Rozmieszczenie pustyń na Ziemi

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Rozmieszczenie pustyń na Ziemi
Źródło: Jörg Peter, Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie:
www.pixabay.com.

Pustynie stanowią przykład rzeźbotwórczych procesów wiatru. Obecnie zajmują ok. 19% powierzchni
lądów. Te ogromne tereny pokryte piaskiem, żwirem, pyłem lub kamieniami niejednokrotnie stały się
scenerią dla wielu historii czy filmów. W świadomości zbiorowej pustynie funkcjonują jako duże tereny
pokryte piaskiem, cechują się one jednak różnorodnością pod względem ukształtowania i form
występowania.

Twoje cele

Dowiesz się, czym jest pustynia.

Poznasz rodzaje pustyń.
Przeanalizujesz rozmieszczenie pustyń na Ziemi.
Przeczytaj

Pustynią nazywamy teren, gdzie na skutek okresowo wysokiej temperatury powietrza i skrajnie niskich
opadów pokrywa roślinna nie występuje lub występuje rzadko. Na gorących pustyniach zwrotnikowych
temperatury przewyższają 50°C, nocą natomiast obniżają się do 0°C. Charakterystyczne są dla nich duże
amplitudy dobowe temperatury, stały brak wilgotności oraz duże nasłonecznienie. Pustynie Azji
Środkowej są odległe od strefy podzwrotnikowej. Pustynie takie, jak na przykład pustynia Gobi, są gorące
latem, ale bardzo chłodne w zimie.

Powstawanie pustyń

Głównym czynnikiem powstawania pustyń są warunki klimatyczne. Wytworzenie się pasa wysokiego
ciśnienia w strefie zwrotnikowej skutkuje suchością klimatu. Bardzo rzadko pojawia się układ niżowy
przynoszący deszcz. Brak chmur i bardzo suche powietrze nie pozwalają na opady deszczu lub są one
bardzo rzadkie i nieregularne (poniżej 160 mm rocznie). Obszary pustynne charakteryzują się małym
zachmurzeniem oraz niewielką wilgotnością względną (za wyjątkiem pustyń, które leżą na zachodnich
wybrzeżach kontynentów, wzdłuż których płyną zimne prądy morskie powodujące dużą wilgotność
powietrza (70–80%), występowanie częstych mgieł i dużego zachmurzenia, przy niemal zupełnym braku
opadów (Atakama, Namib). Skutkiem takich warunków klimatycznych jest powstanie pustyni. Obszary
pustynne charakteryzują się brakiem stałego odpływu powierzchniowego poza tzw. rzekami
tranzytowymi (przepływającymi przez pustynie, np. Nil) i przybyszowymi (źródła poza granicami pustyni,
kończą bieg na pustyni). Rzeki okresowe występują nieregularnie i bardzo krótko, a jeziora stałe (Jezioro
Aralskie), zwłaszcza okresowe, są silnie zasolone (jeziora: słone, gorzkie, sodowe, boraksowe).

Klimatogram Kairu.

Ze względu na położenie geograficzne i związane z nim cechy klimatyczne rozróżnia się pustynie strefy
umiarkowanej (środkowa Azja — Kyzył‑kum, Ustiurt, północna część Kara‑kum, północna część Gobi,
w zachodniej części USA — Wielka Pustynia Słona) o klimacie skrajnie kontynentalnym, z gorącym latem,
lecz mroźną zimą, podczas której spada zazwyczaj trochę śniegu, a wiosną wody roztopowe umożliwiają
tworzenie się efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej, oraz pustynie strefy podzwrotnikowej
(Takla Makan i Ałaszan w środkowej Azji, Wielka Pustynia Słona i Daszt‑e Lut w Iranie, Mojave i Sonora
w Ameryce Północnej oraz część Sahary i Pustynia Syryjska) i pustynie strefy zwrotnikowej (środkowa
i południowa część Sahary, Ar‑Rub al‑Chali na Półwyspie Arabskim, Kalahari w południowej Afryce,
Pustynia Gibsona i Wielka Pustynia Piaszczysta w Australii oraz pustynia Chihuahua w Meksyku),
obejmujące obszary stale bardzo gorące, miejscami przez długie lata pozbawione opadów. Zbliżone do
pustyń są półpustynie (mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność) tworzące w strefach
zwrotnikowych pas przejściowy do sawann, a w umiarkowanych — do stepów.

