18.

YÜZYILIN İLK YARISINDA

OSMANLI DEVLETİ'NİN
İDARÎ TAKSİMATI
EYALET VE SANCAK
TEVCİHATI

Y rd.Doç.Dr.Orhan KILIÇ

ELAZIĞ--1997
 18. YÜZYILIN İLK YARISINDA

OSMANLI DEVLETİ'NİN
İDARİ TAKSİMATI

EYALET VE SANCAK
TEVCİHATI

Yrd.Doç.Dr. Orhan KILIÇ

E L A Z I Ğ - 19 97
B irin c i B a s k ı: H a z ir a n - 1 9 9 7
B ilg is a y a r D izgi : Orhan K ılıç - Esin Tanyıldızı
B a s k ı: Ceren M atbaacılık - Elazığ
K a p a k D ü zen i: N ihat Öztürk
K apak F on u: B aşb akan lık A rşivi, B âb -ı A safî Ruus K alem i
No: 1564, s. 18 (Eyalet listesinden bir bölüm)

D a ğ ıtım : Şark Pazarlam a

Gazi cad. Zırhlıoğlu Pasajı No: 29
T lf& Fax : (424) 2360447 ELAZIĞ

IS B N 9 7 5 - 96 309 - 0-7
 İÇİNDEKİLER

İÇ İN D EK İL ER ............................... ;.................................................................... III

Ö N SÖ Z ...................................................... ............................................................ V II
Y A Z A RIN Ö N SÖ ZÜ ....................................................................................... IX
KISA LT M A LA R ................................................................................................. X
KONU VE KA Y N A K LA R ............................................................................ Xl
G İRİŞ ....................................................................................................................... 1

BİRİN C İ BÖLÜM
İDARİ TA K SİM A T V E YÖN ETİM ŞEKLİ BAKIM INDAN OSM ANLI
EYALET VE SANCAKLARI

I- İDARİ TAKSİM AT Ü N İTELERİ ........................................................... 6

1- Eyalet ve Beylerbeyilik ........................................................................ 6
a- Sancak (Liva) ...................................................................................... 9
b- H üküm et ........................... .................................................................. 10
c* Yurtluk-O caklık Sancaklar ............................................................. 11
d- M uhassıllık .......................................................................................... 12
e- M îr-H aclık ............................................................................................ 13
f- M îr-aşiretlik .......................................................................................... 14
2- Kaptanlık .................................................................................................... 15
3- V oyvodalık ................................................................................................ 16
4- M eliklik ...................................................................................................... 16

II- Y Ö N ETİC İLER ................................................................................... ........ 17

1- V ali-B ey lerbeyi ........................................................................................ 17
a- Sancakbeyi (Mîr-livâ) ve M utasarrıf P a ş a la r............................ 23
b- H âkim .................................................................................................... 26
c- Yurtluk-O caklık Sancakbeyleri ...................................................... 27
d- M uhassıl ...................................................................................... ......... 27
e- M îr-H ac .................................................................................................. 28
f- M îr-aşiret ...................................................... ........................................ 28
2- K aptanlar ................................................................................................... 28
3- V oyvod a ..................................................................................................... 29
4- M elik ........................................................................ ................................... 30

III- İD A R Î V E M A Lİ BA K IM D A N EY A LET V E SA N C A K
Y Ö N ET İM İ ............................................................................................................ 30
31
1- Has suretiyle Yönetim ..........................................................................
2- M îrî Mukataa Tasarrufu (İltizam ve Malikâne S is te m i).............. 32

II I
 3- A rpalık Suretiyle Yönetim ............................................................ . 37
4- O caklık Suretiyle Yönetim ................................................................. 38
5- M uhassıllık Suretiyle Yönetim ..................................... ..................... 40
6- Salyane Usulü tle Yönetim ................................................................. 40

İK İN Cİ BÖ LÜM
O SM AN LI D EVLETİ'N İN İD A Rİ TA KSİM A TI
(1700-1740)

I- EY A LET LER ............................................................. ................................... 45

1- Rum ili Eyaleti ........................................................................................... 45
2- Bosna Eyaleti ............................................................................................. 47
3- T em eşvar Eyaleti ..................................................................................... 48
4- Batova Eyaleti .......................................................................................... 49
5- Özİ Eyaleti ................................................................................................. 49
6- Kefe Eyaleti ............................................................................................... 50
7- G irid Eyaleti ..........................-.............................................................—• 51
8- Anadolu Eyaleti ........................................................................................ 52
9- Karam an Eyaleti ................... ............................................................... 53
10- Sivas Eyaleti ........................................................................................... 54
11- M araş Eyaleti ......................................................................................... 55
12- H aleb E y aleti............................................................................................ 55
13- Şam Eyaleti ............................................................................................. 57
14- Safed -Sayd a-Beyrut Eyaleti ............................................... .............. 58
15- Trablusşam Eyaleti .............................................................................. 58
16- Adana Eyaleti ........................................................................................ 59
17- Kıbrıs Eyaleti ......................................................................................... 60
18- Rakka Eyaleti ........................................................................................ 61
19- D iy arbek ir’‘Eyaleti ........................................................................ ........ 62
20- Erzurum Eyaleti .................................. ................................................... 64
21- Ç ıldır Eyaleti ..................... ......... .......................................................... 65
22- Kars Eyaleti ..................... ......................................................................* 67
23- Trabzon Eyaleti ...................................................................................... 68
24- Van Eyaleti ............................................................................................... 68
25- Bağdad Eyaleti ....................................................................................... 70
26- Şehr-i Zor Eyaleti ................................................................................. 72
27- M usul Eyaleti .......................................................................................... 73
28- Basra Eyaleti ........................................................................... ............... 74
29- A hsa Eyaleti .............................................. ............................................. 75
30- Habeş Eyaleti ............................................................ .........................— 75
31- M ısır Eyaleti ............................................................................................ 76
32- Cezayir-i G arb Eyaleti ........................................................................ 77
33- Tunus Eyaleti ............................................................... ........................... 78
3 4 - T rablusgarb Eyaleti ............................................................................... 79

IV
II- K A PTA N LIK LA R ..................................................................................... 80
1- Derya Kaptanlığı (Cezayir Eyaleti) ................................................. ^
2- Süveyş Kaptanlığı ................................................................................... 82
3- Tuna N ehri Donanması B a şb u ğ lu ğ u ................................................... 83
4- Şattü’l-A rab Kaptanlığı ....................................... ................................ 84
5- Anapoli Kaptanlığı ................................................................................ 84

III- VO YV O D A LIKLA R .................................................................................. 85

1- Boğdan Voyvodalığı .............................................................................. 85
2- Eflak V oyvodalığı ................................................................................. 86

IV- M ELİKLİK LER ..... ...................................................................................... 86

1- Dadyan, Gür il, Açıkbaş ve Abaza M eliklikleri .............................. 86

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
EYALET V E SAN CAK TEVC ÎH A TI

I- RUM ÎLÎ EYA LETİ ...................................................................................... 87 ^

II- BO SN A EYA LETİ ...................................................................................... 95 '
III- TEM EŞVA R EYA LETİ ........................................................................... 99
IV- ÖZI EYA LETİ ............................................................................................ 102
V - KEFE EYA LETİ .......................................................................................... 105
V I- G lR lD EYA LETİ ....................................................................................... 107
VII- AN AD O LU EYA LETİ ........................................................................... 108
V III- KARAM A N EYA LETİ ......................................................................... 119
IX- SİV A S EYA LETİ ...................................................................................... 126
X- M ARAŞ EYA LETİ ..................................................................................... 131
XI- H ALEB EYA LETİ ..................................................................................... 135
XII- ŞAM EYA LETİ ......................................................................................... 139
XIII- SA FED -SA YD A -BEYR U T EYA LETİ .............................................. 144
XIV- TRABLUSŞAM EYA LETİ .................................................................. 148
XV- ADANA EYA LET ................................................................................... 149
XVI- K IBRIS EYA LETİ .................................................................................. 155
XVII- RAK KA EYA LETİ ............................................................................... 156
XV III- D İYA RBEK İR EYA LETİ ................................................................. 158
XIX- ERZURUM EYA LETİ .......................................................................... 165
XX- ÇILD IR EYA LETİ .................................................................................... 174
XXI- KARS EYA LETİ ...................................................................................... 184
XXII- TRABZO N EYALETİ .......................................................................... 188
XXIII- VA N EYA LETİ ................................................................................... 191
XXIV- BAĞDAD EYA LETİ .......... ............................................................... 197
XXV- ŞEH R-İ ZOR EYA LETİ ...................................................................... 201
XXVI- M U SUL EYA LETİ .............................................................................. 207

V
XXV II- BA SRA EYA LETİ ....................................................... 208
XX V III- AH SA EYA LETİ ........................................................ 209
XXIX- H A BEŞ EYA LETİ .................................................. ...... 209
XXX- D ERYA KAPTA N LIĞ I ................................................ 210
XXXI- SÜ V EYŞ KA PTA N LIĞ I ............................................. 218
XXXII- M ISIR EYA LET İ .......................................................... 218
XXXIII- CEZA YİR-t GARB EYA LETİ ............................... 220
XXXIV- TUN US EYA LETİ ..................................... ............... 221
XXXV- TRA BLU SG A RB EYA LETİ ...................................... 222
XXXVI- TUNA N AHRİ DON AN M ASI BAŞBUĞLUĞU 222
XXXV II- ŞA TTÜ 'L-A RA B KAPTA N LIĞ I ........................ 223
X X XV III- AN APOLÎ KA PTA N LIĞ I .................................. 223
XXXIX- BO ĞD A N V O YV O D A LIĞ I .................................. 225
XL- EFLA K V O YV O D A IĞ I ................................................... 226
X LI- D A D YA N M ELİKLİĞ İ .................................................. 227
X LII- GÜ RİL M E LİK LİĞ İ ....................................................... 227
XLIII- AÇIKBA Ş M ELİKLİĞ İ ............................................... 227
XLFV- ABAZA M ELİK LİĞ İ ................................................... 227

SON UÇ ............................................................................................ 228

BİBLİY O G R A FY A ....................................................................... 231
D İZ İN ............................................................................................... 237

VI
 ÖNSÖZ

T arih te iz bırakan , dönem ini ve daha sonraki y üzy ılları çeşitli

yönleriyle etkileyen büyük h adiseler meydana gelm iştir. Böyle olm akla
beraber bu gelişm elerin çoğu mahalli kalm ış, bütün insanlığı etkileyecek
d ereced e o lm am ıştır. G erek in san lığ ın günlük h ay atın d a ve dünya
görüşlerinde ve gerekse devlet hayatında önem li ve köklü değişiklikler
getirm em iştir

Fakat 18. yüzyıl, dünya tarihinde m üstesna bir m evkie sahiptir. 18.
yüzyıldaki değişme ve gelişmeler dönemini ve kendisinden sonraki dönemleri
derinden etkileyen ve m ahalli değil e v r e n s e l n itelik li g elişm elerd ir.
Aslında bu gelişm elerin kökeni 14. yüzyıld an başlayan h üm anist fikir
akım larına, bu fikir akımlarının sanat ve dine yansımaları olan rönesans ve
reform h areketlerine kadar gerilere gitm ektedir. 15. yüzyılın sonlarında
başlayan co ğ rafî keşiflerin A vrupa'ya sağladığı İktisadî güç, bilim v e
teknolojiye tatbik edilince, Avrupa'da İktisadî, siyasî ve bilim sel m anada
da bir reformun doğmasına vesile oldu.

İşte 18. yüzyıl, bin lerce yıllık insanlık tarihinde, geleneksel hayat
tarzının değişime uğradığı yüzyıldır. Büyük bir tarihî birikimin, yeni hayat
düzenine geçiş yüzyılıdır. Bu yüzden biz bu yüzyıla k ırılm a veya g e ç iş
yüzyılı diyoruz. Bu yüzyılın karekteri dualisttir. Eski ile yeni yanyanadır.
Bilim sel yönden rasyonalizm ve pozitivizm Ön plana çıkmaktadır. İktisadî
faaliyet alanları genişlemiş ticaret hacmi artmıştır. Aynî ekonominin yerini
nakit ekonomisi almıştır.

Osmanlı Devleti’nin bütün bu gelişmelerden etkilenmemesi mümkün

değildi. Gerçekten de Osm anhm n tımar esasına dayalı klasik mîrî sistem i,
bu yüzyılın İktisadî ve siyasî-biirokratik çarkını döndürm eye yetm iyordu.
S özkonusu k lasik İk tisad î düzen, 16. y ü zy ıla kadar m ahalli d ev let
dü zeyindeki O sm anlı sistem in in ask erî ve siy asî ih tiy açlarına cevap
v ereb iliy o rd u . F akat 16. y ü zy ılın ilk çeyreğ in d en itibaren O sm an lı
hakim iyeti kısa denilecek bir sürede O rta-D oğu, Akdeniz, Kafkaslar ve
Avrupa ortalarına kadar yayıldı. Aslında daha 16. yüzyılın ortalarında, bu
sistem bu cesam etteki bir devletin ihtiyaçlarına cevap verem ez hale gelmiş,
devrini tam am lam ıştır. Biz de öteden beri düzenin bozulm asını hep tım ar
sistem inin bozulması olarak algıladık. Oysa tımar düzeninde bozulm a değil,
y e te r s iz lik v ardı. D evlet, sistem in bu yetersizliğ ini özellikle 1585’ten
başlayarak bütün 17. yüzyıl boyunca daim a akçe tağşişine b aşv u rarak
giderm eye çalışm ıştır. N akit sıkıntısını bu yolla gidermeyi tercih etm iştir.
Nihayet 1688’e gelindiğinde, akçe tağşiş edilemeyecek kadar küçüldüğünden
yeni bir para sitem ine, kuruş-para esasına geçilm iştir. Klasik dönem den
farklılaşmanın ilk belirtileri, işte bu Akçeden Kuruş'a geçiştir.

V II
 N akit ek o n om isin e g eçişin ikinci aşam ası 1695 tarih li m eşhur
ferm andır. Bu ferm anla yüzyıllardan beri m îrî statüde olan m ukataaların
m alikâne usulü ile satılm asıd ır. 1683'ten beri devam eden O sm anlı-
A vusturya savaşlarının getirdiği ağır m alî yük ve m alikâne satışlarının
h âzinede y arattığ ı sun ’i ferah lığın etkisiyle 1702’de m îrî topraklar da
m alikâne usulü ile satılm aya başlandı. Bu da klasik dönem den farklılığın
üçüncü aşamasını oluşturmaktadır. O halde Osmanlı klasik döneminin sonunu,
17. yüzyılın sonlan veya 18. yüzyılın başları olarak kabul etmek mümkündür.
A yrıca m alik âne usu lünü, tarih im izd e ilk ö zelleştirm e o larak kabul
etm emezin yanlış olm ayacağı kanaatindeyiz.

Bunun İktisadî ve sosyal sonuçlarını burada tartışmayacağız. Ancak şu

kadarını belirtelim ki, günümüze sirayet eden feodal kalıntılar, bu dönemin
m irasıd ır.

Tarihim izde de önem li bir değişim yüzyılı olan 18. yüzyıl üzerinde
yapılan çalışm aların azlığı hem en her akadem isyenin m alûm udur. Dr.
O rhan K IL IÇ ’ın 18. Y üzyılın İlk Y an sın da O sm anlı D evleti'n in İdarî
T a k sh n a tı-E y a let ve S an cak T ev c ih a tı ad lı ese ri, sözü n ü ettiğ im iz
d e ğ iş ik lik le ri ve u y g u la m a la rı ilk e ld e n k a y n a k la ra d a y a n a ra k
verdiğinden, önemli bir eksikliği gidereceği kanaatindeyiz. Kendisini kutlar,
başarılarının devam ını dilerim .

Doç.Dr. Mustafa ÖZTÜRK

Elazığ-1997

V III
 YAZARIN ÖN SÖZÜ

O sm anlı D evleti’nin İdarî taksim atı ile ilgili olarak bugüne kadar
birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışm alar ya belli bir döneme münhasır yada
sadece belli bir coğrafyaya veya bir eyalete yönelik olm uştur. D evletin
geneline ve bütün dönemlerine ait objektif değerlendirmeler ise ancak bu çeşit
çalışm aların tam am lanm ası ile m üm kün olabilecektir. Bu sebeple XVIII.
y üzy ılın ilk y arısın d a O sm an lı D ev leti'n in İdarî taksim atı konusunu
in ce le y erek bu k abil ça lışm a la ra k atk ıd a b u lu n m ay a ça lıştık .
A raştırm am ızda sadece İdarî taksim at konusu ile sınırlı kalınm am ıştır.
Kayn akların elv erd iğ i Ölçüde ey alet ve sancak tevcihatı ve yön etim
şekillerini de verm eye gayret gösterdik. Eyalet ve sancak tevcihatı
konusunu özellikle ele alm am ızın sebebi, XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki
tevcih prosedürüne açıklık getirmektir.

XVIII. yüzyıl Osm anlı tarihi üzerindeki çalışm alar diğer yüzyıllarla
kıyaslanacak olursa oldukça azdır. Bu durum , araştırm am ızın dönem ini
tespit hususunda en belirleyici unsurlardan biri olmuştur. Bu eser ile b ir
yönüyle de olsa belli bir eksikliği giderdiğimizi ümid ediyoruz.

Bu araştırm a elbette hatasız v e eksiksiz değildir. Bu konuda kıym etli

ilim adam larım ızın tenkid ve yorum larına her zaman açık olduğum uzu
belirtmek isteriz. Bize ulaşacak her tenkid ve farklı yorumun bundan sonraki
çalışm alarım ıza katkı sağlayacağı inancındayız.

A raştırm a sırasın d a, incelen en dönem in özelliğin d en ve m evcut

k aynakların azlığınd an k aynaklanan, birçok m esele ile karşılaşılm ıştır.
Bütün bu m eselelerin çözülm esinde ve izahında, hocam Doç.Dr. M ustafa
ÖZTÜRK'ün büyük yardımlarını ve desteğini gördüm. Bu sebeple kendisine
teşekkür etmeyi zevkli bir görev olarak addediyor, eserin Türk tarih ilmine
ve ülkemize faydalı olmasını diliyorum .

Yrd.Doç.Dr. Orhan KILIÇ

Elazığ - Haziran 1997

IX
 KISALTM A LAR

A NŞT : B aşb ak an lık A rşiv i, B âb -ı A safî N işan cı (T a h v il)

K ale m i

ARSK : Başbakanlık Arşivi, Bâb-ı Asafî Ruûs Kalemi

Bkz., bkz. : B ak ın ız
c. : C ilt
H. : Hükümet
Î.Ü.E.F. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Kq.ieci : Başbakanlık Arşivi, Kepeci Tasnifi
M.M. : M îrî M ukataa
M. : M alik ân e
Mühimine : Başbakanlık Arşivi, Mühİmme Defterleri

Ock. : O ca k lık
S. : Sayı
s. : S a y fa
Tapu-T ahrîr : Başbakanlık Arşivi, Tapu-Tahrîr D efterleri

v. : V a ra k

X
 KONU VE KAYNAKLAR

I- KON U

Osm anlı tarihinin bütün yönleriyle araştırılıp ortaya koyulm ası, millî
tarihimiz için olduğu kadar dünya tarihi için de şüphesiz o kadar önemlidir.
Zira üç kıta üzerine yayılm ış bu muazzam devletin; siyasî, İdarî, İktisadî,
demografik ve sosyal tarihi, bugün bu coğrafya üzerinde kurulu bulunan diğer
devletlerin de tarihini alakadar etm ektedir. Bu sebeple, Asya, Avrupa ve
Afrika kıtalarına kadar yayılm ış bulunan Osm anlı D evleti'nin bu geniş
coğrafya üzerindeki farklı din, dil ve ırktan insan topluluklarını altı asır
gibi uzun bir m üddet nasıl bir arada tuttuğu, ne şekilde yönettiği ve nasıl
teşkilatlandırdığı konusu da büyük bir önem arzetmektedir.

Osm anlı D evleti'nin İdarî taksim atı hususunda bugüne kadar çok
kıym etli çalışm alar yapılm ıştır. Bu çalışm alar bazen bir eyalet veya bir
sa n ca k 1, bazen de sadece Anadolu gibi belli bir coğrafya üzerine yönelik
o lm u ş tu r2 . Ö zellikle eyalet ve sancak tarihi düzeyinde yapılan ve son
yıllarda büyük bir yoğunluk kazanan araştırmaların da İdarî tarih açısından
ne kadar faydalı olduğu izahtan varestedir*. D evletin geneline ve bütün
dönem lerine yönelik değerlendirm elerin çok daha detaylı ve objektif olarak

E yalet ve sancak ve y a bö lg esel d ü zey d e İd arî taksim at kon usun un e le alın d ığı bazı çalışm alar
şun lardır: N ejat C öy ü n ç, "D iyârbckir Beylerbeyi liginin îlk İdarî T aksim atı", /.Ü.E.F. Tarih D ergisi, S. 23, M art
1969, s. 23-34 ; N e ja t G öyün ç, "XV I. Y ü z yıld a Doğu ve G ün ey-D oğu A n ad olu ’da Y ön etim v e N ü fu s” (Fırat
Ü niversitesi 1. Tarih Sem po zyum u'n a teb liğ o larak sun ulm uştur), E lazığ, 14-17 Ekim 1993 ; M eh m et Ali Ünal,
"X V I. ve XV II. Y ü zyıllard a D iyarbekir E ya letin e Tabi S an cak ların İd arî Statüleri", Ziya G ökalp D ergisi, S. 44,
A n kara, A ralık 1986, s. 3 1 -4 0 ; Bayram K o d am an , "O sm a n lı D tv ıin d e Doğu A n ad olu ’n un td ârî D urum u”,
O n dokuzm ayts Ü n iv ersitesi E ğitim F a kü ltesi D erg isi, S. 1, S am sun 1986, s. 3-20 ; İbrahim Y ılm azçelik, " XVIII.
Yü zyıld a D iyarbakır E yaletin in İdarî Yapısı", A skeri T arih B ülteni, S. 36, Ankara, Şubat 1996, s. 135-142; H alil
Sah illioğlu, "O sm anlı D ö nem in d e Ira k ’m İd arî T ak sim atı", (A rap çad an Ç eviren: M ustafa Ö ztürk), Belleten. C.
LIV , S. 211, A ralık 1990, A n kara, 1991, s. 1233-1257; T uncer Baykara, A n a d olu 'm m Tarihi C oğrafyasına Giriş 1
A nadolu'nun İdarî T aksim atı, A nkara, 1988.
^ O sm anlı D evleti'nin genel İdarî taksim atı hakkınd a yapılan bazı çalışm alar şunlardır: ; M etin Kunt,
Sancaktım E yalete, 1550-1650 A rasında O sm an lı Ü m erası ve II idaresi, İstanbul, 1978 ; Ş erafettın Turan, "XVII.
Yü zyıld a O sm an lı İm paratorluğum u n İd arî T ak sim atı", A tatürk Ü niversitesi 1961 Ytihğı, A nkara, 1963, s. 201-
232.
^ So n yılla rd a bü y ü k yoğunluk kazan an ey a let v e sancak ça lışm aların ın b a zıları şun lardır: N ejat
G ö y ü n ç, XV I. Yu syılda M ardin Sancağı, A n kara, 1991 ; İsm et M iroğlu, Kem âli Sancağı ve Erzincan K azası (1520-
1566), A nkara, 1990 ; R ifat Ö zd em ir, X IX . Y üzyılın ilk Yarısında A nkara, A n kara, 1986 ; A h m e t N ezih i Turan,
X V I, A sırda Ruha (U rfa) Sancağı, (A nk ara Ü n iversitesi So syal Bilim ler E nstitüsü Tarih Bölüm ü B asılm am ış
D oktora T ezi), A n kara, 1993 ; M eh m et Ali Ü n al, X V I. Y üzyılda H arput Sancağı (1 5 1 8 -1 5 6 6 ), A n kara, 1989 ;
M ehdi İlhan; "XV I. Yü zyıld a Şehrizol V ilay eti", O T A M , S. 4 , A n kara, 1993, s. 161-170 ; Feridun M . Em ecen,
XV/, ^¿¡ırıifl M an isa K azası, A n kara, 1989 ; Ö zer E rgen ç, Osnuıııh K lasik D önem i Kent T arihçiliğin e Kııtkı X V I.
Y üzyılda A nkara v e K on y a, A nkara, 1995 ; İbrahim Y ılm azçelik, X/X. Y üzyılın ilk Y an sın d a D iy arbakır (1790-
1840), A n kara, 1995 ; Seyyid M ulıam m ed es-Seyyid M ahın ud , X V I. A sırda M ıstr Eyaleti, İstanbul, 1990 ; C engiz
O rhonlu, O sm anlı İm p aratorluğu'm m G üney Siyaseti H abeş Eyaleti, İstanbul, 1974 ; M ehdi İlh an, "XVI. Yüzyılda
Şehrizol V ilay eti", O T A M , S. 4 , A nkara, 1993, s. 161-170.

XI
değerlendirilm esi ise ancak bu kabil çalışm aların neticelenip bir araya
toplanması ile müm kün olabilecektir.

O sm anlı D ev leti'nin İdarî taksim atı ile ilg ili y apılan çalışm alar
daha ziyade XVI-XVII ve XIX. yüzyılla alâkalıdır. Bu durum sadece İdarî
taksim at açısından değil, aynı zamanda genel tarihimiz için de geçerlidir.
Z ira X V I-X V II ve XIX . y ü zy ıllarla ilg ili y apılan araştırm alar ile bir
kıyaslam a yapıld ığında, XV III. yüzyılla ilgili yapılan çalışm aların çok
daha az bir yekûn tuttuğu görülecektir. Çalışmaların ağırlıklı olarak XVI. ve
XIX. yüzyılda toplanm asının en önem li sebebi kanaatim izce kaynakların
Ö zelliğinden d olayıd ır. Z ira XV I. y üzy ılın tap u -tah rîr d efterleri, XIX.
yüzyılın ise salnâm eler gibi düzenli ve birçok konuyu bir arada bulunduran
Önemli kaynaklan bulunm aktadır. Klasik tahrir geleneğinin XVI. yüzyılın
sonlarından ve XV II. yüzylın başların dan itibaren terkedilm esi ve bu
defterlerin ihtiva ettiği birçok konunun değişik kalem ler altında tutulm ası
sebebiyle kaynaklar dağınık bir yapı arzetm eye başlam ıştır. Mevcut Şeriyye
s ic ille ri ise son y ılla ra ^ d a r il m ü zelerin d e b u lu n d u ğ u için
araştırm acılarım ız tarafından çok fazla rağbet görm em iştir4.

Konuyu İdarî taksim at ve tevcihat açısından ele aldığım ızda, yine

k aynakların özelliği ortaya çıkm aktadır. İdarî taksim at hususunda ana
k a y n ak lar; tap u -tah rîr d e fterleri, sancak tevcih d e fterleri, risâ le ler,
b ü t ç e le r , ş e r 'i y y e s ic ille r i, s a ln â m e le r , v e k â y in â m e le r ve
seyahatnam elerdir. Bu kaynaklardan tapu-tahrîr defterleri XVI, risâleler
ise XV II. y ü zy ılla ilg ili önem li b ilg iler v erm ek ted ir. San cak T ev cih
D efterleri’nin XV I-XV II. yüzyılla alâkalı olan ve b ilin en leri de büyük
ölçüde araştrm acılarım ız tarafından tamamen veya kısmen yayınlanm ıştır5 .
R isâleler, X V II. y ü zy ıl ile ilg ili olu p, idari taksim at açısın dan yine
a ra ştırm acılarım ız tarafın d an sık ça k ullan ılm aktad ır^ . Evliya Ç elebi
Seyahatnâm esi ve Kâtip Ç elebi’nin CiM nnüma 'sı da yine XVII. yüzyılla
alâk alıd ır. B ü tçelerin daha ziy ad e X V I-X V II. y ü zy ılla ilg ili olan ları
incelenm iş ve b ir kısm ı yayınlanm ıştır7. Salnâmeler ise yukarıda da izah
ettiğimiz üzere XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın başları için geçerlidir.

^ Şeriyye Sicilleri'n in tam am ı son yıllarda M illî Kütüphane'de toplanm ış v e araştırm acıların hizm etine
sunulm uştur.
Bkz. M etin K un t, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 A rasında Osm anlı Ü merası v e II îtforesi, İstanbul, 1978 ;
Şer a f ettin T uran, "XVII. Yü zyıld a O sm an lı im p aratorlu ğ u 1ııun İdarî Taksim atı'’, A tatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı,
A n kara , 1963, s. 201-232.
6 H üseyin H ezarfen, Telhisü'l Beyân f i Knviinîn-i Al-i Osman ; Ayn A iî Efendi, K ıv ıh ıin -i A l-i Osnmn der-
H ü lasa-i M ezatnin-i Dejier-i Divân, İstanbul, 1280 ; Sofyah A li Çam ış Kanunnâm esi, (H azırlayan: M id iıat Sertoğlu),
M arm ara Ü niversitesi Yayınları N o: 515- Fen-E d ebiyat Fakültesi Yayınları N o: 26, İstanbul 1992 ; Şahin, İlhan;
"Tim âr Sistem i H akkında Bir Risale", I.U .E .F.T arih D ergisi, ,S. 32, İstanbul 1979 ; K oçi Bey Risalesi, {Sad eleştiren:
Z u huri D anışm an ), Birinci B askı, A n kara, 1985.
7 XVI. yüzyılın başların da O sm anlı D evleti'nin İdarî taksim atı h akkınd a önem li bilgiler veren bir bü tçe
ö rn eğ i için bk z. Ö m er Lütfi B arkan, "H . 933-934 (M. 1527-1528) M alî Yılına A it Bir Bütçe Ö rn eği", İsta n b u l
Ü niversitesi ik tisat Fakültesi M ecm u ası, c. 15 /1*4, İstanbul, (Ekim 1953- Tem m uz 1954), 251- 329.

X II
 K ay n akların g etird iğ i bu zaru retten dolayı olm alı ki, O sm anlı
D evleti'nin X V III. yüzyıl genel İdarî taksim atı ile ilgili kapsam lı, bir
çalışma bugüne kadar yapılmamıştır.

O sm anlı D evleti'nin İdarî taksim atı ile ilgili olarak bugüne kadar
yapılan çalışm alara bir katkıda bulunm ak için araştırm am ızın konusunu
XVIII. yüzyılın ilk yarısı olarak tespit ettik. Ana kaynaklarım ız, Sancak
T ev cih D efterleri ve A laybeyi T ev cih D efterlerid ir, Bu defterlerd en
hareketle/ O sm anlı D evleti’nin İdarî taksim atını v e bu dönemde eyalet ve
sancaklara yapılan tevcihatı verm eye çalıştık.

Bu çalışm anın, eksiksiz v e tam olduğu iddiasında değiliz. Bizi böyle

düşünmeye sevkeden en önemli husus, incelenen dönemde devletin, eyalet ve
sancak tevcihatı ve tasarrufu konusunda adeta yeni bir yapılanma içerisine
girm esi ile alâkalıdır. Zira bu dönemde, klasik dönem in tevcih ve tasarruf
usulleri köklü değişikliklere uğramış, bu değişiklikler de kendi içerisinde
oldukça hareketli bir yapı arzetm iştir. Öyle ki bir sancağın statüsü birkaç yıl
içinde farklı farklı şekiller alabilm iştir. Bu sebeple, verdiğim iz bilgilerin
kendi tarih ve dönemine münhasır olduğunu burada vurgulamak isteriz.

Araştırm amızda İdarî taksim at ve tevcihat konusu eyalet ve sancak

düzeyinde ele alınmıştır. Aslında İdarî taksimat konusu içerisine nahiye ve
köyler de girmektedir. Ancak konunun bu düzeydi' ele alınması durumunda,
her eyalet ve hatta her sancağın başlı başına bir araştırma konusu olacağı da
şüphesizdir.

İncelem em izin tarih sınırı 1700-1740 yılları arasıdır. Ancak 1719-1734

yılları arası tevcih kayıtlarına tesadüf edem ediğim izden dolayı bu kısım
eksik kalm ıştır8.

Eser üç bölüm den m üteşekkildir. B in n ci Bölüm 'de XVIII. yüzyılda

Osm anlı İdarî taksim at üniteleri, eyalet ve sancak yöneticileri ve yönetim
şekilleri üzerinde durulm uştur. Bu kısımda eserin ana temasını oluşturan
İdarî taksim at ve tevcihat konularına bir açıklık getirm ek am açlanm ıştır.
İkinci Bölüm , ey alet ve sancak dü zeyinde O sm anlı D evleti'nin İdarî
tak sim a tı ile ilg ilid ir. Bu bö lü m d e b ü tü n ey aletler, k ap tan lık lar,
v oy v od alık lar v e m elik lik ler ay rı ay rı ele alın m ıştır. D aha önceki
dönemlerle mukayese yapmak için zaman zaman incelediğimiz döneme en
yakın risa le lerd en de istifad e ed ilm iştir. Ü çüncü Bölüm , O sm an lı
Devleti'ndeki bütün eyalet, sancak, kaptanlık, voyvodalık ve m elikliklere
y a p ıla n te v c ih a tla ilg ilid ir. E y a let ve san cak y ö n e ticileri te sp it

8 Fa h a m ed d in B aşar tarafın d an h a zırlan an v e T ü rk Tarih K uru m u 'nu n yay ın prog ra m ın d a olan

O sm m h Eyalet Tevcihatı (1717-1730) adlı eserin eyalet düzeyinde bu eksikliği gidereceğini üm id ediyoruz.

X III
!

edilebU dığince k esin tisiz o larak v erilm ey e çalışılm ıştır. Bu h ususta

y a y ın lan m ış ese rle rd e d ü zen li b ilg i v ar ise, u laşıla b ild iğ i ö lçü d e
k u lla n ılm a y a ç a lışılm ış tır. E y a le t ve san cak te v c ih a tı ile ilg ili
vekayinam eler ve diğer bazı kaynaklarda münferit bilgilere rastlanm ıştır.
Ancak bu bilgiler düzenli olm adığı ve bir ölçüde çalışm ayı hedefinden
u zaklaştıracağı için kullanılm am ıştır. Zira bu bölüm ü ihdas etm em izin
a m acı, X V III. y ü zy ılın ilk y arısın d ak i tevcih prosed ü rü n e açıklık
getirm ektir. Bunun yanısıra diğer bölüm lerde izah edilen birçok konunun
örneklerini de yine bu kısımda bulmak mümkün olacaktır.

Y er isim leri m üm kün old u ğ u n ca doğru o larak ve d efterlere

kaydedildiği şekline sadık kalınarak verilmeye çalışılm ıştır

II- KAYNAKLAR

1- Arşiv K ay n aklan

a- Bâb-ı A sâfi Ruûs Kalem i D efterleri (A.RSK)

Osm anlı D evleti’nde Divân-ı Hümâyûn kalem lerinden birisi de R uûs

K alem i 'dir. Bu kalem , genellikle, sancakbeyleri ve beylerbeyİler ile tım âr
sahipleri hariç, devlet hizm etin de bulunan kim selerin tayin beratlarım ve
j vazife tevcihlerin e ait belgeleri hazırlayan daire olarak tarif edilm esine
I rağm en, tarih î ve teşk ilat olarak , bu m anasını XV I. yüzyıld a ihtiva
j etmediği Nejat Göyiinç tarafından ortaya koyulm uştur9. Zira Ruûs Kalemi,
ı SadcC6 alt ¿İ6r6C6İî devlet g ö r e v lil e r in in tciyın. v 6 te v c i h le r i ile ilg ili cicg ıl
| beylerbeyİler ve sancakbeyleri de dahil olmak üzere çoğu kere üst düzey
| devlet görevlilerinin tevcih ve tayin belgelerini ihtiva eden defterler de
| tertip etm iştir. M eselâ, Kâm il Kepeci Tasnifi, Divân-ı Hümâyûn Ruûs K B .
i 262 num aralı ve 1575-1576 tarihli defter tam am iyle eyalet ve sancaklara
| yapılan beylerbeyi ve sancakbeyi tayinlerini ihtiva etm ektedir10. Ayrıca
i Ruûs D efterleri olarak bilinen ve tarih başlıklı olarak divân toplantıları
esnasında tanzim edilen defterlerde de bu örneklere sıkça rastlanm aktadır.
! Ruûs Kalem i'nce tutulan ve incelemem izin esasını teşkil eden defterler de,
aşağıda izah edileceği üzere vali, beylerbeyi, sancakbeyi ve alaybeyi
tevcihatını ihtiva etm ektedir.

Ruûs D efterleri Başbakan lık A rşivi'nde, Divân-ı Hümâyûn Ruûs

D e fte r le ri ve K epeci T asn ifi 'nde ayrı ayrı bu lunm aktaydı. Ancak yeni
tasnifler neticesi ortaya çıkan Ruûs Defterleri, Bâb-t A safl Dİvân-ı Hümâyûn

9 N ejat G öyünç," XVI. Yü zyıld a R u ûs v e Ö nem i", LÜ .E .F. Tarih D ergisi, c. XVII, S. 22, İstanbul 1968, s.
17-3 4 .
^ Bkz. BA, Kepeci T asnifi, D i» t H üm âyûn Ruus K.B. 262.

X IV
K alem leri Ek Kodları veya Bâb-t A safî D ivân, Sadâret, M ektûbî, N işancı,
Ruûs, ve A m edi Kalemleri kataloglarında toplanm ıştır. Bunlar içerisindeki
Ruûs Defterleri ise A .RSK şeklinde kodlanmıştır.

Araştırmamızda kullanılan Ruûs Kalemi Defterleri şunlardır:

a.a- Bâb-ı A safî Ruûs Kalem i (A.RSK) No: 3551,

M ârt ortaları 1673-13 M ayıs 1703 (H. Evahir-i Zilkade 1083 - 26

Zilhicce 1114) tarihleri arasında Osm anlı Devleti bünyesindeki eyaletler ve
bu ey aletlere b ağ lı san cak lar ile v oyv od alık ve m elik lik lere yapılan
tevcihleri ihtiva etm ektedir.

Arşiv katalogunda, defterdeki kayıtların 12 M art 1690 (H. G urre-i

Cem aziyel-ahir 1101) tarihinde başladığı belirtilm işse de, Livâ-i Pertek ile
ilgili tarih Evahir-i Zilkade 1083 (M art ortaları 1673) dür11.

D efterin tan zim tarih i ise m uhtem elen 1701-1702'd ir. Z ira ilk
tevcihlerin büyük bir bölümü bu yıllara aittir. Bir eyalet veya sancağa daha
önce yapılan tevcihat, defterin tanzim edildiği yılda da aynı durumunu
m uhafaza etm işse, tabiatiyle eski tarihiyle deftere kayd ed ilm iştir. Bu
d u ru m a ö z e llik le o ca k lık s u re tiy le ta s a rru f ed ilen s an cak lard a
rastlan m ak tad ır.

M eselâ, defterdeki en eski tarihli kayıt şu şekiledir.

Livâ-i Pertek
H avâss-ı Hümâyûna ilhak olunmuşdur. f i evahir-i ZA sene 1083 (Mart
O rtaları 1673)12.

Pertek Sancağı ile ilgili kaydın 1673 yılına ait olm ası defterin bu
yıldan itibaren tanzim edildiğini gösterm em ektedir. Pertek Sancağı 1701-
1702 yılında da aynı durumunu muhafaza ettiğini ifade etmek için zikredilen
tarihte havâss-ı hüm âyûna ilhak edildiği belirtilm iştir.

Defterdeki en yeni tarih ise 13 Mayıs 1703'dür. Bu tarihli kayıt Şehr-i

Zor Eyaleti tevcihi ile ilgild ır. 1703 yılına ait olarak sadece bu tevcih
bulunm aktadır. Bu da bize defterin bu tarihe kadar işlem gördüğünü
gösterm ektedir.

11 A .R S K 1551, s. 34.
12 /t.KSK 1551, s. 34.

XV
 D efterin bu ö z elliğ in d en d o layı 1701-1702 y ılla rın d a tan zim
e d ild iğ in i, a n ca k 16 73-1703 y ılla rı arası b ilg ile r i ih tiv a ettiğ in i
söy ley eb iliriz.

Defterlerin tertip şekli ise şöyledir:

-Eyaletin ismi

-Kimin tasarrufunda olduğu, tasarruf sahibinin eski görevi ve varsa

tevcih şartları, ne şekilde atandığı (tevcih veya ibkâ) ve tarih.

D aha sonra, ilg ili ey ale te b ağ lı liv alar aynı tanzim şek liy le
sıralanm ıştır. Eyaletlere bağlı livalar ile ilgili kayıtların sonunda ise o
eyalete bağlı-varsa- M aliye D efterdarlığı, Tım ar D efterdarlığı v e D efter
K e th ü d a lık la rı da k a y d e d ilm iş tir. S an cak T ev cih D e fte rle ri ana
kaynağımız olduğu v e diğer defterler de aynı tarzda tutulduğu için tanzim
şeklinin daha net anlaşılm ası için G irid Eyaleti ile illgili tevcihatı aynen
verelim .

EYALET-İ GİRİD
V ezir-i âzam sâb ık M ustafa Paşa biraderi A li Bey'e sadır olan hatt-ı
hiimâytın-ı şevket-m akrûn m ûcebince vezâret ile virilmişdir. f î 10 L sene 113

Livâ-i Resmo
M u tasarrıfı A bdu îgânt Paşa 'ya ibkâ ve m ukarrer virilm işdir. f î 8 N
sene 113

Liv â-i H anya

M u tasarrıfı V ezîr Ç u kadar M ehm ed Paşa ’ya ibkâ ve m u karrer
virilmişdir. f î 10 L sene 113

D efterdârltk-t M aliye-i Girid

B aş M u hasebe’den virilen ka'im e m ûcebince el-hac A li'ye virilm işdir.
f t 10 C sene 113

D efterin tanzim edildiği y ıllard a eyalet ve liva tevcihatında b ir

değişiklik söz konusu ise bu değişiklikler de derkenar olarak kaydedilmiştir.
Z ikredilen d efterin en önem li özelliği ihtiva ettiği tarih ler arasında
d ev letin tevcihata tabi tuttuğu bü tü n İdâri b irim leri (eyalet, sancak,
m eliklik ve voyvodalık) tam olarak yansıtm asıdır. Diğer defterler ile bir
kıyaslam a yaptığımızda bu kanaat hasıl olmuştur.

D efter, 77 sayfa olup 7 sayfası boştur. 1. sayfada sonradan ilave

edildiği anlaşılan ve Karahisar-ı Sahib, Hamid ve Bolu livaları ile ilgili

XVI
kayıtlar m evcuttur ki bu kayıtların tarihi de defterin tanziminden çok daha
sonradır (1735-1740).

a.b- Bâb-ı A safî Ruûs Kalemi (A.RSK) No: 1560.

7 Eylül 1700-18 Temmuz 1707 (H. 27 Rebiyül-evvel 1112-17 Rebiyül­

ahır 1119) tarih leri arasında bü tü n eyaletlere ve bu eyaletlere bağlı
sancaklara y apılan alaybeyi tevcihatını ihtiva etm ektedir. İlk tevcihlerin
çoğu 1700-1702 tarih lid ir. 1702-1707 tarih leri arasındaki k ayıtlar ise
genellikle değişikliklerle ilgilid ir. Bu itibarla 1700-1702 y ılları arasında
tanzim edildiğini, ancak 1707 yılına kadar işlem gördüğünü söyleyebiliriz.
Defterin 4. sayfasında eyaletlerin tam listesi bulunm aktadır. Bilindiği üzere
alaybeyi, has suretiyle idare edilen eyalet ve sancaklarda bulunan tım arlı
sipahilerin am iri ve kum andanı durum undadır. Sefer sırasında sipahiler
bağlı bulundukları alaybeyinin idaresinde eyalet ordusuna iltihak ederlerdi.
Bu sebeple, özellikle mîrî rejim e dahil olan eyalet ve sancakların tamamım
bu defter sayesinde tespit edebilmek mümkün olmaktadır.

Defterin tamamı 210 sayfa olup 55 sayfası boştur.

a.c- Bâb-ı A safî Ruûs Kalemi (A.RSK) No: 1564.

Bu defter de alaybeyilik tevcih defteridir. 12 Şubat 1707-1714 (H. 9

Z ilk ad e 1118-1126) tarih leri arası k ay ıtları içerm ek ted ir. A ncak ilk
tevcihler büyük oranda 1707-1708 tarihli olduğu için bu yılda tanzim edildiği
anlaşılm aktadır. Tamam ı 150 sayfa olan defterin 50'ye yakın sayfası boştur.
18. sayfasında eyaletlerin tam listesi mevcuttur.

a.d- B âb-ı A sa fî Ruûs K alem i (A .R SK ) No: 1568. ve B âb-ı A sa fî

N işancı (Tahvil) Kalem i (A.NŞT) No: 1355.

iki ayrı tasnifte bulunan bu defterler 1709-1718 (H. 1121-1130) yılları

arasında yapılan eyalet ve sancak tevcihatını içerm ektedir. Ancak ilk
tevcihlerin büyük bir kısmı 1717-1718 yıllarını ihtiva ettiği için bu yıllarda
tanzim edildiği anlaşılm aktadır.

A .R S K 1568 n u m aralı d e fter d iğ erin d en farklı olarak ey alet

d efterd arlık ların a yapılan yeni tevcihleri de verm ekted ir. Bu kayıtlar
defterin son üç sayfasmdadır. Eyalet ve sancak kayıtları ise her iki defter de
yukarıda da belirttiğim iz gibi aynıdır. Bu defterler sayesinde eyalet ve
san caklara y ap ılan yeni tevcihler ve ibkâları tesp it etm ek m üm kün
olm aktadır. D efterin tanzim edildiği yıllard a tevcihata tabi tutulm ayan
sancaklara ise yer verilmemiştir.

X V II
 A .RSK 1568 numaralı defter 32 sayfa olup 9 sayfası boştur. A.NŞT 1355
numaralı defter ise 28 sayfa olup 7 sayfası boştur.

a.e- Bâb-ı A safî Ruûs Kalem i (A.RSK) No: 1573.

19 Ağustos 1716- 20 Kasım 1716 (H. 1 Ramazan 1128- 5 Zilhicce 1128)

tarihleri arasında Rikâb-ı H üm âyûn'ca bazı eyalet ve sancaklara yapılan
tevcihatı içermektedir. Tamamı 8 sayfa olan defterin 5 sayfası boştur.

a . f Bâb-ı Asafı Ruûs Kalem i (A.RSK) No: 1572:

1736 tarih in d e başlay an O sm anlı-Rus savaşları sırasında tanzi

edilen bu defter özellikle 1735-1739 (H. 1148-1152) tarihleri arasında
yapılan eyalet ve sancak tevcihatın ı gösterm ektedir. Tanzim tarihi ise
m uhtem elen 1735-1736’dır. Eyalet ve sancaklara yapılan ilk tevcihlerden
son ra y a p ıla n d e ğ iş ik lik ve ibk â k a y ıtla rı da d erk en a r o la ra k
kayd ed ilm iştir. Ö zellikle 1735-1739 yıllarını ihtiva etm ekle beraber, bu
tarihlerden önce tevcihi yapılan ve defterin tanzim edildiği yıllara kadar
statüsünü devam ettiren eyalet ve sancakların ilk tevdhatları da m evcuttur
ki bu kayıtlar 1719 (H .1131) tarih in e kadar gitm ektedir. M eselâ Van
Eyaleti'ne bağlı olan ve ocaklık statü ile idare edilen Hizan Hüküm eti ile
ilgili kayıt, M uhiddin Bey'e tevcih edildiği 24 Temmuz 1719 (H. 7 Ramazan
1131) ta r ih lid ir ^ .

D efterde im dâd-ı seferiyye ve hazeriyye verm ekle yüküm lü bulunan

eyalet ve sancakların m ükellef oldukları m eblağlar da kayıtlıdır. 2. ve 3.
sayfalarında ise Anadolu Eyaleti'ne bağlı olan Ankara, Kengırı, Aydın, Teke
v e M enteşa san cak ların a ait o lan k ayıtlar m evcu ttur. A ncak Eyalet
düzeyindeki tevcih kayıtları düzenli olarak Karaman Eyaleti ile başlam ış,
Rum eli’deki eyaletlere ise yer verilmem iştir.

Tamam ı 96 sayfa olan defterin 3 sayfası boştur. 2-50. sayfalar arası

eyalet ve sancak tevcihatı, 50-93. sayfaları arası ise m erkez ve eyalet
defterdarlıkları ile yeniçeri ağasından başlam ak kaydıyla Osmanlı m erkez
teşkilatı bünyesinde bulunan üst düzey devlet görevlilerinin hiyerarşik düzen
içerisinde tevcih kayıtlarını içerm ektedir.

a.g- Bâb-i A safî Ruûs Kalemi (A.RSK) No: 1492

1632-1633 yıllarında tanzim edilen bu defter, M ekke Şerifliği, Kırım

H anlığı, defterdarlık, kaptanlık, ve bazı eyalet ve sancakların tevcihatını
ihtiva etm ekted ir. T arih o larak incelediğim iz dönem den daha erken

13 A .R S K 157 2 , s. 31.

X V III
olm asına rağm en, mukayese yapm ak için yer yer müracaat edilm iştir. 12
sayfa oiup 2 sayfası boştur.

b~ D iğer A rşiv Kaynakları

Sancak Tevcih Defterlerinin yanısıra yer yer diğer arşiv kaynaklarına

da m üracaat edilm iştir. Bunlar T apıı-T ahrîr D efterleri, Rutıs D efterleri ve
Tahvil D efterleri 'd ir .

2- Risaleler

XVII. yüzyılda tertip edilen risâlelelerden, incelediğim iz dönem le bir

m ukayese yapm ak için istifad e ed ilm iştir. Bunlar H üseyin H ezarfen'in
Telhisii'l-B eyân f î Kavântn-i A l-i O sm an, S o f yalı A li Çavuş K anunnâm esi
ve Ayn Alî E fendi'nin Kavânin~i A l-i O sm an d er-H iilasa-i M ezam in -i
D efter-i Divân adlı eserleridir.

3- Tetkik Eserler

Ö zellikle O sm anlı D ev leti'nin İdarî taksim atı hususunda y azılan

eserlere ulaşılabildiği ölçüde m üracaat edilm iştir. Bunun yansıra, XVIII.
yüzyılda Osm anlı D evleti'nin İdarî, İktisadî v e siyasî durumu hakkında
yazılmış olan eserler birçok konunun izahını kolaylaştırm ıştır. XVI. ve XIX.
y üzy ılla ilg ili ey alet v e san cak tarih i çalışm aları, bazen doğrud an
kullanılm asa bile özellikle yer isim lerinin doğru okunması ve geçmiş veya
daha sonraki dönem le m ukayese yapm am ıza fayda sağlam ışlardır. Bu
itibarla dipnotlarda verm e im kânı bu lam adığım ız ancak dolaylı olarak
istifade ettiğim iz eserleri de bibliyografyada gösterdik.

XIX
 GİRİŞ

XVIII. yüzyılın ilk yarısı Osmanlı Devleti açısından siyasî yönden bir
değişim , iktisâdı ve İdarî yönden ise yeniden yapılanm a dönem idir. Bu
değişim tab iatiyle XVII. y ü zy lın so n lan ve XV III. yüzyılın başlarında
birdenbire ortaya çıkan bir durum değildir. XVI. yüzyılın ikinci yarısından
başlayan ve yaklaşık bir buçuk asırlık bir birikim in getirdiği neticelerdir.

O sm an lı D ev leti XV I. y ü zy ılın o rtaların d a üç kıtaya y ay ılm ış

m uazzam bir devlet haline gelm işti. Bu üç kıtadaki farklı dil, din ve ırktan
in san to p lu lu k ların ın m erk ezî b ir o torite İle tem sil ed ilm esi, İd arî
teşk ilatlan m asın ın o dev rin şartların a göre çok iyi dü zenlenm esi ile
açıklanabilir. Bu idare tarzının özünde m utlak bir m erkeziyetçilik fikri
olmamasına rağmen, merkezî otoritenin zaafa uğratılması da düşünülemezdi.
Her bölgenin İktisadî, etnik ve sosyal özelliklerine göre düzenlenen ayrı ayrı
kanunnâmeler bu esnek idare tarzının en güzel örnekleridir.

O sm an lı D e v le ti'n e tab i d e v le tle r o larak n itele n d irile n K ırım

Hanlığı, V oyvodalıklar ve M eliklikler kendi örf ve ananelerine göre idare
edilip, m üstakil yönetim birim leri bu lunm asına rağm en, yön eticilerinin
Osmanlı m erkezî hüküm etinin tasdikine bağlı olması da buralarda m erkezî
otoritenin ağırlığını gösterm ektedir. Bu sebeple klasik dönem de Osm anlı
D ev leti’nin İd arî ve hukuksal yönden m utlak bir m erkeziyetçilik fikri
gütm ediğini, ancak devlet otoritesin i zaafa uğratacak h içbir teşebbüse
meydan vermediğini de belirtelim.

X V II. y ü zy ılın son ları v e X V III. y ü zy ılın b aşların d a O sm an lı

D evleti'nin İdarî teşkilatlanm asında term inolijik bir değişm e söz konusu
değildir. Zira bu yüzyılda da İdarî taksim at ünitelerinin esasını eyalet ve
sancaklar oluşturuyordu. Ancak bu eyalet ve sancakların yönetim biçimleri ve
özellikle gelirlerinin ne şekilde toplanacağı konusunda köklü değişiklikler
yaşanm ıştır. Tım ar sistem inin artık XV. ve XVI. yüzyıllardaki m anasını
kaybettiği ve sistem in bir bozulm a ve çözülme içerisine girdiği görülmektedir.
Öyle ki boş olan tımarlar, havass-ı hümâyûna kaydediliyor, bazen de kayd-ı
hayat şartıyla bir çeşit özel m ülkiyet kategorisine aktarılıyordu. Eyalet ve
sancak yöneticileri de artık klasik m anada kendilerine has olarak verilen
gelir dilim lerini tasarruf etm em ektedirler. Sistem in ism i yine has sistem idir
am a, has g elirlerin e konu olan kaynakların m ahiyeti d eğ işm iştir. Z ira
eyalet ve sancak yöneticileri artık çoğunlukla m îrî mukataa haline getirilen
g elir kalem lerin i bir çeşit iltizam usulü ile alıyor ve kendileri de bu
mukataaları diğer mültezim lere daha yüksek bir bedelle devrediyorlardı.

1
 G elirlerin tahsil edilm esindeki bu yeni durum un şekillenm esinde,
dünya ekonom ik konj üktürünün tesiri de büyüktür. Zira XVIII. yüzyıl artık
nakit para ekonomisinin egemen olduğu bir dönemdir. Osmanlı Devleti'nin de
en önem li problem i dev let h âzin esin in nakit para sık ıntısın ı m üm kün
o ld uğun ca azaltm ak ve b ü tçe açık ların ı k apatm aktı. îşte n ak it para
ekonom isine geçişin bir tezahürü olarak artık gelirlerin, ayn î olarak değil,
geniş ölçüde nakdî olarak tahsil edilm esi sistem ine geçilm iştir. 1695 yılında
m ukataaların kayd-ı hayat şartıyla iltizam a verilm esi usulü olarak tarif
ed ilen m a lik â n e s is te m i de yine ekon om ide girilen bu yeni sürecin bir
n eticesidir.

Osm anlı D evleti, hâzinenin ihtiyacı olan nakit parayı temin için m îrî
m ukataaları b ir çeşit özel m ülkiyet kategorisine aktarırken iki yönlü bir
fayda um uyordu. Bunlardan birincisi iltizam a veya m alikâneye konu olan
m ukataa işletm elerinin ihya edilm esidir. Zira bu işletmeleri hayatta olduğu
m üddetçe tasarruf edecek malikâne sahiplerinin, bir yerde kendi özel mülkü
halin e gelen b u işletm eleri daha çok kâr getirecek b ir hale sokm ası
b ek len eb ilird i. A ncak m alikâne sah iplerin in de bu sistem e dahil olan
m ukataaları m ültezim lere devretm esi ile istenilen sonuç alınanam ış hatta
sistem in ihdas edilm esinden önceki dönemden bile daha kötü bir durum a
g elin m iştir. M alik ân e sah ip leri bu işletm elerin i daha çok işletm en in
bulunduğu yerdeki nüfuz sahibi mahalli beylere iltizam usulü ile devredince,
XV III. y üzyıld a âyân d enilen bir züm re ortaya çıkm ıştır1. Sistem d en
bek len en ik in ci h u su s ise, m ukataa bö lg esin d ek i işçi ve k öy lün ün
korunm asıdır. Bu sistem e geçiş ile değişm ez b ir m ültezim in idaresine
girecekler ve mukataa işletm esinin gelişmesi ile kendileri de malî ve sosyal
yönden bir rahatlık içerisine girebileceklerdi. Ancak m alikâne sistem inin
istenilen manada işletilmem esi sebebiyle bu gayeye de ulaşılamamışır.

Eyaletler ve san cakların İdarî bakım dan yönetim i ise yine klâsik
yön etim tarzın dan fark lılık g österm ekted ir. XVI. yüzyıld a ey aletlerin
başında beylerbeyiler, sancakların başında ise sancakbeyi denilen görevliler
bu lun uyordu . Bunlar, gen ellikle O sm anlı üm erâsı içinden tayin edilip
devletin uygun gördüğü bir süre kadar ilgili eyalet ve sancağı tasarruf
ediyorlardı. Bir kusurları olmadığı m üddetçe genellikle uzun süre yönetim de
kalıyorlar ve kendilerine has olarak verilen dirlikleri tasarruf ediyorlardı.
Ancak incelediğim iz dönem de artık eyalet ve sancak yöneticileri her yıl
tev cih ata tabi tu tu lu y o rlard ı. Bu seb ep le v a li, b e y lerb ey i, paşa ve
san cak beylerin in bir son raki yıl g örev lerine devam edip etm eyeceği
b elirsizd i. Ibkâ suretiyle 3 yıldan fazla görevde kalan çok azdı. Bu
istik rarsız y ön etim tarzın ın g etird iğ i en önem li o lu m suzluk O sm anlı

1 M aü kân e siste m i h akk ın d a g eniş bilgi için bkz. M eh m et G en ç, "O sm anlı M âliy esin d e M alik ân
Sistem i", Türkiye iktisat T arihi S em in eri B ildirileri, (H acettepe Ü n iversitesi Y ay ınları), A n kara, 1975, s. 231-288.
A yânlığın doğuşu hakk ınd a ise bkz. Yücel Ö zkaya, O sm an lı îm paratorlu ğu'nda A yan lık, A n kara, 1994.
şeh irlerin in fizik î yap ısı ile alâkalı olm u ştur. Zira XVI. yüzyıld a bir
eyalete tayin olunan beylerbeyi hem burada uzun süre kaldığı, hem de düzenli
bir gelir kaynağına sahip olduğu için genellikle bir vakıf eser yaptırm adan
oradan ayrılm azdı. XVIII. yüzyılda bir eyalete vali olan zat, vezır-i âzam
ile kethüdasına ve d efter m û cibin ce diğer icabeden lere caize verm ekle
m ü k ellef idi. Bu şek ild e eli bo ş olarak işe b aşlad ık ların d an dolayı,
verdiklerini ve ihtiyaçları olan parayı ve bundan başka m azûl kaldığı
müddetçe idaresine yetecek miktarı elde etmeyi düşünüyordu, işte bu yüzden
dolayı, vilâyet halkı ezilir ve orada im âr nâm ına hiçbirşey yapılmazdı^.
Nitekim, Osm anlı şehirlerinin imar edilm esi ve şehir hayatının gerektirdiği
dinî ve sosyal yapılara kavuşturulm ası büyük oranda beylikler ve Osm anlı
döneminde ise XVI. yüzyıla kadar olmuştur.

XVIII. y üzyılın ilk yarsınd a artık birçok sancak paşalar tarafından

tasarruf edilm ektedir. Zira bu dönem e gelinceye kadar m erkezdeki vezîr
sayısı oldukça artmış ancak eyalet ve sancak sayısı ise büyük oranda aynı
kalm ıştır. Bundan d olayı artık v ezirlere de a r p a lık su retiy le sancak
verildiğin e rastlan m ak tad ır. Bu nlar ya m erkezde başka b ir görevi ifa
ediyorlar veya m azûliyet sürelerinin dolm asını bekliyorlardı. Bu sebeple
bizzat ilgili sancağa gidip orayı yönetmek yerine kendi adlarına orayı idare
ed ecek ve h a s ıla tın ı ta h sil ed ecek v o y v o d a veya m ü t e s e l l i m l e r
göndermişlerdir. Aynı şekilde vezir veya beylerbeyi rütbeli olmayan b ir tuğlu
p a şa la rın da a rtık san cak id aresin d e o ld u ğ u v e k lasik m anada
sancakbeyleğinin tedrici olarak -ocaklık sancaklar h ariç- fonksiyonunu
kaybettiği görülm ektedir.

XVIII. yüzyılda para rejim i bakım ından da yeni bir oluşumun içerisine
girilm iştir. Zira 1688 yılında akçe devrini tam am lam ış ve gu ru ş tarafından
ikame edilmiştir. XVIII. yüzyılın ortalarına doğru artık piyasada akçe fiilen
işlem görm em ekte ve bir m uhasebe sikkesi olarak sadece resmi kayıtlarda
bulunm aktadır3.

O sm anlı D evleti, XV III. yüzyıld a batıd a m eydana gelen sanayii

değişm elerine sahne olmamıştır. Şüphesiz klasik Osmanlı İktisadî sistemi de
kendi dışında ve içinde olup bitenlere karşı tepkisiz değildi. O da çeşitli
tesirler altında değişm ekte idi. Ancak bu değişm elere rağm en, O sm anlı

İsm ail H akkı U zu n çarşıli, O sm an lı Turihî, c. IV / 1, 2. Baskı, A n kara, 1978, s. 437-438. M u stafa N u ri
Paşa da, id ared eki istikrarsızlığ ın şeh irlerin bayınd ırı lığına getirdiği eksikliğe dikkat çekm iştir. Bkz, M ustafa
N u ri P aşa, N etay ic iil-V ukuut (K urum lan v e Ö rg ü tleriyle O sm anlı T arihi), (Sad eleştiren, notlar ve açık lam aları
ekleyen: N eşet Ç ağatay), c. l-II, A nkara, 1987, s. 129.
^ A kçe, XVI. yü zyılın so nların a doğru sü rek li olarak d eğer ka ybetm eye başlam ış ve XV II. yü zyılın
so n ların d an itib a ren reel p a ra o larak ted ricen d o laşım d an kalk a rak m a liy e serv isle rin d e ku lla n ıla n bir
m uhasebe sikkesi olm uş v e XVIII. yü zyıld a reel para olarak g u ru ş tarafın d an ikam e ed ilm iştir. Bkz. R obert
M an tran , 17 Yüzyılın İkin ci Y arısında İsta n b u l, (Ç eviren ler: M eh m et A li K ılıçbay, Enver Ö ze an), c. I, A nkara,
1990, s. 220-221.

3
Devleti'nin genel olarak İktisadî hayata v e özellikle endüstriye şekil veren
anlayış ve dü zenlem elerinin istinad ettiği ilkelerde herhangi bir değişm e
görülm em ektedir. XVIII. yüzyılın başlarında ithal m alı yünlülerle birlikte
ipekliler için sadece sarayın ödediği yıllık miktar 40.000-50.000 guruş idi. Bu
meblağ devlet bütçesinin % 4-5’i derecesinde bir orana çıkmış bulunuyordu. Bu
sebeple bu mamüllerin ülke içinde üretilmesi bir mecburiyet haline gelmiştir.
Aynı şekilde arzu edilen zam anda mal arzına sahip olmak için yelkenbezi
üretim ine de yonelinm iştir. Ancak devletin bu üç kalem de imalata yönelik
faaliyetleri uzun ömürlü olm amıştır4.

XVIII. yüzyılda Osmanlı siyasî anlayışı ve diplomasisi de bir değişim

içerisin d ed ir. 1683-1699 y ılların d a m eydana gelen 16 yıl sav aşların ın
faturası O sm anlı D evleti için oldukça ağır olm uştur. Zira Budin, Kanije,
Varat, Eğri gibi eyaletler elden çıkmış,, bunun yanısıra savaşın getirdiği
büyük malî külfet sebebiyle İktisadî yönden de bir darboğaza girilm işti.
X V III. y üzy ılın başlarında O sm anlı politikasınd a artık klasik dönem in
kararlılık politikasının yerini m ütereddit bir politika alm ıştır. Bunun en
önem li sebeplerinden birisi, 16 yıl savaşları sırasında devletin ağırlğını
batıya kaydırm asını fırsat bilen bazı m ahalli güçlerin Basra, M ısır ve
Suriye'de isyan içerisine girm eleridir. Zira, Karlofça Anlaşması'ndan sonra,
devlet bir m üddet dikkatini ve gücünü bu isyan hareketlerini yatıştırm aya
yöneltm işti. Bunların yanısıra Avrupa siyasetindeki değişiklikler Osm anlı
le h in e d ö n d ü ğ ü s ır a la rd a b ile bu fır s a tla rd a n fa y d a la n m a y a
yanaşılm am ıştır. M eselâ, 1701'de H absburg orduları Avrupa'da yeni bir
savaşa k atıld ık tan son ra M acarlar d irenm eye başlam ışlar v e Ferenc
Rakoczy’nin önderliğindeki bu direniş 1714 yılına kadar sürmüştür. Avusturya
1714 yılına kadar Batı A vrupa'da İspanya tahtı üzerinde çıkan savaşla
uğraştığı h ald e, M acar ayaklanm asını bastırabilm iştir. Ferenc Rakoczy,
direniş esnasında Fransa'dan yardım gördüğü halde Osmanlılar Macaristan
olayına seyirci kalm ayı y eğlem işlerdir. Yine 1700-1709 ydları arasında
cereyan eden İsveç-Rus m ücadelesinde de İsveç Kralı XII. Kari (Dem irbaş
Şarl) ın işbirliği teklifini reddetm iştir5.

Osmanlı D evleti'nin bu şekilde yalnız başına hareket etmesi ve güçlü

m ü ttefik ler arasın a g irm em e si, çe şitli ittifak lar kuran A v ru p a lıla r
karşısında çoğu kez yenilgiye uğramasına sebep olmuştur. Özellikle Osmanlı
D evleti'nin kadîm bir düşmanı haline gelen Avusturya, m odern silahların
ıslahına yönelip güçlü m üttefikleri sayesinde sayıca kendisinden iki veya üç
m isli güçlü O sm anlı D evleti'ni Avrupa'dan çıkarmaya çalışm ıştır. Osm anlı

^ M eh m et G enç, "18. Yü zyıld a O sıııanh S an ayii", Dünü ve Bugünüyle Toplum v e E konom i, S .l, İstanbul
1991, s. 99, 108.
^ M etin K u n t, Sin a A k şin , Su ra iy a Faroq lıi, Z afer Toprak, H üseyin G. Y u rtlayd ın , A y la Ö d ekan,
O sm anlı D evleti 1600-1908, İstan bul, 1995, s. 55 (Siyasal Tarih'în bu kısm ı M etin Kunt tarafından yazılm ıştır).
D evleti'nin bu tutum u, çağdaşlarının belirtiği şekliyle A vusturya Efsanesi
diye bir efsanenin doğmasına yol açm ıştır6.

1718 Pasarofça Anlaşaması'ndan sonra, kuruluş ve klasik dönemlerinde

görülen fütuhat fikrinin, artık Osmanii siyasî anlayışına egem en olm adığı
söylenebilir. Bu dönem de O sm anlı D evleti savunm ada kalarak m evcut
topraklarını koruma yolunda barışçı bir siyaset takip etmektedir. 1718-1730
y ıllarında (Lale D evri) A vrupa'ya karşı bir m erak uyanm ış, gönderilen
elçilere sadece siy aset ve d iplom asi ile İlgilen m eyip, ay n ı zam anda
gördükleri ve işittik leri y en ilik leri de b ild irm eleri isten m işti. İşte bu
dönem de yavaş yavaş O sm anlı m im arîsi ve süslem e sanatlarında Avrupai
motifler de görülmeye başlanmıştır.

Görüldüğü üzere, XVIII. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti şekil

itibariyle klasik dönem in özelliklerini gösterse bile, mana olarak yeni bir
sürecin ve dönemin içerisindedir. Bu yeni dönem XIX. yüzyılın başlarından
itib a r e n e tk is in i h is s e ttir e n b a tılıla ş m a s ü r e c in in ö z e llik le r in i
a k s e ttir m e m e k te d ir . B ir y a n d a n ka d im d en o la g e le n e m u g a y ir iş
yapılm am ası yolunda bir geleneksellik, diğer yandan ise dünyada meydana
gelen İktisadî ve siyasî gelişm e ve değişmelere zorunlu bir adaptasyon söz
konusudur. O sm anlı D evleti'nin yeniden bir yapılanm a (reorganizasyon)
içerisine girdiği bu dönem i Yeni Klasik Dönem olarak adlandırm anın yanlış
olmayacağını düşünüyoruz.

® G e o rg W a g n er, "O tu z Y ıl S a v a şla rı D ö n em in d e O sm a n lı v e A v u stu ry a im p a ra to rlu k la rın ın

Po litikası1', Osmaniı A raştırm aları //, İstanbul, 1982, s. 148.
 BİRİNCİ BÖLÜM

İDARİ TAKSİMAT VE YÖNETİM ŞEKLİ BAKIMINDAN OSMANLI

EYALET VE SANCAKLARI

A raştırm am ızın esasını İdarî taksim at ve tevcihat konusu teşkil

etm ektedir. Ancak bu konuların daha net bir şekilde anlaşılması için İdarî
term inoloji hakkında da bilgi verm enin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Bu
bölüm de eyalet ve sancak düzeyinde; İdarî taksimat üniteleri, yöneticiler ve
yönetim şekilleri üzerinde durulacaktır.

I- İDARİ TAKSİMAT ÜNİTELERİ

1- Eyalet ve Beylerbeyilik

O sm anlı D evleti'nin idarî taksim at bakım ından en büyük ünitesi

ey aletlerd ir. O sm an lı ü lk esi, b eylerbeyilik, eyalet veya v ila y e t olarak
adlandırılan büyük idari ünitelere ayrılm ış bu üniteler ise san cak veya livâ
lara bölünm üştür. Eyaletlerin en büyük am irine yerine ve durum una göre
beylerbeyi, m îr-i miran, vali veya em irü 'l-liv â d en iliy ord u1'.

B e y l e r b e y i l i k , A n ad o lu S e lç u k lu la r ın d a d a m ev cu t o lu p ,
OsmanlIlarda XIV. yüzyıl ortalarında kurulan bir teşkilâttır2. XIV. yüzyılın
ortalarından itibaren b ey lerb ey i, taşra kuvvetlerinin kum andanı ve çeşitli
sancaklara dağılmış olan beylerin amiri durumundaydı. Anadolu ve Rumeli
b ey lerb ey ilik lerin in yan ısıra Rum ve Karam an b e y lerb ey ilik lerin in de
kurulmasından sonra beylerbeyilik, tamam en bölgesel bir hüviyet kazanm ış3
1595 yılma g elindiğinde O sm anlı ülkesindeki beylerbeyilik (veya eyalet)
sayısı 40'a yükselm iştir4.

B e y le r b e y ilik terim i ağırlıklı olarak XVII. yüzyılın başlarına kadar

kullanılm ış daha sonra yerini tedricen eyalet tabirlerine bırakm ıştır. Ancak
ifade ettiğim iz üzere bu değişim kesin çizgilerle olm am ıştır. XVI. yüzyılda
da vilayet ve ey a let tabirleri zam an zam an kullanılm ıştır. B e y le r b e y ilik
terim ine ise X V II-X V III. yüzy ıllard a b ile rastlanılıyordu. Bu terim ler o

* H alil Sa h illio ğ lu , "O sm a n lı D ö n em in d e Ira k 'ın İd a rî T a k sim a tı", (A rap çad an Ç eviren : M u st
Ö ztü rk ), B elleten, c. LIV, S. 211, A ralık 1990, A n kara, 1991, s. 1233.
^ T uncer Baykara, A nadolu'nun T arihi Coğrafyasına G iriş l, A n kara, 1988, s. 30.
^ M etin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 A rasında Ostnanh Ümerası v e II idaresi, İstanbul, 1978, s. 26-
27.
^ Şerafettin T uran, "XV IL Yü zyıld a O sm anlı İm paratorlıığu 'n un İd arî T aksim atı", A tatürk Ü niversitesi
1961 Y ılh ğ ı, A nkara, 1963, s. 201.
kadar iç içe k ullan ılm ışlard ır ki, birin in b ir diğerinin yerini aldığını
söylemek m ümkün değildir. Meselâ, 30 Mayıs 1564 tarihli ve birbiri ardına
yazılan İki ayrı buyruldu aynen aşağıdaki gibidir.

BEYL ERB EYİLİK

Budun Van beylerbeyisi İskender Paşa'ya buyruldu.

M İR -İ M İR A N -I VÎLAYET-İ VAN
Eğriboz Sancakbeyi Hüseyin Bey'e buyruldu. 5

G örüldüğü üzere b ey ler b ey ilik ve v ilay et tabirleri ve bu birim lerin

yöneticileri için b eylerbeyi ve m îr-i mîrân tabirleri aynı yerde ve zamanda
kullanılmıştır. Zaten her iki kelime de aynı anlamda olup biri Türkçe diğeri
Farsça'dır. Bunun yanısıra, XVII. yüzyılın ortalarında eyaletlere gönderilen
hüküm lerin birçoğu yine beylerbeyi 'ne hitaben yazılıyordu6.

İn celed iğim iz dönem de g en ellik le ey alet tabiri kullanılm aktadır.

Ancak çok sık olm asa bile b e y le r b e y ilik tabirin e de rastlanm aktadır.
M eselâ, 1717-1718 tarihli Sancak Tevcih Defteri'nde; Sivas, M araş, Adana,
Erzurum, Çıldır, Kars, Van, Şehr-i Zor, Musul, Basra, Cezayir-i Garb, Tunus
ve T ra b lu sg a rb b e y l e r b e y i l i k , b u n u n d ış ın d a k ile r e y a le t o lara k
k a y d ed ilm iştir7.

Bu d efterd e, b e y le r b e y ilik olarak zikredilen ünitelere b e y le r b e y i

olarak anılan paşalar, eyalet olarak zikredilen yerlere ise vezîr rütbeli ve
v ali olarak adlandırılan paşalar tayin ed ilm iştir. Bu uygulam a ile vezîr
rü tbeli paşaların e y a le t, bey lerb ey i rü tbeli paşaların İse b e y le r b e y ilik
olarak adlandırılan İdarî üniteleri tasarruf ettiği anlaşılm aktadır. Ancak
diğer d efterler iy ice in celen d iğ in d e, b ir gen ellem e y apm anın doğru
olm ayacağı kanaati hasıl olm uştur. Zira 1701-1702 tarihli Sancak Tevcih
Defteri'nde sancaklardan m üteşekkil bütün İdarî üniteler için eyalet tabiri
kullan ılm asın a rağm en; Rum eli, Kefe, Girid, K aram an, M araş, Adana,
Çıldır, Kars, M usul, Ahsa, H abeş, Cezayir-i Garb, Tunus, ve Trablusgarb
ey aletlerin i v ezîr rü tbeli olm ayan paşalar yani b ey lerb ey iler tasarruf
etmişlerdir**.

1735-1736 tarihli defter de 1717-1718 tarihli defterdeki uygulamayı

teyid etm eyecek şekilde tanzim edilm iştir. Bu defterde de tam am en eyalet

5 K epeci R u us 218, s. 175.

^ M esela bkz. 1 M a y ıs 1642 (G u rre-i Safer 1052) ta rih in d e V an b ey le rb ey in e g ö n d erilen hüküm :
M ühim m e 89, 5/14.
7 A .N Ş T 1355, s. 2-22 ; A .R S K 1568, s. 8-28.
8 ARSJC 1551.

7
tabiri kullanılm ış ancak M araş, Kars, Şehr-i Zor, Cezayir-i Garb ve Tunus
eyaletleri veztr rütbeli olm ayan paşalar tarafından yönetilmiştir9 .

Özellikle 1735-1736 tarihli defterde, vezîr rütbeli paşalar tarafından

yönetilsin veya yönetilm esin, tamamen eyalet tabirinin kullanılm ası artık bu
terim in iyice yerleşm eye başladığını gösterm ektedir. Bu durum XVIII.
yüzyılda O sm anlı D evletı'nin genel idari düzeni ile de alakalıdır. Zira/
Kanunî devrinin sonuna kadar M ısır hariç bütün eyaletler b ey lerb ey ilere
yani iki tuğlu paşalara verilirken, daha sonra Budin, Yemen ve Bağdad'a
vezir rütbesiyle v aliler tayin edilm iş ve XVI. yüzyılın sonlarına doğru 1584
yılında D iyarbakır ve bunu müteakip vezirlerin çoğalm ası sebebiyle diğer
eyaletler de yavaş yavaş vezirlere verilm iştir10.

Eyaletlerin yönetim i incelediğim iz dönemde belli bir düzene bağlı

değildi. Yani bir eyalet vezîr veya beylerbeyi tarafından yönetilebilirdi. Bu
itibarla tevcih şeklinin önem li olm adığı genel durum larda, sancaklardan
m üteşekkil İdarî ü n iteler e y a le t, buraların y ön eticileri ise v a li olarak
anılm aktadır. Bu durum un en güzel örneği alaybeyi tevcih defterlerinde
görülm ektedir. 1700-1701 ve 1707-1708 yıllarında tanzim edilen iki Alaybeyi
T ev cih D e fte ri’nin b aşın d ak i listed e tam am iy le e y a le t birim i esas
a lın m ış t ır 1* . 1707-1708 tarih li d efterd e ayrıca alaybeyi tay in lerin d e
uyulacak esaslar ile ilgili şablon b ir hüküm sûreti vardır. Bu hüküm , ...
valisine hüküm ki diye başlamaktadır^2. Yani devlet nazarında kabul gören
İdarî birim e y a le t , yöneticisi ise v a li dir. U ygulam aya y ö n elik özel
durum larda ise vezîr rütbeli paşayı ifade ederken bey lerb ey i, beylerbeyi
rütbeli paşayı ifade ederken de hiçbir zaman vali tabiri kullanılm am ıştır.
Şayet bir yönetici hakkında vali tabiri kullanılacaksa mutlaka vezîr olduğu
vurgulanm aktadır.

Eyaletler, devlet nezdindeki önem ine göre belli bir protokol sırası ile
kaydedilm işlerdir. Bu sıra, incelediğim iz dönem de bazı istisnalar hariç
hiçbir zam an değişm em iştir. Önce Rum ili Eyaleti, daha sonra Rum eli'deki
diğer eyaletler yazılır, m üteakiben Anadolu Eyaleti'nden başlayarak Asya
ve A frika kıtasınd aki eyaletler kayd ed ilirdi. 1700-1740 y ılla n arasında
eyaletlerin defterlere kaydedil İş sırası şöyledir:

Rumeli, Bosna, Temeşvar, Özi, Kefe, Girid, Anadolu, Karaman, Sivas,

Maraş, Haleb, Şam, Trablusşam, Adana, Kıbrıs, Rakka, Diyarbekir, Erzurum,
Çıldır, Kars, Trabzon, Van, Bağdad, Şehr-i Zor, Musul, Basra, Ahsa, Habeş,

9 A R S K 1572.
^ İsmail H akkı Uz un çarşılı, Osıruınh T arihi, c. III/ 2, 2. Baskı, A n kara, 1977, s. 291.
11 A .R S K 1560, s. s. 4 ; A .R SK 1564, s. 8.
12 A .R S K 1564, s. 8.

8
Derya. Kaptanlığı (Cezayir veya Kaptan Paşa Eyaleti), Süveyş Kaptanlığı,
M ısır, C ezayir-i G arb, T unus, T rablu sg arb, Tuna N ehr-i D onanm ası
K aptanlığı (Başbuğluğu), Şattü 'l-A rab K aptanlığı, Anapoli K aptanlığı,
Boğdan V o y v o d alığ ı, E flak V o y v o d alığ ı, D adyan M e lik liğ i, G üril
M elikliği, Açıkbaş M elikliği, Abaza M elikliği13.

Eyaletler, tasarruf şekilleri bakım dan has ve s a ly a n eîi olm ak üzere

ikiye ayrılırlardı. Ancak eyaletlerin has suretiyle tasarruf edilm esi şekli
incelediğim iz dönem in başından itibaren tedrici olarak kaldırılm ış, bunun
yerini iltizam ve m alikân e usulü ve bunlara ilave olarak im dad-ı seferiyye
ve h a z e r iy y e v ergilerin i to p lam ak su retiy le tasarru f ed ilen ey aletler
alm ıştır. Ancak, has sistem inin yerine ikam e ettirilen tasarruf şekilleri
eyaletlerin idaresi bakım ın dan b ir farklılık getirm em iş sadece bu raları
tasarruf edenlerin gelirlerini elde ediş biçiminde bir değişme olmuştur. Daha
doğru b ir ifade ile salyaneîi ey aletler, voyvod alıklar, m elik lik ler ve
em irliklerin d ışın d ak i bü tü n ey a le tlerin m irî rejim e d ah il olduğunu
s ö y le y e b ilir iz 1 4 . Bazı ey aletler, hem m îrî rejim kapsam ında hem de
salyaneîi sancaklardan m üteşekkildir. M eselâ, Derya Kaptanlığı ve Kıbrıs
Eyaleti'ne bağlı sancakların bir kısmı salyanelidir.

İstisnai b ir durum olarak Çıldır Eyaleti o c a k lık suretiyle tasarruf

ed ilm ekted ir.

a- Sancak (Livâ)

S an cak tabirinin kelim e olarak birçok mânası bulunm aktadır. Büyük

ebetta bayrak ve gem inin sağ tarafı gibi m ânalarının yanında15, O sm anlı
Devleti'nde bir İdarî birim in adı olarak da kullanılmıştır.

O sm anlı D ev leti'nd e İdarî bakım dan en üst birim ey aletler idi.

Eyaletler ise sancaklardan m üteşekkildi. Sancaklar Osmanlı İdarî sitem inin
yanısıra, malî ve askerî sistemin de temel birimi durum undaydılar. Tahrîr
defterlerinde san cak birim i esas alınm ış, yayınlanan kanu n nâm eler de yine
her sancak için ayrı ayrı düzenlenm iştir. Bu durum da O sm anlı Devleti
açısından sancak, iktisadi potansiyelin tespiti ve dağıtımı konusunda temel
ünitelerden birisi konumundadır. Savaş durumu veya sefere çıkılacağında her

^ Bu sıralam a inceled iğim iz dönem d e büyük ölçü d e aynı kalm ıştır. A ncak 1735-1736 tarihli defterde
A d an a E y aleti, M a ra ş E y a leti'n d e n so n ra y a z ılm ıştır. Bunun y a n ıs ıra , ayn ı d efterd e, D erya v e Süveyş
kaptanlıkları T rablusgarb Eyaleti'n den so nra kayd ed ilm işlerdir. A JÎS K 155Î ; A.R SK 3572.
^ M îrî rejim , d evletin İdarî, askerî ve İktisadî düzen in in tam anlam ıyla uygulandığı, d evletin vergi
aldığı, tasarruf tevcih ettiği ve bu na karşı Ik yüküm lü lük istediği bir rejim dir. O caklık 1ar da bu rejim e dahildir.
Rejim in en belirgin unsuru tım ar rejim idir. M erkezd eki d efterd arlıkların yetki sınırlan , askerî tak sim at ve kol
d üzeni de m îrî rejim in sınırlarını belirleyen unsurlardır. Bkz. M ustafa Ö ztürk, "O sm anlı M îrî Rejim inin M isak-ı
M illî ile M ü nasebetleri", B eşin ci A skerî T arih Sem ineri B ildirileri I, (23-25 Ekim 1995-lstanb u l), A n kara, 1996, s.
186- 192.
^ J. D eny; "Sancak ", İslam A nsiklop ed isi, c. 10, 2. Baskı, İstanbul, 1979, s. 166.
sancakbeyinin kendi sancağı altınd aki askerler İle bağlı bulun du kları
beylerbeyin in em rine girm esi de sancakların askerî yönünü yansıtm ası
bakım ından önemlidir.

Ö nceleri tu ğ ve d a v u l ile zik red ilen ve hüküm d ârın hâkim iyet

sem bollerinden birisi olan sancaklar, hüküm dâr adına beylerbeyi veya
sancakbeyi eri tarafından t a ş ı n a b i l i y o r d u ^ . Hükümdarın hâkim iyet alameti
olan sancak, daha sonraları İdarî bakım dan bir mıntıkayı temsil eder duruma
gelm iş17 ve sancağın üzerinde dalgalandığı bölgeyi ifade etmiştir***. Sancak
tabirinin İdarî bakım dan belirli bir bölgeyi ifade etm esi, muhtem elen XVI.
yüzyıldan sonra olm uştur. Bu yüzyılda, yaygınlaşm ış olarak İdarî bölge
m ân asın d a k u lla n ılıy o rs a d a, kum an da vâya id are m â n a la rın d a
kullanılm aya devam ettiği de görülm ektedir. XVI. yüzyılda kullanılan
L ivâ-i Piyade, Çingâne Sancağı ve Voynugân Sancağt gibi coğrafi bölgeden
çok, belirli züm releri kapsayan terim lerden, sancak tabirinin XVI. yüzyıl
öncesi m ânasını devam ettirdiği ve İdarî m ânada sancak terim inin bu
yüzyılda kullanılm aya başladığını söyleyebiliriz^ .

Sancaklar bazen merkezi belli bir iskân yeri, bazen de belli bir coğrafî
m ıntıkanın adıyla an ılırlar. M esela; M enteşe, Kocaeli, C anik ve Teke g ib i
sancaklar bir coğrafi mekân olup bir iskân merkezi değillerdir20. Bunun
yanısıra Bolu, A nkara, A m asya, Kütahya, Konya ve V an gibi daha birçok
sancağın aynı adla anılan birer iskân yerleri de vardır.

O sm anlı kaynaklarında san cak tabirinin yanısıra aym birim için liva
tabiri de k u llan ılm ak tad ır. San cağ ın İdarî yönden en yüksek am iri,
san cakbeyi veya m îr-livâ olarak anılıyordu.

b- Hükümet

O sm anlı D ev leti'nd e klâsik sancakların yanında h ü k ü m et olarak

ad lan d ırılan ve id arelerin in m ah alli b e y lere o c a k lık su retiy le tevcih
edildiği sancaklar da m evcuttu. Ancak bunlar defterlere livft olarak değil
h ü kü m et olarak kayd ed ilm işlerdir. H üküm etleri idare eden bey lere ise
hâkim denilm ektedir.

16 M eh m et AEi Ünal, X V I Y üzyılda H arput Sancağı (1518-1566), T.T.K ., Ankara, 1989, s.30.
17 T. Baykara, A nadolu'nu n T arihi Coğrafyasına G iriş I, s. 32.
J. D eny, "Sancak", s. 188.
^ M. Kunt, Sancaktan E y a k te, 1550-1650 A nısında Osm anlı Ümerası ve II idaresi, s. 16,
^ T. B aykara, A nadolu'nu n T arihi Coğrafyasına G iriş I, s. 32.

10
 K anunî devrin de h azırlanan Kanunnâm e-i H ümâyûn 'da h ü k ü m e t
sancaklar şöyle tarif edilm ektedir21:

... bunlardan mâ'ada dokuz hüküm et vardır ki, hîn -i fe tih d e hıdm et ii
itâ'atleri m u kabelesin de ashabın a tevfîz ü teınlîk olun m u şdu r. M ü lkiyet
tarîk i ü zere te fr îk ed erler. H atta m em lek etler i m efrû zii'U ka lem ve
m aktû'ii'l-kadem dir. Ebvâb-ı m ahsulâtı dâhil-i defter-i su ltan î olm am ışdır.
içlerin de ümerâ'-i O sm ân iyye’den ve kul taifesinden hiç bir fe r d yokdur.
Ciimle kendülere m ahsusdur.

Ve bunların 'ahidn âm eleri m û cibin ce azl ü nasb kabul eylem ezler.

Amma cüm lesi mutV-i ferm ân -t H azret-i Sultandır. Şâir ümerâ'-i Osmâniıjye
g ib i kangı eyâlete tâbi'ler ise, beğlerbeğileriyle ma'an sefer eşerler. Kavın ü
kabîle ve başka asker sâhibleridir .

H üküm et sancakların, kanunla belirlenm iş bu statüleri, tabii olarak

Osm anlı D evleti’ne bağlılıkları ölçüsünde geçerli idi. Diyarbekir, V an ve
Bağdad eyaletlerind e rastlanılan h üküm etlerin ihdas sebebi buralardaki
m ahalli beyleri d ev letin resm î g örev lisi yaparak b ir ölçüde m erkezî
otoriteye bağlam aktı. H üküm et sancaklar, kanun hükm üne bakılarak bir
m uhtariyet şeklinde de algılanm am alıdır. Zira, buraların idaresinin sadece
kuru bir mülkiyet hakkı ile mahalli beylere bırakıldığı ve uygulamada diğer
sancaklar gibi muamele gördükleri de tespit edilmiştir22.

İn celed iğ im iz d ön em de, D iy arb ek ir E y a le ti’nde 6, V an ’da 4,

Bağdad’da 1 hükümet bulunuyordu.

c- Y urtluk-O caklık Sancaklar

Osmanlı D evleti’nde hükümetlere benzer bir tarzda yönetilen bir diğer

sancak çeşidi y u r tlu k -o c a k lık san caklardır. Bu san cakların hüküm et
sancakdan farkı livâ olarak kayd edilm eleri23 ve ilgili sancaklarda tahrîr
yapılm asıd ır. Y u rtlu k -ocaklık san caklar Kanûnî dönem inde h azırlanan
K anûnnâm e-i Hümâyûn 'da şöyle tarif edilm ektedir24:

^ Ahm et A kgün d üz, Osıtmnh Kanu nn âm eleri ve H u ku kî Tahlilleri, 4. K itap Kanım ı D evri K anunnam eleri,
1. Kısım M erkezî ve U m um î Kanıt wıtl m eler, İstanbul, 1992, s. 463.
^ H ükü m et sancaklard a m erkezî otoritenin tesisi ve uygulam alar hakkında geııiş bilgi için bk z. O rhan
Kılıç, "Yurthık-O caklık ve H üküm et Sancaklar Ü zerine Bazı Tespitler", (OTA M D ergisi’nde yayınlanacaktır).
^ O caklık sancaklar d efterlere şu şekilde kaydedilm işlerdir: M eselâ, Livû-i Kıılb (O caklık) gibi. A .R SK
1 5 5 1 , s. 35.
^ A. A kgün d üz, O sm anlı K tım tu m in eleri 4, s. 476-477.

11
'!

Ve bir bahşi dahi ocaklık dur ki, hîn -i fe tih d e b a z ı üm erâya hizm et
ve itâ 'a tleri m u k â belesin d e b er-v ech -i te'bîd a r p a lık v e san cak h âssı
tan kıy la tevcîh olunm uşdur.

Erbâb-t divân ve kanun ıstılâhın da bu m akûlelere yu rdlu k ve ocaklık

derler. Sancak i'tibâr olun u r v e şâir ümerâ gibi tabi u 1alem sahibleridür.
Selâtîn-i sele/den ellerin de olan tem essükâtları m ûcibince cidden bunlar azl ii
nasb kabu l eylem ezler. A m m â elv iy e-i şâire g ib i ku râ ve m ezâri'in in
m ahsu lâtı tahrîr olun m u şdu r.. içlerin d e ze'am et ve tîm âr vardır. S efer-i
hümâyûn v âki' oldukça, zu'am â ve erbâb-ı tîmarı alay-beğleri ile kendüleri
rna'an şâir san cak-beğ leri g ib i kangt eyâlete tâbi'iler ise, b eğlerbeğileriyle
ma'an konub ve göçiib, sefer hizmetin edâ edegelinişlerdir.

Ve bunlardan birisi fe v t olsa yâhud edâ-i hizm et eylese, yurdı ve ocağı

olm ağ la , san cağ ı ve ocağ ı, ev lâd ın a v e a k rab asın a v e rilir ; hâricd en
kim esneye verilü -gelm em işdir. M eğer ki, evlâd ü akrabası m ünkariz ola, ol
zam an da san cak tasarru f eylem iş bir u m ûr-dîde kim esneye verilür. A mma
yurdluk ve ocaklık i'tibârı olm az, belki şâir elviye g ib i tasarruf o lu n u r .

Kanûnnâm e-i H üm âyûn'da yurtluk-ocaklık sancaklar için yapılan bu

tarif, XVII. yüzyılda kaleme alm an risale veya kanunnâm elerde de aynen
tek rar e d ilm iş tir2 5 . Bu sebeple, aynı statü lerin i devam ettird ik lerin i
söylemek mümkündür.

İhdas ed ilm elerindeki en büyük sebep, m ahalli beylerin bölgesel

nüfuzlarından istifade etmek ve bir ölçüde merkezî otoriteyi bu şekilde tesis
etm ekti. O evletin g erek li gördüğü zam anlarda sancaktık statü lerin in
kaldırıldığı ve gelirlerinin havâss-ı hümâyûna aktarıldığı da oluyordu26.

İnceled iğim iz dönem de, D iyarbekir, V an, Ç ıld ır, K ars, Bağdad,
Erzu ru m , Şeh r-i Z or ve Bosn a ey a le tle rin d e bu tür s an ca k la ra
ras tlan m aktadır.

d- M uhassıllık

XVIII. yüzyılda bazı sancaklar, hem buranın havâss-ı hüm âyûna ait
gelirini toplayan hem de y ön etim in i üstlen en m uhassıllar tarafından

H ükü m et v e yu rtluk-ocak lık sancakların İdarî statüleri hakkında Kanu nn am e-i H üm ayun'da yapılan
tarifin tekrar ed ild iği bazı kan un nâm e ve risaleler şun lardır: Ayn A li E f e n d i, Kavâttin A l-i O sm an der-H ü lâsa-i
M ezâm in -i D efter-i Dîvân, İstanbul, 1280, s. 29 ; Sofyah A li Ç avuş K anunnâm esi, (H azırlay an M id h at Serto ğlu ),
İstan bul, 1992, s. 32 ; Ilh an Ş ah in; “Tim âr Sistem i H akk ınd a Bir Risale", ¡stım bul Ü n iversitesi E debiyat Fakültesi
Tarih D ergisi, S a y ı 32, İstan bu l, 1979, s. 923.
** M eselâ, yurtluk-ocâklık olan Pertek San cağ ı, m art ortaları 1673 tarihind e havâss-ı h üm âyûna ilhak
olm uştur. A .R SK 1551, s. 34.

12
yönetilm eye başlayınca buralara m u hassılhk d en ilm iş ti r27. M eselâ, Mora
Sancağı defterlere, Livâ-i M uhassıllık-t M ora şeklinde kaydedilm iştir.

Aydın v e m ülhakatı olan Saruhan ve Menteşa sancakları, Canik ve

Mora m uhassılık suretiyle tasarruf edilen sancaklardır. Ancak bunlardan
Canik Sancağı 26 Eylül 1737 tarihinde malikâne olmuştur28.

e- M îr-Haclık

İslam hüküm darları adına hacıları Mekke'ye götürm ekle görevli olan
kişiye em ir 'ü l-h a c denilirdi. Islam iyette bu işle görevlendirilen ilk kişi
b irin ci h alife Hz. Ebû B e k ir o lm u ştu r. H alifeler bu işi ken d ilerin in
görem ediği zam anlarda yeten ek ve b ecerilerin e güvendikleri b ir kişiyi
görevlendirirlerdi. Em irü'l-hac olan kişinin görevi, hacı kervanlarını güven
altında M ekke’ye götürüp getirm ek, hac süresince güvenliği sağlam akla
b irlik te , M ekke'de A rafat'da ve öteki kutsal yerlerd e y ap ılacak dinî
törenleri yönetm ekti. Yavuz Sultan Selim Mısır'daki M emlûk Sultanlığı’nı
ortadan kaldırıp hilafeti alıncaya dek, Osm anlı padişahları ile M em lûk
sultanları ayrı ayrı em irü’l-hac yollarlardı2^.

H ilafetin Osm anlılara geçm esinden sonra Şam ve Mısır'daki iki ayrı
m îr-hac bu g örev e devam etm işlerd ir. Yavuz Sultan Selim , M ısır'ı
elegeçirdiği sırada kendisine sığınan Çerkeş em irlerine şeyhü’l-beledlik,
em irü'l-haclık ve kâşiflik (m üdürlük, kaymakamlık) gibi birtakım görevler
ayırıp ihsan etm işti30.

incelediğim iz dönem deki tevcih kayıtlarına göre, mîr-haclık görevini

y ü rü ten ler, H ac farizasın ı y erine getirm ek için H icaz’a gidecek hacı
adaylarının belli bir ücret karşılığında gidiş ve dönüş yollarındaki huzur ve
em niyetini sağlam ak ve özellikle ihtiyaçları olan zahireyi temin etm ekle
görevlidirler.

Şam M îr-H aclığı 1706 yılına kadar eyaletin bünyesinde ayrı birim
olarak yazılm ış, bu n dan soraki yıllard a Şam Eyaleti'ni tasarru f eden
paşalar aynı zamanda mîr-haclık görevini de yürütmüşlerdir. Bundan dolayı
1735-1736 tarihli Sancak Tevcih D efteri’nde Ey alet A Şam ma'a M ir-H aclık

^ Yücel Ö zkay a, XVİH. Yüzyılda O sm anlı K u ru m lan ve O sm anlı Toplum Yaşantısı, A n kara, 1985, s. 202
; M usa Ç a d ıra , Tan zim at D önem im le Anudolu Kentlerinin Sosyal ve E konom ik Y ap ılan , A n kara, 1991, s. 22.
28 A R S K 1571, s. 6.
^ M ustafa N u ri P aşa, N elayic iiî -Vukuat (K urum lan v e ö rg ü tleriy le Osmtınh Tarihi), (Sadeleştiren, no Har
ve açıklam aları ekleyen: N eşet Çağatay), c. III-IV , s. 327.
30 M. N u ri Paşa, N etay ic ül-V u ku at, c. III/İV , s. 98.

13
şeklinde k ay d ed ilm iştir31. M ısır M îr-H aclığı ise incelediğim iz donem de
m üstakil olarak idare edilm ektedir.

Şam Mîr- Hachğı önem itibariyle M ısır'dakinden daha ileri olm alıdır
ki, paşalar tarafından yön etilm iştir. H atta m üstakil olarak yönetildiği
yıllarda b ile bir m üddet T rablusşam V alisi Arslan Paşa'm n uhdesinde
k a lm ıştır32. Bunu yanısıra 13 N isan 1706 tarihinde Adana Eyaleti'ne bağlı
Tarsus Sancağı alaybeyi tayininin Şam Mîr-Hacı Hacı Mehmed Paşa’mn arzı
üzerine gerçekleşmesi de İdarî fonksiyonunun önemini göstermektedir33.

M ısır M ir-H aclığı ise incelediğim iz dönem in başlarında ber vech-i

te'bîd Eyûb Bey'in uhdesindedir34.

f- M îr-aşiretlik

Osm anlı D evleti’nde büyük aşiretlerin bir kısmı m îr-aşiretlik olarak

teşkilatlanm ıştır. XVII. yiizyılm başlarında daha çok Van, D iyarbekir ve
Şehr-i Zor eyaletlerinde bulunan m îr-aşiretliklerin sayısının bu dönem de
400'den fazla olduğu belirtilm ektedir3^. Mîr -ahretlikleri tasarruf eden ve
aşiret beyine de m îr-aşiret denilmekteydi.

Bunların XVII. yüzyılın ortalarındaki İdarî statüleri ise risalelerde

şöyle açıklan m ıştır: ...ve bir bahşı, itâ'at ve hizm etleri mukabelesinde ba'zı
aşiret beylerin e ta ayin olunm uşdur ki, kavın ü kabile sahihleridir ve sair
ümerâ gib i tim âr ve aşiretlerin e vali ve hâkim lerdir. Tim âr u aşiretlerinin
rüsıîm-ı raiyyetleri ve cürın-i habâset (ve) t e ’dibe m üte'allik olan siyâsetleri
min Külli'l-viicuh bunlara m ahsûsdur ve lâkin bunlar tabi u 'alem sahihleri
değildür, belki z i i ’emâ m akam ındadır. Kangı san cağa tâbi'ler ise sancağı
beyleriyle ma'an sefer eşerler am ma ze'am et ve tım arları, yurdlık ve ocaklık
hükm ündedir. B irisi fe v t olsa yaluıd edâ-i hizm et etm ese tim âriyle m îr-i
aşirettik oğhn a ve akrabasın a virilü r. M âdâınki evlâd ii akrabası m ünkariz
olmaya ahara virilınek kânûn değildü r 36.

