 İpek Böceği, 264
İpek Bükücü Kârhanesî, 134
İhsan Efendi (Karesi eski kaymakamı), 219
İpek Tüccarları, 154
İhtisap, 70, 119, 120, 121, 130
İpekçi, 134
İhtisâp Ağası, 70, 120, 121, 132
İplikçi Esnafı, 129
İhtisap Eminî, 27
İrâd-ı Cedit, 23
İhtisâp Gelirleri, 119
İrâd-ı Cedit Hâzinesi, 54, 56, 57, 103,104,150, 227
İhtisâp Memurları, 123, 126
İran, 7, 111, 195, 196, 237, 301, 357, 360, 366
İhtisâp Mukataası, 120
İsa Bey Câmîi (Bursa’da), 132
İhtisâp Nazırı, 117, 120, 121, 122, 132, 164
İshâk Pâşazâde Tayfur Bey, 238
İhtisâp Neferleri, 121
İskân Komisyonlar», 269
İhtisâp Nezâreti Nizâmnâmesi, 38, 120, 144
İhtisâp Nezâreti, 7 0 ,1 1 9 ,1 2 3 ,1 2 4 ,2 7 4 , 307, 319, İskenderiye, 58, 303
324, 347 İskenderun, 301, 357
İhtisâp Rüsumu, 106,119,120, 121,122, 123,131, İslam, 87, 169, 287, 353
132, 133, 135, 142, 346 İslam Devletleri, 119
İhtisâp Tezkeresi, 122, 124 İslimiye, 210, 311
İhtisas Komisyonları, 208 İsmail Ağa (Ereğli Kazası Müdürü), 245
İhtiyar Heyeti, 253 İsmail Ağa (Karamürsel Muhassılı, Kapıcıbaşı),,
İkrâmiye, 19, 119, 157, 238 30, 34, 210
İl Genel Meclisî, 269 İsmail Bey (Eski Meclis-i Ziraat memuru Diyar­
İl Özel İdaresi, 262, 268 bakır defterdarı), 193, 247
İl Umumî Meclisi, 266 İsmail Bey (Serez âyânı), 59
İlâm, 25, 27, 34, 35, 46, 47, 71, 89, 124, 348 İsmail Paşa (Ankara Müşiri), 192
İlâm Bedeli, 283 İsmail Paşa (Eski Bağdat Valisi, Diyarbakır Müşi­
İlâmlar Harcı, 163 ri), 192, 193
İlbcr Ortaylı, 215, 217, 219, 224, 274, 349
İsmail Paşa (Eyâlet Mutasarrıfı), 235, 296
İlhan Tekeli, 336, 338
İsmail Paşa (Nafıa N azın), 299
İlköğretim, 288
İsmoil Paşa (Trabzon Valisi), 197
İlmihâl, 96, 97
İsmet Paşa (Eski Filibe Valisi), 198
İlmiye Dairesi, 288
İsmet Paşa (Hüdavendigar Sancağı Feriği), 190,
İltizam Mukataalan, 120
208, 239
İltizam Bedeli, 4, 11, 17, 18, 23, 74, 75, 89, 106,
119, 120, 192, 210, 212, 221, 225, 228, 259, İspanya, 354
296, 340 İspanyol, 107
İlyasoğîu, 12 İspanyol Riyali, 107
 DİZİN 393

İspenç Rüsumu, 341 - J -

İspençe, 17
İspir âyâm Nuhoğlu, 36 J.A lurich, 362
J.B.Gout, 362
İstanbul, 8, 11, 12, 13, 15, 16, 21, 22, 26, 27, 28,
J.H.M oraltman, 13
31, 33, 35, 37, 38, 4 5 ,4 6 , 4 7 ,4 8 , 51, 52, 54,
Jurnal, 48
55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 67, 69, 70, 71, 74,
Jurnal Katibi, 161, 307
75, 76, 77, 78,81, 8 4,8 8, 93, 9 5 ,9 6 ,9 9 ,1 0 4 ,
Jurnalhâne, 47, 48
105, 108, 109, 110, 112, 114, 115, 116, 120,
121, 122, 123, 124, 126, 127, 149, 152, 155,
157, 158, 160, 164, 165, 167, 168, 169, 175, - K -
179, 188, 191, 195, 199, 202, 207, 223, 232,
2 3 5 ,2 4 4 ,2 4 6 , 2 5 1 ,2 6 2 ,2 6 3 ,2 6 9 , 2 7 3 ,2 7 4 , Kâni Bey (Hüdavendigar Sancağı Muhassılı), 208
275,277, 2 8 0 ,2 8 2 ,2 8 4 ,2 8 5 ,2 8 6 , 2 89 ,29 0 , Kasım Efendi, 92
291, 292, 293, 2 9 4 ,2 9 5 ,2 9 6 ,2 9 7 , 298, 299, Kûtibiyye, 82, 163, 164
300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, Kâtiboğlu, 12
309, 310, 311, 312, 314, 317, 326, 336, 337, Kâtip, 45, 54, 88, 151, 159,191, 212, 219, 220, 232,
338, 339, 340, 346, 349, 350, 351, 352, 354, 235, 236, 270, 276, 283, 291, 296, 339, 340
355, 358, 359, 360, 363, 364, 366, 369, 370 Kâtip Muavini, 270
İstanköy, 311 Kâzım Rauf Efendi (Defteri Kâtîbi), 233
İstanos, 234 Kabakçı Mustafa İsyanı, 58, 104
İstasyon Şefi, 270 Kadayıfçı, 128, 137
İstinaf Mahkemeleri, 280 Kadı, 8, 11, 19, 25, 27, 29, 33, 34, 35, 36, 38, 41,
İsveç, 3 42, 46, 47, 51, 57, 64, 66, 68, 71, 72, 74, 78,
İsviçre, 354, 370 84, 86, 87, 90, 91, 92, 93, 95, 96, 99, 100,
İşkodra, 269, 298 109, 118, 121, 125, 126, 128, 130, 147, 152,
İtalya, 176, 369 1 63,164, 167, 168, 209, 219, 279, 280, 308,
İtalyan, 356, 357 324, 345
İtalyan Şark Ticaret Bankası, 340 Kadı Abdurahman Paşa (Karaman Valisi), 20, 55,
İthalat, 356 58, 59
İydiyelik, 157 Kadı Kethüdası, 129, 151, 159, 169
İytam Müdürü, 270 Kadı Kıran (Ünvanlı bir delilbaşı), 67
İzin Tezkeresi, 66, 117 Kadı Konağı, 157
İzinname H arcı, 210 Kadı Şehzade, 83
İzmir, 1 2 ,1 4 ,2 9 ,4 1 ,4 9 , 50, 78, 8 4,1 1 7 ,1 2 2 ,1 4 5 , Kadife, 9
190, 231 ,26 3 , 286, 292, 296, 297, 300, 301, Kadife Cebe, 327
303, 3 0 8 ,3 0 9 , 316, 340,351, 3 5 5 ,3 5 8 ,3 5 9 , Kafkasya, 357
361, 362, 363, 364, 365, 368, 369, 370 Kaftan Ağası, 21
Kaftan Baha, 19
İzmir İhtisâp N âzırı, 122
Kağıt Bedeli, 149, 164
İzmit, 202, 286, 301, 302, 309, 311, 314, 316, 350,
Kahve Satan, 134
351, 352
Kahveci, 133, 137
İznik, 85
Kahvehane, 134, 141, 143
İz 2 Îye, 368
Kaime-i Nakdiye-i Mutebere (Para yerine geçen,
İzzet (Hacı), 290
b ir çeşit kâğıt, para, Hazine bonosu), 179,
İzzet Bey (Filibeli), 98 335, 336, 337
İzzet Efendi, 262 Kalas, 360
İzzet Efendi (H acı, Bursa mütesellimi), 28 Kalaycı, 134, 137, 141, 143
İzzet Efendi (Muhasebe Başkâtibi), 235 Kalburcu, 137
İzzet Mehmet Paşa (Ankara Mutasarrıfı), 145,198 Kalcıbaşı, 125
İzzet Paşa (Ankara-Çankırı Sancakları Mutasarı* Kalecik, 67, 77, 244, 265
fi), 15 K alecik Hanı, 140
İzzet Paşa (Bolu Mutasarrıfı), 193 Kalem Odası, 220
İzzet Paşa (Müşir), 16, 191, 216 Kalemiye, 149, 150
394 DİZİN