Typy pustyń

Ze względu na sposób powstania pustyń wyróżniamy pustynie zwrotnikowe, nadbrzeże, strefy

umiarkowanej i polarne.

Zwrotnikowe
Powstałe na obszarach znajdujących się pod wpływem klimatu zwrotnikowego (np. Sahara, Wielka
Pustynia Wiktorii).

Nadbrzeżne
Powstałe w wyniku działania zimnych prądów morskich (np. Namib --- prąd Benguelski, Atakama ---
prąd Peruwiański).

Strefy umiarkowanej
Powstałe w cieniu opadowym gór (np. Gobi, Takla Makan).

Polarne (chłodne, arktyczne)

Powstałe na obszarach znajdujących się pod wpływem klimatu polarnego.

Ze względu na materiał skalny występujący na pustyni wyróżniamy między innymi pustynie piaszczyste,
żwirowe, kamieniste i ilaste.

Pustynie piaszczyste (erg)

Pokryte piaskami, które są stale przemieszczane przez wiatr. Na ich obszarze występują suche doliny
okresowych rzek zwane wadi. Przykładem takiej pustyni jest m.in. Wielki Erg Zachodni i Wschodni na
Saharze, Nefud na Półwyspie Arabskim, pustynie australijskie – Wielka Pustynia Piaszczysta, Wielka
Pustynia Wiktorii, pustynie azjatyckie – Karakum, Kyzył – kum, część Gobi, Takla Makan, pustynie
amerykańskie – Słona, Mohawe, Atakama.

Żwirowe (serir)
Zbudowana jest ze żwirów oraz z dużych ziaren piasku. Tego typu pustynie spotykane są najczęściej na
przedpolu gór i płaskowyżów, w Azji Środkowej, na Saharze, Półwyspie Arabskim oraz w Australii.

Kamieniste (skaliste)
Inaczej nazywane hamada. Obszar pozbawiony roślinności i gleby, na którym występują się skały
kształtowane przez wiatr i poddawane procesom wietrzenia mechanicznego. Takie pustynie są
charakterystyczne dla Azji Środkowej, Wyżyny Irańskiej oraz Sahary.

Ilaste
Ogromne powierzchnie pokryte stwardniałym, spękanym iłem. Po intensywnych opadach zmieniają się
cyklicznie w grząskie błoto lub jezioro. W Ameryce Północnej tego typu pustynie nazywamy playa,
a w Azji Środkowej – takyr.

Flora i fauna pustyń

Niejednokrotnie pustynie są skupiskiem różnorodnych typów roślinności. Na obszarach, gdzie występuje
woda, powstają oazy, w których żyje wiele roślin i zwierząt. Roślinność porastająca pustynie jest unikalną
roślinnością o charakterze stałym. Cechuje ją duża wytrzymałość na działanie niekorzystnych elementów
pogodowych. Przystosowanie roślin do panujących warunków polega na wykształceniu grubych łodyg,
braku liści oraz wytworzeniu twardych kolców tkanek gromadzących zapasy wody. Wśród całego
bogactwa fauny wyróżnia się rośliny efemeryczne (efemerydy i efemeroidy), suchorośla, sukulenty oraz
słonorośla (halofity). Przykładem roślin, które występują na obszarach pustynnych, są kaktusy podczas
deszczu pobierają one wodę, którą magazynują w specjalnej tkance miękiszowej znajdującej się
w łodygach. Uprawę roślin i życie osiadłe umożliwiają na obszarach pustyń i półpustyń oazy, ale i tam
w określonych porach roku występują dokuczliwe burze piaskowe oraz suchość powietrza. Na obszarach
oaz występuje roślinność naturalna szczątkowa oraz często uprawy daktylowca, figowca, drzew
cytrusowych, zbóż, niektórych warzyw. W tych regionach gleby bywają zasolone.

