Wykonywanie I Eksploatacja Sieci Wodociągowych I Kanalizacyjnych

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Andrzej Świderek
Wykonywanie i eksploatacja sieci wodociągowych

i kanalizacyjnych 311[39].Z1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 9
4.1. Ujęcia wody 9
4.1.1. Materiał nauczania 9
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Jakość wody i jej uzdatnianie 15
4.3. Zbiorniki wody i pompownie wodociągowe 23
4.4. Sieci wodociągowe i ich uzbrojenie 28
4.5. Zasady wykonywania sieci wodociągowych 31
4.6. Odbiór i eksploatacja sieci wodociągowych 39
4.7. Lokalne zaopatrzenie w wodę 45
4.8. Rodzaje sieci kanalizacyjnych 54
4.9. Zasady wykonywania sieci kanalizacyjnych 58
2
4.10. Obiekty inżynierskie na sieciach kanalizacyjnych 66
4.11. Odbiór i eksploatacja sieci kanalizacyjnych 70
4.12. Oczyszczalnie ścieków 76
4.13. Lokalne oczyszczanie ścieków 86
5. Sprawdzian osiągnięć 99
6. Literatura 104
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania sieci
wodociągowych i kanalizacyjnych, ich odbiorze, a także ułatwi zrozumienie przyczyn
nieprawidłowości występujących podczas eksploatacji sieci.
W poradniku zamieszczono:
– Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
– Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
– Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń.
Po ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie.
– Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.
– Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umożliwia Ci pogłębienie nabytych umiejętności.
– Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela
lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Jednostka modułowa: „Wykonywanie i eksploatacja sieci wodociągowych
i kanalizacyjnych”, której treści teraz poznasz, zawarta jest w module 311[39].Z1
„Sieci komunalne” i jest zaznaczona w schemacie na stronie 5.
Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
4
311[39].Z1
Sieci komunalne
311[39].Z1.01 311[39].Z1.02 311[39].Z1.03

Wykonywanie Wykonywanie Wykonywanie
i eksploatacja sieci i eksploatacja sieci i eksploatacja sieci
wodociągowych ciepłowniczych gazowych
i kanalizacyjnych
Schemat układu jednostek modułowych
5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska podczas wykonywania robót budowlanych i sieciowych,
– stosować procedury udzielania pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia,
– stosować odpowiednie zabezpieczenia i oznaczenia terenu budowy,
– dobierać odzież ochronną oraz środki ochrony indywidualnej do określonych robót
budowlanych i sieciowych,
– charakteryzować elementy dokumentacji technicznej,
– stosować oznaczenia graficzne materiałów i elementów budowlanych oraz sieci
komunalnych,
– wykonywać szkice i rysunki robocze elementów budowlanych i sieciowych,
– posługiwać się dokumentacją techniczną, normami, normatywami technicznymi
oraz przepisami prawa budowlanego,
– rozróżniać rodzaje i kategorie gruntów oraz oceniać ich przydatność do celów
budowlanych,
– określać zasady wykonywania robót ziemnych,
– określać zasady wykonywania prostych pomiarów geodezyjnych,
– korzystać z map i planów sytuacyjno-wysokościowych,
– charakteryzować metody wykonywania oraz umacniania skarp wykopów i nasypów,
– charakteryzować sposoby odwadniania wykopów,
– wykonywać przedmiary i obmiary robót,
– określać warunki uzyskania pozwolenia na budowę,
– prowadzić dokumentację budowy zgodnie z obowiązującymi przepisami,
– opracowywać projekt organizacji budowy,
– opracowywać projekty zagospodarowania i likwidacji terenu budowy,
– posługiwać się dokumentacją techniczną w różnych fazach procesu budowlanego,
– klasyfikować roboty ziemne,
– rozróżniać rodzaje wykopów i nasypów,
– charakteryzować sposoby wykonywania wykopów,
– dobierać sposoby zabezpieczania ścian wykopów w różnych gruntach,
– zabezpieczać wykopy przed napływem wód powierzchniowych i gruntowych,
– charakteryzować bezwykopowe metody układania rurociągów,
– wykonywać roboty ziemne zgodnie z warunkami technicznymi ich wykonywania
i odbioru,
– dobierać metody zagospodarowania terenu po zakończeniu robót budowlanych
i sieciowych,
– określać rodzaje i źródła zanieczyszczenia gleby,
– określać sposoby ochrony gleby oraz zasobów naturalnych,
– korzystać z różnych źródeł informacji.
6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– sklasyfikować wody powierzchniowe i wody podziemne,
– określić zasoby i metody ochrony wód powierzchniowych i podziemnych,
– scharakteryzować ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych,
– określić zasięg strefy ochrony sanitarnej ujęć i źródeł wody,
– określić zasady eksploatacji ujęć wody powierzchniowej i podziemnej,
– scharakteryzować źródła zanieczyszczenia wody,
– określić fizyczne, chemiczne, biologiczne i bakteriologiczne cechy wody,
– określić wymagania, jakie powinna spełniać woda wykorzystywana do różnych celów,
– scharakteryzować metody uzdatniania wody,
– wyjaśnić procesy zachodzące podczas uzdatniania wody,
– wyjaśnić budowę i zasadę działania urządzeń stosowanych do uzdatniania wody,
– dobrać urządzenia do uzdatniania wody w zależności od stopnia jej zanieczyszczenia
oraz przeznaczenia,
– określić zasady obsługi, kontroli działania i eksploatacji urządzeń do uzdatniania wody,
– scharakteryzować sposoby magazynowania wody,
– określić zasady, warunki montażu i odbioru technicznego zbiorników wodociągowych,
– dobrać zbiorniki do magazynowania wody w zależności od ich przeznaczenia
i usytuowania,
– sklasyfikować pompy i pompownie,
– określić wielkości charakterystyczne pomp,
– dobrać pompy wodne do określonych warunków pracy,
– dobrać wyposażenie pompowni wodociągowej,
– określić zasady użytkowania, konserwacji i remontów zbiorników wodociągowych
oraz pompowni wodociągowych,
– scharakteryzować rodzaje sieci wodociągowych,
– określić właściwości materiałów stosowanych do budowy sieci wodociągowych,
– rozróżnić rodzaje oraz określić miejsca i warunki montażu uzbrojenia sieci
wodociągowej,
– posłużyć się dokumentacją techniczną sieci wodociągowych i kanalizacyjnych,
– posłużyć się dokumentacją techniczno-ruchową urządzeń stosowanych w wodociągach
i kanalizacji,
– zaplanować wykonywanie sieci wodociągowej,
– określić zasady wyznaczania w terenie trasy sieci wodociągowej,
– dobrać materiały, uzbrojenie, narzędzia i sprzęt do budowy sieci wodociągowej
w określonej technologii,
– dobrać metody wykonania i obudowy wykopu,
– zorganizować wykonanie robót ziemnych oraz zabezpieczenie ścian wykopów,
– zaplanować montaż przewodów i uzbrojenia sieci wodociągowej,
– wykonać połączenia rur, kształtek i uzbrojenia w określonej technologii,
– dobrać materiały do izolacji przewodów sieci wodociągowych,
– określić warunki wykonywania próby szczelności sieci wodociągowej,
– przygotować sieć wodociągową do odbioru technicznego,
– zorganizować prace związane z zasypywaniem wykopów oraz płukaniem i dezynfekcją
przewodów,
– wykonać prace przy instalacji urządzeń lokalnych ujęć wody,
– przygotować materiały potrzebne do montażu urządzeń lokalnych ujęć wody,
– ocenić stan techniczny urządzeń lokalnych ujęć wody do montażu,
7
– dobrać urządzenia lokalnych ujęć wody i lokalnego jej uzdatniania,
– zamontować aparaturę kontrolno-pomiarową i sterującą,
– wykonać ciśnieniowe próby szczelności po wykonaniu montażu urządzeń lokalnych ujęć
wody,
– ocenić stan techniczny sieci oraz dokonać jej konserwacji i naprawy,
– określić źródła powstawania ścieków,
– scharakteryzować rodzaje ścieków i określić ich ilość,
– scharakteryzować rodzaje odbiorników ścieków,
– określić warunki odprowadzania ścieków do odbiorników,
– scharakteryzować systemy sieci kanalizacyjnych,
– określić właściwości materiałów stosowanych do budowy sieci kanalizacyjnej,
– określić zasady tyczenia trasy kanałów,
– dobrać metody odwodnienia wykopu,
– dobrać materiały, narzędzia i sprzęt do budowy sieci kanalizacyjnej,
– dobrać uzbrojenie przewodów sieci kanalizacyjnych i wyznaczyć miejsca jego montażu,
– zorganizować prace związane z budową sieci kanalizacyjnych,
– wykonać sieć kanalizacyjną zgodnie z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
– przygotować sieć kanalizacyjną do odbioru technicznego,
– określić zasady eksploatacji sieci kanalizacyjnej,
– ocenić stan techniczny sieci kanalizacyjnych,
– scharakteryzować rodzaje pompowni ścieków,
– określić wyposażenie pompowni kanalizacyjnych,
– sklasyfikować oczyszczalnie ścieków,
– określić wymagania dotyczące jakości ścieków oczyszczonych,
– scharakteryzować metody oczyszczania ścieków,
– wyjaśnić procesy zachodzące podczas oczyszczania ścieków,
– scharakteryzować schematy technologiczne oczyszczalni ścieków,
– zaplanować wykonanie przydomowej oraz zbiorczej oczyszczalni ścieków,
– dobrać metody i urządzenia do oczyszczania ścieków w zależności od rodzaju i stopnia
ich zanieczyszczenia,
– sklasyfikować osady ściekowe,
– scharakteryzować procesy zachodzące podczas przeróbki osadów ściekowych,
– dobrać urządzenia do przeróbki osadów ściekowych,
– przewidzieć skutki niewłaściwej gospodarki osadami ściekowymi,
– ocenić wpływ osadów ściekowych na środowisko,
– określić zasady eksploatacji oczyszczalni ścieków i urządzeń do unieszkodliwiania
osadów ściekowych,
– przygotować na podstawie wykazu (dokumentacji) materiały potrzebne do montażu
urządzeń lokalnych oczyszczalni ścieków,
– wykonać lokalne oczyszczalnie ścieków,
– przeprowadzić próby szczelności zamontowanych urządzeń lokalnych oczyszczalni
ścieków,
– określić zagrożenia pojawiające się podczas budowy sieci wodociągowych
i kanalizacyjnych,
– zastosować zasady racjonalnej gospodarki wodą, ściekami i odpadami,
– zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska podczas wykonywania robót związanych z budową oraz
użytkowaniem sieci wodociągowej i kanalizacyjnej.
8
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Ujęcia wody
4.1.1. Materiał nauczania
Wody powierzchniowe
Do wód powierzchniowych zalicza się:
– wody opadowe,
– wody powierzchniowe płynące,
– wody powierzchniowe stojące.
Wody opadowe pochodzą wprost z opadów atmosferycznych (deszcz, śnieg). Mogą być
wykorzystywane do lokalnego zaopatrzenia w wodę pod warunkiem zbierania wody
o odpowiedniej jakości, odbywa się to:
– w terenach górskich wysoko położonych nad dolinami,
– na wyspach pozbawionych wody słodkiej,
– na terenach oddalonych od innych źródeł wody.
Ilość wód opadowych zależy od natężenia opadów. Woda ta jest miękka, nie
zmineralizowana. Zawiera zanieczyszczenia z powietrza oraz ze spływu powierzchniowego
(pyły, sadze, rdza, kwas azotowy i siarkowy, fenole, mikroorganizmy).
Woda opadowa jest w smaku niezbyt przyjemna, mdła, o temperaturze zbliżonej
do temperatury otoczenia.
Wody powierzchniowe płynące (rzeki, strumienie, potoki) posiadają ilość wód zależną
od opadów w dorzeczu. Charakteryzują się niewielką twardością, dużą ilością zanieczyszczeń
mechanicznych i organicznych, temperaturą wahającą się od 0,3oC do 20oC. Zmienna jest ich
mętność i barwa, zależnie od podłoża zlewni, natężenia opadów atmosferycznych, rodzaju
i jakości odprowadzanych ścieków. Wody powierzchniowe płynące noszą nazwę cieków.
Nazwa „ciek” obejmuje również koryto (łożysko), w którym płynie woda. W cieku porusza
się nie tylko woda, ale i materiał stały stanowiący materiał łożyska. Poruszający się materiał
to: cząstki iłu, piasek, żwir, a nawet kamienie. Materiał ten nosi nazwę rumowiska:
– wleczonego, gdy całość materiału porusza się po dnie,
– zawieszonego, gdy całość jest unoszona przez strumień płynącej wody.
W wodach powierzchniowych stojących (określenie „wody stojące” nie jest zupełnie
ścisłe z uwagi na to, że we wszystkich wodach występuje ruch wody), jakość wody jest różna
na różnych głębokościach. Na głębokości ok. 15–20 m woda jest klarowna. W miejscach
wpływu cieków występują zanieczyszczenia fizyczne, chemiczne i bakteriologiczne.
Temperatura wody jest stała. Woda z jeziora jest miękka, zawiera mniej domieszek
mineralnych niż woda w cieku.
Do wód powierzchniowych stojących zaliczamy: oceany, morza, jeziora naturalne, stawy
i jeziora sztuczne (zbiorniki).
Wody podziemne
Do wód podziemnych zaliczamy:
– wody zaskórne – zalegające najpłycej pod ziemią, posiadające kontakt ze środowiskiem
zewnętrznym, a zatem możliwość skażenia, duże wahania temperatur, co ma duży wpływ
na ich jakość i cechy fizyko-chemiczne oraz biologiczne (z tego względu woda zaskórna
nie powinna być ujmowana do celów spożywczych),
– wody gruntowe – oddzielone od powierzchni gruntu warstwą przepuszczalną będącą
naturalną barierą oddzielającą je od gleby. Wody te zasilane są opadami atmosferycznymi
9
wsiąkającymi w powierzchnię ziemi oraz wodami powierzchniowymi. Woda gruntowa
ma zwierciadło swobodne (nie przykryte warstwą nieprzepuszczalną) i podlega zmianom
poziomu zwierciadła oraz składu chemicznego. Wpływ środowiska zewnętrznego na ten
poziom wodonośny maleje wraz z głębokością. Wodę gruntową można ujmować za
pomocą studni abisyńskiej lub studni kopanej. Używanie tej wody jako wody pitnej jest
możliwe po odpowiednim uzdatnieniu, ale nadaje się ona do nawadniania ogrodu,
– wody wgłębne – artezyjskie o stałym składzie i cechach fizyko-chemicznych. Powyżej
zwierciadła wody zalega warstwa nieprzepuszczalna, która chroni przed wpływami
atmosferycznymi i wahaniami składu, pozwala na zachowanie stałej temperatury. Wody
te są pod ciśnieniem. Skład chemiczny i temperatura oraz łatwość w pozyskiwaniu
sprawiają, że wody te są często wykorzystywanie w lokalnych ujęciach,
– wody głębinowe – zlegające na dużych głębokościach – w związku z tym nie mające
kontaktu z wodami powierzchniowymi dzięki odizolowaniu wieloma warstwami
nieprzepuszczalnymi. Woda głębinowa jest czysta pod względem bakteriologicznym
i chemicznym. Może mieć podwyższoną zawartość żelaza i manganu, co dyskwalifikuje
je jako przydatne do bezpośredniego wykorzystywania w celach wodociągowych.
Związki te można usunąć za pomocą stosunkowo prostej i taniej technologii uzdatniania
wody.
Ujęcia wód powierzchniowych

Ujęcie wód powierzchniowych z rzek i potoków powinno być usytuowane w sposób
zapewniający pobór wody możliwie czystej, gdyż koryta wód płynących są naturalnymi
odbiornikami wszelkich spływów powierzchniowych i kanalizacyjnych, a jakość wody jest
stosunkowo niska. Ujęcie powinno być zabezpieczone przed lodem powierzchniowym
i dennym, umieszczane ok. 1,0–1,5 m pod zwierciadłem niskiej wody i ok. 1,0–1,5 m nad
dnem, aby zapobiec dostawaniu się rumowiska. Wlot powinien być zabezpieczony kratami
rzadkimi o prześwicie 50–250 mm i kratami gęstymi o prześwicie 10–25 mm , a często
i sitami o oczkach ok. 3 mm. Ujęcia wód powierzchniowych powinny być tak usytuowane, by
nie tworzyły przeszkód w przepływie wielkich wód i nie utrudniały normalnego użytkowania
rzeki. Lokalizacja ujęcia musi uwzględniać kształt profilu poprzecznego, sposób
zabezpieczenia brzegów, budowle regulacyjne, obwałowanie. Rodzaje ujęć wód
powierzchniowych płynących to: brzegowe, nurtowe, zatokowe.
Ujęcia brzegowe (otwarte, komorowe) stosowane jest wówczas, gdy głębokość przy
brzegu jest wystarczająca. Budowane są na brzegu wklęsłym, gdy prędkość wody w rzece nie
przekracza 0,3 m/s.
Ujęcia nurtowe wykonuje się, gdy głębokość przy brzegu jest mała. Składają się one
z wlotu (czerpni) założonego w nurcie rzeki, przewodu doprowadzającego wodę oraz komory
zbiorczej usytuowanej na brzegu.
Ujęcia zatokowe stanowią pośrednie ujmowanie wód z dużych rzek, w których prędkość
przekracza 0,3 m/s, w okresie zimowym tworzy się lód denny lub śryż, a stężenie
zanieczyszczeń w wodzie jest znaczne. Ujęcie składa się z zatoki przybrzeżnej i czerpni
zlokalizowanej na końcu zatoki. Głębokość zatoki powinna być większa o 0,5–1,0 m od
głębokości rzeki, i powinna stanowić rodzaj osadnika. Prędkość przepływu wody w zatoce
powinna stanowić 25% prędkości wody w rzece.
Ujęcia wód powierzchniowych stojących ze względu na jakość wody i falowanie
powierzchni powinno być zakładane na głębokości od 5,0 do 15,0 m pod zwierciadłem wody,
a ze względu na opadające zawiesiny i obumarłe organizmy roślinne i zwierzęce od 3,0 do 6,0
m ponad dnem.
Ujęcia wody z jezior naturalnych to: ujęcia denne (za pomocą czerpni stojakowej),
brzegowe i przegubowe.
10
Ujęcie za pomocą czerpni stojakowej stosowane jest dla jezior głębokich (wlot wykonany
w kształcie leja zaopatrzonego w kratę rzadką).
Ujęcie przegubowe wykonane jest zazwyczaj z dwóch rurociągów zakończonych koszem
ujmującym. Za pomocą podnośnika można regulować położenie czerpni dostosowując je
do aktualnego stanu wody w jeziorze.
Do ujmowania wody ze zbiorników sztucznych stosowane jest ujęcie zaporowe (ujęcie
szybowe w korpusie zapory).Wloty czerpalne umieszczane są na kilku poziomach
odpowiadających charakterystycznym stanom wody w zbiorniku.
Ujęcia wód podziemnych

Do ujęcia wód podziemnych stosowane najczęściej są:
– studnie kopane (szybowe) – dla wód zalegających na głębokości 10–20 m i wydajności
wodociągu do 90 m3/h;
– studnie wiercone – stosowane do ujmowania wód podziemnych z głęboko położonych
warstw wodonośnych przykrytych warstwami gruntu nieprzepuszczalnego. Jest to
obecnie najlepsze rozwiązanie dla gospodarstw domowych. Zasoby wody w tych
warstwach są znaczne, nie ma więc problemu z wydajnością studni. Woda ze studni
wierconych jest mniej niż w innych studniach narażona na zanieczyszczenia.
Strefy ochrony sanitarnej ujęć i źródeł wody

Zgodnie z ustawą „Prawo wodne” z dnia 18 lipca 2001r (Dz. U. Nr 115 poz. 1229)
z późn. zm. w celu zapewnienie odpowiedniej jakości wody ujmowanej na cele wodociągowe
oraz z uwagi na fakt ochrony zasobów wodnych, mogą być ustanawiane:
– strefy ochronne ujęć wody,
– obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych.
Strefa ochronna ujęcia i źródła wody jest to obszar poddawany zakazom i ograniczeniom
w użytkowaniu gruntów i korzystaniu z wody obejmujący ujęcie wody, zbiornik wody
stanowiący źródło wody dla jej poboru oraz tereny przyległe do ujęcia i zbiornika wody.
Strefę ochronną ujęcia wody stanowi obszar, na którym obowiązują zakazy, nakazy
i ograniczenia w zakresie użytkowania gruntów oraz korzystania z wody. Przy określaniu
zasięgu i granic terenów strefy ochronnej dla podziemnych ujęć i źródeł wody należy
uwzględnić dane hydrogeologiczne:
– budowę geologiczną terenu,
– głębokość zalegania utworów wodonośnych,
– głębokość zalegania źródła wody i jego wahania,
– kierunki i prędkości przepływu w utworach wodonośnych,
– zasoby eksploatacyjne wody,
– cechy fizyczne, chemiczne i bakteriologiczne wody,
– wielkość i zasięg depresji.
Przy określaniu zasięgu i granic strefy ochronnej dla powierzchniowych ujęć i źródeł
wody należy uwzględniać:
– rodzaj powierzchniowego źródła wody,
– kształt, rozmiary i charakter zlewni,
– dane w zakresie spływu podziemnego i powierzchniowego,
– dane dotyczące stanów wody i ich wahań,
– cechy fizyczne, chemiczne, bakteriologiczne i hydrobiologiczne wody,
– źródła zanieczyszczenia wody.
Wyróżnia się strefy ochrony:
– bezpośredniej,
– pośredniej.
11
Tereny ochrony bezpośredniej obejmują:
– część zbiornika wody w miejscu poboru wody,
– obiekty i urządzenia związane bezpośrednio z poborem wody,
– część terenu przylegającego do tych obiektów i urządzeń.
Na terenie strefy może być dozwolone użytkowanie gruntów tylko do celów związanych
z eksploatacją urządzeń do ujmowania wody.
Zasięg terenu strefy na potrzeby ujęć wód podziemnych należy określić tak, aby budowle
i urządzenia związane z poborem wody były otoczone pasem terenu o szerokości:
– dla studni wierconych – 8–10 m,
– dla studni kopanych – 10–15 m,
– ujęcia naturalnego wypływu wód podziemnych – 10–20 m.
Zasięg terenu strefy dla ujęć wód powierzchniowych należy określić tak, aby budowle
i urządzenia związane z poborem wody były otoczone pasem terenu o szerokości 15–25 m.
Teren ochrony bezpośredniej powinien być ogrodzony. Tereny ochrony pośredniej mogą
być objęte ograniczeniami w użytkowaniu gruntów i korzystaniu z wód, jeżeli użytkowanie to
mogłoby spowodować pogorszenie jakości tych wód, warunków zdrowotnych lub wydajności
ujęcia i źródła wody.
Ograniczenia te mogą dotyczyć:
– wprowadzania ścieków do wód powierzchniowych i wód podziemnych,
– wydobywania materiałów i lodu,
– wycinania roślin z wód powierzchniowych,
– pojenia bydła i trzody chlewnej,
– moczenia lnu i konopi,
– prania bielizny,
– kąpieli,
– rolniczego wykorzystania ścieków,
– grzebania zwierząt,
– urządzania obozowisk,
– postoju obiektów pływających,
– lokalizacji zbiorników i rurociągów do magazynowania lub transportu materiałów
i olejów łatwo palnych,
– stosowania środków ochrony roślin.
Zasięg terenu ochrony pośredniej dla wód podziemnych wynosi:
– dla studni wierconych zależy od głębokości zamontowania filtru w studni; może być
od 20 do 40 m a może też dochodzić do 100 m,
– dla studni kopanych od 70 do 100 m.
Zasięg terenu ochrony pośredniej na potrzeby ujęć wód powierzchniowych ustala się
zależnie od charakterystyki hydrologicznej źródła wody, zdolności wody do
samooczyszczania się, kształtu i wielkości terenu ochrony bezpośredniej, ukształtowania
i zagospodarowania terenu otaczającego ujęcie wody.
4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie wody powierzchniowe ujmowane są do celów wodociągowych?
2. Kiedy budowane są ujęcia brzegowe?
3. W jakim celu tworzone są zatoki przybrzeżne?
4. Jakie wody ujmowane są przez studnie wiercone?
5. Jakie są uwarunkowania dla ustanowienia strefy bezpośredniej ochrony sanitarnej ujęcia
wód podziemnych?
12
4.1.3.Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na arkuszu papieru formatu A4 przedstaw porównanie warunków wykonywania ujęć
wód powierzchniowych. Wykonaj schemat blokowy tych ujęć według różnych kryteriów,
które wynikają z rozwiązań lokalizacyjnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować warunki sytuowania ujęć wód powierzchniowych,
2) w punktach przedstawić uwarunkowania wykonywania i sytuowania ujęć wód
powierzchniowych,
3) wykonać schemat blokowy ujęć wód powierzchniowych podając kryteria podziału
na schemacie,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:

– arkusz papieru formatu A4,
– długopis, ołówek, linijka, gumka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca ujęć wody.
Ćwiczenie 2
Określ zasięg strefy ochrony sanitarnej ujęcia wody ze studni wierconej na podstawie
dokumentacji hydrogeologicznej ujęcia wody.

1) przeanalizować dokumentację hydrogeologiczną ujęcia wody,
2) określić zasięg i wypisać uwarunkowania ustanowienia strefy ochrony sanitarnej ujęcia
wody,
3) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.

– dokumentacja hydrogeologiczna ujęcia wody ze studni wierconej,
– przepisy prawne w zakresie ustanawiania stref ochrony sanitarnej ujęć wody,
– plan sytuacyjny terenu na którym znajduje się ujęcie wody,
– arkusz papieru A4,
– długopis, ołówek, gumka, linijka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca ujęć wody.
13
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić, kiedy stosuje się ujęcia wód opadowych?  

2) określić warunki prawidłowego wybudowania ujęcia brzegowego?  
3) określić miejsce lokalizacji czerpni wody w ujęciu nurtowym?  
4) wyjaśnić, na czym polega ujęcie wód z jezior naturalnych?  
5) wyjaśnić, które wody podziemne stosowane są do celów
wodociągowych?  
6) wyznaczyć zasięg strefy ochrony bezpośredniej dla studni wierconej?  
7) wyjaśnić, czego dotyczą ograniczenia w strefie ochrony bezpośredniej
ujęcia?  
8) wody powierzchniowej?  
14
4.2. Jakość wody i jej uzdatnianie
Źródła zanieczyszczania wody
Wody przesiąkające przez warstwę gleby oraz spływające po jej powierzchni
wzbogacane zostają w jony soli mineralnych oraz w związki organiczne ługowane z ziemi.
Wody opadowe spływające do otwartych cieków mogą pobierać z gleby znaczne ilości
zawiesin i cząstek koloidalnych. Wody opadowe zawierają znaczne ilości rozpuszczonych
gazów, śladowe ilości soli. W rejonach o dużym zanieczyszczeniu atmosfery zawierają
większe ilości domieszek.
Wody przesiąkające do gruntu wzbogacają się, w miarę przesiąkania, w CO2, a ubożeją
w tlen zużywany na utlenianie związków organicznych.
Wody podziemne są na ogół pozbawione tlenu, podczas gdy wody powierzchniowe
zawierają znaczne jego ilości aż do nasycenia, a niekiedy przy intensywnych procesach
fotosyntezy, mogą być nawet przesycone.
Wody powierzchniowe zawierają oprócz rozpuszczonych związków mineralnych także
związki organiczne pochodzenia naturalnego i obcego oraz produkty ich biologicznego
rozkładu.
Specyficzną grupę domieszek stanowią związki organiczne pochodzenia przemysłowego
trudno podatne na procesy biologicznego rozkładu, których nawet śladowe ilości skażają
wodę i komplikują proces jej oczyszczenia.
W wodach powierzchniowych występują często znaczne ilości zawiesin szczególnie
w okresie wysokich stanów wód i powodzi. Substancje koloidalne (związki rozproszone –
pochodzenia organicznego i nieorganicznego i powodujące wzrost mętności) występują
w wyższym stężeniu przy stanach niskich wody. Organizmy żywe w wodach
powierzchniowych to: glony, bakterie, wirusy.
O powstawaniu zakwitu glonów czyli zabarwieniu wody spowodowanym
występowaniem zwykle jednego gatunku mikroskopijnych, samożywnych organizmów
decyduje obecnośćw wodzie powierzchniowej związków biogennych: fosforanów, związków
azotu, które mogą pochodzić z mineralizacji zanieczyszczeń odprowadzanych do rzek oraz
spływów powierzchniowych z terenów upraw rolnych. Przy dużym nadmiarze fosforanów
i związków azotowych, czynnikiem limitującym rozwój glonów może być CO2.
Występowanie bakterii chorobotwórczych w wodach jest przeważnie skutkiem
zanieczyszczenia ściekami i fekaliami, natomiast obecność pozostałych bakterii w wodach
należy uważać za zjawisko normalne. Wody powierzchniowe zawierają rozpuszczony tlen
w różnym stopniu nasycenia, z wyjątkiem dolnych partii wody w głębokich zbiornikach
zaporowych i jeziorach, które mogą być całkowicie odtlenione. CO2 w wodach
powierzchniowych występuje w niewielkich ilościach i przeważnie wody te są w stanie
równowagi węglanowo – wapniowej. W górskich zbiornikach zaporowych, w wodach
z topnienia śniegu, obecność CO2 powoduje obniżenie odczynu.
Skład wód podziemnych zależy od ich pochodzenia, rodzaju skał, z którymi woda się
kontaktuje, stopnia zwietrzenia skał, uziarnienia, prędkości ruchu wody podziemnej oraz
stopnia kontaktu z wodami powierzchniowymi i opadowymi.
Zawierają one zazwyczaj:
– więcej rozpuszczonych soli niż wody powierzchniowe,
– CO2,
– sole żelaza i manganu, które są najbardziej uciążliwe.
Ujęte wody podziemne sprzyjają rozwojowi bakterii żelazistych w rurociągach. Sprzyja
to zarastaniu przewodów, co w konsekwencji prowadzi to do zmniejszenia ich średnicy
15
i straty ciśnienia wody w sieci. Proces ten przy wodomierzach może powodować błędne
odczyty.
Wodociąg miejski powinien dostarczać wodę:

– pewną pod względem sanitarnym nie powodującą zakażenia chorobami np. durem
brzusznym, czerwonką, biegunką,
– nie zawierającą metali ciężkich, na przykład arsenu, ołowiu, a jeżeli one występują, to ich
zawartość nie powinna przekraczać wartości granicznych wskazanych w Rozporządzeniu
Ministra Zdrowia z dn. 29 marca 2007r w sprawie jakości wody przeznaczonej do
spożycia przez ludzi,
– bez domieszek niekorzystnie wpływających na organizm ludzki,
– apetyczną, pozbawioną domieszek nadających jej nieprzyjemny smak i zapach,
– w dostatecznej ilości,
– w sposób ciągły.
Warunki stawiane wodzie mogą być spełnione przez ujmowanie wody odpowiedniej
jakości, stosowanie właściwych procesów oczyszczania i uzdatniania oraz należyte
podawanie wody do sieci wodociągowej.
Fizyczne cechy jakości wody

Do cech fizycznych wody należą: temperatura, mętność, barwa, zapach, smak
Temperatura – dla wód powierzchniowych zmienna w ciągu dnia i roku, zależy
od głębokości. Dla wód podziemnych jest zwykle prawie stała, w granicach od 7–12oC.
Jedynie wody z głębokich warstw wodonośnych mogą mieć temperaturę podwyższoną do
17oC
Mętność – może być wywołana obecnością w wodzie drobno dyspergowanych
(rozproszonych) zawiesin mineralnych i organicznych. Dla wód powierzchniowych mętność
zależy od rodzaju koryta rzeki, rodzaju zlewni, stanu wody w rzece (przy stanach wysokich
mętność jest wyższa ni z przy stanach niskich wody) i wynosi ona od kilku do 10000 mg/dm3.
Dla wód podziemnych przeważnie jest niewielka, jednak po wypompowaniu na powierzchnię
może wytrącać się Fe(OH)2 i Fe(OH)3 oraz CaCO3 przy wysokiej twardości węglanowej.
Mętność jest odwrotnością przezroczystości wody: 100% mętności = 0% przezroczystości.
Barwa – wywołana jest związkami humusowymi lub zanieczyszczeniami zawartymi
w ściekach. Wody o podwyższonej barwie pochodzą ze zlewni zalesionych bądź bagnistych
i torfowych. Oznacza się ją w skali platynowej np. 15 mg Pt / dm3 oznacza wodę pozbawioną
barwy (woda bezbarwna) lub przez opisowe określenie barwy np. szaro-zielona.
Zapach – mogą go powodować różne związki pochodzenia organicznego i gazy.
W wodach podziemnych najczęstszą przyczyną zapachu jest obecność H2S. W wodach
powierzchniowych zapach powstaje w wyniku zakwitu glonów, mineralizacji osadów
dennych oraz doprowadzania zanieczyszczeń ze ściekami.
Rodzaje zapachów:
R – roślinny,
G – gnilny,
S – specyficzny.
Zapach może być oznaczany na zimno w temp. 20oC lub na gorąco w temp. 60oC.
Skala intensywności:
0 – brak zapachu,
1 – bardzo słaby,
2 – słaby,
3 – wyraźny (dyskwalifikujący wodę do picia),
4 – silny (dyskwalifikujący wodę do picia i na potrzeby gospodarcze),
16
5 – bardzo silny (dyskwalifikujący całkowicie wodę).
Smak – wody podziemne zazwyczaj ze słabo wyczuwalnym smakiem, niekiedy może go
powodować H2S. Wody powierzchniowe zazwyczaj o wyczuwalnym smaku nadawanym
produktami procesów biochemicznych.
Wyróżnia się smak: słony, gorzki, alkaliczny, kwaśny.
Wszelkie inne odczucia smakowe to posmaki, np.: chlorowy, rybi, metaliczny.
Chemiczne wskaźniki jakości wody

Decydują one o ocenie przydatności danego źródła wody na potrzeby komunalne i do
celów przemysłowych. Wśród nich wyróżnia się:
– Odczyn wyraża stopień kwasowości lub zasadowości wody, czego wyrazem jest wartość
stężenia jonów wodorowych w wodzie.
Tabela 1. Odczyn wody [źródło własne]
Nazwa odczynu Warunek dla stężenia jonów Wartość [pH]
obojętny [ H+ ] = [ OH – ] 6,5 – 8,5
kwaśny [ H+ ] > [ OH – ] < 6,5
zasadowy [ H+ ] < [ OH – ] > 8,5
Wody o małych wartościach pH powodują korozję, a wody o wysokim pH wykazują

zdolności pienienia się jej.
– Twardość – jest to właściwość wywołana obecnością substancji rozpuszczonych
w wodzie głównie jonów Ca+2 i Mg+2. Twardość powodowana przez węglany /CO3–2/,
wodorowęglany / HCO3 – /, wodorotlenki / OH – / wapnia i magnezu to twardość
węglanowa (tw). Twardość powodowana przez chlorki / Cl – /, siarczany / SO4–2 / wapnia
i magnezu to twardość niewęglanowa (tnw). Twardość ogólna wody jest sumą twardości
węglanowej
i niewęglanowej: to = tw + tnw.
Jednostkami twardości wody mogą być: 1 mval/dm3 = 2,8on = 10 mg CaO / dm3.
Tabela 2. Twardość wody [źródło własne]

