Garo Kürkman - Anadolu Ağırlık Ve Ölçüleri

SUNA-İNAN KIRAÇ
e
akmed
AKDENİZ MEDENİYETLERİ
ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
SUNA-İNAN KIRAÇ
ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
Anadolu Ağırlık
ve Ölçüleri GARO KÜRKMAN
ISBN 975-7078'16-6
KİTAP TASARIMI
ERKAL YAVİ
YAYINA HAZIRLAYAN
SELMİN KANGAL
DİZGİ
YÜCEL DAĞLI
FOTOĞRAFLAR
BAHADIR TAŞKIN
TEKNİK ÇİZİMLER
GARO KÜRKMAN
RENK AYRIM VE BASKI

MAS MATBAACILIK AŞ.
İSTANBUL 2003
Bu kitap Kök Ziraat Turizm Sanayii ve Ticaret A.Ş,

taralından Ocak 2003 tarihinde Mas Matbaacılık A.Ş,'de
650 adet olarak basılmıştır.
O Tüm yayın haklan AKMED ve yazarına aittir.

Yayının hiçbir kısmı, AKMED ve yazarın yazılı izni olmadan,
tamamen, kısmen veya değiştirilerek yayımlanamaz, hiçbir şekilde iktibas edileme
fotokopi dahil her ne şekilde olursa olsun, elektronik veya mekanik yollarla
kopyası yapılamaz, bilgi olarak depolanamuz veya çı/ğallılanıaz.
SUNA-İNAN KIRAÇ
e
a k m e d ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
Anadolu Ağırlık
ve Ölçüleri GARO KLIRKMAN
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ .........................................................................................................................................................................................7
ÖNSÖZ ........................................................................................................................................................................................ 9
KISALTMALAR....................................................................................................................................................................................... 10
GİRİŞ 12
Tevrat ve İncirde Ölçü ve Tartılara Dair.......................................................................................................
Tevrat vc Incil’de geçen ağırlık, uzunluk, hububat ve sıvı ölçü birmleri........................................................................................... 14
Kuran ı Kerim’de Ölçü ve Tartılara Dair..................................................... .......................................................................................... 15
KLASİK ÇAĞ ÖNCESİNDE ANADOLU'DA ÖLÇÜ VE TARTI ALETLERİ (Önder Bilgi)...................................................................... 16
YUNAN VE ROMA DÖNEMİ (Garo Kürkman).............................................................................................................................................. 23
BİZANS DÖNEMİ (Meryem Acara Eser).........................................................................................................................................................32
İSLAM DÖNEMİ (Garo Kürkman)................................................................................................................................................................... 49
Emevi, Abbasi, Fatımi ve Eyyübilerde Kullanılan Mukayese vc Kontrol Sistemleri.......................................................................50
Bizans ile Ticarette Kullanılan Emevi ve Abbasi Dönemi Cam Ağırlıklar........................................................................................52
Selçuklu. Beylikler vc Osmanlı Dönemi..................................................................................................... ..................................................... 54
Ağırlık ve Ölçüler..................................................... ............................................................ ................58
Dirhem .................................................................................................... ..............................................................................................59
Anadolu Motifli Dirhemlerde Tarihlendirme Sorunu........................................................................................................................... 71
Anadolu Motifli Dirhemler........................................................................................................................................................... ..77
Osmanlı İmparatorluk Damgaları Tuğralar............................................................................................................................... 84
Dirhem İmal Eden Usta ve İmalatçılar ile Devlet Kontrol Damgaları............................ 90
Özel İmalatçı Damgalarından Örnekler..................................................................................................................................... 91
Devlet Kontrol Memuru Damgalarından Örnekler................................................................................................................... 92
Dirhemlerin Ayarlarının Tam Olduğunu Gösteren Damgalardan Örnekler...........................................................................93
Belediye Damgaları Listesi.................................................................. 96
Belediye Damgalarından Örnekler ........................ 98
M işkal .................................................................................................................................................................................................104
Nugi ................................................................................................................................................................................................ 109
Sarraf Cep Terazileri.......................................................................................................................................................................................... 110
Uzunluk Ölçüleri............................................................................................................................................................................................... I 16
Arşın ............................... 116
Mimari Arşın.,,........................................................................................................................................................................................ I 16
Çarşı Arşın.............................................................................................................................................................................................. 122

Endaze ....................................................................................................................................................................................................125
Hacim Ölçüleri........................................................................................................................................................................................... 127
Kile .................................................................................................................................................................................................... 127
MUHTESİBLER, ÖLÇÜ VE TARTILARIN DAMGALANMASI, DAMGA VERGİLERİ VE BELGELER..................................................... 132
Evliya Çelebi’den Terazide Hile Yapanlara Verilen Ceza................................................................................................................................ 150
OSMANLI DEVLETİNDE METRİK SİSTEME GEÇİŞLEİLGİLİ KANUN VE NİZAMNAMELER......................................................152
Yeni Ölçü. Tartı ve Okkalara Dair Kanunname..................................................................................................................................... 154
Yeni Ölçülerin Uygulanması ve Kontrolüne Dair Nizamname.............................................................................................................160
Uzunluk Ölçekleri.......................................................................................................................................................................... 164
Hububat ve Sıvı Ölçekleri............................................................................................................................................................ 164
Tartı Ölçekleri.................................................................................................................................................................................166
Tartılar............................................................................................................................................................................................ 168
Yeni Ölçülerin Düzenlenmesi ve Yürütülmesi Hakkında Kararname.................................................................................................. 169
Yeni Ölçüler Cetveli...................................................................................................................................................................... 170
Eski Ölçüler Cetveli....................................................................................................................................................................... 170
Eski Ölçülerin Yeni Ölçülere Çevrilmesi ................................................................................................................................... 170
Yeni Ölçülerin Eski Ölçülere Çevrilmesi....................................................................................................................... ............ 171
Anılan Cetvelin Kullanım Şekli...................................................................................................................................... ...172
Eski Tartılar Tarifesi ..... ................................................................... 176
Kantar Rüsumunun İdare Şekli ve Toplanmasına, Memurlarının Görev ve Hareketlerine Dair Talimat....................................... 178
Kantar Resminin Miktar ve Kemiyetini Belirtir Tarife ........................................................................................................................ 183
Yeni Tartı ve Ölçülerin Kullanılmasının Zorunlu Olduğuna Dair Tezkire .......... 184
Yeni Tartıların Kullanılmasının Geçici Olarak Yasaklandığına Dair Tezkire ................................................................................... 185
Evliya Çelebi*de Ağırlık Ölçüleri........................................................................................................................................................................ 187
Evliya Çelebi‘de Uzunluk Ölçüleri.............................................................................................................. 189
Edirnekapı Ermeni Mezarlığından Mezar Taşları.............................................................................................................................................192
Osmanlı Padişahları ve Saltanat Dönemleri.... .................. 194
KATALOG ............................................................................................................................................................................................. 199
OSMANLI COĞRAFYASINDA KULLANILAN YERLİ VE YABANCI, GÜNÜMÜZ VE TARİHÎ
AĞIRLIK, UZUNLUK, ALAN, HACİM VE HALK ÖLÇÜ BİRİMLERİ İLE ÖLÇÜ-TARTI
ALETLERİ SÖZLÜK DENEMESİ (Derleyen: Yücel Dağlı-Garo Kürkman)......................................... 333
KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................................................ 419
DİZİN ............................................................................................................................................................................................ 425

SUNUŞ
uruluş aşamasında, S una-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma
/ Enstitüsü için belirlediğimiz öncelikli görevlerden biri de, zengin tarihsek
kültürel ve kentsel mirasımızın daha iyi anlaşılması ve tanıtılmasında boyutlu
v—S katkılar sağlayacak nitelikle evrensel yayınlar yapılması olmuştur. Bu
doğrultuda, enstitünün 1996’dan itibaren başta süreli yayını ADALYA olmak üzere, diğer tüm
yapıtlarının giderek artan bir biçimde uluslararası literatürde yer bulması, araştırmalarda kaynak
olarak gösterilmesi, biz kurucuları mutlu kılmakta ve bilim adına daha iyiye, daha ileriye teşvik
etmektedir.
Elinizdeki bu kitapla da, Anadolu uygarlıkları tarihinin derinliklerinden günümüze boy veren
ilginç ama çok bilinmeyen ve belki biraz da sıradanhğl nedeniyle önemsenmeyen bir sentezi;
Anadolu ölçü ve ağırlıklarım birlikte yeniden tanıyacağız.
Bir yıl kadar önce böyle bir kitabın hazırlanmasına karar verdiğimizde aklımıza gelen ilk isim.
1991 yılında Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde açılan "OsmanlIlarda Ölçü ve Tartılar" sergisi
ve sergi katalogundaki başarısıyla tanıdığımız Garo Kürkman oldu. Görüşmelerimiz
neticesinde bu görevi üstlendi ve titiz bir çalışma sonucu, planlanan sürede de tamamladı.
Bu yapıtla Anadolu kültür tarihinin bütünüyle araştırılmadan unutulmaya yüz tutmuş bir
sayfasını bize yeniden açtıkları için başla Garo Kürkman olmak üzere, çalışma ekibine ve diğer
emeği geçenlere teşekkür ediyor, eserin yararlı olmasını diliyoruz.
Suna - İnan KIRAÇ

<-i kitap, Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü
koleksiyonunda bulunan tartıları tanıtmak, Anadolu'da kullanılan ölçü ve tartı
Z/' l aletlerinin kullanım amaçları ve değerleri hakkında okuyucuyu bilgilendirmek
amacıyla hazırlanmıştır. Ancak Yunan’dan OsmanlI’ya kadar tartı sisteminde bir
standart sağlanamamış olması, Anadolu'nun muhtelif yerlerinde kullanılan tartıların aynı isimle
anılması, kullanıldığı bölgeye, zamana vc tartılan veya ölçülen şeyin cinsine göre farklı değerler
taşıması, en önemlisi de ağırlık ve uzunluk Ölçülerine dair mukayeseli çalışmaların henüz çok
yetersiz bulunması, kimi ölçü aletleri üzerinde sağlıklı bilgi toplamamıza olanak vermemiştir.
Bu nedenle hatalarımızın hoşgörüyle karşılanacağını ümid ediyoruz. Araştırmalarımız sırasında
incelediğimiz kitaplar ve makalelerdeki çelişkili bilgi ve değerler, bu konunun üzerinde daha
pek çok ciddi çalışmanın yapılması gerektiği inancım doğurmuştur. 13u nedenle kitabımızın bazı
yerlerinde sadece araştırmacıların makale ya da kitaplarında verdikleri tablolarla yetinilmişim.
Bu kitabın bilim dünyasına kazandırılmasını sağlayan Sayın Suna ve İnan Kıraç’a,
desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Müdürü
Kayhan Dörtlük e, Sadberk Hanım Mıizcsİ Müdürü Çetin Anlağan'a ve Tanju Anlağan'a
müteşekkirim.
Klasik Çağ öncesi Anadolu’da kullanılan ölçü ve tartı aletleriyle ilgili makalesiyle
kitabımıza katkıda bulunan İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü öğretim
üyesi Dr. Önder Bilgi’ye; Bizans dönemi ile ilgili bir makale yazarak ve dönemin eserlerinin
katalogunu hazırlayarak kitabımızı zenginleştiren Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,
Sanat Tarihi Bölümü öğretim görevlisi Dr. Meryem Acara’ya; Osman 11 bölümü için yaptığım
araştırmalarım sırasında değerli yardımlarını esirgemeyen ANS’ deki küratör Dr. Michal Bates,
Gündağ Kayaoğlu, Cem Mahruki, Dr. Yücel Dağlı, Dr. Bilgin Aydın, Dr. Cemal Pulak, Şeyhmus
Dirim. Ömer Diler, Mehmet Tataroğlu. Seyit Ali Kahraman, Prof. Dr. Zekeriya Kurşun, Rav Yeuda
Adoni, Aram Episkopos Ateşyan. Rahip Yeğiya Kervancıyan, İsa Akbaş, Prof. Dr. Cengiz Işık.
Haluk Perk ve Selamet Taşkın’a; eserleri büyük bir titizlikle foloğraflayan Bahadır Taşkın’a;
teknik destek veren Murat Taşkın’a teşekkürü borç bilirim.
Kitabın her aşamasında desteğini ve sabrını esirgemeyen Selmin Kangal’a, kitabın
tasarımım kısa bir sürede gerçekleştiren sevgili dostum Erkal Yavi'ye ve kitabın baskıya
hazırlanmasında özveriyle çalışan Mas Matbaası ekibine ve Lokman Şahin’e minnet borçluyum.
Anadolu'da kullanılan ve AKMED koleksiyonunda bulunan ölçü ve tartı aletlerini
fotoğraf!anyla tanıtmaya çalıştığımız bu kitap-kalaloğun, bu konuda çalışma yapan
araştırmacılara ışık tutacağı inancıyla...
GARO KÜRKMAN
İstanbul, Kasım 2002
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ
KISALTMALAR
AG-CK Anna Gonosovâ-Christine Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı

Kondoleon, Art of La te Rome and Bağdat 305 Yazmasının
Byzantium, in tlıe Virginia Mitselini Transkripsiyonu - Dizini, Yapı
of Fine Arts, Virginia Museum of Kredi Yayınları. İstanbul 2001.
Fine Arış, Richmond 1994, 5. cilt: Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali
Kahraman, İbrahim Sezgin, Evliya
AKMED Akdeniz Medeniyetleri Araştırma
Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı
Enstitüsü.
Sarayı Bağdat 307 Yazmasının
ANS The American Numismalic Society. Transkripsiyonu Dizini, Yapı
New York. Kredi Yayınları, İstanbul 2001,
AT Andreas Tietze, Tarihi ve 6. cilt: Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali
Etimolojik Türkiye Tilrkçesi Lügati, Kahraman. Evliya Çelebi
Birinci Cilt A-E, İstanbul 2002. Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı
Revan 1457 Yazmasının
Bizans Bizans Dönemi, Şıraklı Ananias’a
Transkripsiyonu - Dizini, Yapı
göre 7. yüzyılın ikinci yarısında
Kredi Yayınları, İstanbul 2002.
Ermenistan’da bazı birimlerin
7. cilt: Haz. Yücel Dağlı. Seyit Ali
listesi: H. A. Manandian, The Trade
Kahraman. Evliya Çelebi
and Cities of Annenin in Relafion to
Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı
Aneleni World Trade, çev. Nina G.
Bağdat 308 Yazmasının
Garsoian. Lizbon 1965.
Transkripsiyonu - Dizini (yayına
DLT Besim Atalay, Divanü Lugat-it-Türk hazırlanmakladır).
Dizini "Endeks", Türk Dil Kurumu, 8. cilt: Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali
Ankara 1986. Kahraman. Evliya Çelebi
Seyahatnânıesi, Topkapı Sarayı
DS Halk Ağzından Derleme Sözlüğü,
Bağdat 308 Yazmasının
Cilt Ankara 1963.
Transkripsiyonu Dizini (yayına
EÇ Evliya Çelebi Seyahatnamesi (10 cilt) h azarlanmaktadır).
1. cilt: Haz. Orhan Şaik Gökyay, 9. cilt: Haz. Maarif Vekilliği,
Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul 1935.
Topkapı Sarayı Bağdat 304 10, cilt: Haz. Maarif Vekilliği.
yazmasının Transkripsiyonu - İstanbul 1944.
Dizini, Yapı Kredi Yayınları. FD Ferit Devellioğlıı, Osmanlıca-Türkçe

İstanbul 1996. Ansiklopedik Lügat, Ankara 1982.
2. cilt: Haz. Yücel Dağlı, Zekeriya
Grek Deııomination of Greek Weights
Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Evliya
and Gram Eqııivalents According to
Çelebi Seyahat nâmesi, Topkapı
Pernice (Bruno Kisch, Scales and
Sarayı Bağdat 304 Yazmasının
Weighls, A Hislorical (Etiline. New
İlaven and London, Yalc University
Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
Press, ly).
3. cilt: Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali
Kahraman, Evliya Çelebi Hİ Halil İnalcık, OsmanlI
Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı İmparatorluğunun Ekonomik rc
Bağdat 305 Yazmasının Sosyal Tarihi, Cilt 1, İstanbul 2000.
IIİ2 “Introduction to Otlumun
Kredi Yayınları, İstanbul 1999,
MelrologyTurcica, XV, Louvain-
4, cilt: Haz. Yücel Dağlı. Seyit Ali
Paris’Starsbourg (1983)
Kahraman, Evliya Çelebi
11
IIRD Hcrodotos, Herodot Tarihi, ve Istılahtın Fıkhiyye Kamusu.

Çeviren: M. Ökmen. İstanbul 1991. I-VIII, İstanbul 1985.
Hult According to Hultsch (Hultsch, PGI İnciciyan, P. G., “Tartılar ve

Friedr, Griechische and römische Ölçüler”. Havai Tarih Mecmuası.
Melrologie, Berlin 1862, table 12), Cilt: 2, Sayı: 8, (Eylül 1965), s. 72-4.
tAG İbrahim Alaeııin Gövsa, Resimli Roman Standards of Roman Weights,

Yeni Lügat ve Ansiklopedi Denomination of Roman Weighls
(Ansiklopedik Sözlük), Cilt 1-5. and Gram Equivalems (Bruno
Kisch, Scales and Weighis. A
İAM İstanbul Arkeoloji Müzeleri, İstanbul.
Historieal Ouıliıte, New İ laven and
JH Johann-Chrisloph Hinrİchs London, Yale University Press, ty).
koleksiyonu. Almanya.
SB Simon Bendall, Byzantine Weights.
INA İnstitute of Nautical Archaeology at An Inırodııction. The Lcnnox
Texas, Gallery. London 1996.
ISAM Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
SAM Sinop Arkeoloji Müzesi, Sinop.
Ansiklopedisi için hazırlanmış
bulunan “Ağırlık” madde zarfındaki SHM S ad berk Han mı M üzes i, Istan b u I.
bilgiler. S1W Smilhsonian İnstitutions, National
KMA Kalciçi Müzesi Ağırlık, AK.MED, Numismatic Collections
Antalya. Washingıon D.C.
MS-UT Metin Sözen-Uğıır Tanyeli. Sanat T.l Osmanlı İmparatorluğunda

Kavram ve Terimleri Sözlüğü, kullanılan 18-20 yüzyıllar arası
Remzi Kitabeyi, İstanbul 1986. ağırlık birimleri ve metrik karşılıklar
tablosu (bu kitapta s. 113),
MZP Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı
Tarih Deyimleri ve Terimleri T.2 Onlu alan, hububat ve ağırlık
Sözlüğü. Cilt: J-III, İstanbul. 1993. ölçekleri tablosu (bu kitapta s. 14).
ML Meydan Larousse, Büyük Lûgal ve TDK Türkçe Sözlük, 2 cilt, Türk Dil
Ansiklopedi. Kurumu Yayınları. Ankara 1988,
MLT Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Tevrat Tevral’da geçen ağırlık, uzunluk, sıvı
Ansiklopedi. "Ölçü Tablosu”, cilt 15, ve hububat ölçüleri.
s. 328-329.
TİEM Türk ve İslam Eserleri Müzesi, İstanbul
NS Neslihan Sönmez. Osmanlı Dönemi
TSM Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul
Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü.
İstanbul, Yapı-Endüsıri Merkezi WH Walter Hinz. “İslamda Ölçü
Yayınları. 1997. Sistemleri”, çev, Acar. Sevim,
ODB The O.yfnrd Dictionary of Türklük Araşıırnıaları, Sayı: 5,
Byzantııım, Oxlbrd, Oxford İstanbul 1990, s. I -82.
University Press, 1991. ZK Zeki Kaymaz, “Uşak’ta Ölçü
OS Osmanlıca Sözlük (internet Adları”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak
ortamındaki sözlükler). Sempozyumu (25-27 Ekim 200h.
İstanbul (2001), s. 79-82.
OŞG Orhan Şaik Gökyay, “Halk Dilinde
Ölçü Birimleri”. Türk Folklor
Araştırmaları, 1, 11981), s. 41 -58.
ÖNB Ö. Nasuhi Bilmen, Hukuki Islamiyye

ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ____________________________________________________________________________________________________________________________________________
GİRİŞ Tartı ve ölçü sistemleri tarım ürünlerinin tartılması, arazilerin ölçülmesi veya ticaret
işlemlerinin standartlaştırılması amacıyla önce Mısır ve Kabil'de geliştirilmiştir. Terazinin MÖ
3500 yıllarında Mısırlılar tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Eski Yunanlılar ve Romalılar
döneminde dc terazi, ölçek ve cetvel kullanımının yaygın okluğu, günümüze ulaşan örneklerden
anlaşılmaktadır.
Anadolu'da antik çağlardan başlayarak Ortaçağ'a kadar kara ve deniz yollarıyla yapılan
ticaretle tanımadığı ölçülerle alışveriş yapmak istemeyen tüccarların, kendi ülkelerinin ağırlık
ve uzunluk ölçülerini beraberlerinde taşıdıkları, deniz batıkları üzerindeki araştırmalardan ve
kazı sonuçlarından anlaşılmaktadır.' Anadolu'dan transit geçen ya da bir süre burada ikamet
eden tüccarlar, muhtemelen çalınmaması için bu tartıları gömdüklerinden ya da bu topraklarda
vefat ettiklerinden, taşıdıkları kanlar vc ağırlıkların bu şekilde Anadolu topraklarında kaldığı
düşünülmektedir. Kimi araştırmacılar, büyük bir yanılsama ile, bu ağırlık ve mukayese
birimlerinin, bulunduğu topraklara ait olduğunu ileri sürmektedir.
Ayrıca yerli tüccarların yabancı tüccarlarla alışverişlerinde kullanılmak üzere değişik
ülkelerin ağırlıklarını da bulundurmaları araştırmacıları yanıltmıştır. Anadolu Selçuklularının
kullandıkları bazı dirhemlerin Mısır'da bulunması veya Mısır’da kullanılan fıçı dirhemlere
Anadolu topraklarında rastlanması araştırmacıların ağırlık ve mukayese birimlerinin bulunduğu
topraklara ait olduğu savının yanlış olduğunu gösterir. Anadolu'da bu tip karışıklıklara neden
olan bir başka faktör de aynı adlı ağırlıkların yörelere göre farklılıklar göstermesidir.
Toplamları doğru yola sevketmek amacıyla kurallar manzumesi geliştirmiş semavi
dinlerin ölçü ve (artı hususunda pek çok emir ve öğütler verdiği kutsal kitaplardan
tanlaşıhnakiadır.
362
.. . ÖT*
- i ... £3 rntss
s ,T . - J<T: . - T • - AT ;
%• •• ı vs
HUT ♦ "i DD7 HTT* Ip"IS
jt :
BT
w.’ I )* : I w*
B^K I
a%* t jv : “ t*
"hr ornoşft ö : pnsp dsbn ‘BKmnşfrj
- *♦ t: • : vs ı v^ q: s* :
1B ’’ 7&R
ıv * v •• t ; ♦ : jt-
I ITO t : •
'W 'R
•• : • 4
35 Hükümde, uzunluk, tanı, miktar ölçülerinde haksızlık etmeyeceksiniz.

36 Siz de doğru terazi, doğru taşlar, doğru efa, ve doğru hin olacak: ben Mısır diyarından sizi çıkaran
Allahınız RAB'BİM.
37 Vc bütün kanunlarımı. ve bütün hükümlerimi tınacaksınız, vc onları yapacaksınız; ben RAB'BİM.I*
I - Cemal Bulak. Aııalysis of t he Weighl Assemblage.s from (he Late Bronze Age Shipwrickx ot IJhıbunm and Cape
Gelidonya, hırkey, doktora tezi, Texas, A&M University; George F. Bass F.l I. Doorninck, Er/.v.s/ Ada. Vol I, Texas
1982; Frcd Hocker, Weight, Money and Weight-Mmıey: The Serde* and Weights from Serçe Limanı, Texas 1993.
13
Tevrat ve Incil’den ölçü ve tartılara dair
Levililer 19:35 Yargılarken, uzunluk ve sıvı ölçerken, ağırlık lallarken haksızlık

yapmayın. Levililer 19:36 Doğru terazi, ağırlık taşı, efa ve hin kullanın. Mısır'dan sizi çıkaran
Tanrınız RAB benim. Levililer 19:37 Kurallarımın, ilkelerimin tümüne uyacak ve onları yerine
getireceksiniz. RAB benim.
Levililer 27:16 Bir kimse ailesinden kalan tarlanın bir bölümünü RAB'be adamak
isterse, tarlaya ekilecek tohum miktarına göre değer biçilecektir. Bir homer arpa tohumu
ekilebilecek tarlanın değeri elli şekel gümüş olacaktır.
Çıkış 38:24 Kutsal yerdeki biilün işler için kullanılan adanmış altın miktarı kutsal yerin
şekeliyle 29 lalanı 730 şekeldi. Çıkış 38:25 Çıkış 30:11-16 Topluluğun sayımından elde edilen
gümüş, kutsal yerin şekeliyle. 100 talant 1 775 şekeldi. Çıkış 38:26 mat. 17:24 Sayımı yapılan
yirmi ve daha yukarı yaştaki 603 550 kişiden adam başına bir beka, yani yarım kutsal yerin
şekeli düşüyordu. Çıkış 38:27 Kutsal yer ve perde tabanlarının dökümü için 100 talant gümüş
kullanıldı. Her tabana bir talanı olmak üzere, 100 tabana 100 talant gümüş harcandı. Çıkış 38:28
Direklerin çengelleri, başlıkların kaplanması ve çemberleri için I 775 şekel harcandı. Çıkış
38:29 Adanan tunç 70 talanı 2 400 şekeldi. Çıkış 38:31 Bununla Buluşma ÇadııTnm giriş
bölümündeki tabanlar, sunakla ızgarası ve bütün takımları, avlu çevresindeki ve girişindeki
tabanlar, bütün konul kazıklarıyla avlu çevresindeki kazıklar yapıldı.
Yasanın tekrarı 25:13 Torbanızda biri ağır, öbürü hafif iki türlü tartı olmayacak. Yasanın
tekrarı 25:14 Evinizde biri büyük, öbürü küçük iki türlü ölçek olmayacak. Yasanın tekrarı 25:15
Tartınız da ölçünüz de eksiksiz ve doğru olacak. Öyle ki. Tanrınız RAB'bin size vereceği ülkede
ömrünüz uzun olsun. Yasanın tekrarı 25:16 Tanrınız RAB bunları yapandan da, haksızlık
edenden de tiksinir.
Özdeyişler 16:11 Doğru terazi ve baskül RAB'bindir, Bütün tartı ağırlıklarım O belirler.
Lııka 24:13 Aynı gün öğrencilerden ikisi, Yerıışalim'den altmış ok atımı uzaklıkla bulunan ve
Enımaus denilen bir köye gitmekteydiler.
ûpcuv. 35oû Troıf|06T€ dibiKOV €v Kpiueı ev peıpotç Kod dv oraOpioıç 35

Kal ev ZajyoÎç' biıcata Kai crrâGpıa biKata Kai X°ûç bİKaıoç 36
ecrraı îıpıv öftû eipı KÛpıoç d Oeoç upıûv ö âTaydıv updç ek ypç
Aİyuttioli.
37 Kai çpuAâêaOe TtâvTa töv vöpov pou Kai ırdvTa tö TTpoordY- 37
para pou Kai îroıpaeTe aÛTa' öfw eipı KÛpıoç 6 Oeöç ûpüjv.
LEVİLİLER
19: 35. 36, 37
Septuaginta, Almanya 1979
tu tj'şp- ps jz * p Y' 7, , 5
fub[t(iıu^nı-.[^[ı^ f[t r^.ıuuıuıuuııuU[ı »
tuprf.tum»' !x_ tupr^-urp

t tru nP^"İ>lı ll^r,i
lrltrbui“iu'3i-"3 ’ * L'4- u{uiû

- - - — " * ry c
37
/J'. 4. •&“
LEVİLİLER
19: 35, 36, 37
İncil Amsterdam 1666
Tevrat ve Incil’de geçen ağırlık, uzunluk, hububat ve sıvı ölçü birimleri
Ağırlık ölçü birimleri Hububat ölçü birimleri
1 litre — 327,45 gram 4 log 1 kab 2,05 litre

1 gera —- 0,75 gram 6 kab 1 ölçek 13 litre
10 gera 1 beka 7,5 gram 1 onıer — 3,7 litre
2 beka 1 şekel 14,55 gram 10 omer 1 efa 37 litre
60 çekel 1 ıııın a 982,33 gram 10 efa 1 homer = 1 kor 370 litre
60 mınâ 1 lalanı 58941 gram 1 kile — 13 litre
1 şinik — 1 litre
Uzunluk ölçü birimleri Sıvı Ölçü birimleri
4 parmak 1 avuç 0,07 metre 1 log 0,51 litre

3 avuç 1 karış 0.22 metre 12 log 1 hin 6,15 litre
2 karış 1 arşın 0,45 melre 6 hin 1 bat 37 litre
4 arşın 1 kulaç 1,78 melre 10 bat 1 kor 370 litre
400 arşın 1 ok alımı 178 metre 1 metrili — 40 litre
8 ok atımı 1 mil 1480 metre
15
Kuraıı-ı Kerim'de ölçü ve tartılara dair
j JI LJI (j Ij_JL I
(JAj-oJ-a j1 »SJ j^S- (>xJS -Lxj
Medyen'e de kardeşleri Şuayb'ı (gönderdik). Dedi ki: Ey kavmim! Allah'a kulluk edin, sizin
ondan başka tanrınız yoktur. Size Rabbinizden açık bir delil gelmiştir; artık ölçüyü, tartıyı tam
yapın, insanların eşyalarını eksik vermeyin. Düzeltilmesinden sonra yeryüzünde bozgunculuk
yapmayın. Eğer inananlar iseniz bunlar sizin için daha hayırlıdır. (A‘raf sûresi, 85)
Medyen'e de kardeşleri Şuayb'ı (gönderdik). Dedi ki: Ey kavmim! Allah'a kulluk edin! Sizin
için ondan başka tanrı yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Zira ben sizi hayır (ve bolluk)
içinde görüyorum. Ve ben, gerçekten sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum,
Ve ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle yapın; insanlara eşyalarını eksik vermeyin;
yeryüzünde bozguncular olarak dolaşmayın. (Hud sûresi, 84, 85)
Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve doğru terazi ile tartın. Bu. hem daha iyidir hem de
neticesi bakımından daha güzeldir. (İsrâ sûresi, 35)
LJI (_srtc IjJUdfl İSİ (jjJJI M-td-d-LJl Juj : \

dUJjl jİL :L jî ' Y*
Eksik ölçüp noksan yapan hilekârlara yazıklar olsun! Onlar insanlardan alırken ölçüp
tarttıklarında tam, onlara vermek için ölçüp tarttıklarında ise eksik ölçer ve tartarlar. Onlar
düşünmezler mi ki, tekrar diriltilecekler! (Mııtaffifîn sûresi 1,2, 3, 4)
KLASİK ÇAĞ ÖNCESİNDE
ANADOLU’DA ÖLÇÜ VE TARTI ALETLERİ
ÖNDER BİLGİ
17
uzul çağlarında özellikle Avrupa'nın Atlantik Okyanusu kıyılarında saplanan

( mağaralarda insanların kullandıkları dere taşı ve çakmak taşından el baltası, kesici,
yT- J kazıyıcı gibi ekonomik yaşamları ile ilgili dikkat çekici buluntuların, yeni biçim
ve yeni hammadde kullanılarak yapılmış olanları Yeni İsı döneminde Doğu
Akdeniz kıyı şeridinden kuzeye doğru uzanan ve Zagros Dağları'na kadar yay çizen bir bölge
ile Anadolu'nun güney kesimlerinde de bulunmaya başlanmıştır.
Yeni İsı Dönemi’nde çakmaktaşının yanı sıra, daha kesici olması nedeniyle obsidyenin
kullanılmaya başlanması önemli göstergeler olarak kabul edilmektedir. Obsidyenin yanısıra
kurşun, bakır gibi metallerden yapılmış basit takı ve aletler ile değişik renk taşlardan ve
özellikle deniz kabuklularından yapılmış takılar, bölgelerarası ticari ilişkilerin göstergesidir.
Gerçekten de Orta ve Doğu Anadolu'da çok sayıda yatağı bulunan obsidyenden yapılmış alet ve
silahların Doğu Akdeniz sahillerinde ele geçmiş olması, Akdeniz kökenli midye ve istiridye
kabuklarının Orta Anadolu merkezlerinde görülmesi, hammaddeye dayalı bir değiş tokuş
ticaretinin Önasya’da gelişmiş olduğunu açıkça göstermiştir.1
Neolitik dönemi takip eden Kalkolitik, Tunç ve Demir çağlarında da insanların sosyo
ekonomik yaşamlarının temelinde fazla değişiklik olmamıştır. Kalkolitik Çağ’m sonlarında
metalin yoğun olarak kullanılmaya başlaması yoğun ticari ilişkilerin geliştiğini göstermektedir.
Orta Tunç Çağı başlarında bakırın daha kullanışlı hale gelmesi için arsenik yerine kalay
kullanılmaya başlanmıştır. Kalay madeni yataklarının yetersizliği nedeniyle Önasya’da yoğun
ticareti yapılan kalayın Anadolu’ya da ulaşmış olması bölgeler arasında yoğun bir ticaretin
başlamış olduğunu göstermektedir. Bu ticareti belgeyen yazılı kaynaklar da vardır. Yine bu
kaynaklardan artık Anadolu’da Mezopotamya kökenli ağırlık birimlerinin kullanıldıkları
öğrenilmektedir. Anadolu’da ölçü ve tartıyla ilgili aletlerin Koloni Çağı öncesinde varlığı kesin
olarak bilinmese de, ele geçen bazı ölçekli kıymetli metal buluntuların ölçü veya değiş-tokuş
birimleri olarak kullanıldığı sanılmakladır. Örneğin, Troya’da ele geçen küçük altın külçeleri ve
özellikle ölçekli çubuklar (res. I) ölçüye dayalı bir ticaretin açık kanıtları olarak kabul edilebilir,'I2
res. 1
ÖLÇEKLİ
ÇUBUKLAR
Troya, MÖ 3. bin yıl
1. Altın, 10 cni
İAM, 663 AM.
2. Altın, 14,5 cm
İAM, 658 M.
3. Altın, 3,6 cm
İAM, 66,3 BM.
I - Bkz. Ö. Bilgi "Klasik Çağ Öncesinde Anadolu’da Ticaret". Palınel 1, VKV Sadberk İlanım Müzesi Yıllığı. İstanbul 1997. s. 1-36.
2 - Bkz. U. Esin, Heinrich Schliemann'ın Kazı Raporları \>e Mektuplarından Seçme Parçalarla Troya. İstanbul 1991. s. 36-38.
Özellikle Orta Anadolu'da yapılmakta olan arkeolojik kazılar sırasında bulunan yazılı
belgelerden34 ve ağırlıklardan MÖ 2. binyılın ilk çeyreğinde, yani Eski Asur Ticaret Kolonileri
5678910
çağında Anadolu’da ölçüye ve tartıya dayalı organize bir ticaretin yoğun bir biçimde var olduğu
anlaşılmaktadır. Ayrıca, tasvir sanatında nadiren görülen örneklerde bu ağırlıkların tartı
aletlerinde kullanıldığını göstermekledir. Bu çağda kullanılan ağırlıkların en güzel örnekleri
Kayseri yakınında yer alan ve o zamanki adı Kaneş olan Kültepe’de ele geçmiştir. Asurlu
kolonistlerin yaşadığı ve tartıya dayalı ticaretin yapıldığına işaret eden. Karum tabir edilen
pazar yerinde tartı amacıyla kullanılmış çok sayıda ve değişik türde kurşun veya taş ağırlıklar
ele geçmiştir.1
Günümüze ulaşan buluntular arasında kurşundan yapılmış disk biçiminde ya da iki ucu
sivri, oval ağırlıklara rastlanmıştır. Disk biçimindekilerin ortalarında bir delik veya kenarlarda
karşılıklı birer delik ya da kertik görülür. Ortası delikli olanlarda kenarlar bir yüze doğru
bükülmüş olup, diğer yüz hafifçe çukurdur.' Zeylin çekirdeğini andıran oval biçimli kurşun
ağırlıklar daha küçük boyutta olup, disk biçiınindckilere kıyasla daha hafiftirler."
Yapılan kazılarda farklı büyüklüklerde çok sayıda taş ağırlığa rastlanmıştır. Bunlar
geometrik veya ördek biçiminde ve çoğunlukla hematitten yapılmıştır. Hematit, aşınmaya karşı
dayanıklı olması nedeniyle tercih edilmiş olmalıdır. Bu ağırlıkların rengi genelde koyu griden
koyu siyaha kadar değişir ve hepsi de parlak perdahlıdır. Geometrik formdakiler genelde
dışbükey kenarlı, değişik uzunluk ve kalınlıklara sahip, silindir biçimindedirler (res. 2). Bu
silindirlerin iki ucu yuvarlatılmış olabilir. Ayrıca küremsi, varilimsi, tepesi kesik koni gibi
formlara sahip örnekler de vardır (res. 3). Bu tür ağırlıklarda ender olarak küçük bir delik de
görülür. Bu deliklere metal halkaların geçirilmiş olduğu ele geçen örneklerden anlaşılmaktadır.
Bu tür ağırlıkların kaya kristalinden yapılmış örnekleri de bilinmektedir.
İkinci grubu oluşturan ördek biçimindeki ağırlıklar (res.4) değişik büyüklüklerdedir ve
geriye dönük başları kabartma veya kazıma tekniğiyle biçimlendirilmiştir/ Beyaz ve krem rengi
hematilin yanı sıra kaya kristalinden yapılmış örneklere de rastlanmıştır (res.5 ). M.Ö. 1000
yıllarına tarihlendirilen bu ağırlıkların alt kısımlarında sahibinin kimliğini ifade ettiğini
düşündüğümüz, oyularak işlenmiş işaret ve kompozisyonlar görülür/’
Çok yakın benzerleri Önasya’da görülen bu taş ağırlıkların Mezopotamya Eski Babil
dönemi tartı sisteminin öğeleri oldukları ve Anadolu'ya Asurlu tüccarlar tarafından getirildikleri
bilinmektedir.Anadolu’nun diğer merkezlerinde de örnekleri görülen bu ağırlıklar Önasya
ülkelerinde o dönemde geçerli olan mina, şekel gibi ağırlık birimlerinin karşılığı olarak imal
3 Bkz. V. Donbaz, "Eski Anadolu Koloni Çağında Anadolu'da Ticaret Hayatı". Palnıel I, VKV Sadberk Hanını Müzesi
Yıllığı. İstanbul 1997. s, 57-7J.
4 - Bkz. T. Özgüç, Kültepe-Kaııiy, Ankara 1986, s, 72-76.
5 - Kurşun ağırlıkların çaplan 3 ile 8 cm, kalınlıkları 0,2 ile 1,9 cni arasında değişir. Dolayısıyla ağırlıkları 19,40 gr ile I
kilo 12 gr arasındadır. Ayrıntı için bkz. Özgüç, Kü/fepe-Kaniş, s. 72-73.
6 - Uzunlukları 3,2 ile 4,1 cm arasında değişen bu örneklerin ağırlıklarının 25 ile 53,5 gr arasında olduğu gözlenmiştir.
Ayrımı için bkz. Özgüç, Kültepe-Kaniş, s. 73.
7 - Bu tür işaretli veya kompozisyonla ördeklerin mühür olarakda kullanılmış olabilecekleri düşünülmüşıür.Örneğjn Bkz,
Yağcı, "Anadolu Medeniyetleri müzesi Koleksiyonundaki Ördek Biçimli Mühürler”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi 1994
Yıllığı, Ankara 1995, s. 122-133. Ayrıca, MÖ birinci yılına ait ördek biçimli ağırlıkların ömeleride bilinmektedir. Bkz.
Yağcı, “Yeni Asur Döneminde Kuzey Suriye’de Ördek Biçimli Taş Ağırlıklara İki Örnek". Olbu I. Mersin 1998, s. 187-97
8 - Bkz. Özgüç, Kiiltepe-Kuııiş, lev. 131.
9 - Bkz. Özgüç, Kültepe-Kaniş, lev. 132, s. 1-4.
10 - Kültepe’de gerçekleştirilen kazılar sırasında Karum'da bulunan Asurlu tüccarların mezarlarında rastlanan
eşyalar arasında ağırlıklar da göze çarpmaktadır.
19
res. 2 HEMATİT AĞIRLIKLAR res. 3 HEMATİT AĞIRLIKLAR

1 - 70,7 gr, 0 30 mm, gen: 2,9 mm, uz: 66 mm 1 - 473,40 gr, 0 7,44 cm. yük; 4,76 cm, SHM 6659
Haluk Perk koleksiyonu, 3141 2 - 238.96 gr, 0 6.40 cm. yük; 3,24 cm, SHM 6658
2 ■ 80 gr, 0 23 mm. uz: 59.5 mm 3 - 102.71 gr. 0 4,54 cm, yük: 2,95 cm, SHM 6657
Haluk Perk koleksiyonu, 16 4 - 19,00 gr, 0 2.38 cm, yük: 1,43 cm, SHM 6656
3 - 44.2 gr. 0 19 mm, gen; 21,5 mm, uz; 45 mm 5 - 7,66 gr, 0 7.44 cm, yük: 4.76 cm, SHM 6750
Haluk Perk koleksiyonu. 20
4 - 26,5 gr, 0 18 mm, gen: 17 mm, uz: 48 mm res. 4 ÖRDEK FORMUNDA HEMATİT AĞIRLIKLAR
Haluk Perk koleksiyonu 1-82,17 gr, uz: 4cm, yük; 2,62 cm, gen; 3,3 cm, SHM 8836
5 - 17.5 gr, 0 14,5 mm, gen: 16 mm, uz: 37,5 mm 2 - 53,31 gr, uz: 3,45 cm, yük; 2.16 cm. gen: 3,03 cm. SHM 8833
Haluk Perk koleksiyonu. 17 3 - 21,46 gr, uz: 2.83 cm. yük; 2.05 cm. gen: 1,68 cm, SHM 8751
6 - 17,5 gr, 0 13,5 mm, gen: 15 mm, uz: 37 mm
Haluk Perk koleksiyonu, 18 res. 5 ÖRDEK FORMUNDA TAŞ, MERMER, AKİK VE
7 « 8 gr, 0 14,5 mm. gen; 13,5 mm, uz: 25,5 mm HEMATİT AĞIRLIKLAR
Haluk Perk koleksiyonu, 232 1-4,41 gr, uz: 2,1 cm, yük: 1,5 cm, gen: 1,1 cm, SHM 8906
8 - 9 gr, 0 11.5 mm. gen: 12,5 mm, uz: 23,5 mm 2 - 3,73 gr, uz: 2,14 cm. yük: 1.35 cm, gen: l,7cm, SHM 8907
Haluk Perk koleksiyonu. 25 3 -5,86 gr, uz: 2,13 cm, yük: 1,61 cm. gen; l,35cm, SHM 8903
9 - 1,5 gr, 0 8 mm, gen: 10,5 mm, uz: 19 mm 4 - 6,79 gr, uz: 2,08 cm, yük: 1,60 cin, gen: l,35cm, SHM 8838
Haluk Perk koleksiyonu, 26 5 - 4,39 gr, uz: 2,03 cm. yük: 1,39 cm, gen: 1,1 cm, SHM 8904
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_______________________________________________________________________________________________________________
res. 6 edilmiş olmalıdırlar." Kurşun ve taş ağırlıkların kefeli tartı aletlerinde, yani terazilerde
SİLİNDİR
kullanılmış oldukları gerek araştırmalarda ele geçen tunç kefe Örneklerinden11 *veya MÖ
1213
15
14
MÜHÜR BASKISI
1900’lere- tarihlenen eski Babil üslubu silindir bir mühür baskısından1' anlaşılmaktadır (res.6).
Tapınma sahnesinde
kefeli terazi ile günah Eski Astır Ticaret Kolonileri çağında, ayrıca, para yerine geçen ve tartılarak satılan gümüş
tarlan Tanrı Ha. külçeler" veya işaretli çubukların da1 kullanıldığı bilinmektedir.
Kültepe. MÖ 1900’ler, Eski Astır Koloni Çağı’nda çok iyi organize olmuş bir ticaret ağıyla zenginleşen şehir
eski Babil üslubu. devletlerinin birbirlerinin ekonomik zenginliklerine göz dikmeleri sonucunda yapılan savaşlar
Pişmiş toprak.
ile siyasi gelişmeler merkeziyetçi teokratik siyasi oluşumlara neden olmuş ve sonuçta Hitit
Devleti Orta Anadolu merkezli olarak kurulmuştur. Yazılı belgelere sahip olunan Hitit dönemi
Anadolusu’nda ticaretten ziyade soygun ekonomisi temel olmuştur. Siyasi çekişme ve savaşlar
sonucunda Anadolu ile Mezopotamya arasındaki ticaret son bulmuş, ihtiyaç duyulan eşyanın
Anadolu'ya akışı önlenmiş ve Hitilliler ihtiyaç duyulan malların temini için Mezopotamya’ya
gözlerini çevirmişlerdir. Sonuçta da Hititli krallar Halep ve Babil şehirlerine kadar ilerlemiş, bu
şehirleri talan ederek Anadolu'ya geri çekilmişlerdir. Yine Hititli idareciler devleti bir
imparatorluğa dönüştürme hırsıyla Suriye ve Doğu Akdeniz ticaretini ele geçirmek ve bu suretle
ihtiyaçları olan hammadde ve eşyaları temin etmek için dönemin en kuvvetli siyasi gücü olan
Mısır'la savaşmışlardır.
Kısıtlı ticaret hayatında Hititli ler de diğer Önasya ülkelerinde olduğu gibi değişim aracı
olarak para yerine gümüşü kullanmışlardır. Halka veya çubuk biçiminde ve belirli ağırlıkları
temsilen değişik boyutlarda gümüşün yanı sıra Anadolu'da önceki dönemde olduğu gibi yine
hematit ağırlıklar"’ ile ağırlık birimleri olarak Babil kökenli şekel ve mina kullanılmıştır.17
11 - Bkz. Öz.giiç, Kültepe-Kaniş. s. 75-76.

12 - Bkz. T. Özgüç N. Özgüç, Kültepe Kazısı Raporu 1949. Ankara 1953. Icv. LV1, s. 538-541.
13 - Bkz. Özgiiç-Özgüç, Kültepe Kazısı Raporu 1949 lev. LX1I, s. 693
14 - Bkz. Bilgi. "Klasik Çağ Öncesinde Anadolu’da Ticaret", res. 56.
15 - Bkz. Özgüç, Kiillepe-Kaniş, Icv. 92. s. 4.
16- Yazılı belgelerdeki verilerin değerlendirilmesi sonucunda, Kilitlerde kartal biçimli ağırlıkların da kullanıldığı
anlaşılmıştır, bkz. H. Otten, Archivfiir Orientforschung 17. 1954/1955. s. 128.
17 - Şekel mina oranı ülkelere ve döneme göre farklıydı. Babil'de 60 şekel bir mina ederken, Anadolu'da 40 şekel bir mina
ediyordu. Babil şekelinin 8,4 gr ve böylece bir Babil minasınm da yaklaşık olarak yarım kilo geldiği yazılı belgelerden
bilinmekledir. Ayrımı için bkz. A, M, Dinççi, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, s. 70-71.
21
res. 7
TÜCCAR MEZAR
STELİ
Kahramanmaraş.
MÖ 7. yüzyıl
Bazalt, h: 55 cm
Loııvrc Müzesi.
MÖ 1200 yıllarında gerçekleşen Deniz Kavimleri göçünden ve takip eden 300 yıllık Karanlık
Çağ’dan sonra Anadolu’da değişik kavimlerin oluşturdukları siyasi birlikler görülür. Kızılırmak
ile Sakarya nehirleri arasında kalan geniş Orta Anadolu yaylasında Frigler’in, Doğuda
Urartular'ın ve Güneydoğu Anadolu’da ise göçler nedeniyle buradaki merkezlere göç elmiş
Hititliler’in yaşamış oldukları bilinmektedir.
Bu kavimler arasında yer alan ve merkeziyetçi teokratik sistemle yönetilen Urartular’da
hacim ölçü birimleri ile ilgili veriler vardır. Depolardaki sabit küplerin üzerlerinde, içlerindeki
maddenin miktarını belirten çivi yazılı kısa yazıtlar ve geometrik işaretler yer alır" (res. 10).
Diğer taraftan, Geç Hititlcrc ait bir mezar stelinde kabartma tekniğindeki betimleme, kefeli
terazi kullanımının devam ettiğini belgelemektedir1' (res. 7).*
18 - Birçok Urariıı yerleşmesinde ele geçen pişmiş toprak kapların üzerinde bu yazıt ve işaretlerin Urartıı hacim ölçü
birimleri olan "aqarqi", "tenisi" veya "arıısi"yi ifade ettiği saptanmıştır. A. M. Dinçol, “Çavuştepe Kazısında Çıkan
Yazıllı Küçük Buluntular-l” .Anadolu XVIII (1974). AÜ, Dil Tarih vc Coğrafya Fakültesi Dergisi, s. 105-1 14
19 - Bkz. E- Akurgal. Haiti ve Hitit Uygarlıkları. İzmir 1995. lev. 152.
res. 8
ÖLÇEKLİ İN-SİTU KÜPLER
Yukarı Anzaf kalesi, Van
Urartu, MÖ 9, yüzyıl sonu. II nolu depo odası.
Oktay Belli arşivi.
res. 9
PİŞMİŞ TOPRAK KÜP (PİTKHOS)
Küpün üzerinde çivi yazısıyla ölçek belirtilmiştir.
Yukarı Anzaf kalesi, Van,
Urartu, MÖ 9. yüzyıl sonu.
res. 10
ÖLÇÜ MİKTARI VE MALZEMEYİ
İFADE EDEN İŞARETLER
YUNAN VE ROMA DÖNEMİ
Derleyen: GARO KÜRKMAN

HEMİTETARTON Yunan döneminde Atina civarında uygulanan Solon kanunlarının Anadolu'da da geçerli
(solda) olduğunu görüyoruz. Solon, ağırlık birimi talentini sikke talentinden 3 mna daha ağır yaparak
101,23 gr. 41x39,5 mm
kalan farkı ağırlık talentinin birimlerine paylaştırmıştır. Slater eski sikkeye yani didrachına denk
Özel koleksiyon
sayılacak ağırlık birimidir. Bu nedenle sikke drahmi için sikke didrahmi neyse, stater ağırlığı
HEMÎTRİTON (sağda) için ağırlık mnası odur. Staterin bir ağırlık birimi olduğu, skilere dayanan askatların varlığı ve
145,08 gr, 42x42 mm ağırlığı, tartılan malzemelere ait ödeme kayıtlarıyla ispatlanmaktadır. Örneğin eski bir kayıttaki
Özel koleksiyon
fiyatlar I lalemin 30 slater ettiğini, bu slaterlerin gümüş ağırlık birimi tetradrahmi
1 DRAHMİ (oıtada) olamayacağını gösterir. Şöyle anlaşılıyor ki rniltos, zamk ve demir gibi hammaddeler stalerle,
4,29 gr. 12x13 mm bitmiş ürünler de mna ile satın alınıyordu.
Özel koleksiyon Solon'un sikke talentinde % 5 artış yaparak ağırlık talentini saptaması ile 6000 ağırlık
drahmisi 6300 sikke drahmisinin ağırlık talentine eşdeğer oluyordu. Benzer şekilde 100 ağırlık
1 SOLİDİ
3,41 gr
10,5x10,5x4,2 mm
KM A 027 (kal. 005)
3 SOLİDİ
14,11 gr
20,7x20,7 mm
KM A 1290 (kat. 010)
25
1 MNA
Yunan, 1-2. yüzyıl
492,03 gr, 75.5x79 mm
KMA 548 (kal. 022)
2,5 SOLİDİ
Yunan, 1 -2. yüzyıl
1 1,07 gr. 13,2x6,7 mm
KMA 587 (kal. 008)
6 SOLİDİ
Yunan, 1-2. yüzyıl
25,61 gr, 26,2x25,5 mm
KMA 534 (kal. 014)
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ______________________________________
KANTAR AĞIRLIĞI
Arkaik dönem sonu-
Klasik Yunan öncesi
270 gr, 0 55,5 mm
yük: 80.5 mm
KM A 1286 (kal. 001)
27
drahmisi 1 ağırlık mnası (105 sikke drahmisi), ve 100 ağırlık didrahmisi I ağırlık statcri (105 6 SOLİDİ
sikke didrahmisi veya stateri) yapıyordu. Böylece resmi Atina ölçü sistemindeki iki ağırlık Yunan, I -2. yüzyıl
26,72 gr
birimine ulaşmış oluyoruz. Farklı standartların varlığına dair bir başka eski kanıt, 2. yüzyıl
21.5x21.5 mm
sonlarına ait bir hükümle karşımıza çıkar. Buna göre yeni mnanın 150 sikke drahmisine denk KM A 533 (kat. 013)
geleceğini yazmaktadır. Bunun da temelinde 138 drahmilik bir mna yatmaktadır.'
Friedr. Hultsch’un 1862’de Berlin’de basılan Griechische und römische Metrologie adlı
kitabındaki Yunan ağırlık birimleri tablosu aynen şöyledir:
1 talent to.Xo.vtov 60 minas p.vaı 26,196 kilogram

1 ınina liva 100 dı açlı mas öpaxFaı 435,6 gram
1 drachma #«XF1 6 obols o0oXol 4.366 gram
1 obolus 2 hemiobols YIpıopoKoı
8 chalkoi /(zZk'oi. 0,728 gram
1 chalkoüş XcxXkouç 0,09 İ gram
I - Mabel, Lang - Margaret, Crosby, Athenian Agora Weights, Measııres and Tokens, Ncw Jcrscy 1964.
ÖRDEK BİÇİMİNDE Erich Pernice’in 1894 yılında Berlin’de basılan Griechische Gewichte adlı kitabında verdiği
BRONZ
AĞIRLIKLAR Yunan ağırlıkları ve gram karşılıklarına dair tablosu B. Kisch’in Scales and Weights, A
Mezopotamya, Historical Ciltline (New İ laven, Londra 1964) adlı kitabından aynen alınmıştır:
MÖ 3. yüzyıl
(solda)
STATEP staıer 873,2 gram
41,20 gr
TİITHMOPION ti'itemorion 291,07 gram
uz: 3,8 cm
yük: 2,5 cm HMITPITON hemitriton 145,53 gram
(sağda.) HMISY1IMITPITON hemisyhemilrilon 72,77 gram
3,33 gr TETAPT1IMOP1ON tetartemorion 218,3 gram
uz: 15,3 mm
HMITETAPTON hcmitetarlon 109,15 gram
yük: 10 mm
KMA 562 (kat. 004) HMEYHMİTETAPTON hemisyheniitetarton 54,57 gram
MNA rnna 436,60 gram

TETAPTON tetarton 109,15 gram
EKTHMOPION heklemorioıı 72,77 gram
OI’AOON ogdoon 54,57 gram
APAXMH drachmc 4,37 gram
AIAPAXMON didrachmon 8,73 gram
TPIAPAXMON ti idrachmon 13,10 gram
TETPAAPAXM()N tctradrachmon 17,46 gram
HENTAAPAXMON penıadrachmon 21,83 gram
29
Heinrich Nissen Yunan ağırlıkları ve üzerlerindeki monogranıları Handbuch der elassisehen

Alteriumswissenwhaft adlı kitaptaki "Griechische und röınische Metrologie" adlı makalesinde
(yay. haz. Ivaıı Müllcr, 2. baskı, Leipzig, 1877) verir:
T T<xXtXVTOV lalanlon 6000 drahmi
F TOVTOKUJ/kiai pentakisehiliai 5000 drahmi

X XlX.i.cxl chiliai 1000 drahmi
m JT₺VT(XKOOICXI pentakosiai 500 drahmi

H EKttTOV hekalon 100 drahmi
n 7t£VT7'|KOVt(X pentekonla 50 drahmi
D ÖEKCt deka 10 drahmi
G JtEVTE pcnıc 5 drahmi
F 1 drahmi
1 Obolos
c npııov hemisy 1/2
T TET(ZpTl]|.U)piOV letartemorion 1/4
X XaXKouç chalkus 1/8
Romalılar ise Anadolu'da, Yunan döneminden farklı olarak, kendi ağırlık sistemleri olan librayı ÖLÇEK TAŞI
kullanmıştır. Bu sisteme göre 1 libra=12 unciae’dir. Bu sistem de zamanla değişime uğramış ve 1998 yılında Kaunos’da ele
tüm Akdeniz bölgesinde Greko-Roma sistemi uygulanmaya başlanmıştır. Daha sonra bu sistem geçen bir sıvı ölçek taşının
(I41x58x37cm)
Bizans'ın kullandığı ağırlıklar sistemine temel teşkil etmiştir.
yan yüzeyi üzerinde
Hemihektoıı, Hinıimedimnos
1 libra 12 unciae 2<88 gram ve Medinmos yazılıdır.
1/2 libra 6 unciae 144 gram (foto: Kayhan Dünlük)
1/3 libra 4 unciae 96 gram
Friedr. Hultsch’un Griechische und römische Metrologie adlı kitabından standart Roma ağırlıkları:
1 siliqua 0,189 gram

1 obolus 3 siliquae 1 dimidium scripulum 0,568 gram
1 scripulum 2 oboli 6 siliquae 1,137 gram
1 dimidia sextula 2 seri pula 4 oboli 2,274 gram
1 drachnıa 3 seripula 6 oboli = 18 siliquae 3,41 1 gram
1 sextııla 4 seripula 8 oboli 4,548 gram
1 sicil İCLİS 6 scipula 2 drachnıa 6,822 gram
1 semııncia 2 sicilici 4 drachnıa 13,644 gram
1 uncia 4 sicilici 8 drachnıa 27,288 gram
1 sescuncia 1.5 uncia 6 sicilici 40,930 gram
l sexrans 2 unciae 54,580 gram
1 quadrans 3 unciae 81,860 gram
1 iriens 4 unciae 109,150 gram
I qııincunx 5 unciae 136,440 gram
1 sem i s 6 unciae 163,730 gram
1 septunx 7 unciae 191,020 gram
1 bes 8 unciae 218,300 gram
1 dodrans 9 unciae 245,590 gram
1 dcxtans 10 unciae 272.880 gram
1 deıınx 11 unciae 300,160 gram
1 libra 12 unciae 327,450 gram
Kari Pink’in hazırladığı Roma ağırlıkları ve karşılıkları("Römische und byzantinische Gewichte

in österreichischen Sammlungen", Scmderschr, des österr.atchaeol Inst. Viyana, 1938):
Name AtV Ounçe Symbol Gram

As (pondo) 1 12 I 327,45
Deunx 11/12 11 s==- 300,16
Dcxlaııs 5/6 10 s== 272,88
Dodrans 3/4 9 S=- or S=l 245,59
Bes 2/3 8 S= or -S- 218,30
Septııhx 7/12 7 S- 191,02
Sem i s 1/2 6 S 163,73
Quincunx 5/12 5 =-- or =-= 136,44
Triens 1/3 4 -- 109,15
Quadrans 1/4 3 = - or =1 81,86
Scxtans 1/6 2 - 54,58
Sescuncia 1/8 1.5 or jC - 40,93
Uncia 1/12 1 * 27,29
Semııncia 1/24 1/2 £-(2) 13,64
Sicilicus 1/48 1/4 i u 6,82
Sextula 1/72 1/6 lor 4,55
Dimidia sexlula 1/144 1/12 I or 2,27
Scripulum 1/288 1/24 3, II) 1.14
31
14 SOLİDİ 16 SOLİDİ
Bruno Kisch’in Scales and Weights, A Historical Outline (New Haven,
Yunan, 1-2, yüzyıl Yunan, 2-3. yüzyıl
Londra 1964) adlı kitabından MÖ, 1. yüzyılda Roma ağırlık birimi olan 61,35 gr, 31x32 mm 71,83 gr, 36,5x38,9 mm
poundun değerlerini ve sembolleri: yük: 6,5 mm yük: 6,5 mm
KMA 549 (kal, 020) KMA 544 (kal. 021)
Name Symbol Name Symbol
As=pound= 12 ounce r Sescuncia
Deunx S::. Uncia O, u~
Dextans S:: Semuncia <£ ,s:,e
Dodrans S:. Duella
Bcs S: Sicil icus 3
Septunx S. Sextula 2
Semis S Dim.Sexlukı 2
Qüincunx Scripulum 3 ,3
Tricns
Quadrans=l/4 as=3 ounce
Sextans=l/6 as=2 ounce
Herodot’ta ölçüler2
Uzunluk Ölçüleri Ağırlık Ölçüleri ve Para

Stad, Stadion: 600 Yunan ayağı, Atina stad’ı Yunanlılar Talant (Talanton) ve Mana
177,6 metredir. kullanıyorlardı, ama her yerde bir değildi.
Ayak: 0,296 metre. Talant: Atina'da Solondan sonra, alışverişte
Dirsek: Birbuçuk ayak, 0,444 metre. 36,39 kilogramdı. Para ile ilgili maden ağırlığı
Kulaç: 6 ayak, ya da 4 dirsek, 1,776 metre. olarak 25,92 kilogram hesap ediliyordu.
Plethron: 100 ayak. Talant'ın altmışta biri Manadır.
Parmak: Ayağın onaltıda biri, 0,0185 metre.
Sıvı Hacim Ölçüleri
Palma: 4 Palına 1 ayak, 6 palına bir dirsektir.
Katule: 0, 27 litre.
Skenes, Mısır ölçüsü. 60 stad'a eşittir, yani 1
Amphora: 19,44 litre.
skenes 10 kilometre ve 656 metredir,
Parasang, İran ölçüsü. 30 stad'a, yani 5 Katı Maddeler İçin Hacim Ölçüleri
kilometre ve 328 metredir. Khonix: 1,08 litre.
Medimnos: 51,84 litre.
2 - Herodotos, Herodof Tarihi, çev. Müntekim Ökıneıı, İstanbul 1991, s. 502.

BİZANS DONEMİ
MERYEM ACARA ESER

33
izans dönemi ölçü sistemi, yazılı kaynaklar, sikke, ağırlık ve yapı gibi günümüze
( ulaşabilen veriler yardımıyla anlaşılabilmcktedir. Bununla birlikte, metinlerde
X- j farklı ölçü birimleri için aynı terimin, kimi zaman da aynı ölçü birimi için farklı
terimlerin kullanılması gibi bazı sorunlarla karşılaşılır.1 Tamamen devlet
kontrolünde gelişen Bizans ölçü sistemi, kendisinden önceki uygulamaları esas almış, ortaçağda
da birçok antik terim kullanılmaya devam etmiştir.
Bizans ölçü sisteminde, Geç Roma poundunu (lifra) esas alan Bizans poundu
kullanılmıştır. İmparator 1. Konstantin'in kabul ettiği orijinal Hıra (327,45 gram), 12 ounce veya
72 solidiye eşittir. Solidus Bizans imparatorluğunda nomisma olarak adlandırılmış ve ağırlığının
bir//7/Y/nın 1/72’i yani 4,55 gram olmasını şart koşan imparator I. Konstantin tarafından altın sikke
ayarı için yürürlüğe konmuştur.' Kullanımı daha sonraki yüzyıllarda da devam eden nonıismanın
ağırlığı nümizmatlara göre 4,55 gr, dolayısıyla bir poundun ağırlığı 327,60 gr’dır. Ancak
günümüze gelen örnekler, hem nomisma, hem de poundun ağırlığının değişken olduğunu gösterir.
Bir/jormr/; 4.-6. yüzyıllar arasında 324 gr, 6-7. yüzyıllarda 322 gr, 7-9. yüzyıllar arasında 320 gr,
9-13. yüzyıl başı arasında 319 gr’dır, daha sonra ise. bu değer 319 gr’ın altına düşmüştür.1
36 SOLİDÎ
Aln ounce kare ağırlık (Semis)
Bronz
160,49 gr, 41,5x42,1x10,5 mm
Özel koleksiyonI2
34
I - Bu konudaki önemli kaynaklardan biri, 315-403 yılları arasında yaşamış, 367-402 arasında Kıbrıs, Konstanlia
(Salamis) kentinin piskoposu (367-402) olan Aziz Epiphanius’un metnidir (Epiphanius’ Treatise on Weights and
Measures, TheSyriac Version, çev. James El iner Dean, Chicago 1935,s. 1 1-12). Ağırlık ve ölçülerle ilgili SÜryanice
metinde. "assarion=l()0 lepla. nonıisma=60 assaria. libra=12 ounce=2 slater, stater=4 zuzv" gibi farklı birimlerin
karşılıkları verilmiştir.
2 - Erich Schillbach. "Mctrology", The Oxford Dictionary of Byzaniiıını, Oxford University Press. Oxford 1991, e. 2. s. 1358-9.
3 - Gkıdys R. Davidson, Corinth XII, The Minör Objecis, Princeton. New Jersey 1952. s. 205.
4 - Christopher Entvvistle, "Byzanıine Weights", Byzcıntium, Treasures of Byzanıine Art and Cullurefronı British
Collecfions. (yay, haz, D. Buckton), Londra 1994. s. 14-15; Simon Bcndall. Byzanıine Weigh/s, An Infroduclion, Londra
1996. s. 6-7: Araştırmacılar bu konuda farklı sonuçlar elde etmiştir. T. Mommsen'e göre bir pound 327,45 gr. Cenevre
Müzesi'ndeki ağırlık koleksiyonunun katalogunu yapan N. DUrr'e göre 348 gr, Munz Zenlrum tarafından salın alınan
Bizans ağırlık koleksiyonundaki ağırlıklar 344 gr’dır. Bizans ağırlıkları konusunda ilk ayrıntılı çalışmayı yapan Schillbach,
6-7. yüzyıllarda bir Bizans poundunun ağırlığının 313-322 gr, eyaletlerde yaklaşık 285 gr olduğunu belirtmektedir.
Araştırmacıya göre; Bizans eyaletlerinde basılan sikkeler başkent baskılarından daha hafiftir. Başkent poundu ile eyalet
poundu arasındaki fark yaklaşık % 12 dir. Yani eyalel solidıısunun ağırlığı 4,50 gr yerine 4.00 gr’dır. Yassı Ada balığında
bulunan ağırlıklar daha hafiftir. Buluntuları çalışan G. K. Samnıs, bunu dikkate almamak gerekliğini, ağırlıkların denizde
değer kaybettiğini belirtir. Yassı Ada buluntularından sadece bir poundun ağırlığı 284 gr’dır, diğer bütün ağırlıklar
standardın çok daha altındadır. Örneğin, 27.2 gr olması gereken bir oıınccuu 19,2 ve 17,5 gr olmak üzere iki farklı ağırlığı
vardır. Samms, bu konuda Schillbach'ııı verilerinden yararlanmış ve iki ağırlık sistemi Önermiştir: 12 ounce yerine 14
Tartı aleti olarak, antik dönemde terazi (libra), Roma ve Bizans dönemlerinde terazi ve
kantar (statera) birlikle kullanılmıştır. Kanlar; kare kesitli bir kantar kolu, kol üzerinde hareket
edebilen bir lopuz ve tartılacak malzemenin asıldığı kancalardan oluşur. Kantar kolunun iki
veya üç yüzü belirli bir ölçü sistemine göre çentiklerle eşit bölümlere ayrılmıştır; örneğin Yassı
Ada buluntularından BI numaralı, ağırlık kapasitesi en fazla 400 Roma poundu olan, 146 cm
uzunluğundaki kanlar çubuğu üzerindeki değerler şu şekilde gösterilmiştir:’’
A E 1 E K E L E M E N E X E O E P E 9 E P
I 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100
Et, balık, sebze gibi ürünlerle, Serçe Limanı batığı buluntularının gösterdiği gibi
amphoralann tartılmasında kullanılan kantarın özelliği, kolun iki bölümünün birbirine eşil
olmamasıdır/’Ortaçağda kullanılan kantar kollarının uzunlukları genellikle 35-45 cm
arasındadır. Bu kantarların ağırlık kapasitesi ise en fazla 35-60 litrai (11-19 kg) arasındadır.'
Diğer tartı aleti olan terazi ise, ekseninde dikey tutacak kolu olan yatay bir çubuğun iki
ucuna asılı, eşil uzunluktaki ipek ipliklerle bağlı iki küçük kefeden oluşur ve değerli
madenlerin, sikke gibi hafif malzemelerin, değerli eşyaların tartılmasında kullanılmıştır?
Vergi tahsildarlarının da kullandığı terazi iki parmak ile tutulmalı, üç parmak serbest olmalı ve
parmaklar ağırlığa baskı yapmamalıydı."
Bazı ağırlık ve kantarların üzerinde ölçü birimini gösteren çentik ve harfler dışında
yazıtlarda görülür. Araştırmacılar, bu yazıtlarla ilgili olarak iki görüş ileri sürmektedir.
Birincisi, bu isimlerin kantarı kullanan kişilere ait olduğu, diğeri ise manastır isimleri
olduğudur,"1 Yassı Ada batığında bulunan bir kantarın üzerinde geminin kaptanının adı
1,5 SOLİDİ “Georgeos”;11 Çanakkale yakınında bulunan ve bugün New York Metropolitan Müzesi
Erken Bizans koleksiyonunda yer alan, 4-5. yüzyıllara tarihlenen tanrıça Athena büstü şeklindeki ağırlığın
4-6. yüzyıl
üzerinde ise "Tanrı ağırlığın sahibini korur" yazılıdır; ağırlıkların, manastır isimlerini taşımaları,
6,48 gr, 14x4 mm
KMA 579 (kal. 039) piyasadaki ağırlık kontrollerinin manastır ve resmi kuramlarda muhafaza edilen bu ağırlıklar ile
yapılması nedeniyle doğal bir sonuç olarak karşımıza çıkar.*5678910
12
ounce, 6 nomismala yerine 7 ııomismala. Cenevre Müzesi ve Munz Zcnlrum'da bulunan 7 adet bir poundun ağırlıktan 324,53
gr ile 279,90 gr arasında değişmektedir. Munz Zentrum'daki 63 ağırlıktan 11 'i bu örneklerden daha ağır, 52'si daha hafiftir.
M. Oikonomides'in katalogunu hazırladığı, Atina Nıımismatic Muscum'daki Bizans ağırlıklarından bir örnekle bir pound 392
gr, diğerlerinin %30’unda bir pound 325 gr İle 315 gr, %55’inde 310 gr ile 325 gr arasında değişmektedir, %28'i 50 gr’dan
azdır. Fred Hocker, "Weighı. Moncy, and Weighı-Money: The Scales and Weights İroni Serçe Limanı". INA (Instilute of
Naurical Arehaeology) Quarterl\\ 20.3.1993, s. 16: "11. yüzyılda Bizans litresi yaklaşık 312-324 gr arasında değişmekledir."
5 - Bass-Doominck, Yassı Ada, s. 225.
6 - Chnstine Kondoleon. Antioch. The Lost Ancienl City, Princcton Univcrsity Press, Princcton 2000, s. 87; Hocker. "Weighı,
Moncy. and Weight-Money", s. 19.
7 - Hocker, "Weight, Money, and Weighı-Money", s. 15.
8 Hocker. "Weight. Money, and Weight-Money", s. 17.
9 - Gary Vikan ve John Nesbitt, Security in Byzantiunı: Locking, Sealing, and Weighing, Dıımbarton Oaks Collection. 10 -
Publications, No.2, Washington, D.C. 1980, 29.
10 - Marvin C. Ross. Catalogue ofthe Byzuntine and Early Medıeval Antiquities in the Dumbarton Oaks Colleclion,
Haıvard Univcrsity Press, Washington, D.C. 1962, Vol.1,62.
I 1 - George Bass, "Undenvater Excavations al Yas.sıada: A Byzantine Shipvvreck", Arclıaolugischer Aıızeiger, 1962. s. 559.
12 - Yıldız Meriçboyıı ve Sümer Aıasoy, İstanbul Arkeoloji Müzesindeki Büst Şeklinde Kantar Ağırlıkları, Arkeoloji
ve Sanat Yayınları. İstanbul 1983, s. 12.
35
KANTAR
Bizans, 6-9. yüzyıl
uz: 365 mm
KM A 630 (kat. 030)
Çoğu Doğu Akdeniz ülkesinde bulunan büst ve. heykelcik biçimindeki kantar
ağırlıklarının başlıca yapım ve kullanım bölgelerinin Doğu Akdeniz olduğu düşünülürken,
Türkiye dışındaki birçok müzede bulunan ağırlıkların geliş yerinin Konstantinopolis ve çevresi
olduğu belirtilmektedir.1' Kimi araştırmacılar başkent Konstantinopolis'in kantar ve ağırlıkların
üretim yeri olduğunu kabul eder, özellikle Ross, bu büst ve heykelciklerin başkent hcykcllraşlık
sanatı ile ilişkili olduğunu ve başkentten ihraç edilen Örneklerin eyalet atölyelerinde model
olarak kullanıldığını ileri sürmektedir.11
Sahtekârlık Bizans’ta her zaman karşılaşılan suçlardan biriydi. Rüşvet, zimmete para
geçirmek, kalpazanlık, devletin sürekli izlediği konulardı. Bu nedenle imparatorluk kanunları
suçlular için çok ağır eczalar öngörmüş, sahtekârlığın engellenebilmesi için ağırlık ve ölçülerin
yönetim sorumluluğu bazı memurlara verilmişti." İmparator Jüstinyen'in 545 tarihli CXXV1II
Novella'sında. eşya ağırlıklarının praetorian prefecttevın, sikke mukayese birimlerinin comes
sacrarıım largitionunılann sorumluluğunda olduğu belirtilmiştir. Piyasadaki ağırlıkların
kontrolü için kullanılan ayar ağırlıkları önceleri posta merkezlerinde korunurken, daha sonra
"her kentin en kutsal kilisesinde" saklanmaya başlanmıştır.1” Tommaso Bertele'nin kitabından1
1/2 SOLİDİ
Sikke kontrol ağırlığı. öğrendiğimize göre Venedikli tüccarlar kendi ölçü ve tartı aletlerini İstanbul'da bugünkü
Üzerindeki Rüslem Paşa Camii’nin (ki araştırmacı Mordtmann bu yerin St. Akindino kilisesi olduğunu
rnonogramda
söyler) yerinde bulunan kilisede saklarlardı. Ayrıca İmparator Julianus, her şehirde satıcı ve
“Pavlov” yazısı
okunmaktadır. alıcılar arasında doğacak sorunlara müdahale edecek, zygostates ünvanı taşıyan bir kişi
Bizans bulunmasına karar vermiştir."
Cam, 1.92 gr. 0 17 mm
Özenli ağırlıklar, bazı yüksek dereceli memurların emriyle imparatorluk darphanelerinde
Özel koleksiyon
yapılmış, gösterişli örnekler sadece önemli kişiler tarafından kullanılmıştır. ' Üzerlerindeki
değerler, ünvanlar yada her ikisi ile tanımlanabilen ağırlıkların yapımında yetkili kişiler;
imparator, eparch/prefect, prokonsül ve comes sacrarıım largitionumdur. Bazı örnekler
imparatorluk monogramları veya anonim imparator büstleri içerir, Londra British Museum'da
bu tip madeni üç imparatorluk ağırlığı bulunmaktadır.
Ağırlık yapımı ve kontrolü yetkisine sahip olan görevlilerden, Konstantinopolis valisi
(eparch/prefect) kanun ve kuralların korunmasından, şehirdeki ticaret ve endüstrinin, şehrin tüm
ekonomik yaşamının kontrolünden sorumlu kişidir. "Vali’nin Kitabı"na göre 6. yüzyılda
sorumluluğu cam ağırlıkların kontrolü ile sınırlıyken, Orta Bizans döneminde yargılama hakkı
13 - Meriçboyu ve Atasoy, Büst Şeklinde Kanlar Ağırlıkları, s, 12.

14 - Ross, Dumbarton Oaks Colleclion, s. 62-63,
15 - Vikân ve Nesbitt, Security in Byzantium: Locking, Sealing, and Weighing, s. 29.
16 - The Theodosian Code and Novels and The Sirtnoııdiaıı Consliturions, (çev. Clyde Pharr), New York 1952, s,
375, 12.6.19 (3 Ekim 383 tarihli kanım): İmparator Theodos i us, "ağırlık ve ölçü ayarlarının her posta istasyonunda
durması gerekir, böylecc sahtekarlık eğilimindeki kişiler bundan yoksun kalacaktır" demektedir. Entwistle.
"Byzanline Wcights", Byzantium, Treasures of Byzanline Art and Cıtlnırefroın British Collections. 14-15.
17 - Tommaso Bertele. İstanbul‘da Venedik Sarayı, İstanbul'daki Venedik Elçilerinin Sarayı ve Tarihi Hatıraları,
çeviren ve tamamlayıcı ekleri koyan: Prof, Dr. Mahmut H. Şakiroğlu
18 - The Theodosian Code, s. 378, 12.7.2 (23 Nisan 363 tarihli kanun)1, Mİchael F, llcndy, Sıudies in the Byzanline
Moneicuy Eeonoıny, Cambridge 1985, s. 317-318; Bendall, Byzanline Weighıs, s. 9.
19 - Kurt Weitzmann (yay,haz.). Age of Spirifuulity, kale Antique and Early Christian Art, Third to Seventh Cenlııry.
Catalogueofthe Exhibition at The Metropolitan Muscıını of Arı, November 19, 1977. through February 12, 1978.
20 - Bendall. Byzanline Weights. An Inlrodııction, s, 13: en erken tarihlisi II. Jııstin'e (565-578) ait ounce ağırlığı, İkincisi
Maurice Tiberius'a (582-602), iiçünciisii imparatoriçe Theodora'ya (1055-56) ait gümüş ağırlıktır.
37
KANTAR
Erken Bizans. 5-7. yüzyıl
uz: 260 mm
KMA 1338 (kat. 032)
KANTAR
Bizans, 5-7, yüzyıl
uz: 235 mm
KM A 631 (kat. 031)
1 OUNCE
Bizans. 4-6. yüzyıl
26,24 gr, 24x23,6 mm
KM A 542 (kat. 051)
1 OUNCE
23,6 gr. 0 25 mm, kal: 6 mm
KM A 550 (kat, 054)
39
12 SOLİDİ
53,69 gr, 29,5x28 mm
KMA 525 (kat. 037)
3 OUNCE
Bizans. 7-9 yüzyıl
81,11 gr, 0: 39 mm. kal: 9,5 mm
KMA 551 (kat. 055)
çok genişlemiştir. Prokoıısül, özel eyalet yöneticisidir. Bu unvan olasılıkla 359’a kadar
Konslantinopolis şehrinin baş yöneticisi (prefect) anlamında da kullanılmıştır. Comes sacrarum
largilionum ise, mali işlerden sorumlu yüksek dereceli memurdur. Bu unvan yaklaşık 3İS
yılında ortaya çıkmış, ancak belgelerde ilk kez 342-345 arasında sözü edilmiştir. Gümrük işleri
ve maden ocakları, devlet atölyeleri ve darphanelerin kontrolünü içeren çeşitli ödemeler,
dolayısıyla sikke ağırlıklarının yapımı da. 5. yüzyılın sonunda önemi azalan ve en son. imparator
Phokas döneminde (602-610) anılan comes sacrarum largitiomımun sorumluluğuna verilmiştir.21
Bizans döneminde ileri gelen kişiler her zaman çeşitli Unvanlarla ödüllendirilmiş, kimi
zaman varolan unvanları değersiz kılan daha yüksek unvanlarla ödüllendirme gereksinimi
duyulmuştur. Ağırlıkların yapımında yetkili kişilerin yanı sıra, kontrolünden sorumlu kişilere de
çeşitli Unvanlar verilmiştir. Bu unvanlardan biri, 6. yüzyılın ortasında ağırlık konusunda önem
kazanan ve senatörlere, vali, nuıgistri milinim. nuıgistri of/lciorum, Quaestor gibi yüksek dereceli
memurlara verilen Gloriosus/Endoxototos\\ur. Ağırlıklardan sorumlu memurlara verilen diğer
bir ünvan. ikinci derecede senatörlük ünvanı olan ve ilk kez 365 yılında kullanılan, son olarak
710 yılında bir belgede söz edilen spectabilis/peribleptos’dur. Clarissimus/Lamprotatos ünvanı
ise 450-530 arasında bütün senatörlere verilmiş ve giderek kullanımı azalmıştır."
Sel halinde yapılan düz ağırlıklar ve teraziler ahşap kutularda muhafaza edilirdi. Söz
konusu kutular, alçak dikdörtgen biçimli ve yaklaşık 20 cin uzunluğundadır. Mısır'da, 5-7.
yüzyıllar arasına tarihlenen birçok örnek bulunmaktadır. Bir ağırlık kutusu da 7. yüzyıl başına
tarihlenen Yassı Ada batığında ele geçmiştir. Kapakları genellikle sürgülü olan kutuların üzeri
bitkisel ve geometrik motifler veya figürlü tasvirlerle bezelidir, içinde çeşitli biçim ve
boyutlardaki düz ağırlıklara, terazi kolu ve kefesine uygun, değişik geometrik biçimli oyuklar
görülür. Kapakta genellikle, aynı dönemde yapılan düz ağırlıklarda olduğu gibi, alçak kabartma
tekniği ile yapılmış, bir kemerle çerçevelenmiş haç tasviri de görülür. Kimi örneklerde, yine
dönemin düz ağırlıklarında karşımıza çıkan "Tanrı'nın inayeti" yazıtı da yer almaktadır. Yazılın
Hıristiyan inancındaki anlamı İncikde, Korintliler I. 15:10’daki cümle ile açıklığa kavuşur:
"Fakat her ne isem. Allahın inayeti ileyim ..." Bu yazıl, doğru ağırlık ve sonucunda gelen
refahın Tanrı'nın armağanı olduğuna işaret eder?3 Az sayıda olmakla birlikte "Aziz Theodoros
yardım et" gibi azizlere yakarış veya "Şehrin çok üstün valisi Gerontius zamanında" (yaklaşık
560 yılı) gibi valinin adını veren yazıtlarla da karşılaşmak mümkündür.
Tartı aletlerinde olduğu gibi ağırlıklarda da iki tip karşımıza çıkar: bunlar, kantar ile
kullanılan biist veya heykel biçimli ağırlıklar ile terazi kefesinde kullanılan düz ağırlıklardır.
Günümüze gelebilen, 5-7. yüzyıllar arasına tarihlenen çok sayıda ağırlığın ilk örnekleri Roma
döneminde üretilmiştir. Bunlar çoğunlukla imparator, imparatoriçe ile tanrıça Athena (Minerva)
tasviridir ve örneklerin tümü, yaklaşık 4 Roma poundu ağırlığındadır/1
Roma döneminde kantar ağırlıkları küre, çokgen prizma, büst veya küçük heykel
biçimindedir. Çeşitli boyut ve ağırlıktaki bronz kantarlar, pek çok ülkede, kolay taşınabilir
21 - Bendall, By&ınline WeighfS,S. 13.

22 - Bendall. Byzantine Weighıs.s. 13-14.
23 - Gary Vikan, "Weight Box", The Osford Diciioııary ofByzuııtiıım, c. 3, s. 2194.
24 - Vikan ve Nesbilt, Secu/ity in Byzaniiııın; Lockiııg, Sealing, and Weighing, s. 36.
25 - Gary Vikan, "Wcighis", The Oxford Diciionary ofBvzanlhtm, c. 3, s. 2194.
41
olmaları nedeniyle tüccar ve satıcılar tarafından tercih edilmiştir.2'’Balmumu eritme yöntemi ile
bronzdan dökülen ağırlıkların içi istenilen ölçüde kurşunla doldurulur ve bir kancayla kantar
koluna asılırdı. Erken Bizans döneminde, daha çok imparator veya tanrıça Athena figürleri
kullanılırken, 5. yüzyılın ikinci çeyreğinde imparatoriçe büstleri popüler hale gelir.2' İmparator
ve imparatoriçe, tanrı ve tanrıça figürlerinin kantar ağırlığı olarak tercih edilmesinin nedeni
satıcılar için doğruluğu ve dürüstlüğü, alıcılar için güvenilirliği simgelemeleridir.2*
Çeşitli müze ve koleksiyonlarda bulunan Bizans dönemine ait çok sayıda düz ağırlık,
arkeolojik, epigrafik ve yazılı veriler, ağırlıklar konusunda güvenilir bir sınıflandırma ve
değerlendirme yapılmasını sağlamıştır. Düz ağırlıklarda, bronz, kurşun ve cam olmak üzere üç
malzeme kullanılmıştır. Döküm tekniği ile yapılan bronz ağırlıklarda üç tip görülür: üstlen ve
altlan yassıltılmış küre, kare ve disk. Bunlardan başka sikkeler için kullanılan ve ayarı nomisma
ile yapılan ağırlık exagia, daha büyük olan ve ticari eşyalar için kullanılan, ayarı ounce veya
lilra ile yapılan ağırlık ise ponderadır.11
MÖ 1. yüzyıla tarihlenen küresel biçimli Roma taş ağırlıklarından az sayıda örnek
günümüze ulaşmıştır. Bu form MS 4. yüzyıla kadar yaygın olarak kullanılmıştır. 4. yüzyılda
kullanılmaya başlayan kare tipi ağırlıkların, yerini 6. yüzyılın ikinci yarısından sonra yavaş
yavaş disk biçimli ağırlıklara bıraktığı görülür.'1’ Korint kazısının stratigrafisi dikkate alınırsa,
disk biçimi ağırlıkların üretimi 12. yüzyıl sonuna kadar devam etmiştir. En yaygın tip olan
bronz, disk biçimli ağırlıklar, Korint’te genellikle 9-12. yüzyıllar arasına tarihlenen
yerleşimlerde bulunmuştur.11
Ağırlıklar isler pound/litra, isler ounce, ister solidııs/nomisma olsun hepsi yazıthdır ve
üzerlerinde çeşitli süslemeler vardır. Ağırlıkların üzerinde bulunan ve kazıma tekniği ile yapılan
yazılar, harfler, semboller, tasvirler gümüş veya bakır kakma ile vurgulanmıştır. Yazıtlarda memur
isimleri, adalete ilişkin cümleler ve dualar görülür. 4-5. yüzyıllara ail erken örneklerdeki bir veya
daha fazla imparator tasvirinde, imparator genellikle ayakta yardımcılarıyla birlikte betimlenmiştir.
Bu tip ağırlıklara imparatorluk ağırlıkları adı verilir. 5-7. yüzyıllar arasındaki ağırlıklarda ise haç,
yaprak, çelenk veya kemer, sütun gibi basil süslemeler yaygındır. Daha sonra sık sık tasvir edilen,
yanyana duran lycheler avcılığa veya refaha daveti simgeler.*12 Kimi örneklerde ise, sembolik av
sahneleri veya zafer çelengİ içinde büstler görülür."Söz konusu sembol ve motifler devletin
güvenilirliğini, ağırlıkların kanuna uygun olduğunu ve doğruluğunu garanti eder.
Ağırlık yapımında kullanılan diğer bir malzeme camdır. 6-7. yüzyıllarda Doğu Akdeniz,
6 SOLİDİ
Konstantinopolis. Anadolu, Danube ve Mısır gibi farklı bölgelerde yaygın olan cam ağırlıkların Bizans, 5-6. yüzyıl
yapım yerleri kesin olarak bilinmemekledir. Kimi araştırmacılar, çok sayıda örnek ele geçmesi 25,30 gr, 0: 28 mm
yük: 6,5 mm
nedeniyle Mısır’ı, kimi araştırmacılar ise Konstantinopolis ’i yapım yeri olarak kabul
KMA 529 (kat. 0451
26 - Meriçboytı ve Atasoy, Büst Şeklinde Kantar Ağırlıkları, s. 6.

27 - Meriçboytı ve Atasoy, Biisl Şeklinde Kantar Ağırlıkları, s, 6.
28 -Meriçboytı ve Atasoy, Büst Şeklinde Kantar Ağırlıkları, s. 11; Vikan, "Weights", s, 2194.
29-Vikan, ”Weights", s. 2194.
30- Hntwistle, "Byzanlinc Weighls", By-tıniiunı, Treasures of By&mtine Ari and Cultıırefroın Brilish Collections. s. 15,
31 - Davidson. Corinth. XII. s. 206.
32 - Vikan ve Nesbitt. Secıırity in Byzaniium: Locking, Sealing, and Weighinı>, s. 36; Vikan. "Weight Box", s. 2194;
Bendall. Byzantine Weighls, s. 14.
33 - Vikan, "Weighls". s. 2194.
etmektedir.'1 Bizans dönemi cam ağırlıkları genellikle disk biçiminde yassı vc yuvarlaktır.
Yumuşakken preslenerek yapılan cam, ağırlık yapımında avantajlı bir malzemedir, üretimi ucuz
olan cam ağırlıkların üzerinde değişiklik yapılırsa anlamak mümkündür, madende olduğu gibi
oksidasyon veya korozyonla kaplanması gibi bir sorun yoktur. Çoğunda baskı tekniğinde
monogram veya başkent valisi ile ilgili yazıt bulunan cam ağırlıklar, nümizmal G. Miles’ın, iki
yüzden fazla cam ağırlığı inceleyerek vardığı sonuca göre, solidus (4,55 gr), semissis (2,27 gr)
ve tremissis (1,52 gr) yani altın sikke ayarı için kullanılmıştır. ’1 Semissis ve tremissisin
basımına 9. yüzyılda son verildiği bilinmektedir.'"
Cam ağırlıkların üzerindeki monogram ve tasvirleri yirmiden fazla grupta incelemek
mümkün olmakla birlikte başlıca yedi kategoriye ayırabiliriz: 1. Kutu monogramlı. 2. Haç
monogramlı, 3. Bir kutu veya haç monogram ve yazıılı, 4. İmparator figürlü, 5. Vali büstü ve
yazıtlı, 6. Bir isim veren işaret veya monogram, 7. Basil bir büst.17 En yaygın olanı bir kutu veya
haç biçimi monogramlı damgalardır. 6. yüzyılın ilk yarısında kutu tipi monogramlar yaygındır,
kullanımı II. Jusıinus dönemine (565-578) kadar devam eder, aynı dönemde ağırlıklar üzerinde
haç monogramlar görülmeye başlar ve 578'de sikkeler vc ağırlıklarda kulu monogramların
kullanımı biter. '
Mavi, kahverengi, kırmızı, yeşil ve sarı gibi çeşitli renklerde üretilen cam ağırlıkların
üzerinde figürlü veya figürsüz olmak üzere iki tip süsleme bulunur. Figürlü tasvirlerde
genellikle baskı tekniği ile yapılmış şehir valisinin büstü, az sayıda örnekte ise dönemin
imparatorunun büstü görülür."' Figürsüz cam ağırlıklarda ise sadece monogram vardır."'
Genellikle 6-7. yüzyıllara tarihlenen Bizans dönemi ağırlıklarının tarihlendirilmesinde
imparator ve imparatoriçe tasvirli örnekler önem taşımaktadır. 363-491 arasında üretilen
ÖN
ağırlıkları, özellikle 5. yüzyılın ikinci yarısındaki imparatorların çıkarttığı örnekleri tanımlamak
mümkündür: Julianus’un (361-363) ağırlıklarında imparatorun portresi. Honorius'un (395-423)
ağırlıklarında ismi, Markianos (450-457) vc Leo’nun (457-474) ağırlıklarında dönemin
sikkelerinde olduğu gibi monogramları bulunmaktadır."
Tarihlendirmede dikkate alınması gereken diğer bir nokta, kesin tarihi verileri ve
stratigrafisi olan kazılardır. Müze ve koleksiyonlarda bulunan az sayıda örneğin yanı sıra,
kazılarda ele geçen örnekler de, 7. yüzyıldan sonra ağırlıkların yok denecek kadar az olduğunu
ARKA
göstermektedir. Ağırlıkların tarihlendirilmesinde önemli veriler sunan Yassı Ada batığında, 54
2 SOLİDİ bakır. 16 altın sikke ile yaklaşık olarak tarihlenebilen 8 bronz, 1 cam ağırlık ve 3 kantar
Bizans
bulunmuştur. Altın sikkeler imparator Phokas (602-610) ve Heraklius (610-641) dönemlerine
8,38 gr, 16,9x17 mm
kal: 3,5 mm aittir. En geç bakır sikke Heraklius'un imparatorluğunun 16. yılında basıldığından, batık ve
KM A 024 buluntular için terminus post quem 625/6 yılıdır/'
34- Bass ve Doominck. .İr., Yassı Ada, Vol.l, A Sevenlh-Centuıy By&ıntine Shipwreck, s. 211.
35 - Vikan ve Nesbitt, Security in Byzunriıım, s. 36-37.
36 - Oğuz Tekin. Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri/Byzantine Coins The. Yapı Kredi ColJection, İstanbul 1999, s. 37.
37 - Entvvistle, "Byzantine Weights". Byzantium. Treıısııres of Byzcınliııe Art and Cıılture fronı British Collections, s. 15.
38 - Bendall» Byzantine Weights, s. 10.
39 - Vikan ve Nesbill, Security in Byzantiuın, s. 37, res. 84-85 .
40 - Vikan ve Nesbitt, Security in Byzantiuın, s. 37. res. 86-87.
41 - Bendall, Byzantine Weights, s. 9.
42 - Bass vc Doominck. Jr., Yassı Ada,, s. 211.
43
Orta ve Geç Bizans dönemlerine ait az sayıdaki sikke ağırlıklarından, İmparatoriçe

Theodora'nın (1055-56) adını taşıyan 1 ounce değerindeki gümüş ağırlık ünik bir örnektir. 10-
I I. yüzyıllara tarihlenen beş küçük bronz ağırlık ve Korint kazılarında bulunan 9-12. yüzyıllar
arasına tarihlenen ağırlıklar bu dönemin örnekleri arasında sayılabilir. En geç örnekler, II.
Andronikos ve IX. Mikael'in (1295-1320) tasvirlerini içerir.
3 OUNCE
Şiraklı Anania 7. yüzyılın ikinci yarısında, Bizans-Sasani döneminde Erken Bizans, 4-6. yüzyıl
Ermenistan’da uygulanan bazı ölçü birimleri ile ilgili olarak aşağıdaki 84,63 gr, 0 27,2x22 mm
değerleri verir:41 yük: 22,1 mm
KMA 620 (kat. 060)
Arpa tanesi 1/4 kırat 0.04 13/18 gram

Assariön veya lepton 2 arpa tanesi 0.09 4/9 gram
P.şil 3 arpa ianesi 0,14 1 /6 gram
Korali on 4 arpa tanesi 0,18 8/9 gram
Snig 4 kırat 0,75 5/9 gram
Grammarion 6 kırat 1,13 3/9 gram
Tnmission 8 kırat 1,51 1/9 gram
Semission 12 kırat 2.26 2/3 gram
Sater veya draehma 17 kırat 3,4 gram
Dram 1/80 litre 4,08 gram
Dahckan veya nomisma 24 kırat 4,53 1/3 gram
Siklos 36 kırat 6,8 gram
S taler 4 dram 16,32 gram
Ounce 4 sikini 27,2 gram
Litra 12 ounce [ ıınciac ] 326,4 gram
Pay vasi k 50 litre 16.320 gram
Kentenarion 100 litre 32.640 gram
Talent 10.000 dram= 125 litre 40,80 kilogram
K lı an k har 10.000 dahckan= 138 8/9 litre 45.333 1/3 gram
2 OUNCE
52,25 gr, 0 32,6 mm
kal: 8,1 mm
KMA 545 (kal. 057)
43 - H. A. Manandian, The Trade and Cities of Annenin in Relation to Ancient World Trade, çev. Nina G. Garsoian,
Lizbon 1965, s. 117.
AĞIRLIK SETİ Yedisi aynı seriden olmak üzere toplam dokuz ağırlığın özellikleri aşağıdaki tabloda
Bizans, 10-13, yüzyıl belirtilmiştir. Yine aynı kapla bulunan ancak seriye ait olmadığını düşündüğümüz iki ağırlığın
Özel koleksiyon özelliklerine tablonun en altında yer verilmiştir. Ağırlıklar üzerindeki TT., T.B., T.A. ve l.B.
monogramları bu ağırlıkların ticari amaçla kullanıldığını gösterir. N.B. ve N.E. monogramları
ise sikke mukayese birimi olduklarına işaret eder.
72 Scripula Grammata 3 Ounce 84,05 gram r.r 0 41,5 mm h: 8,8 mm

48 Scripula Grammata 2 Ounce 55,01 gram r.B 0 36,5 mm h: 8 mm
24 Scripula Grammata 1 Ounce 27,77 gram ra 0 26 mm h: 7,5 mm
24 Scripula Grammata 1 Ounce 27,74 gram r.A 0 26 mm h: 8 mm
12 Scripula Grammata 1/2 Ounce 14,10 gram LB 0 22 mm h: 5,5 mm
8 Scripula Grammata 2 Sol idi 9,39 gram N.B 0 18 mm h: 5,2 mm
8 Scripula Grammata 2 Sol idi 9,00 gram N.B 0 18 mm h: 5,2 mm
5 Sol idi 22,42 gram N.E 0 26 mm h: 6,3 mm
3 Sol idi 12,36 gram N.r 17,5x17,5 mm h: 5,1 mm
1 NOMİSMA
Bizans,
6. yüzyılın sonu
4,35 gr; 0 13 ııını
kal: 3,7 mm
KMA 536 (kat. 041)
Arka yüzde
IOVCTINOV yazısı
okunmaktadır.
ÖN ARKA
45
Simon Bendall’ın 1996 yılında Londra’da basılan Byzantine Weights adlı kitabında
vermiş olduğu Bizans ağırlıkları tablosu ile Nicolas Dürr’ün Catalogue de la Colleclion Lııcien
Naville cm Cabinet de Nunıisınatic/ue dıı Mıısee d*Art et d'Histoire de Geneve (Geneve, XII,
1964, s. 65“ 106) adlı makalesindeki ağırlık birimleri, araştırmalarımız sonucunda ulaştığımız
verilerle geliştirilmiş ve aşağıdaki tablo hazırlanmıştır:
Ağırlık Geç Roma BizanslIların Bizans sikke Roma sikke Gram Litra Oıınce Solidi
birimleri ErkenBizans ticarette mukayese mukayese karşılığı Pound karşılığı Nonıismauı
Ticari kullandıkları birimleri birimleri karşılığı karşılığı
ağırlıklar ağırlıkların üzerindeki üzerindeki
üzerindeki monogramlar monogramlar
monogramlar
Pondius/Libra ÎA AA NOB SOLXXXVI 327,60 i 12 72
NM 182 40
Semi s r.c Axs 163,80 1/2 6 36
NA 136,5 30
NKS 118,3 26
NKE 113,75 25
Trieııs XA FA NKA SOL XXIV 109,20 1/3 4 24
SOLXXII11
NK 91 20
Çuadrans sr rr r<ıiH SOL XVIII 81,90 1/4 3 18
NIZ 77,35 17
NIE 68,25 15
Sextans #8 r«B NiB SOL XII 54,60 1/6 2 12
N I 45,50 10
ne 40,95 9
N H 36,40 8
NZ 31,85 7
Uncia/Oungia XA LA NS SOL VI 27,30 1/12 1 6
SOL Ç
NE 22,75 5
NA 18,20 4
Scmiuncia 1 B NE SOL III 13,65 1/24 1/2 3
N B SOL II 9,10 1/36 1/3 2
S 6,82 1,5
N SOL 4,55 1/72 1/6 1
Sextula Sol idi SOL I
Semissis 12 siliquae 1B ? 2,27 1/2
Tremissis 8 siliquae H /T 1,51 1/3
Hazırlayan; Meryem Acara Eser ve Garo Küıkman.

1 OUNCE 12 NOMİSMATA
Ticari amaçla kullanılmıştır. Sikke mukayese birimi olarak kullanılmıştır.
Bronz. 26.39 gr, 25.6x25.2 mm Bronz, 53,69 gr, 29,5x28 mm
KM A 539 (kat. 050.) KMA 525 (kat. 037)
Ticari amaçla kullanılmıştır. Sikke mukayese birimi olarak kullanılmıştır.
Bronz, 55,07 gr, 0 33 mm, kal: 7,5 mm Bronz, 17,69 gr, 0 25 mm, kal: 5 mm
KM A 535 (kat. 056) KMA 547 (kat. 046)
Ticari amaçla kullanılmıştır, Sikke mukayese birimi olarak kullanılmıştır.
Bronz, 23,67 gr, 0 25 mm, kal: 5 mm Bronz, 12,57 gr, 19x19x4,1 mm
KMA 550 (kat. 054) KMA 566 (kat. 038)
47
KANTAR TOPUZU
İınparaloriçe Aelia
Eudoxia’nın büstü
şeklinde
biçimlendirilmiştir,
Bizans, 5. yüzyıl
6000 gr; yük. 210 mm
KMA 605 (kat, 025)
Büst şeklindeki kantar topuzları MS. 2. yüzyıl ila 7. yüzyıl arasında

tarihlendirilmektedir. Erken Hıristiyanlık dönemi kantar topuzlarının büyük bir
çoğunluğunun imparator, tanrıça, Athena ve 5. yüzyıl sonlarına doğru da inıparatoriçe büstü
şeklinde biçimlendirildiği görülür, İstanbul Arkeoloji Müzelerindeki büst biçimindeki
topuzların dökümü (Yıldız Meriçboyu-Sümer Atasoy. İstanbul Arkeoloji Müzesindeki Büst
Şeklinde Kantar Ağırlıkları, İstanbul 1983) aşağıdaki tabloda verilmektedir:
Dönem Yükseklik Envanter no

Herakles MS 2. yüzyıl 110 mm İAM 31
Nubyalı MS 3. yüzyıl 133 mm İAM 6186
Miğferli kadın MS 4. yüzyıl 178 mm İAM 5942
İmparator başı MS 400 86 mm İAM 6187
Aelia Eüdocia MS 5. yüzyıl 23 mm İAM 5940
Aelia Eudocia MS 5. yüzyıl 192 mm İAM 5239
Licinia Eudoxia MS 5. yüzyıl 208 mm İAM 6253
Galla Placidia MS 5. yüzyıl 138 mm İAM 5415
Galla Placidia MS 5. yüzyıl 161 mm İAM 1333
İnıparatoriçe büstü MS 5. yüzyıl 75 mm İAM 73.157
Galla Placidia M.S 5. yüzyıl 18 mm İAM 76.87
Aelia Pıılcheria MS 5. yüzyıl 16 mm İAM 29
İnıparatoriçe büstü MS 5. yüzyıl 165 mm İAM 6184
İnıparatoriçe büstü MS 5. yüzyıl - İAM 6079
İmparator büstü MS 6. yüzyıl 12 mm İAM 6812
Athena MS 7. yüzyıl 208 mm İAM 77.35
BİZANS Anthypatos: (ODB) (Yun.) (Lat. Prokonsül). Bazı Magistri officiorum: (ODB) Geç Roma imparatorlu
DÖNEMİ özel eyaletlerin valisi, 359 yılma katlar Kons- ğunda merkezi sivil yönetimin başındaki kişi.
MAKALESİ tanlinopolis yönetiminin başındaki kişiye veri Nomisma: (ODB) (çoğ. nomismata) Kelime anlamı
İÇİN len iinvan. “sikke", ancak Geç Roma ve Bizans para sis
SÖZLÜK Clarissimus: (ODB) İmparator 1. Konslanlin’in teminde 24 keraiia']\k altın sikke için kitinceso
Konstantinopolis senatosunu oluşturduğunda lidus yerine kullanılan terim. Yaklaşık 4.55 gr.
ilan elliği yeni senatörlere verilen iinvan Novclla: (ML) Daha önce, aynı imparator zamanında
Ağırlıklar üzerinde unvanları VC (Vir Claris çıkmış olan Codex’e eklenen temel kanunlar.
simıis) harfleri ile görülür. Ounce: (ODB) (Yun. Oungia, Lal. Unda.) 1/12 litra
Conıes sacrarıını largitionum: (ODB) Mali işlerden değerinde ağırlık ölçüsü. I logarike Hıra 320
sorumlu yüksek dereceli memur. gr. kabul edilirse. I ounce yaklaşık 26,7 gr.dır.
Diadenı: (MS-UT) İnce şerit biçiminde taç, Periblebtos: bkz. Spectabilis.
Endorototos: bkz. Gloriosus. Pondera: (ODB) Ticari eşya için kullanılan ağırlık.
Eparch: (SB) Konstantinopolis valisi. Kanun ve ku Pound: (SB) Ticari eşya ağırlıkları için kullanılan
ralların korunmasından, şehirdeki ticaret ve Roma ölçü birimi. 4 Roma poundu I Hıraya
endüstrinin, şehrin tüm ekonomik yaşamının eşittir. I Hıra ise 12 ounce veya 72 solidi de
kontrolünden sorumlu kişi. ğerinde. yaklaşık 320-324 gr.dır.
Exagia: (ODB) Roma veya Bizans //Vrasmın 1/72’ne Praetorian prefect: (ODB) İmparator korumalarının
eşil bir ağırlık birimi. Yaklaşık 4.44 gr. Olan kumandam. 4. yüzyıldan sonra eyalet valisi.
exagia, altın sikke kontrolünde kullanılırdı, Vergileri tahsil etmek, hakimlik, erzak lemin
Gloriosus: (ODB ve SB) 6. yüzyıl ortalarından itiba etmek, ticaret, fiyatları belirlemek ve eğitim
ren llluslris yerine senatörlere, vali, magistri soruınIuI u kIarı arasındaydı.
mililum, magistri officiorum gibi yüksek dere Prokonsül: bkz. Anflıypalos.
celi memurlara verilen unvan. Quacstor: (ODB) Geç Roma imparatorluğunda,
Himation: (AG-CK) Pelerin biçiminde kalın ve uzun “kutsal saray”ın yüksek dereceli memuru. İm
bir giysi. parator I, Konslantin tarafından onaya çıkarı
llluslris: (SB) 4. yüzyılın son çeyreğinden 6. yüzyıl lan bir unvandır.
ortalarına kadar eyalet valisi, şehir valisi, ma Semissis: (ODB) Geç Roma ve Bizans döneminde.
gistri mililum ve konsül gibi yüksek dereceli 2.78 gr. ağırlığındaki küçük altın sikke için
senato üyelerine verilen iinvan. Ağırlıklar üze kullanılan terim.
rinde unvanları VL (Vir llluslris) harfleri ile Solidus: (ODB) (çoğ. solidi) İlk önce imparator Di
görülür. okletİanus adına basılan altın sikke. Daha son
Kristogram: (ODB) İsa’nın adını kısaltılmış olarak ra imparator 1. Konslanlin tarafından 309 yı
veren monogram. Chi (X) ve Rho (P) haille lında Trter darphanesinde bastırılmıştır. Yu-
rinden oluşur. ııancada nomisma olarak bilinmekle birlikte
Lamprotatos! bkz. Clarissimus. nümiz.nıatisller Latince solidus kelimesini 10.
Litra: (ODB) (Lat. Lihrd). I. En önemli Bizans ağır yüzyıl sonuna kadar hasılan sikkeler için kul
lık ölçüsü. Yaklaşık 324 gramdan 319 grama lanmışlardır. Ağırlık bilgileri için ayrıca bkz.
kadar değişen ölçülerde kullanılmıştır. 309 ve nomisma.
ya 310 yılında imparator I. Konslanlin laralııı- Spectabilis: (ODB ve SB) Geç Roma imparator
dan para sisteminin ıcmeli olarak kurulan 1 lo luğunda, llluslris ile Clarissimus arasında
ğa rike litra=“!2 so!idi=\2 oımce=] ,72% kera- ikinci derecede senatörlük unvanı. Öncelikle
tia=6,912 silokokka-1 /100 kentenarionduv. 2. konsüllere, papa veya piskopos vekillerine ve
Soualia litra, yağ veya ahşap ağırlıkları için komutanlara verilmişin. Belgelerde ilk kez
kullanılan özel bir birim=4/5 logarike liı- 365, son kez 710 yılında görülmekledir.
ra=256 gr.=30 soualiai Hıra i zeylin yağı= 1 TTemissis: (ODB) İmparator I. Theodosius dönemin
ihalassion METRON. 3. İslam ülkeleri ile as de kullanılmaya başlayan, 1.52 gr. ağırlığın
keri ilişkileri olan. Kıbrıs ve Trabzon gibi böl daki küçük alim sikke için kullanılan terim.
gelerde, özel bir birim, argyrike (gümüş) Hı 1/3 solidus değerinde ağırlık.
ra- 12,5 logarikai olmgiai (=333 gr.). 337,6 Tyche: (AG-CK) Antik dönemde kader ve şans kav
gr. olan Arap ölçüsü rall ile bağlantılıdır. ramının. çoğunlukla Roma, İstanbul. Antakya
Loros: (AG-CK) Bizans imparator ve iınparatoriçele- gibi büyük şehirlerin kadın tanrıça olarak
rinin giydiği, değerli taşlarla süslü, üst kısmı kişileştirilmesi.
çapraz sarılmış uzun kumaş. Zygostates: (ODB) İmparator Jtılianus kanunlarına
Magistri militum: (ODB) Geç Roma imparatorlu göre solidus kalitesinin kontrolünden sorumlu
ğunda ordu kumandanı. resmi görevli.
İSLAM DONEMİ
C5ARO KURKMAN
EMEVİ, ABBASİ, /-irapçaalfabenin kullanıldığı metinlerde sad (l/7) veya sin (ı_r*0 harflerinin her
FATIMİ VE /j ikisiyle de yazılan sence kelimesinin aslı Farsça seng'den (taş) gelmektedir.
EYYÜBİLERDE
///'’} Roma ve Bizans'ta da kullanılmış olduğunu öğrendiğimiz senceler, Araplar
KULLANILAN
tarafından gümüş sikkelerin ağırlıklarının teshilinde kullanılmıştır. Bazı bilim
AĞIRLIK
adamlarınca sencenin para yerine kullanıldığı iddia edilmektedir. Ancak bugün, günümüz
MUKAYESE VE
KONTROL araştırmacılarının tartışmasız onayladığı görüş, sencenin kıymetli madenden basılan sikkeye
BİRİMLERİ ölçü teşkil etmek amacıyla imal edildiğidir. Yapılan araştırmalardan Bizans sencelerinin Bizans
dinarı solidus ile aynı ağırlıkta olduğu ve 68 habbeye (4,406 gram), Araplardaki dirhemin ise 66
SENCELER
habbeye yani 4,276 grama tekabül ettiği öğrenilmektedir.
Araplar tarafından II. 74-77 yılları arasında sikke ağırlıklarının eksik veya fazla
olmasını önlemek amacıyla ilk olarak Abdülmelik b. Mervan tarafından basılan senceler,
Mısır'da da Bizans döneminde sikke ağırlığını tesbit amacıyla basılmıştır. Bu sencelerin
üzerinde Mısır valilerinin adlarına da rastlanır. Fustat ve Fiyum kazılarında Mısır'da üretilmiş
sencelere rastlandığı gibi, Suriye ve Şam'da basılmış olanları da bulunmuştur. Abbasi
sencelerine halifenin (Emir El Mü'min), vali veya şurta denen yetkilinin adları ölçünün
ayarlayıcısı ve sorumlusu olarak basılırdı. Bu isimlerin araştırmacılar tarafından imalatçı ustayı
ifade etliği iddia edilmektedir, ancak bu iddianın doğruluğu şüphelidir.1
İslami senceler zamanla gelişerek klasik şekillerine kavuşmuştur. Kimilerinin üzerinde
1 DİRHEM Aslahü Allah, Ekremehü Allah, Enıia' Allah Lehli gibi Arapça yazılar ve Kuran'dan ibareler yer
Eyyiibi, I 1-12. yüzyıl alır. Araştırmalarımız sırasında rastladığımız iki sence üzerinde ise Roma dönemine ait bezeme
2,95 gr. 0 21 mm ve monogramların yanı sıra İslami ibarelerin yer aldığı görülmüştür.
KMA 518 (kat. 066)
Sencelerin üzerinde yer alan ve okunması çok tartışılan "imal etme" (aa^) kelimesi bazı
araştırmacılar tarafından "damga vurmak" (uX) şeklinde yorumlanmışsa da, bizce ilk okuma
doğrudur. Biz "imal edildiği" anlamına gelen (jAL^) olarak okumayı uygun bulduk.?
Sence kalıpları bronz veya demirden yapılırdı. Genelde sadece tek yüzüne damga
vurulan sencelerin iki yüzünün de damgalanmasına Abbasiler döneminde başlanmıştır. Ayrıca
sencelerin üzerinde miskal veya mizan sözcüğünden başka mukayese edilmek üzere
hazırlandığı sikkelerin cinsini belirten dinar, diner, nısıf diner, nısıf, sülüs, stilüseyn, dirhem,
dirhem sülüseyn, fıls, fıls el kebir, kırat, kırt, krarit, hurube sözcükleri de yer alır. Yine bazı
sencclcrdc görülen caiz veya vaf (sözcükleri tuğralı eşyalarda rastladığımız "Sah"
damgaları gibi, doğruluğun ifadesi olarak kullanılabiliyordu.'
Aynı kişi veya devlet tarafından imal edilmiş olsa bile elle kalıplara dökülmesi
nedeniyle senceler birbirlerinden farklılıklar göstermekledir. Ağırlıkları İçin de aynı durum söz
konusudur. Küçük bir alana çok şey sığdırma çabasında olan ve cama vurulacak kalıbı tersinden
kazıyan ustanın, rastladığımız bir örnekte şekil ve imla halaları yaptığı da görülmüştür. Hatta
araştırmalar sırasında tamamen ters olarak Kıpti dilinde yazılmış sencelere rastlanmıştır. Bir
kısım sencelerin üzerine yalnızca süsleme amaçlı olarak veya satırları ayırmak düşüncesiyle
astrolojik şekiller, yıldız veya ay şekilleri yapılmıştır."
Scncelerdeki renkler üretim sırasında katılan hammaddeye göre değişiklik göstermiş;
mavi renkteki senceler bakır ve demir oksitten, kehribar rengi kükürt ve karbondan, koyu mavi
senceler ise manganezden
£3 i1234 elde edilmiştir.
1 - Abdelrahman Fehmi Muhammed, Sene el Sikke Fi Fecr el İslam, Mecnmut MalhafEl Fen El İslami Tabaat Dar
El Külah El Mtsriyye. çev. ŞcyhmıısDirim. 1957 (yayımlanmamıştır).
2 - Muhammed, Sene el Sikke, s. 16
3 - Muhammed, Sene el Sikke, s. 16-17.
4 - Muhammed, Sene el,Sikke, s. 16-17.
51
Senceler üç çeşit İslami sikkeye temel teşkil etmiştir: dinar (altın) ve dinarın askatları;
dirhem (gümüş) ve fıls (bakır) dır. Klasik İslami altın dinarların miskal ölçüsü bizzat sikkelerle
değil, bunların vezinlerini ayarlayıp damgalamada kullanılan sencelerle kesin olarak
belirlenebilir. 780'lerden kalma en sağlıklı cam ölçekler kendi aralarında en çok üçte bir
farklılık gösterir. Bunlarla yapılan ölçüm sonucu dinarın ağırlığının ortalama 4,231 gr veya 65,3
habbe olduğu ortaya çıkar.1 Bu değer, P. Casanova'nın birkaç yüz sağlam cam ölçek üzerinde
yaptığı ölçümlere de uyar/1 E. C. Abdülkadir ise 18 miskallik bir cam ağırlığın 76,23 gr
geldiğini belirtir. Böylece bir klasik altın dinarın ağırlığının 4,233 gr olduğu söylenebilir.
1/2 DİRHEM
Eyyübi, 700 civarı
Bronz, 1,46 gr, 10x9,2x2 mm
KMA 1288 (kat. 71)
FATIMİ SENCE
Fatımi, 41 I -427 civarı
1,48 gr, 0 I5-I6mm.
KMA 516 (kat. 064)
ÇEYREK SENCE DİRHEM

Fatımi, 427-487 civarı
0,736 gr, 0 15 mm
KMA 514 (kat. 063)
5 - W. M. F. Pelrie, "Glass Weights", The Numismatic Chronicle.

4 . Serie Bd. XVIII, Londra, 1918, s. 115.
6 - P. Casanova, "Dcn6raux en verre arabes", Melanges offeris
a M. Gustave Schlumberger, Paris 1924, s. 299.
7 - Emir Cafer Abdülkadir, "Monnaies musıılmanes et poids
en verre inedits", Melanges Syriens offerts â Moıviieur Renk
Dussaud, c. I, Paris 1939. s. 400.
BİZANSLA
TİCARETTE
KULLANILAN
EM EVİ VE
ABBASİ DÖNEMİ
CAM
AĞIRLIKLAR
CAM AĞIRLIK
Emevi, 11118 tarihli
0 110 mm (yakl.), yük: 22 mm
ANS 75.93.859
Üzerindeki yazılardan Al-Qâsım b.
‘Ubayd Allah’ın (11. 116-124/734-742)
maliye nazırlığı döneminde kullanılmış
olduğunu öğrendiğimiz ağırlık r/f/dır.
Kırık okluğu için ne tür malzeme
tartmakta kullanıldığı bilinmemektedir.
CAM AĞIRLIK
Emevi. 8. yüzyıl
63x35 mm
ANS 1993.84.2
Mühür silik olduğu için, kısmen
okunabilmiştir. "‘Ubaydullâh ibn
al-l labbab... ratl lahm vat"
yazısından ağırlığın ‘Ubayd Allah b.
al-Habbab’ın (H. 102-106/720-734)
maliye nazırlığı döneminde
kullanılmış olduğu öğrenilmektedir,
“ratl lahm vaf” ifadesi “rıtl ağırlığında
et için tam ağırlık” anlamına
gelmektedir. Ancak kırık olması
nedeniyle ağırlığı teshil edilememiştir.
CAM MÜHÜR
Emevi, 8. yüzyılın başları
0 34 mm
ANS 1917.215.4488
Üzerindeki "Usama bin Zayd" ve
"rub' qist zayi" (çeyrek ölçü yağ)
yazılarından yeşil cam mührün
Usama b. Zayd’in (H. 96-99/714-717)
maliye nazırlığı döneminde
kullanıldığı ve bir zeytinyağı ölçü
kabına ail olduğu anlaşılmaktadır.
53
CAM AĞIRLIK
Emevi, H. 122 tarihli
damga: 0 39 mm
ANS 70.93,856
Üzerindeki damgadan Al-Qâsnn
b. ‘Ubayd Allah'ın
(H. 116-124/734-742) maliye
nazırlığı döneminde kullanıldığını
öğrendiğimiz ağırlık 11. 122
senesinde şurta (Abbasiler
döneminde damga vuran kişi) /.aflar
b. Shabba tarafından damgalanmışım.
Kırık olan ağırlığın rııl olduğu
düşünülmekledir.
CAM AĞIRLIK Çifte ntl olduğunu düşündüğümüz

Abbasi. 9. yüzyıl ağırlığın üzerinde iki silik damga vardır.
yakl. 759,76 gr, 93x62x25 mm Üzerindeki okunabilir damgadan,
ANS 1965.144.57 ağırlığın Abbasi halifelerinden el-Vasik
(H. 227-232/842-847) döneminde
kullanıldığı öğrenilmektedir
SELÇUKLU, Osmanlı öncesi Türk ölçü sistemi Orta Asya kaynaklı olarak İran ve Çin'le geliştirilen
BEYLİKLER VE ticari ilişkiler sonucunda oluşmuş olmalıdır. 11. yüzyıl Türk kültür hayatının en önemli eseri
OSMANLI olan Divana Lugâti't-Türk, günlük hayatta kullanılan ölçü ve tartı birimlerinin teshil edilmesi
DÖNEMİ
bakımından önemli bir kaynaktır. Divan'da bir yükün yarısı olan artık, bir istif yığma ölçüsü olan
kırklım, hububat ölçüsü olan sagu, on rıtla tekabül eden kawçi, bir ağırlık ölçüsü olan batman,
uzunluk Ölçüsü olan yıgaç ve arazi ölçümü için kullanılan çeşitli mahalli birim ölçüleri yer almıştır.'
Selçuklu dönemi ağırlık ve ölçülerinin teshili için dönemin orijinal kaynakları olan
vakfiyeler en Önemli bilgi kaynaklarıdır. Bu vakfiyelerden ıtkiyye, irdeb, miid ve batmanın
Selçuklu dönemi ağırlık ve ölçüm sisteminin esasını teşkil ettiği öğrenilmektedir.
Batı Anadolu Beylikleri'nden Menteşe ve Aydı noğul kırı’nın Bizans, Venedik ve
Ceneviz’le geliştirdiği ticari ilişkiler Bizans ve İtalyan ölçülerinin 14. yüzyılda Anadolu’da
kullanılması sonucunu doğurmuştur. İbn Battuta'nın Seyahatname'3\.' Kahire'de Cenovalı
Domenichino Doria isimli bir esirden aldığı bilgilerle Mesâlikil'l-ebsar fî memâliki'l-emsâr' adlı
eserinin Anadolu'ya dair kısmını yazan 14. yüzyıl Memluk yazarlarından, tarih bilgini ve
coğrafyacı İbn Fazlullah el-Ömerî ve Anadolu'nun ticaret mallarını tesbit etmek ve tacirler için
10 DİRHEM bir kılavuz hazırlamak amacıyla 14. yüzyılın ilk yansında Levant'la geziye çıkan ve La Prarica
Selçuklu. 12-13. yüzyıl
delta Mercatura' adlı ünlü eseri yazan İtalyan Balducci Pegolotti'nin çalışmaları bu döneme ait
28.73 gr. 15,3x19 mm
ağırlık ve ölçüler hakkında önemli bilgiler verir. Hatta Pcgolotli Alanya ve İskenderiye'de
Üzerindeki damgada
kûfi haıla kullanılan ölçüleri İtalyan ölçüleri ile karşılaştırmalı olarak gösteren bir çizelge yapmıştır/’
“Muhammed” yazısı 14. yüzyıl kaynakları, İran-İlhanlı ağırlık birimi olarak kullanılan lodra, kantar, okka ve
okunmaktadır. batmanın (menn), hububat ölçüsü olarak kullanılan kile vc müdd'nn Osmanlı öncesi Anadolu'da
KMA 1282 (kal. 102)
ölçü sisteminin temelini teşkil ettiğini belirtmektedir. OsmanlIlar da, İmparatorluğun yayıldığı
topraklardaki Batı ve Doğu kültürlerinin geliştirmiş olduğu ölçü ve tartı sistemlerini kullanmaya
devam elmiş, zaman zaman da bazı değişiklikler yapmışlardır.
16. yüzyılda Osmanlı mâliyesinde kullanılmak üzere yazılmış el kitapları Osmanlı Ölçü
ve tanılarının ilk toplu verilerini sunması bakımından önemlidir. Bunlardan 1500 yılı
civarlarında Selanik'te yazılan Rumca aritmetik kitabı, o tarihlerde Bizans ağırlık sisteminin
terkedildiğine bir örnek teşkil etmektedir. Muhyiddin Mehmed bin Hacı Atmaca tarafından H.
899’da (1493) yazılmış olan ve kendisinden sonra gelen muhasebe kitaplarına örnek teşkil eden
Mecma'u'l-Kava'id, Arap vc Fars muhasebe el kitaplarının tesirinde kalarak yazılmış ve kendi
döneminin Osmanlı ölçülerine yer vermiştir. Yine bu muhasebe kitaplarından biri olan ve
Yusuf bin Mehmed tarafından 16. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Risale-i Kenaniye
(Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Kitaplığı, no. 1979) Osmanlı ölçü ve tartı sisteminin
en ayrıntılı dökümlerini veren eserlerden biri olup, ölçü ve tartı birimlerini dört ayrı grupta
tasnif etmiştir: Ufak tartı birimleri olarak karat, misketi ve dirhem', büyük tartı birimleri olarak
kantar, lidre, batman ve kıyye\ hacim birimleri olarak miidd. keyçe, şinik, tâğar ve miidd-i öşrî;
uzunluk birimi olarak zira ve alan ölçümü için mesâha,'
I- Halil İnalcık. “Introduction to Oııoman Metrology”. Turcica, XV, 1983, s. 313-314.

2- İnalcık, “Introduction to Oııoman Mctrology”. s. 313-314.
3- İbn Baltuta, Seyahatname, çev. Mehmed Şerif, I-II, İstanbul 1333, 1335.
4. neşr. Fuat Sezgin. I-XXV1J. Frankfurt. 1408/1988, tıpkıbasım.
5- yay. haz. A. Evans. Caınbridge 1936.
6- Şerafetıin Turan, Türkiye-İtalya İlişkileri, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000, 2. basım, s. 98, I 14. 140.
7- İnalcık, “Introduction to Ottoman Metrology”, s. 315.
8- Halil Sahillioğlu. “Osmanlı Devlet Muhasebe Sisteminde Birimler”, Osmanlı Türk Diplomatiği Semineri (30-31
Mayıs 1994), İstanbul 1995,
55
KUŞGOZU MOTİFLİ
DİRHEMLER
20 Dirhem, kat. 106
10 Dirhem, kal. 098
10 Dirhem, kat. 097
5 Dirhem. KMA 360
5 Dirhem, kal. 093
2 Dirhem, kat. 088
KUŞGOZU MOTİFLİ
DİRHEMLER
15 Dirhem, kat. 105
10 Dirhem, kal. 099
5 Dirhem, kat. 094
10 DİRHEM
AĞIRLIKLAR
Emevi-Şelçuklu.
12-13. yüzyıl
29,56 gr,
18,3x19.5x10,1 mm
ve 29.33 gr,
19x18,8x10 mm.
Özel koleksiyon.
İpek tartmak için
kullanıldığı
düşünülmektedir.
Üzerinde BALYA
TAM yazılıdır.
(en sağda)
",.. cl-iınam" yazılı
ağırlık, 29,63 gr,
15x14,5x7,2 mm.
Özel koleksiyon.
57
nadolu'da İslamiyetin yayılması ile birlikte Bizans .s‘o//z/zsinin yerini dirhem DİRHEM
/j almışsa da, her iki ağırlık ölçü biriminin uzun yıllar kullanılmış olduğu
/f anlaşılmaktadır.
Dirhem, bir para birimi olmasının yanı sıra, ağırlık ölçüsü olarak da
kullanılıyordu. Dirhem kelimesinin aslı Yunanca drahmi olup, ticari ilişkiler dolayısıyla önce
Farsça'ya, sonra da Arapça'ya geçmiştir. Dirhem kelimesinin hem bir ölçü birimini, hem de para
birimini ifade etmesi, paraların da ağırlıklarıyla değerlendirildiği bir dönemin neticesi olmalıdır.
Emevi, Abbasi ve İranlılar’ın kullandığı dirhem sistemini benimseyen Selçuklular
döneminde dirhem yörelere göre değişik değerler almıştır. İslam toplamlarında ağırlıkları
kullanıldığı bölgeye ve zamana göre değişiklik arzeden dirhem ve miskaller arasındaki bu
çelişkiler mahalli kaynakların verdiği bilgilerden ani açılabilmektedir.'
İslam dünyasında temel ağırlık ölçü birimleri olarak kabul edilen dirhem ve miskal
değerleri kırat cinsinden hesaplanmıştır. Sahillioğlu'ndan öğrendiğimize göre 1 şer'i dirhem 14
kırat, I miskal 20 kırat olarak kabul ediliyordu. Bu da bizi 7:10 oranına götürmektedir.
Walther 1 linz da bütün İslam ağırlık ölçüsü sisteminin temelini Yunanlıların drahmisine
dayanan dirhem ile Roma-Bizans ölçüsü solidusa dayanan miskalin oluşturduğunu, şeriata göre,
miskalin dirheme nisbelinin 7:10, uygulamada ise 2:3 olduğunu ifade etmektedir. Diğer bütün
ölçülerin değerleri, bu iki birimin doğru bir şekilde tesbiı edilmesine bağlıdır.
İslamiyetin ilk devirlerinden beri ölçüleri ayar edip, damgalamakta kullanılan normal
ağırlıkların başında rıtl gelir. 744 yılında Suriye’de kullanıldığını öğrendiğimiz Emevi
dönemine ait rıtl 337,55 gram gelen bir ölçekti. Bir rıtl rûmi, Romalılar’a ait 72 .sY?//c//7miskal'e
tekabül eden bir ölçek olabilir. 1 ağırlık dirhemimi,5 miskal olarak kabul edildiği için,
dirhemü'l-keyl 3,125 gram olarak hesaplanır. ’
Mısır Abbasîlerine ait I harruba ya da kırat adı verilen ortalama 0,195 gram
ağırlığındaki cam ölçekleri de kıstas olarak aldığımızda 16 kıratlık ağırlık dirhemi karşılığı
olarak 3,125 gramlık bir değere ulaşıyoruz.4
Bugün Louvre Mü/.esi'ndc bulunan Fatimî devrine ait 140 dirhemi i k bir rıtl’ın ağırlığı
437,2067 gramdır ve I dirhem 3,123 grama tekabül etmektedir/’
Öte yandan V. Queipo tarafından bulunan değerlerde 3,125 gram dolayındadır/’
Halil Sahillioğlu 13. yüzyıl civarında Moğollar tarafından kullanılan ve bir para birimini ifade
eden Moğol dinarı ile Selçuklular tarafından kullanılan ve yine bir para birimi olan Selçuk
dirhemini esas alarak dirhemin ağırlığım şöyle hesaplamaktadır; 1 Moğol dinarı (sikke)=6
Selçuklu dirhemi (sikke olarak), İlhanlı hükümdarı Gazan Mahmud döneminde (694-703/1295-
1304) I Dinar (sikke)=3 Miskal, Tebriz Miskali=Pontııs (Trabzon) Miskali =4,608 gramdır.
Gazan Han Tebriz miskalini standart bir ağırlık ölçüsü olarak yaygınlaştırmak istemiş ve Tebriz
miskali 2 dirhem olarak kabul edilmiştir. Ancak OsmanlIlarda Tebriz miskalin in 1.5 dirheme
tekabül ettiği öğrenilmektedir.'
Osmanlı Devlcti'nin ilk dönemlerinde kullanılan dirhemin aynı ağırlıkta olduğunu
1 - Halil Sahillioğlu, "Dirhem", DİA. e. 9, s. 369.

2 - Walter 1-linz, "İslam'da Ölçü Sistemleri", Türklük Araştırmaları, çev. Acar, Sevim, s. I.
3 - R. Eltinghauscn, "An Umaiyad pound Weight", Tlıe Journal of the Walters Ait Galleıy, II. Baltimore-
Maryland, 1939, s. 73-76.
4 E. T. Rogers, "Unpublished Glass Weights and Measures", JRAS X, Ncw Scrie 1878, s. 102-4; W. M. F.
I’etrie, $. 114. a.a.O.
5 - ez-Zehebi - H. Saııvaire, JA 8 IV. 1884. s. 310.
6 - Don V. Vazquez Queipo, Essai sur les sysıerncs ıneırigues et ınonetaires 11. Paris 1859, s. 221,222.225, 231.240.
7 - Sahillioğlu, "Dirhem", s. 369.
söyleycmiyoruz. Çeşitli kaynaklarda dirhemin 11. 1 100 (1688-89) yılına kadar 3,072 grama,
daha sonra ise 3,207 grama tekabül ettiği görülmektedir. H. 883 yılında ilk Osmanlı altınını
bastıran Fatih Sultan Mehmed döneminde 100 miskaldcn 129 altın kesiliyordu. 1 miskalin
4,608 gram olduğunu kabul ettiğimizde 100 miskal 460,8 gram etmektedir. Bu sonucu 129'a
böldüğümüzde ise bir altının 3,57209 gram olduğu çıkmaktadır. Bir miskalin de 1,5 dirhem
olduğu bilindiğine göre 1 miskal, 4,608 gr-rl ,5=3,072 gram ağırlığında bir dirhemdir? Halil
İnalcık da Muhyiddin Mehmed'in 1493 tarihli Mecma'u'l-Kava'id adlı eserindeki ağırlık ve
ölçüler tablosunda 1 miskali 1,5 dirhem olarak gösterdiğini belirtmekledir."
1845'te ise Mısır Hıdivi Mehmed Ali Paşa tarafından görevlendirilen bir Mısır
komisyonunun, dirhemü'l-keyl (ölçü dirhemi) karşılığı olarak 3,0898 gram değer koyduğunu
öğreniyoruz.10 Şimdiye kadar İslâm ölçüleri üzerinde en ayrıntılı bilgileri toplayan H. Sauvaire,
bu değeri, yaptığı hesaplamalarda esas olarak kabul etmiştir. Ancak, J. A. Dccourdemanche
Mısır komisyonunun teshil etliği bu değerin yanlış olduğunu iddia elmiş, 1 dirhemü'l-keyl'i
3,148 gram olarak hesaplamıştır.1 Mısır Hükümcti'nin 1924'leki resmî bildirisiyle dirhemin
karşılığını 3,12 gram olarak kabul ettiğini öğreniyoruz.”
12,5 DİRHEM
Osmanlı, 18-19. yüzyıl
40,57 gr, 0 51,5 mm
KMA 282 (kat. 163)
SARRAF TERAZİ
TAKIMI
Osmanlı, 19. yüzyıl
197x1 13x40 mm
KMA 601 (kat. 478)
8 - Sahillioğlıı, "Dirhem", s. 369.

9 - İnalcık, "Introduction to Oııoman Melrology".
10 - Mahnıoud Bey. "Le systeme metrique actuel d'Egypte", JA 7 I 1873 s. 75; Sahillioğlıı, "Dirhem", s. 369.
11 - Revııe Nurniaıncıticjıte 4, XII, 1908, s. 222 : "M. Sauvaire a pris poıır base la donnee completement fausse, de la
commission egyptienne, au sujet d'ıın poids de 3 gr 0898, a donner au dirhem legal”.
12 - Revue Numisnuıtique 4, XII, 1808, s. 216 ve s, 224,
13 - Mut. Sem. Orient. Sprachen, Westasiatische Studien, Berlin 1925, s. 25.
61
SARRAF TERAZİ TAKIM KUTULARI

139x86x26 mm (üstte); 139x80x24 mm (altta)
KMA 600 (kal. 268) ve KMA 602
Yukarıdaki tüm tartışmalar bir kenara bırakılıp, bugüne kadar rastladığımız Osmanlı
döneminde kullanılmış olan 1 dirhemiiklerin ağırlıkları tesbit edilmiş ve aşağıdaki tablo
oluşturulmuştur. Bu tabloda yer alan 32 adet 1 dirhemin ortalama ağırlığının 3,14875 gr olduğu
görülmüştür. Ağırlık değerinin geçen zaman içerisindeki tüm aşınmalar dikkate alınsa bile,
Sahillioğlu taralından yukarıda söylenildiği gibi 3,072 gr olamayacağı ortaya çıkmaktadır.
Devir Tarih Ağırlık Malzeme Koleksiyon

1 II. Mehmed 857 3,14 gram Bakır KMA 73
2 11. Bayezid 886 3,4 gram Bronz SAM 9.2.83
3 Selçuklu sikkesinden c. 900 3,10 gram Bakır KMA 82
imal edilmiş 1 dirhem
4 I. Selim 918 3,42 gram Bronz SIW 75460531
5 1. Süleyman 926 3,19 gram Sarı KMA 70
6 1. Süleyman 926 2,83 gram Bakır KMA 69
7 I. Süleyman 926 3,07 gram Bronz KMA 75
8 I, Süleyman 926 3,30 gram Bakır KMA 62
9 1. Süleyman 926 3,30 gram Bakır KMA 88
10 Selçuklu. 13-16. yüzyıl e. 926 3,35 gram Bronz KMA 121
II III. Murad 982 3,50 gram Bakır KMA 65
12 111. Murad 982 3,39 gram Bronz KMA 63
13 III. Murad 982 3,14 gram Bakır KMA 73
14 Osmanlı, 16. yüzyıl e. 1000 3,37 gram Bronz KMA 135
15 I. Ahmed devri 1012 3,26 gram Bronz KMA 122
16 1. Ahmed 1012 3,38 gram Bronz KMA7I
17 1. Ahmed 1012 3,37 gram Bronz KMA 67
18 1. Ahmed 1012 3,39 gram Bronz KMA 80
19 IV. Murad 1032 3,30 gram Bakır KMA 64
20 IV. Mehmed 1058 3,39 gram Bronz Özel koleksiyon
21 IV. Mehmed 1058 3,41 gram Bronz KMA 61
22 IV. Mehmed 1058 3,36 gram Bronz KMA 115
23 IV. Mehmed 1071 3,25 gram Bakır KMA 87
24 I. Mahmüd 1 143 3,21 gram Bronz KMA 45
25 III. Mustafa 1171 2,99 gram Bronz KMA 38
26 Abdülmccid 1267 3,10 gram Bakır KMA 151
27 Abdiilmecid 1273 3,20 gram Sarı KMA 53
28 Abdülmecid 1275 3.18 gram Sarı KMA 51
29 Abdiilaziz 1277 3,18 gram Sarı KMA 58
30 Abdülaziz 1277 3,21 gram Bakır KMA 55
31 Abdiilaziz 1281 3,07 gram Bakır KMA 47
32 II. Abdülhamid 1293 3,21 gram Sarı KMA 144
63
SULTAN
II. BAYEZİD İLE
IV. MEHMED
DÖNEMLERİ
ARASINDA
KULLANILAN
DİRHEMLERDEN
ÖRNEKLER
1 DİRHEM 1 DİRHEM
Osmaıılı, 16. yüzyılın ilk yarısı Osmanlı. 15-16. yüzyıl
I. Süleyman luğrah II. Bayezid tuğralı
3,19 gr, 0 14,5 mm 3,40 gr. 0 13.5 mm
KMA070(kat. 124) SAM 9.2.83
1 DİRHEM 1 DİRHEM
Osmanlı, 16, yüzyılın sonları Osmanlı. 17. yüzyıl
III. Murad luğrah IV. Mehmed tuğralı
3.39 gr. 15x15 mm 3,41 gr, 0 15 mm
K.MA 063 (kat. 132) KM A 061 (kat. 157)
1 DİRHEM 1 DİRHEM
Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yansı Osmanlı, 17. yüzyıl
II, Selim tuğıalı IV. Murad tuğralı
2,83 gr, 14x15 mm 3,30 gr, 0 14,5 mm
KMA 069 (kal. 123) KMA 064 (kat. 150)
1 DİRHEM 1 DİRHEM
Osmanlı, 15-16. yüzyıl Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yarısı
ön yüz 111. Murad, arka yüzü II. Mehmed tuğralı I. Süleyman tuğralı
3,14 gr. 0 15,5 mm 3,07 gr, 0 14,5 mm
KMA 073 (kat. 133) KMA 075 (kat. 125)
65
Dirhemin kaç grama tekabül ettiğini görmek amacıyla AKMED koleksiyonundaki

I dirhemliklerin dışındaki 400, 200, 100, 50, 25, 20, 15, 12,5, 10, 5, 2 dirhemlerden tarihi veya
sultanı belli olanların gram cinsinden ağırlıklarıyla görülebileceği kronolojik bir tablo
hazırlanmıştır.
Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, I dirhem yaklaşık 3,103 gramın üstünde bir değer
vermektedir. Böylece ortaya çıkan dirhem değeri, bölgeye göre değişen ağırlıklar hesaba
katılmazsa, ortalama ağırlık olarak kabul edilebilir.
12,5 DİRHEM
Osmanlı, 1250 tarihli
37,51 gr, 0 46,7 mm
KMA 17 (kat. 226)
Dirhem Devir Hicri Miladi Ağırlık (,£?/'.) / dirheme Malzeme Koleksiyon
tekabül
eden
ağırlık (gr,)
100 II. Mehmed 869 1464 299,46 3,00 Bronz KMA 037
20 II. Bayczid 886 1481 58,37 2,92 Bakır KMA 090
10 II. Bayezid 886 1481 30,24 3,02 Bronz KMA 095
2 1. Süleyman 926 1520 5,90 2,95 Bakır KMA 068
2 I. Süleyman 926 1520 6,08 3,04 Bakır KMA 072
200 I. Süleyman 926 1520 530,00 2,65 Bronz KMA 003
IV. Mehmed 1058 1648
100 111. Murad 982 1575 314,00 3,14 Bronz KMA 001
5 Osmanlı. 17. yy 1012 1603 15,22 3,05 Bronz KMA 040
50 1, Ahmed 1012 1603 158,53 3,17 Bronz KMA 101
100 I. Mustafa 1026 1617 319,07 3,19 Bronz KMA 005
100 l. Mustafa 1031 1622 310 3,10 Bronz KMA 015
200 IV. Murad 1032 1622 582,00 2,91 Bronz KMA 004
200 IV. Mehmed 1058 1648 571,35 2,85 Bronz KMA 002
2 IV. Mehmed 1058 1648 5,90 2,95 Bronz KMA 052
10 II. Ahmed 1102 1690 30,96 3,10 Bronz KMA 092
100 III. Ahmed 1115 1703 303,97 3,04 Bronz KMA 010
200 111. Ahmed 1 1 15 1703 596,0 2,98 Bronz KMA 1278
2 I. Mahmud 1143 1730 6,29 3,15 Bronz KMA 084
25 I. Mahmud 1143 1730 73,96 2,96 Bronz KMA 1303
100 1. Mahmud 1143 1730 308,66 3,09 Bronz KMA 169
10 111. Osman 1168 1754 31,52 3,15 Bronz KMA 089
100 111. Mustafa 1171 1757 302,00 3,02 Bronz KMA 01 1
10 III. Mustafa 1171 1757 30,50 3,05 Bronz KMA 039

10 III, Mustafa 1171 1757 31,19 3.12 Bronz KMA 086
5 111. Mustafa 1 171 1757 15,82 3,16 Bronz KMA 093
200 111. Mustafa 1 171 1757 612,66 3,06 Bronz KMA 170
67
400 111. Mustafa 1171 1757 1278,45 3,20 Bronz KMA 298
200 1. Abdiilhamid I 187 1774 607,29 3,04 Bronz KMA 180
100 1. Abdiilhamid 1187 1774 156,43 3,13 Bronz KMA 201
12,5 1. Abdiilhamid 1187 1774 39,83 3,19 Bronz KMA 259
50 İli. Selim 1203 1788 153,45 3,07 Bronz KMA 014
20 III. Selim 1203 1789 63,86 3,19 Bronz KMA 031
20 III. Selim 1203 1789 63,95 3,20 Bronz KMA 1 17 6 DİRHEM
5 III. Selim 1203 1789 15,96 3,19 Bronz KMA 119 Osmanlı, 112J49 tarihli
50 111. Selim 1203 1789 152.18 3,04 Bronz KMA 166 19,02 gr, 0 35 mm
KMA 16 (kal. 220)
12.5 III. Selim 1203 1789 39,1 1 3,13 Bronz KMA 176
100 IV. Muştala 1222 1807 309,61 3,10 Bronz KMA 257
100 IV. Mustafa 1222 1807 317,39 3,18 Bronz KMA 482
2 11. Mahmud 1223 1808 6,25 3,13 Bronz KMA 041
10 II. Mahmud 1223 1808 31,72 3,17 Bronz KMA 060
20 II, Mahmud 1223 1808 63,93 3,2 Bronz KMA 429
400 Abdiilmecid 1255 1839 1257,01 3,14 Bronz KMA 393
20 Abdül meçi d 1255 1839 63.73 3,19 Bronz KMA 440
12.5 Abdiilmecid 1255 1839 39,26 3,14 Bronz KMA 018
2 Abdiilmecid 1255 1839 6,36 3,18 Bronz KMA 147
100 Abdiilmecid 1275 1858 31 1,78 3,12 Bronz KMA 156
10 Abdiilaziz 1277 1861 31,56 3,16 Bronz KMA 447
50 Abdiilaziz 1277 1861 161,19 3.22 Bronz KMA 022
50 11. Abdiilhamid 1293 1876 160,37 3,20 Bronz KMA 421
200 II. Abdiilhamid 1293 1876 624 3,12 Bronz KMA 006
100 II. Abdiilhamid 1293 1876 316 3,16 Bronz KMA 008
100 II. Abdiilhamid 1293 1876 317,84 3,18 Bronz KMA 157
400 V, Mehmed 1327 1909 1283,67 3,21 Bronz KMA 269
2 V. Mehmed 1327 1909 6.59 3,30 Sarı KMA 059
200 V, Mehmed 1327 1909 641,51 3,20 Bronz KMA 168
100 V. Mehmed 1327 1909 313,18 3,13 Bronz KMA 202
69
50 DİRHEM
Osmaıılı. 111277 tarihli
161.46 gr. 25x27x70 mm
KMA 508 (kat, 248)
200 DİRHEM
Osmanlı, [1J239 tarihli
632,71 gr. 41x41.5x91 mm
KMA 321 (kat. 258)
400 DİRHEM
Osmanlı. 19. yüzyılın başı
1250 gr, 54x56x115 mm
KMA 322 (kat. 266)
50 DİRHEM
Osmanlı, 16-17, yüzyıl
1. Ahmed tıığralı
158,53 gr, 0 32,5 mm
KMA 101 (kat. 145)
71
Selçuklu ve erken Osmanlı dönemine ait malzemenin gerektiğince incelenmemiş olması ANADOLU
MOTİFLİ
ve ağırlıklar konusundaki çalışmaların yeterli olmayışı, günümüze ulaşmış dirhemlerin DİRHEMLERDE
dönemleri konusunda sağlıklı bilgilere ulaşmamızı engellemektedir. Şunu öncelikle TARİHLENDİRME
söylemeliyiz ki, Selçuklu makamlarınca ağırlığı kontrol edilmiş ve damgalanmış herhangi bir SORUNU
dirhem, uzunluk ölçüsü ya da hacim ölçüsüne bugüne kadar rastlayanındık.

