Rozmieszczenie pustyń na Ziemi

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Rozmieszczenie pustyń na Ziemi

Źródło: Jörg Peter, Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępny w internecie:

www.pixabay.com.

Pustynie stanowią przykład rzeźbotwórczych procesów wiatru. Obecnie zajmują ok. 19%
powierzchni lądów. Te ogromne tereny pokryte piaskiem, żwirem, pyłem lub kamieniami
niejednokrotnie stały się scenerią dla wielu historii czy filmów. W świadomości zbiorowej
pustynie funkcjonują jako duże tereny pokryte piaskiem, cechują się one jednak
różnorodnością pod względem ukształtowania i form występowania.

Twoje cele

Dowiesz się, czym jest pustynia.

Poznasz rodzaje pustyń.
Przeanalizujesz rozmieszczenie pustyń na Ziemi.
Przeczytaj

Pustynią nazywamy teren, gdzie na skutek okresowo wysokiej temperatury powietrza

i skrajnie niskich opadów pokrywa roślinna nie występuje lub występuje rzadko. Na
gorących pustyniach zwrotnikowych  temperatury przewyższają 50°C, nocą natomiast
obniżają się do 0°C. Charakterystyczne są dla nich duże amplitudy dobowe temperatury,
stały brak wilgotności oraz duże nasłonecznienie. Pustynie Azji Środkowej są odległe od
strefy podzwrotnikowej. Pustynie takie, jak na przykład pustynia Gobi, są gorące latem, ale
bardzo chłodne w zimie.

Powstawanie pustyń

Głównym czynnikiem powstawania pustyń są warunki klimatyczne. Wytworzenie się pasa

wysokiego ciśnienia w strefie zwrotnikowej skutkuje suchością klimatu. Bardzo rzadko
pojawia się układ niżowy przynoszący deszcz. Brak chmur i bardzo suche powietrze nie
pozwalają na opady deszczu lub są one bardzo rzadkie i nieregularne (poniżej 160 mm
rocznie). Obszary pustynne charakteryzują się małym zachmurzeniem oraz niewielką
wilgotnością względną (za wyjątkiem pustyń, które leżą na zachodnich wybrzeżach
kontynentów, wzdłuż których płyną zimne prądy morskie powodujące dużą wilgotność
powietrza (70–80%), występowanie częstych mgieł i dużego zachmurzenia, przy niemal
zupełnym braku opadów (Atakama, Namib). Skutkiem takich warunków klimatycznych jest
powstanie pustyni. Obszary pustynne  charakteryzują się brakiem stałego odpływu
powierzchniowego poza tzw. rzekami tranzytowymi (przepływającymi przez pustynie, np.
Nil) i przybyszowymi (źródła poza granicami pustyni, kończą bieg na pustyni). Rzeki
okresowe występują nieregularnie i bardzo krótko, a jeziora stałe (Jezioro Aralskie),
zwłaszcza okresowe, są silnie zasolone (jeziora: słone, gorzkie, sodowe, boraksowe).
Klimatogram Kairu.

Ze względu na położenie geograficzne i związane z nim cechy klimatyczne rozróżnia się

pustynie strefy umiarkowanej (środkowa Azja — Kyzył‐kum, Ustiurt, północna część
Kara‐kum, północna część Gobi, w zachodniej części USA — Wielka Pustynia Słona)
o klimacie skrajnie kontynentalnym, z gorącym latem, lecz mroźną zimą, podczas której
spada zazwyczaj trochę śniegu, a wiosną wody roztopowe umożliwiają tworzenie się
efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej, oraz pustynie strefy podzwrotnikowej
(Takla Makan i Ałaszan w środkowej Azji, Wielka Pustynia Słona i Daszt‐e Lut w Iranie,
Mojave i Sonora w Ameryce Północnej oraz część Sahary i Pustynia Syryjska) i pustynie
strefy zwrotnikowej (środkowa i południowa część Sahary, Ar‐Rub al‐Chali na Półwyspie
Arabskim, Kalahari w południowej Afryce, Pustynia Gibsona i Wielka Pustynia Piaszczysta
w Australii oraz pustynia Chihuahua w Meksyku), obejmujące obszary stale bardzo gorące,
miejscami przez długie lata pozbawione opadów. Zbliżone do pustyń są półpustynie
(mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność) tworzące w strefach zwrotnikowych pas
przejściowy do sawann, a w umiarkowanych — do stepów.

Typy pustyń

Ze względu na sposób powstania pustyń wyróżniamy pustynie zwrotnikowe, nadbrzeże,

strefy umiarkowanej i polarne.
Ze względu na materiał skalny występujący na pustyni wyróżniamy między innymi pustynie
piaszczyste, żwirowe, kamieniste i ilaste.