Kalhane (Tokat’dft), 65, 349 Karaman Hanı Kervansarayı, 140

Kalidancı (Bükücü), 137 Karaman Şeriye Sicili, 17, 29, 35, 89, 124, 125
Kalpakçı, 137, 141 Karamürsel Voyvodalığı, 30
Kalyoncu, 106 Karantina, 221
Kalyoncu B edeli, 151, 163 Karantina Başm üdürü, 310
Kalyoncuoğlu, 12 Karantina D efteri, 305
Kamil Paşa (Meclis-Î Yâlâ Üyesi), 188, 193 Karantina M eclisi, 306, 308
Kandıra Kazası, 246 Karantina Resmi, 341
Kangal, 160 Karantinalıane, 232
Kanûn-ı Cedit, 206 Karaosmanoğlu, 12
Kantariye Vergisi, 117 Karapeykâr Köyü, 247
Kanuni Sultan Süleyman, 16 Karesi (Karesi Sancağı), 16, 246, 359, 368
Kanunnâme, 56, 59, 105 Karlofça, 134
Kanunnâme-i Hümâyun, 22 Kars, 13, 15, 67, 175, 286, 310, 317, 319
Kapamacı, 137 Kars Eyaleti, 16
Kapan, 7 Kartal, 314
Kapan Hanı Kervansarayı, 140 Kasaba, 71, 301
Kapan Toptancısı, 7 Kasaba Nahiyesi, 145, 146
Kapan Tüccarı, 7 Kasap, 42, 128, 134, 138, 141, 143, 152
Kapan-ı Meyve Mukataası, 120 Kasapbaşı, 123, 125
Kapı Halkı, 10, 18, 20, 23, 25, 67, 317 Kasapzâde H acı Ahmet Ağa(Turhal Kazası Müdü­
Kapı Kethüdası, 16, 18, 21 rü), 246
Kapı Muhzırları, 151 Kassam Defteri, 348
Kapıcı, 89, 290 Kassam Kâtibî, 270
Kapıcıbaşı, 23, 37, 56 Kastamonu (Kastamonu Sancağı), 14, 15, 16, 19,
Kapıcıbaşı Abdülaziz Ağa (Edincik Voyvodası) , 32 28, 36, 38, 55, 109, 122,191, 192, 210, 239,
Kapıcıbaşı LütfuUah Bey, 31 2 4 5 ,2 6 9 , 270 ,27 1 , 286, 2 8 9 ,2 9 0 , 291,293,
Kapıcıbaşılık, 22 298, 309, 314
Kapıdağı, 370 Kastamonu Salnam esi,.290
Kapısız-Kapısız Deliller, 63, 64, 66 Kastamonu Vilayeti, 323
Kapitülasyon, 7, 354 Katcrina II., 3
K aplıcalar (Bursa'da), 137 Katırcı Hacı Mustafa, 153
Kaptan-ı Derya, 4, 14, 15, 307 Katırcılar Kethüdası, 21
Kara Haşan Efendi, 97 Katolik, 175, 210, 213, 305, 306
Kara Kuruş, 107 Kavala, 311
Karaağaç, 349 Kavas, 25, 51, 160
Karobulak Köprüsü, 264 Kavukcu, 143
Karaburun, 145 Kaydiye, 163
Karacabcy Hamamı (Ankara’da), 140 Kayıkçı, 70
Karacaşehir Voyvodalığı, 30 Kayıt Defteri, 220
Karadağ, 175 Kaymakam, 24, 37, 184, 216, 218, 220, 222, 223,
Karadeniz, 3, 175, 299, 309, 357, 360, 366 225, 226, 235, 236, 238, 239, 243, 253, 259,
Karadeniz Boğazı, 306, 307, 314 261, 270, 276, 297, 318, 345
Karahisar, 16, 17, 264
Kaymakamlık, 195, 264, 282
Karahisar-ı Develi, 31
Kaynarca (Küçük) Anlaşması, 3, 6, 112, 174
Karahisar-ı Sahip, 14, 15, 21, 145, 286, 310, 314,
Kayseri (Kayseri Sancağı), 12, 16, 21, 31, 32, 47,
368
49, 50, 51, 52, 55, 57, 71, 83, 84, 85, 88, 89,
Karahisar-ı Şarki, 266, 286, 365 9 2 ,9 8 ,1 2 1 ,1 2 3 ,1 2 4 ,1 2 9 ,1 4 7 ,1 5 6 ,1 5 7 ,1 5 8 ,
Karakış Narhiyycsi, 129 159,164, 165, 1 6 6 ,16 9 ,1 9 1, 231, 245, 265,
Karakoyun Aşireti, 157 266, 286, 295, 296, 298, 301, 311, 317, 323,
Karaman, 13, 15,17, 55, 58, 8 9,128,147,227,264, 325, 326, 349, 351, 358
298, 317 Kayseri Şeriye Sicili, 17, 20, 21, 32, 34, 35, 41, 42,
Karaman Eyaleti, 17, 20 4 3 ,4 7 , 49, 8 3 ,8 5 ,8 8 , 89, 92, 118,124,125,
 DİZÎN 395

128, 147, 156, 159, 166, 312, 325, 327, 328, Kilisccik Köyü, 264
329, 351 Kira usulü, 75
Kaza, 46, 47, 62, 64, 66, 71, 78, 85, 223, 225, 232, Kiracıbaşı, 74, 75, 76, 77, 151, 157, 164, 295, 324
236, 237, 252, 253, 254, 255, 260, 262, 266, Kiracıbaşılık, 78, 235
267, 281, 283, 295, 339, 340, 341, 359, 365 Kirahane, 213, 295
Kaza İdare Meclisi, 252, 253, 259, 260, 261, 276 Kirahane M üdürü, 234, 235, 295
Kaza Kadısı, 99 K ireççi, 141
Kaza Meclisi, 312, 342 Kiremit Kârhânesi, 138
Kaza Müdürü, 193, 212, 218, 220, 222, 223, 225, Kirem itçi, 134
230, 2 3 7 ,2 3 8 ,2 3 9 ,2 4 0 ,2 4 2 , 2 4 3 ,2 4 8 , 252, K irişçi, 134, 138, 143
340 Kirmastı, 30, 77, 127
Kaza Sandığı, 339 Kirmaşlı Aşireti, 47
Kaza Tefrik Meclisi, 261 Kite, 154
Kaza Yönetimi, 240 Kocabaşı, 46, 199, 212, 328, 342
Kazancı, 134, 138 Kocaeli (Kocaeli Sancağı), 15, 16, 24, 26, 154, 190,
Kazasker, 43, 84, 85, 185 191, 192, 210, 231, 368
K azılcı, 141 Kolacı, 138
Kazzaz (İpek işliyen esnafa verilen ad), 134, 138 Kolağaları, 58
Kebapçı, 134, 143 K olcu, 329
Kebeci, 138 Kolgezme, 86
K eçeci, 141 Koloğfanlart, 120
K cçeciler Hanı, 140 Konak Nazırı, 161
K eçiborlu, 245 Konsolos, 193
Kederzâde Hanı, 141 Konsolosluk, 6, 7, 195
Kelleci, 143 Kontrato Kaydiye Ücreti, 277
Kemâli, 286 Konya, 16, 20, 34, 41, 49, 55, 59, 85, 8 9,109, 117,
Kemal Bey, 217 118, 123, 127, 128, 129, 156, 157, 190, 202,
Kenan Akyüz, 259 218, 231, 238, 2 39 ,24 2 , 244, 2 63 ,26 4 , 265,
Kenar Defterdarlıkları, 227 2 86 ,28 9 , 2 9 2 ,2 9 3 ,2 9 6 ,2 9 7 , 2 9 8 ,30 0 , 308,
Kendirciler, 129 311, 314, 317, 349, 359, 360, 368
Kepsut, 29, 30 Konya Eyâlet M cclisi, 239, 244
Keresteci, 134, 138 Konya Eyâleti İmar Meclisî, 201
Keskin, 67, 265 Konya Gazetesi, 292
Keskinzade Hüseyin Ağa, 30 Konya Mesârifi, 238
Kethüda, 38, 87,123, 124,125, 154,156,169, 191, Konya Mevlâna Müzesi, 218
344 Konya Müşirliği, 192
Kethüda Yeri, 11 Konya Şeriye Sicili, 44, 89, 128, 130, 148
Kethüdabey Çuhadarı, 153 Konya Valisi, 157, 245, 246
Kethüdaiye, 163, 168 Konya Vilâyeti, 291, 298
Kethüdalık, 58 K orucu, 68
Kethüdazâde Esseyid Ahmet Ağa, 83 Kozluca-ı Tuzla Voyvodalığı, 30
Kıbrıs, 310 Kömür, 234
K ılıççı, 134, 141, 143 Kömürcüler, 65
Kırım , 3, 297 Köstence, 301, 311
Karım Savaşı, 179, 182, 224, 249, 273, 297, 301, Köy İhtiyar Heyeti, 253, 338
337, 349, 352, 353, 365 Köy İhtiyar Meclisi, 261, 342
Kırkkilise, 247 Köy Muhtarı, 261, 345
Kırşehir (Kırşehir Sancağı), 1 4 ,1 5 ,1 6 , 20, 24, 55, K redi ve Komisyon Bankası, 340
246, 286, 323 Kudüs, 174
Kırşehir Kazası, 247 Kumanat, 162
Kıçlâkiye, 158 Kumanat Nahiyesi (Çöreği Büyük Çiftliği), 65
Kız Başlığı, 210 Kumaşçı, 138
Kızanlık Kazası (Edirne’de), 16, 244 Kumaşçı Esnafı Şirketi, 349
396 DİZİN

Kumpanya, 9 Leila Erder, 369

Kumpanya Sarrafı, 231 Leqion d’ honneur Nişanı (Fransız Imparatoru’ nun
Kundakçı (Tüfek Kundağı Yapan), 138 A bdü lm ecit’e verdiği nişan), 370
Kunduracı, 270, 291 Levent Çiftliği, 54, 55, 58, 59, 63
K ur’an-ı Azimmüşşân, 96, 287 Limni, 310
Kura Kanunu, 347 Liode Kumpanyası, 303
Kura Meclisi, 311, 315, 316 Liva, 46, 254, 260, 268, 269, 271
Kura Usulü, 347 Liva İdare M eclisi, 252, 253, 255, 258, 259, 260,
Kurşuncu, 138, 141 261, 267, 276, 280
Kurşunlu, 77, 127 Lîverpol, 355, 363
Kurfunlu Han, 141 Lonca, 6, 8, 123, 335
Kuru Talim, 56 Londra, 291, 338, 355
Kurupazar-ı Nallu, 30 Londra Anlaşması, 367
Kuruyemişçi, 139 Londra Mukavelesi (1840), 174
Kuşadası, 310 Londra Sergisi (II. Uluslararası), 358
Kuşlu Kiyal, 111 Louis Napolyen, 174
Kntnucu, 154 Lübnan, 25, 174, 175
Kuyumcu, 134, 138, 141, 143, 366 Lübnan Nizâmnâmesi, 250
Kuzu Pınarı, 263 Lüleburgaz, 295
Küçük Alioğlu, 12 Lüleci, 142
Küçük Asya Pamuk Şirketi, 363, 364 Lületaşı, 264
Küçük Çekmece, 314 Lütfullah Efendi (Zile müftüsü), 259
Küçük Meclis, 25, 212, 236, 254 Lütfü Efendi (Küllizâde, Eski Nakıbü’ l-eşref), 100
Külahçı, 138
Külckçi, 143
— M -
Küplü, 352
Kürdistan, 194, 196
Mâlikâne, 12
Kürdistan Eyaleti, 195, 196
M. Çadırcı, 14, 1 6,2 3, 3 6 ,5 5 ,6 0 , 6 1 ,6 8 ,9 8 , 235,
Kürdistan Eyaleti Defterdarlığı, 195
321
Kürekçi, 106, 155
M.C.Güzelbey, 28
Kürkçü, 134, 138, 141, 143
M.Cevat İbn-i Şeyh Nafı, 96
Kürt, 193, 195
M.Çağatay Uluçay, 63, 164, 165, 167
Kütahya, 143
M.Kütükoğlu, 61, 106, 114, 118
Kütahya (Kütahya Sancağı), 5, 14, 16, 31, 50, 55,
Maadin-i Hümâyûn Sancağı, 246
78, 84,149,151, 231, 242,246, 286, 311, 368,
M aarif (Vilayet) M eclisi, 288
370
M aarif Komisyonu, 258, 271, 290
Kütahya Hazeriyesi, 150
M aarif M eclisi, 285, 287, 290
Kütüphane, 287, 288
M aarif Müdürü, 252, 287, 288
M aarif Nezâreti, 184, 288
- L - M aarif Sandıkları, 288
M aarif Sandıkları, (Vilayet), 289
Lâyiha, 53, 284 M aarif Teşkilâtı, 284
Laleli Derbendi, 158 M aarif-i Umumiye Nizâmnâmesi, 287
Larende, 29, 89, 162, 164, 165 Mabcyn-i Hümâyun, 314
Larende Şeriye Sicili, 20, 162 Macar, 4, 107, 174
Latin, 297 Macar Altını, 107, 108, 110
Lazistan, 264 Maden Emini, 9, 65
Lebib Efendi (Meclis-i Vâlâ Üyesi), 188 Maden Nazırı, 9
Leblebici, 138, 141, 154 Maden Taşıyıcıları, 65
Lefke, 352, 370 Maden-i Hümâyun Hâzinesi, 15
Lehistan, 3 Maden-i Hümâyun, 16, 192, 193
Lehnı-i Bakar (Sığır eti), 128 M adencilik, 9
Lehnı-i Ganem (Koyun eti), 128 Madrabaz, 116, 325
 DİZİN 397