Rodzaj twardości wody Wartość [on]
woda bardzo miękka 0–5
woda miękka 5–10
woda średniotwarda 10–20
woda twarda 20–30
woda bardzo twarda powyżej 30
– Zasadowość wody – zdolność wody do zobojętniania kwasów mineralnych w obecności

określonych wskaźników. Jest wynikiem zawartości w wodzie soli słabych kwasów,
a niekiedy wolnych zasad.
– Żelazo – występuje w wodach podziemnych jako Fe(HCO3)2, FeSO4 i FeCl2. Nadmiar
żelaza w wodzie pogarsza jej smak, może być przyczyną rozwoju bakterii żelazistych
i zarastania rurociągów. W wodach powierzchniowych występuje w postaci Fe(OH)3,
a w przypadku wód z terenów bagiennych może występować w postaci fosforanów
i związków humusowych.
– Mangan – występuje w wodach podziemnych zazwyczaj razem z żelazem w ilości ok.
10–20% zawartości żelaza. Powoduje pogorszenie smaku wody.
– Chlorki – są łatwo rozpuszczalne w wodzie i występują w niej różnych ilościach.
W wodach podziemnych są pochodzenia geologicznego. W wodach powierzchniowych
17
mogą dodatkowo pochodzić ze ścieków i z nawożenia gleb. Występują razem ze
związkami azotowymi i bakteriami.
– Siarczany – występują we wszystkich wodach naturalnych, a ich występowanie
w wodach zbliżone jest jak w przypadku chlorków.
– Azot amonowy – może pochodzić z rozkładu związków białkowych, z procesów
redukcji NO2–, NO3–, z nawożenia gleby solami amonowymi, ze ścieków. W wodach
podziemnych NH3 może powstawać w wyniku redukcji NO2–, NO3 – przez H2S i piryty.
– Azotany (III) i azotany (V) – mogą pochodzić z utleniania azotu amonowego. Azotany
(V) są końcowym produktem rozkładu białek. Azotany (III) mogą również powstawać
w wyniku redukcji azotanów (V).
– Zawiesiny – są to substancje nierozpuszczalne, pływające lub zawieszone w wodzie.
Mogą być pochodzenia naturalnego np. cząstki drobnego piasku, gliny, wytrącone
związki Fe i Mn, różne organizmy wodne lub pochodzić z zanieczyszczenia wód
ściekami, odpadami komunalnymi. Dzielą się na:
– łatwo opadające,
– trudno opadające,
– mineralne – składają się ze związków nieorganicznych,
– lotne – składające się ze związków organicznych.
– Tłuszcze – są to substancje ekstrahujące się eterem naftowym (ekstrakt eterowy). Mogą
pochodzić z zanieczyszczeń ściekami, smarami, olejami. Oleje mogą pochodzić
z rozkładu planktonu, lub innych organizmów wodnych. Występują w wodach pod
postacią emulsji lub jako roztwory koloidalne.
– Biologiczne zapotrzebowanie tlenu pięciodobowe (BZT5) – pojęcie umowne
określające ilość tlenu potrzebną do utlenienia w czasie 5 dni związków organicznych
obecnych w wodzie, przez mikroorganizmy – bakterie aerobowe (tlenowe). Oznaczenie
wykonuje się w temp. 20oC. Procesy biochemiczne najintensywniej przebiegają w ciągu
pierwszych 5 dni. Procesy biologicznego całkowitego rozkładu substancji organicznych
odbywają sięw okresie ok. 20 dni w warunkach tlenowych i prowadzą do stabilizacji, tj.
do przekształcenia związków organicznych w proste, stabilne związki nieorganiczne.
Końcową fazą procesów biologicznych jest nitryfikacja związków azotowych.
– Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT) – pojęcie umowne, oznaczające ilość tlenu
potrzebnego do utlenienia związków organicznych i nieorganicznych (sole Fe+2, NO2–
SO3–2, S–2). Utlenienie związków organicznych nie zawsze przebiega w 100%, zależy od
rodzaju utleniacza: KMnO4, K2Cr2O7, warunków prowadzenia utleniania, rodzaju
substancji zawartych w wodzie.
Biologiczne i bakteriologiczne właściwości wody

W naturalnych wodach powierzchniowych mogą występować znaczne ilości bakterii
chorobotwórczych. Zawartość bakterii (liczba kolonii bakterii w 1 cm3 wody)zależy od
rodzaju źródła wody. Rodzaje organizmów występujących w zbiornikach wodnych określają
odbywające się w niej procesy biochemiczne. Organizmy te są wskaźnikami stopnia czystości
wody.
Wymagania stawiane wodzie stosowanej do różnych celów

Wymagania stawiane wodzie zależą od sposobu jej wykorzystywania. Ujęcie wody,
miejsce, z którego jest czerpana, warunki geologiczne na trasie jej przebiegu, wpływają na
skład wody, a w związku z tym na jej jakość. W zależności od sposobu jej wykorzystania do
celów: bytowych, komunalnych, gospodarczych i wymagań dodatkowych związanych
np. z wykorzystaniem jej w określonej gałęzi przemysłu, woda powinna posiadać określone
aktami prawnymi obowiązującymi w Polsce, wartości wskaźników jakości.. Jakość wody do
18
picia reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości
wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 61, poz. 417, z dn. 06.04.2007 r.).
Woda w gospodarstwach rolnych używana do hodowli zwierząt, nawadniania upraw,
hodowli ryb nie nadaje się do picia, jej jakość jest niższa niż wody pitnej, ale jest zgodna
z wielkościami dla niej dopuszczalnymi.
Specyfika różnych gałęzi przemysłu w wymaganiach technologicznych jasno i wyraźnie
precyzuje wymagania jakościowe dla wody zarówno w zakresie wskaźników fizycznych jak
i wymagań co do zawartości zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych i często jakość jej
jest wyższa niż wody do picia.
Uzdatnianie wody
Uzdatnianie wody polega na dostosowaniu jej właściwości fizykochemicznych do
wymagań wynikających z jej przeznaczenia. Podstawowym czynnikiem decydującym
o sposobie uzdatniania wody jest jej skład. Przed doborem technologii uzdatniania wody,
urządzeń, konieczne jest wykonanie analizy fizykochemicznej. Od prawidłowej oceny składu
wody zależy dobór odpowiednich urządzeń oraz efektywność usuwania z niej zanieczyszczeń.
Zakres uzdatniania wynika z rozbieżności między stanem jakościowym ujmowanej
wody, a warunkami, którym powinna ona odpowiadać.
Przy uzdatnianiu stosowane są zabiegi i operacje:
– absorpcja – pochłanianie objętościowe przez aktywny materiał cząstek zanieczyszczeń
z wody,
– adsorpcja – pochłanianie powierzchniowe przez aktywny materiał (sorbent) cząstek
zanieczyszczeń z wody,
– aeracja (napowietrzanie) – wprowadzenie tlenu do wody z jednoczesnym usunięciem
rozpuszczonych w niej innych gazów,
– cedzenie – przepływ strumienia wody przez płaską perforowana lub porowatą przegrodę,
– degazacja (odgazowanie) – usuwanie gazów rozpuszczonych w wodzie,
– destylacja – wydzielenie wody z roztworu przez kolejne odparowania i skraplania;
w pozostającym roztworze zawartość zanieczyszczeń wzrasta,
– dezodoryzacja – usuwanie przykrego i specyficznego zapachu i smaku wody,
– dezynfekcja – niszczenie lub usuwanie drobnoustrojów chorobotwórczych,
– dializa – jednokierunkowy transport rozpuszczonych substancji przez membranę
półprzepuszczalną (przepuszczającą cząsteczki substancji, a nie przepuszczającą
rozpuszczalnik) pod wpływem różnicy stężeń substancji po obu stronach membrany,
– filtracja – wydzielenie rozpuszczonych w wodzie cząstek podczas jej przepływu przez
ośrodek porowaty,
– flotacja (wypienianie) – unoszenie do góry cząsteczek zanieczyszczeń o gęstości
mniejszej od wody,
– flokulacja (kłaczkowanie) – łączenie się mniejszych cząsteczek w większe pod wpływem
dodatku flokulanta,
– klarowanie – usuwanie lub zmniejszenie mętności wody spowodowanej obecnością
zawiesin i koloidów (mineralnych i organicznych); zwiększenie przezroczystości wody,
– koagulacja – usuwanie z wody zanieczyszczeń koloidalnych, zawiesin trudno
opadających i niektórych zanieczyszczeń rozpuszczonych przez ich łączenie w większe
skupiska, co prowadzi do wytrącenia się ich w formie osadu w wyniku dodania
koagulantów,
– mieszanie – wprowadzenie wody w ruch burzliwy w celu ujednorodnienia kilku
substancji,
– neutralizacja – doprowadzenie odczynu wody do bliskiego obojętnemu,
19
– odbarwianie – usuwanie lub obniżenie natężenia barwy wody spowodowanej obecnością
związków koloidowych, związków humusowych, lub substancji pochodzących ze
ścieków,
– odkwaszanie – usuwanie rozpuszczonego w wodzie CO2,
– odmanganianie – usuwanie nadmiernej ilości związków manganu z wody,
– odtlenianie – usuwanie z wody rozpuszczonego w niej tlenu,
– odsalanie (demineralizacja) – częściowe lub całkowite usuwanie rozpuszczonych soli
z wody,
– odżelazianie – usuwanie nadmiernej ilości związków żelaza z wody,
– osmoza – jednokierunkowy transport rozpuszczalnika przez membranę
półprzepuszczalną (przepuszczającą rozpuszczalnik a nieprzepuszczającą cząsteczki
substancji rozpuszczonej) pod wpływem różnicy stężeń rozpuszczalnika po obu stronach
membrany,
– ozonowanie – wprowadzanie ozonu do wody w celu jej dezynfekcji i poprawy walorów
smakowych i zapachowych wody,
– sedymentacja – rozdzielenie ciała stałego od cieczy (rozdzielenie substancji
niejednorodnych); pod wpływem sił grawitacji następuje opadanie gęstszych składników
wody na dno zbiornika lub urządzenia,
– stabilizacja – utrwalanie składu wody, głównie ze względu na zapobieganie korozyjności
wody i wydzielaniu z niej osadów,
– utlenienie – zachodzenie reakcji chemicznej utleniania i redukcji w wodzie,
– wymiana jonowa – usuwanie z roztworu wodnego wybranych jonów z jednoczesnym
wprowadzeniem na ich miejsce innych jonów,
– zmiękczanie – usuwanie substancji powodujących twardość wody.
Urządzenia do uzdatniania wody

Do usuwania z wody zanieczyszczeń mechanicznych stosuje się: karty (stałe, wymienne,
oczyszczane ręcznie lub mechanicznie) i sita (płaskie, łukowe, obrotowe). Skuteczność
usuwania zanieczyszczeń stałych z wody zależy od wielkości kraty lub sita oraz od prędkości
przepływu wody przez urządzenie. Do zatrzymania drobnych zanieczyszczeń stosowane są
osadniki: poziome, pionowe, radialne (odśrodkowe).
W osadnikach następuje opadanie na dno urządzenia zanieczyszczeń cięższych od wody
wówczas, kiedy woda przepływa przez osadnik z bardzo małą prędkością. Opadanie cząstek
w wodzie zależy ponadto od ich stężenia, wymiaru i kształtu. Skuteczność usuwania
zanieczyszczeń wynosi ok. 70%.
W czasie koagulacji wody skuteczność jej uzdatniania osiąga się na poziomie ok.90%
przy zastosowaniu środków chemicznych – koagulantów np. sole żelaza, siarczan (VI) glinu.
Wytwarzają one w wodzie galaretowatą zawiesinę zlepiającą drobne zawiesiny, które jako
ciężkie kłaczki łatwo sedymentują. Urządzenia stanowiące ciąg technologiczny procesu
koagulacji to: urządzenia zarobowe służące do przygotowania koagulanta, dozowniki,
mieszalniki, komory reakcji, klarowniki.
Dalsze oczyszczania wody może zachodzić podczas filtracji wody z wykorzystaniem filtrów
powolnych, pospiesznych (otwartych lub zamkniętych) lub superpośpiesznych. Spośród
elementów tworzących filtry największe znaczenie z uwagi na założony cel filtracji ma
materiał filtracyjny stanowiący wypełnienie filtrów. Ważny jest jego rodzaj i uziarnienie.
Do procesu związanego z usunięciem ponadnormatywnej ilości żelaza z wody stosowane
są odżelaziacze otwarte lub zamknięte.
W czasie zmiękczania wody następuje usunięcie związków nadających twardość wody.
Stosowane są urządzenia do chemicznego zmiękczania wody (metody strąceniowe) oraz
układy wymienników do jonitowej wymiany jonów powodujących twardość wody.
20
Odsalanie wody to przede wszystkim stosowanie układów polegających na szeregowej
wymianie wodorowo – wodorotlenowej z wykorzystaniem kationitu silnie kwaśnego
H+ i anionitu słabo zasadowego OH–. Anionit usuwa wyłącznie aniony słabych kwasów.
Uzdatniana woda nie jest wolna od bakterii znajdujących się w niej. Z tego też względu
wodę przeznaczoną do picia dla ludzi i na potrzeby gospodarcze pooddaje się procesom
dezynfekcji: chlorowaniu lub ozonowaniu. Można także zastosować metody fizyczne
polegające na gotowaniu, pasteryzacji, naświetlaniu promieniami ultrafioletowymi (UV)
lub z wykorzystaniem ultradźwięków. Najczęściej stosuje się jednak dezynfekcję metodami
chemicznymi polegającymi na dodawaniu do wody silnych utleniaczy: ozonu, chloru
gazowego (dodawanego do wody w postaci wody chlorowej), chloranu (I) sodu, chloroaminy,
wapna chlorowanego. Chlorowanie wody wymaga wstępnego określenia dawki chloru i czasu
jego kontaktu z dezynfekowaną wodą. Obie wielkości zależą od poziomu skażenia
bakteriologicznego, składu fizykochemicznego ujmowanej wody. Do przygotowania
i dawkowania wody chlorowej stosowane są chloratory.
Ozonowanie wody polega na przepuszczeniu przez wodę powietrza nasyconego ozonem.
Ozonowanie wody polega na wcześniejszym wytworzeniu ozonu w ozonatorze.
Wprowadzane tam powietrze powinno być pozbawione pyłów, powinno być ochłodzone
i osuszone. Kontakt ozonu z wodą odbywa się w komorze kontaktowej w czasie niezbędnym
dla zapewnienia kontaktu ozonu z masą wody, dezaktywacją mikroorganizmów i usunięcia
nadmiaru ozonu z wody.
W zależności od rodzaju ujmowanej wody i urządzeń stacje uzdatniania wody mogą mieć
różne schematy technologiczne, charakteryzujące się zestawem niezbędnych urządzeń
technologicznych oraz ich wzajemnym funkcjonalnym powiązaniu w procesie uzdatniania.
Wyboru układu technologicznego dokonuje się w oparciu o analizy fizykochemicznego
i bakteriologicznego składu wody.

1. Jaką wodę powinien dostarczać wodociąg miejski?
2. Jakie wskaźniki fizyczne i chemiczne decydują o przydatności wody na cele
konsumpcyjne?
3. W jakim celu przeprowadza się odżelazianie wody?
4. Dlaczego wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi powinno się dezynfekować?
5. Jakie urządzenia stosowane są do usuwania zanieczyszczeń mechanicznych z wody?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw w postaci schematu blokowego propozycję uzdatniania wody o parametrach
wskazanych przez nauczyciela.

1) przeanalizować skład wody podany przez nauczyciela,
2) przeanalizować procesy technologiczne wymagane podczas usuwania niepożądanych
składników wody,
3) opracować w postaci schematu blokowego propozycję uzdatnienia wody,
21
– akty prawne w zakresie wymagań jakości wody do picia i na potrzeby gospodarcze,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca jakości wody i jej uzdatniania.
Ćwiczenie 2
Porównaj wynik analizy fizykochemicznej wody otrzymanej od nauczyciela
z obowiązującymi przepisami w zakresie wymagań jakości wody przeznaczonej do spożycia
przez ludzi. Dokonaj oceny przydatności analizowanej próbki wody na cele wodociągowe.
Wnioski wypisz na arkuszu papieru formatu A4.

1) przeanalizować analizę fizykochemiczną próbki wody,
2) porównać wyniki analizy z obowiązującymi przepisami,
3) wypisać wnioski,

− analiza fizykochemiczna próbki wody,
− akty prawne w zakresie wymagań jakości wody,
− arkusz papieru formatu A4,
− długopis, ołówek, gumka, linijka,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca jakości wody i jej uzdatniania.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić fizyczne wskaźniki wody?  
2) wyjaśnić znaczenie procesów jednostkowych w uzdatnianiu wody?  
3) scharakteryzować sposoby odsalania wody?  
4) wyjaśnić, dlaczego wodę poddaje się zmiękczaniu?  
5) wyjaśnić, na czym polega technologia ozonowania wody?  
22
4.3. Zbiorniki wody i pompownie wodociągowe
Zbiorniki do magazynowania wody

Zbiorniki wody służą do magazynowania wody w okresie jej nadmiaru oraz do
uzupełniania dostawy w okresach zwiększonego zapotrzebowania na wodę. W gospodarce
wodnej noszą one nazwę zbiorników zapasowo – wyrównawczych.
Funkcje zbiorników:
– gromadzą wodę czerpaną lub dostarczaną z ujęć wodociągowych,
– przetrzymują zapas wody do celów specjalnych (w przypadku awarii urządzeń
dostarczających wodę, cele przeciwpożarowe, dla zapewnienia odpowiedniego ciśnienia
wody).
Zadania zbiorników wody:
– wyrównywanie dostaw wody w czasie zmiennych rozbiorów. Rozbiór wody jest różny
i zmienny w czasie, podczas gdy dostawa wody zarówno z ujęć grawitacyjnych jak
i pompowych jest regulowana. Zadaniem zbiornika jest zmagazynowanie wody w czasie,
gdy rozbiór jest większy, niż jej dostawa;
– wyrównywanie ciśnień – w zbiornikach wodociągowych wysoko położonych ponad
terenem zasilania, zadaniem ich jest wyrównywanie ciśnień zmieniających się w czasie
doby. Dostawa wody do zbiornika odbywać się będzie grawitacyjnie, gdy ujęcia
położone są powyżej zbiornika, lub za pomocą pomp, gdy ujęcia wody są nisko
położone;
– gromadzenie wody do celów przeciwpożarowych oraz zapewnienia dostawy wody
w razie awarii.
Rodzaje zbiorników wody
Dzielą się one ze względu na:
1. usytuowanie względem ukształtowania terenu na:
terenowe (budowane na powierzchni terenu). Stosuje się je wówczas, gdy ich
wysokościowe położenie lub układ topograficzny na to pozwala. Wyróżnia się:
– dolne – wyrównujące różnice między dostawą a poborem wody,
– górne – wyrównujące ciśnienie w sieci.
Zbiorniki terenowe dolne magazynują wodę. Budowane są one wówczas, gdy mają za
zadanie wyrównywać jedynie dostawę wody. Stosowane mogą być zamiast studzien
zbiorczych na ujęciu wód podziemnych, jako zbiornik na początku lub końcu cyklu
technologicznego, jako zbiorniki ujęciowe, zbiorniki wyrównawcze.
Zbiornik terenowe górne – wysoko położone, poza magazynowaniem wody, ustalają
ciśnienie w sieci wodociągowej. Muszą być położone ponad obszarem zasilania.
Budowane są tam, gdzie pozwalają na to warunki topograficzne. Gdzie indziej budowane
są zbiorniki wieżowe. Ich położenie wysokościowe będzie decydować o układzie ciśnień
w obszarze zasilania. Zbiorniki wieżowe oprócz funkcji zapasowo – wyrównawczych,
wyrównują ciśnienie w sieci wodociągowej, spełniają więc te same funkcje, co zbiorniki
terenowe górne.
2. miejsce w systemie wodociągowym:
– zbiorniki ujęciowe – zakładane na ujęciach wody, gromadzą wodę dopływającą
przed jej dalszym transportem. Zależnie od rodzaju ujmowanej wody mogą być
zbiornikami wody powierzchniowej, wody podziemnej lub źródlanej;
23
– zbiorniki technologiczne – są to zbiorniki zapasowo – wyrównawcze będące
końcowym obiektem ciągu technologicznego i gromadzące po uzdatnieniu wodę
czystą przeznaczoną do przesyłania siecią wodociągową;
– zbiorniki sieciowe – współpracują z siecią wodociągową.
3. usytuowanie względem obszaru zasilania:
– przepływowe (początkowe) położone między ujęciem a rozdzielczą siecią
wodociągową,
– końcowe – usytuowane na końcu obszaru zasilania po przeciwnej stronie sieci
wodociągowej, niż ujęcie wody,
– centralne – położone w obszarze zasilania w pobliżu największego odbiorcy wody.
Położenie ich gwarantuje stosunkowo najlepszy i najbardziej równomierny rozkład
ciśnień w sieci wodociągowej.
Kształt zbiornika oraz usytuowanie wlotu i wylotu wody powinny zapewnić ciągłą
wymianę całej masy wody gromadzonej w zbiorniku i nie dopuszczać do wytwarzania się
martwych przestrzeni z zastoinami. Konstrukcja zbiornika musi być szczelna zarówno ze
względu na przeciwdziałanie wyciekowi wody, jak i na zabezpieczenie przed
przedostawaniem się do zbiornika wód deszczowych i gruntowych. Zbiornik powinien mieć
odpowiednie właściwości cieplne (zimą, aby woda nie zamarzała, a latem, aby się nie
podgrzewała).Woda w nim powinna być chroniona przed światłem słonecznym w celu
niedopuszczenia do rozwoju glonów.
Wyposażenie zbiorników:
Do wyposażenia zbiorników wody należą:
– komora zasuw – wraz z układem przewodów powinna zapewnić możliwość łatwego
wyłączenia go z eksploatacji, spuszczenia wody. Zgrupowane w niej uzbrojenie powinno
zapewniać właściwe użytkowanie, cyrkulację i wymianę wody;
– przewody z uzbrojeniem:
a) przewody doprowadzające wodę umieszcza się po przeciwległej stronie w komorze
zbiornika niż przewody odprowadzające w celu zapewnienia cyrkulacji wody,
b) przewody odprowadzające wodę mają wloty umieszczone na poziomie dna zbiornika
(powyżej dna) i powinny być zaopatrzone w kosze,
c) przewody przelewowe powinny zabezpieczać zbiornik przed przepełnieniem, mieć
średnicę zapewniającą szybkie odprowadzenie wody bez wystąpienia spiętrzenia.
Umieszczone są powyżej maksymalnego poziomu dopuszczalnego wody –
zwierciadła górnego wody,
d) przewody spustowe powinny być umieszczone tak nisko aby zapewnić szybie
i całkowite opróżnienie zbiornika z wody (w czasie awarii lub czyszczenia);
– wywietrzniki (rury wentylacyjne) – powinny zapewniać stałą wymianę powietrza
w zbiorniku, oraz utrzymywać ciśnienie atmosferyczne nad zwierciadłem wody;
– urządzenia kontrolno – pomiarowe – powinny pozwalać na kontrolę stanu napełnienia
zbiornika wodą, oraz pozwalały określać ilość wody zgromadzoną w zbiorniku. Są to:
wodomierze, poziomowskazy.
Wszelkie mechanizmy i urządzenia wchodzące w skład wyposażenia zbiornika powinny
być dostępne dla obsługi, ale tak, aby obsługa nie miała bezpośredniego kontaktu
z przestrzenią nad wodą i aby nie mogło nastąpić przypadkowe skażenie wody.
Pompy i pompownie
Pompa to urządzenie do podnoszenia wody przez wytwarzanie różnicy ciśnień między
stroną ssawną, a stroną tłoczną elementu roboczego. Wyróżniamy pompy: wyporowe,
wirowe, strumieniowe.
24
Działanie pompy charakteryzują wielkości:
– wysokość ssania Hs, tłoczenia Ht, podnoszenia Hp,
– wydajność: nominalna Qn, rzeczywista Qr,
– moc N,
– sprawność η.
Każda pompa charakteryzowana jest poprzez:

– zależność między całkowitą wysokością podnoszenia H i wydajnością nominalną pompy
Q określana jest charakterystyką przepływu (krzywą przepływu) H = f(Q),
– zależność mocy na wale N od wydajności pompy Q to charakterystyka mocy (krzywa
mocy) N = f(Q),
– zależność sprawności pompy η od jej wydajności Q to charakterystyka sprawności
(krzywa sprawności) η = f(Q).
Dobierając pompy należy wyznaczyć punkt pracy pompy. Jest on w punkcie przecięcia
charakterystyki przepływu pompy H = f(Q) z charakterystyką przewodu.
Charakterystyka przewodu określana jest wzorem:
Hg + Δhr = f(Q)
Hg – geometryczna wysokość podnoszenia [ m ],
Δhr – suma strat hydraulicznych na przewodach ssawnych i tłocznych pompy Δhr = Δhl +
Δhm, obejmująca wysokość strat hydraulicznych na długości Δhl oraz strat wywołanych
przeszkodami miejscowymi Δhm.
Pompy mogą współpracować ze sobą w układach równoległych lub szeregowych.
Pompownie są to zespoły urządzeń technicznych wraz z budowlami, przewodami,
uzbrojeniem i agregatami pompowymi służącymi do przetłaczania wody o odpowiednim
ciśnieniu.
Klasyfikowane są one jako:
– lokalizowane na ujęciach wody, stacjach uzdatniania wody, na sieci wodociągowej,
– centralne lub lokalne,
– komunalne lub przemysłowe,
– naziemne, nadziemne, podziemne,
– sterowane automatycznie lub ręcznie,
– elektryczne, spalinowe, wiatrowe, pneumatyczne, parowe.
W skład każdej pompowni wchodzą:
– zbiornik czerpalny, z którego przewodami ssawnymi pompy pobierają wodę;
– hala pomp, w której oprócz pomp i silników znajdują się odcinki przewodów ssawnych
i tłocznych, wraz z armaturą odcinającą, zabezpieczającą i kontrolno-pomiarową.
Ponadto znajdują tutaj przeznaczenie dyspozytornia, urządzenia do montażu i demontażu
zespołów pompowych. Hala pomp powinna być duża, umożliwiająca swobodne
poruszanie się obsługi, zapewniająca łatwy montaż i demontaż pomp, silników,
rurociągów i wyposażenia. Odległość między fundamentami zespołów pompowych
wynosi od 1,0–1,2 m. Między ścianą a fundamentem odległość powinna być zachowana
od 1,0 do 1,2 m. Pomieszczenie powinno być suche, oświetlone, ogrzewane,
wentylowane, o wysokość hali powyżej 3,2 m;
– pomieszczenia pomocnicze urządzeń technicznych takie jak: stacja transformatorowa,
rozdzielnia elektryczna, pompy próżniowe do zalewania pomp wodnych, do usuwania
przecieków;
– pomieszczenia socjalne – szatnia, natryski, toalety, palarnia, pomieszczenia
administracyjne;
– ponadto mogą znajdować się: warsztat techniczny, magazyn, kotłownia.
25
Pompownie hydroforowe
Pompownie hydroforowe są to obiekty, w których zespoły pomp tłoczą wodę do
zbiorników wodno-powietrznych, skąd woda pod ciśnieniem sprężonego powietrza jest
wtłaczana do sieci przewodów. Stosowane są do lokalnego podwyższania ciśnienia wody
w instalacjach wodociągowych pojedynczych budynków lub zespołów budynków.
Zastępować one mogą pompownie współpracujące ze zbiornikami wyrównawczymi.
Pompownie hydroforowe mogą być stosowane w małych osiedlach mieszkaniowych
i wodociągach grupowych. do podwyższania ciśnienia wody w zewnętrznej sieci
wodociągowej. Należy je lokalizować w obiektach wolno stojących o naziemnej konstrukcji
budowlanej. W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się lokalizowanie pompowni
hydroforowych w obiektach podziemnych.
Hydrofornie
Hydrofornia powinna być wyposażona we wpusty podłogowe, ogrzewanie, wentylację
i oświetlenie oraz otwory drzwiowe umożliwiające wymianę największego gabarytowo
urządzenia hydroforni. Pomieszczenie, w których ma być zainstalowany zestaw hydroforowy,
powinno mieć wymiary w rzucie, zapewniające dowolne ustawienie zestawu i innych
urządzeń pompowni hydroforowej oraz swobodny dostęp w celu ich kontroli oraz wymiany.
Dobór zestawu hydroforowego

1. Przy doborze urządzenia do podwyższania ciśnienia należy brać pod uwagę:
– parametry techniczne wymagane do prawidłowego zaopatrzenia w wodę obiektu
(maksymalne zapotrzebowanie wody, wymagane ciśnienie zasilania, rozkład
rozbiorów wody),
– warunki pracy pompowni w systemie wodociągowym (minimalne i maksymalne
ciśnienie zasilania),
– relacje pomiędzy maksymalnym poborem wody na cele bytowo-gospodarcze
i przeciwpożarowe oraz relacje pomiędzy ciśnieniem na wyjściu zestawu
niezbędnym dla prawidłowej dostawy wody na oba cele.
2. Przy dużej dynamice poboru wody zaleca się dobór zestawów hydroforowych o większej
liczbie pomp, ze względu na oszczędność energii, przy czym należy uwzględniać
warunki współpracy ze źródłem zasilania urządzenia.
3. W przypadku gdy maksymalny rozbiór wody na cele gospodarcze jest znacznie mniejszy
niż na cele pożarowe należy stosować zestawy dwusekcyjne do podwyższania ciśnienia.
4. Dla pompowni wielosekcyjnych, obsługujących instalacje lub sieci spełniające różne
funkcje, należy oddzielnie wyznaczyć wielkość zapotrzebowania wody dla każdej
z sekcji.

1. Jakie zadania spełniają zbiorniki terenowe?
2. Które zbiorniki stosowane są do wyrównywania ciśnienia wody w sieci wodociągowej?
3. Gdzie lokalizuje się zbiorniki centralne?
4. Jakie jest wyposażenie zbiorników otwartych magazynujących wodę?
5. Który element składowy pompowni wodociągowej jest najważniejszy i dlaczego?
26
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie kart katalogowych pomp wirowych dobierz pompę o wysokość
podnoszenia, H = 25 m i wydajności Q = 15 m3 /h. Wypisz dla wybranej pompy wielkości
charakterystyczne.

1) przeanalizować karty katalogowe pomp wirowych,
2) dobrać pompę o zadanych parametrach,
3) wypisać dla wybranej pompy wielkości charakterystyczne,

– katalogi pomp wirowych różnych producentów,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca magazynowania wody i pompowni wodociągowych.
Ćwiczenie 2
Porównaj wady i zalety zbiorników magazynowania wody.

1) przeanalizować materiały związane tematycznie z magazynowaniem wody,
2) wypisać w punktach wnioski dotyczące wad i zalet wybranych zbiorników
do magazynowania wody,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum klasy.

− arkusz papieru formatu A4,
− długopis, ołówek, gumka, linijka,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca magazynowania wody i pompowni wodociągowych.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić, jaki jest cel i sposoby magazynowania wody?  
2) wskazać lokalizację zbiorników przepływowych?  
3) określić konieczne wyposażenie zbiorników magazynujących wodę?  
4) określić wymagania techniczno-prawne dla pompowni wodociągowych?  
5) dobrać zestaw hydroforowy?  
27
4.4. Sieci wodociągowe i ich uzbrojenie
Sieci wodociągowe
Sieć wodociągowa to układ połączonych ze sobą przewodów wraz z uzbrojeniem
przeznaczonych do przesyłu wody między ujęciem, a odbiorcą. W zależności od roli, jaką
spełniają przewody wodociągowe w układzie sieci wyróżniane są jako:
– tranzytowe – zadaniem ich jest doprowadzenie wody z ujęcia lub stacji uzdatniania do
początku magistrali miejskiej, nie ma z nich poboru wody,
– magistralne – zadaniem ich jest doprowadzenie wody do początku obszaru zasilania, są to
przewody o średnicy powyżej 300 mm,
– rozdzielcze – układane wzdłuż ulic w obszarze zasilania z których odbiorcy pobierają
wodę bezpośrednio poprzez połączenie wodociągowe.
Wyróżniane są trzy układy sieci:
– pierścieniowy (obwodowy, zamknięty). Z uwagi na dwustronne zasilanie punktów
rozbioru wody zapewnia pewność dostawy wody.
– rozgałęzieniowy (promienisty).W układzie tym przewód magistralny dzieli się na odcinki
o stosunkowo coraz mniejszej średnicy i ślepo zakończonych. Do punktów rozbioru
woda dopływa tylko z jednej strony,
– mieszany, w którym część przewodów istnieje w postaci obwodów zamkniętych,
a pozostałe, położone na skraju sieci, pozostają obwodami otwartymi.
Ciśnienie wody w sieci wodociągowej najczęściej utrzymuje się w granicach 0,3–0,4
MPa. Wystarcza ono na pokrycie zapotrzebowania na wodę przy zabudowie 6–8
kondygnacyjnej. Przy terenie zróżnicowanym wysokościowo dochodzić może do
przekraczania wartości granicznych ciśnienia wody. W tej sytuacji powinno nastąpić
strefowanie sieci wodociągowej.
Sieć wodociągowa powinna zapewniać dostawę wody w wymaganej ilości o jakości
i pod ciśnieniem, które spełnia wymagania określone przepisami prawa dla wszystkich
użytkowników objętych działaniem urządzeń wodociągowych, niezawodność dostawy wody.
Poszczególne elementy sieci wodociągowej powinny być szczelne, umożliwiać przepływ
wody przy jak najmniejszych stratach energii oraz nie powinny wpływać na jakość wody
i wprowadzać do niej składników szkodliwych dla zdrowia.
Uzbrojenie sieci wodociągowej

Dla zapewnienia właściwego korzystania z sieci wodociągowej, kontroli działania,
umożliwienia wykonywania remontów, sieć ta powinna być wyposażona w urządzenia
wodociągowe, czyli w uzbrojenie i armaturę.
Elementami uzbrojenia regulacyjnego są zasuwy kielichowe lub kołnierzowe (ze względu
na sposób połączenia) oraz płaskie, owalne lub okrągłe (ze względu na wartość ciśnienia).
Elementami uzbrojenia czerpalnego są: hydranty podziemne lub nadziemne, zdroje
uliczne.
Elementami uzbrojenia zabezpieczającego montowanego na sieci wodociągowej są:
– klapy zwrotne,
– odwodnienia,
– odpowietrzniki,
– napowietrzniki,
– likwidatory uderzeń hydraulicznych,
– zawory bezpieczeństwa,
– zawory redukcyjne.
Uzbrojenie kontrolno-pomiarowe stanowią wodomierze i manometry.
28
1. Jakie są układy sieci wodociągowych?
2. Z jakich przewodów wodociągowych pobierana jest woda przez odbiorców?
3. Od czego zależy ciśnienie wody w sieci wodociągowej?
4. Jaki jest podział zasuw?
5. Jakie elementy uzbrojenia sieci wodociągowej stosowane są do bezpośredniego czerpania
wody?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dla fragmentu sieci wodociągowej przedstawionej na planie sytuacyjnym zaproponuj
elementy uzbrojenia pozwalające na jej bezawaryjną eksploatację.