Burada ele alacağımız dirhemler, bir kısmı İran ve Arap ülkelerinde kullanılan
dikdörtgen veya kare prizma şeklinde, diğerleri döküm bronzdan imal edilmiş, halka biçiminde,
genellikle Selçuklu dönemine tarihilendirilen, üzeri çeşitli desenler veya "kuşgözü" tabir edilen
motiflerle bezeli, çokdüzlemli, vc ağırlıkları 1/2 dirhemden 2 dirheme kadar değişen bronz
ağırlıklardır, Ancak bugüne kadar incelediğimiz örnekleri, üzerindeki motiflere bakarak
tarihlendirmemiz imkansızdır. Genellikle üzerinde hayvan figürleri, geometrik desenler ve kûfi
yazılara rastladığımız bu dirhemlere istisna bir örnek üzerinde çift başlı kartal motifi bulunan
Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü'nün koleksiyonundaki 12,5 dirhemliklir (kat. 104).
Bu dirhem, üzerindeki motifi nedeniyle Selçuklu dönemine kolaylıkla tarihlendirilebilir.
50 DİRHEM
Osmanlı, 17 yüzyıl
I. Mustafa tuğrah,
Bronz, 146,72 gi
diş 0 86 mm, iç çi 39 mm
Özel koleksiyon,
Tuğranın üzerine ayarının
tam olduğunu ifade eden
“Ayarşud” damgası
vurulmuştur.
Motifli, halka biçimindeki dirhemler 12,5, 25, 50, 100, 200 ve 400 dirhem olarak imal
edilmişlerdir. Çoğu araştırmacılar bu dirhemlerin, belki de birinin üzerinde görülen Farsça yazı
nedeniyle, İran kökenli olduğunu yazmışlardır. Ancak çeşitli eserlerde yayımlanan veya
inceleme şansına eriştiğimiz yaklaşık 40 değişik değerdeki motifli dirhemin İran ile ilişkisini
doğrulayacak hiçbir damgaya rastlanmamıştır. Anadolu motifli tabir ettiğimiz bu dirhemler
döküm tekniği ile yapılmıştır. Bu tekniğin Selçuklulardan alınmış olma ihtimali bulunmakla
beraber, dirhemlerin üzerinde dönemi belirleyici hiçbir damga ve ibare görülmemiştir. Şimdiye
kadar Farsça ibareli beş numuneye rastlanmıştır. Bu beş dirhemin ikisinde Sultan 1. Selim'in
"Selim Şah" ibareli tuğrası, diğer ikisinde Kanuni Sultan Süleyman’ın tuğrası vardır. Beşincide
damga yoktur.
Halka biçimindeki dirhemler üzerine çalışmalar yapan Nancy Pyle, bu dirhemlerin
çapının 6,25 cm ile 15,4 cm arasında değiştiğini ifade ediyorsa da,1 araştırmalarımızın sonuçları
bu değerlerin 4,7 cm ile 16 cm arasında değiştiğini gösterir. Bugüne kadar rastladığımız
dirhemlerin ağırlıklarının da verilen sonuçlardan farklı olduğu görülmüştür. Pyle, dirhem
ağırlıklarının 30 ila 1290 gram arasında değiştiğini söylemektedir. Ancak 12,5 dirhem ila 400
20 DİRHEM dirhem arasındaki çok sayıda dirhemin incelenmesinden sonra, ağırlıkların 36.59 gram ila I24S
AĞIRLIKLAR
gram arasında değiştiği tarafımızdan lesbit edilmiştir.
Selçuklu, 12-14. yüzyıl
(üstte)
58,20 gr
19x19,1x18,5 mm
Özel koleksiyon
(altla)
58.62 gr
20x18,8x19 mm
Özel koleksiyon
100 DİRHEM
297 gr. 0 115 mm
Nancy S. Pyle
koleksiyonu
(altta solda)
11. Bayezid tuğra detayı
(sağda)
I. Selim tuğra detayı
1 - Nancy Pyle, “Anatolian Ring Weights”, Journal ofTurkish Studies, e. 2. 1978. s. 97-106.
73
TERAZİSİ VE DİRHEMLERİYLE MEYVA SATICISI (detay)

Baharistan, Osmanlı, 16.yüzyıl sonu, TSM, H 1711, y. 14a.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ___________________________________________________________________________________________________________________
1582
ŞENLİKLERİNDE
BİR MEYVA
SATICISININ
TEZGAHI (detay)
Surname -i Hümayun
TSM H 1344. y. 168b.
200 DİRHEM
Osmanlı. 110J84 tarihli
Sultan I. Süleyman ve
IV. Mehmed tuğralı
530 gr. 0 134 mm
KMA 003 (kat. 130)
75
100 DİRHEM
Nancy S, Pyle
koleksiyonundaki
dirhemin arkasındaki
iki |A|yar[şud] 84
damgasından detay.
Nancy S. Pyle, makalesinde damgalar konusunda da bazı yanlış teshiller yapmıştır:

Pyle'ın dirhemlerden biri üzerindeki "İşaret 808" olarak okuduğu silik damga, aslında ayarının
yapıldığını gösteren "ayar şud [10)84" olarak değerlendirilmelidir (üstte). Bu damga IV.
Mehıned dönemine ait olup, H. 1084 senesinden sonra vurulmuştur (bkz. kat. 135 ve 130).
Osmanhlar’ın, o güne kadar kullamlagelmiş dirhemlere ileri tarihlerde de aynı şekilde
damga vurmaya devam ettikleri gözlenmiştir. Örneğin II. Süleyman (H. 1099-1102) dönemine
ait bir dirhemin üzerine "Ayarfşud] 1100", II. Mahnıud dönemine (H. 1223-1255) ait diğer bir
dirhemin üzerine ise "Ayarşud [ 11224” ve "Ayarşud 11 ]235" damgaları vurulmuştur (kat. 187).
Sultan Abdülaziz dönemine (1277-1293) ait bir başka dirhemde "Ayarşud [12)87" (kat. 335), II.
Ahdülhamid devrine (H. 1293-1327) ait bir dirhemde ise "Ayar şud 111299" (kat. 359)
damgalan görülmektedir.
Pyle, "Kakhan (Qakhan) 620" şeklinde okuduğu damgayı da yanlış yorumlamıştır
(bkz. s. 93). Düşüncemize göre burada "İmtihan | 10162" yazılıdır. Türk ve İslam Eserleri
Müzesi koleksiyonunda bulunan 200 dirhem ağırlığın üzerinde rastladığımız aynı damga
(altta), Pyle’ın bu damgayı da yanlış okuduğunu göstermektedir. Ayrıca, bu damganın
kontrolden geçen tüfeklere dc vurulduğu gözlenmiştir.
Yazar, makalesinde en eski Osmanlı tuğrah dirhemin I. Süleyman tuğralı olduğunu ve
kendi koleksiyonunda bulunan 100 dirhemin arkasındaki tuğranın 1. Süleyman’a ait olduğunu
söylemiştir. Ancak bu tuğra II. Bayezid'e aittir. Bu dirhemin üzerinde II. Bayezid'in
tuğrasından başka "Selim Şah b.Bayezid han el-muzaffer daima" ibareli bir başka tuğra ve
ayarının yapıldığını belirten iki "Ayarşud [10)84" damgası bulunmaktadır (bkz. s. 72).
200 DİRHEM
(detay)
“İmtihan 62“ ve
“|Aya|r|ş]ud”
damgalan
Bronz. 580 gr, L tipi
TIEM 3925
DİRHEM SETİ
100 Dirhem, KMA 037
50 Dirhem, KMA 125
50 Dirhem, KMA 325
25 Dirhem, KMA 090
25 Dirhem, KMA 326
10 Dirhem, KMA 039
10 Dirhem, KMA 327
5 Dirhem. KMA 093
2 Dirhem. KMA 362
I Dirhem, KMA 363
DİRHEM SETİ
200 Dirhem, KMA 329
50 Dirhem, KMA 332
20 Dirhem, KMA 491
20 Dirhem, KMA 483
10 Dirhem. KMA 060
10 Dirhem, KMA 435
10 Dirhem, KMA 450
2 Dirhem, KMA 093
2 Dirhem, KMA 085
1 Dirhem. KMA 067
77
ANADOLU
MOTİFLİ
DİRHEMLER
200 DİRHEM
13-16. yüzyıl
556 gr, 0 150 mm
KMA 1280 (kat. 121)
12,5 DİRHEM 12,5 DİRHEM

36,59 gr, dış 0 47 mm, iç 0 16 mm 39.30 gr, dış 0 48 mm, iç 0 15 mm
Özel koleksiyon TİEM 3996
Arka yüzde "Selim b. Süleyman..." ibareli Arka yüzde de ön yüzde görülen
tuğra vardır. mot i fler görü I mekled i r.
25 DİRHEM 25 DİRHEM
71,88 gr, dış 0 63 mm, iç 0 27 mm 81.67 gr, dış 0 73 mm, iç 0 40 mm
TİEM 3995 TİEM 3986
Arka yüzde damga yoktur. Arka yüzde damga yoktur.
79
71.88 gr. dış 0 63 mm, iç 0 27 mm 81.67 gr, dış 0 73 mm, iç 0 40 mm
TİEM 3995 TÎEM 3986
Arka yüzde damga yoktur. Arka yüzde damga yoktur.
1 - 137.01 gr, dış 0 98 mm, iç 0 36 mm 1 - 150 gr, dış 0 92 mm, iç 0 39 mm
Özel koleksiyon. SHM 614-3576
2-113,49 gr. dış 0 80 mm. iç 0 34 mm 2 • 142,54 gr, dış 0 92 mm., iç 0.39 mm
TÎEM 1325 SHM HK 599-3662
3 • 141,34 gr, dış 0 105 mm. iç 0 44 mm 3 • Nancy Pyle koleksiyonundaki 50
SHM HK 612-3675 dirhemin arka yüzünde "Mehmed bin
Arkasına "Süleyman şah b. Selim şah han İbrahim..." ibareli tuğra vardır.
cl-muzaffer daima" ibareli tuğra
vurulmuştur.
1 - 268,72 gr, dış 0 120 mm, iç 0 45 mm 1 - 290,91 gr, dış 0 125 mm, iç 0 50 mm
TİEM4I73 TÎEM4174
2 - 286,17 gr, dış 0 115 mm, iç 0 47 mm Arkasına "Mustafa b. Mehmed han el-muzaffer
SUM 1IK 600-3663
daima" ibareli tuğra vurulmuştur
2 - 297,89 gr. dış 0 122 mm. iç 0 50 mm
3 - 304,44 gr. dış 0 112 mm, iç 0 51 mm
TÎEM 2951b
Arkasında “İbrahim b. Ahmed han el muzaffer daima",
Arkasına "Ahmed h. Mehmed han (el-muzaffer)
“Mehmed b. İbrahim han el-muzaffer daima” vc daima" ibareli tuğra vurulmuştur.
“Mustafa b. Mehmed han el-muzaffer daima” ibareli üç 3 • 281,44 gr, dış 0 132 mm, iç 0 59 mm
tuğra vardır. Özel koleksiyon. Tİ EM 2951
4 • 302.05 gr. dış 0 120 mm, iç 0 56 mm Arkasına 1284 senesinde ayarının yapıldığına dair
Tİ EM 2951a Farsça "Ayarşud 84" damgası vurulmuştur.
1 - 604.27 gr, dış 0 135,5 mm, iç 0 58 mm 1 • 595 gr. dış 0 133 mm. iç 0 57 mm
SHM M962-9069 TİEM 3721
Ön yüzünde bir adet "imtihan" ve iki adcı de "ayar lam" 2 - 530 gr. dış 0 152 mm. iç 0 70 mm
damgası vardır. E. Kolaşın koleksiyonu
2 • 568,17 gr. dış 0 148,5 mm, iç 0 64 mm Arkasında Sultan I. Ahmed'in silik bir tuğrası vardır.
SHM HK610-3673 3 - 570 gr. dış 0 131 mm, iç 0 58 mm.
3 - 580,67 gr, dış 0 150 mm. iç 0 64 mm A.Kayabek koleksiyonu, no. 133
SHM 1085-12303 Arkasında IV. Mehmed'in silik bir tuğrası vardır.
4 - 580 gr. dış 0 150 mm. iç 0 60 mm
TİEM 3925

1 - 485 gr. dış 0 I 31 mm, iç 0 48 mm 1 - 549,30 gr. dış 0 151 mm. iç 0 73 mm
TİEM 3929 SHM HK 609-3672
2 ■ 590 gr, dış 0 131 mm. iç 0 47 mm Arkasında "Süleyman b. Selim şah han cl-mtızalTer
Özel koleksiyon daima" İbareli tuğra vardır.
3 - 552,5 gr, dış 0 131 mm, iç 0 44 mm 2 - 599 gr, dış 0 151 mm. iç 0 72 mm.
A. Kayabek koleksiyonu, no. 130 A. Kayabek koleksiyonu, no. 122
Arka yüzünde ayarının 1284 yılında Arkasına “Selim şah b. Bayezid han el-muzaffer
yapıldığına dair “Ayar şud 84” damgası daima" ve “Süleyman b. Selim şah han cl-muzaffer
vardır. daima” ibareli tuğralar vurulmuştur.
3 - 560 gr, dış 0 160 mm, iç 0 75 mm
Özel koleksiyon.

X - 1150 gr. dış 0 152 mm, iç 0 69 mm 1 - I 194,44 gr, dış 0 139 mm, iç 0 56 mm
TİEM 3719 SHM 596-3659,
2 - 1215,20 gr, dış 0 141 mm, iç 0 60 mm 2 - 1234,45 gr, dış 0 135.5 mm, iç 0 55 mm
SHM HK595-3658 SHM HK6I 1-3674,
Arka yüzüne devlet kontrolünden geçtiğini gösteren 3 - 1225 gr, dış 0 146 mm, iç 0 64 mm
iki adet “Sultan Murad b. Ahmed han” ibareli tuğra A. Kayabek koleksiyonu, no. 126.
vurulmuştur. Arkasına devlet kontrolünden geçliğini gösteren iki
3 - 1305 gr. dış 0 152 mm, iç 0 55 mm adet “İbrahim b. Ahmed han el-muzalTer daima"
A. Kayabek koleksiyonu, no. 123 ibareli tuğra vurulmuştur.
4 - I 165,20 gr, dış 0 153,5 mm, iç 0 57 mm
SHM HK-597-3660

1248 gr, dış 0 163 mm, iç 0 76 mm I 170 gr., dış 0 165 mm, iç 0 67 mm
TİEM 2957 A. Kayabek koleksiyonu, no. 121
83
Reisli ger mîzed ki,

ne-restî ger mâr
Sa'dîst hildûz, pes lii zi-sa’ftdel ne-zedîd
Doğruluk misafir olsa, yılan da olsa onu kovma.

Mesut kişi bir kakule tohumunu bile tartandır.
Öyleyse sen saadetle savaşma
400 DİRHEM
1225 gr. dış 0 160 mm. iç 0 73 mm
TİEM 4034
Arka yüzde devlet kontrolünden geçliğini gösteren iki adet
"Selim şah b. Bayczid han el-muzaFfcr daima” ibareli tuğra vardır.
OSMANLI
İMPARATORLUK
DAMGALARI
TUĞRALAR
Mehmed b. Murad Hem el- Muzaffer daima
Osmanlı İmparatorluğu’nda ticarette kullanılan ölçü ve tartı aletlerinin sahtekârlıkların

önüne geçilmesi amacıyla, devlet tarafından damgalanması mecbur tutulmuştu. Bu amaçla
görevlendiren muhtesibler, devlet adına ölçü ve tartı aletlerini kontrolden geçirir, ağırlığı tam
olanları, ayardan geçtiğini göstermek amacıyla Sultanın tuğrası ile damgalardı. Fatih Sultan
Mehmed döneminde başlatılan hu uygulama, Sultan V. Mehmed Reşad dönemine kadar
sürdürülmüştür. Sultanların tuğra örneklerinden detaylar aşağıda kronolojik olarak verilmiştir.
Sultan II. Mehmed Sultan II. Mehmed
Sultan 11. Bayezid Sultan 11. Bayezid

85
Sunan 1. Se im Sultan I. Selini
Sultan I. Süleyman Sultan 1. Süleyman
Sultan II. Selim Sultan II, Selim
Sultan IH. Murad Sultan III. Murad

Sultan III. Murad Sultan I. Ahmed
Sultan I. Ahmed Sultan I. Mustafa
Sultan 1. Mustafa Sultan IV. Murad
Sultan IV. Mehnıed Sultan IV. Mehnıed

87
Sultan III. Ahmed Sultan III. Ahmed
Sultan I. Mahnıud Sultan III, Mustafa
Sultan III. Mustafa Sultan I, Abdülhanıid
Sultan I. Abdülhanıid Sultan III. Selim

Sultan III. Selim Sultan IV. Mustafa
Sultan II. Mahmud Sultan 11, Mahmud
Sultan Abdtilmecid Sultan Abdiilmecid
Sultan Abdülaziz Sultan Abdülaziz

89
Sultan 11. Abdıilhamıd Sultan 11. Abdülhamıd
5 OKKA
ALTINDAKİ TUĞRA
VE DAMGALAR
6417,87 gr
KMA 193 (kat. 442)
DİRHEM İMAL Anadolu Selçuklu döneminden günümüze ulaşan dirhemler üzerinde bazı isim dam
EDEN USTA VE
İMALATÇILAR İLE galarına rastlanmaktadır. Usulsüzlüklerin önüne geçilmesi amacıyla, devlet kontrolünden geçen
DEVLET KONTROL ağırlıkların üzerine Osmanlı sultanlarının tuğraları, kimi zaman da devlet kontrol memurlarının
DAMGALARI isimleri ya da numaraları, kimi zaman ayarının yapıldığına dair “ayarşud”, “imtihan”, “hak”,
“tam” veya “ayar tam” yazılı damgalar ile kullanıldıkları belediyelerin isimleri damgalan m ıştır.
İsim damgalarından hangilerinin imalatçı ya da kontrol memurlarına ait olduğunu kesin olarak
söylemek mümkün olamamaktadır. Bugüne kadar yaptığımız araştırmalarda teshil ettiğimiz
devlet kontrol memurlarının adları Cenah, Ahmed, Emin. Mustafa, Arif, ve Mehmed’dir.
Bugüne kadar sadece Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü’ndeki bir 20 dirhem] iğin
(kat. 329) üzerindeki Mustafa Efendi damgasının bir kontrol memuruna ait olduğu arşiv
kayıtlarıyla (BOA, A.MKT. NZD 392 84 1278.B.16: Mustafa Efendi'nin tebdillik veya
damgacı lık görevinde istihdam edilmesine dair belge) doğruluk kazanmıştır. Osman, Ahmed
Sırrı, Ali, Osman Küçük, Foti, Garabet yazılı damgalar ise imalatçılara ait olmalıdır.
H. 1299 senesinden itibaren Tophane'de imal edilmeye başlanan tüm ağırlıkların üzerine
sultanın tuğrasının yanı sıra, “sene 1299” ve “Tophane” damgaları vurulduğu için, bu
dirhemlerin imalat yeri hakkında hiçbir şüphe yoktur.
TOPHANE İMALATI
GRAM SETİ
(altla) “1299" tarihi vc
"Tophane" damgası.
KMA 390 (kal. 381)
91
ÖZEL İMALATÇI
DAMGALARINDAN
ÖRNEKLER
Amel-i Foti Osman Küçük
Garabet Dökmeci Haıib
Ahmed Sırrı Ali
Osman Dökümcü Şirketi

DEVLET OsmanlIlar döneminde kullanılan tartı aletlerinin bazılarının üzerine kontrol

KONTROL MEMURU
DAMGALARINDAN memurlarının sadece adları, kimi zaman sadece numaralan, veya kimi zaman da hem adları,
ÖRNEKLER hem numaraları damgalanmıştır. Bugüne kadar elimizden geçen örneklerin üzerinde Cenab,
Ahmed, Emin, Mustafa, Arif ve Mehmed adlarına rastlanmıştır.
Emin I Mehmed 3
Arif 7 Ahmed 4
Mustafa 8
93
DİRHEMLERİN
AYARLARININ
TAM OLDUĞUNU
GÖSTEREN
DAMGALARDAN
ÖRNEKLER
Ayar Şud 110|K4 'lam Ayar 11 ]328
İmtihan | 10162 Ayar Şud 111299
Hak
Ayar Şııd 84
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_____________________________________________________________________________________________________________________
MUHTESİB
İstanbul’da ölçü
ve tartı aletlerini
kontrol eden
devlet memuru.
İstanbul Alman
Arkeoloji
Enstitüsü.
95
KASAPLARIN
GEÇİŞİ
Surname-i Hümayun
TSM, H. 1344, y. 296a.
BELEDİYE
DAMGALARI Dirhem Belediye Tarihi Dönemi Tipi Koleksiyon
LİSTESİ 100 ADANA L Özel koleksiyon
12.5 AKŞEHİR i N328 V. Mehmed L KMA0I9
50 AKŞEHİR L JH
100 ANKARA U JH
25 AYVALIK 113134 JH
100 AYVALIK 111325 JH
200 BAHÇECİK 119126 11. Abdiilhamid U KMA 006
10 BALIKESİR JH
12.5 BALIKESİR L III
25 BİLECİK JH
100 BOLU U Özci koleksiyon
100 BURHANİYE 1928 JH
200 CELALİYE 1319 JH
50 ÇİVRİL JH
100 DEVREKANİ U Özel koleksiyon
100 EDREMİD [1J218? L Özel koleksiyon
100 ERZİNCAN 111233 JH
5 GEMLİK [11333 V. Mehmed N JH
100 İZM İ D u JH
100 İZMİR 11 Abdiilhamid u Özel koleksiyon
100 KARAMAN — — L KMA 1275
100 KARAMÜRSEL 11. Abdiilhamid U Özel koleksiyon
12.5 KAYSERİ u KMA 103
100 KAYSERİ 111297 V. Mehmed Reşad u JH
400 KAYSERİ 111297 L~ KM A 241
100 KULA U Özel koleksiyon
25 KÜTAHYA u JH
100 KÜTAHYA u JH
200 KÜTAHYA u Özel koleksiyon
200gr KÜTAHYA u JH
25 MALKARA u JH
100 MALKARA u JH
25 MERZİFON u JH
100 MERZİFON u KMA 245
200 MERZİFON u JH
25 MİDİLLİ 1319 JH
200 MİDİLLİ 1327 V. Mehmed Resad u JH
100 MİHALİÇ — — u KMA 023
50 NEVŞEHİR u Özel koleksiyon
200 OSMANCIK u JH
50 OSMANİYE 111. Mustafa L KMA 266
100 SANDIKLI 111312 u Özel koleksiyon
200 SANDIKLI u Özel koleksiyon
100 SELÇUK 9 Özel koleksiyon
lOOgr SINDIRGI 1299 11. Abdiilhamid V JH
200gr SINDIRGI 1299 11. Abdiilhamid V JH
25 SİVAS u KMA 251
66 SİVAS u JH
100 SİVAS u Özel koleksiyon
200 SİVAS u Özel koleksiyon
25 SİVRİ HİSAR JH
50 T ATA Yİ (Daday) u Özel koleksiyon
20 TOKAT N KMA 033
50 TOKAT u JH
50 ÜNYE u JH
25 YENİŞEHİR L Özel koleksiyon
25 ZONGULDAK [1J340 [19129 L Özel koleksiyon
r ■■
<•5 4-
KÜTAHYA
BELEDİYESİNE AİT
DAMGALAR
KMA 253 (kal. 458)
BELEDİYE
DAMGALARINDAN
ÖRNEKLER
Adana 1926 Akşehir 11|323
Ankara Belediyesi Ayvalık Belediyesi
Bahçecik Belediyesi [19]26 Balıkesir
Burhaniye 1928 Bursa [12]98

99
Bolu 111323 Edremid Belediyesi [1J3I8
Gendik Belediyesi |1 ]333 İzm i d 7
Kayseri Belediyesi 11J297 Karamürsel 9 ve II. Abdülhamid tuğrası
Karaman Belediyesi Kütahya Damga-i Asli

ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ ______________________
Kula Belediyesi
Merzifon Belediyesi Midilli Belediyesi
M i hal iç Osmancık Belediyesi
Osmaniye Sandıklı [1]312

101
Sivas Belediyesi Selçuk Belediyesi
Sındırgı Tokat Belediyesi
Ünye Belediyesi 119141 Yenişehir [1 |3I9

HAVAÎ TERAZİLER
Selçuklu-Osmanlı, 14-19. yüzyıl
Özel koleksiyon
103
ŞAKULLER
KMA 613,611,614, 447,1296, 615,612, 446, 449
MISKAL OsmanlIlarda miskalin daha çok hassas ölçümler için kullanılan bir ağırlık ölçüsü
olduğu; gündelik hayatta sarraflar tarafından inci ve altın gibi değerli madenleri tartmakta,
eczacılar tarafından da ilaç terkiplerinin hazırlanmasında kullanıldığı, Osmanlı muhasebe
sistemiyle ilgili yazılmış eserler ile Evliya Çclcbi'nin Seyahatname’sinden öğrenilmektedir.
16. yüzyıl kaynaklarından Risale-i Kenaniye’de altın ve incilerin miskal ve bunun kesiri olan
karat ile ölçüldüğü görülmekte ve altının dirhemle de ölçülmesine rağmen değerinin miskal
cinsinden verildiği anlaşılmaktadır.
İran'da miskal ve dirhem ağırlıklarının teshili oldukça zordur. Ortaçağın sonlarına kadar
miskal ağırlığının 4,3 gramlık Sasanî gümüş ağırlığına tâbi olduğu bilinmektedir.1 Bunu sadece
XIV. yüzyılın başlarında kullanılan sikke ağırlıklarından çıkarmıyoruz? A, Z. V, Togan
hesaplarında daha küçük bir değer olan 4, 25 gramı esas almıştı? 1330'1arda yaşamış olan
Floransak F. B. Pegolotti de bu iddiaları doğrulamaktadır.'
TERAZİ TAKIM KUTUSU

İran, 18. yüzyıl
Lake tekniğinde bezenmiş olan
kutunun üzerinde burçların isimleri ve ressimleri
vardır.
Özel koleksiyon.
I - Walter Hinz, “İslamda Ölçü Sistemleri”. Çev. Acar, Sevim. Türklük Araştırmaları Dergisi, 5. 1989, s. 6-7.
2 - A. Markûv, Katalag dzelairiclskich ınonet, St. Petersburg, 1897. s. XXVII. IXXX’dan nakleden I linz. a.g.m.
3 - A.Z.V. Togan, "Moğolkır devrinde Anadolu'nun iktisadi vaziyeti", THH'M, e. I, İstanbul, 1931, s. 12.
4 - F.B. Pegolotti, Di pratica delta mercatııre, Delta deciına e delle (litre gravezze, Bd III I Jssabon/Iaıcca 1766, s. 12’dcn
nakleden Hinz, agm, s.7.
105
TERAZİ TAKIM KUTUSU

Özel koleksiyon.
TERAZİ Terazi takımındaki ağırlıklar

TAKIMI Dirhem 3,50 gram
han, 18. yüzyıl
1 Miskal 4,62 gram
Büyük kutu: 32x19.5x7.5 cm
Küçük kutu: I 1.5x7.2x2.3 cm 2 Miskal 9,21 gram
uz (büyük terazi kolu): 37,7 cm 3 Miskal 13,82 gram
uz (küçük terazi kolu): 9,7 cm 4 Miskal 18,46 gram
uz (2 parçadan ibaret demir ölçü çubuğu): 52,3 cm
5 Miskal 22,94 gram
Özel Koleksiyon
10 Miskal 45,93 gram
Dirhemle miskal arasındaki oran OsmanlIlarda 1,5 kabul edilirken, bu kutudaki
ağırlıkların oranı 1,32’dir. Büyük kutunun içindeki ağırlıkların dökümü yanda 20 Miskal 91,92 gram
verilmiştir. Küçük kutudaki 7 ağırlıktan sadece I tanesi (1,66 gr) mevcuttur. 30 Miskal 137,79 gram
107
TERAZİ KEFESİ
Selçuklu. 13. yüzyıl
Bakır. 0 16 cm
Özel koleksiyon
Üzerinde "... Paşa” ve
“Belediye [1J211”
damgalan; alt kısmında
kazıma tekniğinde
"Sahibi Mustafa b. Ali
[ 10187” yazısı vardır.
DETAY
"Sahibi Mustafa b, Ali
[10187”
109
NUGİ
NUGİ
■Selçuklu, 12-13. yüzyıl
660 gr, 49,5x49,5 mm;
yük:72 mm
Nuginin dört yüzeyinde haç
motifleri ve noktalar görülür.
KMA 102 (kal. 111)
Ortaçağ ve sonrasında Anadolu'da Hıristiyan ve Müslümanların 200 dirheme tekabül

eden nugiyi de kullandıkları öğrenilmektedir. Walter Hinz nuginin Anadolu'da Ortaçağ'da
kullanılan bir ağırlık ölçüsü olduğunu, 1518'lcrdc Mardin'de I nugi’nin 200 dirhem yani 641,4
grama, ya da 78 dirhem yani 250,1 grama, yine aynı dönemde Çermik'te 1 nuginin 200 dirheme
yani 641,4 grama tekabül ettiğini söylemektedir. Görüldüğü gibi, aynı adı taşıyan ağırlık
biriminin değişik bölgelerde farklı değerler aldığı ortaya çıkmaktadır?
Bazı eyalet kanunnamelerindeki hükümlerden Yavuz Sultan Selim döneminde nuginin
Osmanlı Devleti’nin çeşitli yörelerinde de bir ağırlık birimi olarak kullanıldığı öğrenilmektedir.
Bu eyaletler genellikle Osmanlı Devleti’nin doğudaki eyaletleridir ve bölgedeki eski uygarlıklara
ait uygulamalar Osmanlı Devleti döneminde de kullanılagelmiştir. Örneğin, H. 937 (1530) tarihli
Bayburt Livası Kanunnamesi Akkoyunlular tarafından kullanılan ağırlık ölçülerinin Osmanlılar
tarafindan değiştirilmeden kullanıldığını göstermesi bakımından önemlidir:
"Ve liva-yı mezburede mecri ve miitedavil olan batman on iki nügi ve nügi, iki yüz.
dirhem olup ki, bir batman, derahim hesabı üzere iki bin dört yüz. dirhem olup, min-kadimi’l-
5 - Waltcr Hinz, "İslam'da Ölçü Sislenilen".

eyyam ila-haze'l-a'vam bu minval üzere mamul olmağın geru vech-i meşruh amel olunup, bir
dirhem ziyade ve noksan olunmaya”."
Gürcistan Eyaleti'ne ait kanunnamede ise yörede kullanılan iniğinin iki yüz dirhem
olduğu ve bir batmanın da on iki nugi ağırlığında bulunduğu kaydedilmiştir.
H. 977 (1569) tarihli Karahisar-ı Şarki Sancağı Kanunnamesi'nde de bölgede Tokat nugisinin
kullanıldığı ve bu nuginin Gürcistan nugisiyle aynı değerde olduğu görülmektedir.
Kanunnamede nugiye ait kayıt şöyledir:
" Ve. resm-i yaylak dahi beher hane ikişer akçe veyahud Tokat nügisi ki, iki yüz
dirhemdir, bir nugi yağ alınu-geldüği üzere kayd olunup ziyade teaddi etmeyeler."*
Zülkadriyyc Eyaleti'ne ait bir kanunnamede ise, "Ve eğer nügisin eksik dartsa,
salduğından dirhem başına bir akçe alına ve had dahi aralar” denilmektedir.6 789
SARRAF CEP Sarraflar tarafından sikke ölçümünde kullanılan teraziler ceple taşınabilir boyutlarda
TERAZİLERİ
olması nedeniyle cep terazisi olarak adlandırılmıştır. Bu tipteki terazilerin bir tarafına tartılacak
sikkelerin ağırlığına göre çentikler yapılmıştır. Sikkeler çentiklere yerleştirildiğinde şayet sikke
tarafı ağır ağır aşağıya inip sikkeyi düşürüyor ise, sikke ağırlığının lam. şayet sikke terazi
çentiği üzerinde kalıyorsa, eksik gramajlı veya sahte olduğu anlaşılmaktadır. Bugüne kadar
rastladığımız örneklerde terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise tam sikkelerin ağırlığım
ölçecek şekilde tasarlanmıştır. Yarım sikkelerin ölçüldüğü yüzde "44" yarım Fransız, "50"
yarım Osmanlı, "55" yarım İngiliz altım; tam sikkelerin ölçüldüğü diğer yüzde ise "88" tam
Fransız, "100" lam Osmanlı," 110" da tam İngiliz allım ölçülmekledir. Bu lip terazilerin
kullanıldıkları döneme göre ufak tefek değişiklikler gösterdiği gözlenmiştir.
ÜÇ KOLLU
SARRAF
TERAZİSİ
74x41 rnnı
KM A 722 (kat. 162)
Ahşap terazinin bir
tarafına ağırlığı
sabitlenmiş kurşun
yerleştirilmiştir.
6 - Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, c. V,
İstanbul 1992, s. 515.
7 - "Ve mamul olan nugi iki yüz dirhemdir. Ve batman dahi on iki nügidir." Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri,
c. VII. s. 581.
8 - Ahmet Akgündüz., Osmanlı Kanunnameleri, c. VI1. s. 570.
9 - Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, e. VII. s. 158.
111
SARRAF CEP
TERAZİLERİ
Ahşap ve kemik
KMA 727,713,732,716,
728,714,726,715,729
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ____
TERAZİLERİ
Selçuklu-Osmanlı, 1 1-12. yüzyıl
KAM 71 1,725, 712. 724
(kal. 82,81.83. 80)
SARRAF CEP
TERAZİSİ
uz: 109 mm
KMA 715 (kat. 402)
113
18-20. yüzyıl arasında İstanbul ve civarında AĞIRLIK BİRİMLERİ

VE METRİK
kullanılan ağırlık birimleri ve karşılıkları KARŞILIKLARI
1 Çeki 4 Kantar=l95 okka 250 kg

1 Kanlar 44 Okka veya Kıyye 56,4496 kg
1 Batman 6 Okka 7,69767 kg
1 Okka 400 Dirhem 1,282945 kg
1 Lodra 176 Dirhem 564,4959 gr
1 Dirhem 4 Dang = 16 Kırat 3,207363 gr
1 Dang 4 Kırat 0,801840 gr
1 Kırat 4 Şâ’ir 0,20046 gr
1 Miskal 24 Kırat-96 Şa'iı-6 Dang 6000 hardal tanesi
1 Mıskal 1,5 Dirhem 4,81104 gr
1 Rıııl 876 Dirhem 2,809 kg
GRAM SETİ
H. 1299 (1882) tarihli
KMA 390 (kal. 381)
II. 1286 (1869) tarihli bir
kararname ile metrik
sisteme geçildikten sonra
İstanbul'da Tophane
fabrikalarında devlet
tarafından imal
ettirilmiştir.
10 parçadan oluşması
gereken bu sette, 20 gr'lık
eksiktir.
SEFER SIRASINDA
KURULAN ORDU
PAZARI (detay)
Nusretname, 1584
TSM, H. 1365,
y. 93a.
115
UZUNLUK Arşın Farsça erş’ten gelmektedir ve dirsekten orta parmak ucuna kadar olan uzunluktur.
ÖLÇÜLERİ Osmanlı imparatorluğu’nda uzunluk ölçmek için kullanılan arşın mimari arşın, çarşı arşını ve
endaze olmak üzere üç çeşittir. Arşın Osmanlı İmparatorluğu’nun bütün bölgelerinde kullanılan bir
ARŞIN
uzunluk ölçüsü olmasına rağmen, ağırlık ölçüleri gibi, kullanıldığı bölgeye göre değişen değerlere
sahipti. Standart bir ölçü olarak kabul edilen İstanbul arşınının bile zaman içerisinde değiştiği tesbit
edilmiştir. Önceleri İstanbul arşını 67,3 cm iken, XIX. yüzyılda 68,579 cm'yc ulaşmıştır.1"
MİMARİ ARŞIN Şimşir, abanoz, fildişi, demir veya çelikten yapılan ve bina arşını olarak da anılan mimari
arşın, arazi ve bina inşaat ölçümlerinde kullanıldığı için bu adla anılmaktadır. Hane, bağ, bahçe vs
ölçümlerinde birim her ne kadar "arşın" olarak yazılmışsa da. mimari arşın kastedilmektedir.
Klasik dönemde değeri kesin olarak tespit edilemeyen mimari arşın 75,8 cm olup, çarşı arşınından
ve endazeden daha uzundur. Ancak, Ömer Lütfi Barkan'ın Süleymaniye Camii inşaatı ile ilgili
yayımladığı belgeler 16. yüzyılda mimari arşınının değerini 73,3333 cm olarak vermektedir.
ARŞINLAR Osmanlı Devleti'nde gerek uzunluk ölçüleri, gerekse ağırlık ölçüleri için standart bir
(üstte) değer tespit edilmesine çalışılmış ve Sultan III. Selim tarafından (1789-1807) standart bir ölçü
Arşının gövdesinde 1252 olarak kullanılmak üzere abanoz ağacından bir mimari arşın yaptırılmıştır. Mühendishane-i
tarihi ve her iki ucunda
Berr-i Hümâyûn'da muhafaza edilmiş bu arşının bir yüzü her biri 12 hattan ibaret olan 24
Sultan II, Mahmud
parmağa, diğer yüzü de her biri 10 noktadan oluşan onar hatlık yirmi eşit kısma bölünmüştür.
damgası vardır.
uz: 679.5 mm
KMA 706 (kat, 294)
(altta)
Arşının kırık olmayan
ucunda" AmeJ-i(? )Artin"
damgası görülür,
uz: 663 mm
KMA 701 (kat. 492)
DEMİR ARŞIN
Sultan II. Mahmud
tuğra detayı
KMA 706 (kat. 294)
DEMİR ARŞIN
“Amel-i (?) Ari in”
damga detayı
KMA 701 (kat. 492)
10 - Mehmet Erkal, "Arşın", DİA, c. III, s. 412.

117
Özelle,
1 mimari arşın = 24 parmak = 288 hal = 3456 nokta’dır.
Metrik sistemde karşılıkları:
1 mimari arşın = 75,8 cm
1 parmak = 3,158 cm
I hal = 0,263 cm
1 nokta = 0,0219 cm’dir
Sultan III, Selim döneminde yaptırlılan yassı demirden bir mimari arşın bugün Topkapı
Sarayı Müzesi koleksiyonunda bulunmaktadır (TSM 27/88), Bu arşın H, 1215 (1800) tarihlidir
ve üzerinde arşının sahibi olduğunu düşündüğümüz “Usta Süleyman'1 ile imalatçı “Haşan
Bcy”in damgası görülmekledir, 16 boğumlu arşının uzunluğu 62,3 cm’dir. Topkapı Sarayımda
1/2 mimari arşın (abanoz, 37,9 cm, 12 boğumlu, TSM 2/3313) ve 1 Mimari arşın (abanoz, 73,5
cm, 24 boğumlu, TSM 2~HGT) olmak üzere iki arşın daha bulunmaktadır.
Hafriyatlarda ise ölçü birimi olarak kademin kullanıldığı öğrenilmektedir.
1 kadem = 1/2 mimari arşın = 12 parmak’tır.
Yine hafriyatlarda veya kuyu açanlarca ve su derinliğinin ölçümünde kullanılan ölçü
birimi ise kulaçtı. I kulaç 2,5 mimari arşına tekabül ediyordu.
Diğer ölçü birimleri ise:
1 mil = 100 kulaç = 2500 mimari arşın
1 fersah = 3 mil = 7500 mimari arşın
GEZ
I beril veya menzil - 4 fersah Arazi ölçümlerinde
1 merhale = 2 beril’tir. kullanılan iki ucu
1 metre ise 1000/758 = 1,319261 mimari arşın’a veya 1 mimari arşın+7 parmak+7 damgalı (tuğrah) ip
KMA 625 (kat. 122)
hat+11 nokıa’ya tekabül eder.
19. yüzyılda, tartı aletlerinde olduğu gibi ölçü aletlerinin de kontrolü için imal edilen
örneklerin ihtiyaç duyulan bölgelere gönderildiği çeşitli arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır.
Teke kaymakamlığından yazılan 26 Safer 1276 tarihli bir belge, esnafın ellerinde bulunan
arşınların muayenesi için gerekli olan iki adet damgalı arşının İstanbul’dan gönderildiğini
bildirmekledir:
DAMGALI Mâliye Nezâret-i Celîlesine ve Haz.îne-i Hâssa Hezâret-i Celîlesine ve Teke
ARŞININ Kaymakamına
İSTANBUL’DAN
GÖNDERİLDİĞİNE Meclisde bulunmak ve lüzûmıı hinde esnâfın. yedlerinde bulunan arşınlar ayar ve
DAİR mu'âyene olunmak iizere (I) Teke meclisinden bâ-mazbata vâki' olan iş‘âr üzerine Darbhâne-i
BOA, mire'de i‘mâl ettirilen iki aded damgalı arşının masârıf-ı i‘mâliyesi (5) olduğu Hazîne-i Hâssa
A.MKT.MHM Hâzırı devletli paşa hazretleri tarafından beyân olunan kırk kuruşun Hazîne-i Celîle'den tesviye
166/22,26. S. 1276 ve i'tâsı hususuna himmet buyuru la deyil.
| 24.09.18591
(l) Ka’imakam-ı mûmâ-ıîeyhe iki aded damgalı arşının lüzûmıı tevârüd eden mazbata
me'âlinden miinfehinı olmuş ve ol vecihle Darbhâne-i mire'de i'mâl ettirilen iki aded damgalı
arşın hu kere tarafınıza gönderilmiş olduğu beyânıyla şukka.
(5) Hazîne-i Hâssa'ya olan kırk kuruşun Hazîne-i Celîle-i Mâliye'den tesviyesi husûsu
vâki' olan iş‘âr-ı vâlâları vecihle Mâliye Hâzırı devletli paşa hazretlerine havâle ve iş‘âr
kılınmış olduğu beyânıyla tezkire.
Çeşitli kaynaklardan OsmanlIların arazi ölçümleri için özel olarak imal edilmiş, gez adı
verilen, iki ucu damgalanmış iplerde kullandığı öğrenilmektedir. Bergos kazasında bulunan
Sultan Süleyman imareti vakfı mütevelli heyeti, ahalinin araziye müdahalesi üzerine Divan’a
şikayetle bulunmuş, bunun üzerine Divan terzi arşınıyla yetmiş beş zira uzunluğunda iki ucu
mühürlü bir ip göndererek, vakıf arazilerinin bu iple ölçülmesini ve anlaşmazlığın ortadan
kaldırılmasını Bergos kadısına emretmiştir. (BOA, Mühimine defteri, no: 22, s. 207).
ARAZİ
ÖLÇÜMÜNÜN
BERGOS KADISINA
GÖNDERİLEN
İKİ UCU
MÜHÜRLÜ İPLE
YAPILMASINA
DAİR
BOA, Mü hinime
defteri, no: 22, s. 207.
119
Aynı uzunluktaki bir urganın bu sefer yaya ve piyade sınıflarının tasarruflarında olan
arazi ihtilafında da kullanıldığı görülmektedir. Balıkesir’de bulunan piyade taifesinin oeak
arazilerinin bir kısmının kanundan fazla ve bir kısmının da az olduğunun tespit edilmesi üzerine
İstanbul'dan terzi arşını ile yetmiş beş zira uzunluğunda iki ucu mühürlü bir urgan gönderilmiş
ve Balıkesir kadısı Mevlânâ Mehmed ile tahrir katibi Bostan’dan, arazi ölçümleri yaparak fazla
olan yerleri eksik olan yerlere ilave etmeleri ve yaya taifesinin itiraz etmelerini gerektirecek
durumlardan kaçınmaları istenmiştir (BOA, Mühimine defteri, no: 34, s. 185, h. 386).
o’j>J (t/v-'J tfjıfc vJu-î^<^>cfV’’
L/ t/G lAlJ ÖJtûAİ (J^
- _ w M- \’:-
d.
BALIKESİR’DE
BULUNAN PİYADE
TAİFESİNİN
ARAZİSİNİN
i 4 l •tel- İSTANBUL’DAN
GÖNDERİLEN
MÜHÜRLÜ URGANLA
ÖLÇÜLMESİNE DAİR
BOA. Mühimme defleri,
no: 34. s. 185, h.386.
Osmanlı arazi sisteminin esasını teşkil eden çiftliklerin de mühürlü urganlarla ölçülerek
büyüklüklerinin standart miktarlarda tespit edildiği Bolu sancağı tahririni gerçekleştiren emin
ve katibe yazdan bir hükümden anlaşılmakladır. Bu hükme göre, arazi verimlilik durumuna
göre üç gruba taksim edilmiş ve a'la araziden seksen dönüm, evsat araziden 100 dönüm ve edna
araziden 130 veya 150 dönüm bir çiftlik olarak kabul edilmiştir (BOA, Mühimme defteri no: 7,
hüküm 1279). Bağ ölçümlerinde, arazi ölçümlerinden farklı olarak terzi arşınıyla 55 ağaç (arşın)
veya benna arşınıyla 45 ağaç (arşın) uzunluğunda mühürlü bir ipin kullanıldığı Rusçuk kadısı
ile (BOA, Mühimme defleri no: 7, hüküm 1796) Bolu sancağını tahrir eden kadıya yazılan iki
ayrı hükümden anlaşılmaktadır.
19. yüzyılda bile arazi ölçümlerinde aynı uygulama devam elmiş, fakat ölçüm aleti
olarak kullanılan ipin yerini bu sefer zincir almıştır. 12 Rebiyülevvel 1277 tarihli bir tezkireye
göre Kütahya sancağında arazi ölçümü için gerekli olan iki başı damgalı bir zincir, Defter
Emaneti tarafından temin edilmişti, (A. MKT.MHM No: 196/80)
MÜHÜRLÜ Tahriri ferman olunan yerlerdeki yaya ve müsellem

URGANIN yerleri ile erbâb-ı tiımırın nizâlı yerlerinin ölçülmesi
GÖNDERİLDİĞİNE için istenilen mühürlü urganın gönderildiği.
DAİR
Yazıldı.
BOA. Mühimine
Defterleri, Mestli Çavuş'û virildi. H 3 Muharrem, sene: 976 [28.06. /568/
C.7, h. 1628.
Buruşa sancağı beğine hüküm ki:
Hâliyâ mektûb gönderüp; "tahrîri ferman olunan yirlerde yaya vü müsellem tâyifesinün
mutasarrıf oldukları yaya vü müsellemlik yirleri ite erbâb-ı tımarım tîmâr-ları toprağında
niza‘lan mesaha olunmağtçün memhûr ip virilmesİ lâzim idüğin" bildürmişsin. İmdi; Südde-i
Sa'âdetiim'den iki başı mühürlü urgan virilüp irsal olundı Buyurdum ki:
Varıcak, hıı husûsda niza'hırın olup mesaha olunması lâzim olan yirleri gönderilen
memhûr ip ile hakk üzre mesâhat idüp eğer yaya vü müsellem ve eğer sipâhî yirleridür: temfyjîz
ü ta'yîn eyleyüp kimesneye hilaf-1 şer' ıı kân ün dahi ii ta'arrıız, itdürmeyüp tarafeyn ün ahvâlin
ber-vech-i adalet fasleyleyesin.
BOLU’DA Bokı'da tasarruf olunan çiftliklerin gönderilen mühürlü urganla

TASARRUF ölçülerek iyi yerlerden seksen, orta yerlerden yüz ve
OLUNAN kötü yerlerden yüz otuz ve yüz elli dönümün bir çiftlik
ÇİFTLİKLERİN
GÖNDERİLEN olarak belirlenip deftere kaydedilmesi.
MÜHÜRLÜ Yazıldı.
URGANLA
ÖLÇÜLMESİNE Balı sancağın nıücedde[de]n tahrîr eyleyen emîn ve kâtibe hüküm ki:
DAİR Dergâh-ı Mu'allâma âdem gönderüp: "livâ-i mezbûrda nıüceddeden tahrîr olunan yirlerde
BOA, Mühimme ba'zı çiftlik tasarruf idenlerün çiftlikleri ziyâde olup ölçilüp kanun üzre çiftlikleri ta'yîn olması
Defterleri, babında mühürlü urgan [virilmesin" bildürdüğün ecihlen] ihraç olup âdemime teslim olunup
C. 7. h. 1279.
irsal olundı. Buyurdum ki:
Livâ-i mezbûrda nıüceddeden tahrîr olunan yirlerde anım gibi ziyâde çiftlik tasarruf
eyleyüp mühürlü urgan ile mesâhat olunup kanım-ı kadîm ınuktez.âsınca a'lâ yirden seksen
dönüm ve evsat yirden yüz dönüm re ednâ yirlerden yüz otuz, ve yüz. elli dönüm birer çiftlikdür;
ana göre ta'yîn idüp defter-i cedîd-i hâkânîye kaydi-desiz. Amma: bu bahane ile kimesneye
hımâyet olıınmayup zulın ü hayf olmakdan haz.er üleşiz.
121
Vezir Pertev Paşa'nın Rusçuk'taki hâslarında bulunan RUSÇUK’TAKİ

ınünazaalı bağlan ölçmek için islenilen mühürlü urganın MÜNAZAALI
BAĞLARI ÖLÇMEK
gönderildiği; sözkonusıı bağların gönderilen ip ile ölçülerek
İÇİN İSTENİLEN
Pertev Paşa’ya ait olan hakkın kendisine verilip kimseye
MÜHÜRLÜ
kanuna aykırı iş yaplıı ılınanıası.
URGANIN
GÖNDERİLDİĞİNE
Yeı zildi. DAİR
BOA, Mühimine
Ulaşdıırınak içlin İdrîs Çavuş'a virildi. Defterleri, C. 7, h.
Fî 29 M. sene: 976 [24.07.1568] 1796.
Rusçuk kâdîsına hüküm ki:

Düstûr-1 mükerrem Vezîrüm Pertev Paşa edâma'llâhü te'âlâ iclâlehûnun laht-ı kazamızda
vâki' olun hâslarında ba'zı nıüslimân bağları olup ölçmeğe muhtaç idüği mûmâ-ileyh
tarafından i'lâm olunup mühürlü urgan taleb olundu İmdi: bâğ ölçmesi-nün ipi derz.î
arşunıyla elli beş ağaçdur -ki, bennâ arşunıyla kırk beş ağaç olur-; ana göre mühürlü ip
virilüp huy urdu m ki:
demi vardukda, ehl-i vukûf u mu'temedün-aleyh bî-garaz müslimânlarda bİ'z-zât mahall-i
nizâ'un üzerine varup husaınâ muvacehesinde onat veçhile hakk üzre tef[t]îş idüp niza' olunan
kimesnelerün bağların gönderilen ip ile ölçüp her kimesnenün bağınım dönünıi ne mikdâr ise
ma'lûm idiniip dahi şer' u kân ün ıı defter mûcebince miişârun-ileyhe âyid ii râcP olan hak ne
ise ahvirüp hılâf-ı şer' u kânûn u defter kimesneye iş itdürmeyesin.
Bolu sancağının tahriri sırasında ölçülmesi gerektiği bildirilen BAĞLARIN

bağların ölçümü için istenilen dönüm ipinin ÖLÇÜMÜ İÇİN
gönderildiği; ölçüm işinin dikkatli yapılıp daha sonra İSTENİLEN
DÖNÜM İPİNİN
kimsenin şikayet etmesine meydan verilmemesi. GÖNDERİLDİĞİNE
Yazıldı. DAİR
Bolı sancağın tahrîr iden kâdîsına hüküm ki: BOA. Mühimine

Defterleri,
Vilâyet-i mezbûre bağları mesaha olunmağa mııhlâc olduğın arzolunup ol bâbda dönüm ipi
C. 7, h, 2028.
taleb olunmağın iki başı mühürlü ip irsal olandı kİ, beımâ arşımı ile kırk beş arşım, derz.î arşımı
İle elli beş arşundur. Buyurdum ki:
Vardukda, defterde resm-i dönüm kaydolunup mesâhati lâzım olan bağlarım üzerine
bi'z-zât varup tûleıı ve arz,an dikkat ü ihtiıııâmla ma'lûımm olduğı üzre sahihleri muvacehesinde
mesâhat idiip her kişimin bağı ne mikdâr dönüm olduğı zahir olursa hakikati ile ma'lûm idiniip
dahi ana göre deftere kaydidesin. Amma: hîn-i mesâhatde kimesneye meyi ü ımıhâbâ itmeyüp
hakikati üzre yazasın. Şöyle ki; sonra gelüp; "Benlim hâğum az idi; ziyâde yazdılar. " diyii
şikâyet ideler, mu'âteb ahırsın.
H. 1277 (1861) tarihli bir başka belgeden ise, arazi ölçümünde ip yerine iki ucu damgalı İP YERİNE İKİ
zincir kullanıldığını öğreniyoruz. UCU DAMGALI
ZİNCİR
Kütahya sancağında mesahe-i arazi için iki başı tamgalı talih olunan bir adet zincirin KULLANILDIĞINA
DAİR
itfası hakkında Defler Emaret-i behiyyesi tarafından mevcûd tezkire üzerine Ticaret Nezâret-i
BOA,
celîlesiyle muhabereyi şâmil olan tezkire-i senâvesî manzûr-ı vâlâları buyurulmak üzere lef/'en
A.MKT.MHM
irsal kılınmış oluıımağla tezkire-i mezran iktizâsının icrâsı hususuna himmet buyurmaları 196/KO, 12 Ra 1277
siyâkında tezkire. [28.09.18601
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_____________________________________________________________________________________________________________________________________________
ÇARŞ! Çarşı arşını, adından da anlaşılacağı üzere, pazar ve çarşılarda, basına, kumaş, halı ve
benzeri ürünlerin ölçümünde kullanılırdı. Orta boydaki bir kişinin orta parmak ucundan
omuzuna kadar olan mesafeye tekabül eden bu ölçü çarşılarda kumaş türü eşyanın pratik olarak
ölçülmesi ihtiyacından doğmuş olmalıdır. Çarşı arşınları, mimari arşınlar gibi şimşir, demir ve
çelikten imal edilirdi. Bir çarşı arşım S eşil bölüme ayrılmıştır. Bu parçaların her birine rııbu
(urup) denir. Robunun iki parçaya bölünmesiyle oluşan altkesire de girah adı verilmiştir. Bu
altkesirler çarşıda ölçülen kumaş vb malzemelerin ölçümünde hassas ölçümlerin gerekliliğinden
doğmuştur.
1 çarşı arşını = 8 rubu = 16 girah’tır.
1 çarşı arşını = 68 cm'dir.
I metre 100/68=1.470588 çarşı arşını'dır, yani 1 çarşı arşını+3 rubıı+1.5 girah’a tekabül eder.
OsmanlIlar diğer ölçülerde de yaptıkları gibi, sahtekârlıkların önüne geçmek amacıyla

halkın elindeki arşınları da kontrolden geçirmiş ve üzerlerine kontrol damgası vurmuşlardır.
16. yüzyılda Divan-ı Hümayun’a kadar yansıyan şikâyetlerden anlaşıldığına göre, sahtekârlık
yapmak isteyen satıcılar, mallarını salarken damgalı arşın yerine kendi yanlarında
bulundurdukları diğer arşınları kullanıyorlar ve bu yolla haksız kazanç elde ediyorlardı.
9 cemaziyelevvel H, 985 |25 Temmuz 1577] tarihli bir hüküm, yeniçeri askerlerinin yıllık
giyecek ihtiyaçlarını karşılayan Selanik Yah udilerinden satın alınan çakanın alıntında Selanik
yayabaşısmm yaptığı yolsuzluğa dairdir. Devlet adına çuka alımı ile görevli olan Selanik
yayabaşısı alım esnasında damgalı arşın verine büyük arşın kullanmakta ve satıcıları zarara
uğratmaktadır. Selanik kadısına gönderilen hükümde yayabaşınm çukaları damgalı arşın ile
ölçmesi emredilmiştir, (Mühimine Defleri C. 31, s. 193. h. 494)
FİLİBE'DE ÖLÇÜ Filibe'deki abacıların imal etlikleri abaların ölçüsünün âdeı-ikadînıeye

ALETLERİNİN göre olması ve ölçü aletlerinin damgalattırılmadı.
DAMGALANMASINA
Filibe kâdîsına büküm ki:

BOA. Mühımme
Defterleri, Dergâh-ı Mu 'allâm çavuşla undan olup Filibe Nâzın olan; "abâcı tâ 'ifesînün âdet-i kadîme
o. 12, h, 460. ijzre abaları on ikişer zira' gelüp hâlâ sekiz ve tokuz zirâ4 gelür ve zirâ ‘lan* ve ma 'mâl olunan
dirhemleri tamgasuzolup tamga lâzim oldugm" bildürmeğin buyurdum kûVıısûl buldııkda göresin;
arz.oluııdıığı gibi olup âdet-i kadîme[ye} muhalif abaları eksük olup ve z.irâ‘ u dirhemleri tanıgasuz ise
kadîmden kaç zirâ ‘ idegelmişler ise abâların ol nıikdâr işledüp ve zirâ ‘ u dirhemlerin dahi kânûn-ı
kadîme üzre tamgaladasm.
ESNAFIN Canik Mutasarrıfına

DAMGALI
DİRHEM Samsun Kasabası iskele ve ticâret mahalli bulunması dolayısıyla vapurlarla gelen ve
KULLANMASINA Anadolu'dan gelip Samsun'da kalan ve durumu bilinmeyen adamlar kefil siz istedikleri işi
DAİR
yapmakta ve halkı zarara uğratmakta olduklarından ve esnafın kullandıkları terazilerinde ise
BOA. A.MKT.
damgalı dirhem olmayıp insafına göre tahmini taşlar kullanıldığından orada da Dersaadet
MVL 1(10-94.
iisiiliin.ee esnafa birer tezkire verilerek inzibatın sağlanması Hazîne-i Celîleye dahi menfaat
temin edeceğinden şimdilik beş-altı bin adet yeni tezkirenin gönderilmesi mazbata ile bildirilmiş
ve Dersaadet ve bilâd-ı selâsede (Eyüp. Galata ve Üsküdar'da) bulunan bütün esnafa her sene
Mart başında yeniden ve bir dükkândan diğer dükkana naklinde değiştirilerek muhteliffiyatlar
ile ve Şehremâneti kontrolünde matbû1 tezkire verilmesi nizâm gereği olup bu faydalı usulün
taşrada da yaygınlaştırılması her tarafta gerekli olan nizam ve inzibatı sağlayacağı aşikâr
olduğundan ve bundan elde edilecek büyük gelir şehir ve kasabaların bakım ve temizlik işlerine
123
■M 9 C LU L U1 f
YENİÇERİ
ASKERİ İÇİN
SELANİK’TEN
ALINAN ÇUKAYA
DAİR
BOA, Mühimine
defteri, C. 31, s.
193. h. 494
ve kalelinin ve köprü ta'mîri gibi ıslah çalışmalarına karşılık tutulmak üzere inhada gereğince
taleb olunan altı bin adet nıalbû' tezkirenin usûlüne uygun olarak z.ût-ı sa'âdetlerine zimmet
kaydedilerek gönderilmesi ve bu hususta alınacak tezkire ücretlerinin ayrıca defteriyle ve
mazbata ile Hazîne-i Celîleye gönderilmesi luısûsunda savb-ı sa'âdetlerine bildirilmesi ve bu
uygulamanın diğer mahallerde de icra edilmesi için durumun her tarafa bildirilmesi Meclis-i
Muhâsebe-i Mâliye ve Meclis-i Vâlâ'da kararlaştırılarak padişah iradesi de a şekilde çıkıp
durum, lâzım gelenlere bildirilmiş ve istenilen tezkirelerin gönderilmesi husûsıı da Mâliye
Nezâreti'ııe bildirilmiş ve bu tezkireler üç derece kabul edilerek birincisinden on ve İkincisinden
yedi buçuk ve üçüncüsünden beş kuruş tezkire harcı alınması nıünâsib görülerek bu hususta
lâzım olan görüş ve ihtarları takdire şayan olduğundan bu şekilde gereğinin en iyi şekilde
yapılmasıyla zikr olunan deflerin ayrıca mazbata ile gönderilmesine dair şukka.
Vali ve mutasarrıflarla ve diğer İcap edenlere Dersa'âdet'de olduğu gibi taşrada da
bütün esnafa nizâmı üzere her sene Martın girişiyle yeniden, ve bir dükkândan diğer dükkâna
naklinde değiştirilerek çeşitli fiyatlar ile matbû' tezkireler verilmesi gerekli zabıta kaidesini
kuvvetlendireceği aşikâr olduğundan, bundan elde edilecek gelir şehir ve kasabaların bakım ve
temizlik işlerine ve kaldırım ve köprü ta 'mîri gibi ıslah çalışmalarına karşılık tutulmak ve bu
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ ____________________________________________________________________________________________________________________________________________
hususta alınacak tezkire ücretlerinin ayrıca defteriyle ve mazbata ile Hazîne-i Celîleye
gönderilmek üzere ne mikdâr matbu ‘ tezkire gönderilmesi lâzım geleceğinin bütün
memurlardan sorulması Meclis-i Muhaseben Mâliye ve Meclis-i Vâlâ'da kararlaştırılıp
onaylanarak padişah iradesi de o şekilde çıkıp durum lâzım gelenlere bildirilmek ve bunlar üç
derece kabul edilerek birincisinden on ve İkincisinden yedi buçuk ve üçüncüsünden beş kuruş
tezkire harcı alınması kararlaştırılmış ve irâde gereğince udi geçen usûlün orada da icrası ve
ne kadar tezkire gönderilmesi gerekeceğinin acilen bildirilmesi için şukka yazılıp gönderildi.
27 Muharrem sene [ 12J75.
DÖKME DİRHEM Şehremaneti Behiyyesiyle Altıncı Daire Müdürüne

İMALİNİN ODUN
KAPISINDA Dökme dirhem i'mâli eskiden heri Odıınkapısı içindeki dökmecilere ait olduğu hâlde
YAPILMASINA Aram isimli kimse Gaiata'da bulunan dükkânında dirhem i'mâl ettiğinden yasaklanması için
DAİR
BOA, A.MKT.
dökmeci esnafı tarafından dilekçe verilmiş ve adı geçen A ram'm imal edip Alımcı Dâ ’ i reye
MVL 121-35. damgalattırmış olduğu birkaç adet noksan dirhemler de dökmeci esnâfı tarafından gösterilmiş
olduğundan gereğinin yapılması İçin, gönderilen bir tezkire ile izin istenilmiş, eğer adı geçen
Aram'm ticâret serbest isi kâ‘idesince dükkânının kapailınlması ve diğer esnafın da bu
ticâretden men‘i mümkün olamaz ise de dökümcü esnafının eskiden beri yaptıkları dirhemlere
umûmen tanığa memuru tarafından damga vurulması usûl gereği olduğu hâlde Altıncı Dâ’ire
tarafından dirhemlerin eksik ve fazlasına bakı imayarak damga vurulması kâ’ ideye aykırı
olduğu gibi halkın zarar görmesine sebep olacağına ve bu tür eşyaya damga vurulmasındaki
asıl maksat hasardan koruma [düşüncesi]olduğu için vurulan damga dahi hükümetçe bir tasdik
işareti olmasıyla her kim olursa olsun i'mâl edeceği dirhem ve terazi fesadlı veya eksik ve fazla
olursa kabul olunmayı/) ve damga vurulmayıp red ohmdukdaıı sonra damgasız dirhem satan
olur ise bunlar hakkında dahi belediye nizamı ve devletçe i'lân edilen kâ'ideye uymamasından
dolayı kanimi işlem yapılması gerekeceğinden bundan böyle Altıncı Dâ 'ire tarafından
dirhemlere damga vurulmayıp her kim dirhem i'mâl eder ise etsin Şehremaneti ’nde bu işle
görevli ıne’mûr tarafından her türlü fesâddan uzak olduğu tebanlaşıldlktan sonra damga
vurulması gerekeceği Meclis-i Vâlâ'dan mazbata ile ifâde olunmuş ve durum Altıncı Dâ'ire
müdürüne de bildirilmiş ve gereğinin yapılması için Şehremaneti ile Altıncı Dâ'ire müdürüne
tezkire yazılmış 2 Rcbüılâhir sene [ 11277.
ESNAFIN TEK Hazîne-i Hâssa Nezâret-i Celîlesiııe ve Şelıremâneti hehiyyesine

TİP DİRHEM
VE AĞIRLIK Altıncı dâ’ire-i belediyede esnâfuı kullandıkları çeşidi yerli ve yabancı ağırlıkların
KULLANMASINA bundan sonra kullanılması yasaklanıp Alımcı dâ'ire-i belediyeye verilen nizâmnâme gereğince
DAİR
BOA. A.MKT. Osmanlı devletinde kullanılan ve geçerli olan ağırlık ve dirhemler kullandırılacağından bunların
MUM 159-9. kot rol edilip düzelt i hnesiyle damga usûlünün işbu yetmiş beş senesinden i'tibâren uygulanması
ve bunun için alınacak hare ve resmin mikdarını bildiren ta'rlfenin Şehremaneti tarafından
gönderilmesi ve vurulacak damgaların Durbhâne-i Amire’de i‘mâl ettirilmesi gerekeceği Altıncı
dâ'ire müdürü tarafından ifâde olunmuş olduğundan ve usûlü gereğince yapılması hususunda
gayret gösterilmesi ve gelen ta'rifenin yazdırılarak gönderilmesi için tezkire.
125
ENDAZE
ENDAZE
Osmanlı 18-19 yüzyıl
uz: 513 mm
KM A 698 (kal. 292)
Mimari arşın ve çarşı arşını gibi şimşir, demir ve çelikten imal edilen endaze, çarşı ve
pazarlarda, yine kumaş ve benzeri malzemelerin ölçümünde kullanılmıştır. Bugün Topkapı Sarayı
Müzesi koleksiyonunda üç endaze vardır. Bunlardan birisi abanoz (boğumlu, 64,6 cm, TSM
27/100), biri fildişi (64,4 cm, TSM 27/116), biri de fildişi üzerine kakmadır (64,5 cm, TSM 27/77).
Endaze, çarşı arşını gibi, ruhu adı verilen sekiz eşit bölüme ayrılmıştır. 11er rubu de eşit
iki bölüme ayrılır ve bu bölümlere girah denir. Ancak çarşı arşını 68 cm’e tekabül ederken,
endazenin uzunluğu 65 cm’dir. Bu benzerliklerden ölürü, her iki ölçü sürekli olarak
karışıklıklara yol açmıştır.
Özetle,
1 endaze = 8 rubu = 16 girah
1 endaze = 65 cm
I rubu - 8.125 cm
1 girah = 4.06 cm’dir
1 metre ise 100/65=1,538462 endaze'dir, yani 1 endaze+4 rubu+0.6 girah’a tekabül
etmektedir,
SAMANCILAR (detay)
Surname-i Hümayun,
TSM. H 1344
y. 355a.
127
Osmanlılar tarafından kullanılan hacim ölçülerinden biri kiledir ve hububat HACİM

ölçümünde kullanılmıştır. Diğer hacim ölçü birimleri yarım kile, şinik, 2 kutu ve 1 kutudur. ÖLÇÜLERİ
Ancak kilenin de diğer ölçüler gibi, yöreye ve zamana, hatla hububatın cinsine göre değişiklik
Gösterdiği anlaşılmaktadır. Değişik adlar taşıyan kileler arasında İstanbul kilesi (İstanbul kilesi
:£t
4 şinik, 1 şinik = 2 kutu) en çok kullanılan hububat ölçüşüydü. Bunlar silindir şeklinde imal
II
edilir ve çapları yüksekliklerine eşit olurdu.
Adı Çap ve yükseklik Hacim

Kile 361 mm 37 dm3
Yarım Kile/2 Şinik 286 mm 18.5 dm3
Şinik 227 mm 9.25 dm3
İki Kutu 180 mm 4.625 dm3
Kutu 143 mm 2.3125 dm3
YARIM KİLE
Osmanlı, 19, yüzyıl
0 335 mm
yük. 260 mm
KMA 1327 (kat. 513)
KUTU
0 125 mm
yük. 175 mm
KMA 1335 (kal. 50)
129
YARIM KİLE
0 340 mm
yük: 225 mm
KMA 1331 (kat, 509)
YARIM KİLE
Osmanlı,
19-20. yüzyıl
0 325 mm
yük: 295 mm
KM A 1328 ( kat. 512)
131
YARIM ÖLÇEK
Tophane imalatı
1299 tarihli
0 90 mm
yük: 94 mm
KMA 604 (kal. 391)
MUHTESİBLER,
ÖLÇÜ VE
TARTILARIN
DAMGALANMASI,
DAMGA VERGİLERİ
VE BELGELER
Büyük Selçuklular’dan itibaren, ortaçağ Türk şehirlerindeki esnaf ve pazar

denetimlerinin muhtesibler tarafından yapıldığı, günümüze ulaşmış eser ve belgelerden
anlaşılmaktadır. Selçuklular’m ünlü veziri Nizamülmülk, Siyasetname isimli meşhur eserinde
muhtesib hakkında bilgi verirken, hükümdarların bütün şehirlere terazi ve fiyatları kontrol
edecek bir görevliyi tayin etmesi gerekliliğinden bahseder: “Muhtesib dirhemleri kontrol ederek
iyiliği emir ve kötülüğü men etmelidir.”"
Muhtesibin görevleri Anadolu Selçukluları döneminde Necmeddin Ebu Bekir isimli bir
şahsa verilen ihtisab menşuru dolayısıyla, daha detaylı bir şekilde bilinebilmektedir. Ebu Bekir,
Divan ül-hisbe hakimi olarak Konya ihtisab işlerinin başına tayin edildiğinde, kendisinden
yapması istenilen görevler arasında ölçü ve fiyatların tespit ve kontrolü; pazarlarda men, miskal
ve dirhemlerin ölçü ve ayarlarının muhafazası da bulunuyordu.1’
Hafız Kırımî'nin Teressül adlı eserinde rastladığımız bir ihtisab beratı Anadolu Selçuklu
geleneğinin, Selçuklulardan sonra da Anadolu'da yaşamaya devam ettiğini gösteren önemli
örneklerden biridir. 13. yüzyılın sonlarında yazıldığı tahmin edilen Rüsûmü'r-Resâil adlı
I I - Nizamülmülk, Siyasetnanıe, haz. Mehmet Altay Köymen, Ankara 1990, s. 56.

12 - Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988, S. 35,
133
KANTAR BAŞI
II. Abdülhanıid
t uğra lı
KMA 662 (kat. 393)
mıınşa‘at mecmuasında (Üsküdar Selim Ağa Kütüphanesi, Nurbanu Valide Sultan No: 122)
İhlisab Menşuru ismiyle kaydedilen belgede de devletin ölçü ve tartılar üzerindeki denetiminden
bahsedilmekte ve bu ölçülerin lam olması istenmektedir.1*
14. yüzyılın sonu ile 15. yüzyılın ilk yarısında Kütahya'da Germiyanoğlıı sarayında
yazılmış olabileceği belirlilen Teressül isimli inşa mecmuasında yer alan ihtisab beratında,
ihtisab memurlarının uzunluk ve ağırlık ölçülerine dikkat etmesi istenmekte, ölçülerde bir
eksiklik bulunacak olursa, suçluların cezalandırılacağı bildirilmektedir.
13 - Şinasi Erkan tarafından neşredilen İhtisab Beratı en eski Türkçe belgelerden biridir (Olloman Manual I,
Harvard University 2002, s. 70-71). Rüsûınü'r-Resâil adlı münşeat mecmuası hakkında bkz. Mehmet Erkal,
"Arşın", D/A, c. III, s. 412.
KANTAR
uz: 410 mm
KMA 677 (kal. 285)
135
KANTAR
(detay)
KMA 677 (kat. 285).
/'.
rjı;
İhtisab beratının metni şöyledir:14

(145b) Sebeb-i tahrîr-i misâl-i hümâyûn ve mûceb-i lastîr-i kitâb-ı meymûn oldur kim
dârende-i mektûb sadrii'l-ümenâ fahrü ‘s-sülehâ muslihü'l- ‘ihâd kıvâmü'l-bilâd seyfü'ş-şerî'a
ınubtilü'l-bidhı Şemse'd-dîn Ahmed -dâme tevfîkuhu- hidmetine Ladîk şehrinim ve tevâbidnün
muhtesibligin virdiim ki (146a) ba'de'l-yevın emr-i ma'rûfve nehy-İ miinker kıla. Târik-i salata
ve şârih-i hamra ve sâyir-i fussâka gâyetde te'dîb ü telıdîd ide. Meşrubat ve me’kûlât ve
ınelbûsât ve hubûb narhını ehl-i sûk arasında nıu'ayyen ide.
Terâzû ve ârşûn ve kile veznin ve nıikdârın gözede. Bakkal ve kassâb ve habbâz ve aşçı
ve başçı ve haşşâbçı ve helvâyî ve sâyir-i hırfeti ayda bir gez teftîş ide. Narlıda egsük bulacak
olursa direminde bir akçe ala ve her şâyifenün cinâyetine ve hıyanetine göre cezasın ide.
Kimseye hayfu meyi itmeye. Şerâyiş-i ihiisâbı yirine getüre. Mâ-tekaddem muhtesihler ne
tasarruf ide ge İdilerise, bu dahi anı tasarruf ide.
Ve hîç âferîde bunun hükmine ta’arruz."ve medhal ilmeye. Devâm-ı devlet du‘asına
mülâzemet idüp mezîd-i ‘inayete müterakkıb ola.
Ve hu mübârek nişânı ınütâla'a kılanlar i‘timâd-1 küllî ideler.
Fermanı getiren eminlerin başı, âdil ve dindarların övüncü, insanları doğru yola getirici,
şehirlerin desteği, şeriatın kılıcı, dine aykırı yenilikleri ortadan kaldırıcı Şemseddin Ahmed -
yeteneği devamlı olsun- hazretlerine Lâdik şehrinin ve civarının zâbıta memurluğunu verdim.
14 - Şinasi Tekin, Ottoman Manuat II, Harvard IJnivcrsity 2002, s. 70-71.

137
Bugünden itibaren kannî olanı ve yasak olanı uygulasın. Namaz kılmayanları, şarap içenleri ve
diğer kötüleri şiddetle cezalandırsın. Yiyecek, içecek, giyecek ve hububat fiyatlarını esnaf
arasında belirlesin.
Terâzi, arşın ve kilenin ölçü mikdarlarmı gözetsin. Bakkalı, kasabı, ekmekçiyi, aşçıyı,
kelleciyi, oduncuyu ve helvacı gibi esnafı ayda bir defa teftiş etsin. Ölçülerde bir eksiklik
bulacak olursa her dirhem için iki akçe alsın; herkesin suç ve sahtekârlığına göre cezasını
versin. Kimseye haksızlık ve iltimas etmesin. Zabıta işlerinin şartlarını yerine getirsin. Daha
önceki zabıta memurları ne kadar alıyor idiyseler, bu da o kadar alsın.
Hiçbir kimse bunun kararlarına karşı gelmesin, karışmasın. Devletin devamlılığı için
dualarım sürdürsün ve birçok ihsanı hakketsin.
Ve bu kutlu fermanı inceleyenler ona tam olarak itimat etsinler.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ _________ ___________________________________________________________________________________________________________________________________
BÎSMAR
Gravür, Olaus
Magnus, 1555
BİSMAR
uz: 340 mm
kefe 0 280 mm
KMA 1339 (kat. 489)
139
DİRHEM SETİ
200 dirhem (kat. 263)
100 dirhem KMA 026
50 dirhem (kat. 249)
TUZ KANTARI
uz: 883 mm
KMA 1342 (kat. 490)
Ölçü ve tartıların ayarlarının damgalattırılmasmdan elde edilen gelirler Osmanlı

Devletimin en önemli gelir kalemlerindendi ve bu işle muhtesibler ilgileniyordu.
Araştırmalarımız sonucunda bulduğumuz ölçü vc tartıların damgalattırılmasına dair belgeler
ihtisab gelirleri ile ilgili önemli bilgiler vermektedir. Mühasebe-i Vilayet-i Anadolu defterindeki
bir kayıttan öğrendiğimize göre H. 937 (1530) yılında İsparta’da ihtisab gelirleri arasında kile
resmi isimli bir vergi de bulunuyordu.
Ayrıca köylüler muhlesibden damgalı bir kile alıyorlar ve bu kile ile tartıp sattıkları ürün
için muhtesibe ücret ödüyorlardı." İstanbul kutucu esnafının imal ettiği kile ve şinikler İstanbul
muhtesibi kontrolünde damgalanıyor ve bu damgadan elde edilen gelirler de İstanbul istisab
gelirleri arasında bulunuyordu,1
Rodos ihtisab gelirleri arasında ölçek ve arşınların damgalallırılmasından elde edilen
resimler do vardı vc bu gelirler Rodos imareti vakfına aitti. Rodos kadısına yazılan bir hükümde
Rodos'a getirilen alet, eşya ve yiyeceklerin satışı esnasında kullanılan ölçek ve arşınların
damgalattırıl mamasından dolayı, ihtisab gelirlerinin oldukça azaldığı ve vakfın bundan zarar
gördüğü belirtilerek, damgasız ölçek ve arşın kullandırılmaması ve kullananların
cezalandırılması emredilmişti:
DAMGASIZ ÖLÇEK Rodos kadısına hüküm yazda ki

VE ARŞIN Haliya Rodos imaret-i amire mütevellisi Cafer Dergah-t Muallam'a arz gönderüp Rodos kalesinin
KULLANANLARIN
ihtisabı imaret-i amire evkafından olup etrafdan şehre bey' olunmak içtin varİd olan alal ve sair
CEZALANDIRILMASINA
DAİR meta' ve me'kulaı bey'inde ölçeklerin ve arşurdarm damga ildirmeden bey' olunınağla ktst-ı
BOA. ihtisaba külli noksan nıüretteb olup vakfa gadrolup muhtesib marifetsiz terakki verilıneyüp
Kamil Kepeci tasnifi. damgasız ölçek ve arşım istihdam etdirilmemek içim enır-i şerif verilürse mııkaıaa-i mez.bııre
No: 63, s. 589, h. 2 terakki itmek mukarrerdir deyu bildirmiş imdi buyurdum ki lıükm-ı şerifim varuldukda onat vecihle
tenbih ve tekid eyleyesiz ki meta' ve gallat bey' iden kimesııelerin arşunlarm ve kilelerin
damgalanmayınca kullan-mayalar şöyle ki ba'dei' t-tenbih damgasız, arşım ve kile isli'mal idenler
zahir olduktan sonra haklarından geldi resiz, şöyle bdesiz deyu tahriren fi Cıımadi'l-ahir sene 960.
16. yüzyılın sonunda Şam vilayetinden toplanan nüzul vergisi kadılar tarafından
toplanıyor ve nüzul emini isimli görevliye teslim ediliyordu. Nüzul emini de bunları Kıbrıs’dan
gelen gemilere veriyordu. Trablus kadısına yazılan bir hükümde. Şanı vilâyeti nüzülünün
toplanması sırasında kullanılan kilenin büyük, teslimi sırasında kullanılan kilenin ise küçük
olduğu bildirildiğinden nüzul teslim alındığında kullanılan kilenin getirilip ölçülmesi ve kaç
vukıyye ettiğinin sicil olunup bildirilmesi istenmiştir:
ŞAM NÜZUL Yazıldı.
VERGİSİNİN
TOPLANMASINDA Trablus kâdîsuıa hüküm ki:
KULLANILACAK Vilâyet-i Şâm'dan ihrâc olunan nüziil kabzı husûsmda isli'mâl olunan kile büyük kîle olup ve teslim
KİLEYE DAİR kilesi andan küçük oldıığı i'lâm ol imdi. İmdi: ne makûle kîle ile kuzâıdan alimi]} ve Kıbrııs'dan
BOA,
gelen gemilere kangı kîle ile teslîm olımdugı ma'lûm olmak lâzim olmağın buyurdum ki:
Mühimine defterleri,
Vardııkda. te Tür itmeyüp ber-vech-i istİ'câl nüztil emminden nüzul kabz.itdüği kileyi
C. 12. 11,463.
getürdüp dahi sen müşârun-ileyh çavuşumla veznildürüp kaç vukıyye idüğin sicili eyleyüp bir
surelin Siidde-i Sa'âdetünı.'e gönderesin. Rıı bâbda basiret ü intibâh üzre nüzul husûsmda ma'mîd
olup isti‘mâl olunan kileden gayri gafletle eyleyesin ve bu bahane ile celb ü ahz olunup ve nüzulden
bel1 u ketin olunmışdur, nieedür; mufassal U meşrûlı yazup Siidde-i Sa'âdelüm'e arzeyleyesin.
16 - 438 Numaralı Muhaseben Vilayet-i Anadolu defteri [937/1530JI Dizin ve Tıpkı Basını Ankara 1993, s. 289.
17 - Cevdet Belediye nr, 48, 5 Safer 1139/3 Aralık 1726 tarihli arızayı nakleden Baltacı, a.g.e.. s. 171,
141
KANTAR
Osmanlı. 18. yüzyıl,
11. Abdülhamid
ı uğra h
uz: 285 mm
KMA 662 (kat. 393)
20 DİRHEM
III. Selim tuğralı
1203 ve 1215 tarihli
KMA 031 (kal. 200)
OSMANLI
KANTAR
BAŞLARI
AK.MED koleksiyonu kat. 291
kal. 148 kal. 485
kal. 290 kal. 287

_______________________ 143
kat. 279 kal. 2X6
kal. 283 Özel koleksiyon
kat. 490 kat. 149

16. yüzyılda kilenin bir standardının olmaması sık sık şikayet konusu oluyordu. Balya
kadısı, Divan-ı Hümayun’a gönderdiği bir mektupla, kazada kullanılan kilenin ölçüsünün
muayyen olmamasından dolayı halkın alışverişlerinde zarar ettiğini ve mukataa mültezimlerinin
de kazada İstanbul kilesinin kullanılmasını talep ettiğini bildirmişti. Bunun üzerine Biga
sancağını tahrir eden Marmara kadısı Ramazan’a bir hüküm gönderilerek, durumun
araştırılması ve memlekete ve hâzineye hangi kilenin kullanılması faydalı ise onun kullanılması
emredilmişti:
MEMLEKETE VE Yazıldı.
HAZÎNEYE HANGİ
KİLENİN Çavuşun âdem isi Osman'a virildi. Fî 21 Rebî'u'l-evvel, sene: 979
KULLANILMASI
YARARLI İSE
Biga sancağım tahrîr eyleyen Marmara Kâdîsı Mevtana Ramazân'a hüküm ki:
ONUN Hâliyâ Balya kâdîsı Dergâlı-ı Mu‘allâm'a rnektûb gönderüp; "Balya kazasında isti‘mâl
KULLANILMASINA olunan kilenün ahvâli tamâm nıuhtell olup mukarrer ii mu'ayyen olmanıağla re‘âyâ vü fukara
DAİR
hey' u şirâda zarar u ziyan çeküp ve andan mâ'adâ ba‘zı mukâta’âtun hububatından öşr ü
BOA, Mühimine
sâlâriyye alınmalu oldukda emîn olanlar; "İltiz.âmımuza küllî zarar mülerettib olur; eğer etraf
defterleri, C. 12,
kasabârda fermâıı oluııduğı üzre kazâ-i mezbûrda dahi İstanbul kilesi cârî olmak buyun hırsa
h. 969.
re'âyânun ahvâli muntazam olup mîrî canibine dahi küllî fâyide olmak mukarrerdür." diyü
arzeylemiş"ler. İmdi: buyurdum ki:
Vardukda, bu husûsi onat veçhile tetebbu' u tefahhus idüp göresin; arzolun-duğı gibi ise
memleket ü vilâyete ve maluma enfa‘ olan kile kankısı ise ananla amel idüp deftere kaydeyleyüp
emr-i şerîfüme mugayir kiınesneye nizâ' itdUrnıeyesin.
PİRİNÇ TERAZİ
KEFESİNDE
SULTAN II. MAHMUD
TUĞRASI VE TARİH
DAMGALARI
KMA 743 (kal. 295)
145
GRAM SETİ
1 kg, 500 grve 200 gr
“Bursa sene [ 1]312”
damgalı ve Sultan
II. Abdülhamid tuğralı.
Özel koleksiyon.
KASAP TERAZİSİ
Osmanlı, 19-12 yüzyıl
uz: 770 mm
KMA 688 (kat. 392)
147
KONTROLLER,
SAHTEKÂRLIKLAR,
CEZALAR
Metin And’in
16. yüzyılda İstanbul,
Kent, Saray, Günlük
Yayam adlı kitabından
(İstanbul 1993).
UN VE EKMEKTE Çarşı esnafı ve pazarcıların ölçü ve tartılarda yaptıkları yolsuzluk ve sahtekarlıklar

YAPILAN
YOLSUZLUKLARA mahkeme sicillerine kaydedilir, gerekli cezaların verilmesi ilgili memurlara bırakılırdı. En sık
DAİR teftiş edilenler uncular ve ekmekçilerdi. Aşağıdaki H. 920 (1514 tarihli) Üsküdar Kadılığına ait
Üsküdar Kadılığı iki belge, un ve ekmekte yapılan yolsuzlukları tespit etmektedir. Bunlardan ilkinde Üsküdarlı
Sicilleri,
Osman’ın satmış olduğu 1,5 kile unun 500 dirhem eksik çıktığı belirtilerek, suçunun sabit
No: 1. vr. 19b.
I .Ca.920/24.06.1514;
olduğu ve mahkeme siciline kaydedildiği ifade edilmektedir. İkinci belgede ise. Karaca isimli
No: I, vr. 22a, 20-30. fırıncının ekmeğinin 100 dirhem eksik çıkması üzerine, durumun deftere kaydedildiği yazılıdır.
C.920/I2-21.08.I514
Sebeb-i Tahrîr-i. hu rûf oldur ki,
Üsküdar'dan Osman veled-i Zekeriyya bir buçuk kile un satup 500 dirhem eksik çıkup ba‘de's-
subûl cürüm hükın olundığı sebebden deftere ketb olundu. Tahriren ft gıırre-i Cumadi'l-evvel
sene ışrın ve tis'a mie / /.Ca.920/24.06.1514]
Şulıûdü'l-hâl: Şah Balı, Ali b. Hasarı, Çalap Virdi
Sebeb-i Tahrîr i hurûf oldur ki,

Kasaba-i Üsküdar'da Karaca nâm kimesnenin etmeği yüz dirhem eksik gelip deftere ketb
olundu. Tahriren fi evâhîr-i Cemaziyelâlıir sene 920 [20-30.C.920/12-21.08.1514]
Şuhûdü'l-hûl: Evrenos, Ekmekçi Ali ve Kasab Mahmûd
16. yüzyıl mahkeme sicillerinde bu tür usulsüzlükler karşısında verilen cezalar

genellikle kaydedilmemiştir. Cezalarla ilgili kayıtlara 18. yüzyıldan itibaren rastlanmaktadır.
Örneğin, 14 Recep 1179 tarihli bir belgeden anlaşıldığına göre Eyüp’te ekmekçilik yapan
Hüseyin isimli bir şahıs noksan gramajlı ekmek üretimi dolayısıyla Boğazkesen Kalesinde 24
gün boyunca hapsedilmiş ve ancak bir daha "fırında noksan ekmek işlememek" üzere taahhütle
bulunması üzerine serbest bırakılmıştı (İstanbul Kadılığı Sicilleri No:25, s. 3).
Ekmek üretiminde yapılan yolsuzlukların daha sert şekilde cezalandırıldığı da
görülmüştür. İstanbul esnafını teftişe çıkan sadrazam, tebdibi kıyafet gezerken, ekmeğinin
pişkin olmadığını gördüğü bir fırın sahibini ibret-i alem için kulaklarından fırının yanındaki bir
duvara çivilettirmişlir.1* Kasımpaşa ve Tersane civarında fırın işletmekte olan 4 yeniçeri de
ürettikleri ekmeğin kanunla belirlenen miktardan 14-15 dirhem noksan olması dolayısıyla
Seddülbahr Kalesinde kalebend cezasına çarptırılmıştır. "
Bazen muhtesibin veya adamlarının görevlerini kötüye kullanarak esnafı taciz ettikleri de
anlaşılmaktadır. Halep kadısına yazılan bir hükümde Halep'te kasaplık yapmakta olan Ahmed
isimli bir şahsın Halep muhtesibinin adamları tarafından taciz edildiği ve eksik et satmakla ilham
edilip kadı önüne çıkarıldığı ve kadı tarafından da kendisine para cezası verilip sürekli zulüm
gördüğü anlatılmaktadır. Kasap Ahmed'in ifadesine göre muhtesibin adamları dükkandan bir
miktar el alıp gitmekte ve sonra geri gelip "Bu sattığın et eksiktir" diye kasap Ahmed i haksız yere
taciz etmektedirler. Kasap Ahmed'in şikayeti üzerine Halep Kadısına, dükkanda, dükkan sahibi
tarafından tartılıp satıldıktan sonra götürülen etlerin dükkan dışında tartıl maniası, eğer tartılacaksa
muhtesibin adamları tarafından dükkanın dışına çıkarılmadan tartılması emredil inektedir (BOA.
Kamil Kepeci, Ahkâm defterleri. No: 67, s. I 187. 13 Zilkade 980 / 17 Mart 1573).
18-1 lait-ı Hümayun 1. Abdülhamid nr. 647’den nakleden Ziya Kazıcı, OsmanlIlarda İhtisab Miiessesesi, İstanbul
1987, s. 96.
19 - Kazıcı, OsmanlIlarda İhtisab Miiessesesi. s. 97.
____________ 149
Eksik tartan bir tüccarın kulağından çakılarak cezalandırılması, Garo Kürkman arşivi.
EVLİYA
ÇELEBİDEN
TERAZİDE HİLE
YAPANLARA
VERİLEN CEZA
Çardak emini, çardak çorbacısı, çardak naibi ve muhtesib ağası bütün tabileriyle silâhlı
olup muhtesib ağası önünde alım yaldızlı ve gümüş zincirli teraziler ile esnafların mallarını
tartarak kiminin eşyası eksik gelip kötek çalarak ve nice yüz eksik satmış şeklinde adamların
boğazlarına deve arddaları, zilleri ve dehdevderi boğazlarına asarlar. Nice yüz adamların
boğa-zma tahta gülle, başlarında dışkılı işkembeler üzere kartal ve karga telleri ve tilki
kuyrukları abâyîsini süsleyip yüzlerine bal sürüp "Eksik salanın hâli budar de” diye bağırırlar.
Araba ve tahtırevanlar üzere çardak şekilli köşkler yaparlar ki her biri biner kuruşa olmaz,
gayet süslü köşklerdir ki sanki her biri birer İrem köşküdür. İçinde güzel ay parçası köleler
birbirlerine şerbet ve kahve verip çeşit çeşit şive ile şakalar ederek geçerler. Ardı sıra emin,
çorbacı, naib ve muhtesib özel giysileri ile silâhlı zırhlara gömülüp enselerinde kafadar çifte
köçekler ile sanki bu ağalar İstanbul içre kola binip Alayköşkü dibine vardıkta birkaç adamı
"Eksik satar mısın?” diye 80 deyneği çırpıp ellerinde teraziler ile geçerler, vesselâmf'
EVLİYA Bütün çarşılarda alış ve satışları bisitî, abbâsî ve ahım İle yapılır. Diğer ülkelerin
ÇELEBİMDEN ŞEYH
SAFİ KANUNU padişah ve krallarının sikkeleri geçnıeyip sadece kendi sikkeleri gcçerlidir. Yedi yerde sikkeleri
AÇIKLAMASI20
21 kesilir. Birinci olarak eski taht merkezlerinde "Duribe Erdebîl” ve "Duribe Hemedân” ve
"Duribe Bağdâd" ve "Duribe Isfahan” ve "Duribe Tiflis” ve "Duribe Nihâvend" ve "Duribe
Tebriz" diye diye kesilen sikkelerinde "Lâ ilahe illallah, Muhammedün Resûlullah, Aliyyün
veliyyullah " yazdır.
Bir tarafında her şahın ismi yazılır ki "Fe ağlân-ı Kelb-i Alî Şâh Abbas” diye yazılır.
Ancak kazbikîlerinde "Duribe Tiflis” ve "Duribe Tebriz” yazıp bir tarafı nakışlı senesi yazılıdır.
Kazbikî mangıra derler. Bütün geçerli olan bu sikkelerdir.
Bütün endazelerin ucunda, bütün kilelerinde ve diğer dokunmuş kumaşlarında "Lâ ilahe
illallah”yazılmıştır. Yine dirhemlerinde ve terazilerinde de Allah'ın ismi yazılmıştır.
20 - Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi. TSM, Bağdat 304 numaralı yazma, I. kitap, haz. Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi
Yayınlan. İstanbul 1996. s. 260.
21 - Evliyâ Çelebi Seyahalnâmesi, TSM, Bağdat 304 numaralı yazma. 2. kitap, haz. Zekeriya Kurşun, Yücel Dağlı.
Seyit Ali Kahraman. Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999, s. 132.
151
V y* -r*J ‘ <Â* *,J^ </*<>

//AS?'-'" 9 V <A>k>-<13^ 9^ •)*/, fa «^İZir* U^*'/
Jl^)Z^v/C U./j^***v$^ ^Z-^-V Vzzr *r><-» o £• 1
p>p4Xr*l z^X?'AV
i*Kjljl//^jl^*/ü'i\»|-*')4Kx JT^/^tP/zJ-â'' y1 <'!/«>/
»^_'_iA> •Xw'^ê/^|j)|/j(^|^JU'
ojÂ£.\?j O //■*■''_'Jit
|^J jjIJjUjJ V«JV%« lz> fj 1
=j5>>jl A’KyJz- r-^ ‘"'’-r* '*' °Z)'ıiÜİ*~i *> 4lAcu ÛSüV

-^',j •>-'>^ V_,J>tZS<y yJlî-'S JxX> U.yjîT^ *jtl \fV//J^>- lo/U*
sŞij
r# 'Ax.<t'u>lz »zûL*"^r/iM’.^\j/^~•i'/t" *.v->ûb
*xXaz!
A.J^ /AX_s'\z_I «>LilK*
/^T/jAİZ V>i^ Ury; :ZİÎ/**-,>^~«*,-> S^/Zz-SAj ’/l-^'z b^z^z-J^Zİ-Ûji
i t “ ■*
J >> • z/ I ^_xxî
Vcıy o kimsenin hâline ki "İm ilâhe illallah” üzere alışverişinde hile yapa. Gözüne mil ve başına
kızmış taş koyup o adamı hasla ederler. Bütün çarşılarının cümle dükkânlarında vc pazar
meydanlarında sarı pirinçten sarı zencirli ve demir zencirli teraziler asılıdır, asla İnsan eli
yapışmaz, daima asılı durur.
Bir kimse yiyecek içecek, ot veya yeşillikten bir şey almak istediğinde en güzelini seçip
terazinin kefesine kor, tartısı tamam olunca mal sahibine hakkını verir. Zira akçesi pakdir, malın da
en güzelini alır. Bütün et, ekmek, sebze, arpa, buğday, un, tavuk, güvercin, ceviz, fındık ve pazarda
pişen bütün yemekler velhasıl yiyecek ve içeceklerin hepsi Şeyh Safî narhı üzere terazi ile satılır.
Buğday, pirinç ve hububat aslâ kile ile satılmaz. Tamamı tartı ile alınıp satılır. Vay o
kişinin haline ki dirhemlerinde yazdan "Lâ ilâhe illallah " yazısına aykırı davrana. Ödünü
koltuğu altından çıkarırlar. İran kanunu budur. Ancak diğer kumaşlar zirâ‘-ı meliki ile satılır.
Hayvanlar ve canlı esirler kısmına da kânûn-ı Safî üzere bir fiyat takdir etmişlerdir.
OSMANLI
DEVLETİNDE METRİK
SİSTEME GEÇİŞLE
İLGİLİ
KANUN VE
NİZAMNAMELER
153
METRİK SİSTEME
GEÇİŞLE İLGİLİ
İLK KANUNNAME
Sultan Abdiilaziz’in
Hatt-ı Hümayunu.
Matbaa-i Amire’de
basılan 3 Zilhicce 1286
ve 22 Şubat 1285 tarihli
nüshası.
Cem Mahruki arşivi.
OsmanlIların metrik sisteme geçiş süreci 20 cemâziyelâhir 1286 (1869) tarihli bir
kanunnâme ile başlamıştır. Bu kanunnâmede uzunluk ölçü birimi olarak metre kabul edilmiş ve
eski ölçüye uygun bir isimlendirme kaygısıyla "zira-ı a’şarî" ifadesi kullanılmıştır.
Arazi ölçü birimi olarak ar. hacim ölçüsü olarak öşr-i zira küp yani desimetre küp, birim
karşılığı olarak litre, ağırlık ölçüsü olarak da dirhem-i aşarî yahut gram kabul edilmiştir.
Osmanlı devletinde kullanılacak bütün metre cinsinden ölçülere mikyas olmak üzere platinden
bir zira-ı a’şarî ve bir kilo ağırlığına eşit bir vukıyye-i aşariyye imal ettirilip Hazine-i
Hümayun’da saklanması kanunun ikinci ve yedinci maddeleriyle düzenlenmiştir. Kanunun
resmi işlemlerde Mart 1287’den itibaren geçerli olacağı, halkın ise Mart 1290’a kadar eski ve
yeni ölçüleri birlikte kullanabileceği, bu tarihten sonra eski ölçülerin yasaklanacağı
belirtilmiştir.
LOI
dıı I Viö .S'ıjı(ıı«/ırı: ISIMI.— 20 l)]iııııwıil-Akhiı'
Ühlt* |)Oİ«İM ci ItU-HIII-VH.
İlklik: UE'.T i'/r T'.ÜLE UMCIUT IMt'lıııiAI. :
Qu ıl mil [ait cıı N'iformiti cin amienıı.

î'oir o ruMtıısıın Mit.I. — l.u Msliunu ılı» pııiıl» ıl fuC»uiTl dana l'Rıııpiru OilD-
nı.ın nıırn ılösnrınais jıour bllblo Mire rm Zirn'ı-<l't>ı/>ı‘i/ ılohl lı
İtmgOTiıı rrprisonlo I* <li» ınillionidmo psrıle du i|uprl dıı iMHdlon
METRİK SİSTEME IcıiTAIrt,
U«l4rlrt <!<’* poiıii el mesures semnt formie» pur *oio da sulı-
GEÇİŞ İLE İLGİLİ »ILF. Ki' MKSURES. ■ livışlon on ile niı>lilpl«’..’itinn ılı'dınnlt’ de» jınilJ» prinCİpJİM.
Mit, $, - Un Zn-n'ı ıMıtc?/ mı JAcre ı'ıı iılglİlio «orvnnl ıl'dlulıtll
İLK KANUNNAME prjloıypn sera ıl6po><) au Trfıor <lu t’cdulı lınpı-ri»l.
Mır. 8. - Lo Zira'i-cI'rU-fl ou Mır. esi prie pour «llıilu ile
Sultan A bd ül az iz loııgıırııi'.
zamanında, H. Sfı SübdlVİSİOn» «mİ:
iyili, - I OU DmmHrr;
l/IOİ). = I OU C«ı,>rmA/w
I286’da (1869) 1/1000, = I Mi'rlıvr^ırn ou Millmııırr.
çıkarılan metrik sistem Sel ınıı'ii|dea tonı:

I ,öoû, - 1 ou liUmdlrf;
1(1,000. - I M/oHı-cl'elıcır/c OU iluflamrtfr,
kanunnamelerinin I S.fflMln •
Aut. 4. — 1,'ııniıi do supoi’Oi'ic ponı-lea ıcrrn’ın c»t İn surtacc
,1'ııııcniTilılınıl k- fûlll nal do dil llr,ıs ou nıı'ires. Collc uııilû ı|Uİ
devlet tarafından rcnfiTilıı! 1011 tirns ou fflûire» m dîaıkr sotıs le ııwu d"
IHu;ibbn-f .fell,lv ou ,lıv; l0,0Hlılı’n‘ mı ııuSlre» CUrri-j lurlurtll
1870’de basılan lir Djrf>/b OU llf'loıt.
Fransızca nüshası.
Garo Kürkman arşivi.
YENİ ÖLÇÜ, TARTI Birinci madde: Osmanlı ülkesinde ölçü, tartı ve okkaların birimlerine esas olmak üzere
VE OKKALARA
ekvatorun dörtle birinin on milyon parçasından bir parçasına eşit bir uzunluk seçilip "metre"
DAİR KANUNNAME1
20 Cemâziyelâhir yahut "zirâ-ı a’şarî" ismi verilmiştir ve bunun kısımları da onda birdir.
1286/14 Eylül 1285 İkinci madde: Ölçüt olmak üzere metreye eşil platinden bir zirâ’-ı a’şarî imal ettirilip
I lazîne-i Hümâyûn’da saklanılacaktır.
Üçüncü madde; Uzunluk ve mesafe ölçmek için metre tek kabul edilip bunun
kısımlarına yani on parçasından birine öşr-i zirâ’ yahut desimetre ve yüz parçasından birine aşîr
zirâ’ yahut santimetre ve bin parçasından birine şi’şâr-ı zirâ’ ve on bin zira’ uzunluğa fersâh-ı
a’şârî yahut miryametre denir.
Dördüncü madde: Arazi ölçmek için her kenarı on metreden ibaret bir dörtgenin
çevrelediği miktar ve yer, ölçü olarak kabul edilip buna kare yahut ar ve on bin zirâ’ kare yere
de ccrib yahut hektar denir.
I - Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Uınûr-ı Belediye, İstanbul 1995, s. 1959

155
Beşinci madde: Sıvı ve tahılları hacmcn ölçmek için öşr-i zira’ küp yani bir desimetre
küp esas alınıp ölçek yahut litre ismi verilir. Ve onda birine zarf veyahut desilitre ve ölçeğin yüz
misli hacmine de kcyl-i a’şârî veyahut hektolitre denir.
Altıncı madde: Ağırlığın miktarının belirlenmesi için dört derece sıcaklıkla bulunan
damıtılmış suyun aşîr-i zirâ’î küp miktarının tartısı esas alınıp dirhem-i a’şârî yahut gram
tesmiye olunur. Dirhemin kısımlarına öşr-i dirhem yahut desigram ve aşîr-i dirhem yahut
miligram ve katlarından bin dirheme de vukiyye-i a’şârî yahut kilogram denir. Kilogramın
tartısı dört derece sıcaklıkta bulunan damıtılmış suyun |4181 desimetre küp miktarının tartısına
eşittir. Yüz kilograma, kantar ı a'şâri yahut kental ve bin kilograma tonilato yahut ton adı
verilir.
Yedinci madde: Ölçüt olmak üzere platinden bir kilo ağırlığına eşit bir vukiyye-i
a’şâriye imâl ettirilerek Hazîne-i Hümâyûn da saklanacaktır/
Sekizinci madde: Alan ölçüleri, ölçü ve tartılar için kullanılacak ölçekler ikinci ve birinci
maddelerde belirtilen ölçülere uygun olarak imal olunacak, alış-veriş işlemlerinde kullanılan
terazi ve ölçeklerin nizamî ayarlarda bulunduklarına belirti olmak üzere üzerlerine damga
vurulacak ve ölçeklere birde miktarını belirten rakam konacaktır.
Dokuzuncu madde: Bin iki yüz seksen yedi senesi Martı başından itibaren Osmanlı
ülkesinde resmî daireler ve yerel yönetimlerin yapacakları bütün işlem ve satışlar yeni ölçekler
üzerinden yürütülecektir.
Onuncu madde: Seksen yedi senesinden doksan senesi Martına değin eski ölçü ve
tartıların halkça kullanımı seçmeli (scrbcst)tir. Fakat bu süre içinde düzenlenecek olan her türlü
mukavele senetlerinde kullanılan eski ölçeklerin yeni ölçeklere çevrilmesiyle işbu yeni
ölçeklerin de derci mecburi olacak ve bu müddet içinde akdokınup yürütülmesi doksan senesi
Martından sonraya bırakılmış olan mukavele senetlerinde eski ölçü ve tartıların derci uygun
olamayacaktır.
On birinci madde: Doksan senesi Martından itibaren Osmanlı ülkesinde yeni ölçeklerin
kullanımı herkese zorunlu olup eski tartı, ölçü vc alan ölçüleri tamamen yasak olacaktır.
On ikinci madde: Eski ölçülerin yenilere ve yenilerin eskilere oranla olan farklarını
gösteren cetveller düzenlenerek şimdiden basılıp yayınlanacaktır.
On üçüncü madde: İşbu yeni ölçekler ile onlu sistemler bütün okullarda öğretilecektir.
[4191 On dördüncü madde: Yasal işlemlerde yürürlükte olan dirhem ve sikkelerin tartı
ve ayarı, mücevherat için kullanılan özel tartı işbu kânıınnâme hükümlerinin dışında olacaktır.
On beşinci madde: İşbu kanunnâme gereğince seçilen yeni usulün Osmanlı ülkesinde
yürütülmesi ve güzel kullanımı için gereken nizamlar (tüzükler) başkaca düzenlenecektir.'
2 - Vukiyye galat olarak kıyye yahni okka denilen dön yüz dirhemden ibaret ölçüdür. Arapça bir kelime olmak
itibariyle Arapça vc şer i kitaplarda hu tarzda kullanıldığı gibi eski Türk eser ve kitaplarında ve bunun gibi bütün
eski kanun ve tüzüklerde de vukiyye şeklinde yazılıdır.
3 - Eski Düstûr, cilt I, s, 744,
•_•_.>«
. i.vz. a.
-_"«Mİ<JlUu İİj'Â-U O*',.*'... ?xL.l
.,\nAMÎ-‘ ■•■ ^Xİİ^>\f,
-• ,i—vK-uA^'fr'j.u. • . IWWriTifeâ
hlılılllllllhllllllilllillli'iil
■uj.jjfl.y.
. . l'j-î. »>'4/... JlUk* '*y'
.-1 f Jc-
ı> 4 0
>.UX^ı/\JJU*,içÎ4Xİ
■/ur1r'.tt»K',-'A'-U-rf-. liVjij' '
_U. V-X4' ‘i-MLj,,.
.v •. rM,U-'W.«V»UV- ,
i>\ ‘/ÜİJ tA>5T^ > • •*,î> i>
' «-* j rf’?A*wr'«.’,ar-J*? -
i»'kf '
_ı:■>.• - •A^ü\i.i>J*4wiii.*u/.x.•,
- ,‘LVtvV C’^’kuit5“.'
u t-b‘ v“/V *z * J »«• V**‘ ’* "»
-•. -,<>J rU«A ^4,/k.LJ* >,
-ıı urV.ı^.-.ry^/.Ç-vfJÂi"- >r
--4 ^r? ^4'v’> 4>UeVJ? >4 *.. J
f
t. I .UJhJ^ -V â^/.İİV: *t '^-' >
'■ •' 4'fv • i j jLm «u । «l > jâfî>\.. j ;
Jİytjj^V.
>\OaJo, ClP-n>)
■..^lcl>p
■m'J/J^>U/'‘U..S.<>-,..> .
._. _.;n^
-•JJkA4,^|.,.,.u.l_4,A(>..
■> 4-A*> .'<»

—u -lA* ûjl.VrU'-'u, ıi>—'■u1—
-“*vjj>VjuZ4.u>aMWt»u
■ ■ C-.uûk» üUj'uu ■-<>
■^•îıU.1^
.Bt\-'W<w
UyrSvU.'û-Aj.
Â.yuvyıiuM^jv-'Atv—
vt.*>f>lrf>»->t#., ..'-/'AJ.
r—t.*f •n'tUlrytcVfıi^ v il-

^2 ~ - ^-■-■C*. k-Vİ^ 3‘A-
-jj
£ ₺
»VrMi^y
157
METRİK SİSTEME
GEÇİŞTE YENİ
ÖLÇÜ VE TARTILARIN
TANITILDIĞI POSTER
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_____________________________
Uzunluk, Uzaklık ve Ölçekleri

İsmi Adet Açıklama
Zirâ’-ı a’şâri 1 İşbu zirâ’-ı a’şâri yani metre ekvatorun dörtte birinin
on milyon parçasından bir parçasına eşittir. Tartı, ölçü
ve alan ölçülerinin ölçeklerine esas kabul edilmiştir.
Mil-i a’şâri yahni kilometre 1.000 Bin metre uzunluğa denir.
Fcrsah-ı a’şâri yahut miryametre lo.ooo On bin metre uzunluğa denir.
Eksi onlular
Öşr-i zirâ’ yahut desimetre 0,5 Metrenin on parçasından biridir.
Aşîr-i zira’ sanı i metre 0,01 Metrenin yüz parçasından biridir
Mi’şâr-ı zirâ’ milimetre 0,001 Metrenin bin parçasından biridir
Kare yahut ar 100 Metre kare muhaldir. Her kenarı on metre bir kare arazi
ölçümlerinde esas kabul edilmiştir. 1420]
Arazi Ölçekleri
Cerîb hektar 10.000 Metre kare mahaldir. Her kenarı yüz metre
uzunluğunda bir kare olup yüz adet kare demek olur.
Sıvı ve tahıl ölçekleri

İsmi A det Açıklama
Ölçek yahut litre 1 Öşr-i zira’ yani bir desimetre küp olup sıvı ve hububat
ölçmek için ölçeklerin esasıdır ve tamamen bir kilogra su
alır kaptır.
Keyl-i a’şâri yahut hektolitre 100 Yüz adet desimetre küp yani yüz ölçektir.
Eksi onlular
Zarf yahut desilitre 0.1 Bir ölçeğin onda biridir. Sıvı ölçmek için bir kaptır.
Tartı Ölçekleri
Dirhem-i a’şârî yahut gram 1 Dört derece sıcaklıkla bulunan damıtık su bir santimetre
küp miktarnun ağırlığına eşit olup ağırlıkların ölçü ve
takdiri için esas alınmıştır.
Vukiyy-i a’şâri yahut kilogram 1.000 Bin kilodur.
Kantar-ı a’şâri yahut “kental” 100
Tûlâ yahut ton 1.000
Eksi onlular
Öşr-i dirhem yahut desigram 0.1
Aşîr-i dirhem yahut santigram 0.01
Mi’şâr ı dirhem yahut miligram 0.001
159
Kanunnamenin neşrinden sonra yeni ölçülerin uygulaması ve kontrolüne dair 6

bölümden oluşan, 64 maddelik bir nizamname çıkarılmıştır. Bu nizamname tartı memurları,
yeni ölçülerin uygulanması ve kontrolü, yeni ölçeklerle yapılacak alış-veriş işlemlerinin
denetlenmesi, cezalar, tatbik ve kontrol damgalarından alınacak vergiler ile yeni ölçü aletleriyle
tartıların tertip ve şekillerine yer verir.
Bu nizamnamenin bir ve ikinci bölümlerine göre yeni ölçülerden kontrol amaçlı damgalı
birer numune her vilayet ve sancak merkezinde bulundurulacaktır. Bütün sancak ve kazalara
yeni ölçü sisteminin tatbik ve kontrolünden sorumlu bir memur tayin edilecek, halk bu
memurlar tarafından damgalanmamış ölçü ve tartıları, terazi ve kantar gibi aletleri
kullanamayacak, ölçü ve tartı aletlerini imal eden esnaf tatbik damgası vurdurmadıkça bu tür
aletleri sulamayacak, bütün ağırlık ve uzunluk ölçüleri her yıl kontrolden geçirilecektir.
Kanunun üçüncü bölümü tartı ve ölçülerde usulsüzlük yapanlara, kanuna aykırı evrak
düzenleyenlere, damgalanmamış tartı ve ölçü kullananlara uygulanacak cezalara yer
vermektedir. Kanunu ihlal edenler Ceza Kanunnamesinin 262. maddesi hükmünce
ceza 1 and ı rı 1 ac ak 1 ard ı r.
Dördüncü bölümde yine ölçü ve tartılardaki usulsüzlüklere verilen cezalara ait kanun
maddeleri yer almakladır.
Nizamnamenin beşinci bölümü damgalardan alınacak vergilere dairdir. Bu bölümde
ölçü ve tartı aletlerinin cinslerine göre damgalanmasından alınacak vergiler ayrı ayrı
belirtilmiştir.
Altıncı bölümde yeni ölçü ve tartıların özellikleri, kullanım şekilleri ve fiziki özellikleri
tarif edilmektedir.
6 OKKA
Osmanlı,
“Kayseri Belediyesi
1311” damgalı.
7700 gr.
I40x 145x70 mm
KMA 194 (kat. 377)
YENİ ÖLÇÜLERİN Nizamnamenin Türkçeleştirt İmiş hali aşağıda verilmiştir:

UYGULANMASI
VE KONTROLÜNE
DAİR Birinci Bölüm: Tartı Memurları Hakkında
NİZAMNAME4
Birinci madde: Alış veriş işlemlerinde kullanılan ölçeklerin uygulanması ve kontrolü
özel memurlarca yürütülür Bu memurların atanması, görevden alınması valilerin inhalarıyla
Dâhiliye Nezâreti tarafından yapılır.
İkinci madde: Her sancak için bir tartı memuru tayin olunacaktır. Fakat hizmeti
yürütmek için gerekirse tartı memuru yardımcıları da atanacaktır. Bunların memurluk şart ve
gerekleri de aynen tartı memurları gibidir.
Üçüncü madde: Tartı memuriyetinin ölçeklere dair sanat ve mesleklerle birleşmesi
mümkün olamaz.
Dördüncü madde: Tartı memurlarına gerekli olan bilgileri elde etmek için düzenlenecek
kitapçığın içerdiği maddelerden imtihan vermedikçe hiç kimse tartı memuriyetine tayin
olunamaz. Mahkemede yemin ettirilmedikçe hizmete de başlayamaz.
Beşinci madde: Her bir vilayet merkezinde Dahiliye Nezaretinde bulunan asıl ölçeklere
tatbik edilerek ayar olunmuş ve üzerlerine damga vurulmuş yeteri kadar bir takım mi'yâr
(şablon ölçek) bulunacak ve bu mi’yârlar en az on senede bir kere Dahiliye Nezaretinde saklı
bulunan asıl mi'yâra tatbiken tekrar muayene olunacağı gibi her sancak merkezinde de vilayet
merkezinde bulunan mi'yâra tatbiken ayar olunmuş ve üzerlerine damga vurulmuş yeteri kadar
bir takım mi'yâr bulunacak, bunlar iki senede bir kere vilayet merkezinde bulunan mi’yâra
tatbiken tekrar muâyene edilecek ve isteyenlere bilgi olmak için gerek vilayet merkezinde ve gerek
sancak merkezlerinde işbu mi'yâıiardan başka yeni ölçeklerin birer resimleri de mevcut olacaktır.
Altıncı madde: Ölçeklerin uygulanması ve kontrolü için vilâyetlerde gereği olan
damgalar Dahiliye Nezareti tarafından imâl ettirilecek ve yeni ölçeklere vurulacak damga başka
vc ölçeklerin her sene kontrolü için vurulacak damga başka olacaktır. Bunun birincisine asıl
tatbik damgası ve İkincisine muâyene damgası ismi verilecektir. 1422]
Yedinci madde: Tartı memuru dairesinde bulunan mi’yâr vc damgalar tartı memu-runun
koruması vc sorumluluğu altında vc yerel yönetimlerinde nezareti altında bulunacaktır.
Sekizinci madde: Tartı memurlarının ve yardımcılarının maaşlarının miktarı Dahiliye
Nezareti tarafından belirlenecektir. Tartı memurlarının dairesi içinde kontrol için yapılacak
kırtasiye ve devriye harcamaları ile tartıların uygulanması ve kontrole dair âletlerin korunması
ve nakli masrafları başkaca ödenecektir. Bu devriye masraflarının gerektiğinde belirlenen
maaşlarına eklenmesi ve mümkün olacaktır. Mi’yârlar yerel yönetimler tarafından belirlenecek
yerde korunacak ve işlemlerde orada yürütülecektir. Tartı memurları, memurluk bölgeleri
dışına fevkalâde olarak giderlerse masarifleri başkaca ödenecektir.
Dokuzuncu madde: İstanbul ve Üç Bölgede yeni ölçeklerin uygulanması ve kontrolleri
ve gereken tartı memurlarının seçim ve atanması Belediyeye ait olacaktır. Merkezi yönetime
bağlı diğer sancak ve kazalara memurlar tayini ve genel işlemler diğer vilayetlere uygun olarak
Zaptiye Müşirliği tarafından yürütülür.
İkinci Bölüm: Yeni Ölçeklerin Uygulanması ve Kontrollerine Dair
Onuncu madde: Yeniden imal olunmuş olan tartı ve ölçüler, alış-veriş işlemlerinde
kullanılmazdan önce kontrol edilip damga vurulmak üzere tartı memuru dâiresine
4 - Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umftr-ı Belediye, s. 1963

161
gösterilecektir. Nevi ve şekli devlet tarafından kabul ve tasdik olunmamış olan ölçekler
damgaya kabul olunmayacaktır. Tartı memurları tarafından damga-lan-ma-mış olan ölçekler hiç
hir yerde satılmayacağı gibi işlemler için de kullanılmayacaktır.
Oh birinci madde: Seçilmiş olan onlu usul gereğince belirlenmiş olan isimleri gayet açık
ve sarih olarak ölçeklerin üzerine yazılmış olacaktır. Buna aykırı olanlar tatbik ve kontrole
kabul olunmayacaktır. Ve bu gibiler alış veriş işlemlerinde de kullanılmayacaktır. Fakat bazı
tartı ve ölçülerin genişlikleri yazıları çcvreleyc-meyecek derecede ufak bulunduğu halde bu
gibilerin belirtilen zorunluluktan muaf tutulması için Dahiliye Nezareti tarafından özel ruhsat
verilecektir. Tartı memurları dâiresine [423] ibraz edilen ölçekler özel faslında gösterilen resme
uygun olmak ve belirlenen madenden ve saireden mamul bulunmak gerekecektir.
On ikinci madde: Terazi ve kantar gibi tartı aletleri de alış-veriş işlemlerinde
kullanılmazdan evvel kontrol ve tatbik edilip damga vurulmak üzere tartı memuru diresine ibraz
olunacak ve bütün ölçekler ile her nevi terazi ve kantarların ayar ve düzgünlüklerine halel gelip
gelmediğini kontrol için her sene memur tarafından tatbik olunup kontrol damgası vurulacaktır.
On üçüncü madde: Ölçekler imâl ve satımıyla meşgul olan esnaf imâl ettikleri ölçeklere
aslî tatbik damgası vurdurmadıkça satılığa çıkaramayacak ve kendi ticâretleri için kullandıkları
Ölçekleri her sene muayene damgasıyla damgalatmaya mecbur olacaktır.
On dördüncü madde: Bütün ölçekler, terazi ve kantarların her sene muayenesi yerel yönetimler
tarafından tayin ve tertip olunacak şekil, mevsim ve müddet içinde icra kılınacaktır.
On beşinci madde: Tanı memuru kendisine her sene tayin olunan yerlerin muayenesini
tamamlamaya ve özel olarak düzenlenen defterde kayıtlı esnaf ve tüccarın mağaza ve
dükkanlarına gitmeye mecbur olup kendisine ibrâz olunan ölçek ve saireden nizâmen en az
bulunması gereken ve gerek fazla bulunanları muayene edip danıgalayacaktır. Hepsini bir
deftere kaydedip esnaf ve tüccara imza ve mühürletecek, bunlardan yazısı ve mührü olmayan
veyahut olup da imza ve mühürlemekten kaçman olur ise keyfiyet anılan deftere yazılacak ve
altına alınıp koçanlı hir ilmühaber verilecektir.
On alımcı madde: Tartı memurlarının her nahiye veya köye gitmesi ve görevlerini
yaptıktan sonra dönmeleri tarihi adı geçen deftere işaret olunacak ve ihtiyar meclisleri
tarafından tasdik edilip mühürlenecektir.
On yedinci madde: Her nahiye veya köyde her sene yapılması kararlaştırılan kontrollerin
yerel yönetimlerin uygun görmeleriyle her nahiye ve köyde bulunan esnafın bağlı olduğu kaza
merkezine çağrılarak özel memurları eliyle orada yapılması da uygundur.
On sekizinci madde: Tartı ve ölçü kullanan gezdirici esnafın her sene 1424] başlangıcı
olan Mart ayından itibaren bir ay içinde ve yeniden gezdirici esnafı mesleğine girenlerin de
girmesi anında ölçü ve tartılarını, bulunduğu sancağın tartı memuru dairesine götürüp damga
ettirecek ve belirlenen vergisini verip ödeme tezkiresine mecbur olacaktır.
On dokuzuncu madde: Resmî dairede kullanılmakta olan ölçüler, tüccar ve esnaf hakkında
seçilmiş olan usûle uygun olarak her sene tartı memuruna tatbik ve kontrol ettirilecektir.
Yirminci madde: On dördüncü madde gereğince tayin olunacak belirlenen müddetin
bitiminde esnaf vc tüccar elinde ve resmî dairelerde muayene olunmamış ölçekler bulunması ve
kullanılması kesinlikle yasaklanmıştır.
Üçüncü Bölüm: Yeni Ölçekler ile Yapılacak Alış-Veriş İşlemlerinin Denetlenmesine Dâir
Yirmi birinci madde: Yeni ölçekler ile satılacak olan madde ve eşyanın denetlenme işleri
yerel yönetimlerin yetki ve sorumluluklarına havale edilmiştir.
Yirmi ikinci madde: Belediye daireleri ve zaptiye memurları, her biri kendi görevleri
çerçevelerinde her sene bir kaç kere dükkan, mağaza, pazar yeri, panayır ve çarşıları kontrol
edip tartı, ölçek ve ölçülerin tam ayar olduğuna, doğru olarak kullanıldığına, kontrol
damgalarının tam vurulmuş olduğuna ve damga ile gerçekleşen kontrolden beri gerek kaza ve
gerek açık alanlarda kurulu olan âletlerin değiştirilmediğine ve damgaların sahte olmadığına
dikkat edecekler, nizama aykırı durumlar ortaya çıktığında bu tür âletlere el koyup
mühürleyerek gerekeninin yapılması üzere jurnalle yerel yönetimlere teslim edecekler ve
durumu bildireceklerdir.
Yirmi üçüncü madde: Ölçeklerin ve tartıların on dördüncü madde gereğince
denetimlerinin yapılmasından başka valilerin tartı ve ölçekler hakkında işbu nizâmnâme
dışından usul ve tedbirlere girişmeleri için mutlaka Dahiliye Nezaretinden izin almaları
gerekmektedir.
Yirmi dördüncü madde: Tartı memurları ya kendiliklerinden veyahut yerel yönelimler
tarafından alacakları emir üzerine daima esnaf ve tüccarın kullandıkları ölçekleri kontrol
edecekler ve denetleyeceklerdir. [425]
Yirmi beşinci madde: Tartı memurları kânunun belirttiği tartı ve ölçeklerin dlşın-dakilere el
koyup yine bozulmuş ve eksik olan tartı, ölçü ve ölçekleri veyahut tatbik ve kontrol damgalarının
tamamını taşımayan âletlere el koyarak bu gibi eşyayı yerel yönelimlere teslim edecektir.
Yirmi alımcı madde: Geçen maddede beyân olunduğu üzere kullanılması yasaklanmış olan
ölçeklere el konmakla birlikte bunların ne .şekilde satılması, ekle edildiği ve ne kadar müddet
kullanıldığı gibi gerekli olan incelemeyi yürütüp yazarak yerel yönetimlere arz edeceklerdir.
Yirmi yedinci madde: Keyfiyet ve kemiyetine zarar verecek şekil paslı ve küllü tartı,
ölçek ve ölçüler bulunduğu halde tartı memurları zabtedip hemen hükümete teslim edecekler ve
du ru m u b i 1 d i recek 1 erdi r.
Yirmi sekizinci madde: Kontrol için tayin olunacak müddette esnaf vc tüccarın dükkan
ve mağazalarında bulunmaları lâzımdır.
Yirmi dokuzuncu madde: Tatlı memurları denetleme için geceleri de açık bulduğu
dükkanlara girmeye izinlidirler.
Otuzuncu madde: Her ne zaman olur ise olsun kontrol ve denetleme için gelecek tartı
memurlarını dükkan ve mağazalarına kabulden kaçınanlar bulunduğu takdirde hükümet
tarafından tayin olunacak memurlar marifetiyle girebilecektir.
Oluz, birinci madde: Tartı memurlarının inceleyip ortaya çıkardıkları nizamlara aykırı
hareketleri el yazılarıyla yazarak imza edip nihayet yirmi dört saat içinde yerel yönetimlere
takdim edecekleridir
Dördüncü Bölüm: Cezalar Beyanmdadır
Otuz ikinci madde: 20 Ccmaziyclahir sene [ IJ286/I869 vc 14 Eylül sene [ 1 ]285 tarihiyle
tarihlenmiş olarak yayınlanmış vc ilan kılınmış olan Tartı Kânunnâme-i Hümayununun onuncu
ve on birinci maddeleri hükümlerine aykırı her türlü ilan, senet ve defter düzenleyenler, tartı,
ölçek ve ölçüler kullananlar Ceza Kânunnâme-i Hümâyûnunun iki yüz altmış ikinci maddesi
hükmünce cezalandırılırlar. 14261
Otuz üçüncü madde: Geçen maddede belirtilen her türlü ilan, senet ve defterin kanuna
aykırı olarak düzenlenmesinden dolayı düzenlenecek nakdî cezalar tahsil edilmedikçe işbu
evrak mahkeme ve mecliste muteber tutulmayacaktır.
Otuz dördüm ü madde: Mağaza, dükkan ve fabrikalarında, panayır ve pazar sergilerinde
onlu ölçeklerden olup da damgalanmamış tartı ve ölçü bulunan tüccar, esnaf ve sanatkârlar
bunları kullananlar gibi Ceza Kânunnâme-i Hümâyûnunun yine iki yüz altmış ikinci maddesi
hükmünce cezalandırılırlar.
163
Otuz beşinci madde: Yeni ölçeklere tatbik ve kontrol damgalarını taklit edenler ve bu
gibi sahte damgalı ölçekleri kullananların haklarında Ceza Kânunnâme-i Hümâyununun yüz
ellinci maddesi hükmüne uygun olarak ceza uygulanır.
Beşinci Bölüm: Tatbik ve Kontrol Damgalarından Alınacak Vergiye Dairdir
Otuz, altıncı madde: Yeni ölçeklerin tatbik vc kontrollerinde alınması gereken vergiler
aşağıda belirlenip yazılacak tarifeye uygun olarak alınır.
Otuz yedinci madde: Devlet dairelerinde kullanılmakta olan ölçeklerin tatbik ve
kontrollerinde anılan tarifeye uygun olarak vergi alınır.
Otuz sekizinci madde: Her bir kazada belirlenen ve alınan vergiler, özel defterleriyle
birlikte mahallî mal sandığına teslim edilecek ve bu defter tartı ve tahsil memurları tarafından
ortaklaşa olarak mühürlenecektir.
Otuz dokuzuncu madde: Yabancı memleketlerden ve gerek memleket içinden gümrüğe
gelecek bütün yeni ölçeklere aslî tatbik damgası vurdurulup kararlaştırılmış olan vergisi
alınmadıkça sahipleri ellerine verilmeyecektir.
Kırkıncı madde: milleri (imalatçıları) taraflarından ibraz olunan yeni ölçeklere aslî tatbik
damgası vurulduğu zaman o senenin kontrol damgası parasız olarak vurulacaktır. [427]
Para Kuruş Para Kuruş

15 - 30 - Bir parçadan olmak üzere pirinçten imal edilmiş olan kilogramın
beherinden
10 - 20 - Bir kilogramdan yukarı olup pirinçten imal edilmiş olanların her kilogramı
için zamnıedilmesi gereken
10 - 20 - Bir parçadan olmak üzere demirden imal edilmiş olan bir kilogramdan vc
bundan ziyade bulunanlardan
10 - 20 - Pirinç vc gerek demirden mamul yüz ve iki yüz ve beş yüz dirhemlik
(gramlık) ve daha aşağı bulunan parçaların beherinden
5 - 10 - Pirinç ve gerek demirden mamul elli dirhemlik (gramlık.) ve daha aşağı
bulunan parçaların beherinden
- 7 - - Battal terazi kollarından
30 1 20 3 Battal terazi taslarının çiftinden
5 - - Kebir terazi kollarından
10 1 20 2 Kebir terazi taslarının çiftinden
- 3 - - Vasat terazi kollarından
30 - 20 1 Vasat terazi taslarının çiftinden
- 2 - - Ufak terazi kollarından
20 - - 1 Ufak terazi taslarının çiftinden
1 - - Clenel olarak her türlü kantarın ve basküllü terazinin her kilogramından
- - 2 - Kantar vc basküllü terazinin her vukiyyeliğinden (kilogramlık) yüz
vukiyyel iğine (kilogramlık) kadar her vukiyyesi için
— — 1 - Kantar ve basküllü terazinin yüz kilogramdan iki yüz kilograma kadar
olanlarından yüz kilograma kadar ikişer para alındıktan başka yüzden fazla
iki yüze kadar olan miktarın her kilogramından
- - Kantar ve basküllü terazinin iyi yüz kilogramdan fazla olanları için iki
yüze kadar olan vergisi alındıktan fazla bunların her parçası için goturu olarak
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLLRI
1 Genci olarak her türlü metreden, metrenin kısımları ve katlarından her

parçası için eşit olarak
10 - 10 - Hububat kaplarının her parçasından eşil olarak
15 - 15 - Sıvılar için bir vukiyyelik (kilogramlık) olan kapların her parçasından
10 - 10 - Sıvılar için bir vukiyyelik (kilogramlıktan) yukarı olan kapların her
kilogramı için zammı gereken
10 - 10 - Sıvılar için yüz. vc iki yüz vc beş yüz dirhemlik (gramlık) kapların her
parçasından
5 - 5 - Sıvılar için elli dirhemlik (gramlık) ve daha aşağı kapların her parçasından
Altıncı Bölüm: Yeni Ölçü Aletleriyle Tartıların Tertip ve Şekillerine Dâirdir

Kırk birinci madde: Seksen yedi senesi Martı başlangıcından itibaren eski tartılara 1429]
tatbik ve kontrol kabul olunmayacaktır. Fakat zâten damgalanmış olanlar seksen dokuz senesine
kadar kontrol olunabilecektir.
Kırk ikinci madde: Yeni ölçü ve tartılar ile ölçeklerin kabul ile uygulanması, aşağıdaki
maddelerde belirlilen şartları taşıyacak halde bulunmalarına bağlıdır.
Kırk üçüncü madde: Uzunluk ölçekleri, sekiz tür parçadan bulundurulması caiz, olup
UZUNLUK
ÖLÇEKLERİ birinci yirmi zirâ’-ı a’şârî (metre), İkincisi on zirâ’-ı a’şârî (metre), ııçüncüsü beş zirâ'-ı a’şârî
(metre), dördüncüsü çifte zirâ’-ı a’şârî (metre), beşincisi zirâ'-ı a’şârî (metre), akıncısı nısf-ı
zira’ (yarım metre), yedincisi iki öşr-i zira’ (iki desimetre), sekizinci dahi öşr-i zira’ dan
(desimetre) ibarettir.
Kırk dördüncü madde: Madde-i sabıkada beyân olunan tül mikyasları madenden veya
ağaçtan veya sair kuvvetli şeylerden imâl olunmak iktizâ eder. Ve şekil ve heyetleri mahall i
isti’mâllerine göre olması caizdir. Gerek isti malde ve gerek nakilde suhulet olmak için bir kaç
parçadan ibaret mikyas imâli caiz ise de akşamı 2 ve 5 veya 10 olmak lâzım gelir.
Kırk beşinci madde: Ağaçtan yapılmış olan zirâ’-ı a’şârî (metre) ve çifte zirâ’ (metre) ve
nısf zirâ’1 arın (yarım metre) uçları maden eklenmesiyle sağlamlaştırılmalı, aşîr-i zirâ'
(santimetre) veya mi’şâr-ı zirâ’ (milimetre) bölümlemeleri açık ve doğru çizilmiş olduktan
başka ölçeklerin üzerlerinde de özel isimleri ve ustalarının da isim veya alâmetleri bulunmalıdır.
Ve yirmi zirâ’ (metre) ile on zirâ’ (metre) ve beş zirâ’ (metre) aletleri sokak ve arazi
ölçümlcmesinc mahsus olup birbirine halkalar ile bağlanmış ve her biri nısf-ı zirâ’ (beş
desimetre) uzunluğunda, yine demirden yapılmış çubuklardan ibarettir. Şeritten ve şerit şeklinde
çelikten yapılmış metrelerin de kullanılmaları serbesttir.
Kırk altıncı madde: Hububat ve sıvı ölçekleri içten çap ve yükseklikleri birbirine eşil
HUBUBAT VE
SIVI ÖLÇEKLERİ silindir şeklinde olarak imal olunur. Bunlar on adet olup isimleriyle çap ve yükseklikleri aşağıda
belirtilmiştir. [430]
165
Mi’şâr-ı Zira’ (Milimetre) İlibâriyle Çap ve Yükseklikleri

Milimetre
503,1 Keyl-i a’şârî (hektolitre)
399,3 Yarımlık (yarım hektolitre)
294,2 Yirmi ölçek (çifte dekalitre)
233,5 Onluk (dekalitre)
185,3 Beş ölçek (yarım dekalitre)
136,6 Çifte ölçek (çifte litre)
108,4 Ölçek (litre)
86,0 Nısf ölçek (yarım litre)
63,4 Çifte zarf (çifte desilitre)
50,3 Zarf (Desilitre)
İşbu çap ve yükseklikler kapların içleri tam silindir şeklinde olmak ve içlerinde demir
veya sair hacimlerine zarar verici fazla bir şey bulunmamak şanıyla hesap edilmiş olmakla,
içlerinde demir veya başka fazla bir şey bulunduğu takdirde onun miktarı hacmine göre kabın
yüksekliğinin de artırılması gerekir.
Kırk yedinci madde: Hububata mahsus kaplar bakırdan veya tenekeden veyahut ağaçtan
imâl olunur ise bunlar üst tarafından demirden veya bakır tahtadan içine doğru çevrilmiş kenarlı
olur. Fakat on ölçek (dekalitre) ile ondan büyük kapların tarif olunan şartlardan başka yanları da
demir ile sağlamlaştırılır. Ve bunların bazen de üç ayağı olur. Bu kaplar ceviz, meşe, kestane,
kayın ve sair gibi sert ağaçlardan imâl olunur. Her türlü kabın üzerinde özel isimleriyle miktarı
bulunması gerekir.
Kırk sekizinci madde: Hafiflik ve kolaylık için hektolitrenin (keyl-i a’şârınin) ambar
şeklinde de imâl edilmesi mümkündür. Ve o halde içten uzunluğu 5 desimetre, genişliği yine 5
desimetre ve yüksekliğinin de 4 desimetre olması gerekir. Ve eğer hektolitreye küp şekli verilir
ise içten kenarının uzunluğu 2 ve 464 milimetre yani 464 milimetre ile bir milimetrenin beşte
biri miktarı olmak lâzım gelir. |431 |
Kırk dokuzuncu madde: Sıvılar için kullanılan kaplardan hektolitreden yarım dekalitreye
(beş ölçeğe) kadar olanların çap ve yükseklikleri cetvelde gösterildiği miktarda bulunmak ve
mutlaka iyi kalaylanmış bakır ve sac veyahut fontadan yani dökme demirden yapılmış olmak
lâzım gelir. Ve çifte ölçekten (çifte litreden) zarfa (desilitreye) kadar olanları da çoğunlukla
kulplu ve kapaksız olarak kalaydan imal olunur. Ve içten yükseklikleri çaplarının iki mislidir.
İşbu kapların çap ve yükseklikleri aşağıda gösterilmiştir:
Yükseklikleri Çaplan
Milimetre Milimetre İsim
216,7 108.4 Çifte ölçek (çifte litre)
212,0 86,0 Ölçek (litre)
136.6 68,3 Yarım ölçek (yarım litre)
100,6 50,3 Çifte zarf (çifte desilitre)
79,9 39,9 Zarf (desilitre)
63,4 31,7 Nısf ı zarf (yarım desilitre)
Ellinci madde: Geçen maddede anlatılan ölçeklerin imalinde kalay'a yüzde on sekizden
fazla kurşun karıştırılması yasaktır ve her bir kabın üzerine özel isimleri konulmalıdır.
Elli birinci madde: Süt için beyaz tenekeden yapılma kaplar kullanılır. Bunların yükseklikleri
çaplarına eşit olur ve yanlarında da küçük çengelli saplan veya kulpları ve bazen de kapakları
bulunur.
İsim Çap ve yükseklikleri

Çifte ölçek (çifte litre) Öşr. 136,6 mm
Ölçek (litre) öşr. 108.4 mm
Yarım ölçek (yarını litre) öşr. 86.0 mm
Çifte zarf (çifte desilitre) öşr. 63,4 mm
Zarf (desilitre) öşr. 50,3 mm
Nısfa zarf (yarım desilitre) öşr. 30,9 mm
TARTI ÖLÇEKLERİ Elli ikinci madde: Ağır eşyayı tartmak için fantadan yani dökme demirden yapılma tartı
kullanılır. Bunlar 50 kilogramdan başlayarak I kilograma değin olup altı adet tartıdan ibarettir.
50 vukiyye kilo
20 vııkiyye kilo
10 vukiyye kilo
5 vukiyye kilo
2 vukiyye kilo
1 vukiyye kilo
Elli üçüncü madde: Yazılan tartılardan elli kilo (50 kilo) ile 20 kiloların şekilleri bir
eksik dörtgen piramidi ve açıları da yuvarlak vesâir başka demir tartıların şekilleri de bir eksik
altıgen piramidi olmak, hepsinin üstünde dökme demirden yapılma birer halka, bu halkayı
tartıya bağlayan ve uçları tartının içine yerleştirilmiş olan çivi kuvvetli ve iyi dökülmüş
demirden bulunmak ve her tartının üzerinde ağırlık miktarı okunaklı olarak yazılı olduktan
başka yapanın da isini veya alâmeti ayar için tartının altında bulunacak kurşunun üzerinde
konmuş olması gerekir.
Elli dördüncü madde: Pirinçten nıanıûl tertip olunan tartılar aşağıda yazılı olduğu
şekilde on dört adet olup 20 kilodan 1 grama kadardır. Ve hepsinin şekli yukarısı bir dökmeli ve
çapı yüksekliğine eşit silindirdir. Ve dökmenin yüksekliği de anılan çapın yarısı kadardır. İsim
ve miktarları silindirin yukarı kaidesinin üstüne veya dökmenin tepesine okunaklı ve temiz
kazılır ve yazılır. Fakat iki dirhem (gram) ile bir dirhem (gram) tartıların isimlerinin
yazılmasına lüzum bulunmak için çapları yüksekliklerinden fazlaca olur. Ve bunlardan başka da
her tartıda yapanının isim veya alâmeti bulunur.|433]
20 Vukiyye, kilo 100 Dirhem, gram

500 Vukiyye. kilo 2 Dirhem, gram
167
Elli beşinci madde: Yine pirinçten yapılına, içleri boş, mahrût~ı nakıs (kesik koni)
şeklinde ve birbirinin içine konulacak şekilde tartı yapımı ve kullanımı da serbesttir. Anılan
tartıların hepsine zarf olmak vc kendisi de düzenli bir tartıda bulunmak üzere yine pirinçten
yapılma kapaklı bir kutu içine konulur. Bir vukiyye (kilo) nin düzenlenen adet ve kısımları
aşağıda gösterildiği gibi olmalıdır.
Parça Dirhem
(Gram)
1 500 İşbu tam konik bir kutu şeklinde olur
1 200 -
2 100 -
1 50 -
1 20 -
2 10 -
1 5 -
2 2 -
1 1
12 1.000 Dirhem (gram bir vukiyye-i a’şâriyye (kilogram) dır.
İşbu düzenlenen on iki adet tartılar ile bir dirhemden (gramdan) bin dirheme (grama) kadar
hangi ağırlık olsa tartısı mümkün olur.
Elli altıncı madde: Bakkal ve manav gibi esnafın genellikle kullanacakları tartılara yassı dirhem
(gram) tabir olunup pirinçten ve biri biri içine geçme dokuz adet halkadan ibarettir, [434] Diğer
tartılar gibi bunların her parçası üzerlerinde miktarı ve özel isimleriyle yapanların isim veya
alâmet 1 eri buIunacaktır.
Elli yedinci madde: Dirhemin (gramın) küsuratı yani küçük tartılar pirinçten yapılma
ince tahtadan yapılır. Şekilleri de köşeleri kesilmiş karedir. Ve bunlar dokuz adet üzerinden
ibarettir ki üzerlerine konulan isim ve işaretleriyle bir miligramdan bin miligrama yani bir
dirheme (grama) kadar tartmak için lazım gelen tartıların düzenlenmesi aşağıda gösterilmiştir.
Parça İçâret
1 5 sm Öşr-i dirhem “desigram” demektir.
1 2 sm
2 1 sm
1 5 sm 5 öşr-i dirhem “santigram” demektir.
1 2 sm
2 1 sm
1 5 mm 5 mi’şâr-i dirhem “miligram” demektir.
2 2 mm
1 1 mm
12 1 Dirhem (gram)
Elli sekizinci madde: Yukarıda belirtilen ve tanımlanan beş cins tartının karışık olarak
kullanılması serbesttir.
TARTILAR Elli dokuzuncu madde: Eşyayı tartmak için üç tür terazi kullanılır. Birinci tür âdi terazi,
İkincisi basküllü terazi, üçüncüsü de kanlardır.
Altmışıncı madde: Evvelâ âdi terazinin kolları kelelerine konulacak eşyanın ağırlığına
mukavemet edip eğrilmeyecek derecede olmak, İkincisi kefelerin asılan noktalarıyla kolun orta
noktası doğru bir çizgide bulunmak, üçüncüsü iki yarım kolların tam eşitlik içinde olması şarttır. [435]
Altmış birinci madde: Tartının hassaslığı ve ayarı iki kelelerinden birine konulan
ağırlığın en az miligramı kadar olmak gerekecektir.
Altmış ikinci madde: Kantarların âdî teraziler gibi hassaslık dereceleri ve ayarları beş
yüzde bir ve basküllü terazilerin bir miligram olacaktır.
Altmış üçiincu madde: Ölçeklerin kesin bir şekilde tam ayarlı olarak bıılun-durıılmaları
mümkün olmayacağından alan ölçeklerine mahsus yirmi ve on beş metre uzunluğunda olan
ölçülerden başka ölçeklerden eksik ayar asla kabul olunmayıp ancak aşağıda yazılı nihayet fazla
miktarları kabul edilecektir. Yirmi metre uzunluğunda olan ölçeklerin ayarı eksik ve fazlalıkta
üç, santimetre uzunluğunda olanın iki ve beş metrede bir buçuk milimetre miktarı aşmayacaktır.
Ve küsııru ölçülerde de yalnız fazlası caiz olan miktarlar bunlardan ibaret olacaktır.
İzin verilen Nihayet Fazla Miktarı
İsim Ağaçtan olanlarda Demirden olanlarda
Çifte metre 1/2 milimetre’ 1/5 milimetre
Bir metre 1 milimetre 1/5 milimetre
Yarım metre 2/5 milimetre 1/10
İki metre 2/5 milimetre 1/10 milimetre
Altmış dördüncü madde: kilelerin hacimlerinde izin verilen nihayet fazla miktarı madenî
kaplarda 1/500 ve ağaçtan olanlarda da 1/100 miktarıdır. Meselâ ağaçtan olan bir hektolitrede
nihayet bir litre ve madenden yapılan kilede nihâyet iki desilitre fazla miktarı kabûl olunacaktır.
Madenden yapılma çifte litre ve ondan aşağı olan kaplarda caiz olan fazla miktarı 1/200’dür. 1436]
Tartılarda da caiz olan nihayet ağırlık fazlası aşağıda gösterilmiştir:
Demirden Nihayet ağırlık Bakırdan Nihayet

yapılma tartılar fazlası yapılına tartılar ağırlık fazlası
50 kilolukta 20 gram 20 kilolukta 150 miligram

20 kilolukla 10 gram 10 kilolukla 80 miligram
5 kilolukta 4 gram 2 kilolukla 25 miligram
1 kilolukla 1 gram 500 gramlıkla 10 miligram
- - 200 gramlıkta 5 miligram
* - 100 gramlıkta 3 miligram
• - 50 gramlıkta 2 miligram
5 - Eski Birinci Cilt Düstur'un 747. sahifesinde kayıtlı bulunan bu nizâmnâmenin tarihi düstura dere
olunmamış ise de her halde 14 Eylül 1285/1869 tarihli kanunnâmeden sonra düzenlendiği ve uygulamaya
konulduğu muhakkaktır.
169
Ancak 28 Mart 1299 (1883) tarihli bir sadrazamlık tezkiresi (tezkire-i samiye) 20 C
1286 tarihli kanunname ile uygulamaya geçilmesi öngörülen metrik sistemin hala yerleşmemiş
olduğunu göstermektedir.6 Bu tezkirede esnafa yeni ölçüleri temin etmeleri için üç ay mühlet
verilmekte ve bu süre sonunda yeni ölçülerin kullanılmasının mecburi olduğu ifade
edilmektedir.
29 Şevval 1298 (Hicri) ve 11 Eylül 1297 (Rumi) ve 23 Eylül 1881 (Miladi) YENİ ÖLÇÜLERİN
Birinci madde: Osmanlı ülkesinde kullanılacak yeni ölçülere esas olarak kabul edilen DÜZENLENMESİ
VE YÜRÜTÜLMESİ
arşın "metre" denilen ölçü büyüklüğündedir. HAKKINDA
İkinci madde.Yem "arşın" on parmaktır ve bir "parmak" on hattır ve bir "hat" on "nok- KARARNAME7
ta"dır. Bir arşın uzunluğunda olan mesafeye "mil" ve on bin arşın veyahut on mil uzun-luğunda
olan mesafeye "fersah" denilir. Bir fersah yaklaşık olarak iki saatlik mesafedir.
Üçüncü madde: Yeni "dönüm" her tarafı on arşın boyunda dört köşe olmak üzere yüz
"arşın kare" mahalden ibarettir. "Cerîb" her tarafı yüzer arşın boyunda dört köşe olmak üzere on
bin "arşın kare" mahalden ve bir "cerîb" yüz dönümden ibarettir.
Dördüncü madde: Yeni "ölçek" su ve onun gibi şeyler ve erzak ve huhûbat ölçmek için
eni boyu ve derinliği bir yeni arşın parmağı büyüklüğünden ibaret bir ölçüdür. Bir yeni "kile"
on ölçek ve bir "ölçek" on kutu ve bir "kulu" on "zarf'dır.
Beşinci madde: Yeni okka bin dirhemdir. Ve bir dirhem on denktir. Ve bir denk on
buğdaydır ve bir buğday on habbedir. Yeni batman on okkadır ve bir kantar on batmandır ve bir
çeki on kantardır.
Alımcı madde: Bin sekiz yüz seksen iki Miladî senesinin Martı başı yürürlüğe
konulmasının başlangıcı kabul olunacaktır.
Yedinci madde: Başlangıç kabul olunan anılan sene Martı başlangıcından itibaren
Osmanlı ülkesinde herkes yeni ölçüleri kullanmaya mecbur olup eski arşın ve endaze ve kileler
vesâir muhtelif nispette bulunan bütün eski ölçüler ve tartılar tamamen terk ve imha olunacak
ve yeni ölçüler her tarafa gönderilen örneklere uygun olarak imâl edilecektir.
Sekizinci madde: Yeni ölçüler ile eksi ölçüleri gösterir iki parça cetvel düzenlendiği gibi
eski ölçülerin yenilere ve yenilerin eskilere nispetle olan farkını gösterir cetvel de tarifesiyle
birlikte düzenlenip işbu kararnameye eklettirilmişim
Dokuzuncu madde: İşbu kararname zikr edilen tarife ve cetveller ile birlikte vilâyetlere
[4381 gönderilen ve hükümetler tarafından her tarafa yayılacak ve bildirilecek ve belediye
dairelerinden her birinin merkezinde gereği kadar eski ve yeni ölçü örnekleri bulundurularak
yeni ölçülerin kullanma şekilleri ve isimleri esnafa öğretilecektir.
Sonuç: İşbu yeni ölçülerce bir çeşit kötüye kullanım cereyân etmemek için her yeni
ölçünün bir başına pâdişâhın tuğrası basılacak ve diğer bir başına başlangıç tarihi konulacaktır.
6 - Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umum Belediye, C.VIII, s. 4308-9, Yeni ölçü ve tartıların usul-i aşari esasına
dayalı olarak kabul edildiğini, fakat halkın bunları benimsemediğini söyleyen O. N, Ergin, yeni ölçülerin kabulünü,
19. yüzyılda Avrupa ile gelişen ticaret İlişkilerine ve Tanzimat'tan sonraki Batılılaşma çabalarına bağlar. Ergin
Osmanlı Devleıi’nin her vilayetinde farklı Ölçülerin yerleşmiş bulunduğunu, hana aynı isimli ölçülerin farklı
değerlerde olduğunu. örneğin İstanbul’da taş için kullanılan çeki ile odun çekisinin başka miktarları
gösterdiğini,İzmir’de kullanılan balinan ile Sivas, Konya ve Diyarbakır’da kullanılan batmanların da birbirinden
farklı olduğunu söyler.
7 - Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umür-ı Belediye, s. 1976
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ ________________________________________________________________________________________________________________________________________ _
Yeni ölçüler cetveli

Uzunluk, uzaklık, alan ve arazi ölçüleri Su ve anım gibi şeylerle erzâk ve hubübât
vesaire ölçüleri
Bir yeni arşın = 10 parmak Bcr yeni kile = 10 ölçek
Bir parmak = 10 hal Bir ölçek = 10 kutu
Bir hat = 10 nokta Bir kutu = 10 zarf
Bir mil - 1000 arşın Bir yeni okka - 1000 dirhem
Bir fersah = 10.000 arşın Bir dirhem = 10 denk
Bir dönüm = 100 arşın kare mahal Bir denk = 10 habbe
Bir ccrîb = 10.000 arşın kare mahal Bir buğday = 10 habbe
Bir yeni batman = 10 okka
Bir yeni kantar = 10 batman
Bir yeni çeki = 10 kantar
Eski ölçüler cetveli

Uzunluk, uzaklık, alan ve arazi ölçüleri Su ve onun gibi şeylerle erzak ve hubûbaf
vesaire ölçüleri
Bir bina ve mimar arşını = 24 parmak Bir keyl-i İstanbul = 4 şinik
Bir parmak = 12 hat Bir şinik = 2 kutu
Bir hat Bir kıyye - 400 dirhem
Bir çarşı arşını ve endaze = 8 rub Bir dirhem = 16 kırat
Bir rub’ = 2 kirâh (?) Bir kantar = 44 kıyye
Bir dönüm = 1.600 bina arşını Bir çeki = 4 kantar
Eski ölçülerin yeni ölçülere çevrilmesi

Uzunluk,, uzaklık, alan ve arazi ölçüleri
Bir bina ve mimar arşını = 0,758 Yeni arşın
Bir çarşı arşını = 0,68 Yeni arşın
Bir endaze = 0.65 Yeni arşın
Bir fersah ve saat = 0.5685 Yeni arşın
Arazi alan ve satıh ölçüleri

Bir bina arşını kare 0.574564 Yeni arşın kare
Bir çarşı arşını kare 0.4624 Yeni arşın kare
Bir endaze kare 0.4225 Yeni arşın kare
Bir eski dönüm 0.193024 Yeni dönüm
171
Ölçü ve tartılar
Bir eski okka 1.282945 Yeni okka
Bir eski dirhem 3.207363 Yeni dirhem
Bir İstanbul kilesi 3.7 Yeni kile
Bir eski çeki 0.225798 Yeni çeki
Bir eski batman 0.769767 Yeni batman
Hacim mikyası
Bir bina arşını küpü 0.435560 Yeni arşın küpü
Yeni ölçülerin eski ölçülere çevrilmesi

Uzunluk, uzaklık, alan ı >e arazi ölçüleri
Bir yeni arşın 1.319261 Bina ve mimar arşını
Bir yeni arşın 1.470588 Çarşı arşını
Bir yeni arşın 1.538462 Endaze
Bir yeni fersah 1.759015 Eski fersah
Arazi alcın ve satıh ölçüleri

Yeni bir arşın kare 1.740450 Bina arşım kare
Bir yeni arşın kare 2.162629 Çarşı arşını kare
Bir yeni arşın kare 2.366865 Endaze kare
Bir yeni dönüm 0.108778 Eski dönüm
Kileler ve tartılar
Bir yeni okka 0.779457 Eski okka
Bir yeni dirhem 0.31 1783 Eski dirhem
Bir yeni kile 0.270270 Eski kile
Bir yeni çeki 4.428733 Eski çeki
Bir yeni batman 1.296095 Eski batman
Hacim ölçüsü
Bir yeni arşın küpü 2.296107 Eski arşın küpü
Anılan Cetvelin Kullanım Şekli
Eski ölçü ile tayin olunmuş belli bir miktarın yeni ölçüye çevrilmesi için cetvelde anılan
eski ölçünün karşılığı yeni ölçüye yakın olan aded-i a'şâriyle anılan belli miktarı çarpmak lâzım
gelir. Bli şekilde bulunan çarpım sonucu istenen adedi işaret eder. Ve bilakis yeni ölçü ile tayin
olunmuş olan bir belli miktarın eski ölçüye çevrilmesi için cetvelde anılan yeni ölçünün
karşılığı eski ölçüye yakın olan adet ile anılan belli miktarı çarpmak gerekir. Bu şekilde bulunan
çarpım sonucu istenen adedi işaret eder.
Birinci misal: 3.251 endaze kaç arşın eder bilinmek istense cetvelde endaze
karşılığındaki yeni arşına yakın olan adel 0.65 bulunmakla işbu 0.65 ile 3.251 adedi çarpmakla
anılan miktar endazenin 2.1 13,15 yeni arşın olduğu onaya çıkar.
İkinci misal: 983 yeni arşının kaç çarşı arşını edeceği bilinmek istense [4411 cetvelde
yeni arşının karşılığı çarşı arşınına yakın olan adet 1.470588 bulunmakla işbu 1.470588 ile 983
adedi çarpılmakla 983 yeni arşının 1.445,59 çarşı arşını veya bunun kesri de dörtle bir ve geraha
(rtıb’un yarısı) çevrilerek 1445 arşın 4 rub'fdörtte bir) 1.4 gerah olduğu ortaya çıkar.
Üçüncü misal: Bir kumaşın endazesi yirmi yedi kuruşa olduğu halde bu kumaştan bir
yeni arşının fiyatı bilinmek istense yeni arşın karşılığından on endazeye yakın adet 1.538462
olmakla bu 1.538462 ile anılan 27 adedi bir diğerine çarpıldıkta anılan kumaştan bir yeni arşın
miktarının fiyatı 41.54 kuruş yani 41 kuruş ve 22 para olduğu ortaya çıkar.
Dördüncü misal: Bir sofanın mesahası 187 endâze(yani endaze kare) olduğu belli iken
ne miktar yeni arşın (kare) eder bilinmek istense işbu 187 adedi 0.4225 ile çarpılır ve bu şekilde
bulunur ki anılan sofanın yüzey ölçüsü 79.0075 yeni arşın kare eder.
Yeni arşın karenin onlu kısımlarından yeni parmak kare ve halt kare ile ifade olunması
istense virgülden başlayarak ile anılan kesr-i aşarînin rakamları ikişer ikişer ayrılır ki birinci iki
rakam anılan kesirde kaç parmak kare ve ikinci iki rakam da kaç hat kare olduğunu belirtir. Bu
takdirce sonraki örnekteki sofa sathının 79 arşın kare ve 75 hat kare olduğu açıktır.
Bu mülâhaza yeni arşın küpünün metrik kısımların kaç parmak küpü ve kaç hat küpü olduğunu
bilmek için de câridir. Şu kadar ki bundan metrik kesirlerin rakamlarının üçer üçer ayırmak ve
almak lâzım gelir. Mesela bir mahzenin iç hacmi 23.71 arşın küpü bulunmuş olsa bunun 23
arşın küpü ve 710 parmak küpü diye ifade olunması sahihtir. Çünkü 23.71 arşın küpü demek 23
arşın küpü vc bir arşın küpünün yüzde yetmiş bir kısmı veya binde 71 kısmı demek olduğu ve
bir arşın küpünün ise binde biri bir parmak küpü bulunduğu cihetle anılan kesrin 71 parmak
küpü olduğu açıktır.
Anılan yorumlar a’şârî usulün (metrik sistem) hesap işlemlerinde ne derece kolaylık
sağladığını lâyıkıyla anlatmış olsa gerektir.
Yeni usûlün büyük bir faydası da bııdıır ki bir cismin yoğunluğunu aşağıdaki şekilde |442|
tanımlamaya imkan bulunur. Yani "bir cismin yoğunluğu anılan cisimden bir ölçek miktarının
kaç okka olduğunu işaret eden adettir" demek doğru olur.
Bu tarif icâbındandir ki bir yoğunluk cetveli elde edildiği halde bir cismin hacmi belli
iken ağırlığım ve bilakis ağırlığından hacmini gayet kolaylıkla hesap etmek mümkün olur.
Osmanlı ülkesinde eskiden beri sıvıların miktarlarım ağırlıklarına göre ölçmek yürürlükte iken
şimdi hacimlerine göre ölçüleceğinden sıvıların eski ve yeni ölçülerine göre miktarlarım kıyas
etmek için anılan bu iki meselenin halleri lüzumuna ekseriya tesadüf olunacağı açıktır.
Arz ve beyandan müslağnî olduğu üzere işbu hesaplamalardaki değişikliğin kolaylıkla
yürütülmesi metrik küsurat hesaplarının bilinmesine bağlıdır. Bununla birlikte her tür eski ve
173
yeni ölçülerin, meselâ bin adedine kadar karşılıklı olarak bir diğerine çevirme ve döndiirıdmclerini
gösterir ayrı ayrı cetveller tertip edildiği ve düzenlendiği halde anılan değişikliklerin
yürütülmesinin bir dereceye kadar kolaylaştırılmış olması umulur?
Hicri 7 Zilkade 1298, Miladi 1881 ve Rumi 19 Eylül 1297
Halihazırda kullanılan ölçülerin tanzimiyle aşariye usûlünün AŞARİYE

kabulü ile ilgili kararın gelecek senenin Mart ayının girmesiyle USULÜNE DAİR
uygulamaya konmasının uygun olacağı ve hazırlanmış olan BOA, Y.A.RES
yeni ölçü numunelerinin vilayetlere gönderilip ayarlarının 13/19. lef 2
hâzinede mahfuz olduğu, yeni ölçüler için verilen isimlerin
halkın kolay kullanabileceği şekilde verildiğine dair.
Evzân ve ekyâl-i mevcûdenin tanzim ve tensîki ile usûl-i a'şâriyenin kabûl ve ittihâzı hakkında
olan kararın hangi tarihden itibaren mecbûriyyü'l-icrâ olması ınünâsib olacağının bi'l-ıniizâkere arz ve
istizanı şeref-sâdır olan irâde-i isabet âde-i cenâb-ı padişah! iktizâ-yı âlîsinden bulunmakla ol bâbda
Şûrâ-yı Devlet'den tarizim olunan mazbata Meclis-i âcizânemizde mıılâlu 7/ rc îcâb edenlerle dahi
müzâkere olundu. Arz ve beyândan müstağni olduğu üzere karâr-ı mezkurun icrası tashih-i nudâmelât
için pek lüzûm olduğu hâlde mikyâsât-ı cedide esâmisinin lisân-ı halkdu ötedenberi yerleşmiş olun
ta ‘bîrâıa muğâyeretl eşkâl [... / sebebiyet vermiş olmasıyla halkın alıştığı yolda tayiıı-i esârnî edilmesi
tesadüf edilen müşkilâtı tehvîn ve teshil edeceğinden mikyâsât-ı cedide için o yolda isimler vaz‘ ve
la'yİııi ile tanzim edilen pusula leffen ve evrâk-ı sâbresiyle nıe'uıı arz. ve takdim kılındı. Bu karârın
zamân-ı icrası ile mikyâsât-ı cedîdenin ıırnûmen ve defaten veyahut bir kısmının şimdiden ve aksâm-ı
sâ'iresinin dahi tedricen ınevki'-i icraya konulması bahsine gelince karâr-ı mezkûr bir hayli vakitden
beri beyne'l-halk münteşir olmasına ve esâmî-i cedide dahi hiisn-i telakkiyi müstelzim olacağımı binâ’en
bir müddet tayiniyle i‘lâıı olunarak müddet-i mezkûrenin hululünde umûmen mevki'-İ icrâya konulması
ve târîlı-i milâdinin sene-i âliye Mart'mm mebde'-i icrâât ittihâz, edilmesi tensîb olunmuş ve mukaddema
tanzim ve ikmâl ettirilen mikyâsât-ı cedide nıımiîneleri vilâyetlere gönderilip mi'yârı dahi Hazîne-i
Hümâyûn'da mahfuz bulunmuş olduğundan bunlar Tophane müşiriyetince bir kere daha tatbik olunarak
sıhhati hâlinde hemen dağıtılması ve muhtâc-ı tashih ise müddet-i mıTayyenesi zarfında ıslâh ve ikmâl
edilmesi lâzım geleceği muhât-ı ilm-i âli buyııruldukda ol bâbda ve kâtibe-i ahvâlde enir ti ferman
hazret-i veliyyü 'l-enır efemdim izindir.
27 Şevval [ 12]98 / 9 Eylül /12]97.