Mağaza (Kurşunlu Hanı İçinde), 141 Mansure Ferikliği, 60

Mahalle Bekçileri, 68 Mansure Hâzinesi, 15, 21, 24, 105, 106
Mahalle İmamı, 68, 71 Marangozluk, 366
Mahalle Okulu, 40 Maraş, 13, 15, 24, 66, 84, 157, 286
Mahkeme Başkatibi, 159 Mardin, 267, 340, 359
Mahkeme Defteri, 76 Mardin Kazası, 195, 196
Mahkeme Hademeleri, 159 Marsilya, 303
Mahkeme İmamları, 90 Maruni, 174, 250
Mahkeme Muhzırları, 81, 86 Masarifat D efteri, 230
Mahkeme Saracı, 153 Masarifat Nezâreti, 227
Mahkeme-i Bidâyet, 271 M asraf Senetleri, 230
Mahkeme-i İstinaf, 280 Matbaa, 271, 288, 291, 292, 351
Mahkeme-i Şeriyye, 88, 270 Matbaa G örevlileri, 270
Mahkeme-i Temyiz, 280 Matbaa M eclisleri, 292
Mahmudiye, 108 Mazbata, 260, 348
Mahmut (Gardiyan), 230, 233 Mecelle, 283
Mahmut (Hacı, Kayseri Bakkal Esnafı Pazarbaşı), M ecelle-i Umur-ı Belediye, 40, 114
124 M ecid Efendi (Hacı), 270
II. Mahmut, (1785-1839 Yenilikçi Osmanlı Padişa­ Mecidiye A ltını, 336, 338
hı), 5, 7, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 24, 29, Mecitözü, 66, 266
3 4 ,3 8 ,4 5 ,4 6 ,4 8 , 5 9 ,6 0 ,6 1 ,6 5 ,6 6 , 67, 68, Meclis, 60, 213, 214, 223
6 9 ,7 0 ,7 1 ,7 4 ,7 6 , 7 9 ,8 2 ,8 3 ,8 4 ,9 3 , 9 6 ,9 9 , Meclis Başkam, 276
103, 105, 106, 108, 109, 110, 111, 114, 115, Meclis-i İdare-i Livâ, 271
116, 117, 120, 123, 142, 144, 146, 165, 167, Meclis-ı İdare-i Vilayet, 255, 270, 271, 287
168,169, 170, 173, 174, 179, 181, 182, 184, Meclis-i İmariye Memurları, 100
185, 186, 203, 209, 213, 227, 230, 232, 251, Meclia-i Kebir-i Maarif, 288
2 94 ,29 5 , 299, 302, 304, 306, 308, 313, 319, Meclis-i Maarif-i Umumiye, 285
328, 330, 335, 346, 348, 350, 353, 369 Meclis-i Maarif-i Muvakkat, 285
Mahmut Ağa (Elhac), 34 M eclis-i Meşveret, 5, 185
Mahsul-ı Def, 82 Meclis-i Muhasebe-i Maliye, 210
Mal Baş Kâtibi, 236 M eclis-i Muvakkat, 314
Mal Memurları, 231, 236, 237, 240, 252, 345, 345, M cclis-i Sâni, 307
348 Meclis-i Şer, 42, 83, 89, 90, 154
Mal Müdürlüğü, 230 M eclisli Şûra, 60, 185
Mal Sandığı, 221, 222, 229, 231, 264, 344, 346, 348 Meclis-i Tahaffuz-ı Ula, 307
Mal-ı Gaib, 17 Meclis-i Temyiz-i Hukuk, 271
Mal-ı Mefkud, 17 Meclis-i Umumi-ı Vilâyet, 261, 262, 266, 318
Malatya, 366 Meclis-i Umur-ı Nafia, 284
Mali Çiftliği, 21 Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, 174,182,185,186,
Maliye, 222, 241, 251 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 196, 197,
Maliye Bakanlığı, 235 199, 200, 201, 202, 207, 210, 212, 213, 215,
Maliye Hâzinesi, 348 216, 217, 218, 225, 227, 228, 229, 231, 238,
Maliye Nazırı, 210, 244 239, 241, 244, 245, 246, 247, 250, 274, 279,
Maliye Nezâreti, 105, 184, 221, 222, 225, 227, 228, 285, 287, 300, 307, 311, 315, 318, 320, 338,
229, 230, 231, 237, 244, 245 352, 367

Maliye ve Evkaf Nezareti, 274 Meclis-i Âli-i Tanzimat, 170, 185, 189, 273, 279
Malta, 303 Meclis-i Cinayet, 268, 281
Mamuretü’ I Aziz (Elâzığ), 267 Meclis-i Dâr-ı Şûra, 306
Manastır, 311, 317 Meclis-i Ziraat, 193
Manav, 70, 134 M ecmua, 291
Manisa, 12,14, 29, 41, 42, 81,164, 263, 286, 309, Medrese, 72, 95, 96, 97, 98, 9 9,2 63 , 284, 287, 289,
359 290
Mansure, 60 Medrese Defteri, 72
398
Medrese Öğrencileri, 72, 315
Mehmed Bey (Tahir Ömerzâde), 154
Mehmet (Emirağa-zâde), 47
Mehmet (Gardiyan), 233
Mehmet (Müderris), 290
Mehmet (Pazarbaşı, K ayserinin), 124
Mehmet (Scyyid, Başkatip-zâde), 47
Mehmet Ağa (Çorum Kazası M üdürü), 245
Mehmet Ağa (Esseyid El-Hac), 52
Mehmet Ağa (Hacı), 89, 189
Mehmet Ağa (Kıbrıs Muhassılı), 306
Mehmet Ağa (Kırşehir M üdürü), 248
Mehmet Ağa (Meclis Üyesi), 238
Mehmet Ağa (Milas Voyvodası), 28, 30, 32
Mehmet Ağa (Mültezim), 145, 155
Mehmet Ağa (Nevşehir M üdürü), 244, 246
Mehmet Ağa, Şeyh (Ankara S ancağinm Menzil-
hânesi yöneticilerinden), 76, 83
Mehmet A kif Paşa (Kocaeli Müşiri), 190, 208
Mehmet Ali Ağa (Kethüda), 26
Mehmet Ali Paşa (Kaptan-ı Derya), 202, 355
Mehmet Ali Paşa (Mısır Valisi), 5, 14, 174, 179
Mehmet Ali Paşa Ayaklanması, 103
Mehmet A rif (Hacı, Şehir kethüdası), 42
Mehmet A rif Efendi (Dürrizâde), 81, 183
Mehmet Behçet Efendi (Mal katibi), 233
Mehmet Bey (Kaymakam), 235, 239
Mehmet Bey (Şeyhzâde H adifı), 28
Mehmet Celâlettin Ağa (Kereste N azın, Kapıcı, 30
Mehmet Celâlettin Paşa (Konya Valisi), 162
Mehmet Efendi, 22
Mehmet Efendi (Ankaravi), 92
Mehmet Efendi (Hacı), 270
Mehmet Efendi (Eski Ankara Defterdarı), 211
Mehmet Efendi, (Konya'ya Bağlı Hadım Kazası
M üdürü), 244
Mehmet Efendi, (Tabur katibi), 22
Mehmet Efendi, (Yusufzade, Hacı), 30
Mehmet Emin, 36
Mehmet Emin, (Müderriszâde), 35
Mehmet Emin Ağa, (Eskişehir Muhassılı, Kapıcı-
başı), 210
Mehmet Emin Efendi, (Tahrirat Başkâtibi), 235
Mehmet Emin R auf Paşa, (Eski Sadrazam, Ordu
Kaymakamı), 14, 183
Mehmet Enis Efendi, 290
Mehmet Hulusî Efendî, (Nüfus N azın), 235
Mehmet Hüsrev Paşa, 21, 148
Mehmet İzzet Bey, (Rikâbzâde, Alaşehir Muhas-
sılı), 210
Mehmet İzzet Paşa, 17
Mehmet Lütfullaiı Efendi, (Güzeihisar naibi), 83
Mehmet Muhsin Efendi, (Kapı kethüdası), 186
DİZİN
Mehmet Muhsin Efendi, (Meclis-i Vâlâ 2. Katibi),
187
Mehmet Nafi Efendi, 85
Mehmet Niyazi Efendi, (Hacı, Kayseri müftüsü), 92
Mehmet Nuri Efendi, 88
Mehmet Nurullah Efendi, 85
Mehmet Nurullah Paşa, (Anka-Çankırı Sancakla­
rı mutasarrıfı), 21, 120, 150
Mehmet Önder, 292
Mehmet Paşa, (Eski Bolu, Yeni Trablusgarb Mü­
şiri), 192
Mehmet Paşa, (Kıbrıslı), 250
Mehmet Paşa, (Mirliva, Hüdavendigar-Bolu Eya­
letleri İmar Meclisi başkanı), 194, 201
Mehmet Paşa, (Muhzinzâde), 33
Mehmet Paşa, (Musul Valisi), 194
Mehmet Paşa, (Silistre Valisi), 14
Mehmet Paşa, (Tokat Valisi), 19
Mehmet Raşit Efendi, 98
Mehmet Rüştü Efendi, (Hafız), 290
Mehmet Rüştü Paşa, (Ankara ve Çankırı Sancak­
ları mutasarrıfı), 66
Mehmet Said E fendi, (Esseyid, müderris, naip) ,
85
Mehmet Sait Efendi, (Şeyh, Ankara müftüsü), 92
Mehmet Selâmt Efendi, 30
Mehmet Selim Efendi, (Kayseri müftüsü), 92
Mehmet Scydullah Efendi, (Rumeli kazaskeri), 85
Mehmet Seyid Efendi, 45
Mehmet Talib, 98
Mekâtib-i Rüştiye Nezâreti, 285
Mckke-i Mükerreme Payesi, 219
Mekteb-i Maarif-Î Adli, 285
Mekteb-i Sanayi, 290, 291, 349
Mekteb-i Sibyan, 96
Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, 311
Mektep, 100, 257, 259, 284, 287, 288, 289, 294
Mektephâne, 96
Mektûbî, 270, 271
Mektubî Kalemi, 270
Mektupçu, 252> 254- 255, 260
Memleket M eclisi, 215, 218, 231, 254, 351
Memleket Sandığı, 165, 166, 230, 287, 338, 339
Memleket Tahriri, 44
Men-i Mürûr, 38, 69, 70, 71, 97, 115, 121
Menafi Sandıkları, 265, 266, 270, 271, 338
Menteşe, 12, 14, 16, 22, 244, 306, 314
Menzil, 73, 76, 77, 149, 162
Menzil Avaidi, 76
Menzil Bedeli, 157
Menzil idaresi, 74
Menzilci, 74, 76, 162, 164, 214
Menzilci İkramiyesi, 74
 DİZİN 399