1) przeanalizować przebieg sieci wodociągowej przedstawionej na planie sytuacyjnym,
2) przeanalizować cel i warunki instalowania elementów uzbrojenia sieci wodociągowej,
3) dobrać elementy wyposażenia sieci wodociągowej i zapisać je na arkuszu papieru,

– plan sytuacyjny z naniesionym przebiegiem sieci wodociągowej,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca sieci wodociągowych i ich uzbrojenia.
Ćwiczenie 2
Narysuj schematyczny układ sieci wodociągowej wraz z obiektami wodociągowymi na
jego trasie od miejsca poboru wody do obszaru zasilania. Nazwij poszczególne przewody
i obiekty wodociągowe.

1) przeanalizować wiadomości z literatury dotyczące wykonywanego ćwiczenia
2) wykonać schemat sieci wodociągowej z opisaniem jej poszczególnych części,

– literatura z rozdziału 6 dotycząca sieci wodociągowych i ich uzbrojenia.
29
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie: sieć wodociągowa?  
2) dokonać klasyfikacji przewodów sieci wodociągowej?  
3) określić cel instalowania klap zwrotnych?  
4) dokonać podziału hydrantów sieci wodociągowej?  
30
4.5. Zasady wykonywania sieci wodociągowych
Do budowy sieci wodociągowej mogą być stosowane wyłącznie rury wykonane
z: żeliwa, żeliwa sferoidalnego, stali ocynkowanej, rury z polietylenu, polichlorku winylu,
betonu i żelbetu.
Przewody wodociągowe układane na stokach lub w gruntach nawodnionych powinny być
zabezpieczone przed przemieszczaniem. Korpusy armatury powinny być łączone z rurami
przewodowymi za pomocą połączeń kołnierzowych. Trasa przewodów wodociągowych
i usytuowanie armatury powinno być trwale oznakowane w terenie. Technologia oraz
materiały użyte do łączenia rur powinny zapewniać wytrzymałość połączeń równą co
najmniej wytrzymałości rur. Rury polietylenowe powinny być łączone za pomocą połączeń
zgrzewanych.
Przy wykonywaniu sieci wodociągowej należy zachowywać jednolitość technologiczną
stosowanych materiałów, łączeń, kształtek i armatury. Należy uwzględniać szczegółowe
warunki techniczne prowadzenia, wykonania i odbioru robót budowlano-montażowych
przewodów wodociągowych określone w Polskich Normach, odrębnych przepisach oraz
przez producentów rur i armatury. Przewody wodociągowe powinny być układane
w odległości od przebiegających równolegle innych przewodów co najmniej: 1,5 m od
przewodów gazowych i kanalizacyjnych, 0,8 m od kabli elektrycznych oraz 0,5 m i 1,0 m
(w przypadku przewodów wodociągowych magistralnych) od kabli telekomunikacyjnych.
Budowa sieci wodociągowych

Trasę przewodu wodociągowego wytycza służba geodezyjna. Wyznaczona zostaje
poprzez wbijanie kołków osiowych na każdym załamaniu trasy i osiach obiektów oraz co
30 –50 m na prostych odcinkach przewodów. Krawędzie wykopu wyznacza się od osi po obu
stronach prostopadle do trasy przewodu połowę szerokości wykopu wbijając w tych punkach
kołki świadki.
Szerokość wykopu powinna umożliwić swobodne jego wykonanie i układanie przewodu.
Z tych powodów powinna być szersza od średnicy nominalnej przewodu o 0,3–0,4 m z każdej
jego strony. Szerokość wykopu powiększa się w przypadku obudowy o 0,1m i w odniesieniu
do wykopu w gruncie nawodnionym o 0,1 m.
Wykopy prowadzi się ręcznie lub mechanicznie. Ziemię z wykopu składa się po
przeciwnej stronie niż nawierzchnię, pozostawiając wolny pas transportowy wzdłuż krawędzi
wykopu o szerokości 0,6–1,0 m. Na dnie wykopu należy pozostawić ok. 10 cm warstwę
ziemi, którą zdejmuje się bezpośrednio przed ułożeniem przewodu. W celu umożliwienia
wykonania złączy przewodów wodociągowych konieczne jest wykonanie gniazd, których
wymiary zależą od średnicy przewodu i rodzaju połączenia.
Wykopy powinny posiadać zabezpieczone ściany w postaci obudowy pełnej lub
ażurowej, której wykonanie zależy od głębokości układania przewodu i rodzaju gruntu.
Bezwzględnie należy przewidzieć w przypadku napływu wód gruntowych odwodnienie
wykopu.
Sposób składowania rur zaleca ich producent. Technika opuszczania rur do wykopu
zależy od masy i długości rury. Każdy z układanych odcinków rur powinien być ułożony na
wyrównanym dnie na 2/3 swej długości. Po ułożeniu rur w wykopie podbija się je z obydwu
stron ziemią sypką bez kamieni i gliny lub piaskiem. Montaż złączy zależy od rodzaju
materiału rur i od kształtki połączeniowej. Układając rury z PVC, należy kształtki i uzbrojenie
na przewodzie zabezpieczyć m.in. przed wyboczeniami poprzez wykonanie bloków
oporowych.
31
Magistralne przewody wodociągowe
1. Przy wyborze trasy przebiegu przewodów wodociągowych magistralnych należy się
kierować następującymi zasadami:
– po jak najkrótszej drodze powinny być łączone punkty zasilania o największym
zapotrzebowaniu na wodę w obszarze zasilania,
– prowadzić przewody przez środki ciężkości obszarów o największym
zapotrzebowaniu na wodę.
2. Przewody powinny być prowadzone w liniach rozgraniczających ulic pod ciągami
pieszymi lub w liniach rozgraniczających specjalnie wydzielonych pasów technicznych.
3. Odległość osi przewodu wodociągowego magistralnego od obiektu budowlanego
powinna zabezpieczać przed możliwością naruszenia stabilności gruntu pod
fundamentami obiektu budowlanego podczas wykonywania prac eksploatacyjnych
w otwartym wykopie.
4. Przewody wodociągowe magistralne powinny być układane w ziemi o 0,3 metra poniżej
strefy przemarzania mierząc od górnej tworzącej przewodu do rzędnej projektowanego
terenu.
5. Do budowy przewodów wodociągowych magistralnych powinny być stosowane rury
i kształtki żeliwne łączone na uszczelki. Połączenia rur mogą być kołnierzowe
lub kielichowe o konstrukcji zabezpieczającej przed nadmiernym przesuwaniem
poosiowym rur względem siebie.
6. Na obszarach, na których mogą występować zwiększone obciążenia mechaniczne
przewody wodociągowe magistralne powinny być wykonywane z rur i kształtek z żeliwa
sferoidalnego.
7. Zasuwy na przewodach magistralnych należy rozmieszczać:
– w węzłach (zasuwy tzw. węzłowe),
– na odcinkach między węzłami (zasuwy tzw. liniowe) w odstępach nie większych niż
500 m,
– w miejscach zmiany średnicy przewodu (na przewodzie o średnicy mniejszej).
8. Na przewodach wodociągowych magistralnych należy instalować miękkouszczelniające
zasuwy klinowe z gładkim i wolnym przelotem, wykonane z następujących materiałów:
– wrzeciono, wykonane ze stali nierdzewnej z walcowanym gwintem,
– uszczelnienie wrzeciona to uszczelka typu O–ring,
– pokrywa i korpus wykonane z żeliwa sferoidalnego,
– klin wykonany z żeliwa sferoidalnego pokryty powłoką z EPDM,
– pokrycie antykorozyjne na zewnątrz i wewnątrz to nałożony proszek epoksydowy.
9. Zasuwy na przewodach o średnicach większych niż 300 mm należy instalować wraz
z odciążeniem tj. z dodatkowym zaworem zainstalowanym na przewodzie obejściowym
łączącym komorę korpusu zasuwy głównej przed i za elementem zamykającym.
10. Zasuwy o średnicach poniżej 500 mm mogą być umieszczane bezpośrednio w ziemi,
z tym, że powinny one być wówczas wyposażone w przedłużający trzpień (zakończony
kwadratem do klucza), umieszczony w specjalnej rurze ochronnej zakończonej skrzynką
uliczną. Koniec trzpienia powinien znajdować się na głębokości od 0,2 do 0,27 m od
powierzchni terenu.
11. Zasuwy o średnicy większej niż 500 mm należy umieszczać w komorach, a jeśli mają
napęd elektryczny lub hydrauliczny, to bez względu na średnicę należy umieszczać je
w komorach.
12. Odwodnienia należy umieszczać w każdym najniższym punkcie profilu podłużnego
przewodu, z tym że, jeżeli w najniższym punkcie wypada zasuwa, to odwodnienie należy
umieścić przed i za zasuwą.
32
13. Każdy odcinek między zasuwami powinien mieć odwodnienie w najniższym punkcie
przed zasuwą.
14. Woda z odwodnienia powinna być odprowadzana do kanalizacji deszczowej
lub do kanalizacji ściekowej, a w przypadku znacznego oddalenia odwodnienia od
kanału, wodę można odprowadzać do dowolnego odbiornika (cieku wodnego, rowu
melioracyjnego) lub do bezodpływowej studzienki o konstrukcji zapewniającej łatwe jej
opróżnianie.
15. Jeżeli woda z przewodu wodociągowego odprowadzana jest do kanalizacji, przewód
odprowadzający wodę ze studzienki do kanału powinien być zaopatrzony w syfon
(zabezpieczający przed przedostawaniem się do studzienki gazów kanałowych) oraz
zasuwę.
16. Odpowietrzniki należy umieszczać:
– w każdym punkcie szczytowym profilu podłużnego przewodu, z tym że, jeżeli
w punkcie szczytowym wypada zasuwa, to zawór należy umieszczać przed i za
zasuwą,
– na długich wznoszących się odcinkach w odstępach nie większych niż 800 m,
– za pompowniami.
17. Każdy odcinek przewodu między zasuwami powinien mieć odpowietrzenie w wyższym
punkcie przewodu przed zasuwą.
18. Na przewodach wodociągowych magistralnych należy instalować zawory
napowietrzająco-odpowietrzające, a na przewodach o średnicy większych niż 300 mm
zawory należy umieszczać w specjalnych komorach
19. Na przewodach wodociągowych magistralnych o średnicy 300 mm dopuszcza się
instalowanie zaworów napowietrzająco-odpowietrzających przeznaczonych
do bezpośredniego montażu w ziemi.
20. Przewody wodociągowe magistralne narażone na powstawanie naprężeń rozrywających
w ścianach rurociągu (wywołanych zjawiskiem uderzenia hydraulicznego), których
wartość jest większa od wartości krytycznej, powinny być wyposażone w odpowiednie
urządzenia techniczne, które spowodują stłumienie uderzenia hydraulicznego, czyli nie
dopuszczą do osiągnięcia ciśnienia krytycznego, wywołującego naprężenia krytyczne.
21. Doboru typu urządzeń tłumiących uderzenia hydrauliczne należy dokonywać
indywidualnie po przeprowadzeniu wnikliwej analizy warunków ewentualnego
występowania uderzenia hydraulicznego, określeniu jego wielkości oraz opracowaniu
odpowiedniej metody tłumienia skutków uderzenia hydraulicznego.
22. Zastosowanie upustowych zaworów bezpieczeństwa otwierających się przy obniżonym
ciśnieniu, wymaga przeprowadzenia szczegółowych obliczeń warunków osiągnięcia
koniecznego czasu trwania otwierania i zamykania.
Przewody wodociągowe rozdzielcze

1. Przy doborze średnic przewodów wodociągowych rozdzielczych należy uwzględniać:
– stabilność hydrauliczną sieci (w przypadku awaryjnego wyłączenia określonych
odcinków sieci, ciśnienie w głównych węzłach nie może spaść poniżej ustalonego
minimum),
– koszty inwestycyjne i eksploatacyjne,
– wymaganą przepustowość sieci na wypadek pożaru, zgodnie z zaleceniami Polskich
Norm i odrębnych przepisów.
2. Przewody wodociągowe rozdzielcze powinny być prowadzone w liniach
rozgraniczających ulic pod ciągami pieszymi w taki sposób, aby wykopy pod przewody
nie naruszały pasa jezdni.
33
3. Przewody wodociągowe rozdzielcze powinny być umieszczane po tej stronie ulicy,
po której będzie więcej przyłączy wodociągowych, chyba że koncentracja istniejących
sieci podziemnych uniemożliwia takie rozwiązanie.
4. W przypadku drogi z jezdniami dwupasmowymi lub o szerokości ponad 20 m między
liniami rozgraniczającymi oraz istnienia po obu jej stronach obszarów zabudowy zwartej
lub przeznaczonych do takiej zabudowy przewody wodociągowe rozdzielcze powinny
być układane po obu jej stronach, chyba że analiza ekonomiczna wykaże niecelowość
takiego rozwiązania.
5. Przewody wodociągowe rozdzielcze prowadzone poza terenami przeznaczonymi na cele
komunikacyjne należy prowadzić w liniach rozgraniczających specjalnie wydzielonych
pasów technicznych.
6. Odległość pozioma osi przewodu wodociągowego rozdzielczego od obiektu
budowlanego powinna zabezpieczać przed możliwością naruszenia stabilności gruntu
pod fundamentami obiektu budowlanego podczas wykonywania prac eksploatacyjnych
w otwartym wykopie.
7. Przewody wodociągowe rozdzielcze powinny być układane w ziemi o 0,4 metra poniżej
strefy przemarzania mierząc od górnej tworzącej przewodu do rzędnej projektowanego
terenu.
8. Do budowy przewodów wodociągowych rozdzielczych powinny być stosowane:
– rury i kształtki z polietylenu wysokiej gęstości (PEHD) łączone metodą zgrzewania
doczołowego,
– rury i kształtki z żeliwa sferoidalnego łączone na uszczelki.
9. Połączenia rur i kształtek z żeliwa sferoidalnego powinny być:
– kołnierzowe,
– kielichowe o konstrukcji zabezpieczającej przed nadmiernym przesuwaniem
poosiowym rur względem siebie.
10. Zasuwy na przewodach rozdzielczych należy rozmieszczać:
– w miejscach połączeń z przewodem magistralnym,
– na odcinkach między węzłami w odstępach nie większych niż 200 m,
– w miejscach zmiany średnicy przewodu,
– w węzłach (przy rozmieszczaniu zasuw w węzłach należy uwzględniać w miarę
możliwości zasadnicze kierunki przepływu wody w przewodach, starając się
zapewnić zasilanie w wodę sąsiednich odcinków z różnych stron w przypadku awarii
danego odcinka).
11. Na przewodach wodociągowych rozdzielczych należy instalować miękkouszczelniające
zasuwy klinowe z gładkim i wolnym przelotem.
12. Hydranty należy lokalizować:
– uwzględniając zasady wynikające przede wszystkim z zaleceń normy dotyczącej
przeciwpożarowego zaopatrzenia w wodę,
– w najwyższych i najniższych punktach przewodów rozdzielczych,
– przy zasuwie przedziałowej od strony wysokiego punktu profilu danego odcinka,
– w pobliżu skrzyżowania ulic,
– na końcówkach przewodów.
13. Hydranty należy instalować na odgałęzieniach przewodów, zaopatrzonych w zasuwę
odcinającą umożliwiającą odcięcie hydrantu bez konieczności przerywania przepływu
wody w przewodzie wodociągowym.
14. Należy stosować hydranty nadziemne, jednak w miejscach stwarzających zagrożenie
dla ruchu kołowego i pieszego należy instalować hydranty podziemne.
15. Hydranty nadziemne powinny być wyposażone w samoczynne urządzenie odwadniające
komorę zaporową, zabezpieczone przed wypływem wody w przypadku złamania.
34
16. Hydranty podziemne powinny być wyposażone w samoczynne urządzenie odwadniające
komorę zaporową.
Ochrona przewodów przed korozją

1. Ochrona rurociągów żeliwnych przed korozją powinna być realizowana przez
zastosowanie powłok ochronnych wewnętrznych i zewnętrznych wykonywanych
fabrycznie.
2. Przewody wodociągowe żeliwne powinny być zabezpieczone przed korozją wewnętrzną
przez zastosowanie powłok ochronnych cementowych lub epoksydowych oraz przed
korozją zewnętrzną przez zastosowanie powłok ochronnych, dla:
– żeliwa sferoidalnego – powłoka z metalizowanego cynku wraz z warstwą
polietylenową lub z innego tworzywa sztucznego,
– żeliwa szarego – powłoka polietylenowa albo powłoka z innych tworzyw
sztucznych.
3. Wewnętrzne powłoki ochronne rur powinny szczelnie przylegać do ich ścianek oraz nie
łuszczyć się.
4. W terenach, w których występują silnie agresywne grunty należy stosować
zabezpieczenia antykorozyjne specjalne.
5. Połączenia rurociągów wykonanych z żeliwa należy zabezpieczać rękawami
polietylenowymi termokurczliwymi, które powinny zachodzić co najmniej 0.15 m poza
powłokę ochroną rur.
Przejścia przewodów wodociągowych przez przeszkody naturalne i sztuczne

1. Usytuowanie oraz rozwiązania techniczno–budowlane przejść przewodów
wodociągowych pod i nad ciekami wodnymi, pod torami kolejowymi oraz drogami
kołowymi wymaga uzgodnienia z instytucjami, którym podlegają ww elementy
zagospodarowania terenu.
2. Przejścia przewodów wodociągowych pod torami kolejowymi oraz drogami kołowymi
powinny być wykonywane w miejscach, gdzie są one położone na nasypach lub na
rzędnej równej rzędnej terenu.
3. Kąt skrzyżowania przewodów wodociągowych z torami kolejowymi i drogami powinien
być zbliżony do 90o.
4. Przejścia przewodów wodociągowych pod drogami i torami kolejowymi powinny być
wykonane w rurach ochronnych.
5. Głębokość ułożenia odcinków przewodów wodociągowych pod drogami powinna
wynosić co najmniej 1,5 m od nawierzchni drogowej do górnej tworzącej rury ochronnej.
6. Pod drogami o normalnym ruchu kołowym przewody wodociągowe wykonane z rur
z PEHD i żeliwa sferoidalnego można prowadzić bez rur ochronnych, jednak głębokość
przykrycia rurociągu nie może być mniejsza niż 1,5 m.
7. Na rury ochronne powinny być stosowane rury stalowe zabezpieczone fabryczną
powłoką polietylenową lub powłoką z innych tworzyw sztucznych, o średnicach
wewnętrznych pozwalających na pomieszczenie w nich złącz przewodów
wodociągowych.
8. Przewody wodociągowe w rurach ochronnych należy prowadzić osiowo, mocując
w odstępach (zależnych od ich średnic) uchwyty umożliwiające montaż i demontaż
przewodów wodociągowych.
9. Przestrzenie pomiędzy przewodem wodociągowym a wewnętrzną ścianą rury ochronnej,
z obu jej końców należy zamknąć korkiem trwale plastycznym o nieagresywnym
oddziaływaniu na materiał, z którego wykonany jest przewód wodociągowy.
35
10. Rura ochronna powinna kończyć się w studzienkach przystosowanych do demontażu
odcinków przewodów wodociągowych umiejscowionych pod torami kolejowymi oraz
drogami kołowymi.
11. Armatura odcinająca rurociągi na przejściach pod torami kolejowymi oraz drogami
kołowymi powinna być zainstalowana po obu stronach przejścia na zewnątrz studzienek.
12. Na przejściach drogowych i kolejowych nie powinno się układać przewodów
wodociągowych pod skrzyżowaniami dróg oraz pod zwrotnicami i rozjazdami torów
kolejowych.
13. Przy budowie dróg lub torów kolejowych nad istniejącymi przewodami wodociągowymi
dopuszcza się stosowanie zabezpieczeń w postaci kanałów.
14. Miejsca przejść przewodów wodociągowych przez cieki wodne należy wybierać na
prostych stabilnych odcinkach o łagodnie pochyłych, niewypukłych brzegach koryta.
15. Tor przejścia podwodnego powinien być prostopadły do dynamicznej osi przepływu.
16. Rzędna górnej tworzącej rurociągu ochronnego powinna znajdować się poniżej
1 m przewidywanego profilu granicznego rozmycia koryta cieku lub planowanych robót
pogłębiarskich.
17. Przejścia pod rowami melioracyjnymi należy układać na takiej głębokości, aby górna
tworząca rurociągu ochronnego znajdowała się w odległości co najmniej 1,0 m od dna
rowu.
18. Przejścia przewodów wodociągowych nad ciekami wodnymi (np. podwieszenie
przewodów pod mostem) wymagają indywidualnego opracowania uwzględniającego
zarówno układ nośny rury jak też ochronę termiczną.
19. Armatura odcinająca rurociągi na przejściach podwodnych powinna być zainstalowana
po obu brzegach cieku wodnego.
Studzienki wodociągowe na sieci

1. Studzienki wodociągowe przeznaczone do zainstalowania armatury regulującej przepływ
wody, czerpalnej, zabezpieczającej należy lokalizować z zachowaniem następujących
wymagań:
– powinna być zapewniona możliwość dojazdu do studzienki w celu wykonywania
niezbędnych czynności eksploatacyjnych,
– należy unikać lokalizowania studzienek: na terenach zamkniętych i prywatnych,
w jezdniach ulic i dróg, w zagłębieniach terenu i innych miejscach narażonych na
dopływ wód opadowych.
2. Studzienki wodociągowe przeznaczone do zainstalowania armatury pomiarowej
(np. wodomierzy) należy lokalizować na terenie nieruchomości zasilanych w wodę
w odległości nie większej niż 1 m od linii rozgraniczającej nieruchomość od ulicy
(drogi).
3. Studzienki wodociągowe przeznaczone do zainstalowania armatury regulującej przepływ
wody, czerpalnej, zabezpieczającej powinny być wykonywane z materiałów trwałych,
wodoszczelnych, jako żelbetowe monolityczne lub prefabrykowane. Zaleca się beton
klasy nie mniejszej niż B45 lub polimerobeton.
4. Przejścia rurociągów przez ściany studzienki wodociągowej należy wykonywać jako
wodoszczelne.
5. Studzienki wodociągowe o kubaturze powyżej 100 m3 zlokalizowane na zieleńcach itp.
należy wyposażać w rury nawiewne i wywiewne posiadające zabezpieczenie przed
zanieczyszczeniami mechanicznymi, wykonane ze stali nierdzewnej.
6. Studzienka wodociągowa powinna mieć stopnie lub klamry do schodzenia wykonane ze
stali nierdzewnej oraz otwory włazowe o średnicy co najmniej 0,6 m w świetle,
36
zaopatrzone w dwie pokrywy, z których wierzchnia powinna być dostosowana do
przewidywanego obciążenia ruchem pieszym lub kołowym.
7. W przypadku, gdy wymiary armatury lub innego wyposażenia nie pozwalają
na wykorzystanie włazów do wyjmowania i wkładania tych elementów studzienki
wodociągowe należy dodatkowo wyposażać w otwory montażowe, zaopatrzone w dwie
pokrywy, z których wierzchnia powinna być dostosowana do przewidywanego
obciążenia ruchem pieszym lub kołowym.

1. Jakie materiały stosuje się do budowy sieci wodociągowych?
2. W jakim celu przy budowie wodociągu stosuje się kołki osiowe?
3. Kiedy stosuje się obudowę pełną podczas budowy wodociągu?
4. Od czego zależy wybór trasy wodociągu?
5. Gdzie na sieci wodociągowej umieszcza się zasuwy?
6. Jakie rodzaje połączeń stosuje się dla rur z żeliwa sferoidalnego?
7. W jaki sposób zabezpiecza się rury wodociągowe przed przesuwaniem w wykopach?
8. W jaki sposób zabezpiecza się przed korozją rury wodociągowe?
9. Przez jakie przeszkody terenowe można prowadzić przewody wodociągowe?
10. W jakim celu stosuje się studzienki wodociągowe?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wzdłuż ulicy o szerokości 25 m ma przebiegać wodociąg rozdzielczy. Naszkicuj jego
lokalizację zgodnie z wytycznymi sytuowania wodociągów.

1) przeanalizować wytyczne lokalizowania przewodów rozdzielczych sieci wodociągowej,
2) zaplanować usytuowanie wodociągu opisując jego lokalizację względem ulicy na arkuszu
papieru formatu A4,
3) naszkicuj planowaną trasę wodociągu na planie sytuacyjnym,

– plan sytuacyjny,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad wykonywania sieci wodociągowych.
37
Ćwiczenie 2
Opracuj harmonogram wykonania odcinka przewodu rozdzielczego sieci wodociągowej
z PVC zlokalizowanej w terenie niezabudowanym, miejskim. Odcinek sieci jest nowo
wybudowanym odgałęzieniem czynnej sieci wodociągowej z PVC.

1) przeanalizować dokumentację projektowanego odcinka sieci wodociągowej,
2) opracować harmonogram robót związanych z wybudowaniem odcinka sieci z PVC
uwzględniający pełny, zamknięty cykl prac,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
4) ocenić jakość swojej pracy.

– dokumentacja projektowa odcinka sieci wodociągowej,
– linijka, ołówek, gumka, długopis,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad wykonywania sieci wodociągowych.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić w jakich odległościach od innych przewodów układa się
przewody wodociągowe?  
2) ustalić szerokość wykopu dla przewodu rozdzielczego sieci
wodociągowej?  
3) wyjaśnić, od czego zależy odległość osi przewodu wodociągowego od
obiektu budowlanego?  
4) określić warunki układania przewodów magistralnych?  
5) wskazać minimalną głębokość ułożenia przewodu rozdzielczego?  
6) wyjaśnić, gdzie umieszcza się przewody rozdzielcze w ulicy?  
7) wskazać lokalizację hydrantów nadziemnych?  
8) wyjaśnić, dlaczego stosuje się zabezpieczenia antykorozyjne rur
9) wyjaśnić sposób przejścia wodociągu przez tory kolejowe?  
10) wskazać cel stosowania studzienek wodociągowych?  
38
4.6. Odbiór i eksploatacja sieci wodociągowych
Przeprowadzenie badania szczelności przewodów wodociągowych jest jednym
z warunków dokonania odbioru technicznego.
Wymagania do wykonania próby szczelności są następujące:
– badanie szczelności powinno być przeprowadzone przy minimalnej temperaturze
powierzchni zewnętrznej przewodu 1oC,
– badany odcinek powinien wewnątrz być czysty,
Tabela 3 Długości odcinków sieci dla wykonania próby szczelności [źródło własne]
Rodzaj materiału
Maksymalna
przewodu Uwagi
długość odcinka [m]
wodociągowego
W każdych warunkach wykonania
rury żeliwne, 300
wykopu
rury z tworzyw Rury ułożone w wykopie o ścianach
300
sztucznych umocnionych
Rury ułożone w wykopach o ścianach
rury stalowe, żelbetowe 600
nieumocnionych
– powinien być zapewniony dostęp do złączy,

– końcówki odcinka prostego, odgałęzienia do elementów uzbrojenia planowanej do
montażu powinny być zaślepione i uszczelnione,
– zamontowane zasuwy powinny być otwarte,
– nie powinny być zamontowane hydranty i zawory odpowietrzające,
– wykopy powinny być zasypane ubitym piaskiem lub gruntem rodzimym do połowy
średnicy rury,
– końcówki wyżej ułożonego odcinka przewodów wodociągowych i inne miejsca
w których mogłoby się gromadzić powietrze powinny być zaopatrzone w rurki
odpowietrzającez zaworami do odprowadzania powietrza, w zawór przelotowy z kurkiem
spustowym przed manometrem,
– napełnianie odcinka przewodu powinno być powolne, od niżej położonego końca
przewodu,
– należy zamknąć zawory w chwili pojawienia się wody w rurkach odpowietrzających,
– przyłączyć do dolnej końcówki przewodu pompkę hydrauliczną z manometrem,
– podnieść ciśnienie wody w przewodzie najpierw do wartości ciśnienia roboczego,
a następnie do wartości ciśnienia próbnego,
– obserwować w odstępach 5 min. wartość ciśnienia, (w razie potrzeby uzupełnić ciśnienie
w przewodzie), aż do ustabilizowania się na wysokości ciśnienia próbnego.
Wartość ciśnienia próbnego powinna być większa o 50% od największego ciśnienia
występującego w badanym odcinku przewodu, ale nie mniejsza niż:
– 1,0 MPa dla przewodów z rur żeliwnych, stalowych, z PVC, z PE,
– 0,2 MPa dla przewodów z rur betonowych i żelbetowych.
Badany odcinek uznany może być za szczelny, gdy:
– w czasie 30 min. w przewodach z rur żeliwnych, stalowych, z PVC, z PE nie
obserwowany jest spadek ciśnienia poniżej wartości ciśnienia próbnego,
– w czasie 2 godzin w przewodach z rur żelbetowych i betonowych nie obserwowany jest
spadek ciśnienia poniżej wartości ciśnienia próbnego.
39
Badanie szczelności całego odcinka przewodu wykonywane jest wówczas, gdy
przewód jest całkowicie ukończony, zaizolowany i zsypany, a poszczególne jego odcinku
wykazały pozytywne próby szczelności. Podczas badania wszystkie zamontowane zasuwy
powinny być otwarte. Podczas napełniania wodą przewodu hydrant powinien być otwarty
celem odprowadzenia zgromadzonego powietrza. Jeśli w otwartych hydrantach pojawia się
woda wówczas należy je stopniowo zamknąć i podnieść ciśnienie do wartości ciśnienia
próbnego. Po ustabilizowaniu się ciśnienia próbnego powinny być skontrolowane wszystkie
zamontowane hydranty, odpowietrzniki inne elementy uzbrojenia gdzie mógłby być
zaobserwowany ubytek wody. W przypadkach pojawienia się kropel wody na złączach lub
zaobserwowanego spadku ciśnienia należy ustalić przyczynę i zlikwidować źródła
przecieków. Każdy z producentów rur przeznaczonych do budowy sieci wodociągowych
określa szczegółowo procedury badania szczelności.
Roboty wykończeniowe
Roboty wykończeniowe obejmują: prace izolacyjne rur i złączy, montaż armatury
niezamontowanej przed próbą szczelności, zasypywanie wykopu oraz płukanie i dezynfekcję
przewodu.
Roboty izolacyjne w celu ochrony przed korozją powinny objąć wszystkie złącza, które
do czasu wykonania próby szczelności nie zostały zakończone.
Montaż armatury niezamontowanej przed próbą szczelności, jak: hydranty czy
odpowietrzniki, następuje po próbie na przygotowanych uprzednio kształtkach. Korpus
hydrantów należy obsypać w dolnej części żwirem tworzącym odwodnienie hydrantu. Należy
również sprawdzić drożność otworu do odwadniania korpusu hydrantu.
Zasypywanie wykopu następuje dopiero po sprawdzeniu i zabezpieczeniu wszystkich złączy.
Zasypywanie rozpoczyna się od gniazd pod złączami przez wypełnienie ich sypką ziemią
i staranne ubicie. Dalsze zasypywanie prowadzi się warstwami ubijanymi, co 15–20 cm
na wysokość 0,3–0,4, m powyżej górnej krawędzi rury. Zasypywanie i ubijanie ziemi
następuje jednocześnie po obu stronach rurociągu. Ziemie użyta na pierwsze warstwy
powinna być sypka i mało spoista, bez kamieni i kawałków drewna. Dalsze zasypywanie
wykopu może być wykonane ręcznie lub mechanicznie warstwami grubości 20 cm
z jednoczesnym ubijaniem na całej szerokości wykopu. Jednocześnie z zasypywaniem
przewodu należy stopniowo prowadzić demontaż obudowy, poczynając od dołu.
Płukanie i dezynfekcja przewodu są ostatnimi czynnościami przed oddaniem przewodu
do eksploatacji. Do płukania przewodu używa się wody wodociągowej, spuszczając brudną
wodę przez hydranty lub odwodnienia aż do chwili, kiedy wypływająca woda będzie czysta
(ocena wzrokowa). Dezynfekcja przewodu polega na wprowadzeniu do przewodu wody
z dodatkiem chlorku wapnia w ilości 100 mg/dm3 lub chloraminy w ilości 20–30 mg/dm3
i pozostawieniu roztworu w przewodzie przez dobę. Po ponownym przepłukaniu wodą należy
pobrać próbkę wody do analizy bakteriologicznej.
Eksploatacja sieci wodociągowych

Podstawową zasadą eksploatacji sieci wodociągowej jest utrzymanie ciągłego dopływu
wody do sieci i odbiorców przy zachowaniu odpowiedniego ciśnienia i właściwej jakości
wody. Do spełnienia tej zasady konieczne jest:
– utrzymywanie przewodów, uzbrojenia i urządzeń w pełnej sprawności, przez
systematyczne wykonywanie niezbędnych robót konserwacyjnych,
– niezwłoczne usuwanie uszkodzeń zdarzających się w różnych okresach doby i roku,
– badanie, analiza i regulacja pracy sieci w celu utrzymania najwłaściwszego rozkładu
ciśnień,
40
– badanie jakości wody dostarczanej do odbiorców i zapewnienie jej odpowiednich
właściwości,
– ustalenie, które z przewodów wymagają wymiany ze względu na nieodpowiedni stan
techniczny.
Inwentaryzacja przewodów wodociągowych jest podstawą eksploatacji sieci. Powinna ona

obejmować: przewody magistralne i rozdzielcze, uzbrojenie sieci, a więc hydranty, zasuwy,
odpowietrzniki, odwodnienia oraz urządzenia specjalne: syfony, studnie dla zasuw itp.,
Podstawą inwentaryzacji przewodów magistralnych i rozdzielczych są: rysunek
inwentaryzacyjny przewodu, plan orientacyjny w skali l:5000 oraz książki inwentarzowe
przewodów i uzbrojenia, kartoteka przewodów, w której notuje się wszystkie uszkodzenia
przewodów i ich przyczyny, liczbę połączeń itp., szkice i rysunki wykonawcze połączeń
wodociągowych, szkice wykonawcze naprawy przewodów.
Komputerowa baza danych o sieci może zastąpić kartoteki oraz książki inwentarzowe.
Prace konserwacyjne są to czynności wykonywane na sieci podczas wykonywania których

nie następuje przerwanie dostarczania wody do odbiorców, a mianowicie:
– przegląd (systematyczna kontrola – obchód) urządzeń i budowli na sieci,
– przegląd uzbrojenia i kontrola jego oznakowania,
– utrzymanie przewodów w dobrym stanie technicznym,
– zabezpieczenie urządzeń wodociągowych przed zamarzaniem,
– drobne remonty bez wyłączania odcinków sieci z użytkowania.
Drobne roboty montażowe wynikają z przeprowadzonych przeglądów. Polegają one na
wymianie lub naprawie szybko niszczących się elementów urządzeń wodociągowych. Zalicza
się je do remontów bieżących.
Roboty naprawcze są to prace wykonywane na sieci wodociągowej połączone

z przerwaniem dopływu wody do odbiorców. W grupie tej należy rozróżnić:
– roboty naprawcze, które po wykryciu uszkodzenia wymagają szybkiego usunięcia
uszkodzeń przewodów wodociągowych i ich uzbrojenia a także odmrażania przewodów
wodociągowych i ich uzbrojenia,
– zabezpieczenia sieci wodociągowej przed zakażeniem w czasie napraw i ewentualnego
usunięcia zakażenia,
– roboty naprawcze, których miejsce i czas mogą być zaplanowane; najczęściej
sprowadzają się one do oczyszczania przewodów wodociągowych z osadów.
Roboty naprawcze charakteryzują się bardzo dużą nierównomiernością występowania.
Szczególnie dotyczy to uszkodzeń oraz zamarznięć sieci wodociągowej i jej uzbrojenia,
powstających w wyniku wahań temperatury lub jej spadku poniżej 0°C.
O uszkodzeniu przewodów wodociągowych może świadczyć wypływanie wody
na powierzchnię terenu, do piwnic domów, zwiększenie przepływu wody w kanałach
lub zaobserwowanie mokrych miejsc w studniach rewizyjnych.
Podczas uszkodzeń głównych przewodów magistralnych następuje gwałtowny spadek
ciśnienia na stacji pomp wtłaczającej wodę do sieci.
Czyszczenie sieci wodociągowej

