ΗΡΑΚΛΗ EMM.

ΚΑΛΛΕΡΓΗ

Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΛΟΠΟΣ
ΤΟΥ 16ου ΑΙΩΝΑ
ΘΩΜΑΣ ΤΡΙΒΙΖΑΝΟΣ

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΑΘΗΝΑ 1980
I
ΗΡΑΚΛΗ EMM. ΚΑΛΛΕΡΓΗ

ΡΗΤΙΚΟΣ ΛΌΓΙΟ:
Ι!

/
• • ' 'λ κι

/
/ -,
/
ζ)

••""> ,-ί-

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΑΘΗΝΑ 1980
Εισηγητής. Ν Μ Παναγιωτάκης, Καθηγητής του Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων

«Η εγκρισις διδακτορικής διατριβής ύπό τής Φιλοσοφικής Σχολής δέν ύποδηλοί άποδοχήν
των γνωμών τοϋ συγγραφέως» (Νόμος 5343/1932, "Αρθρον 202, § 2)
Στή γυναίκα μου
 ο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

llPUA'i! 02 Σελ. 9
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ " 15

ΜΕΡΟΣ Α'
- ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ -
1. Ή οικογένεια " 21
2. Θωμάς Τριβιζάνος (βιογραφικό σχεδίασμα) , " 26
3. Ό Βενετός καί ό Κρητικός Θωμάς Τριβιζάνος , " 45

ΜΕΡΟΣ Β'
- ΕΡΓΟ -
Α'. Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ 16ΗΣ ΗΡΩΙΔΑΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ
1. Ή επιβίωση τοϋ Ό β ι δ ί ο υ " 51
α'. Γενικά ! " 51
β'. Ή επιβίωση των 'Ηρωίδων " 65
2. Ή παράδοση της μεταφράσεως " 70
3. Ή πηγή του λατινικού κειμένου του κώδικα Τ " 75
4. Μεταφραστικοί τρόποι " 92
5. Γλώσσα - "Υφος-'Επιδράσεις " 100
6. Μέτρο.. " 106
7. Τό κείμενο (λατινικό καί ελληνικό) .... " 111
8. Σχόλια , " 148*
Β'. Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΤΟΥ VERRAT0
1. Ό Ioannes Maria Verrato - Σκοπός της μεταφράσεως....... " 189
2. Χρονολόγηση της μεταφράσεως " 192
3. Περιγραφή τοϋ χειρογράφου , ...... " 194
4. Γενικές παρατηρήσεις στή μετάφραση " ι 96
5. Ειδικότερες παρατηρήσεις " 200
α'. Λεξιλόγιο ... " 200
β'. Μεταφραστικά σφάλματα. " 201
γ'. "Αμετάφραστα... ., ...,...,..,.,....,..... " 204
δ'. Διορθώσεις στό κείμενο του Verrato " 205
ε'. 'Αδόκιμοι τύποι καί ανωμαλίες στή σύνταξη... " 206
στ'. Λοιποί μεταφραστικοί τρόποι " 207
6. Τό κείμενο..... " 209
8
Γ'. ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ
1. Τό περιεχόμενο των επιγραμμάτων -Ζητήματα χρονολογήσεως.... σελ. 237
2. 'Επιδράσεις - "Υφος - Γλώσσα " 241
3. Μέτρο " 247
4. Τό κείμενο (επανέκδοση) " 249
5. Σχόλια " 268
Δ'. ΤΟ ΑΝΤΙΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ " 313
(Συμπληρωματικά στην περιγραφή του Pal at. Gr. 386)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ " 323

ΜΕΡΟΣ Γ'
- ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ -
('Ανέκδοτα βενετικά έγγραφα) " 329

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α'. 'Ανέκδοτες πηγές " 377
Β'. Δημοσιευμένες πηγές και βοηθήματα " 377
ΦΩΤΟΤΥΠΙ ΕΣ " 393
ZUSAMMENFASSUNG " 395
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στην ιστορία της ελληνικής γραμματείας της 'Αναγεννήσεως υπάρχουν

μορφές μεγάλες καί μορφές εξαιρετικά συμπαθείς. Στις δεύτερες ανήκει ό
ου
Κρητικός λόγιος του 1 6 αιώνα Θωμάς Τρι3ιζάνος, πού έγινε γνωστός ατούς
φιλολογικούς κύκλους πριν άπό 60 χρόνια. Συγκεκριμένα, τό 1921 ό γνω­
στός φιλόλονος Gustavus Przychocki εξέδωσε άπό τόν κώδικα Vaticanus Grae-
Πζ πς
cus 1480 τή μετάφραση της 1 4 (σήμερα 16 ) "Ηρωίδας" τοϋ Όβιδίου,
πού είχε εκπονήσει σέ έλενειακό μέτρο καί γλώσσα αρχαία ό Θωμάς Τριβι-
ζάνος.

Ή έκδοση συνοδεύεται άπό μιά σύντομη άλλα περιεκτική μελέτη των σχε­
τικών μέ τό πρόσωπο του μεταφραστή προβλημάτων καί άπό κριτικές παρατη­
ρήσεις γιά τήν ποιότητα της μεταφραστικής του εργασίας. Ό Przychocki α­
φιερώνει ένα μεγάλο τμήμα της μελέτης του στην εξέταση του προβλήματος
αν τό λατινικό κείμενο, πού ό Τριβιζάνος συμπαραθέτει στό χειρόγραφο του,
αντλήθηκε άπό έντυπο ή κάποιο άλλο χειρόνραφο.

Ή μελέτη εκείνη τοϋ Πολωνού φιλολόγου συνετέλεσε νά νίνει ευρύ­

τερα γνωστό τό όνομα του Τριβιζάνου1. 'Ωστόσο, προσεκτική σύγκριση του
κειμένου της εκδόσεως Przychocki μέ τό κείμενο του Vat. Gr. 1480 δείχνει
ότι έχουν παρεισφρήσει αρκετά σφάλματα, πράγμα πού, καί άπό μόνο του,θά
επέβαλλε νά γίνει μιά νέα έκδοση.

Ή ανάγκη μιας νέας εκδόσεως έγινε ακόμη επιτακτικότερη άπό τότε πού
ό Paul Canart ανακάλυψε στή Βιβλιοθήκη τοϋ Βατικανού ένα έντυπο του 15542,

1. Στον 'Ελληνικό χώρο πολύ πριν άπό το'ν Przychocki γνώριζε τη μετάφρα­
ση τοϋ Τριβιζάνου ό Ανδρέας Μουστοξύδης. Βλ. " Έλληνομνη'μων", φυλλά-
διον 2, Φεβρ. 1842, ο. 126, δπου ή βιβλιογραφική μνεία: "Όβιδίου (Π.
Ναζώνος) 'Επιστολή' Πάριδος προς Έλε'νην μετενεχθεϊσα έμμέτρως εις έλ-
ληνικήν γλώσσαν ύπό τοϋ "Ελληνος Θωμά Τριβηζάνου. Έ ν Παταυόω 1553".
Είναι χαρακτηριστικό οτι ό Μουστοξύδης μνημονεύει, τό έτος 1553,ιού υ­
πάρχει στην προμετωπίδα τοϋ έντυπου (βλ. γι'αυτό παρακάτω). Δε'ν νο­
μίζω ότι θά είχε δει ό ίδιος τό έντυπο, γιατί ο'αυτό (όπως καί στό
χειρόγραφο) ό μεταφραστής αναφέρεται ώς "Τριβηζάνος ò Κρής", λεπτομε'-
ρεια πού δεν θα διέφευγε άπό τόν προσεκτικό ιστοριοδίφη. Την πληρο­
φορία του λοιπόν γιά τη μετάφραση υην άρύεται ό Μουστοξύδης πιθανό­
τατα άπό παλαιούς βιβλιογράφους.
2. Βλ.παρακάτω,σσ.238-239 ,οσα γράφονται γιά τη' χρονολόγηση τοϋ έντυπου.
10
στό όποιο είχε εκδοθεί ή μετάφραση μέ αρκετές και ουσιαστικές διορθώσεις
σέ σχέση μέ τό κείμενο του χειρογράφου. Το έντυπο αυτό, στό όποιο πε­
3
ριλαμβάνονται και 43 έπινράμματα του Τριβιζάνου , ό Przychocki τό γνώ­
ριζε άπό πληροφορίες παλαιών βιβλιογράφων, δέν είχε όμως κατορθώσει νά
τό βρει παρ'όλες τις επίμονες έρευνες του στις κυριότερες ευρωπαϊκές βι­
βλιοθήκες.

Στή διδακτορική μου διατριβή εκδίδεται ή μετάφραση μέ βάση τό έντυ­

πο - στό όποιο έχουμε τήν οριστική μορφή πού θέλησε νά της δώσει ό Κρη­
τικός λόγιος - σέ αντιπαραβολή προς τόν Vat. Gr. 1480. Εισαγωγικά εξε­
τάζεται σέ γενικές γραμμές τό ευρύτερο θέμα της επιβιώσεως του Όβιδί-
ου, στην όποια εντάσσεται και ή μεταφραστική προσπάθεια του Τριβιζάνου,
καθώς και τά σχετικά μέ τήν παράδοση του κειμένου, τους μεταφραστικούς
τρόπους τοΰ στιχουργού, τό ϋφος, τή γλώσσα, τίς επιδράσεις πού διαπι­
στώνονται και τή μετρική μορφή του ποιήματος. Της εκδόσεως προηγείται
επίσης κεφάλαιο στό όποιο εξετάζεται τό πρόβλημα τοΰ προτύπου του λατι­
νικού κειμένου. Τά συμπεράσματα στά όποια κατέληξε ό Przychocki δέν εί­
ναι απόλυτα πειστικά. Πρόσφατα μάλιστα διατυπώθηκε άπό τόν Γερμανό λα-
τινιστή Η. Dörrie άποψη τελείως διαφορετική γιά τό θέμα αυτό, γεγονός πού
μέ ανάγκασε νά πάρω οπωσδήποτε μιά θέση.

Μετά τό λατινικό και τό ελληνικό κείμενο της όβιδιανής επιστολής α­

κολουθεί συστηματικός σχολιασμός, πού μας επιτρέπει νά εξακριβώσουμε τά
πρότυπα άπό τά όποια αντλεί ό Τριβιζάνος τά εκφραστικά του μέσα,αλλά και
τόν ιδιότυπο τρόπο μέ τόν όποϊο αντιμετωπίζει τά ποικίλα μεταφραστικά
προβλήματα.

Στις αμέσως επόμενες σελίδες τής εργασίας εκδίδεται γιά πρώτη φορά
άπό κώδικα τής Μαρκιανής Βιβλιοθήκης τής Βενετίας τό κείμενο της μετα­
φράσεως τριών κεφαλαίων άπό ενα έργο τοΰ 'Ιταλού θεολόγου τής εποχής ε­
κείνης Giammaria Verrato,Tnv όποια επίσης εκπόνησε ό Τριβιζάνος. Σέ ει­
σαγωγικά κεφάλαια εξετάζονται τά σχετικά μέ τήν προσωπικότητα καίτό με­
ταφραζόμενο βιβλίο τοΰ Verrato, τό σκοπό τής μεταφράσεως και τό πρόβλη­
μα χρονολογήσεώς της, γίνεται σύντομη περιγραφή του χειρογράφου και δια­
τυπώνονται παρατηρήσεις γιά τους μεταφραστικούς τρόπους.

3.Ή συλλογή περιλαμβάνει συνολικά 45 έιυγράμματα, άλλα δυο δέν είναι

δικά του.
 11
Στή συνέχεια εκδίδονται τά επιγράμματα του Κρητικού λογίου. Μολονό­
τι έχουν εκδοθεί ήδη από τον Canart, κρίθηκε σκόπιμη ή επανέκδοση τους
γιά λόγους, πρώτα, καθαρά πρακτικούς. 'Επειδή δηλ. γίνεται- γιά πρώτη
φορά— συστηματικός φιλολογικός σχολιασμός τους, έπρεπε ό αναγνώστης νά
έχει πρόχειρο κάθε στιγμή τό κείμενο. Σέ αρκετές έξαλλου περιπτώσεις υι­
οθετούνται γραφές διαφορετικές άπό τις γραφές της εκδόσεως Canart,πού ε­
πιβάλλονται άπό τό νόημα και τό μέτρο ή προκύπτουν άπό τή σύγκριση μέ
ορισμένα χωρία αρχαίων συγγραφέων τά όποια θέλησε νά μιμηθεί ό έπιγραμ-
ματοποιός. Στην εισαγωγή της εκδόσεως γίνεται γενική ανάλυση τοΰ περιε­
χομένου όλης της συλλογής, θίγεται τό πρόβλημα χρονολογήσεως του έντυ­
που και επιμέρους επιγραμμάτων και διατυπώνονται παρατηρήσεις γιά τις ε­
πιδράσεις πού δέχθηκε ό Τριβιζάνος, τό ϋφος, τή γλώσσα και τό μέτρο των
ποιημάτων.

Στά σχόλια πού ακολουθούν συζητούνται διάφορα φιλολονικά προβλήματα

και επισημαίνονται - μέ λεπτομερειακή σύγκριση των κειμένων— οι πηγές
από τις όποιες αντλεί τά εκφραστικά μέσα και τις ιδέες τουό στιχουργός.

Μετά τή μελέτη του μεταφραστικού και πρωτότυπου έργου τοΰ Τριβιζά-

νου εξετάζονται σύντομα ορισμένα προβλήματα σχετικά μέ τό άντιγραφικό
του έργο, πού περιέχεται στον Palatinus Graecus 386.

Ή διατριβή ολοκληρώνεται μέ ένα κεφάλαιο στό όποιο εκτίθενται τά βα­

σικότερα συμπεράσματα της έρευνας γύρω από τή ζωή και τό έργο τοϋ Κρη­
τικού λογίου και επιχειρείται μιά γενικότερη θεώρηση της προσωπικότητας
και της προσφοράς του στά κρητικά γράμματα.

Στό Παράρτημα της διατριβής εκδίδονται (είτε αυτούσια είτε σέ περί­

ληψη) και σχολιάζονται σύντομα 41 ανέκδοτα έγγραφα, προ'ιόν τρίμηνης εν­
τατικής έρευνας στό Κρατικό 'Αρχείο της Βενετίας'*. Τά έγγραφα αυτά και
ορισμένα άλλα,πού δέν θεώρησα απαραίτητο νά τά δημοσιεύσω, μας πληροφο­
ρούν γιά τήν οικογένεια τοΰ Θωμά Τριβιζάνου, τό συγκεκριμένο τόπο κατα­
γωγής του και τις επαγγελματικές και άλλες ενασχολήσεις του μετά τό 1554,
οπότε τερμάτισε τις σπουδές στην 'Ιταλία. Οι πληροφορίες των έγγραφων
σχετικά μέ τά θέματα αυτά, τά όποια ως τώρα ήταν εντελώς άγνωστα, αξιο­
ποιούνται στό πρώτο μέρος της διατριβής, οπού σκιαγραφείται ή οίκογέ-

4-. "Ενα τελευταίο έγγραφο (μβ') ιροε'ρχεταυ άπό τό Archivio Vescovile di

Padova.
12
νεια τοϋ μεταφραστή του 'Οβιδίου καί επιχειρείται ένα βιογραφικό σχεδί­
ασμα μέ τή βοήθεια καί άλλων έμμεσων μαρτυρίων. "Ετσι, ό Τριβιζάνος από
απλό δνομα γίνεται ένα πρόσωπο πού ζει καί κινείται μέσα σέ ένα συγκε­
κριμένο περιβάλλον.

Χάρη στά στοιχεία πού μας παρέχει τό ανέκδοτο αρχειακό υλικό, λύνε­
ται οριστικά τό πρόβλημα πού είχε απασχολήσει τόν Canart, αν δηλ. ό με­
ταφραστής του Όβιδίου είναι τό ίδιο πρόσωπο μέ τόν ομώνυμο συγγραφέα
τριών μελετών Κανονικού Δικαίου, πού έζησε τήν ίδια περίοδο. Μέ τό ζή­
τημα αυτό ασχολούμαι σύντομα στό τρίτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους της
διατριβής.

"Οπως γράφω παραπάνω, μέ τόν Θωμά Τριβιζάνο είχε ασχοληθεί πρώτος ό

Przychocki, πού τόν ανέσυρε άπό τήν αφάνεια πρίν από 60 χρόνια.'Από τους
νεώτερους ερευνητές μόνο ό Paul Canart ασχολήθηκε συστηματικά μέ τόν λη­
σμονημένο άπό τότε Κρητικό λόνιο. Σέ μιά πρώτη μελέτη περιένραψε τό λαν­
θάνον έντυπο του,πού τό ανακάλυψε στή Βιβλιοθήκη τοΰ Βατικανού,δίνοντας
συγχρόνως πληροφορίες γιά τήν προσωπικότητα τοϋ Τριβιζάνου καί γιά τά
πρόσωπα στά όποια είναι αφιερωμένα τά επιγράμματα του. Σέ ένα δεύτερο
δημοσίευμα εξέδωσε τά επιγράμματα μέ εισαγωγή καί σχόλια.

Ή δική μου εργασία αποτελεί τήν πρώτη προσπάθεια συστηματικής μελέ­

της όλου του έργου καί της ζωής του Κρητικού λογίου. Οι απόψεις των δύο
παραπάνω ερευνητών αξιοποιούνται στό έπακρο - εφόσον άλλωστε δέν υπάρ­
χουν άλλα μελετήματα νιά τόν Τριβιζάνο - αρκετά συχνά όμως οι εκτιμήσεις
μας είναι τελείως διαφορετικές.

Τό θέμα μου τό υπέδειξε ό Καθηγητής του Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων κ.

Νικόλαος Παναγιωτάκης. Τό ανέλαβα μέ πολύν ενθουσιασμό Y L Ó δύο λόγους:
πρώτο νιατί ή προσωπικότητα τοϋ Τριβιζάνου συνδέεται μέ τόν 16° αιώνα,
περίοδο εξαιρετικά ενδιαφέρουσα γιά τά κρητικά γράμματα, καί δεύτερο για­
τί τό μεταφραστικό πόνημα του κατέχει ξεχωριστή θέση στην Ιστορία
της επιβιώσεως τοϋ Όβιδίου. 'Εάν εξαιρέσουμε τό ανάλογο εγχείρημα τοϋ
Καρόλου Ούθενοβίου, συγχρόνου τοϋ Τριβιζάνου, δέν υπάρχει άλλη περίπτω­
ση μεταφράσεως τοϋ μεγάλου Λατίνου ποιητή σέ αρχαίο ελληνικό μέτρο -του­
λάχιστο ως τά τέλη τοϋ 1 9 ο υ αι. Τή σημασία πού έχει τό μεταφραστικό αυ­
τό έργο τοϋ Τριβιζάνου φανερώνει τό γεγονός ότι ένας φιλόλογος της πε­
ριωπής τοϋ Przychocki ασχολήθηκε συστηματικά μ' αυτό. Καί μόνη ή μετά-
 13
φράση αυτή είναι,πιστεύω, αρκετή γιά νά καταξιωθεί ò Τριβιζάνος στην Ι­
στορία της ελληνικής νράμματείας της 'Αναγεννήσεως.

Ή εργασία μου οφείλει πολλά στην πολύτιμη, συμπαράσταση καίπολύπλευ­

ρη καθοδήνηση του κ.Ν. Παναγιωτάκη,πού μέ αδιάπτωτο ενδιαφέρον τήνπαρα­
κολούθησε σέ ό'λες τίς φάσεις της, έκαμε πλήθος υποδείξεων και εισηγήθη­
κε τήν αποδοχή της στή Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων.
Του εκφράζω γι'αυτό τή βαθιά μου εύννωμοσύνη.

θερμότατες ευχαριστίες εκφράζω και στους κ.κ. Καθηγητές της Σχολής,

πού ενέκριναν τή διατριβή,καί ιδιαίτερα στον Κοσμήτορα κ. Ί . Καμπίτση
γιά τίς πολύτιμες υποδείξεις του.
Ευχαριστώ ακόμη θερμά τόν Καθηνητή και Δ/ντή του 'Ελληνικού 'Ινστι­
τούτου Βενετίας K.M. Μανούσακα, πού πρόθυμα έθεσε στή διάθεση μου τήν
πλουσιότατη βιβλιοθήκη του 'Ιδρύματος, τόν Καθηγητή του Πανεπιστημίου
θεσσαλονίκης κ.Γ. Σηφάκη, πού είχε τήν καλοσύνη νά συζητήσει κατ'έπανά-
ληφη μαζί μου διάφορα προβλήματα της διατριβής, και τόν συνάδελφο του
Κολλενίου 'Αθηνών κ.Ά. Σακελλαρίου, πού μέ ποικίλους τρόπους συμπαρα­
στάθηκε στην προσπάθεια μου.
Ευχαριστίες οφείλω επίσης στό προσωπικό και στή Διευθύντρια του Κρα­
τικού 'Αρχείου Βενετίας δ. Tiepolo γιά τήν προθυμία μέ τήν όποια μέεξυ­
πηρέτησαν.

θά ήθελα ακόμη νά ευχαριστήσω ιδιαίτερα τόν Καθηνητή και Δ/ντή του

'Ινστιτούτου Κλασικής Φιλολογίας τοϋ Πανεπιστημίου Βιέννης κ.Η. Schwabl
γιά τίς χρήσιμες υποδείξεις του,αλλά καιγιά τίς πάμπολλες διευκολύνσεις
πού μου παρέσχε κατά τή διάρκεια της παραμονής μου στή Βιέννη νιά μετα­
πτυχιακές σπουδές.Ευχαριστίες ανήκουν και στους 'Υφηγητές τοϋ 'ίδιου'Ιν­
στιτούτου κ.κ. K.Smolak και Η. Petersmann, οι όποιοι μέ βοήθησαν ιδιαί­
τερα στή συγκέντρωση της βιβλιογραφίας.
Τέλος, αισθάνομαι τήν ανάγκη νά ευχαριστήσω όλόθερμα,καί άπό τή θέ­
ση αύτή,τή γυναίκα μου κ. Σταυρούλα Ξενούλη,φιλόλογο καθηγήτρια,πού εί­
χε τήν υπομονή νά διαβάσει όλο τό κείμενο της διατριβής και νά μέ βοη­
θήσει στην αρτιότερη διατύπωση του. 'Ιδιαίτερα όμως σημαντική υπήρξε ή
συνδρομή της στό άχαρο έργο της διορθώσεως των τυπογραφικών δοκιμίων.
Της αφιερώνω τή διατριβή μέ τήν ελπίδα ότι αποδίδω έτσι ενα μικρό μέρος
της ευγνωμοσύνης πού της οφείλω.

'Ηρακλής Έμμ. Καλλέργης

 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

1
Α.G. = Η. Beckby, Anthologie Graeca, Μόναχο (έκδ. 2 χ.χ.).

Α.s.ν. = Archivio di Stato di Venezia.

Βακαλόιουλος = Ά π . Βακαλοπούλου, 'Ιστορία του Νέου 'Ελληνισμού, τόμ. 1,

2
θεσσαλονίκη 1974 , τόμ. 2-3, 1964-1968.

Basilicata = Francesco Basilicata, Relazione (1630): Στ. Γ. Σπανάκη, Μνη­

μεία της Κρητικής 'Ιστορίας, τόμ. 5, Ήράκλειον 1969.

Boerio = G. Boerio, Dizionario del dialetto veneziano, Βενετία 1829.

Βουρδουμπάχης = 'Ανδρέου Π. Βουρδουμπάκη, Κρητικά έγγραφα έκ της 'Ενε­

τοκρατίας και Τουρκοκρατίας, "Χριστιανική Κρήτη" 2 (1915), σσ. 339-424.

ΒΖ = Byzantinische Zeitschrift.
Canart, L'unique exemplaire = Paul Canart, L'unique exemplaire connu de
l'oeuvre grecque de Thomas Trivisanos. Estratto da:Studi offerti a Rober­
to Ridolfi, Φλωρεντία 1973, σσ. 173-195.

Canart, Les ëpigrammes = Paul Canart, Les épigrammes de Thomas Trivisa-

nos, "θησαυρίσματα" 8 (1971), σσ. 205-248.
Dörrie,Untersuchungen = H. Dörrie, Untersuchungen zur Uberiieferungsge-
schichte von Ovids Epistulae Heroidum,"Nachrichten der Akademie der Wis-
senschaften in Göttingen" 1.phi 1.-hist. Klasse, Teil 1, Nr. 5,1960, σσ.
113-230, Teil 2, Nr. 7, 1960, σσ. 359-423 (και σέ ανάτυπα: Saarbrücken
1960).

Du Gange = Charles Du Cange, Glossarium ad scriptures mediae et infimae

Graecitatis, Graz 1958 (= Lugduni 1688).

Ε Ε Β Σ = Έπετηρίς 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών.

E M = Έτυμολογικόν Μέγα, εκδ. Th. Gaisford, "Αμστερνταμ 1967 (= 'Οξφόρ­

δη 1848).

Fischer = Uta Fischer, Beobachtungen zur Darstellungskunst Ovids inden

Heroides unter besonderer Berücksichtigung der Briefpaare her. 16 und 17
(Paris und Helena) und her. 20 und 21 (Acontius und Cydippe), Augsburg
1969 (διδ. διατρ.).
16

Frisk = H. Frisk, Griechisches Etymologisches Wörterbuch, τόμ. 1-3,Χαϊ­

δελβέργη 1960-1972 .
Geroia, Topografia = G. Gerola, Topografia delle chiese della citta di
Candia, Ρώμη 1918 (ανατ. από τό "Bessarione" 34 (1918) μέ αυτοτελή αρί­
θμηση σελίδων).

Γυαννακόπουλος = Κ. Γιαννακόπουλος, "Ελληνες λόγιοι εις τήν Βενετίαν,μετάφρ.

Χ.Γ. Πατρινέλη, 'Αθήναι 1965.

Kost = Κ. Kost, Musaeos Hero und Leander: Einleitung, Text, Übersetzung

und Kommentar, Βόννη 1971.

Κρητ. Χρον. = Κρητικά Χρονικά.

Loers = Vitus Loers, P. Ovidii Nasonis Heroides et A. Sabini Epistolae,

pars Ι, Κολωνία 1829.

Μανούσακα, Trivan = Μ.Ί.Μανούσακα, Ή παρά Trivan απογραφή της Κρήτης

(1644) και ό δήθεν κατάλογος των κρητικών οίκων Κερκύρας,"Κρητ. Χρον."
3 (1949), σσ. 35-59.

ΜΕΕ = Μεγάλη 'Ελληνική 'Εγκυκλοπαίδεια.

Μέρτζυου, Σταχυολογήματα = Κ.Δ. Μέρτζιου, Σταχυολογήματα άπό τά κατάστι­

χα του νοταρίου Κρήτης Μιχαήλ Μαρα (1538 - 1578), "Κρητ. Χρον." 15- 16
(1961-62) (Πεπραγμένα του Α' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου), τευχ. 2,
σσ. 228-308.

Meschini = Giano Lascaris Epigrammi Greci a cura di Anna Meschini, Πάδο-

βα 1976.
tß-e
Palmer = P. Ovidi Nasonis Heroides with Greek Translation of Planudes,
edited by the late Arthur Palmer, 01ms Hildesheim 1967 (= 'Οξφόρδη 1898).

Παναγυωτάκη, "Ερευναυ = N.M. Παναγιωτάκη, "Ερευναι έν Βενετία, "θησαυ­

ρίσματα" 5 (1968), σσ. 45-118.

Przychocki = Ovidius Graecus. Paridis Epistula a Thoma Trivisano in Grae­

cum conversa. Edidit Prolegomenis Epilegomenis instruxit Gustavus Przy­
chocki, "Archivum Filologiczne Polskiej Akademji Umiejetnoski", nr. 3,
Κρακοβία 1921.

RE = Paulys - Wissowa, Realencyclopädie der Classischen Altertumswissen-

schaft.
 17

Sandys = J . E . Sandys, A History of Classical Scholarship, τόμ. 2, Kal-

μπριτζ 1908.

Σπανάκη, Κορνάρος = Στ.Γ. Σπανάκη, Ή διαθήκη τοΰ 'Αντρέα Κορνάρου (1611),

"Κρητ. Χρον." 9 (1955), σο. 379-478.

Ξανθουδύδου, Συμβόλαια = Στεφ. ΞανΘουδίδου, Κρητικά συμβόλαια έκ της 'Ε­

νετοκρατίας, "Χριστιανική Κρήτη" 1 (1912-13), σσ. 1-128 και 313-377.

άπ. = απόσπασμα.

αύτ. = αυτόθι.

b. = busta.

«.ά. = και άλλου.

χρ.ϋι. = κριτικό υπόμνημα.

λ. = λέξη.

reg. = registro.
 ΜΕΡΟΣ A'

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ
 1. ' Η οικογένεια

1
Ό Θωμάς Τριβιζάνος ήταν γόνος βενετοκρητικής οικογένειας του Χάν­
δακα, πού είχε τις ρίζες της στή μενάλη βενετική οικογένεια των Trevi-
2
san . Κλάδοι τής οικογένειας αυτής εγκαταστάθηκαν στό Βασίλειο τής Κρή­
3
της κατά τις εποικίσεις των ετών 1211,1222 καί 1 2 3 2 . Ή παρουσία Τριβι-
ζάνων στον Χάνδακα είναι εξαιρετικά πυκνή άπό τά πρώτα χρόνια τής βενε­
τικής κυριαρχίας, όπως μπορεί νά διαπιστώσει κανείς ξεφυλλίζοντας τους
τόμους τών αρχαιότερων νοταρίων τής Κρήτης πού έχουν εκδοθεί μέχρι σή­
μερα'*.

Κατά τόν 16 αιώνα (περίοδο πού μας ενδιαφέρει) Τριβιζάνοι είναι

1. Κατά τον ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗ (Συμβόλαυα, σ. 35), άπό τό βενετικό Trivisano

- Trivisan προήλθε τό έλληνυκό Τρυβυζάνος καΰ κατά συγκοπή Τρυβυζας,
όπως άπό τό Marino - Marin προήλθε τό Μαρϋνος - Μαρης καί άπό τό Ze­
no - Zen τό Τζε'νος - Τζές. Κατά τη γνώμη άλλων, ό τόπος Trivisan με­
ταφέρθηκε στήυ έλληνυκή ώς αύτυατυκή (τόν Τρυβυζάν), άπό την όπου'α
προήλθε κατ ' άναλογυ'α ή όνομαστυκή Τρυβυζάς. Επίθετο Τρυβυζας και Τρε-
βυζάκης σώζεταυ καυ' σήμερα στην Κρη'τη (ΣΗΑΝΑΚΗ, Κορνάρος, σ.466, σημ.
65).

2. Γυά την πολυπρόσωπη αύτη βενετυκή οϋκογένευα βλ. G. Β. ΒΙ CROLLALAN-

ΖΑ, Dizionario Storico - Blasonico delle famiglie nobili e notabili
italiane, τόμ. 3, Τόξα 1890, σ. 43. - V . SPRETTI, Enciclopedia Sto­
rico-Nobiliare Italiana, τόμ. 6, σσ. 706-708. — Enciclopedia Italia­
na di Scienze, Lettere ed Arti, τόμ. 34 (1950), σ. 284 . 'Αρκετά λε-
πτομερευακά γενεαλογυκά δε'νδρα της ούκογένευας περιέχονται, στον 7
τόμο, σ. 97 κ.έξ.,τοϋ χειρόγραφου έργου Miscellanea codici 900, που
σώζεται, στό Α.S.V. καυ έχει, εσφαλμένα αποδοθεί στον Marco Barbaro.
(Βλ. γυά τό ζήτημα αυτό ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, "Ερευναυ, σ. 61, σημ. 27).

3. Βλ. γυά τους πρώτους Τρυβυςάνους που εγκαταστάθηκαν στον Χάνδακα καυ'
στό Ρέθυμνο τό ανέκδοτο Χρονυκό του Gian-Antonio Muazzo, φ. 120Γ.(Γυά
τό έργο αυτό καύ τά χευρόγραφά του βλ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, "Ερευναυ,σ. 89).

4. Βλ. γυά τυ'ς έκδόσευς τών νοταρυ'ων αυτών Μ. Ι. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Σύντομος έ-

πυσκόπησυς τών περυ' τη'ν βενετοκρατούμένην Κρήτην ερευνών, "Κρητ.Χρον. "
23 (1971), τεΰχ. 2, σ. 261. -Πρβλ. ΜΑΡΙΑΣ ΧΑΙΡΕΤΗ, Δυορυστη'ρυο
έγγραφο "Ελληνα νοταρυ'ου τής Κρήτης (1365), "Θησαυρυ'σματα" 3 (1964),
σ. 63 καυ' σημ. 1, 64 καυ' σημ. 6.
22
εγκατεστημένοιÖXLμόνο στην πόλη άλλα και σέ πολλά χωριά του διαμερίσμα­
5 6
τος του Χάνδακα . Μερικοί άπ' αυτούς έχουν τήν κρητική ευγένεια , μαρ-
7
τυρεΐται ομως καί περίπτωση Τριβιζάνου πού άνηκε στους nobili Veneti .

Ή οικογένεια τοϋ Θωμά είχε τήν κρητική εύνένεια, κληρονομημένη 'ίσως

8
άπό τους μακρινούς προγόνους πού είχαν έλθει από τή Βενετία . Ό παππούς

5. Αναφέρω ενδεικτικά μερικά ονόματα Τριβυζάνων - κατοίκων χωριών τοϋ

Χάνδακα, παρμένα άπό τά κατάστιχα του Μιχ. Μαρα: 'Ιωάννης Τριβιζάς
τοϋ Γεωργίου άπό τό χωριό Άρχάνες Πετρέα (b. 154-, φ. ρλε Γ ), αδελφοί
'Ιωάννης καί Νικόλαος Τριβιζας του ποτέ κυρ-Φραγγια άπό τό Καστέλλι
Μονοφατσίου (b. 155, φ. φ γ ν ) , Γεώργιος Τριβιζας τοϋ Μανουήλ άπό τη
Χερσόνησο (b. 14-9, φ. ο ζ Γ ) , Γεράσιμος Τριβιζας, καλόγερος, καί Γεώρ­
γιος Τριβιζας τοϋ ποτέ 'Ιωάννου άπό τον "Αγιο Βλάση (b. 150, φ.πστ Γ ),
Μαρία χήρα τοϋ ποτέ Κων/νου Τριβιζα άπό τό Σκυλοχώρι (b.155, φ. σξβ Γ ),
'Ιωάννης Τριβιζας τοϋ Γεωργίου άπό τό Φουρνοφάραγγο (b. 151, φ.οξα Γ ),
Κατερίνα κόρη τοϋ Πέτρου Τριβιζα άπό τό Καμηλάρι (b. 156, φ. 368 ν ).
Σημειώνω μέ τήν ευκαιρία δτι Τριβιζάδες υπήρχαν κατά τήν περίοδο αυ­
τή, έκτος της Κρήτης, καί σέ άλλα νησιά τοϋ Αιγαίου. Βλ. π.χ. ΙΑΚ.
ΒΙΣΒΙΖΗ,Ναξιακά νοταρυακά έγγραφα των τελευταίων χρόνων τοϋ Δουκάτου
τοϋ Αιγαίου (1538-1578), "Έπετηρίς της Ιστορίας τοϋ Ελληνικού Δι­
καίου" της 'Ακαδημίας Αθηνών 4 (1951),σ. 26 (στ. 48),103 (στ. 39-40).
6. Βλ. τά έγγραφα που δημοσιεύονται στό Παράρτημα.
7. Σέ έγγραφο της σειράς Duca di Candia, b. 85 (Attestazioni Matrimoni­
ali di Nobili Veneti in Candia), φ. 60 r , εμφανίζεται ό "nobile homo
misser Piero Trivisan del magnifico misser Bernardin" νά παρακαλεί
τήν Κυβέρνηση γιά τήν εκπρόθεσμη καταχώρυση των γάμων του στά βιβλία
της Άβογαρέας, γιά νά μή ζημιωθοϋν μελλοντικά τά παιδιά του (προφα­
νώς άπό τήν απώλεια των προνομίων, εφόσον υπήρχε κίνδυνος νά θεωρη-
θοϋν νόθα). Σέ τέσσερα άλλα έγγραφα της ίδιας σειράς (b. 81 (Nasci­
menti di Nobili Veneti), libro 3, φφ. 15 v -16 v ) ό Piero Trivisan ενερ­
γεί γιά τήν καταχώριση της γεννήσεως ενός παιδιού του στους οικείους
καταλόγους τών ευγενών Βενετών. Κομέσος του εϊναυ "il nobile Cretese
misser Thomaso Trivisan". Βλ. εγγρ. λστ'.
'Υπήρχαν λοιπόν Τριβιζάνοι ευγενείς (καί Veneti καί Cretesi) στον Χάν­
δακα, καί επομένως δεν ευσταθεί ή άποψη τοϋ.ΕΡΡ. Μ0ΑΤΣ0Υ (Αϊ αρχον­
τικοί οίκογένειαι τοϋ Ρεθύμνου έπί Βενετοκρατίας, "Πεπραγμένα τοϋ Γ'
Διεθνοϋς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου", τόμ. Β', έν 'Αθήναις 1974, σσ. 212-
213) δτι μόνο στό Ρέθυμνο μαρτυρεϊται ή παρουσία τους. 'Οπωσδήποτε
ομως περί τά τέλη της Βενετοκρατίας οι Τριβιζάνου τοϋ Χάνδακα, όπως
καί τών Χανίων, ανήκουν πλέον στους Cittadini, έχουν δηλ. ξεπέσει καί
άπό τή βενετική καί άπό τήν κρητική ευγένεια, ένώ στό Ρέθυμνο δέν πε­
ριλαμβάνονται οΰτε στους Cittadini. Πρβλ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Trivan,σ. 51, 54,
57.
8. 0Ì πρώτοι ευγενείς πού είχαν τή δευτερεύουσα κρητική ευγένεια προέρ­
χονταν άπό τήν τάξη τών αστών της μητροπόλεως ή άπό άλλοτε ευγενείς
που είχαν ξεπέσει άπό τήν πρωτεύουσα βενετική ευγένεια (Ι.Γ. ΓΙΑΝΝΟ­
ΠΟΥΛΟΥ, Ή Κρήτη κατά τον τέταρτο βενετοτουρκικό πόλεμο (1570-1571),
'Αθήνα 1978, σ. 40). "Αν ή κρητική ευγένεια της οικογένειας τοϋ Τρι­
βιζάνου δέν έ£χε κληρονομηθεί άκό κάποιον κλάδο τών πρώτων άποικων;,
 23
9
του Θωμά "nobile Cretese misser Aluyse" είχε δυό παιδιά: τόν Νικόλαο10
και τόν Zuanne. Γιος του "nobile Cretese Zuanne Trivisan quondam misser
Aloyse" 11 εμφανίζεται ó Μπενέτος, πού στίς 12 Νοεμβρίου 1566 κάνει μιά
"κομεσιόν" στον εξάδελφο του "εκλεκτό ντετόρε ιιισέρ Τομάδο Τριβυζά" 12 .
Γονείς του Θωμά ήταν ό Νικόλαος13 και ή Άνέζα11*, πού είχαν τρία ακό­
μη, παιδιά: τόν Άλωύζε15, τόν 'Ανδρέα16 και τήΜαριέτα.Ή τελευταία παντρεύ­
τηκε τό 1543 τόν ευγενή Άνγελο Bon 17 καί πέθανε πριν από τις 26 'Απριλίου
155518. Ό 'Ανδρέας νυμφεύθηκε τό 1556 τήν Περεγρίνα, κόρη του "quondam no­
bile Cretese misser Aluyse Trivisan" 19 , καί πέθανε πριν άπό τις 8 'Ιου­
λίου 157820. Ό Άλωύζες είχε αποκτήσει άπό τό γάμο του τρία παιδιά:τόν Νι-

συ'γουρα θά είχε άπονεμηθεε γεά προσφορά ύπηρεσέας στη Βενετεα (στρα-

τεωτεκης, πολύτιμης η οέκονομεκης) με δεάταγμα του Δόγη καΰ επεετα
άπό σχετεκη' απόφαση της βενετεχης Γερουσεας. Πρβλ. ΜΟΑΤΣΟΥ, ο. π., σ.
208.
9. Βλ. εγγρ. ε', στ. 5.
10. Βλ. αύτ.
11. Α.S.V.- Duca di Candia, b. 83 (Attestazioni Matrimoniali), φ. 57r.
12. Βλ. εγγρ. χε '.
1 3 . Στα έγγραφα άναφέρεταε συνήθως :"Τομάδος Τ ρ ε β υ ζ α ς , ν τ ε τ ό ρ ε ς , τ οϋ π ο ­
τ έ ά ρ χ ο ν τ ο ς τ η ς Κ ρ ή τ η ς μ ε σ έ ρ Ν ε κ ο λ ο ϋ " ( β λ . π . χ . ε γ γ ρ . λ')ri "ex­
c e l l e n t e m i s s e r Thoma T r i v i s a n , d o t t o r , d e l q u o n d a m n o b i l e C r e -
t e s e m i s s e r N i c o l o " ( β λ . π.χ. εγγρ. λ ε ' ) .
1 1 . Βλ. π . χ . ε γ γ ρ . u è ' , σ τ . 1.
15. Διατηρώ την ορθογραφία τών νοταρεακών έγγραφων. Ό Άλωύζες (= Λου-
δοβεκος) τιταν προφανώς μεγαλύτερος του Θωμά, γεατε' είχε τό όνομα τοϋ
παπποϋ του και, όπου άναφέρεταε μαζε' με τόν Θωμά, προηγεεταε τό ό­
νομα του. Βλ. π.χ. εγίΡ. κζ ' η λε', στ. 1.
16.Ό 'Ανδρέας ήταν ό τρε'τος γεός τοϋ Νεκολάου Τρεβεζάνου, δπως φαενε-
ταυ άπό τό εροεχοσύμφωνο τοϋ γάμου του, στη' σύνταξη τοϋ όποε'ου ?ιταν
παρών ό πατε'ρας του (εγγρ. ε'), άλλα καε άπό νοταρεακη' πράξη τοϋ Μα-
ρα. Βλ. παρακάτο). σημ. 20.
17. Σύμφωνα με' τό προεκοσύμφωνο τοϋ γάμου της, πού συντάχθηκε άπό τόν
νοτάρεο Francesco Petener στε'ς 4 'Ιουλεου τοϋ έτους αύτοϋ (εγγρ. β').
18. Σε' έγγραφο με την ήμερομηνε'α αύτη' (Α.S.V.- Duca di Candia,b. 13 (De­
v
liberazioni), libro 1, φ. 128 ), στό όποεο αναφέρονται, ό "nobile Cre­
tese misser Nicolo Trivisan" καε ό γαμπρός του (suo zenero) Anzolo
Bon, μνημονεύεται, ώς "quondam donna Marieta".
19. Βλ. εγγρ. ε'.
20. Σε' κομεσυόνπού συνέταξε ό νοτάρυος Μεχ.Μαρας τη'χρονολογία αύτηΗΑ.Ξ,
Γ
V.- Notai di Candia, b. 165, φ. ρπ ) ò Άλωύζες Τρεβεζας "τοϋ ποτέ
άρχοντος της Κρήτης μεσέρ Νεκολοϋ" έξουσεοδοτεε τό γεό του Φραν­
τζέσκο νά πουλη'σεε τά πρόβατα πού τοϋ άφησε ό αδελφός του, "ό ποτέ
μεσέρ Ανδρέας Τριβυζας"
24
21 22 23
κόλαο , τόν Φραντζέσκο και τήν Άνεζίνα . Τό όνομα της γυναίκας του
δέν είναι γνωστό.

Τά οικονομικά της οικογένειας ήταν οπωσδήποτε ανθηρά. "Εμμεσα φαί­

νεται αυτό άπό τή μακροχρόνια παραμονή του Θωμά στην 'Ιταλία γιά σπου­
2
δές ". Μόνο οί αστοί πού είχαν γίνει πλούσιοι άπό τό εμπόριο ή οι γαιο­
κτήμονες είχαν τή δυνατότητα τήν εποχή εκείνη νά παρέχουν στά παιδιά
25
τους τέτοια μόρφωση . 'Αλλά και οί γάμοι του 'Ανδρέα και της Μαριέτας
μέ ευγενείς φανερώνουν μιά κοινωνική επιφάνεια, πού οφειλόταν όχι μόνο
στην καταγωγή άλλα και στον πλούτο της οικογένειας.

"Αμεσες πληροφορίες γιά τό θέμα αυτό μας παρέχουν τά νοταριακά έγ­

γραφα. Ό Νικόλαος Τριβιζάνος είχε μεγάλα σπίτια στό Έξώπορτο του Χάν­
26
δακα, πού περιήλθαν αργότερα στον Θωμά . "Ενα φέουδο, πού περιλάμβανε
ολόκληρο τό χωριό Άτσιπάδες τής επαρχίας Belveder, άνηκε στους αδελ­
27
φούς Άλωύζε και Θωμά , πού είχαν επίσης ακίνητη περιουσία στά χωριά

Γ
21. Σε έγγραφο τοϋ Μιχ. Μαρα (Α.S.V.- Notai di Candia, b. 165, φ. ρκη ,
IM- Ιουνίου 1577) υπάρχει ή σχετυκή έ'νδευξη: "Φανερόν κάμνω έγ'ώ Νι­
κόλαος Τριβυζας, υιός του άρχοντος τής Κρήτης μισέρ Άλωύζε".
22. Βλ. σημ. 20. Σύμφωνα με' άλλο έγγραφο (Α.S.V.- Duca di Candia, b.
55, reg. 2, φ. 79 ν , 27 Μαυου 1576),ό Φραντζε'σκος εκλέχθηκε capitan
contra fures τοϋ Castel Nuovo (Καινουργέου). Ό ένας άπό τους δυο'
Κρητικούς ευγενείς πού μετέχουν στό σώμα τών εκλεκτόρων είναι ό πα­
τέρας τοΐ) Φραντζέσκου καί αδελφός τοϋ Θωμά Άλωύζες. Ή λεπτομέ­
ρεια αύτη δει'χνει τήν ενεργητική συμμετοχή τής οίκογε'νευας τοϋ Τρι-
βιζάνου στά κουνά.
23. Τό όνομα της τό συναντούμε σέ προυκοσύμφωνο τοϋ νοταρίου Ζ. Semergo
(Α.S.V.- Notai di Candia, b. 249, filza 2,φφ. 36 r -38 v ), άπό τό όποιο
πληροφορούμαστε δτι έγινε σύζυγος τοϋ Anzolo, γιου τοϋ Κρητικοΰ εύ-
γενοϋς Zuanne Dartona.
24. Στην Πάδοβα παρέμεινε άπό τό 1541 μέχρυ τό 1554, δηλ. 13 ολόκληρα
χρόνια. Βλ. παρακάτω, σσ. 30-31.
25. Πρβλ. N.M. ΠΑΝΑΠΩΤΑΚΗ - A.L. VINCENT, Νέα στουχεϋα γιά τη'ν Άκαδη-
μέα των Stravaganti, "Θησαυρίσματα" 7 (1970), σ. 67 και σημ. 56.
26. Βλ. εγγρ. λε', στ. 2-5.
27. Στό προυκοσύμφωνο της κόρης του Άνεζίνας (βλ. σημ. 23) ό Άλωύζες
αναφέρει τόνφέουδό του τοϋ χωρυοΰ Άτσιπάδες (dal feudo mio del ca­
sal Azupades), στό όποϋο έχει μερίδιο καί ό Θωμάς. Σέ πράξη τοϋ νο­
ταρίου Ν. Rixomandi ό αγωγιάτης και υπηρέτης τοϋ Θωμά μνημονεύει ρη­
τά τους Άτσυπάδες ώς χωριό τοϋ κυρίου του, ένώ τόν αναφέρει ώς κά­
τοικο τοϋ Χάνδακα.(Βλ. εγγρ. ιθ', στ. 2-4). Άπό "σιγουριτά" τοΰ ί­
διου νοταρίου μαθαίνουμε δτι ό Θωμάς είχε πουλη'σει στον "Αγγελο Σκλέν-
τζα μοσχάτα κρασιά, πού προέρχονταν άπό αμπέλια του στό παραπάνω χω­
ριό.(Βλ. εγγρ. υη'). Οί Άτσυπάδες λουπόν ίταν τό φέουδο τών δυό α­
δελφών .
 25
28 29
Κουνάβοι και Άμπρούσα . Στό προικοσύμφωνο της κόρης του Μαριέτας ό
Νικόλαος Τριβιζάνος υπόσχεται νά δώσει στους μελλονύμφους 6000 ύπέρπυ-
ρα, από τά όποια 4000 είναι προίκα της νύφης και 2000 δώρα του γαμπρού,
30
ποσό, αν όχι πολύ μεγάλο, πάντως όχι ευκαταφρόνητο . Ά π ό τους τρεις
31
αδελφούς πλουσιότερος εμφανίζεται ό Άλωύζες . 'Εκτός από τή σεβαστή
προίκα πού εξασφάλισε μέ τό νάμο του, φαίνεται πώς αύξησε τήν περιουσία
32
του μέ επενδύσεις σέ ακίνητα .

Ό Νικόλαος Τριβιζάνος πέθανε πιθανότατα μεταξύ 21 Αΰνούστου 1556 και

33
24 Φεβρουαρίου 1557 , ένώ ή νυναίκα του Άνέζα ζει τουλάχιστο ως τό
3
1576 \

Τά έγγραφα, πού μπόρεσα νά βρώ, δέν,μάς δίνουν πληροφορίες γιά τή

μόρφωση των λοιπών μελών της οικογένειας του Νικολάου Τριβιζάνου. Φαίνε­
ται όμως πολύ πιθανό ότι μόνο ό Θωμάς σπούδασε,ένώ τά αδέλφια του θά α­
σχολήθηκαν αποκλειστικά μέ τις περιουσίες τους.

28. Στίς 24 Μαρτίου 1558 ou δυο αδελφοί πούλησαν σε κάποιον Μανοΰσο Κου-
ρη ενα αμπέλι που είχαν στους Κουνάβους (εγγρ. ζ'). Στό χωριό Ά μ ­
προύσα είχαν ενα σώχωρο (εγγρ. λε', στ. 8-9).
29. Βλ. εγγρ. g'.
30. "Αν ληφθεί ύπο'ψη δτι σε' 100 προικοσύμφωνα της έποχης εκείνης (που σώ­
ζονται στα κατάστιχα τοϋ Μιχ. Μαρά) το ποσό της προίκας κυμαίνεται
άπό 1000 εως 30.000 ύπε'ρπυρα. Βλ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'ματα, σ. 246.
31. Είναι χαρακτηριστικό ότι στό προικοσύμφωνο της κόρης του Άνεζόνας
( βλ. σημ. 2ί, ό.π., φ. 36Γ) υπόσχεται 20.000 ύπε'ρπυρα ώς προίκα της
νύφης και 5.000 ύπε'ρπυρα ώς δώρα του γαμπρο'ύ.
32.Άπό τό ίσιο προικοσύμφωνο (φ. 36 ν ) προκύπτει ότι άπό τη γυναίκα του
(πού είχε προφανώς πεθάνει πριν από τό 1575) είχε κληρονομη'σει σπί­
τια άξιας 1000 δουκάτων και ότι είχε αγοράσει ενα μεγάλο κτήμα στό
Castel Belveder άπό τόν εύγενη Μάρκο Matono.
33. Βλ. εγΤΡ· ιε', σημ. στ. 2-3.
34. Βλ. εγΎΡ· U« ' καί σημ. στ. 4.
 2. Θωμάς Τριβιζάνος
(βιογραφικό σχεδίασμα)

Τά νοταριακά και αλλά αρχειακά έγγραφα πού δημοσιεύονται στην εργα­

σία αυτή, μολονότι δέν μας παρέχουν λεπτομερείς πληροφορίες γιά τη ζωή
του Τριβιζάνου πριν άπό τήν παραμονή του στην 'Ιταλία, ρίχνουν τουλάχι­
στο φως στό θέμα της καταγωγής του.

Γιά τό ό'τι ήταν Κρητικός δέν υπάρχει φυσικά καμιά αμφιβολία, εφόσον
άλλωστε ό ί'διος τό δηλώνει ρητά στό μεταφραστικό και στό πρωτότυπο έργο
1
του . Δέν είχαμε όμως ως τώρα καμιά δημοσιευμένη πληροφορία γιά τό συγ­
κεκριμένο τόπο (πόλη ή χωριό) τής καταγωγής του. Σήμερα πρέπει νά θεω­
ρείται απόλυτα βέβαιο ότι κατάγεται άπό τόν Χάνδακα. Ή οικογένεια του
(πού σκιαγραφήσαμε στό προηγούμενο κεφάλαιο) είναι έκεΐ εγκατεστημένη,
2
οι νονεϊς του ζουν στον Χάνδακα άπό τό 1537 , και ό ίδιος επέστρεψε στην
πόλη αυτή μετά τις σπουδές του στην 'Ιταλία, γιά νά εξασκήσει τό επάγ­
γελμα τοΰ δικηγόρου.

Πριν άπό λίνα χρόνια ό Canart, στην εισαγωγή τής εκδόσεως των επι­
γραμμάτων τοΰ Τριβιζάνου, είχε εκφράσει τή γνώμη (οπωσδήποτε μέ έπι.φύ-
λαξη) οτι ό Κρητικός λόγιος καταγόταν άπό τά Χανιά3. Ό διακεκριμένος ε­
ρευνητής στηρίχθηκε σέ ορισμένα εσωτερικά στοιχεία των επιγραμμάτων και
κυρίως στό 5° επίγραμμα, στό όποιο αναφέρονται τά ονόματα μερικών φίλων
τής νεότητας τοΰ Θωμά, πού κατά σύμπτωση είναι όλοι Χανιώτες1*.

Είναι όμως φανερό οτι, και αν ακόμη δέν είχαμε υπόψη τις πληροφορί-

1. Στο εξώφυλλο π . χ . τοΰ έ ν τ υ π ο υ , οίου εξέδωσε τη μετάφραση της " Η ρ ω ί ­

δας" τοΰ Ό β υ δ ι ο υ και τά ε π ι γ ρ ά μ μ α τ α , γ ρ ά φ ο ν τ α ι μεταξύ άλλων τά έ ξ η ς ;
" . . . Πάρις Ε λ έ ν η χ α ί ρ ε ι ν , ην Θωμάς Τ ρ υ β η ζ ά ν ο ς ό Κρτίς ες την
r
Ελλάδα δ ι ά λ ε κ τ ο ν εναγχος μετη'νεγκεν". Στο' φ. c i i i i υπάρχει ε π ί σ η ς :
"Θωμά Τριβηζάνου τοϋ Κρητο'ς ε π ι γ ρ ά μ μ α τ α " .
2. Βλ. ε γ γ ρ . α ' και σημ. σ τ . 4-5.
3. CANART, Les épigramraes, σ. 206 καί passim.
4-. Πρόκειται γιά τους αδελφούς Ζαχαρία, 'Αντώνιο καί Νικο'λαο Τζαγκαρό-
λο, τόν Ματθαίο Κορνάρο και τόν Γεώργιο Μπαρότση.
 27
ες των νοταριακών έγγραφων, θά ήταν επισφαλές νά στηριχθούμε στην απλή
μνεία ορισμένων ονομάτων Χανιωτών και νά συναγάγουμε συμπεράσματα σχε­
τικά μέ τήν καταγωγή του Τρι3ιζάνου. Τους Χανιώτες αυτούς,πού ό Κρητι­
κός λόγιος αναφέρει ώς συντρόφους του μιας εκδρομής στην "Ιδη, θά μπο­
ρούσε κάλλιστα νά τους είχε γνωρίσει στον Χάνδακα ή στά Χανιά, όπου γιά
διάφορους λόγους θά πήγαινε κατά διαστήματα. Και τήν εποχή εκείνη δέν ή­
ταν δύσκολο καί ιδιαίτερα μακρινό τό ταξίδι άπό τήν πρωτεύουσα της Κρή­
5
της στην πόλη αυτή .

Δέν πρέπει επίσης νά σταματήσουμε στό γεγονός ότι ό Τριβιζάνος αφι­

6
έρωσε τρία σκωπτικά επιγράμματα στον "Κύδωνα" 'Ιωάννη Σαϊτη . Ή φιλο­
λογική έριδα δύο ανδρών από τους όποιους ό ένας είναι Χανιώτης δέν πι­
στοποιεί αναγκαία τήν καταγωγή καί τοϋ άλλου από τήν ίδια πόλη. Τό εύ­
ρος τών γνωριμιών του Τριβιζάνου είναι τέτοιο (όπως τουλάχιστο δείχνουν
τά επιγράμματα του), πού δέν μας επιτρέπει νά δίνουμε ιδιαίτερη σημασία
ο'αυτές τις λεπτομέρειες.

θά μπορούσε όμως προς στιγμή νά υποθέσει κανείς ότι δ Τριβιζάνος γεν­

νήθηκε στά Χανιά, όπου πέρασε τήν πρώτη παιδική του ηλικία καί γνώρισε
όλους τους παραπάνω Χανιώτες, καί οτι αργότερα οι γονείς του (πριν άπό
τό 1537, οπότε τους 3ρίσκουμε εγκατεστημένους στον Χάνδακα7) μετοίκησαν
στην πρωτεύουσα της Κρήτης. Ή λογική αυτή υπόθεση προσκρούει στό γεγο­
νός οτι ή οικογένεια του διέθετε αξιόλογη αστική περιουσία στον Χάνδακα
καί είχε φέουδο τό χωριό Άτσιπάδες της επαρχίας Bel veder 8 , πράγμα πού
δείχνει Ö T L ήταν ριζωμένη άπό πολλά χρόνια στην περιοχή αυτή. 'Εξάλλου,
έκτος άπό τους γονείς καί τά αδέλφια του 9 , καί δυό άλλοι στενοί συγγε­
νείς του, οι πρώτοι του εξάδελφοι Μπενέτος Τρι3ιζάνος 10 καί 'Ανδρέας Συ-
ρίγος 1 1 , είναι επίσης κάτοικοι τοϋ διαμερίσματος του Χάνδακα.Χωρίς αμφιβο­
λία λοιπόν ό Θωμάς Τρι3ιζάνος γεννήθηκε στον Χάνδακα καί έκεϊ πέρασε ιό
χρόνια πού προηγούνται της αναχωρήσεως του στην 'Ιταλία.

5. Με πλοίο τό ταξύδυ δυαρκοϋοε ενα μερόνυχτο η δυό τό πολύ'.

6. Τα ύπ' άρυθ. 36-38.
7. Βλ. παραπάνω, σ. 26.
8. Πρ3λ. σημ. 27 της ο. 24·.
9. Βλ. παραπάνω, σ. 23.
1U. Βλ. εγγρ. «ε'.
11. Βλ. εγγρ . λα '.
28
Ό χρόνος της γεννήσεως του μόνο κατά προσέγνιση μπορεί νά καθορι­
στεί. Ό Canart, κάνοντας μερικούς συσχετισμούς μέ τήν ηλικία φίλων καί
προστατών του, πού αναφέρονται στά επιγράμματα, καί μέ βάση τήν πιθανό­
τητα öri όταν έφτασε στην 'Ιταλία τό 1541 θά ήταν περίπου 20 χρόνων, το­
12
ποθετεί τή γέννηση του τό 1520 ή λίγο αργότερα .

Βέβαιο πάντως πρέπει νά θεωρείται ότι στον Χάνδακα πήρε μιά εξαι­
13
ρετική έγκύκλια μόρφωση , μολονότι ισχύει καί γιά τόν Τριβιζάνο ή παρα­
11
τήρηση του Κ. Γιαννακοπούλου *: "Περί των Κρητών λογίων οί όποιοι έγεν-
νήθησαν εις αστικά κέντρα, αί πηγαί σπανίως μας πληροφορούν περί του που
έλαβον τήν έγκύκλιον μόρφωσίν των". Ή ανθηρή οικονομική κατάσταση της
οικογένειας του του παρείχε ασφαλώς τή δυνατότητα νά έχει καλούς ιδιω­
15
τικούς δασκάλους , άπό τους όποιους θά πήρε τις βάσεις της εξαιρετικής
ελληνομάθειας καί λατινομάθειας πού διακρίνουμε στο έργο του, χωρίς νά
αποκλείεται φυσικά καί ή πιθανότητα νά φοίτησε σέ κάποιο άπό τά σχολεία
γιά τους Βενετοκρητικούς, πού λειτουργούσαν στά λατινικού δόγματος μο­
16
ναστήρια των κρητικών πόλεων . Είναι πολύ πιθανό νά παρακολούθησε μα­
θήματα καί στό "μουσεΐον" του Χάνδακα, σχολείο πού είχε ιδρυθεί μέ πρω­
τοβουλία του Βησσαρίωνα καί στό όποιο κατά τόν 16° αιώνα δίδαξαν άρκε-

12. CANART, ο.ι., σ. 207 καί σημ. 7.

13. Ή μεγάλη ευχέρεια με' τη'ν όποια κινείται στά αρχαία ελληνικά και λα­
τινικά κείμενα δεν είναι δυνατό νά ερμηνευτεί ώς άποτε'λεσμα μο'νο των
σπουδών του στη'ν 'Ιταλία.
14. "Ο.π., σ. 51.
15. Γιά την ύπαρξη ύδιωτικών δασκάλων στη'ν Κρήτη κατά τη'ν περίοδο της
Βενετοκρατίας βλ. δσα γράφει ό καθηγ. N.M. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ στη "Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια", το'μ. 4 (Νήσοι έλληνικαί: Ή παιδεία ά­
πό της Αλώσεως), σ. 110. -Πρβλ. Γ.Σ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ, Οι Βενετοκρατούμε­
νες ελληνικές χώρες μεταξύ του δευτέρου καί τοϋ τρίτου τουρκοβενε-
τικοϋ πολέμου (1503-1537), Ιωάννινα 1974, σσ. 69-70. Οι αδελφοί Α ν ­
τώνιος καί Ματθαίος Καλλέργης π.χ. εϊχαν δάσκαλο τους στον Χάνδακα
μεταξύ των ετών 1536-1545 τόν δομινικανό μοναχό Desiderio dal Legmane
(N.M. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, Λέων ό Διάκονος, Άθηναι 1965, σ. 61).

16. Πρβλ. N.M. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, Νήσοι έλληνικαί, δ.π. Ό περιηγητη'ς Πέτρος

Villinger, που παρέμεινε ενα μυκρό διάστημα στην Κρη'τη κατά τ ό 1568,
γράφει δτι στον Χάνδακα υπήρχαν πολλά σχολεία καί δτι στη'ν πραγμα­
τικότητα δέν ΰπηρχε νέος που νά μη'ν ήξερε ελληνικά καί λατινικά. Βλ.
DEMÛCRATIA HEMMERDINGER - ILIADOU, La Crète sous la domination véni-
tienne et lors de la conquête turque (1322-1684). Renseignements nou-
veau ou peu connus d' après les pèlerins et voyageurs, "Studi Vene-
ziani" 9 (1967),σ. 576.
 29
17
τοί λόγιοι , θρησκευτικό εμπόδιο δέν υπήρχε,δεδομένου ότι ή οικογένεια
18
του Θωμά ακολουθούσε τό καθολικό δόγμα .

Ή προσωπικότητα του διαμορφώθηκε σέ μιά εποχή πού οί θρησκευτικοί

19
φανατισμοί και οί έριδες μεταξύ "Γραικών" και "Λατίνων" του νησιού εί­
χαν χάσει τήν οξύτητα τους, ένώ τό αίσθημα της κοινής καταγωγής όλων τών
20
Κρητών είχε αρχίσει νά ενισχύεται , και τή διακρίνουν δυό χαρακτηριστι­
κά γνωρίσματα: ή 3αθιά αγάπη γιά τή γενέτειρα του Κρήτη και ή έντονα ελ­
21
ληνική του συνείδηση . Σχολική μόρφωση και οικογενειακή αγωγή πιστεύω
πώς συνετέλεσαν σ'αύτό.

θά ήταν, υποθέτω, στον Χάνδακα τό 1538, όταν έγινε ή επιδρομή του

22
Χαϊρεντίν ί%αρμπαρόσσα εναντίον της Κρήτης , και πιθανότατα θά είχε α­
κούσει τό όνομα του Capitano di Candia Μαρκαντωνίου Τριβιζάνου, αρχηγού
του βενετικού στρατού, και του 'Αντωνίου Καλλέργη,πού πρωτοστάτησε στην
23
προσπάθεια άποκρούσεως τών επιδρομέων . Στό ύπ' αριθ. 1 έπίνραμμα, πού
τό αφιερώνει στον Μαρκαντώνιο Τριβιζάνο, Δόγη πλέον τής Βενετίας κατά
τό 1553, ό στίχος 5 δέν αποκλείεται νά είναι υπαινιγμός ατή δραστήριο­

ι?. Βλ. Ζ.Ν. ΤΣΙΡΠΑΝΛΗ, Τό κληροδότημα τοϋ καρδιναλίου Βησσαρίωνος y^a

τους φιλενωτικου'ς της βενετοκρατούμενης Κρήτης (1439~17°S αΰ.), θεσ­
σαλονίκη 1967, σ. 115 καί passim. - Πρβλ. U.M. ΠΑΝΑΠΩΤΑΚΗ, δ.it.
18. Βλ. σχετικά σ.Μ-Οχαί 191, σημ. 11.
19. Γιά τις σχέσεις γενικότερα των δυο δογμάτων^στήν Κρήτη και στίς άλ­
λες βενετικές κτη'σεις τους πρώτους αιώνες της Βενετοκρατέας βλ. οσα
γράφει ό Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ (δ.π.) στό κεφ. " Ή Εκκλησία" καί ιδίως στίς
σ. 80 κ.έξ., δπου καό ή σχετική' βιβλιογραφία.
2U. Ό καθηγ. N.M. ΠΑ1ΙΑΓΙΩΤΑΚΗΣ ( δ. π. , σ. 111) γράφει σχετικά: " Ή θρη­
σκευτική' και' ή έν μέρει πολιτική' χειραφέτησις, καθώς καί οί αγώνες
της Βενετίας εναντίον του Πάπα, συνεσπείρωσαν παρά τό ιιλευρόν της
μητροπόλεως απαντάς τους Κρητας, ορθοδόξους καί καθολικούς". Τό φαι­
νόμενο αυτό τοϋ συγκρητισμού (έκδηλο ιδίως άπό τά με'σα του 16 ο υ αϊ.)
"είχε σημαντικάς επιπτώσεις έιιί τοϋ έκπαιδευτικοϋ τομε'ως καί συνε-
τε'λεσεν ώστε νά συναντηθούν δημιουργικώς ή έλληνοβυζαντινή' παράδο-
σις καί ό ιταλικός πολιτισμός καί νά άνε'λθη τό μορψωτικόν καί πολι-
τιστικόν επίπεδον της νήσου".
21. Βλ. σχετικά σ.200, σημ. 35.
22. Γιά την επιδρομή' αύτη' βλ. Ν. ΖΟΥΔΙΑΝΟΥ, Ιστορία της Κρήτης έπί Ε ­
νετοκρατίας, τόμ. Α', 'Αθήναι 1960, σσ. 222-232. Βιβλιογραφία βλ.
στοϋ G. HORGAN, Cretan poetry: Sources and Inspiration, "Κρητ. Χρον."
14 (1960), σ. 17, σημ. 25.
23. Γιά τό περιστατικό αυτό άπό τη' ζωη' τοϋ Αντωνίου Καλλε'ργη βλ. N.M.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, Λέων ό Διάκονος, σσ. 61-62, καί "Ερευναι, σ. 51. -Πρβλ.
II. ΖΟΥΔΙΑΝΟΥ, δ.π., σ. 226.
30
τητα καί στή σταθερότητα πού επέδειξε κατά τις κρίσιμες εκείνες γιά τήν
21
Κρήτη στιγμές *. Στό ύπ' αριθ. 22 επίγραμμα, οπού εξυμνεί το κατόρθωμα
του 'Αντωνίου Καλλέργη, ό στίχος 5 ("Σοι δέ του έσπομένου, Καλλέργη, α-
στεος εί'σω") απηχεί, κατά τή ννώμη μου, μιά προσωπική του ανάμνηση, οπως
25
καί όλων των κατοίκων του Χάνδακα .

'Αργότερα, ακολουθώντας τή συνήθεια των νέων της Κρήτης, άλλα υπα­

κούοντας ασφαλώς καί σε εσωτερική του ώθηση, αναχώρησε στην 'Ιταλία,γιά
νά σπουδάσει. Καί φυσικά ήλθε στην Πάδο3α, πού ήταν ή "aima mater των
26
πεπαιδευμένων Κρητών" καί "τό περιφημότερον κέντρον πνευματικής επαφής
27
καί ανταλλαγής ιδεών" . Δέν είναι γνωστό πότε ακριβώς έφτασε στην πόλη
αυτή, είναι όμως πιθανό ότι τό 1541 ήταν ήδη εγκατεστημένος έκεΐ. Πραγ­
ματικά, θά έπρεπε νά βρίσκεται στό περιβάλλον της 'Ιταλίας, γιά νά τόν
εμπνεύσει ή είσοδος του Καρόλου Ε' στό Μιλάνο (1541) καί νά συνθέσει τό
επίγραμμα προς τιμή τής Αικατερίνης τής Άραγώνας (αριθ. 9 ) 2 Θ .

Τά σχετικά μέ τις σπουδές του μόνο έμμεσα μπορούμε νά τά συμπερά­

νουμε, κυρίως άπό ορισμένες ενδείξεις πού μας παρέχουν τά επιγράμματα.
"Οπως είναι γνωστό, τό αρχείο τού Πανεπιστημίου, οπού καί οι πράξεις έγ­
γραφης τών 'Ελλήνων σπουδαστών, σώζεται μόνο άπό τά έτη 1634 καί έξης
καί μόνο άπό τά πρακτικά τών πτυχιακών εξετάσεων μπορούμε νά αντλήσουμε
πληροφορίες 29 . "Αν ληφθεί πάντως υπόψη ότι ό Τριβιζάνος άπό τήν 'Ιταλία
έφυγε τό 1554 3 0 , προκύπτει οτι παρέμεινε στην Πανεπιστημιούπολη συνολι-

24. Βλ. καύ παρακάτω, σ. 268.

25. Εύναυ γνωστό δτυ ό 'Αντώνιος Καλλέργης, μόλυς εύδοπουήθηκε γυά την
προσέγγιση της άρμάδας τοϋ Μπαρμπαρόσσα, συγκέντρωσε στρατό άπό την
ΰπαυθρο καύ τόν οδήγησε στό Ήράκλευο.(Πρβλ. Ν. ΖΟΥΔΙΑΝΟΥ, δ.π., σ.
226). Τό γεγονός αυτό, μέσα στή γενυκή άτμόσφαυρα πολεμυκοϋ συνα­
γερμού τοϋ Χάνδακα, θά είχε εντυπωθεί, υποθέτω, βαθύτατα στη' μνη'μη
δλων τών κατούκων της πόλεως.
26. N.M. ΠΑΝΑΠΩΤΑΚΗ, Νήσου έλληνυκαύ, δ. π., σ. 111. Γενυκότερα γυά -η'
σημασύα τοϋ Πανεπυστημύου αύτοϋ γυά τόν Έλληνυσμό βλ. ΒΑ-
ΚΑΛΟΠΟΥΛΟ, τόμ. 2, σσ. 239-240. -Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ, δ.π., σσ. 71-72. -Τοϋ
ί'δυου, Αϊ πράξεις έγγραφης τών Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπυστημύ­
ου της Παδουης, ΕΕΒΣ 37 (1970), σ. 260.
27.Ή γνώμη αύτη άνήκευ στον "Ερασμο, πού υπήρξε σπουδαστής στην Πάδοβα
(ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, σ. 237).
28. Πρβλ. CANART, Les épigrammes, σ. 206.
29. Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ, AU ιράξευς εγγραφής, δ.π., σ. 260.
30. Βλ. παρακάτω, σ. 36.
 31
κά 13 χρόνια. Είναι ένα διάστημα αρκετά μενάλο καί δείχνει, νομίζω, δυό
πράγματα: πρώτο ότι είχε οικονομική άνεση καί δεύτερο οτι δέν αφοσιώθη­
κε αποκλειστικά στις πανεπιστημιακές του σπουδές, πράνμα πού φαίνεται
άλλωστε άπό τό φιλολογικό έργο πού έγραψε εκεί. Στην Πανεπιστημιού­
πολη πρέπει νά δημιούργησε έναν ευρύτατο κύκλο γνωριμιών, όπως τουλάχι­
31
στο αποκαλύπτουν τά επιγράμματα του .

Στις αρχές της φοιτητικής του ζωής δέν αποκλείεται νά είχε παρακο­
λουθήσει πρώτα ορισμένα μαθήματα της Σχολής 'Ιατροφιλοσόφων (Universita
32 33
degli Artisti) . Σύμφωνα μέ τόν Canart , είναι πιθανό ότι άκουσε τά
μαθήματα του Giovanni Battista da Monte, καθηγητή της θεωρητικής 'Ιατρι­
κής (άπό τό 1543), κλάδου πού είχε στενή σχέση μέ τή Φυσική Φιλοσοφία
31
καί ανταποκρινόταν επομένως στά διαφέροντα του *. Τό έπίνραμμα πού αφι­
35
έρωσε σ'αΰτόν δέν μας επιτρέπει νά διακρίνουμε καμιά άλλη σχέση μετα­
ξύ τους, έκτος ίσως άπό τή σχέση καθηγητή μέ σπουδαστή.

Δέν είναι γνωστό πότε άρχισε τις καθαρά νομικές του σπουδές. Τό ύπ'
αριθ. 21 επίγραμμα του, αφιερωμένο στον Sigismondo Brunei 1i, καθηγητή του
Κανονικού Δικαίου ως τό 1543, δείχνει ότι ενδέχεται νά παρακολούθησε ό
Τριβιζάνος ορισμένα μαθήματα Δικαίου άπό τό έτος αυτό 3 6 . Τό γεγονός έ­
ξαλλου οτι τό παραπάνω επίγραμμα χαράχθηκε στον τάφο τοϋ Brunei!i 37 τό
1543, δείχνει αναμφίβολα οτι ήδη άπό τήν περίοδο εκείνη είχε αποκτήσει

31. Γυά τά πρόσωπα τών επιγραμμάτων βλ. δσα γράφονται άπό τόν CANART στά
σχόλια των έπυγραμμάτων (σσ.230-245)καίστίς σ.268-312 της διατριβής.
32. Γυά την οργάνωση γενικά τοΰ Πανεπιστημίου της Πάδοβας βλ. ιδίως τη
δυδακτορυκη' διατριβή τοΰ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ Π. ΣΤΕΡΓΕΛΛΗ, Τά δημοσιεύματα τών
, , t Ο , 0 Î
Ελλήνων σπουδαστών τοϋ Πανεπιστήμιου της Παδοβας τον 17 και 18 αι.,
Άθη'να 1970, σ. 20 κ.έξ.
33. "Ο.τι. , σ. 207.
34-. 'Αντίθετα, ό Φραγκίσκος Robortello δε'ν μπορεί νά άνη'κει στους καθη-
γητε'ς που άκουσε ό Τριβυζάνος κατά τά πρώτα χρόνιζα της παραμονής του
στην Πάδοβα (CANART, ό.π.), εφόσον οι παραδόσεις του στο Πανεπυστη'-
μιο δεν είχαν άρχόσευ πρίν άπό τό 1552 (CANART, δ.π., σ. 242).
35.'Αριθ. 25.
36. CANART, ο.π., σ. 207, σημ. 8.
37."Ο.π., σσ. 206-207. Τό επίγραμμα αυτό είχε δημοσιευτεί άπό τόν G.F.
TOMASINI, Urbis Patavinae inscriptiones sacrae et profanae, Πάδο­
βα 1649, σ. 69, χωρίς μνεία του ποιητή. (Πρβλ. καί CANART, L' unique
exemplaire, σ. 181, σημ. 37).
32
38
κάποια φήμη ποιητή στους φιλολογικούς κύκλους της Πάδοβας .
39
Μεταξύ των ετών 1544 και 1550 αντέγραψε μιά σειρά έργων πεζών καί
ποιητικών, πού σήμερα σώζονται στή Βιβλιοθήκη του Βατικανού καί αποτε­
λούν τον Palati nus Graecus 386. Πρέπει στο σημείο αυτό νά τονίσουμε οτι
1 0
το άντινραφικό έργο * του Κρητικού σπουδαστή, πού ασφαλώς αντανακλά τά
διαφέροντα του κατά τά έτη αυτά, δέν είχε σκοπό βιοποριστικό. "Οπως πα­
1 1
ρατηρεί εύστοχα ό Canart * , τά κείμενα τοϋ Pal at. Gr. 386 δέν είχαν γρα­
φτεί κατά παραγγελία, άφοϋ πουλήθηκαν μόλις τό 1553, δηλ ενα χρόνο προ­
τού ό Τριβιζάνος επιστρέψει στην Κρήτη. 'Οπωσδήποτε είναι δύσκολο νά γί­
1 2
νει δεκτή ή άποψη του Przychocki * οτι ό Κρητικός λόγιος είχε ασχοληθεί
3
μέ τό εμπόριο των κωδίκων. Ώ ς προς τόν κώδικα Monacensis Graecus 146^ ,
πού σύμφωνα μέ πληροφορία του O.Hartig'"'άνηκε στον Τριβιζάνο,δέν γνωρί­
ζουμε πότε καί κάτω άπό ποιες συνθήκες περιήλθε τελικά στή βιβλιοθήκη
1 5
του John. J. Fugger * .
1 6
Τόν Νοέμβριο του 1550 ' ό Τριβιζάνος είχε τελειώσει τή μετάφραση

38. Πρβλ. CANART, Les épigrammes, σ. 206.

39. Βλ. σχετικά σ. 316.
40. Βλ. γι' αυτό τό οικείο κεφάλαιο στις σ. 313-321.
41."0.π., σ. 207, σημ. 10.
42. "Ο.ι., σ. 10.
43. Βλ. περιγραφή του στοϋ IGN. HARDT, Catalogus codicum manuscriptorum
graecorum Bibliothecae Regiae Bavaricae, τόμ.2, Μόναχο 1806,σσ.142-
157. Ό κώδικας είναι των αρχών του 11° υ αι. καί περιλαμβάνει λόγους
τοϋ 'Αγίου Γρηγορίου τοϋ θεολόγου, Ί ω . Χρυσοστόμου, Ί ω . Δαμάσκη­
νου, Νεκταρίου, αρχιεπισκόπου Κων/λεως, 'Ανδρέου Κρήτης καί Έπιφα-
νίου, αρχιεπισκόπου Κύπρου.
44. 0. HARTIG, Die Gründung der Münchener Hofbibliothek durch Albrecht
V. und Johann Jakob Fugger, "Abhandlungen der Königlich Bayerischen
Akademie der Wissenschaften,Philosophisch - philologische und histo-
rische Klasse", τόμ. 28, Abh. 3, Μόναχο 1917, σ. 243. -Πρβλ. P. CA­
NART, Jean Nathanael et le commerce des manuscrits grecs à Venise au
XVI siècle, "Venezia centro di mediazione tra Oriente e Occidente
(secoli XV-XVI). Aspetti e problemi.A cura di Hans - Georg Beck, Ma -
noussos Manoussacas, Agostino Pertusi", τόμ. 2, Φλωρεντία 1977, σ.
419, σημ. 8.
45.Ό HARTIG στή μελέτη του δέν μας παρέχει περισσότερες λεπτομέρειες,
ένώ ό HARDT στην περιγραφή τοϋ κώδικα δέν κάνει λόγο για προηγούμε­
νο κτήτορά του. Δυστυχώς, δέν μπόρεσα νά εξετάσω ό ίδιος τόν κώδικα
ή νά εχω φωτογραφία του.
46. Συμφωνά μέ την ένδειξη —στο τέλος της αφιερωτικής επιστολής
του στον Σαβέλλι —"Τοϋ αφν' έτους μηνός μαιμακτηριώνος ε' ιστα-
 33
ηζ
της 1 4 (16 ) "Ηρωίδας" του Ό β ι δ ί ο υ , τήν όποια αφιέρωσε στον λόγιο
Mariano S a v e l l i . Πρόκειται σίγουρα γ ι ά ενα έργο πού θά τόν απασχόλησε
πολλούς μήνες. 'Εκτός από τή μεγάλη του εμπειρία στά αρχαία ελληνικά κ ε ί ­
μενα, αποκαλύπτει εδώ και μιά αξιόλογη στιχουργική ικανότητα συνδυασμέ­
νη μέ βαθιά γνώση των προβλημάτων του λ α τ ι ν ι κ ο ύ κειμένου. Προπάντων η
μετάφραση αυτή ε ί ν α ι μιά απόδειξη του πόσο επωφελώς ε ί χ ε εκμεταλλευτεί
τήν ως τ ό τ ε παραμονή του στην Πάδοβα, μελετώντας δηλ. εξαντλητικά κυρί­
ως αρχαίους "Ελληνες συγγραφείς, στό ϋφος των όποιων προσαρμόζει κατά
7
κανόνα τό λόγο του" *.

Μετά τό έτος 1550 πρέπει νά ασχολήθηκε αποκλειστικά μέ τή σπουδή της

νομικής επιστήμης 1 * 8 . 'Εάν εξαιρεθούν μερικά έπινράμματα της περιόδου αυ­
τής 1 * 9 , δέν έχουμε άλλες ε ν δ ε ί ξ ε ι ς ο τ ι συνέχισε τή φιλολογική του δρα­
στηριότητα.

Τό 1553 ό Αυστριακός νομικός Γεώργιος Tanner γνώρισε στην Πάδοβα τόν Θωμά
Τριβιζάνο,άπό τόν όποιο αγόρασε τά κείμενα του σημερινού Pal a t . G r . 386.Στό
φ . 3 Γ του κώδικα (του όποιου φωτοτυπημένο αντίγραφο εχω στά χέρια μου) υπάρχει
ή έξης σημείωση,ή οποία δέν αφήνει καμιά αμφιβολία γυά τό γεγονός aÙTÓ:"Sum Ge-
orgi! Tanneri J.C. emptus ab eodem Patavii t r i b u s D u c a t i s u n g a r i c i s i n auro.
D e s c r i p s i t c l a r i s s i m u s Graecus Thomas Tribezanus Juriscons.Cretensis,qui
50
eum mihi vendi d i t " . Ό 'ίδιος ó Tanner σέ επιστολή τοΰ 1554 προς τόν Βονιφάτιο
Amerbach γράφει μεταξύ άλλων γιά τόν Τριβιζάνο: "Communicavit mihi tomum ju-
51
stum orationum T y r i i M a x i m i , n o b i l i s s i m i r h e t o r i s " . Σ τ η ν ίδια επιστολή χα­

μένου", που προστέθηκε έκ των ύστερων στό έντυπο. 'OPRZYCHOCKI, που

είχε υπόψη μόνο τό χειρόγραφο, χρονολογεί τη' μετάφραση μεταξύ τών
έτων 1539-1554 (ο.π., σ. 10). 'Οπωσδήποτε και τό 1539 δεν μπορεί νά
θεωρηθεί ώς terminus post quem, άφοϋ δέν είναι βέβαιο ότι ό Τριβι-
ζάνος ήταν τό έτος αυτό στη'ν Ίταλι'α.
47. Βλ. παρακάτω, σ. 100.
48. Πρβλ. CANART, ό'. π. , σ. 207-208.
49. Μετά τό 1550 έχουν συντεθεί πιθανότατα τά επιγράμματα 1, 6, 11, 16,
20 και 33- 35.(Βλ. παρακάτω, σ. 240).
50. Πρβλ. Η. STEVENSON, Codices manuscript! Palatini gi-aeci Bibliothe-
cae Vaticanae, Ρώμη 1885, σ. 248.
51. P. H0AILL.ES, Deux manuscrits d' humanistes et 1' édition des Novel-
les de Justinien et de Léon le Sage, "Bulletin de la Société Natio-
nale des Antiquaires de France", 1941, σ. 110. Ό Tanner κάνει λόγο
μόνο γιά τους λόγους του Μάξιμου Τυριού, ή σημείωση όμως κατοχής,
34
ρακτηρίζει τόν Τριβιζάνο ποιητή, ρήτορα καί νομομαθή:"Quidam Thomas Cre-
tensis poeta, orator et consultus his diebus de more insignia doctrinae
52
civilis hic recepit" . To τμήμα αυτό της επιστολής του Tanner είναι προ­
φανώς ιδιαίτερα ενδιαφέρον, γιατί μας αποκαλύπτει δτι ό Κρητικός λόγιος
ήταν γνωστός στους κύκλους τής Πάδοβας καί ώς συγγραφέας λόγων (orator),
συγχρόνως όμως μας πληροφορεί ότι αναγορεύτηκε διδάκτορας "his diebus",
δηλ. τόν 'Ιανουάριο του 1554, εφόσον ή επιστολή έχει γραφτεί στίς 4 Φε­
βρουαρίου 1554.

Σύμφωνα μέ πληροφορία πού "μας δόθηκε γιά πρώτη φορά άπό τόν Γ. Πλου-
53
μίδη ,ή ακριβής ημερομηνία άναγορεύσεώς του είναι ή 15 'Ιανουαρίου 1554.
"Εχω στά χέρια μου φωτοτυπία ενός Πρακτικού των διδακτορικών του έξετά-
5 r
σεων \πού υπάρχει στό Archivio Vescovile di Padova, D. 62, φ. 184 . 'Α­
55
πό τό εξαιρετικά δυσανάγνωστο αυτό έγγραφο πληροφορούμαστε οτι τήν ε­
56
ξεταστική επιτροπή αποτελούσαν οι έξης: ό πρόεδρος (prior)Petrus Leo­
nisa καί οι βαθμολογητές (punctatores) Manfredus Enselmus, Marcus Anto­
nius Musatus, Dominicus de Barbobus καί Francescus Sanxonia, όλοι κλη­
ρικοί έκτος άπό τόν Musatus. "Ενα άλλο μέλος της επιτροπής, ό Paganus de
Rido, αναφέρεται ώς contradictor 57 . Τό θέμα τών εξετάσεων ήταν σχετικό
μέ τό Κληρονομικό Δίκαιο: οι διαθήκες.

Πριν άπό τήν ημερομηνία τών διδακτορικών του εξετάσεων είχε ολοκλη­
ρώσει τή συλλογή τών επιγραμμάτων. Τό επίγραμμα τό αφιερωμένο στον

που επαναλαμβάνεται, και στο φ. 66 r (Sum Georgii Tanneri I. C.Emers-

dorfensis Austriaci), όέν αφήνει καμυά αμφιβολία δτι αγόρασε δλα τά
κείμενα του Pal. Gr. 386.(Βλ. καί παρακάτω, σ.316, σημ. 23).
52."0.π.
53. Βλ. Γ. ΠΛΟΥΜΙΔΗ, 0Ì βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες, δ.π., σ. 128.
5Ί-. Γιά τό θεσμό γενικότερα τών διδακτορικών εξετάσεων στό Πανεπιστήμιο
της Πάδοβας βλ. ELDA MARTELLOZZO FORIN, Acta Graduum Academicorum ab
anno 1501 ad annum 1525, "Istituto per la Storia dell' Università di
Padova", Πάδοβα 1969, σ. IX κ.έξ.
55. Τό παρέθεσα τελευταίο (άρυθ. μβ'), γιατί ήθελα να τό διακρίνω άπό τά
λοιπά έγγραφα τών σειρών Notai di Candia καί Duca di Candia. Με' τήν
ευκαιρία θά ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στη διευθύντρια τοΰ
Κρατικού 'Αρχείου της Βενετίας δ. Tiepolo, που πρόθυμα μέ βοήθησε
στη'ν ανάγνωση' του.
56.ΤΗταν ή ίδια γιά δλο τό τετράμηνο Ιανουαρίου- 'Απριλίου Ιδδ1!.
57.Ανέπτυσσε τίς αντίθετες προς τις απόψεις τοϋ εξεταζόμενου.
 35
Μαρκαντώνιο Τριβιζάνο, πού πιθανότατα γράφτηκε τελευταίο, χρονολογείται
58
οπωσδήποτε πριν από τίς 15 'Ιανουαρίου 1554 ,

'Υπακούοντας στις προτροπές φίλων του αποφάσισε νά δώσει τά επιγράμ­

ματα γιά εκτύπωση, αν και ό 'ίδιος τά χαρακτηρίζει ώς έργα νεανικά και
59
ζητά νι'αύτό τήν επιείκεια των άναννωστών του . Τό έντυπο, στό όποιο πε­
ριέλαβε και τή μετάφραση της "Ηρωίδας" του Όβιδίου (αναθεωρημένη σέ
αρκετά σημεία), έχει στην προμετωπίδα του χρονολογία 1553, ένώ στην τε­
λευταία σελίδα υπάρχει 1554. Είναι πολύ πιθανό ότι ή δλη εκτύπωση είχε
τελειώσει τό 1553, άλλα τό έπιλογικό σημείωμα - επιστολή του συγγραφέα
στοιχειοθετήθηκε τό 1554 (υποθέτω, στις αρχές του), οπότε και θά κυκλο­
φόρησε τό έντυπο.

Δέν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις οτι ή μετάφραση τριών κεφαλαίων από

τό βιβλίο του 'Ιταλού θεολόγου Verrato "Disputationes adversus Luthera-
nos" πραγματοποιήθηκε κατά τή διάρκεια της παραμονής του στην Πάδοβα.
Ά ν έγινε έδώ, υποθέτω οτι ό Τριβιζάνος θά εκμεταλλεύτηκε τό διάστημα
πού μεσολάβησε άπό τή λήψη του πτυχίου του μέχρι τό καλοκαίρι του 1554,
οπότε επέστρεφε στην Κρήτη. Πιθανότερο όμως μου φαίνεται οτι ή μετάφρα­
ση αυτή εκπονήθηκε κατά τή διάρκεια,της οριστικής εγκαταστάσεως του στον
Χάνδακα 60 , αν και νομίζω οτι τό βιβλίο του Verrato θά τό είχε διαβάσει
γιά πρώτη φορά στην Πάδοβα. Είναι αδύνατο νά μήν είχε έξαφθεΐ τό ενδια­
φέρον του γιά τό κοσμοϊστορικό γεγονός της Μεταρρυθμίσεως και ιδιαίτερα
μέσα στην Πανεπιστημιούπολη, όπου οι σχετικές συζητήσεις ήταν ζωηρ.ότα-
τες 6 1 . Ώ ς καθολικός πρέπει νά είχε ζητήσει στό γνωστότατο βιβλίο του
62
Verrato τά ιδεολογικά στηρίγματα, πού θά του επέτρεπαν νά αντιμετωπί­
σει τίς απόψεις των οπαδών της' Μεταρρυθμίσεως.

Ή λήψη του διδακτορικού διπλώματος σημείωνε και τό τέλος της παρα­

μονής του Τριβιζάνου στην 'Ιταλία. "Οπως ό 'ίδιος είχε δηλώσει στον Tan-

58. Βλ. σχετυκά σ. 239.

59. Βλ.στη σ.250 το κείμενο της έπυστολης του Τρυβυζάνου προ'ς τους ανα­
γνώστες των έπυγραμματων.
60. Βλ. σχετυκά σ. 193.
61. Βλ. GIORGIO FEDALTO, Massimo Margunio e il suo commento al "De Tri-
nitate" di S. Agostino (1588), Brescia 1967, σ. 23, οπού χα ι ή σχε-
τικη βιβλυογραφία.
62. Βλ. γυ' αύτο παρακάτω, σ. 190.
 63
ner , σκόπευε νά γυρίσει στην Κρήτη το καλοκαίρι του 1554. Δέν υπάρχει
αμφιβολία οτι πράγματι ήλθε στην Κρήτη καί εγκαταστάθηκε στη γενέτειρα
του, στον Χάνδακα. 'Από τις 11 Μαρτίου 1555, χρονολογία πού τόν βρήκα
61
γιά πρώτη φορά σέ πράξη του Μαρά νά αναφέρεται ώς "άββοκάτος" *, μέχρι
τις 10 'Οκτωβρίου 1569 ή. παρουσία του στά νοταριακά καί άλλα έγγραφα εί­
ναι συνεχής.

Προσεκτική έρευνα μέ έπεισε οτι αποκλείεται νά είναι αλλος άπό τόν

γνωστό μας Τριβιζάνο. Πριν άπό τις 11 Μαρτίου 1555 σέ κανένα έγγραφο δέν
μνημονεύεται "άββοκάτος" ή "ντετόρες της λέντζας" (διδάκτορας του Δι­
καίου) μέ τό όνομα αυτό. Σίγουρα λοιπόν πρόκειται γιά τόν δικό μας Θωμά
Τριβιζάνο, πού μετά τό τέλος των σπουδών του είναι εγκατεστημένος έδώ
καί άσκεϊ τό έπάνγελμα του δικηγόρου. "Αν λάβουμε υπόψη οτι τά ταξίδια
65
Βενετίας- Κρήτης διακόπτονταν άπό τόν Νοέμβριο ώς τά τέλη Μαρτίου , συμ­
περαίνουμε οτι στον Χάνδακα πρέπει νά έφτασε τέλη 'Οκτωβρίου τό αργό­
τερο.

Τά έγγραφα (πού δημοσιεύονται κατά χρονολογική σειρά είτε αυτούσια

66
ε'ίτε σέ περίληψη) μας βοηθούν νά σχηματίσουμε μιά εικόνα, αν οχι πλή­
ρη, πάντως ικανοποιητική,γιά τις επαγγελματικές καί άλλες ενασχολήσεις
του, τήν οικογενειακή του κατάσταση καί τό περιβάλλον του.

Στά ελληνικά έγγραφα μνημονεύεται συνήθως ώς "άρχων της Κρήτης καί

ντετόρες", "εκλεκτός ντετόρες της λέντζας" ή "εκλεκτός ντετόρες καί α-

63. Στην ε π ι σ τ ο λ ή του (NOAILLES, δ . π . ) ό Γερμανός νομομαθη'ς γράφει σ χ ε ­

τ ι κ ά : "D. P a n c i r o l o e t n o s t r i s p r o f e s s o r i b u s suam operam quamprimum
futura a e s t a t e in p a t r i a m r e v e r s u s f u e r i t , i n Co­
dice graeco t r a n s s c r i b e n d o p r o m i s i t " .
64. Βλ. εγγρ. γ '.
65. Πρβλ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'ματα, σ. 305.
66. Τά ^περισσότερα είναι "κομεσιόν" (εξουσιοδοτήσεις), που άλλοτε είναι
γενικής φύσεως, χωρίς αναφορά δηλ. σε' συγκεκριμένη υπόθεση (εγγρ .α,'γ,'
ιβ', ιδ', κβ', κε') καί άλλοτε άφοροϋν σέ μια ορισμένη υπόθεση (εγγρ.
ι ', ια ', υστ ', ι ζ ', κ ', κα ',κδ', κστ', χ θ', λ β', λς ', λη ') . Σέ μυά άπ '
αυτές τις "κομεσιόν" (ιστ') ό ϊδιος ό Τρυβιζάνος μεταβϋβάζευ τη'ν πλη­
ρεξουσιότητα στον συνάδελφο του Ιερώνυμο Τσέλεγα. "Αλλα έγγραφα α­
νήκουν στο'ν τύπο της "σιγουριτας" (ιε', ιη', κγ', λδ'), άλλα είναι
ομόλογα που άφοροϋν σέ οικονομικές γενικότερα συναλλαγές (εγγρ.στ,'ζ,'
ι', ιε', ιθ', λ', λα', λδ', λε', μα'), μερικά έχουν σχέση μέ διοι­
κητικές πράξεις (η', κη',λγ',λστ',λθ') η είναι προικοσύμφωνα στενών
συγγενών του (εγγρ. β', ε'). Σέ πέντε έξαλλου περυπτώσευς ό Τρι-
βιζάνος υπογράφει απλώς ώς μάρτυρας (εγγρ.δ',θ',υγ',κζ', μ ' ) .
 37
ξιος άββοκάτος". Στά ιταλικά αναφέρεται ώς "excellente dottor" η "ex­
cellente dottor di legge". Το ονομά του στά ελληνικά έγγραφα συναντάται
συνήθως μέ τόν τύπο "Τομάδος Τριβυζάς" καί μόνο σέ μιά περίπτωση αναφέ­
67
ρεται ώς "Θωμάς Τριβιζάνος" . Κατά κανόνα, τό όνομα συνοδεύεται άπό τή
δήλωση της κρητικής ευγένειας: "άρχων της Κρήτης", ή "του ποτέ άρχοντος
της Κρήτης μισέρ Νικολού Τριβυζά",ή "nobile Cretese", ή "fo de nobile
Cretese misser Nicolo".

"Οπως προκύπτει άπό τά έγγραφα αυτά, οί περισσότερες υποθέσεις πού

αναλάμβανε ώς δικηγόρος ήταν οικονομικής φύσεως,Δέν θά έλειπαν βέβαια καί
68
οί υποθέσεις Ποινικού Δικαίου , μολονότι συνήθως οί "κομεσιόν" (εξου­
σιοδοτήσεις) δέν προσδιορίζουν τό αντικείμενο των υποθέσεων πού έπρεπε
νά χειριστεί.

Οί περισσότεροι άπό τους πελάτες του εμφανίζονται ώς κάτοικοι του

Χάνδακα, οπού φυσικά θά είχε δημιουργήσει τό μεγαλύτερο κύκλο γνωριμιών,
ένώ από τους κατοίκους των χωριών πού του άνέθεταν υποθέσεις ορισμένοι
69
κατάνονταν από την επαρχία Bel veder . Καί έκεΐ, υποθέτω, θά ήταν πολύ
70
γνωστός, εφόσον τό χωριό του Άτσιπάδες ύπανόταν σ'αύτή τήν επαρχία .

Μέσα στην πόλη του Χάνδακα ό Τριβιζάνος θά ήταν ενα πρόσωπο μέ ξε­
χωριστή αίγλη καί ακτινοβολία. Ό ενθουσιασμός μέ τόν όποιο εκφράζονται
γι'αυτόν ό Μάξιμος Μαργούνιος καί ό Γαβριήλ Σεβήρος 71 είναι ασφαλώς ή
καλύτερη μαρτυρία του σεβασμού πού θά ένέπνεε σέ όλους. Ή λαμπρή ανθρω­
πιστική του μόρφωση, ή κοινωνική περιωπή πού του εξασφάλιζε ή κρητική
ευγένεια, ή οικονομική του ευχέρεια καί ή ευφυία του 7 2 θά του έπέτρε·παν
νά κινείται μέ άνεση στις συντροφιές των πνευματικών ανθρώπων καί στους
ανώτερους κύκλους της εκλεπτυσμένης κοινωνίας του Χάνδακα. "Ισως δέν εί­
ναι συμπτωματικό τό ότι μεταξύ των πελατών του, πού αναφέρονται στά έγ-

67. Βλ. εγγρ. θ' και σημ. 1.

68. Βλ. π.χ. εγγρ. λβ', στο όποϋο ò Τρυβυζάνος εξουσιοδοτείται άπό πε­
λάτες του voi υποβάλει εναντίον όρισμε'νων προσώπων μήνυση γιά εξύβρι­
ση.
69. Βλ. εγγρ. ι', ι3', «θ', λζ'.
70. Βλ. παραπάνω,σ. 24 ιιαύ σημ.27 και ε γ γ ρ . ι ' , σημ. 1.
7 1 . Βλ. παρακάτω, σσ. 42-43.
72. Τά ανώτερα πνευματικά προσόντα του δ ι α κ ρ ί ν ο ν τ α ι βέβαια στο έργο τ ο υ ,
έχουμε ό'μως καί τη μαρτυρία του G. Tanner (NOAILLES, δ . π . ) : "Scio i l -
lud: Κ ρ η τ ε ε ά ε ί ψ ε ΰ σ τ α ι , h u i u s tarnen I n g e n i u m p a u l o
candidius expertus sum".
33
73
νραφα, περιλαμβάνονται όχι μόνο nobili Cretesi , αλλά και nobili Vene­
71 75 76
ti: ό Πέτρος Κορνάρος *, ό Νικόλαος Γραδενίγος , οί αδελφοί Ruzer , ό
77 78
Gasparin Dandolo , ό Piero Trivisan .
79
Ό ίδιος μεταξύ των ετών 1556-1559 νυμφεύθηκε την κόρη του ποτέ
80
ευγενούς Φραγκίσκου Κορνάρου, αδελφή του Πέτρου ,πού πιθανότατα ονομα­
81
ζόταν Κουρήνα . Δέν είναι γνωστό αν απέκτησε παιδιά άπό τό νάμο αυτόν,
και γενικότερα δέν ννωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες γιά τήν καθαρά ιδιω­
82
τική του ζωή. Ό γάμος του πάντως μέ "Κορναροπούλα" πιστοποιεί τόν
πλούτο και τήν κοινωνική περιωπή της οικογένειας του,πού φαίνεται καιά­
83
πό τό γάμο της αδελφής του Μαριέτας βέ τόν ευγενή Βενετό "Αγγελο Bon ,

Άπό τους "άββοκάτους" του Χάνδακα ιδιαίτερες σχέσεις διατηρούσε, ό­

πως φαίνεται, μέ τόν "Αγγελο Σκλέντζα, nobile Cretese και επίσης διδά­
81
κτορα του Πανεπιστημίου της Πάδοβας *. Σέ νοταριακή πράξη τοϋ Francesco
85
Petener βλέπουμε ότι ό "Αγγελος Σκλέντζας είχε αγοράσει ενα κτήμα άπό
κάποιον Vonale, δέχθηκε ομως νά πάρει πίσω τά χρήματα πού είχε δώσει,γιά
86
νά τό αγοράσει ό Θωμάς. Ά π ό άλλο έγγραφο πληροφορούμαστε ότι είχαν
οικονομικές δοσοληψίες, τις όποιες τακτοποίησαν φιλικά (amicabilmente)
τήν ήμερα της συντάξεως του συμβολαίου.

'Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν φυσικά τά έγγραφα πού αφορούν σ'

73. Βλ . ε γ γ ρ . χη ' .

74. Βλ. εγγρ. η', κά, κγ'.

75. Βλ. εγγρ. υα ' .

76. Βλ. εγγρ. κβ', λη'.

77. Βλ. εγγρ. κ '.

78. Βλ. εγγρ. λστ'.

79. Βλ. εγγρ. ε', σημ. στ. 58-59.

80. Βλ. εγγρ. η ' , σημ. στ. 3-4.

81. Βλ. εγγρ. κγ', σημ. στ. 4-5.

8 2 . Ε ν δ ε ι κ τ ι κ ο ύ τ η ς α ί γ λ η ς που ε ί χ ε ή ο ί κ ο γ ε ' ν ε υ α των Κορνάρων ε ί ν α ι οί

σ τ ί χ ο ι ·ένός κρητικού δημοτικού τραγουδιού της έποχης α ύ τ η ς : " κ ' έβά-
ψανε τ ά ρ ο ϋ χ α ν τ ο υ τ ο υ μ ο σ χ ο κ α ν α κ ά ρ η , | ά π ο υ τ ο ϋ τ ά μ ο σ κ ά ν α ν ε ο ί τ ρ ε ι ς
βασυλιοποϋλες, | τοϋ Πρυγκιπα και τοϋ Ρηγοϋ κ ' ο ί τ ρ ε ι ς Κορναροποϋλες"
(ΘΕΟΧΑΡΗ ΔΕΤΟΡΑΚΗ, ' Α ν έ κ δ ο τ α δ η μ ο τ ι κ ά τ ρ α γ ο ύ δ ι α τ η ς Κρη'της, Ή ρ ά κ λ ε ι -
ον 1 9 7 6 , σ . 112 ( " Κ ά λ α ν τ α Π ρ ω τ ο χ ρ ο ν ι ά ς " , σ τ . 3 9 - 4 1 ) ) .

83. Βλ·. π α ρ α π ά ν ω , σ . 23.

84. Βλ. γι' αυτόν εγγρ. δ', σημ. 1.

85 . "Εγγρ . στ '.
86. ηλ . noi.Ά. in'.
 39
αυτόν προσωπικά και ατό άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον. Οι σχέσεις μέ
τόν αδελφό του Άλωύζε εμφανίζονται αρμονικές. Στις 24 Μαρτίου 1558 που­
λούν από κοινού ένα αμπέλι (προφανώς κληρονομιά πατρική), πού έχουν στους
Β7
Κουνά3ους . Στίς 10 'Ιανουαρίου 1568 συντάσσουν από κοινού ένα ομόλο­
88
γ ο , στό όποιο δηλώνουν ότι έχουν μοιράσει μέ άνάπη ολα τά περιουσιακά
τους στοιχεία, έκτος άπό ορισμένα πού αποφασίζουν νά τά μοιράσουν τώρα.
Ό Άλωύζες δέχεται νά κρατήσει ό Θωμάς ενα σπιτάκι πού έχουν στον Χάν­
δακα, ένώ ό ίδιος παίρνει στό μερίδιο του ένα σώχωρο και ένα χωράφι στό
Belveder. "Αν και ή άξια του σπιτιού είναι μεναλύτερη, ό Άλωύζες δέν φέρ­
νει αντίρρηση στή μοιρασιά αυτή, γιατί αισθάνεται ευγνωμοσύνη προς τόν
Θωμά, πού ώς κομέσος του τόν υπερασπίζει στην υπόθεση πού έχει μέ τήν
οίκονένεια Ruzer. Ώ ς κομέσος τοϋ Άλωύζε ό Θωμάς είχε ακόμη χειριστεί
89
και μιά άλλη υπόθεση. Τό 1566 ό Δούκας Daniel Barbaro (1564-1566 )
τόν τιμώρησε μέ πρόστιμο 25 δουκάτων, γιατί καθυστερούσε νά πληρώσει τους
χωρικούς πού εργάζονταν στά κτήματα του. Ό Άλωύζες είχε κάμει έφεση
στή Βενετία, τελικά όμως άλλαξε γνώμη και ανέθεσε στον αδελφό του νά τήν
90
αποσύρει καί νά πληρώσει τό πρόστιμο .

Οι σχέσεις των δύο αδελφών μέ τή μητέρα τους Άνέζα δέν ήταν πάντα
ομαλές. "Ετσι, στίς 12 Μαίου 1567 εντέλλονται μέ εξώδικη κλήση (έπειτα
άπό ενέργεια της Άνέζας) νά εκτελέσουν τους όρους συμβολαίου σχετικού
μέ ένα αμπέλι καί ένα μιτάτο, πού τους είχε παραχωρήσει ή μητέρα τους.
Σέ περίπτωση πού δέν θά συμμορφωθούν, θά πληρώσουν πρόστιμο 25 δουκά­
τ ω ν 9 1 . Στίς 29 Μαίου 1567 ή Άνέζα βεβαιώνει μέ "σιγουριτά" τόν Άλωύ­
ζε ότι της είχε δώσει μέχρι τήν ημερομηνία αυτή τό αλεύρι καί τά χρήμα­
τα πού είχαν συμφωνήσει μέ συμβόλαιο, αλλά στό έξης είναι υποχρεωμένος
92
νά της δίνει αντί αλεύρι σιτάρι . Τόν Αύγουστο όμως τοϋ 1568 κλητεύει
καί πάλι τό V L Ó της, πού οφείλει νά της παραδώσει μέσα σέ οκτώ μέρες
τήν υπόλοιπη ποσότητα τοϋ συμφωνημένου σιταριού 93 .

87. Βλ. εγγρ. ζ'.

88. Βλ. εγγρ. λε '.
89. NOIRET, Documents inédits, σ. 557.
90. Βλ. εγγρ. χστ ' MOL σημ. 1-2.
91. Βλ. εγγρ. λγ '.
92. Βλ. εγγρ. λδ'.
93. Βλ. εγγρ. λθ'.
40
Οι λεπτομέρειες αυτές δείχνουν βέβαια τά ιδιότυπα ήθη της εποχής ε­
κείνης, κατά τήν όποια όλες οι οικονομικές συναλλαγές ρυθμίζονταν, ακό­
μη και μεταξύ στενών συγγενών, μέ συμβόλαια, φανερώνουν όμως και τό χα­
ρακτήρα της Άνέζας Τριβιζάνου, πού πρέπει νά ήταν δύστροπη και φιλόδι-
κη. Ώ ς προς τό σημείο αυτό, είναι ίσως χαρακτηριστικό ότι στά τέλη της
ζωής της δέν μένει μαζί μέ τά παιδιά της, αλλά σέ σπίτι πού είχε ενοι­
κιάσει άπό τήν ΠετροΟ Νεγροπούλα, άλλοτε σύζυγο του άνηψιοΰ της 'Ανδρέα
91
Συρίνου *.

Τά έγγραφα μας πληροφορούν και γιά ορισμένες άλλες οικονομικές δρα­

στηριότητες του Θωμά. 'Εκτός άπό τό αμπέλι πού πούλησε μαζί μέ τόν α­
δελφό του Άλωύζε, στις 23 Φεβρουαρίου 1567 αγόρασε ένα κτήμα στά 'Απά­
νω Πάρτιρα άπό τόν εξάδελφο του 'Ανδρέα Συρίγο, γιά τό όποιο ήταν υπο­
χρεωμένος νά δίνει κάθε χρόνο "λιβέλο" 4 δουκάτα κορέντι. Ό Τριβιζάνος
πλήρωσε αυθημερόν στον εξάδελφο του 3 χρυσά τσεκίνια και 3 τορνέσα,ποσό
95
πού είχε ξοδέψει ό τελευταίος γιά σκάψιμο και κλάδεμα . Την προηγούμε­
νη μέρα είχε δανειστεί άπό τό καθολικό μοναστήρι του 'Αγίου 'Ιερωνύμου
96
50 δουκάτα μέ ετήσιο τόκο 5 δουκάτων . "Ισως τά χρήματα νά τά δανεί­
στηκε, γιατί σκόπευε νά κάμει και άλλες επενδύσεις - έκτος άπό τήν αγο­
ρά τοΰ κτήματος στά Πάρτιρα. Τό γεγονός όμως ότι τό δάνειο εμφανίζεται
ώς αποτέλεσμα της φιλίας πού τόν συνέδεε μέ τό καθολικό μοναστήρι (τά 50
δουκάτα χαρακτηρίζονται ώς "κεφάλι δανικόν διά χάριν φιλίας" 9 7 ) αποτε­
λεί πρόσθετη απόδειξη οτι ήταν καθολικός.

"Οπως έχει ήδη λεχθεί,96 είχε περιουσία αξιόλογη: σπίτια μεγάλα απέ­
99
ναντι στην εκκλησία της Παναγίας τής 'Οδηγήτριας στό borgo (κληρονο­
μιά πατρική), ένα σώχωρο έξ αδιαιρέτου μέ τόν αδελφό του Άλωύζε στό χω­
ριό Άμπρούσα και μερίδιο στό φέουδο του χωριού Άτσιπάδες. Σ'αυτά πρέ-

94-. Βλ. εγγρ. μ α ' , σημ. σ τ . 4.

95. Βλ. εγγρ. λα'.
96. Βλ. εγγρ. λ'.
97. Στ. 6 τοϋ προηγούμενου έγγραφου.
98. Βλ. παραπάνω, σ. 2Μ--25.
9 9 . Ε φ ό σ ο ν στά έγγραφα έμφανυζεταυ ώς Ήάτουκος του Έξώπορτου (borgo) τοϋ
Χάνδακα (βλ. ε γ γ ρ . υ θ ' σ τ . 3, κ γ ' στ. 3, λ ' στ. 3, λε ' σ τ . 2 ) , υπο­
θέτω ό'τυ τό σπύτί, που έμενε θά τιταν ενα απ' αυτά που εύχε στη συνου-
χΰα τής Παναγύας της Ό δ η γ ή τ ρ υ α ς .
 4Î
100
πει νά προστεθούν τό αμπέλι και το μιτάτο της μητέρας τ ο υ , πού είχε
μαζί μέ τόν Άλωύζε, και τό κτήμα στά 'Απάνω Πάρτιρα,πού τό αγόρασε άπό
101
τόν 'Ανδρέα Συρίγο .

Αυτές, σέ γενικές γραμμές, είναι οί πληροφορίες πού μας παρέχουν γιά

τόν Θωμά Τριβιζάνο τα δημοσιευόμενα ενγραφα, τά όποια καλύπτουν τήν πε­
ρίοδο της παραμονής του στον Χάνδακα μέχρι τις 10 'Οκτωβρίου 1569. Μετά
τήν ημερομηνία αυτή, πού υπογράφει ως μάρτυρας σέ νοταριακή πράξη του
102
Μαρδ ,δέν κατόρθωσα νά βρω τό ονομά του σέ κανένα έγγραφο των σειρών
Notai di Candia και Duca di Candia.

Περίπτωση νά πέθανε ή νά γύρισε στην 'Ιταλία αποκλείεται, γιατί τό

10 3

ονομά του υπάρχει στην άπονραφή τοϋ Πέτρου Καστροφύλακα (1583),

σέ μιά κατάσταση οφειλετών λίβελου. Στό φ 38 ( olim 30 ) σημειώνε­
ται: " Tomaso Trivisan case in borgo d (ucati) 9". Γιά τόν αδελφό του
Γ r
Άλωύζε υπάρχει ανάλογη σημείωση στό φ.39 (olim 3 1 ) : "Aluise Trivisan
case in borgo 2/2". Ό Θωμάς λοιπόν τό έτος 1583 εμφανίζεται νά οφεί­
λει στό Δημόσιο Ταμείο (Camera) φόρο 9 δουκάτων. 'Επειδή στό φ.36 (olim
28) του χειρογράφου παρέχεται ή διευκρίνιση ότι όλα τά αναγραφόμενα πο­
σά τά πληρώνουν κάθε χρόνο όσοι περιλαμβάνονται στην κατάσταση, τό λο­
γικό συμπέρασμα είναι ότι μέχρι τό 1583 ό Τριβιζάνος ήταν στον Χάνδακα
και κατέβαλλε τους φόρους στό Δημόσιο Ταμείο. Γιά τήν ταυτότητα τοϋπρο­
σώπου δέν υπάρχει αμφιβολία, μολονότι δέν αναγράφεται οϋτε πατρώνυμο οϋ-
τε επάγγελμα. Στον κατάλογο τών "debitori de livelli" του χειρογράφου,
οί λεπτομέρειες αυτές δέν καταχωρίζονται. 'Εάν σποραδικά σημειώνονται
πατρώνυμα, αυτό προφανώς γίνεται, γιά νά διακριθούν συνωνυμίες. Ή πλη­
ροφορία άλλωστε ότι είχε σπίτια στό borgo (γιά τά όποια πλήρωνε τό φόρο)
συμφωνεί μέ αυτήν πού μας δίνει τό έγγραφο λε' (στ. 3-4):"... nelle ca­
se grande p o s t e in borgo in la contra de Santa Maria Hodigitria,
furono de rason quondam nostro padre et al p r e s e n t e de rason
d e m i ρ redetto Toma . . . ".
100. Βλ. παραπάνω, σ. 39.
101. Βλ. παραπάνω,' σ. 40.
102. Βλ. εγγρ. μ'.
103. Cod. Marcianus VI, 156 (αντίγραφο τοΰ cod. VII, 1190). Τελευταία,έ­
χει ανακαλυφθεί καί ενα άλλο, άγνωστο μέχρι τώρα,χειρόγραφο της α­
πογραφής τοϋ Πέτρου Καστροφύλακα. Βλ. σχετικά ΧΡΥΣΑΣ ΜΑΛΤΕΖΟΥ, Νέο
άγνωστο χειρόγραφο της "Περιγραφής της Κρήτης" του Πέτρου Καστρο­
φύλακα (1583) και το' πρόβλημα της κριτικής εκδόσεως της, "Πεπραγμέ­
να τοΰ Γ' Διεθνούς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου", τόμ. Β', εν 'Αθήναις
1974, σσ. 176-183.
42
Μέ τι ασχολήθηκε ό Τριβιζάνος κατά τό διάστημα 1569-1583; 'Εάν είχε
συνεχίσει την επαγγελματική του δραστηριότητα, θά υπήρχε κάποια πράξη
σχετική μέ αυτόν τουλάχιστο στά κατάστιχα του Μαρά, πού ήταν, καθώς φαί­
101
νεται, ό νοτάριος της προτιμήσεως του * καί τοϋ όποιου τό αρχείο σώζε­
ται (μέ ενδιάμεσα κενά) ως τό 1578. Είναι λοιπόν πιθανό ότι μετά τό 1569
105
αποσύρθηκε άπό τό επάγγελμα , γιά νά αφοσιωθεί τελείως απερίσπαστος
στην καλλιέργεια των γραμμάτων, εφόσον άλλωστε ή περιουσία πού είχε τοϋ
επέτρεπε νά ζει άνετα καί χωρίς τήν άσκηση της δικηγορίας.
Δυστυχώς, γιά τό συγγραφικό του έργο κατά τήν περίοδο της παραμονής
του στον Χάνδακα ή απουσία σχετικών ειδήσεων είναι πλήρης. Βάσιμα μπο­
ρούμε νά υποθέσουμε μόνο ότι ή μετάφραση των λόγων του Verrato έγινε στον
106
Χάνδακα μεταξύ τών ετών 1555-1583 .

Βέβαιο δμως πρέπει νά θεωρηθεί ότι στον Χάνδακα ανέπτυξε αξιόλογη

ου
διδακτική δραστηριότητα. Δύο τουλάχιστο επιφανείς λόγιοι τοΰ 1 6 αι., ό
107
επίσκοπος Κυθήρων Μάξιμος Μαργούνιος καί ό μητροπολίτης Φιλαδέλφειας
Γαβριήλ Σεβήρος, υπήρξαν μαθητές τοΰ Τριβιζάνου. Ό πρώτος στον πρόλονο
τής εκδόσεως του διαλόγου "Contra Manichaeos" (Πατάβιο 1572) ευχαριστεί
τόν προστάτη του Gaspar Viviani, γιατί, όταν ήταν κοντά του, τόν εί­
χε προτρέψει νά ασχολείται μέ τά γράμματα καί τόν είχε συστή­
σει πολλές φορές σέ σοφούς δασκάλους, κυρίως ομως στον Θωμά Τρι-
βιζάνο: "Ut enim omittam quibus me offici is fueris complexus, dum apud
te essem, quae tuam erga me egregiam benevolentiam non obscuris argu­
ment's declarabant, quam saepe me ad litterarum studia colenda hortatus
sis, doctoribusque eruditis, Thomae in primis Trivisano, optimo viro et
graecarum litterarum peritissimo, non aliter ac si filius fuissem sem-

104. Τα περισσότερα άπό τά δημοσιευόμενα νοταριακά έγγραφα βρέθηκαν στά

κατάστιχα τοΰ Μιχ. Μαρα.
105. Δε'ν αποκλείεται φυσικά νά έξακολου'θησε τη' δικηγορία, αλλά νά έχουν
χαθεί où νοταριακε'ς πράξεις η άλλα σχετικά έγγραφα της περιόδου αυ­
τής. ΕΪναι γνωστό ότι άπό του'ς χίλιους περίπου νοταρι'ους που άσκη­
σαν τό επάγγελμα τους στη'ν Κρήτη κατά την έποχη' της Βενετοκρατίας
μόνο τριακοσίων έχουν σωθεί τά αρχεία, ένώ ή σειρά Duca di Candia
παρουσιάζει σποραδικά χάσματα. (Πρβλ. Μ.Ι. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Σύντομος έ-
πισκόπησις, ο.π., σ. 247).
106. Βλ. σχετικά σσ. 193-194.
107. Συγκεντρωμένες τίς πληροφορίες γιά τη' ζωή και τό έργο του βλ. στό
βιβλίο τοϋ G. FEDALTO, Massimo Margunio, δ.π., σσ. 15-76, δπου καί
όλη ή βιβλιογραφία ως τό 1967.
 43
108
per commendaris" .

Μέ εξαιρετικά ενθουσιώδη τρόπο εκφράζεται γιά τον Τριβιζάνο και ό

109
Γαβριήλ Σεβήρος, πού έζησε τά νεανικά του χρόνια στην Κρήτη , σέ αχρο-
110
νολόγητη επιστολή τ ο υ προς τον Μακάριο Μονεμβασίας: "ημείς δέ διά των
σών ειλικρινών ευχών καθηγητή ύπερσόφω ένετύχομεν, ύφ' οΰ όσημέραι δι-
δασκόμεθα καί ήμϊν αρκούντως παρέχει τά δέοντα, τό γή'ινον νάρ αρδειν ό­
σημέραι ού παύεται, θωμάν δέ Τριβιζάνον όνομάζουσι,ωπερ οϊ έντυγχάνον-
111
τες έν άκαρεϊ χρόνω μεταμφιέννυνται καί αντί φασσών θάττον περίστε­
ροι περιφαίνονται".

Είναι χαρακτηριστικό ότι οί επιστολές των δύο λογίων δέν εξαίρουν

μόνο τή μόρφωση αλλά καί τό ήθος καί τήν επιβλητική προσωπικότητα του
δασκάλου τους.

"Αλλα βιογραφικά στοιχεία γιά τόν Θωμά Τριβιζάνο δέν υπάρχουν, προς

108. Ë. LEGRAND, Bibliographie Hellénique ... XV e et XVI e siècles, τόμ.

2, σ. 25. -Πρβλ. PRZYCHOCKI, 6 . π. , σ. 7, και CANART, L' unique e-
xemplaire, σ. 187, σημ. 64. Ό PRZYCHOCKI, ακολουθώντας προφανώς το'ν
LEGRAND, γράφει (δ.π.) δτι ό Viviani συνέστησε το'ν Μαργοΰνιο στον
Τριβιζάνο στην Πάδοβα'μέ επιστολή που είχε στείλει άπό τήν Κρήτη.
Τό λάθος επαναλαμβάνεται, και στο βιβλίο τοϋ FEDALTU, ποΰ νομίζει δτι
δ Τριβιζάνος ήταν καθηγητής στην πόλη αυτή, καί γι'αυτό τόν αναζή­
τησε (μάταια, φυσεκά) στον κατάλογο των καθηγητών τοϋ Πανεπιστήμι­
ου της περιόδου εκείνης, που δημοσυευτηκε άπό τόν Γ3νεττο(βλ. FEDAL-
ΤΟ, δ.π., σ.21 καί σημ.36). Ό CANART ανασκευάζοντας τήν άποψη αυ­
τή (που προέρχεταε άπό λανθασμένη ερμηνεία τοϋ παραπάνω αποσπάσμα­
τος της έπυστολής τοϋ Μαργουνίου) τονίζει πολύ σωστά (ο.π.,σσ .187-
188 ) δτι δ Μαργουνιος αναφέρεται εδώ στο ενδιαφέρον που είχε δεί-
ξευ γι'αυτόν ό Viviani, δταν η\αν στην Κρήτη, πρίν δηλ. αναχωρήσει
(τό 1569) yuà σπουδές στην 'Ιταλία. Ή άποψη τοϋ CANART κατοχυρώ­
νεται απόλυτα άπό τά στοιχεία που μας παρέχουν τά έγγραφα, σύμφωνα
μέ τά οποία ό Τρυβυζάνος άπό τό 1555 μέχρυ τό 1583 ήταν στην Κρήτη.
109. Πρβλ. Η.Ι. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Ή έν Βενετία Ελληνική Κουνότης καί ού μη-
τροπολ'ιται Φιλαδέλφειας, ΕΕΒΣ 37 (1959-1970), σ. 194.— Τοϋ ίδυου,
Συλλογή ανεκδότων έγγραφων αναφερομένων εις τους έν Βενετία μητρο-
πολίτας Φυλαδελφείας, "Θησαυρίσματα" 6 (1969), σσ. 13-15.
110. Τό κείμενο της έπυστολής βλ. orò βιβλίο τοϋ Ι. LAMIUS, Gabrieli Se­
veri et alioruiii Graecorum recentiorum epistulae, Φλωρεντία 1754, σσ .
1-3. Τό σχετυκό μέ τόν Τρυβιζάνο απόσπασμα αναδημοσιεύει δ καθηγ.
ΜΑΝΟΥΣΑΚΑΣ ( Ή έν Βενετία 'Ελληνική Κοινότης, σ. 194, σημ. 2, δπου
ή επιστολή χρονολογείται, μετά τό 1561 καί πρίν από τό τέλος τοϋ
1572).
111. Διόρθωση τοϋ καθηγ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ ("άντιφασσών θάνατον" δ LAMIUS,ό.π.,
σ. 3).
44
τό παρόν. Είναι άγνωστο αν κατέλαβε κάποιο δημόσιο αξίωμα ή αν συνεργά­
στηκε μέ τίς 'Αρχές της Κρήτης γιά τη μεταγραφή στην ελληνική του Βενε­
τικού (Αστικού;) Κώδικα, σύμφωνα μέ υπόσχεση πού είχε δώσει στον καθη­
112
γητή Pancirolo .

Δέν εχω πάντως αμφιβολία οτι θά συνέχισε νά παρακολουθεί την εξέλι­

ξη της πνευματικής ζωής στην 'Ιταλία και οτι θά βρισκόταν σέ κάποια ε­
παφή μέ ορισμένους φίλους των χρόνων της σπουδαστικής του ζωής. Ή επι­
στολή π.χ. του Μαξίμου Μαργουνίου μας πληροφορεί έμμεσα οτι διατηρούσε
φιλικό δεσμό μέ τόν επίσκοπο Σητείας Gaspar Vi vi ani, μέ τόν όποιο
1 13
ώς φοιτητές είχαν ανταλλάξει επιγράμματα
Τό έτος θανάτου του Τριβιζάνου είναι άγνωστο. 'Εφόσον όμως έζησε
ου
στην πρωτεύουσα της Κρήτης ώς τά τέλη του 1 6 αι., θά είχε παρακολου­
θήσει από κοντά ένα μέρος άπό τή φάση τής προπαρασκευής τής θαυμαστής
11ι
λογοτεχνικής άνθήσεως \πού εκδηλώθηκε κυρίως στά τέλη του ίδιου αιώ­
να. Φορέας και αυτός τής ιταλικής κουλτούρας, όπως τόσοι άλλοι λόγιοι
115
τής Κρήτης πού σπούδασαν στά πανεπιστήμια τής 'Ιταλίας , θά συνέβαλε
αποφασιστικά στην άνοδο του πνευματικού επιπέδου του Χάνδακα και τής Κρή­
της γενικότερα.
Δέν αποτελεί υπερβολή αν υποστηριχθεί οτι και ό Τριβιζάνος ανήκει
στους συντελεστές τής πολιτιστικής και πνευματικής ακμής τής Κρήτης κα­
τά τόν 16° και 17° αιώνα.

112. Βλ. παραπάνω, σημ. 63.

113. Είναι τά ύπ'άριθ. 39 και 40 τής συλλογής.
114. Βλ. σχετικά κυρίως Μ.Ι. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Ή Κρητική' Λογοτεχνία κατά την
έποχη' της Βενετοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1965.
115. Μόνο από τό Πανεπιστήμιο της Πάδοβας πήραν τό πτυχίο τους τόν 16
αι. 51 Κρητικοί (σε' σύνολο 98 Έλλη'νων πτυχιούχων), αριθμός μεγά­
λος, αν ληφθεί υπόψη δτι ό συνολικός αριθμός τών φοιτητών του Πα­
νεπιστημίου δέν ξεπερνούσε τίς λίγες εκατοντάδες.Τό πληθος τών σπου­
δαστών άπό την Κρήτη φαίνεται ιδίως άπό 200 στέμματα τους που βρί­
σκονται στους τοίχους του Πανεπιστημίου.(Βλ.Ο.ΟΕΚΟΙίΑ,01χ Stemmi Cre­
tesi dell' Università di Padova, "Atti del Reale Istituto Veneto di
Scienze, Lettere ed Arti", τόμ. 88 (1928-1929), με'οος 2, σσ. 239
- 278. -Πρβλ. C. TSOURKAS, Gli scolari Greci di Padova ... Πάδοβα
(χ·Χ·)· — Τοϋ ίδιου,Les débuts de l'enseignement philosophique et de
la libre pensée dans les Balkans. La vie et 1' oeuvre de Théophile
Corydalée (1570-1646),Θεσσαλονίκη 19672,σ.20 κ.έ. —Γ.Ε. ΤΙΠΑΛΔΟΥ,
Οι έν τω πανεπιστήμια) του Παταβίου "Ελληνες σπουδασταί, ΕΕΒΣ 6 (1929),
σσ. 369-374. -G.FABRIS, Gli scolari illustri dell' Università di
Padova, Πάδοβα 1941, σσ. 32-34. - ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟ, τόμ. 2, σ. 239.-G.
FEDALTO, Massimo Kargunio, ο.π., σσ. 20-21).
 45

3. ' Ο Β ε ν ε τ ό ς καί ό Κρητικός Θωμάς Τριβιξάνος

Ό πρώτος έκδοτης της μεταφράσεως του Θωμά Τριβιζάνου G. Przychocki

1
είχε λανθασμένα ταυτίσει τόν Κρητικό μεταφραστή του Όβιδίου μέ κάποι­
ον ομώνυμο διακεκριμένο νομομαθή,ό όποιος μεταξύ των ετών 1593 καί 1598
δημοσίευσε στή Βενετία τις μελέτες: α) De modo et ordine criminal iter
Procedendi inter Reguläres. Thomae Trivisani Jur[is] Utrh'usque] Docto-
ris ... Veneti is apud Petrum Fachinettum 1593. β) Decisionum causarum
civilium,criminalium et haereticalium ... Thomae Trivisani J [uris] Con­
2
sulti] praestantissimi...libri duo,Venetiis apud Bernardum Basam 1595 .
γ) De privilegi is sponsaliorum tractatus.Thomae Trivisani J[uris] C[on-
sulti], Veneti is apud Rubertum Meiettum 1598.
3
Tó θέμα εξετάστηκε καί πάλι από τόν Canart , πού κατέληξε στό ορθό­
τατο συμπέρασμα οτι στην πραγματικότητα υπάρχουν δυό Τριβιζάνοι μέ τό
'ίδιο όνομα. Ό συννραφέας των τριών νομικών μελετών είναι Βενετός καί
σταδιοδρόμησε κυρίως στή Βενετία καί στή Φερράρα. Μετά τις πανεπιστημι­
ακές του σπουδές στή Φερράρα υπηρέτησε έπί δέκα ετη τό Δούκα ΆλφόνσοΒ'
του Este (1559-1597) στην πόλη αυτή, ένώ στή Βενετία, άπό τό 1581 καί
έξης, χρημάτισε ανώτερος δικαστικός υπάλληλος της 'Ιεράς 'Εξετάσεως καί
δικηγόρος της σέ θέματα οικονομικά. Στην ίδια πόλη δημοσιεύτηκαν καί τά
βιβλία πού αναφέρθηκαν παραπάνω. Ό μεταφραστής της "Ηρωίδας" του Ό -
βιδίου είναι Κρητικός, σπούδασε στην Πάδοβα καί νύρίσε στην Κρήτη, οπού
μεταξύ τών ετών 1561 καί 1572 ήταν δάσκαλος του Γαβριήλ Σεβήρου .

Τό συμπέρασμα του Canart,θεμελιωμένο στην προσεκτική μελέτη τών αφι­

ερώσεων πού προτάσσονται ατά τρία βιβλία καί μας διαφωτίζουν γιά τή στα-

Ι.'Ό.π., σσ. 7-8. Ό PRZYCHOCKJ στηρίχθηκε ίσως στον DRAUDIUS, που ε­

πίσης όέν χάνει διάκριση μεταξύ τών δυο Τριβιςάνων. Βλ. MARCO FOSCA-
RINI, Della letteratura veneziana ed altri scritti intorno ad essa,
Βενετία 1854, σ. 67, σημ. 7.
2. Τό βιβλίο αυτό εκδόθηκε τόν ίδιο χρόνο καί στη' Φραγκφούρτη σέ σχήμα
8 (FOSCARINI, ό'. π. ). 'Αντίτυπο της εκδόσεως, ποΰ τυπώθηκε στό τυπο­
γραφείο του Nicolai Bassaei, βρήκα στη'ν Έθνικη' Βιβλιοθη'κη της Βιέν­
νης.
3. L·' unique exemplaire, σο. 185-188.
4. Βλ. παραπάνω, σ. 43, σημ. 108 καί 110.
46
διοδρομία του συγγραφέα, είναι απόλυτα πειστικό. Εύστοχα επισημαίνεται
ιδίως ότι στά κείμενα αυτά δέν υπάρχει κανείς υπαινιγμός γιά τήν Κρήτη,
για τήν όποια ό σπουδαστής της Πάδοβας ήταν τόσο υπερήφανος, και οπωσ­
δήποτε γίνεται φανερό ότι ό συγγραφέας των μελετών έζησε τή νεότητα του
σ' ένα περιβάλλον τελείως διαφορετικό άπό τό περιβάλλον του μεταφραστή
του Όβιδίου.

'Εάν επανέρχομαι στό θέμα, είναι γιατί ό 'ίδιος ό Canart,o^ σύντομη

ανακοίνωση του κατά τή διάρκεια τών εργασιών του Γ' Διεθνούς Κρητολογι-
5
κοΰ Συνεδρίου ,δέν απέκλεισε εντελώς τήν πιθανότητα νά εγκατέλειψε ό Τρι-
βιζάνος τήν Κρήτη κατά τό τέλος του 1560 και νά ήλθε στή Βενετία και
6
στή Φερράρα .

Σύμφωνα όμως μέ τά στοιχεία πού μας προσφέρουν τά βενετικά ενγραφα,

7
ό Τριβιζάνος από τό 1555 μέχρι τό 1583 ήταν στην Κρήτη . Πιστεύω επίσης
οτι έκτοτε δέν έφυγε άπό τήν πατρίδα του, πού τόσο αγαπούσε, οπού
είχε παντρευτεί και σταδιοδρομήσει επαγγελματικά και όπου ήταν όλοι οι
δικοί του.

'Αλλά υπάρχει και ένα άλλο δεδομένο, πού νομίζω πώς απλουστεύει πολύ
τό πρόβλημα. "Οπως εκθέσαμε ήδη, ό μεταφραστής του Όβιδίου αναγορεύτη­
κε διδάκτορας Juris Civilis ('Αστικού Δικαίου) 8 , ένώ ό συγγραφέας τών
νομικών μελετών εμφανίζεται διδάκτορας Utriusque Juris ('Αστικού και 'Εκ­
κλησιαστικού Δικαίου). Αυτό βέβαια φαίνεται καθαρά μόνο στον τίτλο της
πρώτης μελέτης, ένω στους τίτλους τών δύο άλλων μελετών υπάρχει ή γενι­
κή προσωνυμία Juris Consultus, πού αποδίδεται άπό τόν G. Tanner και
9 r
στον Κρητικό Θωμά Τριβιζάνο . Στό φύλλο όμως b της μελέτης "Decisionum
causarum..." διαβάζουμε μιά αφιέρωση του συγγραφέα στον επίσκοπο του Ά -
δρία Lavrentio Laureto,στό τέλος τής όποιας υπάρχει: "Thomas Trivisanus
J[uris] U[triusque] Dfoctor]". Ή δήλωση τοΰ είδους του διδακτορικού

5. Βλ. Ρ. CANART, Thomas Trivisanos le Cretois et Thomas Trevisan le Vé-

nitien, "Πεπραγμένα του Γ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου", το'μ. Β',
έν Αθήναις 197t, σσ. 29-31.
6. "θ.π., σ. 31. ΤΗταν φυσικό' ό CANART νά μην είναι κατηγορηματικοί στις
άπο'ψειε του, άφοΰ όέν είχε υπόψη του τις πληροφορίες τοϋ αρχειακού υ­
λικού.
7. Βλ. παραπάνω, σ. 36, 41.
8. Βλ. παραπάνω, σ. 34.
9."0.π.
 47
διπλώματος επαναλαμβάνεται και στην αρχή ενός έμμετρου επαίνου, πού συ­
νέθεσε ό Βιεννέζος φίλος του Matthaeus Stuffi us και προτάσσεται επίσης
r
στό βιβλίο (φφ. b - c ) : "Actus gratulatorius Apol 1 inis et Musarum,Ad ex­
cel lenti ssimum D.Thomam Trivisanum ... Dum in U t r o q u e J u. r e Do-
10
ctoratus insignia susciperet ..." . Ό ίδιος διδάκτορας είναιό συγγρα­
φέας καί της τρίτης μελέτης "De pr ivi 1 eg ι" i s...", όπως προκύπτει άπό τήν
αφιέρωση πού προηγείται: "Illustri et Reverendissimo Domino Ioanni Ma-
r
zanigae ... Thomas Trivisanus J[uris] U[triusque] Doctor" (φ. b ) .

Tó πρόβλημα λοιπόν έχει λυθεί, νομίζω, οριστικά: 'Εκτός άπό τά αλλά

δεδομένα πού συνηγορούν στην άποψη γιά τήν ύπαρξη δύο Τριβιζάνων,πούμό­
νο τό κοινό όνομα τους συνδέει, είναι φανερό ότι ό διδάκτορας τοΟ Juris
Civilis δέν μπορεί νά ταυτιστεί μ'αυτόν του Utriusque Juris. Ό τελευ­
11
ταίος άλλωστε ήταν κληρικός καί ένινε διδάκτορας μεταξύ των έτων 1545
12
καί 1550 , ένώ ό Κρητικός Θωμάς Τριβιζάνος ήταν λαϊκός καί απέκτησε τόν
τίτλο του στις 15 'Ιανουαρίου 1554.

10. Βλ. χαΰ CANART, L 1 unique exemplaire, σ. 186, σημ. 56.

11. FOSCARINI, δ.π.
12. Πρβλ. PRZYCHOCKI, σ. 5.
ΜΕΡΟΣ Β'

ΕΡΓΟ
 Â* H ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ 16ΗΣ ΗΡΩΙΔΑΣ ΤΟΥ ΟΒΙΔΙΟΥ

1. "Η επιβίωση του ' Οβιδίου

α'. Γενικά

Πριν ασχοληθώ μέ τή μετάφραση της όβιδιανής επιστολής πού έγινε από

τόν Τριβιζάνο, θεωρώ σκόπιμο νά εξετάσω σύντομα — οσο τουλάχιστο επιτρέ­
πει ή ευρύτητα του θέματος - τήν ιστορία της επιβιώσεως του 'Οβιδίου.
Ό λόνος είναι φανερός: Τό ενδιαφέρον των ουμανιστικών κύκλων του 16
αιώνα γιά τόν Όβίδιο -καρπός του οποίου υπήρξε ή μετάφραση του Κρητι­
κού λογίου- δέν ήταν όψιμο, αλλά είχε τίς ρίζες του σέ μιά ttpó πολλού
διαμορφωμένη προτίμηση γιά τό μεγάλο ποιητή, σέ μιά αγάπη γιά τό έργο
του πού διαρκεί ολο τό Μεσαίωνα και κορυφώνεται στην περίοδο πού οι με­
λετητές ονομάζουν a e t a s ο ν i d i a n a1.

Ι. Ό Όβίδιος κατά τήν 'Αρχαιότητα και τό Μεσαίωνα

'Από τήν 'Αρχαιότητα ήδη ό Όβίδιος ήταν εξαιρετικά αγαπητός, όπως

μπορεί κανείς νά διαπιστώσει ξεφυλλίζοντας τή συλλογή Carmina Latina Ε-
pigraphica. Οι 723 άμεσες ή έμμεσες παραθέσεις χωρίων από τά ερνα του
μαρτυρούν μιά δημοτικότητα πού μόνο άπό τή δημοτικότητα του Βιργιλίου
μπορεί νά θεωρηθεί μικρότερη2.
ο ς
Πο ιητές όπως ό Μ α ρ τ ι ά λ η ς ( 1 αί. μ. Χ. ) ' , ό Ί ο υ β ε ν ά -

1. Ό δροε όφεύλεταυ στον L. TRAUBE (Vorlesungen und Abhandlungen,Μόνα­

χο 1911, σ. 113), πού χαρακτηρίζει, έτσι- χυρύως τόν 12° αι. Ό F. MU -
NARI (Ovid im Mittelalter, Ζυρόχη 1960, σ. 5) έπεκτευ'νει τό χαρα-
κτηρυσμό καό στον 13° αι., ένα) ό Α. MONTEVERDI (Ovidio nel Medio Evo,
"Studi Ovidiani", Ρώμη 1959, σ. 66) θεωρεί ώς a e t a s ο v i d i a-
n a τους αύώνες 12 - IM- .
2. MUNARI, δ.π. , σ. 5.
3. Τόν ποιητή' αυτόν ό E.K.Rand τόν αποκαλεί "einen gleichsam proleta­
rischen Ovid" (MUNARI, δ.π., σ. 6).
52
5
λ η ς (ci. 67-127 μ.Χ.)", ό Σ τ ά τ ι ο ς (1ος αι. μ.Χ.) ,ό Κ λ α υ-
ο υ 6
δ ια ν ό ς (4°ζ αι. -αρχές 5 ) έχουν αντλήσει απ'αυτόν.'Από ορισμέ­
να τεκμήρια φαίνεται νά προκύπτει οτι έκτος από τους "poëtae virgilia-
ni" υπήρχαν και "poëtae ovidiani",nou ώς κυριότερο σκοπό τους είχαν τά­
7
ξει νά γράφουν σέ ϋφος όβιδιανό . 'Ακόμη καί στον Μ α ξ ι μ ι α ν ό
0ζ
(6 αι.), τόν τελευταίο εκπρόσωπο της αρχαίας ρωμαϊκής ελεγείας,ή επί­
8
δραση του Όβιδίου είναι αισθητή .

Τό σημείο όμως της ακμής της επιβιώσεως του Όβιδίου πρέπει νά το­
ποθετηθεί αρκετούς αιώνες αργότερα. Τους πρώτους χριστιανικούς αι­
ώνες, όπόχε ή κλασική κουλτούρα είχε καταρρεύσει, ήταν φυσικό ή μνήμη
του μεγάλου ποιητή νά έχει εξασθενήσει. 'Από τις τελευταίες δεκαετίες
ου
τοϋ 8 αί. (Καρολίγγεια Αναγέννηση) βρίσκουμε σαφή ϊχνη επιδράσεως
του Όβιδίου στους σημαντικότερους συγγραφείς.Ό ποιητής Τ he ο d u 1 f
(t821), πού είχε φέρει στή Γερμανία άπό τήν 'Ισπανία χειρόγραφο μέ δλα
9 10
τά έργα του ποιητή , μελετά πρώτος καί ύμνεΐ τόν Ό β ί δ ι ο , ό Modoin
11
(f 840-43 ) παίρνει τδ όνομα Naso καί ό Ermoldus Nigellus (α' μισό
ου
9 αι.) στις ελεγείες του μιμείται τά "Tristia" καί τις επιστολές "Ex
12
Ponto" .

4. Tbd τη σχέση Όβυδύου καό Ίουβενάλη βλ. G. HIGHET, Juvenal's Book­

case, "American Journal of Philology" 72 (1951), ou. 369-394.
- E. THOMAS, Ovidian Echoes in Juvenal, "Ovidiana: Recherches sur 0-
vide, publiées par N.I. Herescu", Παρίσι 1958, σσ. 505-525.
- Τοϋ LÔLOU, Some Aspects of Ovidian Influence on Juvenal, "Orpheus"
7 (1960), σσ. 35-44.
5. Γιά τίς έπιδράσευς τοϋ Όβιδίου στον Στάτιο βλ. G. ARIC0, Ovidio in
Stazio, "Aevum" 37 (1963), σο. 120-123.
6. Βλ. κυρίως S. HAMMER, De Ovidii memoria in Claudiani Carmine De ra-
ptu Proserpinae, "Charisteria Th. Sinko... oblata", Βαρσοβία 1951, σσ.
91-105.
7. A.G. LEE, Ovidiana, S.u., σσ. 468-469.
8. Βλ. τη διδακτορική διατριβή' τοϋ Α. DAPUNT, Der elegiker Maximianus
und sein Verhältnis zu seinen Vorgängern, besonders Ovid, Innsbruck
1949.
9. MONTEVERDI, S.u., σ. 66.
10. Ποίημα του με τίτλο "De libris quos legere solebam" έχει δημοσιευ­
τεί άπό το'ν F.L. DÜMMLER, Poëtae Latini Aevi Karolini, "Monumenta
Germaniae Historica"^ó^. 1, Βερολίνο 1880, σ. 543 κ. έξ. ΕΪναι χα­
ρακτηριστικός ό 18 στίχος: "et modo Virgilium, te modo, Naso loquax,
legebam". Πρβλ. MONTEVERDI, δ.π., σ. 66.
11. Πρβλ. MUNARI, ο.π., σ. 8. - MONTEVERDI, δ.π., σ. 66 καί σημ. 5.
12. MUNARI, δ.π.
 53
Ή βαθμιαία κοινωνική και εκπαιδευτική μεταβολή πού συντελείται στην
Ευρώπη, δηλ. ή δημιουργία αστικής τάξεως καί ή μετατόπιση τοϋ κέντρου
βάρους της σχολικής εκπαιδεύσεως άπό τά μοναστηριακά στά σχολεία των κα­
13
θεδρικών ναών, συντελεί σέ μιά ευρύτερη ννωριμία τοϋ Όβιδίου . Στις α­
νώτερες βαθμίδες της σχολικής εκπαιδεύσεως διδάσκεται ώς "aureus auc-
11
tor" *, δηλ. ώς ένας άπό τους κλασικούς πού θεωρήθηκαν βασικοί στό εκ­
15
παιδευτικό πρόγραμμα .

Στις πρώτες δεκαετίες τοϋ 10 αϊ. παρατηρείται μιά ορμητική διάδο­

16
ση τής ποιήσεώς του , πού συνεχίζεται χωρίς νά άνασχεθεϊ. Είναι χαρα­
κτηριστικό οτι οι άξιολονότεροι ποιητές κατά τό δεύτερο μισό του 11
αϊ. πού μιμούνται τόν Όβίδιο ανήκουν στην τάξη των κληρικών: ό αρχιε­
πίσκοπος τής Tours H i l d e b e r t de Lavard in (ci. 1056-
17
1133) , ό επίσκοπος τής Rennes M a r b ο d (f1123) ,ó επίσκοπος τοϋ
l8

9
Do! Baudri de B o u r g u e i l (1046-1130)' κ.a.
u
Στά μέσα τοϋ 12 αι., πού είναι ή κατ'έξοχήν a e t a s ο ν i d i-
a n a, δέν παρατηρείται καμιά επιφύλαξη στή διαπραγμάτευση ερωτικών θε­
μάτων. Ή [δια αυθόρμητη χαρά γιά τό κρασί καί τή γυναίκα πού υπάρχει
στην ποίηση του Όβιδίου χαρακτηρίζει καί τά θαυμάσια Ca r m in a Bu­
r a n a , νερμανικά λαϊκά ποιήματα πού τά απαγγέλλουν οι περιπλανώμενοι
20
ποιητές,στά όποια διακρίνονται πλήθος άπό σχήματα καί μοτίβαόβιδιανά .

13. ό.π., σ. 9.
14. δ.π., σ. 10.
15. OÙ συγγραφεύς αυτού ήταν ού Τερέντυος, Βυργύλυος, Όράτυος, Όβΰδυ-
ος, Σαλλούστυος, Λουχανός, Στάτυος, 'ίουβενάλης χαΰ Πέρσυος. Πρβλ.
E.R. CURTIUS, Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter,
Βε'ρνη }iaC Μόναχο 1978 9 , σ. 459.
16. MONTEVERDI, O.K., σ. 67.
17. Την έλεγεΰα του "De exsilio suo" (90 στόχου) δημοσυεύει ò MUNARI(ó.
κ., σσ. 44-52) άπό την έκδοση τοϋ Β. HAUREAU (Les Mélanges poétiques
d' Hildebert de Lavardiii, Παρύσυ 1882, σ. 82 χ.έξ.) με μετάφραση γερ­
μανική.
18. MUNARI, δ. ιι. , σ. 10. Ό Marbod εύχε περυληψθεϊ στους σχολικούς συγ­
γραφεύς της έποχης εκείνης (CURTIUS, ο.π. , σ. 60).
19. Βλ. γυ' αυτόν παρακάτω, σ. 66.
20. Πρ0λ. MUNARI, δ.π., σ. 14.
54
Τυπικός εκπρόσωπος των λαϊκών αυτών ποιητών είναι ό ίδιοφυέστατος A r-
2 1
c h i p o e t a ( c i . 1140 - ; ) .

Δέν θά είχε 'ίσως νόημα ή παράθεση του πλήθους των ονομάτων ποιητών
πού μιμούνται τόν Όβίδιο τήν εποχή αυτή. 'Αξίζει πάντως νά σημειωθεί
22
οτι οι λεγόμενες "έλενειακές κωμωδίες" (πού ήταν τότε της μόδας, ιδι­
αίτερα στή Γαλλία) μικρή σχέση έχουν στην πραγματικότητα μέ τις κωμωδί­
ες του Πλαύτου καί του Τερεντίου. Είναι περισσότερο διαλογικές φάρσες,
23

πού πραγματεύονται θέματα ερωτικά εμπνευσμένα άπό τόν Όβίδιο . Ή στα­

θερή επιτυχία πού είχαν αποτελεί ένδειξη οτι τό κοινό είχε πιάέξοικειο)-
θεϊ με την ποίηση του δημιουρνοΰ των "Amores" . Μερικές έξαλλου άπό
αυτές τις κωμωδίες ό Μεσαίωνας τις γνώριζε μόνο μέ τό δνομα του Όβιδί-
25

ου , όπως την ανώνυμη "De nuncio sagaci", γνωστή ώς "Ovidius puella-

rum". Στην περίπτωση αυτή δέν πρόκειται γιά σκόπιμη νόθευση, άλλα γιά
ένα φαινόμενο πού πιστοποιεί πόσο πολύ είχαν συμπέσει στή συνείδηση της
εποχής οι έννοιες "ερωτική ποίηση" καί "Όβίδιος"" .
θά πρέπει ίσως νά εξαρθεί ιδιαίτερα ή επίδραση πού είχαν οι "Μετα­
μορφώσεις" κατά τή διάρκεια τής aetas ovidiana.Τό έργο αυ­
τό έδωσε επική ϋλη σέ πολυάριθμα ποιήματα τής εποχής εκείνης, οπως π.χ.
είναι οι μυθολογικές ελεγείες ενός άπό τους σπουδαιότερους ποιητές του
ου
12 αι., τοΰ M a t t h i e u de Vendöm e , ό όποιος
27
στό ερ-
21. Βλ. γι/αύτόν MUNARI, δ. π. , σσ. 14-16, οίου διεισδυτικές παρατηρήσεις
γιά την ποέηση του. Τά πομηματά του βλ. στην έκδοση: WATENPHUL-KRE-
FELD, Die Gedichte des Archipoeta, Χαϋδελβέργη 1958.
22. Τΰς κωμωδέες αυτές, επώνυμες χαυ ανώνυμες, βλ. στην έκδοση: La "Co­
médie" latine en France au XII siècle, textes poubliés sous la di-
rection de G. Cohen, τόμ. 1-2, Ηαρμσι 1931.
23."Οπως έδειξε ό Η. HAGENDAHL, La "Comédie" latine au XIIe siècle et
ses modèles antiques, "DRAGMA M.P. Nilsson dedicatum", Lund 1939, aa.
222-255.
24. MUNARI, O.K., σ. 18.
25. Γιά τά ψευδο-όβιδ μανά, γενμκότερα, ποιη'ματα βλ. τη μελέτη τοΰ F.W.
LENZ,Einführende Bemerkungen zu den mittelalterlichen Pseudo-Ovidi-
ana, "Altertum" 5 (1959),σσ. 171-182 (τώρα στον το'μο "Ovid: Wege der
Forschung", Darmstadt 1968, σο. 546-566).
26. MUNARI, δ.π., σ. 19.
27. Βλ. γι/αύτόν MONTEVERDI, δ.π., σ. 70. - F. MUNARI, Il "Piramus et Tis-
be" di Matteo di Vendôme, "Studi Italiani di Filologia Classica" 31
(1959), σσ. 65-78 (κριτική έκδοση μέ εισαγωγή' γμά τόν ποιητή καμ τό
ποέημα).
 55
γο cou "Ars versificatoria" μνημονεύει όχι λιγότερες από 57 φορές τό ö-
28
νομα του 'Οβιδίου . OL "Μεταμορφώσεις",πού είχαν χαρακτηριστεί ως "Βί-
29

3λος τών ευγενών" , αποτελούσαν γιά τους λογίους καί μελετητές πηγή
παιδείας καί - όπως υποστήριζε ό Άλφόνσος Ι'της Καστίλλης - γιά τους
ειδωλολάτρες ήταν ο,τι ή Βίβλος γιά τους χριστιανούς . Γι' αυτό ακρι­
βώς την εποχή εκείνη ή έκφραση "Ovi di us major" είχε γίνει ταυτόσημη μέ
3 1

τ ί ς "Μεταμορφώσεις" . '^Ιδιαίτερα αγαπητή ήταν ή ιστορία ,του Πυράμου

καί της Θίσβης, πού YLÓ πολλές ε κ α τ ο ν τ α ε τ ί ε ς γνώρισε τεράστια δημοτικό­
τητα σέ ολόκληρη τή Δύση .
Μιά άλλη διαδρομή της επιδράσεως του Ό β ι δ ί ο υ δημιουργήθηκε από τήν
τάση νά ερμηνεύεται ή ποίηση του ηθικά. Πρόκειται γ La μιά αθώα απάτη, πού
οφειλόταν στην προσπάθεια νά συνδυαστούν ή χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή κοσμοθεωρία καί
ο ι αυστηρές αρχές τοϋ μοναχισμού μέ τήν ακατανίκητη γοητεία πού ασκούσε
ή ερωτική ποίηση τοϋ Ό β ι δ ί ο υ . Μέ πολλή χαρά μάζευαν κατά τό Μεσαίωνα
γνωμικά του "Ovidius ethicus", πού αποτύπωναν μιά ψυχολογική εμπειρία καί
υποδήλωναν ενα νενικότερο κανόνα ζωής. Σέ πολλές συλλογές αποφθεγμάτων
καί ανθολόγια,πού μας έχουν σωθεί,ό 'Οβίδιος αντιπροσωπεύεται κατά τρόπο
εντυπωσιακό 3 3 .Χαρακτηριστική της τάσεως αυτής ε ί ν α ι ή γνώμη τοϋ Theodulf,
επισκόπου της 'Ορλεάνης κατά τήν εποχή τοο Καρόλου τοϋ Μεγάλου,πού ε ί χ ε
ισχυριστεί γ ι ά τόν Β ι ρ γ ί λ ι ο καί τόν Ό β ί δ ι ο : " i n quorum dictis,quamquam
s i n t f r i v o l a m u l t a , [ p l u r i m a sub f a l s o tegmine vera l a t e n t " 3 1 * . Τό παρά­
δειγμα τοϋ A r n ο 1 f ο τής 'Ορλεάνης (12°Ç α ι . ) , π ο ύ ανέλαβε νά ερμη­
νεύσει αλληγορικά έναν προς έναν τους μύθους τών "Μεταμορφώσεων", δημι­
ούργησε γρήγορα σχολή. Ποιητές όπωςό ' Ι ω ά ν ν η ς Β ε ρ ν ί λ ι ο ς
ς 0ζ
(14 α ι . ) καί ό Π έ τ ρ ο ς Β e r s u i r e (14 αϊ.) επιχειρούν έ - .

28. MUNARI, δ . it. , σ. 23.

29. Πρβλ. MONTEVERDI, δ.π., σ. 68. Σέ μυά παλιά γαλλική" μετάφραση οι "Με­
ταμορφώσεις" είχαν τόν τίτλο:" l.a bible des poètes methamorphozë" ( V.
USSANI, Appunti sulla fortuna di Ovidio nei Medioevo,"Atti del Con-
vegno Internazionale Ovidi ano, Sulmona Maggio 1958", τόμ. 2, Ρώμη
1959, σ. 164).
30. USSANI, δ.π.
31. MONTEVERDI, δ. π., ο. 69.
32. MUNARI, δ. π., σ. 28.
33. "Ο.π., σ. 22.
34. Στ. 19-20 τοϋ πουηματος "De libris quos legere solebam" (πρβλ. σημ.
10), τους οποίους παραθε'τουν οι HUNARI (δ.π., σ. 24) καί MONTEVERDI
Co, Π. . ., σ-, <Uô3-
56
35
πίσης ηθική ερμηνεία ολων των βιβλίων των "Μεταμορφώσεων" . Τό πόσο εί­
χε διαποτιστεί ή εποχή από τις αντιλήψεις αυτές φανερώνει προπάντων ή
ονομασία "praecepta Ovidii", πού είχε επικρατήσει νά δίδεται στην "Ars
36
amatoria" .
37
Μετά τά μέσα του 13 αι. χρονολογείται τό ποίημα "De vetula" , πού
έπί πολλούς αιώνες είχε θεωρηθεί ώς έργο του Ό3ιδίου. Σ'αύτό ό μεσαιω­
38
νικός ανώνυμος ποιητής προχωρεί ενα βήμα παραπέρα από τόν "Ovidiusmo­
39
ral izatus", στον "Ovidius christianus" . Κορύφωση όμως της τάσεως αυτής
αποτελεί τό τερατώδες γιά τήν έκταση του (72.000 στίχοι) ποίημα των άρ­
1 0
χων του 14 αϊ. * "Ovide moralisé"1*1, γραμμένο σέ δημώδη γαλλική γλώσ­
σα. Στό ποίημα, πού επαναλαμβάνει βασικά τό περιεχόμενο τών "Μεταμορφώ­
1 2
σεων" άλλα και τμημάτων τών "Ηρωίδων" και τών "Fasti" * , μετά από κά­
1 3
θε μύθο ακολουθεί μιά ηθική ερμηνεία * .