Menzilhane, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 234, 235, 294, Muocclat Müdürü, 344, 345
296 Muallim, 96
Meram Bağlan, 264 Muallim Mektepleri, 288
Merkez Hakimî, 260 Muallim-i Evvel, 288, 289
Merkez Hâzinesi, 4 Muallim-i Sâni, 288, 289
Merkez Müdürü, 296 Muallime (Riyaziye Arabi vc Farsi muallimeai), 290
Merkez Naibi, 270, 271, 296 Muallimhâne, 96
Mersin, 264, 300, 368 Mubassır (Gözetmen), 288
Meryem Ana Kilisesi, 51 Mudanya, 29, 77, 126, 127, 301, 302T 369, 370
M erzifon, 266, 286 Muğla, 14
Mesarifat-ı Sahiha D efleri, 154 Muhabir, 291
Mcscid, 40 Muhacir İskân Şubesi, 271
Mesir^i Bahrî, (Vapur adı), 302 Muhacir Komisyonu, 270
Mesrur Ağa, (H acı deniz muhassılı), 211 M uhallebici, 138
Mesut Ağa, 26, 30, 56, 57 Muharebe Memuru, 298
Meşrutiyet L (1876), 173, 186, 249, 261, 275, 278, Muhasebe, 26
371 Muhasebe Akçesi, 107
Meşrutiyet, II. (1908), 268, 275, 346 Muhasebe Defteri, 235, 243, 271
Meşveret Meclisi (Danışma Kurulu), 104 Muhasebe Kalemi, 348
Mevkûfat Defteri, 145, 146 Muhasebe Kayıtları, 278
Mevleviyet, 84, 85 Muhasebe M üdürü, 258, 260, 270
Mıhçılar, 129 Muhasebe Sandıkları, 288
Mısır, 4, 5, 6, 25, 34, 58, 103, 174, 177, 338, 355, Muhasebe Sikkeleri, 108
367 M uhasebeci, 245, 252, 260, 270, 271
Mısır Altını, 108, 109, 110 Muhasip, 220, 288
Mısır Ayaklanması, 35 Muhaasıl, 22,161, 191,192, 208, 210, 212, 213, 214,
Mısır Fermanı (1840), 367 215, 217, 228, 231
M idilli, 303, 310, 360 Muhassıl-ı Emvâl, 25, 209, 340
Midilli Adası, 352 Muhassılhk, 15, 22, 210, 228, 236, 241, 340, 341,
Midyat, 194 351
Mihaliç (Bursa Menzilhanesinin kollarından), 77, Muhassılhk M eclisi, 208, 209, 212, 214, 215, 218,
127 254
M ihr-î M üeccel, 326, 327 Muhsin Efendi (Hazine-i Evrak M üdürü Meclis-i,
Milas, 12, 246 Vâlâ üyesi), 188
Mimar, 100 Muhtar (Muhtarlık), 14, 38, 68, 71, 87, 115, 210,
Mimar Ağa, 121 217, 223, 242, 243, 253, 324, 327, 344, 346
Mimar Başı, 51, 52 Muhtar Bey (Meclia-i Vâlâ Üyesi), 187
Mimar Çavuşu, 159 Muhtar Efendi (Hariciye Katibi), 2İ9
Mimariye Rüsuma, 344, 346 Muhtekir ve Madrabaz, 8, 117
M ir-î Miran Memiş Paşa, 153 Muhtesip, 106, 120, 126, 347
Mirahor, 122 Muhtesiplik, 119
Miralay, 60, 184, 194 Muhzır, 43, 154, 159, 163, 283
Mirliva, 67, 184, 191 Muhzırbaşı, 43, 8 9 ,9 0,13 0 ,1 3 1, 151, 159, 163, 169
Miskin Tekkesi, 264 Muhzırlık, 89
Mithat Paşa, Alımct Şefik, (1822-1884, Tanzimat Mukataa, 17, 18, 23, 24, 52, 106, 119, 132, 195
dönemi yenilikçi valisi, sadrazam), 224, 227, Mukataat Hâzinesi, 15, 30, 89, 90, 105, 120
250, 251, 257, 290, 291, 299, 300, 338, 339 Mukataat Nezareti, 105, 227
Mizan Resmi, 119 Mukayyid, 13, 45, 46, 47, 48, 129, 130, 151, 159,
Mora, 5, 155, 177 161, 171, 232, 233, 234, 296
Moshe Maoz, 219 Mumcu, 138, 141
Mösyö Bulard (Polar), 307 Mumhane, 134, 143, 366
Mu’ tâb Esnafı, 129, 138 Murtazaabad, 50, 99, 234, 326
Muaccele, 326, 327 Musa Safcti (Bozok Eyaleti Valisi), 245
400 DİZİN

Musbaf-ı Şerif Mecmuası, 99 Musul, 194, 195

Musli Paşaoğlu Hanz, 141 Muş, 196, 237
Mustafa (Ankara’ ya bağlı Yabanabat Kazası mü­ Muş Sancağı, 195
dürü), 243 Mutasarrıf, 8, 11, 12, 14, 15, 21, 22, 24, 29, 31,
Mustafa (Çotoğlu, Tosya âyanı), 36 34, 35, 38, 41, 47, 63, 64, 66, 67, 68, 71, 75,
Mustafa (Hacı, Mültezim), 131 76, 8 3,120,150,154,158, 167,169,193, 229,
Mustafa (Halilbeşeoğlu, Yiğitbaşı), 124 231, 252, 258, 260, 261, 271, 275, 276, 297,
Mustafa (Küçük Hacı, Posta M üdürü), 295 345, 367
Mustafa (Seyyid, Hassa Mirlivalarından), 57 Muvakkithane, 287
Mustafa (Şeyh, Mevlevi Şeyhzâde), 91 Muvazzaf Alaylar, 63
Mustafa Ağa (Dede, Kastamonu Mütesellim İzmir Muytab, 141, 143, 291
ihtisap nazırı), 30, 36, 38, 122 Mübaşir, 19, 26, 32, 35, 42,145,162, 244, 336, 355
Mustafa Ağa (Hacı), 28 Mübaşiriye, 145, 238
Mustafa Ağa (Humbaracıbaşı), 120 M übeccel Belik Kıray, 362
Mustafa Ağa (Kalecik Kazası M üdürü), 244 Mücellit, 270
Mustafa Ağa (Zaim), 100, 326 Mücerret, 105
Mustafa Ağa (İhtisap Nazırı), 128 Mücteba İlgürel, 33
Mustafa Akdağ, 11, 41, 63, 86, 89 Müderris, 32, 3 4 ,5 0 , 7 2 ,8 5 , 9 5 ,9 7 ,9 8 , 154,290,
Mustafa Asım Efendi, 85 324 '
Mustafa Bey (Antep Mütesellimi), 30 Müderriszadeler, 98
Mustafa Bey (Boyabadi Genç Mehmet Oğlu), 27, Müdür, 194, 217, 232, 236,241,243, 253, 288, 291,
238 298
Mustafa Bey (İslimiye Çuha Fabrikası Müdürü) , Müdür Yardımcısı, 298
210 Müfettiş, 276, 288, 290, 298
Mustafa E fendi, 98 Müfettiş-i Hükkâm-ı Şcrriye, 255, 281
Mustafa Efendi (Ankara Kaymakamı), 239 Müftü, 27, 32, 34, 57, 91, 92, 98, 100, 212, 214,
Mustafa Efendi (Ankara Muhassılı), 209 219, 252, 257, 258, 260, 271, 277, 287, 309,
Mustafa Efendi (Esseyid el-hac, Güpgüpzfidc), 83 344, 345, 351
Mustafa Efendi (Hamidzâde), 81 Müftüzâde Esseyid Ahmed Efendi, 88
Mustafa Efendi (Mal Kâtibi), 233 Mühendis, 275
Mustafa Efendi (Sivas Sancağı Merkez Kazası Na­ Mühendishane-i Bahr-i Hümayun, 4, 284
ibi), 82 Mühendishane-i Berr-i Hümayun, 284
Mustafa III. (1717-1774) 26.0sm anlı Padişahı , 4, Mühimmat-ı Harbiye Taburu, 60
112 Mühimme Defteri, 187
Mu9tafa IV. (1779-1808) Osmanlı Padişahı, 59, 69, Mühür, 295
109 Mühürdar, 151
Mustafa İsyanı (Kabakçı), 5, 59, 65, 69 Mülâzemet, 81
Mustafa Kâni Bey (Tütün Gümrüğü Emini), 186 Mülâzım, 236
Mustafa Küçük H acı (Ankara Postane Müdürü), Mülki Amirler, 282
234 Mülki Memurlar, 282
Mustafa Nuri, 210 Mülteka Tercümesi, 99
Mustafa Nuri Paşa, 16 Mültezim, 1.95, 212, 296
Mustafa Öztürk, 126, 127 Mümeyyiz, 270
Mustafa Paşa, 153, 196 Münâdi, 138
Mustafa Paşa (Bayraktar), 5, 13, 59, 66, 69 Münir Aktepe, 69
Mustafa Paşa (Cizre Kaymakamı), 195 Münşeat'i Türkî, 287
Mustafa Reşit Efendi, 54, 240 Mürûr Tezkeresi (Yol izni belgesi), 39, 46, 48, 70,
Mustafa Reşit Paşa (1800-1858 Dışişleri Bakam, 71, 72, 97, 115, 155, 156, 158, 221
Tanzimat Fermanını hazırlayan, okuyan bü­ Müsakafat Vergisi, 346
yük devlet adamı), 22, 173, 179, 183, 188, Müslüman Tüccar, 7, 115
192, 200, 208, 293, 353 Müste’ min (Tüccar), 7, 112, 113, 114, 362
Mustafa Sami Efendi (Posta Müdürü), 294 Müşir, 17, 22, 60, 63, 184, 210, 212, 216, 238, 308
Mustahfız, 316 Müşir-i Redif-i Hassa ve Mansure, 16
 DİZİN 401