W trakcie eksploatacji sieci wodociągowych występuje zanieczyszczenie przewodów
spowodowane: parametrami jakościowymi transportowanej wody, awariami sieci,
montowanej uzbrojenia, podłączeniem nowych odcinków przewodów, prowadzeniem prac
remontowych.
41
Podczas eksploatacji sieci wodociągowych na ich stan techniczny mają wpływ: korozja
przewodów, ścieralność ścianek przewodów, gromadzenie się osadów, wpływ nadmiernych
obciążeń stałych i dynamicznych. Wpływ na niezawodność eksploatacyjną sieci wywiera
zastosowanie właściwych materiałów, prawidłowe wykonanie prac montażowych,
odpowiednie wykonanie prac ziemnych.
W tworzących się osadach można wyodrębnić strefę inkrustacji, tj. odkładania się
jakiegoś materiału na wewnętrznych ściankach przewodów, łatwo rozpuszczalnego,
o grubości 10–5 mm i strefę cementacji, trudno rozpuszczalną, o grubości 3–10 mm.
W celu usunięcia osadów stosuje się metody:
– mechaniczne – skrobakiem umocowanym do linki przeciąganej mechanicznie,
– hydrauliczne – płukanie wodą lub płukanie wodą i powietrzem,
– chemiczne – przez zastosowanie związków chemicznych rozpuszczających osad,
– hydrodynamiczne – przez ciśnieniowe usuwanie osadów ze ścianek rury.
Renowacja sieci wodociągowych

Renowacja sieci jest bezodkrywkową rehabilitacją techniczną rurociągów w celu zwiększenia
przepustowości przewodu i przy zachowaniu wymaganej wytrzymałości materiału. Sieci
wodociągowe mogą być poddawane renowacji następującymi metodami:
– Wykładanie zaprawą cementową przewodów wodociągowych – zmniejsza opory
hydrauliczne, ochrania przed korozją wewnętrzną i zapobiega odkładaniu się osadów.
Przewody wodociągowe przed wyłożeniem zaprawą cementową muszą być oczyszczone
ze złogów i osadów powstałych na skutek korozji. Czyszczenie to wykonuje się
mechanicznie za pomocą skrobaków i szczotek przeciąganych przez rurociąg.
Wybieranie osadu z przewodu wykonuje się za pomocą przeciąganego czyszczaka
gumowego. Czyszczenie przeprowadza się również przy zastosowaniu agregatu
o wysokich parametrach ciśnieniowych do 1200 bar lub frezu wodnego, umożliwiających
wyczyszczenie rur z zarostów do „białej blachy”, nawet przy istniejących resztkach
wykładziny bitumicznej. Powierzchnia wewnętrzna oczyszczonego przewodu
wodociągowego żeliwnego lub stalowego nie musi być metaliczna. Za pomocą kamery
telewizyjnej należy zlokalizować wszystkie odgałęzienia, celem ich udrożnienia po
zakończeniu cementowania.
Zalecanym sposobem wykładania powierzchni wewnętrznych przewodów
wodociągowych zaprawą cementową jest metoda odśrodkowa. Metoda ta polega na
wprowadzeniu do przewodu wodociągowego turbiny, która poprzez dysze narzuca
zaprawę cementową centrycznie na ścianki wewnętrzne rurociągu. Zaprawa ta jest
wygładzana gładzikiem ciągnionym za turbiną. Po zakończeniu cementowania należy
odessać zaprawę cementową z wszystkich uprzednio zlokalizowanych odgałęzień.
– Wprowadzenie do przewodu wodociągowego rur z tworzyw o przekroju okrągłym lub
w kształcie litery U – powoduje zwiększenie wytrzymałości, zmniejszenie oporów, brak
korozji oraz inkrustacji na ściankach rur. Tworzywem, z którego wykonane są rury do
renowacji przewodów wodociągowych jest polietylen PE–80 i PE–100.
Przewody wodociągowe przed wprowadzeniem rur z PE muszą być oczyszczone ze
złogów i osadów pozostałych na skutek korozji. Rury polietylenowe są wciągane do
przewodu za pomocą wciągarki. Przy zastosowaniu rury o przekroju w kształcie litery
U po jej wciągnięciu wtłacza się do niej parę wodną, powodując powrót rury do
przekroju kołowego i ścisłe przyleganie do ścianki przewodu. Następnie po próbie
szczelności należy wyciąć otwory na wszystkich odgałęzieniach przewodu.
– Wprowadzenie do wewnątrz przewodu wodociągowego rękawa z polietylenu grubości
5–8 mm i wytrzymałości na ciśnienie wewnętrzne do 24 bar. Nasączony on jest
żywicami. Po wypełnieniu gorącą wodą, powietrzem czy promieniami UV następuje
42
utwardzenie rękawa w trakcie dociskania do odnawianej rury. Zasadniczą zaletą tej
metody jest oprócz minimalnego zawężenia przekroju również zdolność dostosowania się
do kształtu rury. Ograniczeniem może być grubość ścianki rękawa, która rośnie
w przypadku większych średnic przewodów i dużych obciążeń zewnętrznych.

1. Jakie elementy uzbrojenia sieci wodociągowej są konieczne dla jej prawidłowej
eksploatacji?
2. Przy jakiej minimalnej temperaturze powierzchni zewnętrznej przewodu wodociągowego
można przeprowadzić próbę szczelności odcinka wodociągu?
3. Jakimi metodami przeprowadza się renowację wodociągu?
4. Jaki jest zakres prac wykończeniowych na wodociągu?
5. Co ma wpływ na niezawodność eksploatacyjną sieci wodociągowej?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ warunki wykonania próby szczelności odcinka wodociągu średnicy 100 mm
o długości 150 m wykonanego z rur żeliwnych.

1) przeanalizować wytyczne odbioru sieci wodociągowych,
2) na arkuszu papieru formatu A4 wypisać w punktach warunki wykonania próby
szczelności odcinka wodociągu o zadanych wymiarach,

– warunki wykonania i odbioru sieci wodociągowych,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca odbioru i eksploatacji sieci wodociągowych.
Ćwiczenie 2
W ulicy został zlokalizowany wyciek wody. Podaj jego ewentualne przyczyny
i zaproponuj sposoby likwidacji.

1) przeanalizować literaturę dotyczącą przyczyn awarii sieci wodociągowych,
2) na arkuszu papieru formatu A4 zapisać ewentualne przyczyny awarii,
3) zaproponować czynności zmierzające do jej likwidacji,
43
– ołówek, długopis, gumka, linijka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca odbioru i eksploatacji sieci wodociągowych.

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić procedury przeprowadzania badania szczelności odcinka
wodociągu?  
2) określić kolejność prac przy zasypywaniu wodociągu?  
3) wyjaśnić, na czym polega eksploatacja sieci wodociągowej?  
4) wyjaśnić, dlaczego przeprowadza się inwentaryzację sieci wodociągowej?  
5) dobrać technologię czyszczenia przewodów sieci wodociągowej?  
6) określić sposób bezwykopowej naprawy sieci wodociągowej?  
44
4.7. Lokalne zaopatrzenie w wodę
W lokalnych ujęciach wody wykorzystywane są tylko wody podziemne.
Jeżeli w pobliżu nieruchomości nie ma sieci wodociągowej – jedynym możliwym
źródłem zaopatrzenia w wodę jest własna studnia. Jest ona także rozwiązaniem w przypadku,
gdy teren jest uzbrojony, ale w sieci jest zbyt mało wody i zakłady wodociągowe nie
zezwalają używać jej do podlewania. Można wtedy wybudować studnię tylko do tego celu.
Studnia stanowiąca ujęcie wody dla indywidualnej instalacji wodociągowej powinna
spełniać wymagania:
– konstrukcja powinna być dostosowana do czerpania z niej wody pompą o napędzie
mechanicznym,
– woda czerpana ze studni powinna odpowiadać wymaganiom jakościowym wody
przeznaczonej do spożycia przez ludzi.
Rodzaje studni:
– studnia abisyńska (studnia wkręcana) określana jako abisynka,
– studnia kopana (kręgowa),
– studnia wiercona (głębinowa).
Wybór rodzaju studni zależy od głębokości zalegania wód gruntowych, ich wydajności
i jakości, czyli przydatności wody do picia.
Lokalizacja studni
O lokalizacji studni decyduje obecność wody podziemnej i konieczność zachowania
odległości gwarantujących ochronę studni przed zanieczyszczeniem.
Lokalizując studnię kopaną lub z filtrem wbijanym, powinno uwzględnić się głównie
wymagane odległości od potencjalnych źródeł zanieczyszczeń. Istotne jest także to, aby teren,
na którym będzie zlokalizowana studnia, nie leżał niżej niż teren ze zbiornikiem na ścieki lub
gnojowicę, z uwagi na niebezpieczeństwo, że gdyby nastąpiło przelanie zbiorników,
nieczystości z nich spływałyby w kierunku studni.
Każda studnia powinna być wykonana w odległości co najmniej:
– 5 m od granicy nieruchomości, a także studni wspólnej na granicy dwóch działek,
– 7,5 m od osi rowu przydrożnego,
– 10–15 m od drzew o rozbudowanych systemach korzeniowych (jesion, topola, olszyna),
– 15 m od budynków inwentarskich i związanych z nimi silosów, szczelnych zbiorników
na gnojowice, kompostników, szczelnego bezodpływowego zbiornika ścieków (szamba),
– 30 m od drenażu rozsączającego ścieki do gruntu, jeżeli są one uprzednio oczyszczane
biologicznie,
– 70 m od nieutwardzonych wybiegów dla zwierząt hodowlanych oraz od drenażu
rozsączającego ścieki nieoczyszczone biologicznie.
Ze względu na zanieczyszczenie ujęcia wody dodatkowo należy unikać usytuowania
studni blisko rur spustowych oraz miejsc spływu wody deszczowej.
Studnia nie powinna być budowana w najniższym miejscu nieruchomości z uwagi
na spływanie wód opadowych.
45
Rys. 1. Warunki usytuowania studni na działce [15] 1 – studnia, 2 – przewód
wodociągowy, 3 – przewód kanalizacyjny, 4 – drenaż rozsączający,
5 – osadnik gnilny
Rys. 2. Schemat usytuowania studni [15]
46
Na terenie nieruchomości można wybudować studnie do poboru wody pitnej lub jako
dodatkowe źródło wody (np. do podlewania ogrodu).
Dla studni wykonanej na potrzeby własne gospodarstwa domowego gdzie:
− pobór wody nie przekracza 5 m3/d,
− wydajność pomp czerpiących wodę ze studni nie przekracza 0,5 m3/h,
− głębokość odwiertu studni nie przekracza 30 m,
nie jest wymagane pozwolenie wodnoprawne i nie trzeba ustanawiać stref ochronnych.
Również studnie kopane i z filtrem wbijanym ujmujące wodę z pierwszego poziomu
wodonośnego nie wymagają żadnych zezwoleń.
Jeśli studnia wymagałaby pozwolenia, trzeba wokół niej wyznaczyć bezpośrednią strefę
ochronną o promieniu 10 m od jej obudowy. Najlepiej obsiać ją trawą i ewentualnie
wygrodzić.
Studnia z filtrem wbijanym – abisyńska ujmuje wodę z pierwszego, najpłytszego poziomu

wodonośnego, w którym występują wody zaskórne i gruntowe, średnio z głębokości 3–7 m.
Nad miejscem wykonania otworu rozstawia się trójnóg z młotem, który opadając wbija rurę z
filtrem w grunt. Filtr zakończony jest stożkiem, który ułatwia wbijanie. Umieszcza się go w
warstwie wodonośnej. Studnię zakańcza się betonowym kręgiem, do którego przykręca się
pompę z opuszczanym tłokiem (najczęściej z dźwignią ręczną – abisynkę).
Studnie takie wykonuje się wyłącznie w gruncie piaszczystym, ponieważ przebijanie się
przez warstwę gliny wiąże się z ryzykiem uszkodzenia rury studziennej. Średnica studni
wbijanej nie przekracza 50 mm , zwykle jednak ma mniejszą wydajność niż studnia kopana.
Aby studnia dostarczała odpowiednią ilość wody, filtr musi być zagłębiony w warstwie
przypowierzchniowej od 0,5 do 1,5 m – jeśli prace prowadzone są w okresie suchym, oraz
minimum 2 m, gdy wykonywane są po dużych deszczach – dotyczy to studni korzystających
z warstw wodonośnych przynajmniej częściowo zasilanych wodami opadowymi.
Pobieranie wody następuje przez pompowanie ręczną dźwignią, co powoduje ruch tłoka
i podniesienie słupa wody. Inne studnie z filtrem wbijanym mogą być wyposażone w pompę
elektryczną. Do studni wąskorurowych powinna być zastosowana pompa elektryczna o małej
wydajności z uwagi na zabezpieczenie jej przed zniszczeniem ujęcia w wyniku zbyt
gwałtownego poboru wody.
Studnie kopane – głębokość studni dochodzi zazwyczaj do 20 m. Pobór wody przez studnie
kopane może być:
− boczny – przez otwory ścienne,
− denny,
− boczny i denny.
Napływ wody do studni przez dno jest możliwy przez:
– założenie perforowanej płyty,
– pozostawienie dna otwartego.
Studnie wykonuje się z kręgów betonowych lub żelbetowych o średnicach od 0,8 m do 1,8 m
i wysokości 0,6 m. Na dnie studni powinien być wykonany filtr odwrotny składający się z 1 –
3 warstw materiału gruboziarnistego ułożonego w taki sposób, że ziarna o większych
średnicach znajdują się na w górnej części filtra, a te o mniejszym uziarnieniu, na jego dole,
czyli w najniższym punkcie studni.
Elementy składowe studni to:
− wieniec (nóż),
− mur płaszczowy – obudowa szybowa z kręgów, które stanowią umocnienie boczne
wykopu, a jednocześnie zabezpieczają ujmowaną wodę przed przedostawaniem się do
niej zanieczyszczeń z gruntu.
− obudowa górna.
47
Rys. 3. Schemat studni kopanej [15]
Studnię powinien budować trzyosobowy zespół kopaczy pod kierunkiem

wykwalifikowanego studniarza.
Budowa studni obejmuje:
− prace przygotowawcze – czynności polegające na wyrównaniu terenu i zapewnieniu dróg
dojazdowych,
− zgromadzenie i przygotowanie narzędzi, urządzeń transportu pionowego, urządzeń do
odwadniania szybu studziennego,
− wykonanie szybu studziennego do warstwy wodonośnej.
Podczas przeprowadzania budowy studni kopanej powinny być stosowane narzędzia
i urządzenia:
− czerpaki ręczne do podwodnego wybierania ziemi z szybu studziennego,
− świdry do wydobywania z szybu studziennego drobnego nawodnionego piasku pylastego,
− wyciąg kołowrotkowy,
− pompa ręczna ssąco – tłocząca lub pompa elektryczna do obniżania poziomu wody
gruntowej w studni.
Wykonanie pionowego szybu studziennego obejmuje czynności:
– wykonanie szerokiego wykopu pomocniczego o wymiarach: średnica 1,5 m i głębokość
1,5–2,0 m,
– ustawienie pierwszego kręgu na wieńcu nożowym – konieczne jest jego ustawienie
pionowe,
– wybieranie równomierne gruntu z wnętrza kręgu – powoduje opuszczanie kręgu w dół,
– oczyszczenie powierzchni styków kręgów,
– uszczelnienie spoiny zaprawą cementową,
– ustawienie kolejnego kręgu na poprzednim,
– wybieranie w wnętrza kręgu gruntu.
Ważne jest, aby połączenia między kręgami wykonane były dokładnie, zapewniając
szczelność całej cembrowinie.
48
Urobek ze studni wydobywany jest wiadrami zawieszonymi na linie na krążku trójnogu
i składowany w odległości minimum 1,5 od szybu studziennego. Górna część studni powinna
być obłożona tłustą gliną bez kamieni i części obcych. Szerokość warstwy ochronnej przy
powierzchni terenu powinna wynosić 0,15–1,0 m, głębokość nie powinna być mniejsza od
1,5 m. Na ubitej glinie powinna być usypana warstwa piasku o grubości 0,2–0,3 m, a na niej
wykonana wylewka betonowa lub ułożony bruk ze spadkiem 5–10 % w kierunku od studni.
Obudowa studni powinna być wykonana jako jedna z trzech alternatywnych rozwiązań:
− wyprowadzona ponad powierzchnię terenu na wysokość 0,25–0,30 m i przykryta
pokrywą większą o 0,2 m od średnicy kręgu studziennego,
− wyprowadzona ponad powierzchnię terenu o 0,2 m jeśli do ujmowania wody
zastosowany jest zestaw pompowo-hydroforowy i przykryta szczelną pokrywą,
− wyprowadzona ponad powierzchnię terenu na wysokość co najmniej
0,9 m i zabezpieczona daszkiem okapowym.
Woda ze studni kopanej ujmowana jest najczęściej pompą ssącą współpracująca
z hydroforem, albo poprzez pompę zainstalowaną na pokrywie studni.
W czasie budowy studni powinny być przestrzegane zasady:
− codziennie przed rozpoczęciem pracy powinien być sprawdzony stan sprzętu i urządzeń
pomocniczych,
− w promieniu 2–3 m od szybu studziennego nie powinny być umieszczone żadne
przedmioty, które mogłyby wpaść do otworu,
− robotnicy pracujący w szybie powinni być wyposażeni w kaski ochronne, szelki i liny
asekuracyjne,
− w czasie pracy kopacza w szybie, pracownik będący na powierzchni powinien nie
opuszczać stanowiska pracy pełniąc funkcje kontrolne.
Ze względu na technologię wykonania studni najczęściej ujmuje ona wodę gruntową
z pierwszego, najpłytszego poziomu wodonośnego. Zwykle występuje on bezpośrednio pod
warstwą gleby i nie jest przykryty warstwami nieprzepuszczalnymi. Do wody mogą przenikać
różne zanieczyszczenia, jej uzdatnianie jest skomplikowane i dla pojedynczego domu
nieopłacalne.
Studnie głębinowe – wykonywane są dla ujęć wód podziemnych z głęboko położonych

warstw wodonośnych. Stosowana jest do ujmowania wody gruntowej lub wgłębnej,
najczęściej przy lokalnym zaopatrzeniu do głębokości 30 m.
W otwór w gruncie wykonany wiertnicą, opuszcza się rurę osłonową i na odpowiednią
głębokość perforowaną rurę filtracyjną, tak aby znalazła się w warstwie wodonośnej. Dno
studni jest zaślepione. aby poprawić warunki dopływu wody, wokół rury filtracyjnej
wykonuje się zwykle obsypkę (warstwę z gruboziarnistego żwiru). Czynnością końcową jest
opuszczenie w głąb studni pompy głębinowej. Górna część studni wykończona jest obudową
z kręgów betonowych lub gotową – z tworzywa sztucznego. W obudowie znajduje się
zakończenie rury osłonowej, głowica (element łączący rurociąg tłoczny pompy głębinowej
z przyłączem wodociągowym), zawory służące do zamknięcia przepływu wody w rurociągu
doprowadzającym wodę ze studni oraz zasilanie pompy. Powierzchnia ziemi wokół obudowy
powinna być w promieniu 1 m wyłożona brukiem ze spadkiem na zewnątrz studni
49
Rys. 4. Schemat studni głębinowej [15]
Lokalne urządzenia do uzdatniania wody

W wodach podziemnych zazwyczaj występuje nadmiar żelaza i manganu, niekiedy
dwutlenku węgla i siarkowodoru. Uzdatnianie wody w warunkach lokalnego zapotrzebowania
na wodę ogranicza się do procesów odżelaziania, odmanganiania i odkwaszania.
W przypadkach wątpliwości w zakresie jakości wody pod względem bakteriologicznym
stosuje się jej odkażanie.
Odżelazianie niewielkich ilości wody w warunkach lokalnych sprowadza się
do zastosowania odżelaziacza zamkniętego, w którym następuje mieszanie wody
z powietrzem, zajęcie reakcji chemicznej i wytrącenie osadu wodorotlenku żelaza (III) na
złożu filtracyjnym. Zawartość żelaza w wodach podziemnych waha się od zawartości
śladowych do kilkudziesięciu mg Fe/dm3. Żelazo może występować: jako rozpuszczalne
i bezbarwne jony dwuwartościowe lub jako utlenione, wytrącające się w postaci czerwonego
osadu, jony żelaza trójwartościowego. Związki żelaza w wodzie mogą pochodzić z: gleby,
ścieków przemysłowych odprowadzanych do naturalnych zbiorników wodnych i do ziemi,
z wód kopalnianych oraz z korozji rur i zbiorników żelaznych. Odżelazianie polega na
zmianie występujących związków żelaza w postaci rozpuszczonej w związki
nierozpuszczalne, które są zatrzymywane na złożu filtracyjnym.
Odmanganianie wody przeprowadzane jest równocześnie z jej odżelazianiem.
Nadmiar CO2 usuwany jest w czasie przepuszczania wody przez złoże filtracyjne
zbudowane np. z rozdrobnionego marmuru wbudowane w obudowę stalową lub z tworzywa
sztucznego. Usunięcie zanieczyszczeń będących przyczyną dyskwalifikacji wody pod
50
względem bakteriologicznym sprowadza się do zastosowania związków chloru do jej
dezynfekcji.
Lokalne urządzenia do podnoszenia i magazynowania wody

Podobnie jak w systemach wodociągowych, w lokalnym zaopatrzeniu w wodę stosowane
są różnego rodzaju pompy tłokowe i wirowe. Urządzenia zbiornikowe gromadzą wodę na
potrzeby odbiorców oraz podnoszenie ciśnienia wody. Zbiorniki powinny być zlokalizowane
w takich miejscach, aby nie było możliwości wtórnego zanieczyszczenia wody. Powinny być
zasilane zawsze przez pompę. Pojemność zbiornika można przyjąć na podstawie tabeli nr 2.
Tabela 4. Minimalne pojemności zbiorników wodociągowych przy zużyciu wody 120 dm3/M∙d [13, s. 524]
Liczba mieszkańców Zużycie wody [dm3/M∙d] Pojemność zbiornika [dm3]
2 240 250
3 360 400
4 480 500
5 600 600
6 720 700
Do podwyższania ciśnienia wody stosowane są zbiorniki wodno – powietrzne (hydrofory).
Zasady eksploatacji lokalnych urządzeń wodociągowych

Studnie kopane muszą być chronione przed zanieczyszczeniami, które mogą dostać się
do studni albo z góry, albo przez nieszczelności w obudowie.
Urządzenia miejscowe do uzdatniania wody są zazwyczaj eksploatowane przez
użytkowników i w ich własnym interesie jest utrzymanie ich w dobrym stanie technicznym.
Eksploatacja pomp polega na utrzymaniu ich zawsze w stanie zdolnym do pracy.
Urządzenia zbiornikowe powinny być zabezpieczone przed korozją, a zapas wody nie
powinien być większy niż 1 – dobowe zapotrzebowanie na wodę.
Zbiorniki hydroforowe powinny być poddawane zabiegom konserwacyjnym
i przeglądom w taki sposób, aby były utrzymywane w ciągłej gotowości do pracy.

1. Z jakich wód podziemnych można pobierać wodę do lokalnego zaopatrzenia?
2. Jakie warunki lokalizacyjne muszą być spełnione, aby wybudować studnię?
3. Jakie czynności wykonywane są podczas budowy studni kopanej?
4. W jaki sposób zabezpiecza się teren wokół studni kopanej?
5. Jakie lokalne urządzenia stosuje się do podnoszenia wody?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządź wykaz czynności, materiałów, sprzętu i narzędzi oraz środków ochrony
osobistej dla wykonania studni kopanej w gruncie piaszczystym. Podaj skład zespołu
pracowników do wykonania zadania.
51

1) przeanalizować dokumentację hydrogeologiczną ujęcia wody,
2) przeanalizować wytyczne wykonania studni kopanej,
3) na arkuszu papieru wykonać niezbędne zestawienia i wykazy,
4) podać skład zespołu pracowników do wykonania zadania,

– dokumentacja hydrogeologiczna ujęcia wody,
– wytyczne montażu studni kopanych,
– katalogi kręgów betonowych i żelbetowych,
– katalogi sprzętu i narzędzi,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca lokalnego zaopatrzenia w wodę.
Ćwiczenie 2
osobistej dla wykonania instalacji wodociągowej dla układu studnia – pompa – zbiornik
górny. Podaj skład zespołu pracowników do wykonania zadania.

1) przeanalizować dokumentację hydrogeologiczną studni,
2) przeanalizować karty katalogowe pomp,
3) przeanalizować wytyczne wykonania instalacji wodociągowych,
4) wykonać schemat montażowy układu wodociągowego,

– dokumentacja hydrogeologiczna studni,
– katalogi zbiorników górnych,
– katalogi pomp,
– wytyczne wykonania instalacji wodociągowych,
– wymagania techniczne wykonania i odbioru instalacji wodociągowych w zakresie
lokalnego zaopatrzenia w wodę,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca lokalnego zaopatrzenia w wodę.
52
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić i scharakteryzować sposoby zabezpieczania terenu wokół
studni kopanej?  
2) określić minimalną odległość studni od domku jednorodzinnego?  
3) wyjaśnić, na czym polega wykonanie studni głębinowej?  
4) dobrać sposób uzdatniania wody pobranej ze studni?  
5) wyjaśnić, na czym polega eksploatacja lokalnych urządzeń
53
4.8. Rodzaje sieci kanalizacyjnych

Skład i właściwości ścieków
Ścieki stanowią substancję płynną składającą się głównie z wody mniej lub bardziej
zanieczyszczonej. Zanieczyszczenia te znalazły się w wodzie w wyniku procesów, do których
została ona użyta. Ścieki to zużyte wody, nie wyłączając wód pozostałych po chłodzeniu
oraz wody opadowe i wody z drenażu miejskiego ujęte w przewody otwarte lub zamknięte.
Grupa ścieków związana z życiem codziennym ludzi w gospodarstwach domowych
i ich bytowaniem to ścieki bytowe.
Ścieki bytowe zawierają substancje organiczne i nieorganiczne, zawierają fekalia i odpadki
pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Zanieczyszczenia w tych ściekach mają charakter
stały. Ścieki pochodzące z ustępów spłukiwanych – fekalia wydzielane przez człowieka, są to
tzw. ścieki czarne. Ścieki szare pochodzą z kuchni, łazienki, pralni, a związane są
z powtarzalnymi czynnościami życia codziennego: gotowanie, mycie, pranie. W ściekach
znajdują się pływające części stałe (resztki pokarmów, papier, ekstrementy, drobne szmaty,
piasek), cząstki koloidalne i rozpuszczone oraz drobnoustroje. Ścieki czarne zawierają
w sobie prawie cały ładunek azotu – utlenione związku azotu są zagrożeniem jakości wód
podziemnych. Ponadto ścieki te są niebezpieczne głównie z powodu znajdujących się w nich
bakterii chorobotwórczych, jaj pasożytów i wirusów. W 1 cm3 mogą być dziesiątki milionów
bakterii. Ścieki szare stanowią zagrożenie pod względem chemicznym. Zawierają one
detergentu, organiczne związki aromatyczne, tłuszcze. Ilość ścieków bytowych jest równa
w przybliżeniu ilości pobranej wody. Koncentracja zanieczyszczeń zależy od zużycia wody
przez 1 mieszkańca w czasie 1 doby. Im większe zużycie wody, tym mniejsza koncentracja
zanieczyszczeń, czyli tzw. ładunek zanieczyszczeń.
Ścieki przemysłowe mają bardzo różnorodny charakter. Są to ścieki z zakładów
przemysłowych, z terenów składowych, z magazynów, zaplecza budownictwa i komunikacji.
Rodzaj zanieczyszczeń i stopień ich koncentracji zależy od procesów technologicznych. Skład
ścieków jest zmienny w czasie, zależy od profilu produkcji lub jego faz produkcyjnych. Do
obliczania ilości ścieków przemysłowych odpływających do kanalizacji można przyjmować,
że ilość ścieków jest równa 90% ilości wody pobranej przez poszczególne zakłady. Spływy
ścieków z terenów składowych należy przyjmować w ilości 2 dm3/s z 1 ha powierzchni.
Ścieki opadowe powstają z opadów deszczów, topniejącego śniegu lub lodu. Rozpuszczają
pyły, produkty nie spalonego paliwa i różnych substancji stałych i gazowych usuwanych
przez zakłady przemysłowe. Inne zanieczyszczenia rozpuszczone w opadach
atmosferycznych to: środki ochrony roślin, aerozole osiadłe na dachach i ulicach, odpadki,
produkty ścierania powierzchni ulic i opon samochodowych. Ilość zanieczyszczeń
dostających się do ścieków opadowych odprowadzanych z terenu miasta zależy od:
– zanieczyszczeń atmosferycznych w obrębie miasta,
– rodzaju nawierzchni ulic, placów i chodników,
– rodzaju transportu kołowego,
– intensywności ruchu kołowego i pieszego,
– organizacji i sposobu oczyszczania ulic od śmieci,
– sposobów walki z gołoledzią,
– ilości terenów zielonych,
– intensywności i czasu trwania opadu,
– długości okresu jaki upłynął od poprzedniego opadu.
54
Ścieki po oczyszczeniu trafiają do wód powierzchniowych lub do gruntu. Zazwyczaj
odbiornikiem ścieków jest środowisko wodne:
– wody powierzchniowe płynące (rzeki, potoki, rowy melioracyjne),
– wody powierzchniowe stojące (jeziora, sztuczne zbiorniki retencyjne),
– wody morskie.
Środowisko gruntowe to warstwa przypowierzchniowa użytków rolnych lub leśnych.
Zazwyczaj tylko w niewielkim stopniu ścieki uprzednio podczyszczone są wprowadzane
poprzez ich rozsączanie. Wybór odbiornika ścieków zależy od: położenia terenów
kanalizowanych i zdolności przyjęcia określonych ilości ścieków i zanieczyszczeń.
Warunki, jakim powinny odpowiadać ścieki odprowadzane do wód lub do ziemi
określane są na podstawie obowiązującej w Polsce Ustawy z 18.07.2001 r. „Prawo Wodne”
(Dz. U. 2005r Nr 239 poz. 2019) z późn. zmianami i stosownymi rozporządzeniami
wykonawczymi.
Elementy sieci kanalizacyjnej

Kanalizacja to zespół budowli inżynierskich odprowadzających ścieki bytowe,
przemysłowei opadowe z obszaru zabudowanego oraz oczyszczających te ścieki.
Aby zostały spełnione zadania kanalizacji powinna ona być zbudowana z:
– kanałów bocznych zbierających ścieki z budynków usytuowanych wzdłuż ulicy lub innej
linii rozgraniczającej,
– kanałów głównych (kolektorów) – zadaniem ich jest odbieranie ścieków
odprowadzanych kanałami bocznymi i skierowanie ich do oczyszczalni,
– pompowni kanalizacyjnych (pompowni ścieków) – zadaniem ich jest podniesienie
ścieków na poziom wyższy w przypadkach gdy zagłębienie przekracza wartości
dopuszczalne,
– oczyszczalni ścieków w których zachodzą procesy oczyszczania i unieszkodliwiania
ścieków i osadów ściekowych,
– wylotów kanalizacyjnych ścieków do odbiorników wodnych.
Sieć kanalizacyjna powinna spełniać wymagania określone w Polskich Normach
oraz odrębnych przepisach prawa, a przede wszystkim zapewniać ciągły odbiór ścieków,
od wszystkich użytkowników objętych działaniem kanalizacji, w sposób nie powodujący
obciążeń nieakceptowalnych dla środowiska naturalnego oraz niezawodność odbioru ścieków.
Rodzaje kanalizacji
Przepływ ścieków zewnętrzną siecią kanalizacyjną jest przeważnie grawitacyjny.
W niektórych przypadkach stosowane są układy pracujące pod ciśnieniem jako
podciśnieniowe lub nadciśnieniowe. W zależności od zadań, jakie spełnia kanalizacja
wyróżnia się:
– kanalizację pełną odprowadzającą wszystkie rodzaje ścieków,
– kanalizację częściową – odprowadzającą ścieki bytowe i przemysłowe lub w wybranych
rejonach tylko ścieki opadowe.
Kanalizacja konwencjonalna zewnętrzna może być realizowana w zależności od
sposobu odprowadzania ścieków jako grawitacyjna:
– w systemie kanalizacji ogólnospławnej – sieć jednoprzewodowa, którą płyną wszystkie
rodzaje ścieków. Wymusza to konieczność wymiarowania kanału z uwzględnieniem
spływów deszczowych mogących odpływać w dużych ilościach. Wadami tego systemu
są m.in. wysokie koszty inwestycyjne wynikające z „przewymiarowania kanału” i jego
zagłębienia, wysokie koszty eksploatacji wynikające z konieczności okresowego
czyszczenia z nagromadzonych osadów przy małych prędkościach przepływu w okresach
bezdeszczowych, ujemne oddziaływanie na pracę oczyszczalni ścieków. System tej
55
kanalizacji jest jednak najtańszym sposobem odprowadzania ścieków z uwagi na jeden
przewód kanalizacyjny.
– w systemie kanalizacji rozdzielczej – sieć dwuprzewodowa; jednym przewodem (sieć
ściekowa) płyną ścieki bytowe i przemysłowe, drugim przewodem (sieć opadowa) płyną
ścieki opadowe. Przy stosowaniu tego systemu w każdej ulicy znajdują się dwa kanały:
jeden o mniejszej średnicy i głębiej położony to kanał ściekowy, drugi o znacznie
większej średnicy położony płycej to kanał odprowadzający ścieki opadowe. Zaletą
systemu są dobre warunki hydrauliczne (korzystne prędkości przepływu ścieków
i napełnienie kanału ściekami). Wadą zaś podwójne połączenia z budynkami oraz
zwiększone koszty utrzymania sieci.
– w systemie kanalizacji półrozdzielczej – sieć dwuprzewodowa, gdzie jednym przewodem
płyną ścieki bytowe i przemysłowe, drugim przewodem płyną ścieki opadowe.
Współdziałanie obydwu przewodów polega na tym, że w początkowy najbardziej
zanieczyszczony spływ ścieków deszczowych przelewa się poprzez separatory z kanału
deszczowego do ściekowego, a ścieki deszczowe pozbawione tych zanieczyszczeń płyną
dalej kanałem deszczowym. Ten system kanalizacji jest najbardziej kosztowny gdyż
oprócz wysokich kosztów inwestycyjnych znamiennych dla kanalizacji rozdzielczej
dodatkowymi kosztami jest budowa separatorów.
– w systemie mieszanym, gdzie część jednostki osadniczej posiada system ogólnospławny,
a część system kanalizacji rozdzielczej.
Kanalizacja niekonwencjonalna jest systemem alternatywnym względem kanalizacji
grawitacyjnej. Niekonwencjonalność systemów polega na mechanicznym wymuszeniu
w sieci kanalizacyjnej różnicy ciśnień, dzięki której odbywa się przepływ ścieków.
Kanalizacja ta wymusza budowę zamkniętych kanałów bez możliwości dostępu do nich,
a także użycie energii obcej do przemieszczania ścieków oraz stosowanie płukania
przewodów kanalizacyjnych. Znajduje zastosowanie jeśli brak jest naturalnych spadków
terenu, kiedy występuje wysoki poziom wód gruntowych, w niekorzystnych warunkach
gruntowych, przy małej gęstości zaludnienia oraz gdy ścieki pojawiają się okresowo. Stosuje
się systemy kanalizacji:
– ciśnieniową – stosowane pompy zatapialne wywołują nadciśnienie dzięki czemu ścieki
spływają do urządzeń zbiornikowo – tłocznych skąd są transportowane przewodami
ciśnieniowymi do kolektorów grawitacyjnych lub oczyszczalni ścieków.
– podciśnieniową – zastosowane pompy próżniowe wywołują podciśnienie w sieci
co powoduje przepływ ścieków. Są one zasysane przewodami podciśnieniowymi
i kierowane do zbiorników próżniowych zlokalizowanych w budynku stacji próżniowej.
Dalej ścieki kanałami grawitacyjnymi lub ciśnieniowymi płyną do oczyszczalni.