Ali Saib Ahmed Cevdet Server Mehmed Asım Haşan Hüsnü
Osman Nuri Mahmud Nedim AhmedEsad Sad Raif
Vehbi Haşan Fehmi Ahmed Münir Kamil

Aslına mutâbıkdır
Ali Rıza
S - Burada beyân olunan cetveller tanzim edilip kitap şeklinde basılmıştır. I lalbuki esnaf ve ahalinin çoğu metrik
küsurat kurallarını bilmediklerinden ve bu kuralları bilmedikçe o gibiler için anılan kitapçıktan istifade pek de mümkün
olamayacağı sabit olduğuna göre herkesin istifadesini kolaylaştırmak üzere sonraları mezkûr cetvellerdeki metrik
küsuratlar başka bir tarza çevrilerek küsurat ve parçalarından kullanılmayanlarla alış veriş işlemleri önemli olmayanları
terk ile gayet yararlı ve umûma kolaylık sağlayacak sûrene diğer bir risale daha tertip edilmiştir. Bu risalenin bir sûreıi
Eski Düslûr'un ikinci zeylinin 202'inci sahifesinde yazılıdır. Yine bu cetvellerle Tamlar Kararnamesi Arapça, Fransızca.
Ermenice ve Rumca'ya tercüme olunarak bastırılmış kısacası tartılar işine vaktiyle hükümetçe pek fazla önem verilmiş
ise de meydanda yararlı ve esaslı bir şey görü İçmemesi ne nazaran istenen meyve alınamamıştır.
(<“>
175
METRİK SİSTEM
KANUNNAMESİ
H. 1298 (1880) senesine
ait metrik sistem
kanunnamelerinin
devlet tarafından
Rebiyülevvel 1299
senesinde Tophane-i
Anıire’de basılan
Osmanlıca nüshası.
Garo Kürkman arşivi.
ESKİ TARTILAR TARİFESİ’
Talhık-i aslî Senelik icra

damga ve olunacak
vergisi muayene damga
ve rüsûm-K
Para Kuruş Para Kuruş
1 20 1 Bir parçadan olmak üzere pirineden yapılma eski kıyyenin

(dörtyüz dirhemi i k)bchcrindcn.
20 - 30 - Bir kıyyc-i atîkadan (dörtyüz dirhemden) yukarı olup pirineden
mamul olanların her kıyye-i alîkası için zammı gereken.
30 - 1 Pirineden yapılma yüz vc iki yüz dirhemliğin (derâhim-i atîkanın)
beherinden pirinçten mamûl elli vc yirmi beş vc yirmi ve on iki
buçuk dirhemliklerin (derâhîm-i atîkanın) her parçasından.
15 20 - Pirinçten yapılma elli ve yirmi beş ve yirmi ve on iki buçuk
dirhemliklerin (derâhim-i atîkanın) her parçasından.
5 10 - Pirineden yapılma on dirhemlik ve daha aşağı bulunan parçaların
beherinden.
1 - 1 Bir parçadan olmak üzere demirden yapılma olan bir kıyyc-i
atîkadan (dört yüz dirhemden) ve bundan fazla hu limanlardan.
30 - 30 - Bir parçadan olmak üzere demirden ma’mâl olan yüz vc iki yüz.
dirhemliklerin her parçasından.
20 - 20 - Demirden mamûl elli dirhumlikten ve daha aşağı bulunan parçaların
beherinden.
30 30 - Sıvılar için bir eski kıyyelik (bir ölçektik) olan kapların her
parçasından. [4441
20 - 20 - Sıvılar için yüz vc iki yüz dirhemlik iki kutu ve yarım ölçeklik
kapların her parçasından.
10 10 - Sıvılar için elli dirhemlik bir vc yarım kutu ve iki zarf adındaki
kapların beherinden.
3 - - Genellikle her türlü kapların her kıyyesindcn (eski kıyyesindcn) .
- 3 - Kanların her kıyyeliğinden (kıyye-İ atîkasından) yüz kıyycliğine
(kıyye-i atîkalığına) kadar her kıyycsi için.
* 2 Kantarın yüz kıyyeliğinden iki yüz kıyycliğine kadar olanlarından yüz
kıyyeye kadar üçer para alındıktan başka yüzden fazla iki yüze kadar olan
miktarın her kıyyesindcn (kıyye-i atîkasından)
- - 10 Kantarın iki yüz kıyycdcn ziyâde olanları için iki yüze kadar olan vergisi
alındıktan fazla bunların her parçası için toplan.
1 - 1 Genellikle her tür arşından.
10 10 - Hububat kaplarının her parçasından.
9 - Osman Nuri Ergin, Mecelle-İ Uınûr-t Belediye, s. 1981; "Yeni ve eski tartıların yürürlüğe konmaları vc
yürürlükten kaldırılmaları hakkındaki yazışmaların sûretleri birinci ciltte yazılmıştır. Burada bu münasebetle arz
edelim ki Sadâret makamının 13 Kânûn-ı sânî 1313/1898 tarihli bir tezkiresinde: "Eski tartıların yeni tartılara
çevrilmesi bir hayli zaman olduğu halde henüz buna halkın alışkanlık peyda edememesinden ve husûsiyle esnâl ve
tüccarın hem eski tartılar hem de yeni tartıları kullanmalarından dolayı halkın zararına sebep olduğundan" bahisle
bu bâbda bir karar alınıncaya kadar şu esnada eski tartıların kabul edilip seçildiğinden ve şu kadar ki eskisi gibi
suislimâle meydân vc imkân kalmamak üzere anılan kararın alınmasına kadar esnaf elindeki yeni tartıların geçici
olarak kullanımının yasaklanması kararlaştırılmış bulunduğunun ilânı husûsuna padişah irâdesi çıkmış olduğu
beyân olunuyor ise de bu bâbda esaslı ve kat’î bir karar ittihâz edilmemiş olmalı ki halen hem eski tartılar ve hem
de yeni tartılar kullanılmakladır. İşte bu sebebe binâen eski tartıların damgalanmak üzere Emânet Evzân (Tartı)
idaresine gösterilmesinde işbu tarife gereğince vergi alınmakta ve yeni tanlara ise Mecelle’nin 427'inci sahifesinde
yazılı tarife tatbik edilmektedir."
177
KANTAR
Osmanlı,
17-18. yüzyıl
uz: 325 mm
KMA 670
(kat. 216)
KANTAR
RÜSUMU
MAKBUZU VE
KANTAR TARTI
KAĞIDI
Özel koleksiyon ve
KANTAR
Birinci madde: Kantar memurları ve kantarcılar İstanbul ve Üç Belde’nin çeşitli mevkilerine
RÜSUMUNUN
İDARE ŞEKLÎNE, bölüştürülmüş vc dokuz merkezi kapsamış olup her bir merkez çeşitli mevkileri hâvidir.
TOPLANMASINA, /kinci madde: Kantar rüsûmunun genel idaresi Şehremaneti Tahsilat Mümeyyizliği’ne
MEMURLARININ
GÖREV VE
verilmiş olup maiyetinde bu iş için bir başkâtip ile lüzûmu kadar kâtip, bir veznedar ve birkaç tane
HAREKETLERİNE damgacı istihdam olunur. Bunlar anılan verginin iyi idare edilmesi ve toplanmasına, işlenilin
DAİR10 düzenlenmesine, kayıt ve hesaplarının görülmesine memur ve aksi halde derece derece sorumludurlar.
Üçüncü madde: Kantar idaresine mahsus olmak üzere bir müfettiş ve bir muavin ile
merkezlerden birer memur maiyetinde lüzûmu kadar kâtip ve kantarcı mevcut olup müfettişler
dâima ve durmadan kantar merkez ve mevkilerini gezip dolaşarak görevlilerin durum ve
davranışlarını denetlemeye ve kontrol etmeye memurdur. Merkez memurları da anılan vergi için
Şehremaneti’nde bulunan merkez idaresinden alacağı emirlere uygun hareket eder ve yanında
bulunanlara durumu bildirir.
Dördüncü madde: Anılan memurları, mücerret ve mutlak okur yazar takımdan ve özel
durumları ve halleri güven veren zatlardan olacak ve kâtipleri de elbette defter usulüne ve hesap
işlerine âşinâ bulunacaktır.
Beşinci madde: Bütün kantarcılar üç sınıfa ayrılmış olup birinci vc ikinci sınıflarda
bulunanlar behemehal okur yazar lakımdan ve oldukça defter tutup görevli olduğu bölgenin
hâsılatını yazabilecek güce sahip olanlardan seçilecek ve tayin olunacak, hal vukuunda dışardan
alınmayıp zincirleme kuralı yürütülecektir. Fakat üçüncü sınıfta bulunanlar için okuyup yazmak
bilenler mümkün mertebe tercih olunacağı gibi bu gibiler sınıf allamak için zincirleme
kaidesinden istifâde edebilerde okuyup yazması olmayanların sınıfları terfi olunmayacak ve bu
bâbda hak iddia etmeye yetkileri olmayacaktır. [446]
Alımcı madde: Bütün kantar memur ve kâtipleri ve kantarcılar sağlam kefâlete
bağlanmış olup kefillerin servet ve itibârı yirmi bin kuruştan az olmayacak ve alınan kefalet
senetleri Şehremaneti muhasebesinde saklanacaktır.
Yedinci madde: Kefâlete bağlanmaksızın hiç bir kantar memuru, kâtipleri ve
kantarcıların istihdamı kesinlikle mümkün olmayacak ve kefillerin Kefâlel Nizâmnâmesi
gereğince allı ayda bir kere yoklaması yapılıp servet ve itibarları eksilmiş ve azalmış olanlar
veyahut vefat edenler bulunur ise nihayet bir hafta içinde kefillik yenilenmesi yapılacak, o
süreyi geçirenler olur ise görevinden alınmış sayılarak yerlerine diğerleri tayin kılınacaktır.
Sekizinci madde: Kantar idaresinde görevli olanların gündüzleri her türlü alkollü
içecekleri kullanmaları kesinlikle yasaklanmış olup bu hâl haklarında birinci derecede
istihdamlarına engel sayılacaktır.
Dokuzuncu madde: Kantar memur ve kâtipleri vc kantarcılar en az iki ayda bir
bulundukları mevkilerden devir vc becayiş ettirilecek ve bu devir ve becayiş vukuunda
mevkilerin hesâbını ayniyle, defter ve ilgili diğer evraklarıyla yerine gelen zâta senetle devredip
hemen idare merkezine verecek ve Kantar İdâresi’nde görevli bulunanlar bu kayıt ve şart ile
istihdam olunacakları cihetle işbu devir ve becayişlerine mâni olabilecek vc erteleme ve
savsaklamaya neden olacak yollara teşebbüsten her halde kaçınacaklarından bu bâbda bilfiil
zorluk çıkaranlar edenler hemen meslekten çıkarılacaklardır.
Onuncu madde: 11er merkez ve mevkide bulunan memur ve kâtipler ile o merkez ve
10 - Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Urnûr-ı Belediye, s. 1982; "Kantar İdaresi, Emanete intikalinden beri birçok
safhalar geçirmiştir. Evvelâ iltizâma verilmiş ve sonra emaneten idâre olunmaya başlanmışın'. İnkılaptan sonra
Kanlar İdare vc Müdiriyyeti lağvedilerek kanlar memurları dairelere taksim edilip 1329 senesine kadar da bu
suretle idare olunmuştur. Bu anılan senede Emanet’te tekrar bir Kantar vc Zebhiye Müdüriyeti teşkil olunmuştur.
Şu halde bu talimatnamenin bir çok yerleri hükümsüz kalmıştır."
179
mevkiin kantarcıları lıem bir diğerin harekâtınca ve hem de vergilerin toplanma şekli ve
işlemlerinin yürülülmesince derece derece sorumlu sayılacaklardır.
On birinci madde: Köprübaşı, Yenikapı ve Üsküdar mevk ilerindeki kantar görev
lilerinin tamamı güneşin doğuşundan bir saat evvel, merkez ve diğer mevkilerde bulunanları
güneşin doğuşundan bir çeyrek önce hizmetleri başına gelip saat dokuza kadar görev yerlerinde
bulunmaya ve dokuzdan sonra o merkezin görevlilerinin yansı nöbetleşme suretiyle saat on
ikiye kadar merkezde kalıp diğer yarısı kişisel işlerini yapmaya izinli olabilecek ve yalnız bir
kantarcı bulunan mevkilerin kantarcıları saat on bire kadar mevki Icrindcn ayrılmayacaklardır.
On ikinci madde: Kantarcıların bulundukları sınıfı ve sıra numaralarını gösterir |447|
dökmeden bir levha yapılıp hizmetini yerine getirirken sırf göğüslerinin sol tarafına
asacaklardır.
On üçüncü madde: Merkez memurları memurlukları bölgesine dahil olan mevkileri her
gün gezip dolaşarak kantarcıların durumlarını teftiş edecek ve yolsuzlukları görünenleri derhal
idare merkezine bildirecek, kısacası kantarcıların iyi ve kötü durumlarında ve anılan verginin
idare şekli ve toplanmasından bağımsız sorumlu sayılacaklardır.
On dördüncü madde: Kantarcılar merkez memurları tarafından ve bulundukları
sınıflarda derece derece üstlerinde bulunanlar tarafından nizamlara uygun olarak alacakları emir
ve uyarılara itâat etmeye ve ona uygun harekete mecbur olup işbu emir ve uyarılan
dinlemeyerek icraatında ihmâl vc üşengeçlik edenlerin, sorumluluğu Emânet dâiresinde bulunan
idâre merkezine âit olmak üzere derhal kovulacak, sûret ve durumlarını anlatan raporları
Emânet makamına takdim kılınacaktır.
On beşinci madde: Kantarcılar kullandıkları kanlarları her sabah ve mevkileri merkeze
uzak olan kantarcılarda her hafta pazar günleri kantarlarını tâbi oldukları merkezde bulunacak
taş ile ayar ettirmeye mecbur olduğu gibi bu taşlar da her ay başlarında tartı dâiresinde ayarı
tatbik edilecek ve düzeltilecektir.
On alımcı madde: Kantarcılar kullandıkları kantarlarda büyük kantarın lopunu küçüğe
ve küçüğün lopunu büyüğüne takarak kullandıkları tahakkuk etliği halde kendileri derhal ihraç
ile bu yüzden ortaya çıkan hasar u zarar kendilerine ödettirilecek ve kanunen
ceza land u 11 acak 1 ard ı r.
On yedinci madde: Kantarcılar tarttıkları eşyayı fazla ve eksik haber verdikleri veyahut
bu bâbda mal sahibiyle veya müşteri ile uyuştukları tahakkuk eylediği halde derhal ihraç ile
kanunen cezalandırılacaklardır.
On sekizinci madde: Kantarcılar memur oldukları mevkilerde tartı için vuku bulan
davete derhal uymaya mecbur olacak ve bu davet de nöbet kaidesine uygun olunacaktır. Elinde
işi olmayıp da davet vukuunda derhal vazife-i memuriyetini yapmaya gayret etmeyi]) de
gevşeklik gösteren bir tavır ile ağır davranarak baş vuranları rahatsız eden ve hafife alanlar
dakika geçirmeksizin koyulacaklardır. [448]
On dokuzuncu madde: Kantar memurları ve kâtipleri ve kantarcılar zorunlu
ihtiyaçlardan ve memleketin ihtiyaçlarından sayılan bütün erzak ve eşya alış satışlarında
bulunmaktan, gizli ve açık bu gibi şeylerin tüccar ve esnafıyla ortaklık ve birlikten kesinlikle
yasaklanmış olup buna kalkışanlar derhal ihraç ile beraber haklarında kanunî işlemler
yapılacaktır.
Yirminci madde: Kantar idaresinde istihdâm olunan memurlar ve kâtipler ile kantarcılık
sınıflarında stajyer istihdamı kesinlikle yasaktır.
Yirmi birinci madde: Kantarcılar tarttıkları eşya için özel tarifesi gereğince gerekli olan
vergileri alıp behemehal yanında olan pullardan o miktarını keserek mal sahibine vereceğinden
bu işleme fesat karıştıranların istihdamı kesinlikle caiz olamayacaktır.
ANADOLU AĞIRLIK VE Öl GUI ERİ
Yirmi ikinci madde: Yukarıda sayılan kıymetlerde pullar bastırılıp işbu pullar kantarın genel
İdaresine memur olan ve idare merkezinde bulunanlara Şehremaneti muhâsebesincc zimmet kayıl
ile senetle verilecektir.
Yirmi üçüncü madde: Kantar idaresi ibaresiyle bir, senenin ihtiva etliği Rumî aylar için on
iki ve her bir ayın günleri sayısı için birden otuz bire kadar olmak [449] üzere otuz adet mühür
mevcut olup bunlardan kantar idaresi ibaresi yazılı olan mühür pulların arkasına ve ay isimleri ile
gün sayıları için olanları da içine basılacaktır.
Yirmi dördüncü madde: Kantar idare merkezinde pullara ve yapılan hâsılata mahsus vc
muntazam kayıtlar tutulacak ve anılan pullar idare merkezinden memur ve katiplerine zimmet kayıl
ile her gün verilecektir.
Yirmi beşinci madde: Merkez memurları da pulları kantarcılara senetle verecek vc her
akşam üzeri harcama ve mevcudunun hesâbını görerek idare merkezinden aldığı ve harcadığı
miktarını refakatlerinde bulunan kâtiplere kaydettirecektir.
Yirmi alımcı madde: Kantarcılar genellikle yanlarında birer ufak defter bulundurup her gün
ne kadar pul alır ise o defterin bir tarafına vc ne kadar eşya tartar da pul verir ise miktarlarıyla
tamlan eşyanın kıyyesini ve sahibinin ismini defterin diğer tarafına kaydedip, bu kayıtlar her akşam
tatbik ile yanında ne kadar pul kalmış ise iade eyleyip bu suretle günlük aldıklarını toplayarak
teslimatını da altına işaretle merkez memur ve kâtibine miihüıiettirecektir.
Yirmi yedinci madde: Her gün saat sekizde merkez memur ve kâtipleri ve birinci ve ikinci
sınıf kantarcıları hazır olduğu halde kantarcıların defterlerindeki kayıtlar tetkik vc merkezin pul
kayıtlarıyla da karşılaştırılarak yapılan hasılat ile pullar başka başka merkezde kullanılacak özel
defterine nakil ve kaydolunduktan sonra bu iki deftere yazılmış ise koçanlı yevmiye jurnaline da
yazılarak anılan iki defter ve jurnalin merkez memur vc katiplerine, birinci ve ikinci sınıf kantarcıları
taraflarından mühürlenecek, günlük hasılat o günün pul bakiyesiyle, defter ve jurnaller ile beraber
ertesi gün saat yediye kadar idareye gönderilip orada da başkâtip ile veznedar hu defterleri ve jurnali
bir diğeriyle karşılaştırarak mühürleyip jurnali koçanından koparıp yanında alıkoyacak, defterleri ve
koçanı iade edecek, ertesi günü için ne miktar pul gerekir ise senetle verilecek, pul bakiyesini kabul
edip idare merkezi defterlerince kayıt işlemlerini yapacak ve bu suretle toplanacak jurnaller üzerine
yevmiye hülâsası tanzim edip ikisi ve tahsilat [450] mümeyyizi mühürleyerek Emânet muhasebesine
verilecek ve toplanan hâsılatı da zimmetle Emânet veznesine teslim kılınacaktır.
Yirmi sekizinci madde: Başkâtip her ay sonunda toplanan hasılat için başka, o ayın içinde
mühürlenip merkezlere verilen ve masraftan başka iâde edilen pullar için başka olarak iki parça icmâl
düzenleyerek Emânet muhasebesine verecek ve muhasebece de yevmiye jurnalleri ile idare merkezinin
esas kayıtlarıyla karşılaştırıp inceleyecek ve Emânet meclisinden tasdik olunduktan sonra icmâl gereği
eksik kalan pullar anılan meclis üyelerinden bir zât denetçi olduğu halde sayılıp yakılacaktır.
Yirmi dokuzuncu madde: Bilumum kantar idaresinde kullanılacak deflerler ve jurnaller her
halde kazınma ve yalanlı gibi şeyler olmayacak ve şâyet yanlış yazılma olursa okunacak mertebede
çizilip doğrusu yanı başına yazılacak vc bu usûle uymaya bütün memurlar, kâtipler ve kantarcılar
mecbur olup aksi hâlinden sortimin olacaklardır.
Otuzuncu madde: Kantar memurları, kâtipleri ve kantarcıları maaşlarından aylık yüzde beş
kuruş kesilecek ve bu meblağ kantar idaresinde hizmet ve emeği geçip emekliliği hak elmiş
olanlara veyahut vefat edenlerin yetimleri vc dullarına Belediye meclisi kararıyla tahsis
olunacaktır."
II 1310 tarihinde Şûrâ-yı Dcvlct'çe bu bâbda bir talimatname tanzim vc Emânet meclisince incelendikten sonra
uygulama mevkiine konulmuştur Hâlen bugün hükümleri yürürlükle olan bu talimatnamenin bir süreli Mecelle'ye
dercedil iniştir.
181
Otuz birinci madde: Aylık yüzde beşten hâsıl olan meblağ kantar merkez
memurlarından üç zâtın gözelimi altında olarak aydan aya özel bir sandığa konulacak ve
ayrılmış olan emekli maaşları oradan karşılanarak eksiğini ve senetlerini işbu sandığa koyarak
bu meblağın hiç bir sebep ve vesile ile başka bir yere harcanması caiz olamayacaktır.
Oluz ikinci madde: İşbu yüzde beş gelir ve giderin her üç ayda bir kere Belediye
dairesinde bulunan idâre merkezinde hesabı görülüp müfredatlı bir defteri yapılacak ve bu
defter basılarak bütün kantar idaresinde bulunanlara dağıtılacaktır. |451 ]
Oluz, üçüncü madde: Kantar idaresinde bugün mevcut olan görevliler meclisten bir üye ve
muhasebe mümeyyizlerinden bir zât ile tahsilat ve esnaf kalemleri mümey-yizlerinden, emânet
ser-tahsildârlanndan ve birinci sınıf müfettişlerinin birinden ibaret olarak teşekkül edecek
komisyon huzurunda okur yazarları ayırarak imtihanları yapılarak ehliyet ve liyakat
derecelerine göre tcrtîb-i ccdîd cetvelinde yazılı hizmetlere kayıt ile istihdam olunacakları gibi
okuyup yazması olmayanlara da kur’a çektirilerek isabet edenler münhasıran üçüncü sınıf
kantarcılığına kaydolunacak, kur’a isabet etmeyenler ileride hal vukuunda istihdam kılınacak ve
işbu değişiklikte emekliliği hak edenlerine şimdilik Belediye Meclisi kararıyla işbu yüzde beş
kesintiden maaş miktarı tahsis kılınacaktır.
Sonuç
İşbu talimatın doksan beş malî senesi Martı başlangıcından itibaren yürürlükte olacaktır.12
Beş paralık Kırk paralık Seksen paralık

On paralık Elli paralık Doksan paralık
Yirmi parâjık Altmış paralık Yüz paralık
Otuz paralık Yelmiş paralık İki yüz paralık
40 Paralık kanlar rüsum

belgesi. 93x81 mm.
Osmanlıca"nın yanında
Rumca ibareler
görülmektedir.
J. C. Hinrichs arşivi.
2 Kuruşluk kantar rüsum

belgesi, 96x74 mm.
1 Teşrin-i Sani 112|97’de
145 kıyye (kilo) çam
sakızı tanıklığı
anlaşılmakladır.
12 - Eski Düstur, cilt 4, S. 598.

50 paralık kantar rüsumu belgesi 5 kuruşluk şehremini kanlar rüsumuna mahsus (p)ul
94x69 mm 51x42 mm
J. C. Hinrichs arşivi. Üzerinde “koçan no 6” ve “koçan no cilt 6579” yazılıdır.
J, C, Hinrichs arşivi.
20 [Paralık] kantar rüsumatı (arkası zamklı)

38x31 mm
20 Paralık kantar rüsumatı belgesi (arkası zamklı)
21x29 mm.
Üzerinde Osmanlıca, Fransızca ve Ermenice
“kantar rüsumatı” yazılıdır.
50 Paralık kantar rüsum pulu, 43x39 mm, 60 Paralık kanlar rüsum pulu. 61 x30 mm,
J, C. Hinrichs arşivi. J. C. Hinrichs arşivi.
183
Birinci madde: Her türlü yağ vc sebze ve yaş yemiş, pastırma, makarna, şehriye, peynir, KANTAR
RESMİNİN
havyar, kahve, şeker, pirinç, mum, tütün, tönbekü, enfiye, afyon, tıbbî bütün parçalar, çay, kuru MİKTAR VE
yemiş, kâvsâla, ipek ve buna benzer şeylerin bir kıyyesindcn altı kıyye yüz dirhemine kadar beş KEMİYETİNİ
BELİRTİR
para kantar resmi alınacak ve on iki buçuk kıyyeye kadar küsurundan alınmayıp lam on iki
TARİFE13
buçuk kıyyesinden on para alınacaktır. Ve ondan sonra on sekiz kıyye üç yüz dirheme kadar
küsurundan alınmayıp tam on sekiz kıyye üç yüz dirheminden on beş para alınacaktır. Vc ondan
sonra yirmi beş kıyyeye kadar küsurundan alınmayıp lam yirmi beş kıyyesinden yirmi para
alınacaktır. Hâsılı her altı kıyye yüz dirhem arttıkça beşer para eklenip aradaki küsûrat için bir
şey alınmayacaktır.
İkinci madde: Odun, kömür, dakik, kepek, saman, kireç, ot ve soğanın bir kıyyesinden
elli kıyyeye kadar olanından beşer ve elli kıyyeden yüz kıyyeye kadar on para kantar resmi
alınıp her elli kıyycyi aştıkça beşer para eklenerek tahsil edilecektir.
Üçüncü madde: Zorunlu ihtiyaçlardan olan yukarıda yazılı sekiz kalem eşyadan ve
birinci maddede sayılan erzak vesâireden başka kuru zahire ile her türlü eşyanın bir kıyyesinden
on kıyyeye kadar olanlarından beşer ve on kıyyeden yirmi kıyyeye kadar onar ve yirmi
kıyyeden otuz kıyyeye kadar on beşer para alınacak, kısacası her on kıyye arttıkça beşer para
eklenerek kantar resmi alınacaktır.
Dördüncü madde: İşbu tarifede tayin olunan miktardan fazla vergi verilmeyecek ve
fazla akçe isleyen olur ise Şehremaneti'ne ve belediye dairelerine ihbar edilecektir.
13 ’ Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Uımir-ı Belediye, s. 1988

YENİ TARTILARI 28 Mart 1299

HENÜZ TEDARİK Yeni tartılara Hicrî bin üç yüz senesinden itibaren Belediyece damga konması
EDEMEYEN belediyeye bildirilmiş ise de bir yandan eski tartılara damga konmakta olduğundan bu hal
ESNAFA ÜÇ AY
devanı eylediği takdirde İstanbul’da yeni tartıların kullanılmasının yaygınlaştırılması mümkün
SÜRE
VERİLMESİNE VE olamayacağı cihetle bundan böyle eski tartılara damga vurulmayarak yalnız yeni tartıların
BU SÜRENİN damgalanması hakkında Tophane-i Amire müşirliğinden yapılan bildirim üzerine belediyeden
BİTİMİNDE sonradan gönderilen 1714] tezkire ve ekleri vc ol konuda manav esnafı tarafından verilen
İSTANBUL'DA arzuhal ile beraber Meclis-i Mahsûs-ı Vükela’da görüşüldü.
HERKESİN YENİ İşbu tezkirede eski tartı ve ölçülerin birden kaldırılmasında birtakım mahzur görüldüğü
TARTI VE ÖLÇÜLERİ
gibi eski tartılara damga vurulmamasından dolayı tabiatıyla ayarlarına bakılamamakta olmasıyla
KULLANMASININ
ZORUNLU
bazı esnafın bunların birer sûrelle hafiflelilmcsiylc halka tamamen zarar verecek suiistimallere
OLDUĞUNA DAİR kalkışmakta oldukları haber alındığından halkı Zarardan korumak için bütün esnafın
TEZKİRE14 dükkanlarında yeni tartıları bulundurmaya mecbur tutulması ve eski tartılara da geçici olarak
damga vurulmasına izin verilmesi, dökmeci ve kantarcı esnafının imâl eyledikleri tartıların
şimdiye kadar çok kullanılmasından dolayı bir hayli zarara uğradıklarından ve ellerinde mevcut
bulunan eski dirhemler ile kantarlara Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan’da satılmak üzere alıcı
bulunmuş ise de gümrükçe bekletilmekte olduğundan bahisle geçirilmesine müsaade olunması
hakkındaki dilekçelerinin dikkate alınması istenip yeri tartıların konması ve kabul edilmesinden
asıl maksat Osmanlı ülkesinde kullanılmakta olan değişik tartı ve ölçülerin tekleştirilmesiyle
karaborsacıların hile ve sahtekârlıkları sebebiyle halkça görülen hasarın men edilmesi ve
ortadan kaldırılması ve böylece ah m-sat i mm düzenli ve güvenli bir usulde yürütülmesinden
ibaret olup taşralarca tamamen ve İstanbul’ca kısmen icraata başlandığı halde belediyenin
bildirimi üzere eski tartıların damgalandırıl masına müsaade olunması, her tarafça icraatı
kararlaştırılan bir usûlün Hükümet merkezince sonsuza kadar sonuçsuz kalmasını (ve bundan
halkın takdir edemiyeceği çeki şeklinde zarar görmesini istilzam ederek uygun olamayıp,)
bununla birlikte halkın yeni usule tamamıyla alışıncaya kadar karaborsacı kırın ayarı noksan eski
tartıları kullanarak zarar vermeye kalkışmalarının bazı önlemlerle ve kontrollerle önlenmesi vc
hu da belediyeye ait görevlerden olmasından dolayı sırf geçici bir müsaade türünden olmak
üzere esnaftan yeni tartıları henüz tedârik edemeyenler var ise onlar için de üç ay süre
verilmesiyle bu sürenin bitiminde İstanbul’ca tamamen yeni tartı vc ölçülerin kullanılması
zorunlu olduğundan ve belirlenen süreden sonra esnaf ve şâire dükkanlarında eski tartılar
bulunur ise el konulacağından şimdiden kesin olarak duyurulması husûsunun belediyeye,
14 - Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, İstanbul 1995, s. 4308; "Avrupa ile ilişkilerimizin sıklaştığı
zamanlardan ve özellikle Tanzimat’tan sonra Baldı ülkeleri taklide yapılan birçok yenilikler arasında birde tartı ve
ölçülerin metrik usul üzere icrası kabul olunmuş ve bunun tatbikatı için suretleri ikinci cildin 417 ila 444‘üncü
sayfalarında bulunan kanunlar, nizamlar, talimatlar vc tarifeler düzenlenmiş ise de bunun da diğer bir çok medeni
yararlı kurumlar gibi tamamıyla tatbik edilemediği buraya alınan yazışmalardan ve bugün her türlü tartı ve
ölçülerin kullanımda bulunmasından anlaşılmaktadır.
Bu kânun ve nizamların uygıılanamaması yüzünden bu gün Osmanlı ülkesinde:
Uzunluk ölçüleri için: Metre, yarda, endaze, mimar arşını, çarşı arşını, kadem (ayak), pus, ınil-i bahri
(deniz mili), nıil-i beni (kara mili), fersah.
Tamlar için: Okka. kilo, batman, kantar, çeki gibi değişik ölçüler kullanılmakta, hacim ve yüzey için de
diğer değişik ölçüler kullanılmakladır.
Tartı ve ölçülerin değişikliği, bunların bir diğerine çevrilmesi hususunda çekilen zorluklar, özellikle bunlar
arasındaki farkı anlayamayanlarla kadınların alış-verişlerde ne derece zarar gördükleri belli olduğu için burada
anlatmaya lüzum görmüyorum. Halta aynı atlı taşıyan bir ölçünün her memleket için başka başka mana ve miktarı
anlattığı da görülmektedir. Mesela İstanbul’da (aş için kullanılan çeki’nin başka, odun çekisinin başka miktarı
gösterdiği, kanttır ile batmanın da her memlekette değişik şekilde kullanıldığı ve Örneğin İzmir'de kullanılan batman
ile Sivas'ta, Konya'da. Diyarbakır'da kullanılan batmanlar ayrı ayrı birer tartı olduğu bilinmektedir.
Belediyenin kuruluş sebeplerinden birisi de tartı, ölçü ve ölçümleri doğru ve düzgün birer usûle bağlayarak
halkı aldanmaktan korumak olduğu halde bu güne kadar bunun başarı lamadığı görülmekledir, Cihan Harbi
sırasında hükümetçe sikkelerde birlik sağlanması. Balı takviminin kabulü vc batılı anlamda saatin kullanılmasının
yaygınlaştırılması gibi bazı .şeyleri başarmıştı. Bunun başarılması temenni olunur."
1S5
kantarcı vc dökmeci esnafı elinde bulunan eski kıyye (okka) ve kanlarların Osmanlı ülkesinden
bir mahalle çıkarılmamak şartıyla buraca yazılı Sırbistan. Romanya ve Bulgaristan'a
gönderilmelerine engel [715] olunmamasını da Rüsûmât Emânetine bildirilmesi uygun
görülmüş ve anılan eski kıyyelerle kantarların o şekilde yapımı hususu Rüsumat Emânetine
bildirilmiş olmakla karar gereğince yeni tartı ve ölçülerin konulması ve yapılması için gerekli
Şeylerin hazırlanması ve bu konuda esnaf ve şâire tarafından hiç bir şekilde sûi istimalde
bulunarak halkın zarar görmesine meydan verilmemesi hususuna dikkat ve itinâ olunması
zımnında yüce sadrazamlık makamından da Belediyeye gerekli bildirimin yapılmasına...
İ ler ne kadar Abdülaziz zamanında (1870) metrik sisteme geçilmeye çalışıldıysa da.
tatbiki ancak Sultan Abdülhamid döneminde (H. 1299-1300 senesinden sonra) mümkün
olabilmişi ir, Ancak bu arada halkın kiloyu okka niyetine alması nedeniyle oluşan ihtilaflar,
yanlışlıklar ve sahtekarlıklar sonucunda yine eski sisteme dönüldü.
10 Mart 1302 (1886) tarihinde bu sefer Dahiliye Nezareti tezkiresiyle eski ölçülerin de
muayene edilip damgalattın İması istenecektir.15 Bu tezkire, uygulamayı içinden çıkılmaz bir
hale getirecek vc nihayet uygulamanın iflası anlamına gelecek olan, yeni ölçülerin geçici bir
süre için kullanılmasının yasaklanmasına dair başka bir tezkire-i samiye neşredilecektir (1313).
Cumhuriyet dönemine geldiğimizde de hâlâ ölçü ve tartılarda standartlaşmaya gidilemediği
görülmektedir. 26 Mart 1931 tarihinde yayınlanan bir kanunla, uygulama 1934 yılından sonra
başlamıştır.
13 Kânun-ı evvel 1313 YENİ TARTILARIN

Eski tartıların yeni tartılara çevrilmesinden dolayı birtakım kadınlar ile halkın zarar KULLANILMASININ
GEÇİCİ OLARAK
uğratılmakta, bu sebeple bir çok şikayet vuku bulmakla olduğu ve tartı ne kadar düşse bile fiyat
YASAKLANDIĞINA
yine eski halinde kaldığı şikayet edildiğinden ve halkın Ramazan münâsebetiyle diğer vakitlere DAİR TEZKİRE1617
nispetle daha fazla alış verişte bulunacaklarından bayramdan soma komisyonda bir karar
verilmek üzere şimdilik halkın zararına sebep olmamak için ne yapılmak lazım geleceğinin
Belediye ile haberleşip kararlaştırılarak gereğinin yapılması hakkında çıkarılan padişah buyruğu
hükmü gereği, geçen tebliğe cevaben eski tartıların yeni tartılara çevrilmesi bir hayli zaman
olduğu halde, halkın henüz buna alışamamasından ve özellikle esnaf vc tüccarın hem esti
tartılar hem de yeni tartılar kullanmasından dolayı halkın zararına sebep ne gibi suiistimal ve
durum meydana gelmekle olduğu anlatıldıktan sonra bu gibi durumların önü alınmak üzere
padişahın emir vc fermanlarının hükmüne uyularak bayram ertesi kesin bir karar çıkıncaya
kadar şu esnada eski tartılar kabul olunduğunun ve eskisi gibi suiistimale meydan ve imkan
kalmamak üzere karar alınmasına kadar esnaf elindeki yeni tartıların geçici olarak kullanımdan
kaldırılması kararlaştırılmış bulunduğunun ilanı durum ve işin gereğinden olacağını içeren 30
Şaban 1315 tarihli tezkire-i devletleri arz edilerek gereğince Padişah buyruğu çıkarılmış ve
Dahiliye Nezaretinden durum tebliğ edilmiş olmakla gereğinin yapılmasına himmet
buyurul ması.
Geçici olarak çıkarılan tezkire ile dirhem, okka ve şinik'e dönüş halkı ve esnafı
rahatlatmıştır. Eski uygulama Türkiye Cumhuriyetimin ilanından sonra da bir süre devam
etmiştir, 26 Mart 193 J’dc çıkartılan ölçü kanunu ile 1 Kânun-ı Sanı 1934’den metrik sisteme
geçilmiştir.1'
15 Ergin. Mecelle-i Umur-ı Belediye, s. 4310-11.

16 - Osman Nuri Ergin. Mecelle-i Umur-ı Belediye, s. 431 I
17 - Bayram ertesi yani bu emrin tebliğinden bir ay sonra padişah buyruğunun hükmüne uyularak bir komisyon
kurularak yirmi sekiz seneden beri bir türlü esaslaştıolamayan bu meseleye bir netiec verilip verilmediğine dair bir
kayıl ve bilgiye tesadüf edemedim. Bununla birlikte bugiin esnaf elinde her türlü tartının kayıl ve şartsız kullanılmakta
olmasına bakılırsa hiç bir şeye karar verilmemiştir. 1333 senesinde Belediye Fen heyetince işbu karışıklık ve
haberleşmelerden bahisle teknik bir rapor tanzim edilerek ve ıslâh çaresi gösterilerek Bâbıâli'ye takdim olunmuş ise de
hala bir emir vc karar tebliğ edilememiştir. Yüksek fiyatların indirilmesi, karaborsacılığın engellenmesi sonuçta halkın
zarardan korunması için 1285 senesinden beri bir karara bağlanamayan bu işin şu sırada kesin olarak çözümlenmesi en
önemli işlerdendir.
EVLİYA
ÇELEBİ’DE
AĞIRLIK
ÖLÇÜLERİ
187
Evsâf-ı şehr-i kadîm-i Savı, binâ-yı denı-i Sânî ya‘nî Nûh Neci, baMehû binâ-yı
sahih- hıırûc Şâh Gâve, yaTıî medîne-i mu‘azzam Sâve,H
Bu şehrin cümle halkı asker olduklarından dolayı bir şeye muhtaç değillerdir. Bu şehrin
idaresine, nizamına ve fiyat düzenine aşk olsun. Her gece bütün dükkanları açık kalıp herkes
evlerinde rahat ve korkusuzca yatarlar, gece bekçileri seher vaktine kadar bekçilik, gözcülük
ederler. O kadar emniyetli şehirdir ki yiyecek ve içeceklere yırtıcı köpekleri bile ağızlarını
uzatmazlar. Büyük çarşılarındaki mala bir kimse el uzatmaz. Bütün yiyecek ve içecekleri,
yumurtası, pişmiş tavuğu, çorbası, pilavı ve herisesi Ali vezni ile satılır. Burada asla kile, şinik,
ıılbe (büyük kutu, fıçı, sandık) ve peyrnane (İran hacim ölçüsü) yoktur. Ancak halkının sözüne
güvenilir. Öyle bolluk bir yerdir ki bir gez buğday yarım abbasiye eder ve bir metin has ve
beyaz ekmek bir Tiflis kazbeki si nedir. Bir vaşak kehribar gibi tereyağı üç kazbekiyedir. Save
şehri işte bu derecede bolluk bir yerdir. Bütün halkı dünyayı tetkik ettiklerinden gayet
hesapçıdırlar ve iş güç ve kazanç içinde bir dangı bile hesap ederler. Şeyh Safi kanunudur diye
narh-ı şâhîleri üzere can verirler.
Ali narhı üzere gez, menn, rıtl (ratl) ve vask hesaplarını bildirir
Öncelikle gez hesabı; 748.800 dirhemdir.
Vask: 62.400 dirhemdir.
Nakız; 12.480 dirhemdir, 12 sa‘dır.
Mekkıık; 1.560 dirhemdir.
Sâ‘; 1.040 dirhemdir.
Müd; 520 dirhemdir.
Menn; 260 dirhemdir.
Rıtl (ratl); 130 dirhemdir.
İslâz; 600 dirhemdir.
Dirhem; 33 arpa ağırıdır.
Miskâl; 100 arpa ağırıdır.
Kîrât; 5 arpa ağırıdır.
Dank; (—) (—) (--).
Fersah; 12.000 adımdır.
Mîl; 4.000 adımdır.
1 adım; 4 ayaktır.
I ayak boyu; uçtan uca 22 arpa boyudur.
1 terzi zirai; 3 karıştır.
1 karış; 20 arpa boyudur.
Çuka arşını; 3 karış 2 parmak emlidir.
Mimar arşını; 1 terzi ziraından 1 çeyrek fazladır.
Mekke zirai Hazrel-i Zübeyr Mekke'yi tamir ederken Mekke zirai dediği ve kullandığı
bir çubuğun uzunluğudur.
Mısır'ın cümle kuraları ve elimle hazîne kîsesi ve adedi ve dirhemi ve danıkı ve
vukiyyesi ve arpa ve buğday ağırlığını ve miskâlin bildirir1''
Her kise 846 guruştur.
Guruş 30 para olmak üzeredir.
Her kise 28.000 paradır.
Her para I danktır.
1 dank 10 arpa ağırıdır.
4 dank 1 dirhemdir.
1 dirhem 1 dolgun arpa ağırıdır.
1 miskâl 100 buğday ağırıdır.
Bu hesap üzere bir Mısır kesesi (—) okka gelir.
18 Evliya Çelebi Seyahatnamesi. l'SM. Bağdat 305 numaralı yazma, 4. kitap, haz. Yiİccl Dağlı. Seyil Ali
Kahraman, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s. 232,
19 - Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Mısır, Sudan, Habeş (1672-1680). (Onuncu Cilt), Maarif Vekilliği. 1944, 413.
EVLİYA
"Mısır’ın yıldızlar ilmi, hey’et ilmi ve üstürlab ilmi üzere iklimlerini, gecesini, gündüzünün
ÇELEBİ'DE
UZUNLUK uzunluğu ve kısalığını, yıldız taliini ve gökten yere ne kadar mildir vc dünya üzerinde ne kadar mildir,
ÖLÇÜLERİ onu bildirir.2"
Öncelikle eski filozoflar "Allah'ın fiillerini düşünün, ancak zâtını düşünmeyin" kelamına
uyarak Allan'ın fiillerini düşünerek ilim kuvveti ve uzun ömürlerinde kazandıkları tecrübelerle
dünyanın sırlarına vakıf olup öyle yazdılar ki yeryüzünden gökyüzüne kadar 356 mildir.
Bu hesaba göre yeryüzü yani dünya fırdolayı 20.160 mildir. Mısır ülkesi de bu dünyaya
dahildir.
Çapı kuzeyden güneye 6.400 mildir. İbnül verdi, Cczîre'sinde; Batlimos hakim katında aızın
çevresi [536] 20.160 mil olduğu takdirce 80 000 fersahtır, demiştir.
I ler mil. Mekke zirai ile 3.000 zirâdır.
Bu ziraların herbiri 3 şibrdir (karış).
Her şibr 12 ishaldir (parmak).
I ler ısba‘ 5 arpa uzunluğu kadardır.
Ve nahni arz 7.600 ve 36 mil okluğu takdirce 2.545 fersah ve üçte bir fersahdır.
Yezyüzünün tamamı 132.000 kere bin ve 600 bin mil ve 288 fersah olur. Ancak bu yazılan
görüşler Bukratos Kratfilikos ve Filosof ve Batlimos hakimlerin doğru görüşleridir. Bunlar bütün
ilimleri ve fenleri öğrendiklerinden ilim kuvveti ile yazmışlardır. O zaman bütün diinya yüzünü
gezmeden, görmeden akıl yoluyla dünyanın büyüklüğü 20.160 mildir demişlerdir".
"Heyet ehli eski dünyayı Padra ve Kolon |Kristof Kolomb] görüşleri üzere ittifakla 87,000
mil kabul ederler.
Her mil, zirâ-ı esved (zira-ı sevda, bir kol uzunluğu, 54,04 cm) ile 4.000 zirâdır.
Her zirâ 24 parmaktır.
I mîl 4.000 adımdır. Yavaş yürüyüşle Lam (—) saat yerdir.
1 fersah 12 adımdır."20
21
"Bu adaları ve hâlâ bulunduğumuz dünyayı 87.000 mildir" diye hendese ve hey’et ilmi üzere
yazmışlardır.
Ancak mil dedikleri zirâ-ı esved ile 4.000 zirâdır.
I ler zirâ, 24 parmaktır.
İbnülverdî. Cerîde'sinde "Ballamyos katında dünyanın çevresi 24.000 mildir. O takdirce
80.000 fersahtır.
Her bir mil, Mekke zirai ile 3.000 zirâdır.
Bu zirain her biri 3 şibrdir.
Her şibr 12 ısba 5 şair (arpa) genişliği kadardır" diye Rodos defterhânesinde mil hesabını
böyle yazıp bütün adaları bu hesap üzere yazmış ve hesaplamıştır.
Bu lıakîr (Evliya Çelebi) dahi daha önce gezip dolaştığımız adaları elimizden geldiği kadar
yazıp mil hesaplarını bu defterhâneden çıkararak yazdık.22
20 - Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Mısır, Sudan, Habeş (1672-1680), s. 535

21 - Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Mısır, Sudan. Habeş (1672-1680), s. 538
22 Evliya Çelebi Seyahatnamesi. (Dokuzuncu Cilt), Maarif Vekilliği. 1935, s. 256.
189
SEFER
SIRASINDA
KURULAN
ORDU PAZARI
Nusretname
TSM, H 1365.
y. 93a.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ __________________________________________
191
EDİRNEKAPI
ERMENİ
MEZARLIĞI’NDAN
MEZAR TAŞLARI
Eğinli Mardiros'un oğlu

tütüncü Hovhannes'iıı
18 Temmuz 1855 tarihli
mermer mezar taşı.
193
18. yüzyılda yaşamış bir

terzinin mermer mezar taşı.
Mezar taşının üzerindeki endaze
ve makas, ölen kişinin terzi
olduğunu düşündürmektedir.
Kayserili tülbentçi Hacı Agop'un 3

Rcbiyülahir 1252(1836) tarihli mermer
mezar taşı. Mezar taşının üstüne bir endaze
ve akçe sayma tahtası işlenmiştir.
OSMANLI
PADİŞAHLARI
VE SALTANAT Doğum-ölüm Saltanat dönemi
DÖNEMLERİ Sıra Padişahın Adı tarihleri Baba Adı Miladi Hicri
01. OSMAN 1258-1326 Ertuğrul 1299-1324 699-729

02. ORHAN 1288-1360 Osman 1324-1362 724-763
03. I.MURAD
(Hüdavcndigar) 1326-1389 Orhan 1362-1389 763-791
04. I. BAYEZİD (Yıldırım) 1360-1403 Murad 1389-1402 791-804
Saltanat fasılası 1402-1413 804-816
05a. Emir Süleyman 1377-17.2. 1411 Bayezid 1402-1411 805-813
05b Mehmed Çelebi 1387-26. 5. 1421 Bayezid 1403-1413 806-816
05c. Musa Çelebi Bayezid 141 1-1413 813-816
05d. Mustafa Çelebi Bayezid 1419-1422 822-825
05e. Mustafa (Küçük) Bayezid 1423 826
05. MEHMED (Çelebi) 1387-26. 5. 1421 Bayezid 1413-1421 816-824
06. 11. MURAD 1. Cülus 6. 1404-3.2. 1451 Mehmed 1421-1444 824-848
2. Cülûs 1445-1451 849-855
07. II. MEHMED (Fatih) 1.30. 3. 1432-9. 1446 Murad 1444-1445 848-849
2. Cülus 1451-1481 855-886
CEM SULTAN Mehmed 28 5.-19 6.1481 886
08. II. BAYEZİD (Veli) 1. 1448-24.4. 1512 Mehmed 1481-1512 886-918
09. I. SELİM (Yavuz) 1470-22.9. 1520 Bayezid 1512-1520 918-926
10;, I. SÜLEYMAN (Kanuni) 6. 11. 1494-7.9. 1566 Selim 1520-1566 926-974
ıı. II. SELİM (Sarı) 30.5. 1524-15. 12. 1574 I. Süleyman 1566-1574 974-982
12L~ III. MLIRAD 4. 7. 1546-16. 1. 1595 II. Selim 1574-1595 982-1003
13. III. MEHMED 26. 5. 1566-20. 12. 1603 III. Murad 1595-1603 1003-1012
14. I. AHMED 18.4. 1590-22. 1 1. 1617 IH. Mehmed 1603-1617 1012-1026
15. 1. MUSTAFA 1. Cülus 1592-20. 1. 1639 III. Mehmed 1617-1618 1026-1027
2. Cülus 1622-1623 1031-1032
16. 11. OSMAN(Genç) 3. II. 1604-20.5. 1622 1. Ahmed 1618-1622 1027-1031
17. IV. MURAD 27.7. 1612-9.2. 1640 1. Ahmed 1623-1640 1032-1049
18. İBRAHİM (Deli) 4. 11. 1615-18. 8. 1648 I. Ahmed 1640-1648 1049-1058
19. IV. MEHMED (Avcı) 2. 1. 1642-6. 1. 1693 İbrahim 1648-1687 1058-1099
20. II.SÜLEYMAN 15.4.1642-22.6.1691 İbrahim 1687-1691 1099-1102
21. II. AHMED 25.2.1643-6.2.1695 İbrahim 1691-1695 1102-1106
22. II. MUSTAFA 3.6.1664-29.12.1703 IV. Mehmed 1695-1703 1106-1115
23. III. AHMED 31. 12. 1673-1.7. 1736 IV. Mehmed 1703-1730 1115-1143
24. [.MAHMUD 2.8.1696-13,12,1754 II. Mustafa 1730-1754 1143-1168
25. III. OSMAN 2. 1. 1699-30. 10. 1757 II. Mustafa 1754-1757 1168-1171
26. III. MUSTAFA 28.1.1717-21,1.1774 111. Ahmed 1757-1774 1171-1187
Tl. I. ABDÜLHAMİD 20.3.1725-7.4.1789 111. Ahmed 1774-1789 1187-1203
28. 111. SELİM 24.12.1761-28.7.1808 III. Mustafa 1789-1807 1203-1222
195
29. IV. MUSTAFA 8.9. 1779-16. 11. 1808 I. Abdiilhamid 1807-1808 1222-1223
30. 11. MAHMUD (Adli) 20. 7. 1785-1.7. 1839 I. Abdiilhamid 18081839 1223-1255
31. ABDÜLMECİD 25.4. 1823-25.6. 1861 11, Mahmud 1839-1861 1255-1277
32. ABDÜLAZİZ 8.2. 1830-4.6. 1876 11. Mahmud 1861-1876 1277-1293
33. V. MURAD 21.91840-29. 8. 1904 Abdülmecid 30.5. 31.8.1876 6Ca-10Ş. 1293
34. 11. ABDÜLHAMÎD 21.9. 1842-10. 2. 1918 Abdülmecid 1876-1909 1293-1327
35. V. MEHMED |Reşad) 2. 11. 1844-3.7. 1918 Abdülmecid 1909-1918 1327-1336
TERAZİCİLER
36. VI. MEHMED 2. 2. 1861-16. 5, 1926 Abdülmecid 1918-1922 1336-1341 (detay)
(Vahideddin) Surname-i
Hümayun,
TSM, H 1344,
y. 275a.
ANADOLL AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ
dbogotsTB
7 RüE CAPOU
ECZACI TERAZİ
TAKIM KUTUSU
Avrupa, 19-20. yüzyıl
KMA 640 (kal. 480)
197
KATALOG
DİRHEM
TİPLERİ TİP (A) TİP (E)
TİP(C)
TİP (G)
201
ANADÛLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ
TİP (S)
m
TİP (P)
203
TİP (U) TİP (Y)
TİP (V) TİP (Z)

KATALOG
1 - KANTAR AĞIRLIĞI 3 ÖRDEK BİÇİMLİ AĞIRLIK

Arkaik dönem sonıı-Klasik dönem başı, Mezopotamya. MÖ 3. yüzyıl
MÖ 5. - 4. yüzyıl Bronz
Kurşun 3,33 gr; uz: 15,3 mm; yük: 10 mm
270 gr; 0 55,5 mm; yük: 80,5 mm KMA 563
KMA 1286
Bir solidi olduğu düşünülmektedir. Ancak, aşındığı
Kantar ağırlığının her iki yüzünde hir için ağırlığı bir solidiye tekabül etmemektedir.
tanrıçaya ait olduğunu düşündüğümüz
profilden kadın büstü görülmektedir.
2 1 SOLİDİ 4 - ÖRDEK BİÇİMLİ AĞIRLIK

Yunan. MÖ 5. yüzyıl Mezopotamya, MÖ 3. yüzyıl
Bronz Bronz
4,56 gr; 0 10 mm 41,20 gr; uz: 38 mm; yük: 25 mm
KMA 645 KMA 562
205
5 - 1 SOLİDİ 7 - 2,5 SOLİDİ

Arkaik dönem sonu-Klasik dönem başı. Yunan, 1-2. yüzyıl
Bronz, D tipi Kurşun
3,41 gr; 10.5x10,5x4,2 mm 10.27 gr; 28x25,8 mm
KMA 027 KMA 560
Üzerindeki kompozisyonda insan Kare biçimindeki damganın içinde deha harfi

figürünün hayvanlar üzerindeki gücü görülür.
yansı! d inak işlem /ı işt i r.
6 - 2,5 SOLİDİ 8 - 2,5 SOLİDİ

Yunan, 1-2. yüzyıl Yunan, I -2. yüzyıl
Kurşun Kurşun
10,71 gr; 23,2x23,7 mm I 1,07 gr; 13,2x13x6,7 mm
KMA 528 KMA 587
Kabartma "KYZ.K’ ve "HMK" yazılarından, İm Üzerinde, kabartma olarak bir taç motifi
ağırlığın Erdek civarında kullanılmış olduğu görülmekledir.
düşüı ı übnektediı
9 - 2,5 SOLİDİ 11-4 SOLİDİ

Yunan, 1-2. yüzyıl Yunan, 1-2. yüzyıl
Kurşun Kurşun
10.61 gr; 24x22 mm 17,76 gr; 25x22 mm
KMA 540 KMA 526
Üzerindeki “KYZ" ve “HM!” yazıları, Üzerindeki "KY'/d’ ve "HM!" damgaları ile

bu ağırlığın Erdek civarında kullanıldığını hu iki yazı arasındaki halik motifi, ağırlığın
düşündürmektedir. Erdek civarındaki balıkçılar tarafından
kullanılmış olabileceğini düşündürür.
10- 3 SOLİDİ 12-5 SOLİDİ

Bronz Kurşun
14,11 gr; 20,7x20,7 mm 20,21 gr; 23x22 mm
KMA 1290 KMA 531
Solidinin üzerinde Karini tipi başlıkla Ağırlığın üzerinde ne olduğu anlaşılamayan

betimlenmiş Atlıena figürü görülmektedir. bir monogram vardır.
207
13 -6 SOLİDİ 15 -6 SOLİDİ
Yunan, 1 -2. yüzyıl Yunan ?
Kurşun Kurşun
26,72 gr; 21,6x21,5 mm 28,31 gr; 0 19.4 mm
KMA 533 KMA 543
Üzeıindeki 16 kollu yıldız, bu solidinin Ağırlığın üzerinde üç üçgenin kesişmesinden

Makedonya'da kullanıldığını gösterir. Arka oluşan bir yıldız motifi görülür.
yüzünde ise sekiz kollu bir yıldız vardır.
14 6 SOLİDİ 16-7 SOLİDİ

Yunan, 1-2, yüzyıl Yunan, 1-2. yüzyıl
Kurşun Kurşun
25,61 gr; 26x25,5 mm 28,21 gr
KMA 534 KMA 644
Bir yüzünde "KIA”, arka yüzünde "OYN’’ üzerinde bir "H" harfi vardır. Ancak bunun
yazdan okunmaktadır. Ancak bu harflerin ne ne anlama geldiği bilinmemektedir.
anlama geldiği bilinmemektedir. Ağırlığı bir
unciaya veya yarım libreye yakındır.
17-8,5 SOLİDİ 19 - 12 SOLİDİ

Kurşun Kurşun
38,99 gr; 31x33 mm 53,73 gr; 42x39 mm
KMA 537 KMA 530
Üzerindeki damgalar ağırlığın Erdek Kabartma olarak gördüğümüz “KYS" ve

civarında. balıkçılar tarafından “MCI'” yazıları. ağırlığın Erdek civarında
kullanıldığını düşündürmektedir. kullanıldığını düşündürmektedir.
18-12 SOLİDİ 20 -14 SOLİDİ

Yunan, I-2. yüzyıl Yunan, 1-2. yüzyıl
Kurşun Kurşun
45 gr; 36,5x34 mm 61,35 gr; 31x32 mm; yük: 6.5 mm
KMA 527 KMA 549
Kabartına olarak görülen "KYH” ve Üzerine dokuz adet sekiz yapraklı çiçek
“DIC” yazılarının arasına bir servi ağacı formunda damga vurulmuştur. Arkasında
yerleştirilmiştir. Erdek civarındaki damga yoktur.
balıkçılar tarafından kullanılmış olmalıdır.
209
21-16 SOLİDİ 23 - SENCE

Yunan. 2-3. yüzyıl Roma, 2-3. yüzyıl
Kurşun Cam
71,83 gr; 36,5x38.9 mm; yük: 5.5 mm 3,53 gr; 0 18,5-20 mm
KMA 544 KMA 646
Üzerindeki manogramlarm ne anlama geldiği Üzerinde belli belirsiz bir kadın figürü görülmekledir.
anlaşılamamıştır.
22 - 1 MNA 24 - 1 SOLİDİ
Yunan, 1-2. yüzyıl Bizans
Kurşun Pirinç
492,03 gr; 75,5x79 mm 3,93 gr: 15x15x2,5 mm
KMA 548 KMA 1289
Ön yüzünde gümüş kakma tekniğinde bir

monogram vardır.
25 - KANTAR TOPUZU 27 - KANTAR

Konstantinopolis, 5. yüzyıl Erken Bizans, 5-7. yüzyıl
Bronz Bronz
6 kg; yük; 210 mm; yük (kanca); ISO mm 1890 gr; 0 72 mm; yük (ağırlık); 67 mm;
KMA 605 yük (kanca): 100 mm; uz: 530 mm
KMA 627
İnıparatoriçe büstü biçimindeki döküm tekniğinde
yapılmış olan ağırlığın içi, hu tip örneklerde olduğu Kantar, ucunda kanca olan bir zincire asılı, eşil
gibi, kurşunla doldurulmuştur. Himatioıı giyen olmayan iki kısma ayrılmış kare kesitli çubuktan
imparatoriçenin başında diadem vardır. Sağ eliyle oluşur. Kısa bölümde tartılacak eşyanın asılması için
himationun kenarını, sol elinde rulo tutan IJ biçiminde bir kamçın m birleştirdiği, mumla birer
inıparatoriçe. Aelia Eııdosia veya Liciiıia Eııdosüı kanca olan iki zincir, iki kanca; uzun bölümde ise,
olabilir. hareket edebilen silindirik karşım ağırlık bulunur.
Çubuğun üç yüzümle ölçü çizgileri, diğerinde
Kşl. Meriçboyu ve Atasoy 1983, no. 5; Atasoy ve Parman 1983,
"•Î ANAPEATOX XAP1XTION yazıtı bulunmakladır.
v. 193. CI03; Weitznııınıı 1979, s. 345. no. 328.
Kşl. Wııt<lhoıım 1983. s 81. lev. 28/436,
26 KANTAR 28 - KANTAR
Erken Bizans, 5-7. yüzyıl Erken Bizans, 5-7. yüzyıl
Bronz Bronz
1797 gr; 0 63 mm; yük (ağırlık): 70 mm; 715 gr; 0 54 mm; yük (ağırlık); 77 mm;
yük (kanca): 80 mm; uz: 530 mm yük (kanca): 70 mm; uz: 360 mm
KMA 1320 KMA 628
Kantar, ucunda kanca astlı, eşit olmayan iki kısma Kantar, ucunda kanca olan bir zincire asılı, eşit
ayrılmış kare kesirli çubuktan oluşur. Kısa bölümde olmayan iki kısma ayrılmış kare kesifli çubuktan
tartılacak eşyanın asılması için U biçiminde bir oluşur. Kısa bölümde tartılacak eşyanın asılması için
kancanın birleştirdiği, ucunda birer kanca olan iki U biçiminde bir kam anın birleştirdiği, ucunda birer
zincir, bir kanca; uzun bölümde ise. hareket edebilen kanca olan iki zincir, iki kanca; uzun bölümde ise,
silindirik kurşun ağırlık bulunur. Üç yüzünde ölçü hareket edebilen mantar biçimli kurşun ağırlık bulunur.
çizgileri yer alır. Üç yüzünde ölçü çizgileri bulunmaktadır.
Kşl. Waldbmım 1983. x. 81. lev. 28/436. Kşl. Ross 1962, s. 63. no. 73; Mcılılbaııııı 1983, s. 81, lev. 28/436.
211
29 KANTAR
Erken Bizans, 5-7. yüzyıl
Bronz
1300 gr; 0 59 mm; yük (ağırlık); 61 mm; 32 KANTAR
yük (kanca): 90 mm; uz; 455 mm Kantar
KMA 629 Erken Bizans, 5-7. yüzyıl
Bronz
Kal. 27 ile aynı olan kantarın çubuğunda, uz: 260 mm
diğerinden farklı olarak, yazıl yoklar. KMA 1338
Kal. no. 27 ile aynı olan kanların, ucu kancalı zincirleri

ve ağırlığı kayıp, çubuğun bir kısmı kırıktır.
Kşl. W(ilclbaum 1983, v. 81. lev. 28/436.
30 KANTAR
Bronz
1029 gr; 0 55 mm; yük (ağırlık); 59 mm;
yük (kanca): 70 mm; uz: 365 mm.
KMA 630
33 - TERAZİ KOLU
Bronz
uz: 228 mm; yük (tutamak): 75 mm
KMA 617
Terazinin yalnızca kefelerinin asıldığı kolu

günümüze ulaşmıştır. Kolun iki ucunda kefelerin
asıldığı zincir veya /ellerin geçirileceği iki delik
bulunur. Merkezde ise teraziyi tutmaya yarayan biri
kısa, diğeri uzun, /ulamağa ail iki parça yer alır.
Terazi kolunun bir tarafında ayrıca ağırlık asmak
için yivler yapılmıştır.
Kşl, Davidson 1952, lev. 98, no, 1673, lev. 99. no, 1672;
Waldbaııı>ı 1983, s. 84. lev. 29/459.
31 - KANTAR
Bronz
uz; 235 mm; yük (kanca): 55 mm
KMA 631
34 1 NOMİSMA 36 - 1 NOMİSMA
Geç Roma-Erken Bizans, 4-6. yüzyıl Geç Roma-Erken Bizans, 4-6. yüzyıl
Bronz Bronz
4,29 gr: 12x12x3,8 mm 4,43 gr; 13,5x12,2x3,8 mm
KMA 595 KMA 593
Kare biçimindeki sikke ağırlığının üzerinde Kat. 34 ile aynıdır. Sikke ağırlığının üzerinde farklı
kazıma tekniğinde, I nonıisma değerini gösteren olarak "N" harfini oluşlu ran çizgilerin birleşme
"N" harfi bulunmaktadır. Arka yüzü düzdür, yerleri ile orta çizginin üst ve altında birer daire
motifi bulunmaktadır. Arka yüzü düzdür.
Kşl. Diler 1964, s. 77, no. 170, lev. 2; Waldbuııııı 1983,
lev.29, no. 470-472. Kşl. Diirr 1964, s. 76. no. 157, lev. I.
35 -1 NOMİSMA 37 -12 NOMİSMATA

Geç Roma-Erken Bizans, 4-6. yüzyıl Erken Bizans, 4-6, yüzyıl
Bronz Bronz
4,13 gri3,7x12,7x3,3 mm 53,69 gr; 29,5x28x8 mm
KMA 586 KMA 525
Kal. 34 ile aynı olan sikke ağırlığının her Kare biçimindeki sikke ağırlığının
iki yüzünde de I nonıisma değerini üzerinde kazıma tekniğinde, 12 nonıismata
gösteren "A” harfi bulunmaktadır. değerini gösteren ”N 113" harfleri
bulunmakladır. N harfinin üzerinde bir
daire, I harfinin üzerinde ise Yunan haçı
tasviri yer alır. Harflerin ve diğer
süslemelerin içi oyularak kakma
tekniğinde bezenmiş, ancak kakma
malzemesi dökülmüştür. Arka yüzü düzdür.
213
38 3 NOMİSMATA 40 -1 NOMİSMA
Erken Bizans, 4-6. yüzyıl Erken Bizans, 5-6. yüzyıl (?)
Bronz Bakır
12,57 gr; 19x19x4,1 inin 4,10 gr; 14,5x1 1,2x3,6 mm
KMA 566 KMA 581
Kare biçimindeki sikke ağırlığının üzerinde kazıma Dikdörtgen biçimindeki ağırlığın her iki yüzüne
tekniğinde, 3 nomisınata değerini gösteren "N T" madalyon içinde allı yapraklı çiçek motifi basılmıştır.
harfleri bulunmaktadır. İçleri oyularak kakına Değer işareti olmamakla birlikte, ağırlığı göz. önüne
tekniğinde bezenmiş harfleri ve üstteki Yunan haçını alındığında I nomisma değerine ulaşılmaktadır.
çelenk motifi çevreler. Kakmaları dökülmüş olan
Kşl. Fleischen Hjorı ve Hıısımıssen 1996, s. 99. no. 77.
ağırlığın arka yüzü düzdür.
39 -1,5 SOLİDİ 41-1 NOMİSMA

Erken Bizans. 4-6. yüzyıl Bizans, 6. yüzyılın sonu
Bronz Bronz
6,48 gr; 14x14x4 mm 4,35 gr; 0 13 mm, kal; 3,7 mm
KMA 579 KMA 5.36
Kare biçimindeki ticari ağırlığın üzerinde Disk biçimindeki sikke ağırlığının ön.
kazıma tekniğinde "S" harfi bulunmaktadır. yüzünde / nomisma değerini gösteren “N"
İçi oyularak gümüş kakma tekniği ile harfi bulunmaktadır. Gümüş kakmalı
bezenmiş, kakma kısmen dökülmüştür. harfin üzerinde bir daire görülür. Arka
yüzünde yine gümüş kakmalı haç şeklinde
Kfl. Dürr 1964, .v. 78, no. 177, /ev. 2; Bendall 1996, bir monogram vardır.
.5. 52-54.
42 -1/3 NOMİSMA 44 - 1 NOMİSMA

Bizans, 6. yüzyılın ikinci yarısı-9. yüzyılın Bizans. 5-6. yüzyıl
ikinci yansı Bronz
Bronz 3.98 gr; 0 17.2 mm; kal: 2.5 mm
1,26 gr; 0 10 mm; kal: 2 mm KMA 577
KMA 624
Disk biçimindeki ağırlığın üzerinde işaret veya
Disk biçimindeki sikke ağırlığının üzerinde damga yoktur. Yaklaşık / nomisma değerindeki
kazıma tekniğinde “H" harfi bulunmaktadır. sikke ağırlığının bir yüzünü kazıma tekniğinde altı
Ağırlığa göre 1/3 nomisma'dır (tremissis). daire kaplar, diğer yüzü düzdür.
43 1 NOMİSMA 45 - 6 SOLİDİ
Bizans Bizans, 5-6. yüzyıl
Bronz Bronz
4,07 gr; 0 18.6 mm; kal: 2 mm 25,30 gr; 0 28 mm; kal: 6,5 mm
KMA 564 KMA 529
Disk biçimindeki ağırlığın üzerinde değer Disk biçiminde 6 solidi değerindeki

işareti yoktur. / nomisma değerindeki ağırlığın her iki yüzünde, merkezde bir
sikke ağırlığının bir yüzünde, kazıma kabara bulunur. Kabaraların çevresine
tekniğinde üç daire, diğer yüzünde (x) kazıma tekniğinde, bir yüzde üç, diğerinde
veya (+) işareti yüzeyi kaplamaktadır. iki daire yapılmıştır.
215
46 - 4 NOMİSMATA 48 - 3 NOMİSMATA
Bizans, 5-7. yüzyıl Bizans, 1189 sonrası
Bronz Bakır
17,69 gr; 0 25 mm; kal: 5 mm 13,16 gr; 25,4x25x4 mm
KMA 547 KMA 561
Disk biçiminde, kenarı profilli ağırlığın yüzeyi Mitsui Atabeki İzzeddin I. Mesud dönemi
noktalarla üç şeride ayrılmış, ortadaki şeride (585/1189) sikkesi kesilerek sekizgen biçiminde
aynı teknikle “N A” harfleri yazılmıştır. N ağırlık haline getirilmiştir. Sikkenin ön
nomisma, D ise 4 sayısına karşılıktır. Üst ve alt yüzünde bağdaş kurmuş, iki eliyle yanın ay
şeritte kıvrık dal motifinin aralarında noktalarla tutan hükümdar tasviri ve “el-Musul, sene 585"
oluşturulmuş asma yaprağı ve üzüm salkımı yazısı, arka yüzünde de Kelime-i Tevhid,
kompozisyonu, merkezde ise bir kabara görülür. sultan m adı ve unvanları bulunmaktadır.
Arka yüzü düzdür.
Kşl. Arttık ve Antik 1970. s. 409. no. 1254.
Kşl. Teınple 1990, s. 117, no. 98.
47 -1/3 NOMİSMA 49 1 OUNCE

Bizans. 1092-1 118 veya sonrası Erken Bizans, 5-6. yüzyıl
Bakır Bronz
1,27 gr; 14,9x14,3x1 mm 26,57 gr; 23x23x7 mm
KMA 079 KMA 532
Bizans dönemi sikkesi kesilerek ağırlık haline Kare biçimindeki ticari ağırlığın üzerinde
getirilmiştir. Ön yüzünde, taşlarla bezeli, kol uçlarında kazıma tekniğinde, 1 ounce değerini
birer daire, merkezinde radyal (X) motifi olan haç, iki gösteren ‘T.A" harfleri bulunmaktadır.
basamak üzerinde durmaktadır, ilaç kolları arasında Harflerin içi oyularak gümüş kakma
“C/F/M/D" harfleri görülür. Arka yiiz.de loros giyen tekniğinde bezenmiştir. Arka yüzü düzdür.
imparator sağ elinde haçlı bir asa. sol elinde küre
Kşl. Ross 1962. no. 77-79.
üzerinde bir haç imar. 1. Aleksimi’un reform sonrası
döneminde (1092-1118), Selanik'te basılmıştır.
Kfl llcııcly 1999, s. 236-237, no. 40a. 12.
50 -1 OUNCE 52 -1 OUNCE
Erken Bizans. 4-6. yüzyıl Bizans. 6. yüzyıl
Bronz Bronz
26,39 gr: 25,6x25.2x4.9 mm 24.76 gr; 0 26.5 mm: kal: 6 mm
KMA 539 KMA 1306
Kare biçimindeki ticari ağırlığın üzerinde Disk biçimindeki ticari ağırlığın üzerinde kazıma
kazıma tekniğinde, I oıınce değerini tekniğinde, I oıınce değerini gösteren "E.A" harfleri
gösteren “(j. A” harfleri bulunmaktadır. bulunmaktadır. Harflerin üst kısmında bir Yunan haçı
İçleri oyularak gümüş kakma tekniğinde yer alır. Harfleri ve. haçı bir çelenk ve yarını dairelerin
bezenmiş olan harflerin üzerinde altı ardı ardına dizilmesi ile oluşturulan bir çerçeve sınırlar.
yapraklı bir rozet yer alır, içine gümüş Merkezde ise dikey ve yatay eksenlerde birer daire
kakma He krislogram işlenmiştir. Ağırlığın motifi görülür.
arka yüzü düzdür.
Kşl, Hcisdıcr, Hjort w Rasımıssen /996, .v. 9<S’, no. 74.
51-1 OUNCE 53 - 2 OUNCE

Erken Bizans, 4-6. yüzyıl Bizans, 6. yüzyıl ve sonrası
Bronz Bronz
26,24 gr; 24x23.6x6 mm 53.83 gr; 0 33,1 mm; kal: 9 mm
KMA 542 KMA 1304
Kare biçimindeki, kenarı profilli ticari Disk biçiminde, kenarı profilli ticari ağırlığın
ağırlığın üzerinde kazıma tekniğinde, 1 oıınce üzerinde kazıma tekniğinde, 2 oıınce değerini
değerini gösteren ‘T. A” harfleri gösteren 'T'. B " harfleri bulunmakladır.
bulunmaktadır. İçleri oyularak gümüş kakma Harflerin üst kısmında bir Yunan haçı yer alır,
tekniği ile bezenmiş, kakmaları kısmen İçleri kakına için oyulmuş ancak kakma
dökülmüş harflerin arasında bir Latin haçı malzemesi düşmüştür. Harfleri re haçı iki çelenk
yer alır. Harfleri ve haçı kazıma tekniğinde motifi çevreler.
bir çelenk çevreler, bu kısım kare formlu
Kşl. Reisi ve Doorninck 1982, .v. 202, no. W4. res. 10-2.
ağırlık üzerinde disk biçiminde
şekil! endi ri İm işi ir.
217
54 -1 OUNCE 56 - 2 OUNCE
Bizans. 6-7. yüzyıl Bizans, 5-6. yüzyıl
Bronz Bronz
23.67 gr; 0 25 mm: kal: 6 mm 55.07 gr; 0 33 mm; kal; 7,5 miri
KMA 550 KMA 535
Z)/.v/c biçimindeki ticari ağırlığın üzerinde kazıma Disk biçimindeki ticari ağırlığın üzerinde kazıma
tekniğinde, / ounce değerini gösteren ‘T. A" tekniğinde, 2 ounce değerini gösteren ’T. B" harfleri
harfleri bulunmaktadır. Harflerin üst kısmında bir bulunmakladır. Harflerin ortasında bir Latin haçı yer
Yunan haçı yer alır. İçleri kakma için oyııhnuştıır, alır. İçleri kakma için oyulmuş, ancak kakına
ancak kakma malzemesi düşmüştür. Bir çelenk malzemesi düşmüştür. Harfleri ve haçı iki çelenk
motifi harfleri ve haçı çevrelemektedir. motifi çevreler, ancak içteki çelenk motifi yarını
bırakılmıştır.
K.f Wlıillin}i 1973, v. 64. no. 84: liiiss rr Doonıiııek 1982.
s. 204, no. VV5, res. 10-2. K$l. A’oa.v 1962, s. 80-81; Diirr 1964, s. 70, no, 60, lev. 7,
55 - 3 OUNCE 57 - 2 OUNCE
Bizans, 7-9. yüzyıl Bizans, 10-13. yüzyıl
Bronz Bronz
81,1 I gr: 0 39 mm; kal: 9.5 mm 52,25 gr; 0 32,6 mm: kal; 8,1 mm
KMA 551 KMA 545
Disk biçiminde, kenarı profilli ticari ağırlığın Disk biçiminde, kenarı profilli ticari ağırlığın
üzerinde kazıma tekniğinde, 3 ounce değerini merkezinde bir kabara, etrafında 2 ounce
gösteren ‘T. T" harfleri bulunmaktadır. değerini gösteren ‘T B” harfleri ile üstte bir
Harflerin üst kısmında bir Yunan haçı yer alır. haç yer alır. Bu düzenlemeyi de kabartma
İçleri kakına için oyulmuş, ancak kakma tekniğinde ikim i bir şerit çevreler. Oluşan
malzemesi düşmüştür. Harfleri ve haçı iki bordür, kazıma tekniğinde, dönüşümlü olarak
çelenk motifi çevreler. üçgenler ve noktalarla bezenmiştir.
Kd- Diirr 1964, s, 67, no. 14, lev. 3; Fleischer, Hjort ve Kşl- Dovjclsori 1952, no. 1597, lev. 94; Diirr 1964. s. 79. no.
Kasiııussen 1996, s. 98, no. 75. 56, lev, 7, 76, no. 146, lev, 12.
58 -1 OUNCE 60 - 3 OUNCE
Erken Bizans. 5-6. yüzyıl Erken Bizans, 4-6. yüzyıl
Bronz Bronz
25.58 gr; 0 18 mm; yük: 15 mm 84.63 gr; 0 27,2 mm; yük: 22 mm
KMA 1325 KMA 620
Üstlen ve ahlan yassıltılınış küre biçimindeki Üstlen ve alttan yassıltılınış, küre biçimindeki
ticari ağırlığın üzerinde kazıma tekniğiyle ticari ağırlığın üzerinde kazıma tekniğiyle
yapılmış, 1 ounce değerini gösteren yapılmış, 3 ounce değerini gösteren “y . I "
"y . A ” harfleri bulunmaktadır. harfleri bulunmaktadır.
Kşl. Diirr 1964, ,v. <S'J, no. 263, lev, 15; Wuldbınını Kşl. liendtdl 1996, no. 23.
1983, .v. 86, lev, 30/475; bendall 1996, no. 32-34.
59 - 2 OUNCE 61 1/3 NOMİSMA

Erken Bizans, 4-6. yüzyıl Erken Bizans, 10-12. yüzyıl
Bronz Cam
52,88 gr; 0 22.1 mm; yük; 19 mm 1.23 gr: 0 16 mm: kal: 3 mm
KMA 619 KMA 515
Üst re alttan yassıltılınış, kiire biçimindeki 5/AAe ağırlığının üzerinde değer işareti
ağırlığın üzerinde kazıma tekniğiyle bulunmamakla birlikte, çukur yüzünde\/
yapılmış. 2 ounce değerini gösteren şeklinde, kabartma iki çizgi görülmektedir.
“g . B ” harfleri bulunmaktadır. 1/3 nonıisma (tremissis) ağırlığındaki canı,
erguvan renklidir.
A\v/, İlendeII 1996, no. 31.
Kşl.Davidson 1952. no. 2872. lev. 136.
219
62 - SİKKE AĞIRLIĞI 64 SENCE

Bizans, 6. yüzyıl Fatımi, 411-427 tarihleri arası
Canı Cam
3,41 gr; 0 22 mm; kal: 4-6 mm 1,48 gr; 0 15-16 mm
KMA 520 KMA 516
Sikke ağırlığının çukur yüzünde, tahrip Fanini Halifesi Abu al-Hasan 'Ali az-Zahir
olduğundan lanı olarak okunamayan, kabartma li-i‘z.az.din Billah’ın bastırdığı 1/2 sencenin
tekniğinde bir monograın vardır. Canı ağırlıkların üzerinde "Al-İnıam az-Zahir" yazılıdır,
genelinde görüldüğü gibi, monograın olasılıkla bir
vali adına işaret etmektedir.
Kşl. Flelseher, Hjorı re Rasınusseıt 1996. s. 100, no. 78.
63 - ÇEYREK SENCE 65 - SENCE

Fanini, 427-487 tarihleri arası Emevi veya Abbasi?, 7-9. yüzyıl
Cam Cam
0.75 gr; 0 15 mm 3,89 gr: 0 22,5-28 mm
KMA 514 KMA 521
Üzerindeki “al-İnıaın Ma'add" yazılı Emevi veya Abbasi dönemine ah olduğunu

damgadan, sencenin Faiimi Halifesi Ahu düşündüğümüz bu sencenin üzerinde “Seid
Tamim Ma'add al-Mıısiansir Billâh Muammer" yazısı okunabilin iştir.
(11. 427-487/1036-1094) döneminde
kullanıldığı anlaşılmaktadır.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ _ ___________________________________________________________________________________________________________________________________________
66 - SENCE 68 SENCE
Eyyiibi, 11-12. yüzyıl Eatimi-Eyyübi. 5-12. yüzyıl
Cam Cam
2,95 gr: 0 21 mm 6,06 gr; 0 25,5-30 mm
KMA 518 KMA 524
Sencenin bir yüzünde "Kelime-i Tevhid”, Üzerindeki yazılar okıınanıaımştır.

diğer yüzünde “İmanı... ” yazılıdır.
67 - SENCE 69 - SENCE
Eyyiibi, 5-12. yüzyıl Eatimi-Eyyübi, 5-12. yüzyıl
Cam Cam
2,21 gr;0 18,5-21 mm 5,72 gr; 0 25,5 mm
KMA 517 KMA 523
Üzerinde “Mahmud” isminden başka Üzerindeki yazılar okunamaınışrır.

okunamayan yazılar vardır. Sencenin
ağırlığı, aşınma nedeniyle lam değildir.
221
70 - SENCE 72 - 1/4 DİRHEM

Eyyübi ?, 13-14. yüzyıl ? Eyyübi, 11-12. yüzyıl
Canı Bronz, A tipi
5,66 gr; 0 26,5-27 mm 0,91 gr; 10,5x10,5 mm
KMA 522 KMA 074
Seneenin üzerinde ^ül motifi vardır. Devren kufi yazının bir kısmı çıkmadığı için,
»konamamıştır. Ortasında görülen "Muayyer Vaf"
damgası, dirhemin lam ayar olduğunu ifade etmektedir.
71-1/2 DİRHEM 73 -1/3 DİRHEM

Eyyübi. 700 tarihleri arası Eyyübi, I 1-12. yüzyıl
Bronz, A tipi Bronz, A tipi
1,46 gr; 10x9,2x2 mm 1,38 gr; 10x10 mm
KMA 1288 KMA 042
Eyyübi dönemine ait olduğunu Dirhemin üzerindeki yazılar »konamamıştır.

düşündüğümüz dirhemin üzerinde "Lillahi
Muayyer Vaf” yazılıdır.
74 1/2 DİRHEM 77 - 1/2 DİRHEM

Eyyübi, I 1-12. yüzyıl Eyyübi, I 1-12. yüzyıl
Bronz, A tipi Bronz, A lipi
1,44 gr; 9,6x9,2 mm 1.41 gr; 9,2x8.2 mm
KMA 138 KMA 083
Üzerindeki damgalar okunamamıştır. Üzerindeki damgalar okunamamıştır.
75 -1/2 DİRHEM 78 1/2 DİRHEM

Eyyübi, 11-12. yüzyıl Eyyübi, I 1-12. yüzyıl
Bronz, A lipi Bronz, A tipi
1.43 gr; 9,5x9,5 mm 1,41 gr; 9x7,5x2,8 mm
KMA 140 KMA 078
Devren kufi yazıda Eyyiibi sultanlarından birine ait Üzerindeki damgalar okunamamıştır.
olduğunu düşündüğümüz "Ahmed... ” okunmaktadır.
76 - 1/2 DİRHEM 79 - 1 DİRHEM

Eyyübi, 11-12. yüzyıl Eyyübi, I 1-12. yüzyıl
Bronz. A lipi Bronz. A tipi
1.43 gr; 9,5x8.5 mm 2,76 gr; I 1,8x10,5x4 mm
KMA 077 KMA 133
Üzerindeki damgalar okunamamıştır. Üzerindeki damgalar okunamamıştır.

223
82 - SARRAF CEP TERAZİSİ

80 - SARRAF CEP TERAZİSİ Bizans veya Selçuklu, 11-14. yüzyıl
Erken İslam, 11-13. yüzyıl Bronz
Bronz uz: 73 mm
uz: 68 mm KMA 711
KMA 724
Sikke ölçümünde kullanılan ayarlanabilir
terazinin üzerinde hiçbir damga yoktur.
81 - SARRAF CEP TERAZİSİ 83 - SARRAF CEP TERAZİSİ

Erken İslam, 11-13. yüzyıl Bizans veya Selçuklu, 11-14, yüzyıl
Bronz Bronz
uz: 69,5 mm uz: 74 mm
KMA 725 KMA 712
Sikke ölçümünde kullanılan ayarlanabilir

terazinin üzerinde hiçbir damga yoktur.
84 -1 DİRHEM 86 -1 DİRHEM
Selçuklu, 13-16, yüzyıl Selçuklu, 12-13, yüzyıl
Bronz, N tipi Bronz. A tipi
3,35 gr; 0 150-160 mm 2,89 gr; 10x9x4,8 mm
KMA 121 KMA 084
Dirhemin üzerinde silik bir mülır-ü Süleyman Üzerinde görülen tek kuşgözü motifi, ağırlığın
damgası görülmekledir. I dirhem olduğunu ifade etmekledir.
85 -1 DİRHEM 87 -1 DİRHEM
Selçuklu, 12-13, yüzyıl Selçuklu. 12-13. yüzyıl
2,90 gr: 10,5x 10x4 mm 2,84 gr; 10,5x10x4 mm
KMA 497 KMA 498
Dirhemin üzerinde daire içinde kâfi hatla Üzerinde görülen tek kuşgöz.ü motifi, ağırlığın
yazılmış “Muhammed" damgası / dirhem olduğunu ifade etmekledir.
görülmektedir.
225
88 2 DİRHEM 90 2 DİRHEM
Selçuklu, 12-13. yüzyıl Selçuklu. 12-13. yüzyıl
Bronz, Z tipi Bronz, A tipi
5,77 gr; 0 II ,5 mm 5,67 gr: 12x12,7x5 mm
KMA 113 KMA 598
Çokdüzlemli bu dirhemin üzerinde kuşgözü üzerinde görülen iki kuşgözü motifi, ağırlığın
motifleri görülür. 2 dirhem olduğunu göstermektedir.
89 - 2 DİRHEM 91-2 DİRHEM

Selçuklu, 12-13. yüzyıl Selçuklu, 12-13. yüzyıl
5,70 gr; 12x12,5x5 mm 5,85 gr; I 1,5x11,5 mm
KMA 499 KMA 081
üzerinde görülen iki kuşgözü motifi, ağırlığın Üzerinde görülen iki kuşgözü motifi, ağırlığın
2 dirhem olduğunu göstermektedir. 2 dirhem olduğunu göstermektedir.
92 2 DİRHEM 94 - 5 DİRHEM
Selçuklu. 12-13. yüzyıl Selçuklu, 12-13. yüzyıl
Bronz, A tipi Bronz, E tipi
5,79 gr; 12x13x4,5 mm 14,71 gr; 12x12x12 mm
KMA 076 KMA 107
Dirhemin üzerinde kuşgözü motifi görülmekledir. Küp formundaki dirhemin her yüzeyinde
birer kuşgözü motifi görülmektedir.
93 - 5 DİRHEM 95 - 5 DİRHEM
Bronz. Z tipi Bronz, F tipi
14,25 gr; p 15 mm 15 .77 gr; 13,5x14x13,8 mm
KMA I 12 KMA 098
Çokdüzlemli hu dirhemin üzerinde kuşgözü Çokdüzlemli hu dirhemin her yüzeyinde

motifleri görülür. miihr-ii Süleyman damgası görülmekledir.
227
96 6 DİRHEM 98 -10 DİRHEM

Selçuklu. 12-13. yüzyıl Selçuklu. 12-13. yüzyıl
Bronz, Z tipi Bronz, Z tipi
20,30 gr: 0 18 mm 29,18 gr; 0 20 mm
KMA 111 KMA 110
Çokdüzlemli bit dirhemin üzerinde kuşgözü Çokdüzlemli bu dirhemin her yüzeyinde

motifleri görülür. kuşgözü motifleri görülür.
97 -10 DİRHEM 99 - 10 DİRHEM

Bronz, Z tipi Bronz, E tipi
28,90 gr; 0 20 mm; yük: 15,4 mm 29,13 gr; 15,5x15,5x15,5 mm
KMA 360 KMA 106
Çokdüzlemli hu dirhemin her yüzeyinde Küp formundaki dirhemin üzerinde hiçbir

kuşgözü motifleri görülür. damga yoktur.
100- 10 DİRHEM 102-10 DİRHEM

Demir (?), F tipi Bronz, Z tipi
28,79 gr: 16,5x16.5x16.5 mm 28,73 gr; 15,3x19 mm
KMA 097 KMA 1282
Çokdüzlemli bu dirhemin her yüzeyine Çokdüzlemli dirhemin her yüzeyinde kuşgözü

mühr-ü Süleyman damgası vurulmuştur. motifleri görülür. Üst düzlemdeki daire içine kâfi
hatla yazılmış "Muhammed” damgası vurulmuştur.

Selçuklu. 12-13. yüzyıl Selçuklu. 12-13. yüzyıl
Bronz,, Z tipi Bronz. F tipi
29.46 gr: 0 20 mm: yük: 15,4 mm 30,60 gr; 17x16.6x16 mm
KMA 504 KMA 1281
Çokdüzlemli dirhemin her yüzeyinde kuşgözü Çok düzlemli dirhemin bir yüzeyine iki tane
motifleri vardır. beş yapraklı çiçek damgası vurulmuştur. İlk
olarak Selçuklular döneminde görülmeye
başlanan bu tip dirhemlerin 19. yüzyıla kadar
kullanıldığı bilinmekledir.
229
104-12,5 DİRHEM 106- 20 DİRHEM

Bronz, C tipi Bronz, Z tipi
37,62 gr: 0 29 mm 59,16 gr: 0 25 mm
KMA I 16 KMA 109
Üzerinde çift başlı kartal motifinin görüldüğü bu Çok sayıda kuşgözü motifinin görüldüğü bu
dirhemin bir başka örneğine bugüne kadar dirhemin üzerinde hiçbir damga yoktur.
rastlanmamıştır.
105 -15 DİRHEM 107 - 20 DİRHEM

Bronz, E tipi Bronz, F tipi
51.42 gr; 18,5x18,5x18,5 mm 60,81 gr: 22,4x22x22 mm
KMA 105 KMA 1323
Küp formundaki dirhemin üzerinde hiçbir Çokdüzlendi dirhemin üzerine geometrik

damga yoktur. motifli damgalar vurulmuştur.
108 - 50 DİRHEM 110 -50 DİRHEM

Bronz Bronz, L tipi
145.34 gr; 0 32.5 mm 124,65 gr; 0 105 mm
KMA 512
KMA 108
Benzer dirhemler arasında hu tür bezemeye
Üzerinde çok sayıda kuşgÖzü motifi sahip bir başka örneğe rastlanmamıştır.
görülinektedir. Ağırlığının tamamlanması amacıyla. dirhemin
üzerine pirinç çakılmıştır.
109 - 10 DİRHEM
Memluk, 14-16. yüzyıl
Bronz
28,80 gr; 0 19 mm; yük: 16.4 mm
KMA 502
111 - NUGİ
Demir vc pirinç (kulp), F tipi
660 gr; 49.5x49,5 mm; yük: 72 mm
KMA 102
Nugi. Anadolu 'da 200 dirheme verilen

addır. Demir gövdeli ve çokdüzlemli bu
nuginin her yüzeyinde haç motifleri ve
noktalar görülmektedir.
231
112-10 DİRHEM I 14 - 20 DİRHEM

Memluk,. 14-16. yüzyıl Memluk, 11-14. yüzyıl
Bronz Bronz
29.07 gr; 0 19 mm; yük; 14.5 mm 60,01 gr; o 25,2 mm; yük: 19 mm
KMA 503 KMA 352
Fıçı formundaki bu dirhemin üzerinde görülen

damga okıınamamıştır.
113-15 DİRHEM 115-1 DİRHEM

Memluk, 14-15. yüzyıl Selçuklu-Osmanh, 15-17. yüzyıl
Bronz Bakır, C tipi
56.96 gr; & 24 mm; yük: 19,2 mm 3,10 gr; 0 20 mm
KMA 347 KMA 082
Fıçı /'ormandaki bu dirhemin üzerindeki Selçuklu sikkesinin üzerine basılmış (dan

damga okunamaımştı r. tuğra okunamaımştı r.
116 - TERAZİ KEFESİ 118 -10 DİRHEM

Beylik dönemi. 14-15. yüzyıl Osmanlı, 15-16. yüzyıl
Bronz Bronz, F tipi
p 307 mm 30,24 gr; 17x17x15,5 mm
KMA 744 KMA 095
Ters olarak vurulmuş tuğrada tersten yazılmış

“Isfendiyar" ibaresi okunmakladır.
//, 886-918 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı II. Bayezid'in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Bayezid b.
Mehnıed Han eTMıızajfer daima" ibarelidir.
I 17 - 100 DİRHEM 119 -20 DİRHEM

Osmanlı, 15. yüzyıl Osmanlı, 15-16. yüzyıl
Bronz, F tipi Bakır, F tipi
299,46 gr; 34x35,5x35 mm 58,37 gr; 20,5x22x21 mm
KMA 037 KMA 090
LJI i jÂİâl I i I j-4 UJI i j â)al I jjj
//. 869-886 seneleri arasında ağırlığı koni rol H. 886-9/8 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mehmed’in edilerek, üzerine devrin sultanı //. Bayezid'in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mehnıed h. tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Bayezid b.
Murad Han el-Muzaffer daima" ibarelidir. Mehnıed Han el-Mu~.affer daima" ibarelidir.
Ayrıca üzerinde gördüğümüz birbirine benzer
tipteki damgalar eczacıların kullandığı
damgaları çağrıştırmaktadır.
233
120- 200 DİRHEM 122- GEZ

Osmanlı, 14-17. yüzyıl Osmanlı, 15-16. yüzyıl
Bronz, L tipi Bronz (sap)
516 gr; 0 145.5 mm uz: 290 mm
KMA 1279 KMA 625
Dirhemin üzerine ayarının yapıldığını gösteren Eskilerin "gez” olarak adlandırdığı, arazi ölçmede
“Ayarşıtd” damgası vurulmuştur. Üzerindeki kullanılan bu alet iki ucu damgalanmış ipin
deliklerden, ağırlığının tamamlanması amacıyla sarıldığı pirinç bir çubuktur.
ilave yapıldığı anlaşılmaktadır. Ancak bu ilaveler
zamanla dökülmüştür.
121- 200 DİRHEM 123-1 DİRHEM

Osmanlı, 13-16. yüzyıl Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yarısı
Bronz, L lipi Bakır, 13 tipi
556 gr; 0 150 mm 2.83 gr; 14x15 mm
KMA 1280 KMA 069
H. 926-974 seneleri arasında ağırlığı kontrol

edilerek, üzerine devrin sultanı II. Selitn’in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim Şah b.
Süleyman Şah Han el-Mıızaffer daima"
ibarelidir.
124 1 DİRHEM 126-1 DİRHEM

Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yarısı Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yansı
Pirinç, B (ipi Bakır, C (ipi
3,19 gr; 0 14,5 mm 3,3 gr; 0 14,7 mm
KMA 070 KMA 062
Lîb jl> oUi jLo_ş_Lu
H. 926-974 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 926-974 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, ürerine devrin sultanı I. Süleyman 'm edilerek, üzerine devrin sultanı /. Süleyman'ın
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Süleyman b, Selim tuğrası vurulmuştur. Tuğra “[Süleymajn b. Selim
Şah Han et-Muzaffer daima” ibarelidir. Şalı Han el-Muzaffer daima” ibarelidir.
125-1 DİRHEM 127 1 DİRHEM

Osmanlı. 16. yüzyılın ilk yarısı Osmanlı. 16. yüzyılın ilk yarısı
Bronz, B (ipi Bakır, N (ipi
3,07 gr; 0 14,5 mm 3,30 gr; 0 13,8 mm
KMA 075 KMA 088
//. 926-974 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 926-974 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek devrin Sultanı l. Süleyman ‘m tuğrası edilerek, üzerine devrin sultanı I. Süleyman ‘m
vurulmuştur. Tuğra “Süleyman b. Selim Şah tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Süleyman b.
Han el-Muzaffer daima” ibarelidir. Selim Şah Han el-Muzaffer daima" ibarelidir.
235
128-2 DİRHEM 130 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yarısı Osmanlı, | IO|84 tarihli
Bakır. A tipi Bronz. L tipi
5,90 gr; 15x16,4 mm 530 gr; 0 134 mm
KMA 068 KMA 003

edilerek üzerine devrin sultanı /, Süleyman 'm
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Süleyman b. Selim Şah H. 926-1099 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilmiş
Han el'Muzaffer daima" ibarelidir. ve üzerine devrin sultanları /. Süleyman ve IV. Mehmed’in
tuğrası vurulmuştur. Tuğralardan ilki "Süleyman b.
Selim Şah İlan el-MuzaJfer daima" ibarelidir. "Mehmed b.
İbrahim Han el-Muzafferdaima" ibareli ikinci tuğra
kısmen siliktir. Üz.erine 1084 yılımla ayarının yapıldığı
anlamına gelen "Ayarşud 84" damgası vurulmuştur.
Aşınan dirhemin tekrar ayarının yapılması amacıyla
açılan deliklere ilaveler yapılmışsa da, bunlar zamanla
dökülmüştür.

Osmanlı, 16. yüzyılın ilk yarısı Osmanlı, 16. yüzyıl
Bakır, A tipi Bronz, F tipi
6,08 gr; 16,5x13x3.5 mm 153,79 gr; 30x27,5x28 mm
KMA 072 KMA 323
uai jdLmU «AmI (j-J Dirhemin üzerinde silik bir II. Selim tuğrası
görülmekledir.
edilmiş ve üzerine devrin sultanı I. Süleyman’ın
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Süleyman b. Selim
Şah Han el-Muz.affer daima" ibarelidir.

Osmanlı, 16. yüzyılın sonları Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği
Bronz, B tipi Bronz, B tipi
3,39 gr; 15x15 mm 3,38 gr; 0 15 mm
KMA 063 KMA 071
Lju I i jjJâl I j l> b Li i IjA
edilerek devrin sultanı III, Murad’ın tuğrası edilerek, devrin sultam 1. Ahmed'in tuğrası
vurulmuştur. Tuğra “Mıırad b. Selim Şah Han vurulmuştur. Tuğra "Ahmed b. Mehmed Han
el-Muzaffer daima " ibarelidir. el-Muzaffer daima" ibarelidir.

Osmanlı, 15-16. yüzyıl Osmanlı, [ 10184 tarihli
Bakır, C tipi Bronz, L tipi
3,14 gr: 0 15,5 mm 314 gr; 0 I 12 mm
KMA 073 KMA 001
Lj 13 I j l> o Li (4-L^ i
/-/. 982-1003 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, üzerine devrin sultam İli.
Fatih Sultan Mehmed döneminde kullanılmaya Murad’ın tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mıırad
başlanan bu dirhemin ağırlığı H. 869-1003 b. Selim Şah Han el-Muzaffer daima ”
seneleri arasında kontrol edilerek, üzerine ibarelidir. Üzerine 1084 yılında ayarının
devrin sultam III. Murad’ın “Mıırad b. Selim yapıldığı anlamına gelen “Ayarşud 84”
Şah Han el-Muzaffer daima” ibareli tuğrası damgası vurulmuştur. Zamanla aşımın
vurulmuştur. Arka yüzünde ise Sultan II. dirhemin yeniden ayarı için demir ve kurşun
Mehmed’in "Mehmed b. Mıırad Han el- ilavesi yapılmıştır.
muzaffer daima" ibareli tuğrası vardır.
237

Osmanlı, 16. yüzyıl Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği
Bronz, B tipi Bronz, C tipi
3,37 gr; 0 14 mm 3,26 gr; o 14,5 mm
KMA 135 KMA 122
Dirhemin üzerine vurulan tuğranın lamamı

Lj I i jAİîl I j | jj l]
görülemediği için, okunamaınıştır. Ancak
H. 1000 civarında kullanılan tuğralara Tam olarak görülememesiııe karşın, diğer tuğra
benzemektedir. örnekleriyle karşılaştırıldığında, tuğranın Sultan
1. Ahmed'e ait olduğu sonucuna varılmakladır.
137-5 DİRHEM 139 100 DİRHEM

Osmanlı, 16. yüzyıl Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği
Bronz, F tipi Bronz, B tipi
15,06 gr; 13x13x13 mm 3,39 gr; 0 14,5 mm
KMA 091 KMA 080
Çok düzlemli hu dirhemin üzerinde tuğra

silik olduğu için okıuıaıııanıışlır. ancak şekli
16. yüzyıl tuğralarını anımsatmaktadır. Diğer örneklerle karşılaştırıldığında tuğranın
Sultan /. Alınıed'e ait olduğu anlaşılmıştır. Bu
tuğra, dirhemin ağırlığının H.1012-1026
seneleri arasında kontrol edildiğini
göstermektedir.
140-1 DİRHEM 142 -10 DİRHEM

Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği Osmanlı, 17-1S, yüzyıl
Bronz, B ıipi Bronz
3,37 gr; 0 14 mm 31 gr; 17x16,5x17 mm
KMA 067 KMA 092
UJI i [ jjâl I j l> I Uu> I 5 LyÂİil I ] I
H. 1012-1026 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1012-1143 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı /. Ahmed'in tuğrası edilerek, devrin sultanı 1. Ahmed ile İli. Ahmed'in
vurulmuştur. Kısmen kesik olmasına rağmen, diğer tuğrası vurulmuştur. Tuğralar “S. Ahmed b.
örneklerle karşılaştırılarak Iuğranın /. Ahmed'e aiı Mehmed Han (el-Muzaffer) daima" ibarelidir.
olduğu teshil edilmiştir. Her iki sultanın da babalarının adı Mehmed
olduğundan, ibareler aynıdır.
141-5 DİRHEM 143 -10 DİRHEM

Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği Osmanlı, 17. yüzyıl
Bronz, F tipi Bronz, F tipi
15.22 gr; 12x13,5x13 mm 29,02 gr; 16,5x16,5x17 mm
KMA 040 KMA 327
Dirhemin üzerindeki tuğra yarım ve silik

olduğu için okıınamamıştır.
Tuğranın tamamı görülememekledir. Benzer
örneklerle karşılaştırıldığında, tuğranın
Sultan l. Ahmed'e ait olduğu sonucuna
varılmaktadır. Çokdüzlemli hu dirhemin
üzerindeki beş noktanın 5 dirhemi ifade etliği
düşünülmektedir.
144 - 25 DİRHEM
Bronz, L lipi
63 gr; 0 77 mm
KMA 263
Okunamayan silik tuğralar H. i000 -1143

seneleri arasında kullanılan tuğra tipini
anımsatmaktadır. Üzerindeki dönüşümlü
bezemenin arasındaki haç motifleri İm dirhemin
Anadolu ’dakı Ermeni veya Rum manastır ve
kiliselere ait olabileceğini düşündürmektedir.
145 - 50 DİRHEM
Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği
Bronz, S tipi
158,53 gr; 0 32,5 mm
KMA 101
.u>l
11, 1012-1026 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, devrin sultanı /. Ahmed'in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra değişik bir
formdadır ve beyzenin içine sadece sultanın
adı “Ahmed" yazılmıştır.
146- 100 DİRHEM

Osmanlı, 110]35 tarihli
Bronz, I . tipi
310 gr; 0 109 mm
KMA 015
148 - KANTAR
H. 1026-1027 ile //. 1031-1032 seneleri arasında
ağırlığı kontrol edilmiş ve üzerine devrin sultanı Demir
/. Mustafa 'um tuğrası vurulmuştur. Tuğra uz: 193 mm
"Mustafa Şah b. Mehmed Han el-Muzaffer KMA 693
daima" ibarelidir. Ayrıca elips şeklindeki silik bir
damgada /10/35” tarihi okunmaktadır. Dirhemin Kantarın ucu çift kartal başı şeklinde sonlandırılmışlır.
ağırlığının tamamlanması amacıyla kurşunla
takviye edilmiştir.
147 - 100 DİRHEM

Osmanlı, 17. yüzyılın ilk çeyreği
Bronz, L tipi
319.0? gr; 0 | |4 mm
KMA 005
149 KANTAR
//, /106-1115 seneleri arasında ağırlığı
Demir
kontrol edilerek devrin sultanı /. Mustafa ’nın
uz: 252 mm
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mustafa Şah b.
KMA 694
Mehmed Han el-Muzaffer daima” ibarelidir.
100 dirhemin üzerine ağırlığını tamamlamak
Kantarın ucu çift kartal başı şeklinde sonlandırılımştır.
amacıyla pirinç bir çivi çakılmıştır.
241
150 - 1 DİRHEM 152 200 DİRHEM

Osmanlı, 17. yüzyıl Osmanlı. 17. yüzyıl
Bakır, C tipi Bronz, L tipi
3,30 gr; 0 14.5 mm 582 gr; 0 124 mm
KMA 064 KMA 004
3İJ-0 jUıL*»
İL 1032-1049 seneleri arasında ağırlığı kontrol II. 1032-1049 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı IV. Murad'm edilmiş ve arka yüzüne devrin sultanı IV.
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Sultan Murad Han b. Murad'ın tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Sultan
Sultan [Ahmed HanJ” ibarelidir. Murad bin Sultan Ahmed ilan" ibarelidir.

Osmanlı, 16. yüzyılın sonları Osmanlı, 17. yüzyıl
Bakır, B tipi Bronz, L tipi
3,50 gr; 0 14,5 mm 5,93 gr; 0 26 mm
KMA 065 KMA 099
[Ob- jlU. Oli]^[jUzL.] Dirhemin üzerine kuşgözü motifti damgalar

vurulmuştur.
H. 1032-1049 seneleri arasında ağırlığı
kontrol edilerek, üzerine devrin sultam
IV. Murad'm tuğrası vurulmuştur. Tuğra
“[Sultani Murad [Han b. Sultan Ahmed
Hani” ibarelidir.
154 1/4 DİRHEM 156 -1 DİRHEM

Osmanlı, 1080 civarı Osmanlı, 11 1171 tarihli
Bakır, D tipi Bakır
0,70 gr; 13,5x 13 mm 3,25 gr; 0 14,5 mm
KMA 043 KMA 087
£
A • UJli jÂİitl *Aİyjl V \ Lj I I j l> I yj I
Dirhemin üzerinde görülen tuğranın alt kısım 11.1058-1099 seneleri arasında ağırlığı kontrol
çıkmadığından, sultanın adı okuna rnamakladı r. edilerek, üzerine devrin sultanı IV. Mehmed'in
Bu tuğranın H. 1000-1100 tarihlerinde kullanılmış tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mehmed Han b.
olması nedeniyle, İki beyze arasındaki “80" sayısı İbrahim el-Muzaffer daima 71” ibarelidir. Bu
1080 tarihini ifade ediyor olmalıdır, Bundan da ibareden dirhemin 1171 senesinde kontrolden
tuğranın Sultan IV. Mehmed'e ait olduğu sonucu geçtiği anlaşılmaktadır.
çıkmaktadır.
155 1/2 DİRHEM 157-1 DİRHEM

Osmanlı. 17. yüzyıl Osmanlı, 17. yüzyıl
Bronz, D tipi Bronz, B tipi
1,32 gr; 18,5x19 mm 3,41 gr; 0 15 mm
KMA 046 KMA 061
H. 1058-1099 seneleri arasında ağırlığı H, 1058-1099 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı kontrol edilerek, devrin sultam IV. Mehmed'in
IV. Mehmed’iıı tuğrası vurulmuştur, l'uğra tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mehmed Han b,
"Mehmed Han b. İbrahim el-Muzaffer İbrahim el-Muzaffer daima ” ibarelidir.
daima" ibarelidir.
243

Osmanlı, 11O5]8 tarihli Osmanlı, 17. yüzyıl
Bronz, B tipi Bronz, D tipi
3,36 gr; 13,4 mm 5.69 gr; 29x23 mm
KMA 115 KMA 142
( ö ) A LojIo jâkl I jl> IjjI (jj Tuğra kısmen siliktir, il. 1058-1100
senelerinde (. ekilen tuğra tipine benzemektedir.
//. 1058-/099 seneleri arasında ağırlığı kontrol Arkasındaki çiçek formundaki iki damga 2
edilerek, üzerine devrin sultanı IV. Mehmed’in dirhemi ifade etmektedir.
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mehmed Han b.
İbrahim el-Muzaffer daima 8“ ibarelidir. Hu
ibaredeki 8 rakamından dirhemin 1058 senesinde
kontrolden geçtiği anlaşılmaktadır.
159-2 DİRHEM 161- 200 DİRHEM

Osmanlı, 17. yüzyıl Osmanlı, 17. yüzyıl
Pirinç. D tipi Bronz, L tipi
5.90 gr; 35x31,5 mm 571,35 gr; 0 119 mm
KMA 052 KMA 002
CJİO jikll Ijj I (jj

Ub ^1 (jj
//. 1058-/099 seneleri arasında ağırlığı H. 1058- 1099 seneleri arasında ağırlığı kontrol
kontrol edilerek, üzerine devrin Sultam IV. edilerek, arka yüzüne devrin sultanı IV.
Mehmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra Mehmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Sultan
“Mehmed Han b. İbrahim el-Muzaffer Mehmed Han b. Sultan İbrahim Han el-Muzaffer
daima " ibarelidir. daima'’ ibarelidir. Aşınan dirhemin ayarının
yapılması amacıyla açılan deliklere ilaveler
yapılmışsa da. bunlar zamanla dökülmüştür.
162 - SARRAF CEP TERAZİSİ 164 -12,5 DİRHEM

Ahşap Bronz. L tipi
74x41 mm 39,16 gr; 0 57,5 mm
KMA 722 KMA 270
(?(' ayrı ağırlıkta sikke kontrolü ve ölçümü için Üzerindeki motifler, dirhemin ağırlığının
üç kollu olarak yapılmıştır. Üzerinde kuşgözü ayarlanabilmesi amacıyla yapılmış
motifleri görülmektedir. olmalıdır.
163 - 12,5 DİRHEM 165-1/4 DİRHEM

Osmanlı, 18-19. yüzyıl Osmanlı, 18. yüzyılın ilk çeyreği
Bronz, L tipi Bakır. D tipi
40,57 gr; 0 51,5 mm 0,72 gr; 16x16 mm
KMA 282 KMA 066
Delikli hir bezemenin görüldüğü dirhemin UjL [

üzerine ağırlığının ayarlanması amacıyla
oyuklar açılmıştır. //. / /15-1143 seneleri arasında ağırlığı
kontrol edilerek, üzerine devrin Sultanı IH.
Ahmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
"Ahmed b. Mehmed Han [el-Muzafferi
daima ” ibarelidir.
245
166-1/4 DİRHEM 168 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 16-17. yüzyıl Osmanlı. 18, yüzyıl
Bronz, F tipi Bronz, L lipi
14.97 gr; 13x13x12.7 mm 596 gr: 0 121 mm
KMA 356 KMA 1278
Üzerindeki tuğra silik olduğu için IajL jÂİîll -U>l Jj

okunamamıştır.
0 L> I
Dirhemin üzerine Sultan lll. Mustafa’nın

“Mustafa b, Ahmed el-muzaffer daima" ve Sultan
III. Ahmed'in “Ahmed b. Mehmed han el-muz.affer
daima" ibareli tuğraları vurulmuştur.
Üzerine dirhemin ağırlığını tamamlamak için
demir çivi çakılmıştır.

Osmanlı, 18. yüzyılın ilk çeyreği Osmanlı, I 143 tarihli
Bronz, L tipi Bronz, D lipi
303,96 gr; 0 II5 mm 3,21 gr; 36,5x37 mm
KMA 010 KMA 045
LJ I i | jilîl I | j I \ £ V"1 LjIi Jâfel I jj ji
H. I / 15-1 143 seneleri cırcısında ağırlığı H. 1143-1168 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilmiş ve üzerine devrin sultanı III. kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı I.
Ahmed'in tuğrası iki kez. vurulmuştur. Her iki Mahmud'un tuğrası vurulmuştur. Tuğradaki
tuğra da “S. Ahmed h. Mehmed Han [el- "Mahmud Han b. Mustafa el-Muzaffer daima
Muzaffer] daima ” ibarelidir. 1143" ibaresinden dirhemin 1143 senesinde
devlet kontrolünden geçtiği anlaşılmaktadır.

Osmanlı, 18. yüzyılın ikinci çeyreği Osmanlı, 1143 tarihli
Bronz, N tipi Bronz, L Iipi
6,29 gr; 0 15 mm 73,96 gr; 0 81,5 mm
KMA 085 KMA 1303
LJI i jjJâl I a \ tV* UIi jiJilI jl> i
H. /143- /168 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. I143-1168 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı I. Mahmud'un edilerek, üzerine devrin sultanı /. Mahmud'ım
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "[Mahmud Han! b. "Mahmud Han b. Mustafa el-Muzaffer daima
Mustafa el-Muzaffer daima" ibarelidir. 1143” ibareli tuğrası vurulmuştur.
171-2 DİRHEM
173 -10 DİRHEM
Osmanlı, 1 168 tarihli
Bronz, L Iipi
Bronz, F tipi
6,95 gr; 0 36 mm
31,52 gr; 17x17x16 mm
KMA 353
KMA 089
A A LjJ Ii I
H. 1168-1171 seneleri arasında kontrol edilerek,

İli. Osman'ın tuğrası "Osman Han b. Mustafa el-
Muzaffer daima 1168" ibareli tuğrası vurulmuştur,
dirhemin 1168 tarihinde kontrolden geçmiştir.
247

Osmanlı, |1 1|68 ve 1171 tarihli Osmanlı, 18. yüzyıl
Bronz, L tipi Bronz, F tipi
302 gr; 0 I IO mm 15,82 gr; 13x13x12,6 mm
KMA 01 I KMA 093
\ A LojIo jgJâl I jl> jLo-Lc- UJIo I 1 (jj û
\ >YS UJb jÂMI -U>l //. /171-1/87 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı IH. Mustafa 'nm
H. 1168-1187 seneleri cırcısında ağırlığı kontrol tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mustafa Han b.
edilerek, devrin sultanları IH. Osman ile l/l. Ahmed el-Muzaffer daima " ibarelidir.
Mustafa'nın tuğrası vurulmuştur. Tuğralar “Osman
ilan h. Mustafa....daima /11/68” ve “Mustafa b.
Ahmed Han /el-Muzaffer/ daima 1171“ ibarelidir.
Dirhemin ağırlığının tamamlanması amacıyla
üzerine çeşidi boylarda dört çivi çakılmıştır.

Osmanlı. 1171 tarihli Osmanlı, 1171 tarihli
Bronz. D tipi Bronz. F tipi
2,99 gr; 28x29 mm 30,50 gr; 18x15,5x17 mm
KMA 038 KMA 039
UV Uj 15 jiKl I j-oj> I jjj l>
H. 1171-1187 seneleri arasında ağırlığı H. /17/ -/187 seneleri arasında ağırlığı kontrol
kontrol edilerek. Sultan İH. Mustafa'nın edilerek, üzerine devrin sultanı IH. Mustafa’nın
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mustafa Han “Mustafa Han b. Ahmed el-Muzaffer daima 1171“
b,Ahmed el-Muzaffer daima ! 171" ibarelidir. ibareli tuğrası vurulmuştur.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ__________________________________________ __________________________________________________________________________________________________
178 - 10 DİRHEM 180-25 DİRHEM

Osmanlı, 1171 tarihli Osmanlı, 18. yüzyıl
Bronz, .1 tipi Bronz. L tipi
31,19 gr: alt: 15x15 mm: üst: 21x20,5 mm; 77,40 gr; 0 79 mm
h: 10,6 mm. KMA 178
KMA 086
\ X V X LöJIö jâklI I (jj jL>

//. 1171-1187 seneleri arasında ağırlığı koni rol edilerek, üzerine devrin sultanı İli. Mustafa ’nın
edilerek, üzerine devrin sultanı III. Mustafa’nın tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mustafa Han b.
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mustafa Harı b. Ahmed el-Muzaffer daima” ibarelidir.
Ahmed el-Muzaffer daima 1171" ibarelidir.
Üzerindeki Latince "10" damgası 10 dirhemi,
ibaredeki 1171 ise dirhemin bu tarihte devlet
kontrolünden geçtiğini göstermektedir.

Osmanlı, 18. yüzyıl Osmanlı, 1171 tarihli
Bronz, N tipi Bronz, U tipi
15,69 gr; ö 18.2 mm; yük; 9 mm 161,83 gr; 0 104 mm
KMA 449 KMA 266
Ub >ktı
H. 1171-1187 seneleri arasında kontrolden Dirhemin üzerine ağırlığının tamamlanabilmesi amacıyla

geçirilerek, üzerine devrin sultanı 111. demir bir çivi çakılmış ve H. 1171-1187 seneleri arasında
Mustafa'nın tuğrası vurulmuştur. Tuğra ağırlığı kontrol edilerek, üzerine Sultan İH. Mustafa 'mu
"Mustafa han bin Ahmed el-muz.ajfer daima ” "Mustafa Han b. Ahmed el-Muzaffer daima 1171" ibareli
ibarelidir. tuğrası vurulmuştur. Dirhemin üzerine ayrıca Osmaniye
Belediyesi'nin bir damgası vurulmuştur.
249
182- 100 DİRHEM 184 - 400 DİRHEM

Osmanlı, 1171 tarihli Osmanlı. I 171 ve 1 187 tarihli
Bronz. U tipi Bronz, IJ tipi
319,72 gr; 0 136,5 mm 1278.45 gr; 0 155 mm
KMA 409 KMA 298
\ S VS Ub A1 (X A x sv> A aA-l-AA*
//, 1171-] 187 seneleri arasında kontrolden uav A A1 xAAc>ı>

geçirilerek, üzerine devrin sultanı İH. Mustafa'nın
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mustafa han hin //. /171-1203 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek,
Ahmed el-muzaffer daima 1171" ibarelidir. üzerine devrin sultanları III. Mustafa ile /. Abdiilhamid’in
tuğraları vurulmuştur. Sekiz tuğranın altısı "Mustafa Han
b. Ahmed el-Muzaffer daima 1171”, ikisi "Ahdiilhamid bin
Ahmed el-muzzafer daima 1187" ibarelidir. Ayarının
yapılması amacıyla üzerine demir parçalar çakılmıştır.
183 200 DİRHEM 185 - 12,5 DİRHEM

Osmanlı, 1171 tarihli Osmanlı, I 187, [I 1195, 11 1197 ve 1222 tarihli
Bronz, IJ tipi Bronz. L tipi
612,66 gr; 0 130 mm 39,83 gr; 0 58.5 mm
KMA 170 KMA 259
s x vx Ub Atı UAV A A1
//. 1171-1187 seneleri arasında kontrolden

geçirilerek, üzerine devrin sultanı III.
Mustafa'nın tuğrası vurulmuştur. Tuğra //, 1178-1223 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek, 1. Abdülhamid'in
"Mustafa han bin Ahmed el-muzaffer daima "Ahdiilhamid Han b. Ahmed el-muzaffer daima /187” ibareli tuğrası iki kez.
1171" ibarelidir. IV. Mustafa'nın “Mustafa Han b. Abdülhamid /el-Muzaffer daima/ 1222"
ibareli tuğrası bir kez vurulmuştur. Dirhem H. 1187, 1195, 1197 1222
tarihlerinde kontrolden geçmiştir.

Osmanlı. 11 I8|7 tarihli Osmanlı. 111224. 11|235 ve | I]248 tarihli
Bronz, L tipi Bronz, U tipi
75,45 gr; 0 80 mm 159,21 gr; 0 95 mm
KMA 1302 KMA 262
\UV'LUb >kll jÎ &
Dirhemin üzerinde /. Abdülhamid’in "Abdülhamid

Han bin Ahmed el-Muzaffer daima" ibareli
tuğrası vardır. İki beyz.e arasındaki silik / I J8]7 H. 1187-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
damgası, dirhemin bu tarihte devlet kontrolünden edilerek, üzerine devrin sultanı I.Abdiilhamid'in
geçliğini göstermekledir. Kontrol eden memurun hir kez. //. Mulımud'ım tuğrası ise iki kez
damgası olduğunu düşündüğümüz gonca vurulmuştur. /. Ahdüllıamid'iıı tuğrası
formundaki damgada / rakamı görülür. "Abdülhamid Han h. Ahmed /... /7". II.
Mahmud'un tuğrası ise "Mahmud Han h.
Abdülhamid el-Muzaffer daima 1223"
ibarelidir. Ayarının yapıldığına dair "Ayarşud
111224" ve "Ayarşud 11J235” damgalarından
başka, bir de / /}248" tarihli bir başka damga
bulunmaktadır. Diğer damgalar okunamamıştır.
Ağırlığının tamamlanması amacıyla, dirhemin
üzerine değişik boylarda iki demir çivi
çakılmıştır.
187-50 DİRHEM
Osmanlı, I 187 tarihli
Bronz, U tipi
156,43 gr; 0 101 mm
KMA 201
//, /187-1203 seneleri arasında ağırlığı kontrol

edilerek, üzerine devrin sultanı I. Abdiilhamid'in
"Hana Abdülhamid bin Ahmed el-ınuzaffer daima
1187" ibareli tuğrası vurulmuştur. Tuğranın
altında altı yapraklı çiçek formunda hir damga
görülmekledir.
251

Osmanlı. 1187. 11J199 ve 1202 tarihli Osmanlı, I 187 tarihli
Bronz. L tipi Bronz, U tipi
73.40 gr; 0 85 mm 31 1,51 gr; 0 I 17,3 mm
KMA 174 KMA 422
\SAVUb >MI j^-I^ UU

//. /187-1203 seneleri arasında ağırlığı kontrol II. 1187-1203 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine Sultan I. Abdiilhaınid’in edilerek, üzerine devrin sultanı 1. Abdiilhaınid'in
"Abdülhaınid han hin Ahmed el-muzaffer daima tuğrası vurulmuştur. İki kez vurulan tuğra "Han-ı
1187" ibareli tuğrası vurulmuştur. Dirhem /11199 Abdülhaınid bin Ahmed el-muzaffer daima /187"
ve 1202 senelerinde de kontrolden geçmiştir. ibarelidir. Diğer iki damga okıuıamamakıadır.
Dirhemin üzerinde okunamayan bir başka damga Dirhemin ağırlığının ayarlanması amacıyla üzerine
vardır. çivi çakılmıştır.
190 -100 DİRHEM 192 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 1187, 1238 ve [1J312 tarihli Osmanlı, I 187 tarihli
Bronz, U tipi Bronz. U tipi
316,04 gr: 0 I 17 mm 607.29 gr; 0 139 mm
KMA 287 KMA 180
n AV Ula \uvUb CH
Dirhemin üzerine Sultan /. Abdülhanıid’in "Han-ı 11. 1187-1203 seneleri arasında ağırlığı kontrol
Abdülhanıid b. Ahmed el-muzaffer daima 1187"
edilerek, üzerine devrin sultanı /, Abdülhamid’iıı
ibareli tuğrası vurulmuştur. Üzerindeki 1238
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdülhaınid han bin
damgası ile f 1/312 tarihli silik "Sandıklı
/Belediyesi/" damgası, dirhemin iki kez daha Ahmed el-muzaffer daima 1187" ibarelidir. H. 1187
kontrolden geçliğini göstermekledir, Dirhemin senesinden sonra, dirhemin tekrar devlet
üzerindeki diğer iki damga okıınamamışlır. Yarım kontrolünden geçtiği, silik olan bir başka damgadan
küre şeklindeki parça dirhemin ayarının yapılması anlaşılmaktadır.
amacıyla konulmuştur.
193 200 DİRHEM 195 - BARUT ÖLÇEĞİ

Osmanlı, 1187, 1202. [12]20, [12)25 ve |12)41 Osmanlı, 18-19. yüzyıl
tarihli Pirinç
Bronz, U tipi 53,33 gr; 0 18 mm; uz; 107 mm
618,91 gr; 0 136 mm KMA 616
KMA 462
Tüfek ve tabancaların ağızdan doldurulması
\\AVUb >MI jl—I Crt J-J-Ij-Cjl» sırasında yararlanılan barut ölçme kabıdır.
Üzerine Şuhun /. Abdülhamid'in "Han-ı

Abdiilhamid bin Ahmed elmuzaf/er daima 1187"
ibareli iki tuğrası vurulmuştur. Ayrıca ağaç
formunda bir damga ile 1202, [12]20, [12/25 ve
112/41 tarihli kontrol damgaları vardır. Dirhemin
üzerindeki diğer 4 silik damga okunamamıştır.
194 - KANTAR 196 5 DİRHEM

Osmanlı, 11 ]206 tarihli
uz: 374 mm
Bronz, F lipi
KMA 671
15.93 gr; 13x13x13,5 mm
KMA 096
Kantarın ucu çift başlı kartal şeklindedir.

edilerek, üzerine devrin sultanı ilk Selim'in
"Selim Han b. Mustafa el-Muzaffer daima”
ibareli tuğrası vurulmuştur. Ayrıca üzerinde
[1/206 tarihli kontrol damgası vardır.
253
197-5 DİRHEM 199 - 12,5 DİRHEM

Osmanlı. 11|206 tarihli Osmanlı, 1203 ve [ 11219 tarihli
Pirinç, J tipi Bronz, L ıipi
15,96 gr; alt; 12,5x12.5 mm; üst: 16.5x16,5 mm; 39.1 I gr; 0 59 mm
yük: 11 mm. KMA 176
KMA 119

H. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek, Sultan 111. Selim'in "Selim Han b.
edilerek, üzerine devrin sultanı 1/1. Selindin Mustafa el-Muzaffer daima 1203" ibareli tuğrası,
tuğrası vurulmuştur, Tuğra "Selim Han b. vurulmuştur. Dirhemin daha sonra tekrar
Mustafa el-Muzaffer daima" ibarelidir. Ayrıca kontrolden geçtiği üzerindeki ///2/9 yazdı
üzerindeki 206 damgası, dirhemin 1206 senesinde damgadan anlaşılmakladır.
kontrolden geçtiğini göstermektedir.
198 ’ 10 DİRHEM 200 - 20 DİRHEM

Osmanlı, 18. yüzyılın sonları Osmanlı, 1223 tarihli
Pirinç. J tipi Bronz, N tipi
31,79 gr; alt: 15.5x15 mm; üst: 20,5x21 mm: yük: 12 mm 63,86 gr; 28x28.5 mm; yük: 12 mm
KMA 349 KMA 031

edilerek, üzerine devrin sultanı IH. Selim 'in "Selim
Han b. Mustafa el-Muzaffer daima” ibareli tuğrası //. 1203-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
vurulmuştur, üzerinde ayrıca ağırlığı ifade eden edilerek, üzerine devrin sultanı III. Selim'in tuğrası
Latince " 10" damgası vardır. vurulmuştur. Tuğra "Selim Han b. Mustafa el-Muzaffer
daima" ibarelidir. Arka yüzünde ise 1223 tarihli Sultan
11. Mahmud’un tuğrası görülür.

Osmanlı, 1203 ve |1|206 tarihli Osmanlı, 11J206 tarihli
Pirinç, J tipi Pirinç, L tipi
63.95 gr; alt: 17.5x17,5 mm; üst: 26x26 mm; 152,18 gr; 0 97 mm
yük: 16 mm KMA 166
KMA I 17

//. 1203-1223 seneleri çırasında ağırlığı kontrol kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı İli.
dilerek, Sultan IH. Selim'in "Selim /Han b. Selindin tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim
Mustafa el-Muzaffer daima] 1203" ibareli tuğrası Han h. Mustafa el-Muzaffer daima"
vurulmuştur, / / J206 damgası, dirhemin bu tarihte ibarelidir. Dirhemin üzerinde ayrıca /IJ206
de kontrolden geçtiğini göstermektedir. Ayrıca tarihli bir konirol damgası görülmekledir.
dirhemin üzerine Latin harfleriyle vurulan "20"
sayısı 20 dirhemi ifade eder.

Osmanlı, 1203 ve 1208 tarihli Osmanlı, 111211, [1]212 ve [ I ]216 tarihli
Bronz, L tipi Bronz. U tipi
78,18 gr; 0 83.5 mm 153,45 gr; 0 97 mm
KMA 216 KMA 014
//. 1203-/223 seneleri arasında ağırlığı H. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı kontrol
kontrol edilerek, Sultan IH. Selim 'in "Selim edilerek, üzerine Sultan III. Selim'in üç kez "Selim
Han b. Mustafa el-Muzaffer daima 1203" Han b. Mustafa el-Muzaffer daima " ibareli tuğrası
ibareli tuğrası vurulmuştur. Dirhemin daha vurulmuştur. [1J21I, ]I]212 ve 111216 damgaları,
sonra devlet kontrolünden geçtiği. 1208 dirhemlerin kontrolden geçtiği seneleri gösterir.
tarihli bir başka damgadan anlaşılmakladır. Dirhemin ayarı için ilaveler yapılmışsa da. bunlar
zamanla dökülmüştür.
255

Osmanlı, |1|2II, |1J215, 11)218, 1220 ve 1222 Osmanlı, 11 ]215 tarihli
tarihli Bronz, N tipi
Bronz, U tipi 158,00 gr; 0 44 mm; yük: 13,5 mm
157,29 gr; 0 91 mm KMA 427
KMA 254
//. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı

//. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı altı kez kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı ///.
kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı İli. Selim'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim
Selim 'in tuğrası vurulmuştur. Tuğraların tümü de Han h. Mustafa el-Muzaffer daima" ibarelidir.
"Selim Han b. Mustafa el-Muzaffer daima" Üzerindeki /1 /215 damgasından, dirhemin hu
ibarelidir. [1]2U, 11/215, /1/218, iki kez vurulan tarihle devlet kontrolünden geçtiği
1220 ve 1222 damgaları dirhemin toplam altı kez anlaşılmaktadır.
devlet kontrolünden geçtiğini gösterir.
206 - 50 DİRHEM 208 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 19-20. yüzyıl Osmanlı, 18. yüzyıl
Pirinç, U tipi Bronz, N tipi
161,15 gr; 0 92 mm 159,76 gr; 0 39,5 mm; yük; 16,5 mm
KMA 396 KMA 428
Dirhemin üzerine iki kez "Birinci daire",

"Birinci 1304" rr "Birinci 1302" damgaları
ile kontrol memurlarına ait olduğunu H. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı
düşündüğümüz /, 2, 4 yazdı damgalar kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı 111.
vurulmuştur. Selim'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim
Han b. Mustafa el-Muzaffer daima " ibarelidir.
209 - 100 DİRHEM 211-100 DİRHEM

Osmanlı, [1]211, [1]212 ve 111213 tarihli Osmanlı, 1203 tarihli
Pirinç, U tipi Bronz, U tipi
313,61 gr; 0 I 17 mm 308,52 gr; 0 I 17 mm
KMA 391 KMA 183
//. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı
edilmiş ve üzerine devrin sultanı İli. Selim "m kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı 111.
tuğrası vurulmuştur. Beş kez vurulan tuğra "Selim Selim ’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim
Han b. Mustafa el-Muzaffer daima" ibarelidir. Han b. Mustafa el-Muzaffer daima 1203"
Tuğraların beyzeleriniıı arasında / /1211, 111212 ibarelidir. İki beyze arasında gördüğümüz
ve 111213 seneleri görülür. Dirhemin ağırlığının, 1203 damgası, dirhemin bu tarihte devlet
tamamlanması amacıyla üzerine demir bir parça kontrol ünden geçliğini gösteri r.
çakılmıştır.
210 - 100 DİRHEM 212 - 100 DİRHEM

Osmanlı, 1220 tarihli Osmanlı, | 1|208 tarihli
Bronz, U tipi Bronz, U tipi
313.20 gr; 0 116 mm 313,15 gr; 0 116 mm
KMA 255 KMA 407
H. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı iki kez II. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı kontrol
kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı 111. edilerek devrin sultanı İH. Selim'in "Selim Han h.
Selim 'in "Selim Han b. Mustafa el-Muzaffer Mustafa el-Muzaffer daima" ibareli tuğrası
daima " ibareli tuğrası vurulmuştur. Üzerindeki vurulmuştur, / / ]20S tarihli kontrol damgasının
!22() tarihi iki kontrol damgası vardır. da görüldüğü dirhemin ayarının yapılabilmesi
amacıyla bir bölümüne kurşun dökülmüştür.
257
213 -100 DİRHEM 215 - 400 DİRHEM

Osmanlı. 11 ]206 tarihli Osmanlı, 1203 ve 11121 I tarihli
Bronz, U tipi Pirinç. U tipi
307,44 gr; 0 116,8 mm 1240,60 gr; 0 167 mm
KMA 405 KMA 179
//. 1203-1223 seneleri arasında ağırlığı //, 1203-1223 seneleri arasında allı kez
kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı 111. kontrol edilerek, devrin sultanı 111. Selim’in
Selim 'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Selim Han b.
Han b. Mustafa e!-Muzaffer daima" Mustafa el-Muzaffer daima 1203" ibarelidir.
ibarelidir. [ 1J206 yazdı damga, dirhemin bu İki beyze arasında yer ulan /203 tarihinden
tarihle devlet kontrolünden geçtiğini gösterir. başka, dirhem [11211 tarihinde tekrar devlet
kontrolünden geçmiştir. Diğer iki kontrol
damgası okunamamıştır.
214 - 200 DİRHEM 216- KANTAR

Osmanlı, 1203 tarihli Osmanlı, 17-18. yüzyıl
Bronz, U tipi Demir
618,71 gr: 0 137,7 mm uz: 325 mm
KMA 401 KMA 670
Y* V UJIi Jjl I jl>

kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı 111.
Selim’in "Selim Han b, Mustafa el-Muzaffer
daima 1203" ibareli tuğrası vurulmuştur.
Dirhemin üzerinde okunamayan 4 damga
daha vardır.
217 -100 DİRHEM 219-2 DİRHEM

Osmanlı, 1222 tarihli Osmanlı, 19. yüzyılın başları
Bronz, U tipi Bronz, A tipi
309,61 gr; 0 110 mm 6,25 gr; 13x16 mm; yük: 4.5 mm
KMA 257 KMA 041
\ Y Y Y Ub • • ■ JL_iJ-İJux- JJ jl> J-J jl> 5
//, 1222-1223 seneleri arasında iki kez ağırlığı H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı
kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı İV. kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı II.
Mustafa'nın tuğrası vurulmuştur. Her iki tuğra da Mahmud'un tuğrası vurulmuştur. Üç kez
"Mustafa Han b. Abdiilhamid /el-Muzaffer vurulun tuğra "Mahmud Han bin Abdiilhamid
daima f 1222” ibarelidir. Üzerinde okunamayan el-Muzaffer daima” ibarelidir. Üzerindeki iki
bir başka damga daha bulunmakladır. ufak daire 2 dirhemi ifade, etmekledir.
218 - 1/2 DİRHEM 220 - 6 DİRHEM

Osmanlı, 1223 ve 1228 tarihli Osmanlı, [12]49 tarihli
Pirinç. D lipi Bronz, L tipi
1,60 gr; 25x27 mm 19,02 gr; 0 35 mm
KMA 056 KMA 016
Dirhemin üzerinde Mısır Hıdivi Muhammed

Ali’nin adının yazdı olduğu bir damga ile
//. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol 112]49 tarihi görülmektedir. Yıldız,
edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mahmud'un biçimindeki damganın neyi ifade ettiği
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mahmud Han b. bilinmemektedir.
Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223"
ibarelidir. Üzerinde 1228 tarihli bir başka
kontrol damgası vardır.
259
221 - 10 DİRHEM 223 - 10 DİRHEM

Osmanlı. 1223 ve 1224 tarihli Osmanlı, 1223 ve [ 12J37 tarihli
Bronz, G tipi Bronz. N tipi
31,72 gr; 0 24 inin: yük: 9,4 mm 16,54 gr; 0 18,3 mm; yük: 8 mm
KMA 060 KMA 450
\YYrUb oı> YYYrtjb jU.
II. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilmiş ve üzerine devrin sultanı //. kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı 11.
Mahmud‘un tuğrası vurulmuştur. Tuğra Mahmud'un tuğrası vurulmuştur. Tuğra
“Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer “Mahmud Han h. Abdiilhamid el-Muzaffer
daima 1223“ ibarelidir. Hu ibaredeki tarihten daima 1223" ibarelidir. Üzerindeki 112J37
ve bir diğer 1224 yazdı damgadan, dirhemin damgası, dirhemin 1223 senesinden sonra da
iki yıl arka arkaya kontrolden geçtiği kontrolden geçtiğini göstermekledir.
(iğrenilmektedir.
222 - 10 DİRHEM 224 - 10 DİRHEM

Osmanlı, 1223 vc 1239 tarihli Osmanlı, 1223 ve [ 11226 tarihli
Bronz. N tipi Bronz, N tipi
31,34 gr; 0 23,5 mm; yük: 9.5 mm 31.99 gr; 0 23.5 mm: yük: 10 mm
KMA 446 KMA 434
\rrrujb >yyt usb >ıaı

H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı
edilerek, üzerine devrin sultanı 11. Mahmud’un kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mahmud Han b. 11. Mahmud‘un tuğrası vurulmuştur. Tuğra
Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223“ “Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer
ibarelidir. Üzerinde 1239 tarihli bir başka daima 1223“ ibarelidir. Üzerinde II 1226
kontrol damgası vardır. tarihli bir başka kontrol damgası vardır.
225 - 10 DİRHEM 227 -12,5 DİRHEM

Osmanlı. 1223 ve |1 ]225 tarihli Osmanlı, 18-19. yüzyıl
Bronz, N tipi Bronz, C tipi
31,70 gr; 0 26 mm; yük: 9 mm 33.09 gr; 0 53 mm
KMA 430 KMA 274
Ortası delik olmayan bu dirhem nadir

rastlanan bir örnektir.
edilerek, üzerine devrin sultanı //. Mahmud’un
tuğrası vurulmuştur. 7 uğra "Mahınud Han b.
Abdülhaınid el-Muzaffer daima 1223"
ibarelidir. Üzerindeki 111225 damgası,
dirhemin bu tarihle de devlet kontrolünden
geçtiğini gösterir.
226 -12,5 DİRHEM 228 -12,5 DİRHEM

Osmanlı. 1250 tarihli Osmanlı, 18-19. yüzyıl
Bronz, L tipi Bronz, L tipi
37,51 gr; 0 46,7 mm 41.25 gr; 0 46 mm
KMA 017 KMA 281
Dirhemin üzerindeki sekiz yapraklı çiçeği Ağırlığının ayarlanabilmesi amacıyla,

anımsatan bir damganın içinde Mısır dirhemin üzerine daire biçiminde sekiz oyuk
Hıdivi nin "Mehmed Ali" yazdı damgası ile açılmıştır.
1250 tarihi görülmekledir. Yıldız biçimindeki
damganın neyi ifade ettiği bilinmemekledir.
261
229 - 12,5 DİRHEM 231 20 DİRHEM

Osmanlı. 1223, 1230 ve 1232 tarihli Osmanlı, 1223 tarihli
Bronz, L tipi Bronz, N tipi
38,07 gr; 0 57,2 mın 63.93 gr; 0 28,8 mm; yük: 11,7 mm
KMA 292 KMA 429
edilerek, üzerine devrin sultanı //. Mahımıd'un edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mahımıd'un
tuğrası vurulmuştur, İki kez. vurulun tuğra tuğrası vurulmuştur. Tuğra ''Mahmud Han b.
“Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer daima Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223" ibarelidir.
1223" ibarelidir, 1223 senesinden sonra Dirhemin üzerinde kontrol damgası olduğunu
kontrolden geçtiği, dirhemin üzerindeki 1230 ve düşündüğümüz silik bir başka damga
1232 tarihli kontrol damgalarından görülmektedir.
anlaşılmaktadır.
230 -12,5 DİRHEM 232 - 20 DİRHEM

Osmanlı, 18-19, yüzyıl Osmanlı, 1223 tarihli
Bronz, L tipi Bronz, N tipi
42,49 gr; 0 44 mm 62.42 gr; 0 28,5 mın; yük: 12,5 mm
KMA 293 KMA 438
Değişik bir bezemeye sahip olan bu dirhemin > rrr uı4 >kiı
üzerine, ayarının yapılabilmesi amacıyla
daire biçiminde oyuklar açılmıştır. Aralara H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı
ise çiçek formunda damgalar vurulmuştur. kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı II.
Mahımıd'un tuğrası vurulmuştur. Tuğra
“Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer
daima 1223" ibarelidir, Dirhemin üzerinde
ayrıca silik kontrol damgaları bulunmaktadır.