G örüldüğü üzere m îr-aşiretler, zü 'em â m akam ında olup bağ lı

bulundukları sancakbeyinin emri altında sefere çıkarlardı.

A .R S K 1572, s. 12.
32 A .R S K 2551, s. 24, 26.
33 A .R S K 1560, s. 82.
34 A .R S K 1551, s. 67.
3^ A yn A li Efendi, Kavânirı-i A î-i Osm an iler-H ithıstı-i M ezam in-i D efier-i Divân, s. 35.
^ I. Şah in, "T im âr Sistem i H akkında Bir Risale", s. 923-924.

14
 Bazen bu aşiretlerin bir sancak halinde teşkilâtlandıkları da olurdu.
1631-1632 tarihinde Osm anlı D evleti’nde Van Eyaleti'nde bulunan Şikakî
M îr - A ş ir e tliğ i id a r î ta k s im a t iç e r is in d e s a n c a k la r la b ir l ik t e
z ik re d ilm iştir57.

İncelediğim iz dönem de, sancak halinde teşkilatlanan m îr-aşiretliklere

sadece Bağdad Eyaleti içerisinde rastlanm ışır. 1701-1702 tarihli defterde
Baclan M îr-A şireti iği'nin 3 Nisan 1687'den beri M ehmed Bey’in uhdesinde
old uğu b e lirtilm e k te d ir38. 1735-1736 tarihinde ise yine Bağdad Eyaleti
içerisinde Livâ-i A şiret-i M en âem i diye bir diğer aşiret daha san cak olarak
kay d ed ilm i ş tir3^.

Bu a ş ire tlik le r, k an u n g ereğ i y u r t l u k - o c a k l ı k ü zere tasarru f

edildiğinden, beylikleri aşiret dışından başkasına verilm iyordu. Meselâ 3
N isan 1687 tarihinden önce Baclan M îr-A şiretliği'ni tasarruf eden Erkud
Bey’in aşireti ile iyi geçinm em esi üzerine, Şehr-i Zor Beylerbeyisi Ahmed
Paşa’nın arzıyla Erkud Bey'in am casının oğlu M ehm ed Bey'e tevcih
ed ilm iştir40.

2- Kaptanlık

O sm anlı D ev leti'nd e ifa ettiği görev itibariyle k a p ta n lık olarak

adlandırılan idarî taksim at üniteleri de bulunm aktadır. Bunlar esasta, m îrî
rejim e d ah il o lu p , ilg ili k a p ta n lığ ın fa a liy et alan ı için d e k i sah il
sancaklarından m üteşekkil birer eyalettirler. M eselâ, Derya Kaptanlığı aynı
zam anda C ezayir Eyaleti veya Kaptan Paşa Eyaleti olarak da anılıyordu.
Incelediğimz dönem de Osm anlı Devleti'ndeki kaptanlıklar şunlardır: Derya
Kaptanlığı, Süveyş K aptanlığı, Tuna K aptanlığı, Şattü'l-A rab Kaptanlığı
v e Anapoli K aptanlığı. XVII. yüzyılın ortalarında Kavala K aptanlığı diye
an ılan ayrı b ir k ap tan lık daha v a rd ır4 1 . A ncak daha sonra D erya
Kaptanlığı'na bağlanm ıştır.

Kaptanlıklar içerisinde en yüksek dereceli olan Derya Kaptanlığı'dır.

Bu kaptanlık genellikle Akdeniz ve Ege Denizi'nden sorumlu idi. Kaptanlığa
bağ lı sancak sayısı incelediğim iz dönem de 12-16 arasında değişm iştir.
Kaptan-ı Deryalar, vezîr rütbeli paşalar olduğu için çoğunlukla kaptan paşa
olarak anılm ışlardır. Vezîr rütbeli veya beylerbeyi payesi olm ayan daryâ
üm erâsından birisi kaptan paşalığa tayin edildiği zam an m îr-m îran veya

^ Ş. T uran, *'XVIL Yü zyıld a O sm an lı İm paratorluğu'nun İd arî T a k sim a tı", s. 220.

Bu a şiret deftere Livâ-i M tr-A şiret-i Baclan şeklind e kaydedilm iştir. A R S K 1551, s. 55.
3 9 A ,R $ K 1572, s. 37.
4 0 A R S K 1551, s. 55.
4 K avala K ap tan lığ ı 1632 ta rih in d e fa a liy ette o lu p , Y u suf K aptan tarafın d an id are ed ilm e k te d ir.
A R S K 1492, s. 12.

15
beylerbeyi lige terfi ettirilir ve genellikle vezîr rütbesi verilirdi. M eselâ, 2
Nisan 1718 tarihinde Sülyem an Paşa, derya kaptanlığına v ez îr rütbesi
verilerek tayin edilm iştir4^. Derya üm eralığm dan, derya kaptanlığına tayin
edilen diğer Süleym an Paşa'ya 28 O cak 1737 tarihinde beylerbey ilik ile bu
görev tevcih edilmiş ve 2 N isan 1737 tarihinde vezirlik rütbesi verilmiştir43.

D ery a K a p ta n lığ ın ın d ışın d a k i k a p ta n la ra v e z ir lik rü tb e s i

verildiğine incelediğim iz dönem de rastlayam adik. 1737 yılında, Şattü'l-
Arab K aptanlığı m îr-m îran lık, Tuna N ehri D onanm ası Kaptanlığı ise m îr-
îiv â lık ve C ezayir-i Garb Beylerbeyiliği payesi ile tevcih edilm iştir4 4 .

D erya, Süveyş ve A napoli k ap tan lık ları denize sahili bu lun an

sancaklardan m üteşekkildirler. Tuna Donanması Kaptanlığı ve Şattü’l-Arab
Kaptanlığı ise m üstakil olup sancak kaydedilmemiştir.

3- V oyvodalık

Osm anlı İdarî sitem i içerisindeki bir diğer birim voyvodalıklardır.

Voyvodalıklar her sene belli bir miktar haracı Osmanlı Devleti'ne ödemekte
ve buna mukabil kendi kanunları ve nizamlarına göre Osmanlı padişahının
tasdiki şartıyla seçtik leri ve v o y v o d a den ilen bir prens tarafından iç
işlerinde serbest bir şekilde yönetilmektedirler.

Bu kabil voyvod lıkların sayısı incelediğim iz dönem de B oğdan ve

Eflak voyvodalıkları olmak üzere iki idi.

Boğdan V oyvodalığı 1517 ylına kadar Eflak V oyvod alığından sonra

g elird i. A ncak 1521 tarih li b ir ferm an la Boğdan v oy v od aları E flak
v oyvod aların d an daha üstün v e itibarlı k ılınm ışlard ır. Bunun sebebi,
Eflak’ta voyvoda seçimi sırasında Eflak bayarlarının isyan çıkarm ası ve bu
isy an s ıra sın d a B o ğ d an v o y v o d a sı IV . Iste fh a n 'm d e v le te sad ık
ka lm a sıd ır45.

4- M elİk lik

O sm an lı D ev leti'n in R u m eli'd e ihdas ettiği v oy v od alık ların bir

benzeri de Kuzey-Doğu Anadolu sınırında bulunan Gürcü m eliklikleridir.
Bunlar da her yıl belli b ir m iktarda vergi vererek O sm anlı D evleti'nin
yüksek hakim iyetini tanım ış ve m ahalli bey leri tarafından iç işlerinde

42 A .N ŞT 1355, s. 20 ; A .R S K 1 568, s. 26.

4 3 A .KSK 1572, s. 43.
4 4 A .R S K 1572, s. 47.
İsm ail H akkı U zun çarşılı, O sm anlı T arih i, c.11, 4. Baskı, A n kara, 1983, s. 430.

16
serb est b ir ş ek ild e y ö n e tilm işle rd ir. V o y v o d alık lard a o ld uğu gibi
m elikliklerd e de, m elik tayini m erkezi otoritenin tasdikine b ağ lı idi.
A slınd a v o y v o d alık ve m elik lik ler yapı o larak aşağı y u k arı aynı
statüdedirler. A ncak bölgesel ve geleneksel farklılık sebebiyle ay rı ayrı
isim lerle an ılm ışlardır.

in celed iğ im iz dönem de, Batı K afkasya bölgesin de dört m eliklik

bulunm aktaydı bunlar Dadyan, Gür il, Açıkbaş ve Abaza meliklikler idi r.

II- YÖNETİCİLER

1- Vali-Beylerbeyi

Eyalet veya beylerbeyilik denilen ve sancaklardan m üteşekkil İdarî

üniteleri yöneten görevliler beylerbeyi veya vali olarak anılıyordu.

Yukarıda da işaret ettiğim iz üzere, Kanunî devrinin sonuna kadar

M ısır hariç bü tün ey aletler b e y l e r b e y i le r e yani iki tuğlu paşalara
verilirken, daha sonra Budin, Y em en ve Bağdad'a v ezîr rütbesiyle v aliler
tayin edilm iş ve XVI. yüzyılın sonlarına doğru 1584 yılında D iyarbakır ve
bunu müteakip vezirlerin çoğalması sebebiyle diğer eyaletler de yavaş yavaş
vezirlere verilmiştir. Eyaletlere tayin edilen paşalar üç tuğlu paşa (vezîr) ise
v ali, iki tuğlu paşa ise b ey lerb ey i olarak anılıyordu. Eyaletlerin böylece
vezirlere (üç tuğlu paşalara) verilmesi sebebiyle Osmanlı vezirleri, dâhil ve
hâriç v ezîri olarak ikiye ayrılm ıştır. Bunlardan iç vezirler kubbe altındaki
m üşavir yani san dalyesiz vezirler olup, dış vezirler de eyaletlerdeki vali
v e z i r l e r d i 1^ .

Şayet b ir eyalete, vezîr rütbeli b ir paşa tayin edilm işse o eyalet

b eylerbeyilik olarak değil, m utlak surette eyalet olarak anlıyordu. îki tuğlu
paşaların tayin edildiği eyaletler ise, beylerbeyi tasarrufunda bulunduğunu
v urgu lam ak için b e y le r b e y ilik o larak ad lan d ırılıy ord u . A ncak ey alet
tabirinin iyice yerleşm esi ve artık birçok eyaleti valilerin idare etm esi
sebebiyle, çok az da olsa iki tuğlu paşaların tasarruf ettiği beylerbeyilikler
de incelediğim iz dönem de birkaç istisna hariç genellikle ey alet olarak
a n ılm a k ta d ır.

Eyalet ve sancak tasarrufunda has sitem i tedricen kaldırılm ış ve

özellikle hâzinenin ihtiyacı olan n akit paranın temini maksadıyla, buraları
m îrî m ukataa haline getirilerek ve çoğunlukla iltizam ve m a lik â n e veya
arp alık usulüyle tevcih edilm işlerdir. Bu uygulam anın bir neticesi olarak,
artık eyalet ve sancak tasarruf edenlerin birkaç yeri tassarruf ettiğine sıkça

^ t. H. U zun çarşılı, Ostııanh Tarihi, c. III/2, s. 291.

rastlanm aktadır. M eselâ, 1716-1718 yıllarında Karam an Eyaleti'ni tasarruf
eden Osm an ve M ehmed paşalar aynı zam anda Adana Eyaleti’ne bağlı içil
San cağ ı’m da tasarru f etm ek ted irler4^, H abeş Eyaleti'ni tasarruf ed en
paşalar aynı zam anda Cidde-i M a'm ûre Sancağı'm , Şam Eyaleti'ni tasarruf
eden paşalar ise Kuds-i Şerif, G azze v e N ablus sancaklarını da ellerinde
tutm uşlardır48.

Bu tasarruf şekli, yani b ir paşanın aynı zamanda birkaç sancağı da

tasarruf etm esi, tabii olarak tasarrufu altınd a olan bü tün yerlerd e fiilen
bulunmasını engellemiştir. Bu sebeple, kendi namına vergileri toplayacak ve
orayı idare edecek bir görevli gönderm işler veya kendileri de bu raların
vergilerini m ültezim lere devretm işlerdir.

B aze n ik i e y a le tin b ir paşa ta ra fın d a n y ö n e tild iğ in e d e

rastlanmaktadır. Meselâ, Bağdad Valisi olan vezîr Ahmed Paşa'ya 30 Ocak
1737 tarihinde ilhaken Basra, Kefe Eyle ti V alisi olan Sİlahdar M uham m cd
Paşa'ya ise 30 Ekim 1736 tarihinde Trabzon Eyaleti verilmiştir4^.

Vali veya beylerbey iler herhangi bir eyaletin idaresinden ayrıldıktan

sonra bir m üd det boş da k alabiliyorlardı. Boşta kaldıkları bu süreye
m a z û liy et süresi den ilm ekted ir. M azû liyet süresinin ne kadar olduğu
hakkında net birşey söylemek imkânsızdır. Bu süre paşanın mansıbına uygun
bir görevi tekrar alabilm e yolunda göstereceği m aharetle alakalıdır. Zira
XV II-XVIII. yüzyıllarda eyaletler ve sancaklar çoğu kere h içbir liyakata
bakılm adan saray m ensuplarının tesirleriyle rüşvet ve him aye ile tevcih
ediliyordu. Bu sebeple mazûl paşa çok kısa bir sürede yeni bir eyalete tayin
ed ilebileceği gibi, M araş Eyaleti'n d en 20 Eylül 1716 tarihinde ayrılan
Mehmed Paşa gibi 20 aydan fazla bir süre de bekleyebilirdi50.

E yalet v alileri veya b ey lerb ey iler çoğunlukla hiç beklem ed en bir

başka eyalete tayin ediliyorlardı. M eselâ vezîr Yakûb Paşa'nın valiliklerini
in celey elim 51.

- Sivas E y a leti: 2 Ocak 1737'den önce-10 Kasım 1738.

- Safed Sayda ve Beyrut Eyaleti : 11 Kasım 1738-14 Kasım 1739.
- Erzurum E y aleti; 15 Kasım 1739-15 Ocak 1740.

4 7 A fiSJC 1573, s. 3 ; A .N Ş T 1355, s. 10.

E y a let v e san cakların n e şek ild e ta sa rru f ed ild iği hakk ınd a bkz. bu eserin E y a let v e S a n ca k
T ev cih atı bölüm ü.
4 9 A .R S K 1571, s. 29, 35, 40.
^ M ehm ed Paşa, 20 Eylül 1716 tarih ind e M araş Beylerbeyiliği'n den ayrılm ış ve 20 aya yakın bir süre
m azûl kald ıktan so nra 4 O cak 1718 tarih ind e Sivas beyle rb ey iiiğ in e getirilm iştir. A .R SK 1573, s. 3 ; A..RSK
1 5 6 8 , s. 17, 20.
51 A .R S K 1572, s. 6, 13, 19.

18
 Bu tayinler bazen yer değiştirm e şeklinde de olabiliyordu. Meselâ, 30
Eylül 1737 tarih in de Erzurum V alisi Ali Paşa D iyarbekir'e, D iyarbekir
Valisi M uham m ed Paşa Erzurum 'a tayin edilm işlerdir52. 15 Kasım 1739
tarihinde Safed, Sayda ve Beyrut V alisi Yakûb Paşa Erzurum 'a, Erzurum
V alisi Kel Ahmed Paşa ise Safed, Sayda ve Beyrut E y aleti'n e tayin
ed ilm iştir53.

Çok nadir de olsa bazı vali veya beylerbeyilerin eyaletten sancağa

tayin edildiğine de rastlanıyordu. Tem eşvar'dan mazul Adem Paşa 14 Ocak
1702 tarihinde Avlonya S a n c a ğ ı ’n a 5 ^ V arat Beylerbeyi Ali Paşa 8 M art 1691
tarihinde Lipova Sancağı'na55, M araş Beylerbeyi Rişvanoğlu Halil Paşa 31
Mayıs 1701 tarihinde Saruhan Sancağı'na56, eski Trabzon Valisi vezîr Ömer
Paşa 21 Eylül 1701 tarihinde înebah tı San cağı'n a57, M araş Beylerbeyi
Süleym an Paşa 23 H aziran 1736 tarihinde Kilis Sancağı'na (m alikânelik
o la r a k )5®, K aram an Valisi vezîr Küçük M ustafa Paşa ise 8 Aralık 1735
tarihinde içil Sancağı'na tayin edilm işlerdir5^.

Vali veya beylerbeyiler, eyaletlere 1 yıllığına atanıyor bir yıl sonra

ya buradan başka bir eyalete tayin ediliyor vaya ibkâ suretiyle 1 yıl daha
görevlerine devam ediyorlardı. Bir valinin herhangi bir eyalette 3 yıldan
daha fazla kaldığı durum lar çok azdı. Aşağıdaki tabloda üç ayrı dönem
halinde yapılan eyalet tevcihatı verilm iştir.

Tablo 1
Eyalet Tevcihatı (1701-1740) 60
T evcih in M ahiyeti 1701-1702 1716-1718 1735-1740
Eyalet’ten bir başka eyalete 9 (% 26) 14 (% 33) 29 (% 24)
İbkâ 12 (% 35) 9 (% 21) 66 (% 54)
Sancaktan Eyalete 3 (% 8) 7 (% 16) 9 (% 7)
M azûliyetten aynı eyalete - - 3 (% 2)
D iğer 10 (% 29) 12 (% 28) 14 (% 12)
İncelenen toplam kayıt 34 42 121

52 A .R S K 1571, s. 15, 19,

53 A R SJC 1571, s, 13, 19,
54 A .R S K 1551, s. 4.
55 A .R S K 1551, s. 10.
56 A .R S K 1551, s. 17.
57 A .KSK 1553, s. 65.
58 /t.RSK 1572, s. 12.
59 A .R S K 1572, s. 10.
6 0 /t.RSJÎ 1551 (1701-1702) ; A R S K 1573 (171Ö ); 1355 ve A .R S K 1568 (1 717-1718), j4 .R S K
1572 (1 7 3 5 -1 7 4 0 ).
M uhafızlık, üm erâ akrabası, İstanbul K aym akam ı, m ir-hae, vezir-i âzam kethiid âsı, vali kethü d ası
v e derya üm erâsı gibi bu göreve ilk o larak tayin edilenler.

19
 1701-1740 y ıllan arasında eyaletlere yapılan tevcihatla ilgili olarak,
to p lam 197 k ayıt in c e le m iş t ir . 1701-1702 y ılların d a yap ılan ey alet
tevcihatı sırasında 9 beylerbeyi veya vali bir başka eyalete tayin edilm iş,
12'si aynı görevine devam etmiş, 3 paşa sancaktan eyalete, daha önce vali
veya beylerbeyi olm ayan 10 kişi ise ilk kez eyaletlere tayin edilm işlerdir.
M eselâ, eski vezır-i âzam M ustafa Paşa’nm kardeşi Ali Bey, vezirlik rütbesi
ile Girid Eyaleti valiliğine, İstanbul Kaym akamı olan vezir Osman Paşa ise
Şam Eyaleti'ne tayin olmuştur.

Alanya sancağını tasarruf eden Seyyid Ahmed Paşa beylerbeyi olarak

A dana E yaleti'n e, In ebahtı San cağ ı'n ı tasarruf eden İsm ail Paşa Kefe
Eyaleti'ne, Kara H isar-ı Sahib Sancağı'nı tasarruf eden M ehmed Paşa ise
Kars Eyaleti'ne tayin olunmuşlardır.

1716-1718 y ılla rı a ra sın d a y a p ıla n te v c ih a tta ise 42 k a y ıt

incelenm iştir. Bu yıllard a b ir eyaletten bir diğer eyalete ve sancaktan
eyalete tevcih sayısı diğer yıllara nazaran daha fazladır. Bu dönem de Kuds-
i Şerif Sancağı'ndan Şam ve Karaman eyaletlerine, İçil Sancağı'ndan Kıbrıs
Eyaleti'ne, N iğbolu Sancağı'ndan Bosna Eyaleti'ne, N iğde Sancağı'ndan
M araş E yaleti'n e, T eke San cağı'n dan Trablu sşam E y aleti’ne ve Cidde
S an cağı'n d an H abeş E y aleti'n e tayin ler y ap ılm ıştır. Can A rslan-zâd e
H üseyin Paşa'nın oğlu Selim Bey p a şa yapılarak Şehr-i Zor Eyaleti'ne,
İstanbul Kaym akamı Trabzon, Şam M îr-H acı'nın dam adı Safed, Sayda ve
Beyrut, Rişvan-zâde H alil Paşa'nın oğulu M araş, Evlâd-ı Fatihan Zabiti
Musul, Rikâb-ı Hümâyûn Kaymakamı ise Van Eyaleti'ne tayin edilmiştir.

1735-1740 yıllarında bir eyalet için 4-5 yıllık tevcihatı takip edebilm e
imkânı bulduğum uzdan 121 kayıt incelenm iştir. Bunlardan yarıya yakını
ibkâdır. Yukarıda da işaret ettiğm iz üzere, bir vali yeni tayin edildiği bir
yerde ortalama 2, bazen 3, malikâne, salyane veya ocaklık suretiyle tasarruf
ediyorsa 3 yıldan fazla da görevde kalabiliyordu. Bu itibarla 1735-1736
y ılların a a it k ayıtlard a tab ii olarak ibkâ em irleri ço ğ u n lu k tad ır. Bu
dönem de v alilerin % 24'ü bir başka eyalete tayin edilm iş, sancak tasarruf
eden 9 paşa ise eyaletlere tayin edilm iştir. Bu yıllarda sancaktan eyalete
tayinlerin yönü ise şöyle olmuştur:

Cidde » Trablusşam
Karahisar-ı Sahib »> Karaman
Karahisar-ı Şarkî » Trabzon
Aydın » Haleb
Kengırı » Safed, Sayda ve Beyrut
Kılburun » Karaman
Kayseri » Sivas
Hüdâvendigâr » M araş

20
 Selanik » Maraş

D ikkat edilirse sancakan eyalete tayinler konusunda M araş Eyaleti

adeta b ir staj eyaleti gibidir. N itek im incelediğim iz dönem de M araş
tam am en beylerbeyi rütbeli paşalar tarafından yönetilmiştir. Eyalete tayin
edilen paşalar içerisinde sadece 31 Mayıs 1702 tarihinde buraya tayin edilen
M u stafa Paşa daha önce A dana E y a leti’ni tasarru f etm iştir. D iğer
beylerbeyiler ya sancaktan eyalete geçm iş, ya da bölgede nüfûz sahibi
oldukları belli olan Rişvanoğulları'ndan bir paşa, eyaleti yönetm iştir61.

E y a letlere y en i tay in ed ile n p aşalar için b ir d iğ er k ayn ak

muhafızlardır. Ö zellikle hudut bölgelerinde muhafaza hizm etinde bulunan
ve bu hizm etlerinde başarılı bulunan paşalar da bir müddet sonra eyaletlere
tayin edilm işlerdir. M uhafızlıktan eyalete tayinler ise şu şekildedir:

Istanköy muhafızlığı » Cezayir-i Garb

Niş muhafızlığı » Anadolu
Faş m uhafızlığı » Maraş
Kandiye m uhafızlığı » Adana
Van m uhafızlığı » Şehr-i Zor
Bekreş muhafızlığı » Maraş
Bender muhafızlığı » Adana
Eflak m uhafızlığı » Kars

M uh afızlıktan eyaletlere tayin olunan p aşalara, g en ellik le vezîr

rütbeli paşaların görev yapmadığı, M araş, Adana, Kars, Cezayir-i Garb ve
Şehr-i Zor gibi eyaletler tevcih edilm iştir.

Vali veya beylerbeyilere, Özellikle savaş yıllarında kendi eyaletleri

dışındaki bazı bölgelerin muhafazası da veriliyordu. Hatta eyalet tevcihatı
bu muhafaza hizm etini yapm aları şartına bağlanıyordu. M eselâ, 20 Kasım
1716 tarih in d e sab ık İstan bu l K aym akam ı vezîr O sm an P aşa'ya A zak
KaVası muhafazası şartıyla Trabzon Eyaleti tevcih edilm iş tir6 2.

Bir eyaletten bir diğer eyalete tayin edilen paşaların eski görev yerleri
ile yeni görev yerleri arasındaki bağlantı ise aşağıdaki tabloda verilmiştir.

^ M araş E yaleti’ni tasarruf eden beylerbeyiler için bkz. bu eserin Eyalet ve S an cak T ev cih a tı bölüm ü.
^ A .R S K 157 3 , s. 4. E y a let ve s a n c a k la rın m u h a fa z a ş a rtıy la tev cih e d ih ııe s i ş ek lin e sıkça
rastlanm aktadır. D aha fazla örn ek için bu eserin E yalet v e S a n ca k T ev cih a tı bölüm ün e bakınız.

21
 Tablo 2
Eyalet Değiştiren Paşaların Eski ve Yeni Görev Yerleri (1701-1740)

1701 - 1702 63 1716 - 1718 64 1735 - 1740 65

Esk i Y eni Esk i Yeni Eski Yeni
Rumeli T em eşvar Anadolu Rakka Anadolu Diyarbekir
Van Musul K efe Tunus Anadolu Bağdad
Anadolu E rzurum M araş Sivas Bağdad Basra
Diyarbekir Bağdad Girid Sayda,... Basra Karaman
Rumeli T em eşvar Anadolu Haleb Basra V an
A dana M araş Haleb Karam an Diyarbekir Erzurum
Musul Diyarbekir Basra Diyarbekir Erzurum Diyarbekir
Şam Erzurum Bosna Girid Erzurum Sayda,...
Anadolu V an Trabzon Kefe Haleb Şam
Derya Kapt. Trabzon Haleb Trablusşam
M usul Rakka Karaman Diyarbekir
Şohr-i Zor Basra Kars Şehr-i Zor
Mısır Runruli Kefe Trabzon
Sayda Van Mısır Trablusşam
Sayda,... Erzurum
Sayda,... Van
Sivas Sayda,..,
Şam Karam an
Şam Mısır
Trablusşam Şam
Trablusşam H a le b "
Trablusşam Sayda,...
Trablusşam Van
Van Musul

Eyaletten bir başka eyalete tayin edilen paşaların görev yerleri coğrafî
mekân olarak büyük bir çeşitlilik arzetmektedir. Meselâ, Anadolu Eyaleti'ni
tasarruf eden paşalar Erzurum, Van, Haleb, Rakka, Diyarbekir ve Bağdad'a
tayin edilm işlerdir. Basra’dan K aram an'a Şam ’dan K aram an'a, Sivas'dan
Safed, Sayda ve Beyrut’a, Kars'dan Şehri-Zor’a, Bosna'dan G irid’e gibi bölge
dışı tayinlere rastlandığı gibi; Tem aşvar'dan Rumili'ye, Adana'dan Maraş'a,
T rabzon'dan K efe’ye, M usul'dan Rakka'ya, Trablusşam 'dan H aleb'e gibi
komşu eyalet tayinleri de sıkça görülm ektedir. Denize sahili olan eyaletlere
çoğunlukla yine denizle alâkalı olan eyaletlerden tayin yapılm ıştır. Meselâ,
Trabzon’dan Kefe’ye Kaptan Faşa Eyaleti’nden Trabzon'a, Kefe'den Tunus'a,
Kefe'den Trabzon'a gibi.

6 3 /\.RSK 1551.
64 A .R S K 1573 ; A .N Ş T 1 355 ; A .R S K 1568.
65 A .R S K 1572.
* 2 kez
** 2 Kez

22
 Paşaların devletin değişik bölgelerindeki eyaletlere tayin edilm esi,
önem li bir görevi ifa eden bu görevlilerin bilgi ve görgülerini artırm anın
yanısıra şüphesiz değişik coğrafyadaki eyaletleri tanım aları gibi faydalı
bir sonucu da doğuruyordu.

Vali veya beylerbeyiler İdarî, askerî ve İktisâdi görevlerinin yanısıra,

kazaî görevler de ifa etm işlerdir. Kadı öldüğünde, yeni kadı gelinceye kadar
molla tayin eder, divân kurup dava dinlerler, kadıyı önlerine getirip dava
d in le ttirirle rd İ. X V III. y ü z y ılın ilk y a rs ın d a k a d ıla r çok z a y ıf
olduklarından ve m ütegallibelerden çekindiklerinden, kaza ile ilgili işlerin
yapılm ası için artık beylerbeyi veya valiler ile sancakbeylerine ferm ânlar
y a z ılm a k ta y d ı^ .

a- Sancakbeyi (Mîr-livâ) ve M utasarrıf Paşalar

Sancakları idare veya tasarruf eden beylere, san cakbeyi veya m îr-liv â
denilirdi. K lâsik dönem de, kendilerine has olarak tevcih edilen gelirleri
tasarruf ed erler, sefer zam anında çağ rıld ıkları zam an sancağına bağlı
askerler ile bağlı bulundukları beylerbeyinin emrine girerlerdi, incelediğimiz
dönemde sancaklar çoğunlukla bir tuğlu paşalar tarafından yönetildiği için
sancakbeyi tabirine çok sık rastlanm amaktadır. Özellikle, ocaklık sancaklar
ve h ü k ü m etlikler gibi m ahalli b e y ler tarafın dan y ön etilm ek te olan
sancaklarda bey olarak anılan yöneticiler bulunm aktadır. Bazen bu mahalli
beylere bile tuğ verilerek p a şa y ap ılm ışlard ır. M eselâ, 17 O cak 1737
tarih in de Palu H üküm eti tevcih ed ilen İbrah im Paşa, b u ran ın eski
h â k im lerin d en d ir67.

X V II. y ü z y ılın so n la n v e X V III. y ü zy ılın b a şla rın d a sancak

yöneticileri için çoğu kere m u tasarrıf tabiri kullanılıyordu. Bu tabir sancak
y ö n e tic ile r in in a rtık m u ta s a r rıf o la ra k a d la n d ırıld ığ ı ş e k lin d e
algılanm am alıdır. M utasarrıfdan kastedilen, tasarruf eden ’dir. Bu durum bir
mecburiyetden hâsıl olmuştur. Zira, XVII. yüzyılın sonları ve XVIII. yüzyılın
başlarında, sancaklar artık vezîr rütbeli olan veya olm ayan paşalara da
verilmeye başlanm ıştır. Bu paşaları, sancağın yöneticisi veya tasarruf edeni
olarak ifade etmek için klâsik dönemde olduğu gibi sancakbeyi veya mîr-livâ
tab iri ile anm ak-frey o lm ad ık ları için - m üm kün d eğ ild ir, iş te bu
m ecburiyetten dolayı, san caklara paşa rü tbeli kişilerin tayin edilm esi
durum unda, m u ta s a r r ıf olarak anılm ışlardır. Bu durum , XVIII. yüzyılın
başlarında iyice yaygınlaşmış ve paşaların yanında beyler için de mutasarrıf
tabiri kullanılm ıştır. Bunun en önem li sebeplerinden birisi, sancakların daha
çok İktisadî bir hüviyet kazanm asından dolayıdır. Zira XVIII. yüzyılın

^ Yücel Ö zkaya, O sm an h Itnparutorluğu'nda A y a n lık , Ankara, 1994, s. 15-16.

67 A .R S K 1572, s. 17.
başlarında eyalet ve sancaklar, ya m îrî mukataa haline getirilerek iltizam
u su lü y le, v ey a a rp a lık v ey a m alik ân e su retiy le tevcih ed ilm ey e
başlanm ıştır. Eyalet ve sancakların tasarrufu hususunda has sistem inin
tedricen kaldırılm ası buraların askerî yönünün azaldığı v e devlet nezdinde
de daha çok iktisadı bakımdan değerlendirildiğini gösterm ektedir.

Bu özelliğinden dolayı, m utasarrıf tabiri sadece sancakları tasarruf

ed enler için değil, aynı zam anda ey aletleri tasarruf edenler için de
kullanılmıştır. Bu hususta aşağıda vereeğimiz birkaç Örnek durumu daha net
bir şekilde ortaya koyacaktır.

EYALET-Î BOSNA
M utasarrıfı vezîr Halil Paşa'ya ibkâ ve m ukarrer verilm iştir, f i 20 M
sene 114(1 Ocak 1701)68

EYALET- İ DİYARBEKÎR
M u tasarrıfı v ezîr el-hac A bdu rrahm an P a şa 1ya ibkâ ve m u karrer
kılınmıştır. 9 L sene 130 (5 Eylül 1718)^9

LİVA-İ HAMİD
Sâbtkâ H iid âv en d ig âr S an cağ ı'n a m u ta s a r r ıf olan A bdu rrah m an
Paşa'ya virilmişdir. f i 29 C sene 113 (1 Aralık 1701)70

LİVA-İ NİĞDE
Sâbıkâ Cebel-i A clûn Sancağı beyi olan Salih Paşa yeğen i M ehıned
Bey'e virilmişdir. f i 21 B sene 113 (22 Aralık 1701)71

LİVA-İ HISN-I KEYFA

Sâbıkâ A k şeh ir S an cağı beyi olan S eyyid A hm ed Turan B ey 'e
virilmişdir. 7 R sene 130 (10 M art 1718)72

LİVA-İ SULTANÖNÜ
M utasarrıfı M ehıned Bey'e ibkâ ve m ukarrer virilm işdir. f i 10 L sene
113 (10 M art 1702)73

D ikkat edilirse m u tasarrıf tabiri sadece sancağı tasarruf edenler için

değil, aynı zam anda eyaleti tasarruf edén paşalar için de kullanılm aktadır.
Bunun yansıra Sultanönü Sancağı örneğinde olduğu gibi, sancağı tasarruf

60 A.RSJC 1551, s. 7.
69 A .N Ş T 1355, s. 16.
70 A .R SK 1551, s. 17.
71 A R S K 1551, s. 19.
72 A .R SK 1568. s. 23.
73 A .R S K 1551, s. 16.

24
edenin bey olm ası durum unda da m utasarrıf tabirine rastlanm aktadır. Bu
itibarla,, X V II-X V III. y üzy ıllard a ey alet ve sancak y ön eticilerini İfade
etmek için kullanılan m u tasarrıf tabirinin, bu yüzyıllarda henüz eyalet ve
sancakları idare eden görevlilerin ünvanı olm adığını ve sancakbeyi veya
m ır-livanın karşılığı olarak kullanılm adığını da söyleyebiliriz.

Sancakların başında bulunan görevlilerin m utasarrıf olarak anılm ası

XIX. yüzyılda olm uştur. Zira bu yüzyılda m utasarrıflık artık bir idare ve
tasarruf şeklini alm ış, eyalet ve sancakların yönetim i, bu raları ber vech-i
m u t a s a r r ıfl ık olarak yön eten ve m u t a s a r r ıf o larak an ılan paşalara
bırakılm ıştır. Bunların validen farkı, çoğunun m utasarrıf oldukları sancak
veya sancaklardan birisini m erkez seçip orada oturm am aları ve buraya
m ütesellim denilen görevlileri gönderm eleridir. M eselâ, Asakir-i M ansûre
Seraskeri olan M ehmed Hüsrev Paşa'ya 1826'da Karahisar-ı Sahib, Ankara
ve Sultanönü sancaklarının m utasarrıflığı verilm iş bir yıl sonra Anadolu
Eyaleti'nin tam am ı m u tasarrıflık olarak kendisine tevcih edilm iştir?4.

incelediğim iz dönem de yurtluk-ocaklık sancaklar ve hüküm etlerin

dışındaki diğer sancaklar çoğunlukla paşalar tarafından yönetilmiştir. 1701-
1740 yıllarında sancak tevcihatı aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 3
Sancak Yöneticileri
Sancak Yöneticisi 1701-1702 /b 1735-1736 /b
Paşa (vezir) 7 (% 4) 2 (% 1.9)
Paşa (beylerbeyi) 8 (% 4.7) 11 (% 10.5)
Paşa 38 (%22.5) 21 (% 20)
M ir-livâ (sancakbeyi) 62 (% 36.6) 35 (% 33.6)
H âkim 11 (% 6.5) 10 (% 9.6)
Ocak beyi 38 (% 22.5) 21 (% 20)
M îr-A şiret 3 (% 1,7) 1 (% 0.9)
M uhassıl-paşa 2 (% 1.1) 3 (% 2.8)
Toplam 169 104

1701-1702 ylında tevcihat yapılan 169 sancağın yaklaşık % 32’sinde

paşalar, geri kalan %67'lik kısm ında ise sancakbeyi statüsünde olan beyler
(ocakbeyleri ve hâkimler dahil) bulunm aktadır. 1735-1736 yıllarında da bu
durum hemen hemen aynıdır.

M. Ç adırcı, T anzim at Dönem inde A nadolu K etıtleri’nin Sosyal ve Ekonom ik Yapıları, s. 21.
7 5 A .R S K 7551.
^ A R S K 1572. Rum ili, Bosna, Ö zi, Kefe, Girid v e A nadolu eyaletleri bu d eftere kaydedilm em iştir.

25
 1735-1736 yıllarına ait olan defterde Rumili, Bosna, Özi, Kefe, Girid ve
A nadolu ey aletleri yoktur. Bu ey aletlerin yer aldığı diğer kaynakları
incelediğim izde zikredilen eyaletlerde %70 paşa %30 sancakbeyi rütbelinin
görevde olduğu anlaşılm ıştır. Yani bu 6 eyalete bağlı yaklaşık 50 sancağın
35'ini paşa, 15'ini ise sancakbeyi rütbeliler idare etm ektedir. Bu oranların
1735-1735 yılında da aynen muhafaza edildiğini farzedersek yönetim in yarı
yarıya bey ve paşalar arasında paylaşıldığını söyleyebiliriz.

Ocaklık ve hüküm etlik sancakları bu değerlendirmenin dışında tutup

sadece klâsik sancaklar üzerinde b ir değerlendirm e yaparsak, incelenen
dönem in sonlarında paşaların sancak yönetim inde büyük bir yer tuttuğu
görülecektir. Zira ileride Eyalet ve Sancak Tevihah bölümünde de görüleceği
üzere, beylerin görev yaptığı sancaklar daha çok nüfuzlu ailelerin bulunduğu
D iyarbekir, Van, Bağdad, Şam , M usul, Şehr-i Zor ve Maraş eyaletleridir.
Hatta Palu ve Hoşab gibi iki hüküm et sancak da bile paşa rütbeli hâkimlerin
yönetim ded ir. Bu sebeple, XV III. yüzyılın başlarından itibaren klâsik
san cak ların y ayg ın olarak p aşalar tarafın dan y ön etild iğ in i söylem ek
m üm kündür. Bu zaruretten dolayı yukarıda da izah ettiğim iz üzere artık
m u tasarrıf tabiri yerleşm eye başlayacaktır.

Sancakları yöneten vezîr veya beylerbeyi rütbeli paşalar ise çoğunlula

mazûl paşalar olup buraları ya m u h assıllık veya arp alık suretiyle tasarruf
etm ektedirler. M eselâ, vezîr İsmail Paşa, 29 Nisan 1702 tarihinde Tırhala,
Eğriboz ve Karlıili sancaklarını arpalık suretiyle tasarruf etm ektedir77.

b- Hakim

H ü k ü m e tlik le ri id are ed en v e san cak b e y i d e re cesin d e o lan

yöneticilerdir. H âkim ler, m ahalli beylerden olup, büyük aşiret sahipleridir.
Kanun gereği hükümetlerini ocaklık suretiyle tasarruf eder, savaş zamanında
aşiret askerleri ile bağlı bulundukları beylerbeyinin emrine girerlerdi.

Uygunsuz b ir hareketi olm ayan ve devlete sadakatle hizm et eden

hâkim ler kayd-î hayat şartıyla görevlerine devam ediyord u. Ö lüm leri
halinde veya kendi istekleri ile hâkim likten feragat etm eleri durum unda
ailed en b ir başk ası göreve g etirilird i. H üküm eti dah ilin deki ah alinin
hâkimden memnun olmaması durumunda bu kişi görevden alınır ve aileden bir
b aşk asın a tevcih ed ilird i. M eselâ, D iyarbekir E y aleti'n e bağ lı H azzo
H ükümeti'ni tasarruf eden Şeref Bey'in ahaliye zulm etmesi ve ahalinin de
bu durumu merkeze arz etmesi üzerine 30 Eylül 1738 tarihinde azl olunmuş ve

7 7 A K S K 1551, s. 3.

26
yerine aynı aileye mensup ve daha önce de hüküm eti tasarruf etmiş olan
N uşirvan Bey hâkim olarak tayin edilm iştir78.

Hâkim lerin görevleri başında kalm aları yukarıda da işaret ettiğim iz

üzere, devlete sadakatle hizm et etm eleri ölçüsünde idi. Ö zellikle sefer
hizmetini yerine getirmeyen hâkimler hem en azlediliyor, yerine bir başkası
getiriliyordu. M eselâ, Hazzo hâkim i Murad Han m emûr olduğu Bağdad
seferine iştirak etmeyince 1 Şubat 1702 tarihinde görevden alınmış ve yerine
yine aynı aileden olan İbrahim Bey getirilm iştin 9, Sancakbeyi rütbesinde
olan hâkim lere az da olsa paşa iinvanı verildiğine de rastlanm ak tadır.
M eselâ, 17 O cak 1737'de Palu H üküm eti İbrahim Paşa, 26 Ekim 1737
tarihinde ise Genç Hükümeti Mehmed Paşa tarafından idare edilm ektedir8^.

H âkimler, cülûs-î hümâyûn olduğunda veya devletin gerekli gördüğü

hallerde ellerindeki berâtlarını yenilerlerdi.

c- Yurtluk-Ocaklık Sancakbeyleri

Y urtluk-ocaklık san cakları tasarru f eden beyler, tasarruf ettikleri

sancaklar livâ olarak kaydedildiği için kendileri de s an cakb ey i veya m îr-
livâ olarak anılıyorlardı. Yurtluk-ocaklık ve hüküm et sancaklar tasarruf
şekli bakım ından ocaklık oldukları için, bunların statüleri de hâkim lerden
farklı değildir. D evlete itaatle hizm et etm ek ve ahalisi ile iyi geçindikleri
ölçüde san cabeyliğin de k alıy orlard ı. Ö lüm , feragat veya itaatsizlik leri
halinde sancakbeyliği genellikle aileden bir başkasına tevcih ediliyordu.

d- Muhassıl

Muhassıl bir çeşit vergi tahsildarı anlam ında olup, bir eyaletin veya
sancağın hasılatını toplayan görevliye denilm ektedir. Başlangıçta, geliri
doğrudan doğruya padişaha ait olan hasların yönetiminde görevli kimse iken
sonraları hem eyalet veya sancağın yönetim ini yapan hem de hasılatını
toplayan kim sedir. XVIII. yüzyılda bazı sancaklar m uhassıllar tarafından
yönetilm eye başlayınca buralara m uhassılhk d en ilm iştir81.

incelediğim iz dönemde, Aydın ve mülhakatı olan Saruhan ve Menteşa

sancakları, Canik ve Mora m uhassılık suretiyle paşalar tarafından tasarruf
ed ilm ekted ir.

7 8 A .K SK 157 2, s. 16.
79 A .R S K 1551, s. 33.
80 A .R S K 1572, s. 17.
8 ^ Y. Ö zkaya, X V III. Y üzyılda O snmnh K u ru m lan ve Osnmtıh Toplum Yaşantısı, s. 202 ; M usa Ç adırcı,
Tunzimat D önem inde A nadolu K entlerinin Sosyal ve Ekonom ik Yapıları, s. 22.

27
 e- M îr-H ac

H acı adaylarının sorum luluk bölgelerindeki yolculuklarını em in ve

selam etle yapm aları ve özellikle zahire tem inini sağlam ak için Şam ve
M ısır'da iki ayrı m îr-haclık bu lunm aktadır. Şam M ır-haclığı 1706 yılına
kadar müstakil veya Trablusşam Eylet» valisi tarafından yönetilm iştir. 1706
yılından sonra Şam Eyaleti'ni tasarruf eden paşalar aynı zam anda m îr-
h aclık görevini de üstlenm işlerdir. M ısır M îr-haclığı ise in celediğim iz
dönemde paşa rütbeli olmayan beylerin tasarrufundadır.

f- M îr-aşiret

Yukarıda m îr aşiretlıkler bahsinde izah ettiğim iz üzere, bazı büyük

aşiretler sancak statüsüne alınm ış ve o aşiretin adıyla anılan sancaklar
teşekkül ettirilm iştir. Bu sancakları ocaklık suretiyle tasarruf eden beyler
ise m ir -a ş ir e t olarak ad lan d ırılm ışlard ır. Zira bu n lar ancak b ir zaim
statüsünde idi.

2- Kaptanlar

Osm anlı D evleti'nde eyalet valisi statüsünde olan ancak ifa ettikleri
görev itibariyle k ap tan olarak anılan paşalardır. K aptanlar sorum luluk
bölgelerindeki gemilerin sevk v e idaresinden sorumlu idi.

K aptan-ı D erya, kap tan ların içerisin d e en y üksek derecelisi ve

don anm an ın baş ku m an d an ıd ır. N itekim bu k ap tan lığ ı y ön eten ler
incelediğimiz dönemde çoğunlukla vezîr rütbeli paşalardır.

Derya Kaptanlığı eskiden G elibolu sancakbeyine verilirdi. Bu arada

bazı vezîrler ve beylerbeyiler de Kaptan Paşalığa tayin edilm işlerdir. Ancak
B a rb aro s H ay red d in P aşa'd an itib a re n k ap tan p aşalık b e y lerb ey i
rü tbesindeki üm erâya verilm iştir. Daha sonraki dönem lerde yani XVI.
yüzyılın son ları ve X V II. yüzyıld an itibaren kaptan paşalık vezirlere
verilm iştir. Şayet beylerbeyi olarak göreve başlam ış olsa bile bir m üddet
sonra bu paşalara vezirlik rütbesi de verilm iştir. M eselâ, 28 Ocak 1737
yılında Kaptan Paşa'lığa getirilen Süleyman Paşa'ya 2 Nisan 1738 tarihinde
vezirlik rütbesi v e r i l m i ş t i r 8 ^ .

Kaptan Paşa’lar arz günlerinde Divân-ı Hümâyûn'a gelip derecesine

göre vezirlerin yanında otururdu. Denizle ilgili bir konu divana intikal etmiş
ise bu davalar kendisine havale olunur ve divanda belli bir yere oturarak bu
konuları inceler ve bir karar verirdi. Denizle ilgili tayinlerden Kaptan Paşa

82 A.RSK 1572, s. 43.

28
sorumlu idi. Ancak çok önemli konuları vezîr-i âzama arzederdi. Kendisine
ait olan işlerde hüküm yazma ve tuğra çekm e yetkisi de bulunuyordu. Yani
padişah namına hüküm yazar ve tuğra çekerdi^3.

Kaptan Paşalar, Tunus, Trablusgarb ve Cezayir-i Garb ocaklarını da

dolaylı olarak kontrolleri altında tutuyorlardı. Bu sebeple bu raların mîrî
mukataa artıklarından ve aidatlarından ve resm î hediyelerden de pekçok
gelirleri olurdu^4.

İnceled iğim iz dönem de O sm anlı D evleti'nd eki kaptanlıklar Önem

sırasına göre şöyledir: D erya Kaptanı (K aptan-ı D erya, K aptan Paşa),
Süveyş K aptanı, Tuna N ehri D onanm ası K aptanı, Ş attü ’l-Arab Kaptanı,
A napoli K ap tan ı. İlg ili k ısım lard a da be lirte ceğ im iz üzere, Süveyş
K aptanlığı X V III. y ü zy ılın b aşların d an itib aren D erya K a p ta n lığ ı’na
bağlanm ıştır.

3- Voyvoda

O sm anlı D ev letİ’ne bağlı olan Boğdan ve Eflak v oyvodalıklarının

yön eticileridir. V oyvod alar, m ahalli kanunları gereğince d ay a rlar yani
beyler ile başpiskopos ve papazlar tarafından seçilir ve asaletinin tasdiki
için durum Osmanlı hükümetine bildirilirdi. Bunu üzerine hükümet bu seçimi
tasdik eder ve yeni voyvodaya verilecek berat ile tuğ, sancak, serpuş ve
h ira ti g ötü rm ek ve k en d isin i v oy v od a m akam ına oturtm ak üzere
kapıcıbaşılardan birisi iskem le ağası tayin olunup 200-300 kişi ile birlikte
Eflak veya Boğdan'a gönderilirdi. H eyet reisi olan kapıcıbaşı götürdüğü
şeyleri, beyleri ve tebaası huzurunda yeni seçilen voyvodaya giydirip teslim
ettikten sonra dönerdi. O sm anlı D evleti XVI. y üzyılın ortalarına kadar
voyvoda seçim in e m ü d ahale etm em iş ancak ö zellik le L eh istan ve
Avusturya'nın voyvoda seçiminde rol oynamak istemeleri sebebiyle bu işi başı
boş bırakm ayarak, yine Eflak ve Boğdan beylerinden, ancak bizzat m erkezî
hüküm et tarafından belirlenen kişiler voyvoda olarak tayin ed ilm iştir^ .

M ahalli beylerd en voyvoda tayini 1693 yılına kadar devam etmiş

1683-1699 yılları arasında cereyan eden 16 yıl savaşları sırasında güven
telkin etm em eleri ve Lehistan ve A vusturya'ya y anaşm aları sebebiyle,
1693'den itibaren Boğdan ve Eflak voyvodaları İstanbullu Fenerli Rum lar
'dan tayin edilm eye başlanm ıştır. Bu durum voyvodalık halkını rahatsız
etmiş ancak Fenerli Rumlar da kendilerinden önceki voyvodaları aratacak
bir idare tarzı gösterm işlerdir. Ayrıca Fenerli voyvodalar birbirine rakip

83 tsm ail H akkı Uzıınçarşılı, O sm anlı D evletinin M erkez ve Bahriye T eşkilâtı, III. Baskı, A nkara, 1988, s.
414-415.
84 M . N uri Paşa, N etay ic ül-V ukuat, C, III-IV , s. 104.
1. H. U zunçarşılı, O sm anlı T arihi, c.II, s. 429-431.

29
!

aileler arasından gönderildiklerinden, bu rakip aileler hüküm et erkânına

sokularak çeşitli d esiselerle rakiplerini bertaraf edip v oyvod alığı elde
etm ek ve halkı soyarak, hem keselerini doldurmak hem de kendilerinin bu
m akam a g elm esin e y ard ım cı o lan o lan h am ilerin i d o y u rm ak için
ça lışm ışlard ır86.

Osm anlı D evleti'nd e voy v o d a olarak anılan bir diğer görevli daha
v ardır ki, yapı itibariyle Boğdan ve Eflak'taki voyvodalardan farklıdır.
Bunlar serbest tım ar tasarruf edenlerin vergi tahsilatını yapan kişiler olup,
köylerde dirlik sahibi adına düzeni de sağlam aktaydı. XVII. yüzyılın
sonları ve XVIII. yüzyılın başlarında bazı sancak ve kazalar has haline
getirilm iş ve buralara sancakbeyi yetkisinde voyvodalar tayin edilm iştir.
XVIII. yüzyılda voyvoda üst dereceli devlet görevlilerinin hassı olan yerlere
tayin olunurlardı. V oyvoda iki tuğlu bir paşanın bütün haklarına sahip
olmasına rağmen protokolda daha düşük bir sırada idi. Bölgesinin askerinin
başında yürüdüğü zaman iki tuğlu bir paşanın bayrağı altındadır87.

4- Melik

Batı Kafkasya bölgesinde bulunan ve O sm anlı D evleti’ne bağlı olan

Dadyan, Güril, Açıkbaş ve Abaza m elikliklerini idare edenler m elik olarak
adlandırılıyordu. Bu görevlilerin melik olarak anılm asının sebebi, bölgesel
ve kültürel özelliklerinden dolayıdır. Zira Gürcistan bölgesindeki prensler
veya beyler m elik olarak anılırdı.

Meliklerin tayini Osmanlı merkezi hükümetinin tasdikine bağlı idi.

III- İDARÎ VE MALİ BAKIMDAN EYALET VE SANCAK YÖNETİMİ

G eleneksel olarak, eyaletler m alt bakım dan has ve salyan eli olmak
üzere ikiye ayrılıyordu. Bu ayrım ı m îrî rejim e dahil olan ve olm ayan
eyaletler olarak ifade etm ek de müm kündür. Zira gelirlerin has suretiyle
ta sa rru f ed ild iğ i ey a le tlerin İk tisad î ve m alî çatısın ı tım ar sistem i
o lu şturuy ord u. Bu ey ale tlerin y ön etim i bey lerb ey ilere veya v alilere,
eyaletlerin alt birim i olan sancakların yönetim i ise sancakbeylerine veya
m u tasarrıf paşalara v eriliy o rd u . Bu yön eticiler kendilerini has olarak
verilen dirliklerini tasarruf eder ve bu gelirleri mültezim veya em inler eliyle
yönetir yine onların vasıtasıyla toplarlardı.

Osmanlı eyalet ve sancaklarının yönetim ini İdarî ve m alî bakım dan

biribirinden ayırm ak im kânsızdır. Zira bu İdarî ünitelerin yönetim şekli

^ i. H akkı U zun çarşılı, O sm anlı T arihi, c. IV /2, 2. Baskı, A nkara, 1983, s. 41-42.
87 Y. Ö zkaya, X V III. Yüzyılda O sm anh Kurum lun ve O sm anlı Toplum Yaşantısı, s. 200-201.

30
g en ellik le ilg ili birim in n e şek ild e ta sa rru f ed ild iğ i ile sıkı sıkıya
alâkalıdır. M eselâ, arp alık san cak lar İdarî ve m alî bakım dan a r p a lık ,
tasarruf edilen gelirin cinsi bakım ından has, gelirlerin toplanması açısından
ise birer iltiza m işletm esidirler. Bu sebeple yönetim şekillerini İdarî ve
malî bakım dan bir tasnife tutmadan verme zarureti hasıl olmuştur®8.

1- Has Suretiyle Yönetim

H as ile idare edilen eyalet ve sancakların içerisinde tımâr ve zeam et

bulunur buraların idarecileri İse kendilerine dirlik olarak verilen ve has
denilen aynî ve nakdî vergilerden müteşekkil gelirleri tasarruf ederlerdi.

XVIII. yüzyılın başları eyalet ve sancak tasarrufunda has sitem inin

değişikliklere uğradığı bir dönem dir. Zira XVI. yüzyılın ortalarına kadar
eyalet ve sancakların idarecileri kendilerine has olarak tayin edilen aynî ve
nakdî vergileri toplarlardı. Bu gelirler has sahiplerinin emin voyvoda veya
su b aşıları tarafından h aslardaki köylü halk ezilm eden him aye ed ilerek
toplanırdı. A ncak K anûnî'nin v ezîr-i âzam i Rüstem Paşa zam anından
itibaren h av â ss-ı h ü m ây û n u n m îrî m u kataa h alin e g etirilerek iltizam
suretiyle gelirlerin in toplanm ası usulü dah a sonraki dönem lerde vezîr,
beylerbeyi, san cakbeyi ve saray kadın ların a ait p a ş m a k h k hâslara da
sirayet etmiş ve bu has sahiplerinin gelirleri de iltizam usulüyle toplanmaya
b a şla n m ıştır89. XVI. yüzyılın sonlarında boşalan tım arların bir kısm ı da
devlet hâzinesi tarafından zaptedilm iş ve m îrî m ukataa haline çevrilerek,
saray ağalarına, sadrazam v e devlet ileri gelenlerinin hizm etçilerine, bir
kısmı da v aliler ve alaybeyleri tarafından kim fazla ücret verirse ona
verilm eye başlanm ıştır. 1683’den sonra vali ve m utasarrıfların haslarının
sayısı azaltılm ış ve m îrî m ukataaya katılm ıştı. 1699'dan sonra bazı valilere
yeniden haslar verilmiştir. Fakat bu durum çok devam etmemiş, valiler ve
devlet ileri gelenlerin e çok azı bırak ılm ış zeam etler dahi kayd-ı hayat
şartıyla verilm eye başlanm ıştır90.

X V II. y üzyılın son lan ve XVIII. yüzyılın başlarında b ir sancak has

haline getirilm işse, oraya voyvoda tayin edilirdi. XVII. yüzyılın sonlarında
Bolu m îrî has olmuş ve sancakbeyliği görevi kaldırılarak voyvoda ile idare
olunm aya başlanm ıştır. V oyvodalar m îrî has haline getirilen sancaklarda
san ca k b e y in in to p lam ış o ld u ğ u b ü tü n v erg ile ri to p lam ak tay d ılar.
Beylerbeyiler ve sancakbeylerine sancak gibi geliri fazla olan yerlerin has

E yalet v e sa n c a k la rın y ö n etim v e ta sa rru f şek illeri bu k ısım d a d a h a çok g enel m a n a d a izah
edilecektir. Y ön etim ve tasarru f şekillerinin bütün ey alet ve sancaklard ak i durum u ileriki bö lüm lerd e detaylı
olarak verilm iştir.
® t. H. Uzunçarşıh, O sm anii T arihi, c. III/2, s. 292-293.
^ M. N u ri P aşa, N etayic iti-Vukuat, c. III-IV , s. 103.

31
olarak verilm esi ise d ü şü n ü lem ezd i^ . Bu itibarla incelediğim iz dönem de
arpalık sancaklar hariç -ki bu ralar da fiiliyatta voyvoda veya m ütesellim
tarafın d an idare ed ilm ek ted ir- sadece 15 M art 1717 tarih in de Bosna
Eyaletİ'ne bağlı Kırka92, ve 2 Temm uz 1736 tarihinde Derya Kaptanlığı'na
bağ lı Karlıili Sancağı ber-vech-İ has olarak tevcih edilmiştir^3.

Bu m ülahazaların ışığı altında, XVIII. yüzyılın başlarında eyalet ve

sancak yöneticilerinin artık klâsik m anada has tasarruf ettiğine çok fazla
rastlanmadığını söylemek mümkündür^4.

2- Mîrî Mukataa Tasarrufu (İltizam ve Malikâne Sistemi)

Y u k arıd a kısaca izah etm eye çalıştığ ım ız üzere XV I. y ü zy ılın

o rtaların d an itib aren ted rici olarak has g elirleri m îrî m u kataa haline
getirilm iş ve iltizam usulü ile m ültezim lere verilm eye başlanm ıştı. M îrî
m ukataalar vali, paşa veya sancakbeylerine de ilzam edilm ekte, onlar da
bunları daha yüksek bir bedelle bir başkasına iltizama verm ekteydiler. Bir
sancakta m îrî m ukataalar çok olup da zeam et, tım ar ve v ak ıf arazi az
bulunursa valiler için o sancak verimli sayılırdı95. Bu durum XVII. yüzyılın
sonlarında yeni b ir şekil kazanm ış ve m ukataaların ömür bayu iltizam a
v erilm esi şeklinde tarif ed ebileceğim iz m a lik â n e sistem inin de ortaya
çıkm asına vesile olmuştur, incelediğim iz dönem de özellikle klâsik yönetim
tarzının uygulandığı eyalet ve sancakların (m îrî rejim kapsamında olup her
yıl tevcihata tabi olan veya ocaklık gibi belli im tiyazları olm ayan eyalet
ve sancaklar) yöneticileri çoğunlukla mîrî mukataaları tasarruf ettikleri için
b ir anlam da m ültezim olarak da add edilebilirler. Bir kısım eyalet ve
sancaklar ise iltizam usulünün bir diğer varyasyonu olan malikâne sistemine
dahil olm uşlardır. Bu sebeple iltizam ve malikâne sistemi üzerinde kısaca
durm anın faydalı olacağı kanaatindeyiz.

İltizam : M u k ataaların m ü te şeb b isler eliy le b ir b ed el k arşılğ ı

işletilm esidir. İltizam a verm eye ilzâm , iltizam verilen kişiye ise m ü ltezim
d e n ilir d i^ .

Y. Ö zkaya, O stm n lt îm p a ra to rlu ğ u 'n d a A y ân h k, s. 101-102. Bu özeUeğinden d o layı Bolu Sancağı,

1701-1702 tarihli defterd e tevcihata tabi tutulm am ıştır.
9 2 A . N Ş T 1355, s. 5.
93 ¿ . S S K 1572, s. 44.
9^ XV III. yü zyıld a sad ece T rabzon, Doğu v ila yetleri ve Erzu ru m 'd a m îrî m ukataa bu lunm ad ığı İfade
edilm ektedir. Bkz. M . N u ri Paşa, N etayic ül-V ukıuü, c. III,IV , s. 108. Ancak bu durum sad ece ey alet m erkezleri için
g eçerli o lm alıd ır. Z ira X V III. yü z y ılın ilk ya rısın d a Erzu ru m Eyaletİ'ne b a ğ lı sancaklard an K arahisar-ı Şarkî,
P asin, Isbir ve K iğı da m îrî m ukataa olduğu tespit edilm ektedir. A.RSJC 3572, s. 36-40.
M . N uri P aşa, N etayic Ü l-V tıkm t, c. III-IV , s. 107.
^ A h m et T abakoğlu, G erilem e D önem ine G irerken O sm anh M âliyesi, İstanbul, 1985, s. 122.

32
 O sm anlı dev let nizam ında kuruluş devirlerind e ortaya çıkan ve
devletin büyüm esine paralel olarak Önem kazanan bazı faaliyetler bölüm ü
vardı ki/bunları tım ar sistem inin içerisine yerleştirmeye imkân yoktu. Daha
ziyade merkeze bağlı bürokrasi ile yine m erkezin emrinde bulunan düzenli
ordunun y ük len d ik leri bu faaliy etleri, dev letin k ilom etrelerce uzakta
bulunan yerlerin d en toplanacak aynî vergileri doğrudan doğruya veya
m ünferit tarzda tahsis ederek yürütm ek im kânsız olduğu için, vergilerin
nakden alın m ası v ey a n akde çev rilerek m erkezî b ir hâzineye in tikal
ettirilm esi ve oradan bu faaliy et züm relerine m aaş şeklinde ödenm esi
zarureti vardı. O sm anlı D evleti'nin bu zarurete cevap olm ak üzere tım âr
sitem inin dışında ihdas ve in kişaf ettirdiği ik inci metod iltizam usulü
olmuştur97.

iltizam usulünün işletilebilm esi Özel teşebbüs olarak faaliyet gösteren

ve m ültezim denilen bir zümrenin ortaya çıkm asına da sebep olmuştur. Bu
züm renin fonksiyonu, kanunların çeşitli İktisadî faaliyetlerden belirli bir
nisbet veya m iktar olarak ve genellikle aynî şekilde tahsilini tespit ettiği
vergileri m ükelleflerden toplayıp, piyasada nakit haline getirdikten sonra
devlet hâzinesine intikal ettirm ekten ibaretti, iltizam usulüne konu olan
m alî birim , m uhteva ve m ekân itibariyle birbirin e yakın bir veya birkaç
vergi kaynağının birleşm esini tem sil ve ifade eden ve m aliye nazarında
norm al olarak yıllık n akdî b ir g elir yekûnu olarak kıym etlendirim ekte
bulunan m u kataalar dır98.

Devlet, genel olarak m ukataa haline getirilen işletmeyi, m üzayede ile

en yüksek teklifi veren m ültezim e, tahvil adı verilen ve genellikle 1-3 yıl
arasında değişen bir devre için olm ak üzere o m ukataayı vergilendirm e
hakkını devrederdi.

XVII. yüzyılın ortalarına doğru nakit para ekonomisinin gittikçe önem

kazanması ile iltizam usulü hızlı bir yayılm a temposu içine girmiştir. Devlet
m âliyesi, hızla çoğalan m asrafların bü tçede yarattığı açıkları kapatm ak
için iltizam usulüne yeni bir boyut getirmiş ve m üzayedede belirlenm iş olan
iltiz a m b e d e lin in b ir kısm ı m ü lte z im lerd en p eşin o larak alm aya
başlanm ıştır. Sistem e getirilen bu y en ilik ile esasta askerî sınıf elinde
bulunan iltizam lara, gayrim üslim sarrafların da araların da yer aldığı
sermaye sahibi bir zümre de hâkim olmaya başlamıştır, iltizam işine giren bu
yeni zümrenin gayesi mümkün olduğu kadar yüksek kâr elde etmek olduğu için
geçici bir süre için yüklendiği vergi kaynağının him ayesi veya gelişmesi için
hiçbir gayret gösterm em iş, bu da m ukataaya konu olan işletmelerin geniş

97 M eh m et G en ç, "O sn ıan lı M â liy esin d e M a lik â n e Sistem i", TıirÎriye İktisat Tarihi Sem ineri B ildirileri,
(H acettepe Ü niversitesi Y a y ın la n ), A n kara, 1975, s. 232.
A y m m akale, s, 233.
ölçüde tahribine yol açmıştır. Bunun üzerine, maaşlarını devlete terketmeleri
karşılığında ve hazine defterlerinde kayıtlı bulunan vergilerini muntazam
ödem ek şartıyla, bazı m ukataaların askerî sınıf m ensuplarına kayd-ı hayat
şartı ile (ber-vech-i te’bîd) verilm esi kararlaştırılm ıştır. Bu usul ile devlet,
herhangi bir gelir kaybına maruz kalm adan b ir kısım maaş ödem elerinden
kurtulmuş olduğu gibi reaya da, tımar sistemine benzer tarzda, ömür boyunca
kârı kendisine ait bulunacak bir vergi kaynağını m enfaati gereği him aye
etm ek isteyecek b ir koruyucuya kavuşm uş oluyordu. İşte XVII. yüzyılın
sonlarında yaygınlaşan iltizam ların kayd-ı hayat olarak verilm esi usulü bu
yüzyılın sonunda yeni bir m erhaleye ulaşm ıştır ki bu yeni sistem Osm anlı
m aliye tarihinde m alikân e u sa lii olarak a d la n d ırılm a k ta d ır".

M alikân e : D evletçe belirlenm iş bir mukataa gelirinin, müzayede ile

belirlenm iş bir satış bedeli ile kayd-ı hayat şartıyla tasarrufudur. M üzayede
sonucu en yüksek satış bedelini (m uaccele) teklif eden ve tediye edecek
m ukataayı satın alan şahsa m alikâne sahibi olarak sahip olduğu hak ve
selahiyetleri tespit eden bir berat verilirdi. D evlet bu beratla m alikâneye
konu olan vergi kaynağının kapsadığı mekân veya m ükellefler üzerinde yani
vergi matrahı ile ilgili sahada her türlü m alî haklarlarla birlikte bir kısım
İdarî ve inzibatî hakları da m alikâne sahibine devrediyordu. Ocak 1695
tarih in d e y ayın lan an b ir ferm an ile y ü rü rlü ğe g irm iştir. M alik ân e
sistem inden beklenilen, m ukataa dahilinde bulunan reayayı him aye etm ek
ve sık sık değişen mültezimlerin, müm kün olduğu kadar fazla kâr sağlamak
uğruna tahrip ettiği vergi kaynağını ihyâ ve idame etm ek için değişmez bir
mültezimin tasarrufuna b a ğ la m a k tı^ .

Malikâne uygulam asının ilk yılında devletin eline muaccele olarak 20

m ilyon akçe geçm işti. Bu m iktar aynı yılın net bütçe gelirlerinin % 2.1'inİ
toplam ruznamçe gelirinin % 1.3'iinü ve nakdî ruznamçe gelirinin % 4. 8 ’inİ
teşkil ediyordu^01.

1715 yılına gelindiğinde bazı Asya eyaletlerindeki m ahdut numuneleri

h ariç tu tu lm ak ü zere b ü tü n m a lik â n e ler la ğ v e d ilm iş tir. S istem in
kaldırılm asının sebebi, kuruluş ferm anında temin ve taahhüt edildiği İçin
artırılm am ış bulunan yıllık vergilerini artırm aktı. Bundan dolayı sistem i
kaldırdıktan sonra, devlet ilk iş olarak m alikâneye konu olan m ukataaları
doğrud an d oğruya iltizam a v ererek v ey a e m a n e t le id are ettirerek
hasılatlarının ne kadar olduğunu anlam aya çalışmıştır. M alikâne sitem inin

99 Ayrıt m akale, s. 233-236.

M alik âne sistem i hakkınd a geniş bilgi için bkz. M . G en ç, "O sm anlı M âliyesind e M alik âne Sistem i",
s. 231-288. M alik âne sistem in in ku ru lm asın d an sonra bu sistem e dahil edilen m u kataalar m alikân e m ukataalan ,
devlet etinde kalan m ukataalar ise eskid en old uğu gibi »ıtrî m ukataalar o larak ad lan d ırılm ıştır. Bkz. M . N uri
Paşa, Netayic ül-V ukuat, C. III-IV , s. 131.
A. T abakoğiu, G erilem e D önem ine G irerken O sm anlı M âliyesi, s. 131-132.

34
kısa bir süre için kaldırılm asının bir diğer sebebi, muaccelelerden beklenen
g elirin isten ile n d ü zey d e o lm am ası id i. 1717 y ılın d a d ev let, aynı
m ukataaları tekrar m alikâne olarak satacağını ve eski sahiplerinin daha
önce y atırm ış o ld u k ları m u accele m ik tarının y arısın ı y atırarak aynı
m ukataaları alabileceklerini ilan etm iştir1 ^2.

M alikâne sistem i iltizam ın getirdiği sakıncaları ortadan kaldırm ak

için ihdas ed ilm iştir. A n cak m alikâne sah ip leri, bizzat m alik ânen in
bulunduğu yere gidip işletmenin daha fazla kâr elde etmesi için üretim in
artırılm asına çalışacağı y erde, ken d ileri de v ergilerin toplanm ası işini
m ültezim lere devretm işlerdir. Böylelikle kademeli bir iltizam usulü ortaya
çıkm ış oluyordu. M alikâneye konu olan m ukataa gelirlerinin m ültezim ler
eliyle toplatılm ası, m alikâne sahiplerini aracı ve parazit bir züm re haline
getirm iştir. Vergi toplama işine talip olanlar ise, çoğunlukla o bölgedeki
zengin ve nüfuzlu kim selerdi. Bu k işiler önce m ültezim olarak ortaya
çıkm ışlar ve küçük hisseler halinde m ukataaları alm aya başlam ışlardır.
XVIII. yüzyılın sonuna doğru ise malikâne sahibi olmaya başlam ışlardır, işte
bu kişilerin m alikâneleri ele geçirm eye başlam ası ayanlığm gelişm esine de
sebep olmuştur103.

Sistem in ihdası ile b irlik te ilk olarak m ukataa halin e getirilm iş

küçük işletm eler satışa çıkarılm ış, daha sonra sancaklar da m alikâneye
çevrilerek açık artırm a kayd-t hayat şartı ile satılm ışlardır. İncelediğim iz
dön em in b a şla rın d a tertip ed ilen 1701-1702 tarih li San cak T ev cih
D efteri'nde ber-vechi m alikâne şeklinde bir tevcih kaydına rastlanm am ıştır.
Bazı san cak lar ise sadece isim leri ile yazılm ış ancak tevcih ata tabi
tutulm am aıştır. İşte bu şekilde sadece ism en zikredilen ve tevcihata tabi
tutulm ayan sancakların m alikâne sistem ine dahil edildiğini düşünüyoruz.
Meselâ, Bozok Sancağı 1701-1702 tarihli defterde tevcihata tabi tutulmamış
ve sadece L ivâ-i Bozok şeklinde ism en zikredilm iştir. Ancak 1717-1718 ve
1735-1736 tarihli defterlerde m alikâne olarak kaydedilm iştir. Bu itibarla,
1701-1702 tarihinde de m uhtem elen m alikânedir. Zira m alikâne olan bir
sancağın, sancaklık kaydı ref' ve terkin olunuyor ve malikâne sahibi hayatta
olduğu sürece tevcihata tabi tutulm uyordu. Ancak sancaklık kaydının re f
edilm esi m alikâneye konu olan sancağın, sancak statüsünün de ortadan
k ald ırılm ası d em ek değild i. Z ira tevcih d efterlerin d e m alik âne olan
san cak lar m eselâ, L ivâ-i Bolu (m alikân e olm uşdıır), veya L ivâ-i D ivriği

102 M . G e n ç "O sm anİı M âliy esin d e M alikâne Sistem i", s. 246-246. A rabgir S an cağ ı, 22 A ğ usto s 1718
tarihinde Kara M ehm ed Paşa ya tevcih ed ilm iş, an cak 13 Eylül 1718 tarih ind e ber-vech-i m alikân e İbrahim B ey’in
ü zerin de olduğu belirtilerek, Bıış M uhasebeden gelen kii'im e m ıtcebince sa n cak kayıiı r e f ve şerh v erilm iştir. A .R S K
1568, s. 18. Bu kayıttan an laşıld ığın a g ö re İbrahim Bey, m alikânelerin lağved ild iği 1715 yılınd an ö n c e A rabgir
Sancağı’nı m alikâne suretiy le tasarruf etm iş v e 1717 yılında yap ılan yeni düzenlem enin kend isine tanıdığı haktan
istifad e ed erek A rabgir Sancağı'n ı tekrar m alikâne olarak geri alm ıştır.
^ M. G en ç, "O sm anİı M âliy esin d e M alik âne Sistem i", s. 2 4 4 -245 ; A . T abakoğlu, G erilem e D önem ine
G irerken O sm an h M âliyesi, s. 135 ; Y. O zkaya, Osm anİı İm paratorluğu 'nda A y an lık, s. 109-110.

35
(m a lik â n e d ir ) şek lin d e k ayd ed iliy o r veya kim in tarafın d an m alikâne
olarak tasarruf edildiği ve hangi tarihte verildiği de kaydedilebiliyordu.
M eselâ, Divriği Sancağı ile ilgili bir m alikânelik kaydı şöyledir:

LIVA-I DİVRİĞİ
Sâbtka Kara Hisar-ı Ş arkî Sancağı'na m u tasarrıf A hm ed Paşa'ya ber-
vech-i malikâne tevcih olunduğu Baß M uhasebe'den verilen kâ'im e m ûcebince
işaret olunmuşdur. 10 B sene 130 (9 Haziran 1718)

Bu seb ep le m alik ân e o larak v e rile n san ca k la rın a rtık İd arî

teşkilâtlanm a dışı kaldığını söylemek mümkün değildir. Zira bir sancağın
malikâne olm ası ile sadece sancakbeyi iğ i ref’ edilmiş olunuyordu.

1717-1718 ta r ih li d e fte rd e b a z ı s a n ca k la r m a lik â n e o la ra k

k ayd ed ilm iştir. Bu nlar M en teşa, D iv riğ i, Bozok, A rabg ir ve Ayıntab
sancaklarıdır. 1735-1736 tarihli defterde ise bu sayı daha da fazlalaşm ıştır.
Bu defterdeki bilgilere göre, H am id, Bolu, Kengırı, Aydın (m uhassıllık-
malikâne), M enteşa (m uhassılhk-m alikâne), Canik, Divriği, Bozok, Arabgir
(Güm üşhane m ukataasına İlhak edilerek), M alatya, Ayıntab, Kars-ı Maraş,
Tarsus, Sis, Kilis (Haleb Eyaleti'ne bağlı), Ba'albek, Cebel-i Aclun ve Laccun,
Ham a, Hum us, Pasin, Ispir {önce sancaklık 1737’de m alikâne) ve Batum
sancakları ber-vech-i m alikâne olarak tasarruf edilm işlerdir105.

Bu san cak ların dışın d a, Rakka Eyaleti 18 Ekim 1736 tarihinde

Kethüda Ahmed Paşa'ya ber-vech-i m alikâne tevcih e d i l m i ş t i r 1 * ^

incelediğim iz dönemde, vali ve beylerbey ilere yönettikleri bölgelerde

has olarak fazla bir pay ayrılm ad ığı için kendilerine g en ellik le m îrî
m ukataalar ilzam ed ilm iş onlar da b u n ları daha yüksek b ir bedelle
m ültezim lere iltizama verm işlerdir.

E y a let ve san cak y ö n e ticileri sefere g itm ek le y üküm lü o lu p,

bölgelerinde asayişi de sağlamakla görevli olduklarından mükemm el kapı
h alklarının bulunm ası gerekliyd i. Bu durum onların büyük m asraflara

104 A .N Ş T 1355, s. 12.

1572. Bu d efterd e m a lik â n e o la ra k ta s a rru f ed ilen sa n c a k la rın ba z ıla rı 1 735-1740
yıllarınd a sa n ca klık sta tü sü n e alın arak tev cih ata d a tabi tutu lm uşlardır. M eselâ, Pasin Sa n ca ğ ı, d efterin ilk
tanzim ed ildiği sırad a m alikânedir. A ncak sebebin i tam o larak tespit etm em ekle birlikte, m uhtem elen m alikâne
sahibin in ölüm ü üzerin e, m a lik ânelik d en r e f ve tevcih şıtm tu y la 1150 Murtı ihtidasından (1 738) sancaklık üzere
eski nıutasarrıflartn dun S ey y id A bd u rrah m an 'a v erilm iştir. A .R S K 1572, s. 19. Batum Sancağı ise 2 O cak 1732
tarihinde önce m alikâne olm uş bu tarihte malikâne kaydı r e f ve bizi şu ntt ile yurtluk-ocaklık suretiyle A hm ed Bey'e
tevcih edilm iştir. A R S K Î5 7 2 , s. 30.
^ A .R S K 1572, s. 15. M a lik â n e siste m in in y a y gın la şıp 1746 yılınd an itibaren sıra s ı ile A d an a,
T rablusşam , R a k ka ey aletleri, Kıbrıs, A ydın ve M ora m uhassılıkları m alikâne o larak verild iği ifad e ed iliyorsa
da (Bkz. A. T abakoğlu, G erilem e D önenim e G irerken O sm anh M âliyesi, s. 135.}, bunlardan Rak ka Eyaleti ve A ydın
M uhassıiığı görüldüğü üzere d aha ö nce bu sistem e dahil olm uştur.
girmesini gerektiriyordu. Bu sebeple eyalet ve sancak tasarruf edenlere savaş
zam anlarında im dâd-ı seferiyye, huzur zam anlarında ise im dâd-ı hazeriyye
adı altınd a bir m iktar para v erilm esi de k ararlaştırılm ıştır107. Im dâd-ı
seferiyye vergisi savaş zam anlarına ait b ir vergi iken 1717-1718 yıllarında
yapılan bir düzenlem e ile her yıl halktan alınm aya başlanm ıştır. İm dad-ı
hazeriyye vergisi de ilk olarak bu yıl toplanmaya başlanm ıştır. Bu vergiler
kazalara toplu b ir şekilde tarh ed iliyo r ve daha sonra avarız hanesi
hesabıyla iki veya üç taksitte kaza halkından tahsil ediliyordu108.

3- Arpalık Suretiyle Yönetim

A rp a lık , m em urlara verilen bir çeşit tahsisat veya azil veya em ekli
ed ilen m ülk î ve İlm î m em u rlara m a 'z û liy et veya em ek lilik m aaşı
mukabilinden tahsis edilen gelir m anasındadır109. Bu yönetim tarzının esası,
a rp a lık s u re tiy le san cak te v cih ed ile n g ö re v lin in ilg ili b ö lg ed e
bu lunm am asıdır. Yani arp alık tasarruf edenlere m ahallinin dışında bir
sancak tevcih ediliyor ve m uayyen bir görev karşılığı, geçimini sağlamak
gayesi ile görev mahallinin dışında bir yerin geliri tahsis ediliyordu110.

XVIII. yüzyılda vezîr sayısının artması, ancak vilayet sayısının aynı

k alm ası se b e b iy le , b azı s an cak lar v ez irle re a r p a l ık o larak tahsis
e d ilm iş tir111. Hatta bazı vezirler birkaç sancağı arpalık olarak tasarruf
ediyordu. M eselâ, vezîr İsm ail Paşa 1702 yılında Rumili Eyaleti’ne bağlı
Tırhala Sancağı ile birlikte Derya Kaptanlığı'na bağlı Eğriboz ve Karlıili
sancaklarını da a r p a lık suretiyle tasarruf etm ek ted ir112. M azül kalan
vezirlerin m azûliyet süreleri içerisinde m ansıbsız ve gelirsiz kalmamaları
için de arpalık suretiyle kendilerine has suretiyle sancak tahsis edildiği
olurdu.

Bütün bunların yanısıra belli bir devlet hizmetinde gösterilen başarıya

m ükâfeten veya belli b ir h izm eti ifa etm eleri kaydıyla arp alık tahsis
edildiğine de rastlanm aktadır. M eselâ, Davud Paşa’ya, Bosna serhaddinde
olan m uharebelerde gösterdiği başarıya binaen 4 Ekim 1702 tarihinde Bosna
Beylerbeyiliği payesi verilm esin in yanısıra ar p a lık suretiyle Köstendil

^ Y, Ö zkay a, X V III. Yüzyıl ila Osttmnh Kurum lun v e Osm ıınh Toplum Yaşnnttsı, s. 185.
A. T abak og h ı, G erilem e D önem ine G irerken O su um! ı M u!iyesi, s. 266-269. 1735-1736 tarihli deftrde
bazı eyalet v e sa ncaklara tarh edilen im d âd -ı seferiy ye ve im dâd-ı h azeriyy e vergileri de m evcuttur. Ancak,
konum uzla doğrudan ilgili olm adığı için sad ece A nadolu, Karam an, Sivas, M araş, Adana, D iyarbekir, Erzurum
ve M usul eyaletlerine vergi kaydedildiğini belirtm ekle yetineceğiz. A .RSK 1572.
M ehm et Zeki Pakalın, O snmııh Tarih D eyim leri v e T erim leri Sözlüğü I, 3. Baskı, İstanbul, 19S3, s. 84.
110 Y aşar Y ü cel, "O sm anlı İm parato rlu ğ u nd a D esan tralizasyo n a D air G enel G ö zlem ler", B elleten , c.
XX V III, S. 152, A n kara, 1974, s. 677-678.
^ Y. Ö zkay a, X V III. Yiizyıltla Osııuınh K u ru m lan ve O sm anh Toplum Yaşantısı, A nkara, 1985, s. 181.
112 A .R S K 1551, s. 3.

37
Sancağı tevcih ed ilm iştir113. Bu usulle paşalara, hem m ansıblarm a uygun
olarak bir pâye, hem de gelirini tasarruf edebilecekleri bir sancak verilerek
m addî ve m anevî açıdan taltif edilm iş olunuyordu. Arpalık sancak tevcih
edilen kişi şayet o anda başka bir görevi ifa ediyorsa, tevcihatı b er-v ech -i
z a m im e , m azûl veya em ekli olm uş ise b er-v ech ~ i a r p a lık şek lin d e
gerçekleşiyordu.

ö z ellik le Rum ili, Anadolu ve Karaman eyaletlerine bağlı sancaklar

arp alık usulüyle yönetiliyorlardı.

A rpalık su retiy le san cak tasarru f eden p aşalar ilg ili sancakta
bu lunm adığı için, kendileri adına sancak gelirini toplayacak ve oranın
güven in i sağlayacak voyvoda 114 veya m ü te se llim le r gönderm işlerdir.
M eselâ, incelediğim iz dönem de devam lı olarak arpalık suretiyle yönetilen
K astam onu Sancağı'nda b ir m ütesellim in varlığı tesp it edilm ektedir. 11
Şubat 1712 tarih in de gerçekleşen Kastam onu Sancağı alaybayi tevcihi
Kastam onu Livâst mütesellim i İsmail'in arzı ile o l m u ş t u r 1 1 ^ .

4- Ocaklık Suretiyle Yönetim

O sm anlı D ev leti'n d e bazı ey alet v e san caklar ocaklık s u r e t iy le

y ö n etilirlerd i. Bunlar yap ı itib ariy le y u r t lıık - o c a k lık ve hü kü m e t lik le r
olarak iki çeşittir. Yukarıda bu sancakların hukûkî statüleri hakkında bilgi
verdiğim iz için burada tekrara lüzum yoktur. Ocaklık suretiyle yönetilen
sancakların klâsik sancaklardan tek farkı buraların yönetim inin belli bir
ailen in tek elin e b ırak ılm asıd ır. Y an i y ön etim d e ırsî b ir d ev a m lılık
sözkonu sudur.

Yurtluk-ocaklık sancaklarda tahrir yapılır, içinde tım ar ve ze'am et

bu lunurdu. Bu sancakları idare eden beyler ise has tasarruf ederlerdi.
Hükümet sancaklar ise yine sancak idaresinde belli bir ailenin bulunduğu ve
genellikle tahrir yapılm ayan sancaklardır. Ancak, hiçbir zam an m uhtar bir
yapıya sahip değillerdi. En ufak bir disiplinsizlikleri dahilinde sancakları
ellerin d en alınıp b ir b aşk asın a tevcih ed ilebilird i. Adli konular için
buralarda merkezî idare tarafından görevlendirilen bir kadı bulunmaktadır.

Hükümet sancakların kanunlarla belirlenmiş yönetim tarzı da özerk bir

yapıya sahip olduğu intibaını uyandırm aktadır. Ancak uygulamada kanunla
belirlenm iş bu im tiyazlı yapının devletin m erkezî o toritesini tehlikeye
düşürecek bir tarzda işlem ediği de tesp it ed ilm iştir. M eselâ, hüküm et

113 A .R S K 1551, s. 3.
^ Y. Yü cel, "O sm anlı İm paratorluğund a D esantralizasyona Dair Genel G özlem ler", s. 678.
115 A .R SK 1564, s. 57.

38
sancaklarda tahrîr yapılm am ası icabederken önem li hüküm etliklerden biri
olan Bitlis'te I, Ahmed dönem inde tahrîr yapılm ıştır. Bu tahrir ile sancak
gelirlerinin % 60'ı tımar ve z e a m e t sahiplerine bırakılm ıştır11^ H üküm et
sancaklarda kul taifesin in bu lun m am ası yönünd eki kanun hükm ü de
uygulam ada geçerliliğini kaybetm iştir. Zira Bitlis hâkimi 1592-1593 yılında
sancağında yapılm asını istediği bazı tevcih ve terakkilerle ilgili bir defter
tertip ederek m erkeze gönderm iştir. Bu d eftere göre, B itlis'te 14 bölük
halinde teşkilâtlanmış bir kul taifesinin bulunduğu da anlaşılm aktadır11^.

Y u rtlu k -o cak lık ve h ü k ü m et san cak ları tasarru f ed en b e y ve

hâkim lerin yönetim tarzları, diğer sancakbeylerinden farklı olm am ıştır.
K lasik sancaklardan tek fark ları, yön etim in belli b ir ailen in tekeline
bırakılm asıdır. Bu ırsî yönetim tarzı ise kuru bir m ülkiyet hakkından öteye
gitm em iştir. Ocaklık sancakların ihdas edilm esindeki en önem li sebep ise
büyük aşiret sahibi olan beylerin nüfûzundan azamî ölçüde faydalanmaktır.
Bu usulle mahalli beyler devletin resmî birer görevlisi yapılmış ve m erkezî
otoritenin tesisi de yine bizzat bu beyler vasıtasıyla sağlanmıştır. Bu sebeple
ocaklık suretiyle yönetim i hiçbir zaman devlet açısından bir zaaf unsuru
olarak görm em ek icabeder. N itekim ocaklık suretiyle sancak tasarruf eden
beylerin, bağlı bulundukları vali veya beylerbeyine, belli ölçüde yıllık bir
vergileri ve gelenek haline gelmiş hediye verme yükümlülükleri de vardı11**.

Yukarıda yurtluk-ocaklık ve hüküm etlikler kısımmda da açıklandığı

üzere, incelediğim iz dönem de de aynı uygulama devam etm ektedir. Hatta
yönetim tarzı daha da m erkezîleşm iştir denilebilir. Bunun en güzel örneği
klasik sancaklarda olduğu gibi ocaklık sancakların da çok sık tevcihata tabi
tutulm alarıdır. M eselâ, H azzo*hüküm eti 1736-1740 tarihleri arasında altı
ayrı hâkim tarafından yönetilm iştir1 Bunun en önem li sebebi, ahalinin
yönetiminden memnun olmadığı hâkimi merkeze şikayet etmesi ve merkezin
de ahalinin isteği üzerine bu görevi yine aynı aile içinden birisine tevcih
etm esidir. D evlet, ocaklık sancakları tasarruf eden hâkim veya beylerin
ahaliye m utlak surette iyi davranm asını istem ektedir. Bu itibarla, tevcih
yapılırken ahalinin korunm ası şartını da koym ayı ihmal etm iyordu. Bazı
tevcihler emin bir kimsenin kefaletine bile bağlanıyordu. M eselâ, 22 Şubat
1737 tarihinde Bitlis hâkimi Selim Han'ın görev süresi uzatılırken, reaya ve
n eferastn ı him ay e etm ek ş a r tıy la m u 'tem ed-i aliy y e bir kim sey i kefil
veyahud vasi etm esi de istenm iştir120.

^ I. A hm ed dönem inde tertip edilen icm âl d efterin e göre, Bitlis’te 13 tım ar, 89 ze'aınet bulunm aktadır.
Bitlis h âkim i Şeref H an ise lıas tasarruf etm ektedir.Tiîpıı-fHİırîr 730, s. 118-164.
117 A .N ŞT 1138, s. 5-7.
M . N u ri Paşa, Nela y ic ül-V ukıınt, C. II1-IV, s. 135.
119 A .R S K 1572, s, 16.
120 A R S K 1572, s. 30.

39
 Ocaklık sancağı tasarruf eden bir bey veya hâkim in ölüm, azil veya
herhangi bir sebeple görevden ayrılması durumunda yeni hâkimin seçiminde
ilgili bölgedeki ahali, bütün ehl-i ö r f ve eh l-i ş e r ' m ensupları ile sancağın
bağlı bulunduğu eyaletin valisinin teklifleri de dikkate alınıyordu. Hoşab
H üküm eti'ni tasarruf eden Zeynel Paşa'nın görevden alınm ası üzerine,
ahalinin isteği ve Van Eyaletİ’nde bu lunan bütün ehl-i örf ve ehl-İ şer’
m ensupları ile Van Kadısı'nın arzı ve Van M uhafızı H acı İbrahim Paşa'nın
kaimesi m ûcebince 2 Mart 1737 tarihinde Abdurrahman Bey bu göreve tayin
ed ilm iştir12*.

O caklık suretiyle yönetim şekli, genelde sancaklarda görülm ektedir.

A ncak, Ç ıld ır E y aleti de in celed iğ im iz dönem de o c a k lık suretiyle
yönetilm iştir.

5- M uhassıllık Suretiyle Yönetim

M u h assıllık su retiy le y ön etim tarzı yapı itibariyle klasik idare

tarzının değişik bir uygulaması olarak görülebilir. Önceleri geliri doğrudan
padişaha ait olan hasların yönetim inden sorumlu olan m uhassıliar, XVIII.
yüzyıldan itibaren ilgili sancağın - geliri padişaha ait olan- hem yöneticisi
hem de hasılatını toplayan kişi durum una gelince bu sancaklar m u hassıllık
olarak ad lan d ırılm ıştır122.

in ce le d iğ im iz d ö n em d e, m u h a ssıllık b ir id are tarzı o la ra k

g ö rü lm ek ted ir. Z ira g elirle rin to p lan m ası b ak ım ın d an in ce le n irse ,
m uhassıllık suretiyle yönetilen yerlerin gelirlerinin de iltizama ve malikâne
sistemine konu olduğu görülecektir. Yani muhassıllık, gelirleri toplama usulü
olmayıp bir yönetim biçim idir. M eselâ, 7 Temmuz 1737 tarihinde, Aydın ve
M en teşa sa n c a k la rı m u h a ssıllık v ech iy le P olad A hm ed P aşa'n ın oğlu
M ehmed Bey'e malikâne d er-u h d e olunm uştur123. Görüldüğü üzere Aydın ve
M en teşa s a n ca k la rı y ö n e tim b a k ım ın d a n m u h a s s ıllık , g e lirle rin in
toplanması usulü bakım ından ise bir malikânelik ti.

6- Salyane Usulü İle Yönetim

Salyaneli eyaletlerin her yıl belirlenm iş m iktardaki geliri hâzineye

gelir, fazlası m ahalli hüküm et m asrafları askeri m aaş ve sair ihtiyaçlara
sarfedilirdi. Salyaneli ey aletler şun lard 'r: M ısır, Bağdad, Basra, Habeş,
Ahsa, Cezayİr-i Garb, Trablusgarb ve Tunus. Ancak ilgili eyaletler kısmında
da an latıld ığ ı üzere Ö zellikle Garp O cakları denilen C ezayir-i G arb,

121 A R S K 1572, s. 31.

Y. Ö zkaya, XV///, Yüzyılda O sm ım h K u ru m lan v e Osnuuıh T oplum Y aşantısı, s. 202 ; M. Ç ad ırcı,
T anzim at D önem inde A nadolu Ken tlerin in Sosyal v e Ekonom ik Yapıları, s. 22.
Trablusgarb ve Tunus eyaletleri ile Ahsa ve Habeş eyaletleri incelediğim iz
dönemde merkezi otoritenin denetim inden uzak kaldığı için hâzineye gelir
getirecek bir durumda değillerdi.

Salyaneli eyaletlerde idarecilere dirlik tahsisi yapılm az ve başında

b u lun du kları ey aletin h âzin esin d en n ak it olarak saly a n e (yıllık m aaş)
v erilird i. S a ly a n e lerin m ik ta rla rı g e n e llik le k a n u n n âm elerle tesp it
edilm iştir. Bu tür eyaletlerden M ısır, Bağdad ve Basra her yıl m erkeze
belirli b ir irsaliye gönderm ek zorundaydı124. Diğer salyaneli eyaletler ise
yukarıda da izah ettiğim iz üzere m erkeze irsaliye gönderecek durum da
d eğ illerd ir.

^ M . N u ri Paşa, N eiay ic iH -Vııkuat, c. III-IV , s. 133-134.

41
 İK İN C İ B Ö L Ü M

O S M A N L I D E V L E T İ 'N İ N İ D A R İ T A K S İ M A T I

(1 7 0 0 - 1 7 4 0 )

O sm anlı D ev leti'n in id ari taksim atı karakteristik olarak eyalet (

b e y le rb e y ilik , v ila y e t), s a n c a k (Iivâ), n ah iy e, köy ve m ezra'alar 'd a n
ib a re ttir. E y a le tle rin b a ş ın d a v a li veya b e y l e r b e y i (m îr-i tnirân),
san cak ların b aşın d a ise s a n c a k b e y i (m îr -liv â ) veya m u ta s a r r ıf p a ş a la r
bulunmaktadır. Bu karakteristik yapı idare edilen bölgenin hususiyetine göre
farklı şekiller de alabiliyordu.

Denizler ve önemli nehirler üzerinde işleyen gemilerin (savaş, nakliye

v.s) sevk ve idaresi için teşkilatlanan ka p ta n lık la r ile mîrî rejim e dahil
olm ayan ancak siyasî ve askerî bakım dan Osm anlı D evleti’ne bağlı olan
h a n lık la r , v o y v o d a lık la r v e m eliklikler, em irlikler de id arî tak sim at
açısından eyaletlerle eşd eğerdi. Buraların ey alet olarak an ılm am asm ın
sebebi, bölgesel isim lerle zikredilm eleri ve işaret ettiğim iz üzere yarı
bağım sız veya sık ça k u llan ılan b ir ifade ile im tiy azlı statü lerin d en
d o layıd ır.

Aşağıdaki tabloda O sm anlı Devletine bağlı eyaletler, kaptanlıklar,

voyvodalklar ve m elikler verilm iştir.

T a b lo 4
E y a le tle r-K a p ta n lık la r-V o y v o d a lık la r-M e lik lik le r (1 6 6 9 -1 7 4 0 )
1669 " 1 7 0 0 -1 7 1 8 " 1 7 1 9 -1 7 4 0
1- Rum ili 1- Rum ili 1- Rum il i
2- A nadolu 2- Bosna 2- O zi
3- K aram an 3-T em eşv ar 3- Kefe
4-- D iyarbekir 4- Batova 4- Girid
5- Şam 5- O z i 5- A nadolu
6- Sivas 6- Kefe 6- K aram an
7- Erzurum 1- Ğirid 7- Sivas
8- Van 8- A nadolu 8- M araş
9- Budun 9- K aram an 9- A dana
10- C ezayir 10- Sivas 10- Haleb

H üseyin H ezarfen , T elhisü'l-Beyân f i K av âu h ı-i A l-i Osman, v. 55/b-56/ a, (B iblioth èq ue N atio nele de
Paris, A ncien Fond s T urc, nr. 4 0 ’d a k i aslının Başbakanlık D evlet A rşivleri G enel M üd ürlüğü O sm an lı A rşivi
Daire Başkanlığı K ütü phanesi, 220 D em irbaş m um arada kayıtlı sureti). Bu eser 1669 (Baş. Tan 1. VII. 1669)
tarihli olup 13 bölüm den m üteşekkildir. O sm anlı D evleti'nin İdarî taksim atı hususunda inceled iğim iz dönem e en
yakın v e düzenli kaynak olduğu için m ukayase yapm ak gayesiyle verilm iştir.
** A R SJC 1551, A .R S K 1560, A .R S K 1564, A .R S K 1573, A .N ŞT 1355, A .R S K 1568.
*** A .R S K 1572.

42
İ l - H aîeS 11- M araş 11- Şam
12- M araş 12- H aleb 12- Safed, Sayda ve Beyrut
13- Kıbrıs 13- Şam - 13- Trablus-ı Şam
14- G irid 14-Safed, Say da v e Beyrut 14- Rakka
15- Bosna 15-T rablus-ı Şam 15- D iyarbekir
16- T em eşvar 16- A d an a 16- Erzurum
\1- T rablusşam 17- Kıbrıs 17- Çıldır
18- T rabzon 18- Rakka 18- K ars
19- Kefe 19- D iyarbekir 19- Trabzon
2U- Rakka 2U- Erzurum 20- Van
21- Şehr-İ Zol 21- Ç ıldır 21- Bağda d
22- Ç ıldır 22- K ars 22- Şehr-i Z or
23- K ars 23- Batum Musul
24- M usul 24- Van 24- Basra
25- M ısır (Salyaneli) 25- Bağdad 25- Habeş
2iU Bağdad (Salyaneli) 26- Şehr-i Z or 26- Mısır
27- H abeş (Salyaneli) 27- M usul 27- Cezayir-i Garb
28- Basra (Salyaneli) 28- Basra 28- Tunus
29- Lahsa (Salyaneli) 29- Âİisa 29- T rablusgarb
30 - C e z a y ir-i G arb (S aly a­ 30- H abeş 30- Derya K aptanlığı
neli)
31- Trablustfarb (Salyaneli) 31- Derya K aptanlığı 31- Süveyş K aptanlğı
32- Tunus (Salyaneli) 32- Süveyş Kaptanlığı 32- Şattu 1-Arab K aptanlığı
3 3 - M ısır 33- Tuna N ehri D onanm ası
Başbuğluğu
34- C ezay ir-i Garb 34- Anapoli K aptanlığı
35- Tunus 35- Boğdan V oyvodalığı
36- T rablusgarb 36- Eflak V oyvodalığı
37- Boğdan V oyvodalığı 37- D adyan Melikliği
3&- Eflak Voyvodalığı 38- Güril Melikliği
39- D adyan Melikliği 39- A çıkbaş Melikliği
40- Giiril Meliki iği 40- Abaza Melikliği
41- A çıkbaş Melikliği

incelediğim iz dönemde Kırım Hanlığı, Mekke-i Mükerreme Emirliği ve

Yemen Eyaleti de Osm anlı D evleti'inin idari yapısı içinde bulunm aktadır.
A ncak bu n lar im tiy azlı statü de old ukları için g en ellik le tevcıhat ve
taksim atla ilgili b elg elere sirayet etm em işlerdir. Bu itibarla, yukarıda
verdiğimiz tablo içerisinde bunları göstermedik.

K ırım H an lığı, iç işlerin d e m üstakil olup, hutbelerin de O sm anlı

padişah ların dan sonra h an ların adları zik red ilird i. A yrı divanları ve
m üstakil teşkilatları bulunm akta idi. H anlık m erkezi Bahçesaray'dır. XVII.
yüzyıla kadar han seçimi de mirzalara ait olup, sonradan Osm anlı merkezi
hüküm etince yapılm ıştır. Ancak bu seçim G iray ailesi bireyleri içinden
birisinin hanlığa getirilm esi şeklinde oluyordu. Kırım H anları'na her yıl
Kefe m ukataasından 1 m ilyon, XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise
1,5 m ilyon akçe salyane verilirdi. Savaş zam anlarında orduya bir süvari
birliği gönderirlerdi. Kırım H anları, m üdafaa etm elerine karşılık Boğdan
Voyvodalığı'ndan b ir m iktar aidat alıyordu. Ayrıca Kafkasya'daki Çerkeş
kabilelerinden esir vergisi, XVII. yüzyılın sonlarında Leh K rallığ ın d a n
45.000 guruş ve Rus Ç arlığ ı'n d an da 90.000 guruş v ergi ald ıkarı
bilin m ek ted ir1.