1. Jakiego rodzaju zanieczyszczenia znajdują się w ściekach opadowych?
2. Jakie są elementy sieci kanalizacyjnej?
3. Na czym polega odprowadzanie ścieków w systemach grawitacyjnych i ciśnieniowych?
4. Jaka jest różnica między kanalizacją rozdzielczą, a półrozdzielczą?
5. Kiedy występuje kanalizacja częściowa?
56
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównaj kanalizację konwencjonalną i niekonwencjonalną. Wykaż, dlaczego
kanalizacja grawitacyjna jest częściej stosowana w układach sieciowych.

1) przeanalizować cechy charakterystyczne kanalizacji konwencjonalnej
i niekonwencjonalneji ich uwarunkowania do stosowania,
2) wykonać analizę porównawczą kanalizacji konwencjonalnej i niekonwencjonalnej,
3) w punktach przedstawić te cechy kanalizacji grawitacyjnej, które powodują jej częstsze
stosowanie,

– literatura z rozdziału 6 dotycząca rodzajów sieci kanalizacyjnych.
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj zadania poszczególnych rodzajów kanałów sieci kanalizacyjnej
w systemie rozdzielczym.

1) przeanalizować systemy sieci kanalizacyjnych,
2) rozróżnić rodzaje kanałów w systemie sieci kanalizacyjnej,
3) scharakteryzować zadania poszczególnych rodzajów kanałów sieci kanalizacyjnej
w systemie rozdzielczym,

– literatura z rozdziału 6 dotycząca rodzajów sieci kanalizacyjnych.

1) określić ilość i rodzaj zanieczyszczeń w ściekach bytowo –

gospodarczych  
2) wskazać odbiorniki ścieków?  
3) ustalić rodzaj sieci kanalizacyjnej w zależności od warunków
terenowych?  
4) określić podstawowe zasady systemów grawitacyjnych sieci
kanalizacyjnej?  
5) wyjaśnić uwarunkowania stosowania niekonwencjowalnej sieci
kanalizacyjnej?  
57
4.9. Zasady wykonywania sieci kanalizacyjnych
Materiały stosowane do budowy sieci kanalizacyjnej
Zadaniem rur kanalizacyjnych i kształtek jest stworzenie właściwych warunków
przepływu ścieków. Przewody kanalizacyjne powinny byś niezawodne, posiadać właściwie
dobrane średnice, spadki, odpowiednio ukształtowane zmiany kierunku przepływu. Materiał,
z którego wykonane są prostki i kształtki, powinien zapewniać ich trwałość, gładkość,
szczelność, oraz posiadać wystarczającą odporność na agresywność ścieków i ścieralność.
Ścieki płynące przewodami kanalizacyjnymi grawitacyjnymi wypełniają przekroje w
50–60%. Tylko w kanalizacji ciśnieniowej ścieki płyną całymi przekrojami kanałów. Do
budowy kanałów używa się najczęściej rur o przekrojach kołowych, jajowych, gruszkowych
i dzwonowych.
Rury i kształtki kanalizacyjne wykonywane są z: betonu, kamionki, żeliwa, tworzyw
sztucznych.
Rury i kształtki betonowe są mało odporne na działanie wód agresywnych, dlatego też
ich powierzchnie są izolowane powłokami asfaltowymi jednostronnie przy odprowadzaniu
wód opadowych i dwustronnie w kanalizacji ściekowej. Do połączenia rur kielichowych
stosowane są jako materiały wypełniające i uszczelniające: tradycyjnie sznur konopny
smołowany, kit asfaltowy, zaprawa cementowa, a przy nowych rozwiązaniach wykładziny
wewnętrzne z tworzyw sztucznych i systemy uszczelnienia. Rury bezkielichowe łączy się na
pióro i wpust.
Rury kamionkowe obustronnie szkliwione produkowane są jako kielichowe
i bezkielichowe, Aby wykonać połączenie kanalizacyjne z zastosowaniem rur kamionkowych
łączy się je przy pomocy złączy kielichowych z wklejonymi gumowymi uszczelkami
poliuretanowo – polistyrenowej lub uszczelniającymi pierścieniami z poliuretanu. Rury
i kształtki kamionkowe łączone są także przy zastosowaniu złączy kielichowych, które
uszczelnia się za pomocą sznura konopnego smołowanego lub pakuł impregnowanych
materiałami bitumicznymi oraz kitu asfaltowego, zaprawy cementowej lub żywic
epoksydowych. Rury kamionkowe można też łączyć za pomocą obejm z polipropylenu
w systemie połączeń bezkielichowych.
Rury kanalizacyjne żeliwne na całej powierzchni pokrywane są powłoką ochronną
antykorozyjną, np. lakierem bitumicznym. Warstwa, którą utworzyła powłoka bitumiczna
powinna ściśle przylegać do powierzchni rury, być elastyczna, nie złuszczać się, nie odpadać
i nie lepić. Powłoka uznawana jest za prawidłowo wykonaną, jeżeli podczas uderzenia
młotkiem stalowym 9,5 kg nie nastąpiło jej uszkodzenie. Dla rur kanalizacyjnych żeliwnych
kielichowych wykonanie połączeń kielichowych polega na wsunięciu bosego końca jednej
rury do kielicha drugiej rury do wyczuwalnego oporu. Powstałą wolną przestrzeń pomiędzy
wewnętrzną ścianką kielicha, a zewnętrzną powierzchnią bosego końca rury, wypełnienia się
materiałem uszczelniającym. Do głębokości 2/3 kielich uszczelnia się sznurem konopnym
smołowanym, a resztę wolnej przestrzeni wypełnia się zaprawą cementową, folią aluminiową,
pianką poliuretanową. Sznur nie powinien mieć miejscowych zgrubień. Coraz częściej
znajduje zastosowanie sznur gumowy lub elastomerowy. Do wykonania uszczelnienia używa
się ubijaka i młotka.
Systemy rur i kształtek z PVC–U przeznaczone są do budowy bezciśnieniowych sieci
kanalizacyjnych. Połączenia wykonywane są za pomocą kształtek kielichowych
z uszczelkami gumowymi lub uszczelkami z pierścieniem mocującym. Uszczelka taka składa
się z: pierścienia uszczelniającego wykonanego z elastomeru TPE (w kolorze czarnym)
i pierścienia mocującego wykonanego z PP wzmocnionego włóknem szklanym. Po
58
oczyszczeniu kielicha rury lub kształtki należy w suchy rowek kielicha włożyć uszczelkę.
Włożenie ułatwia ściśnięcie jej na kształt ósemki. Następnie należy oczyścić zewnętrzną
stronę bosego końca rury, posmarować ją talkiem lub środkiem dla zwiększenia poślizgu
i dokonać połączenia przez wciśnięcie rury w kielich na odpowiednią głębokość. Pierścień
mocujący naprężony podczas procesu kielichowania zapobiega ruchom uszczelki, utrzymuje
ją we właściwym położeniu oraz uniemożliwia wyjęcie jej z kielicha, przesunięcie się
w rowku kielicha, a także zapobiega podwinięciu (skręceniu) uszczelki. Oba pierścienie,
trwale połączone ze sobą, ściśle przylegają zarówno do kielicha, jak i do wsuniętego końca
rury. Konstrukcja uszczelek sprawia, że siły niezbędne do montażu są znacznie mniejsze niż
przy uszczelnianiu tradycyjnym.
Do klejenia rur PVC–U należy bezwzględnie użyć kleju agresywnego. Powierzchnie rur
podlegające klejeniu odtłuszcza się chlorkiem metylu. Należy zwracać uwagę, aby
powierzchnia przed nałożeniem kleju była sucha i czysta. Klej nakłada się za pomocą pędzla
rozprowadzając go od najgłębszej powierzchni kielicha. Klej należy nakładać równomiernie.
Cała operacja nakładania kleju nie powinna trwać dłużej niż 1 minutę. Po nałożeniu kleju
dokonuje się połączenia przez wcisk łączonych elementów aż do oporu. Po połączeniu należy
niezwłocznie wytrzeć wyciśnięty nadmiar klej. Przez 5 minut od wykonania połączenia nie
można poruszać połączonych elementów. Niewątpliwą zaletą systemu jest: duża żywotność
rur (minimum 50 lat) oraz mały ciężar elementów systemu.
Odcinki rur z PE (wykonanie PE 80 i PE 100) można łączyć poprzez: połączenia
mechaniczne (zaciskowe i kołnierzowe), zgrzewanie doczołowe oraz przy pomocy złączek
elektrooporowych.
Rury z PP produkowane jako kielichowe oraz jako rury dwuścienne, z których
wewnętrzna ścianka jest gładka, a zewnętrzna profilowana. Bosy koniec rury jest fabrycznie
wyposażony w uszczelkę z elastomeru.
Elementy systemu kanalizacyjnego i ciśnieniowego z PVC bez praktycznie bez
ograniczeń mogą być łączone z innymi materiałami takimi jak stal, żeliwo, PE
z zastosowaniem złączy kielichowych, kielichowo – kołnierzowych. Połączenie rury
dwuściennej z gładką rurą z PVC wykonywane jest z wykorzystaniem kielicha wyposażonego
w uszczelkę z elastomeru wbudowano na stałe przy pomocy pierścieni zatrzaskowych.
Rury polimerobetonowe w swoim składzie nie zawierają cementu, a spoiwem jest żywica
poliestrowa. Rury te cechuje zwiększona odporność na ściskanie i rozciąganie w porównaniu
z rurami betonowymi. Sposób wykonania połączenia zależy od przyjętej technologii
wykonywania sieci kanalizacyjnych. Przy metodzie „wykopu otwartego” elementem
stanowiącym połączenie jest sprzęgło wykonane z laminatu poliestrowo-szklanego
z zatopioną w nim wargową uszczelką gumową. W metodzie „przeciskowej” wykonania
odcinka sieci kanalizacyjnej elementem stanowiącym połączenie jest pierścień stalowy
umieszczony na końcu jednego odcinka rury i uszczelka umieszczona na końcu drugiego
odcinka rury.
Wykonywanie sieci kanalizacyjnych

Przed przystąpieniem do ułożenia przewodów kanalizacyjnych należy wykonać prace
przygotowawcze obejmujące tyczenie osi kanałów, wykonanie wykopów i w razie
konieczności ich odwodnienie.
W warunkach miejskich, ze względu na uzbrojenie podziemne i odsunięcie głębokich
wykopów od fundamentów budynków, przewody kanalizacyjne umieszczane zostają w ulicy.
Szerokość wykopu powinna być jak najmniejsza i dlatego wykopy mają zabezpieczane ściany
pionowe obudową. Wykopy kanalizacyjne są głębokie i z tego powodu wykonanie obudowy
powinno być bardzo staranne i nie stanowić zagrożenia w postaci osunięcia się gruntu.
59
Podczas deskowania ścian wykopu powinna pozostawać wolna przestrzeń 35–50 cm z każdej
strony między ścianą wykopu a układaną rurą.
Zagłębienie kanału powinno zabezpieczyć go przed przemarzaniem (minimalne
zagłębienie to 1,4 m). W terenie płaskim ze względu na minimalny spadek kanału przeważnie
stosuje się większe zagłębienia.
Podczas prowadzenia robót ziemnych i układania rur utrudnienie stanowi napływ wody
do wykopu. Należy zastosować zabezpieczenie przed napływem wód powierzchniowych
w postaci bali deskowania wysuniętych na 5–10 cm ponad poziom terenu. W gruntach
podmokłych stosuje się odwodnienia wykopów z napływającej wody gruntowej poprzez m.in.
wypompowywanie wody z wykopu lub przy pomocy igłofiltrów, czyli filtrów igłowych,
cienkich długich rur z filtrem zakończonych ostrzem ułatwiającym zagłębianie w grunt.
Układanie rur kanalizacyjnych

Ruch ścieków odbywa się grawitacyjnie zgodnie z spadkiem przewodu, który powinien
zapewnić minimalną prędkość przepływu (prędkość samooczyszczania) 0,8–0 m/s,
a nie spowodować sytuacji, w której ścieki przepływałyby z prędkością większą od 3 m/s
(mogłoby to spowodować zniszczenie rur kamionkowych i betonowych).
Układanie rur kanalizacyjnych rozpoczyna się od najniższego punktu trasy, aby zapewnić
odpływ wód, które mogły przedostać się do wykopu. Rury o małych średnicach w gruntach
piaszczystych i suchych układa się bezpośrednio na dnie wykopu kielichami zwróconymi
przeciwnie do kierunku przepływu ścieków w taki sposób, aby ¼ obwodu przylegała do
podłoża.
W gruntach gliniastych i kamienistych rury układa się na podsypce piaskowo-żwirowej
po uprzednim pogłębieniu wykopu. Przewody o większym przekroju układa się na podłożu
z tłucznia kamiennego, a w miejscach o intensywnym ruchu na podłożu betonowym.
Bezpośrednio przed opuszczeniem rury oczyszcza się dno wykopu z kamieni, wybiera
grunt pod kielichami i przygotowuje wgłębienie dla przewodu. Opuszczanie rur lekkich
wykonuje się ręcznie za pomocą lin, pasów, haków. Rury cięższe opuszcza się
z zastosowaniem trójnogów, wielokrążków, a rury bardzo ciężkie o dużych przekrojach
opuszcza się za pomocą dźwigów.
Przy pracach należy zachować ostrożność. Nikt nie może znajdować się pod opuszczaną
rurą.
Wymagania w zakresie budowy sieci kanalizacyjnej

– Przewody kanalizacyjne układane na stokach lub w gruntach nawodnionych powinny być
zabezpieczone przed przemieszczaniem.
– Przy wykonywaniu sieci kanalizacyjnej należy zachowywać jednolitość technologiczną
stosowanych materiałów, łączeń, kształtek i armatury oraz należy uwzględniać
szczegółowe warunki techniczne prowadzenia, wykonania i odbioru robót budowlano –
montażowych przewodów kanalizacyjnych określone w Polskich Normach, odrębnych
przepisach oraz przez producentów rur i armatury.
– Przewody kanalizacyjne powinny być układane w odległości od przebiegających
równolegle innych przewodów co najmniej: 1,5 m od przewodów gazowych
i wodociągowych, 0,8 m od kabli elektrycznych oraz 0,5 m od kabli
telekomunikacyjnych.
– Zabrania się bezpośredniego łączenia przyłączy kanalizacyjnych z kolektorami.
Połączenia przyłączy kanalizacyjnych z kolektorami (w uzasadnionych przypadkach)
należy wykonywać za pomocą studzienek połączeniowych o średnicy 1200 mm.
– Przy wyborze trasy przebiegu kolektorów należy się kierować następującymi zasadami:
– trasy kolektorów należy prowadzić wzdłuż najniższych punktów zlewni, dążąc do
tego, aby odprowadzanie ścieków mogło się odbywać grawitacyjnie,
60
– należy unikać spadków kolektorów niezgodnych ze spadkami terenu,
– należy unikać krętych tras kolektorów.
– Kolektory powinny być prowadzone w liniach rozgraniczających ulic w pobliżu osi
jezdni lub w liniach rozgraniczających specjalnie wydzielonych pasów technicznych.
– Odległość osi kolektora w planie od obiektu budowlanego powinna zabezpieczać przed
możliwością naruszenia stabilności gruntu pod fundamentami obiektu budowlanego
podczas wykonywania prac eksploatacyjnych w otwartym wykopie.
– Kolektory powinny być układane w ziemi o 0,1 metra poniżej strefy przemarzania
mierząc od górnej tworzącej przewodu do rzędnej projektowanego terenu.
– Kolektory powinny być wykonywane z rur i kształtek kamionkowych: pokrytych
całkowicie szkliwem, łączonych na uszczelki.
– Dopuszcza się wykonywanie kolektorów z rur i kształtek z betonu sprężonego
spełniającego wymagania klasy B–50 o nasiąkliwości nie przekraczającej 3%, łączonych
na uszczelki.
– Przy wyborze trasy przebiegu kanałów bocznych należy się kierować następującymi
zasadami:
– kanały boczne powinny po najkrótszej drodze odprowadzać ścieki do kolektorów,
– należy unikać spadków kanałów bocznych niezgodnych ze spadkami terenu,
– należy unikać krętych tras kanałów bocznych.
– Kanały boczne powinny być prowadzone w liniach rozgraniczających ulic w pobliżu osi
jezdni z uwzględnieniem możliwości wykonania przyłączy do obydwu ciągów
zabudowy.
– Wskazane jest, aby linia przebiegu tras kanałów bocznych była równoległa do linii
regulacyjnej ulicy.
– Odległość pozioma osi kanału bocznego od obiektu budowlanego powinna zabezpieczać
przed możliwością osuwania się gruntu spod fundamentów obiektu budowlanego podczas
wykonywania prac eksploatacyjnych w otwartym wykopie.
– Kanały boczne powinny być układane w ziemi o 0,2 metra poniżej strefy przemarzania
mierząc od górnej powierzchni przewodu do rzędnej projektowanego terenu.
– Kanały boczne w terenie o niekorzystnym układzie należy umieszczać, w początkowych
odcinkach ich przebiegu, na minimalnej dopuszczalnej głębokości dla uniknięcia
znacznego ich zagłębienia na dalszych odcinkach.
– Zagłębienie kanałów kanalizacyjnych nie powinno przekraczać granicy 7 m.
– Przebieg ciągu położenia przewodów kanalizacyjnych wyznaczony przez spadek linii dna
kanału winien uwzględniać:
– przepływ ścieków z prędkością gwarantującą proces samooczyszczania kanału,
– wielkość dopuszczalnej (maksymalnej) prędkości przepływu ścieków w przewodach
kanalizacyjnych,
– wymóg minimalnych i maksymalnych zagłębień kanałów kanalizacyjnych.
– Do budowy kanałów bocznych powinny być stosowane rury i kształtki kamionkowe
pokryte całkowicie szkliwem, łączone na uszczelki.
– Dopuszcza się wykonywanie kanałów bocznych z rur i kształtek z tworzyw sztucznych
charakteryzujących się niezbędnymi właściwościami wytrzymałościowymi, odpornością
na ścieranie, korozję, temperaturę.
– Przy wykonywaniu kanalizacji z rur i kształtek z tworzyw sztucznych, ze względu
na odmienne właściwości fizyczno-mechaniczne tworzyw w stosunku do materiałów
tradycyjnych, dla danych warunków lokalizacyjnych, gruntowo-wodnych, jak
i obciążeniowych, dobór odpowiedniej klasy rury należy dokonywać w oparciu
o obliczenia statyczno-wytrzymałościowe.
61
– Połączenia przyłączy kanalizacyjnych z kanałami bocznymi należy wykonać za pomocą
trójników, studzienek połączeniowych lub studzienek spadowych.
– Połączenia przyłączy kanalizacyjnych z kanałami bocznymi wykonanymi z rur
kamionkowych należy wykonać za pomocą trójników lub studzienek połączeniowych
o średnicy 1200 mm.
– Połączenia przyłączy kanalizacyjnych z kanałami bocznymi żelbetowymi mogą być
wykonywane wyłącznie w studzienkach kanalizacyjnych.
– W przypadku, kiedy połączenie przyłącza kanalizacyjnego do kanału bocznego jest
wykonywane w istniejącej studzience, to różnica poziomów dna studzienki i przyłącza
kanalizacyjnego nie może przekraczać 0,5 m.
– Przy dużych różnicach występujących pomiędzy zagłębieniem kanału bocznego
i przyłącza kanalizacyjnego, w przypadku włączenia do istniejącej studni kanalizacyjnej
o średnicy 1200 mm , należy stosować kaskadę ze spadem w rurze pionowej,
umieszczonej wewnątrz studzienki, a w przypadku studni kanalizacyjnej o średnicy
mniejszej od 1200 mm , należy stosować kaskadę ze spadem w rurze pionowej,
umieszczonej na zewnątrz studzienki.
– W przypadku, kiedy połączenie przyłącza kanalizacyjnego do kanału bocznego jest
wykonywane w nowobudowanej studzience to dno studzienki i dno przyłącza
kanalizacyjnego powinno być na tym samym poziomie.
– Ścieki odprowadzane przyłączem kanalizacyjnym i kierunek płynących ścieków w kanale
bocznym powinny tworzyć kąt połączeniowy α=90–1350.
Przejścia przewodów kanalizacyjnych przez przeszkody naturalne i sztuczne

– Usytuowanie oraz rozwiązania techniczno-budowlane przejść przewodów
kanalizacyjnych pod i nad ciekami wodnymi, pod torami kolejowymi oraz drogami
kołowymi wymaga uzgodnienia z instytucjami, którym podlegają.
– Przejścia przewodów kanalizacyjnych pod torami kolejowymi oraz drogami kołowymi
powinny być wykonywane w miejscach, gdzie są one położone na nasypach lub na
rzędnej równej rzędnej terenu.
– Kąt skrzyżowania przewodów kanalizacyjnych z torami kolejowymi i drogami powinien
być zbliżony do 90o.
– Przejścia przewodów kanalizacyjnych pod drogami i torami kolejowymi powinny być
wykonane w rurach ochronnych.
– Głębokość ułożenia odcinków przewodów kanalizacyjnych pod drogami powinna
wynosić co najmniej 1,5 m od nawierzchni drogowej do górnej tworzącej rury ochronnej.
– Na rury ochronne powinny być stosowane rury stalowe zabezpieczone fabryczną
powłoką polietylenową lub powłoką z innych tworzyw sztucznych o średnicach
wewnętrznych pozwalających na pomieszczenie w nich złącz przewodów
kanalizacyjnych.
– Przestrzenie pomiędzy przewodem kanalizacyjnym a wewnętrzną ścianą rury ochronnej,
z obu jej końców należy zamknąć korkiem trwale plastycznym o nieagresywnym
oddziaływaniu na materiał, z którego wykonany jest przewód kanalizacyjny.
– Na przejściach drogowych i kolejowych nie powinno się układać przewodów
kanalizacyjnych pod skrzyżowaniami dróg oraz pod zwrotnicami i rozjazdami torów
kolejowych.
– Przy budowie dróg lub torów kolejowych nad istniejącymi przewodami kanalizacyjnymi
dopuszcza się stosowanie zabezpieczeń w postaci kanałów lub konstrukcji odciążających.
– Miejsca przejść przewodów kanalizacyjnych przez cieki wodne należy wybierać na
prostych stabilnych odcinkach o łagodnie pochyłych niewypukłych brzegach koryta.
– Tor przejścia podwodnego powinien być prostopadły do dynamicznej osi przepływu.
62
– Rzędna górnej tworzącej rurociągu ochronnego powinna znajdować się poniżej
1 m przewidywanego profilu granicznego rozmycia koryta cieku lub planowanych robót
pogłębiarskich.
– Przejścia pod rowami melioracyjnymi należy układać na takiej głębokości, aby górna
tworząca rurociągu ochronnego znajdowała się w odległości co najmniej 1,0 m od dna
rowu.
– Przejścia przewodów kanalizacyjnych nad ciekami wodnymi (np. podwieszenie
przewodów pod mostem), wymagają indywidualnego opracowania uwzględniającego
zarówno układ nośny rury jak też ochronę termiczną.
Organizacja bezpiecznej pracy przy budowie sieci kanalizacyjnej

Sieć kanalizacyjna wykonywana jest na podstawie projektu technicznego, w którym
określona jest metoda wykonania, wyszczególniony jest sprzęt mechaniczny niezbędny do
planowanego zakresu robót, rodzaj i liczba stanowisk pracy, opracowany jest harmonogram
tych robót.
Podczas wykonywania sieci kanalizacyjnej w miastach zakres zastosowania sprzętu
mechanicznego może być utrudniony z powodu istniejącego uzbrojenia terenu. W terenie nie
uzbrojonym zmechanizowanie prac powinno być znaczne.
W czasie prowadzenia prac należy:
– napotkane przewody w wykopie zabezpieczyć,
– założyć izolację ochronną przed zamarzaniem,
– wyposażyć wykop w barierki ochronne z czerwonym światłem w nocy dla przechodniów
i pojazdów,
– ustawić na ulicy właściwe znaki drogowe ostrzegające kierowców o prowadzeniu robót
i zwężeniu jezdni oraz o ograniczeniu prędkości,
– dla pieszych zastosować kładki z poręczami ustawionymi w poprzek wykopu,
– starannie wykonać obudowę ścian wykopu,
– zabezpieczyć miejsca schodzenia i wychodzenia z wykopu,
– sprawdzić stan techniczny urządzeń podnoszących: lin, łańcuchów, wciągarek, dźwigów
itd.
– powierzyć obsługę urządzeń pracownikom posiadającym stosowne kwalifikacje
i przeszkolonych na stanowisku pracy,
– po zakończeniu pracy zabezpieczyć maszyny ustawione w bezpiecznym miejscu.

1. Dlaczego w sieciach kanalizacyjnych stosuje się rury z tworzyw sztucznych?
2. Jakie zalety i wady mają rury kanalizacyjne z żeliwa?
3. Kiedy stosuje się rury polimerobetonowe?
4. W jaki sposób łączy się ze sobą dwa odcinki rury z PP dwuściennej?
5. Dlaczego bezpośrednio przed opuszczaniem rury kanalizacyjnej oczyszcza się dno
wykopu?
6. Na jakiej głębokości poniżej strefy przemarzaniu gruntu układa się kanały boczne?
7. Od czego zależy zagłębienie przewodów sieci kanalizacyjnej?
8. W jaki sposób wykonuje się przejście przewodu kanalizacyjnego nad rzeką?
9. Dlaczego stosuje się rury ochronne przy przejściu przewodu kanalizacyjnego pod
drogami?
63
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaproponuj sposób przekroczenia przeszkody terenowej cieku wodnego o szerokości 3 m
kanałem z żeliwa średnicy DN 200. Propozycję przedstaw w formie szkicu. Zaproponuj
elementy uzbrojenia przejścia oraz sposób zabezpieczenia rury kanalizacyjnej.

1) zgromadzić dokumentację techniczną związaną z przekraczaniem przeszkód terenowych,
2) zapoznać się z literaturą z rozdziału 7 dotyczącą zasad wykonywania sieci
kanalizacyjnych,
3) wykonać szkic przekroczenia przeszkody wodnej uwzględniając umowne oznaczenia
graficzne elementów sieci kanalizacyjnej,
4) zwymiarować szkic,
5) wykonać zestawienie elementów uzbrojenia sieci kanalizacyjnej wskazać ich lokalizację,
6) zaproponować sposób zabezpieczenia rury kanalizacyjnej w formie opisu technicznego,

– literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad wykonywania sieci kanalizacyjnych.
Ćwiczenie 2
Na podstawie projektu sieci kanalizacyjnej ogólnospławnej przebiegającej w ulicy,
zaproponuj materiał i technologię jej wykonania, wykonaj zestawienie: sprzętu, narzędzi
i materiałów. Przedstaw harmonogram robót związanych z wykonaniem wskazanego przez
nauczyciela fragmentu sieci, przedstaw skład ekipy i jej kwalifikacje oraz środki ochrony
osobistej niezbędne do wykonania prac montażowych.

1) przeanalizować dokumentację projektową sieci kanalizacyjnej,
2) przeanalizować wytyczne techniczne obowiązujące dla wykonania przewodów sieci
kanalizacyjnej,
3) przeanalizować warunki wykonywania prac ziemnych w zakresie wykonywania
i zabezpieczania wykopów oraz obowiązujących przepisów bhp,
4) zaproponować materiał do budowy sieci i technologię wykonania,
5) zaplanować kolejność czynności dla wykonania fragmentu sieci kanalizacyjnej
ogólnospławnej przebiegającej w ulicy i zapisać je na arkuszu papieru formatu A4,
6) wykonać niezbędne zestawienia,

– projekt techniczny sieci kanalizacyjnej ogólnospławnej,
64
– warunki techniczne wykonania i odbioru sieci kanalizacyjnej,
Ćwiczenie 3
Zaproponuj materiał, zagłębienie, spadek i średnicę kanału bocznego przejmującego
ścieki z zakładu przemysłowego w ilości 120 m3/dobę.