Osmanlı, 1223 ve 1235 tarihli Osmanlı, 1223, 1247 ve 1248 tarihli
77,79 gr; p 79 mm 78,62 gr; 0 78 mm
KMA 214 KMA 290
\ Y Y V UJİ3 jâJğl I jl> i mrU >kLi j~j.Ij^ jL»
//. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin su hanı //. Mahmud’un edilerek, üzerine devrin sultanı U. Mahmud' un
tuğrası vurulmuşlar. Tuğra "Mahmııd Han b. tuğrası vurulmuştur. İki kez vurulan tuğra
Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223" ibarelidir. "Mahmııd Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer daima
Dirhemin 1223 senesinden sonra tekrar 1223" ibarelidir. Dirhemin 1223 yılından sonra
kontrolden geçtiği 1235 tarihli bir başka kontrol iki kez. kontrolden geçtiği / /1247 ve / /1248 tarihli
damgasından anlaşılmaktadır. damgalardan anlaşılmaktadır.

Osmanlı, 1223, 1227, 1228, 1229, 1230, 1234 ve Osmanlı, 1223, 111248 ve |1|249 tarihli
1235 tarihli Bronz, U tipi
Bronz. L tipi 79,09 gr; 0 74,5 mm
75,24 gr; 0 81 mm KMA 383
KMA 213
\ Y Y V LjJ I ö jÂİil I I jl-c. j L> 5
\YYrtjh >kll jl> 0^^
H, 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek, üzerine devrin sultam //. Mahmııd'un tuğrası
edilerek, üzerine altı kez, devrin sultanı İL vurulmuştur, İki kez vurulan tuğra "Mahmud Han b.
Mahnıud'ıın "Mahmud Han b. A bdii İham id el- Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223" ibarelidir.
Muzaffer daima 1223" ibareli tuğrası vurulmuştur. Dirhemin 1223 senesinden sonra devlet kontrolünden
Dirhem ayrıca 1227, 1228, 1229, 1230, 1234 ve geçtiği, üzerindeki /1J248, I / J240 yazılı damgalardan
1235 tarihlerinde kontrolden geçmiştir. anlaşılmaktadır.
263
237 - 50 DİRHEM 239 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 18. yüzyıl Osmanlı, 1223, 1239, 11J241,11J242 ve [I J243
Bronz. I tipi tarihli
158,90 gr; 0 40,5 mm Bronz, U tipi
KMA 032 157.62 gr; 0 101 mm
KMA 172
Sultan II. Mahıııııd döneminden sonra görülen
sekizgen prizma şeklindeki hu dirhemin
üzerinde hiçbir damga yoktur.
//. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mahmud’un
tuğrası vurulmuştur. Tuğra ‘'Mahıııııd Han b.
Abdülhamid ei-Muza/fer daima 1223" ibarelidir.
Üzerindeki 1239. /1/241, /1/242 ve /1J243 yazılı
damgalardan, dirhemin bu tarihlerde kontrolden
geçtiği anlaşılmaktadır.
238 - 50 DİRHEM 240 - 50 DİRHEM

Osmanlı. 18. yüzyıl Osmanlı, 1223 tarihli
Bronz, F tipi Bronz, L tipi
159,16 gr; 28,5x28,5 mm 76,25 gr; 0 85 mm
KMA 125 KMA 175
Çokdiizlemli dirhemin ağırlığının \ YYT Ujİ3 jililI 3

tamamlanabilmesi için bir kenarına kurşun
dökülmüş ve ayrıca üç kabara çakılmıştır. H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mahmud’un
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mahınud Han b.
Abdülhamid el-Muzaffer daima 1223" ibarelidir.
H. 1223 senesinden sonra da devlet kontrolünden
geçmiş olduğu, dirhemin üzerindeki iki silik
damgadan anlaşılmaktadır.
24150 DİRHEM 243 - 50 DİRHEM

Osmanlı. 18. yüzyıl Osmanlı, 1223, 1235 ve 1238 tarihli
168,61 gr; 0 91 mm 81,34 gr; 0 82 mm
KMA 189 KMA 284
Üzerinde çok sayıda kuşgözü motifi damga

görülmektedir.
edilerek, üzerine iki kez devrin sultam 11. Mahmud'un
“Mahmud Han b. Abdülhamid el-Muzaffer daima
1223" ibareli tuğrası vurulmuştur. Üzerindeki,
ayarının yapıldığına dair “Ayarşud” damgasının
haricinde, 1235 ve 1238 tarihli kontrol damgaları
vardır, Dirhemin ayarının yapılması amacıyla
üzerine kurşun akıtılmıştır.
242 - 50 DİRHEM 244 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 1223, 1230 ve 1232 tarihli Osmanlı, 1223 ve 1230 tarihli
Bronz, L tipi Bronz, I tipi
74,15 gr; 0 76.5 mm 160,18 gr; 0 37 mm; yük; 23 mm
KMA 230 KMA 342
mrU j-J-ü-c dı> X Y V V* UJb jjiKlI ju-ajİ-İJ4-C. ıja i
//. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı //. Mahmud'un edilerek, üzerine devrin sultanı 11. Mahmud'un
tuğrası vurulmuştur. İki kez vurulan tuğra tuğrası vurulmuştur. İki kez vurulun tuğra
"Mahmud Han b. Abdülhamid el-Muzaffer daima “Mahmud Han b. Abdülhamid el-Muzaffer daima
1223" ibarelidir. Üzerinde ayrıca 1230 ve 1232 1223“ ibarelidir. Üzerinde ayrıca 1230 tarihli hir
tarihli iki kontrol damgası vardır. kontrol damgası daha görülmektedir,
265
245 - 50 DİRHEM 247 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 1223 ve 1224 tarihli Osmanlı, 1223 ve 1241 tarihli
Bronz, U tipi Bronz. U lipi
155.60 gr; 0 96 mm 156,20 gr; 0 100 mm
KMA 367 KMA 403
\ rrr Ub >kiı \rrrUb >ktı oı>

//, 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı
edilerek, üzerine devrin sultanı II, Mahmud’un kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı II.
tuğrası vurulmuşlar. İki kez vurulan, tuğra Mahnıud'un tuğrası vurulmuştur. Tuğra
"Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer ihama "Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer
1223" ibarelidir. Üzerindeki 1224 tarihli damga, daima 1223" ibarelidir. Üzerine vurulmuş
dirhemin 1223 senesinden sonra da devlet olan [ / J24I damgası, dirhemin 1223
kontrolünden geçtiğini göstermektedir. senesinden sonra da devlet kontrolünden
geçtiğini gösterir.
246 - 50 DİRHEM 248 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 1223 tarihli Osmanlı, [l]277 tarihli
Bronz, L lipi Bronz, F lipi
77,60 gr; 0 77,7 mm 161,46 gr; 25x27x27 mm; yük: 70 mm
KMA 386 KMA 508
ırrtUb
Sultan II. Mahmud döneminden itibaren
H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol kullanılmaya başlanan kulplu
edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mahnıud'un ağırlıklardandır. Üzerindeki f! 1277 yazılı
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Mahmud Han b. damgadan, dirhemin bu tarihte devlet
Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223" ibarelidir. kontrolünden geçtiği anlaşılmaktadır.
Üzerindeki damgalardan dirhemin 1223 senesinden,
sonra da kontrolden geçtiği anlaşılmaktadır. Ancak
bu damgalar okunamamıştır.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_____________________________________________________ _______________
251 -100 DİRHEM

Bronz, II tipi
318,02 gr; 0 44 mm; yük: 32 mm
KMA 025
249 50 DİRHEM
Bronz
160.84 gr; 0 44 mm, yük: 65 mm
KMA 511
Sultan İL Mahmud döneminden itibaren

kullanılmaya başlanan kulplu
ağırlıklardandır. Üzerine hiçbir damga
vurulmamıştır.
252 - 100 DİRHEM

Osmanlı. 1223, [11241, 1332. 1338. 1339 tarihli
Bronz, U tipi
314.77 gr; 0 110 mm
KMA 278
250 - 100 DİRHEM

Osmanlı, 19. yüzyıl Umİ2> jâfell
Bronz. K tipi
Yakl. 310 gr; 0 48.5 mm
edilerek, üzerine iki kez devrin sultam //. Mahmud’un
KMA 026
"Mahmud Han h. Abdülhamid el-Muzaffer daima 1223"
ibareli tuğrası vurulmuştur. Ayrıca ///24/, 1332, 1338.
Sultan İL Mahmud döneminden sonra
1339 tarihli devlet kontrol damgaları vardır. Ağırlığının
görülen bu tip, sekizgen prizma şeklindedir
tamamlanması amacıyla üzerine kurşun dökülmüştür.
ve üzerinde hiçbir damga yoktur.
267
253 - 100 DİRHEM 255 200 DİRHEM

Osmanlı. 1223 tarihli Osmanlı, 1223. 1239 ve 1261 tarihli
281.45 gr; 0 115 mm 622,55 gr; 0 133 mm
KMA 379 KMA 169
YYY L»jlj jikll jl> \ YY LsjIj jilîll ju-öJ-1 juc
//. /22J’/255 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek,
edilerek, üzerine devrin sultanı //. Mahımıd’un üzerine devrin sultanı II. Mahımıd'un tuğrası
tuğrası vurulmuştur, Tuğra "Mahmud Han b. vurulmuştur, /'uğradaki "Mahmud İlan b. Abdiilhamid
Abdiilhamid el-Muzaffer daima 1223" ibarelidir. el-Muzaffer daima 1223" ibaresinden, dirhemin 1223
Üzerindeki damgalardan 1223 senesinden sonra da senesinde devlet kontrolünden geçtiği öğrenilmekledir.
kontrolden geçirildiği anlaşılmaktadır. Ancak bu Üzerinde görülen 1239 ve 1261 tarihli damgalar,
damgalar okunamamaktadır. Dirhemin üzerinde dirhemin Sultan Abdülmecid döneminde de kontrolden
kuşgözü motifleri görülmektedir. geçl iğ ini gösteı nıektediı’.
256 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 1223. 1250 ve 1252 tarihli
Bronz, U tipi
638,66 gr; 0 127 mm
KMA 187
254 100 DİRHEM
s rrr ujb >&ıı oi>
Bronz, R tipi
H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek,
Yakl. 320 gr; 0 47 mm; yük: 70 mm
üzerine devrin sultanı II. Mahımıd'un tuğrası vurulmuştur.
KMA 510 Dört kez vurulan tuğra "Mahmud Han h. Abdiilhamid el
Muzaffer daima 1223" ibarelidir. Dirhemin 1223'ten sonra
Sultan II. Mahmud döneminden itibaren
iki kez devlet kontrolünden geçtiği, üzerindeki 1250 ve 1252
kullanılmaya başlanan kulplu ağırlıklardandır.
tarihli damgalardan anlaşılmakladır. Dirhemin üzerinde
Üzerine hiçbir damga vurulmamıştır.
görülen diğer iki damga siliktir.
257 - 200 DİRHEM 259 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 1223 tarihli Osmanlı, 1223, [I |253, [ 11254, [ 11258 tarihli
Pirinç, U tipi Bronz, U tipi
632,27 gr: 0 134 mm 634,84 gr; 0 126,3 mm
KMA 301 KMA 400
\rrr'ub gkiı
H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı //. Mahmud'un edilerek, üzerine devrin sultanı II. Mahmud'un
tuğrası vurulmuştur. İki kez vurulan tuğra tuğrası vurulmuştur. Üç kez vurulun tuğra
"Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer "Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer daima
daima 1223” ibarelidir. 1223 senesinden sonra 1223" ibarelidir. 1223 senesinden sonra dirhemin
dört kez kontrolden geçtiği anlaşılmakladır. devlet kontrolünden geçtiği / /1253, /1/254,
Ancak hu damgalar okunamaımştır. I /1258 tarihli damgalardan anlaşılmaktadır.
260 - 200 DİRHEM

Bronz, L' tipi gibi
641,69 gr; 0 I I I mm
KMA 470
258 200 DİRHEM Dirhemin üzerinde okunamayan bir damga vardır.

Osmanlı, | I2]39 tarihli
Bronz, F tipi, kulplu
632,7! gr; 41x41,5x91 mm
KMA 321
Sultan 11. Mahmud döneminden itibaren

kullanılan dirhemlerdendir. Dirhemin üzerinde
112J39 yazdı bir damga görülmekledir.
269
261 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 1223, 11 |24l. [I |928 ve 11 ]929 tarihli
Pirinç, U tipi
626,54 gr; 0 131 mm
KMA 478
\YYY Uls >lill 263 200 DİRHEM

H.1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol Bronz, P tipi
edilerek, üzerine devrin sultanı //. Mahmud'un 645 gr; 0 37 mm: yük: 60 mm
"Mahmııd Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer daima KMA 509
1223" ibareli tuğrası vurulmuştur. Dirhemin 1223
senesinden sonra da çeşitli defalar kontrolden //. Mahmud döneminden itibaren kullanılan
geçtiği, üzerine vurulmuş olan /1 ]241, / /1928, kulplu dirhemlerdendir. Üzerinde hiçbir
11 /929 yazılı damgalardan anlaşılmaktadır. damga yoktur.
Üzerindeki "...belediye" damgası okımamamışlır.
262 - 200 DİRHEM 264 - 400 DİRHEM

Osmanlı, 1223 ve [1]246 tarihli Osmanlı, 1223 ve 1224 tarihli
Bronz, F tipi Bronz, U tipi
Yakl. 600 gr; 41x41,5 mm; yük: 58 mm 125,19 gr: 0 164 mm
KMA 506 KMA 243
\YYY tab
H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek,
edilerek, üzerine devrin sultanı 11. Mahmud'un üzerine devrin sultanı 11. Mahmud'un tuğrası vurulmuştur. İki
‘‘Mahmııd Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer daima kez vurulan tuğra "Mahmud Han b. Abdiilhamid el-Muzaffer
1223" ibareli tuğrası vurulmuştur. Dirhemin 1223 daima 1223" ibarelidir. İki tuğranın arasında görülen 1224
yılından sonra tekrar kontrolden geçtiği, üzerindeki tarihli bir damga, dirhemin 1223'ten sonra da kontrolden
I /1246 tarih damgasından anlaşılmaktadır. geçliğini gösterir, Hu damgaların haricinde okunamayan iki
Çokdüzlemli bu dirhemin kulbu düşmüştür. kontrol damgası daha vardır.
265 - 400 DİRHEM

Osmanlı. 1223 ve 11|226 tarihli
Bronz, U tipi
1261,55 gr; 0 166 mm
KMA 299
YYYrUb >kll 267 1 OKKA

//. /223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol Bronz, F tipi
edilerek, üzerine devrin sultanı 11. Malıımıd’mı Yakl. 1200 gr; 54x55x65 mm
tuğrası vurulmuştur. İki kez vurulan tuğra KMA 507
“Mahınud ilan b. Abdülhamid el-Muzaffer
daima 1223” ibarelidir. Dirhemin 1223 Çokdiizlemli bu dirhemin kulbıı düşmüştür.
senesinden sonra kontrolden geçtiği / / ]226
tarihli bir başka kontrol damgasından
anlaşılmaktadır.
266 - 1 OKKA 268 - SARRAF TERAZİ KUTUSU

Osmanlı, 19. yüzyılın başı Osmanlı, 18-19. yüzyıl
Bronz, F tipi Ahşap ve pirinç
1250 gr, 54x56x I 15 mm kutu: 139x86x26 mm
KMA 322 KMA 600
Bu tipteki ağırlıklara 11. 1223 tarihinden Sarraflar tarafından kullanıldığı tahmin edilen bir
sonra kulp takıldığını görüyoruz. Çok terazi takımına ait olmalıdır. Ancak içinde hiçbir
düzlemli okkanın üzerinde damga yoktur. parçası yoktur. Ahşap kutunun kapağının üzerinde
sarı melalden süsler bulunmakladır.
271
269 - SARRAF TERAZİ TAKIMI VE KUTUSU

Ahşap vc pirinç
kutu: 268x150x55 mm
KMA 632
Terazi takım kutusunun üzerinde imalatçı 271 - ÇİFT KEFELİ SARRAF TERAZİSİ
'‘Haşini" damgası görülür. Takımı oluşturan Osmanlı, 18-19. yüzyıl
ağırlıklar 230,20 gr, 138,00 gr, 92,01 gr, 47,00 Bronz vc demir
gr. 22.94 gr. 13,82 gr. 18,40 gr ve 3,34 gr’dır. uz: 124 mm
Takımın 3 miskallik ve I dirilendik ağırlığı KMA 650.
eksiktir. Kutu İraıılı bir usta tarafından yapılmış
olmalıdır. Ağırlıklar miskal ve katları alarak
tanzim edilmiştir. Osmanlılar altın ölçümünde
miskali kabul ettiklerinden. Anadolulu sarraflar
tarafından da hu tipte terazi takınılan
kullanılmıştır.
270 - ÇİFT KEFELİ SARRAF TERAZİSİ 272 - ÇİFT KEFELİ SARRAF TERAZİSİ
Bronz vc demir Bronz ve demir
uz: 123 mm uz: 138 mm
KMA 649 KMA 652
273 UFAK KANTAR 275 - SARRAF TERAZİSİ

Osmanlı, 17-19, yüzyıl Osmanlı, 18-19. yüzyıl
Bronz Bronz vc demir
ıızı 173 mm uz: 208 mm
KMA 654 KMA 657
274 - SARRAF TERAZİSİ 276 - TERAZİ

Bronz (kol) vc bağa (kefeler) Demir vc pirinç (kefeler)
uz: 172 mm uz: 404 mm
KMA 655 KMA 673
273
277 - TERAZİ
Demir ve pirinç (kefeler)
uz; 565 mm
KMA 680 279 TEK KEFELİ KANTAR
Demir ve bronz (kefeler)
uz: 595 mm
KMA 681
278 - TERAZİ
Osmanlı, 18-19. yüzyıl 280 - KANTAR
Demir ve pirinç (kefeler) Osmanlı, 18-19. yüzyıl
uz: 590 mm Demir ve sarı
KMA 682 uz: 280 mm
KMA 663
281 - KANTAR 284 - KANTAR

Osmanlı, 18-19. yüzyıl Osmanlı, 18-19, yüzyıl
Demir ve pirinç (topuz) Demir
uz: 305 mm uz: 405 mm
KMA 668 KMA 675
282 KANTAR
Demir ve pirinç (topuz)
uz: 310 mm
KMA 669
285 KANTAR
Demir ve pirinç (kefe)
uz: 410 mm
KMA 677
283 KANTAR
uz: 400 mm
KMA 674
275
286 - KANTAR 288 KANTAR

uz: 435 mm uz: 635 mm
KMA 678 KMA 683
289 KANTAR
uz: 645 mm
KMA 685
287 - KANTAR
Demir ve pirinç (lopuz)
uz: 555 mm
KMA 679
290 - KANTAR
Demir vc pirinç (topuz)
uz: 740 mm
KMA 686
291 KANTAR 294 - ARŞIN

Osmanlı, 18-19, yüzyıl Osmanlı, 1252 tarihli
Demir ve pirinç (topuz) Demir ve pirinç
uz: 775 mm 380,32 gr: uz: 679,5 mm
KMA 687 KMA 706
Arşının iki ucundaki sarı plakaların üzerinde Sultan

II. Malıımıd’mı “Mahıııııd Han b. Abdülhamid
el-muzaffer daima" ibareli tuğrası görülmektedir.
Elips biçimindeki damgada görülen 1252 tarihi,
arşının kontrol tarihidir.
292 - ARŞIN
Demir
uz: 513 mm
KMA 698
295 - TERAZİ KEFESİ

Osmanlı, 1223, 111241,1253, 111254, 11 ]255, [ I ]258,
[l]26l, 1262, |l|263, [1)264 tarihli
293 - ARŞIN
Pirinç
0 90 mm
Dem iı-
KMA 743
ıı z: 624 mm
KMA 699
H.1223-1255 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanları II. Mahınud'un
İki parçalı hu arşının üzerinde hiçbir damga yoktur.
“Mahınud Han b. Abdülhamid el-Muzaffer daima
1223" ile Sultan Abdülmecid’in “Abdülmeeid Han b.
Mahmud el-Muzaffer daima" ibareli tuğraları
vurulmuştur. Üzerindeki / /}24!,1253, [1J254,
/1/255, [1J258, /1/261, 1262, [1/263, [1/264 tarihli
damgalar, kefenin 1223 senesinden sonra birçok kez
kontrolden geçtiğini göstermektedir.
277
296 - ŞAKUL 299 - ŞAKÜL

Bronz. Bronz
262.57 gr; uz; 181 mm uz: 196 mm
KMA 611 KMA 1296
297 - ŞAKUL 300 - RUBU TAHTASI ŞAKÜLÜ

Osmanlı, 18-19, yüzyıl Osmanlı, 18. yüzyıl
Bronz Sarı
450,51 gr; uz: 203 mm 0 16 mm; yük: 47 mm
KMA 612 KMA 618
Şakül güneşe bakarak gemilerin bulundukları enlem

ve boylamları tesbit eden rubu tahtasına aittir.
298 - ŞAKUL
Şakül
Bronz
243,21 gr; uz: 144 mm
KMA 615
301 - HAVAİ TERAZİ 303 - 1 DİRHEM

Osmanlı, 18-19. yüzyıl Osmanlı, [ I]273 tarihli
Bronz Pirinç, D tipi
92x1 10 mm 3,20 gr; 29x29 mm
KMA 626 KMA 053
/7. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, devrin sultanı Abdülmecid’in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Abdiilmecid Han
b, Mahmud el-Muzaffer daima” ibarelidir.
Ayrıca üzerindeki 273 yazdı damga, dirhemin
1273 senesinde devlet kontrolünden geçliğini
göstermektedir.
302 ’ 1 DİRHEM 304 - 1 DİRHEM

Osmanlı, 11|267 tarihli Osmanlı, 111263 tarihli
Pirinç, D tipi Bakır, D tipi
3,10 gr; 25x27 mm 3,15 gr; 49x42 mm
KMA 151 KMA 41 1
LJb jikll jl> JUjJLİJu-t Uû I o jiAi I i j L> I jlj-c

H. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülmecid’in kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilıııecid ilan b, Abdülmecid’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
Mahmud el-Muzaffer daima ” ibarelidir. “Abdülmecid Han b. Mahmud el-Muzaffer
Üzerindeki 267 yazdı damga, dirhemin I267’de daima” ibarelidir. Üzerindeki 263 damgası, bu
devlet koni rolünden geçliğini göstermektedir. dirhemin 1263'te devlet kontrolünden geçtiğini
göstermekledir.
279

Osmanlı, 11|257 tarihli Osmanlı, 11 ]257 tarihli
Pirinç. D tipi Pirinç
6,30 gr; 49x69 mm 6,34 gr; 62x59 mm
KMA 048 KMA 050
>I j fllsl I
H. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı //. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı kontrol edilerek, devrin sultanı Abdülmecid’in
Abdülmecid’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdülmecid Han
"Abdülmecid Han b. Mahmud el-Muzaffer b. Mahmud el-Muzaffer daima" ibarelidir.
da ima" ibarelidir. Üzerinde görülen 257 Üzerinde görülen 257 damgası, dirhemin
damgası, dirhemin 1257 senesinde devlet 1257 senesinde devlet kontrolünden geçliğini
kontrolünden geçliğini göstermektedir. göstermektedir.

Osmanlı, 112J75 tarihli Osmanlı, [ 1 ]27l tarihli
Pirinç, D tipi Pirinç, D tipi
3,18 gr; 50x55,5 mm 6,36 gr; 37x28 mm
KMA 051 KMA 147
//, 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı H. 1255-1277seneleri arasında ağırlığı kontrol

kontrol edilerek devrin sultanı Abdülmecid'in edilerek devrin Sultanı Abdülmecid’in tuğrası
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdülmecid vurulmuştur. Tuğra "Abdülmecid Han b. Mahmud el-
Han b. Mahmudel-Muzaffer daima" Muzaffer daima" ibarelidir. Üzerine vurulan 271
ibarelidir. /12]75 damgası, dirhemin bu damgası, dirhemin 1271 senesinde devlet kontrolünden
tarihte devlet kontrolünden geçtiğini geçtiğini göstermektedir. Dirhemin üzerinde ayrıca
göstermektedir. Sultan 11. Abdiilhamid'in tuğrası vardır.
309 - 12,5 DİRHEM 311-20 DİRHEM

Osmanlı, 111277 tarihli Osmanlı. [ 1J273 tarihli
Bronz, L tipi Pirinç, N lipi
39,26 gr: 0 61 mm 64,20 gr; 0 31 mm; yük; 12,5 mm
KMA 018 KMA 491
H. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı H. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, devrin sultanı kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı
Abdiilmecid'in tuğrası vurulmuştur, Tuğra Abdülmecid’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
"Abdiilmecid Han b. Mahmud el-Muzaffer ''Abdiilmecid Han b. Mahmud el-Muzaffer
daima” ibarelidir. Üzerinde görülen [lJ277 daima" ibarelidir. Üzerindeki 11/273 yazdı
damgası, dirhemin bu tarihte devlet damga, dirhemin bu tarihte devlet
kontrolünden geçliğini göstermektedir. kontrolünden geçtiğini göstermektedir,

Osmanlı, 111256 tarihli Osmanlı, 18-19. yüzyıl
Bronz, N tipi Bronz, L lipi
63,73 gr; 0 30 mm; yük; 12 mm 79,13 gr; 0 76,5 mm
KMA 440 KMA 273

kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı
Abdiilmecid'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
"Abdiilmecid Han b. Mahmud el-Muzaffer
daima " ibarelidir. Üzerindeki /1 ]256
damgasından, dirhemin bu tarihte devlet
kontrolünden geçtiği anlaşılmaktadır.
281

Osmanlı, 11)279 ve [1)280 tarihli Osmanlı, [1)275 ve [1)316 tarihli
Pirinç, U tipi Pirinç, U tipi
318,06 gr; 0 103 mm 316,14 gr; 0 106 mm
KMA 285 KMA 210
Lkj I i 1 oOh ü
//. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı kontrol /-/, 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülmecid'in kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdülmecid Han Abdiilınecid'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
b. Mahmud el-Muzaffer daima" ibarelidir. “Abdülmecid Han b. Mahmud el-Muzaffer
Üzerindeki /11279, [ 11280 yazdı kontrol daima" ibarelidir. 11/275 ve “AyarŞııd
damgalarından bu dirhemin Sultan Ahdülaziz ///.J/6” damgalarından dirhemin hu
döneminde de kullanıldığı anlaşılmaktadır. tarihlerde devlet kontrolünden geçtiği
anlaşılmaktadır.
314 -100 DİRHEM 316 -100 DİRHEM

Osmanlı, 11|275, 11)279,11 ] 1280 tarihli Osmanlı, |12)75 tarihli
Bronz, U tipi Pirinç, U tipi
318,83 gr; 0 103 mm 31 1.78 gr; 0 102 mm
KMA 404 KMA 156
Lö_> I yiKl I i jj-ı j I
//. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1255-1277 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilınecid'in edilerek, üzerine devrin sultam Abdülmecid'in
tuğrası vurulmuştur. Üç kez vurulan tuğra tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Abdülmecid Han
“Abdiilınecid Han b. Mahmud el-Muzaffer daima" h. Mahmud el-Muzaffer daima" ibarelidir.
ibarelidir. Üzerindeki /1]275, (1/279, [1/1280 ve Üzerinde görülen 75 damgası, dirhemin 1275
l1/281 yazılı damgalardan dirhemin bu senelerde senesinde devlet kontrolünden geçtiğini
devlet kontrolünden geçtiği anlaşılmaktadır. göstermektedir.
317 -200 DİRHEM

Bronz, U tipi
641.89 gr; 0 135 mm
KMA 114
3 19 - SARRAF TERAZİSİ
Üzerinde görülen "Brinç 1269" damgası, Osmanlı, 19. yüzyılın ilk yarısı
dirhemin pirinç olduğunu ve 1269 senesinde Bronz ve demir
kontrolden geçtiğini ifade etmektedir. uz: 105 mm
KMA 648
Çift kefeli bu terazinin üzerine Sultan

Abdiilınecid'in ''Abdülmecid han bin
Mahmud el-nnızaffer daima” ibareli
tuğrası vurulmuştur.
318- 200 DİRHEM 320 - 1 DİRHEM

Osmanlı, 1271 ve 111312 tarihli Osmanlı. 111281 tarihli
Bronz, U tipi Bakır, D tipi
641 gr; 0 126 mm 3,07 gr; 25x26 mm
KMA 007 KMA 047
Üzerinde 1271 tarihli kontrol ve ///.î/2 tarihli LJ I i jilil I i (j l> yd I -Ut

Sandıklı Belediyesi'nin damgaları vardır. Diğer
iki damga okunamamıştır. Güneş ışınlarını H. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
anımsatan bir diğer damganın ise neyi ifade edilerek devrin sultanı Ahdülaziz’in tuğrası
ettiği anlaşılamamıştır. vurulmuştur. Tuğra "Abdülaziz Han b. Mahmud el-
Muzaffer daima” ibarelidir. Üzerindeki [IJ28I
damgası, dirhemin bu tarihle devlet kontrolünden
geçtiğini göstermektedir.
283

Bakır, D lipi Bakır, D lipi
3,21 gr; 25x26 mm 3.18 gr: 31x26,4 mm
KMA 055 KMA 490
L>_ı I I i j
edilerek, üzerine devrin sultanı Ahdiilaziz’in edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilaziz'in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz Han b. tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz. Han b.
Mahmud ebMuzaffer daima " ibarelidir. Mahmud el-MıtzaJfer daima ” ibarelidir. Dirhemin
Dirhemin üzerindeki halka biçimindeki damga, üzerinde kontrol memurlarının numaraları
/ dirhemi ifade etmektedir. 9 rakamı ise kontrol olduğunu düşündüğümüz 4, 5 ve 6 yazdı damgalar
memurunun numarası olmalıdır. ile silik bir damga vardır.

Osmanlı, 19. yüzyıl Osmanlı, 112|86 tarihli
Pirinç, D Lipi Pirinç, D lipi
3,18 gr; 30x23 mm 6,40 gr; 41,5x35 mm
KMA 058 KMA 149
UJI o jÂkl I i j-M- Loj I o jâl? 11 ij
edilerek, Abdiilaziz'in "Abdiilaziz. Han b. Mahmud edilmiş ve üzerine devrin sultam Ahdiilaziz’in
el-Muzaf/'er daima" ibareli tuğrası vurulmuştur. tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz Han b.
Üzerindeki 4 rakamı, kontrol memurunun numarası Mahmud el-MuzaJfer daima" ibarelidir. Üzerindeki
olmalıdır. Kenardaki daire biçimindeki damga 86 damgası, dirhemin 1286 senesinde devlet
ağırlığın I dirhem olduğunu ifade etmektedir. kon 11’olün den geçtiğ in i göste ri r.
325 - 2 DİRHEM 327 12,5 DİRHEM

Pirinç, D tipi Bronz, L lipi
6.33 gr; 37x37,4 mm 38,78 gr; 0 59,1 mm
KMA 123 KMA 233
II. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontra! H. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilmiş ve üzerine devrin saltanı Abdülaziz'in edilerek, üzerine devrin sultam Abdülaziz ’in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz Han b. tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz. Han b.
Mahmud el-Muzaffer daima" ibarelidir. Diğer Mahmud e! Muzaffer daima " ibarelidir.
damga okunamamıştır. Üzerinde ayrıca okunamayan iki damga daha
vardır.
326 - 10 DİRHEM 328 - 20 DİRHEM

Osmanlı, 19. yüzyıl Osmanlı, |12]88 ve 112]89 tarihli
Pirinç, N lipi Bronz, N tipi
31,56 gr; 0 24,7 yük: 9,7 mm 64.11 gr; 0 30 mm; yük; 13,4 mm
KMA 447 KMA 441
H. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol edilerek,
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz'in Abdülaziz'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz. Han
"Abdiilaziz. Han b, Mahmud el-MuzaJfer daima" b. Mahmud el-Muzaffer daima" ibarelidir. Aynı yüzde üç
ibareli tuğrası vurulmuştur. Üzerindeki 5 yazdı silik damga daha görülmektedir. Arka yüzdeki I12/88 ve
damga kontrol memurunun numarası olmalıdır. f 12/89 yazdı damgalar devlet kontrolünden geçtiği
Ayrıca okunamayan iki damga daha vardır. tarihleri gösterir. Aynı yüzde silik bir damganın haricinde
kontrol memurunun 5 yazdı damgası vardır.
285

Osmanlı. 19. yüzyıl Osmanlı, 19. yüzyıl
Bronz, N tipi Pirinç, 11 tipi
64,33 gr; 26x26x15 mm 64,1 I gr; 0 26,5 mm
KMA 034 KMA 344
Dirhemin üzerinde 20 dirhem olduğunu ifade LUb ÜH û

eden bir damga ile kontrol memuru
“Mustafa "mn damgası bulunmaktadır. Nitekim, H. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
Mustafa Efendi adında bir kontrol memurunun edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz'in
tehdillik ve damgacılık görevi yaptığı arşiv tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Ahdülaziz Han b.
kayıtlarından öğrenilmekledir (Bkz. Mahmud el-Muzaffer daima ” ibarelidir.
A.MKT.NZD 392 84 1278.B.16).
330 - 20 DİRHEM 332 - 50 DİRHEM

20 dirhem Osmanlı, 19. yüzyıl
Osmanlı, 19. yüzyıl Pirinç, N
Bronz, H tipi 160,69 gr; 0 38,5 mm; yük: 20 mm
64,53 gr; 0 27,5 mm; yük: 17,3 mm KMA 331
KMA 030
Ula (Jj (j
Dirhemin üzerinde imalatçı "Dökmeci llatib”
damgası vardır. H. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultam Abdülaziz 'in tuğrası
vurulmuştur. Tuğra “Ahdülaziz Han h. Mahmud el-
Muzaffer daima " ibarelidir. Dirhemin üzerinde
ayrıca okunamayan hir kontrol damgası vardır.
ANADOLU AĞIRLIK VIZ ÖLÇÜLERİ
333 - 50 DİRHEM
335 - 50 DİRHEM
Osmanlı, [ 1 ]279 ve [ 11280 tarihli
Osmanlı, |12187 ve 11J318 tarihli
Pirinç, U tipi
Bronz, L tipi
158,92 gr; 0 93 mm
164,23 gr; 0 91 mm
KMA 311
KMA 021
Lj-j I j jÂİil I J_c

Dirhemin üzerinde ayarının yapıldığı
anlamına gelen iki "Ayarşud” damgası vardır.
//, 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
Bunlardan biri 112/87, diğeri [1/318
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilaziz'in
tarihlidir.
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz İlan b.
Mahmud el-Muzaffer daima " ibarelidir.
Üzerindeki / 7/279 ve / / ]280 damgaları, dirhemin
bu tarihlerde devlet kontrolünden geçtiğini
gösterir.
334 ■ 50 DİRHEM 336 - 50 DİRHEM

Bronz, U lipi Bronz, U lipi
161.19 gr; 0 88 mm 158,77 gr; 0 91 mm
KMA 022 KMA 226
UI i jihl I ö j l>I XX
//. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol /-/. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilaziz in tuğrası edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz'in tuğrası
vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz Han b. Mahmud el- vurulmuştur. Tuğra "Abdiilaziz. Han b, Mahmud el-
Muzaffer daima” ibarelidir. Ayrıca üzerinde iki Muzaffer daima" ibarelidir. Üzerinde ayrıca silik
adet "Tatayi Belediye" ibareli damga ile imalatçı iki damga daha vardır.
"Dökmeci Hatib"in damgası görülür.
287
337 - 50 DİRHEM 339 -100 DİRHEM

Osmanlı, 11 ]274, 11|275, 111276, 11 ]278, |1J280, Osmanlı, | I2|7I, [ 12)76, 11J277, 111278, |11282 tarihli
[11281, [11282 tarihli Pirinç, U tipi
Pirinç, IJ tipi 309,77 gr; 0 109 mm
158,17 gr; 0 92,5 mm KMA 237
KMA 215
Lm 15 jâJjl I 3j LoJ15 I 5j
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz'in tuğrası edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz in tuğrası
beş kez vurulmuştur. Tuğralar "Abdülaziz Han b. vurulmuştur. Yedi kez vurulan tuğra ‘'Abdülaziz. Han
Mahmud el-Muzaffer daima” ibarelidir. Dirhem b. Mahmud el-Muzaffer daima” ibarelidir. Ayrıca on
[1/274, [1/275, [1/276, [1/278, /1 [280. /1/281, tarih damgası görülmektedir. Dirhem /12/71, [12/76,
/1 /282 senelerinde kontrolden geçirilmiştir. [1/277. /1/278. [1/282 senelerinde kontrolden
geçmiştir.
338 - 50 GRAM 340 -100 DİRHEM

Bronz Pirinç, U tipi
49,89 gr; 0 19,5 mm; yük: 28,5 mm 314,20 gr; 0 105 mm
KMA 104 KMA 457
L>j I i jflJâl I j UJ15 yJâl I 5 &j
//, 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1277-1293 seneleri arasında ağırlığı kontrol
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz'in tuğrası edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülaziz’in tuğrası
vurulmuştur. Tuğra "Abdülaziz Han b. Mahmud el- vurulmuştur. Tuğra “Abdülaziz Han b. Mahmud el-
Muzaffer daima” ibarelidir. Muzaffer daima” ibarelidir. Dirhemin üzerinde
okunamayan dört damga daha bulunmaktadır.
343 - 1/2 DİRHEM

Bakır
1,64 gr; 17,8x18 mm
KMA 044
341 SARRAF TERAZİSİ
Osmanlı. 19. yüzyıl Dirhemin üzerindeki damgada “...İbrahim
Bronz vc demir 323" yazıları okuııabilmektedir. Bu damganın
uz: 146 mm sahibi ya da kontrol memuru tarafından
KMA 653 vurulduğu düşünülmektedir.
LJb >kll j
Çift kefeli terazinin demir kolunun üzerine Sulum
Abdülaziz’in “Ahdülaziz Han hin Mahmud
el-muzaffer daima " ibareli tuğrası vurulmuştur.
342 - POSTA TERAZİSİ 344 -1 DİRHEM

Osmanlı, 19. yüzyıl Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın
Sarı ve ahşap başları
1919.94 gr. uz; 340 mm; yük: 160 mm Pirinç, D tipi
KMA 639 3.21 gr; 27x28.2 mm
KMA 144
UuIi jâhlI ijjjJI
Posla idaresi tarafından kullanılan

terazinin üzerine Sultan Abdülaziz’in H. 1293-1299 seneleri arasında ağırlığı kontrol
“Abdülaziz İlan bin Mahmud el-muzaffer edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilhamid’in
daima " ibareli tuğrası vurulmuştur. tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Abdiilhamid Han
b. Abdülmecid eT Muzaffer daima’’ ibarelidir.
Tuğranın hemen sağında “el-Gazi" Unvanı
vardır.
289
345 - 10 DİRHEM 347 12,5 DİRHEM

Osmanlı J 11295 ve [11297 tarihli Osmanlı, 11|308 ve [13]28 tarihli
Bronz, L tipi, boğumlu Bronz, L tipi
39,46 gr; 0 44.5 mm 39,40 gr; 0 61 mm
KMA 103 KMA 019
Dirhemin üzerindeki biri "Kayseri Belediye Üzerinde 12,5 dirhem olduğunu belirten
///295”, ikisi "Kayseri Belediye ///297” yazdı damganın yanı sıra, /I3J28 ve “Akşehir
damgalardan, ağırlığın 1295 ve 1297 11 ]308” yazılı kontrol damgaları vardır.
yıllarında devlet kontrolünden geçtiği
öğrenilmektedir.
346 -12,5 DİRHEM 348 -12,5 DİRHEM

Osmanlı, 1304 tarihli Osmanlı, 1320 tarihli
Bronz, L ıipi Bronz, L tipi
39,55 gr; 0 62 mm 39,37 gr; 0 61 mm
KMA 203 KMA 268
Dirhemin üzerine "Birinci 1304” ve iki kez de Dirhemin ağırlığını ifade eden 12,5 yazılı
"birinci” damgası vurulmuştur. Burada damganın yanı sıra, imalatçı “Dökmeci
“birinci" kelimesi "birinci daire” anlamına Hatib” damgası, "Taraklı..." ile [ IJ320
gelmektedir. Bıı da şehremininin (belediye) bir damgaları bulunmaktadır. 2 yazılı damga
birimi olmalıdır. kontrol memurunun damgası olmalıdır.
Dirhemin üzerinde bulunun tuğra ve diğer iki
damga, silik olması nedeniyle okunamamışlır.
349 - 25 DİRHEM .351 - 50 DİRHEM

Osmanlı, [ 1|319 tarihli Osmanlı, 1304, 1.305, 1307, 1308 ve 1311 tarihli
80,67 gr; 0 73 mm 153,76 gr; 0 90 mm
KMA 260 KMA 380
Dirhemin üzerinde "Yenişehir" yazdı Belediyelerin ilgili birimlerinin kontrolünden

belediye damgası ile devlet kontrolünden geçliğini gösteren “Birinci 1304". "Birinci 1305",
geçtiği [1]3J9 damgası vardır. “[belediye! 1305", "belediye 1307", "Ibelediye]
1308", ‘‘[belediye] 1311", birinci daire'’
damgalarının yanı sıra iki kez imalatçı "Amel-i
Foti" damgası vurulmuştur. Üzerindeki diğer iki
damga okunamaktadı r.
350 - 50 DİRHEM 352 * 50 DİRHEM

Osmanlı, 1880, 1885, 1888 ve 1890 tarihli Osmanlı, | IJ3I I, 111321. 111322. 11 ],325
Pirinç, U (ipi ve [ 11333 tarihli
155,10 gr; 0 88 mm Bronz, L tipi
KMA 204 156.29 gr; 0 86 mm
KMA 308
Osmanlı Devleti 'ne komşu ülkelerde
damgalanmış ve kullanılmış olduğunu Dirhemin üzerine [ I ]311. f 1/321, [ I [322,
anladığımız bu dirhemin üzerindeki 1880, 111325, 11/333 tarihli kontrol damgaları
1885, 1888 ile 1890 yazılı tarih vurulmuştur. Diğer üç damga okunamamıştır.
damgalarından başka, çok sayıda üst üste
vurulmuş damga görülmektedir. Ancak çoğu
okunamamıştır.
291
353 - 50 DİRHEM 355 - 50 DİRHEM

Osmanlı, [13120 tarihli Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20, yüzyılın başları
160,57 gr; 0 87 mm 160,37 gr; 0 87,7 mm
KMA 309 KMA 421
LJlo jâljll jujtJLIüu-c- (jj Ujlö jÂklI jU* IJUX
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülhamid’in edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilhamid’in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdülhamid Han h. tuğrası vurulmuştur. Tuğra "Abdülhamid Han h.
Abdiilmecid el-Muzaffer daima " ibarelidir. Abdiilmecid el-Muzaffer daima " ibarelidir.
Dirhemin üzerinde imalatçı "Osman” yazılı Dirhemin üzerinde kontrol memuruna ait olduğunu
damganın yanı sıra, ağırlığını ifade eden “50 düşündüğümüz "Arif" yazdı bir damga ile dirhemin
dirhem" damgası ve muharrem 1320'de kontrol ağırlığını ifade eden 50 dirhem yazdı damgadan
edildiğini gösteren "20 mim" damgası vardır. başka silik hir damga daha görülür.
354 - 50 DİRHEM 356 - 50 DİRHEM

Osmanlı, |1|325 tarihli Osmanlı, [I3]17, [13] 18. [13|19, [ l3]20. | I3]2I, [ I3]22,
Bronz, U tipi [13]23,[13)26,[13]27 tarihli
160,80 gr; 0 95 mm Pirinç, U tipi
KMA 384 156,55 gr; 0 87 mm
KMA 279
Ayarının tanı olduğunu ifade eden "Ayarşud" ile

Cumhuriyet döneminde basılmış "AYAR” yazılı H. 1293-1327 seneleri arasında kontrol edilerek, üzerine
damganın haricinde //. Mahmud'un tuğrası vardır, Abdiilhamid'in "Abdülhamid Han h. Abdiilmecid el-Muzaffer
[ /J325 damgası, dirhemin kontrol tarihini daima” ibareli tuğrası vurulmuştur. [13/17, /13] 18, /13119,
göstermektedir. Ağırlığının tamamlanabilmesi için [13120, [13/21, [13/22. [13/23, /13/26. /13/27 devlet kontrol
üzerine kurşun akıtılmış ve hir damga vurulmuştur. damgalarının haricinde, kontrol memuruna ait olduğunu
Ancak bu damga okımamamaktadır. düşündüğümüz "Mustafa" vazıh bir başka damga vardır.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_________________________________________________________________________

Osmanlı, 19, yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları Osmanlı, 11 J299 tarihli
Pirinç, U tipi Pirinç, U lipi
158,63 gr; 0 87 mm 317.56 gr. 0 105 mm
KMA 247 KMA 181
Üzerindeki “Ayarşud 299" damgası, dirhemin

ayarının 1299 senesinde yapıldığını
//. 1293-1327 seneleri arasında ağırlığı kontrol göstermektedir.
edilerek, üzerine devrin sultanı Abdülhamid'in
tuğrası vurulmuştur, Tuğra “Abdülhamid Han b.
Abdiihnecid el-Muzaffer daima” ibarelidir.
Dirhemin üzerinde ayrıca ayarının tam olduğunu
belirten iki tane “Ayar Tam ” damgası ile kontrol
memuru “ Mustafa" nın damgası vardır.
358 - 66 DİRHEM 360 -100 DİRHEM

Osmanlı. 113|23 tarihli Osmanlı, 1306, 1307, 1308, 1309, 1311,|1|313,
Bronz, U tipi [l|314,111315, [l|316. [l|320,| 11322, [11323,
213,74 gr; 0 79 mm [11324 ve [1]335 tarihli
KMA417 Pirinç, U tipi
316,60 gr; 0 102 mm
Sivas civarında üretilmiş olan bu dirhemin KMA 408
üzerine “Sivas" ve 113/23 tarih damgası
vurulmuştur. Dirhemin üzerinde Birinci 1306, Belediye /307, Belediye
1308, Belediye 1309, Belediye 1311, iki tane Belediye
f 11313, iki tane Belediye /J]314, Belediye /1/315,
Belediye /1/3/6, Belediye [1J320, Belediye [1 ]322,
Belediye /1/323, Belediye /1]324, Belediye [ 1 ]335,
“pirinç" yazdı damgalar vardır. Diğer iki damga
okunamamıştır.
293
361 -100 DİRHEM 363 100 DİRHEM

Osmanlı, 1309 ve 119)40 tarihli Osmanlı. 113] 15. 113] 16, [ 13] 17, 113| 18, 113| 19,
Pirinç 113|20, [ I3|21, [13]22, |13123. [ 13124 tarihli
321,94 gr; 0 106 mm Pirinç, U lipi
KMA 223 317.84 gr; 0 102 mm
KMA 157
Dirhemin üzerinde "Belediye 1309”, altıgen
biçimli damgada "İkinci [19)40" damgaları Li-» I jÂİâl I
ile iki silik damga görülmektedir, İkinci
damgadaki "ikinci" ifadesinin belediyenin bir //. 1293-1327 seneleri arasında kontrol edilerek,
birimini ifade elliği düşünülmektedir. Sultan Abdiilhamid'in "Abdiilhamid İlan b.
Abdiilmecid el-Muz.uffer daima” ibareli tuğrası
vurulmuştur. /13/15, [13/16, [13)17, [13)18, [13/19,
[13)20, 113/21, [13)22, /13)23, [13)24 damgaları
dirhemin kontrolden geçtiği tarihleri göstermekledir.
"Emin ” yazdı damga kontrol memuruna ait olmalıdır.
362 100 DİRHEM 364 -100 DİRHEM

Osmanlı. 11]312 tarihli Osmanlı, |13|26, [13]27,[13J28 vc [13J41
Bronz, U tipi tarihli
324 gr; 0 104 mm Pirinç, U tipi
KMA 013 321,68 gr; 0 103 mm
KMA 455
Dirhemin üzerinde [1)3/2 tarihli bir damga
ile "Sandıklı” yazılı belediye damgası Dirhemin üzerinde ağırlığının tam olduğunu
görülmektedir. ifade eden "hak" damgası ile kontrolden
geçtiği tarihleri gösteren [13)26, [ 13)27,
[13)28 ve [13/41 damgaları bulunmaktadır
365 100 DİRHEM 367 - 100 DİRHEM

Osmanlı, 19. yüzyıl Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20, yüzyılın başları
313.18 gr; 0 104 mm 320,90 gr; 0 101,5 mm
KMA 202 KMA 372
Dirhemin üzerinde 20 damga vardır. LJb ju-oJ-lx_c

Bazıları silik olduğu için okunâmamıştır.
Belediye 1308. [l]309, [I [315, [ 1/318. H. 1293-1327 seneleri arasında ağırlığı kontrol
1319. [I ]320, [11321. [ IJ322. [1/323. edilerek, üzerine devrin sultanı Abdiilhamid'in
I1/324, [ 1[325, [1 J326. //[329, [ I]330, tuğrası vurulmuştur. Tuğra ‘‘Abdiilhamid İlan
[1/33/, 11 [332, [ /J333 yazılı damgalardan, b. Abdülmecid el-Muzaffer daima" ibarelidir.
dirhemin bu tarihlerde devlet kontrolünden Dirhemin üzerinde ağırlık değerini gösteren
geçtiği öğrenilmektedir. "100 dirhem" damgası ile okunamayan iki
damga daha bulunmakladır.
366 -100 DİRHEM 368 - 100 DİRHEM

Osmanlı. 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları
Bronz, U tipi Pirinç. U tipi
316 gr; 0 125 mm 320,05 gr; 0 100 mm
KMA 008 KMA 454
//. 1293-1327 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1293-1327 seneleri arasımla ağırlığı kontrol
edilerek //. Abdiilhamid'in tuğrası vurulmuştur. edilerek, üzerine //. Abdülhamid'in tuğrası
Tuğra "Han Abdiilhamid h. Abdülmeeid el- vurulmuştur. Tuğra "Abdiilhamid Han b. Abdülmecid
Muzaffer daima" ibarelidir. Ayrıca üzerinde İzmit el-Muzaffer daima” ibarelidir. Dirhemin üzerinde
Belediyesi‘ne ait yedi damga görülür. Bunların ayrıca " 100 dirhem”, 1315 yılında devlet
altındaki 7, 9. // ve 12 damgaları, dirhemi kontrol kontrolünden geçtiğini gösteren "15 sene" damgaları
eden memurların numaraları olmalıdır. ile silik üç damga görülmektedir.
295

Osmanlı. 18. yüzyıl ? Osmanlı, 111312 tarihli
634,41 gr; o 125 mm 643,80 gr; 0 116.4 mm
KMA 244 KMA 399
Dirhemin üzerine ayarının tam olduğunu Dirhemin üzerinde “Sandıklı” yazdı belediye
ifade eden “ayar lam" damgası vurulmuştur. damgası ile / / ]312 tarihli kontrol damgası
Ayrıca ayar damgasının altındaki "İl" görülmektedir. Üzerinde ayrıca tuğra
damgası, kontrol tarihinin 1211 veya 1311 biçiminde düzenlenmiş ancak okunamayan bir
olabileceğini düşündürür. belediye damgası vardır. Dirhemin
ağırlığının tamamlanması amacıyla, ortadaki
deliğin etrafına kurşun dökülmüştür.
370 - 200 DİRHEM 372 - 200 DİRHEM

Osmanlı, 1304 tarihli Osmanh, 1304, 1305 ve 11|312 tarihli
645,75 gr; 0 131 mm 635,47 gr; p 132 mm
KMA 300 KMA 459
Dirhemin üzerinde ayarının yapıldığına dair Dirhemin üzerinde "Belediye /IJ312",

"Ayarşud”, “Birinci 1304” ve iki tane de "Birinci 1304", "Birinci 1305", iki adet
“birinci daire" kontrol damgaları "birinci daire" damgası ile kontrol
bulunmaktadır. "Birinci daire" damgasının memurlarına ait olduğunu düşündüğümüz iki
altında okunamayan bir tarih vardır. adet 2 ve bir tane 9 yazdı damga ile
okunamayan bir başka damga vardır.
373 200 DİRHEM 375 - 400 DİRHEM

Osmanlı. |19J24, |I9]26, [19J27, [19J28 ve 11]930 Osmanlı, 11 J297 tarihli
tarihli Bronz, II Iipi
Bronz, U tipi 1265,25 gr; 0 140 mm
624 gr; 0 123 mm KMA 241
KMA 006
Dirhemin üzerinde Kayseri Belediyesi'nin
Uli jjAl I i (jj j U>jj jaJ I damgasının yanı sıra, devlet kontrolünden
geçtiğini gösteren [1/297 damgası vardır.
//. 1293-1327 seneleri arasında ağırlığı kontrol Diğer allı damga, silik olduğu için
edilerek devrin sultanı //. Abdülhamid’in tuğrası okıınamamışnr.
vurulmuştur. Tuğra "Han Abdiilhamid b.
Abdiilınecid el-Muzaffer daima ” ibarelidir.
Ayrıca dirhemin üzerine “İzmid” ve "Bahçecik”
damgalarının yanı sıra [19/24, / 79/26, /19/27,
119/28 ve [ 1 ]930 kontrol tarihleri vurulmuştur.
374 - 200 DİRHEM 376 - 400 DİRHEM

Osmanlı. 19. yiizyılm sonları-20. yüzyılın başları Osmanlı, 1304 tarihli
Pirinç, U tipi Pirinç. U tipi
629.64 gr; 0 120 mm 1298,15 gr; 0 166 mm
KMA 461 KMA 460
LoJh I I -Ut Dirhemin üzerinde "Birinci 1304"

damgasının yanı sıra dört silik damga daha
H. 1293-1327 seneleri arasında kontrol edilerek, vardır.
üzerine Abdiilhamid'in "Abdiilhamid Han h.
Abdülmecid el-Muzaffer daima” ibareli tuğrası
vurulmuştur. Üzerinde ayrıca 15 mim. 16 mim, 25
mim, 26 mim, 27 mim. 29 mim, 30 mim, 31 mim ve
okunamayan 4 silik damga vardır.
297
377 - 6 OKKA 379 - 50 YENİ DİRHEM

Osmanlı. 1311 tarihli Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları
Demir Bronz, V tipi
7700 gr; 140x145x70 mm 50,05 gr; 0 55.5 mm
KMA 194 KMA 222
Kutbunun üzerine iki kez “Kayseri Belediyesi

1311" damgası vurulmuştur.
H. 1299’dan sonra imal edilen dirhemlerdendir.
Üzerine devrin sultanı II. Abdülhamid’in tuğrası
vurulmuştur. Tuğra “Abdülhaınid İlan b.
Abdülrnecid el-Muzaffer daima" ibarelidir.
Dirhemin üzerinde “50 yeni dirhem",
"Mustafa...", imalatçı "Dökmeci Hatib” ve
okuyamadığımız bir başka damga vardır.
378 - 50 YENİ DİRHEM 380 - 20 GRAM

Osmanlı. 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başlan Osmanlı, |13]10 ve [13] 15 tarihli
Bronz, V tipi Sarı, V tipi
50,05 gr; 0 54,5 mm 20,02 gr; 0 38 mm
KMA 220 KMA 295
II. 1299 senesinde gram sistemine geçildikten //. 1299 senesinden sonra imal eden bir tiptir.
sonra imal edilen dirhemlerdendir. Üzerinde Üzerine imalatçı “Dökmeci Hatib" damgası
“50 yeni dirhem", imalatçı “Hatib Kapıısu” ile ile muharrem 1310'da kontrol edildiğini
kontrol memuruna ait olduğunu düşündüğümüz gösteren 10 mim ile muharrem 1315’de
6 yazılı bir damga bulunmaktadır. Gram kontrol edildiğini gösteren 15 inim damgaları
sistemine geçildikten sonra imal edilmiş vurulmuştur.
ağırlıklardandır.
381 AĞIRLIK TAKIMI 383 - 200 GRAM

Osmanlı, 19. yüzyıl Osmanlı, |l |303 ve 1305 tarihli
Pirinç, V tipi Pirinç, U tipi
1995.96 gr; 0 25-128.4 mm 645,29 gr; 0 125 mm
KMA 390 KMA 458
Ağırlığın üzerine iki kez "ikinci 1305"

damgası ile iki kez. "ikinci daire /I1303 ”
H. 1299 Tarihinden sonra Tophane'de imal damgaları vurulmuştur. Diğer bir silik damga
edilen ağırlıklardandır. Üzerine devrin sahanı okıınamamışıır.
II. Abdiilhamid’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
"Abdiilhamid Han b. Abdülmecid el-Muzaffer
daima” ibarelidir. / kıyyeden (1 kilo) 10 grama
kadar olması gereken bu takımın 20 gramı
eksiktir.
382 - 100 GRAM (100 GRAM) 384 - 100 YENİ DİRHEM (100 GRAM)
Osmanlı, 1299 tarihli Osmanlı, 113|15 ve |13] 16 tarihli
Pirinç Pirinç, V tipi
99,75 gr; 0 25 mm, yük; 35 mm 99,99 gr; 0 67,5 mm
KMA 127 KMA 171
H. 1299’da gram sistemine geçtikten sonra imal edilen hu

Üzerinde "Tophane" yazılı bir damga ile ağırlık H. 1299 I327 seneleri arasında kontrol edilmiş, II.
1299 senesinde kontrolden geçtiğini Abdiilhamid’in “Abdiilhamid han bin Abdülmecid el-
öğrendiğimiz, bir başka damga vardır. muzaffer daima" ibareli tuğrasıyla damgalanmışım
Ayrıca kenarlarda 5, 7, <S’, 9 b, /5, /6 ile Üzerinde imalatçı "Dökmeci Hatib", " 100 yeni dirhem",
altta 2, 3 ve 5 yazdı kontrol damgaları kontrol memuruna ait olduğunu düşündüğümüz I damgası
bulunmaktadır. ile 13/5 ve 1310'da kontrolden geçtiğini anladığımız. 15
mim, 15 sene mim ve 16... damgaları vardır.
299
385 - 100 YENİ DİRHEM (100 GRAM) 387 - 200 GRAM

Osmanlı, 19, yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları Osmanlı, 1299 tarihli
Pirinç, V ıipi Pirinç, V tipi
98,47 gr; p 65 mm 198.87 gr; 0 91 mm
KMA 224 KMA 313
H. 1299- 1327 seneleri arasında ağırlığı

kontrol edilerek, üzerine devrin sultanı U,
H. 1299'dan sonra imal edilen dirhemlerdendir. Abdiilhamid’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
Üzerine Abdiilhamid'in "Abdülhamid Han b. "Abdülhamid Han b. Abdiilmecid el-Muzaffer
Abdiilmecid el-Muzaffer daima" ibareli tuğrası, daima" ibarelidir. Ağırlığın üzerinde imal
“ 100yeni dirhem", imalatçı "Hatib Kapusu", edildiği yer olan "Tophane" damgasıyla 1299
“pirinç" damgası ile kontrol memurlarının tarihi vardır, "İzmid" yazdı damga, ağırlığın
numaraları olduğunu tahmin ettiğimiz 6, 7, 8, 9, 10, bu kentte kullanıldığını göstermektedir.
I / yazdı damgalar vurulmuştur.
386 -100 YENİ DİRHEM (100 GRAM) 388 - 500 YENİ DİRHEM (500 GRAM)
Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları Osmanlı, 19, yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları
Pirinç, V tipi Pirinç
99,17 gr; 0 75 mm 500.83 gr; 0 42 mm; yük: 62 mm
KMA 276 KMA 296
Lau15 o11 I-L-C L>- I H. 1299'da gram sistemine geçildikten sonra

H. 1299‘dan sonra imal edilen dirhemlerdendir. imal edilen ve "yeni dirhem " olarak ifade edilen
Üzerine devrin sultanı Abdiilhamid'in “Abdülhamid dirhemlerdendir. Üzerinde imalatçı "Dökmeci
Han b. Abdiilmecid el-Muzaffer daima” ibareli Hatib” damgası ile kontrol memuruna ait
tuğrası vurulmuştur. Üzerinde ayrıca “Pirinç", olduğunu düşündüğümüz. “Ahmed 4" yazılı bir
“Yeni dirhem 100”, imalatçı "Hatib Kapusu" ve başka damga vardır.
kontrol memuruna ait olduğunu düşündüğümüz. 5
yazılı hir başka damga vardır.
389 - 1 KİLO (1OOO GRAM) 391 1/2 ÖLÇEK (1/2 LİTRE)

Osmanlı, 20. yüzyıl Osmanlı, 1299 tarihli
Pirinç Demir
1000 gr; 0 123 mm 286,25 gr; 0 90 mm; yük: 94 mm
KMA 1284 KMA 604
/-/. /299 talihinden sonra imal edilen Tophane'de imal edilen ölçeklerden olduğu alt
ağırlıklardandır. Üzerinde "M. algara” yazılı çemberindeki “Tophane" yazdı damgadan
belediye damgası vardır. Kenarına vurulan anlaşılmaktadır. Ek yerlerine kurşunla damga
“1000" damgası, ağırlığın 1000 gram vurulmuştur. En üstle Sultan //. Abdülhamid'in
olduğunu göstermektedir. tuğrası, kenarında ise “sene 1299“ damgası
görülür. Bu ölçekler H. 1299’da metrik sisteme
geçildikten sonra yarım litre olarak
adlandırılmıştır.
390 GRAM SETİ

Pirinç 392 - KASAP TERAZİSİ
2012,05 gr; 0 125 mm Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları
KMA 610 Demir (kollar) ve sarı (kefeler)
uz: 770 mm
H. 1299'dan sonra imal edilen KMA 688
ağırlıklardandır. Ancak üzerinde devlet
kontrolüne dair hiçbir damga olmaması, Terazinin her iki kefesinde de “Osman " yazdı birer
ağırlık selinin kaçak olarak kullanılmış damga ile silik Sultan 11. Abdülhamid (uğrası
olduğunu düşündüriir. vardır. Her iki kefenin üzerinde, kefenin pirinçten
yapıldığını ifade eden “Pirinç'’ damgaları ile, bir
kefenin üzerinde yirmi üç adet kontrol damgası
bulunmaktadır.
301
393 - KANTAR 395 - KANTAR

Osmanlı, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın Osmanlı, 1324. 1325, 1326 ve [13]3I tarihli
haşlan Demir
Demir ve sarı uz: 1042 mm
uz; 285 mm KMA 1340
KMA 662
Kanlar başının bir yüzünde görülen 1324
Ii I I ö -k*' yazılı tarih damgasındaki 4 rakamının
üzerine tekrar 6 damgası vurulmuştur, Bu da
//, 1293-1327 seneleri arasında ağırlığı kontrol kanların 1326 senesinde yeniden kontrolden
edilerek, üzerine II. Abdülhamid'in tuğrası geçtiğini gösterir. Diğer yüzde ise 1325,
vurulmuştur. Tuğra “Abdiilhamid İlan b. ”... Belediye /13/31'' damgaları görülür.
Abdiilmecid el-Muzaffer daima” ibarelidir.
394 - KANTAR 396 SARRAF CEP TERAZİSİ

Osmanlı, IX. yüzyılın sonları-19. yüzyılın Osmanlı, 19. yüzyılın sonları
başları Abanoz
Demir uz: 110 mm
uz: 1083 mm KMA 721
KMA 1341
Terazinin bir yüzüne Latin alfabesiyle “Servet
Tarakçılar", diğer yüzüne Osnıanhca “Tarakçılar”
damgası vurulmuştur. Cepte taşınabilecek şekilde yapılan
Kantar başının üzerinde İL Abdülhamid'in bu terazinin bir yüzü yarını, diğer yüzü ise tam sikkelerin
tuğrası görülmekledir. Tuğra ''Abdiilhamid ağırlığını ölçmek üzere tasarlanmıştır. Yarım sikkelerin
Han b, Abdiilmecid el-Muz.affer daima" ölçüldüğü yüzde görülen 44, yarım Fransız; 50, yarım
ibarelidir. Ayrıca üçgen biçimindeki bir damga Osmanlı; 55, yarım İngiliz altınını; tam sikkelerin,
içinde kontrol memurunun numarası olduğunu ölçüldüğü diğer yüzde ise 88, tam Fransız: 100, lam
düşündüğümüz. 8 damgası görülmektedir. Osmanlı; 110 da tam İngiliz altınını ifade etmektedir.
397 SARRAF CEP TERAZİSİ 399 - SARRAF CEP TERAZİSİ

Osmanlı, 19. yüzyılın sonları Osmanlı, 19. yüzyılın sonları
Ahşap Ahşap
uz: 109 mm uz: 110 mm
KMA 726 KMA 728
Terazinin üzerinde iki yere Latin harfleriyle ve Terazinin ön yüzüne Latin harfleriyle w? Osmanlıca
Osmanlıca "Ömer Liitfi Tarakçılar" yazılı damga olmak üzere iki kez "Mustafa Zeki” yazdı damga
vurulmuştur. Cepte taşınabilecek şekilde yapılan bu vurulmuşlur.Cepte taşınabilecek şekilde yapılan bu
terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise tam terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise lam
sikkelerin ağırlığını ölçmek üzere tasarlanmıştır. sikkelerin ağırlığını ölçmek üzere tasarlanmıştır.

Osmanlı, 19, yüzyılın sonları Osmanlı, 19. yüzyılın sonları
Abanoz Kemik
uz: 112 mm uz: 110 mm
KMA 727 KMA 713
Cepte taşınabilecek şekilde yapılan bu terazinin bir Cepte taşınabilecek şekilde yapılan hu terazinin bir
yüzü yarım, diğer yüzü ise lam sikkelerin ağırlığını yüzü yarım, diğer yüzü ise tam sikkelerin ağırlığım
ölçmek üzere tasarlanmıştır. Üzerindeki yazılar ölçmek üzere tasarlanmıştır.
okunamamıştır.
303

Ahşap Ahşap
tiz: 110 mm uz: 98 mm
KMA 714 KMA 716
Terazinin üzerinde hem Osmanlıca, hem de Cepte taşınabilecek şekilde yapılan bıı
Latin harfleriyle "Ömer Lütfi Tarakçılar” yazısı terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise tam
okunur. Ömer Lütfi’nin imalatçı, Tarakçılar'm sikkelerin ağırlığım ölçmek üzere
da imalathanenin bulunduğu semti belirttiği tasarlanmışın'.
düşünülmektedir. Cepte taşınabilecek şekilde
yapılan bu terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü
ise tam sikkelerin ağırlığım ölçmek üzere
tasarlanmıştır.
402 SARRAF CEP TERAZİSİ 404 - SARRAF CEP TERAZİSİ

Ahşap Ahşap
uz: 109 mm uz: 109 mm
KMA 715 KMA 729
Terazinin üzerine Osmanlıca ve Latin harfleriyle Ön yüzde "fMustafa] Boruci” arka yüzde “no: 107"
imalatçı "Mustafa Boruci" damgası vurulmuştur. yazılıdır. Cepte taşınabilecek şekilde yapılan, hu
107 yazdı damga ise muhtemelen imalatçının terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise lam
dükkan numarasıdır. Cepte, taşınabilecek şekilde sikkelerin ağırlığını ölçmek üzere tasarlanmıştır.
yapılan bu terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise
lanı sikkelerin ağırlığını ölçmek üzere
tasarlanmıştır.
405 SARRAF CEP TERAZİSİ 407 SARRAF CEP TERAZİSİ

Kemik Metal
uz: 106 mm uz; 97 mm
KMA 732 KMA 718
Cepte taşınabilecek şekilde yapılan hu Cepte taşınabilecek şekilde yapılan hu terazinin

terazinin bir yüzü yarım, diğer yüzü ise tam bir yüzü yarını, diğer yüzü ise tanı sikkelerin
sikkelerin ağırlığını ölçmek üzere ağırlığını ölçmek üzere tasarlanmıştır. Terazinin
tasarlanmıştır. üzerinde görülen 51 sayısının neyi ifade ettiği
anlaşılamamıştır.

Osmanlı, 19, yüzyılın sonları Osmanlı, 19. yüzyılın sonları
Kemik Metal
uz: 91 mm uz: 101 mm
KMA 733 KMA 719
Ceple taşınabilecek şekilde yapılan bu terazinin bir Haraketli terazinin üzerinde “BREVETES
yüzü yarım, diğer yüzü ise tam sikkelerin ağırlığını G.D.G. no: 1005”, Osmanlıea olarak “Babrat
ölçmek üzere tasarlanmıştır. Ali N., K, Y.1005” ve ithalatçıya ait olduğunu
düşündüğümüz "İskender A rabyan,
CONS/PLE" damgaları okunmaktadır.
305
409 - SARRAF CEP TERAZİSİ 41 I - METRE

Osmanlı, 19. yüzyılın sonlan Osmanlı, 1312 ve|1|933 tarihli
Metal vc ahşap (kulu) Demir
uz.; 113 mm 673,29 gr; uz: 999,2 mm
KMA 723 KMA 707
Sürgülü bir sistemle çalışan bu terazi, tanı ve Metrenin bir ucunda imalatçı “Manuk 1312”
yarını İngiliz, Osmanlı ve Fransız alım yazılı damga ile öbür ucunda "AyvacilkJ
sikkelerinin ayar ve ölçümünde kullanılmıştır. I / ]933” yazdı belediye kontrol damgası
Üzerinde “BREVETE no :103l, vardır.
M.G.Hatcadoıırian ” damgası vardır.
410- METRE 412 -1/2 DİRHEM

Osmanlı, 1299 tarihli Osmanlı, 19. yüzyıl
Demir Pirinç, D tipi
1000x22x44 mm 1,63 gr; 27x29 mm
KMA 704 KMA 057
H.l299 senesinde, Sultan II. Abdülhamid Üzerine vurma tekniğiyle yazılan “yarım”
döneminde metrik sisteme geçildikten sonra ifadesi dirhemin değerini ifade etmekledir.
Tophane’de imal edilmiştir. Metrenin bir ucunda
“Sene-i Hicriye sene-i 1299 Kameriye-i”, “şemsiye
1260”, “sene-i Miladiye 1883”, diğer ucunda ise
Sultan II. Abdülhamid’in “Abdülhamid Han b.
Abdülmeeid el-muzaffer daima " ibareli tuğrası
vardır.Metreııiıı bir yüzündeki ölçüler Arap, arka
yüzündekiler ise Latin rakamlarıyla yazılmıştır.

Osmanlı, [13]26, 1I3|38,[13139, | I3|4I tarihli Osmanlı, 19. yüzyıl
Sarı, D tipi Bakır, D tipi
659 gr: 33,4x34,5 mm 8,38 gr; 32x35 mm
KMA 059 KMA 054
LJb jâJâlI Üzerinde görülen "Mustafa" damgası

dirhemi kontrol eden görevlinin adı olmalıdır.
H. 1327 1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol Daire biçimindeki üç damga 3 dirhemi ifade
edilmiş ve Sultan V. Mehnıed’in tuğrası vurulmuştur. eder ve muhtemelen sahibi tarafından
Tuğra “Mehnıed Han b. Abdülmecid et-Muza/fer vurulmuştur.
daima" ibarelidir. Dirhemin üzerinde /13/26 mim,
113/38 mim, [13/39 -7,113/41 çe kontrol damgalan
görülür."inim” muharrem, “çe" ise cemaziyelalıir
ayını ifade etmektedir. /13/39 -7 damgasındaki "7",
kontrol memurunun numarası olmalıdır.

Osmanlı, 113J36 tarihli Osmanlı, 19, yüzyıl
Pirinç, D tipi Bronz
6,27 gr; 33x34 mm 16,17 gr; 0 18 mm
KMA 049 KMA 036
Usb yılill jujjJL IJU-C (j-i Damgalar üst üste vurulmuş olduğu için,
okıınamamaktadır. Dirhemin formu göz
//. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol öniine alındığında "32" damgası 1332
edilerek, Sultan V. Mehnıed'in tuğrası vurulmuştur. tarihini düşündürür, "mim " damgası da
Tuğra "Mehnıed Han b. Abdülmecid el-Muzaffer muharrem ayını ifade etmektedir.
daima" ibarelidir. “Hak” damgası ağırlığının lam
olduğunu belirtmek için vurulmuştur. Üzerindeki 36
mim damgası ise dirhemin 1336 yılının muharrem
ayında kontrolden geçtiğini ifade etmekledir.
307
417 -10 DİRHEM 419 12,5 DİRHEM

Osmanlı, 19. yüzyıl Osmanlı, 19. yüzyılın sonu-20. yüzyılın ortaları
Bronz, I tipi Bronz, L tipi
31,81 gr; 22x22 mm; yük: 12 mm 40,87 gr; 0 53,5 mm
KMA 035 KMA 182
Sekizgen formdaki dirhemin bombeli yüzeyinin Dirhemin üzerindeki çok sayıdaki damga arasından
üzerinde görülen damga, silik olduğu için birçok kez. vurulmuş olan “Bahçecik Belediyesi ”
okunamamışıır. damgası okımabilmiştir. Ayrıca 1327-/366 yılları
arasına tarihlendirebileeeğimiz çok sayıda tarih ve
kontrol memuru damgaları da bulunmakladır.
418-12,5 DİRHEM 420 - 20 DİRHEM

Osmanlı, [13J28 tarihli Osmanlı, 113]32 tarihli
Bronz. H tipi Pirinç, U tipi
63.49 gr; 0 28,5 mm; yük: 16 mm 66.13 gr; 0 66 mm
KMA 028 KMA 251
Üzerindeki 28 damgası, bu formdaki dirhemin Ortası bombeli ve ufak delikli bu tip

19. yüzyılda kullanıldığı gözönüııe dirhemlerin İlim örneklerinin üzerinde Sivas
alındığında, 1328 tarihini düşündürmektedir. Belediyesi damgalarına rastlanmıştır. Bu da
9 rakamı ise kontrol memurunun damgası bize bu tipteki dirhemlerin sadece Sivas’ta
olmalıdır. kullanıldığını göstermektedir.

Osmanlı, | I3J30 tarihli Osmanh, [13129 tarihli
Pirinç. L tipi Pirinç, U tipi
80,29 gr; 9 73 mm 160,93 gr; 0 87,5 mm
KMA 217 KMA 258
£
Dirhemin üzerine, ağırlığı belirlen “25 Lö_ı I i 4^3.11 I (jj jl>

dirhem" damgası ile 1330 senesinin
muharrem ayında devlet kontrolünden H. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol
geçtiğini belirten "30 mim" damgaları edilerek, V, Mehmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
vurulmuştur. "Mehmed Han b. AbdUlmecid el-MuzaJfer daima"
ibarelidir. Dirhemin 50 dirhem olduğunu ifade
eden 50 yazdı bir damganın haricinde "29 mim "
yazdı bir başka damga vardır. Bu damga dirhemin
1329 yılının muharrem ayında devlet kontrolünden
geçtiğini gösterir. Üçüncü damga okunamamıştır.
422 - 25 DİRHEM 424 - 50 DİRHEM

Osmanlı, [ 1 ]331 ve [1 ]340 tarihli Osmanlı, 19. yüzyılın başları
Bronz, L tipi Bronz, I tipi
79,62 gr; 0 70 mm 161 gr; 0 40,5 mm; yük; 23.2 mm
KMA 267 KMA 343
Ağırlığının 25 dirhem olduğunu ifade eden

25 yazılı damganın yanı sıra / / ]340 tarihli
bir kontrol damgası vardır. Bir diğer
damgada ise "... / /1331" yazılıdır.
Dirhemin üzerinde okunamayan iki damga
daha bulunmakladır.
309

Osmanlı, |13J27, 113128 ve 113)29 tarihli Osmanlı, 19-20, yüzyıl
Pirinç, L tipi Bronz, LJ tipi
159,68 gr; 0 87,5 mm 319,81 gr; 0 103 mm
KMA 385 KMA 414
Dirhemin üzerinde imalatçı “Osman

Küçük"ün damgasının yanı sıra beş silik
II. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol damga görülmekledir.
edilerek, üzerine devrin sultanı V. Mehmed'in
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mehmed Han b.
Abdiilınecid el-Muzaffer daima" ibarelidir.
Üzerindeki [13]27, [13]28 ve {13]29 damgaları,
dirhemin bu tarihlerde devlet kontrolünden
geçtiğini göstermektedir. Dirhemin üzerine ayrıca
imalatçı “Osman”ın damgası vurulmuştur.
426 - 50 DİRHEM 428 -100 DİRHEM

Bronz. H tipi Bronz, U tipi
159,72 gr; 0 36,5 mm; yük: 24,5 mm 320,54 gr; 0 102,9 mm
KMA 029 KMA 416
Dirhemin üst kısmında silik ve okunamayan bir Dirhemin üzerinde ayarının yapıldığı anlamına
damga vardır. gelen "Ayarşud” damgası ile Cumhuriyet
döneminde basılmış olan “AYAR” damgası
vardır.
ANADOLU AĞIRLIK VC ÖLÇÜLERİ
429 - 100 DİRHEM 431 - 100 DİRHEM

Osmanlı, (13132 tarihli Osmanlı, (13J32, [13135,(13136 ve 113|37 tarihli
321.61 gr; 0 97 mm 319,38 gr; 0 100 mm
KMA 306 KMA 208
Üzerinde 100 dirhem olduğunu ifade eden Ljjİİ I l-Lx ÛH ü

hem Osmanlıca, hem de Latin harfleriyle
vurulmuş “100” damgası ile Sivas H. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol
Belediyesi ve /13/32 tarihli bir kontrol edilerek, V. Mehmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
damgası vardır. Bir başka damga ise, silik "Mehmed Han h. Abdiilmecid el-Muzaffer daima”
olması nedeniyle okunamamıştır. ibarelidir. Üzerindeki /13/32, /13/35 mim. iki tane
/13/36 ve /13/37 tarih damgaları, dirhemin hu
tarihlerde kontrolden geçtiğini gösterir. Dirhemin
üzerindeki silik iki damga okunamamıştır,
430 * 100 DİRHEM 432 - 200 DİRHEM

Osmanlı, |13129 vc [13)40 tarihli Osmanlı, 113]35 tarihli
Pirinç, U tipi Bronz, L tipi
318,35 gr; 0 103 mm 640 gr; 0 124 mm
KMA 250 KMA 012
Üzerinde "100 dirhem” damgası dışında Dirhemin üzerinde Balıkesir Belediyesi’niıı

imalatçı "Ali”, “pirinç” ve “Kerkük” yazılı ve kontrol edildiği /13/35 yılının damgası
damgalar vardır. /13/20 mim ile 113/40 görülür,
damgaları dirhemin hu tarihlerde devlet
kontrolünden geçtiğini gösterir.
311
433 - 200 DİRHEM 435 200 DİRHEM

Osmanlı, 113127, 113128 ve [13J32 tarihli Osmanlı, 20. yüzyıl
641.51 gr; 0 119 mm 639.96 gr; 0 121 mm
KMA 168 KMA 191
I j Â.lal I I-V-C (jj (j
H. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol //. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı
edilmiş ve üzerine devrin sultanı V. Mehmed’in kontrol edilerek, üzerine devrin sultam V.
tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mehmed han hin Mehmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
Abdülmecid ei-muzajfer daima" ibarelidir. /13/27 “Mehmed Han b. Abdülmecid el-Mıtzaf/er
mim, /13/28 sin, /13/32 damgalan ile silik olması daima" ibarelidir. Ayrıca dirhemin üzerine
nedeniyle okunamayan diğer dokuz damga, kontrol memurunu ait olduğunu düşündüğümüz.
dirhemin birçok kez devlet kontrolünden geçliğini "Ahmed Sırrı" yazılı bir damga vurulmuştur.
gösterir.
434 - 200 DİRHEM 436 - 200 DİRHEM

Osmanlı, [13126, 113]29 ve (I3J38 tarihli Osmanlı, [l]302, 111331 ve [13132 tarihli
Pirinç, U tipi Bronz. U tipi
641,58 gr; 0 117 mm 630,45 gr; 0 123 mm
KMA 185 KMA 302
£
Ub CH Dirhemin üzerinde imalatçı “Dökmeci Hatib",
ayarının yapıldığına dair "ayarlı / //33I",
//, 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol "ayarlı /13/32" damgaları ile iki tane
edilerek, V. Mehnıed’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Kayseri belediye/si/” damgası ve [1/302
“Mehmed Han b. Abdülmecid el-Muzaffer daima" tarihi görülmektedir. Ayrıca okunmayan üç
ibarelidir. Üzerinde 200 dirhem olduğunu ifade damga daha vardır.
eden bir damga vardır. /13/26, /13/29, /13/38 mim
damgaları, dirhemin bu tarihlerde devlet
kontrolünden geçtiğini gösterir.
437 - 200 DİRHEM 439 - 200 DİRHEM

Osmanlı. [ 13|30, [ 13J3I, [13132, 113]33. [ 13]35, Osmanlı, 11|926, 11 ]331 ve [11340 tarihli
|I3]36 vc |13]38 tarihli Bronz, U tipi
Pirinç, U tipi 639,45 gr; 0 124,5 mm
638,10 gr; 0 121 mm KMA 476
KMA 466
Dirhemin üzerindeki devlet kontrolünden
geçliğini gösteren [l]926, [ 7 J331, [ 1/340
yazılı tarih damgalan. Osmanlı Devleti 'nüı
H. 1327-1336 seneleri arasında konlrol edilerek, son dönemlerinde kullanılmaya başlanan bu
V. Mehmed'in "Mehmed Han b. Ahdülmecid el- dirhemin cumhuriyetin ilanından sonra da
Muzaffer daima" ibareli tuğrası, “200 dirhem", kullanıldığını göstermekledir. Bu damgaların
kontrol memuruna ait olduğunu düşündüğümüz haricinde, üst üste vurulmuş olduğu için
"Mehmed 3 ” ve devlet kontrolünden geçtiği okunamayan çok sayıda damga vardır.
tarihleri ifade eden /13/30, [13/31, [13/32, /13/33,
[13/35. [13/36, [ /3138 yazılı damgalar vurulmuşlar.
Diğer dört damga okunamamıştır.
438 - 200 DİRHEM 440 200 DİRHEM

Osmanh, 113]3O, 113]36. 113|37, 113)38 ve 113)39 Osmanlı, 11 )927, [ 11928, [ 11929 ve 11 |93O tarihli
640,55 gr; 0 120 mm 1283,67 gr; 0 157 mm
KMA 472 KMA 269
Lu 10 j s11 1o Uh >kll
H. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol H. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı konlrol
edilerek, V. Mehmed’in “Mehmed Han h. edilerek, V. Mehmed’in tuğrası vurulmuştur. Tuğra
Ahdülmecid el-Muzaffer daima” ibareli tuğrası "Mehmed Han b. Ahdülmecid el-Muzaffer daima "
vurulmuştur. Üzerinde [13/30, /13/36, [13/37, ibarelidir. Üzerindeki [/}927, [ 1/928, [1/929 ve
[13/38, /13/39 tarih damgalanılın yanı sıra kontrol [ 1/930 yazılı damgalar dirhemin kontrolden geçtiği
memuruna ait olduğunu düşündüğümüz “Osman" tarihleri göstermektedir. Dirhemin üzerinde
yazılı bir damga bulunmaktadır. okunamayan üç silik damga daha bulunmaktadır.
313
443 - 25 DİRHEM
Osmanlı, [ 11337 tarihli
Bronz, L tipi
441-1 KIYYE (400 DİRHEM) 79,98 gr; 0 72,5 mm
Osmanlı, 113]30 tarihli KMA 280
San, T tipi
1287 gr; 0 68 mm; toplam yük; 125 mm
Dirhemin ağırlığını ifade eden “25 dirhem"
KMA 607
yazdı damganın yanı sıra, /1/337 farildi
kontrol damgası ve kontrol memuruna ait
Üzerinde “1 Kıyye” yazan ağırlık I okka ya da 400 olduğunu düşündüğümüz “Mustafa" yazdı bir
başka damga görülmekledir. Üzerindeki
dirheme tekabül etmektedir. Kıyyenin üzerinde
“P.8.033" ve “P.8." yazdı damgalar, bu
kontrol memurunun “Mehmed 5” yazdı damgasının
dirhemin Osmanlı Devlet i'ne komşu ülkelerde
yanı sıra Mehmed V. Reşad'a ait olabileceğini
kullanıldığını düşündürmektedir.
düşündüğümüz silik bir tuğra vardır. “/13J30 mini"
yazdı damga, kıyyeniıı 1330 senesinin, muharrem
ayında kontrolden geçtiğini gösterir.
442 - 5 OKKA 444 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 20. yüzyılın başları Osmanlı, [ 13]36 tarihli
Demir, M tipi Bronz, L tipi
6417,87 gr; alt 0 143 mm; üst 0 130 mm; 162 gr; 0 90 mm
yük: 80 mm KMA 020
KMA 193
Dirhemin üzerinde 1336 yılında ayarının
yapıldığını gösteren "Ayarşud 36” damgası
ile iki adet “Yedinci 87" damgaları
H. 1327-1336 seneleri arasında ağırlığı kontrol görülmektedir. Ancak bu ikinci damganın neyi
edilerek, altındaki kurşunun üzerine devrin sultanı ifade ettiği bilinmemektedir.
V, Mehmed'in tuğrası vurulmuştur. Tuğra “Mehmed
Han b. Abdiilmecid el-MuzaJfer daima" ibarelidir.
447 - 12,5 DİRHEM

Cumhuriyet dönemi, [ 19]24, [I9J25 ve
|19|26 tarihli
Bronz
37,31 gr; 0 19 mm; yük: 22,8 mm
445 - 50 DİRHEM KMA 452
Osmanlı, f!3|39, 113J40 ve [I3|41 tarihli
Bronz Dirhemin üzerinde “12,5 dirhem" damgası
159.67 gr; 0 27 mm; yük: 51 mm vardır. Altına ise f 19/26, /19/24 ve /19/25
KMA 297 tarihli kontrol damgaları vurulmuştur.
Halk tipi bu dirhemin üzerindeki / 13/39,

113/40 ve /13/41 tarih damgaları, dirhemin
bu tarihlerde devlet kontrolünden
geçirildiğini göstermektedir.

Bronz, N tipi Bronz, N tipi
32.93 gr; 0 20 mm; yük: 13,3 mm 63,72 gr; 28x28,5x12 mm
KMA 448 KMA 033
Üzerindeki damga okıınamamışiır. Dirhemin üzerinde Tokat Belediyesi'nin

damgası bulumnaktadı r.
315
449 - 25 DİRHEM 451 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 20. yüzyılın başı Cumhuriyet dönemi, 11 ]928 tarihli
80.11 gr; 0 74 mm 162,91 gr; 0 85,4 mm
KMA 246 KMA 376
Dirhemin üzerinde “Ankara Belediyesi” Dirhemin üzerinde [J]928 tarihli kontrol

damgası ile kontrol memurunun numarası damgasıyla iki adet okunamayan damga vardır.
olduğunu tahmin eniğimiz 9 damgası
okunabilmektedir. Diğer iki damga siliktir.
450 - 50 DİRHEM 452 - 50 DİRHEM

Osmanlı, 19-20. yüzyıl Osmanlı, 19. yüzyıl
Bronz, L tipi Bronz, U lipi
318 gr; 0 106 mm 161.27 gr; 0 74.4 mm
KMA 009 KMA 381
Dirhemin üzerinde Kula Belediyesi’nin ve Dirhemin üzerinde iki silik damga vardır.
sahibinin adı yazılmıştır. Ancak tuğra
biçiminde istiflenmiş olan bu isim
okunamamıştır.
453 -100 DİRHEM 455 - 100 DİRHEM

312 gr; 0 104 mm 319,99 gr; 0 106 mm
KMA 023 KMA 261
Dirhemin üzerine "Mihaliç” yazılı Dirhemin üzerine "Kuruman Belediye[si /"

belediye damgası vurulmuştur. yazdı bir damga vurulmuştur.
454 - 100 DİRHEM 456 200 DİRHEM

Cumhuriyet dönemi, [ 19J26 tarihli Cumhuriyet dönemi, 1926 ve 11 ]940 tarihli
Bronz, (J tipi Pirinç, L' tipi
321.15 gr; 0 101 mm 636,95 gr; 0 127 mm
KMA 245 KMA 242
Dirhemin üzerinde "Merzifon Belediyesi ” 1930'dan sonra imal edildiği anlaşılan bu

yazdı bir damga ile [19]26 tarihli kontrol dirhemin üzerinde iki adet dirhem imalatçısı
damgası bulunmakladır. "Aınel-i Foti”nin damgasıyla devlet
kontrolünden geçtiğini gösteren 1926 pc
111940 damgaları görülmekledir. Diğer iki
damga silik olduğu için okunamamıştır.
317
457 - 200 DİRHEM 459 1 OKKA (400 DİRHEM)

Cumhuriyet dönemi, [I9J23, [19J24, [19]25, Cumhuriyet dönemi, | I9J3I, 119]32,119J33 tarihli
1926, 1927. 119J28. 119]29, 119|30. [19]31, Demir
119J35 tarihli 1281,16 gr; üst 0 7,2 cm; alt 08,3 cm
Pirinç, U tipi KMA 197
622,19 gr; 0 120 mm
KMA 249 Demirden yapılmış olan okkanın içi kurşunlu
doldurulmuştur. Kurşunun üzerindeki /19/31,
"Adana 1926” ve "Adana 1927” damgaları 119/32 ve [19/33 tarihli damgalar, okkanın bu
dışındaki [19J23, [19]24. 119/25. [19/28, tarihlerde kontrolden geçtiğini göstermektedir.
/19/29, /19/30. [19/31, /19/35 tarih
damgaları, dirhemin defalarca devlet
kontrolünden geçtiğini gösterir. Diğer
damgalar okunamamıştır.
458 200 DİRHEM 460 - 1 OKKA (400 DİRHEM)

Osmanlı, 20. yüzyıl başları Avrupa. 20. yüzyılın başları
Bronz, U lipi Demir, M lipi
638,02 gr; 0 120 mm 1260 gr; alı 0 87 mm; üst 0 72 mm
KMA 253 KMA 198
Dirhemin üzerinde "Kütahya damga-i Üzerinde “ 1 oke" yazılıdır. Avrupa'da imal

muayene” ile “Kütahya damga-i asli" yazdı edilmiş olmalıdır.
iki damga vardır.
461-1 OKKA (400 DİRHEM) 463 -10 GRAM

Osmanlı, 19-20, yüzyıl Cumhuriyet donemi, 20. yüzyıl
Bronz, L tipi Pirinç
1264 gr; 0 139 mm 9.99 gr; 0 20 mm; yük: 8 mm
KMA 1275 KMA 134
Üzerinde Karaman Belediyesi'nin damgası Cumhuriyet döneminde imal edilen

bulunmaktadır. ağırlıklardandır. Üzerinde imalatçı "EYD"
damgası ile ağırlığını ifade eden “10 gr”
damgasının yanı sıra, iki adet “TC 66”
damgası vardır.
462 - 2 OKKA (800 DİRHEM) 464 - 50 GRAM

Avrupa. 19. yüzyılın sonları Cumhuriyet dönemi, 119]34 tarihli
Demir Pirinç. V tipi
2561 gr; 0 108 mm; yük: 57 mm 50 gr; 0 55 mm
KMA 195 KMA 100
Üzerindeki “2 okes” damgası 2 okka Üzerindeki “g50” damgası, ağırlığın 50

anlamına gelmektedir. Avrupa'da imal gram olduğunu göstermekledir. Ayrıca
edilmiş olmalıdır. Okkanın altındaki hoşluğa Cumhuriyet döneminde, /19]34 senesinde
kurşun doldurularak ağırlığı tamamlanmış ve kontrolden geçmiştir. Ağırlığının
üzerine devlet kontrol damgası vurulmuştur. tamamlanması amacıyla yapılan bakır
perçinin üzerinde gördüğümüz 718 yazılı
damganın neyi ifade ettiği anlaşılamamıştır.
319
465 - 100 GRAM 467 - 2 HEKTOGRAM (200 GRAM)

Osmanlı, 19-20. yüzyıl Osmanlı, 20. yüzyılın başları
Pirinç, V tipi Demir, M tipi
101,26 gr; 0 65 mm 155.09 gr; 0 48 mm: yük: 23 mm
KMA 248 KMA 200
Dirhemin üzerine "Danıga-i Asli Kütahya" Ayarının yapılması amacıyla içine kurşun
damgası vurulmuştur. dökülmüştür. Üzerinde "2 Heclog. "
yazmakladır.
466 - 100 GRAM 468 - 500 YENİ DİRHEM (500 GRAM)

Cumhuriyet dönemi, 119)26 tarihli Osmanlı, 20. yüzyılın başları
Pirinç, V tipi Demir, M tipi
99,24 gr; 0 75,5 mm 497,87 gr; 0 66 mm
KMA 271 KMA 199
Ağırlığın üzerinde Cumhuriyet döneminden İçi kurşunla doldurulmuş olan bu dirhemin

itibaren vurulmaya başlanan ay-yıldız motifi üzerinde "500 Dirhem” yazmaktadır. Ancak
ile ağırlığını ifade eden "100 gram" damgası ağırlığı göz. önüne alındığında, bu ağırlığın
ve devlet kontrolünden geçtiği tarihi 500 yeni dirhem olması gerektiği
Öğrendiğimiz [ 19]26 mim damgası düşünülmekledir. Dirhemin üzerindeki titrek
bulunmaktadır. yazılı damgalar okunamamaktadır.
469 - 1 KIYYE (1OOO GRAM) 471 - GRAM TAKIMI

Cumhuriyet dönemi, 119)29 ve 11 ]934 tarihli Cumhuriyet dönemi, 20. yüzyıl
Pirinç, V tipi Pirinç
999.44 gr; 0 126 mm kutu; 170x86x22 mm
KMA 265 KMA 505
11. 1299 tarihinden itibaren imal edilmiş 500 gr: 0 4 cm, yük: 6 cm, 498,44 gr
ağırlıklardandır. Dirhemin kenarında ağırlığında. Üzerinde "TC /19/60" ve "62"
"I kıyye" yazılıdır. Ayrıca üzerinde yazdı kontrol damgaları ile iki okunamayan
“İcra-i Belediye” yazdı bir damga ile devlet damga ve "Y.M" yazdı bir başka damga vardır.
kont rallinden geçtiği tarihleri gösteren
200 gr: 0 4 cm. yük: 15 cm. yük: 2,7 cm.
119/34 ve 11/929 damgaları görülür.
200,14 gr ağırlığında. Üzerinde TC dönemine
ait silik bir damga vardır,
100 gr: 0 3,5 cm, yük: 2,4 cm. 99.17 gr
ağırlığında. Üzerinde "TC [ I9J87" yazdı
kontrol damgası vardır.
100 gr: 0 3,3 cm, yük: 2,3 cm, 100.04 gr
ağırlığında. Üzerinde "TC [ 19/83" yazılı
kontrol damgası ile silik bir monogram vardır.
50 gr: 0 2,3 cm, yük: 1,6 cm, 49,85 gr
ağırlığında. Üzerindeki damgalar siliktir.
20 gr: 0 2.15 em, yük: 0.95 cm, 19,89 gr
ağırlığında. Üzerinde "TC [ I9]78" tarihi ve
okunamayan bir damga vardır.
20 gr: 0 2.15 cm, yük: 1,1 cm, 20,04 gr
ağırlığında. Üzerinde "TC /19/42" ve "Y.M"
yazdı damgalar vardır.
10 gr: 0 /,9 cm, yük: 0,55 cm. 9,88 gr
470 5 KİLO ağırlığında. Üzerinde "TC [19J65” ve "Y.M"
Osmanlı. 20. yüzyılın başları yazdı damgalar vardır.
Demir, M tipi
5000 gr; 0 140 mm; yük: 67 mm
KMA 196
Demir kilonun üzerinde ”5 Kilo" yazılıdır.

İçi kurşunla doldurulmuş ve üzerine devlet
tarafından kontrolden geçtiği anlamına gelen
bir damga vurulmuştur.
321
472 1 LİTRE
Cumhuriyet dönemi, | I9]5O ve 119J51 tarihli
Demir
610,08 gr; 0 130 mm: yük: 98 mm
KMA 603
474 TERAZİ
Ölçek kabının üzerinde / 19/50 ve / 19/51 Cumhuriyet dönemi, | I9|43, 1I9]45, [19J47,
yazılı tarih damgaları vardır. [19|49 vc 1I9|51 tarihli
Pirinç
uz: 410 mm
KMA 676
Terazinin kolunda 1 kilograma kadar ölçüm yapıldığım

gösteren “1 kg" ile TC ve/19/43, /19/45, [19J47, {19/49
ve 119/51 tarihli kontrol damgaları ile kontrol
memurlarının numaraları yer almaktadır.
473 POSTA TERAZİSİ 475 SARRAF TERAZİSİ

Osmanlı, 20. yüzyılın başları Osmanlı, 19-20. yüzyıl
Demir ve sarı Ahşap ve sarı
109x74 mm Kutu: 228x134x340 mm
KMA 695 KMA 635
50 grama kadar tartan posta terazisidir. Terazinin üzerinde Bombay'da imal

edildiğini düşündüren “BONBAY" yazılı bir
damga bulunmaktadır.
477 - SARRAF TERAZİ TAKIMI

İngiliz, 19. yüzyıl
Ahşap, demir, bronz
kutu: 135x63x23 mm
KMA 651
476 ECZACI TERAZİSİ
İngiliz, 19-20. yüzyıl Kutunun üzerinde Ermenice olarak İstanbul ve
Ahşap, sarı ve canı (kefeler) civarı anlamına gelen bir yazı vardır. Maun
230x120x335 mm kutunun kapağının içine yapıştırılmış olan kağıtta
KMA 634 görülen çeşitli ağırlık değerlerinden, bu terazinin
değerli taşların ölçülmesinde kullanıldığı
Ağırlıkların bir grubunun ön yüzündeki anlaşılmaktadır. Tablonun üzerinde "A Table..
“Apotheearies weight" ifadesi, hu ağırlık which mayic Calculale...e Valııe ofany Weight of
takımının eczacılar tarafından kullanıldığını Dia..." yazısı görülür. Ahla ise “...rts ofScales &c
gösterir. Yazının bulunduğu yüzün ortasında Weiglıts... Diamonds &cc made ... sold ...Graye &
taç- motifi vardır, Takımı oluşturan ağırlıklar Son Scale Makers Corner Sı. Atın’s Aldert.
3 gruptur. kondun " yazılıdır.
Birinci grubu oluşturan ağırlıklar:

I) 7,91 gr: üzerinde “two drams", ortasında
"3ıf” yazılıdır.
2) 2,73 gr: üzerinde “two scruples".
ortasında "eij" yazılıdır.
3) 1,98 gr: üzerinde “half dram", ortasında
”3fs" yazılıdır.
4) 1,35 gr: üzerinde "one scruple",
ortasında "ej" yazılıdır.
5) 0,71 gr: üzerinde "half scruple”,
ortasında "efs ” yazılıdır.
İkinci grubu oluşturan ağırlıklar:
I) 7,79 gr: her iki yüzünde de ”lwo drachms”
ve ortada "3ij” ile altta “J.L.B. ” yazılıdır.
2) 2,67 gr: her iki yüzünde de “two scruples” 478 - SARRAF TERAZİ TAKIMI
vc ortada ‘‘eij” ile altta l'./.L.B.” yazılıdır. Osmanlı, 19. yüzyıl
3) 1,96 gr: her iki yüzünde de ”1/2 draclmı" Ahşap ve pirinç
ve ortada “efs” ile altta “J.L.B. ” yazılıdır. Kutu: 197x I 13x40 mm
KMA 601
Üçüncü grubu oluşturan ağırlıklar:
I) 0,40 gr: bir yüzünde "6" ve “grains"
Terazi takımının üzerinde "Haşini" damgası
damgası vardır.
görülmektedir. Takımın içindeki ağırlıklar 91,83 gr;
2) 0,28 gr: bir yüzüne ”4” yazılı bir damga
45.46 gr; 22,91 gr: 18,36 gr ve 13,87 gr'dır. Takım
vurulmuştur.
tanı değildir. Kutusu İranh bir usta tarafından yapılmış
3) 0,19 gr: bir yüzüne "2” yazılı bir damga
olmalıdır. Ağırlıklar miskal ve katları olarak tanzim
vurulmuştur.
edilmiştir. OsmanlIlar altın ölçümünde ıniskali kabul
etliklerinden, hu tipteki terazi takımları Anadolu'da da
sarraflar tarafından kullanılmıştır.
323
479 - SARRAF TERAZİ TAKIMI

Ahşap ve pirinç
Kulu: 154x95x37 mm
KMA 599
481 POSTA TERAZİSİ
Fransız, 19-20. yüzyıl
Ağırlıkların üzerinde "Nur Ali" damgası vardır. Sarı vc demir
Takınım içindeki ağırlıklar 45,73 gr: 22,91 gr: 0 76 mm; uz: I I mm; yük: 190 mm
18,51 gr; 13,57 gr; 9,26 gr ve 4,93 gr’dır. KMA 636
Terazi rakınınım işçiliği, kutunun İranlı bir usla
tarafından yapılmış olduğunu düşündürür. Terazi kefesi üzerinde şu yazılar okunmaktadır:
Ağırlıklar miskal ve kadarı olarak tanzim "Tarif d’a/franchissemenl des iettres pour la France la
edilmiştir. OsmanlIlar alım ölçümünde miskali Corse l'Algerie et la Tıınisie. Leıtres a/fraııchies İettres
kabul ettiklerinden, bu tipteki terazi takımları changğes, İettres recommendees 15 e par 15 gr.es, 15 e par
Anadolu'da da sarraflar tarafından kullanılmıştır. 15 gr.es, 15 e par 15 gr.es 25 c. droiıfise, 25 e. droit jhe.
Avis les iettres insu/fisamment affranchies, soııl frappees en
sus d‘ime taxe egale au double deTinsuffısance de
I ’affranclıissement AJfranchissemenl des İettres pour les
pays etrangers 25 e par la g ranın les drait fi.see pour les
iettres chargees ou recommaııdees 25c. ”
480 ECZACI TERAZİSİ 482 - TERAZİ

Avrupa, 19-20. yüzyıl Amerikan, 19. yüzyıl
Ahşap, sarı ve cam Opalin vc demir
Kutu: 295x230x250 mm 0 154 mm, uz: 350 mm
KMA 640 KMA 633
Eczacıların kullandığı terazilerdendir. Üzerinde İki kiloya kadar ölçüm yapan kefeli terazinin
ithalatçı "Vincent Kassapian Droguiste. 7 rue üzerinde markası olduğunu tahmin ettiğimiz
Bahdje Capou Constantinople” yazdı damga "OHAHUS" yazılı bir damga bulunmaktadır.
görülür. Terazi takımının 2 adedinde K) gr, 2
adedinde 2 gr, 1 adedinde I gr, 2 adedinde 5v
desi., 2 adedinde 2 desi., 4 adedinde 1 desi., ve 3
adedinde çent, yazılıdır.
483 - TERAZİ 485 - KEFELİ KANTAR

Demir ve sarı (kefeler) Demir ve pirinç (lopuz)
uz: 283 mm uz: 875 mm
KMA 666 KMA 689
484 - KEFELİ KANTAR 486 - KANTAR

uz: 990 mm uz: 630 mm
KMA 690 KMA 684
Kanların topuzunun içi kurşunla Çift ağırlıklı bu kantarın kahve çuvallarını

doldurulmuştur. tartmak için kullanıldığı düşünülmekledir.
325
487 - KEFELİ KANTAR 489 - BÎSMAR

Demir ve pirinç (kefe) Ahşap
uz: 950 mm uz; 340 mm
KMA 1339
KMA 1319
İngilizler tarafından "besom" ya da "bismar" olarak adlandırılan
bu tam aletinin halk tipi örneklerine Anadolu’da da rastlanmıştır.
Bu tartı aletinin sapındaki ağırlık sabittir. Kol üzerindeki her
çentik bir ağırlığı temsil eder. İpin değişik çentiklere geçirilmesiyle,
kefedeki ağırlık ölçülmektedir.
488 - AHŞAP TERAZİ 490 - TUZ KANTARI

Ahşap Ahşap
uz: 445 mm uz: 883 mm
KMA 1337 KMA 1342
Halk işi ahşap terazinin kolları ve kefeleri Kefelerin ahşap olması, kantarın tuz
tamamen ağaçtan oyıdmuştur. ölçümünde kullanıldığını düşündürür.
491 - YAYLI TERAZİ 493 - AHŞAP METRE

Avrupa, 19-20. yüzyıl İngiliz, 19. yüzyılın sonları-20. yüzyılın başları
Demir ve pirinç Ahşap
yük: 400 mm uz: 1000 mm
KMA 672 KMA 697
Terazinin üzerinde "ŞALTER'S SPRING Alışa/ı metrenin üzerinde "Metre" yazılıdır.

BALANCE" yazılıdır.
492 - ARŞIN 494 BEZ ŞERİT METRE

Osmanlı, 19. yüzyılın sonları Osmanlı, 19-20. yüzyıl
Demir Pirinç ve kumaş
uz: 663 mm 0 52 mm
KMA 701 KMA 1297
Ortadan katlanan arşının iki ucuna imalatçı

"Artın... damgası" vurulmuştur. Bir ucu kırıktır.
327
495 - ŞERİT METRE 497 - ŞAKUL

Pirinç Pirinç
0 50 mm uz: 76 mm
KMA 734 KMA 735
Şerit metrenin muhafazası pirinçtir. İçi boştur.
496 İNÇ VE ARŞIN 498 - ŞAKÜL

İngiliz, 19-20, yüzyıl Osmanlı, 20. yüzyıl
Ahşap ve bronz Bronz
uz: 610 mm uz: 80 mm
KMA 700 KMA 736
Bir yüzü inç, diğer yüzü arşındır.

499 - ŞAKÜL 501 - ALTMIŞ DERECELİK GÖNYE

Demir Çelik
uz: 81 mm 400-200 mm
KMA 737 KMA 1292
Üzerinde sahihinin adının baş harfleri olduğunu

sandığımız “kaf" ve “ye" harfleri Osmanhca
olarak vurulmuştur.
500 AYARLI GÖNYE 502 - DIŞ ÇAP KUMPASI

Çelik Demir
uz: 350 mm 184x104 mm
KMA 1291 KMA 1293
Üzerinde sahibinin adının baş harfleri

olduğunu sandığımız “kaf” ve “ye" harfleri
Osmanlıca olarak vurulmuştur.
329
503 - DIŞ ÇAP KUMPASI 505 - 1 ŞİNİK

Demir Demir
158x88 mm 0 245 mm; yük: 220 mm
KMA 1294 KMA 1334
Demir çemberlerle desteklenmiş olan ağız kısınma

ezilmemesi ve tutamak olarak kullanılması
amacıyla demir çubuk perçinlenmiş! ir.
504 - KUTU 506 - KUTU

Ahşap Ahşap
0 120 mm, yük: 800 mm 0 125 mm; yük: 175 mm
KMA 1336 KMA 1335
Ağaçtan oyularak yapılmıştır, Ağaçtan oyularak yapılmıştır. Üzerine

kutunun elden kaymaması için baklava
biçiminde kanallar açılmıştır.
507 - 1 ŞİNİK 509 -1/2 KİLE

Ahşap Demir
0 220 mm; yük: 260 mm 0 340 mm; yük: 255 mm
KMA 1333 KMA 1331
Ağaçtan oyularak yapılmıştır. Kenarındaki halka, Tamamen demir saçtan imal edilmiştir. Demir çemberlerle
şiniğin parmağa geçirilip. hububatın seri bir şekilde desteklenmiş ağız kısmına ezilmemesi ve tutamak olarak
tartılmasını sağlamak için yapılmış olmalıdır. kullanılması amacıyla demir çubuk perçinleıımiştir.
508 - 1 ŞİNİK 510 -1/2 KİLE

Ahşap ve demir Ahşap
0 175 mm: yük: 385 mm 0 330 mm: yük: 260 mm
KMA 1332 KMA 1330
Ağaçtan oyularak yapılmıştır. Ağız kısmına Ahşaptan imal edilmiş ve ince ahşap
çatlamayı önlemek için demir çember çubuklarla desteklenmiştir.
çakılmıştır. Çemberin altına şiniğin elden
kaymaması için baklava biçiminde kanallar
açılmıştır.
331
51 I -1/2 KİLE 513 -1/2 KİLE

Ahşap Ahşap ve demir
0 325 mm; yük: 300 mm 0 335 mm; yük; 260 mm
KMA 1329 KMA 1327
Ahşaptan imal edilmiş ve ince ahşap Ahşaptan imal edilmiş ve demir çemberle
çabuklarla desteklenmiştir. desteklenmiştir. Ahşabın Üzerine yakarak
vurulan damga okımamamaktadır.
512-1/2 KİLE
Ahşap vc demir
0 325 mm; yük: 295 mm
KMA 1328
Ahşaplan imal edilmiş ve demir çemberle