Liczba gatunków zwierząt pustynnych jest

niewielka. Dominują gady – gatunki jaszczurek
w tym agam lub legwanów, waranów, gekonów,
scynków, węży i żółwi. Znajdują one schronienie
w roślinności oraz norach. Egzystują tam również
gryzonie, antylopy i gazele, góralki i wielbłądy.
Spotyka się także nietoperze.

Kaktusy na obszarze pustynnym.

Źródło: autor – ID 12019, licencja Pixabay License, dostępny w
internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/pustynia-catus-kaktusów-
dirt-road-392747/.

Słownik
efemerydy

rośliny jednoroczne o bardzo krótkim cyklu życiowym

efemeroidy

rośliny zielone (byliny), które w okresie suszy tracą nadziemne części (łodygi i liście)

halofity

rośliny kwiatowe zdolne do pełnego rozwoju na glebach ze znaczną zawartością soli

Grafika interaktywna

Polecenie 1
Przeanalizuj grafikę interaktywną. Wskaż prawidłowość w występowaniu pustyń gorących.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o. licencja – CC BY-SA 3.0

Grafiki – Pixabay License, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com.
Sprawdź się

Ćwiczenie 1 輸

Wybierz prawdziwe dokończenie zdania.

Obecnie pustynie zajmują około:">

Wybierz prawdziwe dokończenie zdania.

Obecnie pustynie zajmują około:

9% powierzchni lądów.
10% powierzchni lądów.
19% powierzchni lądów.
29% powierzchni lądów.

Ćwiczenie 2 輸

Rozwiąż krzyżówkę.

1. Pustynie, które ze względu na swoje podłoże po opadach deszczu zamieniają się w grząskie
błoto.
2. Rzeka przepływająca przez obszary pustynne.
3. Rośliny kwiatowe zdolne do pełnego rozwoju na glebach ze znaczną zawartością soli.
4. Obszar na pustyni, na którym występuje woda.
5. Nazwa klimatu pod wpływem, którego powstała Wielka Pustynia Wiktorii.
6. Roślina pustynna, która potrafi magazynować wodę oraz posiada twarde kolce.

6
Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.">

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Półpustynie tworzą się □ □

w strefach zwrotnikowych
oraz umiarkowanych.

Na gorących pustyniach □ □
zwrotnikowych temperatury
przewyższają 50°C, nocą
natomiast obniżają się do 0°C.

Pustynie ilaste są □ □
charakterystyczne dla Ameryki
Południowej oraz Afryki.

Rzeki tranzytowe nie □ □

występują na obszarach
pustynnych.

Ćwiczenie 4 輸

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja – CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 5 輸

Przyporządkuj pustynie ze strefami klimatycznymi, w których występują.

Takla Makan, Ałaszan, Wielka Pustynia Słona, Daszt‑e Lut, Mojave, Sonora oraz część Sahary i Pustynia
Syryjska, Środkowa i południowa część Sahary, Ar‑Rub al‑Chali, Kalahari, Pustynia Gibsona, Wielka
Pustynia Piaszczysta, Chihuahua, Kyzył‑kum, Ustiurt, północna część Kara‑kum, północna część Gobi,
Wielka Pustynia Słona

strefa
umiarkowana

strefa
podzwrotnikowa

strefa zwrotnikowa

Ćwiczenie 6 醙
Podaj przykład pustyni położonej w strefie oddziaływania zimnego prądu morskiego.

Ćwiczenie 7 醙

Źródło: Grafiki – Pixabay License, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com.

Ćwiczenie 8 醙
Wskaż zależność między obecnością roślinności na pustyni a występowaniem zwierząt.