Παραλείποντας πλήθος ονομάτων συγγραφέων και έργων πού έχουν ύπο-

35. Πρβλ. MONTEVERDI, δ.π., σ. 69, δπου καί ή βυβλιογραφία.
36. MONTEVERDI, Aneddoti per la storia della fortuna di Ovidio nel Me­
dioevo, "Atti", σ. 182 και σημ. 5.
37. Βλ. σύντομη αλλά περιεχτιχή ανάλυση τοϋ ποιήματος στοϋ MUNARI (δ.π.,
σσ. 24-26). Τό έργο έχει σωθεί σέ πολλά χειρόγραφα. Οι παλαιότερες
εκδόσεις του είναι τοϋ 14-70 καί τοϋ 1479, που έγινε στη Λυβέκκη άπό
τόν 'Ιωάννη Koelhoff (MONTEVERDI, Aneddoti, σ. 189,σημ. 20.- E. PARA­
TORE, Bibliografia Ovidiana, Sulmona (1958), σ. 10).
Οι νεώτερες εκδόσεις του εϊναι δυο: 1) P. KLOPSCH, Pseudo - Ovidius
De Vetula, Λέιντεν κπί Κολωνία 1967 (εισαγωγή καί κείμενο). 2) D.M.
ROBATHAN, The Pseudo - Ovidian De Vetula, "Αμστερνταμ 1968 (εισαγω­
γή', κείμενο καί σχόλια).
38. Ή άποψη που είχε υποστηριχθεί τόν 14°αι. άπό τόν Α. Gheylhoven, δτι
τό ποίημα γράφτηκε άπό τόν Ριχάρδο de Fournival, ελέγχεται ώς ανα­
κριβής. Βλ. σχετιχά MONTEVERDI, Aneddoti, σ. 191.
39. MUNARI, δ. π., σ. 25.
40. Συμφωνά με τόν DORRIE (Der heroische Brief: Bestandsaufnahme, Ges­
chichte, Kritik einer humanistischbarocken Dichtgattung, Βερολίνο
1968, σ. 348),πρέπει νά έχει γραφτεί πριν άπό τό 1305.
41. Βλ. ανάλυση τοϋ έργου στοϋ DÖRRIECS.n., σσ. 347-349). Ή έκδοση του
έγινε άπό τόν C. DE BOER σε' πέντε τόμους ("Αμστερνταμ 1915-1938).
Μιά πεζή διασκευή τοϋ ποιήματος (τοϋ 1 5 ο υ αι.) εκδόθηκε άπό τόνίδιο
τό 1954. Πρβλ. MONTEVERDI, Ovidio nel Medio Evo, σ. 69, σημ. 17 -W.
STROH, Ovid im Urteil der Nachwelt, Darmstadt 1969, σ. 139.
42. Πρβλ. MONTEVERDI, δ.π., σ. 69. Ό DORRIE (δ.π.,σ. 347) έχει εξακρι­
βώσει δτι ό άγνωστος ποιητής έχει αντλήσει επίσης ΰλιχό άπό τήν Πα­
λαιά Διαθήκη, τους τρωικούς μύθους καί τόν Βιργίλιο. Ώ ς προς τίς
""Ηρωίδες", έχει επαναλάβει αύτολεξεί ή έχει μεταπλάσει τμήματα της
j-ης , της 1 n ns 1 Κ ης -, ,ης . ,„ης > ._ , „ -,,,...
6,7 ,10 ,16 , 1/ χαι 18 επιστολής (ο.π., σ. 349).
 57
στεί τήν επίδραση του ΌβιδΙου, περιορίζομαι, νά αναφέρω to μέγιστο ποί­
ημα της aetas ovidiana, τό "Roman de la Rose", πού έχει χαρακτηριστεί ώς
"die Summa der mittelalterlichen Liebe"1*1*. Ot δύο Γάλλοι συγγράφεις του
μεγαλόπνοου έργου,Gui 1 1 aume de Lorris καί Jean Chopinel de Me un,
έχουν βασιστεί κυρίως στον Όβίδιο: 'Εκτός άπό τον καθαρά όβιδιανό τρόπο μέ
τόν όποιο βλέπουν τόν έρωτα1*5, κατά ένα ποσοστό 10 % επαναλαμβάνουν αύ-
τολεξεί στίχους του Όβιδίου ή αποδίδουν τό νόημα τους1*6.

'Αδιαμφισβήτητη παραμένει ή επίδραση του Όβιδίου στον μεγαλοφυήποι-

ητή Δ ά ν τ η. Στή μελέτη "De vulgari eloquentia" κατατάσσει τις "Μετα­
μορφώσεις" στά υψηλότερα υποδείγματα ύφους4 ,ένώ στή "θεία Κωμωδία" συ­
ναγωνίζεται τόν Όβίδιο στην περιγραφή φρικιαστικών καί φανταστικώνσκη-
νών . Είναι γνωστό ακόμη οτι στό 4° άσμα της "Κολάσεως" τοποθετεί τόν
Όβίδιο στην τρίτη θέση (μετά τόν "Ομηρο καί τόν 'Οράτιο) των ποιητών
της "bella scuola" . Συχνά στή "θεία Κωμωδία" δ Δάντης θυμάται τόν Ό -
50
βίδιο .
Βαθιά όβιδιανός ποιητής είναι καί ό Β ο κ κ ά κ ι ο ς . Στή νεανι-
5 1

κή του ηλικία αντέγραψε τους "Amores" , καί σέ ολη του τή ζωή αγάπησε
τό Λατίνο ποιητή όχι ώς έπιναητή των αποδιδόμενων σ'αϋτόν αλληγοριών,
αλλά ώς κομψό καί αψεγάδιαστο δάσκαλο της αγάπης, σοφό ννώστη τών θρύ­
λων καί παραδόσεων καί δημιουργό γυναικείων μορφών πού ερωτεύονται μέ
44. MUNARI, ο. π. , σ. 29.
4-5. Βλ. για τό θέμα αυτό τίς ωραίες παρατηρήσεις του 11UNARI (ο.π.).
46. Πρβλ. MONTEVERDI, O.K., Ο. 74.
47. Στό 2 βιβλίο, κεφ. 6, γράψει: "Nee rnireris, lector, de tot reductis
auctorlbus ad memoriam : non enim quam supremam vocamus constructio-
nem, nisi per huiusinodi exempla possumus indicare. Et fortassis u-
tilissimum foret ad illam habituandam régula tos vidisse poëtas,Vir-
gilium videlicet, Ovidium in M e t a m ο r ρ h ο s e s (ή υπογράμ­
μιση είναι τοϋ Δάντη) Statium atque Lucanum".
48. MUHAPI, ό'.π., σ. 30. -Πρβλ. CURTIUS, ό.π., σ. 17 3.
49. "Inferno" IV,88-90: "Quegli è Omero, poeta sovrano; |l'altro è Ora-
zio satiro che viene;) Ovidio è il terzo, e 1' ultimo Lucano". Πρβλ.
MONTEVERDI, δ . π . , σ. 75. - 11UNAR1, ο. π., σ. 4.
50. Στό 25 άσμα της "Κολάσεως" (στ. 97-99) καυχάται ότι ξεπέρασε τόν
Όβίδιο, ένώ στό "Καθαρτήριο" (XXVII, 37-38) τό όνομα της Βεατρίκης
τοϋ θυμίζει τήν Θίσβη του Όβιδίου (MONTEVERDI, ό.π., σ. 76 χαί σημ.
36-37). Ό Ρ.FABBRI (Ovidio e Dante, "Αΐΐ1",σ. 202) παρατηρεί ότι ό
Παράδεισος του Δάντη στή "Θεία Κωμωδία" είναι πολύ όμοιοςμέ τήν αν­
θισμένη κοιλάδα της Enna του Όβιδίου,όπου ό Πλο'υτων άρπαξε τήν Περ­
σεφόνη (Μεταμ. V, 388 η. έξ.).
58
52
πάθος . "Ολα τά ερνα του είναι γεμάτα αναμνήσεις όβιδιανές, ιδίως δμως
5 3
το διήγημα Filocolo", όπου η "Ars amatoria" ονομάζεται"αγιο βιβλίο" .
Ό ποιητής Chaucer, "ή μεγάλη αρχή της αγγλικής λογοτεχνίας"51*,
είχε επίσης μελετήσει πολύ Όβίδιο,πού ήταν από τις κύριες πηγές τ ο υ 5 5 ,
άλλα και μεσαιωνικά ό3ιδιανά ποιήματα . Στό πρώτο του ποίημα, "Το βι-
5 7

3λίο της δούκισσας", είναι φανερή ή επίδραση των "Μεταμορφώσεων" , άπό

τις όποιες εμπνέεται καί στό επόμενο έργο του, "Τό σπίτι τής Φήμης" .
Στά "Διηγήματα του Καρντέρμπουρυ" καυχάται δτι ξεπέρασε τόν Όβίδιο ως
59
πρός τόν αριθμό τών ερωτικών Ιστοριών πού διηγήθηκε . 'Εκτός άπό τις
6 0

"Ηρωίδες" , είχε διαβάσει καί τους "Fasti". 'Αναφέρει, τέλος, καί την
"Ars amatoria" καί τά "Remedia amoris", δέν υπάρχουν δμως ενδείξεις δτι
είχε μελετήσει τά έργα αυτά .

52. 0.π.
53. Ì10NTEVERDI, ο. π., σ. 77.

54. ΚΑΠΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Π., 'Ιστορία του εύρωταϋκοϋ πνεύματος, με'ρος α',τεΰχ.

α', σ. 296.
55. G. HIGHET, The Classical Tradition. Greek and Roman Influences on
Western Literature, Oxford University Press 1967 , σ. 98.
56. Βλ. σχετικά S.Β. MEECH, Chaucer and medieval Ovidiana,Yale Universi­
ty 1969 (διδ. δοατρ. ).
57. Ό CHAUCER στό πούημα αύτο' άρχμ'ζεμ καμ τελευώνεμ με ιό μύθο τοϋ Κήυκα
καό τής Αλκυόνης,άντλημένον άπό τους στ. Μ-10-478 τοΰ XI βυβλύου τών
"Μεταμορφώσεων" (HIGHET, S.π.).
58. Κατά το'ν HIGHET ( δ. τ . ) , τό που'ημα είναμ εμπνευσμένο έν με'ρεμ άπό την
οβμδμανη' περιγραφή του σπυτυοΰ τής Φήμης (Μεταμ. XII, 39 κ. έξ.).
59. HIGHET, δ.π.
6Ü. Βλ. παρακάτω, σσ. 66-67.
61. HIGHET, δ.π. , σ. 99.
 59

Π. Ό 'ΰβίδιος στό Βυζάντιο

'Ενώ στή μεσαιωνικά Ευρώπη τό ενδιαφέρον γιά τόν Όβίδιο είχε φτάσει
στό κατακόρυφο κατά τόν 13 αι., στό Βυζάντιο τήν 'ίδια περίοδο μόλις αρ­
χίζει νά γίνεται ευρύτερα γνωστός. Είναι ακριβώς ή εποχή κατά τήν όποια
ή λατινομάθεια απέκτησε μεναλύτερη σπουδαιότητα γιά τους Βυζαντι­
νούς, λόγω κυρίως των στενότερων σχέσεων τους μέ τή Δύση μετά τίς σταυ-
6 3
ροφοριες .
Ό Όβίδιος δέν ήταν βέβαια άγνωστος ατούς "Ελληνες συγγραφείς και
πριν από τόν 13° αι. , αυτός όμως πού πρώτος ασχολήθηκε συστηματικά
μέ τό μεγάλο Λατίνο ποιητή ήταν ό λόγιος μοναχός Μάξιμος Πλα­
νούδης, ό καλύτερος γνώστης της λατινικής γραμματείας κατά τή βυζαν-
, , ,ε 5 , _ , , , , ,. , ,,6 6 ,
τινη εποχή . Εκτος απο τη μετάφραση των Μεταμορφώσεων και των Η-

,62. Γιά τη λαιινομά^εια στό Βυζάντιο βλ. Α. LUMPE, Abendländisches in

Byzanz, "Reallexikon der Byzantinistik", τόμ. Ι,τεϋχ. 4,σσ. 304-345.
— M. GIGANTE, Significato della Cultura Latina a Bisanzio, Athènes
1976 ( Ανακοίνωση ατό 15 Συνέδριο Βυζαντινών Σπουδών).
f>3. Πρβλ. W.O. SCHUTT, Lateinische Literatur in Byzanz. Die Übersetzun-
gen des Maximos Planudes und die moderne Forschung, 'Mahrbuch der
Österreichischen Byzantinischen Geselscliaft" 17 (J968), σα. 127-
128.
64. Ή επίδραση των "Μεταμορφώσεων" του Όβιδίου ατά "Διονυσιακά" του
Νόννου πρέπει νά θεωρείται βέβαιη (πρβλ. J. 1KMSCHER, Ovid in By­
zanz, "ByzantinoslavLca" 35 (1974), α. 28. -II. GIGANTE, ο.π., σ.6), J
' Ί ti O C , :> ' 3
ενω είναι πιθανή στον Κοιντο Σμυρναίο (4 αι.) MUI. στον Τρυφιόδωρο
(5 S αι.) (IBMSCHEF, ό.ι., ο. 29).
65. SCHMITT, ό'.π., α. 129. Γιά τό μεταφραστικό γενικά έργο του Πλανούδη
βασικές μελέτες είναι των C. WENUL'L (Planudes Haximos, RE XX,2(1950),
σσ. 2241-2249), SCHMITT, 1RMSCHER (πού αναφέραμε παραπάνω) και του
GIGANTE ( ο .π . ,σσ . 13-21 ). Βιβλιογραφία γιά τό θέμα αυτό υπάρχει στό άρ­
θρο roö LUMPE (ό'.τι., σσ. 307-308).
66. Γιά πρώτη φορά δημοσιεύτηκε άπό τόν FR. BOISSONAÜE, Ρ. Ovidii Naso-
nis Hetamorphoseoii libri xV grece versi a M. PlanuJe, Παρίσι 1822.
Γιά τη χειρόγραφη παράδοση της μεταφράσεως αύτης βλ. Ι. Ο. TLABAPH,
Ή μετάφραση τών Μεταμορφώσεων του Όβιδίου άπό τόν Μάξιμο Πλανούδη.
Ή χειρόγραφη παράδοση, "Δωδώνη" 3 (1974), σα. 387-404. Συστηματική
έξε'ταση των σχετικών μέ τή μετάφραση προβλημάτων βλ.στή διδακτορική
διατριβή': Ε.Λ. FISCHER, The Greek Version of Ovid's Me lamorphoses,
Κα'ιμπριτζ 1972.
60
67
ρω'ΐδων" πού παραδόθηκαν μέ τό δνομά του, ανώνυμα μας έχει παραδοθεί
μια ανθολογία, πού περιλαμβάνει τή μετάφραση 481 στ-ίχων από τήν "Ars a-
matoria" ,434 στίχων άπό τους "Amores" και 182 στίχων άπό τά "Remedia a-
68
moris" . Ή ανθολογία αυτή, που προϋποθέτει μια πλήρη μετάφραση σέ πε­
69
ζ ά , αν δέν ανήκει στον 'ίδιο τόν Πλανούδη, είναι δύσκολο νά αμφισβητη­
70
θεί δτι προέρχεται από τόν κύκλο του . "Moralisch gereinigte",δπως ση­
71
μειώνει ό Irmscher , φανερώνει πρόθεση νά εξυπηρετηθούν σκοποί ρητορι­
κοί και παιδανωνικοί, και μπορεί άπό τήν άποψη αυτή νά συγκριθεί μέ τά
ανθολόγια της Δύσεως, ιδίως μέ τά όβιδιανά "flores morales" τοΰ Βικέν­
72
τιου του Beauvais .

Οι μεταφράσεις τοϋ Πλανούδη έχουν βέβαια μιά γενικότερη ιστορική ά­

ξια, αφού αποτελούν τά κυριότερα τεκμήρια πού δείχνουν τήν έκταση της
73
άλληλεπιδράσεως της λατινικής και βυζαντινής νραμματείας , σέ σχέση ό'-
μως μέ τόν 'υβίδιο έχουν και μιά ειδικότερη φιλολογική σημασία: 'Επειδή
βασίζονται σέ αρχαία χειρόνραφα των όβιδιανών έργων, βοηθοϋν στην ανί­
χνευση της ιστορίας των κειμένων αυτών και στην κριτική αποκατάσταση
7 4
τους .
Ή ενασχόληση τοϋ Πλανούδη μέ τόν Όβίδιο είναι φυσικά αποτέλεσμα δυ-

67.Ή πρώτη έκδοση είναι του Α. PALMER, P. Ovidi Kasonis Heroides with
Greek Translation of Planudes, Όξφο'ρδη 1898 (και οε άναστ. εκδ .
Olms-Hildesheim 1967). Τήν αξιολόγηση της εκδόσεως αύτης βλ. στοϋ
Μ. Papathomopoulos, A propos de la metaphrase Planudéenne des hê-
roides d' Ovid, "Φίλτρα", Τιμητικός τόμος Σ.Γ. Καψωμένου, θεσσαλο­
νίκη 1975, σσ. 107-118. Πρίν άπό τόν Palmer ό C. DILTHEY είχε εκ­
δώσει τις επιστολές XX καί XXI, στ. 1-12 (De Callimachi Cydippä,Λει­
ψία 1863, σσ. 157-162), ένώ ό Α. GUDEHAN (De Heroidum Ovidii codice
Planudeo', Βερολίνο 1888, σσ. 73-78) τήν V επιστολή. Νέα έκδοση όλων
των επιστολών πραγματοποίησε ό καθηγ. Μ. ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΑΟΣ (Μαξίμου Πλα­
νούδη, Μετάφρασες των Όβιδίου 'Επιστολών, Ιωάννινα 1976), που βα­
σίστηκε κυρίως στον κώδικα R (- Vaticanus Reginensis Graecus 133,
saec. XIV).
68. Πρβλ. IRMSCHER, δ. π., σ. 32.
69. Πρβλ. GIGANTE, S.it., σ. 20.
70. "0.π.-Πρβλ. IRMSCHER, ό'. π .
71."0.π., σ. 31.
72. GIGANTE, ό.π.
73. ΤΣΑΒΑΡΗ, δ.ι., ο. 387.
74. "0.π.
 61
τικών επιδράσεων, αυτό όμως δέν είναι στοιχείο αρνητικό,άλλα δεϊνμα της
συνειδητής συμμέτοχης ενός σημαντικού σοφοϋ στή φιλολονική κίνηση της
75
έποχης του . Ή ννώση τοϋ '03ιδίου, πού επιτυγχάνεται μέ τις μεταφρά­
σεις του Πλανούδη, αποτελεί και νιά τό Βυζάντιο ενα άνοιγμα της μεσαιω­
νικής οράσεως προς τη ζωή του ανθρώπου, προς τό απρόοπτο και τη νοητεία
76
του απαγορευμένου .
77
"Οπως έξαλλου παρατηρεί εύστοχα ό Gigante , ή μετάφραση του Ό β ι -
δίου από τόν Πλανούδη "apporta un contributo alla visione unitaria del
mondo grecolatino in un momento storico estremamente interessante>quan-
do le esigenze religiose e politiche cospirano ad un' implicazione uni­
taria".

III. Ό Ό3ίδιος κατά τήν 'Αναγέννηση και τή νεώτερη εποχή

ου
Κατά τόν 15 αι. και ως τό τέλος του 1 8 τό ενδιαφέρον γιά τόν Ό -
βίδιο εξακολουθεί νά είναι ζωηρότατο. Στή Γαλλία και σέ άλλες χώρες οι
"Ηρωίδες" και οι "Μεταμορφώσεις" έδωσαν υλικό σέ ενα πλήθος από δράμα­
τα 7 8 ,και άπό τόν 17° αι. σέ πολυάριθμες όπερες 7 9 . Στην 'Αγγλία ό Ό β ί -
διος,πού ό Gaspar Bachet(170(= αί.)τόν είχε χαρακτηρίσει ώς "le plus gen­
til et le plus ingénieux de tous les poètes grecs et latins" 80 , γνώρισε
τεράστια δημοτικότητα. Κατά τήν ελισαβετιανή εποχή στεκόταν δίπλα στον
Σενέκα και στον Πλούταρχο — τ ή ν αρχαία βασική πηγή ολων των μεγάλων δρα­
ματουργών —μολονότι ήταν γνωστός κυρίως άπό μεταφράσεις 81 . Κανείς όμως
άπό τους "Αγγλους συγγράφεις της εποχής εκείνης δέν μπόρεσε νά εκτιμή­
σει και νά αξιοποιήσει τόσο πολύ τόν Όβίδιο, όσο ό Σ α ί ξ π η ρ , πού

75. GIGANTE, 6.π., σ. 21.

76. "Ο.τι.
77."Ο.ι.
78. MUNARI, δ . π . , σ. 37.
79. Βλ. σχετικά Α. LOEWENBERG, Annals of Opera 1597-194-U, τόμ. 1-2, Γε­
νεύη 1955, passim.
80. MUNARI, S.u. Τό χαρακτηρυσμό αυτόν του Bachet ό L.P. Wilkinson χρη-
συμοτιουευ ώς "motto" στό βυβλυο του γυά τόν OßioLo(0vid recalled,
Καϋμπρυτζ 1955).
81. MUNARI, ο.π., σ. 38.
62
έχει αντλήσει πολλά στοιχεία άπό τά ερνα του. Ό μενάλος'Άνγλος ποιητής
ήταν σέ θέση νά διαβάζει τις "Μεταμορφώσεις" άπό τό πρωτότυπο,βασικά ό­
μως στηρίχθηκε στην αγγλική μετάφραση του Gol ding. Κατ'έΕοχην όβιδιανά
είναι τά ποιήματα ""Αδωνις καί Αφροδίτη","Λουκρητία" και τάσονέτατου,
άλλα καί σέ άλλα έργα του Σαίξπηρ οι απηχήσεις του Λατίνου ποιητή είναι
82
αισθητές .
Στην 'Ισπανία ό Lope de Vega στην αυτοβιογραφία του "Do-
rotea" καί ό C a 1 d e r ο n στην κωμωδία του "Cefalo y Procris" μι­
83
μούνται τόν 'ϋβίδιο . Στή Γερμανία, όπου τους προηγούμενους αιώνες ή
επίδραση του Λατίνου ποιητή ήταν ζωηρότατη, δέν έχουμε μετά τή Μεταρρύθ­
81
μιση εντυπωσιακά παραδείγματα ερνων σέ όβιδιανό ϋφος *. 'Αργότερα πάν­
τως βλέπουμε ότι τό πνεύμα του Όβιδίου έχει διαποτίσει τό μεγάλο ποι­
ητή Γ κ α ί τ ε , πού επανειλημμένα είχε εκφραστεί επαινετικότατα νι*αυ­
85
τ ό ν , τόν μιμείται όμως κυρίως στή συλλογή του "Römische Elegien"86.
Τά ημερολόγια του Γερμανού ποιητή φανερώνουν ότι ό Όβίδιος (προπάντων
87
οι "Μεταμορφώσεις") επανέρχεται συχνά στή μνήμη του ώς τά γηρατειά του .

Κατά τόν 19 αι. ό ποιητής του έρωτα, πού έπί τόσους αιώνες είχε κυ­
ριαρχήσει στην Ευρώπη,αγνοήθηκε σχεδόν καθολικά 88 , άπό τά μέσα όμως τοϋ
2 0 ο υ αι. παρατηρείται ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον νιά τό έργο του.
Μολονότι τό ενδιαφέρον αυτό εντοπίζεται βασικά στό χώρο τών καθαρά φι­
λολογικών ερευνών 89 , δέν απουσιάζουν καί οι περιπτώσεις μιας ζωντανότε-

82. Βλ. σχετικά HIGHET, δ.π. σσ. 205-207, και MUNARI, δ. π., σ. 38. Τό
θέμα των έπυδράσεων του Όβυδΰου στον Σαίξπηρ έξετάζεταυ σέ πλήθος
μελετών, άπό τις όποϋες περυορυ'ζομαυ νά μνημονεύσω έδω τή διδακτο­
ρική δυατρ^βη τοϋ Η. CASTROP,Shakespeares Verserzählungen: Eine Un-
tersuchung der ovidischen Epik im elisabethischen England, Μόναχο
1961+.
83. Βλ. σχετυκά MUNARI, ö . π . , σ. 39.
84. "Ο.π. , σ. "40.
85. Τύς κρύσευς τοϋ Γκαϋτε γυά τόν Όβύδυο βρΰσκευ κανείς συγκεντρωμέ­
νες στό έργο του Ε. GRUMACH, Goethe und die Antike, τόμ. 1, Βερολύ-
νο 1949,σσ. 377-385.
86. Βλ. σχετυκά, G. LUCK, Goethes "Römische Elegien" und die augusteische
Liebeselegie, "Arcadia" 2 (1967), σσ. 173-195.
87. MUNARI, ό'. π . , σ. 40.
88."Ο.π., σ. 41.
89. Μυά συγκεντρωτυκη εικόνα τών σχετυκών με τό έργο τοΰ Όβιδίου φιλο­
λογικών δημοσιευμάτων κατά τά έτη 1935 - 1969 μας έχει δώσει ο W.
STROH (πρβλ. σημ. 41). Γυά την έλληνυκη συμβολή στύς όβυδυανές σπου­
δές βλ. στοϋ Μ. ΠΑΠΑβΩΜΟΠΟΥΛΟΥ, Μαξύμου Πλανούδη Μετάφρασυς τών Ό ­
βυδύου Επιστολών, σσ . V-VI.
 63
ρης επαφής μέ tóv Όβίδιο, πού έχουν τή μορφή κυρίως λογοτεχνικών μετα­
90
φράσεων ,

IV. Ό Όβίδιος στην Κρήτη

Κατά τόν 16 αιώνα οί "Μεταμορφώσεις" είχαν μεγάλη διάδοση στην 'Ι­

ταλία. Ά π ό τις αρχές του αιώνα θαυμαστές τοϋ Όβιδίου άρχισαν νά μετα­
91
φράζουν τό ποίημα αυτό , και οί πιό γνωστές άπό τις μεταφράσεις,κυρίως
92
του Dolce και του A n g u i 1 1 a r a , διαδόθηκαν, όπως ήταν
φυσικό, και στή βενετοκρατούμενη Κρήτη, νενέτειρα τοϋ Τριβιζάνου. Μέ τόν
τρόπο αυτόν ό'Οβίδιος έγινε προσιτός και στους πνευματικούς κύκλους του
νησιού καί επηρέασε, ως ένα σημείο, και τή ντόπια λονοτεχνική παραγωγή.

Παλαιότερα ό Στυλ.Δεινάκης είχε επισημάνει μερικές επιδράσεις τών "Με­

9 3
ταμορφώσεων" σε στίχους της "Έρωφίλης" τοϋ Χορτάτση ! . Τό 1947 ό καθη­
γητής Μ . Ί . Μανούσακας διαπίστωσε εμφανείς ομοιότητες τών "Μεταμορφώσε­
ων" μέ τά κρητικά ιντερμέδια Β', Γ'καί Δ' του αθηναϊκού χειρογράφου 179/

90. Σ η μ ε ι ώ ν ω με την ευκαιρία τις σπουδαιότερες έλ>ηνικές λογοτεχνι­

κ έ ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς τ ο ϋ Ό β ι δ ί ο υ άπό τά ι έ λ ρ τοϋ 19 αι. καί έ ξ η ς , σύμ­
φωνα μέ τ ο υ ς κ α τ α λ ό γ ο υ ς τ η ς Ε θ ν ι κ ή ς κ α ι τής Γενναδεέου Βιβλιοθήκης,Συμ-
π λ η ρ ω μ α τ ι κ ά έ λ α β α υπόψη κ α ί τή β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α ποΰ υ π ά ρ χ ε ι σ τ η ΜΕΕ, σ τ ο
λήμμα " Ό β ί δ ι ο ς " . Δεν π ε ρ ι λ α μ β ά ν ω τ ί ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς τών " Ί ί ρ ω ί δ ω ν " ,
ποΰ τ ί ς α ν α φ έ ρ ω σέ ι δ ι α ί τ ε ρ ο κ ε φ ά λ α ι ο .
α) Μ ε τ α φ ρ ά σ ε ι ς " Μ ε τ α μ ο ρ φ ώ σ ε ω ν "
1) Τών 5 πρώτοιν β ι β λ ί ω ν ο έ δ α κ τ υ λ ι κ ό έ ξ ά μ ε τ ρ ο άπό τόν Φ. ΙΩΑΝΝΟΥ
(Φιλολογικά Πάρεργα, Άθηνησι 187Η, σ. 223 κ . έ ζ . ) . 2) τών 15
βιβλίων σέ ά ρ χ α ί , ζ ο υ ο α γλώσσα καί μέτρο ι α μ β ι κ ό (15συλλαβο) ά ­
πό τ ό ν ΑΛ. ΚΑΣΔΑΓΛΗ ( Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ι α 1 9 0 8 ) . 3) " Ε μ μ ε τ ρ η μετάφραοη ( κ α τ '
ε κ λ ο γ ή ) άπό τ ό ν MIX. ΠΕΤΡ1ΔΙΙ ( ' Α θ ή ν α 1 9 5 7 ) . 4 ) "Εμμετρη μετάφραση
( κ α τ ' έ κ λ ο γ ή ) άπό τ ό ν Θ. ΓΙΑ1ΙΜΑΤ0 ( ' Α θ ή ν α 1966).
β) "Λ r s a m a t ο r 1 a " - "R e m e d i a a m o r i s"
α) Πεζή μ ε τ ά φ ρ α σ η ά π ό τ ό ν Κ. ΤΡ1Κ0ΓΛΙΔΗ μέ τ ί τ λ ο : " Ή τ έ χ ν η ν ' α γ α ­
π ά ς κ α ί πώς γ ι α τ ρ ε ύ ε τ α ι ή α γ ά π η " ( Α θ ή ν α 1 9 2 1 ) .
β) Του ί δ ι ο υ , Ή τ έ χ ν η τ ο υ έ ρ ω τ α , 'Αθήνα ( χ . χ . ) .
γ) " T r i s t i a"
Πεζή μ ε τ ά φ ρ α σ η άιιό τ ό ν Μ. ΚΑΛΟ μέ τ ί τ λ ο : " Π ε ρ ί τ ή ς εξορίας του"
( Κ έ ρ κ υ ρ α 18ΗΠ).

91. Βλ. R. Ε. BANCROFT-MARCUS, Ή πηγή π έ ν τ ε κ ρ η τ ι κ ώ ν ι ν τ ε ρ μ ε δ ί ω ν , " Κ ρ η -

τολογία", τεϋχ. 5 ( ' Ι ο ύ λ ι ο ς - Δ ε κ έ μ β ρ ι ο ς 1977), ο. 9.

9?. Τά σ χ ε τ ι κ ά μέ τή ζωή τ ο υ ς βλ. στης BANCROFT-MARCUS, δ.π., σ. 10.

93. Βλ. ΣΤΥΛ. ΔΕΙΝΑΚΗ, Αι π η γ α ί τής Έρωφίλης, "Χριστιανική Κρήτη" 1

(1912), τεϋχ. Γ', σο. 442-4Π5.
64

41α91*. Κατά τη γνώμη του, ό συγνραφέας των ιντερμεδίων (πιθανώς ό Χορ-

τάτσης95) είχε υπόψη του όχι τό λατινικό κείμενο άλλα τις ιταλικές μετα­
φράσεις τοϋ Dolce ή τοΰ AnguilTara. Πρόσφατη μελέτη της Rosemary Ε. Ban­
croft-Marcus 96 επιβεβαίωσε την παραπάνω άποψη, έκαμε ωστόσο φανερό δτι
τόσο τά ιντερμέδια τοΰ αθηναϊκού χειρογράφου, όσο καί τά ιντερμέδια 1
καί 2 τοΰ χειρογράφου Δαπέργολα97 της "Πανώριας" στηρίζονται μόνο στις
"Metamorfosi" του G i o v . A n d r e a dell' A n g u i 1 1 a r a.
Τό ότι ό Όβίδιος ήταν γνωστός στην Κρήτη φανερώνει καί τό σατιρικό
ποίημα "Συναξάριον των ευγενικών γυναικών καί τών τιμιότατων αρχοντισ­
σών" 9 5 , πού γράφτηκε άπό ανώνυμο αστό τής Κρήτης, πιθανότατα καθολικό,
μετά τό 1516 ή τό I486 9 9 . Ό συγγραφέας, πού θά είχε διαβάσει τ ι ς "Με­
ταμορφώσεις" άπό κάποια ιταλική μετάφραση, διηγείται στους στ. 345-364
'ένα τμήμα τής όβιδιανής ιστορίας του 'Ιάσονα καί τής Μήδειας, πού σκό-

94. Βλ. Μ. Ι. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, 'Ανέκδοτα ΐντερμέδυα τοϋ "Κρητικού θεάτρου",

"Κρητ. Χρον." 1 (1947), σο. 532-540. Κατά το'ν κ. Μανουσακα, ό ποιη­
τής επηρεάστηκε έμμεσα άπό το' XIII καί XIV βυβλίο τών "Μεταμορφώσε­
ων". Ό LUMPE (δ.π., ο. 308) διαπιστώνει ότι πήγες τών Β', Γ' καί
Δ' ιντερμεδίων είναυ άντίστουχα οι στ. 898-986 τοϋ XII, 1-158 τοΰ
VII, 439-535 τοϋ XIII βιβλίου των "Μεταμορφώσεων".
95. Για τό ζήτημα αυτό, πού δεν είναι, ξεκαθαρυσμένο, βλ. BANCROFT - MAR­
CUS, δ.π., σσ. 43-44.
95. Βλ. σημ. 83.
97. Την έκδοση τους έτουμάζει ό κ. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑΣ.
98.Εκδόθηκε άπό τόν Κ. KRUMBACHER, σύμφωνα με τόν κώδ. 4, φφ . 262Γ-283Γ
τοϋ Ελληνικού Κολλεγύου της Ρώμης: Ein vulgärgriechischer Weiber-
spiegel, "Sitzungsberichte der philos .-phil. und histor. Klasse der
Königl. Bayer.Akademie der Wissenschaften", Μόναχο 19U5, τεϋχ. 3,
σσ. 335-433. Μολονότι πρόκειται ίσως γυά δυό δυαφορετικά πουήματα
(στ. 1-475 15σύλλαβου ΐαμβυκοί όμουοκατάληκτου, 476-1210 τροχαϊκού
οκτασύλλαβου ομοιοκατάληκτου), εκδόθηκαν με ένυαία στυχαρίθμηση. Κρυ-
τικιί της εκδόσεως βλ. στό ΒΖ 15 (1906), σ. 504 κ.έξ. (άπό τους Α.
Παπαδόπουλο-Κεραμέα, Γ. Χατζηδάκι κ.ά.) καύ Ν. BEH,Παρατηρήσεις εΰς
τό "Συναξάρυον τών ευγενικών γυναυκών καύ τιμιωτάτων άρχοντ-υσσών",
'Αθήναι 1906. (Πρβλ. καύ Μ. Ι. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Ή Κρητική' Λογοτεχνύα, δ.
π., σ. 21, σημ. 2).
99. ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, δ.π. Κατά τόν ΣΤ. ΑΛΕΞΙΟΥ (Κρητική 'Ανθολογία, Ηράκλειων
Κρήτης 1969, σ. 62),ίσως ό ίδυος ανώνυμος .στιχουργός έγραψε καί τό
άλλο σατιρικό ποίημα ""Επαινος γυναικών",τοϋ όποιου αποσπάσματα δη­
μοσιεύονται στις σ. 62-64 τής "Κρητικής Ανθολογίας".Τελευταία,δια­
τυπώθηκε πάλι ή άποψη δτι τό "Συναξάρυον" καί ό ""Επαυνος" αποτελούν
ενιαίο έργο (Γ. ΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΥ, Κριτική εκδοσις τής Ιστορίας Πτωχολέ-
οντος, Θεσσαλονίκη 1978, σ. 219).
 65

τωσε τόν αδελφό της, τόν έκοψε σέ εκατό κομμάτια και "έσφαξε τά ταπεινά,
τά Ιδια της παιδία | καί επιεν τό αίμα τους ωσάν μονοβασία | διά τό πεί­
σμα τοΰ Ίασών καί τήν παραβασία, [ δποΰ έποίησε καί άρνήθην την καί έ-
πήρεν κοράσια" (στ. 358-361). Γιά τό ότι ό άγνωστος ποιητής είχε μελε­
τήσει Όβίδιο δέν υπάρχει αμφιβολία, άφοο στους στ. 345 - 346 δηλώνεται
καθαρά: ""Αμε εις τόν Όβίδιον τόν θαυμαστόν,τόν ποιητήν Έλατίνων,| καί
διέβασε διά τόν Ίασών καί τήν Μαιδιάν εκείνων".
Δέν είναι συμπτωματική, νομίζω, ή χρήση του επιθέτου -"θαυμαστόν",
πού οπωσδήποτε απηχεί τά αισθήματα εκτιμήσεως και άνάπηςμέτά όποια πε-
ριέβαλλαν καί οι μορφωμένοι Κρητικοί τόν ποιητή των "Μεταμορφώσεων",
β'. Ή επιβίωση των "Ηρωίδων"

Στή θαυμαστή ιστορία της επιβιώσεως του Όβιδίου ξεχωριστή θέση κα­
τέχουν οι "Ηρωίδες". Ή πρωτοτυπία τοΰ Όβιδίου στις επιστολές αυτές
ένκειται στον τρόπο μέ τόν όποιο βλέπει τήν 'Αρχαιότητα. 'Αντίθετα μέ
τόν Βιρνίλιο, πού τήν παρουσιάζει όπως είναι, ό Όβίδιος βλέπει τό πα­
ρελθόν μέσα από τό παρόν 10 " Οι εμπειρίες πού κέρδισε από τό παρόν εχου,ν
εκλεπτυνθεί μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά μπορούν νά εκφραστούν μέ μυθικό έν­
δυμα, ϋί μορφές τοΰ μύθου γίνονται έτσι φορείς της δίκης του ψυχολογι­
κής εμπειρίας 1 0 1 .
Γ ι'αυτό ακριβώς οι "Ηρωίδες" ννώρισαν στή διαδρομή του χρόνου πολύ
μεγάλη επιτυχία. Αυτό φαίνεται προπάντων από τό πλήθος των χειρογράφων
στά όποια μας έχουν παραδοθεί: Στά ύπερεκατό χειρόγραφα 9 - 12 αι.
πρέπει νά προστεθούν καί αυτά τοΰ 15 ο υ α ι . , πού ξεπερνούν επίσης τά ε­
κατό 1 0 ! Στά άνθολόνια εξάλλου μέ στίχους τοΰ Όβιδίου, πού συγκροτή­
θηκαν μετά τόν 12° α ι . , ή εκπροσώπηση τών "Ηρωίδων" είναι εξαιρετικά
πυκνή 1 0 !
Πολλοί συγγραφείς μιμήθηκαν τό έργο αυτό. Ό επίσκοπος του Πουατιέ
V e n a n t i u s F o r t u n a t u s , "das größte Formtalent der un-
tergehenden Westkultur des 6. Jahrhunderts" 10h , συνέθεσε επιστολή,
100.H. BORNEyUE, Ovide Heroldes, ο. XXII.
101.Η. DORRIE, Die dichterische Ansicht OvJds in den Epistuiae Heroi-
duni, "Anrike und Abendland'1 13 (1967), ιεΰχ. 2, σ. 55.
102.DÖRRIE, Untersuchungen, Teil 1, σ. 114, 118.
103.Βλ. σχετικά DÖRRIE, δ.π., Teil 2, σο. 362-364.
104 .Ή χρίση αύιη, που άνηκει στο'ν Ε. Norden, επαναλαμβάνεται, άπο' τόν
MUNARI (ο . π., α. 7 ).
66
στην όποια ό έρωτας μιας μοναχής προς τόν Χριστό εκφράζεται μέ τρόπο πού
θυμίζει τόν έρωτα της Λαοδαμείας προς τόν Πρωτεσίλαο 10 ^ Ό Dörrie, ανα­
λύοντας τό περιεχόμενο του κειμένου αύτοΰ, γράφει χαρακτηριστικά106:"νθ-
nantius Fortunatus wird zum wichtigen Zeugen dafür, wie weit die "inter-
pretatio sacra" des Ovids bereits damals ging". Κατά τόν 11° αϊ. ό επί­
σκοπος του Dol B a u d r i de B o u r g e u i l (1046-1130) προσάρ­
107
μοσε τήν αλληλογραφία του Πάρη και της 'Ελένης σ έ μορφή σύμφωνη μέ τή
χριστιανική ηθική, δίνοντας συνχρόνως στό ζεΟγος των επιστολών έκταση
μεγαλύτερη απ'οση έχουν οί όβιδιανές 1 0 8 . Συμπλήρωσε επίσης τις επιστο­
λές "Ex Ponto" μέ απαντήσεις των παραληπτών προς τόν ποιητή και αντα­
παντήσεις του ποιητή, όπως "Florus Ovidio" καί "Ovidius Floro suo"109.
110
Κατά τόν 14° αϊ. ό Δ ά ν τ η ς στη "θεία Κωμωδία" καί ό Β ο κ -
κ ά κ ι ο ς στό βιβλίο του "De mulieri bus Claris" 1 1 1 άντλησαν υλικό α­
πό τις"Ηρωίδες". Ό Chaucer είναι από τους πρώτους ποιητές της έποχης
αυτής πού επηρεάστηκαν πολύ από τις όβιδιανές επιστολές 1 1 2 . Ή επίδραση
zouc είναι ιδιαίτερα φανερή στά ποιήματα " Τό σπίτι της Φήμης " 1 1 3 καί
"θρύλος των κάλων γυναικών" 111+ . Πιθανότατα,ό "Αγγλος ποιητής εέν είχε

105. Τό κείμενο της επιστολής δημοσιεύτηκε άιό τόν W.SCHMID: Ein christ­
licher Heroidenbrief des 6. Jahrhunderts, "Studien zur Textgeschi­
chte und Textkritik", Κολωνία 1959, σο. 25Ì-263.
106. Der heroische Brief, α. 98.
107. Ή αλληλογραφία αύτη υπάρχει στίς εκδόσεις: α) P. ABRAHAMS, Les
oeuvres poétiques de Baudri de Bourgueil, Παρίσι 1926, σσ. 29-39
(Paris Helenae) καί 39-51 (Helena Paridi), β) P. LEHMAHN, ^Pseudo-
antike Literatur des Mittelalters, Λειψία 1927, σ. 67 κ. έξ.
10 8. DÖRRIE, ö.it.
109. Πρβλ. MONTEVERDI, Ovidio nel Medio Evo, σ. 71 καί σημ. 24.
110."Οπως αποδεικνύει ό DÖRRIE (Der Heroische Brief, σ. 352), στον "Πα­
ράδεισο" (IX, 97 η. έξ.) ό Δάντης εισάγει τίς μορφές της Φυλλίδος
της Διδώς καί του 'Ηρακλή,παρμένες από τις 2,7 καί 9 επιστολές των
" Ηρωίδων".
111. Στό βιβλίο αυτό, πού επέδρασε σημαντικά στους μεταγενέστερους, ό
Βοκκάκιος έχει αντλήσει υλικό από οκτώ "Ηρωίδες" του Όβιδίου (6,
7, 9," 12, 11, 15, 16, 17). Βλ. σχετικά' DÖRRIE, δ.π., σσ. 353-51.
112. HIGHET, The Classical Tradition, σ. 99.
U3."0. π.
114. Βλ. ιδιαίτερα E.J. WINSOR, A Study in the Sources and Phetoric of
Chaucer's "Legend of Good Women" and Ovid's "Heroides", Yale 1963
(διδ. διατρ.).
 67
δια3άσει τις '"Ηρωίδες" άπό τό πρωτότυπο αλλά από τή μετάφραση (σέ πε­
0ς
ζό) του 'Ιταλού Filippo Ceffi ( 1 4 αι.),πού είχε γίνει ευρύτατα γνωστή
115
στους κύκλους τών λογίων της 'Ιταλίας και της λοιπής Ευρώπης .
Στην εποχή του Διαφωτισμού ό Α. Ρ ο ρ e γράφει (στό ϋφος τών ό3ι-
116
διανων επιστολών) τά ποιήματα "Sapho to Phaon" και "Eloisa to Abe­
117
lard" . Ό Ch. Ρ C ο 1 a r d e a u δημοσίευσε τό 1758 ενα απόσπα­
118
σμα απαντητικής επιστολής του Άβελάρδου στην Έ λ ο ί ζ α , ένώ ό Cl. J.
Dorât τό 1766 έγραψε τή δική του επιστολή "Lettre d'Abailard à Hé-
loise" 119
. Ό Ν. J. L. G i 1 b e r t συνέθεσε ποίημα - επιστολή της Δί­
120
δω ς στον Αινεία , ό S. R. N i c o l a s de C h a m p o r t τής
121
Καλυψώς στον Τηλέμαχο .
'Αλλά τό θέμα της επιδράσεως τών "Ηρωίδων" στή Λογοτεχνία είναι α­
νεξάντλητο, και θά ήταν ϊσως μάταιο νά επιμείνουμε περισσότερο στην πα­
ράθεση παραδειγμάτων. 'Αρκεί νά ανατρέξει κανείς στό θαυμάσιο 3ιβλίο του
D ö rr ie "Der heroische Brief"''22, VLa νά διαπιστώσει μέσα στις 582
σελίδες του ότι οι "Ηρωίδες" από τους πρώτους αιώνες του Μεσαίωνα μέ-
XPL τά τέλη του 18 αϊ. επέδρασαν στή σκέψη των λονίων της Δύσεως πο­
λύμορφα και σέ έκταση εξαιρετικά μεγάλη.

Πολύ διαφωτιστικό νιά τήν απήχηση τών "Ηρωίδων" στό πλατύ κοινό και,
στους λογίους, ιδίως τής 'Αναγεννήσεως, είναι επίσης τό γεγονός ότι στίς
πρώτες εκδόσεις τών ποιημάτων του Όβιδίου (1470-1503) τό έργο αυτό κα­
τέχει τήν πρώτη θ έ σ η 1 2 3 .

115. DÖRF1E, δ.π., σσ. 355-356.

116."0.π., σ. 116.
117."u.U., σ. 223 κ. Ες.
H S . "0.π., σ. 235.
119. Τό πούημα περελαμ(3ανόταν στη συλλογή: C.J. DURAT, Lettres en vers,
ou êpîtpos héroïques et amoureuses, ΙΙαρεσε 1766, στην enroua δημο-
σεεύτηκαν όΰο ακόμη έπεστολές: "Octavie à Antonius" καε "Héro à
Léandre" (Dörrie, δ. π., σ. 251).
120. DÖRRIE, δ.π., σ. 254. -Πρβλ. BORNEQUE, δ.π., σ. XIV.
121. DÖRRIE, δ.π., σ. 243, 258.
122. Βλ. παραπάνω, σημ. 40, ό'που ό πλήρης τε'τλος.
123. Συμφωνά ^ με _ την εέχόνα τών εκδόσεων αυτών, πού μας δενεε ό Ε. PARA-
TORE (Bibliografia Ovidiana, δ.π., σσ. 9-17), σέ σύνολο 117
σεων επεμε'ρους έ'ργων του Όβυδύου (18 ακόμη έχδόσεεε άφοροϋν εκδο-
στα
opera omnia") σε "Ήρωεδεε" εκδόθηκαν 46 φορές, ou "Μεταμορφώσεες" ά
19, η Ars amatoria" 14, ένώ τά ύπόλουπα έργα (γνήσια καε νόθα) α­
ριθμούν λεγοτερες εκδόσεες.
68
OL "Ηρωίδες" είχαν έπίσηςτήν τύχη νά μεταφραστούν και στην ελληνι­
κή. "Οπως σημειώσαμε παραπάνω, πρώτος μεταφραστής τους υπήρξε ό Μ ά ξ ι ­
μος Π λ α ν ο ύ δ η ς . Ή μετάφραση εκείνη, πού ε\ανε σέ πεζό λόγο
121
πολύ πριν από τό 1295 *, δέν ήταν υποδειγματική. Ό Palmer, πρώτος έκ­
125
δοτης, γράφει δτι πρόκειται γιά εργασία στεγνή και ανούσια, πού
σέ πολλά σημεία δείχνει ατελή γνώση της λατινικής. 'Επισημαίνει λάθη στή
μετάφραση μετοχών και αριθμών,μεταβολή της σειράς των λέξεων κ.ά.Ή εξαί­
ρετη όμως γνώση της ελληνικής μυθολογίας,πού απέκτησε ό Πλανούδης μελε­
126
τώντας τόν 'Απολλόδωρο ,του επέτρεψε νά διορθώσει σέ μερικά σημεία τή
127
λανθασμένη μορφή ονομάτων του πρωτοτύπου ."Ασχετα πάντως άπό τά μετα­
φραστικά της λάθη, ή εργασία αυτή του Πλανούδη έχει σημαντική άξια,για­
τί δείχνει πιθανότατα μιά προσπάθεια νά εισαχθεί και στό Βυζάντιο ή ό-
βιδιανή μόδα τών ποιητικών επιστολών, πού τήν εποχή εκείνη κυριαρχούσε
128
στή Δύση .

Τό 1550, δηλ. τρεις περίπου αιώνες μετά τόν Πλανούδη,ό Κρητικός Θω­
μάς Τριβιζάνος μετέφρασε σέ ελεγειακό δίστιχο τήν έπιστσλή του Πάρη προς
τήν 'Ελένη. Μερικές δεκαετίες αργότερα ό Γερμανός Κάρολος 0 ύ-
12 9
θ ε νό β ιο ς (Utenhovius) \ , εξαίρετος γνώστης της ελληνικής γλώσ­
σας, μετέφρασε (επίσης σέ ελεγειακό δίστιχο) τήν 1 η "Ηρωίδα" (Penelope
Ulixi), πού δημοσιεύτηκε τό 1610 1 3 0 . "Εχουν σωθεί επίσης ή αρχή της με-

124-. Τό 1295 ò Πλανούδης τέλειωσε τή μετάφραση του έργου το'ύ Βοηθίου "De
Consolatione Philosophiae", ποΰ θεωρείται ή καλύτερη του. Πρίν άπό
τη χρονολογία αύτη ή λατυνομάθεια του Πλανούδη δέν ήταν τόσο ικα­
νοποιητική, πράγμα πού έξηγεύ ίσως >ιαί τά λάθη της μεταφράσεως (P/Lr
MER, ό.π., σ. XLVII. -Πρβλ. ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟ, ο.π., ο. VI).
125. Βλ. TUS σχετικές παρατηρήσεις στην εισαγωγή της εκδόσεως του σ. XLVII
κ.έξ. -Πρβλ. ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟ, δ.π., σ. VII.
126. GIGANTE, S.u., σ. 20, αημ. 111.
127."Ο.π., σ. 20.
128.Ή αιιοψη αύτη υποστηρίζεται άπό τόν GIGANTE (δ.π.) καί άποτελεΐ^ό-
πωσδήποτε μιά νε'α ερμηνεία γιά τά κίνητρα της μεταφράσεως τών " Η­
ρωίδων" από τόν Πλανούδη.
129. Βλ. όσα γράφει γι'αυτόν ό PRZYCHOCKI, σ. 37 καί σημ. 2.
130. Πρβλ. PRZYCHOCKI, σ. 37 καί σημ. 3, όπου παρατίθενται οι οκτώ πρώ­
τοι στίχου της μεταφράσεως.
 69
ταφράσεως της 2 '"Ηρωίδας" και διάφοροι άλλοι ελληνικοί οτίχοι του Οΰ-
131
θενοβίου . Τέλος, τό 1874 ό Φίλιππος 'Ιωάννου, καθηγητής στό Πανεπι-
στήμιο 'Αθηνών, μετέφρασε σέ ελεγειακό δίστιχο τήν 1 και την 7 επι­
στολή (Dido Aeneae), πού δημοσιεύτηκαν (χωρίς τό λ α τ ι ν ι κ ό κείμενο) στά
132
"Φιλολογικά Πάρεργα" μαζί μέ τή μετάφραση του των πέντε πρώτων βι­
βλίων των "Μεταμορφώσεων". Μιά τελευταία μετάφραση όλων των "Ήρωίδων"-
133
σέ νεοελληνικό πεζό λόγο-δημοσιεύτηκε στην 'Αθήνα τό 1 9 2 3 .

Ή ποιητική μετάφραση της 1 6 η ς "Ηρωίδας" του Ό β ι δ ί ο υ άπό τόν Τρι-

βιζάνο ε ί ν α ι μέχρι σήμερα ή μοναδική στον ελληνικό χώρρ.

131. PRZYCilDCKI, δ . π .

132. Βλ. Φ. ΙΩΑΝ1ΙΟΥ, Φ ι λ ο λ ο γ ι κ ά Πάρεργα, Άθηνησι 1 8 7 4 , σσ. 441-469.

133.'Ερωτικές Έ ι ι ι ο τ ο λ ε ς (,'Ηρωίδες) κατά μετιίφρασυν Κ.Π., 'Αθήναι, 1923.

70

2. ' Η παράδοση τ η ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ω ς

Ή μετάφραση της όβιδιανής επιστολής από τόν Τριβιζάνο μας έ χ ε ι πα­

ραδοθεί σέ αυτόγραφο χειρόνραφο και. σέ έντυπο πού επιμελήθηκε ό ί δ ι ο ς .

α) Τό χειρόγραφο
Γ Γ
Τό χειρόγραφο ε ί ν α ι σήμερα τμήμα (φφ.1 -13 ) του σύμμεικτου κώδικα
1
Vaticanus Graecus 1480 (16 α ι . ) , πού αποτελείται άπό 98 φύλλα.
2
Στά φ. 1 -2 περιέχεται ή αφιερωτική επιστολή στον Μαριανό S a v e l l i
3
χωρίς χρονολογική έ ν δ ε ι ξ η . Τά φ. 2 -3 περιέχουν τήν υπόθεση (argumen­
Γ Γ
tum) ελληνικά και λ α τ ι ν ι κ ά , ένώ στά φ. 3 - 1 3 υπάρχει ή μετάφραση της ε­
πιστολής μέ συμπαράθεση του λ α α ν ι κ ο ϋ κειμένου. Κάθε σελίδα π ε ρ ι έ χ ε ι 34
στίχους ( ο ί ελληνικοί σ τ ί χ ο ι στις σελίδες recto και ο ι λατινικοί στις
σελίδες verso) σέ γραφή ι δ ι α ί τ ε ρ α προσεγμένη και χωρίς συντομογραφίες.
Σποραδικά παρατηρούνται μερικές διανραφές. Στό τέλος του λ α τ ι ν ι κ ο ύ κ ε ι ­
μένου (φ. 12 ν ) σημειώνεται ή λέξη " f i n i s " , ένώ στό τέλος του ελληνικού
(φ. 13 r ) ή αντίστοιχη "τέλος".

Μολονότι δέν υπάρχει σέ καμιά σελίδα υπογραφή του Τριβιζάνου, ή

1
παραβολή του χειρογράφου μέ τόν P a l a t i nus Graecus 386 * δέν αφήνει κα­
μιά αμφιβολία ο τ ι πρόκειται γ ι ά αυτόγραφο τ ο υ . Ό νραφικός χαρακτή­
ρας ε ί ν α ι ό ί δ ι ο ς , ή χαρακτηριστική σημείωση της λέξεως "τέλος" κ ο ι ν ή 5 .

1. Βλ. περυγραφή του στοϋ PRZYCHOCKI, σσ. 9-10. Ή σύντομη περιγραφή που
δύνω έδώ βασίζεταυ καί σέ φωτοτυπία, ιιοΰ προμηθεύτηκα άπό τη Βυβλιο-
θήκη τοϋ Βατυκανοϋ .Ό κώδυκας δε'ν εχευ ακόμη περυγραφεϊ στους καταλό­
γους των ελληνικών χεμρογράφων τοϋ Βατικανού.
2. TLÓ τόν Μαριανό Gavelli, ένθερμο ύποστηρι,κτη των κλασυκών γραμμάτων
και έπύσκοπο άπό τό 1554-, βλ. δσα γράφει ό CANART, Les épigrammes, σσ.
207-208, σημ. 12.
3. Βλ. καύ παραπάνω, σσ. 32-33, σημ. 4-6.
4.Ό κώδικας αυτός εϊ-ναυ αναμφισβήτητα αυτόγραφο του Τρμβυζάνου.Βλ.σχε­
τικά, σσ. 320-321.
, , , , , , ν ,
5. Βλ. τη λεζη αυτή στις φωτοτυπυες των φ. 105 του Palat. Gr. 386 καυ
13 τοϋ Vat. Gr. 1480, που δημοσυεύευ ό CANART (L' unique exemplai­
re, σ. 183 καό 189 άντύστουχα (πόνακες III καί IV)).
 71
'Επίσης στά δυο χειρόγραφα χρησιμοποιήθηκε χαρτί μέ τά 'ίδια ύοατόσημα
6
και μελάνι τοϋ ίδιου χρώματος .
Γ
Τά φ. 13 -95 περιλαμβάνουν διάφορα άλλα κείμενα, πού δέν σχετίζον­
7 8
ται όμως μέ τόν Τριβιζάνο .Κατά τήν άποψη του Przychocki , τά κείμενα
αυτά στάλθηκαν στον Savelli από φίλους του, και αυτός τά συνεστάχω-
σε σέ έναν κώδικα δίνοντας τήν πρώτη θέση στη μετάφραση τοϋ Τριβιζάνου.

Τό όβιδιανό κείμενο του Vat. Gr. 1480 έχει εντελώς ιδιαί­

ης
τερη σημασία γιά τήν ιστορία της παραδόσεως της 1 6 επιστολής τοϋ Ό -
βιδίου: Τό λατινικό κείμενο περιέχει τρύς αμφισβητούμενους ώς προς τή
γνησιότητα στίχους 39-144, πού ελάχιστες άλλες πηγές τους παραδίδουν."Ο­
πως είναι γνωστό, οι στίχοι αυτοί - έκτος από τό χειρόνραφο τοϋ Τριβι-
ζάνου-σώζονται μόνο στους έξης κώδικες: ναίίεαηυε Pal at. Lat.l707(Vpa),
ου ου ου
15 αι., Fragmentuni Paulinum (φ), 1 5 - 16 αι. , Escoriai g-III-1(e),
ου
15 αι., και Harleianus 2565 (κ) τοϋ Βρεταννικοϋ Μουσείου, 15°υ αι.,
στους όποιους πρέπει νά προστεθούν και οι παλαιότατες εκδόσεις της Πάρ-
9
μας τοϋ 1477 (π) και της Vicenza του 1480 ( β ) .
Κατά τόν Przychocki, ό Vat. Gr. 1480 σέ μερικά σημεία υπερέχει και
από τό Fragmentum Paulinum, και,επειδή αυτό έχει τώρα χαθεί 1 ",πρέπει νά
θεωρηθεί ώς τό μοναδικό χειρόγραφο πού προσφέρει τις καλύτερες γραφές
των στίχων 39-144. Ή κωδικολογική έρευνα και ή σύγκριση μέ έντυπα πού
επιχείρησε τόν οδήγησαν στό συμπέρασμα ότι ό Τριβιζάνος αντέγραψε τό κεί­
μενο από ενα χειρόγραφο εξαιρετικής αυθεντικότητας, πού έχει τώρα ορι­
στικά χαθεί. 'Αντίθετα, ό Dörrie είναι της γνώμης ότι τό λατινικό κεί­
μενο τοϋ Vat. Gr. 1480 αποτελεί αντιγραφή της Aldina.

6. PRZYCHOCKI, ö.π., σ. 10. Ό CANART (ο.π., α. 191) συμφωνεί μέ τον

Πολωνό φιλόλογο, αν χαί διαπιστώνει ό'τι ή γραφή )<αί τά υδατόσημαδέν
είναι απολύτως όμοια άλλα πολύ συγγενή. 'Η παρατήρηση του CANART (ό.
π.) ότι ό Τριβιζάνος υπογράφει, στό τέλος των περισσότερων παραγρά­
φων του Palat. Gr. 386 μέ ένα είδος σταυρού είναι σωστή, δέν διαπί­
στωσα όμως τό ίδιο >ιαί στον Vat. Gr. 1480, ά'ν αϋιό έν^οει μέ την πρό­
ταση "le signe caractéristique des fins de paragraphe s' y retrou-
ve".

7. Βλ. σχετικά PRZYCHOCKI, σ. 1Ü.

8 . "Ο.π .
9. DÖRRIE, Untersuchungen, σ. 371-72, )<αί FISCHER, σ. 132.
10. Συμφωνά μέ πληροφορία τοϋ DORRIE (, ό. π. , σ. 372), ró χειρόγραφο
αυτό είχε χρησιμοποιηθεί τό 1829 από ιόν J. Chr. Jahn,ctuó τότε δμως
αγνοείται ή τύχη του.
72
Τό πιθανότερο είναι ότι ό Τριβιζάνος εργάστηκε συνδυαστικά, είχε δηλ.
υπόψη του κάποιο χειρόγραφο, πού τό παρέβαλε όμως προς τό κείμενο των
11
εκδόσεων του "Αλδου .

3) Τό έντυπο

Ό Przychocki, ή έκδοση του όποιου βασίστηκε στον Vat. Gr. 1480, γνώρι­
ζε από πληροφορίες παλαιών βιβλιογράφων οτι ό Τριβιζάνος είχε γράψει
και επιγράμματα, τά όποια εκδόθηκαν τό 1553 μαζί μέ τή μετάφραση της ε­
12 13
πιστολής του Πάρη . "Οπως ό ίδιος γράφει , αναζήτησε τό έντυπο αυτό
στις βιβλιοθήκες της Πολωνίας και στις σπουδαιότερες βιβλιοθήκες της λοι­
πής Ευρώπης, οί έρευνες του όμως έμειναν άκαρπες. 'Αλλά ένώ ερευνούσε
γιά τό έντυπο, τελείως τυχαία ανακάλυψε στή βιβλιοθήκη του Βατικανού τό
χειρόγραφο της μεταφράσεως.

Ό Przychocki δέν μπορούσε φυσικά νά ξέρει τήν εποχή εκείνη ότι έ­

να αντίτυπο της σπάνιας εκδόσεως βρισκόταν στην κατοχή του μαρκησίου Φι­
λίππου Ferrajoli, πού τό 1926 τό δώρισε (μαζί μέ ολη τήν οικογενειακή
του συλλογή βιβλίων και χειρογράφων) στον Πάπα Πιο ΙΑ', και έτσι πέρασε
στή βιβλιοθήκη του Βατικανού11*. Τό αντίτυπο αυτό, πού τό ανακάλυψε και

11. Γιά τό ζήτημα αυτό βλ. όσα γράφονται, παρακάτω,στίς σ. 75-91.

12. PRZYCHOCKI, σ. 10 καί σημ. 1, όπου ή μνεία των παλαιών βιβλιογραφι­
κών ενδείξεων γιά τήν έντυπη έκδοση της μεταφράσεως καί των επιγραμ­
μάτων τοϋ Τριβιζάνου. Κατά τόν CANART (L' unique exemplaire, σ. 173,
σημ. 2), ou πληροφορίες τών παλαιών βιβλιογράφων προέρχονται άιό τή
σημείωση τοϋ G. DRAUDIUS στό βιβλίο του B i b ì i o t h e c a Clas-
sica (Φραγκφούρτη 1611), ο. 1142: "Tliomae Trivisani Epigram.Gr.
Patavii apud Iacob. Fabianum, 53" καί σ. 1171: "Thomas Trivisanus
carm. Gr. reddidit epistolam Paridis ad Helenam. Patavii apud Iac.
Fadianum, 53". Εξαίρεση - σύμφωνα με' τόν Canart - αποτελεί ή πλη­
ροφορία τοϋ C. CANAL (Bibìiotheca scriptorum classicorum Graecorum
et Latinorum,τόμ.l,Bassano 1884, σ. 149, αριθμ. 2260): 'EpistolaPa-
tidis ad Helenam a Thoma Tribezano versibus graecis expressa - Pa­
tavii 1553, 8 min.", στην όποια ό τυ'πος "Tribezano" Mat ή λεπτομέ­
ρεια "8 min." δε'ν έχουν σχέση μέ τή σημείωση τοϋ DRAUDIUS. Ό έκδο­
της ήταν ò Iacomo Fabriano (βλ. γι'αύτόν οσα γράφει ό CANART, δ.π.,
σ. 193), που' ό DRAUDIUS τόν μνημονεύει, ώς "Fabiano" η "Fadiano". "Ο­
τι πρόκειται γιά λανθασμένη γραφή του "Fabriano", είχε ήδη επισημά­
νει ό PRZYCHOCKI (δ.π.).

13. "Ο.π. , σ. 9.
14. CANART, L' unique exemplaire, σσ. 173-174.
 73
15
τό περιέγραψε μέ ύποδεινματικό τρόπο ό Canart , δέν είναι πάντως το μο­
ναδικό, εφόσον έγινε γνωστό οτι καί ενα δεύτερο αντίτυπο υπάρχει στή Βοδ-
16
ληιανή Βι3λιοθήκη της 'Οξφόρδης .
Στό έντυπο έχουν εκδοθεί πράγματι (μαζί μέ τά επιγράμματα, των
όποιων χειρόνραφο δέν έχει σωθεί) τό λατινικό κείμενο καί η μετάφρσ-
ση της όβιδιανής επιστολής, μέ σημαντικές όμως μεταβολές σέ σχέση μέ τό
χειρόγραφο. 'Αρχίζοντας άπό τά ελληνικά κείμενα της εκδόσεως, παρατηρού­
με μερικές διορθώσεις καί προσθήκες στην αφιερωτική επιστολή προς τόν
Savelli, άπό τις όποιες σπουδαιότερη είναι ασφαλώς ή σημείωση της χρο­
νολογίας "Τοϋ αφν'μηνός μαιμακτηριώνος'ε' ισταμένου", πού μας πληροφο­
ρεί ότι ή μετάφραση είχε τελειώσει πριν άπό τις 5 Νοεμβρίου 1550. Στή
μετάφραση τής υποθέσεως τής επιστολής του Πάρη έχουν γίνει τρεις μόνο
επουσιώδεις διορθώσεις, στό κυρίως όμως κείμενο οι μεταβολές είναι πολ­
λές. 'Αρκετοί στίχοι (24 συνολικά) έχουν τροποποιηθεί ριζικά ή παρου­
σιάζονται σημαντικά αλλαγμένοι ώς προς τή σειρά των λέξεων τους (2, 8,
9, 10, 13, 55, 77, 81, 97, 98, 104, 115, 122, 148, 174, 187, 192, 205,
206, 237, 306, 310, 326, 333) .

Σέ άλλους στίχους οι μεταβολές εντοπίζονται μόνο σέ ήμιστίχια (6,

34, 113, 177) ή σέ μικρότερα τμήματα (193, 204). Παρατηρείται επίσης αν­
τικατάσταση μεμονωμένων λέξεων άπό άλλες (86, 87, 102, 219, 223, 257,
285, 378) ή απλή μεταβολή τής σειράς τους μέσα στον ίδιο στίχο (35,339).
Μέ τις διορθώσεις αυτές αποδίδεται προφανώς πληρέστερα τό νόημα του λα­
τινικού κειμένου ή εξυπηρετείται περισσότερο ή μετρική κατασκευή. Διορ­
θώνονται ακόμη καί μερικές εσφαλμένες γραφές του χειρογράφου ( 18, 32,
33, 52, 64, 75, 94, 105, 118, 125, 130, 135, 159, 161, 16,4, 190, 323,
340, 341, 347, 354), έμειναν όμως αδιόρθωτα αρκετά λάθη (συνολικά 47),

15."Ο.π., σσ. 174-177. Στίς σελίδες 177-182 της μελέτης του ό CANART yet s
δίνει σύντομες άλλα ουσιαστικές πληροφορίες για τά πρόσωπα στα όποια
είναι αφιερωμένα τά επιγράμματα, ένώ στό υπόλοιπο τμήμα της αξιοποι­
ούνται ό'λα τά μέχρι τό 1973 γνωστά στοιχεία γιά τη ζωη' καί co έργο
τοΰ Θωμά Τριβιζάνου. 'Ιδιαίτερα πολύτιμες είναι οι απόψεις του CA­
NART γιά τό άντιγραφιχό έργο του Κρητικού λογίου (σο. 191-592).
16. Τό αντίτυπο αυτό, πού τό είχε επισημάνει ό Η. PERNOT, είναι καταχω­
ρισμένο μέ τά στοιχεία: BYW. U6. 18. Βλ. Φ. Η. ΗΛΙΟΥ, Προσθήκες στην
Ελληνική' Βιβλιογραφία. Α'. Τά βιβλιογραφικά κατάλοιπα τοϋ Ε. Le­
grand καί τοϋ Η. Pernot (1515-1799), Άθη'να 1973, ασ. 53-54 . —Ι1ρβ\ .
Γ. ΛΑΔΑ καί ΑΘ. ΧΑΤΖΗΔΗΜΟΥ, Προσθήκες, διορθώσεις καί συμπληρώσεις
στη'ν Ελληνική Βιβλιογραφία τοΰ Emile Legrand, τόμ. Α', Άθη'να 1976,
σσ. 44-45.
74
πού αφορούν κυρίως στην ενκλιση του τόνου η στή χρήση της υπογεγραμμέ­
νης (π.χ. άπιθήσω, ομώς τι, καυτός κ.α.), ή παρεισέφρησαν νέα (έχρην,
φήμ', ωσ' κ.α.).
Ώ ς προς τό λατινικό κείμενο, στό έντυπο έγιναν αρκετές διορθώσεις ή
17
αντικαταστάσεις γραφών , μέ σκοπό τήν αποκατάσταση άντιγραφικών σφαλ­
μάτων τοϋ χειρογράφου ή τήν ευθυγράμμιση του κειμένου στά σημεία αυτά
18
σύμφωνα μέ τις εκδόσεις του "Αλδου . "Εμειναν δμως καί έδώ αδιόρθωτα
19
λάθη ή έγιναν νέα .

Συμπερασματικά θά μπορούσαμε νά πούμε ότι ή οβιδιανή επιστολή (λα­

τινικό κείμενο καί - κυρίως - ελληνική μετάφραση) έχει στό έντυπο τήν
οριστική μορφή πού θέλησε νά της δώσει ό Τριβιζάνος, καί επομένως ήταν
αναγκαίο ή επανέκδοση της νά βασίζεται σ'αύτό καί όχι στό χειρόγραφο.

17. Βλ. παρακάτω, σσ. 85-86, το συγκεντρωτικό πίνακα των διορθώσεων αυ­
τών (πίν. Γ ' ) .
18. Βλ. σχετικά σσ. 86-87.
19. Στό φ. Dv τοϋ έντυπου υπάρχει, κατάλογος μέ διορθώσεις μερικών yóvo
τυπογραφικών σφαλμάτων. Γυά τά υπόλοιπα σημευώνεται χαρακτηριστικά:
"Non nulla alia iiic leviora consulto ommissa sunt, quae cautus le­
ctor per se animadvertere poterit".
 75

3. ' Η πηγή τοϋ Λατινικού κειμένου του κώδικα Τ

"Ενα άπό τα δυσκολότερα προ3λήματα είναι ή εύρεση της πηγής άπό τήν
οποία άντλησε ό Τρι3ιζάνος τό λατινικό κείμενο τοϋ κώδικα Τ (= Vat. Gr.
1480),που έχει κατανραφεϊ δίπλα στην ελληνική μετάφραση. Μέ τό θέμα αυτό
1
ασχολήθηκε γιά πρώτη φορά ό Przychocki .

'Επιχειρώντας μιά κωδικολονική έρευνα σέ βάθος, ό Πολωνός φιλόλογος

1
καταλήγει στό συμπέρασμα ' ότι τό πρότυπο του κώδικα Τ πρέπει νά ήταν κά­
3
ποιος δεύτερος κώδικας της οικογενείας Ρ (= Parisinus 8242, 9 αι.) ,
πολύ βελτιωμένος, πού τώρα έχει χαθεί ή αγνοείται ή τύχη του.

Στή συνέχεια ό Przychocki, εξετάζοντας τό ενδεχόμενο νά προήλθε ό Τ

άπό κάποιο έντυπο της εποχής, γράφει ότι αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο
νά αποδειχθεί, δεδομένου ότι πριν άπό τό 1554, δηλ. τότε πού ό Τριβιζά-
νος ετοίμασε τή μετάφραση της όβιδιανής επιστολής,είχαν τυπωθεί και κυ­
1
κλοφορήσει περισσότερες από 100 εκδόσεις των "Ηρωίδων "'. Πάντως, τις εκ­
δόσεις αυτές τις έξήτασε όλες καί τις συνέκρινε προς τόν Τ, νιά νά κα­
ταλήξει στή διαπίστωση πώς μεταξύ τοϋ Τ καί των εκδόσεων εκείνων πού
έγιναν πριν άπό τό 1500 δέν υπάρχει γενικά συμφωνία.

Σχετικά μέ τις εκδόσεις των "Ηρωίδων" πού προήλθαν από τό τυπο­

γραφείο του "Αλδου Μανουτίου5, ό Πολωνός φιλόλογος σημειώνει: "Simili
1 . "O.K. , σ ο . 25-36.

2."Ο.π., ο. 31.
3. Γ ι ά ili χ ε ι ρ ό γ ρ α φ η π α ρ ά δ ο ο η τω 1 ' " ' Η ρ ω ί δ ω ν " κ α ί τ ί ς ο ι κ ο γ έ ν ε ι ε ς των χει­
ρογράφων σημει ώνω εδώ τ ί ς β α σ ι κ ό τ ε ρ ε ς μ ε λ έ τ ε ς : H . S . SELDiluYER. P r o l e ­
gomena c r i t i c a ad I l e r o i d c s U v i d i a n a s . V i n d o b u n a e 1878.— DORRIE, U n t e r ­
s u c h u n g e n , p a s s i n i . — G , LUCI, U n t e r s u c h u n g e n z u r T e x t g e s c h i c h l e Ovi d s ,
Βόννη 1 9 6 8 , σ ο . 11-4 3.

4."θ.π., σ. 3 4 .

5. Γεά τή σ η μ α σ ί α των ε κ δ ό σ ε ω ν α υ τ ώ ν , π ο ύ α ν α μ φ ι σ β ή τ η τ α α π ο τ έ λ ε σ α ν σ τ α θ ­
μ ό , Β λ . BÖRRIE, U n t e r s u c h u n g e n , ο . 3 7 1 , 39 3. Ά ξ Υ ζ ε ι vet σ η μ ε ε ω θ ε ε ό τ ι
σ τ η ν πρώτη A l d i n a τ ο ΰ Ό β ε δ ί ο υ ( 1 5 0 2 ) σ υ ν ε ρ γ ά σ τ η κ ε έ ν α ς Κ ρ η τ ι κ ό ς ,ό ί!ε-
κ ό λ α ο ς Β υ ζ ά ν τ ι ο ς .Βλ. σ χ ε τ ι κ ά Π. Ι . ΠΑ1Ι0ΥΣΑΚΑ - Χ. Γ. ΠΑΤΡΙ1ΙΕΛΙΪ. Ή α λ ­
λ η λ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ Ι ω ά ν ν ο υ Γ ρ η γ ο ρ ο π ο υ λ ο υ μ ε τ ά τ ο ϋ II. Ι Ι ο υ σ ο υ ρ ο υ , Ά . Άπο-
σ τ ό λ τ ι , Ζ . Κ α λ λ ι ε ' ρ γ η κ α ι άλλων λ ο γ ί ω ν τ η ς Α ν α γ ε ν ν ή σ ε ω ς χρονολογουμε'νη
(14-94 - 1 5 u 3 ) , " Έ π ε τ η ρ ε ς τ ο ΰ Μ ε σ α ι ω ν ι κ ο ύ Α ρ χ ε ί ο υ " τ η ς Α κ α δ η μ ί α ς Ά-
νηνίϊιν 1 0 ( 1 9 6 0 ) , σ ο . 1 9 7 - 1 9 8 . - Πρβλ. Η. MAH0U8SA1 AS , S e p t l e t t r e s iné-
d i t e s ( 1 4 9 2 - 1 5 0 3 ) . D u r e c u e i l r e t r o u v é de d e a n G r ë g o r o p o u l o s ( Π ε ν . Α ' -
B ' ) " Θ η σ α υ ρ ί σ μ α τ α " 13 ( L 9 / 6 ) , σ . 3 2 .
76
6
modo, saeculo XVI ineunte, quae sunt emissae Aldinae (α. 1502,1515,152Π)
tantopere a Τ differunt,ut de affini tate quadam ne cogitari quidem pos­
si t" .

Στο 'ίδιο αρνητικό συμπέρασμα κατέληξε εξετάζοντας καί τις κάπως με­
ταγενέστερες εκδόσεις του 16 αι., μολονότι διέκρινε μιά πολύ μενάλη
ομοιότητα μεταξύ του Τ καί της εκδόσεως πού έγινε στό Λούγδουνο (Lugdu-
7
nensis) τό 1534 .
8
Τό τελικό συμπέρασμα τοΰ Przychocki είναι οτι τό λατινικό κείμενο
τοϋ Τ πρέπει νά έχει αντιγραφεί δχι από κάποια έκδοση, αλλά από ένα χει­
9
ρόγραφο μεγάλης αξιοπιστίας . Ή συμφωνία πού υπάρχει σέ ορισμένα ση­
μεία μεταξύ του Τ καί μερικών εκδόσεων" οδηγεί στό συμπέρασμα οτι 'ίσως
καί ό Τ καί αυτές οι εκδόσεις απέρρευσαν άπό τόν ίδιο αρχαίο κώδικα. 'Ο­
ρισμένες γραφές, όπως patiere (95) αντί petiere, pistos (112) αντί pic-
tos, vincerat (266) αντί vicerat, satis (283) αντί fatis κ.5., μαρτυ­
ρούν άντιγραφικά σφάλματα, στά όποια δέν θά ύπέπιπτε τόσο εύκολα ό Τρι-
3ιζάνος, αν είχε υπόψη του έντυπο.

Κατά τόν Przychocki, ό Τριβιζάνος δέν είναι απίθανο νά είχε στην κα­
τοχή του ενα τόσο σημαντικό χειρόγραφο, επειδή ή οίκονένεια τών Τριβι-
ζάνων είχε σπουδαία βιβλιοθήκη στην Πάδοβα καί ό ίδιος ασχολήθηκε μέ τή
γραφή καί τήν εμπορία χειρογράφων 10 .

Ώ ς προς τήν υπόθεση (argumentum) πού προτάσσεται της όβιδιανης ε­

πιστολής στον κώδικα Τ, ό Πολωνός φιλόλογος δέν είναι βέβαιος αν αντλή­
θηκε άπό χειρόγραφο ή άπό έντυπο βιβλίο 1 1 .

Στό θέμα τοϋ προτύπου του Τ επανήλθε κατά τά τελευταία χρόνια ό Γερ­
μανός καθηγητής Η. Dörrie, πού δέν επιχειρεί ανασκευή τών απόψεων τοΰ
6. Ό PRZYCHOCKI παραλείπει, τήν έκδοση τοϋ 1533.

7."θ.π. , α. 35 .
8 . "Ο.π .
9. Την κρίση του γυά τήν αξία τοΰ χειρογράφου-προτύπου τοϋ Τ ό PRZY­
CHOCKI τή στηρίζει, στη διαπίστωση (σ. 33) οτι σέ αρκετά σημεία ό Τ
παρέχει καλύτερες γραφές άπό τό Fragmentum Paulinum (φ ) για τους στί­
χους 39-144, τών οποίων αμφισβητήθηκε ή γνησιότητα. Καί επειδή τό
Fragmentum Paulinum έχει τώρα χαθεί, ό Τ πρέπει νά θεωρείται ή κα­
λύτερη πηγή των στίχων αυτών, γιά τή γνησιότητα τών οποίων ό PRZY­
CHOCKI δέν έχει καμιά αμφιβολία (σσ. 27-30).
10. "0.π., σ. 36.
11."0.π., σσ. 25-27.
 77
Przychocki, αποφαίνεται όμως κατηγορηματικά οτι ό Τ είναι αντιγραφή της
12
Aldina .
13
Τεκμηριώνοντας τήν αποψή του επισημαίνει δυό βελτιώσεις -κοινές
στην Aldina και στον Τ - πού δέν υπήρχαν σέ καμιά προηγούμενη έκδοση,
11
δηλ. τήν παράλειψη του διστίχου 97-98 καί τό cupiere (93) * αντί petiere.
Στή συνέχεια γράφει: "Ferner sei hier die Liste der kleinen Besse­
rungen gegeben, die im Laufe der 22 Jahre zwischen β (= editio Vicenti­
na,1480) und Aldina gefunden wurden. In Aid. u n d t s t e h e n
1 5
sie alle;" .
'Ακολουθεί ό πίνακας των βελτιώσεων:
στ. 42 fide Aid. t | fido πβ (n=ed. Pamensis,1477).
" 47 metuendaque Aid. ί 1 metuenda πβ.
" 52 indicium Aid. t.] judicium πφ.
ου
53 nemorosis Ald.tcp | nemorosus nß-soVpa(=Vat.Palat.1707,15 αί. ).
" 57 Dardaniae Aid. t | dardanide πβφ.
" 85 nos Aid. t j dos πβ; os φ.
" 91 nato ... recepto Aid. t | nata ... recepta est πβφ.
" 107 Troia Aid. t [ Troiaque πβφ.

Τό τελικό του συμπέρασμα είναι16: "Nach diesem Befund kann kaum ein
Zweifel sein, daß t aus Aldina entnommen ist".

Σχετικά μέ τις διαμετρικά αντίθετες απόψεις τοο Przychocki καί του

Dörrie, θά ήθελα νά διατυπώσω μερικές παρατηρήσεις, πού πιστεύω οτι το­
ποθετούν τό θέμα στή σωστή του βάση.

Ή εικόνα του Τ, όπως τουλάχιστο προκύπτει από τήν έρευνα του Πολω­
νού φιλολόγου, είναι εξαιρετικά περίπλοκη, σέ σημείο πού νά μήν αφήνει
περιθώρια νιά νά είναι κανείς κατηγορηματικός. Ό ίδιος ό Przychocki εκ­
φράζεται μέ πολλή σύνεση καί επιφύλαξη,μολονότι δέν φαίνεται νά έχει αμ­
φιβολίες ώς προς τά συμπεράσματα στά όποια καταλήγει.

θά μπορούσε όμως νά παρατηρήσει κανείς ότι τήν εποχή πού νράφτηκε ή

12. Untersuchungen, α. 371.
]ί. "O.K., σ. 374.

14.Άπό τυπογραφική αβλεψία ατό κείμενο co υ Dörrie οημευώνεταυ ό στ. 90

αντί 93.
15. Η υπογράμμιση είναι δίκη μου.
16. "Ο.π., σ. 374.
78
μελέτη του ελάχιστα πράγματα ήταν γνωστά γιά τό μεταφραστή της όβιδια-
νής επιστολής.

Σήμερα, τό επιχείρημα τοϋ Przychacki ότι δ Κρητικός λόγιος δέν απο­

κλείεται νά κατείχε ενα τόσο σπουδαίο'χειρόγραφο, γιατί ή οικογένεια τών
Τριβιζάνων της Πάδο3ας είχε πλούσια βιβλιοθήκη, ασφαλώς δέν ευσταθεί. Ό
17
Przychocki συγχέει τόν Κρητικό μέ τόν ομώνυμο Βενετό Τριβιζάνο . Είναι
όμως τώρα απόλυτα εξακριβωμένο ότι ό μεταφραστής του Όβιδίου Θωμάς Τρι-
βιζάνος δέν είχε συγγένεια μέ τους Τριβιζάνους της Πάδοβας. Είχε έλθει
στην πόλη αυτή ώς σπουδαστής και τό 1554 επέστρεψε στή γενέτειρα του,
στην Κρήτη, οπού ήταν εγκατεστημένη όλη ή οικογένεια του.

Είναι επίσης πολύ αμφίβολο αν ασχολήθηκε συστηματικά μέ τήν εμπορία

χειρογράφων. Τά κείμενα του Pal at. Graecus 386-γιά τά όποια δέν έχουμε
•
μαρτυρία δτι αντιγράφτηκαν κατά παραγγελία— πουλήθηκαν στον G. Tanner
18
τό 1553, δηλ. ενα χρόνο προτού επιστρέψει στην Κρήτη ό Τριβιζάνος .
Δέν φαίνεται λοιπόν πιθανό ότι ό Κρητικός σ π ο υ δ α σ τ ή ς της
Πάδοβας είχε στην διάθεση του ενα τόσο σπουδαίο χειρόγραφο, άπό τό όποιο
αντέγραψε τό λατινικό κείμενο του Τ.
Οι δυνατότητες του άλλωστε νά προμηθεύεται κείμενα γιά αντιγραφή πρέ­
πει νά ήταν μάλλον περιορισμένες, πράγμα πού φαίνεται, νομίζω, και άπό
τή σημείωση τοϋ ίδιου στον Pal at. Gr. 386 (φ. 65 r . Πρβλ. και φ. 105 ν ):
"του αφν'ετους μηνός βοηδρομιώνος η' ισταμένου και ταύτην τήν βίβλον Θω­
μάς ότριβηζάνρς όκρής έν παταβίω σπουδή πολλή έξεγράψατο δι'ήμερών ιδ',
ε π ε ι δ ή où τοϋ αντιγράφου κατεξουσίαζεν"19.
'Αλλά και άν υποτεθεί οτι ενα τέτοιο χειρόγραφο είχε βρεθεί κατά έ­
ναν οποιονδήποτε τρόπο στά χέρια του, τό νά βασιστεί σ'αύτό μόνο, αγνο­
ώντας τις έντυπες εκδόσεις και μάλιστα του "Αλδου, πού παρείχαν τό αυ­
θεντικότερο γιά τήν εποχή κείμενο τών '"Ηρωίδων" 20 , προϋποθέτει μεγάλη
πεποίθηση στην υπεροχή του χειρογράφου του,πού φυσικά έπρεπε νά άπορρέ-
/
ει άπό βαθιά γνώση της χειρόγραφης παραδόσεως και τών προβλημάτων τοϋ

17. Βλ. παραπάνω,σ. 45 και σημ. 1.

18. Βλ. παραπάνω,σ. 33.
19. Πρβλ. καί σ. 316, σημ. 19 καύ 20.
20. "Οπως γράφει ό DÖRRIE (ο.it., σ. 393), "Der Text der Aldina (1502) stand
über 150 Jahre lang in u n b e s t r i t t e n e r Geltung".
 79
λατινικού κειμένου.Τέτοια όμως γνώση,πού σέ τελευταία άνάλυαη προϋποθέ­
τει αποκλειστική ενασχόληση μέ τό κείμενο,είναι δύσκολο νά πιστέψουμε ό­
τι είχε ένας "Ελληνας σπουδαστής,αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας οτι οι"Ελ­
ληνες λόγιοι πού έζησαν στην Ιταλία κατά τόν 15° αιώνα καίτίς αρχές του
21
16ου,έκτος από ελάχιστες εξαιρέσεις,δέν κατείχαν άριστα τή λατινική .

'Αλλά μπορεί νά προβληθεί δικαιολογημένα ή αντίρρηση οτι υπήρχαν και

άλλοι περισσότερο ειδήμονες, μέ τους οποίους είχε συζητήσει τό θέμα,εί­
χε πειστεί γιά τήν εξαιρετική άξια του χειρργράφου και αποφάσισε νά στη­
ριχθεί μόνο σ'αΰτό. 'Εάν όμως πίστευε οτι κατείχε ένα τόσο σημαντικό χει­
ρόγραφο, θά τό είχε αναφέρει, φαντάζομαι, σέ κάποιο σημείο της αφιερω­
τικής τρυ επιστολής στον Savelli, όπως παλαιότερα ό έκδοτης τής π είχε
σημειώσει στον πίνακα περιεχρμένων: "Eiusdem heroidum liber unicus, in
22
quo plurimi versus additi ex a n t i q u i ss i m o c o d i c e" .

"Ας μήν ξεχνούμε επίσης ότι ή χειρόγραφη παράδοση των "Ηρωίδων" ή­

ταν περίπλοκη και γι'αυτό οί γραφείς αντέγραφαν συνήθως τό κείμενο πού
23
ήθελαν συνδυάζοντας γραφές από δύο ή περισσότερα χειρόγραφα . Τό νά βα­
σιστεί λοιπόν ό Τριβιζάνος σέ ενα μόνο χειρόγραφο θά ήταν οπωσδήποτε τολ­
μηρό. 'Εξάλλου, βασικά ενδιαφερόταν νά μεταφράσει τήν όβιδιανή επιστολή
και όχι νά παρουσιάσει ενα άγνωστο χειρόγραφο του Όβιδίου. Άφοΰ όμως
αποφάσισε νά καταγράψει δίπλα στην ελληνική μετάφραση και τό λατινικό κεί­
μενο, νά αναλάβει δηλαδή και ρόλο έκδοτη, πρέπει νά υποθέσουμε οτι ε­
νήργησε όπως ενεργούσαν συνήθως οί έκδοτες, δηλ. έλαβε υπόψη του περισ­
σότερα άπό ένα κείμενα.

'Αλλά και ή άποψη 'ότι ό Τριβιζάνος δέν θά έκανε τόσο εύκολα άντίγρα-
φικά σφάλματα, αν αντλούσε τό κείμενο άπό κάποιο έντυπο, δέν ευσταθεί
απόλυτα. "Αν ό Przychocki είχε μελετήσει τό άντιγραφικό του έργο, θά εί­
χε διαπιστώσει οτι δέν είναι ιδιαίτερα προσεκτικός, ο'ύτε όταν αντιγρά­
φει άπό έντυπα, ακόμη και όταν πρόκειται νιά ελληνικά κείμενα. Στά ελ­
ληνικά επιγράμματα π.χ.τοΰ'Ιαναΰ Λάσκαρη,πού τά αντέγραψε άπό τήν έκδο­
ση του 1527 ή του 15372"1, τά λάθη δέν απουσιάζουν 25 .

21. ΙΙρβλ. ΓΙΑΝΜΑΚΟΠΟΥΛΟ, α. 256 Hai σημ. 35.

22. DÖRRIE, 3.1t. , σ . 370.
23. " Ο . ι . , σ. 3/1 και 126 (4).
24. Βλ. MESCHINI, σ . 7.
25. Π . χ . δ ο ρ ύ κ τ η τ ό ς κερ ( 3 , 1 ) α ν τ ί ό ο ρ ί κ τ η τ ό ς ιιερ, ξοοθο'ς (9,3) α ν τ ί ξου-
θ ό ς , LÀCISL ( 9 , 5 ) α ν τ ί ι λ α θ υ , ?\κα ( 3 0 , 4 ) α ν τ ί ή κ α , ε ΰ φ υ έ ω ς ( 3 1 , 4 ) α ν ­
τ ί ε ύ φ υ έ ο ς ιι. α .
80
Δεν αποκλείεται λοιπόν τά άντιγραφικά λάθη νά έγιναν και στην περί­
πτωση πού είχε χρησιμοποιήσει έντυπο βιβλίο. Φυσικά,ή πιθανότητα νά γί­
νουν τέτοια λάθη είναι έδώ ακόμη μεγαλύτερη, εφόσον πρόκειται νιά λατι­
νικό κείμενο, πού σέ έναν "Ελληνα γραφέα ήταν οπωσδήποτε λιγότερο οι­
κείο.
Ό Przychocki δέν εξετάζει τό ενδεχόμενο νά είχε μπροστά του ό Τρι-
βιζάνος, εκτός άπό τό χειρόγραφο, και κάποιο έντυπο. 'Ακολουθώντας στό
26
σημείο αυτό τόν Seidmayer πιστεύει ότι, όπου υπάρχουν ομοιότητες με­
ταξύ Τ και έντυπων, πρέπει νά αναζητήσουμε τόν ίδιο αρχαίο κώδικα άπό
τόν όποιο απέρρευσαν και ό Τ και τά έντυπα.

"Ασχετα άπό τό ότι ή παραπάνω άποψη είναι απλώς λονικοφανής, άφοϋ θά

έπρεπε στην περίπτωση αυτή οι εκδόσεις νά είναι πανομοιότυπες προς τόν
Τ ή τουλάχιστο οι διαφορές τους άπ'αύτόν νά είναι ασήμαντες, ή νεώτε­
ρη έρευνα της χειρόγραφης παραδόσεως των "Ηρωίδων" έχει καταλήξει σέ
συμπεράσματα πού κλονίζουν τήν πεποίθηση ότι σέ όλες τις περιπτώσεις πρέ­
πει νά αναζητούμε κάποιο χειρόγραφο - πηγή των έντυπων εκδόσεων. "Οπως
νράφει ό Dörrie 27 , μιά ολόκληρη σειρά χειρογράφων έχει προέλθει άπό τις
έντυπες εκδόσεις των "Ηρωίδων" των ετών 1471-1502 28 .

Αυτό οφείλεται στό ότι και τότε υπήρχε ή πεποίθηση οτι ό εκδότης εί­
χε ενεργήσει μέ όλη τή δυνατή φροντίδα. "Ετσι, τά έντυπα είχαν περιβλη­
θεί μέ κύρος (textus receptus) και ένέπνεαν εμπιστοσύνη μεγαλύτερη άπό
οποιοδήποτε χειρόγραφο 29 .

'Αλλά και αν δεχθούμε οτι ή διαπίστωση του Γερμανού φιλολό-

30
you είναι υπερβολικά γενικευτική , κανείς ερευνητής δέν αμφισβή­
τησε ως τώρα μιά πραγματικότητα, πού εύστοχα επισημαίνεται από τόν
'ίδιο: Ή έρευνα της ιστορίας της χειρόγραφης παραδόσεως των "Ηρωίδων"
βρίσκεται μπροστά στό παράδοξο ότι κανένα χειρόγραφο δέν μπορεί νά άπο-

26. Βλ. Prolegomena Critica, ö.π. , σ. 94.

27. Untersuchungen, σ. 371.
28. Τα χειρόγραφα αυτά καί τίς εκδόσεις άπό τίς όποιες απέρρευσαν βλ.
στό κεφ. "Eliminierung von Hss, die aus Drucken abgeschrieben sind"
της μελε'της Untersuchungen (σσ. 371-377).
29."0.π., σ. 371.
30. Αυτό φαίνεται άπό όσα εκτίθενται παρακάτω σχετικά με τη γνώμη του
Dörrie γιά την πηγή του Τ.
 81

δειχθεί σαφώς ώς απόνραφο ενός και μόνο άλλου χειρογράφου, "v/eil alle
31
Texte Mischungen sind" .
Γιά όλους λοιπόν αυτούς τους λόγους πού έξέθεοα παραπάνω τά συμπε­
ράσματα του Przychocki δέν μοΰ φαίνονται πειστικά.

'Αντίθετα προς τόν Πολωνό φιλόλογο, ό Dörrie είναι κατηγορηματικός:

32
Ό Τ είναι αντιγραφή της Aldina .

Προτού εξετάσουμε αν ή άποψη του Dörrie ευσταθεί ή οχι, πρέπει

νά παρατηρήσουμε 5τι ό Γερμανός φιλόλογος χρησιμοποιώντας τόν όρο
Aldina έννοεϊ ασφαλώς τήν έκδοση του 1502. Αυτό τουλάχιστο φανερώνει ή
έκφραση "im Laufe der 22 Jahren zwischen β(εκδοοητου 1480)und Aldina" (α'
εκδ. 1502).
33
Οι βελτιώσεις όμως πού μνημονεύει δέν βρίσκονται όλες στην έκδο­
ση του 1502: To metuendaque του στ. 47 και τό nemorosis του στ. 53 υπάρ­
χουν μόνο στην Aldina του 1533, ένώ ή έκδοση του 1502 έχει αντίστοιχα
metuenda και neniorosus. Προφανώς, ό Dörrie συνέκρινε μόνο τήν έκδοση του
1533 προς τόν Τ, αλλά χρησιμοποιεί τόν όρο Aldina, γιατί πιστεύει οτι τό
κείμενο όλων των εκδόσεων είναι τό ϊδιο.

Στην πραγματικότητα, έάν εξαιρεθούν οι εκδόσεις των ετών 1515 και

3Ι(
1520 , οι διαφορές της πρώτης εκδόσεως από τήν τελευταία είναι σημαν­
τικές. Παραθέτω τόν πίνακα των διάφορων αυτών και των αντίστοιχων γρα­
φών του Τ, γιατί πιστεύω οτι είναι χρήσιμος γιά τήν πληρέστερη κατανόη­
ση όσων θά εκτεθούν παρακάτω.

31. DÖRRIE, S.u., α. 371.

32. "ϋ.π.
33. Βλ. παραπάνω, σ. 77.
34."Οπως διακύστωσα, où δυο aùxés έχδόσει,ς έλάχυστα διαφέρουν μεταξύ τους
itili άπό την έκδοση τ ο ϋ 1502.
82
Πίνακας Α*

Στίχος Aldina 1502 Aldina 1533

29 neque - neque nec - nec nec-nec

33 venio veni venio
47 metuenda metuendaque metuendaque
53 nemorosus nemorosis nemorosis
72 aetherea aetheria aetherea
86 illa ipsa illa
141 per usquam Phrygiam par usquam Phrygiae per usquam Phrygiam
143 nobis nobis ? nobis ?
148 visa es visa est visa est
167 monti bus valiibus montibus
177 beatior ora beatior ora est beatior ora est
194 delitiisque deliciisque delitiisque
205 anni s armi s anni s
205 collatus collatis collatis
208 lumina numina lumina
209 pater est Priamo Priamo pater est pater est Priamo
231 saepe meam saepe mero saepe mero
235 ista illa ista
251 nivibus puris puris nivibus nivibus
279 (281 recolo repeto recolo
295(297 tunc tum tunc
297 (299 corrigat corriget corrigit
301(303 Cresia Cressia Cressia
305(307 neglegis negligis negligis
307(309 huncine hunccine hunc cine
309(311 bona summa bona magna bona magna
325(327 et metuis aut metuis aut metuis
337(339 fratres fratresque fratresque
342(344 Graecia tota Graecia mag ria Graecia tota
375(377 si de te totus si totus de te si totus de te
346(348 tuta tarnen bello et tuta 3 b silo tuta tarnen bello

" O L εντός παρενθέσεων άρι,θμού άντυστοι,χοϋν στους στύχους τοϋ Τ.Ύπογραμ-

μύζονταυ ou γραφές που συμφωνούν με τον Τ.
 83
.'Εάν δέν ύπολονισιοϋν τά σημεία στά όποια διαφέρουν οι εκδόσεις 1502
και 1533 (οπότε έχουμε ενα κείμενο πού θά μπορούσαμε νά τό ονομάσουμε
35
A l d i n a ) , προκύπτει ένας πίνακας διάφορων από τόν Τ πού υπερβαίνουν
36
τις 8 0 . Δέν κρίνω σκόπιμο νά παραθέσω ολόκληρο τόν πίνακα, σταχυολονώ
απλώς τις πιό σημαντικές διαφορές.
Πίνακας Β'
Στίχος Aldina 1502 + 1533 Τ
26 mea vota vota mea
60 loquar loquor
112 pictos ρ 1 s to s
125 portubus .porti bus
145 promiserat promiserit
150 mista mixta
212 humor umor
237 luctor celare ni tor celare
254 a digitis e digitis
261 ni! aliud non aliud
283 fatis satis
287 (289) rustica rusticani
299 (301) sed tibi et hoc sed tibi hoc
303 (305) Exit et "Idaei mando tibi" di- Ille abit, "Idaei mando tibi"
xit iturus dixit iturus
316 (318) mandanti s mandati s
317 (319) cubili cubilo
328 (330) propiore propriore
361 (363) vici vinci
364 (366) figitur fingitur
377 (379) dis dus

Ή σημαντικότερη δμως διαφορά είναι οτι σέ ολες τις εκδόσεις του

"Αλδου ή επιστολή του Πάρη αριθμείται ώς 15 η , ένω στον Τ 14 . Βέβαια,

3 5 . Ό PRZYCHOCKI είναι άχρυβέστερος γράφοντας (σ. 34) "emissae Aldinae".

36. Δέν περιλαμβάνονται οι διαφορές στη στίξη, πού elvctu πολλές.
37. Μιά πι,θανη εξήγηση του δτυ στον Ρ (= Parisinus 8242, 9 ° υ αι.) >ιαύ σέ
μερικε'ς παλαιότερες έντυπες έκδο'σεις ή 1 6 η (ση'μερα) επιστολή επι­
γράφεται, 1 4 η άντύ 1 5 η , βλ. στό βυβλέο τον) G. LUCK, Untersuchungen zur
84
38
είναι κοινή ή παράλειψη των στίχων 97-98 , στον Τ όμως υπάρχει τό δί­
39
στιχο 266-267, πού δέν συναντάται σέ καμιά έκδοση του "Αλδου .

"Επειτα άπό όσα εκτέθηκαν παραπάνω, είναι φανερό ότι δέν ευσταθεί ή
άποψη του Dörrie, σύμφωνα μέ τήν οποία ό Τ αποτελεί άπόνραφο της Aldina.

'Οπωσδήποτε δμως είναι εξαιρετικά σημαντική ή παρατήρηση του γιά τήν

παράλειψη του διστίχου 97-98 (κοινή στον Τ και σχίς εκδόσεις του "ΡΛδου),
πού π ρ ώ τ ο ς ό'Άλδος τό ά θ έ τ η σε,ένώ ύπήρχεστό Frag­
1 0
m e n t s Paulinum, στίς εκδόσεις Parmensis (1477) και Vicentina (1480) * ,
ου
όπως επίσης και στους κώδικες του 1 5 αι. Harleianus 2565 και Vat.Pal at.
1
1707'* . Ή,κοινή αυτή παράλειψη δέν είναι, πιστεύω, απλή σύμπτωση, όπως
και τό κοινό cupiere (93) αντί petiere και οι "μικρές βελτιώσεις" (Klei­
ne Besserungen), πού υπάρχουν όλες στον Τ και ocnv Aldina του 1533.

'Υποθέτω πώς ό Przychocki, αν είχε προσέξει αυτές τις σημαντικές

1 2
λεπτομέρειες * , δέν θά απέρριπτε τόσο κατηγορηματικά κάποια συγγένεια

Textgeschichte Ovids, σ. 16. Γυά τό θέμα της αριθμήσεως της επιστο­

λής πρβλ. καί PRZYCHOCKI, σ. 27, σημ. 3, οπού καί ή βασική βιβλιο­
γραφία. Είναι γνωστό ότι γυά πρώτη φορά ό Ν. Heinsius, στην έκδοση
τοϋ'Άμστερνταμ ( 1629 ) ,περιε'λαβε χαί την επιστολή της Σαπφώς-πού πα­
ραδιδόταν σιά χειρόγραφα και εκδιδόταν στίς πρώτες εκδόσεις ξεχωρι­
στά, χαί μόνο σέ ανθολόγια περιλαμβάνονταν στίχοι της μεταξύ άποσπα-
ης > uς * » > ' *
σμάτων της 14 και 16 - μεταξύ των άλλων επιστολών του Οβιδιου
η , „ . ,, , , , , η , , ,
στη 15 θέση. Ετσι, η επιστολή τοΰ Παρη κατέλαβε τη 16 θέση και με
αύτη τη' σειρά εκδίδεται έκτοτε. Πρβλ. DÖRRIE, δ.π., σ. 114, σημ. 7.
38."Quas super Oenonen facies mutarer in orbem|nec Priamo est ad te di-
gnior ulta nurus"(xara την έκδοση τοΰ Η. DÖRRIE, P. Ovidii Nasonis E-
pistulae Heroidum, Βερολίνο-Νέα Υόρκη 1971). Κατά τόν Palmer, τό
δίστιχο είναι locus desperatus,χαί οπως παρατηρεί ό Dörrie στό κρι­
τικό υπόμνημα της εκδόσεως του (ο.π., σ. 198), "improbant hoc di-
stichon editores plerique". Πρώτος ό "Αλδος θεώρησε τους στίχους αυ­
τούς νόθους χαί τους παρέλειψε στην έκδοση του ( 1502). Ό Dörrie τους
εξέδωσε σύμφωνα μέ τήν ed. Parmensis, ένώ οι Palmer, Ehwald χαί Hein­
sius επιφέρουν διορθώσεις. Γιά τήν ιστορία του ζητήματος αυτοϋ βλ.
σχόλιο στην έχδοση τοΰ LOERS, σ. 95.
39. Μόνο στην έκδοση του 1502 υπάρχει ό στ. 266. Ό DORME στην έκδοση
του (ό.π., σ. 207) παρατηρεί ό'τι πρόκειται γιά εμβόλιμους στίχους,
πού έξαλλου δέν παραδίδονται κατά τρόπο ενιαίο.
40. Πρβλ. DÖRRIE, Untersuchungen, σ. 374.
41. Πρβλ. PRZYCHOCKI, σ. 33.
42.Ό Przychocki δέν θά είχε ασφαλώς τό χρόνο νά προχωρήσει σέ λεπτομε­
ρέστερες συγκρίσεις του Τ προς τά έντυπα της εποχής. Καί μόνο τό γε­
γονός ότι συνέκρινε προς αυτόν περισσότερες άπό 100 εκδόσεις,όπως ό
ίδιος γράφει (ο. 34), μας επιτρέπει νά υποθέσουμε ότι ή εργασία αύ-
' δέν θά έγινε μέ ιδιαίτερη προσοχή.
 85
τοϋ Τ προς τις εκδόσεις του "Αλδου.

'Αλλά έκτος από τίς ομοιότητες πού επισήμανε ό Dörrie, υπάρχουν και
ορισμένες άλλες τόσο έκτυπες, πού είναι αδύνατο νά τίς αγνοήσουμε, όπως
hyems (29) αντί hi ems της λοιπής παραδόσεως, ne ve (71) αντί neve, te ne
(155) αντί tene, circundare (165) αντί circumdare, collatis (205) αντί
conlatis, arctius (227) αντί artius, quoties (241) αντί quotiens, Clyme-
nemque (259) αντί Clymenen, Cressia (303) αντί Cresia, astringam (324)
αντί adstringain κ.α. 0ί παραπάνω γραφές είναι νενικά ξένες προς τή χει­
ρόγραφη παράδοση, και τό γενονός ότι υπάρχουν και στις εκδόσεις τοΰ "Αλ­
δου ενισχύει τήν υποψία ότι αντλήθηκαν άπό τίς εκδόσεις αυτές, πού άλ­
λωστε ήταν οι γνωστότερες και εγκυρότερες της εποχής εκείνης.

'Ωστόσο, οι διαφορές πού διαπιστώνονται μεταξύ των εκδόσεων τοϋ "Αλδου

και τοϋΤ δείχνουν ori ό Τριβιζάνος είχε μπροστά του και άλλο κείμενο,
πιθανώς χειρόγραφο, πού τό παρέ3αλλε προς τίς εκδόσεις επιλέγοντας τίς
καλύτερες κατά τήν κρίση του γραφές.

Χρήσιμη, νομίζω, γιά τή διερεύνηση του θέματος, είναι ή προσεκτική

καταγραφή τών διορθώσεων πού ένιναν στό έντυπο τοΰ Τριβ,ιζάνου, τόν πί­
νακα των όποιων παραθέτω.

Πίνακας Γ'
Στίχος Τ "Εντυπο Στίχος Τ "Εντυπο

4 exstat extat 145 promi sen* t promiserat

13 jam dudum jamdudum 152 preda praeda
22 phereclaea phereclea 175 queras quaeras
25 estus aestus 177 scaeptra sceptra
28 mi chi- vie mihi- viae 182 maenia moenia
57 moros muro s 210 mirthoas Myrthoas
81 conjux conjunx 212 umor humor
88 celo caelo 212 queritur quaeritur
126 apiicor applicor 214 jupiter Juppiter
126 aebali Eobali 251 η ivi bu s ni vi bus puri s
129 quid quid quicquid 254 e digitis a digitis
 Πίνακας Γ' (συνέχεια)
Στίχος "Εντυπο Στίχος "Εντυπο

258 per mutimi per nutum 321 comuma communi a

266 vincerai vicerat 323 quae vis quaevis
275 presens praesens 347 caeperunt ceperunt
277 tenarea Taenarea 363 vinci vici
289 rusticani rustica 364 ilionaeus Ilioneus
296 laedae Ledae 365 comi nus commi nus
298 queso quaeso 371 falunt fallunt
309 hunc cine huncine 375 summere sumere
314 comodi tate commodi tate

319 cubilo cubili

Δεκατρείς από τις διορθώσεις του παραπάνω πίνακα έχουν σχέση μέ τή

διάκριση μεταξύ του φωνήεντος e και της διφθόγγου ae,nou είναι δυσχερής
στά χειρόνραφα.
'Επειδή στά έντυπα βιβλία δέν υπάρχει συνήθως τέτοιο πρόβλημα - αν
κρίνουμε τουλάχιστο άπό τις εκδόσεις του "Αλδου — υποθέτουμε πώς τά συγ­
κεκριμένα αυτά "λάθη" στον Τ οφείλονται στην αντιγραφή άπό άλλο χειρό­
γραφο. Γιά τόν ίδιο λόγο άλλωστε έγιναν στό έντυπο "λάθη " του είδους
1 3
αύτοϋ * , πού δέν υπήρχαν στον Τ, όπως placide (55) αντί placidae, ex
equo (87) αντί ex aequo, precordiaque (133) αντί praecordiaque κ.α.

Μερικές άπό τις άλλες γραφές του χειρογράφου, όπως michi (23), apli-
cor (126), mirthoas (210), comunia (321), cominus (365), falunt (371),
summere (375), μπορεί νά είναι άβλεπτήματα του Τριβιζάνου ή νά υπήρχαν
στό χειρόγραφο και νά διορθώθηκαν μέ βάση έντυπο. Τό cubilo (319) δέν
είναι, πιστεύω, άντιγραφικό σφάλμα, όπως και τό quid quid (129) — πα­
ράλληλος τύπος του quicquid— πού υπάρχει σέ όλες τις εκδόσεις του "Αλ­
δου.

Παρατηρούμε ομως και ορισμένες ορθογραφικές βελτιώσεις, όπως extat:

43. Τό C = e στό χευρόγραφο του Τρυβϋζάνου CLVCIL πολύ δύσκολο νά ótawpυ-

θεϋ άπό τό C - ae.
 87
exstat Τ (4), jamdudum: jam dudum Τ (13), humor: umor Τ (212),Juppiter:
Jupiter Τ (214), quaevis: quae vis Τ (323).Πρόκειται ασφαλώς για παράλ­
ληλους τύπους και συνεπώς παρόμοιες διορθώσεις—πού είναι ουσιαστικά ά­
σκοπες -δείχνουν απλώς τήν προσπάθεια του γραφέα νά εκσυγχρονίσει τό
κείμενο του ευθυγραμμίζοντας το προς τις εκδόσεις του "Αλδου.

Ή ίδια προσπάθεια εκσυγχρονισμού του κειμένου διακρίνεται και στις

1 1
διορθώσεις promiserat (145) και a digitis (254J * *. Οι τύποι rusticam (289)
και corrigit (299) του χειρογράφου δέν είναι άντιγραφικά σφάλματα, αφού
1 5
αντίστοιχα στη μετάφραση υπάρχει "άφρονα" και "άνορθοϊ "* . Ή διόρθωση
λοιπόν σέ rustica και corriget γίνεται πιθανότατα από επίδραση της Al­
1 6
dina * , χωρίς μάλιστα νά επέλθει μεταβολή και στή μετάφραση, όπως άλλω­
στε και στην περίπτωση του promiserat.

Οι παραπάνω διαπιστώσεις μας οδηγούν στό συμπέρασμα οτι ό Τριβιζά-

νος κατά τό στάδιο της εκτυπώσεως πιθανότατα έλαβε υπόψη του τήν Aldi­
na. "Οτι και κατά τήν αντιγραφή του κειμένου στό χειρόγραφο συμβουλεύ­
τηκε τις εκδόσεις του "Αλδου, αποδεικνύεται, πιστεύω, άπό τις εύστοχες
παρατηρήσεις τοΰ Dörrie και άπό τις άλλες χαρακτηριστικές ομοιότητες του
Τ προς τήν Aldina, πού τις επισημάναμε ήδη.

"Οπως όμως φανερώνει ό πίνακας Α"* 7 σέ συνδυασμό μέ τόν πίνακα Β"* 8 ,

ό Κρητικός γραφέας εργάστηκε μέ μενάλη ελευθερία και ανεξαρτησία απέ­
ναντι στις εκδόσεις τοΰ "Αλδου. 'Ακολουθεί βασικά ενα -πιθανότατα χει­
ρόγραφο— κείμενο, και τοΰ αρκεί αν αυτό σέ ορισμένα σημεία συμφωνεί μέ

44. «Είναι χαρακτηριστικό ότι ό Ν. Heinsïus διορθώνει τό a digitis σε e

digitis — πράγμα πού δείχνει OIL ή γραφή του Τ είναι σωστή— χωρίς
πάντως νά σημειώνει, αν ή διόρθωση βασίζεται σ ta χειρόγραφα που είχε
ύπο'ψη του. (Βλ. σχόλιο στον LOERS).
45.Ό Πλανούδης, πού είχε ασφαλώς υπόψη του τους τύπους rustica Hai cor­
riget, μεταφράζει "ΐ'να μη φαόην ά γ ρ ο ι κ ο τ ά τ η" και "ό λό­
γος της συζυγίας έ π α ν ο ρ θ ώ σ ε τ α ι". (Βλ. τό κείμενο στους
PALHER και ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟ).
46. Τό rustica υπάρχει σε δλες τίς εκδόσεις τοϋ "Αλδου, ενώ τό corriget
μόνο στην έκδοση τοΰ 1533, με την όποια πιθανότατα ευθυγραμμίζε­
ται ή γραψτί τοϋ έντυπου τοϋ Τριβιζάνου.
47. Βλ. παραπάνω, σ. 82.
48. Βλ. παραπάνω, σ. 83.
88
μια άπό τις εκδόσεις .

Προφανώς, δέν επηρεάζεται από την αντίληψη οτι κάθε νεώτερη έκδοση
είναι και καλύτερη, γιατί τότε θά έπρεπε νά προσαρμόσει τό κείμενο σέ
όλα τά σημεία προς τήν Aldina τοϋ 1533. Στό στ. 205 π.χ. ό Τ έχει annis
και συμφωνεί μέ τήν Aldina του 1502, ένώ ή Aldina του 1533 έχει armis,
πού ασφαλώς δέν είναι ορθότερο και δέν υιοθετήθηκε άπό κανένα νεώτερο έκ­
δοτη. Τό ίδιο ισχύει γιά τό lumina του στ. 208.

Μιά ακόμη παρατήρηση, σέ συνάρτηση μέ όσα γράφτηκαν παραπάνω, μας

επιτρέπει νά φανταστούμε τόν τρόπο μέ τόν όποιο εργάστηκε ό Τριβιζάνος
αντιγράφοντας τό κείμενο της όβιδιανής επιστολής. Στον Τ υπάρχουν οι τύ­
ποι: exererat (67) αντί erexerat, moros (57) αντί muros, per mutum da-
bam signa (258) αντί per nutum dabam signa, mutues (291) αντί mu­
tes. Τά αντίστοιχα όμως σημεία της ελληνικής μεταφράσεως ανταποκρίνον­
ται στους σωστούς τύπους: "άνεχαίτισε", "τείχεα", "σήματα νεΰον", "ή γάρ
τόν μ ε τ α β ά λ λ ε ιν".

Φαίνεται λοιπόν οτι ό γραφέας τοϋ Τ, έχοντας τήν πρόθεση νά μετα­

φράσει τήν επιστολή τοϋ Όβιδίου, αντέγραψε πρώτα τό κείμενο εργαζόμε­
νος συνδυαστικά, μέ βάση δηλ. ένα χειρόνραφο, πού τό παρέβαλλε όμως και
προς τις έντυπες εκδόσεις τοϋ "Αλδου. Άφοϋ κατήρτισε έτσι ένα νέο, δι­
κό του κείμενο, τό μετέφρασε και κατέγραψε τή μετάφραση στά φύλλα τοϋ
κώδικα. Στή συνέχεια αντέγραψε τό λατινικό κείμενο (πού είχε καταρτίσει
ό 'ίδιος) δίπλα στή μετάφραση. Στή φάση αυτή της έρνασίας ένιναν τά πα­
ραπάνω άντινραφικά σφάλματα1*9,πού δέν επηρέασαν όμως τή μετάφραση, εφό­
σον αυτή είχε πιά κ α τ α γ ρ α φ ε ί .

Κατά τή φάση της καταρτίσεως τοϋ κειμένου δέν υιοθέτησε μερικές γρα­
φές της Aldina, στό στάδιο όμως της εκτυπώσεως άλλαξε γνώμη: 'Αντικατέ­
στησε ορισμένους τύπους σύμφωνα^μέ αυτήν 5 0 , ένω συνχρόνως διόρθωσε και
μερικές άλλες εσφαλμένες γραφές.

49. Τό exererat wot τό mutues έμειναν στό έντυπο άδυόρθωτα.

50. Βλ. σ. 87.
 89
51
"Οπως διαπιστώνουμε, έμειναν και μερικά λάθη αδιόρθωτα ή παρεισέ-
52
φρησαν νέα .

Δέν αποκλείεται νά συμβουλεύτηκε κατά τή φάση της εκτυπώσεως και άλ­

λες εκδόσεις, έκτος άπό του "Αλδου, όπως δείχνει προπάντων τό quicquid
του στ. 129, πού δέν τό συναντούμε σέ καμιά έκδοση τοϋ τελευταίου καί,
οπως πιστεύω, δέν υπήρχε στό χειρόγραφο του.

Συμπερασματικά, ή γνώμη μου είναι οτι ένας συγκερασμός των απόψεων

των δύο επιφανών φιλολόγων - χωρίς νά πιστεύω οτι ή "μέση οδός" είναι
πάντα ή καλύτερη-ίσως νά δίνει τή λύση στό πρόβλημα πού μας απασχόλησε.

Βέβαιο πάντως πρέπει νά θεωρηθεί - καί αυτό τό απέδειξε κατά τρό­

πο αδιαμφισβήτητο ή έρευνα του Przychocki — Ö T L ό Τ δέν συμφωνεί απόλυ­
τα μέ κανένα άπό τά ννωστά χειρόγραφα ή έντυπα, αλλά έχει άναμειγμένα
στοιχεία χειρόγραφης καί έντυπης παραδόσεως.

Ή άποψη οτι τά στοιχεία της έντυπης παραδόσεως πρέπει νά αναχθούν

σέ ένα χαμένο χειρόνραφο, είναι ασφαλώς μονομερής, γιατί παραβλέπει τό
γεγονός οτι συχνά οι έκδοτες καί τήν εποχή εκείνη, μολονότι ή φιλολο­
γική επιστήμη ήταν ακόμη στά σπάργανα 53 , επενέβαιναν στή χειρόνραφη πα­
ράδοση επιφέροντας σιωπηρά σημαντικές βελτιώσεις51*. Ή αποκατάσταση τοϋ

δΙ.Έκιός άπό τους τόπους exererat καί mu tues, δέν διορθώθηκε και τό f in-
gitur (366), που είναι ασφαλώς άντιγραφικό σφάλμα, εφόσον στη μετά­
φραση υπάρχει, αντίστοιχα "πηγνΰεται". Σε άλλη περίπτωση ιυπος finge
(355) του f i n g o μεταφράζεται "πλάττε". Γι'αύυό στό εκδιδόμενο
κείμενο διόρθωσα σε figitur. Τό Erichthida (345) ό μεταφραστής στό
μεν χειρόγραφο απέδωσε μέ τό "'Εριχθίδ'(α)", στό δε έντυπο μέ τό " Έ -
ρεχθίδ'(α)". Διόρθωσα >ιαι στό λατινικό' κείμενο σέ Erechthida, ώστε
νά υπάρχει αντιστοιχία στά δύο κείμενα, -,ιατί υπέθεσα ότι ή διόρθω­
ση δέν έγινε άπό αβλεψία είτε του Τριβιζάνου είτε ioli τυπογράφου.
Είναι απορίας άξιο τό γεγονός δτι ιά pistos (112) καί patiere (95)
παρέμειναν ως τό τέλος άδιόρθωια. Τους τύπους αυτούς τους διατήρησα
στην έκδοση μου, άφοΰ και στό χειρόγραφο και στό έντυπο αποδίδονται
αντίστοιχα μέ τά "πιστούς" καί "έ'καμον". Τό satis (283) είναι επί­
σης άντιγραφικό σφάλμα (αντί fatis) πιθανότατα από έντυπο,άν λάβου­
με υπόψη τά τυπογραφικά στοιχεία της έποχης. (Τό αρχικό f (= f ) πο­
λύ δύσκολα διακρίνεται από κ! / (= s ) , καί τό μάι ι μπορεί νά παρα­
συρθεί εύκολα). Δέν διόρθωσα σέ fatis, εφόσον ό ΐριβιζάνος — διαβά-
ζονιας προφανώς μέχρι τέλους satis— δέν μετέφρασε τή λέξη, επειδή
ίσως δέν μπόρεσε νά ni συσχετίσει νυημαιικά μέ τό datum aiuoreiii τοϋ
οτί χυυ.

52. Στό εκδιδόμενο κείμενο διορθώνονται μέ βάση τό χειρόγραφο.

53. Πρβλ. ΓίΑΙΙΝΑΚΰΠΟΥΛΟ, σ. 139.
54.Ό "Αλδος Πανούτιος π.χ. στον πρόλογο της κριτικής εκδόσεως τοϋ λε­
ξικού roi) Ησυχίου εξαίρει, απευθυνόμενος αιό\> Giacopo Bardellone,
90
αρχικού κειμένου άπό τά χειρόγραφα, συχνά ελλιπή ή γεμάτα σφάλματα, ή­
ταν και τότε τό βασικότερο πρόβλημα"
Πρέπει ακόμη νά τονιστεί οτι μερικοί έκδοτες δέν ήταν μόνο επιχει­
56
ρηματίες,αλλά καί άνθρωποι των γραμμάτων ,ή περιστοιχίζονταν άπό επι­
τελεία λογίων ανδρών, πού είχαν ως κύριο μέλημα τους την άντιβολή των
χειρογράφων καί την επίλυση των φιλολογικών προβλημάτων πού προέκυπταν.

Δέν μπορούμε επομένως νά αγνοήσουμε τό ρόλο των έντυπων στή διαμόρφω­

ση του κειμένου ενός συγγραφέα καί την επίδραση πού αυτά ασκούσαν στους
γραφείς τών χειρογράφων, ιδίως κατά τους πρώτους αιώνες της τυπογραφίας.

Μου είναι λοιπόν πολύ δύσκολο νά πιστέψω - καί νιά τους άλλους λό­
γους πού αναλυτικά εκτέθηκαν παραπάνω— ότι ό Τριβιζάνος δέν θά έλαβε
υπόψη του έντυπα.

Γιά τις εκδόσεις τοϋ "Αλδου αυτό μου φαίνεται σχεδόν απίθανο, αν
σκεφθούμε οτι θά τοΰ ήταν πολύ προσιτές, άφοΰ είχαν τυπωθεί στή Βενε­
τία, καί, ακόμη, δτι τά βιβλία τοΰ "Αλδου είχαν αποκτήσει τεράστιο
κύρος, πού έγινε ή αίτια νά διευρυνθεί ό αγοραστικός κύκλος καί νά φτά­
νουν στο τυπογραφείο του παραγγελίες γιά τήν αποστολή αντιτύπων άπό τά
μακρινότερα σημεία τής Ευρώπης, ακόμη καί άπό τήν Κρήτη 5 7 .

Είναι μάλιστα πολύ πιθανό οτι ό Τριβιζάνος είχε γνωρίσει τόν Ό β ί -

διο γιά πρώτη φορά άπό κάποια έκδοση τοΰ "Αλδου, πού σίγουρα θά κυκλο­
φορούσε καί στην Κρήτη 5 8 . Τότε 'ίσως νά συνέλαβε τό σχέδιο τής μεταφρά-

τή συμβολή τοϋ Μουσούρου, ό όποιος με τίς πολυάριθμες διορθώσεις που

έκαμε στο χειρόγραφο κατόρθωσε νά παρουσιάσει κείμενο καλύτερο άπό
τό πρωτότυπο (Β. BOTFIELD, Praefationes et epistolae editionibus prin-
cipibus auctorum veterum praepositae, Canterbury 1861, σ. 307.— Πρβλ.
ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟ, σ. 139).
55. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, σσ. 110-111.
56. Παράδειγμα ό "Αλδος Μανούτιος, επιφανής ουμανιστής καί λόγιος. Βλ.
γιά τό θέμα αυτό ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟ, σο. 134-135 καί passim.

57. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ο. 255.

58."Οπως ίΊταν φυσικό, n Κρήτη σε' όλη τη διάρκεια της Βενετοκρατίας δια­
τηρούσε στενότατεςέμπορικε'ςκαί πνευματικέ'ς σχε'σεις με' τήΒενετόα. "Ετσι,
είχαν ασφαλώς τη δυνατότητα οί λόγιοι της Κρη'της νά προμηθεύονται
δλες τίς εκδόσεις τών βενετικών τυπογραφείων. Τά έργα τοϋ Όβιδίου
στο πρωτότυπο θά ?ίταν φυσικά προσιτά μόνο σε λίγους. Ο Όβίδιος
θά εγινεγνωστόςστον ευρύτερο κύκλο τών λογίων της Κρήτης κυρίως άπό
έμμετρες ίταλικε'ς μεταφράσεις, ό'πως του Giov. Andr. dell' Anguilla-
 91
σεως της επιστολής του 'ΟΒιδίου, πού τό υλοποίησε ώς σπουδαστής στην 'Ι­
ταλία, ασφαλώς έπειτα από μακρόχρονη προετοιμασία και επίπονη προσπά­
θεια.

ra (Βενετία 1561) και του Lodovico Dolce (Βενετία 1562), HOύ είχαν
σημειοίαει μεγάλη επιτυχία και είχαν γίνει ονομαστές. Πρβλ. Μ. Ι. ΗΑ-
ΝΟΥΣΑΚΑ, Ανέκδοτα ιντερμέδια του "Κρητικοί) θεάτρου", δ . π. , α. 539,
χαέ R.L·'.BANCROFT-MARCUS, Ή πηγή πέντε κρητικών ιντερμεδίων, S.π.,
σ. 9.
92
4. Μ ε τ α φ ρ α σ τ ι κ ο ί τρόποι

α' Γενικές παρατηρήσεις

Πρώτος ό Przychocki είχε διαπιστώσει μέ πόσο εξαιρετική φροντίδα καί

ακρίβεια είχε μεταφράσει ό Τριβιζάνος τήν επιστολή του Όβίδιου.'Άν δέν
πέτυχε νά είναι ή μετάφραση ad verbum σέ κάθε στίχο, κατόρθωσε τουλάχι­
στο κάθε ελληνικό δίστιχο νά βρίσκεται σέ νοηματική αντιστοιχία μέ τό
1
λατινικό .
Ή κατά λέξη μετάφραση δέν ήταν φυσικά πάντοτε δυνατή,κυρίως γιά λό­
γους μετρικούς, εχω όμως τή γνώμη οτι σέ αρκετές περιπτώσεις τήν απέφυ­
γε συνειδητά. Σέ όλο τό κείμενο του διακρίνουμε μιά εμφανή τάση νά βρει
σέ δόκιμους "Ελληνες ποιητές καί πεζογράφους τις ισοδύναμες προς τις λα­
τινικές εκφράσεις καί λέξεις η αυτές πού αποδίδουν, έστω καί κατά προ­
σέγγιση,τό νόημα. Ή μετάφραση του λοιπόν είναι λιγότερο ή περισσότερο
πιστή ανάλογα μέ τά πρότυπα πού μιμείται.
Αυτό έχει ώς συνέπεια νά μή μεταφράζονται μέ τόν ίδιο τρόπο σέ όλους
τους στίχους προπάντων οι χρόνοι. Στό στίχο 41 π.χ. ό παρακείμενος τοϋ
"sic piacuit fati s" μεταφράζεται μέ παρατατικό,επειδή αυτός υπάρχει στην
αντίστοιχη ομηρική έκφραση "μόρσιμον ήν",ένώ ό παρακείμενος "fecit" τοϋ
στίχου 139 αποδίδεται μέ τόν αόριστο "μήσατο", επίσης ομηρικό τύπο.
'Από τήν τάση αυτή της μιμήσεως ποιητικών βασικά προτύπων ερμηνεύ­
εται τό γεγονός οτι σέ πολλές περιπτώσεις ή μετάφραση είναι ελεύθερη -
χωρίς πάντως νά παραβλάπτεται τό νόημα τοϋ λατινικού κειμένου2.Στην ου­
σία πρόκειται γιά μιά αναδημιουργία τής όβιδιανής επιστολής, σύμφωνη μέ
τό ελληνικό γλωσσικό αίσθημα. Αυτό, υποθέτω,είχε στό νου του καί ό συμ­
φοιτητής καί φίλος του Τριβιζάνου 'Ανδρέας Ραπίκιος,οταν έγραφε σέ επί­
γραμμα του αφιερωμένο στή μετάφραση του Κρητικού σπουδαστή: "... Graia

1. PRZYCHOCKI, σ. 38.
2. 'Από την άποψη αύτη' ή μετάφραση τοϋ Τρυβιζάνου είναι σύμφωνη με τη'
μέθοδο τοϋ Μανουηλ Χρυσολωρα, που συνοψίζεται στις λέξεις"transferre ad
sententiam". Αύτο' σημαίνει δτι πρέπει να αποδίδεται πίστα κυρίως ή σκέ­
ψη τοΰ πρωτοτύπου, μέ τα κατάλληλα εκφραστικά μέσα, καί νά χρησιμοποι­
ούνται οι ίδιες λέξεις η ή ί'δια έκφραση, μο'νο δπου αυτό είναι δυνατό.
Βασικο'ς σκοπός της μεταφράσεως, κατά τη'ν άποψη τοϋ Χρυσολωρα, εϊναι ή
κατανόηση καί τό ξαναζωντάνεμα τοϋ κειμένου. Αύτη' ητανήνέα ανθρωπιστι­
κή αντίληψη, ή αντίθετη προ'ς την παλαιά, σύμφωνα μέ τη'ν όποια μετέφρα-
ζαν τό κείμενο λέξη προς λέξη. Βλ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟ,τόμ.1 (β'εκδ.), ο.385.
 93
Helene grain's vem'at dicenda Cameni s/Ho s n i s i non a l i o s debet i n i r e pe­
3
des" .
Δέν υπάρχει αμφιβολία ό τ ι δ τρόπος αυτός της μεταφοράς ενός ξένου
1
κειμένου στην αρχαία μας γλώσσα ε ί ν α ι ό σωστός *. "Αν ό αφορισμός τοϋ
5
Schmitt "trotz der Verwandschaften der beiden Sprachen e n t s t e h t durch
w ö r t l i c h e Ü b e r s e t z u n g einer l a t e i n i s c h e n Elementar-
grammatik keine g r i e c h i s c h e " ι σ χ ύ ε ι γ ι ά τή μετάφραση μιας λατινικής
γραμματικής, ισχύει πολύ περισσότερο γ ι ά τή μετάφραση ενός λατινικού
ποιήματος, κ α ι μάλιστα την π ο ι η τ ι κ ή .

3'. Ειδικότερες παρατηρήσεις

'Επειδή στά σχόλια μόνο σποραδικά γ ί ν ο ν τ α ι ν ύ ξ ε ι ς , κρίνω σκόπιμο νά

παραθέσω εδώ μερικά δείγματα των κυριότερων μεταφραστικών τρόπων τοϋ
Τριβιζάνου. MLÓ συστηματική εξέταση τους θά απαιτούσε πολλές σελίδες κ α ι
επομένως θά ξέφευγε από τά πλαίσια της εργασίας μου, πού έ χ ε ι ως σκοπό
τή σύμμετρη, κατά τό δυνατό, μελέτη όλων των προβλημάτων των σχετικών
μέ τή ζωή καί τό έργο του Τριβιζάνου.

Ι. 'Ελεύθερη απόδοση στίχων, εκφράσεων ή λέξεων

Σημειώνονται κατ'έπιλογή μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα περι­

πτώσεων όπου ή μετάφραση ε ί ν α ι ελεύθερη. Μέσα σέ παρένθεση γράφεται ό
συγγραφέας τόν όποιο μ ι μ ε ί τ α ι (τή συγκεκριμένη παραπομπή μπορεί νά τή
δ ε ι κανείς στά σχόλια), όταν ή μίμηση αυτή ε ί ν α ι ή α ί τ ι α της αποκλίσεως
άπό τήν κατά λέξη μετάφραση.
10. habes animi nuncia verba m e i : έ κ φ α ί ν ε ι νϋν λόγος ήμέτερον ("Ομηρος).
18. et coepto non leve numen adest: έργω τ ' ο ύ παϋρα θεοϊο χ ά ρ ι ς .
19. Ρraetnia...non i n d e b i t a : 20. τέλθος όφειλόμενον (Καλλίμαχος).

3. 'Ολόκληρο το επίγραμμα βλ, στη σ. 292.

4. "Εχω τη γνώμη οτι καί στη'ν περίπτωση' μας έχει θε'ση ή ωραία παρατη'ρη-
ση τοϋ καθηγ. Ι.Θ.ΚΑΚΡΙΔΗ (Το μεταφραστικό' προ'βλημα, Άθη'να 1966,σ.38),
αν καί αναφέρεται, βασικά στίς νεοελληνικές μεταφράσεις: "Γιά νά μείνω
πιστο'ς δε θά χρειαστεί βέβαια ή δίκη μου έκφραση νά ταυτίζεται εξωτερι­
κά μέ το' πρωτο'τυπο, τη'ν δρα τεου' κάθε γλωσσά άκουει σέ δικούς της νόμους
... Η εξωτερική μορφή' μπορεί ν'άλλάξει, φτάνει νά κλείνει τίς ίδιες α­
ξίες".
5. Lateinische Literatur» in Byzanz, ο.π., σ. 1Μ-3.
94
23. ilia dédit faciles auras ventosque secundos:"lKuevov ουρον ίει κεί­
νη, κατά δ'εϋνασε πόντον ("Ομηρος -'Απολλώνιος Ρόδιος).
25. adjuvet: κοιμήσοι ("Ομηρος).
36. te prius optavi, quam mihi nota fores: πριν δέ σ'ίδεϊν, έλκος ήκεν
έμήν κραδίην ('Ανθολογία Πλανούδη ή Θεόκριτος).
47. noctis opacae: άμβροσίης νυκτός ("Ομηρος).
66. graminibus: ποίης άνθεσι ("Ομηρος).
115. Imposita est factae postquam manus ultima classi: Αύτάρ έπεί νήεσ-
σιν έπαρτέα πάντα τέτυκτο ('Απολλώνιος Ρόδιος).
125. Portibus egredior: Έ ξ δρμου πρυμνήσι'ελυσ* ("Ομηρος).
156. Tene meo paterer vivus abire sinu?: κόλπον έμόν τε εΰνιν έθηκα σέ-
θεν; ("Ομηρος).
159-160. Vel tua virginitas esset libata vel illud/ quod poterai salva
virginitate rapi: "Η γάρ αν άμμα τεης γε διατμάξεια κορείας,/ψαύσαιμ' ή
στομάτων τήσδε φυλαττομένης ('Ανθολογία Πλανούδη).
201. abstulit ilium: λέξατο κείνω ("Ομηρος).
204. in Idaeis concubuisse jug is : Ίδαίοις εϋδειν οϋρεσ' έν άγκαλίσιν
("Ομηρος).
241. lacrymis venientibus ora reflexi: χάζον δακρύων uno μάστακ' όπίσσω
("Ομηρος).
250. adi tum: παράδυσιν (πιθανώς Πλούταρχος).
270. dum petit amplexus, Deianira, tuos: τήκεται εϋως ση, Δηιάνειρα,πο-
θή ("Ομηρος - 'Ανθολογία Πλανούδη).
285. sed coram ut plura loquamur: κείνα ώς δ'αν τ'όαρίσσαι ("Ομηρος).
298. quaeso: προς θεών.
343. ne...bella sequantur: μή κλόνος όρθη ("Ομηρος).
361-362. caesis...hostibus: 361. φώρας...ιφι δαΐξας ("Ομηρος-'Ησύχιος ή
Αισχύλος).
375. sumere bellum: πόλεμον ύπομεΐναι.
377. si...contenderli: ε ι δήριν άνέξεται,

Π . 'Απόδοση των xpóvojv

Μολονότι οι χρόνοι αποδίδονται γενικά μέ άκρί3εια, υπάρχουν αρκετές

περιπτώσεις πού γιά λόγους μετρικούς ή επειδή,οπως είπαμε,θέλει νά χρη­
σιμοποιήσει ëva συγκεκριμένο ποιητικό τύπο, δέν τους μεταφράζει πιστά.
Αυτό έχει ώς συνέπεια νά μεταβάλλεται άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισ­
σότερο τό νόημα του λατινικού στίχου. Οι μεταφραστικές αυτές αποκλίσεις
 95
παρατηρούνται κυρίως στην απόδοση τοϋ ένεστώτος, του παρακειμένου και
του ύπερσυντελίκου.
α) 'Απόδοση ένεστώτος «.
1. Μέ παρατατικό
144. est-ην, 204. gaudet-203. ήρατ'(ο), 246. nescis-ούκ ηδείς.
2. Μέ αόριστο
40. amo - στέρξα, 47. consurgit - εγρετο, 68. ait - έ'ειπε, 71. imperai -
κέκλετο, 72. t o n i t - η ρ ε , 92. addit - προσέθη, 311. fallen's - ήμβροτες,
325,357. est - επλετο κ.α.
3. Μέ παρακείμενο
90. agnoscor - γνώμαι (=εγνωσμαι), 234. revocas - πάλιν κέκληκας.
β) 'Απόδοση παρακειμένου
1. Μέ παρατατικό
30; est petita -προσέπλει, 41. Sic placuit fatis -Μόρσιμον ην τόδε, 93.
cupiere - έφιλευντο, 133. sensi -134 ήσθανόμην, 146. vieta est-εΐκ'ίε),
147. arsit - σμύχετο, 256. tuli - έκμασσον, 317. deduxit - προσήγε κ.α.
2. Μέ ενεστώτα
7. quis celaverit -τίς άμαυροΐ, 158. nee ... fuisset - ώς μή..,τελέθοι,
327. secuta (esse) -£πεσθαι, 372. egressa -έκδημουσα.

γ) "Απόδοση ύπερσυντελίκου
1. Μέ αόριστο
67. erexerat-άνεχαίτισε, 145. promiserat -ύπέσχετο, 147. noverat-έγνω,
255. oscula si dederas - ε'ίποτε κύσαις.
2. Μέ παρατατικό
266. vicerat - υπερείχε,

III. 'Απόδοση των εγκλίσεων

Οί εγκλίσεις αποδίδονται κατά κανόνα μέ ακρίβεια. "Αν εξαιρέσουμε

μερικές περιπτώσεις λανθασμένης ή ελεύθερης μεταφράσεως (7. celaverit -
άμαυροΐ, 170. permanet - έπιμείνοι, 267. venies -άν προσήλθες,274.si pa-
tiare-εί τό μένοις), είναι χαρακτηριστικό οτι σέ ορισμένους στίχους
χρησιμοποίησε απλή ευκτική αντί δυνητικής fi μέλλοντος, χρήση πάντως πού
δέν είναι αδόκιμη 6 : 101. facies - δράσεας, 326.efficiam - ίιέξουκι,372.sis
futura -μέλλουσ'είης κ.α.

6. Βλ. σχο'λυο στ. 101.

96
IV. Απόδοση των άριθμΰν
Ό Πάρις στή διήγηση του χρησιμοποιεί τόν ενικό,πράγμα πού φυσικά έ-
πι3άλλεται άπό τόν εξομολογητικό χαρακτήρα της επιστολής του.Στις περι­
πτώσεις πού γιά λόγους μετρικούς υπάρχει πληθυντικός, ό Τριβιζάνος τόν
μεταφράζει μέ ενικό επιτυγχάνοντας έτσι ομοιομορφία του ϋφους: 27.attu-
1imus -προύδέχθην, 123. invenimus - τέτμον, 164. nobis - 163.μοι, 176. ut
taceamus - ώς έάσω κ.α.
Γιά τόν 'ίδιο λόγο ol τύποι της κτητικής αντωνυμίας noster αποδίδον­
ται μέ τήν κτητική έμός ή μέ τή δοτική προσωπική έμοί: 13.epistola nos­
tra -έμόν γράμμα, 35. quam pepigli, lecto...nostro-ήν μοι στεύετο λέκτρω,
120. nostrae rates - νήες έμαί, 158. Venus nostra -Κύπρις έμοί, 366. fi-
gitur in jusso nostra sagitta loco-τακτω μοι χώρω πηγνύεται βέλεμνονκ.α.
Σέ άλλα σημεία ή μετάφραση τύπων πληθυντικού μέ ενικό υπαγορεύεται
άπό τό μέτρο ή είναι σύμφωνη μέ τό ελληνικό νλωσσικό αίσθημα: 5. tem­
pora -καιρός, 6. metus -τάρβος, 27. flammas - φλόγα, 104. vota - πόθον,
116. Aegaeis aquis -Αιγαίον πόντον, 154. de thalamis-έκ θαλάμοιο, 186.
atria-μέλαθρον, 337. gressus - ίθμα, 379. diis-δαίμονι κ.α.
Ό ενικός σπάνια μεταφράζεται μέ πληθυντικό: 116.jubebar - όρινόμεθα,
363. vario certamine vici -παντοίοισι...νίκησ'έν άγώσι, 371. Quid vale-
am, nescis -Ούκ οίδας σθένος ημών.

V. 'Απόδοση των αντωνυμιών

'Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ό τρόπος μέ τόν όποιο μεταφράζονται με­
ρικές φορές άπό τόν Τριβιζάνο οι αντωνυμίες. 'Εκτός άπό τήν αντωνυμία
noster, γιά τήν όποια έγινε λόγος, οι λοιπές κ τ η τ ι κ έ ς αντωνυ­
μίες αποδίδονται:
α) Μ έ δ ο τ ι κ ή π ρ ο σ ω π ι κ ή ς α ν τ ω ν υ μ ί α ς : 242.
nee causam fletus quaereret 111e mei -αϊτια μή κλαυθμοΰ κείνος έμοί με-
θέποι, 279-280. non mea . . . pectora -où γάρ έμοί ...στήθεα, 298. tua sim
...crimina -τελέθω σοι . . . άμπλακίαι, 313. Ut te nee mea vox nee te meus
incitet ardor - Ώς δέ σε μήτε λόγος μήτ'αμμιν σμΰχος έπαίροι κ.ά.
0) Μ έ γ ε ν ι κ ή π ρ ο σ ω π ι κ ή ς α ν τ ω ν υ μ ί α ς : 80.
judicium meum -τήν διάγνωσιν έμεΰ, 329. fratrumque tuorum - σεΐό θ'όμαί-
μων, 357. vestrae terrae -χθονός σειο κ.α.
Οι δ ε ι κ τ ι κ έ ς αντωνυμίες μεταφράζονται μέ άλλες, όχι ακρι­
βώς αντίστοιχες, δεικτικές: 322,358. i l l a - ή δ ε , 331. i l l i -ούτοι.
 97
Τέλος, oL τύποι, των προ own ι κ ώ ν αντωνυμιών tu και ego α­
ποδίδονται μέ τύπους της οριστικός α ύ τ ό ς: 35. te peto -αυτήν δίζη-
μαι, 137. t u - α ύ τ η , 206. judice te - κρινούσης αυτής, 246.il le ego - κ ε ΐ -
νος αυτός κ.α.
VI. 'Αμετάφραστα -Προσθήκες

Σέ 60 περίπου στίχους ò Τριβιζάνος δέν μετέφρασε ορισμένες λέξειςτοΰ

λατινικού κειμένου: 3. notae, 11. cetera, 12. perlege,25.perstet,35.au­
rea, 47.metuendaque, 62.magni, 72.via, 85.dabimus, 133.intima, 147. me­
r i t o , 164.sororque κ.a.
OL μεταφραστικές παραλείψεις,πού οφείλονται βασικά σέ μετρικούς λό­
γους, κατά κανόνα δέν ζημιώνουν τό νόημα, δέν απουσιάζουν όμως και οί
περιπτώσεις στις όποιες τό νόημα, εξαιτίας των παραλείψεων αυτών, γίνε­
τ α ι ασαφές, μεταβάλλεται η αποδυναμώνεται: 51.vigor animi -ακμή, 72.ae-
therea via - δ ι ' α ί θ ε ρ ί η ς , 85. nos dabimus, quod âmes - ö στέρξεις ημείς,
133. praecordia intima -περικάρδια, 290. hanc faciem culpa posse carere
putes? -ύστερέειν ο'ίει χρώτα τόν άμπλακίης; 328. ipse reus sine te . . . .
ero - εσσομ'έγών α'ίτιος, 379. Spera modo non timida d i i s hinc egressa se-
cundis - Έκδημοϋσ'άτρόμω μόνον έλπίδι δαίμονι τ'ένθεν κ.α.
'Υπάρχουν επίσης και ορισμένα μεταφραστικά συμπληρώματα, πού εξυπη­
ρετούν κυρίως τή μετρική κατασκευή των στίχων (45. και δή, 91.απας, 97.
έργα μόνον τε διδοΰσιν, 141. μετά κούραις, 193. έχρήν, 345. ε'ιπέ κ.α.),
κάποτε ομως συντελούν και στην επίταση τοΰ νοήματος: 8. πάντη, 146. έν-
θάδε, 165. όαδινήν, 167. ζαθέους, 309. τοιούτον - άγελαϊον κ.α.

V I I . Συνθετική καί περιφραστική απόδοση

Οί μετρικές ανάγκες καί ή γενικότερη τάση του Τριβιζάνου νά μιμηθεί

τό υφός αρχαίων συγγραφέων (κυρίως του Όμηρου) ε ί ν α ι οί λόγοι πού με­
ρικές λέξεις ή εκφράσεις μεταφράζονται άλλοτε συνθετικά καί άλλοτε πε­
ριφραστικά. Παραθέτω ορισμένα αντιπροσωπευτικά δείγματα καί των δύο με­
ταφραστικών τρόπων, σημειώνοντας μέσα σέ παρένθεση τό συγγραφέα τοΰ ό­
ποιου ε ί ν α ι φανερή ή επίδραση.
Σ υ ν θ ε τ ι κ ή απόδοση: 45. sub imagine somni -έν όνείρω,
55. amantis saxa -πετροφιλοΰς, 91. per tempora longa -διά μακρού (πιθα­
νώς Ευριπίδης), 111. sequentia malos - ίστακόλουθα, 117. pater et geni-
t r i x -γονείς, 127. excipit hospitio -ξεινοδοχεΐ, 193.sine fine -194.αϊ-
έν, 199. nostro genitus de sanguine - Τρώιον αίμα, 239. verba damus-μυ-
θεΰμαι ("Ομηρος), 255. oscula si dederas-εί κύσαις.
98
Π ε ρ ι φ ρ α σ τ ι κ ή α π ό δ ο σ η : 51. videbar - έδόκουν εμμε-
ναι, 67,133. obstupui -θάμβος μ'εσχε ("Ομηρος), 73. convaluit - έμπεδος
εστη ("Ομηρος), 169. nec piget -ούδ'άνίη κατέχει με, 179. aurea - χρυσψ
πεπυκασμένα ("Ομηρος), 311. ignorât -ούκ οΐδεν, 356. tela nocent - όπλα
σΐνος έχει κ.α.
VIII. Συντακτικές μεταβολές
Σέ αρκετές περιπτώσεις ό Τριβιζάνος -αν και ή μετάφραση τελικά εί­
ναι ακριβής - μεταβάλλει τή δομή ολόκληρων στίχων ή το συντακτικό ρόλο
προτάσεων καί επιμέρους λέξεων.
Συγκεκριμένα, στη μετάφραση παρατηρούνται οι ακόλουθες συντακτικές
μεταβολές:
α ) Ή π α θ η τ ι κ ή φ ω ν ή μ ε τ α τ ρ έ π ε τ α ι σέ ε­
ν ε ρ γ η τ ι κ ή : 8. lumine qui semper proditur ipse suo-αίέν έόν πάν-
τη τό προδίδωσι σέλας, 30. Taenaris est classi terra petita meae-Ταίνα-
pov άρχήθεν νηϋς τόδ'έμή προσέπλει, 154. quam tu de thalamis abstrahe-
rere meis -πριν τις σ'άνελών έκ θαλάμοιο φέρεν, 350. laesa nec est Coi­
eria Thessala terra manu -ασεν δ'où Κολχίς χειρ χθόνα θεσσαλίης κ.ά.
β) ' Α μ ε τ ά β α τ α ρήματα γ ί ν ο ν τ α ι μ ε τ α β α ­
τ ι κ ά : 123. et ferus in moli pectore flagrai amor -λάβρος έρως άπαλόν
στήθος έμόν τε φλέγει, 125-126. ventisque ferentibus usus/ applicor in
terras...tuas -άτάρ ϊκμενος αων ές γαΐαν.,.σήν κατάγει (με) κ.α.
γ)Μεταβατικά ρήματα μ ε τ α τ ρ έ π ο ν τ α ι σέ
α μ ε τ ά β α τ α : 207-8. Non dabimus certe socerum tibi clara fugantem/
lumina - Ήδ'εκλαμπρά φάη φυγαδεύων ούκ εσσεταί σοι...έκυρός, 229. te no­
tavi - άγνωστος δ'ούκ έπλευ, κ.α.
δ) Ή π ρ ο σ ω π ι κ ή σ ύ ν τ α ξ η μ ε τ α β ά λ λ ε τ α ι σέ
α π ρ ό σ ω π η : 295-296. Vix fieri . . . c a s t a potes - Εύπετές ou γάρ . . .
σε σώφρον"έμεν, 375. Nec tarnen indignor...sumere -Ούδ'αρ'επαχθές μοι...
ύπομεϊναι κ.α.
ε) ' Α ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς π ρ ο τ ά σ ε ι ς μετά, τ ρ έ π ο ν ­
τ α ι σ έ έ ξ η ρ τ η μ έ ν ε ς : 34. oppida sunt regni divitiora mei-
ών Φρ-υγίης πολίχναι είσίν άφνειότεραι, 187. 0 quoties dices: "Quam pau­
per Achaia nostra est " - "Ω ποσάκις τρύχειν πενίην άγαν 'Ελλάδα φήσεις,
205-206. Nec, puto, collatis forma Menelaus . . . anteferendus e r i t - 205.
Ούδ'οιμαι σόν έμοιο πόσιν προφερέστερον είναι κ.α.
στ) Γ ί ν ο ν τ α ι διάφορες άλλες μεταβολές
 99
στό ρόλο των π ρ ο τ ά σ ε ω ν : 2 0 3 - 2 0 4 . volucrum cui mater
amoruiti/gaudet-203. μήτηρ τοΰδ'ήρατ'ερώτων: Ή έξηρτημένη αναφορική με­
ταφράζεται μέ ανεξάρτητη.
229-230. . . . e t t e , l a s c i v a , n o t a v i / i n gemi tu r i sum non tenuisse meo -
άγνωστος δ'ούκ επλευ άμειδής,/ήμος έμή σύ γέλων où στοναχή κάτεχες: Τό
ε ι δ ι κ ό απαρέμφατο μεταφράζεται μέ χρονική πρόταση, ένώ τό παρένθετο l a ­
sciva γ ί ν ε τ α ι έπιρρηματικό κατηγορούμενο κ.ά.
ζ ) Μ ε τ α β ά λ λ ε τ α ι μ ε ρ ι κ ά ή σ υ ν τ α κ τ ι κ ή
δ ο μ ή των σ τ ί χ ω ν ή ό ρ ό λ ο ς ε π ι μ έ ρ ο υ ς λέ­
ξεων: 27. non hic invenimus i l l a s -ούδ'άρα τήδέ μοι ήντετο κ ε ί ν η : Τό
υποκείμενο μετατρέπεται σέ α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο και αντίστροφα.
155. Tene manus unquam nostrae d i m i t t e r e v e l l e n t ? - Σέ προέμεν βουλοί-
μην ημάς αν ποτέ χ ε ί ρ α ς ; : Ή ταυτοπροσωπία τοϋ λ α τ ι ν ι κ ο ύ στίχου γ ί ν ε τ α ι
έτεροπροσωπία.
185. Occurrent denso t i b i Troades agmine matres - Ά ν τ ή σ ε ι Φρυγίων σοι
πυκνόν τάγμα γεραιων: Ή αφαιρετική τοϋ τρόπου μεταφράζεται ώς υποκεί­
μενο και τό υποκείμενο γ ί ν ε τ α ι προσδιορισμός κατά γ ε ν ι κ ή .
367. Non potes haec i l l i primae dare Facta juventae - 367-368.Où δύνασαι
κείνου πρώτη ν ε ό τ η τ ι π ο ρ ί ζ ε ι ν / έργα τ ά δ " : Ή γ ε ν ι κ ή κτητική μεταφράζε-
υαι ώς α ν τ ι κ ε ί μ ε ν ο και ή δοτική τοϋ α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ ώς γενική κτητική κ.ά.
Τά παραπάνω παραδείγματα δέν εξαντλούν τό σύνολο των συντακτικών
μεταβολών πού επιφέρει στό πρωτότυπο ό Τριβιζάνος κατά τή μεταφορά του
στην ελληνική. Μέ πλήθος άλλων παρόμοιων μεταβολών αναπροσαρμόζει τή
συντακτική μορφή της όβιδιανής επιστολής,σύμφωνα μέ τους νόμους της ε λ ­
ληνικής συντάξεως και τ ι ς απαιτήσεις τοϋ μέτρου.
100

5. Γλώσσα - "Ύφος - Επιδράσεις

α) Γενικά

Ό Τριβιζάνος ανήκει στους τυπικούς εκπροσώπους των ουμανιστών, πού

μιμούνται τό ϋφος τών αρχαίων συγγραφέων νράφοντας σέ μιά τεχνητή κλα-
1
σικίζουσα γλώσσα . Ή μελέτη της μεταφράσεως της όβιδιανής επιστολής πεί­
θει οτι στον Τριβιζάνο ή τάση αυτή συνδυάζεται μέ μιά μεγάλη ελευθερία
στην επιλογή και στή χρήση των εκφραστικών'μέσων, πράνμα πού μερικές φο­
ρές έχει ώς αποτέλεσμα τήν απομάκρυνση από τους γραμματικούς και συντα­
κτικούς κανόνες της αρχαίας ελληνικής.

Τό ιδιαίτερο γνώρισμα του ϋφους του είναι οτι τοποθετεί τις λέξεις
σέ μιά σειρά πολύ ακανόνιστη, δημιουργώντας έτσι μιά συντακτική διατα­
2
ραχή σέ ολόκληρο τό στίχο ή στό δίστιχο . "Οπως παρατηρεί ό Przychocki,
στό σημείο αυτό μιμήθηκε τόν Όβίδιό, κυρίως ρμως έπηρ-εάστηκε άπότή με­
λέτη τών ελληνικών επιγραμμάτων, στά όποια κατεξοχήν παρατηρείται ή χρή­
ση τών ύπερβατών3. Συχνά ή διάταξη τών λέξεων πλησιάζει πολύ αυτήν τοϋ
'Οβιδίου1*, άλλοτε όμως είναι τελείως διαφορετική και φυσικά αυτό συν­
αρτάται κυρίως προς τίς·άνάγκες του μέτρου.

'Αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα σημειώνοντας μέ αριθμούς

τις λατινικές λέξεις. Ή'τοποθέτηση τών'ίδιων αριθμών στις αντίστοιχες
ελληνικές δείχνει καθαρά τήν αλλαγή της σειράς τών λέξεων σέ σχέση μέ
τό πρωτότυπο.

1.Ή τάση αύτη της μυμη'σεως τοΰ ϋφους χαί της γλώσσας τών κλασικών συγ­
γραφέων είχε ηδη έκδηλωθεϋ μεταξύ τών λογίων της περιόδου των Παλαυ-
ολόγων, ιού πίστευαν ό'τι μέ τόν τρόπο αυτό θά μπορούσαν νά αναστήσουν
xctTL άπό τό πνεϋμα της άρχαυότητας. Βλ. R. BOLGAR, The Classical He­
ritage and its Beneficiaries, Καϋμπρυτζ 1958 , σ. 35.
2. Πρβλ. PRZYCHOCKI, σσ. M-O-Hl, που παραθέτευ πολύ χαρακτηριστικά' παρα­
δείγματα.
3."0.π. , σσ. Μ-1-12.
<4. Βλ. π.χ. τους στίχους 69, 83-84, 177-178, 197-198, 305-306,361-362,
στους οποίους ή σειρά τών λέξεων εΐναι, περίπου ή ί!δια μέ τοΰ λατμνο-
Ηοΰ κειμένου.
 101
249-250. Prodita sunt, memini, tunica tua pectora laxa I atque oculis
1 '2 3 4 5 6 7
adi tum nuda dedere meis.
8 9 10 11

Στήθε'έπενδύτου πρόδοτ' ομμασιν επλετο χαύνου,Ι γυμνά τε, μέμνημαι, τοίς

4 3 *1 7 1 , 5 96 2
παράδυσιν έδον (tó meis δέν μεταφράζεται.).
8 10
260. ausus sum blandis nuper adire sonis.
1 2 3 4 5
μειλιχίοις μετίειν θάρσος επεσιν ελον (τό nuper δέν μεταφράζεται).
2 4 1 5 2
319. Sola jaces viduo tarn longa nocte cubili.
1 2 3 4 5 6 7
319-320. "Ωδε μακράν κέεσαι χήρω μούνη ένί λέκτρω ! νύκτα.
ι
4 5 2 3 ' 1 '7· ' 6

"Οπως φαίνεται ατά σχόλια πού συνοδεύουν τήν έκδοση τοϋ κειμένου, τό
μεγαλύτερο μέρος του λεξιλογίου της μεταφράσεως έχει αντληθεί από τόν
" Ο μ η ρ ο 5 . Αυτός είναι ή πηγή των άφθονων τυπικών εκφράσεων, πού επανα­
λαμβάνονται αμετάβλητες, ένώ αρκετές άλλες πλάθονται άγαλονικά προς ο­
μηρικά πρότυπα. Λέξεις μεμονωμένες ή" εκφράσεις ολόκληρες αντλούνται α­
ναμφίβολα από τόν ' Α π ο λ λ ώ ν ι ο Ρ ό δ ι ο 6 , τόν Κ α λ λ ί μ α χ ο7, τήν Αν­
θ ο λ ο γ ί α τ ο ϋ Π λ α ν ο ύ δ η 8 , πιθανότατα και άπό τόν ' Η σ ί ο δ ο 9 , τους

5. Πρβλ. PRZYCHOCKI, σ. 40.

6. Βλ. σχόλια στους στ. 23, 104, 115. Ό Απολλώνιος Ρόδιος, άπό το'ν ό­
ποιο επηρεάζεται και στα επιγράμματα (βλ. σχόλια στο έπόγρ. 5, 38-39
και passim), θά τοϋ η"ταν πολΰ προσιτός, εφόσον ή editio princeps (ά­
πό τόν Ιανό Λάσκαρη) τυπώθηκε τό 1496 (SANDYS, σ. 104).
7.Ή έκφραση "τέλθος όφειλόμενον" του στ. 20 είναι του Καλλιμάχου (πρβλ.
σχόλια), άπό τόν όποιο έχει ληφθεί και ό στ. 5 τοϋ επιγράμματος 8.
Ή πρώτη έκδοση τοϋ Καλλιμάχου είχε γίνει άπό τόν Ιανό Λάσκαρη τό
1495 στη Φλωρεντία (SANDYS, ό.π.).
8. Βλ. σχόλια στους στ. 36, 68, 84, 90, 124, 159-160 κ.α. Ό PRZYCHOCKI
είχε διαπιστώσει την οίκείωση του Τριβιζάνου με τους ποιητές των ε­
πιγραμμάτων, δέν μπορούσε όμως νά ξέρει ότι τους είχε μελετη'σει άπό
τη'ν 'Ανθολογία τοϋ Πλανούδη, τήν όποια αναφέρει ό ιδιός στον τίτλο
τοϋ 29 επιγράμματος. Ό Πολωνός φιλόλογος, δπως έχει ήδη εκτεθεί, δέν
κατόρθωσε νά εντοπίσει τη'ν έκδοση των επιγραμμάτων.
9. Ή δοτική "ΰδει" τοϋ στ. 200 είναι πιθανώς δάνειο άπό τόν 'Ησίοδο (πρβλ.
σχόλια). Τό οτι είχε διαβάσει Ησίοδο φαίνεται σαφώς άπό τό 2° επί­
γραμμα.(Βλ. σχόλια στους στ. 1-8).
102
1 0 11 1 2
τραγικούς , τόν 'Ηρόδοτο , τον Θεόκριτο και άπό τά επι­
13
γράμματα του Ίανου Λάσκαρη .