Osm anlılar H icaz'ı nüfuz ve idareleri altına aldıktan sonra M ekke

Em irlerini M em lûk D evleti zam anından beri devam eden team ül üzerine
vazifelerine devam ettirm eyi uygun görm üş ve bunların kendi m ıntıkaları
dahilindeki yetkilerini kabul etm işlerdir. M ekke ve M edine’ye her sene
münavebe ile Mısır'dan muhafız asker gönderilmiş ve buranın emirleri adeta
sikkesiz b ir h üküm dar gibi h are k e t etm işlerd ir. M ekke E m irleri'n in ,
em irliklerini merkezi hüküm ete tasdik ettirm eleri şarttı2. M ekke’ye sû rre
denilen bir tahsisat da yine m erkez tarafından gönderiliyordu3. M ekke-i
Mükerreme Em irleri Aralık sonları 1697 tarihinden itibaren Ahsa Eyaleti'ni
de tasarruf etm işlerdir. Aralık sonları 1697 tarihinde Ahsa Eyaleti Mekke-i
Mükerrem e Şerifi, Şerîf Said ibn Şerîf Zeyd'e verilm iştir^ , Bu sebeple daha
sonraki dönem lerde Ahsa Eyaleti tevcihata tabi tutulmamış bu sebeple idari
taksim at içinde de gösterilm emiştir.

Yemen Eyaleti de im tiyazlı statüde olup, XVIII. yüzyılda hakim iyet

tamamen Zeydî imamların elinde olduğu için incelediğimiz dönemde fiilen
Osmanlı yönetminde değildir.

Bunlardan başka Tebriz de O sm anlı İdarî sistemi içerisinde zam an

zam an bir eyalet olarak yer almıştır. Ancak incelediğim iz dönem de kalıcı
bir hakim iyet tesis edilem ediği için eyalet ve sancak tevcihi hususundaki
kaynaklara da sirayet etm em iştir. 1725 yılında Osmanlı hakimiyetine giren
Tebriz, 1727 yılında bir tahrire de tabi tutulm uştur^. 1730 yılına kadar
Osm anlı idaresinde kalm ış 1730 'da Safevi, 1731 de Osm anlı, 1732'de ise
tekrar Safevi hakim iyetine girm iştir.

^ A. Tabak oğ lu, G erilem e D önem ine G irerken Osm anlı M âliyesi, s. 67-68.
^ M eselâ, 1632 tarihli bir sancak tevcih d efterind e M ekk e-i M ükerrem e Em irliği'nin Şerif Z eyd 'e tevcih
edildiği v e onuıı tasarrufund a olduğu belirtilm ektedir. A .R S K 1492, s. 3.
^ M ek k e-i M ü k e rrem e E m irliği h akk ın d a geniş b ilg i için bkz. İsm ail H akkı U z u n ça rşıh , M ek k e-i
M ü k errem e E m irleri, 2. B askı, A n kara, 1984 ; M ünir A talar, O sm an lı D evleti'n de S u rre-i H ü m âyû n ve Su rre
A la y ları, A n kara, 1991.
4 A Ü S K 1551, s. 62.
^ Bkz. T ap u -T ah rir 904. Bu tahrîre göre sad ece T eb riz S a n ca ğ ın d a 9.3 59.000 a kçelik bir m akatını geliri
bulunm aktadır.

44
 I- EYALETLER

1- Rumili Eyaleti

O sm an lı D ev le tİ’nin ilk b e y le rb e y iliğ id ir. 1362'd e E d irn e'n in

fethinden sonra I. Murad, Lala Şahin P a şa y ı F ilibe ve Zagra istikam etinde
fütühatta bulunm ak üzere beylerbeyi sıfatıyla orta uca tayin etm iştir. Bu
beylerbeyi ligin ilk m erkezi E d irn e olmuş ve daha sonraki yıllarda bu
özelliğini devam ettirm iştir. Ancak zam an içerisinde Sofya ve M anastır
sancakları da paşa sancağı olm uşlardır6. Rumili Beylerbeyiliği’nin Osm anlı
idari teşkilâtı içerisin de Özel b ir konum u vardır. N itekim XIV. ve XV.
yüzyıllarda Rumili beylerbeyleri genellikle merkezde bulunm uşlar ve divân
to p lan tıla rın ın daim i üyesi o lm u şlard ır. R u m ili bey lerb ey ilerin in b u
im tiyazlı statüsü XVII. yüzyılda kaleme alınan mir-i miran kanununda şöyle
ifade ed ilm ek ted ir: Rum ili beylerbeyisinin de şâir beylerbey ilerden viieûh
ile fa r k ı v a r d ır 7 .

Rumili Beylerbeyliği'nin bu önemine binaen Fatih Sultan M ehm ed'in

vezîr-i âzami Mahmûd Paşa ve Kanûnî'nin vezîr-i âzami İbrahim Paşa aynı
zam anda Rumili Beylerbeyiliği'ni ellerinde tutm uşlardır8.

Rum ili Eyaleti'nin İdarî taksim atı ile ilgili bilgilerim iz 1700-1718
y ılla rın a a ittir. 1735-1736 ta rih li san cak tev cih d e fterin d e R u m ili
Eyaleti'ne yer verilm em iş ancak çeşitli vesilelerle ism en zikredilm iştir. Bu
sebeple, sadece 1700-1718 yılları arasında eyalete bağlı sancakları verm ekle
iktifa edeceğiz.
Tablo 5
Rumili Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar (1700-1718)9
1- Paşa Sancağı (M anastır)1u 10- Alaca Hisar
2- Kös tendi 1 11- Selanik
3- Tırhala 12- Dukakin
4- Yanya 13- Prizrin
5- Delvine 14- Üsküb
6- Ilbasan 15- Vulçıtrin
7- Iskenderiyye 16- Voynugân Sancağı
8- Avlonya 17- Çengân Sancağı
9- Ohri 18- Yörıikân Sancağı

^ T. Baykara, A nadolu'nu n Tarihi C oğrafyasına G iriş, s. 96.

7 H alil İnalcık, "R u m eli M ad desi", İslâm A nsiklopedisi, c. 9, 2. Baskı, İstanbul, s. 771.
8 H. İn alcık, "Rum eli M ad desi", s. 771,
9 A .R S K 1551, s. 3-7 ; A K S K 1560, s. 6-11, A .R S K 1564, s. 10-19 ; A .N Ş T 1355, s. 2-4 ; A .Ü SK 156«,
s. 8.
Rum eli E yaleti'n in m erkezi M a n a stır ise de ey alet valileri vaziy et icabı So fy a, Filibe v e bazen d e
Edirne’de oturmuşlardır.

45
 Rum eli Eyaleti incelediğim iz dönem de sancak sayısı bakım ından
farklılık g österm em iştir. K lasik11 sancakların yanısıra, diğer eyaletlerde
rastlayamadığım ız Voynugân Çengân ve Yörükân sancakları sadece Rumili
Eyaleti'nde mevcuttur.

V oyn uklar, en genel ifade ile gayr-i m üslim tım ar sah iplerid ir.
Rumili'ye ilk geçiş sırasında askerî hizm et gören bu zümre daha sonra geri
hizm ete alın m ıştır1^.

Kıptilerden oluşan çingene müsellemler de bir sancak itibar olunmuşlar

ve bu sancağa Çengân Sancağı denilmiştir. Bunların beyine Çingene Beyi veya
M îr-i Kıptiyân denilirdi. M üsellem olan çingeneler sefer zamanlarında geri
h izm et k ıtaların d a h izm et görm ek üzere n öb etleşerek sefere iştirak
ederlerdi. M üsellem olm ayan veya göçebe olan çingenelerin ise hangi kaza
dahilinde dolaşacakları tespit olunm uş ve k a tım a denilen k abilelerin
birbirine karışm aları önlenm iştir. K atuna denilen çingene kabilelerin in
reisleri ise k a tu n a b a ş ı o larak an ılırd ı. M ü sellem çin g en e le r sefe r
h iz m etlerin e m ukabil o larak tekâlif-i örfiyye ve av â rız -ı d iv â n iy y ed en
muaf tutulmuşlardır. XVII. yüzyılın ortalarında 3Û0 ocak çingene müsellemler
olup, her ocak 5 kişiden m üteşekkildi. Sefere her ocaktan 1 kişi sırasıyla
iştirak ederdi. Çingene beyi sancakbeyi rütbesinde olup sancağı dahilindeki
çingenelerden (m üsellem olm ayan) bütün örfî ve şer'i vergileri tasarruf
ederdi. Aynı zamanda müsellem olanların sefer zamanında toplanıp hizmete
gönderilmesinden de sorumlu idi13.

Yörükler ise Anadolu'dan Rum eli'ye iskân edilen ve savaş sırasında

geri h izm etlerd e k u llan ılan zü m relerd ir. 3 0 ’ar k işilik o c a k şek lin d e
te şk ilâ tla n m ış v e tım ar ta sa rru f etm işle rd ir. 3 0 ’ar k iş ilik y o rü k
ocakların dan 5 ’i e ş k in c i (sefere giden) geri kalanı y a m a k tt. Y am ak lar
eşkincilere 50 akçe verir buna karşılık avarızdan m uaf tutulurlardı. Bu
yüzden kendilerine ellici denilirdi. Rumeli yöriikleri genellikle oturdukları
bölgenin veya kendi cemaat veya taifenin ismiyle anılmışlardır. Her bölgede
yöriik beyi veya m îr-i yörükân adlı ze'am et sahibi bir am irleri vardı. Bu
b e y ler sefer zam anı eşkin cileri toplayıp Rum ili Beylerbeyi'nin bayrağı
altına götürürlerdi. Rum ili yorükleri de bir sancak itibar olunm uşlardır.
XVII. yüzyılın ortalarında Ofcabolu, Vize, Tanrı Dağt, Selânik, Kocacık ve

11 Klasik sancaktan kastım ız; fiile» O sm aıılı üm erâsı tarafından yönetilen, her yıl tevcihata tabi tutulan
ve ocaklık, arpalık, m ulıassıllık veya nıalikânelik gibi özel bir statü ile yönetilm eyen sancaklardır.
^ V oy n u klar hakk ınd a geniş bilgi için bkz. Yavuz E rcan , O sm an !î İm p am to rh ığ u 'n d a B u!garlar ve
V oyn u klar, A n kara, 1986.
^ Sofyalı A !i Çavuş K anıım ıâm esi, (H azırlayan M id hat S ertoğlu ), İstanbul, 1992, s. 16.
T

Nal Döken adları ile anılan 6 yörük sancağı bulunmaktadır^4. incelediğim iz

dönem de ise Rum eli yöriiklerinin tek bir sancak halinde teşkilatlandığı
görülm ektedir.

D ikkat çeken bir diğer husus Rumili Eyaleti’ndeki birçok sancağın

arp alık suretiyle tasarruf edilm esidir. K östendil, Tırhala, Yanya, Delvİne,
llbasan, A vlonya, D ukakin, İskenderiyye ve Selanik sancakları 1700-1718
yılları arasında genellikle bu statü ile idare edilmiştir.

2- Bosna Eyaleti

Bosna Eyaleti 7 sancaktan m üteşek k ild ir. Bu nlardan 6'sı klâsik

O sm an lı sancağı l ’i ise o c a k lık t ır . 1735-1736 tarih li S an cak T ev cih
D efteri'nde Bosna Eyaleti bu lunm am aktadır. Bu sebeple eyaletin İdarî
taksim atı ile alâk alı bilg ilerim iz 1700-1718 y ılları arasıdır. Z ik red ilen
dönemde Bosna Eyaleti’ne bağlı sancaklar ise şunlardır:

Tablo 6
Bosna Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1718)
1- Paşa Sancağı (Bosna) 5- Kilis
2- Hersek 6-Zaçesne (Cernik) (Ocaklık)
3- Izvornik 7- Bıhke
4- Kırka

Bosna Eyaleti'ne bağlı Zaçesne Sancağı’nın ocaklık suretiyle tasarruf

ed ilm iş o lm ası d ik k at çe k icid ir. Z ira O sm an lı D ev leti'n in A vrupa
toprak lan içerisinde ocak lık suretiyle tevcih ettiği tek sancak budur. Bu
sebeple, ocaklık sancakların sadece Doğu ve Güney-Doğu Anadolu veya
devletin doğu bölgelerine özgü bir uygulam a olmadığını anlaşılm aktadır.
Zaçesne sancağı'nın bu statüsü sadece incelediğimiz dönemle sınırlı değildir.
14/23 Nisan 1630 tarihinde de Derviş Bey'in aynı statü ile Zaçesne Sancağı'nı
idare ettiği tespit edilmiştir^6.

Bosna Eyaleti'ne bağlı H ersek Sancağı 6 Mart 1702 tarihinde M ustafa

Bey'e ber-vech-i te'bîd tevcih edilm iş, Kilis Sancağı ise genellikle a r p a lık
suretiyle tasarruf ed ilm iştir17.

^ Sofyalı A li Çavuş K anu nn âm esi, s. 17, Faksim ile M etin , s. 4.

15 A .R S K 15 5 1 , s. 7 , 8 ; A .R S K 156 0 , s. 14-16 ; A .R S K 156 4 , s. 22-24 ; A .N Ş T 135 5 , s. 4 , 5 ; ¿ . R S K
15 6 8 , s. 10- 11.
Şerafettin T uran, "XVII. Y üzyılda O sm anlı İm parato r!uğ u’nun İdarî Taksim atı", s. 212.
17 A K S J f 1 5 5 1 , s. 7-8.

47
 3- Tem eşvar Eyaleti

Tem eşvar Eyaleti'nin içinde bulunduğu bölge incelediğim iz dönem de

büyük bir siyasî istikrarsızlık içerisindedir. 1699 K arlofça Anlaşm ası ile
-Sirem ve Sem endire sancakları h ariç- Budun Eyaleti'nin, 1718 tarihinde
yapılan Pasarofça Anlaşm ası sonucunda ise Tem eşvar Eyaleti'nin tamamiyle
elden çıkm ası sebebiyle İdarî taksimat yönünden oldukça değişken bir yapı
arz etm ek ted ir^ .

1701-1702 tarihli Sancak Tevcih D efteri'ne göre Tem eşvar Eyaleti 6

sancaktan müteşekkildir. Bu sancaklar şunlardır19:

1- Paşa Sancağı (Temeşvar)

2- Cenad Sancağı
'3 - Şebeş Lagoş Sancağı
4- Modava Sancağı
5- îrşora Sancağı
6- Lipova Sancağı

A ncak bu san caklardan C enad , Şebeş Lagoş, îrşo ra ve Lipova

s a n ca k ların a 1690-1693 y ılla rı arası tevcih y a p ılm ıştır. T em eşv a r
B ey lerb ey iliği ile ilg ili tevcih k ay ıtları ise 1710 y ılına kadar takip
ed ilm ekted ir.

1700-1701 tarihli A laybeyi Tevcih D efteri'nde ise Tem eşvar, Cenad,

Modava, Segedin ve Lipova sancakları mevcuttur2^.

1707-1708 tarihli A laybeyi T evcih D efteri’ndeki durum daha da

karışıktır. Bu defterde Tem eşvar Eyaleti’ne bağlı sancaklar içerisinde sadece
Tem eşvar, Sirem v e Sem endire kayıtlıd ır21. Bu durum un 14 Mayıs 1713
tarihine kadar muhafaza edildiği anlaşılm aktadır. Zira zikredilen tarihe
kadar adı geçen sancaklara alaybeyi tevcih yapılm ıştır.

1700-1702 tarihlerinde Tem eşvar Eyaleti'ne bağlı diğer sancaklar ise

daha sonra Batova Eyaleti bünyesinde yazılmışlardır.

Tem eijVar K alesi 15 Ekim 1716 tariiıind e A vu sturyalIlar tarfından ele g eçirilm iştir. İsm ail H akkı
U zunçarşılı, O sm an h Tarihi, c. IV/I, 2. Baskı, A nkara, 1978, s. 127.
19 A .R S K 1551, s. 9-10.
20 A .R S K 1560, s. 22-24.
21 A .R SK 1564, s. 26-27. Sirem ve Sem en d ire sancakları 1699 K arlofça A n la şm a sın d a n ö nce Budun
E yaleti’n e bağlıdırlar. A ncak bu a n laşm an ın sonunda Budun Eyaleti'nin elden çıkm ası İle Sirem v e S em en d ire
sancakları 1700-1707 tarihleri arasın d a m üstakil olarak kayd ed ilm işler (Lraî-i Sirem der-Eynlet-i B udun şeklind e)
(A R S K 1551, s. 9), daha so nra T em eşvar E yaleti'ne ilhak ed ilm işlerd ir (A.RSK 1564,-s. 26,27).

48
 Tablo 7
Tem eşvar Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1710) 22
1700-1701 1701-1702 1707-1713
1-Tem eşvar 1- Temeşvar 1- Temeşvar
2- Cenad 2- Cenad 2- Sirem
3- Modava 3- Şebeş Lagoş 3- Semendire
4- Segedİn 4- Modava
5- Lipova 5- îrşora
6- Lipova

4- Batova Eyaleti

Sadece 1707-1708 tarihli A laybeyi Tevcih D efteri’nde eyalet olarak

kaydedilm iştir. XVII. yüzyılda Tem eşvar Eyaleti'ne bağlı bir sancak iken23
m u h te m e le n K a r lo fç a A n la ş m a s ın d a n so n ra E y a le t o la r a k
teşkilatlandırılm ış v e çeşitli aralıklarla Budun ve Tem eşvar E y aletlerin in
bakiyyeleri bu eyalete bağlanm ıştır. Bu defterdeki bilgilere göre eyaletin
idari taksim atı şöyledir:

Tablo 8
Batova Eyaleti'ne Bağlı San caklar (1707-1714) 24
1- Paşa Sancağı (Batova) 3- M odava
2- Cenad 4- Segedin

B a to v a da 1718 P a s a ro fça A n la ş m a s ın d a n son ra O sm an lı

hâkim iyetinden çıkm ıştır.

5- Özi Eyaleti

1 701-1702 tarih li San cak T ev cih D efte ri’nde 8 san cak olarak
kaydedilm iştir. A ncak bunlardan Tağan Geçidi Sancağı diğer kaynaklarda
m evcut değildir. Nitekim bu sancağa yapılan tevcih kaydı da 24 Tem m uz
1695 tarihlidir25. Bunun sebebi 1699 tarihinde yapılan Karlofça Anlaşam ası
ile ö z i suyu üzerinde bulunan Tağan (Doğan veya Togay) hisarının Ruslar
tarafından yıkılarak O sm anlıîar'a iadesidir26. Bu sebeple sancaklık statüsü
tabii olarak ortadan kalkm ıştır.

22 A .R S K 1551, s. 9-1 0 ; A .K SK Î56'0, s. 22-24 ; A .R S K 2564, s. 26-27.

2 ^ Sofyalı A li Çavuş K am ı im am esi, s. 5 (Faksim ile M etin).
24 A R S K 1564, 28, 29.
25 A .R S K 1551, s. 13.
2 ^ İsm ail H akkı U zıın çarşıh, O sm u ıh T arihi, c. III/I, 3. Baskı, A n kara, 1983, s. 593.
 A şağıd aki tab lod a 1700-1718 y ılla rı arası Ö zi E y aleti'n e b a ğ lı
sancaklar v erilm iştir.

Tablo 9
Özi Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1718) ^
1- Paşa Sancağı (Özi)^0 5- Kırk Kilise
2- Silistre 6- Çirmen
3- V idin (N ezâretdir) 7- Vize
4- Niğbolu 8- Tağan Geçidi (1699'a kadar)

Özi Eyaleti 1735-1736 tarihli Sancak T evcih D efteri'nde m evcut

değildir. Ancak diğer eyaletlere yapılan tevcihatlarda m uhtelif vesilelerle
ey aletin 1735-1740 tarih leri arasın d ak i durum u h ak kın d a da bilg i
edinebilm ekteyiz. M eselâ, 10 Şubat 1739 tarihinde Karaman Eyaleti tevcih
edilen Ali Paşa'nın daha Önceki görevi Kılburun sancağı mutasarrıfı ve Özi
m uhafızlığıdır. N itekim Kılburun Sancağı'nı m uhafaza şartıyla Karam an
Eyaleti kendisine tevcih edilm iştir29. Aynı şekilde 17 Kasım 1738 tarihinde
Kayseriyye Sancağı tevcih edilen Seyyid Mehmed Paşa da daha önce Çirmen
Sancağı’na m utasarrıftır30.

Özi Eyaleti'ne bağlı Vidin Sancağı 1701-1702 tarihli defterde nezâret

olarak kayd ed ilm iştir31.

6- Kefe Eyaleti

Kefe E y aleti, paşa sancağı dahil 6 san caktır. Bu sancaklardan

Akkerm an Sancağı sadece 1701-1702 tarih li defterde bu lun m ak tad ır.
Alaybeyi Tevcih D efterlerinde ise sadece Bender Sancağı muvcuttur. Ancak
diğer kaynaklardan Kefe Eyaleti’nin 1700-1718 yılları arasında aşağıdaki
sancaklardan müteşekkil olduğu tespit edilmektedir.

27 /LRSJC 1551, s. 11-13 ; A K S K 1 5 6 0 , s. 37-40 ; A JÎS K 1564, s. 30, 46 ; A .N Ş T 1355, s. 5-6-, A .R S K

15 68, s. 11-12.
1700-1701 ve 1707-1708 tarihli A laybeyilik Tevcih D efterleri'nde Ö zi Eyaleti'nin Paşa Sancağı
Silistre olarak gözü k m ekted ir. A .JİSK 1560, s. 37 ; A R S K 1564, s. 30.
29 A .R S K 1572, s. 3.
30 A .R S K 1571, s. 4.
31 A .K S K 1551, s. 12.

50
 Tablo 10
Kefe Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1718)32
1- Paşa Sancağı (Kefe) 4- Kal'a-i Açu33
2- Akkerman 5- Zane
3- Bender 6- Kılburun

Eyalete bağ lı sancaklardan K ılburun Sancağı 1702-1716 tarih leri

arasında arpalık suretiyle tasarruf e d ilm iş tir3 4 .

1735-1736 tarihli Sancak D efteri’nde Kefe Eyaleti kaydedilm em iştir.

Ancak yine bu defterdeki m uhtelif tevcih kayıtlarından eyaletin bu yıllarda
da idari sistem içerisinde yer aldığını tespit edebilm ekteyiz. M eselâ, 30
Ekim 1736 tarihinde Trabzon Eyaleti tevcih edilen Silahdar M uham med
Paşa, bu tarih te Kefe E y aleti’ni de tasarru f etm ekte ve Y eni K ale
m uhafazasında bulunm aktadır35.

7- Girid Eyaleti

Akdeniz'de mevkien önemli bir konumda olan Girid Adası'nın fethi

hususunda Osm anlı Devleti uzun yıllar m ücadele etm iş ve nihayet 1645
yılında adaya çıkan Osmanlı ordusu Hanya K alesi’ni fethetmeye m uvaffak
olm uştur. H anya'nın fethini Girit'teki diğer kalelerin fethi takip etm iştir.
1669 tarihinde Köprülüzâde Fazıl Ahm ed Paşa'nın sadareti zam anında
V ened iklilerle yapılan bir anlaşm a ile Suda ve Isperlonga (Spinalonga)
kaleleri hariç adanın tamamı Osmanlı hakimiyetine girmiş 1715 Eylül'ünde
Mora seferi sırasında Kandiye ve Hanya m uhafızları ile Kaptan-ı Derya
Canımhoca M ehmed Paşa'nın kara ve denizden gayretleriyle bu iki kale de
alınarak adanın fethi tam am lanm ıştır36.

1669 tarihinde adanın merkezi durum undaki Kandiye’nin de Osmanlı

h a k im iy e tin e g irm e s in d e n s o n ra G ir id 'in b ir e y a le t o la r a k
teşkilatlandırıldığı an laşlm aktadır. Zira 1701-1702 tarihli Sancak Tevcih
D efteri’nde Girid Eyaleti m evcuttur. Bu sebeple, Girid E y aleti’n in 1715

32 A .R S K 1551, s. 13- 14 ; A .R S K 1560, s. 41 ; A .R S K 1564, s. 48 ; A .N Ş T 1355, s. 6- 7, A R S K 1568,

s. 12-13.
33 A zak K alesi'niıı Ru sların eline geçm esinden so nra burayı geri alm aya m em ur ed ilen V ezîr Ali Paşa
1697 yılınd a K oban Ç ayı ile A zak Denizi a rasın a ve nehrin A zak D e n iz in e karıştığı y e re 40 gü nd e bir kale
yap tırtarak içerisin e a sker, cephan e v e top koym u ş ve bu kaley e A cu (A çu ) adını v e rm iştir. Bu kalen in
yap ılm asın d aki m aksat A zak K alesi'nin zaptını kolaylaştırm aktı. Bkz. t.H. U zunçarşılı, Osm ım h T arihi, c.IV / 1,
s. 2.
34 A .R SK 1551, s. 14 ; A .R SK 1573, s. 3.
35 A R Ş * 1572, s. 29.
3^ Cem al Tukin, "G irit M ad desi", İs! dm A nsiklopedisi, c. 4, s. 793-794 ; I. H. U zunçarşılı, O sm anlı Tarihi,
c. IV /I, s. 108.

51
y ılında bir eyalet olarak teşkilatlandirildiği yolundaki tespitlere katılm ak
mümkün değildir3^.

Girit Eyaleti 3 sancaktan müteşekkil olup, paşa sancağı Kandiye'dir.

Tablo 11
Girid Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1718)3^
1- Paşa Sancağı (Kandiye) 3- Hanya
2- Resmo

G irid E a le ti 1 7 3 5 -1 7 3 6 ta r ih li S an cak T ev cih D e fte ri'n d e

bulunm am akla birlikte idari taksim at içerisindeki yerini m uhafaza ettiği
diğer tevcih kayıtlarından anlaşılm aktadır. Meselâ, 26 Ekim 1735 tarihinde
A dana Eyaleti tevcih ed ilen vezir Ali Paşa'm n eski görevi K andiye
m u h a fızlığ ıd ır39.

8- Anadolu Eyaleti

1393 y ılın d a te şk ila tla n d ırıla n A n adolu E y aleti, İn celed iğ im iz

dönemde 14-15 sancaktan müteşekkil olup, paşa sancağı Kütahya'dır.

Anadolu Eyaleti’ne bağlı sancaklar şunlardır:

Tablo 12
Anadolu Eyaletine Bağlı Sancaklar (1700-1740)40
1- Paşa Sancağı (Kütahya) 9- Hamid
2- Hüdâvendigâr 10- Ankara
3- Bolu 11- Kânkırı
4- Kastamonu 12- Aydın
5- Karasi 13- Teke
6- Sultanönü 14- Menteşa
7- Saruhan 15- Beybazarı41
8- K arahisar-ı Sahib

3^ C em al Tukin, "G irit M ad desi", s. 794.

3 8 A .R S K 1551, s. 15 ; A .N ŞT 1355, s. 7-8 ; A .R SK 1568, s. 13-14.
3 9 A .R SK 1572, s. 9.
4 0 A .R S K 1551, s. 16-18 ; A .R S K 1 5 6 0 , s. 46^50 ; A .R S K 1564, s. 54-60 ; A .N Ş T 1355, s. 8-10, A .R S K
1568, s. 14-16. (A nad olu E ya leti 1735-1736 tarih li S an cak Tevcih D efteri'nd e bu lu n m am aktad ır. A n cak bu
defterin baş tarafın d a A n kara, K en gin , Aydın, T ek e ve M en teşa sancaklarına ait tevcih kayıtları bulunm aktadır
{A .RSK 1572, s. 2-3). D iğer ey a led ere ve bu ey aled ere b ağ lı sancaklara yapılan tevcih k ay ıtlarınd an m u htelif
vesilelerle A nadolu Eyaleti’n e bağlı olan diğer sancakları d a tespit etm em iz m üm kün olm uştur. Bunun yanısıra
1701-1702 tarihli d eftere sonrad an ilave ed ild iği an laşılan ilk sayfad a da Karalı isa r-1 S ah ib, H am îd ve Bolu
sancakların a ait kayıtlar m evcuttur ki bu nlar d a 1735-1740 yılları arasım ihtiva etm ektedir. A .R SK 1551, s. 1.
^ Beybazarı San cağı sad ece 1701-1702 tarihli San cak Tavclh D efteri'nde bulunm aktadır. Bu defterdeki
kayıtta ise sancakbeyliği tevcihi yap ılm am ıştır. A .R S K 1551, s. 18.
 A n adolu E y aleti X V II. yüzyıl boy u n ca da aynı san cak lard an
müteşekkil olup hiçbir değişilik göstem emiştir42.

Anadolu Eyaleti'ne bağlı sancaklar içerisinde Bolu Sancağı 1701-1702

tarihli Sancak Tevcih Defterİ'nde m alikân e 43 olarak kaydolunm uş v e bu
statüsünü devam ettirm iştir. Bunun y an ısıra, incelediğim iz dönem de
K astam onu ve Sultarıönü a r p a l ık , H am id k la s ik ve m a lik â n e , A ydın
m u h a ssıllîk (m ülhakatı olan Saruhan ve M enteşa sancakları ile birlikte
m alikâne su re tiy le )44, Ankara ve Kengırı sancakları Önce a r p a lık daha
sonra m alikân e yoluyla tasarruf edilm iştir.45.

1735-1736 tarih li Sancak Tevcih D efterİ'nde M enteşa ve Saruhan

san cakları A ydın M u h assıllığ ı'n ın m ülhakatı olarak kabul ed ilm iş ve
m alikâne suretiyle tek elden tasarruf edilmiştir.

9- Karam an Eyaleti

Karaman Eyaleti paşa sancağı olan Konya ile birlikte 7 sancaktır.

1701-1702 tarihli Sancak Tevcih Defterİ'nde Bozok ve A rabgir sancakları da
Karaman Eyaleti bünyesinde yazılm ışlardır. Ancak takriben aynı yıllarda
tertip edilen 1700-1701 tarihli Alaybeyi tevcih defterlerinde bu iki sancak
Sivas Eyaleti içerisinde kaydedilm iş46 ve daha sonraki yıllarda da yine bu
eyalete bağ lı olarak g ö sterilm işlerd ir. Bu sebeple Bozok ve A rabgir
sancaklarını Sivas Eyaleti İçerisinde vermeyi uygun bulduk.

Karaman Eyaleti, coğrafî mekân olarak devletin siyasi hareketlilik

arzetm eyen bir bölgesinde bulunduğu için İdarî taksim at açısından hiçbir
değişilik arzetm em iştir47.

^ Bkz, Ayn A lî E fend i, Kuvûnin-i A l-i Osm an d er-H ülasa-i M ezam in-i D efter-i Divân, s. 13-14 ; Sofya!t AH
Çavuş K anu nn âm esi, s. 6.
^ Bolu S a n ca ğ ın ın m alikâne old uğuna dair kayıt 1701-1702 tarihli d efterd e bulunm aktadır. Ancak bu
kay ıtlar so n rad an d eftere ila ve ed ilen k ısım d a b u lu n m a k ta d ır ki, bu kay ıtlar 1 7 3 5-1740 yılla rın ı ihtiva
etm ektedir. Bu sebep le Bolu Sancağı'nın 1735 tarihinden önce m alikâne olduğunu söyleyebiliriz. A .R S K 1551, s.

44 1735-1736 tarihli Sancak Tevcih D efterİ'n de M en teşa v e Saruhan sancakları A y d ın M uhassıllığı'nın

m ülhakatı olarak kabul edilm iş ve m alikâne suretiy le tek elden tasarruf edilm iştir. A .RSK 1572, s. 2-3.
45 A n ad olu E yaleti'n e bağlı san cakların in ce led iğ im iz d önem d e hangi su rette tasarru f ed ild ikleri
hususunda geniş bilgi için bu eserin Eyalet vc S a n ca k T e v d h a tı bölüm üne bakınız.
46 A JîSJC 1560, s. 59-60.
47 XVII. yü zyılda da K aram an E yaleti aynı sancaklardan m üteşekkildir. Bkz. Ayn A lî Efendi, Kavân in -i
A l-i Osttıan der-H ü lasa-i M ezatııin-i D efter-i D ivân, s. 16 ; Sofyah A li Çavuş K am m n am est, s. 6.
 Tablo 13
Karaman Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700»1740)4^
1- Paşa Sancağı (Konya) 5- Beyşehri
2- Niğde 6- Aksaray
3- Kayseriyye 7- Akşehir
4- Kırşehri

Karaman Eyaleti’ne bağlı sancaklardan Kayseriyye Sancağı 1701-1702

tarihli defterde a r p a l ı k 1717-1718 tarihli defterde ise m uhtem elen yine
arp alık olarak kaydedilm iştir. Zira bu defterde Kayserriye Sancağı için,
hâlâ A nadolu Eyaleti ihsan olunan vezîr A lî P aşa'm n üzerinde kahm şdtr
şeklinde bir ibare m evcuttur50. Bu sebeple Anadolu Eyaleti'ni idare eden Ali
P a şa ’nın a r p a l ık su retiy le K ay seriy y e S a n ca ğ ı’nı da tasarru f ettiğ i
a n la şılm ak tad ır.

Kayseriyye Sancağı’nm yanısıra Beyşehri ve A kşehir sancakları da

Eylül 1716 tarihinde yine arpalık suretiyle tasarruf e d ilm iş t ir ^ .

10- Sivas Eyaleti

Daha önceki dönem lerde Rum Eyaleti olarak adlandırılm aktad ır.
A ncak incelediğim iz dönem de Sivas Eyaleti olarak kaydedilm iştir. Paşa
sancağı S iv as'd ır. A nadolu v e K aram an ey aletleri gibi ey alete b ağ lı
san cak lar XV II. y ü zy ıld aki şek li ile devam etm iştir. A ncak A rabgir
Sancağı’mu kataatı 4 Şubat 1735 tarihinde Gümüşhane'ye ilhak olmuştur52.

Sivas Eyaleti'ne bağlı sancaklar aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo 14
Sivas Eyaleti'ne Bağlı San caklar (1700-1740)53
1- Paşa Sancağı (Sivas) 5- Arabgir
2- Amasya 6- Bozok
3- Canik 7- Çorum
4- Divriği

1735-1736 tarihli Sancak Tevcih Defteri'nde Canik, Divriği ve Bozok

sancakları m alikân e olarak kaydedilm işlerdir. M alikâne suretiyle tasarruf

48 A .R S K 1552, s. 19-20 ; A .R S K 1560, s. 54-57 ; A .R SK 1564, s. 64-70 ; A .N Ş T 1355, s. 10-11, A .R S K

15 6 $ , s. 16-17.
49 A .R S K 1551, s. 19.
50 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A .R S K 1568, s. 16.
51 A .R S K 1573, s. 2.
52 A .R S K 1572, s. 8.
53 A .R S K 1560, s. 58-60 ; A .R S K 1564, s. 68-70 ; A .N ŞT 1355, s. 11-12 ; A .R SK 1568, s. 17-18, A .R S K
15 7 2 , s. 6-8.
edilen sancaklardaki uygulam alardan farklı olarak, 26 Eylül 1736 tarihinde
Canik Sancağı 3 ayrı kişiye m alikâne olarak verilm iştir5^.

11- Maraş Eyaleti

Maraş Eyaleti 4 sancaktan müteşekkil olup, paşa sancağı M araş’dır.

Daha önceki dönem lerde Z u lkadriye olarak anılm ış ancak XVII. yüzyılın
ortalarından itibaren kaynaklara Maraş Eyaleti olarak geçm iştir55.

A laybeyi T ev cih D efterleri'n d e, alaybeyi tevcihi yapılan ancak

sancak statüsünde olmayan diğer İdarî birim lere de rastlanmaktadır. Bunlar
Zamantu Nahiyesi, Gerger Nahiyesi ve Hısn-ı M ansur’dur56.

Maraş Eyaleti'ne bağlı olan sancaklar şunlardır:

Tablo 15
Maraş Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)57
1- Paşa Sancağı (Maraş) i 3- Ayıntab
2- M alatya |4- Kars-ı Maraş

M alatya sancağı 1717-1718 yûY anndam alikâne sistem ine geçirilmiş58

v e bu durumunu daha sonraki yıllarda da muhafaza etm iştir. 1735-1736
tarih li defterde, M alatya Sancağı'na ilaveten Ayıntab ve K ars-ı Maraş
s a n ca k la rın ın da m a l i k â n e old uğu k a y ıtlıd ır5 9 . Bu k ay ıtlard a n
anlaşıldığına göre, Ayıntab ve Kars-ı Maraş sancakları defterin tanziminden
önce malikâne sistemine geçmişlerdir.

12- Haleb Eyaleti

H aleb Eyaleti, inelediğim iz dönem de 5 sancaktan m üteşekkil olup,

paşa sancağı H aleb'dir. Eyalete bağlı sancaklar şunlardır:

54 A .R S K 1572, s. 6*7.
^ XV II, yü zyılın başların d a (1609) tertip ed ilen A yn Ali Efend i'n in risalesind e Z u lkad riy e olarak
an ılm aktad ır. Bkz. d a K aram an Eyaleti a y r ı sancaklard an m üteşekkild ir. Bkz. Ayn A lî Efendi, K av ân in -i Aİ-i
Osm an der-H ülusa-i M ezam in -i D efter-i D ivân, s. 22. 1653 yılında tertip edilen Sofyalı Ali Ç avu ş K anunâm esi'n de
ise M araş E yaleti olarak kaydedilm iştir, Bkz. Sofyalı A li Çavuş K a n u m m esı, s. 6.
^ ARSJC 1560, s. 62-65. A d ı geçen yerler sancak statüsün d e olm am ak la birlikte, m uhtem elen tım ar
tasarruf eden askeri züm re bakım ından belli bir potansiyele sahip old ukları için alaybeyi tayini yapılm ıştır.
5 7 A .R S K 1551, s, 20*21 ; A .R 5 K 1560, s. 62-64 ; A .R SK 1 564, s. 72-74 ; A .N Ş T 1355, s. 13 ; A .R S K
1568, s. 19 ; A K S X 1572, s. 8-9.
5 8 A .N Ş T 135 5, s. 13 ; A R S K 1568, s. 19.
59 A .R S K 1 5 7 1 , s, »*9.

55
 Tablo 16
Haleb Eyaletine Bağlı Sancaklar (1690-1740)60
1- Paşa Sancağı (Haleb) 4- 'Uzeyr
2- M a'arra 5- Kilis
3- Balis

XVII. y ü zy ılın b aşların d a A dana Sancağı da H aleb E y aleti'n e

bağlıdır. Ancak 1608 yılına ayrı bir eyalet halinde teşkilatlanm ış ve H aleb
Eyaleti’nden ayrılm ıştır61.

Bunun yanısıra 1701-1702 tarihli sancak tevcih defterinde M atah ve

C e b e liy y e san cak ları da H aleb Eyaleti içerisin d e zik red ilm işlerd ir6 2 .
Ancak bu sancaklarla ilgili bir tevcih kaydı bulunm am aktadır. Bunlardan
C e b eliy y e San cağ ı 1700-1701 ta rih li A yalbeyi T ev cih D efte ri'n d e
T rab lu sşam E y aleti içe ris in d e , 1707-1708 tarih li A lay bey i T ev cih
D efteri'nde ise Şam Eyaleti içerisinde gösterilm iştir63. Sadece 1701-1702
tarihli defterde Haleb Eyaleti içerisinde sadece ismen zikredilm eleri ve kim
tarafından ve han gi surette tasarruf edildikleri belli olm adığı için İdarî
taksim at içerisin d e verm eyi uygun bu lm adık. N itekim daha önceki
dönem lerde de zikredilen sancakların Haleb Eyaleti içinde bulunm adığı
tespit edilm ektedir6^.

H aleb Eyaleti'n e bağ lı M a'arra Sancağı sadece 1701-1702 tarihli

defterde mevcuttur. Bu defterdeki kayda göre, 19 M a rti690 tarihinde, Haleb
hâzinesine senede 1.000 guruş teslim etmek kaydıyla iltizam usulüyle Haşan
B ey 'e tev cih e d ilm iş tir6 5 . B u n un d ışın d ak i k ay n ak lard a M a 'a rra
Sancağı'ndan bahsedilm em ektedir.

Uzeyr Sancağı iltizam , Kilis Sancağı ise incelediğimiz dönemin büyük

bir k ısm ınd a m a lik â n e lik o larak tasarru f ed ilm iştir. Balis San cağ ı’nı
tasarruf eden beyler ise aynı zam anda kır iskânı başbüğluğu görevini de
yürütmüşlerdir.

60 A .R SK 1551, s. 22-23 ; A .R S K 1560, s. 68; A .R S K 1564, s. 76 ; A .N Ş T 1355, s. 13-14 ; A .R SK 1568,

s. 19-20 ; A .R SK 1572, s. 11-12.
^ İsmail H akkı U zun çarşılı, O sm anlı T arihi, c. III/2, 2. Baskı, A nkara, 1977, s. 290. 1653 yılınd a tertip
edilen Sofyalı A li Çavuş K a n u n n â m esin d e ise A dana E yaleti halen H aleb E yaleti içerisindedir. Bkz. Sofya!ı A ii
Çtıvup K anu nn am esi, s. 9.
62 A .R S K 1551, s. 22-23.
63 A .R S K 1564, s. 83.
^ A yn A lî Efendi, K avân in -i A î-i O sm an der-H iilnsa-i M ezam in -i D efter-İ D ivân, s. 26 ; Sofy ah AH Ç avuş
K anu nn am esi, s. 9.
65 A .R S K 1553, s. 22.
 13- Şam Eyaleti

Şam Eyaleti 7 sancak olup, paşa sancağı Şam'dır. Şam Mir-Haclığı da

İdarî sistem içinde ayrı bir birim olarak kabul edilm iş tespit edebildiğim iz
kadarıyla 1706 yılma kadar bu görev müstakil olarak yürütülmüştür. Ancak
bu tarihten sonra Şam Valisi olanlar aynı zam anda m ir-haclık görevini de
üstlenm işlerdir.

Aşağıdaki tabloda Şam Eyaleti'ne bağlı sancaklar verilmiştir:

Tablo 17
Şam Eyleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)66
1- Paşa Sancağı (Şam) 5- Gazze
2- M îr-H aclık-ı Şam -ı Şerîf 6- Laccûn67
3- Kal'a-i Kerek 7- Ba'albek68
4- Kuds-i Şerîf

XVII. yüzyılın başlarında Şam Eyaleti'ne bağlı sancak sayısı l l'd ir 69.
Ancak incelediğimiz dönemde daha Önce Şam Eyaleti'ne bağlı sancaklardan
Safed, Sayda ve Beyrut’un bir eyalet halinde teşkilatlanması ve bu eyalete
yine daha önce Şam Eyaleti içerisinde bulunan Nablus, Cebel-İ Aclûn, Tedmir
ve Kerek-i Şevbek gibi sancakların da ilavesi ile sancak sayısı düşmüştür.

Şam Eyaleti’ni tasarruf eden paşalar, eyaletin yanısıra çoğu kez Şam
Eyaleti’ne bağlı Kuds-i Şerif, Laccûn ve G azze ile Safed, Sayda Beyrut
Eyaleti’ne bağlı N ablus ve Cebel-i Aclûn gibi sancaklardan 2-3'ünü de
tasarruf etm işlerdir. Ö zellikle, Kuds-i Şerif, N ablus ve G azze sancakları
Şam Eyaleti m ü lh ak atı içerisin d e g ö ste rilm işlerd ir. Şam v alilerin in
eyaletlerinin yanında birkaç sancağı da beraber tasarruf etm eleri, iltizam a
aldıklarını veya m alikâne suretiyle ellerinde bulundurduklarını da akla
getirm ektedir. N itekim 12 Mayıs 1736 tarihinde Süleyman Paşa’ya Kuds-i
Şerîf, G azze v e Nablus sancakları ile beraber tasarruf ettiği Şam Eyaleti
ibkâ kılınm ıştır7^ .

66 A .R SK 1551, s. 23-24 ; A .R S K 1560, s. 72 ; A .R S K 156 4, s. 7&-S3 ; A .N Ş T 1 3 5 5 , s. 14-15 ; A .R S K

1 5 6 8 , s. 20-21 ; A R SJC 1572, s. 13.
67 1735-1736 tarihli d efterd e Livâ- i C ebel-i A clûn m ı'a Laccû n ş ek lin d e kay d ed ilm iş ve S afed -Sayd a-
Beyrut Eyaleti içerisinde yer alm ıştır.
^ Bu sancak sad ece 1735-1736 tarihli defterd e m evcut olup m alikâne suretiy le tasarruf edilm ektedir.
^ Sofyalı A li Çavuş Kanu nn am esi, s. 9, Safed, Sayda ve Beyrut Eyaleti 1614 yılınd a kurulm uştur. Bkz.
l.H . U zun çarşılı, O sm ıınh T arihi, c. III/2, s. 290. Bu sebeple, Sofyalı A li Ç avuş'un H aleb Eyaleti için verdiği
bilgilerin ancak 1614 yılına kadar geçerli olabileceğini belirtelim .
^ 1 572, s. 12. Şam E yaleti'n e bağ lı G azze S an cağ ı’nın m a lik ân e olarak ta sa rru f ed ild iğine,
bölge ile ilgili m üstakil çalışm a yapan araştırm acılar da dikkat çekm iştir. M eselâ 1729-1737 yıllarına a it m aliye
kayıtlarınd a G azze S ancağı'n ın tasarruf şekli şö yle ifad e edilm ektedir: Gazze, RetnJe ve Yafa Sancakları mukata'tısı
m üstakil serbestiyet mukuta'n olub v iizeıâ v e m îr-m îm n v e hükkâm ve kuzzât ve û'yâu turafiarım ian kat'uan m üdahale

57
 Şam v e Safed, Sayda ve Beyrut Eyaleti'ne bağlı sancakların birkaçının
aynı kişi tarafından arpalık veya m alikân e suretiyle tasarruf edildiğine de
sıkça rastlanm aktadır71.

14- Safed-Sayda- Beyrut Eyaleti

Yukarıda Şam Eyaleti kısmında da bahsettiğim iz üzere, Safed, Sayda

ve Beyrut sancakları önceleri Şam Eyaleti’ne bağlı birer sancaktırlar. Ancak
1614 y ılınd a bu üç san cağ ın ism iyle anılan ayrı b ir ey alet olarak
teşkilatlandırılm ıştır. İncelediğim iz dönem de eyalete bağlı olan sancaklar
şunlardır:

Tablo 18
Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)72
1- Safed, Sayda ve Beyrut 4- N ahiye-i V adiü'l-H eym
2- Nablus 5- Tedmir
3- Cebel-i AclCın 6- Kerek-İ Şevbek

Safed , Sayda ve Beyrut Eyaleti in celediğim iz dönem de iltiz a m

usulüyle tasarruf edilm ektedir. Eyalet’in 1701-1702 yılında yıllık mukataa
geliri 223.019,5 guruş olarak belirlenm iş ve bu bedelin 41.153 guruşu Hacc-ı
Ş e r ifin m asrafları için ay rılm ıştır. G eri kalan 181.866,5 gurubu ve
belirlenm iş kelem iyyesini verm ek şartıyla Kaplan Paşa'ya v erilm iştir 3.

N ahiye-i V adiü'l-H eym , Tedm ir ve Kerek-i Şevbek sancakları sadece

1701-1702 tarihli Sancak T evcih D efteri'nde m evcuttur74. Cebel-i Aclûn
Sancağı ise 1735-1736 tarihli defterde Laccun Sancağı ile birlikte m alikân e
olarak kayd ed ilm iştir75.

15- Tarblusşam Eyaleti

T rablu sşam Eyaleti 5 sancak olup, paşa sancağı T rablusşam 'd ır.
Eyalete bağlı sancaklar ise şunlardır.

o lu m m y u b m efrîızıı'l-kalem ve maktu l-kaâem m itı-kitlli'î-vücûh serbestıyet m aka ta'a idiğü ...(M âliyed en M üd evver
10239, s. 270-271. Zkr. A m non C ohen, Pulestiue iu tlıe 18th C eııltıruy, Jarusalem , 1973, s. 146.).
7 ^ Ş a m E yaleti'n in v e bağ h sa ncakların hang i şartlard a tasarruf ed ild iğine d air geniş bilgi için bu
eserin Eyalet ve S a n ca k T ev cih a h bölüm ün e bakınız.
72 A .R S K 1 5 5 Î, s. 25-26 ; A .N Ş T 1355, s. 15 ; A .R S K 1563, s. 21 ; A .R S K 1572, s. 13.
73 A.R SK 1551, s. 25. Tevcih ¡¡eklinden m alikâne suretiyle tasarruf ed ilebileceği de d üşünülebilir. A ncak
teyid edici bir ib are olm adığı için kesin bir h üküm verm enin doğru olm ayacağı kanaatindeyiz.
74 A .R S K 1552, s. 25-26.
75 A .R S K 1572, s. 13.

58
T~~

Tablo 19
Trablusşam Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)76
1- Paşa Sancağı (Trablusşam) 4- Selem iyye r ı
2- Hama 5- Cebeliyye
3- Humus

Trablu sşam Eyaleti 11 K asım 1738 tarihine kadar h âss suretiyle

tasarruf edilm iş ve zikredilen tarih te iltizam usulüyle Solak M ehm ed
Paşa'ya tevcih e d ilm iş tir^ . Solak M ehm ed Paşa'dan sonraki paşalar da
eyaleti iltizam usulüyle tasarruf etm işlerdir.

Trablusşam Eyaleti'ne bağ lı sancaklardan Hama 1701-1702 tarihli

defterde m îrî m ukataa, 1735-1736 tarihli sancak tevcih defterlerinde ise
m alikân e olarak kaydedilm iştir. Humus Sancağı 1701-1702 tarihli defterde
h a s , 1735-1736 tarih li d efterde ise m a lik â n e o larak g ö rü lm ek ted ir.
Selem iyye Sancağı ise tevcih kayıtlarından an laşıld ığı kadarıyla, yerli
beyler tarafından idare edilm ektedir79.

16- Adana Eyaleti

Yukarıda H aleb Eyaleti kaydında da görüleceği üzere daha önce

Haleb Eyaleti'ne bağlı bir sancak iken, 1608 yılında8^ m ü stak il bir eyalet
h a lin e g e tir ilm iş tir . A d a n a 'n ın m ü s ta k il b ir e y a le t o la r a k
teşkilatlanm asından sonra daha önce Kıbrıs Eyaleti'ne bağlı olan İçil, Sis,
A lâ’iyye ve Tarsus sancakları da buraya bağ lan m ıştır8 *. İnceled iğim iz
dönem de A dana Eyaleti 5 sancaktan m üteşekkil olup, paşa sancağı
Adana'dır. Eyalete bağlı olan sancaklar İse şunlardır:

Tablo 20
Adana Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)82
1- Paşa Sancağı (Adana) 4- İçil
2- Tarsus 5- A lâ'iyye
3- Sis

76 A .R SK 1551, s. 2 6-27 ; A .R S K 1560, s. 78*79 ; A .R SK 1564, s. 84 ; A .N ŞT 1355, s. 15 ; A .R SK

1568, s. 21 ; A .R SK 1572, s. 14-15.
77 Selem iyy e San cağ ı 1735-1736 tarihli S an cak T ev cih D efteri'nd e D ey r-i Rahba S a n ca ğ t ile birlikte
yazılm ıştır. A .R S K 1572, s. 15.
78 A .R S K 1572, s. 14.
79 A .R S K 1 551, s. 27 ; A .R S K 1 572, s. 14-15.
I. H. U zunçarşılı, Osm anlı T arihi, c. III/2, s. 290,
^ 1653 tarih ind e Sis, Tarsus, A lâ ’iyye v e İçil sancakları K ıbrıs E yaleti’ne b ağ lıd ır. Bkz. Sofyalı AH
Çavuş K anu nn âm esi, s. 14.
82 A .R SK 1551, s. 28 ; A .R S K 1 5 6 0 , s. 82-83 ; A .R S K 1564, s. 86-89 ; A .N Ş T 1355, s. 15-16 ; A .R S K
1568. s. 21-22 ; A .R S K 1572, s. 9-11.

59
 Adana Eyaleti’ne bağlı olan sancaklardan Tarsus ve Sis sancakları 10
M art 1702 tarihinde Adana Beylerbeyi Seyyid Ahm ed Paşa tarafından
tasarruf ed ilm iştir83. Tasarruf şekli ile ilgili bir bilgi verilmem ekle birlikte
arpalık olduklarını söyleyebiliriz.

1735-1736 tarihli defterde ise Tarsus ve Sis sancakları m a lik â n e

olarak kayd ed ilm işlerdir84.

17- Kıbrıs Eyaleti

Kıbrıs Eyaleti, 17. yüzyılda 8 sancaktan müteşekkil olup 5'i has,. 3'ü ise
salyanelidir8^. Ancak has suretiyle tasarruf olunan Tarsus, Sis, Alâ'iyye ve
Içil'in Adana Eyaleti'ne bağlanm ası ile sadece eyalet merkezi has olarak
tasarruf edilmiş diğer sancakları Girine, Baf ve Magosa Salyaneli statülerini
devam ettirm iştir.

İncelediğimiz dönemde Kıbrıs Eyaleti şu sancaklardan müteşekkildir:

Tablo 21
Kıbrıs Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1716)8^
1- Paşa Sancağı (Kıbrıs-Lefkoşa) 3- Magosa
2- Girine 4- Baf

1701-1702 tarihli Sancak T evcih D efteri’nde H arsava, Lim oson ve

T u zla sancakları da Kıbrıs Eyaleti içerisinde yazılm ışlardır. Ancak bu
sancaklar sadece ismen zikredildikleri ve sancak tevcihi yapılm adığı için
idari taksim at içerisin d e verm eyi uygun bu lm adık. N itekim Salyaneli
olarak tasarruf edilen Lim oson San cağ ı’n ın Mayıs 1633’de M id illü 'ye
bağlandığını da tespit edebilm ekteyiz87.

1700-1714 y ılları arasın d a G irin e, Baf ve M agosa san cak ların a

alaybeyi tayininin yapılm am ış olm ası88, bu yıllarda da has olm adıklarını
ve XVII. yüzyıldaki salyaneli statülerini devam ettirdiğini gösterm ektedir.

1718 tarihinde Kıbrıs A d ası'n ın paşalığı kaldırılm ış ada gelirinin

6.000.000 ak çesin in m erk ezî h âzin ey e irsaliy e o larak g ön d erilm esi

83 A .R S K 1551, s. 28.
84 A .R S K 3572, s. 10.
^ Ayn A lî Efendi, K avân in -i A l-i Osm an der-H iilıısa-i M ezam in-i D efter-i Divân, s. 22 ; Sofya!t Ali Çavuş
K anu nn am esi, s. 14,
86 A .R S K 1551, s.30 ; A .R SK 1560, s.86 ; A R S K 1564, s. 92 ;A .N ŞT 1355, s. 16 ; A R S K 1568, s. 22.
87 A .R S K 1492, s.8 (Bu d efter 1 6 3 2-1633 tarih li olu p gene llik le has su retiy le ta sa rru f edilm eyen
eyaletlere ve bu eyaletlere bağlı olan sancaklara yapılan tevcihatı ihtiva etm ektedir).
A .R S K 1560, s. 86 ; A .R S K 1564, s. 92 (A lay bey i tev cih d efterlerin d e sad ece paşa sancağı olan
K ıbrıs'a alaybeyi tayini yapılm ıştır).
'T

kararlaştırılm ıştır. Bir süre C ezayir-i Bahr-i Sefîd'e (D erya Kaptanlığı)

bağlı olarak m u hassthk suretiyle idare edilm iş ancak daha sonra 10 Kasım
1721'den itibaren yeniden vezir tayin edilerek sancak haline getirilm iştir89.
Ancak bu sancaklık statüsü tekrar kaldırılmış olmalı ki, eyalet veya sancak
olarak 1735-1736 tarihli Sancak Tevcih D efteri'nde de zikredilm emiştir.

18- Rakka Eyaleti

Rakka Eyaleti 4 sancak'tan m üteşekkil olup, paşa sancağı Rakka ve

Ruha(U rfa)’dır. Bu iki sancak, bir sancak itibar edilerek Rakka Eyaleti'nin
paşa sancağı olarak kabul ed ilm iştir. Eyalet bağ lı olan san caklar ise
şunlardır:

Tablo 22
Rakka Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)9°
1- Paşa Sancağı (Rakka-Ruha) 3- Deyr-i Rahbayı
2- Birecik 4- Beni Rabi'a

1 7 0 1 -1 7 0 2 ta rih li d e fte rd e y u k a rıd a k i sa n ca k la rın d ışın d a

C em m âsiyye Sancağı da Rakka Eyaleti içerisinde b u l u n m a k t a d ı r ^ . Ancak
san cakbeyi te v cih in in y ap ılm am ış olm ası ve d iğ er d e fterlerd e de
bulunm am ası sebebiyle idari taksimat içerisinde vermedik.

Rakka Eyaleti'ni tasarruf eden paşalar 1700-1702 yıllarında arp a lık

suretiyle Ayıntab ve Birecik sancaklarını da tasarruf etm işlerdir9^. Rakka
Eyaleti m alikân e haline getirilerek 18 Ekim 1736 tarihinde, m ukataatını
1737 Şubatı'ndan itibaren zapteylem ek kaydıyla, Kethüda Ahmed Faşa'ya
v erilm iştir94.

A. T abakoğlu, G erilem e D önem ine G irerken Osm anlı M âliyesi, s. 47-48.

90 A .R S K 1 5 5 1 , s. 31-32 ; A .R S K 1 5 6 0 , s. 90 ; A .R S K 1564, s. 94-95 ; A .N Ş T 13 55 , s. 16; A .R S K
1 5 68, s. 22 ; A .R SK 3572, s. 15.
^ D eyr-i Rahba San cağ ı 1 7 35-1736 ta rih in d e Safed , Sayd a Beyrut Eyaleti'n e b ağ lı C ebel-i Aclûn
Sancağı ile birlikte yazılm ış ve nail M ne suretiyle tasarruf edilm iştir. A .R SK 1572, s. 13.
92 A .R SK 155 1 t s. 32.
93 A .R SK 3551, s. 31.
94 A .R S K 1572, s. 15.

61
 19- Diyarbekir Eyaleti

K asım 1515'd e b e y le r i) e y il i k o la ra k te ş k ila tla n d ır ılm ış tır 9 5 .

D iyarbekir Eyaleti incelediğim iz dönem de gerek İdarî taksim at gerekse
eyalete b ağ lı san cakların tasarruf şekilleri bakım ından bir çeşitlilik ve
fark lılık arzetm ek ted ir. San cak lar klasik veya o c a k lık suretiyle idare
ed ilirken, taksim at bakım dan da s a n c a k (liv â) veya h ü k ü m e t olarak
adlandırılan iki ayrı birim bulunm aktadır. Sancak sayılarının incelediğim iz
dönemde farkılık gösterm esi sebebiyle eyalete bağlı sancaklar aşağıda iki
ayrı sütun halinde verilmiştir.

Tablo 23
Diyarbekir Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1673-1740)
1673-1702^ 1735-1740"
1- Paşa Sancağı (Amid) 1- Paşa Sancağı (Amid)
2- Hazzo Hükümeti 2- Hazzo Hükümeti
3- Cezire Hükümeti 3- Cezire Hükümeti
4- Eğil Hükümeti 4- Eğil Hükümeti
5- Tercil Hükümeti 5- Tercil Hükümeti
6- Palu Hükümeti 6- Palu Hükümeti
7- Genç Hükümeti 7- Genç Hükümeti
8- Çermik Sancağı (Ock.) 8- Çermik Sancağı (Ock.)
9- Hancûk Sancağı 9- Hısn-ı Keyfâ Sancağı
10- Pertek(Ock.-H âss) 10- Kulb Sancağı (Ock.)
11- Hısn-ı Keyfâ Sancağı 11- Mihrani Sancağı (Ock.)
12- Manazgird Sancağı 12- Sincar Sancağı
13- Çemişgezek Sancağı 13- Siverek Sancağı
14- Harp ut Sancağı 14- Atak Sancağı
15- Siverek Sancağı
16- Kulb Sancağı (Ock.)
17- Sağman Sancağı
18- Ağca Kale Sancağı (Ock.)
19- Dasini Sancağı (Ock.)
20- Sincar Sancağı
(O c k .): Ocaklık

^ D İyarbekir'in O sm an lı id aresin e geçişi ve ilk İdarî taksim atı hakkınd a geniş bilgi cin bkz. N ejat
G öyünç, "D iyarbekir B eylerbey iliği’nin tik İd arî T aksim atı", /.Ü.E.F. Tarih D ergisi, c. XXIII, S. 23, İstanbul, M art
1969, s. 23-34.
*A .R S K 1551, s. 32-37.
** A .R S K 1571, s. 15-18.

62
r

1701-1702 tarihli defterde P ertek Sancağı'nm önceleri ocak lık, ancak

M art o rta la rı 1673 ta rih in d e h a v â ss -t h ü m â y û n a ilh a k olduğu
b e lirtilm iş tir96.

1701-1702 tarihli defterde olm ayan ancak 1707-1708 tarihli alaybeyi

tevcih defterlerin d e D iyarbekir Eyaleti içerisinde zikredilen bazı İdarî
birim ler de bu lu n m ak tad ır. B u n lar Ergani, Ç apakçu r ve S iird 'd ir9^.
Z ikredilen birim ler m uhtem elen nahiye veya kaza statüsünda olm alıdır.
Zira sancak statüsünde olm ayan ancak geniş çapta tım arlıyı bünyesinde
bulunduran nahiye veya kazalara alaybeyi tayini yapıldığı malûmdur98. ,

1701-1702 tarihli defterde H ancuk, M anazgird, H arput ve Siverek

sancakları sadece ism en zikredilm iş ancak sancak tevcihatı yapılmamıştır.
Aynı şekilde Sağm an ve Sin car san cak beylik leri açıktır. Ç em işgezek
Sancağı'nm ise m ukataa olduğu belirtilm ektedir. Aynı defterde D asini diye
anılan bir başka sancak daha mevcuttur. Ancak bu sancağı tasarruf eden bey
sefere gitm em esi sebebiyle ebediyyen azledilm iş ve sancak kaydı 22 Kasım
1695 tarihinde iptal olunmuştur99.

1701-1718 yılları arasında D iyarbekir Eyaleti’nde o ca k lık suretiyle

tasarruf edilen 6 hüküm et, 4 ocaklık sancak, 1 mukataa sancak, 3 klasik
sancak ve 6 boş veya açık sancak bulunmaktadır. \

1735-1740 y ılları arasında sancak sayısının azalm asının sebebi ise

şöyle izah edilebilir. Yukarıda da izah edildiği üzere Dasini sancağı 1695
tarihinde kaldırılm ıştır. Bunun yanısıra sancakbeyliği açık veya boş olan
H arp u t, H an cû k , M an azg ird ve Sağm an san cak ları bu d efterd e
zikredilm em işlerdir. 1701-1702 tarihli defterde havâss-ı hüm âyûna ilhak
olunan Pertek ve m u kataa olan Çemişgezek sancakları da yine bu deftere
kaydedilm emişlerdir. Ağca Kale Sancağı'm tasarruf eden Kasım Bey, sefere
iştira k etm em esi s eb eb iy le 22 K asım 1695 tarih in d e eb ed d iy y en
azledilmiştir. Dasini Sancağı'nda olduğu gibi muhtemelen bu sebep yüzünden
Ağca Kale Sancağı'nm da sancaklık kaydının iptal edildiği düşünülebilir. Bu
y ıllard a, 1673-1718 y ılların d an farklı olarak iki sancak ey alete ilave
edilm iştir ki bunlar Mihrani ve Atak sancaklarıdır.

1735-1740 y ılları arasında D iyarbekir Eyaleti'n d e 6 hüküm et, 3

ocaklık sancak ve 5 klasik sancak bulunmaktadır.

96 A .R S K 1551, s. 34.
A .R S K 1564, s. 100-102 (Bu san ca k la rd a n Ç a p a kçu r'a alay bey i tayini yap ılm am ış sad ece ism en
zikredilm iştir).
M eselâ M araş E yaleti'ne bağlı olan Zam an tu ve Gerger nahiyelerine d e alaybeyi tayini yapılm ıştır.
Bkz, A .R S K 1564, s. 72-73.
99 AKSİC 1551, s. 34-36. D asini, bö lg ed e iskân edilm iş olan bir aşiretin adıdır.

63
 20- Erzurum Eyaleti

E rzuru m E y aleti'n in idari taksim atı da 1700-1740 y ılları arasında

f a r k lılık la r a rz e tm e k te d ir. Bu itib a r la e y a le te b a ğ lı s a n c a k la rı
kaynaklarım ıza yansıdığı şekliyle ayrı ayrı vereceğiz.

Tablo 24
Erzurum Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)
1682-1702* 1 730-1740"
1- Paşa Sancağı (Erzurum) 1- Paşa Sancağı (Erzurum)
2- K arahisar-ı Şarkî 2- Karahisar-ı Şarkî (M .M .)
3- Pasin (Ock.) 3- Pasin (M) ve (Klasik)
4- Hınıs (Ock.) 4- Hınıs (Hâss) ve (Ock.)
5- Malazgird (Ock.) 5- Malazgird (Ock.)
6- Tortum (Açık) 6- Micingerd (Ock.)
7- Micingerd (Ock.) 7- Bayezid (Ock.)
8- Kuzcan (Ock.) 8- Eleşkird (Ock.)
9- Bayburd (Açık) 9- îsbir (Klasik)) ve (M)
10- Kiğı (Ock.) 10- Şelve (Ock.)
11- İsbir (M.M.) 11- Diyadin (Ock.)
12- Mam ervan (Te'bîd) 12- Kiğı (Ock.) (M.M.)
13- Bayezid Kalesi (Ock.)
14- Eleşkird (Ock.)
15- Tekman
16- Şelve (Revan’a bağlı)
17- Köy (Ock.)
(O ck.): Ocaklık
(M): M alikâne
(M .M .): Mîrî m ukataa

1 6 7 3 -1 7 0 2 y ılla r ı a ra s ın d a E rz u ru m E y a le ti 17 sa n ca k ta n
m üteşekkildir. Bunlardan 3 ’ü klasik sancak, 9 u ocaklık, l'i (tsbir) iltizam
suretiyle tasarruf edilm ektedir. Tortum ve Bayburd Sancakları ise açıktır.
Şelve Sancağı'nın tasarruf şekli belirtilm em ekle beraber ocaklık surtiyle
tasarruf edildiği anlaşılm aktadır. M am ervan Sancağı ise ber-vech-i te'bîd
tevcih edilm iştir.

1730-1740 yılları arasında Erzurum Eyaleti'ne bağlı sancak sayısında

bir düşüş söz konusudur. 1701-1702 tarihli defterde açık olarak yazılan

* A .R S K 1551, s. 3 6-40 (Bu d efter 1701-1702 tarih ind e tanzim edilm iştir. A ncak Erzurum E yaleti ilgili
tevcih k a lıtla rı 1673-1702 yıllarını ihtiva etm ektedir),
* A R S K 1572, s. 19-22 {Bu d efter 1735-1736 tarih ind e tanzim ed ilm iştir. Erzu ru m E yaleti ile ilgili
tevcih kayıtları ise 1730-1740 yılları arasın ı ihtiva etm ektedir).
r

Tortum ve Bayburd ile Kuzcan, M am ervan100, Tekmân ve Köy sancakları

1735-1736 tarihli defterde bu lunm am aktadırlar. A ncak 1673-1702 yılları
arasında Erzurum Eyaleti içerisinde bulunmayan Diyadin Sancağı, 1730-1740
yıllarında eyalete bağlı bir sancak olarak kaydedilm iştir.

1730-1740 y ılların d a Erzurum E y aleti’ne bağlı sancaklar tasarruf

şekilleri bakım ından daha önceki yıllara nazaran büyük çaplı değişiklik
gösterm emiştir. Ocaklık suretiyle tasarruf edilen sancaklar bu dönemde de
aynı durum larını m uhafaza etm işlerdir. Pasin Sancağı 1735-1736 tarihli
defterin tanzim inden önceki yıllarda m alikâne olm uş, ancak Şubat sonları
1738 tarihinde m alikânelik kaydı iptal edilerek sancakhk üzre ve iltizam
suretiyle tevcih edilm iştir101. Isbir sancağı ise 31 Mayıs 1737 tarihine kadar
klasik sancak olup sancak yöneticileri mîrî mukataa tasarruf etmektedir. Bu
tarihten sonra ise malikâne sistemine dahil olm uştur102.

21- Çıldır Eyaleti

Çıldır Eyaleti de D iyarbekir v e Erzurum Eyaletleri gibi gerek İdarî

taksim at gerekse ey alete bağ lı sancakların tasarruf şekli bakım ın dan
farklılıklar arzetmektedir. Bunun en önemli sebebi eyaletin bulunduğu coğrafî
mekândır. O sm anlı Devleti, Rusların Karadenize inme siyasetlerini önlem ek
maksadıyla bir yandan Kuzey-Doğu Anadolu hududu üzerinde bulunan Gürcü
p ren sliklerin i (A çıkbaş, G ü ril, D adyan) iyi tu tm anın yan ısıra, o caklık
su retiy le idare ed ilen Ç ıld ır Bey lerb ey iliği v asıtasıyla o nları kontrol
altında tutuyor ve her ihtim ale karşı G ürcülerle, Çıldır Eyaleti arasındaki
hudutları tahkim etmekten de geri durmuyordu.

Bu kabil tedbirlerin bir sonucu olm alıdır ki XVII. yüzyılda 13 olan

sancak sayısı103 1701-1702 tarihinde 23'e çıkmıştır.

Çıldır Eyaleti’nin paşa sancağı n et olarak belli değildir. Zira XVI.

yüzyılda beylerbeyilik m erkezi Ç ıldır iken, incelediğim iz dönem de Çıldır
m ü s ta k il b ir s a n ca k o la ra k y a z ılm ış v e id a re s i b e y le rb e y in e
b ıra k ılm a m ıştır. 1669 tarih in d e de paşa san cağ ın ın n eresi old u ğ u
be lirtilm e m iştir104. M uhtem elen, Gürcti m elikliklerine yakın olduğu için
Astıha (Ahıska) da oturm uş olmalı ki 27 Aralık 1682 tarihinde bu sancak

^ M am ervan San cağı d aha sonraki y ılla rd a Ç ıldır E ya leti’ne bağlan m ıştır. Bkz. Bu bölüm ün Ç ıldır
E yaleti kısm ı.
101 A .R S K 1572, s. 19.
^ A .R SK 1572, s. 21. Erzurum E yaleti’n e bağlı sancakların inceled iğim iz d önem d eki tasarruf şekilleri
hakkında ayrın tılı bilgi için bkz. bu eserin Eyalet ve S a n ca k T ev cih a tı bölüm ü.
Sofyalı A li Ç avuş K an u n âm esi, s. 10 (Fak sim ile m etin ) ; H ü sey in H ezarfen , T elh isü 'l-B ey ân f i
K avâm n-i A l-i O sm an, v. 65/b-66/a.
^ H üseyin H ezarfen , Telhisü'I-Beyân f i Kavânîn-i A l-i Osm an, v. 65/b.

65
beylerbeyine tevcih edilm i^tir^^. Bu tevcih kaydının yer aldığı defter 1703
yılına kadar işlem görm üş ancak Astıha Sancağı ile ilgili başka bir tevcih
yapılm am ıştır. Bu sebeple, 1682-1703 yılları arasında Çıldır beylerbeyinin
Astıha Sancağı'nda bulunduğu anlaşılm aktadır. 1732 yıllarında bu durum
yine değişm iştir. Z ira bu yıllarda A stıha Sanağı y u rtlu k -o c a k h k suretiyle
m ahalli beylerin tasarrufundadır.

Bu sebeple, Ç ıld ır Eyaleti'n tasarruf eden paşaların bizzat gelirini

tasarruf ettikleri m üstakil bir sancakları olm adığı ve durum a göre O ltı,
Çıldır veya Astıha sancakalarm da oturduklarını söyleyebiliriz.

Tablo 25
Çıldır Eyaletine Bağlı Sancaklar (1682- 1740)
1682-1702 " 1721-1740 "
1- N ısf-ı Liv ân e v e Pertek rek 1- N ısf-ı Livane ve Pertekrek (H isseli
{H isseli Ock.) ock.)
2- O ltı (Ock.) 2- Oltı (Ock.)
3- Ardanuç (Ock.) 3- Şavşad (Hisseli ock.)
4- Şavşad (Ock.) 4- Pertekrek (Hisseli Ock.)
5- Pertekrek (Ock.) 5- Ardahan-ı Büzürk (Ber-vech-i te'bîd)
6- Ardahan-ı Büz ürk 6- Mahcil (Hisseli ock.)
7- N ısf-ı Livâne (Ocaklık) 7- Acere-i Ülyâ (Ock.)
8- M ahcil (Ock.) 8- Emir Hoy (Ock.)
9- Petek 9- Poshov (Ock.)
10- Acere-i Ülyâ (Açık) 10- Hartus (Ock.)
11- Acere-i Süflâ (Ocaklık) 11- Altun Kale (Ock.)
12- Em ir Hoy (Ock.) 12- Astıha (Ock.)
13- Astere (Ock.) 13- Mamervan (Ock.)10^
14- Posthov (Ock.) 14- Çıldır (Ber-vech-i te'bîd)
15- Hartus (Ock.) 15- Ahalkelek (Ock.)
16- Altun Kale (Ock.)
17- Astıha (Ock.)
18- Çıldır (ber-vech-i te'bîd)
19- A halkelek
20- Keskim (Açık)
21- Hacerek (=Göle) (Açık)
22- Acara (Ock.)
(Ock.): Ocaklık

] 05 A .R S K 1551, s. 44.
* A .R S K 3551, s. 40-45.
** A .R S K 1572, s. 23-27.
^ 1701 yılınd a Erzu ru m E yaleti'n e bağlıdır.

66
T

Y ukarıdaki tabloda görüleceği üzere, Ç ıld ır Eyaleti, beylerbeyiliği

dahil olm ak üzere tam am iyle ocak lık v e y a te'bîd (hayatta kaldığı sürece)
suretiyle tasarruf edilm iştir.

Burada dikkat çeken en önemli husus, ocaklık suretiyle tasarruf edilen

sancakların bazen h isselere bölün erek tevcihidir. Bu itibarla Livane v e
Pertekrek sancakları ikiye bölünerek her iki sancağın yarısı 1 sancak, diğer
yarım kalan k ısım ları ise ayrı ayrı san caklar h alin de teşk ilatlan d ırıl­
m ıştır.

Sancakların ikiye bölünm esi veya hisseler halinde müştereken tasarruf

edilm esi, O sm anlı D evleti’nin m ahalli beylere aynı bölgeden büyük çapta
toprak vererek birer m ahalli güç olarak ortaya çıkm alarını önlem eye
yönelik kadim bir siyasetinin b ir tezahürüdür. N itekim aynı dönem de
Selim iyye ve D eyr-i Rahbe san cak ların ı tasarru f eden Arap bey in in
serkeşliği devleti epey meşgul etmiş aynı yerden büyük çaplı toprak tasarruf
eden beylerin kritik zamanlarda birer mahalli güç olarak devletin karşısına
çıkması gibi bir tecrübe de yaşanm ıştı107.

22- Kars Eyaleti

Kars Eyaleti 6 sancak olup paşa sancağı K ars'tır. Ancak bu sancak

sayısı incelediğim iz dönemin sonlarında 4 ’e düşmüştür. Eyalete bağlı san­
caklar şunlardır:

Tablo 26
Kars Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar (1697-1740)
1697-1702 * 173 5 -1 7 4 0 "
1- Paşa Sancağı (Kars) 1- Paşa Sancağı (Kars)
2- Zaruşad (Te'bîd) 2- Zaruşad (Te'bîd-Ock.)
3- Geçvan (Ock.) 3- Geçvan (Ock.)
4- Ardahan-ı Küçük (Ock.) 4- Ardahan-ı Küçük (Ock.)
5- Kağızman (Açık)
6- Göle-i Ardahan (Açık)

Kars Eyaleti’ne bağlı sancaklardan Kağızman ve Göle-i Ardahan 1735-

1736 tarihli defterde bulunm am aktadır. Bu sancakların idaresi 1697-1702
yılları arasında açıktır. Zaruşad,^ Geçvan ve Ardahan-ı Küçük sancakları ise
incelediğimiz dönem de ocaklık suretiyle tasarruf edilmiştir.

^ t. H. U zun çarşılı, O sm an lı Tarihi, c. IV /1, s. 3.

* A .R S K 1551, s. 45-46.
** A.ÄSK 1572, s. 28.

67
 I

23- Trabzon Eyaleti

Batum ve Trabzon sancaklarının bir araya getirilm esi ile Trabzon

Eyaleti teşekkül ettirilm iştir. Bu eyaletin paşa sancağı Trabzon'dur. XVII.
yüzyılın başların d a Batum , G önye İle birlikte 1 sancak olarak y a z ıl­
m ıştır108. Trabzon Eyaleti, 1653 ve 1669 yıllarında ise sadece Trabzon ve
Batum sancaklarından m üteşekkildir1 1701-1702 tarihli defterde Batum
ve Trabzon paşa sancağı Gönye ise eyalete bağlı olan tek sancaktır. Batum
Sancağı, daha sonraki yıllarda malikânelik olmuştur. Ancak bu durum 1732
yılınd a değişm iş ve m alik ânelik kaydı iptal olunarak yurtluk-ocaklık
suretiyle Ahm ed Bey'e tevcih ed ilm iştir110. Bu yıldan itibaren eyaletin
paşa sancağı Trabzon, Batum ve Gönye ise eyalete bağlı birer sancaktırlar.

Tablo 27
Trabzon Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1700-1740)
1701-1702 ı u 1732-1740 LU
1- Paşa Sancağı (Batum-Trabzon) 1- Paşa Sancağı (Trabzon)
2- Gönye 2- Gönye
3- Batum (Ock.)

Trabzon Eyaleti, Batum ve Trabzon'un birlikte paşa sancağı olduğu

y ıllard a, k ayn ak lara bazen Batum bazen de T rabzon Ey aleti olarak
g eçm iştir. H atta 1700-1701 ve 1707-1708 tarih li A lay b ey i T ev cih
D efterleri'nde Batum nâın-ı diğer Trabzon şeklinde ifade edilm işlerdir113.
Ancak yukarıda da zikrettiğim iz üzere 1732 yılında Batum Sancağı ocaklık
suretiyle Ahm ed Bey'e tevcih ed ilm iş ve paşa sancağı olm a statüsünü
kaybetm iştir. 30 Ekim 1736 tarihinde Trabzon Eyaleti tevcih edilen Silahdar
Muhammed Paşa ise Kefe Beylerbeyi olup, 26 Mart 1739 tarihine kadar her
iki eyaleti birlikte tasarruf etm iştir.

24- V an Eyaleti

Osmanlı D evleti'nin doğu sınırında 1548 yılında teşekkül ettirilm iştir.

Paşa sancağı Van olan bu eyaletin sancak sayısı da incelediğim iz dönemde
bazı fa rk lılık lar arzetm ek ted ir. Bu seb ep le iki ayrı dönem h alin d e
aşağıdaki tabloda verilm iştir.

^ A yn A lî Efendi, Kmnhıin-i Aİ-i Osm an tier-HiiUısa-i M ezam iri-i D tfter-i Divân, s. 29.
SofyıtH AÎİ Çııvııs K anu nn am esi, s. 7 ; H üseyin H ezarfen, TeUıisü'l- Beyan f i Kavâttîn-i Al-t O sm an, v.
65/a-b.
1 10 A .R S K 1572, s. 30.
111 A Ü S JÎ 3551, s. 47.
112 A .R SK 3572, s. 29-30.
113 A R S K Î 5 6 0 , s. 1 2 4 ; A R S K 1564, s. 126.

68
T

Tablo 28
Van Eyaletine Bağlı Sancaklar (1680-1740)
1680-1702 114 1719-1740 1 ib
1- Paşa Sancağı (Van) 1- Paşa Sancağı (Van)
2- Bitlis Hüküm eti (Ock.) 2- Bitlis Hükümeti (Ock.)
3- Hizan Hükümeti (Ock.) 3- Hizan Hükümeti (Ock.)
4- Hakkâri Hükümeti (Ock.) 4- Hakkâri Hükümeti (Ock:)
5- H oşab (M ah m û d î) H üküm eti 5 - H oşab (M ah m û dî) H üküm eti
(O ck,) (O ck.)
6- Kârkâr (Ock.) 6- Şırvi (Ock.)
7- Zeriki (Ock.) 7- Erciş
8- Şırvî (Ock./116 8- Adilcevâz
9- Müküs (Açık) 9* Ağakis
10- Şıtak (Ock.) (Açık) 10- Bargiri (Ock.)
11- Albak (Açık) 11- Somay (Ock.)
12- Espayrid (Ock,) 12- Belican (Ock.)
13- Erciş 13- Abagay (Ock.)
14- Kesân (Açık)
15- Adilcevâz
16- Ağakis
17- Bargiri (Ock.)
18- Diyadin (Ock.)
19- Som ay (Açık)
20- Harûn (Açık)117

Van Eyaleti 1653 ve 1669 yıllarında 13 sancak olarak g österilm iştir^ 8.

Ancak yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere 1680-1702 yıllarında 20, 1719-
1740 yıllarında ise 13 sancaktır.

1719-1740 yıllarında sancak sayısının düşm esi şöyle izah edilebilir.

Daha önce sancakbeyliği açık olan Müküs, Şıtak, Albak, Keşan ve H arun
sancakları bu deftere kaydedilm em işlerdir. D iyadin Sancağı ise, Erzurum
E y a leti’ne b ağ lan m ış ve d ah a son raki y ılla rd a bu ey a le tin için d e
zikredilm iştir. Bunun yanısıra Kârkâr, Zeriki ve Espayrid sancakları da
yine 1735-1736 tarihli defterde bulunmam aktadır.

îlk tasim atta olm ayan Abagay Sancağı daha önce bir nahiye olup, 6
Mart 1737 tarihinde sancaklık haline getirilmiş ve yurtluk-ocaklık suretiyle

114 A .R S K 1551, s. 47-51.

115 A .R S K 1572, s. 30-34,
H arun Sancağı kayd ınd a, Şırvî’den hüküm et olarak bah sed ilm iştir.
^ Bu sancağın Şırvt H iik üm eti’ne bağlı olduğu belirtilm ekted ir. A.-RSK 1551, s. 51.
Sofyulı Ali Çavuş K anu nn âm esi, s. 11 ; H üseyin He zar fen, T eJhisü‘1- Beyan fx K avâm n-i A l-i O sm an, v.
67/ a-b .

69
tasarruf etm ek kaydıyla D ergüzinli Y usu f Bey'e tevcih ed ilm iştir. Aynı
şekilde Belican Sancağı da 18 Şubat 1724 tarihinden itibaren Van Eyaleti
içerisinde yazılm ıştır.

V an E y aleti'n e bağ lı sancaklardan Erciş Sancağı 1 A ğustos 1722

tarihinde nahiye olarak kaydedilm iş ve Van valileri tarafından tasarruf
edilmiştir. Bu sebeple 1722 tarihinden itibaren Erciş Sancağı eyalete bağlı bir
sancak olm aktan çıkmıştır.

Eyalete bağlı 4 hüküm et bulunm aktadır. O caklık suretiyle tasarruf

edilen bu hü k ü m etler in celediğim iz dönem de aynı statü lerin i devam
ettirm işlerdir. Ağakis sancağının tasarruf şekli hakkında sarih bir ifade
bu lunm am aktadır. A ğakis Sancağı'nın daha önceki yüzyıllarda ocaklık
suretiyle tasarru f ed ild iğ i b ilin m e k te d ir^ 9. Ancak teyid edici bir bilgi
bulun m adığı için tasarru f şekli hakkında b ir fik ir yürütm enin doğru
olm ayacağı kanaatindeyiz. Erciş ve A dilcevaz sancakları ile ilgili tevcih
kayıtlarından m îrî m ukata'a oldukları ve iltizam suretiyle m ültezim ler
tarafından tasarruf edildiği anlaşılm aktadır. N itekim yukarıda da dikkat
çektiğim iz üzere Erciş Sancağı 1722 tarihinde nahiye halin e getirilerek
idaresi Van valilerine verilm iştir. Eyalete bağlı diğer sancaklar ise ocak lık
suretiyle tasarruf edilm iştir.

25- Bağdad Eyaleti

Bağ d ad E y aleti, O sm an lı D ev leti'n d ek i saly an eli ey ale tlerd en

b irid ir. Paşa Sancağı Bağdad 'dır. 1653 yılında 20, 1669 yılında ise 19
sancaktan m üteşekkildir, incelediğim iz dönem in başların d a 16 sancak
halinde teşkilatlanm ış olan Bağdad Eyaleti, 1735-1736 tarihli sancak tevcih
defterinde sadece 7 sancaktan ibarettir. Eyalete Bağlı sancaklar şunlardır:

V an E ya leti’nin XV I. ve XV II. yü zyıllard aki idari taksim atı hakkında geniş b ilgi için bkz. O rhan
Kılıç, V an Suncağı (1548-1648), (Fırat Ü n iversitesi Sosyal B ilim i« Enstitüsü Basılm am ış D oktora T ezi), E lazığ,
1994, s. 163-179.
 Tablo
Bağdad Eyaletİ’ne Bağlı Sancaklar (1687-1740)
1687-1702 TUT 1727-1740 121
1- Paşa Sancağı (Bağdad) 1- Paşa Sancağı (Bağdad)
2- tm adiyye Hükümeti (Ock.) 2- tmadiyye Hükümeti (Ock.)
3- H iîle (Açık) 3- D em e ve Dertenk (Ock.)
4- Cevâzir, A şfatara, Kasr-ı Ruhûr, 4- Mendelcin (Ock.)
M eh cer ve R ev en tin san cak ları
(A çık)
5- Derne ve Dertenk (Te'bîd) 5- Cessân Bedre (Ock.)
6- Kasr-ı Şirin 6- Herîr (Şehrân Hükümeti)
7- Sem avât (Açık) 7- Mendemi Aşireti (Ock.)
8- Zaho (Açık)
9- Zeng-i Aba d (Açık)
10- Cessân Bedre (Ock.)
11- Ane (Açık)
12- Eriha (Açık)
1 3 - Kızıl Ribat (Açık)
14- Altun Köprü (Açık)
15- Herîr ( Şehrân Hükümeti) (Ock.)
16- M îr-A şiret-i Baclan (Ock.)______

Bağdad Eyaleti'ne bağlı Im adiyye H ükümeti incelediğim iz dönem de

aynı statüsünü devam ettirmiştir.

1701-1702 tarihli defterde açık olan sancaklar daha sonra muhtemelen

Bağdad V alisİ’nin id aresin e b ırak ılm ıştır. Zira bu y ıllard a etk isin i
hissetiren U rban şekavetinin b ertarafı ve Basra'da düzenin tam olarak
sağ lan m ası g ay esiy le Bağdad v a lisin e g en iş selah iy etle r tan ın m ış,
Diyarbekir, Şehr-i Zor ve M usul beylerbeyileriyle, eyalete bağlı b ir kısım
ocaklık sancaklar Bağdad V alisi’nİn em ir ve kum andası altına g i r m i ş t i r ^ .
Bu kabil tedbirlerin bir tezahürü olarak 30 Ocak 1737 tarihinden itibaren
Bağdad V alisi Ahmed Paşa, Basra Eyaleti'ni de tasarruf etm iştir. Bunun
yanısıra inceledğimiz dönemde bölgenin siyasî durumu da istikrarlı bir İdarî
taksim atın olm asını m üm kün kılm am aktadır. Zira 1722 yılında başlayan
İran h arpleri dolayısıyla kısa süreli de olsa bazı yerler İran tarafın a
geçiy o rd u . H atta, 1733-1734 y ılların d a N adir H an iki kez Bağdad 'ı
m uhasara etm iştir123.

120 A .R S K 1551, s. 52-55.

121 A .R S K 157 1 . s. 35-37.
^ l.H . U zun çarşılı, O sm an h Tarihi, e.IV/1, s. 4.
12^ Aytıt eser, s. 224-227.

71
 26- Şehr-i Zor Eyaleti

Şehr-i Zor Eyaleti, XVIII. yüzyılın başlarında 18 sancak olup, paşa

sancağı Şehr-İ Zor’du r1^ , Ancak bu sancak sayısı incelediğim iz dönem in
sonlarında y an d an fazla bir oranda düşm üştür. Eyalete bağlı sancaklar
şunlardır:

Tablo 30
Şehr-i Zor Eyaleti*ne Bağlı Sancaklar (1680-1740)
1680-1702 ız;> 1734-1740
1- Paşa Sancağı (Şehr-i Zor) 1- Paşa Sancağı (Şehr-i Zor)
2- H ûdî (Ock.) 2- Erbil
3- C ebel127 (Açık) 3 - Köy
4- Kızılca Kale 4- Dulkıran (Ock.)
5- Serücek 5- Şemâmek
6- Şehr-i Bazâr (Açık) 6- Köprü
7- Zengene (Ock.) 7- Beye (=Baban)
8- Bâvî (Açık) 8- Bazyân
9- Erbil
10- Karadağ
11- Köy (Ock.)
12- Şem barân (Açık)
13- Kâddaş ve Alan (Açık)
14- Ça'an Gediği (Ock.)
15- Şemâmek
16- Dulkıran (Ock.)
17- Beye
18- Hezârm erd (Açık)

Yukarıdaki tabloda da görüleceği üzere, 1680-1702 yıllarında 18 olan

sancak sayısı 1734-1740 y ılların d a 8'e düşm üştür. Bu düşüşün sebebi
m uhtem elen m alikân e sistem ine geçişle alâkalı olm alıdır. Zira bu yıllarda
b irçok sancağın kayd-ı h ayat şartıyla ve m alikâne suretiyle tasarruf
edildiği m alûmdur. Ayrıca, 1722 yılında başlayan Iran harpleri sebebiyle
bölge siyasî bakım dan istikrarsız bir dönem geçirm ektedir. N itekim 1733
yılında N adir Han tarafından Şehr-i Zor, Kerkük ve Derne işgal edilm iş128

E yaletin ve m erkez sancağın ism i kaynaklara Şehr-i Z or v eya Şehr-i Zol şek lin d e geçm iştir. A n cak,
incelediğim iz d ö nem e ait belgelerd e devam lı olarak Şehr-i Z o r o larak yazıldığı için bu şeklini tercih ettik. Şeh r-i
Z o r E yaleti'n in teşekk ülü v e X V I. yü zıld a k i d u ru m u h akk ın d a bkz. M ehdi Ilh an, "X V I. Y ü z yıld a Şeh rizol
V ilayeti”, O T A M , S . 4, A n kara, 1993, s. 161-170.
12 5 /l.RSK 1551, s. 55-59.
12 6 A R SJC 1572, s. 37-38.
* 2^ D eftere, U v â -i C ebel tâbi'-i ö m e n K erkü k şeklind e kaydedilm iştir. A .R SK 1551, s. 56.
128 I.H . U zu n çarşılı, O sm anh T arihi, c.IV / 1, s. 226.

72
ancak kısa süre sonra tekrar O sm anlı tarafın a geçerek b ey lerb ey iliğ i
mansıbsız olarak Van m uhafazasında bulunan Öm er Paşa’ya verilm iştir12^.
1680-1702 yıllarında eyalete bağlı olm ayan Köprü v e Bazyân sancakları
1734-1740 y ılların d a Şeh r-i Zor E y aleti'n e b a ğ lı birer sancak olarak
k a yd ed ilm işlerd ir.

Eyalete bağlı sancaklar içerisinde sadece Şehr-i Zor, Serücek, Erbil ve

Şem am ek sancaklarında tımar ve z e a m e t olm alıdır ki, 1707-1708 tarihli
A laybeyi Tevcih D efteri'nde sadece zikredilen sancaklara alaybeyi tayini
y a p ılm ış tır130. N itekim tevcih kayıtları in celendiğinde bu san cakların
m ah alli b e y le rin d ışın d a O sm an lı ü m erâsı tarafın d an y ö n e tild iğ i
anlaşılm aktadır. M eselâ 1736 yılında Şem am ek ve Köprü sancakları m îr-
m îrân rütbeli Mahmud Paşa tarafından tasarruf edilmektedir131.

27- Musul Eyaleti

M usul E yalei'n in İdarî tak sim atı ile ilgili b ilg ilerim iz 1701-1702
y ılla rın a a ittir . D iğ er k a y n a k la rım ız d a e y a le te b a ğ lı s a n ca k la r
zikredilm em işdir.

Tablo 31
Musul Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar (1701-1702)132
1- Paşa Sancağı (Musul) 4- Dohuk Kalesi, M utahho ve Zaho
(A çık )
2- Harûn (Açık) 5- Gafre Kalesi ve Kili-i Deyr (Açık)
3- Tikrit (Açık)

Tabloda da görüleceği üzere eyalete bağlı sancakların tamam ı açıktır.

M usul Eyaleti de incelediğim iz dönem de diğer bölge eyaletleri gibi

İran basksı altındadır. N itekim N adir Han 1734 yılında M usul taraflarını
tehd it etm iştir.

M usul E y aleti'n i tasarru f ed en p aşalar, B ağdad 'daki şek av et

h areketlerin i önlem ek g ayesiyle 1702 yılınd a Bağdad V alisi'n in yanına
bulunm uşlardır. N itekim , 11 H aziran 1702 tarihinde Musul Eyaleti tevcih
edilen sâbık Van Beylerbeyi M ustafa Paşa'ya, Bağdad'da bulunm ası şart
koşulmuştur133.

129 A R S K 1572, s. 37.

130 A .R S K 1564, s. 139-140.
131 A .R S K 1572, s. 38.
132 A .R S K 155 1, s. 59-60.
133 A .R S K 1 5 5 1 , s. 59.

73
 28- Basra Eyaleti

Basra Eyaleti, XVII. yüzyılın sonlarında büyük bir şekavet hareketi

y a şam ıştır. D ev letin ağ ırlığ ın ı batı h ud udu na çev ird iğ i uzun savaş
yılla rın d a B asra u rbâm n d an M ü n tefik şeyhi M ani, 1694'de B asra'y ı
zaptetm iştir. İran'ın H uveyse H anı Ferecu llah Han ile araların da olan
anlaşm azlık sebiyle Ferecullah Han 1696 yılında burasını M ani'nin elinden
alm ıştır. Bu olaydan yedi sekiz ay sonra Iran Şahı, Basra'nın anahtarlarını
O sm an lı h ü k ü m etin e g ön d erm işse de, bu du rum B asra'd a O sm anlı
hakim iyetini sağlam laştırm aya yetm em iştir. Bu sebeple Bağdad Valisi Dal
Taban M ustafa Paşa önem li bir kuvvetle serdar olarak önce K orne'yi
arkasından da 1701 M ayıs'ında Basra'yı eşkiyanın elinden geri alm ıştır.
Basra’da Osmanlı hakim iyetinin yeniden tesisi üzerine buraya vali olarak
K ö p rü lü -zâd e Fazıl M u stafa P aşa'n ın dam ad ı v ezîr Ali P aşa tayin
e d ilm iştir134.

Eyalete bağlı sancaklar hakkındaki bilgilerim iz ise 1702 yılına aittir.

D iğer k ay n ak larım ızd a sad ece ey ale t m erk ezin e y ap ılan te v cih a t
bulunm aktadır.

1702 yılında Basra Eyaleti şu sancaklardan müteşekkildir:

Tablo 32
Basra Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1702)135
1- Paşa Sancağı (Basra) 5- Seremle 1,56
2- Kıyab 6- Şuş (Mukataa)
3- Badiye (M ukataa) 7- Gazan, Resle ve Safiyye
4- Sabusne, Gaffât, Mensur ve Batna 8- Ceğar

1702 yılında paşa sancağı h ariç, diğer sancakların hepsi açıktır.

Badiyye ve Şuş sancakları ise, M ukata'a-i M îr-Livâ-i Badiye ve M u kata'a-İ
M îr-L iv â-i Ş uş şek lin d e k ay d ed ilm işle rd ir13“7. Bu sebeple adı geçen
san cak ları tasarru f ed en lerin b u raları m ukataa o larak zap te ttik leri
a n la şılm ak tad ır.

B ağdad Ey aleti k ısm ınd a da açıklad ığım ız üzere 30 O cak 1737

tarihinden itibaren Basra Eyaleti, Bağdad V alisi Ahmed Paşa tarafından
idare v e tasarruf edilm iştir13^.

^ l.H . U zun çarşılı, O sm anlı T arihi, c.IV / 1, s. 4, 17.

1 35 A .R S K 1551, s. 60-62.
C ezay ir-i C ed îd ’e bağlı olduğu belirtilm ekted ir. A .R SK 1551, s. 61.
1 3 7 A R SJC 1551, s. 61.
1 3 8 AÜSJC 1572, s. 40.

74

J
I

29- Ahsa Eyaleti

S a ly an e li e y a le tlerd en d ir. X V II, y ü zy ılın son ların d a M ek ke-i

M ükerrem e Em irliği görevini yürüten Şerif Ailesi üyeleri tarafından idare
edilm iştir. Aralık son lan 1697 tarihinde M ekke-i M ükerrem e Şerîfi, Şerîf
Sa'İd ibn Şerîf Zeyd'e, M ekke-i M ükerrem e E m aretine hüddâm olm ak üzere
Ahsa Eyaleti tevcih ed ilm iştir13^. Bu itibarla Ahsa Eyaleti daha sonraki
yıllarda İdarî taksim at içerisinde gösterilm em iştir.

30- Habeş Eyaleti

H abeş E y a leti de S aly an e li ey a le tle rd e n d ir. E y a let m erk ezi

Sevvakin'dir. XVIII. yüzyılda eyaletin ehem m iyetini kaybetm esi sebebiyle
idaresi C idde Sancağı İle berab er b ir vezire v eriliy o rd u 140. N itek im
incelediğim iz dönem in tamam ında Cidde-İ M a'm ûre Sancağı ve M ekke-i
M ükerreme Şeyhü’l-H arem liği'ni elinde bulunduran paşalara Habeş Eyaleti
de ilhaken verilm iştir.

Habeş Eyaleti’nin Cidde-i M a'm ûre ve Mekke-i M ükerreme Şeyhü'I-

Haremliği ile birlikte tevcih edilm eye başlanm asından sonra eyalet valileri
Habeş Eyaleti'nin m erkezi durum unda olan Sevvakin veya M asavva'da
oturm am ışlar ve yerlerine m ütesellim göndermişlerdir. Fakat XVIII. yüzyılın
başında devlet görevlilerinin hiçbir nüfuzu olm ayıp, onların yerine eyaleti,
devletin de onayı ile tayin edilm iş olan nâibler idare etmekte idiler. Bu yeni
hüviyeti ile Habeş valileri şu işleri yapm akla sorumlu tutulmuştur: Hicaz'a
giden hacı kafilelerinin iaşe ve konaklam a gibi bütün işlerini düzenlem ek,
hacı kafilelerinin etrafa dağılarak perişan olm am aları için M ısır'da olan
adamı vasıtasıyla çeşitli zahireden ne kadar ihtiyaç gösterilm iş ise Süveyş
Limanı'ndan gemilerle Cidde Limanı'na sevketmek^41.

H abeş E y aleti’nin Cidde Sancağı ve M ekke-İ M ükerrem e Şeyhü'l-

harem liği ile birlikte tevcih edilm esi XVII. yüzyılda önem ini kaybeden
eyaletin, şeklen ve manen değerini artırm ıştır. Bu itibarla önem li Osm anlı
vezirleri buraya tayin edilmeye başlanm ıştır.

139 A .R S K 1551, s. 62.

^ t. H. U zunçarşılı, O sm anlı T arihi, c. IV/ 2, s. 248.
^ C en g iz O rlıoıılu , O sm ın h İm p aratorluğ u'm ın G üney S iy aseti H abeş Eyalet i, İstanbul, 1974, s. 132-

75
 31- M ısır Eyaleti

1517'de M ısır'ın O sm anlı hakim iyetine girm esinden sonra m erkezi

Kahire olan bir ey alet olarak teşkilatlandırılm ıştır. K anunî dönem inde,
m erkezden uzak stratejik bölgelerin gelirlerini tahsil ve m uhafazalarını
tem in için bu kabil beylerbeyilikler salyane sistem ine bağlanm ıştır. Bu
cümleden olarak, 14 Ekim 1522 tarihinde M ısır salyaneli eyalet statüsüne
geçm iştir142.