1) przeanalizować warunki wykonania i odbioru sieci kanalizacyjnej,
2) zaproponować materiał do budowy kanału bocznego, jego zagłębienie, spadek i średnicę,

– warunki techniczne wykonania i odbioru sieci kanalizacyjnej,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić rodzaje materiałów używanych do budowy sieci kanalizacyjnej  
2) wskazać sposoby połączeń dla różnych rur kanalizacyjnych?  
3) określić sposób prowadzenia kolektora w ulicy?  
4) wskazać sposób połączenia przyłącza kanalizacyjnego z kanałem
bocznym?  
5) określać zasady wyboru trasy przebiegu kanału?  
6) wskazać głębokość ułożenia przewodu kanalizacyjnego pod drogą
szybkiego ruchu?  
7) dobrać minimalną i maksymalną prędkość przepływu ścieków w kanale?  
8) określić sposób przygotowania dna wykopu przed ułożeniem przewodu
kanalizacyjnego z kamionki?  
9) podać warunki przejścia przewodu kanalizacyjnego pod torami
kolejowymi?  
10) zastosować zasady bezpiecznej pracy przy budowie sieci kanalizacyjnej?  
65
4.10. Obiekty inżynierskie na sieciach kanalizacyjnych
Studzienki rewizyjne – budowane w miejscach zmiany kierunku przewodu, zmiany
przekroju, zmiany spadku, w miejscach podłączeń kanałów bocznych. Są niezbędne do
kontroli kanałów, ich przewietrzania i oczyszczania. Umieszcza się je na kanałach nie
przełazowych (do wysokości 1 m) w odległościach 50–70 m, a na kanałach przełazowych co
70–150 m
1. Studzienki kanalizacyjne należy lokalizować z zachowaniem następujących wymagań:
– powinna być zapewniona możliwość dojazdu do studzienki w celu wykonywania
niezbędnych czynności eksploatacyjnych,
– należy unikać lokalizowania studzienek w zagłębieniach terenu i innych miejscach
narażonych na gromadzenie się wód opadowych.
2. Na kanałach ściekowych należy budować studzienki kanalizacyjne φ1200 mm przy
każdej zmianie spadku, kierunku i przekroju kanału w odstępach nie większych niż 50 m.
3. Studzienki kanalizacyjne powinny być wykonane z materiałów trwałych,
wodoszczelnychi charakteryzujących się odpornością na czynniki chemiczne. Zaleca się
tworzywa sztuczne, beton klasy nie mniejszej niż B 45, polimerobeton.
4. Dno studzienek betonowych powinno mieć płytę fundamentową oraz gotowe koryto
wykonane fabrycznie, czyli kinetę lub kinety, w przypadku studzienek połączeniowych
i rozgałęźnych.
5. Dopuszcza się wbudowywanie kinet tworzywowych w studzienkach betonowych,
w przypadku prowadzenia renowacji starych kanałów betonowych, kamionkowych
i innych metodą reliningu.
6. W przypadku zmiany średnicy kanału, kineta powinna stanowić przejście z jednego
przekroju w drugi.
7. Złącza elementów studzienek z tworzyw sztucznych należy łączyć za pomocą uszczelek
elestomerowych lub przez zgrzewanie, a złącza elementów studzienek z betonu
lub polimerobetonu należy łączyć za pomocą uszczelek elestomerowych.
8. Tolerancja wykonania średnicy studzienki w stosunku do zewnętrznej powłoki stykającej
się z uszczelką gumową powinna wynosić ≥ 2 mm , a tolerancja gniazda uszczelki
≥ 1 mm.
Przewietrzniki – zapewniają sprawną wentylację wnętrza kanału. Montuje się je
na kanałach sieci kanalizacyjnej i między studzienkami w odległościach nie większych niż 40
m, w najwyższych punktach sieci.
Zamknięcia kanałów – ułatwiają płukanie kanałów przez zamknięcie odpływu
ze studzienki do kanału i spiętrzenie ścieków. Po otwarciu zamknięcia duża ilość wody lub
ścieków w czasie intensywnego przepływu przyczynia się do spłukiwania z dna kanału
zanieczyszczeń wytrąconych ze ścieków. Stosowane są: korki, klapy, zastawki, zasuwy, drzwi
kanałowe.
Płuczki kanałowe – znajdują zastosowanie do płukania kanałów; są to zbiorniki
o różnych objętościach instalowane w najwyższych punktach sieci kanalizacyjnej.
Uruchamiane są ręcznie lub automatycznie.
Studzienki kaskadowe –mają za zadanie przeprowadzić ścieki z kanału wyżej
położonego przy znacznej różnicy rzędnych między kanałami wyżej i niżej położonymi.
Stosowane są jako: z rurą pionową, bez rury pionowej, z ześlizgiem. Studzienki kaskadowe
na kanałach o średnicy powyżej 0,3 m powinny mieć pochylnię o kształtach i wymiarach
uzasadnionych obliczeniami. Studzienki kaskadowe na kanałach o średnicy do 0,3 m
66
i wysokości spadku do 4 m mogą być wykonane ze spadem w rurze pionowej, umieszczonej
na zewnątrz studzienki.
Syfony – stosowane są przy przejściach kanałów pod różnymi przeszkodami terenowymi
np. rzekami, tunelami podziemnymi, kanałami. Prędkość przepływu ścieków w przewodzie
syfonowym podczas godzin dziennych powinna wynosić co najmniej 1 m/s, a przy
przepływach minimalnych prędkość przepływu powinna być większa od 0.7 m/s.
Wpusty deszczowe – uliczne i podwórzowe; ich zadaniem jest odprowadzenie wody
deszczowej z powierzchni ulic, chodników, podwórzy i dachów.
Separatory – budowane są jako kaskadowe na sieci ogólnospławnej lub półrozdzielczej
celem odprowadzania ścieków lub najbardziej zanieczyszczonych ścieków opadowych
z jednego układu kanałów do drugiego.
Przelewy – stosowane w sieciach deszczowych kanalizacji rozdzielczej do oddzielenia
pierwszej najbardziej zanieczyszczonej fali ścieków opadowych i skierowanie
ich do oczyszczalni ścieków. Przelewy burzowe sytuowane mogą być w kanalizacji
ogólnospławnej dla odciążenia kanałów przy obfitych opadach deszczu i skierowanie tych
ścieków bezpośrednio do odbiornika.
Zsypy śniegowe – budowane są na dużych przekrojach przewodów miejskiej sieci
kanalizacyjnej systemu ogólnospławnego.
Zbiorniki deszczowe – przejmują nadmiar ścieków opadowych odprowadzanych
z miejskich zlewni kanalizacyjnych. Mogą być wykonywane jako odciążające, akumulacyjne,
oczyszczające.
Pompownie ścieków
W przypadkach braku możliwości prowadzenia sieci kanalizacyjnej z wykorzystaniem
naturalnych spadków terenu należy zastosować układy z pompami w celu podniesienia
płynących ścieków na wyższy poziom. Z uwagi na uciążliwości zapachowe pompownie
powinny być lokalizowane 50 m od budynków mieszkalnych.
Pompownie ścieków z pompami zanurzeniowymi, przeznaczone są do współpracy z małymi
biologicznymi oczyszczalniami ścieków, a także do samodzielnej pracy w sieci
kanalizacyjnej.
Pompownia ścieków jest zblokowaną konstrukcją bazującą na stalowym podziemnym
zbiorniku ścieków z dwoma szybami wyprowadzonymi ponad powierzchnię terenu,
w których usytuowane są: w jednym – mechaniczna krata koszowa, w drugim – pompy
zatapialne.
Konstrukcja pompowni, dzięki odpowiednio dobranym wymiarom powierzchni zbiornika
oraz szybów, gwarantuje stabilność pompowni dociążonej tylko ciężarem własnym i zasypką
gruntową zabezpieczającą pompownie przed wpłynięciem na skutek ewentualnego
podniesienia się zwierciadła wód gruntowych.
Warunki techniczne dla pompowni są następujące:
1. Małe (maksymalny dopływ ścieków mniejszym niż 25 dm3/s) i średnie (maksymalny
dopływ ścieków w granicach od 25 do 40 dm3/s) rejonowe pompownie ścieków należy
budować jako bezskratkowe, jednokomorowe, wyposażone w pompy zatapialne.
2. Duże (maksymalny dopływ ścieków większy niż 40 dm3/s) rejonowe pompownie
ścieków należy budować jako bezskratkowe, dwukomorowe z zatapialnymi pompami
umieszczonymi w suchej komorze.
3. Obiekt budowlany pompowni oraz instalacje elektryczne (przyłącze elektryczne oraz pola
szaf rozdzielczo-sterowniczych) powinny odpowiadać docelowej wielkości układu
pompowego wynikającej z prognozowanego natężenia dopływu ścieków.
4. Pierwsza studzienka kanalizacyjna, licząc od strony pompowni, powinna posiadać:
67
– zagłębienie ssawne, kryte, dla pompy zatapialnej przenośnej, zapewniającej
odprowadzenie całej ilości dopływających ścieków do pompowni,
– odpowiedniej wielkości otwór montażowy dla wstawienia pompy.
5. Pompownie ścieków należy tak lokalizować aby zapewnić zgodność z miejscowym
planem zagospodarowania przestrzennego oraz wymogami decyzji o warunkach
zabudowyi zagospodarowania terenu, a także ograniczyć do minimum skutki ewentualnej
awariii uciążliwości wynikające z eksploatacji pompowni.
6. Zbiornik pompowni powinien być wykonany z materiałów nie ulegających korozji
w środowisku wód gruntowych i ścieków (np. laminat poliestrowo-szklany,
polimerobeton).
7. Dno zbiornika powinno być wyprofilowane w sposób zmniejszający ryzyko odkładania
sięw zbiorniku zanieczyszczeń zawartych w ściekach.
8. Wszystkie elementy konstrukcyjne oraz technologiczne zbiornika powinny być
wykonanez materiałów nie ulegających korozji w środowisku ścieków.
9. W celu ograniczenia do minimum powstawania kożucha zanieczyszczeń na powierzchni
ścieków i osadzania się zanieczyszczeń zawartych w ściekach przy dnie zbiornika jego
średnica powinna być możliwie mała.
10. Dobór zespołów pompowych powinien zapewniać ich pracę w pobliżu punktu
maksymalnej sprawności.
11. Agregaty pompowe zamontowane w pompowni powinny być konstrukcyjnie
przystosowane do pompowania surowych i nie podczyszczonych ścieków.
12. Wirnik pompy powinien być wirnikiem otwartym do cieczy zawierających domieszki
stałe lub długowłókniste, a także większe fragmenty substancji stałych oraz pęcherzyki
powietrza.
13. Główne elementy pompy powinny być wykonane z żeliwa (korpus silnika) i żeliwa
utwardzonego (korpus pompy i wirnik), pozostałe elementy pompy (mające kontakt
z otoczeniem) powinny być wykonane ze stali nierdzewnej.
14. Na przewodzie ssawnym należy instalować zasuwę odcinającą nożową.
15. Na przewodzie tłocznym każdej pompy należy instalować: zawór zwrotny oraz zasuwę
odcinającą nożową.

1. Jakie obiekty inżynierskie budowane są na sieci kanalizacyjnej?
2. W jakich odstępach buduje się studnie rewizyjne na sieciach kanalizacyjnych?
3. W jakich przypadkach stosuje się syfony w sieciach kanalizacyjnych?
4. Dlaczego stosuje się pompownie ścieków?
5. Z jakich materiałów powinny być zbudowane elementy konstrukcyjne i technologiczne
zbiornika ścieków w pompowni kanalizacyjnej?
68
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj rozmieszczenie studni rewizyjnych na kanale nieprzełazowym sieci rozdzielczej
ułożonym w gruncie suchym, w ulicy o szerokości 30 m przedstawionym na planie
sytuacyjnym.

1) przeanalizować plan sytuacyjny ulicy z wrysowanym przebiegiem kanału
nieprzełazowego sieci rozdzielczej,
2) przeanalizować wytyczne lokalizowania studni rewizyjnych na kanałach
nieprzełazowych,
3) naszkicować w wybrane miejsca symbole graficzne studni rewizyjnych,
4) sprawdzić, czy wybrana lokalizacja jest zgodna z wytycznymi,

– plan sytuacyjny ulicy z naszkicowanym przebiegiem kanału nieprzełazowego sieci
rozdzielczej,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca obiektów inżynierskich na sieciach kanalizacyjnych.
Ćwiczenie 2
Zaproponuj sprzęt, narzędzia, materiały podstawowe i pomocnicze oraz środki ochrony
osobistej, a także skład ekipy do wykonania studni rewizyjnej na kanale przełazowym.

1) przeanalizować dane wyjściowe ćwiczenia,
2) przewidzieć zagrożenia mogące wystąpić podczas budowy studni rewizyjnej,
3) wykonać zestawienie sprzętu, narzędzi, materiałów podstawowych i pomocniczych,
4) zaproponować skład ekipy do wykonania studzienki rewizyjnej oraz jej wyposażenie
w środki ochrony osobistej,

– literatura z rozdziału 6 dotycząca obiektów inżynierskich na sieciach kanalizacyjnych.

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić warunki montażu studzienek rewizyjnych?  
2) określić lokalizację studni rewizyjnej na kanałach przełazowych?  
3) wskazać zastosowanie płuczek kanałowych?  
4) ustalić lokalizację pompowni ścieków względem budynku
mieszkalnego?  
5) zastosować warunki wykonania pompowni ścieków?  
69
4.11. Odbiór i eksploatacja sieci kanalizacyjnych
Sprawdzanie szczelności połączeń
Przed wykonaniem zasypki koniecznie należy sprawdzić szczelność poszczególnych
odcinków kanałów. W tym celu odcinek kanału między dwiema sąsiednimi studzienkami
zamyka się szczelnie płytami żeliwnymi, po czym napełnia się kanał wodą pod ciśnieniem
0,01 MPa–0,02 MPa. Stan wody obserwuje się w rurkach piezometrycznych zamontowanych
w płytach żeliwnych. Obserwuje się poziom zwierciadła wody w kanale, które
w początkowym czasie obserwacji będzie obniżać się, a po 2 godz. w czasie 5–10 minut
powinien być ustalony.
Zasypywanie wykopu
Przewód, po sprawdzeniu szczelności połączenia, należy zasypać 15–20 cm warstwami
gruntu ubijanymi równomiernie po obu stronach przewodu nie dopuszczając do przesunięcia
przewodu. Zasypywanie należy prowadzić do wysokości 60 cm ponad wierzch rury. Dalsze
zasypywanie prowadzić można ręcznie lub maszynowo warstwami o grubości 30–40 cm.
Do zasypywania wykopów stosuje się grunt rodzimy lub piasek. Poszczególne warstwy
zasypki można zagęszczać stosując ubijaki. Osiadanie zasypki przyspiesza się poprzez
zalewanie gruntu piaszczystego lub żwirowego wodą. Dla gruntów gliniastych tego sposobu
nie stosuje się. Zagęszczanie gruntu powinno wynosić ok. 90% stanu pierwotnego. Jeśli
przewody kanalizacyjne układane były w ulicy, nawierzchnię należy odtworzyć na podsypce
z tłucznia i żwiru. Na gruntach ornych, łąkach i trawnikach zasypki o przykryciu większym
od 60 cm nie ubija się, a tworzy niewielką groblę, która samoistnie osiada.
Odbiór sieci kanalizacyjnej

Odbiór częściowy polega na dokumentowaniu odbioru poszczególnych faz wykonania.
Dotyczy to elementów, które podlegają procesowi zakrycia w trakcie dalszych prac.
Dla dokonania odbioru niezbędne są dokumenty:
– pozwolenie na budowę wydane przez organ administracji państwowej,
– projekt budowlany kanalizacji zewnętrznej,
– dane geotechniczne (kategoria gruntu, badanie gruntu, jego uwarstwienie, głębokość
przemarzania, warunki posadowienia, poziom wód gruntowych, stopień agresywności
wód),
– położenie innych elementów uzbrojenia podziemnego,
– dziennik budowy z wpisami i uzasadnieniem wszystkich zmian w trakcie budowy,
– protokoły poprzednich odbiorów częściowych.
Odbiór końcowy jest to odbiór techniczny przewodu lub obiektu kanalizacyjnego
po zakończeniu budowy, a przed jego oddaniem do eksploatacji.
Wszystkie fazy realizacji budowy sieci kanalizacyjnej powinny być zgodne
z dokumentacją techniczną. Zmiany wprowadzane w trakcie budowy powinny być
udokumentowane w dzienniku budowy.
Dokumenty obowiązujące w tracie odbioru to:
– projekt budowlany kanalizacji,
– dziennik budowy,
– protokoły wszystkich odbiorów,
– inwentaryzacja geodezyjna budowanej kanalizacji.
70
Eksploatacja sieci kanalizacyjnej
Sieć kanalizacyjną eksploatowaną zazwyczaj przez dostawcę wody (przedsiębiorstwo
wodociągów i kanalizacji) stanowią:
– przewody kanalizacyjne,
– kolektory,
– kanały boczne,
– przykanaliki z nieruchomości, łącznie z uzbrojeniem.
Sieć kanalizacyjna rozciąga się od granicy nieruchomości (zwykle od pierwszej studni
rewizyjnej na terenie nieruchomości) do miejsca odprowadzenia ścieków do odbiornika. Do
sieci kanalizacyjnej nie zalicza się oczyszczalni ścieków. Podobnie pompownie ścieków
eksploatowane są zwykle przez inne jednostki organizacyjne.
Podstawową zasadą eksploatacji sieci kanalizacyjnej jest utrzymanie ciągłego odpływu
ścieków miejskich i opadowych przez sieć do wylotu do odbiornika. Dla spełnienia tego
zadania należy:
– utrzymać przewody kanalizacyjne, uzbrojenie i urządzenia w całkowitej sprawności,
prowadząc systematycznie konserwację sieci,
– jak najszybciej usuwać uszkodzenia,
– badać, analizować i regulować pracę sieci, w celu uzyskania właściwego obciążenia
kolektorów i kanałów,
– przeprowadzać badania jakości odprowadzanych ścieków,
– ustalać, które kanały trzeba poddawać remontom kapitalnym lub wymienić ze względu
na nieodpowiedni stan techniczny.
Inwentaryzacja przewodów kanalizacyjnych jest podstawą do eksploatacji sieci, a swoim
zakresem obejmuje:
– kanały i kolektory z uwzględnieniem systemu kanalizacji, do którego należą,
– uzbrojenie sieci (studnie rewizyjne, włazowe, kaskadowe, komory połączeniowe
i rozgałęzieniowe, przelewy burzowe, wpusty uliczne itp.),
– przykanaliki wraz z uzbrojeniem.
Wszelkie prace na sieci kanalizacyjnej prowadzone bez przerw w odprowadzaniu
ścieków należą do czynności konserwacyjnych. Są to przeglądy, czyli systematyczna kontrola
i obchód sieci oraz jej uzbrojenia, zapobieganie zanieczyszczeniu się kanałów, przykanalików
i uzbrojenia sieci kanalizacyjnej, utrzymanie należytego stanu przewodów połączone
z wykonywaniem drobnych robót remontowych. Roboty konserwacyjne stanowią ok. 95–98
% ogółu robót eksploatacyjnych wykonywanych w ciągu roku.
Przegląd sieci prowadzi się, aby:
– sprawdzić stan uzbrojenia naziemnego, jego przysypanie lub zniszczenie,
– wykryć ewentualne zapadnięcia na trasie kanału, które mogą świadczyć o jego
uszkodzeniu,
– skontrolować stan przewodów i ich zanieczyszczenie.
Stan kanałów przełazowych kontroluje się przechodząc dany odcinek, a stan kanałów
rurowych – za pomocą urządzenia telewizyjnego (kamery sprzęgniętej z monitorem
telewizyjnym) – przez prześwietlenie kanału lub sprawdzenie przepływu ścieków w studniach
rewizyjnych.
Efektem inspekcji telewizyjnej jest nagranie w postaci kasety wideo, dokumentującej stan
techniczny przeglądanych ciągów, kolorowe fotografie miejsc szczególnych, raport pisemno-
graficzny, ocena eksploatacyjna oraz propozycja naprawy. Prace wykonywane są samojezdną
kamerą. Kamerowóz wyposażony jest w urządzenia elektroniczne umożliwiające zapis na
taśmie wideo, bieżący pomiar odległości, wykonanie kolorowych zdjęć, komputerową
obróbkę danych z możliwością zapisu lub wydruku.
Zalety i korzyści inspekcji telewizyjnej rurociągów:
71
– precyzyjne określenia miejsca, rodzaju i wielkości uszkodzenia lub zniszczenia,
– nieuciążliwe dla otoczenia (np. ruchu kołowego) wykonanie każdego przeglądu,
– wykonanie przeglądu w sposób nie niszczący konstrukcji ciągu,
– wykonanie dokumentacji filmowej, fotograficznej i opisowo – graficznej,
– odpowiednie planowanie dalszej eksploatacji przeglądanego przez nas ciągu,
– wykonanie ekspertyzy rurociągów przeznaczonych do remontu oraz rurociągów nowo
wybudowanych lub po renowacji, ujawniającej ich stan techniczny,
– organizację i wykonawstwo napraw wybranych przez klienta.
Zapobieganie zanieczyszczeniu się kanałów, przykanalików i uzbrojenia sieci
kanalizacyjnej związane jest z usuwaniem gromadzących się osadów. Na odcinkach sieci
kanalizacyjnej, gdzie prędkość przepływu ścieków miejskich, czy ścieków opadowych jest
nie wystarczająca do transportowania zawartych w ściekach zawiesin, zachodzi zjawisko
odkładania się osadów. Osady te mogą doprowadzić do zatrzymania przepływu ścieków.
Osady odkładające się w sieci kanalizacyjnej zwiększają opory przepływu, zmniejszają
prędkość przepływu, powodując gwałtowne zanieczyszczanie kanału. Zmniejszenie prędkości
przepływu ścieków przy zanieczyszczeniu kanałów osadami może dochodzić do 70%
prędkości w kanałach czystych o takich samych promieniach hydraulicznych i spadkach
zwierciadła ścieków.
Do zanieczyszczania kanału w stopniu utrudniającym lub uniemożliwiającym odpływ
ścieków z nieruchomości można nie dopuścić, jeżeli systematycznie usuwa się osady.
Utrzymanie należytego stanu przewodów zależy od czyszczenia i płukania kanałów
i wpustów ulicznych oraz wykonywania drobnych prac remontowych.
Płukanie kanałów jest podstawową metodą zapobiegania zanieczyszczeniu wszystkich
kanałów rurowych i niektórych przełazowych. Polega ono na chwilowym zwiększeniu
przepływu wody w kanale, w skutek czego następuje wzrost prędkości przepływu. Właściwy
rezultat płukania uzyskuje się, jeżeli prędkość przepływu w kanale wyniesie 1,0–1,2 m/s,
a osady, które należy usunąć, nie będą zbite. Kanały mogą być płukane ściekami lub wodą
wodociągową, a także wodą doprowadzoną z innych źródeł, np. z kanałów melioracyjnych
lub cieków wodnych.
Drobne prace remontowe prowadzi się w razie wykrycia niewielkich uszkodzeń kanałów
i ich uzbrojenia. Do robót tych należy:
– konserwacja stalowych i żeliwnych elementów uzbrojenia,
– wymiana uszkodzonych włazowych skrzynek uzbrojenia, przewietrzników i wpustów
ulicznych,
– wymiana stopni włazowych,
– regulacja wysokościowa uzbrojenia,
– naprawa włazów i studni rewizyjnych,
– likwidacja rys i miejscowych wycieków wody gruntowej, spoinowanie kanałów,
wymiana syfonów i wpustów ulicznych,
– inne drobne roboty remontowe.
W ramach eksploatacji sieci kanalizacyjnych zabiegiem konserwacyjnym jest likwidacja
zapchań przykanalików. Pierwszą czynnością dla zmniejszenia skutków zapchania
przykanalika odprowadzającego ścieki z instalacji wewnętrznej jest zamknięcie dopływu
wody do nieruchomości. Miejsce zapchania określa się na podstawie kontroli poziomu
ścieków w studniach rewizyjnych na kanale i przykanaliku. Jeżeli poziom ścieków
w studniach rewizyjnych na kanale, do którego włączony jest przykanalik nie przekracza
normalnego napełnienia, to miejsca zapchania należy szukać na przykanaliku. Zapchanie
występuje zawsze poniżej studni rewizyjnej, w której zostanie stwierdzone spiętrzenie
zwierciadła ścieków. Przykanaliki najlepiej przeczyszczać ze studni rewizyjnej poniżej
miejsca zapchania lub z kanału, jeżeli przykanalik jest połączony z kanałem przełazowym.
72
Zapchanie, które jest zlokalizowane na odcinku przykanalika między kanałem rurowym
a pierwszą studnią rewizyjną, można usunąć za pomocą specjalnych narzędzi, wykorzystując
do tego studnię rewizyjną.
Zapchania przykanalików likwiduje się używając: sprężynowych taśm stalowych,
skręcanych mocnych i bardzo elastycznych trzcin, krótkich drążków skręcanych lub
składanych, skręcanych odcinków sprężynującego drutu stalowego. Można skorzystać
również z samochodów do ciśnieniowego czyszczenia kanałów. Jeżeli zapchanie jest nie
usuwane przez długi okres lub przy kanalik odprowadza ścieki z zakładu przemysłowego, to
w momencie przepychania przykanalika zanieczyszczenia mogą zawierać substancje
szkodliwe dla zdrowia pracowników usuwających awarię.
Czyszczenie przykanalików ze studni rewizyjnej powyżej miejsc zapchania jest możliwe
tylko przy użyciu możliwych do wprowadzenia do kanału z powierzchni terenu elastycznych
taśm, drutów, trzcin itp.
W czasie eksploatacji kanałów największym niebezpieczeństwem są gazy kanalizacyjne
o właściwościach gnilnych i wybuchowych. Przed rozpoczęciem pracy w kanałach należy
otworzyć i zabezpieczyć dwa sąsiednie włazy celem przewietrzenia kanałów. Przed wejściem
do kanału należy sprawdzić za pomocą lampy Davy’ego – wskaźnikowej lampy benzynowej
górniczej, umożliwiającej wykrywanie metanu w atmosferze, czy istnieje zagrożenie
związane z brakiem przewietrzenia kanału i obecność gazów palnych.
Zabronione jest używanie otwartego ognia. Robotnicy nie mogą mieć podkutych butów,
ani używać iskrzących narzędzi. Robotnicy przed wejściem do kanału oprócz odzieży
ochronnej muszą być zabezpieczeni w szelki i linę asekuracyjną. Prace w kanałach
wykonywać mogą w zespołach dwuosobowych przy obecności trzeciego pracownika
znajdującego się nad włazem studni rewizyjnej.
Renowacja sieci kanalizacyjnej

Renowacja kanału polega m.in. na utworzeniu na jego wewnętrznej powierzchni
wykładzinyz rękawa nasączonego żywicami metodą podciśnieniową, dopasowanego do
kształtu remontowanego kanału. Spełnia ona funkcję przykrycia pęknięć, uszczelnienia
kanału oraz zapobiega infiltracji wód i eksfiltracji ścieków. Ten sposób renowacji minimalnie
zwęża przekrój kanału, a także dostosowuje się do kształtu przekroju poprzecznego.
Renowację sieci kanalizacyjnych wykonuje się również metodą „rura w rurę”,
z zastosowaniem sztywnych rur o dowolnym kształcie, średnicy i wytrzymałości. Odcinek
przeznaczony do renowacji poddawany jest dokładnemu czyszczeniu mechanicznemu
lub hydrodynamicznemu.
Przy pomocy kamery TV wprowadzonej do oczyszczonego kanału, wykonuje się
inspekcję pozwalającą na dokonanie oceny jego stanu – stopnia oczyszczenia powierzchni
kanału, wielkości ubytków i pęknięć ścianek. Prace prowadzone są bezwykopowo
z wykorzystaniem istniejących studzienek. Renowacja wykonywana jest etapami, między
dwiema sąsiednimi studzienkami, bez konieczności przerywania prac na odcinku do 600 m.

1. Na czym polega odbiór końcowy kanalizacji?
2. Kiedy sieć kanalizacyjną można przekazać do eksploatacji?
3. Jaki zakres prac obejmuje inwentaryzacja sieci kanalizacyjnej?
4. W jakim celu przeprowadza się przeglądy sieci kanalizacyjnej?
5. Na czym polega renowacja przewodów sieci kanalizacyjnej?
73
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Nowo wybudowana sieć kanalizacyjna ma zostać oddana do eksploatacji. Zaplanuj, jakie
czynności i jakie dokumenty są niezbędne dla uruchomienia sieci kanalizacyjnej i przekazania
jej do eksploatacji.

1) przeanalizować etapy prac, które zostały już wykonane podczas budowy sieci
kanalizacyjnej i przygotowaniem jej do odbioru,
2) opracować harmonogram czynności zmierzających do jej uruchomienia i przekazania
do eksploatacji,
3) zaplanować, jaka dokumentacja będzie niezbędna dla odbioru i uruchomienia sieci
kanalizacyjnej,

– dokumentacja projektowa odcinka sieci kanalizacyjnej,
– dokumentacja odbiorowa sieci kanalizacyjnej: protokoły – wzory,
– ołówek, długopis, gumka, linijka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca odbioru i eksploatacji sieci kanalizacyjnych.
Ćwiczenie 2
Na podstawie przeprowadzonej inspekcji telewizyjnej kamionkowego kanału ściekowego
kanalizacji rozdzielczej stwierdzono, że średnica jest zmniejszona o 25%, a w miejscach
połączeń występują ubytki. Zaproponuj sposób jego renowacji.

1) przeanalizować metody przeprowadzania renowacji sieci kanalizacyjnej i ich
uwarunkowania,
2) zaplanować sposób renowacji kanału, opisać metodę,

– literatura z rozdziału 6 dotycząca odbioru i eksploatacji sieci kanalizacyjnych.
74
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić, na czym polega: odbiór częściowy sieci kanalizacyjnej?  
2) wyjaśnić, na czym polega: badanie szczelności sieci kanalizacyjnej?  
3) wymienić dokumenty, jakie są niezbędne dla przekazania do eksploatacji
sieci kanalizacyjnej?  
4) zorganizować likwidację zatoru w przewodach kanalizacyjnych?  
5) określić zalety inspekcji telewizyjnej przewodów kanalizacyjnych?  
6) zaproponować metody renowacji odcinka sieci kanalizacyjnej?  
75
4.12. Oczyszczalnie ścieków
Oczyszczalnie ścieków służą ochronie zdrowia, życia, środowiska oraz chronią zasoby
czystej wody, która będzie wykorzystana przez przyszłe pokolenia. Nie oczyszczane ścieki
stanowią zagrożenie dla zdrowia, a czasami nawet dla życia mieszkańców, ponieważ
zagrażają one środowisku naturalnemu, w tym szczególnie zagrożone są zasoby wody będące
źródłem dla wodociągów, nie oczyszczone ścieki charakteryzują się silnym specyficznym
zapachem, a wyciekając na ulicę są przenoszone na butach wraz ze wszystkimi groźnymi dla
zdrowia mikroorganizmami. Ścieki, prędzej czy później, dopływają do wód gruntowych lub
rzek, stawów i jezior. Powoduje to często utratę źródła czystej wody niejednokrotnie
używanej do zaopatrywania wodociągu wiejskiego.
Najpowszechniejszym sposobem rozwiązania problemu ścieków jest gromadzenie
ścieków w zbiornikach bezodpływowych (szambach). Zebrane ścieki okresowo wywożone są
do oczyszczalni ścieków. Rozwiązanie posiada wiele wad:
– nie zawsze istnieje możliwość przyjęcia ścieków np. ze względu na brak punktu
zlewnego lub zastosowaną technologię oczyszczania,
– konieczna jest duża częstotliwość wywozu ścieków,
– istnieją duże koszty eksploatacji – transport ścieków na znaczne odległości,
– występuje uciążliwość pracy wozu asenizacyjnego dla najbliższego otoczenia.
Najbardziej prawidłowym sposobem zagospodarowania ścieków jest odprowadzenie ich
do oczyszczalni ścieków.
Ogólnie oczyszczalnie ścieków można podzielić na:
– oczyszczalnie przydomowe – które pozwalają oczyścić ścieki pochodzące z jednego lub
kilku gospodarstw domowych. Ścieki oczyszczane są bezpośrednio w miejscu
powstawania;
– oczyszczalnie lokalne – które pozwalają oczyścić ścieki pochodzące z kilku lub
kilkunastu gospodarstw domowych ścieki odprowadzane są wspólna siecią kanalizacyjną
do oczyszczalni;
– oczyszczalnie zbiorcze – które pozwalają oczyścić ścieki pochodzące z całych wsi lub
nawet grupy wsi. Ścieki odprowadzane są wspólną siecią kanalizacyjną. Ze względu na
koszt sieci kanalizacyjnej stosowane są przede wszystkim na terenach o zabudowie
zwartej.
Oczyszczanie ścieków jest procesem wieloetapowym, w którym kolejno usuwa się
lub neutralizuje ogromną cześć substancji szkodliwych, unieszkodliwia organizmy
chorobotwórcze występujące w ściekach. Pierwszy z nich usuwa zanieczyszczenia
występujące w postaci cząstek stałych.
Ten pierwszy stopień oczyszczania to filtrowanie lub przetrzymanie ścieków
w zbiorniku tak, aby cząstki stałe mogły opaść na dno. W ściekach, przy dostępie tlenu,
rozwijają się pożyteczne bakterie, które rozkładają substancje zawarte w ściekach.
Dalsze oczyszczanie zależy od rodzaju dopływających ścieków. Zwykle jest to połączony
proces filtracji z oczyszczaniem biologicznym, a więc przy pomocy samoczynnie
rozwijających się bakterii. Takie oczyszczanie jest wystarczające w przypadku ścieków
bytowych.
W większych oczyszczalniach ścieki mogą (czasami muszą) być poddawane procesowi
oczyszczania chemicznego.
Osady pochodzące ze ścieków, np. osady usuwane co jakiś czas z dna osadników
gnilnych, są poddawane procesom oczyszczania chemicznego, suszone w wysokich
temperaturach unieszkodliwiając organizmy chorobotwórcze lub są kompostowane.
76
W dalszym procesie mogą one być używane jako nawóz do utrzymania zieleni miejskiej,
hodowli drzew, a nawóz wyprodukowany ze ścieków w odpowiednich warunkach może być
używany w rolnictwie.
Oczyszczanie mechaniczne
Pierwszym etapem oczyszczania ścieków jest oczyszczanie mechaniczne. Podlegają mu
substancje nierozpuszczalne, czyli zanieczyszczenia zawieszone w ściekach.
W oczyszczalniach mechanicznych wykorzystuje się procesy cedzenia, filtrowania, osiadania
(sedymentacji) i wznoszenia (flotacji). W oczyszczalniach pierwszego stopnia usuwa się ze
ścieków: większe ciała stałe (tzw. skratki), cząstki ziemiste (a przede wszystkim piasek),
zawiesiny opadające. (osady wstępne), zawiesiny flotujące (oleje i tłuszcze). W oczyszczalni
pierwszego stopnia może być przeprowadzone odświeżanie ścieków, przez ich
napowietrzanie w kanałach dopływowych, piaskownikach, wydzielonych częściach
osadników wstępnych lub w specjalnych zbiornikach. W miarę potrzeby może być tu również
wykonywane chlorowanie ścieków.
Wydzielanie ciał stałych

Do wydzielenia ze ścieków skratek służą przede wszystkim kraty i sita. Kraty dzieli się
na: rzadkie, średnie i gęste oraz na oczyszczane ręcznie i mechanicznie.
Sita stosowane w oczyszczalniach ścieków wykonywane są jako obrotowe, statyczne
zwane sitami szczelinowymi, albo szczelinowo – łukowymi. Wydzielone skratki przerabia się
lub likwiduje przez kompostowanie, fermentację, spalanie lub rozdrabnianie i zawrócenie
do dopływu ścieków. Mogą one być niekiedy przerabiane wspólnie z osadami ściekowymi.
W przypadku niezbyt dużych ilości skratek można zastosować kraty koszowe
z mechanicznym usuwaniem skratek. Do przeróbki skratek z dużych zespołów krat stosuje się
rozdrabniarki wolnostojące lub zanurzone. Rozdrabniarki dzieli się na młotkowe, nożowe
oraz wirowe.
Usuwanie za ścieków zawiesin opadających

Zawiesiny drobne redukuje się w procesie sedymentacji. Rozróżnia się zawiesiny
opadające ziarniste oraz kłaczkowate. Zawiesiny opadające ziarniste opadają z jednakową
prędkością i mogą spowodować powstanie cementujących powłok trudnych do usunięcia.
Dużo zanieczyszczeń ziarnistych, określanych umownie jako piasek, zawierają ścieki
miejskie oraz wody ściekowe z zakładów przemysłu rolno-spożywczego.
Do grupy zawiesin ziarnistych zalicza się również żużel, rozdrobniony koks, cząstki
węgla oraz różne nasiona.
Zawiesiny ściekowe kłaczkowate charakteryzuje niejednakowa prędkość opadania.
Do osadów kłaczkowatych zalicza się na przykład wodorotlenek żelaza (III), osad czynny
oraz bardzo drobny miał węglowy.
Do usuwania ze ścieków zawiesin ziarnistych służą piaskowniki, natomiast do
wydzielania zawiesin kłaczkowatych osadniki. Zawiesiny osadzają się w osadnikach pod
wpływem własnego ciężaru.
Ze względu na kierunek przepływu ścieków budowane są jako poziome, pionowe
lub radialne.
Odtłuszczanie ścieków
Niektóre zanieczyszczenia można wydzielić ze ścieków przez ułatwienie im wypłynięcia
na powierzchnię, skąd w postaci kożucha, mogą być łatwo usunięte. Dotyczy to tych
zawiesin, których ciężar właściwy jest mniejszy od wody, a więc przede wszystkim tłuszczów
i olejów, które powinny być usuwane w miejscu powstawania ścieków.
77
Do wydzielania tłuszczów i olejów ze ścieków stosowane są odtłuszczacze.
Zasada działania tych urządzeń polega na wykorzystaniu procesu wznoszenia, tzw. flotacji.
Każdy zbiornik, w którym następuje zmniejszenie prędkości przepływu ścieków, może
pełnić rolę odtłuszczacza.
Odtłuszczacze możemy podzielić na: urządzenia działające bez udziału czynników
wspomagających, określane potocznie jako łapacze lub separatory tłuszczów i olejów
oraz na odtłuszczacze napowietrzne.
Odtłuszczacze mogą być budowane jako jednokomorowe i wielokomorowe, o przepływie
poziomym lub pionowym.
Najprostsze urządzenia jednokomorowe są z zasady wmontowywane w system
kanalizacji wewnętrznej obiektu. Odtłuszczacze o przepływie poziomym instalowane są na
poszczególnych działach produkcji w celu odzyskania surowca. Ścieki zawierające tłuszcze są
z łapaczy oddziałowych odprowadzane oddzielną wewnątrzzakładową siecią do
odtłuszczaczy wielokomorowych.
Wstępne napowietrzanie ścieków jest procesem pomocniczym, którego zadaniem jest

przygotowanie ścieków do dalszego oczyszczania lub bezpośredniego rolniczego
wykorzystania.
Dzięki wstępnemu napowietrzaniu wzmaga się flokulację zawiesin, usuwanie gazu,
flotację tłuszczów i innych lekkich substancji, a przede wszystkim zwiększa się w ściekach
ilość tlenu. Powietrze doprowadza się od dołu komór.
Wstępne fizyko-chemiczne oczyszczanie ścieków