Τό λεξιλόγιο δέν είναι αποκλειστικά ποιητικό* ένας αριθμός λέξεων

11
συναντάται μόνο σέ πεζογράφους *, καί μάλιστα μεταγενέστερους.Δέν είναι
πάντως βέβαιο αν αυτοί είναι ήαμεση πηνή ή διάφορα λεξικά πού είχαν εκδο­
15
θεί τήν εποχή εκείνη,τά όποια πρέπει νά ήταν πολύ οικεία στό μεταφραστή .

Φανερή είναι ή επίδραση καί τών παλαιών γραμματικών καί σχολιαστών,

άπό τους όποιους πιθανότατα έχουν ληφθεί μερικοί σπάνιοι τύποι, όπως
16
προσέθη (92), κράς (154), προϋθην (226), προσπιτνοϋντι (262) .

Πρέπει νά παρατηρήσουμε ακόμη ότι λέξεις αντλούνται άπό όλες τίς

περιόδους της ελληνικής γραμματείας, εφόσον εξυπηρετούν τό μέτρο καί αν­
ταποκρίνονται στό νόημα.

10. Βλ. σχόλυα στους στ. 11, 119, 212, 234, 249, 257, 265, 279, 329 και
380.
11. Βλ. σχο'λυα στους στ. 116 καό 217. Ή επίδραση του Ηροδότου είναι
φανερή και στα επιγράμματα' του. (Βλ. σχόλια έπιγρ. 1, 8. 8, 6. 18,2).
12. Βλ. σχόλυα στ. 176. Τον Θεόκριτο μυμεϋταυ κυρόως στό 5° επίγραμμα,
οι πρώτου στόχου τοΰ όπου'ου αποτελούν μετάπλαση τμήματος των "θαλυ-
σύων".
13. Βλ. σχόλυα στους στ. 35, 361 - 362. Ευναυ φυσικό νά επηρέασαν τόν
Τρυβυζάνο τά έπυγράμματα τοΰ ΊανοΏ Λάσκαρη, εφόσον τά είχε αντι­
γράψει στον Palai. Gr. 386 (πρβλ. ο. 313). Ή έπυ'δρασή τους φαυνεται
σαφέστερα σέ μερυκούς στόχους των έπυγραμμάτων (9, 9.10,4.30,9-10).

14. Π.χ. ΰδυώτης (51), έμπρησυας (121), ενστασυς (161), παράδυσυν (250),
καταπευ'θευ (301).
15. Σέ τρεΰς τουλάχυστο περυπτώσευς ή χρη'ση τόπων πρέπευ νά ευναυ επη­
ρεασμένη άπό τη' Σ ο ύ δ α (βλ. σχόλυα γυά τυς λέξευς κύστυς (44), έ-
πυτύμυα (265), παρηναυ (281)). Ή Σοόδα εϊχε έκδοθεϋ άπό τόν Χαλκο­
κονδύλη τό 1499 στό Μιλάνο (editio princeps. - Πρβλ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟ,
σ. 208, σημ. 51), ένώ τό ϋδυο έτος ό Ζαχαρυ'ας Καλλυέργης εξέδωσε τό
Μ έ γ α Ε τ υ μ ο λ ο γ ι κ ό ν (δ.π., σημ. 52). Τό λ ε ξ ι κ ό τ ο ΰ Ή­
σ υ χ ο ου θά ήταν έπυ'σης πολύ προσυτό στον Τρυβυζάνο, άφοΰ είχε εκ­
δοθεί τόν Αύγουστο τοΰ 1514 άπό τόν οίκο τσϋ "Αλδου με έπυμέλευα τοΰ
Μάρκου Μουσοόρου (δ.π., σ. 234). Τό έργο του Θωμά Μαγυ'στρου (14 ο υ
αϊ.) "'Ατθίδος δυαλέκτου έκλογαόκατ'άλφάβητον" εκδόθηκε άπό τόν Ζα-
χαρυ'α Καλλυέργη τό 1517,τό έλληνυκό λεξυκό του Βενεδυκτι'νου έλληνυ-
στη Βαρόνου Φαβορόνου τό 1523 έπύσης άπό τόν Καλλυέργη.Κυκλοφορούσαν
ακόμη πάμπολλα έγχευρύδυα έλληνυκης γραμματικής (δ.π., σσ. 193-195).
Άπό δλα αυτά τά έργα ό Τρυβυζάνος θά μπορούσε νά έχευ συλλέξευ λε-
ξυλογυκό ύλυκό.
16. Γυά τους τόπους αυτούς βλ. τά σχόλυα στους οϊκεύους στόχους.
 103
"Ενα ενδιαφέρον ζήτημα, πού πρέπει νά συζητηθεί έδώ, είναι αν 6 Τρι-
βιζάνος επηρεάστηκε άπό τήν Πλανούδεια μετάφραση των "Ηρωίδων".
Ό Przychocki νράφει 17 γιά τό θέμα αυτό τά έξης:: "PIanudeam tarnenOvi-
dianarum Heroidum interpretationem non novisse,aut fortasse dedita ope­
ra praetermisse videtur, nam Planudis Ovidius Graecus huius aetatis vi­
ri s doctis nonnuli s plane notus erat,ut ex. c. Ovidii editiones testan-
tur, a. 1543 et 1558 confectae".
"Οπως φαίνεται άπό τό ηαρατιθέμενο απόσπασμα,ό Πολωνός φιλόλονος δέν
αποκλείει κατηγορηματικά τό ενδεχόμενο νά γνώριζε ô Τρι3ιζάνος τή μετά­
φραση τοΰ Βυζαντινού μοναχού. "Αν δέν κατέληξε σέ σαφώς καταφατικό συμ­
πέρασμα, είναι γιατί δέν μπόρεσε νά εκτιμήσει ακριβώς τό μεγάλο εύρος
των αναγνωσμάτων τοϋ Κρητικού λογίου και δέν συνέκρινε προφανώς τά δύο
κείμενα.
Ή προσωπική μου άποψη είναι ότι ό Τριβιζάνος είχε διαβάσει άπό τή
μετάφραση τοΰ Πλανούδη τουλάχιστο τή 16 π "Ηρωίδα". 'Ορισμένες χαρακτη­
ριστικές ομοιότητες των δύο κειμένων - πού επισημαίνονται στά σχόλια- 18
μέ έπεισαν γι'αυτό.
'Αλλά και αν ακόμη στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται γιά απλή
σύμπτωση, δέν μπορεί,πιστεύω, νά συμβαίνει αυτό στή μετάφραση τών στ.
199-200:".. .qui ημηο/ουηι diis potando nectare miscet aquas-... θ ε ο î -
σ ι ν|ός νυν σ υ μ π ί ν ω ν μίγνυσι νέκταρ ϋδει".Ό Przychocki θεωρεί 19
οτι ιό"θεοΐσιν συμπίνων" δέν ανταποκρίνεται στό νόημα τοΰ λατινικού κει­
μένου. 'Αλλά και ό Πλανούδης μεταφράζει μέ τόν 'ίδιο τρόπο: "ος νΰν τοις
θ ε ο ί ς σ υ μ π ί ν ω ν τό νέκταρ ίίδατι κίρνησι". Είναι πολύ χαρακτη­
ριστικό οτι, εκτός άπό τό "θεοίς συμπίνων"»κοινή είναι στά δύο κείμενα
και ή αντιστροφή της πτώσεως τών αντικειμένων τοϋ miscet.
Πιθανότατα λοιπόν ό Τριβιζάνος επηρεάστηκε στό σημείο αυτό άπό τόν
Πλανούδη. 'Υποψιάζομαι μάλιστα οτι υιοθέτησε ενσυνείδητα τή λανθασμένη
αυτήν ερμηνεία, επειδή εξυψώνει περισσότερο τόν Γανυμήδη,πρόνσνσ τοϋΠά-
ρη, παρουσιάζοντας τον ώς ισότιμο μέ τους θεούς και όχι απλώς ώς υπηρέ­
τη τους πού αναμιγνύει τό νέκταρ μέ τό νερό, γιά νά τό πιουν. Μέ τόν
τρόπο αυτόν τό νόημα επιτείνεται,πράγμα πού ό Τριβιζάνος τό επιδιώκει
20
και σέ άλλα σημεία της μεταφράσεως του .
17."0.1-, σ. W .
18. ΒΑ. σ χ ό λ ι ο στους σ τ . 30,199-20(1,226,291,296,301,348.
19. " θ . π . , σ. 39.
20. Βλ. σχόλια στους σ τ . 24,145-146 ,207 ,221,250. ,375 , 377.
104
3) Ειδικότερες παρατηρήσεις

1. Ν ε ό π λ α σ τ ε ς λέξεις και α θ η σ α ύ ρ ι σ τ ο ι τ ύ π ο ι . Με-

21
ρικές λέξεις είναι τελείως νέες ("απαξ λεγόμενα"): προύδέχθην (27), πε-
τροφιλους (56), ίστακόλουθα (111), äuv=ventus (125), άμφιπόλευτα (178),
άπόψοφα (225), κοχλιόεσσα (254), σμυχος (313). 'Ορισμένες άλλες είναι
αθησαύριστες μέ τόν τύπο πού τίς χρησιμοποιεί ό Τριβιζάνος: 15. στευθή-
ναι, 18.παϋρα (αντί παυράς), 63. δέρκομα (αντί δέργμα), 90.γνώμαι (= ί-
γνωσμαι), 100. δμημένω (= δεδμημένω), 251. άργέστερα (=candidiora),277.
παρακοίτιος, 336. στεύσετ'(αι), 354. δειμπναι, 355. συνέγρεσθαι,370.εί-
κάσεται κ.ά. Σέ δυό περιπτώσεις μεταφέρει στην ελληνική τό λατινικό τύ­
πο: 21. Σιγαίης (αντί Σιγειάδος), 182. Φοιβαίης (αντί Φοιβείου).

2. Ν ε ό π λ α σ τ ε ς ε κ φ ρ ά σ ε ι ς . 72. δι'αίθερίης (ένν. οδού), 89.

ές δεξιόν (αϊσης τραπείσης), 97. έργα διδοϋσιν (= έργα παρέχουσιν), 120.
ιστία παρέχειν, 220. ο'ίνου θεμένου (μεταφορά τοΰ λατινικού posito mero),
260. θάρσος 'έλον (= ausus sum), 306 κήδος αγειν (μεταφορά του λατινικού
curam agas), 362. έλον λαβήν κ.ά.

3. ' Α δ ό κ ι μ ο ι κ α ι σ π ά ν ι ο ι τ ύ π ο ι . 7. πλάττω (αντί πλάττο-

μαι), 40. βέλοις, 101. δράσεας, 117. γουνοϋντες, 134. σφαδάξ'(αι), 190.
ένείκατο22 (αντί ενεικε), 318. άφελέη (αντί άφελείη), 362. ούσα 2 3 (αντί
ρυσάμην) κ.α.'Υπάρχουν ακόμη και μερικοί σπάνιοι γλωσσικοί τύποι,πού δεί­
χνουν ότι ό Τριβιζάνος επιδίωξε νά δώσει στό λόγο του μιά εξεζητημένη
κομψότητα: έκβάζοντ' (11), αχανδεϊ (55), προσέθη (92), τράμπιας (108),
κράς (154), ϋδει (200), προϋθην (226), προσπιτνοϋντι (262), εραν (338)
κ.ά.

4. Λ έ ξ ε ι ς μ έ ν έ α σ η μ α σ ί α . "Ενα από τά πιό χαρακτηριστικά

γνωρίσματα του λόγου του Τριβιζάνου είναι ή χρησιμοποίηση γνωστών λέξε­
ων, πού φορτίζονται όμως μέ νέο σημασιολογικό περιεχόμενο, όπως 82.
προφέρειν (= αίρεισθαι), 158. άπειρος (= άγνωστος), 162. τελέσει (= παύ­
σει), 303. δεινότερον (= aptius), 356. μένος (= vires) κ.α.

21. Σχηματίζεται μέ βάση μη μαρτ.υροόμενο ρήμα π ρ ο δ έ χ ο μ α ι.

22. Πρβλ.στ.4-9-50 της αφιερωτικής επιστολής στον Savelli: "προδο'τας όμοϋ τε
της γλώττης χαί της έ ν ε γ χ α μ έ ν η ς (αντί ένεγχάσης η ενεγχοΰσης=
= πατρίδος) αποφαινόμενος".
23. Πρβλ. χαί μετάφρ. Verrato: "ε ρ ρ υ σ α ς την ψυχήν μου" (φ.165 ,37).
 105
5. ' Ι δ ι ό ρ ρ υ θ μ ε ς ri α ν ώ μ α λ ε ς σ υ ν τ ά ξ ε ι ς .
13. ήδύνθην δεδέχθαι (=quod recepta e s t ) , 75.Νικάν ά ξ ί α ι ην άπασαι,139-
140. κηρύγματα σεϊσ]μήσατο ( α ν τ ί περί σ ε ΐ ο ) , 151."Ηνεσ'άφαρπάξαι (=qupd
r a p u i t ) , 157. EÌ δέ σ'εμελλον, . . . έλοίμην αν ( α ν τ ί είλόμην α ν ) , 221-
222. Ξεινοσύνης μεταμέλλει μοι . . . οτε ϊ δ ο ι μ ι ( α ν τ ί οταν ιδακάόριστη ε ­
πανάληψη στό napóvj, 275-276. άξιρς ε ι ης . . . ε ι αύκ έπλεο (αντί αν ήσθα
-ε'ι μή), 317. Μικρρϋ . . . πρρσήγε ( α ν τ ί προρήνανε), 359. Ει δ' αν άπαντα
πόρρις, κάσιν ούδέποθ"Έκτορα δώσεις (προφανώς χρησιμσπσιεί τή δυνητική
ευκτική της υποθέσεως αντί μέλλοντος καί σχηματίζει υποθετικό λόγο πού
δηλώνει τό πραγματικό) κ.α.
 106

6. Μέτρο

Ή μετάφραση του Τριβιζάνου ενινε σέ ελεγειακό δίστιχο, στό οποίο έ­

γραψε καΐ ό Όβίδιος τήν επιστολή του. Μέ τό ελεγειακό δίστιχο ό Κρητι­
κός λόγιος είχε εξοικειωθεί, άφοΰ σ'αύτό είχε γράψει καί τά επιγράμματα
1
του .

Είναι γεγονός οτι πολλοί στίχοι διακρίνονται γιά τήν άψογη μετρική
τους μορφή, άλλα καί αρκετοί παρουσιάζουν σφάλματα τόσο προσωδιακά, οσο
καί σχετικά μέ ορισμένους άλλους κανόνες της μετρικής. Τά προσωδιακά λά­
2
θη γίνονται κυρίως στά δίχρονα , τά όποια "ποιητική άδεια" άλλοτε λαμ­
βάνονται ώς μακρά σέ θέση ποδός (250. παράδυσιν, 266. πριν, 318. αφελές
υ υ υ
κ.α.) καί άλλοτε ώς βραχέα σέ άρση (26. εύχάς, 50. δάς, 74, 215. άπάσας,
υ υ υ υ
101. δράσεας, 176. έάσω, 200. μίγνυσι, 223. όήγνυμ' κ.α.). Πρέπει πάν­
τως νά σημειωθεί οτι λάθη του είδους αύτοΰ κανείς ουμανιστής στιχουργός
3
δέν μπόρεσε νά τά αποφύγει .
Είναι ακόμη χαρακτηριστικό οτι ό Τριβιζάνος καταφεύγει συχνότερα α­
πό ο,τι 'ίσως επιτρέπεται στή χασμωδική βράχυνση ("vocal is ante vocal em
corripitur")", πράγμα πού είχε παρατηρήσει καί ό Przychocki5. Γιά νά α­

ι. Τά περισσότερα από τά επιγράμματα είναι έργα της νεανικής ηλικίας (ο

ίδιος γράφει απευθυνόμενος στους αναγνώστες: "ΤΓΊ ηλικία σΰγγνωθι εν
η ταϋτα πεποίηται") και οπωσδήποτε προγενε'στερα της μεταφράσεως, που
ίταν έτοιμη τό 1550.
2. Σέ μιά μόνο περίπτωση τό φωνήεν ο. λαμβάνεται σε' θε'ση ποδός ώς μακρό,
χωρίς νά ακολουθούν δυο σύμφωνα fi διπλό σύμφωνο : Πάριδος έρέθυμος ( 359).
Αυτό όμως γίνεται συχνά καί στον "Ομηρο σε περιπτώσεις τελικής βρα­
χείας συλλαβής λε'ξεων, όπως έδίϊι.

3. Πρβλ. MESCHINI, ο. 12, η όποια σημειώνει ανάλογα σφάλματα στά επι­

γράμματα τοϋ Ίανοϋ Λάσκαρη. Φυσικά, ή άνειμένη χρήση των δίχρονων
χαρακτηρίζεται εδώ ώς μετρικό λάθος μόνο σέ σχέση μέ τήν άρχαίαποίη-
ση. Στην προσωδιακή ποίηση των Με'σοιν Χρόνων-της όποιας συνέχεια απο­
τελεί ή ανάλογη ποίηση της Άναγεννήσεως-άποτελεϊ γενικό φαινόμενο,
που ?ίταν μάλιστα γνωστό από τους χρόνους της "Υστερης 'Αρχαιότητας.
Βλ. π.χ. F. KUHN, Symbolae ad doctrinae περί δίχρονων historiam per­
tinentes, "Breslauer Abhandlungen". V I , 3, Breslau 1892.
4. Βλ. στ. H, 10, 12, 15, 17, 27, 51, 56, 59, 73 κ.ά.
5."0.π., ο. 1+3.
 107
6
ποφύγει τή χασμωδία -πού είναι πάντως συχνή στους στίχους τ ο υ — κατα­
φεύγει πολλές φορές σέ εκθλίψεις, πού θά ήταν όμως άδικο νά τίς χαρα­
7
κτηρίσουμε, όπως ό Przychocki , ώς βιαιόεατες. Τά παραδείγματα τουλάχι­
στο πού φέρνει ό Πολωνός φιλόλονος δέν δικαιολογούν τό χαρακτηρισμό αυ­
τόν. Τό "έπίκρ'" (πού υπάρχει και στην έκδοση του) του στίχου 111 είναι
8 9
παρανάγνωση , όπως και τό "ε'ίκ'" τοΰ στίχου 146 . Ή έκθλιψη του οι στην
10 11
αντωνυμία μσα (στ. 174 τοΰ χειρογράφου ) μαρτυρειται και στον "Ομηρο .
Έ ά ν εξαιρέσουμε την έκθλιψη της καταλήξεως _^ι_ στή δοτική ενικού τών τρι-
τόκλιτων ονομάτων (55. μάσταχ'(ι), 131. ίμείροντ'(ι)) , πού δέν επιτρέ­
1?
πεται φυσικά, αν καί παραδείγματα της υπάρχουν και στον "Ομηρο ,άτυχης
οπωσδήποτε είναι η έκθλιψη "Κασσάνδρ'(α) (ομηρικό "Κασσάνδρη") τοΰ στί­
χου 119 και "ει κ'(αϊ)" τοΰ στίχου 51. Ή τελευταία γίνεται 'ίσως κατ'
επίδραση τοΰ'όμηρικρΰ "ει κ'(ε)" ή αναλογικά προς τήν έκθλιψη τής κατα­
λήξεως -αι τών μέσων καί παθητικών ρημάτων (307. μαρτύρομ'(αι),336 στεύ-
13
σετ'(αι) κ.ά.), πού παρατηρείται επίσης καί στον "Ομηρο .

Πολύ σοβαρότερα είναι ορισμένα άλλα σφάλματα, πού δείχνουν οτι οι

γνώσεις τοΰ Τριβιζάνου σέ ζητήματα της αρχαίας μετρικής ήταν κάπως επι­
πόλαιες καί δέν εκτείνονταν σέ λεπτομέρειες. Σέ οκτώ στίχους (5, 97,
219, 279, 287, 337, 345, 371) διαπιστώνεται παράβαση τοΰ ζ ε ύ ν μ α ­
τός Herman n1",συχνότητα εκπληκτικά μεγάλη γιά κείμενο 380 στί-

6. ΓΙ.χ. 1 4 2 . ο ύ τ ε άιι ' ά ν Γ ο λ ι ' η ς , 2Î9. ο ί σ θ η έ μ ά , 319. μ ο ύ ν η έ ν ι λε'κτρω H.a.

7. "θ.π. , σ. 4 2 - 4 3.

8. Και ατό χειρόγραφο «au στο έντυπο υπάρχει "έπίκρι'".

9. Το κοινό στο' χειρόγραφο και στό έντοκο "είκ'" δείχνει δτι πρόκειται
για παρατατικό, με' τον όποιο αποδίδεται ό λατίνι κός παρακείμενος " ν ι ­
ο la est". Ό Przychocki όιαβάζο\>τας "εϊ)Γ" είναι φυσικό να' θεωρεί
ότι έγινε έκθλιψη της καταλη'ζεως -ει τοϋ έν>εστώτος.
10. Στό έντυπο δε'ν υπάρχει τε'ιοιο πρόβλημα, γιατί ό στίχος έχει μεταβλη­
θεί.

11. "Απαξ στη φράση "μ'οϊω" (δ 367).

12. Πρβλ. ε 62 "χρυσειη κερκι'δ' ϋφαινον", Δ 2b9 "ήδ' εν δαιθ', ότε", II 385
"ηματ' όπωρινω" χ.α.

13. Πρβλ. Μ 107 "σχήοεσθ', άλλ' έν", Η 238 "ου τι μετατρε'πομ' ήδ' άλεγι-
ζω" κ.α.
14. Αποφυγή' της κατά τέταρτον τροχα'ίον τομής.Βλ. σχετικό: G. ΙΙΠΒΜΑΝίΙ,( >r>-
phica, Λειψία 180!), σ. 692.
108

χων, αν ληφθεί υπόψη ό τ ι στό ομηρικό έξάμετρο συμβαίνει μιά φορά στους
15 16
χ ί λ ι ο υ ς στίχους . Πολύ συχνότερα παραβαίνεται τό ζ ε ϋ ν μ α της βου­
1 7
κολικής διαιρέσεως , ή παράβαση όμως αυτή ε ί ν α ι συνηθισμένη καί
18 1 9
στον "Ομηρο . Ό νόμος των Wernicke-Giseke παραβαίνεται
σέ 4 στίχους: 65, 147, 185 καί 313.
20
Πρέπει ακόμη νά παρατηρήσουμε ο τ ι σέ αρκετούς σ τ ί χ ο υ ς δέν υπάρχει
καμιά κύρια τομή ( τρ ιημιμερ ής , πενθημιμερής, κατά τ ρ ί τ ο ν τροχαιον,έφθη-
μιμερής) ούτε βουκολική δ ι α ί ρ ε σ η . Στους περισσότερους έξαλλου δακτυλι­
κούς έξάμετρους ή πενθημιμερής ε ί ν α ι πολύ συχνότερη από τήν κατά τ ρ ί τ ο ν
τροχαΐον τομή - αντίθετα μέ ο , τ ι συμβαίνει συνήθως στην ελεγειακή ποίη­
21
ση .

Στους πεντάμετρους στίχους της μεταφράσεως θά μπορούσαμε νά επιση­

22
μάνουμε σέ 17 περιπτώσεις τό φαινόμενο της χασμωδίας μεταξύ α' καί β'
23
ήμιεποΰς, πού μόνο ώς εξαίρεση συναντάται στή δόκιμη ελεγειακή π ο ί η σ η .
21
Βραχεία συλλαβή στό τέλος τοϋ α' ήμιεποΰς, πού επίσης δέν επιτρέπεται *,

15. Πρβλ. Ρ. MAAS, Greek Metre, 'Οξφόρδη 1962 (αγγλική μετάφραση), σ.

60 § 87. Στον "Αρατο υπάρχουν μονό 4 περιπτώσεις παραβάσεως τοϋ ζεύγ-
ματος (δ.π., σ. 62 § 91).
16. Π.χ. στους στ. 49,91,135,157,181,191,233,323,365,373.
17.'Απαγόρευση της βουκολικής διαυρέσεως στην περίπτωση που ό τέταρτος
πόδας είναι δυσύλλαβος (σπονδεΐος).
18. Δ. ΛΥΠΟΥΡΛΗ, Αρχαία 'Ελληνική' Μετρική', θεσσαλονίκη 1977, σ. 39.
19. Κατά τό νόμο αυτό, δεν επιτρέπεται ή άρση τοϋ τέταρτου πόδα νά κα­
λύπτεται μέ φύσει βραχεία συλλαβή πού λήγει σέ απλό σύμφωνο καί γί­
νεται θέσει μακρά, επειδή ή επόμενη λέξη αρχίζει μέ ενα ή περισσό-
ρα σύμφωνα. Πρβλ. MAAS, δ.π., σ. 77 §125. Βλ. ύδυαέτερα T. STIFLER,
Das wernickesche Gesetz und die bukolische Dihärese, "Philologus"79
(1924), σ. 323 κ. έξ.
20. Βλ. 17,45,51,79,119,145,183,213,225,261,281,285,295,297,307,321,333,
347. Στους στίχους αυτούς γίνεται μ έ σ η τ ο μ ή,πράγμα πολύ σπά­
νιο στή δόκιμη ποίηση. Σέ αρκετούς άλλους ή τομή αυτή συνυπάρχει μέ
κύρια: 5,15,65,81,97,147,173,197 κ.α.
21. Πρβλ. ΛΥΠΟΥΡΛΗ, ό.π., σ. 45 καί σημ. 1.
22. Βλ. στ. 2, 14, 28, 34, 38, 58, 92, 126, 136, 142, 168, 210,224,228,
276, 312, 376.
23. Πρβλ. ΛΥΠΟΥΡΛΗ, δ.π., σ. 45.
24.'Ό.π.
 109
υπάρχει στους στίχους 26,36,72,74,138,232,234,274,318,356.Είναι όμως α­
ξιοσημείωτο τό νενονός σ α ό μεταφραστής αποφεύγει τους σπονδείους στό β'
25 26
ήμιεπές και οτι σέ 18 στίχους πετυχαίνει τό όμοιοτέλευτο μεταξύ των
27
ήμιεπών . "Εχ£ι φροντίσει επίσης στό τέλος κάθε πρώτου ήμιεποΰς νά υ­
28
πάρχει τέλος λέξεως .
Τά μετρικά σφάλματα πού επισημάνθηκαν παραπάνω δέν είναι δυνατό νά
μειώσουν τή σημασία της μεταφράσεως του Τριβιζάνου, έάν φυσικά την το­
ποθετήσουμε στό εποχικό της πλαίσιο. Ή προσωδιακή ποίηση ήταν άπό πολ­
λούς αιώνες νεκρή, και ή προσπάθεια τών λονίων νά τήν αναστήσουν δέν μπο­
ρούσε νά έχει πάντοτε αψεγάδιαστα αποτελέσματα.

Στην περίπτωση του Τριβιζάνου τό πράγμα ήταν ακόμη δυσκολότερο,για­

τί έπρεπε νά συνδυαστεί ή μεταφραστική ακρίβεια μέ τή στιχουργική αρτι­
ότητα. Ή προσεκτική μελέτη της μεταφράσεως μας πείθει γιά τή μεγάλη
προσπάθεια πού κατέβαλε, γ ι ά ν ά ε ξ ι σ ο ρ ρ ο π ή σ ε ι νόη­
μα κ α ι μ έ τ ρ ο . Τ ά μετρικά λοιπόν σφάλματα, στά όποια υπέπεσε,ο­
φείλονται και στό γενονός οτι δέν είχε πάντοτε μεγάλες δυνατότητες επι­
λογής τών γλωσσικών εκείνων τύπων πού θά εξυπηρετούσαν τό μέτρο και συγ­
χρόνως θά ανταποκρίνονταν απόλυτα στό νόημα.

25. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Ηφαιστίωνα (Έγχειρίδιον περί μέτρων,

XV, 14, 21-23), "τό μεν δεύτερον αύτοϋ (του ελεγείου ένν.) μέρος έ-
πτασύλλαβον άεί μένει, έ κ δ ύ ο δ α κ τ ύ λ ω ν κ α ί σ υ λ λ α β ή ς . . . "
(M.CONSBRUCH, Hephaestionis Enchiridion cum commentari is vetcribus,
Λειψία J971 (= 1906)).
26. Βλ. στ. 12, 34, 40, 82, 86, 98, 114, 146, 176, 182, 188, 216, 218,
222,262,268,270,324.Φαίνεται πώς χαί σέ τρεις άλλους στίχους επιδί­
ωξε τό όμοιοτέλευτο, χωρίς δμοις απόλυτη επιτυχία: 192. μορφή - κόρη
240. ειη - μόνη, 292. μορφή - σωφροσύνη.
27. Στους αρχαίους ελεγειακούς τό όμοιοτέλευτο μεταξύ τών δύο ήμιεπών
ίταν πολύ συχνό (πρβλ. θέογνη 2, Καλλίνο 1, 19 D ><. ά. ) , δπως καί στα
επιγράμματα (πμβλ. A.G. XVI, 282, 2. 23U, λ. 231, 4 καί passim). Καί
ό Ευριπίδης σέ ένα πεντάμετρο τών ελεγειακών διστίχων (103-116) της
" Ανδρομάχης" χρησιμοποιεί τό όμοιοτέλευτο: "ήγάγετ' εύναίαν ές
θαλάμους Έλέναν" (στ. 104).
28. Πρβλ. Ήφαιστ. Έγχειρ. περί μέτρων XV, 15, 20-23: "δει δέ ιό έλε-
γεϊον τέμνεσθαι πάντως καθ' ετεμον τών πενθημιμερών ' ει δέ μη', εσται
πλημμελημένον, οίον ró Καλλιμάχου ι ε ρ ά , ν υ ν δ έ Δ ι ο σ [ κ υ υ ρ ί -
6 ε ω γ ε ν ε ή".
 111

7. Τό κείμενο
(Λατινικό rai έΑΑηνικό)

Πρόλογος στην έκδοση

Σκοπός της εκδόσεως αυτής είναι νά παρουσιάσει τό λατινικό καί τό ελ­

ης
ληνικό κείμενο ιής 1 6 "Ηρωίδας" του Όβιδίου, σύμφωνα μέ τήν οριστι­
κή μορφή πού θέλησε νά του δώσει στό έντυπο ό Τριβιζάνος.

Ό πρώτος έκδοτης του ελληνικού κειμένου G. Przychocki δέν εξέδωσε

καί τό αντίστοιχο λατινικό. Στό κριτικό όμως υπόμνημα του οι αναφορές
στό λατινικό κείμενο είναι πολύ συχνότερες από ο,τι στό ελληνικό, πράγ­
μα πού φυσικά δέν εξυπηρετεί. 'Απαραίτητα πρέπει νά έχει κανείς μπρο­
στά του μιά γενικά αποδεκτή έκδοση της επιστολής καί μέ τή βοήθεια του
υπομνήματος του Przychocki νά διαπιστώνει τις διαφορές του Τ προς τή λοι­
πή παράδοση. "Εκτός του ότι ή απουσία του λατινικού κειμένου δέν μας ε­
πιτρέπει νά ελέγχουμε οι 'ίδιοι τή μετάφραση - δεδομένου μάλιστα ότι αυ­
τό παρουσιάζει σέ ορισμένα σημεία σημαντικές διαφορές από τή λοιπή χει­
ρόγραφη καί έντυπη παράδοση— ή έκδοση του κρίθηκε άνανκαία καί γιά τό
λόγο οτι σχό ενιυπο έχουν γίνει αρκετές διορθώσεις, πού ό πρώτος έκδο­
της τις αγνοούσε.

Ώ ς προς τό ελληνικό κείμενο τοϋ Τριβιζάνου, κρίνω σκόπιμο νά σημει­

ώσω έδώ μερικές αδυναμίες της εκδόσεως Przychocki, θέλοντας νά αποφύγω
εήν επιβάρυνση τοϋ κριτικού υπομνήματος μου. Ό Πολωνός φιλόλογος διορ­
θώνει συχνά εσφαλμένες γραφές τοϋ χειρογράφου, χωρίς νά τό αναφέρει στό
κριτικό υπόμνημα, όπως έλδοίμην (έλδοίμην Τ), βαίνω (βαίνω Τ), ήρεμέει
(ήρεμέει Τ ) , έώρουν (έώρουν Τ) κ.α. Σιωπηρά επίσης διορθώνονται όλα τά
σφάλματα τά σχετικά μέ τήν έγκλιση του τόνου καί τή χρήση της υπογεγραμ­
μένης (στις περιπτώσεις κράσεως καί σέ μερικούς ρηματικούς τύπους). Αυ­
τό έχει ώς αποτέλεσμα νά μας διαφεύγει ή συνολική εικόνα της γραμματι­
κής συγκροτήσεως τοϋ μεταφραστή.

'Ορισμένες διορθώσεις έξαλλου δέν είναι επιτυχείς νιά λόνους μετρι­

κούς, δπως 92. Τροία (Τροία Τ ) , 101. δράσε'ιας (δράσεας Τ ) , 103. έδυνά-
μην (ήδυνάμην Τ). 'Επίσης μένουν αδιόρθωτα μερικά λάθη τοϋ χει­
ρογράφου (Ζευς (32), άμμα (159), ήδ' (207), αιθε (264), χρυσή (293), ή-
112
ματος (322), δειμήναι (354)) και δέν απουσιάζουν οι παραναννώσεις, οπως
111. έπίκρ' (έπίκρι' Τ ) , 119. έκχυμενήσιν (έκχυμένησιν Τ ) , 146. ε'ίκ'
(εικ' Τ ) , 165. πήχεα (πήχεε Τ ) , 197. άθέριζον (αθέριξον Τ), 223. άγορεύ-
ειν (αγορεύω Τ ) . Πρέπει ακόμη νά σημειωθεί οτι σέ 6 περιπτώσεις επιση­
μαίνονται στό κριτικό υπόμνημα του Przychocki λάθη ανύπαρκτα στον Τ: 3.
εϊπω; (εϊπω αν; Τ ) , 9. πωτιδενμένη (ποτιδεγμένη Τ), 91. εϋφρον (εϋφρωνΤ),
271. άφαάνθη (έφαάνθη Τ ) , 272. πρανμαστίην (πραγματίην Τ ) , 329. όμαίων
(όμαίμων Τ). 'Υπάρχουν επίσης και μερικά τυπογραφικά σφάλματα, πού οπωσ­
δήποτε αλλοιώνουν τήν εικόνα του κειμένου, οπως 21. ήδη (αντί ήδε), 50.
δάς, 59. έδωξε, 215. ώμοι (αντί ώ MOL),231. πωλλάκις κ.α.

Αυτές οι αδυναμίες δέν μπορούν φυσικά νά μειώσουν τή σημασία της

εκδόσεως του Przychocki, στον όποιο ανήκει κάθε έπαινος, γιατί μέ τήν
έξαίοετη γενικά εργασία του συνετέλεσε νά γίνει γνωστό στους φιλολογι­
κούς κύκλους τό μεταφραστικό πόνημα ενός λησμονημένου Κρητικού λογίου,
πού αποτελεί οπωσδήποτε σταθμό στην ιστορία της έπι3ιώσεως των "Ηρωί­
1
δων" του Όβιδίου: "Οπως σημειώσαμε σέ προηγούμενο κεφάλαιο , πρόκειται
νιά τή μοναδική μέχοι σήμερα στον ελληνικό χώρο ποιητική μετάφραση της
η(
16 ' "Ηρωίδας" τοϋ μεγάλου Λατίνου ποιητή.

'Αρχές της εκδόσεως

Στό ελληνικό κείμενο του έντυπου έχουν γίνει ουσιαστικές βελτιώσεις

σέ σχέση μέ αυτό του χειρογράφου2.'Εκτός άπό τις μεταβολές ολόκληρων στί­
χων η τμημάτων στίχων, διορθώθηκαν και αρκετά ορθογραφικά σφάλματα. "Ε­
μειναν όμως και πολλά αδιόρθωτα η παρεισέφρησαν νέα. Σέ όλες τις περι­
πτώσεις διόρθωσα τά καθαρά ορθογραφικά λάθη (πού δέν αποκλείεται νά τά
είχε επισημάνει ό μεταφραστής, άλλα διέφυγαν τήν προσοχή του τυπογράφου),
άφησα όμως αμετάβλητες τις γραφές νιά τις όποιες έκρινα οτι δέν είχα δι­
καίωμα επεμβάσεως.

Κατά τή σύνταξη του κριτικού υπομνήματος ακολούθησα τις έξης αρχές:

Έ ά ν ό στίχος η ή γραφή τοΰ έντυπου είναι νέα, σημειώνεται στό υπόμνημα
ό αρχικός στίχος ή ή νραφή τοϋ χειρογράφου και ή τυχόν λανθασμένη γραφή
του νέου στίχου. Στην περίπτωση πού τό κείμενο χειρογράφου και έντυπου
συμπίπτει, επιλέγεται ή Ορθότερη γραφή και σημειώνεται ή λανθασμένη γρα-

1. Βλ. παραπάνω, σ. 69.

2. Βλ. παραπάνω, σσ. 85-86.
 113
φή εϊτε του χειρογράφου ε'ίτε του έντυπου. Έ ά ν τό λάθος είναι κοινό ατό
χειρόγραφο και στό έντυπο, σημειώνεται ή κοινή λανθασμένη γραφή.

Τά κύρια ονόματα κεφάλαιογραφούνται, όπως και τά επίθετα πού παρά­

γονται απ' αυτά (νηί Φερεκλαίη, Τρώιοι πιτυώνες κλπ.). Τή στίξη,πού βρί­
σκεται σέ ακαταστασία, προσπάθησα νά τήν αποκαταστήσω λαμβάνοντας υπόψη
πότε τό έντυπο και πότε τό χειρόγραφο."Οπου δέν είναι ικανοποιητική,τήν
αποκαθιστώ κατά τήν κρίση μου. Φυσικά, ή βοήθεια πού προσφέρει στό ση­
μείο αυτό ό Przychocki είναι σημαντική.

Στην έκδοση του λατινικού κειμένου ακολούθησα τις ίδιες γενικά αρ­
χές, αν και έδώ τά προβλήματα είναι διαφορετικά. 'Από τά KOLVÓ λάθη χει­
ρογράφου καί έντυπου διόρθωσα οσα είναι εμφανώς άντιγραφικά, όχι ομως
και αυτά πού έχουν στενή σχέση μέ τή μετάφραση (patiereâvTÎ petiere (95),
pistos αντί pictos (112), satis αντί fatis (283)), ή γραφές πού συνιστούν
τήν ιδιομορφία του Τ: hyeins αντί hienis, deli M i s αντί del iciis, quoties
αντί quotiens κλπ.

Τό κριτικό υπόμνημα του λατινικού κειμένου είναι λιτό,δεδομένου ότι

δέν προσπάθησα νά δηλώσω τις διαφορές του σέ σχέση μέ τή λοιπή παράδο­
ση, πράγμα πού έχει κάμει ό Przychocki στην έκδοση του.

"Αν καί έχουν ληφθεί υπόψη μερικές άπό τις εγκυρότερες σημερινές εκ­
δόσεις 3 , ή έκοοση του λατινικού κειμένου στηρίχθηκε βασικά στό έντυπο
της Βιβλιοθήκης του Βατικανού (πού σημειώνεται στό υπόμνημα μέ F) καί
στον Vaticanus Graecus,1480 (Τ).

Γιά λόγους καθαρά πρακτικούς έκρινα σκόπιμο νά περιλάβω στην έκ­

δοση μου καί τήν αφιερωτική επιστολή του Τριβιζάνου στον Μαριανό Savel­
li'', τήν όποια έχουν εκδώσει τόσο ό Przychocki, όσο καί ό Canart. Ό τε-

Ά. Συμβουλεύθηκα —κυρίως σέ ζητήματα στίξεως — τις εκδόσεις: α) P. Ovi-

dii Nasonis Heroides et A. Sabini Epistolae. Pecensuit Vitus Loers,
pars Ι, Κολωνία 1829. β) P. ûvidii Nasonis Heroides apparatu critico
instruxit et edidit Henricus Stephanus Seldmayer, Vindobonae 1886. γ)
P. Ovidius Naso. Ex Rudolfi Merkelii recognitione edidit R. Ehwald,
τόμ. 1, Λειψία 1888. δ) P. Ovidi Nasonis with the Greek translation
of Planudes, edited by the late A. Palmer, Hildesheim 1965 (= 'Οξφόρ­
δη 1898). ε) Ovide Heroides, texte établi par H. Borneque,Παρίσι 1955
(- 1928). στ) P. Ovidii Nasonis Epistulae Heroidum, quas Henricus Dör-
rie, Hannoveranus, ad fidem codicum edidit, Βερολίνο χα ι Νέα 'Υόρκη
1971 (έκδοση μνημειώδης).
4. Σέ ορισμένα κεφάλαια της διατριβής άναφέρομαυ σ'αύτην. "Επρεπε επο­
μένως νά τήν εχευ πρόχειρη ό αναγνώστης, δεδομένου μάλιστα ότι είναι
114
λευταιος, επειδή γνώριζε τό έντυπο, έκαμε αρκετές διορθώσεις, ώστε ή έκ­
δοση αυτή νά θεωρείται οριστική. Τό κείμενο λοιπόν πού παραθέτω είναι
αυτό του Canart - χωρίς τό κριτικό υπόμνημα του. Ή δική μου συμβολή στην
έκδοση είναι τρείς επουσιώδεις διορθώσεις, τις όποιες σημειώνω στό υπό­
μνημα και αιτιολογώ στά σχόλια.

Sigla
r r
Τ = Cod. Vaticanus Graecus 1480, φφ. 1 - 1 3 .
F = Stamp. F e r r a j o l i V 7626 (9) : έντυπο Βατικανού.

τό μοναδικό κευμενο του Τρυβιζάνου στό όΐίουο εκφράζονται προσωιυκές

του σκεώει«; και πεπουθήσευς.
 115
'Αναθηματική επιστολή του Τριβιζάνου στον Μαριανδ Savelli,
(πρβλ. Canart, Les épigrammes, σσ. 228-229).

Τω εύγενεστάτω κυρίψ Μαριανω τω Σαβέλλα,τω του α ί -

δεσιμωτάτου Καρδηνάλεως άδελφω γνησίφ, Θωμάς Τριβηζά-
νος δ Κρής εύ πράττειν.

Πολλάκις υμάς τους 'Ρωμαίων έθαύμασα παΐδας ëv τε

5 άλλοις κάν τφ την ήμετέραν γλώτταν ές τήν ιδίαν μετο-
χετεύειν πολλήν και μεγάλην καταβαλλομένους οσημέραι
φροντίδα, ώς τήν ύμετέραν ύπερπλουτίσητε και ούχ δπως
τών άλλων πλεονεκτούσαν, άλλα και της βαθύτατης *Ελ-
ληνίδος και καθαρωτάτης πηγής και μητρός της υμών αύ-
10 τών γλώττης, εϊπερ οΐόν τε, άποφήνητε. Και δη είκότως
έπήλθέ μοι λέγειν ώς άνω ποταμών χωροϋσι πηγαί,ού μό­
νον ορώντι τήν ύμετέραν διώρυχα μικροϋ δεΐν το πλάτος
παραπλησίαν τω ρείθρω, άλλα και Ôv "Ομηρος,κόσμου χά­
ριν, τών Φυσιγνάθων αύτφ στρατόν προσεκόμισε τών ηθών
15 ανάστατους βλέποντι κάποσσβηθέντας ώς τήν διώρυχα,ίνα
μή και μικρών τίνων άποστερηθήσησθε.
Τούτων ούν ούτως εχόντων, λογιωτάτη μοι κεφαλή,δια
τήν έσχάτην τοϋ γένους ημών δυστυχίαν,ουδαμώς τών 'Ελ­
λήνων δκνον τινά και ρςιστώνην κατεψήφισα,ώς ού τω συγ-
20 γράφειν και έποποιεΐν έλώσιν έπέκεινα, τήν διάλεκτον
δυσέφικτον παρατείνοντες, άλλ'αύτοϋ τήδε της πραγμα­
τείας ταύτης τα τέρματα εθεντο,δτε μεγάλης τουτί δεΐ-
ται φροντίδος και ησυχίας άπράγμονος κα'ι μετρίου
τάναλώματος,άπερ δυστυχοϋσιν άνδράσι καίάπερριμμένοις
25 ραδίως ού γίγνεται" ού γαρ τό γε νυν έχον, άλλα πάλαι
ποτ'ήσαν άλκιμοι Μιλήσιοι.
Έ π ε ι δέ τίνες αυτών, άμα τε δια δυσκολίαν καί δι'
ας ειπον αιτίας, το συγγράφειν καί έποποιεΐν παραιτού­
μενοι προς τον δεύτερον άπεϊδόν γε πλουν και προς το

21 αύτου xfiôe TF: αύτης τηδε Canart 24 τάναλο'ματος Τ: τ' άναλώματος F

Canati 25 ραδίωε TF
116
30 μεταγλώττιζε tv τα των έτερων προύτράπησαν,τήν πραγμα-
τείαν ταύτην κόυφοτέραν οίόμενοι, δέον τη ιδία γλώττη
χαρίζεσθαι κάκ τών έτερων ές ταύτην ευφράδες τι και
χαρίεν μετενεγκεϊν, ού μόνον τουναντίον πεποιηκότες
καΐ την 'Ρωμαίων μάλλον fi την Ελλήνων καλλωπίσαντες
35 έφάνησαν, άλλα συν τη γλώττη και τάς εαυτών πατρίδας,
φευ, ήρνήσαντο. Εί γαρ τις των ένθάδε σχολαστικών τον
τυχόντα τούτων έροιτο "τίς, πόθεν εις ανδρών;", κεϊνό _
Κ
γε το Όμήρειον, ευθύς άν βονωνίζων "έκ Βονωνίας", ή
μεδιολανίζων "έκ Μεδιολάνου του εύδαίμονος",ή βερωνί-
40 ζων "έκ Βερώνης αυτής", ή της 'Ιταλίας άλλοθεν άπεκρί-
νατο. Καν τις αύτω διαμάχο'ιτο και Κρητα,ή Χϊον,η Κερ-
κυραϊον, ή αλλοθέν πόθεν της ίερας "Ελλάδος αυτόν ά-
ποφαίνοιτο, έρυθριάσας ευθύς ëgapvoç εστί μηδ* ίδεϊν
την 'Ελλάδα πώποτε" ώς ή δυστυχία τών πόλεων ού μόνον
45 τάς χάριτας και το κάλλος, άλλα και τους πολίτας αυ­
τών αποβάλλεται.
Τοΰτο δη τούτο αυτόχρημα την ψυχήν καταδάκνον,τού­
το μου την καρδίαν κεντεΐ, και τούτους είκότως κατα-
μεμφόμενος και προδότας ομού τε της γλώττης και της
50 ένεγκαμένης αποφαινόμενος, εί και τό γ ε νΰν έχον καυ­
τός διατριβών περί Ίταλίαν τυγχάνω,οι τάγαθα της 'Ελ­
λάδος μετώκισται, άλλ'οΰν ού προδίδωμι τό Μινώιον γέ­
νος. Κρήτη μοι, Κρήτη, κυδιάνειρα πατρίς. Ούκ άπαναί-
νομαι την 'Ελλάδα, έστ'αν ò Απόλλων αυτός τάς άκτϊ-
55 νας προβάλλοι μοι. Ούκ αποκρύπτω τό τάλαντον και συ­
στέλλω το φρόνημα, ώς ούχ "Ελλην νέος ειμί, άλλ'ήνίκα
και αστακός τον εαυτού χηραμον καταλιπών εκούσιος προς
έτερον τίνα τρέψει το νόημα, τηνικαϋτα κάγώ την ένεγ-
καμένην άφείς άλλοθι που τα οίκία θήσομαι.'Αμέλει του
60 μεταγλώττιζειν τα τών έτερων αρχόμενος,ούδε την γλώτ-
ταν ώς εκείνοι προδώσω ούδ'έκ τής 'Ελλήνων ές την 'Ρω­
μαίων, τούμπαλιν δε έκ της'Ρωμαίων ές τήν 'Ελλήνων,ά-
τε δύναμαι, μετοχετεύσω, τη Ιδία μάλλον ή τή αλλότρια
χαριζόμενος.

37 εϊς TF: εις Canari 41-42 η XCov, η Ζαχυνθιον, η Κερκυραϊον Τ

 117
65 Καί δη του Όουιδίου, του περίφημου κείνου γε ποι-
ητοϋ, των επιστολών μίαν των "Ηρωίδων, ΐπέρ εκείνος
μάλα ε'ικότως ώνόμασε, σχεδόν την εύφραδεστέραν των άλ­
λων, εναγχος ες ταΰτην μετήνεγκα."Εστί δε η" Πάρις την
*Ελένην έξηπάτησεν, ακριβώς τα μάλιστα και έντέχνως και
70 ες άκρον έλαθεϊσά γε γλαφυρότητος.
Ταύτην ουν είπερ θ,ν άλλφ και ού σοι προσεφώνησα,
δικαίως άν άπερίεργός τις και αδιάκριτος νομιζοίμην,
ώς ούκ είδώς προελέσθαι το πασι διάδηλον άριστον.Πρε-
1
σβύτη γαρ ή μεσήλικι, ούδ'άν πάνυ σοφάς και πεπαιδευ-
75 μένος εΐη, έρωτος έργα ούδ'δλως εοικε προσφωνεΐν. Εί
δε μόνοις τοις νέοις τά τοιαϋ/τα εϊωθε πέμπεσθαι, δοκώ
μοι αν το καθήκον ώς εσομαι έργακώς, σοι ταύτην,τω où
μόνον ες άκρον ήβης, άλλα και ές άκρον Μούσης άμφοτέ-
ρης ελώντι, άνατιθείς. Ώ ς γαρ ή φήμη διέστιαρται, ού
80 μόνον τους Λατίνους νέους xfl τών Λατίνων υπερβέβηκας
γλώττη, άλλ', όπερ μείζον·, και τους "Ελληνας τη τών
'Ελλήνων, ούχ "Ελλην χρηματίζων, όσον πάνυ διαλέκτω υ-
περηκόντισας. Τοιγαροϋν, ίνα μη δό^ω απλούς τις και ά-
πράγμων καΐ ούκ είδώς προκρίνε ιν το διάδηλον άριστον,
85 σοι ταύτην άνατίθημι, τούτο μεν το καθήκον άποτελών,
τούτο δε σοφωτάτου άμα τε και ευγενέστατου νέου θάλ-
πεσθαι ταύτην βουλόμενος πτέρυξιν. "Ερρωσο.
Του αφν ' έτους μηνός Μαιμακτηριώνος ε' ισταμένου.

88 om. Τ
118

ΣΧΟΛΙΑ

11. άνω ποταμών χωρουσυ πηγαύ: 'Ησύχιος: "άνω ποταμών' παροιμία επί. των
èn'èvavTÎg γινομένων, κέχρηνται κ α ι Αισχύλος < f r . 335Ν.> και. Ευριπίδης
<Μηδ. 410>". Πρβλ. THOMAS GAÏSFORD,Parœttiiographi Graeci,Osnabrück 1972
(=1836), 7,58. 58,27. 124,35. 267,56. - Ε . von LEUTSCH, Corpus Paroemio-
graphorum Graecorum,tÓM.2,rottÌyyn. 1851, σ. 96, οπού ο ι αναφορές ατούς
συγγραφείς πού απαντάται ή παροιμία.
13-15. ον "Ομηρος . . . ώς την δυώρυχα: 'Υπαινιγμός σ τ ι ς λατινικές μετα­
φράσεις της "Βατραχομυομαχίας". Γιά t ó θέμα αυτό βλ. τ ή δ ι δ . δ ι α τ ρ . του
Γ.Π.ΣΑΒΒΑΝΤΙΔΗ: Ευσταθίου Πατελάρου Octoechus i n verso elegiaco t r a d u c -
ta, 'Ιωάννινα 1974, σ . 2 1 , 53 σημ.7,54 σημ.13-14,οπού κ α ι ή βιβλιογραφία.
21. αύτοΰ ττίδε: Διατηρώ τήν ορθή γραφή του χειρογράφου κ α ι τοϋ εντύπου.
Ε ί ν α ι φανερό δ τ ι ή γ ε ν ι κ ή χρησιμοποιείται έπιρρηματικά (πρβλ.Β 237,κ 96
κλπ.), όπως έξ άλλου κ α ι τό "τήδε". (Πρβλ. Μ 345, ζ 173 κλπ.). Τό " α ύ -
toö" επομένως δέν πρέπει νά συσχετιστεί μέ τό "πραγματείας ταύτης",οπως
ν ο μ ί ζ ε ι ό CANART (Les êpigrammes, σ.245, append. 2 . I . 1 6 ) , α λ λ ά μέ τό "τά
τέρματα εθεντο". Ή γ ε ν ι κ ή "αύτοΰ" μέ έπιρρηματική σημασία χρησιμοποι­
ε ί τ α ι ευρύτατα κ α ι στή νεοελληνική.
24. τάναλώματος: Ή γραφή του εντύπου, πού προτιμά ό CANART,είναι οπωσ­
δήποτε τυπογραφικό λάθος. Προφανώς, έδω πρόκειται γ ι ά κράση (του άναλώ-
ματος) κ α ι ό χ ι γ ι ά έκθλιψη στό " τ ε " , του όποιου ή ύπαρξη δέν επιτρέπε­
τ α ι άπό τά συμφραζόμενα.
25-26. πάλαι, ποτ'ήσαν αλκυμου Μυλησυου: Γ ι ά τήν παροιμία αυτή βλ.Corpus
Paroem. Gr. τ ό μ . 1 (LEUTSCH κ α ι SCHNEIDEHIN), σ. 152, 2 σ. 598.

29. προς τόν δεύτερον...πλουν: Πρβλ. Πλάτ.Φαίδ. 99d "τόν δεύτερον πλουν
επί τήν της α ί τ ι α ς ζ ή τ η σ ι ν " , οπού ό αρχαίος σχολιαστής (βλ. K.C.GREENE,
Scholia P l a t o n i c a , Haverford 1938, σ. 14): "παροιμία, δεύτερος πλους,ε­
πί των ασφαλώς τ ι πραττόντων, παρ'οσον ο ί διαμαρτόντες κατά τόν πρότε-
ρον πλουν ασφαλώς παρασκευάζονται, τόν δ ε ύ τ ε ρ ο ν . . . " .
37. τί,ς, πόθεν εις ανδρών: Φ 150, α 170 κ α ι passim.
41-42. Κρητα, fi x t o v , fi Κερκυραίον. 'Αντίθετα προς τήν άποψη t o ü CANART,
πιστεύω ό τ ι ή παράλειψη του "Ζακύνθιον" στό έντυπο ε ί ν α ι σκόπιμη.ΌΤρι-
βιζάνος ήθελε νά αναφέρει ονόματα αντιπροσωπευτικά της νησιωτικής 'Ελ­
λάδας: της Κρήτης, των νησιών του ' Ι ο ν ί ο υ κ α ι των νησιών τοϋ Α ι γ α ί ο υ .
Έκ τών υστέρων ε ί δ ε ο τ ι ή παράθεση τών "ή Ζακύνθιον, ή Κερκυραΐον" ε ι -
 119
ναι πλεοναστική, εφόσον ή Ζάκυνθος και ή Κέρκυρα ανήκουν στό [διο νη­
σιωτικό σύμπλεγμα.
51-52. περί 'Ιταλίαν τυγχάνω, οι τάγαθα της Ελλάδος μετψχυσται : ' Η [δια
ιδέα επαναλαμβάνεται καί σέ επιστολή του Θεοδοσίου Ζυνομαλα (H.CRUSIÜS,
Turcograecia, σ.94): " Ό ρ ώ δέ νυν.. .μετοικήσαντα πάντα τά αγαθά άπό των
ελληνικών τόπων και οίκήσαντα έν ύμϊν...". Ή συνείδηση οτι ή Δύση, καί
ιδιαίτερα ή 'Ιταλία, είναι κληρονόμος τοϋ αρχαίου ελληνικού πνεύματος
άρχισε νά διαμορφώνεται μεταξύ των 'Ελλήνων από τήν εποχή της Συνόδου
της Φερράρας καί της Φλωρεντίας, οπότε ή ελληνική αντιπροσωπεία είχε τήν
ευκαιρία νά διαπιστώσει τή θαυμαστή επίδοση των 'Ιταλών στά γράμματα,
στις τέχνες καί στις επιστήμες (ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, τόμ. 1, σ.399). Τή διαπί­
στωση αυτή κάνει καί ό Μιχ. 'Αποστόλης, πού ομολογεί οτι οι 'Ιταλοί,κα­
θώς καί οι άλλοι λαοί της Δύσεως, "παρουσιάζονται διάδοχοι τών ελληνι­
κών αρετών, συνάμα δέ καί τών ρωμαϊκών".("0.π., σ.406-407).
53. Κρήτη μου, Κρήτη, χυδυάνειρα ιιατρίς: Πρβλ. A.G.XVI, 1,2 "Σπάρτα μομ,
Σπάρτα, κυδιάνειρα πατρίς".
56. ως ούχ "Ελλην νέος εύμι: Στά λόνια αυτά αποκαλύπτεται ή πεποίθηση
τοϋ Τριβιζάνου γιά τήν καταγωγή του καί τό (Βαθύ tou δεσμό μέ τό ελληνι­
κό παρελθόν.
120
In XIIII epistolam Publii Ovidii Nasonis argumentum.

Paris, qui alio nomine Alexander dictus est, ob Helenam

sibi a Venere promissam Lacedaemona navigane, a Menelao
honorificentissime susceptus est et honoratus.Sed cum per
5 id tempus oportuisset Menelaum omnesque Minois pronepo-
tes ad dividendas Atrei opes Cretam adire, Paridem domi
dimittens Helenae mandavit, ut non minorem hospitis,quam
sui ipsius, curam gereret.
Verum Paris, dum datam sibi oportunitatem videret,
10 Helenam in*amorem sui, quantum potuit, sollicitare cona-
tus est. Hac autem artificiosa epistola detegit, quanto
amoris aestu ardeat, se ab omnibus commendando,quibus a-
matores laudari soient.
Çt quia noverat muliebrem sexum esse fragilem et glo-
15 riae et laudis et formae atque generis cupidissimum, o-
mnia affer*t Paris, quae Helenae animum conciliare possunt
et quae odium mariti atque contemptum excitent. Fugarti i-
taque suadet, quam Troianis viribus tueri posse asserit.

1 In deciman quartam Τ 10 solicitare TF 16 Helenes Τ

 121
Ε ι ς την ι δ ' επιστολήν Πουπλίου Ό ο υ ι δ ί ο υ του Ναζώνος ΰπόθεσις.

Πάρις, OQ καί ονόματι άλλω 'Αλέξανδρος ώνομάσθη,δι'"Ελένην

τήν im''Αφροδίτης αύτι$ υποσχεθεί σαν ές Λακεδαίμονα κατα-
πλεϋσας, ύπο Μενελάου, δς αυτόν μεγαλοπρεπέστατα ΰπεδέ-
5 ξατο, εν τ ι μ ή τα μάλιστα ήχθη. Ά λ λ ' έ π ε ι δ η τφ αύτφ χρόνφ
έ δ ε ι Μενέλαόν τε και τους του Μίνωος απαντάς απογόνους,
προς το έ α υ τ ο ϊ ς δ ι α ν ε ϊ μ α ι την Άτρέως ούσίαν, ές Κρήτην
άπαραι, τον Πάριν ο ί κ ο ι καταλιπών έπρόσταξεν 'Ελένη ούχ
ήττω τφ ξένω η αύτφ κ ε ί ν φ έ π ι μ έ λ ε ι α ν ά γ ε ι ν .
10 Ό δε Πάρις, τέως την δοθεϊσαν αύτφ εΰκαιρίαν υπολα-
βών, *Ελένην προς ιμερον αύτοϋ, ΐιπερ έκείνψ προύχώρει,
πειραν δ ι α τ ε ί ν ε τ α ι . Και δη τ ο υ τ ο ι σ ι τ ο ι ς έ ν τ έ χ ν ο ι ς επε-
OLV, δπόσφ καύσωνι του έρωτος κατεσμύχ,ετο, άνεπτύξατο,έξ
απάντων εαυτόν Συνιστάμενος, οι ς άν οΙ έρασταί έπαινεϊ-
15 σθαι ε ί ώ θ α σ ι ν .
Έ π ε ί δ ' ε γ ν ω την γ υ ν α ι κ ε ί α ν φύσιν ψαφαράν τε καί εύα-
πάτητον, δόξης δε καί επαίνων, μορφής τε καί γένους έφε-
τικώτατα έχ,ουσαν, ò Πάρις άπαντα ταϋτα προσφέρε ι ,άπερ την
της "Ελένης ψυχην προσάγεσθαι καί προς μ ί σ ο ς καί όλιγω-
20 ρ ί α ν ανδρός δ ι ε γ ε ί ρ ε ι ν ο ι ά τ ε . Ούτω δή ταύτην ές φυγήν
π α ρ ο τ ρ ύ ν ε ι , ην Τρώων χερσί κατορθωθηναι οϊαν τε διισχυ-
ρ ίζεται.

1 εις τήν τεσσαρεσκαιδεχάτην Τ 5 τιμίως Τ 8 άιάραι TF

προσε'ταξεν Τ 11 ήπερ TF 20 οία τε TF 21 οΐαν τε TF
122
Publii Ovidii Nasonis Epistolarum Heroidum liber XIIII.
Paris Helenae.

Hanc tibi Priamides mitto, Ledaea, salutem,

quae tribui sola te mihi dante potest.
Eloquar? an flammae non est opus indice notae,
et plus quam vellem jam meus extat amor?
5 Ille quidem lateat malim, dum tempora dentur
laetitiae mixtos non habitura metus.
Sed male dissimulo; quis enim celaverit ignem,
lumine qui semper proditur ipse suo?
Si tamen expectas, vocem quoque rebus ut addam,
10 uror; habes animi nuncia verba mei.
Parce, precor, fasso nee duro cetera vultu
perlege, sed formae conveniente tuae.
Jamdudum gratum est, quod epistola nostra recepta est
spem facit hoc recipi me quoque posse modo.
15 Quae rata sit, nee te frustra promiserit, opto,
hoc mihi quae suasit, mater amoris, iter.
Namque ego divino monitu -ne nescia pecces -
advehor, et coepto non leve numen adest.
Praemia magna quidem, sed non indebita posco;
20 pollicita est thalamo te Cytherea meo.
Hac duce Sigeo dubias a litore feci
longa Phereclea per fréta puppe vias.
Illa dédit faciles auras ventosque secundos;
in mare nil mirum jus habet orta mari.
25 Perstet et ut pelagi sie pectoris adjuvet aestus,

4 exstat Τ 10 urror TF 11 csfetera TF 13 jam dudum Τ

20 policita - Cytheraea TF 21 Slgaeo - littore TF 22 phere-
claea Τ 25 estus Τ
 123

Π ο υ π λ ί ο υ ' 0 ο υ ι δ ί ο υ τ ο υ Ναζώνος ε π ι σ τ ο λ ή , Π ά ρ ι ς "Ελένη χ α ί ­

ρε ι ν , ην Θωμάς Τ ρ ι β η ζ ά ν ο ς ò Κρής έ ς τ ή ν 'Ελλάδα διάλεκτον
εναγχος μετήνεγκεν.

Π ρ ι α μ ί δ η ς τ ό δ ε φωνώ σ ο ι , Ληδαϊα, το χαίρειν,

μ ο ύ ν η μου τ ο δ ύ ν η , ε ί συ θ έ λ ο ι ς , παρέχειν.
Et.πω άν ; ήέ φλοΕ; δ έ ε τ α ι τίνος οϋποτ'έλεγχου,
μ ά λ λ ο ν rf έ λ δ ο ί μ η ν νυν τ ' ε ν ι δήλος έρως;
Τ
5 Η κ ε ϊ ν ο ν κ ε κ ρ ύ φ θ α ι κ α ι ρ ό ς άν έ σ τ ε προσήκοι
βουλοίμην γ ή θ ε υ ς , ούχ άμα τ ά ρ β ο ς έχων.
Ά λ λ α κακώς π λ ά τ τ ω " ψολόεν πϋρ γ α ρ τ ί ς άμαυροϊ,
αίεν έον π ά ν τ η τ ο π ρ ο δ ί δ ω σ ι σέλας;
Εί δ έ βοήν συ π ρ ά γ μ α σ ι π ρ ο σ δ ο κ έ ε ι ς ποτιθέσθαι,
10 α ΐ θ ο μ α ι ' έ κ φ α ί ν ε ι νΰν λόγος ήμέτερον.
Έκβάζοντι τεον στυγνόν σ ' ϊ ν α μήποτε δείΕηε
γουνοϋμ', άλλα π ρ έ π ο ν μορφή έπισκύνιον.
"Αρτι σε τ ο ΰ τ ' έ μ ο ν ή δ ύ ν θ η ν ώς γράμμα δ ε δ έ χ θ α ι . ,
τ ψ δ έ σε κ α ι δ έ χ θ α ι έλπις εμ'έστι τρόπω.
15 Σ τ ε υ θ η ν α ί σ ' ε τ υ μ ' ε ύ χ ο μ α ι ού μ ο ι έτώσια Κύπριν,
τόνδε μ'επεντύνειν ή μ'άνέπειθε πλόον.
Φραδμοσύνη γάρ θ ε ί η - ώ ς μη ά ι δ ρ ι ς ά μ ά ρ τ η ς -
ήκω, εργψ τ ' ο ΰ παϋρα θ ε ο ΐ ο χάρις.
Άθλα μέτειμι μέγιστ', η γ ά ρ σε ύ π έ σ χ ε τ ο κείνη
20
Κύπρις έμω θ α λ ά μ ψ τ έ λ θ ο ς όφειλόμενον.

"Ηδε κ έ λ ε υ θ ' η γ ή σ α τ ' , ά π ' ά κ τ ή ς τηδε Σιγαίης

νηÌ Φερεκλαίη κύματα π ε ϊ ρ ' ά π ο ρ α .
"Ικμενον ούρον ΐει κείνη, κατά δ ' ε ϋ ν α σ ε πόντον,
εί δ'Εφυ tt υδάτων, θαϋμά τ ι κάρτος εχειν;
25 Κοιμήσοι βρασμόν τ ε σ τ ή θ ε ο ς ο ί α θαλάσσης,

T i t . Πουπλι'ου - χ α ί ρ ε ι ν d e s u n t i n Τ 1 AnóaìS m e t r i causa 2 ε­

σ τ ί ν δ μοι δόσθαι, ει σί) μόνη παρέχους Τ 4 έλδοι'μην TF 6 βουλοί­
μην γηθευς,μακράν απών γε δέους Τ - τα'ρβος c o r r o x i ex τα'ρβον 8 «ΐει
του σε'λασιν το π ρ ο δ ι δ ο ΰ τ ' ΐ δ ί ο ι ς ; Τ 9-10 ε ι δέ βοήν εμπης θέσθαι π ο -
τυδεγμε'νη ε ϊ η ς | πρα'γμασιν, α ι θ ο μ ' , έ χ ε ι ς μήνυμα νΐ)ν κραδίης Τ 13 τ α ΰ -
την ώς ήδυνθην ά ρ τ ι γραφη'ν σε δεδε'χθαι Τ - ως γράμμα F 15 Στευ?>ηνοι
σ TF 18 έργω Τ - παϋρδ m e t r i causa
124
déférât in portus et vota mea suos.
Attulimus flammas, non hic inyenirrrus illas,
haec mihi tam longae causa fuere viae.
Nam nec tristis hyems, nec nos hue appulit error,
30 Taenaris est classi terra petita meae.
Nec me crede fretum merces portante carina
findere; quas habeo, dii tueantur opes.
Nec venio Graias veluti spectator ad urbes;
oppida sunt regni divitiora mei.
35 Te peto, quam pepigit lecto Venus aurea nostro;
te prius optavi, quam mihi nota fores.
Ante tuos animo vidi quam lumine vultus;
prima fuit vultus nuncia fama tui.
Nec tarnen est mirum, si, sicut oporteat, arcu
40 missilibus telis eminus ictus amo.
Sic placuit fatis; quae nec convellere tîentes,
aeeipe cum vera dicta relata fide.
Matris adhuc utero partu remorante tenebar;
jam gravidus justo pondère venter erat.
45 Illa sibi ingentem visa est sub imagine somni
flammiferam pieno reddere ventre facem.
Territa consurgit metuendaque noctis opacae
visa seni Priamo, vatibus ille refert.
Arsurum Paridis vates canit Ilion igni;
50 pectoris, ut nunc est, fax fuit ilia mei.
Forma vigorquê animi, quamvis de plebe videbar,
indicium tectae nobilitatis erat.
Est locus in mediae nemorosis vallibus Idae
devius et piceis ilicibusque frequens,
55 qui nec ovis placidae,nec.amantis saxa capellae,
nec patulo tardae carpitur ore bovis.
Hinc ego Dardaniae muros excelsaque tecta

26 portos F 28 michi-vie Τ 54 illicibusque F 55 iovis -

placide F 56 tarde TF 57 moros Τ
 οΐσί τε δη λιμέσιν εύχας εμάς πελάσοι.
Προΰδέχθην φλόγα, ούδ'άρα τηδέ μοι ήντετο κείνη,
ώδε μακρού τε πλόου αίτίη ήδ' επλετο.
Οϋ με γαρ άργαλέον χεΐμ'ώδ'ούδ' ήλασεν άλη ,
30 Ταίναρον άρχήθεν νηύς τόδ'έμή προσέπλει.
Μήτε με δη χρυσοΐο κεχρημένον εμπορον οίου,
<3ν κέκτημαι Ζευς πλοϋτον έμόν δε ρύοι.
Ούτ'αρ'ές Ελλήνων ατ' επόπτης άστεα βαίνω,
ών Φρυγίης πολίχναι είσ'ιν άφνειότεραι.
35 Αυτήν δίζημαι, Κύπρις ην μοι στεύετο λέκτρω,
πριν δέ σ' ίδεΐν, έλκος ήκεν έμην κραδίην.
Νψ πάρος ή, μορφήν σήν εδρακον, δμμασι, κούρη,
όψιος ήν πρώτη άγγελος "Οσσα σέθεν.
Ούδ' εμπης εν ι θαΰμ' , άτ* εχρήν, εί τηλόθεν αυτός
40 τόξου στέρεα βέλοις βλήμενος ώκυπέτοις.
Μόρσιμον ΐίν τόδε, όφρα δε μη πονέοις μετατρέψαι,
πίστει πρόσδεξαι ρήματα νητρεκέι.
Εισέτι ε'ινεχόμην τοκετφ μέλλοντι λαγών ι
μητρός, και βριθής άχθεϊ κύστις ε ην.
45 Και δή κείνη τέξαι λαμπάδ' εδοΕ;' εν όνείρφ
νηδύος εκπλείης πυρφόρον ήδ'απλετον.
Φρ ίσσουσ' έγρετο, άμβροσίης δ'ένυφάσματα νυκτός
γηραιφ Πριάμω, μάντεσι κείνος εφη.
Φλεξόμενον Πάριδος φλογι μάντης "Ιλιον άδει,
50 κείνη δ', ώσπερ νυν, ην δς».ς εμής κραδίης.
'Ακμή μορφή τ' , εμμεναι εί κ' έδόκουν ιδιώτης,
κρυπτής εύγενίης δεινός έλεγχος εην.
Χώρος έν ύλήεσσι μέση πέλει άγκεσιν "Ιδη
δύσβατος, αίγείροις και δρυσι βριθόμενος,
55 μάσταχ' 6ς ούκ όιος καλής και ταύρου άχανδεΐ
κείρεται, ούδ'αίγός πετροφιλοϋς γένυι.
"Ενθεν άθρών δή τείχεα και άκρα δώματα Τροίης

26 οίσυ τε TF 27 τΤιδε μου TF 32 ζεϋε Τ 33 βαίνω Τ 34 π ο λ ί χ ν α ι ι λ ε

εχουσ αφενός Τ 35 ην p o t κύπριε Τ 39 έχρί^ν F 47 δεν υφάσματα TF 5
δας TF 52 ε ΰ γ ε ν ε ί η ς Τ 55-56 ος νε'μετ'ούκ ό'ϊος καλής και ταύρου άχανδ
μάστακι
126
et fréta prospiciens arbore nixus eram.
Ecce pedum pulsu visa est mihi terra moveri
60 -vera loquor, vero vix habitura fidem-
constitit ante oculos actus velocibus alis
Atlantis magni Pleionesque nepos
-fas vidisse 'fuit, fas sit mihi visa referre-
inque dei digitis aurea virga fuit.
65 Tresque simul divae, Venus et cum Pallade Juno,
graminibus teneros imposuere pedes.
Obstupui, gelidusque comas erexerat horror,
cum mihi "pone metum" nuncius aies ait.
"Arbiter es formae; certamina siste dearum,
70 vincere quae forma digna sit una duas".
Neve recusarem, verbis Jovis imperat et se
protinus aetherea tollit ad astra via.
Mens mea convaluit, subitoque audacia venit
nee timui vultu quamque notare meo.
75 Vincere erant omnes dignae, judexque verebar,
non omnes causam vincere posse suam.
Sed tarnen ex illis jam tunc magis una placebat,
hanc esse ut scires, unde movetur amor.
Tantaque vincendi cura est: ingentibus ardent
80 judicium donis sollicitare meum.
Regna Jovis conjunx, virtutem filia jactat;
ipse potens dubito fortis an esse velim.
Dulce Venus risit: "Nee te, Pari, munera tangant
utraque suspensi plena timoris" ait.
85 "Nos dab'imus, quod âmes, et pulchrae filia Ledae
ibit in amplexus, pulchrior ilia, tuos".
Dixit et, ex aequo donis formaque probata,
victorem caelo rettulit ilia pedem.
Interea -credo versis ad prospera fatis -

67 exeretat TF 71 né ve TF 80 solicitare TF 81 conjux Τ

87 exequo F 88 celo Τ -retulit TF
 127
κα'ι π ο ρ θ μ ο ύ ς , δ έ ν δ ρ ε ι flv έπερε ι δ ό μ ε ν ο ς .
Ήνί ποδών δούπω γαι'η μ ο ι έδοΕε κινεϊσθαι
60 -φήμ'ετυμ', άτρεκίη πίστιν έχοντα μόγις -
στη δ ' ά π έ ν α ν τ ' , έ λ α θ ε ι ς άφαρ ώ κ υ δ ρ ό μ ο ι ς πτερύγεσσιν,
εγγονός Άτλάντου σ ε ΐ ό τε Γίληιόνη,
-ην θ έ μ ι ς ά θ ρ ή σ α ι , θ έ μ ι ς έστω δ έ ρ κ ο μ α λ έ ^ α ι -
έν δ έ θ ε ο ΰ χρυσή χ ε ί ρ ε σ ι ράβδος εην.
65 Τ ρ ε ι ς τ ε θ ε α ι δ ' ά μ α , Παλλάς καΐ συν Κ ύ π ρ ι δ ι "Ηρη ,
τ ο υ ς μαλακούς π ο ί η ς άνθεσι θέντο πόδας.
Θάμβος μ ' ε σ χ ε , κ ό μ α ς 7<ρυερη δ ' ά ν ε χ α ί τ ι σ ε φρίκη,
άγγελος δττε "μέθες" πτηνός έειπε "δέος".
"Μορφής ε ι ς δ ι α γ ν ώ μ ω ν , ν ε ί κ ε α παϋε θ ε α ί ν ω ν ,
70 τ α ς δ ύ ο τ ί ς ν ι κ ά ν άΕ[ιος ε ϊ δ ο ς εν ι".
Κ έ κ λ ε τ ο δ ή , Δ ι ό ς ώς μη ρ ή μ α τ ι τψδ'άπιθήσω,
αΐφά τ ' έ ς ά σ τ ρ ' α ύ τ ο ν ηρε δι'αίθερίης.
Φρην δέ μου έ μ π ε δ ο ς ε σ τ η , θ ά ρ σ ο ς τ ' ε μ π ε σ ε ν εΐθαρ,
ούδ'άρ'έμοΐς τρόμεον ομμασ'ίδεϊν απάσας.
75 Ν ι κ ά ν άΕίίαι ην ά π α σ α ι , ο κ ν ε ο ν δε δικαστής,
μή δ ε ι ν α ί ν ι κ α ν ώ σ ' ά π α σ ' ή ν γε δίκήν.
Ά λ λ α μ ί α δη μ ο ι τημος πλέον ευαδεν άλλων,
τήνδ'έμεν ώς ε ί δ η ς , ένθεν όρίνετ'ερως.
Τως δ έ μ έ μ η λ ε ν ν ί κ η , ώς μ ε γ ά λ ο ι σ ι μετελθεΐν
80 δώροις σμύχονται την δ ι ά γ ν ω σ ι ν έμεϋ.
Ζηνός σ ύ γ γ α μ ο ς α ρ χ ά ς , π α ι ς ά ρ ε τ ή ν τ ε προβάλλει"
δ ι σ τ ά ζ ω τό κ ρ α τ ε ί ν ή* δ ύ ν α μ ι ν π ρ ο φ έ ρ ε ι ν .
*Ηδύ Κ ύ π ρ ι ς γ έ λ α σ ' , "ώς δ ε γ έ ρ α , Π ά ρ ι , μή σ'άπαφίσκοι,
άμφότερ'εκκρεμέος δείματος, είπε, πλέη".
85 ""ο στέρξεις ήμεΐς, κ α ι π α ι ς Λήδης χαριέσσης
εύειδεστέρα σας ε ι σ ι ν ες ά γ κ α λ ί δ α ς " .
Είπεν ίδ', ε π ί σ η ς δώρων μορφής τ ε λαβούσης
αΐνον, νικητήν ίρεν ες άστρα πόδα.
Προς δέ - δοκώ α'ίσης έ ς δ ε ξ ι ο ν αΐψα τ ρ α π ε ί σ η ς -

60 φημ' F 64 χρυσή Τ 71 ρπμασι TF-οπιιθησω TF 72 αυτόν TF

75 άξεϊαι Τ 76 ψσ' F 77 άλλα μία δ'εμιπε των μοι πλέον ε"α-
δεν ηδη Τ 81 Σΰγγαμος αρχάς, ζηνος τιαϊε άρετην γε προβάλλει Τ
8Η έκρεμέος TF 86 εύειδεστέραε Τ 87 έξισου Τ - λαβοΰσης: sic
pro λαβοϋσα
128
90 regius agnoscor- per rata signa puer.
Laeta domus nato per tempora longa recepto,
addit et ad festos hunc quoque Troia diem.
Utque ego te cupio, sic me cupiere puellae,
multarum votum sola tenere potes.
95 Nec tantum regum natae patiere ducumque,
sed nymphis etiam curaque amorque fuit.
At mihi cunctarum subeunt fastidia, postquam
conjugii spes est, Tyndari, facta tui.
Te vigilane oculis, animo te nocte videbam,
100 lumina cum placido vieta sopore jacent.
Quid facies praesens, quae nondum visa placebas?
Ardebam, quamvis- hie procul ignis erat.
Nec potui debere mihi spem longius istam,
caerulea peterem quin mea vota via.
105 Troia caeduntur Phrygia pineta securi,
quaeque erat aequoreis utilis arbor aquis;
ardua proceris spoliantur Gargara sylvis
innumerasque mihi longa dat Ida trabes.
Fundatura citas flectuntur robora naves,
110 texitur et costis panda Carina suis.
Addimus antennas et vela sequentia malos,
accipit et pistos puppis adunca deos.
Qua tarnen ipse vehor, comitata Cupidine parvo
sponsor conjugii stat dea pietà sui.
115 Imposita est factae postquam manus ultima classi,
protinus Aegaeis ire jubebar aquis.
Et pater et genitrix inhibent mea vota rogando,
propositumque viae voce morantur iter.
Et soror effusis ut erat Cassandra capillis,

101 non dum TF 111 antenas TF 117 inibent F

 129
90 παις έτύμοις γνώμαι δείγμασ'άνακτόρεος.
Εύφρων οίκος άπας δια μακρού παΐδ'υποδεχθεί ς,
Τροΐά T E το προσέθη ?ίμαρ εορτασίμοις.
'Ως οέ σ*εγώ φιλέω, κοΰραι τώς καί μ'έφιλεϋντο,
ελδώρ δη πολλών μούνη εχειν δύνασαι.
95 Ούκ εκαμον μόνον ηγεμόνων και παίδες άνάκτων,
άλλ'ετι καΐ νύμφαις φροντίς έρως τε εην.
Αύταρ έγω ταϊσδ ' εχθομαι , έργα μόνον τε διδοϋσιν,
Τυνδαρίς, ε£ ου σην ηλπισα συζυγιην.
"Ομμασί σ'έγρήσσων, σε νόψ και νυκτός έώρουν,
100 όσσ'όθ'ύπνω μαλακω δμημένω ήρεμέει.
Τί δράσεας δε παροϋσ', όφθεϊσ', η γ'εΰαδες, οΰπω;
'Εφλεγόμην, καίπερ τηλόθι πυρ επλετο.
Ουδέ μοι ήδυνάμην έτι ελπίδα τήνδε όφείλειν,
μη μετίειν τε πόθον κυανέοιο πόρου.
105 Πριόνι Τρώιοι εϊκουσι Φρυγ ίω πιτυώνες,
δένδρος εην θ'αλίοις χρήσιμον ϋδασ'όπερ'
όρθια γυμνοϋται κορυφαίων Γάργαρα δένδρων,
τράμπιας ήδ'"Ιδη μάκρ'άμετρους παρέχει.
Νηών πρέμνα θέμεθλα θοών έπικάμπτεται εΐθαρ,
110 και σταμίνεσσιν έαϊς ναϋς γλαφυρή πλέκεται.
Αύταρ έπίκρι'έθημεν Ίδ'ιστία Ιστακόλουθα,
και πιστούς δέχεται πρύμνα θεούς έλίκη.
T
y δ'αυτός φέρομαι, βαιψ συν "Ερωτ''Αφροδίτη
εγγυος ΐσταται ή ς χρώμασι συζυγίης.
115 Αύταρ έπε ι νήεσσιν έπαρτέα πάντα τέτυκτο,
πλεΐν Αιγαίον άφαρ πόντον όρινόμεθα.
Γουνοΰντες δε γονείς είργουσ'έμόν ϊμερον, ήδη
φωνή τ'άρχόμενον της κατέχουσιν όδοϋ.
Κασσάνδρ'ώς δ'ίην σύγγονος έκχυμένησιν έθείρης,

92 Τροία m e t r i causa 94 ελδωρ Τ 96 ερώς τε TF 97 - 9 8 αύ­

ταρ ε μ ' ε χ θ ε ' υ π ε ι σ ' ά π α σ α ω ν , ε δ τ έ ρα σ ε ΐ ο , | τ υ ν δ α ρ ί ς , αυτός έγών ηλπισα συ-
ζ υ γ ι η ν Τ - ε χ θ ο μ α ι : s i c pro αχθομαι 99 έψρουν TF 100 ή ρ ε μ έ ε ι TF
101 δράσεας m e t r i c a u s a pro δρασειας 102 πυρ τ ό δ ' ε η ν Τ 104 εύ-
χ'ας μή μ ε τ ί ε ι ν κυανέοιο πο'ρου Τ 105 πρίωνι Τ 112 έλίκη: f a r t a s ­
se p r o έ λ ι κ η 113 ri φ έ ρ ο μ ' α υ τ ό ς όμως Τ 115 ϋστερη ε ί τ ε δε χ ε ι ρ
στο'λψ έμβληθη έϋπηκτψ Τ 118 φωνή ·Τ
130
120 cum vellent nostrae jam dare vela rates,
"Quo ruis?" exclamât; "réfères incendia tecum,
quanta per has nescis fiamma petatur aquas".
Vera fuit vates; dictas invenimus ignes,
et ferus in molli pectore flagrat amor.
125 Portibus egredior ventisque ferentibus usus
applicor in terras, Oebali nympha, tuas.
Excipit hospitio vir me tuus; hoc quoque factum
non sine Consilio numinibusque deum.
Ille quidem ostendit, quicquid Lacedaemone tota
130 ostendi dignum conspicuumque fuit.
Sed mihi laudatam cupienti cernere (formam
lumina, nil aliud, quo caperentur, erat.
Ut vidi, obstupui praecordiaque intima sensi
attonitus curis intonuisse novis.
135 His similes vultus, quantum reminiscor, habebat,
venit in arbitrium cum Cytherea meum.
Si tu venisses pariter certamen in illud,
in dubium Veneris palma futura fuit.
Magna quidem de te rumor praeconia fecit
140 nullaque de facie nescia terra tua est.
Nee tibi per usquam Phrygiam nee solis ab ortu
inter formosas altera nomen habet.
Credis et hoc nobis? Minor est tua gloria vero,
farnaque de forma paene maligna tua est.
145 Plus hic invenio, quam quod promiserat ilia,
et tua materia gloria vieta sua est.
Ergo arsit merito, qui noverat omnia, Theseus,
et visa est tanto digna rapina viro,
more tuae gentis nitida dum nuda palaestra
150 ludis et es nudis femina mixta viris.
Quod rapuit, laudo; miror, quod reddidit unquam;
tam bona constanter praeda tenenda fuit.

124 moli F 126 aplicor T-aebali T: Eobali F 129 quid quid Τ

133 precordiaque F 136 Cytheraea TF 139 preconia F 141
peruscam F 144 pene TF 145 promiserit Τ 149 palestra F
150 faemina T: foemina F 152 preda Τ
 131
120 ιστία οττ'εθελον ν ή ε ς έμαΐ παρέχειν,
"Π η Π ά ρ ι ς ό ρ μ α ί ν ε ι ς ; " άπύε ι, ' " έ μ π ρ ή σ ι α ς ά ξ ε ι ς ,
ζ η τ ε ί ς ϋδασι τ ο ι ς πυρ α γ ν ο ε ί ς δπόσον".
Μ ά ν τ ι ς εην ε τ υ μ ο ς , τέτμον φλόγας αυτός έκείνας,
λ ά β ρ ο ς έρως α π α λ ο ν σ τ ή θ ο ς έμόν τ ε φλέγει.
125 'Eg όρμου π ρ υ μ ν ή σ ι ' ε λ υ σ * , άταρ ϊ κ μ ε ν ο ς άων
ε ς γ α ϊ α ν , νύμφη Ο ί β α λ ί , σην κ α τ ά γ ε ι .
Ξεινοδοχεϊ με τ ε ό ς τ ό τ ' ά ν ή ρ , έ τ ι και τόδε βουλής
ούκ ά ν ε υ ην θ ε ί ο υ κ α ι μ ε γ ά λ η ς " χ ά ρ ι τ ο ς .
Κ ε ί ν ο ς έμοί, π ρ ο σ έ δ ε ι ^ ε ν , δπερ Λακεδαίμονι πάση
130 δε ί κ ν υ σ θ ' ά ξ ι ο ν f\v κ α ι περιβλεπτότερον.
'Αλλά μ ο ι ίμείροντ'είδος περίφημον άθρήσαι,
ά λ λ ο εην ο υ δ έ ν , τ φ κ ε ν δ χ ο ι ν τ ο φ ά η .
'Ως δ ' ε ΐ δ ο ν , θάμβος μ ' ε σ χ ε ν , π ε ρ ι κ ά ρ δ ι α κ α ι ν ή ς
σφαδάξ'εκστατικός φροντίσι τ'ησθανόμην.
135 Μορφήν τ η δ ' , δσον α υ τ ό ς μ έ μ ν η μ ' , ε ΐ κ ε λ ο ν εΐχ,εν,
ευτ'ές έμήν Παφίη ?ίκε δ ι κ α ο τ τ ο λ ί η ν .
Εί γ α ρ α ν αύτη έ ς ά θ λ ο ν ομοϋ τ α ΐ σ δ ' ϊ κ ε ο κεϊνον,
νίκη μέλλουσ'άν ην Κ ύ π ρ ι δ ' ε ί ν ά π ό ρ ψ .
*Ή γ ά ρ τ ο ι μ ε γ ά λ α θ ρ ύ λ λ ο ς κ η ρ ύ γ μ α τ α σ ε ϊ ο
140 μ ή σ α τ ο , κ α ι μορφής σης κ ύ κ λ ο ς ΐδρις άπας.
Οΰποθι γ α ρ Φ ρ υ γ ί η ς τ ε ο ν ε ύ μ ό ρ φ ο ι ς μ ε τ ά κ ο ύ ρ α ι ς
άλλη ο υ ν ο μ ' ε χ ε ι , ούτε ά π ' ά ν τ ο λ ί η ς .
Κα'ι τ ό δ ε μ ο ι π ε ί θ η ; Έτύμου τεον επλετο κϋδος
μείον, και δολόεσσ'δψιος ην γ ε φ ά τ ι ς .
145 Έ ν θ ά δ ε π λ ε ϊ ο ν τέτμω, ήπερ ύπέσχετο Κύπρις,
έ ν θ ά δ ε ν υ ν ύλη κ α ι κ λ έ ο ς είκ'ίδίη.
"Ως θ ' ο ς ά π α ν τ ' ε γ ν ω α ί σ ι μ α κ ε ί ν ο ς σ μ ύ χ ε τ ο Θησεύς,
ά ρ π α γ μ ό ς τ ε πρέπων άνδρ'ι τ ο σ φ δ ' έ φ ά ν η ,
σ ε ΐ ο τ έ ω ς φύλου έ ν ι μαρμαίρουσα παλαίστρα
150 ή θ ε σ ' ο μ ο ϋ γ υ μ ν ή φωσί γ υ μ ν ο ΐ ς άθύρεις.
" ξ ί ν ε σ ' ά φ α ρ π ά ξ ί α ι , ά γ α μ α ι δ έ σε τ ό ν δ ' ά π ο δ ο ϋ ν α ι ,
νωλεμέως λ ε ί α ν τήνδ'επρεπεν κατέχειν.

122 ζητεϊθ'ΰδασι τοις φλόξ αγνοείς όιόση Τ 125 όρμου Τ 130 δΰ-
κνυσθ' Τ 135 οσσον Τ 148 ηδειν άρπαγμον δεινόν άνηρ τε μεγας Τ-
άρπαγμος F 149 τίαλέστρςι F
132
Ante recessisset caput hoc cervice cruenta,
quam tu de thalamis abstraherere meis.
155 Tene manus unquam no strae dimittere vellent?
tene meo paterer vivüs abire sinu?
Si reddenda fores, aliquid tarnen ante tulissem,
nee Venus ex toto nostra fuisset iners.
Vel tua virginitas esset libata vel illud
160 quod poterat salva virginitate rapi.
Da modo te; Paridi quae sit constantia, nosces;
fiamma rogi flammas finiet una meas.
Praeposui regnis ego te, quae maxima quondam
pollicita est nobis nupta sororque Jovis.
165 Dumque tuo possem circundare brachia collo,
contempta est virtus Pallade dante mihi,
cum Venus et Juno Pallasque in montibus Idae
corpora judicio supposuere meo.
Nee piget aut unquam stulte elegisse videbor;
170 permanet in voto mens mea firma suo.
Spem modo ne nostram fieri patiare caducarti,
deprecor, ο tanto digna labore peti.
Non ego conjugium generosae degener opto,
nec mea, crede mihi, turpiter uxor eris.
175 Pleiada, si quaeras, in nostra gente Jovemque
invenies, medios ut taceamus avos.
Sceptra parens Asiae, qua nulla beatior ora est,
finibus inmensis vix obeunda tenet.
Innumeras urbes atque aurea tecta videbis,
180 quaeque suo s dicas tempia decere deos.
Ilion aspicies firmataque turribus altis
moenia, Phoebeae structa canore lyrae.
Quid tibi de turba narrem numeroque virorum?
Vix populum tellus sustinet illa suum.

156 tè ne TF 165 colo TF 168 suposuere TF 175 queras

177 scaeptra Τ 182 maenia Τ - Phebaeae lirae TF
 133
Πριν γαρ άν έτμήθη τόδ'άπ'αύχένος αίματόεντος
κράς, πριν τις σ'άνελών έκ θαλάμοιο φέρεν.
155 Σε προέμεν βουλοίμην ημάς αν ποτέ χείρας;
κόλπον έμόν τε ζών ευνιν εθηκα σέθεν;
Ει δε σ'εμελλον, δμως τι, έλοίμην άν ποτέ πρόσθεν,
ώς μη άπειρος δλως Κύπρις έμοι τελέθοι.
"Η γαρ άν άμμα τεης γε διατμάξεια κορείας,
ν
160 ψαύσαιμ'ή στομάτων τήσδε φυλαττομένης.
Δος μοϋνον σαυτήν, Πάριδος δε τίς ενστασις, ε ίση'
σε Co πύρας τελέσει φλοξ φλόγας ημετέρας.
Σε προΰθην μεγάλων, άς μοί ποθ'ύπέσχετο κείνη
άρχων, η κεδνη σύγγαμός έστι Διός.
165 Μοϋνον δ'άμφιχέμεν ραδινην σέο πήχεε δ,ειρήν
ίμείρων, άρετης Παλλάδος ουκ όθόμην,
ευθ'"Ηρη και Κύπρις, υπό ζαθέους πόδας "Ιδης,
και Τρίτων ι ς έμη άφεα θηκε κρίσει.
Οϋδ'άνίη κατέχει μ', έκλέξαι τ'ούποτε δό£ω
170 μώρ', έπιμείνοι νους δ'εμπεδος εύχη έη.
'Ελπίδα, γουνοϋμαι, μη τήνδ'άδρανη ποτέ θείης,
μοϋνον σ', ώ ζητεϊσθ'άξιε τψδε πόνω.
Ούκ άγενης γενναίας συζυγίης ερατίζω,
ούδ'ύβρει άλοχος, πείθεο, μοί ποτ'εση.
175 Πληάδα, ει προσέχοις, Δία τε φρήτρηφ'ένι είση
ημέτερη, πάππους ώς έάσω μεσάτους.
Σκήπτρα πατήρ Άσίης, ής οΰ λιπαρώτερος αΐα,
πείρατ'άμετρ'ίσχει κάμφιπόλευτα μόγις.
"Αστε'άπειρέσια χρυσψ πεπυκασμένα τ'όψη
180 δώματα και νηούς, δαίμοσιν άγλαίην.
"Ιλιον άθρήση και πύργο ι ς εμπεδα τείχη,
μολπη Φοιβαίης κτίσμα τελεϋντα λύρης.
Λαοϋ σοι τι πλήθεος εΐποιμ'η λόγου ανδρών;
και γαρ εον δημον χθων μόγις ήδε φέρει.

154- -ιρίν Tisa'TF 155 ημάς TF 157 ομώς τι 158 ως TF

159 αμμα Τ 161 δε τις Τ 164 συ"γγαμοε εστί TF 174 ούτε μ' έ-
λεγχείπ, πειθεο, δαμαρ εσιρ Τ 176 ως έάσψ TF 177 ής ου γονιμώτερος
άλλη Τ 178 κάμφιπόλευτα TF
134
185 Occurrent denso tibi Troades agmine matres,
nee càpient Phrygias atria nostra nurus.
0 quoties dices: "Quam pauper Achaia nostra est" .
Una doraus guaevis urbis habebit opes.
Nee mihi fas fuerit Spartem contemnere vestram;
190 in qua tu nata es, terra beata mihi est.
Parca sed est Sparte, tu eultu divite digna;
ad talem fprmam non facit iste locus.
Hanc faciem largis sine fine paratibus uti
delitiisque decet luxuriare novis.
195 Cum videas eultus nostra de gente virorum,
quales Dardanias credis habere nurus?
Da modo te facilem nee dedignare maritum,
rure Therapnaeo nata puella, Phrygem.
Phryx erat et nostro genitus de sanguine, qui nunc
200 cum diis potando neetare miscet aquas.
Phryx erat Aurorae conjunx; tarnen abstulit illum
extremum noctis quae dea finit iter.
Phryx etiam Anchises, volucrum cui mater Amorum
gaudet in Idaeis concubuisse jugis.
205 Nec, puto, collatis forma Ménelaus et annis
judice te nobis anteferendus erit.
Non dabimus certe socerum tibi clara fugantem
lumina, qui trepidos a dape vertat equos,
nec pater est Priamo soceri de caede cruentus
210 et qui Myrtoas crimine signet aquas.
Nec proavo' Stygia nostro captantur in unda
poma, nec in mediis quaeritur humor aquis.
Quid tarnen hoc refert? Si te tenet ortus ab illis,
cogitur huic domui Juppiter esse socer.
215 Heu facinus, totis indignus noctibus ille

198 Thaerapnaeo F 201 conjux TF 209 cede TF 210 mirthoas

T: Myrthoas F 212 queritur - umor Τ 214 Jupiter Τ
1 8 5 ' Α ν τ ή σ ε ι Φρυγίων σ ο ι π υ κ ν ο ν τ ά γ μ α γ ε ρ α ι ώ ν ,
Δαρδανιδας νύμφας τ ' ο ύ στεγάσει μέλαθρον.
"Ω π ο σ ά κ ι ς τ ρ ύ χ ε ι ν π ε ν ί η ν ά γ α ν "Ελλάδα ψ ή σ ε ι ς ,
ά σ τ ε ο ς εν έ ξ ε ι π λ ο ϋ τ ο ν , ο λ η ς , μέγαρον.
Ούδε θ έ μ ι ς Σιτάρτην με τ ε ο ν π τ ο λ ί ε θ ρ ο ν άτίζειν,
190 η γ α ρ έ ν ε ί κ α τ ό σε χθων μάκαρ ε π λ ε τ ό μοι.
'Αλλ'ου πλούσιος, ώ ζάπλουτων ά ξ ι ε κόσμων,
χώρος δ δ ' , ρύ μορφή τ η δ ' έ π έ ο ι κ ε , κόρη.
Κάλλεσι τ ο ΐ σ δ ' έ χ ρ η ν άγλαϊσμασιν εύρέσι χρήσθαι,
κ α ι ν α ΐ ς τ ε σ π α τ α λ ά ν α ί ε ν εο^,κε χλιδαϊς.
195 Τρώων δ τ τ ' α ύ τ η φωτών κοσμήματα λ ε ύ σ σ ε ι ς ,
Δαρδανίδας νύμφας ο ί α φορεΐν δοκέεις;
Δος μοΟνόν σε π ρ ό χ ε ι ρ ο ν , μ η δ ' ά θ έ ρ ι ^ ο ν ά κ ο ί τ ο υ ,
θ ρ έ μ μ α Θ ε ρ α π ν α ΐ ο ν , Τρωός, έοϋσα κ ό ρ η .
Φρυξ γ α ρ ε κ ε ί ν ο ς εην κα\ Τρώιον α ί μ α , θεοϊσιν
200 ο ς νυν συμπίνων μ ί γ ν υ σ ι νέκταρ ϋδει.
ΦρυΕ π ό σ ι ς Ή φ ο ς , θ ε ό ς ε μ π η ς λ έ ξ α τ ο κείνω,
ύ σ τ ε ρ ο ν η ν υ κ τ ό ς τ ο ν δρόμον έκτελέει.
Φρύ£ ε π λ ε τ ' ' Α γ χ ί σ η ς , μήτηρ τ ο ϋ δ ' ή ρ α τ ' ' Ε ρ ώ τ ω ν
' Ι δ α ί ο ι ς εύδειν ούρεσ'εν άγκαλίσιν.
205 Ο ύ δ ' ο ι μ α ι σον έ μ ο ΐ ο π ό σ ι ν π ρ ο φ ε ρ έ σ τ ε ρ ο ν είναι,
κρινούσης αύτης κάλλεα και κ α τ ' ε τ η .
' Η δ ' έ κ λ α μ π ρ α φάη φυγαδεύων ούκ ε σ ε τ α ί σοι,
ί π π ο υ ς τε τροπέων ε ί.λαπίνης έκυρός,
π ε ν θ ε ρ ο ν ού κ τ ε ί ν α ς τ ' ο ύ σ η μ ε ί ω ν π έ λ ε ν άπφύς
210 Μυρτψον, Πριάμω, ά μ π λ α κ ί η π έ λ α γ ρ ς .
Ούτε π ρ ό π α π π ο ν έμον μήλων μ έ γ α ς 'ίμερος ισχει,
ίκμάδα τ ' ο ύ ζ η τ ε ί νηχόμενος Στΰγιον.
Των τ ί γ ' δ ν ε ι α ρ ; Εί τ ω ν δ ' έ κ γ ε γ α ώ ς σε κατίσχει,
π ε ν θ ε ρ ο ς ο ί κ ο υ Ζευς τ ο ϋ δ ' ά έ κ η τ ι μένει.
215 "Ω μ ο ι ά τ α σ θ α λ ί η ς , απάσας σ ' ο ύ κ άΕϊιος ώδε

187 ω ποσάκιε φησειε πενίΓΐ τρυχεσθαι αχαϋαν Τ 190 ή γαρ

192 και τόπος ε ι δ ε ι τωδ'ουκ έπέοιχεν δδε Τ 193 όψει xr/iö' έ
197 μοΰνον σ ε - μ ή δ ' TF 204 χοιμασθ' ΐδαυ'οιε Τ 205-206 οϋ
εί ιαραβάλλοιε ώρας ειδεά τ'αμφψ, | ari Ψήφφ προφερης σος πόσιε εϊν
Τ
θεν Τ 207 Ηδ' TF
136
te tenet amplexu perfruiturque tuo?
At mihi conspiceris posita vix denique mensa,
multaque, quae laedant, hoc quoque tempus habet.
Hostibus eveniant convivia talia nostris,
220 experior posito qualia saepe mero.
Poenitet hospitii, cum me spectante lacertos
iinponìt collo rusticus ille tuo.
Rumpor et invideo - quid nunc tarnen omnia narrem?-
membra superiecta cum tua veste fovet.
225 Oscula cum vero coram non dura daretis,
ante oculos pòsui pocula sumpta meos;
lumina demitto, cum te tenet arctius ille,
crescit et invito lentus in ore cibus.
Saepe dedi gemitus et te, lasciva, notavi
230 in gemitu risum non tenuisse meo.
Saepe mero volui flammam compescere, at ilia
crevit et ebrietas ignis in igne fuit;
multaque ne videam, versa cervice recumbo,
sed revocas oculos protinus ipsa meos.
235 Quid faciam, dubito; dolor est meus ista videre,
sed dolor a facie major abesse tua est.
Qua licet et possum, nitor celare furorem,
sed tarnen apparet dissimulatus amor.
Nee tibi verba damus; sentis mea vulnera, sentis;
240 atque utinam soli sint ea nota tibi.
Ah quoties lacrymis venientibus ora reflexi,
nee causam fletus quaereret ille mei;
ah quoties aliquem narravi potus amorem,
ad vultus referens singula verba tuos,
245 indiciumque mei ficto sub nomine feci;
ille ego, si nescis, verus amator eram.
Quin etiam, ut possem verbis petulantius uti,

221 Penitet TF
 137
νύκτας έχει κ ε ί ν ο ς χρωτός έπαυρόμενος;
Αύτάρ εγώ σε μ ό γ ι ς δέρκω δ α ι τ ό ς π ρ ο τ ε θ ε ί σ η ς ,
ά φ θ ο ν ' έ θ ' , ά β λ ά π τ ε ι , καΛ χ ρ ό ν ο ς ο ύ τ ο ς έχει.
Συμπόσι'εχθροί ς άντήσειεν έμοϊς ποτέ τοϊα,
220 ο ί ν ο υ εγών ο ί ω ν π ε ι ρ ά ο μ α ι θεμένου.
Ξεινοσΰνης μεταμέλλει μοι, δτε θέντ'άγελαΐον
κεϊνον εγωγε τ ε η π ή χ ε ' ί δ ο ι μ ι δέρη.
Ρήγνυμ'ίδε φθονέω-τί δ ' δ μ ω ς σοι π ά ν τ ' ά γ ο ρ ε ύ ω ; -
άψε'ύπαι θάλπει εύτε τεα χλαμύδι.
225 Ευτε φ ι λ ή μ α τ ' α ν ά ν τ η ν , ο ύ δ ' ά ρ ' ά π ό ψ ο φ α δ ο ϊ τ ε ,
την κύλικα προύθην δμμασ'έλών ιδίοις'
φ ά ε ά τ ο ι κ α θ ί η μ ' , δ τ ε σε σ τ ε γ α ν ώ τ ε ρ ο ν 'ίσχει,
άλδαίνει τ ' δ κ ν φ ή β ό σ ι ς εν στόματι.
Πολλάκις εστενον, άγνωστος δ ' ο ύ κ επλευ ά μ ε ι δ ή ς ,
230 ίημος έμη σύ γέλων ο ύ σ τ ο ν α χ η κάτεχες.
Πολλάκις ο ϊ ν φ σ β έ σ σ ' ε θ ε λ ο ν φλόγα, άλλα νυ κείνη
ήλδησκ', êv ôè π υ ρ ι πϋρ π έ λ ε ν ά λ λ ο μ έ θ η "
π ο λ λ ά δε μη δ έ ρ κ ω , κ υ π τ ά ζ ω σ χ ή μ α τ ι όαιβψ,
α ύ τ ά ρ έμον σύ π ά λ ι ν όμμα κ έ κ λ η κ α ς ά φ α ρ .
235 Διστάζω τ ι δράσω* ά θ ρ ε ϊ ν τ ά δ ε μ ο ι ά χ ο ς έστι,
μείζον δ'έκλείπειν όψιός έστι τεης.
Τ
Η δύναμαι κ α τ έ χ ε ι ν , μ α ν ί η ν την κρύφιον ίσχω,
άλλ'εμπης, "Ελένη, κρύφιος εΐδετ'ερως.
Ούδ'άρα σοι μ υ θ ε ΰ μ ' , α ί σ θ η έμα τ ρ α ύ μ α τ α , α ί σ θ η ,
240 α ί θ ε δε σ ο ι ε'ίη γ ν ώ ρ ι μ α τ α ύ τ α μ ό ν η .
Φ ε υ , π ο σ ά κ ι ς χ ά ζ ο ν δακρύων ϋ π ο μ ά σ τ α κ ' ό π ί σ σ ω ,
α ί τ ι α μη κ λ α υ θ μ ο ϋ κ ε ί ν ο ς έμοι μεθέποι'
φ ε ϋ , π ο σ ά κ ι ς μεθύων τ ι ν ά σ ο ι φ ι λ ό τ η τ α μετήλθον,
ρήμαθ'έκαστα τ ε ο ΐ ς κάλλεσιν αναφερών,
245 αυτόν ελεγχον δ ε , πλαστώς θ ' ύ π ό λ η ψ ι ν έποίευν"
κείνος, εί ούκ η δ ε ί ς , α υ τ ό ς έην ò φ ι λ ώ ν .
Μάλλον δ ' ο ύ κ έ φ ά π α ζ , π ρ ο π ε τ έ σ τ ε ρ ο ν δφρα δ υ ν α ί μ η ν

219 αντησειαν Τ 221 μεταμέλλει m e t r i causa pro μεταμέλει 223

ρώγνυμι Τ 227 δ τ ε σέ TF 228 ά λ δ α ί ε ι F 233 δε'ρκψ TF 235 δρά-
σψ TF 236 οψιοε έ σ τ ι TF 237 βρίζομαι ώς δυναμαι μανιην την κρύ­
φιον ΐ σ χ ε ι ν - Τ Η F 240 α ί θ ε TF 247 ούκ F
138
non semel ebrietas est simulata mihi.
Prodita sunt, memini, tunica tua pectora laxa
250 atque oculis aditum nuda dedere meis;
pectora vel nivibus puris vel lacte tuamque
complexo matrem candidiora Jove.
Dum stupeo visis -nam pocula forte tenebam -
tortilis a digitis excidit ansa meis.
255 Oscula si natae dederas, ego protinus illa
Hermiones tenero laetus ab ore tuli.
Et modo cantabam veteres resupinus amores,
et modo per nutura signa tegenda dabam.
Et comitum primas, Clymenemque Aethramque, tuarum
260 ausus sum blandis nuper adire sonis,
quae mihi non aliud, quam formidare, locutae
orantis médias deseruere preces.
Dii facerent, precium magni certaminis esses,
teque suo posset victor habere toro.
265 Ut tulit Hippomenes Schoeneida praemia cursus,
quae propero cursu vicerat ante procos,
s i c e t t u P h r y g i a s v e n i e s r e g i n a per u r b e s ,
venit ut in Phrygios Hippodamia sinus.
Ut ferus Alcides Acheloia cornua fregit,
270 dum petit amplexus, Deianira, tuos,
nostra per has leges audacia fortiter isset,
teque mei scires esse laboris opus.
Nunc mihi nihil superest, nisi te, formosa, precari
amplectique tuos, si patiare, pedes.
275 Ο decus, ο praesens geminorum gloria fratrum,
ο Jove digna viro, ni Jove nata fores,
aut ego Sigeo s repetam te conjuge: portus,
aut hic Taenarea contegar exul humo.
Non mea sunt summa leviter districta sagitta
280 pectora; descendit vulnus ad ossa meum.

2 51 puris om.T 254 e digitis Τ 2 58 per mutum Τ 26 5 Schae-

neida TF 266 vincerai Τ 27 5 presens Τ 277 Sigaeos TF 278 te­
naria Τ
 139
χ ρ ή σ θ α ι , π έ π λ α σ τ α ι , ρήμασι τοΐσδε, μέθη.
Σ τ ή θ ε ' έ π ε ν δ ύ τ ο υ πρόδοτ ' όμμασιν επλετο χαύνου,
250 γυμνά τ ε , μέμνημαι , τ ο ι ς παράδυσιν έδον'
στήθεα η χ ι ό ν ο ς γλάγεός τ ' ά ρ γ έ σ τ ε ρ α λευκού,
ή π ε ρ ι π λ ε χ θ έ ν τ ρ ς μ η τ έ ρ α σην Κρονίδου.
Εΐως θ ά μ β ο ς έ χ ε ι με - τ υ χ ό ν γαρ κ ή λ υ κ α ε ΐ χ ο ν -
χειρών εκπίπτει κοχλιόεσσα λαβή.
255 Αύτίκ'έγώ το φίλημα, τεάν τ έ κ ο ς είποτε κύσαις,
εκμασσον τρυφερού χ ε ί λ ε ο ς 'Ερμιόνης.
Καί π ο τ ' έ ρ ω τ α ς δ η ν α ι ο ύ ς ά ν α κ ε ί μ ε ν ο ς ζδον,
οττε δε σ ο ι ν ε ϋ ο ν σήματα κ ρ υ π τ ά δ ι α .
Άμφιπόλων τ ε τ ε ώ ν π ρ ώ τ α ς , Κλυμένην τε και Αΐθραν,
260 μελιχίοις μετίειν θάρσος επεσσιν έλον/
α ι δη μ ο ι πλην π τ ώ σ σ ε ι ν , ούδ'άρα λέξασαι άλλο,
π ρ ο σ π ι τ ν ο ύ ν τ ι μ έ σ α ς ε'ίασαν 'ικεσίας.
'Αθάνατοι σ'άεθλον μεγάλου θήσειαν αγώνος,
νικητής τέ σ ε χ ε ι ν αϊθε δύναιτο λέχει.
265 ' Ω ς γαρ έ ο ϋ φ έ ρ ε ν 'Ιππομένης έπιτίμια δρασμου
Σκηνεΐδ', ή γαμβρών π ρ ι ν υ π ε ρ ε ί χ ε δρόμω,
ω δ ' α ν ανασσα π ό λ ε ι ς Φ ρ υ γ ί η ς α ύ τ η τ ε προσήλθες,
Ο ί ν ο μ α ϊ ς κ ό λ π ο υ ς ή λ υ θ ε ν ώς Φ ρ υ γ ι ' ο υ ς .
Ώ ς κ έ ρ α τ ' ' Α λ κ ε ί δ η ς Ά χ ε λ ώ ι α ί φ θ ι μ ο ς τ*ίΕε ,
270 τήκεται ε ϊ ω ς σ ή , Δ η ι ά ν ε ι ρ α , ποθη ,
τ ο ι ς δ ' ά ν έμον θ ά ρ σ ο ς μ έ γ α τ ο ι θ ε σ μ ο ί ς έ φ α ά ν θ η ,
έμμεν έμοϊό τ'εγνως π ρ ά γ μ α τ ι η ν σε πόνου.
Νυν δ ε π ρ ό σ ε σ τ ' ο ύ κ άλλο μ ο ι , ή σ'άγαν, άργέτι κούρη,
γουνεϊσθαι, ποσσίν, εί το μ έ ν ο ι ς , περιφύς.
ν
275 Ω κ λ έ ο ς , ώ δ ι δ ύ μ ω ν γνωτών κ ό σ μ ' , ά^ιος είης
ή πόσιος Κρονίδου, εί τ έ κ ο ς ούκ επλεο,
ή σέθεν ε ς Τ ρ ο ί η ν π α ρ α κ ο ί τ ι ο ς αφ ανακάμψω,
δ ύ σ ο μ α ι ήέ φ υ γ ά ς σην χ θ ό ν α Τ α ι ν α ρ ί δ α .
Ού γ α ρ έ μ ο ι κούφως, ο ύ δ ' ά κ ρ α π ε π α ρ μ έ ν α τό^οις
280 στήθεα, όστέων γαρ τ ρ α ύ μ α κ α θ ι κ ν έ ε τ α ι .

257 καί ποτ'έρωτας έγώ παλαιούς Τ 264 α ϊ θ ε TF 266 ΣκηνεΓδ':

s i c pro Ι χ ο ι ν ε ι δ ' 268 »φρυγόοιε F: c o r r e c t u m e s t i n i n d i c e e r r a t o -
ν
rum ( φ . Β ν )
140
Hoc mihi, nam recolo, fore ut a caeleste sagitta
figar, erat verax vaticinata soror.
Parce datum satis, Helene, contemnere amorem;
sic habeas faciles in tua vota deos.
285 Multa quidem subeunt, sed coram ut plura loquamur,
excipe me lecto nocte silente tuo.
An pudet et metuis Venerem temerare maritam
castaque legitimi fallere jura tori?
Ah nimium simplex Helene -ne rustica dicam -
290 hanc faciem culpa posse carere putas?
Aut faciem mutes aut sis non dura necesse est;
lis est cum forma magna pudicitiae.
Juppiter his gaudet, gaudet Venus aurea furtis;
haec tibi nempe patrem furta dedere Jovem.
295 Vix fieri, si sint vires in semine amorum,
et Jovis et Ledae filia casta potes.
Casta tarnen tunc sis, cum te mea Troia tenebit,
et tua sim, quaeso, crimina solus ego.
Nunc ea peccemus, quae corriget hora jugalis,
300 si modo promisit non mihi vana Venus.
Sed tibi hoc suadet rebus, non voce, maritus,
neve sui furtis hospitis obstet, abest.
Non habuit tempus, quo Cressia regna videret,
aptius. 0 mira calliditate virum.
305 Ille abit, "Idaei mando tibi" dixit iturus
"curam pro nobis hospitis, uxor, agas".
Negligis absentis, testor, mandata mariti,
cura tibi non est hospitis ulla tui.
Huncine tu speras hominem sine pectore dotes
310 posse satis formae, Tyndari, nosse tuae?

281 celeste TF 283 satis TF: sic pro fatis 288 torri TF 289 He-
lenae F-rusticani Τ 291 mutues TF 293 Jupiter TF 296 laedae Τ
298 queso Τ 299 corrigit Τ 302 habest F 309 Hunc cine Τ
 Τ ο ϋ τ ' ε π λ ε θ ' , ώς μέμνημαι, ούρανίφ με παρήναι
σύγγονος άτράκτφ χρησμολογοϋσ' ετυμος.
Φείδεό σοι δομένης, ' Ε λ έ ν η , φ ι λ ί η ς ά θ ε ρ ί ζ ε ι ν ,
ώς 6ε θεούς ε ύ χ α ϊ ς ρ ε ΐ α τεησιν ε χ ο ι ς .
T
28 5 H μ'ύποδύνει ά κ ρ ι τ α , κ ε ΐ ν ' ώ ς δ ' ά ν τ ' ό α ρ ί σ σ α ι ,
ες λέκτρον με δέχου νυκτί π α ρ ' ή σ υ χ ί φ .
Μών δ ε ϊ δ ε ι ς ήδ'α'ιδέη ανδρός ε ρ ω τ ' ά π ο σ ε ΐ σ α ι ,
και σώφρων ά θ ε τ ε ϊ ν νυν λέχεος νόμιμα;
Φευ, άφελης 'Ελένη -ώς μή σ'άγαν άφρονα λέξω -
290 ύ σ τ ε ρ έ ε ι ν ο'ίει χρώτα τον άμπλακίης;
'Ή γαρ τον μ ε τ α β ά λ λ ε ι ν , η τόδε τ ' ά τ έ ρ α μ ν ο ν χρή"
ν ε ϊ κ ο ς έ χ ε ι μορφή σοι μέγα σωφροσύνη.
Ζευς χ α ί ρ ε ι τ α ϊ ς , χ α ί ρ ε ι τε χρυσή 'Αφροδίτη
κλετιτοσύναις, αϊ σοι Ζην'επορον πατέρα.
295 Εύπετές οΰ γάρ, σπέρματος ε ί κρατέουσιν έρωτες,
Ζηνός και Λήδης π α ϊ δ ά σε σώφρον'εμεν.
Σώφρων εμπης ε ί η ς , ευτέ σε Τροία κ α θ έ ξ ο ι ,
προς τε θεών, τελέθω σοι μόνος ά μ π λ α κ ί α ι .
Νυν δε πταίσωμεν, γαμικη τάπερ ώρα ά ν ο ρ θ ο ϊ ,
300 ε'ι μόνον οϋ σε μάτην Κύπρις ύπέσχετό μ ο ι .
Άλλα σ'άνηρ τόδε πράγμασιν ουδέ λόγο ι ς κ α τ α π ε ί θ ε ι ,
άρτι δ ' ά π ε σ τ ι , κλοπαϊς μη ξένου ά ν τ ι ά σ η .
Ού χρόνον εσχε δ ε ι ν ό τ ε ρ ο ν Δικταϊον άθρησαι,
θαυμασίης ώ τ ο ϋ δ ' ά ν δ ρ ο ς έπιφροσύνης.
305 Κείνος γ ' ο ΐ χ ε τ α ι , " ' Ι δ α ί ω δ ' ε ν τ έ λ λ ο μ α ι " , ε ΐ π ε ν ,
" ί π ε ρ έμοϋ ξ ε ί ν ω , σύγγαμε, κήδος ά γ ε ι ν " .
Ούκ δθη ανδρός» μαρτύρομ', εντολέων ά π ε ό ν τ ο ς ,
ουδ'άρα τ ι ς Κείνου φ ρ ο ν τ ι ς ενεστι νόφ.
Μών τοιούτον άνευ ο ϊ ε ι φρενός ά ν δ ρ ' ά γ ε λ α ΐ ο ν
310 προίκα τεοϋ δ ε ι ν ο ν κάλλεος ε ί δ έ μ ε ν α ι ;

282 ETU]JOs":correxi ex έ'τυμον 285 ΰποδΰνει άφθονα Τ - ω ς F 287

F 289 ως - λ έ ξ ω TF 292 μοφη F: c o r r e c t u m e s t in i n d i c e err
rum ( φ . 0 ν ν ) - σωφροσύνη TF 293 Ζευς F - χρυσή TF 29fì παϊδα ο
297 Τροία m e t r i causa 298 τελε'θω σοι TF 299 πταίσωμεν
305 κ ε ί ν ο ς γ ' TF - ί,δέω Τ 306 ώς προς έμοϋ ξ ε ι ν ω , σΰγγαμε, κ
«γης Τ - ππερ F 308 αρα τ Ι ς TF 309 Μων F 310 γνών'οΐον
μεναι προίκα τ ε ο ϊ ο κάλους; Τ
142
Falleris; ignorât, nee si bona magna putaret,
quae tenet, externo crederet ilia viro.
Ut te nee mea vox nee te meus incitet ardor,
cogimur ipsius commoditate frui;
315 aut erimus stulti, sic ut superemus et ipsum,
si tarn securum tempus abibit iners.
Paene suis manibus ad te deduxit amantem;
utere mandatis simplicitate viri.
Sola jaces viduo tarn longa nocte cubili,
320 in viduo jaceo solus et ipse toro.
Te mihi meque tibi communia gaudia jungant,
candidior medio nox erit ilia die.
Tune ego jurabo quaevis tibi numina meque
astringam verbis in sacra jura raeis.
325 Tune ego, si non est fallax fiducia nostri,
efficiam praesens, ut mea regna petas.
Si pudet aut metuis, ne me videare secuta,
ipse reus sine te criminis huius ero.
Nam sequar Aegidae factum fratrumque tuorum;
330 exemplo tangi non propriore potes.
Te rapuit Theseus, geminas Leucippidas illi;
quartus in exemplis annumerabor ego.
Troica classis adest armis instructa virisque,
jam facient celeres remus et aura vias.
335 Ibis Dardanias ingens regina per urbes,
teque novam credet vulgus adesse deam.
Quaque feres gressus,adolebunt cinnama fiammaè,
caesaque sanguineam victima planget humum.
Dona pater fratresque et cum genitrice sorores
34-0 Iliadesque omnes tòtaque Troia dabit.
Hei mihi, vix a me pars dicitur ulla futuri;

314 comoditate Τ 317 pene TF 319 cubilo Τ 321 comunia Τ

323 quae vis Τ
 143
"Ημβροτες, ουκ οΐδεν, μεγάλ'εϊπερ αν ήγέετο σχεΐν
κεϊν'άγάθ*, άλλοεθνεϊ ούκ αν έπιστόετο.
'Ως δέ σε μήτε λόγος μήτ'άμμιν σμϋχος έπαίροι,
καιρού έπαύρεσθαι τούδε βιαζόμεθα"
315 άλλως δ'άφραδέες τώς έσσόμεθ', ώσθ'ύπεραίρειν
καύτόν, άπέλθοι εί καιρός άπρακτος οδ ί.
Μικρού χερσ'ιν έησιν σοι με προσήγε φιλεΰντα,
χρω δη έφετμησιν άφελέη πόσιος.
Τ
Ω6ε μακράν κέεσαι χήρφ μούνη ένί λέκτρω
320 νύκτα, μόνος χήρφ καυτός έγώ κέεμαι.
Χάρματα μοί σε ζ,εύξ,ει, σοι δε πάλιν έμε κοινά,
μέσσου λάμψει νύΕ ήματος ήδε πλέον.
Τήμος έγών όμόσω άπερ αύτη θεία προβάλλοις,
κάυ ιροϊς νόμιμοι ς δήσομ"επεσσιν έμοϊς.
325 Τημος έγών, σφαλερον μόνον ει γ Ό ύ κ επλετο θάρσος,
αρχάς εμάς ρέξοιμ'ώς παρεών ποθέης.
Ε'ι δ'αίδώς κατέχει σ' , ήδ'ώς μη επεσθαι δό^ης
δείδεις, εσσομ'εγων αίτιος άμπλακίης.
Αίγείδαο γαρ εψομαι δργω, σεΐό θ'όμαίμων*
330 ού δύνη έγγυτέρψ δείγματι προσπελάσαι.
Θησεύς αυτήν και Λευκιππίδας ήρπασαν ούτοι,
προς δε τέταρτος εγώ δείγμασι τοϊσδ'εσομαι.
Ναυτικον όπλο ι ς Τρώων παρμέμβλωκεν έτοιμων,
αύρ'έρετμός τε κέλευθ'ώκύπορ'έργάσεται.
335 Στείξεις Δαρδανίδων μεγάλη δι'άνασσα πολήων,
καί (5α νέαν παρέμεν στεύσετ ' όχλος σε θεάν.
Τ
Ιθμα δ'οπη σόν, φλοξ; κινάμωμα νεμήσεται, οΐσεις,
θϋμά τε κόψει λαΕ αίματόεσσαν εραν.
Δώρα πατήρ, μήτηρ και συν γνωτοΐσιν άδελφαι
340 'Ιλιάδες θ'άπασαι, Τευκρις όλη τ'όπάσει.
"Ω μοι, μυθεϋμαί τι μέρος μόλις έσσομένοιο,

311 α\> F 316 καυτόν TF 318 χρω TF - αφελές metri causa pro ά-
φελειτι 320 καυτός TF 321 ζεύξοι TF 322 ηματος TF 323 ό­
μόσω TF - προβα'λλεις Τ 324 καν TF 326 ως παρεών ρέξω άρχας έμας
ποθείς Τ -ως F 327 ως TF 333 ναυτικον δπλοις παρμέμβλωκεν ίδ'
άνδρες έτοιμοι Τ 334 αΰρ' F 338 θϋμα τε TF 339 δώρα πατήρ
και μητηρ, συυ γνωτοΐσιν άδελφαι Τ 340 όπάσοι Τ 341 ψ Τ
 plura feres, quam quae littera nostra refert.
Nee tu rapta time, ne nos fera bella sequantur,
concitet et vires Graecia tota suas.
345 Tot prius abductis quae nam est repetita per arma?
Crede mihi, vanos res habet ista itietus.
Nomine ceperunt Aquilonis Erechthida Thraces,
tuta tamen bello Bistonis ora fuit.
Phasida puppe nova vexit Pagasaeus Iason,
350 laesa nee est Colcha Thessala terra manu.
Te quoque qui rapuit, rapuit Minoida Theseus,
nulla tamen Minos Cretas ad arma vocat.
Terror in his ipso major solet esse periclo;
quaeque timere libet, pertimuisse pudet.
355 Finge tamen, si vis, ingens consurgere bellum;
et mihi sunt vires, et mea tela nocent.
Nec minor est Asiae quam vestrae copia terrae;
ilia viris dives, dives abundat equis.
Nec plus Atrides animi Menelaus habebit,
•360 quam Paris, aut armis anteferendus erit.
Paene puer caesis abducta armenta recepì
hostibus, et causam nominis inde tuli.
Paene puer juvenes vario certamine vici,
in quibus Ilioneus Deiphobusque fuit.
365 Neve putes non me nisi comminus esse timendum,
figitur in jusso nostra sagitta loco.
Non potes haec U l i primae dare facta juventae,
instruere Atridem non potes arte mea.
Omnia si dederis, nunquam dabis Hectora fratrem,
370 unus is innumeri militis instar erit.
Quid valeam, nescis, et te mea robora fallunt;
ignoras, cui sis nupta futura viro.

343 ne F 347 caeperunt T-Erichthida TF 358 aequis F 361 pe-

ne TF - adducta F 363 vinci Τ 364 iiionaeus Τ 366 fingitur TF
371 falunt Τ
 πλείονα οισεις η γράμμα δ ι η γ έ ε τ α ι .
Μηδέ σ ε υ ά ρ π α χ θ ε ί σ η ς δ ε ί δ ι δ ι , μη κ λ ό ν ο ς όρθη
'Ελλάς τ ' ό τ ρ ύ ν η χ ε ί ρ α ς εάς άπασα.
345 ' Αρπαχθε ι,σάων π ά ρ ο ς , ε ί π ε , τοσώνδε, τις δπλοις
ητήθη; Τόδ'εχει,, πέίθεο, δεϊμα μάτην.
Θρςίκες ' Ε ρ ε χ θ ί δ * ύ π ' ο ύ ν ό μ α θ ' ή ρ π α Ε α ν Βορέαο,
Βιστονις ην δ ' ε μ π η ς ά τ ρ ο μ ο ς έκ πολέμου.
Φασσίδα ν η ι ν έ η η ζ ε ν Π α γ α σ α ϊ ο ς 'Ιήσων,
350 άσεν δ ' ο ύ Κολχις χ ε ι ρ χθόνα Θεσσαλίης.
"Ος δ έ σ ' ε θ ' ή ρ π α σ ε ν , ήρπαξεν Μινωίδα Θησεύς,
ο ΰ τ ι ν ' δ μ ω ς Μίνως Κρητας ε ς δπλ'έκάγει.
Δεϊμα φιλεΐ τοϊσδ'έμμεν κινδύνοιο ύπερθεν,
δειμηναι δ'αίδώς εξεστιν α τρομέειν.
355 Πλάττε δ ' ο μ ω ς μ έ γ α ν , εί βούλει, πόλεμον συνέγρεσθαι"
κάμοί ενεστι μένος, δτιλα τ ε σ ΐ ν ο ς έχει.
Ο ϋ τ ' Ά σ ί η ς π λ ή θ ο ς ίΊττον χ θ ο ν ο ς έ π λ ε τ ο σεϊο,
πλούσιος ή δ ' ί π π ω ν , άνδράσι τ'εύψορέει.
Ούδ'εσεται πλέον Άτρείδης Πάριδος έρίθυμος,
360 η Μενέλαος δ π λ ο ι ς τ ο ΰ δ ε προκρινόμενος.
Παις ε τ ι φώρας, α π α γ μ έ ν α π ο ί μ ν ι α , ΐφι δαϊξας,
ρύσα, ε λ ο ν δ ε λαβην κ ε ΐ θ ε ν έπωνυμίης.
Παις έτι παντοίοισι νέους νίκησ'έν άγώσι,
'Ιλιονεύς έν τ ο ι ς Δ η ί φ ο β ό ς τ ε πέλεν.
365"Οφρα δ ε φ ρ ι κ α λ έ ο ν μή μ ' ο ΐ η πλην ε μ ε ν εγγύς,
τ α κ τ ψ μ ο ι χώρψ π η γ ν ύ ε τ α ι βέλεμνον.
Ού δ ύ ν α σ α ι κ ε ί ν ο υ πρώτη ν ε ό τ η τ ι πορίζειν
έργα τ ά δ ' , η κοσμεϊν τόνδ'άρετη Πάριδος.
Εί δ ' ά ν ά π α ν τ α π ό ρ ο ι ς , κ ά σ ι ν ο ύ δ έ π ο θ ' " Ε κ τ ο ρ α δώσεις,
370 ε ι ς δδ'άριθμήτω τάγματι είκάσεται.
Ούκ ο ΐ δ α ς σ θ έ ν ο ς ημών, ίσχυς έμή σε λελήθει,
κ α ι μ έ λ λ ο υ σ ' ε ' ί η ς τω δάμαρ ά γ ν ο έ ε ι ς .

342 γράμμα TF 344 χεύρας F 346 ήθητη F 347 έριχθίδ' Τ

349 παιγασαΐος F 350 δσεν F 351 ηρπασεν F 352 οΰτιν' F
354 δειμηναι Τ 356 κάμο'ι TF - αίνος· metri causa pro σινος
366 βέλεμον F
 Aut igitur nullo belli repetere tumultu
aut cedent Marti Dorica castra meo.
375 Nec tarnen indignor pro tanta sumere bellum
conjuge; certamen praemia magna movent.
Tu quoque, si totus de te contenderit orbis,
nomen ab aeterna posteritate feres.
Spe modo non timida diis hinc egressa secundis
380 exige cum plena munera pacta fide.

37 5 summere Τ
 147
Τ ο ί ν υ ν η α ί τ η σ η άλαλητω ο ϋ τ ι ν ι χάρμης,
1
ε'ί^ει δ'η πολέμψ Δ ω ρ ί κ ' έ μ ω τ ά τ έ λ η .
37 5 Ούδ ' άρ ' έ π α χ θ έ ς μ ο ι π ό λ ε μ ο ν τ ο ι η σ δ ' ύ π ο μ ε ΐ ν α ι .
συγγάμου, ότρύνει ά θ λ ο ν αγώνα μ έ γ α .
Αύτη δ * , ε ί σέο δηρι,ν α ν έ χ ε τ α ι είνεκα κόσμος,
ο ΐ σ ε ι ς ασβεστον τοϋνομ'άτι'όψιγόνων.
Έ κ δ η μ ο ϋ σ ' ά τ ρ ό μ ψ μόνον έλτιίδι δαίμονί τ'ένθεν,
380 θ α ρ ρ α λ έ η π ί σ τ ε ι πράττε μ'ύποσχέσυας.

371+ δώρυκ' TF 377 eCvewa TF 378 ύπ'όψυγόνων Τ

148

8. Σχόλια

Προλογικό σημείωμα

Στα σχόλια πού ακολουθούν επισημαίνονται οι αδυναμίες και οι αρετές

της μεταφράσεως και καταβάλλεται προσπάθεια νά ερμηνευτούν ορισμένες
γραμματικές και συντακτικές ιδιορρυθμίες.Ή σύγκριση μέ τά διάφορα κεί­
μενα έχει ώς σκοπό νά εντοπίσει τις πιθανές πηνές από τις όποιες αντλεί
τά εκφραστικά του μέσα ό μεταφραστής. 'Επειδή υπάρχει και ή μετάφραση
του Πλανούδη (σέ πεζό), θεώρησα χρήσιμο νά παραβάλω, όπου ήταν ανάγκη,
τά δύο κείμενα, και γιά νά έχουμε ένα μέτρο κρίσεως της μεταφράσεως του
Τριβιζάνου, άλλα και διότι μερικές πολύ χαρακτηριστικές ομοιότητες οδη­
γούν στό συμπέρασμα οτι τό κείμενο του Βυζαντινού μοναχού δέν ήταν άγνω­
στο στον Κρητικό λόγιο.

Τό πρόβλημα πού αντιμετώπισα εξαρχής ήταν ό τρόπος επισημάνσεως των

αναλογιών της μεταφράσεως μέ τά επιγράμματα της 'Ανθολογίας Πλανούδη. Ή
απευθείας παραπομπή στον Marcianus Graecus 481 ή στή δυσπρόσιτη έκδοση
του Η.de Bosch δέν θά εξυπηρετούσε τόν αναγνώστη. Μου ήταν έξαλλου αδύ­
νατο νά παραπέμπω στην Παλατινή 'Ανθολογία,πού ήταν τελείως άγνωστη στον
Τριβιζάνο. Προτίμησα λοιπόν τήν παραπομπή στην Anthologie Graeca (Α.G.),
μέ τήν όποια εννοούνται και ή Παλατινή και ή 'Ανθολογία Πλανούδη. Πρέπει
ομως νά διευκρινίσω οτι ή βραχυγραφία A.G. - πού χρησιμοποιείται συχνό­
τατα και στό σχολιασμό των επιγραμμάτων- υποδηλώνει μόνο τό κείμενο του
Πλανούδη, άσχετα αν συμπίπτει μέ αυτό της Παλατινής. Μέ τή βραχυγραφία
αυτή παραπέμπω συγχρόνως στην Anthologie Graeca τοϋ Η. Beckby, πού εί­
ναι και πρόσφατη και προσιτή. 'Επέλεξα τήν έκδοση αυτή, γιατί περιέχει
και τά 16 βιβλία της Παλατινής 'Ανθολογίας, ένώ παράλληλα στό κρ.ύπ. πα­
ρέχει όλες τις διαφορετικές γραφές τοϋ Πλανούδη και παραπέμπει στά οι­
κεία βιβλία και φύλλα τοϋ Marc. Gr. 481.

Σημειώνω, τέλος, ότι και στά σχόλια της μεταφράσεως και στά σχόλια
των επιγραμμάτων φρόντισα νά απαλλάξω τόν αναγνώστη από τόν κόπο νά α­
νατρέχει στους συγγραφείς, των όποιων είναι φανερές οι επιδράσεις, μέ τό
νά παραθέτω - κατά κανόνα— τά σχετικά αποσπάσματα άπό τά έργα τους.
 149
ι. φωνώ σου (τό χαύρευν): "Οπως παρατηρεί εύστοχα ή FISCHER (σ. 12), ό
Όβίδιος ατούς πρώτους στίχους των '"Ηρωίδων" χρησιμοποιεί "die für den
Brief typisch Grussformel salutem mittit" ή άλλη ανάλογη έκφραση,από τήν
όποια γίνεται αμέσως αντιληπτό πώς πρόκειται για επιστολή. 'Επομένως,τό
"φωνώ",ώς απόδοση του "mitto", δίνει βέβαια ζωηρότητα στό λόγο,άλλα δέν
είναι σύμφωνο μέ τήν τεχνική των όβιδιανών επιστολών. Ό Πλανούδης με­
ταφράζει ασφαλώς ορθότερα: "πέμπω".

3. Εί'πω αν: 'Αδόκιμο τό "αν" σέ άπορηματική υποτακτική, χρησιμοποιείται

όμως, γιά νά καλύψει τις ανάγκες του μέτρου.

4. έλδούμην: 'Επιτυχημένη ή εκλογή τύπου του έλδομαι, πού είναι όμόρρι-

ςο μέ τό volo (FRISK, τόμ. 1, σ. 485). Χαρακτηριστική γιά τή συνήθεια
του Τριβιζάνου νά μεταβάλλει τή σειρά τών λέξεων είναι ή θέση του "τ'(ε)"
στον τέταρτο πόδα, ένώ τό αντίστοιχο λατινικό "et" είναι στην αρχή του
οτίχου.

/-8. πλα'ττω: 'Αδόκιμος τύπος αντί του πλάττομαι. Πρβλ. Δημοσθ. Περί
Παραπρ. ξα', 6 "και τοϋθ' ότι ουκ έπί τοις συμβεβηκόσι πλάττομαι και προ­
σποιούμαι" (οπού τό ρήμα είναι συνώνυμο τοΰ προσποιούμαι), - ψολο-
εν πυρ: Σούδα: "ψολόεν: φλογόεν πυρ". Τό δίστιχο, χάρη στην προσθήκη του
επιθέτου και τοΰ επιρρήματος "πάντιι", αποδίδει ποιητικότερα τό νόημα άπ'
ο,τι τό πρωτότυπο. Στή σκέψη του Τριβιζάνου κυριαρχεί ή εικόνα της φω­
τιάς μέ τή ζωηρή φλόγα, πού δέν μπορεί νά κρυφτεί, άλλα είναι ορατή άπό
παντού.

9. βοη'ν: Γιά τή χρήση του ουσιαστικού μέ τή σημασία της φωνής πρβλ.Σοφ.

Άντ. 1021 "ούδ' όρνις εύσήμους άπορροιβδεϊ βσάς", Εΰρ. Βάκχ. 1085 "θη­
ρών δ' οΰκ αν ήκουσας βοήν" κ.α. — ποτυθε'σθαυ: Ή πρόθεση ποτί είναι συ­
νηθισμένη στον "Ομηρο, 'Ησίοδο, 'Ιπποκράτη και σέ ορισμένα χωρία τών
τραγικών. Γενικά,ή μετάφραση τοΰ στίχου είναι ακριβής,ή απουσία ομως υ­
ποκειμένου του απαρεμφάτου δημιουργεί κάποια ασάφεια, θά μπορούσε ό με­
ταφραστής, χωρίς νά δημιουργηθούν μετρικά προβλήματα, νά τοποθετήσει στή
θέση τοΰ σύ τήν αντωνυμία μχ, οπότε ή έτεροπροσωπία θά ήταν εμφανής. Φαί­
νεται όμως ότι σκόπιμα θυσιάζει τή δήλωση της έτεροπροσωπίας, προκειμέ­
νου νά επιτύχει παρήχηση τοΰ σ.

10. Ή μετάφραση τοΰ στίχου, έκτος τοΰ "uror", είναι ελεύθερη και οπωσ­
δήποτε πολύ πυκνή. "Εχω τήγνώμηοτιτήν αντωνυμία "ήμέτερον" τή χρησιμο­
ποιεί κατά παράλειψη τοΰ ουσιαστικού κήρ (ψυχή), πού προφανώς έχει στό
150
μυαλό του. Ή πρόταση λοιπόν "έκφαίνει νυν λόγος ήμέτερον" σημαίνει: "ή
λέξη αυτή (δηλ. τό "αίθομαι") φανερώνει την ψυχή μου (δηλ. τήν ψυχική
μου κατάσταση)". (Βλ. και σχόλιο στό στ. 291). Τό "νυν" είναι προσθήκη
χάρη του μέτρου.
11-12. έχβα'ζοντι: Τό ρήμα έκβάζω μαρτυρείται μόνο στον Αισχύλο (Άγαμ.
498: "'Αλλ' ή τό χαίρειν μάλλον έκβάξει λέγων"), άπό τόν οποίο πιθανό­
τατα είναι παρμένο. - στυγνόν ... έιυσχυνιον: Πρβλ. A.G. VI, 64, 8 "ρυ-
οόν έπισκύνιον", Άριστοφ. Βάτρ. 823 "δεινόν έπισκύνιον" κ.ά., αναλογι­
κά μέ τά όποια πλάθεται ή έκφραση του Τριβιζάνου. Παρά τήν ελεύθερη με­
τάφραση των στίχων και τήν παράλειψη λέξεων (nee perlege cetera), τόνόη­
μα διατηρείται αλώβητο.

13-14. Μέ τή μετατροπή του στ. 13 σέ παραβολική πρόταση γίνεται στενό­

τερη ή νοηματική σύνδεση των δύο στίχων, πού είναι στό πρωτότυπο κάπως
χαλαρή. ήδύνθην ... δεδε'χθαυ: Ή σύνταξη τοϋ ψυχικού πάθους σημαντι­
κού ρήματος μέ απαρέμφατο έδω φανερώνει αιτία. Πρβλ. σχόλιο στ. 151.
- γράμμα: Δέν απαντάται ό ενικός σέ αρχαίους συγγραφείς μέ τή σημασία
της επιστολής' συνήθως χρησιμοποιείται ό π\ηθυντικός γράμματα (πρβλ.
Ήρόδ. 5, 14 "ένθαυτα Δαρείος γράφει γράμματα Μεγαβάζω", Σοφ. απ. 144
'Ύραμμάτων πτυχάς") ή τό θηλ.γραφή (πρβλ, θουκ. 1,129 "τοσαϋτα μέν ή γρα­
φή έδήλου"). Προφανώς,ή χρήση της λέξεως μέ τή σημασία της επιστολής εί­
ναι νεοελληνική. - δε'χθαυ: Πρβλ. Α 23, 377 και "Υμν. Άφρ. 140.

15. Ό στίχος αποδίδεται συνθετικά: οι δυό προτάσεις του λατινικού στί­

χου συνενώνονται σέ μιά άπαρεμφατική (τό "quae rata sit" ενυπάρχει στό
"έτυμ'(α)"). -στευθηναυ: Πρόκειται γιά νεόπλαστο τύπο (αναλογικά προς
τά ομαλά ρήματα), άφοϋ τό ρήμα είναι ελλειπτικό· οι μαρτυρούμενοι τύποι
του είναι: στεΟμαι, στεϋται, στεϋτο, στεΰντο. Πρβλ. LIDDELL - S C O T T , λ.

16. πλόον: 'Ορθά μεταφράζεται τό "iter" κατά νόημα, εφόσον πρόκειται νιά
θαλάσσιο ταξίδι. Ώ ς προς τό "mater amoris" του λατινικού κειμένου, ση­
μειώνω μέ τήν ευκαιρία οτι μερικοί έκδοτες, όπως οι SELDMAYER και DÖR-
RIE, προτιμούν τή νραφή "mater Amoris", θεωρούν δηλ. ότι γίνεται λόγος
γιά τόν έρωτα- πρόσωπο, όχι συναίσθημα. 'Αντίθετη άποψη, αρκετά τεκμη­
ριωμένη, εκφράζει ή FISCHER (σ. 69, σημ. 1). Δέν υπάρχει λοιπόν λόγος νά
μεταβληθεί ή γραφή του κειμένου μας στό σημείο αυτό.
 151
17. ctLópus: Σούδα: "αμαθής, άπειρος". Τό επίθετο συνήθως συνοδεύεται
άπό γενική αντικειμενική. Γιά τήν απόλυτη χρήση του, όπως εδώ, πρ3λ. Γ
219 "άίδρέ'ι φωτί έοικώς", Πινδ. Πυθ. 2,37 "άιδρις άνήρ", Ί α ν . Λάσκ. έ-
πίγρ. 2,4 "άιδριν κρύψ'άλέγοντα δίκης".

18. παϋρα: Νεόπλαστος τύπος αντί του κανονικού παυράς. Πρβλ. Νικ. θηρ.
210 "άλλοτε μέν δολιχήν, ότέ παυράδα". Ό εσφαλμένος τονισμός εξυπηρε­
τεί τό μέτρο. Ή μετάφραση του στίχου αρκετά ποιητική.

19. Στή μετάφραση χάνεται ή αντιθετική σχέση τοϋ α'και 3'ήμιστιχίου,πού

θέλει νά εξάρει ό Όβίδιος, ή απόδοση όμως του "magna" μέ τό υπερθετικό
"μένιστ'(α)" επιτείνει τό νόημα.

20. τέ>θος όφευλόμενον: Ή έκφραση έχει αντληθεί άπό τόν Καλλίμαχο (Εις
Λουτρά της Παλλάδος 106, όπου ό σχολιαστής: "τέλθος' χρέος"). Βλ. τήν έκ­
δοση PFEIFFER, Callimachus, vol. II, Hymni et epigrammata,'Οξφόρδη 1953.
Τό "τέλθος" απαντάται μόνο στον Καλλίμαχο (πρβλ. καί Εις Δήμητρα 77).
-κύπριε: Γιά λόγους μετρικούς αντί του "Κυθέρεια".

21-22. χε'λευθ' ήγησατο: Πρβλ. τήν ανάλογη ομηρική έκφραση "όδόν ήγήσα-
σθαι" (κ 263). - Σιγαυ'ης: 'Αδόκιμος τύπος αντί Σινειάδος ή Σινιάδος
(βλ. Steph. Thés., άπου οι σχετικές παραπομπές). Ό Τριβιζάνος μεταφέ­
ρει στην ελληνική τό λατινικό τύπο του επιθέτου. - χύμαια π εϊ ρ': Πρβλ.
Ω 8, θ 183 "κύματα πείρων", -άπορα: Σούδα: "άπορος χώρα: αντί του άπό-
ρευτος". Ή μετάφραση των στίχων γίνεται μέ μεγάλη ελευθερία, χωρίς ό­
μως νά υστερεί πολύ σέ ποιητικότητα σέ σχέση μέ τό πρωτότυπο. Είναι χα­
ρακτηριστική της μεταφραστικής του ευελιξίας ή προσθήκη του επιθέτου "ά­
πορα", πού αποδίδει, σέ συνδυασμό μέ τό "κύματα",τό νόημα των λατινικών
λέξεων "dubias vias (feci) per longa fréta".

23. "ΐ>ίμενον ούρον ΐ'ευ: Τυπική ομηρική έκφραση (Α 479, β 420 καί pas­
sim), -κατά δ'εύνασε κόντον: Άπολλ. Ρόδ. 1, 1155. Τό α' ήμιστίχιο αν­
τλείται άπό τόν "Ομηρο, τό β' άπό τά "Αργοναυτικά" του 'Απολλώνιου Ρο­
δίου. Ό μεταφραστής συχνά χρησιμοποιεί τύπους ή εκφράσεις άπό αρχαίους
συγγραφείς, εφόσον αποδίδουν κατά προσέγγιση τό νόημα, αδιαφορώντας γιά
τήν κατά λέξη μετάφραση.
152
24. Εΰ δ'εφυ έξ ύδάτων:Ή πρόταση- μέ τήν όποια τονίζεται ό γνωστός μύ­
θος οτι ή 'Αφροδίτη αναδύθηκε άπό τή θάλασσα - αποδίδει ακριβώς τό νόη­
μα τοϋ "orta mari". Ή ερώτηση ατό τέλος του στίχου, μολονότι δέν υπάρ­
χει στό λατινικό κείμενο, δίνει ζωηρότητα στό λόνο. Ό PRZYCHOCKI διορ­
θώνει τήν αόριστη αντωνυμία σέ ερωτηματική ("θαύμα τι"), εχω όμως τή
γνώμη öti έδώ θά ταίριαζε ή αντωνυμία ποιον (θαύμα ποίον). Γι'αυτό δια­
τηρώ τήν αόριστη αντωνυμία μέ τήν έγκλιση του τόνου, πού είναι άλλωστε
γραφή και του έντυπου και του χειρογράφου.

25. Κουμη'σοι βρασμόν τε στη'θεοεΓιά τή μεταφορική χρήση του ρήματος πρβλ.

Μ 281 "κοιμήσας δ' άνεμους", Π 524 "κοίμησον δ' όδύνας", μ 169 "κοίμησε
δέ κύματα" κ.ά. Ή μεταφορική σημασία του ουσιαστικού βρασμός είναι με­
ταγενέστερη. (Πρβλ. Φίλωνα 1, 306 "βρασμός του πάθους"). Μέ τό "βρασμόν
στήθεος" εκφράζεται θαυμάσια ό κοχλασμός του ερωτικού πάθους.Ό Πλανού­
δης μεταφράζει τό "adjuvet" μέ τό "βοηθείτω" ("τώτής έμής καρδίας φλογμώ"),
τό "κοιμήσοι" όμως του Τριβιζάνου είναι πλησιέστερο στό νόημα.

26. Πρβλ. γιά τή σύνταξη του πελάζω μέ αίτιατ. και δοτ. Δ 123 "νευρήν
μέν μαζω πέλασεν, τόξω δέ σίδηρον", Ν 1 "Ζευς δ'έπεί oöv Τρώας τε και
"Εκτορα νηυσί πέλασσε" κ.ά.

27. προύδε'χθην: Ό νεόπλαστος αυτός άόρι-στος (πού προϋποθέτει τό αθη­

σαύριστο ρήμα προδέχομαι) δέν ανταποκρίνεται στό "attuiimus" (Πλανού­
δης: "ήγάγομεν").—φλόγα: Σκόπιμα μεταφράζεται ό πληθυντικός μέ ενικό,
πού ανταποκρίνεται περισσότερο στό ελληνικό γλωσσικό αίσθημα (πρβλ. και
τό σημερινό: "ή φλόγα τοϋ ερωτικού πάθους"). 'Υποθέτω πώς και ή μεταβο­
λή της συντάξεως στό β' ήμιστίχιο γίνεται, γιά νά χρησιμοποιηθεί ό ομη­
ρικός τύπος ήντετο (Δ 133, Π 788, Υ 415, Χ 203).

28. πλόου: Βλ. και "πλόον" (= iter) τοΟ στ. 16 και σχετικό σχόλιο.

29. άργαλε'ον χεϊμα:Στόν "Ομηρο (Ρ 549)ό "χειμών" χαρακτηρίζεται "δυσθαλ-

πής", στον 'Ησίοδο ("Ερν. 451) τό χεΐμα ονομάζεται "όμβρηρόν". Ό χαρα­
κτηρισμός του ώς "άρναλέου" (αν και τό επίθετο είναι πολύ συνηθισμένο
στην αρχαία ποίηση) ίσως νά οφείλεται σέ επίδραση του ννωστοϋ στίχου
τοϋ 'Ησιόδου ("Ερν. 640) ""Ασκρη, χεΐμα κακή, θέρει άρναλέη,ουδέποτ'έσ-
θλή", οπού οι δυό λέξεις είναι πολύ κοντά.

30. Ταύναρον: Συνεκδοχή. Τό "Taenaris terra" τοϋ Όβιδίου δηλώνει τή χώ­

ρα του Ταινάρου, δηλ. τή Λακωνία, πού εκτείνεται πέρα άπό τό ακρωτήριο
 153
Ταίναρον. Πρ3λ. Πλινίου, Nat. Hist. 4, 3: "Dehinc a Taenaro ager Laco-
nicus ...". Ό Τρι3ιζάνος πιθανότατα εννοεί τό ακρωτήριο. —νηϋς ... έμη:
Συνεκδοχή, έφ'οσον μέ tó "classi meae" δηλώνεται ό στόλος, ή ναυτική μοί­
ρα. (Βλ. και στ. 109, 115, 120, στους όποιους είναι σαφές ότι πρόκειται
για αριθμό πλοίων. Μόνο στό στ. 113 γίνεται λόγος γιά τό πλοίο στό ό­
ποιο έπέ3αινε ό Πάρης). Πρ3λ. καί μετάφρ. Πλανούδη: "προς της ημετέρας
έζητήθη νεώς".

31. Ή μετάφραση τοΰ στίχου ελεύθερη, χρυσοΰο κεχρημε'νον: Πρβλ. τίς ανά­
λογες ομηρικές εκφράσεις: α 13 "νόστου κεχρημένον ήδέ γυναικός", υ 378
"σίτου καί οίνου κεχρημένον" κλπ.

32. Ζευς (=dii):"Ισως γιά λόγους μετρικούς. — POOL:'Αδόκιμος τύπος αντί

τοΰ ρύοιτο.Πρ3λ.στ.362 "ρύσα" καί μετάφρ.Vetrato (φ.165 ,37) "ερρυσας".

33. επόπτης: Είναι, φανερό οτι τό ούσ. δέν έχει έδώ τη συνηθισμένη σημα­
σία τοΰ έφορεύοντος, του επιστάτη (3λ. Σούδα λ.) άλλα του θεατή ('Ησύ­
χιος: "επιστάτης* Ζευς ή θεατής"). Πρ3λ. Αίσχ.'Προμ. 298-9 "καί σύ δή πό­
νων έμών|ήκεις επόπτης; ".- βαίνω: "Ετσι αποδίδει τό "venio" συσχετίζον­
τας σωστά τά δυό ρήματα.Βλ.FRISK,τόμ.1,σ.209:"Das Jotpraesens βαίνω ist
mit dem lat. venio identisch". Πρβλ. καί.Ν. P U P Z T G , Die Namen für Sat-
zinhalte im Griechischen und Indogermanischen, Βερολίνο καί Λειψία 1942,
σ. 330.

34. Φρυγύης: Μετάφραση κατά νόημα του "regni mei", -πολίχναυ: Ό τύπος
(αντί του ομηρικού - καί γενικότερα ποιητικού— "πτολίεθρα")απαντάται σέ
μεταγενέστερους συγγραφείς. "Ισως αντλείται από τόν Νόννο (13,60.13,289
καί passim), οπού ή λέξη χρησιμοποιείται χωρίς υποκοριστική σημασία, ό­
πως έδώ.

35. δύςημαυ: Τό ρήμα (ποιητ. τύπος αντί του άττ. ζητώ) είναι συχνό στον
"Ομηρο καί στην Άνθολονία.—στεύετο : Γιά λόνους μετρικούς αντί του δό­
κιμου στεϋτο. (Βλ. σχόλιο στ. 15). Ή συνηθισμένη σύνταξη του ρήματος
είναι μέ απαρέμφατα (π.χ. 1241). Τό. κατ'αίτιατική αντικείμενο ("η^ν μοι
στεύετο") ίσως επηρεασμένο άπό τόν 'Ιανό Λάσκαρη. Πρβλ. έπίγρ. 33, 2
("στεΰτ' ανάθημα Μύρων") καί σχετικό σχόλιο στην εκδ. της MESCHINI,
σ. 141. -αύτη'ν: Γιά τή χρήση τής αντωνυμίας αντί τής προσωπικής σέ πρβλ,
ξ 389 "αυτόν (= σέ) τ' έλεαίρων".
154
36. έλκος η) < Ε ν έμη'ν κραδύιν: Πρβλ. A.G. V, 225 (224),1 (Π. Σιλεντ. )"'έλ­
κος, έχω τόν έρωτα", θεόκρ. 11, 15-16"... έχθιστον έχων ύποκάρδιον έλκος|
Κύπριδος έκ μεγάλας". Γιά τό χαρακτηρισμό τοΰ έρωτα ως "έλκους" βλ.KOST,
σ. 271, οπού οί παραπομπές σέ "Ελληνες και Λατίνους συγγραφείς. Ό στί­
χος μεταφράζεται μέ μεγάλη ελευθερία, αλλά διατηρεί τό ποιητικό του χρώ­
μα.
37. Είναι αξιοσημείωτη στό στίχο αυτόν ή διαταραχή της σειράς των λέ­
ξεων .
38. άγγελος "Οσσα: Πρβλ. Β 93-94 "... "Οσσα δεδήει ... Διός άγγελος", ω'
413 ""Οσσα δ' αρ' άγγελος ώκα".

39. Τό "oporteat" του λατινικού κειμένου διορθώνεται από τόν PALMER σέ

"oportuit",σύμφωνα μέ τόν MICYLLUS.(Βλ. PALMER, σ. 438,σχόλιο στό στ.
39). 'Υποθέτω πώς ό Τριβιζάνος σκόπιμα απέδωσε τό "oporteat" μέ τό "έ-
χρήν" καταλαβαίνοντας πώς είναι προβληματικό.

40. στέρξα: Δέν είναι έπιτι*χής ή απόδοση του "amo" μέ αόριστο. Ό Ό β ί -

διος μέ τόν ενεστώτα θέλει νά δηλώσει μια παρούσα κατάσταση (είμαι ερω­
τευμένος). Πολύ σπάνια έξαλλου τό στέργω χρησιμοποιείται γιά τή δή­
λωση του ερωτικού πάθους. - βέλους βλημενος: "Ασχετα από τό λανθασμένο
γραμματικά "βέλοις", ή έκφραση έχει πλαστεί αναλογικά προς τό "βλήμενος
ίφ" (θ 514, Λ 191, Άπολλ. Ρόδ. 2, 914 κλπ. Πρβλ. Νόνν. 10, 245-46. 36,
211-12 και passim "... οιστω | βλήμενος"). - ώχυπε'τοί,ς: Νεόπλαστος τύπος,
πού προϋποθέτει τό αθησαύριστο έπίθ. ώκύπετος. Πιθανότατα,πλάθεται γιά
λόγους μετρικούς (ίσως αναλογικά προς τό ώκυπτέροις και επειδή τοΟ ε­
πιθέτου μόνο τό άρσ. ώκυπέτης και τό θηλ. ώκυπέτεια μαρτυροΰνται).

41-42. Ή μετάφραση των στίχων εξαιρετικά επιτυχής. Μο'ρσυμον ην: Πρβλ.

Ε 674, Άπολλ. Ρόδ. 2, 294 και 605 "μόρσιμον ήεν". Ή σύνταξη του "οφρα"
μέ ευκτική, μολονότι δέν προηνεΐται άλλη ευκτική ή ιστορικός χρόνος εί­
ναι ήδη ομηρική.Βλ. χ 392,οπού ο'ι κώδικες παραοίδουν: "κάλεσον.. .οφρα έ­
πος ε'ίποιμι" (πρβλ.εκδ.'Οξφόρδης,κρ.ϋπ.) .Γιά τήν όμοια εκφορά της τελι­
κής προτάσεως πρβλ.μετάφρ.Verrato (φ.169ν,250-251) και Γ.Ν.ΓΙΑΝΝΑΚΗ,Μα­
ξίμου Πλανούδη Μετάφραση του "Περί των δώδεκα βαθμών της παραχρήσεως"
τσυ Ψευδο-Αύγουστίνου, "Δωδώνη" 3 (1974), σ. 247. - νητρεχεο: Νεόπλαστος
τύπος. Κατ'άναλογία προς τά μαρτυρούμενα άτρεκώς-άτρεκής σχηματίζεται ά-
πό τό επίρρημα νητρεκώς (πρβλ. Λυκόφρ. init. "Λέξω τά πάντα νητρεκως, ά
μ'ιστορείς") έπίθ. νητρεκής.-ρήματα: Πολύ σωστά μεταφράζεται τό "dicta
relata" μόνα μέ μιά λέξη και παραλείπεται τό "relata". Τό ότι πρόκειται
 155
γιά προβληματική έκφραση επισημαίνει εύστοχα ή FISCHER (σ. 73): "Was mit
"dicta relata" gemeint ist, ist nicht recht einzusehen: bezieht es sich
auf die Erzählung des Paris, so ist "relata" überflüssig, bezieht es
sich auf das, was Paris selbst nur aus Erzählungen wissen kann,ist "dic-
ta" nicht recht am Platz".