Ćwiczenie 9 醙
Na podstawie własnej wiedzy oraz dostępnych źródeł uzasadnij tezę, że zmiany klimatu prowadzą
do zmiany zasięgu pustyń.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Rozmieszczenie pustyń na Ziemi

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa:

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne i zewnętrzne
kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.
Uczeń: 3) charakteryzuje główne procesy zewnętrzne modelujące powierzchnię Ziemi (erozja, transport,
akumulacja) oraz skutki rzeźbotwórczej działalności rzek, wiatru, lodowców, lądolodu i mórz oraz
wietrzenia.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcie pustyni,

przedstawia rodzaje pustyń,
przedstawia warunki powstawania pustyń,
analizuje rozmieszczenie pustyń na Ziemi.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: burza mózgów, dyskusja, plakat/poster, praca z mapą, grafika interaktywna

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‑materiał, podręcznik, arkusze

papieru, guma mocująca, pisaki, atlas geograficzny, ścienna mapa fizyczna świata

Materiały pomocnicze:

Pietrow M.P., Pustynie kuli ziemskiej, PWN Warszawa 1976.

Podbielkowski Z., Podbielkowska M., Przystosowania roślin do środowiska, WSiP, Warszawa 1992.

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć – burza mózgów: skojarzenia do hasła Pustynia.
Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel prosi uczniów, aby na podstawie podręcznika lub e‑materiału zdefiniowali pustynię, jej
 faunę i florę oraz podali przyczyny powstawania pustyń – krótka dyskusja.
Wymienione przyczyny powstawania pustyń uczniowie zapisują na tablicy.
Następnie nauczyciel dzieli klasę na grupy czteroosobowe – korzystając z podręcznika lub
e‑materiału, grupy mają za zadanie przedstawić na arkuszu papieru każdą z wymienionych przyczyn
(mogą pisać, rysować, tworzyć schematy…) oraz podać nazwy największych pustyń występujących
w poszczególnych strefach klimatycznych i ich rozmieszczenie na Ziemi oraz w taki sposób
powstały.
Nauczyciel zaznacza, że ważna jest nie tylko treść zamieszczona na arkuszach papieru, ale również
forma jej przedstawienia.
Nauczyciel kontroluje pracę grup, wspiera i pomaga w razie konieczności.
Po upływie określonego czasu grupy umieszczają swoje prace na tablicy.
Uczniowie wybierają tę pracę, która treścią i formą najbardziej im się podoba – grupa, której praca
została wybrana, prezentuje ją, następnie na mapie fizycznej świata wskazuje zapisane pustynie
(uzyskuje oceny od nauczyciela).
W dalszej części lekcji nauczyciel wyświetla z e‑materiału podział pustyń ze względu na materiał
skalny – uczniowie zapisują do zeszytu nazwy pustyń (erg, serir, hamada, takyr, playa), następnie
wskazują na mapie świata wymienione w e‑materiale pustynie.
Nauczyciel pyta o przyczyny powstania wskazywanych pustyń.
Nauczyciel krótko podsumowuje pracę uczniów, następnie wyświetla grafikę interaktywną i prosi
uczniów, aby wykonali polecenie tam zawarte.
Wskazaną prawidłowość (z grafiki interaktywnej) uczniowie zapisują do zeszytu.

Faza podsumowująca

Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami - ocenia pracę uczniów, ich
zaangażowanie.
Następnie nauczyciel wprowadza do fazy ćwiczeń na podstawie poznanego materiału - uczniowie
wykonują ćwiczenia z e‑materiału.
Uczniowie omawiają ćwiczenia, dzielą się swoimi doświadczeniami, nauczyciel w razie potrzeby
wspiera ich.

Praca domowa

Przedstaw przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu pustyń na działalność człowieka.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

grafikę interaktywną można wykorzystać w toku lekcji dotyczących źródeł informacji geograficznej
(uczeń czyta i interpretuje treści różnych map – zakres podstawowy I.3),
grafikę można wykorzystać także w toku lekcji dotyczącej strefowego występowania zjawisk
przyrodniczych (zakres rozszerzony XVII.2).