desteklenmiştir.
OSMANLI COĞRAFYASINDA KULLANILAN
YERLİ VE YABANCI, GÜNÜMÜZ VE TARİHİ
AĞIRLIK, UZUNLUK, ALAN, HACİM VE
HALK ÖLÇÜ BİRİMLERİ İLE ÖLÇÜ-TARTI ALETLERİ
SÖZLÜK DENEMESİ
Derleyenler YÜCEL DAĞLI ve GARO KÜRKMAN
*
SÖZLÜK ( Özlük hazırlanırken değişik kaynaklara başvuruldu. Bu sırada çok sayıdaki kaynakta yer alan
ÜZERİNE bilgilerin birbirinden farklı veya noktası virgülüne kadar tamamen aynı olduğu görüldü.
Bilgiler birbirlerinden farklılık gösteriyorsa sözlükte, bu kaynaklara yer verildi. Bazen anlamı
kolay anlaşılır hale getirmek amacıyla yapılan basil bir iki sadeleştirme dışında bilgiler
üzerinde herhangi bir oynama yapılmadı. Birbirlerini tekrar edenler arasından ise genelde eski tarihli kaynak
tercih edildi. Böylece. sözlük içindeki bilgiler araştırmacıların değerlendirmesine bırakıldı.
Sözlük hazırlarken kullanılan kaynakların seçimi çok fazla eserin taranmasından sonra yapıldı. Bu
konuda uzun yıllar çalışmış olan Halil İnalcık, Walıer Hinz gibi uzmanların yanı sıra, Osmanlı tarih ve
deyimleri konusunda dev bir eser vermiş olan Mehmet Zeki Pakalın'dan da fazlasıyla yararlanıldı. Ağırlık,
uzunluk, hacim ve halk ölçü birimlerinin anlamları için Türk Dil Kurumu’nun hazırladığı sözlükler ile
değişik sözlükler mukayeseli olarak kullanıldı. Orhan Şaik Gökyay tarafından hazırlanmış olan "Halk
Dilinde Ölçü Birimleri" makalesi, halk arasında kullanılan ölçüler ve ölçü birimleri için en Önemli kaynak
oldu. Divanü Lugal-iı Türk taranarak Türklcrin o tarihe kadar kullandığı Ölçü ve tartı ile ilgili kelimeler
tespit edildi. Bu kitapla verilen tablolardaki bilgilerde, sözlük içinde alfabetik sırada yerini aldı.
Türk ve dünya esayahal edebiyatının önemli örneklerinden biri olan Evliya Çelebi
Seyahatnamesi'nde listeler halinde verilen ve kimi yerlerde de mukayeseleri yapılan ağırlık, uzunluk ve
hacim ölçüleri, cümle içinde kullanıldığı şekliyle, sözlüğümüze ilave edildi. 10 cill halindeki
Seyahatname’nin ilk sekiz cildinde geçen sözcükler, sözlükte Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunan
yazmanın cilt ve yaprak numarasıyla; dokuz ve onuncu ciltlerdeki sözcüklerde Maarif Vekilliği
tarafından basılan ciltlerin sayfa numaralarıyla gösterilmiştir.
İnternet ortamında bulunan Osmanlıca sözlükler tarandı ve sözlüğümüzü zenginleştirecek kelimeler
alındı. Ancak aynı datanın değişik adresler altında yer alması yüzünden, bunların internet adreslerinin
verilmesine gerek duyulmadı.
Sözlük hazırlanırken ağırlık, uzunluk, alan, hacim ve halk ölçülerini kendi içinde sınıflandırmak
yerine, alfabetik sıralama içinde sunarak, araştırmacıların işinin kolaylaştırılması hedeflendi. Halk tipi
hacim birimlerinin yanı sıra, yaygın olarak kullanıldığını öğrendiğimiz ve bölgeden bölgeye değişik adlar
ya da değişik değerler alan yabancı ya da yerli ölçü ve tartı aletlerine ve bunların parçalarına sözlükte yer
verilmesi uygun görüldü.
Kelimelerin eski anlamları bugün de kullanılıyorsa, kelime bugünkü kullanımıyla sıralamada yer
aldı ve eski şeklinden bugünkü şekline gönderme yapıldı. Kelimelerin farklı yazılışları arasında da en çok
kullanılanlar tercih edildi ve az kullanılan şekillerden, çok kullanılan şekillere gönderme, yapıldı.
Bu çalışmanın, ileri tarihlerde yapılacak çalışmalara temel teşkil edecek bir sözlük denemesi olduğu
göz ardı edilmemelidir.
335
A.bis (ML) 900 metreyi aşan deniz, derinliği. tartma işi yapılırken bir kefeye konulan nesne
Ağız (TDK) I. Yüzde, avurlarla iki çene arasında,
Abra (TDK) Bozuk teraziyi dengelemek için taş. de ses çıkarınya, soluk alıp vermeye ve besinleri
mir, çivi gibi kefeye konulan ağırlık, dara almaya yarayan boşluk.
Adam Boyu (OŞG) Bir adamın boyu kadar derinlik 2. Defa, kez, kene, sefer, yol. Bir çığız ekmek.
(EÇ) |7/177bJ blemân kubbe-i âlinin ortasında Aime (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
yerden dörd âdem boyu yüksek mu‘allak durur) sıvı ölçüsü. = 130 litre
Adını (TDK) 1. Yürümek için yapılan ayak atışları Alama (ZK) El ile tutulup atılabilecek büyüklükteki
nın her biri. taş parçası
2. Bir adımda alman yol (Bu uzunluk 75. cm Ambar (TDK) I, Genellikle tahıl saklanan yer
sayılır) 2. Kum çakıl, gibi yapı malzemesini Ölçmekle
(OŞG) Bir adıma eşit açıklık: Ballıbadra. Fır kullanılan vc her yanı çoğunlukla 75 cm (veya
dolayı hendeği kıyısınca çevresi 1500 hatve I metre) olan küp ölçek
(adım) dir
(ML) Taş, kum, çakıl ve çimento gibi yapı
(ML) I. Yürümek, koşmak veya yer değiştir malzemelerini ölçmekle kullanılan her kenarı
mek için, bir ayağı öbürünün önüne, arkasına 75 cni olan küp ölçek.
veya yanına getirerek yapılan hareket.
Amphora (HRD) 19,44 litre
2. Yaklaşık olarak bir mimar arşınına eşit bir
Ar (AT) 100 m.kare (Tarım alanları için bir kena
uzunluk ölçüsü: 75.71 I em.
rı 10 metre olan, 100 metrekare yüzeyinde öl
(EÇ) [ I/I5b] Andan handak kenârınca Yedi- çü birimidir. (1793 senesinde icat edildi).
kıılle Babı na gelince bin adımdır. Andan
(ML) Tarım alanları için ölçü birimi. Bir ar
Bâb-ı Silivri iki hin on adımdır. Andan Bâb-ı
100 metrekaredir.
Cedîd bin adımdır. Andan Bâb-ı Top iki bin
dokuz yüz adımdır. Andan Bâb-ı Edirne bin Araş (WH) I. İran’da kullanılan yaklaşık 64 cm
adımdır. Andan Bâb-ı Eğri dokuz yüz adım uzunluğunda bir uzunluk ölçüsü.
dır. Ve bu altı adcd kaptılar cümle cânib-i gar 2. Kolun dirsekle bilek arasındaki bölümü,
ba, Edirne canibine nazırdır. Andan Ayvansa- uzunluğu.
rây BâbıTıa bin adımdır. Andan Bâb-ı Balat 3. Dirseklen parmakların ucuna değin olan
yedi yiiz adımdır. Andan Bâb-ı Fânûs dokuz açıklık;.
yüz adımdır. Andan Bâb-ı Petre altı yüz
4. 12 karışa eşit uzunluk.
adımdır. Andan Yenikapu yüz adımdır. An
dan Bâb-ı Ayâ üç yüz adımdır. Andan Bâb-ı 5. 40 santimetrelik biruzunluk
Cibâli dörd yüz adımdır Andan Bâb-ı Unka- Ardabb bk. irdabb
panı dörd yüz adımdır. Andan Bâb-ı Ayazma Arış bk. Arşın
dörd yüz adımdır. Andan Bâb-ı Odun dörd yüz Arpa (OŞG) 0,048 gram ağırlığa eşit kuyumcu ölçü
halvedir. Andan Bâb-ı Zindan üç yüz adımdır. sü. Ağırlık ölçü birimi olarak bir arpa orta bü
Andan Bâb-ı Balık Bazârı dörd yüz. adımdır. yüklükte, kabuksuz vc iki ucu kesilmiş bir ar
Andan Bâb-ı Yenicâmi’ üç yüz adımdır.)
pa ianesi ağırlığı demektir.
|4/325a| Fersah; on iki bin adımdır. Mil; dörd
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
bin adımdır. Bir adım; dörd ayakdır. Ve bir
uzunluk ölçüsü. =2,16 mm
ayak-ı meyan uç uca yigirmi iki arpa kaddidir.
(EÇ) [4/325a] Dirhem; otuz üç arpa ağındır.
Adımlamak (ML) Bir uzunluğu adımla ölçmek.
Miskal; yüz arpa ağırıdır.
Adîla (WH) Cidde’de XIV. yüzyılda 1/2 himl’e kar
Arşın (ML) Uzunluk ölçüsü, yaklaşık olarak 68 cm,
şılık gelen 125 kg ile 150 kg arasındaki ölçü.
parmak ucundan dirseğe kadar olan mesafe.
Agruk (DLT) Pılı pırtı, ağırlık, yük.
Türkiye’de yakın zamana kadar kullanılmış bir
Ağaç (OŞG) I. Bir kilometre kadar bir uzunluk ölçüsü. uzunluk ölçüsüdür. Üç çeşit arşın vardır: Çarşı
2. Bir saatlik yol, arşını 68 cm. idi vc kumaş ölçmek için kulla
3. 68 cm uzunluğunda bir kumaş ölçüsü nılırdı. Sekizde birine ıtrıtb, on altıda birine
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan kerah denirdi. Sonraları 65 cm’lik bir arşın,
uzunluk ölçüsü. = 6 km pahalı ipeklilerin fiyatını daha az göstermek
Ağır (TDK) Tartıda çok çeken, hafif karşıtı. için ortaya endâze adı ile çıktı.
(ML) Hareket ettirilmesi, taşınması güç olan, Bina veya mimar arşını: 75.8 cm olarak ka
tartıda ağır gelen. bul edildiyse de değişiklikler görüldüğünden
Ağırlık (TDK) 1. Ağır olma durumu. 2. Terazilerde Selim Hl zamanında abanozdan bir arşın yaptı-
rıldı ve o esas olarak alındı. Arşının yarısı Av mak ve bir parmak karın karına bitişik olmak
rupalIların kullandığı kadcm'c tekabül etmiş üzere altı tane arpanın sihani mecmuunu müsa
ve Türkiye'de özellikle kazılarda yarım arşına vidir.
kadem denmiştir. Yeni arşın. I869’da metre Mimar arşınının ihdas zamanı meçhuldür. Fa
karşılığı olarak kabul edildi. Tanzimat’tan son kat elde bulunan zirâ-ı mimarinin esası vc mi
ra çeşitli arşınlar ve yabancı uzunluk ölçüleri yarı III. Selim tarafından suret-i mahsusada
karışıklığa sebep oldu, bunun için resmî mu abanozdan olmak üzere yaptırılıp mühendisha-
nesinde mahfuz bulunan mimar arşınıdır.
amelelerde yeni arşın esas olarak alındı. Türki
ye'de 26 Mart 1931 tarihi ve 1782 sayılı ka Mimar arşınının toprak işlerinde kullanılan ak
nunla metre sistemi kabul edildi vc 1 Ocak sam ve cz'afı şunlardır: Kadem: 12 parmak, ku
laç: 5 kadem, zirâ-ı mimari: 2 kadem. Bu taksi
1933’ten sonra da kesinlikle bu sistem uygu
mat 1779 (H. 1193) da Belgrat’ta Divan-ı Hü
landı, böylece birçok yanılmanın sebebi olabi
mayun tercümanı olan Mühendis Osman Efen-
lecek arşının bütün çeşitleri ortadan kalktı ye di’nin Fransızca ve Ahnanca’daıı tercüme ettiği
rini milletlerarası metre sistemine bıraktı. Hediyetü'l-Mühendisîn adlı eserinde yazılıdır.
(MZP) Metrenin resmen kabulüne kadar kulla Arşın tâbiri aşağıda yazılı şekillerde de kulla
nılmış olan ölçü aletlerinden birinin adı idi. Bu nılırdı:
makamda “zira” tâbiri de kullanılırdı. O za
Arşını büyük: açık adımlar atan, uzun bacaklı
manlar metreye “zirâ-ı âşârî” denilirdi.
adam. Arşınları açmak: açık adımlarla yüre-
Burhan-ı Kaan’da “areş" kelimesi için şu iza mek . seri gitmek. Arşınlamak: arşınla ölçmek,
hat vardır: “Habeş vezninde kulaç dediğimiz açık adımlar atarak çabuk gitmek.
miktar-ı muayyene denir. İki kolları kanal gibi
Arşınlık: arşın ile ölçülüp satılan şey.
açıp iki canibe uzattıkla sağ elin parmakları
ucundan sol elin parmakları ucuna gelince Nüreddin Rüştü Büngül, Eski Eserler Ansiklo
mümted olan miktardan ibarettir. Bazılar in
pedisi’nde demirden, çelikten vc tahtadan ya
pıldığını söylediği arşının antikaları hakkında
dinde elin orta parmağı ucundan dirseğe varın
şu malûmatı veriyor:1 Harb içinde bunlardan
ca miktardan ibarettir ve esahhı budur. Tiirki-
bir tanesi Bedestene gelmiş vc üzerinde -Meh
de arşın dedikleri budur. Arabîde zira derler.”
met Akkoyunlu- yazılı ve câbeca oymalı ve fa
Kamus-ı Tdrki'de: “Parmaklar ucundan omuza kat kaba bir tarzda işlemeleri vardı. Hususi bir
kadar olan kol boyundan mehuz ölçii, zira” su tarzda müzayede neticesinde yirmi iki liraya
retinde tarif olunmuştur. alınmış vc Parisli bir Yahudi antikacıya iki
Celâl Esat Arscven, Sanal Kamusu' nda: “Fâri yüz liraya satılmıştır. Ankara müzesinde fildi
sî'de kol mânasına “arış" ve bu mânasına “în" şinden mamul ve Sultan Mecit devrine ait bir
kelimelerinden geldiği zannohmmakla ise de arşın vardır.”
Türkçe büyük adım manasına “arşıınak” keli (Hİ) Duvarcı ya da mimar arşunu = 0.758 m
mesinden geldiği muhakkaktır” diyor.
Kumaşlar için bk. endaze
İki türlü arşın kullanılırdı. Çarşı arşını, mimar
Çarşı arşunu = 8 rub‘ = 16 gireh = 0.680 m ve
arşını.
ya 68.579 cm.
Çarşı arşını: çarşı ve pazarlarda basma, yünlü
(İAG) Eskiden kullanılan 68 santimetrelik
ve emsali kumaş, bez vesaire Ölçüsünde müs
uzunluk ölçüsü.
tameldi. Akşamı şunlardı: arşını 8 rubu, rubu 2
kerah. (NS) Arşın türlerinin belirli sayıda parçaya bö
lünmesiyle elde edilen eski bir uzunluk ölçüsü.
İpekli kumaşlar fiyatça yüksek olduklarından
RM’deki ölçülerle ilgili bölümde, zirâ-i ben-
halk nazarında bunları pahalı göstermemek ve na’nın H. 994 yılına kadar engüşt (= parmak)
alışverişi kolaylaştırmak maksadiyle “endaze” adı verilen 60 eşil parçaya bölünerek kullanıl
namiyle çarşı arşınından bir parça kısa bir dığı yazılıdır. Burada ayrıca parmak diye kas
mikyas daha ihdas kılınmıştı. tedilen uzunluğun “baş parmak yanlama tutul
Mimin- arşını: buna “zirâ-ı mimari" dahi de duğu vakit işgal ettiği tırnak yanındaki kalınlı
nilirdi. Mimari işlerde yer ölçüsü olarak kulla ğı” belirttiği açıklannıakta ve “baş parmağın
nılırdı. Akşamı şunlardı: zirâ-ı mimari: 24 par ucundan boğuma kadar olan” ölçüye de boğum
mak, parmak: 12 hat, hat: 12 nokta. Mimar ar denilmektedir.
şını metreye nazaran binde 758 di. Arşının toplam uzunluğunda bir değişiklik ya
Kamus-ı Riyaziyat’ta yazılı olduğuna göre mi pıldığıyla herhangi bir bilgi bulunmadığından
mar arşının esası alelûmum İslâm milletlerinde hareketle, verilen değerlere göre yapılan he
kullanılan zirâin müesses bulunduğu kaideye saplamada tüm 16. yüzyıl kaynaklarında kayıt
muvafıktır. Şöyle ki: bir arşın yirmi dört par lı olan engüşt biriminin 1.263 (75.8 / 6:) cam
337
olduğu anlaşılır. Aynı kaynakta, ölçü hesapla 100 Basra arşım 142.5 İstanbul arşını yapar.
rında kolaylık sağlamak amacıyla yapılan H. Bez ölçüsü olan bu arşından başka mimar arşı
994 / M. 1585 tarihli düzenlemeyle zirâ-i bcn- nı vc gemi arşını dahi vardır. Bunların her ikisi
na’nın 24 birime ayrıldığı ve ve elde edilen de 24 parmak ise de inşaatla kullanılan mimar
uzunluğa parmak adı verildiğ yazılıdır. Başka arşını gemi inşaatında kullanılan gemi arşının
bir deyişle “engüşt” önceleri 1,263 cm iken, dan küçüktür. Yani mimar arşınını 17 kısma
sözcük anlamı eşil olan parmak bölüntüsüne taksim ettikten sonra işbu kısımlardan ikisini
geçildikten sonra 3,15cm değerinde kullanıl daha ilâve etmeli ki bir gemi arşını kadar ol
maya başlanılmıştır. Yine RM'deki “boğum sun. Mimarların ufak ölçüsü parmak ise de
ise iki eski parmak kalınlığında idi" ifadesin halk arasında çırpı payı, teneke payı, cam payı
den, önceki zirâ-i benna’nın 30 boğuma ayrıl diye üç ufak ölçü ismi vardır. Bunların muay
dığı sonucu çıkmaktadır. Ancak inşaat defte yen bir miktarı olup meselâ iki cam payı bir
rindeki kayıtlarda boğum ölçüsünün kullanıl parmak yapar.
madığına, özellikle 16. yüzyıl mimarisinde (Tevrat) - 2 karış = 0,45 m.
hep engüşt biriminin geçerli olduğuna dikkat
(T.2) - 10 parmak = 1.319261 Bina ve mimar
edilmesi gerekir. Yeni arşında bir parmak 12
arşını = 1.470588 Çarşı arşını = 1.538462 En
“hai*a, her hat da 12 “nokta”ya ayrılır. Os
daze
manlIlar değişik uzunluklardaki arşın türlerini
farklı parmak sayılarına bölerek kullanmış; ör Arşın kare = 1.740450 Bina arşım kare =
neğin Çarşı arşındın 22, Endazeyi 21, Halep 2.162629 Çarşı arşını kare = 2.366865 Endaze
arşınını 22 ve Zirâ-i mimarî'yi 24 parmak ola kare
rak değerlendirmişlerdir. 1841 yılında Bab-ı Arşın küpü = 2,296107 Eski arşın küpü
Âlî’nin Eransızlara yaptırdığı bir çalışmada Bina arşıma 0,758 Yeni arşın = 24 parmak
bazı ölçü birimlerinin uzunlukları şöyle sap Bina arşını kare= 0.574564 Yeni arşın kare
lanmıştır;
Bina arşını küpii= 0.435560 Yeni arşın küpü
I arşın: 757.628 mm
Çarşı arşını = 0.68 Yeni arşın = 8 rııb
I parmak: 3 1.572 mm
I çarşı arşım: 680 mm Çarşı arşını kare = 0.4624 Yeni arşın kare
I urub/rııb: 85 mm (EÇ) |l/15a| Vezcndon Kıral bina iıdikde iç
I bal: 1.631 mm kal'u olmak iddi‘asıyla bina ilmişdir. amma
1 nokta: 0,219 mm Bayram Paşa merhûm la’mır [ü| termîm ilme
(OŞG) Dirseklen ortaparmağın ucuna kadar ğe mübaşeret iıdikde İslâmbol'un ve Eyyûb ve
olan uzunluk. Arşının ölçüsü kesin olmayıp Galata ve Üsküdar'ın a‘yân |u| eşraf ahâlîsine
çeşitlerine göre değişmektedir. ve ehl-i hırefine mahalle mahalle İslâmbol Hi
Çarşı arşını: 68 cm'dir. sarı' ııııı ta’mîr ve [termîmin| ferman İıdikde
mi'mâr arşını hisâbı üzre ferman idüp vech-i
Melik arşını (gez-i melik, ya da gez-i şâhi) 95
dîvârın taşrasından kültelerin devr iderek hisâb
cm’dir.
olundukda İslâmbol’lul zirâ‘-ı bennâ ile kâmil
Mimar arşını: yaklaşık olarak 75 cm'dir. seksen yedi bin arşınla ihata itmişdir.
Terzi arşını: halı, ipek vc ince kumaşları ölç |I/16a] Sahîhü’l-kelâm ve’s-selâm ve mi'mâr
mek için kullanılan bir ölçü olup genel olarak arşınıyla kal'a-i Kostantiniyye seksen yedi bin
Halep Arşını diye bilinmekledir ve 68 cm’dir, arşundtır.
Çukacı arşını: Bir yünlü kumaş ölçüsüdür. [l/75a] tershânc-i âmîrenin her gözünde birer
Urup denilen sekiz parçaya ve kırat (halk di yarar başdarda vc sâ’iı vasi' yerlerde yirmi
linde: Kırak) denilen 16 parçaya bölünmüştür. aded seksener marangoz arşını çekdirir mavu-
Kumaş arşım; 22 parmak gelir. 8 urup ve 16 nalar bina oluna deyi! fermân-ı şehriyârî olup
kiraha bölünmüştür. |!/I28b| vech-i dîvan beyâz kirce ite badana
(PGİ) Keten mamulleriyle çuha, diba vesaire ildükde vech-i dîvârdan mi'mâr arşım ite ar-
ölçmek içindir. Uç büyük karış, yahut bir ada şınlayup cümle burç |u| bârûları ile hisâb olu
mın ona parmağının ucundan omuzuna kadar nup on sekiz bin mi'mâr arşım ihata itmişdir.
olan büyüklükledir. [1/162b] Bunlar dahi arabalar üzre küçük ge
Bir arşın 8 rubtı, bir ruhu 2 keraha bölünmüş milere yelken yapar şeklinde pür-silâh olup
tür. Bir endaze dahi bu suretle taksim olunur bez arşınlıyarak ubûr iderter,
ise de arşından daha küçüktür. Kelen bezleri | l/177a] anbâr çorbacısı hâzır olup yüz altmış
ölçülürse iki arşına bir arşın derler. iki odanın cümle odabaşı lan neferâllarıyla ge-
Musul arşını İstanbul arşınından 5 parmak ka lüp bölük bölük ve cemâ'at cemâ'at gelüp kâ-
dar büyüktür. nûn-ı pâdişâhı üzre ale’l-umûm onar arşın çu-
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ ___________________________________________________
kaların ve birer asdar sarıkların ve birer asdâr şer’î arşının aşba’sı, yani 49.875:24 = 2,078 cm
gömleklerin alup üçer gün üç gicede tamâm kara arşının aşba’sı, yani 54,04:24 = 2,252 cm.
olup pâdişâha hayr du'â iderlcr.
Aşba Mısır’da bugün resmen = 3.125 cm. dir.
[2/243a] Ve bu dağlarda bürdinar direk keser
Hindistan’da, Ekber XVI. yüzyılın sonunda ar
ler ve ellişer arşın kaddî, çapa direk keserler
şını herbiri 2.032 cm olan 41 angoşt’a bölmüş
ve Rûmeli vc Balkan direkleri meşhurdur.
tü; “parmak genişliği” olarak bilinen bu ölçü
[2/260a] Zîrâ bu Bal ısı ra nâm mahalden içeri
1647’de eski kral arşım tekrar 40 angoşl ola
kadırga vc şayka gemileri beşer arşın su sök
rak ayarlandığında da varlığım sürdürmüştür,
meği le gidemez, zîrâ ikişer üçer arşın sığlık
deryadır. Aşîr (ISAM) Hem hacim hem de alan ölçü birimi
|2/298a] Amma memâlik-i Azerbaycan'ı kab- dir. Her iki halde de kafiz’in onda biri kadar
za-i teshîre almak içün şehr i Tebriz’in tâ va dır.
satında Şâh Hıyâbâm’nın etrafında şekl-i mu a) Alan ölçüsü olarak, 1 aşîr = 13.66 metre ka
rabba* bir kaTa-i sengîn bünyâd, bir binâ-yı re’dir
Ferhâd inşâ eldiler kim dâiren-mâdâr devri on b) Hacim ölçüsü olarak değeri ise kafîzin 66
iki bin yedi yüz mi’mâr-ı melikî arşını bir litre veya 33 litreden hesaplanmasına göre de
kal‘a-i metîn ve burç [u] bârûsu müstahkem ve ğişir
hisn-ı hasîn kal‘a-i binâ-yı Özdemirzâde oldu I kafîz - 66 litreden I aşîr= 6.6 litre
kim gûya sedd-i cedîd-i
I kafîz - 33 litreden I aşîr - 3.3 litre
|4/325aJ Ve çuka arşım; üç karış iki parmak
enlidir. (WH) Bir âşîr’in Aşîr alan ölçüsü bir kasaba
kareninkine veya kare olarak 6 büyük Haşimî
Ve mPmâr arşını; bir zirâ‘-ı hayyâtî ve bir
arşınına denkti. Kasaba’yı kesin olarak 399
sülüs ziyâdedir.
cm. olarak belirlediğimize göre, I aşîr'in değe
Ve zirâ‘-ı Mekkî; Ilazret-i Zübcyr Mekke’yi rini 15,92 metrekare olarak hesaplıyoruz. Ha
ta'mîr etdikde zirâ‘-ı Mekkî dediği bir çubuk cim ve alan ölçüsü olarak da kullanılır. Hacim
zirâ‘-ı lıayyâtîdir.
ölçüsü olarak I aşîr = 1/10 kafîz = 1/600 kurr
|6/180b] Ve dahi dîvânının gird-â-gird kırkar idi. yani yaklaşık 6 litreydi.
ve ellişer ayak enli rıhtım ve dolma çim dîvâr-ı Aşl (WH) Aşl 60 Haşimî arşını uzunluğunda bir
metindir. Ve iki tarafı bu dîvârın içerisi ve taş “zincir” veya “ip”tir, yaklaşık 39,9 metredir,
rası âdem gövdesi kalınlığı mîşe ve pelîd dı-
Atım (OŞG) Mesafe, menzil, Kurşun atımı. Bir kur
rahtlarıdır kim her birinin kadleri on beşer
şunun alılıp gittiği uzaklık; bir kurşunun gide
mi‘mâr arşını kalın dıraht-ı müntehâlurı bir
bileceği uzaklıkta. Ok atımı. Bir okun gidebi
birlerine san‘at ile üstâd bennâlar bağlayup
leceği mesafe
içini kirpi-misâl rıhımı dolma çim elmişler
kini nice kerre yüz bin top ursan gülleler ağaç (ML) Belli bir uzaklığı bildirmek için kullanı
direklerden içeri girüp kûh-ı Elburz-misâl top lır. (Bir kurşunun gittiği uzaklık ortalama 100
rağa sapiânup kalır. metredir)
|7/86a] Kal'a dîvân handakdan yukaru kırk Avuç (TDK) 1. Elin ayası, ya da çukuru;
rni'mâr arşını bâlâ ve on arşın enli Şeddadî 2. Yarı yumulmuş elin alacağı miktar
uda bina ve yigirmi arşın dîvârdan yukaru (Tevrat) = 4 parmak = 0.07 m.
kûh-ı Demâvend gibi toprak yığılıdır.
(EÇ) [l/69a] buyurduklarında iki avuç ahun
|8/31 la] Bâ-husûs bu mezkûr Yüksek tabyanın ihsan ildiler
üstündeki handaklar içre yüz bin güne çarh-ı
[l/7()b| Ol an âferim ve sad lahsîn idüp bir
felek vc paçarızlar ve hiyel ü dâm-ı sicililer ile
avuçaltun ihsan eyledi.
ârâste olmuş handakları vardır, amma kakanın
dâ’iren-ınâdâr seksen aded mi‘ınâr arşını de 11/1 15b | Kara Mustafâ Paşa hazzından Dîvâ
rin ve seksen arşın enlidir. ne’ye bir avuç atıyye ihsan idüp validesin İllâ
ki ferman idüp vâlidesin bir âdeme versinler,
Artıg (DLT) Yükletilen yükün bir dengi
deyüp kethüdasına tenbîh ider.
Arıızza (WH) Bu, I /240 dinar ya da miskal veya 25
[ 1/I7()b| Bir evde sirke olmasa anda berekâl
hardal tanesine tekabül eden bir ölçü.
olmaz, acîb hikmetdir kim sirkenin, evvel şıra
As (Roman) = 327.45 gr. sı harâm, ortası sirke olur helâl, ahin şarâb
Assarion (Bizans) = 2 barley grains = 0.09 4/9 gr, olur yine harâm, hemân şaraba bir avuç tuz bı-
Aşba (WH) “Parmak genişliği'* olan bu ölçü, genel rakdın, sirke olup yine helâl olur, acîb sun‘-i
de arşının 1/24’ü kadardır. (Zira’ya bak) vc bu Huda’dır,
yüzden değişir. İslâm metrolojisindc iki ölçü |4/233a| Hemân zemine ineceğine karîb ol-
yaygındır: dukda elindeki eldiven ipini berk zabt edüp
339
vücûdu dîvâra varup elindeki ip ile aşıla kalup 4. Buzdolabı ölçülerinde İngiliz ölçüsü foot'un
andan bir perende ile zeınîne gelüp paşa huzû kübii alınarak hesaplanan değer.
runda hâk-i anber-pâki bûs edüp paşa, pehliva 5. Dericilikle ince derilerin yüzölçümünde kul
nın başına iki avuç alttın nisâr ctdi. lanılan birim. 1 ayak kare: 0.929 desimetreka-
[5/150a) Hemân Hazret-i Mevlânâ dahi elçile redir. Son zamanlarda yerini desimetrekareye
rimizin gözleri önünde mübarek sağ kolin ye bırakmıştır.
şil hırkası yeniyle canib-i garba ‘Bismillâhi’ (HRD) 0,296 metre
deyüp el uzadııp tarfetü'l-ayn içre hanende ve
(MLT) Foot (fut) 30.4 cm
sâzendegân ve mutnbânların dâ’iresine bir
avuç Venedik ahunu dökünce kızgın ve kırmı Ayak kare: Alan ölçüsü. = 929,0341 metrekare
zı kor gibi ahunlar dâ’irenin derisin yakup (EÇ) [l/39h| Kıblckapusu’ndan tâ mihraba va
cümle ahunlar yere düşdüğün elçilerimiz gö rınca tulu (—) ayakdır ve arzı (—) ayakdır.
rüp ta'accüb edüp bu ahvâli, vaki [ü] sâ'ati ve [ l/41b| Ba'dchû mezkûr tavhaneleri câmi'c il
derecesiyle yazarlar. hak idüp cami‘-i şerîf iki cânibden dahi vâsi'
[5/186a| Âhir Âl-i Osman'a eylik yaramaz oldu. Kıble kapusundan tâ mihraba varınca
imiş” deyü mahıTkerâhe böyle rîşhand âmîz zergerdân ayak ile ( —) ayakdır ve arzı yemin
kelimâtlar edüp Seydî Paşa meyyiti üzre avuç lİ yesârından (—) ayakdır. Arzı tülünden dırâz
avuç ahun nisâr edüp “Dîninizce bu vezîr-i olmuş olur. Zîrâ zikr olunan bu haneleri ilhak
mazlûma Kur’ân okuyup bir hoşça defn edim” itmişlerdir.
deyüp hinto arabasıyla Serdâr Alî Paşa'ya re [ 1 /44a] Tûlen ve arzen çâr-kûşe vâki’ olup yan
vüne oldu. suffalar ile bile (—) ayakdır. Amma derûn-ı
[8/290a] Vc cümle üç yüz aded kaptıdanları ve câmi‘ bu haremden büyükdür. Kıble kapusun
cümle dörd bin aded kelleleri alınııp sâhib-i dan tâ mihraba varınca (—) ayakdır. Amma
devlet her guzâta merâlibleı ine göre belağan bu haremin cânib-i erbahısında kırk ayak enli
mâ-belağ avuç avuç ahunlar ve terakkiler ve yan sıılTaları üzre cümle reng-â-reng amûd-ı
mecruhlara tekâ'üd ve nân-pâreler ihsan olu azîmler üzre (--) aded zî-kıymct önadlardır
nup cüyûş-ı müvahhidîni cenge rağbet içlin ni- ve her sülün üzre seng-i gûııâ-gûndan kemerler
çe gazilerin başlarına Sadrıa’zam kendi elle var kim her biri kavs-ı kûzahdan nişan verir,
riyle gümüş çelcng takardı. | l/45a] Andan şimale bin bir mismârlı Kubbe-
Avurt (TDK) Yanağın ağız boşluğu hizasına gelen kapusu yirmi ayak taş nerdübân ile ıırûc olu
bölümü nur bir kapudur.
(EÇ) 17/149b | Çerkez lisânı kaleme gelmez se | 1 /46b] Mihrâbdan kıble kapusuna varınca iti
mahı mevkûf boğazdan ve avurddan ve dil al len ve arzen hakirin zergerdân ayak messiyle
tından savt-ı sığır gibi kaleme gelmez sadâlı (—) ayakdır.
hu ruflardan mürekkeb bir lisândır. |2/224a] Kıbleden mihraba tulu (—) ayakdır,
Ayak (TDK) 1. Bacakların bilekten aşağıda bulunan arzı yetmiş ayakdır.
ve yere basan bölümü [2/224b] Tûlen yüz sekiz ayak ve arzan seksen
2. Yarım arşın veya 30.5 cm uzunluğundaki ayakdır.
ölçü birimi, kadem [2/281 a] Ammâ lalîf câıni’dir. Tûlen ve arzen
3. 30.4 cm değerinde İngiliz uzunluk ölçüsü yüzer ayakdır.
birimi, İng, foot, Alm. Fu3
[2/287a] Andan Cami'-i Lala Mustafâ Paşa :
(ML) Ayağın uzunluğu, birçok dillerde olduğu Sarayı kapüşonun önünde tarîk-1 âm aşrı vâki'
gibi, uzunluk ölçüsü olarak kullanılır (kış. İng. olmuş Süleyman Hân veziri Lala Mustafâ Paşa
foot, Alm. FuB) binası, İslâmbol tarzı kubbe-i âlîsi vc cümle
(OŞG) I. Bir insan ayağı boyu binası rasâs-ı hâs ile mesturdur. Tûlen vc arzen
2. On iki parmakdan ibaret Osmanlı kademi seksener ayakdır.
(ayağı) ki yarım arşındır [3/127a] Kıble kapusundan tâ mihraba varınca
3. Kısa zaman: Bir ayak önce bu iş bilsin tûlen ve arzen yüz seksener ayakdır.
(MZ.P) Ayak; 12 “parmak”a, parmak 12 “hat” [3ZI32b| Kıble kapusundan mihrâba varınca lü
ta, hat da 6 “kerte”ye ayrılmıştı. len vc arzen zergerdân-ı mest ayak ile (—) hat-
(ML) 1. İnsanlarda ve hayvanlarda vücudun vedir. Bu şehirde bundan büyük cami' yokdur.
durmasını vc yürümesini sağlayan organ. [3/155a] Bu harem cümle beyaz mermer-i ham
2. Vücudun bacaktan ayak bileğiyle ayrılan ile eyle hemvâr ruhâm-ı gûnâ-gûn ile mefrûş
son vc alt kısmı. ibret-nümûn bir beyaz sahradır. Tûlen ve arzen
3. Türkiye'de metrenin kabulüne kadar kullanı yüz seksener ayakdır.
lan yarı arşın uzunluğunda (30.5 cin) bir ölçü |4/294b| Sultân Uzun Haşan câmi‘i: Âzerbay-
can şahı iken bina edüp Ebü’l-feıh Sultân Me- Kadron ( AT) Barut ölçüsü
hemmed çenginde Sultân Haşan münhezim Baer bk. Bahar
olup Tebriz'de merhûm oldukda bu cami "-i
Bağ (TDK) 1. Bir şeyi başka bir şeye veya bir çok
pür-envâr nâ-tamâm kalup oğlu Ya‘kûb Şah it
şeyi topluca birbirine tutturmak için kullanılan
mam etmişdir. Tûlen seksen ayak ve arzen
ip, sicim, şerit, icl gibi düğümlenebilir nesne,
yüz elli ayakdır.
2. Birlikte bağlanmış bir türden nesnelerin de
|4/325a| Fersah; on iki bin adımdır. Mil; dörd
meti, destesi, salkımı. Bir bağ pırasa; bir bağ
bin adımdır. Bir adım dörd ayakdır ve bir
ıspanak.
ayak-ı meyan uç uca yigirmi iki arpa kaddidir.
(OŞG) Yaklaşık olarak 100-150 kilogram ge
15/120b | Der-beyân-ı Orlahisâr
len kendir demeli
Bu hisâr-ı kebîrin cânib-i cenûbıında Orlahisâr
(AT) Bir demet ölçüsü; yaklaşık olarak
şekli muhammes bir hışırı hasîn ve sedd-i
100-150 kg. gelen kendir demeti; bir araya
merîn hisâr-ı üstü vardır kim dâ’iren-mâdar cir
bağlanmış beş çile pamuk ipliği
mi beş bin seksen ayakdır, adım değildir, zîrâ
hakir bu kal‘ada sakin olmağile alâ mehlin Bahar (ISAM) Orlaçağ’da Avrupa'da çeşidi kaynak
larda bar, bhar, baar, ve baer şeklinde de geçen
ayak ile add etmişimdir ve elli ayak enli dol
bir ağırlık ölçü birimidir 1 bahar = 243.75 kg.
ma rıhtım Şeddadî dîvârdır. lâkin taş binâ de
yahut 270.562 kg.
ğildir. Serapa ağaçdan palanka kal’a-i kavidir.
(WH) Orlaçağ’da Avrupa’da çeşitli kaynaklar
[6/176a] Ve dîvârının kalınlığı ellişer ayak
da bar, bhar, baar, baer ve bahar şeklinde yazı
rıhtım çim dolma sedd-i merîn palanka dîvâr-
lan bahar, teorik olarak 300 menn ağırlığın-
dır. Ve kadd-i hâili yigirmişer arşın âlî meşe
direklerinden mebnî palanka-i kavî sÛr-ı üstü- daydı,
v ardır. Arabistan'la ilgili bir kaydına göre. 300 rıtl
ağırlığındaysa da, bu 260 dirhem'1 i k Mekke
[7/138a] Ve bu kıble kapusundan mihraba va
rıll’ı olmalıdır, yani iki kal ağırlıkladır ve böy-
rınca tûlu iki yüz ayak ve arzı yüz elli ayak*
lece bahâr’m ağırlığı 243,75 kg olarak belirir.
dır. Ve tarz-ı kadîm bir münakkaş mihrâb min
beri var kim sihı-i mübîndir. İbn Hurdazbih ise bir bahar teorik olarak 333
menü den ibaretti. Bununla kastedilen 260 dir
[8/310b] Amma dolma Şeddadî rıhtım toprağı
hem’lik Bağdad menn’i olmalıdır ki, bunun
ile ba’zı dîvârının yerleri yüz elli vc bâ‘zı yeri
sonucu olarak bahâr'ınağırlığı 270,562 kg'dır.
yüz altmış vc yüz yelmiş ve yüz seksen ayak
Bahar, önemim Basra Körfezi’nin çevresinde
enli Horasânî binâ rıhtım dîvârlardır.
ki ülkelerde ve Hint Okyanusu'ndaki ülkelerde
Ayar (ML) I. Kullanılan ölçü ve tartı aletlerinde uluslararası baharat ticaretinde kazandı. Bahâr
hassaslık ve doğruluk sağlamak için tespit ağırlığının ölçülmesi sırasında karşımıza çıkan
edilmiş ölçü esasları, olağanüstü düzeydeki farklılıklar eski bir gele
2. Bir alaşımın 1 gramında bulunan kıymetli neğe göre, malın türü ve fiyatına uygun olarak
maddenin miktarına verilen ad. ana ağırlığa bölgeden bölgeye değişen ölçüler
3. Bir ölçü aletinin doğru Ölçmesini sağlamak katılmasıyla açıklanabilir, Portekizce’de picotâ
için yapılan tanzim ve düzeltme işlemi. adı verilen bu ilave, alıcının lehine işleyen bir
4. Bir ölçü aletindeki göstergeyle ölçülecek telâfi niteliğindeydi. Bahâr ağırlıklarının en
değerler arasındaki bağlantıyı belirleme işi. ayrıntılı derlemesi Portekizli maliye memuru
5. Bir ölçü birimini lanamlamağa yarayan öl Antonio Nunez’in 1554 yılında hazırladığı
çek büyüklük. “Lyvro dos pesos da Ymdia"da bulunur
(AT) Bir tahıl ölçüsü, Güney İran'da bulunan Lâr bölgesinde ba
(ZK.) Bir tahıl ölçüsü, yarım ölçek hâr’m değeri XVI. yüzyılda 3 kental 2 arroba
Azâla (WH) Bir Azâla, 100 x I terazi arşını ( I terazi 27 arratel idi bu da 218 kiloya tekabül ediyor
arşını = 145,63 cm) idi ve 145,63 metrekare du.
ederdi. Balır (WH) İran uzunluk ölçüsüdür, 104 cm’lik ar-
şın'a (zar) eşitti, yani = 3,25 cm.dir.
Ba (WH) Arapların “Kâme” de dediği bâ veya ku- Bakila (WH) Mısır bakila’sı (bakla) 4 sâmûna, ya da
laç = 4 şer’î arşın yani 184.8 cm olup bir milin 12 kırat'dan oluşur. I kırat11 0,195 gr olarak
binde biridir. Bugünkü Mısır'da bâ' - 4 doğra belirlediğimize göre, ağırlığı 2,34 gram idi.
macı arşını = 3 metre şeklinde kullanılır Bakraç (TDK) 1. Çoğunlukla bakırdan yapılan küçük
Baar bk. Bahar kova.
Bâb (WH) Bâb (çubuk) adıyla bilinen uzunluk ölçüsü 2. Bil bakracın alabildiği miktar
= 1/10 aşl. yani (Orlaçağ’da) = 3.99 metreydi. (OŞG) 2700 kiloya kadar kömür alabilen vc
341
vapur vinciyle kayıktan kömürü taşımaya ya- Basen (TDK) Omurganın bel ile kalça arasındaki bölüm.
rayan saçtan yapılmış kap. (AT) Bel genişliği, bel ölçüsü.
(EÇ) |l/!72a] Esnâf-ı ısıcak pâlûdeçiyân-ı (ML) Belin 20 cm kadar aşağısında, kalçadan
kavvâfân : Cümle neferât sekiz yüz bunların alınan ölçü.
asla dükkânları yokdur, hemân bâlâda tahrîr Basil
olunan ıssı pâlûde kârhânelerindcn niçe bin
ağırlık ölçüsü. = 119 kg
bakraç pâlûde akıp bakraçlar altında kutular
ile zarâfel idüp âteşler gezdirüp Baskii (TDK) I. Çoğunlukla bir kütleyi çok daha lü-
Balla (Hİ) (ipek. Cenova) = 300 libbra = 90 kg çük bir külle yardımıyla tartmaya yarayan alet.
2. İki kolu sıra ile kalkıp inebilen, ortasından
Balya (TDK) Çember ve demir tellerle bağlanmış ti
veya uçlarından birine az. çok yakın değişmez
caret eşyası.
bir noktaya dayanan kaldıraç.
(ML) Ticaret eşyasının kelen bezi vaya benze
ri malzeme ile sarılıp çemberlenerek denk ha (ML) Bir arabayı, bir vagonu, eşyayı vb, tart
mağa yarayan âlet.
line getirilmiş şekli
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan (OS) Büyük ağırlıkları, küçük bir ağırlık yar
ağırlık ölçüsü. ~ 205 kg dımıyla tartmayı sağlamak üzere birkaç kaldı
racın uygun bir tarzda birleştirilmesiyle mey
(IIİ) (ipek, Cenova) = 300 libbra - 90 kg
dana getirilmiş âlet.
(EÇ) [8/247b| Paşası deryada üç pare kadırga .
(OŞG) I. Tane (İnsan, hayvan ve kimi nesne
ile balya ve alesle olup her bâr kadırgaları li
lerin sayımında). On baş sığır. bir baş soğan.
manda amade olup bir cezirede düşman gemi
leri görünse kadırgalarıyla avama edüp düş 2. Ölçüde, tartıda tahminin üstünde çıkan kı
man üzre varır. sım.
Bar (ML)Yük (TDK) Kasaplık hayvanlarda ve bazı yiyecek
lerde tane. Yirmi baş koyun. On baş sığır. Üç
(İli) (Arnavutluk) = 120 okka = 153.936 kg.
baş soğan.
(WH) bk. Bahar
Bat (Tevrat) = 6 hin - 37.00 litre
Bardak (TDK) I. Su ve benzeri şeyleri içmek için kul
lanılan, genellikle camdan yapılan kap alnu (ML) Özellikle Yakındoğu'da kullanılan eski
bir ağırlık ölçüsü. Miktarı bölgelere ve tartıla
2. Bir bardağın alacağı miktar
cak cisimlerin türüne göre değişirdi ( Yaklaşık
3. Bazı bölgelerde toprak testi olarak 2 okka ile 8 okka, 2.5 kg ile 10 kg. arası
(OŞG) I. Kulplu ve emzikli toprak su kabı ve 1280 miskallik balinan 5,888 kg’a, 640
2, Kimi kez bu kapak ve tabakla birlikte kulp miskallik batman 2,944 kg'a eşdeğerdir.)
lu içki kadehi, maşrabası Türk ve Türklerle ilgili kav imlerin kullandığı
3. Bugünkü anlamda bardak ağırlık, bu ağırlık ölçüsü çeşitli ülkelere ve tar
(ML) 1. Sıvı içmeğe yarayan ve genellikle tılan eşyanın cinsine göre değişir. XVI. ve
camdan yapılmış kap. XVII. yy’da hekimlikle kullanılan batman 266
dirhem, Türkiye'de ticarette 6 okka, İran'da
2. Bir bardağın alacağı miktar. Su bardağı, or
2.9 kilo ve Kırım'da 425 kilo gelmekledir. Bu
talama 250 gr. su alan genellikle camdan ya
değişme sebebiyla eski eserleri araştıranlar
pılmış bardak.
güçlük çekerler. Eski eserlere göre et, pamuk,
(Hİ) Bir bardak tereyağ, sıvı yağ = 10 men - darı, buğday, un, şarap, su, erzak ve ekmek
8.3 kg. batman ile ölçülürdü. Bugünkü Türk kavimle-
Baril bk. varil rinin bazılarında da tahıl ve sıvılar için kulla
Barley grain (Bizans) = 1/4 carat = 0.04 13/18 of gr. nılır. Zaman zaman karışıklığı önlemek gaye
Barre (Hİ) 6 kile (İstanbul) = 153.953 kg. siyle ölçülerin değeri devlet ve mahalli idare
lerce tespit edildiği hallerde batman için de ça
Bari (DLT) Su içilen bardak; şarap ve benzeri akıcı
reler arandı. Meselâ Uygıırca-Çince bir lügatte
nesnelerin ölçüsü.
1 batman= I ketti (ketti; Çinlilerin ve Japonla
Barut hakkı (ML) Mermiyi istenilen mesafeye atabilmek rın kullandıkları bir ölçü birimi) gelmektedir.
için gerekli barut gazı basıncını sağlamak üze Daha sonraki devirlerde ise Türkistan’da I
re kullanılan barut. balman= 8 sir (I siı-4,097 kg) idi. Buhara’da
Barut kertesi (OŞG) Kurşuna, gürleye no kadar barut ko da 1 balman=45,093 kg geliyordu. Türkiye’de
nacağını gösteren ölçü I bııtman=6 okka idi. Rus ansiklopedisinde
Barut ölçeği (ML) Av fişeğine konacak barut veya saçma İdil havzasında XVII. yüzyılda batman ölçüsü
miktarını ölçmeğe yarayan küçük madeni ve devletçe tayin edilmiş okluğu bildirilir, fakat
saplı ölçek değeri hakkında bilgi verilmez. Çeşitli lügat-
lerde de, batmana değişik yerlerde farklı ölçü idarelerce, tesbili zaruri olmuştur. Batmanın
ler takabül ettiği gösterilmektedir. Arazi ölçü mesaha ölçüsü olarak Türkisan vc İran'da kul
sü olarak batman ekilen tohumun ve alınan lanılması muayyen araziye nisbel edilmesin
mahsulün araziye oranını ifade ediyordu. Yani den ileri gelmiş olacaktır. Uygur vesikalarında
bir batman tohumun ekilebileceği veya bir bat araziye aiı muamelelerde arazinin hudutları
man mahsul verebilecek toprak parçasını ölçü tesbil edilmekle beraber, çok defa bunun bü
yordu. Batmanın bu şekilde kullanılışına İdil yüklüğü de kaydedilmekledir. İran’da da me
havzası ve Azerbaycan bölgesinde rastlıyoruz. saha ölçüsü olarak kullanılmışsa da miktarı
Sonraları mecazı anlamda, deyimlerde, bakka- hakkında ınâlumatımız yoktur.
lıkda v.b. yerlerde kullanıldı. Batman daha sonraları, kıymetini muhafaza
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan edemiyerek. bö ölçü vc ölçü ile alâkalı diğer
ağırlık ölçüsü. - 5,888 kg mefhumları ifade etmek için de kullanılmıştır.
(MZP) Yerine ve malına göre 2 okkadan 6 ok “Rusça'da patmannık (batman ile ölçmek için
kaya kadar olan ağırlık ölçüsüne verilen addır. kullanılan ince ip ve I lazer sahillerindeki ba
Kamus-1 Osımmi'de Arapça bir kelime olarak lıkçılar arasında balık ağlarında kullanılan ve
gösterilen bu tâbir şöyle izah olunmuştur: “Öl küçük parmak kalınlığında ziftlenmiş ip.)
çek ismi (man)ın aslı ölçü mânasına (men) “Ticaret sahasına ail birçok diğer ıstılahlar gi
olup lisan-ı Yunaniden mehıız olduğu ve şive-i bi batman da yabancı bir kelime olacaktır. F.
Arabiye lalbiken elf-i memdude ile telcffuz W. K. Müller. kelime hakkında fazla izahat
olunduğu malumdur. (Bat) kati demek oldu vermiyerek. bunun orta İranca Batman’dan
ğundan bu halde (batman) kati ölçek mânasını geldiğini kaydetmiştir. Eski Farsça (batimana),
ifade eder. Bir (men) yerine ve malına göre se pehi batman, batmanın ve sonra da pay man ve
kiz kıyyeden iki kıyyeye kadar olur. Lisan-ı paymana “ölçü” şekilleri için bak, Grund d.
nâsta tahrif ile (batman) denilir.” iranisehen philologie ( Kısım I vc iki s. 37) bu
“Türklerde ve Türkler ile münasesette bulunan şekillerden payman. paymana ve ça (sari)
diğer kavimlerde, ağırlık, kab ve ekilen tohum Rald. IV. I 126.)
veya alman mahsule nisbetie tâyin edilen tarla “Hububat için bir küçük ölçek”, son devirlerde
ölçüsü olarak kullanılan bir vâhid-i kıyasi” su bu şivelere geçmiş olmalıdır. Eğer bu doğru
retinde tarif eden değerli müdekkik R. Rahme ise, batman (bununla alâkadar görülen bez
ti (İslâm Ansiklopedisi, cilt 2, sahile 342-44) men, bizmen için bak. mad.) çok eskiden Türk
buna bir uzun tafsilat veriyor: "Bu Ölçü her muhitine girmiş olmakal beraber, ses bakımın
memlekete ve hatta her memleketin muhtelif dan, beklenilen inkişaf merhalelerini geçirme
şehirlerine ve tartılacak eşyaya göre, nispetsiz miş demektir. Bu kelime Türkler vasıtasiyle,
ce değişen bir ölçü okluğundan, eski eserleri İslâv kavimlcrindc de oldukça eski devirlerde
tetkik edenler için güçlüğü mucib olabilir. Me geçmiş olmalıdır, bazı lugallarde bunun “çok
selâ tababetle kullanılan batman XVI ve XVII eski bir Rus ölçeğinin ismi” olduğu tasrih edil
inci asırlarda yazılan müfredat kitaplarında gö miş olması da Goloktav, bunun bazı Rus mu
rüldüğü üzere 266 dirhem iken, yeni Türki hitlerinde yabancı bir kelime sayılmadığını
ye'de ticarette kullanılan batmanın 6 okka, Kı göstermekledir.
rım'da 425 kilo vc İran'da ise 2,9 kilo (ulardı. (Hİ) Modern çağlarda “Balman”ın bir Çin
Bugünkü Türk kavimleri arasında da, ziraat ve “ketti”sine ve 604.79 gr’a muadil okluğu tesbit
bahçe mahsulleri muamelesinde muhafaza edilmiştir. Bu hara’da 45.093 kg’a eşittir.
edildiği gibi, mayi maddeler için de kullanıl I batman = 4 undser = 80 ara
maktadır. Son devirlerde devletler arasındaki (Standart) = 72 lidre = 7200 dirhem - 23.094 kg.
iktisadi münasebetleri kolaylaştırmak için,
(Küçük Asya, 19. yüzyıl) 7.694 kg.
umumi (eşmeğe başlamış olan ölçü sisteminden
önce, aynı sistemleri taşıdıkları halde, kıymet (Adana, 19. yüzyıl) = 4.848 kg.
bakımından birbirinden farklı olan ölçü birlik (ipek için, Musul) , 9.236 kg.
leri gibi batmanın kullanılması da. muhtelif (Urfa. 19. yüzyıl) = 2.309 kg.
devir ve mıntıkalarda, gerek şekil ve gerek
(Bursa. 15. yüzyıl) 15-16 okka = 19.245-
kıymet bakımından, birbirinden farklı olmuş
20.528 kg.
tur. Uygur vesikalarında da tesadüf edildiğine
(Erzincan) 12 nügi = 1920 dirhem = 6,158 kg.
bakılırsa, bunun bazı maddeler için, aynı mu
hitte bile, birbirinden farklı kıymetlere delâlet (Hİ2) Modern çağlarda “Batman”ın bir Çin
etmiş olduğu anlaşılır. Herhangi bir karışıklı “kctti”sine ve 604.79 gr’a muadil olduğu tesbil
ğın önüne geçmek için, zaman zaman bu gibi edilmiştir. Buhara’da 45.093 kg’a eşittir.
ölçülerin kıymetinin devletçe veya mahallî 1 batman=4 undser=80 ara
343
(ISAM) Yerine vc malına göre 2 okkadan 6 (OŞG) (Pastırmacılıkta) bir çift sucuk
okkaya kadar değişen bir ağırlık ölçü birimi (MZP) Şimdi kullanılan demir kalemlerin ica
dir, Türkiye'de ticarette kullanılanı 6 okkaya dından evvel yazı yazılan kamışın ortalarına
eşittir. Tababetle kullanılanı 266 dirhem, Kı tesadüf eden kapalı kısımlarına verilen addı.
rım’da kullanılanı 425 kg,, İran’da kullanılanı Kalemin iki boğumu varsa iki boğum, üç bo
2,9 kg.’dır ğumu varsa üç boğum denilirdi.
(OS) Eski ağırlık ölçülerinden olup, 2 okkadan Baş parmağın iki boğumuna müsavi ölçünün
8 okkaya kadar yer yer değişir. (ZK) Ekseriya adıdır. Bu ölçü aynı zamanda arşının yirmi
6 okkadır. Mısır batmanı ise 900 dirhemdir. dörtte birine müsaviydi. Hicrî 994 senesinden
Büyük çömlek. Bu çömleğin alabildiği miktar. sonra bu tâbir terk edilerek onun yerine “par
Bir yazmalık yer: Bir sofralık yer mak” tâbiri kaim olmuştur.
(PGİ) 6 okkadır. Mısır balinanı ise 900 dir (EÇ) |l/l61b| Bunların dahi iç gtı lamlarının
hemdir. ellerinde on yedişer boğum Basra kargısı cüda
(OŞG) Yerine ve malına göre, 8 okkadan 2 ok mızraklar ile ubûr ider.
kaya değin değişen bir ölçü [2/242a] Bacısından bilâ-teşbîh, teşbih gibi
(T.2) (Eski Batman )= 6 Okka = 0.769767 dizilmiş çıkınca çıkınca şeyler çıkup kırkar el
Yeni batman lişer boğum bağırsak-nıisâl çıkıları çalılara se
(T.2) (Yeni Batman )= 10 okka = 1.296095 rerler gelüp gidenler temaşa ederler.
Eski batman [3/3Ib] Bacısının yelpazesi elinde, tütün kîse-
(EÇ) [2/288b] Bu şehr-i ma'nıûr ol kadar ucuz- si belinde allı boğum Diyârıbekr’in ebrî nâ-
lukdur kim âlü’l-âl deve dişi buğdayın bir soman renc çubuğuna
(—) batmandır. Beş soman bir guruşadır. [8/273a] Vc bir gömleklik bezi bir boğum ka
|3/50a| henüz Bağdâd’m Rûm nahiye şehrin mış içine koyup pâdişâhlar ve vüzerâ ve vüke
den kopmuş gibi kırk batman ı Osmânî gelir lâlara hedâyâ götürürler.
bir salkım hıstâvîyi akkâmbaşının eline verüp Bohça (TDK) İçine çamaşır, elbise gibi şeyler koyup
[4/346a] Ve bi-emri Hudâ hurma erkek ve di sarmaya yarayan dört köşe kumaş
şidir. Erkek hurma asla meyve vermez ve er (OŞG) I. Herbiri 1580 dirhem olan 4 batman
kek hurmadan bir haşebi dişi hurmanın kalıba ağırlığında (20,268 kg) OsmanlIlarda kullanı
sokulsa cima" etmiş kadar dişi hurma hazz lan bir ölçüdür,
edüp yigirmi vc otuz salkım hurma verir ve 2. Yaklaşık olarak 7 kg ağırlığında bir tütün
her hoşe salkımı kırkar ve ellişer batman ge balyası, dengi.
lir.
(EÇ) [3/77b] Ba‘dehû Bâyezîd ilân şâh ile
Batta (ISAM) Mısır (un.) hacim ölçüsüdür - 22.5 lit müşerref oldukda Şâh Tahmâsb Bâyezîd’in ba
re şına cevahir nisâr edüp sene 967 târihinde Bâ
Beka (Tevrat) - 10 gera = 7.50 gram. yezîd Hân’a Şirvan hanlığı verüp kabûl etme-
Berîd (ISAM) Kelime Latince “Veredus”tan gelmek yüp bî-hadd ü bî-kıyâs ta‘yînâı u nukûd-ı akçe
tedir = 4 fersah = 22,176 km. ve İki yüz boğça verüp bir sarây-ı âlîyi zer-en-
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan der-zere müstağrak edüp anda meks edüp ce
uzunluk ölçüsü. = 22,774 km mi i sohbeti şâh ile olup sayd [u] şikârda cûn
sohbeti ederlerdi.
Bes (Roman) = 8 unciae = 218.300 gr. - 218.30 gr.
Boru (TDK) Bir yerden başka bir yere sıvı veya gaz
Binlik (OŞG) Bin dirhemIik, bir dirhem sıvı alan (şa
aktarmaya yarayan, içi boş, uçları açık, uzun
rap, zeytinyağı v.h.) büyük şişe.
ve dar silindir.
Binter (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
(PGİ) Su ölçülerindendir. 4 masura.
ağırlık ölçüsü. = 1,950 kg
Botte (Hİ) (Büyük fıçı, Cenova) = 500 libbra = 159
Birim (ML) Bir büyüklüğü bir niceliği ölçmek için
kg. dolayında
seçilen aynı cinsten değişmez parça. Uzunluk
ölçme birimi metredir. Buğday (MZP) Eskiden kullanılan ölçülerden birinin
adıydı. “DirhenT’in küsuratından sayılırdı. Dir
Birşâla (WH) 12,5 rıtl = 2000 dirhem = yaklaşık 8,5
litreye denk gelen ve Tilemsan’da (Tlemcen) hem dört kısma taksim edilerek beher kısmına
“denk”, her denk dörde ayrılarak her bir kısmı
tahıl ölçümünde kullanılan hacim ölçüsüdür.
na “kırat”, bir kırat dörde taksim edilip beher
Bitenıi (AT) Arşın ayarında bir uzunduk ölçüsü.
kısmına “buğday” buğday da dörde ayrılarak
Boğça bk. Bohça her bir kısmına “fitil”, bir fitil ikiye bölünerek
Boğum (ML) 1. Parmak veya kamış, saz gibi bitkilerin her birine “nakit”, her nakit ikiye taksim ile
şişkince bölümü her bir kısmına “kılmir”, her bir kıtmir yine
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_________________________________________________________________________________
ikiye ayrılarak beher kısmına “zerre” denil Kafîz’in 33 litreden ve 66 litreden hesap edil
miştir. Bir buçuk dirheme “mıskal”, kırk dört mesine göre 132 veya 264 litre eder.
okkaya “kantar”, dört kantara “çeki” denilirdi. (T.2) = 10000 metre kare (On bin metre kare
(ML) Eskiden kullanılan ağırlık ölçüsü, yakla mahaldir. Her kenarı yüz metre uzunluğunda
şık olarak gramın beşte biri, bir kare olup yüz adet kare demek olur)
(MET) Eskiden Türklcr taralından kullanılan (WH) Hacim ölçeği olarak 1 cerîb VIL yüzyıl
ağırlık ölçüsü. - 0,0532 gr da -Medine'de Halife Hz. Ömer Devrinde- 7
(T.2) = 10 habbe kafiz idi.
Butta (WH) Butta Mısır’da un ölçümünde kullanılan Daha sonraki devirde rastlanan bir kayda göre,
bir ölçü birimi olup 50 rıll’a, veya 24 ka bu tür 1 kafiz = I şâ’ veya = 51/3 rıtl (tahıl
deh'lik bir Ölçeğe veya 1.5 vaiba'ya eşitti. Bu ağırlığı) idi.
bilgiler, butta için koyulan 22.5 litrelik bir ha Aşağıda şâ’yı 4,2125 litre ya da 3,245 kg
cim = muhtelelen 17,5 kg un, tahminiyle bağ (buğday) olarak bulduk ve İslâmiyet! n ilk yıl
daşabilir. Fark Bu hacim ölçüsü Medine’de = larında kullanılan hacim ölçüsü cerîb için 29,5
3 şa’, yani = 12,617 Litreydi. Irak vc Mezopo litrelik veya 22.715 kg’lık (buğday) bir değer
tamya’da 1 fark buğday da herbiri 406,25 tesbit etlik.
gram olan 36 Bağdad rıtl’ı, yani = 14,625 kg İran'da da I cerîb = daima 10 kafiz’di, ancak
idi ki, bu da 19 litrelik bir hacme denk geliyordu. kafiz ölçüleri büyük ölçüde birbiriyle çelişir.
X. yüzyılda Doğu İran'da 2,5 vc 1,5 menn'lik
Cam payı (PGİ) Mimarların ufak ölçüsü parmak ise de
kafiz’ler vardı ve aynı şekilde de 26 litrelik vc
halk arasında çırpı payı, teneke payı, cam payı 16 litrelik cerib’ler vardı.
diye üç ufak ölçü ismi vardır. Bunların muay Fars bölgesinde de Arap coğrafyacılar aynı de
yen bir miktarı olup meselâ iki cam payı bir virde şu cerîb değerlerinin bulunduğunu bildi
parmak yapar. rirler :
Caretelio (Hİ) (Cenova) 2 veya 2.5 baril = 300 litre do
Şiraz I Cerîb = herbiri 16 rıtl olan 10 Kafiz =
layında yaklaşık 65 kg. veya 83 lit.
Carro (Hİ) (buğday) - 20 hektolitre
Beyza 1 Cerîb = Şiraz Cerîb'inin 13/20’sine
Cartousto (Hİ) (Preveze) = 150 dirhem - 481 gr. eşil = yaklaşık 74,75 kg. veya 97 lit.
Ceııdum (WH) İran’da kullanılan ağırlık ölçüsüdür, Arracan I Cerib = Şiraz’dakinin 5/4'ü = yak.
“buğday tanesi’’ olan bu ölçü cev’le (arpa ta 81,25 kg. veya 105 lit.
nesi) eşdeğerdedir ve bugün 0,048 gramdır. Kâzerun 1 Cerîb = 5/3 Şiraz Cerîb’i = yak.
Çere (PGİ) Yağ tartmak için kullanılan ölçü. 108,3 kg. yada 138 lit.
Cerîb (AT) I. Arabistan ülkelerinde kullanılan takri Fesâ I Cerî.b = Şiraz’dakinin 9/10'u = yak.
ben 216 litrelik bir hacim ölçüsü. 58,5 Icg. ya da 75 lit.
2. Arap vilâyetlerine mahsus eski eni ve boyu İslahr 1 Cerib = Şiraz’dakinin 1/2’si = yak.
60 arşın olan arazi ölçüsü. 32,5 kg. ya da 42 lit.
(ML) 1. Osmanlı İmparatorluğu devrinde Ara XIV. yüzyılda İran’da I cerîb = herbiri 260
bistan da kullanılan arazi ölçüsü. (Ayrı kay dirhem olan 120 Tebriz menn'i (1 dirhem =
naklarda 1000 arşın kare , 60 kadem kare veya 3,2 g) idi. Gazan Han'ın yaptığı ayarlamadan
kenarları 60 arşın olan kareye bu ad verilir.) sonra I cerîb, 100 kilo buğdayın ağırlığına ve
2. Bir cerîblik araziden alınan buğday mikta ya 130 litrelik bir haciıne denk geliyordu.
rında hacim ölçüsü; kullanıldığı ülkeye göre Ortaçağ'da i cerîb arazi ölçüsü olarak (şer’î) =
değeri değişir. (Mesela, I ş i rar cerîb i 10 kafiz, 100 kasaba kare idi, böylece kesin olarak
bu da 16 rall eder, I Rıtl ise 130 dirhemdir) 1592 metrekare eder. (1 kasaba - 399 cm) Bu
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan cerîb, Fars'ta küçük cerîb olarak, 60 x 60 hü
alan ölçüsü. = 10000 metrekare kümdar arşım (Zirau’l-melik) değerinde cerîb
olarak bilinirdi. Büyük cerîb ise bu küçük ce-
(ISAM) Hem alan hem de hacim ölçü birimi
rîb’in 32/3’ü değerindeydi, 58371/3 metrekare
dir. Muhtelif devir ve bölgelerde farklı alan ve
ederdi. Ortaçağın sonlarında, cerîb. 321/3 gez.
hacimleri ifade için kullanılmıştır.
kenar uzunluğuna sahip, kare şeklinde bir
I. Alan ölçüsü olarak değere, bir kenarı 10 alandı, yani 1066 gez kare idi, burada gez
kasba uzunluğunda olan kare şeklindeki bir 94,745 cm olarak alınmıştır. Böylece XVII,
alana takabül eder. Bu da 1366.0416 metre ka yüzyılda I cerîb = 30,95 x 30,95 m = 958 met-
reye eşittir. rekarey'di. İran kültür sahasında cerîb’ in ne
2, Hacim ölçüsü olarak. I cerîb = 4 kafîz'dir. zaman 1600 metrekareden 960 metrekareye in
345
dirildiği henüz belirlenemedi.; gereksiz ayrıntı Çalım (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
olacağı için burada değinemediğimiz bazı be
lirtiler bıı işlemin XV. yüzyılda da kendisini alan ölçüsü. - Dönümün parçalarından
hissettirdiğini gösteriyor. Bugün İran'da res Çanıçak (TDK) Ağaçtan oyularak yapılmış kulplu su
men 1 cerîb = I hektar"dır, ancak 400 ile 1450 kabı, çapçak
metrekare arasında oynayan birçok mahalli ce (OŞG) 1. Camdan su kabı; büyüğü mastala.
rîb alan ölçüsü varlığını sürdürmektedir. Ce-
2. Tahta kepçe.
rîb'işah 1200 metrekare, cerîb-i resm ise 760
metrekaredir. 3. Tahtadan bir su kabı, ya da tası
(MZP) Cirib, enden ve boydan altmışar zira, (ML) Kapaklı olan çamçaklara bugünkü kulla
nışlarından ölürü “sebzelik” adı verilmiştir.
yani terbîî hesapla 3600 zira miktarı araziye,
mikyas makamında olarak, verilen isimdir. Çanak (OŞG) I. Üç okkalık bir çeşit tahıl ölçüsü;
Her zira 7 kabza ve her kabza 4 parmak itibar 2. Topraklan yapılan vc furunda pişirilen her
olunur. türlü kaplar; bilinen toprak tabak; yassı kap:
Yer ölçülerinden birinin adıdır. Kamus’ta göveç, kâse, tas.
“vezni muhtelif bir nevi ölçek, dönüm, tarla ve (ML) Pişirilmiş topraktan yapılmış küçük, yu
arazi ölçüsü” suretinde tarif olunan bu tâbir varlak ve yavan kap
için Hüseyin Kâzım Bey, Büyük Lugali'nde (EÇ) 5/146a) Bunda cümlesi manca yeyüp şa-
'altmış kadem murabbaından ibaret satıh ölçü râb içerken Allâhumuz bu mancayı ve bu şarâ
sü, bin murabba arşına müsavi satıh” izahatı bı bize ihsan eyledi. İçe benüm elimden şu şa
vardır. Cirib surelinde yazılmış olan Sanal Ka- râbı” deyü bir çanak şarâb sundukda, hakîr
musu’nda da şu tafsilât mevcuttur; “dılıları alt eyitdim: “İçmem gâzîler ve âbâ vü ecdadım
mış arşın olan dördül (murabba) bir sahanın dahi tütün ve kahve dahi içmemişlerdir, değil
ölçüsü. Eskiden arazi ölçmekle kullanılırdı. ki ben şarâb içem”
Hububat için kullanılan bir ölçüdür” suretinde [7/186a] Ziyâret-i Aşçı Baba ve ana karîb zi-
tarif olunana cerib hakkında İslam Ansiklope yârel-i Başçı Baba ve Yoğurdcu Baba: Bu sul
disinde cerib maddesi, şu izahatı da vermiştir: tânların üçü dahi karındaşlar imiş. Gedik Ah
“Bu tâbir, bir cerib dolusu tohum ekilebilen med Paşa ile bu kal'a muhasarasında bulunup
arazinin mesahasına delâlet etmek üzere, me her gün asâkir-i İslama pişmiş bir koyun başı
saha ölçüsü olarak da kullanılır. Bu ölçünün ve bir çanak mastaba aşı ve bir çanak yoğıırd
kıymeti, devrine ve yerine göre değişir.” ayranıyla cümle asâkir-i İslâmî doylarlar imiş.
Cev (AT) Çok küçük bir ağırlık ölçüsü1 Çanakları asla boşanmaz imiş.
(WH) İran "arpa tanesf’nin ağırlığı = I/4 tesû [8/321 bj bir ruhban Sadrıa'zama on iki çanak
veya l/l 6 dang veya l/96 miskal idi; böylece bal hedâyâ getirdi. Bir çanağı gayet beyaz
XIV. yüzyıla kadar = 0,045 gr. (çünkü miskal olup tezkireci efendi ki İshak Çclcbi’dir, anın
4,3 gram olarak hesaplanmıştı) . sonra da şim deslârının ucun çıkartıp bal ile rûbâr eldiler.
diki zamana kadar 0.048 gr. idi. (4.6 gramlık Çap (AT) 1. Genellikle cisimlerin genişliği, kutur,
miskal'e göre). 2. Top vc tüfek namlusu eni: kağnı tekerleği
Cevze (WH) “Ceviz” 7 miskal/darahmi ya da 14 bü nin ölçüsü
yük ŞânıÛne ağırlığındaydı, hükümdarlık cev- 3. Mesaha, arazi ölçme
ze’si ise 6 miskal/darahmi idi. Benim hesabı
4. Tahıl ölçeği, 5 teneke bir çap, 1 çap 80 kilo.
ma göre (I Atikî Drahme = 4,25 g) birincisi
29,75 gr, İkincisi ise 25,5 gr idi. H. Sauva- (ML) I. Genellikle cisimlerin genişliği.
ire’nin hesabı sonucu 23,1735 gr ve 19,863 gr 2. Çember içinde bulunan iki nokta arasındaki
çıkmıştı, en büyük uzaklık.
Chalkous (1-kılt) 0.091 gr. 3, Ateşli silâh namlusunun iç ölçüsü
Cılgıı (ZK) 1. Evleğin küçüğü, birkaç adımlık yer. Çapölçer: Ağaç çapım ölçmeğe yarayan açılır
2. İpe dizilmiş bir boncuk dizisine verilen ad. kapanır şekilde sürgülü tahta cetvel
Cınıbıt (OŞG) 1. Üzüm salkımı (Hİ) (Van) = 36-45 okka = 46-57 kg.
2. Üzüm salkımındaki küçük salkımaklar
(Malatya) = 12 standart kile - 307.680 kg.
Cinıbiş (ZK) İki parmak arasına alınabilecek miktar,
bir tutam, Çaptık (AT) I. Ağzı açık el sepeti. 2. Hububat ölçüsü
Cinıcik (ZK) İki parmak arasına alınabilecek miktar, Çarek (WH) İran ağırlığıdır, büyük menn’in dörtle
hir tutam. biri kadar olup bugün 750 gramdır.
Cirib bk. Cerîb Çaryek (ML) Dörlte bir, çeyrek
Colla (Hİ) 2.5 kantar = 141.122 kg; ayrıca bk. çuval (Hİ) 0.25 arşım = 17 cm
(demir) - 0.25 m (nn = 750 gr.) (İzmir, 19. yüzyıl) = 180 okka = 230.896 kg.
(ipek için) = 0.25 lidrc (sof için, 19. yüzyıl) = 4.564 kg.
(Bursa 1500) = 22.5 lidre = 8.661 kg. (afyon için, 19. yüzyıl) = 763 gr.
Çatala bk. Çetele (altın ve gümüş için) = 100 dirhem = 320 gr..
Çatan (DS) Saman taşımağa yarar büyük sepet, küfe karş. lidre
Çatana (Hİ2) bk. Çeten (Kırım, 18. yüzyıl) = 150 dirhem = 480 gr.
Çatını (OŞG) Sobayı bir defa yakacak kadar odun: (T. I) = 4 Kantar = 225,798 Kg.
Bir çatım odun; hava serin sobayı bir çattın (T.2) (Eski)= 0.225798 Yeni çeki
yaksak (Yeni) - 10 kantar = 4.428733 Eski çeki
Çekeni (AT) Kuyudan birçekimlik su Çekirdek (OŞG) Kuyumculukta kullanılan ve 5 santigra
Çeki (MZP) Eskiden odun, taş ve saire tartmak için ma karşılık olan ölçü.
kullanılan ağırlık ölçülerinden birine verilen (PGİ)4 buğdaydır, İtalyanca karato veya halk
addır. Çeki, üç ayaklı bir sehpaya ortasından ağzında kırat denir. Altın tartmak için kullanı
asılmış bir sırıkla bunun bir ucunda tartılacak lır, altının ayarı 24 kırat olmalı, yani 24 kırat
şeyi koymağa mahsus kafes gibi ıskara şek- gelen altının içinde diğer madenlerden bir şey
linnde bir tabla ve öbür ucunda da çekilaşı de bulunmayıp 24 kırat altın bulunmalıdır.
nilen dört kanlar (195 okka. 250 kilo) sıkletin
(EÇ) |IO/62I] “Ey ümmeti Muhammcd, top
de bulunan bir taş asılı teraziden ibarettir.
der kim bu kadar temaşa gösterdim. Cümle
Çeki Taşı: Odun, taş ve saire tartmak için kul a'yân u eşraf ağaların benim pehlivâmma birer
lanılan çekinin bir tarafında asılı duran vc dört pâre-i Mısrî ihsan ctsünlcr. Andan yire ineyim.
kantar (195 okka, 250 kilo) ağırlığında bulu Ve dahi nice ınaTifetler göstereyim”, dedi.
nan ölçü taşının adıdır. "İmdi siz âşıkânlardan birer çekirdek gümüş
(OŞG) I. Odun, kireç, taş ya da başka ağırlık temenna ideriz” deyü cümle âyân-ı kibardan
nesneleri tartmak için büyük bir terazi, tartı. on bin pare mikdârı cenT ildi.
2. Dört kantar sayılan ve yüz kesken okka Çekül (ML) Yer çekimi doğrultusunu belirtmek için
ağırlığındaki bir ölçü. kullanılan, ucuna ağırlık bağlanmış bir ipten
3. 200 kilo ağırlığında bir ölçü. meydana gelen alet.
4. Bir at yükü yakacak odun vb. yakıtlar. Çelik (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
ağırlık ölçüsü. = I 16 kg
5. 100 dirhem ağırlığında ipek vb. ölçüsü.
Çepik bk. Çapuk
(PGÎ) Odun gibi ağır cisimleri tartmada kulla
nılan 250 kiloluk ağırlık ölçüsü.; Odun tartma Çepük bk. Çapuk
ya mahsus olursa 4 kantar yani 176 okkadır. Çerik (AT) Bir hububat ölçüsü. Şarap,zeytinyağı vs.
Taş için olan çeki 2 kanlar, yani 88 okka, saklamak ve ölçmek için kullanılan küp.
Kireç çekisi yarını kantar, yani 22 okkadır. Çetele (OŞG) Esnafın kullandığı birhesap değneği;
Tüccar arasında tiftik veya deve tüyü tartmak uzunluğuna ikiye bölünmüş olup yarısı müşte
için kullanılan çeki 2 okka, ridedir; her alış-verişte kertilen çentik ancak
iki yarısı birleştirilerek çentilir; bir yerden
Mercan çekisi 100 dirhem,
çentilen iki çatal çelik (çelik burada çelik-ço-
Afyon çekisi 250 dirhemdir. mak oyunundaki çelik anlamına): Ekmekçi çe
Yüz dirhem ağırlığında ipek vb. ölçüsü. telesi
Gümüş Çekisi: 100 dirhem. (ML) Okuma yazma bilmeyen ekmekçi, sütçü
(AT) I. Odun v.b. ağır cisimleri tartmakta kul v.b. esnafın veresiye saltığı malın hesabım tut
lanılan 250 kg'lık ağırlık ölçüsü. (Eskiden bir mak için uzunlamasına ortadan bölüp üzerinde
çeki 4 kantar, bir kantar 40 okka idi.) kertikler çenttiği, biri satıcıda vc biri alıcıda
2. İpek v.b. şeyleri tartmakta kullanılan 300 bulunan dal parçası.
gramlık ölçü birimi. (EÇ) |7/168a] Dağıstan pâdişâhının mektûbla-
3. Tartı aleti rın ve Terek kakası kapudanınm palir nâm kâ-
ğızların verdükde rehin olan Çerkeş beğinin
(AT) Odun için ağırlık ölçüsü (bugün 250 kilo)
ağaç çetele ve tamgasını verüp Nemse çasarı-
(Hİ) (standart) = 4 kantar = 225.798 kg. nın papinla haltım kapudanma gösterüp
(odun için) = 195 okka = 250 kg. Çeten (Hİ2) Bu kelime çatana, çeken, çiten, çetene
(Ayvalık, 19. yüzyıl) = 100 okka - 128.29 kg. vb. şeklinde telafuz edilmekledir ve saman ta
(Selanik, 19. yüzyıl) - 135-140 okka - 173- şımak için kullanılan ölçü birimidir.
179 kg. Çetvirnik (I-Iİ) 0.25 kabal
347
Çıg (DLT) Bir Türk arşını, Arap arşının üçle ikisi Çit (Hİ) Büyük meyva sepeti.
kadardır, göçebeler bununla bez ölçerler. Çitmik (OŞG) I. Bir üzüm salkımının ayrıldığı küçük
Çıglamak ( DLT) Türk arşını ile ölçmek. kollarından herbiri; ufak ufak salkımlar, cımbıi
Çıkın (OŞG) 1. Dört ucu bir yere gelmiş ve düğüm 2. İki parmak ucu ile alman miktar, çimdik.
lenmiş ufak bohça. Çokal (OŞG) Kaba ve kaim sırlanmış toprak kap.
2. İçinde armağan edilmek üzere bir nesne, ya Çömlek (OŞG) Çökmüş, süzülmüş çamurdan yapılmış
da para bulunan bir küçük bohça. toprak kap; sırsız kavanoz, ufak küp; toprak
(ML) Uçları düğümlenmiş ve içinde öteberi tencere.
bulunan mendil, çevre v.b., bohça veya bağ Çubuk (MZP) I. Değnek biçiminde ince, uzun ve sert
lanmış paket. olan şey.
Çırpı payı (PGİ) Mimarların ufak ölçüsü parmak ise de 2. Dönümün akşamından 3.5 zirâ" itibar olu
halk arasında çırpı payı, teneke payı, cam payı nan ölçünün adı. Bir dönüm 100 çubuk şatran-
diye üç ufak ölçü ismi vardır. Bunların muay cı ve her çubuk 12,5 arşın şatrancı idi. 10 çu
yen bir miktarı olup meselâ iki cam payı bir buğa bir nişan denilirdi.
parmak yapar.
Çift (Tlİ) bir çift - iki adet - (ayakkabı, öküz, vb) uzunluk ölçüsü. =2,38 m
Çiftlik (Hİ) (raiyyeı için) = bir köylü hane halkı İçin (Hİ) bk. dönüm
olan ve büyüklüğü 60 ile 150 dönüm arasında
(EÇ) |'4/325a] Ve mPmâr arşını bir zirâ’-ı hay-
değişen arazi.
yâlî ve bir sülüs ziyâdedir ve zirâ‘-ı Mekkî.
(Bursa) = 12 mudluk toprak Hazret-i ZÜbeyr Mekke’yi la’mîr etdikde zirâ’-ı
2, 3 veya 4 müdd tohumluk arazi Mekkî dedüğü bir çubuk zinT-ı hayyâlîdir.
Çiğnem (OŞG) 1. Bir defada çiğncnccek kadar, bir parça; Çuval (OŞG) I. Kıl örmesi çuldan harar ve torba gibi
2. Bir lokma: Ramazan çiğnemi büyük olur kap;
(EÇ) |4/405a] Bir ma’âdin-i Hallâk-ı Ezel’dir 2. Belli bir miktar: Bir çuval kömür; beş çuval un
kim bu kadar bin yıldan berü niçe bin bâr-ı üş (Hİ) 2 kantar = 112,898 kg.
tür ii ester taşıyup bir çiğnem sakız eksilme- (bir çuval fındık) = 2.5 kile = 74 desimelreküp
mîşdir.
(bir çuval pirinç) = 18 kile = 46.184 kg.
|9/114| mîrî kuralardır kim rûy-i zemîne ce-
(EÇ) |J/l75b| ve Erdek ve Mihalıç nâm şehir
mî‘i mastiki sakızı bu kuralardan hâsıl olur,
iskelelerinden seklem la’bîr iıdükleri yedişer
gayri kuralarda olmaz. Her kimesnede bir çiğ
sekizer kanıar-ı Osmânî gelir çuvalları onar
nem ve bir damla çiğ sakız bulunsa, kati eder
âdem kaldırup bir âdemin arkasına koyup ol
ler
dahi kantara kodıığu zaman kantarın mîlleti vı
Çile (OŞG) 1. İplik ve ibrişim destesi, tura. zır vızır öter vc yine kanlardan arkasına koyup
2. Bükülmüş ipek ya da pamuk ipliği demeli, mıırâd idindikleri yire götürürler amma iki ta
yumağı. rafından birer zelehor hammâlları dahi ellerine
3. Bir çile ipek, kırk sap; yedi çile pamuk bir yapıştıp imdâd iderler.
parça olur [l/178b] Vc zelehor hammâlları cümle İki
4. Örme lop; ufak kangal, iplik topu, yumak, yüzdür, kırkar vc ellişer kantâr gelir kına ve
çile, ipek turası; bir tura kağıt; bir tura ipek kettân çuvalların ilm-i cerr-i eşkâl ile kaldır
dıklarında âdemin aklı gider,
(AT) 1. Bez veya kumaş ölçüsü.
|5/88a| Beher sene bunların eliyle İslâmbol’a
2. Dokuma tezgahındaki tarağın boy ölçüsü
kırk elli bin seklem, ya’nî çuval beyaz ve hâs
(Hİ.) Yün çilesi, ipek çilesi; bir pastav içindeki
vc rakîk un gelir kim dakîk-i gendümü Şam’ın
onluk paket.
Havran buğdayından memdiîh özlü ve lezîz
(EÇ) 11/200b] Bunlar arabalar üzre niçe bin unu olur.
pasdav, saya ve londirinc ve vüzeniin ve kar-
Çuvaldız (MZP) Su ölçülerinden birinin adıydı. Yuvarlak
kaşovna ve nime ve pâris ve marliye ve anko-
şemsiye telinin kalınlığında, bir ucu sivri, di
na ve londııra ve iskerled vc yelmiş çile çuka-
ğer ucu kürek şeklinde diş vc kulak karıştırma
lart endâzeleyüp “Ala bin iki bin guruş” deyüp
ya mahsus olup, evvelce herkesin kullandığı
geçerler.
hilâl kalınlığında akan su, ölçü itibar edilmişti.
Çimdik (OŞG) Başparmakla Şehadel parmağı arasında İki hilâl birleşi nce çuval, tente vc yelken bezi
tutulabilecek kadar; Bir çimdik karabüber dikmeye mahsus çuvaldız kalınlığı meydana
Çiplik (MLT) Açık duran baş ve işaret parmağı ara geleceği farz edilerek bu da ölçülerden biri ol
sındaki uzunluk. mak üzere kabul olunmuştu. Tasarruf kayıtla
rında nadiren “hilâl” hemen daima “masura" (ML) Dara almak, ambalajlı bir malı tartıp,
tâbiri kullanılırdı. Dört çuvaldız bir “masura’’ bundan ambalaj ağırlığım çıkarmak suretiyle
itibar edilmişti. malın net ağırlığını bulmak.
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan Darahmî (WH) Yunan Drachme'sinin tıb çevrelerindeki
sıvı ölçüsü. - 340.80 santimetre küp. adıdır, H. Sauvaire’e göre 3.3105 gram, Deco-
(PGİ) 2 hilâldir urdeınanche’a göre ise 4 4,25 gramdır. Sonun
cusunun doğru olması daha muhtemeldir.
(OŞG) I. Su ölçüsü. 2. Musluk
Debbe bk. debc
(EÇ) 17/153a) Hattâ bu dırahtın etrâlinda bir
âdem boyu yerde bir iğne ve bir çuvaldız ha- Debe (OŞG) I. Dibi yuvarlak, ağar-dcvrilmcz bir tür
dîdi mahalline çak yerler kalmayup develer bakraç; bal, yağ çömleği: cıva bardağı
üzre âdemler ayak üzre kalkup bir misnıâr 2. Ağzı dar, altı geniş kapaklı yağ kabı
kaddine çak yer ararlar. 3. Sıvılar için kullanılan yuvarlak ve yayvan
dipli kap
Dağar bk. Tağar
(EÇ) |!/I94b| bunlar dahi dükkânların niçe
Dahekan (Bizans) = 24 carats = 4.53 1/3 gr. güne debbe ve bodoç ve yağbâr ve deve İlâ
mından yağdânlar ile zeyn idüp ubûr iderler.
Dam (WH) Hint ağırlığıdır, ilk çıktığı zaman bir ba
kır sikkenin ağırlığına eşitti, Babürlü hüküm [7/24b] iki çift Hindkârî mak'adları ve üç aded
darı Ekber devrinde (XVI. yüzyılın sonunda) kilimleri ve bir boş debbeyi cümle bir yere yi-
belirlenmiştir, W. II. Moreland’a göre 323.5 ğtıp âteşe verüp girdim.
grains veya 20,963 gramdı. Değirmen (OŞG) Öğüten araç veya âlet. Kahve, biber vb.
Damacana (TDK) Su veya başka sıvıları taşımaya yara çekmek için el değirmeni: Konuklara iki r/e-
yan dar ağızlı şişkin karınlı genellikle hasır ve girmen kahve çektim
ya sepet içinde korunan büyük şişe. (EÇ) 110/6671 Cümle bu gasul mâyideyi teresi
Damla (TDK) Yuvarlak biçimde, çok küçük miktarda gibi yerler. Ve demet demet kurudup el değir
sıvı. menden çeküp un idüp hamır idüp ekmek ider-
ler.
(EÇ) [9/1 14] mîrî kuralardır kim rûy-i zemîne
Dekametre (OS) 10 metrelik uzunluk birimi.
ccmî’i mastiki sakızı bu kuralardan hâsıl olur,
gayri kuralarda olmaz. Her kimesnede bir çiğ Dekar (AT) I 1000 metrekarelik arazi ölçü birimi (de-
nem ve bir damla çiğ sakız bulunsa, kati eder simal sistem terimlerinden)
ler. Demet (OŞG) Bir türden olan nesnelerin bir araya ge
Dang (WH) Mısır ağırlık, para ve alan birimlerin- tirip bağlanmışı: bağ, deste; biçilmiş ekin des
dendir. tesi, ince odun ve çalı demeti, buğday demeti,
çiçek demeti.
Bir dirhemin altıda biri ve iki kırat ağırlığı.
(Her kırat 5 arpa ağırlığıdır. Farsça denk de (EÇ) |2/329b| Ol sâ’at anlara ârâm vermeyıip
aynı miktarı gösterirdi. Arapça olan bu keli "Koma kardaşlar. gayret sîzindir. Dîn uğuruna
menin çoğulu devanik’dir. Arapçalaştırılmış çalışın. Allah’ım hem seni kerîmdir, hem beni
hali dâniktir. kerîmcidir” deyü Çerkeş lisânı üzre Koca Gâzî
Seydî Paşa cümle guzâtı cenge terğîb edüp
a) Ağırlık ölçüsü olarak = 0.495
va‘de-i kerîmeler edince azamet-i Huda cânib
b) Para birimi olarak = 1/6 gümüş dirhem |u| etrâfdan dağî ve taşî ve bâğî ve râğî, yakın
e) Mısır alan ölçüsü olup = 1/6 kırat = 29.172 vc ırağî asker-i deryâ-misâl meve ve mevc
metrekare olup herkesin ellerinde birer demet çalı ve bi
(T.l) = 4 Kırat = 0,801840 gr. rer (obra tezek vc birer demet lazot dansı ve
gügüm çalısı ve pasda dansı sapı demetleri ile
(O S) Bir dirhemin 1/4’ü oranında ağırlık biri
gelüp kakanın eânib-i erba’asına demetleri yı
mi, Mangır
ğarken kimi şehîd ve kimi mecrûh olup bu hü
(EÇ) 110/413] Ve bir danık [dang] on arpa cumda dahi yetmiş aded adem şehîd olup mer-
ağırıdır. Ve dörd danık bir dirhemdir. Ve bir tebe-i şehâdete yetmişlerdi.
dirhem kırk semin arpa ağırıdır. Ve bir miskal
Denk (ML) 1. Taşıma hayvanlarının sağ ve sol tara
yüz hınta ağırıdır.
fına asılan yük parçalarının her biri.
Danık bk. Dang
2. OsmanlIlarda ağırlık ölçüsü olarak kullanı
Dara (TDK) I. Kabıyla birlikte tartılan bir nesnenin lan miskalin dörtte biri. (Dcnkin dörtte lıirine
kabının ağırlığı. kırat, kıratın dörtle birine buğday, buğdayın
2, Bu kabın ağırlığına karşılık olarak terazinin dörtte birine fitil, yarım fitile nekir, yarım nc-
öbür kefesine konan ağırlık. kire kılmir, yarım kıtmirc de zerre denirdi.)
349
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan yaprakların deste deste kanıp birbirlerine vilâ
ağırlık ölçüsü. = 0,8019 gr yet vilâyet hedâyâ gönderirler,
(OŞG) I. Bir ticaret malı dengi, balyası. Deunx (Roman) = 11 tınciae = 300.160 gr.
2. Yük hayvanlarının sağ ve solana konulan Devanik (OS) Bir dirhemin dörtde birleri.
iki yük parçasından her biri. Devasa (AT) Normal ölçülerin çok üstünde, şaşılacak
3. Miskalin 1/4’iine veya 6 çekirdeğe eşit ağır büyüklükle
lık ölçüsü. Deve yükü (Hİ) 200-300 kg.
(MZP) Eskiden ağırlık ölçüsü olarak kullanı (WH) “Himl” olarak adlandırılan bu ölçü.
lan miskalin dörtte birine veya altı çekirdeğe Irak’ta teorik olarak 300 menn’den ya da her-
muadil bir nevi sıklet ölçüsüne verilen addır, birİ 130 dirhem olan 600 rıtl’dan ibaretti; bu
(Hİ) 50 lop = 20 çile = 2 pastav; bir beygir yükü. 243,75 kg ederdi.
(T.2) = 10 habbe 1518'dc Doğu Anadolu'nun gümrük oranları
(EÇ) [4/215b] üç hin lüleng-i bî-cevher-i pür- da buna benzer bir sonuca götürüyordu, buna
renk ve üç yüz denk harîr-i gûnâ-gûn-ı renk ve göre, meselâ Urfa'da deve yüküyle katır yükü
niçe yüz denk barûd-ı siyâh-renk ve üç yüz nün birbirine oranı 2/3 idi. Bu sonuncusu 162
adcd katır kg olarak belirlendiği için deve yükü 243 kg
olarak hesaplanır.
|8/263b| Ve niçe bin denk sekerled ve beyaz
saye çıtkaları Frengistan'dan yük yük gelirüp O. Biati, XIX. yüzyılda bir devenin ortalama
180 Türk okkası (yaklaşık 230 kg) taşıdığını
110/901] on yük sindyân ağacı ve iki yük libr
bildiriyordu.
ve bir denk zübât vc bir denk zimrân vc bir
kulu misk ve altmış aded şemâıne anber J. B. Tavernier’in XVII. yüzyılda yazdığına
göre, Anadolu'nun dağlık bölgelerinde deve
Derahinı bk. Dirhem
yükü 800 livres (yaklaşık 390 kg) idi; alçak
Desigram (T.2)=10gr. bölgelerde ise bu yük 15 kental (yaklaşık 735
Desilitre (T.2) = 0,1 litre (Bir ölçeğin onda biridir, Sıvı kg.) idi.
ölçmek için bir kaptır)
Mısır'da un ticareti sırasında I himl (300 rıtl)
Desimetre (AT) Metrenin onda birine eşit uzunluk birimi. = 135 kg, cilada ve biberde 500 rıtl = 225 kg,
Deste (TDK) Cinsleri aynı veya birbirine yakın olan taraklanmış pamukda 5531/3 rıtl = 249 kg. ke
şeylerin bir arada bağlanmışı, demet, bağ, top, len ve brezilyada 600 rıtl - 270 kg hesaplanı
tutam yordu. Daha fazla bilgilerin eksikliğine rağ
(AT) I. Tutam, 2. Buket, 3. Üst üste duran kâ men I himl’in yaklaşık değeri 250 kg olarak
ğıtlar, 4. Tarlada biçilen ekinlerden yapılan ortaya çıkar.
küme (EÇ) | | l/30b] ol mahallin zîr-i zemininden bir
(OŞG) I, Demet, bağ, lop, tutam. 2. Genel ola hafta kâmil niçe hin deve yiikü mâl-ı takyâ-
rak paket halinde saldan bir mal, ticaret eyşası nûs-ı okyonûs çıkartıp kıtal hâzinesine ve
paketi, demeli. 3. Yirmidörtlük kağıt paketi; Tcrshânc Bâğçcsi'nc taşıdılar.
düzüne | l/35a| kumkuma içre âb-ı zemzem doldurup
(Hİ) 10'luk veya 12'likgrup ve yetmiş deve yiikü Mckke-i Mükerremc hâ
kinden tahmil idüp vc yetmiş deve bârı dahi
(EÇ) [1/I67b] mum yağı kârhânelerinin ehl-i
âb-ı zemzemden tulumlara İcb-bcr-leb idüp an-
hırefleri arabalar üzre dükkânların niçe bin
dar ılgar ile İslâmbol’a gcliip ale’t-ta'cîl Aya-
deste münakkaş mumlar ile zeyn idüp vc niçe
sofya kubbesin ta‘mîr tı termîmine mübâşerel
münakkaş fanuslarda mumlar yaktıp ve niçe
idüp kirce ile yâr-ı şerifi vc yetmiş deve yükü
sırıklar üzre yağ mumları donadup
âb-ı zemzemi ve Mekke türabın mahlût idüp
[5/59bj Özü varoşu önünde arabalar kırığı vc
bina ildiklerinde bi-enırillahi Te‘âla tamâm
kâfirlerin leşleri yarığı yığın yığın püşte püşte
melanet üzre itmam ildiler,
ve deste deste ve ceste ceste ve kimi mecruh
dil-hasle yatırlardı, [2/288b] Bir deve yükü odunu otuz akçeye ve
[6/68a| gûnâ-gûn gül ü sünbül ve reyhan u rirler. Paşanın odunun gümrüğe gelen cümle
zanbak ve benefşe ve erguvanlar deste deste kârbân develeri birer sefer odun götürürler, ka-
deştiler içre scınâ'hâne etraflarımla koyup nündür.
|8/321 b| Vc cemTi mahbûb mahbûbe muğpî- [2/297b] Akîbimizce hammâm-bahâ kırk tü
çclcrin ellerinde niçe kerre yüz bin adcd deste men bisitî ve bir zeyn rahlıyla küheylân-ı kara-
deste güller vc gülden iri karanfiller ve fûllcr çabuk atı ve bir alaca a.şkar yorga at ve yedi
ve gûnâ-gûn şü küfeleri gıİmânlar deve yükü me'kûlât |ü| meşrûbât | ve] müs-
110/482| Vc bu bağda hâsıl olan sarsan ağacı mirrât hedâyâlar geliip hanemiz ganimet oldu.
[2/306b] Ve Paşa-yı âlîşân efendimize nâme-i Dextans (Roman) = 10 unciae - 272.880 gr.
muhabbet-üslûblar yazıkıp on katar tâvûsî de Dırazî (OS) Uzunluk.
ve yükü pirinç vc huşk-i engür ve sâ’ir huşk-i
Didrachmon (Grek) = 8.73 gr.
Abbasî emrûd vc gülnâr ve âlûlar verdi
Dilim (OŞG) 1. Bir nesneden dil gibi uzunluğuna ke
[3/102a] Kudde Kethüda Diyârbekir Çer
silmiş olan dar parça. Ekmek dilimi
mik'inden olması .sebebiyle yetmiş deve yükü
kırmızı Diyârbekir bezi ve kuyumcu şahı ve 2. Kimi meyvelerin içinde kendiliğinden bölün
Kayseriyye’nin sarı sahtiyânın cemî‘i esnafa müş olan parçalar: Mandalin. portakal dilimi
döküp (EÇ) [l/22a] Ve bir fırkası dahi Ycdikulle kur-
[4/314a| Ba'dehû Buhlunnasr hu kal‘a-i Gaz- büne Kocamuslafâpaşa mahallinde Hârûnu’r-
Rcşîd’in bir sığır postu dilimi cirminde bina
vîn'den yedi bin katar deve yükü genc-i Kâ
ildüğü kal‘a içre iimmet-i Muhammcd mahsûr
rım ile cihanı geşt edüp Kâfdan Kafa hükm
olup üçer gün üçer gice neberd-i azîm edüp
edenin biri de Buhlunnasr ve biri de İskcndcr-i
âhır-ı kâr bunlar dahi cümle hurre şehîd oldu
Kübrâ vc Haz.rct-i Süleyman
lar.
[5/85b] Sa'âdetlü pâdişâh bunda serâperdesine
[4/228b| Halta yüz elli dilini kamışdan hadeng
gelirken kal‘a harabından birkaç şâhî toplar
yapar kim sokarından ta pey kânına gelince içi
atılup gûya şâdumânlık topları alılup celâli
boşdur
müfettişi olan İsmâ‘îl Paşa'dan dest ber-kafâ
bağlı üç yüz âdem gelüp cümlesi dendân-ı tîğ- [10/508] Mısır'da yedi sene kavun olup üç
dan geçüp celâlîlerden gelen iki yüz deve yü kerre kavun ekerler. Bir yılda üç kerre kavun
kü lüfengler sicill-i hüccetler ile lıuzûr-ı pâdi- hâsıl olur. İbtidâ diimeyrî derler bir güne mü-
şâhîye gelüp cümle dörd bin adcd müsellâh tü- devver dilim dilim yeşil kavun olur.
fengleri cebecibaşıya defter ile tcslîm edüp Dimidia sextula (Roman) = 2 seripula = 4 oboli = 2.274 gr,
Bir hâkimi dahi Bursa’da Ulucâmi'in Yıldırım Dinar (WII) Latince *'Denarius’tan gelmektedir, İs
Hân mütevellisi tarafından lâm'ın ilk devirlerinden itibaren alim sikke bi
[10/184] Ve Şeyh Sârî’dc kezâlik ve yine iç rimi olarak kullanılmıştır. Ağırlık birimi ola
kafada çârşû içinde Öküz Mehcmıned Pa rak I miskal’e eşittir, altın darbı açışından ise
şamın bir sarnıcı var. 20000 deve yükü su alır 4,233 gramdır.
azîm cvkâfdır. Her sene bu suları Nîl'dcn de Dinarın ağırlığı ortalama 4,231 gram veya
veler ile. getirüp sarnıçlar leb-ber-leb olur. Ve 65.3 habbe.
hammâm ile orta kal‘a mabeyninde yüz amûd üz Klâsik altın dinarın ağırlığı olarak 4,233 gram
re bir sarnıç var kim derya misâl bir sarnıcdır. Gümüş dirhemin ağırlığı 2,97 gram ya da
Hîn-i muhasarada Yûsuf kuyusundan ve Nîl'den 45.833 habbe.
nice kerre yüz bin deve yükü su getürürler.
Eyyûbîler ve Muvahhidler’de altın dinar 4,722
110/195] Ve câmi'in evkafı tarafından bu sar gramdı
nıç 40000 deve yükü Nîl suyu doldururlar.
Dirhem (ML) Eski bir ağırlık ölçüsü, eski okkanın dört
110/277] câmi'e muttasıl bir scbîl ve gayrı kö- yüzde biri. Dirhem’in ağırlığı 3,148 gr’dır fa
şebaşlarında dahi mahalle münasib yerlerde kat bu ağırlık çeşitli bölgelere göre değişir.
nice bin sebîl inşâ etmişlerdir kim herbiri onar 1799‘da Kahire Fransızların işgali altında iken
on beşer bin deve yükü raviye su alır sebîller dirhemin ağırlığı 3,0884 gram iken 1845’te
vardır. kurulan tahkikat komisyonu bunun 3.0898
|10/327| iki hin kelle sükker nıi'ad ve iki bin gram okluğunu tespit etmiştir. İstanbul'da bir
kutru nebat ve nice bin batman meyva ve yet dirhem 3,207 gram olarak, okkanın 1/400'ü
miş seksen deve yükü beyâz hâs ekmek dağlar sayılırdı.
gibi yığılır. (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
110/332] iki bin kelle şekeri ve iki bin kutr-ı ağırlık ölçüsü. = 2.97 gr
ncbât-ı hamevî ve nice bin batman ve seksen (OS) Ağırlık ve para birimi
deve yükü ekmek vc elli kantar beksımâtı
1. Eskiden kullanılan bir ağırlık ölçüsü. Şimdi
cümle Nîl'e atarlar.
ki 3 gr ağırlık.
[10/439] Hemen üç bin deve yükü Nîl suyu 2. Okka denen eski ağırlık ölçüsünün 1/400
Mısır a‘yânları hııddâmkırı ile dostlarına mtı- kadarı olup ağırlığı 3.207 grama eşittir.
kâbil gönderirler. 3. Şer’an, orta büyüklükte 70 tane arpa ağırlı
[10/4411 Ve yüz deve yükü ekmek ve bin de ğı. Şeriata göre, miskal’in dirhem’e nisbeli
ve don ve bin gömlek ve yüz koyun ve mükel 7/10. uygulamada ise 2/3'dir.
lef ve mükemmel sımât-ı Muhammedi ile ge 4. Eskiden kullanılan ve beş kuruş değerindeki
len cî‘ân-1 huccâeı toplayııp gümüş para. Akça.
351
5. 4 denk, yahut 16 çekirdektir, Musul dirhemi murad cirmi olmtyanlardır. Miskal ile takdir
İstanbul dirheminden iki buğday noksandır. den murad da cirmi bulunanlardır. Âmme-i
(Hİ) Osmanlı standart) = 16 kırat = 64 dang = meşayih bunu ihtiyar ettiler ve sahih olan da
3.207 gr. bııdur dediler. Lâkin “Nihaye"nm “Bey-i fasit"
(Bizans ve erken İslâm) 3.125 gr. babında deniliyor ki: Bir âdem üzerinde bazı
(Şerî) = 3.125 gr. ları indinde veznen diğerlerine göre basten dir
(Kahire bakır tartı sisteminde) = 3.0898 gr, hem miktarından fazla hınzır tüyü bulunduğu
(Dimişkî) = 3.086 gr. halde namaz kılsa caiz olmaz. Ebu Yusuf ile
(Tebriz, 1700'e kadar parada) = 3.072 gr. İmam ı Muhammed’e göre ise caiz olur.” Fe-
(T.l) = 4 Dang = 10 denk = 16 Kırat = tevay-i Dinariye" müellifine göre hamr sair
0.311783 Eski dirhem = 3.207363 gr. necasete muhalif olarak ne kadar az olsa mâııi-İ
(T.2) (Eski) = 3.207363 Yeni dirhem salâıtır. “Kirmani" der ki mukadderlin bih ve
(T.2) Dirhem-i a’şârî = I gr. (Dört derece sı mikyas olan dirhem her zaman da eydi-i nasta
caklıkta bulunan damıtık su bir santimetre küp mevcut olan nakilten büyüktür. Zira bu evsa‘
miktarının ağırlığına eşit olup ağırlıkların ölçü ve eysedir. Bu suretle necasetteki dirhem her
ve takdiri için esas alınmıştır) zamanın ehlinin itibarına göre tehalüf eder.
(T.2) Aşîr-i dirhem = I gr. "Keşşafü'l-ıstılahat" da bunlar kaydedildikten
sonra deniliyor ki: Hülâsa nakitıc dirhem gü
(MZP) Arap para sisteminde gümüş sikke ye
müşten müdevver olarak madrup olan şeyin is
rinde kullanılmış sonra da OsmanlIlara geçmiş
midir, Şer’an zekât babında üzerinde madrup
bir tâbirdir. Bu isim eski çağlarda da kullanıl
olana derler. Necaset babında da vezninde ve
mıştır. Farsça direm’den alınmadır. Arapkir bu
yahut genişliğinde olana denilir. Bu ıtlak dina
kelimeyi derahım suretinde çoğul yaparlar.
ra kıyasendir. Zira dinar lııgaten madruba der
Gene Arapkir bu makamda dirhem gibi dirham
ler. ŞerTın da o madrııb vezninde olana derler.
lâfzını da kullanırlar. Yahut bu kelimeyi aynı
Etıbba yine vezne ıtlak ederler. Şöyle ki dir
zamanda dirhem suretinde de teleffuz ederler.
hem yarım miskal ve humus miskaldir. Altı
Dirhemin Arapkir tarafından bilinen para şek denk de denilmiştir. İran’da “dank" derler, Bu
linde 2,97 gramlık sikkenin ilk evvel Hazrct-i sonuncu tavsif muhasiplerin de ıstılahıdır.
Ömer zamanında darbedildiği kuvvetli olarak
“Müstehap” kitabında deniliyor ki dirhem-i
rivayet olunur, İslâmiyete ait en eski dirhemler
şer’iye dirhem-i değali dahi derler. Çünkü o
-bazı şüpheli sikkeler müstesna- 75 (694) yı
sikkeyi darp eden “Resul Beğal” namında bir
lından kalmadır.
adamdı. O dirhemin miktarı el ayası kadardı.
Dirhemler ilkevvel hurma çekirdeği şeklinde
OsmanlIlar evailde gümüş meskûkâl için bu
İdi. Gerek hurma çekirdeği şeklindekiler ve
tâbiri kullanmışlar, bilâhere terketmişlerdir.
gerek müdevver olanlar iptidaları nakışsızdı.
Sonra “Abdullah İbn-i Zübeyr" zamanında bir E. V: Zambaur (İslâm Ansiklopedisi Dirhem
tarafına “minallah”, diğer tarafına “bılbereke” maddesi) diyor ki: “Dirhemin resmî ağırlığını
nakşedildi. Haccac bu nakşı “Sure-i İhlâs”a lesbit etmek dinar ın ağırlığını tayin etmekten
yahut “bismihi” tâbirine tahvil etmiştir. daha güçtür. Çünkü dirhemler hiçbir zaman
büyük bir sıhhat ve ihtimamla basılmamıştır.
Dirhem’in vezin ve miktarında ihtilâf vardır.
Dirhemin resmî raicinin teshili hususunda mü
En doğru rivayet her on dirhemin beş miskal
verrihlerde gördüğümüz kayıtlar birbirini tut
olduğudur. Ömer zamanında sebkı veznine in
maz, yalnız hepsinin birleştiği nokta şudur:
tikal etti. Yani her on dirhem yedi miskaldi.
Dirhem’in ağırlığı ile miskal’in birbirine nis
Buna nazaran yedi miskal on dört kırat, vc her
kırat da yelmiş arpadır. Binaenaleyh bir miskal peti 7/10’ dir. Fakat miskal kelimesi muhtelif
yüz kırk arpa demektir. İşte zekâtta muteber mânalara geldiği İçin ancak miskal hakiki di
olan vezin de budur. Nitekim “Camiıır-Ru- nar (Mekke miskali 4,25 gram) a nispet edildi
muz"un “Kitab-üz-zekât”ında da bu suretle ya ği zaman, bir mâna ifade eder. Dirhemin en
zılıdır. Aynı müellif “Kitâb-üt tahare”nin “Tat- muhtemel ağırlığı 2,97 gramdır. Bu sikke ge
hirü’l-encas" faslında der ki dirhem burada ze rek mevcud sikkelere ve camdan yapılmış ve
kâttaki dirhemin gayrıdır. Zira burada dirhem zin ölçülerine, gerek E. T. Rogers tarafından
den murad necaset-i kesifede yani cirmi bulu Fayyıım’da bulunan Elmukledir devrine
nan necislerde bir miskaldir. Bu da avucun içi “295.320 = 908.932” ait sikke vezinlerine uy
kadardır. İmam-ı Muhammet “En-nevadir.” maktadır.
adlı eserinde dirhem, el ayası kadar olandır de “Dirhemin czafına ve eczasına ilk hicri asırlar
miştir. “Kitabii’s-sclâCında ise miskal veznin da pek rastgelinmez. Eczasından en ziyade
de olandır diyor. Fakih “Ebu Cafer" bu iki ka kullanılanı 1/6, en çok taammüm etmiş olanı
vil arasım tevfik ederek arz-ı kel ile takdirden da 1/2 dirhemdi.
“OsmanlIlar, ilk zamanlarında gümüş mesku ye göre, dirhem 3,12 gramdır. Öle yandan V.
kât için dirhem tâbirini kullanmışlar» sonra ter- Çııcipo tarafından bulunan değerler de 3,125
ketmişlerdir." gram dolayındadır. Böylece 3,125 gram
Dirhem, bir “okka = kıyye” dört yüzde biri. (.48,225 habbe) olarak ortaya çıkan standart
3,148 gramlık veznin adı idi. Şer‘an yetmiş ta dirhem değeri, bazı kaynaklar farklı ve bölge
ne orta boy arpanın ağırlığından ibaretli. Dir ye göre değişen değerler koymadıkları sürece,
hem, Sultan Orhan zamanında verilen bir karar geçcrlidir. Ağırlık dirhemi için tesbit etliğimiz
mucibince şer‘î dirhemin dörtte biri olmuştu. 3,125 gramdan hareket ederek miskal'in ağırlı
Dört kısma taksim ederek ve her kısmına ğını elde ediyoruz. (7:10 oranı esas alınarak) =
“denk", her dengi dörde ayırarak her bir kısmı 4,464 gram (68.888 habbe). Ancak bu miskal
na “kırat", her bir kıralı dörde taksim edip be ağırlığı uygulamada çeşitli ülkelerde yaygın
her kısmına “buğday”, her buğdayı dört kısma özel ölçülerin gölgesinde kalır.
ayırarak her bir kısmına “fitil”, her bir fitili Dirhemii’l-keyl: 1854’te Hidiv Mehmed Ali
ikiye bölerek her birine “nakir". her nakiri iki tarafından görevlendirilen bir Mısır komisyo
ye taksim ile her bir kısmına “kıtmir". her bir nu, Dirhcmü’l-kcyl karşılığı olarak (ağırlık
kılmiri ikiye ayırarak beher kısmına “zerre" dirhemi) 3,0898 gram değer koydu. Şimdiye
denilmiştir. Bir buçuk dirheme “miskal", 400 kadar İslâm Ölçüleri üzerinde en ayrımdı bilgi
dirheme “okka”, 44 okkaya “kantar", dört kan leri toplayan H. Satıvaire, bu değeri, yaptığı
tara “çeki" adı verilmiştir. hesaplamalarda esas olarak kabul etti, .1. A.
Dirhem yer yer bazı değişiklikler ile ecza vc Decoıırdcmanche Mısır komisyonunun tesbit
kıymetli maden ölçmeye yarayan bir vezin etliği bu değeri yanlış olarak ilân elti kendisi
olarak son zamanlara kadar devam etmiştir, Dirhemii’l-keyl'i 3.148 gram olarak hesapla
1799 da Kah i re’de Fransız işgali zamanında mıştı.
dirhemin vezni 3.0884 gram olarak tesbit edil (EÇ) | 1 /30b] Vc bir pula Peşrev didiler. yıldız
miş iken, 1845 de teşekkül eden tahkikat ko cânibine koyup kıbleden ok atarlardı. Hâlâ ol
misyonu bu veznin 3,0898 gram olduğunu gör nâveke Peşrev derler. Beş dirhemi sekiz yüz
müştür. Ağırlık vahidi olarak gram kabul edilme kez menzil seğirdir,
den önce İstanbul'da bir dirhem 3,207 gram idi.
[ I /46b 1 Amma Süleyman Hân asrında bir akçe
Dirhem-i şer'i: 14 kırat gümüş hakkında kul bir dank olur dördü bir dirhem gelir hâlisti'I-
landır bir tâbirdir, Orta büyüklükte 70 arpa ta ayârrâyic-i lîzza idi ve yüz ahun yüz on sekiz
nesinin ağırlığı demekti. Zekâtta, mehilde, di dirhem gelirdi. Bu dakîka üzre masârıf-ı hay
yetle, nisab-ı sirkatle muteber olan bu dirhem ratı Huda bilür.
di. Hazret-i Peygamber zamanında 20. 12. 10
| l/63b] Amma Murad Hân bir ferd-i âferîde-
kırat sikletinde üç türlü dirhem vardı. Halife
nin hâsılı hareminden bir dâne-i dirhem der
Ömer zamanında bunlar birleştirilerek vasatisi
medi.
olan 14 kırat bir dirhem kabul olunmuştur.
Başka bir rivayete göre asr-ı saadete şu dört [ 1/1 14a| Burun olunu içmeğe mübtelâ olup
nevi dirhem mevcutlu. ba‘zı sıbyân burun otudur deyü lurâbı avucuna
koyup burnundan çeküp günde yüz dirhem tü
1. Dirhem-i bagalî 8 danık
rabı içse çok değildi. Bir kaç kene kerameti
2. Dirhem-i taharî 4 danık zahir olmuşdtır.
3. Dirhem-i mağribi 3 danık [1/140a] Çubuklu Bâğçesi derler. İlâ maşa'al-
4. Dirhem-i yemeni I danık lah, bunda olan kızılcık bir diyarda yokdur.
Hazret-i Ömer en rayiç olan bagalî dirhemi ile Her biri beşer dirhem gelir la‘l-gûn Medine
taberi dirhemini cemettircrek vasatisi olan 6 hurması kadardır.
danığı bir dirhem olarak kabul eylemiştir. [l/162a] müslüman gemileri kefere gemilerin
Dirhem-i örfi: 16 kırattan ibaret gümüş hak yedeğe alarak ve gemiler içre olan levendâl
kında kullanılır bir tâbirdir. Din âlimlerinin kırkar ellişer dirhem dalyan tüfenglerin alarak
bazılarına göre zekâtta, diyette ve sair husus [l/165a] herbirinin önlerinde niçe âftâb gemi
larda her yerin örfi dirhemi muteberdi. Şu ka muçoları piyade şalırlar yerine gidüp ellerinde
dar ki bu dirhemin “dirhem-i şerT'den noksan kırkar ellişer dirhem nova ve galebe ve lâşlıca
olmaması lâzımdı. Noksan olursa şer'i dirhem Cezayir’in dalyan tüfcnglcri ve gemi harbeleri
muteberdi. ve zemberekleri ile sâf saf olup cümle kapu-
(İAG) I. Eskiden kullanılan bir ağırlık ölçüsü. dankır ııbûr idüp
Okkanın dört yüzde biri, ki 31 desigramdır. | l/165b] Tarabcfzûn kcttânı ve bezi ve gömle
(WH) Mısır Hükümeti nin 1924’teki resmî bil ği bir kamışa korlar, yirmi dirhem gelir bir
dirisi de bu değeri aynen benimser; bu bildiri beddâvî gömleği olur,
353
| l/l 68b | topuz ve salına ve tabancalı ve çarhlı yan tüfcnklcrine bakmayııp Şamlı Osman Ağa
lüfengler bellerinde ve kırkar ve yüzer dirhem siperin yüzüne dııtııp şemşîr-i âteş-tâbın eline
nifeng ellerinde atarak ubûr itdüklerinde alup at sürüp önüne geleni tepere çalup alayla
|l/172a| cevizi vc bademli ipleri pâlûdcyc ba rı bölük bölük bölüp siibıT gibi ra‘d-vâr gürle-
tırtıp yüzer dirhem gelir bademli Ayntab kül yüp kılıç ururdu.
leri gibi leziz küller olup [3/56b| Bir vakıyye ve beş yüz dirhem gelir
11/211 b| Vc Mukallid Cilve Çavuş : Vczîr Ka âdem kellesi kadar nârı olup gayet hoş-hor
ra Murad Paşa'nın âlây çavuşu idi ve dânesi olur.
ellişer dirhem oluz üç dâneli tesbîhi ve bir bü [3/65a] bir ehl-i hırcf vezn-i sultaniye hilaf
yük çakısı edüp bir dirhem nakıs vermeğe kadir değildir.
|2/229b| Gâyci iri kestanesi olur. Cümle |3/73a| Debbâğhânesi meşhurdur. Menıdûhâ-
aşl ı |lama şecerlerdir kim dânesi kırkar dirhem tından kırkar ellişer dirhem gelir âbdâr zerdâ-
kestanesi olur. lıısıı Acem diyânnın Tesü ve Ordubâr ve Hoy
[2/231b] Evvelâ kırk güne emrûdıı "Sicill-i ve Merend şehirlerinde yokdur.
şcC-i şerîf'dc mesturdur. Vc âbdâr engür-i gû- |3/96b| ba*de‘l-harc vc’I-masârıf üç yüz dir
nâ-gûnu ve kaysısı ve âbdâr kirazı ve kestanesi hem beyaz nân-pâre bir akçeye el verüp eyle
rub*-ı meskûnda olmak ihtimâli yokdur kim narh verüp lahm-ı semîne yedi akçe narh verüp
her bir dânesi kırkar dirhem gelir. |.4/I95b| Der-medh-i müsmirrâl-ı bâğ-ı İrem-i
12/252b| Ve her biri şapsız beşer altışar dir Aspuzıı
hem gelir karanfili hâsıl olur. Evvelâ yedi güne kaysısı al Hamavî ve sarı
|2/283b| Mc’kûlat-ı mahsûlât [ve] meşrubatı Hamavî ve mışmış Hamavî ve beyaz kumru vc
nın memdûhâlından bağı ve bâğçesi cihânı beğ kumru ve sulu kumru ve elli kumru bu
zeyn edüp bir vukıyye ve beş yüz dirhem lüf- zikr olunan kaysılar eyle âbdârdır kim bağdan
fân narı olur kim içinde her dânesi kızılcık dâ şehre seleler ile gücile gelir, sehel yancılsa su
nesi kadardır. yu kalmaz vc her bir kayısı kırk vc ellişer dir
hem gelir ve zerdalüsün hesabın Hudâ bilür.
|2/288b] Koyun eti iki akçeye, sığır eli hir ak
çeye ve bir tavuk bir akçeye vc kırk yumurta |4/228b| Hatla yüz elli dilim kamışdan hadeng
bir akçeye vc bir güvercin palazı bir akçeye, yapar kim sokarından ta peykânına gelince içi
yüz dirhem yağlı kâhi ve katmer çörek bir ak boşdur vc bu tîr ile kendüsii (—) dirhem ke
çeye. Sâ’ir me'kû lalları dahi ana kıyâs oluna. man ile (—) kim menzil almışdır kim hakka
ki kemanın zirvc-î a’lâya almışdır,
|2/302b] Vây ol merdin hâline kim dirhemle
rinde yazılan “Lâ ilahe” üzre hılâf ide. [4/247b] Andan kırk bayrak sekban ve kırk
bayrak sarıca, bunlar dahi pür-silâh vc esb-sü-
[2/334b] cümle ahâlî-i Mısr. hâric-i Mısr’da
vâr ellerinde kırkar ellişer dirhem lıifengleriy-
mastabalarda cirîd oynarken at üzre kırk sekiz
le at başı beraber ııbıır ctdiler.
güne san’at ile kırkar ellişer dirhem lüfenk at
mak ve kırk adım yirde at sıçradup rııy-i arzda [4/310b] Ve ıhedh-i me’kûlâl: Evvelâ nâm
üç kelle postu urup ol leng mahalde üç kerte Şeyh Safî mermi ile üç men nân bir Kazbekî-
üç silâh icra etmek yedir. Kazbckî ki iki dirhem gelir mantardır
ve men takbîr etdikleri iki yüz altmış dirhem
[2/349b] Kuyumcular bu sîm-i hâlisin yüz dir
dir ve üç men nân bir kazbekiyye olduğu hînde
hemine on dirhem mizbâr nühâss-ı hâs ilkâ
iki vukıyye ekmek hir mantara gelir ammâ ek
edüp yine gümüşü âteşden beyaz süd gibi çı-
meği siyâh-gûndur.
kup tamga-yı sultanîye gelir.
14/324b| Narh-ı Alî üzre gez ü men ve ratl u
[3/27b] Bu hamîrden hakîre Dizdar Ağa elli sak hisâbları beyân eder
dirhem mikdârı i lisân edüp hıfz eldim.
Evvelâ hisâb-ı gez; yedi yüz kırk sekiz bin se
[3/3la] Bu Üsküdar ma’rekcsi gününde niçe
kiz yüz dirhemdir. Vc sag; altmış iki bin dört
bin aılas ve dîbâ ve şîb u zerbâfa gark olmuş yüz dirhemdir. Ve nakin: on iki bin dörd yüz
gözü sürmeli ve başı misvâkh, eli mercan les- seksen dirhemdir. Vc nakiz; on iki bin sağdır,
bîhli Kadızâde tarîkinden geçinür şahıs mürâyî Mekul bin beş yüz |4/325a] altmış dirhemdir.
ökçesiz kırkar dirhem narin pabuç geyer çele Sâ‘; hin kırk dirhemdir. Mud; beş yüz yigirmi
biler birkaç gice mukaddem Üsküdar’a geçüp dirhemdir. Mcnn: iki yüz altmış dirhemdir,
cenk seyrine gelüp Ratl; yüz oluz dirhemdir. İstâd; altı yüz dir
|3/32a| iki asker birbirine karılup katılup tara hemdir. Dirhem; otuz üç arpa ağırıdır. Mis-
feynden kırkar ellişer dirhem Rûm lüfenkleri kâl; yüz arpa ağırıdır. Kırat; beş arpa ağırıdır.
alılııp eyle cenk [ü] savaş-ı perhâş edüp 15/150a| Sultân Ahmcd-i Hânî’de ol ahunu pe
[3/32b] Celâlîlerin kırkar ellişer dirhem dal derimizde çok gördük, ammâ fî-zamânina vü-
zerâlarımızda değil bâlâlarda dahi göremeyüp yüz dirheme otuz dirhem bakır korlar yine
hâlâ pcnez ile ve onu bir dirhem akçe-i nühâs damgaya geldi derler.
ile geçiniriz. [7/88a] Mehemmed Paşa'nın yarasına niçe mîl
15/153b| Cümlemiz bu kiraz-ı âbdârlara ta'ae- sokdıı ise henüz kâğıza sarılmış altı dirhem
cüb edüp birkaç dânc kirazı cümleden intihâb bir kol lüfengi kurşumu çıkup Mehemmed Pa
edüp terâzfınun bir keffine bir dâne kiraz ve şa kırk koyun kurbân edüp üç kîse riyal araba
bir keffine bir esedî koyup beraber geldi kim tasaddıık edüp zahm-ı rasâsdan halâs oldu.
bir esedî sekiz dirhemden ağır gelir. |7/I26a| Lâkin bu hân akçesinin sekizi bir dir
[5/173a] Hattâ Sultân Murad Hân-ı Râbi’ as hem olup hâlisü’l-ayâr sırına gümüş beyaz ak
rında darbhâncsi işleyüp sekizi bir dirhem çedir. Sikkelerinde “Es-Sultân Mehemmed Gi
sîm-i hâlis dirhem ve dinâr kesilüp ray Hân ibn Selâmet Giray Hân azze nasrahû
[6/1 14b] Ertesi gün ordu-yı İslâm eyle ganîmct duri.be Bâğçesarây” deyü tahrîr olunmuşdur.
oldu kim bir e.sîr beş guruşa ve yüz dirhem [7/160b] Amma beşer altışar yüz dirhemden
sîm-i hâlis altı guruşa fürûhı olup gayri kalay irisi nâdirdir.
|u| meta* buna göre kıyâs oluna. |7/I86a| Ve bu şehrin balığından ve kara hav
(6/123a] Meğer bu kadar ibadullah yedi aydan yarından gayri çok mc’kûlâlı yokdur. Bu varı
beril bu zindandan taşra çıkmayup her birine şımızda seksen dirhem ekmek bir akçeye ve
yigirmi dörder sâ'atde ellişer dirhem yulaf ek bir koyun sekiz guruşa ve bir at yemi on akçe
meği verirler imiş. ye ve bir sığır yigirmi guruşa ve bir tavuk bir
[6/153a| Hazret-i îsâ süreli ve lârîh i vilâdet-i guruşa ve altı danc fındık bir akçeye ve gayri
Isâ mastûrdur ve pcnez gibi nıüdevver olup meta' buna göre kıyâs oluna.
dördü bir dirhem gelir, mcmdûh sikkedir. [8/l9la] Hcınân cümle Kalmuk suyun karşu
Gayri guruş alttın sikkeleri yokdur, amma ha tarafına Azak tilkisi gibi uluşarak dururken he-
zîneleri gayet çokdur. mân beri Mehemmed Paşa askerinin elleri ve
16/154a] eşkıya ve zorba ve erâzol maryol le- ayakları dular gâzîleri kırkar vc ellişer dirhem
vend yiğitleri var. ammâ en ednâsı kırk elli dalyan tüfengler ve Nevrûz kakasından serâ-
dirhem onar karış dalyan tüfeng atar büyüğü
med şâhî loplar ile Kalmuk askerine bir yay
ve küçüğü gazilerdir. lım top ve bir yaylım tüfeng kurşundan ser
pince bir anda niçe yüz Kalmuk orman içinde
|6/156a] Ve hakîkatü'l-hâl vilâyetleri taşlı yer
kar üzre haki mezellete düşdüler.
olmak ile kahl u gala yerdir. Bir al yemi elli
18/201 a) Ve bir hınzîr dişi Akkirmân kal'ası
akçeye ve bir vukiyye otluk dörd akçeye ve el
kapısının üzerinde incecik bir zencîr ile asılı
li dirhem firancıla nâm beyaz kar gibi ekmek
dişdir kim kâmil beş yüz on yedi dirhemdir.
bir dinara ve bir vukiyye sığır eti beş dinara,
amma Sakız ceziresi sığırı gibi bunun dahi sı ]8/212a| Canca sikkesinden akçe ihsan edüp
ğır eti gayet lezizdir. pederimizden hakîre andan bir hayli akçe inti
kâl edüp mâlik olmtışduk, ammâ anların dördü
[6/162b] kiminin ellerinde balta ve nacak taşı-
bir dirhem sırma gümüşü gibi hâlisü’l-ayâr
yup kırkar ve ellişer dirhem armud başlı dal
akçeler idi, ammâ hâlâ Sindirkapsi ve gayri
yan Cezayir lüfengi taşıyup firkaleler ile der
darbhâneler cümle İbrâhîm Hân'dan berü
yada gezii p
mu‘alt al dır,
|7/62a] Meğer beş dirhem çakmaklı tüfeng
[8/266a] Ve memdûh-ı sanayi‘âlı: Beyaz pem
kurşumu imiş. Beyninin zarı yanında durup
be bezinden yigirmi dirhem gelir bir gömleği
kırmızı kan ile ınemlû* olup durur.
bir kamış içre koyup padişahlara ve krallara ve
|7/62b] andan ortaya la'âm gclüp tenâvül etdi- a‘yân-ı vilâyetlere ve vüzerâ ve vükelâlara bir
ğimizde kâmil bir sâ‘at olunca herif gözlerin boğum kamış içinde bir gömleklik bezi hedâyâ
açııp la'âm istedikde badem harîresi ve tavuk gönderirler.
maslûkası içirüp andan beş dirhem kadar şa-
[8/273a] Bir gömleği yedi sekiz dirhem gelir.
râb verüp gayri şey vermedi.
Tâ bu mertebe hayyâl harîr bezi olur. Ve harîri
|7/63a| bir küçücük şişccik içinde kırmızı su gayet çok olur.
dan nîm dirhem kadarca su verdi.
18/289a| ordu-yı İslâm içine kahl u galâ islîlâ
|7/63b| Cümle kefere perhiz ile çatal demir edüp bir vukiyye et sekiz timine ve elli dir
ucuyla elli dirhem ta‘ânı ve elli dirhem şarâb hem ekmek bir akçeye ve bir at yemi mahran-
yeyüp içerler. sı bir guruşa ve bir vukiyye pasdırma bir guru
[7/72b| Der-eşkâl-i dökme gurıış-ı Alman: Bir şa vc bir vukiyye peksimat kırk akçeye çıkup
müdevvcrü'ş-şekl kâmil dokuz dirhem gelir sa ir me’kûlâl u meşrubatlar ana göre kıyâs
hâlis beyaz gümüşü vardır. Diyâr-ı Rum’da oluna.
355
|8/3l la] Sadrıa‘zam geldikde niçe bin gazi* Doz (AT) Bir ilâcın ön görülen ınikdarı; herhangi
yân-ı mücâhidânlar dalyan serâmed dirheınli bir şeyin tavsiye edilen ölçüsü
tüfengler ile bu direk başında olan karavulhâne (OS) 1. Bir maddenin bir karışıma girmesi ge
içte olan küffârlara ol kadar kurşuni aldılar reken muayyen miktarı.
kim asla yetişmedi,
2. Herhangi bir şeyin tavsiye edilen ölçüsü
[8/324a] Halta ibret içtin bir bcncfşc başın ko
3. Bir hastaya bir defada veya bir günde veri
partıp vezn eldik, nîm dirhem geldi. Ve gül ta
lecek ilâç miktarı.
bakası on derenk geldi. Ve bir tane karanfil
Dozaj (AT) Bir ilacın dozunu ayarlama: bir şeyin öl
başı üç dirhem geldi. Gayri güne şükûfeleri
çüsünü tayin etme
hakeza kıyâs remev.
Döliinı bk. dönüm
|8/325a| Bâ-husûs bir salkım üzümü on yedi
ve yigirmi ve yigirmi beş vukıyye gelir ve bir Dönüm (OŞG) I. Her yanı kırk bayağı adımlık olan bir
ayva bir vukıyye gelir ve bir şeftâlû yüz dir dörtgen alan.
hem ve kaysı altmış dirhem ve inciri elli dir 2. Dön evlek.
hem vc şeker inciri yigirmi dirhem gelüp kırk 3. Günde bir sabanın sürebileceği büyüklükle
güne zeytûnıı olur. bir alan ölçüsü.
]8/34la] Ve kefal balığı yumurtası olur kim 4. On teneke (on put) ohum ekilebilccck bü
gûya akîk-i Yemeni olup sarı balmumuna batı yüklükle bir tarla. Aşari Dönüm. Her kenarı
rtıp bu dahi Frengistan’a gidüp kırk elli dir yüz adım olan bir dörtgen alan. Yem Dönüm.
hem gelir bir yumurtayı bir ahuna verirler. Bir hektar; yüz metre karelik bir alan,
[8/377a] Vc cümleden meşhur Vetrine’nin kır- (ML) Eni ve boyu kırkar arşın olan yer yüzeyi
bo nâm küçücük Kirmastı şehri mastısı gibi ölçüsü (1000 metrekare). Dönüm önceleri dö-
kırbo kiipecikleri yüz yüz elli dirhem gelir nümcünün tespit etliği 40x40=1600 adım kare
tennur ağızcıkları ve seyishâne kiipecikleri lik bir yüzölçümü sayılırdı, sonra adım yerine
olur kim rûy-ı arzda eyle mudhik ve kışmir ve mimar arşım (yaklaşık olarak 75,58 cm) birimi
ecri ve gaz.ûb ev bekçisi kelb-i nu.ı‘allerncikleri kullanıldı, buna atik (eski) dönüm denir.
olur kim bir diyarda olmaz. (918.672 metrekare, sonra 919,302 metrekare.)
Dirsek (HRD) 1,5 ayak, 0,444 metre I881*de ortaya konan vc metreyi kabul esas
Diş (OŞG) Dişe benzeyen nesneler: Bir diş sarımsak alan usulle cediı (yeni) dönüm, 50x50=2500
metrekare sayıldı. 1931 Tarihli Ölçüler ve
(EÇ) [ 1/172a] Hemân tilki hayası gibi bir sa
Ayarlar kanununda dönüme yer verilmedi. Bu
rımsak dişine benzer bir oldur
günkü uygulamada dönüm 1000 metrekare ka
110/360] Şerbet-i saOeb. Lisân-ı Arabda hus- bul edilir.
satü’l-sa’lcb ya‘nî lilki hayası dimek olur.
(MLT) Dönüm (Atik): Eskiden Türkler tara
Yaylalarda ve Bıırsa'da cehcl-i Rııhbân’da
fından kullanılan alan ölçüsü. = 918,672 met
çokdur. Sarımsak dişi gibi diş diş bir beyaz
rekare
nebâtâıdır.
Dönüm (Büyük): Eskiden Türkler tarafından
Dizi (OŞG) Sıra, seri; dizilmiş, sıraya konmuş her
kullanılan alan ölçüsü. = 2720 metrekare
hangi bir canlı, ya da nesne: Bir dizi asker; bir
dizi inci Dönüm (Cedit): Eskiden Türkler tarafından
kullanılan alan ölçüsü. = 2500 metrekare
(EÇ) 11/17la| Esnâf-ı soğancıyân : Dükkân
70. neferâı 300 bunların dahi pîri nâ-ma‘lûın- (Hİ) (Standart) 4 evlek = 10 nişan = 100 çubuk
dıır. Bu hirfet dahi omuzlarında niçe bin dizi = 1600 arşım kare = 919.30 metre kare
dizi soğanları (Cumhuriyet dönemi) = 1000 metrekare
16/147b | kalyon sütunların kırlangıç kanalları (PGİ) Bağ, arazi vesaire ölçüsü olup 40 zirâ
gibi biri biri üzre biri birinden ileri san at ile murabbaı (karesi) yani 1600 arşındır.
dize dize iki larafda dizilen sütûnları yakın ey- (T.2) = 100 arşın kare mahal = 1600 bina arşını
leyüp bu cisrin ortasına yan yana beş aded kal (Eski) = 0.193024 Yeni dönüm
yon direklerin birbirlerine bend edüp bir haşeb
(Yeni) = 0.108778 Eski dönüm
cisr-i azîm olmuşdur kim bir vilâyetde na/îri
yokdıır. (MZP) Her dıl’ı 40 arşın olmak üzere sathı
1600 mimar arşını olan yere verilen addır. Es
Dodraııs (Roman) - 9 ıınciac = 245.590 gr.
kiden İstanbul ve civarında kullanılan dönüm
Dokurcun bk. Tokurcun ölçüsü her dıl’ı 35 zira-ı mimari olan bir mu
Doruklama (OŞG) Bir kabı, doruk, tümsek yapacak hi rabba" dı. Bu murabbaın her dıl’ı 10 “çubuk”
çimde, yanlarından dökülüp (aşacak şekilde vc her çubuk 3.5 zira addolunurdu. On buçuğa
doldurmak. bir “nişan” denilirdi. Bunu göre I dönüm 100
çubuk şatrancı ve her çubuk 12,25 arşın şat- Sava kenarına dek cümle otuz sekiz bin aded
rancı idi. İstanbul'dan uzak yerlerde bir dö dölüm hakkı verir bağlardır deyü muhtesib
nüm 45 zira dılı’lı bir satranç, Semerkand, Bu ağa söyledi
hara, Mısır, Bağdat ve Basra'da 60 zira sayılır Drachına (Bizans) = 17 carats = 3.4 gr.
dı, Son zamanlarda dönüm 40 parçaya ayrılır
(Hullj = 6 obols = 4.366 gr.
vc bunların her birine “evlek” denilir. Son top
rak kanununa göre bir dönüm hin metre kare (Roman) = 3 seripula = 6 oboli = 18 siliquae =
olarak kabul edilmiştir, 3.411 gr.
(EÇ) 11/170bj Kelehorya bağlarında sirkeciba- (Grek) = 4.37 gr.

şıya mahsûs bin dönüm misket üzümü bağları Dram (Bizans) = 1/80 litre = 4.08 gr.
var.
[5/153b[ Vc cümle beş bin aded bağ ıı bâğçe (Tevrat) = 10 omer - 37,00 litre
dölüm [dönüm] hakkı verir ve kırk bir bin Eğin (DET) Eni bir buçuk karış, uzunluğu dört arşın
rc'ayâ başdiııa haracı verir. gelen bir bez.
[7/119b] Ve Bubgal Beğ bağları yetmiş bin Ekyâl (OS) Keyllcr, kileler, hububat ölçüleri, ölçek
dönüm bağdır derler. ler.
[8/229aJ Der-nazargâh-ı bâğ-ı iremezât: İhıi- Elpeze (OŞG) Deste, demet: 7'iiıiinleıi elpezeye yap ta
sâb ağası vc şehir kethüdası ve bâcdâr defteri tleııye koyarken bozulmasın
üzre şehr i Selânik’in etrafında cümle kırk allı
Emyal (OS) Mil uzunluk ölçüsünün çoğulu, miller
bin bâğ-ı meramlar olup dönüm hakkı verirler,
Endaze (OS)I. Metrenin uzunluk ölçüsü olarak kabu
deyü nakl eldiler, amma her bağda gûnâ-gûn
lüne kadar arşın de birlikle kullanılan ölçüler
kasr-ı nişîmenler mukarrer olup şîre cngûr
den birinin adıdır.
bezm-i rezm-i rez faslı olunur,
2. Birbirine bitişik dön parmağın genişliğinde
[8/261 h] Der-ta’dâd-ı bâğavât-ı iremezât der-
dört kabzadan ibarettir.
kâ’imâl-ı câhdâr-ı ağa-yı ihtisâb: Cümle yigir
mi üç bin bâğlar dönüm hakkı öşr-i sultânı ve 3. Kumaş ölçmekte kullanılan 65 emdik bir öl
rir deyü nakl eldiler. çüdür
[8/339a] Der-ta'dâd-ı bâğavât; Âb u hevâsının (OŞG) I. Ölçü, ölçek. 2. Bir tür kumaş ölçüsü
letafetinden kastel tarafında vc Salona tarafın olup, yaklaşık olarak 65 santimdir
da cümle yigirmi yedi bin bağ dönüm hakkı (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
verirler deyü muhtesib ve bâcdâr nakl eldiler, uzunluk ölçüsü. = 60 cm
anıma zeytûnuyla tul ağacı ve servî dırahtları (PGİ) 8 ruhudur. Ve şali, kutnu vc astar gibi
cihanı zeyn etmişdir. şeyler bununla ölçülür.
|8/341 a] Bu şehrin bağları adalarının şarkî ta (MZP) Metrenin uzunluk ölçüsü olarak kabu
rafındaki Rûmili hâkinde niçe kerre yüz bin lüne kadar arşın ile birlikte kullanılan ölçüler
dönüm kişmiş üzümü bağları vardır. den birinin adıdır. Birbirine bitişik dön parma
|8/349a] Anlar dahi beşer ve altışar aded dö ğın genişliğinde dört kabzadan ibarettir. Metre
nüm bağlardır, hesabiyle 60 santim idi.
|8/370a] Ve bu kal‘ada asla hân ıı hammâm ve “Kamus-ı OsmanO'de bunun için şu izahat var
çârsû-yı bâzâr yokdur, Mâ’adâ arz-ı hâliye dır: “Bildiğimiz ölçü, 60 santimetredir. Aslını
yerleri cümle bağ ıı bâğçe ve niçe dönüm arz-ı hendese, yahut hendize zan edenler bulunmuş
hâliye yerleri vardır, zîrâ büyük kal'adır. ise de doğrusu “endahten” masdarından müş
|8/382b| Der-tektîb-i aded-i bâğavât; Bu şehir tak “endaz”ın sonuna hasır edatı olan bir hanın
muhtesibi vc bâcdârlarmın nakilleri üzre şeh ilâvesiyle bir nevi küçük arşına illak kılındığı
rin ensesindeki dağlar serâpâ yigirmi bir bin vaki tetkikallan anlaşılmıştır. Mecazen hat.
aded bağlar olup her bir bâğ-ı ironilerden nişân tahmin mânalarında kullanılırdı,"
verüp öşr-i sultanî ve dönüm hakkı verirler. “Kaınus-ı riyaziyaf'ta (Arşın maddesi) bunun
Her bir bağda birer kasırlar mukarrerdir. kabulüne sebep olarak şu izahat vardır: “İpekli
[5/87a] Kıble canibi hayırlı dağlar üstü safi kumaşlar gibi kıymetli dokumaların arşınını
bağlardır kim muhtesib ağa defteriyle yigirmi halk nazarında pek pahalı göstermemek için
yedi bin dölüm bâğ öşr-i sultânî verir. Anini- olmalıdır ki bazı esnaf çarşı arşınından kısa
çün memdûhâtından turna kanına benzer ol “endaze" namında diğer bir memsiha ihdas ey
kan olası şeytân ile Cemşîd te’lîfi şarâb-ı bî- lemişlerdir.”
hicâbı gayet memdûhdur kim nûş edenler Sa- (ZK) Kumaş ölçmekte kullanılan 65 emdik bir
ragoza şarâbı gibi humarı olmaz derler. ölçüdür.
15/1 15b] andan Topçu köyüne, andan tâ nehr-i (Hİ) 0.650 m.
357
(T.2) = 0.65 Yeni arşın = 8 rııb (11İ) Tarlanın öküzle bir günde işlenen bölümü
(T.2) = 0.4225 Yeni arşın kare (tahıl ) = 10 kile = 12.829 kg.
(EÇ) [l/200b] Ehl-i sanayi1, çukacıyân : Dük bağ veya bahçe ölçümü için = 0.25 dönüm
kân 100, neferât 107. pirleri Ebii’I-Hüdâyî Ha- (400 arşınkare veya 254.8 metrekare dolayında
lebî'dir ve Selmânî’dir. Kabri Mekke’dedir. (DS) İçel’de 10 kiloluk tahıl ölçüsüdür.
Bunlar arabalar üzre niçe bin pasdav, saya ve
Evran (OS) Biçme, ölçü, mikyas, tahmin, keşif, bi
londirine vc vüzentin ve karkaşovna vc nime
çim. endam, tenasüh.
ve pâris ve marliye ve ankona ve londura ve
Exagia (ODB) Roma veya Bizans ///rasının 1/72’ne
iskerled ve yetmiş çile çukalan cndâzeleyüp
“Ala bin iki bin guruş” deyüp geçerler. eşil bir ağırlık birimi. Yaklaşık 4.44 gr. Olan
exagia, altın sikke kontrolünde kullanılırdı.
[2/302b] Cümle râyic olan bu sikkelerdir. Ve
Ezâle (OS) Alan ölçü birimidir - 145.63 metrekare
cemî‘î endazeleri ucunda vc cemî‘î kilelerinde
vc sû'ir duhte olunan akmişe-i fâhirclcrindc F adak
“Lâ ilahe illallah” tahrîr olunmuşdur. (DS) İki avuç dolusu. Uşak
Erdeb bk. İrdabb Farâsila (WII) Avrupa'daki kayıtlara göre, frassola, fe-
Erdib bk. İrdabb rasilah gibi yazılır vc bahâr'ın 20'de biridir.
Erim (OŞG) I. Bir şeyin erebileceği uzaklık, men Fardello (Hİ) (ipek, Cenova) 252 libbra = 79.821 kg;
zil. 2. Erecek uzaklık, varış, ulaşma: göz erimi ayrıca bk. yük.
Eriş (OS) Orta parmağın ucundan dirsek başına ka Fark (İSAM) Yöreye göre değişiklik gösteren bir
dar olan uzunluktan ibaret ölçünün adıdır. hacim ölçüsüdür. Medine’de 12.617 litre,
Irak’ta ise yaklaşık 19 litre olarak tespit edil
Eskiden Türkler taralından kullanılan uzunluk
miştir.
ölçüsü. = 68 cm
Fathorn (ML) 6 ayak veya 2 yardaya, yani yaklaşık
Erlik (Hİ) bir kişinin işleyeceği kadar toprak, bu te
olarak 1.828 m’ye eşit Anglosakson uzunluk
rim özellikle bağların, pirinç tarlalarının ve
birimi.
bahçelerin ölçümünde kullanılır: veya 50 okka
pirinç tohumu ekmek için gerekli toprak ya da (MLT) Kulaç 1.828 m
2.5 dönüm yüzey alanı. Fatîl (WH) Çok ufak (hayali) bir ağırlık olup bir
(OS) 60 Haşimî zirâ'ına eşit bir uzunluk ölçü cuv'ınm 432'de biridir. 6 fatîl bir fels olduğu
Eşel
birimidir, yaklaşık 39.96 m. na göre, 12 fels 1 hardal'dır. 6 hardal ise I
cuv'dur, (bir cuv = 0,045 gramdır)
Etalon (TDK) Ağırlık vc uzunluk ölçüleri için kabul
Feddân (WH) Mısır alan ölçüsü feddan, al-Kalkaşan-
edilmiş kanunî ölçü modeli
dî’ye göre = 400 kasaba kareydi. Kasaba’yı
Evlek (OŞG) I. Dönümün dörtte biri.
399 cm olarak bulmuştuk, böylece Ortaçağ’da
2. Bir dönüm alanda sabanla çizilen dört derin 1 feddan'ın değerini 6368 metrekare'lik bir
çizgi. alan olarak alabiliriz. XIX. yüzyılda ve 1830’a
3. Tarlaya tohum ekmek için saban iziyle bö kadar, I feddan sadece 3331/3 kasaba kareydi,
lünen parçalardan her biri. yani 53062/3 metrekare’lik bir alan demekti,
4, Bahçelerde sebze ve benzerlerini dikmek 1830’dan sonra kasaba 355 cm'e indirildi; o
için ayrılan bölümlerden her biri. tarihten beri 1 feddan Mısır'da 4200.<833 met
rekare’d ir.
5. On kiloluk tahıl ölçüsü
(İSAM) Mısır alan ölçü birimidir - 5929 met
(DS) Evlek, İçel'de on kiloluk tahıl ölçüsüdür.
rekare
(MZP) 40 arşın boy ve 40 arşın eninde olan ve
(MZP) Yer ölçülerinde kullanılır bir tâbirdir.
1600 arşın veya 900 metre murabbaı tutan dö
“Aranıî dilinden gelen Arapça bir kelime ve
nümün dörtte birine verilen addır. 400 arşın
asıl mânası tarla süren çift öküzü olup Mı
murabbaına müsavidir. Tarla ve bostanIarda
sır’da bir arazi ölçüsüdür. Büyüklüğü birçok
beher dönümü dörde taksim suretiyle sabanla
defa değişmiştir. Lane’ın bildirdiğine göre,
derince kazıp açılan harkların ayırdığı kısma
kendisinin Mısır’da ikametinden (1833-1835)
bir evlek denir
az önce, bir feddan = aş.yk. 1.1-acre (Acre =
(ML) Evlek, 225 metrekarelik bir alan ölçüsü a.ş-yk 4 dönüm) idi. Kendi zamanında ise, I
birimidir. Tarla ve bostanlarda her bir dönümü acre’den eksik idi. Bir feddan - 333/1/3 mu
dört parçaya ayırarak sabanla derince kazıp rabba kasaba sahasında olup. 24 kırat’a bölün
açılan arkların böldüğü kısımlara birer evlek müştu. Bir kasaba önceleri 24 kabza iken, son
denir. ra 22 kabza itibar edilmiştir. Fransız istilâsı es
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan nasında 3 türlü feddan vardı: Nil civarında (=
alan ölçüsü. = 229,669 metrekare 1.336 arpent), Nil’den uzak yerlerde (= 2,375
arpent), Dimyat'da (= 2,012 arpent). Bunlar Reşid’den vc şair [u] pirine hâsıl olan yerler
dan başka, yukarı Mısır'da 1,670 arpent) ve den beş kerre yüz bin erdeb pirinci ve iki bin
Kopılar’dna (= 5,25m2) de ayrı feddanlar kul kafes sükkeri vc mi’âdı ve üç yüz ferde kahve
lanılırdı. ve iki yüz bin erdeb mercimek vc iki yüz bin
“M. Decourdemanch’a göre, her biri 6 zira (bir erdeb nohııd ve yüz kılma kına ve beş yüz re-
zira = takriben 0,5m.) boyunca. 400 hâkimi sid hurma vc sâyir mc'kûlât kısmından tahsil
(Hâkim bi-emrillâh tarafından kabul edilmiş idüp Reşid şehrinde bir azîm mîrî mahzenler
olan kasaba) yahut Babilî kasabalık eski fed- vardır.
dan = 5883,5 m2 ve 333 1/2 kasabalık yeni Fersah (OS)Uzunluk ölçüsü birimidir, iki çeşittir; De
feddan = 4200,8333 m2 hesap edilir. niz fersahı: 5555 m. Kara fersahı: 4444 m.
"Suriye'de bu feddan kelimesi “tek bir öküz” (TDK) Yaklaşık beş kilometrelik bir uzaklık
mânasına da kullanılır, Ölçü olarak = 333 ka ölçüsü
saba.” (WH) Fersah, 3 mile eşittir, her mil ise herbiri
(EÇ) [10/127] Hîn-i tahrîrde vakfa ne kadar 4 şer’î arşın olan 1000 kulaç (bâ‘) eder, yani
feddan ya‘nî ne kadar dönüm ber-şart-ı vâkıf yaklaşık 6 km’dir.
.şart etdiyse nâzın anlardan mâl lahsîl idüp (ML) Bir mesafe ölçüsü (yaklaşık olarak 3 mil
[ 10/lfi0| Hınta. buğday; kamh yine buğday; veya 5 km). Eskiden 3 deniz mili (5570 m)
alîk. arpa tayındır; cirâye, buğday tayinidir: uzunluğunda mesafe ölçüsü.
yer-i cirâye, ekin ekecek mahalle derler. Ya’nî Bir saatlik fersah, 4872 m'lik fersah
tarla demek olur. Feddan yeri, çayırlı yer de- Deniz fersahı. Yer'in büyük çemberi üzerin
mekdir. den ölçülen derecenin yirmide biri yani 3 mil
110/635] Bu şehrin etrafında yedi bin feddan veya yaklaşık olarak 5556 metre.
bir balçığı vardır. Zİrâ'al ider âdemleri hicret İngiliz fersahı, 5569 metrelik fersah
etmeğin iki bin feddan ya’nî dölüm yerin kâ İspanyol âdi fersahı. 5607 metrelik fersah
şif zira‘at idüp elli kîse-i Mısrî mahsûl olur.
İspanyol kraliyet fersahı, 4480 metrelik fersah
Mâ'adâ feddânları mıraltaldır.
Kara fersahı veya âdi fersah. 4445 metrelik
Fels (ISAM) Latince “follis”ten gelmektedir. Ağır
fersah
lık ve para birimidir.
Kilometrelik fersah 4000 metrelik fersah
I. Ağırlık ölçüsü olarak yarım habbe değerin
dedir, = 0.03 gr. Portekiz fersahı. 6180 metrelik fersah
2. Para birimi olarak fülüs şeklinde kullanılmış Posta fersahı, 3898 metrelik fersah
olup kesirleri tamamlamak için kullanılan bir Prusya fersahı, 7407 metrelik fersah
bakır parayı ifade eder. Ülke fersahı, söz konusu ülkede geçerli olan
Ferade (PGİ) Gayrımuayyen ağırlıkla bir altın yığını fersah.
na denir. Darphane ölçüleridir (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
Ferak (OS) Büyük ölçek. uzunluk ölçüsü. = 5.685 km.
Ferde (PGİ) 1. Küçük denk, lop. 3 kanlar, yani 132 (MZP) Yol ölçülerinden birinin adıdır. Farsça
okkadır vc kahve tartısı için kullanılır. Ferde fersenk kelimesinden Arapçaya fersah surelin
nin hakiki ağırlığı yeknesak olmayıp, 100, 120 de geçen bu kelime “Kamus-ı Osmani” de “üç
veyahut 125 okka gelen ve yarım deve yükü mil tülünde mesafeye ıtlak olunur” (Üskü
addedilen kahve çuvallarına dahi ferde derler. dar’dan Kadıköy bir fersahtır.) Maddiyat ve
maneviyatta kullanılır. Maneviyatla ekseriya
(EÇ) 11/166b] Bu kahveciyân, cümle pür-silâh
mükerrer istimal olunur. Meselâ “filân tersim
olup taht ı revanlar üzre ferde ferde kahveleri
hakkında üstadım fersah fersah geçmiştir" su
kileler ile ölçerek “Ala bin guruş vere yüz gu-
retinde izah olunmuştur, Cl. Htıart (İslâm An
niş” deyü kahve fürûhı iderek ubıîr iderler.
siklopedisi, fersah maddesi) bu tâbir için şu
[1/197a] Esnâf-ı ailârân-ı kahveciyân : Dük izahatı veriyor: “Şimali İran lehçelerindeki
kân ve mahzen 300, neferât 500, bunlar ulu (ermen, hrasah ve süryan, pra saha şekilleri sa
bâzergânlardır. Her birinin Mısır-da ve Yemen bittir) bir şekilden Arapçaya geçmiş bir tâbir
ve Kum Futa ve Sanılan ve Aden’de biner kîse olup fars. frasang, pehl, larsang, Hcrodol ve
mâlları vardır. Arabalar üzre niçe yüz ferde Xenephaıı ve (İ), İran’da kullanılır bir yol öl
kahveleri tahmil idüp kantarlara urarak “Ala çüsüdür ve As. -Yk at ile bir saatle gidilen me
bin guruş, ala iki bin guruş” diyerek ubûr ider safeye muadildir. 6000 zirâ veya zirâ-ı resmî
ler. (m. 1,0387 = )dcn ibaret olan I fersah 6.232,2
|10/453] Menzil şehrinde ve bender-i Dim- m. tekabül eder. Arap fersahı = 3 mil veya
yât'dan ve kazâ-i Birmıgal'dan vc bender-i 12000 zürrâ = 5,762,8 m. idi.’’
359
(Mİ) 7500 arştın = 5685 m. [2/301 a] Nâhiye-i Mihrânrûd: Tebriz’in cânib-i

(T.2) (Yeni) = 1.759015 Eski fersah şarkîsinde bâb-ı Tebriz'den beş fersah ba’îddir.
= 10.000 arşın = 0.5685 Yeni arşın [2/301b] Nâhiye-i pcncüm Rûdkat’dır ki kûh-ı
Fersahtı a’şârî = 10.000 m. (On hin metre Sürhâb’ın ardında vc Tebriz’in şimali tarafın-
uzunluğa denir) dadır. Vc bu nahiyenin evveli Tebriz’den bir
(EÇ) | l/36a] Ve kubbe-i âlî üzre olan alem-i fersahdır.
kebîri tahdîd idüp kubbesine göre alemin kud [2/304b] Bu şehr ile Tebriz’in beynehümâsı on
üm elli zirfO Lavîl idüp elli bin mümessek ze- bir fersahdır.
heb-i hâlis ile mutallâ idüp iki fersah yerden
[2/305a| Nâhiye-i Mihrânrûd: Tebriz'in cânib-
ve yiiz mîl deryadan nümâyân bir alem-i alâ-
i şarkîsinde beş fersah yerdir ve altmış pârc
mel-i edyândır ve yine Sultân Murâd-ı Sâlis
ma'nıûr kendlerdir, amma kend-i Rûd şehr-nıi-
cami1 içre Marmara ceziresinden gelmiş iki
sildir, bunu ubûr eldik
aded beyaz mermeri hamdan hum-ı husrevâ-
nîlcr getirtmişdir kim böyle bir küplere ne Cem [2/305b| Hâlâ bu şehr ile kûh-ı Seylân'ın ma
ve ne Cemşîd ve ne Dâr mâlik olmamızdır. beyni iki fersahdır. Her fersahı on ikişer bin
| l/46a| Arab ve Urban cereyan idecek yerlerin girme adımdır.
harab idüp Süleyman Hân iki fersah yerde [2/306aJ Ve Erdebîl şehriyle şehr-i Tebrîz-i di-
dörd aded uyûnlar zamîmc idüp nehir misâl lâvîz mabeyni yigirmi beş fersahdır.
Cebel-i Arafat’a cereyan ildürüp anda havz-ı |2/307al Vc bu şehr-i Hoy-ı hûb, Menend’in
azîmler bina ildi. cânib-i garbı taralındadır ve mâbeynehünıâsı
| l/l28b| Bu külle üç fersah yerden nürnâyân- on fersah yerdir.
dır vc şckl-i müdevverdir. [3/7la] Ve bu Aksaray’dan cânib-i kıble ve
[2/223a] Bu dahi Keşiş Dağı ismiyle nıüsem- şarka meyyal kal'a-i Kayscriyye üç konakdır
mâ cibâlin zeylinde şarkdan garba tûlânî bir ve kırk sekiz, fersah yerdir.
belde-i mu'azzamdır. Tülü kâmil bir fersahdır 13/115a] Ve iki yüz nehrin birbirinden ba'îd
ve arzı nısf fersahdır ve dâiren-mâdâr iç tâli elli fersahdan bin fersaha varıncadır kim
kal'a’mn üç taralın ihata edüp cümle etrâlî on bin fersahdan ziyâde ve elli fersahdan eksik
beş bin adımdır. değildir.
[2/230a] Andan cebel-i Kumar, Mısır cezire [4/204a] Bi-kavlî Batlamytis-ı Hâkim, bu rûy-ı
sinde hatl ı istivadan cenûb tarafına yigirmi arzda iki yüz kırk aded nehr-i azimdir ve kırk
fersah içeridir kim Mısır’a gelen Nil-i mübâ- dört bin ııyûn-ı sağîrc vardır ve iki yüz kırk
rekin hasıdır. İnşâallah cümle cibâller nıaıızû- dörd aded nehr-i azîmin tûl-ı mâbcynchümâla-
rumuz oldukça tahrîr olunur. rı elli fersahdan bin fersaha varıncadır ki her
12/286a | Kal‘ası Eğerl i dağının dibinde bir top nehrinin mâbeynleri binden zâ'id ve elli fer
menzili ba’îd bir hayırlı vc mesûr kayalı zc- sahdan nakıs değildir. Hakka ki bu Şattu’l-
mîn-i metine vâki* olup cânib-i şimalîsi ve yıl Arab ile nehr-i Furât'ın mâbeynchümâları elli
dız tarafı ve cânib-i garbisi sahrâ-yı Erzu fersahdır. Zirâ Ftırâı nehri ile bu Şat yakın ka
rum’dur kim tûlen ve arzen ikişer fersah men rındaşlardır. Ahir Kurna kakası altında bir
zil sahrâ-yı âbâdân-ı reyhan u çemenistândır. olurlar. Zirâ bunlar edîm-i arzda dörd enhâr-ı
Ve niçe yüz ma'mûr ve âbâdân kuralar ile azimlerdi r.
âı üstedir. |4/206b| Nehr-i hâmis nehr-i Übüllc: Bu dahi
|2/297a] Bu şehr şehr-i Merend'e on iki fer nehr-i Şatt’dan nehr-i Ma’kal’m ayrıldığı ma
sah karîbdir. Âb | u| hevâsı vc mahbûb u mah- halden dörd fersah aşağı kal’a-i Basra’yı geç-
bûbesi memdûh-ı âlemdir. Gûnâ-gûn âbdâr dikden sonra kasaba-i Übüllc ağzındadır.
ıneyve-i Tesuy’ı dahi meşhûr-ı âfâkdır. Bunun
[4/218a] Gerçi kabaya ba'îddir amma bu hâk-
dahi halkı cümle Şi ilerdir. Kâr [u] keshlcri;
deıı tulü' edüp niçe kura vü kasabâtların mezâ-
bağ u bâğçe ile kâr |u| kesb edüp kifâflanırlar. ıTâtlarm saky ederek İbn Ömer ceziresi üstün
Andan cânib-i cenuba deşt |ıı] sahralar içre
de cânib-i şarkîsinde beş fersah mesafe-i
câh-ı mâlardan âb-ı hayâtlar nûş ederek ubûr
baTdcde nehr-i Dicle’ye ya'nî nehr-i Şall'a dâ
etdik. Ekseriyyâ bu zeminin mâ-i carîleri tah-
hil olan âb-ı hayâtın biri dahi bu nehirdir.
ıu’l-‘arzdan cereyan eder. 12 fersah gidüp,
Evsâf-ı hâğ-ı İrem'e mânend şehr-i Merend |4/300b] Mâbeynchümâları yedi fersah yerdir.
Tahl-ı Hân-ı Elvcnd : Azerbaycan şehirlerin Tebriz on fersah yerdir vc cânib-i şarkisindedir.
den başka sultânlıkdır kim biri nöker-i şerefge- 14/301 a| Kalkışı ııchr-i Araş kenarında üç bin
re mâlikdir. Kadısı, kelenteri, münşisi ve darû- aded toprak ile me.siûr hâne-i ma’mûr olup ye
gası vc dizçöken ağası vardır. Tebriz’e on dörd di cami‘i ve üç hammâmı ve altı hânı vc bâ-
fersah karîbdir. zâr-ı muhtasarı olduğu ve şehr-i Merend’e on
iki fersah karîb olduğu vc âb u hevâsı ve bağ otuz iki bin kerre bin ve altı yüz bin mil vc iki
u bâğçesi ve mahbûb u mahbûbcsi vc me'kûlâl yüz seksen sekiz fersah olur. Ammâ hu tahrîr
|u] meşıûbâtının mcmdûhâlından ve düvâzdeh olunan kaviller Bukratos Kratfilikos vc Filosof
elvan engürü ve melçe emrûdu vc Abbasî ve ve Ballimos hakimlerin kavl-i sahihleridir. Ve
peygamber emrûdu rub’-ı meskûnda nazırı olanlar ccmî’i ulûm-ı garibe ve acîbc|yc| mâlik
mayup hoş-hor ıı âbdâr olduğu bu şehr-i Te- olup fünûn-ı şettâya kadir olup ilim kuvveti ile
sûy'a {mahsûsdur}. tahrîr elmişler idi. Ol zaman [vejch-i arzı sera
|4/324b| Fersah; on iki bin adımdır. pa devr eımeyüp keşi ü güzâr etmeden vc il-
me’l-yakîn ve ayne’l-yakîn hâsıl etmeden ilın-
[4/325a] Bu şehrin kadr-i âsâr-ı âbâdânı şark-
dan garba tûlânîsi kâmil iki fcrsahdır, ya'nî i akliyyâl ile cirm-i dünyâ yigirmi bin yüz alt
mış mildir, demişler.
yigirmi dörd bin adımdır. Şehr-i Tire ve şehr-i
Ma’nisa gibi tûlânîce vâki" olmıışdur. Ammâ [10/538] Ve cümle ehl-i hey’et Dünyâ-yı
arzen nısıf fersah şehr-i mu’azzamdır ve bu Atîk'ı ale’l-itlifâk Padra ve Kolon kavilleri üz
şehrin cânib-i garbîsi iki fersah yerde kûh-ı re seksen yedi bin mil ve her mil z.irâ’ı esved
Akra* vâki1 olmıışdur kim hudûd-ı Kürdis- ile dört bin zirâ’dır. Ve her zirâ’ yigirmi dört
tân’dır. parmakdır. Vc bir mil dört bin adımdır. Aheste
reviş ile kâmil sâ'at yerdir. Ve hir fersah on
14/34()a] Ve kaTa dîvân üzre aheste aheste yü
rümek ile kal’a-i Bağdâd’ın çâr kûşcsi dâ’iren- iki adımdır. (—) (—) sâ’at bu rûy-ı arzı ilm-i
mâdâr, Bağdâd-ı üstüvâr yigirmi sekiz bin se usturlâb ile kııdemâ-yı hukeınâ ekâlîm-i seb’a
üzre tarh eylemişlerdir.
kiz yüz adımdır kim iki buçuk fersahdan iki
yüz adım eksik kakadır. Zîrâ her fersah on iki Fersenk bk. Fersah
bin adımdır. Bu hisâb üzre sûr-ı Bağdâd iki Fetil bk. fitil
fersah ve dörd bin sekiz yüz adım ihata eder Fetr (WH) Ortaçağ’da İran’da kullanılan bir ağırlık
kal’a-i kebîrdir. birimidir, hir eşek yükünün (harvâr) 10’da bi
19/256) İbni’l-verdî Ceride sinde demişdir kim ridir. bunun sonucu olarak 10 menn - 8,33 kg.
“Ballamyos kalında istidâre-i arz yigirmi dört Buveyhiler devrinde Adududdevle (949-82)
bin mildir. O takdîrce seksen bin fcrsahdır. Ve fitr'i 12 menn = 10 kg, eşek yükünü de 120
her bir mîl zirâ’-ı mekkî ile üç bin zirâ’dır. Ve menn - 100 kg olarak teshil etmişti.
zirâ’-ı mczbûrun her biri üç sihirdir. Ve her şi- Feyhec (OS) İçki ölçülen bardak. Şarab. Hamr. Bâde.
bir on iki ısba beş şa’îrdir, arzı kadardır” deyü
Fıçı (TDK) 1. Bir araya getirilerek çemberlerle tut
defterhâne-i Rodos'da mîl hisâbın kırat-be-kı-
turulmuş ensiz tahtalardan yapılan, yuvarlak
ral böyle tahrîr idüp cümle cezireleri bu hisâb
karnı şişkin ve altı üstü düz kap
üzre tavsif |u| terkîm eylemiş.
2. Bir fıçının alabildiği ölçü.
[10/338] Ve kırk dörd hin uyûn-ı sagtre-i câri
ye vardır. Vc iki yüz nehr-i azîmin birbirinden (ML) İnce tahtaların çemberle lutiurulnıasıyla
bu’du tülü elli fersah yerden bin fersaha va yapılmış karnı şişkin, üstü ve altı düz kap.
rınca kim bin fersahd|an] zâyid ve elli fersah Petrol fıçısı, delikleri vidalı bir lıpa ile kapa
dan nakıs değildir. nan, 50-250 litre kapasiteli petrol ürünü için
110/339] Ve Say kakasına varınca üç aylık kullanılan çelik saçtan yapılmış silindir biçi
yoldur. Bin sekiz, yüz pare ma’nıûr ıı müzey minde kap.
yen kuralar vardır. Nîl kenânndan mâ’adâ olan (OŞG) Badya, tekne, varil. Uzunluğuna kesil
kuraların hisâbın Hııdâ bilür. Vc fersah hisâbı miş tahta parçalarından yapılan vc üzerine
üzre ihtida NÎITn menba’ından âhiri Akde ağaç da da demir çember geçirilen kap
niz'e varınca üç bin fersah yerdir, (Hİ) (standart, Akkerman. 1500) - 2 sihaf = 8
[10/340] Ve Fes Merankeş canibine akan kantar = 226.596 kg.
NÎI'lcrin dokuz bölüğü dahi cânib-i garba ce (havyar, Akkerman, 1500) = 52 medre =
reyan idüp cümlesi hin fersahda Bahr-i Okya 225.798 kg.
nus ki Bahr-i Muhît’dir, ana mahlût olur, deyü (şarap, bal. vb.) = 40 medre = 89.810 kg.
Funci.stân’a varan kimesııelerden su’âl ctdim. - 2 karatil - 4 bari!
|10/536| bin yüz altmış mil olduğu takdirce (EÇ) | l/l30b] bu damın tâ zirvesinde ve câ
seksen bin fcrsahdır. Vc her mil zirâ’-ı Mekkî nib-i crba’asında niçe yüz bal fıçıları ile sular
ile üç bin zirâ’dır. Ve bir zirâ‘-ı mezbûrlann hazırdır,
herhiri üç şibrdir. Vc her şibr on iki ısba’dır. 16/131 h | Vc ba‘zı kurşumlarının içi nohudlu
Ve her ısba1 beş arpa uzunluğu kadardır. Ve vc arpalı ve zincîrlı ve topraklı vc nelîli ve
nahn-ı arz yedi bin altı yüz ve otuz altı mîl ol eşek sidikli vc zehirli ve toprakdan yapılmış
duğu takdirce iki bin beş yüz kırk beş fersah müdevver yağlı kurşundan fıçı fıçı hâzır-bâş
vc sülüs fcrsahdır. Ve basîl-i arzın küllisi yüz durur.
361
[ l/179bl Bu bâzcrgânlar ol diyarlardan bal kaPadan Seydî Battâl üzre taş bırakdı. derler
cem* idüp Eflak ve Boğdan’dan dahi ziyâde amma bu galat rivâyetdİr, zirâ kız fiske taş ile
niçe bin fıçı balı Balkapanı’na götürüp Em İnö Battal'ın şehîd olduğun görünce aşkından âh
nü'nde vc Balkapum’nda fıçıların kesretinden edüp cân teslim eyledi.
yollardan geçilmez olur. [8/272a] Der-tarz-ı acîb ü garîb: Bu şehirde ve
[3/41 b| Der-beyân-ı kâr-ı ihrâc-ı galyon Moton'da Kara Arab cevârîler ve Zcngî Arab
Evvelâ şehr içre niçe yüz fıçılar cem* edüp her köleler cihanı dııımuşdur, amma köle sâhibleri
fıçılara birer ip bağlayup iplerin birer ucuna Arabına bir fiske ve bir çubuk çalmağa kadir
dahi birer fıçı dahi bağlayup yüz fıçı kalyonun değildir.
bir canibinde yiiz fıçı bir canibinde kakıp cüm Fişek (OŞG) 25 gram ağırlığında fişek biçimi tülün
le habl-i metînlcri geminin altında kaldı. Bu paketi
kerre cemî*i fıçıları derya stıyuyla leb-ber-leb Fitil (ISAM) Çok küçük bir ağırlık ölçü birimidir.
edüp fıçılar deryaya gark olup her bir fıçıya Değeri 1/6 fels olup yaklaşık bir arpa ağırlı
bir kâfir tulumba koyup fıçıların suları tulum ğı ndadır. = 5 mg.
balar ile boşaldıkça gemiyi boş fıçılar kaldırup
(MZP) Eskiden ağırlık ölçüsü olarak kullanı
kıç tarafında olan demiri tiramola edüp stıhû-
lan dirhemin kesirlerinden birinin adıdır. Dir
letle gemiyi halâs eylediler.
hemin dörtte birine "Denk", dengin dörtte biri
[3/12la] Ve Koca Ken’ân Paşa vâlî iken sek ne “kırat", kıratın dörtte birine “Fitil" denilir.
sen yedi bin bal fıçısı çamur deryâ-yı Tuna’ya
Fitre (OS) Ramazan ayı içinde verilen ve miktarı
döküldüğü sicili-i şer'de mastûr.
verecek olanın haline göre derecelere ayrılmış
[3/l40b| Diğer âdel-i latîl be-ahâlî-i Sofya: Bu olan sadaka
şehirde merd [u| zenândan ferd-i âferîde mer-
(ZK) I. Yaklaşık 2 kg'lık buğday ölçeğinin
hûm ve merhume olsa ol ân taraf-ı vakıfdan
adıdır. Ulııbey / Hasköy, Çamdere, Eşme / Ka
her mahallenin sakaları çile la‘bîr ederler bal
yalı, Dcrvişli köylerinde eskiden Ramazan are-
fıçıları vardır, anları sırıklara geçirtip bananın
fesinde önceki güne buldey, buklay, buğday
ol yed-i kudret ile meshûn âb-ı hayatın çilerle
adı verilmektedir Fitre ve zekat verme ile ilgi
re doldurup cümle mevtayı ol kudret dışıyla
li uygulamalar Ramazan ayı içerisinde yapıldı
gasl edüp defn ederler.
ğından bu ad kullanılmış olmalıdır. (Uşak
[5/39a] çarhacılar ve karavullar koyup kal‘a Halk Takvimi, s. 123)
hatmanı ve boyarları Paşa’ya üç bin koyun ve
2. Yarım şinik
bin sığır ve yüz fıçı bal ve yüz fıçı yağ ve niçe
Font (MLT) (ful) Ayak 0.304 m
yüz elvan zahireler ile iki münakkaş altışar atlı
hinto arabalar içinde yigirmişer kîse ve on tah Fuçu bk. Fıçı
ta semınûı Fuııt (MZP) Eskiden topların cesametine delâlet et
|5/39aJ çarhacılar ve karavullar koyup kai*a mek üzere banıl halkalarının vezinlerini belirt
hatmanı vc boyarları Paşa’ya üç bin koyun ve mek için kullanılan mikyasın adıdır. Bu ölçü
bin sığır ve yüz fıçı bal ve yüz fıçı yağ ve niçe Alman ve AvusturyalIlara göre değişir. Al
yüz elvan zahireler İle iki münakkaş altışar allı manların 1.2357, Avusturyalılarınki ise 1.0311
hinto arabalar libreye muadildir
|7/145b| Niçe yüz gemi tuzlu balık ve niçe bin Futa (OŞG) İki dibinden açık, pazara üzüm götür
fıçı fıçı balık havyarı hâsıl olup gemilerle di meye yarayan varil; üzüm varili
yar diyar gidermiş, Fül üs bk. Fels
Fincan (TDK) 1, Çay, kahve gibi genellikle sıcak şey
ler içmekle kullanılan küçük kap Cjabari (OS) Kara nakil vasıtalarındaki yükün yüksek
2. Bir fincanın alabildiği ölçü
lik ölçüsü.
(EÇ) | I/I72a| Her kimesne pâlûde murâd idi- Galbur bk. Kalbur
nüp iki fincan bir akçeye alup üzerine zcncc-
Galon (ML) Eski hacim ölçüsü. Osmanlılar tarafın
bil vc darçın eküp ve gülabdan ile ta*zîmcn
dan 4.5 litre olarak kullanılmıştır (C. 15, s.
gül âb saçup
329)
[1/I79b] Ve bir fincan balı kırk fincan su gö
Amerikan galonu: 3,785 litre
türüp yine lezaz pâlûdesi olur.
İngiliz galonu: 4,545 litre
Fiske (TDK) İki parmak ucu ile. tutulabilen miktar
Garar (Hİ) bk. girar
(EÇ) 13/7b 1 Ba*zı tevârîhde avretde hakikat ol-
maduğunda derûn-ı kakada kral kızı küffârın Gasa (OS) Uzunluk.
geldiğin görüp fursat ganîmeldir, deyüp Gaz bk. gez
Gazivi (PGİ) Tartı olmayıp Mısır'dan gelen pirincin buna daha önce 68 cm değer biçmiştik. Bugün
kabı veyahut zenbilidir, küçük yahut büyük İran’da sadece bir tek gez vardır, bu da 104
olabilir emdir.
Geni (Tevrat) = 0.75 gram. (EÇ) 14/3246] Narh-ı Alî üzre gez ü men ve
Gerdel (OŞG) Süt ya da benzeri nesneler koymaya, ratl u sak hisâhları beyân eder
hayvanlara yem vermeye yarayan kova biçi Evvelâ hisâb-ı gez; yedi yüz kırk sekiz hin se
minde tahta kap kiz yüz dirhemdir,
(EÇ) |l/154a| Bunlar cümle pür-silâh olup Gırbal bk, kalbur
azîm bal fıçıların gûnâ-gûn berk-i ahdar-gûn Girar (OS) I, Sözcük anlamı ‘çuval’ demek olup 12 ki
ile zeyn idüp sırıklarla fıçılan omuzlarında ge le. ya da 72 mut ağırlığına eşit bir zahire ölçüsü.
linip ellerinde kazma ve kürekler ve meydân
2. Büyük sepet, ya da küfe
süpürgeleri ve gerdeller ile "Aşa aşa" diyerek
câ-bc-câ yolları süpürüp gerdellere ve fıçılara 3. Yatak, yorgan gibi nesneleri koymak için
doldurup ubûr i deri er. büyük bir çuval
| l/202a] Ehl-i İcâd. varülciyân : Dükkân 80. (Hİ) 50 okka = 64.150 kg.
neferât 105, pirleri nâ-ma‘lûmdur. Varülcü es- (EÇ) | 1 /63b] gümüş ve ahun âvânından bir şey
nâfın bir fülüvvetde görmedik, bunlar taht-ı re bulunnıayup ancak altı kîse mâl ve bir garar
vanlar üzre ardıç ve servi ve çam tahtalarından mercan vc bir sandûk fağfûrî fincan bulunup
variil ve gerdeller yaparak tebdîl-i câme ile [l/154a| ellerinde kazmalar ve bacılarının el
geçerler, lerinde süpürge ve kürekler vc omuzlarında
Gereh (Wl-[) İran uzunluk ölçüsüdür - 1/16 zar, (zar zcnbîl vc gururlar vc hâr [ü) hâşâk sepetler ile
= 104 cm) = 2 bahr = 6,5 cm. bir hây-hû iderek âlây ile ubûr iderler.
Gez (OŞG) I. Düğümlü ölçü ipi, ip arşın. 2. Kol |3/35a| Ve cümle Frenk ve Arab hukemâları
boyu, 3. Yapı işlerinde kullanılan şakul ipi. 4. ve cümle kimyâgîrler bu dağlara mevsim-i ba
Türlü zamanlarda değişik uzunlukla olan gez, harda urûe edüp niçe kerre yüz bin clûl-i edvi-
bugün 104 ya da 65 cm bir ölçüdü. 5. Okun yc haşâyîş-i nâfi‘a-i bî-nihâye cem" edüp niçe
çentiği. 6. Tâlim için yapılmış kısa ok. bin garar yükü ahşâbâtı dâ’-i deva içün diyar
(ML) Eskiden uzunluk ölçen düğümlü ip. Yapı diyâr götürürler.
işlerinde kullanılan çekül, şakul |4/192b| Hikmet-i Huda bu hakîr câmi'in mi
İran’da kullanılan eski uzunluk ölçüsü. (Âdi naresine çıkam derken bir çuval arpa ve bir
gez 0.63 m. Tahran’da kullanılan türü ise, 1.40 garar saman bulup allarım ıyd-1 adhâ eldi.
m'dir.) |4/279a] Bir alay gâzîlerdir. Eyle olur, anlar
(OS) I. Ak ılgın ağacı. 2. İlgın ağacından kısa anın kıymetin bilmezler, Alıkon hararları ve
talim oku. 3. Endaze, ölçü ipi. âzâd eylen anları.” deyüp nezâketle dörd ga
rar yiikü ûdu Ekrâd âteşinden halâs edüp vü-
(Hİ) 68.58 cm.
zerâ âteşiyle yakdı,
Gez-i şahi 95. cni.
|6/138a] ammâ niçe eşmiş vc yortmuş ve ber
(PGİ) 1.5 Halebîyani arşındır. Ermenistan’ın ce zah u âlânı-ı şedâ’id çekmiş iş görmüş âdemler
nup taraflarında kullanılır. Türkçe arşın mânası
cümle gararlarını ve bâr-ı .sakillerini cânib-i
na gelen Farsça gez kelimesinden gelmedir.
erbaplarına diztip kaymelerin kurup cümle u-
(WH) İran'da arşın için kullanılan tabirdir, ay nâbları hararlara bağlayup niçe yüz çadırlar
nı ülkede arşın için sık sık zar vc zirâ' tabirleri kuruldu
de kullanılır, ancak bunun lesbiti zordur.
[1/I61a] Esnâf-ı beksiimâtcıyan : Evsâf-ı pek-
XVII. yüzyılda 1 gez-i şahı, Chardin'e göre, sümât emmi seferlerde azîm ağalıkdır, Furıın
“3 picds nıoins un pouce” = 94,945 cm, .1,
105, neferât 1000, kârhâneleri Galata’da ve
Fryer’e göre, 39.5 inehes = 95,15 cm idi, orta
Kuruçeşme'de ve Yeniköy’dedir. Bunlar dahi
lama olarak 95 cm olurdu.
pür-silâh olup araba üzre furûnlannda hâs ve
XIX, yüzyılda Basra’da I gez = 94 cm idi.
beyaz peksümâl pişirüp dükkânların berk [ü]
Gez-i Şâhî’nin yanında bir dc gez-i mükesser bârlar ile zeyn idüp harar harar beksimatları
vardı. Bu “kısaltılmış arşın”, halı, ipek ve iyi halka mebzûl iderek ubûr iderler,
kumaşların ölçümünde kullanılırdı, Chardin'e
göre bu arşın gez-i şahi'nin 2/3'si kadardı ve |l/164a] Bunların kâr |u| kcsbleri gemicilerle
ya (onun hesabına göre) 63,12 cm. Fryer’e gö olmağın anların yamağı olup seyiskâneler üzre
re ise 27 inehes = 68,58 cm idi. Bu son bilgi dükkânlar idüp harâr harar buğday vc arpa
bizim çok yaygın olan Halep kumaş arşınıyla ölçerek ve halk üzre arpa ve buğday saçarak
karşı karşıya bulunabileceğimizi gösterir ki. “Bereket senden yâ Mevlâ, ganîmel senden yâ
363
Allah” diyerek cümle piyadeleri gâyet müleb- Gram (MLT)(gr) =