43. εύνεχόμην: 'Υποθέτω οτι ό παρατατικός είναι άναύξητος καί ότι χάρη
του μέτρου χρησιμοποιείται ό ποιητικός τύπος eìy_ της προθέσεως. - τοχε-
τω μέλλοντι: Ή δοτική αντί της γενικής τοκετού μέλλοντος, πού αντιστοι­
χεί στην αφαιρετική "partu remorante".

44. βρυθη'ς: 'Εσφαλμένος ιύπος αντί του βριθεΐα. (Πρβλ. Ε 746, θ 390
καί passim "(έγχος) βριθύ"). "Ισως αντλείται από παλαιούς λεξικογράφους
(3λ. Thesaurus^.) ή σχηματίζεται αναλογικά προς τό εμβριθής. — χύστιε
(= venter): Σούδα: "κύστιν: ούρήθραν, έφήβιον, ύπογάστριον, τήν κοιλί-
αν, τήν φΰσαν...". Παρά τή μαρτυρία της Σούδας, ή λέξη δέν απαντάται σέ
κείμενα μέ τή σημασία της κοιλίας, ό 'Αριστοτέλης μάλιστα κάνει σαφή διά­
κριση μεταξύ κοιλίας καί κύστεως: "Διό οσα μέν κύστιν έχει καί κοιλίαν
έχει, όσα δέ κοιλίαν έχει où πάντα κύστιν έχει" (Άριστοτ. Περί τά ζωα
ίστορίαι 1, 2 (εκδ. AUBERT καί FR. WIHMER, τόμ. 1, Λειψία 1868))."Ισως
λοιπόν τή Σούδα έχει υπόψη του δ Τριβιζάνος.

45. τεξαυ: Γιά τό σπάνιο αυτόν τύπο (αντί τεκειν)πρβλ. Όρφ. "Υμν. 41,8
"τέξασα".

46. α π λ e τ ο ν : 'Ησύχιος: "πολύ, μέγα, άμέτρητον, οίον άπλεθρον...". Ή με­

τάφραση των στ. 45-46 εξαιρετικά ακριβής.

47. φρύσσουσ': EM 800, 33: "Φρίσσειν, κυρίως τό έξορθοΰν τάς τρίχας...

φρίσσει δέ τις φόβω,ή ψύχει,ή οργή...". Ή χρήση της μετοχής του ρ.φρίσ­
σω, πού αποδίδει τό horresco (γιά τήν ετυμολογική σχέση φρίσσω καί horresco
jLA.FPTSi« ,τόμ.2,σ. 1044) καί όχι τό ίθ^θο^έτατείνει τό νόημα.- έ'γρετο:
Πρβλ. Β 41, Η 434, 0 4 καί passim. - άμβροσυ'ης νυκτός: Πρβλ. τά ομηρικά
"νύκτα δι' άμβροσίην" (Κ 41, 142 καί passim), "άμβροσίη νύξ" (δ 429 καί
passim). 'Αποδίδεται ελεύθερα τό έπίθ. "opacae", γιά νά χρησιμοποιηθεί
ή ομηρική αυτή έκφραση.~δ'ένυφάσματα: Καί στό χειρόγραφο καί στό έντυ­
πο υπάρχει "δέν υφάσματα", γραφή πού διατηρεί καί ό PRZYCHUCKI. 'Υποθέ­
τω πώς ό Τριβιζάνος ήθελε νά χρησιμοποιήσει (μέ μεταφορική σημασία) τό
ούσ. ένυφάσματα, πού υπάρχει σέ μεταγενέστερους συγγραφείς (πρβλ. Διόδ.
17, 70 "έσθήτες χρυσοϊς ένυφάομασι πεποικιλμέναι"), εφόσον ό τύπος
156
δέν είναι ανύπαρκτος. Φαίνεται όμως πώς από σύνχυση ενραψε "δέν υφάσμα­
τα", πού έμεινε καί στό έντυπο αδιόρθωτο.
48. εφη: Δέν είναι απόλυτα επιτυχής ή απόδοση τοο δραματικοΡ ένεστώτος
"refert" μέ αόριστο (όπως καί του "consurgit"), πού υπαγορεύτηκε ασφα­
λώς άπό τις ανάγκες του μέτρου.
49. Φλεξόμενον: Χρησιμοποιείται μέσος τύπος, νιά νά αποδοθεί ή παθητ.διά-
θεση. Ή χρήση αυτή είναι παλαιότερη καί συνεχίζεται ως τό τέλος του
ου
4 αϊ. π.Χ. (Πρβλ. E D . S C H W Y Z E R , Griechische Grammatik, τόμ. 1, Μόναχο
1939, σ. 756). -μάντης (άντυ μάντις): Ό τύπος αυτός προφανώς εξυπηρε­
τεί τό μέτρο. (Πρβλ. και στ. 253 "κήλυκα").

51. Ά κ μ η : Μέ τό "vigorque animi" δηλώνεται άπό τόν Όβίδιο ή γενναιό­

τητα, ένώ τό "ακμή" μόνο τή σωματική δύναμη·εκφράζει.

52. δεινός έλεγχος: Πρβλ. έπίνρ. 37, 8. Ή προσθήκη του επιθέτου επιτεί­
νει τό νόημα του στίχου.

53. Καί στό στίχο αυτόν είναι χαρακτηριστική ή οχι κανονική σειρά των λέ­
ξεων, αγχεσιν: 'Ησύχιος: "ανκεα" κοίλους τόπους καί φαραγνώδεις".Πρβλ.
καί Ευστάθιο (Ίλ.497,13).Ή λέξη είναι ομηρική,άλλα απαντάται καίσέ ε­
πιγράμματα, όπως καί σέ πεζούς συγγραφείς (Πλάτωνα, Ξενοφώντα κ.α.).

54. δύσβατος: Κατά νόημα απόδοση του "devius",οπωσδήποτε πολύ επιτυχημένη.

55. καλής:Εσφαλμένη μετάφραση του "placidae" (πρβλ. καί PRZYCHOCKI,o.39).

—άχανδεϊ: Τό επίθετο απαντάται μόνο άπαξ σέ (ψευδό-) άνακρεόντειο στί­
χο ύργημα.(Βλ. τό κείμενο στην έκδοση THEODORUS BERGK,Poëtae Lyrici Graeci,
Pars III,Λειψία 1 914,σ. 334,στ. 56,35 ( "άχανδέας" )) .Δέν αποκλείεται νά είχε
διαβάσει όΤριβιζάνος τό ποίημα αυτό,πιθανότερο όμως μου φαίνεται δτι σχη­
ματίζει τή λέξη αναλογικά προς τά επίθετα "εύχανδής","πολυχανδής","βου-
χανδής".('Ησύχιος:"πολυχανδέα" πολλά χωρούσαν","βουχανδέα' πολυχώρητον".
Πρβλ. καί σχόλιο του B E R G K (ο.π.)στό "άχανδέας" του (ψευδό-) 'Ανακρέοντα.

56. πετροφυλοϋς: Νεόπλαστος τύπος, ίσως άναλονικά προς τά μαρτυρούμενα

"πετροφυής" καί "πετρογενής". Βλ. ότι στους στ. 5 5 - 5 6 χρησιμοποιούνται
γιά ποικιλία τά συνώνυμα "μάσταχ'(ι)" καί "γένυι", πού αποδίδουν τό λατιν.
"ore".

57-58. Ή μετάφραση των στίχων απόλυτα ακριβής. αχρα:'Ησύχιος: "άκρον*

μετέωρον, ύψπλόν". -Τρούης: Πολύ σωστά μεταφράζεται έτσι τό "Dardani-
ae", εφόσον καί ό Βιργίλιος καί ό Όβίδιος χρησιμοποιούν τή λέξη, γιά νά
 157
δηλώσουν την Τροία, αν και ή Δαρδανία είναι διαφορετική χώρα.Πρ3λ. LOERS,
ο. 391.
59. Ή ν ύ : Βλ. σχόλιο στό έπίγρ. 1, 7. -ποδών δούπω: Πρβλ. π 10 "ποδών
δ' ύπό δοϋπον ακούω". Ή έκφραση του Όβιδίου ("pedum pul su") είναι δα­
νεισμένη από τόν παραπάνω στίχο του 'Ομήρου (LOERS, σ. 392). 'Ορθά λοιπόν
επιστρέφει ό Τρι3ιζάνος στό ομηρικό κείμενο.

60. άτρεχυτι: Τό ουσιαστικό ατρεκίη είναι ίων. τύπος τοϋ άτρέκεια.

61. στη: Τύπος πού υπάρχει σέ πλείστα χωρία της Ίλιάδας και της 'Οδύσ­
σειας.

62. οεΰό τε ιίληιόνη: Είναι περίεργη ή λυρική αυτή αποστροφή (= Pleiones-

que), πού μας θυμίζει τό ανάλογο ομηρικό (ένώ ή προηγούμενη αφήγηση γί­
νεται σέ τρίτο πρόσωπο): "Τήν δ' άπαμειβόμενος προσέφης, 'Εύμαιε συβώ-
τα" (π 60, ρ 512 και passim).
T
63. llv θέμυς: Πρβλ. τό ομηρικό "Θέμις εστίν" (γ 45, ι268, κ 73 και pas­
sim) και Άπολλ. Ρόδ. 2, 614. 4, 1511. - δε'ρκομα: Νεόπλαστος τύπος (αν­
τί του δόκιμου δέργμα), πού κανονικά έπρεπε νά γραφεί δέρκωμα.

66. ποϋ'ης ανθεσυ: Πρβλ. ι449, Όμηρ. "Υμν. XXX, 15 "άνθεα ποίης". Ή με­
τάφραση τοϋ "graniinibus" μέ τήν περίφραση κάνει τό νόημα ποιητικότερο.

67. θάμβος μ'εσχε: Πρβλ. τις ανάλογες ομηρικές προτάσεις "Θάμβος δ' έ-
χεν", "Θάμβος έχει" (Γ 342, Δ 79, Ψ 815, Ω 482 κλπ.), -άνεχαυτυσε: Ή
απόδοση τοϋ "erexerat" μέ αόριστο, σέ συσχετισμό μέ τήν επόμενη χρονική
πρόταση ("άγγελος οττε...έειπε"),δέν αποδίδει ακριβώς τό νόημα του λα­
τινικού κειμένου. — κο'μας ... άνεχαίτυσε: Ή έκφραση μαρτυρείται σέ με­
ταγενέστερους συγγραφείς. Πρβλ. Φιλοστρ. Εικόνες 111, α 25 (έκδ. e. L.
KAYSER, τόμ. 2, Λειψία 1871) "ή αναχαιτίζουσα τήν κόμην", Ήλιόδ. 2,35,1
(εκδ. Bude, τόμ. 1, 1960) "τήν κόμην προς τό ορθιον αναχαιτίζων".-χρυε-
ρη φρίκη: Πρβλ. Ν 48 "κρυεροΐο φόβοιο", Βατραχομ. 73 "κρυόεντος φόβου".

68. άγγελος πτηνο'ς: Πρβλ. A.G. XI, 176, 1 "πτανόν Έρμάν" ('Ανθολογία
Πλανούδη: "πτηνόν Έρμήν"). Ό τύπος τοϋ επιθέτου είναι σύμφωνος μέ τόν
τύπο πού υιοθετεί ό Πλανούδης, από τή συλλονή τοϋ όποιου αντλούνται αρ­
κετές εκφράσεις, πού τις επισημαίνουμε στά σχόλια. (Βλ. γιά τό ζήτημα
αυτό παρακάτω, σ.242).Και στό στίχο αυτόν διαπιστώνεται διαταραχή της
σειράς των λέξεων.

69. διαγνώμων: Σούδα: "διακρίνων, διαγιγνώσκων". — νεΰχεα παϋε: Πρβλ. τήν

158
ανάλογη ομηρική πρόταση "παύε δέ νεΐκος όμοιίου πολέμοιο"(ω 543). - θε-
αύνων: "Ισως είναι σκόπιμος ό παρατονισμός, γιατί έτσι δημιουργείται μιά
ρυθμική αντιστοιχία μέ τόν τρίτο και έκτο πόδα παροξύτονους. Βλ. και τό
όμοιοτέλευτο μεταξύ α' και β' ήμιστιχίου.

70. αξυοε: Πρβλ. N o w . 8, 314. 31, 281. 41, 325, όπου επίσης χρησιμοποι­
είται τό άρα. του επιθέτου αντί του θηλυκού. Βλ. και 'Ιαν. Λάσκ.(3, 12)
και σχόλιο της M E S C H I N I , σ. 101. Γιά νά επιτευχθεί κάποια ποικιλία, τό
"forma" αποδίδεται μέ τό "είδος", ένώ στό στ. 69 ή γενική του ίδιου ου­
σιαστικού μέ τό "μορφής".

71. Τό "όήμασι" του χειρογράφου και του έντυπου έπρεπε νά ακολουθήσει αν­
τωνυμία τοϊσδε. 'Εφόσον ομως στό κείμενο υπάρχει "τώδε", θεωρώ πιό ανώ­
δυνη τή διόρθωση σε "όήματι", πού υιοθετεί και ό PRZYCHOCKI. Ή έκφραση
"verbis Jovis" σημαίνει "έν ονόματι του Διός" (PALMER, σ. 440). 'Επομέ­
νως, τό νόημα του λατινικού στίχου είναι: "Γιά νά μήν αρνηθώ (νά αναλά­
βω τό ρόλο του κριτή των τριών θεαινών),μέ διατάζει έν όνόματιτοΰ Διός".
Ή μετάφραση του Τριβιζάνου (Μέ διέταξε, γιά νά μήν άπειθήσω στό λόγο
αυτόν του Διός) ή οφείλεται σέ παρανόηση ή, τό πιθανότερο, είναι ενσυ­
νείδητα ελεύθερη και οφείλεται σέ μετρικούς λόγους.
72. αύτο'ν rjpe: Διόρθωσα σέ αύτοπαθή τήν επαναληπτική αντωνυμία, γιά νά
υπάρχει αντιστοιχία μέ τό λατινικό "toi lit se", - δ ι ' αίθερίηε: Ή έκ­
φραση πλάθεται αναλογικά προς τις ννωστές εκφράσεις τήν ευθείαν, έπ' ευ­
θείας κλπ.
73. φρην δέ μοι έ'μιεδος εστη: Πρβλ. τά ομηρικά "φρένες εμπεδοι" (Ζ 352,
κ 493 και passim) και "νόος εμπεδος" (Λ 8Ί3).-θάρσος τ' εμιιεσεν.Πρβλ. τις
άνάλονες ομηρικές εκφράσεις "χόλος εμπεσε" (Ι 436, Ξ 207, 306, Π 206)
και "δέος εμπεσε" (Ρ 625), πού μιμείται έδώ (κατά παράλειψη του "Θυμώ").

74. ϋδεϊν: Δέν αποδίδεται ακριβώς τό "notare" πού σημαίνει εξετάζω, επι­
σκοπώ. Τό νόημα του λατιν. στίχου:"Δέν φοβήθηκα νά δω εξεταστικά κάθε
μιά από τις θεές χωριστά". Φυσικά, οϋτε τό "άπάσας" ανταποκρίνεται στό
"quamque".

75-76. άξΰαυ ϋν:'Υποθέτω πώς ό ενικός του ρήματος εξυπηρετεί τό μέτρο, ό

παρατονισμός όμως του επιθέτου οφείλεται ασφαλώς σέ σύγχυση. Ή ένδοια-
στική πρόταση έπρεπε νά είσάνεται μέ τό μή où. Τό νόημα τών στ. 75- 76
είναι: ""Ολες ήταν άξιες νά νικήσουν, ώς κριτής όμως σκεπτόμουν ότι δέν
μπορούν και οι τρεις νά είναι νικήτριες". ( Ή εντολή του 'Ερμή στό στ.
 159
70 είναι, σαφής: "vincere quae forma digna sit una duas"). Ή μετάφραση
λοιπόν roû Τριβιζάνου δηλώνει το ακριβώς αντίθετο του λατινικού κειμέ­
νου. (Πρβλ. τό εκτενές σχόλιο στον LOERS, σσ. 393-394). — η ν γε δύκην:
Μόνο μετά τόν "Ομηρο χρησιμοποιείται ή άντων. έός μέ τή σημασία της σφέ-
τερος. Πρβλ. Ή σ . "Εργ· 58 "τέρπωνται κατά θυμόν έόν", Πινδ. Πυθ. 2, 91
"ένέπαξαν έλκος οδυναρόν έά πρόσθε καρδία" κ.α.

77. δη τημος: Είναι τό ομηρικό "τήμος δή" (μ 441, ν 95) μέ αντίστροφη

σειρά νιά λόγους μετρικούς. - εΰαδεν: Ό τύπος συχνός στον "Ομηρο (Ξ 340,
Ρ 647, π 28 και passim).

78. εί'δης: Φαίνεται ότι ό Τριβιζάνος είχε υπόψη του ομηρικό κείμενο πού
έτόνιζε έτσι τήν υποτακτική του οιδα. Οι νεώτεροι έκδοτες έχουν είδώ,
είδης κλπ., ή παράδοση όμως των τύπων στά χειρόγραφα δέν είναι ενιαία.
Βλ. JACÜB LA ROCHE, Die homerische Textkritik im Altertum, Λειψία 1866,
σ. 238, 33 (όπου τά σχετικά μέ τήν ύποτ. ε'ίδω, είδω). Πρβλ. SCHWYZER, τόμ.
1, σ. 763,και EBELING Lexicon Homericum, σ. 353α.

79-80. Τώς δε' με'μπλεν ...ώς σμύχονταυ: Γιά τόν τρόπο είσανωνής των προ­
τάσεων (τώς-ώς) πρβλ. Γ 415, τ 234. Γιά λόγους ασφαλώς μετρικούς παρα­
λείπεται ή άντων. σφίν ή σφίσιν, πού έπρεπε απαραίτητα νά συνοδεύει τό
"μέμηλεν". - μετελθευν: Δέν ανταποκρίνεται απόλυτα στό λατινικό "sol lici­
tare", πού έχει έδώ τή σημασία του labefactare, corrumpere. (Βλ. LOERS,
σ. 395).- σμύχονταυ: Σούδα: "σμυχόμενος: καιόμενος, άναλισκόμενος". 'Η­
σύχιος: "σμύχοιτο- κατακαίοιτο". ( Ή ευκτική τοϋ 'Ησυχίου έχει αντληθεί
άπό τόν "Ομηρο (Χ 411), οπού άπαξ τό ρήμα, ένώ σέ μεταγενέστερους συγ­
γραφείς συναντάται συχνά). Στό κείμενο τοϋ Τριβιζάνου ή σημασία του εί­
ναι μεταφορική. - δυάγνωσυν: Στό στ. 69 τό "arbiter" απέδωσε μέ τό "δια-
Υνώμων". Γιά νά υπάρχει προφανώς αντιστοιχία, τό "judicium" μεταφράζε­
ται μέ όμόρριζο ουσιαστικό.
82. προφε'ρευν: Τό απαρέμφατο χρησιμοποιείται έδώ αντί τοϋ προτιμάν, αί-
ρεΐσθαι, τέτοια όμως σημασία τοϋ όήματος δέν μαρτυρειται σέ κείμενα.Γιά
τόν Τριβιζάνο, υποθέτω, προφέρω σημαίνει φέρνω κάτι μπροστά άπό κάποιο
άλλο, τό προτιμώ επομένως σέ σχέση μέ κάτι άλλο. "Εχουμε λοιπόν έδώ μιά
νέα σημασιολογική χρήση του ρήματος,επηρεασμένη 'ίσως άπό τή σημασία του
praefero,

83. Ήδύ ... γε'λασ': Τυπική ομηρική έκφραση (Β 270, υ 358, φ 376, "Υμν.
Άφρ. 49 κλπ.). - άιαφυσκου: 'Ησύχιος: "άπαφίσκειν'άπατάν. άφαιρεϊσθαι".
160
84. έχχρεμέοε: Τό επίθετο έχει ασφαλώς αντληθεί από τήν 'Ανθολογία, οπού
Μόνο απαντάται. Πρβλ. A.G. V, 247 (246), 6 "χείλεος έκκρεμέα", V, 241
(240), 8 "ελπίδες έκκρεμέες", VI, 64, 7 "εκκρεμές" (ρυσόν έπισκύνιον).
—πλέη: Ί ω ν . τύπος του πλέα.

85-86. Οι στίχοι μεταφράζονται μέ ακρίβεια, αλλά τό "dabimus" κακώς α­

φήνεται αμετάφραστο, νιατί δέν είναι δυνατό νά νοαθεϊ άπό τά συμφραζό­
μενα,αν κάποιος δέν έχει υπόψη του τό πρωτότυπο.Και στό δίστιχο αυτό βλέ­
πουμε ότι χάρη ποικιλίας ή ίδια λέξη αποδίδεται μέ δυό συνώνυμα: "χαρι-
έσσης" (= pulchrae) και "εύειδεστέρα" (= pulchrior). Πρβλ. στ.55-56 και
69-70.-άγχαλΰδας: Ποιητ. τύπος του "άνκάλας". (Βλ. Steph. Thés.,λ., όπου
σχετικά αποσπάσματα άπό τό λεξικό του 'Απολλώνιου και τόν Ευστάθιο). Πρβλ.
A.G. VII, 91, 4 "παιδός ές άνκαλίδας",, IX, 517, 6 "έν άνκαλίσιν", Χ 503
"έν άνκαλίδεσσι τιθήνης" κ.α.

87-88. λαβούσης (αΐνον): Στό "probata" αντιστοιχούσε "λαβουσα": "άφοΰ

επαινέθηκε για τά δώρα και την ομορφιά της". Ή διόρθωση είναι εύκολη
και μετρικά αναγκαία, διατηρώ όμως τη γενική, νιατί υποπτεύομαι οτι ό
Τριβιζάνος θέλησε νά επιτύχει όμοιοτέλευτο μέσα στό στίχο (έξίσης - λα-
βούσης), έκτος αν παρασύρθηκε άπό τή γενική "μορφής". Τό "ήρε" δέν το­
νίζει τήν έννοια της επιστροφής (rettulit), ό στίχος όμως έχει κάποιο
ποιητικό χρώμα, πού οφείλεται στό οτι τό "caelo" μεταφράζεται (συνεκδο-
χικά) "ές άστρα".

89. Πρόε δέ: Ή έπιρρηματική αυτή έκφραση δέν αποδίδει τό "interea" του
λατινικού κειμένου,'ίσως όμως σκόπιμα αποφεύγεται ή κατά λέξη μετάφραση του,
δεδομένου οτι έδώ είναι προβληματικό. (Βλ. FISCHER, σ. 7 5 ) . - ές δεξιόν:
Νεόπλαστη έκφραση επηρεασμένη άπό τό ομηρικό (και γενικότερα αρχαιοελ­
ληνικό) "δεξιός όρνις" (καλός, αίσιος οιωνός).' Πρβλ, και τό σημερινό: "Μας
ήρθαν όλα δεξιά".

90. γνώμαο: 'Ανύπαρκτος ρηματικός τύπος, πού αποδίδει ασφαλώς τό "agno-

scor".'Υποθέτω ότι αναλογικά προς τους αναύξητους αορίστους και παρατα-
τικούς σχηματίζεται ό παρακείμενος χωρίς άναδιπλασιασμό (πρβλ. και στ.
100 "δμημένω" = δεδμημένω), προφανώς εσφαλμένα αντί γνώσμαι. - άναχτό-
ρεοε: Τό επίθετο (αντί τοϋ συνήθους "άνακτόριος") αντλείται άπό τήν 'Αν­
θολογία, άφοΰ μόνο έδώ υπάρχει. Πρβλ. A.G. XVI, 336, 3 "άνακτορέοιο θο-
ώκου" , XVI, 350, 4 "έχθρώ άνακτορέω".

91. δια μακρού: Πρβλ. Εύρ. Έ κ . 320, Φοίν. 1069 κ.ά.

 161
92. Ώ ς ... τώς: Καί σχό σημείο αυτό ακολουθείται ή ομηρική διατύπωση
(πρβλ. Γ 415, τ 234) μέ τή διαφορά öti ή σειρά των επιρρημάτων αντιστρέ­
φεται, σύμφωνα μέ τίς απαιτήσεις τοΰ μέτρου. Πρβλ. και στ. 79-80.

94. ελδωρ: Γιά λόνους μετρικούς αντί του έπικοΰ "έέλδωρ". ('Ησύχιος: "έ-
έλδωρ' επιθυμία"). Πρβλ. καί "έλδοίμην" τοΰ στ. 4. Ή μετάφραση των στ.
93-94 διακρίνεται γιά τήν εξαιρετική ακρίβεια της.Ό αόριστος "euplere"
αποδόθηκε σκόπιμα μέτόν χαρακτηριστικά ομηρικό παρατατικό "(έ)φιλεϋντο".

95-96. Τό δίστιχο μεταφράζεται πιστά. Φυσικά, τό pati ere πού έχει ό Τ

είναι-lectio unica αντίθετη προς ολη τή χειρόγραφη καί έντυπη παράδο­
ση, φαίνεται δμως ότι ή απόδοση μέ τό "έκαμον" (κουράστηκαν, γιά νά μέ
κατακτήσουν) ήταν βολική γιά τόν Τριβιζάνο καί δέν cou δημιούργησε υπο­
ψίες πώς πρόκειται γιά άντιγραφικό σφάλμα.

97. ταΧαδ' έ'χθομαυ: Στό χειρόγραφο ό Τριβιζάνος είχε "εχθε'ΰπεισι" απο­

δίδοντας έτσι τό "fastidia subeunt". Στό έντυπο χρησιμοποιεί τό "εχθο-
μαι" μέ τή σημασία τοΰ μισώ. 'Εκτός τοΰ ότι ή μετάφραση είναι καί πάλι
λανθασμένη (fastidi um = σιχασιά, περιφρόνηση), τό εχθομαι μόνο μέ πα­
θητική διάθεση μαρτυρεϊται. Πρβλ. δ 502 "έχθόμενός περ Άθήνη" (δοτ. ποιητ.
αίτιου), αύτ. 754-56 "... où γάρ όίω | πάνχυ θεοϊς μακάρεσοι γονήν Άρ-
κεισιάδαο | έχθεσθ'..." κ.ά. "Οπως επισημαίνω στό κρ. ύπ., ό ορθός τύ­
πος θά ήταν αχθομαι, πού υπάρχει κυρίως στον Ευριπίδη μέ τή σημασία του
περιφρονώ, βαριέμαι καί μέ αντικείμενο σέ δοτική.Βλ. π.χ. Μήδ. 244 "άνήρ
δ', οταν τοις ένδον αχθηται ξυνών", απ. 23, 2 "ή τ''Αφροδίτη τοις γέρου-
σιν αχθεται". —έργα μόνον τε δυδοϋσιν:Προσθήκη ανανκαία γιά λόγους με­
τρικούς, αλλά καί γιατί ίσως ήταν δύσκολο νά συνδεθεί νοηματικά τό "εχ­
θομαι" (μισώ) μέ τό "έξ ου σήν ήλπισα συζυγίην". Ή έκφραση (αναλογική
προς τό έργα παρέχω τινί) σημαίνει: "καί μου παρέχουν μόνο ενοχλήσεις".

99. έγρήσσων: Πρβλ. Λ 551, Ρ 660, Άπολλ. Ρόδ. 2, 308 "ένρήσσοντες",υ53

"ένρήσσοντα". —έώρουν. Νεόπλαστος τύπος. "Ισως προέρχεται από συμφυρμό
τοΰ αττικού έώρων καί τοΰ ΐωνικοΰ ώρεον.

100. vin. ν ω μαλαηψ δμηρε'νω: Πρβλ. Κ 2, Ω 678 "μαλακώ δεδμημένοι υπνω",ο 6

"μαλακώ δεδμημένον ,ίίπνω". 'Αναλογικά προς τους άναύξητους τύπους σχημα­
τίζεται παρακείμενος χωρίς άναδιπλασιασμό.(Πρβλ. στ. 90). Τό "placido
vieta sopore" τοΰ Όβιδίου είναι μεταφορά στή λατινική της ίδιας ομηρι­
κής εκφράσεως. (Πρβλ. L O E R S , σ. 398). 'Ορθά λοιπόν ό Τριβιζάνος έπιστρέ-
162
φευ στην ομηρική διατύπωση.

101. δράσεας: Δέν υιοθέτησα τή διόρθωση του PRZYCHOCKI σέ "δράσειας".Ό

τύπος "δράσεας" είναι φυσικά αδόκιμος —οπως έξαλλου και αρκετοί άλλοι,
πού τους διατηρώ στην έκδοση μου -φαίνεται όμως οτι ό Τριβιζάνος θέλησε
νά αποφύγει τό "δράσειας", πού τοϋ δημιουργούσε πρόβλημα στό μέτρο, ε­
πειδή ασφαλώς άννοούσε τή δυνατότητα χασμωδικής βραχύνσεως στό έσωτερι-
κό της λέξεως (βλ. π.χ. Δ 473 "ενθ'έβαλ'Άνθεμίωνος υίόν Τελαμώνιος Αί­
ας"). "Ετσι λοιπόν κατέφυγε σέ ενα συνειδητό γραμματικό βιασμό. Ή απλή
ευκτική χρησιμοποιείται αντί της δυνητικής (Βλ. γιά τήχρήση αυτή SCHWY-
ZER, ό'.π., τόμ. 2, σ. 325, όπου πολλά παραδείγματα).

10Μ-. μετυειν (- μετιε'ναυ): Τό ρήμα uo (= εΐμι) χρησιμοποιείται σέ βυ­

ζαντινά κείμενα είτε ώς απλό είτε ώς σύνθετο (άπίω, έξίω κλπ.). Βλ. S.
PSALTES, Grammatik der byzantinischen Chroniken,Γοττίγγη 1913, σσ. 237
-238. - κυανε'οιο πόρου: Πρβλ. 'Απολλ. Ρόδ. 4, 843 "κυανέου πόντοιο". Ό
Τριβιζάνος προτιμά τό "πόρου" και γιά λόνους μετρικούς, άλλα καί γιατί
ανταποκρίνεται περισσότερο στό "via".

105. npu'ovL: Λανθασμένη απόδοση του "securi". (Πρβλ. PRZYCHOCKI, σ. 39).

-εΰ'κουσυ: Ή απόδοση τοΰ "caeduntur" δέν είναι κυριολεκτική, προσθέτει
όμως ποιητικό χρώμα. Δέν είναι βέβαιο αν αυτό γίνεται συνειδητά ή αν υ­
πάρχει επίδραση του όμόηχου cedo.·

106. δε'νδρος: Ό Τριβιζάγος ακολουθεί τόν "Ομηρο καί τόν 'Ησίοδο, πού α­
γνοούν τόν τύπο δένδρον. (Βλ. Steph. Thés.,λ.).

107. ορθυα Γάργαρα: (= ardua Gargara): Ό Όβίδιος έννοεϊ προφανώς μΐά

από τις κορυφές τοϋ όρους "Ιδη, γνωστή άπό τόν "Ομηρο (Ξ 292) ώς Γάργα-
ρον. Ό πληθυντικός του λατινικού κειμένου, πού τόν επαναλαμβάνει όΤρι-
βιζάνος, δέν μαρτυρείται σέ ελληνικά κείμενα, έάν εξαιρέσουμε τόν Στρά­
βωνα, στον όποιο όμως δηλώνει τήν πόλη καί όχι την κορυφή του όρους.
(Πρβλ. PALMER, σ. 441). 'Υποθέτω οτι ό P R Z Y C H O C K I (ö.n.) αυτό έχει υπό­
ψη του κρίνοντας τή μετάφραση στό σημείο αυτό όχι επιτυχημένη.

108. τράμπιας: 'Ησύχιος: "τράμπις" ναϋς. άκατος, πορθμίς. τινές πλοία

βαρβαρικά". 'Ορθά ό Τριβιζάνος συσχετίζει ετυμολογικά τό "trabes" μέ τό
"τράμπως", ή μετάφραση όμως αυτή οδηγεί στό συμπέρασμα οτι ό Πάρης έ­
φτιαξε στόλο άπό αμέτρητα πλοία, πού φυσικά δέν αποδίδει τό νόημα τών
στ. 107-108, όπου ό Όβίδιος δηλώνει οτι κόπηκαν άπό τήν "Ιδη αμέτρητα
ξύλα - δοκάρια κατάλληλα γιά τήν κατασκευή τών πλοίων. Πιθανότατα,ό Τρι-
 163
3ιζάνος νομίζει ότι και! στην ελληνική τό trabs ή trabis μπορεί νά έχει
και τιίν κύρια σημασία του ναυπηγήσιμου ξύλου και δχι μόνοτήσυνεκδοχική,
δεν αποκλείεται όμως και νά επηρεάζεται από τήν κοινολεκτούμενη τότε λ.
τρά3α (ίταλ.trave - λατ. trabs). Πρ3λ. Έρωτόκριτο Β 99,239 και Μπου-
νιαλη, Κρητ. Πόλ. (εκδ. Ξ Η Ρ Ο Υ Χ Α Κ Η ) , στ. 255,14. 271,2.
"Οπως έξαλλου παρατηρεί ό F R I S K (τόμ. 2, σ. 917) τό τράμπις είναι "iso­
liertes technisches Fremdwort". Έκτος άπό τόν 'Ησύχιο, μαρτυρεϊται μό­
νο στον Λυκόφρονα (Άλεξ. 97, 1299) και στον Νίκανδρο (θηρ. 268).

109. Νηών θοών: Πρβλ. Ξ 410 "Θοάων ... νηών", η 34 "νηυσί θοήσιν" κλπ.
110. υαος γλαφυρή: Πρβλ. κ 23 "νηί δ'ένί νλαφυρή", μ 82 "νηός νλαφυρής"
κλπ. Προτίμηση μιας στερεότυπης ομηρικής εκφράσεως, αν καί τό επίθετο
δέν αποδίδει τό λατινικό "panda" (κυρτή). Πρβλ. σχόλια στ. 23 καί 47.
111. Αΰτάρ έπίχρι' εθημεν ίδ' ίστι'α: Πρβλ. Άπολλ. Ρόδ. 2, 1262 "αΰτίκα
δ'ίστία μέν καί έπίκριον". - ύσταχόλουθα: Νεόπλαστο σύνθετο.
112. πυστοΰς: Άπό άντινραφικό σφάλμα (πρβλ. PRZYCHOCKI σ. 39) τό "pi-
ctos" του λατινικού κειμένου έγινε "pistos", πού φυσικά δέν μπορεί νά
έχει τή σημασία τού "πιστούς" (pistus: μετοχή του pinso = κόβω, έκλε-
πίζω). - έλύκη: Στό κρ. ύπ. επισημαίνεται ώς ορθότερος τύπος τό έλική,
γιατί τό έλίκη μόνο ώς ουσιαστικό μαρτυρεϊται. 'Ησύχιος: "Ελίκη" πό-
λις. καί ή ίτέα. τινές καί σπέρμα ύοσκυάμου". Πρβλ. καί θεοφρ. Περί φυ­
τών ιστορίας 3, 13, 7 (εκδ. SIR A R T H U R H Ö R T , τόμ. 1, Λονδίνο 1947) "Κα-
λοΰσι δ' οι περί Άρκαδίαν ούκ ίτέαν, αλλά έλίκην τό δένδρον", Άρ. Φαιν.
37 "Καί τήν μέν Κυνόσουραν έπίκλησιν καλέουσιν' τήν δ' έτέραν Έλίκην".
(Βλ. καί LIDDELL-SCOTT,À.,οπου περισσότερες παραπομπές,καί ΐΈτεκ,τόμ.Ι,
σ. 494).Ή γραφή έλική δέν ικανοποιεί απόλυτα ('Ησύχιος:"έλικόν" ορθόν,
καί μέλαν. περιφερές"), είναι όμως πλησιέστερη στό νόημα του λατινικού
"adunca". "Εχω τή γνώμη πώς ό Τριβιζάνος είχε πρόθεση νά χρησιμοποιήσει
τό επίθετο αυτό (αντί του ορθότερου έλικτή), άλλα άπό σύγχυση έγραψε "έ-
λί.κη". (Καί σέ άλλα σημεία της μεταφράσεως παρατηρούμε παρατονισμούς:
στ. 75 άξίαι (αντί άξιαι), 69 θεαίνων, 374 Δώρικ' (αντί Δωρίκ')).

113-1114·. βαυφ συν "Ερωτ' : Πρβλ. A.G. IX, 616, 2 "βαιός "Ερως έκλεψε καί
ωχετρ", IX, 784, 2 "βαιός καί Παφίης επλετο κούρος "Ερως", Νόνν. 4, 241
"βαιός "Ερως πτερύγεσσι κεκασμένος". —εγγυος: 'Ησύχιος: "έννυον* έγγυ·
ητήν. ασφαλές", Σούδα: "έγγυον άττικώς, έννυητήν έλληνικώς". Μεταξύ των
στ. 111-112 καί 113-114 δέν υπάρχει αντιθετική σχέση, πού νά δικαιολο­
γεί τό "tarnen" στό στ. 113 του Όβιδίου. Πρόκειται μάλλον νιά λέξη πού
καλύπτει μετρικές ανάγκες (FISCHER, σ. 77).Ό Τριβιζάνος μεταφράζει σω-
164
στά μέ τό μεταβατικό "δέ", ένώ τό "tarnen" του στ. 39 το απέδωσε μέ τό
αντιθετικό "εμπης".

115. Πρβλ. Άπολλ. Ρόδ. 1, 234 "Αΰτάρ έπεί δμώεσσιν έπαρτέα πάντ'έτέτυ-
κτο", στίχο πού επαναλαμβάνει μεταβάλλοντας μόνο τό "δμώεσσιν" σέ "νή-
εσσιν". Ένώ όμως στον 'Απολλώνιο Ρόδιο ή δοτική είναι ποιητ. αίτιο,έδώ
είναι τοπική (άφοϋ είχαν ετοιμαστεί τά πάντα στά πλοία).

116. πλεΐν: Βλ. στ. 16 και 28, όπου επίσης τό "iter" αποδόθηκε κατά νόη­
μα μέ τό "πλους". - Αύγαϋον πο'ντον: Πρβλ. Ήρόδ. 2, 97 "τησι έν τω Αι­
γαία) πόντω νήσοισι". Βλ. ότι ή μετάφραση του "Aegaeis aquis" είναι σύμ­
φωνη μέ τό ελληνικό γλωσσικό αίσθημα.
,:
117. γουνουντες δε γονευε: Παρήχηση τοο γ. Ό αδόκιμος τύπος γουνοϋν-
τες" αντί "νουνούμενοι" ('Ησύχιος: "γουνούμενος· ίκετεύων") δέν οφείλε­
ται, πιστεύω, σέ άγνοια (στό στ. 171 χρησιμοποιεί τό μέσο "γουνουμαι"),
αλλά σέ μετρικές ανάγκες.

119. σύγγονοε: Ή λέξη δέν υπάρχει στον "Ομηρο. Ώ ς ουσιαστικό είναι ι­

διαίτερα συχνή στον Ευριπίδη (πρβλ. IT 1059 "φίλου τ'άδελφοϋ φιλτάτης τε
συννόνου", Έ κ . 441-42 "... σύννονον Διοσκόροιν j Έλένην" κ.ά.), από τόν
όποιο πιθανότατα αντλείται. - έκχυμένπσον: Πρβλ. θ 515 "έκχύμενοι" και
Ίαν. Λάσκ. έπίγ·ρ. 78, 4 "έκχυμένα".

120. ύστι,'α ... παρε'χευν: 'Αδόκιμη έκφραση αντί "ιστία πεταννύναι" ή " ι ­
στία άναπεταννύναι". Πρβλ. ε 269 "οΰρω πέτασ' ιστία", δ 783, θ 54 "ανά
θ' ιστία λευκά πέτασσαν" κ.α.

121. όρμαύνεοε: Στον "Ομηρο τό όρμαίνω χρησιμοποιείται βασικά μέ τή ση­

μασία τοΰ λατινικού animo volvere ή agi tare,ένώ στους άλλους ποιητές δη­
λώνει συνήθως ψυχικές καταστάσεις (βλ. LIDDELL - SCOTT λ., πρβλ. 'Ησύχιο:
"όρμαίνοντα* διανοούμενον" και "όρμαίνων... έν διάνοια έχων"), αλλά και
μέ τή σημασία του ruo_ ( = ορμώ ), όπως έδώ,ή χρήση όχι ασυνήθιστη.'Ησύ­
χιος: "όρμαίνειν* δρμαν".Πρβλ. Κ 28 "ήλυθον ές Τροίην πόλεμον θρασύν όρ-
μαίνοντες" (κατά τόν Thés, τοΰ Steph. αντί "ές πόλεμον θρασύν όρμώντες"),
Αίσχ. Έ π τ . 394 "όστις βοήν σάλπιγγος όρμαίνει κλύων" κ.ά. - ά π ύ ε υ : Ή -
σύχιος: "ήπύει- φωνεΐ". Ό δωρικός τύπος τοΰ Τριβιζάνου απαντάται κυρίως
ατούς τραγικούς (Αίσχ. Προμ. 593 "άπύεις", Σοφ. Αϊ. 887 "άπύοι" κλπ.).
-έμιρησυα'ε: 'Ιωνικός τύπος (άττ. έμπρήσεις). Τό ουσιαστικό απαντάται σέ
πεζογράφους ('Ηρόδοτο, Πλάτωνα, Θεόφραστο κ.α.).—αξευε: Πρβλ. τό "ήρεν"
 165
του στ. 87 (= rettili it), οπού επίσης δέν αποδίδεται ή έννοια της επι­
στροφής,

124. λάβρος έρως: Ή έκφραση είναι δανεισμένη από δυό ερωτικά επιγράμ­
ματα του Παύλου Σιλεντιαρίου.(Βλ. A.G. V, 268 (267), 2 καί V, 293, 4 ) .
-φλέγει: 'Επιτυχημένα αποδίδεται τό λατινικό "flagrat" μέ ρίϊμα όμόρρι-
ζο (βλ. FRISK, σ. 1024). - άπαλόν στήθος: Πρβλ. τις ανάλογες ομηρικές
εκφράσεις "άπαλόν ήτορ" (Λ 115), "άπαλήν ύπό δειρήν" (Γ 371), "παρειά-
ων άπαλάων" (Σ 123) κλπ.

125. πρυμνη'συ' ελυσ' : Συνηθισμένη ομηρική έκφραση (β 418, ο 552 καί pas­
sim). —υχμενος:Πρβλ. καί τό (επίσης δασυνόμενο) "ϊκμενον" του στ.23."Ι­
σως ό μεταφραστής συσχετίζει τή λέξη μέ τό ίκνέομαι σύμφωνα μέ τό λεξι­
κό τοϋ 'Ησυχίου ("ίκμενον' ει μέν δασέως τόν ίκτικόν λέγε ι, οίον πο-
ρευτικόν, τόν ίκνεΐσθαι ποιοΰντα, ö έστι πορεύεσθαι.εί δέ ψιλώς τόν ί-
κμαδώδη καί ενικμον,οϋον ενυνρον"), ίσως όμως καί νά είχε υπόψη του ο­
μηρικό κείμενο μέ τή γραφή αυτή. Πιθανότερο μοϋ φαίνεται τό δεύτερο.Πρβλ.
σχόλια στό "είδης" του στ. 78. - αων (= ventus): Ό σχηματισμός της με­
τοχής (πού δέν μαρτυρεϊται σέ κείμενα καί θά έπρεπε κανονικά νά είναι
"αείς") είναι γραμματικά ορθός, εφόσον ο 'Απολλώνιος Ρόδιος χρησιμοποι­
εί θεματικό τύπο "αεν" (του ρήματος αω < αημι): Άρνον. 1,605 "τοϊσιν δ'
αΰτήμαρ μέν αεν ... οΰρος", αϋτ. 2, 1228 "έυκραής αεν οΰρος". Ή νεόπλα-
στη αυτή μετοχή επέχει έδώ θέση ουσιαστικού (κατά παράλειψη του "ουρος").

128. )ΐαύ μεγάλης χάρυτος: 'Ελεύθερη απόδοση του "numinisque deum".—θεΐ'-

oo (βουλής): Γιά τή χρήση τοϋ αρσενικού αντί του Θηλυκού του έπιθ. πρβλ.
στ. 70 (άξιος) καί σχετικό σχόλιο.

129-J30. προσε'δευξεν - ιιεριβλεπτο'τερον: Γιά λόγους μετρικούς αντί εδει-

ξεν - περίβλεπτον.
131. ύμείροντ'(υ) : Πρβλ. "Υμν. Έρμ. 133. -άθρησαυ: Πρβλ. μ 232,τ 478.

132. φάη: Πολύ επιτυχημένη ή απόδοση τοϋ "lumina" μέ μιά επίσης ποιητι­
κή λέξη, ακριβώς αντίστοιχη. Πρβλ. τό ομηρικό "φάεα" (π 15, ρ 39, τ 417).

133. θάμβος μ' εσχεν: Πρβλ. στ.-67 καί σχόλια. - ιτεριχάρδυα: Ή έκφραση
"praecordia intima" σημαίνει, νομίζω, "έσώτατα σπλάγχνα" ή "τά βάθη της
καρδιάς" (κατά τή νεοελληνική έκφραση). Ή παράλειψη στή μετάφραση τοϋ
έπιθ. "intima", πού οφείλεται σέ μετρικούς λόγους, αποδυναμώνει κάπως τό
νόημα.
166
134. σφαδα'ξ': 'Αδόκιμος τύπος αντί του σφαδάσ' (πρβλ. PRZYCHOCKI, ο. 43),
πού δέν αποδίδει άκρι3ώς τό "intonuisse", είναι όμως εξίσου ποιητικός.
-
'Ησύχιος: "σφαδάζει ... διασείει. θυμοΰται. ταράττεται ύπό τραύματος
ζέοντος". Γιά τή μεταφορική αυτή χρήση του "σφαδάξαι" ό Τριβιζάνος έχει
ασφαλώς στό μυαλό του τήν εικόνα του ερωτικού τραύματος, του "έλκους",
πού εϋναι ακόμη νωπό. (Πρβλ. στ. 36 "έλκος ήκεν έμήν κραδίην"). Μετά τό
"ήσθανόμην" (= sensi) θά περίμενε .κανείς κατηγορηματική μετοχή, εφόσον
τό ρήμα μόνο μέ τή σημασία του ύπολαμβάνω, νομίζω συντάσσεται μέ απα­
ρέμφατο. (Πρβλ. θουκ. 6, 59). Πιθανώς,έδώ έχουμε μεταφορά της λατινικής
συντάξεως στην ελληνική.

136. Παφύη: Συνήθως χρησιμοποιείται τό "Κύπρις" σέ απόδοση του λατινι­

κού "Venus" (βλ. στ. 35, 83, 138, 158, 167, 300) ή τοϋ "Cytherea" (στ.
20) και μόνο στό στ. 113 τό συνηθισμένο "Αφροδίτη" (κατά νόημα απόδοση
τοϋ ούσ. "dea"). Οι προσωνυμίες Κύπρις ή Παφίη είναι ιδιαίτε­
ρα συχνές στην 'Ανθολογία. - δυκασπολύην: Πρβλ. ιδιαίτερα A.G. V, 274
(273), 6 (Π. Σιλεντ.) "Κρήσσαν έπισπέρχων εις σέ δικασπολίην", οπού τό
ούσ. μέ τή σημασία της κρίσεως.

140. κύκλος: "Ετσι μεταφράζει ό Τριβιζάνος τό "terra" έχοντας ασφαλώς

υπόψη του τό λατινικό orbi s terrarum ή orbi s. Πρβλ. και στ. 377 της ό-
βιδιανής επιστολής: "Si totus de te contenderli orbis".

142. άπ' άντολύης: 'Ησύχιος: "άντολίη" άνατολίη". Τό ουσιαστικό είναι

συχνό στην 'Ανθολογία και στην ουμανιστική ποίηση. Πρβλ. 'Ιαν. Λάσκ. έπιγρ.
53, 1 και 63, 1 ("έπ' άντολίην άπό δυσμών") και σχόλιο της MESCHINI (σ.
171), A.G. V, 301 (300), 3 "ει και ές άντολίην προς όμόχροον ϊξεαι Ήώ".

144. όολόεσσα: Πρβλ. η 245, ι 32, Άπολλ. Ρόδ. 2, 423. 3, 89.

145-146. Ή τοποθέτηση του "ένθάδε" στην αρχή τοϋ 145 στίχου (επηρεασμέ­
νη από τά επιγράμματα της Ανθολογίας) και ή επανάληψη του στον επόμενο
στίχο, ένώ δέν υπάρχει στον αντίστοιχο όβιδιανό, δίνει περισσότερο ποι­
ητικό χρώμα στή μετάφραση, γιατί εξαίρει τή μοναδικότητα της ομορφιάς
της 'Ελένης. - τε'τμω: Είναι αθησαύριστος ό ένεστώς του ρήματος, πού
σχηματίζεται "ποιητική άδεια" ίσως μέ βάση μαρτυρούμενους τύπους του άορ.
β' (τέτμον, τέτμη κλπ.).

147. απάντα εγνω αϊσυμα ( 'Ησύχιος: "αϊσιμον' δεξιόν. μεμοιραμένον. α­

γαθόν, συμφέρον"): Νομίζω οτι έδώ γίνεται παρανόηση της αναφορικής προ­
τάσεως" "qui noverai omnia", μέ τήν όποια δηλώνεται ότι ό Θησέας, επειδή
 167
είδε εντελώς γυμνή τήν 'Ελένη, είχε γνωρίσει όλες τις λεπτομέρειες της
σωματικής της κατασκευής (πράγμα πού τόν έκαμε νά έξαφθεί καί τόν οδήγη­
σε στην ιδέα της αρπαγής).Πρ0λ. LOERS, σ. 403. (Το νόημα αυτό προκύπτει
καθαρά από τους στ.149-150, πού επεξηγούν τήν αναφορική πρόταση). 'Υπο­
θέτω ό'τι τό "αίσιμα" του Τριβιζάνου θέλει νά δηλώσει έμμεσα òri ή νυμνή
ομορφιά τής 'Ελένης στάθηκε μοιραία γιά τόν Πάρη (εφόσον οδήγησε στή γνω­
στή περιπέτεια του τρωικού πολέμου), ή ερμηνεία ομως αυτή οδηγεί πολύ
μακριά καί ξεφεύγει από τήν πρόθεση του Όβιδίου στους στ. 147-150.-σμύ-
χετο: Πρβλ. "σμύχονται" του στ. 80 καί σχετικό σχόλιο.

148. άρπαγμός: Ή λέξη είναι μεταγενέστερη. Πρβλ. Πλουτ. Περί παίδων α­

γωγής 12α (εκδ. Α.F.DIDOT,Παρίσι 1868),Κ.Δ. Φιλιππ.β.* ,6. Πάντως,ή ακρι­
βώς αντίστοιχη προς τό "rapina" αρχαιοελληνική λέξη είναι "αρπ'ανμα "
(PALMER, σ. 442) ή "αρπαγή". Πρβλ. Ήρόδ. 1, 2 '"Ιούς τής Άργείης έδο-
σάν σφι δίκας τής αρπαγής", αύτ. 1, 3 "άπαιτέειν τε Έλένην καί δίκας
τής άρπανής αίτέειν" κ.α.

151. Κανονικά τό ρήμα άγαμα ι μέ τή σημασία του απορώ, θαυμάζω (miror)

συντάσσεται μέ κατηγορηματική μετοχή (πρβλ. Γ 224 "άγασσάμεθα είδος I-
δόντες"), καί μόνο μέ τή σημασία του φθονώ ή του μέμφομαι συντάσσεται μέ
απαρέμφατο πού φανερώνει αιτία. Πρβλ. ε 119 "οι τε θεαΐς αγάασθε παρ'
άνδράσιν εύνάζεσθαι" (οπού ό Ευστάθιος ( Ό δ . 1527,35) γράφει γιά τό "α­
γάασθε": "τουτέστι φθονείτε, μέμφεσθε"),ψ 211-12 "οι νώιν άγάσαντο παρ'
άλλήλοισι μένοντε | ήβης ταρπήναι καί γήραος ούδόν ίκέσθαι" (önou ό Ευ­
στάθιος ( Ό δ . 1945,52-57) : "Τό δέ άγάσατο où μακράν ενταύθα εστί του έφθό-
νησε ή έμέμψατο ... ειπούσα ότι οι θεοί ήμΐν έφθόνησαν του τέρπεσθαι").
Ή σύνταξη του Τριβιζάνου μιμείται τήν ομηρική. Ώ ς προς τό "ήνεσ'άφαρ-
πάξαι", δέν μπόρεσα νά βρω σέ αρχαία κείμενα ανάλογη σύνταξη του ρήμα­
τος μέ απαρέμφατο τής αίτιας. Φαίνεται λοιπόν οτι χρησιμοποιείται ανα­
λογικά προς τή σύνταξη του άγαμαι. Καί οι δύο περιπτώσεις είναι χαρακτη­
ριστικές του εξεζητημένου τρόπου εκφράσεως του μεταφραστή.

152. νωλεμέως ... κατε'χευν: Πρβλ. τά ομηρικά "έχέμεν νωλεμέως" (Ν 2 - 3 ,

Ε 492), "νωλεμέως έχόμην" (μ 437) κλπ.

153. αύχένος αίματο'εντος: Πρβλ. τήν ανάλογη ομηρική έκφραση "αίματόεσσα

χειρ" (Ε 82).

154. χρα'ε: Είναι σπάνια ή ονομαστική του ουσιαστικού αυτού,πού συναντά­

ται συνήθως στις πλάγιες πτώσεις. Πρβλ. Ήρωδιανοΰ, Περί καθολικής προ-
168
σωδίας ΙΔ', 18-22 (εκδ. AUG. LENTZ, τόμ. 1, Λειψία 1867 (= Grammatici
Graeci, τόμ. Π Ι ] , Hildesheim 1965, σ. 399): "κράς" ή κεφαλή ..."Εχομεν
δέ χρήσιν της ευθείας παρά Σιμμία τώ'Ροδίω αϋτως: χρυσώ τοι φαέθοντι πο-
λύλλιτος έμφέρεται κράς".(Βλ. τό στίχο και στην έκδοση του J.u. ROWELL,
'Οξφόρδη 1925, άπ. 4. Ό HERMANN FRÄNKEL στη διδακτορική του διατριβή
(De Simmia Rhodio, Γοττίγγη 1915) μας δίνει άλλο στίχο (1, 10): "τοις ω­
μών καθύπερθεν έυστρεφέων κύνεος κράς"). Φαίνεται δύσκολο νά είχε δια­
βάσει ό Τριβιζάνος τόν όχι πολύ γνωστό ποιητή Σιμμία ιόν Ρόδιο, και μά­
λιστα τό στίχο αυτόν,πού δέν περιλαμβάνεται στην 'Ανθολογία Πλανούδη.
'Εάν τήν ονομαστική δέν τήν σχηματίζει κατά συμπερασμό, τό πιθανότερο εί­
ναι ότι τήν αντλεί από παλαιούς γραμματικούς, οι όποιοι τήν παραδίδουν
(LIDDELL - S C O T T ) . "Ισως νά επηρεάστηκε και από τόν 'Ησύχιο, αν και στό
-
λεξικό του ή λ. περισπάται ("κράς κρέας, τινές δέ κεφαλή"). - πρυ'ν τις
σ' άνελών εκ θαλάμοιο φε'ρεν: Πρβλ. Α 301 "των ρύκ αν τι φέροις άνελών
άέκοντος έμεϊο".

155. ήμα'ς: 'Αποδέχομαι τή διόρθωση του P R Z Y C H O C K I , πού δασύνει τήν αν­

τωνυμία (TF ημάς), εφόσον άλλωστε συμφωνεί περισσότερο μέ τους γραμμα­
τικούς κανόνες (ημετέρας > ημάς. Πρβλ. EM 78, 29-30: ""Εστί τοίνυν ά-
μετέρας,καί κατά συγκοπήν άμάς, ημετέρας,δωρικώς"). Δέν θεωρώ πιθανό ότι
ό Τριβιζάνος θέλησε νά χρησιμοποιήσει αιολικό ιύπο.

156. εδυιν εθηκα σε'θεν: Ή ελεύθερη απόδοση τοΰ στίχου είναι επηρεασμέ­
νη από τόν "Ομηρο (Χ 44): "ος μ' υιών πολλών τε και έσθλών εϋνιν εθηκε".

157. EÌ δε' σ' έ'μελλον: Συχνά σέ αρχαία κείμενα παραλείπεται τό απαρέμ­

φατο (εφόσον εννοείται από τά συμφραζόμενα), έδώ όμως ή παράλειψη του
"άποδοϋναι" κάνει τήν υπόθεση ακατανόητη σέ οποίον δέν έχει υπόψη του τό
πρωτότυπο. Πρβλ. και σχόλιο στ. 85-86.

158. ά'πειρος: Στό "iners" αντίστοιχο επίθετο εΐναι τό αδρανής ή νωθρά (έ-
τσι ό Πλανούδης). Ό Τριβιζάνος μεταφράζει ελεύθερα χρησιμοποιώντας προ­
φανώς τό "άπειρος" μέ τή σημασία του "άγνωστος" (άπειρος έμοί)."Εχουμε
λοιπόν και έδώ μιά σημασιολογική διεύρυνση αρχαίας λέξεως. Πρβλ. σχόλιο
στό "προφέρειν" του στ. 82.

159-160. Παρά τήν επιφύλαξη ταυ PRZYCHOCKI (σ. 39), νομίζω ότι ό Τριβι-
ζάνος σωστά αποδίδει τό νόημα του λατινικού κειμένου. Πρβλ. και Πλανού­
δη: "ή νάρ αν έδρεψάμην τήν παρθενίαν, ή όπερ της παρθενίας σωζόμενης
άρπαγήναι ήδύνατο". Φυσικά, πρόκειται γιά ελεύθερη μετάφραση, πού είναι
 169
εμφανώς επηρεασμένη από επίγραμμα ταυ Παύλαυ Σιλεντίαρί,αυ (A.G. V, 217
(216), 1): "Χρύσεος άψαύστοιο διέτμαγεν άμμα κορείας". ('Εκτός άπό τό
"αμμα κορείας", καί τά ρήματα "διατμάξεια" και "ψαύσαιμ'" δείχνουν ότι,
μεταπλάθεται ό στίχος αυτός της Ανθολογίας). 0ά μπορούσε μόνο νά παρατη­
ρήσει κανείς οτι ιό "ψαύσαιμ' ή στομάτων" αποδίδει μέ σεμνότερο τρόπο
τό "quod poteràt rapi", πού ασφαλώς δέν υπονοεί μόνο τό φίλημα.

161. ενστασυς: Λανθασμένη απόδοση του "constantia" ('Ησύχιος: "ενστασις'

άνταγώνισμα"' αντίστοιχη λατινική λέξη είναι τό instantia). Πιθανώς, ό
Τρι3ιζάνος επηρεάζεται άπό τήν έκφραση "ένστασις βίου" = τρόπος ζωής,
επειδή ό τρόπος ζωής είναι κάτι τό διαμορφωμένο καί σταθερό. Πρβλ. Συνε-
σίου 'Επιστολή ξστ' (θεοφίλω) "τής κατά τόν 3ίον ενστάσεως".(Βλ.τήν έκδ.
RUDOLFUS HERCHER, Epistolographi Graeci, Παρίσι 1873, ο. 674, οπού καί
ή μετάφραση: "vitae insti tu tum" ), Δίον. Λαέρτ. VI, θ', 103 "ενστασιν βί­
ου" (εκδ. e.G. COBET, Παρίσι 1878. Κατά μετάφρ. WESTERÎIANN, "institutum
vitae" ).

162. τελέσει: Τό ρήμα δέν έχει σέ καμιά περίπτωση τή σημασία του "παύω
τι", όπως τό λατινικό fi ni ο. Είναι φανερό πώς εδώ μεταφέρεται στην ελ­
ληνική ή σημασία του λατινικού ρήματος (αναλογικά προς τά finis - fi ni ο
σχηματίζεται σημασιολογικό ζεύγος τέλος - τελώ). — σεΐο πυραε ... φλόξ: Ή
μετάφραση είναι λανθασμένη. Ό Τριβιζάνος νομίζει οτι ή λατινική έκφρα­
ση "fiama rogi" έχει μεταφορική σημασία - ίσως επειδή αυτό συμβαίνει μέ
τήν επόμενη "flanimas meas"- ένώ ό Όβίδιος κυριολεκτεί. Πρβλ. P R Z Y C H O C -
ΚΤ, σ. 39,καί μετάφρ. στην έκδ. BORNEQUE (σ. 105).

164. χεδνη σύγγαμοε: Ή έκφραση είναι κοινός ποιητικός τόπος. Πρβλ. τά

ομηρικά "κεδνή άλοχος", "κεδνή ίδυΐα" κλπ.,Ήσ. θεον. 608 "κεδνήν ...ά-
κοιτιν", Εΰρ. "Αλκ. 97 "κεδνής ... γυναικός" κ.α.

165-166, Μουνον δ' άμφιχε'μεν ... πη'χεε δευρη'ν | ΐμεύρων: Πρβλ. A.G. V,
258 (257), 2(Π.Σιλεντ.) "ίμείρω δ' άμφίς εχειν παλάμαις", Ε 314 "άμφί δ'
έόν φίλον υίόν έχεύατο πήχεε λευκώ". Προφανώς,ή όλη διατύπωση είναι ε­
πηρεασμένη άπό τήν 'Ανθολογία καί τόν "Ομηρο. - ραδινην: Τό επίθετο εί­
ναι ιδιαίτερα συχνό στην 'Ανθολογία (A.G. V, 132, 3. 218, 6. 220, 6 καί
passim), - ο υ κ όθόμην: Πρβλ. στ. 307 "ούκ όθη". Ή σύνταξη μεταβάλλεται
σκόπιμα σέ ενεργητική, γιά νά χρησιμοποιηθεί ποιητική έκφραση. Πρβλ. 0 166
"του δ' ούκ οθεται", Άπολλ, Ρόδ. 3, 93-94 "... αΰτάρ έμεΐο | ούκ οθεται"
κ.α.
170
167. ύπο ζαθε'ους πόδας "ΐδης (=in montibus Idae): Πρβλ. έπίγρ. 5,48-49.
Ή προσθήκη του επιθέτου "ζαθέους" εξυπηρετεί το μέτρο, συντελεί ομως
καί στην επίταση του νοήματος.

168. Τρυτωνϋ'ε: Ή προσωνυμία αυτή (βλ. Σούδα, λ.) της 'Αθηνάς (αντί του
ομηρικού καί λατινικού "Παλλάς") απαντάται συχνότατα στον 'Απολλώνιο Ρό­
διο (1, 109 καί 768. 3, 1183 καί passim) καί στην 'Ανθολογία (βλ. A.G.
VI, 159, 3. 342, 5, IX, 321, 5).-αψεα θηχε: Πρβλ. Κοΐντου, Τά μεΘ'Όμη-
ρον 14, 350-351 "της δ' άφεα ... Θήκε Θεός". Το ουσιαστικό "άψεα" (= cor­
pora: συνεκδοχή) εξυπηρετεί ασφαλώς τό μέτρο, δείχνει όμως καί επίδρα­
ση τών ποιητικών κειμένων. ( Ή λέξη έκτος άπό τόν Κόϊντο - ί'σως ή ομοιό­
τητα έδώ νά είναι συμπτωματική- υπάρχει στον "Ομηρο, 'Απολλώνιο Ρόδιο,
Θεόκριτο, στην 'Ανθολογία κ.ά.).

170. έπιμείνου: "Οπως παρατηρεί ό PRZYCHOCKI (σ. 39), ί'σως τό "perma-

net" θεωρείται ώς υποτακτική καί γι' αυτό μεταφράζεται μέ ευκτική.
Γραμματικά ό τύπος είναι λανθασμένος καί θά μπορούσε νά διορθωθεί σέ "έ-
πιμείναι", χωρίς νά βλάπτεται τό μέτρο. Διατηρώ όμως τή γραφή αυτή, για­
τί υποθέτω δτι είναι δάνειο άπό μεταγενέστερους συγγραφείς.('Ανάλογο τύ­
πο χρησιμοποιεί π.χ. ό Βησσαρίων σέ επιστολή του του 1455 προς τόν Μι­
χαήλ 'Αποστόλη: "... καί τά ολίγα ταύτα νυν άπολέσαντες άφωνοι τό πάμ-
παν μείνοιεν". Βλ. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟ, Ο . 78, όπου παρατίθεται απόσπασμα
της επιστολής άπό τήν έκδοση τοϋ ΣΠ. Λ Α Μ Π Ρ Ο Ύ καί του L. M O H L E R ) . — νους
δ' εμπεδος: Βλ. σχόλια στ. 73.

172. άξιε: Πρβλ. γιά τή χρήση του αρσενικού αντί τοϋ θηλ. άξια στ. 70
καί σχετικό σχόλιο.

173. γενναίας συζυγές έρατίζω: Ή σύνταξη αναλογικά προς τό ομηρικό

"κρειών έρατίζων" (Λ 551, Ρ 660, "Υμν. Έ ρ μ . 64, 287). Τό "γενναίας" α­
κριβώς αντίστοιχο του "generosae" ('Ησύχιος: "γενναίος* ανδρείος, ευγε­
νής") . Μέ τή σημασία αυτή τό έπίθ. χρησιμοποιείται κυρίως στους τραγι­
κούς.

174. ϋβρει: Γιά τήν έπιρρηματική χρήση της δοτικής του ουσιαστικού πρβλ.
Σοφ. Ή λ . 881.

175. εί προσεχούς: Καί έδώ ή απλή ευκτική χρησιμοποιείται αντί της δυνη­
τικής. Πρβλ. τό "δράσεας" του στ. 101 καί σχετικό σχόλιο. - φρητρ^φυ: Ό
τύπος ομηρικός (Β 363).
 171
176. μεσάτους: Μολονότι το επίθετο υπάρχει στον "Ομηρο (θ 223, Λ 6) και
σέ άλλους ποιητές, έδώ πιστεύω ό'τι προέρχεται από τόν Θεόκριτο. Πρβλ.
Ειδ. 7, 10 "Κοΰπω τάν μεσάταν όδόν ανυμες",21,19 "Οϋπω τόν μέσατον δρό-
ου
μον ανυεν". Βλ. και έπίγρ. 5, 13 οπού επαναλαμβάνεται ό στίχος του 7
ειδυλλίου.
177. λυιαρώτεροε (ala): Πρβλ. στ. 70, 128, 172, 191, 275, 358, όπου ε­
πίσης χρησιμοποιείται αρσενικό αντί θηλυκού. - «άμφυιο'λευτα: Νεόπλαστος
τύπος άπό τό ρήμα άμφιπολεύω.
179. 'Άστε'... χρυσω πετιυκασμε'να: Πρβλ. Ψ 503 "άρματα δέ χρυσω πεπυκα-
σμένα".
181. εμπεδα τεύχη: Πρβλ. Μ 12 "τείχος 'Αχαιών έμπεδον ήεν".

182. Φοι3αύΐ£: Μεταφέρεται ό λατινικός τύπος στην ελληνική. (Τό έπίθ.

είναι Φοίβειος ή Φοιβήιος). Πρβλ. και "Σιγαίης" του στ. 21 καί σχόλιο.
- κτίσμα: Λέξη μεταγενέστερη. Πρβλ. Νόνν. 13, 401 και passim,Aiov. Άλικ.
1, 59 κ.ά.
183. εί'πουμυ: 'Αντί άπορηματικής υποτακτικής (ε'ίπω) χάρη του μέτρου.
- λόγου: Ή λέξη χρησιμοποιείται έδώ μέ κάποια σημασιολογική διεύρυνση,
εφόσον στά κείμενα δέν συναντάται μέ τή σημασία του αριθμού, αλλά τοϋ
Λοναριασμου ή της αναλογίας. (Βλ. LIODELL - S C O T T , λ . ) . "Ισως ήχρήσηαύ-
τή νά επηρεάστηκε από τό νοηματικό εύρος τής αντίστοιχης λατ. ratio.
185. Φρυγύων ... γεραιών: Ή μετάφραση επηρεασμένη άπό τόν "Ομηρο. Πρβλ.
Ζ 87 "ή δέ ξυνάνουσα γεραιάς", αύτ. 270 "άολλίσσασα νεραιάς", 287 "άόλ-
λισσαν κατά άστυ νεραιάς". - πυκνόν τάγμα: Δέν ανταποκρίνεται απόλυτα
στό "denso agmine" (Πλανούδης: "πυκνω συστήματι")*τό "τάγμα" είναι δρος
βασικά στρατιωτικός, ένώ στή νεώτερη εποχή χρησιμοποιείται καί γιά νά
δηλώσει σύνολο ανθρώπων αφοσιωμένων στην επιδίωξη ενός σκοποί"! (λεξ. Δ Η -
MHTPAKOY).

186. Δαρδανύδας: Πρβλ. Σ 122 "καί τίνα Τρωιάδων καί Δαρδανίδων βαθυκόλ-
πων". Βλ. ότι τό "Phrygias" αποδίδεται μέ αντίστοιχη ομηρική λέξη.

190. ένείκατο: 'Αδόκιμος τύπος αντί "ένεικε". Πρβλ. καί αφιερωτική επι­
στολή στον Savelli, στ. 50 "της ένεγκαμένης".

191. ιλου'συοε: Βλ. σχόλιο στ. 177. - ζάπλουτων. Μέ τό επίθετο αυτό (αν­
τί "πλουσίων") επιτυγχάνεται επίταση του νοήματος.

193. άγλαυσμασυν εύρε'σιν: Γιά τή μεταφορική χρήση του έπιθ. ευρύς πρβλ.
172
φ 137 "κλέος ευρύ", A.G. VII, 99, 4 "ευρείας ελπίδας", 'Ιαν. Λάσκ. έπινρ.
58, 3 και 74, 4 "κλέος ευρύ" κ.ά.
199-200. ... θεοϋσιν | δς νϋν συμιυ'νων μιγνυσι νέκταρ ΰδει: Ό PRZYCHOCKI
(σ. 39) σημειώνει οτι ή μετάφραση στο σημείο αυτό δέν είναι πιστή. (Ή
σωστή μετάφραση Θά ήταν:"ό όποιος τώρα (ευρισκόμενος)ανάμεσα στούςθεούς
αναμιγνύει τό νερό μέ τό νέκταρ, γιά νά τό πιουν"). Δέν είναι συμπτωμα­
τικό, πιστεύω, οτι καί ό Πλανούδης μεταφράζει μέ τόν Ι'διο τρόπο: "ος νϋν
τοις θεοΐς συμπίνων τό νέκταρ ϋδατι κίρνησι". ('Εκτός άπό τό "θεοΐς συμ-
πίνων",είναι χαρακτηριστική έδώ καί ή κοινή αντιστροφή της πτώσεως των
αντικειμένων τοϋ "miscet"). Μολονότι ô PRZYCHOCKI (σ. 44) μάλλον απο­
κλείει τήν πιθανότητα νά ήξερε ό Τρι3ιζάνος τή μετάφραση τοϋ Πλανούδη,
εχω τή γνώμη οτι ή χαρακτηριστική ομοιότητα σέ ορισμένα σημεία της με­
ταφράσεως τους μας οδηγεί στό αντίθετο συμπέρασμα. (Βλ. καί σχόλια στ.
291, 296 καί passim). - υόει: Σούδα: ""Υδος: τό ϋδωρ. Ή δοτική ϋδει".
'Υποθέτω πώς ή δοτική αντλείται άπό τόν 'Ησίοδο, όπου μόνο απαντάται
("Εργ. 61), ή άπό τή Σούδα.

201. λέξατο: Κατά νόημα μετάφραση τοϋ "abstulit". Τό ρήμα λέγομαι, μέ τή

σημασία πού χρησιμοποιείται έδώ, είναι συχνό στον "Ομηρο (δ 305, ρ 102,
τ 595 καί passim). Σημειώνω μέ τήν ευκαιρία οτι τό "conjux" τοΰ λατινι­
κού κειμένου τό διόρθωσα σέ "conjunx", εφόσον ή 'ίδια διόρθωση έγινε από
τόν Τριβιζάνο στό στ. 81 τοϋ έντυπου.

202. δρόμον έχτελέει; Πρβλ. κ 41 "όμήν όδόν έκτελέσαντες".

204. Ίδαι'ους ... οΰρεσ': Πρβλ. co ομηρικό "Ίδαίων ορέων" (θ 170, 410,
Μ 19 καί passim, Α.G. XVI, 166, 1 "Ίδαίοισιν έν οΰρεσιν". - εϋδευν ...
έν άγχαλι'συν: Πρβλ. Χ 503 "εΰδεσκ'... έν άνκαλίδεσσι τιθήνης".

205. προφερε'στερον είναι: Πρβλ. γιά τήν αιτιατική τοϋ συγκριτικού καί
τήν απόδοση του μέλλοντος μέ απαρέμφατο ένεστώτος θ 221 "των δ'άλλων έ-
μέ φημι πολύ προφερέστερον είναι".

207. εκλαμπρα (= clara): 'Επίταση του νοήματος. Τό επίθετο είναι μετα­

γενέστερο. Πρβλ. σχόλια Ά ρ . Φαιν. 169 "εκλαμπρον νελάν" ('Αθηναίος 4,
158d),Σοφία Σολομ. ιζ', 5 "άστρων έκλαμπροι φλόγες" κ.ά.

208. τροπε'ων: 'Αθησαύριστος τύπος. "Απαξ στην Ίλιάδα (Σ 224) ό παρατα­

τικός "τρόπεον". Συχνά ό Τριβιζάνος μέ βάση μαρτυρούμενους τύπους σχη-
 173
ματίζει νέους (π.χ. "αων" (στ. 125), "στευθήναι" (στ. 15) κ.ά.). - έχυ-
ράς: Γιά τήν ετυμολογική συγγένεια του ουσιαστικού προς τό "socer" 3λ.
FPJSI< , τόμ. 1, σ. 478.

209. πενθερον ου ιιτεΰναε: Μέ τή μετάφραση χάνεται ή ποιητική εικόνα του

λατινικού κειμένου "soceri de caede cruentus". -άκφύε: 'Ησύχιος: "απ-
φύς' ό πατήρ", Ευστάθιος (Ίλ.565,27):"... ό μέν τοι άπφύς παρά θεοκρίτω
πατρός κλήσις, ην βρέφος αν προσείποι πατέρα τόν, άφ'οΰ εφυ'". Βλ. και
Σούδα,λ. Ό τύπος έχει αντληθεί άπό τόν Θεόκριτο, πού γνωρίζουμε ότι τόν
είχε μελετήσει ό Τριβιζάνος. (Βλ. σχόλια στ. 176 και έπιγρ. 5 ) . Πρβλ.
Είδ, 15, 13 "ού λέγει άπφύν", αΰτ. στ. 14 "καλός άπφύς", αύτ. στ. 15 "άπ­
φύς μάν τήνος" (έκδ. UILAÎIOWITZ - IIOLLLÎIÛORFF, Bucci ici Graeci, 'Οξφόρδη
1910).

210. Μυρτψον ... ιελαγος (= Hyptoas aquas): Πρβλ. "Αιγαίον πόντον" τοϋ
στ. 116 καί σχόλιο. - άμιιλακυτι: Τό ουσιαστικό δέν αποδίδει τό λατινικό
"•crimine" ('Ησύχιος: "άμπλακίησιν' άμαρτήμασιν")' αντιστοιχεί στό er-
ror, ένώ έδω δηλώνεται ό φόνος, τό αίμα. Πρβλ. LOERS (σ. 410) καί μετάφρ.
Πλανούδη: "... καί ας αν έν αϊματ ι τό Μυρτωον ϋδωρ διασημαίvoi".

211-212. "Οπως συμβαίνει πολύ συχνά, καί τό δίστιχο αυτό αποδίδεται μέ

αρκετή ελευθερία. 'Εκτός από τή μεταβολή της συντάξεως από παθητική σέ
ενεργητική, τό "captantur" μεταφράζεται μέ περίφραση ( "Ιμερος ισχει")καί
προστίθεται τό "μέγας", ένώ τά "in unda Stygia" καί "in medi is aquis"
μέ τό "νηχόμενος Στύγιον" (συνθετική απόδοση). - ύ'ρεροε ύ'σχευ: Πρβλ. τήν
ανάλογη ομηρική περίφραση "δέος ϊσχει" (Ε 812, 817, Ν 224). - Στύ-,υον:
Τό ούσιαστικοποιημένο επίθετο (αντί "Στύγιον ϋδωρ") είναι συχνό κυρίως
στους τραγικούς, άπό τους όποιους πιθανότατα είναι παρμένο.

216. χρωτός έκκυρόμενοε: Πρβλ. γιά τή μετοχή (αντί "έπαυρισκόμενος" ή

"έπαυρών") A.G. VII, 384, 4 "κυλίκων πλείστον έπαυρομένη".Ή σύνταξη του
ρήματος μέ γενική είναι ήδη ομηρική (Α 410 καί passim)^ ελεύθερη όμως α­
πόδοση του "amplexu perfruiturque" φαίνεται ειδικότερα επηρεασμένη άπό
τό Λ 573". "πώρος χρόα λευκόν έπαυρεΐν".

217. όέρχω: Ό ένερνητικός τύπος υπάρχει μόνο στον 'Ησύχιο ("δέρκειν'

βλέπειν, όραν", "δέρκων' βλέπων, ορών"), άπ' όπου ίσως έχει άνιληθεΐ.
-Λΐίΐτόε προτεθεύσηε:Πρβλ. Ήροδ. 1, 133 "δαΤτα ... προτίθεσθαι". Ό "Ο­
μηρος χρησιμοποιεί τήν έκφραση "δαϊτα τίθεμαι" (Η 475, ρ 269 καί pas­
sim) ή "δαϊτα δαίνυμαι" (Ω 802, υ 280 καί passim). Τό δίστιχο 217-218
174
μεταφράζεται μέ ακρίβεια, έκτος από τό "laedant",rtou γιό λόγους μετρι­
κούς δέν αποδόθηκε όπως τό απέδωσε ό Πλανούδης, μέ δυνητική ευκτική ("αν
με λυποΐεν").

220. οί'νου ... θεμενου: Μεταφράζεται κατά λέξη τό "posito mero", ή έκ­
φραση όμως είναι αδόκιμη (Πλανούδης: "προκειμένου του οίνου").

221. ξεινοσύνης: φ 35. - άγελαϋον: 'Ησύχιος "άγελαίου" δημώδους". Σούδα:

"... Των άγελαιων έοικεν ανθρώπων είναι ό τοιούτος. 'Αντί των ευτελών".
Τό ακριβώς αντίστοιχο του "rusticus" είναι τό "άγροικος" (έτσι ό Πλα­
νούδης), υποθέτω όμως ότι χρησιμοποιείται τό "άγελαϊον", για νά δοθεί
περισσότερο χρώμα στή μετάφραση, εφόσον έτσι θίγεται καίρια ή βασιλική
ιδιότητα του Μενελάου. (Πρβλ. και Πλάτ. Πολιτικός 268α "άγελαιων ανθρώ­
πων", όπου τό επίθετο χρησιμοποιείται σέ αντίθεση προς τό "αρχόντων").

223. 'Ρηγυυμυ: Γιά τή χρήση του ενεργητικού ρήματος μέ σημασία αμετάβα­

τη πρβλ. Σοφ. οτ 1076, Αίσχ. Πέ. 433 κ.ά.

224. αψε': Πρβλ. στ. 168.

225. άπόψοφα (= θορυβώδη): Νεόπλαστος τύπος άπό τό ρήμα άποψοφώ. "Ισως

ό μεταφραστής επηρεάστηκε από τόν Θεόφραστο, στον όποιο τό ρήμα έχει τή
σημασία Θορυβώ (Θεοφρ. Περί σημείων 40 "φωνή έν λιμένι άποψοφοϋσα"),για­
τί ή συνήθης σημασία του είναι αυτή πού μας δίνει ή Σούδα: "άποψοφεϊν:
τό πέρδεσθαι εύσχήμως λέγων". Πρβλ. Άριστοτ. Περί τά ζώα ίστορίαι 9, 49
""Ιδιον δ' ένίοις συμβαίνει των όρνιθίων τό άποψοφεϊν, οίον και ταϊς τρυ-
γόσιν". 'Οπωσδήποτε τό επίθετο, ώς συνοδευτικό του "φιλήματα",είναι κα-
κόζηλο.

226. ιροϋθην: Δέν μαρτυρεϊται σέ κείμενα ό τύπος αυτός, πού είναι αρχαι­
ότερος του προϋθηκα και προϋποθέτει άόρ. β' εθην. Άπό τά σύνθετα σώζε­
ται μόνο σέ βοιωτική επιγραφή αόριστος "άνέθε".(Βλ. FRISK,τόμ. 2,σ.898).
"Οπως μας πληροφορεί ό Ήρωδιανός (Περί των εις -μι, II, 15 -16 (LENTZ,
τόμ. 2, σ.838)),"... τά ενικά οίον εθην,εδων, ην οΰχ ευρίσκεται έν χρή­
σει". Τό άτι ό Τριβιζάνος χρησιμοποιεί τύπους αρχαϊκούς (πρβλ. στ. 92
"προσέθπ"), πού είχαν εκλείψει πρό πολλού στην αρχαία ελληνική γλώσσα,
δείχνει αναμφίβολα οτι είχε μελετήσει αρχαίους γραμματικούς και λεξικο­
γράφους. - προΰθην ό'μμασ' : Τό προτίθημι (μέ τή σημασία πού υπάρχει έδώ)
συντάσσεται μέ γενική. Πρβλ. π.χ. Εύρ. IT 12V8 "πέπλον ομμάτων προθέ-
σθαι".
 175
227. στεγανώτερον: 'Ησύχιος: "στεγανόν . . . στενόν δέ ή πυκνόν. σφικτόν.
συνεχές".

228. άλδαυ'νευ τ ' οκνω ή βο'συς: Τό " ά λ δ α ί ν ε ι " αποδίδει ακριβώς τό "cre-
seit"('Ησύχιος: " ά λ δ α ί ν ε ι ' α ϋ ξ ε ι . από της άλσεως, ο εστίν της αυξήσεως"),
ή δοτική ομως "οκνω" δέν αποδίδει τό " i n v i t o l e n t u s " ('Ησύχιος: "οκνος*
είδος ερωδιού, καί φόβος"). Βλ. LOERS, Ο. 412: " . . . invito lentus, qui
d i f f i c u l t e r et cum nausea manditur atque g l u t i t u r , et prae f a s t i d i o cre­
scere v i d e t u r " . T ó ουσιαστικό οκνος μπορεί νά χρησιμοποιηθεί μέ τή σημα­
σία της βραδύτητας - μέ την οποία προφανώς τό χρησιμοποιεί ό Τριβιζάνος
— πού ο φ ε ί λ ε τ α ι όμως σέ φόβο, ό χ ι σέ σιχασιά, όπως εδώ. Πρόκειται λοι­
πόν γ ι ά αδόκιμη χρήση.

Ό σύνδεσμος cum, πού επαναλαμβάνεται σέ 4 στίχους από τόν Όβίδιο

(221, 224, 225, 227), αποδίδεται αντίστοιχα άπό τόν μεταφραστή μέ τά ο-
τ ε , ε ΰ τ ε , ε ΰ τ ε , ο τ ε , πράγμα πού δ ε ί χ ν ε ι τή φροντίδα του νά αποφύγει τή
μονοτονία (στό στ. 230 χρησιμοποιεί τό "ήμος"), αλλά καί αίσθηση συμμε­
τρίας.

229-230."Οπως παρατηρεί ό PRZYCHOCKI (σ.39),τό δ ί σ τ ι χ ο δέν μεταφράζεται

μέ απόλυτη α κ ρ ί β ε ι α . Τό "lasciva" σημαίνει "ναζιάρα,προκλητική" καί ό χ ι
"άμειδής", πού αντιφάσκει μέ τό νόημα του επόμενου στίχου."Ισως ό Τριβι-
ζάνος εκλαμβάνει - ε ί τ ε άπό σύγχυση ε ί τ ε συνειδητά (τό πιθανότερο)-τό α­
τού επιθέτου ώς έπιτατικό."Ασχετα όμως άπ'αΰτό, ή μεταβολή του κλητικού
" l a s c i v a " σέ απλό έπιρρηματικό κατηγορούμενο οπωσδήποτε μειώνει τή ζωη­
ρότητα του λ α τ ι ν ι κ ο ύ κειμένου.

232. έν δέ πυρύ π'ύρ κέλεν: Παρηχηση τοΰ π,. Ή σειρά των πτώσεων κατά τήν
επανάληψη του ουσιαστικού ("πυρί πύρ") δ ε ί χ ν ε ι επίδραση τής 'Ανθολογίας
(A.G. V I I , 396, 5 "καί πυρί πύρ ήλεγξαν", IX, 449, 1 "Τις πυρί πύρ έδά-
μασσε;", XVI, 197, 2 "Τις πυρί πύρ καί δόλον ε ϊ λ ε δόλω;".

23J. δε'ρχω: Πρβλ. στ. 217.

234. έμόν ... ó'uua (= oculos tneos): Συνεκδοχή συνηθισμένη κυρίως στους
τραγικούς (Εύρ. Ή ρ . Μαιν. 931, Άνδρ. 1064, Σοφ. Τραχ. 272 κ.ά.).

235. μου αχός εστί: Πρβλ. Ε 759 "έμοί δ' άχος", Δ 169 "αλλά μου... αχός...
εσσεται" κ.ά.

239. μυθεΰμ': Συνθετική απόδοση τοΰ "verba damus"."0nuç καί σέ άλλα ση­
μεία, ό πληθυντικός, πού ό Πάρης χρησιμοποιεί σποραδικά στη διήγηση του,
176
μεταφράζεται μέ ενικό, μέ αποτέλεσμα νά επιτυγχάνεται μεγαλύτερη ομοιο­
γένεια ϋφους αλλά και ή απαραίτητη -στό είδος της επιστολής -οικειότητα.

2 m . χάςον δακρύων ΰπο μάσταχ' όπύσσω: Πρόκειται γιά σύνταξη ιδιόρρυθ­

μη, χαρακτηριστική της ελευθερίας μέ την όποια ό μεταφραστής αξιοποιεί
τά αρχαία κείμενα. Τό ύποχάζω μόνο στή μέση φωνή μαρτυρεΐται (μέ τμή-
ση (Δ 497, 0 574) ή χωρίς τμήση (Άπολλ. Ρόδ. 1, 1101)), ένώ τό όπίσ-
σω συνοδεύει μόνο τό χάζομαι (Ε 701-2, Σ 160 κλπ.). Γιά τή σύνταξη μέ
αιτιατική και γενική πρβλ. Λ 333-334 "τους ... θυμού και ψυχής κεκαδών",
φ 153-154,170-171 ".. .άριστήας κεκαδήσει [θυμού καί ψυχής". Τό νόημα της
μεταφράσεως πρέπει νά είναι: "στερούσα άπό τά δάκρυα τό πρόσωπο μου",
δηλ. "απομάκρυνα τά δάκρυα από τό πρόσωπο μου".

244. τεοϋς κάλλεσυν: Μεταφράζει κατά νόημα, άλλα ορθότερα άπό τόν Πλα­
νούδη ("προς τήν σήν όψιν"). Πρβλ. L O E R S , σ. 413: "ad vultus: Intel 1 ige
ad, formam, ad pulchritudinem tuam...". Ό πληθυντικός "κάλλη" αντί "κάλ­
λος" συνήθης. Πρβλ. Αίσχ. Άγαμ. 923, A.G. IX, 363, 15 κ.ά.

245. πλαστώς θ'ύπο'ληψιν έποίευν: Σούδα: "ύπόληψις: νόησις,άντίπραξις...".

Τό νόημα της μεταφράσεως του στίχου πρέπει νά είναι: " Τόν εαυτόν μου
πρόδιδα, άλλα προσπαθούσα νά δημιουργήσω άλλη εντύπωση".

247-248. Τό δίστιχο μεταφράζεται πιστά,είναι ομως χαρακτηριστική της συ­

νήθειας του Τριβιζάνου νά μεταβάλλει τή φυσική σειρά των λέξεων ή θέση
του "ρήμασι τοϊσδε", πού θά μπορούσε νά θεωρηθεί ώς ποιητικό αίτιο στό
"πέπλασται", αν δέν υπήρχε τό πρωτότυπο (πού μας αναγκάζει νά χρησιμο­
ποιήσουμε κόμμα μετά τό "πέπλασται" καί πριν άπό τό "μέθη"). - έφάιαξ:
Ή λέξη απαντάται στην 'Ay. Γραφή ('Ρωμ. στ', 10, Έ β ρ . ζ', 27 κλπ.)—ά­
πό τήν οποία πιθανώς προέρχεται— καί άπαξ στον κωμικό Εϋπολη (στ. 175).

249. πρόδοτ'(α): Τό επίθετο είναι συχνό κυρίως στον Σοφοκλή ( Ή λ . 126,

208, 1074 καί passim).

250. παράδυσυν: Άντίαιοιχο τοϋ λατινικού "aditum" είναι τό "είσοδον"

(Πλανούδης: "δίοδον"). Τό "παράδυσις" σημαίνει "παρείσδυσις", ιό νά εισ­
δύσει κανείς κάπου κρυφά. (Βλ. LIDDELL - SCOTT,λ.). "Ισως ή έκφραση "πα-
ράδυσιν έδον", αν δέν πρόκειται γιά απλή σύμπτωση, είναι μετάπλαση άνά-
λονου χωρίου των '"Ηθικών" του Πλουτάρχου (Συμποσιακών Η', 727α): "πα­
ραδόσεις διδώμεν". Ή μετάφραση μέ τό ουσιαστικό αυτό κερδίζει σέ ποιη­
τικό χρώμα, χαρακτηρίζοντας τις ματιές του Πάρη "κλεφτές". - έ'δον: ψ 9,
Ή σ . θεογ. 30.
 177
251. άργέστερα: 'Αθησαύριστος τύπος, πού σχηματίζεται - μέ 3άση τό επί­
θετο αργής — αναλογικά προς τό συγκριτικό βαθμό των εις -ης σιγμολήκιων
επιθέτων, -λευκού: Προσθήκη πού καλύπτει τις ανάγκες του μέτρου, δεδο­
μένου μάλιστα οτι τό "puris" από άντιγραφικό σφάλμα παραλείφθηκε στό
χειρόγραφο και έμεινε αμετάφραστο. Στό έντυπο έχει περιληφθεί, χωρίς ό­
μως μεταβολή στην αρχική μετάφραση.

253. θάμβος έχει με: Πρβλ. στ. 67, 133 και σχόλια. - κηλυκα (= κύλικα):
"Αν δέν πρόκειται γιά ορθογραφικό λάθος,ό τύπος χρησιμοποιείται έδώ γιά
λόγους μετρικούς. Πρβλ. τό "μάντης" του στ. 49,

254. χειρών εκπίπτει: Σκόπιμα χρησιμοποιείται ή έκφραση αυτή (αντί του

"δακτύλων εκπίπτει") κ επειδή είναι πλησιέστερη στην ομηρική διατύπωση.
Πρβλ. ξ 34 "... σκϋτος δέ οι έκπεσε χειρός", χ 17 "... δέπας δέ οι έκ­
πεσε χειρός" κ.α. — κοχλιο'εσσα: Νεόπλαστο επίθετο αντί "κοχλιοειδής".

256. εχμασσον: Ποιητική απόδοση του "tuli". Ό παρατατικός ορθότερος

άπό τόν αόριστο ("ίίρπασα") του Πλανούδη, εφόσον στό δίστιχο 255-256 δη­
λώνεται από τόν Όβίδιο επανάληψη στό παρελθόν. (Πρβλ. FISCHER, σσ. 88-
89). — χείλεος: Συνεκδοχή (αντί "στόματος").

257. έρωτας δηναιοός ('Ησύχιος: "δηναιόν* πολυχρόνιον, άρχαϊον"): Πρβλ.

τις ανάλογες εκφράσεις τοϋ Αισχύλου "δηναιών θρόνων" (Προμ. 912)και "τι-
μάν δαναίον"(Εύμ. 845 και 879), όπου τό επίθετο έχει τη σημασία τοΰ πα­
λαιός, αρχαίος.

258. κρυπτάδυα: Σπάνια λέξη πού απαντάται στον Αισχύλο (Χο. 946), στον
['Ορφέα] (Λιθ. 44) και στον "Ομηρο (Α 542, Ζ 161).

260. μειλίχιους ... ετιεσσιν: Κ 542,τ 415 και passim, -μετιειν: Πρβλ. στ.
104 και σχόλιο. - θύρα ο ς .. .' ελον: "Εκφραση νεόπλαστη -αναλογικά προς
τό "αίρεϊν γραφήν" ή "δίκην"— πού χρησιμοποιείται μέ τή σημασία του "έ­
λαβα Θάρρρς".

262. προσκιτνοΰντι (= προσπίπτοντι) : Ό τύπος αυτός,πού προϋποθέτει ρή­

μα πιτνώ (βλ. γιά τή σχέση τοΰ πίπτω και πιτνώ EM 673, 36 και LIDDELL-
SCOTT), δείχνει ότι ό Τριβιζάνος έχει επηρεαστεί άπό παλαιούς σχολια­
στές και γραμματικούς. Τό ρήμα π.χ. προσπίτνω του Αισχύλου (Πέ. 152)
ό Τρικλίνιος τό παραδίδει ως "προσπίτνω δη" (ό "Αγγλος φιλόλογος POFSON
διορθώνει σέ "προσπιτνώμεν"). Βλ. ι;. ITALIE, Index Aeschyleus, Λέιντεν
1964, σ. 264β.
178
263. αθάνατου: Και' έννοια απόδοση του "dii". - σ ' αεθλον ... θησειαν:
Πρβλ. Ψ 262-263 "... άγλά' αεθλα | θήκε γυναίκα αγεσθαι".

265. έπιτύμια: Σούδα: "έπιτίμια: οι μισθοί. Σοφοκλής' νενοΰ πρόφρων ή-

μΐν αρωγός τώνδε των βουλευμάτων και δεΐξον άνθρώποισι τάπιτίμια.τουτέ-
στι τους μισθούς" <Σοφ. Ή λ . 1380-82>. Αΰτ. "έπιτίμια: Τά έπί τιμή τίνος
γιγνόμενα. Άλλ' εστ' Όρέστου ταύτα τάπιτίμια" <Σοφ. Ή λ . 915>. Πιθα­
νότατα,ό Τριβιζάνος αντλεί τή λέξη από τόν Σοφοκλή, έχοντας υπόψη του καί
τήν ερμηνεία της Σούδας, καί δεν επηρεάζεται από τή σημασία της λέξεως
στην εκκλησιαστική ορολογία καί στον 'Ησύχιο: "έπιτίμιον" τιμωρία". Φυ­
σικά, θά είχε δει στό στ. 915 της "Ηλέκτρας" γραφή "τάπιτίμια" καί οχι
"τάπιτύμβια" τών σημερινών εκδόσεων, πού είναι διόρθωση του D^dorf.
--δρασμοϋ: Λανθασμένη μετάφραση του "cursus". 'Ησύχιος: "δρασμός" φυγή",
αύτ. "δρασμώ φυγείν' δραπετεύειν".'Ασφαλώς,τό δρασμός θεωρείται ώς ταυ­
τόσημο μέ τό δρόμος, επειδή οι λέξεις είναι όμόρριζες.(Πρβλ. ι.ΣΤAMATA-
ΚΟΥ, Λεξικόν της 'Αρχαίας 'Ελληνικής, λ. δραμεΐν καί άποδιδράσκω).Για νά
αποφευχθεί λοιπόν ή επανάληψη της 'ίδιας λέξεως,μεταφράζεται τό "cursus"
του στ. 265 μέ τό "δρασμου", ένώ τό "cursu" του στ. 266 μέ τό "δρόμω".

266. υπερείχε: Γιά τή μετάφραση του ύπερσυντελίκου "vicerat" μέ παρατα­

τικό πρβλ. καί μετάφρ. Πλανούδη: "τω οίκείω δρόμω ... πρόσθεν ένίκα'ΪΈχω
τη γνώμη πώς ή χρήση έδώ του παρατατικού δέν οφείλεται μόνο σέ μετρι­
κούς λόγους, άλλα καί στή γνώση ότι συχνά ό παρατατικός αντικαθιστά τόν
ύπερσυντέλικο.

267-68. αν . .. προσήλθες: Ή δυνητική οριστική αντιστοιχεί στό "ve­

nires" καί οχι στό "venies", μέ τό όποιο ό Όβίδιος εκφράζει τή βεβαιό­
τητα γιά τό μέλλον. Βλ. ότι μεταξύ τών δύο προσδιορισμών του λατινικού
κειμένου (per urbes - in sinus) δέν υπάρχει ακριβής αντιστοιχία (ό στ.
267 αθετείται από τους νεώτερους έκδοτες, ζήτημα γιά τό όποιο βλ.LOERS,
σ. 415), πράγμα πού αναγκάζει τόν Τριβιζάνο νά μεταφράσει τό "venies per
urbes" μέ τό "πόλεις προσ-ήλθες" (εις τόπον κίνησις), ευθυγραμμίζοντας
έτσι τους προσδιορισμούς τών δύο στίχων (προς πόλεις-ώς κόλπους). Βλ.
επίσης τήν προσεκτική επιλογή της προθέσεως "ώς", εφόσον μέ τόν προσδι­
ορισμό "in Phrygios sinus" δηλώνεται ή κίνηση προς πρόσωπο καί όχι προς
τόπο. —οΰνομα'ός (= Hippodamia) : Άντονομασία. Ό Τριβιζάνος σπάνια με­
ταφράζει μηχανικά καί κατά λέξη. "Οπως καί σέ άλλους στίχους, χρησιμο­
ποιεί έδώ ελληνική λέξη (πατρωνυμικό) ισοδύναμη της λατινικής, πού προ-
 179
φανώς διευκολύνει και τή μετρική κατασκευή του στίχου. Φαίνεται έξαλλου
οτι ννωρίζει τό μύθο γ LO τήν 'Ιπποδάμεια. Βλ. και στο στίχο αυτόν τή
διαταραχή της σειράς τών λέξεων.

269. ί'φθυμοε: 'Αντί τοϋ άγριος ή δεινός (έτσι ό Πλανούδης) προτιμά

νά χρησιμοποιήσει γνωστή ομηρική λέξη. - ηξε: Πρβλ. ψ 392 "ϊττπειονδέ οι
ήξε Θεά ζυνόν". Οί μετά τόν "Ομηρο συγνραφεΐς προτιμούν τό κατάγνυμι.

270. Ή μετάφραση του στίχου τελείως ελεύθερη. τήκεται ... σξί ποθΐί: Τό
ρήμα (3λ. γι' αυτό τό σχόλιο της M E S C H I N I , σ. 121) εχω τή γνώμη ότι αν­
τλείται από τήν 'Ανθολογία, όπου συχνά χρησιμοποιείται γιά τήν έκφραση
του ερωτικού πόθου. Βλ. A.G. V, 259 (258), 7-8. 260, 1 και passim. - otj
ποθη: Τ 321.

271. αν ... μέγα .,. έφαάνθη: Ή έκφραση αναλογικά προς τά ομηρικά "μέ­
γα ιαχον", "μένα δ' εϋξατο", "μέγα πάντων ήνασσε" κλπ. Γιά τό ρημ. τύπο
"έφαάνθη" πρβλ. Άπολλ. Ρόδ. 2, 449. 3, 956. 4, 1711. (Στον "Ομηρο ό τύ­
πος άναύξητος: "φαάνθη" (Ρ 650)). -θεσμούς: 'Ορθή ή προτίμηση τοΰ ου­
σιαστικού αύτοϋ αντί "νόμοις" (Πλανούδης: "διά τώνδε τών νόμων"), εφό­
σον στό στ. 263 μετέφρασε "αεθλον ... θήσειαν". Μέ αυτήν έξαλλου τή ση­
μασία υπάρχει τό ούσ. "leges" στό στίχο τοΰ Όβιδίου. (Βλ. PALMER,O. 390
και 445).

272. πραγματυ'ην (αντί πραγματει'αν) : Ό τύπος αυτός σχηματίζεται αναλο­

γικά προς τά λοιπά σέ -ύ]_ ουσιαστικά της 'Ιωνικής. Πρβλ. στ. 52 "εΰγε-
νίης", στ. 60 "άτρεκίη" κλπ. - σ ε : Κανονικά θά έπρεπε ή αντωνυμία "te-
(que)" τοΰ λατινικού κειμένου νά αποδοθεί μέ τήν αύτοπαθή "σαυτήν" (ετσί
ό Πλανούδης), ίσως όμως ό Τριβιζάνος δέν ννώριζε ότι οί προσωπικές αν­
τωνυμίες της λατινικής έχουν και σημασία αύτοπαθών ή, τό πιθανότερο, συ­
νειδητά χρησιμοποιεί τήν όντων, σέ μέ σημασία αύτοπαθοΰς.

273. άργέτι χούρη: A.G.V,254 (253),1 (Π.Σιλεντ. ).Ό PRZYCHOCKI (σ.44) έ­

χει επισημάνει τήν πηγή της εκφράσεως.

274. ποσσΰν ... τιερυφύς·· 'Ονομαστική απόλυτη (αντί περιφύντι). Σούδα:

"περιφύς: περιπλακείς". Γιά τή σύνταξη μέ δοτική πρβλ. τ 416 "μήτηρ δ'
Άμφιθέη μητρός περιφϋσ' Όδυσήι".

275-76. γνωτών: Μέ τή σημασία τοΰ αδελφός τό ουσιαστικό είναι συνηθι­

σμένο στον "Ομηρο (Ρ 35, Χ 234 και passim). - αξι,οε εϊης... ει ούκ επλεο:
'Αδόκιμος ό υποθετικός λόγος και-γιά τήν εκφορά της αποδόσεως και γιά
τήν άρνηση στην υπόθεση.
180
277. παρακου'τυος: 'Αδόκιμος τύπος αντί του παρακοίτης (Ζ 430) ή πα-
ράκοιτος. (Πρβλ. Διόδ. 5, 32, 7 "παρακοίτοις συγκυλίεσθαι" (εκδ. G. DIN-
DORF, Λειψία 1827). — αψ ανακάμψω: Πρβλ. τά ανάλογα ομηρικά "αφ ώσασθαι"
(Μ 420), "αψ ίέναι" (ο 214) κλπ.

278. δύσομαυ ... χθόνα: Πρβλ. Ζ 411 "χθόνα δύμεναι".

279-280. ούδ' άκρα πεπαρμένα ... | στηθεα:Χάρη στό επίθετο "άκρα" αποδε­
σμεύεται μέ επιτυχία τό νόημα του "non summa pectora": οϋτε επιφανειακά
διαπεράστηκε τό στήθος άπό τό βέλος, -τόξους: Συνεκδοχή (αντί βέλεσι).
- όστε'ων: Τό μέτρο δέν απαιτούσε εδώ άσυναίρετη γενική (οπωσδήποτε πρέ­
πει νά γίνει συνίζηση), ό τύπος όμως χρησιμοποιείται, γιατί είναι κατ'
εξοχήν ποιητικός. Πρβλ. Εύρ. Τρω. 1177, οπού επίσης, χωρίς νά υπάρχει
μετρική ανάγκη, γράφεται "όστέων" (LIDDELL - S C O T T ) .

281-282. παρηναυ: Ό τύπος αυτός υπάρχει μόνο στή Σούδα ("παρήναι δέ κεν-
τ-ηθήναι") και στό λεξικό του Ζωναρά ("παρήναι δέ αντί του σουβλισθήναι").
Πιθανότατα αντλείται άπό τή Σούδα. Τό δίστιχο είναι εξαιρετικά δυσνόη­
το, επειδή ή όλη συντακτική δομή είναι ανώμαλη. Διόρθωσα τό ετυμον σέ
έτυμος, οπότε οί στίχοι μπορούν, νομίζω, νά μεταφραστούν ώς έξης: "Σ'αύ-
τό, ότι δηλ. κεντήθηκα μέ ουράνιο βέλος, ή αδελφή μου πού μου έδωσε τό
χρησμό, όπως θυμούμαι, βγήκε αληθινή". Φυσικά, τό θηλυκό του ετυμος εί­
ναι έτύμη, βλ. όμως ότι ό Τριβιζάνος χρησιμοποιεί τό αρσενικό των επι­
θέτων αντί τοΰ θηλυκού (στ. 70, 128, 172, 191, 275, 358).

283. φεύδεο ... άθερύςευν: Πρβλ. A.G. IX, 312, 1 "φείδεο κόπτειν", Εύρ.
Ό ρ . 393 "φείδου ... λέγειν κακά", Ί α ν . Λάσκ. έπιγρ. 45,15 "φείδεο πέμ-
πειν". Βλ. και σχόλιο της M E S C H I N I , σ. 160. Τό "satis" τοΰ λατινικού κει­
μένου (αντί τοΰ "fatis") δέν αποδόθηκε, εφόσον δέν είναι δυνατό νά συ­
σχετιστεί νοηματικά μέ τό "datum amorem". Πρβλ. και σ.66,σημ. 51. - φο-
λύης: Μέ τή σημασία τοΰ έρωτα τό ουσιαστικό μόνο σέ μεταγενέστερα κεί­
μενα απαντάται (π.χ. Παροιμ. ε', 19. Πρβλ. Έρωτόκρ. Α 1100 "νά θυμούμαι
τσί φίλιας", αύτ. 1724 "στ' απομεινάρια τσί φίλιας" κλπ. Βλ. ΞΑΝΘΟΥΔΙ-
ΔΟΥ, Έρωτόκριτος, Γλωσσ. σ. 724). Είναι φανερό ότι συσχετίζεται σημα­
σιολογικά μέ τό ρήμα φιλώ και μέ τό ουσιαστικό φιλότης, πού έχουν και
ερωτική σημασία στά αρχαία κείμενα. (Πρβλ. στ. 317 "σοι με προσήνε φι-
λεΰντα" (= ad te deduxi amantem)) .

285. ακρίτα: 'Ησύχιος: "άκριτα' άτέλεστα. άκορύφωτα. πολλά, μή αριθμού-

μένα". Μέ τή σημασία τοΰ πολλά, αναρίθμητα τό επίθετο απαντάται σέ με-
 181
ταγενέστερους συγγραφείς κυρίως. Πρβλ. π.χ. Όππ. Άλιευτ. 1,80 "μυρία μέν
δή φϋλα και άκριτα". - ΰκοδύνευ: Σούδα: "ύπέδυ; ύπεισήλθεν". Τό ρίϊμα συ­
χνό στην αρχαία ποίηση. Πρβλ. Αίσχ. Εύμ. 842-43, 875-76 "Τις μ' υποδύε­
ται πλευράς, <τίς> όδύνα | θυμόν;",κ 398 "πάσιν δ' ίμερόεις ύπέδυ γόος"
l!
κ.ά. —κείνα ώς δ' αν τ' όαρυ'σσαι: Κατά νόημα απόδοση του ufc coram plu-
ra loquamur". Τό όαρί,ζω συχνό στον "Ομηρο γιά τή δήλωση της ερωτικής συ­
νομιλίας (Ζ 516, Χ 128- και passim).
288. σώφρων: "Οπως σημειώνει ό PRZYCHOCKI (σ. 39), λανθασμένα αποδίδε­
ται τό "casta" στην 'Ελένη, ένώ είναι προσδιορισμός του "jura".

289. άφρονα: 'Επιτυχημένη ή μετάφραση τού "rustica", γιατί ή επόμενη νοη­

ματική βαθμίδα τοΰ "αφελής" είναι ασφαλώς τό "άφρων" (ανόητος). Πρβλ.
μετάφρ. στην έκδ. BOPNEQUE, σ. 110: "Ah! trop simple -pour ne pas di­
re: trop na'ive - Hélène!". Ή κατά λέξη μετάφραση του Πλανούδη ("ίνα μή
φαίην αγροικοτάτη")δέν αποδίδει, νομίζω, ακριβέστερα τήν πρόθεση υοΰ
Ό β ιδίου.

290. ύστερεειν: Μόνο του τό απαρέμφατο, χωρίς τό δυνητικό αν,δέν αποδί­

δει τό "posse carere". Ό Όβίδιος έδώ θέλει νά πει: "Τό πρόσωπο αυτό
δέν μπορεί νά μείνει μακριά από τήν αμαρτία"*δηλ. "ή ομορφιά σου ανα­
γκαστικά οέ οδηγεί στην αμαρτία".Πρβλ. και ιήν ερμηνεία της FISCHER (σ.
92): "... bei ihrer Schönheit Kann sie von Schuld gar nicht frei blei-
ben". Πλανούδης: "ταύτην σοι τήν όψιν οϊει δύνασθαι απηλλάχθαι κατηγο­
ρίας;" - χροότα (= faciem): 'Ησύχιος: "χρόα' τό σώμα. ή τόν χρώτα". Ή
συνεξέταση των στ. 291 και 29& της μεταφράσεοις μας εμποδίζει νά δεχθούμε
δτι έδώ τό ουσιαστικό λαμβάνεται μέ ιή σημασία του σώματος. Μάλλον χρη­
σιμοποιείσαι μέ τή (συνεκδοχική) σημασία τοΰ οψις, μορφή.

291. τόν: Έ δ ώ ύς δεικτική αντωνυμία κατά παράλειψη του "χρώτα".-άτε'ρα-

μνον: 'Ησύχιος: "τό μή ενδίδουν, σκληρόν". Ιό ουδέτερο τοΰ επιθέτου δι­
καιολογείται, μόνο αν δεχθούμε ότι ό μεταφραστής είχε στό νου του τό ο­
μηρικό "κήρ άτέραμνον" (ψ 167), άλλα παρέλειψε τό ουσιαστικό. (Πρβλ.στ.
10 "ήμέτερον"). Σύμφωνα μέ τά παραπάνω, ή κατά λέξη απόδοση του ελληνι­
κού στίχου πρέπει νά είναι: ""Η αυτήν (δηλ. τήν όψη σου) πρέπει νά με­
ταβάλεις ή αυτήν έδώ (δηλ. τήν ψυχή σου) πρέπει νά έχεις σκληρή" (τό
τ'(ε) είναι "σφήνα" χάρη του μέτρου). Πρβλ. μετάφραση Πλανούδη (επίσης
λανθασμένη ώς προς τό β' ήμιστίχιο): "ανάγκη γάρ ή σε τήν όψιν μεταβα-
λείν ή <μή> άμείλικτον είναι". (Τό μόριο "μή" είναι προσθήκη τοΰ PALÌIER.
182
Βλ. τό κρ. ύπ. της εκδόσεως του, σ. 239. — Πρβλ. Μ. ΠΑΠΑΘΩΜΟΠΟΥΛΟ, σσ.
84-85).

292. νεϋκος έχει: Πρβλ. τις ανάλογες ομηρικές περιφράσεις "μάχην... ε-

χουσι" (Ξ 57), "ϋβριν έχοντες" (α 368) κ.α.

293. χρυσή 'Αφροδίτη: 'Επιστρέφει στην ομηρική διατύπωση, εφόσον είναι

φανερό (,πρβλ. PALMER, σ. 445) οτι τό "aurea Venus" είναι δάνειο από τόν
"Ομηρο (Χ 470 "χρυσέη Αφροδίτη". Πρβλ. Γ 64, θ 337, 342 και passim).

294. κλεπτοσυναις: Μολονότι κατά τόν Thés, του Steph. από τόν πληθυντι­
κό του ουσιαστικού απαντώνται οι πτώσεις δοτική καί αιτιατική (κλεπτο-
σύναις - κλεπτοσύνας), στά γνωστά κείμενα μαρτυροϋνται μόνο οι τύποι
"κλεπτοσύνη" (τ 396) καί "κλεπτοσύνης" (Μανέθ. 6, 207). Πιθανότατα πρό­
κειται για αναλογικό σχηματισμό, όχι ακριβώς αντίστοιχο του "furtis",
γιατί "κλεπτοσύνη" είναι κυρίως ή τέχνη, ή ικανότητα της κλοπής (Πλα­
νούδης: "κλέμμασι").

296. Ιμεν: Μέ τό "vix fieri ... casta potes" ό Όβίδιος θέλει νά πει:
"Δύσκολα μπορεί νά γίνεις αγνή, άπό κληρονομικότητα έχεις μέσα στην ψυ­
χή σου τήν αμαρτία καί είναι δύσκολο νά μεταβάλεις τή φύση σου". Ή με­
τάφραση του Τριβιζάνου είναι φυσικά πιό ανώδυνη γιά τήν 'Ελένη. Πρβλ.
καί μετάφραση Πλανούδη: "Μόλις δέ σύ σωφρονοΰσα δυνήση ... είναι".

298. προς τε θέων (= quaeso. Πλανούδης: "δέομαι"): Συχνά σέ αρχαία κεί­

μενα παραλείπεται τό ρήμα δέομαι (ή άντιβολώ ή ικετεύω) σέ εκφράσεις ι­
κεσίας πού αρχίζουν μέ τό "προς Θεών" (π.χ. Σοφ. Αϊ. 76, 371, 0Τ 646 κ.
ά.). Γι' αυτό έδώ χρησιμοποιείται τό "προς Θεών" ώς ισοδύναμο του "quae­
so".

299. άνορθου: Ό ένεστώς αντιστοιχεί στό "corrigit",nou υπήρχε στό χει­

ρόγραφο. Τό "corriget" του έντυπου δέν μετέβαλε τή μετάφραση, εφόσον άλ­
λωστε ό ένεστώς μπορεί νά χρησιμοποιηθεί μέ σημασία μέλλοντος σέ περί­
πτωση πού θεωρείται κάτι ώς βέβαιο.

301. πρα'γμασυν ούδε' λόγους: Πρβλ. Πλανούδη: "πράνμασιν άλλ'ού ρήμασιν".

- χαταπειθεο: Τό ρήμα, οχ ι άκρι&ως 'αντίστοιχο του "suadeo" (= προτρέπω,
συμβουλεύω), απαντάται σέ μεταγενέστερους συγγραφείς καί αρχαίους γραμ­
ματικούς. Βλ. LIDDELL- SCOTT, λ.

302. κλοπαϊς ... άντιάστι: Λανθασμένα ή μέ σημασιολογική διεύρυνση χρη­

σιμοποιείται υποτακτική του άντιάω (μέ δοτ. = συναντώ κάποιον), ένώ τό
 183
"neve ... furti s obstet" σημαίνει:"νιά νά μή σταθεί εμπόδιο στην αρπα­
γή" (Πλανούδης: "ινα γάρ μή τοίς κλέμμασι ... έμποδών ϊσταιτο").

303. δευνότερον (= aptius): Ή λέξη μέ σημασιολογική διεύρυνση. 'Ησύχι­

ος: "δεινός" κακός, φοβερός, έστραμμένος. δυνατός, πανούργος, ικανός, ά-
κολάκευτος". - Δικταϊον: 'Αναλογικά προς την έκφραση "Δικταϊον αντρον"
σχηματίζεται "Δικταϊον βασίλειον" και παραλείπεται γιά λόγους μετρικούς
τό ουσιαστικό. "Ετσι, τό οϋσιαστικοποιημένο επίθετο (πρβλ. "Στύνιον" του
στ. 212) χρησιμοποιείται ώς (συνθετική) απόδοση τοΰ "Cressia regna". - ά-
θρησαυ: μ 232, τ 478. 'Ησύχιος: "άθρήσαι." άτενίσαι. ίδεΐν".

306. Γίπερ έμοϋ ... ξείνω κηδος αγευν: Σούδα: "ήπερ:άντί του ώσπερ". Βλ.
ori μεταφέρεται στην ελληνική τό "curam agas" και δημιουργείται περίφρα­
ση, ίσως αναλογικά προς τις γνωστές "είρήνην άγω", "σχολήν δγω" κλπ. Εί­
ναι ομως χαρακτηριστικό ότι τό "κήδος άγειν" συντάσσεται ορθά μέ γενική
("έμοϋ"), άλλα και λανθασμένα μέ δοτική ("ξείνω").

307. ουκ ό'οη: Πρβλ. συ. 166 και σχόλιο.

309. οί'ευ: 'Αντί τού ελπίζεις χάρη τοΰ μέτρου. - ανδρ' άγελαΰον: Πρβλ. στ.
221. Τό επίθετο είναι έδώ προσθήκη χάρη τοΰ μέτρου, επιτείνει ομως και
τό νόημα.

311-12. ή'μβροτες: Σκόπιμα ό Τριβιζάνος μεταφράζει τόν ενεστώτα μέ αόρι­

στο, γιατί θέλει νά μιμηθεί τό ϋφος τού 'Ομήρου. Πρβλ. Ε 287 "ήμβροτες,
οΰδ' έτυχες", Χ 279 "ήμβροτες, οΰδ' άρα πώ τι ...". -μεγάλ' είπερ ....
Μείν' àyna': Ό λόγος είναι προφανώς ανώμαλος από άποψη συντακτική. Νο­
μίζω ότι ό υποθετικός λόγος τοΰ λατινικού κειμένου θά αποδιδόταν σωστά,
αν ή υπόθεση είχε τή μορφή: "μεγάλ' εΐπερ ä ήγέετ' έσχεν | κεΐν' άγάθ'".
(Τό "αν" τοΰ έντυπου μοο δημιουργεί τήν υποψία ori πιθανόν νά είχε γί­
νει τέτοια διόρθωση, άλλα από τυπογραφική αβλεψία παρέμεινε τό κείμενο
στην αρχική του μορφή). "Οπως έχει, ή μόνη δυνατή μετάφραση είναι: "αν
τυχόν' ένόμιζε ότι απέκτησε τά μενάλα εκείνα αγαθά...", πού πολύ λίγο πλη­
σιάζει τό νόημα τοΰ λατινικού κειμένου, -άλλοεθνεϋ: Ή λέξη υπάρχει σέ
μεταγενέστερους συγγραφείς (Δίον. Άλικ., Διόδ. κ.α„).

313. σμϋχος: Νεόπλαστο ουσιαστικό άπό τό σμύχομαι.

184
314. χαυροϋ ... τούδε: To commoditas έχει βέβαια και τή σημασία της ευ­
καιρίας, αλλά στην περίπτωση αυτή θά έπρεπε νά υπάρχει "hac commodi ta­
te". To "ipsius" δείχνει ότι έδω πρόκειται γιά τήν εΰήθεια του Μενελά­
ου, πού ειρωνικά ό Πάρης τή χαρακτηρίζει ως πραότητα, αγαθότητα (FISCHER,
σ. 93). Πρβλ. Πλανούδη: "άναγκαζόμεθά γε μήν της εκείνου εύηθείας κατα-
πολαύειν".-έπαυρεσθαι,: Πρβλ. στ. 216 "έπαυρόμενος".

315. άφραδεεε: λ 476. Πρβλ. β 282 "άφραδέων".

317. Μικρού ... προσηγε: 'Αδόκιμα αντί προσήγαγε.

318. άφελεΓΐ: 'Υποθέτω, γιά λόγους μετρικούς α ν τ ί άφελείη.

319. χηρω ... ένύ λε'κτρω: Πρβλ. Πλανούδη "έπί χήρου δή λέχους", Εύρ.'Άλκ.
862 "χήρων μελάθρων", A.G. VII, 517, 6 "χήρον ίδρυσα δόμον" κλπ.

321. ςεύξευ·. Διόρθωσα τό κοινό στό χειρόγραφο ν^,ι οτό έντυπο "ζεύξοι",
εφόσον δέν τό επιβάλλουν μετρικοί λόνοι και ό επόμενος μέλλων είναι ε­
πίσης σέ οριστική.

322. με'σσου ... ηματος: Πρβλ. Φ 111, η 288 "μέσον ήμαρ".

323. όμο'σω: Ό τύπος μεταγενέστερος άντι όμοϋμαι. Πρβλ. Πλουτ. Κικ.23,3

"ως όμόσων", A.G. XII, 201, 2 "οΰκ όμόσω", μετάφρ. Πλανούδη "όμόσω" κ.α.

326. géijoiy': 'Αντί δυνητικής ευκτικής. Πρβλ. στ. 101, 175.-παρεών: Θ491.

327. ώς μη επεσθαυ δο'ξης: 'Αδόκιμη ή εισαγωγή της ένδοιαστικής προτάσε­

ως μέ τό "ώς μή".

328. δ ε ι δ ε ι ε : Ό ένεστώς επικός (αντί δέδοικας ή δ έ δ ι α ς ) . Πρβλ. τό ομη­

ρικό δείδω (Κ 39, Λ 470 και passim). —εσσομ'έγών αίτυος άμκλαχυ'ης: 'Ε­
ξασθενίζει κάπως τό νόημα ή παράλειψη της μεταφράσεως του "sine t e " . Ό
Πάρης στό στίχο αυτόν Θέλει νά τ ο ν ί σ ε ι πώς μόνος αυτός Θά ε ί ν α ι υπεύθυ­
νος γιά τήν πράξη της απαγωγής. Πρβλ. LOERS, σ. 421: "Sensus e s t : ipse
(solus) omnem f a c t i invidiam in me suscipiam;". — άμπλαχυης: Πρβλ. στ.
210, 290, 298.

329. όμαυ'μων: Τά επίθετα όμαίμων και ομαιμος χρησιμοποιούνται ώς ουσια­

στικά (μέ τή σημασία του αδελφός και αδελφή) κυρίως από τους τραγικούς.
Πρβλ. Σοφ. 0Κ 323, Ή λ . 12, Αίσχ. Εύμ. 605 κ.α.

333. Βλ. και στό στίχο αυτόν τή διαταραχή της σειράς των λέξεων. παρ-
μέμβλωχε: Δ 11, Ω 73; Τό ρήμα ακριβώς αντίστοιχο του "adest". Πρβλ. 'Η­
σύχιο: "παρμέμβλωκενπάρεστιν. ή παραμεμένηκεν. ή παραμεμόληκεν".
 185
334. κέλευθ' ώχύπορα: "Ισως άναλονικά προς τό ομηρικό "λαιψηρά κέλευθα"
(Ξ 17), τό επίθετο όμως χρησιμοποιείται εδώ αδόκιμα. Στον "Ομηρο είναι
πάντοτε επίθετο των πλοίων, ένώ στους άλλους συγγραφείς προσδιορίζει αν­
τικείμενα πού κινούνται γρήγορα (LIBPELL - SCOTT) .

335. Είναι χαρακτηριστική και στό στίχο αυτόν ή διαταραχή της σειράς των
λέξεων. στεύξευς: Ήούχιος: "στείχειν* πορεύεσθαι". -στεύσετ':Ό τύ­
πος, αθησαύριστος (3λ. σχόλιο στ. 15), δέν ανταποκρίνεται σημασιολογικά
στό "credei". Είναι φανερό όχι χρησιμοποιείται μέ τή σημασία τοΰ καυχώ-
μαι (πρβλ. Άπολλ. Ρόδ. 2, 1204, Αίσχ. Πέ. 49), πράγμα πού κάνει τό λό­
γο ποιητικόιερο.
Τ
337. ΐθμα: 'Ησύχιος: "ίθματα' ορμάς, βήματα". Πρβλ. Σούδα και λεξικό
Φωτίου. - (ιιλόξ HLvdytuyu νεμήσεταυ: Τό ρήμα νέμομαι, όταν χρησιμοποιεί­
ται νιά ιή φωτιά, σημαίνει κατατρώγω, κατακαίω (πρ3λ. Ψ 177 "έν δέ πυ­
ρός μένος ήκε σιδήρεον, όφρα νέμοιτο", Ήρόδ. 5, 101 "νεμομένου τοΰ πυ­
ρός"), ένώ "flammae adolebunt cinnama" σημαίνει: "οι φλόγες θά κάμουν
τό κιννάμωμο νά άναδώσει οσμή". Πρβλ. μετάφρ. στην εκδ. BORlïEQUE, σ. 112:
"la flamme exhalera le cinname" (Πλανούδης: "αρώματα διά πυρός άνήσει").
Βλ. ότι τό ρήμα της αναφορικής προτάσεως απομακρύνεται, μέ την παρεμβο­
λή της κύριας, στό τέλος τοΰ στίχου.

338. κόψει, λάξ: 'Ησύχιος: "κότπων τύπτων. έλαύνων". Γιά τή σημασία τοΰ
επιρρήματος λάξ πρβλ. Σούδα: "λάξ έντείνων: λακτίσματι τύπτων.,.". - ε-
(>α\>: 'Ησύχιος: "έρας' γης". Πρβλ. Eli 369, 24. Τό ουσιαστικό είναι σέ χρή­
ση μόνρ στους γραμματικούς και άπαξ στον Στράβωνα (16, 4, 27) σέ πτώση
αιτιατική: "από τοΰ εις τήν έραν έμβαίνειν".

3Η0. Τευκρύς: Βλ. λεξ. Στεφάνου Βυζαντίου (εκδ. L. ÌÌOESTEÌIII κλπ., Λει­
ψία 1825, τόμ. 1, σ. 412): "Λέγεται καί Τευκρίς θηλυκώς ή Γραία και Γεύ-
κριον". Πρβλ. Αίσχ. Άγαμ. 112 "Τευκρίδ' έπ' αίαν", Ήρόδ. 2, 118 "Τευ-
κρίδα γήν". ('Ησύχιος: "Τεϋκροι* οι Τρώες, καί οι ποιηταί). — οιτήοευ:
'Ησύχιος: "όπάσσω" χαρίσομαι".

341. μυθεΰμαι: Πρβλ. στ. 239.

342. γράμμα: Πρβλ. στ. 13 καί σχόλιο.

34ϊ. δεύδιθυ: Ε 827, Ξ 342, δ 825,"Υμν. Άφρ. 193. (Πλανούδης:"δέδιθι").

— κλο'νος όρθρ:Πρβλ. τις ανάλογες ομηρικές εκφράσεις "μένος ορωρε" (Ν 78),
186
"ώρνυτο δοϋπος" (Π 635), "νεϊκος έν άθανάτοισιν ορωρεν" (Q 107) κ.ά. Τό
ουσιαστικό κλόνος είναι συχνό στον "Ομηρο ιδίως μέ τή σημασία της ταρα­
χής τοϋ πολέμου. ('Ησύχιος: "κλόνος' ταραχή πολέμου, ή σεισμός"). Πρβλ.
ιδιαίτερα Φ 422 "δηίου έκ πολέμοιο κατά κλόνον". (Βλ. για τό χωρίο αυτό
σχόλιο τής MESCHINI, σ. 102). "Ισως ό μεταφραστής είχε υπόψη του τήν έκ­
φραση "κλόνος πολέμου", αλλά παρέλειψε τή γενική γιά λόγους μετρικούς.
(Πρβλ. τήν παράλειψη του "κήρ" ατούς στ. 10 και 291). Τό "ορθή" αδόκιμα
αντί "δρηται".

344. χείρας: Γιά τή χρήση του ουσιαστικού αύτου μέ τή σημασία τής στρα­
τιωτικής δυνάμεως, συχνή στά αρχαία κείμενα, πρβλ. π.χ. Ήρόδ. 5,72 "πα-
ρήν ... où σύν μενάλη χειρί", Πολύβ. 3, 10, 6 "ταύταις γάρ ταίς χερσί
πιστεύσαντες ευθαρσώς ένέβησαν είς τόν προειρημένον πόλεμον" κ.α.

345. Άρπαχθεισάων: Ό τύπος αυτός Θυμίζει 'Ηρόδοτο, πού χρησιμοποιεί πο­

λύ συχνά άσυναίρετους τύπους μετοχών.

346. έχει ... μάτην: Ή πρόταση σχηματίστηκε αναλογικά προς άλλες οπού
τό ρήμα ισοδυναμεί μέ τό εστί και τό επίρρημα μέ τό ουδέτερο επιθέτου.
Βλ. π.χ. Ήρόδ. 8, 140 "άναγκαίως έχει μοι ποιέειν ταύτα" (= άνανκαΐόν
έστι), Εύρ. ΙΑ 447 " Και νάρ δακρϋσαι όαδίως αύτοϊς έχει (= Ρ<?διόν έ-
στι) κ.ά.

348. άτρομος: Ποιητική απόδοση τοϋ "tuta". Τό επίθετο συχνό στον "Ομηρο
(Ε 126, Ρ 157 κλπ.), Άπολλ. Ρόδιο κ.ά. Γιά τή σημασία πού έχει έδώ (α­
τάραχος, ήσυχος) πρβλ. A.G. VI, 69, 4 "ατρομον ϋπνον έχει". Βλ. οτι και
ό Πλανούδης μεταφράζει μέ παρόμοιο τρόπο: "άφοβος πολέμου".

350. δσεν: λ 61. Πρβλ. φ 29/ "αασεν".

353. Μΐνόύνουο υιερθεν: Ή χρήση τοϋ επιρρήματος, αντί τοΰ συγκριτικού

βαθμού τοΰ επιθέτου, είναι επηρεασμένη άπό τους τραγικούς. Πρβλ.Σοφ. 0Κ
1745 "τοτέ μέν άπορα, τοτέ δ' ϋπερθεν" (= χείρονα των άπορων), Εύρ. Μήδ.
649-51 "... μό|χθων δ'ούκ άλλος ϋπερθεν (=μείζων) ή]γάς πάτριας στέρε-
σθαι" κ.ά.
354. Ή φυσική σειρά των λέξεων τοϋ στίχου: "α δ'έξεστι δειμήναι, αιδώς
(έστι) τρομέειν".·- δευμηναυ: Είναι απορίας άξιο γιατί χρησιμοποιείται
απαρέμφατο αορίστου και μάλιστα αθησαύριστο (τό ρήμα μόνο στον ενεστώτα
και παρατατικό συναντάται), ένώ τό δειμαίνειν θά ταίριαζε και στο νόημα
και στό μέτρο, -τρομε'ειν: 'Επιτυχημένη ή απόδοση τοϋ "pertimere" μέ ά-
 187
παρέμφατο ομηρικού ρήματος. Πρβλ. Ρ 203 "τόν τε τρομέουσι και άλλοι",
σ 80 "... τούτον γε τρομέεις καί δείδιας αίνώς".

355. συνέγρεσθαυ: Είναι αθησαύριστο τό ρίημα ενρομαι (βλ. Steph. Thés.,

önou ή πληροφορία του Θωμά Μανίστρου: "'Εγείρομαι καί εγρομαι οι 'Αττι­
κοί λέγουσι") ώς σύνθετο μέ α' συνθετικό τήν πρόθεση σύν. Μόνο μέ τήν
πρόθεση ανά μαρτυρεΐται σύνθετος ό τύπος αυτός (Όππ.Άλιευτ. 2,204 "νυ-
κτί δέ μοϋνον άνένρεται", Κόϊντ. 5, 610 "νεκρός δ' οϋτι γόοισιν άνέγρε-
ται"). Πρόκειται λοιπόν γιά νέο, αναλογικό σχηματισμό.

356. χαμοί ενεστι με'νος: Πρβλ. Ρ 156 "Ει γαρ νυν Τρώεσσι μένος πολυθαρ-
σές ένείη". Λανθασμένα μεταφράζεται τό "vires" (=στρατιωτικές δυνάμεις)
μέ τό "μένος", έκτος έάν ή λέξη χρησιμοποιείται έδώ μέ σημασιολογική δι­
εύρυνση (τό πιθανότερο).

358. πλούσιος ηδ' ϊππων: Γιά τή σύνταξη τού επιθέτου μέ γενική πρβλ. Εΰρ.
Ό ρ . 394, Πλάτ. Πολ. Ζ', 521α.

359. έρυ'θυμος (Steph. Thés.: "animosus"): Τό επίθετο συχνό στον Κόϊντο:

1, 742, 756 "Πηλείδης έρίθυμος", 2, 364 "Άσιάδης έρίθυμος" κ.α. Πρβλ.
Όρφ. άπ. 31, 3 "άνθρώποις έριθύμοις".

361-62. Παις ετι ... ρύσα: Πρβλ. 'Ιαν. Λάσκ. έπίγρ. 69, 1 "Παις έτι Καλ-
λιόπην εσχε τροφόν". -φώρας: Κατ' έννοια απόδοση του "hostibus". - δαί'-
ξαε: Αίσχ. Χο. 396 ('Ησύχιος:"κατακόψας"). - ϊφυ δαιξας: Πρβλ. τά ανάλο­
γα ομηρικά "ιφι μάχεσθαι", "ίφι κταμένοιο" κλπ. - ελον λαβη'ν: Πρβλ. τήν
επίσης αδόκιμη έκφραση "θάρσος έλον" του στ. 260. 'Ησύχιος: "λαβήν' αί-
τίαν". Πρβλ. Άριστοφ. Ί π π . 841 "καί μη μέθης τόν ανδρ', επειδή σοι λα­
βήν δέδωκεν".

365. φριχαλεΌν: A.G. VII, 69, 2, αύτ. IX, 300, 1.

370. άρυθμη'τω: Ό PRZYCHOCKI (σ. 39) Θεωρεί τή μετάφραση τοΰ "innumeri"

λανθασμένη, επειδή 'ίσως αγνοεί ότι τό αριθμητός είναι λέξη μεσαιωνική,
πού σημαίνει αναρίθμητος. (Βλ. Ε Μ Μ . ΚΡΙΑΡΑ, Λεξικό της Μεσαιωνικής 'Ελ­
ληνικής Δημώδους Γραμματείας, τόμ. 2, θεσσαλονίκη 1971, σ. 127). - τά-
γματι:'Υποθέτω οτι τό ουσιαστικό λαμβάνεται μέ τή σημασία του στρατιω­
τικού σώματος, της ταξιαρχίας (πρβλ. Πολύβ. 4, 64, 6 "αθρόους κατά τά­
γμα συνησπικότας") καί ότι ό ενικός χρησιμοποιείται συνεκδοχικά αντί του
πληθυντικού, οπότε αποδίδεται (κάπως ελεύθερα) τό "innumeri militis" (=in-
numeri exercitus. (Πρβλ. LOERS, σ. 425) .-εΰκάσετα.υ: Ό μέσος μέλλων τοΰ
ρήματος είναι αθησαύριστος. "Εχουμε λοιπόν καί έδώ αναλογικό σχηματισμό.
183
372. μέλλουσ': Πρβλ. στ. 138.

373. αίτηση (= αίτηθηση): Πρβλ. σχόλια στ. 49. - άλαλη™ : Β 149, Μ 138
και passim.—χάρμηε: Ρ 602, Τ 148 και passim. Πολύ επιτυχημένη ή μετά­
φραση του "tumulti! belli" μέ δυο ισοδύναμες ομηρικές λέξεις.

374. τά τέλη (= castra): Συνεκδοχή. 'Ησύχιος: "τέλος" τάγμα, πέρας ...".

Πρβλ. Η 380, Λ 730, Ι 298 "... κατά στρατόν έν τελέεσσι" (οπού ό Ευστά­
θιος ( Ί λ . 686,17) ερμηνεύει: "κατά ίλας καί τάνματα").

375. πόλεμον ... ύπομεοναο: Μέ την ελεύθερη μετάφραση του "sumere bel­
lum" εξαίρεται περισσότερο ή αγάπη του Πάρη προς τήν 'Ελένη: Ό πόλε,μος
είναι μιά συμφορά, πού γιά χάρη της είναι πρόθυμος νά τήν υπομείνει.

377. όηριν άνεξεταυ: Καί έδώ είναι σκόπιμη ή χρήση coü μέλλοντος του ά-
νέχομαι. "Οχι μόνο ό Πάρις, αλλά καί ό κόσμος ολόκληρος θά ανεχθεί τή
τή συμφορά τοΰ πολέμου γιά χάρη της 'Ελένης, -κόσμος. Μέ τή σημασία της
οικουμένης τό ουσιαστικό μαρτυρεΐται άπό τήν αλεξανδρινή εποχή καί έ­
ξης. 'Υποθέτω οτι αντλείται από τήν Καινή Διαθήκη, όπου είναι πολύ συ­
χνό (Ματθ. ιστ', 26, Ρωμ. α', 8 καί passim).

378. άσβεστον τοΰνομ': Πρβλ. τις ανάλογες ομηρικές εκφράσεις "άσβεστον

κλέος", "ασβεστον μένος" κλπ. -όψυγόνων: 'Ησύχιος: "των οψέ καί μετά
πολύ έαομένων. τών μεταγενεστέρων".

379. δαίμονι' τ' ένθεν: Παραλείφθηκε οτή μετάφραση τό "secundis" καί έτσι
τό " d u s " έγινε δοτική αντικειμενική στό "spe timida". Ή μεταβολή αυτή
στή σύνταξη δέν αποδίδει τό νόημα του όβιδιανοΰ στίχου, στον όποιοόΠά-
ρης θέλει νά τονίσει δύο πράγματα: πρώτο,ότι δέν πρέπει ή 'Ελένη νά φο­
βάται τό ενδεχόμενο ενός πολέμου, πού, κι αν γίνει, θά τόν κερδίσουν οι
Τρώες (egressa spe non timida)' δεύτερο,οτι οι θεοί είναι μέ τό μέρος
τους (egressa d u s secundis), άφοϋ άλλωστε ή 'ίδια ή 'Αφροδίτη τόν παρα­
κίνησε σ'αύτό τό ταξίδι (βλ. στ. 15 κ.έξ.). Πρβλ. μετάφρ. Πλανούδη ("έλ-
πίδι μόνον αφόβω KCH θεοίς εύμενέσιν έξελθοϋσα ένθένδε") καί FI­
S C H E R , σ. 96.

380. θαρραλε'η πύστει (= piena fide): Πρβλ. Αίσχ. Προμ. 536-537 "Θαρσα-
λέαις ... έλπίσι". - ύιοσχε'συαε: Πρβλ. "έμπρήσιας" του στ. 121.
 Β' Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ TOY VERRÄTO

1. Ό ioannes Maria Verrato - Σκοπός τ η ς μ ε τ α φ ρ ά σ ε ω ς

Στά φ. 156-173r του κώδ. Marcianus Graecus II, 136 (colloc. USO)λ
'έχει αντιγραφεί ελληνική μετάφραση κεφαλαίων από τό βιβλίο "Disputatio-
nes adversus Lutheranos" τοϋ 'Ιταλού θεολόγου Ioannes Maria Verrato. Σύμ­
φωνα μέ τή γραμμένη από άλλο χέρι επικεφαλίδα2 του φ. 156 , τή μετάφρα-
ση έχει εκπονήσει ό Θωμάς Τριβιζάνος.

Ό Ioannes Maria (Giammaria) Verrato3 γεννήθηκε τό 1490 συή Φερράρα,

όπου καί πέθανε στις 20 'Ιουλίου 1563. Σπούδασε πολλά χρόνια θεολογία
στή Βολωνία και στή Φερράρα καί ασχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τή μελέτη της
Άγιας Γραφής, της όποιας αναδείχθηκε £νας άπό τους εγκυρότερους ερμη­
νευτές στην εποχή του, καθώς μάλιστα ήταν καί άριστος γνώστης των βιβλι­
κών γλωσσών1*. Εισήλθε νέος στό μοναχικό τάγμα των Καρμελιτών, πού τό υ­
πηρέτησε μέ αληθινή αφοσίωση. Τό 1538 ονομάστηκε Magister καίDoctor Sa-
crarum Literarum τής θεολογικής Σχολής της Βολωνίας, όπου χρημάτισε κα­
θηγητής καί διευθυντής σπουδών. 'Αργότερα έγινε καθηγητής στή θεολογική
Σχολή τής Φερράρας. Παράλληλα μέ τά διδακτικά του καθήκοντα στή γενέτει­
ρα του, ασχολήθηκε εντατικά καί μέ τήν οργάνωση καί διεύρυνση τής βιβλι­
οθήκης τοϋ μοναστηριού τών Καρμελιτών, έργο πού τό έφερε σέ αίσιο πέρας
χάρη στην ακαταπόνητη εργατικότητα καί στή μεθοδικότητα του.

1. Βλ. περιγραφή του σ :ο'ν κατάλογο του ELPIDIO ΠΙΟΝΙ, Codices Graeci ma­
nuscript! Bibliothecae Divi Marci Veneti arum, :ο'μ. 1, τεϋχ, 2, Ρώμη
1972, οσ. 115-119.
2. "Θωμά Τριβηζα'νου τοϋ Κρητός, γραμματικού και μεταψραστοϋ έκ του Λα­
τινικού".
3. Ή βασική βιβλιογραφία για τον Verrato είναι συγκεντρωμένη στο' σύντο­
μο ά'ρθρο του NILO DI SAN BRÜCARD'J στην "Enciclopedia Cattolica", τόμ.
12,σσ.1304-1305.Περιεκτική ανάλυση του ολου έργου του καίπολλές ενδια­
φέρουσες πληροφορίες για τή ζωή του βρίσκει κανείς κυρίως στό βιβλίο
τοϋ FRIEDRICH LAUCHERT, Die italienischen Gegner Luthers, Freiburg im
Breisgau 1912, σο. 423-439 (στό έξης LAUCHERT).
4. LAUCHERT, σ. 423.
190
Στό πρόσωπο του Verrato ή Καθολική 'Εκκλησία βρήκε έναν από τους πιο
σκληροτράχηλους και αποφασιστικούς αντίπαλους του Λουθηρανισμού. Σέ όλη
τή διάρκεια της ζωής του ό Καρμελίτης μοναχός και θεολόγος πολέμησε μέ
πάθος και επιμονή τή διδασκαλία του Λουθήρου, μέ μιά σειρά συγγραμμάτων
5
πού έχουν όλα χαρακτήρα άντιλουθηρανικό . Τό σημαντικότερο άπ'αύτά, στό
6
όποιο οφείλει τή μεγάλη φήμη και δημοτικότητα του , είναι τό έργο "Di-
7
sputationes adversus Lutheranos", πού γνώρισε επανειλημμένες εκδόσεις .
Πρόκειται επομένως γιά ένα βιβλίο πολύ γνωστό, πού κυκλοφορούσε ευρύ­
τατα στους θεολογικούς κύκλους της 'Ιταλίας και είχε αποσπάσει τους θερ­
μούς επαίνους των λονίων οί όποιοι είχαν ταχθεί εναντίον της Μεταρρυθ­
8
μίσεως .
Τό βιβλίο.αποτελείται από 15 πραγματείες (tractatus), στις όποιες α­
ναπτύσσονται βασικά θέματα της θεολογικής αντιδικίας και προβάλλονταιοί
δογματικές απόψεις της Καθολικής 'Εκκλησίας, όπως "De fide, operibus ac
meritis, "De Eucharistiae sacramento", "De purgatorio", '" De pœniten-
9
tiae sacramento, "De Ecclesia et eius authoritate" κ.α. Σκοπός της εκ­
δόσεως του συγγράμματος αύτοΰ ήταν βασικά ή εξυπηρέτηση των αναγκών τοΰ
κηρυκτικού ερνου των καθολικών θεολόνων, πού αγωνίζονταν νά αναχαιτί­
σουν τήν εξάπλωση των λουθηρανικών δοξασιών 10 .
Τό γεγονός ότι ό Τριβιζάνρς καταπιάστηκε μέ τή μετάφραση τμήματος έ-

5. EncicJ. Cattol., σ. 1304.

6. LAUCHERT, σ. 424.
7. Περιγραφή των εκδόσεων αυτών (5 συνολικά) βλ. στον LAUCHERT,σσ.424-425.

8. Είναι χαρακτηριστικό δτι την έκδοση τοϋ1544 προλόγισε όγνωστός ποι­

ητής της "Orbecche" (προτύπου της "Έρωφιλης") Giambattista Cinthio
Giraldi, ό όποιος εξαίρει τη' σθεναρή πολεμική του Verrato εναντίον
των έχθρων της Εκκλησίας καί τονίζει δτι πρέπει νά ενθαρρυνθεί,ώστε
νά δημοσιεύσει και άλλες εργασίες εξίσου άποτελεσματικε'ς. Βλ.σχετι­
κά P.R. HORNE, Reformation and Counter - Reformation at Ferrara:An­
tonio Musa Brasavola and Giambattista Cinthio Giraldi,"Italien Stu­
dies" 13 (1958), σ. 67.
9."Εχω υπόψη μου τήν έκδοση τοϋ 1554, στην οποία (δπως καί στίς προη­
γούμενες — πλην της ιιρώτης τοϋ έτους 1538) είναι προσαρτημε'νες καί
δυο μικρότερες συγγραφές: ή "Apologia", που αποτελείται άπό 9 κεφά­
λαια (φφ. 245-267), καί ό λόγος "Declamatio in Lutheranos" (φφ.268-
271). Οί 15 κύριες πραγματείες καταλαμβάνουν τα φ. 1-245. Στό έν­
τυπο προτάσσεται ευρετήριο γενικό καί θεματικό μέ σειρά αλφαβητική.
10. LAUCHERT, σ. 427.
 191
νός κατ'έξοχήν αντιρρητικού έργου της Καθολικής 'Εκκλησίας αποτελεί πρό­
11
σθετη απόδειξη οτι ήταν καθολικός . Τό ερώτημα πού γεννιέται είναι αν
πρόκειται γιά απλή μεταφραστική άσκηση ή αν ή μετάφραση άπέ3λεπε σέ κά­
ποιον σκοπό. Πιστεύω πώς μάλλον τό δεύτερο πρέπει νά συνέβαινε,άν μάλι­
στα ληφθεί υπόψη οτι τά κείμενα πού μεταφράζονται διακρίνονται γιά τήν
ξηρότητα του ϋφους καί τήν ανιαρή επανάληψη λέξεων και εκφράσεων, στοι­
χεία πού θά εμπόδιζαν, κατά τή γνώμη μου, ενα μεταφραστή όπως ό Τριβι-
ζάνος (πού αναμφισβήτητα είχε καλλιεργημένο γούστο καί αναπτυγμένο γλωσ­
12
σικό αισθητήριο ) νά επιχειρήσει τή μεταφορά τους στην ελληνική, χωρίς
νά υπάρχει ένας ορισμένος σκοπός.

"Ισως λοιπόν πρέπει νά εντάξουμε τή μεταφραστική αίιτή εργασία του Κρη­

τικού λογίου στό γενικότερο πλαίσιο της προσπάθειας αντιμετωπίσεως του
Λουθηρανισμού. Στην περίπτωση αυτή είναι θεμιτό νά τή συσχετίσουμε μέ
13
τή διείσδυση στην Κρήτη Μεταρρυθμιστικών δοξασιών .

11. Εφόσον ό θωράς Τριβιζάνος άνηκε σε οικογένεια Κρητικών ευγενών, ή ο­

ποία καταγόταν άπό τους άποικους της Βενετίας που στάλθηκαν στή\> Κρή­
τη ( βλ . παραπάνω,σ.21 χα ί 22 ,σημ .8 ) ,ήταν δηλ.γνήσιος nobile Cretese,
θά διατηρούσε τό καθολικό δόγμα. Αυτό τό συμπέρασμα προκύπτει, άπό
την έκθεση του Γενικού Προβλεπτή Β. Moro (1602), στη'ν όποια γράφον­
ται μεταξύ άλλων καί τά έξης: "... Τό ίδιο λατινικό δόγμα διατηρούν
επίσης δλες οι οΐκογε'νειες των γ ν ή σ ι ω ν ε υ γ ε ν ώ ν Κ ρ η τ ι κ ώ ν ,
πού στάλθηκαν στό βασίλειο εκείνο ώς αποικιστές καί πήραν φέουδα, έ­
κτος από μερικές πού αναγκάστηκαν χι αύτε'ς άπό φτώχεια νά κατοικήσουν
εξω στά φέουδα τους χαί ασπάστηκαν τό ορθόδοξο δόγμα". (Βλ. ΣΤ. ΣΠΑ-
ΝΑΚΗ, Μνημεία της Κρητικής 'Ιστορίας, τόμ. 4, σσ. 83-84. —Πρβλ. ΒΑ-
ΚΑΛΟΠΟΥΛΟ, τόμ. 3, σ. 70). Ό Προβλεπτη'ς ί,. Michiel (1575) σημειώ­
νει επίσης: "Ι nobili Cretesi vivono secondo il rito romano, i cit­
tadini il rito greco ...". (G. GEROLA, Monumenti Veneti ..., τόμ. 1,
σ. XIII). Γιά τό θε'μα αυτό βλ. χαί Ι.Γ. ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ή Κρη'τη κατά
τον τε'ταρτο βενετοτουρκικό πόλεμο, ό.π., σ. 41.
12. Βλ. όσα γράψει στην έιιιστολη' του στον Savelli (με τά όποια εξηγεί
γιατί μετέφρασε τήν 16^ "Ηρωίδα"), που δίνουν τό μέτρο της αισθη­
τικής καλλιέργειας του (στ. 65-70).
13. Μολονότι τό βιβλίο τοϋ Verrato καταφέρεται κυρίως εναντίον τοΰ Λου­
θήρου, σποραδικά ασχολείται χαί μέ άλλες παραφυάδες της Μεταρρυθμί­
σεως, ώστε μπορούμε νά υποστηρίξουμε ό'τι καλύπτει ό'λο τό φάσμα τών
μεταρρυθμιστικών ιδεών. Στό κεφάλαιο π.χ. "Περί της διαφοράς της μω­
σαϊκής καί της ευαγγελικής ΐερωσύνης" γίνεται έμμεσα επίθεση εναν­
τίον τοϋ Σβιγγλίου καί του Οίκολαμπαδίου, πού απορρίπτουν τις μαρ­
τυρίες της Γραφής καί τήν πατεριχή διδασκαλία γιά τό μυστήριο τής
ίερωσύνης: "... χαθ' ων ό Σβίγγλιος καί Οϊκολαμπάδιος ρυπαρώ στόμα-
τι ούτω πανούργως λέγειν έτόλμησαν" (φ. 157 Γ , 71-73). Μέ τήν ευκαι­
ρία αυτή θά ήθελα νά σημειώσω οτι τό κεφ. "Περί τής ϋλης τοϋ μύστη-
192
Ό Πέτρος Vi lunger, πού επισκέφθηκε την Κρήτη τό 1568 και παρέμεινε
έκεϊ ένα μικρό διάστημα, μας πληροφορεί σχετικά οτι δύο καλβινιστές, έ­
νας "Ελληνας καί ένας 'Ιταλός άπό τήν πόλη Lucca, είχαν συστήσει στον
Χάνδακα σχολή, στην όποια γινόταν προσπάθεια προσηλυτισμού των νέων στό
Λουθηρανισμό. Οί εκκλησιαστικές αρχές του νησιού αντέδρασαν δυναμικά καί
έκαψαν 'δημοσίως τά βιβλία των δύο αυτών μεταρρυθμιστών. Ό ϊδιος περιη­
γητής βεβαιώνει οτι οί "Ελληνες είχαν αγαπήσει τή λουθηρανική διδασκα­
λία".

'Υπήρχε λοιπόν τήν εποχή αυτή πρόβλημα Λουθηρανισμού καί στην Κρήτη,
πράγμα πού καθιστά πιθανή τήν άποψη οτι ή μετάφραση του Τριβιζάνου έγι­
νε μέ απώτερο σκοπό νά ενισχυθεί τό θρησκευτικό φρόνημα των συμπατριω­
τών του απέναντι στις επιδράσεις των νεοφανών δοξασιών.

2, Χρονολόγηση της μεταφράσεως

Είναι δύσκολο νά εξακριβωθεί πού καί πότε ακριβώς έγινε ή μετάφρα­
ση. Δέν αποκλείεται, κατ'άρχήν, νά έγινε στην Πάδοβα κατά τή διάρκεια
τών σπουδών του στό έκεϊ Πανεπιστήμιο. Τό περιβάλλον αυτής τής πανεπι­
στημιουπόλεως κατά τό β' μισό του 1 6 ο υ αί. 1 5 ,μέ τή σφριγηλή πνευματική

ρι'ου της θείας Ευχαριστίας", άσχετα αν ό Verrato το περιλαμβάνει στό

σύγγραμμα του, έξυιιηρετεϊ με'ν την πολεμική εναντίον τϋυ ορθοδόξων
στό θε'μα των άςύμων άρτων (πού έχει εισαγάγει στη' λατρεία της ή Κα­
θολική' Εκκλησία), δε'ν προσφε'ρεται δμως γιά άντιλουθηρανικη' προπα­
γάνδα, εφόσον οϊ διαμαρτυρόμενοι συμφωνούσαν στό σημείο αυτό με' τους
καθολικούς. (Βλ. σχετικά Ι. ΚΑΡΜΙΡΗ, 'Ορθοδοξία καί Προτεσταντισμός,
τόμ. 1, Αθήναι 1937, σ. 115, 121, 153). Αντίθετα, τό κεφ. "Περί
του καθαρτηρίου" είναι σαφώς άντιλουθηρανικό, δεδομένου οτι ό Λού­
θηρος, επικαλούμενος καί τη' διδασκαλία τών ορθοδόξων, πού τους θεω­
ρούσε φορείς τής αρχαίας γνήσιας εκκλησιαστικής παραδόσεως, απέρρι­
πτε τις ύδε'ες τής Καθολικής Εκκλησίας γιά τό καθαρτήριο. (Ι. ΚΑΡΜΙ­
ΡΗ, Ό Λούθηρος καί ό Μελάγχθων περί τής 'Ορθοδόξου Εκκλησίας, έν
'Αθήναις 1963, σ. 31).
14·. Βλ. DEMOKRATIA HEMMERDINGER - ILIAD0U, La Crète sous la domination
vénitienne, δ.it., σ. 576. -Πρβλ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, "Ερευναι, σ. 55. Εί­
ναι δηλωτικό της διεισδύσεως τών ιδεών τής Μεταρρυθμίσεως καί στην
Κρήτη τό γεγονός πού αναφέρει ό καθηγ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ (δ.π., σ. 54),
δτι^ό λόγυος Αντώνιος Καλλέργης (1521-1555) εΐχε στην κατοχή τοϋ
μεγάλο αριθμό βιβλίων του Καλβίνου καί τών Διαμαρτυρομένων συγγρα­
φέων της Κεντρικής Ευρώπης. "Οπως έπυσημαίνει εύστοχα ό ερευνητής,
"πρόκειται περί τής πρώτης μεμαρτυρημένης διεισδύσεως του πνεύματος
τής Μεταρρυθμίσεως εις τον έλληνικόν χώρον".
15. Βλ. ό'σα γράφει ό Β. BRUCI, Gii scolari dello studio di Padova nel
cinquecento, Πάδοβα 1905, σ. 11 κ.έξ., ό όποιος μας δίνει μιά πολύ
 193
ζωή, μέ τις έντονες θρησκευτικές συζητήσεις πού ανοιναν οι έτερόδοξοι,
και ιδίως οί διαμαρτυρόμενοι,μέσα στο έντονα αντιμεταρρυθμιστικό κλίμα,
θά είχε φέρει ασφαλώς τόν Τριβιζάνο σέ μιά πρώτη επαφή μέ τό πνεύμα της
Μεταρρυθμίσεως και θά του είχε δημιουργήσει τήν επιθυμία μιας ευρύτερης
ενημερώσεως επάνω στο θέμα αυτό. Τότε, φαντάζομαι, θά διάβασε τό βιβλίο
του Vetrato και θά έκρινε χρήσιμη τή μετάφραση ενός τμήματος του,μέ σκο­
πό ίσως νά τή θέση στή διάθεση του άντιλουθηρανικοΰ αγώνα, οταν θά επέ­
στρεφε στή γενέτειρα του. Δέν είναι γνωστό αν είχε πληροφορίες οτι ήδη
τήν περίοδο εκείνη ό Λουθηρανισμός είχε δημιουργήσει προβλήματα στην Κρή­
τη (ή πρώτη σχετική πληροφορία είναι μόλις του έτους 1568), δέν αποκλεί­
εται όμως νά θεωρούσε ως επικείμενη ή ενδεχόμενη τήν εξάπλωση του και
έκεϊ. Στην περίπτωση αυτή ή μετάφραση (πού θά τήν πήρε ασφαλώς μαζί του
επιστρέφοντας στην Κρήτη) θά έγινε πιθανώς μετά τόν 'Ιανουάριο τοΰ1554,
1
μετά δηλ. τή λήψη του διδακτορικού του διπλώματος ", οπότε θά ήταν απε­
17
ρίσπαστος άπό τις σπουδές του .

Πιθανότερο όμως μοϋ φαίνεται οτι ή μετάφραση τοΰ Verrato πραγματο­

ποιήθηκε μετά τήν οριστική επιστροφή και εγκατάσταση του Τριβιζάνου στην
Κρήτη, όπου θά εϋχε διαπιστώσει ό ίδιος τήν επικίνδυνη διάδοση των αι­
ρετικών ιδεών. Ή άποψη αύτη ενισχύεται και άπό τό γεγονός οτι στό φ.
156 τοΰ χειρογράφου χαρακτηρίζεται ως "γραμματικός", όρος που την
εποχή εκείνη σημαίνει γ ρ α μ μ α τ έ α ς ή γραμματοδιδάσκαλος18.
Ή τελευταία σημασία προσιδιάζει στή διδακτική δραστηριότητα πού ανέ­
πτυξε ό Τριβιζάνος στον Χάνδακα(μετά τήν επιστροφή του άπό τήν Ιταλία),
γιά τήν όποια υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες 19 , ένώ γιά τό διάστημα της πα­
ραμονής του στην 'Ιταλία δέν διαθέτουμε καμιά τέτοια πληροφορία.

ζωηρή περιγραφή' της πόλεως ι ην έποχη' εκείνη. (Πρβλ. χ α ι G. FEDALTO,

Massimo tlarguiiio, S.u., ο. 23). 'Ιδιαίτερα ταραχώδης ήταν ή δεκαε­
τία 1540-1550, χ ατά την όποια τό προτεσταντικό κίνημα ήταν πολύ ι­
σχυρό στη' Φερράρα, εξαιτίας της παρουσίας της δούκισσας Renée, που
ύπε'θαλπε τις προσπάθειες υών μεταρρυθμιστών (P.R. HORNE, δ.π.).
16. Βλ. παραπάνω, σ. 34.
17. Μετά τόν Νοέμβριο τοΰ 1550, όποτε τέλειωσε τη μετάφραση τοΰ Όβιδό-
ου, μαίνεται πως επιδόθηκε αποκλειστικά στη μελέτη του Δικαίου (βλ.
παραπάνω, σ. 33), έάν εξαιρέσουμε τη σύνθεση μερικών περιστασιακών
επιγραμμάτων. Γιά το ζήτημα αυτό βλ. ό'σα γράφει οτό έντυπο απευθυ­
νόμενος στους αναγνώστες (στ. 6-8).
18. Βλ. EMM. ΚΡΙΑΡΑ, Λεξικό της Μεσαιωνικής 'Ελληνικής Δημώδους Γραμμα­
τείας, τόμ. 4, Θεσσαλονίκη 1975, σ. 367.
19. Βλ. παραπάνω, σσ. 42-43.
194
'Επειδή έξαλλου ό συγγραφέας των "Disputationes" ήταν Καρμελίτης,
δέν αποκλείω τήν πιθανότητα νά ανέλαβε τή μετάφραση έπειτα από παράκλη­
ση μοναχών του τάγματος τών Καρμελιτών, μοναστήρια του οποίου υπήρχαν
καί στον Χάνδακα και στη λοιπή Κρήτη, σύμφωνα μέ αφηγήσεις περιηγητών
ου ου 20
του 1 5 καί 1 6 αι.
Έ ά ν δεχθούμε .ήν παραπάνω άποψη, άτι δηλ. ή μετάφραση έγινε στην Κρή­
τη, τότε μπορούμε νά τήν τοποθετήσουμε χρονικά μεταξύ τών ετών 1555-
21
1583 .