Mütesellim (Mütesellimlik), 4, 8, 12, 15, 17, 18, 19, Niğbolu, 15

20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, Niğde, 14, 15, 20, 44, 50, 55, 158, 240, 244, 264,
36, 37, 38, 4 1,4 6, 56, 57, 61, 62, 68, 75, 76, 265, 286, 298, 358
99,100,106,109,117,121, 122,128,132,148, Niğde Sancağı, 16, 263
153, 155, 167, 168, 194, 217, 236, 324, 326 Niş, 202, 224, 250, 311, 338
Mütevelli, 92 Nizam-ı Cedit (Yeni Düzen), 5, 13, 23, 52, 53, 54,
Müze, 288 55, 56, 57, 58, 59, 61, 103, 106, 178, 227
Nizam-ı Cedit Askeri, 150
- N - Nizam-ı Cedit Ocağı, 64, 227
Nizam-ı Cedit Ortaları, 55
Nazır, 48, 54, 288, 347 Nizamiye Askeri, 313
Nafi Efendi (Meclis-i Vâlâ Üyesi), 188 Nizamiye Mahkemeleri, 255, 280, 281, 282, 283,
Nafia, 264 348
Nafia Komisyonu, 258 Nizip, 174
Nafia N azın, 299 Numan Efendi (Nakihü’ l-Eşraf Kaymakamı), 46,
Nafia Nezareti, 222, 266, 274, 358 93, 326
Nahiv, 287 Numan Efendi (Tahrirat Baş katibi), 235
Nahiye, 162, 253, 267, 281, 312 Nurettin Efendi (Mahkeme İmamı), 90
Nahiye Meclisi, 253, 259 Nuri Efendi (Edirne Eyaleti defterdarı), 229
Nahiye Müdürü, 253 Nuri Efendi (Eski Paris Elçisi, Meclis-i Vâlâ üye­
Naib, 17, 20, 26, 31, 32, 34, 41, 46, 47, 64, 65, 68, si), 187
71, 74, 7 8 ,8 2 ,8 3 , 85, 90, 94, 210, 212, 214, Nuri Efendi (Vidin Defterdarı, Müşir), 210
215, 219, 220, 255, 271, 280, 282, 290, 345, Nusaybin, 267
351 Nüfus Defteri, 158
Nail Bey (Meclis-i Vâlâ, 1. Katibi), 188 Nüfus Katibi, 212
Naim Molla Efendi (Tayyarzade), 326 Nüfus Memuru, 252
Nakış Muallimesi, 290 Nüfus Mukayyidi, 235
Nakib, 159 Nüfus Müdürlüğü, 45, 252
Nakibü’ I-Eşraf Kaymakamı, 91, 93, 94, 99, 151, Nüfus Müdürü, 240
154, 270, 324, 326 Nüfus Nazırı, 232, 233, 344, 345
Nakkaş, 138 Nüfus Nezareti, 271
Nalband İbrahim Âğa Hanı, 141 Nüvvab Nizamnamesi, 282
Nalbant, 129, 134, 138, 138, 141, 143 Nüvvab Muaüimhanesi, 282
Nalçacı, 134, 138, 143, 152 Nüzül Akçesi, 106, 163
Nallıhan, 233, 295
Namık Paşa (Asakir-i Hassa Mirlivalarından) , 67 — O—
Namık Paşa (Aydın Kaymakamı), 307 Ocak Ağalığı, 59
Napolyon Bonapart, 3, 4, 6, 58, 103 Ocak Yaşmağı, 327
Narh, 122, 126, 127, 128, 129, 130 Ocaklık, 193, 194, 228
Naşir Bey (Kırşehir Kazası M üdürü), 248 Odesa, 303
Naşir Efendi, 28 O f, 367
Nazım Efendi, 30 Ok Kalesi, 263
Nazım Efendi (Konya İmar Meclisi Üyesi), 201 Oktay Yenal, 336
Nazif Bey, 217 Oltu, 286
Nazif Efendi, (Tahrirat katibi refiki), 233 Om cacı, 134
N azif Paşa (Vali), 192 Onbaşı, 62
Nazilli, 128 Onluk, 110, 337
Nazmi Sevgen, 194 Ordu, 5, 53, 60, 63, 160, 349, 350, 365
Necip Efendi (Mukayyid), 235 Ordu Kaimesi, 337
Nesimi Yazıcı, 295, 296 Ordu Kasapbaşı, 125
Nesturiler, 195 Orhan Kurmuş, 362
Nevşehir, 88, 244, 298, 357 Orman Memuru, 270, 271
Nevşehir Meclisi, 244 Orman Müfettişi, 269

F. 26
402 DİZİN

Orta öğretim, 289 Osmanlı-İnçiliz Ticaret Anlaşması (1838), 116,178,

Orla Sandıkları, 339 354, 362
Ortaçağ, 126 Osmanh-Hu8 Savaşı, 3, 35, 45, 58, 60, 67, 69, 110
Ortodoks, 174 Osmanlı Ticaret Kampanyası, 340
Osman (AH Çavuşoğlu, Milas Kazası Müdürü), 246 Osmanlı-Yunan-Savaşı (1821-1829), 67
Osman (Öz nahiyesi Ayam), 22 Osm anlılar, 89
Osman Ağa (Eski Maarif Nazırı, Melis-î Vâlâ üye­ Osmanlılık, 289
si)» 187 Oxford, 219
Osman Ağa (Seyfcttinzâdc), 100 Oyacık, 235
Osman Ağa (Tavaslıoğlu, Menteşe Müdürü), 244,
306, 307
- Ö-
Osman Bey (Eyalet Defterdarı, 235 Öğretim, 284, 285
Osman Nuri (Ergin), 40, 70, 114, 120,125, 274, 318 Öğretmen, 288, 290, 291
Osman Nuri Paşa (Mutasarrıf), 21 Ömer (Karaca Dclilbaşı), 65
Osman Paşa (Anadolu Ordusu M üşiri), 195 Ömer (Taşköprü Ayanı, H acı), 36
Osman Paşa (Antalya Muhafızı), 16 Ömer (Zahir el), 4
Osman Paşa (Bozok Feriki), 191, 216, 351 Ömer Ağa (Bursa Mütesellimi), 26
Osman Paşa (Kayseri ve Bozok Sancakları Muta­ Ömer Ağa (Hacı, Şehir Emini), 163
sarrıfı), 71 Ömer Ağa (Zileli Hafızoğlu H acı), 210
Ömer Demirel, 142
Osman Paşa (Muş Kaymakamı), 196
Ömer Fazıl Efendi, (E şraftan), 46
Osman Paşa (Müşir), 16
Ömer Paşa (Amasya, Çorum sancak mutasarrıfı),
Osmancık, 266, 267
245
Osmanlı, 4, 5, 6, 7, 10, 12, 51, 55, 59, 60, 71, 79,
Ömer Paşa (Serdar-ı Ekrem), 174
98,103,104,105,108,112,116,118,126,173,
Ömer Sıtkı Efendi, 147
179, 220, 273, 274, 279, 281, 287, 288, 289,
Ömer Tahir Bey, 88
292, 297, 298, 316, 324, 325, 328, 333, 349,
Öşür, 105, 265, 266, 346
350, 352, 353, 354, 355, 356, 358
Özel İhtisas Komisyonu, 268
Osmanlı Akçesi, 107
Osmanlı Avrupası, 251
^ P —
Osmanlı Aydınları, 249
Osmanlı Devleti, 45, 91,95,118,119,174,334, 357 Palascı, 141
Osmanlı Donanması, 4 Palu Kazası, 193
Osmanlı Hükümeti, 58, 363 Pamuk Vergisi, 155
Osmanlı İmparatorluğu, 3, 33, 38, 44, 47, 49, 53, Panayır, 255, 293
63, 68, 72, 7 3,8 4 ,8 5 ,1 0 0 , 105,107,111, 123, Papaz, 342
148, 177, 178, 185, 227, 235, 240, 250, 261, Pariko Efendi, 271
304, 337, 347, 354, 355, 356, 357, 358, 370 Paris, 358
Osmanlı Kuruşu, 108 Paris Barış Antlaşması (1856), 175
Osmanlı Ordusu, 365 Pastırmacı, 141
Osmanlı Padişahları, 66 Paşa Sancağı, 10
Osmanlı Pamuk Şirketi, 363 Patrik, 210, 257, 308
Osmanlı Pazarı, 6, 9 Payas, 12
Osmanlı Sanatkârı, 8 Pazar, 255, 293
Osmanlı Sanayii, 8, 9 Pazarbaşı, 123, 125, 127
Osmanlı Sikkesi, 108 Pazarbaşı İsmail (Kayseri’nin), 124
Osmanlı Tarımı, 8 Pazarcık Kazası, 16, 30
Osmanh Teşkilatında Hassa Mimarları, 51 Pedagoji, 97
Osmanlı Topçusu, 4, 368 Penbeci, 143
Osmanlı Tüccarı, 7 Pertek, 286
Osmanh Umumi Nafia Bankası, 340 Peştemalci, 135, 138, 154
Osmanh Uyruğu, 249 Petraki (Tabib), 233
Osmanlı-Fransız Savaşı, 69 Pcyba Krallığı, 176
 DİZİN 403