Istnieje dość duża grupa ścieków, dla których należy przeprowadzić oczyszczanie fizyko-
chemiczne. Działając substancjami chemicznymi na ścieki można uzyskać: zobojętnienie
ścieków, wydzielenie ze ścieków substancji stałych, które nie mogły być usunięte przez
zwykłe mechaniczne klarowanie, wydzielenie ze ścieków substancji organicznych,
koloidalnych i związków rozpuszczalnych, przede wszystkim soli metali ciężkich, odkażenie
ścieków, usunięcie przykrego zapachu, utlenienie substancji ściekowych.
Koagulacja i nawapnianie ścieków

Dla wielu ścieków przemysłowych już samo zmieszanie ścieków z różnych miejsc ich
powstawania często o zróżnicowanym odczynie, prowadzić może do samorzutnej koagulacji,
bez stosowania dodatkowych środków koagulacyjnych. Jako koagulanty stosuje się zwykle
chlorek żelaza (II) i siarczan żelaza (II) oraz siarczan glinu (III) i wapno. Proces koagulacji
można usprawnić stosując polielektrolity. Szczególnym przypadkiem koagulacji jest
nawapnianie ścieków, dające w efekcie neutralizację kwasów nieorganicznych
i organicznych.
W wyniku neutralizacji następuje wytrącanie nierozpuszczalnych soli wapniowych
i wskutek tego zmniejszanie ładunku zanieczyszczeń.
Wapnowanie prowadzi również do koagulacji koloidalnych składników ścieków, co
dodatkowo zmniejsza ilość zanieczyszczeń.
Do wapnowania można stosować kamień wapienny, suche sproszkowane wapno palone,
mleko wapienne lub wodę wapienną. Jeżeli dopływ ścieków jest nierównomierny, koagulację
można wykonywać w zbiornikach wyrównawczych.
W większości przypadków koagulację przeprowadza się w wydzielonych urządzeniach
oczyszczalni, składających się ze zbiorników do przygotowania roztworów koagulanta
i komór reakcji wyposażonych w mieszadła.
78
Zobojętnianie ścieków
Kwaśne lub alkaliczne ścieki powstają w bardzo wielu procesach produkcyjnych.
Niektórych ścieków przemysłowych ze względu na ich bardzo kwaśny lub zasadowy odczyn
nie można bezpośrednio kierować do oczyszczania.
Ścieki kwaśne zobojętnia się w następujący sposób:
– mieszając ścieki kwaśne z zasadowymi,
– neutralizując je chemikaliami,
– przepuszczając przez złoża zasadowe, filtry wypełnione np. CaCO3, MgO lub dolomit
prażony w temperaturze około 450oC,
– wpuszczając je do stawów aeracyjnych z możliwością kilkudniowego przetrzymania,
– rozcieńczając je wodą rzeczną o odczynie lekko zasadowym lub nawet obojętnym.
Ścieki przemysłowe o odczynie zbyt zasadowym mogą być neutralizowane przez:
– przepuszczanie przez nie gazów spalinowych,
– neutralizację kwasami,
– przesączenie ich przez filtr gruntowy.
Sorpcja i wymiana jonowa

Procesy sorpcyjne są wykorzystywane głównie do usuwania ze ścieków przemysłowych
substancji uciążliwych albo do odzyskiwania cennych substancji.
Proces sorpcji prowadzić można w warunkach statycznych oraz w warunkach
dynamicznych – filtrach sorpcyjnych.
Jako sorbentów używa się najczęściej popiołów lotnych, szlaki, torfu, węgla, koksu
i rudy darniowej. Aby odzyskać ze ścieków substancje cenne używa się węgla aktywnego,
żelu krzemionkowego, sorbentów i jonitów syntetycznych. Wymieniacze jonowe nadają się
do oczyszczania ścieków z galwanizerni, z rafinacji miedzi oraz wód dołowych z kopalń rudy
miedzi. Trujące związki arsenu, boru, chromu, ołowiu itp. strącane są chemicznie.
Utlenianie środkami chemicznymi

Do utleniania chemicznego stosuje się głównie chlor gazowy i jego związki oraz ozon.
W końcowym etapie oczyszczania ścieków stosuje się proces dezynfekcyjny. Do odkażania
ścieków stosuje się chlor gazowy, chloran (I) wapnia Ca(OCl)2 – nazwa zwyczajowa wapno
chlorowane lub używa się podchlorynu sodu czyli chloranu (I) sodu (NaClO).
Jeżeli ścieki zawierają dużo amoniaku nie można stosować utleniania chlorem.
Biologiczne oczyszczanie ścieków polega na mineralizacji substancji organicznej przy

wykorzystaniu żywych organizmów. Najistotniejsze znaczenie w tym procesie odgrywają
bakterie tlenowe, czyli aerobowe.
Mikroorganizmy te: bakterie, pierwotniaki, wielokomórkowce mogą występować jako
skupisko w postaci błony biologicznej lub kłaczków osadu czynnego. Część zatrzymanych ze
ścieków zanieczyszczeń jest utleniana, w wyniku czego powstaje woda i dwutlenek węgla,
pozostała część jest asymilowana i wykorzystywana do przyrostu żywej masy
mikroorganizmów. Następnie część lub całość zsyntetyzowanej substancji żywej ulega
autooksydacji, czyli procesowi samorzutnego utleniania pod wpływem tlenu
atmosferycznego. Biologiczne oczyszczanie ścieków odbywa się przy udziale enzymów
wydzielonych przez mikroorganizmy biorące czynny udział w procesie oczyszczania.
Podczas biologicznego oczyszczania ścieków rozkładowi ulega 45–80% zanieczyszczeń
organicznych. Pozostała ilość substancji organicznych w postaci błony biologicznej ze złóż
lub osadu czynnego jest recyrkulowana do osadników wtórnych, a następnie przerabiana jest
jako osad.
79
W oczyszczalni biologicznej sztucznej, w środowisku wodnym, następuje nitryfikacja
czyli proces utlenienia amoniaku do azotanów (III) prowadzony przez bakterie nitryfikacyjne.
Proces ten zachodzi w warunkach tlenowych, gdzie w I etapie grupa bakterii nitryfikacyjnych
(nitrosomonas) utlenia amoniak w postaci jonów amonowych NH4+ do azotanów (III), a druga
grupa bakterii (nitrobacter) utlenia powstały azotan (III) do azotanów (V). Przy
niedostatecznym zaopatrzeniu w tlen w procesie oczyszczania, może nastąpić całkowita
denitryfikacja (redukcja azotanów), której wynikiem jest wydalanie gazowego azotu do
atmosfery. Do degradacji organicznych osadów ściekowych i stężonych organicznych
ścieków przemysłowych, stosuje się metodę beztlenowego rozkładu biologicznego. Metoda
ta, określana jest jako fermentacja anaerobowa lub metanowa.
W procesie fermentacyjnym bierze tu udział bardzo różnorodna grupa drobnoustrojów,
zdolnych do życia w warunkach beztlenowych.
Stawy ściekowe są to zbiorniki ziemne naturalne lub sztuczne, służące do oczyszczania

ścieków o niedużym stężeniu łatwo rozkładających się substancji organicznych. W stawach
zachodzi samooczyszczanie ścieków w wyniku zespołu procesów fizycznych
i biochemicznych, przebiegających bądź pod wpływem światła i tlenu oraz przy udziale
mikroorganizmów wodnych, bądź w warunkach beztlenowych.
Stawy stabilizacyjne
Utlenianie ścieków w stawach stabilizacyjnych może zachodzić w warunkach tlenowych
(stawy aerobowe), w warunkach beztlenowych (stawy anaerobowe) oraz częściowo
w warunkach tlenowych i częściowo beztlenowych (stawy fakultatywne).
W stawach tlenowych tlen dostarczany jest głównie w wyniku fotosyntezy glonów
oraz w mniejszej ilości, w wyniku natleniania powierzchniowego. W stawach beztlenowych
oraz w dolnej strefie stawów fakultatywnych mineralizacja przebiega z udziałem bakterii
heterotroficznych, czyli cudzożywnych.
Jako stawy stabilizacyjne mogą być wykorzystywane naturalne zbiorniki i zagłębienia
terenowe lub mogą one być budowane jako zbiorniki sztuczne, na glebach o małej wartości
rolniczej.
Stawy napowietrzane
Pełne wymieszanie zawartości stawu zachodzi w stawach tlenowych, natomiast
niecałkowite w stawach fakultatywnych. Dalsze zwiększenie efektów oczyszczania
biologicznego uzyskuje się przez zaprojektowanie stawu sedymentacyjnego. Stawy
napowietrzane są typowymi zbiornikami ziemnymi o umocnionych skarpach. Do
napowietrzania stawów najlepiej nadają się urządzenia mechaniczne w postaci wirników lub
turbin. Są one umieszczane na pomostach stałych lub na pływakach.
Stawy ściekowe rybne

Oprócz oczyszczania ścieków, prowadzi się w nich hodowlę ryb. Ścieki doprowadzane
do stawów rybnych nie mogą zawierać związków powierzchniowo-czynnych i toksycznych
oraz muszą być dokładnie mechanicznie oczyszczane. Żyzne wody ściekowe wprowadzane
do stawu powodują intensywny rozwój planktonu, stanowiącego pokarm ryb. Nadmiary
planktonu mogą być zużytkowane przez założenie dodatkowo hodowli kaczek.
Doprowadzalniki ściekowe do stawów, w miarę możliwości, powinny być wyposażone
w urządzenia umożliwiające napowietrzania ścieków. Dobre równomierne rozprowadzenie
i natlenianie ścieków mogą dać urządzenia deszczujące. W okresie zimowym ścieki muszą
być kierowane na pola filtracyjne lub do stawów stabilizacyjnych.
80
Złoża biologiczne są, to zbiorniki wypełnione stosem tłuczonych kamieni, żużlu, koksu,
materiałów ceramicznych, pierścieni różnych kształtów i pakietów z tworzyw sztucznych,
siatki polietylenowe, pakiety (bloki) tworzywowe, ułożony na ruszcie z cegieł lub
prefabrykowanych elementów betonowych.
Zasada działania złoża biologicznego jest następująca: mechanicznie oczyszczone ścieki
przepuszcza się przez dobrze napowietrzoną warstwę kruszywa, stanowiącego wypełnienie
złoża biologicznego.
Wypełnienie powinno się charakteryzować:
– dużą porowatością,
– znaczną wytrzymałością mechaniczną,
– odpornością na działanie chemiczne ścieków,
– odpornością na oddziaływanie mikroorganizmów obecnych w złożu.
Powierzchnia wypełniacza pod wpływem działania ścieków pokrywa się błoną
biologiczną, czyli koloniami mikroorganizmów prowadzących osiadły tryb życia. Na
ściankach wypełnienia, gdzie utworzyła się błona biologiczna, zachodzą tlenowe procesy
rozkładu zanieczyszczeń. W wyniku tych procesów istnieje możliwość swobodnego rozwoju
i narastania błony biologicznej.
Procesy biochemiczne polegają na bezpośrednim, enzymatycznym utlenianiu substancji
organicznej oraz syntezie komórek drobnoustrojów tworzących błonę biologiczną.
Warunkiem pracy złoża biologicznego jest zapewnienie jak najlepszego kontaktu
ścieków z błoną biologiczną, które są równomiernie rozprowadzane na całą powierzchnię
złoża i przepływają z góry ku dołowi. Ścieki muszą przepływać przez złoże z właściwą
prędkością. Przy osiągnięciu określonej grubości – samoistnie następuje oderwanie błony
biologiczneji zostaje ona zatrzymywana w osadniku wtórnym. Do złoża ścieki mogą być
wprowadzane nierównomiernie i nie ma to wpływu na zachodzące procesy biologicznego
oczyszczania ścieków. Złoże najczęściej napowietrza się wywołując ruch powietrza za
pomocą różnic temperatur.
Złoża biologiczne mogą być zraszane lub zanurzane.
Złoże zraszane to kolumna materiału wypełniającego umieszczona w odpowiednim
zbiorniku. Przez środek kolumny prowadzona jest rura z tworzywa sztucznego np. PVC,
zakończona zraszaczem obrotowym pracującym okresowo. Podaje on w określonym cyklu
pracy porcję ścieków, które równomiernie rozprowadzane są na powierzchni złoża. Ścieki
spływając w dół poddawane są procesom rozkładu. Odbierane są na dole kolumny
i odprowadzane do wylotu.
Złoże zraszane musi być napowietrzane, aby zapewnić rozwój właściwych gatunków bakterii.
Z tego samego powodu ze złoża trzeba odprowadzić gazy, będące produktem przemian
bakteryjnych. W złożach zraszanych konieczna jest każdej jesieni i wiosny regeneracja błony.
Proces ten zwany jest również odbudowaniem złoża.
Złoże zanurzone składa się ze specjalnych włókien z żywic poliestrowych, na których
znajduje się błona biologiczna neutralizująca ścieki. Włókna poliestrowe znajdują się na
specjalnych ramach z tworzywa sztucznego. Ścieki muszą płynąć na tyle wolno, by każda
porcja, przez odpowiedni czas, kontaktowała się z błoną biologiczną. Z drugiej strony ścieki
nie mogą stać w zbiorniku, by nie nastąpiło zatkanie wlotu. Aby procesy biologicznego
rozkładu zachodziły w warunkach tlenowych, w złożach biologicznych zanurzonych powinno
być od dołu doprowadzane powietrze w postaci drobnych pęcherzyków. Zbiornik, w którym
umieszczone jest złoże zanurzone, wykonane jest z polietylenu wysokiej gęstości (HDPE).
Osad czynny
Osad czynny tworzą organizmy roślinne i zwierzęce: bakterie, glony, pierwotniaki,
grzyby, drożdże, pleśnie, stawonogi.
81
Oczyszczanie ścieków za pomocą osadu czynnego polega na zgromadzeniu niezwykle
dużej ilości drobnoustrojów w małej objętości i utrzymywania ich aktywności biologicznej
przez sztuczne doprowadzanie odpowiednich ilości tlenu.
Zasadniczy proces oczyszczania ścieków przeprowadza się w komorach napowietrzania.
Pod wpływem napowietrzania wytwarza się tu charakterystyczny zespół drobnoustrojów –
głównie bakterii i pierwotniaków, który utrzymywany w ciągłym ruchu, powoduje powstanie
kłaczków osadu czynnego. Kłaczki mają strukturę gąbczastą, dzięki czemu tworzą dużą
powierzchnię czynną, zdolną do sorbowania związków organicznych znajdujących się
w ściekach w postaci rozpuszczonej i koloidalnej. Związki organiczne są zużywane jako
pożywka, następuje przyrost liczby mikroorganizmów i wyniku procesów utleniania
zwiększenie ilości związków mineralnych.
Najważniejszym elementem instalacji w oczyszczalni osadem czynnym, są komory
napowietrzania. W komorach tych stosowane jest napowietrzanie powierzchniowe, od dołu,
lub podpowierzchniowe. Do napowietrzania powierzchniowego służą koła łopatkowe,
szczotki stalowe, wirniki, mieszadła turbinowe. W komorach napowietrznych sprężonym
powietrzem, powietrze jest doprowadzane za pomocą płytek perforowanych, rur
perforowanych oraz dysz.
Do napowietrzania podpowierzchniowego stosowany jest ruszt systemu Inka.
Uproszczone sposoby oczyszczania osadem czynnym

Uproszczone sposoby oczyszczania ścieków osadem czynnym polegają zwykle
na przedłużonym czasie napowietrzania, przy niskim obciążeniu ładunkiem. Dąży się w ten
sposób do utlenienia obciążeń organicznych bez stosowania dodatkowych procesów przeróbki
osadów. Oczyszczalnie stosujące sposoby uproszczone, można podzielić na dwie grupy: rowy
biologiczne i komory o przedłużonym czasie napowietrzania.
Rowy biologiczne stosowane są do oczyszczania małych ilości ścieków bytowych lub
przemysłowych. Oczyszczalnię tego typu stanowi jeden lub kilka rowów połączonych ze
sobą,
w których mieszanie, przepływ i napowietrzanie ścieków osiąga się za pomocą ustawionej
w poprzek rowu szczotki Kessenera. W celu zabezpieczenia rowu przed zamarzaniem
odbudowuje się szczotki oraz wmontowuje urządzenia podgrzewające wewnątrz ich
obudowy.
Komory przedłużonego napowietrzania różnią się od rowu biologicznego około
dwukrotnie większym obciążeniem ściekami. Typowym rozwiązaniem są komory
napowietrzania zespolone z osadnikiem wtórnym.
Organizmy roślinne i zwierzęce tworzą kłaczki osadu unoszące się w komorze osadu
czynnego. Do komory osadu doprowadzane jest powietrze celem utrzymania warunków
tlenowych właściwych dla zajścia biologicznego oczyszczania ścieków. Wskutek
zachodzących procesów życiowych przy stworzonych sprzyjających warunkach następuje
rozmnażanie organizmów przy jednoczesnym obumieraniu. Czas zatrzymania ścieków
w komorze napowietrzania wynosiod 4 do 16 tygodni. Dalej ścieki przepływają do osadnika
wtórnego, w którym zachodzi sedymentacja i recyrkulacja osadu ściekowego. Po
zakończonym procesie oczyszczania ścieki mogą być odprowadzone bezpośrednio do
odbiornika.
Rodzaje i ilości osadów ściekowych

Skład, ilość i jakość osadów ściekowych powstających podczas oczyszczania ścieków
jest bardzo zróżnicowana i zależy od:
– rodzaju zastosowanego procesu oczyszczania,
– zakresu oczyszczania ścieków,
82
– stopnia zagęszczania osadów.
W procesie oczyszczania ścieków powstaje osad:
– surowy (wstępny, wtórny, mieszany chemiczny),
– ustabilizowany (przefermentowany, mineralizowany podczas fermentacji beztlenowej,
stabilizowany).
Może być on następnie:
– zagęszczony (po procesie zagęszczania grawitacyjnego, flotacyjnego, mechanicznego),
– odwodniony (po procesie odwadniania mechanicznego, grawitacyjnego),
– wysuszony (po dalszym odwodnieniu lub termicznym suszeniu).
Procesy przeróbki osadów ściekowych

Osady ściekowe to odpad powstający w czasie procesów oczyszczania ścieków, a ich
przeróbka i unieszkodliwianie są konieczne w każdej dobrze pracującej oczyszczalni ścieków.
Operacje i procesy dotyczące gospodarki osadami ściekowymi mają na celu:
zmniejszenie objętości i masy osadu, zmniejszenie zagniwalności i eliminację uciążliwych
zapachów, zmniejszenie ilości organizmów chorobotwórczych.
Proces unieszkodliwiania osadów ściekowych obejmuje:
– zagęszczanie grawitacyjne, mechaniczne, flotacyjne,
– higienizację osadu surowego,
– fermentację beztlenową,
– odwadnianie mechaniczne osadu przefermentowanego,
– rolnicze wykorzystanie osadu, wywiezienie na wysypisko lub spalenie.
W rozwiązaniu gospodarki osadami ściekowymi stosowane być mogą technologie:
– bezodpadowe czyli wykorzystanie osadów w rolnictwie, leśnictwie, wykorzystanie
osadów do rekultywacji wysypisk odpadów komunalnych i przemysłowych oraz
odgazowanie,
– małoodpadowe czyli spalanie i zgazowanie oraz kompostowanie z odpadami
komunalnymi.

1. Dlaczego oczyszcza się ścieki?
2. Jakie zagrożenia stwarza gromadzenie ścieków w zbiornikach bezodpływowych?
3. Jakie zanieczyszczenia usuwane są w trakcie oczyszczania mechanicznego?
4. Dlaczego przeprowadza się zobojętnianie ścieków?
5. Kiedy stosowane są biologiczne sposoby oczyszczania ścieków?
6. Gdzie przeprowadza się biologiczne oczyszczanie ścieków w warunkach naturalnych?
7. W jaki sposób odbywa się oczyszczanie ścieków na złożach biologicznych?
8. Na czym polega oczyszczanie ścieków z zastosowaniem osadu czynnego?
9. Jakie technologie stosowane są w gospodarce osadami ściekowymi?
10. Jakie procesy obejmuje unieszkodliwianie osadów ściekowych?
83
4.12.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj schemat blokowy oczyszczania ścieków na podstawie parametrów ścieków
podanych przez nauczyciela.

1) przeanalizować parametry ścieków podane przez nauczyciela,
2) przeanalizować technologie oczyszczania ścieków uwzględniając zawartość
ich zanieczyszczeń,
3) skonstruować schemat blokowy oczyszczania ścieków,
4) przeanalizować zaproponowane procesy technologiczne pod względem ich skuteczności
oczyszczania ścieków o zadanych parametrach,

– katalogi urządzeń do oczyszczania mechanicznego, biologicznego i chemicznego
ścieków,
– skład ścieków podany przez nauczyciela,
– linijka, ołówek, długopis, gumka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca oczyszczalni ścieków.
Ćwiczenie 2
Dobierz metodę oczyszczania ścieków przemysłowych w zależności od rodzaju
zanieczyszczeń i stopnia ich koncentracji, podaną przez nauczyciela. Określ stopień redukcji
zanieczyszczeń osiąganych na poszczególnych urządzeniach.

1) przeanalizować metody oczyszczania ścieków,
2) zaproponować, w zależności od zadanych przez nauczyciela parametrów ścieków
przemysłowych, metodę ich oczyszczania,
3) określić stopień redukcji zanieczyszczeń na poszczególnych urządzeniach i zapisać
wynikna arkuszu papieru formatu A4,

– katalogi urządzeń do oczyszczania mechanicznego, biologicznego i chemicznego
ścieków,
– skład ścieków podany przez nauczyciela,
– linijka, ołówek, długopis, gumka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca oczyszczalni ścieków.
84
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić sposoby usuwania zanieczyszczeń ze ścieków na
poszczególnych etapach ich oczyszczania?
 
2) wskazać sposoby usuwania ze ścieków zanieczyszczeń
mechanicznych?  
3) wyjaśnić, dlaczego przeprowadza się odłuszczanie ścieków?  
4) określić sposoby zobojętniania ścieków?  
5) wyjaśnić, z zastosowaniem jakich stawów prowadzi się biologiczne  
6) oczyszczanie ścieków w warunkach naturalnych?  
7) wyjaśnić, kiedy stosuje się złoża biologiczne?  
8) określić, kiedy wytwarza się błona biologiczna na złożach
biologicznych?  
9) określić, kiedy stosuje się oczyszczanie ścieków z wykorzystaniem
osadu czynnego?  
10) wskazać sposoby przeróbki osadów ściekowych?  
85
4.13. Lokalne oczyszczanie ścieków
Dla mieszkańców budynków wielorodzinnych lub domów jednorodzinnych
z podłączeniem do sieci kanalizacyjnej, powstające w gospodarstwie domowym ścieki, nie
stanowią problemu. Opuszczają granice mieszkania lub domu odpływając do komunalnych
urządzeń kanalizacyjnych.
Dla mieszkańców domów jednorodzinnych usytuowanych w terenie, w którym brak jest
sieci kanalizacyjnej, odprowadzanie i unieszkodliwianie powstających ścieków należy
rozwiązywać na etapie budowy domu. Niezbędna staje się wówczas budowa lokalnej
oczyszczalni (podczyszczalni) lub lokalnego urządzenia do gromadzenia ścieków.
Oczyszczalnie ścieków to zespoły budowli służące do oczyszczania ścieków
i unieszkodliwiania osadów ściekowych wraz z obiektami towarzyszącymi.
W zależności od procesów oczyszczania oczyszczalnie mogą być wykonywane jako:
– mechaniczne, w których oczyszczanie ścieków polega na usuwaniu zanieczyszczeń
stałych przez cedzenie (kraty, sita), osadzanie czyli sedymentację (piaskowniki,
osadniki), unoszenie czyli flotację (odtłuszczacze), filtrowanie (filtry mechaniczne,
piaskowe),
– biologiczne, w których procesy oczyszczania polegają na usunięciu zanieczyszczeń
pochodzenia organicznego z wykorzystaniem procesów tlenowych i beztlenowych
prowadzących do utleniania lub mineralizacji substancji organicznych zawartych
w ściekach,
– chemiczne, w których oczyszczanie polega na usunięciu zanieczyszczeń
z wykorzystaniem procesów koagulacji (łączenie się koloidalnych cząstek
zanieczyszczeń w większe skupiska doprowadzając do ich wytrącania się), neutralizacji,
chlorowania.
Osadniki gnilne
W warunkach lokalnych stosowane są bezodpływowe i przepływowe szczelne osadniki
podziemne.
Budowa zbiornika bezodpływowego (szamba), zgodnie z obowiązującym prawem, nie
wymaga pozwolenia na budowę, ale niezbędne jest zgłoszenie inwestycji do urzędu
administracji państwowej. Po upływie 30 dni można przystąpić do budowy, jeśli urząd nie
zgłosił zastrzeżeń, ani nie wymaga uzupełnienia dokumentacji.
Budowa zbiornika bezodpływowego jest optymalnym rozwiązaniem w sytuacji, gdy:
– nie ma możliwości budowy przydomowej oczyszczalni ścieków ze względu na zbyt
wysoki poziom wód gruntowych lub zbyt małą powierzchnię działki,
– będzie to rozwiązanie czasowe do czasu budowy miejscowej (lokalnej) sieci
kanalizacyjnej.
Zbiorniki bezodpływowe – szamba – doły gnilne, są to zbiorniki, w których zawiesiny
wytrącane z gromadzących się ścieków podlegają gniciu. W zależności od warunków
atmosferycznych, proces ten zachodzi z różną szybkością. Zazwyczaj niezbyt duża pojemność
zbiornika zmusza użytkownika do dość częstego opróżniania.
Konstrukcja osadnika nie gwarantuje całkowitego rozłożenia zgromadzonych na dnie
osadów, w wyniku czego powstają bardzo specyficzne nieprzyjemne zapachy. Urządzenia te,
choć przestarzałe w swojej budowie, dopuszczone są do użytkowania.
Niezależnie od wybranego rozwiązania szambo powinno być:
– szczelne – niedopuszczalne jest, by ścieki z bezodpływowego zbiornika przedostawały
się do gruntu,
86
– odporne i trwałe,
– zabezpieczone szczelną pokrywą z włazem przed osobami trzecimi,
– wyposażone w układ wentylacyjny.
Szambo kojarzy się większości inwestorom z brzydkim, betonowym zbiornikiem
będącym
w dodatku potencjalną bombą biologiczną. W warunkach zabudowy nieruchomości,
może być ono ukryte pod ziemią i nie wpływać na zagospodarowanie przestrzenne terenu.
Zbiorniki bezodpływowe wykonywane są z:
– polietylenu o wysokiej gęstości (HDPE),
– laminatu poliestrowego wzmacnianego włóknem szklanym,
– kręgów betonowych,
– żelbetu.
Zbiorniki wykonane z tworzyw sztucznych i laminatu charakteryzują się:
– szczelnością (ścieki nie przedostaną się do gruntu, a z drugiej strony do samego zbiornika
nie będą przenikać żadne substancje),
– lekkością, co sprawia iż są łatwe w transporcie i montażu,
– trwałością,
– odpornością na korozję,
– tym, że nie wchodzą w reakcje z otoczeniem.
Ich wadami są: mała wytrzymałość na obciążenia (gruba warstwa ziemi, parkowanie
samochodów); większy koszt (szczególnie zbiorników laminatowych).
Podstawową zaletą zbiorników wykonanych z materiałów tradycyjnych (żelbet, beton)
jest znaczna wytrzymałość, nie trzeba ich wzmacniać praktycznie w żadnych warunkach.
Zasadniczą wadą takich zbiorników jest brak „naturalnej” szczelności – trzeba je pokryć
masami
uszczelniającymi (szczególnie połączenia) i jest to czynność trudna do wykonania.
Oprócz tego, zbiorniki są ciężkie i wymagają dźwigu podczas ich montażu. Zbiorniki te
są tańsze od tych wykonanych z tworzyw sztucznych.
Zbiorniki bezodpływowe powinny być zlokalizowane w odległości minimum:
– 15 metrów od studni z wodą pitną;
– 5 metrów od okien i drzwi zewnętrznych budynku jednorodzinnego;
– 2 metry od granicy działki, drogi lub chodnika.
Przy założeniu, że całkowite zużycie wody w ciągu jednej doby przez jednego
mieszkańca w budynku jednorodzinnym, wynosi ok. 150 dm3, a ścieki będą wywożone co 14
dni to pojemność zbiornika bezodpływowego dla czteroosobowej rodziny powinna wynosić
około 8,4 m³.
Jeśli ścieki będzie wywozić się częściej, to wielkość zbiornika powinna odpowiadać
pojemności wozów asenizacyjnych, jakimi dysponuje przedsiębiorstwo zajmujące się
wywozem nieczystości płynnych. Takie rozwiązanie będzie dla obu stron najlepsze pod
względem eksploatacyjnych i finansowym.
Zasada wykonania zbiornika sprowadza się do wykonania wykopu. W przypadku
zbiorników ciężkich, powinien być zapewniony dojazd do wykopu sprzętem ciężkim.
W przypadku zbiorników z tworzyw sztucznych, nie ma takich ograniczeń.
Wykop powinien być na tyle szeroki, by pozostawić po 30 cm luzu z każdej strony
w stosunku do planowanej szerokości (średnicy) zbiornika.
Zbiorniki betonowe lub żelbetowe nie wymagają dodatkowych przygotowań wykopu.
Po ustawieniu w wykopie, powinno być wykonane uszczelnienie spoin, a najlepiej całej
powierzchni zbiornika i podłączenie do kanalizacji. Zasypywanie powinno być
przeprowadzane zagęszczanymi warstwami piasku, po ok. 25 cm każda.
87
Zbiorniki z tworzyw sztucznych muszą mieć podsypkę z zagęszczonego piasku, około
20 cm, a w przypadku wysokiego poziomu wód gruntowych zbiorniki te wymagają też
zakotwienia – za pomocą płyty żelbetowej, taśm, kotew albo geowłókniny. Przed zasypaniem
trzeba napełnić go wodą i wykonać podłączenie do kanalizacji.
Warstwa ziemi nad zbiornikiem nie powinna być grubsza niż 80 cm, zaś zbiornik,
szczególnie z tworzyw sztucznych, nie powinien być obciążony, np. drogą dojazdową.
Budowa szamba, jest w porównaniu z budową przydomowej oczyszczalni ścieków,
zdecydowanie tańsza w realizacji, a koszty eksploatacji zdecydowanie wyższe, niż
w przydomowej oczyszczalni ścieków.
W osadnikach przepływowych jedno – lub wielokondygnacyjnych, uzyskiwane są
korzystniejsze dla środowiska warunki oczyszczania.
Osadnik wykonywany na budowie jest żelbetowy. Może być zbudowany
z prefabrykatów, można też wylać go na miejscu budowy. Osadniki prefabrykowane
wykonuje się z tworzyw sztucznych – polietylenu ciężkiego (HDPE) lub kompozytu
poliestrowo-szklanego. Może być wykonany jako jedno–, dwu – lub trzykomorowy.
Osadnik gnilny to szczelny zbiornik podziemny o pojemności kilku m3. Najczęściej jest
„dłuższy niż szerszy”, co umożliwia przepływ z osadzaniem cząstek.
Zbiornik wylewany na miejscu budowy ma często dno ukształtowane ze spadkiem, co
usprawnia osadzanie cząstek, a zbiornik prefabrykowany – kształt cylindryczny, optymalny
dla pożądanych warunków przepływu.
W jednokondygnacyjnych osadnikach jedno – lub dwukomorowych, występują
zdecydowanie lepsze warunki oczyszczania ścieków bytowo – gospodarczych.
Ścieki przepływają przez komory osadnika w ciągu przynajmniej 3 dni, zachowując
określony kierunek przepływu.
Pojemność zbiornika musi odpowiadać ilości ścieków, które dopływają do niego w czasie
3 dni. Pojemność pierwszej komory zazwyczaj odpowiada 2/3, a drugiej 1/3 objętości całego
zbiornika.
Jeżeli zbiornik jest trzykomorowy, to pojemności każdej z komór wynoszą odpowiednio:
pierwsza 1/2, a dwie pozostałe każda po 1/4 całkowitej objętości dołu gnilnego.
Całkowita pojemność użyteczna osadnika gnilnego składa się z części przepływowej
i części osadowej. Liczba komór osadników gnilnych zależy od ich objętości użytecznej.
Tabela 5. Wielkości charakteryzujące osadniki gnilne [źródło własne]
Objętość użyteczna Głębokość osadnika [ m ]

osadnika gnilnego Liczba komór osadnika
[ m3 ] minimalna maksymalna
3–4 2 lub 3 1,0 1,5