"Αγνωστο πάντως είναι ποια έκδοση των "Disputationes" χρησιμοποίησε

ό Τριβιζάνος, δεδομένου μάλιστα ότι όλες οί εκδόσεις συμφωνούν μεταξύ
22
τους κατά λέξη ώς προς τό περιεχόμενο τών 15 πραγματειών . Δέν είναι ε­
πίσης γνωστό πώς τελικά τό χειρόγραφο, πριν περιέλθει στή Μαρκιανή Βι­
23
βλιοθήκη, βρέθηκε στην κατοχή του Iac. Morelli καί σταχώθηκε μαζί μέ
τά άλλα πού απαρτίζουν τόν κώδικα Marc. Gr. II, 186.

3. Π ε ρ ι γ ρ α φ ή τ ο ΰ χ ε ι ρ ο γ ρ ά φ ο υ 2"
Γ
Στά φ. 156-157 τοΟ σύμμεικτου κώδικα μεταφράζεται τό κεφ. "Diffe­
rentia i^ter sacerdotes antiquae et novae legis" (Διάλεξις περίτήςδια-

20. Ό περυηγητής Al. Du Palatinat (των ετών 1495-1496) γράφει, δτι επι­
σκέφθηκε τό μοναστήρι, τών Καρμελιτών στον Χάνδακα, πού διατηρούσε
πολλά ιερά λείψανα, εικόνα της Παρθένου, πού είχε ιστορήσει ο "Οσι­
ος Λουκάς, και ενα κομμάτι από την "Porta aurea" της 'Ιερουσαλήμ. Την
πληροφορία γιά τήν ύπαρξη του μοναστηρίου αύτοϋ επαναλαμβάνουν οί
περιηγητές Η. Stulz (1519) καί W. Stockmann (1606), ένώ όΠέτροςVil-
linger χάνει, λόγο γιά "plusieurs couvents de Carmes Déchau" της Κρή­
της (DEMOKRATIA HEMMERDIIIGER - ILIADOU, 6. π. , σ. 562, 569, 576,597).
21. Τό έτος 1555 συναντούμε γιά πρώτη φορά τό ονομα τοΰ Τριβιζάνου σε
νοταριακή πράξη τοΰ Μιχ. Ηαρα (πρβλ. σ. 36), και μπορεί επομένως νά
θεωρηθεί ώς terminus post quem γιά τή χρονολόγηση της μεταφράσεως.
Τό έτος 1583 θεωρώ ώς terminus ante quem, γιατί βρήκα γυά τελευταία
φορά τό ό'νομά του ατούς στατιστικούς πίνακες τοΰ Πέτρου Καστροφύλα-
κα (πρβλ. σ. 41). Μέ τήν ευκαιρία κρίνω σκόπιμο νά σημειώσω δτι ή
διαπίστωση τοΰ ΜΙΟΝΙ στην περιγραφή τών φ. 134-204 τοϋ κώδικα Marc.
Gr. II, 186 (δ.π., σ. 115, IV) "Fasciculi manibus saec. XVII... de-
scripti" δέν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα — τουλάχιστο ώς προς
τό χειρόγραφο πού μας απασχολεί. Ό ΜΙΟΝΙ προφανώς δέν είχε υπόψη
του ότι στά φ. 156-173Γ έχουμε ενα αυτόγραφο τοϋ μεταφραστή (πρβλ.σσ.
195-196), πού έζησε τόν 16° αι.
22. LAUCHERT, σ. 427.
23. ΜΙΟΝΙ, δ.π. , σ. 115.
24. Σύντομη περιγραφή βλ. στοΰ ΜΙΟΝΙ, δ.π., σ. 118.
 195
v r
φοράς της μωσαϊκής και της ευαγγελικής ίερωσύνης), στά φ. 157 -163 το
κεφ. "De materia huius sacramenti" (Περί της ϋλης του μυστηρίου της θεί­
ας Ευχαριστίας). Και τά δυό κεφ. ανήκουν στην πραγματεία "De sacramento
ν
Eucharistiae" (φφ.201-208 των "Disputationes"). Τά φ. 163 - 164 είναι
Γ
κενά, ένώ στά φ. 165-173 μεταφράζεται ολόκληρη ή πραγματεία "De pur­
ν Γ
gatorio" (ΦΦ.226 -233 του έντυπου). Πρόκειται επομένως γιά τρία κεφά­
25
λαια και οχι γιά δυό, όπως αναφέρει ό Mioni .

Στά περιθώρια των φύλλων του έντυπου υπάρχουν παραπομπές σέ χωρία

της Γραφής και επιγραφές - περιλήψεις των ενοτήτων κάθε πραγματείας:
"Graecorum ratio", "Prima Graecorum ratio", "Confirmatur ratio" κλπ. Ό
Τριβιζάνος αφήνει αμετάφραστες τις περιλήψεις, ένω άπό τις παραπομπές
σημειώνει στά περιθώρια των σελίδων του χειρογράφου μόνο όσες υπάρχουν
26
στην πραγματεία "De purgatorio" .

Στό δεξιό περιθώριο του φ. 171 r διακρίνεται (αν και διαγραμμένη) ή

σημείωση: "De his duobus locis vide Magni Basil1i" έν περί τοϋ Άγιου
Π(νεύματο)ς λ' κεφ., ubi non καθαρτήριργ, άλλα τήν της κρίσεως δοκιμα-
σίαν φησί διά του πυρός τρύτου σημαίνεσθαι". Ή σημείωση, όπως φανερώ­
νει ό γραφικός χαρακτήρας, προέρχεται άπό τόν ίδιο άγνωστο γραφέα πού
27
στό φ. 156 προσέθεσε και τήν επικεφαλίδα , από τήν όποια είναι ννωστή
ή πατρότητα της μεταφράσεως, καί στό φ 155 ν συνέταξε μιά μικρή πραγμα­
τεία γιά τό θέμα της έκπορεύσεως τοϋ Άγιου Πνεύματος 28 .

Ή γραφή, αν καί όχι εξίσου προσεγμένη σέ όλα τά φύλλα τοϋ χειρογρά­

φου, είναι ευκρινής, καί οι συντομογραφίες είναι αυτές πού συναντώνται
συνήθως στά χειρόγραφα της εποχής εκείνης.

Δέν εχω αμφιβολία ότι τό κείμενο τής μεταφράσεως είναι αύτόνραφο τοϋ
Τριβιζάνου. Δέν υπάρχει βέβαια ή χαρακτηριστική υπογραφή του 2 9 καί ή λέ-

25."0.π.
26. Στην έκδοση μας παρατίθενται οι παραπομπές τοϋ Verrato καύ ατά δυο
πρώτα κεψάλαυα της μεταφράσεως, γιά να υπάρχει όμουομορφία.
27. Βλ. σ. 189, σημ. 2.
28. Πρβλ. ΜΙΟΝΙ, δ. it. , α. 118.
29. Υποθέτω δτι σκόπιμα δέν ΰκέγραψε τή μετάφραση, γιατί το' κείμενο roü
Verrato, μολονότι- άντακοκρυνόταν στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις,
περιείχε αιχμές εναντίον των 'Ελλήνων (άσχετα αν ό δρρς "Γραικού"
χρησυμοποιεΐται γιά νά δηλώσει τους όρθο'δοξους), πράγμα ιυου ή έθνι-
196
30
ξη "τέλος",πού βλέπουμε στον Vat. Graecus 1480 και Palat. Gr. 386 , ό
γραφικός όμως χαρακτήρας είναι ό ίδιος, οί διαγραφές λέξεων (πού παρα­
τηρούνται και στους παραπάνω κώδικες) συχνές, οί αυθαίρετες υπογεγραμ­
μένες καί τά λάθη ίωτακισμοΰ υπάρχουν καί έδώ.

4. Γενικές παρατηρήσεις στή μετάφραση

Τό ϋφος του Τριβιζάνου είναι σχεδόν απόλυτα προσαρμοσμένο στό ϋφος

του Verrato. Ό Λατίνος θεολόγος μεταφράζεται κατά λέξη (μέ ελαφρές
παρεκκλίσεις), πράγμα πού βασικά οφείλεται στή φυσητού κειμένου: Ό Κρη­
τικός μεταφραστής αντιλαμβανόταν πολύ καλά ότι πρόκειται γιά μιάδχι πο­
λύ οικεία σ' αυτόν περιοχή της σκέψεως, καί ήταν επομένως φυσικό νά μή
διακινδυνεύσει μιά κάπως πιό ελεύθερη νοηματική απόδοση, άλλα νά ακο­
λουθήσει μέ αυστηρότητα τό πρωτότυπο. Ό λόνος του Verrato είναι απλός
καί διατηρεί τά στοιχεία του προφορικού κηρύγματος, πού έπρεπε νά είναι
κατανοητό, έΦ'οσον απευθυνόταν στίς πλατιές μάζες. Ό μεταφραστής δεν
κατέβαλε προσπάθεια νά μεταβάλει τήν ύφή του λόνου του πρωτοτύπου. Ή
μετάφραση του λοιπόν δέν παρουσιάζει τήν πυκνότητα του ϋφους των αρχαι­
οελληνικών κειμένων .περισσότερο θυμίζει τόν "άνειμένο" λόγο της 'Ανίας
Γραφής. Σέ ορισμένα μόνο σημεία ό λόγος είναι μακροπερίοδος καί γι'αυτό
κάπως δυσνόητος καί άχαρος (βλ. π.χ. φ.157 Γ ,73-83), αλλά καί έδώ ό Τρι-
βιζάνος μεταγλωττίζει απλώς τό πρωτότυπο.

Οί παραπάνω παρατηρήσεις δέν σημαίνουν ότι ό μεταφραστής παραμέλησε

τή μορφή του κειμένου του, αν καί είναι γεγονός ότι περισσότερο ενδια­
φέρεται γιά τήν πιστή απόδοση του περιεχομένου. Συχνά προσπαθεί νά αμ­
βλύνει στό ελληνικό κείμενο τή μονοτονία της επαναλήψεως μερικών λέξεων
του πρωτοτύπου. "Ετσι, τό sequitur π.χ. αποδίδεται ποικιλοτρόπως: ε­
π ι φ έ ρ ε ι , παρακατιών, διετιών, π α ρ έ π ε τ α ι , τό confecit μέ τό ά-

κη του συνείδηση δέν μπορούσε νά ανεχθεί,. "Αν καί où οξύτερου χαρα­

κτηρισμοί των 'Ελλήνων έχουν απαλειφθεί στη μετάφραση του (βλ. πα­
ρακάτω, σ.199),τό γενικότερο πνεϋμα αντιδικίας μέ αύτοΰς, πού είναι
διάχυτο στό 2° κεφάλαιο (Περί της ύλης του μυστηρίου της Θείας Ευ­
χαριστίας) φαίνεται πώς τόν ενοχλούσε. "Αν έτσι έχουν τά πράγματα,
τότε φυσικά καί ή επιλογή γιά μετάφραση τοϋ παραπάνω κεφαλαίου δέν
οφείλεται στον ίδιο, αλλά στους θρησκευτικούς εκείνους παράγοντες
του Χάνδακα που πιθανώς τόν προέτρεψαν νά μεταφράσει κεφάλαια άπό τό
βιβλίο τοϋ Verrato. (Βλ. παραπάνω, σ. 194-).
30. Βλ. παραπάνω, σ. 70.
 197
πήρτισε ή συνετέλεσε, τό evolant αποδίδεται μέ τό άναπέτονται,
προσπέτονται ή απλώς πέτονται, τό dicitur άλλοτε μέ τό λέγεται
και άλλοτε μέ τό άναγ ινώσκεται, τό ex quo μεταφράζεται έξ. οδ,
έξ, ών Π ό θ ε ν κλπ.

Οί χρόνοι αποδίδονται γενικά μέ ακρίβεια, έκτος άπό λίγες εξαιρέ­

σεις. "Οπου μεταβάλλεται ή φωνή ή ή σύνταξη, αυτό γίνεται σύμφωνα μέ τους
γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες.

Ώ ς προς τήν απόδοση των προτάσεων, πού είναι κατά κανόνα ακριβής»
μετατρέπονται σποραδικά κυρίως οί ειδικές σέ άπαρεμφατικές, ένώ οί χρο­
νικές, οί αναφορικές και οί αιτιολογικές αποδίδονται μέ μετοχές.Οί υπο­
θετικοί λόνοι αποδίδονται κατά κανόνα εσφαλμένα. Είναι ενα σημείο στόό-
ποίο ό Τριβιζάνος χωλαίνει ιδιαίτερα, όπως δείχνει και ή μετάφραση του
Όβιδίου.

Τά ορθογραφικά λάθη είναι επουσιώδη. Μεγαλύτερη συχνότητα εμφανίζουν

όσα έχουν σχέση μέ τή χρήση της υπογεγραμμένης, τά λάθη ίωτακισμοϋ (δω-
ρίσαι αντί δωρησαι, διδασκαλείαις, Μωισής, μοιχίαν κλπ.) και τά σχετικά
μέ τήν έγκλιση του τόνου.

Ή σειρά των λέξεων στό ελληνικό κείμενο είναι φυσική (κατά κανόνα
ακολουθεί αυτήν τοΰ πρωτοτύπου), και μόνο σέ δυό περιπτώσεις παρατηρού­
με τή διαταραχή της σειράς, πού μας θυμίζει κάπως τό πλαστό και περίτε­
χνο ϋφος τοΰ μεταφραστή του Όβιδίου 3 1 : Ό δείπνος άρα πρό της τοΰ
πάθους τιροφθάσας ημέρας έγένετο (φ. 159 Γ , 88-89), Τό βάπτισμα
γάρ τη του Χρίστου πάθους χάριτι καθαιρεί αυτούς (φ.167,132-
133).

Ή μελέτη της μεταφράσεως πείθει ότι ό Τριβιζάνος συμβουλεύτηκε και

τό ελληνικό κείμενο της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, τό όποιο μερικές
φορές μεταφέρει αύτολεξεί, όταν τά μεταφραζόμενα γραφικά χωρία πού πα­
ραθέτει ό l'errato (ό όποιος τά αντλεί από τή Vulgata) είναι ακριβώς αν­
τίστοιχα προς τά ελληνικά. (Βλ. π.χ. φ. 158Γ,45-46. 158ν,245-246).

Τις περισσότερες όμως φορές, ένώ θά μπορούσε νά επαναλάβει αυτούσια

τά ελληνικά χωρία της Άγιας Γραφής, τά μεταβάλλει προς τό άρχαιοπινέ-

31. Βλ. παραπάνω, σ. 100.

198
στερο ή τά διορθώνει. Γιά παράδειγμα αναφέρω τό χωρίο του Ματθαίου ζ',
27, πού ό Verrato μεταφέρει από τή Vulgata και ε ί ν α ι ακριβής απόδοση του
αντίστοιχου της ελληνικής Κ.Δ.: et descendit pluvia et venerunt
flumina et flaverunt v e n t i e t i r r u e r u n t i n domimi illam, et
cecidit; et f u i t ruina e i u s magna. ( Έ λ λ η ν . Κ.Δ.: και κατέβη ή
βροχή καί ήλθον ο ι ποταμοί καί έπνευσαν οι άνεμοι κ α ί προσέ-
κοψαν τ η ο ι κ ί α εκείνη,καί έπεσε' καί ήν ή π τ ώ σ ι ς α ύ τ η ς μ ε γ ά ­
λη. Ό Τριβιζάνος μεταφράζει (φ. 170 r , 280-282): κ α ί · κ α τ ή λ υ θ ε ν ò
ύετός καί έρρευσαν ο ί ποταμοί καί έπνευσαν οί άνεμοι καί έ-
νέπεσον ε ί ς τήν ο ί κ ί α ν έκείνην, καί έπεσε' καί τ ό πτώμα αυ­
τ ή ς ήν μ έ γ α ' . 'Εκτός άπό τά άρχαιοπινή κ α τ ή λ υ θ ε ν , ύ ε τ ό ς , πτώμα, ε ί ­
ναι χαρακτηριστικός καί ό τύπος έ ν έ π ε σ ο ν , πού εκφράζει τήν ορμή των
στοιχείων της φύσεως (πράγμα πού δέν συμβαίνει μέ τό τιροσέκοψαν του
Ματθαίου), ένώ τό έρρευσαν ο ί ποταμοί ε ί ν α ι ασφαλώς επιτυχέστερο α­
πό τό ήλθον ο ί ποταμοί καί εναρμονίζεται μέ τό έ π ν ε υ σ α ν οί άνε­
μοι .

'Αλλά οί φραστικές αποκλίσεις άπό τό κείμενο της ελληνικής Άγιας Γρα­

φής οφείλονται καί στό ο τ ι δέν υπάρχει πάντοτε απόλυτη συμφωνία μεταξύ
αυτής καί της Vulgata στά παρατιθέμενα άπό τόν Verrato χωρία. Ένώ ό Ματ­
θαίος λ.χ. γράφει ( ε ' , 10) μ α κ ά ρ ι ο ι ο ί δ ε δ ι ω γ μ έ ν ο ι , στή Vulgata υ­
πάρχει b e a t i q u i persecutionem p a t i u n t u r , καί ό Τριβιζάνος, ακο­
λουθώντας πιστά τό πρωτότυπο του, μεταφράζει (φ. 169 r , 234): Μακάριοι
ο ί . δ ι ω κ ό μ ε ν ο ι . Οί διαφορές εμφανίζονται μεγαλύτερες στην Π.Δ. "Ετσι
π.χ. ό Verrato αντιγράφει αύτολεξεί άπό τή Vulgata τό στ. 1 3 τ ο ϋ κ α ' κεφ.
τοϋ Ίώβ D u c u n t i n b o n i s d i e s suos e t ' i n p u n c t o ad i n t e r n a de-
scendunt,nou στή μετάφραση τών 0' παραδίδεται: Συνετέλεσαν έν ά γ α -
θοΐς τόν βίον αυτών, έ ν δέ α ν α π α ύ σ ε ι αδου έκοιμήθησαν. Ή με­
Γ
τάφραση του Τριβιζάνου (φ. 169 , 237-238) ήταν αδύνατο φυσικά νά συμφω­
νήσει μέ τό κείμενο τών 0 ' .

'Υπάρχουν έξαλλου καί δυό περιπτώσεις στις όποιες Θά ήταν μάταιο νά

αναζητήσει κανείς οποιαδήποτε φραστική α ν τ ι σ τ ο ι χ ί α τής μεταφράσεως του
Τριβιζάνου προς τό κείμενο τών 0 ' , εφόσον πρόκειται γ ι ά χωρία πού υπάρ­
χουν μόνο στή Vulgata: Τωβίτ ι β ' , 13 Quia a c c e p t u s e r a s Deo, ne-
cesse f u i t u t t e n t a t i o p r o b a r e t t e (μετάφρ. φ. 168 , 201-202: " Ι ­
να τ ι ευπρόσδεκτος ής τω Θεώ, έ χ ρ ή ν σε π ε ι ρ α χ θ ή ν α ι ) , Ίώβ ι ζ ' ,
2 Non p e c c a v i , e t i n a m a r i t u d i n i b u s m o r a t u r o c u l u s meus (με-
 199
τάφρ. 169 , 262-263: Ούχ ή μ α ρ τ ο ν καί έ ν π ι κ ρ ί α ι ς δ ι ά γ ε ι ò οφθαλ­
μός μου) .

Σέ άλλες περιπτώσεις φ α ί ν ε τ α ι πώς δ Τρι3ιζάνος σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι στή μνήμη

τ ο υ , πού δέν ε ί ν α ι όμως πάντοτε πιστή. "Ετσι, πλησιάζει τό κείμενο της
Γραφής, άλλα δέν αποφεύγει τά λάθη, συντακτικά ή φραστικά. Π.χ. στό φ.
167 , στ. 152-153 μεταφράζει: 'ίνα ά ν α π α ύ σ ω ν χ α ι των ίδιων πόνων
(Άποκ. ι δ ' , 13 ί υ α άναπαύσωνται έ κ των κόπων αυτών) .

'Αξιοσημείωτο είναι το νενονός ο τ ι , ένώ μεταφράζει κατά λέξη τό

λ α τ ι ν ι κ ό κείμενο, δέν δίστασε σέδύοση'μεϊα νά παραλείψει φράσεις μέ ο­
ξ ε ί ς χαρακτηρισμούς κατά των 'Ελλήνων, πού ή συνείδηση του δέν μπορού­
l s r
σε νά ανεχθεί. Στό φ. 160 ή πρόταση τοϋ Verrato G r a e c i v e r o t a n -
quam s u p e r b i n o l u e r u n t ad r i tum primura r e d i r e μεταφράζεται: Oì
δέ Γ ρ α ι κ ο ί προς τ ό πρώτον ή θ ο ς έ π α ν α σ τ ρ έ ψ α ι ουκ η θ έ λ η σ α ν , α­
φήνονται δηλ. αμετάφραστες ο ι λ έ ξ ε ι ς t a n q u a m s u p e r b i . Δέν πρόκειται
32
γ ι ά παράλειψη έκ παραδρομής, γ ι α τ ί στό χειρόγραφο δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι καθαρά
ή διαγραφή της λέξεως πού αρχικά ε ί χ ε χρησιμοποιήσει σέ απόδοση τοΰ s u ­
perbi (πιθανότατα σοβ>αρόφρονες = αλαζόνες).

Πιό χαρακτηριστική ε ί ν α ι ίσως ή δεύτερη περίπτωση. Στό φ. 159 εί­

χε μεταφράσει μιά πρόταση μειωτική των 'Ελλήνων: Π ρ ο σ έ τ ι δέ ( ο ι Γ ρ α ι ­
κοί) ες τοσούτον μωρίας διήλασαν . . . (=et i n t a n t a m i n s u p e r in-
fantiam proruperunt . . . ) . Έκ των υστέρων, φ α ί ν ε τ α ι , αποφάσισε νά ε ­
ξαφανίσει τό σημείο αυτό της μεταφράσεως. 'Επειδή όμως ήταν αδύνατο νά
διανράψει την πρόταση, χωρίς νά προκύψει συντακτική ανωμαλία καί νοημα­
τ ι κ ή ασάφεια, έκρινε καλύτερο νά παραλείψει ολη τήν περίοδο. Γ ι ' α ύ τ ό έ ­
καμε μέ τό μελάνι ένα π λ α ί σ ι ο 3 3 γύρω της καί τήν κάλυψε επικολλώντας έ­
να κομμάτι χαρτί κομμένο στό σχήμα του πλαισίου.

"Οταν γ ι ά πρώτη φορά είδα τή σελίδα τοϋ χειρογράφου σέ φωτοτυπία, υ­

ποπτεύθηκα ο τ ι κ ά τ ι τ έ τ ο ι ο ε ί χ ε συμβεί άλλα δέν ήμουν βέβαιος. Τόν ' Ι ­
ούλιο τοϋ 1976, οπότε εξέτασα ό ί δ ι ο ς τό χειρόγραφο στή Μαρκιανή Β ι β λ ι ­
οθήκη της Β ε ν ε τ ί α ς , βρήκα υπολείμματα χαρτιού κολλημένα ακόμη στό ση­
μείο εκείνο της σελίδας. Κάποιος, φ α ί ν ε τ α ι , πού ενδιαφέρθηκε γ ι ά τή με­
λέτη της μεταφράσεως, αφαίρεσε τό επικάλυμμα. Ή υποψία μου ε ί χ ε έπιβε-

32. Βλ. στο Παράρτημα φωτοτυπία αριθ. 1.

33. Βλ. φωτοτυπία αριθ. 2.
200
βαιωθεί. 'Αποκλείω νά έγινε αυτό από κάποιο άλλο χέρι, γιατί τό πλαίσιο
έχει σχεδιαστεί μέ τό ίδιο μελάνι μέ τό όποιο είναι γραμμένα όλα τά φύλ­
λα τοΰ χειρογράφου.

Οι λεπτομέρειες αυτές, οσο ασήμαντες κι αν φαίνονται σήμερα, είναι

συγκινητικές, γιατί φανερώνουν τόν πατριωτισμό του Κρητικού μεταφραστή,
πού, μολονότι καθολικός, παραμένει βαθύτατα "Ελληνας. Χωρίς νά έχει τό
ανάστημα ενός Βησσαρίωνα ή άλλων επιφανών 'Ελλήνων καθολικών -πού επί­
σης δέν απεμπόλησαν τήν εθνική τους συνείδηση και προσπάθησαν μέ όλες
31
τους τις δυνάμεις νά βοηθήσουν τήν υπόδουλη στους Τούρκους πατρίδα τους * -
υπερασπίζεται μέ τό δικό του τρόπο τό ελληνικό όνομα και τήν κρητική του
35
καταγωγή, γιά τά όποια είναι εξαιρετικά υπερήφανος .

5. Ειδικότερες παρατηρήσεις
α'. Λεξιλόγιο
Τό λεξιλόγιο της μεταφράσεως αντλείται άπό πήν αρχαία ελληνική γραμ­
ματεία και τήν Άγια Γραφή, αλλά υπάρχουν καί λέξεις μεταγενέστερες ή
νεοελληνικές: έξαπαλείφονται (φ. 156 Γ , 2 4 ) 3 6 , άφίουσι (φ. 156ν, 40),
μεγαλωτάτης (φ. 166 , 86), πειραχθηναι (φ. 168 ν , 202) αντί πειρα-
37 ν ν
σθήναι , ξενιτευμός (φ. 168 , 211), άτχοστ ε ί ρωσ ι ς (φ. 168 , 212 )
38
= sterilitas κ.ά.
34. Σχετικά με τις ενέργειες τών Ελλήνων λογίων στη Δύση (άιό τους ο­
ποίους αρκετοί ?ίταν καθολικοί η φιλοκαθολικοί) γυά τη'ν απελευθέρωση
της πατρίδας τους βλ. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟ, τόμ.1, σσ. 408-1420, τόμ. 2, σσ.
242-245.
35.'Αποκαλυπτικά' της ελληνικής του συνειδήσεως καί της αγάπης του γιά
τήν Κρήτη είναι δσα γράφει στην επιστολή του προς τόν Savelli καί ι­
διαίτερα στους στ. 51-59. 'Από του'ς νεώτερους ιστορικούς ό ΤΡΥΦΩΝ
ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ ( Ή παιδεία έπί Τουρκοκρατίας, τόμ. 2, 'Αθήναι 1936, σ.
162) εξαίρει τη θερμή φιλοπατρία τοϋ Τριβιζάνου, τόν όποιο άναφε'ρει
ώς παράδειγμα "της έμμονης τών Κρητών εις τά πάτρια καί τό έλληνι-
κόν γένος", παραθε'τοντας μάλιστα αύτολεξεί τους παραπάνω στίχους της
επιστολής του (τήν οποία, υποθέτω, θά είχε δει στην έκδοση τοϋ Przy-
chocki). Ό ΣΤ. ΑΛΕΞΙΟΥ (Ιστορία τοϋ Ελληνικού "Εθνους, τόμ. 10
(κεφ. Κρητική Λογοτεχνία), σ. 392) κατατάσσει επίσης τόν Τριβιζάνο
(μαζί μέ τόν Κορνάρο καί τόν Φραγκίσκο Μπαρότση) στους λογίους εκεί­
νους οι όποιοι μας έχουν δώσει "δείγματα ελληνικής συνειδήσεως", πράγ­
μα που δείχνει δτι "οΐ Βενετοί της Κρήτης ?ίσαν από καιρό εξελληνι­
σμένοι".

36. Πρβλ. ΜΙΧΑΗΛ ΑΚΟΜΙΝΑΤΟΥ, Προς του'ς αΐτιωμένους τό άφιλένδεικτον,στ.

24 "έξαπηλιφότων" (εκδ. ΣΠ. ΛΑΜΠΡΟΥ, τόμ. 1, σ. 17).
37. Πρβλ. Ματθ. δ', 1 "πειρασθηναι ύπό του διαβόλου".
38. Ή λέξη μέ τή σημασία αύτη' στον Θεόδ. Στουδίτη. (Βλ. λεξ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ).
 201
Μερικοί τύποι είναι ποιητικοί ή της αρχαίας αττικής: τήν κατάλη-
Γ 39 ν
ψιν (φ. 158 , 3 8 ) = τ ή ν σύλληψιν, ηλυθε , κ α τ ή λ υ θ ε (φ.158 ,74. 170 Γ ,
280 και 2 8 5 ) , ξ υ ν έ δ ρ α μ ε (φ. 16? r , 274), ϊ δ ο ν (φ. 162 ν , 287) 1 * 0 , πτώ-
μα (φ. 170 , 280) = πτωσις (ή λέξη κυρίως στην αρχαία ποίηση), τ η a p ­
re η (φ. 167 ν , 140) 1 * 1 , ά ρ χ ο ς (φ. 168 ν , 216 και 218) 1 * 2 .

Σπάνιοι γλωσσικοί τύποι δέν συναντώνται έκτος άπό τό ουσιαστικό ε-

ορτάσεως''3 (φ. 159 ν , 107). "Οχι συνηθισμένη είναι και ή χρήση τοϋ ρή­
ματος δύναμαι μέ τή σημασία του παρέχω (φ. 172 ν , 421): τό γάρ ύδωρ
1
άνάψυξιν δύναται (= importât) *"*.

Οι νεόπλαστες λέξεις (άπαξ λ ε γ ό μ ε ν α ) είναι ελάχιστες: ύπεραν-

θίστασθαι (φ. 160 , 189) = d e f e n d e r e , άβροβιοϋντες (ψ. 167 ,
ν
163) (από τό μαρτυρούμενο ά β ρ ό β ι ο ς ) , Φαραώνος (φ. 168 , 220), ψαλ-
μιστής (φ. 171 Γ , 324), κ α ν ό ν ο ς (φ. 173 r , 461) (άπό τό σύνθετο νο-
μοκάνων).

3'. Μεταφραστικά σφάλματα

Παραθέτω πίνακα των μεταφραστικών σφαλμάτων, πού είναι οπωσδήποτε

ολιγάριθμα σέ σχέση μέ τήν έκταση coù κειμένου. Μερικά άπ'αύτά δέν εί­
ναι, θά έλεγε κανείς, μεταφραστικά λάθη, άλλα περισσότερο άκυρολεξίες,
πού θά είχαν αποφευχθεί, αν ό μεταφραστής συμβουλευόταν προσεκτικά τό
ελληνικό κείμενο της Άγιας Γραφής στά σημεία πού υπάρχουν παραπομπές
στό λατινικό πρωτότυπο. Γιά νά είναι εύκολος ό έλεγχος της μεταφράσεως,
νράφεται πρώτα τό λατινικό κείμενο και έπειτα τό αντίστοιχο τμήμα του
ελληνικού. 'Υπογραμμίζονται και στό πρωτότυπο και στή μετάφραση οι λέ­
ξεις ή εκφράσεις πού αποδίδονται λανθασμένα. "Οπου είναι ανάγκη,γίνεται
σύντομος σχολιασμός. Οι παραπομπές πού προηγούνται των λατινικών παρα-

39. Πρβλ. ο ο υ κ . 3, 33. ( Ή λέξη εξετάζεται μο'νο σ η μ α σ ι ο λ ο γ ι κ ά ).

"40. Πρβλ. χ α ί Άκά'θ. "Υμνο ""ϊδον παίδες Χ α λ δ α υ ω ν ...".
41. Πρβλ. Ήσ. "Εργ. 573, Άπολλ. Ρόδ. 4, 987 χ.ά.
42. Πρβλ. Α 144, Β 493 κ.ά.
4 3 . Π ρ β λ . Πλα'τ. Νομ. 657d "χαίροντες xri εκείνων έορτα'σει". ( Ή λέξη ά­
παξ στό χωρίο α υ τ ό ) .
44. Πρβλ. Εύρ. Μηδ. 128-129 "... τά δ'ΰπερβάλλοντ' ] οΰδένα xuLpóv δ ΰ-
ν α τ α ι θνητούς". —'Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου Λόγος Μ' εις τό Α-
γυον Βάπτισμα (MIGNE P. G., τόμ. 36, σ. 401 Β) "ήμΐν δε' τη'ν συννε'-
κρωσυν τοϋ Χρίστου δ ύ ν α τ α ι τοΰτο".
202
θεμάτων αφορούν στά φύλλα και στους οικείους στίχους τοϋ έντυπου του Ver-
rato (εκδ. του 1554).

1) φ. 202 , 25-26. C o n s e q u e n t i a est n o t a e t major paret ex de-

cursu ...

φ. 158 , 29-31. Τό συμπέρασμα δ η λ ό ν έ σ τ ι ν . * Η ' 6 έ μ ε ί ζ ω ν έ£ ε­

πιδρομής ... φαίνεται: Στό πρωτότυπο τό c o n s e q u e n t i a ε ί ν α ι κοι­
νό υποκείμενο τοϋ est καί του p a r e t . Γ ι ' αυτό ή μεταβολή του υπο­
κειμένου στή δεύτερη πρόταση δημιουργεί ασάφεια.

2) φ. 204 , 17-18. e t c e l e b r a b i t i s eum solemnem domino i n gene-

rationibus vestris.

φ. 160 , 133-134 κ α ί ε ο ρ τ ά σ ε τ ε α υ τ ή ν έ ξ α ι ρ έ τ ω ς τψ Κυρίω έν τ α ϊ ς

1 5
ψ υ χ α ΐ ς υμών * .

3) φ. 205 , 11. p o s t aequinoctium vernale,

φ. 161 , 237. μ ε τ ά τ ή ν χ ε ι μ έ ρ ι ο ν ίσημερίαν.

4) φ. 206 , 33. cognoscentes C h r i s t i mortem futuram.

φ. 162 , 29 7. ίδοΰσαι τόν μέλλοντα τοϋ Χρίστου θ ά ν α τ ο ν .

5) φ. 206 , 6-7. emerunt a l i a aromata quae defuerunt.

φ. 162 , 303-304. ή γ ό ρ α σ α ν άλλα αρώματα τ ά π α ρ α λ ε ι π ό μ ε ν α . (Βλ.

φ. 163 , 329, όπου τό 'ίδι,ο ρήμα μεταφράζεται σωστά: ϊνα ουδέν ήμΐν
άπολειφθείη = ut n i h i t deest nobis)·

6) φ. 226 , 22-23. d o m i n e Deus m e u s , clamavi ad t e , et sana­

sti me.

φ. 165 , 34-35. Κ ύ ρ ι ε ò Θεός μ ο υ , π ρ ο ς σέ έ κ έ κ ρ α Ε α κ α ί ήγ ί α -

1 6
σάς με (αντί ίάσω * με) .

7) φ. 226 , 28-30. Sicut oves i n i n f e r n o positi sunt, m o r s de-

pascet eos. Verum tarnen Deus r e d i m e t animam meam d e manu i n ­
feri, cum a c c e p e r i t me.

45."Εξοδ. i ß ' , IH "καί εορτάσετε αΰτην έν Κύριοι εις πάσας τάς γενεάς ύ-
μων" .
46. Βλ. ΙΩΗΛ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, Ή Παλαιά Διαθήκη κατά τους 0 ' . . . τόμ.24,
Οι. ψαλμοί, θεσσαλονίκη 1973, σ. 142, οπού ερμηνεύεται το' "ΐάσω με"
ώς σχετικό με θεραπεία σωματικής νόσου.
 203
φ. 165 , 39-42. Ώ ς π ρ ό β α τ α έ ν ςίδου ε τ έ θ η σ α ν , θάνατος καταβε-
βρώσεται αυτούς. Πλην ò Θεός λ υ τ ρ ώ σ ε τ α ι τ ή ν ψυχήν μου εκ χ ε ι ­
ρ ό ς κ α τ ω τ έ ρ ο υ έτι ι λ α μ β α ν ό μ ε ν ο ς μου 1 * 7 .

8) φ. 228 , 29-30. m o r i u n t u r q u e nulla habita pœnitentia.

φ. 168', 181. κ α ί ν ή π ο ι ν ο ι θ ν ή σ κ ο υ σ ι : Συγχέεται τό p o e n a μέ τό p œ -

nitentia.

9) φ. 230 , 33-34. quod et idem A p o s t o l u s confirmât dicens.

φ. 170 , 296-297. όπερ ετι τοις απόστολοι ς τό αυτό δια-

βέβαιοι λέγων: Στό λατινικό κείμενο τό Apostolus είναι συντομο-
νραφημένο και τά τυπογραφικά στοιχεία όχι ευκρινή. "Ετσι λοιπόν, μετα­
φράζοντας κάπως μηχανικά, απέδωσε τά λόγια του Παύλου στον 'Ιησού.

10) φ. 231 , 26-27. q u i levia peccata habuerit vel venialia.

φ. 171 , 361-362. ε π ε ί δ ς έ λ α φ ρ ά ς αν ή συγγνωμονικάς εξοι τάς

αμαρτίας: Ή αναφορική πρόταση του λατινικού κειμένου συμπληρώνει και
επεξηγεί τά προηγούμενα Sic cuius opus arserit, scilicet in i-
gne και όέν εΓναι αίτιολογική,οπως τή θεωρεί ό Τριβί-ζάνος, πράγμα πού
κάνει τό λόγο έδώ συντακτικά καί νοηματικά ανώμαλο.

11) φ. 231 , 13. I g i t u r constat.

φ. 172 , 383. Ούκοϋν δ η λ ο ν : Συγχέεται τό c o n s t a t μέ τό extat.

12) φ. 231 , 19-20. L i q u e t a u t e m eoe l e s t e s pariter et terrestres

creaturas simul l a u d a r e Deum.

φ. 172 r , 390-391. (πρβλ. και φ. 172 V , 403). Δηλον δέ ώς ομοίως αϊ

επουράνιοι σάρκες, ώς καί α'ι επίγειοι, όμοϋ τ ό ν Θεόν ύ-
1 8
μνουσι * . Πιθανώς,παρασύρθηκε υποσυνείδητα από τά όμόηχα κρέας καί
creatura'
4-7. Ψαλμ. μη', 15-16 " Ώ ς πρόβατα έν αδη ετέθησαν, θάνατος π ο υ μ α ν ε ϊ
αυτούς. Πλην ό θεο'ς λυτρώσεται την ψυχην μου έχ χειρός α 6 ο υ, όταν
λαμβα'νη μ ε".Βλ. Ι. ΚΟΛΛΙΤΣΑΡΑ, Ταλμοό: Κείμενον ηαί, ερμηνευτική ά-
πόδοσις, ' Αθήνα ι 1973, σ. 152, δπου το' "πουμανεϋ" ερμηνεύεται: "ώς
κακός ποιμήν θά τους όδηγτί έχεΰ" καί το' "όταν λαμβα'νη με": "όταν θα'
μέ παραλα'βη άπο' την παροΰσαν ζωη'ν". —Πρβλ. και' Π.ΤΡΕΜΠΕΛΑ, Το' Ψαλ-
τηρυον μετά συντόμου ερμηνείας, Άθηναυ 1966, σ. 121.
ι+8. Άποκ, Ε', 13 "Καί παν κ τ ί σ μ α , δ έν τω ουρανί χαό έπί γης··· πάν-
τας ηκουσα λέγοντας".
204
13) φ. 232 r , 27. Nunc auteiti h i c c o n s o l a t u r , tu vero cruciaris.
r
φ. 173 , 434-435. Νυν δέ ε ν τ α ύ θ α π α ρ α μ υ θ ε Ζ τα ι, σύ δέ άγανα-
κτεις .

14) φ. 232 V , 4. propterea.

φ. 173 r , 447. π ρ ο σ έ τ ι (αντί τ ο ύ τ ο υ ένεκα) .

15) φ. 232 , 17. de c i v i t a t e Dei.

φ. 173 , 462. περί π ό λ ε ω ς Θεοϋ.

γ'. 'Αμετάφραστα*

"Αλλοτε έκ παραδρομής και άλλοτε σκόπιμα αφήνονται αμετάφραστες ορι­

σμένες λέξεις ή ολόκληρες προτάσεις του πρωτοτύπου:

1) φ. 156 Γ . Δέν μεταφράζονται πριν από τό πλείους διατελοϋσιν οί

εισαγωγικές στό κεφ. λέξεις ex p r a e m i s s i s i g i t u r , γιά νά φανεί ή
μετάφραση ως κάτι αυτοτελές.

2) φ. 156 , 34-35. κ α ι θ ύ ρ α ν π α ρ α δ ε ί σ ο υ ά ν ο ι γ ε ι ν τ ε καί κλείειν

(= φ. 201 , 24. aperire et claudere januam c o e l e s t i s paradisi):
Παραλείπεται τό επίθετο c o e l e s t i s , προφανώς νιατί στην ελληνική 'Αγία
Γραφή δέν υπάρχει ή έκφραση ο υ ρ ά ν ι ο ς π α ρ ά δ ε ι σ ο ς .

3) φ. 158 r ,31-32. έ ν τ α ύ τ η τ\\ ν υ κ τ ί γενομένου του δ ε ί π ν ο υ , καί

εισερχόμενος είς τ ό ν κηπον . . . (= φ. 202 , 25-27. i n ipsa no-
c t e coena f a c t a instructisque d i s c i p u l i s s u r g e n s a cce na et
introiens hortum . . . ) : Οί ίιπογραμμιζόμενες λέξεις παραλείφθηκαν έκ
παραδρομής. "Ετσι, ό σύνδεσμος κ α ί μπροστά από τή μετοχή εισερχόμε­
ν ο ς , χωρίς τή μετάφραση των s u r g e n s a c o e n a , δημιουργεί συντακτική α­
νωμαλία.

4) φ. 159 , 115-116. ε π ε ι δ ή ο ί εύαγγελισταί ... δ η λ ο ν ό τ ι Μάρκος

ν
κ α ί Λουκάς (= Φ. 2 0 3 , 34. quod e v a n g e l i s t a e M a t t h a e u s , Mar­
cus e t Lucas) : Ή παράλειψη του Μ α τ θ α ί ο ς έκ παραδρομής.

5) φ. 160 ν , 160-161. Που θ έ λ ε ι ς έ τ ο ι μ ά σ ω μ έ ν σοι φαγεϊν τό Πά-

49. Λουκ. ι σ τ ' , 25 "Νΰν δε δδε παρακαλείται,, συ δε' ό δ υ ν α σ α υ " .

" Δε'ν σημειώνονται οι περιπτώσεις που άναφε'ρονταυ στις σ. 199-200.
 205
σχα; (= 204 , 8-9. Quo v i s eamus u t p a r e m u s t i b i , ut mandu-
ces Pascha?) : Στό χειρόγραφο ó Τριβίζάνος διαγράφει τ ι ς αντίστοιχες
του eamus λέξεις (ποϋ θ έ λ ε ι ς ) έ λ θ ε ΐ ν ήμας , ίσως γιατί νόμισε ότι
Γ
ό Vetrato έπαναλαμ3άνει έδώ τό χωρίο του Ματθαίου (φ. 160 , 154-155)και
ότι τό eamus είναι αυθαίρετη προσθήκη, ένώ πρόκειται γιά αναφορά σέ χω­
ρίο του Μάρκου ( ι δ ' , 12): Που θ έ λ ε ι ς α π ε λ θ ό ν τ ε ς έ τ ο ι μ ά σ ω μ ε ν , ί ν α
φάγης τ ό Πάσχα;

6) φ. 163 . 'Αφήνεται αμετάφραστος ό τελευταίος στίχος του κεφαλαίου

(Et hoc q u i d e m quo ad p a s s i o n i s sufficientem expressionem et
c e t e r a ) , π ο ύ δέν προσθέτει τίποτα τό σπουδαίο,ένώ στό σημείο οπού τ ε λ ε ι ­
ώνει ό Τριβιζάνος τό νόημα ολοκληρώνεται.

7) φ. 167 , 113. Μετά τή λέξη κ α κ ο υ ρ γ ί α ς παραλείπεται ή μετάφραση της

προτάσεως c u i u s v u l n e r e sanati sumus, s c i l i c e t a peccatis μάλ­
λον έκ παραδρομής.

δ'. Διορθώσεις στό κείμενο του Verrato

'Απόδειξη ότι ό Τριβιζάνος δέν μετέφρασε μηχανικά και ότι ήλεγξε τ ι ς

πηνές στις όποιες παραπέμπει ό Λατίνος θεολόγος, είναι μερικές διορθώ­
σεις πού επιφέρει στό κείμενο του:

1) φ. 205 , 1 7 . ad vigesimam secundam e i u s d e m mensis.

φ. 160 , 147-148. έως τ η ς ε ι κ ο σ τ ή ς π ρ ώ τ η ς η μ έ ρ α ς τ ο ϋ α ύ τ ο ϋ μη-

50
νός .

2) φ. 206 , 26. Cum t r a n s i s s e t Sabbatum,Maria Magdalena e t Ma­

ria I a c o b i e t Maria Salome.

φ. 162 , 290-291. Δ ι α γ ε ν ο μ έ ν ο υ τ ο υ Σ α β β ά τ ο υ Μαρία ή Μαγδαληνή

κ α ί Μαρία ή τ ο ΰ ' Ι α κ ώ β ο υ κ α ι Σαλώμη : 'Αρχικά είχε μεταφράσει κ α ι
Μαρία ή Σαλώμη, μετά όμως διέγραψε τό Μαρία,πού δέν συμφωνεί μέ τό
χωρίο τοϋ Μάρκου ( ι σ τ ' , 1-2).

3) φ. 167 ν . Ή λανθασμένη παραπομπή τοϋ λατινικού κειμένου Ά π ο κ . δ'

διορθώνεται σέ ιδ' .

4) φ. 229 , 17-22. Quomodo e r g o peccatores illi, qui continuo

o p e r a n t u r mala n u l l a s q u e patiuntur adversitates, etiamsi in

50. Πρβλ. "Εξοδ. υ β ' , 18 "εως ημέρας μιας και εύκάδος".

206
fine vitae convertantur, poterunt statim post mortem coro­
nari in c o e l i s nulla habita poenitentia de p e c c a t i s nee in
h o c s a e c u l o n e e i n f u t u r o ? :Είναι φανερό öci ή παραχωρητική πρόταση
etiamsi in fine vitae convertantur αναιρεί τό n u l l a habita poe­
nitentia. "Αρα στή θέση του poenitentia έπρεπε να υπάρχει poe­
n a . Ό Τριβιζάνος άπρδίδει σωστά τό νόημα: ο ύ δ ε μ ί α ν δ ε ξ ά μ ε ν ο ι ποι-
νην (φ. 169 , 246), ίσως όμως συμπτωματικά, εφόσον ή ίδια έκφραση με­
Γ
ταφράζεται λίγο παραπάνω (φ. 168 , 181) μέ τό νήποινοι.

5) φ. 173 r . Προστίθεται ή παραπομπή Μαχκαβ. ι ( 3 ' , πού δεν υπάρχει στό

λατιν. κείμενο.

ε'. 'Αδόκιμοι τύποι και ανωμαλίες στή σύνταξη

'Από τ ι ς πολλές περιπτώσεις αδόκιμων τύπων και ανώμαλων συντάξεων ση­

μειώνονται έδώ μερικές αντιπροσωπευτικές. "Οπως δείχνει ή σύγκριση τών
δύο κειμένων, συχνά ό μεταφραστής μεταφέρει τή λατινική σύνταξη στην ελ­
ληνική.

φ. 156 , 45-46. ε ϊ π ε ρ αν π α ρ α φ υ λ ά τ τ ο ι τ ο (= (manna) r e s e r v a t o ) .

r
φ . 158 , 20. διασαφηνιτέον: αντί διασαφηνιστέον.

φ. 159 , 113. παρορμούμεvoi.

φ. 160 , 174. δ ι α ν ε μ ι σ τ ά ' ς : αντί δ ι α ν ε μ η τ ά ς 5 1 .

1S r
φ. 160 , 197. αρνείται (= n e g a t u r ) : Μεταφέρει τό απρόσωπο ρήμα
της λατινικής στην ελληνική.
Γ
φ. 16Ö blS , 187. μ ε τ έ σ τ ρ ε φ ε (= r e d i t ) .

φ. 160 , 200. π ρ ο ς έ π ί δ ε ι ξ ι ν (= ad p r o b a t i o n e m ) : α ν τ ί προς

άκόδειξιν.

φ. 165 , 17. πρ'οσήρπασαν (= a r r i p u e r u n t ) αντί άνήρπ,ασαν: Προφα­

νώς, επηρεάζεται από τό α' συνθετικό (ad) του λατινικού ρήματος.

φ.165 ν , 37. έ*ρρυσας τ ή ν φυχήν μ ο υ 5 2 . Πρβλ. και μετάφρ. Όβιδίου

στ. 31 και 362.

5 1 . Πρβλ. EM 249, 43 "δατητης παρ'Άττυκοϋς ό διανεμητής".

52. Ψαλμ. π ε ' , 14 "έ ρ ρ ύ σ ω την ψυχην μ ο υ " .
 207
Γ
φ. 167 , 117-118. ά π ό π ε ι ρ α ν . . . cric τ ι μ ω ρ ί α ς λ α μ β ά ν ο μ ε ν (= ex-
perimur poenam)53.

φ. 167 , 140-141. α ϊ ά μ α ρ τ ί α ι τη τ ο υ μ α ρ τ υ ρ ί ο υ αρπη ανατέμνον­

5
ται (= r e s e c a n t u r ) : αντί έκτέμνονται "* ή άποτέμνονται„

φ. 168 ν , 215. κ α τ α β ρ ο χ θ η ν α ι : Συμφυρμός των άπαρεμφατικών τύπων κα-

ταβρωθηναι και κ α τ α β ρ ο χ θ ι σ θ ή ν α ι .

φ. 170 , 277-278. Πας ò άκούων μου τ ο υ ς λ ό γ ο υ ς τ ο ύ τ ο υ ς και ou

ποιεί α υ τ ο ύ ς : Θέλησε νά μετατρέψει τ ί ς αντίστοιχες αναφορικές προτά­
σεις τοϋ λατιν. κειμένου σέ μετοχές,σύμφωνα μέ το χωρίο του Ματθαίου ( ζ ' ,
26), άλλα παρέλειψε νά κάμει τό ίδιο και μέ τή δεύτερη αναφορική.

φ. 172 , 378-381. Γ ε λ ο ΐ ο ν γ ά ρ αν ε ϊ η λ έ γ ε ι ν ... εί tv τφ μέλ-

λοντι ο υ δ ε μ ί α αν ά φ ε σ ι ς ε ϊ η (= R i d i c u l u m nam e s s e t dicere...
si in futuro nulla esset r e m i s s i o ) : Σύμφωνα μέ τό λατινικό κεί­
μενο, στην υπόθεση έπρεπε νά υπάρχει οριστική ιστορικού χρόνου και στην
απόδοση δυνητική οριστική.

φ. 173 , 452-453. Εί μή τ ο υ ς π ε σ ό ν τ α ς άναστησομένους ή λ π ι ζ ε (= Ν ι ­

ο
s i qui eos c e c i d e r a n t r e s u r e c t u r o s ( e s s e ) s p e r a r e t r ' H σύνταξη του
ήλπιζε μέ μετοχή επηρεάζεται ασφαλώς άπό τήν παράλειψη τοϋ εννοούμε­
νου esse στό απαρέμφατο του μέλλοντος.

στ'. Λοιποί μεταφραστικοί τρόποι

(επιλογή παραδειγμάτων)

Μεταβολή συντάξεως ή φωνής

φ. 156 , 37. ο ι ς κ α ί π ρ ό σ τ α γ μ α ήν = q u i jussi sunt.

φ. 157 , 17-18. π ε ρ ί έ ν ζ υ μ ο υ κ α ί ά ζ ύ μ ο υ έ π ι γ ρ α φ ή ν θ ε ί ς = de f e r ­
mento e t azyma intitulatum.

φ. 160 , 171-172. Τ έ λ ο ς δέ τ ό ε θ ο ς ... έχει ή 'Ρωμαϊκή 'Εκκλη­

σ ί α = Denique r i t u s ... Ecclesiae Romanae habetur.

53. E3p. ια', 36 "έτεροι εμπαιγμών καί μαστιγών π ει pa ν ε λ α β ο ν " .

54. Πρ3λ. ιδιο'μελο Τυρινης "... αντί μαχαίρας την νηστείαν, ήτις έ Μ τ έ-
μ ν ε ι άπό καρδίας κάσαν κακίαν".
208
Γ
φ. 160 , 177. αποκρίνομαι = respondetur.
r
φ. 162 , 275-276. ευκαιρίας έπιτυχόντες=ίηνΘηΐ3 opportunitate.
φ. 162 , 295. λέγειν δυνάμεθα = dici potest.

φ. 173 , 444-445. ώς ταΐς άθλίαις φυχ,αΐς διά τούτου βοήθειανά-

γωμεν = quo succuratur miseris animabus.

'Απόδοση χρόνων

φ. 157 , 73. έτόλμησαν = audent.

φ. 158 , 48. παρεδίδοτο = traditus est.

φ. 169 , 223. πεπλάνητο = aberravit.

φ. 170 , 287. τεθεμελίωται = fundata erat.

'Απόδοση προτάσεων

φ. 160 , 162-163. έκεϊνο τό του Λουκά = quod ait Lucas.

V
φ. 160 , 165. Γενομένης δέ της ώρας = cum facta esset hora.
1S Γ
φ. 160 , 195. λέγοντες τόν δεϊπνον γεγενησθαι = quod coena-
vit dicentes.

φ. 166r, 70. οι θλιβόμενοι=cum tribularentur (χρονική).

φ. 166ν, 88. έχοντες = cum habent (αιτιολογική).

φ. 170r, 277. Πας ò άκούων = omnis qui audit.

Συνθετική απόδοση

φ. 156 , 42. του άρχιποίμενος = summi pastoris.

φ. 159 , 108. ή τά προς τό φαγεΐν = exceptis his quae ad ve-

scendum pertinent.

φ. 167 , 131-132. ευθύ των ουρανών 5 5 =ad coelos recto tramite.

φ. 171r, 321. διχώς διαφέρουσι = sunt in dupplici differentia.
Περιφραστική απόδοση
r
φ. 157 , 53. εστίν ίδεΐν = habetur.

φ. 167 , 156. οι αμετανόητοι και ανένδοτοι = obstinati.

φ. 171 , 360 και passim, παρακατιών λέγει = sequitur.

55. Πρβλ. γυα τη σύνταξη του "εύθΰ" με γενυκτί Άριστοφ. Ίππ. 254 "εϋθΰ
τδ3ν κυρηβίων", "Ορν. 1421 "ευθύ Πελληνης" κ.α.
 209

6. Τό κείμενο

'Αρχές της εκδόσεως

Τό κείμενο τών μεταφρασμένων διαλέξεων του Vetrato εκδίδεται γιά

πρώτη φορά σύμφωνα μέ τόν Marc. Gr. Π , 186, χωρίς όμως τό λατινικό πρω­
τότυπο, πού δέν τό αντέγραψε οϋτε ό μεταφραστής.
Γιά λόγους ομοιομορφίας περιέλαβα στό υπόμνημα της εκδόσεως και τις
παραπομπές τών δύο πρώτων κεφαλαίων (Περί της διαφοράς της μωσαϊκής και
τής ευαγγελικής ίερωσύνης - Περί τής ΰλης τοϋ μυστηρίου της θείας Κοι­
νωνίας), τις όποιες παρέλειψε ό Τριβιζάνος. "Εκρινα ακόμη σκόπιμο νά εμ­
πλουτίσω τό υπόμνημα μέ ορισμένες άλλες και νά προσθέσω τους οικείους
αριθμούς τών στίχων στά κεφάλαια τής Γραφής,στά όποια παραπέμπει ό Ver­
ra to.

Σεβάστηκα τήν ορθογραφία και τους εκφραστικούς τρόπους του κειμέ­

νου, διορθώνοντας μόνο τή στίξη και μερικά (επουσιώδη άλλωστε) ορθογρα­
φικά σφάλματα. Λάθη πού επαναλαμβάνονται στό κείμενο σημειώνονται μόνο
μιά φορά στό υπόμνημα. Κεφαλαιογραφοϋνται τά κύρια ονόματα, καθώς και
ορισμένοι εκκλησιαστικοί όροι πού συνηθίζεται νά γράφονται μέ κεφαλαία
(τό Πνεύμα, Ευχαριστίας κλπ.).

Σημειώνω, τέλος, ότι στην έκδοση δέν αναλύονται οι βραχυγραφίες του

χειρογράφου, πού άλλωστε είναι από τις πιό συνηθισμένες στά κείμενα τής
εποχής εκείνης (χυ (= χριστού), θ"ύ (= θεού), κυ (= κυρίου), ίτρ'ς (= πα­
τρός) κλπ.).

Sigla
r r
Cod. = Cod. Marcianus Graecus II, 186 ( = 1180) φφ. 156 -173 .
 210
φ. 156 Θωμά Τριβηζάνου του Κρητός, γραμματικού καΐ μεταφραστοϋ
έκ του Λατινικού(altera manu).

1. Έ κ των διαλέΕεων του σοφωτάτου θεολογικωτάτου τε

καΐ εύσε,βοΰς ανδρός 'Ιωάννου Βερράτου, κατά Λουτερα-
νών έκδοθεισών, διάλεξις περ\ της διαφοράς της μωσαϊ­
κής και της ευαγγελικής ίερωσύνης.

5 Πλείους διατελοϋσιν ύπάρχουσαι αϊ τε άξιότητες και

έξοχαι του ευαγγελικού ιερέως τών τοϋ ιερέως τοϋ μω­
σαϊκού νόμου. Υπερέχει γαρ έν άγαθότητι εκλογής, έν
ήθει χειροτονίας, έν ευγένεια τάξεως, έν έργου τιμή,
έν εξοχή τροφής και έν δυνάμει διαχειρίσεως.Οϋτω γοϋν
10 αί διάφορα! τών ιερέων τής Παλαιάς κάΊ Νέας Διαθήκης
έκ τών παρεπομένων,οσον κάλλιστα,οϊαί τε καταληφθήναι.
Πάλαι μεν γαρ έκ μιας φυλής μόνης, δηλονότι τής
λευιτικής, ιερείς έχειροτονοϋντο, νϋν δέ, έν τψ τοϋ
Χρίστου νόμω, έκ παντός γένους τών ύπ' οΰρανον προς την
15 ίερωσύνην λαμβάνονται, του 'Ιακώβου λέγοντος "μη έν
προσωπολατρεία έχετε την πίστιν τοϋ Κυρίου ημών 'Ιη­
σού Χρίστου".
Τότε μεν το έλαιον έπ\ τής κεφαλής αυτών έπεχεΐτο,
αί χείρες ήγιάζοντο και ή δεξιά, τοϋ λωβοϋ τοϋ ώτίου
20 καί. δακτύλου και ποδός τφ έκ θυσιών αιματι έχρίετο.
Σήμερον δε έν τή τοϋ εύαγγελικοϋ ιερέως χειροτονία ούχ
ύλικον ελαιον έπ\ ταϊς τών χειροτονηθησομένων κεφαλαΐς
έπιχεϊται οϋτε αί χείρες αιματι κριοϋ επιχρίονται, ε­
πειδή αί άμαρτίαι où', τοιούτοις γε έξαπαλείφονται,άλλ'
25 άνωθεν τοϋ ελαίου τής ευφροσύνης δοθέντος, τής τοϋ * Α-
φ.156ν γίου Πνεύματος|χάριτος, είς άφεσιν αμαρτιών έπιχεϊν-
ται, δι* οδ ή δύναμις και τών άλλων ετι τάς αμαρτίας
καθαίρειν παρέχεται.
Τότε μέν οι ίερεϊς έξουσίαν τοϋ διακρίνειν άναμε-
30 ταξί) λέπρας και ού λέπρας σωματικής είχον.Κα! δια. τοϋ-
15-17 Jac.ß',1 || 18-20 cf. Lev. η',12, 23-24 || 29-32 cf.Lev.iy'
11 κάλιστα cod.
 211
το τον μεν καθαρόν, τον δέ άκάθαρτον κρίνε ιν, έπιτή-
δειον η άξιον τχρος την τοϋ ύλικοϋ ναοϋ εί'σοδον. Νυν
6ε έΕουσίαν λαμβάνουσι τοϋ κρίνειν εν νόσους και. άσθε-
νείαις ψυχής, τους άσθενοϋντας λύειν καί δεσμέLν κ où
35 θύραν παραδείσου άνοιγειν τε και κλείειν.
Τότε μεν ταϊς φυλαϊς και λαοί ς τάς του Θεοϋ βούλας
έξηγοϋντο, οΐς καί πρόσταγμα ην έκζητείν άπο τοϋ στό­
ματος εκείνων τον νόμον, κ ώ ύπερ των αμαρτιών τοϋ λαοϋ
θρηνοϋντες προ τοϋ βωμοϋ και ίλαστηρίου τον Θεον ε E L —
40 λάσκοντο. Νϋν δε κριταί. γενόμενοι αμαρτίας άφίουσι,νό­
μους τιθεϊσι καί τας 'ιδίας ψυχάς, παραδείγματι τοϋ
άρχιποίμενος,υπέρ της των υπηκόων σωτηρίας παραδοϋναι
διδάσκουσι.
Τότε μεν παίδες Λευί άμα τοις άλλοις εν έρήμω ού-
45 ρανίψ μάννα έτράφησαν, σκώληκας τη επαύριον, εϊπερ άν
παραφυλάττοιτο, άναβλύζοντι , δ οι πατέρες έσθίοντες ά-
πέθανον. Νϋν δε εν άρτω ζωτικω, αγγέλων τροφή,άληθοϋς
πασχασίμου άμνοϋ σαρκί καί αϊ'μάτι, πεινώντες κορέννυν-
ται, δς άρτος αιωνίως διαμένων εστί, ζωην τφ έσθίοντι
50 παρέχων αίώνιον.
Τότε ιερέως έργον υπήρχε περί προσφοράς προβάτων,
φ.157 ζώων άλογων, καί περιρραντίσματος αίματος ταύρων, μό­
σχων καί τράγων, ως εν δλω εστίν ίδεϊν τφ Λευιτικω.
Νϋν δε άρχιερέως 'Ιησοϋ Χρίστου παρισταμένου, των μελ-
55 λόντων αγαθών ίεράρχου, δια πλατυτέρας σκηνής άχειρο-
ποιήτου, ού της κτίσεως ταυτησί, οΰδε δι' αίματος τρά­
γων η μόσχων, άλλα δι' αίματος ίδιου άπαξ εις τα άγια
είσελθόντος λύτρωσιν εΰρεν αίώνιον καί νέαν θυσίαν άρ­
του και οίνου, τοϋ ίδιου αΰτόϋ αίματος καί σώματος,
60 κατά την τάξιν Μελχισεδέκ διατάττοντος πάσας τάς της
Παλαιάς εκείνης Διαθήκης θυσίας άφείλετο. Προσέτι δε
ιερείς ευαγγελικούς, ίνα την αυτήν όσημέραι θύσίαν
προσφέρωσι, διετάξατο.

34 cf .Mt. ιη ' , 1 8 ]| 38-40 c f . I o e l β ' , 1 7 || 41-42 cf. l o h . ι ' , 11 || 44-47 cf. Ex.
ιστ ' , 2 0 , l o h . σ τ ' , 4 9 υ 47-5 0 c f . l o h . σ τ ',50 s q . || 54-55 c f . H e b . e ' , 5 - 6 , 1 0
52 π ε ρ ι ρ α ν τ ί σ μ α τ ο ς cod. 53 λ ε β η τ ι κ φ cod.
 212
Τέλος δε τότε εκ των πράξεων τοις χρηστοϊς μόνον ύ-
65 πισχνοϋντο αγαθά πρόσκαιρα, καΐ τούτοις μόνον οί ιε­
ρείς κράσπεδον άνέπτυσσον. Τανϋν δε οί ευαγγελικοί ι­
ερείς τον ςίδην κλείουσι καΐ τών πνευματικών αγαθών αιω­
νίως ύπισχνοϋνται έν ουρανοϊς άπολαύσειν.
'Ιδού όσον θαυμαστα\ αί τών ιερέων αγιότητες, αϊ-
70 τίνες ταϊς τών θείων Γραφών μαρτυρίαις, το δε ταΐς τών
αγίων πατέρων ομιλίαις θαυμαστώς διαλάμπουσι' καθ' ων
ò Σβίγγλιος καΐ Οίκολαμπάδιος ρυπαρώ στόματι οϋτω πα-
νούργως λέγειν έτόλμησαν. Ά λ λ α προς τι ταδ\ διατει-
νουσιν, ειμή ϊνα οί ημέτεροι ιερείς της ιδίας τοσαύ-
75 της άξιότητος, αρετής καΐ δυνάμεως ουρανόθεν οΰ διά
•τίνα προηγουμένην άξίαν άνθρώπινον δοθείσης, άλλα δι'
εξοχήν τοσαύτης καταστάσεως άξιοι γίγνωνται, βίψ καί,
ήθεσιν έξισώσι και αίσχύνωνται ταϊς αίσχροτάταις ήδο-
ναϊς εύφραίνεσθαι, ταϊς τής σαρκός και κόσμου ΐυγξι
ν
φ.157 80 μολύνεσθαι, επειδή προς το θύειν την φοβεράν μεγαλει­
ότητα και την τής ψυχής καθαρωτάτην τροφήν έτοιμάζειν,
άγιάζειν, προσφέρειν, λαμβάνειν και διανέμειν παρελή­
φθησαν ;

72 ζωίγγλιος cod. 75-76 δι'άτονα cod. 78 έξισώσι cod.

 213
2. Τοϋ αύτοϋ περί της ύλης του μυστηρίου της Θείας
Κοινών ίας.

"Υλη, εξ. ής απαρτίζεται το θείον τοϋτο μυστήριον, ε­

στίν άρτος και οίνος. Ά λ λ α πότερον οφείλει είναι τον
5 αρτον εκείνον, αζυμρν η ένζυμον, πάλαι και νϋν άντίρ-
ρησις ού μετρία αναμεταξύ Γραικών κα'ι Λατίνων ευρίσκε­
ται. 'Εν τούτω γοϋν ομονοοοσιν,δτι γε κατά τον τελευ-
ταΐον δεΐπνον διατέτακται το θειότατον τοϋτο μυστήρι­
ον. Άλλ'έν οποία τοϋ μηνός ημέρα ò δείπνος έγένετο,
10 ασυμφωνία διατετέλεκεν.
"Οθεν οι Γραικοί φασι γεγενήσθαι τον. δεΐπνον τη τρισ--
καιδεκάτη της σελήνης τοϋ πρώτου μηνός,ήγουν τοϋ Μαρ­
τίου, κα\ ακολούθως λέγουσι συντελέσαι τον Χριστον έν
ένζύμω, Διό δη κάκεΐνοι έν ένζύμω το μυστήριον τοϋτο
15 Ιερουργοϋσιν, ημάς δε τους Λατίνους, δτι έν άζύμω ίε-
ρουργοϋμεν, άρνοϋνται αληθώς συντελεΐν, Καθ'ών ò Ά ν -
σέλμος εύφραδεστάτην έπιστολήν ή βιβλάριον έγραψε "πε­
ρί ένζυμου και άζύμων" έπιγραφην θείς.
Πρώτον μέν ούν θεωρητέον τους τών Γραικών λόγους,
20 δεύτερον δε την άλήθειαν διασαφηνιτέον,τρίτον δε τους
εναντίους τών λόγων διαλυτέον.
"Οσον ούν προς το πρώτον, οι Γραικοί, συλλογίζονται,
άποδεϊ£αι δι ισχυριζόμενοι, τον Κύριον τον τελευταιον
φ.158" δεΐπνον συν τοις μαθηταΐς|ποιήσαι τη τρισκαιδεκάτη ή-
25 μέρα τοϋ πρώτου μηνός, ήτοι τοϋ Μαρτίου" και γαρ ò Χρι­
στός τον δεΐπνον έπόίησε τη προελθούση αμέσως ημέρα
της ημέρας τοϋ πάθους αύτοϋ. Αύτη δε ήν ή τρισκαιδε­
κάτη.
'Εν ταύτη τοίνυν τη ημέρα ò δείπνος έγένετο. Το
30 συμπέρασμα δήλόν έστιν. °Η δε μείζων έξ επιδρομής πάν­
των τών ευαγγελιστών φαίνεται, ότι έν ταύτη τή νυκτί,
γενομένου τοϋ δείπνου, κα'ι εισερχόμενος είς τον κήπον

20 διασαφηνιτέον : sic pi'u διασαφηνιστέον

 έν πλαγίω του όρους του Έλαιώνος κατελήφθη και εωθεν
έσταυρώθη. "Οθεν ò 'Ιωάννης φησί : "Ταϋτα είπων ò ' Ιη-
35 σους έ£ήλθε συν τοις μαθηταΐς αύτοϋ πέραν του χειμάρ­
ρου των Κέδρων, όπου flvò κήπος, είς ον είσήλθον αυ­
τός και οΙ μαθηται αύτοϋ". ΚαΙ ακολούθως γράφει την
κατάληψιν αύτοϋ. "Ετι 6ε και ô Λουκάς φησιν: " Ό Κύ­
ριος έν τφ δείπνω είπε τφ Πέτρω' λέγω σοι,Πέτρε,ού μη
40 φωνήσει σήμερον αλέκτωρ, πριν ή τρις άπαρνήση μη εί-
δέναι με". Το γαρ "σήμερον" περιέχει την νύκτα και το
έπόμενον πρωί. Έ κ ε ϊ δε διετιών λέγει: " Έ τ ι δπερ γέ-
γραπται πληρωθήναι δει, και μετά τών άνομων έλσγίσθη".
Μάρκος δ'έτι και Ματθαίος φασι τον Κύριον έν τφ δει-
45 πνω ειπείν τοϊς μαθηταΐς: "Πάντες ύμεϊς σκανδαλισθή-
σεσθε έν έμο"Ί έν τη νυκτ'ι ταύτη". Παϋλος δε προς Κο­
ρινθίους εμφανέστατα λέγει: "Κύριος 'Ιησούς έν τη νυ-
κτί iji παρεδίδοτο ελαβεν άρτον" και τα έξης.'Εξ ών δή-
λόν έστι τον δεϊπνον, έν φ ô Χριστός διετάξατο το μυ-
50 στήριον τοϋτο, γενέσθαι εκείνη τη νυκτ\ έν ξ ò Κύριος
παρεδίδοτο, και εωθεν έσταυρώθη.
φ.158 Την δε έλάττω, δηλονότι ότι ή νυξ εκείνη [τρισκαι-
δεκάτη f)v τοϋ πρώτου μηνός, ούτως άποδεικνύναι δι ισχυ­
ρίζονται. Ό δείπνος έγένετο προ της ημέρας της θυσί-
5 5 ας τού άληθινοϋ πασχασίμου άμνοϋ, τουτέστι τοϋ πάθους
τοϋ Χρίστου έν σταυρφ, δι'ου εαυτόν τφ ΠατρΥ προσέφε-
ρεν, ως φησιν ò 'Απόστολος: "Ήμέτερον Πάσχα έτύθη Χρι­
στός". "Ητις γε θυσία τη τεσσαρεσκαιδεκάτη της σελή­
νης ?jv, και ακολούθως δ δείπνος έγένετο τη τρισκαιδε-
6υ κάτη της σελήνης.
"Οτι 6εòΧριστός έπαθε τη τεσσαρεσκαιδεκάτη της σε­
λήνης, ούτως άποδεικνϋσι. Δει την άλήθειαν άναλογεϊν
τη σκιςί και τον τύπον τφ πράγματι. Ό αμνός δε ò πα-
σχάσιμος ην σκιά και τύπος τοϋ άληθινοϋ πασχασίμου ά-
65 μνοϋ, και ή θυσία τη θυσία. 'Εν αύτη άρα τη ημέρα έδει
τον Χριστόν, τον άληθινόν άμνον τοϋ Θεοϋ, τυθήναι έν

34-37 Ιοϊι.ιη',1 j | 38-4J Le . Kg ', 34 | | 42-43 Le.κβ ',37||45-46 Μι . κστ ', 31 ,Mc
ιό ',27 [ |47-48 1 Cor.ια',23 | j57-58 1 Cor.ε',7
53 άιοδεικνϋναι cod.
 215
τφ σταυρψ, εν ί ò αμνός ò τυπικός έν τφ νόμψ.'Ο άμνος
ò τυπικός έπροστάχθη θύεσθαι τη τεσσαρεσκαιδεκάτη της
σελήνης, ώς έχεται εν τφ δωδεκάτψ της 'Εξόδου,ένθα πε-
70 pi του πασχασίμου άμνοΰ λέγεται: "Φυλάξεσθε αυτόν έως
της τεσσαρεσκαιδεκάτης τούτου του μηνάς,και πας ò λα­
ός τοϋ 'Ισραήλ σφάξετε αυτόν προς έσπέραν" και τα εξής.
Προσέτι δε ò 'Ιωάννης φησί: "Προ της εορτής του Πάσχα
είδώς δ 'Ιησούς δτι ήλυθεν ή ώρα αύτοϋ" και μετ' όλί-
75 γον: "Γενομένου του δείπνου συν τοις μαθηταϊς και τοϋ
διαβόλου βεβληκότος εις την καρδίαν" καΥ τα εξής* έξ
ών λόγων δήλον τόν δεΐπνον γεγενήσθαι προ της ήμ.έρας
του Πάσχα» Ά λ λ α ή ημέρα τοϋ Πάσχα ή"ν ή τεσσαρεσκαι-
δεκάτη τής σελήνης, ώς έν τφ Λευιτικφ λέγεται:"Τή τεσ-
r
φ. 159 80 σαρεσκαιδεκάτη τοϋ μηνός|προς εσπέραν τό Πάσχα εορτά­
σετε". Οΰκοϋν ò δείπνος, δς προ τής ημέρας τοϋ Πάσχα
έγένετο, έν τή τρισκαιδεκάτη τής σελήνης ήν. "Ετι δε
εκείνος αυτός φησιν ότι οι 'Ιουδαίοι ούκ είσήλθον είς
το τοϋ Πιλάτου πραιτώριον, ίνα μη μιανθώσιν, άλλ' ϊνα
85 φάγωσι τό Πάσχα' έξ οΰ συνάγεται ώς δ Χριστός εκείνη
τή ήμερα επαθεν, ή" οί 'Ιουδαίοι έφαγον τό Πάσχα.Τοϋτο
δε έγένετο, ήγουν το φαγεϊν τό Πάσχα, τή τεσσαρεσκαι-
δεκάτη τής σελήνης. Ό δείπνος άρα προ τής τοϋ πάθους
ημέρας προφθάσας έγένετο, τή τρισκαιδεκάτη τής σελή-
90 νης, φ συμφωνεί και τό τοϋ Ματθαίου, δηλονότι ότι οί
άρχοντες των 'Ιουδαίων εΐπον "μη έν τή εορτή, ϊνα μη
θόρυβος γένηται τφ λαφ". Διο δη ούκ έσταυρώσαντο τόν
Χριστόν έν τή πρώτη των άζύμων, δηλονότι έν τή πέμπτη
και δεκάτη τής σελήνης, ήτις ην έπιφανεστάτη,μήτ'έπει-
95 τα. "Εμπροσθεν τοίνυν, τουτέστιν έν τή τεσσαρεσκαιδε-
κάτη τής σελήνης. "Οθεν δη περί των αγίων γυναικών ά-
ναγινώσκεται ότι ίδοϋσαι τόν τάφον, έν φ ετέθη το σώ­
μα τοϋ Κυρίου, μεταστραφεϊσαι ήτοίμασαν αρώματα και
μύρα, αϋτη δε ή ετοιμασία ην έν ήμερα καθ'ήν έξήν έ-
100 κάστφ εργάζεσθαι κατά νόμον. Άλλ'ουν αϊ αγιαι γυναΐ-

70-72 Ex.uß ',6 11 73-76 loh.ιγ ', 1-2 | j79-81 Lev.«γ',5 (κα'Verrato et cod.)
91-92 Μΐ.κστ',5 | |97-99 cf.Le.κγ',55-56
99 μΰρα cod.
 216
κες, έτοιμάζουσαι μύρα και άγοράζουσαι αρώματα, κατά
της του νόμου έργάσαιντο αν εντολής. ΚαΙ ούτως ούκ ήν
ημέρα πεντεκαιδεχάτη της σελήνης, ήτις ήν εξαίρετος
ν
φ.ΐ59 και πρώτη των άζύμων, ως έν τφ νόμψ γράφεται'»(""Εδεσθε
105 έπτα ημέρας άζυμα". Και παρακατιών λέγει: " Ή ημέρα ή
πρώτη έσεται αγία και εξαίρετος, και ή εβδόμη ημέρα
δια της αυτής έορτάσεως σεβάσμια' ουδέν έργον έν αύ-
ταΐς εργάζεσθε ή τα προς τό φαγεϊν".Ή ημέρα ούν τοϋ
πάθους τοϋ Χριστού, έν fi και ετάφη, ήν τεσσαρεσκαιδε-
110 κάτη της σελήνης, ής ò δείπνος προέφθασεν. Ό δείπνος
άρα έγένετο ούν τοις μαθηταΐς τη τρισκαιδεκάτη τής σε­
λήνης, ακολούθως ούν δ Χριστός έν ένζύμω συνετέλεσε.
Τούτοις τοις λόγο ι ς οι Γραικοί παρορμούμενοι, φασι
την Εύχαριστίαν έν μόνω ένζύμω οϊαν τε συντελεϊσθαι.
115 Προσέτι δε ές τοσούτον μωρίας διήλασαν, ως, επειδή οι
εύαγγελισται έναντιοϋνται, δηλονότι Μάρκος κα\ Λουκάς,
ώς δηλωθήσεται, έτόλμησαν ειπείν ως αύτοι ψεύδος έγρα­
ψαν και ώς ò 'Ιωάννης αύτους έδιόρθωσε, και ούτω φαί­
νεται ή πλάνη αυτών.
120 "Οσον δε προς τό δεύτερον, φανερώσαι χρή την άλή-
θειαν, όθεν άνευ πάσης αμφιβολίας πίστευε ιν δει τον
Χριστον φαγεϊν τον πασχάσιμον άμνον τη τεσσαρεσκαιδε-
κάτη της σελήνης κατά την τοΰ νόμου διάθεσιν, ην ούκ
ήλθε καταλύσαι άλλα πληρώσαι. Και έπειδη έν αύτψ τφ
125 δείπνφ μετά τον τυπικον άμνον την Εύχαριστίαν έτελεί-
ωσεν, έν fi εαυτόν άμνον άληθινον τοις μαθηταΐς αυτού
έδωκεν ύπο το είδος τού άρτου, και ούκ ήν τότε άρτος
ένζυμος έν τοις των 'Ιουδαίων οΐκοις, έδωκεν άρα έαυ-
φ.160 τον τοις μαθηταϊς ύπο το είδος άρτου άζύμου | έσθιόμε-
130 V O V .
Και γαρ λ έ γ ε τ α ι έν Έ ξ ό δ ω : "Φάγονται κρέα όπτα π υ ­
ρ ι έν τη ν υ κ τ ί ε κ ε ί ν η και άρτους άζύμους".Και έπεξιών
λ έ γ ε ι : ""Εξετε δε την ήμέραν ταύτην ε ί ς μνημόσυνον καΊ
εορτάσετε αυτήν έξαιρέτως τφ Κυρίφ έν τ α ΐ ς ψυχαΐς υμών

104-108 E x . i g ' , 1 5 - 1 6 | | 1 3 1 - 1 3 8 Ex.uB ' , 8 , 1 4 - 1 5

108 έργάζεσθαι cod. 114 οΐ,άν τε cod.
 217
13 5 λατρεία αιωνία. 'Επτά ημέρας έδεσθε άζυμα, έν τη πρώ­
τη ήμερα ούκ έσεται ένζυμον έν τοις οίκοις υμών. "Ο­
στις αν φάγοι ένζυμον, έξολοθρευθήσεται ή ψυχή εκείνου
έκ του 'Ισραήλ άπό της πρώτης εως της εβδόμης ημέρας".
* Η πρώτη δε ήμερα ήρξατο άπό της εσπέρας της τεσσαρεσ-
140 καιδεκάτης ημέρας της σελήνης. "Οθεν έκεΐ παρακατιών
λέγει: "Τω πρώτψ μηνί, τή τεσσαρεσκαιδεκάτη του μηνός
προς έσπέραν φαγεΐσθε το άζυμον έως της εικοστής πρώ­
της του αύτοϋ μηνός προς έσπέραν' επτά ημέρας ένζυμον
ούχ εύρεθήσεται έν τοις οίκο ι ς υμών". * Εξ ών πρόδηλόν
14-5 έστιν δτι προς την έσπέραν της τεσσαρεσκαιδεκάτης η­
μέρας του πρώτου μηνός, έν φ ò αμνός ò πασχάσιμος ή-
σθίετο, έως τής εικοστής πρώτης ημέρας του αύτοϋ μη­
νός ούκ ην ενζυμον έν οικοις. 'Ο Χριστός άρα τη αύτη
ήμερα, μετά τον νομικόν άμνόν, την Εύχαριστίαν συντε-
150 λών ούκ έν άρτω έυζύμω, άλλ'έν άζΰμω συνετέλεσεν."Οτι
δε δ Χριστός εψαγε τον άμνόν τον πασχάσιμον έν τη τεσ­
σαρεσκαιδεκάτη τής σελήνης, δήλον.Λέγει γαρ ò Ματθαί­
ος: "Τη δε πρώτη των άζύμων ήλθον οι μαθηται προς τον
Φ. 160 *Ιησοϋν λέγοντες· που θέλει ς Ιέτοιμάσωμέν σοι φαγειν το
155 Πάσχα;" Και παρακατιών λέγει: "Και ήτοίμασαν το Πά­
σχα. "Εσπέρας δε γενομένης άνέπιπτε μετά των δώδεκα
μαθητών" και τα λοιπά.
"Ετι δε και ò Μάρκος το αυτό μαρτυρεί λέγων : " Τη
πρώτη ήμερα των άζύμων, όταν το Πάσχα έθυσίαζον, λέ-
160 γουσιν αύτφ οι μαθηται' ποϋ θέλεις έτοιμάσωμέν σοι φα­
γειν το Πάσχα;" Και παρακατιών λέγε ι:"*Εσπέρας δέ γε­
νομένης ήλθε συν τοις δώδεκα".TQ δη συμφωνεί γε εκεί­
νο το τοϋ Λουκά: " Τ Ηλθε δέ ή ήμερα των άζΰμων,έν fi έ-
χρήν θύεσθαι το Πάσχα. Και απέστειλε τον Πέτρον και
165'Ιωάννην, και ήτοίμασαν το Πάσχα.Γενομένης δε τής ώρας
άνέπεσε, και ol δώδεκα απόστολοι σύν αύτφ". 'Ο Κύριος
τοίνυν το Πάσχα έώρτασε τη τεσσαρεσκαιδεκάτη τής σε­
λήνης τοϋ πρώτου μηνός, ως έκ των προειρημένων δηλοϋ-

141-144 Ex. ι β ' , 18-19 | | ΐ 5 2 - 1 5 7 Μ t . χστ ' , 17 ,19-2(3 | 1158-162 Μ α . ι δ ' , 1 2 , 1 7 |[

163-166 Le.«g ' , 7 - 8 , 1 3 - 1 4
167 εόρτασε cod.
 218
ται. "Οθεν συνάγεται ώς ουκ εν ένζύμψ, άλλ' εν άζύμψ
170 συνετέλεσε.
Τέλος δε το εθος του έν άζύμοις άγιάζειν έχει ή 'Ρω­
μαϊκή 'Εκκλησία εκ της τών αποστόλων διατάξεως,σύν οΐς
ò Κύριος έδείπνησεν, ων κατενώπιον την Εύχαριστίαν ά-
πήρτισε και αύτοΐς έδωκε και αυτούς άγιάσας διανεμι-
175 στάς τΐίς Ευχαριστίας διέθετο, όπερ εστί μεγίστη άπό-
δειξις προς βεβαίωσιν τήσδε τής υποθέσεως.'Εάν δε εϊ-
φ.160 πης ώς άλλοτε ή 'Εκκλησία δι'ένζυμου άπήρτισεν, | απο­
κρίνομαι ώς-καθώς ό πάπας Λέων φησί -δταν ή πλάνη τών
έβιονιτών περί της νομικής επιτηρήσεως έπεπόλαζεν-οΐ-
180 τίνες εΐπον άναγκαΐον είναι τους χριστιανούς ίουδα'ι-
ζειν και ακολούθως τό Πάσχα αυτών έν άζύμψ συντελεϊν-
συνοδικώς ο'ι πατέρες διέθεντο τήν Έκκλησίαν εν άζύμψ
μη συντελεϊν άλλ'έν ένζύμψ, έως άν ου ή πλάνη εκείνη
καταπαυθείη. "Οθεν ή 'Εκκλησία πρώτον μεν έν άζύμψ ά-
185 πήρτιζε, δεύτερον δέ έν ένζύμψ, τρίτον,της αιτίας ταύ­
της καταπαυθείσης, ή 'Ρωμαϊκή 'Εκκλησία έπί το ήθος
το πρώτον μετέστρεψε και άπήρτισεν έξ άζύμου. OÌ δε
Γραικοί προς το πρώτον ήθος έπαναστρέψαι ούκ ηθέλησαν.
'Εκ τούτου δη βιάζονται της εαυτών πλάνης ύπερανθίστα-
190 σθαι, και ούτως έτόλμησαν ειπείν τον Χριστον έν ένζύ­
μψ συντελέσαι και τά εξής.
"Οσον δε προς το τρίτον, διαλυτέον τους τών Γραι­
κών λόγους. Και ò μεν πρώτος, φ συλλογίζονται τον Κυ­
ρ ιον σύν τοις μαθηταΐς έν τ^ τρισκαιδεκάτη της σελή-
195 νης ποιήσαι τον δεϊπνον, λέγοντες τόν δεϊπνον γεγενή-
σθαι τη προελθούση αμέσως ημέρα της ημέρας του πάθους
αΰτοϋ, συγχωρείται.Άλλ'άρνεϊται ώς εκείνη ήν ή τρισ-
καιδεκάτη της σελήνης, άλλ'ώς δεδήλωται, έν τη τεσσα-
ρεσκαιδεκάτη της σελήνης έγένετο, μάλλον δε τη πεντε-
1-.-; C.V ι ,

φ.160 ° 200 κ α ι δ ε κ ά τ η τ η ς | σ ε λ ή ν η ς . Και π ρ ο ς έ π ί δ ε ι ξ ι ν λ έ γ ε τ α ι οτι

ή α λ ή θ ε ι α κ ά λ λ ι σ τ α α ν α λ ο γ ε ί τψ τύπψ" κ α ι γ α ρ έπί τψ
τ υ π ι κ ψ άμνψ δ ύ ο ε ί ρ γ ά ζ ο ν τ ο , δ η λ ο ν ό τ ι ή θ υ σ ί α κ ά ι ή έ -
στιασις. Οσον γ α ρ π ρ ο ς τ η ν έ σ τ ί α σ ι ν , ή σ κ ι ά α ν α λ ο γ ε ί

178 καθώε cod.

 219
τη άληθείςι και δ τύπος τψ πράγματι, διότι τη ιδ' της
205 σελήνης, ήγουν èv τψ δείπνω, ò αμνός ò τυπικός ήσθίε-
το, δταν οι μαθηταΐ Εφαγον τον άληθινον άμνόν.Γενομέ­
νου γαρ του δείπνου τοϋ πασχασίμου άμνοϋ εδωκεν ò Κύ­
ριος τοις μαθηταϊς τον άληθινόν άμνόν,τουτέστι το σώ­
μα αύτοϋ. 'Ομοίως ή θυσία τη θυσία αναλογεί. "Η τυπι-
210 κή γαρ του άμνοϋ θυσία γέγονεν έν τη τεσσαρεσκαιδεκά-
τη της σελήνης, ή δε θυσία τοϋ άληθινοϋ άμνοϋ ωσαύτως
èv τη τεσσαρεσκαιδεκάτη της σελήνης ήρ^ατο. Διότι με-
υα τον δεΐπνον τη νυκτι της Πέμπτης, δηλονότι τη τεσ­
σαρεσκαιδεκάτη της σελήνης, το τοϋ Χρίστου πάθος ήρ-
215 ξατο, όταν ò ίδρώς αύιοϋ έγένετο ώσε'ι θρόμβος αίματος
ρέοντος εν γη. "Ετι εν αύτη τη νυκτι κατελήφθη,έδέθη,
ενεπτύσθη, έκολαφίσθη, έρραπίσθη.Ούτω τοίνυν τη νυκτι
εκείνη ή τοϋ Χρίστου θυσία ήρξατο, τη έπα,ύριον δε τε-
τελείωται, και ούτω τα κάλλιστα τψ τύπφ ή αλήθεια ά-
220 ναλόγει.
Προς δε τον δ ε ύ τ ε ρ ο ν , α π ο λ ο γ ε ί τ α ι δ ι α της διαιρέ-
φ.161 σεως τοϋ ονόματος τούτου τοϋ Πάσχα, εξ ου της j ομωνυ­
μ ί α ς οι Γραικοί ήπατήθησαν, δ ι ό τ ι τούνομα τοϋτο Πάσχα
πολλαχώς èv τ α ϊ ς θ ε ί α ι ς Γραφαις λαμβάνεται.Πρώτον γαρ
225 ά ν τ ι της ώρας της θ υ σ ί α ς τοϋ τυπικού άμνοϋ, όθεν ό Λου­
κ ά ς : " " Η γ γ ι ζ ε ν ή ημέρα της Εορτής των ' Ι ο υ δ α ί ω ν , ή λ έ ­
γ ε τ α ι Πάσχα". Και ούτω μόνη ή ημέρα εν ή ò αμνός έσφά-
ζετο προς εσπέραν, τ ο υ τ έ σ τ ι τη ι δ ' της σελήνης τοϋ πρώ­
του μηνός, Πάσχα έ λ έ γ ε τ ο . Δεύτερον, èv τ α ϊ ς Γραφαϊς
230 λαμβάνεται Πάσχα αυτό τοϋ τυπικού πασχασίμου άμνοϋ,πε­
ρί ου αύτος ò Λουκάς, όπου άνωθεν, λ έ γ ε ι : '"Ήλθε δέ ή
ημέρα τών άζύμων, έν ή" έδει το Πάσχα θ ύ ε σ θ α ι " . Τ ρ ί τ ο ν ,
λαμβάνεται ά ν τ ι τοϋ αληθινού πασχασίμου άμνοϋ, ός ε­
σ τ ί ν ό Χριστός ò Κύριος. "Οθεν ò Παύλος λ έ γ ε ι :"και γαρ
235 το Πάσχα ημών ύπερ ημών έτύθη Χ ρ ι σ τ ό ς " . Τέταρτον,λαμ­
βάνεται ά ν τ ι της εορτής τών ά ζ ύ μ ω ν , ή τ ι ς ήν πέμπτη και
δεκάτη μετά την χ ε ι μ έ ρ ι ο ν ίσημερίαν, ως "Ιωάννης μαρ-
2 1 5 - 2 1 6 L c . x g ' , 4 4 |j 2 1 6 - 2 L 7 c f . Me. ι δ ' , 6 5 , H t . MOI ' , 6 7 | | 2 2 6 - 2 2 7 L e . κβ',ΐ||
2 3 1 - 2 32 L c . x ß ' , / j j 2 3 4 - 2 3 5 J C o r . e ' , 7

217 έραιιίσθη cod. 220 α ν α λ ο γ ε ί : sic p r o α ν ά λ ο γ ο ς ήν ν e l άνελόγει

 τυρεΐ λέγων: "Προ της εορτής του Πάσχα είδώς ò Ίπαοϋς"
και τα έΕής· Πέμπτον, λαμβάνεται το Πάσχα έν ταϊς Γρα-
240 φαΐς άντι των πασχασίμων βρωμάτων, άρτων δηλονότι ά-
ζύμων, οΐς έσιτοϋντο κατά τον του Πάσχα καιρόν,περί ου
ò Κύριος: " Έ ν τω μηνι τφ πρώτω, τη τεσσαρεσκαιδεκάτη
ν
φ.ΐ61 ημέρα τοϋ μηνός προς έσπέραν, εδεσθε άζυμα εως της
εικοστής πρώτης τοϋ αύτοΰ μηνός προς έσπέραν". Οϋτω δη
245 και ò 'Ιωάννης λαμβάνει λέγων "ούκ είσηλθον εις το πραι-
τώριον, Ινα μη μιανθώσιν, άλλ'ϊνα ψάγωσι το Πάσχα".
Δια των τοιούτων ούν σημασιών τούτου του ονόματος
Πάσχα ρςιδίως τοις των Γραικών άποκρινόμεθα λόγοι ς. Δι­
ότι όταν ò 'Ιωάννης έφη "προ της εορτής τοϋ Πάσχα",έ-
250 λαβε το Πάσχα άντι της πρώτης τών άζύμων ημέρας, ήτις
ήν πεντεκαιδεκάτη της σελήνης τοϋ πρώτου μηνός.Καί τού­
το δηλοΐ, δταν λέγη "προ της εορτής".Διάφερει γαρ ει­
πείν "ημέρα του Πάσχα" και "εορτή τοϋ Πάσχα", και ουκ
είσι τό αυτό, ώς δήλον έκ τοϋ νόμου. 'Ημέρα μεν γαρ
255 Πάσχα έστιν ή τεσσαρεσκαιδεκάτη ήμερα τής σελήνης, ε­
ορτή δε τοϋ Πάσχα ή πέμπτη καΊ δεκάτη τής σελήνης, ώς
δήλον δι'εκείνου τοϋ έν Λευιτικφ: "'Εν τφ πρώτω μηνί,
τη τεσσαρεσκαιδεκάτη ήμερα προς έσπέραν Φασεκ Κυρίου
εστί", τουτέστι Πάσχα, "κα'ι τη πέμπτη καΙ δεκάτη ήμέ-
260 ρα τοϋ αύτοϋ μηνός ή εορτή τών άζύμων τοϋ Κυρίου εστί".
Και οϋτω προ τής εορτής τοϋ Πάσχα, ήτις ην πέμπτη και
δεκάτη τής σελήνης, ην ò τοϋ Κυρίου δείπνος, ήγουν τη
τεσσαρεσκαιδεκάτη τής σελήνης προς έσπέραν.
r
cp.l62 Και οϋτω δη ούχ υπερ|τών Γραικών,μάλλον δε κατ'αύ-
265 τών ò λόγος καθοπλίζεται. "Οταν γαρ ò 'Ιωάννης εϋπεν
"ίνα φάγωσι το Πάσχα, ουκ είσηλθον εις το πραιτώριον",
εκεί λαμβάνεται το Πάσχα άντι τών άζύμων άρτων, οΰς
τάς επτά κατήσθιον ημέρας. Και διά τοϋτο προς εκείνο
δ επιφέρεται, "μη έν τη εορτή" και τα έξής^λέγομεν ο-
270 τι ή αιτία τούτου τοϋ λόγου και τής τών 'Ιουδαίων δια­
θέσεως επιφέρεται: "ίνα μη θόρυβος γένηται τφ λαώ" .

238 I o h . i y ' , 1 | | 242-244 Ex. bß ', 181 |245-246 loh . ι η ' , 2 8 || 257-260 Lev. κγ ' , 5-6
244 ε ι κ ο σ τ ή ς cod. 257 λεβυτικψ cod.
 221
Και γαρ ού δι'εύλάβειαν της εορτής διέθεντο την σταύ-
ρωσιν άναβάλλεσθαι, άλλ'ϊνα μη θόρυβος γένηται εν τω
λαω, δς πολύς έιΐι τήν έορτην έκείνην ξυνέδραμε,και ού-
275 τω "να μή εκ των χειρών αυτών άρπαχθή.Διο δη ευκαιρί­
ας επιτυχόντες, 7-tai της αιτίας του θορύβου του λαοϋ
απελθούσης και τοϋ 'Ιούδα ύποσχεθέντος παραδώσαι εκεί­
νον άνευ θορύβου, άλλως έπραξαν μεταβουλευσάμενοι.Και
τούτο δι'οίκονομίαν Θεού, ίνα ή αλήθεια άναλογείη τω
280 τύπω, διότι τη πέμπτη και δεκάτη της σελήνης τον εβρα-
ϊκον λαον [ εκ] της Αιγύπτου εξήγαγε και τη αύτη ημέρα
ò τοΰ Χριστού θάνατος τον λαον αυτού έξήγαγεν εκ τού
σκότους της αμαρτίας και τα έ£ής.
Προς τον τρίτον δε και τελευταΐον, περί των αγίων
285 γυναικών μύρα μετά την Κυρίου ταφήν έτοιμαζουσών, λέ-
γομεν ότι ai γυναίκες αϊ άγιαι èE| εκείνης της ώρας,έν
φ.162 η τ ό ν Χριστον ίδον έν τάφω τεθέντα,]ώς ò ευαγγελιστής
Λουκάς μαρτυρεί, εως της εσπέρας της αυτής ημέρας ή­
τοι μασαν τα μύρα, α εΐχον. Και έαν ε'ίπης, ò Μάρκος το
290 εναντίον διαβεβαιοϊ λέγων "διαγενομένου του Σαββάτου
Μαρία ή Μαγδαληνή και Μαρία 'Ιακώβου καΐ Σαλώμη ήγό­
ρασαν αρώματα, ϊ να έλθούσαι άλείφωσι τον 'Ιησοΰν",ού-
κοΰν έν τη ημέρα της Παρασκευής τού δεσποτικού πάθους
ούχ ήτοίμασαν αρώματα, διότι ούπω ήγοράσθη, προς τού-
295 το λέγειν δυνάμεθα ότι ai γυναίκες ήγόρασαν,τουτέστιν
ήγορασμένα ήτοίμασαν, ή, άλλως, ότι ai γυναίκες έκεϊ-
ναι ίδοΰσαι τον μέλλοντα τοΰ Χριστού θάνατον προ τοΰ
θανάτου αυτού ήγόρασαν και ήτοίμασαν τα αναγκαία προς
το ενταφίασαι το σώμα αυτού* διο δη επανερχόμεναι άπο
300 τού μνημείου και τάφου ήτοίμασαν τα αρώματα.Άλλα δ ι ­
αγενομένου τοΰ Σαββάτου, ώς ò Μάρκος φησί,δηλονότι τψ
πρωί, της έφε£ής ημέρας, ήτις ην ή πρώτη τοΰ Σαββάτου,
τουτέστι τη πρώτη ήμερα μετά το Σάββατον,τότε δη ήγό­
ρασαν άλλα αρώματα τα παραλειπόμενα.

286-289 cf .Le. Μγ',55-56 || 290-292 Μο.ιστ',Ι

299 ένταφιασαι cod. 301 τη πρώτη ήμερα: lege ή ιρώτη ήμερα (dies pri­
ma Verrato).
 222
305 Ούτω γοϋν παρακοή:ιών λέγει ò Μάρκος: "Και λίαν πρωί τη
UiqL των σαββάτων", ήγουν έν ήμερα της Κυριακής, "ήλθον
είς το μνημείον άνατειΐλαντος ήδη τοΰ ήλιου". Και οϋτω
Γ
φ.163 συμφωνοΰσιν άλλήλοις οι εΰαγγερ,ισταί, έ£ ών πάντων δή-
λον τον Χριστον έν τφ τελευταίω δείπνω συντελέσαι έν
310 άρτω άζύμω.
"Ετι μεν άλλη ΰλη του αγιασμού τοΰ αίματος έστιν ò
οίνος ò έκ της αμπέλου έκθλιβόμενος. Λόγος δέ πρώτος
έστιν ή οικονομία τοΰ Χρίστου,δς έν τφ οΐνω της αμπέ­
λου τοΰτο τό μυστήριον διετάξατο. "Οθεν ò Λουκάς:"Λα-
315 3ών τα ποτήριον εΐπεν ò Χριστός" λέγω ύμϊν, ού πίω έκ
του γεννήματος τής αμπέλου, έως αν έλθοι ή βασιλεία
του Θεοΰ". Και έν τφ τοΰ Μάρκου εύαγγελίω:""Ηδη ού πίω
έκ τούτου τοϋ γεννήματος τής αμπέλου έως τής ημέρας
εκείνης, όταν εκείνο πίω νέον έν τη βασιλεία του Πα-
320 τρός μου".
"Υλη τοίνυν τοΰ αγιασμού τοΰ σώματος καΙ αίματος
του Κυρίου έστ'ιν άρτος άζυμος και άκρατος οίνος έκ τής
αμπέλου έκθλιβόμενος, ώς οήλον έκ των Γραφών.
Και έάν ζητής διατί έν τφ ποτηρίω το ύδωρ μιγνύε-
325 ται, άποκριτέον ότι εκείνη τα μάλιστα αιτία εστίν,δτι
έκ τής πλευράς τοΰ Χρίστου (όπου το πάθος συντελείται)
ομοΰ αϊμα και ύδωρ ερρευσεν. "Οπερ αληθώς οι απόστο­
λοι μυστήριον πάντως διανοοΰντες ποιεϊν έν τφ ποτηρίω
διέταξαν, ϊνα ού^έν ήμϊν άπολειφθείη τοϋ μυστηρίου προς
330 την τοϋ Πάθους άνάμνησιν, δπερ τότε έγένετο έν τφ
σταυρφ δι"άποτελείωσιν τής ημετέρας λυτρώσεως.

305-307 Μ ο . ι σ τ ' , 2 || 31Μ-317 Le . Μβ ' ,17-18 j | 317-320 Me . ι δ ' ,25

316 ε λ θ ο ι : s i c p r o ελθτι
 223

φ.165 Γ 3. Τοϋ αύτοϋ περί τοϋ καθαρτηρίου δ ι ά λ ε γ ε ,

' Ε π ε ι δ ή ουκ ά ε ί π ο τ ε , οπόταν ά φ ί ε τ α ι τοϋγκλημα,άφί -

εται και ή τ ι μ ω ρ ί α , δ ι ό δη το καθαρτήριον ούτως έν τψ
αιών ι τούτω, ως καί έν τω μ έ λ λ ο ν τ ι , πραγματικώς δ ί δ ο -
5 σ θ α ι , αληθώς, εΰσεβώς καί καθολικώς ύφ'ήμων δει βεβαιοϋσθαι.
Το συμπέρασμα τοϋτο οϋτως ο ϊ ό ν τε έ π ι δ ε ί κ ν υ σ θ α ι , ό ­
τ ι καίπερ τοΰνομα τοϋτο καθαρτήριον εν τη θ ε ί α Γραφή
ούχ ευρίσκεται γεγραμμένον, καθώς καί ò επιφανέστατος
διδάσκαλος 'Ιωάννης ò "Ηχιος διαδηλότατα έ π ε δ ε ί Ε α τ ο .
10 Και γαρ πάντα τα ύπένερθεν μ έ ρ η , ο ϊ ς α ί φυχαί κ α τ έ χ ο ν ­
τ α ι , τψ ονόματι τοϋ φδου προσαγορεύεται, καθώς ε τ ι κα'ι
ουρανός λ έ γ ε τ α ι ο τ ι ο ϋ ν υπέρ ημών έ σ τ ι ν , ουχί, μόνον ò
τών αγίων ουρανός, άλλα και ò τοϋ ηλίου κύκλος καί σε­
λήνης. ΚαΙ αυτόν δε τον αέρα ε ν ί ο τ ε ούρανόν προσαγο-
15 ρεύομεν, καθώς περ'ι τοϋ σπόρου φησ'ιν έν τψ Εύαγγελίψ
ò Κύριος:"Τα π ε τ ε ι ν ά τοϋ ούρανοϋ (τουτέστι τοϋ αέρος)
ηλθον και προσήρπασαν α υ τ ό ν " .
Ούτω δή καί ή Γραφή φδην προσαγορεύει άπαντα τόν
τόπον εκείνον δς μετά τόν θάνατον τάς ψυχάς δ έ χ ε τ α ι ,
20 ο ί ο ν την τοϋ ψδου π ε ρ ι φ έ ρ ε ι α υ , ή λ α τ ι ν ι κ ώ ς λίμβος ε­
π ι κ α λ ε ί τ α ι , τό καθαρτήριον, τον τών νηπίων τόπον, τόν
ψ5ην τών κολαζομένων και τα έ ε ή ς . "Οθεν δη τοϋυομα τ ο ύ ­
το φδης ούκ ά ε ί π ο τ ε λαμβάνεται ά ν τ ι τοϋ τών κολαζομέ­
νων τόπου, άλλα ποτέ μεν α ν τ ί τοϋ λίμβου τών πατέρων,
25 ότε δε άντ'ι τοϋ καθαρτηρίου, δηλονότι ά ν τ ι της τ ι μ ω ­
ρ ί α ς της αμαρτίας οϋτως έν τφ αιών ι τούτω, ώς καϊ έν
τω μ έ λ λ ο ν τ ι .
Καί τοϋτο δήλον έν τ α ΐ ς Γ ρ α φ α ϊ ς ' λ έ γ ε ι γαρ ò Δ α υ ί δ :
φ. 165 "Περιεκύκλωσάν με στεναγμο'ι θανάτου και άλγη θανάτου
30 περιεκύκλωσάν μ ε , έν θ λ ί ψ ε ι μου έπεκάλεσα τόν Κύριον"
και τα λ ο ι π ά . Ού δ ε ϊ δέ τοϋτο έ π ι ν ο ε ΐ ν άντ'ι τοϋ άδου
16-17 c f . M t . LY ' , 4 · | | 2 9 - 3 0 P s . ι ζ ' (ιη'),5-7

9 "Ηχυος cod.
 των κολαζομένων, εν ώ ουδείς κραυγάζει, προς τον Κύρι­
όν, καθώς ò αυτός λέγει: " Έ ν φδου τίς έξομολογήσεται ; "
Άλλαχόθι δε οϋτω λέγει: "Κύριε ò Θεός μου, προς σε έ-
35 κέκραξα, και ήγίασάς με, εξήγαγες έΕ άδου την ψυχήν
μου, έλύτρωσάς με έκ τών καταβαινόντων είς λάκκον",έ-
τι δέ "ερρυσας τήν ψυχήν μου eg φδου κατωτάτου" .Ού μην
έξήγαγεν αυτόν έκ τοϋ φ5ου τών κολαζομένων, οπού ου­
δεμία λύτρωσις. Πάλιν άλλαχόθι λέγει: " Ώ ς πρόβατα έν
40 φδου ετέθησαν, θάνατος καταβεβρώσεται αυτούς. Πλην ò
Θεός λυτρώσεται τήν ψυχήν μου έκ χειρός κατωτέρου έ-
πιλαμβανόμενος μου". "Ετι δήλον ότι ò προφήτης έκεϊ
ού λέγει περ\ τοϋ φδου τών κολαζομένων.
Προς τούτοις δε ò 'Ιακώβ ò πατριάρχης, ός, άπεμπο-
45 ληθέντος ύπο τών αδελφών του 'Ιωσήφ και της έσθήτος
εκείνου αϊματι καταρρεραντισμένης δειχθείσης αύτψ,οί-
όμενος θηρίον κάκιστον καταφαγεϊν αυτόν ειπεν: "Κατα-
βήσομαι προς τον υΐόν μου κλαίων έν ςιδου". Ούδένα δε
χρή ύπονοεΐν τον πατριάρχην εκείνον τον άγιον κα'ι προ-
50 φήτην βουληθήναι ές φδου τών κολαζομένων καταβήναι,ού-
δε πιστεΰσαι τον υίόν αύτοϋ έν έκείνω είναι. Τον λίμ-
βον ούν ή το καθαρτήριον έπενόησε. Και καθώς έκεϊ ò
λίμβος τφ τοϋ φδου ονόματι λαμβάνεται, ούτως έν τοις
προρρηθεϊσι τών ψαλμών τόποι ς το καθαρτήριον νοεί ò
55 προφήτης, όπερ εκείθεν δύναται νοεϊσθαι, ότι έκεϊ πι-
κροτάτη τιμωρία μνημονεύεται, ήτις έν τ<$ λίμβφ ούκ ην._
φ. 166 Περ\ τοϋ τοιούτου δε ςίδου και ò ' Ιωβ διελέΕατο λέ­
γων: "Πόθεν μοι τοϋτο γενήσεται, προβάλλεσθαί μοι έν
ςιδου και κρύπτε ιν με, έως άν ò θυμός σου παρέλθοι και
60 χρόνον διαθείης μοι, έν φ άν μνησθείης έμοϋ;"
Ού δήποθεν τοϋτο λέλεκται περ\ τών κολαζομένων τοϋ
ςί,δου, άλλα περί τοϋ καθαρτηρίου, έν φ εαυτοϋ μνησθη-
ναι ικετεύει τον Κύριον και τήν εαυτοϋ άμαρτίαν (του-
τέστι τήν της αμαρτίας τιμωρίαν) άφίεσθαι, περί. ου ε-
65 τι άλλαχόθι λέγει: ""Ανες με, Κύριε,ίνα βραχύ τι κλαύ-
3 3 . Ρ ε . σ τ ' , 6 | | 3 4 - 3 7 P s . κ θ ' ( λ ' ),3-4 e t π ε ' ( ι σ τ ' ) , 1 3 | J39-42 Ρ ε . μ η ' ( μ θ ' ) ,
15-16 | [47-48 G e n . λ ζ ' , 3 5 ||58-60 l o b ι δ ' , 1 3 |] 65-69 l o b ι ' , 2 0 - 2 1 ( u ß ' c o d . )
37 ερυσας cod. 49 χρη cod. 65 ανεσμε cod.
 225
σωμαι το άλγος μου, πριν ή πορευθώ,και ουκ αναστρέψω,
εις ΎΠν σκοτεινήν και κεκαλυμμένην σκιά θανάτου" και
τά εΕ[ής„
Προσέτι δε περί εκείνου ò Δαυίδ λέγει: "Έκέκρα^αν
70 προς Κύριον οι θλιβόμενοι καΐ έκ των περιστάσεων αυ­
τών εσωσεν αυτούς και έ^ήγαγεν αυτούς σκότους και σκιάς
θανάτου' και τα δέματα αυτών διέρρηξεν". " Α δη ρήματα
ούχ οΐά τε πλην η περ\ λίμβου κα'ι καθαρτηρίου νοεϊσθαι.
Δεύτερον και κρατερώτερον, υπέρ του αύτοϋ συμπερά-
75 σματος οϋτω συλλογίζομαι. Και γαρ εί ού δοθείη καθαρ-
τήριον η τόπος έν ψ α'ι των πιστών άμαρτίαι μετά τόνδε
τον βίον καθαίρονται, ών αύτο'ι έν οδφ οντες ούδεμίαν
έποιήσαντο μεταμέλειαν, επόμενον αν εΐη ως ò Θεός, ο­
σάκις άφίησι τοϋγκλημα, άφίησι και την τιμωρίαν.Το ε-
80 πόμενον δε ψευδές έστι και της θείας έναντιοϋται Γρα­
φής και τη άληθεία διαφωνεί, ούκοϋν και το προρρηθέν.
Το συμπέρασμα δέ άποδε ίκνυται, έπειδη πολλοί, των
πιστών αμαρτωλοί έπιμένουσιν έν αμαρτία, μέχρι τέλους
φ.166 ζωής ούδεμίαν εκείνων μεταμέλειαν άγοντες„|' Επί τούτου
85 δ'δμως του τέλους (της θείας συνεργούσης χάριτος) άλ-
γοϋσιν έπί ταΐς άμαρτίαις και μετά μεγαλωτάτης συντρι­
βής αύτάς εξομολογούνται τώ ίερεΐ και ευθέως άποθνή-
σκουσι. Δήλον γαρ ώς εκείνοι ού κολάζονται έχοντες π ί -
στιν και συντριβήν, σφζονται υοίνυν. Και επειδή ούδεν
90 δίδοται καθαρτήριον, έν ψ ή τιμωρία ύπερ των αμαρτιών,
παρέπεται τον Θεον άφέντα αύτοΐς τοϋγκλημα άναγκαίως
άφεΐναι και την τιμωρίαν και οϋτω περί έτερων,διό και
τα έ£ης.
Άλλ'ελέγχεται το παρεπόμενον δια τοϋ Δαυίδ,δς με-
95 τα το έργάσαι την μοιχέ ίαν κα'ι φόνον πικροτάτως αύτώ
μεμφομένου του προφήτου Νάθαμ εΙπεν:"°Ημάρτησα τώ Κυ­
ρ ίω". Και είπε Νάθαμ προς Δαυίδ: "Και δ Κύριος ούν με-
θέπετο την άμαρτίαν σου, ού μη τεθνήση. Πλην ò υιός,
ος έγένετό σοι, θανάτω απόθανεϊται". Κα'ι ώς άλλαχόθι
69-72 Ρε.ροτ '(ρζ '),13-14 ||96-99 2 Reg. Lg',13-14.
77 οΰδί, μίαν cod. 81 προρ.ηθέν cod. 94 et 97 δαβηδ cod. 96 et 97 ναθαμ
cod. 95 ιιοιχίαν coti.
 226
100 γράφεται, εΐπεν: "Ούκ άφαιρεθήσεται ή μάχαιρα του οί­
κου σου". 'Ιδού, ò Θεός άφηκε τφ Δαυίδ τούγκλημα,άλλ'
ού την ποινήν. * Υπέρ τοιαύτης γαρ μοιχείας και φόνου
πολλά επαθεν.
"Ετι δε περί Παύλου γράφεται δτι, άφ'ου έπέστρεψεν,
105 είπε ν ò Κύριος προς Άνανίαν: "'Εγώ γαρ αποδείξω έκεί-
νψ οπόσα έδει αυτόν ύπερ του ονόματος μου παθεϊν".'Ι­
δού, ò Θεός άφηκε τούγκλημα τφ Παύλω δια την εκείνου
έπιστροφήν, άλλ'ού τήν ποινήν. "Ετι δέ τούγκλημα τφ
'Αδάμ παρά Θεοϋ άφεϊται, ού μέντοι ή ποινή ούκοϋν.
110 Προς τούτοις αυτός ò Χριστός αληθώς τας ασθενείας
ημών έβάσταξε, δηλονότι τής ψυχής, άλλ'ού τοϋ σώματος.
φ.167 "Αύτος γαρ τέτρωται δια τας ανομίας ήμών,συντέτριπται
δια τάς ημών κακουργίας. Και εθηκεν ò Κύριος έν έαυτώ
τήν άνομίαν πάντων ημών" κα'ι τα λοιπά. Διό δη τφ Χρι-
115 στώ Ικανοπεποίηται ύπερ των αμαρτιών ημών όσον προς
τούγκλημα και αίώνιον κόλασιν, ούχ\ δε όσον προς τήν
ποινήν. Και γαρ άπόπειραν έκ του πάσχειν ημάς οσημέ-
ραι της τιμωρίας λαμβάνομεν, και ούδαμοϋ έν ταϊς Γρα-
φαϊς ευρίσκεται ως τφ Χριστφ ύπερ των πρόσκαιρων τι-
120 μωριών "ικανοπεποίηται, πλην έν τη ήμερα της κρίσεως.
Ούκοΰν ούκ άείποτε, όταν άφίεται τούγκλημα, άφίεται ή
ποινή και τα έξης.
Τρίτον, προς τό αυτό κρατερωτέρφ έτι τρόπφ ούτω κα-
θοπλίζομαι. Και γαρ έν ταϊς άγίαις γράφεται Γραφαΐς
125 τρία είδη ανθρώπων μετά θάνατον προς ουρανούς άναπτή-
σαι. Τίνες δι'έκείνους τους τρεις άνδρας, οΐς ò ουρα­
νός ήνέφκται, σημαίνονται;
Πρώτον γαρ ήνέφκται Χριστφ βεβαπτισμένφ,φ σημαίνε­
ται ότι ò ουρανός ανοίγεται τοις βεβαπτισμένοις."Οσοι
130 γαρ ορθώς βεβαπτισμένοι είσίν, ή μείρακες ή άκμαϊοι,
εΐπερ άν ευθύς μετά τό βάπτισμα τεθνήξονται, ευθύ τών
ουρανών προσπέτονται. Το βάπτισμα γαρ τη τοϋ Χριστού

100-101 2Reg.ι3',10 ||105-106 Act.θ',16 ||112-114 Is.vy',5-6

124- ούτφ cod. 125 άναιτήσαι: sic pro άναπτηναι
 227
πάθους χάριτι καθαιρεί αυτούς άπο πάσης αμαρτίας, ού­
τω της αρχαϊκές, ως και της πρακτικής.
135 Δεύτερον, ò ουρανός τφ Στεφάνω ήνέψκται λιθοβολη-
θέντι και μαρτυρήσαντι, καθώς αυτός μαρτυρεί λέγων "ι­
δού, ορώ τους ουρανούς άνεωγμένους". Δι' ου σημειοϋται
τον ούρανον άνοίγεσθαι τοις μάρτυσιν άπασιν, ώστε αύ-
τίκα μετά το θανεϊν προς ουρανούς άναπέτονται, και α­
φ.167 ito πασαι αυτών αί[άμαρτίαι τη του μαρτυρίου αρπη ανατέ­
μνονται .
Τρίτον, ò ουρανός ήνέψκται 'Ιωάννη τφ ευαγγελιστή,
τελειοτάτφ άνδρί, καθώς εκείνος λέγει: "Εϋδον θύραν
άνεωγμένην έν ούρανφ". Δι'ου σημειοϋται ώς τοις τελεί-
145 οι ς άνδράσιν, οι τελείως μετάνοιαν υπέρ τών αμαρτιών
συνετέλεσαν ή ούδεμίαν παντελώς άμαρτίαν θανάσιμον ε­
ποίησαν (εί δε καί τινας συγγνωμονικάς έποιήσαντο, έκ
της ζέσεως της αγάπης παντελώς διελύθησαν),αυτός ò ου­
ρανός ευθέως ανοίγεται, και αύτίκα εις εκείνον αίώνϊ-
150 ως εισέρχονται βασιλεύσοντες, καθώς δ ευαγγελιστής 'Ι­
ωάννης μαρτυρεί λέγων: "Μακάριοι οι θανόντες,οΐ έν τφ
Κυρίω θνήσκουσιν" άπο τούτου γαρ λέγει το Πνεύμα, ϊνα
άναπαύσωνται τών ίδιων πόνων" και τα έξης.
"Αλλοι δε αμέσως μετά τον θάνατον είς ςιδου καταφέ-
155 ρονται, όπου αιωνίως κολάζονται, ώς οι άπιστοι καί οΙ
αμαρτωλοί, οι αμετανόητοι και ανένδοτοι,θνήσκοντες ά­
νευ τινός συντριβής τών αμαρτιών. Οις ò Χριστός ψήσει
έν τη κρίσει: "Πορεύθητε κατηραμένοι είς το πΰρ το α'ι-
ώνιον". Έ ν οΐς ήν εκείνος δ έστιάτωρ δ πλούσιος,περί
160 ου δ Κύριος: "Πλούσιος τέθνηκε και έν άδου τέθαπται".
Πλείστοι δε έν όλφ τφ χρόνω της ζωής αυτών έπιμέ-
νουσιν έν ταϊς άμαρτίαις, ών ουδέποτε μετάνοιαν άγου-
σιν, άλλα δη και ουδέποτε συμφοράς τ ίνας επαθον άβρο-
βιούντες και έντρυφώντες, έν τέλει δ'ομως του βίου έ-
165 πιστρέφουσιν, άλγοϋσιν έπι τοις πεπραγμένοις πονηροις

136-137 Act.ζ',56 |[143-144 Apoc.δ ',1 1j151-153 Apoc.tó',13 (δ' Verrato

ιδ' cod. ) || 158-159 Mt.κε ',41 J|160 cf.Le.ιστ ',22
136-137 ιδοΰ cod. 152 lege θνήσκουσινάπο τούτου'λέγει γαρ το Πνεϋμα...
228
, .
και θνήσκουσιν έν μεγαλωτατη συντριβή της καρδίας/ εν
πίστει και χάριτι. Τότε δη ζητώ περί εκείνων: η ευθέ­
ως μετά το θανεΐν έν άδου κολάζονται, η γεραίρονται
φ.163 -και στέφονται èv ούρανοϊς, η είς άλλον κατέρχονται |τό-
170 πον, δπου πρότερον αί άμαρτίαι αυτών καθαίρονται (τού­
των δε ούδεν οίον τε δοθήναι μέσον).
Το πρώτον ούδε λεκτέον, ώς καθ'αύτο δήλον, έπειδη
οι θνήσκοντες έν πίστει κα\ χάριτι ού δύνανται κολά-
ζεσθαι. Ούδε το δεύτερον δει λέγεσθαι, έπειδη ουδεμία
175 οίν εϊη διαφορά έν τοις τέλειοι ς άνδράσιν,οΐ τάς ψυχάς
αυτών άείποτεέν νηστείαις και εύχαϊς καΐ έν διδασκαλίαις
διαθλίβουσιν επιμένοντες τοις άγαθοϊς εργοις, ου­
δέποτε θανάσιμους αμαρτίας εργάζονται, •> αϊ έν άνθρώ-
ποις άμαρτωλοϊς έν κακίαις άείποτε έπιμένουσιν, ούδεν
180 έργον έργαζομένοις αγαθόν μέχρι τέλους ζωής, καθ'δ ε­
κείθεν έπιστρέφουσι και νήποινοι θνήσκουσι.Και γαρ εΐ-
περ αν ούτως οι τέλειοι άνδρες, ώς οι αμαρτωλοί, οι έν
τέλει έπιστρέψαντες, ευθέως μετά θάνατον προς ουρανούς
πέτονται, δπου αιωνίως χαίρουσιν, ποία τις ούν διαφο-
185 ρα εσται αναμεταξύ αμαρτωλών καΐ δικαίων; Και προσέτι
δέ, εϊπερ αν άπασι τοις άμαρτωλοϊς, ήγουν τοις έν τω
τέλει της ζωής συντριφθεϊσιν, ò Θεός άφίησι τούγκλημα
καΐ την ποινήν, ώς αύτίκα στεφανωθώσιν έν ούρανοϊς,ού
σχεδόν άπαντες φήσουσι. : "Τί ούν άφεϊναι τάς αμαρτίας
190 χρή και έργάζεσθαι τάγαθά; Προς τί τόσαις νηστείαις
και εύχαΐς και διδασκαλίαις το σώμα κατατήκειν; 'Αρκεί
γαρ ήμας έπιστρέψαι έν τέλει".Τέλος δέ,εί ουδεμία με­
τά τήν ζωήν τήνδε δίδοται ποινή ύπερ τών αμαρτιών, ώ
μακάριοι τοίνυν οι έν τφ βίω τούτφ πάσαις άβρότησι,
195 χλιδαΐς τε και τρυφαϊς του αιώνος τούτου έχρήσαντο και
φ.168 ol' ουδέποτε Συμφοράς επαθον,|ο'ι επιστρέφοντες έν τέ­
λει ζωής αληθώς δύνανται λέγειν:"Και έν ζωή και έν θα-
νάτω εύτυχήσαμεν". "
Τά τοιαύτα δε ψευδώς έχει και τή άληθεία διαφωνεί
200 και τών θείων έναντιοϋται Γραφών. Είπε γαρ ò άγγελος

176 et 190 διδασκαλεία ι s cod. 191 άβρότησι cod.

 229
π ρ ο ς Θωβίαν. " " Ι ν α τ ι ε υ π ρ ό σ δ ε κ τ ο ς fi ς τφ Θ ε ψ , έ χ ρ η ν σε
πειραχθηναι" . "Ετι δ ε ò "Απόστολος προς Τιμόθεον λέ­
γει: "Πάντες οι εύσεβώς θ έ λ ο ν τ ε ς ζ η ν ε ν Χριστώ *Ιησοϋ
T
διωγμον π ε ί σ ο ν τ α ι " . Ç συμφωνεί τ ο ύπο τών αποστόλων
205 λ ε χ θ έ ν : " Δ ι α πολλών θ λ ί ψ ε ω ν χρη ήμας ε ί σ ε λ θ ε ϊ ν ε ι ς την
βασίλευαν του Θεού".
Ού μην ò μ έ γ α ς ε κ ε ί ν ο ς Θεός, ου τ η ς σ ο φ ί α ς ουκ ε­
στίν αριθμός, βουλόμενός τ tv ι δώρόν τ ι μέγα δωρήσαι
δ ε ι ν ά τ ε κ α ι σκληρά κ α ι δ υ σ χ ε ρ ή έκείνω ύπισχνέϊται,ώς
210 έ κ ε ί ν ω μ ά λ λ ο ν ά γ α π η τ ό ν , δσφ β ρ α δ ύ τ ε ρ ο ν κ α ι δυσχερέστε-
ρον. Εντεύθεν εκείνος δ τ ο υ "Αβραάμ ϋ ε ν ι τ ε υ μ ο ς πριν
τοϋ τόπου της αναπαύσεως' εντεύθεν τ η ς Σάρρας ή άπο-
στείρωσις, πριν γεννησαι. Και δη κ α ι ò ' Ι α κ ώ β , π ρ ι ν ε­
πί τη τ ο υ ' Ι ω σ ή φ δ ό ξ η ε ύ φ ρ α ν θ η ν α ι , έ π ί σ τ ε υ σ ε ν εκείνον
215 υπό κ ά κ ι σ τ ο υ θ η ρ ί ο υ κ α τ α β ρ ο χ θ η ν α ι , κ α ι λύπην μεγάλην
ύπέμεινεν έν γ η . Ούτω κ α ι α υ τ ό ς ò ' Ι ω σ ή φ , π ρ ι ν η ά ρ χ ο ς
της Αιγύπτου γ ε ν έ σ θ α ι , ϋπο τών αδελφών απεμποληθείς
πολλά υ π έ μ ε ι ν ε κ α κ ά . "Ο Μωυσης, π ρ ι ν η ά ρ χ ο ν κ α ι ηγε­
μόνα γενέσθαι α υ τ ό ν τών ' Ε β ρ α ί ω ν , άπό προσώπου φεύγων
220 τ ο ϋ Φαραώνος, ε ξ ό ρ ι σ τ ο ς έν Μ α δ ι α ν ί τ α ι ς ή ν . "Ετι δε ò
'Ισραήλ, π ρ ί ν την γην της Επαγγελίας σ χ ε ΐ ν , τ ή ν σκληρό-
φ. 169 τάτην δούλείαν της Αιγύπτου υπέμεινε, και ετη τεσσα-
ρ ά κ ο ν τ α κ α τ ά τ ή ν τ ή ς ερήμου έ ρ η μ ί α ν π ε π λ ά ν η τ ο τοσαύ-
τας ή τ τ α ς , τ ο σ α ύ τ α ς ά σ τ ρ α π ά ς , τ ο σ α ύ τ α ς δ υ σ τ υ χ ί α ς δια-
?25 κ α ρ τ ε ρ ή σ α ς .
Ά λ λ ' ί ν α μή μ α κ ρ ό θ ε ν π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α ζ η τ ώ μ ε ν , ò σωτήρ
τοΰ κόσμου, ò 'Ιησούς Χριστός, ε ί ς τους ουρανούς ούκ
εισήλθε πλην μ ε τ ά τ ο ν σ κ λ η ρ ό τ α τ ο ν τ ο υ σ τ α υ ρ ο ύ θάνατον,
ταπεινώσας εαυτόν μέχρι θ α ν ά τ ο υ . Ού μην ά λ λ ' έ ν τφ τοΰ
230 Λουκςί ε ύ α γ γ ε λ ί ω λ έ γ ε τ α ι : ""Εδει τον Χριστον παθεΐν κ α ι
ούτως ε ί σ ε λ θ ε ϊ ν είς τήν β α σ ι λ ε ί α ν α ύ τ ο ϋ " . "Ετι δε μα-

2 0 1 - 2 0 9 T o b . i g ' , 1 3 ( s o l u m i n V u l g a t a ) | j 2 0 4 - 2 0 5 2 T i m . γ ' , 12 |j 2 0 5 - 2 0 6 Act.

L O ' , 2 2 j | 2 1 1 - 2 1 2 c f . G e n . ο β ' [ | 2 1 2 - 2 1 3 e f .Gen . L O T ' j | 2 1 3 - 2 1 6 c f . G e n . λ ζ ' , 3 3 -
3U || 2 16-218 c f . G e n . λ ζ ' , 2 8 || 2 1 8 - 2 2 0 c f . E x . β ' , 15 11 2 2 0 - 2 2 2 c f . Fix. ß ' , 2 3 | j
229 P h i l . 3 ' , 8 J) 2 3 0 - 2 3 1 I I C . M Ô ' , 2 6

201 θ ο β ί α ν cod. 210 όσοι c o d . 215 καταβροχθηναι: s i c pro χαταβρωθηναι

218 μ ω ϊ σ η ε c o d . 219 έ β β ρ α ό ω ν c o d . 220 μ α δ ι ο ν ί τ α ο ς c o d . 221 ίσδραηλ
cod. 223 έ ρ η μ ο υ έ ρ η μ ί α ν c o d .
 230
κάριοι öl δ ι α β ά ν τ ε ς δ ι ά π υ ρ ό ς κα"ί ύ δ α τ ο ς , ως τ έ λ ο ς ά-
ναχθήσονται ε ι ς άνάψυξιν. " Ε τ ι δ ε ò Χ ρ ι σ τ ό ς έ ν τώ Ε ύ -
αγγελίω λ έ γ ε ι : "Μακάριοι ο ί διωκόμενοι,μακάριοι έσεσθε,
235 δ τ α ν υμάς μισήσωσιν οί άνθρωποι" και τα έξης.Πε­
ρί εκείνων δέ ο ΐ ς άπαντα τάγαθά ευτυχώς ύποχωροϋσι,φη-
σιν ή Γραφή: " Δ ι ά γ ο υ σ ι ν έν α γ α θ ο ί ς τ ά ς ημέρας αυτών,
και έν σ τ ι γ μ ή είς τα καταχθόνια κ α τ α β α ί ν ο υ σ ι ν " .
Ούκοϋν, ε ΐ π ε ρ άν ά π α ν τ ε ς ο ί ά γ ι ο ι οϋτω τ η ς Παλαιάς,
240 ώς καί. τ η ς Νέας Δ ι α θ ή κ η ς , ο ϋ μην ά λ λ α κα'ι α υ τ ό ς ò Χρι­
σ τ ό ς δ ι α πολλών θ λ ί ψ ε ω ν καί δυστυχιών είσήλθον είς την
βασιλείαν τ ο ϋ Θ ε ο ϋ , πώς ο δ ν ο ί α μ α ρ τ ω λ ο ί εκείνοι, οί
αδιαλείπτως εργαζόμενοι τ η ν ά ν ο μ ί α ν κα'ι ο ύ δ ε μ ί α ν πά­
σ χ ο ν τ ε ς δ υ σ τ υ χ ί α ν , κ α ί π ε ρ έ ν τώ τ έ λ ε ι της ζωής έπι-
245 σ τ ρ έ φ ο υ σ ι , δυνήσονται α ύ τ ί κ α μ ε τ ά θ ά ν α τ ο ν στεφανωθηναι
εν ο υ ρ α ν ο ί ς , ούδεμίαν δεξάμενοι ποινήν τών αμαρτιών
ν
φ.169 ούτε έν τω α ί ώ ν ι τ ο ύ τ ω ο ύ τ ε | έ ν τφ μέλλοντι;
Δ ι ό δη ά ν α γ κ α ϊ ό ν έ σ τ ι λέγειν ώς, ε ΐ π ε ρ αν ο ί αμαρ­
τωλοί ο ύ δ ε μ ί α ν π ο ι ν ή ν π ά σ χ ω σ ι ν ών ε ί ρ γ ά σ α ν τ ο α μ α ρ τ ι ώ ν
250 έν τ φ α ί ώ ν ι τ ο ύ τ φ , έ κ Ε ί ν η ν δ ε ι π α θ ε ΐ ν έν τ φ μέλλοντι,
ί ν α δ ι α τ η ρ η θ ε ί η ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η του Θεοϋ. " Ο θ ε ν δή άνα­
γκαϊόν έστι το καθαρτήριον δίδοσθαι έ ν τώ α ί ώ ν ι τούτφ
fi έ ν τώ μ έ λ λ ο ν τ ι , έν φ α ί ά μ α ρ τ ί α ι τών π ι σ τ ώ ν καθαί-
ρονται. Καί ούχ ο ΐ ό ν τ ε λ έ γ ε ι ν τους αμαρτωλούς ά ε ί π ο -
255 τ ε τ ι μ ω ρ ί α ν π ά σ χ ε ι ν , επειδή ή αμαρτία της αμαρτίας έ­
στι π ο ι ν ή δ ι α το ύποδάκνον τ η ς συνειδήσεως, διότι οί
α μ α ρ τ ω λ ο ί ούκ ά χ θ ο ν τ α ι δ ι α τ ο δ ά κ ν ο ν τ η ς συνειδήσεως,
άλλ'ήδονται κ α κ ο υ ρ γ ο ϋ ν τ ε ς ν.αι ε υ φ ρ α ί ν ο ν τ α ι έπ'έργασί-
αις κακίσταις.
260 "Οταν ο υ ν ο ί ά γ ι ο ι , οί μηκέτι άμαρτήσαντες,και π ο ι ­
ν ή ν κ α ι δ ι α φ ό ρ ο υ ς δ υ σ τ υ χ ί α ς έ π α θ ο ν έ ν τω α ί ώ ν ι τούτφ,
ώς ò ' Ι ώ β , δ ς φ η σ ι ν "ούχ ήμαρτον, και έν π ι κ ρ ί α ι ς δι­
ά γ ε ι ò ο φ θ α λ μ ό ς μ ο υ " , ο μ ο ί ω ς καΥ ô Θ ω β ί α ς , 'Ιωάννης ò
Βαπτιστής και έ τ ε ρ ο ι , ομοίως και οί ά γ ι ο ι οϊτινες ή-
231-233 ο ί . Ρ Ξ . ζ ε ' ( ξ σ τ ' ) , 1 2 (|234-235 cf.Mt.ε ',10-11,Le.στ ',22 ||237 - 238
lob κα',13 ( t r a n s l a t i o secundum Vulgarem) |[262-263 lob ι ζ ' , 2 (solum in
Vulgata)
234 εσεστε cod. 251 δικαιωσΰνη cod. 256 ύποδάκνον cod.257 δάκνον cod.
 231
265 μαρτον, ως ò Δαυίδ, ò Παύλος, ò Πέτρος,ή Μαγδαληνή και
έτεροι πάμπολλοι διαφόρους ύπερ των αμαρτιών έπαθον
τιμωρίας, ϊνα άΕιωθώσιν είσελθεϊν είς την βασιλείαν
τοϋ Θεοΰ, πόσον μάλλον έσεται άναγκαϊον ποινην δοϋναι
Γ
φ.ΐ70 εκείνους τους έν αμαρτία επιμένοντας[καΊ μόνον έν τέ-
270 λει επιστρεφόμενους; Και εί μη έν τφ παρόντι, άλλ'ούν
έν τφ μέλλοντι. ούκοΰν έξ, ανάγκης το καθαρτήριον δί-
δοται, και ουκ επικρατεί ή ενστασις ή περί τοϋ ληστοϋ,
επειδή άπαξ τοιούτος ην ληστής,ος εκών και ασμένως ύ-
πέμεινε τον σταυρόν άντ\ ποινής των αμαρτιών αύτοϋ.
275 Τέταρτον, υπέρ τοϋ αύτοϋ συμπεράσματος εκ των θει­
ων Γραφών ούτω συλλογίζομαι. *0 Κύριος γαρ κα\ Σωτήρ
ημών έν τω τοϋ Ματθαίου εύαγγελίω λέγει: "Πας ò άκού-
ων μου τους λόγους TOÓTOUQ και ού ποιεί αυτούς όμοιω-
θήσεται άνδρι μωρω, δς φκοδόμησε τον οίκον αύτοϋ έπι
280 την άμμον" και κατήλυθεν ò ύετος και ερρευσαν οι
ποταμοί και επνευσαν οί άνεμοι και ένέπεσον είς την
οίκίαν έκείνην, και έπεσε" καί, το πτώμα αυτής ήν μέγα.
Πάς δε ò άκούων μου τους λόγους και ποιεί αυτούς ομοι-
ωθήσεται άνδρι σοφω, Sç φκοδόμησε τον οίκον αύτοϋ έπί,
28 5 πέτραν' και κατήλυθεν ò ύετος καί ερρευσαν οι ποταμοί
και επνευσαν οί. άνεμοι και ένέπεσον είς την οίκίαν έ­
κείνην* καί ούκ έπεσε, τεθεμελίωται γαρ έπι πέτραν 6-
χυράν". Τις δ'άν είη αύτη ή πέτρα, Παύλος προς Κοριν­
θίους φανερώς δείκνυσι λέγων "ή πέτρα δε ήν ò Χριστός".
290 Ούτω γοϋν φησιν, αύτη ή πέτρα έστι θεμέλιον της οικί­
ας τοϋ σοφοϋ, και αύτη ή πέτρα έστιν ò Χριστός.
Ούκοϋν δ Χριστός έστι θεμέλιον τοϋ οίκου της σοφί-
φ. 170 ας και τοϋ[πνευματικοϋ οικοδομήματος, ού μην άλλα καί
πάσης τής 'Εκκλησίας, καθώς αυτός μαρτυρεί λέγων "και
295 έπι ταύτην την πέτραν οικοδομήσω την έκκλησίαν την
έμήν". "Οπερ έτι τοις άποστόλοις το αυτό διαβεβαιοΐ

277 - 288 Μι. ζ ' , 24-27 || 289 1 Cor. ι ' , "4 || 294-296 Μι. ιστ ' , 18
266 παμπολοι cod. 280 ctyov cod. 296 l e g e ό Άπόστολοε ( c f . p . 2 0 3 ) .
 232
λέγων " θ ε μ έ λ ι ο ν γαρ άλλο ούδε'ις δύναται τ ι θ έ ν α ι " , δ η ­
λονότι τοϋ πνευματικού οικοδομήματος της πίστεως και
τών ετέρων αγαθών έργων, "πλην δπερ ε τ έ θ η , δ έ σ τ ι ν Ί -
300 ησοϋς Χριστός, έκαστος δε στοχαζέσθω πώς έ π ο ι κ ο δ ο μ ε ΐ .
Et τ ι ς δε έποικοδομεΐ έπι το θ ε μ έ λ ι ο ν τοϋτο χρυσόν,άρ-
γυρον, λ ί θ ο υ ς τ ι μ ί ο υ ς , £ύλα, συρφετόν, καλάμην,έκάοτου
το έργον δηλωθήσεται".
'Eg ών πάντων εμφανώς δηλοϋται δ τ ι τ ρ ί α ε ί σ ι τα τών
305 ανθρώπων ε'ίδη τών ο ί κ ί α ν οίκοδομούντων, δ ι ' ής οΰ δ υ ­
νάμεθα πλην η τα αγαθά f\ τα πονηρά έργα έ π ι ν ο ε ϊ ν . Τ ί ­
ν ε ς γαρ οίκοδομοϋσιν ο ί κ ο ν , δηλονότι π ν ε υ μ α τ ι κ ό ν , δ ι '
αγαθών ηθικώς έργων, καθώς οι ε ξ α ί ρ ε τ ο ι τών φιλοσόφων
εποίησαν και νυν π ο ι ο ΰ σ ι ν " Ι ο υ δ α ί ο ι , παγανοι και α π ι -
310 σ τ ο ι , ο ϊ τ ι ν ε ς , καίπερ έ£ έργων ηθικώς καλών οίκοδσμοϋ-
σι πνευματικόν τ ί ν α ο ί κ ο ν , ε π ε ι δ ή ούτος ού τ ε θ ε μ ε λ ί ω -
ται επ'όχυράν π έ τ ρ α ν , δηλονότι τον Χριστον η τήν π ί -
στ ιν α ύ τ ο ΰ , δ ι α τοϋτο ΰετών, ποταμών και άνεμων,οι α ­
γ α ν α κ τ ή σ ε ι ς ε ί σ ι του Θεού, έπιπιπτόντων έπ\ τον οίκον
315 ε κ ε ί ν ο ν π ε σ ε ϊ τ α ι , τ ο υ τ έ σ τ ι κατά την μερικην αυτών ή*
καθόλου κ ρ ί σ ι ν α ι ω ν ί ω ς . Καί. έ γ έ ν ε τ ο μέγα το πτώμα, ε ­
π ε ι δ ή επεσεν ò ο ί κ ο ς όμοϋ συν τφ θεμελίψ ε ί ς αίώνιον
κόλασιν αυτών.
"Αλλοι δ ε , ως οι σοφοί καί- π ι σ τ ο ί , ο ί κ ο δ ο μ ο ϋ σ ι ν ο υ ­
φ. 171 320 κον έ π ι | π έ τ ρ α ν όχυράν, δηλονότι τδν Χριστον καί τήν
π ί σ τ ι ν α ύ τ ο ϋ . Ά λ λ ' ο ύ τ ο ι δ ι χ ώ ς δ ι α φ έ ρ ο υ σ ι . Τ ί ν ε ς γαρ
έ π ' α ύ τ ο το όχυρώτατον θ ε μ έ λ ι ο ν , δς έ σ τ ι ν ò Χριστός,οι-
κοδομοϋσι χρυσόν, τουτέστι τήν ά γ ί α ν δ ι δ α σ κ α λ ί α ν , ά ρ -
γυρον, τ ο υ τ έ σ τ ι τα θ ε ί α λ ό γ ι α , καθώς μαρτυρεί ό ψαλ-
325 μ ι σ τ ή ς : "Τα λόγια του Κυρίου λ ό γ ι α α γ ν ά , άργυρος πυρ\
δεδοκιμασμένος, λ ί θ ο ι τ ί μ ι ο ι " , τ ο υ τ έ σ τ ι διάφορα γένη
αρετών. ' Ε π ε ι δ ή , καθώς οι τ ί μ ι ο ι λ ί θ ο ι ού πυρΊ δ ι α λ ύ ­
ο ν τ α ι , ούτω και αυτά αιωνίως έ π ι μ έ ν ο υ σ ι ν , ί ν α μη πυρι
χωνευθώσιν έν τη τοϋ θανάτου ημέρα η της τ ε λ ε ί α ς κ ρ ί -

287-303 1 Cor. γ ' , 10-13 (2 C o r . c o d . ) ||325-326 P s . i a ' ( i ß ' ) , 7 (transla-

t i o secundum Vulgatam)
287 τ ι θ η ν α ι cod. 329 χονευθψσιν cod.
 233
330 σεως. Τινές 6ε έτχ'αύτο τοϋτο το θεμέλιον οίκοδομοϋσι
ξύλα, συρφετόν, καλάμηυ, τουτέστιν αμαρτίας έλαφράς
και συγγνωμονικάς, επειδή, καθώς έκεϊνά είσι πράγμα­
τα οΐά τε κατακαυθηναι, οϋτω τα τοιαύτα πονηρά έργα
ομοίως υπό πυρός πάσχουσι. Διό επιφέρει ò 'Απόστολος
335 "εκάστου το έργον δηλωθήσεται". 'Ιδού, φησι περί της
μελλούσης, ουχί περί της χρονικής ποινής, ήτις έν τψ
αίώνι δίδοται τούτω. Τα τοιαύτα γαρ ρήματα τοϋ Παύλου,
δσον μάλιστα, δέον ζυγοστατεϊν. 'Εκείθεν δε παρέπεται
"ή γάρ ημέρα τοϋ Κυρίου φανερώσει".
340 Τις γαρ αύτη ή ημέρα εστίν, εί μη εκείνη περί ή ς ò
'Ιωήλ ò προφήτης λέγει "μεγάλη γαρ ή ημέρα τοϋ Κυρίου
και φοβερά σφόδρα" (οτι έν πυρί δηλωθήσεται ) ; Κα\ (3ε-
βαιοϋται ως ò 'Απόστολος έκεΐ ού διαλέγεται περί, τοϋ
πυρός των χρονικών ποινών, έπει περί μέλλοντος άεί τον
345 λόγον προφέρει (ώς "εκάστου το έργον όποιον αν ε'ίη",
τουτέστιν αγαθόν ή πονηρόν, " Γ Ο πυρ δοκιμάσει").Tb πϋρ
φ. 171 άρα τοϋ αιώνος roü μέλλοντος τα ημέτερα μέλλει δοκι-
μάσαι έργα ("εϊ τίνος έργον μενεϊ , ο ύπερωκοδόμησεν",
δηλονότι ιιίστεως θεμέλιον, "μισθον της αιωνίου άντα-
350 ποδόσεως λήψεται") ,. επειδή ò χρυσός,δ άργυρος, οι τ ί ­
μιοι λίθοι, α των αγίων έργα αγαθά και ενάρετα είσιν,
ού δυνήσονται ύπο τοϋ πυρός κατακαυθηναι. Διό αύτο\
τον μισθον λήφονται, οιονεί βούλεται λέγειν ò 'Απόστο­
λος ώς οί τέλειοι άνδρες, οιτινες αδιαλείπτως τάγαθά
355 είργάσαντο και ούδεμίαν θανάσιμον έποιήσαντο άμαρτίαν
η τελείαν μεταμέλειαν ΰπερ των αμαρτιών συνετέλεσαν,
α,ύτ ί κα μετά θάνατον προς ουρανούς πέτονται , οπού αιω­
νίως ευφραίνονται και ού τω τοϋ καθαρτηρίου πυρί πά­
σχουσι .
360 Μετά ταϋτα δε παρακατιών λέγει ò 'Απόστολος:"Ε'ί τ.ι-
νος το έργον καυθείη", τουτέστιν έν πυρί,+έπε\+ δς έ-

341-342 loel β ', 11 |j 345-346 1 Cor . γ ', 13 ] \ 348-350 1 Cor . γ ', 14 || 360-365 1
Cor.γ ' ,15
341 ί,οηλ cod. 347 άρα cod. 347-348 μέλει δοκιμδσαυ cod. 348 ύπερωχο-
δόμησεν cod.
 λαφράς αν ή συγγνωμονικάς εξο ι τ α ς α μ α ρ τ ί α ς , α ϊ τ ι ν ε ς
ώς καλάμη α φ α ν ί ζ ο ν τ α ι , " ζ η μ ι ω θ ή σ ε τ α ι " , τ ο υ τ έ σ τ ι π ο ί ν α ς
υ π ο μ έ ν ε ι , "αυτός δε σωθήσεται", ούτω δ'δμως οίονε'ι δια
365 πυρός. Περί ου ούκ άλλο πλην το τοΰ καθαρτηρίου πυρ ύ-
πονοεϊν δυνάμεθα, καθώς ε τ ι κα\ Αυγουστίνος, "Ιερώνυ­
μ ο ς , Γρηγόριος, 'Αμβρόσιος χ ά τ ε ρ ο ι της 'Εκκλησίας δ ι ­
δάσκαλοι, άνδρες επιφανέστατοι καΐ των θεύον Γράφων
έξηγηταί. α κ ρ ι β ε ί ς , έπενόησαν. Ούδεν γαρ άλλο πυρ έ π ι -
370 δ ε ι χ θ ή ν α ι δ ύ ν α τ α ι , ύφ'ού έκαστος π ι σ τ ό ς αμαρτωλός ζ η -
μιωθήσεται, ειμή το του καθαρτηρίου πϋρ, άφ' ου ò κ ε -
καθαρμένος και άγνευθε'ις σωθήσεται ε ί ς την δόξαν άνα-
βαίνων και τα έ ξ η ς .
cp.l72r Πέμπτον, λ έ γ ε ι γαρ ò Χριστός έν τψ Εύαγγελίψ: " " ο -
375 σ τ ι ς άν ε ί π ο ι λόγον κατά τοϋ 'Αγίου Πνεύματος, ούκ ά-
φεθήσεται αύτφ έν τψ αίώνι τούτω ούτε έν τψ μ έ λ λ ο ν τ ι " '
εξ ης υποθέσεως συνάγεται εγκλήματα τ ί ν α έν τψ αίώνι
τούτω, τ ι ν ά δέ έν τφ μέλλοντι ά φ ί ε σ θ α ι . Γ ε λ ο ϊ ο ν γαρ α ­
ληθώς αν ε ί η λ έ γ ε ι ν "ούκ άφεθήσεται αύτφ έν τφ αίώνι
380 τούτψ ούτε έν τφ μ έ λ λ ο ν τ ι " , εί έν τφ μέλλοντι ουδεμία
άν άφεσις ε ί η , ώς εί τ ι ς άν εί'ποι : " δ σ τ ι ς αν τούνομα
βλασφήμησε ι ε τοϋ Θεού, ού λ ί θ ο υ ς φ α γ ε ϊ τ α ι " , ο ϊ τ ι ν ε ς ούχ
ο ΐ ο ί τε τρώγεσθαι. Ούκοΰν δήλον έν τφ μέλλοντι εϋναι
τών πταισμάτων ά φ ε σ ι ν , ή τ ι ς ού δύναται γενέσθαι πλην
385 έν τφ καθαρτηρίφ. Διό δή ού μόνον έν τφ παρόντι αίώνι,
ά λ λ ' ε τ ι γε και έν τφ μέλλοντι το καθαρτήριον δίδοσθαι
δει.
Προσέτι δε ò 'Απόστολος προς Φιλιππησίους λέγει:"Έν
ονόματι ' Ι η σ ο ύ παν γόνυ κάμψει επουρανίων,επιγείων καί.
390 κ α τ α χ θ ό ν ι ω ν " . Δήλον δέ ώς ομοίως α ϊ επουράνιοι σάρκες,
ώς και α ί ε π ί γ ε ι ο ι , ομού τον Θεον ύμνοϋσι. Τ ί ν ε ς δ ' ά ν
ε ι ε ν έ κ ε ϊ ν α ι α ί κ α τ α χ θ ό ν ι ο ι , α ι έ τ ι δή τον Θεον ύμνοϋ­
σι και τα γόνατα κάμπτουσι τφ ονόματι ' Ι η σ ο ϋ ; Ουδαμώς
δη α ί κολαζόμεναι ή αί έν τφ q.°fl τών κολαζομένων ύ -
395 πάρχουσαι, έπει αί έν έκείνφ αυτόν διηνεκώς βλασφημοϋ-

374-376 Mt.uß ',32 ||388-390 Phil.β',10

367 χ φ τ ε ρ ο ι cod. 375 ε ϊ π ο υ : s i e pro eiTtri 383 ο ί ο ι τε cod.
 235
σιν. Ούκοϋν at év τφ καθαρτηρίω υπάρχουσαι* ουδεμία γαρ
άλλη σαρξ υπο γην δύναται τα γόνατα κάμπτεLV τφ ονό­
ματι του 'Ιησού, εί,μή αϊ τοιαΰται.
Συνεργεί δε ταύτη τη γνώμη κα! το ύπο 'Ιωάννου λε-
400 χθέν έν τη 'Αποκαλύψει: "Ούδεις έδύνατο ούτε εν τφ ού­
ρανφ, οϋτε έν τη γη, ούτε ύπο γην άνοΐζαι την βίβλον
ούδε ίδείν αυτήν". Κα! μετ'όλίγον: "Άκήκοα, λέγει ò
φ.172 'Ιωάννης, πάσης σαρκός, ήτις έν ούρανφ έστι|κα! έπί γην
και υπο γην, και αΐ έν θαλασσή ύπάρχουσι,πασών άκήκοα
4-05 λεγουσών" τφ καθεζομένφ έν θρόνφ κα! άμνφ ευλογία,τι­
μή και δόξα και δύναμις είς τους αιώνας των αιώνων" α­
μήν". Τριπλήν ένθάδε τίθησι τάΕιν των ύμνούντων τον
Θεόν, δηλονότι έν ούρανφ των οσίων, έν γη τών δικαίων,
υπό γην τών μελλόντων καθαρθήναι. Έπε ι οί κολαζόμενοι
4-10 ούχ υμνούσι τον Θεόν ούτε εύλογοϋσι τον καθεζόμενον
έν θρόνφ, καθώς άνωθεν δέδεικται. Λέγει γαρ ò Προφή­
της: " Έ ν $.δου δε τίς έξομολογήσεταί σοι;" Κα! παρα-
κατιών: "Οΰχ\ ο'ι θανόντες ύμνήσουσί σε, Κύριε, ούδ'ά-
παντες οι καταβαίνοντες εις άδου" και τα έΕή£·
415 Προσέτι δε Ζαχαρίας, λέγων περί Χριστού, φησί: "Συ
δ'ετι έν αΐματι της διαθήκης σου έξέπεμψας τους δεδε-
μένους σου έκ λάκκου, έν φ ούκ έστιν ύδωρ". Ζητώ γαρ
περί ού λάκκου διαλέγεται ò προφήτης. "Οντως ού περί
του λάκκου τοϋ άδου, ότι έν αύτψ ουδεμία εστί λύτρω-
420 σις, ουδέ περί του λίμβου, ότι έκεϊ έστιν άνάψυξις.Το
ύδωρ γάρ άνάψυξί-ν δύναται, έπε\ φιλεϊ τους ταλαιπωρου-
μένους άναψύχειν, καθώς δ πλούσιος έστιάτωρ υπέρ άνα-
Φύξεως έζήτει σταλαγμον ύδατος. Λείπεται ούν λέγειν
τον προφήτην περ! του καθαρτηρίου διαλέγεσθαι.
425 Πάλιν δ Πέτρος, διαλεγόμενος περ! Χριστού,φησί:"'0
Θεός εκείνον άνέστησε της του ςίδου λυθείσης πικρίας".
Ζητώ ούν πρώτον περί ου διαλέγεται αδου κα! περί ποί­
ας πικρίας. Ουδαμώς δη περ! τών έν άδου κολαζομένων,
έπε! έκεϊ ουδέποτε λύονται ai πικρίαι" ούδε περ! τού

400-407 Apoc.ε',13-14 ||412 Ps.uax',6 J] 413-414 Ps. ρ ι/γ ' (ριδ'), 25J|415-
417 Zach.θ ',11 |]425-426 Act.β', 24
 236
430 λίμβου των πατέρων, έπει έκεΐ ού παρυπάρχουσι πικρίαι,
άλλα παραμυθία, καθώς δήλον περί Λαζάρου όντος έν τφ
κόλπφ του 'Αβραάμ, παρ'ού ò έστιάτωρ άνάψυξιν έζήτει,
φ. 173 φπερ δ 'Αβραάμ:J"Μέμνησο, τέκνον,οτι άπέλαβες τα αγα­
θά έν τη ζωη σου, και ò Λάζαρος ομοίως τα κακά.Νυν δε
435 ενταύθα παραμυθεϊται, σΰ 6ε αγανακτείς". Λείπεται ούν
τόν Άπόστολον τούτοις τοις ρήμασι το καθαρτήριον έ-
πινοησαι, έΕ ου ò Χριστός τάς έν έκείνω ψυχάς έκ της
πικρίας ήλευθέρωσε, και ού δύναται περί των πικριών
του Χρίστου έπινοηθηναι, έπε'ι αυτός ήλυθε λϋσαι τάς
440 ημετέρας πικρίας.
"Υστερον, άπασα ή Καθολική 'Εκκλησία μαρτυρεί (ης
το άξιωματικον και τδ κϋρος κρεϊττόν έστι πάσης ανθρω­
πινής κρίσεως) δίδοσθαι το καθαρτήριον,έπε ιδη έν τού­
τω διέταξε το χρηματικον θείον θεράπευμα, ώς ταϊς ά-
445 θλίαις ψυχαϊς δια τούτου βοήθειαν άγωμεν."Ο δη είη άν
περιττόν, εί ούκ fiv αν το καθαρτήριον.
Προσέτι δε προσδέχεται ομοίως και επαινεί εκείνο το
ευσεβές και ευλαβές έργον τοϋ 'Ιούδα του Μακκαβαίου,
δς γενομένης της εισφοράς έπεμψεν εις την "Ιερουσαλήμ
450 δώδεκα χιλιάδας δραχμών αργύρου, ας άνέθετο υπέρ τών
αμαρτιών τών τεθνεώτων, καλώς και εύσεβώς (λέγει ή 'Εκ­
κλησία) περί της αναστάσεως ύπονοών.Εί μη τους πεσόν-
τας άναστησομένους ήλπιζε, περιττόν dv είη και μάται-
ον εΰχεσθαι υπέρ τών τεθνεώτων. 'Εν δε τφ τέλει συμπε-
455 ραίνει: "Αγία τοίνυν και σωτήριος υπάρχει φροντ'ις υ­
πέρ τών τεθνεώτων εύχεσθαι, ίνα τών αμαρτιών έκλυθή-
σωνται.
Κατά δέ τοϋ άρνοϋντος άνίσταται Ιερώνυμος έν τφ
τών Μακκαβαίων β ι βλ ί φ λέγων ούκ είναι εκείνον υ'ιον της
460'Εκκλησίας, άλλα νόθον της συναγωγής.Ους ò Αυγουστίνος
βούλεται είναι τοϋ όκτωκαιδεκάτου κανόνος του έν βι-
βλίψ "Περί πόλεως Θεοϋ" , ών διδασκάλων ή δοκιμασία κρείτ-
των υπάρχει απάσης αιρετικής αποδοκιμασίας.
433-435 Lc.LOT',25 ||U37-438 cf.Is.uß',7 (νβ ' Verrato et cod. ) 11448 - 453
cf. 2 Mace, ιβ ', 43-47
445 αγωμεν cod. 447^μακαβαιου cod. 461 πάνωνος cod.
 Γ' ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

1. Τό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο των επιγραμμάτων-Ζητήματα χρονοΑογήσεωο

Τά επιγράμματα του Τριβιζάνου έχουν σωθεί στό έντυπο του 1554 1 , πού
ανακάλυψε και περιέγραψε ό Canart. 'Από τά 45 επιγράμματα της συλλογής
δύο δέν ανήκουν στον Τριβιζάνο: Τό ύπ'άριθ. 40 είναι απάντηση του Gaspar
Vivi ani σέ επίγραμμα τοϋ Τριβιζάνου (39), ένώ τό ύπ'άριθ, 44 τό ένραψε
ό Μάρκος Μαμουνάς, και σ'αϋτό άπαντα ό Τριβιζάνος (45).

Τά περισσότερα από τά επιγράμματα (συνολικά 35) είναι αφιερωμένα σέ

πρόσωπα: φίλους - λινότερο ή περισσότερο στενούς— ή γνωστές προσωπικό­
τητες της Κρήτης και της 'Ιταλίας. Τό γενικό περιεχόμενο τους είναι ε γ ­
κ ω μ ι α σ τ ι κ ό , δέν απουσιάζουν ομως και τά σ κ ω π τ ι κ ά (36, 37, 38).
'Επτά έπινράμματα είναι έ π ιτ ά φ ια (6,13,15,21,23,24,25),ένα ανήκει
στά α ι ν ί γ μ α τ α (39) και ένα άλλο (45) είναι γ ν ω μ ι κ ό. Τό 5 επί­
γραμμα, αφιερωμένο στην αναχώρηση τοϋ 'Ιωάννου Φρανκίσκου Zancarolo στην
'Ιταλία "έπί σπουδή νόμων", θά μπορούσε ίσως νά χαρακτηριστεί ώς ε υ ­
κ α ι ρ ι α κ ό . Σέ μερικά πρόσωπα αφιέρωσε περισσότερα άπό ένα επιγράμμα­
τα,: από δύο στον 'Αντώνιο Καλλέργη (7, 22) και σιή σύζυγο του Μάρκου
Καλλέργη (13, 23) και άπό τρία στους 'Ιωάννη Φραγκίσκο Zancarolo (5,17,
18), Φραγκίσκο Robortello (33, 34, 35) καί 'Ιωάννη Σαίτη (36, 37, 38).