Peykâr, 263 Reşat Kaynar, 170, 192, 204, 208, 209, 213
Pınarbaşı, 155 Reşit Efendi (Mühendis), 210
Pirinç Hanı, 141 Revandız Beyi, 160
Pirot Kasabası, 338 Rıfat Önaoy, 358, 359
Piyade Alayı, 60 Rıfat Paşa (Yazı Öğretmeni), 289
Piyade Eğitimi, 62 Rıza Paşa (Hassa Müşiri), 314
Piyade Jurnal Emim, 271 Risale, 96, 97
Piyade Tugayı, 60 Rize, 12
Piyade Ulak, 75 R obert W ilkin, 363
Piyade Zaptiye Neferi, 318 R odop Dağları, 58
Poliçe, 213, 247 Rodos, 311
Posta Arabası, 296 Ruhsatiye Tezkeresi, 344, 346
Posta Başmüdürü, 270 Ruhsatiye Defteri, 344, 346
Posta Çantası, 297 Rum, 45, 49, 72,112,113, 177, 210, 213, 297, 306,
Posta Memuru, 232, 266, 270, 294, 295, 299 316, 328, 330, 356, 362, 363, 369
Posta Müfettişi, 296 Rum M etropolidi, 257
Posta Nezareti, 294, 295, 296 Rumca, 257, 292, 311
Posta Tatarları, 232, 297 Rum eli, 38, 45, 49, 53, 54, 55, 59, 62, 64, 69, 70,
Posta Teşkilâtı, 234, 293, 294, 296 74, 75, 77, 85, 99, 104, 110, 120, 169, 197,
Posta Yolu, 265 198, 250, 259, 289, 296, 297, 307, 310, 312,
Posta-Telgraf İdaresi, 298 351
Postahane, 295, 296, 297 Rumeli Ordu-yu Hümayun Dairesi, 314
Postnişin, 92 Rus, 6, 67, 69, 112, 147, 303, 340, 355, 362
Prusya, 60, 250, 356 Rus Ordusu, 3
Rusçuk, 297, 311
Rusya, 3, 4, 5, 6, 7, 7, 9, 53, 103, 104, 112, 113,
- R-
174, 175, 177, 237, 250, 333, 333, 354, 356,
357, 360, 366
R.H.Davisson, 189
Rüsûm-ı Örfiyye (Tekâlif-i Örfiye), 105
Rasih Efendi, 240
RÜ8Ûm-ı Şeriyye, 105
Ra git (Hacı), 290
Rüsûm-ı Zecriye (Tütün,rakı,şarap ve kahveden,
Raşit Ağa (Samsun karantina Müdürü), 309
alman vergi), 54, 103
Raşit Efendi (Denizli Muhassılı), 210
Rüstem Ağa (Voyvoda), 162, 163
Raşit Efendi (Mal Başkâtibi), 235, 240
Rüstem Efendi (Nüfus Nazırı), 235
R auf Paşa (Sadrazam), 14, 123, 187
Rüsumât Emini, 348, 354
Reaya, 46, 49, 105, 113, 169, 237, 238, 252
Rüsumât Mem urları, 270
R edif, 14, 62, 63, 68, 194, 315, 316, 317
Rüsumât Müdürlüğü, 271
R ed if Askeri, 15, 16, 105, 106, 144, 317
Rüştiye, 96, 285, 286, 287, 288, 289, 290
R edif Askeri Teşkilatı, 22, 61
Rüştü Paşa (Sadrazam), 250
R ed if Hissesi, 161
Rüştü Paşa (Suriye Valisi), 300
R ed if Müşirliği (Aydın), 16
Rüşvet, 226
R ed if M üşirlikleri, 63
R ed if Nizamnamesi, 61
R ed if Paşa (Meclis Başkanı), 188 — S —
R edif Taburları, 16, 61, 62, 106
Redif-i Mansure Ankara Müşirliği, 16 S. J. Shaw, 12, 33, 41, 54, 55, 183, 186, 187, 189,
Redif-i Mansure Hâzinesi, 62 224, 342, 348
Redif-i Mansure Konya Müşirliği, 16 Saatçi, 138
Reisü’ l-küttap, 98 Saçakcı, 141
Resm-i Adî, 154 Sadaret Kethüdalığı, 184
Resm-i Ağnam, 105 Sadık Ağa (Haytabaşı), 158
Resm-i çift, 105 Sadık Bey (Çapanzadc, Kapı Kethüdasının oğlu),
Resm-i Damga Nizamnamesi, 348 50 ~
Resulayn, 267 Sadık Paşa (Niğbolu Muhafızı), 15
 404 DİZİN

Sadık Rifat Paşa (Meclis-i Vâlâ Başkam, Maliye 237, 240, 241, 252, 254, 261, 264, 267, 269,
nazırı), 188 280, 281,290, 298, 338, 339, 340, 341, 345,
Sadi Borak, 301 351, 359
Sadr-i Rumeli, 184 Sancak Beyi, 10, 23, 24
Sadrazam, 17, 18, 21, 22, 26, 34, 52, 74, 77, 81, Sancak Kaymakamı, 242
84, 86, 9 9 ,1 5 5 ,1 8 3 ,1 8 4 ,1 8 5 , 193,194,197, Sancak Meclisi, 236, 237, 280
231, 238, 239, 245, 265, 266, 297, 318, 350 Sancak Yolu, 300
Sadrettin Bey (Zaptiye Mektupçusu), 219 Sancakdar, 158
Sadullah Paşa (Diyarbakır Müşiri), 191, 216 Sandalcı Tezgahı, 138
Saffet Paşa (Maarif Nazırı), 288 Sandık Akçesi, 231
Safranbolu (Viranşehir) Sancağı, 16 Sandık Emini, 37,152, 158,159, 165,166, 213,221,
Sağ Kol, 55 2 30 ,23 0 , 231, 270,271, 2 7 6 ,2 8 8 , 324, 339,
Sahhaf, 138 341, 342
Sahtiyan Taciri, 138 Sandık M uhzırları, 166
Saib Paşa (Maliye Nazırı, Meclis-i Vâlâ Başkanı), Sandık Sarrafları, 232, 235
187 Sandıkçı, 138
Said Bey, 160 Sandıklı Kazası, 246
Said Bey (Meclis-i Vâlâ Üyesi), 187, 187 Sandıklı Kürk, 327
Said Efendi (Şeyhoğlu Hacı), 217 Saraç, 21, 135, 139, 141, 143
Said Paşa (Aydın Valisi), 210 Saraç Esnafı Şirketi, 349
Said Paşa (Sivas Eyaleti Feriği), 351 Saralamyo (Zimmi, Sandık Emini), 235
Sakız, 310, 360 Saray Bekçileri, 153
Salih Ağa, 30 Saraybosna, 250
Salib Ağa (Şehir Kethüdası), 43 Sarayburnu, 306
Salih Bey (Maarif Nazırı), 306 Saraycık, 30
Salih Bey (Vezir, Defterdarî, Gümrükçü), 210 Sarf ve Nahiv, 287
Salih Efendi, 155 Sarı Kadıoğlu Hanı Kervansarayı, 141
Salih Efendi (Tahrirat Kâtibi), 233 Sarıkçı, 143
Salnâme (Ankara Vilâyeti), 286 Sarım Pa§a, 188
Salnâme (1879 tarihli), 265, 269, 271 Sarıoğlan, 267
Salnâme-i Devlet-i Aliye-yi Osmaniye, 286, 293, Sarraf, 162, 165, 166, 229, 296
294 Saruhan, 14, 15, 42, 63, 231, 310
Salyane, 27, 35, 48, 106, 151, 154, 163, 167, 169 Saruhan Suğla Sancağı, 16
Salyane Defteri, 12, 148, 149 Sebzeci, 139, 141, 143
Salyane M uhzırları, 90, 151 Seccâdeci, 21
Saman Gediği Derbendi, 158 Sefa Parası, 124
Samantı Suyu, 266 Seferhisar Voyvodalığı, 30, 145, 248, 265, 286
Sami Efendi, 239 Seferiye, 19, 110
Samsun, 12,12, 286, 286, 301, 301, 309, 309, 311, Sekbân-ı Cedit, 59
311, 359, 359 Sekbânbaşı, 153
Sanatkar, 335, 346, 359, 359, 370 Sekban, 154
Sanayi (Dokuma), 350 Selanik, 84, 192, 298, 301, 303, 311, 358, 361
Sanayi (Pamuklu), 352 Selahattin Efendi, 326
Sanayi (Yünlü), 352 Selim III. (1761-1808, Osmanlı sultanı yönetim dö­

Sanayi Devrimi, 9 nemi; 1879-1807), 4, 5, 7, 11, 12, 13, 17, 19,

Sanayi Mektebi, 291
Sanayi-i Dahiliye, 349
Sanayileşme, 349
Sancak, 10, 11, 12, 14, 17, 20, 21, 22, 23, 25, 30,
34, 37, 3 9 ,4 1 ,4 3 ,4 5 ,4 8 , 56, 5 7 ,6 1 ,6 2 , 63,
66, 67, 71, 74, 75, 76, 86, 99, 103, 106, 111,
120, 121, 124, 126, 191, 212, 213, 214, 215,
216, 223, 225, 226, 228, 230, 231, 232, 236,
23, 33, 34, 41, 52, 53, 54, 57, 58, 59, 64, 65,
66, 68, 69, 73, 81, 84, 103, 104, 106, 108,
109, 111, 113, 114, 116, 120, 146, 149, 165,
167, 178, 182, 185, 227, 302, 304, 349, 353
Selim Bey ( Vali Paşazade, Erzurum Müşiri), 192
Selim İlkin, 336
Selim Paşa, 155
Selim Paşa (Konya İmar Meclisi Başkanı), 201, 306
 DİZİN 405

Selimiye Kışlası, 54, 55 Smyrna Mail, 365

Semerci, 135, 139, 141, 143 Sofcu, 139
Sepetçi, 139 Sofya, 84
Serasker, 27, 61, 155, 160, 184, 314, 318 Sol Kol, 55
Serbest timarlar, 29 Soma, 29
Serdâr-ı Ekrem , 14 Sorgun Kazası, 248
Serdar Çavuşu, 151 Söğüt, 65, 352, 370
Serez, 59 Stokçu, 8
Sergi (İÜ. Uluslararası, Paris 1855), 358 Subaşı, 11
Sergi-i Umûm i-i Osmâni, 359 Subay, 60
Sergi-i Umûmi-i Osmâni Nizamnamesi, 359 Sufla Kasabası, 21, 34, 36, 5 0 ,1 5 0 , 152,164, 326
Setenci, 135 Sulh Mahkemesi (İhtiyar M eclisi), 281
Seydişehir, 264, 265 Sultani Yollar, 288, 300
Seyhan (Gazete), 292 Sultanönü, 14, 21
Seyyar Müfettişi, 270 Sulu Han, 141
Sığla, 14, 15 Suriye, 4,5 8 ,1 7 4 ,1 7 5 , 250,298, 303, 357, 364, 367
Sıhhiye M üdürü, 307 Surrc Altını, 108
Sırbistan, 175, 177 Surre-i Hümayun, 161
Sırp İsyanları, 5, 58, 103 Susam Yağcı, 139
Sıvacı, 139, 141 Süvari Zaptiye Eri, 318
Sibyan, 288 Süleyman (Dikicibaşı İlbaşı), 124
Sibyan Mektebi, 96, 97, 285, 287, 288 Süleyman (Mübayacı), 150
Sigortacılık, 364 Süleyman Ağa, 30, 59, 217, 246
Sikke, 107, 108, 110 Süleyman Bey (Cebbarzâde, Kayseri Sancağı mü­
Sikke tashihi, 108 tesellimi ve Bozok Sancağı mutasarrıfı), 26,
Sikke-i Hümâyun, 336 55
Silahdar, 21 Süleyman Çelebi (Şehir Kethüdası), 143
Sitahb Yeniçeri, 151 Süleyman Paşa, 4, 187
Silahşor Ağası, 21 Süleyman Paşa (Adana Mutasarrıfı), 309
Silifke, 264, 298, 300 Süleyman Paşa (Bağdat Valisi), 55
Silistre, 14, 174, 311, 360 Süleyman Paşa (Cabbarzâde), 15, 30, 31
Silivri, 58, 295 Süleyman Paşa (Serasker), 202
Silvan, 161 Süleyman Suudi, 108, 243
Simitçi, 133, 139 Sünbüllü Han, 115
Simkeşhâne, 139 Sürmene, 365
Sinop, 174, 238, 239, 246, 286, 308, 310 Sürücü, 77
Sinop Ay ânı Kavizâde Hüseyin Bey, 37 Sürücü bahşişi, 76
Sinop Kalesi, 31 Süvari, 60, 236, 243
Sipab Bazarı, 143 Süvari Jurnal Emini, 271
Siroz, 311 Süvari Zaptiye Eri, 318
Sivas, 12,13, 15,19, 22, 24, 36, 41, 42, 43, 47, 55, Süveyş Kanalı, 357
57, 58, 67, 82, 85, 109, 121, 123, 127, 133,
142,157, 159, 160, 161, 165, 166, 167, 169,
-Ş -
190,195, 227, 229, 231, 2 3 9 ,2 6 6 , 267, 286,
293, 298, 301, 310, 314, 317, 325, 359, 360
Şafi, 257
Sivas Defterdarlığı, 210, 351 Şahin Ağa, 262
Sivas Eyâleti, 22, 192, 229, 239, 351 Şakir Bey, 49
Sivas Şeriye Sicilleri, 36, 42, 43, 47, 82, 85, 142, Şakir Bey (Amasya Sancağı mütesellimi), 22
144, 165, 167 Şakir Efendi, 240
Sivas Valisi, 57 Şam, 123, 144, 178, 227, 296, 297, 366, 367
Sivastopol, 175 Şark Kâğıthanesi, 362
Siverek, 267 Şatır Hüseyin Ağa, 91
Siyer-i Kebir, 99 Şayakçı, 291
406 DİZİN