Tablo 33
Mısır Eyaleti'ne Bağlı Sancaklar (1701-1740)
1701-1702 1 1735-1740 144
1- Paşa Sancağı (Kahire) 1- Paşa Sancağı (Kahire)
2- Decercâ (Açık) 2- Cidde-İ M a'mûre
3- Cidde-İ M a'm ûre 3- M îr-H aclık-ı M ısır
4- Medine-i Münevvere (Açık)
5- M îr-H aclık-ı M ısır

M ısır E y aleti'n e b a ğ lı san cak lard an C idd e-i M a'm û re San cağ ı
m u tasarrıfları aynı zam an da M ekke-i M ü kerrem e Ş ey h u l-H a rem liğ i
görevini de y ü rü tm ek ted irler. Y ukarıda H abeş Eyaleti kayd ında da
bahsettiğimiz üzere incelediğim iz dönemin başından itibaren Cidde Sancağı
ve M ekke-i Mükerrem e ŞeyhüT-H arem liği’ni tasarruf eden paşalara aynı
zamanda Habeş Eyaleti de tevcih edilmiştir.

Bir diğer husus Şam da olduğu gibi M ısır Eyaletİ’nde de m îr-haclık

müessesesinin bulunm asıdır. Bu kurum adından da anlaşılacağı üzere, hac
farizasını yerine getirm ek için H icaz’a gidecek hacı adaylarının gidiş ve
dönüş yollarında k arşılaşab ilecekleri m eseleleri h alletm ek ve Özellikle
zahire ihtiyaçlarının tem inine yardım cı olmakla m ükellefti.

1701-1702 tarihinde M ısır Eyaleti'ne bağlı olarak yazılan M edine-i

Münevvere Sancağı'nın M edine şehri ile tasarruf edileceği belirtilm işse de
tevcihatı açık kalm ıştır. Aynı şekilde D ecercâ Sancağı da açıktır. Bu
s a n c a k la r 1 7 3 5 -1 7 4 0 y ıl l a r ı n d a İd a r î ta k s im a t iç e r i s i n d e
gösterilm em işlerdir.

Seyytd M uham m et! es-Seyyid M ahm ud , XV/. A sırda M ısır Eyaleti, İstanbul, 1990, s. 50, 72, M ısır
Eyaleti hakkınd a geniş bilgi için ayrıca bkz. Ibrahim el-M ouelhy, Organisation et Fonction nem ent d es /ns i ¡'i ui ions
O ttom anes en E gypte, (1517-1917), A n ka ra 1989.
143 A 1 ÎS K 1551, s. 67.
144 A R S K 1572, s. 41.

76

i.
Y

32- Cezayir-i Garb Eyaleti

K uzey A frik a’daki C ezayir, Tunus ve T rablubgarb tarafları eld e

edildikten sonra ilk yıllarda m üşterek, daha sonraları ise m üstakil birer
eyalet olarak idari taksim at içerisinde yer alm ışlardır. Garp O cakları da
denilen bu eyaletler salyaneli olarak idare edilm işlerdir.

Cezayir-i Garb Eyaleti, Cezayir'in Osm anlı hakimiyetine girm esinden

sonra yukarıda da işaret ettiğim iz üzere Diğer Kuzey Afrika eyaletleri ile
m üşterek olarak idare edilm iş ancak daha sonra C ezayir ve C ezayir-i Garb
olarak iki ayrı eyalete ayrılm ıştır. 1564 yılınd a Cezayir valisi Kaptan-ı
Derya Piyale Paşa, Cezayir-i Garp valisi ise Haşan Paşa’d ır*45.

C ezayir-i G arb ocağının başında dirayetli beylerbeyilerin olduğu

yıllarda yeniçeriler ve korsanlar onların otoritesine tabi olm uşlardır. Ancak
1587 yılınd a Kılıç Ali Paşa'nın İstanbul'a g itm esiyle reis ve tayfaların
ik tid a rı ele g eçird iğ i g ö rü lm e k te d ir. E y a let 3 y ıld a b ir atan an
beylerbeyilerin elinde görünse de fiili bir iktidarları yoktur. XVII. yüzyılda
reisler iktidarı yeniçeri divanına terketmek zorunda kalmışlardır. Cezayir-i
G arb E y aleti'n d e yen içeri divan ın ın fiili ik tid ar olduğu dönem lerde
m erkezden d ev am lı olarak bu raya bey lerb ey i tayin i y ap ılm ıştır. Bu
atam alar sadece eyaletin O sm anlı hakim iyetind e olduğunu gösterm eye
yönelik simgesel bir hareket olarak kalmıştır. Bu atamalara yeniçeri divanı
itiraz etm em iştir. Zira onlar O sm anlı D evleti’ne bağlı olm ayı bir yerde
h a y atiyetlerin in b ir devam ı olarak görm üşlerdir. Böyle bir bağ lılığ ın
olmaması durumunda batılı devletlerin tehdidine uğramaları kaçınılmazdı.
N itek im bu b a ğ lılık la rın ın b ir ifad e si o larak p ad işah a h ed iy e ler
gönderm enin yam sıra, talep edildiğind e yardım gönderm ekten de geri
k a lm ıy o rlard ı. Ö ze llik le G irit seferin d e C e zay ir-i G arb, T unus v e
T rablusgarb tekneleri V enedikliler'in tuttukları lim anlara saldırm ışlardır.
M erkezden atanan paşalar ise sadece divanın aldığı kanun gücündeki
k ararları onaylam akta idiler. 1671 y ılınd a bu kez reisler ik tid arı ele
geçirm iş ve ağalar rejim ine son verm işler ve ocak yönetim ini aralarından
seçtikleri (bu seçime daha sonra yeniçeri subayları da katılm ıştır) birine
devretm işlerdir. Bu yöneticiye dayı denilm ekteydi. Dayıların İktidarı eline
geçirdiği dönem de de eyalete beylerbeyi tayini devam etm iştir. Ancak 1711
yılında D ayı Ali Çavuş m erkezden gönderilen Şarkan İbrahim Paşa'yı
sın ırd ışı etm iş ve k en d isin in bey lerb ey i o larak m erk ez tarafın d a n
ta n ın m a sın ı da sa ğ la m ıştır. B ö y le ce ik tid a r ve ün van ay n ı eld e
to p la n m ış tır * 46. N itekim bundan sonra eyaleti tasarruf eden paşalara

^ 1. H. U zunçarşılı, O sım n h Tarihi, c. 1II/2, s, 293.

^ R o bert M antran, X V I-X V M . Yüzyıllarda O sm an lı İm paratorluğu, (Ç eviren: M eh m et A li K ılıçbay),
A n kara, 1995, s. 222-225.

77

i
gön derilen ferm an lard a, C ezayir B eylerbeyisin e ve D ayısına diye hitap
edilm ek suretiyle her iki vazifenin de aynı kişinin uhdesinde olduğu tasrih
edilm iş ve bu durum Cezayir ocağının sonuna kadar devam e tm iş tir1 ^ .
N itekim 21 Ağustos 1718 tarihinde Cezayir-i Garb beylerbeyiliğine tayin
olunan M ehmed Paşa'nın tevcih kaydı, Cezayir-i Garb dayısı olan hAehmed
zide-m ecdehu ya verilinindir şeklindedir.

in celed iğ im iz dönem , C ezayir-i Garb Eyaleti'nd e dayıların fiilen

ellerinde tuttukları idareyi resmen de ele geçirdiği yıllardır. Cezayir-i Garb
Eyaleti X V III. yüzyıld a sadece b ey ierb ey ilik ten m üteşekkil olu p, 20
civarında bir gem iden ibaretti. Eyaletteki yeniçeri sayısı da önceleri 20.000
civarında iken sonradan 2.500‘e kadar düşmüştür148.

33- Tunus Eyaleti

Tunus Eyaleti de Garp ocaklarm dandır. XVII. yüzyılda m erkezden

gönderilen paşaların idarede hüküm ve nüfuzları yoktu. Beylerbeyilerİn
yam sıra, dayıların ve E m irü'l-evian denilen Vatan sancakbeyinin üç başlı
olarak ey aletin yönetim ini ellerin d e bu lun du rdu kları an laşılm aktadır.
Ancak esasta dayılar ve V atan sancakbeylerinin iktidar için daim i bir
mücadelesi söz konusu idi. Bazen dayılık ve Vatan sancakbeyliğinin bir elde
toplandığı da görülürdü ancak her üç vazifenin tek elde toplanmasına imkan
yoktu. Zira dayılar ocaklı tarafından seçilir ve bu duruma merkezi hüküm et
müdahale ed em ezdi14^.

XVIII. yüzyılın başında ocaklık suretiyle Vatan sancakbeyi bulunan

İbrahim Bey'in aleyhine kardeşi Murad Bey'in m uhalefeti ile kanlı bir
mücadele başlamış ve İbrahim Bey'i öldüren Murad Bey Vatan Beyi olmuştur.
Bu durum m erkez tarafından da kabul görm üş olm alı ki, 23 N isan 1700
tarihinde Vatan Sancağı Murad Bey'e resm en tevcih e d il m iş t ir 1^0 . Ancak bir
müddet sonra Murad Bey de katledilm iş ve bu durumdan istifade ile Vatan
S an cağ ı'n ın o cak lık statü sü k ald ırılarak bey liğ i 1701 y ılın d a sipahi
ağalarından Seyyid Ali Ağa'ya verilmiştir. Bu yeni durum da uzun sürmemiş
ve bir müddet sonra Vatan Sancağı yine eski beylerin ailesine geçm iştir151.

1705 yılınd a eski bey lerd en Ali Bey'in oğlu H üseyin iktidarı ele
geçirm iş ve Cezayir-i Garb da olduğu gibi beylerbeyilik de artık bu aile
m ensuplarına verilmiştir. Bu durum kısı süreli bir kesintiye uğramış olmalı
ki, 7 Temm uz 1717 tarihinde Tunus Beylerbeyiliği sabık Kefe Beylerbeyi olan

^ I. H. U zun çarşıh , O sm an h Tarihi, c, IV /2, s. 250.

148 A ynı eser, s, 250.
149 A ynı eser, s. 250-251.
150 A K S K 1551, s. 68.
151 t. H. Uzun çarşılı, O sm an h Tarihi, c. IV/ 2 , s. 251.

1
Kuşçı Mustafa Paşa’ya tevcih edilm iştir152. XVIII. yüzyılın ortalarına doğru
T u n u s'd a d a y ıla rın b ir fo n k siy o n u k alm am ıştır. M ü cad ele V atan
sancakbeyliği ve beylerbeyilik üzerinde yoğunlaşm ıştır. Zira 1735 yılında
Tunus'ta beylerbeyilik ve V atan sancakbeyliği aynı ailenin farklı üyeleri
tarafın dan tasarru f ed iliy o rd u 153. A ile arasındaki m ücadele ise her iki
makam ı da ele geçirm e isteğinden kaynaklanm ıştır. N ihayet 1756 yılında
Hüseyin Paşa ile yeğeni arasındaki kanlı çatışmalar sona erm iş ve H üseyin
Paşa'nın oğulları Ali Paşa’yı m ağlup ederek beylerbeyilik ve sancakbeyik
m akam larını H üseyni H anedanı olarak anılacak aile tekeline alm ışlardır.
H üseyni H anedanı'nın Tunus'taki iktidarı Fransız işgaline kadar 250 yıl.
devam etm iştir154. Ancak belli b ir ailenin tekelinde olsa bile Tunus elden
çıkıncaya kadar bir Osm anlı eyaleti olarak kalmıştır.

Tunus Eyaleti’ne bağlı sancaklar şunlardır:

Tablo 34
Tunus Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar (1692-1740)
1692-1701 İİ5İ> 1735-1740 lbb
1- Paşa Sancağı (Tunus) 1- Paşa Sancağı
2- Vatan (Ock.) 2- Vatan (Ock.)
3- M ehle

34- Trablusgarb Eyaleti

Trablusgarb Eyaleti’nde 1551’den 1609'a kadar m erkezden tayin edilen

beylerbeyilerin dirayetli bir yönetim leri söz konusudur. Ancak 1609 yılında
eyaletteki yeniçerilerin isyanı ile kendi aralarından seçtikleri Süleym an
adlı bir kişi day ı olm u ştur. Bu d ay ılık -bey lerbey ilik rejim i 1711 y ılına
kadar devam etm iştir15'.

XV II. yüzyıld a d iğ er garb o cakların da olduğu g ibi bu rada da

beylerbeyilerin sadece m erkezi hüküm eti tem sil eden bir görevli olarak
bulundukları görülm ektedir. Fiili iktidar dayıların elindedir. Tarblusgarb
Eyaleti'nde dayıların, beylerbeyi olarak tayini İfade edildiği gibi 1711'de
K aram anlı A hm ed Paşa ile b aşlam am ıştır15**. Ahmed Paşa'n ın m erkezî

152 A .N Ş T 1355, s. 21; A .R S K 1568, s. 27.

153 /4.RSK 1572, s. 42. Bu y ıllard a beylerb eyilik A li P a ş a n ın V ata» sancakbeyliği ise H üseyin B ey 'in
elindedir.
^ R. M antran, XV ¡-X VIII. Yüzyıllarda Osm tm h İm paratorluğu, s. 226.
155 A .JÎS JÎ 2572, s. 68.
156 A .R S K 1572, s. 42.
^ R. M antran, XVI-XVH1. Y ü zyıllarda O sm anlı im paratorlu ğu, s. 228.
158 Bkz. R. M a n tra n , X V I-X V İII. Y ü zy ıllard a O sm an lı im p a ra to rlu ğ u , s. 2 28 ; I. H akkı U zu n çarşılı,
Osnuınlı Tarihi, c. IV/ 2, s. 252.
idarenin onayını alm adan kendini b e y lerb ey i ilan etm esi, d ayılık ile
beylerbeyi lig in ilk kez onun zam anında birleştiği şeklinde yorum lara yol
açm ıştır. Ancak dayılık ile beylerbeyilik ilk kez 16 H aziran 1702 tarihinde
M ustafa Paşa ile başlam ıştır. Zira 22 N isan 1702'da Trablusgarb dayısı olan
H acı M u stafa’nın a h a lin in m a h z a r la r ıy la b e y lerb ey i old uğu tesp it
ed ilm ek ted ir159.

Turgut Reis zamanında Trablus'a yerleşen Türk korsanlarının devamı

olan Karamanlı Ahmed Paşa Temmuz 1711’de ocak divanının da desteği ile
dayı ve paşa ilan edilm iştir. İlk yıllarda Osmanlı merkezi yönetimi Ahmed
Paşa'yı beylerbeyi olarak kabul etm em iş ancak durum u tahkike gelen
Kaptan-ı Derya Canım hoca M ehmed Paşa, Tarablusgarb'a giremeden geri
dönm ek zorunda kalıp Ahmed Paşa da Osmanlıya sadık kalacağını beyan
edince 1713'de beylerbeyilik beratını alabilmiş ve 1745 ylında ölüm üne kadar
bu görevi sürdürm üştür160. Böylelikle Trablusgarb Eyaleti’nde ırsî bir idare
kurulmuş oldu. Zira bu tarihten sonra askerler halk ve ulem anın onayıyla
Karam anlı ailesine mensup kişiler eyaleti yönetm işler ve seçilen kişiler
m erk ez ta ra fın d a n da ta sd ik g ö rm ü şlerd ir. K a ra m a n lı a ile s in in
Trablusgarb'da idareyi ellerinde bulundurm aları 1795 yılına kadar devam
etm iştir161.

Trablu sgarb Ey aleti sadece b ey ler b ey ilik olarak zikredilm ekte ve

eyalete bağlı bir sancağın varlığına rastlanmam aktadır.

II- KAPTA N LIKLA R

1- D erya K aptan lığı (Cezayir Eyaleti)

O sm an lı id ari sitem i için de K apu dan lık-ı D erya, K aptan Paşa,

C ezayir-i Bahr-i Sefîd veya C ezayir Eyaleti olarak anılan ve özellikle
A kdeniz ad aların d an v e A k eniz'e sah ili olan önem li san cak lard an
m üteşekkil b ir eyalet olarak teşkilatlanm ıştır162. O sm anlı deniz gücünün
sevk ve idaresinden sorum lu olan Kaptan-ı Derya tarafından tasarru f
edilirdi. Eyaletin paşa sancağı G elibolu'dur. XVII. yüzyılın ortalarında 13
sancak olup, 3'ü salyaneli diğerleri has suretiyle tasarruf edilm ektedir163,
incelediğimiz dönem de eyalete bağlı sancak sayısı 12-16 arasında değişmişir.
Kaptanlığa bağlı sancaklar aşağıdaki tabloda verilmiştir.

159 A .R S K 1551, s. 69.

160 A h m ed P aşa, 26 M a y ıs 1718, 24 K asım 1736, 17 K asım 1738 v e 10 K asım 1739 tarihti ib kâ
em irleri ile görevine d evam ettirilm iştir. A .N Ş T 1355, s. 2 2 ; A .R S K 1568, s. 2 8 ; /4.RSK 1572, s. 43.
R. M antran, X V l-X V W . Y ü zyıllarda O sm anlı İm paratorluğu, s. 228-229.
İn celed iğ im iz d ö nem d e kay n aklara d aha çok Kııpııdutthk-ı D erya şek lin d e geçm iştir. A laybeyi
tevcih d efterlerind e ise E yalet-i Cezayir olarak zikredilm ektedir.
Sofy alı Ali Ç avuş K anu nn âm esi, s. 14.

80

i
 Tablo 35
Derya Kaptanlığı'na Bağlı Sancaklar (1688-1740)
1688-1702 104 1731-1740 16b
1- Kaptanlık Merkezi (Gelibolu) 1- Kaptanlık Merkezi (Gelibolu)
2 - Rodos 2- Değirmenlik ve Mesentûri (Boş)
3- Değirmenlik ve Mesentûri 3- Sığla (Boş)
4- Sığla 4- K arlıili
5- Andıra 5- Senturin (Boş)
6- Senturin 6- Nakşa Berre (Boş)
7- Nakşa Berre 7- Kavala
8- Limni (Bo^) 8- Eğriboz
9- Kavala 9- İnebahtı
10- Midillü (Eskerüs ile birlikte) 10- Mora (Muhassıllık)
11- Sakız 11- M ezistre (Boş)
12- Eğriboz (Arpalık) 12- Kocaili
13- M ezistre
14- inebahtı
15- Iskenderiyye
16- Dimyad (Reşîd ile birlikte)_____________ ____________ ___________________

D erya K ap tan lığı'n a b ağ lı sancakları tasarru f edenler, gen ellikle

derya üm erâsından olan olan paşa veya sancakbeyi rütbeli kaptanlardır. Bu
kaptanlar birer gem i ile beraber ve bazıları birer gem iden başka y ed ek ,
Rodos'u tasarruf eden paşa veya bey ise bir gemiden başka devlet tarafından
tem in edilen dört kalyon ile deniz seferine giderlerdi166. A ncak bazı
san ca k la rın a r p a lık su retiy le tasarru f ed ild iğ ine de rastlan m ak tad ır.
M eselâ 1702 y ılınd a Eğriboz Sancağı, Tırhala ve K arlıili sancaklarıyla
berab er a r p a lık su retiy le İsm ail P aşa'n ın tasarru fu n d ad ır167. K ocaili
Sancağı da 1 Temm uz 1739 tarihinde eski Musul Valisi M ustafa Paşa'ya yine
a r p a lık suretiyle tevcih ed ilm iştir. XVII. y üzyılın ortalarında salyaneli
olarak zikredilen 3 sancak N akşe Berre, Sakız ve Mehdiye'dir16^. Ancak
bu n lardan M ehdiye Sancağı in celediğim iz dönem in başlarında Tunus
Eyaleti'ne bağlanm ıştır169. Sakız ve Nakşa Berre sancakları ise muhtemelen
salyaneli statülerini devam ettirm işlerdir.

XVIII. yüzyılın başlarında eyalete bağlı sancaklardan Rodos, Midillü,

D im yad (ve Reşîd) ve Iskenderiyye sancakları S alyan eli olarak (M idillü

164 A.KSJC 1551, s. 62-66.

165 A .R S K 1572, s. 43-47.
166 t. H. U zunçarşılı, Osm unh T arihi, ç. IV /2. Kısım , s. 248.
i 6 ? A .R S K 1 5 5 1 , s. 65.
Sofyalı A li Ç avuş K anu nn âm esi, s. 14.
M eh d iye Sancağı, Tunus E yaleti içerisin d ed ir, 1701-1702 tarih li San cak T ev cih D efteri'nd e M ehle
olarak kayd ed ilen sancak (A R S K 1551, s. 68) m uhtem elen M ehdiye diye zikredilen sancaktır.
hariç) Anapoli K aptanlığı’na bağlanm ıştır. Andıra Sancağı, Kaptan Paşa'ya
has tayin olunm uş ve bu itibarla sancak tevcihi yapılmam ış ve 1731-1740
tarihlerinde de sancak olarak kaydedilm em iştir. Bunların yanısıra 1701-
1702 y ılların d a Süv eyş K ap tan lığ ı'n a b ağ lı olan K o caili ve K arlıili
sancakları 1731-1740 dönem inde Derya Kaptanlığı'na ilhak olm uştur170.
Mora 1683-1699 savaşlarının sonunda Osmanlı hakimiyetinden çıkmıştır. Bu
sebeple 1688-1702 y ılların a ait taksim at ve tevcihat kayıtları içerisinde
bulunmamaktadır. Ancak daha sonra tekrar Osmanlı hakimiyetine girmiş ve
Anapoli M uhafızlığı ile birlikte m u kassilik olarak kaydedilm iştir171.

XVIII. y üzyılın başların d a boş olarak gözüken ve daha sonraki

yıllarda ise kaydedilm eyin Lim ni Sancağı ise Kaptan Paşa'nm tasarrufunda
olduğu için 17^ tevcihata tabi tutulmamıştır.

2- Süveyş K aptanlığı

O sm anlılar M ısır ve K ızıld en iz sahillerini ele g eçird ik ten sonra

buraların P o rtek izlilerd en korunm ası ve eskiden m evcut olan Süveyş
T ersan esi'n d en istifad e etm ek m aksadıyla ayrı b ir donanm a vücûda
getirm işlerd ir. 1539 ve 1552 yılların da y apılan H int seferleri Süveyş
donanm ası vasıtasıyla yapılm ış ve Pîrî Reis ve Seydî Ali Reis gibi önem li
Osmanlı D enizcileri bu donanm anın kaptanı olarak görev yapmışlardır. XVI.
yüzyılda donanm aya bağlı 30 kadırga bulunuyordu173. Süveyş donanm ası
M art 1560'da m üstakil bir kaptanlık haline getirilerek Süveyş K aptanlığı
olarak anılm aya başlan m ıştır174.

XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Süveyş Kaptanlığı önemini yitirmiş

ancak m evcu diyetini devam ettirm iştir. 1632 tarihinde Süveydan-zâde
isim li bir kaptanın id aresin d ed ir175. 1698-1702 yılları arasında Süveyş
Kaptanlığına bağlı sancaklar şunlardır:

K o ca ili S an cağ ı 1 7 17-1718 tarih li S an cak T ev cih D efteri'n d e D ery a K a p ta n lığ ı'n a bağ lıd ır bu
sebeple zik red ilen tarihten önce Sü veyş K a p ta n lığ ın d a n ayrıld ığını söylem ek m üm kündür. A .N Ş T 1355, s. 2 1 ;
A .R S K 1568, s. 27.
^ M o ra San cağı ile ilgili kayıt aynen şöyled ir: L iv â-i M u h assılh k-ı M ora tm 'a M u h afızh k-ı A napoli.
A .R SK 1572, s. 46.
^ M . N uri P aşa, N rtayic ül-V u ku at, c. III-IV , s. 104.
^ İsm ail H akkı U zun çarşılı, O sm anlı D evletinin M erkez v e B ahriye T eşkilatı, 3. Baskı, A nkara, 1988, s.
400-401.
^ Seyyid M uham m ed es-Seyyid M ahm ud , XV/. A sırda M ısır Eyaleti, İstanbul, 1990, s. 152.
175 A Ü S K 1 4 9 2 , s. 12.

82
 Tablo 36
Süveyş K aptanlığına Bağlı Sancaklar (1698-1702)
1- Kaptanlık M erkezi 3- K arlıili
2- Kocaili

Sü v eyş K ap tan lığı 4 M ayıs 1702 tarih in d e b er -v e ch -i te'bîd

M akm ııd'a verilm iştir. Kocaili Sancağı 10 Ocak 1698 tarihinde Anadolu’da
tah rir h izm eti gören O sm an Paşa'ya (m uhtem elen arp alık suretiyle),
Karlıili Sancağı ise Eğriboz ve Tırhala Sancağı ile birlikte 29 N isan 1702
ta r ih in d e a r p a l ı k s u r e tiy le İs m a il P aşa ta ra fın d a n ta s a rru f
e d ilm e k te d ir ^ .

Sü v eyş K ap tan lığ ı 1735-1736 tarih li d efterd e sad ece ism en

zikredilm iş ve m uhtem elen resmen kaldırılm ış veya Derya Kaptanlığı'na
bağ lan m ış olm alı ki tevcihata tabi tu tu lm am ıştır17' . N itekim aynı
yıllarda, dah önce Süveyş K aptaniığı'na bağlı olan Kocaili ve Karlıili
sancakları Derya K aptaniığı’na bağlıdırlar.

3- Tu.ua Nehri Donanması Başbuğluğu

Osmanii Devleti M acaristan'ı işgal ettikten sonra, Tuna N ehri’ncle de

donanm a yapılm ış ve Tuna Kaptanlığı ihdas edilm iştir. Tuna Kaptanlığı
önce iki ayrı bölgeye ayrılmış olup,, biri nehri doğduğu yerden Vidin'e ve
diğeri Vidin'den Budin Eyaleti'nin sonuna kadar devam e d e r d i^ .

Karlofça m uahedesiyle Temeşvar hariç M acaristan'ın elden çıkması

sebebiyle, Tuna Kaptanlığı bire inmiştir. Bu donanma 19 kalite, 5 büyük ve
küçük fir k a te , 3 ş a y k a ve 100 adet üstü açık denilen nakliye kayığından
m üteşekkildi. Tuna g em ilerin d en a k ta rm a , ş a lo p e ve k ırlan g ıç gem ileri
nehrin muhafazası için kullanılırlardı. Tuna N ehri'nden geçecek zahire ve
mühim m at gem ilerini emniyet içinde sevk etmek için tayin olunan memura
girdap ağası denilirdi. Bundan başka üstü açık denilen gem ilere bakan ve
onların teçhiziyle uğaşan m em ura da açıklar ağası ^ veya iistii açıklu
başbuğu d e n ilir d i^ . Rusçuk sahilinde bir tersane olup Tuna gemileri çoğu
zaman burada kışlarlardı. Bu sebeple Kaptanlık m erkezi de muhtem elen
R usçuk idi.
İnceled iğim iz dönem de, Tuna kaptanlığa Başbu ğlu k-ı D onanm a-yt
Nehr-i Tuna şeklinde kaydedilm iş ve beylerbeyi pâyeli paşalar tarafından

176 A .R S K 1551, s. 66.

177 A fiSIC 1572, s. 47.
İH . U zunçarşılı, Osman!t D evletinin M erkez ve B ahriye Teşkilâtı, s. 403.
^ A ynı eser, s. 403-404.
^ 26 Ekim 1737 tarih ind e Tuna N ehri D o nan m ası Başbuğluğu'na tayin edilen M ahm ud K aptan'ın
eski görevi üstü açıklı başbuğluğu dur. A .R S K 1572, s. 47.

83
yön etilm iştir. Tuna neh rin d ek i gem ilerin sevk ve idaresi ve gem ilerin
imalinden Tuna Nehri Donanması Başbuğu sorumlu İdi. Başbuğlar genellikle
donanma içindeki üst dereceli görevlilerden seçilm iştir. M eselâ, 1737-1739
yıllarında görev yapan iki kaptandan birisi eski üstü açıklı başbuğu diğeri
ise eski girdap ağası dır. Tuna Donanması Başbuğları aynı zamanda Tersane-
i A m ire Kethiidalığı görevini de beraber yürütm ektedirler181.

4- Şattü'l-Arab Kaptanlığı

Basra K örfezi'nd eki gem ilerin sevk ve idaresinden sorum lu olan

kaptanlıktır. Bu kaptanlık da diğerlerinde olduğu gibi beylerbeyi rütbeli
paşalar tarafından yönetiliyordu. M eselâ, 8 Şubat 1737 tarihinde Şattü'l-
Arab Kaptanlığı tevcih edilen İbrahim Paşa eski tersane kethüdâsı olup,
m îr-m irânlık ile bu göreve tayin edilmiştir. Bağdad ve Basra havalisinde bu
yıllarda beylerbeyi H aşan Paşa ve onun ölüm ünden sonra oğlu Ahmed
Paşa'nın uzun süreli bir nüfuz tesis ettiklerine yukarıda dikkat çekm iştik.
H atta Bağdad valilerin in bir m üddet sonra Basra Eyaleti'ni tasarruf ve
idare ettikleri de m alûm du r. Bu seb ep le Şattü 'l-A rab K ap tan lığ ı’na
getirilecek kişilerin bu beylerbeyilerin teklifi doğrultusunda tayin edildiğine
rastlanm aktadır. M eselâ, 8 Şubat 1737 tarihinde bu göreve getirilen ve 10
K asım 1739 tarihinde halen işbaşında olan İbrahim Paşa, Bağdad valisi
vezîr Ahmed Paşa'nın teklifi ile Şattü'l-Arab Kaptanı olmuştur1

5- Anapoli Kaptanlığı

Mora yarımadasının idare merkezi durumunda olan Anapoli, Mora'nın

doğusunda ve deniz kenarında bulunm aktadır. 1683-1699 yılları arasında
cereyan eden 16 yıl savaşları esnasında 1686-1687 yıllarında yapılan bir dizi
sefer sonucu M ora yarım adası V ened ikliler'in eline geçm iştir1**3 . Mora
yarım adası 1715 yılına kadar V enedik hakim iyetinde kaldıktan sonra bu
yılda yapılan h arekat sonunda yarım adanın m üstahkem kaleleri olan
Gördüs, Anapoli, M udon, M enekeşe ve Ayamavra kaleleri tekrar Osm anlı
hakim iyetine g irm iştir184.

M ora'nın stratejik yönden önem i dolayısıyla burada da A n a p o li

K a p ta n lığ ı diye anılan b ir kaptanlık teşekkül ettirilm iştir185. A napoli
Kaptanlığı’nın görevi özlellikle Adriyatik D enizi’nin kontrolünü sağam ak

181 A f lS K 1572, s. 47.

182 A .R S K 1572, s. 47.
183 î. H. U zuııçarşılı, O sm atıh T arihi, c. III/ I, s., 4 7 9 4 8 1 .
^ î. H. U zunçarşılı, Ostnanh T arihi, c. IV/ 1, s. 104-109.
^ 1632 yılında tanzim edilen sancak tevcih d efterin d e d e Anapoli Kaptanlığı m evcut olup, bu yılda
Kadı-Zâde M eh m ed Bey'in id aresindedir. A .R S K 1492, s. 12.

84
ve Venedik donanmasının üssü durumundaki Korfo adasından hareket edecek
olan Venedik gem ilerine karşı müteyakkız bir halde bulunmaktır.

M ora y arım adasın ın in celed iğ im iz dönem in başların d a V enedik

h akim iyetinde bulunm ası sebebiyle idari taksim atı ile ilgili bilgilerim iz
ancak 1715 yılında tekrar Osmanlı hakimiyetine girmesinden sonraki döneme
a ittir. Bu dönem e ait olan b ilg ilerim iz ise 1730-1740 y ılların ı ihtiva
etm ektedir. Zikredilen yıllarda Anapoli K ap tan lığın a bağlı olan sancakar
aşağıdaki tabloda verilm iştir.

Tablo 37
___________Anapoli Kaptanlığına Bağlı Sancaklar (1730-1740) 186__________
1-Kaptanlık M erkezi (Anapoli) 4- Dim yad ve Reşîd (Salyaneli)
2- Rodos (Salyaneli) 5- îskenderiyye (Salyaneli)
3- M idillü (Salyaneli)_______________

Görüldüğü üzere Anapoli Kaptanlığı'na bağlı olan sancaklar daha Önce

D erya K ap tan lığı'n a bağlı olan san caklardır. M ora’nın ve dolayısiyie
A napolİ’nin tekrar Osm anlı h akm iyetine girm esinden sonra zikredilen
sancaklar s a ly a n eli olarak A napoli K aptan lığı'n a bağlanm ıştır. Anapoli
Kaptanlığı 1730-1740 yılları arasında boş olarak gözükm ektedir. Ancak aynı
defterde, D erya Kaptanlığı'na bağlı olan ve m u h a s s tlh k suretiyle İdare
edilen Mora Sancağı'nm Anapoli M uhafızlığı ile birlikte tevcih edilm esi,
M ora Sancağı ve A napolİ’nin aynı paşa tarafından tasarruf ed ildiğini
g ö sterm ek ted ir. Z ik re d ilen y ıllard a A hm ed Paşa A n ap o li K alesi'n i
m u h a fa z a e tm ek ş a rtıy la M o ra v e A n ap o li id a r e s in i elin d e
bu ludurm aktadır1^ .

III- V O YV O D A LIK LA R

1- Boğdan V oyvodalığı

Boğdan (U lahya), 1455 yılında O sm anlı D evleti'nin h akim iyetini

tanım ış ve voyvodalık statüsü ile idari sistem içerisindeki yerini alm ıştır.
Bu durum 1475 yılında Boğdan voyvodası Stefan Çel Mare’nin yıllık vergisini
v erm ek istem em esi ve K e fe'n in alın m asın d an sonra b u ray a kaçan
C en ev izlileri m em leketine kabul etm esi ile kısa süreli b ir k esin tiye
uğramıştır. 1476 yılanda bizzat padişahın kumandasında Boğdan üzerine bir
sefer yapılm ış ve Stefan mağlup edilm iştir 1484 yılında yine muhalefet eden
bu prensin elinden Kili ve Akkerm an alınarak Tuna ve Karadeniz sahilleri
O sm anlı hakim iyetine girm iştir. 1496 yılında yapılan Lehistan seferinde

186 A .R S K 1572, s. 48-49.

1 87 A R SJC 1572, s. 46.
Boğdan bey i S te fan 'ın sad ak atle O sm an lıya h izm eti m u k abelesin d e
voyvodalığı tekrar tanınm ıştır1^8.

in celed iğ im iz dönem de, Boğdan V oyvod alığı, İstan bullu Fenerli

Rum lar arasından gönderilen voyvodalar tarafından idare edilm ektedir.
H udut itib ariy le, Kırım H an lığ ı'n a bağ lı Bucak tatarları ile kuzeyde
Leh istan'a kom şu idi. XV III. yüzyılın ilk yarısına kadar Leh istan, bu
y üzy ılın o rtaların d an itibaren ise R u slar'ın m enfi p ropogan d alırı ile
Osm anlı D evleti için tehlikeli bir vaziyet alm ışlard ır. Ruslar ortodoks
m ezhebinden oldukları için aynı m ezhebe sahip Boğdan tarafından hüsnü
kabul görmüş ve nüfuzlarını daha kolay tesis e d e b i l m i ş l e r d i r 1 8 ^

2 - Eflak Voyvodalığı

Eflak prensliği (Moldavya) 1397 yılında kabul ettiği bir m uahede ile
v o y v o d a lık olarak O sm anlı h akim iyetine girm iştir. Ancak bu statüsü
O sm anlı D evleti’nin Rum eli'deki hakim iyetinin tam olarak sağlanm asına
kadar kısa süreli kesintilere de uğram ıştır. M esela 1444 Edİrne-Segedirı
M uahedesine göre, bir taraftan Osm anlIlara vergi veriyor diğer taraftan
M acarların him ayesinde bulunuyordu. 1462 yılından sonra Eflak'ta tam bir
h ak im iy et tesis ed ilm iş ve voyvod alık olarak İdarî taksim atta yerini
a lm ış tır1^ .

Buraya da XVII. yüzyılın sonlarından itibaren İstanbullu Fenerli

Rumlar’dan voyvoda tayin edilm eye başlanmıştır.

IV- MELÎKLİKLER

1- Dadyan, Güril, Açıkbaş ve Abaza Meliklikleri

Batı K afkasya b ö lg esin d e d ö rt m eliklik bu lu n m ak tayd ı. Bu nlar

Dadyan, G üril, Açıkbaş ve Abaza M eliklikleridir.

Osm anlı D evleti, bu d ört m elikliği Rusya'ya m eyletm em eleri için

Ç ıld ır B ey le rb ey iliğ i v a sıtasıy la kon trol altınd a tu tu y ord u . A n cak ,
meliklikler arasında da devam lı bir mücadele söz konusu idi. İşte hem bunlar
arasındaki anlaşm azlıkları giderm ek, hem de haraçlarını alarak devlet
hazînesine gönderme görevi Çıldır Beylerbeyi'ne aitti1* 1.

t, H . Uzunçarşılı,.Osîhim Ii Tarihi, e l i , s. 431.

^ Î. H. Ü z u n ça rşlı, O sm anlı Tarihi, c. IV/ 2, s. 60.
^ İsm ail H akkı U zıın çarşılı, Osman/1 Tarihi, c. I, 4.Baskı, A n kara, 1982> s. 213-215 ; c. II, s. 77.
1 9 1 1 H. U zunçarşıh, Osımınlı T arihi, c. IV/ 2, s. 125-126.
 ÜÇÜNCÜ BÖ LÜM

EYALET VE SANCAK TEVCİHATI

Bu bölüm de 1700-1740 yılları arasında Osm anlı eyalet ve sancakları

ile kaptan lıklar, v oy v od alık lar ve m elik lik lerin k im lerin tasarrufunda
old uğu v erilm iştir. A n cak m ev cu t k a y n ak larım ız 1719-1735 y ılla rı
arasındaki tevcihatı -kısm en- verm em ektedir. Bu sebeple bu y ıllara ait
tevcihler eksik kalm ıştır. Bazı eyalet ve sancaklara yapılan tevcihler yer
yer diğer eserlerlerle de desteklenm eye çalışılm ıştır. Ancak bu konuda çok
ısrarcı olm adık. Zira bu bölüm ü ihdas etm em izin am acı, bütün eyalet ve
sancaklara yapılan tevcihi tam olarak verm ek değildir. G ayem iz, XVIII.
yüzyılın ilk yarısındaki sancak tevcih prosedürünün nasıl olduğu konusuna
açıklık getirm ektir. Bunun yam sıra bundan Önceki bölüm lerde izah edilen
birçok konunun çok fazla sayıdaki örneği de yine bu kısımda bulunabilecektir.

İdarî taksim at içerisinde bulunan ancak m uhtelif vesilelerle tevcihata

tabi tutulmayan sancaklar bu bölümde zikredilm em işlerdir1.

I- RUMÎLİ EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Hüseyin Paşa : 29 Kasım 1700 tarihinde Rum ili Eyaleti’ne bağlı

Köstendil Sancağı Alaybeyi tayininin vali H üseyin Paşa'm n arzı üzerine
gerçekleşm esi bu tarihte eyaleti tasarruf ettiğini gösterm ektedir2. Hüseyin
P aşa, 7 Ekim 1702 tarih in d e R u m İli'd en T em eşvar E y aleti'n e t,ayin
olunmuştur^.

b- Hacı İbrahim Paşa : Daha önce Tem eşvar Beylerbeyi olup 7 Ekim
1702 tarihinde Rumili Beylerbeyiliğine getirilm iştir^. Alaybeyilik tevcih
kayıtların dan 22 Kasım 1703 tarihinde İbrahim Paşa'm n halen eyaleti
tasarruf ettiğini takip edebilm ekteyiz5.

E yalet ve sancak tevcihatı konusu işle n irk en , bü y ü k ö lçü d e b e lg e lerin verd iğ i b ilg ilere sadık
k a lın m ış tır. B azı tev cih k a y ıtla n ey a let ve s a n c a k la rın h ang i şe k ild e ta s a r ru f e d ild iğ in i ta m o larak
yansıtm am aktad ır. Tevciîı prosedürüne bakarak tasarruf şek illeri h ususunda bir kanaata varm ak m üm kün olsa
bile, ihtiyatlı d avranm ayı tercih ettik ve çok bariz o lm ayan durum lard a bir yorum a gitm ekten kaçındık. Bunun
yam sıra vali olarak zikrettiğim iz paşaların d aha önceki bölüm lerd e ifade ettiğim iz üzere v ezir rütbeli olduğunu
belirtelim . Yer isim leri ise genellikle defterlere kaydedildikleri im la ile verilmiştir.
2 A .R S K 1560, s. 6.
3 A .R S K 1551, s. 9.
4 A .R S K 1551, s. 3.
5 A .R S K 1 560, s. 7.

87
 c- Haşan Paşa : İbrahim Paşa'dan sonra Rumili Eyaleti valisi olmuştur.
Eyaletin han gi tarih te k en d isin e tevcih edildiğini tesp it edem em ekle
b irlikte R u m ili E y aletİ’ne b ağ lı san cak lara yap ılan alay beyilik tevcih
kayıtlarından 5 H aziran 1704 / 30 M art 1708 tarihlerinde H aşan Paşa'nın
görevine halen devam ettiğini söyleyebiliriz6. Ancak kendisinden önceki
beylerbeyi H acı İbrahim P a ş a n ın 16 Şubat 1704 tarihinde fiilen Bosna
Beylerbeyiliği görevini yürüttüğünü tespit edebilm ekteyiz7. Bu durum da
H aşan Paşa'nın Rumili Beylerbeyiliği görevine muhtemelen 1703 yılının son
ayları veya 1704 yılının ilk aylarında atandığını söylemek mümkündür.

d- İsmail Paşa : H aşan Paşa'dan sonra Rumili Eyaleti Valisi olmuştur.

İsm ail Paşa'nın da eyalet v alililiğ in e atandığı tarihi tespit edem em ekle
birlikte, alaybeyilik tevcih kayıtlarına göre 9 Aralık 1708 / 2 Ağustos 1710
tarih lerin de fiilen görevini sürdürdüğü anlaşılm aktadır^. İsm ail Paşa, 2
Ağustos 1710 tarih in de Rum ili V alisi olup, ö z i Kalesi m uhafazasında
bulunm aktadır.

e- M ehm ed Paşa : C ezayir E y a le tin e bağlı (K aptan Paşa) K arlıili

Sancağı Alaybeyliğine yapılan 18 Kasım 1710 tarihli tevcihin Rumili valisi
M ehmed Paşa'n ın m ektûbu üzerine gerçekleştirildiğini görm ekteyiz. Bu
seb ep le İsm ail P a şa 'd a n so n ra e y a le ti ta sa rru f ettiğ in i söy lem ek
mümkündür^.

/- Haşan Paşa : M uhtem elen daha önce eyaleti tasarruf eden Haşan
Paşa'dır. Elim izdeki m evcut kayıtlara göre 8 M art 1711 / 6 Eylül 1711
tarihlerinde fiilen Rumili Eyaleti'ni tasarruf etm ektedir10.

g- A bdi Paşa : H aşan Paşa'd an sonra R um ili E y aleti'n i tasarru f

etm iştir. Abdi Paşa'n ın eyaleti tasarruf ettiğine dair bilgilerim iz ise 29
A ğustos 1712 / 1 M art 1713 tarih leri arasıd ır11. Abdi P aşa, R um ili
V aliliğ i’nden m uhtem elen M ısır V aliliğ i'n e tayin olm uştur. Zira, M ısır
Valiliği görevinde bulunduktan sonra 25 Kasım 1716 (H. 10 Zilhicce 1129)
tarihinde tekrar Rumili E y aletin e tayin olm uştur1^. Abdi Paşa'nın Mısır'da
görev yaptığı yıllarda ise eyaleti kimin tasarruf ettiğini tespit edem edik.

6 A .R S K 1560, s. 6 -7 ; A .R S K 1564, s. 10-18.

7 Â .K SK 1 560, s. 15.
8 A .R S K 1564, s. 13-17.
9 A .R S K 1 564, s . 149,
10 A .R S K 1 564, s. 13-17.
11 A R S K 1564, s. s. 12-13.
12 A .N Ş T 1355, s. 2 ; A .R S K 1568, s. 8.

88
 2- Köstendil Sancağı

a- Davud Paşa : Daha önce H ersek Sancağı Alaybeyi olup Çorum

san cakbeyliği pâyesi bu lun m aktadır. D avud Bey, Bosna serhaddinde
yapılan m uharebelerde gösterdiği hizm ete binaen 4 Ekim 1702 tarihinde
Bosna B eylerbeyiliği pâyesi ile K östendil Sancağı'nı a r p a lık suretiyle
tasarruf etm iştir13.

b~ M uham m ed Paşa : K östendil Sancağı'nın hangi tarihte kendisine

verildiğini tesp it edem edik. Ancak 26 Şubat 1707 tarih in de K östendil
Sancağı'na yapılan alaybeyi tevcihinin Köstendil Sancağı'nı tasarruf eden
M uhammed P aşan ın arzı üzerine gerçekleştiğini ve bu tarihte halen görevini
sürdürmekte olduğunu belirtmekle iktifa edeceğiz14.

c- M ahm ûd Paşa : K östendil Sancağı tevcih ed ilm eden önce aynı

sancağın alaybeyidir. 29 Eylül 1717 tarihinde Y erkök'ü m uhafaza etm ek
şartıyla ve beylerbeyilik pâyesi ile Köstendil Sancağı verilm işdir15.

3- Tırhala Sancağı

a- İsm ail Paşa : Aynı sancağa m utasarrıf olup 29 Nisan 1702 tarihli
İbkâ emri ile görevine devam etmiştir. Vezîr İsmail Paşa Tırhala Sancağı ile
birlikte D erya Kaptanlığı'na bağlı Eğriboz ve K arlıili sancaklarını arp alık
suretiyle tasarruf etm ektedir16.

b- Osman Paşa : 17 Ekim 1716 tarihinden önce Tırhala Sancağı'nı

tasarruf etm iştir. Bu tarihte yerini A bdullah Paşa’ya devrederek Mora
Ceziresi'nde olan A sakir-i İslâm 'a Serasker olarak tayin edilm iş ve hatt-ı
hüm âyûnla Rum ili Beylerbeyiliği pâyesi takdir edilm iştir.

c- A bdullah Paşa : D aha önce M ora S eraskeri olup 17 Ekim 1716

tarihinde R um ili B eylerbeyiliği payesiyle ve a r p a lık suretiyle tasarruf
etm ek kaydıyla Tırhala Sancağı verilm iştir1^.

d- M ehm ed Paşa : V ezîr-i âzam lık görevinde bulunm uş ve Yanya

Sancağına m utasarrıf iken 5 Eylül 1718 tarihinde Tırhala Sancağı tevcih
edilm iştir. Aynı zamanda N iğbolu Sancağı da üzerindedir. Her iki sancağı
da arp alık suretiyle tasarruf etm ektedir1®.

13 A .R S ü: 1551, s. 3.
14 A .R S K 1 564, s. 13.
15 A .N Ş T 2355, s. 2; A .R S K 1568, s. 8.
16 A .R S K 1551, s. 3.
17 A .R S K 1573, s. 4.
18 A .N Ş T 1355, s. 2 ; A .R S K 1568, s. 8.

89
 e- İbrahim Paşa : 26 Ekim 1737 tarihinden önce Tırhala San ca ğ ın ı
tasarruf etm iş ve zikredilen tarihte Am asya Sancağı tevcih ed ilm iştir^ .

4- Yanya Sancağı

a- M usa Paşa : 20 Şubat 1701 tarihinde Yanya Sancağı'na y apılan

alaybeyi tevcihi halen sancağı tasarruf eden M usa Paşa'nm arzı üzerine
g erçek le şm iştir20. M uhtem elen bu görevine 20 Eylül 1701 tarihine kadar
devam etmiş ve daha sonra Selim Paşa'ya devretmiştir.

b- Selim Paşa : 20 Eylül 1701 tarihinde arpalık suretiyle tasarruf etm ek

k ayd ıy la Y an y a S an cağ ı v e r ilm iş tir . D aha Önce K ilis S a n ca ğ ın a
m u ta s a rrıf tır 21. 28 Nisan 1713 ve 9 H aziran 1713 tarihinde Yanya Sancağına
yapılan alaybeyi tevcihlerin in Yanya ve Delvine Sancaklarına m u tasarrıf
olan S elim P a ş a 'n m a rz ı ü z e r in e g e r ç e k le ş t ir ild iğ in i te s p it
e d e b ilm e k te y iz 2 2 . Selim Paşa 20 Eylül 1701 tarihinde atandığı Y anya
Sancakbeyliği görevini bir m üddet yürüttükten sonra m uhtem elen bir başka
göreve tayin edilmiş ve daha sonra Yanya ve D elvine sancaklarını arp alık
suretiyle tasarruf etm iştir

c- Mehmeci Paşa : Yukarıdaki Tırhala Sancağı kaydında da görüleceği

üzere 5 Eylül 1718 tarihinden önce Yanya Sancağını tasarruf etmiş daha sonra
Tırhala Sancağı verilm iştir2^. Eski vezîr-i âzamdır.

d- Hüseyin Paşa: Mehmed Paşa’dan sonra 5 Eylül 1718 tarihinde Yanya

San cağ ı tev cih ed ilm iş tir. D ah a önce A v lony a San cağ ın ı ta sa rru f
etm ekted ir24.

5- Delvine Sancağı

a- Timûr Halil Paşa : Tim ûr Halil Paşa'dan, 26 Temmuz 1702 tarihinde

tayin ed ildiği Sivas E y aleti'n e b ağ lı A rabgir Sancağı tevcih kaydında,
sabıka D elvine sancağına m u tasarrıf olarak bahsedilm ektedir. Bu sebeple
muhtemelen Osman Paşa'dan önce sancağı tasarruf etmiştir2^.

b- Osman Paşa: 10 M art 1702 tarihinde arpalık suretiyle tasarruf etmek

kaydıyla Delvine Sancağı tevcih edilm iştir. D elvine Sancağı verilm eden

19 A .R S K 1572, s. 6.
20 A .R SK 1560, s. 7.
21 A R S K 1551, s. 3.
22 A .R S K 1564, s. 13.
23 A .N Ş T 1355, s. 2 ; A .R S K 156S, s. 8.
24 A .N Ş T 1355, s. 2 ; A .R S K 1568, s. 8.
25 A .R S K 1551, s. 20.
önce sırasıyla, Bosna Eyaleti'ne b a ş lı Kilis Sancağı ve Rum ili Eyaletİ'ne
bağlı Ilbasan Sancağı'nı tasarruf etm iştir26.

c- Selim Paşa : Yukarıdaki Yanya Sancağı kaydında da görüleceği

üzere 28 Nisan 1713 ve 9 Haziran 1713 tarihlerinde halen Delvine ve Yanya
sancaklarını arpalık suretiyle birlikte tasarruf etm ektedir27.

d- Yanyalı Arslan Paşa: 15 Eylül 1716 tarihinde M ezistre m uhafazası

şartıyla ve arp alık suretiyle Delvine Sancağı tevcih ed ilm iştir28. Kısa bir
süre sonra 2 Ekim 1716 tarih li bir h a tt-ı hü m âyû n ibkâ em ri ile aynı
sancakları tasarrufa devam ettirilm iştir2^.

e- M ehm ed Bey : 11 M art 1718 tarihinden Önce D elvine Sancağı'nı

tasarruf etm iştir. Bu tarihte Rum ili Eyaleti'ne bağlı A lacahisar Sancağı
tevcih ed ilm iştir3^.

f - Kaplan Bey : 4 Ağustos 1718 tarihli bir tevcih kaydıyla D elvine

sancakbeyiliği görevine devam ettirilm iştir31.

6- İlbasan Sancağı

a- Osman Paşa : 5 A ralık 1701 tarihinde a r p a lık suretiyle İlbasan

Sancağı tevcih ed ilm iştir3 2 . Y ukarıdaki D elvine Sancağı kaydında da
görüleceği üzere daha önce Bosna Eyaleti'ne bağlı KİIıs Sancağını tasarruf
etm ektedir.

b- Zeynel M ehmed Bey : H angi tarihte sancakbeyi olduğunu tespit

edem edik. Ancak 1 Aralık 1710 tarihinde halen İlbasan Sancakbeyi olarak
görev yapm aktadır33.

c- Zeynel M ehm ed Paşa : Kırşehir Sancağı’ndan m a'zûl olup 24 Ekim

1716 tarihinde İlbasan Sancağı tevcih ed ilm iştir34. Zeynel M ehmed Paşa,
yukarıdaki tevcih kaydında görüleceği üzere, daha Önce de aynı sancağı bey
olarak tasarruf etm iştir.

26 A .R S K Î 5 5 İ , s. 3.
27 /t.KSK 1564, s. 13.
2S A .R S K 1573, s. 2.
29 A .R S K 1573, s. 3.
30 A .N Ş T 135 5 , s. 3 ; A .R S JÎ 1568, s. 9.
31 A .N Ş T 1355, s. 2 ; A R S K 1568, s. 8.
32 A .R S K 1551, s. 4.
33 A .R S K 1564, s. 14.
34 A .N Ş T 1355, s. 3 ; A .R S K 1568, s. 9.
 7- îskenderiyye Sancağı

a- H ü dâvirdi Paşa : 29 M art 1702 tarihli b ir ibkâ kaydıyla aynı

sancağı tasarrufa devam etm iştir. Hüdâvirdi Paşa îskenderiyye Sancağı'yla
birlikte Rumİlİ Eyaleti’ne bağlı Dukakin Sancağı'm da -m uhtem elen arpalık
suretiyle- tasarruf etm ektedir35.

b- T ahir B ey : Bu g örev e h angi tarih te tayin ed ild iğ in i tesp it

ed em em ek le b irlik te 7 H aziran 1713 tarih in d e h alen Îsk en d eriy y e
S a n cak b ey i o la ra k g örev y a p tığ ın ı b u tarih te y ap ılan a la y b e y ilik
tevcihinden tespit edebilm ekteyiz36.

c- Kıırd M ehmed Paşa : Aynı sancağa mutasarrıf olup, 15 Ağustos 1718

(H. 18 Ram azan 1130) tarihinde Rum ili Beylerbeyilîği pâyesiyle ve ber-
vech-i zamim e Prizrin Sancağı ile birlikte yeniden tevdılTolunmuştur38.

8- Avlonya Sancağı

a- A dem Paşa : Aynı sancağa m utasarrıf iken 14 Ocak 1702 tarihli bir
ibkâ emri ile görevine devam ettirilmiştir.

b- Afımed Paşa : Daha önce Temeşvar Beylerbeyi iken 22 Temmuz 1702

tarihinde Avlonya Sancağı tevcih edilm iştir3^,

c- Hüseyin Paşa : Yukarıdaki Yanya Sancağı kaydında da görüleceği

üzere, 5 Eylül 1718 tarihinden önce Avlonya Sancağı Hüseyin Paşa tarafından
tasarruf ed ilm ek ted ir^ ,

d- Küçük Cafer Paşa-zâde A li Paşa : Yanya Sancağı'na m utasarrıf iken

5 Eylül 1718 tarih in d e a r p a l ı k su retiy le A v lo n y a S an cağ ı te v cih
e d ilm iştir41.

35 A .R S K 1551, s. 4.
36 A .R S K 1564, s, 14.
3^ A rpalık suretiyle sancak tasarruf eden paşa, m azûl veya em ekli ise sancak tevcihi ber-vech-i arpalık,
şayet o anda başka bir görevi ifa ediyorsa, sancak tevcihi ber-vech-î zam im e olarak gerçekleşiyord u.
3 8 A .N Ş T 1355, s. 3 ; A .R S K Î5 6 8 , s. 9.
3 9 A .R S K 1551, s. 4.
4 0 A .N Ş T 1355, s. 2 ; A .R S K 1568, s.8.
41 A .N Ş T 1355, s. 3 ; A .R S K 1568, s.9.

92

1
 9- Ohri Sancağı

a- Kurd M ehm ed B ey : 28 O cak 1702 tarih in d en önce O hri

sancakbeyidir. Bu tarihte Rumili Eyaleti'ne bağ lı Prizrİn Sancağı'na tayin
ed ilm iştir4^

b- Zeynel Paşa : Eski Prizrin Sancağı mutasarrıfı olup, 28 Ocak 1702

tarihinde Ohri Sancağı tevcih edilm iştir4^.

c- Arşları-Paşa : 6 Eyliil 1718 tarihinde Ohri Sancağı tevcih edilmiştir.

Daha önce Derya Kaptanhğı'na bağlı olan tskenderiyye Sancağı'nı tasarruf
etm ek ted ir44.

10- A lacahisar Sancağı

a- Osman Bey : D ergâh-ı Ali Çavuşu iken 4 Ekim 1702 tarihinde

Alacahisar Sancakbeyi olm uştur45.

b- M ehm ed Bey : 11 M art 1718 tarihinde Alacahisar Sancağı tevcih

edilm iştir. Daha önce Rumili Eyaleti'ne bağlı Delvİne Sancağı'nı tasarruf
etm iştir46.

c- M ehm ed Paşa : 17 Kasım 1738 tarihinde Karaman Eyaleti’ne bağlı

Beyşehri Sancağı tevcih edilmiş, 24 Eylül 1739 (PJ. 20 Cemaziyel-ahır 1152)
tarihinde ise tasarruf ettiği Beyşehri sancağına ilaveten Alacahisar Sancağı
da v erilm iştir47.

11- D ukakin Sancağı

a- H iidâvirdi Paşa : 29 M art 1702 tarihinde bir ibkâ kaydıyla aynı

görevine devam ettirilmiştir. Bu tarihte Dukakin Sancağı ile beraber Rumili
Eyaleti’ne bağlı îskenderiyye Sancağı'nı da tasarruf etmektedir4^.

b- Talıir Paşa : 2 Kasım 1716 tarihli bir ibkâ emri ile aynı görevine
devam ettirilm iştir4^.

42 A .R S K 1551, s. 5.
4 3 AJİSÎC 1551, s. 4.
44 A .N Ş T 1355, s. 3 ; A .R S K 1568, s. 9.
45 A .R S K 1551, s. 4.
4 6 A .N Ş T 1355, s. 3 ; A .R S K 1568, s. 9.
4 7 A .R S K 1572, s. 5.
4 8 A .R S K 1 551, s. 5.
49 1355, s. 4-, A .R S K 1568, s. 10.

93
 12- Selanik Sancağı

a- İbrahim Paşa : Aynı sancağa m utasarrıf iken 6 Aralık 1701 tarihli

bir ibkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir50.

b- H acı M ustafa Paşa : A nadolu Eyaleti'ne bağlı Teke Sancağı'na

mutasarrıf iken 16 Tem muz 1718 tarihinde Evîâd-t Fatihan Zabitliği ile ve
arpalık suretiyle Selanik Sancağı tevcih edilm iştir51.

c- M u rtaıa Paşa : 2 A ralık 1739 tarihinden önce Selanik Sancağı'm

tasarruf etmiş ve zikredilen tarihte M araş Eyaleti tevcih edilm iştir52.

13- Prizrin Sancağı

a- Zeynel Paşa : 28 O cak 1702 tarihinden önce Prizrin Sancağı'm

tasarruf etmiştir. Bu tarihte Ohri Sancağı tevcih olunmuştur53.

b- Kıırd M ehm ed Bey : Ohri Sancakbeyi iken 28 Ocak 1702 tarihinde

Prizrin San cağı tevcih ed ilm iştir5 4 . Y u karıdaki îsk en d eriy y e Sancağı
k ayd ın da da g ö rü leceğ i ü zere K urd M ehm ed P aşa'y a daha sonra
îsk en d eriy y e San cağ ı tevcih ed ilm iş ve 15 A ğustos 1718 tarih in d e
îskenderiyye Sancağı'na ilâveten Prizrin Sancağı da kendisine verilm iştir55.

14- Üsküb Sancağı

a- Haşan Bey : 10 M art 1702 tarihinde Üsküb Sancakbeyi olmuştur. Bu

göreve atanmadan önce Budun Eyaleti'ne bağlı olan Sirem Sancakbeyliğinde
bulunmuştur5^.

b- Ö m er Paşa : Eski Rum ili D efter Kethüdası olup 31 Ağustos 1716

tarih in d e m îr-liv âlık, ile Ubküb San cağ ı tevcih ed ilm iş dah a sonra
b ey lerb eyilik pû yesi .verilm iştir5 7 .

ÖU A .R S K 1551, s, 5.
51 A .N Ş T 1355, s. 4 ; A .R S K 1568, s. 10.
5 2 A.-RSK 1572, s. 8.
53 AÜSJC 1551, s. 4.
5 4 A .R S K 1551, s. 5.
5 5 A .N Ş T 1355, s. 3 ; / t.R SK , 1 5 6 8, s. 9.
56
A .R S K , 1551, s. 5.
A .N Ş T 1355, s. 4 ; j4..RSK 1568, s. 10. (Ö m er Bey, Ü sküb S a n cak bey i iken b e y le r b e y ilik p ay esi
alm ıştır. Bu sebeple paşa olarak zikrettik).

94
T
\

15- V ulçıtrin Sancağı

incelediğim iz dönem de R u m ili Eyaleti'ne bağ lı b ir sancak olarak

gözü km ek ted ir. 1701-1702 tarih lerin d e tan zim ed ilen Sancak T evcih
D efteri'n d e Livâ-i Vulçıtrin ma'a N ezaret-i Üsküb şeklinde kaydedilm iş
ancak kim in tasarrufunda oduğu belirtilm em iştir58. 1700-1701 ve 1707-1708
tarihlerinde tanzim ed ilen A laybeyilik Tevcih D efterleri’nde de Rumili
Eyaleti'ne bağlı b i r sancak olarak k a y d e d i l m i ş t i r ^ .

16- Rum ili Voynuganı Sancağı

a- Ö m er Bey : 1701-1702 tarihli Sancak defterindeki kayda göre 5

Nisan 1695 tarihinde Voynugân Sancağı Ömer Bey'e tevcih ed ilm iştir6^.
T ev cih k ayd ın d a d efterin tanzim ed ild iğ i y ıla kadar b ir değ işik lik
yapılm adığı görülm ektedir. Bu sebeple 1695-1703 yılları arasında Öm er
Bey’in Sancakbeyi olduğu ve 1703 yılında da bu görevini devam ettirdiğini
belirtm ekle iktifa edeceğiz.

1701-1702 tarih li Sancak T evcih D efterin d e Çengftn ve Y ö r ü k â n

sancakları sadece ism en kaydedilmiş ancak kim lerin tasarrufunda oldukları
b e lirtilm e m iştir61.

II- BO SN A EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- H alil Paşa : 16 Haziran 1702 tarihli bir İbkâ emri ile Bosna Eyaleti
V aliliği devam ettirilm iştir62.

b- Seyfu llah Paşa : H alil Paşa'dan sonra b e y le r b e y i olarak Bosna

E y aleti'n e tayin olm u ştur. Tam olarak hangi tarih te atandığın tesp it
edemedik. Ancak 30 Kasım 1702 tarihinde fiilen bu görevi yürütmektedir6^.

c- El-hac İbrahim Paşa : 22 Kasım 1703 tarihine kadar Rum ili Valisi
olarak görevde bulunduğunu takip ettiğim iz İbrahim Paşa'dır. Muhtemelen
bu göreve 1703 yılının son ayı veya 1704 yılının ilk ayında atanmıştır. Zira 16

5 8 Â .R SK 1551, s. 5.
5 9 A .R S K 1560, s. 11 ; A .R S K 1564, s. 19.
60 A R S K 2551, s. 6.
61 A .R SK 1551, s. 6.
62 A .K SX 2551, s. 7.
63 A .R S K 1 560, s. 15.

95
Ş u b a t 1704 ta rih in d e fiile n B o sn a E y a le ti V a lis i o la ra k g örev
y ap m ak tad ır6^.

d- Osman Paşa : 5 Tem m uz 1706 tarihli ve Bosna Eyaleti'ne bağlı

Izvornik Sancağı Alaybeyliği'ne yapılan tevcihle alâkalı bir kayıtta Bosna
Valisi olarak Osman Paşa gözükmektedir.

e- M ustafa Paşa : H angi tarihte beylerbeyi olduğunu tespit edemedik.

Ancak 28 Tem m uz 1708 tarihinde Bosna S a n cağ ın a y apılan alaybeyi
te v cih in in h alen Bosn a B ey lerb ey isi M u stafa Paşa' n ın arzı ü zerin e
g erçekleştirildiğini görm ekteyiz65. Mustafa Paşa'dan 20 Mayıs 1709 tarihli
b ir ay la y b e y ilik te v cih k ay d ın d a s â b ık B osn a B ey lerb ey isİ o larak
bahsedilm ekted ir. Bu sebeple bu tarih ten önce görevinden ayrıldığın ı
sö y ley eb iliriz66.

/- A li Paşa : M evcut bilgilerim ize göre 24 Temmuz 1711 ve 5 Ekim 1711

tarihlerinde Bosna Valisi olarak görev yapm aktadır67. Kendisinden önceki
bey lerb ey i M u stafa P aşa'd an 20 M ayıs 1709 tarih in d e s â b ık olarak
bahsedilm esi, Ali Paşa'nın en azından bu tarihte Bosna Valisi olarak görev
yaptığını söylemek de mümkündür.

g- A hm ed Paşa : 12 Tem m uz 1712 ve 6 H aziran 1713 tarihli iki

alaybeyilik tevcih kaydında Bosna Beylerbeyisİ olarak zikredilm ektedir68.
Ahm ed Paşa'd an 23 K asım 1713 tarih in de H ersek San cağ ı’na y apılan
alaybeyilik tevcih kaydında sâ b ık olarak bahsedilm esi bu tarihten önce
görevinden ayrıldığını gösterm ektedir6^.

h- M ustafa Paşa : 19 Ağustos 1716 tarihinde Bosna Eyaleti tevcih

ed ilm iştir. B ey lerb ey i o lm ad an ö n ce K örfez S eraskeri o larak görev
y apm ıştır70. 28 Temmuz 1708 tarihinde fiilen Bosna Beylerbeyi ligi görevini
yürüten M ustafa Paşa'nın b ir m üddet Körfez Seraskeri olarak hizm et
verdikten sonra tekrar Bosna Eyaleti’ne tayin edildiğini düşünmekle birlikte,
aynı Mustafa Paşa olup olmadığı hususunda bir tespitte bulunm anın şu anki
bilgilerim ize göre m üm kün olm adığını da belirtelim . M ustafa Paşa’ya 5
K asım 1716 tarih in d e Belgrad K alesi m uh afazası şartıy la ve a r p a l ık

64 A.RSJC 1560, s. 15.

65 A .R S K 1560, s. 14.
66 A .R S K 1564, 22.
6 7 A .R SK 1564, s. 22-23.
68 A .R SK 1 564, s. 22-23.
69 A .R S K 1564, s. 22.
70 A .R SK 1573, s. 2.
suretiyle Anadolu Eyaleti'ne bağlı M enteşa Sancağı tevcih edilm iş ve Bosna
Beylerbeyiliğİ görevinden ayrılm ıştır71.

ı- Numân Paşa : 2 Ağustos 1718 tarihinden önce Bosna Eyaleti valisi

olarak görev yapm ıştır72. Bu tarihte Girid Eyaleti kendisine tevcih edilmiş
ve yerini Osman Paşa’ya bırakm ıştır.

j- Osman Paşa : Daha önce N iğbolu Sancağı'm tasarruf etm iş ve 2

Ağustos 1718 tarihinde Bosna Eyaleti Valisi olmuştur73.

2- H ersek Sancağı

a- M ustafa Bey : Kuşcıbaşı iken 6 M art 1702 tarihinde Hersek Sancağı

ber-vechî te'bîd (hayatta olduğu sürece) tevcih edilm iştir74.

b- Ö m er Paşa : 6 N isan 1718 tarihli bir ibkâ em ri İle tasarruf ettiği

Hersek Sancağı yeniden kendisine verilm iştir75.

3- İzvornik Sancağı

a- M ustafa Bey : Aynı sancağı tasarruf etm ekte iken 15 Ekim 1701
tarihli bir İbkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir76.

b- Haşan Bey : Eski Bağdad m uhafızı olup vefat etmiş olan İbrahim
Paşa'n ın k ard eşid ir. 14 M art 1718 tarih in de İzvorn ik Sancağı tevcih
ed ilm iştir77.

4- Kırka Sancağı

1701-1702 tarih li San cak T ev cih D efteri'n d e a ç ık d tr ibaresi yer

a lm a k ta d ır78. Bu itibarla bu yıllarda Sancak yönetim inin boş olduğunu
sö y le y e b iliriz . 1700-1701 ve 1707-1708 ta rih li A la y b e y ilik T ev cih
Defterleri'nde de alaybeyi tayini yapılm am ıştır7^.

71 A .K SK 157 3 , s. 4.
72 A .N Ş T 1355, s. 7 ; A K S X 156 8, «. 13.
73 A .N Ş T 1355, s. 4 ; A .R S K 1568, s. 10.
74 A .R S K 1551, s. 7.
75 A .N Ş T 1355, s. 4 ; A .R S K 1568, s, 10.
76 A .R S K 1551, s. 7.
77 A .N Ş T 1355, s. 5 ; A .R S K 1568, s. 11.
78 A K S K 1551, s. 8.
79 A .R S K 1560, s. 15 ; A .R S K 1564, s. 23.

97
 Kırka Sancağı ile ilgili ilk ve tek tevcih kaydımız 1717 yılına ait olup
şöyledir:

a- Salih Bey : 15 M art 1717 tarihinde Kırka sancakbeyiiğine tayin

olunm uştur. Daha önce Istorşetçe-i A tik Kalesi'nin kaptanlığı görevinde
bulunm uştur. Sancakbeyiiğine atandaığı zaman hassı 1.000 guruş arttırılm ış
ve Rum ili Beylerbeyiliği pâyesi alm ıştır80.

5- Kilis Sancağı

a- Selim Paşa : 20 Eylül 1701 tarihinde Yanya Sancağı verilm iştir.

Daha önce arpalık suretiyle Kilis Sancağına m utasarrıftır81.

b- Abbas Bey : 12 Ekim 1701 tarihinde Kilis Sancağı tevcih edilmiştir.

’ Bu göreve atanm adan önce Zaçesne Sancağı'nı tasarruf etmektedir82.

c- Osman Paşa : 5 Aralık 1701 tarihinden önce arp alık suretiyle Kilis
Sancağı'nı tasarruf etm iştir. Bu tarihte Rum ili Eyaleti'ne bağlı llbasan
Sancağı tevcih edilmiştir®3.

d- Seyfullah Paşa-zâde A bdullah Paşa : 14 Mart 1718 tarihinde Kilis

San cağ ı te v cih ed ilm iştir. D aha Önce A laiy y e S a n ca ğ ı’nı ta sa rru f
etm ekted ir84.

6- Zaçesne Sancağı (Cernik)

a- Hüseyin Bey : 27 Ağustos 1691 tarihli bir hatt-ı hümâyûn ile ocaklık
su retiy le m u ta sa rrıf o ld uğu san cağ ı y in e aynı statü y le k en d isin e
v e r ilm iş t ir 8 5 . Y an i bu tarih ten önce de Zaçesne San cağ ı'n ı tasarruf
etm ektedir.

b- Abbas Bey : 12 Ekim 1701 tarihinden önce Zaçesne Sancağı'nı tasarruf

etmiş ve bu tarihte yukarıdaki Kilis Sancağı kaydında da görüleceği üzere
Bosna Eyaleti'ne bağlı Kilis Sancakbeyiiğine atanm ıştır86.

00 A .N Ş T 1355, s. 5 ; A .R S K 1568, s. 11.

81 A .R S K 1551, s. 3.
82 A K S K 1551, s. 8.
83 A .R S K 1551, s. 3.
84 1355, s. 5 ; A .flS K 1568, s. 11.
85 A .R SK 2551, s. 8.
8 6 A .R S K 1551, s. 8.
 7- B ih k e Sancağı

a - M u stafa B ey : 10 M ayıs 1701 tarih li ibkâ em ri ile Bihke

Sancakbeyliği görevine devam ettirilm iştir87.

b- Kara M ustafa Paşa : 1717-1718 tarihli Sancak Tevcih defterinde, bu

yıllarda Adana Beylerbeyisi olan Kara M ustafa Paşa’n ın üzerinde olduğu
k a y ıtlıd ır 88.

III- TEMEŞVAR EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- A hm ed Paşa : 22 Tem m uz 1702’de Avlonya Sancağı tevcih edilen

Ahm ed Paşa'nm eski görevi Tem aşvar Beylerbey İliğidir8^. M uhtem elen
İbrahim Paşa'dan bir müddet önce eyaleti tasarruf etmiş ve m âzul kaldıktan
sonra Avlonya Sancağı tevcih edilmiştir.

b- İbrahim Paşa : 31 Ekim 1701 tarihinde Tem eşvar Sancağı'na yapılan

alaybeyilik tevcihinin Tem eşvar Beylerbeyisi İbrahim Paşa’n ın bu tarihten
önce yaptığı arzı üzerine gerçekleştirlidiğine rastlanmaktadır^Û. 7 Ekim 1702
tarihinde Temeşvar Eyaleti'nden Rumili Eyaleti’ne tayin olunmuştur^1.

c- H üseyin Paşa : 7 Ekim 1702 tarih in de Tem eşvar Eyaleti V alisi

olm uştur. Daha önce R u m ili E y aleti’ni tasarruf e tm iş tir ^ . H üseyin ve
İb ra h im P a ş a la r 7 E k im 1702 ta r ih in d e k a rş ılık lı o la ra k y e r
değiştirm işlerd ir.

d- A li Paşa : 28 H aziran 1706 v e 31 Aralık 1708 tarihleri arasında

yapılan alaybeyi tevcihleri Tem eşvar M uhafızı A li Paşa'nm arzları üzerine
gerçekleşm iştir. Bu yıllard a vezîr Ali Paşa’n ın m u h afız olarak eyaletin
idaresini elinde bulundurduğunu söyleyebiliriz^.

e- İbrahim Paşa : 18 Temmuz 1709 tarihinde İbrahim Paşa’nın Temeşvar

Beylerbeyiliği görevini fiilen y ürüttüğü görülm ektedir. Z ira bu tarihte
Modava Sancağı Alaybeyi tevcihi İbrahim Paşa'nın arzı üzerine olm uştur94.

8 7 A .R SK 1553, s. 8.
8 8 A .N Ş T 1355, s. 5 ; A .R S K 1568, s. 11.
89 A .R S K 1551, s. 3.
9 0 A .R S K 1560, s. 22.
91 A .R S K 1551, s. 3.
9 2 A .R S K 1551, a. 9.
9 3 A R SJC 1 5 6 4 , s. 13-26.
94 A .R S K 1560, s. 32.
Bu göreve hangi tarihte atandığını ise tam olarak tespit edem edik. Bu
İbrahim Paşa'nın, m uhtem elen daha önceleri eyaleti tasarruf eden İbrahim
Paşa olduğunu düşünüyoruz.

/- M ustafa Paşa : 2 Aralık 1710 tarihinde Tem eşvar Eyaleti’ne bağlı

sancaklara alaybeyi tayinlerind e Tem eşvar Beylerbey isi olarak M ustafa
Paşa'nın ism i zik red ilm ek ted ir95. M uhtem elen İbrahim Paşa'dan sonra
beylerbeyi olmuştur.

Bodur M ustafa Paşa olarak da anılan bu paşa, Temeşvar Eyaleti'nin son

beylerbeyidir. K endisine vezirlik verilerek Tem eşvar’ın m uhafazası için
gayreti artırılmak istenm işse de Tem eşvar'ın muhasarası sebebiyle bu tevcih
kendisine bildirilem em iştir. Avusturya m uhafazasına dayanabilecek erzak
ve m ühim m atı var iken 15 Ekim 1716 tarihinde Tem eşvar'ı teslim etm iştir.
Kaleyi teslim inden dolayı bir m üddet Kavala Kalesi'nde hapsedilm iş ve
1718 yılında serbest bırakılm ıştır96.

2. Budun Eyaleti'n den K alan Sancaklar

a- Sirem Sancağı

Budun Eyaleti’nin kaybedilm esinden sonra bir müddet müstakil daha

sonra Tem eşvar Eyaleti içinde kaydedilm işdir. 1701-1702 tarihli Sancak
Tevcih D efteri’nde Livâ-i Sİrern der-E yâlet-i Budun olarak zikredilm iştir.
10 M art 1702'den önce H aşan Bey tarafından tasarruf edilm ektedir. Bu
tarih te H aşan Bey, Ü skiib San cağ ı'n a atanm ış ve aynı tarih te V idin
muhafızı olan H aşan Paşa'ya Sirem Sancağı tevcih edilm iştir9^.

Sirem Sancağı 1707-1708 A laybeyilik Tevcih D efteri’nde Tem eşvar

Eyâleti'ne bağlıdır. Bu sancağa 31 Aralık 1708 ve 18 Mayıs 1712 tarihlerinde
iki kez alaybeyi tayini de yapılm ıştır9^.

b- Sem endire Sancağı

Bu sancak da Sirem gibi Budun Eyaleti'nin kaybedilmesinden sonra bir

m üddet m üstakil olarak kalm ış ve L ivâ-i Sem endire der-E yâlet-i Budun
olarak kaydedilm iştir. 12 M art 1690 tarihinde Uzunca muhafazası şartıyla
Haşan Ağa’ya tevcih edilm iştir. 6 Kasım 1696 tarihinde H aşan Ağa'ya bu
kez Vidin m uhafazası şartıyla beyle^beyilik payesi de verilm işdir99.

95 A .R S K 1564, s. 27.
96 L H. U zun çarşılı, O svm tıh Tarihi, c. IV /I, s. 127-128.
9 7 A .R S K 1551, s. 9.
9 8 A .R SK 1564, s. 26.
9 9 A .R S K 1551, s. 9.

100
 Sem endire Sancağı 1707-1708 tarihli Alaybeyilik Tevcih D efteri'nde
Tem eşvar Eyâleti'ne bağlıdır100. .

3- Cenad Sancağı

a- M ehmed Ağa : Ekre (Eğri) Kalesi yerli yeniçeri ağası iken Temeşvar
M uhafızı v ezîr C afer Paşa'nın arzı ile 25 K asım 1690 tarihinde Cenad
Sancağı tevcih ed ilm iştir101.

4- Şebeş Lagoş Sancağı

a - Y u su f Bey : Temeşvar Muhafızı vezîr Cafer Paşa'nın arzı ile 24 Ekim

1690 tarihinde sancakbeyliğine tayin olunmuştur102.

5- Modava Sancağı

a- M ustafa Bey : İçil Sancağı'na m utasarrıf iken Belgrad M uhafızı

vezîr Haşan Paşa'nın arzı ile 17 M art 1701 tarihinde M odava Sancağı tevcih
e d ilm iştir103.

6- îrşora Sancağı

a- 22 Tem m uz 1693 tarihinde ism i belirtilm eyen ancak Htzırzod oğlu

olarak kaydedilen bir paşaya tevcih edilm iştir104.

7- Lipova Sancağı

a- A li Paşa : 8 Mart 1691 tarihinde Lipova Sancağı tevcih olunm uştur.

D aha Önce Varad Beylerbeyisidir105.

100 A .R S K 1 5 64 , s. 27,
^ A .R S K 1551, s. 10. D efterin tan zim ed ild iğ i 1702-1703 y ılla rın d a da m uhtem elen b u g ö revin i
devam ettirm ektedir.
102 A K S I t 1551, s. 10.
103 A .R S K 1551, s. 10.
104 A R SJC 1551, s. 10.
105 A .R S K 1551, s. 10.

101
 IV- ÖZÎ EYALETİ

1- Eyalet ve Faşa Sancağı

a- Hacı Y usuf Paşa : 1 Ocak 1702 tarihli ibkâ kaydıyla görevine devam
e t tirilm iş tir106. Elim izdeki kayıt ibkâ yani m evcut görevin devam ı ile
ilgili oldğu için Yusuf Paşa'm n hangi tarihte Özi Eyaleti Valisi olduğunu
tespit edemedik. Ancak 9 Eylül 1701 tarihinde Kefe Eyaleti'ne bağlı Bender
San cağ ı’na y apılan alay beyi tevcihin d e Özi V alisi o larak yine Y usu f
Paşa'm n ism i zikredilm ektedir107. Bu sebeple en azından bu tarihlerde de
Özi Eyaleti'ni tasarruf ettiğini belirtm ekle yetineceğiz.

Yusuf Paşa, Özi Eyaleti'ni idare eden diğer paşalar ile bir kıyaslama
yapılırsa çok daha uzun bir süre eyaleti tasarruf etm iştir. Sancak Tevcih
D efterleri'nin dışındaki diğer kayıtlardan, kesintisiz olarak 2 Ekim 1710
tarihine kadar Özi valisi olduğunu tesp it edebildik10**. Ancak n et olarak
hangi tarihte bu görevden ayrıldığı hususunda bir kayda tesadüf edemedik.
Kendisinden sonra Özi Eyaleti ni tasarruf edecek Mehmed Paşa ile ilgili en
eski kaydın 20 Ağustos 1711 tarihli olduğu görülecektir. Bu sebeple Yusuf
Paşa'mn takriben 10 yıl Özi Eyaleti'ni idare ettiğini söylemek mümkündür.

b- M ehmed Paşa : Yukarıda da belirttiğim iz üzere Hacı Yusuf Paşa'dan

sonra Özi Eyaleti valisi olm uştur. M ustafa Paşa'ya eyaletin tam olarak
hangi tarihte tevcih edildiğini de tespit edem edik. 20 Ağustos 1711 ve 3
Eylül 1711 tarih le rin d e fiilen Ö zi E y aleti V a liliğ i'n i y ü rü ttü ğü n ü
b e lirte lim 109.

Mehmed Paşa'dan 6 Ocak 1712 tarihli ve Niğbolu Sancağı'na yapılan

alaybeyi tevcih k ayd ın da sâbık Ö zi V alisi V ezîr M ehm ed Paşa oİarak
bahsedilm ektedir. Bu durum da M ehmed Paşa'm n bu tarihten önceki bir
zamanda görevinden ayrıldığını söyleyebiliriz110.

c- Çerkeş M ustafa Paşa : 21 Eylül 1717 tarihinde Özi Eyaleti tevcih

ed ilm iştir111.

Çerkeş M ustafa Paşa ile M ehmed Paşa arasındaki dönem içerisinde

yani 1712-1717 yılları arasında eyaleti kim in tasarruf ettiği hususunda ise
bir bilgiye şu an için sahip değiliz. Yalnız 12 N isan 1712 tarihinde ö z i

106 A .R S K 1551, s. 11.

107 A .R S K 1560, s. 41.
10 8 A .R S K 1560, s. 37-41 ; A .R SK 1 564, s. 13, 46-48.
10 9 A .R S K 1564, s. 4 6 , 146.
11 0 A .R S K 1564 , s. 46.
111 A .Ü Ş T 1355, s. S ; A .R S K 1568, s. 11.

102
Eyaleti'ne bağlı V ize Sancağı A laybeyliği'ne yapılan tevcihin Kırım Hanı
Devlet G iray H an'ın arzı üzerine gerçekleşm esi112, bölgenin bu yıllarda
geçirdiği siyasi h areketlilik sebebiyle K ırım H anları'nın da idarede etkili
olduğunu göstermektedir.

2- Niğbolu Sancağı

a- A li Paşa : 6 Kasım 1701 tarihinde daha önce de sancağı tasarruf eden

Ali Paşa'ya ibkâ kılınm ıştır113.

b- Ş a tır H ü seyin P aşa : 23 A ğ u sto s 1716 tarih in d e R u m ili

Beylerbeyiliğı pâyesiyle N iğbolu Sancağı tevcih edilm iştir. Şatır H üseyin
Paşa'nın daha önce Tatar Pazarı sakinlerinden olduğu belirtilm ektedir114.

c- M ehm ed Paşa : 5 Eylül 1717 tarihinde N iğbolu Sancağı tevcih

ed ilm iştir. N iğbolu Sancağı ile birlikte R u m ili Eyaleti'ne bağlı Tırhala
Sancağı da Mehmed Paşa'nın üzerinde olup her iki sancağı da arpalık olarak
tasarruf etmektedir. Mehmed Paşa, eski vezîr-i âzamlardan olup Niğbolu ve
Tırh ala S an cakları ken disin e tevcih ed ilm eden önce Yanya San cağı’nı
tasarruf etm iştir115.

d- Osman Paşa : Bosna Eyaleti beylerbeyiliğine atandığı 2 Ağustos 1718

tarihli tevcih k ayd ın da, dah a önce N iğbolu Sancağı'nı tasarruf ettiği
belirtilm ektedir116. Bu sebeple, Mehmed Paşa’dan sonra Niğbolu Sancağı’nı
tasarruf ettiği söylenebilir.

3- Kırk Kilise Sancağı

a- İbrahim Bey : Bu göreve tayin edilm eden önce Siird Sancakbeyi'dir.

30 H aziran 1702 tarihinde Kırk Kilise Sancakbeyi iğine getirilm iştir11^.

b- Y ıısu f Paşa : 22 Ağustos 1718 tarihinde Kırk Kilise Sancağı tevcih

edilm iştir. Bu sancakla birlikte Anadolu Eyaleti'ne bağlı Ankara Sancağı da
ilhaken k en d isin e v erilm iştir. D aha önce A lâ'iy y e San cağı’nı tasarru f
etm iştir118.

112 A R S K 1564, s. 46.

113 A .R SK 1 55 1, s. 12.
11 4 A R S K 1 573, s. 2.
115 1355, s. 6 ; A R S K 1568, s. 12.
116 A .N Ş T 1355, s. 6 ; A .R SK 1568, s. 10.
117 A .R S K 1551, s. 12.
1 1 8 A .N Ş T 1355, s. 6 ; A .R SK 1568, s. 12.

103
 4- Çirmen Sancağı

a- Fazlı Bey : 31 Tem m uz 1700 tarihinde Çirm en Sancağı tevcih

e d ilm iştir119.

&- M ustafa Bey : 15 N isan 1701 tarihinden önce Çirm en Sancağı'nı

tasarruf etm iştir. Zikredilen tarihte Trabzon Eyaletİ'ne bağlı Gönye Sancağı
tevcih ed ilm iştir120.

c- Bektaş Bey : 29 N isan 1702 tarihinden önce Çirm en Sancağı'nı

tasarruf etmiştir. Bu tarihte Erzurum Eyaletİ'ne bağlı Tekmân Sancağı tevcih
e d ilm iştir121.

d- İbrahim Paşa : 10 Eylül 1716 tarihinde mutasarrıfı olduğu Çirmen

Sancağı ken disin e ibkâ kılınm ıştır. Bu tarih te bey lerb ey ilik payesi de
a lm ış tır122.

e- Seyyid M ehm ed Paşa : 17 kasım 1738 tarihinden önce Ç irm en

Sancağı'nı tasarruf etm iştir. Zikredilen tarihte Kayseriyye Sancağı tevcih
e d ilm iştir12^.

5- Vize Sancağı

a- M ustafa Bey : Eski Akşehir sancakbeyi Acem Paşa'nın kardeşidir. 10

M art 1702 tarihinde V ize Sancağı tevcih edilm iştir124.

6- A rnavud Süleym an Bey : Eski ser-çeşm e dir. Sancağın tam olarak

hangi tarih te kendisine tevcih ed ildiği belirtilm em ekted ir. A ncak h âlâ
Çorum Sancağı verilen Ser-Ç eşm e-i sabık A rnavud Süleyman Bey'in üzerinde
kalm ışdır şeklinde tarihsiz bir kayıt m evcuttur125. Süleyman Bey’e 5 Eylül
1718 tarihinde Sivas Eyaletİ'ne bağlı Ç orum Sancağı tevcih edilm iştir126.
Bu sebeple b u tarihten önce V ize Sancağı'nı tasarruf ettiği söylenebilir.
Çorum Sancağı kaydında Arnavud Süleym an Bey'den sâbtka Vize Sancağı’m
m u tasarrıf olarak bahsedilm ektedir. Ancak Süleym an Bey'in Vize ve Çorum
sancaklarını birlikte tasarruf ettikleri anlaşılm aktadır.

119 A. RS JC 1551, s. 12.

12 0 A .R S K 1551, s. 47.
121 A .R S K 1551, s. 39.
12 2 A .N Ş T 1355, s. 6 ; A R S K 156 8, s. 12.
123 A .R S K 1572, s. 4.
12 4 A .R S K 1551, s. 12.
125 A .N Ş T 1355, s. 6 ; A .R S K 1568, s. 12,
12 6 A .N Ş T Î3 5 5 , s . 12 ; A .R S K 1568, s. 18.

104
 6- Tağan Geçidi Sancağı

a- Bekir Bey : Kırım Hanı Selim Giray H an’ın arzıyla 24 Temmuz 1695
ta r ih in d e te v c ih e d ilm iş tir 1 2 ^. p u san ca ğ a , A la y b e y ilik T ev cih
D efterleri'nde ve diğer Sancak Tevcih D efterleri'nde tesadüf edilememiştir.
Bunun sebebi 1699 Karlofça Anlaşması sonunda Özi suyu üzerindeki Tağan
(Togay) hisarının Ruslar tarafından yıkılarak Osm anlılar'a iad esid ir128.
Bundan dolayı sancakhk statüsü de tabii olarak ortadan kalkmıştır.

V- KEFE EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- İsmail Paşa : Eski İnebahtı sancağı m utasarrıfıdır. 23 Tem muz 1702

tarihinde beylerbeyi rütbesiyle Kefe Eyaleti tevcih edilm iştir129.

b- M urtaza Paşa : 4 A ralık 1704 tarihinde Sivas Eyaleti’n e bağlı

Arabgir Sancağı Alaybeyi tayininin Kefe Beylerbeyisi Murtaza P aşan ın arzı
üzerine olduğu g ö rü lm ek ted ir130. Bu sebeple zikredilen tarihte eyaleti
tasarruf etmekte olduğunu belirtmekle yetineceğiz.

İncelediğiniz dönem de K efe v e Ö zi Eyaletleri ile ilg ili konularda

K ırım H anları'nın da zam an zam an m erkeze arzlarda bu lundu klarına
rastlanm aktadır. M eselâ, 1712 yılının Mart ayında Özi Eyaleti’ne bağlı Vize
Sancağı Alaybeyi tayini ve aynı yılın N isan ayında Kefe Eyaleti'ne bağlı
Bender Sancağı Alaybeyi tayinleri Kırım Hanı D evlet Giray H an'ın arzları
üzerine yapılm ıştır131.

c- H oca-zâde Eyiib Paşa : 14 Ey lü l 1716 tarih in den önce Kefe

Beylerbeyisi olarak görev yapm ış ve bu tarihte Gördüs Kalesi muhafazası
şartıyla ve arp alık suretiyle Anadolu Eyaleti'ne bağlı Sultanönü Sancağı
tevcih ed ilm iştir132.

d- K u şa M ustafa Paşa : 7 Tem m uz 1717 tarihinden önce beylerbeyi-

rütbesiyle Kefe Eyaleti'ni tasarruf etmiş ve zikredilen tarihte Tunus Eyaleti
tevcih ed ilm iştir133.

127 A K S K 1551, s. 13.

^ î. H . U zunçarşıtı, O sm anh Tarihi, c, III/1, s. 593.
129 A K S * 1551, s. 13.
130AHSX 1 560, s. 59.
131 A R SJC 3 5 6 4 , s. 4 6 , 48.
132 A R S K 1573, s. 2.
133 A M Ş T 1355, s. 21 ; A .R S K 1568, s. 22.

105
 e- Haşan Paşa : Eski Trabzon valisi olup, Yeni Kale'yi muhafaza etmek
şartıyla 23 M art 1718 tarihinde Kefe Eyaleti tevcih edilm iştir134.

2 - Bender Sancağı

a- Ram azan B ey : 29 A ralık 1701 tarihli ibkâ kaydıyla Ram azan

Bey’in sancakbeyliğİ devam ettirilm iştir135.

b- Derviş M ehm ed Paşa : 1 Aralık 1715 tarihinde Anadolu Eyaleti'ne

bağlı Karasi Sancağı ile birlikte Bender Sancağı da Derviş M ehm ed Paşa'ya
tevcih ed ilm iştir136.

3- Açu Kalesi Sancağı

a- A hm ed Bey : 9 H aziran 1701 tarihinde tasarru f ettiği sancağı

kendisine ibkâ kılınm ıştır13^.

b- M urad Bey : 28 Ağustos 1718 tarihinde Açu Kalesi Sancağı tevcih

e d ilm iştir138.

4- Kılburun Sancağı

a- Koç M ehm ed Paşa : 12 N isan 1702 tarihinde a r p a lık suretiyle

Kılburun Sancağı tevcih edilm iştir139.

b- Süleyman Paşa : 21 Eylül 1716 tarihinden önce Kılburun Sancağı'nı

tasarruf etm iş zikredilen tarihte ar p a lık suretiyle D erya K aptanlığına
bağlı Kocaili Sancağı tevcih edilm iştir140.

c- Eyûb Paşa : 12 A ralık 1717 tarihinde Kılburun Kalesi m uhafazası

şartı ve beylerbeyilik payesi ile Kılburun Sancağı tevcih edilm iştir141.

134 1355, s. 6 ; A .R S K 1568, s. 12.

135 A .R SK 1551, s. 14.
13 6 A .N Ş T 1355, s. 7 ; A .R S K 1568, s. 13.
13 7 A .R S K 1551, s. 14.
13 8 A N S 7 1355, s. 7 ; A .K SK 1 568, s. 13.
139 A.RSJC 1 551, s. 14.
14 0 A .R S K 1573, s. 3.
141 A .N ŞT 1355, s. 7 ; A .R S K 1568, s. 13.

106
 V I- G İR İD EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- A li Paşa : Eski vezîr-i âzam Mustafa Paşa'mn kardeşidir. 10 Mart

1702 tarihinde vezâret ile Girid Eyaleti tevcih edilm iştir142.

b- Numân Paşa: Eski A nadolu valisi olup K asım 1703'de Eğriboz

m uhafızlığına oradan da Girid valiliğine tayin olmuş ve 1709 Ağustosu'na
kadar burayı tasarruf etm iştir143.

c- Kiiçük Osman Paşa : 12 Mayıs 1718 tarihinden önce Girid Eyaleti

Valisi'dir. Bu tarihte Safed, Sayda ve Beyrut Eyaleti tevcih edilm iştir144.

d- Numan Paşa : Daha önce Bosna Valisi olarak görev yapm ış ve 2

Ağustos 1718 tarihinde üçüncü kez Girid Eyaleti tevcih edilmiştir145. Numan
Paşa eyaleti tasarruf ederken Şubat 1719’da Kandiye’de vefat etmiştir.

2- Resmo Sancağı

a- A bdulgani Paşa : Aynı sancağı tasarruf ederken 10 M art 1702 tarihli

bir ibkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir146.

b- Kara M ehıned Paşa : M uhtem elen İbrahim Bey’den önce sancağı

tasarruf etm iştir. 22 Ağustos 1718 tarihinde Sivas Eyaleti'ne bağlı Arabgir
Sancağı tevcih edilm iş ve bu tevcih kaydında kendisinden sâbıka Resm o
Sancağı'na m u tasarrıf olarak bahsedilm iştir147. Kara M ehmed F aşa’ya 14
Eylül 1718 tarih in de Karam an Eyaletİ'ne b ağ lı Akşehir Sancağı tevcih
edilm iş bu tevcih kaydında da yine sab ıka Resm o Sancağı 'na m u tasarrıf
olarak an ılm ıştır14^.

c- İbrahim Bey : 27 O cak 1718 tarihinde Resm o Sancağı tevcih

ed ilm iştir. İbrahim Bey daha önce de Resm o Sancakbeyi olarak görev
y a p m ıştır149.

142 A .R S K 1551, s. 15.

N u m an Paşa, A ralık 1711-Kasım 1713 tarihleri arasında takrar G irid Eyaleti valiliği yapm ıştır, 15
h aziran 1 710-1 8 A ğ u sto s 1710 ta rih leri a ra sım la kısa sü reli bir v ez îr-i âzam iığı da vard ır. Bkz. 1. H.
U zunçarşıh, O sm aııh T arihi, c. 1V/2, s. 291.
144 A .N Ş T 1355, s. 15 ; A .R S K 1568, s. 21.
145 A .N Ş T 135 5, s. 7 ; A .R S K 1568, s. 13.
146 A .K SK 1 551, s. 15.
1 47 A.N >T 1355, s. 12 ; A .R SK 1568, s. İS.
1 48 A .R S K 1568, s. 17.
1 49 A .N İT 1355, s. 7 ; A .R SK 1568, s. 13.

107
 3- Hanya Sancağı

a- Çukadar M ehıned Paşa : 10 M art 1702 tarihli ibkâ kaydı tasarruf

ettiği sancağı yine kendisine verilm işti r15ü.

b- Silahdâr İbrahim Paşa : H anya m uhafazası şartıyla 28 O cak 1718

tarihinde H anya Sancağı tevcih ed ilm iştir151.

V II- AN ADOLU EYALETİ

X- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- A bdi Paşa : 11 H aziran 1702 tarihinden önce eyaleti tasarruf

etm iştir. V ezîr A bdi Paşa'y a z ik red ilen tarih te V an Eyaleti tevcih
e d ilm iştir152.

b -D a l Taban M ustafa Paşa : Sabık Bağdad V alisi’dir. 11 Haziran 1702

tarihinde Anadolu Eyaleti tevcih edilmiş ve kısa bir müddet burayı tasarruf
ettikten sonra Eylül 1702'de Sadrazam olmuştur153.

b - Numan P aşa : 10 Ekim 1702 tarihinde Anadolu Eyaleti tevcih

edilmiştir. Daha önce Erzurum Eyaleti V alisi’dir154. Kasım 1703'de Eğriboz
m uhafızlığına oradan da Girid valiliğine tayin edilm iştir155.

c- Yusuf Paşa : Muhtemelen Numan Paşa’dan sonra Anadolu Eyaleti'ni

tasarruf etmiştir. Zira 2 H aziran 1704 ve 6 Ağustos 1704 tarihlerinde Menteşa
ve K arahisar-ı Sahib sancakları alaybeyi tayinleri Anadolu V alisi vezîr
Yusuf Paşa’nm arzları üzerine olm uştur15®.

d~ Osman Paşa : Alaybeyilik tayinlerinde Yusuf Paşa'dan sonra Osm an

Paşa'nın ismi geçm ektedir. Aralık sonları 1705 ve 1 Mayıs 1706 tarihlerinde
O sm an P aşa'n m h alen A nadolu V alisi o larak görev yap tığ ı tesp it
ed ilm ek ted ir157.

e- Haşan Paşa : 20 N isan 1709 tarihinde Sultanönii Sancağı’na yapılan

alaybeyi tevcih kaydında sâbık Anadolu Valisi Vezîr Haşan Paşa ibareleri

150 A R Ş * 1551, s.15.

151 A .N Ş T 1355, s.S ; A .R S K 1568, s.14.
152 A .R S K 1551, s.47.
153 L H. U zun çarşılı, O sm an h T arihi, c. IV/1, s. 16-17 ; A R S K 1560, s. 68 ; A .R SK 1551, s. 52.
1 5 4 A R S K 1551, s . 16.
I. H. U zunçarşılı, Osm aıılt Tarihi, c. IV/2, s. 291.
156 A .R S K 1560, s. 47-48,
157 A .R S K 156'0, s. 46-47.

108
yer alm aktadır158. Buna göre muhtem elen Osm an Paşa'dan sonra Anadolu
Eyaleti'ni tasarruf etmiş ve zikredilen tarihten önce bu görevden ayrılmıştır.