Τά υπόλοιπα οκτώ (πού δέν αναφέρονται σέ πρόσωπα της έποχης του) έ­

χουν διάφορα θέματα. Τό ύπ'άριθ. 28, αφιερωμένο στον "Ομηρο, κατατάσσε­
ται στά λεγόμενα φ ι λ ο λ ο γ ι κ ά 2 , τό ύπ'άριθ. 29 ανήκει στά ά να θ η -
μ ά τ ι κά καί αποτελεί προφανώς άσκηση του Τριβιζάνου στό ύφος των ανα­
λόγων επιγραμμάτων της 'Ανθολογίας Πλανούδη. Τό 30° πρέπει νά καταταχθεί
στους μ ύ θ ο υ ς ζ ώ ω ν , τό 32° είναι θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ο ύ περιεχομέ­
ν ο υ , τό 41° σ α τ ι ρ ί ζ ε ι τό χαρακτήρα του αδηφάγου, ένω τό 42 καί
43° είναι περισσότερο λ ο γ ο π α ί γ ν ι α. Τό 31° αναφέρεται στή σύφιλη
(γαλλικήν νοΰσον). Δέν νομίζω ότι θά μπορούσε νά καταταχθεί σέ ορισμένη
κατηγορία.

1. Βλ. ό'σα γράφονται παρακάτω γ ι α τη χρονολόγηση τοϋ έ ν τ υ π ο υ .

2.'Ανάλογα υπάρχουν καί στη'ν Α ν θ ο λ ο γ ί α Πλανου'δη και στη' .συλλογή' τοϋ Ί -
ανοϋ Λάσκαρη: " Ε ι ς "Ομηρον" (4-0), "Εις Σοφοκλέα" (42) κ . ά .
238
Ή έκταση των επιγραμμάτων κυμαίνεται από 1 έως 53 στίχους, μέ μια α­
ριθμητική υπεροχή των διστίχων (συνολικά 12), πού σύμφωνα μέ έναν παλαιό
3
αφορισμό είναι τά "πάγκαλα" επιγράμματα .
Τό πρόβλημα της ταυτότητας τών προσώπων, στά όποια αναφέρονται τά
κείμενα αυτά, και τών σχέσεων τους μέ τό συνγραφέα διερεύνησε μέ αρκετή
1
πληρότητα ό Canart *. Ή δική μου συμβολή στό ζήτημα αυτό είναι κατ' α­
5
νάγκη μικρή και περιορίζεται σέ ορισμένες συμπληρώσεις .Περισσότερο ε­
πέμεινα στό φιλολογικό σχολιασμό τών κειμένων, πού έμεινε γενικά έξω α­
πό τήν εργασία τοΟ διακεκριμένου μελετητή.

Δέν έχω τήν πρόθεση νά εισέλθω στό ζήτημα της χρονολογήσεως επιμέ­
ρους επιγραμμάτων, γιατί δέν βρήκα στοιχεία πού νά τροποποιούν τίς από­
ψεις του Canart, είμαι όμως της ννώμης δτι πρέπει νά μας απασχολήσει ή
χρονολόγηση του έντυπου.

Τό πρόβλημα προκύπτει από τό γεγονός ότι στην προμετωπίδα του υπάρ­

χει ή ένδειξη "MDLlil", ένώ στην τελευταία σελίδα "MDLIIII". Ό Canart
- ίσως επηρεασμένος άπ'αύτό- δέν είναι βέβαιος γιά τό έτος εκτυπώσεως,
και μάλιστα δέν αποκλείει τό ενδεχόμενο νά ήταν έτοιμο τό έντυπο μετά
τίς 31 Μαΐου 1554. Αυτό τό συμπέρασμα προκύπτει - τουλάχιστο άπ'όσα γρά­
φει σχετικά μέ τή χρονολόγηση τοϋ 1 ο υ επιγράμματος6: "Nous arrivons ain­
si â 1' épigramme en 1' honneur de Marcantonio Trivisani (n 1 ) , compo-
sée entre le 4 Juin 1553 et le 31 Mai 1554, mais plus probablement pour
fSter 1' avènement du doge".

"Αν όμως διαβάσουμε προσεκτικά τήν επιστολή τοϋ Τριβιζάνου προς τους
αναγνώστες (φ. Dvi r _ v ),μέ τήν όποια ζητάειτήν επιείκεια τους γιά τίς ά-

3. Πρβλ. A.G. IX, 369 (Κυρίλλου): "Πάγχαλόν έστ ' επίγραμμα δίστιχον' ην
δε παρέλθης | τους τρεις, ραψωδεϊς κοΰκ επίγραμμα λέγεις".
4.'Ορισμένα θέματα σχετικά μέ τα πρόσωπα αυτά μένουν ακόμη αδιευκρίνι­
στα, αλλά θά ?ιταν δύσκολο νά εξεταστούν στην εργασία μου,ποΰ έχει βα­
σικά φιλολογικό χαρακτήρα.
5. Σημειώνω ακόμη δτι δέν έκρινα αναγκαίο νά παραπέμπω κάθε φορά στη με­
λέτη του CANART (Les épigrammes) γιά τήν ταυτότητα τών προσώπων που
αναφέρονται στά επιγράμματα οΰτε νά επαναλαμβάνω τίς απόψεις του και
την πλούσια βιβλιογραφία που παραθέτει. Ό αναγνώστης μπορεί νά ενη­
μερωθεί σχετικά μελετώντας τά σχόλια που δημοσιεύτηκαν στις σ.230-245
της εργασίας του.
6. Les épigrammes, σ. 209.
 239
τέλειες των επιγραμμάτων, καταλήγουμε σέ συμπέρασμα διαφορετικό. Στους
στ. 18-23 γράφει: "Où γάρ αυτός ές τοσούτον ατυχίας καί αμάθειας ελών
διατετέλεκα, ώς περιορών δπερ έν τ ri αναθηματική μου επιστολή ήμαρτημέ-
νον εκφέρεται ουκ έδιόρθωσα, λέγω δή κείνο τό "ευφράδες τι καί χάριεν",
αλλά δις "χάριεν" αυτός έσημείωσα, τό δέ "χάριεν" τετύπωται... ".

Δέν υπάρχει, πιστεύω, αμφιβολία οτι τά παραπάνω γράφονται σέμιά πε­

ρίοδο πού ό Τριβιζάνος δέν έχει ακόμη περατώσει τις νομικές του σπουδές,
όπως προκύπτει από άλλο σημείο της επιστολής (στ. 4-7): "'Αλλ'ουν τό μέν
ούκ ολίγοις των φίλων χαριζόμενος... τό δέ οτι με ή δυσχερής καί πολύ­
πλοκος σπουδή της φιλοσοφίας κατέχουσα ούκ επιτρέπει μοι, τό γε νυν έ­
χον, παρέχειν χρησιμώτερα ...". "Εάν λάβουμε υπόψη οτι τις νομικές του
7
σπουδές -πού υπαινίσσεται έδώ — τέλειωσε στις 15 'Ιανουαρίου 1554 ,
βγαίνει, νομίζω, αβίαστα τό συμπέρασμα ότι π ρ ι ν α π ό τ ή χ ρ ο ν ο λ ο ­
γία α υ τ ή είχε δει τυπωμένα τή μετάφραση τοϋ Όβιδίου καί τά επιγράμ­
ματα καί έκαμε τις διορθώσεις στά τυπογραφικά δοκίμια. Τό επίγραμμα λοι­
πόν πού εξυμνεί τόν Μαρκαντώνιο Τριβιζάνο έχει συντεθεί ασφαλώς μετά τις
4 'Ιουνίου 1553,ημερομηνία πού ό έγκωμιαζόμενος αναγορεύτηκε Δόγης, καί
8
οπωσδήποτε π ο λ ύ π ρ ι ν ά π ό τ ι ς 15 ' Ι α ν ο υ α ρ ί ο υ 1554 . Καί ε­
πειδή μου φαίνεται απίθανο νά ασχολήθηκε ό Τριβιζάνος μέ διορθώσεις τυ­
πογραφικών δοκιμίων στην πιό κρίσιμη φάση τών διδακτορικών του εξετάσε­
ων (εννοώ τό πρώτο 15θήμερο του 'Ιανουαρίου 1554), πιστεύω ό'τί ή ενασχό­
ληση του μέ τό έντυπο θά είχε τελειώσει μέσα στό 1553. Είναι όμως πολύ
v
πιθανό οτι ό πίνακας τών "ήμαρτημένων" (Φ. Dv ) καί ή επιστολή στοιχει­
οθετήθηκαν τό 1554, πράγμα πού εξηγεί γιατί ό τυπογράφος σημείωσε τό έ­
τος αυτό στην τελευταία σελίδα. Τό έντυπο - έτοιμο πλέον— θά κυκλοφό­
ρησε, υποθέτω, στις αρχές του έτους. Φαίνεται οτι τεχνικές δυσχέρειες
καί όχι αμέλεια εμπόδισαν τόν τυπογράφο νά διορθώσει τό έτος στην προ­
μετωπίδα τοϋ έντυπου. Οι παλαιοί βιβλιονράφοί'- πού ομόφωνα παραδίδουν
9
ώς έτος εκτυπώσεως τό 1553 - δέν θά πρόσεξαν τή χρονολογική ένδειξη της
τελευταίας σελίδας, έκτος αν τή θεώρησαν τυπογραφικό λάθος.

Ώ ς προς τή χρονολόγηση μερικών επιγραμμάτων, κρίνω σκόπιμο νά παρα-

7. Βλ. παρακάνω, σ. 3Ί .
8. θεωρώ μαςό με τον CANART ώς πιθανότερο οτι γράφτηκε μέ την ευκαιρία
της άναγορευσεως τοϋ Μαρχαντωνι'ου Τριβιζάνου σε' 'Δόγη.
9. Βλ. σχετυχά σ. 72, σημ. 12.
240
10
θέσω - σέ ενα συνοπτικό πίνακα- τά συμπεράσματα του Canart ,εφόσον άλ­
11
λωστε μέ βρίσκουν γενικά σύμφωνο .

'Αριθμός επιγράμματος Χρονολογία συνθέσεως

η
1 Μετά την 4 'Ιουνίου 1553
2 1536 η 1543
3 1544 - 1549
5 1548 - 1550
6 1553
9 1541
11 1550 - 1553
14 . 1550
15 1547
20 Μετά τό 1550
21 1543
25 1543 - 1551
27 1544 - 1546
33 -35 1552 - 1553
Τά υπόλοιπα έπινράμματα εϊνάι δύσκολο νά χρονολογηθούν, και ορθά ό
Canart είναι επιφυλακτικός.

10."Ο.π., σσ. 208-210 χαυ passim.

11. Εξαίρεση άποτελεϋ ή χρονολόγηση του αφιερωμένου στον Ραπίκιο επι­
γράμματος (αριθ. 16) 3 γιά το οποίο πιστεύω ότι terminus ante quem
είναι το' έτος 1552 η 1553 χαί οχι το 1550, όπως υποθέτει ό CANART.
Βλ. σχετικά σ. 292.
 241

2. ' Ε π ι δ ρ ά σ ε ι ς - "Υφος - ΓΑώσσα

Ευρύτατες είναι και στά επιγράμματα οι επιδράσεις ταΰ Ό μ ή ρου,πού

αποτελεί τή σταθερή πηγή εμπνεύσεως τοϋ Τριβιζάνου. Βαοικά όμως πρότυπα
των νεανικών αυτών συνθέσεων του είναι τά έπινράμμάτα της ' Α ν θ ο λ ο γ ί ­
1
ας Π λ α ν ού δ η , Στον τίτλο του 29 επιγράμματος ό Κρητικός ποιητής
σημειώνει: "Τά όμοια έν τω εκτω τμήματι των επιγραμμάτων, έν κεφαλαίοι
πέμπτω και δεκάτω τοΰ αύτοϋ τμήματος". Δέν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι
γίνεται λόγος γιά την 'Ανθολογία Πλανούδη. Τό έκτο βιβλίο της ("τμήμα")
2
περιέχει πράνματι τά αναθηματικά επιγράμματα , ένώ τό δέκατο πέμπτο κε­
3
φάλαιο , πού έχει τίτλο "'Από κυνηγών", περιλαμβάνει τά επιγράμματα (28
συνολικά) στά όποια και παραπέμπει. Τό ότι αυτή τήν 'Ανθολογία έχει υ­
πόψη του πιστοποιεί - έκτος από τή δήλωση τ ο υ — και τό γεγονός οτι εί­
ναι συχνά τά δάνεια άπό τό XVI βιβλίο της σημερινής Παλατινής 'Ανθολο­
γίας (γνωστό και ως "Appendix Planudea"), τοΰ οποίου τά επιγράμματα μό­
1
να άπό τήν 'Ανθολογία Πλανούδη έχουν παραδοθεί *.

Είναι επίσης βέβαιο ότιτήν Ανθολογία αυτή θά τήν είχε ννωρίσει είτε
άπό τήν έκδοση τοΰ 'Ιανού Λάσκαρη τοΰ έτους 1494 5 είτε άπό μεταγενέστε­
ρες εκδόσεις τών ετών 1503 και έξης 6 , πού βασίζονται γενικά στην πρώτη

1. Γ ι ά τ η ν ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Α ν θ ο λ ο γ ί α ς u ü r f i s β λ . δσα γ ρ ά ψ ε ι ö BECKBY σ τ η ν
εισαγωγή ι η ς A n t h o l o g i e G r a e c a , τ ό μ . 1 , σ ο . 7 0 - 7 2 . — Πρβλ.Α.LESKY, Ι ­
σ τ ο ρ ί α , τ η ς Α ρ χ α ί α ς " Ε λ λ η ν ι κ ή ς Αογ ο τ ε χ ν ί α ς , μ ε τ ά φ ρ . Ά γ α π . Τσοπανά-
κ η , Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1 9 / 2 , σ σ . 1 0 1 0 - 1 0 1 1 , öitou κ α ι ή β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α .

2. Πρβλ. BECKBY, S. π . , σ. 71.

3."Οπως είναι γνωστό, κάθε βιβλίο ιής 'Ανθολογίας Πλανούδη (έκτοςάπό τό

V και VII) όιιοόιαιρεί ιια σε' μικρότερες ομάδες ("κεφάλαια") με' κατά­
ταξη αλφαβητική: π. χ. εις αγαθούς άνδρας, εις άγωνιστάς ... εις βρέ"~
φη, εις γυναίκας, εις δούλους κλπ. To' VI βιβλίο περιλαμβάνει 27 τέ­
τοιες ομάδες. Πρβλ. BECKBY, δ.π., σ. 71 και σημ. 1.
Π. Πρβλ. BECKBY, δ. π., το'μ. 4, σ. 3Q4.
5. Anthologie Epigrammatum Graecoruni, cura Joannjs Lascaris. Impressum
Florentiae per Laurentiuin Francisci de Alopa Venetum III. idus Augu­
sti 1494.
6. Βλ. σχετικά BECKBY, δ.π., τόμ. ], ο. 76. Πιστεύω δτι θά τοΰ είταν πο­
λύ προσιτές οι εκδόσεις τοϋ "Αλδου τών ετών 1503 (τη'ν οποία είχα την
ευκαιρία να δω στη Ηαρκιανη' Βιβλιοθήκη της Βενετίας, όπως και τό αυ­
τόγραφο τοϋ Πλανούδη, τόν Marcianus Gr. 481), 1521 και 1551. Ή τε-
242
7 ου
έκδοση . Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί ή γραφή "κυνόμυια" του 4 2 ε­
πιγράμματος, πού υιοθετεί ό Τριβιζάνος και αποτελεί διόρθωση της γραφής
8
"κυνόμυια" από τόν πρώτο έκδοτη 'Ιανό Λάσκαρη .

Ή επίδραση της 'Ανθολογίας Πλανούδη σέ όλα τά επιγράμματα είναι φα­

νερή, αλλά οι τρόποι μέ τους όποιους τήν αξιοποιεί ό Τριβιζάνος ποικίλ­
λουν: α) 'Αντλεί από αυτήν λέξεις μεμονωμένες, από τις όποιες μάλιστα
ορισμένες δέν υπάρχουν σέ άλλα κείμενα, όπως θεσμοπόλων (6, 14), έλευ-
θερόπαις (8, 9 ) , δεκέτηρος (22, 13), εύλάιγγα - εύτέχνητον (23, 1 ) , κα-
προφόνοι (30, 2 ) , άγρεσίην (30,14), άπηόριον (36,9). β) 'Επαναλαμβάνει
αυτούσιες εκφράσεις: μαχήμονος οιστρον Ένυους (6, 1-2), υπέρ τύμβοιο
(6, 19), έλέγοις ίλαροΐς (16, 3 ) , έτέων δεκάδα (21, 4 ) , νεφέων άχρις (22,
21) κ.α. γ) 'Εκτός άπό μιά περίπτωση οπού επαναλαμβάνει σχεδόν αυτούσιο
στίχο της 'Ανθολογίας (6, 5 ) , συχνά μεταπλάθει στίχους ή εκφράσεις της
(πρβλ. σχόλια 6, 19-20 και 23. 11, 4. 16,8 και passim), δ) Σχηματίζει εκ­
φράσεις ανάλογες προς της 'Ανθολογίας: εντός ολων μουσών, εντός όλων άέ-
θλων (6, 6 ) , 'Ενετών γενέθλη (8, 10), κάλλεσιν άγρευθείς (9, 8), Τριπτό-
λεμος δεύτερος (27, 12) κ.α. ε) Σέ αρκετά επιγράμματα ή αρχή είναι ή ίδια
μέ αυτών της 'Ανθολογίας (1,8,10,13,15,18 κ.ά.).στ)Μιμείται τό ϋφος (1,
10.2,11.5,36.6,24.11,3 και passim) ή χρησιμοποιεί μοτίβα επιγραμμάτων
της (3, 6. 14, 1. 23, 5-6. 28).

'Εμφανής είναι ή επίδραση και τών επιγραμμάτων τοϋ Ί α ν ο υ Λ ά ­

σ κ α ρ η , τά όποια έχει αντιγράψει στον Palat.Gr. 386. Στίχους τών επι­
γραμμάτων αυτών μεταπλάθει στά δικά του (2, 38. 9, 9. 10, 1 και 4. 30,
9-10), ή σχηματίζει σύμφωνα μέ αυτούς διάφορες .εκφράσεις (7,3 . 10, 3 ) .
'Από τόν 'Ιανό Λάσκαρη φαίνεται ότι επίσης παρέλαβε τους τύπους"ήνί"(1,
7) και "Φράγγισκος" (5,28.33 (τίτλος και στ.1)) 9 . Ή προσεκτική σύγκρι­
ση οδηγεί στη διαπίστωση ότι ένα μέρος τοϋ λεξιλογίου τοϋ ΊανοΟ Λάσκα­
ρη επαναλαμβάνεται στά επιγράμματα τοϋ Τριβιζάνου, νομίζω όμως οτι αυτό
οφείλεται και στό γεγονός οτι και οι δυό επηρεάζονται άπό τήν 'Ανθολο­
γία Πλανούδη. Δέν έχω πάντως αμφιβολία οτι ή μελέτη και ή αντιγραφή τών

λευταία της έκδοση είναι τοϋ Η. DE BOSCH (5 τόμοι,Ουτρέχτη^1795-1822)

μέ εξαίρετη λατινική μετάφραση τοϋ H.Grotius, της οποίας αντίτυπο υ­
πάρχει στη'ν Έθνικη Βιβλιοθήκη Αθηνών.
7. BECKBY, ο.π.
8. Πρβλ. BECKBY, τόμ. 4, XVI, 9 (κρ. ύπ.).
9. Βλ. τά οικεία σχόλια.
 243
έπινραμμάτων του Λάσκαρη θά βοήθησε τόν Τριβιζάνο νά εξοικειωθεί μέ τους
εκφραστικούς τρόπους,των επιγραμμάτων καί νά επισημάνει τους κοινούς τό­
πους του λεξιλογίου της ουμανιστικής ποιήσεως.
10
'Αναμφισβήτητη επίσης είναι ή επίδραση του Ήσ ι ό δ ο υ καί του Σο­
1 1 12
φοκλή , καί πιθανή του Εύρι π ί δη . Οι απηχήσεις των "Αργοναυτι­
1 3
κών" του ' Α π ο λ λ ώ ν ι ο υ Ροδίου καί των "Ειδυλλίων" του Θεόκρι­
11
τ ο υ * ε ί ν α ι ιδιαίτερα αισθητές. "Ισως νά επηρεάζεται καί από τόν Όπ-
15 16
π ι αν ό καί τόν Μ ο υ σ α ί ο , ένώ δέν φαίνεται απίθανο ορισμένες ανα­
λογίες μέ στίχους των "Διονυσιακών" του N ó v v € u 1 7 νά οφείλονται σέ μιά
10
άμεση γνωριμία καί του έργου αύτοΰ . Οι "Υμνοι του ' Κ α λ λ ι μ ά χ ο υ του

10. Πρ3λ. σχόλυα ατό έπόγρ. 2 (στ. 1-8, 7-8, 36). Άπό τον Ησίοδο εί­
ναι- εμπνευσμένη πυθανότατα καί ή ύδέα των στίχων 17-28 του ίδυου έ-
πυγράμματος, στου'ς οποίους εμφανίζονται, ou θεοί να' στολίζουν τόν Πέ­
τρο Λα'νδο με' δυάφορα πνευματυκά χαρίσματα.
11. Οπως ε ιιυσημαίνουμε στα σχόλυα, άπό τόν Σοφοκλή εχευ αντλήσει- την έκ­
φραση "Ζηνός ξΰνεδρος" (15, 2 ) , ένώ είναι- πυθανή ή σοιρόκλευα επί­
δραση καί στο 2 επίγραμμα. Βλ. σχόλυα στό στ. 3.
12. Βλ. σχόλυα σιον τυ'πο "ήνί" (1,7).
13. Βλ. ύδόως τό εκτενές σχόλυο στους στ. 38-39 του 5 έπυγράμματος.
-., „ , _ο • , , - , > Γ , _ „ου , , ου
14-. Στο 5 επυγραμμα δυακρυνουμε σαφέστατα επυδρασευς του 7 καυ 1
ειδυλλίου.
15. Τόν Όππυανό θυμίζουν ou εκφράσεις "δευμαλέον λαγωόν" (30, 1), "πέρ-
δυκά τ 'αύολόδευρον" (11,5) καί ό τύπος "τεχνήεσσα" (2, 9) ώς επίθετο
της φύσεως. Ό συγγραφέας αυτός θά τοϋ ?ίταν φυσυκά προσιτός.Τά " Ά -
λυευτυκά" του είχαν εκδοθεί στη Φλωρεντία τό 1515, ένώ τό 1517 εκ­
δόθηκαν γυά δεύτερη φορά στη Βενετία μαζί μέ τά "Κυνηγετί-κά" (S.F.W.­
HOFFMANN, Bibliographisches Lexicon der gesamten Literatur· der Grie­
chen, τόμ. 1, "Αμστερνταμ 1961 (= Λει-ψία 1838), σ. 10, 11).
16. Βλ. σχόλυα 8, 13 καί 22, 1-2. Τό ποίημα τοϋ Μουσαίου, που είχε εκ­
δοθεί τό 1494 άπό τόν "Αλδο καί τό 1517 άπό τόν Δημήτριο Δούκα, θά
του ?ίταν ασφαλώς γνωστό, έπευδή ήταν ονομαστό καί τό χρησυμοπουοΰ-
σαν ώς άναγνωσματάρυο γυά τους άρχάρυους σπουδαστές της έλληνυκης
γλώσσας (ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, σ. 108 σημ. 28, 209).
17. Βλ. σχόλυα 5, 19. 5, 22. 5, 37. 22, 7-8. 30, 5.
18.'Υποθέτω οτυ τά "Δυονυσυακά" θά τά είχε δυαβάσευ σέ κάπουο χευρόγρα-
φο, γυατί ή πρώτη έκδοση' τους χρονολογεϋταυ τό 1569, δηλ. 15 χρόνυα
μετά τη'ν έκδοση των έπυγραμμάτων. Φαίνεταυ πώς τό έργο στη χευρό-
γραφη μορφή' του θά ίταν προσυτό. Ό "Αγγελος Poliziano "in Miscel-
laneis suis complures Dionysiacorum versus attulit" (R. KEYDELL, Non­
ni Panopolitani Dionysiaca, τόμ. 1, Βερολίνο 1965, σ. 28). ΕΪναυ α­
κόμη γνωστό δτυ τό 1550 ό Κρητυκός Φραγκίσκος Κλάδος αντέγραψε τό
κείμενο των "Δυονυσυακών" άπό κάπουο άλλο χευρόγραφο στον κώδ. Vat.
Reginensis 81 (KEYDELL, δ.π., σ. 26 καί σημ. 2).
244
19
ήταν οπωσδήποτε γνωστοί .Φαίνονται επίσης καθαρά οι επιδράσεις τοΰ 'Η­
20 21
ροδότου , του "'Ονομαστικού" του Π ο λ ύ δ ε ύ κ η καί τοΰ "Βίου Α ­
22
ριστοτέλους" του ' Α μ μ ω ν ί ο υ . Τό επίθετο "σοβαρόφρονες" (2, 1) μας
οδηγεί στον Βυζαντινό'χρονογράφο Κ. Μ α ν α σ σ ή , έκτος αν πρόκειται γιά
ανεξάρτητο αναλογικό σχηματισμό. Ή οίκείωσή του πάντως μέ τή βυζαντινή
γραμματεία πιστοποιείται καί άπό τό άντιγραφικό του έργο, στό όποιο πε­
ριλαμβάνονται κείμενα του Μιχαήλ Ψελλού καί τοΰ 'Ισαάκ 'Αργυρού. "Ενας
αριθμός λέξεων πρέπει νά έχει αντληθεί άπό λεξικογράφους καί γραμματι­
κούς - δπως συμβαίνει καί στή μετάφραση του Όβιδίου- αλλά ό καθορισμός
τους δέν είναι εύκολος. Ό τύπος όμως "τοις φιλίοις" (7, 6) αντί "ψελ-
λίοις" καί ή σημασία μέ τήν όποια χρησιμοποιείται ("πτεροϊς") αντλούν­
ται άπό τόν 'Ησύχιο.
23
Ώ ς προς τους Λατίνους συγγραφείς, έκτος άπό τόν 'Öβ ί δ ι ο , επηρε­
υ
άζεται πιθανώς καί άπό τόν Β ι ρ γ ί λ ι ο . Οι στίχοι 23-24 του 2 επι­
γράμματος θυμίζουν τό Α' βιβλίο της "Αίνειάδας", τήν όποια υπαινίσσεται
καί ό στίχος 30 τοΰ ίδιου επιγράμματος. Στό 41° επίγραμμα γίνεται ένας
η
υπαινιγμός στην 4 σάτιρα τοΰ Ί ο υ β ε νά λ η, ένώ στό 37° ή έκφραση "Φλάκ-
κοιο πολυπλανέας λαβυρίνθους ... Αύσονίου" (στ. 5-6) αναφέρεται, νομίζω,
στον A u l u s P e r s i u s F 1 a e e u s 2 1 f , συγγραφείς πού ίσως είχε μελετή­
σει.

Τό θέμα όμως των επιδράσεων στό λεξιλόγιο καί στό ύ'φος των επιγραμ­
μάτων πρέπει νά διαχωριστεί άπό τή γενικότερη ελληνομάθεια καί λατινο-
μάθεια τοΰ Τριβιζάνου, πιθανώς ευρύτερη άπ'οσο φανερώνουν μερικές ανα­
λογίες καί έκτυπες ομοιότητες μέ διάφορα κείμενα, πού μπορέσαμε νά έπι-

19.Ό στύχος 5 του 8 ο υ επιγράμματος εϊναυ σχεδόν αύτουσυα επανάληψη του

στ. 3 του 'Ύμνου "Eus Απόλλωνα". Άπό τόν "Υμνο 'Έΰς Άρτεμυν" εί-
ναυ σαφώς επηρεασμένου καύ ού στ. 7-8 τοΰ 2 7 ο υ έπυγράμματος. Πρβλ.
σχετυ)(ά σχόλυα.
20. Βλ. κυρύως σχόλυα 18, 2.
21. Την έπύδραση τοϋ "Όνομαστυκοϋ" βλέπουμε καθαρά στο ίς στ. 9-12 τοϋ
3 0 ο υ έπυγράμματος, όπως έπυσημαύνεταυ στα έκτενη' ούκεϋα σχόλυα.
22. Βλ. σχόλυα 12, 1-2.
23.Άπό τύς "Μεταμορφώσεις" τοϋ Όβυδυου άντλεϋ πυθανότατα τό άγνωστο
στην έλληνυκή μυθολογύα όνομα σκύλου Μελαμπους. Πρβλ. σχετυκά σχό­
λυα στό 30 έπύγραμμα.
24."Οπως άποδευκνύουμε στό εκτενές ούκεϋο σχόλυο, ό ύπαυνυγμός δέν εχευ
καμυά σχέση μέ τόν G. Valerius Flaccus, δπως ΰποστηρυζευ ό CANART.
 245
σημάνουμε στά σχόλια. Ό εντοπισμός όλων των συγγραφέων άπό τους όποιους
έχει δεχθεί έπιδράοεις είναι εξαιρετικά δυσχερής, εφόσον είναι δυνατό νά
έχει δανειστεί άπό ορισμένους μεμονωμένες λέξεις, τίς ίδιες πού χρη­
σιμοποιούνται και από πολλούς άλλους.

Αυτό πού πρέπει νά εξαρθεί ιδιαίτερα είναι ό τρόπος μέ τόν όποιο α­

ξιοποιεί υά κείμενα πού μελέτησε. "Αλλοτε μεταφέρει αύιολεξεί εκφράσεις
η στίχους, άλλοτε τά χρησιμοποιεί μέ ελαφρές μεταβολές, συχνά σχηματί­
ζει εκφράσεις ανάλογες, ή μιμείται τό ύφος, ή χρησιμοποιεί μοτίβα γνω­
στά, ή κάνει υπαινιγμούς σέ ορισμένα χωρία.

Τό ιδιαίτερο γνώρισμα των επιγραμμάτων είναι ότι συχνά σέ ενα ή δύο

στίχους συνενώνει λεξιλογικά στοιχεία άπό δύο ή περισσότερα κείμενα κα­
τορθώνοντας νά διατηρεί τήν ομοιογένεια του ύφους. Ή μνήμη του Τριβι-
ζάνου είναι,θά έλεγα, φωτογραφική, και μας εκπλήσσει ή ικανότητα του νά
απομονώνει άπό εκτενέστατα κείμενα χαρακτηριστικές εκφράσεις, τίς οποί­
ες έπειτα παρεμβάλλει έντεχνα στους στίχους του. Ώ ς παράδειγμα αναφέρω
τήν έκφραση "μαχήμονος οίστρον Ένυούς" (6,1-2),αντλημένη άπό τό πολύστι-
χο ποίημα του Χριστοδώρου ""Εκφρασις κλπ." (416 στίχων). Μολονότι επα­
ναλαμβάνεται αύτολεξεί, ή εξακρίβωση της πηγής της είναι εξαιρετικά δύ­
σκολη (ούτε ό Thesaurus τήν έχει αποθησαυρίσει), δεδομένου μάλιστα ότι
ή γενική "Ένυοΰς" έχει απομακρυνθεί στό δεύτερο στίχο του επιγράμματος.

Στά ποιήματα αυτά του Τριβιζάνου - όπως άλλωστε και των περισσότε­
ρων στιχουρνών της εποχής εκείνης— δέν πρέπει νά αναζητήσει κανείς πρω­
τοτυπία ούτε στά θέματα οϋτε στους εκφραστικούς τρόπους25.Πρόκειται στην
ουσία γιά μιά ιδιότυπη συρραφή λεξιλογικών στοιχείων, μοτίβων και ποι­
κίλων υφολογικών επιδράσεων,πού μαρτυρεί όμως αναμφίβολα τήν εξαιρετική
άρχαιομάθεια του συνγραφέα και τήν ικανότητα του νά επιλέγει καινά συν­
θέτει σέ όμοιονενή σύνολα δάνεια άπό διάφορους συγγραφείς.

Ό ζήλος όμως τής μιμήσεως δέν εμποδίζει τόν Τριβιζάνο νά σχηματίζει

νέες, μή μαρτυρούμενες στά ννωστά κείμενα, λέξεις ("άπαξ ^εγóμεvα") - σέ
μικρότερη πάντως συχνότητα απ' ο,τι στή μετάφραση του Όβιδίου: 2,4. νή-
λεος (= νηλειής), 6, 10. μολυβδέλατος, 7, 1. κεκάζει, 9, 14.άποσυλίζειν,

25. Σύμφωνα μέ τά γούστα της ουμανιστικής εποχής,ή φυλολογυκη τέχνη εμ­

φανιζόταν κυρυως στην ικανότητα μιμη'σεως των αρχαίων συγγραφέων. Βλ.
στό σημε'ίο αυτό τίς εύστοχες παρατηρήσεις της MESCHINI (σ. 12) γυά
τό υφός των επιγραμμάτων τοϋ 'Ιανοΰ Λάσκαρη.
246
10, 10. ύπεξελάει, 25, 2. μουνόσοφος,' 26, 4. αίνοπαθής, 29, 1. δαμνοπτω-
κος - χλουνομάχος - σταλικουχος, 29, 2. νεβρολέταν, 29, 4. πτανοδιώκτα,
29, 5. σμαριδαγρώτα - τριγλιδάρπαξ, 29, 6. έναλίασεν, 36, 5. ήσματοκόμ-
πος, 38,1 .λεωφορίοισι (= λεωφόροισι),38 , 4. άκλεϊης (= άκλειοΰς). Σπο­
ραδικά παρατηρούνται μερικές αδόκιμες χρήσεις: 6, 11. ήλαχον (αντί ελ-
λαχον), 6, 24. έπισκίδναται (αντί έπικίδναται), 12,1. άναγνώστοιο (αντί
αναγνώοταο), 14, 2. όφειλόμεθα (αντί όφείλομεν), 22, 2. άντιβίην εΰρέος
δήμου (αντί εύρέι δήμω), 22, 14. ήυκόμης (αντί ήυκόμου), 22, 24. οφει­
λόμενοι (αντί όφείλουααι), 26, 5. έλαχήνατο (αντί έλάχηνε), 27, 5. ήρι-
στεύσατο (αντί ήρίστευσε), 35, 1. τάρχαϊα (αντί τάρχικά), 37, 1. ρηγνύ-
σκετο (αντί ρηγνύετο), 43, 2. εοτε ϊδοι (αντί ευτ' αν 'ίδη).

Λέξεις μέ σημασιολογική διεύρυνση δέν χρησιμοποιούνται,έκτος άπό τό

ου
"είκελίην" (ορνιν) στο στίχο 39 του 5 επιγράμματος, πού λαμβάνεται μέ
τή σημασία του "καλόν" (οίωνόν).

Γενικότερα,θά μπορούσε νά παρατηρηθεί ότι ή γλωσσική μορφή των επι­

γραμμάτων είναι πολύ ομαλότερη σέ σχέση μέ τή μετάφραση του Όβιδίου.
Αυτό είναι φυσικό, άφοΰ στά επιγράμματα είχε οπωσδήποτε απόλυτη ελευθε­
ρία επιλογής των εκφραστικών του μέσων, πράγμα πού δέν συνέβαινε μέ τή
26
μετάφραση, δπως εξηγήσαμε στό σχετικό κεφάλαιο .

26. Βλ. παραπάνω, σ. 109.'

 247

3. Μ έ τ ρ ο

Και χά επιγράμματα είναι γραμμένα σέ ελεγειακό δίστιχο, μέ εξαίρεση

τό 5° και τό 32°. Τό 5° - πού είναι και το εκτενέστερο άπ'δλα — αποτε­
λείται από δακτυλικά έξάμετρα (στ. 1-26 και 37-54) καί ιαμβικά τρίμετρα
(στ. 27-36), ένω τό 32° άπό ένα μόνο δακτυλικό έξάμετρο 1 .
Ή μετρική μορφή των επιγραμμάτων είναι περίπου ή 'ίδια μέ αυτήν της
μεταφράσεως. Παρατηρείται καί έδώ σέ μεγάλη συχνότητα παράβαση του ζ ε ύ γ -
μ α τ ο ς Η e r m a η η 2 καί της β ο υ κ ο λ ι κ ή ς δ ι α ι ρ έ σ ε ω ς 3 , καί σέ
4 περιπτώσεις του ν ό μ ο υ τώ ν W e r n i c k e - Gì" s e k e \ Σέ περισ­
σότερους άπό 30 στίχους εφαρμόζεται μ έ σ η τ ο μ ή , μετά τόν τρίτο δηλ.
πόδα 5 , πράγμα πού είναι πολύ σπάνιο στή δόκιμη ποίηση 6 . Στους πεντάμε­
τρους όμως στίχους τό φαινόμενο της χασμωδίας - πού είναι γενικά συ­
χνό 7 - παρατηρείται μεταξύ τών δύο ήμιεπών σέ λιγότερες περιπτώσεις σέ
σχέση μέ τή μετάφραση8. Είναι επίσης λιγότεροι οι πεντάμετροι στίχοι
στους όποιους διαπιστώνουμε βραχεία συλλαβή στό τέλος του α' ήμιεποϋς 9 .
'Αποφεύγονται συστηματικά οι σπονδείοι στό β' ήμιεπές 1 0 καί επιτυγχάνε­

ι. Πρόκειται, για τό μικρότερο σε έκταση επίγραμμα της συλλογής.

2. Πρβλ. 22, 15. 23, 5. 27, 11. 29, 3. 30, 13.
3. Βλ. π.χ. 2, 37. 5, 7. 7, 7. 10, 7. 20, 1. 25, 1. 26, 1. 30, 5. 36,
3. 37, 7.
4. Βλ. 4,3. 5,25. 7,1. 12,5.
5. Βλ. π.χ. 2,17. 5,18. 5,25. 5, ',9. 6, 9. 7, 3. 11, 5. 22, 1.
6. Πρβλ. ΛΥΠΟΥΡΛΗ, δ.π., σ. 26, 49.
7. Π.χ. ού'νεκά οι (2, 22), καί δη εύχετόωντο (5, 6 ) , μούνη έπλετο (25,
1), ir\ έλαχήνατο (26, 5).
8. Στη μετάφραση σέ σύνολο 190 πεντάμετρων παρατηρείται 17 φορές (πρβλ.
σ.108), ένω στους 160 πεντάμετρους των επιγραμμάτων 10 φορές (6,24.
8, 12. 9, 4. 9, 10. 12, 2. 14, 2. 24, 2. 28, 2. 31, 2. 35, 2).
9. Σε' τρεις μόνο στόχους (1, 8. 29, 2. 35, 2) έναντι δε'κα της μεταφρά­
σεως. (Πρβλ. σ.109).
10. Τό ότι ή απουσία σπονδει'ων στό β' ήμιεπές δεν είναι συμπτωματική α­
ποδεικνύει προπάντων ό αδόκιμος τύπος νη'λεος (2, 4 ) , πού δεν οφεί­
λεται σέ άγνοια, άλλα στην προσπάθεια του Τριβιζάνου νά αποφύγει τό
νηλης (σπονδέϊο), πού τό χρησιμοποιεί όμως σέ πρώτο ήμιεπές άλλου
στίχου (30,4).
248
ται συχνά τό όμοιοτέλευτο μεταξύ α' και β' ήμϋεποϋς1J.Σε όλους τους πεν­
τάμετρους στίχους τό τέλος του ήμιεποΰς συμπίπτει μέ τέλος λέξεως.
Τά προσωδιακά λάθη γίνονται μόνο στά δίχρονα, και μάλιστα πάντοτε
σέ περιπτώσεις άρσεως ποδός 1 2 , ένώ στή μετάφραση διαπιστώνονται και σέ
θέσεις ποδών.
Ή γενική εντύπωση από τη μελέτη της μετρικής των επιγραμμάτων είναι
οτι ό Γριβιζάνος κατέβαλε μενάλη προσπάθεια, γιά νά επιτύχει άψογη
στιχουργία. Στην αποτίμηση του τελικού αποτελέσματος νομίζω οτι πρέπει
νά λαμβάνονται υπόψη οχ ι μόνο τά σφάλματα πού επισημάνθηκαν,άλλα και τά
επιτεύγματα, κατά τή γνώμη μου όχι ασήμαντα.

1 1 . Βλ. 1, 2. 1, 10. 6, 6. 8, 8. 9, 6 . 1 1 , 6. 15, 2 χ . α .

12. Π.χ. μορφώσδσα ( 2 , 1 7 ) , μικρόν ( 5 , 1 7 ) , δάκρυσε (6, 20), σπάσας ( 9 , 5 ) ,
θαητο'ν (20, 1 ) .
 249

4. Τό κείμενο (επανέκδοση)

( 1 η έκδοση: Canarfc, Les épi grammes, σσ. 213-227)

Προλονικό σημείωμα

"Οπως τονίζω και στον πρόλογο cric διατριβής, ή επανέκδοση τον επι­
γραμμάτων γίνεται κυρίως, γιά νά μπορεί ό αναγνώστης να παρακολουθεί τό
σχολιασμό, χωρίς νά ανατρέχει στην πρώτη έκδοση τοΰ Canart, "Ενας δεύ­
τερος λόγος της έπανεκδόσεως είναι ôci σέ αρκετές περιπτώσεις υιοθετώ
γραφές διαφορετικές,

Ή συμβολή του Canart στην αποκατάσταση του κειμένου των επιγραμμά­

των υπήρξε σημαντική. 'Ωστόσο, στο κριτικό υπόμνημα της εκδόσεως μου ση­
μειώνω μόνο τίς επεμβάσεις του τις σχετικές μέ τά σφάλματα πού βαρύνουν
τό στιχουργό και όχι ιά σαφώς τυπογραφικά, όπως είναι οι παραλείψεις υ­
πογεγραμμένης (Όσσαίω ονκω,παιδί σύν αίνομόρω κ.α.), ή εσφαλμένη χρήση
πνευμάτων και- τόνων σέ πολύ γνωστές λέξεις ("Εκτορα,γνωιοϊς τρισσοίς κ,
ά.) ή ή παραμόρφωση επίσης γνωστών λέξεων ('Ιδεμενεύς, λειπόν, όδιπορέ-
εις κ.ά.). Τό κριτήριο γιά eή διάκριση μεταξύ τυπογραφικών σφαλμάτων και
σφαλμάτων πού οφείλονται σέ απροσεξία ή και άγνοια του στιχουργού μδςτό
δίνει ή μελέιη τών αυτογράφων του,στά-ónoìu προπάντων έχουμε εικόνα της
γραμματικής συγκροτήσεως του.

'Ορισμένες από τίς διορθώσεις - είτε του Canart ε'ίτε τοΰ υποφαινόμε­
νου - είναι οπωσδήποτε αυτονόητες ( άπηόριον - άπηόριον,έλίσσον - έλίσ-
σον κ,ά.) και δέν θά έπρεπε 'ίσως νά σημειωθούν στό υπόμνημα, αποφάσισα
όμως νά τίς περιλάβω,γιά νά έχει ό αναγνώστης όσο τό δυνατόν ακριβέστε­
ρη εικόνα της αρχικής μορφής τών έπιγραμμάτιον.

Λάθη πού επαναλαμβάνονται (είκέλιος, καυτός, αλλ'άντί αλλ') σημειώ­

νονται μόνο μιά φορά στό υπόμνημα.

Τά επιμέρους φιλολονικά προβλήματα, σχετικά μέ ορισμένες γραφές πού

υιοθετούνται στην παρούσα έκδοση,συζητούνται - κατά κανόνα - σιάσχόλια.

Sigi a

F = Stamp. Ferrajoli V 7626 (9): έντυπο Βατικανού.

250

Θωμάς Τριβ,ηζάνος τώ άναγ ινώσκοντι εδ π ρ ά τ τ ε ι ν . *

Ά μεν έζ απαλών (ί φασιν) ονύχων έποίησα,και μάλλον α ­

σκήσεως χ ά ρ ι ν ή δ ι ' ά λ λ ο τ ι , ώς ò κωμικός πού φ η σ ι ν , ε τ ε -
κον, -πώς δ ο κ ε ϊ ς ; -ώκνουν π α ρ έ χ ε ι ν δημόσια. Αλλ ουν το
5 μεν ούκ ο λ ί γ ο ι ς των φίλων χ α ρ ι ζ ό μ ε ν ο ς , οι με τοϋτο ά ν έ -
π ε ι θ ο ν , το δε δ τ ι με ή δυσχερής και πολύπλοκος σπουδή της
π ο λ ι τ ι κ ή ς φιλοσοφίας κατέχουσα ούκ ε π ι τ ρ έ π ε ι μ ο ι , τό γε
νϋν έχον, π α ρ έ χ ε ι ν χρησιμότερα, δ π ο ΐ ' άττα ταϋτα τ υ γ χ ά -
νουσιν όντα, ούκ ο ί δ α πώς, άναπτύξαι σοι έτόλμησα.

10 Συ δ ε , όποιος &ν ε ί η ς , ά ρ ι σ τ ε , ò άναγινώσκων,εί τ ί σου

τών έπων τούτων το ούς έ π ι κ ν ί ζ ε ι , τ ή η λ ι κ ί α σύγγνωθι έν ή"
ταϋτά μοι π ε π ο ί η τ α ι . Εί δέ σοι το τών σελίδων άκρόλευκον
στενόν πάνυ και τεθλιμμένον φ α ί ν ε τ α ι και τών έπων αϊ σε­
λ ί δ ε ς ούτως άνάπλεω, ώς ούκ ε ί ν α ι δ , τ ι αν ò δήσαι τό β ι -
15 βλάριον βουλόμενος άποβάλλοιτο, ούκ έμοϋ την α ί τ ί α ν τ ο ύ ­
του καταψήφιζε - ήκιστα γαρ αυτός έντυποϋν έμαθον.
Προς δε τ ο ύ τ ο ι ς , ε ί τ ι σ ι ν ήττον δ ι ο ρ θ ω θ ε ϊ σ ι ν ά ν α γ ι ν ώ -
σκων έ ν τ ύ χ ο ι ς , ε ί π ε ρ αν ούκ αύτψ τήν α ί τ ί α ν άλλα τη δ υ ­
σκολία τοϋ πράγματος άναθήσοις, ούκ άν ά μ ά ρ τ ο ι ς . Ού γαρ
20 αυτός έ ς τοσούτον α τ υ χ ί α ς και άμαθείας ελών δ ι α τ ε τ έ λ ε κ α ,
ώς περιορών δπερ έν τη αναθηματική μου επιστολή ήμαρτη-
μένον εκφέρεται ούκ έδιόρθωσα, λέγω δη κ ε ί ν ο τό "ευφράδες
τ ι καΐ χ ά ρ ι ε ν " , άλλα δ ι ς " χ α ρ ί ε ν " αυτός έσημείωσα, τό δέ
" χ ά ρ ι ε ν " τ ε τ ύ π ω τ α ι , τάλλα τ ε , ί ν α μη καθ'εκαστα λέγων δια-
25 τρίβω, ών ένταϋθά σοι τους τύπους έλέγξαι ούκ ήμέλησα,ώς
γ ν ο ί η ς καυτός ώς ούκ έλαθον έμέ, ά λ λ ' , ώσπερ τους έντυ-
ποϋντας απαντάς, και τους τουτ'ι τό βιβλάριον τ α ϋ τ ' ε λ α θ ε ν
έντυπώσαντας. "Ερρωσο.

3 αλλό XL F: άλλο τ ι Canart H πώς δ ο χ ε ϊ ς , F Canart - δ η μ ο σ ί α F: δημό­

σια Canart 5 τοϋτο F: τούτον Canart 8 χρησιμότερα - αττα F Canart
9 οίδα πως F: ο ί δ α πώς Canart 20 ελών F: έλων Canart 25 το'πους F
Canart 26 καυτός F: χαύτος C a n a r t .

" Στο έντυπο του Τ ρ ι β ι ζ α ν ο υ ή επιστολή' αύτη' ε ί ν α ι τυπωμένη μετά το' κ ε ί ­

μενο τών επιγραμμάτων.
 251

ΣΧΟΛΙΑ

2. έξ άκάλων ονύχων (= in παιδικής η λ ι κ ί α ς ) : Πρβλ. A.G. V, 129 (128), 2

"έξ απαλών κινυμένην ονύχων". Σύμφωνα μέ τήν έκφραση αυτή, ό Τριβιζάνος
έγραψε τα επιγράμματα,οταν ήταν πολύ νέος. 'Υποθέτω οτι εννοεί τήν πε­
ρίοδο της μαθητείας του στην Κρήτη, αν και ορισμένα από αυτά έχουν συν­
τ ε θ ε ί σίγουρα στην ' Ι τ α λ ί α .

3. ώς ό χωμυκός που φησυν: Ή παραβολική αυτή πρόταση έπρεπε ασφαλώς νά

ακολουθεί τό " ε τ ε κ ο ν " , δ ι ό τ ι ή αναφορά στον 'Αριστοφάνη γ ί ν ε τ α ι μόνο ώς
προς τή μεταφορική χρήση του ρήματος. Πρβλ. Βάτρ. 1058-59 " . . . ανάγκη|
μεγάλων γνωμών και διανοιών [σα και τά όήματα τ ί κ τ ε ι ν. - πώς δοκεις;Πρβλ.
Εΰρ. Ίππόλ. 446, Έ κ . 1160.

4. όημόσια: Διατηρώ τή γραφή τοϋ έντυπου. Ή διόρθωση τοΰ CANARI οφεί­

λ ε τ α ι σέ λανθασμένη ανάγνωση του "δημόσια" ώς "δημοσία". Πιστεύω ότι ό
Τριβιζάνος χρησιμοποίησε τήν περίφραση "παρέχειν δημόσια" μέ τή σημασία
τοϋ "δημοσιεύειν".

19. ελών: Δέν υιοθέτησα τήν διόρθωση τοϋ CANART σέ "ελών", γ ι α τ ί είναι
φανερό ό τ ι έδώ πρόκειται γ ι ά μετοχή ένεστώτος τοϋ έλώ, πού πρέπει νά συ­
σ χ ε τ ι σ τ ε ί μέ τό "ές τοσούτον ατυχίας και αμάθειας". 'Ανάλογες εκφράσεις
έ χ ε ι χρησιμοποιήσει ό Τριβιζάνος και στην αφιερωτική επιστολή στον Sa­
v e l l i : στ. 70 "ές άκρον έλαθεΐσά γε γλαφυρότητος", 78-79 "άλλα και ές
άκρον Μούσης άμφοτέρης έ λ ώ ν τ ι " .

25. τους τύπους: Διόρθωσα τό "τόπους" τοϋ έντυπου, πού νομίζω πώς έδώ
δέν έ χ ε ι νόημα. Ό συγγραφέας στους στ. 17-28 κάνει λόγο γιά ορισμένα
τυπογραφικά σφάλματα, πού ό 'ίδιος τά ε ί χ ε διορθώσει, αλλά τ ε λ ι κ ά παρέ­
μειναν από αβλεψία των τυπονράφων και ό χ ι άπό δική του αμέλεια. Γράφον­
τας λοιπόν (στ. 24-25) "τάλλα τ ε . . . ών ένταϋθά σοι τους τύπους έλέγξαι
ουκ ήμέλησα", εννοεί προφανώς ό τ ι , έκτος άπό τό "χάριεν", δέν παρέλειψε
νά επισημάνει στά δοκίμια τή λανθασμένη ε κ τ ύ π ω σ η ("τύπους") και
άλλων λέξεων, τ ι ς όποιες όμως δέν αναφέρει θέλοντας νά αποφύγει τή μα-
κρηγορία.
252

ΘΩΜΑ ΤΡΙΒΗΖΑΝΟΥ ΤΟΥ ΚΡΗΤΟΣ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

1. Είς τον γαληνότατον πρίγγιπα Ένετιών Μαρκαντώνιον Τρι-

βηζάνον.

Φράζεο, Μαρκαντώνιε, θεσπεσίην σέθεν αρχήν,

φράζεο σην χθονίην άσπετον εύτυχ^ην"
κοιρανέεις γαίης τε και άτρυγέτοιο θαλάσσης
κα'ι χοίνιξι μετρεϊς χρυσόν άπειρέσιον.
5 Μούρη δ', ην ήτοίμασεν εργμάτα θέσκελα σεΐο,
σοι, μάκαρ, ούρανίη, φεϋ όσον όλβον £χει.
"Ολβιον ήνί, Σόλων, έτύμως τόν, έπέρχεο Κροίσω"
εν χθονι γαρ Τέλλος όλβιος έσκε μόνον.
Αΰτάρ ο εν γαίη τε και ούρανω άστερόεντι
10 όλβιος έστι βροτοΐς, όλβιος άθανάτοις.
*
2. Εις τον θεοφιλέστατον άρχιεττίσκοπον Κρήτης Πέτρον Αάνδον.

Πήλιον Όσσαίω σοβαρόφρονες ήνίχα τρύχον

όγκω Γηγενέες, νείκεος όρνυμένου,
είτι'άλύουσα φύσις" "Στρατός εt μόνον άψετ''Ολύμπου,
δώματ * αμαύρωσε ι νήλεο ς αθανάτων,
5 φϋλον Ταρταρέοισι θεών δεσμοΐσιν ίάψει
και θεσμών με φύσιν πάντροφον έ£ελάσει".
Αύταρ έιτεί μεγάλοι κρατερή Τιτήνες ανάγκη
ήερόεν δϋσαν δώμα το Περσεφόνης,
δη τότε τεχνήεσσα, παναίολος έργον ύδοϋσα
10 φράζετ'άμοιβαΐον δώρον έλευθερίης
ëgoxov, ιμερόεν, πανυπείροχον, εϊνεκα νίκης
έργασιης Κρονίδη πεμψέμεν έξ ίδίης.
Αΐψά τε φραδμοσύνησιν έγείνατο Πέτρον έησι
Αάνδον άριπρεπέα ΖηνΊ χαριζομένη.

1. 7 +nvi+Canart
2 . 4 νη.λεοε m e t r i causa p r o νηλιΊς 6 φυσιν F: φύσις Canart 11 ε ϊ ν ε κ α
F: ε ι ν ε κ α Canart
 253
15 Στεΰτο γαρ άνθρωπου προφερέστερον εμμεναι είδος"
τοΰνεκα πέμπε γέρας και προφέροντι θεώ.
Ά λ λ ' δ τ ε μιν μορφώσασα εύμελέεσσιν έδέθλοις
ε'ίκελον αθανάτους ήγλάισεν σοφίη,
άσπετον Ά ρ γ ε ί η λευκώλενος ώπασεν ολβον,
20 όττι κασιγνήτψ εην δώρον χαρίεν,
"Ηρη. Τριτογένεια δ'άπείρονα χεύατο μητιν,
οϋνεκά οι πρόφρων δώκεν οπλον ψολόεν
Ζευς, δτε χρησαμένη σκοπέλφ περονήσατ* εκείνον
Δοκρον άτασθαλίη κάρτα κοτεσσαμένη.
25 Ούδ'ε μεν οΰδ'ελικώπις έυσυέφανος Κυθέρεια
τόνδ'ελιπεν αυτως δευόμενον χάριτος'
άλλ'επε'ι άιε δώρον ύπερμενέι Κ ρ ο ν ί ω ν ι ,
αύτίκα ol χρυσην ήρμ,ολόγησε χάριν.
"Ασπετα γαρ τιμής μεγάλης μνησάσκετο Κύπρις,
30 παις φίλος Αινείας εκ Διός ίς εμορεν.
Αύχαρ έπε'ι χαρίτων έπεβήσατο φαίδιμος ήρως,
δη τότε τόνδε φύσις πέμπε γιγαντολέτη.
Ζευς δ'οχα γηθόσυνος,"τώδ'ούκ έπέοικεν ομοϊον
εμμεναι êv γαίη"τοΐς έτέροισι λέγων,
35 αιψά μιν ώς ΰπέδεκτο, έήν έκέλευοεν Ικάνειν
πεμψάμενος χθονίην άντίθεον πατρίδα,
θεσμον επίσκοπον ιθύνοντα σχήματι πρώτω"
οϋνεκα και πισΰρων ήντίασε στεφάνων.
*

3. Ε'ις τον θεοφιλέστατον Βαρθολομαϊον Συρίγον,επίσκοπον Κ α -

στ ε λαν έ τ η ς.

Ουκ εθελον, Σάμιε, πρώην σην δόξαν ά κ ο ϋ σ α ι ,

ώ ς ψυχή δύνει σαρκίον άλλότριον.
Νΰν δε πέλω σύμψηφος, έπε'ι Χρυσόστομος άλλος
θειος 'Ιωάννης Βαρθολομαίος εφυ.
5 Τοίη γαρ χαρίεσσ'έκ γλώττης τοϋ ρέει α ύ δ ή ,

2.17 "Αλλ' F: ' Αλλ''Janart 18 ε ϊ κ ε λ ο ν F: ε ί κ ε λ ο ν Canart 2 3 Τ ρ ε ι τ ο γ έ ν ε ι α :

v
ab a u c t o r e i n i n d i c e crratoruiii correctum osi ( φ.Dv ) 25 έ λ ι χ ο π η ς - έ υ σ ι c-
φυνη^ F: ελεκωιτες-εύστέφα\>υ<; P a n a r i 25 αυτως F Canai'L 30 εΐ'ορεν metri
causa.
254
ως αυτόν Σοψίη πολλάκις ήγάσατο.
*
4. Εις τον εύγενέστατον 'Ιωάννην τον Δάνδολον, Κρήτης πρε­
σβευτών .

Δάνδολον ol Κρήτες θεόν ως μέγαν ένδικα πάντες

τίουσιν, σοφίη τοΰδε χαριζόμενοι,
ερκος έπεί τελέθει, δπλα, νήες, πύργος εκείνους,
κα'ι παύλας πόλεων φροντις ετοιμότατη.

5. Σάτυρος η ηχώ εις την εκ Κρήτης άποδημίαν έπι σπουδή νό­

μων τοϋ ευγενέστατου 'Ιωάννου Φραγγίσκου τοϋ Ζαγκαρόλου.
Τ
Ης χρόνος ανίκ'έγώ τε Κύδων αυτός τε Μαθαϊος
Κορνέλιος χαρίεις αίτχεινά προς ουρεα "Ιδας
εϊρπομες έκ πόλιος" συν και τρίτος επλετο άμμιν
έκλάμπων ήθεσσι Γεώργιος ήγαθέοισιν,
5 αίμα Βαροκκίιον. Χριστφ γαρ τεϋχον έορτάν,
κα'ι δη εύχετόωντο καλόν πλόον οΰρεσ'άδελφψ,
ος νέον έκ πάτρας άπεδάμασ'άρτιγένειος,
Ζαχαρίας κλεινός κάντώνιος, όλβιος ήρως,
Ζαγκαρόλοι γνωτώ μετά. Νικόλεω χαρίεντός,
lü άγχίφρονος τρία τέκνα Γεωργίω περίσαμα,
ος κεφάλα γνωτος τούν Κρηταιεΰσιν άγαστςί
επλετο* τουνεκα δη θεός ως δγε τίετο δάμω.
Κοϋπω ταν ορέων μεσάταν οδόν άνυμες "Ιδας,
καί τίνα πάρ κράναν Ìεραν κα'ι έύσκιον άλσος
15 εσδόμενον σάτυρον τραγόπουν άθρήσαμες άφνω.
Τ
Ης χώρος πτελέαισι κατάσκιος, ής δε μυρίκαις,
ής δε μικρόν τι κάταντες, ϋδωρ δε κατείβετο κράνας.
ΆμφΊ δέ μιν μακρά ουρεα και σκιόεντα τεταντο,
κοιλάδες ένθα πέτραι, πάντη καλά τ'αυλια ήσαν
20 άχοϋς" ποιμενικόν δε πέριξ έμαρύετο θώκον

4. 1 θεόν ως F: θεόν ώς Canart

5. 1 Μαθαϊος metri causa 8 κάντώνιος F: κάντώνιος Canart 11 κεφάλα
F: κεφάλα Canart-άγαστώ F Canart 15 έσδο'μενον F Canart
 255
κισσός, εεργέν θ'ύψόθι Φοίβω άμπελος αϊγλην.
"Ενθ'όγε πενθαλέος άχέοντί τε άνδρ'ι εοικώς
ήμενος αίγοπόδης άνεβάλλετο τοϊα γεγωνεϊν.
"Αντρα δ'άπημείβοντο, παρηγορέοντά τε πάντη
* ' * r ι ι

25 φθογγην υστερόφωνον, παντός ρήματος ουραν,

μαρτυρίης ϊεσαν μελλόντων ξύμβολον αΐψα.
" Ά χ ω φύλα, £ύγκλαυσον εκ πετραν τι. - Τί;
- Φράγγισκος έκδάμασ'έπεί καλός. - Καλώς.
- Καλώς δέ πώς; νόστεΐ γαρ ού ταχύ; - Ταχύ.
30- Ταχύ δε πώς; νόστε Ϊ γαρ ού σοφός; - Σοφός.
-"Εσται δε νάσφ ευχος ήδ'άμμιν; - 'Αμήν.
- Και συγγενέσι χάρμα και τιμή; - Τί μή ;
- Νόμους τε πάντων ε'ίσετ' έΕΙοχα; - "Οχα.
- Κλέος μέγα δ'ούν οϋνομά τ'άρει; - 'Αρει.
35- Χαίροις, άπεισ'ουν αυτός ζ φίλη; - Φίλει.
- Φιλώ σε, χαρίεσσα, πλεϊν άλλης. - Ά λ ι ς " .
Τ
Η καΐ χαίρων δύσατ'άφαρ κατά δάσκιον ϋλαν.
Είκελίην δέ πέλοντ'άμμες σάτυρον νομίσαντες
δρνιν, καγχαλόωντες ταν οδόν άνυμες αΐψα.
40 Αΰτάρ άπαν πρόφρονες γνωτοϊς κατελέ£αμες άλλοις,
ώς κλαΐεν σάτυρος και ώς μακρά ούρεα πάντη
τόνδε παρηγόρεεν κα'ι ώς μέγα μήνυε κϋδος
έσσόμενον τώνδ'οίκψ, άδελφεώ εϊνεκα μόχθων.
Οϊδ'άρα λευκοϊων στεφάνους περί κρατ'ι πλέκοντες
45 εστεφον άμμες απαντάς* άτάρ μήνυτρ'άπέτισαν,
ταύρων ήδ'αίγών κεκαλυμμένα πίονι δαμώ
σπλάγχνα λαγών τε κρέα και δουλιχόδειρα γένεθλα
παντοίων ορνίθων, τα ζαθέοις υπό ποσσί,ν
"Ιδας οΰρανόθεν ιδίοις ίέραξιν έλοντο.
50 Παρ δ'εζοντ'αύτοι κείνης θαλίης μετέχοντες
γηθόσυνοι, γνωτώ πλόον οϋνεκα καλόν άκουσαν,
κα'ι πλέον άμμιν άφυσσον η ' Ιδομενή ' 'Αγαμέμνων
οΐνον, ότ'άλλων τίε πλέον Δαναών ταχυπώλων.
*
5· 27 πετραν τ ι F: τ ε τ ρ δ ν τ ι Canart 28 καλός F : ϊίαλο'ς; Canart 31νάσω
F ^ C a n a r t - ή δ ' : c o r r e x i ex ώδ ' (, ώδ ' C a n a r t ) 35 Χαίρουσ ' Sue ι θ Ό 3 ν αυτός η
φίλη F:+ Χαίρρυσ ' αιιειθ Ό υ ν αυτός ή φ ί λ η ; + Canart 38 πλε'ον-r'F C a n a r t .
256
6. Εις 'Ιάκωβον τον Σωβράγαν έπιτάφιον.

Σον μένος, όβριμόθυμε, μαχήμονος οΐστρον έλίσσον

καύτον Ένυοϋς φθίσ*, οΐά τε Πριαμίδην.
Μηκέτ* cip', 'Ανδρομάχη, θεοείκελον "Εκτορ'έρύκοις,
μη μένος öv φθίση νεύμενον ες πόλεμον.
5 Τον γαρ νηλειής καΐ βάσκανος ώλεσε δαίμων
έντος δλων μουσών, εντός ολων άέθλων.
EL δ'υίον Πριάμοι.ο κατέκτανε δϊος Άχιλλεύς,
άλλ'αναφανδόν έλε τόνδ'αρετή πολέμου.
Θαρραλέον δ*'Ιάκωβον Σωβράγαν εκτανεν αφνω,
10 ώς βέλος Αίακίδην, σφαίρα μολυβδέλατος.
' Ως δε μιής εγγύς μούρης ττϋδ'ήλαχον άμφω,
τώς δει της αυτής κάν νεκύεσσι τυχεϊν.
Τούνεκα δη θεσμοΐσι φίλοις, 'Ιάκωβε, πεποιθώς
ες κρίσιν Κρητών ερχεο θεσμοπόλων.
15 Ού γαρ ήνορέης μόνον έπνεες, άλλ'άρετάων
πασών τους στεφάνους και χαρίτων έφερες.
Ούδε ψίλοις πιστός άστοΐσί τε μουνον εταίρος,
άλλ'αμα πασιν εης χρήσιμος ές δΰναμιν.
Τψδ'άρ'ύπερ τύμβο ιο σέθεν φθιμένου, 'Ιάκωβε,
20 δάκρυσε κα'ι λάας πένθεϊ δαπτόμενος.
Τφδ'άρα κα'ι κλεινόν 'Αντήνορος έστενεν άστυ
Βριξίης σε τεής οίκτρότερον πατρίδος.
Τφ ρα θανών ζώεις, και άοίδιμον οΰνομα σείο
πάντη έπισκίδναται αίεν άεξόμενον.
*
7. Ε ι ς τον έπιφανέστατον Ά ν τ ώ ν ι ο ν τον Καλλέργην.

'Ως πτερά φ ο ί ν ι κ ο ς ήδ'ε ταώνος σώμα κεκάζει

μ ι λ τ ό χ ρ ο ' έ κ κεφαλής άρτι προφυόμενα,
ώ δ ' , 'Αντώνιε, φύτλη Καλλέργων ά γ λ α ϊ ζ ε ι
Κρήτην τή σοφίη τ α ϊ ς θ ' ύ π ο θ η μ ο σ ΰ ν α ι ς .

6. 1 έλίσσον F Canari 11 ηλαον F: ή'λαχον Canart 12 κάν F: καν Canari

15 ηνορεην F Canart 20 utrum λάας an λδας dubium in F: λαας Canart 22
σε F: τε Canart 24 έ π ι σ κ ί δ ν α ν τ α ι : s i c p r o έ π - ι κ ί δ ν α τ α ι .
7. 1 +xexa'Cei+Canart 3 Καλλέργων: s i c pro Καλλεργών
 257
5'Αλλά μίτρ'ώς κεφαλής του φοίνικος ήδέ ταώνος
κρέσσονα τοις ψιλίοις άγλαϊην παρέχει,
ώς άρα και το τεόν Καλλέργάς οϋνομα τίει
εΕοχα, και Κρητών εμπνοος ει στέφανος.

8. Εις τον εύγενέστατον Λαυρέντιον τον Βαρόκκιον διάλογος.

Τίπτε τα Μουσάων ιερά, ξ,ένε , δώματα πάντα

ώδ'άπασ'ώίχθη; τίπτε γέγηθε πόλις;
- Τ Ηκε φίλος Μούσαισι γλυκύς, Λαυρέντιος ήκεν ,
αίμα Βαροκκίιον' πώς μόνος άγνοέεις;
5 -Ούνεκα δη τα θύρετρα καλώ ποδ'ι πρώτον άράσσε ι ,
τοϋνεκα νϋν ορτήν πάντες άγουσι νέοι;
- Και δή καγχαλόωσιν έπήλυδες ώδε και αστοί,
δττι νέος στεφάνων εμμορε και πισύρων.
- Τίπτε δ'έλευθερόπαις Κρητών υπερήδεται άλλων,
10 των τ''Ενετών γενέθλη πάσ'υπομειδιάει ;
-*0 μεν ότι Κρήτην νέμεθ', ην ετι τοϋδε γονηες,
ή δ''Ενετών δτ'εφυ αίματος εύγενέων.
-"Ολβιος ò σπείρας, τόνδ'δλβιος η τέκε μήτηρ,
• οϋνεκα τοσσατίων ήντίασεν χαρίτων.
*
9. Ε ι ς Μαρίαν τήν εζ Άραγώνος, δτε δ μέγας βασιλεύς Κάρο­
λος αΰτην έθεάσατο.

'Ηελίου δέλεαρ, φωτός Φοίβοιο μ α γ ν η τ ι ς ,

TÌC ένεκεν Τιτάν κόσμον άπαντα θέρε ι,
εμπεδον ήδ'ώμοσσεν έδν φάος αύτίκα π α ύ σ ε ι ν ,
κ λ ε ι ν ό ν σόν, Μαρίη, ευτ'όνομα σ β έ σ ε τ α ι .
5 Ά κ τ ϊ ν ά ς τε δύο σπάσας δμμασι θήκατο σ ο ϊ σ ι ν ,
άμβλυνειν άλλων κάλλεα θηλυτέρων.
Αίετος υψιπέτης ως ε ί δ ε σε φ ο ί ν ι κ α πρώτον,
κάλλεσιν άγρευθε'ί ς θάμβεεν έ ^ α π ί ν η ς .

8. 2 ώιχθΐ] F: ('όιχθη <'"anart- 5 ouveît.; F Canart 11 Ή μέν F Canari VI η δ '

F : ή 6'Canart

9. 3 η δ ' F Canar t
258
Έ ς Δία δ'επτατο αθανάτων τ'ές όμήγυριν άλλων'
10"Πώς δ'ήττων πτηνοϋ, ήρετο, νϋν έφάνην;"
Ol δ'άμα, ως άφ'ενός στόματος, θεοί Ούρανίωνες
"Τλήθ' , ελεγον πάντες, τλήθι βιαζόμενος.
Πάντες γαρ την τλώμεν 'Ολύμπια δώματ'έχοντες
tv' άποσυλίζειν, τήνδ'οτε δερκόμεθα".
*
10. Εις τον εύγενέστατον Ζαχαρίαν τον Ζαγκαρόλον.

Ό Ζευς άγλαΐ'σας Πανδώρην ώπασε πήμα

άντ'ι πυρός θνητοί ς κάρτα κοτεσσάμενος.
Ό Ζευς θεσπεσίησιν έυτρεπίσας χαρίτεσσι
Κρησί Ζαχαρίαν πέμψεν άλεξίκακον.
5 Κήδετο γαρ πάτρης, ότι μιν πάσχουσαν ορατό
κα'ι πίθοιο κακούς άκριτα τρυχομένην.
Τοΰνεκα δη χθονίη πατρίδι Ζευς μήσατ'άρωγδν
Ζαχαρίαν αρετών εμπλεον ήγαθέων.
"Ος Κρητών προφέρων πινυτή τε και ήθεσι πάντων,
10 παν βλάβος έκ πολιών αίεν υπε^ελάει.
*
11. Εις Παϋλον τον Ποδοχάτοραν, δς èg ανθρώπων έγένετο φλε­
βός έκ κεφαλής διαρραγείσης αύτφ.

"Ηθεσιν ήγαθέοις κα'ι άνθεσιν είαρος ήβης ·

και στίλβοντα τύχης τοις άγανοις ροθίοις
Παϋλον τον χαρίεντα, το Κύπριον άσπετον ευχος,
εστενε πορθμέύων καυτός ορών ό γέρων.
5 Και δή μέμφετο Μοίραις, τα'ι δ'ως έπλετο νήμα
εξ αρχής ολίγον σκηπτόμεν'άντέλεγον.
Τοΰνεκα λεπτότερον νήθον μίτον, ώς πλέον ένδω,
ροίβδω δέ κλωστήρ, φεΰ, τάμεν έ£ ακίδος.
*

9.10 έφάνη F Canart 11 Οίδ'ΐ Canart 12 Τληθ'- τλί^θι F: Τληθ'- τληθι

Canart.

11.5 μρίραυς Canart 7 ως F: ώς Canart

 259
12. Εις τον εύγενέστατον 'Ιωάννην τον Ζαγκαρόλον.
Οίκον άναγνώστοιο Πλάτων καλέεσκεν έοΐο
ένδικα φοιτητοϋ οίκον 'Αριστοτέλους.
Σον 6ε διηνεκέος σπουδής ούκ οιδα καλέσσαι
άλλως η Μουσών σηκόν, άριστε, δόμον.
5 Τίς γάρ, 'Ιωάννη, λαβύρινθος, ποϊά σε θεσμών
λύσσις η αρχαίων έξέφυγ'ίστορίη;
Θαϋμα δ'δμως ουδέν' της πουλυτρόποιο γαρ ερνος
Ζαγκαρόλων ρίζης καρποφόρον γέγονας.
*
13. 'Επιτάφιον εις την Μαρκεσίαν, την τιμίαν σύζυγον Μάρκου
του Καλλέργου.

"Η τχάρος εύτοκίη κα'ι άγλαΐη ερατεινή,

η πριν σωφροσύνη άκριτ'έπευχομένη,
Μαρκεσιη Μάρκου ταύτην υπό λάρνακα κείται,
Καλλέργου κλειτος σύγγαμος άντιθέου.
*
14. Εις τον ρητορικώτατον Άνδρέαν τον Λονδάνον.

Μνημοσύνη κούραις σον θαυμάζουσα νόημα

"τοΰδ', εΐπ', εύφυιη δσσον όψειλόμεθα".
*
15. Εις τον μακαριώτατον καρδηνάλιν Πέτρον Βέμβον επιτάφιον.

"Ος Χαρίτων χάριν, δς Μουσών άπεμάςατο μοΰσαν,

μνήμα λιπών Βέμβος Ζηνος εβη Εύνεδρος.

16. Εις Άνδρέαν τον Ραπίκκιον.

"Ω ποσάκις τ ε ό ν , 'Ανδρέα, ούνομα καλόν ά ε ϊ σ α ι

12. 1 άναγνώστοιο: s i c p r o άναγνώσταο 5 'Ιωάννη F: 'Ιωάννη Ca­

n a r i - ποία m e t r i c a u s a
14. 2 δσσον F: δσον C a n a r t
15. 1 χαρίτων - μουσών C a n a r t
260
ήθελον, άλλα με σων πληθύς έχε χαρίτων.
ν
* Ω ποσάκις σ'έλέγοις Ιλαροί ς έμέλησ'έπαεϊραι,
άλλ'έκπληττε φρένας σων αρετών πέλαγος.
5"Ως δέ με μη φιλίης επιλήσμονα σεΐο νομίζης
κα'ι μοϋσάν γε τεήν πάμπαν άναινόμενον,
είν'ι τεον σελίσι φιλόν θήκ'οΰνομ'έμήσιν
έκτος σων αρετών, έκτος ολων χαρίτων.
Ση δέ σοφή κείνας χαρίεσσά τε δέλτος ελέγχει
10 μαρτυρίης παντός πιστότερος στόματος.
*
17. Εις μουσεΐον του ευγενέστατου 'Ιωάννου Φραγγίσκου Ζαγ-
καρόλου.
Ένθάδε Μουσάων ιερός χορός ουατα πλήθει
των πριν και τών νυν ήδέ μετεσσομένων.
*
18. Εις το αυτό.

Εί και στεινον όρής με, φίλ', έμπης ένθάδε κείνος

Ξέρξης ναυμαχέει, πεζόν άλω τ'άριθμεϊ.
*
19. Εις άλλον εαυτόν φίλτατον, Σεβαστιανον τον Βόζάν.

'Αμφοτέρων φυχή διπλοϋν έκτήσατο σώμα

κα"ι'διπλής φυχής έμμορε σωμάτιον.
Ούκουν πάντων έσμέν, Βόζα, κρέσσονες αυτοί,
εί διπλή φυχή και δέμας ήμέτερον.
*
20. Εις Παϋλον Παλλάτιον τον Φανέα, έπαινέσαντα το εαυτού
βιβλάριον, διάλογος.

Τίς σε το βιβλάριον σοφός ήνεσε, τίς δέ θαητον

16. 3 έμε'λησ' metri causa pro έμέλλησ' 7 ήνι F: είνι Canart

17. tit. Ζαγγαρο'λου F Canart (cf. 5.tit. et ν. 9, 12.tit. et v. 8)
1 μουσαων Canart
 δίστιχον εύφυϊη κεtv'έτόρευσε νέον;
-Μι^έλλην αγαθός, γλυκύς ος σοι έπλεα'εταίρος,
άγχίνους Παϋλος, Παλλάτιος το γένος.
-Φεϋ, οΐαισι κέκασται θεσπεσίαις άρεταϊσι"
τρέψε γαρ άτρεκίην rj καλοκαγαθίη.
*

21. Εις Σιγισμοϋντον τον Βρουνέλλον έπιτάφιον.

Τήνδε Σιγισμούντω Βρουνέλλφ λάρνακα τεϋξε

πατρί τ' Lô' όψιγόνοις τοϋδ'άπασιν άλοχος.
"Ος κανόνων πρώτη άναγνώσιος έμμορεν έδρη
δημοσίης διπλην ές έτέων δεκάδα.
*
22. EL ς τον εηιφανέστατον Άντώνίον τον Καλλέργην,

Ευτ'όλοών ές Κρήτην 'Οτμάνων γένος επλει,

εύρέος άντιβίην δήμου οπλιζόμενον,
δη τότ'εης, 'Αντώνιε, πατρίδ'έτοιμος άρπγειν,
άλκιμον οΰνεκ'έθνος πολλον άγων έφάνης.
5 Σο'ι δε τοϋ έσπομένου, Καλλέργη, άστεος εϊσω
Ιρήν άτρεκέαν εσχες έπωνυμίην.
Καλά γαρ έσορόωντες έθάμβεον εργματα πάντες
πώς, πόθεν άθροίζων τόσσον έλαυνες έθνος.
Και δή βαρβαρικός πρύμναν άψ κρούσατ'ατάκτως
10 όχλος, δειδιότες τοϋνομα σήν τε φύτλην.
'Ως δε πάρος πολλαϊς έπ'ι Τροίην έπλεε ναυσ'ιν
'Ιδομενεύς πόλεως τησδ'άπο μηλοβότου,
ήνυσαν ένθα χρόνον πολέες δεκέτηρον 'Αχαιοί,
όμμασιν άμφ''Ελένης ήυκόμης τ'έκαμον'
15 σώον επειτ'έπι πατρίδα λαον ελαυνεν άγείρων
"Ιδομενεύς, Κρήτης κϋδος άπειρέσιον"
ως κείνφ μιμηλον έχεις νόον ήγεμονήι
κα'ι σύ κεκασμένε σοϊς ήθεσιν ήγαθέοις,

20. 6 χαλοχςίγαθύη F: χαλο καγαθίτι l'ANART

22. 1 επλη F Canart 2 εύρέος ά ν τ ι β ί η ν δήμου: s i c pro
βίην δη'μψ 5 του F Canart 6 ί,ρην F: ίερήν Canart
262
λφσθ'ηρώων* σε LO λεών γαρ άμεμφέα πέμπες
20 οίκαδε νοστησαι μειλίχιους έπεσιν.
Τω ρα τεον νεφέων έσθλον κλέος άχρι ς Ικάνει
πάντη άπ'έκ στομάτων λαοϋ άπειρεσίου.
Τω (ba θεόν σε πόλεις ατε κυδαίνουσιν άπασαι,
atεν ση σοφίη πολλον οφειλόμεναι.
*
23. Εις την τιμίαν σύζυγον Μάρκου του Καλλέργου έπιτάφιον.

Βεΐνε, τον εύλάιγγα, τον εύτέχνητον, όδϊτα,

Κρήσσης Μαρκεσίης τύμβον όφειλόμενον
άθρει, τον Καλλέργης οακρυχέων άνατείνει
Μάρκος κουριδίη πριν άγανοβλεφάρω.
5 Εί γαρ την Χαρίτεσσι τέταρτον έμήσατο φήμη,
άλλ'ουχ ως al τρεις είργάσατ'άθάνατον.
*
24. Εις την τιμίαν σύζυγον Μάρκου τοϋ Μουδακίου, πενθεραν
του έκλαμπροτάτου 'Ιερωνύμου τοϋ Κορνελίου, έπιτάφιον.

Όστέα Μουδακίης 'Ελένης τόδε σήμα καλύπτει,

παϋλαν δε ψυχή έπτατ'ές ούράνιον.
*
25. Εις τον σοφώτατον ίατρον 'Ιωάννην Βαπτιστην τον Μοντα-
vòv έπιτάφιον.

Ούνομα σης τόδε "όντως μούνη" 'έπλετο πάτρης,

5 γ'εξισωθείς μουνόσοφος γέγονας.
Οια γαρ άγλα'ίησι πόλεις ύπερέδραμεν άλλας
ση πατρίς ήδ'άλλων ούνομ'ένοσφίσατο,
5 τοϊα σοφών κλέος αυτός, Μοντάν', ήραο πάντων
ούδ'ολίγον πάτρης σης άπολειπόμενος.
*
26. Εις Βενεδίκτον τον 'Ιαλιναν και τον εαυτοϋ παΐδα.

Όμβροδόκον Βενεδίκτος όρύσσων κάππεσεν άφνω

λάκκον, δλισθήσας χώματος άρτιχύτου.
Νϋν δε λιπών γαίης μέγαν έντερα χρύσεα πλοϋτον,
25. 2 ηγ' F: ri γ' Canart
 263
αίνοπαθής κείται παιδί συν αΐνομόρψ.
5 Δύσμορος, δς τό βάραθρον έη έλαχήνατο μοίρη,
ύετος ως ρεύσας πρώιμος είς φρέατος.
*
27. Είς τον έκλαμπρότατον δοϋκα Κρήτης Μαρκαντώνιον τον Κον-
δαρινόν, δτε τον μέγαν εκείνον λιμον άγαθαΐς βουλαϊς της
Κρήτης άπήλασεν.

"Οσσον έν ήέρι ò Ζηνος τανυσίπτερος όρνις

ΐσχυσεν ήδε λέων Τέμπεσιν έν κραναοϊς,
δσσον φαιδρότερη μήνης * Υπέρίόνος αίγλη
και δελφ'ις νεπόδων κραιπνότερος τελέθει,
5 τόσσον έν Αΰσονίοις μέγας ήριστεύσατο μήτιν
Κονδαρινός, ότλον Κρήτας άφαιρόμενος.
Τ
" Η γαρ ò λυσσιμελής έπεβόσκετο ευρέα δήμον
άνθρώποις δεινός λιμός ΰπεκφυγέειν.
Σπέρματα δ'ήιστώθη ούδ'άλέγοντ'άρότοιο,
10 λαοί τε τριόδοις θνησκον έπασσύτεροι.
Αύταρ έπεί πόλιν Είνετίηθεν άμείψατο Μάρκος,
σπέρματα Τριπτόλεμος δεύτερος ?ίκε φέρων.
*
28.· Είς τον "Ομηρον τα αυτά έως του "κραιπνότερος τελέθει",
είτα το λοιπόν ούτως.

Τόσσον άεισε μέλος λαμυρώτερον ούτος ò κύκνος

άλλων, Μαιονίδη ούκ έφυ δς κ'έρισαι.
*

29. Άναθημ,ατικον είς τρεις αδελφούς κυνηγούς* τα δμοια έν

τω εκτφ τμήματι των επιγραμμάτων,έν κεφαλαίω πέμπτφ και
δεκάτψ τοο αύτοϋ τμήματος.

Δαμις ò δαμνοπτώκος, δ χλουνομάχος σταλικοϋχος

τφ Παν'ι τάν άρκυν άνθετο νεβρολέταν"

28.2 έρίσοι F Canart

29. 2 νεβρολέταν: sic pro νεβρολέτιν
^64
τας νεφέλας δε έης εύκολπα τάδ'άρμενα θήρης,
άμματα τριγλοφόρα, πτανοδι,ώκτα Πίγρης"
5 δίκτυα δε Κλείτωρ σμαριδαγρώτα, τριγλιδάρπαζ,
ÖL ς ποθ'άλιπλάγκτων έθνος έναλίασεν.
Άνθ'ών συ γνωτοΐς τρισσοΐς πολυκερδέα θήρην
πέμποις, αί,γοπόδη, γας, πελάΥευς, άνεμων.
*
30. Εί,ς τον κύνα τον Μελάμποδα την προσηγορίαν.

"Εν ποτέ δειμαλέον πεδίου e σεύοντο λαγωον

καπροφόνοι σκύλακες κραιπνά βιαζόμενον.
Και δη τόνδε Μελάμπους προσπελάσαντα βαθείη
νηλης έ£απίνης εΐλεν όδα£ χαράδρη.
5'Ωκυπόδων δε φάλαγξ των άλλων έδραμε λύσση
ôfigau καστορίδων πτώκα λιλαιομένων.
Αΐψα δ'ο βη παλίνορσος èòv προς ανακτά κομίζων
λαιψηροΐς οΐμον ποσσί χαρισσάμενος.
Μουσοπόλοι, τίνα πω Γαργήττιον ή 'Αταλάντης
10 κλείετε Γηρυόνου ταυροπόλον σκύλακα;
Και κύνας Άκταίωνος, Λήθαργόν τε κα\ "Αργον,
Κέρβερον ήδ*Άνύτην και Λυκάδ'ώκυτάτην;
Ουδείς γαρ το Μελάμποδος ëpyov έφράσσατο τούτων,
ος φέρεν άνθρώπφ τήν έλεν άγρεσίην.
*
31. EL ς την γαλλικην νοϋσον.

Άργαλέη νοϋσος Γαλατών έξείρπυσε γαίης,

των Γαλατών έφόδω εϊκελος άργαλέη.
*
32. Τον στίχον τοϋτον έγραψεν ύπερ άδυτου θύρας.

Θυμον δεϋρ'αΐρειν προς πρώτα και ύστερα πεΐραν.

*
29. 3 τας νεφε'λας F: τας νεφε'λας Canart -άρμενα F Canart 4-5 πτανο-
δυώχτα -σμαρυδαγρώτα: secundum epica exempla (cf. scholia)
6 έναλύασεν: servavi metri causa (έναλύευσεν Canart)
30. 9 γαργύττυον F: Γαργη'ττυον Canart 14 ελεν F: ελεν Canart
31. 1 έξεύρπυσε F: έξείρπυσε Canart
32. 1 θυμοΰ F Canart
 265
33. Εις τον σοφώτατον Φράγγισκον τον Ρουβερτέλλον.

Σην σοφίην, Φράγγισκε, πόλις και ήθος ελέγχει,

την φύσιν ό^ύνειν της πλέον εί δύναται.

34. Εις τον αυτόν.

Κα'ι μέγα και σοφόν ό£ύ τε Φραγγίσκοιο νόημα

εύφυΐην θήγειν των 'Ενετών δύναται.

35. Εις τον αυτόν.

Sol τάρχαϊα λέγει και ύστερα γράμματα τοϋτΟ

Φέρτατε το φθέγμα (έσσι γάρ) ύμνοπόλΕ.
*

36. Είς ' Ιωάννην τον Σαΐτην τον Κύδωνα τον και Φαλην έπονο-
μαζόμενον, ότε το αίνιγμα αύτοϋ ού συνιεις διέρρηΕεν.

Είς τοίους, Σα'ιτη , σοφίης όρπηκας άνηκεν,

οίος έπεύχη τίίς και σύ κλάδος τελέθειν,
Θουκυδίδης ,'Ολόρου ίδ'ό ρήτωρ τόνδ'άναγράψας
πας τ'άβατος πολλοίς καυτός 'Αριστοτέλης'
5 άλλος τ'ουκ ην αν ραισθεις σοφός άσματοκόμπος,
εύτε τόδ'ήδη σοι λφστον εδοξε πέλειν.
Νυν δ'ότι των σοφίης κορυφής κλώνων ΰπολείπη
και ρίζης ώφθης θάμνος έπιχθόνιος,
όζον άπηόριον κείνης επί σοίγε τραπέντα
10 δήλησας φθονέων ερνεσι καρποφόροις.
*
37. Είς τον αυτόν.

Εί φρένας ε ί χ ε Φαλης, ο τ ' έ μ ο ν ρηγνύσκετο γράμμα,

ε ϊ λ ε τ ' ά ν , ού τόδε γ ν ο ύ ς , Μαιονίδου θ ά ν α τ ο ν .
Ά λ λ ' ο λ έ γ ο υ σ ι ν ά π α ν τ ε ς , καύματι ο ϋ π ο θ ' ύ π ε ί κ ε ι ν

33. 2 δΰνασαι F Canart

36. 1 σ ο φ ύ η - ο ρ π η κ α ς F : συφι'ΐ(ΐ - öpiriixrag C a n a r i 9 άιτιόροον F: αιιηήριον)
G a r a n t 10 δ η λ η σ α ς F : δ η λ η σ ο ς C a n a r t .
266
και κρυμω μώρον, νΰν άνέφηνε Φαλής.
5 Νήπιε, και Φλάκκοιο πολυπλανέας λαβυρίνθους
οαισθέντας ίσθι πρίν ποτέ Αύσονίου.
'Αλλ'ήδη πρώτης μετά πρώτοις έμμορε τιμής,
μουσάων τε φίλοις δεινός έλεγχος £νι.
*
38. Ε'ις τον αυτόν γράψαντα το τής ρητορικής όνομα οϋτω "ρι-
τορηκή", είτα έπαιρόμενον είναι ρήτορα.

'Ηρέμ'ενΊ πρόθυροισι λεωφορίοισι διδάσκοις

ήρεμα το ι παϊδας, ταϋτ'άναλεξάμενος.
Μη σέο μουσοπόλος τήδ'άφρονέοντος άκούση'
αΐψα γαρ άκλεΐης άρΕ;ετ'έπεσβολί,ης.
5 Νήις έφυς Χαρίτων, ρήτωρ συ δ'έπεύχεαι είναι,
ούδε τέχνης γράφαι τοϋνομ' επισταμένος.
*
39. Εις Γάσπαριν τον Βιβιάνον.

Τών πολλοϋ δύο και Θωμά δύο γράμματα πρώτα

αμφοτέρων αφελών, Εεΐνε, το προς σε λέγεις.
*
40. Γάσπαρις Θωμφ.

S t a t t i b i d é s e r t a s voces d i s maximus i n t e r ,
c u i caudam t o L l a s , a p t i o r u t r e s o n e t .
*
41. Ε'ίς τ ί ν α άδηφάγον* α δε λ έ γ ε ι έμβληθήναι τη χ ύ τ ρ α , ά π α ν ­
τα ζωγραφήσας αύτω πέπομφεν.

Εύμενέως δ έ ^ α ι , κα'ι ε ί μικρόν Επλετο δώρον,

ουράς και ρύγχευς ταν κύναν λ ε ι π ο μ έ ν α ν .
Εί γαρ τής ο λ ί γ ο ν και τον δασύπουν, φ ί λ ε , θ ε ί η ς
και τυρον εν χύτρα, οΐκογενοϋς τε γόνον
5 ό ρ ν ι θ ο ς και τρυγόνα πέρδικα τ ' α ί , ο λ ό δ ε ι ρ ο ν ,
3 8 . 1 et 2 ήρεμα F'.npe'ya Canart 5 χαρίτων C a n a r t
41. t i t . άδδηφάγον F: άδηφάγρν Canart - ζωγραφίσας F: ζωγραφησας Ca­
nart 3 εί: c o r r e x i ex εΰ ( ε δ C a n a r t )
 267
και χθαμαλοϊο άκρας δρεψάμενος μαλάθρου,
πάντα μάλα χλοεραϊσιν έυτρεπίσας κυάμοισι
τρωφαλίδ°άρτύων έκ λασύου θύλακος,
Κρησπίνου νέποδος και των άλλων άθερίξας,
lü είδατος αθανάτων γεύσεαι άμβροσίης.
*
42. "Ως άπο λαγωοϋ.

"Ω γαστηρ κυνόμυια δι'ην με λαγωδν όρώσιν,

ούτος ò τΡις γάστρας νηις έών λαγωός.
*
43. Εις τίνα γραϋν έψουσαν §δεσμα.

'Η γραϋς της γρηος πολιόν κάρα ένθάδε τέμνει,

αύτη της έτέρης εΰτε πρόσωπον ΐδοι.
*
44. Μάρκου Μαμουνα εις του άνθρώπινον βίον.

Είπε που ή χθες εβη, ή δ'αύριον είπε που έστιν"

είπε πόθεν προύβης και που όδοιπορέεις*
και τί μέγα ζώειν τόν γ'αύτίκα νεκρον έόντα.
Ό χρόνος άστατέει* φύλλω έοικε φύσις.
5 Γαία βροτος και ύδωρ' τάδ'άπ'αύτόφιν ές τάδε δύνει.
"Ωστε μάτην δ βίος κα'ι όσα τις πονέει.
*
45. Άπόκρισις Θωμά του Τριβηζάνου.

Είπε σύ πρόσθεν η αυτός έφυς πόθεν* η πόθι και πη.

Παντός εης νηις, τοϋ τε τι του τ'όπερ εις.
Του τι τό μηδέν βέλτιον ουποτε §πλετο, Μάρκε.
Κείποτε τοϋτ'εμμεν, τούνεκα κρεϊσσον ëvi.

41. 8 τρωφαλίδ': servavi metri causa (τροφαλίδ' Canart )

42. tit. "Ως F - 'ας Canart
43. tit. εψουσαν F: εψουσαν Canart
44. i ÉOTLV F Canart 4 άπατε'ει F Canart 6 τ ι ς F: I L S Canart
4 5 . 2 του δ Όπερ F Canar^t 3 του τ ι F: τοϋ τ ι Canart Η κρείσον
F Canart
268

5. Σ χ ό λ ι α

Ό Μαρκαντώνιος Τριβιζάνος,Δόγης της Βενετίας άπότίς 4 'Ιουνίου 1553

ως τις 31 Matou 1554 ( C A N A R T , Les êpigrammes, σ. 230 ), είχε συνδέσει
το ονομά του μέ μια άπό τις πιό δραματικές στιγμές της ιστορίας της Κρή­
της: Το 1538 Ρίταν αρχηγός τοϋ βενετικού στρατού πού αντιμετώπισε τήν ε­
πιδρομή του Χα'ιρεντίν Μπαρμπαρόσσα εναντίον του νησιού, και διακρίθηκε
γίά τή φιλοπονία και τή σταθερότητα του (F. CORNELIUS, Creta Sacra, τόμ.
2. σσ. 424-425). Ό Τριβιζάνος θα ήταν τότε στον Χάνδακα (βλ. παραπάνω,
σ.29) και θά είχε ακούσει τό ονομά του. "Ισως τό γεγονός αυτό — σ έ συν­
δυασμό μέ τή συνωνυμία, γιά τήν όποια θά αισθανόταν κάποια υπερηφάνεια —
τόν ώθησε στή συγγραφή του επιγράμματος. Στό στ. 5 ό υπαινιγμός γιά τά
έργα πού τόν ανέδειξαν, παρ'ολη τή νενικότητά του, δέν αποκλείεται νά
έχει σχέση και μέ τή δραστηριότητα του εκείνη στην Κρήτη.

1-2. Φράζεο, Μαρκαντώνυε, ... (φράζεο ... εΰτυχύην: Πρβλ. γιά τήν αρχή
των στίχων μέ τό "φράζεο" A.G. V, 206 (285),1 "Φράζεο μοι, Κλεόφαντις...",
κυρίως όμως θεόκρ. 2 (στ. 69, 75, 81, 87 κλπ. - 135).

3. xoupaveeuc γαύης τε xat άτρυγέτουο θαλάσσης: Πρβλ. - 204 "ναίης νέρ-

θε καθεϊσε και άτρυγέτοιο θαλάσσης".

4. χούνιξυ: 'Ησύχιος: "χοΐνιξ' μέτρον τι. και πέδη. και νάρθηξ".

5. εργματα θέσχελα: Πρβλ. Γ 130, λ 374, 610 "Θέσκελα έργα".

7. ήνύ: Δέν υπάρχει λόγος νά αθετήσουμε τή γραφή αυτή ή νά τή διορθώσου­
με σέ ήσί (CANART, ö.n., σ. 230), viari ό Τριβιζάνος χρησιμοποιεί τόν
τύπο μέ τή σημασία του ιδού, όπως και στό στ. 59 της μεταφράσεως της ό-
βιδιανής επιστολής (ήνί = ecce). 'Εκτός άπό τή μαρτυρία της Σούδας ("ήνί :
αντί του ιδού. Δωρικώς"), και ό 'Ιανός Λάσκαρης χρησιμοποιεί μέ τήν 'ί­
δια σημασία τή λέξη σέ δυό επιγράμματα του (4, 3 και 45, 3. Βλ. σχόλιο
της MESCHINI (σ. 102) γιά τό επίρρημα αυτό, πού προήλθε άπό λανθασμένη
διαίρεση του ήνίδε).

Ό Τριβιζάνος πιθανότατα επηρεάζεται άπό τόν 'Ιανό Λάσκαρη και τή Σού­

δα, ίσως όμως έχει υπόψη του και τήν 'Ανθολογία του Πλανούδη, πού σέ δυό
 269
χωρία παραδίδει τή νραφή ήνί δέ αντί ήνίδε της Α.Ρ. (Βλ. κρ. ύπ. στην
έκδ. του Η. BECKBY, A.G. IX, 506, 2 καί IX, 669, 7 ) .
Σύμφωνα μέ τή σημασία πού 'έχει έδώ τό ήνί, ή μετάφραση του στίχου
(πού προβληματίζει τόν C A N A R T ) νομίζω πώς είναι: "Δές, Σόλων, τόν αλη­
θινά ευτυχισμένο' παρουσιάσου στον Κροίσο". Ή φυσική σειρά των λέξεων
τρϋ στίχου: " Ή ν ί , ^όλων, τόν έτύμως όλβιρν, έπέρχεο Κροίσω". Φυσικά,
ξενίζει ή θέση του άρθρου τόν, ή διαταραχή όμως της σειράς των λέξεων
είναι φαινόμενο συχνότατο στον Τριβιζάνο, όπως βλέπουμε προπάντων στή
μετάφραση τοΰ Όβιδίου. Στή σύνταξη του ήνί μέ αιτιατική επηρεάζεται προ­
φανώς άπό τή σύνταξη του ιδού (στή σκέψη του ή_νί καί ιδού είναι ταυτό­
σημα), πού μαρτυρειται στον Ευριπίδη ( Έ κ . 808): "'Ιδού με κάνάθρησον
οι' εχιο κακά". ( Ό Ευστάθιος νράφει ιδού).

8. τέλλοε: Τά σχετικά μέ αυτόν θά τά είχε διαβάσει στον 'Ηρόδοτο (1,30).

9. έν -γαύη τε 7<ui ούρανψ άσιερόεντι: Πρβλ. Ε 769, θ 46 καί passini "με-

σηγγύς ναίης τε καί ουρανού άστερόεντος".

ίο. Γιά τήν ασύνδετη επανάληψη του όλβιος πρβλ. A.G. VII, 606, 4 "όλβι­
ος έν καμάτοις, όλβιος έν θανάτω". Καί έάν ακόμη δέν έχει υπόψη του τό
συγκεκριμένο αυτόν στίχο της 'Ανθολογίας, οπωσδήποτε επηρεάζεται άπό τό
ϋωος άλλων επιγραμμάτων, στά όποια παρατηρείται τό 'ίδιο φαινόμενο: A.G.
IX, 427, 6 "χαίρεθ' άλιπλανέες, χαίρεθ' όδοιπλανέες", XVI, 348, 4 "ε'ί-
νεκεν εΰνοίης, εί'νεκεν ιπποσύνης", XVI, 368, 4 "πάσιν άειδόμενον, πάσιν
άρεσκόμενον" κ.ά. Πρβλ. καί έπιγρ. 6, 6. 8, 13. 15, 1. 16, 8.

Στους στ. 9 καί 10 είναι αξιοπρόσεκτη ή αντιστοιχία: γαίη - βροτοϊς,

ούρανώ άστερόεντι - άθανάτοις.

2
ι
Ό Πέτρος Landò ονομάστηκε αρχιεπίσκοπος Κρήτης στις 28 "Ιανουαρίου
1536, σέ ηλικία μόλις 18 ετών. Administratar (διαχειριστής των εισοδη­
μάτων της αρχιεπισκοπής) ως τά 27 του χρόνια, έλαβε στις 9 Φεβρουαρίου
1543 τό pallium. Πέθανε στις 13 Νοεμβρίου 1583.(Βλ. G. GEROLA, Per la
oronotassi dei vescovi cretesi all' epoca veneta, "Miscellanea di Sto­
ria Veneta..." , ser. Ili, τόμ. VII, 2, Βενετία 1914, σ. 14. -SCHMITZ
-KALLHNBEPG, Hierarchia Catholica, τόμ. 3 (1509-1592), Münster 1923, σ.
181.- G. FEDALTO, La chiesa latina in Oriente, τόμ. 2 (Hierarchia La­
tina Orientis), Βερώνα 1976, σ. 108).
270
'Ανέκδοτες διατάξεις και εγκυκλίους τοϋ αρχιεπισκόπου αύτοϋ,σχετικές
μέ την οργάνωση της 'Εκκλησίας της Κρήτης, έχει επισημάνει ό ζ.Ν. ΤΣΙΡ-
ΠΑΝΛΗΣ (Νέα στοιχεία σχετικά μέ τήν εκκλησιαστική ιστορία της βενετο­
ος ος
κρατούμενης Κρήτης (13 - 17 αι.) άπό ανέκδοτα βενετικά έγγραφα,"Ελ­
ληνικά" 20 (1967), σ. 62, σημ. 3 ) .

Στή busta 194 της σειράς Notai di Candia (νοτάριος Π. Πελεγρής) βρή­
κα πολλές νοταριακές πράξεις σχετικές μέ τά περιουσιακά στοιχεία της αρ­
χιεπισκοπής Κρήτης και τις διάφορες δοσοληψίες τοϋ Landò, πού καλύπτουν
τήν περίοδο της αρχιερατείας του ως τό 1570. 'Ανάλογες πράξεις υπάρχουν
και στις b. 39 (του Αινεία Καλλέργη) και 255 (του Petr.o Ausonio Schie-
nio). Σέ νοταριακή πράξη του Π. Πελεγρή, πού ήταν και ό γραμματέας του
(πρβλ. ΤΣΙΡΠΑΝΛΗ, ο.π., και ο. 63, σημ. 1), διαβάζουμε τόν πλήρη τίτλο
του αρχιεπισκόπου Landò: "Reverendissimus in Christo pater dominus Pe-
trus Landò, dei et apostolicae sedis gratia archiepiscopus cretensis et
canonicus ecclesiae tarvisinae principalis principal iter (Α.S.V.- Notai
v
di Candia, b. 194, 18 Αυγούστου 1556, φ. 178 ).

"Οπως γράφει ó CANART (Les êpigrammes, σ. 230), τό επίγραμμα πρέπει

νά έχει συντεθεί μέ τήν ευκαιρία της αναλήψεως τών καθηκόντων άπό τόν
Landò τό 1543 ή κατά τή διάρκεια μιας επισκέψεως τοϋ Τριβιζάνου στην Κρή­
τη, όταν σπούδαζε στην Πάδοβα.
Παρά τήν έκταση τοϋ ποιήματος, δέν μαθαίνουμε τίποτε τό ουσιαστικό
γιά τήν προσωπικότητα τού Landò. Μολονότι ή έμπνευση εϋναι ασφαλώς ανε­
πιτυχής, αν ληφθεί υπόψη ότι τό έξυμνούμενο πρόσωπο είναι χριστιανός αρ­
χιερέας (ή φύση στέλνει ως δώρο τόν Landò στον Δία, οί 'Ολύμπιοι θεοί τόν
στολίζουν μέ διάφορα χαρίσματα, ό Δίας τοϋ δίνει εντολή νά έρθει- στην
Κρήτη ώς αρχιεπίσκοπος), τό έπίνραμμα ανταποκρίνεται απόλυτα στό χαρα­
κτήρα της ποιήσεως της εποχής εκείνης, "ήτις μιμείται ενίοτε τήν άρχαί-
αν γλώσσαν και Οφος, ή εκφρασις δμως είναι νόθος δια τήν συνήθη άνάμει-
ξιν της χριστιανικής θρησκείας μετά τών 'Ολυμπίων θεών και γενικώς της
αρχαίας νοοτροπίας μετά της χριστιανικής" (Γ.Μ. ΣΗΦΑΚΗ, Μάρκου Μουσού-
ρου τοϋ Κρητός Ποίημα εις τόν Πλάτωνα, "Κρητ. Χρον." 8 (1954), σ. 373).

1-8. Συμφυρμός στοιχείων της ησιόδειας Τιτανομαχίας και της όμηρικήςδι-

ηνήσεως γιά τους Γίγαντες "Ωτο και Έφιάτη (λ 305-320),οί όποιοι θέλη­
σαν ""Οσσαν έπ'Ούλύμπω θέμεν,αύτάρ έπ"'0σση|Πήλιον είνοσίφυλλον, ϊν'όύ-
ρανός άμβατός ε'ίη", πράγμα ομως πού ισοδυναμούσε μέ ανατροπή τής φυσι­
κής τάξεως. (Πρβλ. στ. 6 "και θεσμών με φύσιν ... έξελάσει").
 271
1. σοβαρόφρονες: Τό επίθετο υπάρχει μόνο στον Κ. Μανασση (Σύνοψις Χρο­
νική, στ. 1340)μέ τή σημασία του άλαζών, αυθάδης. Πρβλ. ιή μετάφραση των
στ. 1340-41 ("οι πριν τε σοβαρόφρονες λόγους ίκετηρίοις | έδέοντο του
Θέτιδος καταλλανηναί σφισιν") στην έκδοση του Η.G. N I E B U H R (Βόννη 1837):
"Cumque prius superbe se extulissent, nunc Thetidis Filium verbis sim-
plicibus orabant, ut ipsis concil iaretur". Δέν αποκλείεται νά είχε δια­
βάσει ό Τριβιζάνος τό έρνο του Μανασση σέ κάποιο χειρόγραφο (ή πρώτη έκ­
δοση της "Συνάψεως" είναι του 1616), άλλα δέν είναι απίθανος και ό ανα­
λογικός σχηματισμός (σύμφωνα μέ τά υψηλόφρων, μεγαλόφρων κ.ά.), δεδομέ­
νου οτι τό α' συνθετικό σοβαρός έχει και τή σημασία του άλαζών, αυθάδης.
Πρβλ. 'Ησύχιο: "σοβαρός" αυθάδης, σεμνός ...", A.G. V, 28, 4 "(τάς τρί­
χας) τάς έπί τοις σοβαροΐς αύχέσι πλαζομένας", Πλουτ. Πύρρος 18,1 "λό­
γους άδεεΐς και σοβαρούς" κ.ά.

2. νείχεοε όρνυμένου: Πρβλ. μετάφρ. στ.343 "κλόνος ορθή" και σχετικό σχό­
λιο. Κατ* εξοχήν ό Νόννος χρησιμοποιεί νιά τους Τιτάνες τό ουσιαστικό
Γηγενείς: 4, 403 "Γηνενέων δέ φάλαγνας", 18, 266 "Γηγενέων όλετήρα" κλπ.

3. άλΰουσα: Ε 352. - στρατός (Γηγενέων ενν.): Πρβλ. Σοφ. Τραχ. 1058-59

".. .οίίθ' ό γηγενής | στρατός Γιγάντων".

4. νηλεος: Ό αδόκιμος αυτός τύπος εξυπηρετεί τις ανάγκες τοϋ μέτρου.

,'Υποθέτω πώς σχηματίστηκε αναλογικά προς τό επικό δευτερόκλιτο ϊλαος (άττ.
ϊλεως), όχι άπό άγνοια τοϋ δόκιμου νηλής, πού υπάρχει στό έπίνρ. 30, 4.

5. Βλ. και στό στίχο αυτόν τήδιαταραχή της φυσικής σειράς των λέξεων.

6. φυσιν: Διατηρώ τή γραφή τοϋ εντύπου, πού άπό τυπογραφικό σφάλμα έγι­
νε φύσις στην έκδοση τοΰ CAN ART. — πα'ντροφον: Γιά τόν τονισμό τοϋ επι­
θέτου στην προπαραλήγουσα (κανονικά παροξύνεται: κατά τόν Steph. Thés.
παντρόφος < παντοτρόφος - πρβλ. A.G. VII,476,9 "Γα παντρόφε") πρβλ.Νόνν.
6, 372 "πάντροφος Αιών", Ό ρ φ . "Υμν. 9,12 και 25 ,2 "πάντροφε (κούρη)".

7-8. Μετάπλαση των στ. 729-30 της "θεογονίας": ""Ενθα θεοί Τιτήνες ύπό
ζόφω ήερόεντι | κεκρύφαται βουλήσι Διός νεφεληγερέταο". .

9. δη τότε: "Ετσι αρχίζουν πολλοί ομηρικοί στίχοι μετά άπό μιά χρονική
πρόταση, π.χ. κ 58-59 "αύτάρ έπεί σίτοιό τ' έπασσάμεθ' ήδέ ποτήτος, | δή
τότ' έγώ ...". -τεχνηεσσα-. Ώ ς επίθετο της φύσεως ή λέξη απαντάται μό­
νο στον Όππιανό (Κυνηγ. 1, 221 "φύσις πόρε τεχνηεσσα", αύτ. 3,341 "φύ-
272
σις ώπασε τεχνήεσσα"), άπό τόν όποιο πιθανώς αντλείται. - παναύολος: ('Η­
σύχιος: "παναίολος' παμποίκιλος"): Το επίθετο συχνό στον "Ομηρο:"σάκος,.,
παναίολον" (Ν 552), "ζωστήρ παναίολος" (Δ 186) κ.α.

il. εξοχον, ύμερόεν, πανυιεύροχον: Ή ασύνδετη παράταξη λέξεων (3λ. καί

;
έπ γρ. 4, 3) παρουσιάζεται σέ πλείστα επιγράμματα της 'Ανθολογίας. Βλ.
τό όμοιοτέλευτο των στ. 10-12 (έλευθερίης - νίκης - ίδίης), πού παρατηρεί­
ται καί μεταξύ της πρώτης καί τελευταίας λέξεως του στ. 12 (έργασίης-ί-
δίης).

15. Στεΰτο γάρ: Πρβλ. την όμοια αρχή ατούς ομηρικούς στίχους Β 597 καί
Σ 191.
17. ευκελον αθανάτους: Ή έκφραση πιστεύω πώς έχει αντληθεί άπό τόν 'Ια­
νό Λάσκαρη (έπίνρ. ΐ'θ, 6 ) , πού πιθανώς μιμείται τόν [Όρφέα] ( Άργον. 205
."ε'ίκελον άθανάτοισιν", αύτ. 223 "είκελοι άθανάτοισιν"). Βλ. σχόλιο της
MESCHINI, σ. 110. ( Ό Όμηρος χρησιμοποιεί τό επίθετο "έπιείκελος" (θε-
οϊς ή άθανάτοιςΓ).-ήγλάυσεν σοφύη: Πρβλ. τό "άγλαίοας Πανδώρην" (10,1).

18. Άργεύη ("Ηρη): Πρβλ. Δ 8, Ε 908: ""Ηρη τ' Άρνείη καί Άλαλκομενη-
ίς Άθήνη".

21. Τρυτο7ένευα: Ή προσωνυμία αυτή της 'Αθηνάς είναι συχνή στην αρχαία
ποίηση (Δ 515, Άριστοφ. Ίππ. 1189 κ.ά.). — άπεύρονα χευατο μητυν: Πρ3λ.
τό ομηρικό (β 12) "θεσπεσίην δ'άρα τω νε χάριν κατέχευεν Άθήνη".

22. δτιλον ψολο'εν: Πρβλ. μετάφρ. στ. 7 "ψολόεν πυρ" καί σχόλια. Γιά τό χα­
ρακτηρισμό του κεραυνού μέ τό επίθετο "ψολόεις" πρβλ. ψ 330, ω 539, Βα-
τραχομ. 287, "Υμν. Άφρ. 288 κ.ά.

23-24. Τά σχετικά μέ τήν τιμωρία του Α'ίαντα του Λοκροϋ ( Ό'ίλέως) καί τήν
παράδοση του μύθου άπό τους αρχαίους συγγραφείς βλ. στοϋ W.H. RÖSCHER,
Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, τόμ. 1,
τεΰχ.Ι,σσ.135-137.Είναι δύσκολο νά έζακρι3ώσει κανείς ποιόν συγγραφέα έχει υ­
πόψη του ό Τριβιζάνος, εχω όμως τή γνώμη δτι υπάρχει μενάλη συγγένεια
μέ τους στ. 40-45 καί ιδιαίτερα μέ τους στ. 44-45 τού Α' βυβλίου της "AÌ-
νειάδας" του Βιργιλίου: "ilium exspirantem transfixo pectore (πρβλ. "πε-
ρονήσατο") flammas | turbine corripuit scopuloque infixit (πρβλ."χρησα-
μένη σκοπέλω") acuto".

25. ουδέ μέν) ούό': Ή έμφαση πού δηλώνεται μέ την έπανάληφο του ουδέ στην
αρχή τού στίχου έχει ώς πρότυπο της τό στ. Τ 295: "ουδέ μέν ουδέ μ' έα-
 273
σκες". Πρβλ. και Μ 212 "ουδέ μέν ουδέ εοικε" (στο β' ήμιστίχιο), όπως και
τό "ουδέ γάρ Ουδέ" (Ζ 130, Σ 117, θ 32, Κ 327) .-έλικωπις έυστε'φανος Κυ-
«άμευα: Τό "έλικώπις" είναι συνηθέστατο στον "Ομηρο και στην 'Ανθολογία,
ώς επίθετο όμως της 'Αφροδίτης υπάρχει μόνο στον Πίνδαρο (Πιιθ. 6,1): "έ-
λικώπιδος Άφροδίτας". Ή έκφραση "έυστέφανος Κυθέρεια", έκτάς από τόν
"Ομηρο, υπάρχει αυτούσια και στην 'Ανθολογία (A.G. V, 87 (86), 5 "έυστε-
φάνου Κυθερείης"). Μέ τήν ευκαιρία σημειώνω ότι τό μέτρο δέν επιτρέπει
τή διατήρηση της γραφής "εύστέψανος", πού υιοθετεί ό CANART . Διόρθωσα
επίσης τό "αϋτως" του στ. 26 σέ "αϋτως", όπως είναι ό δόκιμος ομηρικός
τύπος.

21. ύιιερμενευ KJ.OVI'UIVL: Τυπική ομηρική έκφραση (b 403, Η 315, Ν 226 και
passim).

28. χρυο'ή» ήμιιο^ο'πισε ^άρευ: Πρβλ. "ήρμολόνησε τάφον" (A.G. VII, 5b4, 2).
Τό "χρυσήν χάριν" (= ωραιότητα) ανταποκρίνεται προφανώς στό χαρακτη­
ρισμό τής 'Αφροδίτης ώς "χρυσής" (πρβλ. Τ 282, Ω 699 και passim). Γιά τό
νόημα τής παραπάνω εκφράσεως πρβλ. Διόδ. 4, 26: "... χρυσά δέ μήλα άπό
του κάλλους ώνομάσθαι ποιητικώς, ώσπερ και τήν Άφροδίτην χρυσήν καλεΐ-
σθαι διά τήν εύπρέπειαν".

Οι στ. 17-28 θυμίζουν 'Ησίοδο, ό όποιος (θεογ. 570-584, "Εργ. 70-82)

μνημονεύει τά δώρα των θεών στην Πανδώρα. Τό μοτίβο τών "δωροφόρων" θε­
ών επανέρχεται και στον Νόννο (5, 574 κ.έξ.). Στό επίγραμμα τοο Τριβι-
ζάνου τά δώρα τών θεών στον Λάνοο είναι πνευματικά, ή όλη όμως ιδέα τών
στίχων αυτών εμπνέεται πιθανότατα από τόν 'Ησίοδο.

29-,su. 'Ασφαλώς υπαινίσσεται ότι ό Αινείας αναδείχθηκε εθνικός ήρωας και

γενάρχης τών Ρωμαίων, τμμης .... ήε έ'μορεν: Πρβλ. Α 278, 0 189, ε 335,
λ 338, "Υμν. Ά φ ρ . 37.

31. χαρίιων έιιεΡηοατρ: Ή μεταφορική χρήση τρϋ ρήματος απαντάται ήδη στον
"Ομηρο ("άναιδείης έπέβησαν" (χ 424), "σαοφροσύνης έπέβησαν" (ψ 13) κλπ.),
αλλά και σέ άλλους ποιητές ( Ή σ . "Εργ. 659, Σοφ. OK 189 κ.ά.). Ό-αόρι­
στος έπεβήσατο δέν υπάρχει στον "Ομηρο, πού χρησιμοποιεί τό έπεβήοετο
(Κ 529, Ν 26, Ω 322). 'Υποθέτω ότι ό Τριβιζάνος έχει υπόψη του τόν 'Α­
πολλώνιο Ρόδιο, πού, μολονότι άμφιταλαντεύεται μεταξύ του βήσετο και βή-
σατο (πρβλ. l<OST, σ. 253), χρησιμοποιεί τό σύνθετο έπεβήσατο (Άργον. 3,
869, 1152 "έπεβήσατ' απήνης", 4, 458 "έπεβήσατο νήσου"), ή τόν Νόννο,
μετά τόν όποιο χρησιμοποιούνται σταθερά πλέον οι τύποι βήσατο, έπεβήσα-
το και δύσατο (KOST, σ. 254).
274
32. γυγαντολέ-rri: Ή λέξη διφορείται: γιγαντολέτης και γιγαντολέτωρ. Γιά
τό χρησιμοποιούμενο τύπο (αναγκαίο μετρικά) πρβλ. A.G. IX, 524,4.525, 4
"νιγαντολέτην".Ή προσωνυμία αποδίδεται στον 'Απόλλωνα καί στον Διόνυ­
σο, έδώ όμως -σύμφωνα μέ τό νόημα τού όλου ποιήματος— έχει σχέση μέ
τόν Δία.

36. χθονύην άντίθεον πατρίδα (πρβλ. έπύγρ. 10, 7-8 "τοϋνεκα δη χθονίη
πατρύδυ Ζεύ; μησατ' άρωγο'ν | Ζαχαρύαν. . ." ) : 'Υπαινιγμός στό μύθο πού
παραδίδει ό 'Ησίοδος (θεογ. 477-484), οτι ό Δίας γεννήθηκε στην Κρήτη.
Τό αξιοπρόσεκτο στό στίχο αυτόν είναι ό έπαινος της Κρήτης μέ τό "άν­
τίθεον" (στον "Ομηρο τό επίθετο συνοδεύει πάντοτε πρόσωπα, όχι τόπους),
πράγμα πού δείχνει τήν αγάπη του Τριβιζάνου προς τη γενέτειρα του καί
τήν υπερηφάνεια νιά τήν κρητική του καταγωγή.

37. θεσμο'ν: 'Ησύχιος: "Θεσμόν' θείον νόμον. έθος νόμου".-έπύσκοπον ...

σχηματυ πρώτω: 'Αναφορά στό αξίωμα του Πέτρου Λάνδου ώς αρχιεπισκόπου
Κρήτης.

38. οϋνεχα καί πυσύρων ήντύασε στεφάνων: Βλ. σχόλιο του CANART (Ο.Π.,230).
Πρβλ. καί σχόλιο του Η. BECKBY (A.G., τόμ. IV, σ. 563) στό στίχο "έκ δ'
αρετών στεφάνους πισύρων πλέκω" (A.G. XVI, 201, 9 ) . "Εχω τή γνώμη οτι ό
Τριβιζάνος μεταπλάθει τό στίχο του 'Ιανού Λάσκαρη "καί πισύρων στεφάνων
άξιος άντιάει" (3, 12), πού φυσικά έχει συντεθεί σύμφωνα μέ ομηρικά
πρότυπα ("άέθλων άντιάσεις", "άντιόων ταύρων τε καί άρνειών εκατόμβης"
κ.α.) σέ συνδυασμό μέ τό "πισύρων στεφάνων" της 'Ανθολογίας.Βλ. καί σχό­
λιο της M E S C H I N I , σ. 101.

1-3. Ούκ εθελον, Σάμυε, πρώην σην δόξαν άχοϋσαυ... νϋν δε πέλ:οσΰμψηφος:
Πρβλ. γιά τό ϋφος A.G. V, 21, 1-3 "Ουκ ελεγον, Προδίκη" "Γηράσκομεν"...
νυν ρυτίδες καί Θρίξ πολιή...".

Στους δύο πρώτους στίχους νίνεται ύπαινινμός στό δόνμα της με-
τεμψυχώσεως των Πυθαγορείων (πρβλ. CANART, Les ép-igrammes, σ. 232), τό
όποιο αξιοποιεί στους στ. 3-4, γιά νά ερμηνεύσει τή ρητορική ικανότητα
του φίλου του.
5. Μετάπλαση του γνωστού ομηρικού στίχου "του καί από γλώσσης μέλιτος
γλυκίων ρέεν αύδή" (Α 249).
 275

6. Πρβλ. γιά τήν προσωποποίηση της σοφίας καΐ τό ρήμα "άγάσατο" A.G. XVI,
38, 4 "Συνέσιον Νίκα και θέμις ήγάσατο".

1-2. θεο'ν ως μέγαν ενδυχα πάντες | TLOUOLV: Πρβλ. έπίνρ. 5, 12 ("τοΰνε-

κα δή Θεός ιΐίς όγε τ ί ε τ ο δήμω") και 22, 23 ("Τω ρα Θεόν σε πόλεις ατε κυ-
δαίνουσιν απασαι").
3. ερκος έπεύ τελέθευ, ό'πλα, νηες, πύργος εκείνους: 'Η αρχή XOÛ ΟΤίχου εί­
ναι επηρεασμένη από τόν "Ομηρο, από τόν όποιο δ Αίας χαρακτηρίζεται
"έρκος Αχαιών" (Γ 229, Η 211). Πρβλ. και A.G. IX, 457, 6 "ος πάσιν Δα-
ναοισιν άρήιον ερκος έτύχθης". Γιά τήν ασύνδετη παράταξη των λέξεων πρβλ.
A.G. Χ, 86, 2, Χ, 88, 1, XVI, 46, 1 και passim.

Τό επίγραμμα αυτό, ώς προς τήν υπόθεση, τή δομή και έν μέρει τό λε­

ξιλόγιο, είναι εμπνευσμένο άπό τά "θαλύσια" (7° ειδύλλιο) του Θεόκριτου.
'Υπάρχουν όμως και εμφανείς επιδράσεις του 1 υ ειδυλλίου," του 'Ομήρου,
του 'Απολλώνιου Ροδίου, του Νόννου και της 'Ανθολογίας.

1-4. ΤΗς χρόνος avtV έγώ τε Κύδων αύτο'ς τε Μαθαϋος |Κορνέλυος χαρύευς
αύπεινά προς οΰρεα "Ιδας| εί'ρπομες έκ κο'λυος' σΰν χαΰ τρίτος επλετο αμ-
μι,ν| ... Γεώργιος: Πρβλ. Θεόκρ. 7, 1-2 ""Ης χρόνος άνίκ'έγώ τε και
Εϋκριτος εις τόν "Αλεντα | είρπομες έκ πόλιος, σύν και τρίτος αμμιν Α ­
μύντας". — αΰπευνά προ'ς οϋρεα: Πρβλ. τήν ανάλογη ομηρική έκφραση "ορέ­
ων αϊπεινά κάρηνα" (ζ 123, Υ 58) ή "αίπεινά κάρηνα" (Β 869,"Υμν.Άπόλλ.
41), πού μεταπλάθεται έδώ.

5. Χρυστω γάρ τεϋχον έορτάν: Πρβλ. θεόκρ. 7, 3 "Tçi Δηοϊ γαρ έτευχε θα­
λύσια" .

ίο. άγχύφρονος: Τό επίθετο μαρτυρείται μόνο στην "Τετράβιβλο" του Πτο­

λεμαίου (βλ. L I D D E L L - S C O T T , λ.,), φαίνεται όμως δύσκολο νά είχε υπόψη του
τό έργο αυτό ό Τριβιζάνος. Τό πιθανότερο είναι ότι ή λέξη σχηματίζεται
αναλογικά προς τό "άγχίνους". -τρύα τε'κνα Γεωργύω: Πρβλ. θεόκρ. 7, 4
"δύο τέκνα Λυκωπέος".

11. ό'ς χεφαλςί γνωτός τούν Κρηταυεϋσι,ν αγαστά: Ή άποψη πού διατυπώνει
μέ επιφύλαξη ό CANART (ο.π., 234) δέν ευσταθεί. Τό νόημα είναι, νομίζω,
276
καθαρό: Ό Γεώρνιος Τζαγκαρόλος υπήρξε γνωστός για τή θαυμαστή κεφαλή
του (για τήν προσωπικότητα 'του δηλ.). Διαφορετική ερμηνεία δέν μπορεί νά
δικαιολογήσει τά επόμενα "γL'αυτό ακριβώς ό λαός τόν τιμούσε σά θεό".
'Επομένως,τό "κεφάλα" πρέπει νά συσχετιστεί μέ τό επίθετο "άναστω" (δο­
τική, όχι γενική). "Αν και τό αρσενικό των επιθέτων χρησιμοποιείται από
τόν Τρι3ιζάνο αντί του θηλυκού (πρ3λ. π.χ. μετάφρ. στ. 275 "άξιος ε'ίης"),
επειδή δέν υπάρχει μετρικό εμπόδιο, διόρθωσα σέ "αγαστά". (Γιά τήν έκ­
φραση "αγαστά κεφάλα" πρ3λ. π.χ. τά ανάλογα "ήθείη κεφαλή" (Ψ 94), "λο-
γιωτάτη μοι κεφαλή" (επιστολή στον Savelli, στ. 17)) κ.ά.

Ώ ς προς τό "τούν Κρηταιεΰσιν" δύο ερμηνείες, νομίζω, μπορούν νά δο­

θούν: "Η σημαίνει "και μεταξύ των Κρητών" (οπότε πρέπει νά θεωρήσουμε
ότι τό "τούν" προήλθε από αυθαίρετη κράση (τε έν Κρηταιεΰσιν)) ή "κατά
τη γνώμη τών Κρητών" (οπότε πρέπει ή έκφραση χωρίς τήν κράση νά ήταν "τό
έν Κρηταιεΰσιν"). Στή δεύτερη περίπτωση πρέπει νά νίνει συσχέτιση μέ τό
"αγαστά": 'Υπήρξε γνωστός γιά τή θαυμαστή —κατά τή γνώμη τών Κρητών —
προσωπικότητα του. 'Οποιαδήποτε όμως ερμηνεία κι αν δεχθούμε, τό "γνω-
τός" δέν είναι δυνατό νά ληφθεί μέ τή σημασία του "αδελφός".(Μέ αυτή τή
σημασία χρησιμοποιείται στους στ. 9 και 40,πράγμα πού ίσως επηρέασε τόν
C A N A R T ) . ΓΊά τόν τύπο "Κρηταιεΰσιν",όχι συχνό σέ ποιητικά κείμενα,πρβλ.
Άπολλ. Ρόδ. 1, 1129 "Κρηταιέες", A.G. VII, 654,4 "ΚρηταιεΙς". Πολύ συ­
χνός είναι στον Πολύβιο (4, 53, 29. 7, 12, 7 και passim). Τό πιθανότερο
πάντως είναι ότι αντλείται άπό τήν 'Ανθολογία.

17. τοΰνεκα δη θεο'ς ως ό'γε ι ί ε τ ο δάμω: Πρβλ. ξ 2 0 5 "ρς τ ό τ ' έ ν ί Κρήτεσσί

Θεός ώς τίετο δήμω". Φαίνεται ότι αυτό τόν ομηρικό στίχο ενσωματώνει
ατούς στ. 11-12, πράγμα πού κάνει πιθανότερη τήν πρώτη ερμηνεία της εκ­
φράσεως "τούν Κρηταιεΰσιν".

13. Κουκω τάν όρε'ω\) μεσάταν όδόν «νυμες: Πρβλ. θεόκρ. 7, 10 "Κοϋπω
τάν μεσάταν όδόν ανυμες".

14-1-5. καύ τίνα ... σάτυρον τραγόπουν άθρήσαμες: Πρβλ.Υΐά τόϋφρςθεόκρ.

7, 11 - 12 "και τιν' όδίταν... εϋρομες άνδρα".-έύσχυον άλσος:Πρβλ. θεόκρ.
7, 8 "αίγειροι πτελέαι τε έύ,σκιον άλσος ϋφαινον".

16-17. Ή τριπλή επανάληψη του "ης" θυμίζει Θεόκριτο, πού επαναλαμβάνει

επίσης τρείς φορές τήν ίδια λέξη σέ δύο στίχους (1, 74-75): "Πολλαί οι
πάρ πρσσί βόες, πολλοί δέ τε ταύροι, | πολλαί δ' αυ δαμάλαι και πόρτιες
ώδύραντο".- ης δέ μυρύιαυς,Ι πε δέ μοχρόν TU χάταντες:Πρβλ.θεόκρ. 1,13 καί 5,
101: "ώς τό κάταντες τούτο γεώλοφον α'ί τε μυρΐκαι", στίχο πού μεταπλάθει ό
 277
Τριβιζάνος- ύδωρ δέ κατεύβεΓο κράν«ς: Στό σημείο αυτό μιμείται τήν ο­
μηρική σύνταξη (πρβλ. Ω 794 " θαλερόν δέ κατείβετο δάκρυ παρειών" ),ή ει­
κόνα όμως της κρήνης πού υπάρχει μέσα στά δέντρα θυμίζει τό 1 ειδύλλιο
του Θεόκριτου (στ. 8 "την' από ιός πέτρας καταλείβεται ύψόθεν ϋδωρ") και
ο υ
ιδιαίυερα τους στ. 13b-137 του 7 ειδυλλίου: "Πολλαί δ' αμμιν ϋπερθε
κατά κρατός δονέοντο | αίγειροι πτελέαι τε' τό δ' έγγύθεν ιερόν ϋδωρ [
Νυμφσ,ν έξ άντροιο κατει3όμενον κελάρυζε".

18. Άμφί 6c \ILV μακρύ οϋρεα και' σκιο'εντα τεταντο: Στον ϊδίο στίχο ΰ-
,πάρχουν δυό επίθετα, πρύ ό "Ομηρος χρησιμοποιεί χωριστά (Α 157 "οϋρεά τε
σκιόεντα θάλασσα τε ήχήεσσα", Ν 18 "τρέμε δ' οϋρεα μακρά και ΰλη").

19. κοιλάδες ένθα πε'τραι: Μόνο στά "Διονυσιακά" τοϋ Νόννου μαρτυρεΐται
ή χρήση τοϋ κοιλάς ώς επιθέτου τοϋ πέτρα στις εκφράσεις "κοιλάδι πέτρη"
(1, 515. 12, 349. 15, 195. 26, 112. 37, 394. 48, 626) και "κοιλάδα πέ-
τρην" (32, 243). Πιθανότατα λοιπόν ή έκφραση είναι επηρεασμένη από τόν
Νόννο.

20-21. πουμενυκο'ν δέ π έ ρ ι ξ έμαρύετο ftöjiov | κ ι σ σ ό ς : Πρβλ. θεόκρ. 1,29 "τώ

ποτί μέν χείλη μαρύεται ύψόθι κισσός", αϋτ. 22-23 "... απερ ό θώκος | τή-
νος ό ποιμενικός", στίχους πού μεταπλάθει ό Τριβιζάνος συνενώνοντας σέ
ëva στοιχεία και άπό τους δυό. (Βλ. οτι και τό "ύψόθι" τοϋ 1 ειδυλλί­
υ
ου χρησιμοποιείται στό μέσο τοϋ 21 στίχου). -Φούβω ... αϊ'γλην: Πρβλ.
τό ομηρικό "ήελίου αινλη" (δ 45, η 84 και passim).

22. "Ενθ ' ό'γε πενθαλέος άχέοντι τε άνδρί έοικώς: Πρβλ. NOW. 5, 452-453
"άνδράσιν άχνυμένοισιν έοικότες, ήμετέρη δέ | πενθαλέαις ΰλακί]σιν έπι-
κλαίουσι χαμεύνη", στίχοι πού αποτελούν Ισως τήν αφετηρία της εμπνεύσε­
ως του. Γιά τόν τύπο "άχέοντι" πρβλ. Άπολλ. Ρόδ. 2, 622 "τίη μοι ταύ­
τα παρηγορέεις άχέοντι;"

23. άνεβάλλετο τοϊα γεγωοεΐν: Πρβλ. τήν ανάλογη ομηρική διατύπωση "άνε-
βάλλετο ... αείδειν" (α 155, θ 266, ρ 262).

24. παρηγρρέοντα: Μίμηση τοϋ 'Απολλώνιου Ροδίου και τοϋ Νόννου, πού συ­
χνά χρησιμοποιούν τόν άσυναίρετο τύπο τής μετοχής τοϋ παρηγορώ: Άπολλ.
Ρόδ. 1, 293-294 "... αύτάρ ό τήν γε | μειλιχίοις έπέεσσι παρηγορέων προσ-
έειπεν", 2, 1196 "'ίσκε παρηγορέων", Νόνν. 20, 357 "τόν δέ παρηγορέων φι-
λίω μειλίξατο μύθω" κ.α.
25. φθογγην ύστερόφωνον,παντός ρήματος ούράν: Πρβλ. A.G. XVI, 153, 1 - 2
"... μέλπεται 'Αχώ | άντίθρουν πτανοίς ύστερόφωνον όπα", XVI, 155 "'Ηχώ
278
μιμολόγον, φωνής τρύγα, βήματος ούρήν". (Πρβλ. και Νόνν. 16,290 "(Ήχώ)
Πανιάς ύστερόφωνος"). Βλ. οτι και πάλι συνενώνει στοιχεία από δυό στί­
χους σέ ενα. Γιά λόγους μετρικούς χρησιμοποιεί αντί "orra" τό "φθογγήν"
(A.G. XVI, 154, 2). ·

27-36. "Οπως παρατηρεί καΐ ό CANART (Les ëpigrammes, σ. 234), ό διάλο­

γος τοϋ σατύρου μέ τήν Ή χ ώ είναι εμπνευσμένος από τήν 'Ανθολογία. Συγ­
κεκριμένα, πρότυπο του Τριβιζάνου είναι ένα επίγραμμα του Γλαυράδα (Α.
G. XVI, 152), του οποίου τον πρώτο στίχο επαναλαμβάνει μεταπλασμένο στό
δικό του 27 στ. ( Ό διάλογος μέ τήν Ήχώ, συνηθισμένος στά επιγράμματα,
υπάρχει, ώς γνωστό, και στην "Πανώρια" (Δ', στ.169-182)).

Συγκρίνοντας τό επίγραμμα της 'Ανθολογίας και τους ανάλογους ιαμβι­

κούς στίχους του Τριβιζάνου,διαπιστώνουμε οτι ό τελευταίος μιμείται τήν
τεχνική του προσαρμόζοντας φυσικά προς τό θέμα τό λεξιλόνιο.'Αλλά ένώ
στό παραπάνω επίγραμμα ή απάντηση της Ήχους είναι επανάληψη της αμέσως
προηγούμενης λέξεως κάθε στίχου, ό Τριβιζάνος σέ εξι στίχους (28,31,32,
33, 35, 36) χρησιμοποιεί λέξεις όμόηχες αλλά διαφορετικές από άποψη γραμ­
ματική.

28. Φράγγισκος: Ώ ς προς τόν τονισμό τοΰ ονόματος (πού ορθά διατηρεί ό
CANART και επισημαίνει στό κρ. ύπ. της εκδόσεως του) πρέπει νά παρατηρη­
θεί οτι ό Τριβιζάνος ακολουθεί τόν 'Ιανό Λάσκαρη, πού ατούς τίτλους δυό
επιγραμμάτων του (27 και 29: "Εις Φράγγισκον των Κελτών βασιλέα...") το­
νίζει έτσι. Σημειώνω ακόμη οτι τό ερωτηματικό (της εκδόσεως C A N A R T ) με­
τά τό "καλός" δέν έχει θέση, γιατί ό στίχος είναι απάντηση στην ερώτηση
"Τί;"τής Ήχους (στ. 27).

31. "Εσταυ 6ε νάσω εδχος ήδ'αμμυν: Πιστεύω ότι ό Τριβιζάνος είχε γράψει
"ηδ'"- αδόκιμα αντί "ήδ'" (= και)- τύπος πού υπάρχει και στή μετάφραση
του Όβιδίου (στ. 207), αλλά άπό αβλεψία του τυπογράφου έγινε "ώδ". 'Ε­
φόσον λοιπόν πρόκειται γιά τό σύνδεσμο "ήδέ", είναι φανερό οτι τό νόημα
απαιτεί δοτική: "νάσω ήδ'άμμιν".

33. πάντων ... έξοχα: Γιά λόνους μετρικούς αντιστρέφει τή σειρά των λέ­
ξεων της ομηρικής εκφράσεως (Ξ 257, Ω 113, 134, "Υμν. 'Απόλλ. 88).

34. Κλέος μέγα δ' οδν οονομά τ' άρεΰ; Πρβλ. 'Ιαν. Λάσκ. (30, 9)"τφδ' OJJ-
νομα και κλέος εσται". Γιά τή χρήση τοϋ "άρει" πρβλ. 1 303,Π 84 και pas­
sim.
 279
35. Ό στίχος, όπως μας έχει παραδοθεί από τό έντυπο, είναι πράγματι α­
κατανόητος. (Πρβλ. CANART, Les épigrammes, σ. 234). Ή μόνη δυνατή διόρ­
θωση είναι ή μεταβολή της μετοχής "χαίρουσ'" σέ ευκτική "χαΐροις" (μετά
τήν όποια θά τεθεί κόμμα) και τοϋ "απειθ*" σέ "απεισ'", οπότε ό υπόλοι­
πος στίχος μετά τήν ευκτική μπορεί, νομίζω, νά μεταφραστεί ώς έξης: "θά
πάει λοιπόν αυτός στην αγαπητή του χώρα; (στην 'Ιταλία δηλ.)".Φυσικά, ή
μετάφραση αυτή προϋποθέτει δοτική "φίλη", της όποιας πρέπει νά θεωρηθεί
επιθετικός προσδιορισμός τό "ή". Ή διόρθωση προσκρούει στό ότι ή σύν­
ταξη του άπειμι μέ δοτική είναι αδόκιμη, οι ανωμαλίες όμως στή σύντα­
ξη δεν είναι σπάνιες στά κείμενα τοϋ Τριβιζάνου. Νομίζω επίσης ότι γιά
τήν έκφραση "fj φίλη" έχει υπόψη του τά ομηρικά "φίλης από πατρίδος αί-
ης" (Β 162, 178, δ 262) και "φίλην ές πατρίδα γαΐαν" (Β 140 και .passim),
άλλα συσχετίζει τό "φίλη" όχι μέ τό "πατρίδα" αλλά μέ τό "αΐα" ή" "γαία"
και χρησιμοποιεί τό επίθετο κατά παράλειψη του ουσιαστικού αύτοϋ πού έ­
χει στό νου του. Βλ. σχόλια γιά τις ανάλογες παραλείψεις στους στ. 10,
291, 303 της μεταφράσεως του Όβιδίου.
36. Φυλώ σε, χαρίεσσα: Πρβλ. γιά τή χρήση τοΟ επιθέτου και τή θέση του
στό στίχο A.G. V, 286, 7 "μοϋνον έγώ, χαρίεσσα", Ί α ν . Λάσκ. 18,1 "αν-
θεά σοι, χαρίεσσα". - πλεΖν. 'Ησύχιος: "πλείν' πλέον. 'Αττικοί έκατέρως
λέγουσι".

37. Πρβλ. γιά τήν είσαγωνή του στίχου μέ τό Ρ[ Α 219, β 321 κλπ. - δύσατ'
αφαρ κατά δάσκυον ϋλ«ν: Πρβλ. Nóvv. 21, 333 "έδύσατο δάσκιον ϋλην".

38-39. εΰχελύην δε πέλοντ' όψμες σάτυμον νομΰσαντες [ ôpvuv: Προσεκτική

έρευνα μέ έπεισε οτι έδώ δ Τριβιζάνος μεταπλάθει τό στίχο τοϋ 'Απολλώ­
νιου Ροδίου (1, 304) "μίμνε δόμοις, μηδ' όρνις άεικελίη πέλε νηί". 'Από
τό επίθετο άεικελίη (= κακή, δυσμενής) αφαιρεί τό α (πού τό θεωρεί ασφα­
λώς στερητικό) και χρησιμοποιεί τό είκελίη μέ τή σημασία τού καλή, ένώ
τό επίθετο είκέλιος μόνο μέ τή σημασία του όμοιος μαρτυρεΐται στον Μα-
νέθωνα τόν 'Αστρολόγο (3, 237"είκελίων ανδρών",6, 346"είκέλια ζώοισι".
Βλ. τήν εκδ. ARMINUS COECHLY, Manethoniana, Λειψία 1858). Τό τμήμα αυτό
τοϋ στίχου των '"Αργοναυτικών", μετά τή μεταβολή τοϋ άεικελίη σέ είκελίη,
τό ενσωματώνει στό κείμενο του σέ πλάγιο λόγο: "νομίσαντες σάτυρον εί-
κελίην ορνιν (καλόν οίωνόν) πέλοντα" (πρβλ.τό "μηδέ πέλε").Είναι φανερό,
νομίζω, οτι ή μετοχή πέλοντ' έγινε πλέοντ' άπό τυπογραφικό σφάλμα, πού
έμεινε αδιόρθωτο και στην έκδοση του CANART. Τό οτι ό Τριβιζάνος μιμεί­
ται, και μάλιστα κάπως μηχανικά, στό σημείο αυτό τόν 'Απολλώνιο Ρόδιο
mm'vÉ-τπι κηί άπό τή διατήοηση τοϋ θηλυκού γένους του επιθέτου, ένώ ό λό-
280
νος είναι γιά τό σάτυρο. Στον Άπολλ. Ρόδιο ή χρήση αυτή δικαιολογείται,
εφόσον ό 'Ιάσων απευθύνεται στή μητέρα του Ά λ κ ψ έ δ η , βλ. ομως ότι ό "Ο­
μηρος χρησιμοποιεί τή δόκιμη έκφραση κακός όρνις στό Ω 218-219 (ένώ ό
Πρίαμος απευθύνει τό λόγο στή γυναίκα του Εκάβη): "... μηδέ μοι αυτή|
όρνις ένί μεγάροισι κακός πέλευ".

39. χαγχαλόωντε£:Πρβλ.έπίγρ.8,7 "κανχαλόωσιν" και Κ 565 "κανχαλόων" άμα

δ'άλλοι ίσαν χαίροντες Αχαιοί",όπου 6 Ευστάθιος (Ίλ.823,21):""Εστι δ'
όμως τό κανχαλόων έπιτατικώτερον του χαίρειν". Τό ρήμα κανχαλάω είναι
συχνό στον "Ομηρο και στην 'Ανθολογία. - τάν όδόν άνομες: Πρβλ. στ. 13.

43. εινεχα μόχθων: Πρβλ. N o w . 16, 199, Άπολλ. Ρόδ. 4, 364.

44. Οιδ' άρα λευχοϊων στεφάνους περύ κρατΰ πλέκοντες: Πρβλ. Θεόκρ. 7,
64 "ή και λευκοϊων στέφανον περί κρατί φυλάσσων".

46. ταύρων ήό' αί,γών: Ή έκφραση ομηρική (Α 41, 316). — πύονυ δαμω:Πρβλ.
Χ 501, ξ 428 και passim "πίονα δημόν".

47-48. δουλυχο'δειρα γένεθλα | ιαντοέων όρνΰθων: "Ισως μετάπλαση του όμη-

ρικοο (Β 459-60)"Τών δ', ως τ' ορνίθων πετεηνών έθνεα πολλά, | χηνών ή
νεράνων ή κύκνων δουλιχοδείρων". 'Ησύχιος: "δολιχοδείρων"μακροτραχήλων".

48-49. ζαθέοις όπο πασίν | "ΐδας: Πρβλ. μετάφρ. στ. 167. Ή έκφραση 'ίσως
είναι μετάπλαση τοΰήσιόδειου(Θεογ. 483) "ζαθέης ύπό κεύθεσι γαίης Μ .

52-53. άφυσσον ... oîvov: Πρβλ. Ψ 220 και passim.— fi Ίδομενη' Αγαμέ­
μνων ... | δτ' άλλων τίε πλέον Δαναών ταχυιώλων: Μετάπλαση τών Ομηρικών
στίχων (Δ 255-257) "... 'Αγαμέμνων, | αύτίκα δ' Ίδομενηα προσηύδα μει-
λιχίοισιν" | "Ίδομενεΰ, περί μέν σε τίω Δαναών ταχυπώλων"".

Τό επίγραμμα αυτό είναι σαφώς επηρεασμένο ώς προς τό λεξιλόνιό του

από τό μακροσκελέστατο έπίνραμμα του Χριστοδώρου ""Εκφρασις κλπ.", πού
αποτελεί τό δεύτερο βιβλίο της Παλατινής (πρβλ. Η. B E C K B Y , Α.G. τόμ. Ί ,
σ. 92) και τό πέμπτο τής Άνθολονίας Πλανούδη (ο.π., σ. 78), υπάρχουν ό­
μως επιδράσεις και άπό άλλα επιγράμματα, όπως και άπό τόν "Ομηρο.

1. όβρυμόθυμε: Πρβλ. A.G. Π , 209, 271 ("όβριμόθυμος Όιλεύς ", "οβριμό-

θυμος Αίας").- έλύσσον: Πρβλ. αύτ. 226, 274 "έλίσσων". ('Ησύχιος: "έλίσ-
σων' ψευδόμενος, ούκ άπ' ευθείας λέγων, ή κινών" ).
 281
ι-?, ιιαχημονος οϊστρον... Ένυοϋς : αύτ. 214. Σcóv "Ομηρο ή 'Ενυώ χα­
ρακτηρίζεται πτολίπορθος (Ε 333) καί πότνια (Ε 592), στον 'Ησίοδο (0εογ„
273) κροκόπεπλος.

3-4. 'Αναφορά ocó Ζ 405-439. θεοεύιελον 'Έχτορ': Στον "Ομηρο τό επί­

θετο χαρακτηρίζει πολλούς ήρωες, αλλά οχL τόν "Εκτορα,πού ονομάζεται άν-
δροφόνος, φαίδιμος, κορυθαίολος, μεγάθυμος, δβριμος, μέγας. - μη με'νος
ò'v φθύση: Πρβλ. Ζ 407 "δαιμόνιε, φθίσει σε τό σόν μένος".

5. Τον γαρ νπλειη'ε καί βάσκανος ωλεσε δαίμων: Πρβλ. A.G. VII, 328,3 " "Αλ­
λά σε νηλειής και βάσκανος ώλεσε δαίμων".

6. έντόε δλων μουσών, έντο'ς ό'λων άέθλων: Πρβλ. Υΐά τό Οφος A.G. XVI, 32,
4 "έκτος σων αρετών, έκτος όλων καμάτων". Βλ. και έπίνρ. 16, 8 "έκτος
σών αρετών, έκτος όλων άέθλων", önou ή επίδραση της 'Ανθολογίας είναι
πιό άμεση.

7. ôûos Άχιλλεύς: Α 7, 292, Ζ 423.

10. μολυβδε'λίχτος: Νεόπλαστος τύπος, πού σχηματίζεται αναλογικά προς τό

χαλκέλατος της 'Ανθολογίας (A.G. V,217 (216),2 "χαλκελάτους θαλάμους").

12. Γιά τό στίχο αυτόν βλ. τό σχόλιο του CANART (ο.π.,234). - ηλαχον: 'Α­
δόκιμα αντί "έλλαχον" (εφόσον ή έκταση ήταν μετρικά άνανκαία).

13. θεσμοϋσι: 'Ησύχιος: "Θεσμούς' νόμους Θείους ... ".

14. θεσμοπο'λων: Ή λέξη αντλείται από επίγραμμα του Παύλου Σιλεντιαρίου

(A.G. V,293 (292),2 "ει δέ σε Θεσμοπόλοιο μεληδόνος έργον έρύκει"), άπό
τόν τέταρτο στίχο του όποιου έχει αντληθεί και ή έκφραση "λάβρος έρως"
του στ.124 της μεταφράσεως.Τό επίθετο θεσμοπόλος (=θεμιστοπόλος) αποδί­
δεται στους βασιλείς και δικαστές πού απονέμουν τό δίκαιο. Πρβλ. "Υμν.
Δήμ. 103 καί 215 "θεμιστοπόλων βασιλήων".

Σύμφωνα μέ τή σημασία αυτή του επιθέτου, τό νόημα των στ. 13 - 14

(πού προβληματίζει τόν C A N A R T ) είναι καθαρό, αν μάλιστα τους συσχετί­
σουμε μέ τά προηγούμενα: "Οπως καί οι δυό (ό "Εκτορας καίό Ιάκωβος) βρή­
καν τό θάνατο κατά τή μάχη πολεμώντας άφοβα, έτσι πρέπει καί μεταξύ των
νεκρών νά έχουν τήν ίδια μοίρα, νά δικαιωθούν δηλ. καί οι δυό γιά τή γεν­
ναιότητα τους. 'Απευθυνόμενος μετά ατό νεκρό του λέει: "Γι αυτό λοιπόν,
'Ιάκωβε, έχοντας εμπιστοσύνη στους θείους νόμους, πού σου ήταν προσφι­
λείς (υπαινιγμός στή θρησκευτικότητα καί στην ακεραιότητα του χαράκτη-
282
ρα του), στή θεία δικαιοσύνη, αντιμετώπισε άφοβα τήν κρίση τον Κρητών
δικαστών". Είναι φανερό δτι στό στ. 14 υπαινίσσεται τους Κρήτες αδελ­
φούς Ραδάμανθυ και Μίνωα, πού μαζί μέ τον Αιακό αποτελούσαν, σύμφωνα μέ
τό μύθο, τό δικαστήριο του "Αδη. ( Ή ανάπτυξη της ιδέας αυτής βρίσκεται
στον "Γοργία" του Πλάτωνα (523e- 524 α ) , πού πρώτος μνημονεύει και τά
τρία ονόματα τών παραπάνω δικαστών (πρβλ. Η. HUNGER, Lexikon der grie­
chischen und römischen Mythologie, σ. 16), επηρεασμένος πιθανότατα από
τους 'Ορφικούς (L. RADERMACHER, Das Jenseits im Mythos der Hellenen, Βόν­
νη 1903, σ. 105)).
Είναι πάντως αξιοπρόσεκτο δτι ό Τριβιζάνος τονίζει τήν κρητική κα­
ταγωγή τών δύο δικαστών του "Αδη.

15. où γάρ ήνορεης μόνον εινεες: Διόρθωσα τήν αιτιατική σέ γενική κατά
τό πρότυπο της 'Ανθολογίας (A.G. JI, 233 "έπνεεν ήνορέης"). Μολονότι τό
ρήμα συντάσσεται και μέ αιτιατική (πρβλ. αύτ. 170 "έπνεε θερμόν έρωτα"),
ή γενική ανταποκρίνεται περισσότερο στό νόημα τών στ. 15-16. Πρβλ.KOST,
σ. 494, όπου ή παρατήρηση του WERNICKE γιά τις δύο συντάξεις του ρήμα­
τος: "πνεΐν cum accusativo est aliquid ex se progignere, effundere, ede­
re; cum genetivo aliquid redolere: nine general iter ali qua re plenum ve!
instructum esse".

19-20. Στό δίστιχο αυτό αναπτύσσεται ή ιδέα πού υπάρχει σέ επίγραμμα του
Κράτητος του Θηβαίου (άπό τό οποίο αντλήθηκε και ό στ.5): "Τις λίθος ουκ
έδάκρυσε σέθεν φθιμένοιο, Κάσσανδρε;" (A.G. VII, 328, 1 ). - υπέρ τύμβοιο:
A.G. VII, 574, 5. -πένθεϊ δαπτόμενος: Πρβλ. A.G. VII, 560, 4 "πένθεϊ
δαπτομένων".

23. Τω ρα θανών ζώευς: Πρβλ. A.*G. VII, 673, 3 "'Ανδρέα, ou ζώεις, ou κάτ-
Θανες", στίχο πού πιθανώς έχει υπόψη του και μεταπλάθει ό Τριβιζάνος.

24. έτιυσχίδναταυ: 'Αδόκιμα αντί έπικίδναται (ίσως άπό σύγχυση προς τό

άποσκίδναμαι, ίσως χάρη του μέτρου). Πρβλ. Η 458 "σόν δ'ήτοι κλέος έσται,
όσον τ' έπικίδναται ήώς", Άπολλ. Ρόδ. 2, 978 "ένθεν δ' αίπυτέρην έπι­
κίδναται ενδοθι γαίαν". -αΰέν άεξόμενον: Και έδώ μιμείται τό ϋφος τών
επιγραμμάτων της 'Ανθολογίας, στά όποια τό αίέν ακολουθείται άπό μιάμε-
τοχή πού βρίσκεται σταθερά στό τέλος του στίχου (πάντοτε ελεγειακού, ό­
πως έδώ): A.G. V, 233 (232), 2 "ήθάδος άμβολίης αίέν άεξομένης", XVI,
337, 4 "έξ έτερων έτερους αίέν αμειβόμενος" κ.ά.
 283
7

ι. χεκάςει: Πρόκειτσι γιά νεόπλαστο τύπο, οπωσδήποτε αυθαίρετο, πού χό

νόημα του δμως είναι καθαρό: στολίζει. Ό Τριβιζάνος παίρνει ώς βάση χους
τύπους κεκασμένος και κέκαστα ι (βλ. έπίγρ. 20, 5 "κέκασται θεσπεσίαις ά-
ρεταίσι", 22, 18 "κεκασμένε σοίς ηθεσιν ήγαθέοις") του ρήματος καίνυμαι,
γνωρίζει τή σημασία τους, άλλα νομίζει οτι υπάρχει ενεργητικός ένεστώς
κεκάζω, ή τόν σχηματίζει ενσυνείδητα, επειδή εξυπηρετεί τό μέτρο (πρβλ.
τό "νήλεος" του 2 ο υ επιγράμματος). Δέν υπάρχει λοιπόν λόγος νά τρέψουμε
τό κεκάζει (= στολίζει) σέ σκεπάζει (CANART,ö.π.,σ.235), γιατί καταστρέ­
φεται ή άναλονία πού υπάρχει προς τό άγλαίζει (= λαμπρύνει) του στ. 3.

2. ματόχρο'(α): Ή λέξη είναι μεσαιωνική. Πρβλ. Τζέτζ. Μεθ"Όμ. 269 "μιλ-

τόχροον όρος.

3. φότλη Καλλέργων: Πρβλ. 'Ιαν. Λάσκ. 51,5 "Λασκαριδων φύτλης".('Ησύχι­

ος: "φύτλη" γέννα, γένεσις, γένος).

4. ύποθημοσύνσ,υς: Τό ουσιαστικό υπάρχει στον "Ομηρο (0 412, π 233 "ύπο-

Θημοσύνησιν Άθήνης"), άλλα και σέ άλλους συνγραφεΐς.

6. ψιλίους: "Ησύχιος: "ψιλίον' πτερόν. μακρόν, οι δέ φέλλιον. ή είδος

άνθους". Ή λέξη μέ τή σημασία και τόν τύπο πού υπάρχει έδώ μόνο στον
'Ησύχιο απαντάται. - χρέσσονα (άγλαυην): A.G. XVI, 371, 2 και passim.

7-8. τίευ | έξοχα: Πρβλ. ω 78 και passim.

8. εμπνοος: Τό επίθετο χρησιμοποιείται κατ'επίδραση της 'Ανθολογίας, ά­

που είναι πολύ συχνό και χαρακτηρίζει τις επιτυχημένες παραστάσεις (ά-
νάλματα ή εικόνες). Βλ. σχόλιο της MESCHINI (σ. 118) στό έπίγρ. 14, 4.

ι. Ή εισαγωγή της ερωτήσεως μέ τό "τίπτε" είναι πολύ συνηθισμένη στον

"Ομηρο (Ξ 43, Σ 385, 424, δ 312, 707 κλπ.) και στην 'Ανθολογία.

1-2. δώματα ιάντα | ωδ ' αιιασ' ώύχθη: Μετάπλαση τοϋ ομηρικού (Β 809,0 58)
"πάσαι δ' ώίγνυντο πύλαι".
Τ
3. Ηχε φύλαζ ... Λαυρέντιος ήχεν: Κύκλος.

5. τά θύρετρα χαλώ ποδί πρώτον άράσσει: Πρβλ. Καλλίμ. "Υμν. Άπόλλ. 3 "Και
δή που τά Θύρετρα καλώ ποδί Φοίβος άράσσει".
284
6. όρτήν . . . άγουσα Πρβλ. Ήρόδ. 1, 147 "και Άπατούρια ανουσι όρτήν".

7. καγχαλο'ωσιν: Πρβλ. έπί,ΥΡ. 5 , 39.

8 . στεφάνων ... ιυσύρων: Πρβλ. é n i y p . 2, 38.

9. έλευθερόπαις Κρητων: Πρβλ. A.G. XVI, 359, 5 "έλευθερόπαις Βένετων"

(ή λέξη άπαξ στό στίχο αυτόν).

10.,'Ενετών γενεθλη: Πρβλ. A.G. XVI, 338, 7 "Βένετων ... νενέθλη".

li. Ό μεν: Ή διόρθωση της γραφής "ή μέν" του έντυπου επιβάλλεται άπό
τό "έλευθερόπαις Κρητων" του στ. 9, στην ερώτηση του όποιου δίνεται α­
πάντηση στό στ. 11.

13. "Ολβιος ό σπείρας, τόνδ' όλβιος η τέκε μητηρ: Πρβλ. Μουσ. 138 "όλ­
βιος δς σ'έφύτευσε, καί δλβιος ή τέκε μητηρ". Πρόκειται γιά λογοτεχνικό
τόπο πού έχουν χρησιμοποιήσει πολλοί συγγραφείς. Βιβλιογραφία γιά τό θέ­
μα καί σχετικές παραπομπές σέ κείμενα βλ. στον KOST, σσ. 329-330. Σημαν­
τική είναι ή παρατήρηση του KOST (σ. 331) δτι ό Μουσαίος στον παραπάνω
στίχο ακολουθεί ένα σταθερό ομηρικό κανόνα: τό "τέκε μήτηρ" ανήκει στους
δυό τελευταίους πόδες, στους όποιους πάντοτε προηγείται τό "τέκε" καί α­
κολουθεί τό "μήτηρ" (βλ. Ζ 345, θ 304, Κ 404, Ρ 78, Υ 128, γ 95, δ 325,
η 198, ξ 302, τ 355). Τόν κανόνα αυτόν ακολουθεί καί ό Τριβιζάνος.

11. τοοσατίων. Τό επίθετο είναι συχνότατο στην 'Ανθολογία ,(Α.G. IX, 425,
4, XVI, 353, 4 καί passim).

Ή σύνταξη στους 4 πρώτους στίχους είναι οπωσδήποτε ανώμαλη καί γι' αυτό
δημιουργείται αρχικά ή εντύπωση δτι υποκείμενα του "ώμοσσεν" (στ.3) εί­
ναι τό "δέλεαρ" (Ήελίου) καί "μαγνήτις" (φωτός Φοίβοιο). Αυτό οφείλε­
ται βασικά στό δτι ή κλητική "Μαρίη", πού συνδέεται νοηματικά μέ τό στ.
1, έχει μετατεθεί στό στ. 4. Νομίζω δτι τό νόημα τής περιόδου είναι τό
έξης: "Μαρία, πού είσαι τό δόλωμα του Ήλιου-τό κόμμα πρέπει νά τεθεί
μετά τό δέλεαρ - πού σά μαγνήτης τραβάς τό φως του Φοίβου, καί γι' αυτόν
τό λόγο (ης ένεκεν) ό Τιτάνας θερμαίνει τόν κόσμο, ό "Ηλιος (ή ό Τιτά­
νας) ορκίστηκε νά σταματήσει αμέσως ακόμη καί τό σταθερό του φως (ήδ-
δχι ήδ- έόν έμπεδον φως), δταν σβηστεί τό ένδοξο δνομά σου". Είναι -φα­
νερό ότι ό σύνδεσμος ήδέ χρησιμοποιείται μέ τήν (αρχική) έπιρρηματική
σημασία του προσθετικού καί.
 285
I. φωτός Φούβουο: Παρήχηση τοΟ_φ.