Şcccre-i Tayyibe, 93 Şuhudü’ UHal, (Şer’ i Mahkemede yargılamaların

Şehbender, 115 kurallara uygun yapıldığının tanıkları), 43,
Şehir Emini (Şehremini, Kent Merkezlerinde halk- 90, 91, 92, 93
hükümet ilişkilerinde aracı olan, kimi hiz­ Şumnu, 297, 311, 314
metleri üstlenen ve genellikle seçimle görev­
lendirilen kişi), 41, 123, 274 - T -
Şehir Kethüdası (Şehir Emini ile aynı anlamda),
Taabüdiye, 31
11, 20, 34, 41, 42, 43, 44, 75, 98, 121, 125,
Tabak Esnafı Şirketi, 349
126, 147, 148, 149, 151, 152, 153, 160, 163,
Tabakhâne, 135, 350
164, 166, 214, 216, 324
Tabancı, 139
Şehir Konakçısı, 150
Tabanlı Aşireti, 234
Şehir Mimarı, 51
Tabib, 290
Şehremaneti, 273, 274
Tabibbaşı, 308
Şengül Hamamı (Ankara m erkezindeki Hamam­
Tabur, 60, 61, 63
lardan), 140
Tabur Ağası, 270
Şer’ i Senet, 348
Tabur Meclisi, 271
Şer’ i Vergi, 148. 248
Tabaffüzhane, (Karantina), 307, 341
Şer’ iye Mahkemesi, 256, 270, 271, 280, 281, 282,
Tahir Bey (Niğde Muhassılı), 210
283, 347, 348
Tahir Efendi (M üderriszâde), 91
Şer’iye Sicili (Ankara Şer’ iye Sicilleri), 66, 67. 70,
Tahir Ömerzâde, 152
71, 88, 149
Tfehir Paşa (Vali), 192
Şer’ iye Sicili {Bursa Şer’ iye Sicilleri), 71
Tahir Selimi Bey (Meclis-i Vâlâ Üyesi), 187
Şer’ iye Sicili (Kayseri Şer’ iye Sicilleri), 71
Tahir Taner, 206
Şer’ iye Sicili (Konya Şer’ iye Sicilleri), 72, 77
Tahmisci, 142
Şerafettin Turan (Prof. Dr.), 51, 126, 227, 337
Tahmisci (Kahve öğütüp satan), 139
Şerbet Mcclisi; (Düğün töreni sırasında şerbet (içi­
Tahmishane, 135
lerek yapılan bir kutlama), 326
Tahrir, 44
Şerbetçi, 139, 154 Tahrir Dairesi, 271
Şerbethane, 135
Tahrir Masrafı, 343
Şeriat, 67, 105
Tahrir Memuru, 228
Şerif Ağa; Mardin Sancağı Kaymakamı, 196
Tahrir Nizamnamesi, 344
Şerif Bey (Kapıcıbaşı, rütbeli olup, Aydos Kazası
Tahrir-i Emlâk Mümeyyizi, 269
müdürlerindendir), 247
Tahrir-i Emlâk Nezâreti, 343
Şerif Efendi (Bursa âyânı), 37 Talırir-i Nüfus Talimatnâmeai, 343
Ş erif Efendi; (Defter Nazısı), 47 Tahrir-i Nüfus ve Emlaka Dair Nizâmnâme, 345
Şerif-Zâde Esseyid E bu’l-Hayr Efendi, 93 Tahrirat Kalemi, 271
Şevket Pamuk, 356, 362 Tahrirat Katibi, 220
Şeyh, Şeyhler, 123, 324 Tahrirat M üdürü, 252, 258, 260, 271
Şeylı Vafi Efendi, 100 Tahriret Başkatip Yardımcısı, 235
Şeyh Yağmur Evkafı, 57 Tahsilat Jurnali, 230
Şeyh Yağmur Ovası, 57 Tahsilât-ı Belediye, 264
Şeyhülislâm, 81, 85, 91, 92, 95, 183,184, 185, 281, Tahsilat Komisyonu, 270
282
Tahsildar, 151
Şıkk'i Evvel Defterdarı, 227 Tahsildariye, 159, 163
Şile, 154 Tahsildarlar Hakkında Nizâmnâme, 342
Şimendifer. 265 Tahtacı Hanı, 141
Şinasi Efendi, 179 Tahtakal’a Hanı, 141
Şirket-i Hayriye; (İstanbul’da üst düzey devlet
Takvim-i Vekayi, 15, 21, 22, 23, 24, 28, 30, 31, 32,
adamlarının ortaklaşa kurdukları şirket),
3 7 ,4 8 ,6 7 ,6 8 ,8 3 , 99,110,122,170,184,185,
302
186, 187, 190, 192, 193, 195, 197, 198, 200,
Şorba-Kemerözü, (Ankara merkez kazalarından
201, 210, 216, 219, 225, 246, 251, 262, 267,
biri), 50, 99, 234, 326
269, 278, 285, 295, 296, 297, 305, 309, 311,
Şûra-yı Devlet, 189, 265, 267, 280
314, 321, 329, 336, 337, 351, 352
 DÎZİN 407

Takyeci, 139, 142 Temettü Vergisi, 343, 346

Talaş, 286 Tenasil Ağa, 270
Talat Efendi (Meclis-i Vâlâ Üyesi), 188 Tenzifat Vergisi, 277
Talat Mümtaz Yaman, 28, 38, 200 Terazici, 142
Talebe-i Ulûm (Medrese Öğrencisi), 100 Tercüman, 112, 291
Talimat-ı Âliyye Zeyli, 213 Tercüme Odası, 96
Talimat-ı Tıbbiye, 312 Tereke, 43, 116
Talimatname, 214, 215, 219, 221 Tersane Hâzinesi, 75, 105
Tamirci, 135, 143 Tersane Kereste Memurları, 271
Tanzimat, 181, 184, 187, 189, 190, 191, 192, 193, Terzi, 133, 135, 143, 270, 291
194, 195, 196, 197, 198, 207, 209, 210, 212, Tevcihât-ı Hümâyun Defteri, 15
213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 221, 222, Tevfik Bey (Gümüşhane Kaymakamı), 239
223, 224,225, 226, 228, 228, 229, 231, 232, Tevfik Bey (Meclis-i Vâlâ l.katibi), 187
233, 234, 236, 239, 240, 242, 244, 245, 252, Tevfik Efendi (Erzurum Deftcrdfirı), 195
254, 261, 262, 272, 273, 2 7 9 ,28 0 , 282, 283, Tevfik Molla Efendi (Eski Mekke Kadısı, Konya
284, 287, 289, 291, 293, 294, 295, 298, 299, İmar Meclisi üyesi), 201
302, 305, 306, 307, 308, 309, 312, 313, 316, Tevzi defterleri, 74, 82, 88, 106, 147,148, 149, 152,
316, 317, 320, 324, 330, 333, 334, 337, 340, 161, 165, 167, 168, 169, 341, 342
341, 342, 343, 346, 347, 348, 351, 352, 353,
Tezkere, 70, 71, 162
360, 367, 370 Tezkereli Tüccar, 117
Taraklı Voyvodası, 30 Th. Baltazzi, 337
Tarik-i Hususiye, 262 Tımar, 8, 10, 11, 12, 23, 29, 54, 103
Tarik-i İlmiyyc’ ye Dair Ceza Kanunnâmesi (1838 Tımar Defterdarlığı, 227
tarihli), 98, 203 Tımar Dirliği, 10
Tarikat, 252 Tımarlı Alay, 318
Tarsus, 157, 264, 286, 368 Tımarlı Sipahi, 10, 11, 318
Tashih-i Ayar (Usul-ı Cedide Üzere), 336 Tıphane, 284, 304, 305
Taşçı, 139, 142 Tirhala Eyaleti îmar Meclisi, 201
Taşhan (Sivas), 58, 157 Ticarct Cemiyeti, 271
Taşköprü, 309 Ticaret Mahkemesi, 270, 271, 280, 354, 365
Tatar (Ulak), 75, 76, 155, 157, 158, 168, 169 Ticaret Meclisi, 268, 348
Tavukçu Yolu, 70 T icarct Müdürü, 252
Tebriz, 366 Ticarct Nezareti, 184, 268, 280, 294, 295, 349
Tccvit, 97 Tiflis, 67, 357
Tefeci, 116, 117 Tiftik Boyacıları, 142
Tefrik Meclisi, 260, 277 Tiftikçi, 142
Teftiş, 198 Timur, 36
Teftiş Memurları, 321, 322 Tire, 362
Tekâlif-i Divâniye, 105 Tirebolu, 365
Tckâlif-i Örfiye, 148, 341 Tiryeste, 303
Tckâlif-i Şer’ iye, 105, 148 Tokat, 12, 29, 31, 36, 44, 55, 64, 65, 72, 81, 83,
Teke, 14, 15, 67, 314, 341 84, 8 6,1 21,122,133,135,158,160,161, 317,
Teke Sancağı, 16 325, 327, 349, 351
Tekel, 8 Tonya, 365
Tekelcilik, 9 Topçu, 60, 62
Tekirdağ, 59, 286, 302, 359 Tophane-i Amire Müşirliği, 349
Tckneci, 142 Topkapı Sarayı, 305
Telgraf Memuru, 270, 271 Toprakkale, 239
Telgraf Müdürü, 270 Toptancı Esnafı Şirketi, 349
Telgraf Müfettişi, 269 Torbalı, 263
Telgraf Nizâmnâmesi, 298 Tosya, 34
Telgrafhâne, 266, 297, 298 Tozaklı Nahiyesi Ayânı
Tellak, 70 Trablusgarb, 257, 269
408 DİZİN