/- H aşan Paşa : H angi tarihte eyaletin kendisine tevcih ed ildiğini

tespit edem edik. Ancak 3 Ağustos 1711 ve 21 Ekim 1711 tarihlerinde vezîr
rütbesi ile fiilen bu görevini yürüttü ğü nü söy leyebiliriz159. Y ukarıda
zikredilen Haşan Paşa ile sadece isim benzerliği olduğu anlaşılmaktadır.

g - M ehm ed Paşa : H asarı Paşa'd an sonra Anadolu Eyaleti V alisi

olm uştur. Zira 18 Ekim 1711 ve 12 Mayıs 1712 tarihlerinde Kütühya ve
Kengırı sancakları alaybeyi tayin leri A nadolu V alisi sıfatıyla M ehm ed
P a şa ’n ın m erkeze y ap tığ ı arzlar ü zerin e g erçek leşm iştir160. M ehm ed
Paşa'dan 14 Tem muz 1712 tarihli bir diğer kayıtta ise sâbık Anadolu Valisi
olarak b a h sed ilm ek ted ir. Bu sebeple zik red ilen tarihten önce v aliliğ i
bıraktığını söyleyebilirz161.

h- Haşan Paşa : 17 Kasım 1712 tarihinde Saruhan Sancağı Alaybeyi

tayini Anadolu Valisi H aşan Paşa'nın arzı üzerine olm uştur162. Bu Haşan
Paşa'nın yukarıda bahsettiğim iz ve aynı isim lerle anılan paşalardan birisi
olabileceğini düşünm ekle birlikte, kim likleriyle alâkalı bilgilerin sadece
isim lerinden ibaret olması bu konuda bir tespit yapm am ızı da im kânsız
k ılm a k ta d ır.

ı- Y u su f Paşa : 5 Ocak 1714 tarihinde sâb ık A nadolu Valisi olarak

z ik r e d ilm e k te d ir 16^. Bu sebeple, bu tarihten önce valilik görevinden
a y rıld ığ ın ı söy ley eb iliriz. M u htem elen H aşan Paşa'd an sonra eyaleti
tasarruf etmiştir.

j- Ali Paşa : 5 Eylül 1718 tarihinden önce Anadolu Eyaleti'ni tasarruf

etm iş, bu tarihte Haleb Eyaleti tevcih edilm iştir164.

k- AH Paşa : Daha önce Niş Muhafızı olarak görev yapmış ve 5 Eylül

1718 tarihinde Anadolu Eyaleti tevcih edilm iştir165.

158 A .R SK 1564, s. 59.

159 A .R SK 1564, s. 57-58.
160 A .R S K 1 5 6 4 , s. 5 4 , 59.
161 A .R SK 1504, s. 59.
162 A.RSJC 1564, s. 58.
163 A .R S K 1564, s. 58.
164 A .N ŞT 1355, s. 13 ; A .R S K 1568, s. 19.
Î6 5 A .N Ş T 1355, s. A .R S K 1568, s. 14.

109
 /- A hm ed Paşa : Sabık Bağdad V alisid ir166. 1734 yılında Anadolu
Eyaleti tevcih edilm iştir. 23 H aziran 1736 tarihinde, 1736 yılı Eylül ayı
b aşın d an itib aren zap tetm ek ü zere tekrar Bağdad E y aleti te v cih
ed ilm iştir167.

m - M u ham m ed P a şa : 23 Eylül 1736 tarihinde D iyarbekir Eyaleti

tevcih ed ilm iştir. V ezîr M uham m ed Paşa bu tarih ten önce A nadolu
Eyaleti'ni tasarruf etm iştir168.

n - Veli Paşa : 1738-1739 yıllarında Anadolu Eyaleti Valisi olup, aynı

zam anda Bender Seraskeri olarak görev yapm ıştır16^.

2- H üdâvendigâr Sancağı

a- A bdurrahm an Paşa :1 A ralık 1701 tarihinden önce H üdâvendigâr

San cağ ı’nı tasarru f etm iş ve zikred ilen tarih te H am id Sancağı tevcih
ed ilm iştir170.

b- Kiird Ahmed Paşa : 10 M art 1702 tarihinde M araş Eyaleti'ne bağlı

M alatya Sancağı tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında Ahmed Paşa'dan
sâ b ık a H ü d âv en d ig âr S an cağı m u tasarrıfı o larak b ah se d ilm ek ted ir1 7 1 .
M uhtem elen A bdurrahm an Paşa'dan sonra bir m üddet sancağı tasarruf
etm iştir.

c- Haşan Paşa : 25 M art 1702 tarihinde tasarruf ettiği H üdâvendigâr

Sancağı kendisine ibkâ kılınm ıştır172.

d- M ehm ed Bey : M ısır üm erâsından olup 20 M ayıs 1718 tarihinde

beyîerbeyilik payesiyle H üdâvendigâr Sancağı tevcih ed ilm iştir173.

e- Süleym an Paşa : 6 Ocak 1735 tarihinden önce H üdâvendigâr

Sancağı'nı tasarruf etmiş bu tarihte Teke Sancağı tevcih olunm uştur174.

160 M u stafa C evad, Ahm ed S u este, DeliHİ Huritntü Buğiladii 1-Mufasstı!, Irak, 1958, s. 292.
167 A .R S K 1572, s. 35.
16 8 A .R S K 1572, s. 15.
169 Zikred ilen y ıllard a bazı ey alet v e sancaklara ya p ıla n tevcihler A n ad olu B ey lerbey isi ve B end er
Seraskeri Veli P a şa ’mn berâtıyla am el ve hareket etm ek veya ona yard ım etm ek şartıyla olm uştur. M eselâ bkz.
A .R SK 1572, s. 7-8. Ç orum Sancağı v e M araş E yaleti tevcihleri.
17 ® A .R S K 1551, s. 17.
171 A .R S K 1551, s. 21.
172 A .R S K 1551, s . 16.
173 A .N Ş T 1355, s. 8 ; A .R S K 1568, s. 14.

174 A .R S K 1572, s. 2.

110
 /- H am is-zâde Ömer Paşa ; M uhtem elen Süleym an Paşa'd an sonra
H üdâvendigâr Sancağı'nı tasarruf etmiş ve 4 Kasım 1736 tarihine kadar bu
görevi yürütmüştür. Bu tarihte Ömör Paşa'ya Erzurum Eyaleti'ne bağlı tsbir
Sancağı tevcih ed ilm iştir175.

g - M ustafa Paşa : H üdâvendigâr Sancağı'nı tasarruf ettikten sonra, 17

Kasım 1738 tarihinde Maraş Eyaleti tevcih edilm iştir176.

3- Kastamonu Sancağı

a- Haşan Paşa : R ikâb-ı Hüm âyûn Kaym akam ı olup arp alık suretiyle 6
Aralık 1698 tarihinde Kastam onu Sancağı tevcih edilm iştir177.

b- M ustafa Paşa : Tuğra-yı Ş er if hizm etinde olup tayin olunacak has

bedeliyle ve arpalık suretiyle 12 Mayıs 1718 tarihinde tevcih edilm iştir17$.

4- K arasi Sancağı

a- M ustafa Paşa : D aha önce M enteşa Sancağı’nı tasarruf etmiş ve 25

Ekim 1701 tarihinde Karasi Sancağı tevcih edilm iştir179.

b- Seyyid Ö m er Paşa : H angi tarihte Karasi San cağı’nın kendisine

tevcih edildiğini tespit edem edik. Ancak 26 Ekim 1705 tarihinde Karasi
San cağ ı’na y apılan alaybeyi tevcihi K arasi Sancağı m utasarrıfı sıfatıyla
Seyyid Ömer Paşa'nın yaptığı arz üzerine gerçekleşm iştir180. Bu sebeple
zikredilen tarihte sancak idaresinin kendisinde olduğunu söyleyebiliriz.

5- Sultanönü Sancağı

a- M ehmed Bey : 10 M art 1702 tarihli bir ibkâ emri ile görevine devam
e ttirilm iş tir1®1.

İ7- Hoca-zûde Eyiib Paşa : D aha önce Kefe Beylerbeyisi olarak görev
yapm ış ve 14 Eylül 1716 tarihinde, G ördüs Kalesi m u hafazası şartıy la ve
arpalık suretiyle Sultanönü Sancağı tevcih edilm iştir182.

175 A .R S K 1572, s. 21.

176 A .R S K 1572, s. 8.
1 77 A .R S K 1551, s. 16.
178 A .N Ş T 1355, s. 8 ; A .R S K 1568, s. 14.
179 A R S K 2551, s. 16.
180 A R S K 3560, s. 47.
181 A R S K 2551, s, 16.
182 A R S K 1573, s. 2.

111
 c- Köse A li P aşa-zâde M ehm ed Paşa : 30 Ocak 1718 tarihinde M o ra
Kasteli m uhafazısı şartıy la tevcih ed ilm iştir183.

d- Tuz M ehm ed Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinde 200 nefer cengâver

süvari adam ı ile sefere gitm ek şartıyla K arahisar-ı Sahib San cağıyla
birlikte tevcih edilm iştir. M ehmed Paşa daha önce Kars Beyİerbeyisi olarak
görev yapm ıştır184.

6- Saruhan Sancağı

a- Rişvanoğlu Halil Paşa : 31 Mayıs 1701 tarihinde Saruhan Sancağı

tevcih ed ilm iştir. Saru h an S an cağ ı tev cih ed ilm ed en önce M araş
Beyİerbeyisi olarak görev yapm aktadır185.

b- A bdullah Paşa : Daha önce Aydın M uhassılı olup, 8 A ralık 1716

tarihinde Saruhan Sancağı tevcih edilm iştir186.

c- Ahmed Paşa : Aydın Muhassılığı mülhakatı olan Aydın, Saruhan ve

Menteşa sancakları 18 Şubat 1736 tarihinde kendisine tevcih olunm uştur.
Ahmed Paşa, daha Önce Haleb V alisİ'dir18^.

7- K arahisar-ı Sah ib Sancağı

a- M ehmed Paşa : Murad Paşa'dan önce Karahisar-ı Sahib Sancağı'nı

ta sa rru f etm iş v e 20 A ğ u sto s 1702 tarih in d e K ars E y aleti tevcih
ed ilm iştir188. Mehmed Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf eden Murad Paşa'ya
adı geçen sancağın 22 H aziran 1702 tarihinde tevcih edildiğini dikkate
alırsak, Mehmed Paşa'nın Kars Eyaleti kendisine tevcih edilm eden önce 2
aya yakın bir süre mazûl kaldığı anlaşılmaktadır.

b- M urad Paşa : 22 H aziran 1702 tarihinde Karahisar-ı Sahib Sancağı

kendisine tevcih edilmiştir. Murad Paşa bu tarihten önce Menteşa Sancağı’nı
tasarruf etm iştir189.

c- Seyyid Ahmed Bey : Tam olarak hangi tarihte sancakbeyi olduğunu

tespit edemedik. Ancak 14 Ekim 1710 tarihinde Karahisar-ı Sahib Sancağı
Alaybeyİ tayininin sancakbeyi sıfatıyla Seyyid Ahmed Bey'in arzı üzerine

183 A .N Ş T 1355, s. 8 ; A .R S K 1568, s. 14.

184 A .R S K 1551, s. 1.
185 A .R S K 1551, s. 17.
186 A .N Ş T 1355, s. 9 ; A.RSJC 1568, s. 15.
1 8 7 A R S K 1572, s. 2.
188 A .R S K 1551, s. 45.
189 A .R S K 1551, s. 17.

112
g erçe k le şm e si en azın d an bu ta rih te fiile n g örev d e old u ğ u n u
gösterm ektedir190.

d- Ha mis A ğ a-zâd e Ebû B ekir B ey : 13 Şu b at 1718 tarih in d e

beylerbey ilik payesiyle Ebû Bekir Bey’e ibkâ kılınm ıştır191.

e- M İrza Paşa : 9 M ayıs 1736 tarihinden önce K arahisar-ı Sahib

S a n ca ğ ı'n ı ta s a rr u f etm iş o lu p , A n ad o lu B e y le rb e y iliğ i p ây esi
bu lu n m ak tad ır. Z ik red ilen tarih te K aram an E y aleti’ne b ağ lı K ırşeh ri
Sancağı tevcih edilm iştir192.

/- Tuz Mehmed Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinde 200 nefer cengâver süvari
adam ı ile sefere gitm ek şartıyla Sultanönü Sancağıyla birlikte tevcih
ed ilm iştir. M ehm ed Paşa daha önce Kars Beylerbeyisi o larak görev
y a p m ıştır193.

g- Tokmak Haşan Paşa-zâde Ömer Paşa : Daha önce Ankara ve Kangırı

sancaklarını tasarruf etmiş v e Akkermân muhafazasında asakire başbuğ iken
28 Ağustos 1737 tarihinde Karahisar-ı Sahib Sancağı tevcih edilmiştir. Aynı
sancak Öm er Paşa’ya 17 Ekim 1738 ve 16 Eylül 1739 tarihlerinde ibkâ
k ılın m ıştır194.

8- Hamîd Sancağı

a- A bdu rrahm an Paşa : D aha önce H ü d âven d ig âr San cağ ı'n a

m u ta sa rrıf o lu p , 1 A ralık 1701 tarih in d e H am id San cağ ı tev cih
e d ilm iştir195.

b- A hm ed Paşa : Abdullah Paşa'dan önce Hamîd Sancağı’nı tasarruf

etm iştir. Anapoli K alesi m uhafazasınd a iken 14 Eylül 1716 tarihinde
Karaman Eyaleti'ne bağlı Beyşehri Sancağı tevcih edilm iştir196.

c- A bdu llah Paşa : Sakız m uh afazasın d a iken istik b a l-i hü ccâca

başbuğ olm ak üzere ve arpalık suretiyle ve Kuds-i Şerif Sancağı ile birlikte 8
Eylül 1716 tarihinde Hamid Sancağı verilm işdir19”.

190 A .R S K 1564, s. 58.

191 A .N Ş T 1355, s. 9 ; A R S K 1568, s. 15.
192 A .JÎS K 1572, s. 4.
193 A .JÎS K 1551, s. 1.
194 A .R S K 1 551, s. 1.
195 A .R S K 1551, s. 17,
196 A .R S K 1573, s. 2.
197 A .K SK 1 573, s. 2.

113
 d- M irza M ehm ed Paşa : 15 Kasım 1717 tarihinde a r p a lık suretiyle
Ham id Sancağı tevcih ed ilm iştir. M irza M ehmed Paşa bu tarihte H otin
m uhafazasında bulunm aktadır198.

Hamîd Sancağı bir müddet sonra m alikânelik üzre zaptolunm uş ve 22

Temmuz 1735 tarihli bir kayıtla sancaklık kaydının Baş M uhasebe'den gelen
kaime m âcebince terkîn olunub yine asıl m alikâne m utasarrıfları tarafından
tasarruf edilm esi k ararlaştırılm ıştır1^ . i

9 - Ankara Sancağı

a- Salih Paşa : 18 Ekim 1701 tarihli ibkâ em ri ile tasarruf ettiği

Ankara Sancağı yine kendisine verilm iştir200.

b- Tokm ak Haşan P aşa-zâde Ö m er Paşa : 12 M ayıs 1736 tarihinde

K engırı Sancağı ile birlik te yeniden tevcih olunm uştur2®1. A kkerm ân
m uhafazasında asakire başbuğ iken 28 Ağustos 1737 tarihinde Karahisar-ı
Sahib Sancağı tevcih edilm iştir2®2.

c- Selim Paşa : M alikâne suretiyle Kengırı Sancağı'na m utasarrıf iken

24 Aralık 1737 tarihinde ilhaken Ankara Sancağı da tevcih edilm iştir2®3 .

d- H alid Paşa : 17 Kasım 1738 tarihinde içil Sancağı tevcih ediliştir.

Bu tevcih kaydında H alid Paşa'dan, sabıka Ankara Sancağı'na m u tasarrıf
o larak b ah sed ilm esi zik red ilen tarih ten önce bu rayı tasarru f ettiğin i
gösterm ektedir204.

e- M evlâna Paşa : Eski M usul Beylerbeyisı Arslan M ehmed Paşa'nın

kardeşidir. Seçilm iş kapıısu halkı ile Niş m uhafazasında bulunm ak şartıyla
25 Eylül 1738 tarihinde tevcih olunmuştur205.

/- M ehmed Paşa : Önce Vidin tarafında Çavuşbaşı V ekili olarak görev

yapmış daha sonra 55 nefer ile Teke Sancağı m uhafazasına mem ur olmuştur.
15 Mayıs 1739 tarihinde mîr-İ mîran rütbesi ile Niş m uhafazasında bulunm ak

1VÖ A .N Ş T 1355, s. 9 ; A .R S K 1568, s. 15.

199 A .R S K 1551, s. 1.
200 A .R S K 155 1 , s. 17.
201 A .R S K 1572, s . 2.
20 2 A .R S K 1551, s. I.
20 3 A .R S K 1572, s. 2.
20 4 A .R S K 1572, s. 10,
20 5 A .R S K 1572, s, 2,

114
T
şartıyla Ankara Sancağı tevcih edilm iştir. 10 Eylül 1739 tarihinde adı geçen
sancak Mehmed Paşa'ya ibkâ kılınm ıştır206.

10- K eng ın Sancağı

a- Süleyman Paşa : Sabık K arahisar-ı Şarki Sancağı m utasarrıfı olup,

21 Mayıs 1702 tarihinde K engın Sancağı tevcih edilm iştir207.

b- H üseyin Paşa : K engırı Sancağı'ndan m azûl olup, 4 O cak 1718

tarihinde A ksaray Sancağı tevcih ed ilm iştir208. Zikredilen tarihten önce
sancağı tasarruf etmiştir.

c- Hacı A li Paşa : 28 Ağustos 1718 tarihinden önce Kengırı Sancağı’nı

tasarruf etm iştir. Zikredilen tarihte Niğde Sancağı tevcih edilm iştir209.

d- A li Paşa : 5 Eylül 1718 tarihinde Anadolu Eyaleti tevcih edilmiştir.

A nadolu Eyaleti ile birlikte K engırı Sancağı da -m uhtem elen a r p a lık
suretiyle- Ali Paşa'nın üzerindedir210.

e- Öm er Paşa : Sabık Maraş Beylerbey is i olup, 14 Eylül 1718 tarihinde

Kengırı Sancağı tevcih edilm iştir211.

/- Selim Paşa : 28 Ekim 1735 tarihinde Safed, Sayda ve Beyrut Eyaleti

tevcih ed ilm iştir. Bu tevcih kaydında, Selim Paşa'nın zikredilen tarihte
m alikâne suretiyle Kengırı Sancağı’nı da tasarruf ettiği belirtilm ektedir212.
Selim Paşa'ya 7 Mayıs 1737 tarihinde Van Eyaleti tevcih ed ilm iştir213.
Ancak 12 Mayıs 1736 tarihinde Kengırı Sancağı Tokm ak H aşan Paşa-zâde
Öm er Paşa'ya tevcih ed ilm iştir. Bu sebeple, 12 M ayıs 1736 tarihinden
itibaren Selim Paşa, sadece Safed , Sayda v e Beyrut Eyaleti'ni tasarruf
etm iştir.

g - Tokm ak Haşan Paşa-zâde Öm er Paşa : Ankara Sancağı'nı tasarruf

ederken 12 Mayıs 1736 tarihinde 400 nefer güzide ve seçilmiş asker ile sefere
gitm ek şartıyla ilhaken Kengırı Sancağı da tevcih edilm iştir214.

20 6 /t.RSK 1572, s. 2.
20 7 A .R SK 3551, s. 17.
20 8 A.N pT 1355, s. 11 ; A .R S K 1568, s. 17.
20 9 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A .R S K 1568, s. 16.
21 0 A .N Ş T 1355, s. 9 ; A .R S K 1568, s. 15.
21 1 A .R S K 1568, s. 15.
212 A .R S K 1571, s. 13.
213 A .R S K 1572, s. 30.
2 1 4 A R S K 1572, s. 2.

115
 h- Selim Paşa : K engırı Sancağı'm tasarruf eden Öm er Paşa'ya 28
A ğustos 1737 tarihinde K arahisar-ı Sahib Sancağı tevcih e d i l m i ş t i r 2 ^ .
Selim Paşa'm n daha önce tasarruf ettiği Van Eyaleti ise 26 Ekim 1737
tarihinde Abdulcelil-zâde Hüseyin Paşa’ya verilm iştir216. Bu sebeple Selim
Paşa muhtemelen Eylül 1737'de Kengırı Sancağı'na tayin olmuştur. Kengırı
Sancağı’m m alikân e suretiyle tasarruf etm iş, yukarıdaki Ankara Sancağı
kaydında da görüleceği üzere, 24 Aralık 1737 tarihinde ilhaken Ankara
Sancağı da kendisine verilm iştir21^

ı- M irza Paşa : Daha önce Kırşehri Sancağı'm tasarruf etmiş 17 Kasım

1738 tarihinde K engırı Sancağı tevcih ed ilm iştir.10 Eylül 1739 tarihinde
aynı sancak M irza Paşa'ya ibkâ kılınm ışdır21^.

11- Aydın Sancağı (M uhassılık)

İncelediğim iz dönem de A ydın Sancağı m uhassılhk olarak tasarruf

e d ilm iştir. Bu itib a rla k a y n ak lard a A y d ın M u h a sstltğ ı o larak da
zikredilm ekted ir.

a- Nasûh Paşa : Aydın M uhassılı olup 29 Kasım 1701 tarihinde sancağı

ibkâ kılınm ıştır219.

b- A hm ed Paşa : Aydın M u h assılığı, m ülhakatı olan Saruhan ve

M enteşa sancaklarıyla beraber 18 Şubat 1736 tarihinde Ahmed Paşa'ya
tevcih olunmuştur. Ahmed Paşa, daha önce Haleb V alisi'dir220.

c- M ehm ed Paşa : 7 Tem m uz 1737 tarih in de Aydın v e M enteşa

sancakları m u hassılhk suretiyle Polad Ahmed Paşa'nın oğlu olan Mehmed
Bey'e m a lik â n e olarak verilm iş ve aynı tarihte m îr-i m irânlık pâyesi de
tevcih olunmuştur. Aynı sancaklar 24 Aralık 1737 tarihinde Mehmed Paşa’ya
ibkâ kılınm ıştır221.

d- A hm ed P aşa : A ydın San cağı, m uh assıllığı ile berab er s â b ık

M îrahûr-ı Evvel Vezir Ahmed Paşa'ya m ukataatını 1738 yılı M art ayı
başından itibaren zapt etmek üzere 10 Nisan 1738 tarihli bir hatt-ı hümâyûn

Sl.KdA İDDİ, S. l K
216 A .R SK 1572, s. 30.
21 7 A .R S K 1572, s. 2. V
21 8 A R SJC 1572, s. 2 /
219 A .R S K 1551, s. 18. ;
22 0 A .R SK 1572, s. 2. -
221 A .R S K 1572, s. 2.

116
ile tevcih olunmuştur. 17 Kasım 1738 tarihinde aynı sancak Ahmed Paşa'ya
ibkâ kılınm ıştır222.

e- A hm ed Paşa : 10 A ralık 1738 tarihinde m u h assıllık ile tevcih

olunmuştur. Ahmed Paşa, Aydın Muhassıllığına tayin edilmeden önce Rikâb-
t Hümâyûn Kaym akam ı olarak görev yapm ıştır22*.

12- Teke Sancağı

a- Haşan Paşa : 1 Ekim 1701 tarihinde Teke Sancağı tevcih edilmiştir.

H aşan P aşa, T ek e San cağ ı'm ta sa rru f ed erk en R ik â b -ı H ü m ây û n
K ay m akam lığ ı görevine devam etm iştir224. Bu sebeple, Teke Sancağı’m
arpalık suretiyle tasarruf ettiğini söylemek mümkündür.

b- M ustafa Paşa : H angi tarihte T eke Sancağı'nın kendisine tevcih

edildiğini tespit edem edik. Ancak 24 M art 1708 tarihinde Teke Sancağı
Alaybeyi tayini, Teke Sancağı’na m utasarrıf Mustafa Paşa’mn arzı üzerine
gerçekleşmesi bu tarihlerde sancağı tasarruf ettiğini gösterm ektedir22^,

c- Kara M ustafa Paşa : 20 Temm uz 1718 tarihinde Adana Eyaleti tevcih

edilen K ara M ustafa Paşa'dan sâbıka T eke Sancağı'na m u tasarrıf olarak
b a h s e d ilm e k te d ir226. Ancak aşağıdaki kayıtta da görüleceği üzere Hacı
M ustafa P aşa’dan da 16 Tem m uz 1718 tarih in de sabık Teke Sancağı
m u tasarrıfı olarak bahsedilm ektedir. H er ikisinin de aynı M ustafa Paşa
olm a ihtim ali yoktur. Zira K ara M ustafa P aşa’ya Adana Eyaleti, Hacı
Mustafa Paşa ise Selanik Sancağı tevcih edilmiştir. Bu sebeple Kara Mustafa
Paşa ve Hacı M ustafa Paşa'ların 16-20 Tem m uz 1718 tarihinden önce Teke
Sa n ca ğ ı'm ta sa rru f e ttik le rin i söy lem ek m üm kün olm ak la b irlik te ,
hangisinin daha önce bu görevi ifa ettiğini tahmin etmek veya bir tespitte
bulunmak da mevcut bilgilerimize göre o derece güçtür.

d- Hacı Mustafa Paşa : 16 Temmuz 1718 tarihinden önce Teke Sancağı'm

tasarruf etm iş, zikredilen tarihte Selanik Sancağı tevcih edilm iştir22?.

e- A hm ed Paşa : Sâbık R eisü 'l-kiittâb olup, 2 Ağustos 1718 tarihinde

Teke Sancağı tevcih edilm iştir228.

222 A .R S K 1572, i. 2.
22 3 A .R SK 1572, s. 2.
224 Â .R SK 1551, s. 18.
225 A .R S K 1560, s. 5i).
22 6 A N S T 1355, s. 15 ; A .R S K 1568, s. 21.
2 2 7 A .N ŞT 135 5, s. 4 ; A .R S K 1568, s.10.
2 2 8 /l.NtST 1355, s. 9 ; A .R SK 1568, s. 15.

117
 /- Süleyman Paşa : Sabık Hüdavedigâr Sancağı m utasarrıfı olup 6 Ocak
1735 tarih in d e m âî-t m îrîsin i v erm ek ş a rtıy la , T ek e San cağı tevcih
olunmuştur229.

g - P olad A hm ed Bey-zâde M ehm ed Paşa : Senede H azin e-i A m îre'y e

11.000 guruş teslim etm ek şartıyla 26 Nisan 1736 tarihinde Teke Sancağı
tevcih olunmuştur. Teke Sancağı 17 Kasım 1738 ve 10 Kasım 1739 tarihlerinde
eski şartları ile M ehm ed Paşa'ya ibkâ kılınm ıştır23^, T ev cih şeklin den
anlaşıldığına göre, Süleyman ve Mehmed Paşa’ların belirlenen mîrî mukataa
bedelini devlete ödem ek şartıyla yani iltizam usulüyle Teke Sancağı’m
tasarruf ettiği anlaşılm aktadır.

13- Menteşa Sancağı

a- M ustafa Paşa : 25 Ekim 1701 tarihinden önce Menteşa Sancağı’nı

tasarruf etmiş ve zikredilen tarihte Karasi Sancağı tevcih edilm iştir231.

b- Nastıh Paşa : 25 Ekim 1701 tarihinde Aydın M uhassıllığı'na ilhak

olm uş ve z ik red ilen tarih te A ydın M u h assılı olan N asuh P aşa'y a
v erilm iştir232.

c- Muraıl Paşa : 22 H aziran 1702 tarihinde Karahisar-ı Sahib Sancağı

kendisine tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında, Murad Paşa’dan, sâb ıka
M enteşa Sancağı mutasarrıfı olarak bahsedilm esi zikredilen tarihten önceki
bir yılda M enteşa Sancağı’nı tasarruf ettiğini gösterm ektedir233.

d- M u stafa Paşa : Sabık Bosna B ey lerb ey isi’dir. 5 K asım 1716

tarihinde Belgrad Kalesi m uhafazası şartı ve arp alık suretiyle M enteşa
Sancağı tevcih ed ilm iştir234. Ancak M ustafa Paşa'ya yapılan bu tevcih
muhtemelen fiiliyata geçirilm em iştir. Zira aşağıdaki kayıtta da görüleceği
üzere 11 Kasım 1716 tarihinde Menteşa Sancağı Aydın Muhassılığı'na ilhak
edilm iş ve A bdullah Paşa’ya verilm iştir.

e- A bdullah Paşa : Abdullah Paşa aynı zam anda Aydın M uhassılı

olup, verdiği m alûmat üzerine, maliye tarafından tevcih şartlarıyla M enteşa
Sancağı da Aydın M uhassılılğına ilhak olunmuş ve 11 Kasım 1716 tarihinde
kendisine verilm iştir235.

229 A R S K 1572, s. 2.
230 A .R S K 1572, s. 2.
231 A .R S K 1551, s. 16.
232 A R S K 1551, s. 18.
233 A R S K 1551, s. 17.
2 3 ^ A .R S K 1573, s. 4.
235 A .R S K 1573, s. 4.

118
 1717-1718 tarihinde tertip edilen defterlerde M enteşa Sancağı için
malikâne olm uşdur kaydı mevcuttur. Bu statüsünü yani malikânelik suretiyle
tasarru f ed ilm esi şeklin i devam ettirm iş olm alı kİ 1737 y ılın a ait
kayıtlarda da 1701 yılında olduğu gibi Aydın M uhassılığı mülhakatı içinde
ve yine m alikânelik suretiyle tasarruf edilmektedir.

/- A hnıed Paşa : Yukarıdaki Aydın Sancağı kayıtlarında da görüleceği

üzere, 18 Şubat 1736 tarihinde Aydın Muhassıllığı'na ilhak edilm iş ve sâbtk
H aleb V alisi A hm ed Paşa'ya tevcih ed ilm iştir23^.

g - Polad A hm ed Paşa-zâde M ehm ed Paşa : 6 Ağustos 1737 tarihinde

m îr-m îrânlık ile beraber Aydın ve M enteşa sancakları tevcih edilm iştir.
A ynı sa n ca k la r 24 A ralık 1737 tarih in d e M ehm ed P aşa'y a ibkâ
k ılın m ıştır23?.

V III- KARAMAN EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- A bdi Paşa : Hangi tarihte Karam an Eyaleti'nin kendisine tevcih

ed ildiğini tesp it edem edik. A ncak 15 Tem m uz 1701 tarihinde yapılan
A k saray San cağ ı A lay bey i tay in i sab ık Karam an M îr-i M îrâm A bdi
Paşa'm n bu tarihten önce yapm ış olduğu arzı üzerine gerçekleşm iştir238. Bu
itibarla z ik re d ilen tarih ten önce ey aleti tasarru f ettiğin i söy lem ek
mümkündür.

b- A li Paşa : Abdi Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf etm iştir. Karaman

B e y le rb e y isi o lm ad an ö nce a r p a l ı k su retiy le B irecik San cağ ı'n a
m utasarrıftır. Ali Paşa 2 A ralık 1701 tarihli bir ibkâ kaydıyla Karam an
Beylerbeyiliği görevine devam ettirilm iştir239. Eyaletin tam olarak hangi
tarihte kendisine tevcih edildiğini tespit edememekle birlikte, kendisinden
Önceki Abdi Paşa'dan 15 Tem muz 1701 tarihinde sâbtk olarak bahsedilm esi
ve 22 Eylül 1701 tarihinde yapılan Aksaray Sancağı Alaybeyi tayininin
Karam an Beylerbeyisi sıfatıyla Ali Paşa'mn arzı üzerine gerçekleşm esi24®,
m uhtem elen 1701 yılının ortalarında eyaleti tasarruf etm eye başladığını
gösterm ektedir.

236 A R SJC 1572, s, 3

2 3 7 A .R S K 1572, s. 3.
2 3 8 A .R SK 1 560, s. 56.
239 A .R SK 1 551, s. 19.
240 A .R SK 1 560, s. 56.

119
 c- Ö m er Paşa : Ö m er Paşa'dan 3 Ekim 1703 tarihli bir alaybeyilik
tevcih kaydında sâbık Karam an beylerbeyisi olarak bah sed ilm ek ted ir241.
M uhtemelen Ali Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf etmiş ve zikredilen tarihten
önce bu görevden ayrılmıştır.

d- Hact M ustafa Paşa : Öm er Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf ettiği

anlaşılm aktadır. Zira K aram an Eyaleti'ne bağlı Konya Paşa Sancağı'na
yapılan 27 Ocak 1704 ve N iğde Sancağı’na yapılan 12 Nisan 1704 tarihli
alaybeyi tay in leri K aram an B ey lerb ey isi H acı M ustafa P a ş a ':;: arzı
üzerine gerçekleşm iştir242. Kendisinden önceki beylerbeyi Ömer P ^ a ’nın 3
Ekim 1703 tarihinde K aram an Eyaletİ'ni tasarruf etm em esi zikredilen
tarihten daha önce eyaletin kendisine tevcih edildiğini göstermektedir.

e- A li Paşa : Ali Paşa'nın Karaman Eyaleti Valisi olduğunu da yine

alaybeyilik tevcihlerin den tesp it ed ebilm ekteyiz. Zira 5 A ğustos 1704
tarihinde K ayseriyye ve 7 Şubat 1705 tarihinde ise A kşehir sancakları
a lay beyilik lerin e y apılan tevcih ler K aram an V alisi A li Paşa'n ın arzı
üzerine olmuştur.

/- Hasarı Paşa : Ali Paşa’dan sonra eyaleti tasarruf etmiştir. 27 Mayıs

1706 tarihinde Konya Sancağı’na yapılan alaybeyi tayini H aşan Paşa'nın
arzı üzerine olmuştur243. 9 Aralık 1707 tarihinde yapılan Adana Eyaleti İçil
Sancağı A laybeyi tayininde H aşan Paşa'dan sâbık Karaman Valisi olarak
b e h s e d ilm e s i z ik r e d ile n ta r ih te n önce g örev d en a y r ıld ığ ın ı
gö s term ektedir244.

g- Osman Paşa : Osman Paşa'nın Karaman Eyaleti Valisi olarak görev

y aptığı tarih lerle alakalı bilg ilerim iz 19 Eylül 1711 -17 A ğustos 1712
tarih leri arasıd ır. Z ik red ilen tarih lerd e Konya, A kşehir ve Beyşeh ri
sancaklarına yapılan alaybeyi tayinleri Karaman V alisi sıfatıyla O sm an
Paşa'nın m erkeze yaptığı arzı üzerine yapılm ıştır245. Bu sebeple sadece
zikredilen tarihlerde fiilen bu görevi yürütm ekte olduğunu belirtm ekle
yetineceğiz. Ancak Osm an Paşa'nın 1711-1712 yıllarında eyaleti tasarruf
ettiğini kabul edersek, H aşan Paşa ile Osm an Paşa arasında 1-2 paşanın
daha Karaman Eyaleti’ni tasarruf etm iş olm aları icabeder ki bu paşalar
hakkında bir kayda tesadüf edemedik.

h- Ş eh su v ar-zâd e M ehm ed P aşa : Karam an Eyaleti İçil Sancağı

ilhakıyla sâbık K u ds4 Ş ertf Sancağı m utasarrıfı M ehmed P aşay a, gelecek

241 A .R S K 1560, s. 56.

242 A .R SK 1560, s. 54.
243 A R S K 1560, s. 54.
244 A .R S K 1564, s. 89.
245 A .R S K 1564, s. 64-66.

120
baharda yapılacak olan sefer için şim diden tedarikini görüp m ü kem m el
kapusu halkı ve yarar ve gü zide ve m üstevfi adam larıyla sefer-i hümâyûnda
bu lu n m ak ş a r tıy la 20 Eylül 1716 tarih in de tevcih ed ilm iştir. M ehm ed
P aşay a 13 Ekim 1716 tarihinde Rum ili Beylerbeyi ligi payesi verilm iştir246.

x- Osman Paşa : 5 Eylül 1718 tarihinde Karaman Eyaleti, İçil Sancağı

ile b irlik te s a b ık H aleb V alisi olan V eztr O sm an P aşa'y a t e v c i h
e d ilm iştir247.

j- Küçük M ustafa Paşa : 8 Aralık 1735 tarihinden önce Karaman Eyaleti

V alisi olarak görev yapm ış, zikredilen tarihte Adana Eyaleti’ne bağlı İçil
Sancağı tevcih edilm iştir248.

k- M u ham m ed Paşa : Basra V alisi ve K al'a-i Cedîd (Yeni Kale)

m uhafazasına m em ur iken 31 Tem m uz 1736 tarihinde Karaman Eyaleti
tevcih edilm iştir. 10 Şubat 1737 tarihinde K aram an Eyaleti M uham m ed
Paşa'ya ibkâ kılınm ıştır249.

1- A li P aşa : K ılburun Sancağı ve Özi m uhafızı iken, K tlb u r u n

m u h afazası ş a r tıy la 10 Şub at 1739 tarih in de K aram an Eyaleti tevcih
e d ilm iştir250.

m- H üseyin Paşa : 2 Eylül 1739 tarih in de Karam an Eyaleti tevcih

edilm iştir. H üseyin Paşa, daha önce Şam Valisi ve M îr-H acı olarak görev
y a p m ıştır251.

2- Niğde Sancağı

a- M ehm ed B ey : Sabık Cebel-i A clûn Sancakbeyi Salih Paşa'nm

yeğeni olup 22 Aralık 1701 tarihinde Niğde Sancağı tevcih edilmiştir252.

b- A bdu lgaffu r Paşa : 6 Ağustos 1710 tarihinde N iğde Sancağı'na

y ap ıla n alay beyi tev cih i k ayd ın d a N iğd e San cağ ı'n ı tasarru f ettiği
be lirtilm e k te d ir253.

246 A R S K 1573, s. 3.
2 4 7 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A .R S K 156 8, s. 16.
2 4 8 A .R S K 1572, s. 10.
249 A .R S K 1572, s. 3.
2 5 0 A .R S K 1572, s. 3.
251 A .R S K 1572, s. 3.
252 A R S K 1 551, s. 19.
2 5 3 A .R S K 156 4, s. 64.

121
 c- Hacı A li Paşa : Sabık Kengırı Sancağı m utasarrıfıdır. 28 A ğustos
1718 tarihinde N iğde Sancağı tevcih edilm iştir25^,

d- M u stafa P aşa : Sâbık E rsiy âr m u tasarrıfıd ır. 12 M ayıs 1736

tarihinde, 200 nefer süvari asker ile sefere gelm ek şartıyla N iğde Sancağı
tevcih edilmiştir. 26 Ekim 1737, 17 Kasım 1738 ve 28 Eylül 1739 tarihinde
Niğde Sancağı M ustafa Paşa'ya ibkâ kılınm ıştır255. Mustafa Paşa 17 Kasım
1738 tarihine kadar Kayseriyye Sancağı'nı da tasarruf etmiştir.

3- Kayseriyye Sancağı

a- M ustafa Paşa : Kayseriyye Sancağı tevcih edilmeden önce Çavıışbaşı

olarak görev yapm aktadır. 29 Ekim 1702 tarihinde 300 n efer m üsellah
levendât ile Bağdad V alisi vezîr Yusuf Paşa'ya hizm et etm ek şartıyla ve
Karam an B eylerbey il iğ i p ây esiyle ber-vech-i arp alık K ay seriyy e San cağ ı
v erilm iştir256.

b- A li Paşa : Ali Paşa, Anadolu Eyaleti V alisi olup bu göreve 5 Eylül

1718 tarihinde tayin ed ilm iştir257. 1717-1718 tarihlerinde tertip ed ilen
defterlerde Kayseriyye Sancağı tevcihatı İçin hâlâ A nadolu Eyaleti ihsân
olu n an v e z ir A li P a şa 'n ın ü z e rin d e k a lm ış tır şek lin d e b ir k a y ıt
b u lu n m a k ta d ır 25**. Bu sebeple, K ayseriyye Sancağı'nın 5 Eylül 1718
tarihinden sonra -m uhtem elen arpalık suretiyle- Ali Paşa'ya verildiğini
söylemek mümkündür.

c- Çeteci A bdullah Paşa : 11 Kasım 1738 tarihinde Sivas Eyaleti tevcih

ed ilm iştir. Bu tevcih kayd ında A bdullah Paşa'd an, sâbıka K ayseriy y e
Sancağı'na m u tasarrıf olarak bahsedilm ektedir259. 12 Mayıs 1736- 17 Kasım
1738 tarih leri arasında K ayseriyye Sancağı'nı M ustafa Paşa'nın tasarruf
ettiğini tespit edebilmekeyiz. Bu sebeple Çeteci Abdullah Paşa, muhtem elen
Mustafa Paşa'dan önce Kayserriye Sancağı'na mutasarrıftır.

d- M ustafa Paşa : Yukarıdaki N iğde Sancağı kaydında da görüleceği

üzere 12 Mayıs 1736 tarihinde bu göreve tayin edilmiş ve 17 Kasım 1738
tarihine kadar Niğde Sancağı ile birlikte Kayseriyye Sancağı'nı da tasarruf
etm iştir260.

254 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A .R S K 1 568, s. 16.

255 A .R S K 1572, s. 4. 28 Eylül 1739 tarih li ibkâ kay d ınd a M ustafa Paşa'ya, A nadolu V alisi ve B ender
Seraskeri Vezir V eli Paşa'nın emri üzerine am el ve hureket etm esi şartıyla N iğde Sancağı ibkâ kılınm ıştır.
2 5 6 A .R S K 1551, 19.
257 A nadolu E yaleti'ne bkz.
2 5 8 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A .R S K 1568, s. 16.
2 5 9 A .R S K 1572, s. 6.
260 A .R S K 1572, s. 4.

122
 e- Seyyid M ehm ed Paşa : Sabık Çirm en Sancağı m utasarrıfıdır. 17
Kasım 1738 tarihinde Kayseriyye Sancağı tevcih edilm iştir. 10 Eylül 1739
tarihinde aynı sancak kendisine ibkâ kılınm ıştır261.

4- Kırşehri Sancağı

a - M ahm ûd Bey : 29 N isan 1702 tarihinde Kırşehri Sancağı tevcih

e d ilm iştir262.

b- Zeynel M ehm ed Paşa : 24 Ekim 1716'dan önce Kırşehri Sancağı'nı

tasarruf etm iştir. Zikredilen tarihte Rumili Eyaleti’ne bağlı îlbasan Sancağı
tevcih ed ilm iştir263.

c- Hüseyin Bey : 30 N isan 1717 tarihinden önce Kırşehri Sancağını

tasarru f etm iş zikred ilen tarih te m u h afazası şa r tıy la K avala sancağı
tevcih ed ilm iştir264.

d- M ehmed Bey : Sis Sancağı'ndan mazûl Islâm Paşa'nın kardeşidir. 24

Ağustos 1718 tarihinde Kırşehri Sancağı tevcih olunmuştur26^.

e- M irza Paşa : Sâbık K arahisar-ı Sahib Sancağı m utasarrıfı olup,

Anadolu Beylerbeyiliği payesi vardır. 9 Mayıs 1736 (H. 27 Zilhicce 1148)
tarihinde Kırşehri Sancağı tevcih edilm iş ve 24 Aralık 1737 tarihinde aynı
sancak kendisine ibkâ kılınm ıştır266.

/- M u sta fa P aşa : A zak m u h a fız ı o lu p , h âlâ T em irk ân

m uh afazasın d ad ır. Temirkân m uhafazasında olm ak şartıyla 17 Kasım 1738
tarihinde Kırşehir Sancağı tevcih olunm uştur267.

g - M ehm ed Bey : K al'a-i Cedîd (Yeni Kale) m uhafazasında iken 4

Ekim 1739 tarihinde Temirkân muhafazası şartıyla tevcih olunm uştur268.

5- Beyşehri Sancağı

B eyşehri Sancağı 1701-1702 tarih li defterde zikredilm em ektedir.

Ancak gerek bu defterden önce tanzim edilen 1700-1701 tarihli Alaybeyilik

261 A .R SK 1572, s. 4.
2 62 A .R S K 1551, s. 19.
2 6 3 A .N Ş T 1355, s.3 ;A .R S K 1568, 9.
264 A .N Ş T 1355, s.20 ; A .R SK 156S, s. 26.
265 A .N Ş T 1355, s. 10 ;A .R SK 1568, s. 16.
266 A .R SK 1572, s. 4.
2 67 A .R S K 1572, s. 4,
2 6 8 A .R S K 1572, s. 4.

123
T ev cih D efte ri'n d e ve g erek se daha son raki y ıllard a tertip ed ilen
defterlerde Karam an Eyaleti'ne bağlı bir sancak olarak kaydedilm iştir. Bu
sebeple incelediğim iz dönem de yani 1700-1740 tarihleri arasında Beyşehri
Sancağı'nın Karaman Eyaleti'ne bağlı olduğunu söyleyebiliriz269 .

a- A hm ed Paşa : Sabık H am îd Sancağı m utasarrıfı olup, A napoli

K alesi m uhafazasınd adır. 14 Eylül 1716 tarihinde öncelikle adı geçen
k alen in m u h afazası şartıy la ve a r p a l ık su retiy le B ey şeh ri San cağ ı
v e rilm iştir270.

b- A hm ed Paşa : 2 Kasım 1717 tarihinde adı geçen sancak kendisine

tevcih ed ilm iştir. A hm ed Paşa daha Önce S e r -Ç e ş m e olarak görev
y a p m ıştır27^.

c- Şa'ban P a şa -z â d e S eyyid İbrahim Paşa : A lâ 'iy y e San cağ ı

m utasarrıfı olup, 12 Mayıs 1736 tarihinde Beyşehri Sancağı da ilh aken
kendisine tevcih edilm iştir272.

d- M ehm ed Paşa : Ö nceden Ç ete A ğası olup, R um ili V alisi V ezîr

A hm ed P a şa 'm n lay ih ası m û cebin ce liv â-i m ezbû r m îr-i m îran ltk ve
Ş eh irk öy ’ti m u hafazası şa rtıy la 2 Ekim 1737 tarihinde kendisine tevcih
edilm iştir. M ehm ed P aşa’ya aynı sancak 17 Kasım 1738 tarihinde ibkâ
kılınm ıştır. 10 Eylül 1739 tarihinde Niş m uhafazasında kalıp ka y m aka m
olarak görev yapm ış ve yine Niş m uhafazasında kalm ak şartıyla sancağı
kendisine v erilm iştir. 24 Eylül 1739 tarih in de A lacahisar San cağ ı da
Beyşehir Sancağı’na ilhaken tevcih olunm uştur273.

6- A kşehir Sancağı

a- M irza Paşa : Sabık M ü teferrik ab aşı dır. 2 Eylül 1716 tarihinde

Erzurum Eyaleti'ne bağlı Karahisar-ı Şarkı Sancağı ile birlikte v e arp alık
suretiyle A kşehir Sancağı tevcih olunm uştur. Zikredilen tarihte R um ili
Beylerbey il iği payesi de verilm iştir274.

A k ş eh ir ve A k sa ra y S a n ca k la rı da 1 7 0 1 -1 7 0 2 ta rih li d e fte r d e K a ra m a n E y a leti iç in d e

zikredilm em ektedir. A n cak bu sancakların durum u da Beğşelıri Sancağı ile aynıdır. Bu sebeple, Beğşehri Sancağı
için bu değerlendirm e A kşehir ve A ksaray Sancakları için de geçerlidir.
2 ' ° A .R S K 1573, s. 2.
271 A .N Ş T 1355, s. 1 1 ; A .R S K 1568, s. 17.
2 7 2 A.RSJC 1572, s. 5.
2 7 3 A .R S K 1572, s. 5.
274 A .R S K 1573, s. 2.

124
 b- Seyyiâ Ahmed Turan Bey : 10 M art 1718 tarihinden önce Akşehir
Sancağı'nı tasarruf etm iş zikredilen tarihte D iyarbekir Eyaleti'ne bağ lı
Hısn-ı Keyfâ Sancağı tevcih edilm iştir275.

c- Cafer Paşa : Sabık M araş Beylerbeyisi m ütevvefa Bekir Paşa'nın

oğludur. 3 H aziran 1718 tarihinde beylerbeyilik payesiyle Akşehir sancağı
tevcih ed ilm iştir276.

d- Kara M ehmed Paşa : 14 Eylül 1718 tarihinde Akşehir Sancağı tevcih

edilm iştir. Kara M ehm ed Paşa daha önce Girid Eyaleti’ne bağ lı Resm o
Sancağı’nı tasarruf etm iştir277.

e- M urtaza Paşa : 30 Ekim 1736 tarihinde mîr-i m irânitk ile tevcih

ed ilm iştir. Daha önce Belican San cakbeyid ir. 26 Ekim 1737 tarihinde
Aksaray Sancağı da ilhaken kendisine tevcih edilm iştir278.

/- Haşan Paşa : 17 K asım 1738 tarihinde Akşehir Sancağı tevcih

edilmiştir. Haşan Paşa, bu sancağa tayin edilmeden önce Erzurum Eyaleti’ne
bağ lı İspir Sancağı'nı tasarruf etm iştir27^. Ispir Sancağı 31 Mayıs 1737
ta rih in d e m a l i k â n e olm u ş v e bu tarih te n son ra san cak tevcih i
y a p ılm am ıştır280. Bu sebeple H aşan Paşa'nın hangi tarihte Ispir Sancağı'nı
tasarruf ettiğini tespit etmek oldukça güçtür. 10 Eylül 1739 tarihinde Akşehir
Sancağı H aşan Paşa'ya ibkâ kılınm ıştır2^ .

7- Aksaray Sancağı

a- M araşî A hm ed Paşa : 4 Ocak 1718 tarihinde Kars-ı M araş Sancağı

tevcih olunan Ali Bey'den, A ksaray Sancağı'ndan m azûî M araşî A hm ed
Paşa'nın karındaşı olarak bahsedilm esi, Ahmed Paşa'nın bu tarihten önce
Aksaray Sancağı'nı tasarruf ettiğini gösterm ektedir 282.

b- H üseyin Paşa : Kengırı Sancağı’ndan m azûl olup, 4 O cak 1718

tarihinde Aksaray Sancağı tevcih edilm iştir283.

275 A .N Ş T Î3 5 5 , s.17 ; A.R SK 1 568, s. 23.

276 A .N Ş T 1355, s.11 ; A .R S K 1568, s. 17.
277 A .R SK 1 568, s.17.
27 8 A .R S K 1572, s. 5.
279 A .R SK Î5 7 2 , s. 5.
2 8 0 A .R S K 1572, s.21
281 A .R SK 1572, s. 5.
28 2 A .N Ş T 1355, s.13 ; A .R S K 1568, s. 19.
28 3 A .N Ş T 1355, s.1 1 ; A .R S K 1568, s. 17.

125
 c- İbrahim Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinden önce Aksaray Sancağı’nı
tasarruf etm iş ve bu tarihte Sivas E y aleti'n e bağ lı Ç orum ve Am asya
sancakları tevcih ed ilm iştir2^ .

d- Süleyman Paşa : 31 A ralık 1736 tarihinde tasarruf ettiği Aksaray

Sancağı kendisine ibkâ kılınm ıştır2^ . Bu itibarla, zikredilen tarihten önce
de sancağı tasarruf ettiğini söyleyebiliriz.

e- M urtaza Paşa : Yukarıdaki Akşehir Sancağı kaydında da görüleceği

üzere 26 Ekim 1737 tarihinde tasarruf ettiği Akşehir Sancağına ilaveten
Aksaray Sancağı da kendisine tevcih edilm iştir286.

/- M am alu-zâde Osman Paşa : Aksaray Sancağı kendisine 17 Kasım

1738 tarihinde ilhaken tevcih edilm iştir. Zira bu tarihte Erzurum Eyaleti'ne
bağ lı Karahisar-ı Şarkî Sancağı’n ı da tasarruf etm ektedir. 10 Eylül 1739
tarihinde sadece Aksaray Sancağı kendisine ibkâ kılınm ıştır287. Çünkü bu
tarihten önce (19 N isan 1739) K arahisar-ı Şarkî Sancağı Öm er Paşa'ya
tevcih ed ilm iştir2^ .

IX- SİV A S EYALETİ

Sivas Eyaleti 1701-1702 tarihli defterde bulunm am aktadır. Ancak bu

defter ile aynı tarihlerde tertip ed ilen 1700-1701 tarihli Alaybeyilik Tevcih
Defteri'nde ve daha sonra tertip edilen diğer defterlerde bütün sancakları ile
birlikte m evcuttur. Sivas Eyaleti'ne bağlı A rabgir ve Bozok sancakları 1701-
1702 tarih li defterde K aram an Eyaleti içerisinde zikredilm iştir. Bunun
dışındaki A m asya, Canik, ve D iv riğ i sancakları zikredilen defterde hiçbir
eyaletin bünyesinde bulunm am aktadır. Çorum Sancağı ise Laccun ve C ebel-i
A clûn sancakları ile birlikte 25 Ağustos 1702 tarihinde Boz Receb Paşa'ya
tevcih ed ilm iş289 ve m uhtem elen bu y üzden Sivas Eyaleti bünyesinde
gösterilmem iştir. Amasya ve Canik gibi köklü Osm anlı sancaklarının bütün
d ö n em lerd e v arlığı da m alûm du r. Bunun y an ısıra K aram an E y aleti
k a y ıtla rın ın son u n d a D efta rd â rlık -ı Tım û rha-i S iv as ve K e t h ü d â lık - î
D efter-i Sivas tevcihleri bulunm aktadır. Bu kayıtlar Sivas Eyaleti Tım ar
D efterd arlığı ve D efter K ethüdâlığı'nın Karam an Eyaleti'ni de içerisine
aldığını gösterm ektedir290.

284 A .R S K 1572, s. 6-7.

2 8 5 A .R S K 1572, s. 5.
2 8 6 A .R S K 1572, s. 5.
2 8 7 A .R S K 1572, s. 5.
288 A .R S K 1 5 7 2 , s. 19.
2 8 9 A .R SK 3551, s. 24-25.
290 A .R S K 1551, s. 20.

126
 1- Eyalet ve Paşa Sancağı

1700-1711 tarihleri arasında Sivas Eyaleti'ni tasarruf eden beylerbeyi

v eya v a lile r h ak k m d ak i b ilg ile r A lay bey i T ev cih D efte rle ri'n d e n
çıkarılm ıştır. A laybeyi tayin lerin in büyü k oranda bey lerb ey ilerin arzı
üzerine g erçek leşm esi, bu v esile ile isim lerin in zikredilm esin e sebep
o lm aktad ır. H angi tarihte eyaleti tasarruf etm eye başladıklarım ve ne
zaman görevden ayrıldıklarını tam olarak tespit etmek mümkün olmamakla
berab er, en azın d an alaybeyi tayin in yapıld ığı tarihte fiilen görevde
olduklarını tespit edebiliyoruz.

a- H acı M ustafa Paşa : 29 H aziran 1700-7 Eylül 1701 tarihlerinde

beylerbeyi rütbesiyle eyaleti tasarruf etm ektedir29^.

b- Süleyman Paşa : 17 Ocak 1703 tarihinde Amasya Sancağı alaybeyi

tevcihi Sivas Beylerbeyisi sıfatıyla Süleym an Paşa'mn arzı ile olm uştur292.

c- A hm eâ Paşa : 26 Eylül 1703- 21 N isan 1704 tarihlerinde fiilen

eyaleti tasarruf etm ektedir29^.

d- A bdi Paşa : 8 Temm uz 1704- 6 Ocak 1705 tarihlerinde Sivas Eyaleti

V a lis i'd İr294.

e- M ehm eâ Paşa : V ezîr M ehm ed Paşa'm n Sivas Eyaleti'ni tasarruf

ettiği tarihlerle alâkalı en erken 6 H aziran 1705, en geç 4 Ekim 1706
tarihlerine ait kayıtlar m evcuttur295.

/- A bdi Paşa : M uhtem elen yukarıda zikredilen Abdi Paşa'dır. 11

Ağustos 1707 tarihinde Çorum Sancağı'na yapılan alaybeyi tevcih kaydında
Abdi Paşa'dan, sâbtk Sivas Valisi olarak bahsedilm ektedir296. Bu itibarla,
Mehmed Paşa'd an sonra tekrar Sivas Valisi olduğunu ve zikredilen tarihten
önce görevden ayrıldığım söylemek mümkündür.

g - A bdu llah Paşa : A bdullah Paşa'n ın Sivas V alisi olarak görev

yaptığını gösteren tek kaydımız 16 Ocak 1708 tarihli olup, Bozok Sancağı
A laybeyi tayini ile ilgilidir297.

291 A .R SK 1560, s. 58,

292 A .R SK 1560, s. 58.
293 A .R SK 1560, s. 58, 60.
294 A .R S K 1560, s. 58-60.
295 A .R SK 1560, s. 60 ; A .R Ş K 1564, s. 68.
296 A .R SK 1564, s. 70.
297 A .R SK 1560, s. 60.

127
 h- Mehrned Paşa : Sivas Eyaleti Valisi olarak bir m üddet Yeni Kale
m u h afazasın d a b u lu n m u ştu r. M ehrned P aşa'n ın z ik re d ilen k alen in
muhafazasında bulunduğunu belirten kayıtlar 24 Eylül 1709- 10 Ocak 1711
tarihleri arasıdır. 4 Tem m uz 1711- 17 Ekim 1711 tarihli iki kayıtta ise
Mehrned Paşa'dan sadece Sivas Valisi olarak bahsedilm ekte v e Yeni Kale
m uhafazasında bu lundu ğu b e lirtilm em ek ted ir298. Bu sebeple zikredilen
tariihlerde muhafaza hizmetinden döndüğünü söylemek mümkündür.

t- ReceV Paşa : 18 M art 1712 tarih in de yapılan A rabgir Sancağı

Alaybeyi tayini Sivas Valisi sıfatıyla Receb Paşa'nın, tabii olarak alaybeyi
tevcihinin yapıld ığı tarihden önce/ yaptığı arzı üzerine gerçekleşm iştir.
M uhtemelen 1712 yılı başlarında Sivas Valisi olmuştur^99.

k- Mehrned Paşa : M araş E y aleti’nden m azûl olup, 4 Ocak 1718

tarihinde Sivas Beylerbeyiliği tevcih edilm iştir300.

Z- M ehrned Paşa : 7 O cak 1734 tarihinde Şehr-i Zor Eyaleti’ne bağlı

Erbil sancakbeyliği tevcih kaydından Mehrned Paşa’nın zikredilen tarihte
Sivas Valisi olduğu ve Kerkük tarafı muhafızı olduğu anlaşılmaktadır301.

m- Yakfıb Paşa : 2 Ocak 1737 tarihinde tasarruf ettiği Sivas Eyaleti

Valiliği kendisine ibkâ kılınm ış, 26 Ekim 1737 tarihli ikinci bir ibkâ emri ile
yine görevine devam ettirilm ştir30^. i l Kasım 1738 tarihinde Safed, Sayda
ve Beyrut Eyaleti tevcih edilm iştir303.

n- Çeteci A bdullah Paşa : Seçilm iş kapusu halkıyla öncelikle Ordu-yı

Hüm âyûna m ülhak olm ak şartıyla 11 Kasım 1738 tarihinde Sivas Eyaleti
tevcih edilm iştir. Çeteci Abdullah Paşa daha önce Kayseriyye Sancağı'nı
tasarruf etm iştir. 10 Eylül 1739 tarihli bir ibkâ emri ile görevine devam
e ttirilm iş tir304.

2- A m asy ı Sancağı

a- H acı M irza Bey : 24 M art 1717 tarihinde tasarruf ettiği Am asya

Sancağı Adana Beylerbeyiliği payesiyle tekrar kendisine verilm iştir305.

29 8 A R S K 1564, s. 69-70.
299 A .R S K 1564, s. 69.
30 0 A .N Ş T 135 5 , s. 11 ; A .R S K 1568, s. 17.
301 A K S K 1572, s. 37.
3 0 2 A .R S K 1572, s. 6.
303 A .R SK 1 572, s 13.
304 A .R S K 1572, s. 6.
305 A .N gT 1355, s. 11 ; A .R S K 1568, s. 17.

128
 b- İbrahim Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinde Am asya Sancağı ile birlikte
200 n efe r sü v ari ask e riy le s e fe r ? g e lm e k ş a r tıy la ilh aken tev cih
ed ilm iştir306.

c- İbrahim Paşa : Sabık Tırhala Sancağı m utasarrıfı olup, 26 Ekim 1737

tarihinde Amasya Sancağı tevcih edilm iştir307.

d- Seyyİd Gazi Paşa : 29 Kasım 1737 tarihinde Amasya Sancağı tevcih

edilm iştir. A m asya Sancağı'na tayin edilm eden Önce Erzurum Eyaleti'ne
bağlı Isbir Sancağı'nı tasarruf etm iştir30**.

e- Hamiş Paşa : Sabık K arahisar-ı Şarkî Sancağı m utasarrıfıdır. 17

Kasım 1738 tarih in de A m asya San cağ ı tevcih ed ilm iş, 10 Eylül 1739
tarihinde sancağı kendisine ibkâ kılınm ıştır30^.

3- Canik Sancağı

Canik Sancağı, 2 Ekim 1712 tarihinde, M evkufat Kalem i'nden verilen

k a ’im e m ûcebince C anik M tthassılılğı’na ilhak olunm uştur2^ .

a- Süleym an Paşa : 4 M art 1736 tarihinde san caklık ve m u hassıllık

veçhile tevcih edilm iştir. Sabık Hüdâvendigâr Sancağı m utasarrıfıdır311.

b- M ehnıed Bey, Üçiinciioğlu Ömer Bey ve Fatsalı Hacı M ehmed : Canik

Sancağı 26 Eylül 1737 tarihinde m a lik â n e suretiyle isim leri zikredilen
beylere tevcih edilmiştir. Bunlardan Mehmed Bey eski Tersane Emini’dir312.

c- Ü çiincüoğht Ö m er Bey : 4 A ralık 1738 tarihinde yine m a lik â n elik

suretiyle sadece kendisine tevcih olunmuştur313.

4- Çorum Sancağı

a- Boz R eceb Bey : 25 Ağustos 1702 tarihinde Şam Eyaleti'ne bağlı

Cebel-İ Aclûn ve Laccûn sancakları ile birlikte Çorum Sancağı da kendisine
tevcih olunmuştur314.

30 6 A .R S K 1572, s. 6.
307 A R Ş * 1572, s. 6.
308 A .R S K 1572, s. 6.
30 9 A .R SK 1572, s. 6.
31 0 A.NjvT 1355, s. 12 ; A .R S K 1568, s. 18.
311 A .R S K 1572, s. 6.
312 A .R S K 1572, s. 6.
3 13 A .R S K 1572, s. 6.
314 A .R SK 1551, s. 24-25.

129
 b- A rnavud Süleym an Bey : Şehirgöl'ü m uhafaza etm ek şartıyla 5
Eylül 1718 tarihinde Çorum Sancağı tevcih edilm iştir. Arnavud Süleym an
Bey bu göreve tayin edilmedin önce Vize Sancakbeyliği ve ser-çeşm e olarak
görev yapm ıştır31^,

c- M am alu-zâde Osman Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinden Önce Çorum

Sancağı'nı tasarruf etm iştir. Zikredilen tarihte Osm an Paşa'ya Erzurum
Eyaleti'ne bağlı Karahisar-ı Şarkî Sancağı tevcih edilm iştir316.

d - İbrahim Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinde 200 nefer süvari askeriyle

sefere g elm ek şartıy la A m asya San cağ ı ile birlikte tevcih ed ilm iştir.
İbrahim Paşa, 26 Ekim 1737, 17 Kasım 1738 ve 28 Eylül 1739 tarihli h att-ı
hümâyûn ibkâ kayıtları ile görevine devam ettirilm iştir317.

5- Divriği Sancağı

a- Ahnıed Paşa : Sabık K arahisar-ı Şarkî m u tasarrıfıd ır. D ivriği

Sancağı kendisine m alikân e suretiyle tevcih olunmuş ve Baş M uhasebe'den
verilen k a im e m ûcebince 9 H aziren 1718 tarihinde Sancak Tevcih Defteri'ne
işaret olunm uştur318.

6- Bozok Sancağı

1701-1702 tarihli defterde K aram an Eyaleti bü n yesind e yazılm ış

ancak sancağın kime tevcih edildiği belirtilm em iştir31^.

a- Hüseyin Bey : ^ozok Sancağı m alikâne olarak kendisine verilm iş ve

sancaklık kaydı r e f ve terkin olunm ak iizere 16 Aralık 1717 tarihinde B a ş
M uhasebe'den verilen ka'ime m ûcebince şerh verilınişdir 320.

7- Arabgir Sancağı

a- Titnûr Halil Paşa : 26 Temmuz 1702 tarihinde Arabgir Sancağı tevcih

edilm iştir. Tim ur Halil Paşa A rabgir San cağı’na tayin edilm eden önce
Rumili Eyaleti'ne bağlı Delvine Sancağı’nı tasarruf etm iştir321.

A .N gT Î355, s, 12 ; A.R SK 1568, s. 18. Aranavud Süleym an Beğ’in bu tarihte halen V ize Sancağı'n ı
tasarruf ettiği yolu nd a ipuçları da vardır. Bu h usustaki değerlendirm elerim iz için bkz. Özi Eyaleti Vize Sancağı
bahsi.
310 A .R S K 1572, s. 19.
A .R S K 1572, s. 7. 28 Eylül 1739 tarih ind e A nadolu Valisi ve Bettiler Seraskeri v ez ir V li P aşa'nın
berâtıyla am el ve hareket etm ek ¡arlıyla Ç orum Sancağı kend isine ibkâ kılınm ıştır.
3 1 8 A .N Ş T 1355, s. 12 ; A .R S K 1568, s. 18.
3 1 9 A .R S K 1551, s. 20.
3 2 0 A .N Ş T 1355, s. 12 ; A .R S K 1568, s. 18.
3 ^ A .R SK 1551, s. 20. A rabg ir Sancağı zikred ilen defterd e Karam an Eyaleti içerisindedir.

130
 b- İbrahim Bey : 22 Ağustos 1718 tarihinden önce m alikân e suretiyle
Arabgir Sancağı'nı tasarruf etm iştir322.

c- Kara M ehmed Paşa : Arabgir Sancağı tevcih edilm eden Önce Girid
Eyaleti'ne bağlı Resmo Sancağı'nı tasarruf etmiş ve 22 Ağustos 1718 tarihinde
Arabgir San cağ ı v erilm iştir323. Ancak 13 Eylül 1718 tarihinde Arabgir
Sancağı'nın ber-vech-i m alikâne İbrahim Bey'in üzerinde olduğu belirtilm iş
ve Baş M uhasebe'den gelen ka'im e m ûcebince sancak kaydı iptal edilerek
yine İbrahim Bey’e verilm iştir324.

Arabgir Sancağı 4 Şubat 1735 tarihinde Gümüşhane mukataasına ilhak

olmuştur32^.

X- M ARAŞ EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- İbrahim Paşa : 26 Tem m uz 1700 tarihli K ars-ı M araş Sancağı

A laybeyi tevcih kaydında İbrahim Paşa’dan sâb ıka M araş Beylerbeyisi
diye bah sedilm ekted ir326.

b- Halil Paşa : M uhtem elen İbrahim Paşa’dan sonra eyaleti tasarruf

etm iştir. Zira 19 Eylül 1701 ve 7 Kasım 1701 tarihlerinde fiilen bu görevi
yürütm ektedir327.

c- M ustafa. Paşa : Sâbık Adana Beylerbeyisi olup, 31 Mayıs 1702

tarihinde M araş Eyaleti tevcih ed ilm iştir328.

d- Arslan Paşa : 27 Kasım 1703 tarihinde M alatya Sancağı Alaybeyi

tayin inin sâbık M araş Beylerbeyisi sıfatıyla Arslan P aşa’nın arzı üzerine
g erçek leşm esi, bu tarih ten b ir m tidd et Önce eyaleti tasarru f ettiğin i
gösterm ektedir329.

e- Şeyhzâde Haşan Paşa : M uhtem elen Arslan P aşa’dan sanra eyaleti

tasarruf etm iştir. Zira 23 M art 1704 tarihinde M araş Sancağı Alaybeyi

322 A .R S K 1568, s. 18.

32 3 A .N Ş T 1355, s. 12 ; A .R SK 15 (İS, s. 18.
324 A .R S K 1568, s. 18.
32 5 A .R S K 1572, s. 8.
3 2 6 A .R S K 1560, s. 63.
3 2 7 A .R SK 1560, s. 63.
3 2 8 A .R SK 1551, s. 20.
32 9 A .R S K 1560, s. 63.

131
tayini H aşan Paşa'nm arzı ile olm uştur330. 2 Kasım 1704 tarihinde M alatya
S a n ca ğ ı A lay b e y i te v cih k a y d ın d a H aşan P a şa 'd a n s â b tk M a raş
B ey lerbey isi olarak bahsedilm esi bu tarihten önce görevden ayrıldığını
gösterm ektedir331.

/- Hacı M ustafa Paşa : 3 M art 1705 tarihinde M araş Sancağı Alaybeyi

tevcihinde Maraş Beylerbeyisi olarak zikredilm ektedir332.

g - Islâm Paşa : 15 Kasım 1705 tarihinde Zaman tu Nahiyesi Alaybeyi

tevcihi M araş Beylerbeyisi İslâm Paşa'nın arzı ile olmuştur333.

h- H alil Paşa : 22 Nisan 1707 ve 6 Kasım 1707 tarihinde ve Kasım

ortaları 1708 tarihlerinde Zamantu Nahiyesi, 27 Mart 1708 tarihinde Gerger
N ahiyesi ve Kasım ortalan 1708 tarihinde Kars-ı M araş Sancağı A laybeyi
tayinleri M araş Beylerbeyisi Halil Paşa'nın arzı üzerine gerçekleşmiştir. Bu
sebeple en azınd an zikredilen tarihlerde fiilen bu görevi yürüttüğünü
sö y ley eb iliriz334.

ı- Ziileyhâ Paşa : 3 Mayıs 1710 tarihinde Aymtab Sancağı Alaybeyi

tayini Maraş Beylerbeyisi Züleyhâ Paşa'nın arzı üzerine olmuştur33^.

j- Hacı AH Paşa : 5 Ağustos 1711 tarihinde Hısn-ı Mansur, 11 Ekim 1711

tarihinde G erger N ahiyesi ve 5 K asım 1711 tarihinde M alatya Sancağı
A laybeyi tay in leri M araş Beylerbeyisi H acı Ali Paşa’nın arzı üzerine
olmuştur336.

k- M ehm ed Paşa : 6 H aziren 1712 tarihinde M araş, 13 Şubat 1713

tarihinde Ayıntab, 14 Ocak 1714 tarihinde Maraş ve 17 Ocak 1714 tarihinde
A y ıntab sa n cak ların a y ap ılan alay b ey i tevcih k a y ıtla rın d a M araş
Beylerbeyisi olarak M ehm ed P aşa'n ın ism i geçm ek ted ir337. M ehm ed
Paşa'ya 4 Ocak 1718 tarihinde Sivas Eyaleti'nin tevcih edilm iştir338. Ancak
aşağıdaki kayıtta da görüleceği üzere, 20 Eylül 1716 tarihinde Maraş Eyaleti
R ışvan-zâde H alil P aşa'n ın oğlu M ehm ed Bey'e tevcih ed ilm iştir. Bu
sebeple, M ehmed Paşa'nın Sivas Eyaleti kendisine tevcih edilene kadar bir
müddet hiçbir eyalet ve sancağı tasarruf etmediği söylenebilir.

3 3 0 A .R S K 1560, s. 62.
331 A .R S K 1560, s . 63.
3 3 2 A .R S K 1560, s. 62.
3 3 3 A .R S K 1560, s. 62.
334 A .R S K 1564, s. 72-73.
335 A .R S K 1564, s. 73.
336 A .R S K 1564, s. 72-74.
33 7 A .R S K 1564, s. 72-73.
33 8 A .N Ş T 1355, s. 1 1 ; A .R SK 1568, s. 17.

132
 i- M ehm ed Bey : Rışvan-zâde H alil Paşa'nın oğludur. 20 Eylül 1716
tarihinde sefer tedarikini görüp, kapı halkı ve seçilm iş adam larıyla, 1717
baharında y apılacak sefer-i hüm âyûnda bu lunm ak şartıyla M araş Eyaleti
tevcih ed ilm iştir339.

m- Ömer Paşa : Abdulgaffûr Paşa'nın kardeşidir340. Daha önce Niğde

Sancağı’n ı tasarruf etm iş ve 18 Ocak 1718 tarihinde M araş Eyaleti tevcih
ed ilm iştir341. Öm er Paşa'ya 14 Eylül 1718 tarihinde Kengırı Sancağı tevcih
ed ilm iştir342.

n- R ışvanoğlu Seyyid M ehm ed Paşa : Öm er Paşa'd an sonra eyaleti

tasarruf etm iştir. Öm er Paşa’ya Kengırı Sancağı'nın tevcih edildiği tarihte
yan i 14 E y lü l 1718 tarih in d e M araş E y aleti de k en d isin e tevcih
ed ilm iştir34^. Seyyid M ehmed Paşa, sâbık İçil Sancağı mutasarrıfıdır.

p- Ömer Paşa : 10 Ocak 1736 tarihinde M araş Eyaleti tevcih edilmiştir.

Ömer Paşa, bu göreve tayin edilmeden önce Faş muhafazasında bulunmuştur. 6
Nisan 1737 tarihli ibkâ emri ile eyaleti tasarruf etmeye devam etm iştir344.

r- R ışvan-zâde Süleyman Paşa : 1737 K asım ’ında bin n efer kapusı halkı
ve levandatıyla Babadağı'na irişm ek şartıyla, 8 Eylül 1737 tarihinde Maraş
Eyaleti tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında Süleym an Paşa'nın daha Önce
de M araş Eyaleti'ni tasarruf ettiği belirtilm ektedir345.

s- A li Pajp : Ali Paşa'ya 26 O cak 1738 tarihinde m îr-m irân rütbesi ile
Maraş Eyaleti tevcih edilm iştir. Bu göreve tayin edilmeden önce Bergama
Voyvodası olup Bekreş muhafazasında bulunmuştur346.

t- M ustafa Paşa : Anadolu Eyaleti'ne bağlı H üdâvendigâr S an cağ ın ı

tasarru f ettikten sonra 17 Kasım 1738 tarih in de M araş Eyaleti tevcih
edilmiştir. 28 Eylül 1739 tarihinde eyaleti kendisine ibkâ kılınmıştır347.

3 39 A .R SK 1573, s. 3.
3 4 ® A bdulgaffu r Puşa, N iğd e sancağım ta sa rru f etm iştir. 6 A ğustos 1710 tarih ind e N iğd e Sa n ca ğ ı’na
yap ılan alaybeği tevcihi kayd ınd a N iğd e Sancağı'n ı tasarruf ettiği belirtilm ektedir. N itekim Ö m er Paşa d a N iğd e
San cağ ı’ndaıı M araş B eylerbeyiliği'n e getirilm iştir.
341 A .N Ş T 1355, s. 13 ; A .R S K 156 8 , s. 19.
3 42 A .R S K 1568, s. 15.
3 4 3 A .R SK 35 6 8 , s. 19.
3 44 A .R SK 1572, s. 8.
3 4 5 A .R S K 1572, s. 8.
M 6 A .R S K 1572, s. 8.
347 A .R SK 3 5 7 2 , s . 8 .

133
 u- M urtaza Paşa : Sabık Selânik Sancağı mutasarrıfıdır. 2 Aralık 1739
tarihinde M araş Eyaleti tevcih ed ilm iştir34®.

G örüldüğü üzere, incelediğim iz dönem in tamam ında M araş Eyaleti

beylerbeyi rütbeli paşalar tarafından idare edilmektedir.

2- M alatya Sancağı

a- Ahnıed Paşa : 5 Tem m uz 1701 tarihinden önce M alatya Sancağı'nı

tasarruf etm iş, bu tarihte İçil Sancağı tevcih edilm iştir34^.

b- Kiird Ahmed Paşa : 10 M art 1702 tarihinde Malatya Sancağı tevcih

edilm iştir. Daha önce Anadolu Eyaleti'ne bağlı H üdâvendigâr Sancağı’nı
tasarruf etm iştir350.

1717-1718 tarihlerinde tertip edilen defterlerde, M alatya Sancağı ile

ilgili olarak, m alikân e olın u şdıır kaydı düşülm üş ve sancak tevcihatı
y apılm am ıştır35*. M alatya Sancağı bu statüsünü 1735 tarihine kadar devam
ettirm iş olm alı ki aşağıdaki kayıtlard a da görüleceği üzere m alikâne
suretiyle tasarruf edilm iştir.

c~ R ışvan -zâde M ehm ed Paşa : 5 Şubat 1735 tarihli ibkâ em ri ile

m a lik â n e suretiyle tasarruf ettiği M alatya Sancağı aynı statü yle yine
k en d isin e v e rilm iştir. 17 K asım 1738 tarih li ibkâ em ri, m ah allin e
ulaşmadığından, 10 Nisan 1739 tarihinden itibaren geçerli olm ak üzere yeni
bir ibkâ emri gönderilmiş ve 10 Kasım 1739 tarihinde yine Mehmed Paşa’ya
ibkâ kılınm ıştır352.

3- Ayınt^b Sancağı

a- H aşan Paşa : R akka Eyaîetİ'ne m utasarrıf olup, 3 Eylül 1702

tarihinde ber-vech-i ilhak Ayıntab ve Birecik sancakları da H aşan Paşa'ya
v e rilm iştir353. 2 Ekim 1702 tarihinde aynı eyalet ve sancakları tasarrufa
devam etm esi kararlaştırılm ıştır354.

3 4 8 A .R S K 1572, s. 8.
3 4 9 A .R SK 1551, s. 28.
350 A .R S K 1551, s. 21.
3 51 A .N Ş T 1355, s. 13 ; A .R SK 1568, s. 19.
3 52 A .R S K 1572, s. 8.
353 A .R SK 155 1, s. 31.
354 A .R S K 155 1, s. 21.

134
 b- A li Paşa : 4 Ocak 1718 tarihinde hâlâ Rakka Valisi olub, tayin olan
m âl-ı m îrîsin v erm ek ş a r tıy la b e r-v e ch -i ilh ak A yıntab San cağ ı da
v erilm iştir355.

1735-1736 tarihinde tertip edilen defterde, Ayıntab Sancağı m alikân e

olarak kayd ed ilm iştir356.

4- Kars-ı M araş Sancağı

a- M ehm ed Bey : 29 Eylül 1701 tarihinden önce sancakbeyidir. Bu

tarihte yerine kardeşi Mahmûd Bey tayin edilm iştir357.

b- M ahmûd Bey : Daha önce Kars-ı M araş Sancakbeyi olan M ehm ed

Beyin kardeşi olup, 27 Eylül 1701 tarihinde adı geçen sancak kendisine tevcih
e d ilm iştir358.

c- A li Bey : Aksaray Sancağı'ndan m a'zûl M araşı Ahm ed Paşa'nın

kardeşi o lu p , 4 Ocak 1718 tarih in d e K ars-ı M araş S an cağ ı tevcih
olunmuştur35^.

K ars-ı M araş Sancağı da M araş Eyaleti'ne bağlı diğer sancaklar gibi

1735-1736 tarihli defterde m alikân e olarak kaydedilm iştir360.

XI- HALEB EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- M ehm ed Paşa : 20 Eylül 1701 tarihinde Ha leb Sancağı A laybeyi

tevcihi Haleb Valisi Mehmed Paşa'nın arzı üzerine olmuştur361.

b- Y usuf Paşa : Sabık Şehr-i Zor V alisi olup, 13 Ağustos 1702 tarihinde
H aleb Eyaleti tevcih edilm iştir362.

3 5 S A W ? T 1355, s. 1 3 ; A .R SK 1 568, s, 19.

3 5 6 A .R S K 1572, s. 9.
3 5 7 A .R S K 3551, s. 21.
3 5 8 A .R S K 1 551, s. 21.
3 5 9 A .N Ş T 1355, s. 13 ; A .R S K 1568, s. 19.
3 6 0 A .R S K 1572, s. 9.
361 A .R S K 1560, s. 68.
3 62 A .R S K 1551, s. 22.

135
 c- İbrahim Paşa : 4 Aralık 1711 tarihinde H aleb Sancağı Aİaybeyi
ta y in in in H aleb V alisi v ezîr İbrahim Paşa'n ın arzı ile gerçekleşm esi
zikredilen tarihlerde eyaleti tasarruf ettiğini gösterm ektedir363.

d- İsmail Paşa : 22 N isan 1712 tarihinde Trabzon Sancağı Aİaybeyi

tayini Haleb V alisi vezîr İsm ail Paşa’nın arzı üzerine gerçekleşm iştir.
İsm ail Paşa b u tarihlerde H aleb V alisi olup, B e n d er m uh afazasın d a
b ulunm aktadır364.

e- Osman Paşa : 5 Eylül 1718 tarihinden önce vezîr rütbesi ile eyaleti
ta sa rru f etm iş bu ta rih te K aram an E y aleti ve İçil San cağ ı tevcih
e d ilm iştir365.

f - Ali Paşa : Sabık Anadolu V alisi olup, 5 Eylül 1718 tarihinde Haleb
Eyaleti tevcih ed ilm iştir366.

g - Ahmed Paşa : 18 Şubat 1736 tarihinden önce Haleb Eyaleti Valisi

olarak görev yapmış, bu tarihte Aydın M uhassılı olmuştur367. Kendisinden
sonra H aleb E y aleti'n i tasarru f ed ecek olan H üseyin Paşa ile görev
»jptfişikliği yapılm ıştır.

h- H üseyin Paşa : 18 Şubat 1736 tarihinde H aleb Eyaleti tevcih

"dum iştir. Bu göreve tayin edilm eden önce Aydın M uhassılı olarak görev
yapm ıştır. 6 Nisan 1737 ve 26 Ekim 1737 tarihli ibkâ em irleri ile görevine
devam ettirilm iştir368. Hüseyin Paşa da vezîr rütbelidir.

ı- Osman Paşa : Lski Tarblusşam V alisi'dir. 25 Kasım 1737 tarihinde

eyâleti zu eın â ve erbftb-ı ttm ân ve beşyiiz nefer gü zide ve miintehib kopuşu
halkıyla sefer~i hüm âyuna gelm ek şartıyla Haleb Eyaleti tevcih edilm iş ve
16 Eylül 1738 tarifıli ibkâ emri ile görevine devam etm iştir36^.

j- A hm ed Paşa : Ahmed Paşa da s â b ık Tablusşam Beylerbeyisidir. 1

Eylül 1739 tarihinde yine beylerbeyilik rütbesi ile H aleb Eyaleti tevcih
ed ilm iştir370. Eyaleti tasarruf eden paşalar içerisinde sadece Ahmed Paşa
bey lerb ey i rütbelidir.

3 6 3 A .R S K 1564, s. 76.
3 6 4 A .R S K 1564, s. 78.
3 6 5 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A .R S K 1568, s. 16.
3 66 A .N Ş T 1355, s. 13 ; A .R S K 1568, s. 19.
3 6 7 A .K SK 2572, s. 2.
3 6 8 A. R S K 1572, s. 11.
3 69 A .R S K 1572, s. 11.
3 7 0 A .R S K 1572, s. 11.

136
 2- Ma'arra Sancağı

a - Haşan Bey : Haleb hâzinesinin gelirine eklenm ek üzere h a z in e-i

m ezbû reye bin gu rıış teslim eylem ek şartıyla Baş D efterdâr Y u su f Efendi
'arzıyla 19 M art 1690 tarihinde tevcih edilm iştir37!.

M a'arra Sancağı’na yapılan tevcihle ilgili tek kaynağımız olan 1701-

1702 tarihli defter, 1704 tarihine kadar işlem görmüştür. Bu sebeple, H aşan
Bey’in büyük ihtim alle bu tarihe kadar sancağı iltizam usulü ile tasarruf
ettiğini söyleyebiliriz. Bunun dışındaki diğer kaynaklarım ızda M a'arre
Sancağı ile alâkalı bilgi bulunm am aktadır.

3- Balis Sancağı

a- Firûz oğlu Şahin Mehıned Bey : 11 Kasım 1700 tarihli bir ibkâ emri
ile tasarruf ettiği sancağı yine kendisine bırakılm ıştır372.

b- Firûz Bey : Şahin M ehmed Bey’in oğludur. Rakka havalisine iskân

olunan taifenin üzerlerine başbuğ olm ak üzre 25 Mayıs 1718 tarihinde Balis
Sancağı tevcih edilm iştir373.

c- İsmail Bey : 15 Nisan 1737 tarihinde Balis Sancağı'nın kendisine

tevcih edildiği kayıtta, İsm ail Bey’in daha önce de sanağı tasarruf ettiği
belirtilm ektedir. Bu kayıt Firûz Bey’le alâkalı 24 Aralık 1733 tarihli ibkâ
kaydından sonra olduğu için zikredilen tarihten önceki bir zamanda sancağı
tasarruf ettiğini söylemek mümkündür374.

d- Firûz Bey : M uhtem elen daha önce zikredilen Firûz Bey'dir. Zira
B alis S a n cak b ey liğ i m u h tem elen aynı ailen in b irey leri arasın da el
değiştirerek tasarruf edilmiştir. N itekim Firûz Bey'den önceki İsmail Bey de
ikinci kez sancağı tasarruf edecektir. Firûz Bey 24 A ralık 1733 tarihli bir
ibkâ em ri ile k ır iskâ n ı b a ş b u ğ lu ğ u y la b e ra b er g ö rev in e d ev am
e ttirilm iş tir37^.

e- İsmail Bey : 17 N isan 1737 tarihinde Rakka Valisi Ahmed Paşa’nm

arzı ve iskân başbuğluğuyla beraber tekrar Balis Sancağı tevcih edilm iştir.
17 Kasım 1738 tarihli ibkâ emri ile yine iskân başbuğluğuyla beraber sancağı
tasarruf etm eye devam etmiştir37^.

371 A .R S K 1551, s. 22.

37 2 A .R SK 1551, s. 22.
37 3 A .N Ş T 1355, s. 14 ; A .R S K 1568, s. 20.
37 4 A.R SK 1572, s. U .
37 5 A .R S K 157 2 . s. 11.
37 6 A .R 5 K 1572, s. 11.

137
 4- Uzeyr Sancağı

a- Kara Ali Bey : Rikâb-ı H üm âyûn çu kadarlarından olup, Bornaz

Köprüsü ile Tim ur Kapısı'ndan geçecek hüccâca hizm et etm ek şartıyla 10
Nisan 1700 tarihinde Uzeyr Sancağı tevcih edilmiştir377.

b- Bilal Han Seferli Bey : Ber-vech-i te'bîd (ebediyyen) tasarruf ettiği

Uzeyr Sancağı 12 Mayıs 1718 tarihinde yine kendisine ibkâ kılınm ıştır37**.

c- M ustafa Bey : 1735 Mart'ından önce Uzeyr Sancağı'nı tasarruf etmiş

ve vefatı sebebiyle yerine kardeşi tayin edim iştir37^. İltizam bedeli 1.500
guruş mal-ı m ukata'adan ibarettir.

d- M ehm ed Paşa : Kendisinden önce sancağı tasarruf eden M ustafa

Bey'in kardeşidir. 7 Mayıs 1735 tarihli tevcih kaydında, M art ayı başından
itibaren Uzeyr Sancağı’nı mtr-i m irânlık ile tasarruf etmesi belirtilm ektedir.
Bu tevcih, A dana V a lisi’nin m ektubu ve Baş D efterd ar El-hac H alil
Efendi’nin i'lâm ı ile gerçekleşm iştir. Mehmed Faşa, ağabeyi Mustafa Bey'in
1.500 guruşluk iltizam bedeline 1.000 guruş zam yapılarak bu göreve tayin
ed ilm iştir380.

e- Süleyman B e y .S â b ık Dulkadriyye Has V oyvodası'dır. 22 H aziran

1738 tarihinde Baş Defterdar Yusuf Efendi'nin i'lâmı üzerine Uzeyr Sancağı
tevcih ed ilm iştir. K end isind en önceki M ehm ed Paşa'nın bağ lı olduğu
şartlarla sancağı tasarruf etm iştir381.

5- K ilis Sancağı

Kilis Sancağı da 1 7 0 M 7 0 2 tarihli defterde C ebeliyye ve M atah

Sancakları g ibi sadece ism en zikredilm iştir. Ancak diğerlerind en farklı
olarak 1707-1708 tarihli A laybeyilik Tevcih D efteri'nde Haleb Eyaleti'ne
bağlı olup, alaybeyi tayini yapılan tek sancak olarak kaydedilm iştir3**2 .

Sancak tevcihi huusundaki tek kaydımız ise 1735-1736 tarihli defterde

mevcuttur.

a- Süleyman Paşa : 23 H aziran 1736 tarihinde, Kilis ekrâdının ş e r " ve

m a z a r r a tla r ın ın d e f v e v ilây eti him âyet ve siy an et ey lem ek ve V aide

37 7 A R S K 2551, s. 22.
37 8 A .N ?T 1355, s. 14 ; A .R S K 1568, s. 20.
3 7 9 A R S K 1572, s. 12.
3 8 0 A R S K 3572, s. 12.
3 8 1 A R S K 1572, s. 12.
3 8 2 A .R S K 1564, s. 76.

138
Sultan hazretlerin in haslan m alını ve iki kat kalem iyyesin i ve iktizâ iden
yigirm i bin gu rıış m u'am elesini virm ek şartıyla A zaz N ahiyesi'yle beraber
ve m a lik ân elik suretiyle tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında Süleym an
Paşa'nın mîr-i m îrânlığı da ibkâ kılınm ıştır383.

XII- ŞA M EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- H aşan Paşa : 27 M art 1700 tarih in d e yap ılan K erek K alesi

san cakbeyliği tev cih i bu tarih te Şam E y aleti'n i tasarru f eden H aşan
Paşa'nın arzı üzerine olmuştur384.

b- Osman Paşa : 11 A ğustos 1702 tarih in de Şam Eyaleti tevcih

edilm iştir. Osman Paşa, daha önce İstanbul K a y m a k a m ı 'd ı r 3 8 ^ .

c- Hüseyin Paşa : 24 H aziran 1705 tarihinde Şam Sancağı Alaybeyi

tevcih kaydında Şam Eyaleti'ni tasarruf ettiği anlaşılm aktadır3®6.

d- Nasııh Paşa : 22 N isan 1712 tarihinde Şam Sancağı Alaybeyi tayini

Şam Valisi ve M îr-Hac't Nasuh Paşa'nm arzı ile olm uştur3®7.

e- İbrahim Paşa : 25 Ağustos 1716 tarihinde Şam Eyaleti ve M îr-

Haclığı tevcih edilm iştir. İbrahim Paşa Şam Eyaleti tevcih edilm eden önce
Kuds-i Şerîf Sancağı’nı tasarruf etm iştir388.

/- Receb Paşa : Tasarruf ettiği Şam Eyaleti ve M îr-H aclığı’na ilaveten

12 Mayıs 1718 tarihinde aynı eyalete bağlı Laccûn ve Safed-Sayda ve Beyrut
Eyaleti'ne bağ lı Nablus ve Cebel-i Aclûn sancakları da kendisine verilerek
eyaleti ibkâ kılınm ıştır389.

g- Süleyman Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinden önce Şam Eyaleti v e Mîr-

H aclığı'nı tasarruf etm eye başlam ış ve 12 Mayıs 1736 tarihli ibkâ emri ile
K uds-i Ş erîf, G azze v e N a b lu s sancakları ilhakıyla m uhtem elen iltiz a m
usulüyle yeniden kendisine verilm iştir. 11 Ekim 1737 tarihli ibkâ em ri ile
eyaleti ve adı geçen sancakları tasarruf etmeye devam etmiştir390. Süleym an

38 3 A .R SK 1572, s. 12.
3 8 4 A .R S K 1551, s. 24.
3 8 5 A .R SK 1 5 5 1 , s. 23.
3 8 6 A .R S K 1560, s. 72.
38 7 A J I S K 1564, s. 78.
38 8 A .R S K 1573, s. 2.
389 A .N Ş T 135 5 , s. 14 ; A .R SK 1568, s. 20.
3 9 0 A .R S K 1 5 7 2 , s. 12.

139
Paşa 22 Haziran 1738 tarihinde görevden ayrılmış ve bir m üddet m ansıbsız
k ald ık tan son ra Ocak o rtaları 1739 tarh in d e M ısır E y aleti tevcih
e d ilm iştir39*.

h- Hüseyin Paşa : Sabık Trablusşam Valisi olup, Kuds-i Şerîf, Gazze ve

Nablus sancakları ilhakıyla 22 H aziran 1738 tarihinde Şam Eyaleti ve M îr-
H aclığı tevcih edilm iştir. 10 H aziran 1739 tarihli ibkâ emri ile görevine
devam etm iştir392,

ı- Osman Paşa : 1 Eylül 1739 tarihinde Kuds-i Şerîf, Gazze, Nablus ve

Rem le sancakları ilhakıyla Şam Eyaleti ve M îr-H aclığı tevcih edilm iştir.
Osman Paşa zikredilen tarihten önce Haleb Eyaletİ'ni tasarruf etm iştir393.

Şam Eyaletİ’ni tasarruf eden paşaların tamamı vezir rütbelidirler.

2- Mîr-Haclık-ı Şam-ı Şerif

Şam M îr-H âcı o lan lar, hac fa rizasın ı yerine getirm ek istey en
m üslüm anların y olcu luklarını emin ve selâm etle yapm alarını sağlam akla
m ükellef idiler.

Şam Eyaletİ'ni tasarruf ed enler gen ellikle m îr-haclık görevini de

yürütm üşlerdir. Ancak zam an zaman m îr-haclığın müstakil olarak tasarruf
edildiğine de rastlanmaktadır. Bu sebeple, burada mîr-haclık görevinin Şam
E y aleti v a lililğ in d e n ay rı o la ra k y ü rü tü ld ü ğ ü tarih le rd e k im lerin
tasarrufunda olduğunu vermeye çalışacağız.

a- M ehıned Paşa : 10 Kasım 1702 tarihinde Erzurum Eyaleti tevcih

edilen Mehmed Paşa'dan sâbtk Şam M îr-H acı olarak bahsedilm ektedir394.
Daha sonraki tevcih kayıtlarını da dikkate alarak M ehm ed Paşa’nın 1700
veya daha önceki yılda Şam Mîr-Hacı olduğunu söyleyebiliriz.

b- Arslan Paşa : 2 Ekim 1701 tarihinden önce bu göreve tayin edilmiş ve

zikredilen tarihte Trablusşam Eyaleti de kendisine tevcih edilm iştir395. Bu
işte gösterdiği başarı üzerine 12 Ağustos 1702 tarihli bir ibkâ emri ile her iki
görevine de devam ettirilm iştir396.

391 A R S K 2572, s. 41.

39 2 A .R S K 1572, s. 12.
3 9 3 A .R S K 1572, s. 12.
3 9 4 A .R S K 1551, s. 36.
3 9 5 A .R S K 1551, s. 26.
3 9 6 A .R S K 1551, s. 24.

140
 c- Hact Hehıned Paşa : 13 N isan 1706 tarihinde Adana Eyaleti’ne bağlı
Tarsus Sancağı Alaybeyi tevcihi Şam Mîr-Hacı, Hacı Mehmed P aşa'n ınarzı
ile gerçekleşmiştir. Bu sebeple zikredilen tarihte ve öncesinde fiilen bu görevi
yürttüğünü söylemek mümkündür397.

Şam M îr-H aclığ ı'm n m ü stak il o larak tasarru f ed ild iğ in e dair

elim izdeki en son tarihli kayıt Hacı Mehmed Paşa İle ilgili olanıdır. Daha
sonraki tarihlerde Şam Eyaleti valileri bu görevi yürütmüşlerdir.

3- Kerek Kalesi Sancağı

a- M e h m ed B ey : 27 M art 1700 ta rih in d e , K e r e k K a l'a s ı

m uhafazasında ve hiiccâc-ı m üsliim anın hıfz ve hırasetinde olm ak şartıy la
Şam Valisi veztr Haşan Paşa 'arzıyla tevcih edilm iştir398.

b- Hacı İsmail Bey : Kerek Kalesi Sancağı 31 Mayıs 1709 tarihinde

sahib-i Jaşîret olan İsm ail Bey'e tevcih edilm iştir399. Bu kaydın yer aldığı
defterler 1718 yılma kadar işlem görmüştür. Bu tarihlere kadar Kerek Kalesi
sancakbeyi iğine başka bir tevcih yapılm am ış olm ası, Hacı İsm ail Bey'in
d e fte rle rin tertip ed ild iğ i tarih le re k ad ar görev in i sü rd ü rd ü ğ ü n ü
gösterm ektedir.

4- Kuds-i Şerîf Sancağı

a- Mehined Paşa : Gazze ve Nablus sancaklarına m utasarrıf olup, 10

Tem m uz 1702 tarihinde o taraflardaki eşkiyayla mücadele etmesi ve Hac
yolculuğu yapanlara yardım etm esi şartıyla Kuds-i Şerîf Sancağı da tevcih
e d ilm iştir400.

Mehmed Paşa’nın bu görevi 9 Temmuz 1703 tarihinde de sürdürdüğü

anlaşılm aktadır. Zira bu tarihte Kuds-i Şerîf Sancağı’na yapılan alaybeyi
tayini M ehm ed Paşa’nın arzı ile olm uştur. Bu tevcih kaydında M ehm ed
Paşa’nın sancağı arpalık suretiyle tasarruf ettiği belirtilm ektedir40^.

b- İslâm Paşa : 15 Ocak 1708 tarihinde yapılan alaybeyi tevcihinde,

Islâ m P a şa'n ın K udüs Sa n ca ğ ı'n ı a r p a l ık suretiyle tasarru f ettiği
k a y ıtlıd ır 402.

3 9 7 A .R S K 1560, s. 82.
3 9 8 A .R S K 1551, s. 24.
39 9 A .N Ş T 1355, s. 14 ; A .R S K 1568, s. 20.
4 0 0 A .R S K 155 1 , s. 24.
401 A.ÜSK 1560, s. 72.
4 0 2 A R S K 1560, s. 72.

141
 c- İbrahim Paşa : 25 Ağustos 1716 tarihinde Şam Eyaleti ve M ır-
H aclığı tevcih edilmiştir. İbrahim Paşa, Şam Eyaleti tevcih edilmeden önce
Kuds-i Şerif Sancağı’nı tasarruf etm iştir403.

d - Ş ehsu var-zâde M ehm ed Paşa : M ezistre m uhafızı olup, a r p a lık

suretiyle A kşehir Sancağı'nı tasarruf ederken, 25 Ağustos 1716 tarihinde
istikbal-i hü ccâc hizm eti şartıy la ve yine a r p a lık su retiy le K uds-i Şerîf
Sancağı tevcih edilm iştir404. Mehmed Paşa, sancağı ancak 13 gün tasarruf
edebilm iş, 8 Eylül 1718 tarihinde Kuds-i Şerîf Sancağı A bdullah Paşa'ya
tevcih edilm iştir. M ehmed Paşa'ya ise 20 Eylül 1716 tarihinde Karam an
Eyaleti tevcih olunmuştur4^ .

e- Abdullah Paşa : 8 Eylül 1716 tarihinde Hamîd Sancağı İle birlikte

tevcih edilm iştir. A bdullah Paşa bu göreve tayin edilm eden önce Sakız
muhafazasında bulunmuştur406.

/- Selim Paşa : 7 Ağustos 1718 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf ettiği
sancağı yine yine kendisine verilmiştir407.

g - Süleyman Paşa : Şam Eyaleti V alisi olup, 12 Mayıs 1736 tarihli ibkâ
emri ile Kuds-i Şerif, Gazze ve Nablus Sancakları da verilmiştir408.

h- Hüseyin Paşa : Sâbık Trablusşam Valisi olup, Kuds-i Şerif, Gazze ve

Nablus sancakları ilhakıyla 22 Haziran 1738 tarihinde Şam Eyaleti ve Mîr-
H aclığı tevcih edilm iştir. 10 H aziran 1739 tarihli ibkâ em ri ile görevine
devam etm iştir40^.

, ı- Osman Paşa : 1 Eylül 1739 tarihinde Kuds-i Şerif, Gazze, Nablus ve

Rem le sancakları ilh akıyla Şam Eyaleti ve M îr-H achğı tevcih edilm iştir.
Osm an Paşa zikredilen tarihten önce Haleb Eyaleti'ni tasarruf etm iştir410.

4 0 3 A .R S K 1573, s. 2.
4 0 4 A .R S K 1573, s. 2.
4 0 5 A .R S K 1573, s. 3.
4 0 6 A .R S K 1572, s. 2.
4 0 7 A .N Ş T 1355, s. 14 ; A .R S K 1568, s. 20.
4 0 8 A .R S K 1572, s. 12.
4 0 9 A .R S K 1572, s. 12.
4 1 0 A R S K 3572, s. 12.