Η. εδτ' οϋνομα σβέσσεταυ: Ή σύνταξη του ευτε μέ οριστική, ένώ πρόκει­

ται για κάτι ενδεχόμενο, είναι αδόκιμη. Ή ομηρική σύνταξη τοΰ ευτε, στην
περίπτωση αυτή, είναι μέ τό μόριο αν και υποτακτική (βλ.π.χ. Β 34, η 192).

5. Τό "τε" συνδέει τό "θήκατο" μέ τό "ώμοσσεν" τοΰ στ. 3, πού αποτελεί

την κύρια πρόταση της πρώτης περιόδου, -θη'κατο: Ή σύνταξη μέ δοτική
και αιτιατική τοΰ ρηματικού αύτοΰ τύπου, πού συναντάται και στον "Ομηρο
(Κ 31, Ξ 187), είναι συχνή στην 'Ανθολογία (A G. XVI, 139, 7-8 και pas­
sim).

6. άμβλΰνευν ... κάλλεα: Πρβλ. για τή μεταφορική χρήση του ρήματος A.G.
VII, 2Zöj,5-6".. .où γάρ άοιδάς | άμβλύνειν αιών, κήν έθέλη, δύναται", VII,
243,3-4"...άμβλύναντες|"Αρεα καΐ Μηδον καί Λακεδαιμόνιον". - κάλλεα θη-
λυτερων : Πρβλ. A.G. VI, 71, 10 "κάλλεϊ Θηλυτέρης". ('Ησύχιος: "θηλύτε-
ραι' αί νυναΐκες"). Στον "Ομηρο ή λέξη συνοδεύει ώς επίθετο τ5 ουσιαστι­
κό γυναίκες (0 520, λ 386, ο 422, ψ 166, ω 202, "Υμν. Δήμ. 119,167, 222)
καί τό θεαί (θ 324). 'Από τήν αλεξανδρινή έποκή και έξης χρησιμοποιεί­
ται ώς ουσιαστικό (πρβλ. KOST, σ. 192-193), πράγμα πού παρατηρείται ι­
διαίτερα στην 'Ανθολογία. Πρβλ. A.G. IX, 621, 1 ""Οσσαις θηλυτέραις ε­
στίν πόθος", Χ, 68, 3 "θηλυτέρας φιλέειν ολίγον κακόν" κ.α.

7. Αύετός ύψιπε'της: Τυπική ομηρική έκφραση (Μ 201, 219, Ν 822, υ 243),

πού επαναλαμβάνεται καί από μεταγενέστερους συγγραφείς (Άριστοφ. "Ορν.
1337, Σοφ. άπ. 435 κ.α.).

8. χάλλεουν ά^ρευθεΰς: Πρβλ. A.G. XII, 113, 2 "άγρευθείς τοις σοις ομ-
μασι". Ό Πλανούδης αντιστρέφει τή σειρά των λέξεων ("τοις σοίς άγρευ­
θείς ομμασιν"), καί τή σειρά αυτή ακολουθεί ό Τριβιζάνος προτάσσοντας
τή δοτική στην έκφραση πού πλάθει αναλογικά.
9. αθανάτων τ' ές όμηγυρυν: Πρβλ. Ί α ν . Λάσκ. 40, 1 "μακάρων ές όμήγυ-
ριν". Βλ. καί σχόλιο της M E S C H I N I , σ. 149.

ίο. Τό νόημα τοΰ στίχου, σέ συσχετισμό μέ τους ιρεις προηγούμενους, επι­

βάλλει τή διόρθωση τοΰ έφάνη σέ έφάνην.

I I . θεοί Ούρανύονες: Α 570, ι 15 καί passim.

286
12-13. Πρβλ. γιά τό ϋφος Ε 382-383 "Τέτλαθι,- τέκνον έ μ ό ν . . . | πολλοί νάρ
δή τλήμ'εν 'Ολύμπια δώματ' έχοντες". Γιά τον τύπο τ λ η θ ι , ανύπαρκτο στον
"Ομηρο,πρ3λ. π.χ. A.G. V,302 (301) ,15,VII ,335,1 passim. - τ λ ώ μ ε ν : Ό ένε-
στώς του ρήματος απαντάται σέ πολύ μεταγενέστερους συγγραφείς,όπως π.χ.
στον Τζέτζη (Χιλ. 9, 133). Είναι ά3έ3αιο αν ό Τρι3ιζάνος τόν αντλεί άπό
συγγραφείς τού Μεσαίωνα η τόν σχηματίζει κατά συμπερασμό.
114. άποσυλίζευν: Νεόπλαστος τύπος αντί του άποσυλαν.

10

1-2. άγλα'ιίσας Πανδώρην: Πρβλ. Ί α ν . Λάσκ. 34, 4"Πανδώρπνώς πάρος, ήνλά-

ισεν".(Βλ. YLÓ τό στίχο αυτόν του Ίαν.Λάσκαρη τό σχόλιο της MESCHINI, σ.
142). 'Υπαινιγμός στον 'Ησίοδο ("Εργ. 59-89). - ώιασε πημα | άντύ πυρός
θνητοΐε: Πρβλ. αύτ. 56-57 "σοι τ' αύτώ μέγα πήμα και άνδράσιν έσσομέ-
νο-ισιν. | Τοις δ' έγώ αντί πυρός δώσω κακόν", A.G. IX, 167, 1 "Ό Ζευς
αντί πυρός πυρ ώπασεν άλλο, γυναίκας". Είναι, νομίζω, φανερό ότι οι πρώ­
τοι στίχοι του επιγράμματος έχουν συντεθεί μέ βάση τήν ιδέα του 'Ησιό­
δου, αλλά τό λεξιλόγιο είναι επηρεασμένο τόσο άπό τήν 'Ανθολογία (πρβλ.
και τήν κοινή αρχή "Ό Ζευς"), οσο και άπό τόν 'Ησίοδο και τόν 'Ιανό Λάσκα­
ρη, -χάρτα: Τό επίρρημα είναι συχνό κυρίως στους τραγικούς ποιητές (Αίσχ.
Εύμ. 15, 222, 646, 849, Σοφ. Αϊ. 554, Εύρ. Μήδ. 222 κ . ά . ) . - χοτεσσάμε-
νοε: Ε 177, ε 147 και passim.

3. θεσπεσυτισυν ... χαρύτεσσυ: Πρβλ. Ί α ν . Λάσκ. 34, 6 "ήθεσι θεσπεσίοις".

4. Κρησί Ζαχαρύαν πέμψεν άλεξίκαχον: Πρβλ. Ί α ν . Λάσκ. 30, 5 "και μίν

άλεξίκακον τιμήορον 'Ελλάδι πέμπει", στίχο πού μεταπλάθει ό Τριβιζάνος.
(Ό Ιανός Λάσκαρης ίσως έχει ώς πρότυπο του τό ομηρικό (Κ 20) "ή τις ά-
λεξίκακος πάσιν Δαναοϊσι νένοιτο").

5. Κηδετο γαρ ιάτρης, ό'τι μυν πάσχουσαν όρατο : Πρβλ. Α 56 "κήδετο γαρ
Δαναών, οτι όα θνήσκοντας όρατο".
6. πίθοιο ηαηοΖς: Παραλληλισμός των δεινών της Κρήτης προς τά δεινά πού
προέκυψαν γιά τους ανθρώπους, οταν ή Πανδώρα άνοιξε τό πιθάρι. Βλ. Ή σ .
"Εργ. στ. 94-105, τών όποιων περίληψη αποτελούν οι στ. 94-95: "'Αλλά γυ­
νή χείρεσσι πίθου μέγα πώμ' άφελοϋσα | έσκέδασ', άνθρωποισι Ö' έμήσατο
κήδεα λυγρά".- ακρυτα: Πρβλ. μετάφρ. 285.
7. χθόνια ιατρύδι: Πρβλ. έπίγρ. 2,36.
 287
8. άρετώυ ... ήγαθεων: Τό επίθετο ήνάθεος στον "Ομηρο χαρακτηρίζει πάν­
τοτε τόπους (πρβλ. Α 252 "έν Πύλω ήναθέη", Β 722 "Λημνω έν ήναβέη"), χρή­
ση πού ακολουθεί και ό 'Ιανός Λάσκαρης (βλ. 12, 18. 36, 2.51, 8), ένω σέ
μεταγενέστερα κείμενα χρησιμοποιείται και νιά πρόσωπα, αρετές κλπ. Πρβλ.
π.χ. A.G. XV, 48, 4 "ήγαθέου Πέλοπος θήκεν έπωνυμίην", Όππ.Άλιευτ.4,4
"υίέος ήνάθεον κήρ". 'Υποθέτω ότι ό Τριβιζάνος επηρεάζεται άπό τήν 'Αν­
θολογία.

9. προφέρων. Πρβλ. 2, 16 "προφέροντι θεω". - πι,νυτξί: "Οπως παρατηρεί και

ή MESCHINI (σ. 139), τό ουσιαστικό, ffôn ομηρικό (πάντως όχι "δίς λεγό-
μενον" άλλα "τρις" (Η 289, u 71, 228)), είναι ιδιαίτερα συχνό στην ου­
μανιστική ποίηση.

ίο. ύπεξελάευ: Νομίζω ότι πρόκειται γιά συμφυρμό του ύπεξελαύνω (πρβλ.
Ήρόδ. 4, 120 και 130) και έξελάω (πρβλ. θ 527, λ 292 "έξελάαν").

11

Ή πρόταση "ος έξ ανθρώπων έγένετο" (= απέθανε) σχηματίζεται, αν δέν

άπατώμαι, αναλογικά προς τό "έκγίγνομαι του ζην" (πρβλ. Ξενοφ. Έλλην.
6, 4, 23 "έκγενέσθαι του ζην"), οπωσδήποτε όμως ή τμήση στον τίτλο εί­
ναι αδόκιμη και αλλοιώνει τό νόημα, πού μόνο άπό τά επόμενα γίνεται αν­
τιληπτό.

1. ήγαθέουg: Πρβλ. 10, 8. - ανθεσυν ... ήβης: Πρβλ. τις άνάλονες εκφρά­
σεις "ίίβης άνθος" (Ν 484, Πινδ. Πυθ. 4, 158 κ.ά.), "ήβης χρύσεον άνθος"
(Νόνν. 10,181), "νέον ήβης άνθος" (Ήσ. θεογ. 988,Α.G. VII,217 ,3) κ.ά.
Γιά τό μοτίβο, ιδιαίτερα συχνό στή λυρική ποίηση, βλ. Α.Δ. ΣΚΙΆΔΑ, Γλυ­
κύς βίοτος - Μείλιχος αιών, 'Αθήναι 1964, σ. 32, σημ. 3, καί 'Αρχαϊκός λυ­
ρισμός, 'Αθήνα 1979, σσ. 134-135.

2. στύλβοντα ... ροθίους: Γιά τή μεταφορική χρήση και τή σύνταξη του ρή­
ματος πρβλ. Γ 392 "κάλλεΐ τε στίλβων καί ειμασιν", ζ 237 "κάλλει καί χά-
ρισι στίλβων". - τους άγανοϊς ροθύουε ('Ησύχιος: "όόθιον* όευμα. κύμα
τό μετά ψόφου γιγνόμενον"): Τό επίθετο είναι ομηρικό ("άνανοίς έπέεσ-
σιν", "άνανοίς δώροισι" κλπ.), πρβλ. όμως καί τά "χαροποΐς ροθίοισι"
(Νόνν. 20, 370) καί "νλυκερών όοθίων" (A.G. XI, 64, 4 ) .

3. Πρβλ. γιά τό ίίφος A.G. VII, 19, 1 "Τόν χαρίεντ' 'Αλκμάνα, τόν ύμνη-
τήρ' ύμεναίων", αύτ. 692, 1 "Γλύκων, τό Περγαμηνόν Άσίδι κλέος". - ασιιε-
τον εδχοε: A.G. IX, 468, 2.
288
4. εστενε πορθμεΰων καυτός όρων ό γέρων: Δέν πρόκειται γιά τόν πατέρα
του νεκρού, οπως υποθέτει ό CANART (ö.n.,235), αλλά νιά τόν Χάρωνα (αυ­
τό φαίνεται από τή μετοχή "πορθυεύων", πού προσδιορίζει τό "γέρων"), τόν
όποιο ή ελληνική αρχαιότητα φανταζόταν σάν άσχημο γέροντα. "Ετσι, όπως
είναι γνωστό, τόν είχε παραστήσει και ό Πολύγνωτος στην τοιχογραφία της
Λέσχης των Δελφών, επηρεασμένος άπό τό χαμένο ποίημα "Μινυάς", σύμφωνα
μέ πληροφορία του Παυσανία (10, 28, 2-3): "Έπηκολούθησε δέ ό Πολύγνω­
τος έμοί δοκείν ποιήσει Μινυάδι' ... "Ενθ' ήτοι νέα μέν νεκυάμβατον, ήν
ό γεραιός [ πορθμεύς ήγε Χάρων, ούκ έλαβον ένδοθεν όρμου. 'Επί τούτω ουν
και Πολύγνωτος γέροντα έγραψεν ήδη τη ηλικία τόν Χάρωνα". Φαίνεται πάν­
τως βέβαιο οτι ό Τριβιζάνος συνδυάζει τήν αντίληψη αυτή γιά τήν ηλικία
του Χάρωνα μέ τήν εικόνα πού υπάρχει σέ επίγραμμα της 'Ανθολογίας: "Σοι
γενετής, σοί πικρά πόσις κατά δάκρυα λείβει, | σοι τάχα και πορθμεύς δά­
κρυα χέει νεκύων (A.G. VII, 600, 3-4). Τό κοινό ατά δύο κείμενα προσθε­
τικό και, έκτος του οτι μας βοηθεϊ νά επισημάνουμε τήν πηγή εμπνεύσεως
του Τριβιζάνου, αποτελεί τό κορύφωμα coù επαίνου, άφοϋ ακόμη και αυτός
ό σκληρός και απαίσιος Χάρων συμμετέχει στό πένθος .

5. MoupctLs: 'Υπαινίσσεται ασφαλώς τις τρεις γνωστές θεότητες: Κλωθώ,

Λάχεση και "Ατροπο. Γιά τό ρόλο τών Μοιρών στην ελληνική και ρωμαϊκή μυ­
θολογία βλ. ιδιαίτερα τή μονογραφία του Ε. STEINBACH, Der Faden der Schick­
salgottheiten, Λειψία 1931.
6 .έν6ψ:Πρβλ. γιά τή σημασία τοΰ ρήματος Άριστοτ. Περί ζφων μορίων 3, 664α,
34 "σαρκώδης δέ, όπως μαλακός ή και ένδιδω".

12

Γιά τήν ταυτότητα τοΰ 'Ιωάννη Zancarolo (διαφορετικού άπό τόν 'Ιωάν­
νη -Φραγκίσκο Zancarolo τών έπινρ. 5, 17 και 18) βλ. δσα νράφει ό CANART
(ö.n., 236).
1-2. Πρβλ. "'Αριστοτέλους βίος κατ"Αμμώνιον"(Α. WESTERMANN, Βιογράφοι.
Vitarum Scriptores Graeci Minores, "Αμστερνταμ 1964 (άναστ. έκδ.), σ. 399,
στ. 23-26):"Τελευτήσαντος δέ τοΰ Σωκράτους φοιτά Πλάτωνι καί τούτω σύν-
εστιν έτη κ', καί τοσαύτην ήσκησεν έπιμέλειαν, ώστε τόν Πλάτωνα τόν οί­
κον του 'Αριστοτέλους οίκον άναγνώστου καλεΐν".

Ή Άμμωνιανή βιονραφία τοΰ 'Αριστοτέλη (πού ονομάζεται καί Vulgata:

Βλ. Λ. LESKY, 'Ιστορία της 'Αρχαίας Έλλην. Λογοτεχνίας, μετάφρ. Άγαπ.
 289
Γ. Τσοπανάκη,θεσ/κη 1972,σ.759, οπού και η επισκόπηση χών βιονραφιών χοΰ
Σχαγειρίχη φιλοσόφου) εκδόθηκε άπό χόν "Αλδο Μανούχιο χό 1496 και 1497
μαζί μέ ορισμένα άρισχοχελικά έργα, ένώ χό 1503 εκδόθηκε μαζί μέ χό υ­
πόμνημα χοϋ 'Αμμωνίου (γιου xoû 'Ερμεία, μαθηχη τοϋ Πρόκλου) σχίς "Κα-
χηγορίες" (Α. WESTERMANN, δ.π., σ. χχ). Ό Τριβιζάνος θά μπορούσε νάχήν
έχει διαβάσει καί σχήν έκδοση χοϋ 1545, πού χυπώθηκε σχό βενεχικό χυπο-
γραφείο χών αδελφών "loan. Ant. et Petri de Nicolinis de Sabio" ( Άνχί-
χυπο χης σπάνιας αΰτης εκδόσεως, πού περιέχει, έκχός άπό χό υπόμνημα
σχίς "Καχηγορίες", καί ύπομνήμαχα χοΰ ίδιου σχό "Πένχε φωναί" χοϋ Πορ-
φυρίου καί σχό "Περί ερμηνείας" χοΰ Άρισχοχέλη, υπάρχει σχή Γεννάδειο
Βιβλιοθήκη Αθηνών).

ι. άναγνώστοιο:^'Αδόκιμος ό χύπος (άνχί άναννώσχαο, πού δέν άνχιβαίνει

στό μέχρο), 3λ. όμως όχι έπιχυνχάνεχαι όμοιοχέλευχο μέ χό "έοίο". - κα-
λέεσχεν: Πρβλ. A.G. VII, 211, 3, XV, 88, 1 καί passim.

4. Μουσών σηκο'ν: Πρβλ. χίς άνάλονες εκφράσεις χης 'Ανθολογίας: " "Μουσών
άσχήρ", "Μουσών βίβλος", "Μουσών φέγγος" κλπ.

5. Ιωάννη: Τά συμφραζόμενα δείχνουν όχι πρόκειχαι γιά κληχική (CANART:

Ιωάννη). τ ό "ποία", μολονόχι δέν άνχαποκρίνεχαι σχό νόημα, εξυπηρετεί
χό μέχρο, καί σωσχά χό διαχηρεί ό CANART, χωρίς όμως χήν άπαιχούμενη έγ­
κλιση χόνου. Πρβλ. N.M. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, Ό ποιηχής χης νκιόσχρας χών Χανίων
(1594) καί ή οικογένεια Zancarolo, "Δωδώνη" 4 (1975), σ. 126, όπου παρα-
χίθεχαι χό επίγραμμα άπό χήν έκδοση xoû CANART μέ χό σχίχο διορθωμένο.

7-8. της πουλυτρο'ποι,ο . . . | Ζαγκαρόλων ρίζηε: Πρβλ. γιά χή μεχρίκή εκχαση

χής πρώχης συλλαβής χοϋ έπιθέχου χά ανάλογα ομηρικά ,:πουλυβότειραν"(τ 408,
"Υμν. Έρμ. 517 κ.ά.), "πουλύποδες" ("Υμν. Άπόλλ. 77) κλπ. Τό έπίθεχο
χαρακχηρίζει πολύ έπιχυχημένα χήν οικογένεια χών Zancarolo, πού περιλάμ­
βανε πολλούς κλάδους μέ πολλά μέλη χόν καθένα. Βλ. N.M. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, δ.
π., όπου ολη ή βιβλιογραφία, καί ιδιαίτερα χίς σ. 129-131.

13

1-2. Πρβλ. γιά χήν εισαγωγή χοϋ σχ. 1 μέ τό " Ή πάρος" A.G. IX, 41, 1.
261, 1 καί passim. Γιά ποικιλία ό στ. 2 εισάγεται μέ τό "ή πριν", πολύ
συνηθισμένη επίσης αρχή στά επιγράμματα της 'Ανθολογίας (A.G. IX, 20,1.
287, 1 καί passim), -άγλα'ίη: 'Ησύχιος: "άνλα'ίηφι' άγλαϊα5 κάλλει". — ά­
κριτα: Πρβλ. 10, 6, μετάφρ. 285.
290
3-4. 'Εκτός άπό τό ομηρικό λεξιλόγιο (κλειτός, άντιθέου),βλ. καί τη δια­
ταραχή της σειράς των λέξεων.

14

Σέ επίγραμμα της 'Ανθολογίας (πού προφανώς μιμείται ό Τριβιζάνος) ό

ανώνυμος ποιητής χρησιμοποιεί τή Μνημοσύνη,νιά νά εξυμνήσει τή Σαπφώ (Α.G.
IX,66,1-2): "Μναμοσύναν έλε θάμβος (πρβλ. τό "θαυμάζουσα" του Τριβιζά-
νου), οτ' έκλυε τάς μελιφώνου | Σαπφούς'". (Βλ. ότι καί τό επίγραμμα της
Άνθολονίας είναι δίστιχο).

1. (Μνημοσύνη) χούραιε: 'Υπονοούνται οι εννιά Μούσες. Πρβλ. "Υμν. Έ ρ μ .

429-430 "Μνημοσύνην μέν πρώτα ... | μητέρα Μουσάων", Ή σ . θεογ. 60 "ft δ'
έτεκ' εννέα κούρας όμόφρονας" (πού πιθανώς έχει υπόψη του ό Τριβιζάνος),
αύτ. 915-917 "Μνημοσύνης δ'έξαϋτις ... | έξ ής οι Μοΰσαι χρυσάμπυκες έ-
ξεγένοντο | εννέα", A.G. VII, 8, 5-6 "σέ δέ πολλά κατωδύραντο θύγατρες |
Μναμοσύνας" κ.α.

2. όφευλο'μεθα: Πρβλ. 22, 24 "οφειλόμενοι". Καί στις δύο περιπτώσεις α­

δόκιμα αντί όφείλομεν καί όφείλουσαι.

15

Γιά τόν γνωστό ανθρωπιστή Πέτρο Bembo (1470-1547), πού υπήρξε ένας
άπό τους έξοχότερους συγνραφείς της 'Αναγεννήσεως, βλ. κυρίως τό άρθρο
του e. DIONISOTTI στό "Dizionario biografico degli Italiani", τόμ. 8
α α
(1966), σσ. 133 - 151 .

Στη μνήμη του Bembo γράφτηκαν πολλά ποιήματα. Τό επίγραμμα του Τρι-
βιζάνου έχει συντεθεί αναμφίβολα τό 1547 (έτος θανάτου του 'Ιταλού καρ­
διναλίου) σέ ένδειξη συμμετοχής στό γενικό πένθος γιά τήν απώλεια της
επιβλητικής εκείνης προσωπικότητας τών γραμμάτων.

Μολονότι ό Bembo διατηρούσε φιλικές σχέσεις μέ αρκετούς "Ελληνες λο-

νίους (Μάρκο Μουσούρο, 'Αντώνιο "Επαρχο, 'Αρσένιο 'Αποστόλη κ.α.), δέν
έχουμε πληροφορίες οτι ό Τριβιζάνος συνδεόταν μαζί του ή, έστω, ότι τόν
είχε γνωρίσει προσωπικά.

1. Πρβλ. γιά τήν αρχή του επιγράμματος μέ τό ""Ος" (πού ακολουθείται άπό
αόριστο) A.G.XVI.21, 1 ""Ος βασιλείς έδάμασσε καί ήνορέην κατέπαυσεν".
Μουσών άπεμα'ξατο μοϋσαν: Παρήχηση του μ. Πρβλ. τήν ανάλογη έκφραση της
 291
'Ανθολογίας: "Τόλμαν 'Αλεξάνδρου και δλαν άπεμάξατο μορφάν" (A.G. XVI,
120, 1).
2. Ζηνο'ς ξΰνεδρος: Πρβλ. Σοφ. OK 1382 "Δίκη, ξύνεδρος Ζηνός άρχαίοις νό-
μοις".

16

1. Πρβλ. γιά τήν αρχή μέ τό επιφώνημα ω A.G. IX, 592, 1.

3. έλέγοι,ς ί,λαροίς: Πρβλ. A.G. Χ, 19, 5 "δωρευνται χρυσέοισιν, εγώ δ'

ιλαρούς έλέγοισιν".

"4. έκπληττε φρένας: Πρβλ. Ν 394 "έκ δέ οι ηνίοχος πλήγη φρένας", Π 403
"έκ νάρ πλήγη φρένας".

6. πάμπαν άναυνόμενον: Πρβλ. ξ 149 "έπεί δή πάμπαν άναίνεαι".

8. Πρβλ. 6, 6 και σχόλιο.

9. Ση δέ σοφή ... χαρυεσσά τε οέλτος: Στό στίχο αυτόν γίνεται πιθανότα­

τα λόγος γιά τό βιβλίο:"Andreae Rapi tii, nobilis Tergestini, facilioris
Musae carmina libri duo, quorum prior epigrammata quaedam continet, Ve-
netiis apud Ioannem Mariam Bonellum, MDLII". Στό φ. 25 δημοσιεύεται τό
έπίνραμμα: "Ad Thomam Tarvisanum Cretensem.
Die age quid majus possim promittere Thoma
Nunc tibi, quam certa pectora juncta fide?
Istud amicitiae, fortunae caetera mando,
Hoc erit aeternum,caetera mortis erunt". (Πληροφορία τοΰ κ.Μ.ΠΑΝΑΓΤΩΤΑΚΗ).

'Εκτός άπό τήν ποιητική αυτή συλλογή του Ραπικίου - στό επίγραμμα της
όποιας άπαντα ό Τριβιζάνος μέ τό δικό του - πού δημοσιεύτηκε τό 1552,
σώζεται και μιά δεύτερη στό χειρόγραφο Archivio 26 (Alpha ΒΒ 4) της βι­
βλιοθήκης Civica της Τεργέστης. Ή συλλογή έχει τίτλο: "Andreae Rapicii,
O.C. Tergestini, Poematum liber secundus". (Πρβλ. P.O. KRISTELLER, Iter
Italicum, τόμ. 2, Λονδίνο και Λέιντεν 1967, σ. 220). Πρόκειται γιά αυ­
τόγραφο τοΰ Ραπικίου, υπάρχει όμως και αντίγραφο στό Alpha ΒΒ 5 (.KRI-
STELLER, Ο.Π.).

"Εχω στά χέρια μου φωτοτυπία του αυτογράφου, πού περιλαμβάνει 45 ποι­
ήματα (φφ. .2-18). Τό χειρόγραφο είναι γεμάτο διαγραφές και διορθώσεις.
Φαίνεται ότι ό Ραπίκιος ετοίμαζε τήν έκδοση της συλλογής - πού προφανώς
292
αποτελεί συνέχεια (liber secundus) της πρώτης (liber prior)— και. vi αυ­
τό σέ κάθε ποίημα έχει σημειώσει έναν αριθμό, πού φανερώνει τη σειρά την
ν
όποια θά είχε στό έντυπο. Στό φ. 7 περιλαμβάνεται τό ακόλουθο επίγραμ­
μα αφιερωμένο στη μετάφραση της όβιδιανής επιστολής άπό τόν Τριβιζάνο:
"Ad Thomani Trivisanum J.C. de epistola Helenae grece ab eo versa·.
Quam bene lascivos Helenae convertis amores
Jucundum graiis auribus orsus opus,
Graia Helene graiis veniat dicenda Camenis
Hos nisi non alios debet inire pedes".

Πρέπει πάντως νά θεωρηθεί βέβαιο οτι τό παρόν επίγραμμα του Τριβι­

ζάνο υ αποτελεί απάντηση στό επίγραμμα του έντυπου του 1552 καί όχι στό
ης
αφιερωμένο στη μετάφραση της 1 6 "Ηρωίδας", όπως υποθέτει Ó C A N A R T ( O .
π., σ. 238). Στό βιβλίο του 1552 ό Ραπίκιος χαρακτηρίζεται απλώς ώς ηο-
bilis Tergestinus, ένώ στό χειρόγραφο της Τεργέστης ώς Juris Consultus,
πράγμα πού σημαίνει οτι έχει τελειώσει τις σπουδές του. Καί επειδή εί­
ναι γνωστό οτι τόν τίτλο του διδάκτορα απέκτησε στις 11 Δεκεμβρίου 1554
(βλ. CANART, ö.n., önou καί βιβλιογραφική σημείωση), οδηγούμαστε στό συμ­
πέρασμα οτι τό επίγραμμα γιά τή μετάφραση της όβιδιανής επιστολής θά γρά­
φτηκε μετά τή χρονολογία αυτή. Άλλα ό Τριβιζάνος τό καλοκαίρι του 1554
είχε πιθανότατα επιστρέψει στην Κρήτη (βλ. παραπάνω, σ.17).Δέν αποκλείω
βέβαια καί τήν πιθανότητα νά γράφτηκε πριν άπό τή χρονολογία αυτή, οπωσ­
δήποτε ομως μετά τις 15 'Ιανουαρίου 1554, οπότε καί τό έντυπο του Τρι-
βιζάνου είχε κυκλοφορήσει, άλλα καί ό ίδιος είχε αναγορευτεί διδάκτορας.
(Δέν είναι, πιστεύω, χωρίς σημασία τό ατι στό δεύτερο επίγραμμα του ό
Ραπίκιος χαρακτηρίζει τόν Τριβιζάνο Juris Consultum, ένώ στό πρώτο απλώς
Cretensem). Σ'αύτά πρέπει νά προσθέσουμε ότι στό στ. 5 του επιγράμματος
του Τριβιζάνου γίνεται λόγος γιά τή φιλία του μέ τόν Ραπίκιο ("Ώςδέμε
μή φιλίης επιλήσμονα σειο νόμιζες"), πράγμα πού ανταποκρίνεται στό πνεύ­
μα τοϋ επιγράμματος του τελευταίου, τό όποιο περιέχεται στό βιβλίο του
1552. Συνεπώς, τό επίγραμμα του Κρητικού λογίου στον Ραπίκιο μπορεί νά
χρονολογηθεί μέ βεβαιότητα τό 1552 (τό πιθανότερο) ή τό 1553. ( Ό CANART,
ö.n., σ. 209, θεωρεί ώς terminus ante quem τό 1550).

17

ι. Ένθάόε: 'Αρκετά επιγράμματα της "Ανθολογίας αρχίζουν έτσι (Α.6. VII,

4. 134. 313 καί passim).-Μουσάων ιερός χορός: Πρβλ. Πινδ. Νεμ.5,23"Moi-
rrrv\i A f A λ λ ι ητΓ\Γ vnnAr "
 293
2. 'Αξιοσημείωτη είναι ή προσεκτική και μετρικά άψογη παράθεση των τρι­
ών χρονικών βαθμίδων.

18

1. Εό και: Μέ τόν 'ίδιο τρόπο αρχίζουν ορισμένα έπινράμματα της Ανθολο­

γίας. Βλ. A.G., τόμ. 4, σ. 717 (Verzeichnis der Gedichtanfänge).

2. πεζόν αλω τ' άρυθμεϊ: 'Υπαινιγμός στον τρόπο αριθμήσεως του στρατού
άπό τόν Ξέρξη, πού μνημονεύει ό 'Ηρόδοτος (7, 60): "... σύμπαντος δέ του
στρατού του πεζού τό πλήθος έφάνη έβδομήκοντα και εκατόν μυριάδες. Έ ξ η -
ρίθμησαν δέ τόνδε τόν τρόπονσυναγαγόντες ές ένα χώρον μυριάδα ανθρώ­
πων και συνάξαντες ταύτην ώς μάλιστα είχον περιέγραφαν έξωθεν κύκλον*
περιγράφοντες δέ καί άπέντες τους μύριους αίμασιήν περιέβαλον κατά τόν
κύκλον, ϋφος άνήκουσαν άνδρί ές τόν όμφαλόν".

20

ι. Γιά την αρχή του έπινράμματος μέ τό "Τις σε" πρβλ. A.G. XVI, 196.318
καί passim, -θαητός: Δωρικός τύπος του έπιθ. θηητός, πού τόν συναντούμε
στον Πίνδαρο (Όλυμπ. 3, 36, Πυθ. 7, 12, Νεμ. 11, 12) καί στον Θεόκριτο
(15, 84). 'Υποθέτω δτι αντλείται άπό τόν τελευταίο,γιά τόν όποιο έχουμε
αποδείξεις (βλ. σχόλια 2 επιγράμματος) ότι ό Τριβιζάνος τόν είχε με­
λετήσει.

2. έτορευσε: Σούδα: "τορεύει: γλύφει, τιτρα". Μέ τή μεταφορική χρήση του

ρήματος εξαίρεται ή έννοια του πλαστουργήματος.

5. κέχασται: Πρβλ. 22, 18. "Οπως νράφει καί ή MESCHINI (σ. 162), τό ρή­
μα είναι συχνότατο σέ ολα τά επαινετικού χαρακτήρα ουμανιστικά επιγράμ­
ματα, καί πηγάζει άπό ομηρικές εκφράσεις. (Βλ. Ψ 289, δ 725 καί passim).

21

2. όψϋγόνοις: Πρβλ. μετάφρ. 378.

4. έτέων δεκάδα: Πρβλ. A.G. V, 282 (281), 4 "έτέων ή δεκάς", XVI,356, 5

"ούκ έτέων δεκάδας", αύτ. 358, 3 "έξ δ' έτέων άνύσας δεκάδας" κ.ά.

22

1-2. ... επλευ | εύρεος άντιβίην δήμου: Πρβλ. Μουσ. 229 "Πλώε βαθυκρήπΐ-
294
δος έπ' ευρέα δήμον Αβύδου", στίχος πού πιθανώς μεταπλάθεται έδώ. Τό άν-
τιβίην στον "Ομηρο συντάσσεται μέ δοτική (Α 277-78, Φ 225-26), οπως και
στον 'Ησίοδο (Άσπ. 150, 163), Άπολλ. Ρόδιο κ. ά. Ή αδόκιμη σύνταξη μέ
γενική δέν οφείλεται σέ μετρικούς λόγους, αλλά μάλλον σέ σύγχυση προς
τά επιρρήματα άντα και άντίον , πού συντάσσονται έτσι.

4. αλκυμον έθνος: Πρβλ. Ήροδ. 1, 201 "Τό δέ έθνος τούτο και μέγα λένε-
ται είναι και άλκιμον".

5. Ό προηγούμενος στίχος και τά συμφραζόμενα δείχνουν ότι τό του είναι

δεικχική και δχι αόριστη αντωνυμία, επομένως χρειάζεται περισπωμένη.
Πρβλ. Κ 246 "τούτου γ' έσπομένοιο". - αστεος είΐσω: Πρβλ. τά ομηρικά ""Αι-
δος ε'ίσω" (Η 131 και passim), "δώματος εϊσω" (η 135 και passim).

6. άτρεκε'αν: Τό ν^ της καταλήξεως γιά αποφυγή της χασμωδίας. - έπωνυμύην:

Πρβλ. μετάφρ. 362.

7-8. εί,σορόωντες έθάμβεον: Πρβλ. Άπολλ. Ρόδ. 1, 550 "έθάμβεον είσορόω-

σαι", 4, 1192 "θάμβευν δ* είσορόωσαι". ( Ό "Ομηρος γιά τόν παρατατικό
χρησιμοποιεί τήν περίφραση "θάμβος έχε", ένω χρησιμοποιεί τόν αόριστο
"θάμβηόα"). -έθάμβεον ... πώς ... ελαυνες: Πρβλ. γιά τό ύφος Νόνν. 17,-
64-65 "Και κραναούς πυλεώνας έθάμβεε κυκλάδος αυλής, | πώς φύσις έργοπό-
νος δόμον έγλυφε". 'Εκτός άπό τό κοινό πώς εϋναι κοινή και ή χρήση των
παρατατικών: έθάμβεον - έθάμβεε, έλαυνες - έγλυφε.

9-10. Καύ δη βαρβαρικός ... | όχλος δευδυο'τες: Σχήμα κατά τό νοούμενο.

- σην τε φύτλην: Πρβλ. 7, 3 "φύτλη Καλλέργων".

11-12. Σύμφωνα μέ τόν "Ομηρο (Β 650-652), πού υπαινίσσεται ασφαλώς έδω,

ό 'Ιδομενέας έλαβε μέρος στην τρωική εκστρατεία ώς αρχηγός στόλου 80
πλοίων μαζί μέ τόν Μηριόνη. - πο'λεως ... μηλοβο'του: ('Ησύχιος: "μηλόβο-
τος" τόπος άνειμένος προβάτων εις βρώσιν") : Πρβλ,Α.Ρ. IX, 103,5 "μηλόβοτος...
Μυκήνη", Πινδ. Πυθ. 12, 2-3 "μηλοβότου ... Ακράγαντος" κ.ά. Τό επίθετο
(μή μαρτυρούμενο στον "Ομηρο) αντλείται πιθανότατα από τήν 'Ανθολογία.

13. χρόνον ... δεκε'τηρον: A.G. IX, 462, 5-6. Πρβλ. αΰτ. IX, 461, 7 "δε-
κέτηρον μόχθον", IX, 474, 3 "μάχη δεκέτηρος". Τό επίθετο μόνο στην 'Αν­
θολογία απαντάται.

14. Ελένης ήυκο'μης: Πρβλ. τό ομηρικό "'Ελένης ήυκόμοιο" (Γ 329, Η 355

και passim). Δέν είναι βέβαιο αν ό Τριβιζάνος παρασύρθηκε άπό τήν κατά-
 295
λήξη τοΰ ουσιαστικού η" θέλησε νά επιτύχει όιιοιοτέλευτο μέσα στό στίχο.
Γιά τή σύνταξη του άμφί μέ δοτική, γιά νά δηλωθεί ή αιτία, πρβλ. π.χ.
Γ 157 "τοιήδ' άμφί γυναικί πολύν χρόνον άλγεα πάσχειν", λ 422-423 "Κασ-
σάνδρης, την κτεΐνε Κλυταιμνήστρη δολόμητις | άμφ* έμοί",

15. λαο'ν ... άγεύρων: Πρβλ. γ 140 "λαόν άγειραν", Άπολλ. Ρόδ. 1, 893 "ά-
πείρονα λαόν άγείραις", Νόνν. 13, 449 "λαόν άγειρεν" κ.α.

17. μυμηλόν: 'Ησύχιος: "μιμηλόν" όμοιον, έξομοιοΰν. παρά το μιμήσασθαι".

Γιά τό επίθετο αυτό, συνηθέστατο ιδίως στον Νόννο, βλ. καί τό σχόλιο της
MESCHINI, σ. 130.

18. κεχασμένε: Πρβλ. 20, 5. — ηθεσυν ήγαθέους: Πρβλ. 11, 1.

19. λωσθ' ηρώων: Πρβλ. A.G. XVI, 111, 5 "ζωονράφων ω λώστε", έκφραση πού
επαναλαμβάνει καί ό 'Ιανός Λάσκαρης (46, 11). -άμεμφέα: A.G. IX, 656,
16, XVI, 41, 1 καί passim.

20. ουχαδε νοστησαυ: Πρβλ. ο 177 "οίκαδε ν ο σ τ ή σ ε ι " , τ 258 "οίκαδε νοστη-
σαντα", κ.α.

2 1 . νεφέων . . . αχρυς: A.G. I X , 5 8 , 6.

22. άπ' έ χ : "Υμν. Άπόλλ. 110. ( Ό τύπος άπαξ στό χωρίο α υ τ ό ) .

23. όψευλόμεναυ: Πρβλ. 14, 2.

23

ι. το'ν εόλάυγγα, τόν εύιέχνητον: Τά επίθετα έχουν αντληθεί άπό τήν 'Αν­
θολογία (A.G. VI, 260, 1 "τόν εύτέχνητον έρωτα", VII, 605, 1 "Σοι σορόν
εύλάιγγα, 'Ροδοϊ, καί τύμβον εγείρει").

2. τύμβον όφευλόμενον: Πρβλ. μετάφρ. 20 "τέλθος όφειλόμενον".

3. δαχρυχέων: A.G. IX, 367, 5, Χ, 84, 1.

4. xoupuóiri: Ώ ς ουσιαστικό κατά παράλειψη τοΰ "άλόχω". Τό επίθετο στον

"Ομηρο καί σέ άλλους συγγραφείς συνοδεύει σταθερά τό "αλοχος". Βλ. καί
'Ιαν. Λάσκ. 29, 1-2 "άλόχου ... κουριδίης". -άγανοβλεφάρψ: Τό επίθετο,
έκτος άπό τόν "Ιβυκο (στ. 5 "άγανοβλέφαρος Πειθώ"),μόνο στην 'Ανθολογία
υπάρχει (A.G. IX, 604, 2 "τάς άγανοβλεφάρου"), άπό τήν όποια, υποθέτω,
αντλείται.

5-6. Καί τό μοτίβο των τριών Χαρίτων είναι πολύ συχνό στην 'Ανθολογία,
ασφαλώς όμως ό Τριβίζάνος θά έχει υπόψη του καί τόν'Ησίοδο (θεογ.907-11).
296
24

Ή αντίθεση πού υπάρχει μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου στίχου του
επιγράμματος είναι ένας κοινός τόπος σέ πλείστα επιγράμματα της 'Ανθο­
λογίας. Βλ. π.χ. Α.6. VII, 16: "Όστέα μέν και κωφόν έχει τάφος οϋνομα
Σαπφούς" | αί δέ σοφαί κείνης όήσιες αθάνατοι", ή τους στίχους τοΰ επι­
γράμματος στον Πλάτωνα (A.G. VII, 61): "Γαία μέν έν κόλποις κρύπτει τό-
δε σώμα Πλάτωνος, ] ψυχή δ' άθάνατον τάξιν έχει μακάρων".
2. ιαΰλαυ: 'Ησύχιος: "παύλα" άνεσις, άνάπαυσις".

26

1. κάππεσεν: Δ 523, Ν 549 και passim.

2. όλυσθησαε χώματος: Ό "Ομηρος και οι δόκιμοι συγγραφείς χρησιμοποιούν

τους τύπους ώλισθον και όλισθών (LIDDELL - seoir). Γιά τή σύνταξη μέ γε­
νική πρβλ. π.χ. A.G. IX, 267, 1 "νηός όλισθών" κ.α.-άρτυχΰτου: Τό επί­
θετο υπάρχει μόνο στον Όππιανό (Άλιευτ. 2, 617 "άρτιχύτοιο φόνοιο")
και στον Νόννο (13, 431. 14, 416 και passim), από τους όποιους ί'σως ε­
πηρεάζεται ό στιχουργός, δέν αποκλείεται όμως και ό αναλογικός σχηματι­
σμός, εφόσον πολλές λέξεις έχουν ώς πρώτο συνθετικό τό άρτι. Στους δυό
πρώτους στίχους τό ϋφος είναι επηρεασμένο άπό τήν 'Ανθολογία Πρβλ. π.χ.
A.G. VII, 634, 1-3 "Νεκροδόκον κλιντηρα Φίλων ό πρέσβυς άείρων | ...
σφάλματος έξ όλίγοιο πεσών θάνεν ...", ή IX, 267, 1-2 "Ίκαρίην πλώων
<πρώην> αλα, νηός όλισθών | Δαμις ό Νικαρέτου κάππεσεν εις πέλαγος".

3. έντερα χρΰσεα: 'Υπονοείται τό χρυσάφι. Γιά τή μεταφορική σημασία του

"έντερα" (σπανιότατη) πρβλ. A.G. XIV, 57,4 "έντερ'αβρωτα" (τό εσωτερικό
τοΰ καρπού του βελανιδιοΰ).'Επειδή τό παραπάνω επίγραμμα δέν περιλαμβά­
νεται στην 'Ανθολογία του Πλανούδη, υποθέτω δτι ό Τριβιζάνος μιμείται
στό σημείο αυτό τους Λατίνους, πού χρησιμοποιούν συχνά τό viscera μέ τή
σημασία τοϋ εσωτερικού ενός πράγματος. Βλ. π.χ. Βιργ. Αίν. 3, 575 "vi­
scera montis",KiK.De oratore 2,318,3 "ex ipsis visceribus causae" κ.ά.

Πρέπει νά παρατηρηθεί επίσης ότι τό "έντερα" απομακρύνεται άπό τό

"γαίης", μέ τήν παρεμβολή τοΰ επιθέτου, πιστεύω, όχι συμπτωματικά: Τό
"γαίης έντερα" θά έδινε μιά τελείως διαφορετική και ασυμβίβαστη μέ τό
νόημα του στίχου σημασία, δηλ. σκώληκες. Πρβλ. Άρ.Φαιν.959-60 "... και
πλαζόμενοι σκώληκες, | κείνοι τους καλέουσι μέλαινης έντερα γαίης",θεοφρ.
Περί σημείων 42 "γης έντερα πολλά φαινόμενα χειμώνα σημαίνει". Τό "γαί-
 297
ης" λοιπόν συνδέεται συντακτικά μέ το "μέγαν πλοΰτον" και επεξήγηση της
ολης εκφράσεως είναι τό "έντερα χρύσεα".

4. αΰνοπαθη'ς ... σύν αΰνομο'ρψ: Ή συμπαράθεση δύο επιθέτων μέ πρώτο συν­

θετικό τό αίνος (τό "αίνοπαθής" είναι "άπαξ") τονίζει τό μέγεθος της συμ­
φοράς καΐ συγχρόνως εκφράζει τή συμπάθεια του ποιητή.

5. Δύσμοροζ, δζ το βάραθρον έξί έλαχηνατο μούρη: Πρβλ. για τό ϋφος A.G.

IX, 56, 7 "δύσμορος, ής ώδίνα διείλατο πυρ τε και ϋδωρ". Τό "έλαχηνατο"
αδόκιμα αντί "έλάχηνε ". Πρβλ. A.G. VII, 609, 2 "ζών έλάχηνε τάφον".

27

Δέν κατόρθωσα νά βρω άμεσες μαρτυρίες γιά τό λιμό πού περιγράφει ό

Τριβιζάνος, νομίζω ομως ότι μέ βάση άλλες πληροφορίες μπορούμε νά οδη­
γηθούμε σέ ορισμένα συμπεράσματα. Γιά τόν Marcantonio Contareno (κατά
τόν NOIRET (Documents inédits, σ. 557) υπήρξε δούκας των ετών 1544-1546)
ό F. CORNELIUS γράφει (Creta Sacra, τόμ. 2, σ. 425): "Anno 1544.Marcus
Antonius Contarenus eques Marci filius. Virum hunc ipso sui regiminis
primo anno se munere abdicasse ve! decessisse arguitur ex S.C. lato die
IV Junii anno, quo ad enixas preces Nicolai Boni, Universitatis Creten-
sium oratoris, mandatum fuit Augustino Suriano, Capitaneo et Viceduchae
Cretae, ut leges pro bono insulae regimine recenter latas ad litteram e-
xequeretur".
Κατά τόν zu. ΘΕΟΤΌΚΗ (Εισαγωγή εις τήν έρευναν των μνημείων της ι­
στορίας του 'Ελληνισμού, έν Κέρκυρα (1926), ο. 52), ό CORNELIUS στό πα­
ραπάνω απόσπασμα αναφέρεται στην (ανέκδοτη) 43 πρεσβεία τιμαριούχων του
Χάνδακα (Α.S.V. -Senato Mar, reg. 27). 'Ανάμεσα στά αιτήματα της πρε­
σβείας (πού εγκρίθηκαν ολα από τή Βενετία) περιλαμβανόταν και τό έξης:
" Ή σιτοπαραγωγή της Κρήτης δέν επαρκεί διά τήν έτησίαν κατανάλωσιν,παν­
τελώς δέ ελλείπει άπό του Μαρτίου μέχρι του Μαίου. Προς τούτο ζητοϋσιν
δπως ό εισαγόμενος σίτος μή υπόκειται εις παρακράτησιν και διατίμησιν
έκ μέρους της διοικήσεως" (ΣΠ. Θ Ε Ο Τ Ό Κ Η , Ο . Π . ) .

Ή συνεξέταση των πληροφοριών του C O R N E L I U S , του Σ Π . Θ Ε Ο Τ Ο Κ Η και του

επιγράμματος μας οδηγεί στά έξης συμπεράσματα: Ό λιμός πρέπει νά συνέ­
βη κατά τό πρώτο εξάμηνο του 1544, προτού δηλ. αναλάβει τά καθήκοντα του
ό δούκας Contareno, κατά τό διάστημα πού αντικαταστάτης του ήταν ό Aug.
Suriano. Ή αποστολή πρεσβείας στή Βενετία, μέ επικεφαλής τόν Νικόλαο
Bon, επέτυχε τήν έγκριση ολων τών αιτημάτων, άπό τά όποια έπιτακτικότε-
298
ρο θά ήταν - εξαιτίας τοϋ λιμού πού μάστιζε την Κρήτη- το σχετικό μέ
την εισαγωγή σίτου. Στον Aug. Suriano δόθηκε ή εντολή "νά εφαρμόσει κατά
γράμμα τους νόμους πού πρόσφατα θεσπίστηκαν άπό τή Διοίκηση για τό καλό
του νησιού", έν τω μεταξύ όμως έφτασε ό νέος δούκας ΜαΓοβηΐοηιο Conta-
reno, πού ανέλαβε ό ίδιος νά υλοποιήσει τις σχετικές νομοθετικές διατά­
ξεις. "Ετσι, ή αντιμετώπιση τοϋ λιμού συνδέθηκε μέ τό ονομά του. Οι δυό
τελευταίοι στίχοι του επιγράμματος ("Αύτάρέπεί πόλιν Εϊνετίηθεν αμείψα-
το Μάρκος, | σπέρματα Τριπτόλεμος δεύτερος ηκε φέρων") μας επιτρέπουν νά
υποθέσουμε ότι ταυτόχρονα μέ τήν αφιξή του θά ενιναν εισαγωγές μεγάλων
ποσοτήτων σιτηρών χωρίς φορολογικές επιβαρύνσεις από μέρους της Διοική­
σεως, καί μέ συμπληρωματικά μέτρα θά ενισχύθηκε ή γεωργία της Κρήτης,
ώστε νά δικαιολογείται, νομίζω, τό "οτε τόν μέγαν εκείνον λιμόν άγαθαΐς
βουλαίς της Κρήτης άπήλασεν" του τίτλου.

1-2. "Οσσον έν ήερυ ό Ζηνος τανυσυκτερος ό'ρνοε | ίσχυσεν:Δυό επιγράμματα

της 'Ανθολογίας έχουν ώς θέμα τους τόν αετό του Διός πούτοξεύτηκε από έ­
ναν Κρητικό,άλλά μέ τό 'ίδιο βέλος,ένώ έπεφτε στή γη θανάσιμα πληγωμένος,
κατόρθωσε νά σκοτώσει τόν τοξότη (A.G. IX, 223 (Βιάνορος), 265 (Άπολ-
λωνίδου)). Δέν είναι βέβαιο αν ό στιχουργός υπαινίσσεται αυτό τό μυθο­
λογικό περιστατικό ή έχει υπόψη του τόν "Ομηρο (0 247-252 καίΜ 200-209).

4. νεπο'δων: 'Ησύχιος: "νεπόδων" νηξιπόδων ιχθύων".

5. έν Αύσονύοϋς: Τό όνομα Αύσονία - Αύσόνιος (μετωνυμικά αντί Ίταλία-Ί-

ταλός) χρησιμοποιείται μόνο στους κύκλους τών μορφωμένων καί στην ποίη­
ση, ιδιαίτερα στην αλεξανδρινή (Λυκόφρονα, 'Απολλώνιο Ρόδιο κ.ά.), προ­
πάντων όμως στά επιγράμματα. (Βλ. σχετικά RE IV, σ. 2561). - ήρυστεύ-
σατο: 'Αδόκιμα αντί ήρίστευσε.

6. δτλον: Σούδα: "οτλος: κακοπάθεια".

7-8. έπεβόσχετο ευρέα δημον | ... λυμός: Πρβλ. Καλλίμ. "Υμν. "Αρτ. 125
"κτήνεά φιν λοιμός καταβόσκεται", πού πιθανότατα μεταπλάθεται. - λυσυμε-
λης: Ό παραλύων τά μέλη. Στον "Ομηρο χρησιμοποιείται ώς επίθετο μόνο
του ϋπνου (υ 56-57, ψ 342-343), ένώ σέ μεταγενέστερους ποιητές χαρακτη­
ρίζει τόν έρωτα, τό θάνατο κλπ. (Βλ. σχετικά Α.Δ. ΣΚΙΆΔΑ, 'Αρχαϊκός λυ­
ρισμός, σσ. 126-127). -ευρέα δτίμον: Πρβλ. 22, 2. — δευνο'ε λομός ύιεκ-
φυγέευν: Πρβλ. για τή χρήση του υπεκφεύγω μ 216 "ολεθρον ύπεκφυγέειν",
μ 287 "πή κέν τις ύπεκφύγοι αίπύν ολεθρον".
 299
9. ούδ' άλέγοντο άρότουο: Τό συμπλεκτικό ούδ' δείχνει, νομίζω, ότι πρό­
κειται νιά άναύξητο παρατατικό του άλένομαι καί όχι νια μετοχή ένεστώ-
τος τοϋ άλένω. Φυσικά, ή χρήση αυτή είναι αδόκιμη, γιατί άλέγομαι σημαί-
νει συγκαταλέγομαι, οχι φροντίζω. Πρβλ. Πινδ. Όλυμπ. 2, 78 "Πηλεύς τε
καί Κάδμος έν τοισιν άλέγονται", δπου ό σχολιαστής: "αριθμούνται, κατα­
λέγονται".

10. λαοί τε ... θυΤισχου έπασσύτερου: Πρβλ. Α 382-383 "... 01 δέ VU λα-

οί | Θνησκον έπασσίιτεροι". - T P L Ó 6 O U £ : Πρβλ. A.G. IX, 159,1. 440, 2 "έν
τριόδοισι".

12. Τριπτο'λεμος δεύτερος: Πρβλ. τις ανάλογες εκφράσεις της 'Ανθολογίας:

"δεύτερον Ήρακλέα" (A.G. IX, 281, 4 καί XI, 95, 4), ""Ατλαντα δεύτερον"
(A.G. XVI, 52, 2 ) , "Ίήσων δεύτερος" (A.G. XVI, 137, 3-4). Ή στενή σχέ­
ση του Τριπτολέμου μέ τη νπ καί τήν ευφορία της, πού υπαινίσσεται ό στί­
χος, είναι ιδέα πού βρίσκει κανείς σέ πολλά αρχαία κείμενα. Στον ομηρι­
κό ϋμνο "εις Δήμητρα" π.χ. ό Τριπτόλεμος κατατάσσεται μεταξύ των ανδρών
"οΐσιν έπεστι μέγα κράτος ένθάδε τιμής"(στ. 150), ένώ σέ άλλα κείμενα
καθορίζεται λεπτομερέστερα ή προσφορά του, όπως στον Νόννο (19, 85-86):
"Καί σφισι καρπόν οπασσεν, ότε χθονός αύλακα νίφων | Τριπτόλεμος σπό-
ρον εύρε φερεσταχύων έπί δίφρων". Βλ. γιά περισσότερες λεπτομέρειες RE
VII, A', 13, σσ. 213-229 καί RÖSCHER, τόμ. 5, σσ. 1135-1138.

28

Γράφοντας τό έπίνραμμα αυτό ό Τριβιζάνος ακολούθησε τήν παράδοση των

ποιητών της 'Ανθολογίας πού ύμνοΰν τόν "Ομηρο. (Βλ. σχετικά A.D. SKIA-
B A S , Homer im griechische Epigramm, Athen 1965). Στά περισσότερα επι­
γράμματα ονομάζεται "Μαιονίδης", όπως έδώ, καί διάχυτη είναι ή ιδέα πού
εκφράζεται στό επίγραμμα, ότι δηλ. κανείς ποιητής δέν μπορεί νά τόν συ­
ναγωνιστεί. Ό "Ομηρος χαρακτηρίζεται "κοίρανος ύμνων" (A.G. VII,213,7),
"άγήραντον στόμα κόσμου[παντός" (A.G. VII, 6, 3-4), "Μουσάων αστήρ καί
Χαρίτων" (A.G. VII, 1, 8) κλπ.

1. λαμυρώιερον: Γιά τή σημασία της λέξεως βλ. Φρυνίχου 'Επιτομή (έκδ.

LOBECK, Λειψία 1821, σ. 291): "Λαμυρός* οι νυν μέν τόν έπίχαριν τώ ονό­
ματι σημαίνουσιν, οί δ'άρχαίοι τόν ϊταμόν καί αναιδή". Στό στίχο μας ή
λέξη λαμβάνεται μέ τήν πρώτη σημασία, -κύκνος: Πρβλ. A.G. VII, 19,2 (ό­
που ό 'Αλκμάν χαρακτηρίζεται επίσης "κύκνος"), αύτ. 30, 1 (δπου ό 'Ανα­
κρέων επονομάζεται "Τήιος κύκνος") κ.ά.
300
2. έρύσαυ: Διόρθωσα τό "έρίσοι", πού είναι μάλλον τυπογραφικό λάθος. Ή
διόρθωση δέν καταστρέφει τό μέτρο και είναι σύμφωνη μέ τήν ομηρική χρή­
ση της δυνητικής ευκτικής του ρήματος σέ ενεστώτα (πρβλ. π.χ. δ 78) ή
αόριστο (πρβλ. Γ 223, ο 321, ψ 125-126).
• Ό τίτλος και ή σειρά του επιγράμματος στό έντυπο δέν είναι ασφαλή
κριτήρια γιά τό οτι γράφτηκε μετά τό 27°.

29

Γιά τήν αναφορά πού γίνεται ατήν 'Ανθολογία Πλανούδη βλ. όσα γράφον­
ται παραπάνω, σ. 241. Ό Τριβιζάνος αποσιωπά επιμελώς τις πηγές από τις
όποιες αντλεί τά εκφραστικά του μέσα, στή σύνθεση όμως αυτή οί ομοιότη­
τες μέ τά σχετικά επιγράμματα της 'Ανθολογίας είναι τόσο έκτυπες,πού δέν
μπορούσε νά μήν παραπέμψει σ'αυτήν.

'Ορθά παρατηρεί ό CANART (Les épigrammes, σ. 242) οτι στό επίγραμμα

αυτό έχει συσσωρεύσει τά περισσότερα "άπαξ λεγόμενα":δαμνοπτώκος, χλου-
νομάχος, σταλικοΰχος, νεβρολέταν, πτανοδιώκτα, σμαριδαγρώτα,έναλίευσεν.

1. δαμνοπτδκος: Τό μόνο ανάλογο πού μαρτυρεϊται μέ α' συνθετικό τό δά-

μνημι είναι τό δάμνιππος (Όρφ. Άργον. 740 "Άμαζονίδων δαμνίππων"),α­
πό τό όποιο ίσως επηρεάζεται. - χλουνομάχος: α' συνθετικό είναι τό ούσια-
στικοποιημένο επίθετο χλούνης (συς) = αγριόχοιρος, κάπρος. - σταλικοϋ-
χοε (στάλιξ + έχω): Τό α' συνθετικό απαντάται δυό τουλάχιστο φορές στην
Άνθολονία (A.G. VI, 152, 1, αύτ. 187, 4 ) .

2. τάν αρχυν ('Ησύχιος: "αρκυς* δίκτυον"): Πρβλ. A.G. VI, 14, 2 "θηρών
άρκυν ορειονόμων". -νεβρολέταν (αδόκιμα αντί νεβρολέτιν) : Πρβλ. Α.G. VI,
185,2 "πτηνολέτιν (νεφέλην)", αναλογικά προς τό οποίο σχηματίζεται τό
σύνθετο.

3. τας νεφέλας (Διατηρώ τή γραφή του εντύπου, πού έγινε "τάς νεφέλας",
άπό τυπογραφική αβλεψία, στην έκδοση τοϋ CANART): Πρβλ. A.G. VI, 11, 2
"λεπτόμιτον νεφέλην". - εΰκολπα: Πρβλ. A.G. VI, 28, 3 "εύκόλπου τε λί-
νοιο". - άρμενα θηρης: Πρβλ. A.G. VI, 14, 1 "άρμενα τέχνας".

4. τρυγλοφόρα: Ή διόρθωση του CANART (αντί "τρογλοφόρα" του έντυ­

που) ορθή, και δικαιολογημένη ή απορία του γιά τήν ύπαρξη τριγλών, δηλ.
μπαρμπουνιών (όχι λιθρινιών (rouget)) στά δίχτυα ενός κυνηγού. Άπό στιγ­
μιαία σύγχυση ό Τριβιζάνος επανέλαβε μηχανικά τό επίθετο της εκφράσεως
 301
"τριγλοφόρους χιτώνας" (Α.G. VI, 11, 3 ) . (Στον επόμενο στίχο χρησιμο­
ποιεί το νεόπλαστο σύνθετο τριγλιδάρπαξ (τρινλίς + αρπαξ), πού αναφέρε­
ται όμως οωοτά σέ ένα ψαρά). - πτανοδιώκτα: 'Υποθέτω οτι τό α της κατα-
λήξεως λαμβάνεται ώς βραχύ άναλονικά προς τους ομηρικούς τύπους ίππότα,
νεφεληγερετα κλπ.
5. σμαμυδαγρώτα: Γιά τό α της καταλήξεως πρ3λ. σχόλιο στό "πτανοδιώκτα"
του στ. 4.
6. άλυπλάγκτων: Πρβλ. A.G. VI, 4, 4, αΰτ. 65, 7. — έναλύασεν: Ή διόρ­
θωση του CANART σέ "έναλίευσεν" καταστρέφει τό μέτρο, άν και είναι αναγ­
καία από άποψη γραμματική. Διατηρώ λοιπόν την (οπωσδήποτε αδόκιμη) γρα­
φή του έντυπου. "Αλλωστε, ό Τριβιζάνος σχηματίζει συχνά γιά λόγους με­
τρικούς λέξεις όχι μόνο αθησαύριστες άλλα και αντίθετες μέ τους γραμμα­
τικούς κανόνες.(Βλ.π.χ. νήλεος (2,4),κεκάζει (7,1),δράσεας (μετάφρ.101),
γουνοΰντες (μετάφρ. 117)) κ.α.

7-8. Και έδώ μιμείται τήν 'Ανθολογία μεταβάλλοντας απλώς τις λέξεις.Πρβλ.
A.G. VI, 13, 5-6, αυτ. 187, 5-6.

30

1. "Εν ιιοτε δεμμαλέον ...λαγωόν. Πρβλ. A.G. IX, 339, 1 ""Εν ποτέ παμφαί-
νοντι μέλαν πτερόν αίθέρι νωμών", στίχο πού μιμείται έδώ. - δειμαλέον
λαγωόν: Πρβλ. Όππ. Κυνην. 1, 165 "δειμαλέος πτώξ". -σεύοντο: 'Ησύχι­
ος: "σέύεσθαι* όρμδσθαι, διώκειν". Τό ρήμα είναι πολύ συχνό στον "Ομη­
ρο.

2. χαπροφο'νοι σηύλαηες: Τό επίθετο μαρτυρειται μόνο στην Άνθολονία, άπό

τήν όποια πιθανότατα έχει ληφθεί και τό ουσιαστικό. Πρβλ. A.G. IX, 83,
2-3 "δέλφινες, πελάγους ίχθυφάγοι σκύλακες. | καπροφόνος δέ κύων θηρσίν
κείνους ίκελώσας". - χραυπνα βυαςόμενον: Πρβλ. Ί α ν . Λάσκ. 4, 10 "ούκ έτι
μ' ίθύναις κραιπνά διωκόμενον". Πιθανώς μεταπλάθεται ή έκφραση τού 'Ια­
νού Λάσκαρη σέ συνδυασμό μέ τό ομηρικό "βιαζόμενον" (Λ 575 " ... πυκι-
νοισι βιαζόμενον βελέεσσι").

4. εϊλεν όδάξ (Ήσύχιος:"όδάξ" τοις όδοΰσι έμπεφυκότες,ένδακότες"): Πρβλ.

τό ομηρικό "όδάξ ελον" (Λ 749, Τ 61, Χ 17, Ω 738, χ 269).

5. Ώκυιόδων δε φάλαγξ ... εδραμε: "Εχω τή γνώμη πώς στό στίχο αυτόν ό
Τριβιζάνος μιμείται τόν Νόννο, στον όποιο αρκετοί στίχοι αρχίζουν μέ γε­
νική, τήν όποια ακολουθούν τό συνδετικό δέ και μιά πτώση του ούσιαστι-
302
κου φάλαγξ (συνήθως ονομαστική ή αιτιατική πληθυντικού) μέ τό ανάλογο
ρήμα. Π.χ. "Κυκλώπων δέ φάλαγγες έπέρρεον" (14, 52), "Γηγενέων δέ φάλαγ­
γες έβακχεύοντο" (48, 54) κ.α.
7. παλίνορσος: 'Ησύχιος: "ΟΠΙΟθόρμητος, πάλιν ύποστρέψας".—έόν προς α­
νακτά: Γιά τή χρήση τοϋ ουσιαστικού μέ τή σημασία του κυρίου τοϋ σκύλου
πρβλ. κ 216 "άμφ' ανακτά κύνες", Άπολλοδ. Βιβλιοθ. 3, 4, 4 "πρώτοι γάρ
μέλαν αίμα πίον σφετέροιο άνακτος".

8. λαυψηροΐς ποσσύ: Πρβλ. τό ομηρικό (0 269, Χ 24) "λαιψηρά πόδας ...

ένώμα", πού μεταπλάθεται.

9-10. Πρβλ. 'Ιαν. Λάσκ. 1,11 "Μουσοπόλοι, τίνα πω κλπίζετε Αϋσονος έκ

γας;", στίχο πού μιμείται ό Τριβιζάνος. - ταυροτιο'λον: Γιά τό επίθετο βλ.
τό λεξικό Φωτίου (εκδ. S.A. NABER) και Ησύχιο. Πρβλ. και τό αρχαίο σχό­
λιο στό στ. 447 τής "Λυσιστράτης" ("Νή τήν Ταϋροπόλον" ):"0ϋτω τήν "Αρτε-
μιν έκάλουν ... "Εστί δ' οτε και τήν Άθηνάν οϋτω καλοΰσιν, ώς Ξεινο-
μήδης ιστορεί". (Βλ. FR. DÜBNER, Scholia graeca in Aristophanem, Hil-
desheim 1969 (= Παρίσι 1877), σ. 254). Ό Τριβιζάνος χρησιμοποιεί "ποιη­
τική άδειο:" τό επίθετο και νιά τόν Γαρνήττιο, επειδή ήταν κυνηνετικός
σκύλος και είχε επομένως σχέση μέ τήν "Αρτεμη. Γιά τά ονόματα των σκύ­
λων, πού παραθέτει στους στ. 9-12, βλ. οσα εύστοχα γράφει ό CANART (δ.
π., σ. 242). Συμφωνώ μαζί του στό ότι κύρια πηγή του ποιητή πρέπει νά
θεωρηθεί τό "Όνομαστικόν" τοϋ Πολυδεύκη και οχι ή "Βιβλιοθήκη" τοϋ 'Α­
πολλοδώρου. Ό λόγος όμως δέν είναι τόσο ότι ή editio princeps τής "Βι­
βλιοθήκης" είναι τοϋ έτους 1555 (ή μελέτη όλου τοϋ έργου τοϋ Τριβιζάνου,
ιδιαίτερα τοϋ άντιγραφικοΰ, δείχνει ότι συμβουλεύτηκε καί χειρόγραφα,
δέν αποκλείεται λοιπόν νά διάβασε τό έργο σέ κάποιον κώδικα), όσο ότι
στό χωρίο πού παραπέμπει ό CANART (3, 4, 4) δέν αναφέρεται σκύλος μέ τό
όνομα "Αργός. Οι κώδικες παραδίδουν: "Σπαρτός τ'ών αργός Βορής τ' αίψη-
ροκέλευθος". Τό "ων αργός" ό Bekker διόρθωσε σέ "Ωμαγρος,ό Heyne σέ Οΰ-
αργος καί ό Bergk σέ "Ομαργος. (Γιά τό εξαιρετικά αμφισβητούμενο αυτό
χωρίο βλ. Apollodorus The Library, translated by F.G.FRAZER, τόμ.1,Λον­
δίνο 1967, σ. 322, σημ. 4 ) .

Συμφωνώ απόλυτα μέ τήν άποψη τοϋ Canart ότι τό κείμενο τοϋ Πολυδεύ­
κη είναι πολύ σαφές καί ότι δέν μπορούσε νά γίνει άπό τόν Τριβιζάνο λά­
θος ώς προς τά ονόματα τών σκυλιών τοϋ Άκταίωνα.("Ονομ. Ε', 47, 11-12
(έκδ. ΒΕΤΗΕ, Λειψία 1896)): "Τά μέν δή των Άκταίωνος κυνών ονόματα,κα­
τά τήν Αισχύλου δόξαν, Κόραξ "Αρπυια Χάρων Λυκόττας". 'Επομένως,τό ήμι-
 303
στίχιο "Και κύνας Άκταίωνος" πρέπει νά νοηθεί χωρίς καμιά αναφορά ατά
ονόματα Λήθαργος και "Αργός τοϋ β' ήμιστιχίου. Διαφορετικά,πρέπει νά θε­
ωρήσουμε ότι και ta ονόματα τοϋ συ. 12 αποτελούν επεξήγηση του ήμιστι­
χίου αΰτοϋ. Αυτή τήν εντύπωση δημιουργεί ή όλη συντακτική δομή των στ.
11-12, πού φαίνεται ότι εξυπηρετεί περισσότερο τις ανάγκες τοΟ μέτρου
και λιγότερο τό νόημα.

Τό Μελάμπους δέν είναι γνωστό στην ελληνική μυθολονία ώς ονομα σκύ­

λου. Μόνο ό Όβίδιος στό 3° βιβλίο των "Μεταμορφώσεων" (στ. 206 και 208)
και ό Ύγίνος (Fabulae, 181, 3) αναφέρουν τό ονομα αυτό μεταξύ των άλ­
λων ονομάτων σκύλων. (Γιά τό ζήτημα του Hundekatalog βλ. FRANZ BÖMER, Ci-
vici Metamorphosen:Kommentar, Buch I-III, Χαϊδελβέργη 1969, σσ. 503-511,
όπου διεξοδικά σχόλια ατούς στ. 206-232 του 3 βιβλίου των "Μεταμορφώ­
σεων"). 'Αλλά εκτός του 'ότι ό Ύγίνος μιμείται τόν Όβίδιο, δέν έχουμε
καμιά άλλη ένδειξη ότι ό Τριβιζάνος τόν έχει μελετήσει. Πρέπει λοιπόν νά
θεωρηθεί ώς πολύ πιθανό ότι επηρεάζεται στό σημείο αυτό άπό τις "Μετα­
μορφώσεις" τοϋ προσφιλούς του ποιητή.

14. άγρεσίην: Ή λέξη μαρτυρεϊται μόνο στην 'Ανθολογία. (A.G. VI, 13, 2
"άγρεσίης". Πρβλ. και VI, 34, 4 "συαγρεσίης").

31

1-2. Άργ«.λέη ... άργαλέη: Κύκλος. — έζείριυσε.: Σούδα: "έξεσύρθη, έξήλ-

θεν".

Τό επίγραμμα αναφέρεται στή σύφιλη, της όποιας τό αποκλειστικό όνο­

μα κατά τις αρχές του 1 6 ο υ αιώνα ήταν "γαλλική νόσος". Μιά από τις πρώ­
τες πληροφορίες γιά τήν αρρώστια αυτή έχουμε άπό τά "Di ari i"τοϋ Μαρίνου
Sanudo,nou γράφει (ιόν 'Ιούλιο τοϋ 1496) δτι μετά τήν άφιξη των Γάλλων
στρατιωτών τοϋ Καρόλου Η', πού πολιόρκησαν τό 1494 τή Νεάπολη, εμφανί­
στηκε μιά αρρώστια πού ονομάστηκε "mal franzoso" και διαδόθηκε γρήγορα
στην 'Ιταλία, 'Ελλάδα, 'Ισπανία και σέ ολόκληρο τόν κόσμο. Τό 1497 ό Ni­
colò Leoniceno τύπωσε στό τυπογραφείο τοϋ "Αλδου Μανουτίου τή γνωστή
πραγμαιεία του: "Li bel Τ us de epidemia, quam vulgo morbum galli cum vo-
cant". Ή φοβερή αρρώστια ονομάστηκε σύφιλις γιά πρώτη φορά τό 1530 άπό
τόν Βερωναίο Girolamo Fracastoro σέ λατινικό ποίημα του προς τιμή του
Bembo μέ τίτλο: "Siphilis sive morbus gallicus". (Βλ. σχ«ετικά EUGENIO
M U S S A T I , La donna in Venezia, Πάδοβα 1892 (άναστ. εκδ. 1975), σ.281 (Ugo
304
Stefanutti ) ). -P.G. M O L M E N T I , La storia di Venezia nella vita privata
dalle origini alla cadutta della Repubblica, τόμ.2, Τεργέστη 1973 (άναστ.
έκδ.), σ. 52).
Ή σύφιλη διαδόθηκε και στην Κρήτη, όπως φαίνεται άπό τό ποίημα Τ α -
δάρου, Λύκου κ'Άλουκοος διήνησις ωραία", οπού αναφέρεται (στ. 510 της
εκδόσεως Wagner) "φραντζιασμένη καί λωβή" (ΣΤ. ΑΛΕΞΙΟΥ, Φιλολογικοί πα­
ρατηρήσεις εις Κρητικά κείμενα, "Κρητ. Χρον." 8 (1954), σσ. 239-40, οπού
καί τά σχετικά μέ τήν ιστορία της νόσου καί βιβλιογραφία). Ό Μανουήλ
Γρηγορόπουλος σέ επιστολή του προς τόν αδελφό του 'Ιωάννη, μέ ημερομη­
νία 18 Σεπτεμβρίου 1499, γράφει οτι ό πατέρας τους αρρώστησε από σύφιλη
"συνεστιάτωρ γενόμενος ... καί συμποσιάζων της έχούσης τήν νόσον των
Κελτών". Σέ άλλη επιστολή του ονομάζει τήν αρρώστια αυτή "αίτιον τό της
Φραγκιάς". (Βλ. Μ . ι . Μ Α Ν Ο Υ Σ Α Κ Α , Ή αλληλογραφία των Γρηγοροπούλων χρο-
νο'λογουμένη (1493-1501)," Έπετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου" της Άκαδ.
'Αθηνών, τόμ. 6 (1956), σ. 190 καί σημ. 1,203). Καί ό ευπατρίδης Κρητι­
κός 'Αντώνιος Καλλέργης πιθανόν έπασχε άπό κληρονομική σύφιλη, άπό τήν
όποια ίσως καί νά πέθανε σέ ηλικία 34 ετών (ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ,"Ερευναι,σ. 47,
53). ,
Ή εξάπλωση της αρρώστιας ήταν τόσο ραγδαία, ώστε τό 1509 τό -^ της
ανθρωπότητας έπασχε άπ'αΰτήν. (Βλ. Μ Ε Ε , τόμ.ΣΤ',σ. 549). Δικαιολογημένα
λοιπόν ό Τριβιζάνος παρομοιάζει τή σύφιλη (γιά τήν ταχύτητα εξαπλώσεως
καί τις συνέπειες) μέ γαλατική έφοδο. Φαίνεται οτι καί τήν εποχή πού
σπούδαζε στην 'Ιταλία ή "γαλλική νοΰσος" εξακολουθούσε νά μαστίζει ευ­
ρύτατες μάζες - εξαιτίας της ανυπαρξίας αποτελεσματικών θεραπευτικών μέ­
σων— ώστε τό επίγραμμα νά μή χάνει τήν επικαιρότητα του.
Συνεπώς, ό Τριβιζάνος δέν κάνει κανένα ύπαινινμό σέ επιδρομή Γάλλων
κατά τής 'Ιταλίας κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου μεταξύ Φραγκίσκου Α' καί
Καρόλου E ' ( C A N A R T , ο.π., σ. 242). Στό στ. 2 απλώς νίνεται παραλληλισμός
τής αρρώστιας μέ μιά (οποιαδήποτε) έφοδο των Γαλατών. c

Τήν έμπνευση γιά τή σύνθεση τοΰ επιγράμματος έδωσε πιθανότατα στον

Τριβιζάνο ενα δίσιιχο της 'Ανθολογίας (A.G. XI, 424): "Γαίης έκ Γαλατών
μηδ' άνθεα, ης άπό κόλπων | άνθρώποις άλέτειραι 'Ερινύες έβλάστησαν". Πα­
ρατηρούμε οτι, έκτος άπό τό κοινό "γαίης Γαλατών", τά επιγράμματα είναι
καί τά δυό δίστιχα καί επίσης βλέπουν τή Γαλλία μέ τό 'ίδιο πνεύμα, δηλ.
ώς πηγή συμφορών γιά τους ανθρώπους.
 305
32

Τό επίγραμμα, πού δικαιολογημένα έφερε σέ αμηχανία τόν CANART, έχει

γραφτεί πιθανότατα γιά την 'Ωραία Πύλη κάποιας εκκλησίας,σύμφωνα μέ τόν
τίτλο του (υπέρ άδυτου θύρας). Σ'αύτό υπάρχει ή προτροπή: " "Υψωσε πρώ­
τα τήν ψυχή σου (πρβλ. τό "ανω σχώμεν τάς καρδίας") και μετά δοκίμασε νά
μπεις".Ή ερμηνεία αυτή προκύπτει μόνο μετά τή διόρθωση τοΰ "θυμού" σέ
"θυμόν". θεωρώ πολύ πιθανό ότι πρόκειται γιά τυπογραφικό λάθος. Είναι
πράνματι εύκολο νά θεώρησε ό τυπογράφος τό ν^ ώς υ_ και στή συνέχεια νά
έβαλε περισπωμένη, έάν μάλιστα ή βαρεία του "θυμόν" είχε παραλειφθεί ή
δέν φαινόταν καθαρά. Ή πρόθεση προς ανήκει στό "α'ίρειν" (προσαίρειν= ύ-
ψοΰν), έγινε όμως τμήση και αναστροφή. Μετά τό "πεΐραν" πρέπει νά εννο­
ήσουμε ενα απαρέμφατο (λαμβάνειν ή έχειν). Δυσχέρεια δημιουργεί τό "υ­
στέρα", πού θά έπρεπε νά είναι "ϋστερον", φαίνεται όμως ότι ό στιχουργός
επιλέγει τό νεοελληνικό αυτόν τύπο,είτε γιατί εξυπηρετείται τό μέτρο εί­
τε γιατί νομίζει ότι υπάρχουν στην αρχαία τύποι ϋστερον και υστέρα, όπως
υπάρχουν παράλληλοι τύποι πρώτον και πρώτα.

33 - 35

Γιά τήν προσωπικότητα και τό έργο του ανθρωπιστή Φραγκίσκου Robor-

tello (1516-1567) βλ., έκτος από τή βιβλιογραφία πού παραθέτει ό CANART,
S A N D Y S , σ.143, και PFEIFFER, A History Classical Scholarship from 1300
to 1850, 'Οξφόρδη 1976, σ. 135.

Τό περιεχόμενο των τριών επιγραμμάτων του Τριβιζάνου απηχεί τήν ε­

ντύπωση πού δημιουργούσε ή προσωπικότητα του Robortello. Πρέπει πράγμα­
τι νά είχε εμπνεύσει στό περιβάλλον της Πάδοβας και στόύς σπουδαστές
τοΰ Πανεπιστημίου, όπου δίδαξε αρχαίους "Ελληνες και Λατίνους συγγρα­
φείς κατά τά έτη 1552-1557, μεγάλο σεβασμό μέ τή μόρφωση του, γιά νά
φροντίσουν νά στηθεί ό άδριάντας του -μετά τό θάνατο τ ο υ - στην εκκλη­
σία του Sant' Antonio (SANDYS, σ. 140). Ό τρόπος μέ τόν όποιο τόν εγ­
κωμιάζει ό Τριβιζάνος (ιδίως στό τρίτο επίγραμμα) δείχνει οτι είχε ακού­
σει παραδόσεις του ή είχε διαβάσει βιβλία του. 'Οπωσδήποτε ό χρόνος συν­
θέσεως των έπινραμμάτων δέν μπορεί νά τοποθετηθεί αργότερα από τό 1552
ή 1553. (Βλ. σ. 240).

Τό ύπ' αριθ. 33 επίγραμμα είναι αδύνατο νά κατανοηθεί μέ τή μορφή

πού υπάρχει στό έντυπο. Πιστεύω οτι τό τρίτο κόμμα τοΰ κειμένου πρέπει
306
νά τεθεί μετά τό "ελέγχει",και τό "δύνασαι" νά διορθωθεί σέ δύναται. Ή
φυσική σειρά των λέξεων νομίζω πώς είναι ή έξης: "Πόλις ελέγχει,Φράγνι-
σκε, σήν σοφίην και ή"θος, | ει δύναται οξύνειν τήν φύσιν τής (= ταύτης)
πλέον ( ή έστιν οξεία ένν.)".Ή μετάφραση: " Ή πόλη, αποδεικνύει (ή μαρ­
τυρεί) αν ή σοφία και τό ήθος σου, Φραγκίσκε, μπορεί νά κάνει οξύτερη
(νά ακονίζει) τήν έμφυτη ευφυία της (= φύσιν)". Ή παραπάνω ερμηνεία προ­
κύπτει και άπό τό επόμενο επίγραμμα, στό όποιο χρησιμοποιείται επίσης τό
ρήμα "δύναται",τό ούσ. "εύφυίην" και τό απαρέμφατο "θήγειν" (= άκονάν,
όξύνειν).( Ή διαφορά μεταξύ τους είναι ότι τό πρώτο αναφέρεται στην ε­
πίδραση της σοφίας του Robortello στην πόλη τής Πάδοβας, ένώ τό δεύτε­
ρο στην επίδραση της σέ ολόκληρη τήν επικράτεια τής Βενετίας).Μέ αυτά ό
Τρι3ιζάνος θέλει προφανώς νά δηλώσει ότι ή έντονη πνευματική κίνηση τής
πόλεως είναι ή καλύτερη απόδειξη οτι ή παρουσία του Robortello συντελεί
στή μεγαλύτερη ανάπτυξη ("πλέον όξύνειν") τών πνευματικών της δυνάμεων.

Στά δύο πρώτα επιγράμματα ό στιχουργός εξυμνεί τά ανώτερα πνευματι­

κά προσόντα του Robortello, ένώ στό τελευταίο υπαινίσσεται και τή φιλο­
λογική του δραστηριότητα ("ύμνοπόλε"). Στό έντυπο (όπως και στην έκδοση
του CANART) τά αρχικά και τά τελικά γράμματα τών στίχων τοϋ 35 επι­
γράμματος είναι τυπωμένα μέ ευκρινέστερα κεφαλαία γράμματα,ώστε νά φαί­
νεται οτι σχηματίζεται ή κλητική ΣΟΦΕ. "Ισως μετρικοί λόγοι ανάνκασαν
τόν Τριβιζάνο νά χρησιμοποιήσει τό αδόκιμο "τάρχαία" (= τά αρχικά).

36

Γιά τήν ταυτότητα τοϋ 'Ιωάννη Σαίτη βλ. όσα πολύ ενδιαφέροντα γρά­
φει ό CANART (Les épigrammes, σσ. 243-244), πού στηρίζονται σέ πλούσια
βιβλιογραφία.

1. σοφύης: Ή διόρθωση τοΰ "σοφίη" τοϋ έντυπου επιβάλλεται άπό τό νόη­

μα. Ή δοτική, πού προτιμά ό C A N A R T , δημιουργεί νοηματική ασάφεια και
χασμωδία μέ τήν επόμενη λέξη.

3-4. Θουκυδίδης Όλο'ρου ... πάς τ' άβατος πολλοίς: Πρβλ. A.G. IX, 583,
3-4 "Ειμί γάρ où πάντεσσι βατός, παΰροι δ'άγάσσαντο | θουκυδίδην Όλόρου,
Κεκροπίδην τό γένος".

5. φσματοκο'μπος (5σμα + κομπω): " "Απαξ λεγόμενον".

8. ώφθης θάμνος έπιχθο'νιος: Παρήχηση τοΰ Θ.

 307
9. όζον άπηο'ρυον: Πρβλ. A.G. IX, 71, 1 "Κλώνες απηόριοι". Τό επίθετο,
παράλληλος τύπος τοΟ άπήορος ('Ησύχιος: "άπήορα' μετέωρα, υψηλά"), μόνο
άπαξ μαρτυρεϊται στό χωρίο αυτό της 'Ανθολογίας.

37

1. ρηννύσχεΓο: 'Αδόκιμα αντί ρηγνύετο χάρη τοϋ μέτρου.

5. νηπυε: Πρβλ. γυά τήν πρόταξη της κλητικής A.G. XVI, 197, 3 "νήπιε,μή
δή δάκρυ...". —πολυπλανέαε λαβυρίνθους : Ή ανάλογη έκφραση της Ανθολο­
γίας είναι τό "πολυγνάμπτοις λαβυρίνθοις" (A.G. IX, 191, 1). Γιά τά ου­
σιαστικά πού προσδιορίζει και τους συννραφεΐς στους όποιους μαρτυρεϊται
τό επίθετο πολυπλανής (πολύ συχνό στην Ανθολογία),βλ. KUST,ŒJ.371-372.
5-6. Οι στίχοι πρέπει νά συνεξεταστούν μέ τους δυό τελευταίους. Αυτό τό
"πρώτης μετά πρώτοις έμμορε τιμής" δέν μπορεί νά αναφέρεται στον G. Va­
lerius Flaccus, συγγραφέα των "Αργοναυτικών" (κατά μίμηση τοϋ 'Απολλώ­
νιου Ροδίου), όπως νομίζει ό CANARI (Les êpigrammes, σ. 244). Ό συγγρα­
φέας αυτός είναι βέβαια ευχάριστος αλλά όχι πολύ σπουδαίος' οπωσδή­
ποτε είναι λιγότερο σημαντικός από τόν σύγχρονο του Στάτιο (H.J. R O S E ,
'Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, μετάφρ. Κ.Χ. Γρόλλιόυ, τόμ. 2, 'Αθή­
να 1978, σ. 111), καί τό ϋφος του από κανένα γραμμάτολόγο, αν δέν άπα-
τώμαι, δέν έχει χαρακτηρισθεί ως "très complique" ( C A N A R T , ö.n. ). Τό "no-
λυπλανέας λαβυρίνθους" του Τριβιζάνου ταιριάζει πολύ περισσότερο στον
Aulus Persius Flaccus (34-62 μ.Χ.), πού στις έξι σάτιρες του "περιέχει
innuba επιτηδευμένης σκοτεινότητος, ή όποια άπήτει άργότερον υπομνήμα­
τα" (LUDWIG BIELER, 'Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας, μετάφρ. Άριστο-
ξένου Σκιάδα, 'Αθήναι 1975, σ. 279). Ό ROSE (ö.n., σ. 90) γράφει χαρα­
κτηριστικά νι'αυτόν: "Τό ϋφος του είναι από τά πιό ιδιόρρυθμα σέ ολόκλη­
ρη τή λατινική λογοτεχνία,σκοτεινό,συνεστραμμένο,παραγεμισμένο μέ υπαι­
νικτικές αναφορές, κυρίως στό Λουκίλιο καί τόν 'Οράτιο".Ό Α.Ρ.Flaccus,
πού ό Δάνιης τόν κατατάσσει στους μεγαλύτερους συγγραφείς (Purgat. 22,
100), ήταν κατά τήν 'Αναγέννηση ένας άπό τους πιό γνωστούς Λαιίνους ποι­
ητές (πρβλ. U.M. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, Ό ποιητής τής γκιόστρας, σ. 117, σημ; 1,
όπου καί ή βασική βιβλιογραφία), καί είναι παλύ πιθανό ότι αυτόν υπαι­
νίσσεται ό Τριβιζάνος. Ό Πέρσιος ήταν ννωστός μεταξύ των λογίων της Κρή­
της, καί μάλιστα τόν αναφέρει ό Γεώργιος Σκλέντζας σέ μιά λατινική ωδή
του αφιερωμένη στον Πάπα 'Αδριανό Στ' (N.M. Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Α Κ Η , ö.n.).
308
8. δευνόε έλεγχος: Πρβλ. μετάφρ. 52.

38

1-2. Πρβλ. A.G. VII, 22, 1-2 "'Ηρέμ' υπέρ τύμβοιο Σοφοκλέος, ήρεμα, κισ­
σέ, | έρπύζοις..."('Εκτός από τήν επανάληψη του επιρρήματος, κοινή είναι
στά δύο κείμενα καί ή ευκτική), λεωφορίουσυ: αντί λεωφόροισι.- ένύ
προθύρουσυ ... δυδα'σχους: Πρβλ. A.G. XVI, 275, 12 "καί έν προθύροίς θή-
κε διδασκαλίην". — άναλεξάμενος: Σούδα: "νοήσας, άναννούς".

3. μουσοπο'λος ('Ησύχιος: "ποιητής"): Πρβλ. 30, 9.

4. άκλεϋ'ης αρξετ' έιεσβολίης: Πρβλ. A.G. IX, 177, 2 "Φρύξ ύπεόντί κακής
ήρχεν έπεσβολίης". "Οπως παρατηρεί καί ό CANART ( Ο . Π . ) , ή λέξη μόνο ώς
ουσιαστικό μαρτυρεϊται (πρβλ. Α.G.IX, 80,4). Ό Τριβιζάνος μέ βάση έναν α­
νύπαρκτο τύπο επιθέτου ακλέϊος (αντί άκλειής) σχηματίζει θηλυκό άκλείη
(πού θά έπρεπε πάντως νά είναι άκλέϊος). Μέ τό νεόπλαστο θηλυκό ίσως θέ­
λησε νά επιτύχει όμοιοτέλευτο μέσα στό στίχο. Πρβλ. 12, 1.22, 14 κ.α.

5. νπυε εφυς Χαρυτων: Πρβλ. A.G. IX, 191, 6 "Νήις έφυς Μουσέων".

39

Πρβλ. A.G. XI, 230: "Μασταύρων αφελών δύο γράμματα, Μάρκε, τά πρώ­
τα | άξιος ει πολλών τών υπολειπομένων". "Οτι αυτό τό επίγραμμα μεταπλά­
θεται, φανερώνουν οι κοινές λέξεις αφελών, δύο γράμματα, πρώτα. Ή λύση
του αινίγματος πού προτείνει ό CANART (ποθώ) μέ βρίσκει σύμφωνο.

Γιά τήν προσωπικότητα του Viviani βλ. V I T T O R I O P E R I , Gaspare Vivia-

ni: Un vescovo filelleno nella Creta del XVI 0 secolo, "Πεπραγμένα τοϋΓ'
Διεθνούς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου", τόμ. 2, έν 'Αθήναις 1974, σσ. 253-265.
— Του 'ίδιου, Ricerche sul! 'editio princeps degli atti greci del Conci­
lio di Firenze, "Studi e Testi" 275 (1975), σσ. 58-67 (Gaspare Viviani).
θεωρώ πολύ πιθανή τήν άποψη του CANART (ο.π., ο. 244) ότι μπορεί ό
Τριβιζάνος καί ό Viviani νά υπήρξαν συμφοιτητές στην Πάδοβα,δέν αποκλεί­
εται όμως νά είχαν γνωριστεί καί^στή Βενετία, όταν ό τελευταίος ήταν στην
υπηρεσία τοϋ Landò.

Στό Α.S.V. (κυρίως στις b. 39 καί 250 της σειράς Notai di Candia)
σώζονται πολλές νοταριακές πράξεις, πού μας δίνουν πληροφορίες γιά ορι­
σμένες οικονομικές συναλλαγές του επισκόπου Σητείας καί 'Ιεράπετρας. Σέ
μιά από αυτές (b. 39, φφ. 65 ν -66 Γ ), μέ ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 1572,
 309
ó Viviani υπογράφει συμφωνία μέ δυό χωρικούς, οί όποιοι αναλαμβάνουν την
υποχρέωση νά μεταφέρουν στον Χάνδακα από τά χωριά "Ανιος Μύρων και Μα-
ραθίτης τά κρασιά και τους μούστους της ερχόμενης "βεντέμας" (προφανώς,
άπό εκκλησιαστικά κτήματα). Ό ίδιος στις 2 'Ιουνίου 1571 εξουσιοδοτεί
γιά λογαριασμό του αδελφού του Marian, επίσης κληρικού, κάποιον Καίσαρα
Μουδάτσο νά εισπράττει τά ενοίκια κτημάτων, πού βρίσκονται στό cas tel
v
Belveder (b. 39, φ. 3 6 ) .

40

Ή λύση του αίνίνματος είναι ή λέξη amor. "Αν αφαιρέσουμε τό τελευ­

ταίο γράμμα (caudam), έχουμε τό ρήμα amo, πού είναι αντίστοιχο στό ποθώ
του 39 επιγράμματος (του Τριβιζάνου).

Τήν ιδιαίτερη δυσκολία στό αϊνινμα τοΰ Viviani δημιουρνεΐ ή διπλή

σημασία μέ τήν όποια προφανώς λαμβάνεται τό υπονοούμενο amor. Ή έκ­
φραση "inter désertas voces" υπαινίσσεται τήν αγάπη (μέ χριστιανική έν­
νοια), ή όποια είναι μόνη, εγκαταλειμμένη άπό τους ανθρώπους, ένώ τό "ma-
ximus dis" ανταποκρίνεται στην αρχαία αντίληψη ότι δ "Ερωτας είναι θεός
και μάλιστα μέγιστος, αφού αυτός συνκλονίζει τό σώμα και κυριαρχεί στό
πνεύμα όλων των θεών και των ανθρώπων. (Βλ. Ή σ . θεογ. 120-122: "... ήδ'
"Ερος, ος κάλλιστος έν άθανάτοισι θεοϊσι, | λυσιμελής, πάντων τε θεών πάν­
των τ' ανθρώπων | δάμναται έν στήθεσσι νόον και έπίφρονα βουλήν").

41

1. Εύμενεως όέξαο: Πρβλ. A.G. VI, 77, 2, VII, 58, 2-3 "δέχνυσο εύμενέως".

2. 'Υπαινίσσεται τήν υν. Πρβλ. CANART, ο.π., σ. 245.

3. Εΰ γάρ: Στό έντυπο υπάρχει εύ_, πού ό CANART διορθώνει σέ ευ. Διόρθω­
σα σέ εί_, γιατί είναι φανερό ότι έχουμε υποθετικό λόγο: "Ει γάρ ... θεί-
ης ... γεύσεαι". — τόν δασύπουν: 'Ησύχιος: "δασύπους'λανωός".

4-5. οΐκογενοϋς ... ορνυθος: Πρβλ. Άριστοφ. Είρ. 789 "ορτυγας οίκογε-
νεϊς",Α.Θ. VII, 205, 1 "οίκογενής αίλουρος" κ.α.

5. πέρδικα τ' αΰολόδευρον: Πρβλ. Όππ. Κυνην. 2, 317 "πέρδικες ... αίο-
λόδειροι".
6. μαλάθρου: Μεσαιωνικός τύπος τοΰ οΰσ. μάραΘρον < μάραθον (Ν.Π. ΑΝΔΡΙΩ-
2
Τ Η , 'Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, θεσσαλονίκη 1967 , σ.
194).
310
8. τρωφαλύδ' ('Ησύχιος: τροφαλίς' τυρός μακρός"): 'Υποθέτω ότι εκτείνε­
ται "ποιητικό αδεία" ή πρώτη συλλαβή του ουσιαστικού χάρη του μέτρου.Γι'
αυτό διατήρησα στην έκδοση μου τήν εσφαλμένη αυτή γραφή.-θύλακος: Βλ. ό­
τι χρησιμοποιείται ή γενική του αρχαιότερου τύπου του ουσιαστικού (Θΰ-
λαξ).

9. Κρησπυνου νεποδος: 'Αναφορά στον Ίουβενάλη (Sat. IV, 14-16).—άθερύ-

ξας: Πρβλ. μετάφρ. 197.

ίο. εύ'δατοε: 'Ησύχιος: "εΐδαρ" βρωμά, σιτίον. όφελος".

42

"Οπως επισημαίνει ό CANART (ό.π., σ. 245), τό επίγραμμα αποτελεί μί­

μηση ανάλογου της 'Ανθολογίας (A.G. XVI, 9 ) : ""Ω γαστήρ κυνάμυια, δι ' ην
κόλακες παράσιτοι | ζωμοϋ πωλοϋσιν θεσμόν έλευθερίης". - χυνόμυυα: 'Ησύ­
χιος: "αναιδής, και ιταμή, και θρασεΐα. Τοιαύτα γάρ τά ζώα ό κύων και ή'
μυΐα".

Στό δίστιχο αυτό ό Τριβιζάνος, κάνοντας ενα λογοπαίγνιο μέ τό "γα­

στήρ" και "λαγωός", εκφράζει τή διαμαρτυρία του λαγού, πού, αν είχε φω­
νή, θά έλεγε: ""Ω αναιδής κοιλιά (ή ναστριμαργία), εξαιτίας της όποιας
of άνθρωποι μέ βλέπουν ώς λαγό (δηλ. ως εξαιρετικό έδεσμα)". Στό στ. 2
πρέπει νά εννοηθεί τό ρήμα εφη, οπότε μπορούμε νά έχουμε τή μετάφραση:
"είπε αυτός ό λαγός πού δέν γνωρίζει τό κρέας(είναι δηλ. φυτοφάγος)".

Στή μετάφραση αυτή του στ. 2 οδηγούμαι έχοντας υπόψη ότι τό γαστήρ
έχει και τή σημασία εδέσματος, πού παρασκευάζεται άπό μικρά κομμάτια κρέ-
ατος (κάτι όπως τό σημερινό λουκάνικο). Πρβλ. σ 44 "γαστέρες αϊδ' αίνων
κέατ' έν πυρί", Άριστοφ. Νεφ. 409 "ώπτων ναστέρα τοις συγγενέσιν". Φυ­
σικά, στην περίπτωση αυτή ή λέξη χρησιμοποιείται από τόν Τριβιζάνο συ-
νεκδοχικά.

"Ασχετα όμως άπό τήν ερμηνεία του επιγράμματος, γιά τήν όποια δέν μπο­
ρώ νά είμαι βέβαιος, τό σημαντικό - γιά τήν εξακρίβωση των πηνώνπού χρη­
σιμοποίησε ό συγγραφέας— είναι ό τύπος κυνάμυια. Και ή Παλατινή 'Ανθο­
λογία και ό Marc. Gr. 481 (αυτόγραφο του Πλανούδη) παραδίδουν κυνάμυια.
"Οπως μας πληροφορεί ό BECKBY (Α.G., τόμ. 4, σ. 310, κρ. ύπ. έπιγρ. 9 ) ,
ή γραφή κυνάμυια είναι διόρθωση του Ίανοϋ Λάσκαρη, πρώτου έκδοτη της
'Ανθολογίας Πλανούδη. 'Εφόσον είναι βέβαιο ότι ό Τριβιζάνος μιμείται τά
 311
επιγράμματα της 'Ανθολογίας αυτής (βλ. παραπάνω, σσ. 241 -242), οδηγού­
μαστε στό συμπέρασμα οτι τό κυνόμυια του κειμένου τό άντλησε άπό κάποια
έκδοση της και οχ ι άπό χειρόγραφο. Δέν υπάρχει επομένως λόνος νά αμφι­
βάλλουμε οτι και γιά ολα τά άλλα επιγράμματα ώς πηγή του είχε έντυπη έκ­
δοση της 'Ανθολογίας.
43

Γιά τή λύση του αινίγματος βλ. CANART ο.π., σ. 245.

1. πολυόν κάρα: Πρβλ. Χ 74, Ω 516 "πολιόν τε κάρη".

2. ευτε ... ϊ'δοι: 'Αδόκιμα αντί ευτ' άν ίδη.

44
Ό Μάρκος Μαμουνάς έζησε στην Κρήτη (οπού μαρτυροϋνται Μαμουνάδες ή­
δη άπό τό 1460 περίπου), αλλά καταγόταν άπό τήν ομώνυμη μεγάλη οικογέ­
νεια τής Μονεμβασίας. Ή τ α ν γνωστός λόγιος της εποχής του, κάτοχος ση­
μαντικής συλλογής χειρογράφων θεολογικού περιεχομένου, τά περισσότερα α­
πό τά όποια περιήλθαν πριν άπό τό 1539 στον Γεώργιο Κορίνθιο (Α. ΜΗΛΙΆ-
ΡΆΚΗ, Οικογένεια Μαμωνά, έν 'Αθήναις 1902, σσ. 57-58). Άπό τά χειρόγρα­
φα αυτά μερικά κατέληξαν στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη τής Βιέννης και άλλα
στην Biblioteca Angelica τής Ρώμης. Είναι βέβαιο οτι 35 ννωστοί ελληνι­
κοί κώδικες προέρχονται άπό τή συλλονή του. (D. PINGREE, The Library of
George Count of Corinth, Studia Codicologica, έκδ. Κ. Treu, "Texte und
Forschungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur",τόμ. 124, Βε­
ρολίνο 1977, σσ. 354-360). Κατά τόν χ. Γ. ΠΑΤΡΙΗΕΑΗ ( Κρήτες συλλέκται
χειρογράφων κατά τους χρόνους τής 'Αναγεννήσεως, "Πεπραγμένα του Β'Διε­
θνούς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου", τόμ. 3, έν 'Αθήναις 1968, ο. 204),οι κώ­
δικες αυτοί ανέρχονται σέ 36.
Στον Μαμουνα οφείλεται και μιά έμμετρη παράφραση του Συμβόλου τής
Πίστεως, τήν όποια είχε βρει σέ χειρόγραφο Μηναία τής Κω ό Σοφ. Κ. Οι­
κονόμου (ΜΗΛΙΑΡΑΚΗ, ο.π., σ. 58). Δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά άπό τόν
11
'Ιωάννη Σακελλίωνα ("Πανδώρα 22 (1871), σσ. 166-168) και αναδημοσιεύ­
τηκε άπό τόν καθηγητή Γ.θ. ΖΩΡΑ ("Εμμετροι διασκευαί τοϋ Συμβόλου τής
Πίστεως, "Χαριστήριον εις Ά.Κ. Όρλάνδον" (Βιβλιοθήκη τής έν 'Αθήναις
'Αρχαιολογικής 'Εταιρείας,54),τόμ.3,'Αθήναι 1966, σσ. 190-191). 'Απόγρα­
φο τής παραφράσεως υπάρχει στον κώδ. Cantabrigiensis Univ. Libr. Addit.
1880. 1 (CANART, ο.π., σ. 245) και σέ χειρόγραφο τής Μονής 'Ιβήρων του
'Αγίου "Ορους. Βλ. SP.P. L A M B R O S , Catalogue of the Greek Manuscripts on
Mount Athos, τόμ. 2, Καίμπριτζ 1900, σ. 166 (αριθ. 4655. 23).
312
Τό επίγραμμα,πού τό περιέλαβεό Τριβιζάνος στή συλλογή του μέ τόονο-
μα του Μαμουνά, δέν ανήκει στον τελευταίο. Στον κωδ. Paris.2720 παραδί­
δεται μέ τό ονομα του Λέοντος του Φιλοσόφου, καί δημοσιεύτηκε γιά πρώτη
φορά άπό τόν Α. BOISSONADE (Anecdota Graeca, τόμ. 2, σ. 471), μέ 3άση τόν
κώδικα αυτόν, ώς ανώνυμο. Ώ ς ανώνυμο καί μέ τίτλο "Περί της ενταύθα μα­
ταιότητος ηρωικοί στίχοι", δημοσιεύτηκε επίσης από τόν ED. COUGNY τό 1890
στον τρίτο τόμο της σειράς (τους δύο πρώτους είχε εκδώσει ό FR. DÜBNER)
"Epigrammatum Anthologia Palatina cum Pianudeis et appendice nova epi-
grammatum veterum ex 1ibris et marmoribus ductorum", σ. 416, IV, 92. (Πε­
ρισσότερες λεπτομέρειες γιά τό επίγραμμα 3λ. στοϋ COUGNY, ό'.π., α 438).
Πρόσφατα αναδημοσιεύτηκε άπό τόν BECKBY, Α.G., τόμ.3,σ. 829,σημ. 118.

Σύμφωνα μέ τό δημοσιευμένο στον COUGNY κείμενο, διόρθωσα τή στίξη

(τά ερωτηματικά στους στ. 1-3 είναι περιττά, εφόσον πρόκειται γιά πλά­
γιες ερωτήσεις), τό "εστίν" του στ. 1 καί τό "άπατέει" του στ. 4, πού ε­
πηρέαζε τό μέτρο. Στό έντυπο του Τριβιζάνου υπάρχουν, αντίθετα, δύο ορ­
θότερες, άπό άποψη μετρική, γραφές: "τόν γ' αΰτίκα" (αντί "τόν αύτίκα"
του C O U G N Y ) στό στ. 3 καί "τάδ' απ' αύτόφιν" (αντί "τά άπ' αύτόφιν" του
C O U G N Y ) στό στ. 5.

45

1. Πρβλ. γιά τήν ιδέα του στίχου Α.G.Χ,118, 1 "Πώς γενόμην; πόθεν ειμί;
τίνος χάριν ήλθον; άπελθεϊν;".

2. Παντός εης νηυς: Πρβλ. A.G. Χ, 118, 2 "Πώς δύναμαί τι μαθεϊν μηδέν
επισταμένος;". - τοϋ τ'οπερ:'Η διόρθωση τού "δέ" επιβάλλεται άπό τό "τε"
πού προηγείται.

3. τό μηδέν: 'Υπαινίσσεται τό στ. 4 του έπινράμματος της 'Ανθολογίας

("ουδέν καί μηδέν τό μερόπων τό γένος"),μέ τόν όποιο συμφωνεί τό συμπέ­
ρασμα του 44 επιγράμματος γιά τή ματαιότητα της ζωής (στ. 6 ) .

4. κρεϋσσον: Ή γραφή του έντυπου ("κρεΐσον") οφείλεται πιθανότατα σέ

τυπογραφικό λάθος.
 Δ' ΤΟ Α Ν Τ Ϊ Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ο ΕΡΓΟ

(Συμπληρωματικά στην περινραφή του Palat. Gr. 386)

Κατά τή διάρκεια της παραμονής του στην Πάδο3α ό Τριβιζάνος αντέ­

γραψε ορισμένα κείμενα, πεζά και ποιητικά, συγγραφέων αρχαίων καί συν-
1
χρόνων του, τά όποια απαρτίζουν τόν κώδικα Palatinus Graecus 386 . Μο­
2
λονότι ή περιγραφή του άπό τόν Η. Stevenson είναι ικανοποιητική, θεωρώ
3
απαραίτητο νά κάμω μιά σύντομη αναφορά στό περιεχόμενο του καί νά προ­
σθέσω ορισμένα άλλα στοιχεία.

Στά 145 φύλλα του κώδικα περιέχονται: α) 41 λόγοι του Μαξίμου Τυρι­
Γ
ού (φφ. 3-64)". 3) Σχόλια στά "Αναλυτικά" του 'Αριστοτέλη (φφ. 66-84 )
5
καί στον "Κρατύλο" του Πλάτωνα (φφ. 85-105) . γ) 60 ελληνικά επιγράμμα­
τα του Ίανοΰ Λάσκαρη (φφ. 108- 112). δ) Κείμενα του 'Αντωνίου Έπάρ-

1. Τόν κώδικα έχει περιγράψει ό Η. STEVENSON, Codices manuscript! Pala­

tini Graeci Bibliothecae Vaticanae, Ρώμη 1885, σσ. 218-250. Γιά τις
βιβλιογραφικε'ς μνείες τοΰ κώδικα βλ. P. CANART e V. PERI, Sussidi bi­
bliografici per i manos«ritti greci della Biblioteca Apostolica Va­
ticana, 1970, σ. 280.
2. Βλ. προηγούμενη σημείωση.
3. Με βάση το μικροφίλμ πού προμηθεύτηκα άπό τή Βιβλιοθήκη του Βατικα­
νού .
4. Εκδόθηκαν για πρώτη φορά τό 1557 στό Παρόσι άπό τόν Η. Stephanus (SANDYS,
σ. 105). Εξαίρετη κριτική έκδοση,με βάση 40 χειρόγραφα, έχει πραγμα-
τοποιη'σευ ό Η. HOBEIN, Maximi Tyrii Philosophuniena, Λειψία 1910. Ό
έκδοτης έλαβε υπόψη του τόν Palat. Gr. 386 μόνο για τό λόγο 34: ""Οτι
εστί καί έκ των περιστάσεων ώφελεϊσθαι"(φφ. 53 - 54 ).
5. Πρόκειται γιά τά σχόλια του Πρόκλου τόϋ Διαδόχου, άπό τά όποια τμή­
ματα έξέδωοε για πρώτη φορά ό ΙΟ.FR.BOISSONADE,"Έκ των Πρόκλου σχο­
λίων εις Πλάτωνος Κρατύλον έκλογαί", Λειψία καί Λούγδουνο 1820. (Πρβλ.
S.F.W. HOFFMANN, Bibliographisches Lexikon, O.K., τόμ. 3, σ. 289). 'Ο­
λόκληρο τό κείμενο βλ. στην κριτική έκδοση του G. PASQUALI, Prodi Dia-
dochi in Piatonis Cratylum Commentaria, Λειψία 1908. Ό έκδοτης δεν
έλαβε υπόψη του τόν Palat. Gr. 386, γιά τόν όποιο πιστεύει ότι είναι
απόγραφο τοΰ Ambrosianus R 25 suppl. (Βλ. παρακάτω, σ. 316).
 6 ν 7
χου : 1) Τό ποίημα "θρήνος εις τήν 'Ελλάδος καταστροφήν"(φφ. 113-114 ) .
2) Τά έπινράμματα "Εις τον σοφώτατον και μεγαλοπρεπέστατον Ματθαίον τον
ν
Λέοντα, γερουσιάρχην" (φ. 114 ) και "Παύλω τρίτω, ακρω άρχιερεϊ, είρηνο-
ν
ποιήσαντι τους βασιλείς χριστιανών και κατά βαρβάρων ένώσαντι" (φ. 114 ).
3) "Έπιστολαί προς όμόνοιαν συντείνουσαι" ( "Μάρκω Άντωνίω τω Άντιμά-
8
χω" (φ. 115 ) , Τασπάρει τφ Κονταρηνώ,τω αίδεσιμωτάτω καρδηνάλει" (φ.
v r Γ Γ 10
1 1 5 - 1 1 7 ) \ "Φιλίππω τω Μελάγχθονι" (φφ. 1 1 7 - 1 1 9 ) . ε) Τά ποιήματα
τοΰ Μιχαήλ Ψελλού "Στίχοι ιαμβικοί προς τόν μοναχόν Σαββαίτην σκοπτικοί"
ν 11 Γ 12
(φφ. 119 -121) καί "Όνομασίαι τών μελών τοΰ ανθρώπου" (φ. 122 ) . στ)
13
'Ανώνυμη μετάφραση της πραγματείας τοΰ Βοηθίου "Περί τέχνης διαλεκτι-

6. Βλ. γυ'αυτόν τη δυδακτορυκή δυατρυβή της ΕΛΛΗΣ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙΣΙΛΙΑ-

ΝΟΥ, 'Αντώνιος "Επαρχος: "Ενας Κερκυραίος ούμανυστής τοϋ 16 αΰώ-
να, Άθη'να 1978.
7. Εκδόθηκε γυά πρώτη φορά άπο' τόν "Επαρχο στη' Βενετία οτι'ς 5 Σεπτεμ­
βρίου 154-4. Περιγραφή της εκδόσεως αϋτης —της όποιας αντίτυπο ύπαρ­
χε u καί στη' Γεννάδειο Βιβλιοθήκη — βλ. στοΰ LEGRAND, τόμ. 1, σ. 259.
Γυά τύς με'χρι ση'μερα επανεκδόσεις του βλ. στης ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙΣΙΛΙΑ-
ΝΟΥ, δ.π., σ. 182, σημ. 4. Περιεκτική ανάλυση τοΰ περιεχομε'νου και
συναγωγή των κρίσεων γυά τήν αξία του βλ. στης ί'διας, σσ. 178-183.
r V s
8. Δημοσιεύτηκε από τόν Επαρχο στο έντυπο τοΰ 1544 (φφ. 8 -9 ) καί α­
ναδημοσιεύτηκε άπό τόν Μ. ΜΟΥΣΤΟΞΥΔΗ, "Πανδώρα" 18 (1867-1868), σσ.
38-39.
9. Kau η επυστολή αυτή δημοσιεύτηκε στό έντυπο τοΰ 1544 (φφ. 9 -13 ) καυ
αναδημοσιεύτηκε άπό τόν ΜΟΥΣΤΟΞΥΔΗ (δ.π., σο. 9-11).
» r r
10. Τήν πρώτη δημοσυ'ευση της επυστολής άπό τόν ΕΠΑΡΧΟ (ο.π.,φφ. 13 -17 )
ακολούθησαν έπανευλημμε'νες άναδημοσυευ'σευς. Βλ. σχετυκά ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙ-
ΣΙΛΙΑΝΟΥ, δ.π., σ. 319.
11. Τό πούημα έξε'δωσε γυά πρώτη φορά ό L. STERNBACH, Ein Schmähgedicht
des Michael Psellos, "Wiener Studien" 25 (1903), σσ. 10-39, με' σύν­
τομη εΰσαγωγή καύ κριτικό υπόμνημα. Ή έκδοση στηρύχθηκε στους κώ­
δικες Laur. 72, 26 (= L), Palat. Gr. 386 (= Ρ) καύ Urbin. 141 ( = U).
Νε'α κρυτυκή έκδοση βλ. στους E. KURTZ καύ F. DREXL, Michaelis Psel-
li Scripta Minora, τόμ. 1, Μυλάνο 1936, σσ. 220-231.
12. Σώζεταυ καύ στον κώδυκα της 'Εθνικής Βυβλυοθήκης Παρυσύων Suppl. Gr.
1192. Άπό τό πούημα, που είναι ανέκδοτο, έχει δημοσυεύσευ τους
δύο πρώτους στόχους ό TITTMANN, loh. Zonarae Lexicon, Λευψύα 1808,
σ. CXVII1. (Πρβλ. C. ASTRUC et M.L. CONCASTY, Le Supplément Grec,
τόμ. 3, Παρύσυ 1960, σσ. 366-367).
13.Ή γνώμη τοΰ STEVENSON (δ.π., σ. 249), που επαναλαμβάνειό CANART(Les
épigrammes, σ. 207), δτι ή μετάφραση ευναυ τοΰ Πλανούδη, δεν στηρό-
ζεταυ στή χειρόγραφη παράδοση. "Οπως παρατηρεϋ ό MAX TREU (Manuel
Holobolos, BZ 5 (1896), σ. 554), τή μετάφραση έχουν άποδώσευ στον
Πλανούδη κυρύως ού έκδοτες τών καταλόγων χευρογράφων. Ό ΚΟΥΓΕΑΣ,αν­
τίθετα, δεν άμφυβάλλευ δτυ είναι έργο τοΰ Βυζαντυνοϋ μονάχου (βλ. S.
 315
ν
κής" (φφ. 122 -135). ζ) "Ολα τά κεφάλαια από τό "Έγχειρίδιον περί Μέ­
11+
τρων ποιητικών" τοϋ 'Ηφαιστίωνα (φφ. 136-142) , ένώ άπό τήν πραγματεία
15
του 'ίδιου "Σαφεστέρα διδασκαλία περί μετρικός εισαγωγής" μόνο τά "Πε­
16 17
ρί στίχου" και "Περί σημείων" (φφ. 143-144) . η) Τμήμα από τήν εισα­
r-v
γωγή της πραγματείας τοϋ 'Ισαάκ 'Αργυρού "Περί μέτρων ποιητικών" (ψ.145 ).
18
"Οπως είχε διαπιστώσει ό G. Pasquali , ό κώδικας είναι συνένωση δύο

KUGÊAS, Analecta Planudea, BZ 18 (1909), σσ. 120-126), άλλα τά ε­

πιχειρήματα του δεν τά θεωρεί πειστικά ό WENDEL. Ό τελευταίος πι­
στεύει, μαζί με τό\> MAX TREU, δτι η μετάφραση είναι τοϋ Όλοβώλου.
Γιά το ζήτημα auro' βλ. C. KE1ÏDEL, Plaiiudes îlaximos, RE XX, 2 (1950),
σσ. 2247-2248.
l'I. Κατά τον STEVENSON (ό.π.), το' κείμενο ιοΟ "Εγχειριδίου" συμφωνεί με
τις έντυπες εκδόσεις. Στη'ν πραγματικότητα, οι διαφορε'ς άπό την πρώ­
τη έκδοση, που θα μποροΰοε νά συμβουλευτεί (ή δεύτερη είναι μόλις
τοϋ 1553), είναι αρκετές, από τις όποιες σιαχυολογώ μερικές:
"Εκδοση του 1526 Palai. Gr. 386
(Τελικές λε'ξεις κεφαλαίων)
ν , , , , ν καί, χί , , , ,
ΑΙΙΙΙ 4και χρυσεω ανά σχηπτρω. φ. 136 . λίσσετο
και χρυσεω ανά σκηπτρω ε­
πάντας 'Αχαιούς.
φ. fAVI ] . βαστάζουσι της πόλεως φ. 137 . βαστάζουσι της πόλεως,
μ ε'γα.
φ. [ BV J . αριστοπαιδ Αχιλλέα. φ. 319 . άριστον παϊδ Αχιλλέα.
φ. [ BVIII ] . των μονοειδών και ό- φ. 140 . τών μονοειδων και όμοει-
μοειδών μέτρων. δων.
φ. D U I . όπερ ήν τών ίσων χωλών ψ. 143 . όπερ ήν τών ίσων κώλων τω
τω έπιρρηματι. άντεπιρρηματι.
Τό κείμενο λοιπόν ro'ü "Εγχειριδίου" ιό άντε'γράψε ό Τριβιζάνος
άπό χειρόγραφο.
15. Και στην έκδοση τοΰ 1526 καί στη'ν έκδοση του 1553 έχει συνεκδοθεϊ με
τά υπόλοιπα κεφάλαια τοΰ "Εγχειριδίου", με τη διαφορά ότι στη'ν πρώ­
τη απουσιάζει ό τίτλος "Σαφεστέρα διδασκαλία περί μετρικής εισαγω­
γής", που υπάρχει όμως στον Palat. Gr. 386 καί στη'ν έκδοση τοΰ 1553.
Είναι καί αυτό μιά απόδειξη ότι ό Τριβιζάνος δεν συμβουλεύτηκε την
πρώτη έκδοση. Σύμφωνα με όσα εκθέτουμε παρακάτω (βλ. σ. 316),ή γραφή
τοϋ κώδικα είχε τελειώσει τό 1550, ώστε αποκλείεται καί ή περίπτωση
νά άνέτμεζε στην έκδοση τοΰ 1553.
16. Εχουν δηλ. παραλειφθεί 13 κεφάλαια της πραγματείας, άπό τά όποια με­
ρικά αναπτύσσονται στό κείμενο τοΰ "Εγχειριδίου" πού αντέγραψε.
17.Ή εισαγωγή τοΰ 'Ισαάκ 'Αργύρου τελειώνει κανονικά με την πρόταση
"προς τά εφεξής κατεπείγοντα τρέπω τόν λόγον", ένώ στον Palat. Gr.
386 τό κείμενο σταματά στην πρόταση "Τέσσαρες ούν καί οκτώ καί δέκα
εξ εις τους είκοσι οκτώ απαρτίζονται", παραλείπονται δηλ. 53 στίχοι.
18. Prolegomena ad Prodi Commentarium in Cratylum, "Studi Italiani di
Filologia Classica" 14 (1906), σσ. 138-139.
316
τμημάτων, άπό τά οποία τό πρώτο περιλαμβάνει τά φ. 1-106 και τό δεύτερο
τά φ. 107-145. Ή αντιγραφή των κειμένων του πρώτου τμήματος είχε τελει­
ώσει στις 8 Σεπτεμβρίου 1550, σέ διάστημα 14 ήμερων, σύμφωνα μέ τήν ι­
r
διόχειρη σημείωση του Τριβιζάνου στο φ. 6 5 (μετά τό τέλος των λόγων του
19 ν
Μαξίμου Τυριού) , πού επαναλαμβάνεται στό φ. 105 (μετά τό τέλος των
20
σχολίων στον "Κρατύλο") . Στά φ. 107-145 δέν υπάρχει καμιά τέτοια ση­
μείωση, αγνοούμε λοιπόν πότε ακριβώς γράφτηκαν. 'Εάν όμως λάβουμε υπόψη
ότι ό "θρήνος" και οι επιστολές του 'Αντωνίου Έπαρχου έχουν αντιγραφεί
Πζ 21
άπό τήν έκδοση της 5 Σεπτεμβρίου 1544 , μπορούμε -τουλάχιστο - νά
θεωρήσουμε τή χρονολογία αυτή ώς terminus post quem γιά τό δεύτερο τμή­
μα του κώδικα (καί κατ'έπέκταση γιά ολόκληρο τόν Palat. Gr. 386), πού
πρέπει νά ήταν έτοιμο τό αργότερο μέχρι τό 1550, καί συνεπώς είναι προ­
22
γενέστερο του πρώτου . Ό ίδιος άλλωστε ό Tanner - π ο ύ θά είχε πληρο­
φορηθεί άπό τις συζητήσεις μέ τόν Τριβιζάνο δλες τις λεπτομέ­
ρειες σχετικά μέ τή γραφή του κώδικα— έχει σημειώσει στό φ.3 (άνω ώα):
"Tyrio Maximo praefigatur θρήνος άντωνίου έπαρχου". Ή σημείωση επανα­
Γ 23
λαμβάνεται στό φ. 113 (στην άνω ώα, πριν άπό τό κείμενο τού "θρήνου") :
"Praefigatur nostra Maximo Tyrio". Είναι πάντως άγνωστο γιά ποιο λόγο τό
τμήμα αυτό δέν προτάχθηκε τελικά στον κώδικα μέ τήν κατάλληλη αρίθμηση
τών σελίδων.
Ό Pasquali έχει αποδείξει 2 " ότι τά σχόλια στον "Κρατύλο" προέρχον­
ται άπό τόν κώδικα Ambrosianus R 25 Suppl. ,ó όποιος περιέχει καί τους
25

19. "τοΌ αφν' έτους μηνός βοηδρομιώνος η'ιστάμενου καί ταΰτην την βίβλον
θωμάς ό τρυβιςάνος ό κρής εν παταβίω σπουδή πολλτί έξεγράψατο δι' ή­
μερων ιδ', επειδή ού του αντιγράφου κατεξουσίαζεν".
20. "του αφν' έτους ... καί ταύτην την βίβλον καί την προλαβοϋσαν δη-
λ(ονότυ)τήν προ' αύτης τη'ν του τυρόου μαξίμου σοφιστοϋ θωμας ό TpL-
βηζάνος ό κρη'ς ... κατεξουσίαζεν. ερρωσο ό αναγιγνώσκων καί ημών
μνείαν πουοϋ".
21. Βλ. παρακάτω, σ. 319.
22. Πρβλ. PASQUALI, Prolegomena, ό'.π., σ. 139.
, „ , _ , Γ > »
23. Το γεγονός οτυ υπάρχει σημευωση του Tanner και στο φ. 113 , που α­
νήκει στό δεύτερο τμήμα του κώδικα, δείχνει ασφαλώς — μαζί μέ το' κτη-
τορικο' σημείωμα των φ. 3 καί 66 ("Sum Georgii Tanneri . . . " ) — δτι
ό Γερμανός νομικός αγόρασε ρλα τά κείμενα τοϋ κώδικα. Ευναυ αναγκαίο
νά επιμείνουμε στό σημείο αυτό, γυατό στην έπυστολη' του στον Amer-
bach (βλ. παραπάνω, σ.33) άναφε'ρεται μόνο στους λόγους τοϋ Μαξίμου
Τυρίου.
24. "0.π., σ. 140, 146.
25. Βλ. περιγραφή του άπό τους Α. MARTINI - Β. BASSI, Catalogus codicum
graecorum Bibliothecae Ambrosianae, τόμ. 2, Μεδιόλανο 1906, σ. 825.
 317
λόγους του Μαξίμου Τυριού καί σχόλια στά '"Αναλυτικά" μέ τήν [δια σειρά
πού υπάρχουν στον Pal at. Gr. 386. Δέν έχω λοιπόν κανένα λόγο νά αμφιβάλ­
λω οτι καί οί λόγοι του Μαξίμου Τυριού καί τά σχόλια στά "Αναλυτικά" έ­
χουν αντληθεί από τόν 'ίδιο κώδικα,εφόσον τό περιεχόμενο τους - όπως άλ­
26
λωστε καί του "Κρατύλου" - συμπίπτει απόλυτα καί στους δύο κώδικες .

Πρέπει ακόμη νά σημειωθεί οτι υπάρχει σύγχυση ώς προς τό ζήτημα του

ακριβούς περιεχομένου των σχολίων στά "Αναλυτικά", κειμένου πού -όπως
εκθέσαμε— είναι ακριβώς τό ίδιο καί στον Pal at. Gr. 386 καί στον Ά μ -
βροσιανό κώδικα. "Ετσι ό Wartelle, ένώ γιά τά σχόλια του Ambrosianus R
25 Suppl . νράφει οτι είναι του 'Ιωάννου Φιλόπονου του Άλεξανδρέως στά
27
"'Αναλυτικά πρότερα" ,πιστεύει οτι ό Palat. Gr. 386 περιέχει σχόλια 'Α­
28 29
νωνύμου καί στά "'Αναλυτικά πρότερα" καί στά "'Αναλυτικά ύστερα" . Οί
30
Martini καί Bassi επαναλαμβάνουν τήν άποψη του Brandis, οτι τά σχόλια
του Άμβροσιανοϋ κώδικα είναι τοΰ 'Ιωάννου Φιλόπονου στά "'Αναλυτικά πρό­
τερα", καί παραπέμπουν στην πρώτη έκδοση τοΰ Trincavelli τοΰ έτους 1536.
31
Άνέτρεξα στην έκδοση αυτή καί παρέβαλα τό κείμενο της προς τά σχόλια
του Ambros. R 25 Suppl., γιά νά διαπιστώσω οτι πρόκειται γιά τελείως ά­
σχετα μεταξύ τους κείμενα. 'Αντιπαραθέτω εδώ μερικά αποσπάσματα άπό τόν
Trincavelli καί άπό τόν Άμβροσιανό κώδικα, άπό τά όποια γίνεται αμέσως
φανερή ή διαφορά. 'Επειδή ή πρώτη έκδοση του Trincavelli δέν είναι πολύ
προσιτή, παραπέμπω μέσα σέ παρένθεση καί στις σελίδες της εκδόσεως τοΰ
Μ. Wallies (Commentarla in Aristotelem Craeca, τόμ. 13, μέρος 2,Βερολί­
νο 1905).

26.Ή διαπίστωση μου αύτη είναι αποτέλεσμα προσεκτικής παραβολής τοϋ

'Αμβροσιανοϋ κώδικα - του όποιου μικροφίλμ προμηθεύτηκα άπό τη' Βι­
βλιοθήκη του Μιλάνου - προς τά σχετικά κείμενα τοϋ Palat. Gr. 386.

27. Inventaire des manuscrits grecs d' Aristote et de ses commentateurs,

Παρίσι 1963, σ. 71.
2 8."0.π., σ. 144.
29."0.π., σ. 173, 174.
30. Βλ. σημ. 25.
3 1 . V. TRINCAVELLI, Ι ω ά ν ν ο υ Γραμματικοί) τοϋ Φιλοπο'νου ε ι ς τά Προ'τερα
Α ν α λ υ τ ι κ ά τοϋ ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς 'Υπόμνημα. Μαγεντίνου Σχο'λια ε ί ς τ ά α ύ -
τ ά . Σΰνοψις π ε ρ ί τών Σ υ λ λ ο γ ι σ μ ώ ν , V e n e t i i s 1536.
318
Trincavelli Ambros. R 25 Suppl.
V Γ
φφ. IV -V (9). Πρώτον ειπείν πε- φ.162 . Πρώτον ειπείν περί τΐ και τ ί -
ρί τ ι και τίνος εστίν ή σκέψις, νος εστίν ή σκέψις, ο τ ι περί άπόδει-
οτι περί άπόδειξιν και επιστήμης ξιν:
αποδεικτικής:
Πρώτον ειπείν: Κατά τό άττικόν ε- Ό σκοπός τής παρούσης πραγματείας
θος τό χρή παρέλειψε" του γαρ χρή διαπεφώνηται. Οι μέν γάρ περί τοϋ ά-
καί δει προς τά απαρέμφατα συντατ- πλώς συλλονισμοϋ βούλονται αύτδν εΐ-
τομένου... Προς έκατέραν των προ- ναι αντί τοϋ περί του καθόλου συλλο-
τάσεων άποδέδωκε. Προς μέν γάρ τό γισμοϋ, οι δέ περί αποδεικτικού συλ-
περί τι ειπών, περί άπόδειξιν,πρός λογισμού. Και πιστοϋνται άμφωτάςοί-
δέ τό και τίνος εστίν ή σκέψις, τό κειας δόξας ούτως.
και επιστήμης αποδεικτικής.
ν Γ
φ. ΧΙΧ (72). "Οταν oöv όροι φ.182 . "Οταν ουν όροι τρεις ούτως Ë-*
τρεις ούτως εχωσι προς αλλήλους... χωσι προς αλλήλους και τά έξης:
συλλογισμόν τέλειον: Έ ν τοις προτελείοις των σχημάτων έ-
Περί αυτών λοιπόν διαλένεται των πτά τίνα κεφάλαια ζητήσομεν.
συλλογισμών.
φ. XXIII (86). "Οταν δέ τό αίιτό φ.203 ν . "Οταν δέ τό αυτό τώ μέν παν-
τώ μέν παντί, τω δέ μηδενί ύπάρχη τί, τώ δέ μηδενί:
... λέγεται τούτο: 'Επειδή τοσαϋτα χρή φυλάττεσθαι έν
Ίστέον δτι ύγιώς μετά τό πρώτον τω β'σχήματι, οσα και έν τω α'.
σχήμα τό δεύτερον παραδίδωσι,
ν Γ
φ. XXIX (108). "Οταν δέ ό μείζων φ.210 . "Οταν δέ ό μείζων ή κατηγο-
η κατηγορικός, ούκ έσται συλλογι- ρικός, ούκ εσται συλλογισμός:
σμός ... άνθρωπος, ζώον: 'Εντεύθεν τήν έκ τοϋ παντί καί ού
Ύποθέμενος τήν μέν καθόλου πρό- παντί συζυγίαν άσυλλόνιστον παραδίδω-
τασιν κατηγορικήν. σι.
'Αλλά καί τά οχήματα πού συνοδεύουν τά σχόλια είναι τελείως διαφορε­
τικά στά δύο κείμενα.
Δέν είμαι αρμόδιος νά κρίνω αν τά σχόλια των δύο κωδίκων είναι ή όχι
του Φιλόπονου. Τό μόνο πού μπορώ νά βεβαιώσω είναι ότι αφορούν στό πρώ­
το βιβλίο των " 'Αναλυτικών προτέρων ", όπως φανερώνει τό κείμενο πού
προηγείται κάθε φορά τών σχολίων. Μέ τά " 'Αναλυτικά υστέρα " - αντίθε­
τα,άπ'δσα λέει ό Wartelle - δέν έχουν καμιά σχέση.
 319
32
Τά σχόλια, στό σύνολο τους, είναι, ανέκδοτα . Μόνο ό Brandis, πού
είχε δημοσιεύει σχόλια ιοΰ 'Ιωάννου Φιλόπονου και άλλων ύπομνηματιστών
33 31
του 'Αριστοτέλη , περιέλα3ε στην έκδοση του δύο αποσπάσματα * ,τά όποια
υπάρχουν και στον Ambrosi anus R 25 Suppl. (φφ.162 -165 , 182 -184 ) και
φυοικά στον Pal at Gr. 386 (φφ.66 -67 , 73 ). Παρά τή διαβεβαίωση του
35
Brandis , τά αποσπάσματα αυτά απουσιάζουν άπό τήν έκδοση ToûTrincavel-
li.

Τά επιγράμματα τοϋ 'Ιανού Λάσκαρη έχουν αντληθεί άπό τήν έκδοση τοϋ
36
1527 ή του 1537 . Ώ ς προς χά κείμενα τοΰ 'Αντωνίου Έπαρχου, μπορούμε
ηζ
νά υποστηρίξουμε μέ βεβαιότητα ότι προέρχονται από ιήν έκδοση της 5
Σεπτεμβρίου 1544. Στό συμπέρασμα αυτό μας οδηγεί ή διαπίστωση οτιτό κεί­
μενο τοΰ "θρήνου" του Pal at. Gr. 386 δέν συμφωνεί μέ τόν Vat. Gr. 1462
37
- αυτόγραφο του Έπαρχου - άλλα μέ τήν έντυπη έκδοση,στην όποια έχουν
38
γίνει αρκετές διορθώσεις . Έξαλλου, οι επιστολές δέν μας έχουν παρα­
ου
δοθεί άπό χειρόγραφο του 1 6 αι. - πού θά μπορούσε νά τό είχε διαβάσει
39
ό Τριβιζάνος - παρά μόνο άπό τήν έκδοση αυτήν. Τά δύο όμως επιγράμμα­
τα, στον γερουσιάρχη Ματθαίο Λέοντα και στον Πάπα Παύλο,είναι ανέκδοτα,
έχουν επομένως αντληθεί άπό κάποιο-αγνωστό μέχρι στιγμής-χειρόγραφο.'Α­
πό χειρόγραφα έχουν επίσης αντιγραφεί τά δύο ποιήματα τοΰ Μιχαήλ Ψελλού1*'

32. Ή ερευνά μου σε μεμονωμε'νες εκδόσεις σχολιαστών του ΆρισΓοτε'λπ και

στη σειρά Commentarla in Aristotelem Graeca υπήρξε άκαρπη.
33. Scholia in Aristotelem, Λειψία 1836.
3LI. Στις σ. 139-141 δημοσιεύει το' απόσπασμα: " Ό σκοπός της παρούσης
πραγματείας διαπεφιόνηται ... Ταϋτά έστι τά προτέλεια του παρόντος
βιβλίου, έν οίς πραξις". Στη' σ. 151 δημοσιευ'ει ενα τμήμα άπό τό α­
πόσπασμα: :'Άρχή* των τριών οχημάτων. Έ ν τοις ιροτελείοις τών σχη­
μάτων επτά τίνα κεφάλαια ... θεω γνωστικά) καί δημιουργικά)".
35."0.π. , σ. 139.
36. MESCHINI, σ. 8.
37. Πρβλ. ΓΙΗΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ, ό.π., σ. 178 καί σημ. 5.
3 8 . Βλ. τ ο ν π ί ν α κ α τών δ ι ο ρ θ ώ σ ε ω ν α ΰ τ ώ ν σ τ ή ς ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ, δ . π . ,
σσ. 323-324.
39. Τ ε λ ε υ τ α ί α έ γ ι ν ε γνωστό ό τ ι χαό έ ν α ς άλλος κ ώ δ ι κ α ς , ό υ π ' α ρ ι θ μ . 65
της Βιβλιοθη'κης της Ζαγοράς, π ε ρ ι ε ' χ ε ι ( σ σ . 4 6 4 - 4 6 6 ) τη'ν επιστολή'
τ ο ϋ Έ π α ρ χ ο υ π ρ ο ς τ ό ν Φ ί λ ι π π ο Μ ε λ ά γ χ θ ο ν « , ε ί ν α ι δμως τ ο ΰ 1 8 ° υ αι.
( Π . Δ . ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ, Έ λ λ η ν ε ς λ ό γ ι ο ι ( Ι Ε ' - Ι Θ ' α ι ώ ν ε ς ) , τ ό μ . 1 , ' Α θ ή ­
να 1979, σ. 8 5 ) .
4 0 . Βλ. σημ. 11 κ α ί 12.
320
και ή πραγματεία του Βοηθίου "Περί τέχνης διαλεκτικής", πού εκδόθηκε ν La
πρώτη φορά τό 1604 από τόν Wege!ins στό Augsburg μέ βάση χειρόγραφα του
1 1
Μονάχου * . Ή πηγή του "Εγχειριδίου" του 'Ηφαιστίωνα είναι επίσης κά­
1 2
ποιο χειρόγραφο * , και τό Ιδιο ισχύει γιά την εισαγωγή της πραγματείας
1 3
του 'Ισαάκ Άρνυροϋ, της onoiaç ή πρώτη έκδοση είναι του Bachmann * .

Ή ποικιλία των αντιγραμμένων κειμένων τοΟ Pal at. Gr. 386 δείχνει α­
ναμφίβολα τήν πολυμέρεια των διαφερόντων του Κρητικού λογίου, τά' όποια
εκτείνονται άπό τή σκωπτική ποίηση ως τις φιλοσοφικές πραγματείες και τά
προβλήματα της μετρικής. Πιστεύω οτι τήν εποχή πού σπούδαζε θά μελετού­
σε πολύ, και αποτέλεσμα της μελέτης αυτής ήταν ή επιλογή ορισμένων κει­
μένων, πού αντέγραφε όχι γιά βιοποριστικό ακοπό, αλλά γιατί ή άντιγρα-
φική εργασία τόν ικανοποιούσε ψυχικά, του εξασφάλιζε τά απαραίτητα βοη­
θήματα - ό χ ι προσιτά τήν εποχή εκείνη - καί τόν ασκούσε σέ ώρες σχολής'*''.

Ή ύπαρξη ορισμένων κειμένων στον κώδικα πού μας απασχολεί αντανακλά,

κατά τή γνώμη μου, τά ιδιαίτερα ενδιαφέροντα καί τις προτιμήσεις του Τρι-
βιζάνου. Τά επιγράμματα του 'Ιανού Λάσκαρη θά τόν ενδιέφεραν ασφαλώς πο-"
λύ, εφόσον καί ό ίδιος έγραφε επιγράμματα. Ή αντιγραφή τους λοιπόν πρέ­
πει νά ενταχθεί σέ μιά ευρύτερη προσπάθεια του νά εξοικειωθεί περισσό­
τερο μέ τή θεματολογία τοΰ είδους αυτού της ποιήσεως καί μέ τή στιχουρ­
γική τέχνη τοΰ ελεγειακού διστίχου. Ζωηρό ενδιαφέρον γιά τά ζητήματα της
μετρικής κατά τήν περίοδο εκείνη - περίοδο προετοιμασίας γιά τό μεταφρα­
στικό του εγχείρημα— φανερώνει καί ή άντινραφή τοΰ "Εγχειριδίου" τοΰ
'Ηφαιστίωνα καί τμήματος της εισαγωγής από τήν πραγματεία τοΰ 'Ισαάκ 'Αρ­
γυρού. Μπορούμε ακόμη νά φανταστούμε οτι ό πατριωτισμός του καί ό πόνος
του γιά τήν υποδούλωση τοΰ ελληνικού γένους στους Τούρκους θά βρήκαν τήν
έκφραση τους στά ποιήματα καί στις επιστολές τοΰ Έπαρχου, πού τά αντέ­
γραφε, πιστεύω, γι'αυτόν τό λόγο.

41. MAX TREU, Manuel Holobolos, S.τ., σσ. 553-554.

42. Βλ. σημ. 14.

43. Anecdota Graeca, τομ. 2, Λειψία 1828, σσ. 167-196.

44. Δεν αποκλείεται ό Τρυβιζάνος νά είχε προασκηθεϊ στην άντιγραφικη ερ­
γασία, πρίν φύγει άιό τη γενέτειρα του γιά σπουδές. Οι ευκαιρίες δεν
θά τοΰ έλειπαν, έπειδη' ή Κρήτη κατά' την έποχη της 'Αναγεννήσεως ή­
ταν σημαντυκό κε'ντρο αντιγραφής κωδίκων. Γιά το' θέμα αυτό βλ. J. IRI-
GOIN, Les manuscrits grecs 1931-1960, "Lustrum" 7 (1962), σ. 70, δπου
συγκεντρωμένη ή βιβλιογραφία.
 321
Τελειώνοντας τό κεφάλαιο αυτό, κρίνω χρήσιμο νά εξετάσω συντομότατα
τό πρόβλημα αν ό Palat. Gr. 386 είναι στό σύνολο του αυτόγραφο του Τρι-
βιζάνου, πρόβλημα πού δημιουργείται από τό γεγονός ότι μόνο οί λόγοι τοΰ
Μαξίμου Τυριού και τά σχόλια στά "Αναλυτικά" καί στον "Κρατύλο" είναι
5
υπογεγραμμένα από τό γραφέα του κώδικα'' .

1 6
Οί πρώτοι μελετητές του θέματος,Μ. Vogel - V . Gardthausen * καί Przy-
1 7
chocki * , αποδίδουν αδίστακτα όλο τόν κώδικα στον Τριβιζάνο, καί την ά­
1 8
ποψη αύτη επικυρώνει ή κωδικολογική ανάλυση του Canart * . Νομίζω ότι πρέ­
πει νά εξαρθεί ιδιαίτερα ή ιδιόχειρη σημείωση του Γεωργίου Tanner στό φ.
r
3 :"Sum Georgii Tanneri ... Descripsit clarissimus Tribezanus juriscons.
Cretensis,qui eum mihi vendidit".Ή ρητή αυτή διαβεβαίωση του Γερμανού
νομικού, πού είναι ασφαλώς απόρροια τών σχετικών συζητήσεων μέ τόν Τρι­
βιζάνο, δέν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών. Καί επειδή είναι βέβαιο οτι ό
9
Tanner αγόρασε καί τά δύο τμήματα τού κώδικα" ,είναι λογικό τό "descri­
psit" νά αναφέρεται σέ όλα τά κείμενα, υπογεγραμμένα καί ανυπόγραφα.

Ώ ς προς τους κώδικες Vat. Gr. 1185, 1497 καί 2248, πού ό Przychocki
50
απέδιδε επίσης στον Τριβιζάνο , ή λεπτομερειακή κωδικολογική ανάλυση
51
τοΰ Canart απέδειξε ότι δέν έχουν σχέση μέ τή γραφίδα τού Κρητικού λο­
γίου.

, 'Επομένως, τά μέχρι σήμερα γνωστά αυτόγραφα τοΰ Τριβιζάνου είναι τρία:

ό Vat. Gr. 1480 (φφ. l - 1 3 r ) 5 2 , ό Palat. Gr. 386 καί ό Marc. Gr. II, 186
(φφ. 156-173 r ) 5 3 .

45. Βλ. παραπάνω, σ. 316.

46. Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der Renaissance, Λευ-
ψυα 1909, σ. 151. Με την εΰχαι,ρυα σημευώνω δτυ ού συγγραφείς θεωρούν
εσφαλμένα τόν Τρυβυζανο γόνο της μεγάλης βενετυκής οΰκογε'νευας της
Παδοβας.
47. "Ο.π., σο. 5-6.
48. L' unique exemplaire, σ. 191.
49. Πρβλ. σημ. 23.
50."0.π., σσ. 6-7.
51. "Ο.π., σσ. 191-192.
52. Βλ. σχετμχα' σσ. 70-71.
53. Βλ. σχετϋχα σσ. 195-196.
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ή ολοκλήρωση της μελέτης μας επιτρέπει τή αυνανωγή ορισμένων γενικών

συμπερασμάτων.

Ό μεταφραστής του Όβιδίου Θωμάς Τριβιζάνος πρέπει νά διακριθεί σα­

φώς από τον ομώνυμο Βενετό της 'ίδιας εποχής, συγγραφέα νομικών μελετών.
Είναι επίσης βέβαιο ότι καταγόταν άπό τόν Χάνδακα, οπού νεννήθηκε πιθα­
ου
νότατα τήν τρίτη δεκαετία τοϋ 16 αιώνα. Ό πατέρας του Νικόλαος ήταν
Κρητικός ευγενής, απόγονος ενός κλάδου της βενετικής οικογένειας τών Τρι-
βιζάνων,πού είχαν εγκατασταθεί στην Κρήτη κατά τίς πρώτες βενετικές ε­
ποικίσεις. Διέθετε αξιόλογη αστική περιουσία και είχε φέουδο τό χωριό
Άτσιπάδες της επαρχίας Bel veder.

Ό Θωμάς κατά τά ετη 1541 - 1554 έμενε στην Πάδοβα, στό Πανεπιστή­
μιο της οποίας σπούδασε νομική καί αναγορεύτηκε διδάκτορας του 'Αστικού
Δικαίου στίς 15 'Ιανουαρίου 1554. Άπό τίς 11 Μαρτίου 1555 μέχρι τίς 10
Δεκεμβρίου 1569 εμφανίζεται εγκατεστημένος στον Χάνδακα, οπού ασκεί τό
έπάγνελμα του δικηγόρου. Στην ίδια πόλη έγινε ό νάμος του μέ τήν αδελφή
του ευγενούς Βενετού Πέτρου Κορνάρου,κόρη "τοϋ ποτέ Φραντζέσκου",μεταξύ
τών ετών 1556 - 1559. Στον Χάνδακα, δπου ζούσαν καί τά λοιπά μέλη της
οικογένειας του, ανέπτυξε αξιόλογη διδακτική δραστηριότητα, σύμφωνα μέ
σχετικές μαρτυρίες τοϋ Μαξίμου Μαργουνίου καί ιού Γαβριήλ Σεβήρου, πού
υπήρξαν μαθητές του. Δέν γνωρίζουμε τό έτος τοΰ θανάτου του, άλλα είναι
βέβαιο ότι έζησε τουλάχιστο ώς τό 1583.

Τό φιλολονικό του έργο είναι μεταφραστικό, πρωτότυπο (επιγράμματα)

καί άντιγραφικό.
ης
Τόν Νοέμβριο τοϋ 1550 είχε τελειώσει στην Πάδοβα τή μετάφραση της 16
"Ηρωίδας" τοϋ Όβιδίου, τήν όποια κατέγραψε στά φ. 1-13r τοΰ σημερινού
Vat. Gr. 1480 μαζί μέ τό λατινικό κείμενο. Τό τμήμα αυτό τοΰ κώδικα εί­
ναι οπωσδήποτε αύτόνραφό του. Πρέπει νά θεωρηθεί πολύ πιθανό δτι τό λα­
τινικό κείμενο της όβιδιανής επιστολής τό αντέγραφε άπό κάποιο χειρό­
γραφο, πού τό παρέβαλε όμως προς τίς εκδόσεις του "Αλδου υιοθετώντας τίς
καλύτερες κατά τήν κρίση του γραφές.

Κατά τό β' εξάμηνο τοϋ 1553 ολοκλήρωσε μιά συλλογή επιγραμμάτων, άπό
324
τά όποια τα περισσότερα είναι αφιερωμένα σε φίλους του καί σέ διάφορες
προσωπικότητες της 'Ιταλίας καί της Κρήτης. Οι νεανικές αυτές συνθέσεις
μας δίνουν χρήσιμες πληροφορίες κυρίως γιά τό περιβάλλον μέσα στό όποιο
έζησε κατά τή διάρκεια των σπουδών του. Ή συλλογή είδε τό φως της δη­
μοσιότητας πιθανώς στις αρχές του 1554. Στό 'ίδιο έντυπο περιέλαβε καί τή
ης
μετάφραση της 1 6 "Ηρωίδας", αναθεωρημένη ομως σέ αρκετά σημεία. Του
έντυπου είναι μέχρι σήμερα γνωστά δύο αντίτυπα: της Βιβλιοθήκης του Βα­
τικανού καί της Βοδληιανής Βιβλιοθήκης της 'Οξφόρδης.

Μεταξύ τών ετών 1544 καί 1550 αντέγραψε στην Πάδοβα ποικίλα κείμε­
να, τά περισσότερα άπό χειρόγραφα, τά όποια αγοράστηκαν τό 1553 άπό τόν
Αυστριακό νομικό G. Tanner καί σήμερα αποτελούν τόν όνκώδη κώδικα Pal at.
Gr. 386, αναμφισβήτητα αυτόγραφο του. Είναι πιθανότατο ότι ή άντινραφι-
κή εργασία δέν είχε βιοποριστικούς σκοπούς.
Γ
Σέ ένα τρίτο αυτόγραφο του, πού υπάρχει στά φ. 156-173 του Marc.
Gr. II, 186, σώζεται ή μετάφραση τριών κεφαλαίων άπό τό βιβλίο "Dispu-
tationes adversus Lutheranos" του 'Ιταλού θεολόγου της εποχής εκείνης
Giammaria Verrato. Τό πιθανότερο είναι ότι ή μετάφραση εκπονήθηκε κατά
τή διάρκεια της παραμονής του στον Χάνδακα, μέ σκοπό τήν καταπολέμηση
της λουθηρανικής διδασκαλίας.

Καί στό μεταφραστικό καί στό πρωτότυπο έργο του διακρίνουμε μιά ευ­
ρύτατη ελληνομάθεια, ή όποια δικαιώνει τις κολακευτικότατες γι'αυτόν κρί­
σεις του Μαξίμου Μαργουνίου καί του Γαβριήλ Σεβήρου. Γνωρίζει άριστα τόν
"Ομηρο, έχει μελετήσει τους τραγικούς, τόν 'Αριστοφάνη καί άλλους συγ­
γραφείς της κλασικής περιόδου, αλλά επίσης του είναι οικείοι καί οι με­
ταγενέστεροι, όπως ό Θεόκριτος, ό 'Απολλώνιος Ρόδιος καί ό Νόννος. Εί­
ναι έξοχος γνώστης της 'Ανθολογίας του Πλανούδη, τήν όποια είχε μελετή­
σει από τήν έκδοση του 'Ιανού Λάσκαρη.

Οι εμφανείς καί συχνές αναλογίες μέ αρχαία κείμενα, πού διαπιστώνου­

με στό έργο του, φανερώνουν ότι έχει αφομοιώσει τους εκφραστικούς τρό­
πους τών αρχαίων ποιητών καί πεζογράφων, τους όποιους μιμείται— οχι ό­
μως πάντοτε δουλικά. Δέν διστάζει νά χρησιμοποιεί ιδιόρρυθμες συντάξεις,
λέξεις αρχαίες μέ νέα σημασία, όπως καί νά σχηματίζει νέες εκφράσεις καί
λέξεις. "Οπως οι περισσότεροι ουμανιστές τών χρόνων αυτών, δέν αποφεύ­
γει τά εκφραστικά, γραμματικά καί συντακτικά σφάλματα, άπό τά όποια όμως
ενα μέρος οφείλεται οπωσδήποτε στις ανάγκες του μέτρου. Τό λεξιλόγιο του
 325
τό αντλεί από συγγραφείς όλων των περιόδων της ελληνικής γραμματείας,κυ­
ρίως όμως άπό τόν "Ομηρο και τους ποιητές τών επιγραμμάτων. Τά δάνεια α­
πό λεξικά, όπως του 'Ησυχίου και τή Σούδα, είναι επίσης αρκετά. Στό πρω­
%
τότυπο έργο του είναι φανερή ή επίδραση τών επιγραμμάτων του Ιανού Λά­
σκαρη, ένώ ορισμένες χαρακτηριστικές ομοιότητες της μεταφράσεως του μέ
τήν αντίστοιχη του Πλανούδη ενισχύουν τήν άποψη οτι ή μεταγλώττιση τών
"Ηρωίδων" άπό τό Βυζαντινό μοναχό δέν του ήταν άγνωστη.

'Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει τό μεταφραστικό του έργο. Ή μετά­

ηζ
φραση της 1 6 '"Ηρωίδας" αποτελεί σπάνιο μνημείο της επιβιώσεως του
Όβιδίου στον ελληνόφωνο χώρο τών λογίων της 'Αναγεννήσεως. Χωρίς νά εί­
ναι απαλλαγμένη άπό παρανοήσεις του λατινικού κειμένου και μετρικές ατέ­
λειες, εμφανίζει μολαταύτα μιά σπουδαία γιά τήν εποχή εκείνη αρετή: τήν
αποδέσμευση τών νοημάτων τοΟ πρωτοτύπου μέ παλμό και ϋφος γνήσια ποιη­
τικό, ώστε στην ουσία νά πρόκειται γιά μιά αναδημιουργία της όβιδιανής
επιστολής. Ό μεταφραστής, άποφεύνοντας - κατά κανόνα συνειδητά - τήν
κατά λέξη απόδοση, προσπάθησε κυρίως νά φέρει σέ φως τά νοήματα τών λα­
1
τινικών στίχων, χρησιμοποιώντας ισοδύναμες εκφράσεις - ιδίως ποιητικές —
της ελληνικής. Ά π ό τήν άποψη αυτή ό Τριβιζάνος είναι μοντέρνος - α­
κόμη και μέ τή σημερινή έννοια του όρου— μεταφραστής.

'Αλλά και ή μετάφραση τών διαλέξεων του Verrato, μολονότι παρουσιά­

ζει μερικές αδυναμίες, είναι αρκετά άνδιαφέρουσα, γιατί δείχνει τήν ευ­
συνειδησία και τήν προσοχή μέ τήν όποια εργάστηκε, εφόσον σέ ορισμένα
σημεία διόρθωσε λάθη τοϋ πρωτοτύπου. Είναι επίσης άξιο έξάρσεως τό γε-
γονός οτι στή μετάφραση αυτή φρόντισε νά εξαφανίσει έκ τών υστέρων προ­
σβλητικούς γιά τους "Ελληνες χαρακτηρισμούς του Verrato, πού ή συνείδη­
ση του δέν μπορούσε νά τους ανεχθεί.

Ή φλογερή αγάπη του νιά τήν 'Ελλάδα και τήν Κρήτη εκφράζεται προπάν­
των στην επιστολή του προς τόν λόγιο Μαριανό Savelli, στον όποιο αφιέ­
ρωσε τή μετάφραση του Όβιδίου. Πρόκειται γιά κείμενο αξιολογότατο,
μέσα στό όποιο πάλλεται ή βαθύτατα ελληνική ψυχή του και διαφαίνεται ή
συνείδηση του δεσμού του'μέ τό απώτερο παρελθόν της φυλής.'Αλλά και στά
επιγράμματα βρίσκει τόν τρόπο νά εξυμνεί έμμεσα τή νενέτειρά του. Είναι
επομένως ό Τριβιζάνος ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα τού θαυμαστού συγ-

1. Ό PRZYCHOCKI (σ. 4-0) παρατηρεί ό'τι έδωσε σέ ολόκληρο τό ποίημα επικό

χρώμα και τό έποίκιλε "μέ άνθη ομηρικού η έιικοΰ λεξιλογίου".
326
κρητισμοΰ πού είχε επιτευχθεί κατά τους τελευταίους αιώνες της Βενετο-
κρατίας, κατά τους όποιους ol Βενετοκρητικοί αισθάνονται περισσότερο
2
"Ελληνες παρά Βενετοί και ή συνείδηση τους είναι κυριότατα κρητική .

Τό φιλολογικό "πιστεύω" του διατυπώνεται μέ απόλυτη σαφήνεια στην ε­

πιστολή προς τόν Savelli: Ή ελληνική συγγραφική παραγωγή έχει σταματή­
σει, λόγω της δουλείας, και ή γλώσσα μας έγινε φτωχή. Καθήκον λοιπόν ε­
θνικό είναι ή "μετοχέτευση" των αριστουργημάτων της λατινικής λογοτεχνίας
στην ελληνική γλώσσα. Έλαυνόμενος άπό αυτή τήν πεποίθηση, σέ μιά εποχή
πού οί πάντες μετέφραζαν αρχαία ελληνικά συνγράμματα στή λατινική, προ­
ης
χώρησε στή μετάφραση της 16 '"Ηρωίδας" δίνοντας συγχρόνως τήν υπόσχεση: .
"... έκ της 'Ρωμαίων ές τήν 'Ελλήνων, άτε δύναμαι, μ ε τ ο χ ε τ ε (ί­
ο ω, τή ίδια μάλλον ή τή αλλότρια χαριζόμενος". "Ισως αργότερα ή έρευ­
να φέρει σέ φως και άλλα μεταφραστικά πονήματα του, πού θά πιστοποιούν
οτι ή υπόσχεση εκείνη δέν ήταν έκρηξη ενός παροδικού ενθουσιασμού.
Τό σπουδαίο πάντως είναι - και πρέπει νά εξαρθεί ιδιαίτερα - οτι
γιά τόν Τριβιζάνο ή έμμονη στην εθνική γλώσσα είναι τό 'ίδιο σημαντική,
όσο και ή αφοσίωση στην πατρίδα. Ή άπάρνηση της πρώτης συνεπάγεται κα­
τά κανόνα και τήν απεμπόληση της εθνικής συνειδήσεως: "... σύν τή γλώττη και
τάς εαυτών πατρίδας,φευ,ήρνήσαντο"(στ.35-36),"προδότας όμοΰ τε της γλώτ-
της και της ένεγκαμένης αποφαινόμενος"(στ.49-50).Ή επιστολή προς τόν Sa­
velli μπορεί νά θεωρηθεί σάν ενα είδος μανιφέστου γιά τή γ λ ώ σ σ α
και τήν π α τ ρ ί δ α , πού μας θυμίζει - τουλάχιστο ώς προς τό βασι­
κό του προβληματισμό- τή θεμελιακή σκέψη του σολωμικού "Διαλόγου": "Μή-
γαρις έχω τίποτ* άλλο στό νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;"

Ή διπλή παιδεία του Τριβιζάνου, ελληνική και λατινική, μας επιτρέ­

πει νά τόν κατατάξουμε στην ομάδα των λογίων πού ό Ξανθουδίδης3 είχε χα­
ρακτηρίσει ώς "αντιπροσώπους της ανθρωπιστικής κινήσεως" στην Κρήτη. Και
είναι απόλυτα βέβαιο οτι οί λόγιοι εκείνοι κατόρθωσαν νά συζεύξουν τήν
πνευματική κληρονομιά της 'Αρχαιότητας και του Βυζαντίου μέ τή δυτική
κουλτούρα και νά δημιουργήσουν έτσι τις προϋποθέσεις γιά τή μεγάλη άν­
θηση της κρητικής λογοτεχνίας και τήν ανάπτυξη γενικότερα της πνευματι-
2. Πρβλ. ΣΤ. ΑΛΕΞΙΟΥ, Ή Κρητική' "Λογοτεχνία και ή έ ι ο χ η της, "Κρητ. Χρον."
8 U951+), σσ. 104-105. Γιά το'ν εξελληνισμό' των Βένετων τηςΚρη'της βλ.
καί το' μεταγενε'στερο μελε'τημα του υ δ ι ο υ : Ή δυαθη',κη του Κορνάρου και
ό ποιητη'ς του Έ ρ ω τ ο κ ρ ί τ ο υ , "Κρητ. Χρον." 11 ( 1 9 5 7 ) , σσ. 6 2 - 6 3 .
3. Ή Ένετοκρατι'α έν Κρη'τη, δ . π . , σ. 173.
 327
κης ζωής της Κρήτης κατά τόν 16° και 17° αιώνα. Ή συμβολή του Τριβιζά-
νου στον τομέα αυτόν πρέπει νά υπήρξε σημαντική, αν και είναι αδύνατο,
προς το παρόν, νά αποτιμηθεί μέ ακρίβεια.