TVablusgarb Müşirliği, 192 Usul-ı Tahaffuz, 307

Trablusşam (Lübnan), 367 Uşak, 12, 242, 301
Trabzon, 12, 13, İS, 84, 190, 193, 197, 202, 239, Uzunköprü Çayırı, 352
271, 286, 289, 292, 293, 295, 296, 298, 299,
300, 303, 319, 357, 358, 359, 360, 365, 366, - Ü -

368
Trabzon Eyaleti, 197, 239, 271 Ücret-i Kassamiye, 82
Trabzon Gazetesi, 292 Ürgüp, 298
Trakya, 13 Üsküb, 202
Tugay, 60 Üsküdar, 41, 54, 55, 56, 58, 59, 70, 78, 308
Tuğcu ve Konakçı Avarızı, 153 Üsküdar Ocağı, 56, 150
Tuna, 3, 174, 258, 298, 303
Tuna Vilayeti, 251, 257, 266, 290, 291, 299, 338, - V -
339
Tuna Vilayeti Nizâmnâmesi (1864), 22 V.d.Puryear, 354
Turgutlu, 301 V. P, Mutafacieva, 33
Turhal, 246, 266 Vakfiye, 96, 98
Turuk Nizâmnâmesi, 300 Vakıf, 88, 89, 92, 97, 98, 233, 257, 287, 288, 334
Tuzcu, 129, 135, 143 Vakıfkebir, 365
Tuzcuoğlu, 12 Vali, 8, 11, 12, 15, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25,
Tüccar, 7, 123, 139, 166, 273, 343, 346, 353, 354, 28, 29, 30, 33, 36, 38, 41, 46, 63, 64, 66, 67,
359 68, 75, 89, 91, 92, 106, 120, 123, 153, 159,
Tüfenkçi, 25, 142, 143 1 6 2 ,1 6 6 ,1 6 9 , 193, 194, 195, 218, 223, 225,
Tüfenkçi Başlığı, 65 226, 227, 228, 230, 231, 237, 238, 239, 242,
Tüfenkçi Odabaşısı, 65 2 54 ,25 5 , 2 5 6 ,2 6 0 , 261,265, 2 6 7 ,2 6 8 ,2 7 0 ,
Türkçe, 258, 282, 283, 287, 288, 291, 292, 297, 311 275, 291,. 297, 300, 318, 324, 338, 344, 345
Türkiye, 13,15, 24, 95,9 6,11 7 ,1 2 3,18 2 ,1 9 7 , 214, Vali Hazinedarı, 199
216, 231, 240, 291, 301, 303, 312, 351, 354, Vali Kethüdası, 159
358, 360, 361, 362, 363, 369, 370 Vali Muavini, 252
Türkiye Milli Bankası, 340 Van, 1 3 ,1 5 ,1 9 ,1 9 3 ,1 9 4 ,1 9 6 , 238, 286, 310, 319,
Türkmen Aşireti, 16 346
Tütüncü, 133, 135 Van Sancağı, 16, 195
Tüzük, 256, 258, 300 Varna, 250, 297, 311, 360
Vecihi Paşa (Bosna Valisi), 192
Vedat Eldem, 351
- U- Vekil-i Hare, 130, 242
Velieddin (Hacı), 122
Ulak, 75, 76, 232, 294 Velieddin Efendi (Kadı), 163
Ulema, 11, 64, 93, 97, 98, 99, 219, 282, 289, 345 Venedik, 107
Uluborlu, 264 Veraset Hücceti H arcı, 82
Uluslararası Sağlık Konferansı, 310, 312 Vergi, 97, 212, 213, 220, 227, 228, 229, 231, 236,
Umman Denizi, 303 238, 256, 259, 262, 265, 343, 344, 345, 346,
Umur-ı Ecnebiye Müdürü, 352, 355 347
Umur-ı Maliye Nezâreti, 184 Vergi Defteri, 12
Umur-ı Maliye Nizâmnâmesi, 342 Vergi Mazbatası, 342
Umur-ı Mülkiye Nezâreti, 184 Vezir, 12, 17, 21, 66, 192
Uncu, 139 Vezne Sandığı, 348
Unkapanı, 350 Veznedar, 348
Urgancı, 135, 139 Vidin, 311
Urgancılar Hanı, 141 Vilâyet, 7 0,126,154,161, 224, 230, 252, 254, 255,
Urla, 263. 257, 258, 260, 261, 262, 267, 268, 269, 271,
Usta, 9 281, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 298,
Ustabaşı, 125, 351 311, 339, 344, 359, 365, 368
 DİZİN 409

Vilâyet Aşâr Müfettişi» 270 Yavaş Ovası, 158

Vilayet Gazetesi, 292 Yavuz Cezar, 104
Vilâyet İdare Meclisi, 252, 254, 255, 256,258,259, Yaylakıye, 156
276, 280 Yaymacı, 139
Vilayet Kâtibi, 154 Yazı Hocası, 290
Vilayet M eclisi, 238, 258, 261, 267, 277 Yazılı Mahmudiye, 108
Vilâyet Mektupçusu, 292 Yed-i Vâhid, 118, 353
Vilâyet Merkezi, 280 Yedd-i Emin, 90
Vilâyet Muhasebe Kalemi, 270 Yemen, 251
Vilayet Mühendisi, 277 Yeni Foça, 263
Vilayet Nizamnamesi (1864), 181, 218, 224, 230, Yeni II Voyvadalığı, 16
2 4 8 ,2 5 4 ,2 5 8 , 260, 261, 2 7 5 ,2 7 6 ,2 8 0 , 288, Yeniçağ, 44, 123
338 Yeniçeri, 4, 5, 11, 13, 53, 54, 58, 59, 65, 67, 69,
Vilayet Salnâmeleri, 258, 291, 293, 339 103, 120, 217
Vilayet Savcısı, 270 Yeniçeri, 317
Vilayet Telgraf Başmüdürü, 270 Yeniçeri Ocağı, 4, 14, 17, 18, 25, 45, 59, 64, 69,
Vilâyet Umum Meclisi, 253, 261, 262, 263, 265, 8 9,109,119,185,227,230,313, 315,319,329
267, 268, 300 Yeniçeri Serdarı, 11
Vilayet Matbaası, 291 Yenişehir (Bursa Menzilhânesinin bir kolu), 77, 127
Virankuş, 30 Yılanlıoğlu, 12
Virangehir, 14, 15, 28, 29, 210, 239, 314 Yıldız Altım , 108, 110
Viranşehir Sancağı, 19, 192 Yıldız Çini Fabrikası, 350
Viyana, 301, 305 Yiğitbaşı, 68, 125
Vize Meclisi, 247 Yoklama, 70
Voyvoda, 8, 12, 18, 20, 22, 29, 30, 31, 32, 61, 64, Yoklamacı, 11
65, 72, 75, 167, 168, 2,44, 248, 361 Yorgancı, 139, 142, 152, 217
Vücuh-ı Memleket, 33, 152, 212, 326 Yozgat, 12, 265, 286
Yörügân (Ankara), 326
—W — Yörük, 234
Yulakabad, 30
W illiam Ceyms, 354 Yunan, 5
Yunan İsyanı, 35, 103, 330, 362
- Y — Yunanistan, 5, 177
Yurtluk, 193, 194, 197, 228
Yabanabad, 99, 234, 243, 326 Yusuf Bey (Kaza Müdürü), 31, 239
Yağcıoğlu İbrahim, 217 Yusuf Efendi (Hacı,NaIIıhan Müdürü), 234
Yahşiham (Ankara menzilhanesinin bir kolu), 77 Yusuf Paşa (Koca, Sadrazam), 81
Yahudi, 45, 49, 133, 213, 328, 356, 362 Yusuf Paşa, (Sirozi, Aydın Müşiri), 192
Yahudice, 311 Yuva, 17
Yakup, 159 Yuvanaklt Ağa, 270
Yakup Ağa, 196 Yuzo Naqata, 33, 41
Yakup Aptal Karyesi, 151 Yücel Özkaya, 12, 13, 33, 41, 54, 57, 79
Yakup Efendi (Ali E fendizadc), 100 Yükçü Hanı (Tokat *da), 134
Yakup Karkar, 301 Yüksek Mezarlık, 264
Yakup Paşa, 306 Yüzbaşı, 60, 236
Yakup Pa§a (Aydın Mııhassılı), 16
Yalvaç, 798 ~ Z -
Yanbolu Nahiyesi, 16
Yanya, 298, 344 Zağferan Hant, 141
Yarımburgaz, 70 Zağra Kazası (Eski yeni), 16
Yfissf (Şam’ lı tüccar), 118 Zalıo, 196
Yastıkçı, 154 Zahire Hâzinesi, 75, 104
Yaş Anlaşması, 3 Zahire Baha, 19
410 DİZİN

Zahire Nazırlığı, 104 Zeki Arıkan, 292

Zaim Abdülkcrim , (1817’dc Sivas'ta Bedesten Ket­ Zeki Efendi (Niğde Kaymakamı), 239
hüdası), 167 Zeynelabidin Bey (Hacı, âyân), 37
Zaptiye, 236, 275, 276, 297, 317 Zeytinburnu, 349, 350
Zaptiye Alayı, 270 Zeytinci Esnafı, 129
Zaptiye Alayı Beyi, 271 Zımnıi, 118
Zaptiye Am iri, 254 Zirai Kredi Bankası, 340
Zaptiye Meclisi, 319 Zile, 66, 161, 210, 266, 286, 327
Zaptiye Memuru, 210 Ziraat Cemiyeti, 232, 271, 290
Zaptiye Müşirliği, 319 Ziraat Müdürü, 232, 252, 254, 264
Zaptiye Teşkilatı, 68, 240, 317, 318, 323 Ziştovi Antlaşması, 3
Zaviye, 67, 341 Ziya Paşa, 217, 259
Zeamet, 11, 23, 54, 103 Zübtü Bey (Muhassıl), 191
91. 06. Y. 0152-247

ÛÖ02382