142
 5- Gazze Sancağı

a- M ehm ed Paşa : Kudüs ve Nablus sancaklarıyla birlikte 25 Ağustos

1702 tarihinde hac yolculuğu yapanlara yardım etm esi şartıyla tasarruf
ettiği sancağı yine kendisine verilm iştir4* 1.

b- Celcevİi M ehm ed Bey : 8 Tem m uz 1718 tarihinde mu'ayyen olan

mîrîsin virm ek şartıyla tevcih edilm iştir412. M ehm ed Bey'e belirlenm iş bir
m eblağı devlete ödemek şartıyla sancağın tevcih edilmesi, iltizam usulüyle
tasarruf ettiğini göstermektedir. Mehmed Bey bu göreve tayin edilmeden önce
Ağvan askerine başbuğdur.

c- Süleyman Paşa : Şam Eyaleti valisi olup 12 Mayıs 1736 tarihli ibkâ
emri ile Kuds-i Şerif, Gazze ve Nablus Sancakları ilhakıyla eyaleti yeniden
iltizam usulüyle kendisine verilm iştir413.

d- Hüseyin Paşa : Sâbık Trablusşam Valisi olup, Kuds-i Şerîf, Gazze ve

Nablus sancakları ilhakıyla 22 Haziran 1738 tarihinde Şam Eyaleti ve M ır-
H aclığı tevcih edilm iştir. 10 H aziran 1739 tarihli ibkâ emri ile görevine
devam etm iştir414.

e- Osman Paşa : 1 Eylül 1739 tarihinde Kuds-i Şerîf, Gazze, Nablus ve

Rem le sancakları ilhakıyla Şam Eyaleti ve M îr-H aclığı tevcih edilm iştir.
Osman Paşa zikredilen tarihten önce Haleb Eyaleti'ni tasarruf e tm i ş ti r 41^.

G- La ccûn Sancağı

a- Boz Receb Bey : 25 Ağustos 1702 tarihinde Cebel-i Aclun ve Çorum

sancakları ile birlikte tevcih edilm iştir416.

b- Y ıısu f Paşa : Şam Valisi ve M îr-H acı olan İbrahim Paşa’n ın sâ b ık

kethüdâsı olup, 14 Kasım 1716 tarihinde M araş Beylerbey il iği pây esiyle ve

4 1 1 A .R S K Î 5 5 Î , s. 24.
412 A .blŞ T 135 5, s. 15 ; A .R SK 1568, s. 21.
^ A .R S K 1572, s. 12, Bu ibkâ kaydında ta sa r:ııf şekli belirtilm em ekle beraber, tevcih şeklinden G azze
San cağı'm n m alik ânelik olduğu a n laşılm aklad ır. N itek im bu yıllarda G azze S a n ca ğ ın ın m îrî m ukataa olarak
tasarruf ed ild iğine, b ö lg e ile ilgili m üstakil çalışm a yapan araştırm acılar da dikkat çekm iştir. M eselâ 1729-1737
yıllarına ait m aliye kay ıtlarınd a G azze Sancağı'n ın ta sa rru f şekli şö yle ifade edilm ektedir: Gazze, R eııık ve Yafa
Sancaktan m u kala’ası m üstakil serbestiıjet ımıkatıı'a oîtıb v ih erâ ve mîr-Jiûran ve hiikkûm ve kuzzât ve ıVyân taraflarındım
k a f a m m ü dah a le ohıutm ıyıtb m efn ızu 'l-kn lem v e uıuktû 'l-kadem m iıı-kiilli' l-v iicû h serb e st iye! m u kata'a iıiiğ ii
...(M âliyeden M ü d ev ver İ0 2 3 9 , s. 270-271. Z kr. A m non C oh en , Palestine in the 18th C entııry, Jaru salem , 1973,
146.).
414 A K S X 1572, s. 12.
415 A R S K 1572, s. 12.
4 1 6 A .R S K 1551, s. 24.

143
Ç erd e h iz m e tin d e b u lu n m a k ş a r t ıy la ve a r p a l ı k s u re tiy le te v cih
ed ilm iştir4^7 .

c- Receb Paşa : Tasarruf ettiği Şam Eyaleti'ne ilaveten 12 Mayıs 1718

tarihinde Laceûn, Nablus ve Cebel-i Aclûn sancakları da kendisine verilerek
eyaleti ibkâ kılınm ıştır41**.

d- İbrahim Bey : Cebel-i Aclûn ve Laccûn sancakları 17 M ayıs 1737

tarihinden önce İbrahim Bey ve oğlu M ehmed tarafından m alikân e olarak
tasarruf ed ilm iş ancak zikredilen tarihte Baş M ııhasabe'den verilen Um ii
haberle yine kendilerine m ir-livâlık ile tevcih olunm uştur419.

19 Şubat 1739 tarihinde ise yine malikâne olmuştur420.

7- Ba'albek Sancağı

a- S alih Paşa : 24 M ayıs 1735 tarih in d en önce m u k a ta 'a tın ı

m alikân elik üzere tasarruf etm iştir. Ancak bu tarihte sancak itibar olunarak
yine Salih P a şa y a tevcih olunm uştur. 17 Kasım 1738 tarihinde sancağı
kendisine ibkâ kılınmış, 10 Kasım 1739 tarihinde ise tekrar m alikân e kabul
ed ilerek Salih Paşa'ya verilm iştir421.

Balbek Sancağı bu tarihten önceki kaynaklarda bulunmamaktadır.

XIII- SAFED-SAYDA-BEYRUT EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Kaplan Paşa : Safed, Sayda ve Beyrut m ukata'atının senelik malı

223.019,5 guruş olup, 41.153 guruşu muayyen olan Hacc-ı Şerifin masrafı için
ayrılıp geri ta la n 181.866,5 guruş irsâliyyesi bulunm aktadır. G eçen sene
verilen 50.000 guruş peşinini ve mu'tad olan kalemmiyyesini vermek şartıyla
eyaleti tasarruf eden vezîr Kaplan Paşa'ya 11 H aziran 1702 tarihinde tekrar
v erilm iştir422. Bu tevcih kaydından da anlaşılacağı üzere Safed, Sayda ve
Beyrut Eyaleti iltizam (veya malikâne) usulü ile tasarruf edilm ektedir.

4 1 7 A R S K 1573, s. 4.
4 1 8 A .N Ş T 1355, s. 14 ; A .R S K 1568, s. 20.
41 9 A .R S K 1572, s. 13.
4 2 0 A R S K 1572, s. 13.
421 A.RSK 1572, s. 13.
4 2 2 A .R S K 155 1, s. 25.

144
 b -M eh m ed Bey : Şam M îr-H acı mütevvefa Yusuf Paşa'nın damadıdır.
M al-ı mîrîyi zam anında teslim etmek şartıyla 16 Eylül 1716 tarihinde tevcih
e d ilm iştir423.

c- M ehm ed Paşa : 10 Ocak 1718 tarihinden önce eyaleti tasarruf etmiş

ve mazûl olduktan sonra zikredilen tarihte Van Eyaleti tevcih edilm iştir424.

d- Küçük Osman Paşa : Gir id'den mazûl olup, 12 Mayıs 1718 tarihinde
Safed, Sayda ve Beyrut Eyaleti tevcih ed ilm iştir425. Küçük Osm an Paşa
v ezîr rütbelidir.

e- Selim Paşa : K engırı Sancağı'nı m a lik â n e su retiy le tasarru f

etm eked ir. 28 Ekim 1735 tarih in de, m uk ata'atım 1736 M artı başından
itibaren zapteylem ek ve Çerde hizm eti şartıyla Safed, Sayda ve Beyrut
Eyaleti de tevcih edilm iştir426. Vezîr Selim Paşa bu görevini 7 Mayıs 1737
tarih in e kadar sürdürm üş ve z ik red ilen tarih te V an E y aleti tevcih
e d ilm iştir427.

/- İbrahim Paşa : M u k a ta 'a tım 1737 M artı başın d an itib aren

zapteylem ek ve Çerde hizmetinde bulunm ak şartıyla 30 Ocak 1737 tarihinde
tevcih edilm iştir. İbrahim Paşa, daha önce Trablusşam V alisi'dir42^.

g - A hm ed Paşa : Sabık Cidde Sancağı m utasarrıfıdır. M ukata'atım

1738 Martı başından itibaren zapteylem ek üzere 26 Kasım 1737 tarihinde
tevcih edilm iştir42^. Muhtemelelen ölmüş ve yerine oğlu İbrahim Paşa tayin
edilm iştir. Ahmed Paşa vezîr rütbelidir.

h - İbrahim Paşa : Ahmed Paşa'nın oğludur, 13 Şubat 1738 tarihinde,

m ukata'atım 1738 M art ayı başından itibaren zapteylem ek üzere tevcih
e d ilm iştir430.

i- Yakûb Paşa : Sâbık Sivas V alisi'd ir. M u kataatını 1739 M art ayı
başın dan itibaren zaptetm ek kaydıyla 11 K asım 1738 tarihinde tevcih
e d ilm iştir43*.

42 3 A .R S K 1573, s. 2.
4 2 4 A .N Ş T 135 5 , s. 1 8 ; A .R S K 1568. s. 24.
4 2 5 A .N Ş T 1 355, s. 15 ; A .R S K 1568, s, 21.
A .R S K 1572, s. 13. Selim Paşa'nın d iğ er gö revleri hakk ınd a geniş b ilgi için K en gırı Sancağı
kay d ına bak ınız.
4 2 7 A .R S K 1572, s. 30.
42 8 A R S K 1 5 72 , s. 13.
4 2 9 A .R S K 1572, s, 13.
4 3 0 A .R S K 1572, s. 13.
4 31 A .R S K 357 2 , s. 13.

145
 j- Kel A hm ad Paşa : M u k ata'atın ı 1740 M artı başın dan itibaren
zapteylem ek üzere, Kasım ortaları 1739 tarihinde tevcih edilm iştir. Kel
Ahmed Paşa, sabık Erzurum Vali s i'd ir432.

k- A zim -zâde İbrahim Paşa : 10 Ocak 1740 tarihinde adı geçen eyalet
kendisine tevcih ed ilm iştir433.

2- N ablus Sancağı

a- M ehmed Paşa : Kudüs ve Gazze sancaklarıyla birlikte 10 Tem m uz

1702 tarihinde H ac yolculuğu yapanlara yardım etm esi şartıyla tevcih
ed ilm iştir434.

b- M ehm ed Paşa : H acc yolu em niyetini sağlam ak, hacı adaylarını

karşılam ak ve belirlenm iş m iktardaki m al-ı m îrîsini verm ek şartıyla 25
Ağustos 1716 tarihinde iltizam usulüyle tevcih olunm uştur435. M ehmed
Paşa'ya 22 Ağustos 1701 tarihinde ise Niğde Sancağı tevcih edilmişti436.

c- Receb Paşa : Tasarruf ettiği Şam Eyaleti'ne ilaveten 12 Mayıs 1718

tarihinde Laccun, Nablus ve Cebel-i Aclûn sancakları da kendisine verilerek
eyaleti ibkâ kılınm ıştır43^.

d- Süleyman Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinden önce Şam Eyaleti'ni

tasarruf etm eye başlam ış ve 12 Mayıs 1736 tarihli ibkâ emri ile Kuds-i Şerif,
Gazze ve N ablus sancakları ilhakıyla yeniden kendisine verilm iştir43” 10
Aralık 1736 ve 11 Ekim 1737 tarihli ibkâ emirleri ile adı geçen sancaklar ve
eyaleti tasarruf etmesine m üsaade edilm iştir439.

e- Hüseyin Paşa : Sabık Trablusşam Valisi olup, Kuds-İ Şerif, Gazze ve

N ablus sancakları ilhakıyla 22 Haziran 1738 tarihinde Şam Eyaleti ve Mîr-
H aclığı tevcih edilm iştir. 10 H aziran 1739 tarihli ibkâ em ri ile görevine
devam etm iştir440.

4 32 A .R S K 1572, s. 13.
433 A .R S K 1572, s. 13.
4 3 4 A R S K 1551, a. 24.
4 3 5 A .R S K 1573, s. 2.
43 6 A .R S K 1551, a. 19.
43 7 A .N Ş T 1355, s. 14 ; /t.RSK 1568, s. 20.
43 8 A .R S K 1572, s. 12.
439 A K S K 2572, s. 13.
4 4 0 A .R S K 1572, s. 12.

146
 /- Osman Paşa : 1 Eylül 1739 tarihinde Kuds-i Şerîf, Gazze, N abhıs ve
Rem le sancakları ilhakıyla Şam Eyaleti ve M îr-H aclığı tevcih edilm iştir.
Osman Paşa zikredilen tarihten önce Haleb Eyaleti’ni tasarruf etm iştir441.

3- Cebel-i Açlûn

a- Salih Paşa : 22 Aralık 1701 tarihinde N iğde Sancağı tevcih edilen

M ehm ed Bey'in, sabıka Cebel-i A clûn Beyi olan Salih Paşa'm n yeğeni olduğu
b e lirtilm e k te d ir442. Bu sebeple Salip Paşa'm n zikredilen tarihten önceleri
Cebel-i Aclûn Sancağı’nı tasarruf ettiğini söylemek mümkündür.

b- Boz Receb Paşa : Laccûn ve Çorum sancakları ile birlikte 25 Ağustos

1702 tarihinde tevcih edilmiştir.

c- Receb Paşa : Tasarruf ettiği Şam Eyaleti'ne ilaveten 12 Mayıs 1718

tarihinde Laccûn, Nablus ve Cebel-i Aclûn sancakları da kendisine verilerek
eyaleti ibkâ kılınm ıştır443.

d- İbrahim Bey : Cebel-i Aclûn ve Laccûn sancakları 17 Mayıs 1737

tarihinden önce İbrahim Bey ve oğlu Mehmed tarafından m alikân e olarak
tasarruf edilm iş ancak zikredilen tarihte Baş Muhasabe'den verilen ilm ü
haberle yine kendilerine m ir-livâhk ile tevcih olunm uştur444.

19 Şub at 1739 tarih in de C ebel-i A clûn Sancağı y in e m a lik â n e

olmuştur4 -5.

4- K erek-i Şevbek Sancağı

a- M ansur Bey : H acıların geri dönüşüne ve zahirelerinin tem inine

hizm et etm ek şartıyla, tasarruf ettiği Kerek-i Şevbek Sancağı 27 Şubat 1693
tarihinde yine kendisine verilm iştir446.

441 A R S K 1572, s. 12.

4 4 2 A .R S K 155 1 , s. 19.
4 4 3 A .N Ş T 1355, s. 14 ; A K S K 1 568, s. 20.
4 4 4 A .R S K 1572, s. 13.
4 45 A R S K 1572, s. 13.
4 4 6 A .R S K 1551, s. 25.

147
 XIV- TRABLUSŞAM EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Arşları Paşa : Şam Mîr-Hacı olarak görev yaparken, 2 Ekim 1701

tarihinde Trablusşam Eyaleti de kendisine tevcih ed ilm iştir44^. Bu işte
gösterdiği başarı üzerine 12 Ağustos 1702 tarihli bir ibkâ emri ile valilik ve
m îr-haclık görevine devam ettirilm iştir448.

b- Şehsııvaroğîu Seyyid M ehm ed Paşa : 12 Mayıs 1718 tarihli bir ibkâ

emri ile tasarruf ettiği Trablusşam Eyaleti yine kendisine verilm iştir449.

c- İbrahim Paşa : 28 Ekim 1735 tarihinden önce Trablusşam Eyaleti

V a lisi olarak görev yapm ış ve zik red ilen tarihte Van Eyaleti tevcih
e d ilm iş tir450. Kendisinden sonra eyaleti tasarruf eden İbrahim Paşa ile
sadece isim benzerliği vardır.

d- İbrahim Paşa : Kendisinden önceki diğer İbrahim Paşa'd an sonra

Trablusşam Valisi olmuştur. Bir m üddet mazûl kaldıktan sonra 30 Ocak 1737
tarihinde Safed, Sayda ve Beyrut Eyaleti tevcih edilm iştir451.

e- Osman Paşa : 7 Ocak 1737 tarihli bir ibkâ emri ile Trablusşam
Eyaleti yine kendisinin üzerinde kalmıştır. Vezîr rütbeli olan Osman Paşa'ya
25 Kasım 1737 tarihinden Haleb Eyaleti tevcih edilm iştir452.

/- H üseyin Paşa : Sâbık Haleb V alisi’dir. 25 Kasım 1737 tarihinde

Osman Paşa ile görev değişikliği yapmıştır. 22 Haziran 1738 tarihinde Kuds-
i Şerîf, G azze ve N ablus sancakları ilhakıyla Şam Eyaleti ve M îr-H aclığı
tevcih ed ilm iştir453.

g- Solak M ehm ed Paşa : Bender muhafazasında olup, 11 Kasım 1738

tarihinde mukataatını 1739 M art’ından itibaren zaptetmek üzere Trablusşam
Eyaleti v e rilm iştir454. Bu durum da Mustafa Paşa'nın iltizam u s u lü y le
eyaleti tasarruf ettiğin i söylem ek m üm kündür. Ancak bu m ukataaları
zapteteme zamanı gelmeden bu görevden ayrılmıştır.

4 4 7 A .R S K 1551, s. 26.
4 4 8 A .R S K 155 1 , s. 24.
449 A .N Ş T 1355, s. 15 ; A .R S K 1568, s. 1.
45(3 A .R S K 1572, s. 30.
4 51 A .R S K 1572, s. 13.
4 5 2 A.İÎSÎC 1572, s. 11.
4 5 3 A .R S K 1572, s. 12.
454 A .R S K 157 1 , s. 14.

148
 h- Bekir Ahırıed Paşa : Sâbık Haleb m uhassılıdır. M ukataasını 1739
M artı'ından İtibaren zaptetm ek kaydıyla 26 A ralık 1738 tarihinde mîr-i
mîr ân rütbesi ve Rumili Beylerbey il iği payesiyle Trablus şam Eyaleti tevcih
e d ilm iş tir 4 5 5 . ı Eylül 1739 tarih in de kendisine H aleb Eyaleti tevcih
edilm iş 456 ancak Trablusşam mukataatmı tahsil etmiş olmalı ki kendisinden
sonra eyaleti tasarru f ed ecek olan M ustafa Paşa’ya bu g elirler 1740
M art'ından itibaren zaptettirilm iştir.

ı- M u stafa Paşa : Sâbık M ısır V alisi olup 1 Eylül 1739 tarihinde

Trablusşam Eyaleti tevcih ed ilm iştir. Bu tevcih kaydını takiben Kasım
o rta la rı 1739 tarih in d e, m u k ataatm ı 1740 M art’ı başın d an itibaren
zaptetm esi kaydıyla yeniden tevcih emri gönderilm iştir457.

2- Selem iyye ve Deyr-i Rahba Sancağı

a- Tahir A bd u l-aziz : 22 Temm uz 1702 tarihinde tevcih edilm iştir45**.

b- Şeyh Efendi : Daha önce de tasarruf ettiği sancakları 18 Nisan 1736

tarihinde kendisine ibkâ kılınm ıştır459.

c- Genç M ehmed : Şeyh Efendi'nin oğlu olup, babası öldüğünden dolayı

31 Mayıs 1737 tarihinde kendisine tevcih edil mi ş ti r46^.

d- M ehm ed Bey : Genç M ehm ed’in r e f in den dolayı 15 Mayıs 1738

tarihinde, zadegân-ı ceddii'l-A bbas'dan olan M ehmed Bey’e sancakbeyliği
(m îr-livâlık) ile tevcih edilm iş, 6 K asım 1739 tarihli ibkâ emri ile de
görevine devam ettirilm iştir46*.

XV- ADANA EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a - M ehm ed Paşa : 4 Şubat 1701 tarihli Adana Sancağı A laybeyi

te v cih i M eh m ed P a şa ’n ın arzı ü zerin e g erçe k le şm iştir. A lay bey i
tevcihlerinde 31 Mayıs 1701 tarihinde M ehmed Paşa'dan sâbık Adana Mir-

455 A R S K 1572, s. 14.

456
/L.RSK 1572, s. 11.
457
A R S K 1572, s. 14.
458
A R S K 155 1, s. 27.
45 9
A R S K 1572, s. 15.
460 A R S K 1572, s. 15.
461
A R S K 1572, s. 15.

149
m ir a m o larak b ah se d ilm esi bu tarih ten önce görevden a y rıld ığ ım
gösterm ektedir462.

b- Hacı M ustafa Paşa : M ehm ed Paşa'dan sonra Adana Eyaleti'ni

tasarru f etm iştir. M ehm ed Paşa'n ın 31 M ayıs 1701 tarih in d e A dana
E y aleti’ni tasarruf etm ediğini düşünürsek, bu tarihten önce beylerbeyi
olduğunu söyleyebiliriz. Alaybeyi tevcihlerinden ise 8 M art 1702 tarihine
kadar görevde olduğunu tespit edebilm ekteyiz463. 10 Mart 1702 tarihine
kadar eyaleti tasarruf etm iş, 31 M ayıs 1702 tarihinde kendisine M araş
Eyaleti tevcih ed ilm iştir464.

c- Seyyid A hm ed Paşa : Tarsus ve Sis sancaklarıyla birlikte 10 M art

1702 tarih in de tevcih ed ilm iştir. Seyyid Ahmed Paşa bu göreve tayin
edilmeden önce A lâ’iyye Sancağı'm tasarruf etmiştir46^.

d- Y usuf Paşa : 31 E k im i703 tarihinde Sis, 18 Kasım 1703 tarihinde ise

Tarsus sancakları alaybeyilik tevcihlerinin, Adana V alisi Y usuf Paşa'nın
arzı ile gerçekleşmesi bu tarihlerde ve Seyyid Ahmed Paşa'dan sonra eyaleti
tasarruf ettiğini gösterm ektedir466.

e- Hüseyin Paşa : 13 Tem m uz 1704 tarihli Sis Sancağı A laybeyi

tevcihinde Adana Beylerbeyisi olarak zikredilm ektedir467.

/- Ebûbekir Paşa : 29 Ekim 1705 tarihli Tarsus Sancağı Alaybeyi tevcihi

Adana Beylerbeyisi Ebûbekir Paşa'nın arzı ile olmuştur46®.

g- Hacı M ustafa Paşa : Yukarıda görüleceği üzere daha önce de Adana

Eyaleti'ni tasarruf etm iştir. 25 Ekim 1706 tarihinde Adana San cağ ı’na
y apılan alaybeyi tevcihin d e A dana Beylerbeyisi olarak H acı M ustafa
Paşa'nın ism i zikredilm ektedir46^.

h- A bdulgaffur Paşa : 18 Tum muz 1707 tarihli içil Sancağı Alaybeyi

tevcih kaydında Adana Beylerbeyisi olarak zikredilm ektedir471*.

46 2 A R S K 1560, s. 82.
463 Â .R S K 1560, s. 82.
46 4 A .R S K 1551, s. 20.
4 6 5 A .R S K 155 1 , s. 28.
4 6 6 A .R S K 1560, s. 82.
4 6 7 A .R SK 1560, s. 82.
4 6 8 A .R S K 1560, s. 82.
4 69 A .R S K 1564, s. 86.
4 70 A .R S K 1560, s. 83.

150
 t- Islâm Paşa : 5 N isan 1711 tarihinde Tarsus Sancağı'na yapılan
alay beyi tev cih in d e sâbık A dana B eylerbey isi o larak zik red ilm esi bu
tarihten önce eyaleti tasarruf ettiğini gösterm ektedir471.

j- Hacı M ehmed Paşa : 18 Temmuz 1711 tarihinde Adana, 23 Ağustos

1711 tarihnde ise Şis Sancağı'na yapılan alaybeyi tevcihlerinde Adana
Beylerbeyisi Hacı Mehmed Paşa'nın arzları üzerine gerçekleşmiştir472.

k- Seyyid A hm ed Paşa : Seyyid Ahmed Paşa da daha Önce Adana

Beylerbeyi!iği görevinde bulunm uştur. 10 Eylül 1712 ve 26 N isan 1713
ta rih lerin d e A dana San cağı'n a y ap ılan alay beyi tevcihlerin d e A dana
Bey lerb ey isi olarak Seyyid Ahm ed Paşa'n ın zikredilm esi bu yıllard a
eyaleti tekrar tasarruf ettiğini gösterm ektedir47^.

1- A bdurrahm an Paşa : 1717-1718 tarihli defterlerde, Sis Sancağı’nın

sâbıka A dana B eylerbeyisi olan A bdurrahm an P a şa ’nın ü zerinde kaldığı
yolunda tarihsiz bir kayıt m evcuttur474. Aynı defterlerde Adana Eyaleti’nin
20 Tem m uz 1718 tarihinde sâbık Teke Sancağı m utasarrıfı Kara M ustafa
Paşa'ya tevcih edildiği belirtilm ektedir. Bu itibarla, Abdurrahman Paşa'nın
Kara M ustafa Paşa'd an Önce eyaleti tasarruf ettiğini söyleyebiliriz.

m- Kara M ustafa Paşa : Sâbık Teke Sancağı mutasarrıfıdır. 20 Temmuz

1718 tarihinde Adana Eyaleti tevcih edilm iştir475.

n- A li Paşa : Kandiye M uhafızı olarak görev yaptıktan sonra 26 Ekim

1735 tarihinde Adana Eyaleti tevcih edilmiştir. 7 Kasım 1736, 26 Ekim 1737
ve 17 Kasım 1738 tarihli ibkâ em irleri ile görevine devam ettirilm iştir476.
Ali Paşa vezîr rütbelidir.

p- Nu'mân Paşa : Bender muhafızı olarak görev yapmış ve 6 Mayıs 1739

tarihinde Kefe cânibi seraskerliği ile beraber Adana Eyaleti de tevcih
e d ilm iştir477.

471 1564, s. 86.

472 A R S K 1564, s. 86.
473 A .R S K 1564, s . 87.
47 4 A .N Ş T 1355, s. 15 ; A .R S K 7568, s. 21.
475 A .N Ş T 1355, s. 15 ; A.Ü SK 1568, s. 21.
476 A R S K 1572, s. 9.
4 7 7 A K S K 1572, s. 9.

151
 2- Tarsus Sancağı

îî- S eyyiâ A hm ed Paşa : Adana Eyaleti ele birlikte Tarsus ve Sis

sancakları 10 Mart 1702 tarihinde tevcih edilmiştir. Seyyid Ahmed Paşa bu
göreve tayin edilmeden önce Alâ’iyye Sancağı'm tasarruf etm iştir478.

T arsus San cağ ı’nın daha sonraki yıllard a kim lerin tasarrufund a
olduğunu m evcut kaynaklarım ızdan tespit edem edik. Ancak 1735-1736
yıllarında tertip ed ilen d efterd e T arsus Sancağı için m a lik â n e kaydı
düşülm üştür47^. Bu sebeple, daha önceki yıllarda malikâne sistemine dahil
olduğu için tevcihata tabi tutulmamıştır.

3- Sis Sancağı

a- S eyyid A hm ed Paşa : Adana Eyaleti ile birlikte 10 M art 1702

tarihinde Sis ve Tarsus sancakları tevcih edilm iştir48^.

b- A bdurrahm an Paşa : 1717-1718 yıllarında tertip edilen defterlerde

sâbıka A dana Beylerbeyisi olan A bdurrahm an Paşa'm n ü zerinde kalım şdır
şeklinde tarihsiz bir kayıt m evcuttur48^. Bu sebeple defterin tanzim edildiği
tarihlerde sancağı tasarruf ettiğini söyleyebiliriz.

1735-1736 yıllarında tertip edilen defterde ise Sis Sancağı m a lik ân e

olarak kayd ed ilm iştir482.

4- İçil Sancağı

a- M ustafa Bey : 17 M art 1701 tarihinden önce tçil Sancağı’m tasarruf

etm iş bu tarih te T em eşv ar E y aleti'n e b ağ lı M odava Sancağı tevcih
e d ilm iştir483.

b- Ahmed Paşa : Sabık Malatya Sancağı mu tasarı fidir. 5 Temmuz 1701

tarihinde içil Sancağı tevcih edilm iştir484.

c- Seyyid A hm ed Paşa : Tarsus ve Sis sancaklarıyla birlikte 10 M art

1702 tarihinde tevcih ed ilm iştir. Seyyid Ahm ed Paşa bu göreve tayin

4 7 8 A .R S K 1551, s. 28.
47 9 A .R S K 1572, s. 10.
48 0 A .R S K 1551, s. 28,
481 A .N Ş T 1355, s. 15 ; A R S K 1568, s. 21.
482 A .R S K 1572, s. 10.
48 3 A .R S K 1551, s. 10,
48 4 A.R SK 2553, s. 28.

152
edilm eden önce Alâ'iyye Sancağı’nı tasarruf etm iştir48^. Yukarıdaki Adana
Beylerbey il iği kaydında da görüleceği üzere Seyyid Ahmed Paşa 1712-1713
yıllarında Adana Eyaleti beylerbey is i olmuştur.

d- Numan Paşa : 20 Eylül 1716 tarihinden önce içil Sancağı’m arp alık
suretiyle tasarruf etmiştir. Bu tarihte Kıbrıs Eyaleti tevcih edilm iştir486.

e- Şehsu var-zâde M ehm ed Paşa : 20 Eylül 1716 tarihinde Karaman

Eyaleti ile birlikte içil Sancağı da tevcih edilm iştir487.

/- R ışvanoğhı Seyyid M ehm ed Paşa : 14 Eylül 1718 tarihinde Maraş

Eyaleti de kendisine tevcih ed ilm iştir488. Seyyid M ehmed Paşa’dan bu
tevcih kaydında, sâb ık içil Sancağı m utasarrıfı olarak bahsedilm ektedir.

g - Osman Paşa : 5 Eyliil 1718 (H. 9 Şevval 1130) tarihinde Karaman

E y aleti, içil S an cağı ile birlikte sâbık H aleb V alisi olan v ezîr Osman
Paşa'ya tevcih ed ilm iştir489.

h- K üçük M ustafa Paşa : Sâbık Karaman valisi olup, 8 Aralık 1735

tarihinde içil Sancağı tevcih edilm iştir. 26 Ekim 1737 tarihli bir ibkâ emri
ile görevine devam etmiştir490.

t- Süleyman Paşa : Daha önce sırasıyla H üdâvendİgâr ve Canİk

san cakların ı tasarruf etm iş 491 29 Kasım 1737 tarihinde ise Içİl Sancağı
tevcih ed ilm iştir492,

j- Halid Paşa : 17 Kasım 1738 tarihinde Içİl Sancağı tevcih edilmiştir.

Bu göreve tayin edilm eden önce Ankara Sancağı’nı tasarruf etm işitr493.
Halid Paşa, 10 Eylül 1739 tarihli ibkâ emri ile görevine devam etmiştir.

4 85 A .R S K 1551, s. 28.
4 86 A .R S K 1573, s. 3.
4 87 A .R S K 1573, s. 3.
4 8 8 A .JÎSK 1568, s. 19.
4 8 9 A .N Ş T 1355, s. 10 ; A J tS İ İ 1568, s. 16.
4 9 0 A .R S K 1572, s. 10.
491 A.KSJC 1572, s. 6.
4 9 2 A R S K 1572, s. 10.
4 9 3 A .R S K 1572, s. 10.

153
 5- Alâ'iyye Sancağı

a- Seyyid A hm ed Paşa : 10 M art 1702 tarihinden önce A lâ'iyye

Sancağı’nı tasarruf etmiş bu tarihte Tarsus, Sis ve İçil sancakları kendisine
tevcih ed ilm iştir494.

Îj- Seyyid Şa'ban Paşa : Seyyid Ahmed Paşa'd an sonra 10 Mart 1702
tarihinde Alâ'iyye Sancağı kendisine tevcih edilmiştir. Seyyid Şaban Paşa,
bu sancağa tayin edilmeden önce Teke Sancağı’nı tasarruf etmiştir495.

c- Seyyid Şa'ban Paşa : Yukarıdaki kayıtta görüleceği üzere daha önce

de A lâ'iyye Sancağı’m tasarruf etm iştir. 14 Aralık 1717 tarihinde aynı
sancak tekrar kendisine tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydındaki bilgilere
göre, Seyyid Şa'ban Paşa, bir müddet Avarin muhafazasında bulunduktan
sonra buraya tayin edilm iştir496.

d- A bdullah Paşa : 14 M art 1718 tarihinden önce Alâ'iyye Sancağı'nı

tasarruf etm iş bu tarihte Kilis Sancağı tevcih edilm iştir49?.

e- Y usuf Paşa : Muhtemelen Abdullah Paşa’dan sonra Alâ’iyye Sancağı

Yusuf Paşa'ya verilm iştir. Yusuf Paşa’ya Özi Eyaleti’ne bağlı Kırk K ilise
Sancağı tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında kendisinden sâbık Alâ'iyye
Sancağı mutasarrıfı olarak bahsedilmektedir498.

/- Şa'ban Paşa-zâde Seyyid İbrahim Paşa : 12 Mayıs 1736 tarihinde

tasarruf ettiği A lâ'iyye Sancağı'na ilaveten Beyşehri Sancağı da kendisine
tevcih edilm iştir499. 26 Ekim 1737, 17 Kasım 1738 ve 28 Eylül 1739500 tarihli
ibkâ emirleri ile Seyyid İbrahim Paşa aynı görevine devam etmiştir. Ancak 2
Ekim 1737 tarihinde Beyşehri Sancağı başkasına tevcih edildiği 501 için bu
tarihten itibaren sadece Alâ'iyye Sancağı'nı tasarruf etmiştir.

494 A R S K 1 55 1, s. 28.
4 9 5 A K S K 1551, s. 28.
4 9 6 A .N Ş T 1355, s. 16 ; A .R S K 1568, s. 22.
4 9 7 A N S T 1355, s. 5 ; A .R SK 1568, s. 11.
4 9 8 A .N Ş T 1355, s. 6 ; A .K SK 1568, s. 12.
499 A .R S K 1 572, s. 11.
A nadolu valisi ve Bender seraskeri vezir V e!i Paşa’mn em riyle aıııei ve hareket etm ek şartıyla.
^ Bu tarihte Beğşehri Sancağı M ehm ed Paşa'ya tevcih edilm iştir. A.RSK 1572, s. 5.

154
 XVI- KIBRIS EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- O sman Paşa : 5 H aziran 1702 tarihli bir ibkâ em ri İle Kıbrıs

Eyaleti’ni tasarruf etm eye devam etm iştir502. Vezîr rütbeli olan Osm an
Paşa’ya eyaletin hangi tarihte tevcih edildiğini ise tespit edemedik.

b- N um an Paşa : 20 Eylül 1716 tarih in d e K ıbrıs Eyaleti tevcih

edilm iştir. Bu göreve tayin edilmeden önce arpalık suretiyle İçil Sancağı'm
tasarruf etm iştir503. 1717-1718 tarihli defterlerde Kıbrıs Eyaleti'nin yine
aynı tarih te N uman Paşa'ya tevcih edildiği belirtilm ektedir504. N um ân
Paşa K ıbrıs E y aleti’ni tasarruf ettiği yıllard a Bosna seraskerliğine tayin
edilm iş ve bu görevde gösterdiği başarı üzerine Ağustos 1718'de Girid
V aliliği'n e tayin ed ilm iştir505.

2- Girine Sancağı

a- M ehm ed Kaptan : Akdeniz’de firkate kaptanı olup, 17 Kasım 1700

trihinde Girine Sancağı tevcih edilm iştir506.

3- Magosa Sancağı

a- H aşan Kaptan : Rodosla birlikte 6 Aralık 1699 tarihinde tevcih

ed ilm iştir507.

4- B af Sancağı

a- M ehm ed Kaptan : Firkate kaptanlarınd an olup, 17 Kasım 1700

tarihinde Baf Sancağı tevcih edilm iştir508.

A .R S K 1551, s. 29.
5 0 3 A .R S K 1573, s. 3.
504 A .N Ş T 1 3 5 5 , s. 16 ; A .R SK 1568, s. 22.
I. H. U zun çarşılı, Osm tınh T arihi, c. IV /2, s. 293-294.
50 6 A .R SK 1551, s. 29,
A .R S K 1551, s. 30. Bu d efter 1703 yılına kad ar işlem görm ü ştür. A n cak b aşk a bir tev cih kaydı
olm adığı için H aşan K aptan 'ın 1703 yılının sonuna kadar M agosa S ancağı'm tasasrruf ettiğini söyleyebiliriz.
® A .R S K 1551, s. 30. Bu d efter 1703 yılın a kadar işlem görm ü ştür. A n cak b aşk a bir tev cih kaydı
olm adığı için M ehm ed K aptan ’ın 1703 yılının sonun a kadar Baf Sancağı'm tasasrru f ettiğini söyleyebiliriz.

155
 XVII- RAKKA EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Haşan Paşa : 29 Eylül 1700 tarihinde Rakka Eyaleti'ne bağlı Birecik

S a n ca ğ ı A lay b e y i te v c ih i R ak k a v a lisi H aşan P a şa 'n ın arz ı ile
gerçekleşm iştir. 3 Eylül 1702 tarihinde ber-vech-i ilhak Aym tab ve Birecik
sancakları da H aşan Paşa'ya v erilm iştir509. 2 Ekim 1702 tarihinde aynı
eyalet ve sancakları tasarrufa devam etm esi kararlaştırılm ıştır510.

b- Y u su f Paşa : 10 Aralık 1711 tarihli bir alaybeyilik tevcih kaydında

ise Rakka v alisi olarak Yusuf Paşa'nm ismi geçm ektedir511. Bu itibarla
zikredilen tarihte fiilen bu görevi sürdürdüğünü söylemek mümkündür.

c- Haşan Paşa : M uhtem elen daha önce Rakka valiliği yapan H aşan
Paşa'dır. 20 N isan 1713 tarihinde M araş512, 22 N isan 1713 tarihinde ise
B ir e c ik A la y b e y liğ i te v c ih k a y ıtla r ın d a R a k k a v a lis i o la r a k
zik red ilm ek ted ir^ 13.

d- O sman Paşa : 20 Eylül 1716 tarih in de Rakka Ey aleti tevcih

edilmiştir. Bu eyalete tayin edilmeden önce Musul Eyaleti V alisi'dir514.

e- A li Paşa : Daha önce Anadolu Eyaleti’nİ tasarruf etmiş ve 15 Ekim

1717 tarihinde Rakka Eyaleti tevcih edilm iş tir515.4 Ocak 1718 tarihinde
hâlâ Rakka V alisi olub, tayin olan mâl-ı. m îrîsini verm ek şartıyla ber-vech-
i ilhak ve iltizam usulüyle Ayıntab Sancağı da kendisine verilm iştir516.

/- Kethüdâ A hm ed Paşa : 18 Ekim 1736 tarihli b ir ibkâ kayd ında,

tasarrufunda olan Rakka Eyaleti 1737 Şubat’ından itibaren bu kez m alikâne
suretiyle tekrar kendisine verilm iştir. V ezir rütbeli olan Kethüda Ahmed
Paşa, 17 K asım 1738 ve 10 K asım 1739 tarihli ibkâ em irleri ile Rakka
Eyaleti'ni m alikân e suretiyle tasarruf etm eye devam etm iştir517.

5 0 9 A .R S K 1551, s. 31.
5 1 0 A .R S K 1551, s. 21.
5 11 A R SİC 3 5 64 , s. 95.
512 ARSJC 1564, s. 72.
513 A .RSK 1564, s. 95.
A .R S K 1573, s. 3.
,
515 A .N Ş T 1355, 1 6 ; A .R S K 1568 s. 22.
516 A .N Ş T 1355, s. 13 ; A.RSK 1 568, s. 19.
517 ARSJC 1572, s. 15.

156
 2- Birecik Sancağı

a- A li Paşa : 2 Aralık 1701 tarihli bir ibkâ em ri ile A li Paşa'ya

tasarruf ettiği Karam an Eyaleti tekrar verilm iştir. Bu ibkâ kaydında, Ali
P a şa ’d an , sâbıka ber-vech-i arp alık B irecik S ancağı'na m u tasarrıf olarak
bahsedilm ektedir. Bu sebeple, m uhtem elen 1700 yılında Birecik Sancağı'nı
arp alık suretiyle tasarruf etmiştir.

b- Ahmed Bey : Sâbık Birecik Sancakbeyi olup, 10 Mart 1702 tarihinde

Ardahan-ı Büzürk Sancağı tevcih ed ilm iştir51**. g u sebeple Ali Paşa’dan
sonra Birecik Sancağı'nı tasarruf ettiğini söyleyebiliriz.

c- H aşan Paşa : Rakka E y aleti’ne m utasarrıf olup, 3 Eylül 1702

tarihinde ber-vech-i İlhak Ayıntab ve Birecik sancakları da H aşan Paşa’ya
v e r ilm iş tir 519. 2 Ekim 1702 tarihinde aynı eyalet ve sancakları tasarrufa
devam etm esi k ararlaştırılm ıştır52^ 5 Kasım 1702 tarihinde ise 500 nefer
silahlı süvari ve 1.000 nefer tiifenk-endâz piyade ile acilen Bağdad'a varıp
Bağdad v alisi v ezîr Y usu f Paşa'n in süv arileri ile Bağdad hav alisin de
hizm ette bulunm ası şartıyla D iyarbekir Eyaleti tevcih edilm iştir521.

3- Deyr-i Rahba Sancağı

a- Tahir A bdulaziz : 12 Tem muz 1702 tarihinde Selem iyye Sancağı ile
b irlik te S ayda-i B eyrut V alisi v ezîr K aplan M ehm ed Paşa Jarzıyla ve
Hama kadısı ve 4ulem â ve sulehâ ... ve sair ahalinin 'arz ve m ahzarlarıyla
tevcih ed ilm iştir522.

4- Benî Rabi'a Sancağı

a- N asır Bey : M uhtem elen 1701 yılı sonlarına kadar vefat edinceye
kadar sancağı tasarruf etm iştir52^

b- K adir Bey : N asır Bey'in ölüm ünden sonra b ir m üddet sancağı

tasarruf etm iş ancak ahalinin kendisinden mem nun olm am ası ve seferlere
katılm am ası sebebiyle 16 Şubat 1702 tarihinde azledilm iştir524.

5 1 8 A K S K 1551, s. 42.
5 1 9 A K S K 1551, s. 31.
5 2 0 A K S/ f 1 551, s. 21.
521 A R S K 1551, s. 32.
5 2 2 A .R S K 1551, s. 31.
5 2 3 A .R S K 1551, s. 32.
5 2 4 A .R S K 1551, s. 32.

157
 c- M ehm ed Bey : N asır Bey’in oğludur. Kendisinden önceki Kadir
Bey’in azli üzerine Rakka Valisi vezir Haşan Paşa'mn arzıyla 16 Şubat 1702
tarihinde Bent Rabi'a sancakbeyi olm uştur525.

X V III- D İYA RBEK İR EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Y u su f Paşa : 11 H aziran 1702 tarihinden önce D iyarbekir Eyaleti’ni

tasarruf etm iş ve zikredilen tarihte Bağdad Eyaleti tevcih edilm iştir526.

b- İbrahim Paşa : Eski M usul valisi olup, m ü kem m el k a p u su y la

Bağdad'da mevcûd bulunmak şartıyla 11 H aziran 1702 tarihinde Diyarbekir
Eyaleti tevcih ed ilm iştir527.

c- Haşan Paşa : Eski Rakka valisidir. 6 Kasım 1702 tarihinde 500 nefer
silahlı süvari ve 1.000 nefer tüfenk-endâz piyâde ile acele Bağdad’a varıp
Bağdat valisi vezîr Y usuf Paşa’mn süvarileri ile o tarafta iktiza edecek
hizm ette bulunm ak şartıyla D iyarbekir Eyaleti tevcih edilm iştir528.

d- Y u su f Paşa : 21 Kasım 1704 ve 6 M art 1705 tarihlerinde Diyarbekir

paşa sancağına yapılan alaybeyi tayinlerinde D iyarbekir valisi olarak
Yusuf Paşa'nın ismi zikredilm ektedir529.

e- A li Paşa : 30 M art 1711 tarihinde Diyarbekir Paşa Sancağı, 4 Ekim

1711 tarihinde Ergani Sancağı ve 17 M art 1712 tarihinde yine D iyarbekir
Paşa Sancağı’na yapılan alaybeyi tayinleri D iyarbekir Valisi sıfatıyla Ali
Paşa’nın arzları üzerine gerçekleşm iştir530.

/- Receb Paşa : 20 Eyliil 1716 tarihinde şimdiden sefer tedarikini görüp

ilkbahard a bü tün kapı halkı ve seçilm iş güzide adam larıyla sefer-ı
hüm âyûnda bulunm ak şartıyla Diyarbekir Eyaleti tevcih edilm iştir. Receb
Paşa bu göreve tayin edilmeden önce Basra Eyaleti'ni tasarruf etm iştir531.

525 A .R SK 1551, s. 32.

5 2 6 A .R SK 1 551, s. 52.
5 2 7 A .R S K 1551, s. 32.
5 2 8 A .R S K 1551, s. 32.
5 2 9 A .R S K 1560, s. 94.
5 3 0 A .K SK 1564, s. 100, 102.
531 A .R S K 1573, s. 3.

158
 g - A bdıtrrahm an P aşa : 5 Eylül 1718 tarih in d e tasarru f ettiği
Diyarbekir Eyaleti kendisine ibkâ kılınm ıştır532. Bu sebeple bu tarihten önce
de Diyarbekir Valisi olduğunu söylemek mümkündür.

h- M uham med Paşa: 23 Eylül 1736 tarihinde Diyarbekir Eyaleti tevcih

ed ilm iştir. M uham m ed Paşa daha önce Anadolu E y aleti'n i tasarruf
etm iştir533.
V
t- A li Paşa : 30 Eylül 1737 tarihinde tevcih ed ilm iştir. Ali Paşa,
D iyarbekir Eyaleti kendisine tevcih edilm eden önce Erzurum Eyaleti'ni
tasarruf etm iştir534.

j- Tuz M ehm ed Paşa : 22 Eylül 1738 tarihinde D iyarbekir Eyaleti

Tevcih ed ilm iştir535.

k- Hemşin Paşa : Sâbık Karaman Eyaleti valisi olup, 11 Ağustos 1739

tarihinde Diyarbekir Eyaleti tevcih edilm iştir536.

Diyarbekir Eyaleti'ni idare eden paşaların tamamı vezîr rütbelidir,

2“ Hazzo Hüküm eti (Ocaklık)

a- M uraa Han: 1 Şubat 1702 tarihinden önce Hazzo H üküm teti'ni

tasarru f etm iştir. A ncak m em ur olduğu Bağdad seferin e gitm em esi
m ünasebetiyle zikredilen tarihte azledilm iştir537.

b- İbrahim Bey : Murad Han’ın azli üzerine Hazzo Hükümeti 1 Şubat

1702 tarih in de İbrahim Bey'e verilm iştir. Bu tevcih kaydında İbrahim
Bey'in daha önce de Hazzo Sancağı'm tasarruf ettiği kayıtlıdır538.

c- Nuşirvan Bey : 10 H aziran 1736 tarihli bir ibkâ emri ile yeniden
kendisine verilm iştir. 26 Ekim 1737 tarihli yeni bir ibkâ emri ile görevine
devam etm iştir53^.

d- Hüseyin Bey : Nuşirvan bey'in görevden alınması ile 28 Aralık 1737

tarihinde Hazzo H üküm eti H üseyin Bey’e tevcih edilm iştir. Bu tevcih

5 32 A .N Ş T 1355, s. 16 ; A .R S K 1568, s. 22.

5 3 3 A K S K 2572, s. 15.
53 4 A .R S K 1572, s. 15.
535 AKSİC 1572, s. 15.
536 A R S K 1572, s. 15.
53 7 A .R S K 1551, s. 33.
5 3 8 A .R S K 1551, s. 33.
5 3 9 A .R S K 157 2 , s. 16.

159
kaydında tarihi belirtilm em ekle beraber H üseyin Bey'in daha önce de
H azzo Hükümeti'ni tasarruf ettiği belirtilm ektedir540.

e- Ş eref Bey : H üseyin Bey'in ahaliye zulmü ve ahalinin de bu durumu

merkeze bildirm esi üzerine 30 Eylül 1738 tarihinde Hazzo Hükümeti Şeref
Bey’e tevcih edilm iştir54^.

/- Nuşiruan Bey : Yukarıda da görüleceği üzere Hazzo H üküm eti’ni

daha önce de tasarruf etm iştir. 2 N isan 1739 tarihinde yeniden Hazzo
Sancağı tevcih edilm iştir542„

g - A bdu lfettah Bey : 3 Şubat 1740 tarihinde adı geçen hüküm et

kendisine tevcih edilm iştir543.

3- Cezire Hüküm eti (Ocaklık)

a- A bdullah Han : 7 Tem m uz 1702 tarihinde Bağdad'da h izm ette

bulunm ak şartıyla tasarruf ettiği Cezire H üküm eti yine kendisine ibkâ
k ılın m ıştır544.

b- M ansur Bey : 21 Ocak 1736 tarihli bir ibkâ emri ile Cezire Hükümeti
yine kendisine verilmiştir. 29 Ekim 1736 ve 26 Ekim 1736 tarihli ibkâ emirleri
ile görevine devam ettirilm iştir545.

4- Eğil Hüküm eti (O caklık) .

a- M ustafa Bey : 11 Kasım 1701 tarihinde daha önce de Eğil H üküm e­

ti'ni tasarruf etmiş olan Mustafa Bey’e tevcih edilmiştir546.

b- İbrahim Bey : 21 Ocak 1736 tarihinde Serasker A hm ed P aşa'n ın

iltim a sıy la Eğil H üküm eti'nin eski m utasarrıfların dan İbrahim Bey'e
yeniden tevcih olunmuştur54?.

c- M uham m ed Bey : Eğil H üküm eti beyzadelerinden olup, Diyarbekir

V alisi M uham m ed P aşa’n ın arzıyla 22 Şubat 1737 tarih in d e tevcih

5 4 0 A .R S K 1572, s. 16.
5 41 A .R S K 1572, s. 16.
5 4 2 A .R S K 1572, s. 16.
543 A .R S K 1572. s . 16.
5 4 4 A .R S K 1551, s. 33.
5 4 5 A .R S K 1572, s. 16.
5 4 6 A .R SK 1551, s. 33.
54 7 A .R S K 1572, s. 16.

160
olunm uştur. 26 Ekim 1737, 28 Temm uz 1739 ve 7 Ağustos 1739 tarihli ibka
em irleri ile görevine devam ettirilm iştir548.

5- Tercil Hükümeti (Ocaklık)

a- H aydar Beu : Hâkimi olan H aydar Bey’e 14 Ağustos 1701 tarihinde

ibkâ kılınm ıştır54^,

b- H aydar Bey : Belgrad Seraskeri V ezîr Ali Paşa'nın arzı üzerine 6

Eylül 1739 tarihli b ir ibkâ em ri ile H aydar Bey, hâkim i olduğu T ercil
H üküm eti'ni tasarru f etm eye devam etm iştir^ 50. 1701-1739 tarih leri
arasında başka bir hâkimin Tercil Hükümeti'ni tasarruf ettiği konusunda bir
kayda tesadüf edem ediğim izden dolayı H aydar Bey'in kesintisiz olarak
zikredilen yıllarda hüküm eti tasarruf ettiğini düşünmekteyiz.

6- Palu Hükümeti (Ocaklık)

a- H alil Bey : 10 Ocak 1699 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf ettiği Palu
H üküm eti yine kendisine v erilm iştir5 5 Bu kaydın yer aldığı defter 1701-
1702 yıllarında tanzim edilm iş ve 1703 yılm a kadar işleçn görm üştür. Bu
sebeple H alil B ey ’in 1699 yılınd an önceki b ir tarih te tasarruf etm eye
başlad ığ ı hü k ü m eti 1703 yılm a g elin d iğ in d e halen tasarru f ettiğin i
söy leyebiliriz.

b- İbrahim Paşa : Palu H üküm eti'nin eski h âk im lerin d en olup,

Gümüşhane Emini Sadullah'ın arzı ve bazı şartlar ile 17 Ocak 1737 tarihinde
tevcih olunm uştur. 26 Ekim 1737 tarili b ir ibkâ emri ile görevine devam
e ttirilm iş tir552.

c- Seyfullah Bey : İbrahim Paşa'n ın ölüm ünden dolayı D iyarbekir

Valisi Ali Paşa’n ın arzı ile tevcih edilm iştir. Seyfullah Bey, daha önce de
Palu Hüküm eti’ni tasarruf etm iştir. 1 M art 1739 ve 6 Eylül 1739 tarihli ibkâ
em irleri ile görevine devam ettirilm iştir553.

A .R SK 3572, s. 16. 7 A ğ u sto s 1739 tarih li ibkâ em ri B elg rad Seraskeri V ezîr V eli P aşa'nın arzı
üzerine çıkm ıştır.
5 4 9 A .R S K 1551, s. 33.
5 5 0 A .R SK 1572, s. 17.
551 A .R S K 1551, s. 33.
5 5 2 A .R S K 1572, s. 17.
5 5 3 A .R S K 1572, s. 17.

161
 7- Genç Hükümeti (Ocaklık)

a- Evliya Bey : 17 Ekim 1695 tarihinden önce Genç Hükümeti'ni tasarruf

etmiş ve ölümü üzerine ocak beyzadelerinden Ali Bey'e tevcih edilmiştir554.

b- Ali Bey : Evliya Bey'in ölümlindan sonra 17 Ekim 1695 tarihinde Genç
Hükümeti kedisine tevcih edilm iştir555. Bu tevcih kaydının bulunduğu 1701-
1702 tarih li defterde G enç hüküm etini tasarruf eden başka b ir hâkim e
rastlanm am aktadır. Zikredilen defterin 1703 yılına kadar işlem gördüğünü
dikkate alırsak Ali Bey'in 17 Ekim 1695 tarihinde tasarruf etmeye başladığı
hüküm eti 1703 y ılın a g elin d iğ in d e h alen elin d e bu lu n d u rd u ğ u n u
sö y leyebiliriz.

c- Koca Bey : O cak-zâdelerden olup, 18 Ağustos 1736 tarihinde Genç

Hükümeti tevcih edilm iştir556.

d- M ehm ed Paşa : G enç H üküm eti'ni Koca Bey'den hangi tarihte

devraldığını tespit edem em ekle birlikte, 26 Ekim 1737 ve 17 Kasım 1738
tarih li ibkâ em irleri ile adı geçen hüküm eti tasarru f etm eye devam
etm iştir557.

8- Çermik Sancağı (Ocaklık)

a- Abdulgani. Bey : 17 Eylül 1702 tarihinde tevcih edilm iştir558.

b- Osman Bey : 5 Şubat 1736 tarihinden önce Çermik Sancağı'nı tasarruf

etm iş ve ölüm ü sebebiyle zikredilen tarih te M uham m ed Bey'e tevcih
ed ilm iştir559.

c- Muhammed Bey : Osman Bey'in ölümü üzerine 5 Şubat 1736 tarihinde

Çermik Sancağı tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında M uham med Bey’in
daha önce de adı geçen sancağı tasarruf ettiği kayıtlıdır560.

d- M ahm üd Bey : D iyarbekir V alisi vezîr M uhamm ed Paşa'nm arzı

üzerine 9 Mayıs 1737 tarihinde Çerm ik Sancağı M ahm ûd Bey’e tevcih

554 A K S K 1551, s. 34.

555 A .R S K 1551, s. 34.
5 5 6 A .R S K 1572, s. 17.
55 7 A K S * 1 572, s. 17.
5 5 8 A .R S K 1551, s. 34.
559 A Ü S K 1572, s. 17.
5(50 A .R S K 1572, s. 17.

162
edilm iştir. Mahmûd Bey,, ocak beyzâdelerindendir. 26 Ekim 1737 tarihli bir
ibkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir56*.

e- M uham med Bey : üiyarbekir Valisi vezîr Ali Paşa'nın arzı üzerine
22 M art 1738 tarihinde Çerm ik Sancağı tekrar M uhammed Bey'e tevcih
ed ilm iştir562.

/- M ahmûd Bey : D iyarbekir Valisi M ehmed Paşa’nın arzı üzerine 17

M art 1739 tarihinde Çerm ik Sancağı ikinci kez M ahm ud Bey'e tevcih
e d ilm iştir56-^.

g - M u ham m ed Bey : Rum ilİ V alisi V ezîr Ali Paşa'nın arzı ile 12
Temmuz 1739 tarihinde üçüncü kez Çermik Sancağı tevcih edilmiştir. Belgrad
Seraskeri vezîr Ali Paşa'nın arzı üzerine 6 Eylül 1739 tarihli bir ibkâ emri ile
görevie devam ettirilm iştir564.

9- H ısn-ı Keyfâ Sancağı

a- M ahm ûd Bey : Sâbık A rdahan-ı Büztirk Sancakbeyi olan Acem

Paşa'nm oğludur. 10 Mart 1702 tarihinde H ısn-ı Keyfâ Sancağı tevcih
ed ilm iştir565.

b- Seyyİd A hm ed Turan Bey : Sâbık Akşehir Sancakbeyi'dir. 10 Mart

1718 tarihinde H ısn-ı Keyfâ Sancağı tevcih edilm iştir566.

c- Genç A li Bey : 20 Aralık 1723 tarihinde Hısn-ı Keyfâ Sancağı tevcih

ed ilm iş ve 26 Ekim 1737 tarihli b ir ibkâ em ri ile görevine devam
e ttirilm iş tir567.

10- Siverek Sancağı

S iv e re k S an cağ ı 170 1 -1 7 0 2 ta rih li d e fte rd e te v c ih a ta tabi

tu tulm am ıştır568.

561 A .R SK 1572, s. 17.

5 6 2 A .R SK 1572, s. 17.
5 6 3 A .R S K 157 2 , s. 17.
564 A R S K 1 572, s. 17.
565 A .R S K 1551, s. 34.
566 A .N Ş T 1355, s. 17 ;A .R SK 1568, s. 23.
5 6 7 A .R S K 1572, s. 18.
5 6 8 A .R S K 1551, s. 35 ;A .R SK 1564, s. 101.

163
 a- Hüseyin Bey : 26 Ekim 1737 tarihinden önce Siverek Sancağı tevcih
edilm iş, zikredilen tarihte ise tasarruf ettiği sancağı tekrar kendisine ibkâ
k ılın m ıştır5^ ı

11- Kulb Sancağı (Ocaklık)

a- Hızır Bey : 22 Kasım 1695 tarihinden önce Kulb Sancağı'nı tasarruf

etmiş ancak sefere gitm ediğinden dolayı zikredilen tarihte ebediyyen azl
olunarak sancakbeyliği elinden alınm ıştır570.

b- Hüseyin Bey : 7 Ağustos 1732 tarihinde Kulb Sancağı Hüseyin Bey'e

tevcih edilm iştir. 26 Ekim 1737 tarihli bir ibkâ emri ile görevine devam
ettirilmiştir. Hüseyin Bey, 7 Ağustos 1732 tarihinden önceki bir dönemde de
Kulb Sancağı’nı tasarruf etmiştir.

12- Ağca Kale Sancağı

a- Kasım Bey : 22 Kasım 1695 tarihinden önce sancağı tasarruf etmiş

ancak sefe rle re g itm em esi v e h ıy an eti seb eb iyle zik red ilen tarih te
ebediyyen azl o lu n arak san cak beyliğ i elinden alın m ıştır5 7 1 . Bu azil
kaydından an laşıldığın a göre Ağca Kale Sancağı da o c a k lık suretiyle
tasarruf edilm iştir.

Bu azilden sonra Ağca Kale Sancağı ile alâkalı bir tevcih kaydına
rastlanm am ıştır.

13- Sİncar Sancağı

1 7 0 1 -1 7 0 2 ta r ih li d e fte r d e s a n ca k b e y liğ in in a çık o ld u ğ u

k a y d ed ilm iştir572.

a- M uham m eâü 'z-Z iyâb Bey : 26 Ekim 1737 tarihinden önce Sincar
Sancağı tevcih edilm iş, zikredilen tarihte bir ibkâ emri ile görevine devam
e ttirilm iş tir57^.

5 6 9 A. R S K 1572, s . 18.
5 7 0 A. R S K 1551, s. 35.
5 71 A .R S K 1551, s. 36.
5 7 2 A .R S K 1551, s. 36.
5 7 3 A .R S K 1571, s. 18.

164
 14- D asini Sancağı

Dasihı ŞSancaği’nı öCükltk' ¿urettyle tâsarrüf ed 6n bey sefere gitmemesi

sebebiyle ebeddiyyen a zled ilm iş 1ve s'âhcâk kayd r 22 fca s ım l6 9 5 tarihinde
ipfcıl o lı^ m u ştu r574. Bu m ünasebetle D asini Sancağı'na bu tarihten sonra
Diyarbekir Eyaleti bünyesinde rastlanm am ıştır. '............

15- M ihrani Sancağı (O cakık)

. a- Seyyid İsm ail Bey 20 Mayıs 1718 târihinde Mihrani Sancağı tevcih
ed ilm iştir. Çülûs-ı hüm âyun m ünâsebetiyle 15 Tem m uz 1733 tarihinde
elindeki beylik berâtım yenilemiş, 26 Ekim 1736 tarihli bir ibkâ emri ile de
görevine devam ettirilm iştir575.

16- A tak Sancağı .

a- A hm ed Bey : 26 Ekim 1736 tarihimden önce Atak Sancağı tevcih

edilm iş ve zikredilen tarihte sancağı kendisine İbkâ kıltnriııştır576.

X IX -E R Z U R U M EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

ö- A bdülgam Paşa : .8 K asım 1697 tarihinde Çıldır Eyaleti'ne bağlı

Em ir Hoy sancakbeyliği tevcihi Erzıırum V alisi vezîr Abdulgani Paşa'nm
arzı üzerine ’gerçekleşm iştir. Bu itibarla zikredilen tarihte eyaleti tasarruf
ettiğini söylemek m ümkündür577.

c- İbrahim Paşa : 29 Ağustos 1700 tarihinde Pasin ve 29 Kasım 1700

tarih in d e T ercan / San çâğ i ;A lay bey i tay in leri Erzurum V alisi İbrah im
Paşa'nın arzı İle gerçekleşm iştir. Bu sebeple zikrecülentarihlerde bu görevi
sürdürdüğünü söyleyebiliriz578.

d- tiu ıM ıt P aşa !7 İVİart l'7 b i'd e E rziırü m ^ V aliliğ i'n e tayin

ed ilm iştir579. Num ân Paşa 29 N isan 1702 tarihli bir ibkâ emri ile görevine

574 A ,R S K 1551, s. 36. Bu kayıtta D asini S an cağ j'ııı tasarruf eden beyin 'ismi zjk jet})Im em ekted ir.
5 7 5 A .R S K 1572, s. 18. .;,b v s J ıtb -jsi ;•/ ııcv ıaTi ••(») .¡: .‘feP.r S re.
5 7 6 A .R S K 1571. s. 18. .h b v iJ l i o v y rfitmİüS KU .a XW A ;iTd
5 7 7 A .R S K 1551, s. 43. i jiM -n's-.;!; "fn . ■ .it.ViJ ’.).•■
ÎÜ! s,k 10.3,'1O6.:, ıp n n ^ :: iâ-.G?. - ¡ s . : , , , ; Cüi .y
. ® 1. H. U zunçarşılı, OsrtumU T arihi, c. IV /2, s. 291. ir A ^ k hh ?
.«oi jıor-.i si

165
devam etm iştir580. D altaban Mustafa Paşa'nın vezîr-i âzam olması üzerine
10 Ekim 1702'de onun yerine Anadolu Eyaleti tevcih edilm iştir58*.

e- Mehmed Paşa : Mehmed Paşa sabık Şam Mır-Hacı olub 10 Ekim 1702
tarihinde Eruzurum Eyaleti tevcih edilm iştir582.

/- Halil Paşa : A laybeyi tevcihi kayıtlarından tespit edebildiğim iz

kadarıyla 7 Ocak 1704 tarihinde Erzurum Eyaleti’ni tasarruf etm ektedir583.
H alil P aşa’dan 3 M art 1705 tarih in d e sabık Erzurum V alisi olarak
bahsedilmesi bu tarihten önce görevi bıraktığını göstermektedir584.

g- Abdİ Paşa : Kendisinden önce Erzurum Eyaleti’ni tasarruf eden Halil

Paşa'nın 3 M art 1705 tarihinden önce bu görevden ayrıldığı mlûmdur. Bu
sebeple A bdi Paşa'ya zikred ilen tarihten önce Erzurum Eyaleti tevcih
edilm iştir. Alaybeyi tevcih kayıtlarına göre 11 Mart 1707 tarihinde halen
görevine devam etm ektedir585.

h- İbrahim Paşa : İbrah im Paşa'ya da tam o larak h angi tarihte

eyaletin tevcih edildiğini tespit edem edik. Ancak 19 Eylül 1707- Tem m uz
ortalan 1709 tarihlerinde fiilen bu görevi yürütmektedir586.

ı- Ali Paşa : 7 N isan 1710 tarihinde Kelkid ve 24 Ekim 1711 tarihinde

Karahisar-ı Şarkî Sancağı Alaybeyi tevcihleri Erzurum Valisi Ali Paşa'nın
arzı ile gerçekleşm iştir. Bu sebeple İbrahim Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf
ettiğini ve zikredilen tarihlerde halen bu görevi yürüttüğünü söylem ek
mümkündür587.

j- Ebû Bekir Paşa : Y eniçeri ağası olup, 29 A ralık 1717 tarihinde

beylerbeyilik payesi ile Erzurum Eyaleti tevcih edilm iştir588.

k- A li Paşa : Daha önce Erzurum V alisi olan Abdi Paşa’nın oğludur. 20

Kasım 1736 tarihinden önce Erzurum Eyaleti tevcih edilm iş ve 20 Kasım 1736

58 0 A .R S K 1551, s. 36.
581 A .R SK 1551, s. 1 6 .1 . H. Uzun çarşılı, O sm an! t Tarihi, c.IV / 2, s. 291.
5 8 2 A .R SK 1551, s. 36.
A .R S K 1560, s. 107 (Tercan Sancağı A laybeyi tevcih kaydı).
584 A .R S K 1560, s. 104 (M icingerd San cağı A laybeyi tevcih kaydı).
^ A .R SK 1560, s. 107 (E rzincan A laybeyi tevcih kaydı).
586 A .R SK 1560, s. 103 ( K arahisar-ı Şarki Sancağı A laybeyi tevcih kaydı ) ; A .R SK 1564, s. 122 (Kars
E yaleti Zaruşad Sancağı Alaybeyi tevcih kaydı).
5 8 7 A .R S K 1564, s. 106, 108.
58 8 A .N ?T 1355, s. 17 ; A .R S K 1568, s. 23.

166
tarihli b ir ibkâ em ri ile görevine devam ettirilm iştir589. Ali Paşa'ya 30
Eylül 1737 tarihinde Diyarbekir Eyaleti tevcih edilm iştir590.

1- M uham m ed Paşa : 30 Eylül 1737 tarihinde Erzurum Eyaleti tevcih

edilm iştir. M uham m ed Paşa bu göreve tayin edilm eden önce Diyarbekir
Eyaleti’ni tasarruf etm ektedir591.

m- Kel Ahmed Paşa : Sabık Sayda Valisi olup, 13 Şubat 1738 tarihinde
Erzurum Eyaleti tevcih edilm iştir. 17 Kasım 1738 ve 10 Kasım 1739 tarihli
ibkâ em irleri ile görevine devam etm iş 592 ve Kasım ortalan 1739 tarihinde
daha Önce tasarruf ettiği Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti tevcih edilm iştir59^.

n- Yakııb Paşa : Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti Valisi iken 15 Kasım 1739

tarihinde Erzurum Eyaleti tevcih edilm iştir594.

p- Kel A hm ed Paşa : Yukarıda da görüleceği üzere 13 Şubat 1738- 15

Kasım 1739 tarihleri arasında Erzurum Eyaleti'ni tasarruf etm iştir. Sayda
V aliliği’ne tayin edildikten sonra Erzurum kadısının arzı ve ulema, suleha,
im âm , hatib ve bİl-cüm le âyan ve ahalinin m ahzarları m ûcebince 16 Ocak
1740 tarihinde yeniden Erzurum Eyaleti tevcih edilm iştir595.

Ebû Bekir Paşa hariç, eyaleti tasarruf eden paşaların tam am ı vezîr
rütbelidir.

2- Karahisar-ı Şarkî Sancağı

a- Haşan Bey : Sabık Gönye Sancakbeyi olup, 19 Eylül 1702 tarihinde

Karahisar-ı Şarkî Sancağı tevcih edilm iştir596.

b- M ustafa Paşa : 5 Temmuz 1710 tarihinde Karahisar-ı Şarki Sancağı

A laybeyi tevcih kaydından M ustafa Paşa'm n halen adı geçen sancağı
tasarruf ettiği an laşılm aktadır597.

c- M irza Paşa : Sabık M iiteferrikabaşı dır. 2 Eylül 1716 (H. 15 Ramazan

1128) tarihinde Karam an Eyaleti’ne bağlı A kşehir Sancağı ile birlikte ve

58 9 A .R S K 1572, s. 19.
59 0 A .R SK 1572, s. 15.
591 A R SJC 1572, s. 19.
59 2 A R S K 1572, s. 19.
59 3 A .R S K 1572, a. 13.
59 4 A R SJC 1572, s. 19.
59 5 A R S K 3572, s. 19.
59 6 A .R S K 1551, s. 37.
59 7 A .R S K 1564, s. 106.

167
a r p a l ı k s u re tiy le te v c ih o lu n m u ştu r. Z ik re d ile n ta rih te R u m ili
Beylerbey iliği payesi de v e r i l m i ş t i r ^ ,

d- Ahnıed Paşa : 9 H aziran 1718 tarihinden önce K arahisar-ı Şarkî

S ancağı'nı tasarru f etm iştir. Bu tarihte Sivas Eyaleti'n e bağ lı D ivriği
Sancağı kendisine m alikân e suretiyle tevcih olunmuş ve Baş M uhasebe'den
verilen ka'iıne mûcebince Tevcih D efteri'ne işaret olunmuştur $99.

e- Osman Bey : 1717-1718 tarihli defterlerdeki tarihsiz bir kayıtta,

p a ş a lığ ı ref' olu n a n Ş e h s u v a r o ğ lu O sm a n 'ın ü z e rin d e k a ld ığ ı
belirtilm ektedir. M uhtem elen Ahm ed Paşa'dan sonra K arahisar-ı Şarkî
Sancağı'nı tasarruf etm iştir600.

/- S eyyid A hm ed Bey : 3 Eylül 1718 tarih in de m îr-liv â lık ile

Karahisar-ı Şarkî Sancağı tevcih olunm uştur601.

g- Hamiş Paşa : Sabık K arahisar-ı Şarkî Sancağı m utasarrıfıdır. 17

Kasım 1738 tarihinde Am asya Sancağı tevcih ed ilm iştir602. Hamiş Paşa
M uhtem elen 12 M ayıs 1736 tarihinden önce Karahisar-ı Şarki Sancağı'nı
tasarruf etm iştir. Z ira 12 M ayıs 1736- 7 Kasım 1739 tarihleri arasında
bdı.cağı tasarruf eden paşalar arasında Hamiş Paşa'ya rastlanmamak tadır.

h- M am alu-zâde Osman Paşa : Sâbık Çorum Sancağı m utasarrıfıdır. 12

Mayıs 1736 tarihinde, 1737 yılı Martı başından itibaren zapteylemek ve 200
n efer süvari kapusu halkıyla ordıt-yı hüm âyûna m ü lhak olm ak şartıy la
Karahisar-ı Şarkî Sancağı tevcih edilm iştir. 26 Ekim 1737 tarihili bir ibkâ
emri ile görevine devam ettirilm iş ve 17 Kasım 1738 tarihinde İse Karaman
Eyaleti'ne bağlı Aksaray Sancağı da Karahisar-ı Şarkî Sancağı'na ilaveten
kendisine ilhaken tevcih edilm iştir603.

t- Üçünciioğlu Öm er Paşa : Sâbık Canik M uhassılı'dır. 19 Nisan 1739

tarihinde K arahisar-ı Şark î Sancağı tevcih ed ilm iştir604. Ömer Paşa 7
Kasım 1739 tarihine kadar adı geçen sancağı tasarruf etm iş ve bu tarihte
kendisine Trabzon Eyaleti tevcih e d ilm iş tir60^.

5 9 8 A .R S K 1573, s. 2.
599 1355, s. 12 ; A .R S K 1568, s. 18.
6 0 0 A .N Ş T 1355, s. 17 ; A .R SK 1568, s. 23.
601 A .R S K 1 568, s. 23.
602 A .R S K 1572, s. 6.
603 A .R S K 1572, s. 19.
60 4 A .R S K 1572, s. 19.
6 0 5 A .R S K 1572, s. 29.

168
 j - İbrahim Paşa : Sabık T rabzon Beylerbeyi olu p, K efe tarafında
bu lun urken 7 K asım 1739 tarih in de K arahisar-ı Şark î Sancağı tevcih
e d ilm iştir606.

3- Pasin Sancağı

a- Haşan Bey : 14 Ağustos 1701 tarihinde ocaklık suretiyle verilmiştir.

Haşan Bey bu tarihten önce de Pasin Sancağı'nı tasarruf etm iştir607.

1735-1736 tarihli defterde Pasin Sancağı ile alâkalı ilk kayıtta

m âllkân e olduğu belirtilm ektedir608. Bu sebeple, bu defterin tanziminden
önce Pasin Sancağı'mn malikâne olduğunu söyleyebiliriz.

b- Seyyid A bdurrahm an B ey : Şub at sonları 1738 tarihinde Pasin

Sancağı'ntn malikâneîik kaydı r e f olunm uş ve 1738 Martı başından İtibaren
san caktık İizere za p tey lem ek ü zre Sey y id A bdurrah m an Bey'e tevcih
edilm iştir. 17 Kasım 1738 tarihli bir ibkâ emri ile Seyyid Abdurrahman Bey
görevine devam etm iştir609.

4- Hınıs Sancağı

a- Haşan Bey : Eski beylerinden olup 29 Mart 1701 tarihinde ocak lık
suretiyle tevcih olunmuştur610.

b- Süleyman Bey : 7 Şubat 1736 tarihinde Serasker Ahmed Paşa'nın

arzıyla Hınıs Sancağı Süleym an Bey'e tevcih edilmiştir. Bu tevcih kaydında
Sü ley m a n B ey 'in daha önce de H ın ıs S a n ca ğ ı'n ı ta sa rru f ettiği
belirtilm ektedir. 26 Ekim 1737 tarihli bir ibkâ emri ile de görevine devam
etm iştir611.

c- M ustafa Bey : Sabık M am ervan sancakbeyidir. 25 Şubat 1738

ta rih in d e H ın ıs San cağ ı tev cih e d ilm iş tir6 1 2 . M ustafa Bey, Ç ıld ır
Eyaleti'ne bağlı M am ervan sancakbeyliğine 1 Haziran 1736 tarihinde tayin
edilm iştir. Bu görev tayin edilm eden önce İse Revan M ukabelecisi 'd ir613.
Mamervan Sancakbeyliği görevini 29 M art 1737 tarihine kadar sürdürmüştür.

606 A .R S K 1572, s. 19.

607 A .R S K 1551, s. 37.
60 8 A .R S K 157 2 , s. 19.
609 A .R SK 1572, s. 19.
610 A .R S K 1551, s. 37.
611 A .R S K 1 571, s. 20.
612 A .R S K 1572, s. 20.
613 A.RSJC 1572, s. 27.

169
Bu sebeple H ınıs Sancağı tevcih ed ilinceye kadar yaklaşık 11 ay hiçbir
sancağı tasarruf etm ediği anlaşılm aktadır.

d - Süleyman Bey : Eski beylerinden olup, 22 Eylül 1738 tarihinde

Erzurum V alisi veziîr Ahm ed Paşa'nm arzıyla bu kez yurtluk ve ocaklık
suretiyle tevcih edilm iştir614.

e- Şaban Bey : Şaban Bey, o cak-zâd elerden olu p, 16 M art 1739

tarih in de Erzuru m V alisi vezîr Ahm ed Paşa'nın arzıyla yine o c a k lt k
suretiyle adı geçen sancak kendisine tevcih olunmuştur615.

5- Malazgird Sancağı

a- Hüseyin Bey : M alazgird Sancağı ocaklık suretiyle H üseyin Bey’in

üzerinde ve azlini icabettirecek bir durum yok iken bir başkasına verilmiş ve
H üseyin Bey'in m ağdur olm ası üzerine 29 M art 1701 tarihinde o c a k lık
suretiyle yine kendisine tevcih edilm iştir616.

b- İbrahim Bey : 24 Kasım 1736 tarihinde önce M alazgird Sancağı’m

tasarruf etm iştir61' .

c- Nuh Bey : 24 Kasım 1736 tarihinde İbrahim Bey'in kusurundan

dolayı azli üzerine sancağın eski beylerinden Nuh Bey’e tevcih edilmiştir. 26
Ekim 1737 tarih li bir ibkâ em ri ile N uh Bey bu g örev in e devam
e ttirilm iş tir618.

M alazgird Sancağı’nın 1736 tarihinde de o cak lık suretiyle tasarruf

edildiği anlaşılm aktadır.

6- Micingerd Sancağı

a- Seyyid Hamza Bey : M icingerd Sancağı, o c ak lık suretiyle Seyyid

Hamza Bey'in üzerinde iken başkasına verilmiş, bunun üzerine Erzurum ’un
ulem â, sulehâ, im âm ve ha tileri ile yem in ve yesâr ağaları, müstahfızan ve
azebân kethüdalarının arzlarıyla 22 Ağustos 1699 tarihinde ocaklık statüyle
yine Seyyid Hamza Bey'e tevcih edilm iştir619.

614 A .R S K 1572, s. 20.

6 15 A .R SK 1572, s. 20.
6 16 A .R SK 1551, s. 37.
6 1 7 A .R S K 157 2, s. 20.
6 1 8 A .R S K 1572, s. 20.
619 A .K SK 1551, s. 38.

170
 b- Derviş M ehm ed Bey : 4 Ocak 1730 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf
ettiği M icingerd Sancağı yine Derviş Bey'in uhdesinde kalmıştır. 16 M art
1737 ve 26 Ekim 1737 tarihli iba emirleri ile 16 Eylül 1738 tarihine kadar bu
görevine devam etm iştir62®.

c- Hüseyin Bey : Derviş M ehmed Bey'in kusurundan dolayı Erzurum

V alisi Ahm ed Paşa'n m arzıy la 16 Eylül 1738 tarihinde, daha önce de
Micingerd Sancağını tasarruf etm iş olan Hüseyin Bey'e tevcih edilmiştir621.

Teyid ed ici bir kayıt olm am akla birlikte, D erviş M ehmed Bey v e
H üseyin Bey'in de M icingerd San cağ ı'n ı o c a k lık statü ile idare ettiği
anlaşılm aktadır. D ikkat edilirse Derviş M ehmed Bey, klâsik statü ile idare
edilen sancaklarda örneğini göremediğimiz bir şekilde Micingerd Sancağı'nı 8
yıldan fazla tasarruf etmiştir. Bu sebeple, incelediğimiz dönemin tamamında
M icin g erd S a n ca ğ ı'n ın o c a k h k statü ile idare ed ild iğ in i söylem ek
mümkündür.

7- Kuzcan Sancağı

a- AH Bey : Kuzcan Sancağı ocaklık suretiyle Ali Bey'in üzerinde iken

M ustafa Bey'e tevcih edilm iş ancak r e f inden dolayı 9 Mayıs 1695 tarihinde
aynı statü ile yine Ali Bey'e verilm iştir622.

Bu tev cih kayd ın ın d ışın d ak i d iğ er k ayn ak larım ızd a K uzcan

Sancağı'na rastlanm am ıştır.

8- K iğı Sancağı

a- A li Bey : 10 Kasım 1695 tarihinden önce ocaklık suretiyle tasarruf

etmiştir. Ölümü üzerine zikredilen tarihte oğluna verilm iştir623.

b- Süleym an Bey : Ali Bey'in oğlu olup, arz-ı hâli m û cebince yine
o c a k lık statü ile 10 K asım 1695 tarih in d e Kiğı San cağ ı k en d isin e
v erilm iştir624.

c- A li Bey : Süleyman Bey'in oğlu olup, babasının ölümü üzerine, 2.000

guruş hâzineye ve eski mal-ı m irisini Erzurum Gümrüğü'ne teslim etm ek

62 0 A .R S K 157 2 , s. 20.
621 A K S K 1572, s. 20.
62 2 A J Î S Jf 1572, s. 38.
623 A .R S K 1 5 5 1 , s. 38.
62 4 A .R S K 155 1 , s. 38.

171
şartıyla yu rtluk ve ocakltk ve san caklık üzre Baş D efterdâr Y u su f Efendi
î'lâm ıyla Kiğı Sancağı tevcih edilm iştir625.

9- İsb ir Sancağı

a- Süleyman Bey : 17 N isan 1695 tarihinde Gümüşhane m ukataasına

ilhak ve sancak m uhafazası m ukabelesinde senede 2.500 guruş hâzineye
teslim eylem ek şartıyla tsbir Sancağı, eski Trabzon Alaybeyİ Süleym an'ın
uhdesine v e rilm işitir626. Bu tevcih kaydından anlaşıldığına göre Isbir
Sancağı Güm üşhane m ukataasına bağlanm ış v e iltizam usulüyle tasarruf
edilm iştir. Bu itibarla Süleym an Bey'in adı geçen sancağı iltizam üsulüyle
tasarruf ettiğini söylemek mümkündür.

b- H a m is -z â d e Ö m er P aşa : Sab ık H ü d â v e n d ig â r S a n ca ğ ı
m utasarrıfıdır. 4 Kasım 1736 tarihinde Isbir Sancağı tevcih edilm iştir627.

tsbir Sancağı 31 Mayıs 1737 tarihinde m alikâne olmuşdur628.

c- Seyyid Gazi Paşa : 29 Kasım 1737 tarihinde Amasya Sancağı tevcih

edilm iştir. A m asya Sancağı'na tayin edilm eden önce Erzurum Eyaleti’ne
bağlı tsbir Sancağı'nı tasarruf etmişti r62^.

d- Haşan Paşa : 17 Kasım 1738 tarihinde A kşehir Sancağı tevcih

edilmiştir. Haşan Paşa, bu sancağa tayin edilmeden önce Erzurum Eyaleti’ne
bağlı Ispir Sancağı'nı tasarruf etm iştir630.

10- Bayezid (Kalesi) Sancağı

a- M ehm ed Paşa : 3 Kasım 1701 tarihli bir ibkâ emri ile yu rtluk ve
o c a k lık suretiyle tasarruf ettiği Bayazid Kalesi Sancağı yine kendisinin
uhdesinde kalm ıştır631.

b- M ahm ud Paşa : 18 M ayıs 1732 tarihinde tasarruf ettiği Bayezid

Sancağı Rumili Beylerbey iliği payesiyle yine kendisine verilmiştir. 26 Ekim
1737 ve 17 Kasım 1738 tarihli ibkâ emirleri ile görevine devam etm iştir632.
Teyid edici bir kayıt olm am akla birlik te, M ahm ud Paşa'nın Bayezid

625 A .R S K 1572, s. 22.

626 A .R SK 1551, s. 38.
62 7 A .R SK 3572, s. 21.
62 8 A .R S K 1572, s. 21.
62 9 A .R S K 1572, s . 6.
63 0 A .R S K 1572, s. 5.
631 A .R S K 1551, s, 38.
63 2 A .R S K 1572, s. 21.

172
Sancağı'nı uzun süre elinde bulundurm ası ocaklık statü ile tasarruf ettiğini
gösterm ektedir. -

11- Eleşkird Sancağı

a- Süleym an B ey : 4 Ekim 1701 tarihinde Erzurum V alisi N um an

Paşa'nın arzı üzerine ocak-zâdelerden Süleym an Cey'e o c ak lık suretiyle
tevcih ed ilm iştir633.

b- İbrahim Bey : 24 Kasım 1736 tarihinden Önce Eleşkird Sancağı’nı

tasarruf etm iştir. Ancak ahalin in kendisinden şikâyetçi olm ası üzerine
a z led ilm iştir634.

c- Babahan Bey : K end isin d en önceki İb rah im Bey'den ah alin in

şikâyetçi olm ası ve kendisini istem eleri üzerine Erzurum Valisi Ali Paşa
tarafından tahvil mektûbuyla zaptettirilm iş ve 24 Kasım 1736 tarihinde ise
D evlet-i A liyye tarafından tevcih edilm iştir. Babahan Bey, daha önce de
Eleşkird Sancağı’nı tasarruf etm iştir63^.

d- A bâu lfettah Bey : Babahan Bey’in r e f inden, Erzurum V alisi vezîr

A li Paşa ve Bayezid Sancağı m utasarrıfı M ahm ud P a şa n ın arzları m ûcebince
4 Kasım 1737 tarihinde Eleşkird Sancağı tevcih edilm iştir636.

Eleşkird San cağ ı’n ın devam lı olarak aynı beyler tarfm dan çeşitli
aralıklarla tasarruf edilm esi, 1701 tarihindeki o c a k lık statüsünü devam
ettirdiğini gösterm ektedir.

12- Tekman Sancağı

a- Bektaş Bey : Sâbık Çirm en (Özi Eyaleti'ne bağlı) sancakbeyidir. 29

Nisan 1702 tarihinde Tekman Sancağı tevcih edilm iştir637.

13- Şelve Sancağı

a- Şîr Bey : 13 Ocak 1688 tarihinden önce Şir Bey’e tevcih olunm uş,
zikredilen tarihte yine kendisinin üzerinde kalm ası kararlaştırılm ıştır. Bu
tevcih kaydında Şelve Sancağı’nın Revan'a bağlı olduğu belirtilm iştir638.

6 3 3 A .R S K 155 1 , s. 39.
6 34 A .R SK 1572, s. 21.
6 3 5 A .R S K 1572, s. 21.
636 A .R S K 1572, s. 21.
6 3 7 A .R SK 1551, s. 39.
6 3 8 A .R S K 1 551, s. 39.

173
 b- Süleyman Bey : Eski m utasarrıflarından Ahmed Bey'in oğludur. 7
Temmuz 1733 tarihinde adı geçen sancak kendisine tevcih edilmiş 26 Ekim
1737 tarihli bir ibkâ emri ile görevine devam e t m i ş t i r 6 3 ^ .

Sancağı tasarruf eden beylerin uzun süre bu görevde kalmaları ve aynı

aileye mensup olmaları Şelve Sancağı'mn da klasik sancak statüsü ile idare
edilmediğini göstermektedir.

14- K öy Sancağı

a- M ehm ed Bey : 6 H aziran 1682 tarihinde Şehrizor Valisi M ehmed

Paşa'nın arzıy la K öy Sancağı ocaklık suretiyle M ehm ed Bey’e tevcih
ediliştir. Bu tevcih kaydında M ehmed Bey'in daha önce de aynı sancağı
tasarruf ettiği ifade edilm ektedir640.

15- D iyadin Sancağı

1732 yılına kadar Erzurum Eyaleti bünyesinde D iyadin Sancağı'na

rastlanmamaktadır. Zira daha önce Van Eyaleti içerisindedir. Bu sebeple, bu
yıla kadarki tevcih kayıtları Van Eyaleti içerisinde verilmiştir.

a - H am id Bey : Tebriz Seraskeri tarafından 12 Ocak 1732 tarihinden

itibaren tevcih olunm uş bu tevcih Asitane tarafından da 18 Mayıs 1732
tarihinde teyid edilm iştir. 26 Ekim 1737 tarihli bir ibkâ emri ile adı geçen
sancak yine kendisine verilmiştir. Hamid Bey 12 Ocak 1732 tarihinden önce
de aynı sancağı tasarruf etm iştir641. D iyadin sancağını uzun süre elinde
bulundurması, ocaklık suretiyle tasarruf ettiğini düşündürmektedir.

XX- Ç İLD İR EYALETİ

1- Eyalet *

a- İshak Paşa : O caklık olarak tasarruf ettiği Çıldır Eyaleti 17 Mayıs

1701 tarihli bir ibkâ emri ile yine İshak Paşa'a verilm iştir642. A şağıdaki
N ısf-ı Livâne ve Pertek Sancağı tevcih kayıtlarında da görüleceği üzere
İshak Paşa 9 H aziran 1697 tarihinden önce de Çıldır Eyaleti'ni tasarruf
etm ektedir.

639 A .R S K 1572, s. 22.

640 A .R S K 1551, s. 40. Bu tev cih kay d ının bulunduğu d efter 1703 yılm a kadar işlem görm ü ştür. Bu
tarihe kadar Ş elve Sancağı ile ilgili bir başka tev cih e rastlanm am ası, M ehm ed Bey’in 1703 yılınd a da o ca klık
statü ile sancağı uhdesinde bulundurduğunu gösterm ektedir.
641 A .R S K 1571, s. 22.
Ç ıldır E yaleti'n in tasarru f ed en p a şalar O ltı, A stıh a veya Ç ıld ır’da o turm uşlard ır. Bu konud aki
değerlendirm elerim iz için bk z. bu eserin ikinci Bölüm, Çildir Eyaleti bahsi.
64 2 A .R S K 1551, s. 40.

174
 21 Şubat 1704 tarihinde Ahısha, 20 N isan 1704 tarihinde Ardahan-ı
Büzürk ve 28 Ekim 1709 tarihinde Ardahan-ı Küçük Sancağı Alaybeyi
tayinlerinin Çıldır Beylerbeyisi ishak Paşa'nın arzları üzerine gerçekleşm esi
bu tarihlerde fiilen Çıldır Eyaleti'nİ tasarruf ettiğini gösterm ektedir643.

b- Salih Paşa : İsh ak Paşa'd an sonra Ç ıld ır Eyaleti'nİ tasarru f

etm iştir. Eyaletin kendisine tam olarak h angi tarihte tevcih edildiğini
tespit edemedik ancak 11 Temmuz 1710 tarihinde Ardahan-ı Büzürk Sancağı
A la y b e y i ta y in i Ç ıld ır B e y le r b e y i S a lih P a ş a 'n ın a r z ı ile
g e rçe k le şm iş tir644. Salih Paşa, daha önce Kars Sancağı'nı tasarruf etmiş
olup, aynı zamanda İshak Paşa'nın amcasıdır.

c- Arslan M ehmed Paşa : Eski Çıldır Beylerbeyilerinden olup 7 Ağustos

1718 tarihinde yurtluk ve ocaklık suretiyle tekrar tevcih edilm iştir64^!

d- Y u su f Paşa : 2 Mart 1736 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf ettiği
Çıldır Eyaleti yine kendisinin üzerinde kalm ıştır. 1 Şubat 1738, 17 Kasım
1738 ve 10 K asım 1739 tarihli ibkâ em irleri ile aynı görevine devam
e tm iş tir646. Bu İbkâ kayıtlarında Y usuf Paşa'nın Ç ıldır Eyaleti'nİ hangi
statü ile tasarruf ettiği belirtilm em ektedir. Ancak uzun süre aynı görevde
kalm ası daha önceki paşalar gibi Çıldır Eyaleti'nİ ocaklık suretiyle tasarruf
ettiğ in i d ü şü n d ü rm ek te d ir. Z ira 26 E k im 1733 tarih in d e Şav şad
Sancakbeyliği tayinin Çıldır Valisi Yusuf Paşa’nın arzı ile gerçekleştiği
belirtilm ek ted ir647. Bu da Yusuf Paşa'nın bu tarihten önce eyaleti tasarruf
etm eye başladığını göstermektedir.

2- Nısf-ı Livâne ve Pertekrek Sancağı

a- İshak Paşa, Salih Paşa ve A li Bey : Çıldır Beylerbeyi ishak Paşa ve

am cası K ars B ey lerb ey i Salih P aşa’n ın yu rtlu k ve ocaklık suretiyle
m üştereken üzerlerinde olup bu sancaklarla birlik te a r p a lık suretiyle
Ardanuç San cağı’nı da tasarruf etm ektedirler. Salih ve ish ak P aşa’ların
berâtları, C iilûs-ı H üm âyûn m ünasebetiyle eski şekliyle 9 H aziran 1697
tarihinde yenilenm iştir648.

Ali Bey'in de zikredilen sancaklarda y u rtluk ve ocaklık suretiyle

hissesi bulunm aktadır. 20 N isan 1698 tarihinde Ç ıld ır Beylerbeyi ishak

643 A R S K 1560, s. 1 1 5 ,1 2 1 ; A .K S K 1 5 6 4 , s. 118.

64 4 A K S K 2564, s. 116.
6 4 5 A .N Ş T Î3 5 5 , s. 17 ; A K S K 1568, s. 23.
6 4 6 A R S K 1572, s. 22.
6 4 7 A R S K 1572, s. 23.
6 4 8 A R S K 1 551, s. 41.

175
Paşa'm n arzıyla Ali Bey'e kadim i hissesi yeniden veril m iştir64^. tshak
Paşa, Salih Paşa ve Ali Bey Livâne v e Pertek Sancağı’nın 1 /2 hissesini
müştereken tasarruf etmektedirler.

b- M ehmed ve Osman Bey : 19 M art 1734 tarihinde önce yu rtîu k-ocakh k

ve m ü lkiyet su retiy le Livâne ve P ertek san cak ların ın 1/2 h issesin i
m üştereken tasarruf etm ektedirler. Ancak zikredilen tarihte Çıldır Valisi
vezîr Yusuf Paşa'm n arzıyla Osman Bey’in hissesi de Mehmed Bey’e tevcih
ed ilm iştir650.

c- A rslan M uham m ed Paşa, M ustafa Bey ve A bdullah Bey : 12 Ekim

1737 tarihinden önce adı geçen sancakların 1/2 hissesini yurtluk ve ocakhk ve
m ü lkiyet suretiyle tasarruf etm ektedirler. Ancak Abdullah Bey’in ölümü
üzerine hissesi oğlu Kem âl'e verilm iştir. Kemâl Bey'in de çocuksuz olarak
ölm esinden sonra Ç ıldır V alisi vezîr Yusuf Paşa'mn arzıyla 12 Ekim 1737
tarihinde Kemâl Bey'in hissesi de Arslan Muhammed Paşa ve M ustafa Bey'e
v erilm iştir65^.

3- Oltı Sancağı

a- M ustafa Bey : Sabık Altun Kale Sancakbeyi’dir. Çıldır Beylerbeyi

İshak P aşa'm n arzıy la 21 Ekim 1698 tarih in de O ltı Sancağı tevcih
ed ilm iştir652.

b- Y u su f Bey : İshak Paşa'm n oğludur. 5 Ekim 1712 tarihinde Oltı

Sancağı tevcih edilm iştir653.

c- Ali Bey : Oltı Sancağı 13 Kasım 1729 tarihinde yurtluk ve ocaklık

suretiyle Ali Bey'e tevcih edilm iştir6^4.

d- Ahmed Bey : Ali Bey'in ölümü üzerine Çıldır Valisi Yusuf Paşa'm n
arzıyla 9 Ekim 1737 tarihinde Ali Bey'in kardeşi Ahmed Bey'e yine yu rtlu k
ve ocakhk suretiyle tevcih edilm iştir655.

4 - Ardanuç Sancağı

64 9 A .R S K 1551. s. 41.
65 0 A R S K 1572, s . 23.
651 A .R S K 1572, s. 23.
6 5 2 A .R S K 1551, s. 41.
653 A .N Ş T 1355, s. 17 ; A .R S K 1568, s. 23.
654 A .R S K 1572, s. 23.
655 A R S K 1572, s. 23.

176
 a- İshak ve Salih Paşa : Yukarıdaki N ısf-ı Livâne ve Pertek Sancağı
kaydında da görüleceği üzere arpalık suretiyle Çıldır Beylerbeyi İshak Paşa
v e a m ca s ı K ars B e y le rb e y i S a lih P a ş a 'n ın m ü ş te re k o la r a k
tasarru fların d ad ır. C ülus-ı H üm âyûn m ü n aseb etiy le 9 H aziran 1697
tarihinde üslûb-ı sabık üzre müceddeden adı geçen paşalara verilmiştir656.

5- Şavşad Sancağı
>
a- A hm ed Bey : 8 Aralık 1699 tarihinden 20 yıldan fazla bir zam an
önce Şavşad Sancağı’nı yurtluk ve ocaklık suretiyle tasarruf etmeye başlamış
ve vilayet ahalisi kendisinden razı iken Çıldır Beylerbeyi ishak Paşa, hiisn-
i zindegân isi yokdur diye azlini istem iş ve yerine Ahmed Bey'in küçük
kardeşini arzetmiştir. Ancak Erzurum Valisi İbrahim Paşa’nın arzıyla, ishak
Paşa'nın bu isteği kabul görm em iş ve 8 Aralık 1699 tarihinde yurtluk ve
ocaklık suretiyle tasarruf etm ek kaydıyla yine Ahmed Bey’e verilm iştir.
Ahmed Bey'den önce babası Mustafa Bey Şavşad Sancağı'nı tasarruf etmiş ve
k en d i rız a sıy la bu görev d en a y rıla ra k y erin i oğlu A hm ed Bye
b ıra k m ıştır65' .

h- İsm ail, A li ve A bdulbaki Bey : Çıldır Valisi Yusuf Paşa'nın arzıyla

26 Ekim 1733 tarihinde ber-vech-i iştirak adı geçen beylere verilmiştir.

6- Pertekrek Sancağı*

a- M ehm ed Bey : 1 H aziran 1698 tarihinden önce yu rtlu k-ocaklık ve

mülkiyet suretiyle adı geçen sancağın hissesini (1 /2 ) uhdesinde bulundurmuş
ve zikredilen tarihten önce vefat etm iştir658.

b- Osman Bey : M ehm ed Bey'in çocuğu olm adığı İçin Pertekrek

Sancağındaki hissesinin babası Yusuf'a verilmesi düşünülmüş ancak onun da
yaşlı olup hizm et göremeyecek durumda olmasından dolayı 1 Haziran 1698
tarihinde akrabalarından Osm an Bey’e aynı statü ile tevcih edilm iştir659.

c- Ferhad ve M urad Beyler : 5 H aziran 1702 tarihinden Önce yurtluk ve

o c a k lık suretiyle ber~vech4 iştirak Pertekrek Sancağı'nın 1/2 hissesini
elinde bu lun d u ran Ferhad Bey Ölmüş ve h isssi kardeşi M urad Bey'e
verilmiştir. Ancak bir müddet sonra Murad Bey'in de erkek çocuk bırakmadan

656 A .R S K 1551, s. 41.

657 A .R S K 1551, s. 41.
Bu sancağın 1/2 hissesi L ivâ-i N ısf-t Liv ân e ve P ertek şek lin d e kayd ed ilm iştir. A n cak d iğer hissenin
kaydedildiği bu kayıtta ise Livâ-i Pertekrek şeklind e yazılm ıştır. İnceled iğim iz dönem den d aha önceki yıllara ait
kaynaklard a d a P ertekrek şek lin d e yazılm ıştır. M eselâ bkz. Sofyah Ali Çavuş KanumtSmesi, s. 10.
658 A .R S K 1551, s. 41.
659 A .R S K 1551, s. 41.

177
vefat etm esi üzerine boş kalan hisseler, Çıldır Beylerbeyi İshak Paşa’nın
arzıyla N ısf-ı Livâne ve Pertekrek Sancağı’nda da hissesi olan amcasıoğlu
Ali Bey'e verilm iştir660.

d- Mustafa Bey : Eski hisse sahiplerinden Osm an Bey'in oğludur. 15

Aralık 1723 tarihinde Pertekrek Sancağı’nın 1/2 hissesi yurtluk ve ocaklık
suretiyle M ustafa Bey'e tevcih edilm iştir. 6 H aziran 1737 tarihli bir ibkâ
kaydı ile aynı statüsü devam ettirilm iştir66^.

7- Ardahan-ı Büzürk Sancağı

a- Ahmed Bey : Sabık Birecik Sancakbeyi olup, 10 M art 1702 tarihinde

Ardahan-ı Büzürk Sancağı tevcih edilm iştir662.

b- Hafız İbrahim Bey : 28 Haziran 1723 tarihinde te'bîden A rdahan-ı

Büzürk Sancağı tevcih edilm iştir663.

8- Nısf-ı Livâne Sancağı

a- Ferhad ve Sefer Beyler : Livâne Sancağı'nın 1/2 hissesini müştereken

o c a k lık su retiy le tasarru f etm ek ted irler. C ülûs-ı H üm âyûn sebebiyle
ellerinde olan beratları 30 N isan 1698 tarihinde yenilenmiş ve eski usul ile
adı geçen sancaktaki hisselerini tasarrufa devam ettirilm işlerdir664.