4–15 3 1,0 2,2
15–50 3 lub 4 1,0 2,5
50–100 4 1 3,0
Dla pojedynczego osadnika gnilnego objętość użyteczna nie może być mniejsza:
– 3 m3, jeżeli osadnik jest do wstępnego oczyszczania,
– 6 m3, jeżeli osadnik jest przeznaczony do oczyszczania biologicznego.
Ponad zwierciadłem ścieków w osadniku, powinna być pozostawiona wolna przestrzeń,
o minimalnej wysokości 0,4 m. Minimalna szerokość wewnętrzna osadników gnilnych
prostokątnych to 0,75 m. Dla osadników okrągłych średnica minimalna to 1 m.
W osadnikach prostokątnych, połączenie dwóch sąsiednich komór powinno być
wykonane w postaci pionowych szczelin o szerokości 20–30 mm rozmieszczonych
równomiernie na całej szerokości ściany oddzielającej komory. Krawędź górna szczeliny
88
powinna wystawać ponad zwierciadło ścieków nie wyżej niż 30 cm, dolna krawędź nie niżej
niż 2/5 wysokości osadnika licząc od jego dna, a wysokość szczelin nie mniejsza niż 20 cm.
W osadnikach dwukomorowych kołowych połączenie komór powinno być wykonane
w postaci kilku otworów o łącznej minimalnej powierzchni 180 cm2, których górna krawędź
powinna wystawać ponad zwierciadło ścieków nie wyżej niż 30 cm, dolna krawędź nie niżej
niż 2/5 wysokości osadnika licząc od jego dna.
Otwory powinny być tak usytuowane, aby droga przepływu dla ścieków była jak
najdłuższa. Jeżeli osadnik wykonany jest w postaci jednego wielokomorowego zbiornika
kołowego lub prostokątnego – przegrody rozdzielające komory powinny być zakończone 0,1
m poniżej stropu. Jeżeli osadniki zbudowane są z oddzielnych komór, powinny być połączone
ze sobą przewodem o średnicy 100 mm.
Przewód doprowadzający ścieki do osadnika powinien mieć zapewnioną wentylację
wywiewną wyprowadzoną ponad dach najbliższego budynku.
Aby zapewnić dopływ powietrza do wentylacji osadnika rura wywiewna powinna być
ustawiona na stropie ostatniej komory.
Komory osadnika w górnej części ponad poziomem ścieków (górnych osadów
tłuszczowych) powinny być połączone ze sobą. Każda komora ma własny właz inspekcyjny.
Na końcu ostatniej komory znajduje się filtr siatkowy lub mineralny wypełniony najczęściej
keramzytem lub pucolaną, który zapobiega przepływaniu cząstek stałych do dalszych
urządzeń kanalizacyjnych.
Ścieki z osadnika gnilnego powinny być odprowadzane przewodem o średnicy 150 mm.
Dno przewodu odprowadzającego ścieki powinno znajdować się na poziomie zwierciadła
ścieków w zbiorniku. Wylot ścieków od strony wewnętrznej osadnika powinien być osłonięty
pionową osłoną zanurzoną minimum 0,3 m pod zwierciadłem ścieków; górna część osłony
powinna wystawać ponad zwierciadło ścieków o 0,2 m.
Usuwanie osadów dolnych i górnych osadów tłuszczowych powinno być
przeprowadzane nie rzadziej niż 2 razy w roku przy wykorzystaniu wozu asenizacyjnego.
W osadnikach piętrowych, osadnikach Imhoffa – komora fermentacyjna oddzielona jest
od komory osadowej (przepływowej). W czasie przepływu przez osadnik, ścieki nie stykają
się z produktami fermentacji osadów, ani z powstającymi gazami gnilnymi i odpływają
z osadnika w stanie świeżym nie przefermentowanym. Mogą być rozsączane w gruncie lub
wprowadzane do powierzchniowego odbiornika wodnego.
Warunkiem właściwej i prawidłowej pracy osadników jest regularny dopływ ścieków.
W sprawnie działającym osadniku odpływające z niego ścieki mogą być odprowadzane
bezpośrednio do wód powierzchniowych lub do gruntu.
Z uwagi na fakt, że nie można w czasie eksploatacji zapewnić pełnej sprawności ich
działania, koniecznym staje się doczyszczanie ścieków, np. na złożach biologicznych,
w drenażu rozsączającym lub studni chłonnej.
Technologia oczyszczania w nich jest następująca: ścieki przepływają kolejno przez
wszystkie komory zaopatrzone w pionowe przegrody, w których pozostawione są wolne
przestrzenie przy przeciwnych ścianach osadnika. Taka budowa wymusza przepływ ścieków
po przekątnej komory osadnika wydłużając drogę i czas przepływu. W tym czasie następuje
wydzielenie nierozpuszczonych zanieczyszczeń i osiadanie ich na dnie komory.
W zatrzymanych osadach zachodzi fermentacja gnilna, w czasie której zanieczyszczenia
organiczne ulegają rozkładowi na proste związki nieorganiczne i gazowe. Objętość osadu
ulega zmniejszeniu, a przefermentowany osad nie posiada przykrego zapachu. Pozbawione
zanieczyszczeń zawieszonych ścieki odpływają przewodem do części biologicznego
ich oczyszczania.
Dla małych jednostek osadniczych o luźnej zabudowie coraz częściej wykonywane są
oczyszczalnie indywidualne. Zachodzące w nich procesy wykorzystują system korzeniowy
89
roślin naczyniowych jako biologicznych absorbentów – pochłaniaczy – zanieczyszczeń
powstających w gospodarstwach domowych. Oczyszczalnie korzeniowe łączą w sobie
sedymentację, filtrowanie i mineralizację zanieczyszczeń organicznych w ściekach.
Eksploatacja i obsługa osadnika

Najważniejszą sprawą jest okresowe wywożenie osadów zebranych na dnie osadnika.
Kontrola i wywiezienie nieczystości powinno być dokonywane nie rzadziej niż raz na dwa
lata. Kontrolę stanu osadnika może przeprowadzać użytkownik lub wykonywać na zlecenie
przedsiębiorstwo kanalizacyjne zajmujące się usługami asenizacyjnymi. W ich gestii
pozostaje, wywiezienie osadu na wysypisko, do punktu zlewnego lub do oczyszczalni.
Przy wywozie osadu należy skontrolować stan kożucha tłuszczowego świadczącego
o jakości pracy osadnika gnilnego. Należy raz do roku kontrolować filtr.
Prawidłowo wykonany osadnik gnilny jest właściwie niedostrzegalny w otoczeniu domu.
Drenaż rozsączający to układ podziemnych drenów wprowadzających ścieki do ziemi
w celu biologicznego ich oczyszczenia w warunkach naturalnych. Stosowany jest do
biologicznego oczyszczania ścieków wstępnie oczyszczonych w osadnikach gnilnych.
W gruncie następuje ostateczne doczyszczenie i rozprowadzenie ścieków.
Procesy oczyszczania ścieków w drenażu zachodzą przy udziale tlenu i zapewniają 95%
zmniejszenie zanieczyszczeń w ściekach zwłaszcza zmniejszenie zawartości
mikroorganizmów.
Stosowane mogą być w gruntach o dobrej przepuszczalności wody i nisko położonym
poziomie wody gruntowej.
Drenaż rozsączający stosowany jest jako:
– drugi stopień oczyszczania ścieków po wcześniejszym ich podczyszczeniu w osadnikach
gnilnych,
– trzeci stopień oczyszczania ścieków po wcześniejszym ich oczyszczeniu w osadnikach
gnilnych i złożach biologicznych.
Do drenażu rozsączającego ścieki powinny być doprowadzane w taki sposób, aby
równomiernie był obciążany grunt i aby zapewnić okresowe napowietrzanie systemu
drenażowego.
Aby można było zastosować drenaż rozsączający powinny być zachowane warunki:
– ilość ścieków nie powinna przekraczać 25 dm3/d (ilość ta powinna być dostosowana
do chłonności gruntu i ustalona przez urząd odpowiedzialny za ochronę środowiska),
– potrzebna powierzchnia na ułożenie drenów z zachowaniem zalecanych odległości
to 60–90 m2,
– grunt powinien być piaszczysty lub gliniasto-piaszczysty,
– najwyższy poziom wody gruntowej powinien być nie wyżej niż 1,5 m poniżej poziomu
drenażu rozsączającego.
Jeżeli grunt jest trudno przepuszczalny, lub zbyt łatwo przepuszczalny, trzeba go wymienić
na piasek i dopiero na jego powierzchni ułożyć drenaż rozsączający.
W przypadku, gdy poziom wód gruntowych jest wysoki, powinien być wykonany tzw.
kopiec filtracyjny. Drenaż rozsączający układa się wówczas na nasypie o wysokości
zapewniającej wymaganą odległość od wód gruntowych, czyli co najmniej 1,5 m, przykrywa
się go warstwą ziemi – chroniąc go w ten sposób przed mrozem i wodami opadowymi. Przy
takiej zabudowie drenażu rozsączającego konieczna jest dodatkowo budowa przepompowni
ścieków.
Układany pod powierzchnią terenu drenaż rozsączający jest ciągiem perforowanych rur
(drenów), którymi ścieki wstępnie oczyszczone w osadniku gnilnym są równomiernie
rozprowadzane do gruntu. Gleba działa jak filtr zatrzymując zawiesiny większe od jej
90
mikroporów. Substancje mineralne i organiczne przekształcają się w rozpuszczalne w wodzie
związki mineralno-organiczne. Zatrzymane zostają też bakterie.
Prawidłowa praca drenażu rozsączającego wymaga, aby ścieki doprowadzane były
okresowo i równomiernie do wszystkich drenów. Przy małych przepływach ścieków, z uwagi
na ich nierównomierność przepływu, przewody drenażowe są w sposób samoistny płukane
i utrzymywane w czystości.
Jeżeli ilość ścieków przekracza 4 m3/d – powinny być zastosowane urządzenia
do dawkowania ścieków.
Długość i liczba ciągów drenarskich zależy od ilości ścieków dopływających, czyli
od liczby stałych użytkowników oczyszczalni i warunków gruntowych Długość jednego
drenu nie powinna przekraczać 20 m, a średnica ceramicznej perforowanej rury drenarskiej to
100 mm lub 125 mm. Rozstaw ciągów drenarskich i ich spadek przedstawia tabela nr 6.
Tabela 6. Rozstaw ciągów drenarskich i ich spadek w zależności od rodzaju gruntu [źródło własne]
Rozstaw między
Rodzaj gruntu Spadek drenażu
układanymi drenami [ m ]
2,0–2,5 % w kierunku zgodnym z
piaszczysty 1,5–2,0
przepływem ścieków w drenach
piaszczysto – gliniasty 2,5 dreny układane poziomo
Dreny powinny być układane w rowkach o szerokości od 0,5 m do 0,8 m. Powinny być
ułożone na warstwie żwiru o grubości 0,1 m. Ponad drenem grubość warstwy żwirowej
powinna wynosić 0,05 m. Dren wraz z obsypką żwirową powinien być przysypany gruntem
rodzimym do poziomu terenu. Minimalne zagłębienie drenu to 0,6 m, a maksymalne to 1,2 m.
Drenaż rozsączający powinien być wykonany z rurek drenarskich ceramicznych
ułożonych na styk, zabezpieczony od góry paskiem z papy smołowej lub geowłókniną, która
zabezpiecza warstwę filtracyjną przed zanieczyszczeniem gruntem rodzimym
przykrywającym drenaż.
Studzienka rozdzielcza powinna być montowana za osadnikiem gnilnym, a przed układem
drenów. Jej zadaniem jest równomierne rozdzielanie ścieków do poszczególnych ciągów
drenarskich
Na końcach drenów rozsączających, w celu przewietrzania warstwy gruntu, powinny być
studzienki napowietrzające (wywiewki wentylacyjne) o średnicy 100 mm ustawione 0,5 m
ponad powierzchnię terenu. Zapewniają one dopływ tlenu, który jest potrzebny do
prawidłowego przebiegu procesów oczyszczania ścieków. Umożliwiają również kontrolę
poziomu ścieków.
Wybudowanie drenażu rozsączającego wymaga dużej powierzchni działki z uwagi na
fakt, że warunkiem wykonania jest ułożenie drenów w odległości:
– minimum 30 m od lokalnego ujęcia wody (studni),
– 30 m od studni (również na sąsiedniej działce),
– 3 m od budynku,
– 2 m od granicy nieruchomości,
– 3 m od drzew i dużych krzewów.
Nie można zbudować oczyszczalni z drenażem na terenach okresowo zalewanych.
Oczyszczone ścieki mogą być odprowadzane do gruntu, więc nie potrzeba innego odbiornika
ścieków – rzeki, stawu czy rowu melioracyjnego.
91
Studnie chłonne
Są to urządzenia stosowane do oczyszczania ścieków w ilości do 5 m3/d w gruntach
dobrze przepuszczalnych, gdzie poziom wody gruntowej jest 1,0 m poniżej dna studni.
Studnia chłonna może być wykonana z kręgów betonowych, żelbetowych o średnicy
minimum 1,5 m lub wybudowana z użyciem cegły. Warstwę filtracyjną o wysokości
minimum 0,5 m stanowić może: żwir, żużel, szlaka wielkopiecowa, kamień łamany. Ścieki
infiltrowane są do gruntu przez dno i otwory o średnicy 20–30 mm w ścianach umieszczone
na całej wysokości warstwy filtracyjnej.
Minimalna średnica przewodu dopływowego 150 mm.
Studnia wyposażona być powinna w właz o średnicy 0,6 m i rurę wywiewną o średnicy 100
lub 150 mm.
Rys. 5. Studnia chłonna [7, s. 350] 1–warstwa filtracyjna, 2 – odpływ ścieków do gruntu,
3 – warstwa piasku ok. 0,2m, 4 – płyta zabezpieczająca piasek przed rozmyciem,
5 – dopływ ścieków, 6 – pokrywa, 7 – rura wywiewna, 8 – ściana z kręgów
betonowych, 9 – otwory dla odpływu ścieków przez ściany boczne
Złoże filtracyjne
Filtry piaskowe stosowane są do biologicznego oczyszczania w warunkach naturalnych
ścieków bytowych lub ścieków przemysłowych o właściwościach zbliżonych do ścieków
z gospodarstwa domowego. Wykonuje się je w przypadku, gdy grunt jest o małej
przepuszczalności np. glina, iły, lub gdy występuje wysoki poziom wód gruntowych.
Filtry piaskowe (mineralne) zbudowane są z:
– kilku lub kilkunastu drenów rozprowadzających ścieki do złoża filtracyjnego,
– piaskowego złoża filtracyjnego,
– drenów zbiorczych ułożonych pod złożem filtracyjnym.
Dla wykonania filtrów piaskowych konieczne jest spełnienie warunków:
– najwyższy poziom wody gruntowej powinien znajdować się nie wyżej niż 1 m pod
poziomem drenów zbiorczych,
– złoże filtracyjne powinno być wydzielone od otaczającego gruntu szczelną folią lub tłustą
gliną,
– długość jednego drenu nie powinna przekraczać 30 m,
– średnica drenów nie powinna być mniejsza niż 100 mm ,
92
– minimalny rozstaw drenów rozsączających i zbiorczych powinien wynosić
1 m,
– dreny zbiorcze powinny być układane 0,6 m poniżej poziomu ułożenia drenów
rozsączających,
– pomiędzy drenami powinno znajdować się złoże filtracyjne o grubości 0,6 m, szerokości
nie mniejszej niż 0,5 m i długości równej długości drenu,
– jeżeli długość drenów rozsączających lub zbiorczych nie przekracza 30 m, to możliwe
jest zbudowanie filtrów piaskowych z jednym drenem rozsączającym i jednym drenem
zbiorczym,
– dreny rozsączające i zbiorcze powinny być układane w rowkach o głębokości 1,2–1,5 m
i szerokości rowu 0,5 m,
– dren zbiorczy powinien być układany na dnie rowu ze spadkiem 2,0–2,5 % i obsypany
złożem filtracyjnym o wysokości 0,6 m i uziarnieniu od 0,5 do 8,0 mm ,
– dren rozsączający powinien być układany na górnej powierzchni złoża filtracyjnego ze
spadkiem 2,0–2,5 % i obsypany warstwą żwiru o wysokości 0,3 m. Powinien być
przykryty geowłókniną. Pozostała część rowu powinna być wypełniona zostaje gruntem
rodzimym i wyrównana do poziomu powierzchni terenu,
– na końcach drenów rozsączających i zbiorczych w celu przewietrzania warstwy gruntu
powinny być wywiewki wentylacyjne o średnicy 100 mm ustawione 0,5 m ponad
powierzchnię terenu.
Ścieki po osadniku gnilnym przepływają do drenażu rozsączającego, dalej przechodzą
przez filtr piaskowy i odprowadzane są drenażem zbierającym do odbiornika.
Złoża roślinne
Filtry gruntowo-korzeniowe z roślinnością bagienną są zbiornikami ziemnymi
wyłożonymi folią, wypełnione materiałem filtracyjnym z posadzoną na powierzchni trzciną
lub wierzbą. System korzeniowy roślin udrażnia złoże, powodując zachodzenie procesów
biologicznego rozkładu ścieków bytowych wcześniej podczyszczonych w osadniku. Przepływ
ścieków w złożu może być pionowy lub poziomy. Efektywna powierzchnia złoża to 5–10 m2
na jednego użytkownika.
Złoże hydroponiczne stosuje się, gdy ograniczenie powierzchni nie pozwala na zastosowanie
drenażu rozsączającego, a także na działkach z wysokim poziomem wód gruntowych.
Ścieki są wstępnie podczyszczane w wielofunkcyjnym osadniku gnilnym, a następnie są
rozdeszczowywane na powierzchni złoża hydroponicznego z roślinnością wodną. Dopływają
do reaktora biologicznego i tam wielokrotnie przepływają przez roślinne złoże tlenowe
i beztlenowe złoże zanurzone. Przepływ jest wymuszony pracującą okresowo pompą.
System korzeniowy jest siedliskiem bakterii tlenowych i beztlenowych, które biorą udział
w procesie oczyszczania ścieków. Potem trafiają one do odbiornika wodnego lub gruntowego.
Mogą być odprowadzone np. do oczka wodnego. Oczyszczalnię można obudować
skalniakiem.
Złoże hydroponiczne w oczyszczalni trzeba co kilka lat odmładzać, czyli obsiewać nową
roślinnością.
Kontenerowe oczyszczalnie ścieków

Przy wysokim poziomie wód gruntowych i w przypadku, gdy procesu doczyszczania
ścieków bytowych nie można prowadzić w gruncie, celowym rozwiązaniem jest zastosowanie
kontenerowego oczyszczania ścieków.
Zblokowane oczyszczalnie ścieków to obiekty, w których w wyniku rozwiązań
konstrukcyjnych w jednym zbiorniku zamontowane zostały urządzenia wstępnego
93
oczyszczania ścieków z zanieczyszczeń mechanicznych, komory osadu czynnego i osadnika
wtórnego, albo złoża biologicznego.
Zblokowane oczyszczalnie ścieków biologicznie oczyszczają ścieki metodą osadu
czynnego z długotrwałym ich napowietrzaniem. Po przejściu przez komorę osadu czynnego,
ścieki wraz z wyniesionym osadem czynnym są poddawane sedymentacji w osadniku
wtórnym o długim czasie zatrzymania.
Kontener w formie zbiornika stalowego, w którym zespolone mogą być różne
rozwiązania technologiczne; przykładowe to:
– komora osadu czynnego z osadnikiem wtórnym, komorą tlenowej stabilizacji osadu
nadmiernego i komorą kontaktową ścieków oczyszczonych z chlorem,
– cedzenie, napowietrzanie ścieków z osadem czynnym, sedymentacja, dezynfekcja
i stabilizacja nadmiernego osadu czynnego.
Rozwiązaniem innego typu kontenerowej oczyszczalni ścieków jest zastosowanie
do biologicznego oczyszczania ścieków tarczowych złóż biologicznych. W kontenerze
zespolona jest komora złoża tarczowego z komorą fermentacji osadu i osadnikiem wtórnym.
Na wybór systemu oczyszczania ścieków ma wpływ:
– ilość powstających ścieków,
– sposób użytkowania budynku,
– wymagany stopień oczyszczania ścieków, który zależny od:
a) odbiornika ścieków,
b) warunków gruntowo-wodnych,
c) wielkości działki.
Przydomowe oczyszczalnie ścieków

Lokalne oczyszczalnie ścieków, w których zachodzi oczyszczanie ścieków powstających
w gospodarstwie domowym sprowadza się do zainstalowania na terenie nieruchomości
przydomowej oczyszczalni ścieków najczęściej pracującej bezobsługowo. Jest to instalacja,
która oczyszcza ścieki pochodzące z budynków mieszkalnych z jednego lub kilku
gospodarstw i pozwala na odprowadzenie ich w stanie oczyszczonym do gruntu, rzeki lub
rowu melioracyjnego.
Wybór rodzaju oczyszczalni ścieków zależy od stopnia zwartości zabudowy.
Ścieki bytowe zawierają różnego rodzaju substancje organiczne i nieorganiczne.
Zanieczyszczenia mogą być w wodzie rozpuszczone bądź nie, dlatego stosujemy zwykle dwa
etapy oczyszczania ścieków:
– w pierwszym podczyszczanie beztlenowe,
– w drugim doczyszczanie tlenowe.
Pierwszy etap ma miejsce w osadniku gnilnym, separatorze tłuszczu i polega na
dekantacji (oddzieleniu ciał stałych od cieczy) ścieków i fermentacji osadu z udziałem
bakterii beztlenowych. Następuje tutaj usuwanie ze ścieków zanieczyszczeń łatwo
opadających (o gęstości większej od ścieków) i flotujących (o gęstości mniejszej od ścieków),
które unoszą się po powierzchni.
Prawidłowo wykonany i eksploatowany osadnik pozwala na usunięcie do 80% zawiesin
i do 40% zanieczyszczeń organicznych.
Drugi etap, to biologiczne doczyszczanie ścieków, polegające na usuwaniu ze ścieków
rozpuszczonych w wodzie substancji organicznych. Wykorzystywane są tu naturalne procesy
tlenowego biochemicznego rozkładu zanieczyszczeń przez mikroorganizmy (zwierzęce
i roślinne), głównie bakterie, pierwotniaki i grzyby. Dla nich zawartość ścieków stanowi
pokarm. Etap ten zachodzi najczęściej w drenażu rozsączającym. Może zachodzić również w:
– filtrach piaskowych,
– złożu biologicznym z recyrkulacją ścieków,
94
– komorze osadu czynnego z osadnikiem wtórnym,
– oczyszczalni hydrobotanicznej z przepływem powierzchniowym lub
podpowierzchniowym.
Proces doczyszczania biologicznego polega na tym, że podczyszczone ścieki przepływają
przez warstwy filtracyjne żwiru, piasku i są rozkładane w procesie biologicznego utleniania,
w którym biorą udział mikroorganizmy. Konstrukcja urządzeń powinna zapewnić warunki do
tlenowego oczyszczania ścieków wypływających z osadnika.
W przydomowej oczyszczalni ścieków osadnik gnilny pełni rolę wstępnego oczyszczania
ścieków. W osadniku tym zachodzą procesy technologiczne:
– flotacja zanieczyszczeń o gęstości mniejszej niż gęstość ścieków,
– sedymentacja zanieczyszczeń łatwo opadających,
– stabilizacja beztlenowa osadów ściekowych.
Osadnik można lokalizować dowolnie blisko domu (ze względów technicznych odległość
nie przekracza 6 m), pod warunkiem wyprowadzenia ich odpowietrzenia przez instalację
kanalizacyjną co najmniej 0,6 m powyżej górnej krawędzi okien i drzwi zewnętrznych w tych
budynkach. W innym przypadku minimalna odległość wynosi 3 m.
Minimalne odległości od innych obiektów określone są przez Rozporządzenie Ministra
Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 w sprawie warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać budynki i ich usytuowanie (wartości jak do zbiorników bezodpływowych).
Odległość ta od granicy działki (ogrodzenia) wynosi 2 m, a od studni ÷ 15 m. Te i pozostałe
odległości zawarto w tabeli nr 7.
Tabela 7. Minimalne wymagane odległości urządzeń przydomowych oczyszczalni ścieków na terenach
zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej [1, s. 213]
Element Minimalne odległości [ m ]

przestrzennego
zagospodarowania Zbiorniki na nieczystości ciekłe
Drenaż
działki o pojemności o pojemności rozsączający
do 10 m3 od 10 m3 do 50 m3
Studnia 15 15 30
Okna i drzwi do
pomieszczeń
5 30 5
przeznaczonych na
pobyt ludzi
Granica działki 2 7,5 2
Droga, ulica 2 10 2
Najwyższy poziom
– – 1,5
wód gruntowych
Zasady bhp podczas wykonawstwa instalacji lokalnych oczyszczalni ścieków

Z uwagi na ryzyko wystąpienia wypadku szereg prac w oczyszczalniach ścieków, nawet
w ujęciu lokalnym, zaliczanych jest do prac szczególnie niebezpiecznych. Są to czynności
związane z:
– zagrożeniem pożarowym i wybuchowym,
– pracami wykonywanymi poniżej poziomu terenu,
– pracami z używaniem urządzeń elektrycznych,
– pracami wewnątrz studni, zbiorników,
– kontakt z czynnikami biologicznie aktywnymi,
95
– właściwościami żrącymi i toksycznymi surowców stosowanych w technologiach
oczyszczania ścieków i środków występujących w ściekach.
Zagrożenia, z którymi może spotkać się pracownik, to:
– nagłe podniesienie poziomu ścieków,
– wystąpienie niebezpiecznych i szkodliwych gazów,
– obsunięcie się ziemi w wykopach.
Każdorazowo, należy pamiętać o zachowaniu podstawowych wymagań bezpieczeństwa
swojego i innych osób obecnych w czasie wykonywania prac. Z uwagi na ich szczególny
charakter, powinny być wykonywane w zespołach dwuosobowych. Pracownicy powinni
używać tylko narzędzi i sprzętu sprawnego techniczne. Zatrudnieni pracownicy powinni być
wyposażeni w podstawową odzież roboczą, środki ochrony osobistej dostosowane do zakresu
wykonywanych prac, sprzęt zabezpieczający w miejscu prowadzenia prac. Powinni być
również przeszkoleni w zakresie stosowania środków zabezpieczających, udzielania pierwszej
pomocy przedlekarskiej w miejscu zdarzenia wypadkowego.

1. Kiedy można rozpocząć budowę zbiornika bezodpływowego?
2. Z jakich materiałów budowane są zbiorniki bezodpływowe?
3. W jaki sposób ustala się pojemność użyteczna osadników gnilnych?
4. Na czym polega oczyszczanie ścieków w osadnikach gnilnych?
5. Jakie warunki powinny być zachowane dla wykonania drenażu rozsączającego?
6. Dla jakich ścieków stosuje się studnie chłonne?
7. Jakiego rodzaju ścieki można oczyszczać na złożu hydroponicznym?
8. Kiedy stosuje się kontenerowe oczyszczalnie ścieków?
4.13.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
osobistej dla montażu szamba z polietylenu w gruncie piaszczystym. Podaj skład zespołu
pracowników do wykonania zadania.

1) przeanalizować wytyczne wykonania zbiorników bezodpływowych,

– katalogi zbiorników bezodpływowych z tworzyw sztucznych równej wielkości,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca lokalnego oczyszczania ścieków.
96
Ćwiczenie 2
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu ciągu drenażu
rozsączającego przedstawionego w dokumentacji technicznej przydomowej oczyszczalni
ścieków.

1) przeanalizować dokumentację techniczną przydomowej oczyszczalni ścieków,
2) przeanalizować polecenia ćwiczenia,
3) wykonać zestawienia zadane poleceniem ćwiczenia,

– dokumentacja techniczna przydomowej oczyszczalni ścieków,
– arkusz formatu A4,
Ćwiczenie 3
Zaproponuj lokalizację przydomowej oczyszczalni ścieków zgodnie z wytycznymi
technicznymi i dokumentacją architektoniczno – budowlaną działki.

1) przeanalizować dokumentację architektoniczno–budowlaną,
2) przeanalizować wytyczne obowiązujące w zakresie lokalizacji przydomowych
oczyszczalni ścieków,
3) wykonać na arkuszu papieru niezbędne zestawienia i wykazy,

– dokumentacja architektoniczno-budowlana działki,
– dokumentacja techniczna przydomowej oczyszczalni ścieków,
– wymagania lokalizacyjne dla przydomowych oczyszczalni ścieków,
97
1) wyjaśnić, w jakich przypadkach można budować przydomowe

oczyszczalnie ścieków?  
2) ustalić lokalizację przydomowej oczyszczalni ścieków w warunkach
zabudowy indywidualnego gospodarstwa domowego?  
3) wyjaśnić, od czego zależy pojemność zbiornika bezodpływowego?  
4) określić wyposażenie osadników gnilnych?  
5) ustalić pojemność osadnika gnilnego?  
6) określić zasady oczyszczania ścieków w osadnikach gnilnych?  
7) określić wymagania dla zbiorników bezodpływowych z tworzyw
sztucznych?  
8) określić zasady układania ciągów drenarskich?  
9) zastosować warunki zabudowy zbiornika bezodpływowego?  
10) określić warunki bezpiecznego wykonywania prac montażowych
lokalnych oczyszczalni ścieków?  
98
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Są cztery możliwe
odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna; zaznacz ją znakiem X.
7. Staraj się wyraźnie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz za
poprawną.
8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
11. Po rozwiązaniu testu sprawdź, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.
12. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
99
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Przewodami sieci wodociągowej są przewody:
a) dopływowy, magistralny, rozdzielczy.
b) magistralny, rozdzielczy, tranzytowy.
c) magistralny, rozgałęzieniowy, tranzytowy.
d) odpływowy, magistralny, rozgałęzieniowy.
2. Do celów wodociągowych można pobierać wodę podziemną

a) głębinową.
b) gruntową.
c) wgłębną.
d) zaskórną.
3. Minimalna odległość studni kopanej od granicy nieruchomości powinna wynosić

a) 5,0 m.
b) 7,5 m.
c) 10,0 m.
d) 15,0 m.
4. Osadnik gnilny powinien być wyposażony w

a) rewizję.
b) odsadzkę.
c) układ wentylacyjny.
d) urządzenie pomiarowe.
5. W badaniu szczelności odcinka wodociągu dla przewodu z żeliwa wartość ciśnienia

próbnego powinna być w stosunku do ciśnienia roboczego
a) równa.
b) większa o 25 %.
c) większa o 50 %.
d) większa o 0,1 MPa.
6. Pompownia ścieków powinna być usytuowana względem budynku mieszkalnego

w odległości minimum
a) 5 m.
b) 10 m.
c) 25 m.
d) 50 m.
7. Odkwaszanie wody ma na celu usunięcie z niej

a) CO2.
b) H2S.
c) O2.
d) SO2.
8. Zbiornik bezodpływowy powinien być oddalony od drogi minimum o

a) 1 m.
b) 2 m.
c) 5 m.
d) 10 m.
100
9. Wokół studni kopanej ułożone zabezpieczenie powinno być ze spadkiem
a) 1–5 % w kierunku do studni.
b) 1–5 % w kierunku od studni.
c) 5–10 % w kierunku do studni.
d) 5–10 % w kierunku od studni.
10. Dziennik budowy jest to dokument do

a) kosztorysowania wstępnego robót.
b) rejestracji postępu robót na budowie.
c) sporządzania protokołów odbiorców częściowych.
d) sporządzania notatek służbowych na placu budowy.
11. Studnie rewizyjne w kanałach nieprzełazowych umieszcza się co

a) 25–50 m.
b) 50–70 m.
c) 75–100 m.
d) 100–150 m.
12. Flokulacja jest to

a) adsorpcja zanieczyszczeń na kłaczkach.
b) flotacja kłaczków.
c) opadanie kłaczków.
d) wzrost kłaczków.
13. Wlot ujęcia wody powierzchniowej powinien być usytuowany poniżej zwierciadła niskiej
wody o
a) 0,5–1,0 m.
b) 1,0–1,5 m.
c) 1,5–2,0 m.
d) 2,0–2,5 m.
14. Proces unieszkodliwiania osadów ściekowych polega na

a) wydzieleniu na kratach.
b) sedymentacji w osadniku.
c) zagęszczaniu grawitacyjnym.
d) zatrzymaniu na złożu biologicznym.
15. Rury kamionkowe stosuje się do budowy sieci kanalizacyjnej m.in. dlatego, że
a) są porowate.
b) mają odporność na agresywność ścieków.
c) mają odporność mechaniczną na ścieranie.
d) mają odporność na obciążenia dynamiczne i statyczne.
16. Aby rozpocząć budowę zbiornika bezodpływowego trzeba

a) uzyskać pozwolenie na budowę.
b) uzyskać zgodę stacji sanitarno-epidemiologicznej.
c) zgłosić rozpoczęcie budowy do urzędu gospodarki wodnej.
d) zgłosić rozpoczęcie budowy do urzędu administracji państwowej.
101
17. Dezynfekcja przewodu sieci wodociągowej polega na wprowadzeniu do przewodu wody
z dodatkiem
a) chloru gazowego.
b) chlorku wapnia.
c) chlorku sodu.
d) chloroformu.
18. Zbiorniki magazynujące wodę powinny być wyposażone w

a) komorę zasuw, przepustnicę powietrza, wywiewkę.
b) komorę zasuw, przewody z uzbrojeniem, wywiewkę.
c) przewody z uzbrojeniem, przepustnicę powietrza, wywiewkę.
d) komorę zasuw, przewody z uzbrojeniem, przepustnicę powietrza.
19. Uzbrojeniem zabezpieczającym na sieci wodociągowej są

a) odpowietrznik, odwodnienie, zasuwa.
b) klapa zwrotna, odpowietrznik, odwodnienie.
c) hydrant, klapa zwrotna, zawór bezpieczeństwa.
d) zasuwa, zawór odcinającym, zawór redukcyjny.
20. Kanalizację niekonwencjonalną stosuje się w przypadkach gdy jest

a) niski poziom wód gruntowych i duża gęstość zaludnienia.
b) wysoki poziom wód gruntowych i duża gęstość zaludnienia.
c) niski poziom wód gruntowych i brak naturalnych spadków terenu.
d) wysoki poziom wód gruntowych i brak naturalnych spadków terenu.
102
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ……………………………………………………..
Wykonywanie i eksploatacja sieci wodociągowych i kanalizacyjnych

Zaznacz poprawną odpowiedź.
Nr
Odpowiedź Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
103
6. LITERATURA
1. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje kanalizacyjne – projektowanie, wykonanie,
eksploatacja.,Wydawnictwo „Seidel – Przywecki”, Warszawa 2005
2. Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje wodociągowe – projektowanie, wykonanie,
eksploatacja., Wydawnictwo „Seidel – Przywecki”, Warszawa 2005
3. Cieślowski S., Karpiński M., Trzaskowski W.: Technologia Instalacje sanitarne. WSiP,
Warszawa 1996
4. Cieślowski S., Krygier K.: Technologia Instalacje sanitarne część 1. WSiP, Warszawa
1998
5. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja. Część 1. Wodociągi, WSiP. Warszawa 2004
6. Heidrich Z.: Wodociągi i Kanalizacja Część 2 Kanalizacja, WSiP. Warszawa 2004
7. Heidrich Z., Tabernacki S.: Wodociągi i Kanalizacja Część 2 Kanalizacja. WSiP,
Warszawa 1989
8. Płuciennik S., Wilbik J.: Warunki techniczne wykonania i odbioru sieci wodociągowych,
COBRTI INSTAL, Warszawa 2001
9. Płuciennik S., Wilbik J.: Warunki techniczne wykonania i odbioru sieci kanalizacyjnych,
COBRTI INSTAL, Warszawa 2003
10. Polska Norma PN-92/B-10735 Kanalizacja. Przewody kanalizacyjne. Wymagania
i badania przy odbiorze
11. Polska Norma PN-92/B-10729 Kanalizacja. Studzienki kanalizacyjne
12. Praca zbiorowa.: Wodociągi i kanalizacja – projektowanie, montaż, eksploatacja,
modernizacja. Wydawnictwo Verlag Dashőfer, Warszawa 2005
13. Walter J., Wojnarowicz S.: Wodociągi i kanalizacja. WSiP. Warszawa 1976
14. www.e-instalacje.pl
15. www.muratordom.pl
104

Wykonywanie I Eksploatacja Sieci Wodociągowych I Kanalizacyjnych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wykonywanie I Eksploatacja Sieci Wodociągowych I Kanalizacyjnych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTERSTWO EDUKACJI

Wykonywanie i eksploatacja sieci wodociągowych

Poradnik dla ucznia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Bezpieczeństwo i higiena pracy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

311[39].Z1.01 311[39].Z1.02 311[39].Z1.03

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ujęcia wód powierzchniowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ujęcia wód podziemnych

Strefy ochrony sanitarnej ujęć i źródeł wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czy potrafisz: Tak Nie

1) wyjaśnić, kiedy stosuje się ujęcia wód opadowych?  

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wodociąg miejski powinien dostarczać wodę:

Fizyczne cechy jakości wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Chemiczne wskaźniki jakości wody

Wody o małych wartościach pH powodują korozję, a wody o wysokim pH wykazują

Tabela 2. Twardość wody [źródło własne]

– Zasadowość wody – zdolność wody do zobojętniania kwasów mineralnych w obecności

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Biologiczne i bakteriologiczne właściwości wody

Wymagania stawiane wodzie stosowanej do różnych celów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Urządzenia do uzdatniania wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

4.2.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.1. Materiał nauczania

Zbiorniki do magazynowania wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Każda pompa charakteryzowana jest poprzez:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”