bes pür-silâh olup ubûr iderler. Gram (T.2) = 1 gr. = 0,001 kg (Dört derece sıcaklık
[6/138b] ve niçe bin kara hırsızlar çadırları ta bulunan daimlik su bir santimetre küp mik
yarmışlar ve niçe yüz yük harar yükleri alup tarının ağırlığına eşit olup ağırlıkların ölçü ve
gitmişler. takdiri için esas alınmıştır)
[8/282a] Ve niçe bin harar vc sepet vc san- Grammarion (Bizans) = 6 carats = 1.13 3/9 gr.
dûklar bomboş ormanlar içre yatırlar.
Gulve (ISAM) 400 şcr4î zirâ'ya eşit bir uzunluk ölçü
Girâra (İSAM) Şam'da tahıl ölçümünde kullanılan bir birimidir. = 184.8 m.
hacim ölçüsüdür. Bölgeden bölgeye değişmek
Guraf (OS) Büyük ölçek.
le birlikte yaklaşık olarak 265 litredir.
Gııvr (OS) Bir ölçek. (12 sene miktarıdır: Sene; 24
(WH) Şam'da tahıl ölçümünde kullanılan bir
hacim ölçüsüdür, kelime anlamı çuvaldır ve 12 batmandır.)
kcyl'den ya da 72 Şam müdd’ünden oluşur. Güğüm (OŞG) 1. Bakır desti; musluklu güğüm; asma
el-Omerî’ye göre. I girâra + 1,5 nıüdd - yak güğüm, sahlepçi güğümü, şerbetçi güğümü. 2.
laşık 3 Mısır irdabb’i idi. İrdebb'in değerini Bakır su ibriği
aşağıda yaklaşık 69,6 kg (buğdayda) veya ha (EÇ) |l/32h] İlâ haze’l-ân cümle pâdişâhlar
cim ölçüsü olarak 90 litre şeklinde tesbil ellik andan nûş iderler kim kilârcıbaşı tarafından ve
vc Girara'nm değerini ise yaklaşık 204.5 kg
dış sakkabaşı tarafından üçer âdem beher
(buğday) veya 265 litre olarak bulduk.
yevm allı kişi üçer seyishâne yükü yirmişer
Gazzc'de Girara Ortaçağ'm sonlarına doğru = vakiyye gelir gümüş güğümlere ol âb-ı nâbdan
1,5 Şam girara’si (yani yaklaşık 306,75 kg
leb-ber-leb idüp su nâzın huzûrunda kilarcıba-
buğday veya 397,5 litre),
şının mıHcmcdüm-alcyh âdemlerinin mührüyle
Kudüs’te ise I girara = 3 Şam girara’si - yak kırmızı balmumları ile güğümlerin ağızların
laşık 613.5 kg buğday veya 795 litreydi. mühürleyüp pâdişâha her bâr götürürler.
Girbal (Hİ) bk. kalbur [ l/62b] İtmam buklukda yüz güğüm gülâb ile
Girih (OŞG) Düğüm anlamına, yaklaşık olarak 6.5 dcrûn-ı cami‘i gasl eylediler.
cm uzunluğunda bir ölçüdür. |4/202aJ Melek Ahmed Paşa Kara Âmid vali
(EÇ) [l/43b| Bir seneden sonra Sultân Bâye- siyken mezkûr ağa hatl-ı şerif ile gelüp paşa-yı
zîd-i Velîmin mihrâb-ı peresesine göre vaz-ı mûmâ-ilcyh “Scm‘an vc tâ’atan’’ deyüp onar
mihrâb olunup cânib-i erba‘asında Kayıtların vukiyye sînı-i hâlisden güğümler yapdı ve allı
kubbe girihlerine varınca üç senede kâmil ildi güğüm kurşumdan ve altı güğüm rûh-ı tutya
ler andan çâr-pâye-i kavî metîn üzre kubbe-i dan ve altı adcd senek ta’bîr eklikleri çam bo-
âlî binâ ildiler. duçlarına cümle âb-ı l-lamrcvât'ı mcmlû edüp
ll/192b] Bu gazâzânların seyishâne ve taht-ı huzûr-ı şer'de cümle güğümleri mühürleyüp
revanlar üzre dükkânların cevahir murassamı gelen kapucubaşıya on kîse ihsan edüp ve on
vc akmişe-i lahire ve som girih ve teybend ku altı kîse dahi güğümlerinin masrufun çeküp ıl
şaklar ile ve gûnâ-gûn sırma mebrûm işler ve gar ile bu mâ'-i Hamrevât’ı İbrahim Hân'a
âvîzeler ile kalhanelerin eyle tezyîn iderler gönderdi.
kim gûya Bursa'da Gelincik Çarşısı zeyn ol- Güvlek bk. Külek
muşdur.
|8/313a| Bu bâb-ı âlîlerin üstlerinde kurşuni Habbe (OS) 1. Tahıl tanesi, tohum. 2. Parça. 3. Dirhe
ile mestur haşeb binâ-yı münakkaş levalar var min 1/48 kadarı.
dır, amma kıble kapısı üzre kurşuni örtülü
(ISAM) Alan ve ağırlık ölçüsüdür.
kubbenin altında cami4 kapısının mermer ke
merlerinde olan zîhler ve girihler vc eslemîler I, Ağırlık ölçüsü olarak lasuc’un yarısına eşit
vc kat-ender-kaı hurdegîr vc musanna4 Freng tir. Yaklaşık 0.06 gr.
Freng-pesend hayyâl-ı fikr-i mermer-bürlük 2. Alan ölçüsü olarak, günümüzde Mısır’da
maTifellennin misli rûy-ı arzda yokdur. 59.345 metre kare olarak kullanılmaktadır.
God bk. Kot (ML.) Tahıl ve benzeri bitkilerdeki tane, tohum.
Gödek (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan Değerli nesnelerin ölçülmesinde, tartı İmasında
ağırlık ölçüsü, = 6.25 kg kullanılan ölçek.
Göynük (OŞG) Ufak kap; deveden süt sağılan torba, Arap yazarlarının bir çoğu, habbe’yi kullanıl
süt tulumu- süt tuluğu, kıl yoğurt torbası. Arpa makta olan genel ölçü biriminin 1/60 tutarın
torbası. daki danak 1/10'tı olarak belirler. Bu ölçüyü
Göz (OŞG) 1. Oda. 2. Dolap bölmesi, çekmece. 3. 1/48-1/72 arasında gösterenler de vardır. Hab
Köprünün kemerli açıklığı. 4. Terazi kelesi be hangi ölçü birimine göre düzenlenirse oram
da ona göre değişir. Gümüş, ahin gibi değerli 1) şer’î geleneğe göre, 1 habbe - 1/100 mis-
madenler için ayrı ayrı habbeler kullanılır. kal, yani 0.0446 gr. dı. Bu uygulamada sadece
Miskâl habbesi, dirhem habbesi gibi değişik yaklaşık değer rolü oynar.
oranlarda olanları vardır. Arapların, değerli 2) Prensip olarak habbe daha çok bir sikke
madenleri ölmede kullandıkları en eski ölçü ağırlığıdır, eşya ağırlığı olarak kullanılmaz.,
birimi 4,25 gr. ağırlığındaki miskaldi. İlk Arap 3) Eşya ağırlığı olarak da 1 habbe daima 1/96
habbesi 70-71 mg. ağırlığındaydı, Bu ölçü Av miskal’e eşittir, yani mahalli miskâl ağırlıkla
rupa eczacılığında kullanılan gramım'a eşitti rına göre değişir. Mısır miskâl'inin 4.68 gr. ol
(1/5760 libre). Eski çağlarda Arapkir habbe'yi duğu esas alınırsa, 1 habbe 0,048 gr. gelir.
bazen 2 arpa yahut pirinç veya 100 hardal ta Bir dirhem’in teorik olarak değişik habbe kar
nesi olarak hesaplamışlardı. Bir kırat bazen 3 şılıkları olur, kısmen 48, kısmen de 60 habbe
bazen de 4 habbe ediyordu. Eskiden İstan olur, bu arada çoğu zaman ilgili dirhem’in sik
bul’da kıratın 1/4 oranında olan habbe, değerli ke ağırlığı, mı yoksa eşya ağırlığı mı okluğu
taşların ölçülmesinde kullanılırdı. Bu da 50,04 anlaşılamaz. Bu konuda işe yarar belgeler ola
mg'dı. 64 habbe sayılan dirhem 3,2025 gr’dı. rak bu ikisi önemlidir : cl-Mukaddesî’ye göre
Habbe bir sikke ölçüsü olarak kullanıldığı za Suriye'de. el-Makrizî’ye göre de Mısır'da Or-
man biraz daha ağırdı. 50,1 I mg. Bir sikke dir taçağ’da I dirhem 60 habbe idi. 2,97 gramlık
hemi ise 3,207 gr'dı. Kah i re'de habbe bütün gümüş dirhemden hareket ederek I habbe için
ağırlık ölçüsü düzenlerinde eş değerdedir: 1/3 0,0495 gr., 3.125 gramlık ağırlık dirhem'inden
kırat, 64,3417 mg; dirhem ise 3,0884 gr. Bu hareket ederek de 0,0521 gram elde ediyoruz.
açıklamalardan da habbenin zaman zaman kul Mııkaddesî’nin notundan anlaşıldığına göre,
landığı madenlerin değerine göre hesaplandığı 24 kıratlık dinar (4,233 g) toplam 84 hab-
anlaşılıyor. Bugün eczacılıkta kullanılan en be’dir. Böylece habbe 0,0504 gram olur. Fark
hassas ağırlık biriminin, eskiden habbe oranın lı sikke ağırlıkları olmadığı sürece bütün pra
da ortaya çıkan ölçünün zamanki geliştirilme tik amaçlar için habbe karşılığında yuvarlak
sinden doğduğu görülüyor. Habbe. Osmanlı bir değer olan 0,05 gram kullanabiliriz.Ancak
ağırlık ölçüsü düzeninde özellikle kuyumcu dikkate alınması gereken bir husus, XIX. yüz
lukta uzun zaman kullanıldı. Bugün, kuyumcu
yılda Mısır'da habbe’nin 1/48 dirhem olarak
luğun gelişmesi, daha ince tartı araçlarının ya
kabul edildiğidir. E. W. Lane’e göre bu
pılması habbenin de değişmesini, yeni bir ora
127/128 grain = 0,064 gram idi, ve Ortaçağ’da
na göre düzenlenmesini gerektirdi.
Irak'ta kullanılan habbe’nin gümüş ağırlığıyla
(WH) Mısır alan ölçüsüdür. 1/3 kırat = 1/72 aynıydı. Bugün bile Mısır'da habbe resmen
feddan ederdi, bugün 58,345 metrekaredir. 0,065 gramdır.
İbn Muaz’ın (Journal Asiatique, 8 III 1884, s. (EÇ) |l/44b] Süleyman Hân’a geldiği mahalde
414.) verdiği bilgiye göre, Irak’la. bir miskâl câmi‘ deryâ-misâl ummâl |u] bennâlar ile bina
altın 20 kırat'a ( I kırat = 3 habbe), bir miskâl olunurken gelüp Süleyman Hân nâmenin mef
gümüş 12 kırat'a tekabül eder (I kırat = 4 hab hûmundan âleş-pâre olup bin hemyân mâlı
be). Bu durumlarda I mıskal 4,233 gram geldi cümle İslâmbol Yahûdîlerinc elçi huzûrunda
ğine göre. Irak için şu değerler geçerlidir : I bezi idüp bir habbe kalmadı.
altın kırat = 0,212 gr., I gümüş kırat = 0.247
[ l/63a] Anıma zamân-ı saadetlerinde rûz-
gr., 1 altın habbe = 0,0706 gr. ve I gümüş hab
merre fitne ve fesâd olup cümle asker zorba
be = 0.062 gr. Bu değerler İran için de gcçerli-
oldular vc niçe hanedanları gârel idüp bir cüb
dir. Arabistan, Mısır ve Suriye’de ise bu de
beye mâlik olmayan bin kîseye mâlik olup hâ
ğerler şöyledir : I kırat bu ülkelerde daima
1/24 miskâl ya da 1/16 dirhem'e tekabül ettiği ne sahihleri bir habbeye muhtaç kaldı.
için I altın kırat - 0.176 gr., I gümüş kırat = [ 1/65a] Bcytü* l-mâl-i müslimînden yedi bin
0,186 gr., I gümüş habbe = 1/60 dirhem = kise hebaya gidüp niçe kerre yüz bin re’âyâ ve
0,495 gramdır. Mağrib'de ise I miskal'in berâyâ pârekende vc perîşân olup bir habbe
4,722 gr. olduğundan hareket edersek I habbe değer iş görülmeyüp pâdişâh-ı İslama beyne'l-
= 0,0787 gr. olur. akrân bu kadar bcd-nâmlık olup sa'âdetle İs-
Arap “arpa tanesinin” ağırlığıdır. Bu ölçü hak lâmbol’a gelüp ol pâdişâh-ı azîmü’ş-şânın üze
kında kitaplarda oklukça çelişkili bilgiler var rine niçe kerre guluvv-i ânını idüp pâdişâh da
dır. H. Sauvaire, Journal Asiatiçuc'de (8, IV. hi anların ildiklerine kalmayup ocaklarına aya
1884, s. 296-7) çeşitli habbe ağırlıklarının bir ğıyla varup dahi diiştükde bu kadar itâle-i lisân
listesini vermişti, burada dirhem için çok alçak ve bu kadar şütûm-ı fâhiş ile ağa kaplılarından
bir değer olan 3,0898 gr. (doğrusu 3,125 gr.) Osman Hân'ı kovup andan yeniçeri odaları iç-
esas alınmıştı. Bu durumda önemli faktörler re Orta CâmP’e varup anda dahi dahi düşdi.
olarak şunları görürüz : | l/75aj kura ve kasâbatların nehb ü gâret idüp
365
her sene reayalarından haraç ve bâc akıp di* lerinde bulundum ve hüddâmlarımın alduğu
yârların târâc ve halkın aç vc zâc vc bir hab eşyaları dahi taşıyup anlara da bir habbe ve
beye muhtaç ider oklular. (bir habbe ve) bir ank ve bir dinar deyyâr al-
[2/226b] Taraf-ı vakfa bir habbe vermeyüp dırmamışımdır.
konup göçer mihınân-sarâykırdır. [7/129b] Bu gazaların mâl-ı ganâ'imlerinden
[2/363a] Bu mâbcyndc Varvar Alî Paşa’nın bir bir habbe vc deyyâr katrc almayup cümle mâlı
habbeye ve bir lipâçe cübbeye muhtaç ve aç ıı karacı halkına ve Osmânlı gâzîlerine birender
zevİ'l-İhtiyâc olan piyade seyis ve harbende ve bir keremkârî şehzadedir.
akkanı ve nıeşkılcilcri vc kâsc-şûyları birer ka Habl (WH) Arazi ölçümünde kullanılan bu halat öl
tar bâr-ı sakîle ve bu kadar mâl-ı ganâ’ime vc çüsü. Batı Endülüs’le = herbiri 54,04 cm. olan
beşer onar aded zırh u zıreh külâhlı ve kallâvi 40 Rcşşâşî arşınıydı, bu da 21,616 metreydi.
vc cebe vü cevşcnli köçeklere mâlik olup Hadb (OS) Uzunluk.
Fir’avn u Şeddâd gibi gurur hâsıl eldiler.
Hıılebi (MET) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
[3/93b] “Hamd-i Huda Sultânımın hİmmel-i uzunluk ölçüsü. = 1,30 m
aliyyesiyle bir habbem zayi' olmayup bir ke
Harar (Hİ) bk. girar
mer gUrûş ve gulâmlarıma sekiz re’s silâhla
rıyla küheylân atlar ve gulâmlarıma ellişer gu- Hardal (TDK) Tohumu tıpta kullanılan turpgillerden
rûş ihsan edüp hakîrc kasd edüp mâlım alanla 100-150 cm yükseklikte, sarı çiçekli bitki
rın sekizini dahi kılıç üşürüp pare pare etdirüp (WH) Bir hardal tanesinin ağırlığı 1/70 hab-
intikam aldırdım” be’dir, bundan 60 tanesi bir gümüş dirhemin
13/130a] Cümle şecere-i ibrel-nümâları evc-i ağırlığına (2,97 gr) eşittir, yani bir hardal tane
asumana ser çeküp ol dırahtların sıklığından sinin ağırlığı 0,000707 gramdır.
zenıîne bir habbe-i ful kadar âfitâbın şu lesi (EÇ) [l/25b| Ve yine rûz |u] şeb cânib-i er-
te’sîr etmez, böyle hıyâbân-ı kûyahistân-ı çen ba’adan asker-i İslâm’a imdâd ile zahâ’ir gel
gel i stând t r. mede amma küffâra bir dâne-i hardal gelme
[4/209a] Huzür-ı pâdişâhîye gelüp zemîn-bûs mede. zîrâ mukaddem târih ile Akdeniz ve Ka
edüp niçe kclâm-ı dırâzdan sonra ol mekkâre radeniz Boğazları na kakalar bina olunup
avret babası Ma’ânoğlu’ndan gördüğü gibi mesdıîd olmuşdu.
âteş-i Nemrûd yakup bir kanlar nühâs-ı hâssa [l/56b] Hatta efendimiz Melek Ahmed Paşa
bir dank iksîr-i a‘zâm verüp ol ân sûret-İ zerd bin altmış târihinde Muhammed Hfın-ı Râbi‘
bulup bir zer-i hâlis olur kim şem’i asfer gibi asrında vezîr-i a‘zam olup fermân-ı şehrîyârî
nerm bir zeheb-i hâlis olup azîz andan bir kaç sadır olup ekâlîm-i seb’ada dâne-i hardal ve
habbe edüp kendüsi tenâvül eder. Üç habbe bir akçe ulufe yiyen pâdişâh kulları tahrîr olu
dahi Mıırâd İlân eki edüp ol gün ol gece Mu- nup cümle beş kerre yüz bin vc altmış allı bin
lâd Han asla laTım dilemeyüp pür-şikem du kul hisâb olundu
rur.
| I/I38a] Ba'dehû Mıırâd Hân asrında Yeni-
[4/227b] Bu taşra sarâyın la vasatında bir mey- köy’ü Rus keferesi urdukda bu Tarâbiyye kav
dân-ı azîm vardır kim bir habbe-i lûl kadar ini bahâdırlar olmağı la Kazak ile ceng idüp
haccr yokdur, kâfire bir dâne-i hardal virmediklerinden küf-
|5/20a| Lisân-ı Arab’da Dokat, ya‘nî Arabis fâr-ı dûzah-karâr bu şehri âteş i dûzaha urup
tan’da bakla gibi türmüş nâm bir habbe olur. berbâd idüp ba’dehû bu mertebe henüz imâr
Anı un edüp sabun gibi el yıkarlar. Elde olan olmadadır.
ia‘âmın zifirin izâle eder, ana dokat derler. |2/350a] Anlar dahi “Evvel can, sonra cihan”
[5/133b] “Azîz-i merhum kimyaya mâlik olup dediler. Paşa eyitdi “Bre oğullar, oturak etmek
yigirmi dörd sâ'alde me’kûlâl |u| meşrûbâldan mümkün amma bu cây-ı bî-amânda me'kûlât
bir şey tenâvül etmeyüp illâ kimya altununda |ü] meşrû bûtdan bir dâne-i hardal ve gendüm
onar dfıne nohud kadar habbe ahunlar yııdup ve şa’îr yok. Bunda oturak etmek ne mümkün
aslâ ekmek su yemezdi. Anıniçün kemâl-i ri- dür” deyü niçe güft [ıı] gû oldu.
yâzât ile merhum olduğıyçün cesed-i şerifi çü 13/145b| Tarabefz.ûn’daki evlâdı Çelebi Alî
rümedi" deyü nakl eldiler. Efendi’ye ale’l-acele ulak gönderüp sıhhatle
[6/85b] ile girüp pâk ü pâkîze olup çıkar gider, geldikde paşa bir habbesine vaz‘-ı yed etme
bir habbe vc dânk vermez. yüp dâne-İ hardala varınca yine izn-i şer‘ile
17/8la] Bunlardan bu fakîr yoklama nâmına Gmâyîzâdc’ye ıcslînı edüp bir semmûr-ı fâhirc
bir habbe almayup iki esîr kefere ve kalana atı ihsan edüp pederi yerine re'îs eldi.
vc iki Macar tüfengi verdiler. [4/214b] Ale’s-sabâh ki oldu, cümle guzâl-ı
[7/106a] Husûsan mâl-ı ganâ'imin güz.îde yer müslimîn Sincâr dağı üzre bağlara müstevli
olup üç yüz pare kuraları nehb ü gâret eldiler seherde kırmağa başlayup tâ vakı-i guruba dek
amma bir iğne ve bir iplik ve bir fahta ve bir cümle guzâı bir dâne-i hardal yemeyüp içme-
makiyim vc bir kelcpür ve me'kûlât [ıı] meşrû- yüp küffâr-ı hâksârı kıra kıra nehr-i Tuna’ya
bâl makûlesinden deyyâr bir dane-i hardal ve döküp kırk üç bin aded esir der-zincîr olup vc
mismâr bulmayup paşanın Fermanıyla cümle bu kadar mâl-ı ganâ’İmle guzât-ı ınüslimîn
haneleri Sleş-i sûzân ile harâb u yebâb edüp mtığlenim olup k
bûriyâ ile mestûr hanelerinin dûd-ı siyahı evc-i [7/6b] Bıfdchû cümle guzâı refiklerimizle bir
asumana peyvcste oldu. yere cem‘ olup cem?i mâl-ı ganâ’imimizi fü-
(4/240h| Bir kimesneden bir dane-i hardal al rûht etmeğe bâzar-ı muhabbete çıkartıp aslâ bir
mazlar. haram yemezler vc giymezler. şeydiniz bir dane-i hardal etmedi.
|4/270b| “Devletlü vezîr! Hân bizim yedi yıl [7/24b| Amma atlara şa‘îrden bir dâne-i har
lık Muş haracımız ve şehr içre harbî kefereleri daldan zerre nişân yok, ancak ot ve otluk ve
haracımızı tağallüben zabt edüp yedi yıldan âb-ı hayât su çok. Ne çâre tcvekkül-i Hak’dan
herli bize bir dane-i hardal vermedi. Hâlâ elle gayre İlâç yok.
rimizde şer’î tcmcssüklerimiz ve hüccet-i şe
[7/106a| Hcmân Kırım’dan Hân-ı âlîşân sek
riflerimiz vardır kim hânın zimmetinde bu kadar
sen yedi bin asker ile ol gelen haıt-ı şerife
mâl kalup cümle erzakı bu kaPa-i metindedir.
amel edüp Akkirmân altında Noğay kavmiyle
[4/274b] Andan yine kethüda ile şehir mollası ceng edüp Noğay talava urup kırup geçirtip
vc şehir müftîsi ve gayrı ağavâllar ile hân ba nehb li gâret ve hasâret edüp ceng-i azîm ol
ğına varılup hânın cümle hücrelerin kapucular ması mcnba‘1 ale’l-müfîd muhtasar budtır kim
kethüdası mühriylc bulup cümle hazîne vc çil- hikmet-i Huda bu savaş-ı perhâşda bulunduk
hâne ve cebehâneyi Ziyâeddîn Hân marifetiy amma Huda-yi Müte‘âl‘c ayândır bu Noğay
le yüz elli katıra tahmil edüp mismâr makûle kavtninin dane-i hardalından bir şeylerine
sinden bir dane-i hardal kalmayup cümle ota vûz‘-ı yed etmedim.
ğa getirtip püşte püşte kûhlar gibi yığılup ce-
|8/317a| amma ktiffâr zamanından kalmış bir
mîui asâkir-i İslama ve cemî‘i ümerâlara haber
dane-i hardal bulmadık.
olunup Rahova sahrası âdem deryası olup me-
zâd oldu. Harman (OŞG) Döğülmüş tahıl yığını
[4/334a] Derhâl Süleyman Hân Rûmeli valisin 2 Döğülmüş fakat henüz samandan vc kavuz
şehr-i Tebriz’in muhafazasına me’mûr edüp dan ayrılmamış tahıl yığını
bir ferd-i âferîde şehr-i Tebriz’i gâret etmezler 3. Karıştırmak ya da kurutmak için yayılmış
ve bir re‘âyâ vü berâyânın dane-i hardalına nesnelerin daire biçiminde kitlesi
dcst-dırâzhk etmezler. 4. Birçok çeşitten birer parça alıp yeni birle
]4/338b] Bağdâd feth olduğu mahalde şehîd şim oluşturma işi
olan Veziriazam Tayyar Mchemmed Paşa’nın Harman kilesi: Büyük ölçek, büyük tahıl kilesi.
cemî’i hayme vü hargâh ve bâr u bengâh ve
(EÇ) |l/174b| Esnâf-ı saçmacıyân : Neferât
kalâr li mehâr ve iç gulâmların vc yedi bin gü
300. şeb [ti] rûz sâhil-i bahrde gezüp kenara
zide askerlerin dane-i hardala varınca üç yüz
karîb btıremmâ mâhîler görse elindeki saçma
kisc mâlıyla Melek Paşa’ya verüp bir kevkeb ü
ağları serpiip bir harman kadar yerde olan ha
baht ı sa‘âdctli vezîr-i dilîr oldu kim ccmFi
likları cümle giriftar ider. acîb maTifetdir.
vüzerâların âb-ı rûyı oldu.
[2/35la] hikmet-i Huda Kızılırmak Kızılderyâ-
|5/36b] handak içre nehr-i Turla cereyan edüp
misal tcmevvüc edüp cûş u htırûş ederek har
handak tathîr olduğu sicille kayd olup bir dahi
man cirmi buz pareleri cereyan etmeğe başladı.
handaka bir dânc-i hardal bırağanın hakkın
dan gelmek içlin dellâllar nida edüp tenbih |ü| 13/1 I la] Mezkûr Pircvadi kutbunda Kızan bal
te'kîd olundu. kanında Mtıhammcd-i Buhârî’nin kazanda
15/137a] ccmPi eyâletin askeriyle Zadra ve Şi- kaynadığı hâk-i anherpâk bir harman cirmi
benik ve İspilet ve Kilis kakaların nehb ıı gâ kadararz-ı bî-çemendir.
ret edüp kâfire bir dâııe-i hardal ekdirmeyüp |6/34a| Ol Hallâk-ı âlemin yed-i kudretiyle bu
hâzır mahsulâtların kura vü kasabâllarıyla şehrin buheyresi içre yedi aded küçük ve bü
nehb u gâret edüp hatt-ı şerife amel eyleyüp yük çemenzâr cezîrecikler var kim bu btıhey-
bir ân durmayasın" deyü hatl-ı şerif kırâ’at re-i kebîrenin vasatında cezîrecikler halk ol
olundukda, muş, her biri bir harman ve iki ve üç vc beş
|6/91bj Ol mahalde Fâtih-i Yemen Sinan Pa- harman cirmi kadar cezîrcciklerdir.
şa'nın ikinci vczîria‘zaınhğı mahallinde deryâ- (6/16la] Ve âb-ı nâbın çıkduğu mahalde mez
misâl asker i İslâm ile LJstürgon alımdaki küf- kûr mağâranın önünde iki harman cirmi kadar
fâra bcrk-ı hâlif-i Rabbani gibi yetişüp vakt-i bir havz-ı azîmi var kim umktınun kaTı ne
3G7
mertebe olduğunun ahvâline bir gavvâs-ı şinâ- Bu harvâr, 300 kiloluk bir ağırlık olarak (XIX.
ver haberdâr olmamızdır. yüzyılda mcirik sisteme benzetme yapılmıştır)
[8/190b] Hikmet-i Huda nehr-i Kubanın buzu İran’da bugüne kadar kalmıştır.
ale’s-sabâh kopup ne buz ve ne su olup cümle O. Biati, İran'da XIX. yüzyılda gerçek at ya da
askerle karşu Heyhat tarafındaki ormanda kal katır yükü olarak 120 okka veya 154 kg veri
dık, amma Kuban nehri üzre buz pareleri har- yorsa da bu daima 300 kg olan harvâr’ın ağır
nıan-misâl buzlar pare püre cereyan edüp kar lık birimi olarak görülmemelidir. Daha küçük
şu Çerkezistan canibine selâmetle ütmek kabil olan harvâr’ın (83,3 kg) Türkistan'da İran’da ol
değil. duğundan daha uzun süre kalabildiği görülüyor.
[8/290a] Meselâ dörd beş harnıan-ı azîm cir Uluğ Rey devrinde (1409-49) 1 cerîb (958 m2)
minde bir meydân-ı azîıni tâ ka‘r-ı zemine va araziden. 4 harvâr tahıl üretiliyordu, bu da sa
rınca etrafın çâh-ı gayyâ-misâl handaklar ka- dece daha eski harvâr ağırlığının kullanılması
zup dcryâ-misâl sular çıkup bu meteris meydâ ile mümkün olabilir. Kandehâr’da XVI. yüz
nına ağaç cisr ile geçüp bir tarafdan girüp çı yılda I harvâr 40 mahallî menn veya 10 Hin
kacak yeri olmayup etrafına kat-ender-kat yer distan menn’i idi, bu da muhtemelen 251,25
altında meterisler îcâd etdi kim bir yoldaşları kg eder.
na küffârın kıırşumu gelmeyüp kendileri kâfire İpek sözkonusu olduğunda İran’da daha XV.
kursum u ıtırlar. yüzyılda hayvan yükü büyük harvâr’ın sadece
[8/37 la] Biri dahi karanın kıble tarafında yol yarısı kadar, yani 150 kg idi. G. Barbaro. bu
aşrı bir sazlı yolu vardır, beş harman cirminde konuda şunu yazıyordu : “due soma di seta ehe
vardır, anıma gâyet amîkdir derler. sono al ınodo nostro libre mille di peso =
Harrûba (WH) I. Mısır’da kullanılan bir hacim Ölçüsü 301,23 kg.”
dür. değeri 1/16 kadeh idi. Ortaçağ’da yaklaşık Hat (MZP) Metrenin kabulüne kadar kullanılan
0,06 litreydi, bugün resmen 0,129 litredir. “ayak”ın küsuratından birinin adıdır. 12 hal =
2. I keçi boynuzu ianesinin ağırlığı kıral'mkine I parmak. 12 parmak = I ayak
eşittir, yani 1/24 miskal ya da 0,195 gramdır. (ML) Osmanlı devletinde kullanılan bir uzun
Harvâr (Wll) Ortaçağ’da İran yönetimine ait kayıtlara luk ölçüsü birimi; 0,21 8 cm.
göre, bir harvâr (eşek yükü) at. sığır, katır ya (ÖNB) 12 Nokta = 0,263 Cm.
da eşek yüküne karşılık kullanılıyordu. Katır (T.2) = 10 nokta
ve deve yükleri arasında da (himl’e bak) çok (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
ender hallerde, bir ayırım yapılıyordu. sıvı ölçüsü. = 340,80 santimetre küp
Adududdevle (942-82), Buveyhî devletinde (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
harvâr’ı 10 fıtr (herbiri 12 menn) olarak belir uzunluk ölçüsü. = 18 mm
lemişti. Böylece o zamanki menn’ in 5/6 kg
Havz-ı Kebir (OS) Büyüklüğü 45 - 50 metre kare genişli
olduğundan hareket edilirse, bir kalır yükünün
ğinde olan akmayan, durgun su bulunan ha
ağırlığı lam 100 kg olarak ortaya çıkar.
vuzdur
Gazan Han 1300’lerde İlhanlı devletinin ölçü
Hektar (1.2) = 10000 m.kare (On bin metre kare mu
ve ağırlık sistemini lesbit ederken kalır yükünü
haldir. Her kenarı yüz metre uzunluğunda bir
(tahıl ölçüsü olarak tağar adını taşır) 100
kare olup yüz adet kare demek olur)
menn’le belirlemişti, bu 83,3 kg ediyordu. Bu,
Hektemorion (Grek) = 72.77 gr.
esas anlamda bir eşek yüküydü.
Hektolitre (T.2) = 100 litre (Yüz adet desimetre küp yani
1440’da Fars'da bir harvâr = 200 menn-i şer'î.
yüz ölçektir)
yani daha önce gördüğümüzün tam iki katı ya
da 166,67 kg idi. Bir hayvan yüküne ait olan Hektometre (OS) 100 metrelik uzunluk ölçü birimi.
bu birim, bir at yüküne veya katır yüküne eşitti. Hekur (OS) Uzun, tavil.
1518'lerdcki Doğu Anadolu’yla ilgili belgele Hem-Seııg (OS)Aynı ölçüde, aynı mizanda, bir tartıda.
re göre, bu gerçekten bir eşek yükünün iki ka Hemisyhemitetarton (Grek) = 54.57 gr.
lına denk geliyordu.
Heınisyhemitriton (Grek) = 72.77 gr.
Uzun Hasan’ın yaşadığı devirde Doğu Anado
Hemitetarton (Grek) = 109.15 gr.
lu’da normal yük (asıl yük) 8 boğça idi, bu
Hemi triton (Grek) - 145.53 gr.
162,144 kg ederdi ve bir at veya kalır yüküne
eşini. Hepçe (PGİ) 15 lerazû yahut 7500 dirhemdir.
Buna karşılık İran'da XIV. yüzyılın ortasından Heybe (OŞG)l. Giyecek konacak iki torbalı hurç
beri harvâr 100 menn olarak belirlenmişti, bu 2, Alın eğerinden geçirilip eşya konan iki ta
288 kg idi. raflı kese, eğer çantası
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ____________________________________________________________________________________________________________
3, İçinde gezginin eşyası taşınan bir büyük de (EÇ) |6/57a| Ve dendân-ı bedenleri gayet mu-
ri çuval, ya da çanta sanııa'dır kim gûya lü’lü-yi Hürmüz gibi ter-
(EÇ) |2/24lb| Derhâl anı gördüm, pederim bir lîb üzre dizilmişdir.
heybe hurç içre bir Kitâb-ı Kâfiye ve bir Ki-
İktiyâl (OS) Kile veya ölçek ile ölçmek, ölçülmek: /7c-
tâb-ı Şâfiye ve bir Monla Câmî ve bir KudÛrî
ve bir Mültekâ ve bir Kitâb-ı Kuhistânî vc bir liyâl-ı hmta. İkıiyâl-i zehâir.
Hidâye vc bir Gencîne-i Râz ilgidir (MZP) Bir metre kadar uzunluğunda uçlarına
Hezir (MZP) Yer ölçüsü isimlerinden birine verilen bir karış kadar birer çivi sokulmuş ağaçlan ya
addır. Üç hezir bir dönüm teşkil eder. pılma bir ölçü âletinin adıdır. Çile iplikleri ge
Hîk (WH) Farsça'da “Hortum” manasına gelen bu çirilip hir tarafdan masurada bulunan ipliği bu
ölçek şarap ölçümünde kullanılırdı. Gazan na alarak çileler bunu bir aşağı bir yukarıya
Han 13OO'lcrdc hîk’in değerini şu şekilde be sallamak sureliyle İpler ölçüye ve çileye alınır.
lirlemişti : Saraya mal sevkedileceği zaman ya Isbu‘ bk. Usbu'
da önemli kişilere hediye verilirken, “hortum”,
herbiri 10 Tebriz menn’i olan 5 pey mana = Tbrail Kilesi (MZP) Hububat ölçülerinden birinin adıdır.
herbiri 260 dirhem olan 50 menn = yaklaşık Romanya şehirlerinden biri olan İbrail'c nispet
41,7 litre üzerinden işlem görecekti. Ziyafet edilen bu ölçek 4 İstanbul kilesi ve aşağı yuka
sofralarına sevkıyat yapıldığında ise hîk, 4 rı 100 kilo tutarında idi
peymana = 40 menn ~ yaklaşık 33,4 litre ola
İçim (OŞG) Bir seferde içilecek miktar, yudum
rak hesap edilirdi.
İdi (Hİ) (ipek. Bursa. 15. yüzyıl) = 176 lidre = 68 kg.
Hilal (MZP) Su ölçülerinden birinin adı. Yuvarlak
şemsiye teli kalınlığında bir ucu sivri, diğer İhtisab Resmi (MZP) Eskiden belediye varidat) olarak
ucu kürek şeklinde ve diş karıştırmaya mahsus damga, tartı, ölçü, panayır ve pazar vergisi adı
olup evvelce herkesin kullandığı hilâl kalınlığı altında alman vergiler ile, hile yapan esnaftan
bu mikyası teşkil ediyordu. alınan para cezalarının umumi adı.
İki hilâl bir “çuvaldız”, dört çuvaldız bir “ma İlig (MET) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
sura" itibar edilirdi. uzunluk ölçüsü. = 1.296 cm
Tasarruf kaytlarında nadiren “hilâl”, çağunluk- İnch (MLT) (inç) Parmak 25.4 mm
la “masura” tâbiri kullanılırdı. İrdabb (MZP) Erdib, erdeb şeklinde de yazılır. Arap
(ML) Su ölçü birimi. Bir lüle suyun altmış- memleketlerinde de kullanılan bir ölçeğin
dörııe biri, arapçada fasihi Erdibdir. Eski İstanbul kilesiy
le 9 kileye muadil ölçek adıdır.
Himyan (OS) Dirhem koydukları kap ve kemer.
(OS) Mısır diyarına mahsus 9 İstanbul kilesine
(EÇ) [5/8 la] Ve hu menzilde yeniçeri ocağına
himyân himyân zerrîn-i mümessek ihsan olu
muadil Ölçek.
nup askerin âlel-i silâhların vc cümle levâzı- (Hİ) (Tahıl, Mısır) = miktarı 90 ile 198 litre
mâtların kanûn-ı kadîm-i selâtîn üzre tezyin et- arasında değişirdi.
dirmeğe tenbîh-i şehriyârî oldu. (WH) Mısır'da tahıl ölçmek için kullanılan ha
Hin (Tevrat) = 12 log = 6.15 litre cim ölçüsüdür.
Hiyaşa (Hİ) (büyük) = 24 kabal. (küçük) 12 kabal Herbiri 8 büyük veya 16 küçük kadeh’ten olu
şan 6 vayba’ya eşitti. Tam tesbiti zordur. El-
Homer (Tevrat) = I kor= 10 efa = 370.00 litre
Mukaddcsî'ye göre, bir irdabb’in 6 vayba’sı-
Hurç (OŞG) Deriden, ya da bezden yapılmış büyük
nm herbiri 15 menn’e (tahıla) eşitli.
heybe
Bu tür bir menn için herbiri 3,125 g olan 260
(EÇ) [2/24lb| Derhâl anı gördüm, pederim bir
dirhem koyarsak, irdabb için 73,125 kiloluk
heybe hurç içre bir Kilâb-ı Kâfiye ve bir Ki-
bir tahıl ağırlığı elde ederiz.
tâb-ı Şâfiye ve bir Monla Câmî ve bir Kııdûrî
Çok daha güvenilir olan ise cl-Ömerî’nin XIV.
ve bir Mültekâ ve bir Kitâb-ı Kuhistânî ve bir
yüzyılda verdiği bilgidir, bu bilgi, XV. yüzyıl
Hidâye vc bir Gencîne-i Râz
da el-Kalkaşandî tarafından doğrulanmıştır
17/144a| hazînesin açup meğer birkaç gice ev
Buna göre. Kahire'de 1 irdbb = 6 vayba = 24
vel yüz hurç yükü götürümde yenli ve bahâda
ruh = 96 küçük kadeh idi. burada 1 kadeh 232
ağır şeyleri bırağup b dirhem buğday ianesine eşitti. Bunun sonucun
Hükümdar arşını bk. ZirâTı'l Melik da 1 irbedd, 69,6 kg buğday veya 56 kg arpa
Hürmüz (WH) Bir bahar, herbiri 10 menn olan 20 farâ- veya -hacim Ölçüsü olarak- 90 litreye denk ge
sila’dan oluşurdu. Temel olarak kullanılan kü lir. Kaynakların bazı belgeleri farklı sonuçlara
çük Hürmüz Tara ağırlığı farâsila için 10.37 götürüyorsa da bu hesap bana göre en güveni
kg. bahar içinse böylece 207.4 kg idi. lir olandır.
369
En ciddi farklılık A. Gonsales'in 1665’te kay Kabb ÇWH) Özellikle Kudüs’le kullanılan bir hacim
da geçirdiği raporundadtr. Bu kişi, “Ardcb"in ölçüsüdür. Yunanca, “kabos”tan gelir
herbiri 8 cadde olan 6 Vibbe olduğunu ifade - 1/6 kalîz yani - 19,47 kg. buğday = 25 litredir.
ediyor. Bu cadde (büyük kadeh kastediliyor)
Kabbân bk. Kapan
tam 3 rıtl (pondl) pirinç (I rıtl = 160 dirhem)
ediyordu. Bunun ağırlığı da 1.5 kg idi. I litre Kabda (WH) 4 aşba'lık (parmak genişliği) kabda ve
ya “yumruk genişliği”, Orlaçağ’da arşının
pirinç 960 g geldiğine göre, bu büyük kadeh
1/6'İ kadardı, ancak arşın ölçüsüne göre deği
için 1,56 litrelik ve irdabb İçin de 75 litrelik
şirdi. Bayağı (kara) arşında kabda 9 cm, şer’î
bir hacim ölçüsü demektir. XVIII. ve XIX.
arşında ise 8.31 cm idi. XIX. yüzyılda kabda
yüzyıllarda irdabb değerinin iki katma (90 lit
Mısır’da = yakl. 6'/4 inehes = yaklaşık 15.875
relik artış) çıktığım teshil ediyoruz. I irdabb,
cm idi.
herbiri 4426/7 dirhem’den oluşan 96 (küçük)
kadeh’e eşitti. Yani 132.856 kiloluk bir buğ Kabran (Hİ) (pirinç) - 10 kile = 128.294 kg.
day ağırlığı kadardı. İkinci bir kaynağa göre Kabza (ISAM) Eski Mısır zirâ’ınm altıda birine eşit
ise 1 irdabb, herbiri 4455/7 dirhem olan 96 ka uzunluk ölçüsüdür. = 7.7 cm.
deh’e eşitti. Bu da 133.7 kiloluk bir buğday Kadeh (WH) İki ayrı değere sahip bir Mısır hacim öl
ağırlığı demekti. Böylece I irdabb 182 litreye çüsüdür.
denk gelmektedir. Bu da Lane'in verdiği bilgi
Küçük kadeh'in 16 ianesi I vayba, 96 tanesi
ye uyar. Bu bilgiye göre, (I836'da) 1 irdabb =
de l irdabb eder, büyük kadeh'in 8 tanesi 1
tam 5 bushels = 181,735 litre idi. Şu anda Mı
vayba, 48 ianesi de I irdabb ederdi.
sır'da I irdabb - 198 litre’dir ve 150 kg buğ
daya, 120 kg arpaya, 140 kg mısır buğdayına, Kadeh'in büyüklüğü hakkındaki çelişkili bilgi
155 kg baklaya vc 157 kg mercimeğe tekabül ler arasında en güvenilir olarak al-Kalkaşan-
eder, Feyytım’da, Ortaçağ’da I irdabb = Kahi- dî'nin notu ortaya çıkar. Bu nota göre, küçük
re'deki gibi 6 vayba olacağı yerde 9 vayba [Bu kadeh 232 dirhem tahıl = 716,83 gram (buğ
da yaklaşık 135 litre (104,4 kg buğday) ] idi. day) ediyordu. Şimdi bu bilgiden kareketle ve
irdabb konusunda yaptığımız hesabın ışığında.
(EÇ) |8/324b| Evvelâ dehkânîler zemîne bir
1 küçük kadeh yaklaşık 0,94 litre olarak, bü
kîle buğday ziıâ‘al edüp ba’z.ı yerlerinde bir
yük kadeh ise. 1,88 litre olarak ortaya çıkar.
kîle buğdaydan yüz kîle gendüm-i hâs dânedâr
Bugün I kadeh resmen — 2,062 litredir. Bu
hâsıl olur. Bunun kîlesine mahsar derler. Mı
sır’da erdeb derler. Diyârbekir ve Erzurûm'da arada sadece bir tane kadeh değeri kullanılır.
somar derler. Bağdâd’da sa’âr derler. Rûm'da (Hİ) (standart) 0.25 kile
kîle derler, (EÇ) [8/252a| Vc bu câmi’in üç kat kıble kapı
[9/584] Vc bu a‘yân-ı şehir paşaya iki bin er sı var. Taşra kaptı ile orta kaptı mabeyninde
deb şa‘îr ve elli çuval un elli çuval beksimat cami‘e girecek zaman sol larafda bir beyaz
imdâd eylediler. münakkaş mermerden mebnî bir kadeh vardır
İsbi‘ bk. Usbu’ İçine beş âdem sığar. Evvel zamanda sâhİb-i
binâ cami‘de işleyen ırgatlara ol kadeh ile bi
İsbu‘ bk. Usbıı‘
rer kadeh şarâb-ı bî-hicâb verirmiş. Anlar da
İstanbul kilesi (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanı bilâ-cür‘a ııüş ederlermiş. Hâlâ şimdiki hâlde
lan sıvı ölçüsü. - 37 litre ol kadeh iki at sakkâ maşkı su alır. Ol asrın
(T.2) = 3.7 Yeni kile âdemleri ne kadar kadd-i bâlâ-yı cüssedâr
İstar (WH) 1. Yunanlıların kullandığı “Stater’den âdemler olmak gerek kim iki al gırbası su alır
gelir, 4.5 miskâl’in (4,46 gramlık), rıtl'm yir kadehden bilâ-cur‘a şarâb nûş ederlermiş. Hâ
mide birine, 6.5 dirhem'in ağırlığına yani 20 lâ ol kadehin içini üstâd-ı mermer-bür dahi
gr ağırlığa eşittir kazıyup tıraş edüp âbdesl musluğudur kim an
dan lecdîd-i vudû‘ olunur.
İzra4 (OS) Arşınlama, ölçme.
Kadem (ML) Ayak. Adım. Bir metrenin üçte biri ka
Kkab (Tevrat) - 4 log - 2.05 litre dar tutan uzunluk Ölçüsü, yarım arşın, normal
bir ayak boyu. Eskiden 12 parmak uzunluğun
Kabak (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan daki ölçüye verilen ad. (Bir kadem aşağı yuka
ağırlık ölçüsü. = 3 1,200 kg rı 37,5 cm kadardır).
Kabul (Hİ) (Tahıl, Sırbistan) = 65.664 kg. (MZP) Yarım arşın yahut diğer bir tâbirle oni-
(Tahıl. Sırbistan) = 140 ya da 144 okka - 180 - ki parmak uzunluğundaki ölçünün adıdır. Aşa
185 kg. ğı yukarı 37,5 santimetreye müsavidir. Bunun
(Maden, Sırbistan) = 19 okka, 135 dirhem = yerine Türkçesi olan “ayak” da kullanılır,
24.894 kg. (OŞG) Bir uzunluk ölçüsü; aslında bir insan
ayağı boyunda bir ölçü. Bugün oluz sanli metre neferâl 300, bunlar at derilerinden kalbur ya
değerinde bir uzunluk ölçüsü parlar. Bunlar dahi ekmekçilere yamakdır.
(OS) Ayak. fut. Adım. Metrenin üçte biri kadar Arabalar üzre dükkânlarda kalbur bina iderek
olan uzunluk. 12 parmak uzunluğu, yarım arşın. ııbfır iderler.
(ÖNB) 12 Parmak |5/60a] cümle guzâl tekbîr getirtip küffâra eyle
kurşum urdular kim cümlesi bârûdcu kalburu
(EÇ) [[3/152a] Bu kıble kapusıından tâ mihra
gibi delik delik olup ser-nigûn kabadan aşağı
ba varınca derûn-ı cami' tûlen yüz kademdir.
perrân uçdular
Ve arzen iki yüz elli ayakdır.
Kamçı (MZP) Bir mesafe ölçüsü ise de değeri belli
[5/114a) Ve bu hakir Yukaru kakadaki Süley
değildir. Bir ucuna ip vb. bağlı olarak yapılan
man Hân’ın câmi'inde mevzun minareye yüz
hayvanlara vurma aracı. İkizler Burcunun
beş kademde çıkup bu şehr-i azîme nazar et-
omuzlarından yukarı, saçayağı biçimindeki üç
dikde altmış beş aded kârgîr minâre-i bâlâlar
yıldızın arkasında, Sanıanyolıında bulunan iki
ve yelmiş yedi aded kurşum örtülü imaretler
parmak yıldızla birlikte beş yıldız, olup araları
nümâyân idi.
bir kamçı boyu kadardır
[IO/I68| Bu kakanın cirmi dâ’iren-mâdâr altı
(EÇ) [ l/194b] Esnâf-ı kamçıcıyân : Dükkân 12.
yüz adımdır. Vc cümle İki bin altmış kadem
neferâl 25, pîrleri nâ-ma'lûmdıır, gûnâ-gûn süm
dir.
büle, örme, çatal, saka kamçıları ve Tatar şın
Kadlı bk. Kadeh □âklarıyla dükkânların zeyn idüp ubûr iderler.
Kadûs (WH) Mağrib'de kullanılan bir hacim ölçüsü Karne bk. Bâ
dür. Tenes’le 3 ınüdd yani 3,159 litreydi.
Kamış (MZP) Su ölçülerinden birinin adıdır. İki “ma
Kaffan (OS) Büyük terazi. sura” bir “kamış” itibar edilirdi. Bu tâbir su
Katız (ISAM) Alan vc hacim ölçüsüdür. yolcıılarca müstamel tâbirlerdendi. Tasarruf
1. Alan ölçüsü olarak cerîb’in onda birine eşit kayıtlarında nadiren “hilâl'' alclelekser “masu
tir. = 136.6 metrekare ra” geçer.
2. Hacim ölçüsü olarak 8 mekkuk'a eşittir. 1 (OS) I. Su ölçülerinden birinin adıdır. İki
kafîz 33 veya 66 litre olarak da kullanılır. “masura” bir “kamış” itibar edilir. 2. Buğday
gillerden, sulak nemli yerlerde yetişen, bo
(ML) Kuru ve taneli cisimleri (un. pirinç, fa
ğumlu, sert gövdesi olan bitkilere verilen ad.
sulye v.b.) ölçmek için kullanılırdı. Ancak ay
nı hacimde değişik ağırlıklar bulunabileceği vc Kanata (OS) 1. Bol ağızlı su teslisi. 2. Sıvı koymaya
büyük hacimlerde, üstte duranların ağırılığı ile mahsus kap. 3. Ölçü olarak da kullanılır,
ahlakilerin sıkışması, ölçmede büyük ayrılık (ML) I. İçine sıvı nesneler konulan kap. kâse.
lar göstereceği için, bugün kullanılmamakla 2. Geniş ağızlı su kabı, testi.
dır. Yalnız bazı balı Akdeniz ülkelerinde kafi- Kanatır (OS) Kantarlar.
zin miktarı. Meselâ Sicilya'da cafiso, 1 1-20 Kandil (OŞG) 6-7 santim kalınlığında ve 5-6 arşın
kg. tutarında zeytinyağı, Ispanya'da cahiz, 6,6 uzunluğunda çam ve köknar kerestelerine veri
hektolitre hububat ölçümü için kullanılır. len ad.
(WH) Arazi ölçüsü olarak 1/10 cerîb veya 360 Kane (MZP) Tersane zirainin 1/24’üne eşit ölçünün
arşın karedir, bu da 159.2 metrekare eder. Ha adıdır. Tersane zirai mimarî ziradan 3 parmak
cim ölçüsü olarak I kafiz = şâ’ idi ve 4,2125 uzun olduğu için kane bu itibarla mimarî zira
litre. in yirmi dörtte birini teşkil eden “parmak”dan
Kalalı (OS) Sarık uzunluğu. bir parça uzundur,
Kalbur (OS) Tahıl ve başka iri taneli maddeleri ele Kangal (TDK) Tel, yün, kurşun boru gibi uzun ve bü-
mek için kullanılan büyük delikli veya seyrek külcbilir şeylerin halka biçiminde sarılmasıyla
(elli elek. Galbur. gırbal. yapılan bağ. Büyük, bükülmüş ve toplanmış ip
(Hİ) Kilenin onaltıda biri - 1.604 kg. turası.
(EÇ) [10/359| Mısır içinde iki bin altmış bâğ Kantar (TDK) I. Ağırlık sıfırken yatay duran bir kal
bostân ve gaytân vardır. Pîrleri Hazrci-i İs- dıraç koluna dik olarak tutturulmuş bir ibrenin
mâ'ÎTdir. Ve cümle dokuz bin üç yüz bâğbân- sapmasıyla kütleleri tartan araç
dır. Ekinciler ve keyyâl gırbâlcı ve bâğbânlar 2. Tartılacak kütle, alttaki çengele takılınca
cümle balta vc kazma ve çapa vc kürek ve bel sarmal bir yaya bağlı olan vc normal olarak sı
leri ellerinde ve Yâ Halik ve Yâ Hazık vc Yâ fırı gösteren bir okun, yanlarda gösterilmiş
Mün’im Yâ Muğnî ve Yâ Ganî esmaları dille ağırlık birimleri hizasına gelmesiyle külle ağır
rinde lığını belirleyen bir tür tartı âleli. el kantarı.
[1/16la] Esnâf-ı galbıırciyan : Dükkân 200, (ML) Ağırlık sıfırken yatay duran bir kaldıraç
371
koluna dik olarak tespit edilmiş bir ibrenin tar, kefeli kanlar denilen nevileri vardır.
sapmasıyla kütleleri ölçen (arlı fileti. 2. 44 eski okkadan (56, 41 kilo) ibaret olan
Doğu Akdeniz tiklerinde kullanılan ağırlık ve ağırlık ölçüsüne “kanlar” denilir. Bazı yerlerde
sığa birimi. (Ağırlık ve sığa ülkelere göre çok bıı miktar değişirdi. Lâkin tüccar arasında bazı
değişirdi. Mesela bir kantarın değeri 23 ile 43 maddelerin tartılması için kullanılan bir kanlar
kg arasındaydı). daha vardır ki 45 okkalıktır.
Türkiye'de kullanılan kanlar 56,452 kg ağırlı Kantar Ledresî: 100 dirhem (320 gram) ağır
ğı ndaydı (44 okka). lığındaki ölçünün adıdır. ‘‘Kantar” 44 okkadan
Kantar ledresî: 100 dirhem ağırlığındaki (320 ve okka da 4 ledreden mürekkep olduğu için
gram) Ölçünün adı. (Kantar 44 okkadan vc her bir kantar 176 “ledre” demekti.
okka da 4 ledreden ibaret olduğu için bir kan (T.2) Kantar-ı a'şâri = 100 kg,
lar 176 ledre idi) (EÇ) | I /39b j Ayasofya kurşümu içre niçe bin
Kantar kertesi: Kanlar kolu üzerinde bulunan kantar altım vardır, anınçün fenâ bulmaz.
cetvel çentiklerinden her biri. | l/46a| llcmân “Bismillah” ile bir kîse ahum
Kantar kolu: Üzerinde kantar lopunun hare mezkûr uyunun başına nisâr idüp esâsına şiirCf
ket etliği ok. İdüp yedi yılda üçer bin yedi yüz göz kemer
Kantar parası (veya resmi): Tarttırma ücreti. lerdir kim ba‘zı yerleri eflâke serçekmiş ikişer
üçer kal kantaralardır.
Kantar topu: Kantarda bir ağırlık tartı lirken,
dengeyi sağlayan vc kantar oku veya kolu üze |l/60a] Ve iki canibinde birer âdem kaddi
rinde hareket cttirilcbilcn madeni küre. şcnTdânlar üzre yirmişer kantar beyaz şem‘-i
kâfûrîler ve çerâğdân buhûrdânlar ile tezyin
El kantarı: Elle tutulan bir halkaya pençinli
olmuş bir câmi’dir.
bıçak üzerine oturtulmuş simetrik olmayan bir
kantar kolundan meydana gelen tartı âleti. |l/!3la] Gayrı taş ol âte.ş-i Nemrûd’a taham
mül itmek ihtimâli yokdur. O cezireye mahsûs
Yaylı kantar: Bir yay yardımıyla yerçekimi
hacet-i scbz-gûndıır. Bu ocağın altı boşdııı ve
nin bir cisim üzerindeki etkisini ölçen ve âdi
üzeri kubbedir. Bu kubbelerin içinde kırkar el
kantardan ayırdcdilmck için “karşı ağırlıklı’'
lişer bin kantar bakırı vc mâye içün kadîm-i
kantar da denen âlet.
eyyamda bina olunmuş pârelenen top kırıkla
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan rın yerleşdirüp kubbelerden taşra alarkada niçe
ağırlık ölçüsü. = 64 kg. bin kantar kalay hâzır iderler. Kâtiblcri dahi
(Hİ) (Osmanlı standart) = 100 lodra = 17600 ne kadar bakır ve ne kadar kalay hâzır olduğu
dirhem = 44 okka - 56.449 kg. deflere kay d olur.
( Arap ülkeleri) = 100 ratl - 45 kg, | 1/ 145b] Bu kârhâne İçre yüz adcd tuç havan
(Anadolu, 19. yüzyıl) = 180 okka = 230.922 kg. lardır kim her biri onar kantar gelir tuç havan
(Suriye, 19. yüzyıl) = 200 okka = 242.400 kg. lardır.
(Mardin. 19. yüzyıl) = 240 okka = 307.896 kg. 11/159b] Ve taht-ı revanlar ve arabalar vc kı
zaklar üzre hummam kubbesi kadar üstü çörek
(Halep. 19. yüzyıl) = 250 okka = 320.725 kg.
otlu ve susamlı hâs beyâz ekmekler iderler
(Cenova) = 100 rottolo = 47.600 kg. kim her biri ellişer kantar gelir ekmeklerdir
(T. I) = 44 Okka veya Kıyye = 10 batman = | 1/16la] Vâsi* tahta soffular üzre birer ikişer
100 Lodra = 56,4496 Kg. kantar gelir, Beksimâıları sırık hammâllarına
(WH) Prensip olarak I kinlar = 100 rıtl idi. götürdüp âlây iderler.
Duruma göre 100 menn de olabiliyordu. [1/175b] vc Erdek ve Mihalıç nâm şehir iske
Büyük miktarda altından söz edilirken I kinlar lelerinden seklem ta‘bîr itdükleri yedişer seki
= 10 000 Dinar = 42,33 kg altın olarak ifade zer kantar-ı Osmânî gelir çuvalları onar âdem
edilirdi. Hem Anadolu Selçuklularında hem de kaldırup bir âdemin arkasına koyup ol dahi
OsmanlIlarda kantar, herbiri 176 dirhem olan kantara kodıığu zaman kantarın mîlleti vızır
100 lodra’ya eşitti ve bugüne kadar ağırlığı hâ vızır öter ve yine kantardan arkasına koyup
lâ 56,443 kilodur murad idindikleri yire götürürler amma iki ta
(MZP) I. Ağır şeyleri tartmaya mahsus âletin rafından birer zelehor hammâllan dahi ellerine
adıdır. Uzun bir kol üzerinde ileri geri hareket yapışup imdâd iderler. Makdûr-ı beşer değil,
edecek suretle o kola geçirilmiş vc asılı bir akıl ihâla ilmez kâr-ı muhlikdir.
lopla tamlan şeyi kaldırmak için ucu çengelli [l/176b| Zîrâ ol mahalde cülûs olup sikke tas-
zincirlerden ibarettir. Bir yere asılmak veya bir yîh olduğu mahal yevmiyye on kantar gümüş
sırığa geçirilmek suretiyle iki kişi tarafından i.şlenüp ve bir kantar alttın işlenüp memsûk
kaldırılır. El kantarı, kol kantarı, baskül kan olup altununa şerifi derler kim hatlında “Sulta
nü’l-berreyn ve Hâkânü’l-bahreyn cs-Sullûıı deh. kâse, kılıf, kırba, kova, leğen, lüle, mah
ibnü’s-sultân es-Sultân Muhammed Hân b. İb- faza, maşraba, sahan, sürahi, şişe, tas, tencere,
râhim Hân azze nasrahu duribe Kostantiniyye zarf, lenger, bardak vb. gibi içine katı ya da sı
sene 1058” ve çil akçesi sikkesinde “Sultân vı herhangi bir nesne konulan, üzeri kapalı ve
Muhammed Hân b. İbrâhîm Hân azze nasrahu örtülü, ya da açık, kapaksız, kulplu ya da kulp
duribe Kostantiniyye sene 1058” yazar. Cülûs suz kapkacak.
mahalli olmasa eminin küçük defterdarlar olup Kapa (Hİ) Kabal’m altmış dörtte biri
yevmiyyc birer kantar gümüş ve onar kantar
Kapan (OŞG) Pek büyük çeki: büyük terazi; ağır yük
man kır kesilir.
tartılan kantar: un tartmaya yarayan deri kas
|l/177bj Bunlar dahi pür-silâh vekâr üzre ki- naktan terazi; Bal, tahıl, un vb. nesnelerin tar
lârciyânlar ellerinden kantar sırıklar ve belle tılıp alınıp satıldığı yer,
rinde kırk kalem pcştcmâller ile küheylân allar
(OS) kepân muarrebi. Büyük terazi, kapan,
üzre ubûr iderler, şeci' esnâf-ı dilîrân-ı dilbe-
kanlar. (Un kapanı, yağ kapanı, tabirlerindeki
rândır.
kapan bunun muharrefidir)
11/I78b] Ve dîdebânlar dahi esbâb gözederek
Kara (ISAM) Özellikle Irak’ta kullanılmış olan bir
vc kâtihler allar üzre kitabet iderek ve yeniçeri
hacim ölçüsüdür. = 120 litre
yasakçıları sarrâfbaşıları himaye iderek ubûr
iderler ve kantarcılar araba üzre yükleri kan (WH) Özellikle Irak’ta kullanılan bu hacim öl
tara urup “Ala kırk kantar beş lodra yaza elli çüsü = 2 kafiz veya 16 Mekkuk idi.
kantar kettân Halîl Çelebi’nin” deyü tüccarla el-Önıerî’ye göre, 1 kâra, buğdayda = 240 rıtl
rın meuTların vezn iderek ubûr ider. = 97,5 kg. yanı 120 litre kadardı.
[2/242b] Amma yine Âl-i Osman mıırâd edili Bu ölçek arpada, nohutla ve mercimekte 200 rıtl
şe Sabanca gölün İzmit körfezine mahlut etse = 81,25 kg, pirinçte 300 rıtl = 121,875 kg idi.
bir kantar odun beş akçeye olup bir tahta iki Irak’ta kullanılan kafîz için ortalama 60 litre
akçeye olup cümle İzmit gemileri tâ Düzce bâ- lik bir değer bulduğumuza göre, kâra’yı 120
zâra varup yanaşup ol mahal bender [uj iskele litre olarak ortaya koyabiliriz.
olurdu.
(Hİ) (hurma, Basra) = 2000 okka = 2565.9 kg.
[2/245a] Bu şehrin peksimâlı meşhûr olmağıla
Karataş (Hİ) (Erzurum) = I okka 100 dirhem = 1.603 kg.
beş yüz kanlar peksimât ve zahire ve on san
dal safra toprağı alıp Karatıl (Hİ) = 20 ile 40 medre arasında fıçı
|2/277b] Bolu şehri iskeleye karîb olup cümle = 18 Ceneviz librası
İslâmbol’un gemileri tâ Bohı’ya yanaşup İs- Kare (T.2) - 100 m.kare (Metre kare mahaldir. Her
lâmbol’da bir tahta üç akçeye ve bir kantar kenarı on metre hir kare arazi ölçümlerinde
odun beş akçeye olup hayral-ı azîm olurdu. esas kabul edilmiştir)
[2/340a] Tâ bu mertebe vâsi1 ve azîm ve tavîl Karı (DLT) Karış, ölçü, bez ölçülen arşın.
Süleyman Hân toplarıdır. Üç kanlar taş gülle Kanlamak (DLT) Boylamak, karışlamak, arşınlamak,
atup kadlcri yigirmi yedişer karış demir küpeli ölçmek.
serâmed toplardır.
Karış (OŞG) Açık elin baş parmak ucundan serçe
[4/233b] Halta beher sene niçe bin kantar sof parmağı ucuna kadar olan vc ölçü gibi kullanı
ipliği Firengîstân'a gider, lan açıklığı.
[10/1059] Ve Mısır'ın cümle kuraları ve hazî (ML) 1. Açılmış ve gerilmiş elin baş parmağı
ne kîsesi adedin ve dirhem ve danık vukiyyesi ile serçe parmağı arasındaki açıklık.
ve arpa ve buğday ağırlığı ve miskâlin ve kan
2. Küçük uzaklıkları yaklaşık olarak ölçmeğe
tarın ve cümle masrufların bildirir.
yarayan bir karışın genişliğine eşit uzaklık bi
Kantariyye (MZP) Kantar ücreti. Tartma parası. Gümrük rimi.
lere gelip tartılan mallardan alınan resim hak
(Tevrat) = 3 avuç = 0.22 m.
kında kullanılır bir tâbirdir. Eskiden baskül ol
madığı için gelen mallar “kanlar” denilen tanı (EÇ) [4/325a[ Ve hir karış; yigirmi arpa kad-
âletiyle tartıldığı için alınan resme bu ad veril didir.
mişti. “İhıisap”. “baç” gibi “kantariyye” de da | l/72a| Ve evsâf-ı diğer : Bir kerre bir cirid
hilî resimlerdendi. Asıl gümrük resmi “âme- peykânı ile dokuz kat incir kökünden Arnavud
diyye”, “reftiyye”. “maslariyye" veya “müru- kalkanın def‘a-yı vâhidede zerk idüp iki karış
riyyc” namlariyle alınırdı. Sonradan bu vergi güzer idüp yalman gösterüp Mısır dîvânına
belediyelere bırakılmıştır. gönderdi.
Kap (OŞG) Hacim ölçüsü olarak kullanılan, boru, [l/132a] Bâyezîd Hân topları, üçer ağızlı top
tüp. çamçak, çanak, çömlek, dağar, gerdel, ka ve şe.şhâne top ve hurma top ve Fransa lopları
373
ve kırk karış küpeli topu vc Alî Balı vc Ese mâ içre Şam’ın kand-i hanıevî nebatıyla tabh
Balı olunmuş kâmil elli güne hoş-âb geldi kim her
|2/300a| Ammâ ulemâların tâcı iki karışdan birinin vasfında lisân kasırdır,
dırâzdır. Kasr (ISAM) 16 fersah veya 48 mile eşit uzunluk
Karşag (DLT) Elbisenin bir karış kadar olan parçası. ölçü birimidir. =88.704 km.
Karşamak ( DLT) Karışlamak, ölçmek. Kaşık (OŞG) L Sulu veya bazı ufak taneli yiyecekle
ri ağıza götürmeye yarayan saplı sofra aracı.
Karşatmak (DLT) ölçtürmek, karışlatmak.
2. Değirmencinin öğütme payı olarak aldığı
Karta (Hİ) (Arnavutluk) = 80 okka = 102.640 kg.
ölçü
Karuça (OŞG) 1. Kolun dirsekten omuza kadar olan
3. Bir kaşık su: Azıcık anlamına bir içim.
yanı. 2. Arşın, kulaç, mimar arşını
Çorba kaşığı: Yemek yerken veya ölçek ola
Kasaba ( WH) Kasaba = 6 Haşimî arşım veya = 5 doğ
rak kullanılan tatlı kaşığından büyük kaşık.
ramacı arşını veya = 8 cl arşını veya = 62/3
kumaş arşını veya 71/7 kara arşın idi. Büliin Kahve kaşığı: Kahve yaparken kahve koyma
bu kaynaklardan sonra kasaba için 3,99 met ya ve şekeri karıştırmaya yarayan ölçek olarak
re' lik bir ortalama değer elde ederiz. 3,99 met da kullanılan küçük kaşık.
relik bu değer sadece 1830’a kadar geçeri id ir. Tatlı kaşığı: Halk arasında ölçü olarak kulla
Bundan sonra kasaba o tarihe kadar olduğu gi nılan çorba kaşığından ufak kaşığın alabildiği
bi 24 kabda değil, sadece 22 kabda idi. Böyle- miktar.
cc bugün dc olduğu gibi 3,55 idi. Ayrıca bu (TDK) Sulu veya bazı ufak taneli yiyecekleri
gün Mısır’da bundan tamamen farklı ikinci bir ağıza götürmeye yarayan, saplı sofra aracı.
uzunluk ölçüsü vardır ki. bu da 1/6 doğramacı Çay kaşığı; Kahve yaparken veya çaya toz şe
arşınına eşit kasaba'dır, resmen 12,5 cm eder. ker koyarken ölçek olarak kullanılan ve şekeri
Kasba bk. Kasaba karıştırmaya yarayan küçük kaşık.
Kâse (OŞG) Yayvan, cam. porselen, ya da kristal, ka (EÇ) [8/379a] yüz pâreli sadefkârî musanna1
paklı, kapaksız, kulplu ve kulpsuz kap: Çorba kaşıklar ve zerdeste ve kâseler keşküller vc
kâsesi, hoşaf kâsesi, fallı kâsesi, kaseli kaşık karaçalı vc zcylûn ve çemşir köklerinden ka
(EÇ) [l/L8b| Ma4âdin-i hâmis : Kasaba-i Ey- şıklar ve arka kaşağıları ve niçe bin güne der-
yûb Sultân ile kasaba-i Hâsköy mabeyninde vîşân ma Ti tellerinden şeyler îcâd-ı sihr-i‘câz
olan buhayrc içinden gavvâslar bir güne tîn-i edüp âyende ve revendegânların a‘yân |u] eş
siyah çıkarırlar, bundan dahi gûnâ-gûn kûzeler raflarına ma Yiterlerinden hedâyâlar verüp her-
ve kâseler ve silâl ve tabaklar iderler. bir garîb kesden ihsan [u| m Tunlar alup kifâf-ı nefs ve
tîn-i garâ’ibdir. hırka-bahâ edinirler.
| l/45a] Ammâ ba'zı taşlar şiddet-i hardan vc 110/732] Ba’zı mest-i müdâmlar canlar bade
beri (ü| emtârdan fena bulup ziyası mahv ol zî-kıymet olduğundan canlarından bîzâr olup
muş ammâ cami'in kıble kapusu sulTa kemeri bu mavi karpuz bostanlından daha kökeninde
ortasında bir pîrûzc nişâbûrî vardır kim bir kâ- dururken üstünden bir küçük delik delüp bir
se-i miidevver kadar vardır. kaşık bal korlar.
1 1 /60a) Hatta cümleden biri hünkâr mahfili üz Kat (OŞG) 1. Altı okka tahıl alan, silindir biçimin
re Habeş Vezîri CaTer Paşa altı aded ziimrüd de, ağaçtan yapılmış bir tahıl ölçeği
kandiller hedâya gönderüp hir mühr-i Süley 2. Bütünüyle bir takım giyecek: Bir kat elbise:
man üzre altısın dahi mücevher ahun zincirler iki kal çamaşır
ile âvîzc itmişlerdir kim her bir kandîl altışar 3. Derece, miktar: İki kat yapı
vakiyye gelir birer kâse-i miidevver kadar var
4. Çarpı, kerre: Bir sayının Uç, dön ... kan.
dır ve her birinde mücevher altım ayaklar ile
kâr-ı zer-kâr ile mînâ olmuş kanâdîl-i sebz- 5. Büklüm: İki kaı yün ipliği
g ündür. 6. Derece, mertebe: Yedi kat el
|!/I23a| Selîm-i Sânı bu keşkülden bilâ cur’a 7. Tabaka: iki tabaka kağıt
bade nûş itmişdir. Hakka ki yek merdi kâse Katır yükü (IIİ) 60-80 kg.
değil penc merdi kâseden ziyâde bade alur. (EÇ) | l/80b] Vân üzre serdâr-ı mu‘azzamıin
|3/I46a| Ammâ riyâzât-ı mücâhede ile ol mer sin deyü bir tîğ-ı belîğ-i şâhî ile harc-ı râh beş
tebeye varmışdı kim kırk günde bir badem vc kîse altım ve yüz katar deve yüz katar katır ve
bir zeytin ve bir kâse süd içerdi, bir serâperde-i Süleymânî ihsan idüp iki sem-
|4/230h| Andan yine gayrı libâs-ı fâhire ile mûr hiPat-ı fâhire ihsan idüp
mülebbes elli aded bedr-i münîr mehpâre gu- 12/276a| Paşa-yı âlî-tebârın eline pâdişâh-ı zî-
lâmların destlerinde elli aded kâse-i ibret-nü- şân dest-ber-dest hatt-ı şerîf verüp beş kîse al-
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ__________________________________________________________________________________________________________________________________ _
um harc-ı râh ve elli katar katır ve elli katar (1/183b] arabalar üzre gûnâ-gûn vez.ene ve sarı
cemel-i rahmet ve bir otağ çetr-i mülemma* ile pirinçden kefeli terazûlcri zeyn idüp ubûr iderler.
iki kal semmûr hiPal-ı fâhire ihsan edüp Kelep (TDK) I. Büyük ip çilesi. 2. Bağlam, demet
[2/284a] Ahmed Ağa bunda bir ziyafet-i azîm Keleler (ZK) İşlenen malların içine doldurulup elle ta
edüp paşaya bir lavla küheylân al ve tevabi de şınmasına yarayan bir çeşit sepettir. Ölçü ola
re yigirmi at ve üç bin koyun ve yedi katar ka rak da kullanılmıştır. Balıkesir’de sepetin bü
tır ve yedi katar maya bevli deve ve on kîse yük nevi olup, ölçek mukabilinde de kullanılır.
nakit! akçe paşaya hedâyâ veriip bir ziyâfet-i (Anadolu Diyalektolojisi Üzerine Malzeme, I,
azîm etmişdir kim Âl-i Osman pâdişâhına lâ s. 185)
yık ziyâfet-i uzmâ olmuşdur
Kelle (OŞG) I, Baş, Kafa, 2, Peynir cinsleri vc külçe
[2/293b| andan aşağı haymelerimize geldikde ar durumundaki şeker gibi şeyler için tane: Bir
dımız sıra elli kuyun ve bin kadar beyaz, ekmek kelle şeker: bir kelle peynir
ve yedi sekiz katır yükü mcyvc-İ gûnâ-gûn ve
Kemha (WH) “Buğday tanesi” adını taşıyan bu Mısır
avşıla şerbetleri kal‘a hâkimi sultândan gelüp
ağırlığı 1/64 dirhem’e veya 1/4 kırat’a (bugün
|2/335b] bir kîse allım ve bir olâk-ı nüh-lâk ve 0,0488 gram) eşitli. Yani Ortaçağ’da kullanı
on kalar-ı katır ve on katar şütür bariyie İhsan lan habbe’nin yerini alır
edüp tuğ ve tabi |u| alemlerin müccddcd hazî
Kental (ML) 1. Eskiden 100 librelik ağırlık.
neden cümle levâzımâtın ve yedi küheyl at bi-
2. (ilkelerin büyük bir kısmında kullanılan vc
sâllarıyla yedek alların İhsan edüp
değeri bir ülkeden diğerine göre değişen külle
[2/35 la| Ancak buz pareleri gelmeden vc Kı birimi.
zılırmak umman olmadan mukaddem ubıır 3. 100 kg’hk ağırlık
eden ağırlıklar halâs olup ba‘dchû güzer eden (Hİ) (Standart) = 80 okka = 102.616 kg.
lerden çok cân vc çok hussân vc bî-hisâb katır (Avrupa malları) = 78 okka = 100.066 kg.
yüküyle ga’ib olup develer çok halâs olup azı ( İngiliz malları) = 39 okka = 50.033 kg,
gark oldu. (T.2) = 100 kg.
[3/62a| Bu kayser Cimcime eyle dârâta mâlik Kentânarion (Bizans) = 100 litre = 32 kg. 640 gr.
imiş kim rûz-merre matbahına ve gayri levâzı-
Kentiarion (Hİ) (Yunan), bk. kanlar
mâlına ve cümle koyunlarına beher yevm yet
miş katır yükü tuz hare olunur imiş. Kepçe (OŞG) 1, Tahtadan, bakırdan, demirden köpük
alacak büyük kaşık, kepçe
[4/216a] Mustafâ Paşa’ya on kızıl katır yükü
harîr veririz, gayrı bir şey vermeziz”. On aded 2. Çaınçak vb. gibi içi oyuk bir alet
katır ile yüklü harîr gönderdiler ve bizimle 3. Bir kepçenin alabildiği kadar: Bir kepçe
varan âdemlerin eşbehlerine beşer vukiyye ha çorba. Balıkçı kepçesi. Üç kepçe balık
rîr verdiler Kcrah (PGİ) Arşının 1/16’sı veya yarım rubu eder.
[4/216b] niçeleri bu hakîri bilüp bir kızıl katır Keration (Bizans) = 4 barley grains = 0.18 8/9 gr.
yükü harîr ve bir katır yükü üzüm vc incir, ni
Kerte (MZP) “Ayak”ın küsuratından birinin adıdır. 6
çe şeyler veriip ol gice andan mihmân olup
kene I “Hat”, 12 hat I “Parmak”, 12 parmak
vakı-i zuhrdan gurûba dek seyr ü temâşâ el
da I “Ayak” tır.
dim.
Kewçi (DLT) Uygur ellerine kadar Kâşgaristan'da
|4/279a] Ve yigirmi katır bârı keçeli sanduka
kullanılan 10 rılllık bir hububat ölçeği.
lar içre cümle sekiz yüz aded fağfûr-ı Çîn kâ
seler ve gûnâ-gûn zî-kıymct tabaklar ve merte- Keyl (OS) I. Ölçmek, hububatı ölçek ile devretmek.
bânîler 2. Ölçek, mikyâl. kile.
Katille (HRD)O, 27 litre (ML) 1. T ahıl ölçmek için kullanılan ölçek, kile
Kavd (OS) Boy uzunluğu. 2, Kile ile Ölçme.
Kaz bk. Gez 3. Eski bir hacim ölçüsü (0,5-2 litre veya kg
Kazevi (OŞG) Saz hasırından, ya da hurma liflerinden arasında değişir).
Örme, pirinç vb, saklamak, ya da taşımak için (WH) Kile. Hububat ölçüsü. Ölçek. (Ayrıca
büyük sepet, zenbil bk. Kile)
Kefe (OŞG) Terazi gözlerinden her biri. Şam'da I keyl =1/12 girâra = 17 kg (buğday)
(ML) Terazinin iki gözünden her biri. Büyük = yaklaşık 22,08 litre idi,
terazilerin ahşap tablası Halep’le I keyl = 1/22 Mekkıık = yaklaşık
(EÇ) | l/l 66b] Kassâb-ı Cömerd köçekleri elle 6,56 litreydi.
rinde sanırları ile nîme nîme ve çeyrek çeyrek Diyar-ı Rabi’a bölgesinde 1 keyl = 1/16 ma
idüp sarı pirinç kefeli terâzülerde vezıı idüp hallî Mekkuk = 469 cm idi.
375
(T.2) Kcyl-i a’şâri: = 100 litre (Yüz adet desi’ hudu ve dâne-i haşhaşı cümle bir yere mahlûı
metre küp yani yüz ölçektir) olsa ıarfcytü'1-ayn içre birbirinden ayırırlar.
Keyl-i İstanbul: = 4 şinik [10/459] anbar çorbacısı ve anbar kâtibi ve
Keylçe (HÎ)bk. kile keyyâl cümle yigirmi üç nefer kimesııe hiPal-ı
Keyle (Wl 1) Bu hacim Ölçüsü Mısır’da = 8 kadeh = azız ve azîz-i Mısır olup mesrûr [u] handan ha
yaklaşık 7,5 litre idi. nelerine giderler.
Bugün ise resmen 16.5 litredir. | 10/462] Ve kerreteyn la'bîr iderler, ya‘nî
ikinci gelişde her rc’îsden beşer onar guruş
Lâr’daki yarı bağımsız devlette XVI. yüzyılda
sükker bahâ alır. Ve bir kîse tarrâsbaşılığı ve
‘quela” (keyle’nin Portekizce yazılışı) = 1/8
bir kîse keyyâlbaşılığı ve bir kîse kıbıî kitabet
akjueira (13,566 litre) idi. Böylece 1 keyle =
lerin füruhl itler.
1,7 litre ediyordu.
Kczatnc (OS)Terazi iplerinin kendinde toplandığı halka.
Keylece (WH) Muhtemelen ilk önce İran’da kullanılan
hu hacim ölçüsü Khankhar (Bizans) = 10,000 dahekans 138 8/9 litres = 45
kg. 333 1/3 gr.
X, yüzyılda Irak’ta = 1/3 Mekkuk = 600 dir
hem buğday ağırlığı = 1875 g veya 2.5 litre Khonix (HRD) 1,08 litre
idi. Kıbıl (Hİ) bk. kabal
El-Mukaddesî’nin verdiği bilgi ise daha belir Kırat (OS) 1.Elmas, zümrüt gibi değerli taşların tar
sizdir. Bu bilgiye göre Irak keylece'si 2 tısında kullanılan ve zamana göre değişen yak
menn’e (1625 g) eşitti. laşık 2 desigramlık ölçü birimi. Altın için
Razî’nin kaydı ise daha kesin olup keylece’nin 0.176 ve gümüş için 0,186 grama eşil bir ölçü
1/3 Mekkuk, ya da 5 rıtl (2031,25 g) olduğunu 2. Arşının 1/12’si, yaklaşık olarak 6 santim
bildirir. 3. Dörde ayrılan dengin her bir parçası
1003’te Nişapur’da ölen Cevherî’ye göre Do 4. Mısır’da kullanılan alan ölçüsüdür, bugün
ğu İran’da 1 keylece = 3 Mekkuk = 17/8 mcnıı 1/24 feddan ya da 175.035 metrekare’dir.
= 1523.4 g (buğday) veya tam 2 litreydi. Bu
(ML) Elmas v.b. kıymetli taşların tartısında
bilgi Tacu’l-Arus'taki bilgiyle aynıdır. Burada
kullanılan 2 desigramlık ölçü birimi. (Eskiden
1 keylece’nin - 1/2 şa’ olduğu belirtiliyor. 1
miskalin yirmidörltc birine eşitti).
şa’yı 4.2057 litre olarak hesaplamıştık. al-Mu-
kaddesî, Meraga'daki (Azerbaycan) keyie- İslânıiyellen önce Araplar tarafından Bi
ce’ye 1/6 kâfîz - 12/3 menn = 1352 g (buğ zans’tan alındı. Bu sistemin değişmez ölçüleri
day) ya da yaklaşık 1,75 litre değer vermişti. şunlardır: 1/3 kg rat], bunun 1/72’sini meyda
Ortaçağ’ın sonlarında keylece İran’da buğday na getiren (4,55 gr) miskal, 1/1728'sini mey
ticaretinde genellikle 1/6 kafîz, arpada 1/5 ka dana getiren (0,19 gr) kırattır. Bugün ağırlık
fîz idi. Bu kafîz = 1/10 cerîb idi ya da = herbiri ölçüleri vc meskukât (para) ölçü sisteminde
260 dirhem olan 12 menn’e eşitli, Böylece çeşitli ağırlıkla kırat kullanılır. Mesela İstan
keylece’nin değeri buğdayda yaklaşık 1,67 kg bul'da 0,2073, Şam'da 0,200, Buğdai'da
olarak, arpada da yaklaşık 2 kg = yaklaşık 2.2 0,2103’lür. Mısır'da bu sistem bütün mallar
litre olarak ortaya çıkar. el-Mukaddesî, Filis için tek ölçü halindedir. Burada kırat 0,193
tin’de (er-Remle ve Amman’da) yaklaşık 1.5 gr’dır. Kırat, altının halislik değerini ölçmek
şâ’ = yaklaşık 6.3 litre olan bir keylece’nin için de kullanılır. Tedavülde kullanılan meskû-
varlığından sözeder. Osmanlı ülkesinde Iran kât için kırat dinarın 1/24’dür (0,177 gr. altın).
keylece’si = 1/20 nıüdd idi ve genellikle kile Kırat-ı örfî: Geleneğe göre dört, bazen beş ar
olarak bilinirdi. pa ağırlığında olan ölçü birimi.
(ISAM) Yöreye göre değişen bir hacim ölçü Kırat-ı şer4î: Kanunlarca tespit edilmiş beş ar
südür. pa tanesi ağırlığındaki ölçü birimi.
Irak’ta = 2.5 litre (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
Şarkî Irak’ta = 2 litre, ağırlık ölçüsü. = 0,2128 gr
Filistin’de = 6.3 litre. (Hİ) (Şerî) = 0.2232 gr.
Keylî (OS) Kile ile ölçülen şeyler. (Osmanlı, standart) = 4 dang = 0.2004 gr.
Keyyâl (OS) Kile ile ölçücii, kileci. keyyâliyye: kileri (ISAM) Ağırlık ve hacim ölçüsüdür.
ücreti, ücret-i keyyâl I. Ağırlık ölçüsü olarak daha çok kıymetli ma
(EÇ) [10/359] Ve andan esnâf-ı keyyâl, ya’nî denlerin ve mücevherlerin ağırlıklarını ölçme
buğday ölçücü. Nefer iki bin. Esnâf-ı gırbalân. de kullanılır, Madenlere göre farklılık gösterir.
Bunlar arpa ve buğday çalkalar. Buğdayı ve I kırat altın 0.2125 gr., I kırat gümüş ise
arpayı ve mercimeği ve pirinci ve bakla ve no 0.2475 gr.’dır.
2. Hacim ölçüsü olarak yaklaşık 0.064 lil- Mal ağırlığı olarak kîrâl'ın (karat, keration)
re'dir. ağırlığı değişir : Hem şer’î olarak, hem de
(OŞG) Arşının onikide hin, yaklaşık olarak 6 cm. Irak’da uygulamada I kîrât daima= 1/20 ınis-
kal'dir ve (şer’î olarak) 5, çoğu zaman da 3
(T. 1) = 4 Şa'ir = 0,20046 gr.
habbe’ye eşittir. Böylecc 3,125 gramlık ağırlık
(MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır. El dirhem’inin I/I4’i ağırhğıııdadır. (0,2232
mas ve cevahir gibi kıymetli şeyler tartısında gram) Mekke, Mısır, Suriye ve Anadolu’da I
kullanılır. Miskalin dörtte birine “denk”, dörde
kîrât daima=l/24 miskal ya da 1/16 dirhenı’dir
taksim edilen dengin herbirine “kırat”, yine ve genellikle 4 habbe’ye eşittir. Yani ağırlığı
dörde ayrılan kıratın beher kısmına “buğday”, Anadolu'da 0.2004 gram, diğer adı geçen böl
kezalik dörde ayrılan buğdayın herbirine “fi gelerde ise 0,195 gramdı. Daha fazla bilgi ve
til”, ikiye ayrılan fitilin herbir kısmına “nakir”,
kîrât ağırlıklarım içeren bir listeyi H. Sauva-
yine ikiye bölünün nakirin beherine “kıtmir”. ire’de bulmak mümkündür. Bunlar, 3,125 gr.
kezalik ikiye ayrılan kılmirin herbirine “zerre' yerine 3,0898 gram gibi çok düşük bir dirhem
denilirdi. ağırlığı esas alınarak hesaplanmış oldukları
Kırat-ı Örfî: Bazı fukahanın beyanına göre 4, gerçeği bir yana, teorik ilgi uyandırmaktan ile
bazısının beyanına göre do 5 orta arpa ağırlığı ri gidemezler.
yerinde kullanılır bir tâbirdir. (EÇ) 11/1 14a) Ol kesreti tînde ve ol şitâda ge
Darphane usulünce I kırat. 4 buğday itibar zerken pabucunun üzerine değil nalçasında
edilmiştir. bir kırat çamur bulunmazdı, tâ bu mertebe pak
Bu 4 buğday ise fıkıh alimlerinin 5 arpa itibar ve pâkîze gezüp evkât-ı hamseyi cemâ’alle edâ
ettikleri kırat-ı şer'iye ağırlığa eşil görülmüştür. i derdi.
Kırat-ı Şer*î: 5 orta arpa ağırlığı yerinde kul |3/52bJ Hançer ile değil ferhâdî külünkler ile bir
lanılır bir tâbirdir kırat kopmayan zemîni hançer ile niçe kazup al
(WH) Irak'ta. bir miskal altın 20 kırat’a (I kı tım kemerin defn eder ve on aydan sonra varııp
rat = 3 habbe), bir miskal gümüş 12 kırat’a te nişan etdüğü asumandaki bul udu ber-karâr bu
kabül eder (1 kırat = 4 habbe). lup bulut altındaki zeminden altunu çıkara.
Bu durumlarda I miskal 4,233 gram geldiğine 13/166a] Tendürüst olan âdem bu mezkûr ed-
göre. Irak için şu değerler geçeri idir : viyelcrden bir kırat şey alırsa alîl olup Fir'avn
|u| Kârûn’un la'ncti üzre ola” deyü la'netnâme
I altın kırat = 0,212 gr..
tahrîr olunmuşdur
1 gümüş kırat ~ 0.247 gr..
[4/278a| Kaya Sultân içlin bir lâc-ı Keyânî ve
I altın habbe = 0,0706 gr. bir tâc-ı murassa' ve yedi çarkâb mücevher
1 gümüş habbe - 0,062 gr. haftan ve kırk kıt‘a yâkût ve yüz kıt'a la'l-i
Bu değerler İran için de geçerlidir. Bedahşân ve yüz aded pîrûze ve elli aded ze
Arabistan, Mısır ve Suriye'de ise bu değerler berced ve elli kıt’a onar kırat gelir elmas-ı
şöyledir: makbııl-i inâs-ı âbdâr-ı Steş-lâb vc iki kıt'a pî
rûze hançer kabzası ve altı aded sandükacık-
I kırat bu ülkelerde daima 1/24 miskal ya da
larla cümle ud-ı Mâverdî geldi. Hatta bu levha
l/16dirhem’e tekabül ettiği için
sandukanın biri uddan idi ve kâmil kırk vukiy
1 altın kırat = 0,176 gr,, ye müşk-i Hoteıı vc kâmil iki yüz şemmâme
I gümüş kırat = 0,186 gr., amber idi.
I gümüş habbe = 1/60 dirhem = 0.495 gramdır. |4/325a] Miskal; yüz arpa ağırıdır. Kırat; beş
Mağrib'de ise I miskal'm 4,722 gr. olduğun arpa ağırıdır.
dan hareket edersek I habbe = 0.0787 gr. olur. |5/l()b| orta hücresi mâl-â-mâl şeb-çırâğ
Mısır'da kullanılan hacim ölçüsü olarak I kırat kıt'asında yigirmişer ve otuzar kıl‘a belki kır
bugün = 0,064 litredir. kar kırat elmas ile pür-olmuş bir sanduka idi.
Mısır alan ölçüsüdür, bugün 1/24 feddan ya da |5/35a| handak içindeki toprakları uğurlayup
175.035 metrekare'd ir. kaBanın şimali tarafında cereyan eden nehr-i
Turla’ya toprağı döküp handak içre bir kırat
I harruba ya da kîrât karşılığında tamı lamına
taş vc liirâb kalmazdı.
ortalama 0,195 gram verirler (E. T. Rogers,
"Unpublished Glass Weights and Measures", [5/126a| Her birinde şeb çerâğ taş gözler ve
.IRAS X, New Serie 1878, s. 102-4, W. M. F. yigirmişer kırat elmas tırnaklar ve birer luç-
Petrie, s. 114. a.a.O.). Burada da 16 kıratlık dan mebnî atlara süvar olup
ağırlık dirhemi karşılığı 3,125 gramlık bir de [6/152a] Ve Meryem Ana kezâlik bir taht üzre
ğere ulaşıyoruz. oturup başında lâc-ı Mayfirav üzre cemî'i kral
377
karılarının nezerât gönderdikleri cevâhir-i gû- mahmel-i şerifi Kara Meydân’a getirüp Tâhir
râ-gûnlar vc gcrdcnindc niçe yüz aded dürr-i Beybars sebilhanesi softasında mahmel-i şerifi
yelim teşbihler ve tırnaklan kırkar ellişer kırat devesinden endirüp anda korlar.
elmaslar ve gözleri şeb-çerâğ cevahir taşlar ile | IO/6O5| Ve bu alçak minarenin altında bir
inşâ olunmuş sihr-âsâr suretlerdir, amma kâ- azîm sebîlhâne sarnıcı vardır. On beş bin ravi-
ğızdaki gibi tasvir değildir. ye ya‘nî deve kırbası su altıp cümle züvvâra
|7/67a] Ve kuşağı papas kuşağı gibi ipden kifayet ider bir azîm sahrıncdır.
zünnârdır amma boğazında asılı elmasdan bir Kısım (OŞG) Apaz, avuç; avucun kısıp bir sıkıp tuta
kuzu süreli var. kırk kırat gelir. Garâbet bun cağı kadar nesne, tutam.
da kim üstâd hakkak bu elması kuzu süreline
Kist (ML) I. Eskiden Arapların kullandığı bir ha
eli ayağı ve başı ve boynuzlarıyla koyunca ne cim ölçüsü. (Aşağı yukarı yarım litredir, İsla
kadar büyük elmas olmak gerek kim bu merte
miyet! n ilk devirlerinde çok yaygın olarak kul
beye koyup kuzu sûreti ola. Hattâ bu hakir ça-
lanılıyordu).
sar huzuruna kırk elli günde niçe yüz kerre va
rup gayet dikkat ile mezkûr kuzuyu temaşa 2. Tartı, ölçü ve bölüşmelerde doğruluk, âdil
ederdim. Hakka ki kırk elli kırat gelir elmas olma.
kuzudur kim boğazında sahntıp durur, esbâb-ı 3. Hisse, pay, nasip.
ihtişamı henıân budur gayri şey’i yokdur. 4. Taksit, parça parça ödenen bir borcun her
Kırba (OS) Deriden su taşımaya yarayan ağzı dar. al defada verilen kısmı.
tı geniş kap, meşin su tulumu. Saka tulumu, (ISAM) Kelimenin Grekçe’si “Xcsles”. Latin-
süt tulumuna da kırba denir. 13000 dirhemlik cesi ise “Sexiarius”dur. Yörelere göre değişen
veya 32 okıyyelik bir kabdır bir hacim ölçüsüdür. Ebû Ubeyd’e göre bir
(111) deri (alet) torbası kist bir sâ'nın yarısına eşittir (137 litre)
(OŞG) Gönden su taşımaya yarayan kap. me Irak’ta iki ölçü vardır: 1.2158 litre hacminde
şin su tulumu olanına küçük kist, bunun iki katı hacminde
(EÇ) [1/160b] Bu esnaf cümle piyade olup ar olanına ise (2.4316 litre) büyük kist denilirdi.
kalarında telâtin kırbaları ve libâsları serâpâ Mısır’da bir kist 2.106 litredir.
siyah meşin dolamalar ve başlarında ciğa teller Kıstar (OS) Mizan, ölçü
ve gûnâ-gûn şiikûl'eler ve ellerinde lihtâb vc Kıstas (OS) 1. Mizan, ölçü, ölçüt. 2. Büyük terazi, 3.
câm ve billûr ve necef taslar ve kâseler içre En doğru tartan. Taksit. Taksit ile ödenen şey.
âb-ı nâbı mâl-â-mâl idüp içinde billûr ve akik
Kısteyn (OS) İki hisse, iki pay. İki ölçü, iki parça.
vc yeşim vc balgamî taşlar şa’şa'a verir.
Kıtmir (ISAM) Çok küçük ağırlık ölçülerindendir.
11/19461 arabalar üzre gûnâ-gûn su mcşkları
Nakir’in yarısına, zerrenin iki katına eşittir.
ve kırbaları vc muslûklar ile tezyin idüp âlây
Nakir. fetil’in yarısı olduğuna göre bir kıtmir
ile ubûr iderler.
0.00125 gr. ağırlığındadır.
|6/83b| Der-vasf-ı çeşme-sâr-ı âb-ı revân;
(WH) Çok küçük hayali bir ağırlık birimi olup
Olancası bir aded çeşmedir. Ancak bu şehir bir
0,045 gramlık bir cev’in 1/20736’sına eşittir.
yalçın kaya başında bir kal’a-i âlî olmağile
bunda sudan aziz bir hayrat |u| hasenat yokdur (MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır. İki
kim beher yevm on bin al yükü Tuna suyu kır ye bölünen ‘"nakir’in bir bölümüne kıtmir de
balar ile taşıyup bu kal‘a ahâlîsi saky olur. nilir.
[10/2801 Anlar mâlâmâl olup ale’s-sabâh beş (EÇ) |5/57a] Nigcbolı karakolu dile gelen kâ
yüz kal'a sakaları ile çeşmeden taşıyup kal‘a firlerin yedisin de nakir ü kıtmîr söyledüp
hanelerin saky iderler. Dört kırbada bir pare kal‘a handaki kenarına getirüp
alırlar. 16/44b| Dershane bâğçesinde hakire nakîr ü
110/423] Alay-ı azîm-i mahmel-i şerif âmeden kıtmîr takrîr edüp andan yine kayığa binüp
Kara Meydân Kıyas (OS) I. bir şeyi emsaline ölçme, karîne ile
Cümle asker ve nice bin fukara alem def [ii] benzetme, teşbih
kudümleri ile tâ mahalden mahmel-i şerifi do- 2. Ölçmek: kıyasa gelmez, hî-kıyâs.
nadup tezyin ile çıkartıp alay ile cmîrii’l-hac- Kıyrat bk. Kırat
cın cemî‘i müsâfirîn huccâcın niçe yüz katar Kıy ye bk. Okka
ağırlıkları ve cemî’i Ka’be-i şerife gidecek sa
Kifaf (OS) Terazi kefeleri.
habe develeri ya'nî sebil develeri niçe bin kır
ba yükü mâ-i lâhirle ve bâr-ı girân ile asker-i Kiffe (OS) Terazi kefesi.
hî-pâyan vc meşâyih-i dervîşân-ı zîşânlar ile Kile (MZP) Hububat ölçeği olarak kullanılır bir tâ
emîr-i hac kethüdası köslerin döğerek alay ile birdir. Muhtelif nevileri vardı. İstanbul kilesi,
İbrail kilesi ve saire o kabildendir. Kilelerin (Konya, Karaman) - 24 okka = 30.790 kg.
miktarları da birbirlerinden farklı idi. İstanbul (Ankara) = 24 okka = 30.790 kg.
kilesi zahirenin cinsine göre 18-20 okka, orta
(Malatya, 1528)= 10 okka = 12.829 kg.
lama 25 kilo, İbrail kilesi ise 70-80 okka, orta
lama 100 kilo idi. Kilenin küsuratı “kutu” dur. (Diyarbekir, 1518)= I0okka= 12.828 kg.
Sekiz kutu bir İstanbul kilesi teşkil ederdi. (İzvornik) = 132 okka
Yelkencilik devrinde gemi mikyası olarak da (Sarajevo) = 50. 64. 66 okka
kullanılmıştır. Bugünkü gemilerde tonilato ne (Kilis, Bosna) = 66 okka - 84678 kg.
ise eski gemilerde kile o idi. Otıızaliı kile bir (Depelen) = 38.484 kg.
tonilato sayılırdı
Pirinç Kilesi: Buğday kilesinin yarısı kadardı.
İbrail Kilesi: Hububat ölçülerinden birinin
(İSAM) Osmanlı hacim ölçüsüdür. Halen Tür
adıdır. Romanya şehirlerinden biri olan İbra-
kiye'de çeşitli bölgelerde farklı hacimlerde
il'e nispet edilen bu ölçek 4 İstanbul kilesi ve
kullanılmaktadır. 1841 tarihinden itibaren hac
aşağı yukarı 100 kilo tutarında idi.
mi 32.2 litre olarak tespit edilmiştir. OsmanlI
(ML) Tahıl ölçmede kullanılan belirli hacim larda bir kile buğday 22.656 kg. bir kile arpa
deki kap, ölçek. Kilenin küçük ölçü birimi ku ise 22.25 kg. gelmekleydi.
tudur 8 kutu bir İstanbul kilesi gelir.
(OS) Eski bir ağırlık ölçüsü. 40 litrelik hubu
İstanbul kilesi: Tahıhın cinsine göre 18-20 bat ölçüsü.
okka (ortalama 25 kg) (OŞG) Tahılın türüne göre ağırlığı değişen bir
İbrail kilesi: 70-80 okka (ortalama 100 kg) zahire ölçüsü. Anadolunun türlü yerlerinde vc
(Hİ) = 4 şinik = 8 kutu - 50 kadeh veya kase = başka başka zamanlarda ağırlığı değişen bir öl
5000 habbe çü. Nitekim ortaçağ sonlarında, Diyarbakır.
(standart) = 36 litre = 37 desimetreküp Arapkir ve Çermik’te resmi İstanbul kilesinin
yarısı büyükliiğündedir.
(standart) = 20 okka = 25.659 kg.
Harman kilesi: Büyük ölçek, büyük tahıl kilesi.
(İstanbul, 1500) = 18 okka, 350 dirhem =
(PGİ) Buğday vesair hububat tartmak için lopu
24.215 kg.
buğdayın nevine göre değişir. Şöyle ki Leh
(Niğbolu.) = 100 okka = 128.294 kg. buğdayı denilen yumuşak buğdayın kilesi 21,
(Sofya) = 50 okka = 64.122 kg. 22 okka, Kırım dan gelen ve arnavulka denilen
(Ziştovi, Tirnova) = <80 okka = 102.535 kg. sert buğdayın kilesi 23, 24 okka, Diyarbekir
(Hezargrad) = 60 okka - 76.976 kg. kilesi 130. un ve buğdaydan başka hububat ki
lesi, 20 okka, pirinç kilesi 10 okka 100 dir
(İzladi) = 20 okka = 25.659 kg.
hem, Horasan kilesi bir demirli yani I I okka
(Yenibazar) = 44 okka = 56.449 kg. dır. Kiirdislan cihetlerinde bir kileyi dört şi-
(Saraybosna, 1565’ten önce) = 20 okka = nik’e, bir şinik’ i 4 ölçek'e, bir ölçek’ i 4 rubll'a
25.659 kg. taksim ederler.
(Saraybosna, 1565'te) = 22 okka = 28.225 kg. (Tevrat) = 13 litre
(İşkodra, 1536'da) = 36 okka = 46.285 kg. (WH) Floransah Pegolotti, XIV. yüzyılda Gü
(İşkodra, 1520’dc) = 80 okka = 102.535 kg. ney Anadolu’da I kile’nin = 1/20 moggio ol
duğunu belirtiyordu, (müdd, keylece başlığı
(İpek) = 40 okka = 51.267 kg.
altında yazılan kısma bakınız.) Osmanlılar
(Mohaç, 16. yüzyıl) = 24 okka = 30.768 kg. devrinde resmen, yani İstanbul’da, buğdayda
(Peçııy, 16. yüzyıl) - 32 okka = 41.054 kg. kile. 20 okka, yani 25.656 kg olarak hesapla
(Macaristan, Temmuz 1579) = 30 okka - nırdı. Kile, arpa ticaretinde de muhtemelen
38.488 kg. yaklaşık 22,25 kg üzerinden işlem görürdü. Un
ticaretinde de İstanbul kilesi 20 okka = 25.656
(Balıkesir) = 16 okka = 20.527 kg.
kg olarak gcçerliydi. Buna karşılık pirinçle
(Mardin, Adana) = 16 okka = 20.527 kg. (XVII. yüzyılda) 1 kile sadece 10 okka =
(Bursa) = 12 okka = 15.395 kg. 12,828 kg idi. I84I'den beri Türkiye'de kile
(İsparta) = 14 okka = 17.961 kg. her yerde = 35,27 liıre’dir, yani 20 okka’lık
(Edirne, pirinç) - 9 okka = 1 1.546 kg. eski buğday ağırlığına eşittir. Resmî İstanbul
kilc’si yanında Anadolu'da birtakım mahallî
(Pirinç) = 10 okka = 12.828 kg.
kile ölçüleri vardı. Diyarbekir, Arabgir ve Çer-
(Kının) = 4 standart kile = 85-90 okka = 109- nıik'de Orlaçağ'ın sonlarında İstanbul'dakiniıı
115 kg. yarı büyüklüğünde bir kile vardı, bu yüzden
(Akkcrman, 1500) = 40 okka = 51.317 kg. 12.828 kg buğdayın ağırlığına ve 17,635 litre
379
ye eşitli. O yıllarda Urfa’da bir kile - 4 Amid [3/121 h] Bu değiimânlarda şeb [u] rûz ellişer
kile'siydi', yani 51,312 kg buğdayın ağırlığına Silislre kilesi un hâsıl olur. Tâ bu mertebe se
ve 70,54 litreye dcnkti. Ayrıca S Amid kile’si- rî' deveran eder çarhkırdır kim âdemin nazarı
ne eşit olan bir de Osmanlı kile’si vardı, bu da ireni ez.
102,624 kg buğdayın ağırlığı vc 141,08 litre [3/125a| Müsâfire ri‘âyetleri sebebiyle Cenâb-
kadardı. İran'da Gazan Han 1300’lerde bütün ı Bâri bcrekâl-ı Halil verüp bir kik* tohumları
ülkede geçerli olmak üzere I kile’yi 10 menn elli altmış ve yetmiş kile verir.
olarak belirledi. Sözkonusu hacim ölçüleri her
[4/312a] Cümle halkı dihkânîler olduklarından
tahıl türü için ayrı yapılacaktı, bunun istiab kendileri gendümlerin zirâ'at edüp kûı edinir
haddi her seferinde 10 menn = 8.33 kg olacak ler. Hattâ bir kilesinden seksen kile gendüm ii
ıı. Bu yeni düzenlemenin I kile'nin İran'da = ccvv hâsıl olur.
1/10 lagar (hayvan yükü) ( I tağar = 100 menn)
[4/377a] andan hâkim-i Cczîrc-i Ömer’dir am
olduğu eski geleneğe dayandığı sanılıyor.
ma İınâdiyye hâkimine ülkesinden hcr-vech-i
(T.2) (Yeni) = 10 ölçek = 0.270270 Eski kile adâlei beher yevm birer kile-i Ânı idî mâl tah
(ZK) İki tcnckclik bir ölçek. Bu 12 kg.’lık gaz sil olunur
tenekesidir. Bölgede bu ölçü hir kile, iki kile |4/385a] Ve cümle eyâlel-ı Cizre’den beğine
şeklinde kullanılır. Uşak'la birlikle kile Afyon. beher yevm birer rub‘ kile mâl hâsıl olur.
Elazığ, Kütahya, Gaziantep’te de kullanılmak
[5/53a| Akkirmâıı vc Kili mi'mârların gemile
ladır.
re iki bin kile buğday ve beş bin kile darı dahi
(EÇ) [I/166bJ Bu kahveciyân. cümle pür-silâh doldurup k
olup taht-ı revanlar üzre ferde ferde kahveleri
[5/58b] kal a ağalarından Kargılı Halîl Ağa
kileler ile ölçerek
nâm kimesneııin der-mahzen bin kile darı ve
[2/258a] Bundan gayrı tahrîr olunan Abaza di üç bin kile buğdayı var imiş.
yarlarında cümle pasla dansı ekerler. Bir kilesi
[5/59aJ Hikmct-i Hııdâ ol mahalde Akkir-
yüz kile darı verir.
mân’dan yigirmi pâre gemiyle üç bin pür-silâh
[2/287h| Evsâf-ı memdûhâl-ı mahsulât: Şid- yiğit ve yigirmi bin kile buğday ve un vc no-
det-İ çitasının vefretinden zer’ hubûbâtı altmış hud ve sâ’ir zehâyirler geldi,
günde hâsıl olup der-anhar olur. Rir kile toh-
(6/153b] Hattâ ahidnâme-i Süleyman Hân'da
mundan seksen kile verir. Bir kile dansı yüz
bizim Hersek nahiyelerinden kendü akçeleriy
kile verir. Yedi güne buğday olur. Kılçıksız
le kırk bin kile buğday almak kanûndur,
buğday deve dişi gibi bir ak gendim i akdtr.
|7/57b] Diğer san‘aı-ı acîbe: Bu şehr-i Beç iç
[2/302b] ve’l-hâsıl cümle me’kûlât [ü| meşrû- re gûnâ-gûn demirden el değirmânları inşâ
bâl cümle narhı Şeyh Safi üzre lerâzü ile bey' edüp bir heybe veyâhûd hararlara koyup sefer
olunur. Buğday [ve] pirince ve sâ’ir hııbûbâta lere götürürler, bir .sâ'atde iki kile un öğüdür.
asla kile yokdur. Cümle vezne ile bey‘ |u| şirâ
|7/67b| Rum’un buğday kilesi kadar bir nıü-
olunur.
devver sivri Edhcıııî külahı gibi bir şeydir.
|2/306a| Lâkin galle-i mahsûlâl-ı hubûbâtı vef-
|7/170a] Vc her krallar cülûs etdikde leberrii-
ret üzre olup gendüm mahsulâtının kesretinden
ken birer dane murassa1 allunlıı zcncîr korlar.
hâsılı sene-i âtiyyeye kalır. Bir kilesinden sek
Bu tacın kıt'ası bir kile-i Rûmî kadar vardır.
sen kile hııbûbât hâsıl olur. Lâkin zemistânm-
dan hfığ u bâğçesi ve müsmirrâtı yokdur. 110/322| Evsâf-ı havz-ı ÜmmüT-kıyâs
[2/347a] bir buğday dâiresinden yigirmi ve on Üınnıü’l-kıyâs galaldır. Lisân-ı Arabîde sahih
beş karındaş çıkup her sünbülde yüzer dânc ol lügat ı Mikyâs’dır, yahıî sıı kilesi demek olur.
duğu hînde hir kilesi seksen kile mahsûl verir, Havuzun hüsn-i ta‘bîridir.
arz-ı mahsuldardır. 110/540] Ve buğday gibi ladna ve heldinesi ve
13/36b] Bu kene Yûsuf ana baba bir karındaşı kızıl dansı çok olur. Bir kilesi yüz kile mahsûl
İbnyâmin’i bir tarîkle alıkomak isler. Karın verir.
daşlarına allun kile İle buğday verirken İbnyâ- Kilindir (ISAM) Grekçe "Kylindros’’dan alınmıştır,
mirrin devesi yükü içre altım kileyi pinhân el- Yörelere farklılık gösteren bir hacim ölçüsü
diriip “Bre kile gâ’ib oldu" diyerek kileyi te dür. İstanbul kilindiri 2.1 125 litredir,
cessüs edüp İbnyâmin yükünde bulup “Hay (OŞG) Tenekeden, ya da çinkodan kulplu iki
haramiyi bulduk” deyü ibnyâmin’i haps eklik okkalık bir kap.
lerinde sâ’ir biraderleri aslâ cevâb etmediler (WH) Osmanlı Devletinde kullanılan kalay ve
[3/11 lh| Nakîhü’l-eşrâf Gulâmî Efendi’den üç ya tenekeden bir kürck’li. Yunanca «kylind-
yüz kile arpa verüp Emir kapusuna çıkup on ros»tan geliyordu. Hacim ölçüsü olarak 2 ok-
bir kişi şecere aldık. ka’ya=2,5656 kg eşitli. Bilgiyi veren kişi «ain
constantinopolitanischc klunder öder mos»un (OŞG) Omuzdan parmakların ucuna değin