9- Mahcil Sancağı

a- Salih B ey : M ahcil Sancağı'nı ocaklık ve m ü lkiyet iizre önce

M ahmûd Bey tasarruf etm iş ancak am cası hilâf-ı inhâ ile yarısını alarak
berâ t ettirm iştir. Bir m üd d et sonra M ahm ûd Bey'in am cası h issesin i
bırakacak çocuğu olmadan ölmüştür. Mahmûd Bey de gözlerinin iyi görmemesi
sebebiyle hissesinden hiisn-i rızasıyla feragat etmiş ve böylelikle iki hisse
de boş kalm ıştır. Bunun üzerine iki hisse birleştirilerek M ahm ûd’un oğlu
Salih Bey'e atalarının m utasarrıf olduğu şekliyle tevcih edilm iştir. Salih
Bey, Sultan Ahmed Han berâtıyla sancağı tasarruf ederken Cülûs-ı Hümâyûn
olm uş ve 17 Aralık 1697 tarihinde ocaklık ve m ülkiyet suretiyle M ahcil
Sancağı yine kendisine verilm iştir.66^.

6 6 0 A .R S K 1551, s. 41.
661 A .R S K 1572, s. 24.
6 6 2 A .R S K 1551, s. 42.
m A .R S K 1572, s. 24.
664 A K S K 1551, s. 42.
6 6 5 A .R S K 1 551, s. 42.

178
 b- A taullah, M ehmed, Esad, A hm ed ve Abdullah Beyler : Salih Bey'in
oğllarıdırlar. Babalarının ölümü üzerine Çıldır Valisi Yusuf Paşa'nın arzıyla
6 Temmuz 1736 tarihinde m üştereken ve ocaklık suretiyle tasarruf etmek
kaydıyla Mahcil Sancağı kendilerine tevcih edilm iştir666.

10- Benek Sancağı

a- fylustafa Bey : Adı geçen sancağın imârına yardımda bulunmak üzere

Çıldır Beylerbeyi tshak Paşa'nın arzıyla 23 M ayıs 1702 tarihinde tevcih
olunmuştur667.

11- Acere-i Ülyâ

1701-1702 tarihli defterde sancağın ocaklık olduğu kaydedilmiş ancak

sancakbeyliğin'ın açık olduğu belirtilm iştir668.

a- Süleyman Bey : 18 Ekim 1733 tarihinden önce o c a k lık suretiyle

Acere-i Ülyâ Sancağı1nı tasarruf etmiş ancak mahiyetinin belirtilm ediği bir
sebeple sancakbeyliği boşalm ıştır66^.

b- Y usuf Bey : Süleyman Bey'in oğludur. Çıldır Valisi Yusuf Paşa'nın

arzıyla 18 Ekim 1733 tarihinde yine o cak lık suretiyle babasının boşalttığı
Acere-i Ülyâ Sancağı tevcih edilm iştir670.

c- Süleyman Bey : Yusuf Bey’in akrabası olup, muhtemelen Yusuf Bey’in

Ölümü üzerine 8 Aralık 1737 tarihinde ocaklık suretiyle tasarruf etmek
kaydıyla adı geçen sancak kendisine tevcih edilmiştir671.

12- Acere-i Süflâ Sancağı

a- M ehmed Bey : 13 H aziran 1701 tarihinden önce oca k lık suretiyle

Acere-i Süflâ Sancağı’nı tasarruf etm iştir672.

b- Y usuf Bey : Mehmed Bey'in kardeşi olup, ağabeyinin ölümü üzerine

Çıldır Beylerbeyi Ishak Paşa’nın arzıyla 13 H aziran 1701 tarihinde yine
ocaklık suretiyle Acere-i Süflâ Sancağı verilm iştir673.

6 66 A .R S K 1 571, s. 24.
6 6 7 A .R S K 1551, s. 42.
6 6 8 A R S K 1552, s. 42.
6 69 A R SJC 1572, s. 25.
6 70 A .R SK 1572, s. 25.
671 A .R S K 1571, s. 25.
672 ARSK 1551, s. 43.
6 73 A K S K 1551, s. 43.

179
 13- Emir Hoy Sancağı

a- M ustafa Paşa : 8 Kasım 1697 tarihinden önce yurtluk ve ocaklık

suretiyle Em ir H oy ve y in e Ç ıld ır Eyaleti'n e bağlı A cara sancaklarını
tasarruf etm iştir674.

b- Zeynelabidin Bey : M ustafa Paşa’nın oğlu olup, babasının ölümü

üzerine Erzurum V alisi A bdulgani Paşa’nın arzıyla Em ir H oy ve Acara
sancakları yine y u rtlu k ve ocaklık suretiyle 8 K asım 1697 tarih in de
kendisine tevcih ed ilm iştir67^.

c- A bdiilgaffur Bey : Cafer Bey île müştereken tasarruf ettikleri Em ir

Hoy Sancağı Çıldır Valisi Vezîr Yusuf Paşa'mn arzı ve Tiflis Muhafızı vezîr
Ishak Paşa'm n m ektubu ile C afer Bey'in te fin d e n dolayı 13 Ekim 1733
tarihinde sadece kendisine ibkâ kılınm ıştır676.

d- A bdiilgaffu r Paşa ve C afer Bey : Çıldır V alisi Y u su f Paşa’m n

arzıyla 23 A ralık 1737 tarih in de daha önce de olduğu gibi Em ir Hoy
Sancağı'nı m üşterek olarak tasarruf etm eleri kaydıyla yine adı geçenlere
tevcih edilm iştir677. Bu arada A bdiilgaffur Bey'in sancağı müstakil olarak
idare ettiği yıllarda p a ş a lık aldığı da anlaşılm aktadır.

14- Astere Sancağı

a- M ustafa Bey : 21 H aziran 1700 tarihinden önce oc a k lık suretiyle

Astere Sancağı’nı tasarruf etm iştir678.

b- Mustafa Bey : Kendisinden önce sancağı tasarruf eden Mustafa Bey'in

aynı adlı kardeşidir. A ğabeyinin ölüm ü üzerine Çıldır Beylerbeyi Ishak
Paşa’nın arzı ile yine ocaklık suretiyle tasarruf etmek kaydıyla 21 H aziran
1700 tarihinde adı geçen sancak kendisine verilmiştir67^.

674 A .R S K 155 1 , s. 43.

675 A .R S K 1551, s. 43.
6 7 6 A .R S K 1572, s. 25.
677 A .R S K 1572, s. 25.
67 8 A.RSİC 1551, s. 43.
679 A .R S K 1 551, s. 43.

180
 15- Posthov Sancağı

a- İbrahim Bey : 1696 tarihinden önce Posthov Sancağı yu rtluk ve

o c a k lık suretiyle İbrahim Bey'in uhdesinde kalm ış ve şehadeten vefat
etm iştir680.

b- Y usuf Bey : İbrahim Bey'in vefatı üzerine Posthov Sancağı Yusuf

Bey'e tevcih edilm iştir. C iilü s-ı H üm âyûn m ünasebetiyle 20 M art 1696
tarihinde yeniden kendisine verilm iştir6^ .

c- Ömer Bey : 19 Ocak 1724 tarihinde ocaklık suretiyle Posthov Sancağı

Ömer Bey'e tevcih edilm iştir68-^. Bu tevih kaydının yer aldığı defter 1740
yılına kadar işlem görm üştür. Ancak Ömer Bey'den sonra sancağı tasarruf
eden başka bir beye rastlanm m aktadır. Bu itibarla Öm er Bey'in 1740 ylına
gelindiğinde halen adı geçen sancağı o c a k lık suretiyle tasarruf ettiğini
söylemek mümkündür.

16- Hartus Sancağı

a- Haşan Paşa : O cak lık suretiyle tasarruf ettiği Hartus Sancağı 27

Ocak 1700 tarihinde aynı statü ile kendisine ibkâ kılınmıştır683.

b- Nasrullah Paşa : 19 Ekim 1721 tarihinde p aşalık ile Hartus Sancağı

tevcih ed ilm iştir684. Nasrullah Paşa da muhtem elen bu görevi 1740 yılına
gelindiğinde halen sürdürm ektedir. N asrullah Paşa'nm uzun süre sancağı
elinde bulundurm ası, Hartus Sancağı'nın bu yıllarda da ocaklık suretiyle
tasarruf edildiğini göstermektedir.

1 7 - Al tun Kale Sancağı

a- M ustafa Bey : 21 Ekim 1698 tarihinden önce Altun Kale Sancağı'nı

tasarru f etm iştir. Zikredilen tarih te Ç ıld ır B ey lerb ey i tshak Paşa'nın
arzıyla Oltı Sancağı tevcih edilm iştir68^.

b- Cafer Bey : Yurtluk ve ocaklık suretiyle tasarruf ettiği Altun Kale

Sancağı 10 Ekim 1701 tarihli bir ibkâ em ri ile yine kendisinin üzerinde
k a lm ıştır686.

680 A R S K 1551, s. 43.

681 A R S K 1551, s. 43.
6 82 A .R S K 1572, s. 25.
6 8 3 A .R S K 1551, s. 43.
684 A .R S K 1572, s. 26.
685 A .R S K 1551, s. 41.
686 A .R S K 1551, s. 44.

181
 c- İbrahim Bey : 10 Ocak 1734 tarihinden önce sancağı tasarruf etmiş ve
kendi isteği ile sancakbeyliğini oğlu Ebû Bekir Bey'e bırakmıştır68^.

d- Ebû Bekir Bey : İbrahim Bey’in oğludur. Babasının kendi isteği ile
sancakbeliğini bırakm ası üzerine 10 Ocak 1734 tarihinde Altun Kale Sancağı
kendisine tevcih edilm iştir688. Bu tevcih prosedüründen anlaşıldığına göre
İbrahim ve Ebû Bekir Beyler de A ltun K ale Sancağı'nı o c a k lık olarak
tasarruf etm ektedirler.

İS- Astı ha Sancağı

a - Ç ildir B eylerbeyi : D aha önce A stıha Sancağı'ndan kat'i alâka

ey le y en m îr - m ir â n a 27 A ralık 1682 tarihinde yu rtluk ve ocaklık üzere
v erilm iştir689.

b- Cündi Mustafa Bey : 18 Eylül 1732 tarihinden önce Astıha Sancağı'nı

yurtluk ve ocaklık suretiyle tasarruf etm iştir690.

c- M ııham med Bey : Cündi Mustafa Bey’in oğludur. Babasının Ölümü

üzerine 18 Eylül 1732 tarihinde yurtluk ve ocaklık suretiyle kendisine tevcih
ed ilm iştir69*.

d- Süleyman Bey : Muhammed Bey’in oğludur. Babasının ölümü üzerine

9 Ekim 1737 tarihinde Ç ıldır V alisi Yusuf Paşa'nın arzıyla Astıha Sancağı
yurtluk ve ocaklık üzere Süleym an Bey'e tevcih edilm iştir69^.

e- Ö m er Bey : Süleym an Bey'in akrabasıdır. Süleym an Bey’in ölüm ü

üzerine Astıha Sancağı Çıldır Valisi Yusuf Paşa'nın arzıyla 28 Haziran 1738
tarihinde Öm er Bey’e tevcih edilm iştir693.

19- Mamervan Sancağı

a - Bayezid Bey : 6 Mayıs 1701 tarihinde daha önce de bu sancağı

tasarru f etm iş o lan Bayezid B ey ’e b er-v ech -i te'bîd v erilm iştir6 9 ^.
M am ervan Sancağı Bayezid Bey'in tasarrufunda iken Erzurum Eyaleti'ne
b a ğ lıd ır.

687 A K S K 1572, s. 26.

688
A .R S K 1572, s. 26.
689
A .R S K 1551, s. 44.
690 A .R S K 1572, s. 26.
691
A .R S K 1572, s. 26.
692
A .R S K 1572, s. 26.
693 A .R S K 1571, s. 26.
694
A .R S K 1551, s. 38.

182
 b- Hüseyin Bey : Babası ile Anapoli Kalesi m uhafazasında bulunm ak
şartıyla 15 M art 1717 tarihinde Mamervan Sancağı tevcih edilmiştir695.

c - M ustafa B ey : Sâbık R evan M u ka belecisi ’d ir. M u stafa B ey ’e,

M am ervan Sancağı 1 H aziran 1736 tarihinde yurtluk ve ocaklık suretiyle
tevcih e d ilm iştir696. M am ervan San cakbeyliği görevini 29 M art 1737
tarihine kadar sürdürmüş ve 25 Şubat 1738 tarihinde Hınıs Sancağı tevcih
ed ilm iştir697. Bu sebeple Hınıs Sancağı tevcih edilinceye kadar yaklaşık 11
ay hiçbir sancağı tasarruf etm ediği anlaşılmaktadır.

d- Fethullah Bey : M ustafa Beyin kendi isteği ile sancakbeyi iğinden

ayrılm ası sebebiyle 29 M art 1737 tarihinde M amervan Sancağı yurtluk ve
o c a k lık suretiyle Fethullah Bey’e tevcih edilm iştir. Bu tevcih kaydında
F eth u llah Bey'in daha önce de M am ervan San cağ ı’m tasarru f ettiği
b e lirtilm e k te d ir698.

20- Çıldır Sancağı

a- Ali Bey : 22 Eylül 1684 tarihinden önce Çıldır sancağını tasarruf

etm iş ve zikredilen tarihte Şehr-i Zor Eyaleti'ne bağlı Serücek Sancağı
tevcih ed ilm iştir699.

b- İbrahim Bey : 11 Eylül 1701 tarihinde tasarrufu altında bulunan

Çıldır Sancağı ber-vech-i te'bîd kendisine ibkâ kılınm ıştır700.

c- H afız M uham m ed Bey : 19 Ekim 1723 tarihinde ber-vech-i te'bîd

Çıldır Sancağı tevcih edilm iştir. Daha önceki tarihlerde Ç ıld ır Eyaleti'ni
tasarruf eden tshak Paşa'mn oğludur. 17 Kasım 1738 ve 10 Kasım 1739 tarihli
ibkâ em irleri ile görevine devam etmiştir701,

21- Ahalkelek Sancağı

a- Seyyid A li Bey : Ahalkelek Sancağı’nı tasarruf ederken kendi isteği

ile bu görevden feragat etmiş ve adı geçen sancak oğlu Süleyman Bey’e tevcih
edilmiş tir70^. Muhtemelen 1700 ylından önce sancağı tasarruf etmiştir.

695 A .N Ş T 1355, s. 16 ; ARSİC 1568, s. 24.

696 A .R S K 2572, s. 27.
6 9 7 A R S K 15 7 2 , s. 20.
6 9 8 A R S K 1572, s. 27.
6 9 9 A .R S K 1551, s. 56.
7 0 0 A R S K 1551, s. 44.
701 A R S K 1572, s. 27.
702 A R S K 1553, s. 44.

183
 b- Süleyman Bey : Babası Seyyid Ali Bey'in feragat etm esinden sonra
A halkelek San cağ ı k en d isin e tevcih ed ilm iştir. A ncak hilâf-ı inha ile
O sm an'a verilm iş, ölüm ünün asılsız olduğu anlaşılınca 24 O cak 1702
tarihinde tekrar kendisine tevcih edilm iştir703.

c- Hacı Ali Paşa : 14 Mayıs 1737 tarihinden önce Ahalkelek Sancağı'nı

tasarruf etm iştir704.

d- Haşan Bey : H acı Ali Paşa’m n oğludur. Babasının ölüm ü üzerine

Çıldır V alisi Yusuf Paşa'nın arzıyla 14 Mayıs 1737 tarihinde adı geçen
sancak yurtluk ve ocaklık suretiyle kendisine tevcih edilm iştir705.

22- Hacerek (Göle) Sancağı

a- Mehmeıi A li Bey : Muhacirin taifesinden olup altmış nefer adamı ile

sefer eşm ek iizere yurtuluk ve ocaklık suretiyle tasarruf ettiği Hacerek (Göle)
Sancağı 15 Ağustos 1698 tarihinde yina aynı şartlarla ibkâ kılınmıştır706.

23- Acara Sancağı

a- M ustafa Paşa : 8 K asım 1697 tarihinden önce yu rtluk ve ocaklık

suretiyle Acara ve yine Ç ıld ır Eyaleti'ne bağlı Em ir Hoy sancaklarını
tasarruf etm iştir707.

b- Zeynelabidin Bey : M ustafa Paşa’nın oğlu olup, babasının ölümü

üzerine Erzurum Valisi A bdulgani Paşa’mn arzıyla Em ir Hoy ve Acara
sancakları y in e yu rtlu k ve ocaklık suretiyle 8 Kasım 1697 tarih in de
kendisine tevcih ed ilm iştir70**.

XXI-KAR S EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı ,

a- A li Paşa : 3 Aralık 1697 tarihine Geçvan sancakbeyliği tevcihinin

sâbık K ars B e y le rb ey isi A li P aşa'n ın arzı ü zerin e g e rçe k le ştiğ i
b elirtilm ekted ir. Bu itibarla zik red ilen tarihten önce eyaleti tasarru f
ettiğini söyleyebiliriz709.

703 A .R S K 1551, s. 44.

704 A R S X 1572, s. 27.
7 0 5 A .R S K 1571, s. 27.
70 6 A .R S K 1551, s. 45.
70 7 A R S K 1551, s. 43.
70 8 A R S K 1551, s. 43.
709 A .K SK 1551, s, 46.

184
 b- Salih Paşa : Ç ıldır Beylerbeyi İshak Paşa'nın am casıdır. Kars
Eyaleti’ne ilaveten Nısf-ı Livâne ve Pertekrek sancaklarını da müşterek
olarak Ç ıld ır Beylerbeyi olan yeğen i ile yu rtlu k ve ocaklık suretiyle
tasarruf etm ektedirler. Cülûs-ı H üm âyûn m ünasebetiyle 9 H aziran 1697
tarihinde berâtları yenilenm iş ve görevlerine devam etm işlerdir^*0 . 29
Kasım 1701 tarihinde Kaızman ve G eçvan sancakları alaybeyi tevcihlerinin
Salih Paşa’nın arzı üzerine gerçekleşm esi^** bu tarihlerde fiilen görevini
yürüttüğünü göstermektedir.

c- M ehm ed Paşa : Sabık Karahisâr-ı Sahib mutasarrıfıdır. 20 Ağustos

1702 tarihinde Kars Eyaleti tevcih ed ilm iştir^ 2.

d- M urtaza Paşa : M ehmed Paşa’dan sonra Kars Eyaleti'ni tasarruf

etmiştir. Eyaletin hangi tarihte kendisine tevcih edildiğini tespit edemedik.
Ancak 1 H aziran 1704 tarihinde Zaruşad Sancağı Alaybeyi tevcih kaydında
sâbık Kars B eylerbeyisi olarak zikredilm esi bu tarihten önce görevini
bıraktığını gösterm ektedir^*3.

e- A bdulkadir Paşa : 1 Şubat 1705 tarihinde Zaruşad Sancağı Alaybeyi

tevcih k ayd ın d a A b d u lk ad ir B ey ’den sab ık Kars B eylerbeyisi olarak
bahsedilm ekted ir. Bu itibarla zikred ilen tarihten önce eyaleti tasarruf
ettiğini s ö y le y e b ilir iz ^ .

/- Mustafa Paşa : Abdulkadir Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf etmiş ve

14 Ekim 1705 tarihinden önce görevinden ayrılmıştır. Zira bu tarih ta Zaruşad
Sancağı'na y apılan Alaybeyi tevcihinin sâbık Kars Beylerbeyisi M ustafa
Paşa’nın arzı üzerine gerçekleştiği tespit e d i l m e k t e d i r ^ .

g- İshak Paşa : Sâbık Çıldır Beylerbeyidir. Eyaleti tasarruf etm eye

başladığı tarihi tam olarak tespit edem edik ancak 10 Nisan 1706 tarihinde
Zaruşad Sancağı'na yapılan alaybeyi tevcihi Kars Beylerbeyisi sıfatıyla
İshak Paşa'n m arzıy la gerçekleşm iştir. 19 M ayıs 1706 tarih in de Kars
San cağ ı A laybeyi tevcih k ayd ın da ise îsh ak P aşa'd an s â b ık Kars
B eylerbeyisi olarak bahsedilm ektedir. Bu sebeple, zikredilen tarihten önce
görevden ayrıldığını söylemek mümkündür^16.

7 10 A .R S K 1551, s. 41.
711 A .R S K 1560, s. 120, 122.
7 1 2 A .R S K 1551, s. 45.
7 1 3 A .R S K 1560, s. 120.
714 A .R S K 1560, s. 120.
715 A R S K 1560, s. 120.
716 A R S K 1560, s. 120.

185
 h- H acı İsm ail Paşa : Hacı İsm ail Paşa'ya da Kars Eyaleti'nin tam
olarak h angi tarihte tevcih ed ild iğ ini m evcut kayn aklarım ızd an tespit
edem edik. A ncak 10 N isan 1709 tarih in de Şoragil N ahiyesi A laybeyi
te v c ih i K ars B e y le rb e y is i H acı İsm a il P a ş a 'n ın a rz ı ü z e rin e
gerçekleşm iştir717.

ı- M ustafa Paşa : Tasarruf ettiği Kars Eyaleti 12 Mayıs 1718 tarihli bir
ibkâ ekri ile yine kendisine verilm iştir718.

j- Ferhad Paşa : 2 Eylül 1739 tarihinde Şehr-i Zor Eyaleti tevcih edilen
Ferhad Paşa'dan sâbık Kars Beylerbeyisi olarak basedilm ektedir719. ancak
aşağıda da görüleceği üzere 1736-1739 yılları arasında Kars Eyaleti’ni
tasarruf eden paşaları kesintisiz olarak takip edebilm ekteyiz. Bu sebeple
Ferhad Paşa muhtemelen Tuz Mehmed Paşa'dan önce eyaleti tasarruf etmiş
ve 2 Eylül 1739 tarihine kadar mansıbsız kalmıştır,

k- Tuz M ehmed Paşa : 12 Mayıs 1736 (H. 1 Muharrem 1149) tarihinde

200 nefer cengâver süvari adam ı ile sefere gitm ek şartıyla Sultanönü ve
Karahisar-ı Sahib Sancakları birlikte tevcih edilm iştir. M ehmed Paşa bu
tarihten önce Kars Beylerbeyisi olarak görev yapm ıştır72^.

I- Y u su f Paşa : Tasarruf ettiği Kars Eyaleti 24 Ağustos 1736 tarihinde

yeniden kendisine tevcih edilm iştir721.

m- Tuz M ehmed Paşa : Yukarıda da görüleceği üzere, daha önce de Kars

Eyaleti’ni tasarruf etm iştir. Karahisar-ı Sahib ve Sultanönü sancaklarına
m utasarrıf iken 26 Ekim 1737 tarihinde yeniden Kars Eyaleti kendisine
tevcih edilm iştir. 19 Ağustos 1738 tarihinde ise riitbe-i vâlây-ı vezâret İhsan
olunmuştur722.

n- Tim ûr Süleyman Paşa : Eflak m uhafazasında olup, 1 Ekim 1738

tarihinde Kars Eyaleti tevcih ed ilm iştir723.

p- Y usuf Paşa : Yusuf Paşa da eski Kars Beylerbeyidir. 4 Temmuz 1739

tarihinde, Süleym an Paşa zam an ın da kalan im dâd-ı seferiy y e bakayasını

71 7 A .R S K 1564, s. 124.
71 8 A N £ T 1355, s. 18 ; A R S K 1568, s. 24. x
71 9 A .R S K 1572, s. 37.
72 0 A .R S K 1551, s. 1,
731 A .R S K 1572, s. 28.
72 2 A .R S K 1572, s. 28.
72 3 A .R S K 1572, s . 28.

186
teslim e tm e k ş a r tıy la ik in ci köz K ars E y aleti k en d isin e tevcih
e d ilm iştir724.

r- A bdurrahm an Paşa : 17 Aralk 1739 tarihinde Kars Eyaleti tevcih

e d ilm iştir725.
X
Kars Eyaleti, incelediğim iz dönem de tam am en beylerbeyi rütbeli
paşalar tarafından yönetilm iştir.

2- Zaruşad Sancağı

a- A li Bey : 19 Eylül 17Û1 tarihinden önce Zaruşad Sancağını tasarruf

etmiş zikredilen tarihte kendi İsteği ile sancakbeyliğinden ayrılmıştır726.

b- M ehmed Bey : Ali Bey'in kardeşidir. Ağabeyinin sancakbeyliğinden

ayrılması üzerine 19 Eylül 1701 tarihinde Zaruşad Sancağı ber-vech-i te'bîd
kendisine v erilm iştir727.

c- Ebûbekir Bey : Tasarruf ettiği Zaruşad Sancağı 28 Kasım 1717 tarihli

bir ibkâ emri ile yine kendi üzerinde kalmıştır728.

d- A bdullah Bey : Süsan-zâde Ö m er Paşa'nın kardeşidir. Bağdad

Valisi Ahm ed Paşa ve Diyarbekir Valisi Ali Paşa’nın mektubları üzerine 9
Eylül 1736 tarihinde ebediyyen ve y u r tlu k -o c a k h k suretiyle Zaruşad
Sancağı tevcih edilm iştir729.

3- Geçvan Sancağı

a- Ferhad Bey : 3 Aralık 1697 tarihinen önce ocaklık suretiyle Geçvan

Sancağı'nı tasarruf etm iştir730.

b- Haşan Bey : Ferhad Bey'in oğludur. Babasının ölümü ile boş kalan
san cakbeyliği yine oca k lık suretiyle 3 Aralık 1697 tarihinde kendisine
tevcih ed ilm iştir731.

724 A R S K 1572, s. 28.

7 2 5 A .R S K 1572, s. 28.
7 2 6 A K S K 255 1 , s. 46.
72 7 A K S K 1551, s. 46.
728 A .N Ş T 1355, s. 18 ; A .R S K 1568, s. 24.
729 A .R S K 1572, s. 28.
730 A .R S K 155 1, s. 46.
731 A .R S K 155 1 , s. 46.

187
 c- M uham m ed Bey : 29 Aralık 1722 tarihinde ocaklık suretiyle Geçvan
Sancağı te v tift^ e d ilm iş ii# ?! . ^ • unbü ,/.v ^ i n - t 1,

4- Ardahan-ı Küçük Sancağı

a- H aşan Bey : 29 H aziran 1700 tarihinden önce yu rtluk ve ocaklık

suretiyle Ardahan-ı Küçük Sancağı'nı tasarruf etmiş ve kendi isteği ile
sancakbeyliği görevinden, (ayrılm ıştır733.

b- A li Bey : H aşan Bey'in oğludur. Babasının feragatinden dolayı adı

geçen sancak yine yurtluk ve ocaklık suretiyle 29 Haziran 1700 tarihinde
kendisine tevcih ed ilm iştir734.

¿^Abdullah Paşa A\ı Bey’in oğludur; Babasının vefatı üzerine Çıldır

V alisi Y u su f Paşa'n ın arzıyla m îr-m irân rütbesi ile 10 H aziran 1739
tarihinde A rdahan-ı Küçük Sancağı tevcih edilm iştir735.

X X II-TR A BZ O N -B A TU M EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Ö m er Paşa : 21 Eylül 1701 tarihinden önce Trabzon E y aleti’ni

fas& m ıf etm iş, .zik red ilen tarih te D erya K a p ta n lığ ın a b ağ lı în eb a h tı
Sancağı, tevcih ‘edilm iştir?36. Öm er Paşa vezîr rütbelidir.

b- M ihriınân Paşa : T asarru f ettiği Batum Eyaleti 24 M ayıs 1702

tarihinde Vezîr M ihrim ân Paşa 1ya ibkâ kılınm ıştır737.

c- Y usuf Paşa : 6 Ekim 1704 tarihinde Trabzon Sancağı Alaybeyi tevcihi

Trabzon M uhafızı V ezîr Y usu f Paşa'nın arzı üzerine olm uştur. Bu sebeple,
zikredilen tarihte fiilen eyaleti tasarruf ettiğim i; v e M ihrim ân : Paşa'dart
sonra bu göreve tayin edildiğini söylemek mümkündür738.

d A bdurrahm an: Paşa 5, H aziran 1706 ve s26 Ekim ,1706 tarihlerinde;

Trabzon Sancağı Alaybeyi tevcih kayıtlarında, T rabzon]BeyW beyisi olarak
Abdurrahman Paşa'nın ismi zikredilm ektedir739.

732 A R SJC 1572, s. 28,

733 A R SJC 1551, s. 46.
73 4 A .R S K 1551, s. 46.
i: ?.v 'Â l?,.-
735 A .R S K 1572, s. 28.
736 A .R S K 1551, s. 65.
737 A
A .R
R SSİT 1 5 5 1 s.s 47.
K 1551, 47
738 A R S K 1560, s. 124.
.2.7 .s S\U ^
7 3 9 A .R S K 1560, s. 124 ; A .R S K 1564, s. 126. .t;-:..t
.«?■ .a M.C.İ h : r ':

188
 e- Süleym an Paşa : Ekim ortaları 1709 tarihinde Trabzon Sancağı
Alaybeyi tevcih kaydında Süleym an Paşa'dan sâbık Trabzon Beylerbeyİsi
olarak bahsedilm iştir. Bu itibarla, zikredilen tarihten önce eyaleti tasarruf
ettiğini söylemek mümkündür740.

/- A bdullah Paşa : Süleym an Paşa'd an sonra Trabzon Eyaleti'ni

tasarruf etm iştir. 20 A ralık 1709 tarihinde T rabzon Sancağı Alaybeyi
tevcihinin Vezîr Abdullah Paşa'nın arzı üzerine gerçekleşm esi bu tarihte
fiilen eyalsti tasarruf ettiğini gösterm ektedir741.

g - Osman Paşa : Sâbık İstanbul K aym akam ı'dır. 20 Kasım 1716

ta rih in d e A zak K alesi m u h afazası ş a r tıy la T rab zo n E y aleti tev cih
ed ilm iştir74^. Vezîr rütbelidir.

h- Haşan Paşa : 23 M art 1718 tarihinden Önce Trabzon Eyaleti Valisi

olarak görev yapm ış ve zikredilen tarihte Yeni Kale'yi m uhafaza etmek
şartıyla Kefe Eyaleti tevcih edilm iştir743.

t- İbrahim Paşa : Sâbık Kaptan-ı D erya'dır. 2 N isan 1718 tarihinde

A zak K alesi m uhafazası şartıyla Trabzon Eyaleti tevcih ed ilm iştir744.
Vezîr rütbelidir.

j~ Silahdar M uham med Paşa : Kefe Eyaleti Valisi olup aynı zamanda
Yeni Kale muhafızıdır. 30 Ekim 1736 tarihinde Trabzon Eyaleti de kendisine
tevcih edilm iştir. 17 Kasım 1718 tarihli bir ibkâ emri ile aynı eyaletleri
tasarruf etm esine müsaade edilm iştir745.

k~ İbrahim P aşa : Silah d ar M u ham m ed P aşa'n ın k eth ü d asıd ır.

Muham m ed Paşa'nm vefatı üzerine riitbe-İ mir-i mîrâni ve bazı şartlar ile
Trabzon Eyaleti kendisine tevcih ed ilm iştir74^. İbrahim Paşa bu görevi 7
Kasım 1739 tarihine kadar sürdürm üş ve zikredilen tarihte kendisine
Karahisar-ı Şarki Sancağı v erilm iştir747.

7 4 0 A .R S K 1564, s. 126.
741 A .R S K 1551, s. 126.
7 4 2 A .R S K 1573, s. 4.
743 A .N Ş T 1355, s. 6 ; A .R S K 1568, s. 12.
744 A .N Ş T 1355, s. 18 ; A .R S K 1 568, s. 24.
745 A .R SK 1572, s. 29.
746 A R S K 1572, s. 29.
74 7 A .R S K 1572, s. 19.

189
 /- Ü çü tıcü oğlu Ö m er P aşa : Sâb ık K arah isar-ı Şarkî S an cağ ı
m utasarrıfıdır. 7 Kasım 1739 tarihinde Trabzon Eyaleti tevcih edilm iştir748.
Beylerbeyi rütbelidir.

2- Gönye Sancağı

a- M ustafa Bey : Sâbık Çirmen Sancakbeyidir. 15 Nisan 1701 tarihinde

Gönye Sancağı tevcih edilm iştir749.

b- Haşan Bey : 19 Eylül 1702 tarihinden önceki bir dönem de Gönye

Sancakbeyliği görevini yürütm üştür. Zikredilen tarihte Karahisar-ı Şarkî
Sancağı tevcih edilm iştir750.

c- Hüseyin Paşa : Koç Ali Paşa'nın yeğenidir. 10 Ocak 1736 tarihinde

rütbe-i m ir-m irânî ile ve Faş m uhafazası şartıyla G önye Sancağı tevcih
ed ilm iştir. 26 Ekim 1737 tarihli bir ibka em ri ile g örev in e devam
ettirilm iş tir751.

d- M ehm ed Paşa : Sohum M uhafızı olup, Kırım Hanı Mengli G iray

H an'ın arzıyla m ir-m îrânî rütbesi ile ve Faş Kalesi m uhafazası şartıyla
Gönye Sancağı da ilhaken kendisine tevcih edilm iştir. 17 Ağustos 1739
tarihli bir ibkâ em ri ile aynı m ükellefiyetleri yerine getirm ek kaydıyla
görevine devam ettirm iştir7^2.

3- Batum Sancağı

Batum Sancağı, takip ed ebild iğim iz kadarıyla 1709 yılına kadar

Trabzon veya Batum olarak anılan eyaletin Trabzon Sancağı ile birlikte Paşa
Sancağı’dır. Ancak bir m üddet sonra m alikâne olm uştur. Aşağıdaki tevcih
kaydında da görüleceği üzere 2 Q cak 1732 tarihinde m alikâne kaydı r e f
olunarak yurtluk ve ocaklık suretiyle tevcih edilmiştir.

a- A hm eâ Bey : 2 Ocak 1732 tarihinde Batum Sancağı m a lik â n e

statüsünden çıkarılarak yu rtluk ve ocaklık statüyle Ahm ed Bey'e tevcih
ed ilm iştir753.

74 8 A .R S K 1572, s. 29.
74 9 A. R S K 1551, s. 47.
75 0 A .R S K 1551, s. 37.
751 A.KSJC 1572, s. 29.
752 A .R S K 1572, s. 29,
753 A .R S JÎ 1572, s. 30.

190
 XXIII- VAN EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Tursun M ehm ed Paşa : 22 Mart 1698 tarihinde H izan Hükümeti

tevcih kaydında Van Valisi olarak zikredilm ektedir754.

b- İbrahim Paşa : 3 N isan 1702 tarihli B itlis H üküm eti tevcih

kaydında V an Valisi olarak İbrahim Paşa’dan bahsedilm ektedir755.

c- M ustafa Paşa : 17 Mayıs 1702 tarihinde Erciş Sancakbeyliği tayini

V an Beylerbeyi M u stafa P aşa'n ın arzı üzerine g erçek leşm iştir756. Bu
itib a rla , zik red ilen tarih ten önce ey aleti tasarru f ettiğin i söylem ek
m üm kündür. M ustafa Paşa’ya 11 H aziran 1702 tarihinde M usul Eyaleti
tevcih ed ilm iştir757.

d- A bdi Paşa : Sabık Anadolu V alisi'dir. 11 H aziran 1702 tarihinde

Van Eyaleti tevcih edilm iştir758.

e- Y ıısu f Paşa : Sâbık Rikâb-ı Hümâyûn Kaymakamı'dır. Vezîr Yusuf

Paşa'ya 3 Ekim 1716 tarihinde Van Eyaleti tevcih edilm iştir759.

/- M ehm ed Paşa : Sayda-i Bey ru t’dan m azûl olup 10 Ocak 1718

tarihinde Van Eyaleti tevcih edil mi ş ti r76^. Beylerbeyi rütbelidir.

g- A hm ed Paşa : 5 Kasım 1731 tarihli Bargiri Sancakbeyliği tevcih

k ayd ın d a, sâbtk Van V alisi o larak z ik re d ilm e k te d ir761. Bu seseple
zikredilen tarihten önce eyaleti tasarrruf ettiğini söyleyebiliriz.

h~ Timûr Paşa : 10 Ocak 1733 tarihinde yapılan Ağakis sancakbeyliği

tayini Van Eyaleti Valisi Timûr Paşa'nm arzı ile gerçekleşmiştir. Bu itibarla
z ik red ilen ta rih te ve ö n cesin d e ey aleti tasarru f ettiğ in i söylem ek
mümkündür762.

7 5 4 A .R S K 1551, s. 47.
75 5 A R S K 1551, s, 47.
75 6 A .R S K 1551, 49.
7 5 7 A .R S K 1551, s. 59.
75 8 A .R S K 1551, s. 47.
75 9 A .K SK 1573, s. 3.
7 6 0 A .N Ş T 1355, s. 18 ; A .R S K 1568, s. 24.
761 A K S K 1572, s. 33.
7 6 2 A R S K 157 2, s. 33.

191
 t- İbrahim Paşa : Sabık Trablusşam V alisi’dir. 28 Ekim 1735 tarihinde
Van Eyaleti tevcih edilm iş ve 26 N isan 1737 tarihli b ir ibkâ em ri İle
görevine devam ettirilm iştir763.

Selim P aşa : Sabık Sayda V alisi'd ir. M ayıs 1737 tarih in de

muhafazası şartıyla Van Eyaleti tevcih edilm iştir764.

k- A bdu lcelil-zâde H üseyin Paşa : Sâbık Basra V alisi’dir. 26 Ekim

1737 tarihinde Van Eyaleti tevcih edilm iştir765. Hüseyin Paşa’ya 12 Kasım
1738 tarihinde Musul Eyaleti tevcih edilm iştir766.

1- Osman Paşa : V an Kalesi Sağ ve Sol Kol Ağası iken Bağdad ve Basra
V alisi vezîr A hm ed P aşa'm n kaim esi m ûcebince riitbe-i m ir-m îrân î ile 12
Kasım 1738 tarihinde Van Eyaleti tevcih edilm iştir. 10 Kasım 1739 tarihli
bir ibkâ em ri ile Erciş Sancağı ilhakıyla Van Eyaleti'ni tasarrufa devam
etm iştir767.

2- Bitlis Hükümeti (Ocaklık)

a- M ehm ed Said Han : Eski hâkim i olup, Van V alisi İbrahim Paşa
arzıyla 3 N isan 1702 tarihinde kendisine tevcih edilm iştir768.

b- M ehmed A dil Han : Reaya ve berayaya insaf İle muamele ettiğinden

dolayı 2 Kasım 1716 tarihinde tasarrufunda olan Bitlis H üküm eti yine
kendisine ibkâ kılınm ıştır769.

c- Selim Han : Eski hâkimlerinden olup, Van Valisi İbrahim Paşa'm n

arzıyla 8 Tem m uz 1736 tarihinde kendisine tevcih olunm uştur. Reaya ve
berayasın ı him aye etm ek şartıyla m ıı’tem ed bir kim seyi kefil veya vasi
tayin etmek üzere Van M uhafızı İbrahim Paşa arzıyla, 22 Şubat 1737 tarihli
bir ibkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir770.

d- Süleyman Han : Süleym an H an da daha önce adı geçen hüküm eti

ocaklık su retiy le tasarru f etm iştir. 6 H aziran 1737 tarih in de yeniden

76 3 A .R S K 1 5 7 2 , s. 30.
764 A .R S K 157 2, s. 30.
76 5 A R S K 1 5 7 2 , s. 30.
766 A H S K 1572, s. 40.
76 7 A .R S K 1572, s. 30.
7 6 8 A .R S K 1 5 5 1 , s. 47.
7 6 9 A .R S K 1573, s. 4.
7 7 0 A R SJC 3572, s. 30.

192
kendisine tevcih edilm iştir. 26 Ekim 1737 ve 17 Kasım 1738 tarihli İbkâ
em irleri ile hüküm eti tasarrufa devam ettirilm iştir771.

e- M uham m ed Emin Bey : Van Beylerbeyi Osm an Paşa'nın arzıyla 7

H aziran 1738 tarih in de B itlis H üküm eti tevcih ed ilm iştir. Bu tevcih
kaydına göre Mehmed Emin Bey daha önceki bir dönemde adı geçen hükümeti
yine tasarruf etm iştir772.

3- Hizan Hükümeti (Ocaklık)

a- Hacı B ekir Bey : A h alin in y ö n e tim in d en m em nun olm ası

m ünasebetiyle Van Valisi Tursun M ehmed Paşan ın arzıyla 22 Mart 1698
tarihinde tasarrufunda olan Hizan Hükümeti kendisine ibkâ kılınmıştır773.

b- M nhiddin Bey : 24 Temm uz 1719 tarihinde Hizan Hükümeti tevcih

e d ilm iştir774.

4- Hakkâri Hükümeti (Ocaklık)

a- İzzeddinoğlu İbrahim Bey : Tasarruf ettiği sancağı 9 'N isa n 1702

tarihli bir İbkâ emri ile yine kendisine verilmiştir77^.

b- İbrahim Bey : Ocak-zâdel erden ve H akkâri H üküm eti'nin eski

m utasanflarındandır. 14 Kasım 1732 tarihinde adı geçen hükümet kendisine
tevcih edilm iştir. 26 Ekim 1737 ve 17 Kasım 1738 tarihli ibkâ emirleri ile
görevine devam ettirilm iştir776.

5- Hoşab (Mahmûdî) Hükümeti (Ocaklık)

a- İbrahim Bey : T asarru f ettiği hüküm eti 8 M art 1702 tarihinde

kendisine ibkâ kılınm ıştır777.

b- Zeynel Paşa : 29 Aralık 1732 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf ettiği
Hoşab Hükümeti yine kendisine verilmiştir770.

771 A .R S K 1572, s. 30.

772 A .R S K 1571, s. 30.
773 A .R S K 1551. s. 47.
774 A J tS K 3572, s. 31.
775 A .R S K 1551, s. 48.
776 A R S K 1572, s. 31.
7 7 7 A R S K 2551, s. 48.
7 7 8 A R SJC 3572, s. 31.

193
 c- Abdıırrahman Bey : Eski m utasarrıflarından İbrahim Bey’in oğludur.
Zeynel Paşa'nın refinden sonra Van Eyaleti'ndeki ehl-i şer 1ve örf mensuplan
ve Van Muhafızı İbrahim Paşa'nın kaimesi üzerine adı geçen hükümet 2 Mart
1737 tarihinde kendisine tevcih olunm uştur779.

6- Kârkâr Sancağı (Ocaklık)

a- C ihânşah : Z erik i San cağ ıy la berab er tasarru f ettiği K ârkâr

Sancağı 30 Ocak 1702 tarihinde kendisine ibkâ kılınm ıştır7**0.

7- Zeriki Sancağı (Ocaklık)

a- C ihân şah : K ârkâr S an cağ ıy la berab er tasarruf ettiği Z eriki

Sancağı 30 Ocak 1702 tarihinde kendisine ibkâ kılınmıştır781.

8- Şırvî Sancağı

a - M ustafa Bey : 10 Şubat 1700 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf ettiği
sancağı kendisine ibkâ kılınm ıştır782.

b- Süleyman Bey : Eski beylerindendir. 2 Ekim 1734 tarihinde yine

kendisine tevcih ed ilm iştir783. Bu tevcih kaydının yer aldığı defter 1740
yılma kadar işlem görm esine rağmen Şırvî Sancağı ile ilgili başka bir tevcih
kayd ın ın b u lu n m am ası d e fterin tan zim ed ild iğ i y ılla rd a da Ş ırv î
Sancağı’nm Süleym an Bey'in uhdesinde olduğunu göstermektedir. Bu sebeple
Süleym an Bey'in hem daha önce aynı sancağı tasarruf eden beylerden biri
olm ası, hem de sancağı uzun süre elinde bulundurm ası ocaklık suretiyle
tasarruf ettiğini gösterm ektedir.

9- Espayrid Sancağı (Ocaklık)

a- Ö zigir Bey : Kendisinden Önce babasının tasarruf ettiği Espayrid

Sancağı 7 Tem m uz 1680 tarih in de o c a k lık suretiyle k en d isin e tevcih
ed ilm iştir784. Bu tevcih kaydının yer aldığı defter 1704 yılma kadar işlem
görm üştür. Bu y ıla kadar san cak idaresi ile ilg ili başka bir kayd ın
bulunm am ası Özigir Bey’in 1704 yılında da Espayrid Sancağı'nı tasarruf
ettiğini gösterm ektedir.

779
A R S K 1572, s. 31.
780 A R S K 1551, s 48.
781 A .R S K
1551, s 48.
782 A .R S K 1551, s 48.
783 A .R S K 1572, s 32.
784
A .R S K 1551, s 49.

194
 10- Erciş Sancağı

a- İsmail Bey : Van'da olan D ergâlvı Alt Yeniçerileri'ne senede 2.750

İstanbul kilesi buğday verm ek şartıyla tasarruf ettiği Erciş Sancağı, Van
Beylerbeyi M ustafa Paşa'nm arzıyla aynı şartlar dahilinde 17 Mayıs 1702
tarihinde yine kendisine ibkâ kılınm ıştır78^.

b- Van V alileri : 1 A ğustos 1722 tarihinden itibaren Erciş Sancağı

n ahiye olarak Van valileri tarafından zaptedilm iştir786.

11- Adilcevaz Sancağı

a- İbrahim Bey : Van'da olan Dergâh-ı Alî Yeniçerileri'ne senede 3.000

İstanbul kilesi buğday verm ek şartıyla 9 N isan 1702 tarihinde Adilcevaz
Sancağı tevcih edilm iştir787.

b- Seyyid M ehmed Bey : Tasarruf ettiği sancağı 25 Şubat 1723 tarihli

bir ibkâ emri ile yine kendisine verilmiştir788.

12- Ağakis Sancağı

a- M ehm ed Bey : Şırvl Sancakbeyi'nin oğludur. 1 Tem m uz 1699

tarihinde Ağakis Sancağı tevcih ed ilm iştir789.

b- Şeydi Bey : H akkâri ağalarından olup Van M uhafızı vezîr Timur

P a şa 'n ın a rzıy la 10 O cak 1733 tarih in d e A ğakis S an cağ ı tevcih
e d ilm iştir790.

13- Bargiri Sancağı (Ocaklık)

a- Ş eref Bey : Yurtluk ve ocaklık suretiyle Bargiri Sancağı'nı tasarruf

etm ektedir. Cülûs-ı Hümâyûn m ünasebetiyle elindeki emrini 20 M art 1696
tarihinde yeniletm iş tir791.

İj- Ali Bey : 5 Kasım 1731 tarihinden önce Bargiri Sancağı'nı tasarruf
etmiş ve sancakbeyi iği r e f edilerek görevden alınm ıştır792.

78 5 A R S K 1551, s. 49.
786 A R S K 1572, s. 32.
78 7 A .R S K 155 1 , s. 50.
7 8 8 Aftfa'K 1572, s. 32.
789 ARSJC 1551, s. 50.
7 9 0 A .R S K 1572, s. 33.
791 A .R S K 1551, s. 50.
792 A .R S K 1572, s. 33.

195
 c- Ö m er Bey : Ali Bey'in kardeşidir. Ali Bey'in görevden alınm ası
ü zerin e ah alin in h aberleri, Van Kadısı ve eski Van V alisi vezir A hm ed
P aşa'm n arzları ve ahalinin m ahzarları m ûcebince 5 Kasım 1731 tarihinde
kendisine tevcih ed ilm iştir793.

14- Diyadin Sancağı*

a- Bekir Bey : 4 Ocak 17Û0 tarihinden önce Diyadin Sancağı'nı tasarruf

etm iştir794.

b- Y usuf Bey : Bekir Bey'in oğlu olup, babasının ölümü üzerine 4 Ocak
1700 tarihinde Diyadin Sancağı kendisine tevcih edilm iştir795.

D iyadin Sancağı'nın aynı ailey e m ensup kişiler tarafından idare

edilm esi ocaklık suretiyle tasarruf edildiğini göstermektedir.

15- Somay Sancağı

1701-1702 tarihli defterdeki kayda göre sancakbeyliği açıktır796.

a- Hatem Han : 26 M art 1724 tarihinde Somay Sancağı H atem Han'a

tevcih ed ilm iştir797.

16- Belican Sancağı

a- M urtaza Bey : 18 Şubat 1724 tarihinde Belican Sancağı M urtaza

Bey'e tevcih ed ilm iştir798.

17- Abagay Sancağı

A bagay 1737 tarihinden önce nahiye olup, bu tarihten sonra sancak

statüsüne geçirilmiştir.

7 9 3 A .R S K 1572, s. 33.
Bayezid Kalesi yakın ların d ad ır.
794 A .R S K 1551, s. 50.
7 9 5 A .R S K 1551, s. 50.
7 9 6 A .R S K 1551, s. 51.
797 A ü S K 1572, s. 33. Bu tevcih kaydının bulunduğu defter 1740 yılına kadar işlem görm üştür. A ncak
Som ay San cağı ile ilgili b aşk a bir tevcih kayd ına rastlanm am ıştır. Bu sebeple H atem H an So m ay S an cağ ı’nı
muhtemelen o aık lık suretiyle tasarruf etm iştir,
7 9® Â .İİSK 1572, s. 34. 1740 tarih in e kad ar işlem gören bu defterd e Belican Sancağı ile ilgili başka bir
tevcih kayd ı bu lu n m am aktad ır. Bu sebep le M urtaza B ey’in m uhtem elen o ca klık su retiy le So m ay S an cağ ı’nı
tasarruf ettiğini v e 1740 yılınd a halen görevi başında old uğunu söylem ek m ümkündür.

196
 a- Dergüzinîi Mahtnûd Paşa-Z âde Y u su f Bey : Aşireti halkını adı geçen
sancağa iskân ve harab olan yerlerini şen ve abadûn edip V an valilerinin
m aiyyetinde kendilerine verilecek görevlerde hizm ette bulunm ak ve o
ta ra fla rın m u hafaza ve m uhasarasın a ihtim am şartıy la m ü stakil san cak
olm ak ü zere V an V alisi İbrahim P aşa’n ın arzıyla 6 M art 1737 tarihinde
yurtluk ve ocaklık suretiyle tasarruf etm ek kaydıyla Yusuf Bey'e tevcih
e d ilm iş tir ^ ".

XXIV- BA ĞD A D EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

Bağdad Eyaleti'ni tasarruf eden paşalar hakkında elim izdeki sancak

tevcih defterlerinin yanısıra M ustafa C evad ve Ahm ed Süeste tarafından
yazılan D elilli H aritatü B ağdadii'l-M ııfassai adlı eser de önem li bilgiler
verm ektedir. Bu eserde 1536 yılından başlayarak bütün Osmanlı valilerinin
isim leri ve h an g i tarih le r arası e y a le ti y ö n e ttik le ri v erilm e k ted ir.
İn celed iğ im iz d ön em d e te sp it e ttiğ im iz p aşalar ile b ir k ıy aslam a
yaptığım ızda arşiv kayn aklan ile de tam bir parallellik gösterdiği tespit
edilm iştir. Bu itibarla eyaleti tasarruf eden paşaları bu esercten de istifade
ederek tam olarak verm e im kânı bulabildik. Bağdad Eyaleti'ni 1698-1747
yıllarında idare eden valiler şunlardır:

a- İsmail Paşa : 1698-1699 yılları arasında Bağdad Valisi olarak görev

y a p m ış tır 8 0 0 . 4 M ayıs 1699 tarihinde Şehr-i Zor Eyaleti’ne bağlı Köy
Sancakbeyi Ali Bey’e M araş Beylerbeyiliği payesi v erilm esi 801 ile ilgili
tevcih k ayd ın d a Bağdad V alisi olarak İsm ail P aşa’dan bah sed ilm esi,
zik re d ile n ta rih le rd e ve ö n cesin d e fiile n e y a le ti ta sa rru f e ttiğ in i
gösterm ektedir802.

b- Dal Taban M ustafa Paşa : 1699-1702 yıllarında Bağdad Eyaleti'ni

tasarruf etm iştir. 5 Ağustos 1700 tarihli Cessân Bedre sancakbeyliği ve 14
H aziran 1701 tarih li H aleb Sancağı A laybeyi tevcih kaydında M ustafa
Paşa'nm Bağdad Eyaleti'ni tasarruf ettiği belirtilm ektedir80^. n Haziran
1702 tarihine kadar Bağdad V alisi olarak görev yapmıştır.

7 9 9 A R S K 1572, s . 34.
M u stafa C evad, A hm ed Süeste, Detil it H aritatü Bağıhtdii '¡-M ufassal, Bağdad, 1958, s. 291.
A .R S K 1 5 5 1 , s. 57.
2 A .R S K 1 551, s. 52.
803 A.RSK 1560, s. 68.

197
 Dal Taban M ustafa Paşa, Bağdad Eyaleti'n den Anadolu Eyaleti'ne
n akledilm iş ve Eylül 1702’de A m ca-zâde H üseyin Paşa'nın sadaretten
çekilmesi üzerine bu göreve tayin edilm iştir804.

c- Y u su f Paşa : Sabık Diyarbekir V alisi’dir. 11 H aziran 1702 tarihinde

Bağdad Eyaleti tevcih ed ilm iştir805. 1702-1703 yılları arası bu görevde
k a lm ıştır806.

d- A li Paşa : 1703-1704 yılları arasında eyaleti tasarruf etm iştir807.

e- Haşan Paşa : 1704 yılında Bağdad Valisi olmuş ve 12 M ayıs 1718

tarihinde eyaleti kendisine ibkâ kılınm ıştır808. 1723 yılına kadar Bağdad
Eyaleti V alisi olarak görev yapm ıştır809.

/- Ahmed Paşa : H aşan Paşa'nın oğludur. Haşan Paşa’nın ölümü üzerine

B ağdad V alisi o lm u ştu r810. 1723-1734 y ılla n arasında eyaleti idare
etm iştir8^!. 1734 y^mda Anadolu Eyaleti tevcih edilm iştir 812.

g - Hacı İsmail Paşa : Ahmed Paşa'dan sonra Bağdad Valisi olmuş ve

1734-1735 yıllarında görev yapm ıştır813. 28 Nisan 1735 tarihli ve Şehr-i Zor
Eyaleti'ne bağlı Köy sancakbeyliği tevcihi ile alâkalı bir kayıtta, Bağdad
V alisi olarak zik red ilm esi, bu tarih te eyaleti fiilen tasarru f ettiğin i
gösterm ektedir814.

h- M ehm ed Paşa : 1735-1736 yılları arasında Bağdad Valisi olarak

görev yapm ıştır815.

ı- Ahmed Paşa : Daha önce eyaleti tasarruf eden Ahmed Paşa'dır. 1734
yılından sonra Anadolu Eyaletİ'ni tasarruf etmiş ve 23 H aziran 1736 tarihli

t.H. U zunçarşıli, Osm an!ı Tarihi, c. 1V/1, s. 16-17.

8 0 5 A .R S K 1551, s. 52.
M . C evad, A. Süeste, Del ilil H aritatü B ağıkdü 'l-M ıtfassal, s. 292.
8 0 7 A ynı eser, s. 292.
8 0 8 A .N Ş T 1355, s. 19 ; A .R S K 1568, s. 25.
M. C evad, A. Süeste, Delilii H aritatü Bağdndü '1-M ufassal, s. 292.
Sabit, Bağdad'da Kölem en Hüküm eti'nir; Teşkiliyle httirûznm D air Risale, İstanbul, 1297, s. 6.
M. C evad, A. Süeste, D elilü H aritatü Bağdad ü l-M u fassa l, s. 292.
8 ^/ 4.R S K 1572, s. 35. III. A hnıed ve I. M ahm ud d ö nem lerind e bazı kısa aralıklar h a riç uzun sü re
Bağdad eyaletini tasarruf eden Ahmed Paşa, O sm an! ı D evleti’ne sadık kalm anın yanışı ra pek çok köle satın alıp,
b u n lard an becerisi ve y eten eğ i gö rü lenleri gerek yö n etim i altın d a k i yerlere gerekse kendi d airesi için d e
görevlendirm iştir. Kend isinin ölüm ünden sonra O sm anlı h üküm eti tarafından Bağdad'a vali gönderilm iş ise de
tutunam am ışlar ve valilik görevi sözü edilen güçlü kölem enlerden birisine verilm iştir. Böylelikle Bağdad'da güçlü
bir Kölem en H ükü m eti orta y a çık m ıştır. Bu d u ru m II. M ahm ud 'un saltan atının son yılla rın a kad ar d evam
etm iştir. Bkz. M . N uri Paşa, Netayic ül-V ukuat, c. HI-IV, s. 99.
8 ^ M. C evad, A. Süeste, D elilü H aritatü Bağdtıdü'l-M ufasstd, s. 292.
8 1 4 A .R S K 1572, s. 38.
815 M. C evad, A. Süeste, D elilü H aritatü Bağdadü 'l-M ufassaI, s. 292.

198
bir em ir İle mukataatını 1736 E ylülü nd en itibaren zapt etm ek üzere tekrar
Bağdad Eyaleti tevcih edilm iştir. 30 Ocak 1737 (Baş D efterdar Hacı Halil
Efendi'nin ilâmı üzerine Basra Eyaleti ilhaken), 28 M art 1738, 17 Kasım 1738
(Basra Eyaleti İle birlikte) ve 10 Kasım 1739 (Basra ve Bağdad birlikte)
tarih li ibkâ em irleri ile g örev in e devam ettirilm iştir816. Ahmed Paşa
kesintisiz olarak 1747 tarihine kadar Bağdad Eyaleti'ni tasarruf etmiştir.

Haşan Paşa ve oğlu Ahmed Paşa, Bağdad'ın yerli beylerindendir.

2- îmadiyye Hükümeti (Ocaklık)

a- Osman Bey : Tasarru f ettiği îm ad iyye Sancağı 18 H aziran 1698

tarihinde ocaklık suretiyle yine kendisine ibkâ kılınm ıştır 8*7

b- Behram Paşa : Şark tarafı seraskeri vezîr A bdullah Paşa'nın

inhasıyla 28 Temmuz 1734 tarihli bir ibkâ emri ile tasarrufu altında bulunan
îm adiyye Sancağı yine kendisine verilmiştir. 17 Kasım 1738 tarihli ikinci bir
ibkâ em ri ile adı geçen sancağı o c a k lık su retiy le tasarru fa devam
e ttirilm iş tir818.

c- M ehm ed Bey : Sabık Zaho San cak beyi'd ir. Behram Paşa'n ın
ref'inden ve M usul Valisi H üseyin Paşa’nın arzı mûcebince 14 Mayıs 1739
tarihinde Îmadiyye Sancağı kendisine tevcih edilm iştir819.

3- D em e (Dertenk Sancağı ile birlikte)

a- Baclan Osman Bey : Bağdad V alisi İsm ail Paşa arzıyla Derne ve
D ertenk sancakları 11 Ocak 1700 tarihinde ber-vech-i te'U d m îr-aşiret
Baclan Osm an Bey’e verilm iştir820.

b- Ahmed Bey : 4 Kasım 1733 tarihinden önce ve m uhtem elen 1732

tarihinde Derne ve Dertenk Sancaklarını tasarruf etmiştir. Zira kendisinden
sonra bu göreve tayin ed ilen oğlu H anî Bey'in 4 K asım 1733 tarihli
sa n ca k b e y liğ i tev cih k ay d ın d a, A hm ed B e y ’in geçen sen e ktzılbaş
muharebesinde mahûd ve m efkûd (kayıp) olduğu belirtilm ektedir821.

816 A .R S K 1572, s. 35,

817 AKSK 1553, s. 52.
8 * 8 A .R S K 1 5 7 2, s. 35. (28 T e m m u z 1734 ta rih li ib k â k a y d ın d a B a y ra m P a ş a o la rak
zikredilm ektedir.)
819 AKSK 1572, s. 35.
8 2 0 A .R S K 1551, s. 52.
821 A .R S K 1572, s. 35.

199
 c- H ânî Bey : Babasının kızılbaş m uharebesinde kaybolması üzerine 4
Kasım 1733 tarihinde D em e ve Dertenk sancakları mir~livâlık ile kendisine
tevcih olunmuştur822.

4- Kasr-ı Şirin Sancağı

A- A sa f Bey : Celân Aşireti beyidir. Baş M uhasebe'den verilen kaim e

m û c eb in c e zaten tasarrufunda olan Kasr-ı Şirin sancağı 27 A ralık 1695
tarihinde yeniden kendisine verilmiştir82^.

5- Mendelcin Sancağı

a- Y usuf Bey : 15 Ekim 1729 tarihinde M endelceyn Sancağı kendisine

tevcih edilm iştir824. Bu tevcih kaydının bulunduğu defter 1740 yılına kadar
işlem görm üştür. Ancak Yusuf Bey’in dışında başka bir tevcih kaydının
bu lunm am ası 1740 y ılına gelin d iğ in d e halen sancağı tasarruf ettiğini
gösterm ektedir. Y u su f B ey 'in M en d elcin Sancağı'nı uzun süre elinde
bulundurması ocakltk suretiyle tasarruf ettiğini düşündürmektedir.

6- Cessân Bedre Sancağı (Ocaklık)

a- M ehmed Bey : 5 Ağustos 1700 tarihinden önce adı geçen sancağı

ocaklık suretiyle tasarruf etm iştir82^.

&- A li Bey : M ehm ed Beyin kardeşidir. A ğabeyinin ölümü üzerine

Bağdad muhafızı vezîr M ustafa Paşa'nın arzıyla 5 Ağustos 1700 tarihinde
Cessân Bedre Sancağı kendisine tevcih edilm iştir826.

c- Ahmed Bey : 28 Mayıs 1727 tarihinde Cessân Bedre Sancağı tevcih

ed ilm iştir827. Bu tevcih kaydında sancağı hangi statü ile tasarruf edeceği
belirtilm em ekle birlikte daha önceki beyler gibi ocaklık suretiyle tasarruf
ettiği anlaşılm aktadır. Zira 1727 yılında tasarruf etmeye başladığı sancak
1740 yılma gelindiğinde halen kendisinin üzerindedir.

822
A R S K 1572, S. 35.
823 A .R S K 1551, s. 53.
824 A .R S K 1572, s. 36.
825
A .R S K 1551, s. 5 3 .
8 2 6 A .R S K 1551, s. 5 3 .
8 2 7 A .R S K 1572,
s. 36.

200
 7- Herîr Sancağı (Şehrân Hükümeti) (Ocaklık)

a- Abdullah Bey : Şehrân vilayet beyzadelerinden olup, tasurrufunda

bulunan Herîr Sancağı arzı üzerine yine kendisine ibkâ kılınm ıştır828.

b- M ustafa Bey : O cak lık suretiyle tasarrufunda bulunan adı geçen

sancak 3 Ekim 1735 tarihli b ir ibkâ em ri ile yine kendisinin üzerinde
k a lm ıştır82^.

8- Baclân Mir-Aşireti Sancağı

a- Erkud Bey : 3 Nisan 1687 tarihinden önce mir-aşiretliği tasarrufunda

bulundurmuştur8®.

b- M ehm ed Bey : Erkud Bey ’in am caoğludur. A şiret halkı ile iyi
geçinm esi m ünasebetiyle Şehr-i Zor Beylerbeyi Ahm ed Paşa'nın arzıyla 3
Nisan 1687 tarihinde m ir-aşiretlik kendisine tevcih edilm iştir831. Bu tevcih
kaydının bulunduğu defter 1703 yılm a kadar işlem görmüş ancak aşiret
beyliğine başka bir tevcih yapılm am ıştır. Bu sebeple M ehmed Bey'in 1703
yılında halen mir-aşiret olduğunu söylemek mümküdür.

9- Mendemi Aşireti Sancağı

a- Veys Bey : T asarrufunda bu lunan aşiret sancağı 7 Ocak 1731

tarihinde yieniden kendisine tevcih edilm iştir. 17 Kasım 1738 tarihli bir
ibkâ em ri ile bu görevine devam ettirilmiştir832.

XXV- ŞEHR-Î ZOR EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a - A hmed Paşa : 3 Nisan 1687 tarihli Bağdad Eyaleti’ne bağlı Baclan

M ir-Aşiretliği tevcihi Şehr-i Zor Beylerbeyi Ahmed Paşa'nın arzı üzerine
gerçekleşm iştir. Bu sebeple zikredilen tarihte fiilen bu görevi yürüttüğünü
söylemek mümkündür833.

82 8 A .R S K 155 1 , s. 54.
829 A .R S K 1572, s. 36.
830 A .R S K 1551, s. 55.
831 A K S K 1551, s. 55.
832 A K S * 1572, s. 37.
8 3 3 A R SJC 1551, s. 55.

201
 b- Süleyman Paşa : 17 Mayıs 1699 tarihli Hûdî Sancakbeyliği tevcih
k ayd ın dan z ik re d ilen ta rih te Şeh r-i Zor E y a leti'n i ta sa rru f ettiği
a n la tılm ak tad ır834. Beylerbeyi rütbelidir.

c- Y usuf Paşa : 13 Ağustos 1702 tarihinden Önce Şehr-i Zor Eyaleti'ni

tasarruf etm iş ve zikredilen tarihte H aleb Eyaleti tevcih edilm iştir83^. 23
Mayıs 1700 tarih in de Erbil ve 20 Ekim 1700 tarihinde K ızılca Kale
sancakbeyliği tevcih kayıtlarında Şehr-i Zor Valisi olarak Yusuf Paşa'dan
bahsedilmesi bu tarihte eyaleti tasarruf ettiğini göstermektedir.

d- Haşan Paşa : Sâbık v ezîr-i âzam kethüdasıdır. 13 M ayıs 1703

tarihinde vezfiret ile Şehr-i Zor Eyaleti tevcih edilm iştir836.

e- İslâm Paşa : 14 Aralık 1706 tarihinde Şehr-i Zor Sancağı Alaybeyi

tayini bey lerb ey i sıfatıyla Islâm Paşa'nın arzı üzerine gerçekleşm iştir. Bu
seb ep le z ik red ilen tarih te fiilen eyaleti tasarru f ettiğin i söy lem ek
mümkündür837.

/- Yusuf Paşa : 22 H aziran 1709 ve 13 Mart 1713 tarihlerinde Şehr-i Zor

Sancağı’na yapılan alaybeyi tayinlerinde Yusuf Paşa'dan Şehr-i Zor Valisi
olarak bahsedilm ekted ir8* 8,

g - Haşan Paşa-zâde A hm ed Paşa : 20 Eylül 1716 tarihinden önce

b ey lerb ey i rü tbesiyle Şehr-i Zor Eyaleti'ni tasarruf etm iş ve zikredilen
tarihte Basra Eyaleti tevcih edilm iştir839.

h- Selini Paşa : Vefat eden Can Arslan-zâde Hüseyin Paşa'nın oğludur.

25 Ekim 1716 tarihinde Şehr-i Zor Eyaleti tevcih edilm iştir840. Beylerbeyi
rütbelidir.

ı- Abdurrahman Paşa : Bağdad V alisi Vezîr Haşan Paşa’nın kethüdası

iken, 25 Ekim 1717 tarihinde beylerbey ilik ile Şehr-i Zor Eyaleti tevcih
ed ilm iştir841.

83 4 A .R S K 1551, s. 56.
8 3 5 A .R S K 1551, s. 22.
8 3 6 A R S K 1551, s. 55.
83 7 A R S K 1560, s. 140.
83 8 A .R S K 1564, s. 139.
83 9 A .R S K 1573, s. 3.
8 4 0 A R S K 1573, s. 4.
841 A .N Ş T 1355, s. 19 ; /t.RSK 1568, s. 25.

202
 j- Ömer Paşa : M ansıbsız olarak Van m uhafazasında iken 28 Kasım
1735 tarihinde Şehr-i Zor Eyaleti tevcih edilm iştir. 25 Ocak 1738 tarihli bir
ibkâ em ri ile görevine devam ettirilm iştir842. Beylerbeyi rütbelidir.

j k- Zİverbeyîi Ömer Paşa : Daha önceki görevi hakkında bir m alûm at

yoktur. 17 Kasım 1738 tarihinde adı geçen eyalet beylerbeyilik ile kendisine
tevcih ed ilm iştir843.

/- Ferhad Paşa : Sabık Kars beylerbeyidir. 2 Eylül 1739 tarihli bir

tevcih kaydı ile 17 Kasım 1739 tarihinden itibaren zaptetemek üzere Şehr-i
Zor Eyaleti tevcih edilm iştir844.
I
2- Hûdı Sancağı (Ocaklık)

j a- Haşan Bey : 17 Mayıs 1699 tarihinden önce sancağı tasarruf etmiş ve

başka diyara gitmesi m ünasebetiyle sancakbeyliği boşalm ıştır84^.

b- A bdullah Bey : H aşan Bey'in kardeşi oğludur. Am casının başka

diyara gitm esi sebebiyle boş kalan sancakbeyliği Şehr-i Zor Beylerbeyi
, Süleym an Paşa'nın arzıyla kendisine tevcih edilm iştir846.

H ûdî Sancağı hakkında diğ er kaynaklarım ızd a bir tevcih kaydı

! bulunm am aktadır.

3- Kızılca Kale Sancağı

a- Ebiı Bekir Bey : Şehr-i Zor Valisi Yusuf Paşa'nın arzı üzerine 20 Ekim
1700 tarihihnde adı geçen sancak kendisine tevcih edilmiştir84^.

! 4- Serücek Sancağı

a- A li Bey : Sabık Ç ıldır sancakbeyidir. 22 Eylül 1684 tarihinde

Serücek Sancağı tevcih edilm iştir848.

842 A .R S K 1572, s. 37.

8 4 3 A .R S K 1572, s. 37.
844 A R S K 1572, s. 37.
8 4 5 A .R S K 1551, s. 56.
8 4 6 A .R S K 1551, s. 56.
8 4 7 A .R S K 1551, s. 56.
8 4 8 A R S K 1551, s. 56.

203
 5- Zengene Sancağı (Ocaklık)

a- İsmail Bey : 1 Şubat 1702 tarihinden önce adı geçen sancağı tasarruf
etmiştir. Ancak sancağı İyi yönetememesi sebebiyle azledilmiştir**49.

b- H am id-zâde Osman Bey : İsm ail Bey’in azledilmesi ve kendisinin

arzı üzerine 1 Şubat 1702 tarihinde ocaklık suretiyle Zengene Sancağı tevcih
ed ilm iştir850.

6- Erbil Sancağı

a- M ehm ed B ey : 23 M ayıs 1700 tarihinden önce tasarruf etm eye

başaladığı sancağı, ahalinin kendisinden m emnun olm ası v e Şehr-i Zor
Beylerbeyi Yusuf Paşa'nın arzı üzerine zikredilen tarihte yeniden kendisine
tevcih ed ilm iştir851.

b~ Mustafa Bey : 7 Ocak 1734 tarihinden önce sancağı tasarruf etmiştir.

Ancak, Ağcanı Vakası'nda Erbil Kalesi'ni terk edip Herîr Sancağı'na gitm esi
sebebiyle azled ilm iştir852.

c- A li Bey : M ustafa Bey'in azlinden sonra Sivas Valisi ve Kerkük

tarafı m uhafızı Vezîr M ehmed Paşa'nın arzı üzerine m ir-livâlık ile Erbil
Sancağı tevcih edilmiştir. 11 Kasım 1738 tarihli bir ibkâ em ri ile görevine
devam ettirilm iştir853.

7- Karadağ Sancağı

a- Haşan Bey : Sancağın em ekdârlarından olup, Şehr-i Zor Valisi

Vezîr Haşan Paşa'nın arzı üzerine 28 Mayıs 1702 tarihinde Karadağ Sancağı
tevcih ed ilm iştir854.

8- Köy Sancağı

a- M ehmed Bey : 27 Ağustos 1688 tarihinden önce adı geçen sancağı

tasarruf etmiş, vafatı üzerine sancağı oğluna verilmiştir855.

8 4 9 A .R S K 1551, s. 57.
8 5 0 A .R S K 1551, s. 57.
851 A.RSK 1551, s. 57.
8 5 2 A R S K 1572, s. 37.
8 5 3 A .R S K 1572, s. 37.
854 A.RSK 1551, s. 57.
855 A.RSK 1151, s. 57.

204
 b- Ali Bey : M ehmed Bey’in oğludur. Babasının vefatı üzerine 27
Ağustos 1688 tarihinde Köy Sancağı kendisine tevcih edilm iştir. Ali Bey'in
hizm etinden m em nun kalınm ası üzerine, Bağdad V alisi İsm ail Paşa'nın
arzıyla 4 Mayıs 1699 tarihinde M araş Beylerbeyiliği payesi verilm iştir856.

c~ M îr Şeyh Bey : Tasarruf ettiği Köy Sancağı 1 Temmuz 1717 tarihinde

Maraş Beylerbeyiliği payesiyle yine kendisine verilm iştir85^.

â - Osman Bey : Bağdad Valisi İsm ail Paşa'nın arzıyla, tasarruf ettiği
sancağı 28 Nisan 1735 tarihli bir ibkâ emri İle yine kendisine verilm iştir858.

9- Ça'an Gediği Sancağı

a- M ehmed Bey : O caklık suretiyle tasarruf edilen bu sancak, 2 Ekim

1680 tarihinde ocak beylerinden Mehmed beye verilmiştir85^. Bu kaydın yer
aldığı defterde adı geçen sancağı başka birisinin tasarruf ettiğine dair bir
kayıt bulunm am ası, defterin işlem gördüğü son tarih olan 1703 yılında
Mehmed Bey'in halen görevde olduğunu göstermektedir.

10- Şemamek Sancağı

a- İlyns Bey : Sabık Hısn-ı Keyfa Sancakbeyi'dır. Arz-ı hali üzerine 21

Ekim 1697 tarihinde Şemamek Sancağı tevcih edilm iştir860.

b- Dergüzinli M ahmûd Paşa : 4 Temmuz 1736 tarihinde aynı eyalete

bağ lı Köprü Sancağı ile b irlik te Şem am ek Sancağı ken disin e tevcih
ed ilm iştir861.

11- Köprü Sancağı

a- D ergü zin li M ahm ûd Paşa : Y u karıdaki tevcih kayd ında da

görüleceği üzere 4 Temmuz 1736 tarihinde Şemamek Sancağı ile birlikte Köpri
Sancağı da kendisine tevcih edilmiş tir 86 2.

856 A K S K 1 551, s. 57.

8 57 A .N Ş T 1355, s. 19 ; A .R S K 1568, s. 25.

8 5 8 A .R S K 1572, s. 38.
859 A .R S K 1551, s. 58.
AKSJC 1551, s. 58. tlyas B ey’in de bu görevini 1704 yılında halen d evam ettird iği anlaşılm aktadır.
861 A R S K 1572, s. 38.
8 6 2 A J tS K 1572, s. 38.

205
 12- Dulkıran Sancağı

a- A hm ed Bey : 1701-1702 tarihli defterdeki tarihsiz bir kayda göre

ocaklık suretiyle adı geçen sancağı tasarruf etmektedir86^.

b- Ebû Bekir Bey : 17 Aralık 1734 tarihinden önce adı geçen sanccağı
tasarruf etmiş vefatı üzerine adı geçen sancak zikredilen tarihte kardeşine
v erilm iştir864.

c- A li Bey : Ebû Bekir Bey'in kardeşidir. Ağabeyinin vefatı üzerine

mîr-livfthk ile Dulkıran Sancağı kendisine tevcih edilmiş ve 17 Kasım 1738
tarihli bir ibkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir865.

13- Beye Sancağı (Diğer ismi Baban)

a- Süleyman Bey : 22 Mayıs 1698 tarihinden önce sancağı tasarruf etmiş

ve azledilerek görevden alınm ıştır866.

b- Saffed Bey : Süleym an Bey'in azli üzerine 22 Mayıs 1698 tarihinde

Beye Sancağı kendisine tevcih edilm iştir867.

c- H alid Paşa : Bağdad Valisi vezîr İsmail Paşa'nın arzıyla 28 Nisan

1735 tarihinde adı geçen sancak kendisine tevcih edilmiştir. 17 Kasım 1738
tarihli ibkâ emri ile Halid Paşa aynı görevine devam ettirilm iştir868.

14- Bazyân Sancağı

a - Süleyman Bey : Kerkük Alaybeyi iken gösterdiği askeri başarıya

binaen Sivas V alisi ve M usul tarafı m uhafızının arzıyla m ir-livfthk ile
Bazyân Sancağı tevcih olunm uştur. 17 Kasım 1738 tarihli ibkâ em ri İle
sancakbeyliği görevine devam ettirilm iştir86^.

863
A .R S K 1551, s. 58.
864
A .R S K 1571, s. 38.
865 A .R S K 1572, s. 38.
866
A .R S K 1 551, s. 59.
867
A .R S K 1551, s. 59.
8 6 8 A .R S K1572, s. 39.
8 69 A .R S K 1571, s. 39.

206

i
 XXVI- MUSUL EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- İbrahim Paşa : Eski M usul valisi olup, m ü kem m el k a p ıısu y la

Bağdad'da mevcûd bulunm ak şartıyla 11 H aziran 1702 tarihinde Diyarbekİr
Eyaleti tevcih edilm iştir*570.

b- M ustafa Paşa: Sâbık V an B ey lerb ey ed ir. Bağdad V ilayeti'n d e

bu lun m ak şartıy la 11 H aziran 1702 tarih in d e M usul E y aleti tevcih
e d ilm iştir 87 .

c- Y usuf Paşa : 11 Ekim 1704 tarihli Musul Sancağı Alaybeyi tevcihinin

M usul V alisi V ezîr Y usu f P a şa ’nm arzı üzerine gerçekleşm iş olm ası
zikredilen tarihte eyaleti tasarruf ettiğini göstermektedir®72.

d- İbrahim Paşa : 28 Şubat 1713 tarihinde Musul Sancağı'na yapılan

alaybeyi tevcihi Musul Valisi İbrahim Paşa'nın arzı üzerine olm uştur87^ Bu
seb ep le zik re d ilen tarih te fiilen ey aleti tasarru f ettiğ in i söylem ek
mümkündür.

e- Osman Paşa : 20 Eylül 1716 tarihinden önce Musul Eyaleti'ni tasarruf

etm iş, z ik red ilen tarih te R akka Ey aleti tevcih e d ilm iştir87 4 . V ezîr
rü tbelidir.

f - H aşan Paşa : Sâbık Ev lâd-ı Fatih an Z abiti'd ir. 20 Eylül 1716

tarihinde Musul Eyaleti tevcih edilm iştir875. V ezîr rütbelidir.

g - K arayılan -zâde M ehm ed Paşa : Tasarru f ettiği M usul Eyaleti 26

Eylül 1717 tarihli bir ibkâ emri ile yine kendisine verilmiştir876. Beylerbeyi
rü tbelidir.

h- M ustafa Paşa : Sâbık M ir-Ahur-ı Evvel'dir. 20 Ekim 1736 tarihinde

vezîrlik rütbesi ile M usul Eyaleti tevcih edilm iştir. 28 M art 1738 tarihli bir
ibkâ emri ile görevine devam ettirilm iştir877. Mustafa Paşa 12 Kasım 1738
tarihinde bu görevi Hüseyin Paşa’ya devrettikten sonra bir müddet mansıbsız

870 A.RSK 1551, s. 32.

871 ARSK 1551, s. 59.
872 A .R S K 1560, s. 144.
8 7 3 A .R S K 1564, s. 142.
874 A .R S K 1573, s. 3.
875 A .R S K 1573, s. 3.
87 6 A .N Ş T 1355, s. 19 ; A .R S K 1568, s. 25.
877 A .R S K 1572, s. 40.

207
kalm ış ve 1 Tem m uz 1739 tarihinde D erya Kaptanlığı'na bağ lı K ocaili
Sancağı tevcih edilm iştir8'78.

ı- Hüseyin Paşa : Sâbık Van V alisi'dir. 12 Kasım 1738 tarihinde Musul

Eyaleti tevcih edilm iş ve 10 Kasım 1739 tarihli bir ibkâ emri ile adı geçen
eyalet yine kendisine verilm iştir879.

M usul Eyaleti'ne bağlı sancaklar sadece 1701-1702 tarihli defterde

zikredilm iş ancak tevcihata tabi tutulmam ışlardır.

XXVII- BASRA EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- Ali Paşa : Köprülü-zâde Fazıl Mustafa Paşa'nm damadıdır. Mayıs

1701'de Basra'nın urban eşkiyasının elinden kurtarılmasından sonra buraya
vali olarak tayin edilm iştir. Tasarruf ettiği Basra Eyaleti 11 H aziran 1702
tarihli bir ibkâ emri ile yine kendisine verilm iştir880.

b- Receb Paşa : 20 Eylül 1716 tarihinden önce Basra Eyaleti’n i vali

o larak tasarru f etm iş z ik re d ilen tarih te D iy arbek ir E y aleti tev cih
ed ilm iştir881.

c- Haşan Paşa-zâde A hm ed Paşa : Sâbık Şehr-İ Zor Beylerbeyi'dir. 20

Eylül 1716 tarihinde Basra Eyaleti tevcih edilm iştir882. 21 Tem m uz 1718
tarihli bir ibkâ emri ile 31 Ağustos 1718 tarihinden itibaren 3,5 yıl daha
eyaleti tasarruf etm esi k ararlaştırılm ıştır883.

d- M uham m ed Paşa : 31 Tem m uz 1736 (H. 22 Rebiyül-evvel 1149)

tarihindeki önce Basra Eyaleti'ni vali olarak tasarruf etm iş/ zik red ilen
tarihte Karaman Eyaleti tevcih edilm iştir884.

e- A bdulcelil-zâde Hüseyin Paşa : 30 Ocak 1737 tarihinden önce Basra

V alisi olarak görev yapm ış ve 26 Ekim 1737 tarihinde Van Eyaleti tevcih
ed ilm iştir885. Kendisinden sonra eyaleti tasarruf eden Ahmed Paşa'nın 30

8 7 8 A .R S K 1572, s. 4 7 .
8 7 9 A .R S K 1572, s. 4 0 .
8 8 0 A .R S K 1551, s. 60.
8 8 1 A R S K 1573, s. 3.
8 8 2 A .R S K 1573, s. 3.
8 8 3 A .N Ş T 1355, s. 19 ; A .R SK 1568, s. 25.
8 8 4 A .R S K 1572, s. 3.
88 5 A .R S K 1572, s. 30.

208
Ocak 1737 tarihinde bu göreve geldiğini dikkate alırsak Hüseyin Paşa'nın 30
Ocak-26 Ekim 1736 tarihleri arasında mansıbsız kaldığını söyleyebiliriz.

/- A hm ed Paşa : Bağdad V alisi olup 30 Ocak 1737 tarihinde Basra

Eyaleti de kendisine tevcih edilmiştir. 28 M art 1738, 17 Kasım 1738, 26 Ocak
1739 ve 10 Kasım 1739 tarihli ibkâ emirleri ile her iki eyaleti de tasarrufa
devam etm iştir886.

B a sra E y a le ti'n e b a ğ lı s a n ca k la r 1701-1702 ta rih li d e fte rd e

zikredilm iş, ancak tevcihata tabi tutulm am ışlardır.

XXVIII- AHSA EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a~ Ş erif Z ey d : M ekke-i M ükerrem e Şerifi olup, M ekke-i Mükerreme

Em areti'ne hizm et etm ek üzere Aralık sonları 1697 tarihinde Ahsa Eyaleti
tev cih e d ilm iş tir8 8 7 . M ekke-i M ü kerrem e E m irliğ i, X V III. y ü zy ılın
başlarında, Şerif ailesi içinde senelerden beri Hicaz asayişi ve hacıların
gidip gelm e ve hac etmesini temine m uvaffak olan Zevi Zeyd ailesinin elinde
bulunm aktadır.

XXIX- HABEŞ EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

Habeş Eyaleti adlı kıymetli bir eseri bulunan merhum Cengiz Orhonlu,
bu eserinde Habeş Eyaleti beylerbeyilerini bir liste halinde verm iştir888. Bu
sayede incelediğim iz dönem de eyaleti tasarruf eden paşaları kesintisiz
o larak v erm e im kanım ız olm u ştur. G erek bu eser, g erekse m evcu t
kaynaklarım ızdan tespit ettiğim iz Habeş Eyaleti beylerbeyileri şunlardır:

a- Süleyman Paşa : Cidde-i M a'm ûre Sancağı m utasarrıfı ve Mekke-i

M ükerrem e Şeyhü'I-Haremi iken88^ 5 Eylül 1701 tarihinde Habeş Eyaleti de
kendisine tevcih edilm iştir8^ . Beylerbeyi rütbelidir.

8 8 6 A R S K 1572, s. 40. .
8 8 7 A K S K 1551, s. 62.
8 8 8 Bkz. C en giz O rhonlu, O sm atıh im paratorlu ğu'ntın G üney Siyaseti H abeş E yaleti, İstanbul, 1974, s.
183-184. C en giz O rh onlu'n un verd iği beylerbeyi listesi de eksiktir. Bu ek siklik ler m evcut kaynaklarım ızd an
tam am lanm ıştır.
88^ C engiz O rhonlu, H abeş Eyaleti, s. 132.
8 90 A .R S K 1551, s. 62.

209
 Bu tarih ten sonra, H abeş E y aleti; C idde San cağı v e M ekke-i
M ükerreme Şeyhü'l-H arem liği İle birlikte tevcih edilmiştir.

c- Hacı Halil Paşa : Tayin tarihi: Ağustos başları 1703^ 1.

d- Mehtned Paşa : Tayin tarihi: 2 Ekim 1708892.

e- Osman Paşa : Tayin tarihi: Ekim sonları 1714893.

/- Seyyid Kiird İbrahim Paşa : Cidde-i M a'm ûre Sancağı'na m utasarrıf

olup 11 A ralık 1717 tarihinden itibaren 3,5 sene tasarruf etmek kaydıyla ve
vezare t ile Habeş Eyaleti de kendisine tevcih edilm iştir894.

g - Ahmed Paşa : Tasarruf ettiği Habeş Eyaleti 10 Temmuz 1736 tarihli

ibkâ emri ile yine kendisine verilm iştir895.

h- Ebû Bekir Paşa : Sâbık M ısır Valisi olup 28 M art 1738 Habeş Eyaleti
tevcih edilmiştir. 26 Ağustos 1738 ve 5 Temmuz 1739 tarihli ibkâ emirleri ile
görevine devam ettirilm iştir896.

i- İsken der Paşa : Ebû Bekir Paşa'n ın oğlu olup, D ergâh-ı Ali
kapıcıcıbaşıların dan d ır. 17 A ralık 1739 tarihinde H abeş Eyaleti tevcih
ed ilm iştir897. Beylerbeyi rütbelidir.

XXX- KAPUDANLIK-I DERYA

1- Kaptanlık

a- A bdulfettah Paşa : 1 Eylül 1701 tarihinde Derya Kaptanlığı tevcih

ed ilm iş ve 15 A ralık 1701 tarih in d e R u m ili B ey lerb ey iliğ i payesi
v e r ilm iş tir898. 6 M art 1702 tarihinde M idillü Sancağı A laybeyi tayinin
Abdulfettah Paşa’nın arzı üzerine gerçekleşm esi bu tarihte halen görevde
olduğunu göstermektedir899.

C en giz O rhonlu, Hfl&ejî E yaleti, s. 184.

A y m eser, s. 184.
893A v mi s. 184.
A .N Ş T 1355, s. 20 ; A .K SK 1568, s. 26.
A .R S K 1572, s. 40.
A .R S K 1572, s. 40.
A .R S K 1572, s. 40.
A .R S K 1551, s. 62.
A .R S K 1560, s. 151.

210
 A bdulfettah Paşa’dan sonra 1713 y ılına kadar D erya K aptanlığı
görevini yürüten paşaların isim lerini, Alaybeyi Tevcih D efterleri’nden tespit
edebilm ekteyiz. Ancak bu paşaların hangi tarihte bu göreve başladıkları ve
ayrıldıkları konusunda tam bir tarih verm ek mümkün değildir. Bu itibarla
1704-1713 tarihleri arasındaki paşaların sadece hangi tarihlerde fiilen bu
görevi yürüttüklerini belirtm ekle iktifa edeceğiz.

b- Vezfr Osman Paşa : 6 Mart 1704-21 Nisan 1704 900.

c- Vezir M ehm ed Paşa : 28 Aralık 1704 901.
d- Beylerbeyi Abdurrahman Paşa : 6 Ocak 1705-5 Mayıs 1705 902.
e- Vezir Veli Paşa : 29 Ocak 1706-7 Aralık 1706 903.
/- Vezir Hacı İbrahim Paşa : 4 Şubat 1707-9 Ocak 1709 904
g- Vezir M uhammed Paşa : 26 Şubat 1710-6 Mayıs 1711 905.
h- Vezir Hacı Ahmed Paşa : 18 Ocak 1712-9 Ocak 1713 906.
ı- Beylerbeyi İbrahim Paşa : 3 Nisan 1713-9 Mart 1713 907.

Süleyman Paşa : K apudane-i Hümâyûn Kap ta m olup rii t be-i vezaret

ile 2 Nisan 1718 tarihinde Derya Kaptanlığı tevcih edilm iştir908.

k- Hacı M ehm ed Paşa : 10 Kasım 1734 tarihinde yapılan M idillü

Sancağı tevcihi Derya Kaptanı V ezîr H acı M ehmed Paşa'm n arzı üzerine
o lm u ştu r909. Bu sebeple, zikredilen tarihte fiilen bu görevi yürüttüğünü
söylemek mümkündür.

I- Süleyman Paşa : D erya üm erâsından olup 28 Ocak 1737 tarihinde

Derya Kaptanlığı tevcih edilm iştir. 2 Nisan 1737 tarihinde rütbe-i vezâret
ihsan olunm uş, 3 Şubat 1738, 15 Ocak 1739 ve 10 Kasım 1739 tarihli ibkâ
emirleri ile de görevine devam ettirilm iştir910.

90(^ A .R S K 1560, s. 148-152 (Sığla, tnebahtı, K arlıili, M en su hat sancakları alaybeyi tevcih kayıtlan ).
9^ A .R S K 1560, s. 152 (M ensuh at Sancağı A laybeyi tevcih kaydı).
9i^ A .R S K 1560, s. 148,150 (Sığla, R od os, tnebahtı sancakları alaybeyi tevcih kayıtlan ).
A R S K 1560, s. 151,152 ; A R S K 1564, s. 149 (S ığla, M id illü , M en su hat ve K a rlıili sancakları
alaybeyi tevcih kayıtları).
9 04 A .R SK 156 0, s. 149 ; A .R S K 1564, s. 146, 149 (K ocaili, tn ebah tı ve Karlıili sancakları alaybeyi
tevcih kayıtları).
^ A R S K 1564, s. 145, 146, 149 (Eğriboz, tnebahtı ve M idillü sancakları alaybeyi tevcih kayıtları).
A .R S K 1564, s. 146 (tnebahtı Sancağı alaybeyi tevcih kayıtlan ).
A R S K 1564, s. 147, 149 (tnebahtı ve K arlıili sancakları alaybeyi tevcih kayıtları).
9 08 A .N Ş T 1355, s. 20 ; A .R SK 1568, s. 26.
9 09 A R S K 1572, s. 49.
9 10 A R S K 1572, s. 43.

211
 2- Rodos Sancağı

a- Haşan Kaptan : M agosa'yla birlikte 6 Aralık 1699 tarihinde tevcih

ed ilm iş t i r f i l .

b- A bdurrahm an Paşa : Derya üm erâsından olup, 18 Tem m uz 1701

tarihinde Rodos Sancağı tevcih ed ilm iştir912. Alaybeyi tevcih kayıtlarına
göre A bdurrahm an Paşa 11 K asım 1706 tarih in de h alen bu görevi
yürütm ektedir91^.

Rodos Sancağı 1735-1736 tarihli defterde hem Kapudanlık-ı Derya

hem de Anapoli K aptanlığı içerisin de yazılm ıştır. A ncak Kapudanlık-ı
D erya b ü n y e sin d e zik rd ilirk e n bu dahi zîre kaydoîu n m u ştu r ibaresi
dü şü lm ü ştü r914. Bu sebeple Anapoli K aptanlığına bağlı olduğu yıllara ait
tevcih kayıtlarını ilgili kaptanlığın içerisinde vereceğiz.

3- Değirmenlik ve Meşen turî Sancağı

a- M ehm ed Paşa : Sabık Tuna K ap tan ı’dır. Sadece D eğirm en lik

Sancağı, Sığla Sancağı ile birlikte 3 M art 1699 tarihinde kendisine tevcih
ed ilm iştir91^.

4- Sığla Sancağı

fl- Mehmed Paşa : Sabık Tuna Kaptanı olup, Değirm enlik Sancağı ile
birlikte 3 M art 1699 tarihinde kendisine tevcih olunmuştur916.

5- Andıra Sancağı

1701-1702 tarihli d eftere göre K aptan Paşa’ya has olarak tayin

olunmuştur917.

6- Karlıili Sancağı

Derya K aptanlığından önce Süveyş Kaptanlığı'na bağlıdır. Bu sebeple

Süveyş Kaptanlığına bağlı olduğu dönem le alâkalı tevcih kayıtlarını ilgili
kaptanlık İçerisinde vereceğiz.

911 A .R S K 1551, s. 30.

912 A R S K 1551, s. 63.
9 1 3 A .R S K 1560, s. 148.
9 1 4 A JtSJC 1572, s. 43.
9 1 5 A R S K 1551, s. 63.
9 1 6 A « S K 1551, s. 63.
91 7 A .R S K 1551, s. 63.

1
 a- Ahrned Paşa : Sâbık Rikâb-ı Hümâyûn Kaym akam ı'dır. 2 Tem muz
1736 tarihinde has suretiyle Karlıili Sancağı tevcih olunmuştur918.

b- Y u su f P aşa-zâde H aşan Paşa : Eski K arlıili m utasarrıfıdır. 19

Ağustos 1737 tarihinde adı geçen sancak yine kendisine tevcih o l u n m u ş t u r 9 ^ ,

c- S an Ahıned Paşa : Boğdan muhafzasında bulunm aktadır. 1 Ekim

1738 tarihinde Karlıili Sancağı tevcih ed ilm iştir. Boğdan V oyvodası ile
ittifa k ile m u h afaza-i m em lekete ikdam etm ek şa rtıy la 28 Eylül 1739
tarihli bir ibkâ 'em ri ile görevine devam etmesi kararlaştırılm ıştır920.

7- Senturin Sancağı

a- M ehm ed B ey : Firkate k ap tan larınd an olu p, 19 M ayıs 1688

tarihinde Senturin Sancağı tevcih edilm iştir92'1.

8- Nakşa Berre Sancağı

a- Ahrned Paşa : Derya üm erâsından olup, 23 M art 1699 tarihinde

Nakşa Berre Sancağı tevcih edilm iştir922.

9- Kavala Sancağı

a- A bdi Paşa-zâde İbrahim Bey : Derya üm erâsından olup, arz-ı hâli

mûcebince 10 Ağustos 1702 tarihinde Kavala Sancağı tevcih edilm iştir923.

b- H üseyin Bey : Sâbık K ırşehri San cak beyi'd ir. 30 N isan 1717
tarihinde m uhafazası şartıyla Kavala sancağı tevcih edilm iştir924,

10- Midillü Sancağı (Eskerüs ile birlikte)

a- M ehm ed Bey : D erya üm erâsından olup, 24 Ocak 1696 tarihinde

M idillü Sancağı tevcih edilm iştir925.

91 8 A R S K 1572, s. 44.
919 A K S K 1572, s. 44.
920 A .R S K 1571, s. 44.
921 A .R S K 1551, s. 63.
922 A .R S K 1551, s. 64.
923 A R S K 1551, s. 64.
924 A .N Ş T 1355, s. 20 ; A .R S K 1568, s. 26.
925 A R S K 1551, s. 64.

213
 b- Haşan Paşa : Derya ümerâsındandır. 7 Mart 1701 tarihinde adı geçen
sancak kendisine tevcih edilm iştir926.

M id illü San cağ ı daha son raki y ıllard a A napoli K ap tan lığı'n a
bağlandığı İçin bundan sonraki tevcih kayıtlarını ilgili kaptanlık içerisinde
vereceğiz.

11- Sakız Sancağı

a - Kasım Bey : D erya üm erâsından Hamza Paşa'nın kardeşidir. 5

Mayıs 1695 tarihinde Sakız Sancağı tevcih edilm iştir927.

12- Eğriboz Sancağı

a- İsmail Paşa : Tırhala ve K arlıili sancaklarıyla birlikte 29 Nisan

1702 tarihli bir ibkâ emri ile arpalık suretiyle yine kendisine verilm iştir92**.

b- Osman Paşa : 20 Aralık 1704 ve 14 Temmuz 1705 tarihli alaybeylik

tevcih k ayıtların d an O sm an P aşa'n ın zik red ilen tarih lerd e Eğriboz
Sancağı'm tasarruf ettiği anlaşılm aktadır929.

c- Hact İbrahim Paşa : 16 Ocak 1706 ve 15 Mayıs 1706 tarihli alyabeyi

te v cih k a y ıtla rın d a İb ra h im P aşa 'd a n Eğriboz m u hafızı o la r a k
b a h s e d ilm e s i z ik r e d ile n ta r ih le r d e f iile n san cağ ı ta s a r r u f
gösterm ektedir93^.

d- Aİİ Paşa : Sabık B o stan cıb aşı'd ır. 22 Eylül 1716 tarih in d e
muhafazası şartıyla Eğriboz Sancağı tevcih edilmiştir^31.

e- K öpriilü -zâde Es'ed Paşa : 8 Şubat 1718 tarihinde m uh afazası

Şartıyla Eğriboz Sancağı tevcih edilm iştir932.

/- Ahmed Paşa : Tasarruf ettiği Eğriboz Sancağı 7 Kasım 1736 tarihli

bir ibkâ emri ile yine kendisine veri imiş tir933.

92 6 A .R S K 1 5 5 Î, s, 64.
92 7 A. R S K 1551, s. 64.
92 8 A .R S K 1551, s. 65.
92 9 A .R S K 1560, s. 149.
930 A .R SK 1560, s. 149 (Eğriboz A laybeyi tevcih kaydı) ; A .R SK 1564, s. 149 {K arhili A laybeyi tevcih
kaydi).
931 A .R S K 1573, s. 3.
93 2 A .N Ş T 1355, s, 20 ; A .R SK 1568, s. 26.
933 A .R S K 1572, s. 45.

214
 g - M uham m ed Paşa : Eski vezîr-i âzam lardandır. 6 Ağustos 1737
tarihinde adı geçen sancak kendisine tevcih edilmiştir. 17 Kasım 1738 ve 10
Kasım 1739 tarihli ibkâ emirleri ile görevine devam etirilm iştir934.

13- M ezistre Sancağı

a- M ehm ed Bey : Sabık Kul Kethüdâsı'dır. Sefere gitm ek şartıyla 22

Nisan 1695 tarihinde M ezistre Sancağı tevcih edilm iştir935,

Mezistre Sancağı 1735-1736 tarihli defterde sadece ismiyle zikredilmiş

sancakbeyi tevcihi kaydedilm em iştir93^.

14- İnebahtı Sancağı

a- Ö m er Paşa : Sabık Trabzon Valisi olup, 21 Eylül 1701 tarihinde

İnebahtı Sancağı tevcih edilm iştir937.

b- İsmail Paşa : 23 Temmuz 1702 tarihinden önce İnebahtı Sancağı'nı

tasarruf etmiş ve bu tarihte Kefe Eyaleti tevcih edilm iştir938.

o A hm ed Paşa : 5 Tem m uz 1706 tarihli alaybeyi tevcih kaydında,

A hm ed P a şa ’nın a r p a lık su retiy le in eb ah tı S an cağ ı’nı tasarru f ettiği
b e lirtilm e k te d ir939.

d- M ustafa Paşa : 12 Şubat 1709 tarihinde fiilen İnebahtı Sancağı’nı

tasarruf etm ektedir940.

e- Hüseyin Paşa : 10 O cak 1711 tarihli alaybeyiik tevcih kaydında

zikredilen tarihte H üseyin P aşa'n ın İnebahtı San cağ ı’nı tasarruf ettiği
k a y ıtlıd ır 9 41.

/- Fazlı Paşa : 3 N isan 1713 tarihinde İnebahtı Sancağı Fazlı Paşa

tarafından tasarruf edilm ektidir942.

934 A .R S K 1572, s. 45.

935 A .R S K 1 551, s. 65.
936 A .R S K 1572, s. 46.
937 Â .KSK 1551, s. 65.
938 .A .R S K 1551, s. 13.
939 A .R S K 1564, s. 146.
94^ A .R S K 1564, s. 146 (inebahtı Sancağı A laybeyi tevcih kaydı).
941 A .R S K 1564, s. 146.
94^ A .R S K 1564, s. 147 (İnebahtı San cağ ı A laybeyi tevcih kaydı).