Flora i fauna pustyń

Niejednokrotnie pustynie są skupiskiem różnorodnych typów roślinności. Na obszarach,

gdzie występuje woda, powstają oazy, w których żyje wiele roślin i zwierząt. Roślinność
porastająca pustynie jest unikalną roślinnością o charakterze stałym. Cechuje ją duża
wytrzymałość na działanie niekorzystnych elementów pogodowych. Przystosowanie roślin
do panujących warunków polega na wykształceniu grubych łodyg, braku liści oraz
wytworzeniu twardych kolców tkanek gromadzących zapasy wody. Wśród całego bogactwa
fauny wyróżnia się rośliny efemeryczne (efemerydy i efemeroidy), suchorośla, sukulenty
oraz słonorośla (halofity). Przykładem roślin, które występują na obszarach pustynnych,
są kaktusy podczas deszczu pobierają one wodę, którą magazynują w specjalnej tkance
miękiszowej znajdującej się w łodygach. Uprawę roślin i życie osiadłe umożliwiają na
obszarach pustyń i półpustyń oazy, ale i tam w określonych porach roku występują
dokuczliwe burze piaskowe oraz suchość powietrza. Na obszarach oaz występuje
roślinność naturalna szczątkowa oraz często uprawy daktylowca, figowca, drzew
cytrusowych, zbóż, niektórych warzyw. W tych regionach gleby bywają zasolone.

Liczba gatunków zwierząt pustynnych jest

niewielka. Dominują  gady – gatunki
jaszczurek w tym agam lub legwanów,
waranów, gekonów, scynków, węży i żółwi.
Znajdują one schronienie w roślinności oraz
norach. Egzystują tam również gryzonie, 
antylopy i gazele, góralki i wielbłądy. Spotyka
się także nietoperze.

Kaktusy na obszarze pustynnym.

Źródło: autor – ID 12019, licencja Pixabay License, dostępny
w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/pustynia-catus-
kaktus%C3%B3w-dirt-road-392747/.

Słownik
efemerydy

rośliny jednoroczne o bardzo krótkim cyklu życiowym

efemeroidy

rośliny zielone (byliny), które w okresie suszy tracą nadziemne części (łodygi i liście)

halofity

rośliny kwiatowe zdolne do pełnego rozwoju na glebach ze znaczną zawartością soli

Grafika interaktywna

Polecenie 1

Przeanalizuj grafikę interaktywną. Wskaż prawidłowość w występowaniu pustyń gorących.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o. licencja – CC BY-SA 3.0

Grafiki – Pixabay License, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wybierz prawdziwe dokończenie zdania.

Obecnie pustynie zajmują około:

 19% powierzchni lądów.

 9% powierzchni lądów.

 29% powierzchni lądów.

 10% powierzchni lądów.

Ćwiczenie 2 輸
Rozwiąż krzyżówkę.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Pustynie, które ze względu na swoje podłoże po opadach deszczu zamieniają się

w grząskie błoto.
2. Rzeka przepływająca przez obszary pustynne.
3. Rośliny kwiatowe zdolne do pełnego rozwoju na glebach ze znaczną zawartością soli.
4. Obszar na pustyni, na którym występuje woda.
5. Nazwa klimatu pod wpływem, którego powstała Wielka Pustynia Wiktorii.
6. Roślina pustynna, która potrafi magazynować wodę oraz posiada twarde kolce.
Ćwiczenie 3 輸

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Półpustynie tworzą się
w strefach zwrotnikowych  
oraz umiarkowanych.
Na gorących pustyniach
zwrotnikowych
temperatury przewyższają  
50°C, nocą natomiast
obniżają się do 0°C.
Pustynie ilaste są
charakterystyczne dla
 
Ameryki Południowej oraz
Afryki.
Rzeki tranzytowe nie
występują na obszarach  
pustynnych.
Ćwiczenie 4 輸
Wybierz ilustrację przedstawiającą klimatogram stacji położonej na obszarze pustyni.

 

 
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja – CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 5 輸

Przyporządkuj pustynie ze strefami klimatycznymi, w których występują.

Kyzył-kum, Us urt, północna część

strefa umiarkowana Kara-kum, północna część Gobi, Wielka
Pustynia Słona

Takla Makan, Ałaszan, Wielka Pustynia

strefa podzwrotnikowa Słona, Daszt-e Lut, Mojave, Sonora
oraz część Sahary i Pustynia Syryjska

Środkowa i południowa część Sahary,

Ar-Rub al-Chali, Kalahari, Pustynia
strefa zwrotnikowa
Gibsona, Wielka Pustynia Piaszczysta,
Chihuahua
Ćwiczenie 6 醙

Podaj przykład pustyni położonej w strefie oddziaływania zimnego prądu morskiego.