= 6 Viyana Seidel’i, yani 2,1225 litre olduğu olan uzunluk, araş, zirâ.
nu bildiriyor. (ML) Bir terazi gözünün dayanma noktasına
Kilo (ML) Önüne yerleştirildiği birimi binle çarpan uzaklığı.
önek: Kilogram, kilometre. Konak (OŞG) I. Bir konaklık mesafe.
Kilogram (ML) I. Millletlerarası S.I. sisteminde temel 2. İki durak yeri arasındaki mesafe.
ağırlık birimi (sembolü: kg) 3. Hayvanla alman bir günlük yol. bir gün sü
2. Bir kilogramlık bir kütlenin yer tarafından ren yolculuk.
çekilmesini sağlayan kuvvete eşil olan kuvvet 4. Allı saallik yol
birimi. Kor (Tevrat) = 10 bat = 370.00 litre
3. Altı temel birimli ondalık metrik seslemin Kot (OŞG) 1. Büyük bir hasır sepet.
temel birimlerinden biridir. Bu birim, I889'da 2. Tahtadan etrafı çemberle çevrilmiş teneke
Paris’le toplanan Ağırlıklar ve Ölçüler Genel den büyük bir tahıl ölçüsü.
Konferansı’nca onaylanan ve Sevres’de Ürete Kova (OŞG) Genellikle su veya sulu şeyleri içine
li pavyonunda saklanan iridyumlu platinden koyup taşımaya, kuyudan su çekmeye yarayan
yapılmış milletlerarası örnek küllenin ağırlığı demirden, çinkodan, meşinden, tahtadan, tene
na eşittir. Bu örnek kütle maksimum yoğun keden yapılmış üstünden kulplu taşınır kap.
luktaki suyun bir desimetreküpünün kütlesin
(ML) 1. Bir yerden su çekmek veya her türlü
den 27 mg. daha fazladır.
sıvı vc katı nesneleri taşımak için kullanılan
Kilogrammetre: Değeri I kilogram ağırlık konik silindir şeklindeki kulplu kap.
olan bir kuvvetin uygulandığı maddesel bir
2. Bir kovanın alacağı miktar
noktayı kuvvet doğrultusunda 1 metre sürükle
mesiyle yapılan işe eşit enerji veya iş birimi. (EÇ) [3/26a] Bu haşeblerde yüzer yüzellişcr
vakıyye gelir mismârları vardır ve dollâbın câ-
Kilogrammetreküp: Bir karışım içindeki belli
nib-i edvarında niçe bin su kovaları vardır.
bir maddenin derişme birimi; I metreküplük
toplam hacminde bu maddeden 1 kilogram bu [l/160a] Hcrbiri abraş kel-endâm misal kühey-
lunan homogen bir örneğin derişikliğine eşittir. lân atlarının üzerlerine telâtin maşakları ve te
lâfin kovaları yükledüp
(T.2) = 1000 gr.
| I/I76a| Hazret-i YûsUfTı kuyudan kova ile
Kilometre (ML) Değeri 1000 metre olan pratik uzunluk
çıkardı kim âyet, “(Saka) kovasım saldı.” [Yu
birimi (sembolü; km). 1093,6 yarda veya
suf, 19| âyeti delîl-i karidir.
0,6214 mile eşinir.
(6/13la] Her kim su çekmek murâd edinse bu
Kilometrekare: Kenarı 1 km olan bir karenin
kuyu etrafında demir çarhlar var, herkes kova
alanına eşil veya I milyon metrekare değerin
ları ve ulbclcrin çarhlara asup taıTetü’l-ayn iç
deki yüzey birimi.
re kuyunun ka’rına enüp hemân çarhmın bir
Kilometreküp: Kenarı 1 km olan bir küpün dişini basınca ân-ı vâhidde kovalar ile su taşra
hacmine eşit veya I milyar metreküp değerin çıkar, âdem yapışmadan ve rene | ü] ana çek
deki hacim birimi. meden zemberekler ile sular çekilir
(T.2) = 1000 m, (Bin metre uzunluğa denir) 16/166a] Kaçan bir kimesne Neretva’dan su çı
Kilte (ML) Demet, deste yığın, küme karmak murâd edinse hemân kovasınla) zinci
Kintur bk. Kantar rin halka|sı]na geçirüp kovayı zincirden koy-
verüp yıldırım gibi kova nehr i Neretva’ya
Kiralı (MZP) Arşının onaltıda birine verilen addır.
enüp kayaların başındaki su ile mcmlû olmuş
Farsça kirağ’dan bozmadır.
kovasım çarhlar ile çekerken zincirden yukaru
(PGİ) Bir Türk arşının onaltıda biri, yaklaşık kovalar gelüp bardaklara ve deslîlere doldurup
olarak 4,5 eni. giderler.
Kist (WH) Hacim ölçüsü olup Yunanca wxestes”, 17/15b] Halta bu çâhın etrafına Âl-i Osman as
Latince “sextarius" olarak bilinir. keri gelüp meks edüp şeb rûz niçe kerre yüz
Irak’ta iki değerde rastlanmıştır. Küçük kist, 3 bin asker bu kuyudan nice kerre yüz bin kova
mİ sıvıya eşini, yani 1,2158 litre ederdi. Bü su çekiip zerre kadar eksilmemişdir.
yük kist ise bunun lam iki katıydı, vc 2,4336 Kovan (OS) Arılara barınak olarak yapılan türlü bi
litre gelirdi. çimdeki sepet veya sandık.On kovan ansı var,
Mısır’da I kist muhtemelen = 1/2,sâ olup (EÇ) [8/255b] a’dehû andan aşağı 2 sâ‘aıde
2,106 litreye denkti. bâğ u bâğçeler ve dağlarda niçe kerre yüz bin
Kol (TDK) İnsan vücudunda omuz başından par bal kovanları ve niçe ına'mûr çiftliklerde zevk
mak uçlarına kadar uzanan bölüm. u sala edüp geçerek,
381
|8/325b] Ve cümle yetmiş bir bin aded yerde |8/265b| Her dıraht-ı şâhdârın her birin onar
bal kovanları terkîm okınmuşdur. âdem kucaklayamaz.
Krina (Hİ) 2 kabal [8/313a] Hıılâsa-i kelâm eyle bir kıt‘a-i ra’nâ
Küba4 (OS) Büyük ölçek, ve bir tarh ı zîbâ merğûb ıı matlûb-ı cihân ca
mi k-i mînâ bir serhadde ve bir diyarda yokdur,
Kucak (TDK) I. Açık kollarla göğüs arasındaki bölüm.
zîrâ içinde cemî’i kirişler ikişer âdem kucak
2. Açık kollarla göğüs araşma sığabilecek miktar, lar servî ağacıdır.
(EÇ) |5/40a] nehr-i Turla kenarında üç bin saz |8/324a] ammâ her bir dıraht-ı azimlerin ve
ve tahta örtülü ve ve çârsû-yı bâzârı ve bâğ ıı her bir servî şekerlerinin kalınlıkları ikişer
bâğçeli ma‘mûr ve melîn palankadır kim her üçer âdem kucaklar serv-i ahdar-gîınlardır, zî
palanka ağaçları âdem kucaklayamaz. râ bu servlerin cümlesi biner yıl mu'ammer ol
|5/I28a| llakîr aldan inüp piyade reviş ile bu muş dıraht-ı serâmedlerdir kim aslâ birisinin
dıraht-ı bâlânın tûlu kâmil dörd yüz yetmiş haşebleri perîşân değildir.
adım idi ve bir sıın'-i Huda dırahı-ı münıehâ Kulaç (OŞG) 1. Gerilerek açılmış iki kolun parmak
ber-karâr iken ol dırahtı on sekiz âdem gticile uçları arasındaki açıklık.
kucakladık. Tâ bu mertebe kadd-i bâlâ vc ib-
2. Denizcilikle 1.66 metre uzunlukla hir ölçü
rcl-nümâ dırahllar vardır.
olup derinlikleri ölçmekte kullanılmıştır.
|6/64a] Evc-i semâya ser çekmiş şccere-i meşe
(ML) I. Gerilerek açılmış iki kolun parmak
direkleri üzre melîn cisr-i azîmdir kim her me
uçları arasındaki uzaklık.
şe ağacı kazıkların ikişer âdem kucaklar kalın
kazıklardır 2. Eskiden Fransa’da 1,624 m. veya 5 ayak de
ğerindeki uzunluk ölçüsü.
]6/72a| Nehr i Tuna kenarında bir vâsi’ fezada
çâr-kûşe ve çâr tabyalı gayet melîn ü müstah 3. Eski denizcilerin kullandığı 1.66 m. değe
kem dolma rıhtım Şeddadî palankadır, ammâ rinde ölçü (İngiliz denizcileri hâlâ 6 ayak veya
her meşe ağacı direkleri birer âdem giic ile ku 1,83 m’lik kulacı yahut falhom'u kullanmakladır,
caklar kalın meşe ve pelîd ağaçlarıdır kim bu (MLT) Fathom 1,828 m
kadar zamandan borü âbnûs ağacına dönmüş (HRD) 6 ayak, ya da 4 dirsek, 1,776 metre
direklerdir.
(Tevrat) = 4 arşın = 1.78 m.
[6/139b] El-hâsıl bu mahalde nehr-i Lig1 i ııbûr
(MZP) Denizlerin, kuyulara ve alelillak suların
edüp karye-i Kadinaluka ve karye-i Jslavko-
derinlikleri ile bez ve halat gibi şeylerin uzun
ça'dan Karadağ yaylasın aşup, ammâ haydud
luklarım ölçmekte kullanılan ölçü mikyasına
keferelerinden gücile canımız kıırtarup ve
verilen addır. Kulaç açılan iki kolun bir elinin
azîm dıraht-ı münlehâkır seyr edüp her bir Şe- ucundan öbürünün ucuna kadar olan uzunluk
cere-i bâlâlar evc-i semâya münkalib olup her
olup iki mimar arşını itibar olunur. Paris kula
birin onar âdem kucaklar.
cı denilen eski bir Fransız ölçüsü altı kadem
|7/153a] Tâ bu mertebe kalın ağaçdır. Ammâ olup I metre 95 santimdir.
cümle yüz yetmiş aded dalları var kim bu cüs (ÖNB) 5 Kadem = 2,5 Zıra-ı mimari. Hafriyat
selerin de her birini onar âdem ancak kucak
ta kulanılır.
lar. Ve yüz yetmiş aded dalların her birinde
(EÇ) ]l/9a] Karadeniz tûfân-ı Nûh zulemâlı
olan beşer altışar âdem kucaklar. Dalların ve
suyundan kalmış hir bahr-i amîkdir kim ıımkı
budakların hisâbın Cenâb-ı Allah bilir.
seksen kulaç fecc-i amîk bir bahr-i siyâhdır
17/170a] cümle bu Hûşeng Şâh peygamberdir
|l/13la] Bir sene mukaddem bu çam odunları
deyü i'tibâr edüp ziyâretgâh-ı kadîmdir. Cüm
niçe yüz üstâd kesüp iki ucun mekik gibi sivri
le müslim Hcşdek Tatarları dahi ziyaret eder
birer kulaç ince odun idüp kurudurlar.
ler. Cânib-i erhıfası kal’a-misâl dîvâr-ı âlîdir.
Hattâ kabrinin tûlu yetmiş adımdır. Başı ucun |l/133a| Alî Kuşçu nâm bir sâhib-i nücûm-ı
da üç âdem ancak kucaklar bir amûd-ı som- hümâm ilm-i zîcde rasad çıkarmak içtin bir ku
makî dikilidir. yu kazmışdır kim ıımkıı yüz beş kulaçdır.
[8/233a] Bu câmi‘-i zîbânın bir serâmed kur | l/l 39a] Ol cibâl-i âlînin lâ zirve-i adasında
şundu kubbesi var vc hareminde bir sun'-ı Hu bir câh-ı mâsı var üç kıılaçda suyu çıkup güya
da çınar-ı müntchâsı var kim beş âdem el ele âb-ı zül âl d ir.
verüp kucaklar. [l/139b] Ammâ kılıç, taşıdığı silâhına değmez
|8/234a| Evvelâ ziyârel-i Haşan Baba Sultân: bir tenbel balıkdır bir kulaç mikdârı lavîl bur
Bir mesîregâh yerde medfûndur kim yanında nunda tîğ-ı dahhâkden nişan verir kılıcı ağ de
bir ulu çmar-ı azîm vardır kim on beş âdem liğine girüp asla harekete kadir olamaz.
kucaklar. | l/163b| Yelmiş kulaç yere dalup bir ân dura
ve yelmiş kulaç dahi çıka, mıı'cize misâl bir I rıtl = 128 dirhem). Böylece I kurr, 2880 kg
ma‘ril’etdir kim makdûr-ı beşer değildir. Bun (buğday) oluyordu. Buna karşılık ayarlanmış
lar deryadan sünger çıkarırlar ve gark olan ge kurr (cl-kurru'l-mu’addal) da 60 kafîz’di. An
milerin mctâ'ların çıkarırlar. cak burada 1 kafîz. = 25 Bağdad rıtl’ı idi. bu da
[ I/205b | Su yolların dağlarda kazıyup bir yer 609,375 kg (buğday) demekti. X. yüzyıla ait
den bir şehre su gideceğin ilm-i hendese ile başka bir kaynağa göre de büyük kurr = 60 ka
dağları yetmiş seksen kulaç kazup anda âb-ı fîz = 480 Mekkuk = 1440 keylece idi. Bu 5760
hayâl su var id iğin bilüp ruh veya 7200 rıtl eder. Yani 1 keylece, ar-Ra-
[2/255b] Menzil-i nehr-i azîm Faşa çayı: Bir zî'ye göre. 5 rıtl = 650 dirhem'di. EJ-Hareznıî
nehr-i azîmdir kim Tıma-misâl bir vâsT nehr- ise 600 dirhem bulmuştu. Buna göre, I kurr
dir. Ba'zı yeri bir mil enli ba’zı mahalli nısf 2925 kiloluk bir buğday ağırlığına eşidir.
mil teng mahallerdir. Ammâ umkı sekiz kulaç (2700 kg değil) Bu daha yüksek değerin daha
vc on kulaç derbenddir. kesin olduğu sanılıyor. Çünkü XIV. yüzyılda
el-Ömerî, 30 kâra’lık Bağdad kurr’una çeşitli
[2/261a] Azak deryası iki kulaç mikdârı do
tahıl türlerinde şu değerleri vermişti (kâra bah
nar. Beş ay bend olup yollar ve beller dahi
sinde belirtilenleri karşılaştır). I kurr buğday =
bend olur ve Kasım'dan sonra Karadeniz’de
2925 kg I kurr arpa, nohut, mercimek =
bu donanma-yı hümâyûnun hâli niçe olur
2437,5 kg 1 kurr pirinç = 3656,25 kg I Bağ
[2/267b] Cânib-i şarkîsi yüz kulaç uçurum ka dad kurr’u buğday için muhtemel ortalama de
yalardır. ğer olarak yakardaki bilgilerden yaklaşık 2,9
|2/277b| Vc bu buhayrenin umkı yigirmi ku- tonluk bir ağırlık veya 36 hektolitre ortaya çı
laçdır. Ve gayet saf vc berrak âb-ı revândır. kar. el-Mukaddesî, İran'da (Huzistan'da) buğ
[2/292b] Ve her gice nehr üzre cisrin kaldırııp day ticaretinde 1250, arpa ticaretinde de 1000
kakanın kayası cezîre-misâl kalup kakanın tâ menn üzerinden işlem gören 1 kurr’dan sözc
zirve-i adasından yüz kulaç iplerin dollâbla eler. Bu da buğdayda 1015,6 kg, arpada da
rıyla kakaya su çeküp def'-i atşân ederler. 812.5 yaklaşık 12 hektolitre eder. XVIII. yüz
12/306a] Van deryâsı semm-i hclâhildir ammâ yılda Chardin, İran’da I kurr sudan sözeder ve
bu âb-ı hayâldir. Ve umkı yelmiş kuhıçdır. bunun herbiri 130 dirhem olan 1200 Bağdad
rıtl’ı veya 4875 litre olduğunu belirtir.
[5/68bJ Karye-i Bakî Kuyusu; Yüz. elli kulaç
bir kuyu ile ma'rûf vc Silisre nahiyelerinden Kurşun çalıntı (OŞG) Kurşunun yetişebileceği en yakın
ma'nıûr köydür. yer
15/94KJ Hatla ulûfeli gavvâs dalgıçları var kim Kustur (OS) Mizan, ölçü
elli altmış kulaç yerde derya dibine dalarlar. Kustas (OS) Büyük terazi.
Kupa {TDK) 1. Genellikle genişliği derinliğinden Kutu (OS) I. İnce tahta, mukavva, teneke, plâstik
çok olan, altın, gümüş, bronz veya kristalden vb.'den yapılmış genellikle kapaklı kap.
yapılmış ayaklı kadeh, bardak, kâse, kap. 2. Hububat ölçmekte kullanılan ölçek adıdır.
2. Bir kupanın alabileceği miktar. 3. Bir kulu 2.5 okka (3,21 kilo) sekiz kutu bir
(EÇ) 12/35lal Vekilharç Ağa “Baban rûhîçüıı kile teşkil ederdi.
olsun bana bir kupa rakı ver. Soyunup suya 4. Çoğu süslü, ufak, türlü türlü kap: Bir kutu
gireyim" der.
lokum
17/65b] Ve beher sene kânûn-ı Süleyman Hân 5. Kilenin 1/8'ine eşil tahıl ölçüsü, 4.62 desi
üzre (—) bin Engürüs allunu haraçların vc
metre
yelmiş aded gümüş kupa birer vukiyye olmak
Üzre iki bin vukiyye gümüş avânî sanduka gibi 6. Yarım ölçek; iki okka ağırlığında bir tahıl
ve havz u şadırvan gibi gümüş leğenler ölçüsü.
Kuranga (MLT) Eskiden Türkler tarafindan kullanılan (ML) Taneli ürünlerde kullanılan bir çeşit öl-
ağırlık ölçüsü. = 297 gr çük. (Bir kutu 3.210 kg, 8 kutu bir kile, ortala
ma 25 kg. gelir.
Kurr (WH) İlk defa Babİllİlcrde kullanılan bu hacim
ölçüsü Irak’ta 3(1 kâra = herbiri S Mekkuk olan (Hİ) Standart kilenin sekizde biri = 4.62 desimetre
60 kafîz idi. (T.2) = 10 zarf
X. yüzyılda Bağdad’da vc KuTc’dc 1 büyük (MZP) Hububat ölçmekle kullanılan ölçek adı
veya tam kurr. 60 kafîz, (1 kafîz. - 8 Mekkuk, dır. Bir kulu 2.5 okka (3.21 kilo) sekiz kutu bir
I Mekkuk = 3 keylece = I keylece = 600 dir kile teşkil ederdi.
hem buğday ağırlığı) 2700 kg idi. (OŞG) Yarım ölçek; iki okka ağırlığında bir
Vasit ve Basra'da o çağda I kurr = 120 kafîz tahıl ölçüsü. Kilenin sekizdebirine eşil bir öl
idi. (1 kafîz = 4 Mekkuk, I Mekkuk = 15 rıtl. çü; şinik, çanak.
383
(EÇ) |l/l72a] Esnâf-ı ısıcak pâlûdeciyân-ı şemâme anber vc bir kutu hannebân bir güne
kavvâfân : Cümle neferât sekiz yüz bunların siyah nebâtâldır. Âdemin dimağın râyihası
asla dükkânları yokdur, henıân bâlâda tahrîr mu‘allar ider. Ve bir kutıı-yı kebîr karçıdan.
olunan ıssı pâlûde kalhanelerinden niçe bin Bu dahi bir ol köküdür. Râyihası benefşeden
bakraç pâlûde alup bakraçlar altında kutular ınü'cssirdir. Vc bir kutu sakankur-ı berrî vc
ile zarafet idüp âteşler gezdirüp bir elinde dahi bir kutu dühn-i seksebân vc bir hokka dühn-i
ortası delik tablalar üzre fağfûrî vc çînî Kütah kibrit ve allı kutu-yı kebîr kakulc-i sagîr verüp
ya fincanların zeyn idüp çârşû vü bâzâr içre bu cümle makbuzumuz olup nâmeler içinde
“Baharlı pâlûde, kaynar kaynar pâlûdem var tahrîr olundu.
canım” diyerek ubûr ider. [10/929] on deve yükü zehâyir ve on kutu
11/179b] Bu bâzergânlar arabalar üzre dükkân mercan ve akîk ve seylân ve aynü’l-har ve
ların çadır ve sâycbânlar ile müzeyyen idüp misk vc anber ve zübât vc incü tesbîh vc bir
kutu kutu beyaz gümeç balların ve niçe yüz. at sahabe kalemi ve
arabalarına bal fıçılarını zeyn idüp cümlesi |IO/96O| bakire Habeşe kızlar ve dörd aded
pür-silâh olup balcıbaşı ile ubûr iderler. kulakları menkûşlu esmerli'l-levn mahbûbe
| l/202a] Ehl-i dükkân, kutucıyân : Dükkân sıbyân gılmânlar ve bir kutu incü ve bir kutu
100. neferât 1000, pirleri Hurrem-i Hindi’dır. seylân ve bir kutu akîk ve bir kutu panzehir
Ycmcn'de sakin olmağtla Veys el-Karanî ke ve bir kutu misk ve üç şemâme amber ve bir
merin bağladı, kabri Habeş Sevâkinindedir. büyük kakûle-i kebîr
Bunlar taht-ı revanlar üzre dükkânların kutu Küfe (OŞG) I.Genellikle söğüt veya başka ağaç dal
larla zeyn idüp ubûr iderler. larından örülen, yük taşımaya yarayan, kaba
11/213a] Zîrâ içine Kuşadası pekmezi ve üzeri ve dayanıklı sepet. Ağzı açık çil sepeti: Ek
ne darçın ve karanfil ve zencebîl vc hindistan mekçi, beygir, hamili, reılçber, manav, süprün
cevizi nisâr idüp dükkânlarının yüzünde birer tü küfesi
âdem sığar kutular içre durup ulemâ vc sulehâ 2. Bir küfenin alabileceği miktar.
ve meşâyıhîndcn yevmiye niçe bin bakır âvânî
(ML) Ağaç çember veya dallardan örülmüş de
maşrabalar ve bakırcılar gelüp kâr ider, Hakîr
rin ve büyük sepet. Kimisi büyük sepet sepet
bu kadar âlüftc vc aşüfteler ile meyhane ve bo-
biçiminde, kimisi 40-50 litrelik yassı, oyuk bi
zahâne ve kahvehâne yasdandık. Hak sübhânc-
çimde olur; dibe doğru daralır.
hû ve Te’âlâ âlimü's-sırn ve'l-hafiyyâldır kim
bu kutu bozasıyla ve Mısır'ın priniç sûbyâsıy- (EÇ) [l/205b] Kavm-i anı mâlîn ya'nî fukara
la ve Kırım'da maksıma derler bir güne yine yı ırgâdân ellerinde kazma ve omuzlarında kü
kutu bozasına benzer bir bozadır, rekleri vc küfe vc zenbîller ile “İşleyelim çalı
şalım. hakkımıza barışalım sonra işe karışa
[4/278a] Kaya Sultân içlin bir hınnâ kutusu iç
lım” deyü silâhları kürek ve kazma ile ubûr
re zer-i hâlisden mücevher ü murassa' tarz-ı
iderler bir alay ecnâs-ı mahlûka! fukaralardır.
Horasanı bilezik ve bir halhal-ı Arabî ve altı
aded menkûş kebânî geldi [4/259bj gülbâng-ı Muhammedi çekerek sadâ-
yı Allah ile bir hây [u] hû ile Timur-ı bî-nûrun
[5/127a] emlLa-i lalıirelerden ve akmişe-i nâ-
torpağın küfe ve lobra vc şillcler ile deryaya
direlerden bir kutu beyaz vc bir kutu sarı sır
ilkâ ederlerdi.
ma ve yedi parça Fireng kafilesi ve yedi don-
1 ilk çtıkalar ile yedi rc's bârgîrler alup Külah (ML) İçine az miktarda şeker, yemiş gibi kuru
şeyleri koymağa yarayan, koni biçiminde bü
(7/136b] Hattâ beyaz kutular içinde pembelere
külmüş kâğıt kap.
bu elmaları sanıp sarmalayup Kırım hânlarına
ve sultânlar vüzerâlarına niçe yüz kutu elmayı Külçe (TDK) Eritilerek kalıba dökülmüş maden veya
hedâyâ götürürler. Husûsan niçe bin kutular alaşımı.
vc niçe yüz sepetler ile pembeye sarılmış mü- (PGİ) Kıiri dahi denir ve deslimal (mendil) ya
messek elmaları gemilerle tâ İslâmbol'da Âl-i hut çil (basma) ölçmek için kullanılır. Yirmi
Osman pâdişâhına ve ulemâya ve vüzerâya he adcı deslimal ve yirmi top çit bir külçe yapar,
dâyâ götürürler. yani bir külçe bu gibi şeylerin 20 adedine kar
[10/864| Vc birer dab alttın libri ve on gâv şılıktır.
boynuzu zübât ve beş zübât kedisi kafesile ve (EÇ) [ 1/1756] Bu tâ’ife tahı-ı revanlar üzre
on kafes tûtî-i gûyâ ve bir kutu misk ve bir dükkânların külçe külçe sırmaları ve kılâb-
kutu anber ve bir kutu panzehir ve bir hiçin dânları dükkânlarının yüzüne sırmadan balık
yükü kakûle-i kebîr verüp bu kadar ihsan u ağları gibi urup ve kılâbdânları deste deste avi
ilhamlardan sonra vâfir bizarlar idüp zeler idüp güya her bir dükkân nigarhâne-i çîn
[10/901] iki yük libr ve bir denk zübât vc bir gibi müzeyyen ubûr iderler.
denk zimrân ve bir kutu misk ve altmış aded [l/179a] Bunlar arabalar üzre çadırlar kurup
pâk libâslar ile zeyn idüp zenbîl zenbîl fındık (EÇ) [3/l9a| Mısır pâdişâhı Yûsuf Selâhad-
ve fısdık | ve] üzüm ve incir ve gûnâ-gûn külçe dîn’in havlinden Ramazânoğulları şekl-i ınü-
mumlar ile çadırların zeyn idüp devver ıılbe ve kiilek gibi inşâ etdiğinden elsi-
[I/I85b] Bunlar dahi külçe külçe bakırları ne-i nâsda kal'a-i Külek vc Küvlek ve Gülek
arabalara koyup küreklerin çeküp gûya bakır ve kal‘ası derler
eridirler gibi ubûr iderler [10/703] Ardı sıra bir dahi Sultân Süleyman
|l/186b| Bunlar seyishâncler üzre gûnâ-gûn Han’ın otuz beş karış kırk vukiyye gülle atar
dânedâr-ı Hürmüz ineüleri ve dürr-i yetimleri topuna âteş idince bi-emrilkıh küffârın bir ge
ipliklere dizüp külçe, külçe idüp dükkânlarını misine isabet idüp direk kürek ve çanak ve
balık ağı gibi İnciller ile zeyn idüp ubûr ider çardak dölek ve külek havaya perrân olup bi-
ler. emri Huda geminin içinde bir âteş-i Nemrûd
[2/322a| Bu temâşâlardan sonra Sefer Paşa zahir olup
hazretlerinden iki Gürci gulâmı ve bir al ve bir Küli bk. Külçe
külçe liftik Gürcistan çorabı vc yüz guruş İh Küme (OŞG) Birikinti, tepecik, yığıntı, höyiim: top.
san ile yığın, çok sayıda canlı, ya da cansız varlıklar:
[4/284b] Ancak elli külçe köse destâr ve beş Önümden bir küme keklik kalktı.
yüz nâfe müşk-i Hoten ve üç yüz şemmâme (EÇ) | 1/3 la] Tershâne Bâğçesi’ııde dağlar gibi
amber i hâm-ı Sini ve yüz çift kâse vc fincân-ı kiime küme alâhıde alâhıde yığdılar.
fağfûr-ı Çini ve sâ’ir gûnâ-gûn Hindistan tu-
[ l/64b] tâ’ife-i sckbân-ı sek-pây birer İkişer
heflcri ana göre kıyâs oluna.
taşra firar ildiler. Taşrada serdâr isıihâlcı vc
[5/148a] İhtida cânib-i cenûbda Hersek sanca ihsan [u] iıı'âmlar itdüğün içerdeki haşerâl
ğında şehr-i Mostar‘|aJ karîb vilâycl-İ Lepoş- sekbanlar işidüp küme küme taşra çikup “El
ka, ya'nî (—) kâfirlerinden on kîse vc elli ko- aman ey güzîde-i ÂI-i Osmâniyân’dan ey Hus-
mor bârgîri yükü külçe külçe tekerlek gibi rev-i Şıran’' deyüp
ascl-i musaffadan leziz külçe incirleri geldi
[3/100b] Ancak bir küme sipâh haşerâtı bi
[5/163a] Andan on külçe mümessek lelâtin de zimle gclüp ccmadan gibi dururlar.
risi ve on külçe Alaman ayusıı ve Alanıan sı
[3/101 a] sekiz yüz aded ganîmel atlarına bizim
ğını derisinden debagat olunmuş pembe-misâl
asker süvâr olup isteyen kendi alıyla küme
gûnâ-gûn güderiler verüp elime defter verdi
küme olup bakıyyctü’s-scyf olan Celâlîleri
[6/1 77b] Hcmâıı hakir dahi bir katîfe kavuk
akîblcrincc kovmağa mc’mûr oldular.
içinde on külçe sırma vc bir sîm kemer rahı ve
bir şeyhânî mutallâ ve müzehheb gılâflı kılıç [5/144a] Hemfin sâ'al bir azîm küme allı ve
ve bir sırmalı tîrkeş ve bir lengetir musanna' piyade kâfirler geçdi. Anların akîbince bir kü
çadır aldım. me yayan ve bir küme elli mikdârt atlı kefere
ler geçüp anlar dahi har har soluyup giderlerdi.
[7/174b| Amma şimdi gayri iş zuhur edüp şe-
hinşâh kralım beni büyük elçi ta'yîn eyleyüp |6/102b] Gerçi küffâr çok. amma yayan tü-
bin külçe envâ'ından kürkler ve bir külçe tah fenglişi iki top menzili ba’îdde kalup bu mey
ta samnıur kürkler ve bin çift balıkdişi ve elli dân-! ma'rekede yedi küme Halpuz kâfiri orta
çift doğan ve sıınkur vc toykun kuşları vc iki ya alınııp yan verüp kova kıra
bin çift la‘l-gûn telaliııler ve bin külçe dane Küp (TDK) 1. Su, pekmez, yağ gibi sıvıları veya
sammurlar vc üç çift beyaz sammur kürkleri un, buğday gibi tahılları saklamaya yarayan,
ve üç çift siyâh tilki kürkleri ve bir kantar geniş karınlı, dibi dar toprak kap. Altın küpü,
şemmâmc amberler ve niçe bin güne tuhaf u şarap küpü, su küpü.
tcfârûklardan mâ'adâ padişahınıza yüz kise al 2. Bir küpün alabileceği miktar.
lım ve vüzerâ ve ulemâlarına ve gayri ser-i
(EÇ) [ I/36a] Sultân Murâd-ı Sâlis cami* içre
kârda olan a’yân u kibârlara dahi gûnâ-gûn hc-
Marmara ceziresinden gelmiş iki aded beyaz
dâyâlar ile yüz kise altım dahi anlara götürü
mermer-i hamdan hum-ı husrevânîler gctirı-
rüm.
mişdir kim böyle bir küplere ne Cem ve ne
110/445] Hiııd servileri ve kargı sırıklar ve bir Ccmşîd vc ne Dar mâlik olmamışdır. Her biri
kaç külçe destâr ve Ka’be sürmesile gözün bo- birer yek pâre hammâm kubbesi kadar vardır.
yayup aldadırlar. Allahü a'lem alc’t-tahmîn her biri biner kîle
Külek (OŞG) 1. Tahtadan yapılan, yarım fıçı biçi hınta almak ihtimâli vardır. Câmi'in dâhilinde,
minde su veya sülün sağıldığı kova. biri yemininde biri yesârda âb-ı hayât ile mâl-
2. Yağ koymaya özgü ağaçtan yapılan kum â-mâl durup cümle cemâ'at
3. Kulplu kova, gerdel: Bal. pilac, zerde yo [ 1/125b] Piyâlc Paşa merhûm binaya şürû‘ it-
ğurt kabı dükde câmi’in şimali tarafında yedi husrevânî
385
kiip ahun bulduğu yer hâlâ zahir ve bahirdir ni'meı-i nefîse-i mümcsscklcr mcyân-ı meydâ
kim hâlâ ol küpler İslâmbol’da Uzun Çârşû na zeyn oldukda ılriyyâl huyundan âdemin di
başındaki sebilhanesi içinde durur mermer mağı mu‘all ar olur,
küplerdir. [4/27la| Paşa-yı âdil obasından sâycbân alım
110/266] Ba‘zısı boş ve nice kalaylı Kılâvan da iskemle üzre lenger verüp eydür:
zamanından kalmış siniler ve bir erdeb mikdâ- Lepton (Bizans) = 2 barley grains = 0.09 4/9 gr.
n ince elenmiş tuz ve elli mikdârı cnderun-ı Levh (WH) İran hacim ölçüsüdür. Fas’da ınodios.
bîrûnu sırçalı azîm su küpleri gibi, amma d i İl
levh olarak bilinirdi ve herbiri 80 ııkiyye buğ
leri vasî*. ağızlarına bir âdem kellesi sığar.
day ağırlığı olan 120 mahalli müdd'e eşidir.
Kürek (OŞG) Ateş, kar, kül. toprak vb. nesneler al
Yaklaşık bir levh 520 litredir.
mak veya taşımak için kısa, ya da uzun saplı,
Libbra grossa (Hİ) (Ccnova) = 348.450 gr.
düz ya da kenarlı tahtadan, demirden yapılmış
bir alet: Bir kürek ateş; Üç kürek kül. (Venedik) = 357.749 gr.
(EÇ) 11/13la] Hemân cümle üstâd cem‘ olup Libbra sottile (Hİ) (Ceııova) = 3 16.750 gr.
ağaç kürekler ile niçe yüz kantar çubuk kalay (Venedik) -301.230 gr.
ları luç deryasına atmağa başlayup Libre (ML) Romalıların eski ağırlık ölçüsü birimiydi
|l/L54a] müdevver ağaç tekneler ve ellerinde (libra) ve yaklaşık olarak 327,45 gr. değerin
kazmalar ve bacılarının ellerinde süpürge ve deydi. Önceleri on, 12 ons’a bölündü. Anglo
kürekler ve omuzlarında zenbîl ve garârlar ve sakson ülkelerinde bugün teme) ağırlık birimi
hâr [ü] hâşâk sepetler ile bir hây-hû iderek olan librenin değeri 0,4536 kg. kadardır
âlây ile ubûr iderler. (Roman) = 12 Lmciae = also ponds or as =
|l/154b] bunların dahi ferhâdî kazmaları vc 327.450 gr.
küsküleri ve varyaları ve kamaları ve kürekle Lidrc (Hİ) (Selçuklu ve Osmanlı, standart) = 100
ri ve kuleleri ve bellerinde teberleri ile bu üs dirhem = 320.7 gr.
lûp üzre bir hây-hû ile ubûr iderler.
(ipek için) = 120 dirhem = 384.840 gr.
[7/58aJ Kaçan kim hanımâm pek ıssı olsa bu
(gümüş. Sırbistan) =115 dirhem = 368.805 gr.
kırmızı taşların birezin hammâmcılar demir
Litra (Hİ) (Bizans, argiriki litra) = 333.333 gr.
kürekler ile kaldırup bir köşeye korlar, hemân
hanımâm sovıık olur. Eğer yine demir kürek (Bizans, logariki litra) = 322.320 veya 319 gr.
lerle ol taşlan sobalar üzre korsa hanımâm yi (Epir) = 427 gr.
ne ıssı olur. (ODB) (Lal. Libra), I. En Önemli Bizans ağır
17/88a] Nemse çasarı tarafından dahi kırk elli lık ölçüsü. Yaklaşık 324 gramdan 319 grama
bin kadar re’âyâ ve berâyâlar kazmaları ve çita kadar değişen ölçülerde kullanılmışın . 309 ve
ve kürekleri ile üç bin kantar barud ve iki bin ya 310 yılında imparator 1. Konslanlin tarafın
kadar kazan kumbaralar getirüp kakanın her dan para sisteminin temeli olarak kurulan 1 lo-
tarafında amade etmişler. garike Htra~T2 solidi=\2 ounce-1.728 kera-
Küri bk. külçe lia=6.9 12 silokokka= I /100 kenlenarion(hw.
2. Saualia litra, yağ veya ahşap ağırlıkları için
Lagün (DLT) Ölçek gibi oyulmuş bir şey olup ayran, kullanılan özel bir birim=4/5 logarıke lit-
süt gibi şeyler içilir. ra=256 gr.=30 soualiai litrai zeylin yağı= I
thalassion METRON.
Laza (OŞG) L Pek küçük tekne, bal teknesi.
3. İslam ülkeleri ile askeri ilişkileri olan, Kıb
2. En büyük boyda çamaşır, ya da hamur tek
rıs ve Trabzon gibi bölgelerde, özel bir birim,
nesi
argyrike (gümüş) litra= 12.5 logarikai ouııgiai
Lenger (OŞG) 1. Büyük, yayvan toprak ya da bakır (=333 gr.). 337.6 gr, olan Arap ölçüsü ratl ile
kap. bağlantılıdır.
2. Bir lengerin alabileceği miktarda olan. Litre. (T.2) Öşr-i zira' yani bir desimetre küp olup
(EÇ) J4/221 a] Paşa ol cây-ı müferriha varup sıvı ve hububat ölçmek için ölçeklerin esasıdır
serâperde-i hânda karâr edüp ân-ı vâhidde ve tamamen bir kilogram su alır kaptır.
cümle altım ve gümüş lengerîler ile ve fağfûrî (ML) Bir desimetre küpe eşittir; Metroloji bil
ve balğatnî ve mertebânî kâseler ile bir sımât-ı ginleri litreyi daha kesinlikle 4 santigratta 76
Muhammedi çekilmişdir. cm civa basıncı altında 1 kg an suyun hacmi
|4/230a] Bu hummamdan Paşa efendimiz çı- olarak tanımlar. Bu tanıma göre litre, desimet
kup kânûn [u] kâ'ide-i hân-ı âlîşâıı üzre paşaya re küpten yaklaşık olarak 1/30 000 daha bü
mahsûs somâl-ı Muhammedi ıneydân-ı mu yüktür. Litrenin ondalık üst ve as katları birbi
habbete gelüp kamil iki yüz gümüş lengeri ile rinden 10’ar kere daha büyük veya daha kü
çüktür. 1964’te toplanan Genel Ağırlıklar ve 2. Tülün, akide şekeri vb, nesneleri, kuru yemiş
Ölçüler Konferansı, desimetre küp ile litre ara leri koymak için kağıttan yapılmış bir külah
sında küçük farktan (28 milyonda bir) ileri ge 3. Yuvarlak ve dürülmüş türlü nesneler: Saç
len karışıklıklar dolayısıyla metroloji bilginle lülesi: bir lüle kaymak
rinin yaptığı litre tanımı yürürlükten kaldırıldı:
4, Eskiden tülün içilen uzun çubuklarda içine
litre kelimesinin ancak desimetre kübc verilen
tütün doldurulan (oprak ya da ağaçtan yapılmış
özel bir ad gibi kullanılabileceğini, buna karşı
parça: Bir lüle tütün
lık çok kesin hacim ölçümleri için kullanıla
mayacağını bildirdi. (OS) 1. Çeşme, musluk ve emsaline takılan
küçük boru, masura.
(Tevrat) = 327.45 gram.
2. su ölçüsü.
Lodra (ML) Eski ağırlık ölçüsü birimidir. İki çeşit
lodra vardı. 3. Çubuğa geçirilen tütünlük toprak kab.
Kantar lodrası: 100 dirhem (128 gr) 4. Boru şekline konulan saç.
Vezne lodrası: 120 dirhem (153,60 gr) (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
sıvı Ölçüsü. = 10.9055 litre
Kanlar 44 okka, okka da 4 lodra olduğuna gö
re. bir kantar 176 lodra gelirdi. 30 vezne hidra (MZP) Su ölçülerinden birinin adıdır, Dört
sı bir vezne, 1 vezne, 3 600 dihmedi. Vezne “masura” bir lüle sayılırdı. Tapu kayıtlarında
lodrası. ipek v.b. pahalı maddelerin tartılma lüle yazılmaz, “masura” nadir olarak da “hilal"
sında kullanılırdı yazılırdı.
(WH) Ortaçağın sonlarında lodra 176 Osmanlı “Sanat Ansiklopedisinde bunun için şu izahat
dirhemi idi, yani 564,432 gramdı. OsmanlIla vardır:
rın kullandığı vezne lodrası ise 120 dirhem'di “Bendlerde toplanan ve şehre isale edilen sula
= 384,9 gr. 30 Vezne lodrası 1 vezne ederdi, rın evler, çeşmeler, hamamlar ve saireye mu
bu da 3600 dirhem demekti. Mağrib'de ise ayyen miktarlarda verilmesi için suyu maksi in
1331/3 dirhemdik bir lodra vardı, bu 416.67 lerde ölçmeğe mahsus üstüvani şekilde küçük
gram gelirdi. ve ince bir boru parçasıdır ki su akan boruların
(Hİ) = 176 dirhem = 0.564 kg. ucuna veya maslak teknelerinin kenarındaki
deliklere takılır. Lüle tâbir olunan bu ölçü yu
(PGİ) 176 dirhemdir.
varlak bir kürğc şeklinde ve olu/ dirhem sikle
(OŞG) 176 Osmanlı dirhemi ağırlığında olup
rinde bir kurşunun girebileceği kadar bir delik
564,432 grama eşittir, OsmanlIlarda bir de ten akan su miktarıdır. Bir lüle 4 masura ve
Vezne Lodrası dedikleri bir ölçü vardır ki bu
her masura da 4 çuvaldız itibar edilir. Çuvaldız
nun ağırlığı 384,9 gramdır.
tâbiri bu deliğin çuvaldız kalınlığında olmasın
(MZP) Aslı Arapça rıtl. İtalyanca rottolo, dandır. Bir çuvaldız su, bir masuranın dörtte
Rumca isim litrenin eski adı. Biri kanlar, diğe biri vc lülenin on altıda biridir.
ri “vezne” olmak üzere iki türlü lodra vardır.
(EÇ) [l/97a] Ve ba'zı klişelerde müte‘addid
Kantar lodrası 100 dirhem (128 gram) dır.
havz ve fıskıyye ve fevvcrâler revân olup sel-
Kanlar 44 okkadan, okka da 4 fodradan mü
sebîl-i gûnâ-gûnlar cereyan ilmede ve âb-ı lâ-
rekkep olduğu için bir kantar 176 lodra eder.
hiri içre niçe âl'tâb gılmânlar mâlik i bahr gibi
(EÇ) 11 /178b 1 ve kantarcılar araba üzre yükleri şinâverlik itmede ve cemî‘î şâzrcvânları ve
kantara urup “Ala kırk kanlar beş lodra yaza cümle kurnaların lüleleri ve tasları alnın ve
elli kantar kettân Halîl Çelebi'nin” deyü tüc gümüşdendir ve ba‘zı kurnaya bir lüleden hem
carların metâOarın vezn iderek ubûr ider. ıssı hem sovuk mâ’-i safî cereyan ider vc sera
Log (Tevrat) = 0.51 litre pa döşemesi seng-i yerakânî ve mermer-i so-
Lokma (OŞG) Bir seferde yutulacak miktarda yiye mâkî ve zcnbûrî ve seng-i ferah ve balğamî ve
cek; ağız dolusu yiyecek. yemânî vc pîrûze-i Nişâbûrî
Lukna (Hİ) (tahıl, Smedcroyo) = 140 veya 144 okka [l/105a] iki lula mabeyninde bir demirden tü
= 186.320 veya 191.851 kg. lün lülesi çıkup cümle halkın manzûrıı olmıış-
(Braniçevo) = 72 okka = 93.360 kg. dur
(Sırbistan) = 4 Edirne kilesi = 92.372 kg. [2/228a] Ve her kûşc başında elbette birer çeş
me mukarrerdir kim ikişer lüleli âb-ı hayâtlar
Luknieca (Hİ) (Sırbistan) = 0.5 lukna
dır. Rûz-ı temmûzda bu esvâklara hııddârnlar
Lııkno (Hİ) bk. lukna çeşmelerden âb-ı hayâl nisâr edüp cümle sûk-
Lüle (OŞG) I. Musluk, bir su kemerinden gelen su lar serdâb-ı hane-i Bağdâd'a müşabih olur.
yu Ölçmek için su ölçüsü. Dört çuvaldız, bir Btırsa'nın cümle a‘yân-ı kibarı şiddet-i harda
masura, dört masura bir lüledir bu kapalı çârsû-yı hüsnlerde oturup hüsn-ı ce
387
mal bâzârı ederler ve bu mezkûr esvâklardan Haccac mahtûm u = Halife Ömer devrindeki I
mâ‘adâ niçe yüz yİrdc tertîb üzre binâ olun Şâ’ = I kafîz = 51/3 rıtl (tahıl) = 4,2125 litre idi.
muş bâzâr-ı muhabbetler vardır. X. yüzyılda I mahtûm = I /6 kafîz veya 1
[2/287bJ Evvelâ çârsû içinde iki lülcli Cennet- makkuk 4- I keylece = 1,5 Mekkuk idi. İki du
bınarı vc Erzincan kapusundan taşra Dcvcçcş- rumda da Mekkuk ve kalîz konusunda yaptığı
mesi âb-ı hayâldir. mız hesaplamalar ışığında Irak'ta 1 mah-
[3/13b] Ol kubbede üç yüz altmış altı lüle mâ-i tûm’ım değeri yaklaşık 10 litre olarak ortaya
zülâl ol kubbeden şehre laksîm olunup çıkmaktadır.
[3/26a] Cümle futaları elvan harîr peşlemâllerdir Ahvaz’da I mahtûm = 2 şâ' veya 3 kaff, yani
ve silecek vc havlı makrameleri cümle pak u pâ- = 8,425 litreydi.
kîzc bisâtdır ve derûn-ı hammârnda cemî‘i Hane Mana (Hİ)bk. mânn
fî kurnalarının ve havz-ı Şafi'înin lüleleri ve Mâmı bk. Menn
cümle taşları altım yaldızlı lüleler ve taşlardır.
Marzbân (WH) Halep’te XII. yüzyılda 4 marzbân 1
[3/31b] Kimisi, "Ağa çek atın başını, benim Mekkuk ederdi ki, yukarda bunu 105 litre ola
lüleme bir çakmacık çaka’’ der. rak hesaplamıştık. Böylece 1 marzbân Ha
110/2231 Vc hareminde Hanefî lüleleri ve bir lep'le = yaklaşık 26,25 litre idi. Mezopotam
kaç nahl-i hurması vardır. ya’da I marzbân, herbiri 37,5 dirhem (şarap.)
[10/280] Vc iki kol kalınlığı lüleleri vardır. olan 16 mişka'ya eşitti, böylece 1 marzbân’ııı
Paşa sarayı kurbündeki sakıyelerden gelir. Ve değeri lam 1.875 Litre gelir.
bir çeşme dahi Şeyh Sârî çeşmeleri ve havuz Maslak (PGİ) I. Üç-beş lülcli küçük havuz, 2. Bir yer
şâdırvânlarının başka sakıyeleri vardır. Schl de toplanan suyun ufak künklerle dağıtıldığı
nemkind[ir]. Yeniçeri kafası hârici şimalinde küçük havuz
câmf-i Kanbay Sultân câmi‘i(?) kurbunda yal Muştala (OŞG) Yarım fıçı, gerdel; küçük boyda badya,
çın kayadan kesme bir çâh-ı gayyâ kuyudan tekne: Banyo, çamaşır maşta tası
sakiye gelür. Bir çeşme dahi taşra kal‘ada pa-
Masura (ML) Akarsu ölçü birimi. 30 dirhem (1 dirhem
şah konakları içinde kırk direkli Sultân Kılâ-
2,97 gr) ağırlığında bir kurşun kürenin geçebi
van dîvânhânesi dibinde bir kubbe-i azîm|e]de
leceği deliklen akan su miktarına denir; bir lü
iki lülesi kol kalınlığı âb-ı zülâl çeşme-i can
lenin dörtte biri, bir çuvaldızın dört katıdır.
fezadır. Cümleden paçalılara bundan sakalar
su taşırlar. Bu dahi Gavri kemerlerinden gelen (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
zülâldendir. Ve bir çeşme dahi paşanın saray sıvı ölçüsü. = 1.3631 litre
meydânında dıraht-ı zeytûn vc nahl-i hurma (OS) Akar su ölçü birimi.
altında bir kubbe-i azîm|c]dc iki Hileli bir âb-ı 1 masura, 4 çuvaldız
nâb-ı safîdir. Bu dahi Gavri kemerlerindendir.
I çuvaldız, 2 hilal"
Vc bir çeşme dahi Ekmekcibaşı kârhânesinin
kurbünde altı lüle çeşmelerdir. Ve âbdest alı 2 çuvaldız, I ikilik
nır musluklardır. Cümle paşahlar bufııjdan 2 masura, I kamış
def‘-i atşân iderler bir şarâb-ı tahûrdur. Bu da 8 masura, 1 lüle
hi Gavri sakıyelerinden gelir. Ve bir çeşme da 3 lüle. 1 salma şeklinde kullanılır.
hi paşa matbahı içinde iki kol kalınlığı ve iki
(OŞG) I. İnce ve kısa kamış kalem.
lüle çeşme-i cân-pcrvcridir. Bu dahi Gavri’dir.
Ve bir çeşme dahi paşanın hâs ahûrı içinde iki 2. Bir su kemerinden suyun taksimi için kulla
lüleli âb-ı safîdir kim cümle hassân-ı sâfinâ- nılan belli ve resmî su ölçüsü olup lülenin
tü’l-ciyâd küheylân allar bundan nûş iderler. dörttebirine ve çuvaldızın dört katına eşittir
Bu dahi Gavri’dendir. Ve bir çeşme dahi (MZP) Akar su ölçüsünde kullanılan vahid-i
Azablar odalarının tâ ortasında dahi allı kade kıyasinin adıdır. Lehçe-i ()\mani\\c “Masura,
me nerdübân ile cnilir bir kubbe-i âlî çeşme-i zebanzedi masra. kısa vc ince kamış kalem,
aynü’l-hayâtdır. Kol kalınlığı yan yana iki lü pamuk masurası, çıkrıkta penbe (pamuk) sarı
ledir. lıp mekik’e takılan kalem. Akar suların ziva-
ahtunı (ISAM) Bölgelere ve asırlara göre değişiklik nesi.
ler gösteren bir hacim ölçüsüdür. Başlıca iki Resmî su ölçüsü. Lüle nin ruh’u, çuvaldız’ın
çeşidi vardır. dördü’’ surelinde izah olunmuştur. Masura’nın
Haşimî mahtumu: Yaklaşık 17 litre. hem eczası, hem de ez’ali vardı. Bir masura
Haccac mahtumu: Yaklaşık 4.2125 litre dört “çuvaldız”, bir çuvaldız iki “hilal", iki çu
(WH) Mahtûm Haşimi ilk çıktığı zaman 32 valdız bir “ikilik", İki masura bir “kamış”, se
rıll'lık = 13 kg buğday ağırlığına veya yakla kiz masura bir “lüle", üç lüle bir “salma” itibar
şık 17 litreye eşitti. edilmiş idi.
(EÇ) [5/18la] hir gömleği bir kamış masura (WH) X. yüzyılda Irak’la, özellikle Bağdad’da
içine koyup vilâyet vilâyet pâdişâhlara hedâyıı vc Kufe’de 1 Mekkuk = herbiri 600 dirhem
gider. olan 3 keyiece idi, yani 5,625 kiloluk bir tahıl
Maşa (WH) Bu Hint ağırlığının XVI. yüzyılın İkinci ağırlığına eşitti.
yarısındaki değeri şu şekilde teshil edilmiştir : Basra vc Vâsit’da I Mekkuk 7,5 menn’lik ve
Bir gümüş Rupie Akbars 111/2 maşa ağırlığın- ya herbiri 128 dirhem olan 15 rıll’hk bir ağırlı
daydı, bu gümüş paranın incelenmesinden sonra ğa denkli, bu da 6 kg demekti. 77 kg buğdayı I
ağırlığının lam 11.5484 gr. olduğu görüldü. Bun hektolitre olarak düşünürsek» yakardaki ağır
dan hareketle 1 maşa’ nın ağırlığının 1.0042 gr. lıklar için 7.3 veya 7.77 litrelik bir hacim ölçü
olduğu anlaşıldı. sü elde ederiz.
Maşrapa (OŞG) 1. Gümüş, bakır, çinko, vb.’den yapıl Diğer taraftan el-Mukaddesî, Mezopotamya
mış ağzı açık, kulplu kap. Mckkuk’undan sözeder ve bunun 15 rıll’a ve
2. Bir maşrapanın alabileceği miktar, ya 6.074 kg buğdaya eşit olduğunu belirtir. Er-
Razî’ye göre de Irak Mekkuk’u = 1/8 kafîz,
(EÇ) [l/213a] ulemâ ve sıılehâ ve meşâyıhîn-
yani 6,084 kg buğday idi. Mekkuk için bu şe
den yevmiye niçe bin bakır âvânî nıaşrabalar
kilde hesaplanan 7,5 litrelik ortalama değer
ve bakırcılar gelüp kâr ider. Hakîr bu kadar
Mar Eliya'nm iki notuyla da kesin olarak doğ
âlüfle ve aşüfteler ile meyhane ve bozahâne vc
rulanır. Buna göre, Irak’ta 1 Mekkuk şarap
kahvehane yasdandık.
herbiri 50 dirhem olan 48 sunin (sekizde bir)
110/7411 Bu şehr içre yedi medrese ve on bir ediyordu, ayrıca I mişqa, 1/64 Diyar Rebi’a
lekye vc üç sebil var. ammâ sebillerden iskele Mekkuk'u kadardı, yani 37,5 dirhem (şarap)
başında gümrük önünde Rıdvan Çorbacı sebîli ağırlığındaydı. Her ikisi de Irak ve Mezopo
serapa kâşî-i Çîn ile mebnî revzenlere las vc tamya Mekkuk'ıı için 7,5 litre değer tutar. Mu
maşrabaları zincir ile kayd olunmuş kalaylı
sul makkük’u için XIII. yüzyılda daha büyük
ve altım yaldızlı maşrabalardır. bir değere rastlanır. Bu Mekkuk. İbnü'l-Esîr’e
Medimnos (HRD) 51,84 litre göre, 1/14 Şam girara’si, yani yaklaşık 14,6 kg
Medara bk. Medre (buğday) veya 33,75 mİ un = 13,689 kg hacim
Medre (ML) OsmanlIlarda ekin ölçeğine ve 6 okkalık ölçüsü olarak ise yaklaşık 18.8 litreydi. İran'ın
şarap kabına verilen ad. Arracan bölgesinde 5 menn’lik bir Mekkuk
vardı ki, bu 4,056 kg buğday veya yaklaşık 5,1
(OŞG) Hor biri 2 okka gelen 4 kilindirlik sıvı
litre idi. Cündüşapur’daki Mekkuk ise 3,5
ölçüsü
menn’lik olup 2,839 kg veya yaklaşık 3,7 litre
(MZP) Ekin ölçeği ile 6 okkalık şarap kabı idi. Suriye Mekkuk’u bambaşka bir değere sa
mânalarına gelir bir tâbirdir. Lehçe-i Osına- hipli. XII. yüzyılda Halep'te I Mekkuk = 1,5
m’nin 1293 senesinde basılan ilk tah‘ında rıtPlık 19 Şeyzer sünbüTii idi. 1 Şeyzer rıtl'ı =
“Ekin ölçeği vc ekinlik yer. sair ölçek” sure herbiri 3,125 g olan 684dirhem olduğuna göre,
tinde izah olunduğu halde 1308 tarihli baskı I Halep Mekkuk'ıı aşağı yukarı 61 kiloluk bir
sında yalnız “Ekin ölçeği” denilmiştir. Meyha buğday ağırlığına eşil olmalıdır. Bu arada
necilerin depolardaki büyük fıçılardan şarap XIV. ve XV. yüzyıldan kalma kayıtlar daha
taşımak için kullandıkları altışar okkalık kap güvenilir niteliktedir. al-Ömerî’ye göre, ortala
lara da medre denilir. ma olarak 2,5 Halep Mekkuk’ıı 1 Şam gira-
(WH) Herbiri 2 okka olan 4 kilimler’lik bir ra'sina yani = 81,75 kg buğdaya denkti. El-
Osmanlı sıvı ölçüsüdür, 10,256 litre eder. Kalkaşandî’ye göre ise I Halep Mekkuk'ıı = 7
(Hİ) (havyar, Akkerman 1500) = 4.349 kg. Mısır vayba’sı, yani = 81,2 kg buğday veya iki
(bakır) = 5750 dirhem = 18.442 kg. durumda da yaklaşık 105 litreydi. Er-Rem-
(şarap) = 8 veya 9 okka = 10 veya I 1.5 kg. le’de 8 Mekkuk, 1 kafîz’e eşitti, böylcce Mek
(Sırbistan) = 10 pime = 4 okka = 5.131 kg. kuk 19 litre geliyordu.
Mehenk bk. Mihenk Mencenı (OS) Terazi kolu.
Mekayîs (OS) Ölçüler, mikyaslar. Menn (ML) Eski bir ağırlık ölçüsü (Değeri kullanıl
Mekâyil (OS) Ölçekler, tahıl ölçekleri, kileler. dığı ülkeye göre değişir. Bazı yerlerde batman
Mekîl (OS) I. Ölçmek. 2. Kile ile ölçülen şey. Mekî adıyla anılır. Hindistan'da genel değeri 14, 16
ile 20 kg arasındadır. Türklerin okka dedikleri
lât: Hububat ve emsali şeyler.
Tebriz menn'i I 283 gramdı).
Mekkuk (ISAM) Üstü dar altı genişçe bir su kabıdır.
(Hİ) (Standart. İran ve Küçük Asya) = 260 dir
Çok eskiden beri hacim ölçüsü olarak kullanıl
hem = 833 gr.
mıştır. Bölgelere göre hacmi değişmekle bir
likte bir mekuk 1.5 sâ'ya eşittir. Bir mekkuk (ağır) = 12 okka = 15.388 kg.
4.125 litre. (hafif) = 6 okka - 7.694 kg.
389
(Tebriz) = 3 kg. dolayında de iki vukiyye ekmek bir mantara gelir ammâ
(Diyarbekir) = 580 dirhem = 1.860 kg. ekmeği siyâh-gûndur.
(Harput) - 1800 dirhem 5.773 kg. |4/325a| Sâ‘; bin kırk dirhemdir. Miidd; beş
yüz yigirmi dirhemdir. Menn; iki yüz altmış
(Mısır) = 812.5 gr.
dirhemdir.
(Suriye) = 819 gr.
Mercıı (WII) 40 Reşşâşî arşını karesi değerinde bir
(Selçuklu) = 977 gr. Mağrib alan ölçüsüdür
Menn-i şahi = 2 menn = 6. kg. dolayında Bu arşın = 54,04 cm.’lik kara arşına eşit oldu
(PGİ) Bağdad ve Basra taraflarında hurma tart ğuna göre, I mcrca = 467,4 metrekare'd ir.
mak için kullanılır vc 570 dirhemlik 24 rıtldır. Merhale (MLT) Eskiden Türkler taralından kullanılan
iWH) Antik devrin mine’si olan menn, şefidir uzunluk Ölçüsü. = 45,480 km
ve herbiri 130 dirhem olan 2 rıtl’a eşittir. Mesaha (OS) I. Yeri ölçmek. Mesaha zinciri.
Anadolu Selçuklularında da 260 dirhemdik = 2. Ölçü, bu’d.
<833 gram küçük (şer’î) menn’in ağırlık birimi
(EÇ) | IO/I6O| Şuruki sulanmamış kuru köy
olarak hâkim olduğu İbn Bibi'nin bir notundan
dür, kalmış mesaha olmuş işlenmiş, ya'nî öl
da açıkça görülmektedir. Bunun yanında ayrı
çülmüş köydür.
ca kuşkusuz bölgeden bölgeye değişen birçok
ağırlık ölçüler de vardı, ben aşağıdakileri tes- Mesakîl (OS) Miskaller, 1,43 dirhemlik ağırlık ölçüleri.
bit edebildim : Metro ta (Hİ) (Şarap, Cerıova) = 2 baril = 156 kg.
1335 Sivas : 274 menn = 1 ruotolo (rıtl). Ak- Metre (ML) Temel uzunluk ölçüsü birimi. Genellikle
ko’da. Bu sonuncusu 2,2 kg olduğu için Sivas desimetre, santimetre vc milimetrelere bölün
menn'i 977 g olarak ortaya çıkıyor. müş, bir metre uzunluğunda ölçme âleti.
1518 Mardin : 1 batman = 12 niigi (herbiri 78 Başlangıçta yaklaşık olarak Yer meridyeninin
dirhem), böylece Mardin menni 3 kilo geli 40 milyonda birine eşit olan metre, önce Fran
yordu. sa’da kabul edildi; sonar sırasıyla bütün ülke
1518 Erzincan: bu bölgede Haşan Padişah Bat lerde (bazılarında /orunlu değildi) bütün aşırı
manı kullanılıyordu, (yukarda 4’e bak) . Bu lık ve ölçü sistemlerinde temci olmak üzere
batman herbiri 160 dirhem olan 12 nügi’ye kullanıldı. I. Ağırlıklar ve Ölçüler Genel Kon-
eşitti. Ağırlığı 6.157 kg idi. ferası'ndan (Paris 1889) 1960 Ekimine kadar,
iridyumlu platin çubuğun (yüzde 90 platin,
1518 Diyarbekir: I menn burada 1580 dir-
yüzde 10 iridyum) milletlerarası prototipi üze
hem’di, ağırlığı 5,067 kg,
rinde çizilmiş iki paralel çizgi arasındaki ve sı
1518 Harput: I menn burada 1800 dirhem’di fır santigrat sıcaklıkta ortalama uzaklıkla gös
yani 5.773 kg. terildi. Bu prototip hâlâ Sevr’deki Breteuil
1581 Erivan : 12 batman burada 14 Tebriz pavyonunda saklanmaktadır.
rnenn'i idi böylece 1 Erivan rnenn’i 3,36 kg Metrekare: Kenarı I metre olan bir karenin
oluyordu, idi. alanına eşit yüzey ölçüsü birimi.
1581 Van : I batman = 21/2 Tebriz menn’i idi Metreküp: Kenarı I metre olan bir küpün
yani 7,1 kg hacmine eşil hacim ölçüsü birimi.
1581 Tokat: 3 batman 10 Halep rıtl’ına eşitti Metre sistemi: Metreyi temel olarak kabul
(I Halep rıtl’ı = 2,28 kg): Tokat’ta I menn 7,6 eden bütün ölçüler.
kiloydu. (T.2) Ekvatorun dörtte birinin on milyon parça
1650 Erzurum : J. B. Tavcrnier’ye göre, (I, 20) sından bir parçasına eşittir. Tartı, ölçü ve alan
ipeğin gümrük işlemleri sırasında bir mahallî ölçülerinin ölçeklerine esas kabul edilmiştir.
batman 16 livres olarak esas alınıyordu, böyle
Metriti (Tevrat) = 40.00 litre
ce bunun ağırlığı 7,83 kg olarak beliriyor.
Mevazin (OS) Mizanlar, ölçüler. Teraziler.
Muhtemelen Van. Tokat vc Erzurum’daki bat
Mevzûn (OS) I. Vezinli, tartılı.
man ağırlıkları aynıydı, bunların XIX. yüzyıl
da Anadolu'da hâlâ yaygın olan Kervan bat Mezrû’ (OS) Arşın ile ölçülmüş ve ölçülen şey. Cem‘i:
man’ında da (6 okka = 7,77 kg) farklı bir ölçü mezrûât.
olmaması gerekir. Mma (Tevrat) = 60 şekel = 982.33 gram
(EÇ) |4/3IOh| Ve ınedh-i rne’kûlât: Evvelâ nâ- Mızrak (ÖNB) Kesin olmayan bir yükseklik ölçüsü
nı Şeyh Safî menni ile üç men nân bir Kazbe- dür: Beş vakit vardır ki onlara levkat-ı rnckrû-
kîyedir. Kazbekî ki iki dirhem gelir mantardır hc’ denir, güneşin doğmasından bir mızrak bo
ve men ta'bîr erdikleri iki yüz altmış dirhem yu. bizim memlekete göre 40-45 dakika, yük
dir ve üç men nân bir kazbekiyye olduğu hin selmesine kadar olan vakittir.
(EÇ) [3/51b] Erzurum'dan elli bin asker ile Amerikan deniz mili: 1852 m.
Revân’da Mıırtezâ Paşa’nın istihlâsına gitdik- İngiliz deniz mili: 1853 m.
dc bir mızrak boyu karı sökerek yüz bin renc-i
(OS) 1. Göze sürme çekmeye mahsûs âlet,
ana çekerek Erzurum'dan iki merhale olan De
veboynu nâm mahalle yedi günde gücile vurup 2. Yollara ta’yîn-i mesafe için dikilen nişan,
kâr üzre hayme ü hargâhlanmız kurup ol gice menâr.
anda dipi ve boran ve kızıl kıyamet çekerek 3. Tûlu her memlekete göre muhtelif mesafe
[7/7b| Vakt-i ŞâfPîde kalkup gün bir mızrak ölçüsü: Deniz mili 1852 metredir,
boyu çıkduğu mahalde anı gördük, dün gice 3. İğne. ok. oklava, direk gibi uzunca ve değir
kaçan kulağızımızın önümüzden berü at boy mi olan.
nuna düşmüş 4. Çarkın merkez-i deveranı olan mihver.
Micr (WH.) 18 kırat'lık Mısır ağırlığıdır, bugün 3,51 Mil-i Bahrî: İngiliz deniz mili 1852 metre
gramdır, Mil-i Berrî: Kara mili 1609 metre
Migrab (WH) (Kesin yazılışı belli değil) Anadolu’nun (MZP) Uzunluk ölçülerinden birinin adıdır.
Mardin bölgesinde XVI. yüzyılda kullanılırdı. Dört bin zira-i mimarî karşılığı sayılır. Çoğulu
Ağırlığı herbiri 98 dirhem olan 3 nügi'ye eşit eınyâl gelir. Uzunluk ölçülerine göre bir mil
li. yani 750 gramdır. 2500 mimarî zirâdır. Orta yürüyüşle 20 daki
Mihek bk. Mihenk kalık mesafe eder. Muhtelif devletlere göre
Mihenk (OS) Altının ayarım anlamaya mahsus bir taş. eb’adt değişir.
Ölçü. İyiyi kötüyü ayıran, ayar âleti. Denizcilikte 1852 metreden ibaret mesafe bir
(EÇ) [10/3941 Gayet sarraf ve nakkaş herifler mil saydır. Vesikalarda “mil-i bahri” suretinde
dir. Paşayı görünce bal mıdır ve yağ mıdır vc geçer.
zehir midir ve Ilıbat suyu tabî'atında mıdır, Göze sürme çekmiye mahsus aletin adıdır. İğne,
gördükleri sâ'at nıihekc urup ayarın bilüp ana ok. direk gibi uzunca ve değirmi olan ve çarkın
göre çerisi hare iderler. devran merkezi olan mihvere de mil denir.
Mikrometre (ML) I. Daha çok mikron denilir. Küçük nes Emyal Cetveli: Türkçesi milleri gösteren cet
neleri ve küçük şekilleri ölçmeğe yarayan âlet. vel demektir. Limanlarla uğrak yah şehir ve
2. Küçük uzunlukları çok büyük bir duyarlıkla kasabalar arasındaki mesafeleri göstermek
ölçebilen âlet. üzere tertip edilmiş olan cetvel hakkında kulla
nılır bir tâbirdir.
3. Metrenin milyonda biri değerinde uzunluk
ölçüsü Emyul-i Bahri: Deniz milleri. 6080 kadem
veya 1852 metreden ibaret olan deniz mesafe
Mikron bk. Mikrometre
sidir.
Miktel (OS) 15 sa’ miktarı nesne alan ölçek.
(T.2) Mil-i a’şârî: = 1000 m. (Bin metre uzun
Mikyal (OS) Ölçekler, tahıl ölçekleri, kileler. luğa denir)
Mikyas (OS) Kıyas edecek, ölçecek âlet. Ölçü fileti. (Tevrat) = 8 ok atımı = 1480 m.
Ölçek.
(EÇ) [4/325a] Fersah; on iki bin adımdır. Mil;
Mil (ML) I. Uzaklık birimi. dörd bin adımdır.
2. Bin adım (1481 m) değerinde Romalılara ait |l/28a] Ahâlî-yi kal*a bir dahi top doldurup
yol ölçüsü birimi. kerteye alınca iki sâ'atde gemiler yirmi nıîl
3. Yollarda mesafeyi belirtmek için dikilen taş menzîl aldılar,
veya tahtadan işaret I 1/51 bj Girniye ve Baf ve Mago.sa vc Lcfkoşa
Coğrafî mil: Ekvatorda bir dakikalık yayın paşa sancağı'dır ve cezirc-i Kıbrıs yedi yüz
uzunluğu, 1854 m. yetmiş mil ihata ider bir cezîre-i azîmdir. Oluz
Deniz, mili: Mil-i Bahrî adı da verilir. Yüzöl mil İslâm askeri yüz elli bin keferesi var bir
çümü Yer’in yüzölçümüne eşit bir küre üzerin vâsi1 ceziredir.
deki bir büyük dairenin herhangi bir yerinde |2/268a] Karadeniz'in tûlu Anadolu canibine
bir dakikalık yayın uzunluğu, 1853 m. Alman şimale gidüp Tarabefzûn önünden geçüp tâ Fa
lar ve Fransızlar ve başka bazı denizci millet şa Çayı boğazına varınca bin beş yüz mildir.
ler I mili 1852 m olarak kabul ederler. Ve yine Boğazdan Abaza memleketi bin yedi
Kara mili: 1609,3 m uzunluğundadr. Genel yüz mildir.
likle nehir ve göl seyirlerinde kullanılır. İngil [3/22b] Be-hisâb-ı mil bu kal'a on İki mildir.
tere’de bir statü ile yürürlüğe konduğundan Her mil dörd bin adımdır. Bu hisâb üzre bu
Statü Mili de denir. Aynı zamanda eskiden kakanın cümle zîr ü bâlâsı dâ’iren-mâdâr kâ
Mil-i Berrî diye de andırdı. 1 kara mili mil kırk dört bin adımdır kim aheste reviş ile
391
on iki sâ'atde devr olunur, Ammâ İslâmbol Mimar arşım bk. Zirâ'-ı Mimari
kakası kırk yedi bin adımdır ve zirâ'-ı bennâ Mina (Grek) = 436.60 gr.
ile vech-i dîvânın arşınlamağile seksen yedi
(Hult) = 100 draehmas s= 435.6 gr.
hin arşın ihata etmişdürür.
Minare boyu (TDK) Yaklaşık 10 ile 20 m arasında yük
|4/325a] altmış dirhemdir. Sâ'; bin kırk dir
sekliği anlatmak için kullanılır.
hemdir. Mııd; beş yüz yigirmi dirhemdir.
Menn; iki yüz altmış dirhemdir. Rall; yüz oluz (ML) Aşağı yukarı 20 ile 30 m arasında deği
dirhemdir. İstâd; altı yüz dirhemdir. Dirhem; şen bir yüksekliği anlatmak için kullanılır.
otuz üç arpa ağırıdır. Miskâl; yüz arpa ağırıdır. (EÇ) [2/290a| Bu cây-ı ma'hûd Pasiıı sahrası
Kırat; beş arpa ağırıdır. Dank; (—) (—-). Fer nın ibtidâsıdır. Ammâ kış eyyamında bu Deve
sah; on iki bin adımdır. Mil; dörd bin adımdır. boynu nâm mahalde minare boyu kar olup çığ
17/108b | Ve bu kal'a Or kal’ası dimeden mu- vc şepe (?) içinde niçe kârbân halkı kalup he
râd oldur ki bu Kırım vilâyeti Karadeniz kena lak olmuşlardır.
rında yedi yüz yetmiş mil bir cezîre-i şekl-i [5/133a] Nehr-i Pileve dahi Gölhisâr ve Varçal
müselles vâki' olup sağ canibi taraf-ı garba Vakfı kasabası dağlarından gelüp Yayiçse
Ölü denizdir kim denizden girmiş bir sığ der karasının eşiği dibinde nehr-i Pileve beş mi
yadır. nare boyu kayadan uçup aşağı nehr-i Virbaz/a
[7/IO9b| Dâ’iren-mâdâr beş mil ihata eder karışdığı mahalli görmeyen hu kevn-i kee-rfıda
zehr-i ınâr bir küçük buhayredir. bir şey görmüş değildir,
[7/173a] arz yedi deryâ ortasında yüz seksen [6/165a] Amma hakikatine nazar olunsa bu
yedi bin mil ihata eder bir cezîre-i dünyâ-yı mahallin kayaları üzre böyle bir göz cisir yap
mu'azzamdır. Bu dünyâ içre Cenâb-ı Allah bu mak iktizâ eder, zîrâ iki canibi cvc-i asumana
nehr-i Edil gibi nehr-i azîm halk etmemişdir. çıkmış kayalar ve aşağıda cereyan eden nehr-i
Ba‘zı yeri kırk elli mil ve ba’zı dar boğazları Nerelva bir minare boyu süflâdan akup enli
otuz mîldir. nehr-i azîm olmağile iktizâ hasebiyle Koca
Mi'nıâr Sinan böyle bir göz cisr-i lâk ı tumtu
19/2561 "Ve bu cezîreleri vc hâlâ sakin oldu
rak eımişdir. Seyyâhân-ı cihan böyle tâk-ı âlî
ğumuz cezîre’i rub‘-ı meskûnu seksen yedi bin görmemişdir.
mîldir” deyü ilm-i hendese ve hey’et üzre tah
rîr etmeleri muhakkakdır, amma mil ta'bîr er |8/232a| Andan aşağı şehrin kenarında evc-i
âsımâna ser çekmiş kayalardan aşağı üç Süley-
dikleri zirâ'-ı esved ile dört bin zirâ'dır vc her
zira' yigirmi dön parmakdır. İbni'l-verdî Ccrî- mâniyye minaresi kaddi sular aşağı selsebîl-
âsâ pertâb eldiği dahi bir seyr ü tcmâşâ-yı ib-
de’sinde demişdir kim "Batlamyos katında is-
rel-niimâdır kim cemî'i uyûn-ı câriyelerin per-
tidâre-i arz yigirmi dön bin mîldir. O takdirce
tâbı sâ’ıkasmdan ademin kulakları ra'd-vâr gi
seksen bin fersahdır. Ve her bir mîl zirâ'-ı
bi gürleyüp cemî'i suların ayağı nehr-i Var-
mekkî ile üç bin zirâ'dır. Vc zirâ'-ı mczbûrım
dar’a mahlut olur.
her biri üç şibirdir. Ve her şibiron iki ısba beş
şa'îrdir, arzı kadardır” deyü defterhâııc-i Ro- Miryametre (T.2) = 10000 m. (On bin metre uzunluğa denir)
dos’da mîl hisâbın kırat-be-kırat böyle tahrîr Miskal (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
idüp cümle cezîreleri bu hisâb üzre [2571 tav- ağırlık ölçüsü, = 4,5 gr
sîf |li] terkîm eylemiş. Bu hakîr dahi mâ-te- Miskal (OS) Zamana ve yerine göre ağırlığı değiş
kaddem geşı ü güzâr erdiğimiz cezîreleri alâ- mekle olan, 24 kıratlık (4,5 gr. kadar) bir ağır
kaderi'1-imkân tahrîr edüp mîl hisâbların bu lık ölçüsü (I kırat, 5 normal arpa ağırlığında
defterhâneden istihrâc edüp tastîr eyledik. olup, bir dirhemin 1/14 üdür) olup alım veya
Miligram (ML) Gram’ın hinde birine eşil ağırlık ölçüsü inci (artmak için kullanılır.
birimi. (ML) 1/3 dirhem ağırlığında (4 1/2 gram) ölçü
(T.2) = 0.1 gr. birimi. Değerli madenlerin, ilâçların tartılma
Mililitre (ML) Litre’nİn binde birine eşil hacim ölçüsü sında kullanılırdı.
birimi. (Hİ) (Ortaçağ İslâm) 4.233 gr.
Milimetre (ML) Metrenin binde birine eşil uzunluk öl (Osmanlı, standart) = 1.5 dirhem = 24 kırat -
çüsü birimi. 4.81 gr.
(T.2) = 0.001 m. (Metrenin bin parçasından bi (T.l) = 24 Kırat = 96 Şa’ir = 6 Dang = 6000
ridir) Hardal tanesi - 1,5 Dirhem = 4,81 104 gr.
Milimikron (ML) Mikron’un binde birine eşil uzunluk öl (WH) Şeriata göre, miska!’in dirhenı’e nisbeti
çüsü birimi, 7/10, uygulamada ise 2/3’dir.
Milva (WH) 2 kadeh’lik Mısır hacim ölçüsüdür, bu Mısır’da uygulamada olan miskal ağırlığı (24
gün 4.125 litredir. kırat 0.195 gram) 4.68 gramdı (72.222 habbe)
(Bkz. el-Makrizi, JA i IV. 1884, s. 277.), Bu, ona göre, 1584’te 100 Basra miskal’i 17,5
eski Mısır-Roma ölçüsünün lam 72’dc biriydi. ons’tur. Hafif bir Venedik onsu 25,1 gram ol
Resmî konularda hâlâ 4,68 gram esas alınır duğuna göre, Basra miskal’i de 4,4 gramdır.
(MSOS, Westasiat. S. ud. (1925) 25.). Ez-Ze- Bu miskale uygun dirhem ağırlığını başlangıç
hebî’nin verdiği bilgiye göre (XIX. yüzyılın la lesbit etmiştik, yani Irak için standart değeri
ortaları), 20 Mısır miskal’i 21 İslâmî miskal'e yerleştirebiliriz, bu da 3,125 gramdır.
eşitti (JA 9 IV, S. 280, Bu kişiye göre, (JRAS (EÇ) |I/32b] Ve bundan gayrı uyûnların âb-ı
New Series XIV 1882, s. 276) 128 Mısır kirâ- safîlerin beşer miskâl olmak üzre pembeler ile
tl=25 gramdı. Buna göre I kîrâl 0,195 gr. ve I beraber vezn idüp mevziin pembeleri vezn
miskâl (=24 kirât) 4:68 gr, olur.). Bu durum olunmuş âb-ı rakîkler ilkâ İdüp mezkûr pem
4,68 gr. İle 4,46 gramın birbiriyle orantısına beler beşer miskâl suları cczb idüp ba'dehû
uygundur. Başka bir doğrulamayı da şu hesap pembeleri âfîtâb-ı âteş-tâbda kurudup cümle
ları elde ediyoruz: ar-Ravdaz (Nil ölçeği hak pembeyi vezn idüp bu ayn-ı Şem‘ûn’da ısla
kında K. A. C. Creswell tarafından yapılan nan pembe cümle pembelerden hafîf gelmek
Early Müslim A re hilecin re, Bd. II, Oxford ile kavl i hükemâ gayet latîf su olduğundan
1940, s. 290 adlı araştırmayı ve yine bu ölçek Ebii'l-fclh Sultân Muhamnıed da"imâ ol âb-ı
hakkında William Popper in geniş araştırması. nâbdan nûş iderdi.
The Cairo Nilometer’i, (Berkcley Los Angles
[l/45b| andan musanna' binâ-yı ibret-nü mâdır
1951, s. 105) (ölçek=53, 9-54,1 cm. arası), D.
ve mâl-ı masrûfı cihetiyle bu câmi-e Ayasof-
Müller-Wodarg’m Der İslam, (31) adlı eserin
deki ekler ve düzeltmelerle karşılaştırınız. ya’dan ziyâde mâl gilmişdir” deyü niçe güft
(Berlin 1954, s. 189-199). adasındaki Nil ölçe [u| gıı idüp gitdiler. Hakka ki bu câmi'in on
ğinde bulunan 54.04 cm’lik siyah arşının üçte miskâl taşı bir ahuna oldu derler.
ikisi=36.033 cm = I ayak, bunun küpünü aldı |l/188a] Bora oldur kim Acem’de ve Can-
ğımızda ise 46984 cm =10 000 miskâl ortaya ca’da ya‘nî Erzurum Gümüşhânesi’nden bir
Çıkar: bu da bir Mısır miskali’nin 4,68 gram güne kireç gibi beyaz rna‘dendir anı Mısır şe
olduğunu gösterir keri kellesi gibi kelle kelle kalıplarda dökdü-
Suriye’deki durumla ilgili olarak I2’nci yüz rüp İslâmbol’a getirüp miskâlin birer şâhîye
yılda eş-Şîrâzi’nin verdiği bilgiye sahibiz. Bu verirler. Bir aceb ma'âdindir amma Budin ve
na göre I miskal=15/12 dirhem=24 kırat=85 Alaman ve İsfac kâfiristâmnda hasır külünde
habbe idi. Dirhem’i, standart değeri olan bora itdüklerin gördüm.
3.125’e göre hesaplarsak Suriye miskal’i için |!/I91a| sûk-ı sultanîye gelüp bir miskâl
4,427 gramlık bir değer elde ederiz. Ancak da mİsk-İ Hoten alup bir yük nârı dâneleyüp misk
ha akla yakın olanı bu durumda şer’î miskâl ile bir gicc nâr yatup ale's-sabâh ki olur
değeri olan 4,46 gramdır. Böylece Suriye ağır [3/153a] Koca Murâd giden masârıfa bakma-
lık dirheminin değeri olarak (15/12:1 oranına yııp her üstada hadden efzûıı ihsanlar edüp bu
göre) 3,14 gram elde ederiz. Hatla 19'uncu câmi’iıı cemî’İ seng |u] ahşâbâtı ve gayrı levâ-
yüzyılda Halep'le kullanılan ağırlık dirhemi zımâtı hesâb olunup bir miskâl taşı bir altım
nin 3.167 gram olduğu da belirtiliyor (L. C. olmuş, derler.
Bleiblreu, Ilandbuch der Münz-, Mass-u. Ge-
|4/242a| Menâli‘-i diğer: Bu zırnîhdan bir
wichlskunde, Stutlgart 1863 s. 29.,.). Şam'daki
âdem nîm miskâl bir fincanda su ile ezüp
ağırlık ölçüleri konusunda ise daha kesin veri
âbından yatacak mahalli nûş etse cemî'i vücû
lere sahibiz. Burada miskâl'in değeri Mısır’da
dundaki mûy-ı bî-ma’nâları dökülüp ol âdemin
ki miskâl'den biraz daha küçüktü, 100 Şam
vücûdu dürr-i beyz-â$â olur.
miskali 983/4 Mısır miskâl’ine eşitli, buna gö
re bir Şam miskal'inin değeri 4,62 gramdı. 600 [4/325a| Miskâl; yüz arpa ağırıdır.
Şam dirhemi sadece 5921/2 Mısır dirhemi etti [4/405a] Ve her sabah birer miskâl isıi'mâl
ğine göre, Şam'daki dirhem’in karşılığını edenin vücûdunda safra vc sevda ve balğaın ve
3,086 gram olarak buluyoruz, ki H. Sauva- sâ’ir ahlatı cümle mahv edüp batn-ı insanda
ire’in verdiği değerin (3,0898 gr.) aşağı yukarı olan solucanları cümle kırııp tahtânî amel eder.
aynısıdır. [5/12b] Nûruddehr Beğ Ziyâeddîn Hân’a ey
Irak’la ilgili olarak da İngiliz seyyah J. dir: “Karındaş, taşrada menim esbabım yanın
Fryer’in verdiği bilgiye sahibiz, 1675’lerde da hokka ile bir güne müferrih ü mukavvî
bölgeye gelen bu seyyaha göre, Basra'da I nıa'cûn vardır kim bir miskâl andan yiyen ye
miscal =12 Valls ve 1/2 Ruttce idi, yani 121/6 di kerre cima' eder, eğer andan birer sehel yer
Hint wal i idi. Aynı kişiye göre, 85 wal =1 ons sek def‘-i hararet dahi ederiz. Belki kazıyye-i
Troy = 31,104 gr. olduğuna göre. Irak miskal’i marzıyye hareket ederse birbirimize girişmek
4,452 gramdır. W. Barrct bu bilgileri onaylar, olur”
393
18/277b] Sudan gayri bu şehirde her ne mıırâd Miyar (ML) Kıymetli madenlerde kanunun istediği
etlinsen bulunur, illâ su bulunmaz. Miskâl ile ağırlık, saflık ve değer derecesini gösteren öl
su bulunduğu eciklen bu şehirde asla çeşme ve çü, ayar ölçüsü.
sebilhane ve hanımımı yokdur. (OS) Ölçü. Bir şeyin kıymet ve vasfını gösterir
18/341 a| Bunun dahi balık yumurtasın sarı bal- olan.
mumuna sokup cemî'i Frengistan'da miskâlin Mizan (ML) Terazi, tartı, ölçü âleti.
birer ahuna salarlar. Her bir yumurtası ellişer
Mizane (Hİ) (İtalyanca mezzane’den) - 0.5 karatil
dirhem ancak gelir.
Mna bk. Mina
110/273] Her yılan birer miskâl kurs içündür.
Cümle pişmiş a'zâsı asla Faruk olmayııp yaba
Modios (Hİ) (Bizans, Gelibolu) = 583.170 litre
na atarlar. Moggio (Hİ) (buğday, Venedik) = 4 staio = 333.2 litre
(10/276) Tiryâk-ı Tıyn-i Mahlûm. Bir adem More (PGİ) Şarap için ve 15 okka olup Ermenistan
semm-i katile içse ve yılan ve sâyir haşarat taraflarında kullanılır.
sokmuş ola, bir miskâl yese bi-emr-i Hudâ ha Moz (Hİ) (Arnavutluk) = 160 okka = 205.280 kg.
lâs ola. Mozo (MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır.
110/413) Ve bir danık [dang] on arpa ağırıdır. "Başbakanlık Arşivi’mdeki bir vesikada (Sa
Ve dörd danık bir dirhemdir. Vc bir dirhem ray, tarihi, 2 Z 1210. sıra numarası 2338)
kırk semin arpa ağırıdır. Ve bir miskâl yüz “Edirne ve Hayrabolu otlaklarında bulunan bi
hınta ağırıdır. rinci Istabl-ı Âmire’ye mensup doksan katar
(10/4191 Amma bu altım öyle mümessekdir, devenin beher katarına birer mozo tuzun İnoz
gûya misk zaTırânıdır kim cümle kızılgadır. Memleha Emini tarafından verilmesi” Bu vesi
Ve herbiri kâmil birer miskâl bıındukîdir. Her kadan mozo’nun hicri on üç (milâdî on dokuz.)
miskâl yüz hınta ağırıdır. Ve yüz allım yüz on üncü asırda kullanıldığı anlaşılıyor.
altı dirhem gelmek üzre kâmilü’l-ayar tıımü’J- Mudd bk. Miidd
mîzân olmak üzre kesilmişdir. Bir allun bir Mudy (ISAM.) Şanı ve Mısır’da kullanılan bir hacim
hınta nakıs gelse, Mekke şerifi ve Medine şey ölçüsüdür. Müdd'den ayrı olup 15 mekkuk de
hti’hharemi "Bu sene surremiz nakıs geldi” ğerindedir. Bir mudy 61.875 litredir.
deyü arz iderlerse hâl (u) ahvâli vezîr-i Mısır
(OS) Şam ahalisinin kullandığı bir ölçüdür ve
müşevveş olur. Ol ecilden pâk u pâkîze zer-i
15 kile alır.
hâlisden ahunlar gider.
Mukayese (OS) Bir şeyi diğer şeye kıyas ile takdir etme,
|IO/59O] Seyyid Ahmedü’l-Bedevî hazretleri
ölçme.
nin kabr-i şerifine iki yeşil destâr ve iki bal
inan öd vc elli miskâl amber-i hânı ve bir ibri Mut bk. Miidd
şim halice vc bir harîr seccade ve iki şem‘-i Muzaraa (OS) Arşınla salma.
asel-i kâfurî ki her biri âdem kaddi yüzer bat Muzur (Hİ) (tuz, Selanik, 1478) = 45 okka = 57726
man şem'ler ihsan idüp kg.
|IO/1O59] Ve Mısır’ın cümle kuraları ve hazî (pirinç, Silistrc) = 150 okka = 192.420 kg.
ne kîsesi adedin ve dirhem ve danık vukiyyesi
(Arnavutluk. 1583) = 32 okka = 41.049 kg.
vc arpa ve buğday ağırlığı ve miskâlin ve kan
(tuz. Ahyolu) = 90 okka = 1 15.452 kg.
tarın vc cümle masrufların bildirir.
Miidd (ML) Tahıl ölçeği. OsmanlIlarda Suriye ve
Mişâr (ML) Onda bir
Mısır'da kullanılırdı. Anadolu'da da bazı iller
(OS) 1. Öşrün öşrü.
de kullanıldı. Değeri yerine göre değişirdi. Kü
2. Dirhem ve ölçü gibi bir vâhid-i kıyâsînin tahya müdü 20 kile, Diyarbakır müdü 16 kile,
binde biri. Siverek müdü 8 kile değerindeydi.
Mişâr-ı dirhem: Dirhem-i a’şârî. gramın bin- (Hİ) (Standart) = 20 kile = 1000 kase =
debiri. = 0,1 gr. 100.000 habbe = 513.160 kg.
Mişâr-ı zirâ’: Zirâ’-ı a’şârî, metrenin binde (MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır.
biri. = 0.001 m. “Lehçe-i Osmani”de “müdre. karamut. batman
Mişka (WH) Sadece Mezopotamya’da varlığı ispatla nev’i” sürerinde izah olunmuştur. Yakın za
nan bu hacim ölçüsü. 1/64 Diyar Rebi'a Mck- manlara kadar "Midilli” de zeylin tanelerinin
kıık’u idi ve 39,5 dirhem şarabı ihtiva ederdi. tartısında kullandırdı. Tacü't-Tevarih’de (c. I.
Böylece tam I 17.19 cm3 olarak ortaya çıkar. s. 189) Kütahya Müddü surelinde geçer. Bat
Bu ölçü zeytinyağda 333/4 dirhem—105,49 man gibi bunun da miktarı her yerde bir değil
gram, balda ise 505/8 dirhem = 158,2 gram di. Kütahya’da bir müd 20, Diyarbakır’da 16,
ederdi. Siverek’te ise 8 İstanbul kilesi idi.
“Müd” suretinde yazılan bu tâbirin “Türk Lu- Müzy bk. Mııdy

gati”ndeki izahı şöyledir; Mekûlâta mahsusu
bir mikyastır. Hicazlılara göre bir “rıtl” ile rit J^Jakir
(ML) Üzerinde çukur bulunan tahta veya taş.
im üçte birine müsavidir. İraklılara nazaran Hurmanın çekirdeğindeki küçük çukur. Küçük
iki rıtl miktarıdır. ve pek önemsiz şey. Eşanlamlısı kıtnıir'dir.
(WH) İslamiyetin ilk yıllarında kullanılan şer’î Nakîr ii kılmîr.
müdd (özellikle Medine'de) 1/4 şâ idi. (MZP) Ağırlık ölçülerinden miskalin bölümle
Ebu Hanife’ye göre, müdd, 2 Bağdad rıtl’ı, rinden birine verilen addır. “Kamus-ı Osmanî’’
Ebu Yusuf’a göre ise 1 1/3 rıtl idi. de nekir için “Hurma çekirdeğinin arkasındaki
ufak çukuruna denilir ki cüz'i şey manasını
Ebu Yusuf'un sözünü ettiği rıtl, Medine rıtlı ol
ifade eder, kıtmir için dc o çekirdeğe yapışık
malıdır, çünkü ikisi dc 812,5 gr. (buğday) eder.
ince kabuk manasınadır'' izahatı vardır.
77 kg. buğday 100 litre olarak düşünülürse,
şer’î müdd için 1,05 litre değer elde edilir. (EÇ) |5/57a] Nigcboh karakolu dile gelen kâ
firlerin yedisin dc nakîr ü kılmîr söylediip
I 195’ten kalan ve ölçü ayarında kullanılan bir
kal'a handaki kenarına getirüp
normal ağırlık kabı kaydı sebebiyle 1/4 şâ’nın
= 337 dirhem suyu ihtiva ettiğini bildiğimize [6/44b| Dershane bâğçcsinde hakire nakîr ü
göre, doğrulama olarak I müdd’iin değeri kar kılmîr takrir edüp andan yine kayığa binüp
şılığında 1.053 litre elde ediyoruz. Naşş (WH) Daha çok Mekke’de bilinen eski bir
Orlaçağ’da Anadolu'da hacim ölçüsü olarak Arap ağırlık ölçüsüdür. 20 dirhem’e eşit olan
birçok müdd vardı. yarım ukîyye (62,5 gram) ağı ılığındaydı.
el-Ömeri, 1330'larla ilgili olarak (hesabımıza (ISAM) Özellikle Mekke’de kullanılmış olan
göre.) yaklaşık 69,5 kg. buğday veya yaklaşık bir ağırlık ölçü birimidir. Okiyycin yarısına,
90 litreye denk olan Mısır irdabb'iyle karşılaş şer'İ dirhemin 20 kalına eşittir. 59.5 gr.
tırmalar yapar. Nâzz (OS) Dirhemler ve dinarlar.
Buna göre, Kastamonu, Konya. İznik, Manisa, Nekir (ML) Osmanlı devleti zamanında kullanılan
Antalya ve Karahisar’da müdd, irdabb'le aynı ağırlık ölçüsü, miskalin bölümlerinden biri,
değerdeydi. Miskal'in dölle birine denk, dengin dörtte biri
Denizli'de bunun 3/4 irdabb (yakl. 67,5 litre), ne kırat, kıratın her bir bölümüne buğday,
buğdayın dörtte birine fitil, fitilin dörtte birine
Kütahya'da ve Bursa’da I 1/4 irdabb (yakl.
nekir denirdi.
I 12,5 litre) olduğunu ifade eder.
(ISAM) FetiPin yarısı oranında çok küçük
1518 yıllarında müdd’iin Anadolu'daki yeri
ağırlık birimidir.= 0.0025 gr.
daha emin bir şekilde belgelenmiştir.
(WH) Altı tanesi bir fetîl'e eşit olan küçük, ha
Mardin'de o tarihlerde 8 İstanbul kile’si 100
yalî bir ağırlık ölçü birimidir. Buna göre I ııe-
müdd idi. Yani I müdd, 2,052 kilo buğdaya
kîr teorik olarak 0,045 gramlık bir ccv’in
veya 2,66 litreye eşitli.
2592’de biri kadardır,
HarputTa I müdd = 8 İstanbul kile’si idi ; ve
Neva (WH) 5 dirhemdik bir Arap ağırlık ölçüsüdür.
205,25 kg. ağırlığa ya da 266,7 litreye denkti
Neytal (OS) İçki ölçeği.
Arapgir nnidd’ü Harput müdd'ünün yarısı ka
dardı, yani yaklaşık 133,3 litre ederdi. Nisab (OS) 1. Zekât ölçüsü, ölçü miktarı.
Daha önemli olanı ise Anadolu veya daha son 2, Üzerine zekât verilmesi farz olan mal miktarı.
raki adıyla Osmanlı imparatorluk müdd üydü. 3. Asıl, esas. Sermaye mal. Derece, had.
Pegolotıi 1335'lerde Kıbrıs’ın karşısında yer 4. Fıkıh'da Altının nisabı: 20 miskal; gümü-
alan Güney Anadolu’da tahılda I moggio’nun şünki 200 dirhem (yani 600 gram): koyun ile
(müdd) = 20 ghille (kile) olduğunu bildirir. keçinin 40 adet; -sığır, manda 30; ve devenin
11. Mehnıed'in 1474'den kalma “Mutfak Am nisabı da 5’dir.
barı Günlüğü"nde, I müdd’iin resmen = 20 ki Nisbî (OS) (Nisbiye) Kıyaslama ile olan. Diğerine,
le olduğunu, yani buğdayda 513,12 kg., arpada öncekine göre. Diğerlerine göre kıyaslıyarak
yaklaşık 445 kg. geldiğini veya 666,4 litrelik olan. Nisbete, ölçüye göre,
bir hacim ölçüsüne eşit olduğunu doğrular. Nişan (MZP) Dönüm’ün eczasından birinin adıdır,
(EÇ) |4/325a| Sâ1; bin kırk dirhemdir. Müdd; Her dil' ı 40 arşın olan dönümün beher dıl’ı 10
beş yüz yigirmi dirhemdir. çubuğa ayrılır, on kısma bölünen çubuğun her
Müdlük (Hİ) Bir mud tohum ekmek için gerekli toprak, bir kısmına da nişan denilirdi
ya da toprağın verimine göre bir çiftlik'in altı Nohud (WH) “Nohut” adını taşıyan bu İran ağırlığı
da biri, dokuzda biri veya on ikide biri. 1/24 miskal’di.
395
XV. yüzyıla kadar 0,18 gram olan bu ağırlık, (PGİ) 400 dirhemdir. Van okkası İstanbul’da
daha sonra (1935’e kadar) 0,195 gram oldu. 460 yahut 470 dirhem ve Bayezid ve lloy ok
(EÇ) |5/I33b| “Azîz-i nıerhûm kimyaya mâlik kası 700, Basra okkası 550 dirhem gelir. Yani
olup yigirmi dörd sâ’alde me’kûlât |u| meşrû- 100 Basra okkası 142 İstanbul okkası eder.
bâldan bir şey lenâvül etmeyüp illâ kimya al- (T.l) = 400 Dirhem = 1.282945 Kg.
tununda onar dâne nohud kadar habbe altunlar (T.2) (Eski) = 1.282945 Yeni okka
yudııp asla ekmek su yemezdi.
(T.2) (Yeni) = 1000 dirhem = 0.779457 Eski
|8/378a] Ve ishâle hem-çünân aç karına iki okka
nohud danesi kadar bu şabdan lenâvül edenin
(ZK) 400 dirhem veya 1283 gr.’lık ağırlık öl
ishal kanı bi-emri Huda kat‘ olur, amma kesret
çüsü.Okka, Malatya’da bir kilo ikiyüz gramlık
üzre isti'mâl etmeye, yüreği bozar, amma zahire ölçüsüdür ve hokka adıyla bilinir. Ora
cümle yürekdeki kurdu kırar. da yarım hokka 600 gr.’dır.
Nomisma (Bizans) = 24 carats = 4.53 1/3 gr. Yaklaşık 1300 gramlık ağırlık ölçüsü birimi,
Nügi (WH) Anadolu’da Ortaçağ’da kullanılan bir kıyye, (Ör. Türkçe Sz. 2. s. 1682) Uşak’la ok
ağırlık ölçüsüdür. Mardin’de (1518'lcrdcj I ka sözü mecazi bir anlam da kazanmıştır.
nügi ya 200 dirhem = 641.4 gr., ya da 78 dir Uşak'taki okkalar sülalesinden söz ederken
hem = 250,1 gr idi. Aynı şehirde, aynı çağda Haşini Tünıer şu bilgiyi verir: 'Bu kelime yal
böyle bir farklılık söz, konusuydu. Çcrmik’dc nız ağırlık ölçüsünde kullanılmaz, mecazi ma
ise I nügi o çağda 200 dirhem = 641,4 gram na da alırdı. Olgun ve dolgun kişilere alem
idi (Tarih vesikaları, 1. s. 100. 102, 195.) "
olurdu. Kusursuz, eksiksiz, tam ve kamil in
(Hİ) (ipckl bir batmanın on İkide biri sanlara ’lain okka. 400 dirhem adam' denirdi’.
(standart) 72 miskal = 366,392 gr. (Uşak Tarihi, s. 243)
(Mardin, Ergani, 1516) 200 dirhem = 641.4 gr. (EÇ) | 1/175a] zelehor hammâlları gediğidir vc
gayet zeber-dest lüvâııâ âdemlerdir, biri fevt
(ipek, Erzincan, 1576) 160 dirhem = 513.120
olsa taşra cânbezdi nam hatnmâllardan bir tü-
gr.
vânasın bu merhum zelehor gediğiyse korlar.
Bu lâ’ifc birer toklu veyâhûd birer kuzucuk vc
O hulus (Hult) = 2 hemiobols = 8 chalkoi = 0.728 gr. kırkar bâdye boza içüp bin okka kâmil yüke
(Roman.) - 3 siliquae - I dimidium scripıılum girer.
= 0.568 gr, | I/I82b] Böyle üç tabaka biri birinden âlî evce
Ogdoon (Grek) = 54.57 gr. çıkar fişekler yaparlar, amma bu hakir âlcm-i
Oguyı (PGİ) Halcy'dc kullanılmakta olan 60 dirhem fetâlığımızda yârân-ı bâ-safâlar ile ihtilâlimiz
dir. mahallinde Gümrük Emini Alî Ağa efendimize
bu fişengin biri birinden yedi kât havaya çıkar
Ok alımı (Tevrat) = 400 arşın = 178.00 m.
fişek peyda idüp çam sırığının için boş idüp
Okka (TDK) 1283 gr’lık ağırlık ölçüsü birimi: 400 ucuna büyük hammâl fişeğe on yedi okka ba-
dirhem bir okka ederdi, kıyye rud koyup yedi fişeğin tepesine bir azîm tirşe
(ML) 400 dirhemlik ve 1283 gr’lık eski bir külah idüp çanı sırığının aşağı ucuna ok gibi
ağırlık ölçüsü birimi. kartal yelekleri idüp Kaya Sultân mevlûdü gi-
(OS) Eskiden kullanılan bir ağırlık ölçüsü. cesi şâdnıâmnda kayık ile deryada âteş idüp
Okiyye. vakiyye, vukiyye, kıyye Kıyye-i atika [2/288b| Âlü'l-âl şeftâlüsü ve zerdâlüsü vc
da denir, yaklaşık 400 dirhem. Şimdiki 1282 kaysısı ve üzümü okka bir akçedir. Ve birer
gram araba kavunu ve karpuzu on akçeyedir.
Kıyye-i âşâri: Kilo. 1000 gram olan ağırlık öl [6/131b] Vc bu ccbchânc meydânının cânib-i
çüsü. erbakasında olan dâ'iren-mâdâr dîvânları dibin
(Hİ) (standart) = 4 ratl rûmî = 400 dirhem = de damlar altında niçe kerre yüz bin aded bî-
1.2822945 kg. hadd ü bî-pâyân gûnâ-gûn lop gülleleri yığın
yığın yağlı ve zağlı vc mücellâ ve musaykal
(ağır. Mezopotamya) = 3.210 kg.
gülleler bir vakiyyeden kırk okkaya varınca fi-
(Mısır, Cidde. 19. yüzyıl) = 1.050 kg. râdâ firâdâ gülleler yığın yığın hâzır-bâş durur.
( Arnavutluk) = 1.412 kg. [ l/32b| kilârcıbaşı tarafından vc dış sakkabaşı
(MZP) Şcr'an kırk dirhem ölçü hakkında kul tarafından üçer âdem beher yevm altı kişi üçer
lanılır bir tâbirdir. Halk tarafından okka, kıyye seyishâne yükü yirmişer vakiyye gelir gümüş
diye kullanılan tartı ölçüsü beldelere (kasaba güğümlere ol âb-ı nâbdan leb-ber-leb idüp su
vc şehirlere) göre değişmekle beraber en tanın nazırı huzurunda kilârcıbaşının muTemedün-
mış olanı 400 dirhemdi. aleyh âdemlerinin mührüyle kırmızı balmum-
ları ile güğümlerin ağızların mühürleyüp pâdi bâğçesinde lel'fân narları olur kim her biri bi-
şâha her har götürürler, emrillah birer buçuk vakiyye gelüp pâdişâha
| 1 /60a] Habeş Vezîri CaTer Paşa altı aded hedâyâ içün dânesin ikişer altımdan bir mankır
zünıriid kandiller hedâya gönderiip bir mühr-i eksiğe virmek ihtimâli yokdur, Ammâ her dâ
Süleyman üzre altısın dahi mücevher alınn nesi birer dirhem gelir güya lâTi bedahşândır.
zincirler ile âvîze itmişlerdir kim her bir kandîl Bir hasta bir dânesin leııâvül itse ol ân hayât-ı
altışar vakiyye gelir birer kâse-i miidevver ka câvidân bulur. Ve Süğlün Bağı'nda lop incirle
dar vardır vc her birinde mücevher ahun ayak ri olur kim dördü bir vakiyye gelür güya bir
lar ile kâr-ı zer-kâr ile mînâ olmuş kanâdîl i tulum cüllâbdır.
sebz-gûndıır. [2/230b] Alabalıkları olur kim birer vakiyye
| l/75a| Ve her birinin kıçında ve başında elli ve ikişer vakiyye gelir.
şer aded kırkar vakiyye gelir demir gülleler [2/238b] kabr-i şerîfin eâııib-i crba’asında niçe
atar balyemez toplar yüz alnın vc gümüş çerağlar ve mücevher ka-
[l/89a] Beyne'n-nâs Şeftâlü Câmih derler. Zî nâdîllcr ve kırkar ve ellişer vakiyye gelir ze-
râ bina olduğu sene mihrâb dîvân taşrasında heb-i hâlis mutallâ şenVdânlar ve çerâğdânlar
bir şeftâlü şeceri hâsıl olup dördü bir vakiyye ve buhûrdânlar ve gül-âbdânkır ile müzeyyen
gelür şeftâlüsü olur bir dıraht-ı azim idi. âs i tane- i mü ne v verd i r.
]I/I23a] Bundan [2/261a] nehr-i Tün içre gemi direklerin kazık

lar kakup bend eldiler kim bir vakiyye mahi
Hindistan’da hâsıl olmuş şeftâlü çekirdeğinin
güzer edemeyüp niçe yüz bin guruşluk mâlı
nısfıdır, hâlâ iki vakiyye su alır.
kütlardan bu hâl ile nehr-i Tün'den guzâl-ı
[l/l30b] Evsâf-ı top kalıbı dollâbları : Ve bu müslimîn alıp bây oldular.
kârhâne içre niçe yerde dollâblar vardır .anlar
[2/263b] Ve biz.lcr dahi Tatar havlinden bu kış-
da top kalıpları binâ idüp âmâdc iderler ve ka
da kakadan taşra baş çıkarmağa dermanımız, ol-
lıbın içine gülle yerine kırkar ellişer vakiyye
mayup kakayı la"mîr u terinim edemeyüp cebe-
gülle kalınlığı olınağıçün demir millere kırkar
hâneden bir vakiyye barudumuz kalmayup sâ’ir
ellişer bin yumurta ile mahlut ma’cûn olmuş
âlât-ı silâh ve mühimmâldan dahi bir şey kal
çamuru demir ınîle ipler ile sanıp top kahbları
mayup cümle on bin Hıristiyan kaldık.
içine koyup aşığıların yine demir sikkeler ile
mıfallakda zabt iderler. [2/283b] Me’kûlat-ı mahsulât [ve] nıeşrûbâtı-
nın mcmdûhâtından bağı ve bâğçesi cihânı
|l/l45b| Nehrin bencilerin açup dollâblar de zeyıı edüp bir vakiyye ve beş yüz dirhem lüf-
veran itdükee içerde çarhlar dönüp kırkar elli fân narı olur kim içinde her dânesi kızılcık dâ
şer vakiyye demir desteler darb idüp havan iç
nesi kadardır.
re barudu döğüp cümle huddâmlar ağaçlar ile
[2/367b] Bir miidevver, dördi beşi bir vakiyye
havan içini karışdırmadadırlar.
gelir âbdâr ve hoş-hor emrûddur.
| l/146bj Ve her sığırın birer ismi vardır. Her
[3/76a| Evsâf-ı mahsûlât-ı hubûbât: Buğday ve
biri kırkar ellişer vakiyye süd verir.
arpası ve nohûdı ve mercimeği gâyet çok olur.
|l/l66b] Cümle pür-silâh olup arabalar ve Bir kîlesi kırk kîle mahsûl verir. Bir vakiyye
lahı-ı revanlar üzre niçe yüz dükkânları akıni- nân bir akçeyedir ve allı vakiyye bir at yemi
şe-i fâhire vc gûııâ-gûn şükûfeler ile zeyn idüp bir akçeyedir.
kırkar ellişer vakiyye gelir Karaman ve Türk-
[[3/1 12b] On kavun hir penezedir. Her kavun
mân koy unların ve Mıhalıc ve Bursa'da Os
onar vakiyye gelir. Penez, gümüş ile bakırlı
mancık koyanlarından ve Karadeniz'de Kili
bir güne Eflâk keferesi hatlıyla meşkûk akçe
koyun kırından semîn ve acîb koyun ları kelle
dir. ana penez derler. Tuna kenarındaki ben-
paçaları ile yüzüp
derlerdc ve şehirlerde rayicdir. Gayri şehirler
| l/l68a] Eğer bir vakiyye et İslâmbol’da bir de geçmez bir güne bakır akçedir. Ve on kar
guruşa olsa bunlar bir vakiyye eli üç akçaya puz yine bir peneze vc bir vakiyye ekmek bir
verüp her odadan mâh-bc-mâh bahâsın alup peneze ve bir vakiyye lahm bir peneze ve bir
zararın Dcfterdârbaşı’dan alırlar. teneke bal dörd peneze ve bir vakiyye yağ on
|l/175b| Bir vakiyye kahve üç akçeye vc iki peneze. Her ınetâ* ana göre kıyâs oluna.
akçe emîne verilir [7/141b] Ve dahi beyaz ekmeği vc semîn eti
[ 1/176b] Ardları sıra barudhâne eınîni çorbacı birer vakiyyesi birer akçeyedir. Vc bir buçuk
larıyla vc çavuşları vc çarhcıkırıyla ve nefeıâl vakiyye sığır eti ve deve eti bir akçeyedir.
larının omuzlarında onar vakiyye havanlar el Ammâ at elinin vakiyyesi iki akçeyedir.
leriyle sâf sâf ubûr iderler [6/3 la] Hattâ on dirhem ekmek bir akçeye ve
[1/180b] Avrelbâzârı kurbünde bir hâtûnun bir yem bir guruşa ve bir vukiyyc beksimal bir
397
altuna ve bir kıyye kahve bin akçeye ve bir Uşak Halk Takvimi, s. 74. Malatya’da ölçek
vukiyye duhân on guruşa çıkeli yarım gırat (7,5 kg,)lık hububat ölçüsüdür.
[7/53a| Eğer kânûmrmz üzre beş yüz altmış Ölçü (ML) 1. Bir miktarı herhangi bir birim veya
aded âdemlerime birer kıyye ekmek ve birer karşılaştırma terimi olarak alınmış aynı cinsten
vukıyye et ve beş yüz re’s atlanma birer yem bir miktara oranla değerlendirme.
ve gayri harc-ı ma’kûlâllarımızı verirseniz 2. Bu değerlendirmede kullanılan birim, ölçme
ma’kûldür birimi
Ömer (Tevrat) = 3.70 litre 3. Ölçme sonucu bulunan rakam
Onghion (Hİ) (Epir) = 11 dirhem = 35.277 gr. 4. Uzunluğu ölçen alet.
Onki (Hİ) (Sırbistan) = 6 miskâl = 28.863 gr. 5. Belirlenmiş boyut
Ons (ML) 1. Romalılarda herhangi bir birimin on Ölçü birimleri: Uzunluk, ağırlık, zaman v.b.
ikide biri. gibi aynı türden büyüklükler arasında karşılaş
2. Roma libresinin on ikide biri, yani27,288 gr. tırma terimi olarak kabul edilen büyüklükler.
3. Eski Paris libresinin on altıda biri, yani (OS) I. Bir niceliği, o nicelik için kabul edil
30.594 gr. miş birimlerden birine göre oranlayarak değer
4. Çeşitli ülkelerde 24 ile 33 gr arasında deği lendirme, mizan
şik değerler akın eski ağırlık birimi. (Ons. ba 2. Bir ölçüde kullanılan herhangi bir araç; ölç
zen yanlış olarak İngiliz birimi ounce yerine meye yarayan aygıt.
kullanılır) 3. Herhangi bir nesnenin boyunu, ya da mikta
5. Kaynakların debilerini ölçmek için Roma rım öğrenmek için o nesnenin gerçek ölçüsü:
devletlerince kabul edilen dakikada 285 litre Çanak, kile, kova, kutu, ölçek vb. gibi herhan
lik bir debiye eşit ölçü birimi. gi bir mikyas.
Oran (OS) Ölçü, mikyas. Ölkü (OŞG) Tartı, terazi, kanlar ölçü için kullanılan
aletler ve birimler.
Ounce (ML) Avoirdupois ölçü sisteminde 1/16 po-
und'a eşit ve yaklaşık olarak 28,349 gr. değe Öşr-i dirhem (T.2) = 10 gr.
rinde İngiliz kütle birimi. Öşr-i zirâ’ (T.2) = 0.5 m. (Metrenin on parçasından biridir)
(ODB) (Yun. Oungia, Lal. Unda.) 1/12 lif ra Övendere (ZK) Hayvanları dürtmekle kullanılan ucu biz-
değerinde ağırlık ölçüsü, I logurike Hıra 320 li değnek, üvendire.
gr. kabul edilirse, 1 ounce yaklaşık 26.7 gr.dır. Bu değnek ölçü olarak kullanılır. 12 övendere-
bek (OŞG) Yığın, küçük yığın: Halk öbek öbek lik yer gibi.
oturmuştu
Pad-mân (Hİ) (Pahlavi), bk. batman
(EÇ) [ 1/31 a] Muhammcd’in Ayasofya’da Haz
ret-i Süleyman’ın gösterdiği kerizin mâlını Paket (OŞG) 1. Elde götürülecek, ya da yollanacak
dağlar gibi püşte püşte öbek öbek yığdılar. gibi sarılmış bağlanmış nesne
Ölçek (ML) 1. Tahıl ölçmeğe yarayan kap. Arpa ölçeği. 2. Belli sayıda ve miktarda nesnenin konuldu
2. Kilenin (ortalama 25 kg) dörtle birine eşit ğu, çoğu kez. mukavvadan kap: Bir paket çay,
ağırlık ölçüsü (bu da 4 okkaya denkti) bir paket sigara
3. Ölçek miktarına eşit olan: İki ölçek arpa Palma (HRU) 4 Palına 1 ayak, 6 palına bir dirsektir.
(MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır. Ki- Parasang (HRD) İran ölçüsüdür, 30 slad’a, yani 5 kilo
le’nin dörtde birine müsavi idi, metre ve 328 metredir.
(OŞG) Kilenin dörttebiri, şinik: küçük kile; bir Parmak (TDK) I. İnsanda ve bazı hayvanlarda ellerin
ölçek nuhul, bir evlek tarla; yarım ölçek bir ve ayakların son bölümünü oluşturan, boğum
kutu, iki okka, lu. oynak, uzunca organların her biri.
(T,2) = I litre (Öşr-i zirâ’ yani bir desimetre 2. İngiliz uzunluk ölçüsü olan ayak'ın (fut) on
küp olup sıvı ve hububat Ölçmek için ölçekle ikide biri, inç. pus, 25.4 mm’ye eşittir.
rin esasıdır ve tamamen bir kilogram su alır 3. Zira vc arşının yirmi dörtle biri, 3 cm kadar
kaptır.) gelir.
= 10 kutu 4. Koyu sıvılara daldırılıp çıkarılınca parmağa
(Tevrat) = 6 kab - 13.00 litre bulaşan miktar
(ZK) İki tenekelik bir ölçektir. Buğdayla 32 (ML) I. İngiliz, uzunluk ölçüsü, kademin on
kg. gelen ölçü birimidir. ikide biri. İnch (inç) = 25,4 mm.
Bir ölçek nohut bir buçuk ölçek buldey ediyor. 2. Arşının yirmi dörtle biri
(Sİvaslı / Karaboyalık), 3. Özellikle Mısırlılar, Yunanlılar ve Romalı
lar tarafından kullanılan 18-19 mm değerinde [10/319] bir arşın altı parmak ve İki arşın Üç
eski uzunluk ölçüsü birimi. parmak her ne kadar olduysa her gün meser
(MLT.) Eskiden Türkler tarafından kullanılan ret haberlerin Mısır içine böyle teblîğ iderler.
uzunluk ölçüsü. = 2,16 cm [10/323] çıkınca onar kertik kertik parmak
(OŞG) I. Kol boyunun 1/12’si, hesabıdır. Darb-ı meseldir kim “Bana Mısır’ın
parmak hisâbın verirsen” derler. Buna mümâ-
2. Kademin 1/12’si
sil şu'arânın birisi birebyât etmişdir (beyit):
3. Yaklaşık olarak 3 santimetre boyunda bir
İntizâr-ı cebr ile oldu helâl it'âm-ı nâs
ölçü
Nice bir parmak hisâbın gösterir Ümmü'l-kı-
4. Arşının 1/24'ü
yâs
5. Metre düzenine göre olan arşının 1/10’tı
Bu parmak hisâbından ma'lûm olan rûzmerre
6. Parmakla alınan miktar: Bir parmak bal
gelen Nîl.(?) Zîrâ her kertik birer parmakdır,
Parmak tutamı: İki parmağın tutabileceği ka üslâd mühendis öyle inşâ etmişdir.
dar, kısım
110/478| Anı tohumdan ekdükleri gıce bi-em-
(MZP) Arşının 1/24’ünc eşit uzunluk ölçüsüne rillah sabâhadek iki parmak biter. Üçüncü
verilen addır. Arapçası “usbu‘“dur. Baş par gün hayvanât otlamak mümkündür.
mağın ilk boğumuna eşitli.
[ 10/4891 Ve bu yumurtaların üstlerine dahi iki
Arşının yirmi dörde taksimi veyahut yirmi dört şer parmak fışkı örtüp fırının için yumurta ile
parmağın bir arşın olarak vahid-i kıyası itibar böyle zeyn idüp ba’dehu altına nerm âteş ider.
edilmesi Şer'î meselelerin ekseriya 6. 12, 24 Ammâ yine fışkı yakar. Odun yakmaz.
kısma münkasım olması hasebiylcdir. Hicrî
| 10/5381 Ve cümle ehl-i hey’el Dünyâ-yı
994 (1585-86) senesine gelinceye kadar buna
Atîk’ı ale’Liltifâk Padra ve Kolon kavilleri üz
“Boğum” denilirdi. Parmak diye şehadet par
re seksen yedi bin mil ve her mil zırâ’ı esved
mağı yan yatılılınca parmağın tırnak yakının
ile dört bin zirâ'dır. Ve her zira' yigirmi dört
daki kalınlığına denilirdi.
parmakdır. Vc bir mil dört bin adımdır. Ahes
Bir boğum 2.5 parmak sayılırdı. te reviş ile kâmil sâ'at yerdir. Ve bir fersah on
Bir parmak 12 “iplik” veya “hat”tı. Parmak, iki adımdır.
metrenin kabulüne kadar ölçüde kullanılan Parseng (OS) Teraziyi denkleştirmek için kefesine konu
“Ayak”ın da küsuratından idi. lan şey.
12 “hal” bir “parmak”, 12 “parmak” da bir Pastal bk. Pastav
“ayak” teşkil ederdi.
Pastav (ML) Ucu yaldızlı çuha topu, İstanbul vc Ga
(HRD) Ayağın onallıda biri. 0.0185 metre
lata tellaliye kanunnamesinde her lopun 50 ar
(ÖNB) 12 Hat = 3.15 Cm. şın (yaklaşık 34 m) olması gerekliği yazılıdır.
(ZK) El parmağının eni kadar olan Ölçü. Kelime halk arasında pastal veya postal olarak
(EÇ) |7/66b| büyük kulaklı ve burnu bir karış kullanılırdı.
kadar kırık yarını akçe tahtası gibi yfıhûd Mora (OŞG) 1. Ucu yaldızlı bir top çuka
batlıcanı kadar büyük kırmızı burunlu vc bur 2. Çok ince bir tür yünlü kumaşın, ya da başka
nunun deliklerine üçer parmak sığar vâsi1 cins yünlü kumaşların lopu
burnu deliklerinin içinden otuz yaşında yiğidin
3. Kumaş topu
bıyığı kadleri gibi burnu deliklerinden bıyıkla
rı çıkup dudağı bıyığına karışmış karış morış (Hİ) (Standart) = 50 arştın = 32.500 m.
olmuş siyah fos bıyığı var kim tâ kulaklarına (Akkerman, 1500) = 21 arşun - 13.650 m.
varmış. (EÇ) |5/148a 1 Ertesi gün kal‘a-i Şibenik’den bir
|7/66b] Vc kendlisi dâ’imâ tarak ile geysû-yı kapudan beş kîse ve yigirmi pastav saya çuka
mürgûlelerin taramadadır ve ellerinin par ve Üç bin Venedik ahunu hedâyâlar getirüp
makları Lanka hıyarı kadar vardır, [5/150b] paşaya hedâyâ tüfengler ve yigirmi
[9/256] “Ve bu cezîreleri ve hâlâ sâkin oldu top dîbâ ve yedi pastav elvan saya çuka hedâ
ğumu/ cezire’i rub*-ı meskûnu seksen yedi bin yâlar alup ve on aded esîrlikden halâs olmuş
mîldir” deyü ilm-i hendese ve hey'et üzre tah âdemlere birer at ve birer donluk çukalar alup
rîr cımclcri mııhakkakdır, ammâ mîl ta‘bîr et- 15/163a| Firengî katîfe vc on çift ahun kakma
dikleri zirâ'-ı esved ile dört hin zirâ'dır ve her kubıırh çarklı tüfengler ve on pastav elvan sa
zirâ‘ yigirmi dört parmakdır. ya ve prankona tuhaf çukalar vc elli çift bir
[10/318] Ba'dehu bir arştın bir parmak deyü güne münakkaş Alaman kilimleri verdi kim
nida iderek bir ahun hâliyesiıı akıp kâmil sek gûnâ-gûn nakş-ı sihr-i bukalcmûndur kim bir
sen dört gün bu üslûb üzre paşaya i'lâm ider. diyara mahsûs değildir.
399
|7/39a] Yerli Yeniçeri Ağası Ahmed Ağa*dan zen yel mumları ve yassı tabya altında malâ-
iki kise ve bir köle ve iki al ve beş kol tüfengi mfıl nefti i ve katranlı eski yorkanlar ve paçav
ve bir pastav çuka ve beş donluk atlas ve kırk ralar ve bezler vc bir mahzen mâlânıâl hadd ü
aded kal‘a ağalarından dahi birer tuhaf bergü- hasrın Sannâ‘-ı Lem-yezel bilür.
zâr şeyler gelüp bir azîm bâr-ı sakiller peyda Pşit (Bizans) - 3 barley grains - 0.14 1/6 gr.
ctdik.
Put (OŞG)I. Bir teneke (buğday, yağ).
Pay (TDK) 1. Birden fazla kişi arasında bölüşül 2. Üç-dört tel ipliğin bükümü: hancı esnafının
müş bir bütünden, bu kişilerin her birine düşen büktüğü iplik
bölüm, hisse, bölük, kıla, parça.
Püskü (OŞG) Tutam, iki parmak ucuyla tutulacak
Payvasik (Bizans) = 50 litres = 16 kg 320 gr. miktar: Bir püskü tuz
Pele (ML)Terazi kefesi.
Cûadrans (Roman) = 3 ıınciae = 81.860 gr.
Pentadrachınon (Grek) = 21.83 gr.
Peymane |WH) Şarap, sirke, eritilmiş koyun yağı ve Quincunx (Romun) = 5 unciae = I 36.440 gr.
benzeri için kullanılan bir İran hacim ölçüsü
dür. Gazan İlan tarafından 1300'de hep 10 Ratıl bk. Rıtl
Tebriz menn’i = 8,3 kg. gelecek şekilde ayar
lanmıştır. Yani I peymaneTik kaplar ölçülecek Ratl bk. rıtl
sıvıya göre ayrı büyüklükteydi. Reha* (OS) Uzunluk.
Pinter (OŞG) Yarım şinik; ufak .şinik. Rey (WH) İlk çıktığı zamanlar Rey (Rhages)
Pitemi bk. Bite m i menn'i idi, (Tahran’ın güneyinde) bugün ise
kısaca rey olarak bilinir. 4 büyük menn’e = 12
Plethron (HRD) 100 ayak
kg eşini (1953’e kadar genellikle 11,88 kg
Polovaç (HÎ) = 0.5 kabal üzerinden işlem görürdü).
Poluknice (Hİ) (tahıl, Sırbistan) = 12 okka = 15.393 kg, Reznıe (ISAM) Özellikle demir ölçmede kullanılan
Pondera (ODB) Ticari eşya için kullanılan ağırlık. bir ağırlık ölçü birimidir. = 24,3 kg,
Postal bk. Pastav Rıtl (Hİ) Eskiden kullanılan sıvı ölçüsü
Pot (PGİ) Ham ve bükülü ipek tartısı olup 1000 (standart) = 12 okiya = 333.6 gr.
dirhemdir (İstanbul, 18. yüzyıl) 876 dirhem = 2.809 kg.
Pound (ML) Türkçüdeki karşılığıyla libre, temel kütle (Cidde, 19. yüzyıl) =113. dirhem = 360 gr.
birimi olarak kabul edilir; çünkü öbür birimler (Mezopotamya, 19. yüzyıl) = I okka = 1,283 gr.
az veya çok karışık oranlarla bu birimden türe
(Suriye, 19. yüzyıl) = 2 veya 2.5 okka = 2,564
miştir. I pound “İmperial Standart Pound” de
veya 3,205 gr,
nilen platinden bir ölçeğin kütlesidir ve 0.453
kg. değerindedir. (Sivas) = 1440 dirhem = 4.618 kg.
Pranga (OS) I. Eskiden ağır cezalı mahkûmların ayak (Ahlat ve Nizip, I I. yüzyıl) = 300 dirhem =
larına takılan kalın zincir. 962.1 gr.
2. Halkalarıyla beraber iki okka yüz dirhem (Standart, Arap ülkelerinde lidre/lilra) = 12
ağırlığındaki demire verilen addır. okiya = 337.55 gr.
(EÇ) |8/296b| tabi nakkarelerin döğerek yigir- (Endülüs) = 453.3 gr.

mi bin aded müsellâh vc müretleb ve müzey (baharat. Kuzey Afrika, I I.-I2, yüzyıllar) =
yen askeriyle vc on bin aded ayağı demir 140 dirhem = 437.5 gr.
prangalı esîr pâyzcnlcrin ellerinde birer laT- (İpek, Halep. 17. yüzyıl) = 700 dirhem =
gûn bayrakları ve bellerinde çapaları ve kaz 2.217 kg.
maları ile ubûr eldiler. (Suriye) = 600 dirhem = 1.850 kg.
|8/306a] Vc bir köşede iki kerre yüz bin ve alt Rıtl folfoli: (baharat. Mısır) = 144 dirhem =
mış bin dahi top sırıkları ve cümle sağîr ü ke 450 gr.
bîr top gülleleri ve üç kerre yüz bin beş yüz
Rıtl kebir: (Mısır) = 160 dirhem = 500 gr.
aded demir gülleler vc cümle allı bin aded taş
Rıtl-ı rûmî: (Anadolu) = 100 dirhem + 320.7 gr.
gülleler ve yetmiş bin aded domuz ayağı cüm
le demirden ve yüz bin aded hadîdden top ma Rıtl-ı zahiri: (Suriye) = 480 dirhem = 1.500 kg.
kasları vc kırk bin aded bölme gülleler ve kırk (ÎSAM) Grekçe”Lİtron” kelimesinin karşılığı
bin aded prangalı gülleler ve yüz. elli hin aded dır. Ortaçağ Avı tıpasında “Rollola” olarak
zencîrli gülleler ve yüz bin aded neflli gülleler okunurdu. Büyük kadeh, bardak manasına da
ve kırk bin aded neft vc katranlı tulumbalar ve gelen bu kelime hacim ve ağırlık ölçü birimi
yetmiş bin aded zencîrli mecaller ve bir mah olarak kullanılmıştır.
a) Hacim ölçüsü olarak bölgelere göre değişik rıtl 2400 dirhem’di, yani 7,697 kg. Sivas’ta da
likler göstermektedir. Bağdat Rıtlı 0.408 litre rıtl 1440 dirheme = 4,618 kg eşitli. Pegololıİ
dir. bunun XIV. yüzyılda varolduğunu belirliyor;
b) Ağırlık ölçüsü olarak normalde 130 dirhem çünkü ona göre 220 kg olarak belirlediğimiz I
dir. Şâmî ve Bağdadî olmak üzere iki çeşidi Akkâ kintar’ı = 47 Savastro rıtl' ı idi, bunun
vardır. sonucunda 1 Sivas rııl’ı 4,68 kg olmakladır.
Şâmî rıtlı: 480 dirhem ağırlığında. Ahlat ve Nusaybin’de XI. yüzyılda I rıtl = 300
dirhem’di. Dirhem’in ağırlığı o zaman da
Bağdadî rıtlı: 128 dirhem ve bir dirhemin ye
3,207 g idiyse, bu rıll 962,1 gram olarak orta
dide dördü ağırlığındadır.
ya çıkar.
(ML) Büyük şarap kadehi. 130 dirhem ağırlı
(EÇ) [4/325a] Sâ‘; bin kırk dirhemdir. Müdd;
ğında arpa veya buğday olan bir ölçük. 8 rıtl
beş yüz yigirmi dirhemdir. Menn; iki yüz alt
bir sa eder.
mış dirhemdir. Ratıl; yüz otuz dirhemdir.
Rottolo bk. Rıtl
ağırlık ölçüsü. = 386.10 gr
Rub* bk. Ruhu
(MZP) 130 dirhemlik ağırlık ölçüsü yerinde
kullanılır bir tâbirdir. Kamus’un beyanına göre Ruhu (ML) Dörtte bir çeyrek. Kumaş ve bez ölçül
biri Şamî, diğeri Bağdadî olmak üzere iki ne mesinde arşınla birlikle kullanılırdı. Halk ara
vidir. Şaınî rıtl 480. Bağdadî rıtl 128 dirhem sında urub ve rub olarak da adlandırılan bu bi
ve bir dirhemin yedide dördüdür. Bazı yerler rim, hir tahıl ölçüsü olarak da kullanılırdı.
de orta vücutlu bir adamın iki avuç dolusu za (Hİ) Bir çarşı arşınının sekizde biri
hire ölçüsüne de bu ad verilir. Bu da aşağı yu (WH) Hacim ölçüsü olarak I rub' (rub‘a) Mı
karı 128 dirhem eder. sır’da = 1/4 kadeh idi. Bugün resmen 0,516 lit
(PGİ) Keza Haley’te kullanılmakla olup 12 redir.
oguyi yahut 720 dirhemdir, Bağdad ve Basra İslâmiyet'in ilk yıllarında Irak’ta 1 rub' Hâşimî
cihetlerindeki rıtl 570 dirhem ve Mısır’ınki = 1 Şâ olup 4,2125 litreye denkti.
144 dirhemdir. Binaenaleyh Mısır’ın 100 rıtlı
Endülüs’le rub’ olarak bilinen hacim ölçüsü
İstanbul’da 36 okka yapar.
şarapla herbiri 12 ukiyye olan 18 rıtl ( I ukiyye
(T. 1) = 480 Dirhem = 1539.5342 gr. - 8 miskal) ağırlığında olup 8,16 litreye denk
(WH) Rıtl. 337.55 gram gelen bir ölçektir bir gelirdi. Bu. 16,17 litrelik İspanyol şarap arro-
rıll ritmi, yani Romalılara ait 72 solidi/mis- ba'sının tam yarısı kadardır.
kal’in karşılığı olan ölçek olabilir. I ağırlık (PGİ) Mısır’da pirinç tartmak için kullanılır.
dirhemi = 2/3 miskal olduğu için bu Dirhc- 100 Mısır batmanı, yahut 3 Mısır zenbilidir.
ınü’l-kcyl lam 3.125 gram olarak hesaplanır.
(OS) 1. Dörtte birler. 2. Metrenin kabulünden
Louvre’da bulunan Falimî devrinden kalma
evvel ipekli, yünlü, basma ve emsali kumaş,
140 dirhemlik hir rıtl (ağırlığı 437,2067 gram)
bez ve sairenin ölçülmesinde kullanılan çarşı
3.123 gramla dirhem karşılığı bizim ortaya
arşınının kesirlerinden birinin adıdır.
koyduğumuz değeri doğrular.
(MZP) Metrenin kabulünden evvel ipekli ,
Rill. rotl, rall diye de telâffuz edilir. Orta
yünlü, basma ve emsali kumaş, bez ve sairenin
çağda Avrupa’da rotolo ya da benzer bir şe
ölçülmesinde kullanılan çarşı arşınının kesirle
kilde bilinirdi. Yunanca Litron’ dan gelir vc
rinden birinin adıdır. Halk taralından urub su
Arap dünyasında en fazla kullanılan ağırlık bi
relinde lelcffuz olunan ruhu, arşının sekizde
rimidir. II. Sauvairc 165 ayrı belgeyi içeren ve
biri iıli. Arşının on altıda birine de “Kuralı" de
rıll ağırlıklarından oluşan bir listeyi hazırla
nilirdi
mıştır, ancak bunlar hep 3,125 gr. yerine çok
düşük 3,0898 gramlık dirhem ağırlığına dö Ruznıe (WH) “Balya”, özellikle İpekle kullanılırdı,
nüştürülmüştür. Aşağıda en önemli rıtl ağırlık ağırlık olarak 30 menn ya da 7800 dirhem’di =
larını veriyorum. 1 rıtl prensipte = 12 ukiyye 24,3 kg.
(ons) - 1/100 kınlar olduğuna göre, ukiyye ve
kiniar başlıkları altındaki bölümlere de bak S (ML) Bir çeşit tahıl ölçeği. İslâm ülkelerinde
mak gerekir. Rıtl ı rıımî Ortaçağ’da 72 mis- bu ölçü değişik ağırlıkladır. Irak’ta bir sa 1040
kal’e = 1026/7 dirhem’e eşitti; muhtemelen dirhem, Hicaz’da 600 dirhemden fazladır. Fit
321,428 gram kadardı. Anadolu'da tesbit edi re, buğdaydan 520, arpadan 1040 dirhem (3.5
len birçok rıtl ağırlığı içinden en önemlileri kg) olarak bu ölçüye göre verilir.
olarak şunları veriyoruz : İstanbul rııl'ı (XVI- (OS) 1040 dirhemlik hububat ölçeği. Kile.
II. yüzyılda) 876 dirhem’di, dirhem’i 3,207
(ISAM) Bölgelere göre değişen bir hacim öl
gram olarak esas alırsak 2.8 kg ederdi, Urfa’da
çüsüdür, Şer’î sâ‘ 4 müdd hacmindedir. Hane-
401
filere göre 8, cumhura göre ise 5 1/3 Bağdat meli hudûdu içre yalarlar, ammâ zâlim gemici
atlıdır. Bağdat filimin 128 4/7 dirhem buğday ler safra taşları limana taşlar döke döke liman
veya arpaya eşit olduğundan hareketle 1 dolup emn |ıı] enıfın olmaz oldu. Lâkin mülûk
sâ‘=685.7 dirhem buğday veya arpa olarak he murâd edin.se Kapudan Paşa donanma-yı hü
saplanabilir. Suyun buğdaya göre ağırlığı mâyûn ile vartıp limanı talhîr edüp gayri safra
100/79 olduğundan I sâ‘=867.9 dirhem su limana dökmeseler, dökeni gemi cundasına
eder. Bir dirhem su da 3.17 gr. olarak alınırsa salb elseler liman selâmet olurdu.
1 sâ‘=275l gr.=2.75 litre su olarak hesaplanır. |5/59a] kurşundan gıızâı-ı müslimîn bârân-ı
(MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır. la‘net gibi üzerlerine yağdırup kal‘adan loplar
1040 dirhemlik hububat ölçeği. Kile. Irak'da I râyegan gezen küme küme kâfirlere atılup bal
sa* = 1040 dirhemdir. Hicaz'da 600 dirhemden yemezler ve şâhî roplar demir zincirler ile ve
az fazladır. safra taşlarıyla şıklanmış topların darbından
Sadaka-i fılır'ın buğdaydan 520. arpadan 1040 niçe bin küffâr hele ü mele olup Silisre ve Ni-
dirhem olarak verilmesi buna kıyasendir. gcbolı gâzîlcri mâl-ı ganâ’imle ve kelle ve diri
esirler ile muğlenim olup anlar bize feryâd
(WH) Şer‘i sâ* 4 müdd’dan ibarettir.
ederler
Çok sayıda başka İslâm haçim ölçüleri için
|6/46b| Dabolâbâd kal‘ası ve niçe kal uları
çok önemli olan bunun kesin teshilini Eyyııbî-
darb-ı tîğ ile Fireng-i bed-rengleri dendân-ı
Icr devrinden kalan bir bilgi mümkün kılar.
tîğdan geçirtip ol kadar mâl-ı Kârûn-ı firâvûn
I 195 yılında kayda geçirilen bu bilgi, 337 dir alırlar kim gemilerinin safraların vc bî-ına‘nâ
hem suyu ihtiva eden = 1.053125 kg/litre, I eşyaların cümle deryaya ilkâ edüp safra yerine
müdd'lük ölçü ayarlamada kullanılan bir nor gemilere cümle mâl-ı haza'in vc cevahir ma-
mal ağırlık kabıyla ilgilidir. Böylece 1 şâ* tam kûlcsi eşyalar ile bârçelerin mâl-â-mâl edüp
4.2125 litre gelmekteydi. mezkûr kakaların cümlesin Hind padişahı hâ-
Bu ölçüyü buğday ağırlığı olarak hesaplarsak kâna millâh-ı kılâdan teslim ctdikdc hâkân-ı
(I hl = 77 kg) 3,24 kiloluk bir değer elde ede Hind Süleyman Paşa’ya yedi lek mâl ihsan
riz. İslâm kaynakları şâ‘ için kısn 51/3 rıll'lık, eder.
kısmen dc 8 rıll'lık bir ağırlık verirler. Bana Sagu (DLT) Ölçek, “sagulamak” ölçeklcmck. ölçek
göre bu çelişkiye rağmen çözüm 51/3 rıtl'ın le ölçmek,
Medine'ye ait, 8 rıtl’ın ise Bağdad’a ait olması
Sagulamak (DLT) Ölçeklemek, ölçekle ölçmek.
gerçeğinde yalar. Bunların herbiri 3,245 kg
buğdaya denk gelir ve tamı tamına yukarda he Sahan (OS) 1. Bakırdan, pirinçten, çiniden vb. yapıl
sapladığımız. 4,2 litrelik değere ulaşırlar. mış ölçü yerinede kullanılan yayvan kap. 2.
Bir sahanın alabildiği miktar.
(EÇ) |4/325a] Sâ‘; bin kırk dirhemdir. Müdd;
beş yüz yigirmi dirhemdir. (EÇ) | I/I33a| Deryaya nazır bin âdem alır sof
tası var. maibahında hin saham vc üstâd âşbâ-
Saat (T.2) = 0.5685 Yeni arşın
zı var
Safra (TDK) I. Gemileri vc her boyda deniz aracını
|l/145b| Anların mahzenlerinde tekyenin bin
dengede tutmak, istenilen su düzeyine kadar
den mütecaviz sahan ve tencere vc kepçe ve
batırabilmek için, dip bölümlerine konulan
kazgan ve bakır âvânî vardır, murâd idinen yâ-
ağırlık.
rân beş on gice mihmâıı olup safâ ider.
2. Bazı balık ağlarının alt tarafına takılan, ağın
13/1 ()8a| Bunlardan mâ'adâ mahalle mesâcid-
su içinde kalmasını sağlayan ağırlık.
lerİdir. Bir medrese ve bir imareti var, nıâh u
3. Balonlarda bulunan pilotların, yükselmek sâl bi'l-guduvvi ve’l-âsâl ganî vtl fakire, cüvân
veya inişi yavaşlatmak, istediklerinde allıkları u pire merreteyn cemî‘i âyende vü revendegâ-
ağırlık. na birer sahan çobra ve birer nân-pârc ve her
(OS) Dengeyi sağlamak için yelkenli gemile ocağa birer şem‘-i revgan ve her esb-i hüssân
rin sintinelerine konan mâden, taş, kum gibi başına birer yem verilüp subh ıı nıesâ ni’meli
ağırlıklar. mebzûldur.
(EÇ.) [2/250b| Bâb-ı sal is Moloz Kapusu’dur, (5/1 16a| Bu eyyamlarda cemî'i Belgrad halkı
Lisân-ı Urum'da moloz, hürde safra taşına sobalı odalarında birbirine kırkar ellişer sahan
derler. Bu mahallin leb-i deryasında serapa ta’âm ve onar güne htılviyyâı ve zülbiyyât ve
moloz taşları olduğundan Moloz Kapusu der onar elvan hoşâblar ile ziyâfet-i azimler edüp
ler. Ve Laz lisânı lügatinde moloz, bir dîvâr birbirlerine güruh gürûh vartıp gelüp ayş (u |
ınünhediın olmağa meyi else ana payeler binâ işretler ederler.
ederler. Laz kavmi eyle binaya moloz derler. 110/316] Andan yeniçeri ocağına cümle a'yân
|3/125a| Hâlâ yine gelen keştiler bu liman te eşraf kethüdaları ve çavuşları gelüp Ümmiı’l-
kıyâs’da paşanın bir ziyafel-i azîmi olup kırk Sandık (TDK) 1. İçine çeşitli şeyler konulan, tahta
yerde sımâl-ı Muhammedi çekilir. Her sımâtı dan, dön köşe, kapaklı ev eşyası.
ikişer yüz sahandır. Bu remmâ dahi du’â vc 2. Yapılarda kum, çakıl gibi şeyleri ölçmek
senadan sonra buhûr u şerbet nûş olunup gi için kullanılan, üstü ve altı açık, dört köşeli
derler. tahtadan ölçü.
Sahfa (WH) Mağrib'de kullanılan bir hacim ölçüsü (OŞG) Pek büyük kutu; içine giyecek ve mal
olup Tenes'te = herbiri 3 müdd olan 48 kadûs konup saklanan kapaklı ve kilitli bilinen kap:
= 151.4 litre, Nakûr’da = 25 müdd ya da 26,28 Kızın iki sandık çeyizi vardı.
litre ve Fas’da (1294'e kadar) = 40 mahallî şâ‘
(Hİ) Çeşitli büyüklüklerde olabilen tahta kutu.
- 50 şâ‘ = 210.28 litre idi. 1294'len sonra
Fas’daki şahla = 40 şâ’ veya 168,23 litreydi. (incirler için) = 220 okka
Saikını (OS) 1. Yukarıdan aşağıya sarkıp duran şey, (afyon için) = 60 okka
askı, hevenk, üzüm salkımı (Akkerman’da, 1500) = 88 okka.
2. Büyük salkımda olan çitmikler (EÇ) [4/279a] Bu lürûhl olunan eşyalardan
(EÇ) 11 /38b | Gülâbî Ağa’yi meydân-ı muhab mâ’adâ kırk yük kâmil sandıklar içre hanım
bete getürüp cümle huzzâr-ı meclis huzurunda sultâna ve yeni hânın haremine ve sâ’ir âzâdlı
Gülâbî Ağa’ya bir ekmek ve bir akçe ve bir al cevârîlere mutedillik olan esbâblarına aslâ ve
tım ve bir saikını üzüm ve bir hurma ve bir kat’â vaz‘-ı yed olunmayup
zeylûn virüp cccl-i müsemmâsıııa dek mıPam- [ 10/452| Vc beş yüz sandık kanâdilleri cümle
mer ve ten-dürüst olup alay-ı azîm ile başlarında tablalar ile cümle es
|3/43b| El-hâsıl hurmâ-yı azimlerdir kim Bas naf
ra vc Lahsa ve Cevâzir vc Bağdâd-ı behişt- 110/675] Ve ganâyimden üç bin sandık ahun
âbâd vc Mısır-ı Kahire MıFizzeddîn’dc böyle sarf idüp İskcnderiyyc ve Şâm-ı şerîfdc câmP-i
hurmâ-yı azimler manzûrumuz olmamışdır. Ümeyye’i Cennel-âbâd eyledi.
Hakka ki nazargâh-ı evliya vü enbiyâdır. Lâ Santigram (T.2) = I gr.
kin biri erkek ve biri dişidir. Yigirmi otuz sai
Santimetre (ML) Metrenin yüzde biri olan uzunluk birimi
kını hurma verüp bir danesin teberrüken
Frenk ler bulsalar yüz altıma alırlar. (T.2) = 0.01 m. (Metrenin yüz parçasından bi
ridir)
[4/346a] Erkek hurma aslâ meyve vermez vc
erkek hurmadan bir haşebi dişi hurmanın kalı (MLT) Santimetrekare(cm“) = 0.0001 m~
ba sokıılsa cima’ etmiş kadar dişi hurma hazz Sapo (Hİ) (tuz. sade yağ, Kırım) = 16 kcylçe -
edüp yigirmi ve otuz salkım hurma verir vc 410.416 kg.
her hoşe salkımı kırkar vc ellişer batman gelir. Sater (Bizans) = 17 carats = 3.4 gr.
Ve dişi hurma gûya nisa gibi hayz görür. Ve
Scripulum (Roman) = 2 obolo = 6 siliquae = 1.137 gr.
üç bin sene hurma mu’amıner olur, derler
Setlin (Wl I) Mısır alan ölçüsüdür, bugün 1/24 kırat
16/149b] Hattâ bir salkım üzümü dörd beş vu
ya da 7,293 mctrckare'dır.
kiyye gelir gûnâ-gûn müşk-i amber rayihalı
âbdâr ve hoş-hoı leziz üzümü olur ve şırası şî Sele (ML) I. Derinliği az. genişçe sepet.
rîn humârsız hanın olur, derler. 2. Açık duran başparmakla İşaret parmağının
[8/325a] Bâ-husûs bir salkım üzümü on yedi ucu arasındaki mesafe. Karıştan küçük olan
ve yigirmi ve yigirmi beş vukıyye gelir ve bir sereye daha sonraları halk dilinde vc/e adı ve
ayva bir vukıyye gelir ve bir şeftâlû yüz dir rildi.
hem vc kaysı altmış dirhem ve inciri elli dir (OŞG) Sepet, kulplu büyük sepet: Bir sele zey-
hem ve şeker inciri yigirmi dirhem gelüp kırk tin.
güne zeytûnu olur. (EÇ) | l/180a| manav bâzârcıları meyve alma
Salma (MZP) Su Ölçülerinden birinin adıdır. 24 "ma ğa ve satmağa girüp her biri birer sele ve sepet
sura'’ bir "salma” itibar edilirdi. Bu tâbir stl- meyvelere yapışup
yolcularca kullanılırdı. Tapu kayıtlarında nadi [5/73a] Murlazâ Paşa ellişer aded fağfûrî ta
ren “lüle", alelekser “masura" geçer, baklar ile gûnâ-gûn hulviyyât u zulbiyyât vc
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan katr-ı ncbât-ı Hamavî ve gûnâ-gûn mcmdûh
sıvı ölçüsü, = 32,7144 litre meyveleri sele sele vc şele şele âbdâr müsmi-
Sâmûna (WH) Sâmûna, 1/4 bâkile'ye eşitti, yâni 0,585 rât ve gayrı elvan me’kûlâl |ü| meşrubatları
gram ederdi. Muhtemelen 172 garama'lık - ba’de'l-asr üç vezîre hedâyâ-yı fâkiheler gidüp
yaklaşık 1.7 gr., daha büyük bir Şamuna daha [7/69a] vc a‘lâ latiflerinden yigirmi otuz kadar
vardı. Çok ender rastlanan bu ağırlık hakkında kavun karpuzlardan şele sepetler ile paşa ve
ayrıntılı bilgi H. Sauvaire'dedir. kral validesi önüne pehlivan hedâyâ götürüp
403
Scmis (Roman) = 6 unciae = 163.730 gr. işi hulviyyâl vc sâ'ir me’kûlâllar ihsan edüp
Semissis (ODB) Geç Roma ve Bizans döneminde. 2.78 göndermiş.
gr. ağırlığındaki küçük altın sikke için kulla [7/136b] Hatla beyâz kutular içinde pembelere
nılan terim. bu elmaları sanıp sarmalayup Kırım hânlarına
Scmuncia (Roman) - 2 sicilici = 4 drachmas = 13.644 gr. ve sultânlar vüzcrâlarına niçe yüz kutu elmayı
Sene (ML) Bazı kelimelerin sonuna eklenerek "lar- hedâyâ götürürler. Husûsan niçe bin kutular vc
tan, ölçen, değerlendiren” anlamlarıyla bileşik niçe yüz sepetler ile pembeye sarılmış mümes-
sıfatlar meydana getirir, Nükte-senc. Sühali sek elmaları gemilerle tâ İslâmbol’da ÂLİ Os-
sene mân pâdişâhına ve ulemâya vc vüzerâya hedâ
yâ götürürler.
Sepet (TDK) I. Saz, kamış veya ince dallardan örü
lerek yapılan, genellikle sapı olan, yiyecek ve SeptuıiK (Roman) - 7 unciae =191.020 gr.
eşya taşımak için kullanılan kap. Sere (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
2. Bir sepetin aldığı miktar uzunluk ölçüsü. = 17 cm
(OŞG) Sazdan, uzunluğuna kesilen söğüt dal Sere (ML) Açılan başparmağın ucundan işaret par
larında ve hurma liflerinden örme, kulplu ve mağının ucuna kadar olan uzunluk. Karıştan
kulpsuz, küfe gibi büyük kap küçük olan sereye daha sonraları halk dilinde
(EÇ) |l/!74b| Esnâf-ı sepetciyân-ı sayd-ı ma- sere adı da verildi. OsmanlIlarda 4 sere. I arşı
hî: Neferât 200, bunlar Boğaz içre kayıklar ile na (68 cm) eşil uzunluktaydı.
gezüp ne cânibdc akındı yok ise ol canibde se (OŞG) Baş parmakla şehudet parmağının uçla
petlere ekmek döküp cümle balıklar içine gi rı arasındaki açıklık, küçük karış.
dip taşra çıkamazlar, bir güne sazdan örülmüş Sescuncia (Roman) = 1.5 uncia = 6 sicilici = 40.930 gr.
sepetlerdir. Bu sepetler içre deniz mahlûkla Sextans (Roman) = 2 unciae = 54.580 gr.
rından yengeç vc kereviz ve teke ve suluna vc
ıhtapot ve lakoz ve pağorya ve ıstakoz ve teke Sextula (Roman) = 4 seripula = 8 oboli = 4.548 gr.
ve yılan balığı misilli derya haşaratları girer, Shorta (WH) "Yük”, Ortaçağ’da Mısır'da 500 rıll’lık
amma ıstakoz cümlesinden mııkavvî fâsık mal miktarı için kullanılan bir tabirdi. Teorik
tamâmıdır. Bunlar dahi sepetleriyle sayd ildik olarak 222,4656 kg eder. G.Da Uzzano’nun
leri mchîb İstakozları vc gayrı mahlûklar ile XIV. yüzyılla ilgili olarak yaptığı hesaplara
vaveyla ve feza1 |u| çezâ£ iderek cümle ubûr göre, bir sporla gerçekte 720 hafif Venedik
iderler. Pfund’una eşitli = 216,886 kg.
[1/180a] manav bâzârcıları meyve almağa ve Sırık (OS) Kesin olmayan bir yükseklik ölçüsüdür.
satmağa girüp her biri birer sele ve sepet mey (EÇ) ] IO/7I4| Gayet müşkil boğazdır. Her se
velere yapışup biri dahi lağalluben alırım deyü ne nice gemi helak olur. Anıma liman re’îsi
gemiler içre bir hây-hûy, gavgâ ve feryâd ve dâ’iınâ boğaz ağzında küçük kayıklar ile elin
ana ve ala ve avretlerine cereb-i şîrînler basup de sırıklar ile deryayı ölçer
meyve alırken birbirlerinin başların yarup kan
[l/177b] Bunlar dahi pür-silâh vekar üzre ki-
ları akarak Âlâyköşkü dibinden böyle ubûr
îârciyânlar ellerinden kantar sırıklar ve belle
i der.
rinde kırk kalem peştemâller ile küheylân atlar
[ 1/194b] Esnâf-ı sepet sandıkcıyân-ı sarrâcâıı: üzre ubûr iderler
Dükkân 305, neferât 105. bunlar dahi dükkân
Sırt (OŞG) Bir insanın sırtında taşıyabileceği kadar
ların gûnâ-gûn ayaklı sunduklar ve sepet sun
yük: Bir sırt çcıh, bir sırı odun
duklar ile münakkaş idüp kendüler pür-silah
ubûr iderler. Sîr (WH) İran'11kırın sîr’i (eskiden ser adını taşır
dı) 1/40 menn idi ve (1935’e kadar) 74.24
[5/9a] bu hakîr cümle hânzâdeler ve mîr-i aşâ-
gram gelirdi, o zamandan beri İran'da resmen
yir ve a‘yân-ı kibâr-ı Bitlis ile hüsn-i ülfet
75 gram üzerinden işlem görür.
edüp her birinden bu kadar ihsan [ıı| in'ûmlar
görüp az zamanda dörd sepet sanduka esbâb Sicilicus (Roman) = 6 scipula = 2 drachmas = 6.822 gr.
ve gayrı tuhaf ve zî-kıymet eşyalar ve yedi re's Sihaf (Hİ) Büyük peynir tulumu
küheylân atlar peyda edüp her şeb [ti] rûz rûz-ı (Akkerman, 1500) = 4 kantar = 225.796 kg.
Nevrûz-ı Harezmşâhî ederdik.
= 0.5 kantar = 22 okka = 28.224 kg.
[5/15b| Billis hânı koca hândan bizim paşaya
Sikke (OS)L Damga, Nereye ve kime ait okluğunun
mahabbeınâmcleriylc hedâyâları gelüp hakirin
bilinmesi için konulan işaret, mühür. Umumi
allı re’s allarımız, vc iki sepet csvâblarımız
damga.
gönderüp dörd aded kölelerimize onar altım
harc-ı râh vc birer kat libâs-ı sipâh veriip haki 2. Dirhem.
re iki yüz gurıış ve iki kızıl kalır yüküyle şeker 3. Para üstüne vurulan damga.
4. Basılmış madeni para. hayrat [u] hasenâtillâhıdır kim lî’s-sayfı ve’ş-

(ML) Doğuda kullanılan bir tür ağırlık ölçüsü. şilâda âyende vü revendeye birer bakır sini iç
(Sikke kelimesi Yahudice skekel, tartmak anla re her âdeme birer tas şurbâ-yı gendüm ve bi
mından gelir. Bakil sistemine göre miri’nin rer nân-ı beyaz ve her ocak başına birer dâııe
altmışla bire değerinde olan sikke. Yahudi ler- şcm‘-i revgan ve her esb-i sabâ-siir'ai başına
de 11,424 gr. Mezopotamya ve Perslerde 8.42 birer tobra alîk yem cânib-i vakıfdan mihmûn-
gr ağırlığındaydı. dârânlıır getirtip müsâfirîne tevzî‘ ederler.
(EÇ) [1/1306] Evsâf-ı top kalıbı dollâbları : Sitil (OŞG) 1. Kulplu bakır su kabı; büyük bakraç:
Vc bu kârhâne içre niçe yerde dollâblar vardır kulplu güğüm ve ibrik
.anlarda top kalıpları bina idüp âmâde iderler 2. Atlara su verilen madenden büyük kova
ve kalıbın içine gülle yerine kırkar ellişer va- Skenes (HRD) Mısır ölçüsüdür, 60 stad’a eşittir, yani
kıyyc gülle kalınlığı olmağıçün demir millere I skenes 10 kilometre vc 656 metredir.
kırkar ellişer hin yumurta ile mahlût ma'cûn
Snig (Bizans) = 4 carals = 0.75 5/9 gr.
olmuş çamuru demir mile ipler ile sarup top
kalıbları içine koyup aşığı ların yine demir sik Sofra (OŞG) I. Tahtadan ya da madenden masa yeri
keler ile mu'allakda zabı iderler. ne kullanılan tepsi
Sikla (Hİ.) (Epir. şarap) = 50 veya 60 okka 2. Sofra dolusu türlü yemek: O \>iin iki sofra
konuk çağırdık
Sikloş ( Bizans) = 36 carals = 6.8 gr.
Som (Hİ) (gümüş. Altın Ordu) = 5 oz
Sikt (WH) İpek “balya”, ruzme ile eşanlamlı, 24,3
kg idi. Somar (Hİ) 12 İstanbul kilesi =307.966 kg.
Siliqua (Roman) 0.1 89 gr. (PGİ) 30 batman, yani 180 okka, yahut 16 öl-
çek’tir. Bazı yerlerde bir somar 120 okka yapar.
Silme (OŞG) Dorukla ve tepeleme olmayan ölçü: ağ
zı ağzına, dopdolu; kabın kıyısına değin dol (EÇ) [2/288b] Bu şehr-i ma‘mûr ol kadar
durulmuş ucuzlukdur kim âlü’l-âl deve dişi buğdayın bir
.soman (—) batmandır. Beş soman bir guru-
Sini (OŞG) Kenarsız büyük tepsi; üzerine yemek
şadır. İki al yemi bir akçeyedir vc bir somar
konup yinen sofra tablası: yemeklerde masa
arpa (—) akçeyedir
yerine kullanılan madenden yuvarlak kap
[3/86a] bir koyun on akçeye, bir sığır bir rub‘a
(EÇ) |l/39b| Ser-i sa’âdcllcri Şâm-ı cennet-
vc iki vakiyye beyaz, nân-pâre bir akçeye ve bir
meşâmda Cami' i Emeviyye'nin tâ ortasındaki
somar buğday (—) at yemi olur on akçeye.
gar içre altım sini içre durur.
[3/87b] Bcd-nâm günlerinde yüz koyun ve beş
[l/142b| Mihrimâh Sultân imareti mâh vc sal sığır ve ellişer somar buğday pişüp misafirine
bi’l-guduvv-ı vc’l-âsâl âyende ve revendeye, bezi olur.
mihmân-sarâyda sâkin olanlara beher-yevm [3/90a| şehr-i Sivas içre tekâ’üd edüp Murlczâ
merreteyn birer bakır sini ile herkese birer (as Paşa efendimiz beher yevın yüzer koyun vc
buğday çorbası ve birer nân vc her şeb birer beşer yüz somar arpa ve onar bin nân ve sâ’ir
şem'a ve her al başına bir yem sadakası vardır. sebzevat ve gayri mc’kûlât |u] meşrûbâldan
Üç günden ziyâde mihrnân olana vermezler. mâ'adâ şeker ve kahve ve misk u amber-i hânı
(1/I6()a| Börekçiler dahi gûnâ-gûn Şam börek ve zaTerân ıı şenT-i ascline varınca ta’yînâtın
lerin ve sini böreklerin başlarında vc arabalar verüp üç kerre ziyâfel-i azîm edüp birer İbra
üzre olan dükkânlarında halka börek bezi ide- him Hân kürkü geydirüp
rek ubûr iderler [4/207a] Evvelâ ııefs-i Diyârbekir bir sengis-
[2/277a] Ve cemî'î müsâfirîn vc mücâvirîn lân içtedir. Ammâ nevâhîlerinden yedi güne
içün bir dârü’l-la’amı vardır kim mâh u sâl pîr gendüm-i danedâr ve şa'îr ü fûl-ı bî-i'tibâr ge
u civana ve rical u nisvâna ni'meti mcbzûl ol lir kim somarları on akçaya bey' olunur,
duğundan mâ'ada ile’l-ân her şeb ba'dc’l-ışâ |8/324b] Evvelâ dehkânîler zemine bir kîle
mihmân-sarâyda sâkin olanlara bakır sinilerle buğday zirâ'at edüp ba'zı yerlerinde bir kîle
her ocak başına birer sini çobra ve âdem başı buğdaydan yüz kîle gendüm-i hâs danedâr hâ
na birer nân-pâre vc her ocağa birer şem'-i sıl olur. Bunun kilesine mahsar derler. Mı
revgân ve her ut ve katır ve deve ve hımâr ba sır'da erdeb derler. Diyârbekir ve Erzurum'da
şına birer tobra yem, cânib-i vakfdan mihmân- somar derler. Bağdâd’da sa’âr derler. Rûm'da
dârlar getirüp hizmet ederler. kîle derler
[3/IO8aj Eğer muslini ve eğer gayr-ı müslim Some (Hİ) (îran, 15. yüzyıl) - 155.615 kg.
ve leylc-i cunTada birer sini pilav ve yahni vc Staio (Hİ) (Tahıl, Venedik) = 83.3 litre
zerde ve çobrası dâ’i indir. Stad (HRD) 600 yunan ayağı, Atina stad’ı 177,6
|5/99a] Ol dahi merhum Kara Pîrî Paşa’nm metredir
405
Stater (Bizans) = 4 drams = 16.32 gr. ağı ılığındaydı.

(Grek) = 873.2 gr. (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
Ster (Hİ) (Mora)= 110.802 kg. ağırlık ölçüsü. = 2,5 kg; alan ölçüsü. = 25000
metrekare: sıvı ölçüsü. = 9,25 litre
Sunbui (WH) Suriye hacim ölçüsü olup Şcyzer'de =
hcrbiri 684 dirhem olan 1,5 rıtl = 3,206 kg (OŞG) I. Kilenin 1/8’ıne eşit çanak ve kutu
(buğday) veya = yaklaşık 4,16 litreydi. dedikleri ölçü,
Surh (WH) Küçük bir Hint ağırlığıdır, Babürlü hü 2. Kilenin 1/4’üne eşit zahire ölçüsü.
kümdarı Ekber’in devrinde (XVI. yüzyılda son 3. 7.5 kilo alabilecek ağırlıkta bir hububat ölçüsü.
buldu) 1/8 maşa olarak tesbil edilmişti ve (OS) 10 litre su alabilen teneke kulu kadar
0,125525 gramdı. olan mahsul ölçüsü. Yarım gaz tenekesi. (İs
SuvaL (OS) Sa’ da denilen ve ahkâm-ı İslâmiyede parta havalisine mahsus hububat ölçüsü).
muteber olan ölçek. Su içmek için kullanılan (Hİ) 0.5 kile, 0.25 kile için de kullanılır.
taş. Maşraba.
(ZK) Yarım tas’lık tahıl ölçeği.
Sükcn (DLT) Eşek yükünün bir tarafında olan sepet,
Şinik (şiniğ, şinik, çinik, çiniyh, şiniyh) keli
selen gibi şeyler, seklem.
mesi Anadolu ağızlarında en fazla bilinen ölçü
Sümek (OŞG) Eğirmek için örekeye bağlanan yün ya kelimelerinden birisidir. Uşak’la birlikle Af
da yapağı topağı: Bugün ancak iki sümek yün yon. Amasya, Aydın, Balıkesir. Bolu, Bursa,
eğirebildim Çorum, Denizli, Diyarbakır, Eskişehir, Erzin
Sümn (WH) Mısır’da 1/8 kadch’li, bugün 0,258 litre, can. İsparta. İçel. İstanbul. Kastamonu. Kırkla
Kayrevan'da = 6 müdd (Kafîz’e bak) = 6,318 rdı, Kütahya, Muğla, Niğde, Samsun. Sinop,
litre. Sivas, Tokat, Yozgat’la tahıl ölçeğidir. Demir-
Sünbül (ISAM) Suriye hacim ölçü birimidir. Yaklaşık li'nin yarısı. 6 kg’ltk tahıl ölçüsüdür, (Afyon)
olarak I sünbül=4.16 litre. (MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır.
Sürahi (OŞG) Emziksiz ibrik, küçük damacana (Lehçe-i Osmanîlde “Yunanî’den çanak vc ku
Süyüm (OŞG) Kirmen elde ayağa kalkıldığında ortaya tu dedikleri sümün kile ölçüsü" surelinde izah
çıkan ip uzunluğu. Yaklaşık 70-80 cın’dir. olunmuştur. Mikyasa dair eserlerde şinik biri
“mayiat ve hububat", diğeri “cvzan ve ekyal"
Şâ‘ bk. Sâ‘ mikyasları arasında olmak üzere iki türlü şinik
gösterilmektedir. Birincisinde; I kile (hektolit
Şaira (VVH) “Arpa tanesi". Farsça ccv. ağırlık birimi re) = 10 şinik (dekalitre), 1 şinik (dekalitre) =
olarak bir miskal’in 1/96’sına denktir, ortalama 10 ölçek (litre), İkincisinde; İstanbul kilesi =4
olarak 0,05 gram eder ( Ayrıca habbe’ye bak) şinik. 1 şinik = 2 kulu, 1 kulu = 2 zarf’ surelin
Şakul bk. Çekül de gösterilmektedir.
Şekel (Tevrat) - 2 beka - 14.55 gram Rumeli'de kilenin dörtte birine şinik denilirse
Şilıta (Hİ) (maden, Sırbistan) = 120 verkçe = de İstanbul kilesi ile Rumeli kilesi arasında
13 13.280 kg. fark vardı.
Şimcl (ZK) Bir elin kavrayabileceği kadar (burçak, Rumeli kilesi ortalama hisapla seksen okka ol
nohut vb.) elle yolunabilccek bitkilerde kulla duğu için şinik yirmi okka demekti. Bu takdir
nılan ölçü. de Rumeli şiniği İstanbul kilesi demekti. Çün
kü İstanbul kilesi ortalama 20 okka idi.
Şinik (TDK) I. Tahıl için kullanılan. 8 kiloluk ölçek.
2. Şiniğin alabileceği miktar. (Tevrat) = 1.00 litre.
(ML) I. Tahıl için kullanılan bir ölçek, tahıl (T.2) = 2 kulu.
ölçeği. (EÇ) [4/324b] Ve çarsû-yı şâhîde melâ‘-ı fira-
2. Şiniğin alabileceği miktarda olan vâna bir merd-i âferîde dest-dırâzlık etmeyüp
cemî'i me’kûlât |u] meşrubatı vc beyzası ve
3. Biri sıvı ve tahıl, öteki vezinler ve kileler
pişmiş tavuğu ve çobrast ve pilavı ve herîsesi
için kullanılan iki türlü şinik vardır. Birinci
cümle vezn-i Alî ile fürûlıi olunur, asla vc kafa
sinde bir kile (hektolitre), on şinik (dekalitre),
kelek vc şinik ve gülbe ve peymâne yokdur.
bir şinik (dekalitre), on ölçek (litre), İkincisin
de bir İstanbul kilesi 4 şinik, 1 şinik 2 kulu, I [7/6Ib] Ve dahi tâ zirve-i adasında bir altım
kutu 2 zarf karşılığıdır. OsmanlIlar döneminde topu var, kamil yüz elli vukiyye allun-ı hâlis
Rumeli’nde kilenin dörtte birine şinik denirdi. top doludur. İçi on şinik buğday alır derler.
İstanbul kilesiyle Rumeli kilesi farklıydı. Ru Şirvança (WH) Bu şekilde yazıldığı ve telâffuz edildiği
meli kilesi 80 okka, dolayısıyla şinik 20 ok kesin değildir. 200 menn’lik = yaklaşık 166.67
kaydı. İstanbul kilesi de ortalama 20 okka gel kg kireç yükü için kullanılan meslekî bir te
diğinden. bir Rumeli şiniği bir İstanbul kilesi rimdir.
Şişe (TDK) 1. Sıvıların, özellikle de içkilerin ko (MLT) (Buğday) Eskiden Türkler tarafından
nulduğu camdan yapılmış, dar ağızlı uzun kap, kullanılan ağırlık ölçüsü. - 1040 kg
2. Şişenin alabildiği miktar. |WH) İran’da kullanılan hayvan yükü olup
(OŞG) İçine her türlü sıvı nesneler konan, tür 1300’den beri herbiri 250 dirhem olan 100
lü biçimde ve büyüklükte cam vc billur kap Tebriz menn'i olarak ayarlanmıştır. (83,4 kg
(EÇ) [2/261b] cebehâne-i âmireden yedi bin eder) Hacim ölçüsü olarak, ağırlık hep 100
kılıç vc iki bin kalkan ve iki bin müsellah tü- menn tutması gerekliği için tahıl türüne göre
fenk ve beş bin yay ve kırk bin ok ve allı bin farklı değerlere sahipti.
harbe ve beş bin şişe el kumbarası ve elvan ıı (MZP) Kile nevinden zahire ölçüsüne verilen
clvân âlât-ı silâha müte'allık niçe bin mühim addır. Bağdat lagarı 800 kıyye (okka) idi
matları cenıî‘î asâkir-i İslama defter ile tevzî‘ (PGİ) Musul taraflarında buğday tartmak için
olunup kullanılıp 200 Musul veznesi yani 160 okkadır.
[3/23b] Mısır'a varup şehr-i Mansûre dibinde
(EÇ) [4/342b] Der-mcdh-i gılâl-t hubûbât: Bu
Nîl'den dörd şişe su alııp bir efsûn-ı ibret-fü-
hâk-i pâk-i Bağdâd’da bi-emri Huda ol merte
sûn okuyup “Azın-i râh-ı Hama deyüp »ildikçe
be gılâl hâsıl olur kim bir tağar gendümden
nehr-i Nîl'in bir fırkası hemân bu Yahudi’nin
seksen tağar buğday vc gayrı hubûbât-ı şa‘îr
ardı sıra yeri yanıp ta Menzile şehrine gelüp
ve erzen ii mâş u fiil ve pirinç hâsıl olup gani
Şütürbâr (OS) Bir deve yükü kadar olan ağırlık. met olur.
Tabak (OŞG) I. Düz kap, yassı çamçak. içine yemek [4/353b| Evvelâ kendi nahiyesi kadar hâk-i
İrâk'da bir mahsuldar nahiye yokdur. Hatta bi-
konan düz vc çukur kap emri Huda bir tağar tohumu Kur’ân-ı Azîm
2. Tabak gibi düz ve yayvan nesne fehvasınca
3. Tabağın alabildiği miktar. [4/375a] Nitekim Hazret-i Yûnus alcyhi’s-se-
(EÇ) 1IO/89O| a ramazân girince pirinç pilavı lâm hayâtda idi, susuz deveran edüp gicc vc
kabak kurkas ve karnebit pişirdiler. Yevmiyye gündüz yüz elli tağar gendümü kendi kendin
bin tekne la'ûmı mebzûl idi. Huzuruna beş gü den Öğüdüp dakîk-i rakîk hâsıl ederdi.
ne takâm ve iki yüz, Sûdân tabakları ile ta‘âm |8/268a] Gûya Yemen diyarındaki gibi ağaç-
gelir. dır, anıma nazar LTalluk etmesin içtin kimseye
Tabut (OŞG) Yumurta sandığı; bir yerden bir yere göstermez ve kış eyyamlarında etrafını keçeler
yumurta taşımak ya da göndermek için sandık, ile örtüp keçe içre bir tağar âteş yakar, bir te
1400 (12 düzine) yumurta alır. maşa dtrahl-ı mudhikdir.
(ML) Yumurta koymağa yarayan uzun sandık Talent (Tevrat) = 60 m ma = 58941.00 gram
Tadımlık (OŞG.) Bir yiyeceğin tadına bakacak kadar kü (Bizans) = 10,000 drams 125 İt. = 40.80 kg.
çük miktar (Hult) = 60 minas = 26.196 kg.
Tağar (OŞG) I, Yerine vc ürünün cinsine göre ağırlı (HRD) Atina’da Solon dan sonra, alışverişte
ğı değişen bir zahire ölçüsü. 36,39 kilogramdı. Para ile ilgili maden ağırlığı
2. Zahirenin türüne göre, türlü büyüklükte, fa olarak 25,92 kilogram hesap ediliyordu. Ta-
kat ağırlığı 100 batman olan bir birim. lant’ın altmışta biri Mana’dır.
3. Büyük kile gibi bir tahıl ölçüsü. Tanıûna (WII) Huzistan’da 1 dang - 1/6 dinar (48 ta
4. Bir deve yükü hububat olacak kadar büyük muna) idi. I tamuna’nın ağırlığı 0,0147 gram
bir tahıl ölçüsü. idi.
5. Bağdat dağarı. 800 okkalık ölçü. Tanâb (WH) XVH. yüzyıl İran Uzunluk ölçüsü. Bu
6. Omuza ya da sırta lakı lir büyük deri torba İran halat ölçüsü, Arabların aşl’ı ile aynıdır.
Buna göre. 80 zar-i şer'i veya şer’î arşın (her
7. Ağzı yayvan, dibi dar toprak kap
biri 49,875 cm) I tanâb ediyordu. Böylece bu
(Hİ) (ağır) = 1560 okka = 2000 kg. da 1 aşl gibi 39.9 metre eder. 150 tanâb da I
(Musul) = 200 okka = 256, kg. fersah eder.
(Kırım) = 150 okka = 192.420 kg. Tane (OŞG) I. Herhangi bir sayıda olan şey, adet,
(Epir) = 20 okka = 25 kg. dane
(İran) = 100 mamı = 83.4 kg. 2. Bazı bitkilerin tohumu.
(İSAM) İran'da kullanılan hayvan yükü ağırlı- 3. Arpa, buğday, çekirdek, nohut gibi bir ölçü
dır. Yaklaşık olarak 83 kg.’dır. (EÇ) [8/307a] Kırk elli günde bir güne buğday
(ML.) Bir zahire Ölçüsü, dağar olarak da ad hâsıl oldu kim her danesİ dürr dane-misâl olup
landırılır. deve dişi gibi danedâr buğday oldu.
407
Tânk (WH) Bir Hint ağırlığıdır, XVI. yüzyılda, Ek- Gümüş Tefesi: I 1 okka.
ber’ın devrinde I tola, 8 mûşa 7 surh ve bir Tegâr bk. Tagar
dam’ın ağırlığına eşitti yani 20,9628 gramdı.
Tekerlek (OŞG) 1. Yuvarlak nesne: Bir tekerlek kaşar;
Tartı (ML) Tartmak işi veya biçim, bu işin sonucu. bir tekerlek afyon, bir tekerlek balmumu
Tartı âletleri: Analitik terazi. Baskül, Bebek 2. (arabalar için) iki tekerlekli, dört tekerlekli
terazisi. El kantarı, El terazisi. Fıçı kanları,
3. Yarışlarda bir tekerlek boyu açıklık, teker
Hidrosiıatik terazi. Kanlar, Kuyumcu terazisi,
lek farkı: Yarışı bir tekerlek farkıyla kazanma
Otomatik kanlar, Roberval terazisi. Yarı
[7/120b] Ve seyishânelerimize taze tekerlek
otomatik terazi. Yaylı el kanları. Yük kantarı ,
peynirlerin tahmil edüp andan şarka gidüp
v.b.
[9/269] Erle kalkup şenliğe erersiz” deyü on
(OŞG) Çeki, terazi. Herhangi bir nesnenin
altı yem ve yigirmi etmek ve beş tekerlek
ağırlığı, ölçüsü.
peynir verüp bize bir zengî küheylan allı Arab
Tas (OŞG) I. Yuvarlak dipli maden kap: Çorba yiğidi verdiler.
tası, hamam tası, sefer lası, sıt tası.
Tekne (OŞG) Bir ağaç kütüğünün uzunlamasına
2. Yarım gaz tenekesinden ibaret bir tahıl ölçüsü. oyularak yapılan ve içinde hamur yoğurmak
(ZK) Yarım gaz tenekesinden yapılan bir tahıl ve çamaşır yıkamak için kullanılan ağaçlan,
ölçüsü. Yaklaşık 5 kg.dır. Bir tas. iki tas şek taştan, taştan yayvan uzunca kap. Hamur ve un
linde kullanılır. Bu ölçü Afyon, Denizli, Niğ ölçümlerinde kullanılır: Bir tekne hamur
de, İçel’de de bilinir. yoğurdum.
İki tas, yarım ölçek’e bu da bir tenekeye eşit [2/257b] Bize yüz tekne söğüş pişmiş koyun
tir. Yarım tas: Şinik etleri vc böğrilce çorbaları vc bal suları ve
Taslak (ZK) Kesilen kavun veya karpuzun 1/4 par bozalar vc pasla ve şılharcı ve sızbalkır getirüp
çasından biri. niçe yüz pençe-i âfilâb gılmân ve bakireler
hizmet edüp
Tasû (WH) Bir İran ağırlık birimi olup Araplaş-
tırılarak lassûc adını almıştır, 1/4 dang veya |7/I55a| Çerkeş âdemi ik edüp fi’l-hâl taşra
1/24 miskal'e eşittir, Safcvî devri'ne kadar çıkup sehel eğlenüp geldi ve mcydân-ı muhab
yaklaşık 0,18 gram idi. XVL yüzyıldan bete sığın derisinden sofra getirüp bir ağaç,
itibaren ise 0.195 gram oldu. tekne latif revak gibi bal ve bir tekne peynir
ve bir tekne pasla getirüp
Tasuc bk. Tasû
Tenbelîd (Hİ) yarım at yükü = 300 lidre = 96.210 kg.
Tatık (OŞG.) Tatacak miktar, yudum: bir çeşni
olarak yctcceklcyin küçük bir miktar yemeğin (EÇ) [2/338b] Evvelâ Revân Hânı tarafından
bakıp tadını anlayacak kadar alınan küçük üç bin baş kârbân gelüp ser-sevdâgcrânları Şâh
miktar ortağı Yczdânbaş nâm başı alaca ve gönlü
karaca bir kızılbaş idi. Anın cümle pârçe yük
Tay (OŞG) I. Denk, eşit, eş
leri ve tenbelîdlerin çözüp kânûn-ı şerT deyü
2. Al yükünün denk olan bir yanı, hayvan gümrüğün alup gümrük emini Tatus nâm Er
yükünün bir dengi, bir yük hayvanının yarı meni feryâd idegördü.
yükü, balya
Tencere (OŞG) I. İçinde yemek pişirilen kapaklı derin
3. Karşı ağırlık, denge unsuru maden kap.
(Hİ) (Balya, bohça) = 700 parça (kirbas. kaba 2. Bir tencerenin alabildiği miktar.
pamuklu kumaş)
Bir tencere pilav
(PGİ) Yarım aı yükü İtibar olunur. Keten
(EÇ) [ 1/I45b] Anların mahzenlerinde tekyenin
ve,sair bezlerin ölçüsüdür.
binden mütecaviz sahan ve tencere ve kepçe
Tefe (OŞG) 1. Bir dokuma tezgahı masurası vc kazgan ve bakır âvânî vardır, murâd idinen
2. İpek çilesi yârân beş on gice mihmân olup sala ider.
3, Varak destesi, döğülüp ince varak ve safiha [l()/520| Der vasf-ı tâc-ı Fir‘avn : Deve
haline getirilmiş altın, gümüş ve bakır yaprak gönünden sekiz köşe bir büyük tencere kadar
larının lopu, destesi bir kavukdur. Lâkin köşesi zerdûzdur.
4. Bir çok ticaret eşyasının toplanıp bir araya Teneke (TDK) 1. Yumuşak çelikten yapılmış üzeri
getirildiği denk kalay kaplı ince sac.
5. Çarha sarılmış ipeğin okkadan fazla gelen 2. Ölçü olarak yaklaşık 20 litre hacmindeki
büyük turası kap. Gaz tenekesi, zeytin yağı tenekesi.
(PGİ) Ham ipek tartmak için olup 160 dirhem (ML) 1. Yumuşak çelikten yapılmış üzeri
gelir. kalay kaplı ince saç.
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ______________________________________________________________
2. Bu saçtan yapılan, yaklaşık olarak 20 litre alet. Kapan, kantar, duvarcı terazisi, su
hacmindeki kap. terazisi, ruh terazisi, hava terazisi (baromet
(EÇ) [ l/188b] Esnâf-ı tenekeciyân : Dükkan re), ısı terazisi (termometre.)
300, neferât 305, pirleri na-ma‘lûmdtır. Bunlar (PGİ) Gümüş içindir ve 5000 dirhem gelir.
Leh ve Çeh ve İngiliz diyarından gelme demir (EÇ) [1/166b] Kassâb-ı Cömerd köçekleri el
kalaylı teneke ve pirinç teneke satarlar lerinde saturları ile nîme nîme ve. çeyrek çey
[3/1 12b] Tuna kenarındaki benderlerde ve rek idüp sarı pirinç kefeli terâzularda vezn
şehirlerde râyicdir. Gayri şehirlerde geçmez idüp “Ala on vakıyya akçe, al canım iyisin ver
bir güne bakır akçedir. Ve on karpuz yine bir canım âla. bir iyi kcbâblık, ala bir a‘lâ kıy
peneze ve bir vakıyye ekmek bir peneze ve bir malık”
vakıyye lahm bir peneze ve bir teneke bal [1/176b] Ve herkese vezzânlar terâzu ile lar-
dörd peneze ve bir vakıyye yağ on peneze. lup verir ve tartup sayup hisâbiyle alır.
Teneke payı (PGİ) Mimarların ulak ölçüsü parmak ise de [2/302b] Ve cemî'î esvâk-ı şâhîlerinin cümle
halk arasında çırpı payı, teneke payı, cam payı dükkânçelerinde ve meydân-ı bâzârlarında sarı
diye üç ufak ölçü ismi vardır. Bunların muay pirinçden sarı zencirli ve demir zcncirli
yen bir miktarı olup meselâ iki cam payı bir terâzıılar maslûbdtır.
parmak yapar.
[4/295a] Hatta buğday ve yumurtayı ve pişmiş
Tepeleme (OŞG.) Doruklu, tepeleme doldurma; kabın tavuğu ve beyaz nâm ve’l-hâsıl cümle cşyâ-yı
yanlarından taşıp dökülecek biçimde doldurul âvânîyi terâzu ile fürûht ederler. Hattâ aşbâz-
muş olan lar bile çobra ve kcbâb ve pilavı dahi vezn ile
Tepsi (ML) Fincan, tabak, bardak v.b. şeylerin bir fürûht ederler.
kaçını birden taşımağı yarayan derinliksiz kap. Testi (TDK) 1, Kulplu geniş gövdeli, dar boğazlı,
(OŞG) İçinde hamur işleri kızartılan, yemek emzikli veya emziksiz olabilen toprak kap.
yenilen, kahve ya da çay gibi şeyler konulan 2. Şarap için ve 15 okka olup Ermenistan
çoğu madenden ve bakırdan yapılmış düz ve taraflarında kullanılır.
türlü biçimlerde ulak tabla: Üç tepsi börek
(EÇ) [7/l37b| balını ve sarı yağım vilâyet
yaptık: konuklara tepsi tepsi şerbetler sunuldu.
vilâyet deştiler ile hedâyâ götürürler.
(EÇ) |5/44a| Hamd-i Huda, bu hakîr-i pür-tak-
| l/38b| Galata'dan bir kayığa süvâr olup Un-
sîre dahi bu ccngde elime yedi gtılâm ve üç
kapanı canibine ubûr idüp Gülâbî Ağa’ya bir
aded pençe-i âfitâbe kızlar ve yedi Macar
desti şarâh virüp yükledirler. Bu beni imtihan
keferesi ve on tüfeng ve on yedi aded ufak
dır deyii iTikâd ile bir desti şarâb ile vakt i
gümüş tepsi ve bir gümüş haç ve iki gümüş
gurûbdan sonra bir tenhâ sokakda
Macar tarzı üzengi ve bir gümüş kadeh ve niçe
güne kelepür makûlesi eşyalar elime girüp 11/215a] altı yüz meyhaneci Yahııdî âlây idüp
selâmetle hamd-i Hudâ koşumuza geldik. ellerinde billur ve necef. mûrân ve mücevher
fağfürî kadehler ile halka ellerinde olan deş
110/888] Ve on aded şerbet kâselerin bir kahve
tiler ile şarâb-1 nah yerine şekker şerbetî bezi
tepsisi içre zeyn eklim.
iderek ubûr iderler
Terazi (ML) 1. Kütleleri karşılaştırmağa yarayan ve
bir kolun uçlarına asılı iki kefeden meydana [6/68a] gûnâ-gûn gül ü sünbül ve reyhan u
zanbak ve benefşe ve erguvanlar deste deste
gelen tartı haleli.
deştiler içre semâ'hâne etrâflarınna koyup
2. İp cambazlarının gösteri sırasında denge
[7/40b] La’l-gûn ve beyâz ve sarı yâkût gibi
sağlamak amacıyla kullandıkları uzunca sırık.
berrak ve mücellâ badeleri olup bir güne sivri
Terazi eli: El terazilerinde elle tutulacak olan
sivri toprak deştiler ile kenkuşiye badesi
kısmı.
diyerek erbâb-ı fişka hedâyâ götürürler. Beyâz
Terazi dili: Terazinin orta kısmında dengeyi süd gibi arakı dahi olur. Ve onar on beşer
işaret eden ibre. vukıyye gelir
Terazi gözü: Kefe [8/266b| amma garâ’ib tcmâşâ-yı iberdir kim
Terazi kolu: Terazinin her iki kefesine bağlı su getiren eşekler üzre kal‘ada su destilerin
olan kol. yükledüp aşağı kuyuya indikde aşağıdaki
Terazi tablası: Otomatik terazilerde tartılacak âdemler destileri su ile doldurup eşekleri
şeylerin konulduğu düz (abla. kal‘aya kovarlar.
(OŞG) I .Bir kolun iki ucuna asılı iki kefeden Teşbîr (OS) I. Endaze vesaire ile ölçmek, ölçülmek.
ibaret tartı, mizan 2. Karışlamak, karışlanmak.
2. Katı ya da sıvı herhangi bir nesneyi ölçmek, Tetartemorion (Grek) = 218.3 gr.
tartmak için kullanılan ve çok türleri olan bir Tctarton (Grek)= 109.15 gr.
409
Tetradrachmon (Grek) = 17.46 gr. Tult (PGİ) Bir zenbîlin üçte biridir ve 3 tuh birzen-
Tillîs (ISAM) İran hacim ölçüsüdür. Yaklaşık olarak bil yapar.
127 litredir. Türkler tarafından kullanılan tillîs Tuluk bk. Tulum
ise 8.32 litre veya 6.41 kg. buğday ağırlığıdır. Tulum (OŞG) Bir kap olarak kullanılmak üzere hay
(WH) El-Mukaddesî'ye göre, bu Mısır hacim vandan bütün çıkarılmış koyun, keçi vc sığır
ölçüsü = herbiri 15 Bağdad menn’i ağırlığında derisi: Su, bal. Peynir, pekmez tulumu.
8 vayba = 97,5 kg buğday. Ancak bu ölçeğin (Hİ) (Akkerman) = 1 veya 1.5 kantar
artık kullanılmadığı görülüyor. En eski tillîs
(EÇ) [l/35a] Mekke-i Mükerreme hakinden
yaklaşık 127 litre gelmiş olmalıdır.
tahmîl idüp ve yelmiş deve barı dahi âb-ı zem
Ortaçağ’ın sonlarında 1 tillîs - 150 Mısır rıtl’ı zemden tulumlara leb-ber-leb idüp antlar ılgar
= 67.5 kg buğday ya da = yaklaşık 87,7 litrey ile İslâınbol'a gcliip ale’l-la‘cîl Ayasofya kub
di, yani Kahire irdabb’ine çok yaklaşıyordu. besin ta'mîr ıı termîmine mübaşeret idüp kirce
XIX. yüzyılda 1 tillîs = yaklaşık 225 kg = yak ile yâr-ı şerîfi ve yetmiş deve yükü âb-ı zem
laşık 3 hektolitreydi. Türk hacim ölçüsü = 1/2 zemi ve Mekke türabın mahlût idüp binâ ildik
kile = 1/80 müdd olup 6,41 kiloluk bir buğday lerinde
ağırlığına ve 8.32 litrelik bir hacime denk [ I/I88b| Macaristan lisânı üzre sıı'al iıdük,
geliyordu. meğeı ol mahalde bir güne beyaz göz göz ol
Tolca bk. Tule muş değirmân taşı dağlar gibi yığılmış, anlara
Tomar (OŞG) I. Uzunlamasına dolanarak sarılmış âteş idüp anlardan civa akııp hafirlere dolup
kağıt tomarı civayı köpek derisi tulumlarına korlar, gayrı
2. Toplu ve uzun sarılmış nesne: K/ğ tomarı yerde durmak ihtimâli yokdur. böyle bir
ma'dendir.
Ton (OS) 1. 1000 kg’lık ağırlık birimi. 2. Bir metre
küp hacminde ve +4 "C'deki arı suyun ağırlığı |5/133a| Memdühâtından bağ ıı bâğçeleri
gayet çokdur. Yere basmaz nâm bir güne tuhaf
(Hİ) (Kefe, 1940) 50-55 arştın = 32.50 ile
emrııdu olur. Bu kevniin bir diyarında olmaz.
35.75 m.
I lalla Melek Ahmed Paşa’ya bu emrûddan kırk
(T.2) = 1000 kg. aded emrûd götürdüler. En müntehâsı bir
Top (OŞG) I. Herhangi bir nesnenin bütün kitlesi: vukıyye yedi dirhem geldi. Ba’zısı üç yüz sek
Kumaş topu; bir top kağıt; urgan topu, turası sen ve üç yüz doksan dirhem geldi ve bu em-
2. 500 tabaklık bir kağıt destesi rûdu bir güne şerbet ile turşu ederler. Her biri
3, Tezgahta dokunan kumaşın bütünü gûyâ birer tulum baldır, amma bu turşu suyun
4. Demet: Bir top menekşe içenlere keyf verir.
(Hİ) - 20 arşım = 13 m. [8/306a] . Ve bir mahzen sekiz bin kanlar zifl
= 50 arştın = 32.5 m. ve bin tulum iriçine ve yedi yüz fıçı katran ve
(ipek, lafla) = 100 arştın = 65 m. yetmiş yedi tulum Acem neft yağı ve kırk
(ipek, vale) = 120 arşım = 78 m, mahzen gemi palamarları vc komamdan ve
(kadife) = 15 arşun = 8.45 m. cankurtaran halatları vc ısparçinelcri ve ısdın-
Topak (OŞG) Toparlak, yuvarlak, küme ve lop halin ka ipleri ve palamar telleri vc sâ’ir tccemmülâl
de olan: Üç topak peynir; bir topak hamur âlât hallâı hisâbların Huda bilür.
Topuz yükü (DLT) Üzerinde durulamayan, üstüne biııile- [8/350aJ der-i devlet tarafında kilâr-ı hassa
meyen hayvan yükü. tarafindan her sene bir kilâr ağası gelüp
hükümetin zabı ıı rabı edüp sa'adetlü pâdişâh
Torba (TDK) Genellikle, iplik, kıl gibi şeylerden
içim niçe yüz tulum yükü Aydonal zeytûnu
dokunmuş, liirlü boy vc biçimde küçük, ağzı
tahsîl eder.
büzülüp bağlanabilen çuval.
[10/4831 Cümle huccâc Mısır’dan çıkııp bunda
Tridrachmon (Grek) = 13.10 gr.
üç gün üç gice meks idüp nice kerre yüz bin
Triens (Roman) =4 unciae = 109.150 gr. tulum Nîl suyu doldurup ve götürürler.
Trimission (Bizans) = 8 carats = 1.51 1/9 gr.
[ 10/589] Ol tarîkde saka kırbaları ve tulumlar
Tritemorion (Grek) = 291.07 gr. ve malara ve cugele işleyen üstâdlar çâr-
TuJ (OS) I. Boy. 2. Uzunluk. 3. Ömür ve hayal. şûsudıır.
Tülü (T.2) = 1000 kg. | IO/867| Bu kaPa hâkimi Hüseyin yüz tulum
Tüle (WH) Tolça adını da taşıyan bir Hini ağır boza Berberî hâkimine pîşkcş getirüp kavnı-i
lığıdır. (XVI. yüzyılda Ekber’in devrinde) 12 Bcrbcrî îd-i edhâ eldiler.
maşa I tola ederdi bu da 12,0504 gram demekti. Tura bk. çile
Tulen (OS) Uzunlukça. Uzunluk cihetinden. Boyca. Turbunlanmak (DLT) Araştırmak, kıyas etmek, ölçüm-
lemök. (Suriye, 19. yüzyıl) = 66.5 dirhem = 213 gr.