215
 g - Osman P aşa : Sabık A sita n e K ay m akam ı'd ıı. A r p a lık suretiyle
tasarruf ettiği înebahtı Sancağı 12 Kasım 1717 tarihli bir ibkâ em ri ile yine
kendisine verilm iştir943.

h - Numan Paşa : 7 Kasım 1736 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf ettiği
înebahtı Sancağı m uhafazası şartıyla tekrar kendisine verilm iştir944.

ı- A bdu llah Paşa : Sabık v ezîr-i âzam lard and ır. În ebah tı K alesi
m uhafazası şartıyla adı geçen sancak kendisine tevcih edilmiştir. 17 Kasım
1738 ve 10 Kasım 1739 tarihli ibkâ emirleri ile görevini sürdürmüştür945.

15- Mora Muhassıllığı Sancağı (Anapoli muhafızlığı ile birlikte)

a - Ahmed Paşa : Tasarruf ettiği M ora Sancağı 20 Kasım 1736 tarihli bir
ibka em ri ile, A n a p o li K alesi m u h a fa z a sı ş a r tıy la y in e k en d isin e
verilm iştir. 23 Aralık 1737, 17 Kasım 1738 ve İÜ Kasım 1739 tarihli ibkâ
emirleri ile görevine devam ettirilm iştir946.

16- Kocaili Sancağı

Kocaili Sancağı D erya K ap tan lığın d an önce Süveyş K aptanlığı'na

bağlıdır. Süveyş K ap tan lığı'n a bağ lı olduğu yıllarla alâkalı tevcihleri
ilgili kaptanlık içerisinde vereceğiz.

a- Osman Paşa : 31 Aralık 1703 tarihinde Kocaili Sancağı A laybeyi

tevcih k ayd ın d a a r p a l ık su retiy le adı g eçen Sancağı tasarru f ettğ i
b e lirtilm e k te d ir947.

b- Süleyman Paşa : Sabık Kılburun Sancağı m utasarrıfıdır. 21 Eylül

1716 tarih in d e M ezistre m u hafazası şartıy la ber-vech-i arp alık K o caili
Sancağı tevcih edilm iştir948.

c- A hm ed Paşa : A n apoli K alesi m uh afazasınd a olup, zik red ilen

kalen in m uh afazası şartıyla 8 K asım 1717 tarihinde a r p a lık su retiy le
Kocaili Sancağı tevcih ed ilm iştir949.

94 3 A .N Ş T 1355, s. 20 ; A R S K 1568, s. 26.

94 4 A R S K 1572, s. 46.
94 5 A R S K 1572, s. 46.
946 A .R S K 157 1 , s. 46.
94 7 A R S K 1560, s. 349.
94 8 A .R S K 1573, s. 3.
94 9 A .N Ş T 1355, s. 2 1 ; A R S K 1568, s. 27.

216
 d - K iird İbrahim P aşa-zâde İbrahim Paşa : Tasarru f ettiği K ocaili
Sancağı, Tersane-i A m ir e y e iktiza eden gerek mübayaa ve gerek ocaklık olan
keresten in kat' ve tah sil v e n aklin d e ve s a ir u m û r-ı m ü him m atın
tem eşşitinde b eıl-i ku dret şartıyla sefere m e'm ûriyyetten afv olunm ak üzere
21 Eylül 1736 tarihli bir ibkâ emri ile yine kendisine verilm iştir. 26 Ekim
1737 ve 17 Kasım 1738 tarihli ibkâ em irleri ile aynı görevine devam
e ttirilm iş tir^ .

e- M ustafa Paşa : Sabık M usul V alisi'dir, 1 Temmuz 1739 tarihinde

R ik âb-ı H üm âyûn tarafın d an a r p a lık suretiyle K ocaili Sancağı tevcih
ed ilm iştir^ 5!.

17- İskenderiyye Sancağı

a- İbrahim Paşa : 2 Mayıs 1699 tarihinden önce iskenderiyye Sancağı'nı

tasarruf etmiştir. Kendi isteği ile bu görevden ayrılmıştır^52.

b- O sm an Paşa : İb rah im P aşa'n ın o ğlu d ur. İb rah im P aşa'n ın

feragatinden dolayı 2 Mayıs 1699 tarihinde iskenderiyye Sancağı kendisine
tevcih edilm iştir^53.

c- Arslan Paşa : 6 Eylül 1718 tarihinden önce iskenderiyye Sancağı'nı

ta sa rru f e tm iştir. Bu ta rih te A rslan P aşa'y a O hrİ San cağ ı tevcih
ed ilm iştir^ 54.

İskenderiyye Sancağı daha sonraki yıllarda Anapoli K aptan lığı’na

bağlandığı için diğer tevcih kayıtlarını ilgili kaptanlık içerisinde vereceğiz.

18- Dimyad Sancağı (Reşîd Sancağı ile birlikte)

a - Haşan Paşa : Derya üm erâsından olup, 28 M art 1698 tarihinde

Dim yad ve Reşid sancakları tevcih e d i lm iş t i r ^

D im yad ve Reşîd sancakları da daha sonra Anapoli Kaptanlığı'na

bağlan dığı için diğer tevcih kayıtlarını zikredilen kaptanlık içerisinde
vereceğiz*

95 0 A .R S K 1572, s. 47.
95 1 A .R S K 1572, s. 47.
95 2 A .R S K 1551, s. 66,
95 3 A .R S K 1551, s. 66.
95 4 A .N Ş T 1355, s. 3 ; A .R SK 1568, s. 9.
95 5 A .R S K 1551, s. 66.

217
 XXXI- SÜVEYŞ KAPTANLIĞI

1- Kaptanlık

a- M ahm ûd Paşa : 4 Mayıs 1702 tarihinde ber-vech-i te'bîd Süveyş

K aptanlığı tevcih edilm iştir956, Beylerbeyi rütbelidir.

Daha sonraki yıllarda Süveyş Kaptanlığı kaldırılm ış ve muhtem elen

D erya Kaptanlığı'na bağlanm ış olm alıdır. Zira bu kaptanlığa bağlı Kocaili
v e K a rlıili san cak ları da dah a sonra D erya K ap tan lığı içe risin d e
yazılm ışlardır. 1735-1736 tarihli defterde sadece ism en zikredilm iş olması
ve tev cih le alâk alı b ir kayd ın bu lu n m am ası Süveyş K ap tan lığ ı'n ın
kaldırıldığını teyid etm ektedir957.

2- Kocaili Sancağı

a~ Osman Paşa : Anadolu tahrîrine me'mûr olup, 10 Ocak 1698 tarihinde

-m uhtem elen arpalık suretiyle-Kocaîli Sancağı tevcih edilm iştir958.

3- Karlıili Sancağı

a- İsm ail Paşa : R u m ili E y a le ti'n e b ağ lı T ırh ala ve D erya

Kaptanlığı’na bağlı Eğriboz sancakları İle birlikte 29 Nisan 1702 tarihli bir
ibkâ emri arpalık suretiyle yine kendisine verilm iştir959.

XXXII- MISIR EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- M ehmed Paşa : 88,5 kise Saliyane bedeli ile tasarrufunda olan M ısır
Eyaleti 10 Ekim 1702 tarihli bir ibkâ emri ile yine kendisine verilmiştir. Bu
tevcih kaydında belirtildiğine göre M ehmed Paşa 1700 yılından beri adı
geçen eyaleti tasarruf etm ektedir960.

b- A bdi Paşa : 25 Kasım 1716 tarihinden önce M ısır Eyaleti'ni tasarruf

etm iş ve bu tarihte Rumili Beylerbey il iği tevcih edilm iştir96^.

9 5 6 A K S K 1551, s. 66.
9 5 7 A.KŞJC 1572, s. 47.
9 5 8 A .R S K 1551, s. 66.
9 5 9 A R S K 1551, s. 66.
9 6 0 A R S K 1553, s. 67.
961 1355, s. 2 ; / U S K 1 568, s. 8.

218
 I c- A li Paşa : M uhtemelen Abdi Paşa'dan sonra eyaleti tasarruf etmeye
I başlam ış ve 19 M ayıs 1718 tarih li b ir ibkâ em ri ile görevine devam
I e ttirilm iş tir962.
■ ı

d- Ebû Bekir Paşa : 12 Temm uz 1736 tarihli bir ibkâ emri ile tasarruf
ettiği M ısır Eyaleti yine kendisine verilm iştir963. 12 Mart 1737 tarihinde bu
görevden ayrılmış ve bir m üddet m ansıbsız kaldıktan sonra 28 Mart 1738
tarih in d e Ç idde-i M a'm û re San cağ ı ve M ekke-i M ü kerrem e Şeyhü'l-
H arem liği ile birlikte Habeş Eyaleti tevcih edilm iştir96^.

e - M u stafa P aşa : S a b ı k M i r a h u r - ı E v v e l ’d ir.1 2 M art 1737

tarihinde rütbe-i valây-ı vezâret ile M ısır Eyaleti tevcih edilm iştir. 2 Eylül
1737 tarihli bir ibkâ em ri İle sefer-i hüm âyûn için hazırlanm ası ferm an
olunan 3.000 nefer M ısır askerinin teçhizinde ve zam anında irsalinde ve
memûr olduğu diğer hizmetleri yerine getirmede bezl-i kudret etmek şartıyla
adı geçen eyalet yine kendisine verilmiştir. 28 Temmuz 1738 tarihli ikinci bir
3 ibkâ em ri ile görevine devam ettirilm iştir965.

/- Süleym an Paşa : Eski Şam valilerin d en d ir. Ocak ortaları 1739

tarihinde Mısır Eyaleti tevcih edilm iştir966.

Mısır Ey al eti 1ni idare eden paşaların tamamı vezîr rütbelidir.

)ir
2- Cidde-i Ma'm ûre Sancağı

a- Süleyman Paşa : Habeş Eyaleti ve M ekke-i Mükerrem e Haremliği

ile birlikte 5 Eylül 1701 tarihinde 3,5 sene tasarruf etmek kaydıyla Cidde-i
M a'm ûre Sancağı tevcih edilm iştir967.

^ısır b- A hm ed Paşa : M ekke-i M ükerrem e Şeyhü'l-H arem liği ve Habeş

, £U Eyaleti ile birlikte tasarruf ettiği Cidde Sancağı 10 Temm uz 1736 tarihli bir
■’ a(k ibkâ em ri ile yine kendisine verilm iştir968. Ahmed Paşa'ya 26 Kasım 1737
tarihinde Safed- Sayda ve Beyrut Eyaleti tevcih edilm iştir969. Ancak adı
geçen eyalet daha sonra İbrahim Paşa'ya tevcih edildiği için tasarruf
,arruf edem em iştir.

962 A .N Ş T 1355, s. 21 ; A R Ş * 1568, s. 27.

963 A K S K 3572, s. 41.
964 A R S K 3572, s. 40.
965 A .R S K 1572, s. 41.
96 6 A .R S K 1572, s. 41.
9 6 7 A .R S K 1551, s. 67.
9 6 8 A .R S K 1572, s. 41.
96 9 A .R S K 3572, s. 13.

219
 c- EbÛ Bekir Paşa : Sabık M ısır Valisidir. 29 Mart 1737 tarihinde Habeş
Eyaleti ve M ekke-i M ilkürrem e Şeyh ü’l-H arem liği ile b irlikte Cidde-i
Ma'm ûre Sancağı tevcih edilmiştir. 26 Ağustos 1738 ve 5 Temmuz 1739 tarihli
İbkâ em irleri ile görevine devam ettirilm iştir97^.

d- İskender Paşa : Sâbık D ergâh -ı A lî kap ıcıbaşılarınd an d ır. 17

Aralık 1739 tarihinde riitbe-i m ir-m irânî ve Rum ili Beylerbeyindi pâyesi ile
Mekke-i M ükerrem e Şeyhü'l-H arem liği ve Habeş Eyaleti ile birlikte Cidde
Sancağı tevcih edilm iştir971.

3- M ısır Mir-Haclığı

a- Eyûb Bey : 25 Ağustos 1701 tarihli bir ibkâ emri ile m ir-haclık
görevine devam ettirilm iştir972.

b- İbrahim Bey : M ısır üm erâsından olup, sâbık Buheyre hâkim idir.

Baş D efterdar Hact H alil Efendi'nin ılâ n u m ûcebince 26 Ocak 1737 tarihinde
Mısır M ir-H aclığı tevcih edilm iştir. 17 Eylül 1737 tarihli bir ibkâ em ri ile
görevine devam ettirilm iştir97^.

c- Z iilfikarlı Osman Bey : M ısır üm erâsından olup, 19 Ekim 1737

tarihinde M ısır M ir-H aclığı tevcih edilmiştir. 11 Kasım 1738 ve 12 H aziran
1739 tarihli ibkâ em irleri ile görevine devam ettirilm iştir974.

XXXIII- CEZAYÎR-Î GARB EYALETİ

1- Eyalet

a- Ali Paşa : Daha önce IstankÖy muhafazasında bulunmuş ve 18 Mayıs

1699 tarihinde Cezayir-i Garb Eyaleti tevcih edilm iştir975.

b- M ehm ed Paşa : C ezay ir-i G arb D ayısı olup, 21 A ğustos 1718

tarihinde b ey lerb ey ilik ile verilm iştir976.

9 7 0 A .R S K 1572, s. 41.
971 A .R S K 1572, s. 41.
9 7 2 A R S K 1551, s. 67.
9 7 3 A .R S K 1572, s. 41.
9 7 4 A .R S K 1572, s. 41.
975 A R S K 1551, s. 68.
97 6 A .N Ş T 1355, s. 2 1 ; A .R S K 1568, s. 27.

220
 c- İbrahim Paşa : Tasarruf ettiği eyalet 24 Kasım 1736, 17 Kasım 1738
ve 10 K asım 1739 tarihli ibkâ em irleri ile yine kendisinin üzerinde
k a lm ıştır977.

XXXIV- TUNUS EYALETİ

1- Eyalet ve Paşa Sancağı

a- ÖıneK, Paşa : Daha Önce de Tunus Beylerbeyi olarak görev yapmış ve

22 M art 1701 tarihinde ikinci kez Tunus Eyaleti tevcih edilm iştir97®.

b- Kuşet M ustafa Paşa : Sâbık K efe Beylerbeyidir. 7 Temmuz 1717

tarihinde Tunus Eyaleti tevcih edilm iştir979.

c- A li Paşa : Tasarruf ettiği Tunus Eyaleti/ 24 Kasım 1736, 17 Kasım

1738 ve 10 Kasım 1739 tarihli ibkâ em irleri ile yine kendisine verilmiştir980.

2- Vatan Sancağı

a- M u rad Bey : 23 N isan 1700 tarihinde V atan San cağı tevcih

e d ilm iştir981,

b- Hüseyin Bey : 26 Aralık 1717 ve 14 Mayıs 1735 tarihli ibkâ emirleri

ile adı geçen sancağı tasarrufa devam etmiştir982.

c- Hamza Bey : Kendisinden önceki sancakbeyi H üseyin'in tavsiyesi

üzerine 23 Aralık 1738 tarihinde Vatan Sancağı kendisine tevcih edilm iş ve
13 Kasım 1739 tarihli ibkâ emri ile görevine devam ettirilmiştir983.

V atan Sancağı oc ak lık suretiyle aynı aile üyeleri arasında tasarruf

ed ilm iştir984.

977 A .R SK 1571, s. 42.

9 7 8 A .R S K 1551, s. 68.
979 A .N Ş T 1355, s. 22 ; A .R SK Î5 6 8 , s. 27.
980 A .R SK 2572, s. 42.
981 A .R S K 155 1 , s. 68.
98 2 A .N Ş T 1355, s , 21 ; A .R S K 1568, s. 27.
98 3 A .R S K 1572, s. 42.
984 t. H. U zunçarşılı, Osımı îi/i T arih i, c. IV/2. Kısım , s. 250-251 ; R. M antran, X V I-X V III. Y ü zyıllarda
Osm unh im paratorlu ğu,, s. 207, 226.

221
 3- Mehle Sancağı

a- M ehm ed Bey : Tasarrufunda olan M ehle Sancağı 17 M ayıs 1692

tarihinde yeni bir em ir ile yine kendisine verilmiştir985.

XXXV- TRABLUSGARB EYALETİ

1- Eyalet

a- Hacı M ustafa Paşa : Trablusgarb Dayısı iken ahalinin isteği üzerine

22 N isan 1702 tarihinde beylerbeyİtik ile v e r i l m i ş t i r 9 ®6 .

b- Karam anhoğlu Ahmed Paşa : 26 Mayıs 1718 tarihinde tasarruf ettiği

Trablusgarb Eyaleti yine kendisine verilm iştir987. Ahmed Paşa, 1711 yılında
Trablusgarb ahalisinin ve yeniçeri divanının desteği ile paşa ve dayı olarak
ilan edilm iş, 1713 yılında beylerbeyiliği m erkezî hüküm et tarafından da
tasdik edilerek beylerbeyilik berâtı verilm iştir988.

Ahmed Faşa 24 Kasım 1736,17 Kasım 1738 ve 10 Kasım 1739 tarihli

ibkâ em irleri ile görevine devam ettirilm iş989, 1745 yılında vefatına kadar
beylerbeyi olarak kalm ıştır.

XXXVI- TUNA NEHRİ DONANMASI BAŞBUĞLUĞU

1- Başbuğluk

a- M ehmed Paşa : 3 Mart 1699 tarihinden Önce Tuna Kaptanı olarak

görev yapm ış ve zikredilen tarihte D eğirm enlik ve Sığla Sancakları tevcih
ed ilm iştir990.

b- Mustafa Paşa : 26 Ekim 1737 tarihinden önce Tuna Nehri Donanması

Başbuğu olarak görev yapmış ancak yaşının ilerlemesi ve Tuna Donanması
g e m ilerin i im al ve istih d a m a ku dreti kalm am ası ü zerin e görev d en
alın m ıştır991.

c- Mahınûd Paşa : Tuna Donanması kaptanlarından olup Asakçı'da üstü

açıklı başbuğu ve eski Tersane-i Amire kethüdasıdır. M ustafa Paşa'nın

9 85 A R S K 1551, s. 68.
9 8 6 A R S K 1551, s. 69.
987 A .N Ş T 1355, s. 22 ; A I Î S K 1568, s. 28.
988 R. M antran, X V I-X V III. Yüzyıllarda O sm ıııh iıııpunıtorlugu, s 228-229.
98 9 A .R S K 1572, s. 43.
990 A .R S K 1551, s. 63.
991 A R S K 1572, s. 47.

222
görevden alınm ası üzerine 26 Ekim 1737 tarihinde Tuna Nehri Donanması
Başbuğluğu, C ezayir B ey lerb ey iliğ i pay esi ile k en d isin e v erilm iştir.
Mahmûd Kaptan'a 23 Ağustos 1738 tarihinde Tersane-i Amire Kethüdalığı
tevcih edilm iş ve görevden a y rılm ış tır "2.

d- A hm ed Paşa : Sabık Girdâb A ğası'dır. 30 Ağustos 1738 tarihinde

Cezayir-i Garb Beylerbeyiliği payesiyle Tuna Nahri Donanması Başbuğluğu
tevcih edilm iş, 6 Eylül 1739 tarihli bir ibkâ emri ile görevine devam
e ttirilm iş tir993.

e- M ahmûd Paşa : Eski Tuna N ehri Donanması Başbuğudur. 10 Kasım

1739 tarihinde Tersane-i Amire Kethüdalığı görevine ilaveten yeniden Tuna
Nehri Donanması Başbuğluğu tevcih edilm iştir994.

Tuna N ehri D onanm ası Başbuğu olan paşalar aslında m îr-lıv â

rütbesinde olup Cezâyir-İ Garb Beylerbeyiliği pâyelidirler.

XXXVII- ŞATTÜ'L-ARAB KAPTANLIĞI

1- Kaptanlık

a- M usa Paşa : 8 Şubat 1737 tarihinden önce Şattü’l-arab Kaptanlığı

görevini yürütmüş, zikredilen tarihte görevden ayrılmıştır99^.

b - İbrahim Paşa : Sabık Tersane kethüdasıdır. 8 Şubat 1737 tarihinde

m îr-i m irânlık ile Şattü'l-A rab Kaptanlığı tevcih edilm iştir. 17 Kasım 1738
ve 10 K asım 1739 tarih li ibkâ em irleri ile aynı g örev in e devam
e ttirilm iş tir996.

XXXVIII- ANAPOLİ KAPTANLIĞI

1- K a p tan lık

Anapoli Kaptanlığı sadece 1735-1736 tarihli defterde bulunm aktadır.

Bu defterdeki kayıtta ise kaptanlık tevcihi bulunm am aktadır997.

a- H acı M ehm ed Paşa : 10 Kasım 1734 tarihinde yapılan M idiliü

Sancağı tevcihi Derya Kaptanı vezîr H acı M ehmed Paşa'nın arzı üzerine

9 92 A .R SK 1572, s. 47.
9 93 A .R S K 1572, s. 47.
994 A R SJC 1572, s. 47.
99 5 A .R S K 1572, s. 47.
996 A .R SK 1572, s. 47.
997 A .R S K 1 572, s. 48.

223
o lm u ştu r99**. Bu sebeple, zikredilen tarihte fiilen bu görevi yürüttüğünü
söylemek mümkündür.

2- Rodos Sancağı

a - M endal Paşa : 6 M ayıs 1731 tarihinde C ezayir Beylerbeyiliği

payesiyle Rodos Sancağı tevcih edilm iştir. Mendal Paşa Rodos Sancağı'm
Saliyaneli olarak tasarruf etm iştir999,

b- Abdulkadir Paşa : Derya ümerâsındandır. 29 Kasım 1737 tarihinden

önce Rodos Sancağı'm tasarruf etm iştir1000.

c- M ustafa Paşa : D erya üm erâsından olup Cezayir Beylerbeyiliği

pâyesi bulunm aktadır. Aynı zam anda Derya Kaptanı Süleyman Paşa'nın
oğludur. A bdulkadir Paşa'nın refin den ve Süleyman Paşa'nın arzı mûcebince
29 Kasım 1737 tarihinde Rodos Sancağı kendisine tevcih ed ilm iştir1001.
M u stafa P aşa'y a 2 M ayıs 1738 tarih in d e M id illü San cağ ı tevcih
ed ilm iştir1002.

d- A bdu lkadir Paşa : Sâbık M idilli Sancağı m utasarrıfıdır. D erya

üm erasından olup Akkerman taraflarında olan çekdiri gem ilerinin üzerine
başbu ğ 'âu T . Kırım Hanı M engli G iray H an’ın iltim a sıy la 2 Mayıs 1738
tarihinde Rodos Sancağı tevcih edilmiş ve 10 Kasım 1739 tarihli bir ibkâ
emri ile görevini sürdürmüştür1003.

3- Midillü Sancağı

a- Derviş A ğa-zâde İbrahim Paşa : Kaptan M ehmed Paşa'nın arzıyla

10 Kasım 1734 tarihinde M idillü Sancağı tevcih edilm iştir1004.

b- A bdulkadir Paşa : Sâbık Rodos Sancağı mutasarrıfıdır. 11 Şubat 1738

tarihinde Midillü Sancağı tevcih edilm iştir1005. Abdulkdir Paşa'ya 2 Mayıs
1738 tarihinde yine Rodos Sancağı tevcih edilm iştir1006.

9 9 8 A .R S K 1571, s. 49.
9 9 9 A .R S K 1572, s. 48.
1000 A .R S K 1572, s. 43, 48
1001 A .R S K 1572, s. 43, 48.
100 2 A.RSJC 1572, s. 49.
1003 A .R SK 1572, s. 43, 48.
1004 A .R S K 1571, s, 49.
1 0 0 5 A .R S K 1572, s. 49.
1 0 0 6 A .R S K 1572, s. 48.

224
 c- M ustafa Paşa : Sabık Rodos Sancağı mutasarrıfı olup, Derya Kaptanı
Süleym an Paşa'nın oğludur. 2 Mayıs 1738 tarihinde Midillü Sancağı tevcih
edilm iş ve 10 K asım 1739 tarihli bir ibkâ em ri ile görevine devam
e tm iş tir ^ 07.

4- Dimyad ve Reşid Sancakları

a- Kasım Paşa : 17 Mayıs 1731 tarihinde Tunus Beylerbey iliği vâuesi

ve Saliyanesi bedeliyle Dim yad ve Reşid Sancakları tevcih e d i l m iş t ir ^ 8.

5- îskenderiyye Sancağı

a- Osman Bey : 19 Aralık 1730 tarihinden önce 840.000 akçe Saliyane

bed eli ile İsk end eriy y e San cağ ı'n ı tasarru f etm iş, hıyan eti sebebiyle
görevden alınmış tır1

b- A li Bey : Derya ümerâsından olup, Osman Bey'in hıyaneti üzerine

boşalan iskenderiyye Sancağı 19 A ralık 1730 tarihinde kendisine tevcih
edilm iştirlO lO

XXXIX- BOĞDAN VOYVODALIĞI

Boğdan ve Eflak voyvodalıklarının kimlere tevcih edildiklerine dair

bilgilerim iz sadece 1701-1702 ve 1735-1736 tarihli defterlerde bulunan iki
tevcih kayd ından ibarettir. A ncak m erhum İsm ail H akkı U zu nçarşılı,
O sm anlı Tarihi adlı eserinde incelediğim iz dönem de Boğdan ve Eflak
V oy ada lı kİ arı'nın kim lerin elinde olduğunu kronlojık bir sıra içerisinde
v e r m iş tir1*^ 1. Bıı eserden istifade ile 1699-1741 yılları arasında Boğdan
Voyvadaları bir liste halinde aşağıda verilmiştir.

a- A ntiyoh Kandemir : 1699- Ağustos Başları 1700.

b- Kostantin D u ka (ikinci kez) : Eflak V oyvodası Brankovano'nun

dam adıdır. Kandem ir’den sonra voyvoda olm uş ve 16 H aziran 1702 tarihli
b ir ib k â kaydı ile Boğdan V o y v o d a lığ ın a devam e tm e s i
k a ra rla ştırılm ıştır1^ 2. 1703 yılında azledilm iştir.

c- M ihail Rakoviça : 3 Ekim 1703- 1705.

1 0 0 7 A .R SK 1572, s. 49.
1008 A . RSK 1572, s. 49.
1 0 0 9 A. RSK 3572, s. 49.
1 0 1 0 A .R SK 1572, s. 49.
1. H. U zunçarşılı, O sm anlı T arihi, c. IV, 2. Kısım , s. 60-77.
1012 A .R SK 1551, s. 69.

225
 d- A ntiyoh Kandemir (İkinci kez) : 1705- Temmuz 1707.
e- M ihail Rakoviça (İkinci tez) : 1707- 1709.
/- Iskerletzâde N ikola : 1709 -24 Kasım 1710.
g - Dimitri Kantemir : 24 Kasım 1710- Temmuz 1711.
h- Voyvoda Vekili Yanaki : Ekim 1711- Kasım 1711.
t- Nikola M avrokordato : Kasım 1711- 1716.
/- Mihail Rakoviça (Üçüncü kez) : 1716- 5 Ekim 1726.
k- Ligor Gika (Iskerletzâde) : 5 Ekim 1726- 2 Kasım 1730.
I- Kasap Yanaki : 2 Kasım 1730-23 Kasım 1730.
m- Ligor Gika (ikinci kez) : 23 Kasım 1730-1733.
n- Kostantin M avrokordato : 1733-1735.
p- Ligor Gika (Üçüncü kez) : 28 K asım l7351013 - 17 Eylül 1741.

XL- EFLAK V O Y V O D A L IĞ I

a- K ostan tin B r a n k o v a n o : 1699 tarih in d e E flak V oy v od alığ ı

görevinde bulunm aktadır. 22 O cak 1701 tarihli bir ibkâ emri ile Eflak
V oyvodalığı yine kendisine v e rilm iş tir^ ! 4 N isan 1714'de isyanı sebeiyle
azledilmiş ve İstanbul'a getirilerek Öldürülmüştür.

b- İstefan Kantakıızen : Nisan 1714- Ocak 1716.

c- Nikola M avrokordato : Ocak 1716- Arlık 1716.
d- İskerîetzâde Yanaki : Aralık 1716- 23 Şubat 1719.
e- Nikola M avrokordato (İkinci kez) : 2 Mart 1719- 14 Eylül 1730.
/- Kostantin M avrokordato : 14 Eylül 1730-Ekim 1730.
g- M ihail Rakoviça : Ekim 1730- Aralık 1731.
h- Kostantin M avrokordato : Aralık 1731- 16 Nisan 1733.
ı~ İskerİetzâde Lİgor (İkinci kez) : 16 Nisan 1733- 27 Kasım 1735.
j- Kostantin M avrokordato (Üçüncü kez) : 28 Ekim 17351015- 13 Eylül
1741.

1013 D aha önce Eflak V oyvod asıdır. A .R S K 1572, s. 93.

1 01 4 A .R S K 1551, s. 69.
1015 D aha ö nce Boğd an V oy vo d asıdır. A .R SK 1572, s. 93,
 XLI- DADYAN MELİKLİ Ğ î

a- M elik M amya : 3 Ağustos 1701 tarihli bir ibkâ emri ile Dadyan ve
Kürül M elıkliği görevine devam etmesi kararlaştırılm ıştır1016.

b- M elik A rtya : 6 H aziran 1728 tarih in d e D adyan M elik liğ i

v erilm iştir1017.

XLII- GÜRİL MELİKLİĞİ

a- M elik M amya : Yukarıdaki Dadyan kaydında da görüleceği üzere

Dadyan Melikliği de Mam ya'nın üzerindedir. 3 Ağustos 1701 tarihli bir ibkâ
emri ile her iki melikliği de tasarrufa devam ettirilm iştir101®.

b- M elik Görki : Melik Mamay'nın oğludur. 6 H aziran 1728 tarihinde

babasının yerine m elikliğe geçm iştir1019.

XLIII- A ÇIKBA Ş M ELİKLİĞ İ

a- M elik Közki : Eski A çıkbaş m eliklerindendir. 3 A ğustos 1701

tarihinde ikinci kez Açıkbaş M elikliği tevcih edilm iştir1020.

b- M elik Aleksandra : Faş Kalesi binası hizmetinde bulunm ası şartıyla

28 Ekim 1728 tarih in d e m elik lik g örev i bir ibkâ em ri ile devam
e ttirilm iş tir1021.

XLÎV- ABAZA M ELİKLİĞ İ

Abaza M elikliği sadece 1735-1736 tarihinde tertip edilen defterde

bulunm aktadır. Bunun dışındaki kaynaklarda zikredilmemektedir.

a- M elik R esttim : 25 H aziran 1728 tarih in de Abaza m elikliği

v erilm iştir1022. Bu defterin tertip edildiği 1735-1736 yıllarında halen Melik
Restum'un görevde olduğunu söylemek mümkündür.

1016 A R S K 1551, s. 69.

A.RSK 1572, s. 92. Bu tevcîlı kaydının yer aldığı defterler 1735-1736 yılınd a tertip edilm iştir. Bu
seb e p le D ad yan , G fırİl, A çıkbaş v e A baza m eliklerin in d efterin tanzim ed ild iğ i yılla rd a d a görevlerini
sürdürdüğünü söyleyebiliriz.
1 0 1 8 A R S K 1551, s. 70.
1 0 1 9 A R 5 K 1572, s. 92.
1020 A .R S K 2551, s. 70.
1021 A R S K 1572. s. 92.
1022 A R S K 1572, s. 93.

227
 SONUÇ

XVIII. yüzyılın ilk yarısı İdarî taksim at terminolojisi açısından klasik

dönem in özelliklerini korumaktadır. İdarî ünitelerin isimleri ve bu ünitelerin
ü s t k a d e m e d e k i y ö n e tic ile r i g eçm iş y ü z y ılla r d a n b ir fa rk lılık
gösterm em ektedir. İd arî taksim at ünitelerinin esasım sancak (livâ) teşkil
etm ektedir. Ey aletler ise m uayyen sayıdaki sancaklardan m üteşekkildir.
San caklardan m üteşekkil İd arî ün itelerin ismi (eyalet-beylerbeyilik) bu
dönem de artık eyalet yönünde ağırlık kazanmıştır. Klasik manada iki tuğlu
paşaların yönetim inde olan İdarî üniteler beylerbey ilik, vezir rütbeli üç tuğlu
paşaların idare ettiği yerler ise ey alet olarak adlandırılm aktad ır. A ncak
incelediğim iz dönem de yön eticin in v ezîr veya beylerbeyi rütbeli olup
olm adığına bakılm aksızın, genel manada artık sancaklardan m üteşekkil
bütün ünitelerin devlet nazarında eyalet, buraların yöneticilerinin ise v ali
olarak kabul edildiği tespit edilm iştir. Bu durum vezîr sayısının fazlalığı ile
de ilgilidir. Zira XVII. yüzyılın ortalarında sandalyesiz vezîr sayısı oldukça
artm ış, ey aletlerin yanış ıra, b azı san caklar da v ezîr rü tbeli paşalara
a rp alık olarak v erilm iştir.

XVIII. yüzyılın ilk yarısında Bosna, Diyarbekir, Erzurum, Çıldır, Van,

Bağdad ve Şehr-i Zor eyaletlerinde ocaklık suretiyle idare edilen sancaklar
bulunm aktadır. Ç ıldır Eyaleti ise farklı bir durum olarak ocaklık statü ile
idare ed iliyordu. O caklıklar yapı itibariyle, h ü k ü m e t ve y u rtlu k - o c a k h k
sa n c a k la r olarak iki çeşittir. Bunların yanısıra Bağdad Eyaleti'nd e m îr -
a ş ir e t lİ k d en ilen v e o cak lık su retiy le y ö n e tilen b a z ı san cak lar da
bulunmaktadır. Ancak bunların yöneticisi bir zaim statüsünde idi.

M ısır v&. Şam ey aletlerin d e iki ayrı m îr - h a c lık b u lu n m a k ta d ır.

Bunlardan Şam M îr-H aclığı genellikle Şam valilerinin uhdesinde bulunm uş,
M ısır M îr-H aclığı ise eyalete bağlı bir birim olarak m üstakil olarak idare
ed ilm iştir.

O sm a n lı D e v le ti'n d e m u h a s s ıll t k olarak an ılan san cak lar da

m evcuttur. Bunlar Aydın (M enteşa ve Saruhan ile birlikte), M ora ve Canik
m u h a ssılık larıd ır.

id a ri ta k sim a t iç e ris in d e e y a le tle r in y a n ıs ıra , k a p ta n lık la r,

voyvodalıklar ve m eliklikler bulunm aktadır. Derya , Süveyş ve Anapoli
kaptanlıkları sancaklardan m üteşekkil oldukları için aynı zam anda birer
eyalettirler. A ncak eyalet ve sancak yön eticilerinin derya üm erasından
o lm aları yan i k ap tan lar tarafın d an y ön etilm eleri seb eb iyle k a p ta n lık
olarak ifade edilm işlerdir. Tuna Nehri D onanm ası Başbuğluğu ve Şattü’l-
Arab kaptanlıkları ise birer donanm a üssü olarak addedilebilir.

228
 V oy v od alık lar ve m elik ler, y arı bağ ım sız b irer d ev letçik lerd ir.
Voyvoda tayini, incelediğim iz dönem e kadar m ahallinde yapılan seçimle
tespit edilen kişinin Osm anlı Devleti tarafından tasdiki ile oluyordu. Ancak
yerli voyvodaların 1699 K arlofça A n laşm asın d an sonra özellikle Rusya,
Lehistan ve A vusturya'ya yanaşarak güven telkin etm em eleri üzerine,
İstan b u llu Fen erli R u m lar E flak ve B o ğ d an ’a v oyvod a o larak tayin
edilm işlerdir. M eliklerin tayini ise yine Osmanlı D evleti'nin tasdikine bağlı
idi. V oyvod alıklar v e m eliklikler yapı itibariyle aynıdır. Farklı isim lerle
anılm asının sebebi ise bölgesel ve kültürel tabirler ile ifade edilm elerinden
dolayıdır. Batı Kafkasya ve G ürcistan'da Dadyan, Güril, Açıkbaş ve Abaza
meliklikleri bulunuyordu.

O sm anlı D evletind eki ey aletler m alî bakım dan h as ve salyaneli

olm ak üzere iki kısım dır. Salyaneli eyaletler geleneksel olarak M ısır,
Bağdad, Habeş, Basra, Ahsa, Cezayir-i Garb, Trablusgarb ve Tunus olarak
ifad e ed ilm ek ted ir. A n cak bu n lard an H abeş, A hsa, C ezayir-i G arb,
Trablusgarb v e Tunus’un artık hâzineye irsaliye gönderecek bir durumda
olm ad ıkları ve bu statü lerin i k ayb ettikleri anlaşılm aktadır. Zira Ahsa
Eyaleti, M ekke-i M ükerrem e Em irlerine verilm iş, Garp ocakları denilen
Trablusgarb, Tunus ve Cezayir-i Garb eyaletlerine ise dayt denilen m ahalli
güçler fiilen ve resmen hâkim olmuşlardır.

XVIII. yüzyılın ilk yarısında eyalet ve sancakların yönetim ve tasarruf

şekilleri ise klasik dönem den farklılık arzetm ektedir. Bu dönem de vali,
beylerbeyi ve sancakbeyleri artık kendilerine has olarak verilen dirlikleri
ta sa rru f etm ey ip iltiz a m a a ld ık la rı m îrî m u k ataaların g e lirle rin i
toplam aktadırlar. D evletin, has gelirlerin i m îrî m ukataa haline getirerek
eyalet ve sancak yöneticilerine belli bir bedel m ukabilinde iltizama vermesi,
n ak it paraya du yu lan ih tiyaçtan kayn aklan m ıştır, ö z e llik le 1683-1699
y ılla rı arasın da y ap ılan 16 yıl savaşları d evleti m alî yönden güçsüz
bırakm ış, hâzinenin ihtiyacı olan nakit parayı tem in etm ek için havâss-ı
hüm âyûna aktarılan birçok gelir kalem i m îrî m ukataa haline getirilerek
iltizam a verilm iştir. 1695 yılınd a iltizam usulüne yeni bir boyut daha
getirilm iş ve m îrî m ukataalar kayd-ı hayat suretiyle ve belirlenm iş bir
bedeli peşin ödem ek şartıyla iltizam a verilm işlerdir ki, bu yeni sistem
m alikân e sistem i o larak a d la n d ırılm ıştır. X V III. y ü zy ılın o rtaların a
gelindiğinde artık bazı eyalet ve san cakların m alikâne sistem ine dahil
olduğu tespit edilmiştir.

Eyalet ve sancak yön eticileri XV III. y üzyılın başlarından itibaren

im dâd-ı seferiyye ve im dâd-ı hazeriyye olarak adlandırılan bir vergiyi de
gelirlerine ek olarak halktan toplam aktadırlar.

229
 Eyalet ve sancaklar, m alikâne ve ocaklıklar hariç, her yıl tevcihata
tabi tutulmaktadır. Bu sebeple yönetim de belli bir istikrar söz konusu değildi.
Görev süreleri ibkâ suretiyle uzatılanlar ise azam î üç yıldan fazla aynı
eyalet veya sancağı tasarruf edem iyordu. Bu yönetim tarzının getirdiği en
Önemli olum suzluklardan birisi, şehirlerin im arı ile ilgilid ir. Zira klasik
dönem de bir eyalete tayin olunan paşa, herhangi bir su is ti mal yapm adığı
sürece uzun m üddet görevde kalabiliyordu. Bundan dolayı çoğunlukla, bir
vakıf eser yaptırm adan o bö lg ed en ayrılm azlardı. XV III. yüzyılda ise
yukarıda da İzah ettiğimiz üzere, bir paşanın kendisine tevcih edilen eyaleti
ne kadar y ön eteceğ i b elli olm ad ığı için sadece ken dilerin in ve kapu
h a lk la rın ın id aresin i sağ lay acak g elirle ri to p lam a en d işe si için d e
olmuşlardır. Bu yeni yönetim tarzı ile şehirlerin imârı ile ilgilenme fırsatı ve
ortam ını bulam am ışlardır, işte bundan dolaydır ki, XV II-XVIII. yüzyıllar
şehirlerin bay indiril ığı açısından bir durgunlaşma dönemi olmuştur.

Bir vezire görev yaptığı bölgenin dışında bir veya birkaç sancağın
arpalık olarak verilmesi buraların bir çeşit vekâlet usulüyle yönetilm elerini
icab ettirm iştir. Fiilen kendisine v erilen sancağa gitm eyen vezîr veya
b ey lerb ey iler b u raların h asılatın ı toplam ak ve idaresini sağlam ak için
voyvoda veya m ütesellim tayin etmişlerdir.

Sonuç olarak, XVIII. yüzyılın ilk yarısında Osm anlı D evleti:nin İdarî
taksim at üniteleri v e bu ünitelerin isim lerin d e bir değişiklik olm adığını
ancak bu n ların tasarru f şek illerin in daha önceki yü zy ıllara n azaran
değişiklik gösterdiğini söyleyebiliriz. Yani şeklen olmasa bile mana olarak
bir değişim süreci içerisine girilm iştir. Bu yeni sürecin getirdiği en büyük
yenilik, özel teşebbüse büyük imkânlar tanınmasıdır. Devlete ait işletmelerin
kayd-ı hayat şartıyla iltizam a verilm esi şeklinde tanım lanan m alikâne
sitem ini, ilk özelleştirm e denem esi olarak görmek yanlış olmasa gerek. Bu
değişim, çağın getirdiği genel İktisadî düzeninin bir gereği idi. Her toplumda
olduğu gibi, Osmanlı toplumunda ve devlet düzeninde de bu yeni sisteme uyum
konusunda tabii olarak bazı sıkıntılar yaşanmıştır. Daha sonraki dönemlerde
devletin içerisine düştüğü kötü durum lara bakılarak, bu yeniden yapılanm a
döneminin Osmanlı toplum düzenine uymadığı da düşünülebilir. Ancak, böyle
bir hükme varmanın, tarihî olayları tek sebebe bağlama gibi bir yanılgıyı da
beraberinde getireceği şüphesizdir.

230
 BİBLİYO G RA FYA

I-A R Ş İV KAYN A KLARI

1- B a şb akan lık A rşivi, Bâb -ı A safı D ivân, Sadaret, M ek tû b î, N işancı,

Ruûs ve Am edi K alem leri D efter K ataloğu

a- Bâb-t A saft N işancı (T ahvil) Kalem i

A.NŞT 1138
A.NŞT 1355

b- Bâb-ı A safi Ruûs Kalem i

A.RSK 1492
A.RSK 1551
A.RSK 1560
A.RSK 1564
A.RSK 1568
A.RSK 1572
A.RSK 1573

2- B aşb akan lık Arşivi, Kepeci T asn ifi

Divân-ı Hümâyûn Ruûs K.B. 262
Ruûs 218

3- B a şb akan lık A rşivi, T apu-Tahrîr T asn ifi

Tapu-Tahrîr 730
Tapu-Tahrîr 904

4- Başb akan lık Arşivi, M ühim m e D efterleri

Mühimme 89

231
 II- K LA SİK KAYNA KLAR

Ayn A lî Efendi, K avân in -i A l-i O sman d er-H ü lasa-i M ezam in -i

Defter-i Divân, İstanbul, 1280.

H ü se y in H e z a rfe n , T elh isti'l-B ey ân f î K avân în -i A l-i O sm an, ı

(Bibliothèque N ationele de Paris, A ncien Fonds Turc, nr. 40'daki aslının I
Başbakanlık D evlet A rşivleri G enel M üdürlüğü O sm anlı A rşivi D aire |
Başkanlığı Kütüphanesi, 220 Demirbaş m um arada kayıtlı sureti).

K oçi Bey Risâlesi, (Sadeleştiren : Zuhuri D anışm an), Birinci Baskı,

Ankara, 1985.

M ustafa Nuri Paşa, N etayic ül -V ukuat (K u ru m lan ve Ö rgütleriyle

O sm anlı T a rih i), (Sad eleştiren , n otlar ve açıklam aları ekleyen: N eşet !
Çağatay), c. I-IV, Ankara, 1987.

S ofyalı A li Çavuş K an u n nâm esi, (H azırlayan : M id h at S erto ğ lu ), I

M arm ara Ü niversitesi Yayınları No: 515- Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları !
No: 26, İstanbul 1992. j
!
Sabit, Bağdad'da K ölem en H iikiim eti'n in T eşkiliyle İn tirâztn a D air
R isâle, İstanbul, 1297. j
I
III- TETK İK ESERLER ■

A kgiindüz, A hm et; O sm anlı K anunnâm eleri ve H ukukî Tahlilleri, 4.

K itap K an u n î D evri K an u n n â m eleri, L K ısım M erkezî ve U m um î
Kanunnâm eler, İstanbul, 1992.
i
A talar, M ü nir; O sm anlı D evleti'n de S u rre-i H üm âyûn ve S u rre
A lay ları, Ankara, 1991.

Bakhit, M uham m ad Adnan; The Ottoman Province o f Domascus in the

Sixteenth Century, Librairie du Liban, Beyrut, 1982.

Baykara, Tuncer; Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu'nun

İdarî Taksim atı, A nkara, 1988. j

Cohen, Amnon; Palestine in the 18th Century, Jarusalem, 1973.

Ç adırcı, M usa; Tanzim at D önem inde A nadolu K en tleri’nin Sosyal ve

Ekonomik Yapıları, Ankara, 1991.

232

ı
 D eny, J.; "Sancak M ad desi", İslam A n sik lop ed isi, C. 10, 2. Baskı,
İstanbul, 1979.

Ercan, Yavuz; Osmanlt İm paratorlu ğu 'n da B u lgarlar ve V oynuklar,

Ankara, 1986.

Ergenç, Ö zer; Osmanlt K lasik D önem i Kent Tarihçiliğine Katkt XVI.

Yüzyılda A nkara ve Konya, Ankara, 1995.

G enç, M ehm et; "18. Yüzyılda Osm anlı Sanayii", Dürıii ve Bugünüyle
Toplum ve Ekonomi, S .l, İstanbul 1991, s. 99- 124.

______________; "O sm anlı M âliyesinde M alikâne Sistem i", T ü rk iy e

ik tisat Tarihi S em in eri B ild irileri, (H acettep e Ü n iversitesi Y ay ın ları),
Ankara, 1975, s. 231-288.

Georg W agner, "Otuz Yıl Savaşları Döneminde Osmanlı ve Avusturya

im paratorluklarının Politikası", Osmanlı A raştırm aları II, İstanbul, 1982, s.
147-166.

Göyünç, Nejat; " XVL Yüzyılda Ruûs ve Önemi", Ï.Ü.E.F. Tarih Dergisi,
c. XVII, S. 22, İstanbul 1968, s. 17-34.

______________; "D iyârbekir Beylerbeyiliğinin İlk İdarî Taksim atı",

İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, S. 23, İstanbul, Mart 1969, s. 23-34.

____________ _; "XVI. Yüzyılda D oğu ve G üney-D oğu A nadolu'da

Yönetim ve Nüfus" (Fırat Üniversitesi 1. Tarih Sempozyumu'na tebliğ olarak
sunulmuştur), Elazığ, 14-17 Ekim 1993.

______________ ; XVI. Yüzyılda M ardin Sancağı, Ankara, 1991.

Ibrahim el-M ouelhy, O rganisation et Fonctionnem ent des Institutions

Ottomanes en Egypte, (1517-1917), Ankara 1989.

Ilh an , M eh d i; "XVI. Y ü zy ıld a Şehrizol V ilay e ti", O T A M , S. 4,

Ankara, 1993, s. 161-170.

İnalcık, H alil; "Rum eli M addesi", İslâm A nsiklopedisi, c. 9, 2. Baskı,

İstanbul, 1979.

Kılıç, Orhan; "Yurtluk-O caklık ve H üküm et Sancaklar Üzerine Bazı

Tespitler, (OTAM D ergisi'nde yayınlanacaktır).

233
 ____________; Van San cağı (1548-1648), (Fırat Ü niv ersitesi Sosyal
Bilim ler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ, 1994.

K odam an, Bayram ; "O sm anlı D evrinde Doğu A n adolu'nun İd ârî

Durum u", O nâokuzm ayıs Ü niversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 1, Samsun
1986, s. 3-20.

K unt, M etin ; Akşin, Sina ; Faroqhi, Suraiya; Toprak, Z afer ;

Yurdaydın, Hüseyin G . ; Ödekan, Ayla; Osmanlı Devleti 1600-1908, İstanbul,
1995.

Kunt, M etin; Sancaktan Eyalete, 1550-1650 A rasında Osmanlı Ümerası

ve 11 idaresi, İstanbul, 1978.

M antran, Robert; 17 Yüzyılın ikin ci Yarısında İstanbul, (Ç evirenler:

M ehm et Ali Kılıçbay, Enver Özcan), c. I, Ankara, 1990.

__________________; X V1-XVIII. Y ü zyıllarda O sm anlı im paratorlu ğu ,

(Çeviren: M ehmet Ali Kılıçbay), Ankara, 1995.

M iroğ lu, İsm et; Keınâh Sancağt ve Erzincan Kazası (1520-1566),

Ankara, 1990.

M ustafa Cevad, Ahmed Süeste; Delilii Haritatil B ağdadu l-M u fassai,

Bağdad, 1958.

O rhonlu, C engiz; O smanlı İm paratorluğu'nun G iiney Siyaseti H abeş

Eyaleti, İstanbul, 1974.

Ö zdem ir, Rifat; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara, 1986.

Ö zkaya, Yücel; O smanlı İm paratorluğu'nda A yânlık, Ankara, 1994.

Ö zkaya, Y ü cel; X V III. Y ü zyılda O sm anlı K u ru m lan ve O sm anlı

Toplum Yaşantısı, Ankara, 1985.

Ö ztü rk , M u stafa; "O sm an lı M îrî R e jim in in M isak -ı M illî ile

M ü n a seb etleri", Beşinci A skerî Tarih Sem ineri Bildirileri I, (23-25 Ekim
1995-İstanbul), Ankara, 1996, s. 186- 192.

Pakalın, M. Zeki; O sm anlı Tarih D eyim leri ve Terim leri Sözlüğü I, 3.

Baskı, İstanbul, 1983.

234
 Sah illioğlu, H alil; "O sm anlı D önem inde Irak 'ın İdarî T aksim atı",
{Arapçadan Çeviren: M ustafa Öztürk), Belleten, C. LIV, S. 211, Aralık 1990,
Ankara, 1991, s. 1233-1257.

Seyyid M uham m ed es-Seyyid M ahm ud, XVI. A sırda M ısır Eyaleti,

İstanbul, 1990.

Şahin, İlhan; "Tim âr Sistem i H akkında Bir R isale", I.Ü .E .F .T a r ih

Dergisi, .S. 32, İstanbul 1979.

T abakoğlu, A hm et; G erilem e D önem ine G irerken O sm anlı M âliyesi,

İstanbul, 1985.

Tukin, Cemal; "Girit M addesi", İslâm A nsiklopedisi, c. 4, s. 791-804.

Turan, A hm et N ezihi; X VL A sırda Ruha (Urfa) Sancağı, (A nkara

Ü niversitesi Sosyal Bilim ler Enstitüsü Tarih Bölüm ü Basılmam ış Doktora
Tezi), Ankara, 1993.

Turan, Şerafettin; "XVII. Yüzyılda Osm anlı İm paratorluğunun İdarî

Taksim atı", A tatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Ankara, 1963, s. 201-232.

U zu n çarşılı, İsm ail H akkı; M ekke-i M ü kerrem e Em irleri, 2. Baskı,

Ankara, 1984.

_______________________ ; O sm anlı D ev letin in M erkez ve B ahriye

T eşkilatı, 3. Baskı, Ankara, 1988.

_____________________; Osmanlı Tarihi, c. I, 4. Baskı, Ankara, 1982.

_____________________; O sm anlı Tarihi, e. II, 4. Baskı, Ankara, 1983.

______________________; O sm anlı T a rih i, c. III/I, 3. Baskı, Ankara,

1983.

______________________; O sm anlı T arihi, c. III/2, 2 . Baskı, Ankara,

1977.

______________________; O sm anlı T arihi, c. IV/I, 2. Baskı, Ankara,

1978.

______________________; O sm anlı T arihi, c. IV/2, 2. Baskı, Ankara,

1983.

235
 Ünal, M ehm et Ali; "XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Eyaletine
Tabi Sancakların İd arî S tatü leri", Ziya G ökalp D ergisi, S. 44, A nkara,
Aralık 1986, s. 31-40.

_____________________ ; XVI. Y üzyılda H arput Sancağı (1518-1566),

T.T.K., Ankara, 1989.

YılmazçeÜk, İbrahim ; " XVIII. Yüzyılda D iyarbakır Eyaletinin İdarî

Yapısı", A skerî Tarih Bülteni, S. 36, Ankara, Şubat 1996, s. 135-142.

Yücel, Yaşar; "Osmanlı İm paratorluğunda D esantralizasyona Dair

Genel Gözlemler", Belleten, c. XXVIII, S. 152, Ankara, 1974, s. 657-708.
 D İZİN
A Ali Paşa (Bosna Valisi) 96
A b ag ay 69, 196
A baza M elik li# 9, 17, 30, 43, 86, 227, 229
Abdi Paşa (Anadolu Valisi) 108
Abdi Paşa {Erzurum Valisi) 166
Abdi Paşa {Karam an Beylerbeyi) 119
Abdi Paşa (Rumili Valisi) 88
Abdi Paşa (Sivas Valisi) 127
Abdi Paşa (Van Valisi) 191
Abdûlcelîl-zâde Hüseyin Paşa (Van Valisi) 192
Abdulcelil-zâde H üseyin Paşa {Basra Valisi) 208
Abdulfettah Paşa (Derya Kaptanı) 210
Abdıılgani Paşa (Erzurum Valisi) 165
Abdulkadir Paşa (Kars Beylerbeyi) 185
Abdullah Paşa (Sivas Valisi) 127
Abdullah Paşa (Şark Seraskeri) 199
Abdullah Paşa (Trabzon Valisi) 189
Abdurrahm an Paşa {D erya Kaptanı) 211
Abdurrahm an Paşa (Diyarbekir Valisi) 24, 159
Abdurrahm an Paşa (Kars Beylerbeyi) 187
Abdurrahm an Paşa (Şehr-i Zor Beylerbeyi) 202
Abdurrahm an Paşa (Trabzon Beylerbeyi) 188
A cara 66, 180, 184
Acere-i Süflâ 6 6 ,1 7 9
Acere-i Ülyâ 66, 179
Açıkbaş Melikligİ 9, 17, 3 0 , 43, 65, 86, 5 1 , 227,
229
A çu {A cu) Kalesi 5 1 ,1 0 6
A d an a 7, 8, 14, 18, 20, 21, 22, 4 2 , 43, 56, 59,
60, 99, 117, 120, 121, 128, 131, 138, 141, 149,
152, 153
A d ilcev az 69, 70,195
Afrika 8
Agakis 69, 70, 195
A ğca Kale 62, 63, 164
A ğca m Vakası 204
Aha) kelek 66, 183, 184
Ahm ed Paşa (Anadolu Valisi) 110
A hm ed Paşa (Bağdad Valisi) 18, 71, 74, 110, 198
Ahm ed Paşa (Bağdad ve Basra Valisi) 84, 192,
209
Ahm ed Paşa (Bosna Beylerbeyi) 96
Ahmed Paşa {Haleb Valisi) 136
A h m ed P a şa (M ora M u h a ssılı ve A n a p o li
Muhafızı) 85
Ahm ed Paşa (Rumili Valisi) 124
A hm ed Paşa (Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti Valisi)
145
Ahmed Paşa (Sivas Beylerbeyi) 127
Ahm ed Paşa (Şehr-i Zor Beylerbeyi) 201
Ahmed Paşa (Temeşvar Beylerbeyi) 99
A hm ed Paşa (Tuna N ehri D onanm ası Başbuğu)
223
A hm ed Paşa (Van Valisi) 191, 196
Ah sa (Lahsa) 7, 8, 4 0 , 41, 4 3 , 44, 75, 209, 229
Akkerm an 50, 51, 85, 113, 114
A k saray 5 4 , 115, 119, 124, 125, 126, 168
Akşehir 20, 24, 54, 59, 104, 107, 120, 124, 125,
126, 163, 167, 172
A lâ'iyye 98, 150, 152, 154
A lacahisar 45, 91, 93, 124
Albak 69
Ali Ç avuş (Cezayir-t Garb Dayısı) 77
237
Ali Paşa (Adana Valisi) 52, 54, 109, 122, 151
Ali Paşa (Bağdad Valisi) 74, 198
Ali Paşa (Basra Valisi) 208
Ali Paşa {Cezayir-İ Garb Beylerbeyi) 220
Ali P aşa (Diyarbekir Valisi) 158, 161, 163
Ali P aşa {E rzu ru m Valisi) 19, 1 6 6 ,1 6 7
Ali Paşa (Girid Valisi) 107
Ali Paşa (Karam an Beylerbeyi) 119, 121
Ali Paşa (Karam an Valisi) 120
Ali Paşa (Kars Beylerbeyi) 184
Ali Paşa (M araş Beylerbeyi) 133
Ali Paşa (Mısır Valisi) 219
Ali Paşa (Rakka Valisi) 156
Ali Paşa (Tem eşvar M uhafızı) 99
Ali Paşa (Tunus Beylerbeyi) 221
Ali Paşa (Varat Beylerbeyi) 19
Al tu n Kale 66, 181, 182
Al tun Köprü 71
A m asya 10, 5 4 , 90, 126, 128, 129, 168
Amid 62 i!
A nadolu 6, 8, 2 1 , 22, 26, 38, 4 2 , 52, 53, 5 4 , 83,'
94, 9 7 , 105 ,1 0 6 , 108, 109, 113, 1 22, 123, 134,';
136, 159, 1 66, 198 .i;
Anadolu Selçukluları 6
Anapoli 82
Anapoli Kalesi 113, 124, 183, 216
Anapoli Kaptanı 29
Anapoli Kaptanlığı 9, 15, 16, 84, 85 2 12, 214,
217, 223, 2 2 8
Anapoli M uhafızlığı 82, 85, 216
A ndıra 81, 82, 212
Ane 71
Ankara 10, 5 2 , 113, 114, 115, 116, 122
Aııtiyoh Kandemir (Boğdan Voyvodası) 225, 226 :
A rabgir 36, 53, 54, 90, 105, 107, 128, 130, 131 :
Arafat 13
Ardahan*ı Büzürk 66, 157, 163, 178
Ardahan-ı Küçük 67, 175, 188
A rd an u ç 66, 175, 176
Arpalık 3, 24, 26, 31, 37, 38, 47, 5 3 , 61, 81, 83,;
89, 90, 91, 92, 94, 96, 98, 105, 106, 111, 113,
114, 117, 118, 122, 124, 141, 142, 144, 153, 155>:
157, 168, 215, 2 16, 2 1 7 , 228
Arslan M ehmed Paşa (Musul Beylerbeyi) 114
A rs’ ^r Paşa (Trablusşam Valisi) 1 4 ,1 4 8
Asitane Kaymakamı 216
Astere 66, 1 8 0
Astı ha (Ah ıska) 65, 66, 182
A sya 8, 34
A şvatara 71
Atak 62, 63, 165
Avarız*ı Divaniyye 46
A varin 154
Avlonya 19, 45, 47, 90, 92, 99
A vu stu rya 4 , 29, 100
A yam avra 84
Ayanlık 35
A ydın {M uhassılhğı) 13, 20, 2 7 , 36, 40, 5 2 , 53,
112, 116, 117, 118, 119, 136, 228
A yıntab 36, 5 5 , 61, 132, 134, 135, 156, 1 57
A zak 123
A zak Denizi 51
A zak Kalesi 21
A z a z 139
 E C em m âsiyye 61
Ba'albek 36, 5 7 , 144 Ceııad 48, 49, 101
Babadağı 133 Cernik 98
Baban 206 Cessan Bedre 71, 197, 200
Baclan Mîr-Afjiretliği 15, 71, 201 C evâzir 71
Badiye 74 , C ezayir /E y a le ti 9, 15, 4 2 , 78, 88
Baf 6 0 ,1 5 5 C ezayİr-i Bahr-i Sefîd 6 1 ,8 0
Bağdad 8, 11, 12, 15, 17, 18, 22, 26, 27, 40, 41, Cezayir-i Cedîd 74
43, 70, 71, 73, 84, 97, 122, 157, 158, 187, 192, C ezayir-i G arb 7, 8, 9, 21, 29, 4 0 , 43, 77, 78,
197, 198, 199, 2 0 1, 205, 2 0 6 , 207, 229 220, 223, 229
Bahçesaray 43 Cezire 62
Balis 56, 137 Cezire H ükümeti 160
Barbaros H ayreddin Paşa 2 8 C idde /C id d e-i M a'm û re 18, 20, 75, 76, 145, 209,
Bargiri 69, 191, 195 210, 2 1 9 , 220
Basra 4 , 7, 8, 18, 22, 40, 4 1 , 43, 71, 74, 84, 121, Cidde Limanı 75
158, 192, 199, 2 0 2 , 208 £
Basra Körfezi 84 Ç a'an Gediği Sancağı 72, 205
Batı Kafkasya 17, 86, 229 Çapakçur 62
Batna 74 Ç em işgezek 62, 63
Batova 4 2 , 48, 49 Ç engân /S an cağı 10, 4 5 , 46, 95
Batum 36, 68, 188, 190 Çerkeş M ustafa Paşa (Özi Beylerbeyi) 102
Bâvî 72 Ç erkeş/Em irleri 13, 44
Bayarlar 29 Çermik 62, 162, 163
Bayburd 64, 65 Çeteci Abdullah Paşa (Sivas Beylerbeyi) 128
Bayezid Kalesi 64 Ç ıldır 7, 8, 9, 12, 40, 4 3 , 65, 66, 67, 86, 165,
Bayezid Kalesi Sancağı 172 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183,
Baz yan 72, 73, 206 184, 185, 188, 203
Bekir Ahm ed Paşa (Trablusşam Beylerbeyi) 149 Ç irm en 50, 104, 123, 190
Bekreş Muhafızlığı 21 Ç oru m 5 4 , 8 9 , 104, 126, 127, 129, 130, 143,
Belgrad Kalesi 96 147, 168
Belican 69, 70, 125, 196 Ü
Beııder 102, 106, 136, 148, 151 D adyan Mel ikliği 9, 17, 30, 43, 65, 86, 227, 229
Bender/M uhafızlığı 2 1 ,5 0 , 51 Dal Taban M ustafa Paşa (Anadolu Valisi) 108
Benek 179 Dal Taban M ustafa Paşa (Bağdad Valisi) 74, 197,
Beııi Rabi’a 61, 157, 158 198
Bergama Voyvodası 133 Dasini 62, 63, 165
Beybazarı 52 D ecercâ 76
Beye (Baban) 72, 206 D eğirmenlik 212, 222
Beyrut 57 Değirmenlik ve M eseııtûri 81
Beyşelırİ 54, 93, 113, 120, 123, 124, 154 Delvine 45, 47, 90, 91, 93, 130
Bilıke 47, 99 Demirbaş Şari 4
Birecik 61, 119, 1 5 6 , 157, 178 Dergüzîııli Yusuf Bey 70
Bitlis Hükümeti 191, 192, 193 D erne 71, 72, 199, 200
Boğd a n /V o y v o d alığ ı 9, 1 6 , 29, 30, 43, 85, 86, Dertenk 71, 199, 200
213, 225 D erya Kaptanı 29
Bolu 10, 35, 36, 5 2 D erya Kaptanlığı (C ezayir Eyaleti, Kapudanhk-ı
Bornak Köprüsü 138 D erya, Kaptan Paşa Eyaleti) 9, 15, 22, 28, 32, 37,
Bosna 8, 12, 20, 22, 24, 26, 32, 37, 4 2 , 4 3 , 4 7 , 43, 8 0 , 8 1 , 82, 83, 93, 106, 188, 208, 210, 212,
88, 91, 9 5 , 96, 97, 98, 107, 118, 122 216, 2 1 8 , 228
Bozok 35, 36, 5 3 , 54, 127, 130 Devlet Giray Han (Kırım Hanı) 105, 122
Brankovaııo (Eflak Voyvodası) 225 Deyr-i Ralıba 5 9 , 61, 67, 149, 157
Bucak Tatarları 86 Dimitri Kan tem ir (Boğdaıı Voyvodası) 226
Bııdin (Budun) 4 , 7, 8 ,4 2 , 49, 83, 94 100 D imyad 81, 85, 217, 225
ç Divriği 35, 36, 54, 126, 130, 168
Cafer P aşa (Temeşvar M uhafızı) 101 D iyadin 64, 65, 69, 174, 196
C am m hoca M ehm ed Paşa (K aptan-ı D erya) 5 1 , Diyarbekir (Diyarbakır) 8, 11, 12, 14, 19, 22, 24,
80 2 6 , 42, 43, 62, 6 3 , 6 5 , 7 1 , 125, 157, 158, 159,
Canik 10, 13, 27, 36, 54, 5 5 , 126, 129, 153, 2 2 8 160, 162, 165, 198, 207
Caııik Muhassılt 168 Dohuk Kalesi 73
Cebel 72 Dukakin 45, 47, 92, 93
Cebel-i A d û n 24, 36, 57, 5 8 , 61, 1 2 1 , 139, 143, Dul kı ran 72, 206
144, 147 £
Cebel-i A d ûn ve Laccûn 129 Ebû Bekir Paşa (Erzurum Valisi) 166
Cebel İyye 56, 5 9 , 138 Ebû Bekir Paşa (Mısır Valisi) 219
Celân Aşireti 200 Edirne 45

238
Eflak 186 H acı Alımed Paşa (Derya Kaptanı) 211
Eflak Muhafızlığı 21 H acı Ali Paşa (M araş Beylerbeyi) 132
E flak /V oyvod alığı 9, 16, 29, 30, 43, 86, 226 H acı Halil Efendi (Baş D efterdar) 1 3 8 ,1 9 9
Eğil 6 2 ,1 6 0 H acı İbrahim Paşa (Derya Kaptanı) 211
Eğri 4 Hacı İbrahim Paşa (Rumili Beylerbeyi) 87
Eğriboz 7, 26, 37, 81, 83, 89, 107, 108, 214 H acı İbrahim Paşa (Van Muhafızı)
Ekre (Eğri) Kalesi 101 Hacı İsmail Paşa {Bağdad Valisi) 198
Eleşkird 64, 173 Hacı İsmail Paşa (Kars Beylerbeyi) 186
Ellid 46 H acı Mehmed Paşa (Adana Beylerbeyi) 151
Em anet 34 Hacı Mehmed Pa^a {D erya Kaptanı) 211
Em ir H oy 66, 165, 180, 184 Hacı M ehmed Paşa (Şam M îr-H acı) 14
Em irü'l-Evtan (Vatan Sancakbeyi) 78 Hacı M ustafa Paşa (Karaman Beylerbeyi) 120
E rb il/K alesi 72, 204 Hacı M ustafa Paşa (M araş Beylerbeyi) 132
Erciş 69, 70, 191, 192, 195 Hacı M ustafa Paşa (Sivas Beylerbeyi) 127
Ergani 63, 156 H acı M u stafa Paşa (T ra b lu sg a rb D ayısı ve
Eriha 71 Beylerbeyi) 222
Ersiyar 122 Hacı Yusuf Paşa (Özi Valisi) 102
E rzu ru m 7, 8, 12, 18, 19, 22, 42, 43, 64, 65, 69, H akkâri H ükümeti 193
104, 108, 111, 126, 129, 130, 14i), 146, 159, 165, H aleb 8, 2 0 , 22, 4 2 , 4 3 , 55, 5 9 , 6 9 , 109, 119,
166, 170, 171, 172, 173, 174, 177, 180, 182 135, 136, 1 37, 142, 147, 148, 149, 153, 197, 202
Eskeriis 81, 213 Halil Paşa (Bosna Valisi) 24
Espayrid 69, 194 Halil Paşa {E rzu ru m Valisi) 166
Eşkinci 46 Halil Paşa (M araş Beylerbeyi) 131, 132
Evlâd-ı Fatihan Zabiti 20, 94, 207 H ama 36, 59
Eyûb Bay (Mısır Mîr-H acı) 14, 220 H am îd 24, 36, 52, 5 3 , 110, 113, 114, 124, 142
E HancÛk 62, 63
Faş Kalesi 190 H anya 52, 108
Faş Muhafızlığı 21 H anya Kalesi 51
Fatih Sultan Mehmed 45 H arput 62, 63
Ferecullah H an (Hııveyse Hanı) 74 Hars ava 60
Ferenc Rakoczy 4 H artııs 66, 181
Ferlıad Paşa (Kars Beylerbeyi) 186 Harun 69, 73
Ferhad Paşa (Şehr-i Zor Beylerbeyi) 203 H as Voyvodası 138
Filibe 45 Haşan (Paşa Rumili V alisi)..88
G Haşan Paşa (Anadolu Valisi) 108, 109
Haşan Paşa (Bağdad Valisi) 198
Gaffat 74
Haşan Paşa (Belgrad Muhafızı) 101
Gafre Kalesi 73
Haşan Paşa (Diyarbekir Valisi) 158
G arp Ocakları 40, 77, 78, 229
Gazan 74 Haşan Paşa {Karam an Valisi) 120
Haşan Paşa (Kefe Valisi) 106
Gazze 18, 57, 140, 141, 142, 143, 146
Haşan Paşa (Musul Valisi) 207
G eçvan 67, 188
Haşan Paşa (Rakka Valisi) 156
G eçvan 184, 185, 187
Hasaıı Paşa (Şam Valisi) 139
Gelibolu 28, 80, 81
Haşan Paşa (Şehr-i Zor Valisi) 204
G en ç/H ü k ü m eti 27, 62, 162
Haşan Paşa {Trabzon Valisi) 189
G erger 55, 63, 132
H a s a ıı Paşa-zâde Ahmed Paşa (Basra Beylerbeyi)
Girdab Ağası 84
20 S
Girid 1, 8, 20, 22, 26, 42, 43, 51, 52, 77, 97, 107,
H aşan P a şa -z â d e A h m ed P a şa (Şehr-i Z o r
108, 125, 131, 145
Beylerbeyi) 202
Girine 60, 155
Göle (Hacerek) 184 H azzo/H ü k ü m eti 26, 27, 39, 62, 159, 160
Hemşin Paşa (Diyarbekir Valisi) 159
Güie-i A rdahan 67
H erîr (Şehrân H üküm eti) 71, 201, 204
G önye 68, 104, 167, 190
H ersek 47, 89, 96, 97
G örd ü s/K alesi 84, 105, 111
H ezârm erd 72
G üm üşhane 36, 54, 172
Hınıs 64, 169, 170, 183
G ümüşhane Emini 161
Hısn-ı Keyfâ 24, 62, 163, 205
Gümüşhane M ukataası 131
Hısn-ı M ansur 55
Gürcistan 30
H icaz 13, 75, 76, 209
Gürcü Melikliklerİ 16
Hille 71
Gürcü (ler), (Prenslikler) 65
Güril Melikliği 9, 17, 30, 43, 65, 86, 227, 229 Hizan H ükümeti 69, 191, 193
H oca-zade Eyüb Paşa (Kefe Beylerbeyi) 1 0 5 ,1 1 1
H
Hoş ab (M ahm ûdî)/H üküm etİ 26, 4 0 , 69, 193
Habeş 7, 8, 18, 20, 4 0 , 4 1 , 4 3 , 75, 76, 209, 210, Hotin 114
219, 220, 229
H ûdî 7 2 ,2 0 3
H absburg 4
H umus 36, 5 9
H acerek (Göle) 6 6 ,1 8 4

239
H ü dav en d ig ar 20, 24, 5 2 , 110, 113, 114, 118, İsveç 4
129, 133, 134, 153, 172 Izvorn ik 47, 97
H ü k ü m ettik ) 10, 11, 23, 26, 2 7 , 38, 62, 69, 70, K
71 Kâddaş ve Alan 72
Hüseyin Paşa (M usul Valisi) 199, 208 Kafkasya 44
Hüseyin Paşa (Rumiii Valisi) 87 Kağızm an 67, 185
H üseyin P aşa (Şanı Valisi ve Şam M îr-H aa ) 139, Kahire 76
14 0 K al'a-i Açu 51
Hüseyin Paşa (Tem eşvar Valisi) 99 Kal'a-i Kerek 57
Hüseyin Paşa (Trablusşam Valisi) 148 Kandiye 51, 52, 107, 151
Hz. Ebu Bekir 13 Kandiye Muhafızlığı 21
i Kanije 4
I. M urad 45 Kânkın 52
Istorşetçe-i Atik Kalesi 98 K anûnnâme-i H üm âyûn 11, 12
IV. Istefhan (Boğdan Voyvodası) 16 Kaplan P aşa (Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti Valisi)
İbrahim Paşa ( Erzurum Valisi) 165 144
İbrahim Paşa (Cezayir-i Garb Beylerbeyi) 221 Kaptan-ı Derya (Kaptan Paşa) 28, 29, 80, 212
İbrahim Paşa (D erya Kaptanı) 211 Kaptanlar 28
İbrahim Paşa (Diyarbakır Valisi) 158 Kaptanlık 87
İbrahim Paşa (Haleb Valisi) 136 Kara M ustafa Paşa (Adana Beylerbeyi) 9 9 ,1 5 1
İbrahim Paşa (M araş Beylerbeyi) 131 Karad ağ 72, 204
İbrahim Paşa (M usul Valisi) 207 Karahisar-ı Sahib 18, 20, 52, 108, 112, 186, 114,
İbrahim Paşa (Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti Valisi) 116, 185
145 K arahisar-ı Şarkî 2 0 , 3 6 , 64, 115, 126, 130, 167,
İbrahim Paşa (Şam Valisi ve M îr-H acı) ! 3 U 168, 189, 190
İbrahim Paşa (Şattü'l-Arab K aptanı) ¿4, 223 K aram an 6, 7, 8, 18, 20, 22, 38, 42, 50, 53, 54,
İbrahim Paşa (Teni eş var Beylerbeyi) 99 93, 107, 113, 119, 120, 121, 122, 124, 126, 130,
İbrahim Paşa (Trablusşam Valisi) 148 136, 142, 153, 157, 159, 167, 168, 208
İbrahim Paşa (Trabzon Beylerbeyi) 189 K aram anlı Ahm ed Paşa (Trablusgarb Beylerbeyi
İbrahim Paşa (Trabzon Valisi) 189 ve Dayısı) 79, 80, 222
İbrahim Paşa (Van Muhafızı) 192, 194 Karasi 5 2 , 106, 111, 118
İbrahim Paşa (Van Valisi) 191, 192 Karayılan-zâde M ehmed Paşa (Musul Beylerbeyi)
İbrahim Paşa (Van Valisi) 197 207
İçil 18, 19, 20, 36, 59, 101,114, 120, 121, 133, Kârkâr 69, 194
134, 136, 150, 152, 153, 154 Karhili 26, 32, 37, 81, 82, 83, SS, 89, 212, 213,
llbasan 4 5 , 47, 91, 98, 123 214, 2 18
İltizam 2, 9, 17, 31, 32, 33, 34, 40, 56, 57, 59, Kars 7, 8, 12, 20, 21, 43, 67, 112, 113, 175, 177,
65, 70, 118, 137, 143, 144, 148, 156, 229 184, 185
ilzam 32 Kars-ı M araş 36, 55, 132, 135
Im ad iyye/H ü k ü m eti 7 1 ,1 9 9 Kasap Yanaki (Boğdan V oyvodası) 226
Imdâd-ı H azeriyye 9, 37, 229 Kasr-ı Ruhûr 71
Im dâd-ı Seferriye 9, 37, 186, 229 Kasr-ı Şirin 71, 200
Inebalıtı 19, 20, 81, 105, 188, 215, 216 K astam onu 38, 52, 53, 111
Inebalıtı Kalesi 216 Kâşifi ik 13
İran Şahı 74 Katuna 46
İrşora 4 8 , 49, 101 Kavala 81, 123, 213
Isbir 36, 64, 65, 125, 129, 172 Kavala Kalesi 100
İshak P aşa (Çıldır Beylerbeyi) 174, 178, 179, 180, K avala Kaptanlığı 15
181, 183, 185 K ayseriyye (Kayseri) 20, 5 0 , 54, 104, 123, 120,
İskender Paşa (Van Beylerbeyi) 7 122, 128
Isk enderi yy e 45, 47, 81, 85, 92, 93, 217, 225 Kefe 7, 8, 18, 20, 22, 26, 42, 43, 50, 5 1 , 78, 85,
Iskerletzâde Ligor (Eflak Voyvodası) 226 102, 105, 106, 111, 151, 215
Iskerletzâde N ikola {Boğdan Voyvodası) 226 Kefe 169, 189
Iskerletzâde Yanak i {Eflak Voyvodası) 226 Kel Ahıııed Paşa (Erzurum Valisi) 19, 167
İslâm Paşa (Adana Beylerbeyi) 151 Kel A hm ed Paşa (S afed -S ayda-Beyru t Eyaleti
Islâm Paşa (M araş Beylerbeyi) 132 Valisi) 146
İsmail Paşa (Bağdad Valisi) 197, 205, 206 K engırı 20, 36, 113, 114, 115, 116, 122, 125,
İsmail Paşa (Haleb Valisi) 136 133, 145
İsmail Paşa (Kefe Beylerbeyi) 105 Kerek K alesi/S ancağı 139, 141
İsmail Paşa (Rumili Valisi) 88 Kerek-i Şevbek 57, 58, 147
İspanya 4 Kerkük 72, 128, 204, 206
Isperlonga (Spinalonga) 51 Keşan 69
İstanbul K aym akam ı 20, 21, 139, 189 Keskim 66
İstanbullu Fenerli R um iar 2 9 , 86 Kethüdâ Ahm ed Paşa (Rakka Valisi) 36, 61
IstankÖy M uhafızlığı 21 Kethüdâ Ahmed Paşa (Rakka Valisi) 156
Istefan Kan tak üzen {Eflak Voyvodası) 226 Kıbrıs 8, 9, 20, 43, 59, 60, 155

240
Kılburun 20, 50, 51, 106, 121, 216 M alikâne 2, 9, 13, 17, 19, 24, 32, 34, 35, 36 , 40,
Kılıç Ali Paşa 77 53, 54, 55, 5 7 , 5 8 , 59, 61, 64, 65 , 68, 72, 114,
Kıptî 46 116, 119, 125, 129, 131, 134, 1 35, 139, 144, 145,
Kır îskâm Başbuğluğu 56, 137 147, 152, 156, 168, 169, 190, 229
Kırım Hanlığı 43, 86, 122 M am ervan 64, 65, 66, 169, 182, 183
Kırk K ilise 50, 122, 154 M anastır 45
Kırka 32, 47, 97, 98 M anazgird 62, 63
Kırşehri 54, 116, 123, 213 M araş 7, 8, 18, 19, 20 , 21, 22, 26, 43, 5 5 , 94,
Kıyab 74 110, 111, 112, 115, 125, 128, 131, 132, 133, 134,
Kızıl Ribat 71 150, 153, 156, 1 97
Kızılca Kale 72, 203 M atah 56, 138
Kızı İde ıı iz 82 M edine 44, 76
Kiğı 64, 171, 172 M ehcer 71
Kili 85 Mehdiye 81
Kili-i D eyr 73 M ehle 7 9 ,2 2 2
Kilis 19, 36, 47, 56, 90, 91, 98, 138, 154 M ehmed Bey (Aydın Muhasstlı) 40
Koban Çayı 51 M e h m e d H ü s re v P a şa (A sa k ir-i M a n su re
Kocacık 46 Seraskeri) 25
Kocaeli 10, 81, 82, 83, 106, 2 08, 216, 217, 2 1 8 Mehmed Paşa (Adana Beylerbeyi) 149
Konya 10, 53, 54, 120 Mehmed Paşa (Anadolu Valisi) 109, 198
Korfo Adası 85 M eh m ed P a şa (C e z a y ir-i G arb D ayısı ve
Kostantin Brankovano (Eflak Voyvodası) 226 Beylerbeyi) 78, 220
Kostantin Duka (Boğdan Voyvodası) 225 Mehmed Paşa (Derya Kaptanı) 211
Kostantin M av ro k o rd a to (B oğd an V o yvod ası) Mehmed Paşa (Diyarbekir Valisi) 163
226 M ehmed Paşa (Erzurum Valisi) 166
Kostantin M avrokordato (Eflak Voyvodası) 226 M ehmed Paşa (Haleb Valisi) 135
Köprü 72, 73, 205 M ehmed Paşa (Karam an Beylerbeyi) 121
Köprülüzâde Fazıl Ahtned Paşa 51 Mehmed Paşa (Kars Beylerbeyi) 185
Körfez Seraskeri 96 Mehmed Paşa (M araş Beylerbeyi) 18, 132
Köstendi 1 37, 45, 47, 89 M ehmed Paşa (Mısır Valisi) 218
K öy 64, 65, 72, 174, 205 M ehmed Paşa (Özi Valisi) 102
Kuds-i Şerif (K udüs) 18, 20, 5 7 , 113, 139, 140, M ehmed Paşa (Rumili Valisi) 88
141, 142, 143, 146 M eh m ed P a şa (S a fe d -S a y d a -B e y ru t E y a le ti
Ktılb 62, 164 Beylerbeyi) 145
Kuşcı Mustafa Paşa (Tunus Beylerbeyi) 79, 221 M ehmed Paşa (Sivas Beylerbeyi) 127, 128
Kuşçı M ustafa Paşa (Kefe Beylerbeyi) 105 M ehm ed P asa (Sivas Valisi ve Kerkük tarafı
Kuzcan 64, 65, 171 m uhafızı) 204
Küçük M ustafa Paşa (Karam an Valisi) 121 M ehmed Paşa (Tuna Kaptanı) 222
Küçük Osman Paşa (Girid Valisi) 107 M ehmed Paşa (Van Beylerbeyi) 191
Küçük O sman P aşa (Safed-Sayda-Beyrut Eyaleti Mekke 1 3 ,4 4
Beylerbeyi) 145 Mekke-i Mü kerteme Emirliği (Mekke-i Mükerreme
K ü tah ya 10, 52, 109 ŞeyhÜ'l-Haremliği) 43, 75, 76, 209, 210, 2 1 9 , 220
L Melik A leksandra (Açıkbaş Meliki) 227
L accûn 36, 57, 58, 139, 143, 144, 147, Melik Artya (Dadyan Meliki) 227
L ala Şahin Paşa 45 Melik G örki(G üril Meliki) 227
Lefkoşa 60 Melik Közki (Açıkbaş Meliki) 227
Lelı Krallığı 44 M e':k M am ya (Dadyan Meliki) 227
Lehistan 29, 86 Melik M am ya (Güril Meliki) 227
Ligor Gika (Boğdan Voyvodası) 226 Melik Restum (Abaza Meliki) 227
Limni 81, 82 Meliki i k 9, 17. 87, 229
Lim oson 60 M emluk Sultanlığı/D evleti 1 3 ,4 4
Lipova 19, 4 8 , 49, 101 M endelcin 71, 200
Livâ-i Piyade 10 M endemi Aşireti 15, 71, 201
Livâne 67, 176 Menekeşe 84
Mengli G iray Han (Kırım Hanı) 190, 224
M M ensur 74
M a 'a rra 5 6 , 137
M enteşa 10, 13, 27, 36, 4 0 , 52, 5 3 , 97, 108, 111,
M acaristan 4, 83
116, 118, 119, 228,
M ago sa 60, 155, 212
Meşen turi 212, 222
M ahcil 66, 178
M ezistre 81, 91, 142, 215, 216
Mahmûd Paşa (Süveyş Kaptanı)218
M ısır 4, 8, 9, 13, 17, 22, 40, 4 1 , 4 3 , 44, 7 5 , 76,
Mahmûd Paşa (Tuna N ehri Donanması Başbuğu)
82, 88, 110, 140, 210, 218, 219, 220, 229
222
M ısır M îr-Haclığı 14, 28, 76, 2 2 0 , 228
M alatya 36, 5 5 , 132, 134, 152
Mîr-Aşiret(lik) 14, 25, 28
M aJazgird 64, 170
M îr-H ac(lık) 1 3 ,2 8
Mîr-i Kıptîyân 46

241
M icingerd 64, 170, 171 N um ân Paşa (Erzurum Valisi) 165
Midillü 60, 81, 85, 210, 213, 214, 224 O
Mihail Rakoviça (Boğdan V oyvodası) 225, 226 Ocaklık 3, 9, 12, 23, 26, 28, 32, 38, 39, 4 0 , 47,
Mihail Rakoviça (Eflak Voyvodası) 226 62, 6 3 , 64, 65, 66, 6 7 , 68, 69, 70, 71, 72, 78, 79,
Mihrani 62, 63, 165 159, 160, 161, 162, 165, 170, 171, 173, 174, 179,
Mihriınân Paşa (Trabzon Valisi) 188 180, 181, 187, 192, 193, 194, 195, 197, 199, 200,
M odava 48 , 49, 101, 152 201, 203, 204, 2 0 5 , 206, 221, 228
M ora C eziresi ¿9 Ofcabolu 46
Mora Kasteli 112 Ohri 45, 93, 94, 217
Mora Seraskeri 89 Oltı 66, 176
M ora/M u h a ssı İlığı 13, 27, 5 1 , 81, 8 4 , 85, 216, O sm an Paşa ( K aram an Valisi) 120
228 Osman Paşa (Anadolu Valisi) 108
M uaccele 34 Osman Paşa (Bosna Valisi) 96
M udon 84 Osman Paşa (Derya Kaptanı) 211
Muhammed Bey (Diyarbekir Valisi) 160 Osman Paşa (Haleb Valisi) 136
M uham m ed P aşa (Anadolu Valisi) 110 Osmaıı Paşa (İstanbul Kaym akam ı) 21
M ulıammed Paşa (Basra Valisi) 208 O sman Paşa (Karaman Valisi) 121
M uham m ed Paşa (Derya Kaptanı) 211 Osman Paşa (Kıbrıs Valisi) 155
M ulıam m ed Paşa (D iyarbekir Valisi) 19, 159, Oamaıı Paşa (Musul Valisi) 2 0 7
16 2 Osman Paşa (Rakka Valisi) 156
Muham m ed Paşa (Erzurum Valisi) 167 Osm an P aşa (Şam Valisi ve M îr-H acı) 20, 139,
Mulıammed Paşa (Karaman Beylerbeyi) 121 140, 147
M uhassıllık 12, 13, 25, 26, 27, 36, 40, 8 5 , 116, Osman Paşa (Trablusşam Beylerbeyi) 148
117, 228 Osman Paşa (Trablusşam Valisi) 136
M urtaza Paşa (Kars Beylerbeyi) 185 Osman Paşa (Trabzon Valisi) 189
Murtaza Paşa (Kefe Beylerbeyi) 105 Osman Paşa (Van Beylerbeyi) 193
M ıırtaza Paşa (M araş Beylerbeyi) 134
Musa P aşa (Şattü'l-Arab Kaptanı) 223
û
Ömer Paşa (Karaman Beylerbeyi) 120
Mustafa Paşa (Bosna Beylerbeyi) 9 6 ,1 1 8
Ömer Paşa (Maraş Beylerbeyi) 133
Mustafa Paşa (Eski Vezir-i A zam ) 107
Ömer Paşa (Şehr-i Z o r Beylerbeyi) 73, 203
Mustafa Paşa (K ars Beylerbeyi) 185, 186
Öıner Paşa (Trabzon Valisi) 1 9 ,1 8 8
Mustafa Paşa (M araş Beylerbeyi) 131, 133
Ömer Paşa (Tunus Beylerbeyi) 221
Mustafa Paşa (M usul Valisi) 81, 207
Özi 8, 26, 42, 49, 50, 102, 105, 121, 154
Mustafa Paşa (Tem eşvar Beylerbeyi) 100
Özi Kalesi 88
M ustafa Paşa (Trablusgarb Dayısı v e Beylerbeyi)
Özi Suyu 105
80
Mustafa Paşa (Trablusşam Valisi) 149 £
M ustafa Paşa (Tuna Nehri D onanması Başbuğu) P alu/H ü kü m eti 26, 27, 62, 161
222 Pasin 36, 64, 65, 165, 169
M ustafa Paşa (Van Beylerbeyi) 191, 195 Paşmaklık 31
M usul 7, 8, 2 0 , 2 2 , 2 6 , 7 1 , 73, 114, 156, 1 58, Pertek 62, 63, 174, 176
191, 192, 199, 206, 207, 208, 2 17 Pertekrek 66, 67, 177, 178
Mutahho 73 Petek 66
M u tasarrıflık ) 8, 23, 24, 25, 26 Pîrî Reis 82
Mukiis 69 Polad Ahmed Paşa 40
Mimtefik Şeyhi M ani 74 Posthov (Poshov) 66, 181
Müsellem 46 Prizrin 45, 92, 93, 94
M ütesellim 3, 32, 33, 75 R
& Rakka 8, 22, 36, 43, 61, 143, 135, 156, 157, 158,
N ablus 18, 5 7 , 5 8 , 139, 140, 141, 142, 143, 146 207
N ad ir H an 7 1 , 7 2 , 73 Receb Paşa {Basra Valisi) 208
Nalıiye-i Vadiü'l-Heyın 58 Receb Paşa (Diyarbekir Valisi) 158
Nakşa Berre 81, 213 Receb Paşa (Sivas Valisi) 128
Nal Döken 47 Receb Paşa (Şam Valisi ve M îr-H acı) 139
N asuh Paşa {Şam Valisi ve M lr-H acı) 139 Remle 57, 142, 143
Nısf-ı Livâne 66, 178 Resle 74
Nısf-ı Livâne Pertekrek 66, 1 7 5 ,1 8 5 Resm o 5 2 , 107, 131
Niğboiu 20, 50, 8 9 , 97, 102, 122 Reşîd 81, 83, 217, 225
N iğde 20, 24, 54, 115, 120, 121, 122, 147 Revan 64, 173
Nikola M avrok ordato (Boğdan Voyvodası) 226 Revan M ukabelecisi 183
Nikola M avrokordato (Eflak Voyvodası) 226 Reventm 71
N iş/M u h afızlığı 21, 109, 114, 124 R ışvan-zâde Süleyman Paşa (M araş Beylerbeyi)
Nuıııan Paşa (Anadolu Valisi) 108 133
Nuıııan Paşa (Girid Valisi) 97, 107 Rışvanoğlu Halil Paşa (M araş Beylereyi) 19, 20
N um an Paşa (Kıbrıs Valisi) 153, 155 R ışv a n o ğ lu S e y y id M elım ed P a şa (M araş
Numân Paşa (Adana Beylerbeyi) 151 Beylerbeyi) 133

242
R ikâb-ı H ü m ây û n K a y m a k a m ı 2 0 , 1 U , 117, Süleym an Paşa (D erya K aptanı) 16, 28, 211
191, 213 Süleym an Paşa (M araş Beylerbeyi) 19
R işvano ğ ıılları 21 S üleym an Paşa (M ısır V alisi) 219
R odos 81, 85, 212, 224, 225 S üleym an Paşa (Sivas B eylerbeyi) 127
Ruha 61 S üleym an Paşa (Şam V alisi) 57
Rum 6 Süleym an P aşa (Şehr-i Zor B eylerbeyi) 202
R um eli 6, 7, 8, 16, 22, 26, 38, 42, 45, 46, 4 7 , 87, S üleym an Paşa (Trabzon B eylerbeyi) 189
88, 89, 91, 92, 93, 95, 98, 99, 122, 123, 124, 163, Süveyd an -zâd e Paşa (Süveyş K aptanı)..82
168, 172, 210, 218, 220 S üveyş D onanm ası 82
Rus 4 Süveyş Kaptanı 29
Rus Ç arlığı 44 S ü v eyş K a p ta n lığ ı 9, 15, 16, 4 3 , 82, 83, 212,
R u sçuk 83 216, 218, 228
Ru slar 105 S üveyş L im anı 75
Rüstem Paşa 31 Süveyş Tersanesi 82
Ş â
Sabusne 74 Şam 8, 13, 18, 2 0 , 2 2 , 26, 28, 42, 4 3 , 56, 5 7 , 58,
Safed -Say d a Beyrut E yaleti 18, 19, 20, 43, 57, 58, 76, 219, 228
61, 107, 115, 128, 139, 144, 148, 167, 219 Şam 121, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 146
Safevî 44 Şam M îr H acı 13, 14, 20, 28, 5 7 , 121, 141, 142,
Safiyye 74 148, 166, 2 28
Sağm an 62, 63 Şarkan İbrahim Paşa 77
Sakız 81, 113, 142, 214 Ş attü'l-A rab Kaptan lığı 9, 15, 16,29, 43, 8 4 , 223,
Salih Paşa (K ars B eylerbeyi) 185 228
Saly an e 9, 40, 41, 76, 85, Şavşad 6 6 , 177
Saruhaıı 13, 19, 27, 5 2 , 53, 109, 112, 116, 228 Şebeş Lagoş 48, 49, 101
Sayd a 22, 57 Ş eh iıg ö l 130
Seged in 49 Şeh irkö y 124
Selan ik 21, 45, 46, 4 7 , 94, 117, 134 Şehr-i Bazâr 72
Selem iyy e 59, 67, 149, 157 Ş eh r-i Zor 7, 8, 12, 14, 15, 21, 22, 26, 43, 71, 72,
Selim G iray H an (Kırım H anı) 105 128, 135, 186, 197, 198, 201, 2 0 2 , 203, 2 04, 208
S elim Paşa (Safed -S a y d a -B ey ru t E yaleti V alisi) Şehrân H üküm eti 201
145 Ş e h s u v a r -z â d e M e h m e d P aşa ( K a ra m a n
Selim Paşa (Şehr-i Z o r B eylerbeyi) 202 B eylerbeyi) 120
Selim Paşa (Van V alisi) 192 Şeh suvaroğ lu Seyyid M ehm ed P aşa (T rablusşam
Sen ıavât 71 Beylerbeyi) 148
Sem en d ire 48, 49, 100, 101 Ş elve 64, 173
Sen turin 81, 213 Ş em âm ek 72, 73, 205
Ser-Ç eşoıe 124 Ş em barân 72
Serem le 74 Ş erif S a 'id ibn Ş erif Z e y d (M ekk e-i M ükerrem e
Serücek 72, 183, 203 Ş erifi 44, 75
Sey d î Ali Reis 82 Ş ey hü’l-B d ed lik 13
Seyyîd A lım ed Paşa (A d ana B eylerbeyi) 20, 60, Şey lızâd e H asaıı Paşa (Maraş B eylerbeyi) 131
151 Şırvî 69, 194
Sığla 81, 212 Şıtak 69
Siird 63 Şikakî M tr-A şiretliği 15
S ila lıd a r M u h am m ed P aşa (K efe ve T ra b z o n Şu ş 74
B eylerbeyi) 18, 51, 68 X
Silalıd ar M uham m ed Paşa (Trabzon V alisi) 189 Tağan (Togay) H isarı 105
Silistre 50 Tağan G eçidi 49, 50, 105
Sin car 62, 63, 164 T akâlif-i Ö rfiy ye 46
Siren i 48, 49, 94, 100 T anrı D ağı 46
Sis 36, 59, 60, 123, 150, 151, 152, 154 T a rsu s 14, 36, 59, 60, 141, 151, 152, 154
Siv as 7, 8, 18, 20, 2 2 , 42, 5 3 , 5 4 , 90, 105, 107, T atar Pazarı 122
122, 126, 127, 128, 132, 145, 168, 204, 206 T eb riz 44
Siverek 62, 63, 163, 164 T eb riz Seraskeri 174
So fy a 45 T ed m ir 5 7 , 58
Solak M ehm ed Paşa (Trablusşam B eylerbeyi) 148 T ek e 10, 20, 52, 114, 117, 118, 151, 154
Solak M elııııed P aşa 59 T ekm an 64, 65, 173
S o nıay 69, 196 T em eşvar 8, 19, 2 2 , 4 2 , 4 3 , 4 8 , 49, 83, 8 7 , 92,
Slefan Çel M are (Boğdan V oyvod ası) 85 99, 100, 101, 152
Subaşı 31 T em irkân 123
Sud a 51 T ercan 165
Su ltan ö n ü 24, 52, 53, 105, 108, 113, 111, 186 Tercil/H üküm eti 62, 161
Suriye 4 Tersane-i A m ire Kethîidâlığı 84
Sû rre 44
Süleym an (Trablusgarb D ayısı) 79

243
Tırhata 2 6 , 37, 4 5 , 47, 81, 83, 89, 9 0 , 122, 129, Y u suf Paşa (D iyarbekir V alisi) 158
214 Y u suf Paija (H aleb V alisi) 135
Tikrit 73 Yusuf Paşa {Kars Beylerbeyi) 186
Tim ûr K apısı 138 Yusuf Paşa (Musul V alisi) 207
Tim ur Paşa (Vatı M uhafızı/ V alisi) 191, 195 Yu suf Paşa (Rakka V alisi) 156
Tim ûr Süleym an P aşa (Kars B eylerbeyi) 186 Y u suf Paşa (Şehr-i Zor V alisi) 202
Tortum 64, 65 Y u suf Paşa (Trabzon M uhafızı) 188
T rablu sg arb 7, 9, 29, 40, 4 1 , 43, 77, 79, 80, 222, Yu suf Paşa {Van Valisi) 191
229 z
Trab lu sşam 8, 14, 20, 22, 28, 43, 5 8 , 5 9 , 140, Z açesn e 47, 98
142, 143, 145, 148, 149, 192 Z ag ra 45
Trabzo n 8, 18, 19, 20, 21, 22, 43, 5 1 , 6 8 , 104, Z ah o 71, 73, 199
106. 168, 169, 172, 188, 189, 190, 215 Zam an tu/N ahiyesi 55, 63, 132
Tuna K aptan ı 212 Z an e 51
Tuna N ehri D onanm ası Başbuğluğu/K aptanlığı 9, Z aruşad 67, 185, 187
15, 16, 29, 43, 83, 84, 222, 223, 228, Z eng-i Abâd 71
Tunus 7, 8, 9, 22, 29, 40, 4 1 , 43, 7 7 , 78, 79, 81, Zeııgen e 72, 204
105, 221, 225, 229 Z eriki 69, 194
Turgut R eis 80 Zevi Zeyd Ailesi 209
Tursun M ehm ed Paşa (Van V alisi) 1 9 1 ,1 9 3 Z i ve ebeyi i Ö m er Paşa (Şehr-i Zor B eylerbeyi) 203
Tuz M ehm ed Paşa (D iyarbekir Valisi) 159 Zu lkad riye 55
Tuz M ehm ed Paşa (Kars B eylerbeyi) 186 Zül ey ha Paşa (M araş Beylerbeyi) 132
Z ülfikarlı O sm an Bey (Mısır M îr-H acı) 220
Uzeyr 56, 138
Üçüncü oğlu Ö m er Paşa (Trabzon B eylerbeyi) 190
Üsküb 45, 94, 95
Üstü Açuklu Başbuğu (A çıklar Ağası) 83, 84
V
Van 7, 8, 10, 11, 12, 15, 2 0 , 22, 26, 4 2 , 43, 68,
69, 70, 7 3 , 108, 115, 116, 145, 191, 193, 194,
203, 207 , 208
Van Kad ısı 40
Van M uhafızlığı 21
Varad (Varat) 4 , 19, 101
Vatan San ca ğ ı 79, 221
Veli P aşa (A nad olu V alisi v e B end er Seraskeri)
110 , 122
Veli Paşa (D erya K aptanı) 211
V idin 50, 83, 114
V ize 46, 50, 104, 105, 122, 130
V oyn ugân /San cağı 10, 45, 46, 95
V oyvoda (lık) 3, 9, 16, 17, 29, 30, 31, 32, 38, 87,
229,
V ulçıtrin 45, 95
Y
Yafa 57
Yakub Paşa (Sivas V alisi) 128
Yakûb Paşa (E rzurum V alisi) 167
Yakûb P aşa (S a fe d -S a y d a -B ey ru t E ya leti V alisi)
19, 145
Yam ak 46
Yanaki (Boğdan Voyvodası V ekili) 226
Yanya 4 5 , 47, 89, 90, 91, 92, 122
Yavuz Sultan Selim 13
Yem en 8 ,1 7 , 43
Yeııi K ale {Kal'a-i C ed îd ) 51, 106, 121, 123, 189
Yerkök 89
Yörük Beyi 46
Y örükâıı/ Sancağı 45, 46, 95
Y u rtlu k-O ca k lık 11, 12, 14, 15, 27, 38, 39, 66,
170, 172, 175, 176, 187, 188, 190
Yu suf Efendi (Baş D efterdar) 1 3 8 ,1 7 2
Yu suf Paşa (A nadolu Valisi) 108
Yu suf Paşa (Bağdad Valisi) 122
Yu suf Paşa (Çıldır V alisi) 184, 188

244