Ćwiczenie 7 醙
Wybierz fotografię, na której przedstawiono zwierzę zamieszkujące pustynię Gobi.

 

 
Źródło: Grafiki – Pixabay License, [online], dostępne w internecie: h ps://pixabay.com.

Ćwiczenie 8 醙

Wskaż zależność między obecnością roślinności na pustyni a występowaniem zwierząt.

Ćwiczenie 9 醙

Na podstawie własnej wiedzy oraz dostępnych źródeł uzasadnij tezę, że zmiany klimatu
prowadzą do zmiany zasięgu pustyń.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Rozmieszczenie pustyń na Ziemi

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa:

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne
i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.
Uczeń: 3) charakteryzuje główne procesy zewnętrzne modelujące powierzchnię Ziemi
(erozja, transport, akumulacja) oraz skutki rzeźbotwórczej działalności rzek, wiatru,
lodowców, lądolodu i mórz oraz wietrzenia.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcie pustyni,

przedstawia rodzaje pustyń,
przedstawia warunki powstawania pustyń,
analizuje rozmieszczenie pustyń na Ziemi.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: burza mózgów, dyskusja, plakat/poster, praca z mapą, grafika

interaktywna

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‐materiał,
podręcznik, arkusze papieru, guma mocująca, pisaki, atlas geograficzny, ścienna mapa
fizyczna świata

Materiały pomocnicze:

Pietrow M.P., Pustynie kuli ziemskiej, PWN Warszawa 1976.

Podbielkowski Z., Podbielkowska M., Przystosowania roślin do środowiska, WSiP,
Warszawa 1992.

Faza wprowadzająca

Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę zajęć – burza mózgów: skojarzenia do

hasła Pustynia.
Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel prosi uczniów, aby na podstawie podręcznika lub e‐materiału zdefiniowali

pustynię, jej faunę i florę oraz podali przyczyny powstawania pustyń – krótka dyskusja.
Wymienione przyczyny powstawania pustyń uczniowie zapisują na tablicy.
Następnie nauczyciel dzieli klasę na grupy czteroosobowe – korzystając z podręcznika
lub e‐materiału, grupy mają za zadanie przedstawić na arkuszu papieru każdą
z wymienionych przyczyn (mogą pisać, rysować, tworzyć schematy…) oraz podać
nazwy największych pustyń występujących w poszczególnych strefach klimatycznych
i ich rozmieszczenie na Ziemi oraz w taki sposób powstały.
Nauczyciel zaznacza, że ważna jest nie tylko treść zamieszczona na arkuszach papieru,
ale również forma jej przedstawienia.
Nauczyciel kontroluje pracę grup, wspiera i pomaga w razie konieczności.
Po upływie określonego czasu grupy umieszczają swoje prace na tablicy.
Uczniowie wybierają tę pracę, która treścią i formą najbardziej im się podoba – grupa,
której praca została wybrana, prezentuje ją, następnie na mapie fizycznej świata
wskazuje zapisane pustynie (uzyskuje oceny od nauczyciela).
W dalszej części lekcji nauczyciel wyświetla z e‐materiału podział pustyń ze względu
na materiał skalny – uczniowie zapisują do zeszytu nazwy pustyń (erg, serir, hamada,
takyr, playa), następnie wskazują na mapie świata wymienione w e‐materiale pustynie.
Nauczyciel pyta o przyczyny powstania wskazywanych pustyń.
Nauczyciel krótko podsumowuje pracę uczniów, następnie wyświetla grafikę
interaktywną i prosi uczniów, aby wykonali polecenie tam zawarte.
Wskazaną prawidłowość (z grafiki interaktywnej) uczniowie zapisują do zeszytu.

Faza podsumowująca
 Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami - ocenia
pracę uczniów, ich zaangażowanie.
Następnie nauczyciel wprowadza do fazy ćwiczeń na podstawie poznanego materiału
- uczniowie wykonują ćwiczenia z e‐materiału.
Uczniowie omawiają ćwiczenia, dzielą się swoimi doświadczeniami, nauczyciel w razie
potrzeby wspiera ich.

Praca domowa

Przedstaw przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu pustyń na działalność

człowieka.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

grafikę interaktywną można wykorzystać w toku lekcji dotyczących źródeł informacji

geograficznej (uczeń czyta i interpretuje treści różnych map – zakres podstawowy I.3),
grafikę można wykorzystać także w toku lekcji dotyczącej strefowego występowania
zjawisk przyrodniczych (zakres rozszerzony XVII.2).