Turklamak(DLT) Ölçmek. (Mağrib, 19. yüzyıl) = 10 dirhem - 32 gr.
Turplıınıak(DLT) Örneğini yapmak, ölçümlemek. ayrıca bk. ratl vc ünge
Tıırra (Hİ)bk. çile (WH) Ukiyye veya ons az sayıda istisna bir
Tutamlamak (DLT) Suyun derinliğini boyu ile ölçmek. tarafa, prensipte 1/12 rıtl idi. H, Sauvaire ay
rımdı, kısmen de tamamen teorik bir ons ağır
Tutanı (OŞG) I. El ve avuçla tutulup alınacak miktar;
lıkları listesi verir, burada ayrıca dirheme
apaz, avuç, avuç dolusu.
dönüştürme hesabı yapılmış ve esas olarak
2, Ölçü, dört parmak genişliği bir tutamdır 3.125 g yerine 3,0898 g alınmıştır. Aşağıda
3. Uzun bir nesnenin yumulmuş bir el ile sadece en önemli ons ağırlıkları verilmiştir :
bisablanan ölçüsü: Altmış tutam gönderini ne Arabistan: Şer’î ons, İslâmiyetin ilk yıllarında
öğersın. bire kâfir, kızılcık değneğime© gel Mekke’de 40 dirhem’lik= 125 gram, bir ağır
mez bana (Dedem Korkudan Kitabı) Kurumsu lık olarak mevcuttu . XVII. yüzyılda J. Fryer.
kırk tutam kara saçlım (aynı yer). Mekke onsun'u 1/15 roıtula=0,9 pouıid Avdp.:
(MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan 15=27,08 gram olarak hesaplamıştı. Mısır:
uzunluk ölçüsü. = 8,64 cm Mısır'da ons daima 12 dirhem - 37.5 gram ol
muştur. bugün de resmen 37,44 gramdır .
Tuvaz (MLT) Eskiden Türkler tarafından kullanılan
Suriye: Şam onsu 50 dirhem —1/12 rıtl
uzunluk ölçüsü. = 1,968 m
= 154.166 gram idi. Halep onsu ise e.ş-Şcy-
Tümen (OŞG) 1. On bin. 2. Büyük küme, pek çok: zerî’ye göre, herbiri 3,14 g olan 601/3 dir
Ağayı Idaıı tümen koyun giderse benîm gider hem* di= 189,4 g. el-Kalkaşandi ’ye göre de ,
(Dede Korkul) herbiri 3,167 g olan 60 dirhem’di= 190 gram.
(EÇ) [2/295b| Ve csvâk-ı şâhî içre ankâ Hama onsu 55 dirhem’di =171,87 g . Hıms on
hâcegiyân ve nıün'im scvdâgerânlar vardır su ise aynı kaynağa göre, 72 dirhem=225 g
kim her biri niçe yüz bin tümen mâl-ı firâvâna ediyordu. Kudüs’le ons 662/3 dirhem =208,33
vc gencîne-i Kârûn’a mâlik mâldâr tüccâr-ı gram idi. Irak: Bağdad onsu 105/6 dirhem
berr u bihâr âdemler vardır. =33.85 gram idi.
[2/296a] Ez-în-cânib şehr-i NakşivânTn bu Unda (Roman) = 4 sicilici = 8 draehmas = 27.288 gr.
güne temaşaların edüp Hân’dan on tümen Ab Urub bk. Rubu
basî vc elli pârçe lipâçe ve bir karaçabuk at ve
Urubiye (OŞG) Çeyrek altın, ufak altın
Tebrîz hânına na'meler alup
Usbııc (OŞG) îsbi’, İşbu', İşbu’ şeklinde de yazılır.
[2/297bJ Akîbimi/ce hammâm-bahâ kırk tümen
Kelime olarak parmak anlamındadır. Aslında
bisitî vc bir zeyn tahtıyla küheylân-ı karaçabuk
arşının 1/24’İ, ayağın 1/12’dir. Bundan ötürü
atı ve bir alaca aşkar yorga at ve yedi deve yükü
de uzunluğu değişmektedir. Resmi arşının us-
me’kûlâl |ü] meşrubat [ve) ıniismirrât hedâyâlar
bu’sı 2.078 santimetre, kara arşınınki. 2,252
gelüp hanemiz ganîmet oldu.
santimetredir.
|2/306b| Ve iki Gürci gulâmlarının ellerinde dîbâ
(ML) I. Parmak. 2. Eskiden kullanılan ve 90
ve zerbâf ve zencîrbâf ve müşk [ü] anber-i ham
cm olarak kabul edilen ve arşının yirmidörtte
ve peten bâf-ı akmişe-i fâhireler ile Gürcî gıılâm-
biri kadar olan uzunluk.
ların verdi. Vc hakire on tümen Abbasî ve iki
(MZP) Karınları birbirine bitişik 6 arpaya eşit
tümen bisitî ve bir Gürcî gulâmı ve bir semmûr
ölçü yerinde kullanılır bir tabirdir. Usbıı-
Acemâne kılık ve bir kat Acemâne cüme
surelinde de kullanılan işbu; Arapça parmak
[2/314b] Erzurum'a göndermeğe ta‘ahhüd demektir.
edüp Paşa efendimize bir semmûr kürk ve on
(ISAM) Kabzanın dörte biri kadardır, yaklaşık
çift Gîlân yayı ve altı Gürcî gulâmı ve on çift
olarak 1.925 cm’dir.
dendân-ı semek ve üç aded semâme-i amber
hedâyâlar verüp muhabbetnâmesinde cümle Uşara (OS) Uzunluğu 10 zirâ miktarı olan.
tahrîr edüp hakire harc-ı râh on tümen bisitî ■•
T_Jnge (Hİ.) (Gümüş, Yunanca ungia veya Latince un-
ve kırk beş âdemlerimize dahi on tümen Ab
basî ihsan edüp cümle a‘yân-ı Bakii ve hânlar cia’dan) = 6 miskâl = 9 dirhem = 28.863 gr.
ile vudâlaşup hân dahi muhabbeten bizimle
kal’a-i Bakü'den cânib-i kıbleye. akiyye bk. okka
Ukiya (Ilî) = 27.8 gr. Vâl (WH) Bir Hint ağırlığı olup 3 ratti’ye = 1/32
tola = 1/80 ounce Troy = 0,3766 gram, eşitti.
(Arap Halifeliği) = 72 miskâl = 346,392 gr. Varil (OS) 1. Çoğunlukla sıvı maddeleri koymak
(Selçuklu) = 100 dirhem = 320.7 gr. için kullanılan, metalden yapılmış silindir
411
biçiminde, üstü kapalı kap ağırlık ölçüsü. = 10,692 kg

2. Bir varilin içine aldığı madde miktarı, petrol Vezne ledresi: Eskiden Türkler tarafından
ölçü birimi (158.8 1) kullanılan ağırlık ölçüsü. = 356,4 gr
(Hİ) Büyüklüğü 20 medreye kadar olan fıçı (MZP) Kasa yerinde kullanılır bir tâbirdir.
(Şarap için, Cehova) = 78 kg. Vezne; Arapça tartı yeri demektir. Eskiden al
Vask (WH) İslâmiyetin ilk yıllarında I vask veya tın vc gümüş paralar sayı ile olduğu gibi tartı
deve yükü - 60 şa' yani = 252,3456 litreydi, ile de alınıp verildiği için bu tâbir meydana
(ya da buğday olarak 194,3 kg) Harım er- gelmiştir. Devlet daireleri ile Bankalarda ve
Reşid’in devrinde I vask 2,5 Peygamber büyük müesseselerde para alıp veren memura
vask'ı, yani = 630,864 litre veya yaklaşık “Veznedar” denir.
-185,765 kg buğdaydı. Daha sonraki devir için Vezne ledresi: 120 dirhem ağırlık ölçüsüne
kaynaklar I vask karşılığında tekrar 60 Pey verilen addır. 30 ledreye “vezne” ismi verilir
gamber şa‘sı verirler. di, Şu halde vezne 3600 dirhem demekti. Vez
(ISAM) Bir hacim ölçü birimi olup 60 sâw’ya ne ledresi bilhassa ipek gibi pahalı şeylerin
eşittir. 1 vesk 165 litre, yaklaşık 132 kg. buğday. tartı İmasında kullanılırdı.
Vayba (WH) Özellikle Mısır’da kullanılan bir hacim (WH) OsmanlIların kullandığı vezne 30 lod-
ölçüsüdür. Eski devirde - 10 menn veya ra'ya eşitli, I lodra ise 120 dirhcnı’di, (1 dir
12,168 kg (buğday), XIV. ve XV, yüzyıllarda hem = 3,207 g). Böylece I vezne = I 1,545 kg.
herbiri 232 dirhem olan 16 kadeh = I 1,6 kg Basra’da 1581 de I veznenin — 1/16 Halep
buğday, yani pratikte = 15 litre. 1665 yılların kintar’ı olduğuna dair bilgiler vardır. Bu da
da A. Gonsales I vayba pirincin herbiri 3 ntl 14,25 kg eder.
kebir olan 8 kadeh = 1.5 kg olduğunu bil (EÇ) |2/302b| ve’l-hâsıl cümle me’kûlât [il]
diriyordu ki, buradan 1 vayba’nın 12 kg pirinç meşrûbât cümle narhı Şeyh Safî üzre lerâzü ile
veya sadece 12,5 litrelik bir hacim olduğunu bey‘ olunur. Buğday (vc | pirince vc sâ'ir
görüyoruz. XIX. yüzyılda vayba = 33 litreydi ; hubûbâta asla kile yokdur. Cümle vezne ile
burada irdabb’in 100 okka buğdayın ağırlığına bey‘ |u| şirâ olunur. Vay ol merdin hâline kim
eşit yapma yoluna gidilerek Osmanlılarca dirhemlerinde yazılan “Lâ ilahe” üzre hilaf
ayarlanması sözkonusudur. Bu vayba 5/6 Os ide. Ödünü koltuğu altından çıkarırlar, kânûn-ı
manlI kile'si veya 21,367 kg buğdaya denkti. İrânî budur.
er-Remle'de vayba - 1/4 kafîz yani = yaklaşık
Vikr |WH) Hayvan yükü,
37,8 litreydi. Tunus’da (1330’larda) I vayba =
yaklaşık 12 müdd - yani = yaklaşık 12.6 lit Vııkiyye bk. okka
reydi. Vukiyye-i Aşarî (MZP) Ağırlık ölçülerindendir, Bir vakiy-
(ISAM) Mısır hacim ölçüsü olup 24 müdd'e yc-i aşarî 312 dirhemdir.
ve 6 sâ'ya eşittir. I veybe=16.5 litre (Eski vey- (T,2) = 1000 gr. (Bir kilodur)
hc bunun yarısı kadardır)
Verkçe (Hİ) bk. şihta Y arda (ML) İngiltere'de ve bazı Commonvvealth dev
Vezne (OS) 1. Tartı, Terazi. letlerinde kullanılan uzunluk ölçü birimi. I
2. Tartı yeri. Eskiden alnın ve gümüş paralar yarda = 914,4 mm = 3 ayak = 36 inç = 1/2
fanthom
sayı ile olduğu gibi tartıyla da alınıp verildiği
için bu tabir meydana gelmiştir. Para alınıp Yarıınlâ (OS) Fitrenin iki katı olan bir ölçek
verilen yer mânasında da kullanılır. Devlet Yart (DLT) Su içilen bardak; şarap vc benzeri akıcı
daireleri ile büyük müesseselerde para alıp nesnelerin ölçüsü.
veren memura Veznedar denir. Yıgaç (DLT) Fersah (eski bir yer ölçüsü) Ağaç, ağaç
3. Barut yuvası. parçası: erkeğin erkeklik aygıtı.
4. Tartı yeri, mîzan veya sandık mahalli. Yük (ML) I. Araba, hayvan v.b.’nin taşıdığı şey
(Hİ) (standart) - 120 dirhem - 384.84 gr. lerin tümü.
= 30 lidre = 3600 dirhem = 1 1.545 kg. 2. Araba, hayvan v.b.’nin taşıyabildiği miktar
= 72 lidre = 7200 dirhem = 23.09 kg 3. Yüzbin kuruşluk meblağ.
(Bağdat) = 78 okka = 100.066 kg.
4. Bİr ölçü âletinin maksimum yük sınırı, bu
(Musul) = 10 okka = 12.282 kg.
ölçü âletinin kabul edilen hata sınırını aş
(OŞG) 30 lodra tutarında bir ağırlık birimi madan gösterebileceği maksimum değer.
olup 20 dirhem (=1 1,545 kilogram) gelir.
(OŞG) I. Asıl yük sekiz bohçaya eşit olup
(ML) Tartı âleti terazi 166. 144 kilogramdır. Genel olarak at, ya da
(MLT) Eskiden Türkler tarafından‘kullanılan katır yükü demektir. Hayvanlarla yapılan tar-
tıkmalarda kullanılan bir ağırlık ölçüsüdür. kucağında yeni evlâdı var iken yine iki yüz elli
Deve yükü yüz seksen okka sayılırsa da, vukiyye yük götürür avretleri vardır, ammâ
Anadolu'da yolun düz, ya da dağlık oluşuna l’elâ ve lüvânâ erleri üçer dörder yüz vukiyye
göre deveye vurulan yük 390 kilogramla 735 yük kaldırırlar. Gayet güçlü kefereleri olur,
kilogram arasında değişmektedir. ammâ şehirlerde buğday ekmeği yeseler hasta
2. Yüz bin kuruş değerinde bir para olurlar.
3. Arkada götürülecek ya da bir hayvanın taşı Yüksükle ölçmek (OŞG) Cimrice vermek, esirgemek, pek
yabileceği nesne; bir hayvanın iki yanına yük az vermek
letilen miktarda meyve, odun, ot vc benzeri (EÇ) 11/19la] beyaz kumru bu makûle mur-
Araba yükü: Bir araba karpuz, bir araba gân-ı hoş-ncvâları sayd idüp kafesler içre mah-
odun, bir araba saman bûs idüp giderken saka kuşları kafesleri altın
daki kâseler içinden yüksük kadar kovacıklar
Arka yükü: Bir insanın sırtında taşıyabileceği
ile miııkârıyla vc nâhınİyle su çeküp kovadan
ağırlıkta bir yük; 30 okkalık ağırlık ölçüsü
nûş ider. Mankır kuşu kezâlik kafesinin için
(DLT) Yük, bohça. den mankır taşır bir türle kuşdur.
(Hİ) (ipek, Bursa) = 405 lidre = 155.86 kg.
Zar (WH) İran arşını için kullanılan tabirdi (gez
(ipek. Erzincan) = 10 batman = 61.574 kg.
(madencilik. Sırbistan) - 4 kile = 102.636 kg. olarak da bilinir, ender hallerde zira’ derler).
En önemli iki zar ölçüleri şer’î arşın veya zar-i
(ipek. Mardin) = 8 boğça - 3 batman - 126.4
şer’î ve İsfahan arşınıdır. İki ölçü de daha ön
okka = 162.179 kg.
ceki bölümde belirtilen kayıttan hareket
= 1 kabal (karş. Itıkna) edilerek kesin olarak belirlenebilir, buna göre,
(maden, Sırbistan) = 4 kabal = 99.576 kg. I fersah, 7500 İsfahan arşını veya 12 bin şer’î
(Arnavutluk) = 120 okka = 153.936 kg. arşındır. Buradan 1 zar-i şer’î (Arapların şer’î
at yükü = 150-200 kg. arşınıyla aynı. ez-zirau’ş-Şcr'iyyc bahsine
bak) 49.875 cm olarak hesaplanabilir. Buna
(PGI) Bezler vesaire için olup çok zaman 140 uygun olarak 1 zar-i İsfahan = 8/5 zar-i şer’î =
yahut 150 okka itibar olunur ise de tartılacak 79,8 cm'dir. Bu İsfahan arşınını Sparr dc
maddenin nevine göre değişir. Şöyle ki: Trab Honıberg 1681'de 14/16 aunes d'Holland
zon’da üzüm tartmak için kullanılan yük 80 olarak ölçmüştür, bu da 81.63 cm eder ve bu
okkadır. Osmanlı mahusebecileri bir yükü yüz yüzden lam kesin değildir.
bin rakamı yerinde kullanırlar. Gerek bu ismi,
Zarf (T.2) = 0.1 litre (Bir ölçeğin onda biridir. Sıvı
gerek rakamları Osmanlılar, Hint’ten almışlar
ölçmek için bir kaptır)
dır. Hindistan’da yüz bin sayıya lek derler.
Zebaııe (OS) Terazi gibi bazı âletlerin dili andıran par
(WH) Türk hayvan yükü (harvar'a da bak).
çaları.
Doğu Anadolu'da normal hayvan yükü (asil
yük) herbiri 4 Amid batman T olan 8 boğça idi. Zer‘î (OS) Arşın ile ölçülen şey.
(1 batman=1580 dirhem; I dirhcm=3,207 g), Zerre (MZP) Ağırlık ölçülerinden birinin adıdır.
Böylece normal hayvan yükünün ağırlığı Arapça gayet küçük gözle görünür görünmez
162.144 kg oluyordu. İpek ticaretinde kul derecede ince, ufak şey demektir, Kitmir’in
lanılan hayvan yükü (harir yükü) 1518’ de Er yarısı oranında ağırlık birimidir. I zer-
zincan'da herbiri 6,154 kg olan 10 batman, re=0.000625 gr.
yani 61.5 kg olarak işlem görüyordu (EÇ) [4/209a] Diyârbekr'e gelüp azîz Hazret
(EÇ) [l/86a| kırk bin araba mâl-ı ganâ’iınle lerine belegân-mâ-belâğ ihsanlar etdikçe şeyh
ve yüz bin esir ile Demürkapu’dan taşra bir zerre kabûl etmeyüp du’â ederdi.
çıkulup [6/64b| Darda ve Ösek kal‘ası ncfcrâtlan
[5/1 16a] Hattâ üç yüz dirhem hâs ve beyaz ek oturul p] ve üyende vü revende tüccarlarından
mek bir akçeye ve altı peneze koyun eti beş bâc alırlar mîrî mâldır kim bir melâ’ın bacı
peneze kuzu eti ve üç peneze sığır eti ve üç alınmadan bir zerre ubûr edemez.
vukiyye gelir bir kaplıca yoğurd iki peneze ve [7/153b] Ve illâ zerre kadar bir şey alırsanız
on beş yumurta bir peneze ve bir arka yükü kaplılar kapanup Kızlar Algan suyu taşup
elma ve soğan ve hıyar ve kabak ve lahana ve topuz ile duran tuç âdem sizi ura ura hurd u
pırasa ve sarımsak birer penezedir, ammâ haınîr haşhaş eder.
pirinç ve kahve ve şeker pahalıdır, zîrâ bu şeh Zira* (ML) Dirseklen orta parmak ucuna kadar olan
re Selanik on iki konakdır. ve uzunluğu 75 eme ile 90 cm arasında
[8/276a] Hattâ ba’zı hâmile karıları arkaların değişen bir uzunluk ölçüsü.
da iki yüz vukiyye yük götürür. Ba’zılannın (OS) 1. El, kol uzunluğu. 24 parmak uzun-
413
luğu. Arşın, cm idi. Ekber. bu arşım XVI. yüzyılın sonunda

2. Bir kolun dirseğinden orta parmak ucuna 41 angoşt olarak ayarlamıştı, onun hükümdar
kadar uzunluk ölçüsü. (75-90 cm. kadar) arşını böylece 83,31 cm ediyordu, (angoşt’a
3. Gökle ayın menzillerinden birisi. bak) 1647'den beri Agra’da, belirttiğimiz gibi
4. Tulum. İçine peynir veya su, yağ gibi şeyler 81,28 cm uzunluğunda olan eski arşın resmen
konan deriden kap. tekrar kullanılmaya başlandı.
t Hİ) bk. arşun İslâmiyet'te arşın ölçülerinin sayısı fazladır.
(MZP) Uzunluk ölçülerinden birinin adıdır. Bütün hesaplamaların çıkış noktası er-Ravda
Zirâ4; lügatte bilek, kol manasınadır ki. dirsek adasındaki (Kahire’de) 861 yılından kalma es
ucundan ona parmağın ucuna kadar olan kısım ki Nil ölçeğinin arşınıdır. Bu arşın, Napoleoıı
dır. İstılahta bu miktara müsavi olan uzunluk yönelimindeki Fransız seferi sırasında yapılan
mikyası demektir. Buna “arşın” da denir. araştırmalara ve bunun K.A.C. Creswell
Tersane zira‘1: Eskiden Tcrsanc’dc kullanılan tarafından 1927'dc yapılan kontrolüne göre,
ölçülerden birinin adıdır. 24 “Canne” e miin- ortalama 54.04 cm gelir. Bu, Abbâsilcr’in kara
kasimdi. Bu zirâ' mimarî zirâdan 3 parmak arşınıdır. Şimdi alfabetik sıraya göre değişik
arşın ölçüleri veriyorum. İran’la ilgili olarak
uzundu. Çünkü 24 parmakdan ibaret olan bir
mimarî zira' 75 cm'ye ve bir metre otuz yedi gez ve zar kısımları önemlidir.
Fransız pusuna müsavi olduğu halde yirmi (T.2) Aşîr-i zira’ = 0.01 m. (Metrenin yüz
dört kaneden ibaret olan hir eski tersane zirai parçasından biridir)
oluz Fransız pusuna müsavi idî. Bu itibarla 27 (EÇ) [ 1/IObJ cemî’î ıımnıâllar ellerinde olan
parmak uzunluğunda olan Tersane zirai, 24 hacerâtları ve cibs-i Horâsânîleri zemine
parmak olan mimarî zinamdan üç parmak uzun bıragup tarfetü'l-ayn içre csâs-ı sûr bir zirâ‘-ı
demektir melikî zeminden âlî oldu.
(MS) Değişik kaynaklarda “orta parmak ucun [l/14a] Yedikullc'den tâ Ebû Ensârî rüknüne
da dirseğe”, “parmakların ucundan omuza” varınca iki kât hısn-ı hasîn vc sedd-i metîn
veya “kollar iki yana açıldığı zaman sağ elden sûr-ı kavî dîvân bina itdi kim evvelki kal
sol elin parmakları ucuna” kadar,,, olan uzun dîvârının irıifa'ı yirmi bir zJrâ’-ı mülkî âlîdir
lukları temsil ettiği varsayılarak tanımlanan, ve arz-ı on zirâ'dır ve iç kat dîvârının kaddi
bu nedenle değişik yer ve zamanlardaki her yetmiş zira’ bâlâdır ve arzı esâsı yirmi zira'
tanıma göre farklı boyda olması gereken eski arîzdir ve sûr hâricinin irtifa’ı ka'r-ı handak-
bir uzunluk ölçüsü. OsmanlIlarda daha çok ar dan tâ bedenlere varınca kırk iki zirâ' idüp
şın ile eş anlamlı, arşın türlerinin boyutları ile esâsından âb-ı safîler tulü' idüp iki dîvâr
eşdeğeri iği ifade eden (zirâ-i çarşı = çarşı ar mabeynin horâsânî rıhtım-ı dolma ile metanet
şım, zirâ-i mimarî = mimar arşını) bir sözcük verdi. Ve bu rıhtım olmuş temelin arzı kâmil
olarak kullanılmıştır. seksen zirâ’dır vc sûr-ı hâriç ile sûr-ı dâhilin
(OŞG) Türlü zamanlarda, başka başka İslâm mabeyni altmış zirâ' fasıla bir bâğ-ı İrem
ülkelerinde, türlü amaçlarda kullanılan ve misâl bir yerdir. Hâlâ Topkapusu yla Edir-
çeşitli adlar taşıyan zirâların Ölçüleri 54, 04 ile nekapusu mabeynindeki bâğ-ı İrem içre Âl-i
91 santimetre aralarında değişmekledir. (Bkz. Osman’ın yeniçeri zağarlarının yaylağıdır. Ve
ayrıca arış vc arşın.) sûr-ı hâricden hâriç bir kal alçak hisârbeçe
(ÖNB) Sözlükle kol, bilek anlamındadır ki dir dîvâr dahi bina idüp ka'r-ı handakdan irtifa’ı
sek ucundan orta parmağın ucuna kadar olan yirmi beş zirâ'dır. arzı altı zirâ'dır vc bu iki
kısımdır.Ölçümde bu uzunluğa eşit olan uzun dîvârın mabeyni kırk zirâ’ fasıla dîvârdır. Bu
luk demektir. Buna Türkçedc arşın denir. hisâb üzre İslâmbol kal'asm m kara canibi üç
Çoğulu ezru ve ziraat'tır. Birçok çeşidi vardır. kaldır. Vc bu dîvânların önündeki bir kal fecc-i
amîk handak i garîkın arzı yüz zirâ’dır.
(PGİ) Türlü zamanlarda, başka başka İslâm ül
kelerinde, türlü amaçlarda kullanılan ve çeşitli [I/I5a] İslâmbol Hisârı’nın la'mîr ve [ter-
adlar taşıyan zirâların ölçüleri 54, 04 ile 91 ınîmin] fermân itdikde mi'mâr arşını hisâbı
santimetre aralarında değişmekledir. (Bkz. ay üzre fermân idüp vech-i dîvânın taşrasından
rıca arşın.) kütlelerin devr iderek hisâb olundukda İslâm
bol'[u] zirâ'-ı bennâ ile kâmil seksen yedi bin
(WH) Bu tabir İran kültür sahasında karşımıza
arşınla ihata itmişdir.
çıktıkça, bunu zar ve gez bahisleriyle karşılaş
tırmalıyız. Türkiye’de bugün I zira - 65 [ I/I6b] Kostanlin'in Tavııkbâzârı’ndaki hezâr-
cm'dir. Bunun yanında ez-zirau’l-İstanbuliy- pâre amûdudur kim ahmer-gûn seng-i sum-
ye'yi de karşılaştırmak gerekir. Hindistan’da paradan hinâ olunmuş bir müdevver mîldir
40 angoşt’luk bir -"hükümdar arşını” (zira'-i kim kaddi yüz zirâ’-ı mülkîdir.
padişahı) vardı, bu lam 32 inehes veya 81,28 11/I7a| Aımcydâm’nda Milyonpar nâm ameli
bir sütün-) âlîdir kim zirâ’-ı bennâ ile kaddi zirâ’-ı melik-i âlîdir
yüz elli arşındır. (3/154bJ Cümle hendese sahihleri üstâd-ı
[l/35b| Ve la’l-gûn sommâkî siitûn-ı mücel- kâmillerin ve bünyâd eden Mi’mâr Sinan’ın
lâlar var kim zî-kıymcı cevahirden nâdire-i kavl-i sahîhi üzre bu kubbe-i azîm İslâmboEda
villân kimyâb makûlesi amûd-ı mu’azzanılar Ayasofya kubbesinden kâmil allı zirâ’-ı
dır kim her birisinin kadd |ü) kametleri kırkar melikî kaddi derindir. Ve dâ’iren-mâdâr etrâf-ı
zirâ’-ı mekkîdir andan âlî olan ikinci kubbe dörd zirâ' vâsi‘dir. Halta bu hakîr
tabakadaki amûdlar dahi bî-misâldir. Ammâ i’timâd etmeyüp Selîmiyye kubbesi içinde
kadd |ü| kametleri otuzar zirâ’dır. olan kanâdîl tabakası mezkûr kubbenin per-
| I /36a] Ve her minarelerin alemleri yirmişer vâzesi beraberinccdir.
zirâ’ mulalla-yı müzehheb alemlerdir kim [4/197a] Zîrâ hir tarafdan bir tarafa yüz on
mânendi âfitâb-ı âlcm-tâbdır. Ve kubbe-i âlî zirâ’-ı melikidir kim Ayasofya lüklerinden
üzre olan alem-i kebîri Lahdîd idüp kubbesine arîz olur.
göre alemin kaddîn elli zira* tavîl idüp elli bin [4/316b] Eşkâl-i rabla-i bîrûn: Taşra kal'asm
mümessek zeheb-i hâlis ile mııtallâ idüp iki sene 246 Haşan h, Zcydü'l-Bâmir bina clmiş-
fersah yerden ve yüz mîl deryâdan nümâyân dir. Orta kal’ayı ihata elmişdir. Şekl-i muham
bir alem-i alâmet-i cdyândır mes hâk-i pak top ve çim ve rıhtım ile nıebnî
11 /40a| Ve zeminden lâ sutûh-ı dâm [u] bir kal’a-i kavîdir kim gûya Tebrîz kurbünde
bamına varınca zirâ’-ı bennâ ile seksen yedi şehr-i Rûmiyyc’nin Toprak kal‘asıdır.
zirâ’dır. Vcch-i arzdan atebe-i suflâsına varın Dâ’iren-mâdâr cirmi altı bin zirâ’-ı Mekkî ar
ca dörder zira’ kaddi mürtefi’dir. şındır kim on bin halve yer eder.
I l/43al Lâkin Ayasofya kubbesi bu kadar âlî [4/325a] Sâ’; bin kırk dirhemdir. Mud; be.ş yüz
değildir. Kaddi elli sekiz zirâ’ binâ-yı âlîdir. yigirmi dirhemdir. Menn; iki yüz altmış dir
| l/128bj Cümle iki yüz beş külle ve on üç bin hemdir. Kalk yüz otuz dirhemdir. İstâd; altı
bedendir ve dîvârının kaddî kırk zirâ’-ı mül yüz dirhemdir. Dirhem; otuz üç arpa ağırıdır.
kîdir. Ba’zı kütleleri seksener zirâ’-ı mülkîdir. Miskal; yüz arpa ağırıdır. Kırat; beş arpa
Ammâ Ebü’l-feth’in bina itdüğü Galata Kal ağırıdır. Dânk; (—) (—). Fersah; on iki bin
leşi yüz on sekiz zirâ' binadır kim eflâke ser- adımdır. Mil; dörd bin adımdır. Bir adım dörd
çekmişdir, ayakdır vc bir ayak-ı meyan uç uca yigirmi iki
[1/I46a| Evsâf-ı Tclimme-i Su Kemerleri : Ev arpa kaddidir. Vc bir zirâ’-ı hayyâl; üç karın
velâ Uzun Kemerler vc Mu‘allak Kemerler ve dır. Ve bir karış; yigirmi arpa kaddidir vc çuka
Güzelce Kemerler ve Müderrisköy Kemerleri arşını üç karış iki parmak enlidir. Ve mi’mâr
vc Kovuk Kemerler, bunlar İslâmborıın cânib- arşını bir zirâ’-ı hayyâıî ve bir sülüs ziyâdedir
i garbisinde bir konak tavîl menzildir. Evvelâ vc zirâ’-ı Mekkî, Hazret-i Zübeyr Mekke’yi
Uzun Kemerler’in kaddi yirmi zirâ’dır. tûlu la’mîr eldikde zirâ’-ı Mekkî dedüğü bir çubuk
bin iki yüz yirmi zirâ’dır. Kovuk Kemerlerin zirâ’-ı hayyâtîdir. (—) (—) (—) (—). Bu
kaddi yetmiş zirâ’-ı melikidir. Vc Güzelce hisâb-ı kitâblardan mâ’adâ bu şehr-i Sâve hal
Kemerler bir kaç ser-âmed kemerlerdir kim kı ilm-i arkamda gûyâ Feyzullah-ı Hindî’dir
adedi ma’lûmum değildir. Ve Mu'allak [6/57aJ Vc bu canibi kâmil beş yüz germe
Kemerler üç tabakadır kim biri biri üzre üç kal adımdır. Bu hisâb üzre dâ’iren-mâdâr bin adım
(âk-ı kisrâlardır. Evvel tabakası kehrîz misâl gelir kal’a-i bâlâdır kim bennâ zirâ’ıyla
dir kim içinde atlı âdem mızrağıyla girse dîvârının kaddi kâmil yetmiş aded zirâ’-ı
mümkündür kaddi kâmil altmış beş zirâ’-ı melikî ve Mekkîdir.
âlîdir, temeli kâmil on sekiz zirâ’dır. Ve 16/154b| Hattâ dîvârının arzı on zirâ’-ı mek
Müderrisköy Kemerleri dahi altmış zirâ’dır. kîdir vc kaddi yetmiş arşın âlîdir.
Amma ne kadar kemerlerdir ma’lûmum değil
[7/36a] Ve bu taraf handaki kâmil seksen adım
dir.
enlidir vc seksen yedi zirâ’-ı mekkî derindir
[2/319b] Dîvârının kaddi altmış zirâ’ ve yet kim âdem aşağı bakmağa cür’el edemeyüp
miş burç ve üç bin bedendir. zehresi çâk, menzili hâk olur.
|2/327b] Der-i dîvârının kaddi kırk zirâ’-ı [10/349] Bu kal'anm kapusuna demir yerine
melikidir. bir timsâh-ı azîmin derisin kaptı kanadına üçer
|3/5a] Dîvârının kaddi kırk zirâ’-ı meliki vukiyye demir mismârlarile mıhlamışlar. Başı
âlîdir vc yedi arşın arîz dîvâr-ı üstüvârdır vc kuyruğu yokdur. Hamam gövdesi derisin
[3/1 la] Keykubâd-ı Selçukî la’mîr ü lermîm den hakîr kasden zirâ’ ile ölçdürdüm. On dört
edüp bir handak-ı azîm inşâ edüp umkı on bir zirâ’ ve yedi zirâ’ arzı eldi.
zirâ’dır ve arzı elli zirâ’dır vc kaddi surî otuz |10/536] bin yüz altmış mil olduğu takdîrce
415
seksen bin fersahdır. Ve her mil zirâ'-ı Mekkî Zirâ’-ı Bilaliye (WH) Bu arşının adı Bilal ibn Ebi Bür-
ile üç bin zirâ'dır. Ve bir zirâ’-ı mezbûrların de'den gelir (739‘da öldü). Bunun adına küçük
herbiri üç şibrdir. Ve her şibr on iki ısba’dır. Haşimî arşını da derlerdi ve kara arşınından
Ve her ısba‘ beş arpa uzunluğu kadardır. Ve 22/3 asba (1 asba 2,252 cm), daha büyüklü,
nahn-ı arz yedi bin altı yüz ve otuz allı mîl ol uzunluğu 60,055 cm idi.
duğu lakdîrce iki bin beş yüz kırk beş fersah Zirâ‘-ı l)ıır(WH) Fiddiya adını da taşıyan bu arşın muh
ve sülüs fersahdır. Ve basît-i arzın küllisi yüz temelen Kadı İbn Ebi Leylâ Ycşar tarafından
otuz iki bin kerre bin ve altı yüz bin mil ve iki uygulamaya sokulmuştur. Kara arşından 12/3
yüz seksen sekiz fersah olur, Anıma bu tahrîr asba daha küçüktü, 50,3 cm ederdi.
olunan kaviller Bııkratos Kratfilikos ve Filosof Zİrâ‘-ı Ha.şinıiye (WH) 8 kabda’lık veya 32 asba’hk
ve Batlimos hakimlerin kavl-i sahihleridir.
(büyük) Haşimî arşınının bir adı da kral veya
[ 10/538] ve sığ yerleri ve demir dutar âb |u| Ziyadî arşınıdır ve adını Abbasî Halifesi al-
havası latif limanları tahrîr etmişlerdir. Ve ber- M unsur’dan (754-75) beri taşımakladır.
ren kezâlik rûy-ı arzı dağı ve taşı ve âb |u] Yukarda 50,3 cm olarak tesbiı etliğimiz arşına
havâsile ve her nehri menba‘1 tûlu ile tahrîr et kıyasla 72/3 asba (parmak genişliği) daha
mişlerdir. Ve cümle ehl-i hey’eı Dünyâ-yı büyüktü.Parmak genişliğinin değerini 2,078
Atîk'ı ale’l-iltifâk Padra ve Kolon kavilleri üz cm olarak esas alırsak, Haşimî arşını 66,27 cm
re seksen yedi bin mil ve her mil zirâ‘ı esved olur. Kral arşını için de 66,81 cm’lik ve 86,21
ile dört bin zirâ’dır, Ve her zira' yigirmi dön cm’lik değerleri hesaplamıştık, (zirau’l-
parmakdır. Ve bir mil dört bin adımdır. Aheste mclik'c bak). Böylece Haşimî arşım için de or
reviş ile kâmil sâ’at yerdir. Ve bir fersah on iki talama değer olarak 66,5 cm buluruz. Küçük
adımdır. Haşimî arşını Bilâl arşınına eşitti, yani 60,055
110/867] Ol diyarda ise on koyun bir zirâ' as- cm idi.
dar bezine verilir. Bir zirâ‘ bez ise Circe’de Zirâ’-ı Haşimiye-yi Kühra (ÖNB) Zira-ı Sevda dan beş
bir para ve iki cedîde ya'nî mangıradır. parmakla bir parmağın üçte ikisi kadar uzun
Zirâ‘-ı amme (ÖNB) Altı kabza yani 24 parmak mikdarı bir arşındır. Bunu Haşimiycyc ilk getiren
olan arşındır. Bunun karesi 576 parmaktır. Mansur’dur. Buna Ziyadiyye de denir. Çünkü
Türkiye’de bu arşına Zirâ‘-ı Mimari denir ki Ziyad bununla arz-ı sevadı ölçmüştür. Ehvaz
alan ve mimaride kullanılır. ahalisi de bunu kullanmıştır.
Zirâ’-ı Haşimiye-yi S uğra (ÖNB) Zira ı Sevda'dan iki
Askatları şunlardır:
parmak ile bir parmağın üçte ikisi kadar uzun
Zirâ-ı Mimari: 24 Parmak.0.758 metre, yani bir arşındır. İcad eden Bilal İbni Ebi Bür-
758 mişarı ziraattır. de’dir. Bundan buna Zira-ı Bilaliye de denir,
Parmak: 12 Hat = 3,15 Cm. Ebıı Müsel Eş’ari hazretleri tarafından kul
Hat: 12 Nokta = 0,263 Cm. lanılmış olduğu da söylenir. Basra’da, Küfe de
Kadem: 12 Parmak kullanılmıştır.
Kulaç: 5 Kadem Zirâ’-ı Kadıye (ÖNB) Zira-ı Sevda’dan bir parmak ile bir
parmağın üçte ikisi kadar eksik bir arşındır.
Kulaç : 2.5 Zıra-ı mimari. Hafriyatta kulamhr.
Buna Zira-ı Dur da denir. Bunu ilk vazeden
(WH) ‘'Bayağı arşın” muhtemelen 54,04 Kadı İbni Ebi Leyla’dır. Kelvaz ahalisi tarafın
cm’lik kara arşına eşitti. A. Gonsalcs, 1665’te dan kullanılmıştır.
resmini çizdiği bu tür bir “bayağı” çeyrek ar
Zirâ’-ı Kirbas (ÖNB) Yedi kabza, yani 28 parmak mik-
şını 13,2 cm olarak verir ve bu arşın için 52,8
darı olan arşın ki bezlerde, kumaşlarda kul
cm elde edilirse de bu küçük fark baskıdaki
lanılır.
hatadan kaynaklanmış olmalıdır.
Türkiyede buna karşılık Çarşı Arşını denir ki Zıra-ı
Zirâ‘-ı Aşari (ÖNB) 14 Eylül 1285 ve 20 Cemazi el ahir
Mimariden 1 parmak, 10 hal, 6 nokla eksiktir.
1286 tarihli Kanunnamede anıldığı gibi Tür-
Çarşı Arşını = 0.680 Metre,yani 680 mişarı
kiyede alanların, kilelerin ve vezinlerin vahid-i
kıyasilcrine esas olmak üzere Daire-i nısf el ziradır.
ni harın Rub’unıın on milyon cüzünden birine Endaze = 8 Rubu* = 2 Kirah. I Kirah = 2,9 Cm.
eşil bir uzunluk seçilip buna Metre veya Zira-ı Endaze = 0,650 Metre. Yani 650 Mişarı ziradır.
Aşari denilmiştir. (WH) Beyaz çuval bezi ölçümünde kullanılan
(T.2) = 1 m. (İşbu zirâ’-ı a’şârı yani metre ek bu Mısır arşını bayağı arşınla (zirau’l-amme)
vatorun dörtle birinin on milyon parçasından aynıydı ve bu da belirtildiği gibi kara arşınla
bir parçasına eşiltir. Tartı, ölçü ve alan öl muhtemelen (zirau’s-sevda) aynıydı ve 54,04
çülerinin Ölçeklerine esas kabul edilmiştir) cm idi.
Zirâ’-ı Bennâ bk. Zirâ’-ı Mimari Zirâ’-ı Kisra (ÖNB) 7 Kabza ,yani 28 parmak mikdarı
olan arşındır,Buna Zira-ı Melik de denir.Zıra-ı dikili baş parmak uzunluğunda bir arşındır. İlk
Kırba,siye eşittir, vaz‘ eden Hz. Ömer’dir, Arşınların en uzunu
Zirû‘-ı Mesaha (ÖNB) Yedi kabza İle bir dikili parmak nu, en kısasını ve orta uzunlukta olanını top
mikdarı olan arşındır ki arazide kullandır. Bu layarak üçe bölmüş vc buna bir kabza ve bir
zira Türkiye'deki zıra-ı mimariden bir kabza dikili başparmak mikdarı ekleyerek bunun iki
ile bir parmak mikdarı büyük bulunmuş tarafım kalay ile kapatmıştır. Bu arşın Hz.
oluyor. Ömer’in emriyle Arz-ı Sevad alanında kul
Zirâ‘-ı Mimari (ÖNB) Allı kabza yani 24 parmak mik-
lanılmıştır.
darı olan arşındır. Bunun karesi 576 parmaktır. (WH) Halife Ömer'in arşını yarım terazi ar
Alan ve mimaride kullanılır. şınıydı; benim hesabıma göre, 72.815 cm idi.
Askatları şunlardır: Zirâ‘-ı Sevda (ÖNB) Bir kol uzunluğundaki arşındır.
Harunü’r-Reşid icad etmişti. Maiyetinde
Zıra-ı Mimari: 24 Parmak. 0.758 metre, yani
758 mişarı ziraattır. bulunan siyah bir kölenin kolu uzunluğunda
Parmak: 12 Hat = 3,15 Cm. bulunmuş, bundan bu (siyah) adı almıştır.
Binalarda, Nil sularının derecelerini tcsbille,
Hat: 12 Nokta = 0,263 Cm.
Kadem: 12 Parmak tüccar tarafından bezlerin ölçümünde kullanıl
Kulaç: 5 Kadem = 2,5 Zıra-ı mimari. Hafriyat mıştır.
la kulanılır. (WH) Abbasî Halifesi el-Ma’mûn tarafından
(WH) İnşaat arşını, Mısır’daki doğramacı ar kullanıma sokulan 24 aşba’lık (parmak geniş
şınıyla (ez-zira bi’n-neccâri) aynıydı. Bu. Or liği) kara arşını, ar-Ravda' adasındaki Nil öl
taçağ’da 8/5 el arşınıydı. Zirau’l-yedi aşağıda çeğine göre, 54,04 cm idi.
49,875 cm olarak belirlemiştik kİ, böylece Or Zirâ‘-ı Yusufiye (ÖNB) Zira-ı Sevda’dan bir parmağın üç
taçağ’da inşaat arşını 79.8 cm olarak or- le ikisi kadar eksik bir arşındır.B unu ilk
layaçıkar. XIX. yüzyılda Mahmud Bey el ar vazeden İmam Ebu Yusuf'tur. Bağdad’da
şınını ortalama 49,32 cm olarak hesaplamıştı, binaların alanlarını tayin için kadılar tarafın
böylece 78,9 cm’lik bir doğramacı arşını or dan kullanılmıştır.
taya çıkar. 78,9 cm’lik bu değer, başka eşit (WH) Ünlü Kadı Ebu Yusuf’un (798 yılında
lemeler (kasaba'ya bak) gözönüne alındığında öldü) adını taşıyan bu arşın, kara arşından 2/3
biraz yüksek gibidir: bu eşitlemelerden yapılan parmak genişliği daha kısaydı ki, bu da 52,55
hesaplarla bir doğramacı arşım 77.5 cm olarak cm ederdi. Ancak verilen bilgilerde bir yanlış
belirir. XIX, yüzyılın ikinci yarısında metrik lık olması muhtemeldir. Daha sağlam bel
sisteme uyarlama sonucu Mısır doğramacı ar gelere göre, Yusuf arşını kara arşından 2/21
şını 75 cm olarak tesbit edilmiştir. oranında daha kısaydı ve bu da 48.9 cm eder
(NS) 60 cngüşl (60 x l.263cm). 24 parmak (24 di, Büyük bir ihtimalle Yusuf arşını. 49,875
x 3 1,572 mm) ya da 6 “kabza”lık. 757,728 mm cm’lik şer'î arşınla ya da el arşınıyla aynıydı,
uzunluğundaki arşın türü. Zirâ^-u'l-Mimari bk. Zirâ‘-ı Mimari
Metrik sisteme göre 75,8 cm olarak kabul Zirâ‘u’I-aıncl (WH) Mısırlıların pratik arşını Haşimi ar
edilen bu uzunluk ölçüsünün Osmanlı mimari şınıyla aynıydı. Sonuncusu bizim hesabımıza
sinde ilk kez ne zaman kullanıldığı bilinme göre, (ez-Zirau’l-Hâşimiyye kısmına bak) or
mekledir. III. Selim zamanında bir tarafı 12 talama 66,5 cm idi.
“hat”lı 24 parmak, diğer tarafı 10 “hat”lı 20 ZirâTr 1-belediyye (WH) XIX. yüzyıldaki Ölçümlere göre,
parmak olan abanoz bir mimar arşını yaptırıl
bu arşının normal uzunluğu 58,26 cm idi,
mış vc ayar İçin Mühendishâne-i Berr-i Hümâ “pik”c, yani kumaş arşını zirau'l-bczz'c eşitti.
yûn kütüphanesine konulmuştur.
E. W. Lanc bunu 222/3 ineh’lik kumaş arşını
(T.2) = 0,758 Yeni arşın = 24 parmak olarak kaydetmiştir ki. bu 57,57 cm demektir.
Zirâ**ı Mizaniyye (ÖNB) Zira-ı Sevda ile iki arşın ve bir Zirâ‘u’l-berîd (WH) “Posta-arşım” 49,875 cm’lik şer’î ar
arşının üçte ikisiyle bir parmağın sülüsanı şınla aynıydı.
uzunluğunda bir arşındır. İlk kullanan Me'mun
Zirâ‘u’I-bezz (WH) Kumaş arşım Ortaçağ’da en yaygın
halifedir. Meskenlerin, sokakların, ırmakların,
arşın (Lirlerinden biriydi ve Doğu Akdeniz ül
derelerin alanlarım tcsbille kullanılmıştır.
keleriyle yapılan ticaretlerde ‘pik” adıyla
(WH) Abbasî Halifesi el-Ma’mûn tarafından anılırdı. Kahire: al-Kalkaşandî’ye göre, Mısır
yerleştirilen bu terazi arşını = 22/3 kara arşın + kumaş arşım Kah i re'de - 1 el arşını+4 asba -
2/3 a.şba (parmak genişliği) idi ve kanalların I 1/6 el arşınıydı. Sonuncusu için 49,875 cm
ölçümünde kullanılırdı. Yakardaki hesap koyarsak (zirau'l-yed'e bak) Kahire'niıı kumaş
lamaya göre de 145,63 cm uzunluğundaydı. arşınının değerini 58,187 cm olarak elde
Zirâ‘-ı Ömeriyye (ÖNB) Bu. bir zira, bir kabza ve bir ederiz. Bu değer, G.Da Uzzano'nıın 1440'lar-
417
da verdiği bilgiyle tamı tamına doğrulanır, I92()’de Kahirc’de kullanılmaya başlandı.

Venedik arşını 68,34 cm olduğuna göre, pik Zirâku*İ*Kaynıe (WH) Bu arşın 49,875 cm'lik şer'î veya
58,15 cm olur, (picchi I 14 d'Alessandria sono el arşınıyla aynıydı (ziran’l-yed’e bak). Bu ar
in Vinegia braccia 97)... İskenderiye’nin şının 80 tanesi = 60 Haşimî arşım idî ki, biz
kumaş arşını böylece Kahire’dekinin uzun daha önce I Haşimî arşınını 66,5 cm olarak
luğuna eşitti. A. Gonsales, I665‘te bir resimde hesaplamıştık,
çeyrek arşını 14,5 cm olarak verir ki, böylece
Zirâ‘ıı’l-Melİk (WH) Hükümdar arşım büyük Haşimî ar
arşının uzunluğu 58 cm olur. Ayrıca bununla şınıyla aynıdır. Hükümdar arşını. 54,04 cm'lik
Hint kumaşlarının ölçüldüğünü de ilâve eder.
kara arşından 52/3 aşba (parmak genişliği)
Avrupa kumaşları ise İstanbul arşınıyla öl
daha büyüktü. Aynı kaynağın verdiği başka bir
çülürdü ve bu da onun resmine göre 64,4 cm
bilgiye göre ise. bu kara arşının l9/40'ı kadar
(doğrusu 68,579 cm) olarak ortaya çıkar. Şam:
dı. Birinci durumda hükümdar arşını (parmak
Şam kumaş arşını al-Kalkaşandî'ye göre genişliği 2,252 cm) 66,81 cm. İkincisinde ise
Kahire’dekinden 1/12 oranında daha büyüktü
66,21 cm olarak hesaplanır. Uygulamadaki or
ki, böylece 63,035 cm ederdi. Halep: Halep'te talama değer olarak hükümdar arşını 66,5 cm
kumaş arşını, el-Kalkaşandî‘ye göre, Kahi
eder.
re’dekinden 1/6 oranında daha büyüktü, böy
Zirâ'u’İ-Mesâha bk. Zirâ’-ı Mimari
lece 67,9 cm ederdi. W. Barret - bunu kesin
likle doğrular vc I584’ıc Halep’le 100 “pikes” Zirâ‘u'l-Mürsele ( WH) Bu arşının 12 000 tanesi 1 fersah
için Hürmüz'de 103 “codes” koyar, I Portekiz ederdi. Bu ölçü kuşkusuz benim hesabıma
codo’su orada 66 cm olduğuna göre, Halep göre 49,875 cm'lik şer’î arşın veya el arşınıyla
kumaş arşını 67,98 cm eder. XIX. yüzyılda I (ziran’l-yed’e bak) özdeştir.
pik Halep’le 67,7 cm idi. Trablusşam: Trablus- Zirâ‘u’l-yed (WH) Mısırlıların el arşını yukarda da belir
şam'da (Suriye) kumaş arşını Kahire’dekinin tildiği gibi şer’î arşınla özdeşti vc 54,04 cm’lik
Ll/lO’u kadardı, 64 cm ederdi. Kudüs: kara arşından 1-12/3 aşba (parmak genişliği)
Kudüs’te XIX. yüzyılda kumaş arşım 25,5 inc- daha küçüktü (ez-zİrau‘s-Scvda‘ya bak) veya
hes idi ve 64,77 cm ederdi. Irak XVI. yüzyılda = 1/3 terazi arşını (ez-zirau’l-mizaniyye)
Bağdad vc Basra'da kumaş arşını 82,9 crn idi. kadardı. Birinci durumda, I aşba = 2,252 cm
Bu, W. Barret’in verdiği bilgilerden hesaplan olduğu için el arşını 50,3 cm, İkincisinde ise
mıştır, buna göre, 82 “Babylon” (Bağdad) 48,54 cm olarak hesaplanır. El arşınının uzun
pikes'i 100 Halep Iııkes’ine eşitli veya 100 luğu cl-Kalkaşandî’nin verdiği bilgiden daha
Bağdad -likes’i herbiri 66 cm olan 1252/3 kesin bir şekilde bulunabilir, buna göre, el ar
Hürmüz codes'ine eşitti. XIX. yüzyılda Bleibl- şım herbiri 4 aşba (parmak genişliği) olan 6
reu Bağdad kumaş arşınını 80,26 cm olarak kabda’dan (el genişliği) ibaretti (l aşba =
verir. İran gez ve zar'a bakınız. Hindistan: 2,078 cm) ve buna göre bu tür 8 arşın, 6
Hindistan ile yapılan uluslararası ticarette (Or- Haşimî arşını ederdi. Zirau'l-Yed için bul
taçağ'daki İran'la olduğu gibi) Halep kumaş duğumuz sonuç böylece 49,875 cm ediyor. Bu
arşını kullanılırdı. Surat’da XVII. yüzyılda 27 ölçü, XIX. yüzyılda Mahmud Bey tarafından
ineh’lik küçük bir arşın vardı. 68 cm gelen bu ortalama olarak 49.32 cm olarak teshil edil
arşın Halep'teki kadardı. Ayrıca 36 ineh'lik miştir.
(91 cm) birde büyük arşın vardı. Zirâ‘u’r-Reşşâşiyye (WH) Daha çok Mağrib ve Ispan
Zirâku’l-hadîd (WH) 28 şer'î asba'hk “demir arşın" XV. ya'da kullanılan 6 kabda’lık Reşşâşî arşını
yüzyılda Mısır'da vc Hicaz'da kumaş arşını tamamiyle kara arşının (ziraıı’s-Sevdu) ay
olarak hizmet görüyordu ve el arşınının (zirau'l- nısıydı, yani 54,04 cm ederdi.
yed) 7/6’sı uzunluğunda idi, Böylece Kahire vc Zirâ‘u’ş-Şer’iyye ( WH) Şer’î arşın Mısırlıların el arşınıyla
İskenderiye kumaş arşını (zirau’l-bezz) için aynı uzunluklaydı (zirau'l-yed) ve benim
hesaplandığı gibi 58,87 cm uzunluktaydı. hesabıma göre, 49,875 cm idi.
Zirâ‘u’l-Hindâse (WH) E. W, Lane, daha çok Hint Zirâ‘u’z-Zıyadiyye (WH) İslâmiyetin ilk yıllarında kul
kumaşlarının ölçülmesinde kullanılan arşına lanılan bu arşınla Ziyad b. Sumayya Irak'ta öl
25 inch (yakl. 63,5 cm) değer vermiştir. Bugün çümler yapmıştı ve bu arşın hükümdar arşınıy
bu Mısır uzunluk ölçüsü tam 65,6 cm’dir. la (zirau’l-Melik) veya büyük Haşimî arşınıyla
Muhtemelen bu eski Haşimî arşını olmalıdır. aynı uzunluktaydı, yaklaşık = 66.5 cm idi.
Ziı*â‘u'l-İstanbuİiyyc (WH) İstanbul kumaş arşını olan
bu arşın son çağlarda Mısır’da Avrupa malı
kumaşların ölçümünde kullanıldı. E. W. Lane,
bunun değerini yaklaşık 26,5 inehes (yakl.
67,3 cm) olarak verir. Bleibtreu’a göre, bu ar
şın XIX. yüzyılda 68,579 cm idi. Kasım
KAYNAKÇA
"A guide Greek and Roınan Life”. Brilish Museum, London Shipvvreck”. Archaologischer Aıtzeiger, 1962, 537-564.
(1929), s. 149-vd. Bass George F. ve Frederick H. Van Doorninck, Jr.. Yassı Ada. Vol.l.
Abdel Rahmy, Fahmy, Early lslamic Coin Weights . Cairo: 1957. A Seventh-Century Byzanıine Shipıvreck, Texas 1982,
Akgündüz. Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Baykara. Tııncer. “Türkiye Selçuklularında Bazı Vergilere Dair”.
Tahlilleri. Cilt: 10. İstanbul: PEY Vakfı Yayınları, .9. Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül 1981)
1990. Bildiriler Cilt: 2, Ankara. Türk Tarih Kurumu (1988).
Akpınar, Turgut. “Fatih’in Teşkilat Kanunnamesinin s. 687-695.
MevsUkiyclinden Şüpheler ve Bunlar Üzerinde Bazı Bedokiaıı, B. Zareh. Coinage of Cilician Armenia . Vicnna; 1963.
Düşünceler". Beşinci Milletlerarası Türkoloji Bendall, Simon. Byzantine Weights . London: 1966.
Kongresi (23-28 Eylül 1985) 3. Türk Tarihi İstanbul Bilgi, Önder., “Klasik Çağ Öncesinden Anadolu’da Ticaret",
(1986), s. 17-24. Palnıetl. VKV Sadbcrk Hanım Müzesi Yıllığı.
Akurgal, E.. Halli ve Hitit Uygarlıkları, İzmir 1995. İstanbul 1997.
Albeni. Hans-Joachim. Mass und Geıvicht. Berlin: 1957. Bilmen. Ömer Nasıılıi. Hukuki İslamiyye ve İstılahtın Eıkhiyye
Ailen. James. “Invcstigations inlo maverd glas-1”. Lslamic art in Kamusu
the Ashmolean Museum, Oxford. British Museum a guid Greek and Roman Life . London: 1929.
Allmay, Ahmet Refik. Eski İstanbul. İstanbul: Kanaat Carbognano. Cosimo Comidas de. 18. Yüzyılın Sonunda İstanbul
Kütüphanesi, 1931. . Çev. Erendiz Özbayoğlu. İstanbul: Eren Yayınları, s..
And, Metin. lü.Yüzyılda İstanbul, İstanbl 1993. cm.
Arbuthnolt. Jo. Tables of the Grecian Roman and Jewish Crosby. Margaret-Mabcl Lang. Athenian Agora Weights,
measures, weights and coins. 1705. Measures und Tokens, 1964 . New Jersey : 1964.
Artuk İbrahim ve Çevriye Artuk. İstanbul Arkeoloji Müzeleri Çağatay. Neşet. “Osmanlı İmparatorluğu Arazi ve Reaya
Teşhirdeki İslanıi Sikkeler Katalogu. Milli Eğilim Kanunnâmelerinde İlhak Edilen Memleketlerin Âdet
Basımevi, İstanbul 1970, Cill I. ve Kanunlara ve İstılahlarının İzleri". Türk Tarih
Alalay, Besim. Divanü Lügat-it-Türk Dizini ‘‘Endeks , Ankara: Kongresi Cill: 111.
Türk Dilk Kurumu. 1986. Çızakça, Murat. “Bursa İpek Sanayinin Maliyet Yapısı Üzerinde
Atasoy Sümer ve Ebru Parman. “Bizans Sanatı". Anadolu Düşünceler ve Hum İpek Fiyatları (1550-1650)”.
Medeniyetleri 11, Avrupa Konseyi 18. Avrupa Sanal Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar, 1978
Sergisi, Aya İrini, İstanbul 22 Mayıs-30 Ekim 1983. Özel Sayısı Ankara (1979), s. ???.
İstanbul 1983, s. 137-199. Dağlı. Yücel - Cumhııri Üçer. Tarih Çevirme Kılavuzu, Türk
Awgcrcaıı. A. Investigations of Ancient Weights and Measures. Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996,
Yenice: 1821. Dağlı, Yücel, Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman. Evliya Çelebi
Aydınol, Mahmul. “Birim vc Standartlaştırma ile İlgili Komite ve Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Bağdat 304
Kuruluşların Tarihçesi”. Bilim Tarihi Cilt: 1. Sayı: 9. Yazmasının Transkripsiyonu - Dizini, 2. cilt. Yapı
İstanbul (Temmuz. 1992). s. 16-19. Kredi Yayınları. İstanbul 1999
Balog, Paul, “lslamic Bronze Weighı İroni Egypt". JESHÜ Dağlı, Yücel, Seyit Ali Kahraman. Evliya Çelebi Seyahatnamesi,
(1970), s. 13. Topkapı Sarayı Bağdat 305 Yazmasının
Barattc. François. Orfevrerie (or, argent, bronze) Byzance, Musee Transkripsiyonu - Dizini, 3. cilt. Yapı Kredi Yayınları.
de Louvre . Paris: 3 Novembre 1992. İstanbul 1999
Barkan. Ömer Lülfi. "Kanunname'’. İslâm Ansiklopedisi Cilt: VI. Dağlı, Yücel, Seyir Ali Kahraman. Evliya Çelebi Seyahatnamesi,
İstanbul (İ977). s. 185-195. Topkapı Sarayı Bağdat 305 Yazmasının
Barkan. Ömer Lülfi. “Osmanlı Devrinde Akkoyunlu Hükümdarı Transkripsiyonu - Dizini, 4. cilt. Yapı Kredi Yayınlan.
Uzun Haşan Bey’e ait Kanunlar”. Tarih Vesikaları İstanbul 2001
Maarif Matbaası (1941). Dağlı, Yücel, Seyit Ali Kahraman, İbrahim Sezgin. Evliya Çelebi
Barlhold, W,, “İlhanlIlar Devrinde Malî Vaziyet”. Türk Hukuk ve Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı Bağdat 307
İktisat Tarihi Mecmuası Cill: I. İstanbul (1931). s. Yazmasının Transkripsiyonu - Dizini, 5. cilt. Yapı
135-159. Kredi Yayınları, İstanbul 2001
Bass. George .“Undcrwater Excavalions al Yassında: A Byzantine Dağlı, Yücel, Seyit Ali Kahraman. Evliya Çelebi Seyahatnamesi,
421
Top kapı Sarayı Revan 1457 Yazmasının EARLY BYZAN TİNE GLASS WEIGHTS FROM
Transkripsiyonu - Dizini, 6. cilt. Yapı Kredi Yayınları. SARDJS". American Journal of Numismatics, A.N.S.
İstanbul 2002 Sayı: 10. New York (1998).
Davidson Gladys R., Corinth XII, The Minör Ohjects, Princeton. Galih Yeni Mikyaslara Dair Risaledir . İstanbul: Matbaa-i
New Jerscy 1952. Osmaniye, 1299/1882.
Dcınirciyan, Kirkor . Mesaha-i Hendesiye . İstanbul: Ahmed Gökyay, Orhan Şaik. "Halk Dilinde Ölçü Birimleri". Tiirk Folklor
İhsan vc Şürekası Matbaası. 1330. Araştırmaları Cilt: 1981, Sayı: I, (1981), s. 41 -58.
Devcllioğlu, Ferit. Osınanhca-Türkçe Ansiklopedik Lügat Gökyay. Orhan Şaik. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Topkapı
İstanbul, 1982. Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Transkripsiyonu •
Dinçol, A.M., Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi. İstanbul Dizini, l.cilt. Yapı Kredi Yayınları. İstanbul 1996
1982. Gökyay, Orhan Şaik. "Halk Dilinde Ölçü Birimleri." Tiirk Folklor
Dinçol. A.M., "Çavuştepe Kazısında Çıkan Yazıtlı Küçük Araştırmaları, Cilt: 1981, Sayı: 1. (1981), s. 41 *58.
Buluntular-!’*, Anadolu XVIII <1974), ALI, Dil Tarih Gövsa, İbrahim Akillin. Resimli Yeni Lügat ve Ansiklopedi
ve Coğrafya Fakültesi Dergisi. (Ansiklopedik Sözlük), Cilt 1-5, İskit Yayım
Doglia. Gustara. Peşi e Misure Farmacologiche . Pisa: 1967. Günergun, Feza. "Desimal Metrik Sistemin Osmanlı
Donbaz. Veysel,, “Eski Anadolu Koloni Çağında Anadolu'da Eczalı aneleri ne Girişi”. Doğa, Türk Eczacılık Dergisi
l'icarel Hayatı". Palmctl, VKV Sadberk Hanım Cilt: I. Sayı: 2, İstanbul (1991),
Müzesi Yıllığı, İstanbul 1997. Gwovgi‘\. Agricolae Medici Libri. Paris: 1533.
Dün . Nicolas. “Catalogue de la collection Lucien Naville atı Haşan, Ölçüler, Nazari ve Ameli. İstanbul: 1934.
Cabinet de Numismatique du Musec d'Art et Heintz. Florenl-Mary Margaret Fulghum. “A HOARD OF
d’Hisloirc de Gencvc”. Genava Cilt: XII, Gencvc EARLY BYZANTİNE GLASS WEIGHTS I ROM
(1964). SARDLS". American Journal of Numismatics 10,
Düstur . Kosıanuniyyc: Matbaa-ı Amire, 1289. A.N.S. New York (1998).
Entıvisıle. Christophcr. "Byzanline Weighls”. Ediıed by David Henımy, A.S.. "The Weight Standard* of Ancicnt Greecc and
Bııckton. Byzantium Treasııres of Byzanline Art and Persia”. lraq Cilt: V, lraq (1938), s. 65-81.
Cultıtre from British Collections London (1994). Hendy, Michael F., Stııdies in the Byzantine Monetary Economy.
Epiphanius* Treatise on Weights and Measures The Syrıac Cambridgc 1985.
Versioıı . Editör James Elmer Dean . Chicago 1935 Hendy. Michael F,, Catalogue of the Byzantine Coins in the
Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umûr-ı Belediye, İstanbul Büyük Dumbarton Oaks Collection and in the Whitfemare
Şehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Collection, Vul.4/2 Alexius / to Michael VIII (1081-
Yayınları, İstanbul 1995 1261), (eds.A.R.Bellinger ve P.Grierson). Washiııglon.
Esen. Mahmut. "Eczacılıkta Kullanılan Ağırlık Ölçülerin Tarihsel D.C.1999.
Gelişimi". Eczacılık Bülteni Cilt: 4, Sayı: 147, (1962). Herodotos, Herodot Tarihi, Çeviren: Münlekim Ökmen, Üçüncü
Esin. U., Heinrich Schlicnıunn'ın Kazı Raporları ve Baskı. İstanbul 1991.
Mektuplarından Seçme Parçalarla Troya, İstanbul Hmz. Waller, "Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitabeleri”. Çev,
1991. Fikret Işıltan. Belleten Cilt: XIII. Sayı: 52. Ankara
Fcher. Göza. “Osmanisch-Türkische Gevvichlsslücke in Ungarn”. (1949), s. 771-793,
II. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Hinz. Wallher. "islamda Ölçü Sistemleri”. Çev. Acar Sevim.
Kongresi, İTİ'. 28 Nisan-2 Mayıs 1986 İstanbul Marmara Üniversitesi Feıı-Edebiyat Fakültesi
(1986). Türklük Araştırmaları Dergisi Sayı: 5, İstanbul
Fleischer, Jens Fleischer, Oystcin Hjort ve Mikael B. Rasmussen (1989), s. 1-82.
(eds.). Byzantium. Lale Anticpıe and Byzanline Art in Ilocker, Fred,"Weight, Money, and Weight-Moııey: The Scales
Scandinavian Collections, NY Carlsberg Glyptotek, and Weights from Serçe Limanı”, INA Unstituie of
June I-August 31, Ny Carlsberg Glyptotek 1996. Nautical Archaeology) (juaneıiy, 20.3. 1993. 13-21.
Flinders, Pctric. "Glass Wcights”. Numismatic Clıronical, 4 series Holland, LioneL “İslamik Bronze Weighls from Caesarca
London. Maritima”. Mııseıtm Notes, 31, A.N.S New York
Fulghum. Mary Margaret-Flöreni Heintz. "A HOARD OF (1986).
İnalcık, Halil. “Inıroduution to Otlumun Mctrology”. Tıtrcica Cilt: Matına, F. Some Weights ofthe llellenistic, Koman and Byzantine
XV, Louvain-Paris-Sırasbourg (1983). Periods, Jerusalenı 1984.
İnalcık. Halil. “Osmanlı Hukukuna Giriş, Örfî-Sultanî Hukuk ve Mehmed Arif, Kanunnâme-iÂl-i Osman . İstanbul: Ahmed İhsan
Fatih'in Kanunları”. Ankara Üniversitesi Siyasal ve Şürekası Matbacılık Osmanlı Şirketi, 1330.
Bilgiler Fakültesi Dergisi Cilt: I 3. Sayı: 2, Ankara Mehmet İzzet. Rehber-i Umur-ı Beytiye . Cilt; Mil. Dersaadet:
(1958), s. 102-126. 1326.
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Ekonomik ve Sosyal Merçil, Erdoğan. Türkiye Selçuklularında Meslekler . Ankara;
Tarihi, Cilt 1. İstanbul 2000 Türk Tarih kurumu, 2000.
İnalcık, Halil. Osmanlı Metrolojisine Giriş Mcriçboyu. Yıklız-Süıncr Alasoy. Büst Şeklinde Kantar
İnciciyan, P. G.. “Tamlar ve Ölçüler”. Hayat Tarih Mecmuası Ağırlıkları . İstanbul; 1983.
Cilt: 2, Sayı: 8, (Eylül 1965), s. 72-74. Mesahat vc Ekyal vc Evzan-ı Ccdideye Dair Kanunname .
Kallck. Cengiz. “İstar”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi Cilt; 23, İstanbul: Malbaa-i Amire. 1286.
İstanbul (2001), s. 310-311. Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi. .
Kayaoğlıı. i. Gündağ . “Balkan Dillerine Türkçeden Geçen Mikyasât-ı Atikânııı Mikyasât-ı Cedide'ye Tahvili. İstanbul:
Bakırcılık Terimleri ve Bakır Kap-Kacak Adları”, ///. Tophane-i Amire Matbaası. 1299.
Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri V. Mİles. George C.. “Byzantine Miliaresion and Arab Dirhem: Some
Cilt Maddi Kültür Ankara (1987). s. 183-219. Notes on Their Relationship”. Museum Notes IX Cilt:
Kaymaz, Zeki. “Uşak’ta Ölçü Adları’’. 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak II, Ne w York (1960).
Sempozyumu (25-27 Ekim 2001) Uşaklılar Eğitim Vc Miles, George C.. “Conlributions to Arabiu Mctrology". /LVS,
Kültür Vakfı Yayınları no;2 İstanbul (2001), s. 79-82. Nuınismatic Notes and Monographs, No. 141 Cilt: II
Kisch, Bruno. Scales and Weights a Historical Outline . Hew New York (1958).
Heven and London: Yalc University Press, 1965, Miles. George C.. “Conlributions to Arabic Metrology”. ,4/VS,
Koçin, Abdiilhakim . “Çağım Aşanlar:Hassas Teraziler İcat Eden Nuınismatic Notes andMonographs, No. 150 Cilt: II,
Bilgin Hazini”, Bilim ve Teknik Cilt: XXIII. Sayı; 279, Nevv York (1963).
(Şubat 1991), s. 48-49. Murray, A.S.. “Greek Weighls in the British Museum”.
Kolbas, .1 . “Mamlûk Bronze Weights: An Exlincl Specics?”. The Num.Chronical Sayı: VIII, (1868), s. 57-73.
American Nuınismatic Society Museum Notes 31 Nasr. Seyyed Hossein. Islamic Science . World of İslam Festival
New York (1986). Publishing Cornpany Ltd., 1976.
Kondoieon, Christine, Antioch. The Lost Aııcieııt City, Princeton Neslihan, Sönmez. Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri
University Press, Princcton2000, Sözlüğü . İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları,
Kürkman, Garo. OsmanlIlarda Ölçü ve Tartılar, Otlaman 1997.
Weights and Measures . İstanbul: 1991. Osman Nuri. Mecellen Umur-ı Belediye . Cilt: I - IX, Haz. İstanbul
Kürkman, Garo. Osmanlı Gümüş Damgaları, İstanbul 1996, : 1995.
Kürkman, Garo, “Dirhemler”. Antik & Dekor sayı 5, 1989. s,74-77 Özcan, Abdiilkadir. “Fatih’in Teşkilat Kanunnamesi ve Nizam-ı
Lang, Mabel- Margaret Crosby. Athenian Agora Weights, Alem için Kardeş Katli Meselesi”. İstanbul
Measures and Tokens . New Jcrsey: 1964. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi Sayı:
Lang. Mabel. “Fİ VE 1IELLENISTIC LEAD WE1GHTS”. The 33. İstanbul (1980-1981), s. 7-56.
American Nuınismatic Society Museum Notes Sayı; Özgüç, T.. Kültepe-Kaniş, Ankara 1986.
14, New York (1968). Özgüç. T.-N.Özgüç., Kültepe Kazısı Raporu 1949, Ankar 1953.
Launois, A,. Estampilles el Poids Musulınaııs en Verre du Pakalın. Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri
Cabinet des Medailles . Le Caiere: 1959. Sözlüğü. Cilt: I III, İstanbul: 1993.
Les Mestires et İTHıstoıre , Paris : 1984. Piıık. Kari. Römische und Byzantinsche Gewichte in
Licbc. Beitrage zur sozialeıı und wirtscaftlichen Lage Bursas anı Österreichischeıı Sam mitingen . Wicıı: Verlag Rudolf
Anfang des 16. Jahrhunderts . Hamburg : 1970. M.Rohrerln Baden Bei Wicn, 1938.
Manadian, İLA.. The Trade and Cities oj Armania in Relation to Pyle, Nancy S.. “Anaiolian Ring Wcights”. Journal of Ttırkish
Aııcieııt YVorld Trade . Çev. Nina G. Garsoian. Lisbon: Studies Cilt: 2, Cambridge (1978).
1965. Reglement et tables patır la conversion des Poids et Mesures,
423
Empire Ottoman . Costantinoplc 1870. Türkiye Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Cilt I-XI1, Ankara
Rilgiemeni relatif a la verfication Des et Mes u res . Costantinoplc; 1963.
1871. Validi. Ahmet-Zek. “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî
Ross, Marvin C., Catalogue of the Byzantine and Early Mediaevul Vaziyeti”. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası
Antiıpulies in the Dumbarton Oaks Collecîiım. Harvard Cilt: I. İstanbul (1931), s. 1-42.
Universily Press, Washİngton, D.C. 1962. Vol.l. Vikan. Gary ve John Nesbitt, Security in Byzantium: Locking,
Sahillioğlu, Halil. “Osmanlı Devlet Muhasebe Sisteminde Sealing, and Weighing, Dumbarton Oaks Colleclion.
Birimler”. Osmanlı Türk Diplomatiği Semineri (30-31 Publicalions, No.2, Washington. D.C. 1980.
Mayıs 1994) Edebiyat Fakültesi Basımevi. İstanbul Vikan. Gary.“Weighl Box”, The Oxford Dictionary ofByzantium.
(1995). s. 113-135. Oxford Universily Press, Oxlbrd 1991. Vol.3, 2194.
Saraç, Celal. “Metrenin Tarihi”. Bilim Tarihi Cilt: 11/24. (Ekim Vikan, Gary.“Weights”, The Oxjard Dictionary of Byzantium,
1993). s. 3-1 I. Oxford Universily Press, Oxford 1991, Vol.3, 2194-
Schillbach, Eridi. Byzantinische Mefrologie. Verlag C.H.Bcck. 2195.
Munich 1970.77i(? Theodosian Code and Novels and VValdbaıım, .İane C. Metalftorkj'rum Sardis: The Finds throııgh
The Sirnıondian Constituıions, (çev. Clyde Pharr) 1974. Cambridge and London 1983.
Greenvvood Press. New York 1952. Weilzmann, Kurt (cd.), Age ofSpiritucdiry, Lale Anlicjue and Early
Schillbach, Erich.“Metrology”, The Oxford Dictionary of Christiaıt Art, Third ta Sevendi Cemury. Catalogue oj'
Byzantium, Qxford Universily Press. Oxford 1991. the Exhibilİon at The Metropolitan Museuın of Art,
Vol. 2, 1358-1359. November 19. 1977, ıhrough Fehrııary 12. 1978. The
Schkımberger, M. Gustave. Monııments Byzantins Inedits, Poids Metropolitan Mııseum of Ari, New York 1979.
de Cuivre de Trente-Su Nomismata . Whiııing, P.D. Miinzen von Byzanz, Ernst Battcnberg Verlag,
Scott, R.B.Y., “Shckcl-Fraction Marking on Hebrevv Weights”. München 1973.
Bulletin of the American Schools ofOriental Wiedemann, E.. “Kapan”. İslâm Ansiklopedisi Cilt; VI, İstanbul
Research, No. 173 (1964). (1977), s. 196-200.
Scott. R.B.Y.. “The N-S-P Weighl From Judah”. Bulletin of the VVoolhouse, W.S B_. The Measures, Weights & Money of Ali
American Schools ofOriental Research, No. 200 Nations . London: 1856.
(1970). Yağcı, R., “Anadolu Medeniyetleri Müzesi Koleksiyonundaki
Sönmez. Neslihan. Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Ördek biçimli mühürler”, Anadolu Medeniyetleri
Sözlüğü , İstanbul; YEM Yayın (Yapı-Endüsıri müzesi 1994 yıllığı, Ankara 1995
Merkezi Yayınları), 1997. Yağcı. R., “Yeni Astır döneminde Kuzey Suriye’de Ördek biçimli
Şehsuvaroğlu, B.. “Eczacılıkta Ağırlık Ölçüleri”. Eczacılık Tarihi Taş ağırlıklara iki örnek. Olba I. Mersin 1998
(1970). Yeni Mikyaslara Dair Risaledir . 1287.
Tcil, E.. Volkskunde Âltere Masse und Gewichte, Atlas der Zambaur. E. V.. “Habbe”. İslâm Ansiklopedisi Cilt: V, İstanbul
Schweiz. Basel: 1968. (1977), s. 2-3.
Tekin. Oğuz. “Sikkeden Önceki Değişim ve Ödeme Araçları". Zambaur. E. V.. “Kanlar”. İslâm Ansiklopedisi Cilt: VI, İstanbul
Arkeoloji ve Sanat Yıllığı Sayı: 40/41, İstanbul (1988). (1977), s. 165.
Temple, Richard (ed.), Early Chrislian and Byzantine Art, Temple Zupko. Ronald Edward. A Dictionary of English Weights and
Gallery, London 1990. Measures . Mcdison-Milwaukee-London: 1968.
Tietze. Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati, Zupko. Ronald Edward. Frendi Weights and Measures befor the
Birinci Cilt A-E. İstanbul 2002 Revolution . London: 1978.
Togan, Zeki Velid. “Reşideddin’in Mektuplarında Anadolu’nun Zupko. Ronald Edward. Italian Weights and Measures from the
İktisadî vc Medenî Hayatına Ait Kayıtlar”. İ.Ü. İktisat Middleages tu the Niııeteenth Century . Philcdelphia:
Fakültesi Mecmuası Cilt: 15, Sayı: 1-4, İstanbul 1981.
(1953-1954), s. 33-50. Zupko. Ronald Edward. Revolution in Measurenıeııt, Western
Türkçe Sözlük, Cilt I 2. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara European Weights and Measures Since the Age of
1988. Science . Philadclphia: 1990.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
425
Abâcı lâ'ilesi : 122 Ali Rıza: 173

Abanoz; 116. 117 Ali Saib; 173
Abbasi; 50» 52, 53, 59, 148, 187, 219 Ali vezni: 187
Abdüluziz : 62. 67, 75, 88. 153, 154. 185. 197, 281.282, 283. 284. Ali, Ekmekçi: 150
285. 286, 287, 288 Altın : 104
Abdiilhamid : 185.288. 291.292. 293, 294 Altıncı Dâ’irc : 124
Abdülhamid, 1.: 67, 87. 196. 249, 250, 251,252 Ambar: 335
Abdiilhamid, II. : 62, 67, 75, 89. 96. 99. 133, 141, 197. 295, 296. Amerikan : 323
297, 298, 299.300.301.305 Amphora; 31.34,335
Ahdül kadir, E. C. : 51 Anadolu : 12. 16, 17. 18.20,21,24.29.41,54.59.72. 109. 122.
AbdÜlmccid i 62, 67, 88. 197, 267, 278, 279, 280, 281 132, 230, 239,322. 323
Abdülnıelik b. Mervan : 50 Anadolu Beylikleri : 54
Abis: 335 Anadolu defteri (Muhasebe-i Vilayet-i): 140
Abra: 335 Anadolu Selçukluları : 90. 132
Abu al-Hasan 'Ali az-Zahir li'i'zazdin Billah (Fatımi Halifesi): 219 Anadolu. Doğu : 17
Abu Tamim Ma’add al-Mustansir Billâh (Faıimi I lalifesi): 219 Anadolu, Güneydoğu : 21
Adam Boyu ; 335 Anadolu. Orta: 18.20,21
Adana: 96, 98. 317 Anania. Şiraklı: 43
Âdem : 187 And. Metin : 147
Adım ; 187. 335 Andronikos, II.: 43
Adımlamak : 335 Ankara : 96, 98, 190,315
Adîla: 335 Antakya : 48
Aelia Eudoxia; 47.210 Anthypatos: 48
Aelia Pulchcria: 47 Antik donem : 48
Afyon: 183 Anzaf kalesi: 22
Agruk: 335 Ar:335
Ağaç: 120. 121,335 Aram : 124
Ağırlık taşı: 13 Araş: 335
Ağız: 335 Arazi ölçümleri : 118. 119. 120
Ahkâm defterleri ı 150 Ardabb: 335
Ahmed (Usta): 90, 92. 150 Argyrikc (gümüş) litra : 48
Ahmed Cevdet : 173 Anş: 335
Ahmed Esad : 173 Arif (Kontrol memuru); 90. 92. 291
Ahmed Mıinir: 173 Arkaik dönem : 26
Ahmed Sırrı (Kontrol Memuru): 90. 91,311 Arpa: 13,43, 187, 188.335
Ahmed, 1.: 62. 65. 66. 81. 86. 196, 236.237. 238. 239 Arsenik ; 17
Ahmed. II.: 66, 137, 196 Arşın ; 14, I 16. I 17. I 18, 120, 121. 122, 136, 140, 169, 170, 171,
Ahmed, III. : 66, 87, 196, 238, 244, 245 172, 175, 276, 326, 327, 335,336, 337
Ahmed. Kasap : 150 Artıg: 338
A ime: 335 Arliıı (İmalatçı): 116, 326
Akçe sayma tahtası: 193 Aruzza: 338
Akdeniz: 29 As(pondo):30
Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü : 90 As:338
Akdeniz. Doğu : 17. 20.36,41 Aslî tatbik damgası: 161, 163
Akindino kilisesi: 36 Assarion: 43. 338
Akkoy unlu kır : 109 Asur Koloni Çağı: 20
AKMED kolleksiyonu: 142 Astır Ticaret Kolonileri : 18, 20
Akşehir: 96. 98. 289 Asurltı: 18
Al-Qâsım : 52, 53 Asya, Ona : 17, 54
Akıma: 335 Aşari (ondalık) sistem : 158
Alanya: 54 Aşariye usûlü : 173
Alayköşkü : 148 Aşha: 338
Aleksiııs, I.: 215 Aşîr-i dirhem : 155. 158
Ali (İmalatçı): 310 Aşîr-i zirâ' ; 155, 158
Ali (Usta): 90, 91 Aşl: 338
Ali b. Haşan : 150 Aıasoy, Sümer: 47
Ali narhı : 187 Athena:34,40,41,47, 206
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ__________________________________ _________________________
Alım; 338 Belediye meclisi kararı: 180

Atina : 24.27. 31 Belli, Oktay : 22
Atlantik Okyanusu : 17 Bcndall, Sinıon : 45
Avrupa: 17, 194. 317 Benna arşını : 120
Avuç : 14,338 Berat : 137
Avurt : 339 Bcrgos : 118
Ayak: 31, I <87, 339 Berîd : 343
Ayar şud : 71.75. 80, 81,90, 93. 233, 235, 236, 264,281,286. 291, Beril: 117
292,309,313 Berlin ; 27, 28
Aydınoğullan : 54 Bos: 30.343
Ayvacık belediyesi: 98, 305 Beylik dönemi: 232
Ayvalık: 96 Biga sancağı: 144
Azâla: 340 Bilâd-ı sela.se : 122
Bilecik : 96
Bâ’: 340 Bina arşını: 170, 171
Baar: 340 Binlik : 343
Babil: 12, 18,20 Binter: 343
Badron: 340 Birim : 343
Baer; 340 Birşâla : 343
Bağ: 121,340 Bisiıî: 148
Bağ ölçümleri : 120 Bismar: 138, 325
Bağdad : 148 Bitemi : 343
Bahar: 340 Bizans : 29, 32, 33, 34,35,36, 37.38,39,40,41,42,43.44,45.47,
Bahçecik Belediyesi : 96, 98, 296, 307 48. 50. 52, 54,59, 209, 210, 21 1,212, 213, 214, 215, 216.
Bahr:340 217,218,219
Bakır: 107 Boğazkesen Kalesi : 150
Bakila: 340 Boğça : 343
Bakkal: 136, 167 Boğum : 343
Bakraç: 340 Bohça; 343
Balıkesir: 96, 98, 119,310 Bolu : 96,99. 120, 121
Balla: 341 Bombay : 321
Balya : 144,341 Boru : 343
Bar: 341 Bostan : 119
Bardak : 341 Boş: 332
Baril : 341 Bolle : 343
Barkan, Ömer Lütfi: 116 Brevcte : 304, 305
Barlcy grain : 341 Brilish Museum : 36
Barre : 341 Buğday: 169. 170, 187, 343
Bari : 341 Bukralos : 188
Barut hakkı; 341 Bulgaristan : 184. 185
Banıl kertesi : 341 Buluşma Çadırı: 13
Banıl ölçeği : 252, 341 Burç resimleri: 104
Basen ; 341 Burhaniye: 96. 98
Basil: 341 Bursa: 98. 120
Baskül: 13. 163,341 Buna: 344
Basküllü terazi: 168 Buzul çağları: 17
Bat: 14,341 Büst Şeklinde Kantar Ağırlıklar : 47
Batlamyos: 188
Batman : 54, 109, 113, 169, 170, 171,341. 342 Cafer Dergahı: 140
Balta: 343 Calkoi: 27
Battal terazi: 163 Calkoud: 27,29
Bayburt Livası: 109 Cam payı : 344
Bayezid, I. (Yıldırım): 196 Canik Mutasarrıfı : 122
Bayezid. II. (Veli): 62, 63, 66. 72, 75. 84, 196 Carelello: 344
Beka: 13, 14,343 Carro: 344
Belediye daireleri : 183 Cartousto; 344
Belediye Damgalan : 96 Casanova, P.: 51
427
Çekiliye : 96 Çeten: 346

Cem Sultan : 196 Çel v irnik : 346
Cenah (Usla): 90, 92 Çıg : 347
Cendum : 344 Çıglanıak : 347
Ceneviz: 54 Çıkın : 347
Cenova: 54 Çırpı payı : 347
Cep terazisi; 110 Çift: 347
Çere : 344 Çifte ölçek (çifte litre): 165
Cerîb : 158, 169, 170, 344 Çiftlik: 120, 347
Ceride: 1 <88 Çiğnem; 347
Cev: 345 Çile : 347
Ceviz: 165 Çimdik: 347
Cevze: 345 Çin : 54
Ceza Kânunnâme-i Hümâyunu ; 162, 163 Çiplık : 347
Chalkoi: 27 Çil: 347
Chalkous : 27,29. 345 Çitmik: 347
Chiliai: 29 Çivril: 96
Cılga: 345 Çokal: 347
Cımbıl: 345 Çorbacı, 148*
Cimbiş: 345 Çömlek : 347
Cimcik ; 345 Çubuk : 347
Cirib: 345 Çaka:122
Clarissimus: 40, 48 Çııka arşını : 187
Codex; 48 Çuval : 347
Colla: 345 Çuvaldız: 347
Comes sacrarıım largilionıım : 36, 40, 48
Daday : 96
Çakmak taşı ; 17 Dağar: 348
Çalap Virdi : 150 Dahekan : 43, 348
Çalını: 345 Dahiliye Nezareti: 160. 161, 185. 186
Çamçak : 345 Dakik: 183
Çanak: 345 Dâm : 348
Çanakkale: 34 Damacana : 348
Çap: 345 Damga; 50, 124, 140. 175, 184. 185
Çapuk: 345 Damga memuru : 124
Çardak çorbacısı : 148 Damgacı : 178
Çardak emini: 148 Damgalanmış ip: 118
Çardak naibi; 148 Damgalı arşın : 118. 122
Çarek: 345 Damgalı zincir: 120, 121
Çarşı arşım : 116. 122, 125, 170, 171, 172 Damgasız arşın : 140
Çarşı esnafı: 150 Damgasız dirhem : 124
Çaryek; 345 Damgasız ölçek : 140
Çatala: 346 Damla: 348
Çatan: 346 Dang: 113,348
Çatana: 346 Danık : 187,348
Çatım: 346 Dank: 187
Çekeni: 346 Daınıbe : 41
Çeki: 113, 169, 170, 171,346 Dara; 348
Çekirdek : 346 Darahmî: 348
Çekül : 346 Darbhâne-i Âmire : I 18, 124
Çelenk motifi: 217 Debbe: 348
Çelik ; 346 Debc : 348
Çepik: 346 Decourdemanche, J. A. : 60
Çepük: 346 Defter Emaneti: 120
Çerik; 346 Defter Emareti: 121
Çermik : 109 Defter-i cedîd-i hâkânîyç: 120
Çetele: 346 Defterhâne: 188
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ _ _____________________________________________________________________________________________________________________________
Değirmen : 348 Dozaj : 355

Deka: 29 Dökme demir; 166
Dekalitre : 165 Dökme dirhem i mal i: 124
Dekametre : 348 Dökmeci: 124. 184. 185
Dekar: 348 Dökümcü Şirketi; 91
Demet: 348 Dölüm: 355
Demir; 24 Dönüm : 120, 121. 169. 170, 171. 355
Deniz Kavimleri göçü : 21 Drachma : 27,28, 30.43, 356
Denk: 169. 170,348 Drahmi : 24,27, 29. 59
Derahim; 349 Dram : 43, 356
Dere taşı: 17
Dcrsaadet: 122 Ecza terazisi: 145
Desigram ; 155, 158.349 Eczacı ; 194
Desilitre : 155, 158. 165. 349 Eczacı terazisi: 322, 323
Desimetre: 154. 155. 158,349 Edirne: 137
Deste: 349 Edna arazi : 120
Deunx : 30,349 Edremid Belediyesi: 96, 99
Devan i k : 349 Ela: 13, 14,356
Devasa: 349 Eğin: 192,356
Deve yükü : 349 Ekmekçi: 136, 150
Devrekani : 96 Ekyâl : 356
Dextans: 30, 350 Elpeze; 356
Dırazî: 350 Emânet meclisi ; 180
Diadcm: 48.210 Emânet muhasebesi : 180
Didrâchma: 24 Emevi: 50, 52. 53. 56,59, 219
Didrachmon : 28, 350 Emin (Kontrol memuru), 90. 92. 148. 293
Didrahmi; 27 Emmaus: 13
Dilim : 350 Eınyal : 356
Dimidia sextula : 30, 350 Endaze: 116, 125, 148, 169. 170, 171. 172, 193.356
Dimidiıım scripulum : 30 Endoxototos: 40,48
Dinar: 50,51,59, 137,350 Enfiye : 183
Diokletianıis: 48 Eparch; 36,48
Dirhem : 50. 51,54, 55, 56. 57. 59, 60, 62, 63, 64, 65,66, 67, 70, 72, Erbâb-ı timar : 120
73,74.75, 76, 77. 78,79, 80. 81,82,83,90, 93, 104. 106. Erdeb : 357
109, 110, I 13. 122, 124. 132. 137. 139. 141, 148, 150, 155, Erdebî: 148
163, 166, 167, 169, 170, 171, 175. 186, 187. 190,221,222. Erdek ; 205, 206. 208
224,225, 226, 227, 228. 229, 230.231,232, 233,234,235, Erdib: 357
236, 237, 238, 239, 240. 241.242.243, 245. 246, 247, 248. Erim : 357
249, 250, 251,252, 253, 254, 255,256. 257, 258, 259.260. Eriş: 357
261.262. 263,264, 265, 266, 267, 268, 269. 270, 278. 279. Erlik : 357
280. 281.282.283. 284. 285. 286. 287. 288. 289, 290, 291, Ermeni: 239
292. 293.294,295, 296, 297, 298, 299, 306. 307. 308. 309. Ermeni Mezarlığı: 192
310. 311,312, 313,314, 315, 316. 317, 318. 350. 351.352, Ermenice : 182. 322
353. 354 Ermenistan : 43
Dirhem-i aşarî: 154, 158 Erzincan : 96
Dirhem ti’bkeyl: 59, 60 Eşe!: 357
Dirsek : 31, 355 Etalon : 357
Diş; 355 Evkaton : 29
Divan: 118 Evlek: 357
Divan-ı Hümayun : 122, 144 Evliya Çelebi : 104, 148, 186, 188
Dıvanıı Lugâli’t-Türk : 54 Evran : 357
Dizi: 355 Evrenos : 150
Dodrans: 30, 355 Evsat arazi: 120
Dokurcun : 355 Exagia : 41.48, 357
Domenichino Doria: 54 Eyüp: 122, 150
Doruklama: 355 Eyyübı; 50. 51. 54, 220, 221.222
Doz: 355 Ezâle : 357
429
Fadak: 357 Georgeos: 34

Faraşı la: 357 Gera: 14, 362
Fardelto: 357 Gerah : 172
Fark: 357 Gerdel: 362
Farsça: 104, 116 Gerch : 362
Falhom: 357 Germiyanoğlu : 132
Fanini Halifesi : 219 Gerontius: 40
Fatîl : 357 Gez: 1 16, 1 17, 1 18, 187.233.362
Faıimî :50,5i, 59. 220 Gırbal: 362
Feddân: 357 Girah : 122, 125
Fels : 358 Girar: 362
Ferade; 358 Girara: 363
Fertik: 358 Girbal: 363
Ferde: 358 Girih : 363
Ferman ; 136. 137 Gloriosııs: 40.48
Fersah: 1 17, 169. 170, 171, 187, 188,358,359 God : 363
Fcrsah-ı a’şâri : 154, 158 Gödek : 363
Fersenk : 360 Gönye; 328
Fetil: 360 Göynük : 363
Fetr: 360 Göz: 363
Feyhec: 360 Gram : 14.43, 363
Fıçı: 360 Gram seli: 113, 146, 300
Fıçı dirhemler; 12 Gram lakımı : 320
Fıls :50,5 i Granımarion : 43, 363
Fildişi: 1 16 Greko-Roma; 29
Filibe: 122 Griechische Gewichle : 28
Fincan : 361 Griechische und rönıische Melrologie : 27, 30
Fiske: 361 Gulve: 363
Fişek : 361 Guraf; 363
Fitil: 361 Guvr: 363
Fitre.: 361 Güğüm : 363
Fiyum; 50 Gümrük : 184
Floransa: 104 Gümüş: 13
Foot : 361 Gürcistan : 110
Foti (Usta); 90. 91,92.290.316 Güvlek: 363
Fransız ; 110, 301,305, 323
Fransızca : 154. 182 Habbe : 50, 51.170. 363. 364
Frigler: 21 Habl: 365
Fuçu : 361 Hacı Agop : 193
Funt: 361 Hacı Atmaca: 54
Foslat: 50 Hacim Ölçüleri : 127
Futa ; 361 Haç nıotiİ leri: 109.230
Fiil üs: 361 Hadb: 365
Haliz Kırırnî: 132
Gabari: 361 Halebi : 365
Galata: 122. 124 Halep i 20, 150
Galbur: 361 Halep kadısı : 150
Galla Placidia : 47 Halep muhtesibi : 150
Galon: 361 Handbuch der dassisehen Alterlumswissensvhalî : 29
Garabet (Usla): 90, 91.92 1 larar: 365
Garar: 361 Hare : 124
Gasa: 361 Hardal : 113,365
Gaz ;36l Harman : 366
Gazan Mahmud : 59 Harruba : 59, 367
Gaziyi: 362 Harvâr: 367
Geç Roma: 33,45.48. 212 Has: 121
Gemlik : 96.99 Masan Bey : 1 17
ANADOLU AĞIRLIK VE ÖLÇÜLERİ_______________________________________________________ .
Haşan Fehmi : 173 I lultsch : 27, 30

Haşan Hüsnü : 173 Hurç: 368
Haşini (İmalatçı): 271 I lıırubc : 50
Haşini (Usla): 322 I lükümdar arşını; 368
Hal: 116. 117. 169. 170. 172,367 Hürmüz: 368
Halcadourian : 305 Hüseyin : 150
Haıib. DÖkmcci (Usta): 91.285. 289, 297,298.299, 311
Havai Terazi : 102,278 Ikliyâl: 368
I lavyar: i 83 ilgidir: 368
Havz-ı Kebir: 367 lllustris : 48
I Jazîne kîsesi : 187 Isba’ (parmak): 188
Hazînc-i Celîle; 118. 122. 123. 124 Isbu': 368
Hazîne-i Hâssa : 118, 124 İsfahan : 148
Hazînc-i Hümâyûn : 154, 155. 173 İsparta: 140
Hekaton: 29 İstanbul Arkeoloji Müzesi; 47
Hektar: 367 İşık. Cengiz: 29
Heklemorion : 28, 367 Ivan Müller: 29
Hektolitre: 155. 158, 165. 367
Hektometre : 367 İbn Ban uta : 54
Hekur:367 İbn Fazlullah cl-Öıncri: 54
Helvac?: 136 İbnülverdî: 188
Hem-Seng : 367 İbrahim (Deli): 196
I lemedân: 148 İhrail Kilesi : 368
Hemihekton: 29 İçim : 368
I lemiobols: 27 tdl : 368
Hemisy: 29 İdrîs Çavuş: 121
Hcmisyhcmilclarlon : 28, 367 İhtisab menşuru : 132. 133
Hemisyhemitriton : 28, 367 İhtisab Resmi: 368
Hemitctarton ; 24. 28. 367 İlhanlı: 54, 59
1 lemitrilon : 24, 28. 367 İlig : 368
Hepçe: 367 İmparator; 36. 40. 42,43
ileraklcs: 47 İmparatoriçe büstü : 47
1 lerakliııs: 42 İmparatorluk ağırlıkları : 41
Herodot: 31 İnch (İnç): 327. 368
Hey’et ilmi: 188 İnci: 104
Heybe : 367 İncil: 13. 14,40
Hezir: 368 İngiliz: 145,305
Hıristiyan : 47, 109 İngiliz allım ; 110, 301
Hîk ; 368 İp terazileri : 169
Hilal: 368 İp tutamağı : 117
Himation : 48,210 İran: 54, 59, 72. 104. 106
Himimedimnos: 29 İran kanunu : 149
Hini yan; 368 İran Ölçüsü : 31
Hin : 13, 14,368 İranlı Usta: 271
Hinrichs kol: 181, 182 İrdabb: 368
Hitit: 20. 21 İrdeb: 54
1 liyaşa: 368 İrem köşkü : 148
Hmioboloi : 27 İsa: 48
Hmisııhınitetarlon : 28 İsbi’ : 369
Hmisuhmilriton ; 28 İşbu’ : 369
I Imitetarton : 28 İskender Arabyan : 304
Hmilriton : 28 İskenderiye : 54
Homer: 13. 368 İslami sencele: 50
Honorius: 42 İslami sikke : 51
Hovhannes : 192 İstanbul; 36, 47. 48. 94, I 13, I 18. 119, 137. 147. 148, 170. 185. 322
Hububat: 128, 169. 170 İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü ; 94
Hububat kaplan : 164, 175 İstanbul arşını : 116
431
İstanbul esnafı: 150 Kanlar idaresi: 181

İstanbul Kadılığı Sicilleri: 150 Kantar memuru : 178. 179. 180
İstanbul Kaymakamı ve Kadısı : 137 Kanlar ıusumu : 176, 178, 181, 182
İstanbul kilesi: 128, 144, 171, 369 Kantar larlı kağıdı: 176
İstanbul kutucu esnafı: 140 Kanlar topuzu : 47
İstanbul muhlesibi : 140 Kanlar-ı a’şâri : 158
İstar; 369 Kantarcılar: 178, 179, 180, 184, 185
Isıâz: 187 Kantariyye: 372
İtalyan : 54 Kânûn-ı Salî: 149
İzmir: 96 Kanunname: 169
İzmit: 96, 99, 294, 296. 299 Kap: 372
İzra’ : 369 Kapa : 372
İzzeddin 1. Mesııd dönemi ; 215 Kapan : 372
Kara: 372
Julianus : 36.42, 48 Karaborsa: 184
Justinus, II.: 42 Karaca. Üsküdarlı (lınııcı): 150
Jüstinyen : 36 Karahisar-ı Şarki ; 110
Karaman Belediyesi: 96. 99. 316.318
Kab : 14,369 Karamürsel : 96, 99
Kabak : 369 Karanlık Çağ: 21
Kabul: 369 Kararname : 169
Kabara: 263 Karat: 54, 104
Kabb: 369 Karalaş: 372
Kabbân : 369 Karatil : 372
Kabda: 369 Kare: 372
Kabran : 369 Kan : 372
Kabza: 369 Kanlamak : 372
Kadeh: 369 Kanş: 14, 187,372
Kadem : 369 Kari Pink : 30
Kadh: 370 Karşag : 373
KadÛs: 370 Karşamak : 373
Kaffan: 370 Karta : 373
Kafîz:370 Kanıça: 373
Kahire: 54 Kurum : 18
Kahramanmaraş: 21 Kasaba : 373
Kahve: 183 Kasap terazisi : 146. 300
Kalalı: 370 Kasba : 373
Kalay : 17, 166 Kase: 373
Kalbur: 370 Kasımpaşa: 150
Kalebend cezası: 150 Kasr; 373
Kalkolitik: 17 Kaşık : 373
Kamçı: 370 Kat: 373
Kâme: 370 Kalır yükü : 373
Kamış: 370 Katille : 31,374
Kamil: 173 Kaunos: 29
Kamil Kcpeci: 140, 150 Kavd : 374
Kanata : 370 Kawçi: 54
Kanca: 34 Kayabck koleksiyonu : 81.82
Kandil: 370 Kayın : 165
Kane: 370 Kayseri : 18,96, 193
Kaneş; 18 Kayseri Belediyesi: 99, 159,289.296, 297, 311
Kangal: 370 Kaz: 374
Kantar : 26, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 41,47. 54. 57, 108, I 13, 115, 134, Kazbeki: 187
135, 141. 155. 161. 163. 168. 170, 175. 176. 178. 180. 181, Kazevi: 374
185.204, 210, 211.240, 252,257. 258.272. 273, 274, 275, Kebir terazi kolları: 163
276, 301,324, 325, 370, 371,380 Kefalet Nizâmnâmesi : 178
Kanlar başları : 142, 143 Kefe: 40, 374
Kefeli kanlar: 324 Kilometre: 158.380

Kefeli terazi: 20. 21 Ki İte : 380
Kehribar: 187 Kirah : 380
Kelep: 374 Kireç: 183
Keleler: 374 Kisch, Bruno : 28.31
Kelle: 374 Kist: 380
Kelleci: 136 Kol: 380
Kemha: 374 Kolaşın koleksiyonu ; 81
Kental: 155, 158, 374 Kolon [Kristof Kolomb|; 188
Kentenarion : 43.48,374 Koloni Çağı: 17
Kepçe: 374 Konak : 380
Kepek: 183 Konstantin. 1.; 33,48
Kcrah: 374 Konstantinopolis : 36,40, 41,48, 210
Keratia: 48 Konsül : 48
Kcration: 43. 374 Kontrol damgası : 163
Kerkük: 310 Konul kazıkları : 13
Kerte: 374 Konya: 132
Kestane: 165 Kor: 14,380
Kewçi: 374 Korini kazısı : 41.43
Keyçe: 54 Korinllilcr: 40
Keyl: 374 Kot: 380
Keyl-i a’şârî (hektolitre): 155, 158, 165 Kova: 380
Keyl-i İstanbul : 170 Kovan : 380
Keylçc: 375 Köçek: 148
Kcyle: 375 Kömür: 183
Keylecc: 375 Köprübaşı; 179
Keylî: 375 Krarit: 50
Keyyal: 375 Kralfilikos: 188
Kezame: 375 Krına: 381
Khankhar; 43. 375 Kristof Koloınb: 188
Khonix : 31,375 Krisıogram : 48
Kıbıl: 375 Küba’: 381
Kıbrıs: 48, 140 Kucak : 381
Kıbrus: 140 Kula: 31,96
Kıpti: 50 Kula Belediyesi: 100,315
Kıral : 43. 50. 59, 113, 170. 187. 375. 376 Kulaç : 14, 117,381
Kırba: 377 Kumaş: 122
Kırklım : 54 Kumpas : 328. 329
Kırı : 50 Kupa; 382
Kısım: 377 Kııran-ı Kerim : 15
Kist: 377 Kuranga i 382
Kışlar: 377 Kuit : 382
Kıstas: 377 Kurşun çalımı : 382
Kısteyn : 377 Kuşlar: 382
Kıtmir: 377 Kustas : 382
Kıyas: 377 Kulu ; 127. 128, 169, 170.329.382
Kıyral: 377 Küfe : .383
Kıyye (okka); 54, 170, 175, 183, 185, 298, 313, 320. 377 Külah : 383
Kızılırmak : 21 Külçe; 383
Ki fal': 377 Külek ; 384
Kiffc : 377 Killi: 384
Kile: 14.54, 128, 129, 130, 136, 140, 144. 148. 149. 150. 169, 170. Kül tepe : 18, 20
171. i 87, 330, 331,377, 378, 379 Küme: 384
Kilindir: 379 Küp; 384
Kilise: 239 Kürek : 385
Kilo: 166, 185,320,380 Kiiri : 385
Kilogram : 43. 155, 158. 380 Kütahya: 96. 99, 120. 121, 132. 317. 319
433
Lâdik şehri : 136 Markianos ; 42

Lagün: 385 Marmara kadısı : 144
Lâke tekniği: 104 Marzbân : 387
Lamprotatos : 40,48 Maslak: 387
Latin haçı : 217 Maslala : 387
Laza: 385 Masura : 387
Leipzjg : 29 Maşa: 388
Lenger: 385 Maşrapa: 388
Leo: 42 Mazbata: 173
Lepton : 43, 385 Meclis-i Mahsûs-ı Vükela : 184
Levant: 54 Meclis-i Muhâsebe-i Mâliye: 123. 124
Levh : 385 Meclis-i Vâlâ: 123, 124
Levililer: 13 Mecma’u’LKava’id: 54, 60
Libbra grossa: 385 Medara : 388
Libbra sottilc: 385 Mcdimnos : 29. 31,388
Libra : 29, 30, 34,45 Mcdrc: 388
Libre : 207, 385 Medyen: 15
Licinia Eudoxia : 47,210 Mehcnk: 388
Lidre : 54, 385 Mehmed (Çelebi): 196
Litra : 33, 34, 41,43,45,48, 385 Mehmed (Usla): 90, 92
Litre ; 14,31,43, 154,321,385 Mehmed Ali Paşa (Mısır Hıdivi): 60.258, 260
Lodra: 54, 113,386 Mehmed Çelebi: 196
Log: 14, 386 Mehmed, 11. (Fatih): 60, 62, 66, 84, 196
Logarikai oungiai ; 48 Mehmed. III. : 196
Logarike litra: 48 Mehmed. IV. (Avcı); 62, 63, 65. 66, 74. 75. 81,86, 196, 235,242,
Lokma: 386 243
Londra : 28, 36,45 Mehmed. Mevlânâ : 119
Loros: 48 Mehmed. V. (Reşad): 67. 84. 89. 96, 197, 306. 308. 309, 310, 311,
Loııvre Müzesi : 21,59 312,313,314,315,316
Lııka: 13 Mehmed, VI. (Vahidüddin): 197
Lukna:386 Mehmet Asım : 173
Luknicca: 386 Mekayîs : 388
Lukno: 386 Mekâyil : 388
Lüle : 386 Mekîl : 388
Mekke zira’ı: 187, 188
Magisiri milinim : 40,48 Mekkuk : 187, 388
Magistri offîciorum : 40,48 Memhûr ip: 120
Mahkeme sicilleri; 150 Memluk: 54, 230, 231
Mahmud Nedim : 173 Men : 132
Mahmud, 1.: 62, 66, 87, 196, 245, 246 Meııccm: 388
Mahmud. 11. (Adli); 67, 75, 88, 116. 144, 197,253,258, 259, 260, Menn: 54, 187,388
261,262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 276 Menteşe : 54
Mahmûd, Kasab: 150 Menzil: 117
Mahruki, Cem : 153, 156 Merca : 389
Makarna: 183 Merhale: 117,389
Makas: 193 Meriçboyu, Yıldız: 47
Makûle kîle : 140 Merzifon : 96, 100, 316
Malgara : 300 Mesaha: 54, 120, 121,389
Mâliye Nâzın : 1 18 Mesakîl : 389
Mâliye Nezâreti : 118, 123 Mesih Çavuş : 120
Malkara : 96. 100 Meşe: 165
Mana : 31,387 Metrala : 389
Manastır: 239 Metre : 14, 326. 389
Manav: 167 Metrik sistem : 169. 172
Mâmı; 387 Metrili : 14, 389
Mantık: 305 Metron ; 48
Mardin : 109 Mcvazin : 389
Mevlanakapı: 192 Muâyene damgası : 160

Mcvzûıı: 389 .Muayyer Vaf; 221
Mezar steli: 21 Mudd: 393
Mezopotamya ; 17. 18. 20. 28. 204 Mudy: 393
Mczrû’ : 389 Muhtesib : 94, 132, 148
Mina: 14. 389 Muhyiddin Mehmed : 54,60
Mısır: 12. 13,20.31.40.41.50.59.60. 187, 188 Mukataa mültezimleri: 144
Mısır Hıdivi : 60. 258. 260 Mukayese: 393
Mısır kesesi: 187 Murad. I, (Hüdavcndigar): 196
Mızrak : 389 Murad, 11.: 196
Mîl: 187 Murad, III, : 62, 63. 64, 66, 85, 86, 196, 236
Mi’şâr-ı dirhem : 158 Murad, 1V, ; 62. 64. 66. 86. 196. 241
Mi'şâr-ı Zirâ' (Milimetre): 158, 165 Musa Çelebi : 196
Mi’şâı-i dirhem (miligram): 167 Mustafa (Kontrol memuru): 292, 306, .313
Mi’yâr (şablon ölçek): 160 Mustafa (Usla): 90. 92
Micr: 390 Mustafâ b. Ali: 107
Midilli: 96. 100 Mustafa Boruci: 303
Migrab: 390 Mustafa Çelebi : 196
Miğferli kadın : 47 Mustafa Efendi (Kontrol memuru): 90. 285
Mihaliç : 96. 316 Mustafa Zeki: 302
Mihek: 390 Mustafa. I.: 66, 71,86. 196, 240
Mihenk : 390 Mustafa. 11.: 196
Mikacl, IX.: 43 Mustafa, 111. : 62. 66, 67. 87. 96, 196. 245. 247. 248, 249
Mikrometre : 390 Mustafa, IV. : 67, 88, 197, 258
Mikron : 390 Mustafa, Küçük : 196
Miktel: 390 Musul: 215
Mikyal : 390 Mut: 393
Mikyas; 390 Muzaraa: 393
Mil : 14, I 17, 169, 170. 188.390 Muzur: 393
Mil-i a’şâri: 158 Müd : 54. 187.393.394
Miles. G.: 42 Mühendishanc-i Berr-i Hümâyûn : 116
Miligram: 158.391 Mühimine defterleri : 140
Mililitre: 391 Mühürlü ip : 118. 120, 121
Milimetre : 391 Mühürlü urgan : i 19. 120, 121
Milimikron : 391 Münşa’aı mecmuası : 132
Miltos: 24 Müsellem : 120
Milva: 391 Müslimân bâğ: 121
Mimar arşını: 116, 117. 125, 170. 171, 187, 391 Müzy . 394
Mina : 18.20,27.391
Minare boyu : 391 Naib: 148
Minerva: 40 Nakir: 394
Miryamctre: 154, 158,391 Nakiz: 187
Miskal : 50. 51,54, 59, 60, 104. 106, 113, 132, 187, 391.392 Naşş; 394
M işar: 393 Nazz: 394
Mişka: 393 Necmeddin Ebıı Bekir: 132
Miyar: 393 Nekir: 394
Mizan: 50, 393 Neolitik dönem : 17
Mizane: 393 Neva: 394
Mna: 24. 27,28,393 Nevşehir : 96
Modios : 393 New İlaven : 28
Moggio: 393 Ncw York Metropolitan Müzesi ı 34
Moğol dinarı : 59 Neytal: 394
Monogram : 42,44,45, 48, 50 Nısf ölçek (yarım litre): 165
Mordımann : 36 Nihâvend: 148
More: 393 Nisab : 394
Moz: 393 Nisbî: 394
Mozo: 393 Nissen. Heinrich: 29
435
Nişan: 394 Ölçü aletleri : 118. 120, 122

Nizâmnâme : 124 Ölkü : 397
Nizamili mülk : 132 Ömer Lütfi (imalatçı): 302, 303
Nohud: 394 Öııasya : 17, 18, 20
Nokta: 117, 169, 170 Ördek biçimli ağırlık : 204
Nomisma ; 33, 41,43, 44, 45,46,48, 212, 213. 2.14, 215. 218, 395 Öşr; 144
Novella: 36.48 Öşr-i dirhem (desigram): 155. 158. 167,397
Nubyah : 47 Öşr-i zirâ' : 154. 155. 158, 164,397
Nugi : 109, I 10, 230, 395 Övendere : 397
Nuh : 187
Nur Ali (Usla): 323 Pad-mân : 397
Nurbanu Valide Sultan : 133 Padra: 188
Nusretname: 189 Pakel; 397
Niiziil emini : 140 Palma:3l,397
Nüzul vergisi ; 140 Panayır: 162
Papa : 48
Oboli: 30 Para cezası : 150
Oboloi; 27 Parasaııg : 31,397
Obols: 27 Parmak : 14. 31. 116. 117. 169. 170. 172. 187. 188, 397
Obolus : 27, 29, 30, 395 Parseng; 398
Obsidye: 17 Pastal : 398
Ocak arazi: 119 Pastav : 398
Odos defterhânesi : 188 Pastırma ; 183
Odunkapısı: 124 Pay : 399
Ogdoon ; 28. 395 Payvasik: 43, 399
Oguyı: 395 Pazarcılar: 150
Ohahus: 323 Pegolotli, Balducci: 54, 104
Ok alımı; 14, 395 Pele : 399
Okka: 54, 89. 113, 159, 169, 170, 171, 185, 186. 187. 270, 297. 313, Pentadrachnıon : 28. 399
317, 318, 395. 396 Pentakischiliai : 29
Olaus Magnus: 138 Penlakosiai : 29
Ömer: 14,397 Pente: 29
Onghion : 397 Pentekonla: 29
Onki: 397 Periblcbtos : 40, 48
Onluk (dekalitre): 165 Perk, Haluk : 19
Ons: 397 Pemice, Erich : 28
Oran : 397 Pertev Paşa, Vezir: 121
Orhan, Sultan : 196 Peymane (İran hacim ölçüsü): 187, 399
Ortaçağ; 12,33, 132 Peynir: 183
Osman (İmalatçı): 291,309 Phokas. imparator; 40.42
Osman (Kontrol Memuru) : 312 Pinter: 399
Osman (Usta) :90.9i, 92, 196 Pirinç : 144, 163
Osman Küçük (İmalatçı): 309 Piskopos: 48
Osman Nuri : 173 Pişmiş Toprak Küp(Pitkhos): 22
Osman vcled-i Zekeriyya : 150 Piterni : 399
Osman, II. (Genç): 196 Piyade taifesi: 119
Osman, III.: 66, 196, 246, 247 Platin : 154, 155
Osman, Üsküdarlı : 150 Plelhron : 31, 399
Osmancık : 96 Polovaç: 399
Osmaniye: 96, 100 Poluknice : 399
Ounce: 33, 38, 39,41.43,44, 45,46,48,215, 216,217, 218, 397 Pondera -.41,48.399
Ouııgia : 45, 48 Pondius: 45
Pontus Miskali : 59
Ölçek: 12. 14. 131, 140. 161, 162, 163, 165, 166, 169. 170, 397 Posta terazisi: 321.323
Ölçek Taşı: 29 Postal: 399
Ölçekli çubuklar; 17 Pot: 399
Ölçekli İn-Silu Küpler: 22 Pound : 31.33. 34. 40,41.45,48, 399
Praetorian prefecl; 36,48 Salkım : 402

Pranga: 399 Salma: 402
Prefecı: 40 Saman : 183
Prokonsül: 36,40. 48 Samancılar: 126
Pşit: 43.399 Samsun Kasabası: 122
Pul:180 Sâmüııa : 402
Pul: 399 Sandık : 402
Püskü ; 399 Sandıklı Belediyesi: 96. 100. 251,282, 293, 295
Pyle. Nancy : 72, 75,79 Santigram : 158.402
Santimetre: 402
Quadrans : 30. 45. 399 Sapo: 402
Quacslor: 40,48 Sarraf: I1O.27O.27I.322.323
Queipo, V. : 59 Sarraf cep terazisi : 1 10, 111. I 12, 223, 244. 301. 302. 303. .304. .305
Quincunx: 30. 399 Sarraf Terazi Kutusu : 270
Sarraf Terazi Takımı : 60, 61,271, 322. 323
Raif: 173 Sarraf Terazisi ; 271,272, 282, 288, 321
Ramazân, Marmara Kadısı : 144 Sasan i : 43, 104
Ralli; 399 Sater: 43,402
Ratl: 48,399 Sauvaire, II.: 60
Roba’: 399 Save şehri : 187
Resm-i dönüm : 121 Seri pula Gram mata : 44
Resm-i yaylak; 110 Seripııİtim : 30.402
Rey: 399 Seddülbahr Kalesi : 150
Rezme: 399 Selim : 402
Rıtl : 52.53. 54, 59, 113, 187. 399 Seid Muammer: 219
Risale-i Kenaniye : 54, 104 Selanik; 54. 122,215
Rodos: 140 Selçuk Belediyesi : 101
Roma : 12. 23. 29, 30, 31.33. 34.40, 41,45, 48, 50, 59. 209 Selçuklu : 12, 50, 54,55, 56, 57. 59. 62, 72, 96. 107, 109. 112, 132,
Romanya : 184, 185 224, 225,226, 227, 228. 229. 230. 23 î
Ross: 36 Sele : 402
Rottolo : 400 Selim Ağa Kütüphanesi : 133
Rub’ : 170, 172,400 Selim. I. (Yavuz): 62. 72, 109, 196
Rubu : 122. 125, 277,400 Selim, İL (Sarı): 64. 85. 196. 233. 235
Rum : 239 Selim. 111. : 67. 87, 88. I 16, I 17, 141. 196. 252, 253. 254, 255.
Rumca: 181 256,257
Rusçuk kadısı: 120, 121 Semis : 30, 33, 45,403
Rusçuk : 121 Seınission : 43
Ruzıne: 400 Scmissis : 42, 45,48, 403
Rüstem Paşa Camii; 36 Semiuııcia : 30.45, 403
Rüsumat Emâneti : 185 Senatör: 40
Rüsûmü’r-Rcsâil : 132, 133 Sene : 403
Sence: 50, 51,219, 220. 221
Sâ’ : 187,400 Sepet: 403
Saat: 170,401 Septunx : 30.403
Sad : 173 Sere: 403
Sadrazam: 185 Serçe Limanı : 34
Sadrazamlık tezkiresi (tezkire-i samiyei: 169 Sere : 403
Safra : 401 Servet (imalatçı): 173,301
Sagu ; 54,401 Sescuncia: 30.403
Sagulamak : 401 Sextans : 30.45.403
Sah : 50 Sextula ; 30. 45.403
Sallan : 401 Shorta : 403
Şahla : 402 Sındırgı : 96, 101
Sahillioğlu. Halil : 59. 62 Sırbistan ; 184. 185
Sahte damgalı ölçekler : 163 Sırık : 403
Sakarya: 21 Sırt: 403
Sâlâriyyc: 144 Sîr; 403
437
Sicilici : 30 Şâ’ : 405

Sicilicus : 30, 403 ŞahBâlî: 150
Sihaf: 403 Şâh Gâve : 187
Sikke : 24, 27. 33, 34, 36, 40, 41.42, 43, 44, 45. 46.48, 50. 110. 148. Şair (arpa): 188
215,219. 403 Şaira: 405
Sıkla : 404 Şakül: 103. 169,277, 327, 328. 405
Sikini: 43 Şam : 50. 140
S i kloş : 43, 404 Şehit Ali Paşa Kitaplığı : 54
Siki: 404 Şehremaneti: 122. 124, 178, ISO, 182, 183
Siliqua: 30. 404 Şekel: 13, 14, 18, 20,405
Silme: 404 Şemseddin Ahmed: 136
Sini : 404 Şer’i dirhem : 59
Sipâhî: 120 Şerit Metre : 326, 327
Sitil; 404 Şeyh Salı kanunu : 148, 149. 187
Sitokokka: 48 Şi’.şâr-ı zirâ: 154
Sivas Belediyesi: 96. 101,307.310 Şibr: 188
Sivri Hisar: 96 Şihta : 405
Siyasetname: 132 Şimel: 405
Skenes : 31.404 Şimşir: 116
Snig: 43.404 Şinik : 14. 54. 128. 140, 170. 186, 187, 329, 330, 405
Sofra: 404 Şirak: 43
Solidi : 24, 25, 27, 31,33, 36, 39,41,45. 48, 59. 204. 205, 206. 207, Şirvança ; 405
208,209,213,214 Şişe: 406
Solidus: 33.41,42.48,50.59 Ştıayb : 15
Solon kanunları : 24, 31 Ştıkka: 123
Som : 404 Şûrâ-yı Devlet: 173
S o m ar: 404 Şu ila: 50
Sonic: 404 Şütürbâr; 406
Soualia litra: 48
Spectabilis: 40,48 Tabak : 406
Stad : 31,404 Tabut: 406
Stadion : 31 Tadımlık : 406
Staİo: 404 Tağar: 54, 406
Stater: 24, 27, 28,43. 405 Tahrir katibi: I 19
Stathr: 28 Talanı; 13, 14,31
Ster: 405 Talanton : 27, 29, 31
Sunak: 13
Talent: 24. 27. 43.406
Sunbııl : 405 'Falyan ölçüleri : 54
Surh : 405
Tamûna: 406
Suriye : 20, 50, 59
Tanâb : 406
Surname-i Hümayun : 74.95, 120, 126, 137
Tane: 406
Suva’ : 405
Tank : 407
Silken : 405
Tarakçılar semti: 301,302, 303
Süleyman (Usta): I 17
Taraklı: 289
Süleyman. Emir: 196
Tartı Kânunnâme-i Hümayunu : 162
Süleyman. I. (Kanuni): 62. 63, 64, 65. 66, 72. 74. 75, 85, 196,
Tartı memurları : 159. 160, 161, 162
234, 235
Tas : 407
Süleyman, II,: 75, 196
Taslak : 407
Süleyman, Sultan : 118
Tasû ; 407
Süleymaniye Camii: 116
Süleymaniye Kütüphanesi: 54 Tasuc : 407
Sülüs: 50 Taş ağırlıklar: 18
Sülüscyn ; 50 Talayi Belediyesi : 96. 286
Sümek: 405 Tatbik damgası: 160, 263
Sünın: 405 Tatık : 407
Sünhül: 405 Tay : 407
Sürahi: 405 Tebrîz: 59. 148
Süyüm : 405 Tefe: 407
Tegâı-; 407 Trablus kadısı: 140

Teke: 118 Trabzon ; 48
Teke kaymakamlığı : 118 Trabzon Miskali : 59
Tekerlek: 407 Tremissis : 42,45. 48
Tekne: 407 ’l’ridrachmon : 28, 409
Tcnbclîd : 407 Triens : 30, 45.409
Tencere : 407 Trier darphanesi : 48
Teneke ; 166, 407 Trimission : 43,409
Teneke payı : 408 Tritemoı ion : 28.409
Tepeleme : 408 Troya: 17
Tepsi: 408 Tuğra: 137
Terazi: 12, 13, 15,34,40,73, 106, 110. 124, 132, 136, 148, 149, Tuğralı ip: 117
155, 161,163, 168, 272, 273, 276, 321.323. 324,325, 408 Tul: 409
Terazi kefesi : 40, 107. 144. 232 TÛIa: 158,409
Terazi kolu : 40. 163.211 Tüle: 409
Terazi takım kutlışıı: 194 Tulen : 409
Tercssiil: 132 Tult: 409
Tereyağı; 187 Tuluk : 409
Tersane: 150 Tulum ; 409
Terzi arşını: 118, I 19, 120 Tunç Çağı: 17
Terzi zirâ'ı : 187 Tunç kefe: 20
Tcslîm kilesi: 140 Tura: 409
Testi : 408 Turbunlanmak ; 410
Teşhir: 408 Turklamak : 410
Tetaılemorion : 28. 408 Turplamak : 410
Tetarthmovrion : 29 Tuna:410
Tetanon : 28, 409 Turumlamak : 410
Telradrachmon : 28. 409 Tutam : 410
Tetradrahmİ: 24 Tuvaz. :4IO
Tevrat: 13, 14 Tuz kantarı : 139, 325
Tezkire: 124, 184. 185, 186 Tümen : 410
Tezkire harcı: 124 Türk ve İslam Eserleri Müzesi : 75
Tczkire-i samiyc : 169, 185 Tütün : 183
Thalassion : 48 Tütüncü : 192
Theodora, İmparatoriçe: 43 Tyche:41,48
Theodoros : 40
Thcodosius, 1.: 48 Ukiya: 54,410
Ticaret Nezâreti : 121 Ulbe (büyük kutu, fıçı, sandık): 187
Tiflis: 148. 187.409 Uncia : 29. 30.45,48, 207,410
Togan. A.Z. V. : 104 Urartıı: 21.22
Tokat: 96, 110 Urgan : 119
Tokat Belediyesi: 101.314 Urub:410
Tolca: 409 Urııbiye; 410
Tomar: 409 Urup : 122
Tonımaso Beride: 36 Usama h. Zayd : 52
Ton : 158,409 Usbıı’ : 410
Tonilato: 155 Uşara : 410
Top : 409 Uzunluk ölçekleri : 164
Topak : 409
Tophane: 90, 113. 131.298,299, 300 Ünge: 410
Tophane müşiriydi: 173 Ünye: 96. 101
Tophane-i Amire : 174. 184 Üsküdar: 122, 150, 179
Topkapı Sarayı : 117 Üsküdar Selim Ağa Kütüphanesi : 133
l opuz: 34 Üstürlah ilmi: 188
Topuz yükü : 409
Torba: 409 Vaf: 50
Tönbcki : 183 Vakıf arazileri: 118
439
Vakiyye ; 410 Zirâ'-ı Amme: 415

Vâl:410
Zirâ’-ı Aşari: 154,; 158. 164,415
Van : 22
Varil : 410 Zirâ’-ı Bennâ : 415
Vasik: 53
Zirâ'-ı Bilaliye : 415
Vask: 187,411
Vayba:4l I Zirâ’-ı Dur: 415
Vehbi: 173 Zirâ'-ı Esved : 188
Venedik : 54
Vergi: 159. 163, 178, 183 Zirâ’-ı Haşimiye: 415
Verkçe: 411 Zirâ'-ı Kadıye; 415
Vezne: 411
Veznedar: 178 Zira’-ı Kirbas : 415
Vikr:41 I Zirâ’-ı Kisra: 416
Vir Clarissimus: 48
Vir lllustris: 48 Zirâ'-ı Meliki: 149
Viyana : 30 Zirâ’-ı Mesaha : 416
Vukiyye: 163, 164. 166, 187,411
Vukiyye-i a’şârî: 154, 155, 158, 411 Zirâ’-ı Mimari : 416
Zirâ'-ı Mizaniyye: 416

Yarda: 411
Zirâ'-ı Ömeriyye : 416
Yanın kile : 128
Yannılâ: 411 Zirâ’-ı Sevda : 416
Yarımlık (yarım hektolitre): 165
Zirâ'-ı Yusul’iye: 416
Yari: 411
Yassı Ada: 34.40.42 Zirâ’u’l-amel: 416
Yassı dirhem (gram.): 167
Zirâ'ıı’l-belcdiyyc ; 416
Yaya: 120
Yaya taifesi: 119 Zirâ'u’l-berîd: 416
Yaylı Terazi: 326
Zirâ’u’l-bez.z: 416
Yeni Isı dönemi : 17
Yeniçeri askerleri; 122 Zirâ'u’l-hadîd : 417
Yeni kapı : 179
Zirâ'uTHindâse: 417
Yenişehir: 96, 101,290
Yenışalim : 13 Zirâ'u'l-İslanbuliyye : 417
Yıgaç: 54.411
Zirâ'u'l-Kayme: 417
Yıldızlar ilmi: 188
Yirmi ölçek (çifte dekalitre): 165 Zirâ'ıı' 1-Mclik : 417
Yunan : 12, 23, 24, 25. 26, 27, 29. 31,59, 204, 205. 206, 207, 208. 209 Zi râ ’ u ’ 1 - M esâ ha : 417
Yunan ağırlıkları: 27. 28.29
Yunan haçı : 217 Zirâ'u'l-Mimari : 416
Yusuf hin Mehmed : 54 Zirâ’ıı’l-Müı sele : 417
Yük:411
Yüksükle ölçmek: 412 Zirâ’u’l-yed: 417
Zirâ’u’r-Reşşâşiyye: 417
Zûffar b. Shabba : 53
Zagros Dağlan : 17 Zirâ'u’ş-Şcr’iyyc: 417
Zahire: 183 Zirâ’u’z-Ziyadiyye : 417
Zamk : 24
Zaptiye Müşirliği: 160 Zonguldak : 96
Zar: 412 Zübeyr, Hazret-i: 187
Zarf (Desilitre): 155. 158. 165, 166, 167. 169, 170,412
Zülkadriyye Eyaleti: 110
Zebane : 412
Zer’î: 412 Zygostales; 36, 48
Zerre: 412
Zeytinyağı: 52
Zirâ’ : 54. 118. 119. 122, 188.412.413.414
lSBN:975-7078-l6-6

Garo Kürkman - Anadolu Ağırlık Ve Ölçüleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Garo Kürkman - Anadolu Ağırlık Ve Ölçüleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SUNA-İNAN KIRAÇ

RENK AYRIM VE BASKI

Bu kitap Kök Ziraat Turizm Sanayii ve Ticaret A.Ş,

O Tüm yayın haklan AKMED ve yazarına aittir.

Tevrat ve İncirde Ölçü ve Tartılara Dair.......................................................................................................

Tevrat vc Incil’de geçen ağırlık, uzunluk, hububat ve sıvı ölçü birmleri........................................................................................... 14

Kuran ı Kerim’de Ölçü ve Tartılara Dair..................................................... .......................................................................................... 15

KLASİK ÇAĞ ÖNCESİNDE ANADOLU'DA ÖLÇÜ VE TARTI ALETLERİ (Önder Bilgi)...................................................................... 16

YUNAN VE ROMA DÖNEMİ (Garo Kürkman).............................................................................................................................................. 23

BİZANS DÖNEMİ (Meryem Acara Eser).........................................................................................................................................................32

İSLAM DÖNEMİ (Garo Kürkman)................................................................................................................................................................... 49

Emevi, Abbasi, Fatımi ve Eyyübilerde Kullanılan Mukayese vc Kontrol Sistemleri.......................................................................50

Bizans ile Ticarette Kullanılan Emevi ve Abbasi Dönemi Cam Ağırlıklar........................................................................................52

Selçuklu. Beylikler vc Osmanlı Dönemi..................................................................................................... ..................................................... 54

Ağırlık ve Ölçüler..................................................... ............................................................ ................58

Dirhem .................................................................................................... ..............................................................................................59

Anadolu Motifli Dirhemlerde Tarihlendirme Sorunu........................................................................................................................... 71

Anadolu Motifli Dirhemler........................................................................................................................................................... ..77

Osmanlı İmparatorluk Damgaları Tuğralar............................................................................................................................... 84

Dirhem İmal Eden Usta ve İmalatçılar ile Devlet Kontrol Damgaları............................ 90

Özel İmalatçı Damgalarından Örnekler..................................................................................................................................... 91

Devlet Kontrol Memuru Damgalarından Örnekler................................................................................................................... 92

Dirhemlerin Ayarlarının Tam Olduğunu Gösteren Damgalardan Örnekler...........................................................................93

Belediye Damgaları Listesi.................................................................. 96

Belediye Damgalarından Örnekler ........................ 98

Nugi ................................................................................................................................................................................................ 109

Sarraf Cep Terazileri.......................................................................................................................................................................................... 110

Arşın ............................... 116

Çarşı Arşın.............................................................................................................................................................................................. 122

Hacim Ölçüleri........................................................................................................................................................................................... 127

Kile .................................................................................................................................................................................................... 127

MUHTESİBLER, ÖLÇÜ VE TARTILARIN DAMGALANMASI, DAMGA VERGİLERİ VE BELGELER..................................................... 132

Evliya Çelebi’den Terazide Hile Yapanlara Verilen Ceza................................................................................................................................ 150

OSMANLI DEVLETİNDE METRİK SİSTEME GEÇİŞLEİLGİLİ KANUN VE NİZAMNAMELER......................................................152

Yeni Ölçü. Tartı ve Okkalara Dair Kanunname..................................................................................................................................... 154

Yeni Ölçülerin Uygulanması ve Kontrolüne Dair Nizamname.............................................................................................................160

Uzunluk Ölçekleri.......................................................................................................................................................................... 164

Hububat ve Sıvı Ölçekleri............................................................................................................................................................ 164

Yeni Ölçülerin Düzenlenmesi ve Yürütülmesi Hakkında Kararname.................................................................................................. 169

Yeni Ölçüler Cetveli...................................................................................................................................................................... 170

Eski Ölçüler Cetveli....................................................................................................................................................................... 170

Eski Ölçülerin Yeni Ölçülere Çevrilmesi ................................................................................................................................... 170

Yeni Ölçülerin Eski Ölçülere Çevrilmesi....................................................................................................................... ............ 171

Anılan Cetvelin Kullanım Şekli...................................................................................................................................... ...172

Eski Tartılar Tarifesi ..... ................................................................... 176

Kantar Resminin Miktar ve Kemiyetini Belirtir Tarife ........................................................................................................................ 183

Evliya Çelebi*de Ağırlık Ölçüleri........................................................................................................................................................................ 187

Evliya Çelebi‘de Uzunluk Ölçüleri.............................................................................................................. 189

Edirnekapı Ermeni Mezarlığından Mezar Taşları.............................................................................................................................................192

Osmanlı Padişahları ve Saltanat Dönemleri.... .................. 194

KATALOG ............................................................................................................................................................................................. 199

OSMANLI COĞRAFYASINDA KULLANILAN YERLİ VE YABANCI, GÜNÜMÜZ VE TARİHÎ

AĞIRLIK, UZUNLUK, ALAN, HACİM VE HALK ÖLÇÜ BİRİMLERİ İLE ÖLÇÜ-TARTI

ALETLERİ SÖZLÜK DENEMESİ (Derleyen: Yücel Dağlı-Garo Kürkman)......................................... 333

KAYNAKÇA ............................................................................................................................................................................................ 419

DİZİN ............................................................................................................................................................................................ 425

Suna - İnan KIRAÇ

AG-CK Anna Gonosovâ-Christine Seyahatnamesi, Topkapı Sarayı

Dizini, Yapı Kredi Yayınları. FD Ferit Devellioğlıı, Osmanlıca-Türkçe

IIRD Hcrodotos, Herodot Tarihi, ve Istılahtın Fıkhiyye Kamusu.

Hult According to Hultsch (Hultsch, PGI İnciciyan, P. G., “Tartılar ve

tAG İbrahim Alaeııin Gövsa, Resimli Roman Standards of Roman Weights,

MS-UT Metin Sözen-Uğıır Tanyeli. Sanat T.l Osmanlı İmparatorluğunda

ÖNB Ö. Nasuhi Bilmen, Hukuki Islamiyye