Μέ βάση πάντως τό ερνο του, ποϋ μας έχει σωθεί, Kat τις άλλες μαρ­
τυρίες πού διαθέτουμε, μπορούμε χωρίς δισταγμό νά υποστηρίξουμε ότι καί
ώς λόγιος (μεταφραστής, έπιγραμματοποιός, κωδικογράφος) καί ώς άνθρωπος
μέ αταλάντευτη συνείδηση "Ελληνα καί Κρητικού καί ώς εξαίρετος διδάσκα­
λος των αρχαίων γραμμάτων, ό Θωμάς Τριβιζάνος υπήρξε μία άπό τις συμπα­
θέστερες καί ευγενέστερες μορφές πού ανέδειξε ή Κρήτη κατά τόν 16° αιώ­
να.
 ΜΕΡΟΣ Π

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

( Α ν έ κ δ ο τ α βενετικά έγγραφα)
 331

'Αρχές της εκδόσεως

Τά εκδιδόμενα έγγραφα προέρχονται από τό Archivio di Stato di Venezia,

έκτος από τό τελευταίο (μβ'), πού είναι τοΰ Archivio Vescovile di Pado­
va.

Ή σειρά εκδόσεως είναι χρονολογική* καί ή μέθοδος διπλωματική (στι-

χαρίθμηση, ανάλυση βραχυγραφιών, διατήρηση της ορθογραφίας τών κειμέ­
νων). Τά κύρια όμως ονόματα κεφαλαιογραφοϋνται καί ή στίξη αποκαθίστα­
ται.

Μετά από κάθε λέξη της όποιας ή ανάγνωση δέν είναι βέβαιη σημειώ­
νεται ερωτηματικό μέσα σέ παρένθεση."Οπου ή άνάννωση υπήρξε αδύνατη,ση­
μειώνεται αγκύλη καί μέσα σ'αύτήν ισάριθμες μέ τά γράμματα τής λέξεως
τελείες. Τμήμα λέξεως μέσα σέ αγκύλη σημαίνει υποθετική ανάγνωση τοΰ
έκδοτη.

" Κατ ' εξαίρεση, τό μβ ' έγγραφο, μολονότι είναι ιρογενε'στερο άλλων,δημο­
σιεύεται τελευταίο, για να διαχριθεϊ άιτό τη'ν ομάδα τών έγγραφων του
Archivio di Stato di Venezia.
332
"Ε ν γ ρ. α'
16 'Ιουλίου 1537
v
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 274 (Marco Trivisan), φ. 4 9

Περίληψη

Ό 'Ιάκωβος Συρίγος και ό γιος του 'Ανδρέας, κάτοικοι του Χάνδακα,ο­

ρίζουν ώς κομέσο τους στον Χάνδακα τόν Κρητικό ευγενή Νικόλαο Τριβιζάνο
τοϋ Άλοϊσίου.

Die 16 dicti
2
/ Co(mession) comittimus nos Andreas et Jac(obu)s Sirigo, pater et f-i-
3
lius, h(abita)ntes Cand(i)d(e)/ ,tibi n(ohili) c(retensi) ser Nic(ola)o
Trivisano q(uondam) ser Aloysii, hinc absenti sed tanquam p(raese)nti
1
et/ * acceptanti, ut pro nobis no(m)i(n)eque n(ost)ro plenam virtutem et
5
potestatem h(ab)eas hic Cand(i)d(e)/ defendendi nos et jura n(ost)ra
contra qua(m)cunque personam ve! personas.quae ha/6bemus agere inp(rae-
se)ntiarum et cum quibus h(ab)uerimus agere in futurum pro qua/7cunque
causa et differenti)a et super inde(;) comparendi coram quocunque of-
f(ici)o, judicio,/8 coll(egi)o et magistratu,ubi opus erit,ad defenden-
dum nos et jura nostra/ 9 quomodolibet, et faciendi omnia et singula ne­
cessaria et oportuna/ 10 g(e)n(er)aliter ni! excludendo ac si nos p(rae-
se)ntes fuissemus, promitentes nos/ 1 1 et quislibet n(ost)rum h(abe)re
12
firmum, ratum et gratum quicquid per te actum/ , gestum et procuratum
erit sub obligatione omnium bonorum n(ost)rorum.
/ 13 T(estes) Gtregorius] Porcio et ser Jac(obu)s Pavia.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ.2. Andreas et Jacobus Sirigo, pater et filius: Ό 'Ιάκω­

βος Συρυ'γος εΐναυ σέγουρα πατέρας του Ανδρέα Συρέγου, που σ τ έ ς 23 Φε­
βρουαρίου 1567 πούλησε ενα άμπέλυ στο'ν πρώτο εξάδελφο' του Θωμά Τ ρ υ β ι ζ ά -
νο (βλ. ε γ γ ρ . λ α ' , δπου ή ενδευξη " Α ν δ ρ έ α ς Συρύγος, υυο'ς του άρχοντος
τ η ς Κρη'της μυσέρ Ί ά κ ο υ μ ο " ) . Φυσικά,ό Α ν δ ρ έ α ς Συρι/γος τοϋ παρόντος ε γ ­
γράφου είναι, πάππους του (εχευ άλλωστε καέ το' δνομά τ ο υ ) . Ώς προ'ς τη
συγγένευα μέ τους Τροβυζάνους, φαυ'νεταυ οτυ κάπουα άδελφη τοΰ Νικολάου
 333
η (το π ι θ α ν ό τ ε ρ ο ) της Ά ν ε ζ α ε ε ί χ ε π α ν τ ρ ε υ τ ε ί τον Ι ά κ ω β ο Σ υ ρ ί γ ο . ' Η ο ί -
κογε'νεια Συρίγων του Χάνδακα (ό'πωε δ ε ί χ ν ε ι το' ε γ γ ρ . λ α ' ) ε ί χ ε την κρη­
τ ι κ ή ε ύ γ ε ' ν ε ι α , άργο'τερα δμωε ξε'πεσε καί άνηκε στούε C i t t a d i n i (ΜΑΝΟΥΣΑ-
ΚΑ, T r i v a n , σ. 50).
σ τ . 3. tibi nobili Cretensi ser Nicoiao Trivisano quondam
ser A l o y s i i : Δεν υπάρχει,, ν ο μ ί ζ ω , αμφιβολία δ τ ι π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά το'ν π α -
τε'ρα τ ο υ Θωμά Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο υ , άφοϋ τά παραπάνω σ τ ο ι χ ε ί α γ ι ' αυτο'ν συμφωνούν
απόλυτα με αυτά των λοιπών έγγραφων. (Βλ. π . χ . ε γ γ ρ . β ' και σημ. 1, ε').
Ώ ε πρόε το A l o y s i i , ό ν ο τ ά ρ ι ο ε μετέφερε οτη' λ α τ ι ν ι κ ή το' λόγιο εξελλη­
νισμό Ά λ ο L σ ι ο ε του όνο'ματοε A l u i s e , βενετικοί) ~υπου του L u i g i
(Λουδοβίχοε). Ό δημοτικόε τυποε Ά λ ε β ί ζ ο ε σώζεται και ση'μερα
στη'ν Κρη'τη ώε ο'νομα καί ώε ε π ί θ ε τ ο (Μ. Ι.ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Άλοϊσιοε-Άμβρόσιοε
Γραδενίγοε (1616ci. -1680 ) , " ' Επετηρίε roö Μεσαιωνικού Α ρ χ ε ί ο υ " τηε Άκα-
δημίαε Αθηνών 5 ( 1 9 5 5 ) , σ.102,σημ. 2 ) . Στα ι τ α λ ι κ ά νοταριαχά έγγραφα πού
ερεύνησα το' όνομα απαντάται ώε A l u i s e , Aluyse η Aloyse και A l o i -
x i o , ενώ στα ελληνικά ώε Ά λ ω υ ζ ε ε•
στ. if-5 . . . ut per nobis... hic Candide defendendi nos: Ι ­
δ ι α ί τ ε ρ η σημασία έ χ ε ι τό γ ε γ ο ν ό ε ό τ ι το' 1537 ό Νικόλαοε Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο ε εί­
ν α ι έγκατεστημένοε μόνιμα στον Χάνδακα. Δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά , δε'ν θά μπορούσε να
ε ί ν α ι πληρεξουσιοε των Συρι'γων " i n p r a e s e n t i a r u m ( s i c ) et in futurum".
Ή λεπτομε'ρεια αύτη σ υ ν δ έ ε τ α ι άμεσα με' το' πρόβλημα τηε καταγωγηετοΰ Θω­
μά Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο υ . Βλ. γ ι ά τό ζήτημα αϋτο' σσ. 26-27.

"Εγγρ. β' ( ι τ α λ ι κ ό )
4 'Ιουλίου 1543
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 194 ( P . P e r e g r i n o ) , l i b r o 3, φ. 1 9 V .

Περίληψη προικοσυμφώνου της Μαριέτας, κόρης του Νικολάου Τριβιζάνου

(αδελφής του Θωμά)

Ό Νικόλαος Τριβιζάνος 1 του ποτέ Άλωύζε και ή σύζυγος του Άνέζα δη­
λώνουν δ τ ι δέχονται νά παντρευτεί ή κόρη τους Μαριέτα τόν ευγενή "Αγγε­
2
λο Bon τοΰ ποτέ Φραγκίσκου.
Ό Νικόλαος Τριβιζάνος υπόσχεται στους μελλονύμφους 6.000 ύπέρπυρα,
από τά όποια 4.000 ε ί ν α ι προίκα της νύφης και 2.000 δώρα του ναμπρου.Τό
ποσό αυτό Θά πληρωθεί ώς έξης: 'Αμέσως θά καταβληθούν στον "Αγγελο Bon
2.000 ύπέρπυρα σέ χρυσά δουκάτα καί βενετικό χρυσάφι, 500 ύπέρπυρα σέ
334
μετρητά και άλλα τόσα για τά συμβόλαια και τά άλλα έξοδα του γάμου,2.00
ύπέρπυρα σέ κοσμήματα καί ενδύματα της νύφης.Τά υπόλοιπα 1.000 ϋπέρπυρ<
θά δοθούν σέ 10 ετήσιες δόσεις ισόποσες, άπό τ ί ς όποιες ή πρώτη θά κα
ταβληθεΐ τόν Αύγουστο του 1546.
- Ή Άνέζα υπόσχεται νά δώσει στην κόρη της τόσα δώρα, οσα'δικαιοΰτα
νά πάρει άπό τό σύνολο της προσωπικής της προίκας.
01 μελλόνυμφοι εκφράζουν την ικανοποίηση τους γιά τους ορουςτούσυμ
βολαίου. Ό "Αγγελος Bon, ειδικότερα* βεβαιώνει οτι έλαβε τό δώρο τώ>
2000 ύπερπύρων,σέ χρυσά δουκάτα και βενετικό χρυσάφι, καί υπόσχεται ν(
κάμει την Περεγρίνα νόμιμη σύζυγο του.
Ό υπαίτιος άθετήσεως τοΰ συμβολαίου θά πληρώσει ώς ποινική ρήτρ(
1.000 ύπέρπυρα.
Μάρτυρες: ο'ι ευγενείς Zuanne καί 'Ιάκωβος Demezo τοΰ ποτέ Νικολάου;
αδελφοί, καί ό "Αγγελος Fadi, χειροΰρνος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Στη νοταριακη πράξη δεν υπάρχει ή έ ν δ ε ι ξ η "nobile Cretese". To' 3τι

προκευταυ γ ι ά το'ν πατε'ρα τοΰ Θωμά φ α ί ν ε τ α ι άπο άλλο έγγραφο. (Βλ. σ. 23
σημ. 18).
2. Ή οίκογε'νευα Bon ε ί χ ε τη βενετυκή* εύγε'νεια (ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Trivan,o.45.
48). Στά ί,ταλυκά έγγραφα το' έπο'θετο α π α ν τ ά τ α ι ώς B o n , Bono η Bonus,
ενώ στά ελληνικά μέ το'ν τύπο Μ π ο' s. Επίθετο Μ π ο υ ν ά κ ο ς (ποι
προε'ρχεταυ άπό το' βενετοκο' Bon) υπάρχει σήμερα στο' χωρυο' Ά ρ χ ά ν ε ς (ΣΠΑ­
ΝΑ Κ Η, Κορνάρος, σ. 469, σημ. 9 3 ) .

"ΕΥΥΡ. ν' ( ε λ λ η ν ι κ ό )
11 Μαρτίου 1555
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 153 (Μιχ. Μαράς), φ. ^ ζ ν

Περίληψη κομεσιόν (πληρεξουσίου)

Ό Μιχαήλ Μπαζίκης του ποτέ Φραντζέσκου,κάτοικος Έξώπορτου του Χάν­

δακα, εξουσιοδοτεί πλήρως "τόν άξιο άββοκάτο μισέρ Τομάδο Τριβυζά" νο
χειρίζεται τ ί ς υποθέσεις του ενώπιον των Άρχων καί εναντίον κάθε αντι­
δίκου.
 335
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. 'Η νοταριακή αύτη πράξη εΐναυ ή πρώτη χρονολογικά (μεταξύ των έγγρα­
φων πού βρήκα στο A r c h i v i o d i S t a t o d i V e n e z i a ) , στην όποια ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι
ό Θωμάς Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο ς νά ασκεί το' επάγγελμα τοΰ δικηγο'ρου μετά τη'ν ε π ι σ τ ρ ο ­
φή του άπο' την ' Ι τ α λ ί α . Συμφωνά με το παραπάνω έγγραφο, το χρονικό' δ ι ά -
στημα επαγγελματικής δράσεως του πρέπει νά διορθωθεί άπό 1560-1569(ΜΕΡ-
ΤΖΙΟΥ, Σταχυολογηματα, σ. 241) σέ 1555-1569.

"Ε γ γ ρ. δ' ( ε λ λ η ν ι κ ό )
12 Νοεμβρίου 1555
Γ
Α.S.V. - Notai d i Candia, b. 153 (Μιχ. Μαράς), φ. φιΘ

1
Ό "Αγγελος Σκλέντζας και ό Θωμάς Τριβιζάνος υπογράφουν ώς μάρτυρες
σέ νοταριακή πράξη, πού γ ί ν ε τ α ι μεταξύ του Λορέντζου Μαλιπιέρου του πο­
τέ Αυγουστίνου, κατοίκου Έξώπορτου του Χάνδακα, και του κυρ-Γιώργη Γα-
βάλου, καραβοκύρη, τοΰ ποτέ κυρ-Νικολοΰ.
Ή σχετική έ ν δ ε ι ξ η : "Μάρτυρες παρακαλετοί: oL άρχοντες της Κρήτης και
ντετόροι μισέρ "Ανγελος Σκλέντζας και μισέρ Τομάδος Τριβυζάς".

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ό "Αγγελος Σκλέντζας ί τ α ν δικηγο'ρος στο'ν Χάνδακα μεταξύ των ετών

1553-1577, σύμφωνα με' τά κατάστιχα τοΰ Μιχ. Μαρά (ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'-
ματα, σ. 24-1). Σπούδασε στο Πανεπιστήμια τ η ς Πάδοβας καί πήρε τό π τ υ χ ί ο
του σ τ ί ς 5 'Οκτωβρίου 15Μ-9 (Γ. Σ.ΪΙΛΟΥΜΙΔΗ, Οι βενετοκρατούμενες ελληνι­
κές χώρες, ό ' . π . , σ. 1 2 8 ) , συνέχισε ομως τ ι ς σπουδε'ς του γ ι ά άλλα δυο
χ ρ ό ν ι α στο JTCÌVE πιστημιο της Φερράρας, ά π ' δ π ο υ πίΐρε δ ι δ α κ τ ο ρ ι κ ό δίπλωμα
Utriusque Juris το'ν Ι α ν ο υ ά ρ ι ο τοϋ 1551 (GIUSEPPE PAPDI, T i t o l i dotto­
rali conferiti d a l l o s t u d i o d i F e r r a r a n e i s e c . XV e XVI, Lucca 1900,
Τ
σ. 1 5 6 ) . Ηταν φίλος τοϋ Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο υ ( β λ . ε γ γ ρ . σ τ ' ) , με τον οποίο εϊχε
καύ ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς δοσοληψίες. (Βλ. ε γ γ ρ . ι η ' ) .

"Ε γ γ ρ. ε'
21 Αυγούστου 1556
b b
Α.S.V. - Notai d i Candia, b. 192 (Franc. Petener), φφ. 6 1 - 6 2
1
'Απόσπασμα άπό τό προικοσύμφωνο τοΰ 'Ανδρέα Τριβιζάνου
(αδελφού τοΰ Θωμά)

Περίληψη 2

Ό Φραγκίσκος Τριβιζάνος του ποτέ Κρητικού ευγενούς Άλωύζε, κομέσος

 336
των αδελφών του Παύλου καί 'Ιερωνύμου, καί ό Νικόλαος Τριβιζάνοςτοΰ πο­
τέ Κρητικού ευγενούς Άλωύζε δηλώνουν οτι συμφώνησαν νά γίνει ο γάμος
μεταξύ της Περεγρίνας, αδελφής του πρώτου, καί του 'Ανδρέα,γιου του δευ­
τέρου.
Ό Φραγκίσκος Τριβιζάνος υπόσχεται νά δώσει στους μελλονύμφους 12.000
ϋπέρπυρα, άπό τά όποια 10.000 είναι προίκα της νύφης καί 2.000 δώρα τοΰ
γαμπρού. Ό Νικόλαος Τριβιζάνος δηλώνει οτι, έχοντας σταθερή την επιθυ­
μία νά μοιραστεί η περιουσία του μετά τό θάνατο του εξίσου στους τρεις
1

γιους του, αφήνει στον 'Ανδρέα τό i- όλης της ακίνητης και κινητής του
περιουσίας πού θά βρεθεί μετά τό θάνατο του. Τό 'ίδιο έξαλλου έχει υπο­
σχεθεί καί στον Άλωύζε, όπως φαίνεται στό προικοσύμφωνο τοΰ γάμου του.
Στην περιουσία πού θά μοιραστεί δέν περιλαμβάνονται ένα μαγαζί μέ τό οι­
κόπεδο καί τόν αέρα του,καθώς καί 1.000,ύπέρπυρα,γιατί αυτά θέλει νά τά
κρατήσει γιά τόν εαυτό του καί νά τά διαθέσει δπως αυτός θέλει.
Ή Περεγρίνα εκφράζει τήν ευγνωμοσύνη της στά αδέλφια της,ένώ ò 'Αν­
δρέας υπόσχεται νά πάρει ώς νόμιμη σύζυγο του τήν Περεγρίνα, σύμφωνα μέ
τους ορούς τοΰ συμβολαίου καί τις διατάξεις τοΰ νόμου γιά τήν προίκα.
Μάρτυρες: Bernardin Digarzoni τού μισέρ Baldini,'Ιωάννης Frizier,δι­
κηγόρος, καί μισέρ Πέτρος Pelegrin Neonphito.

XXI Aug(ust)i 1556 (in marg.)

φ.61 /•'Manifesto femo nuj France(sc)o Trivisan q(uondam) n(t>bile) crete­

se) m(is)ser Aluyse intravegnando in spetialita/2 mia si come commesso
de m(is)ser Pollo et m(is)ser Hyer(oni)mo, mei fratelli,come per comis-
sion per loro/ 3 fatami ad in(fra)s(cri)tta peragenda de man de ser Jan-
ne Chiriacopulo, tabe! ion greco, soto/4 di XII Luio prox(imo) preterito,
ut in ea nela qua! si habia relation dal'una parte/ 5 et Nic(ol)o Trivi­
san fo del n(obile) c(retese) m(is)ser Aluyse et Andrea fiollo del dito
m(is)ser Nic(ol)o, ambo/ 6 h(abitato)ri nela cita de Candia,cum li h(e)-
7
redi et succ(esso)ri n(ost)ri, perche chiamato prius/ el gloriosissimo
nomen del n(ost)ro S(ign)or Y(hes)u C(hrist)o et delà gloriosissima Vir-
gine/8 Maria, sua genitrice, dali qua! tute le bone opperation proce-
deno, semo deve/9nuti alii in(fra)s(cri)tti pati et convention matrimo-
niali: Io pre(det)to Franc(esc)o nomi(ni)bus quibus s(upra)/ 10 prometo
far et opperar che d(ona) Peregrina, mia dilettissima sorella, consenta
tuor/11 per verba légitima per vis et vollo tuor in suo marito et sposo
 337
12
legitimo voi pre(det)to/ ser Andrea segondo comandano li sacri cano-
ni...
a
p.62 ...Ex adversso,/56 essendo stata semper firma intention demi Nie(ol)o
Trivisan fo'de m(is)ser Aluyse s(oprascri)tto che li/ 5 7 beni mei haves-
seno a pervenir equalmente dapuo la mia morte ali tre mei/ 5 8 figlioli da
esser(;) da loro equa(li)ter per terzo diviso et già promesso nel con-
trato matri/59monial de Aluyse, mio fiolloja terza parte cum certa so-
praparticella deli beni/ 60 mei et cum haver reservato in mi magazen uno
cum el suo aërre et/ 61 terra vacua cum quello conjuncta, come in dito
62
contrato del pre(det)to Aluyse piene/ si vede.Perho volendo etiam cum
lo effeto exeguir dita mia intentione, sum/ 63 contento et per mia pater-
na benedition et emancipation prometo al s(oprascri)tto Andr(ea) ,/6,t
sposo et figliolo mio, dapuo la mia morte tuta la integra tertia parte
65
de/ tuti li beni mei, includendo perho nel monte etiam quella terza
66
parte pro/ messa a dito Aluyse,mio fiollo. Ita et taliter che dito An-
).62 drea sposo habia// 67 et haver possa tanta portione deli diti beni mei co-
me haver può il pre(det)to Aluyse per la/ 68 forma del contrato suo nu-
ptial,oltra tarnen la sopraparte de vani a dito Aluyse/ 69 per mi fata,ut
in suo contrato p(aret), et etiam excludendo de dito monte delà mia/ 70
faculta il pre(det)to magazen, aërre et terra vacua cussi come l'ho ex-
eluso et/ 71 reservato nela promission del predetto Aluyse, perche dito
magazen, terra vacua et aërre/ 72 omnino voglio sij et esser se intenda
libero a la disposition mia di poter di quello/ 73 disponer ad libitum
voluntatis meae. Et in super al presente riservo per me iperperi mil-
71
le/ * da portion et pre(det)ta emancipation del dito Andr(ea) di poter
di quelli disponer ad libitum /"voluntatis meae. Et ad ciò non habbi a
mascer in alcum tempo tra li pre(det)ti mei figlioli/ 76 diferentia de
sorte alcuna circa il mio mobile dapuo la mia morte, declaro/ 77 et pro
declarato volgio se intendi il predetto Andr(ea), sposo et fiolo mio,
habbi et/ 78 haver possa dapuo la mia morte la justa terza parte de tuto
il mio mobile/ 79 che mi trovaro haver tempore mortis meae, apresso la
terza parte delà emanci/80pation del stabile de sopra fatali modi s et
condition!s prout superius continetur...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Άπό τό κάπως εκτενές προικοσύμφωνο δημοσιεύω εδώ τιίν άρχη, που μα s

338

π α ρ έ χ ε ι τά ονόματα των συμβαλλομένων, καυ' τη δήλωση του Νυκολάου Τρυ-

βυζάνου γυά τη'ν περυουσυ'α που δυ'νευ στον Ανδρέα, γυατυ' μας προσφέρευ
χρησυμες πληροφορίες καΰ γυά τά οΰκογενευακά του Θωμά.
2. Δυδεταυ τό περυεχόμενο όλου του προικοσυμφώνου,στα κύρυα σημεϋα τ ο υ ,
καυ δχυ μο'νο τοϋ δημοσυευόμενου αποσπάσματος.
στ. 1-5. Francesco Trivisan quondam nobile Cretese misser A-
luyse...et Nicolo Trivisan fo del nobile Cretese misser A-
luyse: "Οπως εχω δυαπυστώσευ καυ άπο' άλλα νοταρυακά έγγραφα, υπήρχαν
α ρ κ ε τ έ ς οϋκογένευες Τρυβυζάνων στο' Χάνδακα που ε ί χ α ν την κρητυκή εύγέ-
ν ε υ α , Φαυ'νεταυ δμως δτυ ή μεταξύ τους συγγένευα ε ί χ ε σβη'σευ, καυ γ υ ' α ΰ -
τό ού έπυγαμυες των μελών τους δεν απαγορεύονταν. Το' "δυο συνέβαυνε καυ'
μέ τη'ν οΰκογένευα των Κορνάρων. Λ.χ. ό Ί ω . Φραγκυσκος Κορνάρος, α δ ε λ ­
φός τοϋ Α ν τ ρ έ α , ε ί χ ε γαμπρό που έφερε κυ αυτός τό όνομα Φραγκυ'σκος
Κορνάρος (ΣΠΑΝΑΚΗ, Κορνάρος, σ. 4 7 1 , σημ. 126).
στ. 3. C h i r i a c o p u l o : Γυά τό οϋκογενευακό έπυθετο Κ υ ρ υ α κ ό­
π ο υ λ ο ς βλ. ΣΠΑΝΑΚΗ, 5. π . , σ. 456, σημ. 1. - t a b e l i o n : νοταρύου.
Ό τ ύ π ο ς παράγεταυ πυθανότατα από τ ό ύταλυκό t a b e l l i o n e < λατ. tabel-
lionem (ZINGARELLI, V o c a b o l a r i o d e l l a Lingua I t a l i a n a , σ . 1 7 8 3 ^ ) κατά σ υ γ ­
κοπή τοϋ e . Στα έλληνυκά έγγραφα άπανταταυ ό τύπος τ α β ο υ λ ά ρ υ-
ο ς ( λ α τ . t a b u l a r i u s = συμβολαυογράφος), συνη'-σως δμως ò συμβολαυογράφος
όνομάζεταυ ν ο τ ά ρ υ ο ς , ν ο τ ά ρ ο ς η ν ο δ ά ρ ο ς (έξελλη-
νυσμένου τΰπου τοϋ λατυνυκοϋ notarius καΰ τών ύταλυκών notaro-no-
daro (βενετ. notaio)).
σ τ . 57-58. a l i tre mei figlioli: Έ ν ν ο ε ϋ ασφαλώς τον Άλωΰζε, τον
Ανδρέα καύ τον Θωμά, όνομαστυκά δμως άναφέρευ στο συμβόλαυο μόνο τον
Άλωυζε καυ' τον 'Ανδρέα.
στ. 58-59. e t già promesso nel contrato matrimonial de A l u y s e :
To' γ ε γ ο ν ό ς δτυ άναφέρεταυ στο γαμη'λυο συμβόλαυο τοϋ Άλωυζε (βλ.καυ σ τ .
6 1 , 6/ - 6 9 ) , ένω δέν γυνεταυ λόγος γυά τέτουο συμβόλαυο τοϋ Θωμά, δ ε ύ -
χνευ δτυ ò τ ε λ ε υ τ α ϋ ο ς δέν ε ί χ ε π α ν τ ρ ε υ τ ε ί - τουλάχυστο ως το' έ τ ο ς α υ τ ό .
Δέν ε ΐ ν α υ γνωστό πότε άκρυβως εγυνε 6 γάμος τ ο υ , μπορούμε δμως νά τόν
τοποθετη'σουμε μεταξύ τοϋ έτους 1556,δταν συντάχθηκε τό προυκοσύμφωνο τοϋ
'Ανδρέα, καυ' τοϋ 1559, όποτε σέ έγγραφο της σευρας Duca d i Candia έμφα-
νυ'ζεταυ ώς γαμπρός τοϋ Πέτρου Κορνάρου. (Βλ. ε γ γ ρ . η ' , σημ. σ τ . 3-4).
σ τ . 78-80. m o b i l e -Stabile: κυνητη - ά κ ΰ ν η τ η περυουσυα. Ού δύο αυτές
λ έ ξ ε υ ς χρησυμοπουοΰνταυ αμετάβλητες καυ σέ έλληνυκά εγγραφα:σ τ ά μ π ε -
 339
λ ε - μ ο ' μ π ε λ ε (πρβλ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, Συμβο'λαυα, σ. 35), η εξελληνι­
σμένες: σ ε ρ ν ό μ ε ν ο - σ τ ε κ ά μ ε ν ο. (Up βλ. ΒΟΥΡΔΟΥΜΠΑΚΗ, σ.
412).

"Εγγρ. στ' ( ι τ α λ ι κ ό )
24 Φεβρουαρίου 1557
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 192 (Franc. Petener),φφ.65 ν -66 Γ

Περίληψη πωλητηρίου

Ό Νικόλαος Vonale1 του ποτέ Φραγκίσκου, κάτοικος του Χάνδακα, δηλώ­

νει ο τ ι πουλεί στον "excellente misser Thoma Trivisan, dottor, f o 2 del
nobile Cretese misser Nicolo Trivisan" ένα κτήμα,πού έχει οτό χωριό 'Α­
πάνω Πάρτιρα. Προηγουμένως τό είχε αγοράσει ό δικηγόρος "Αγγελος Σκλέν-
τζας, ό όποιος όμως δέχθηκε, γιά χάρη του θωμα,νά πάρει πίσω τά 20 δου­
κάτα πού είχε δώσει ώς προκαταβολή.
Ή άξια τοΰ κτήματος είναι 48 δουκάτα κορέντι, άπό τά όποια ό Τριβι-
ζάνος έδωσε αμέσως 45: 20 σιόν "Αγγελο Σκλέντζα καί 25 στον Vonale. Τά
υπόλοιπα 3 δουκάτα συμφώνησαν νά τά δώσει ό Θωμάς μετά δυό μήνες.Ποινι­
κή ρήτρα, σέ περίπτωση άθετήσεως της συμφωνίας έκ μέρους ενός άπό τά
συμβαλλόμενα μέρη, ορίζεται τό ποσό των 50 δουκάτων.
Μάρτυρες: Φραγκίσκος Multiedo του ποτέ Zuan - Maria καί Μανέας Δρα-
ζίνος του Νικολάου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Εζναυ άλλος τύπος τοΰ έτιυθέτου Avonal, τιού αναφέρεται στους κατά­
λογους τοϋ T r i v a n ( δ . π . , σ. 4-5,52). Στα συμβο'λαι,α της Μονής Ά ρ ε τ ΰ ο υ σ υ ­
ναντώνται, οι, τύπου ' Α β ο υ ν α ' λ ε ς , Ά β ο ν α λ ε ς καύ Β ο ν α -
λ ε (ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, ό ' . π . , σ . 3 6 0 ) . Ση'μερα το' έπύθετο σωζεταυ ώς Γ ο υ-
ν α λ α κ η ς.
2. Σύμφωνα με τη'ν ενδευξη αύτη*, ό πατέρας το-ΰ Θωμά Τρυβι,ζα'νου ε ί ν α υ νε-
κρο'ς σ τ έ ς 24- Φεβρουαρύου 1557. (Βλ. καύ ε γ γ ρ . υε', σημ. σ τ . 2-3).
340
"Εγνρ. ζ' (ελληνικό)
24 Μαρτίου 1558
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 154 (Μιχ. Μαράς), φ. ρφζ ν

Περίληψη πωλητηρίου

Οι αδελφοί. Άλωύζες και Θωμάς,"υιοί του ποτέ άρχοντος της Κρήτης μ ι -

σέρ Νικολού Τριβυζδ"1,πουλούν σΐόν Μανοϋσο Κουρη 'ένα αμπέλι "λογάδο2
τριτάρικο 3 ", πού βρίσκεται στό χωριό Κουνάβοι και ανήκει στό φέουδο τοϋ
Θωμά Δάνδολου. Ή τιμή της πωλήσεως είναι 15 δουκάτα,πού συμφωνήθηκε νά
πληρώσει όαγοραστής σέ δυό δόσεις,άπό τις όποιες ή πρώτη θά καταβληθεί κα­
τά τήν ερχόμενη βεντέμα ιού 1558 καίήδεύτερη κατά τή βεντέμα τοϋ 1559.
Ό Θωμάς ομολογεί πώς εισέπραξε από τόν Κουρη 5 ύπέρπυρα, ποσό πού
1
είχε ξοδέψει, γιά νά κλαδέψει τό αμπέλι. Ποινική ρήτρα (πένα) * σέ περί­
πτωση άθετήσεως της συμφωνίας ορίζεται τό ποσό των 10 δουκάτων.
'Εγγυητής γιά τόν Μανοϋσο Κουρη μπαίνει ό Μανόλης Τζαγκαρόπουλος,κά­
τοικος Κουνάβων, ένώ ώς μάρτυρες υπογράφουν ο'ι μαΐστρο -Μαννέας Βάραγ-
νος, μαραγκός, και κυρ -Παύλος Μαυρίτζης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το δτυ ό Άλωύζες καί ό Θωμάς είναι αδελφοί καύ γυοι τοϋ Νικολάου
Τρι,βυζάνου προκύπτει, καί άπο' άλλα έγγραφα (κατ', κζ ', λγ', λε').
2. 'Η λέξη αύτη', πού χρησιμοποιείται άκο'μη και σήμερα στην Κρη'τη,σημαί­
νει άμπέλυ πού παράγευ δυάφορες ποικιλίες σταφυλυών.Πρβλ. ΣΠΑΝΑΚΗ,Κορνά­
ρος, σ. 472, σημ. 137. — Α. L. VINCENT, Ό ποιητη'ς τοϋ "Φορτουνάτου". Ανέκδοτα
έγγραφα γιά το' Μάρκο 'Αντώνιο Φώσκολο,"θησαυρίσματα" Μ-(1967),σ.68,σημ.31.
3. 'Η σημασία της λέξεως εξηγείται στο' στ. 14 τοϋ συμβολαίου: "νά παίρ­
νεις έσύ τα δύο τρίτα τοϋ καρπού και ό καβαλάρης νά παίρνει το' τρίτον
, 1 . , y < , t

τοϋ καρπού τ ο υ " . Το — των εισοδημάτων που ήταν υποχρεωμένος να δ ί ν ε ι ο

καλλιεργητη'ς στο' φεουδάρχη λεγο'ταν ε ν τ ρ ι τ ο ν η έ ν τ ρ ι τ ί α
η έ ν τ ρ ι ά ( β ε ν ε τ . t e r z a r i a ) , άλλα και κ α β α λ λ α ρ ι χ ο ' ν
ά ρ ά δ ε γ ο ν η απλώς ρ ά δ ε γ ο ν (βενετ. radego ). Ό φεουδαλυ-
κο'ς αυτο'ς φο'ρο ς καταβαλλο'ταν το' μήνα Αύγουστο η αμέσως μετά τη συγκομυ-
δη' γ ι ά ευκολία τοϋ κ α λ λ ι ε ρ γ η τ ή . Βλ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, Συμβο'λαυα, σ. 7 1 , 103,
317, 325. Πρβλ. καί Ι.Γ.ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟν ο . π . , σ σ . 5 1 - 5 5 , οπού πολλές καί ε ν ­
διαφέρουσες πληροφορίες γ ι ά τη'ν t e r z a r i a άπο α ν έ κ δ ο τ ε ς π η γ έ ς .
 341
τ
ι+. Ηταν προ'στυμο, πού έπιβαλλο'ταν "δυά τα φοσα'τα της Α υ θ ε ν τ ί α ς " η "δυά
τάς χρεύας της Αύθεντυ'ας" η " δ υ ά τ η'ν φάμπρυκα της Αϋθεντύ α ς
(ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, δ . ι . , σ.22,185), δηλ. γυά τα κατασκευαζο'μενα δημο'συα κ τ ύ -
ρυα καύ οχυρωματικά έ ρ γ α . (Ιΐρβλ. Κ. Δ.ΜΕΡΤΖΙΟΥ,Κρητυκά συμβο'λαυα των χ ρ ο ­
νών της ' Ε ν ε τ ο κ ρ α τ ί α ς , "Κρητ. Χ ρ ο ν . " 19 ( 1 9 6 5 ) , α. 132). Ό Γενυκο'ς Προ­
βλεπτής ' Ιω. Μοτσενύγο κατασκεύασε δεξαμενή',γυά την όπούα δαπάνησε 2.0Q0
δουκάτα, προί'ο'ν προστίμων, χωρύς να ε π ι β α ρ υ ν θ ε ί το Δημόσιο Τ α μ ε ί ο . Βλ.
ΣΤ.ΣΠΑΝΑΚΗ, Ή έκθεση τοϋ Δούκα της Κρη'της ' Ιωα'ννη Σ(«γΜρε'ντο ( 1604-),
"Κρητ. Χρον." 3 ( 1 9 4 9 ) , σσ. 525-526.
5. 'Η λέξη ευναυ πολύ συνηθυσμε'νη καύ ση'μερα στην Κρη'τη καύ σημαύνευ έ-
σ ο δ ε L α. 'Η ά ρ χ ι κ η της σημασυα ?ίταν τ ρ υ γ η τ ό ' ς (ί,ταλ .vendem­
mia ) .

"Ε y y ρ. η'
20 Φεβρουαρίου 1559
Α.S.V. -Duca di Candi a, b. 85. ( A t t e s t a z i o n i Matrimoniali di
r
N o b i l i Veneti ( 1 5 5 9 - 1 5 9 3 ) ) , φ. l l

Περίληψη

Ό διδάκτορας του Δικαίου Θωμάς Τριβιζάνος,κομέσος καί κουνιάδος του

εύνενους Πέτρου Κορνάρου τοΟ ποτέ Φραγκίσκου, δηλώνει οτήν Κυβέρνηση τό
γάμο του τ ε λ ε υ τ α ί ο υ μέ τήν I s a b e t t a , κόρη του 'Ανδρέα Γριμάνη. Ό γάμος
αυτός έ γ ι ν ε τόν 'Απρίλιο του 1557. Ό Τριβιζάνος υπέβαλε τό σχετικό γα­
μήλιο συμβόλαιο, πού συντάχθηκε σ τ ί ς 9 ' Ι ο υ ν ί ο υ 1556 από τό νοτάριο της
Μ. Καγκελλαρίας Zuan P e l l e g r i n o (Πελεγρή).

* Die 20 Februarii 1559

/ z Comparse avanti il c i ( a r i s s i ) m o R(eggime)nto per 1 ' a b ( s e ) n t i a del
m a g ( n i f i ) c o m ( i s ) s e r Marco C o r n a r o , s i g ( n o ) r / 3 a v o g a d o r / l o ex(celle)nte
d o t t o r d i lezze m ( i s ) s e r Thomaso T r i v i s a n per nome del n ( o b i l e ) m(is)-
ser Piero Cor/^naro q(uondam) m ( i s ) s e r Franc(es)co, cugnato del d(it)o
5
e x c ( e l l e ) n t e m ( i s ) s e r Thomaso, come suo commesso i n e x ( e c u t i o ) n e / dell'
o r d i n e a n t e s c r i t t o s i v e proclamo de sue m a g ( n i f i c e n ) t i e in conformità
6
della parte/ presa n e l ! ' exc(ellentissi)mo Conseguo di Dieci con la
7
zonta c i r c a el dar i n n o t t a l i / giugali et sposai i t i i del 1 i N(obili)
342
V(eneti) del Mazor Conseglio,et apre(se)nto li giugali del d ( i t ) o / 8 n(o-
bile) ho(mo) m(is)ser Piero Cornaro fatti per man de ser Zuan Pellegri-
no, nod(ar)o della/ 9 Canc(elleri)a Magg(io)r,fatti nell'anno 1556 a l i i 9
giugno,per li quali si vede/ 10 ch'el dito m(is)ser Piero promete tior
per sua sposa légitima mad(on)a Isabetta Grima/ 11 nena.fiola de m(is)ser
Andrea Grimani fu de m(is]ser Zuan, obligandosi ditto m(is)ser And(re)a
di far/ 1 2 che la pred(ett)a mad(on)a Isabetta tolga in suo verro l e g i t -
timo marito el ditto/ 1 3 nob(i)l ho(m)o m(is)ser Piero Cornaro con dotte
el donni del 1 i iperp(er)i sedici millia in/stendendosi per donni del
dito novizzo iperp(er)i 2.000. Lo restante resti per/ 15 conto di dotte
con li modi, conditioni, patti come in quelli a l l i qua! s i / 1 6 habbi rei -
latione, qual contrato si ve matrimonio habe el suo effetto del/ 1 7 mese
de Ap(ri)le, el giorno precise non se aricorda,dell'anno 1557 per la/ 1 8
esposaiition seg(ui)ta fra esse parte nel c(asal) Embaro in la chiesia
de mad(on)a santa/ 19 Barbara et fu el prete che li sposo m(is)ser pia-
ter) Zuan Soretto, dando dala/ 20 parte de lui novizzo p(a)pa Janni Ca-
zura et p(a)pa Janni Caloiera/ 21 dal dito casal et per parte della dita
novizza m(is)ser p(a)pa Alojxio Capello/ 22 et p(a)pa Janni Carchiopulo,
quali fumo pre(se)nti al d(it)o sposaiitio/ 2 3 da esser essaminati iux-
ta la sopra(det)ta parte.

*(in marg.) Piero Cornaro q(ondam) m(is)ser Franc(esc)o

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
στ. 3-4-, m i s s e r P i e r o Cornaro, cugnato d e l d i t t o e x c e l i e n t e
m i s s e r Thomaso: Εφόσον παρακάτω (στ.8 η.εξ,.) άναφε'ρεταυ οτυ ò Piero
Cornaro παντρεύτηκε την κο'ρη τοϋ Άνδρε'α G r i m a n i , το λογυκο' συμπε'ρασμα
είναι, STL ό Θωμάς Τρυβυζα'νος είναι, κουνι,άδος τοϋ Cornaro,έπευδη' π α ν τ ρ ε ύ ­
τηκε κάποι,α άδελφη' τ ο υ . Γυναυ'κα τοϋ Τρι,βι,ζανου ?ίταν πι,θανο'τατα ή Κουρη'-
να Κορναροπούλα. (Βλ. ε γ γ ρ . κ γ ' , σημ. σ τ . 4 - 5 ) . Ή ούκογε'νευα των Κορνα'ρων
τοϋ Χάνδακα καυ χίηε λοιπής Κρη'της άνηκε στους n o b i l i V e n e t i (ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ,
T r i v a r i , σ. 4-5,4-6), αν έξαι,ρεθεϋ ένας κλα'δος της στο' Ρ έ θ υ μ ν ο , που είχε
ξεπέσει, άπο τη' βενετυκη' εύγε'νει,α ( δ . π . , σ.46).
στ. 8 Zuan P e l l e g r i n o : Συμφωνά με' τη'ν ενδευξη τοϋ σ τ . 9 τοϋ παρο'ντος
έγγραφου, πρε'πευ να' η\αν νοταρυος της Μ. Καγκελλαρύχς τουλάχοστο άπο' το'
1556. ( Ό ΜΕΡΤΖΙΟΣ, Σταχυολογη'ματα,σ.236 ,το'ν Βρίσκει, μο'νο μετά' το' 1564).
 343
"Εγγρ. θ' (ελληνικό)
8 Αυγούστου 1560
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 155 (MLX. Μοίρας) ,φ.οξη1"

Ό Θωμάς Τριβιζάνος υπογράφει ώς μάρτυρας σέ " σιγουριτά" (βεβαίωση

εξοφλήσεως) του Τζουάννε Εύριπιώτη τοϋ ποτέ μαί'στρο - Νικολού, κατοίκου
Έξώπορτου του Χάνδακα, στον Μιχ. Άμπράμο του ποτέ Τζουάννε.
Ή σχετική ένδειξη στό τέλος της "σιγουριτάς":"Μάρτυρες παρακαλετοί :
ό εκλεκτός μισέρ Θωμάς Τριβηζάνος 1 , ντετόρες,καί μισέρ Φραντζέσκος Τρι-
3υζάς καί μαΐστρο Βαρδαβάς, μαραγγός".

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Είναι ή μοναδική νοταριακη' πράξη τοϋ Μαρα (τουλάχιστο άπ'οσες εχω υ­

πόψη μου) πού το' έπύθετο γράφεται, χωρίς τη' συνηθισμε'νη συγκοπή' (Τρυβυζας).
"ίσωδ ό νοτάριος θέλησε νά τον διακρίνει άπο' το'ν έπο'μενο μάρτυρα,με τον
όποιο προφανώς δε'ν έχει συγγε'νεια.

"Eyyp. ι' (ελληνικό)·

9 'Οκτωβρίου 1561
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 156 (Μιχ. Μαράς), φ. 314ν

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Μανοΰσος Πελενρής του Σταμάτη, από τό χωριό Άτζιπάδες 1 , εξουσιο­

δοτεί τόν "έκλεκτόν μισέρ Τομάδο Τριβυζά, ντετόρε 2 " καί τόν "άββοκάτο
3
μισέρ Όλιβιέρο Στέλλα " νά χειριστούν τήν υπόθεση πού έχει μέ την α­
ντίδικο του Άνέζα,χήρα του ποτέ 'Ιωάννη Δάνδολου καί θυγατέρα του πο­
τέ Ιωάννη Βερώνα. Τους εξουσιοδοτεί ακόμη νά χειρίζονται στό μέλλον
κάθε δική του υπόθεση χρησιμοποιώντας κάθε πρόσφορο ένδικο μέσο.
Μάρτυρες: Νικόλαος Σκλέντζας καί Νικόλαος Πελεκάς, άρωματάρης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Κατά' τη'ν περίοδο της Β ε ν ε τ ο κ ρ α τ ί α ς υπήρχαν στη'ν Κρήτη δύο χωρία' με'
το' δνομα Ά τ σ ι π ά δ ε ς (η Ά τ ζ ι π ά δ ε ς ) : στο' C a s t e l B o n i f a c i o (ό BASILICATA,
σ . 1 1 9 , το' π α ρ α δ ί δ ε ι ώς Asupadhes ) κ α ί στο' c a s t e l Belveder (στο'ν BASILI-
344
CATA, σ . 1 2 2 , μνημονεύεται/ ώς A c i p a d e s ) . Ύποθε'τω πώς πρόκειται γ ι α τους
Ά τ σ ι π ά δ ε ς της επαρχίας Belveder (βλ. γ ι ' α ύ τ η ' ν ΣΤΕΦ.ΞΑΝΘΟΥΔΙΛΟΥ, Έπαρ-
χι'αι και πο'λεις Κρη'της, ΕΕΒΣ 3 ( 1 9 2 6 ) , σσ. 42-43 ) ,στη'ν όποια άνη'κουν καέ
όρισμε'να άλλα χωριά που άναφε'ρονται στα έγγραφα' μας ( Α π ά ν ω Πάρτυρα,Κά-
τω Πάρτυρα, Ά γ ι α Σεμνή', Στύρωνας, Καλυσο'). ΙΙιθανο'τατα, το' χωριό αϋτο'
βρυσκο'ταν κοντά στο'ν οΐκοσμό II ι σ κ ο π η του χωριού Πάρτιρα. "Οπως
μας πληροφορεί ό Ν. ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΗΣ (Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών έγγρα­
φων άφορώντων ε ι ς την ίστορύαν της Κρη'της, τ ό μ . 2 , ' Η ρ ά κ λ ε ι ο ν 1976,σ.137,
ΰποσημ. 2 4 ) , "πάρα' το' χωρίον τούτο υπάρχουν έρεύπια φέροντα τη'ν όνομα-
σιαν Ά τ ζ ι π ά δ ε ς " . Οι, Άτσυπάδες τίταν το φέουδο τίϊς οΐ.κογένει,ας του Τ ρ ι -
βι,ζάνου, καύ ?ίταν φυσυκό ò Μανοΰσος Πελεγρη'ς να α π ε υ θ υ ν θ ε ί γυά την υπό­
θεση' του στο'ν Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο , πού θα το'ν γ ν ώ ρ ι ζ ε ασφαλώς. (Για το χωριό αυτό
βλ. καΰ Μ.Ι.ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, Νε'α άνε'κδοτα βενετυκά έγγραφα (1386 - 1420) περύ
τού Κρητο'ς πουητοϋ Λεονα'ρδου Ντε^λαπο'ρτα, "Κρητ.Χρον." 12 ( 1 9 5 8 ) , σ.421,
σημ. 10).
2. Λύγες φορε'ς ό Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο ς άναφε'ρεται ώς " ά β β ο κ ά τ ο ς " , χ ω ρ ύ ς αύτο' νά ση­
μ α ί ν ε ι πώς δε'ν ασκούσε το' επάγγελμα. Φαύνεται πώς ό τ ί τ λ ο ς " ν τ ε τ ο ' ρ ε ς " η
" ε κ λ ε κ τ ό ς ντετο'ρες της λε'ντζας" η\αν τ ι μ η τ ι κ ό τ ε ρ ο ς .
3. Στά κατάστιχα του Mapä ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι ώς δικηγόρος στο'ν Χάνδακα μεταξύ
των ετών 1 5 6 0 - 1 5 6 9 . "ίσως ί τ α ν γ ι ο ς του ό "έκλεκτο'ς ντετο'ρες της λε'ν­
τ ζ α ς Στε'λλας Γιάκομος τού Ό λ ι β ε ' ρ η " (ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'ματα, σ . 2 4 1 ) .

"Ε y ν Ρ· ta' ( ε λ λ η ν ι κ ό )
24 Νοεμβρίου 1561
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 156 (Μιχ. Μαράς), φ. 394 ν

Περύληφη πληρεξουσίου

Ό "άρχων Νικόλαος Γραδενίνος 1 , υιός του ευγενή άρχων μισέρ φραντζέ-

2
σκου,οίκων ε ι ς τό Κάστρο της Κρήτης " εξουσιοδοτεί τόν "εκλεκτό ντετόρε
μισέρ Τομάδο Τριβυζδ" νά εισπράξει χρήματα πού του ο φ ε ί λ ο ν τ α ι . Μάρτυρες
δέν αναφέρονται.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. 'Η οΐκογένευα Gradenigo τοϋ Χάνδακα, πού άνηκε στους nobili Veneti
(δπως φανερώνει καί το' παρόν έγγραφο) ε ί χ ε σβήσει τό 1644. Βλ. γ ι αυτη'ν
 345
Ν.Μ.ΠΑΝΑΠΩΤΑΚΗ, OÙ κ ρ η τ ι κ έ ς ε ν θ υ μ ή σ ε ι ς τοϋ Συναϋτικοϋ κώδυκα 1639,"Δω­
δώνη" 5 ( 1 9 7 6 ) , α.127, σ η μ . 1 , οίου συγκεντρωμένη η βιβλι,ογραφύα. "Ενας
Francesco Gradenigo μνημονεύεται, στον κώδυκα Ν.Α. 4-35 της Κεντρυκης Ε­
θ ν ι κ ή ς Βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας ως π ο ι η τ ή ς και' μέλος της 'Ακαδημίας
των S t r a v a g a n t i (N.M.ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ - A.L.VINCENT, Νε'α σ τ ο ι χ ε ί α γυά τη'ν 'Α­
καδημία τών S t r a v a g a n t i , δ . π . , σ. 56).
2. Γιά την ονομασία αύτη τοϋ Χάνδακα είναι, πολύ χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά οσα γ ρ ά ­
φει ό ΣΤ. ΑΛΕΞΙΟΥ (Τό Κάστρο της Κρήτης καί ή ζωη' του στο'ν ΙΣΤ ' καί ΙΖ '
αΙώνα, "Κρητ. Χρον." 1 9 ( 1 9 6 5 ) , σ.149 ) : " Ε φ τ ά μεγάλοι προμαχώνες σε σ χ ή ­
μα κ α ρ δ ι ά ς , ε ξ ο π λ ι σ μ έ ν ο ι μ ' εκατοντάδες κανο'νια, καί ενα πλατΰ καί βαθύ
χ α ν τ ά κ ι τ ρ ι γ ύ ρ ι ζ α ν άπο' τη' μ ε ρ ι ά της σ τ ε ρ ι ά ς την π ο λ ι τ ε ί α . ' I I μοναδική α ύ ­
τη οχύρωση έκανε το Κάστρο ξακουστό' ώς τη'ν πιο' δυνατή π ο λ ι τ ε ί α όλο'κλη-
ρης της Α ν α τ ο λ ή ς . Καί ou άλλες π ό λ ε ι ς της Κρήτης, τά Χανιά,το Ρέθυμνο,
ε ί χ α ν τά κάστρα τ ο υ ς , αλλά μο'νο το' 'Ηράκλειο ήταν το Κ ά σ τ ρ ο
τ η ς Κ ρ ή τ η ς".

"Ε γ γ ρ. ιβ' (έ λ λ η ν L κ ό)
18 'Ιανουαρίου 1562
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 157 (Μιχ. Μαρας), φ.καΓ

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό παπα-Φραγγιας Άτζάς, κάτοικος τοϋ χωριού Ά γ ι α Σεμνή1,εξουσιοδο­

τ ε ί τόν "εκλεκτό μισέρ Τομάδο Τριβυζα, άρχοντα της Κρήτης καί νιετόρε",
νά χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι στό μέλλον δλες τ ι ς υποθέσεις του, ενεργώντας ώς εκπρόσω­
πος του ενώπιον κάθε 'Αρχής καί εναντίον κάθε αντιδίκου.
Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό Πανταλέος Μπονής, νοτάριος, καί ό 'Ιωάννης
Λίτινας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. 'Υπαγόταν στο' C a s t e l Belveder (BASILICATA, σ. 121). Σήμερα αποτελεί

οικισμό' που υπάγεται στη'ν κοινότητα Άρκαλοχωρίου της επαρχίας Μονοφα-
τσίου. Άπο' το' Η ρ ά κ λ ε ι ο α π έ χ ε ι 36,5 χλμ. Βλ. Το' Ή ρ ά κ λ ε ι ο ν «au ό νομο'ς
τ ο υ , εκδ. Νομαρχίας Η ρ ά κ λ ε ι ο υ ( 1 9 7 1 ) , σ. 4 9 1 , 518.
346
"Εγγρ. ιγ' (ελληνικό)
18 'Ιανουαρίου 1562
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 157 (Μιχ. Μαρδς), φ. κα Γ

Ό Θωμάς Τριβιζάνος υπογράφει ώς μάρτυρας σέ "σιγουριτά" του Βασι­

λείου Χαρτουλάρι προς τόν Γεώργιο Γρημπιλλα. Ή σχετική ένδειξη:"Μάρτυ­
ρες παρακαλετοί: ό εκλεκτός μισέρ Τομάδος Τριβυζας και κυρ Πανταλέος
Μπονης, νοτάριος".

"Εγγρ. ιδ' (έ λ λ η ν ι κ ό)
16 Φεβρουαρίου 1562
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 157 (Μιχ. Μαράς),φ. ν δ ν

Περίληφη πληρεξουσίου

Ό Κων/νος Ντεγγάλδες, λεγόμενος Ντεβαδόπουλος1, από τό χωριό "Εμπα-

ρος, εξουσιοδοτεί "τόν εκλεκτό ντετόρε καί άξιοάββοκάτο μισέρ Θωμά Τρι-
βυζα" νά χειρίζεται στό έξης τ ι ς υποθέσεις του μεταχειριζόμενοςκάθε έν­
δικο μέσο, πού αυτός θεωρεί πρόσφορο. Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό 'Αντώ­
νης Σκλέντζας καί ό "Αγγελος Ρουσοφείρης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Πολύ συχνά στα νοταριακά έγγραφα της εποχές αύτης προστίθεταιστό κα­
νονικό' δνομα ενα παρωνύμιο. (Βλ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'ματα , σσ. 236-237,
δπου γίνεται άνθολο'γηση άπό τά κατάστιχα τοϋ Μαρα των πιο χαρακτηριστι­
κών παρωνυμίων). Πολλά οικογενειακά ονόματα προήλθαν άπό τέτοια παρωνύ­
μια. Βλ. σχετικά ΜΑΡΙΑΣ ΧΑΙΡΕΤΗ, Τά παλαιότερα κατάστιχα τοϋ αρχείου του
Δούκα της Κρη'της ώς ίστορικαί πηγαί, "Κρητ. Χρον." 21(1969), σ.513.

"Εγγρ. ιε'
16 Μαρτίου 1562
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 157 (Μιχ. Μαράς), φ. πζν

Περίληψη

Ή χήρα του ποτέ άρχοντος της Κρήτης Νικολού Τριβιζδ Άνέζα βεβαιώ-
 347
νει τό V L Ó της Θωμά ότι μέχρι τό 1561 της έχει πληρώσει ολα τά ποσά πού
άναλονοΰν στό μερίδιο του γιά τό προικώο αμπέλι της, σύμφωνα μέ τό σχε­
τικό συμβόλαιο, πού τό συνέταξε ό νοτάριος Μανέας Ζάμορος. 'Ομολογεί ε­
πίσης δτι εισέπραξε από αυτόν αυθημερόν 5 δουκάτα κορέντι και 3 ύπέρπυ-
ρα, πού ήταν υποχρεωμένος νά της δώσει νιά τό τρέχον έτος 1562.

τη αύτη
2
/ Σιγουριτ(άν) γεμάτην καί άννέκοφτην κάμνω έγώ Άννέζα, χήρ(α) του
3
ποτ(έ) άρχοντος της Κρήτ(ης)/ μισέρ Νικολ(οϋ) Τριβυζά, οίκοΰσ(α) εις
1
τ(ό) Έξώπορτ(ο) του Χανδάκ(ου) της Κρήτ(ης), εσένα του υιού μου,/ * του
εκλεκτού ντετόρε μισέρ Τομάδο Τριβυζά, καί των μερ(ών) σου εις τ(ό) βή-
5
τω,/ όπου μου ε[1σαι] κρατημένος νά μου δ ί δ ( ε ι ς ) είς τ(ό) μερτικόν σου
6
διά τό προικίρν μου καί ντεμεσόρι/ αις μου μέ ίνστρουμέντ(ο) καμομ(έν)ω
7
διά χειρός του μισέρ Μαννέα Ζάμορου, νοτ(α)ρ(ίου), ε ί ς τ(όν) καιρόν/
καί ήμέραν ωσάν ε ί ς έ κ ί ν ( ο ) . Όμολονώ καί οΐμαι πληρωμ(έν)η καίσατισφά-
8
δ(α) άπό σένα/ ε ί ς τ(ό) μερτικόν σου διά τό λεγ(όμεν)όν μου βήτ(ω) διά
9
ολλους τους περασμ(έν)ους χρόνους ως τόν χρόν(ον) αφξα'./ Άκόμ(η) όμο-
λογ(ώ) έγώ ή ρηθήσ(α) Άννέζα καί έπαράλαβα σήμ(ερον) άπό σένα τ(όν)λε-
γόμ(εν)ον μισέρ/ 1 0 Τομάδ(ο), τ(όν) υίόν μου,δουκάτ(α) κορέντ(ι) πέντ(ε)
καί ύπ(έρπυ)ρ(α) τρία, μετριτ(ά), ομπρός τούτου του νοτ(α)ρ(ίου) καί
11
'των/ κατωγρα(μμένων) μαρτ(ύ)ρ(ων) άκόντ(ο) του μερτικού σου του λε-
γ(ομέν)ου μου βήτ(ου) διά τόν παρόντ(α) χρόν(ον)/α.φξβ'' καί διά τοΰτ(ο)
σέ στρέφω πάντ(ο)τ(ε) άναπαϊμ(έν)ον καί σιγοϋρον εσένα καί τά μέρη σου.
/ 13 Μάρτ(υ)ρ(ες) παρα(καλετοί): κυρ Ματθαί(ος) Βυτζημάνος, υιός του
11
παπ(ά) κυρ Θωμά,/ * καί μαΐστρο Ίάκουμ(ος) Μαυρίτζης, ραύτ(ης).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 2-3. χ ή ρ α τ ο ΰ π ο τ έ ά ρ χ ο ν τ ο ς τ η ς Κ ρ ή τ η ς
μ ι σ έ ρ Ν L κ ο λ ο ϋ Τ ρ ι β υ ζ ά : Ό Νυκο'λαος Τριβι,ζα'νος σ τ ί ς 21
Αύγ. 1556 ε ί ν α ι παρών στη' σύνταξη του προικοσυμφώνου που' γ ί ν ε τ α ι γ ι ά το'
γάμο τοϋ γ ι ο υ του Α ν δ ρ έ α (εγγρ. ε'). Σ τ ι ς 24- Φεβρουάριου 1557 ό Θωμάς
Τρι,βυζάνος μνημονεύεται ώς " d o t t o r fo d e l n o b i l e C r e t e s e misser Nicolo
Trivisan" (εγγρ. σ τ ' ) . 'Επομένως, ò θάνατος τοΰ Ν. Τρν,βυζάνου πρέπευ νά
τ ο π ο θ ε τ η θ ε ί μεταξύ 21 Αύγ. 1556 ( t e r m i n u s p o s t quem) και 21 Φεβρ. 1557
( t e r m i n u s a n t e quem),
σ τ . 4-, το' β η τ ω: Ε ί ν α ι το αμπέλι (βενετ. vida < ΐ τ α λ . v i t e ) , που' σττί
348
Ύ
λ α τ ι ν ι κ ή ονομάζεται v i t i s vinifera (BOERIO, σ. 792 ).
στ. 5-6. ν τ ε μ ε σ ό ρ ι α ι ς ( ΐ τ α λ . d e m e s s o r i e ) : Ε ί ν α ι τα π ε ρ ι ο υ ­
σιακά σ τ ο ι χ ε ί α τ η ς νύφης που δεν δηλώνονταν στο προικοσύμφωνο, δηλ. τά
π α ρ ά φ ε ρ ν α (λατιν. parapherna). (Πρβλ. Κ.Δ.ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Βιτζέντζοε
Κορνάρο ς- Έ ρ ω τ ό κ ρ ι τ ο ς , "Κρητ. Χρον." 1 8 ( 1 9 6 4 ) , σ . 1 8 1 , σ η μ . 1 3 ) . Έ δ ώ ό δ -
ρος χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι χωρίς ε ν ν ο ι ο λ ο γ ι κ ή διαφορά άπο τη λ. π ρ ο ι κ C ο ν.
στ. 6. τ ο υ μ ι σ έ ρ Μα ν ν έ α Ζ ά μ ο ρ ο υ : Ό Μανέας η Μανου-
ήλ Ζάμορος αναφέρεται συχνο'τατα στα κατάστιχα τοϋ Μιχ. Μαρδ. 'Εργάστηκε
ώς ν ο τ ά ρ ι ο ς στο'ν Χάνδακα μεταξύ των ετών 1 5 4 9 - 1 5 6 7 , άλλα άπο' τά α ρ χ ε ί α
του δεν σώθηκε τ ί π ο τ α . Πρβλ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογήματα, σ . 2 3 2 .
στ. 8. δ ι ά δ λ λ ο υ ς τ ο υ ς π ε ρ α σ μ έ ν ο υ ς χρόνους
ώς τ ό ν χ ρ ό ν ο ν α φ ξ α ' : Τό συμβόλαιο μεταξύ Ά ν έ ζ α ς καθ Θωμά
τό συνέταξε ό Ζάμορος σ τ ι ς 9 Φεβρουαρίου 1558 ( β λ . ε γ γ ρ . λ γ ' ) . Επομένως,
μέχρι τό 1561 ε ί χ α ν καταβληθεΰ στη'ν Ά ν έ ζ α άπό το' γ ι ό της 15 δουκάτακαι
9 ύπέρπυρα, αν ληφθεί υπόψη πώς γυά το 1562 ό τ ε λ ε υ τ α ί ο ς πλήρωσε 5 δου­
κάτα κορέντυ καύ 3 ύπέρπυρα ( σ τ . 1 0 ) .
στ. 11. ά κ ο ' ν τ ο τ ο ϋ μ ε ρ τ ι κ ο ύ σ ο υ τ ο ϋ λ ε γ ο ­
μ έ ν ο υ μ ο υ β ή τ ο υ : "Ενα χρόνο μετά το' θάνατο του Νικολάου Τρυ-
βιζάνου ή Ά ν έ ζ α φ α ί ν ε τ α ι πώς παραχώρησε στά παυδιά της ενα αμπέλι καί
ενα μ ι τ ά τ ο . (Βλ. έ γ γ ρ . λ γ ' , σ τ . 7 - 8 ) . Δ ε ν ε ί ν α υ γνωστό τ ί συμφωνήθηκε γ υ ά τ ό
μι,τάτο, ένώ γ ι α τό αμπέλι, ò Θωμάς ?ίταν υποχρεωμένος νά δ ί ν ε ι στη' μητέρα
του κάθε χρόνο 5 δουκάτα καί 3 ύπέρπυρα, καί ο Άλωύζες 25 μουζούρυα α­
λεύρι καί ενα χρηματικό ποσό. (Βλ. έγγρ. λ δ ' , στ. 8 - 1 0 ) . Στά έγγραφα
που βρήκα δέν γ ί ν ε τ α ι λόγος γ ι ά τόν τ ρ ί τ ο γ ι ό της Ά ν έ ζ α ς , τόν Ανδρέα.

"Ε ν γ ρ. ιστ' (ελληνικό)

24 'Απριλίου 1562
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 157 (Μιχ. Μαράς), φ. ρμδΓ

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Θωμάς Τριβιζάνος, ενεργώντας ώς κομέσος του μαΐστρο - Γιώργη Κου-

τσουμπά, σύμφωνα μέ τους δρους της κομεσιόν πού συντάχθηκε άπό τό νοτά-
ριο Μανουήλ Ζάμορο στις 15 'Ιανουαρίου 1561, μεταβιβάζει τήν πληρεξου­
1
σιότητα στον άββοκάτο 'Ιερώνυμο Τζέλεγα και υπόσχεται νά ενεργήσει, ώ­
στε ό Γιώργης Κουτσουμπάς νά τηρήσει τους ορούς οποιασδήποτε συμφωνίας
πού θά κάμει στό έξης αυτός ώς κομέσος του.
 349
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ό Ι ε ρ ώ ν υ μ ο ς Τζε'λεγας ί τ α ν " ά β β ο κ ά τ ο ς " στον Χάνδακα και π ρ ί ν άπο' το'

1566 (ό Κ.ΜΕΡΤΖΙΟΣ, δ . π . , σ.241,μόνο αϋτο' TO' έ τ ο ς το'ν β ρ ί σ κ ε ι ) ,διως τ ο υ ­
λάχιστο φανερώνει ή παραπάνω νοταριακη' πράξη. Σε ά'λλο έγγραφο, με' ημερο­
μηνία 2 Σεπτεμβρίου 1568 (Α.S.V.-Duca d i Candia, b . 3 6 (Memoriali ed At­
ti),reg. 3 3 , φ.163 ), δ ι α τ ά σ σ ε τ α ι άπο το'ν N i c o l o Cavadato, έκπρο'σωπο τοϋ
Δούκα, να α ν α λ ά β ε ι , μ α ζ ί με δυο' άλλους δικηγο'ρους,τη'ν υπεράσπιση κ ά π ο ι -
ου Γιάννη Δαμανίτη. Σε περίπτωση αρνήσεως τους ο ρ ί ζ ε τ α ι ιρόστυμο 200 δ ο υ ­
κάτων στο'ν καθένα.

"Ε γ γ ρ. ιζ' (ελληνικό)

5 Μαίου 1564
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 156 (Μιχ, Μαρας), φ. ροδν

Περίληψη πληρεξουσίου

Ή Καλή1 Ψυχολοπούλλα2, "λεναταρία" '' στή διαθήκη τοΰ ποτέ Φραντζέ-

1
σκου Πηζδ, νοταρίου της Μεγάλης Καντζηλλαρίας *, πού συντάχθηκε στίς 7
Νοεμβρίου 1562 από τό νοτάριο της Μεγάλης Καντζηλλαρίας Τζουάννε Πελε-
γρή, εξουσιοδοτεί τόν "εκλεκτό ντετόρε μισέρ Θωμά Τριβυζά" νά ενεργήσει,
ώστε νά εκτελεστεί ό όρος της διαθήκης σύμφωνα μέ τόν όποιο είναι κλη-
ρονόμος μιας δωρεάς του Φραντζέσκου Πηζδ. Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό Νι­
κόλαος Μπονής καί ό "μαΐστρο Φραγγιάς Μέγγενος, ιατρός τζηρόικος 5 ".

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ε ί ν α ι τύπος τοΰ α ρ χ α ί ο υ ονόματος Καλλιο'πη, που α κ ο ύ ε τ α ι καί σήμερα

στα χωριά της Κρη'της καί ε π ί σ η ς α ν α φ έ ρ ε τ α ι σε' τοιχογραφίες εκκλησιών
(ΣΠΑΝΑΚΗ, Κορνάρος, σ. 4 6 5 , σημ. 59).
2. Γιά την κατάληξη - π ο ό λ λ α στά ε π ί θ ε τ α των γυναικών βλ.ΞΑΝΘΟΥΔΙ-
ΔΟΥ, Συμβο'λαια, σ. 58.
3. θηλυκό' τοϋ λ ε γ α τ α ' ρ ιο ς = cui a l i q u i d legatura e s t (DU CANGE,
σ. 7 9 7 ) . Λεγαταρία λοιπο'ν ε ί ν α ι αύτη' πού λαμβάνει κάποιο δ ώ ρ ο μ έ
δ ι α θ η' κ η ( λ α τ ι ν . = l e g a t u m ) . Πρβλ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, ο . π . , σ . 58. - ΒΟΥΡ-
ΔΟΥΜΠΑΚΗ, σ. 381.
4. Προ'κειται γ ι ά την C a n c e l l a r l a Ducal Maggior (βλ. σ χ ε τ ι κ ά ΣΠ.ΘΕΟΤΟΚΗ,
Εισαγωγή' ε ι ς τη'ν ε ρ ε υ ν α ν , ο . π . , σ . 3 2 ) , της ο π ο ί α ς ο ι ν ο τ ά ρ ι ο ι κατά την
350
ιερύοδο αύτη διορίζονταν με θεσπέσματα της Βενετυκης Γερουσίας.(Βλ.ΜΕΡ-
ΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'ματα, σ.232 καί 235-236,όπου τά ονόματα 26 τέτοι,ων νο-
ταρίων). Ό Τζουάννε Πελεγρης έμφανίζεταυ στα κατάστιχα τοϋ Μαρα ώς νο-
τάρυος της Μεγάλης Καντζηλλαρίας κατά τά ετη 1564 - 78 (ο.π., σ.236), ή
χρονολογώ δμως τοϋ Μέρτζοου γυά το'ν Φραντζέσκο Πηζα (1555-78) είναι, ο­
πωσδήποτε λανθασμένη, εφόσον το 1561 (σύμφωνα μέ τό παρο'ν έγγραφο) εΐ-
vat νεκρός.
5. OÙ "τζηρο'υκου" ΐιταν πρακτυκοέ χειρουργοί καί έφεραν τον τίτλο τοο
"μα'υστρου" (ΜΕΡΤΖΙΟΥ, S.u., σ. 237).

"Ε γ γ p. LH'
26 'Οκτωβρίου 1564
ν
Α.S.V. - Notai di Candia, b.235 (N.Rixomandi), l i b r o 1 , φ.181

Περίληψη

Ό διδάκτορας του Δικαίου "Αννελος Σκλέντζας βεβαιώνει τόν Θωμά Τρι-

βιζάνο οτι τακτοποιήθηκαν αυθημερόν και μέ τρόπο φιλικό ολες οι μεταξύ
τους οικονομικές δοσοληψίες των προηγουμένων ετών. Συνεπώς, κάθε συμφω­
νητικό πού είχε γίνει πριν από τήν ημερομηνία του παρόντος συμβολαίου
είναι άκυρο.

Die 26 Octobre 1564

/ 2 Plena et irevocabile sicurita et perpetua aquietation fazo io An­

gelo/ 3 Scienza, dottor di legge, h(abita)nte nella citta de Candia, con
li mei h(e)r(e)di/'t avui ex(cellen)te dottor m(is)ser Toma Trivisan,h(a-
bita)nte ibidem, et al 1i v(ost)ri h(e)r(e)di/5 de tutto quello ho h(av)u-
to da far con vui pre(det)to ex(cellen)te m(is)ser Toma nelli/ 6 anni
7
passati, si delli denari per mi avui dati come del 1i vini/ moscati per
vui a me dati dallo loco v(ost)ro et casal Azupades/ 8 nelli anni passa­
ti et de ogni altro che tra nui havevimo da far/ 9 inseme fino il di p(re-
se)nte, ita che nel uno die dar al altro nel altro/ 1 0 al altro per ha­
ver visto hoggi tra nui conto amicabilmente et/ 1 1 semo ambi dui satis­
fatti anullando et revocando tuti li scritti/ 12 police hinc receveri(;)
et ogni altra scriptura che si trovava tra/ 1 3 nui fatta, le qual voglio
che siano de ni sun valor al momento, et perche/11* mi chiamo pagato et
 351
15
satisfatto da vui vi fazo la p(rese)nte securita./ Versa vice io pre-
16
(det)to Toma Trivisan,dottor,accetto la p(redet)ta aquietation/ fat­
tami per vui pre(det)to ex(cellen)te ra(is)ser Angelo,dottor, reddendovi
17
ancor/ io similmente sicuro pariter et quieto per imperpetuo.
/"Testes il n(obile) hom(o) m(is)ser Zuanne Quirini q(uondam) dio-
19
mi )ni Nic(ol)i/ et lo ex(cellen)te m(is)ser [ ] Navi 1 io, avo­
cato.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ.2. p l e n a et irevocabile sicurita...fazo io: Ή πρόταση αύτη

επαναλαμβάνεται στερεότυπα naC στα ελληνικά νοταρι,ακά έ γ γ ρ α φ α : " σ ι γ ο υ ρ ι -
τάν γεμάτην και άνέκοφτην κάμνω έ γ ώ " .
στ. 2 - 3 . Angelo Scienza, dottor di legge: Βλ. γ ι ' α ύ τ ό ν ε γ γ ρ . δ',
σημ. 1.
στ. 7. d e l l o loco vostro et casal A z u p a d e s : Σαφώς δηλώνεται, έδώ
δτμ ή κτηματική π ε ρ ι ο υ σ ί α τοϋ Θωμά β ρ ί σ κ ε τ α ι στο χωριό Ά τ σ ι π ά δ ε ς . (Βλ.
και εγγρ. ι θ ' , σημ. στ.Μ-). 'Ανάλογη είναι, ή έκφραση σε' νοταριακη' πράξη
του Μαρα (b. 165, φ . ρ π Γ , 8 ' Ι ο υ λ ί ο υ 1 5 7 8 ) , στην οποία ό Ά λ ω ΰ ζ ε ς , αδελ­
φός τοϋ Θωμά, δηλώνει,: "πουλώ σου δ ι ά π α ν τ ο τ ι ν ό τόσον τόπον α π ο τ ό
χ ω ρ ί ο ν μ ο υ κ α ί τ ο ' π ο ν μ ο υ Ά τ ζ η π ά δ ε ς " ·

"Ε y γ ρ. ιθ'
10 Νοεμβρίου 1564
Α.S.V. - Notai di Candia, b.235 (N.Rixoniandi), l i b r o 1 , φ.184 Γ

Περίληψη

Ό υπηρέτης και αγωγιάτης τοϋ Θωμά Τριβιζάνου Μανέας Βέγρος δηλώνει

ότι άπό αμέλεια δική του πνίγηκε ενα υποζύγιο τοϋ κυρίου του σέ μιά το­
ποθεσία τοϋ χωριού Άτσιπάδες. Ή άξια του υποζυγίου ήταν δέκα δουκάτα
κορέντι, ποσό πού συμφωνούν νά πληρώσει σέ πέντε χρόνια μέ ισόποσες ε­
τήσιες κρατήσεις (δύο δουκάτων) άπό τό μισθό πού τοϋ δίνει ό Τριβιζάνος.

Die 10 s(oprascrit)ti

/ 2 Essendo servidor et bordoner io Manea Vegro q(uondam) Janni dal

3
c(asal) Azupades, al p(rese)nte qui/ in questa citta ex(iste)nte, con
vui ex(cellen)te dottor m(is)ser Toma Trivisan, h(ab)i(tan)te nel b(or-
352
go) de Ciandia),/1* et essendomi seg(ui)to per desgra(tia) nel andar al
c(asal) v(ost)ro Azupades et/ 5 anegato uno delli v(ost)ri somieri nel
6
torente chiamato Sti Frangiani/ apresso esso'casal, per la qua! cosa
semo venuti in parole domandandomi vui/ 7 pre(det)to ex(cellen)te dottor
il p(re)cio et valuta de esso somier,qual vi costava ducati/8 diese co-
renti senza la basta, et sapendo che vui havete gran rason/9»perche per
la negligentia mia seg(ui)te tal caso. Ideo per virtù del p(rese)nte pu-
(bli)co instr(umen)to/1Q me contento io pre(det)to Manea de satisfarvi
esso v(ost)ro somier in questo m(o)do: v(idelice)t/ u in anni 5 et page
5 a rason de ducati 2 all'anno, fazando la prima/ 12 paga dal di de hog-
gi. Cioè voglio che dal mio sall(ar)io che v(ost)ra s(igno)ria/13mi vo-
ra dar servito che vi havero il p(rese)nte anno retenirme ducati duo/li;
corenti et cusi succe(ssivamen)te d'anno in anno dal mese di No(vem)bre
in la fino la/ 15 integra satisfation delli pre(det)ti ducati 10, che vi
costava esso v(ost)ro somier/16, restando la basta del dito animai vo-
stra et de v(ost)ra rason de vui pre(det)to d(omi)no/17 Thoma etcusi son
contento. Al(ite)r non vi atendendo in ogni paga possiate/18quelli sco-
der dami et beni mei per via de g(astal)do. Et se per caso in alcuna/ 19
delle page non vi atendero, possiate mandar ad ex(ecu)tion il p(rese)n-
te instru(men)to/20 per tuta la summa possendo pero de p(rese)nte sot-
21
toscriver il presente/ instru(men)to dal ci(arissi)mo executor per ha-
22
ver parata ex(ecu)tion/ . Versa vice io s(oprascrit)to Thoma,dottor,son
contento de/ 23 promissis et e(etera).
/2lT(estes) ser Dimitri Vlasto,dito bar[...]co spano,/25 et ser Nic(ol)o
Logoteti.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 4. al casal v o s t r o A z u p a d e s : Γυά το χωρυό αυτό βλ.εγγρ.u',σημ.

1. Εφόσον στο παρόν έγγραφο, δπως καύ σε άλλα, ό Τρμβυζάνος έμφανΰζε-
ταυ κάτοικος τοϋ Έξώπορτου τοϋ Χάνδακα (nel borgo de Candia), το λογυ-
MÓ συμπέρασμα είναυ οτυ στους Άτσι,πάδες έχευ την περυουσύα του, καύ έ-
κεΰ ευναυ τό ούκογενευακό φε'ουδο των Τρυβυζάνων.(Πρβλ . εγγρ . υη ' ,σημ . στ .7).
στ. 11. page 5 a rason de ducati 2: πε'ντε πληρωμές (δόσευς), υσες ή
καθεμυα με' 2 δουκάτα. Γυα την έτυμολογόα καύ τη σημασυα τοϋ a rason
βλ. οσα δυεξοδυκα γράφευ ò ΣΠΑΝΑΚΗΣ, Κορνάρος,σ.'1-72, σημ. 140.
στ. 20-21. pero ... execution: Συμφωνά καύ με' άλλο έγγραφο (κθ'),
 353
ή υπογραφή τοϋ Δούκα στα συμβόλαια ήταν απαραίτητη, προκευμένου νά ει­
σπραχθεί αναγκαστικά οφειλόμενο χρηματυκό ποσό'. 'Οπως δείχνει- το' παρόν
έγγραφο, ό Δούκας μπορούσε να υπογράψει καί πρίν από την προθεσμία λή­
ξεως του συμβολαίου, εφόσον ou ενδιαφερόμενοι το έπυθυμοϋααν.

"Ε γ y ρ. κ' ( ι τ α λ ι κ ό )
18 Νοεμβρίου 1564
r
Α.S.V. - Notai d i Candia, b. 235 (N.Rixomandi), l i b r o 1 , cp.l85

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Gasparin Dandolo του ποτέ ευγενούς Ζουάννε, κάτοικος του Χάνδακα,

εξουσιοδοτεί τόν " e x c e l l e n t e misser Toma T r i v i s a n , d o t t o r " νά αναλάβει
τήν υπεράσπιση του στη δίκη πού πρόκειται νά γ ί ν ε ι , επειδή τόν ενήγαγε
1
ή Έ ρ γ ί ν α , χήρα του ποτέ Γεωργίου Βρόντου, από τό χωριό Στύρωνας . Ώ ς
μάρτυρες υπογράφουν ό Νικόλαος Luradp και ό Φίλιππος Corogna.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Υπαγόταν στο caste! Belycder (BASILICATA, σ. 122). Κατά' την απο­

γραφή' τοϋ 1928 αποτελούσε οικισμό της κοινότητας Πατσόδερου της επαρχί­
ας Μονοφατσόου (ΜΕΕ, τόμ. KB', ο.340), ένώ οη'μερα υπάγεται, στη'ν κοινό­
τητα Γουρνιά της ίδυας επαρχίας (Τό Ήράκλειον και ό νομός του, ό'.π.,σ.
537).

"Ε y y ρ. κα' (ιταλικό)

15 Φεβρουαρίου 1565
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 235 (N.Rixomandi), libro 1, φ.192 ν

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Piero Corner1 τοΰ ποτέ ευγενούς μισέρ Francesco,κάτοικος του βούρ-

γου τοΰ Χάνδακα, εξουσιοδοτεί τόν "excellente misser Toma Trivisan,dot­
tor" νά αναλάβει τή δικαστική υπόθεση πού έχει, μέ αντίδικο τόν Gasoli
Nelavissa. Ώ ς μάρτυρες υπογράφουν ό Μανέας Mazo και ό Γιώργης Pinaca.

ΣΙΜΕ ΤΩ ΣΕ Ι Σ
1. Π ρ ό κ ε υ τ α ι , γ υά τ ό ν γ υ ν α ι κ ά δ ε λ φ ο τ ο υ Θωμά Τ ρ υ β ε ζ ά ν ο ι ) . (Βλ. ε γ γ ρ . η' σημ.
στ. 3-4-, κγ ' σ η μ . στ. 4-5).
 354
"Eyyp. κβ' ( ι τ α λ ι κ ό )
9 'Απριλίου 1565
ν
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 235 (N.Rixomandi), l i b r o 1 , φ.207

Περίληψη πληρεξουσίου
1
Οι αδελφοί Μάρκος και Πέτρος Ruzer , γ ι ο ι του ποτέ ευγενούς Μαρίνου,
κάτοικοι του Χάνδακα, εξουσιοδοτούν τόν "excellente misser Toma Trivi-
san, dottor" νά αναλάβει την υπεράσπιση ολων των υποθέσεων τους,και αυ­
τών των όποιων έχει αρχίσει ή εκδίκαση και αυτών πού πρόκειται νά εκδι­
καστούν στό μέλλον. Ό Τριβιζάνος έχει απόλυτη ελευθερία νά ενεργεί, ό­
πως αυτός νομίζει, ενώπιον των 'Αρχών χρησιμοποιώντας κάθε ένδικο μέσο,
κατά τήν κρίση του.
Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό ευγενής 'Ιωάννης Matono και ό Μανέας Mazo.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ή ο ί κ ο γ έ ν ε υ α Ruzer του Χάνδακα άνηκε στους n o b i l i V e n e t i , n a b την εΰ-

γε'νευα αύτη διατήρησε μέχρι, το' 1644 (ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, T r i v a n , o . 4 - 5 ) . "Evas Μα'ρ-
κος Ruggero -αγνοώ αν είναι, ò αναφερόμενος στα έγγραφα μας η καιουος
συγγενής του - ύπηρξε με'λος της ΆκαδημιΓας των S t r a v a g a n t i τοΰ Χάνδακα
(ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ, " Ε ρ ε υ ν α ι , σ. 60 σημ. 26, 66, 67).

"Ε y y p. ΚΥ'
8 Μαρτίου 1566
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 159 (Μιχ. Μαρας), φ.ρξθ Γ

Περίληψη

Ό Θωμάς Τριβιζάνος, ώς κομέσος τών αδελφών Πέτρου και Κουρήνας,παι­

διών τοΰ ποτέ φραντζέσκου Κορνάρου, βεβαιώνει δτι εισέπραξε από τόν ευ­
γενή Νικόλαο Γραδενίγο τοΰ ποτέ Φραντζέσκου ποσό 20 δουκάτων κορέντι.Μέ
τά χρήματα αυτά, οφειλόμενο υπόλοιπο, εξοφλείται τό σπίτι πού είχε αγο­
ράσει ό τελευταίος από τά δύο αδέλφια και τό θείο τους Πέτρο Κορνάρο.

τη Η η τοΰ Μαρτ(ίου) αφξς'

/ 2 Σιγουρι.τ(άν) γεμάτ(ην) και άννέκοφτην κάμνω έγώ Τομάδ(ος) Τρυβυζάς,

ντετόρες,/ 3 του ποτ(έ) αρχοντ(ος) της Κρήτ(ης) μισέρ Νικολ(οϋ), οίκων
 355
εις τ(ό) Έξώπορτω της Κρήτ(ης), μέ τ(ά) μέρη μου, Λ ωσάν κομέσος του
μισέρ Πέρω Κορνάρω καί της αδελφής του της κέρα Κουρήνας/5 Κορναροπ(ού)-
λ(ας), παιδ(ιών) του ποτ(έ) μισέρ Φραντζέσκ(ου), ωσάν φένετ(αι) ή εξου­
σία όπου μου έδωκαν/6 μέ τ(ήν) κομεσ(ιόν) όπου μοΰ έκαμαν διά χειρός του
παπ(α) κυρ Ίω(άνν)ου Κατζουρά, νοτ(α)ρ(ίου), αφξε' μηνί/ 7 Φευρ(ουαρίω)
ηβ', εσένα του ευγενή άρχων μισέρ Νικολ(οϋ) Γραδενύγου, υιού του ποτ(έ)
εΰγενε/θστάτ(ου) αρχοντ(ος) μισέρ Φραντζέσκου,πρεζέντ(ι) καί κοτέντ(ο),
καί των μερ(ών) σου είς δουκ(ά)τ(α) κορέντ(ι) κ ' , / 9 ήγουν δουκάτ(α) κο-
ρέντ(ι) είκοσι, όπου όμολογ(ώ) καί έπαράλαβά τ(α) από σένα μετριτ(ά) ό­
νομα/10 τό ανωθ(εν) ό διά ρέστος καί άπό πληρωμή των δουκάτων κορέντ(ι)
σαράντ(α) του πρέ/^ζιου τ(ών) σπητιών του μερτικού των ανωθ(έν)μου κο-
μετάντ(ι), όπου σου τ(ά) πούλησαν άμάδ(ι)/ 1 2 μέ τ(όν) πάρμπαν τως, τόν
μισέρ Πέρω Κορνάρω του ποτ(έ) μισέρ Νικολ(οΰ) ,βαλμ(έν)α είς τ(ό) Έξω/13-
πορτ(ο) τής Κρήτ(ης) ομπρός είς τ(ήν) Κυρίαν τήν Ψυχοσόστραν, ωσάν φέ-
νετ(αι) μέ τ(ό) ίνστρουμέντ(ο) τής/11* πουλησάς τ(ους), όπου σου έκαμαν
διά χειρός τοΰ λεν(ομέν)ου παπ(ά) κυρ Ίω(άνν)ου Κατζουρά,νοτ(α)ρ(ίου),
αφξ' / 1 5 μηνί Όκτωβ(ρίω) ΙΓη,κα ύ διά τοϋτ(ο) σ(έ) στρέφω πάντ(ο)τ(ε) ά-
ναπαΙμ(έν)ον καί σιγοϋρ(ον) εσένα καί / 1 6 τ ά μέρη σου.
/ 17 Μάρτ(υ)ρ(ες) παρα(καλετοί): κυρ Μακάριος,ιερομόναχος,τό έπίκλειον
Κάλμπος, καί/ 1 8 μαΐστρο Γεώργ(ης) Λαμνιωνήτ(ης), μουράρος, υιός τοΰ μα­
ΐστρο Μιχαήλ(ου).

ΣΙΙΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 4 - 5 . τ ο ϋ μ υ σ έ ρ Π έ ρ ω Κ ο ρ ν ά ρ ω κ α ί τ η ς α δ ε λ ­
φ ή ς τ ο υ κ έ ρ α Κ ο υ ρ η ' ν α ς Κ ο ρ ν α ρ ο π ο υ λ α ς ,
π α L δ u ώ ν τ ο υ π ο τ έ μ ι σ έ ' ρ Φ ρ α ν τ ζ έ σ κ ο υ : Σύμφω­
να με' προηγούμενο έγγραφο της σευρας Duca d i Candia (βλ. άρυθ. η ' , σημ.
στ. 3-4), ö Θωμάς Τρυβυζάνος ευναυ γαμπρός του Πέτρου Κορνάρου του ποτέ
Φραντζέσκου. 'Υποθέτω λουπόν δτυ ή αδελφή του Κουρήνα είναι, γυναύκα τοΰ
Τρυβυζάνου, έκτος αν αϋτο'ς εί.χε παντρευτεί, κάπουαν άλλη αδελφή τοΰ Πέ­
τρου. Στη "συγουρυτά" δεν αναφέρεται, ώς σύζυγος της Κουρήνας,ή μνεία ό­
μως αυτής τής λεπτομέρευας δε'ν θα εξυπηρετούσε καμυά σκοπυμότητα,άφού δ
Τ ρ ι β υ ζ ά ν ο ς ε ν ε ρ γ ε ί ώς ν ο μ ι κ ό ς σε μυά υπόθεση πού έ χ ε ι σχέση μέ οικονο­
μ ι κ έ ς συναλλαγε'ς των παυδιών τοΰ Φραντζέσκου Κορνάρου.
σ τ . 6-7. μ η ν ί Φ ε υ ρ ο υ α ρ έ ψ : 'Η δήλωση του μηνο'ς μέ δοτι,κή εϊχε
καταντήσευ στερεο'τυπη, ί δ ι ω ς σε χ ρ υ σ τ ι α ν ι κ έ ς έπυγραφές τής Κρήτης, οίου
356
συχνότατα ή δ ο τ ι κ ή υποκαθιστά τη γ ε ν ι κ ή . Πρβλ. ΣΤΕΦ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, Χρι­
σ τ ι α ν ι κ ο ί έ π ι γ ρ α φ α ί έκ Κρήτης, " ' Α θ ή ν α " 15 ( 1 9 0 3 ) , σ. 57.
στ.13.Κ υ ρ ί αν τ η ν Ψ υ χ ο σ ο ' σ τ ρ α ν : Προ'κειται γ ι α ελληνική
εκκλησία αφιερωμένη στη' Θεοτο'χο, ι ο ύ βρισκο'ταν στη'ν περιοχή' ο ί ο υ άλλοτε
ΰψωνο'ταν το' τ ζ α μ ί Σουφου Μεχμε'τ Πασά (GER0LA, T o p o g r a f i a , σ. 39).
στ.14.'Ι ω ά ν νου Κ α τ ζ ο υ ρ α, ν ο τ α ρ ί ο υ : Ό Κατζουρά ς π ρ έ ­
πει· να άσκοΰσε το επάγγελμα τοϋ ν ο τ α ρ ι ο υ και π ρ ί ν άπο' το' 1564 (ο ΜΕΡ-
ΤΖΙΟΣ, Σταχυολογηματα, σ. 2 3 3 , τον β ρ ί σ κ ε ι μο'νο χατα' τα ετη 1564 - 66),
άφοϋ σ τ ί ς 13 'Οκτωβρίου 1560 ( σ τ . 14-15) συνε'ταξε το' " ΐ ν σ τ ρ ο υ μ έ ν τ ο της
ιουλησας" ( σ τ . 13-14) των δυο' αδελφών.

"Eyvp. κδ' (ελληνικό)

23 'Οκτωβρίου 1566
Γ
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 159 (Μιχ. Μαράς), φ. φκζ

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό 'Ιωάννης Στεριανός του ποτέ Κων/νου, από τό χωριό Λατζήδα (Λατσί-

δα) των Καρών1,εξουσιοδοτεί "τόν εκλεκτό ντετόρε και άρχοντα της Κρήτης
μισέρ Τομάδο Τριβυζα" νά χειριστεί τήν υπόθεση πού έχει μέ αντίδικο τόν
Γεώργιο Μπαρμπαρήγο, χρησιμοποιώντας κάθε ένδικο μέσο.
Ώ ς μάρτυρας υπογράφει ό 'Αντώνης Παπαδόπουλος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ου Κ ά ρ ε ς άνηκαν στο c a s t e l Mirambello. Φαίνεται πώς ήταν το'

σπουδαιο'τερο χωρίο' τ η ς ε π α ρ χ ί α ς α ύ τ η ς , γ ι α τ ί στο'ν BASILICATA ( σ . 1 2 6 ) α ­
ναγράφεται μέ κεφαλαία: CARES. 'Η Λατσίδκ ΰπαγο'ταν ε π ί σ η ς στη'ν επαρχία
Mirambello (ό'πως και σήμερα), άλλα ονομαζόταν Λ α τ σ ί δ α τ ω ν
Κ α ρ ώ ν . Ό λαο'ς λοιπο'ν ονόμαζε ολη την επαρχία Κ α ρ έ ς.Καί ή ί δ ι α
ή Νεάπολη στα συμβόλαια τ η ς Μονής Ά ρ ε τ ί ο υ φε'ρει το δνομα Κ α ι ν ο υ ρ-
γ ι ο ν χ ω ρ ί ο ν τ ω ν Κ α ρ ώ ν η Κ α ι ν ο'ν χ ω ρ ί ο ν τών
Κ α ρ ώ ν η απλώς Κ α ι ν ο' ν τ ω ν Κ α ρ ώ ν . (Βλ.ΞΑΝθΟΥΔΙΑΟΥ, Συμ-
βο'λαια, ε γ γ ρ . V, X I I I , XXIII, L V I I I , LX. Στο έ γ γ ρ . XCII α ν α φ έ ρ ε τ α ι και
Χ ο υ μ ε ρ ι ά κ ο τ ώ ν Κ α ρ ώ ν ) . Σήμερα,τό δνομα Κα ρ έ ς έχει
διατηρη'σει ή ανω δυτική' σ υ ν ο ι κ ί α τ η ς Νεαπο'λεως (ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ,δ. π. , σ.28-
29, 240).
 357
"Εγγρ. κε' (ελληνικό)
12 Νοεμβρίου 1566
Α.S.V. - Notai di Candia, b.159 (Μιχ. Μαράς), φ.φοδΓ

Περίληψη πληρεξουσίου
1
Ό Μπενέτος Τριβιζδς του ποτέ άρχοντος της Κρήτης μισέρ Τζουάννε,κά-
τοικος του Κάστρου της Κρήτης, εξουσιοδοτεί τόν εξάδελφο του "εκλεκτό
ντετόρε μασέρ Τομάδο Τριβυζά" νά χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι τ ι ς υποθέσεις του χρησιμο­
ποιώντας κάθε ένδικο μέσο.
Ώς μάρτυρες ύπονράφουν ò Πόλο Χρυσού και ό Τζώρτζης Τζαγκαρόλος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μολονότι στο έγγραφο δεν αναφέρεται ρητά, πιθανότατα η\αν πρώτος ε­

ξάδελφος τοϋ Θωμά.Πατέρας του πρέπει νά είναι (αν δέν πρόκειται γιά τυ­
χαία συνωνυμία) ό "Zuan Trivisan fo del nobile Cretese misser Aloyse "
ν
(A.S.V.-Duca di Candia, b.83, φ.57 , 28 Μαρτίου 1547 ),αδελφός τοϋ Νικο­
λάου, πατέρα του Θωμά. Συμφωνά μέ την ένδειξη τοϋ παραπάνω εγγράφου της
σευρας Duca di Candia, τό 1547 ò πατέρας τοϋ Μπενέτου είχε ηδη πεθάνει.

"Ε γ γ ρ. κστ' (ελληνικό)

20 Δεκεμβρίου 1566
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 159 (Μιχ. Μαράς), φ. χμ

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Άλωύζες Τριβυζάς "του ποτέ άρχοντος της Κρήτης μισέρΝικολού Τρι-

βυζά", κάτοικος Έξώπορτου τοϋ Χάνδακα,εξουσιοδοτεί τόν αδελφό του "ε­
κλεκτό ντετόρε μισέρ Τομάδο Τριβυζά" νά χ ε ι ρ ί ζ ε τ α ι , όπως αυτός νομίζει,
κάθε υπόθεση του. Ειδικότερα,τόν εξουσιοδοτεί νά αποσύρει τήν έφεση πού
υπέβαλε στή Βενετία στις 16 'Ιουλίου 1566 κατά της αποφάσεως τοϋ προη­
γούμενου Δούκα, ò οποίος στις 25 Μαίου 1566 τόν τιμώρησε μέ πρόστιμο1.
Ό Θωμάς εξουσιοδοτείται ακόμη νά πληρώσει2 τό πρόστιμο καινά κάμει έν­
σταση στην Κάμερα.
Μάρτυρες: μαιστρο-Νικόλαος Μουζάλος και μα'ίστρο-Νικόλαος Πουλάκις.
358
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. "Οπως φαίνεται από έγγραφο, με ημερομηνία 20 Μαΐ'ου 1567, της σειράς Du­
ν Γ
ca di Candia (b.36 (Memoriali ed Atti), reg.32, φ.27 -28 ),ò Δούκας Da­
niel Barbaro τιμώρησε τον Άλωΰζε με πρόστιμο 25 δουκάτων, γιατί σε μιά
περιοδεία του στην ύπαιθρο διαπίστωσε πώς καθυστερούσε νά πληρώσει τους
χωρικούς που εργάζονταν στά κτη'ματά του.
2. Άπό το CÒLO έγγραφο (βλ.προηγουμένη σημ.) μαθαίνουμε οτι το πρόστι­
μο πληρώθηκε στις 14- Μαρτίου 1567.

"Ε γ ν ρ. κζ' (έ λ λ n ν L κ ό)
20 Δεκεμβρίου 1566
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 159 (Μιχ. Μαράς), φ. χμ

Ό Άλωύζες και ό Θωμάς Τριβιζάνος υπογράφουν ως μάρτυρες σέ "κομε-

σιόν" της Μαρίας, χήρας του ποτέ Γεωργίου Άρφαρά, από τό χωριό Βενερά-
τ ο , προς τόν Νικόλαο Βλαδίμηρο, ράφτη, κάτοικο του Χάνδακα. Ή σχετική
έ ν δ ε ι ξ η : "Μάρτυρες παρακαλετοί: ο'ι άρχοντες της Κρήτης μισέρ Άλωύζες
και μισέρ Θωμάς Τριβηζάδες, αδελφοί, και μαΐστρο Νικόλαος Πουλάκις,τζαγ-
γάρης ξεπετζοτέρης, καί κυρ Μαννέας Κισσαμίτης και κυρ 'Ιερώνυμος Σολ-
δής".

"Ε γ γ ρ. κη'
29 Δεκεμβρίου 1566
Α.S.V. - Duca di Candia, b.36 (Memoriali ed A t t i ) , r e g . 3 1 , φ . 1 0 Γ

Περίληψη

0ί Κρητικοί ευγενείς Βιτσέντζος Zorzi, "Ανγελος Qui ri ni, Παύλος Su­

ri an καί Φραντζέσκος Suri an εντέλλονται έξ ονόματος τοϋ Δούκα από τόν
Fernando Xeno νά εξοφλήσουν μέσα σέ τρεις μέρες ενα ποσό 3 χρυσών τσε-
κινίων, πού οφείλουν στον Θωμά Τριβιζάνο. Τά χρήματα αυτά πλήρωσε ό τε­
λευταίος στον Μ. Καγκελλάριο καί στον "Αγγελο Βεργίτση γιά επιστολές καί
αιτήσεις τών παραπάνω πελατών του.

A di 29 Xmbris 1566

/ 2 R(egola)re( ;) Fernando Xeno, com(anda)tor de ordine del ci(arissi)mo

S ( i g n ) o r / 3 Ducha, ad i n s t a n t i a del n ( o b i l e ) c ( r e t e s e ) s(er) Thomaso T r i -
 359
1
visan,/ * haver fatto com(anda)to alii infras(crit)ti n(obili) c(retesl)
5 6
che in ter(mi)ne/ de giorni 3 debbano cadaun satisfar al ditto/ m(is-
7
se)r Thomaso la ratta et portion che ad essi tocca per / conto della
8
spesa per esso m(isse)r Thomaso fatta et/ pagata al m(agnifi)co Can-
9
c(ellie)r grande et m(isse)r Anz(ol)o Vergici/ per le scritture et -su-
10
pliche de essi no(bi)li cretesi man/ date alla 111(ustrissi)ma Signo­
11
ria) che dice instar cechini 3/ che tocca a cadauno mocenigo uno.Ali-
12 13
ter passa/ to ditto termine semmo pegnorati per far la satis/ fation
11
ditta et le spese verum state ad essi gravate/ * citata la parte compa­
rino.
15
/ Li nomi delli intimati s(oprascrit)ti sono q(ue)sti:
16
/ il n(obile) c(retese) s(er) Vicenzo Zorzi
17
/ il n(obile) c(retese) s(er) Anz(ol)o Quirini
18
/ il n(obile) c(retese) s(er) Pollo Surian
19
/ il n(obile) c(retese) s(er) Franc(esc)o Surian.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 8. Cancellier grande: ' Επικεφαλής των νοταρυων της Μ. Καγκελλα-

ρ έ α ς , πρόσωπο με εξέχουσα θέση στη βενετυκή L^papxux. r HTav κάτοχος όλων
των μυστάκων της πολυτεύας nat εΐ,σηγεΠτο τυς δ ι ά φ ο ρ ε ς ύποθέσευς κατά τι,'ς
συνεδρυάσευς του Μ.Συμβουλέου. Βλ. ΣΠ. ΘΕΟΤΟΚΗ, Ευσαγωγη' ειΐς τη'ν ε ρ ε υ ν α ν ,
Q . I . , σσ. 31-32, οπού περυσσο'τερες λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς γ^ά το' θεσμό' αΰτο'ν.
στ. 10. cechini: To' τσεκένι, ( z e c c h i n o ) ?ίταν χρυσό βενετοκο'νόμισμα,πού"
1 . ,
ισοδυναμούσε με 24— υπερπυρα. Βλ. Ν. PAPADOPOLI, Di a l c u n e monete v e n e ­
ziane per Candia, "Archivio Veneto", τομ. 2 ( 1 8 7 1 ) , σ. 423. —Πρβλ. και,'
Α. ΞΗΡΟΥΧΑΚΗ, 'Η βενετοκρατούμενη Ανατολή', Κρήτη καύ Ε π τ ά ν η σ ο ς , έ ν Ά-
θη'ναυς 1934, σ. 113.
Τ
στ. 1 1 . m o c e n i g o : Ηταν ασημένια λύρα. Μαζύ με τά τσεκυ'νυα καυ του'ς
μαρτσε'λους αποτελούσαν τη'ν ά σ π ρ η μ ο ν έ δ α , ένω τά παν τ ο'ς είδους
χάλκυνα νομέσματα εΐ,χαν τήν ονομασία μ α ΰ ρ η μ ο ν έ δ α (ΜΕΡΤΖΙΟΥ,
Σταχυολογηματα, σ. 246).
360
"Εγγρ. κθ' (ελληνικό)
14 'Ιανουαρίου 1567
r
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 160 (Μιχ. Μαράς), φ. 15

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό παπα-Φραννιας Άτζας, από τό χωριό 'Αγία Σεμνή, εξουσιοδοτεί τόν

"εκλεκτό ντετόρε καί άρχοντα της Κρήτης μισέρ Τομάδο Τριβυζα" νά εισπρά­
ξει άπό τόν Γεώργιο Καραβέλλα 42 ύπέρπυρα, ποσό πού αυτός του οφείλει,
1
άφοΰ προηγουμένως ενεργήσει, ώστε νά υπογραφεί άπό τόν Δούκα της Κρήτης
τό συμβόλαιο πού είχε γ ί ν ε ι μεταξύ τους τόν 'Ιούλιο του 1566.
Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό Μανοϋσος Σαρακηνόπουλος καίό 'Ιωάννης Μπα-
χατόρις.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Οπως φαύνεται και άπό ά'λλο έγγραφο του νοταρυου Nicolo Rixomandi (βλ.
αριθ. υθ', στ. 20-21 και σημ.), οταν ενα συμβόλαιο για χρηματική όφευλτί
υιογραφόταν άπό τόν Δούκα, έπεΐχε θέση εντάλματος πληρωμής.

"Ε y y ρ. λ'
22 Φεβρουαρίου 1567
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 160 (Μιχ. Μαράς), φ. 76 ν

Περίληψη

Ό Θωμάς Τριβιζάνος ομολογεί οχι δανείστηκε άπό τό μοναστήρι του 'Α­

γίου 'Ιερωνύμου 50 δουκάτα κορέντι. Γιά τά χρήματα αυτά ε ί ν α ι υποχρεω­
μένος νά δίνει κάθε χρόνο τόκο 5 δουκάτα, ποσό πού κατέβαλε αυθημερόν
γιά τό τρέχον έτος. Στό έξης ό τόκος θά πληρώνεται στό μοναστήρι κάθε
1η Μαρτίου.

τη αύτη κβ η του Φευρ(ουαρίου) αφξζ' μόρ(ε) ίνπεριάλλ(ε).

/2Όμολογ(ώ) έγώ Τομάδος Τρυβυζδς, ντεχόρ(ες), του ποτ(έ) άρχοντος

3
τ(ής) Κρήτ(ης) μισέρ Νικολ(οΰ)/ οίκων ε ι ς τ(ό) Έξώπορτ(ο) της Κρήτ(ης),
μέ τ(ά) μέρη μου, ό τ ι έλαβα τ(ήν) σήμερον άπό σένα /"*τ(ήν) κέρα σόρ(α)
Κλάρα Ντεμέντζ(ο), τ(ήν) πριώρα του μοναστηρ(ιοθ) του Σάν 'Ιερώνυμου
5
τ(ών) Καλογράδ(ων),/ καί κέρα σόρ(α) Πάλμ(α) Φραδέλ(ο),μηνίστρα του αύ-
 361
6
του μοναστηρ(ιοϋ), δουκάτ(α) κορέντ(ι) πενήντ(α) ,ίίν(ουν) ν' ,/ μετριτ(ά),
άπό λογαριασμ(όν) του αύτοϋ υοναστηρ(LOÛ), κεφάλ(ι) δανικ(όν) διά χάριν
φ ι λ ί ( α ς ) , νά τά / 7 κρατ(ώ) άπό δα καί ομπρός,οσθαι νά θέλλω έγώ. Καί διά
ελεημοσύνη,διά άγουμέντ(ο) του / 8 αύτοϋ μοναστηρ(LOÛ) νάμ(αι) κρατημ(έν)ος
νά σας δίδω, δσον καιρ(όν) τά κρατώ τά ανωθ(εν) στάμ(εν)α,/ 9 ε ι ς πάσα έ­
να χρόν(ο) δουκάτ(α) κορέντ(ι) πέντ(ε).Καί εδωκά σας τ(ήν) σήμερον τ(ήν)
αύτ(ην) έλεημοσύνην, / 1 0 δουκάτ(α) κορέντ(ι) πέντε, διά πληρωμ(ήν) τ(ής)
αύτ(ής) έλεημοσύν(ης) ενός χρόν(ου), πρώτου έρχομ(έν)ου' καί κομπλ(έ)-
ρ(ο)ν/ιατα ένας χρόν(ος), πρώτ(ος) έρχόμ(εν)ος,νάμ(αι) κρατημ(έν)ος νά
σας δίδω αυτά τ(ά) λεγ(όμεν)α δουκ(ά)τ(α) π έ ν τ ( ε ) , τ(ήν) λεγ(ομέν)ην έ-
12
λεημο/ σύνην, πάσα πρώτη του Μαρτ(ίου). Καί ά δέν σας άτεντ(έ)ρ(ω) νά
13
σας τηνε δίδω αύτ(ή) την έλεημοσύν(η),/ νά τ(ή) σκοδέρν(ε)ται ήτις αύ-
τ(ήν) ωσάν καί τά ανωθ(εν) δουκ(ά)τ(α) πενήντ(α),τό κεφάλ(ι),άπό μ(έν)α
καί άπό τ(ά) / " κ α λ ά μου μέ τ(ήν) στράταν του γαστάλδω απάνω είςέξόδοις
μου χωρίς έ ν α ν τ ( ί ο ν ) .
/ 1 5 Μάρτ(υ)ρ(ες) παρα(καλετοί): κυρ "Αγγελ(ος) Καριδάκ(ις) καί μαΐ­
στρο Γεώργ(ης) Κατελάνος, τζαγγάρ(ης).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 4. Κ λ ά ρ α Ν τ ε μ έ ν τ ζ ο : Γ ι ά τη' β ε ν ε τ ο κ ρ η τ ι κ η ο ι κ ο γ έ ν ε ι α D e -

mezo, πού ε ί χ ε τη' β ε ν ε τ ι κ ή ' ε υ γ έ ν ε ι α (ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, T r > i v a n , o . 45 ) , βλ.ΣΠΑΝΑ-

ΚΗ, Κ ο ρ ν ά ρ ο ς , σ . 4 6 0 σ η μ . 2 6 , 468 σημ. 84, οίου καί βιβλιογραφία. - τ ο ϋ

μ ο ν α σ τ η ρ ί ο υ τ ο ϋ Σ α ν Ι ε ρ ώ ν υ μ ο υ:Τό καθολικό α υ ­

τό μοναστήρι βρισκόταν στη v i a dello Spedale,στην περιοχή ίου είναι σή­

μ ε ρ α τ ό φ α ρ μ α κ ε ί ο Θ ε ο δ ω ρ ί δ η (ΣΠΑΝΑΚΗ, ö . it. , σ . 4 - 6 1 , σημ.35). Βλ. γ ι/αυτό

GDRfiLA, M o i m m e u t i , τόμ.2, σ.129, το'ιι.3, σ.154, και Topografia, σ.51. Τό

μοναστήρι είχε 14 κ α λ ό / ρ ι ε ς τό Ν ο έ μ β ρ ι ο τ ο ϋ 1 5 7 5 , οιιως β λ έ π ο υ μ ε σε νο-

ταριακή πράξη τοϋ Μιχ. Καρά ( b . 164,φ.ολ ). Στο έ γ γ ρ α φ ο α υ τ ό α ν α φ έ ρ ε τ α ι

πάλι ή Κλάρα Η τ ε μ έ ν τ ζ ο ώς " π ρ ι ω ρ α " ( η γ ο υ μ έ ν η τ ο ϋ μ ο ν α σ τ η ρ ί ο υ ) και' κ ά π ο ι α

καλόγρια Μαρκεζένα Τ ρ ι β υ ζ α . "Ισιας ή ι α ν σ υ γ γ ε ν ή ς τ ο ϋ Θωμά, π ρ ά γ μ α που ftó,

διευκόλυνε ασφαλώς τη σ υ ν ο μ ο λ ό γ η σ η υοϋ δ α ν ε ί ο υ .

στ. 5. Π α λ μ α Φ ρ α δ έ λ ο : Ά π ό ά λ λ η ν ο τ α ρ ι α κ η π ρ ά ξ η τ ο ϋ Μαρά (b.

159, φ . τ π β , 16 Α ύ γ . 1566) μ α θ α ί ν ο υ μ ε πώς ή τ α ν "χη'ρα τοϋ π ο τ έ ε ύ γ ε ν η άρ­

χοντος μισέρ Τομάδο Φ ρ α δ έ λ ο " . 'Η ο ι κ ο γ έ ν ε ι α F r a d e l o άνηκε στους nobili

Veneti (ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ, δ.π., σ.45).

362
στ. 7. δ ι ά ε λ ε η μ ο σ ύ ν η : Άπό λεπτότητα ό τόκος των πέντε
δουκάτων χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι ώς ελεημοσύνη, - ά γ ο υ μ έ ν τ ο (λατ. aug-
mentum, β ε ν . agomento): βελτίωση, αύξηση. Έδω προφανώς χρησυμοπουεϋται
με τη σημασία της ω φ έ λ ε ι α ς , του συμφε'ροντος.
στ. 8. σ τ α μ ε ν α : χρήματα. Ή λέξη ε £ ν α ι β υ ζ α ν τ ι ν ή : ιστάμενα>στά-
μενα (DU CANGE, σ. 1427).

"Ε y y ρ. λα' (ελληνικό)

23 Φεβρουαρίου 1567
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 160 (Μιχ. Μαράς), φ. 7 7 r - v

Περίληψη συμφωνητικού διαρκούς μισθώσεως

Ό 'Ανδρέας Συρίνος1 "υίός τοϋ άρχοντος της Κρήτης μισέρ Ίάκουμο",

2
κάτοικος του χωριού 'Απάνω Πάρτιρα , έχει ένα κτήμα, πού είναι προίκα
της γυναίκας του Πετροϋς Νεγροπούλας. Τό κτήμα αυτό,πού αποτελείται από
ένα αμπέλι μοσχάτο, ένα πατητήρι καί ένα σπίτι χαλασμένο, τό παραχωρεί
στον πρώτο εξάδελφο του Θωμά Τριβιζάνο, "εκλεκτό ντετόρε καί αρχών της
Κρήτης". Ό Θωμάς αποκτά τήν πλήρη κυριότητα του, άλλα ε ί ν α ι υποχρεωμέ­
νος στό έξης νά του δ ί ν ε ι κάθε μήνα 'Οκτώβριο "λιβέλλο" 3 τέσσερα δουκά­
τα κορέντι.
Οι "τζουράδοι της Αυθεντίας"1*,πού έκαμαν τή "στίμα" 5 , βεβαίωσαν πώς
ό 'Ανδρέας Συρίγος είχε ξοδέψει γιά κλάδεμα καί σκάψιμο 60 ύπέρπυρα,γιά
τά όποια εισέπραξε αυθημερόν άπό τόν Θωμά τό αντίστοιχο ποσό6 των 3 χρυ­
σών τσεκινίων καί 3 τορνεσιών.
Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό Νικόλαος Χωραφίτης καί ό 'Ιωάννης Κυριακό­
πουλος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Γιά την ταυτο'τητά του βλ. ε γ γ ρ . α ' , σημ. σ τ . 2.

2. Υπήρχαν Α π ά ν ω Π ά ρ τ ι ρ α καί Κ ά τ ω Π ά ρ τ ι ρ α,που
υπάγονταν στό C a s t e l Belyeder (BASILICATA, σ . 1 2 2 ) . "Οπως μ δ ς πληροφορεί
ό Ν. ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΗΣ (Μεταφράσεις, O . K . ) , "To' χωρίον ( Α π ά ν ω Πάρτιρα) δέν υ­
φ ί σ τ α τ α ι ση'μερον.Σημειοΰται ή τοπωνυμία Epano P a r t i r a παρά τη'ν Πισκοπη'ν
ε ι ς το'ν χάρτην τοϋ Α γ γ λ ι κ ο ύ Επιτελείου".
Τ
3. Ηταν το λεγόμενο " l i v e l l o perpetuo", δηλ. " δ ι α ρ κ έ ς έδαφονόμιον όρι-
σμένον κ α τ ' ε τ ο ς δί,'εκαστον κτήμα" (ΣΤΕΦ.ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, Ή Ε ν ε τ ο κ ρ α τ ί α εν
 363
Κρήτη καί ο ι κατά των 'Ενετών άγώνεε των Κρητών, Athen 1939, σ.139. Βλ.
σ χ ε τ ι κ ά καυ ΐ.Γ.ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, ο . π . , σ.63).
4 . Ε ί ν α ι οϋ όρκμσμένοι έκτυμητές ( giuradi ) ,οί σ τ ι μ α δ ό ρ ο ι , . Στά
συμβόλαια της μονής Ά ρ ε τ ί ο υ ονομάζονται και n ρ ω τ ο μ ά σ τ ο ρ ε ς
η μ α σ τ ό ρ ο ι . (Βλ. ΞΑ1ΙΘ0ΥΔΤΔ0Υ, Συμβόλαια,σ. 14Μ-, 1 4 6 ) . Στά ουμβό-
λαυο του Βμτζε'ντζου Κορνάρου (βλ. FR. MIKLOSICII e t JOS. MOLLER, Acta e t
diplomata [fedii Aevi s a c r a e t p r o f a n a , τ ό μ . 3 , Vindobonae 1890, σ. 265)
αναφέρεται μεταξύ άλλων: "καθώς τά έθέλαν σ τ ι μ ά ρ ι ή π ρ ω τ ο μ ά σ τ ο -
ρ ε ς ή τ ζ ο υ ρ ά δ ο ι της έκλαμπροτάτης μας α υ θ ε ν τ ί α ς " . Κάποτε χ ρ η ­
σιμοποιείται καέ ό δρος π ρ ά τ υ κ ο ς (ίταλ. pratico =έμπειροτέχνης).
Βλ. Β0ΥΡΔ0ΥΜΠΑΚΗ, σ. 39 7.
5. Συνήθως τη σ τ ί μ α ( = έκτμ'μηση της ά ξ ι α ς ) ενός κτη'ματος αναλάμβα­
ναν ε ξ ι εκτιμητές, που το' εκτιμούσαν άνά δ ύ ο . Ή τυμη του καθοριζόταν,
άφοϋ δ ι α ι ρ ο ύ σ α ν το ουνολικό τιοσο' τών τριών εκτιμήσεων δ ι ά τοϋ τ ρ ί α . (Κ.
ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Β ι τ ζ έ ν τ ζ ο ς Κορνάρος - Έ ρ ω τ ό κ ρ ι τ ο ς , ο . π . , σ . 1 6 0 , σημ. 1 4 ) .
6. Συχνά μ ε τ έ τ ρ ε π α ν κατά τ ι ς διάφορες συναλλαγές τ ο υ ς τά ΰπέρπυρα σε
χρυσά τ σ ε κ ί ν ι α . (Βλ. και^ ε γ γ ρ . β', δπου ό Νικόλαος Τ ρ υ β ι ζ ά ν ο ς υπόσχεται
νά δώσει στον "Αγγελο Bon 2.000 ΰπέρπυρα σε χρυσά δουκάτα ( τ σ ε κ ί ν ι α ) κ α ι
β ε ν ε τ ι κ ό χ ρ υ σ ά φ ι ) . Δέν ξέρω αν αύτο' γ ι ν ό τ α ν , έ π ε ι δ η το ύπέρπυρο ήταν λ ο ­
γ ι σ τ ι κ ή μονάδα καέ ό'χι πραγματικό ν ό μ ι σ μ α , όπως υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι ό ΜΕΡΤΖΙΟΣ
(Σταχυολογηματα, σσ. 245-2146). Συμφωνά μέ τό έγγραφο μ α ς , κ α τ ά τό 1567 1
χρυσό τ σ ε κ έ ν ι αντιστοιχούσε σέ 20 περμ'που ΰπέρπυρα.

"Ε y y ρ. λβ' ( ι τ α λ ι κ ό )
26 Μαρτίου 1567
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 171 (Μάρκος Μαρδς), φ.43 ν

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Γεωρνιλάς Ροδοβάς τοΰ ποτέ Νικολάου και ό Μάρκος Σκορδίληςτοϋ πο­

τέ Μανούσου, από τό χωριό Κουνάβοι1, εξουσιοδοτούν τόν "excellente mis­
ser Thoma Trivisan,dottor di legge 2 " νά εγείρει αγωγή γιά εξύβριση κατά
τών Γιάννη Σινιόρη, Μανέα Καππούτσου, Γιώργη Κάπη και του γιου του Μα-
νέα, άπό τό χωριό ΓαΙ'δουριάνοι 3 , και κατά του Νικόλα Χανιώτη,άπό τό χω­
ριό Κώμες1*. Ό Τριβιζάνος εξουσιοδοτείται ακόμη νά προχωρήσει σέ όλες
τ ι ς νόμιμες ενέργειες, ώστε νά επιβληθεί ατούς παραπάνω ή δέουσα ποινή.
Ώς μάρτυρες υπογράφουν ό Μανέας Τηγανίτας και ό Μιχελής Κυνηγός.
364
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Υπαγόταν στην έπαρχυα ΙΙεδιάδοε (BASILICATA, 0 . 1 2 4 ) . Σήμερα α π ο τ ε λ ε ί

κοινο'τητα τηε ΰ'δυας έπαρχυαε με 900 π ε ρ ί π ο υ κ α τ ο ι κ ο υ ε . 'Απέχει 15 χλμ.
άπο' το 'Ηράκλειο (Το Ήράκλειον MOL Ο νομοε τ ο υ , ό ' . π . , σ. 555).
2. 'Η έκφραση αύτη' μεταφέρεται, συχνά καί στα ελληνικά έγγραφα: "ντετο'ρεε
τηε λε'ντζαε" ( δ ι δ ά κ τ ο ρ α ς τοΐ) Δικαι,Όυ).
3. Υπαγο'ταν στη'ν επαρχία Πεδιάδοε (BASILICATA, ο . π . ) . Ένώ κατά τη' Βε-
ν ε τ ο κ ρ α τ ί α τίταν μεγαλύτερο χωρίο' άπο' τοΰε Κουνάβουε, ση'μερα ε ί ν α ι πολύ
μικρο'ε οΐκισμο'ε, με 16 περίπου κ α τ . , που υπάγεται, στη'ν παραπάνω κοινο'-
τ η τ α , γνωστο'ε με το δνομα Ζ α γ ο υ ρ ι ά ν ο ι (Τό Ή ρ ά κ λ ε ι ο ν καύ ό
νομο'ε τ ο υ , ο. π. ) .
<4. Υπαγόταν έπίσηε στη'ν επαρχία ΙΙεδιάδοε (BASILICATA, ό ' . π . ) . Ση'μερα α ­
π ο τ ε λ ε ί οικισμό' των Κουνάβων με 160 περι,'που κ α τ . (To' Ή ρ ά κ λ ε ι ο ν καί ό
νομο'ε τ ο υ , ό . π. ) .

"Ε γ y p. Ay'
12 Μαίου ί567
Α.S.V. -Duca di Candia, b.36 (Memoriali ed A t t i ) , reg.32, φ.10 Γ

Περίληψη

OL αδελφοί Θωμάς καί Άλωΰζες Τριβιζάνος εντέλλονται άπό τόν Γιάννη

Βλάχο, εκπρόσωπο του Δούκα, νά εκτελέσουν τους ορούς του συμβολαίου πού
υπέγραψαν μέ τή μητέρα τους Άνέζα στις 9 Φεβρουαρίου 1558 και άφορα στο
αμπέλι και στό μιτάτο πού τους έχει παραχωρήσει. Ιέ περίπτωση αρνήσεως
τους θά πληρώσουν πρόστιμο 25 δουκάτα.

Die 12 Maii 1567

/ 2 Jani Vlacho com(andat)or R(egola)re(;) de no(mi)ne del cl(arissi)mo

s(igno)r Ducca/3 haver intimato et fatto com(anda)to al n(obile) ciré-
tese) m(is)ser Thoma Trivisan/1* in specialità sua et come co(me)sso de
5
m(is)ser Aluise,suo fra(te)llo,/ deba sotto pena de duca(ti) 25 atender
et observar/6 li pati fra loro fatti con madona Agnese loro m(ad)re/ 7
8
di fargli far li pagam(en)ti congrui del vito et mita/ to de lei loro
9
m(ad)re, in tutto quello che si contien in/ detto inst(rumen)to fra lo-
ro fatto sotto 9 Febraro 1558/10 per man de ser Manoli Samoro cancelli-
 365
11
er in q u e l l o , a l i ( t e ) r d e t t o / inst(rumen)to si mandara a l l ' off(ici)o
12
d i g ( a s t a l ) d o , acio d a l / d e t t o g ( a s t a l ) d o sera eseguito i u x t a l i pati
13 lh
l o r o , per/ tanto quanto dovera haver detta l o r o m(ad)re/ ogni mese
secondo i l corsso d e l l a r o t a . Vers(a) v(ice)...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

σ τ . 4. c o m e c o m e s s o de m i s s e r A l u i s e , suo fratello: Ό Άλωύζεε

ορυσε κομέσο του τον Θωμά με νοταρυακη' πράξη της 20ης Δεκεμβρύου 1566
( ε γ γ ρ . κστ ' ) .
στ. 7. m i t a t o : Στη'ν Κρη'τη μυτα'το (η μητα'το ) είναι, το' θερυνο' κατα'λυμα
των βοσκών στα βουνά, ή λε'ξη δμωε χρησυμοιιουευταυ καυ με' τη σημασυ'α τοϋ
τυροκομείου.
στ. 11. o f f i c i o di gastaldo: Ή έκφραση μεταφε'ρεταυ καυ στα' ε λ λ η ν ι ­
κά έγγραφα: το' φ ύ τ ζ u ο τ ο ϋ γ α σ τ ά λ δ ο υ . (Βλ. ΞΑΝΘΟΥΔΙ-
ΔΟΥ, Συμβο'λαυα, σ . 2 5 7 ) . Γυα τη' σημασυα τοϋ ό'ρου γ α σ τ α ' λ δ ο ε βλ.
κυρύωε B0ERI0, σ . 3 0 1 . - Πρβλ. Ι.Ε.ΚΑΛΛΙΤΣΟΥΝΑΚΗ, Άνε'κδοτα κρητικά συμ­
βο'λαυα έκ τίϊε Έ ν ε τ ο κ ρ α τ υ ' α ε , "Πρακτυκα' της Άκαδημυας Αθηνών" 3 ( 1 9 2 8 ) ,
ο. 4 9 8 , σημ. 4 8 .

"Ε y y ρ. λδ'
29 Μαίου 1567
Α.S.V. - Notai di Candia, b. 160 (Μιχ. Μαράς), φ. 226 r

Περίληψη

Ή χήρα τοϋ "ποτέ άρχοντος της Κρήτης μισέρ Νικολού Τρυβυζά" Άνέζα
3ε3αιώνευ tó γ ιό της Άλωύζε ötL έ χ ε ι πληρωθεί άπ'αύτόν μέχρι τόν 'Ιού­
νιο 1567 γ id τό αμπέλι πού τοϋ έ χ ε ι παραχώρησε ι.Μέχρι τώρα δηλ. ό Άλω­
ύζε ς της έ δ ι ν ε κάθε χρόνο τά συμφωνημένα 25 μουζούρια αλεύρι κ α ί τ ά τορ-
νέσα. Δηλώνει ακόμη δ τ ι συμφώνησαν νά της δ ί ν ε ι στό έξης κάθε 'Ιούλιο
25 "μουζούρια κουμουλάρι" σ ι τ ά ρ ι νέας εσοδείας,ένώ τά τορνέσα θά της τά
δ ί ν ε ι κάθε Σεπτέμβριο.

η
τη κ θ τοϋ Μαίου αφξζ'

/2Σιγουριτ(άν) γεμάτην καί άννέκοφτην κάμνω εγώ Άννέζα,χήρα τοϋ πο-

3
τ ( έ ) άρχοντος τ ( ή ς ) Κρήτ(ης)/ μισέρ Νικολ(οΰ) Τρυβυζδ, οίκοΰσ(α) εις
366

τ(ό) Έξώπορτ(ο) τ(ής) Κρήτ(ης), μέ τους διαδόχους μου εσένα του υίοΰ
μου, τοϋ/1* άρχοντος της Κρήτ(ης) μισέρ Άλωύζε Τρυβυζά, πρεζέντ(ι) και
κοτέντ(ο), καί τ(ων) μερ(ών) σου εις τ(ό) μερτικόν σου/5 τό βήτω μου,
εις ο,τι δρα μου όμπληγαρήστ(ης) νά μοϋ δίδ(εις) πάσ(α) χρόν(ο) μέ τ(ό)
ίνστρουμέντ(ο) όπόχωμ(εν) καμομ(έν)ω/6 ανάμεσα μ(ας) διά χειρός τοΰ μι-
σέρ Μαννουήλ Ζάμορου, νοτ(α)ρ(ίου),είς τ(όν) καιρ(όν) και ήμέρ(αν) ωσάν
εις έκίν(ο). Κρά/7ζωμαι πληρωμ(έν)η καί οατισφάδα άπό σένα άπό τ(ήν)αρ­
χήν εος όλον τόν Ίούν(ιον) τ(όν) πρώτ(ον) έρχόμενον/8 αφξζ'. Κράζωμαι
πληρωμ(έν)η εις τ(ό) άλεύρ(ι) τά μ(ουζούρια) εικοσιπέντε,όπου μου έπρο-
μετ(έ)ρ(η)σες, ήδέ/9 εις τ(ά) επίλοιπα όπου νράφ(ει) τό λεγ(όμεν)ον ίν-
στρουμέντ(ο) του Ζάμορου, νά μοϋ δίδ(εις) εις πάσ(α) χρόν(ο) ήτις τορ-
νέσα/ 10 ωσάν πασ(α) αλλω. Κράζωμαι πληρωμ(έν)η καί σατισφάδα άπό σένα
άπό τ(ήν) άρχ(ήν) έος όλλον τ(όν)/ 1 1 Σεπτέβ(ριον) τ(όν) πρώτ(ον) έρχό-
μ(εν)ον αφξζ', καί διά τοΰτ(ο) σέ στρέφ(ω) πάντ(ο)τ(ε) άναπαϊμ(έν)ον καί
σιγοϋρ(ον) εσένα/12 καί τά μέρη σου. 'Ακόμη έσυμβιβάστημ(εν) καί οιμαι
κοτέντ(α) έγώ ή ρηθήσ(α) Άνέζα Τρυβυζάνα, καί/ 1 3 άντίς τό άλεύρ(ι) τά
μ(ουζούρια) εικοσιπέντε,όπουσ(αι) όμπληγάδος νά μοΰ δίδ(εις)πάσ(α) χρό-
ν(ο) έσή ό ρηθ(είς) μου υιός/11* μ(έ) τ(ό) λεγ(όμεν)ον ίνστρουμέντ(ο) τοΰ
Ζάμορου διά τ(ό) βήτ(ο) μου, νάσε κρατημ(έν)ος νά μου δίδ(εις) άπό δα
καί ομπρός/15 ëoç όλη μου τ(ή) ζω(ή) πάσ(α) χρόν(ο), πάσα μήνα Ίούλ-
λ(ιο), σιτ(ά)ρ(ι) ναίον κρητικ(όν),καθ(α)ρ(ά) μ(ουζούρια) κουμουλ(ά)ρ(ι)
είκοσιπέντ(ε) άρε/16σκούμ(εν)ώ μου* καί ν(ά) μοϋ τ(ό) κονσενιάρ(εις) καί
εις τ(ό) σπήτη μου έδώ εις τ(ήν) χώραν μέ ταϊς έξοδαίς σου. Καί νά μοΰ
κάμν(ει)ς/ 1 7 πρώτη πάγ(α) τ(όν) Ίούλλ(ιον) τ(όν) πρώτ(ον) έρχόμ(εν)ον
αφξζ', καί τό λεγ(όμεν)ον άλεύρ(ι) νά μή μου τό δίδ(εις),άμέ νά μου δί-
δ(εις) τό/ 1 8 λεγ(όμεν)ον σιτ(ά)ρ(ι) πασ(α) χρόν(ο). Ήδέ εις τ(ά) επί­
λοιπα όπου γράφ(ει) τό λεγ(όμεν)ον ίνστρουμέντ(ο) τοϋ λεγ(ομέν)ου Ζάμο­
ρου νά μου / 1 9 δ ί δ ( ε ι ς ) πδσ(α) χρόν(ο) ήτις τορνέσα ωσάν πάσα αλλω,νάμοΰ
τ(ά) δίδ(εις) πάσα μήνα Σεπτέβριον καί νά μου/ 20 κάμ(εις) πρώτη πάγ(α)
εις αυτά τ(όν) Σεπτέβ(ριον) τ(όν) πρώτ(ον) έρχόμ(εν)ον αφξζ'.
21
Μάρτ(υ)ρ(ες) παρα(καλετοί): μαΐστρο / Δημήτρ(ης) Πασχάλ(ης), μποτέ-
ρ(ης), καί μαΐστρο Νικ(ό)λ(ας) Πουλάκ(ις),τζαγγάρ(ης) ξεπετζοτ(έ)ρ(ης).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 5-6. με το ύ ν σ τ ρ ο υ μ έ ν τ ο . , . ε ύ ς τ ο ν κ α υ ρ ο ' ν

κ α L ή μ έ ρ α ν ώ σ α ν ε ι ς έ » ί ν ο : Τό συμβόλοχο αύτο' το' σ υ -
 367
ν έ τ α ξ ε ό Ζάμορος σ τ ί ς 9 Φεβρουαρίου 1558 (βλ. έ'γγρ· λγ', στ. 9-10).
στ. 9. τ ο ρ ν ε' σ α : χρήματα. "Ασχετα άπό τη γενική' σημασία με την ο ­
πό ΰα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι εδώ ή λ έ ξ η , τά τορνέσα Τιταν χ ά λ κ ι ν α ν ο μ ί σ μ α τ α , ι ο ύ
κόπηκαν στη Β ε ν ε τ ί α , δταν ΐιταν Δόγης ό 'Ανδρέας Δάνδολος (13Μ-3 - 1354·).
(Πρβλ. ΒΟΥΡΔΟΥΜΠΑΚΗ, σ. 3 7 2 ) . Το τορνέσο ί τ α ν υ π ο δ ι α ί ρ ε σ η τοϋ κρητικού
σολδινόου: 1 ΰπέρπυρο =32 σ ο λ δ ι ν ι α , 1 σ ο λ δ ί ν ι = 4 τ ο ρ ν έ ζ ο ι , άρα 1 ύπέρπυ-
ρο =128 τ ο ρ ν έ ζ ο ι . Πρβλ. Α.ΞΗΡΟΥΧΑΚΗ, Ή βενετοκρατούμενη Ανατολή,δ.π.,
σσ. 113-114.
στ. 15. μ ο υ ζ ο ΰ ρ ι α κ ο υ μ ο υ λ ά ρ ι : Τ ό μέτρο του σιταριού
κατά τη' βενετυιιη έποχη ήταν το μ ο υ ζ-ο ύ ρ ι. "Οταν γ έ μ ι ζ ε πολύ',ώστε
νά σχηματίζεται, τροϋλλος πάνω από τά χ ε ί λ η , ονομαζόταν μ ο υ ζ ο υ ρ ι
κ ο υ μ ο υ λ ά ρ ι ( ί τ α λ . m i s u r e c o l m e ) , ενώ δταν τό σ ι τ ά ρ ι ?]ταν στό
ί δ ι ο ϋψος μέ τά χ ε ί λ η τοΰ δ ο χ ε ί ο υ , ονομαζόταν μ ο υ ζ ο υ ρ ι ρ ίγ λ ι
(ίταλ. misure r a s e ) . OL λ έ ξ ε ι ς κ ο υ μ ο υ λ ά ρ υ καί ρ ί γ λ ν συ-
ναντών.ται καί κατά τη β υ ζ α ν τ ι ν ή έποχη' σ τ ί ς εκφράσεις κ ο υ μ ο υ λ ο ν
μ ό δ ι ο ν καύ ρ ί γ λ ι ο ν μ ό δ υ ο ν. Βλ. ΣΤΕΦ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ, Ή
Ε ν ε τ ο κ ρ α τ ί α έν Κρήτη, δ . π . , σ.139 καί σ η μ . 3 , 4 . - Toö ί δ ι ο υ , Συμβόλαια,
σ.ΜΌ. Γιά π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς λεπτομέρειες βλ. ΣΤ.ΣΠΑΝΑΚΗ, "Εργα καί ήμερες ε­
νός τοκογλύφου κατά τη Β ε ν ε τ ο κ ρ α τ ί α , "Κρητ.Χρον." 23 ( 1 9 7 1 ) , τ ε ϋ χ . 1 , σ.
187, σημ. 60.
σ τ . 16. νά μ ο ϋ τό κ ο ν σ ε ν ι ά ρ ε ι ς (βενετ.consegnar):νά
μοΰ τό π α ρ α δ ί δ ε ι ς .

"Ε γ y ρ. λε '
10 'Ιανουαρίου 1568
Α.S.V. - Notai di Candia, b.235 (N.Rixomandi), libro 1, φ.288 Γ _ ν

Περίληψη

OL αδελφοί Άλωύζες και Θωμάς Τριβι.ζάνος,γιοί του ποτέ Κρητικού ευ­

γενούς Νικολάου, δηλώνουν οτι έχουν μοιράσει μεταξύ τους μέ άγάηη ολα
τά περιουσιακά τους στοιχεία. Άμοίραστα μένουν μόνο τά έξης: ενα σώχω-
ρο στό χωριό Άμπρούσα, ένα σπιτάκι στό borgo τοϋ Χάνδακα (απέναντι άπό
τήν Παναγία την 'Οδηγήτρια), ένα σώχωρο και ένα χωράφι στό caste! Bel -
veder. Μέ τό παρόν συμβόλαιο μοιράζουν τό σπιτάκι του Χάνδακα,καθώς καί
τό σώχωρο καί τό χωράφι του Bel veder. Συμφωνούν νά κρατήσε,ι τό σπιτάκι
ό Θωμάς, ένώ ό Άλωύζες αποκτά τήν κυριότητα των κτημάτων.
368
Die VIII s(oprascrit)ti (in marg.)

Havendo noi Aluise et Thoma Trivisan dottor,fra(te)lli, fioli/ 2 del

q(ondam) n(obile) c(retese) m(is)ser Nicolo, ambo h(ab)i(tato)ri nel
3
b(orgo) de Candia, una caseta / posta dentro nelle case grande poste in
borgo in la contra de S(an)ta Maria /"*Hodigitria, furono de rason del
p(redet)to q(ondara) n(ost)ro p(ad)re et al p(rese)nte de rason de mi
p(redet)to Toma,/5 la quai caseta noi p(redet)ti fratelli fin hora l'ha-
vevimo per indiviso inseme con/6 uno quarto de terren et uno socoro,po-
sti tutti dui nel Castel Belveder, qual / 7 caseta, terren et socoro mai
non li havemo fra noi divisi, abenche tuti li/ 8 restanti n(ost)ri beni
9
havemo tra noi divisi amorevolmente, oltra il socoro posto / nelc(asal)
Abrussa in loco vocato stu plemenu ton cabo, qual etiam quello tenimo
10
per indiviso, / del qual per hora non si tratta ne si parla cosa alcu-
na. Hora ver(amen)te volendo/11 divider ancor li p(redet)ti tre stabeli,
terren, socoro et caseta,ideo per virtù/ 12 del p(resen)te pu(bli)co in-
stru(men)to de acordio semo contenti et dividemo ut infra: videlicet/13
che io p(redet)to Aluise haver possa per mia parte il p(redet)to socoro
et terren,/11* posti nel castel Belveder,et io p(redet)to Toma haver pos-
sa per mia p(ar)te la p(redet)ta/15 caseta,essendo maxime dentro nelle
16
p(redet)te mie case grande,et cosi noi p(redet)te/ p(ar)te semo con-
tente che cadauno de noi haver possa galder et usufructuar/17 et dispo-
ner ad libitum voluntatis suae la portion sua ρ(redet)ta sine strepito/ 18
alcun, non potendo l'una p(ar)te ne 1' altra domandar al altro cosa al­
cuna/ 1 9 delle intrade passate del 1i p(redet)ti stabeli.Abenche dita ca­
seta vai de plui de / 2 0 quello valeno il terren et socoro p(redet)ti ,pur
io p(redet)to Aluise mi contento perche/ 21 conosco gratie davui p(re-
det)to m(is)ser Toma, fratello mio,et perche sete co(m)e(s)so mio de/ 2 2
p(rese)nte et me defendete verso li mei adversarii da cha Ruzeri e(t)
c(etera).
/ 2 3 Testes m(is)ser Jacomo Corner q(uondam) m(is)ser Zuanne et m(is)-
ser Piero Degregis q(uondam) m(is)ser Phi 1ipò.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 3-4. Santa Maria Hodigitria: Προ'κευταυ γυά έλληνυκη έκκλησύα,

που στον κατάλογο τοϋ Coronelli καϋ ατό σχέδυο του Domenico Rossi άνα-
φέρεταυ με ενα δεύτερο όνομα: La Madonna delle quattro campane. Βλ.σχε-
 369
τuxd GEROLA, T o p o g r a f i a , σ.19 καό 39, 11 (οπού και οί παραπομπές στους
καταλόγους I I - V I I ) , κ α ι ' Monumenti, το'μ. 1, σ χ έ δ ι ο 5 1 .
στ. 7. s o c o r o s Ε ί ν α ι ή ελληνική' λέξη σ ω χ ω ρ ο. Σημαίνει το'ν περι-
φραγμένο χώρο που β ρ ί σ κ ε τ α ι κοντά στο' χωριό η μακριά ά π ' α ϋ τ ό (Γ. Ε. ΠΑ­
ΓΚΑΛΟΥ, Περί τοϋ γλωσσικού ι δ ι ώ μ α τ ο ς της Κρήτης ,τόμ. 3 ,έν Α θ ή ν α ι ς 1961,
σ. 3 7 2 ) . Κατά το'ν ΒΟΥΡΔΟΥΜΠΑΚΗ (σ. 3 7 2 ) , είναι- το' εύφορο χωράφι κοντά
στο χ ω ρ ι ό , πού μπορεί νά χρησιμεύσει, κα·ι ως ο ι κ ό π ε δ ο . Σ τ α μεσαιωνικά έ γ ­
γραφα αναφέρεται ώς ε ΐ σ ώ χ ω ρ ο ς η ει', σ ω χ ω ρ ο ν . Βλ. Κ. Ν.
ΣΑΘΑ, Μεσαιωνική Β ι β λ ι ο θ ή κ η , το'μ. 6, έν Β ε ν ε τ ί α 1877, σ. 692.
στ. 6. n e l caste! Belveder: Αναφέρουν μο'νο τη'ν ε π α ρ χ ί α , άλλα ε ν ν ο ­
ούν το χωριό Ά τ σ υ π ά δ ε ς , φέουδο' τ ο υ ς .
στ. 9. n e l casal A b r u s s a : 'Ονομαζόταν και B r u s s a , καί ύπαγο'ταν στη'ν
επαρχία Τεμένους (BASILICATA, σ . 1 1 7 ) . Το' χωριό αυτό ύπηρχε τουλάχιστο
μ έ χ ρ ι το 1 6 7 1 , σύμφωνα με την απογραφή τοϋ πληθυσμού της Α ν α τ . Κρήτης
πού έ γ ι ν ε τό έ τ ο ς α υ τ ό . Ση'μερα υπάρχουν τά ε ρ ε ί π ι α του δυτικά της Φορ­
τ έ τ σ α ς , συνοικισμού τοϋ Η ρ α κ λ ε ί ο υ , σε θέση γνωστή* ώς "Στα Μιιροϋσσα" (Ν.
ΣΤΑΥΡΙΝΙΔΟΥ, Μεταφράσεις, ο . π . , σ . 1 2 8 , σημ.25).

"Ε y y ρ. λστ'
8 'Απριλίου 3 568
Α.S.V. -Duca d i Candia, b.81 (Nascimenti d i N o b i l i Veneti,Copia),
v
l i b r o 3, φ. 15

Περίληψη

"Επειτα άπό ενέργεια του Κρητικού ευγενούς Θωμά Τριβιζάνου, διδάκτο­

ρα, πού ε ί ν α ι κομέσος του Βενετού ευγενούς Piero T r i v i s a n , εντέλλεται ό
νοτάριος της Άβογαρίας νά καταχωρίσει στό ο ι κ ε ί ο β ι β λ ί ο τή γέννηση του
γιου του παραπάνω ευγενούς. Ή καταχώριση δέν ε ί χ ε ν ί ν ε ι , παρά τό ό'τι δ
-Τριβιζάνος ε ί χ ε δηλώσει εμπρόθεσμα τή γέννηση στά νραφεϊα της Άβογαρί-
α ς , επειδή τό παιδί ήταν άβάπτιστο ακόμη. Σύμφωνα μέ τη δήλωση του Τ ρ ι ­
βιζάνου, ή βάπτιση έ γ ι ν ε σ τ ι ς 4 τοϋ τρέχοντος μηνός.

Adi 8 A p r i l e 1568
2
/ I n p ( r e s e ) n t i a del 1i c i ( a r i s s i ) m i m ( i s ) s e r Piero Navagier, d i g ( n i -
3
t i s s i ) m o Cap(itan)o G(eneral) et / V ( i c e ) Duca,et m ( i s ) s e r Zuanne Zane,
370
honorando cons(iglie)r di Orette,/''comparse il nob(ile) cr(etese) m(i's)-
5
ser Thomado Trivisan, dottor, come co(me)sso del nob(ile)/ huo(mo) m(is)-
ser P(ier)o Trivisan del mag(nifi)co m(is)ser Bernardin, appar per co­
6
ncessione / de di 13 Marzo 1568 de mano de ser ManoliTheriano,nod(ar)o
8
/'greco, qual inste che essendo comparso all' offitio dell'avogaria/ a
9
tempo debito per dar in nota il nascim(en)to de uno figliolo maschio/
del deto m(is)ser Piero,lo qual non li fo notato per non haverlo fatto
10 u
/ batizar nel termine ordinario,et che havendolo hora fatto / batizar
12
sotto di 4 dell'instante,ordinassero a me nodaro / d e scriver et notar
13
ditto nascim(en)to il che intesa per s(ue) s(ignorie) ci(arissi)me/
detta onesta dimanda comessero a me nod(ar)o pre(det)to di far quanto
/"di sopra.
(in marg.) Piero Navagier,C(apitan)o G(enaral) et V(ice) D(uca), Zu­
anne Zane,cons(iglie)r.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 4—5. del nobile huomo misser Piero Trivisan: Ά π ό τό σημείο

αυτό τοΰ εγγράφου καό άπό τό γεγονός δτυ ή πράξη ΐ\ταν καταχωρισμένη στο
βυβλιο γεννήσεων των ευγενών Βένετων, γόνεταϋ φανερό ότυ υπήρχαν στον
Χάνδακα Τριβιζάνοι nobili Veneti κατά την περόοδο πού εξετάζουμε.Γυά το
ζη'τημα αυτό βλ. καύ παραπάνω σ. 22,σημ.7,οπού ή μνευα καύ τών άλλων σχε­
τικών έγγραφων.

"Ε γ γ ρ. λζ' (ιταλικό)

27 'Απριλίου 1568
Α.S.V. - Notai di Candia, b.235 (N.Rixomandi), libro 1,φ.277ν

Περίληψη πληρεξουσίου

Ό Κωσταντής Καλαμαράς του ποτέ Πέτρου, άπό τό χωριό Καλισό 1 , εξου­

σιοδοτεί τόν "excellente misser Toma Trivisan,dottor" να χειρίζεται στό
έξης τίς υποθέσεις του ενώπιον όλων τών πολιτικών και δικαστικών άρχων.
Ειδικότερα,τόν εξουσιοδοτεί νά προχωρήσει σέ δλες τίς νόμιμες ενέργειες
πού απαιτούνται, γιά νά υπερασπίσει τά συμφέροντα του στη δίκη πού έχει
μέ τόν 'Ιουλιανό Carduci.
Μάρτυρες: ό παπάς Μανέας Κλάδος και ό Μιχελής Z^npavóc,comandator.
 371
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Υπαγόταν στο C a s t e l Belveder (BASILICATA, σ. 122).

"Εγγρ. λη' ( ι τ α λ ι κ ό )
18 Μαίου 1568
ν
Α.S.V. - Notai di Candia, b-235 (N.Rixomandi), l i b r o 1, φ.301

Περίληψη πληρεξουσίου
1
Ό Πέτρος Ruzer του ποτέ εύνενους Μαρίνου, κάτοικος του Χάνδακα, ε ­
ξουσιοδοτεί τόν " e x c e l l e n t e tnisser Toma T r i v i san, d o t t o r " νά αναλάβει
την υπεράσπιση της ενστάσεως πού υπέβαλε ό κομέσος του Γιάννης Λιμπίτης,
διάκος, σχετικά μέ δικαστική απόφαση,πού άφορα ενα αμπέλι του λονάδο.
Ώ ς μάρτυρες υπογράφουν ό ευγενής "Αγγελος Bon2 καί ό Φραγκίσκος De-
mezo.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλ. χαί εγγρ. χβ', στο οποίο ό ίδιος ευγενές -μαζί μέ το'ν αδελφό του
Μάρκο -χάνει στον Τριβυζάνο μια εξουσιοδότηση γενικής φύσεως.
2. Είναι πιθανότατα ό γαμπρός τοΰ Τρυβιζάνου, σύζυγος της αδελφής του
Μαριέτας (βλ. εγγρ. β'), ή οποία πέθανε πριν από τις 26 Απριλίου 1555.
(Βλ. παραπάνω, σ. 23).

"Εγγρ. λθ'
7 Αυγούστου 1568
Α.S.V. - Duca di Candia, b.36 (Memoriali eÛ A t t i ) , reg.33, φ.69Γ

Περίληψη

Ό εκπρόσωπος τοΰ Δούκα Γιώργης Κυριακόπουλος κλητεύει τόν Άλωύζε,

γιό της Άνέζας Τριβιζάνου,πού οφείλει νά παραδώσει μέσα σέ 8 μέρες στή
μητέρα του τό υπόλοιπο σιτάρι πού είχε συμφωνηθεί μέ προηγούμενο συμβό­
λαιο τους.

Die 7 s(oprascrit)ti
2
/ R(egola)re( ;JGiorgi Chiriacop(u)lo,com(andat)or de ordene del d i a ­
rissimo S(ign)or Duca,/3 ad instantia de D(ona) Agnese Trivisa, haver
1
intimato a miisjser/ * Aluise Trivisan,suo figlio!,che debba in ter (mi)-
372
5 5
ne de / giorni 8 prox(imi) consegnar alla pre(det)ta sua madre/ il re­
7
sto del for(men)to et ogni altro che gli resta dar,/ come dice per la
8
forma del instr(umen)to fra essi fatto de consegnarli/ ogni anno per
9
suo vito tanto for(men)to et altro,altram(en)te/ passato esso ter(mi)-
10
ne posse esser astretto esso m(is)ser Aluise / d e tanto quanto gli re­
sta dar per l'anno pure. V(ersa) v(ice)...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 6-8. il resto del f ormento . . . f ra essi f a t t o : Υ π α ι ν ί σ σ ε τ α ι το

συμβόλαιο που έ γ ι ν ε μεταξύ τους σ τ ί ς 29 Μα'ιου 1567 (βλ. ε γ γ ρ . λ δ ' ) , σ υ μ ­
φωνά με τό όποιο ò Άλωυζες έπρεπε να τ η ς δ ί ν ε υ κάθε Ί ο ΰ λ ι ο 25 μουζού-
ρια σ ι τ ά ρ ι καέ κάθε Σεπτέμβριο ενα χρηματικό ποσό. Φαίνεται, ο τ ι ό γιος
της δεν της ε ί χ ε παραδώσει, ολη τη συμφωνημένη ποσο'τητα σ υ τ α ρ ι ο ϋ ^ ν ώ ε ί ­
χε περάσει πυά ό Ι ο ύ λ ι ο ς του έτους 1568.

"Ε ν Υ ρ. μ' ( ε λ λ η ν ι κ ό )
1
10 Δεκεμβρίου 1569
Α.S.V. - Notai di Candia, b.161 (Μιχ. Μαράς), φ. υζτ Γ

Ό Θωμάς Τριβιζάνος υπογράφει ώς μάρτυρας σέ πράξη δωρεάς ενός κτή­

2
ματος στό μοναστήρι τοϋ 'Αγίου 'Αντωνίου του Βροντίση άπό τό νοτάριο
Γεώργιο Φιέλλο 3 . Ή σχετική ένδειξη: "Μάρτυρες παρακαλετοί: ό εκλεκτός
ντετόρες της λέντζας μισέρ Θωμάς Τριβυζάς καί μισέρ Τζουάννες Άνδρονί-
κης\ άββοκάτος".

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Μετά τη χρονολογία αύτη δεν κατόρθωσα να βρω το δνομα τοϋ Τριβι,ζάνου

σέ κανένα έγγραφο τών σειρών Notai di Candia καί Duca di Candia.
2. Γυά το' μοναστη'ρι αυτό" βλ. EMM. Ι.ΔΟΥΛΓΕΡΑΚΗ, Συμβολή εις την ΐστορίαν
της μονής Βροντισίου, "Κρητ. Χρον." 12 (1958), σσ.117-170.
3. Στα' κατάστιζα τοϋ Μαρα ό Γεώργιος Φιέλλος εμφανίζεται μο'νο το' έτος
1569. Πρβλ. και ΜΕΡΤΖΙΟΥ, Σταχυολογη'ματα, σ. 235.
4-. Αναφέρεται συχνά στις νοταριακές πράξεις τοϋ Μαρα των ετών 1564
1578. Πρβλ. ΜΕΡΤΖΙΟΥ, δ.π., σ. 239.
 373
"Ε γ ν ρ.' μα'
3 Σεπτεμβρίου 1576
Α.S.V. - Notai di Candia, b„199 (Γ.Πετρόπουλος),φφ.ρφαν-ρφβΓ

Περίληψη

Ή Πέτρου Νενροπούλα, χήρα του ποτέ 'Ανδρέα Συρίνου,κάτοικος του Χάν­

δακα, δηλώνει ό τ ι ή Άνέζα, χήρα του "ποτέ μισέρ Νικολού Τριβυζά", έχει
καταβάλει μέχρι σήμερα 73 ύπέρπυρα γιά τό νοίκι τοΰ σπιτιού της, στό ό­
ποιο μένει, ένώ τήν ήμερα συντάξεως τοΰ συμβολαίου κατέβαλε άλλα 5ύπέρ­
πυρα. Μέ τό συνολικό ποσό των 78 ύπερπύρων ε ί ν α ι πληρωμένο τό νοίκι του
σπιτιού γιά ολο τόν προηγούμενο καιρό και μέχρι τό μεθεπόμενο 'Ιανουά­
ριο. Φεύγοντας ή Άνέζα μπορεί νά πάρει μαζί της τ ί ς καινούργιες πόρτες
μέ τ ί ς αλυσίδες τους, πού έχει κάμει στό σπίτι μέ δικά της έξοδα.

Σεπτευρίου τη γ

/2Φανερόν κάμνω έγώ Πέτρου Νενροπούλ(α),χήρα του ποτ(έ) μ(ισέ)ρ 'Αν­

δρέα Σιρίγο, οικούσα/3 ε ι ς τόν Χάνδ(α)κ(α) της Κρήτ(ης),μέ τά μέρη μου,
ότι τήν σήμερον οΐδα λογαριασμόν καθάριον Λ καί άληθεινόν μ(ε)τ(ά) σένα
τήν Καιρανέζα Τριβυζάδενα,χήρα τοϋ ποτ(έ) μ(ισέ)ρ Νικολ(οΟ) Τριβυζά,/5ά-
πάνω ε ι ς τό ν ί κ ( ι ) του σπιτιού μου όπου σ τ α ί κ ( ε ι ς ) , εύρισκόμ(εν)ον ε ι ς
25
τήν ένωρίαν τοϋ 'Αγίου 'Ηλία, μέσα/6 ε ι ς ύπέρ(πυρα) —-,όποΰ έδωκες ε ι ς
Ko

τόν πάνκο της έκλαμπρωτ(άτης) μας αύθεν(τίας), και ύπέρ(πυρα) ι ς ' , όπου
έδωκες/7 ε ι ς τήν Σάντ(α) Μαρί(αν) διά τό λ(εγόμεν)ον σ π ί τ ( ι ) , ακόμη αλα
ύπέρ(πυρα) λβ' όπου έδωκες τοΰ υίοΰ μου,του μ(ισέρ) Νικολ(οΰ)/ 8 Λεοντα-
ρ ί τ ( η ) , τά όποια δι'έλόγου μου ελαβεν και έδωκέν μου τ α , ώς φαίνετ(αι)
μ(έ) τ(ά) σκρίτ(α) του, τά/ 9 όποΐα σήμερον ομπρός τούτου τοΰ νοτ(α)ρ(ί-
ου) έσκίσαμ(εν). Και άνέν και κανέν(α) ήθελεν βρεθεί, νά είναι κω/ 10 μέ-
νον και άνουλάδον, ωσάν ποτ(έ) νά μήν ήτονε καμωμένον. Μοντάρ(ουν) δλα
11
τά άνω είρημίένία/- στάμ(εν)α ύπέρ(πυρα) ΟΓ', και τήν σήμερον μου έμέ-
τρισες καί έδωκες ομπρός-τούτου τοΰ νοτ(α)ρ(ίου) / 1 2 κ α ί των κατωγραμμ(έ-
νων) μαρτύρ(ων) αλα ϋπέρ(πυρα) ε ' , όπου γίνοντ(αι) ολα ύπέρ(πυρα) οη',
13
/ μέ τά όποια μέ έχεις άληθεινα πληρωμ(έν)ην καί τελείως σατισφάδ(α)
ε ι ς δλον τόν περασμένον /^καιρόν διά τό ν ί κ ( ι ) του λ(εγομέν)ου σπιτιού.
Καί έχεις ακόμη νά κάμ(εις) μέσα ε ι ς αυτό έως ολον τόν Γενάρ(ιον)/ 1 5 τόν
δεύτ(ε)ρ(ον) έρχόμ(εν)ον αφοη' καί δ ι α τ ( ί ) τά άνωθεν στάμ(εν)α έλαβα α­
πό εσένα τήν λέγω/ 16 μ(έν)ην Καιρανέζα ε ι ς μώδους ώς άνωθεν,καί κράζωμαι
374
σατισφάδ(α) καί τελείως /17πληρωμ(έν)η εις τόν περασμ(έν)ον καιρόν καί
έως τόν άνωθεν Γενάριον. Διά τοϋτ(ο) σέ στρέφω/18 σιγοΰραν καί άναπαϊ-
μ(έν)ην εις παντωτεινόν μ(έ) τ(ά) μ(έρ)η καί. τους διαδόχους σου.Ξεκα/19-
θαρίζωντ(ας) άληθειν(ά) καί κομπλήρωντ(ας) ό καιρός, εις τόν μοισεμόν
σου νά μπορείς νά πέρν(εις)/ 2 0 ταΐς πόρτες ταϊς καινούριαις μέ ταϊς κα-
τίνες όπου ήκαμες εις τό λ(εγόμεν)ον σπίτ(ι), καί ταϊς / 2 1 παλιαΐς έγώ
σήμερ(ον) έλαβα καί οΰτω είμαι κοτέντ(α). 'Από τό έτερον μέρος έγώ ή ά­
νω/ 22 εΐρ(ημέν)η Κατερίν(α) Τριβυζάδενα πρεζέντες καί κοτέντα εις δλα
τά άνωθεν.
Μάρτυρες/23 π(αρακαλετ)οί: μ(ισέ)ρ Ντζουάν Δάνδολος καί κυρ Ίω(άν)-
ν(ης) Καλλιάκης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

στ. 4. χ ή ρ α τ ο ϋ π ο τ έ μ ι, ο ί ρ Ν ι κ ο λ ο ύ Τ ρ ι Μ -
ζ α: Μολονότι δεν σ η μ ε ι ώ ν ε τ α ι τό συνηθισμένο στα άλλα έγγραφα "τοϋ ι σ τ έ
ά ρ χ ο ν τ ο ς της Κρήτης", π ρ ό κ ε ι τ α ι αναμφίβολα γ ι ά τη' μητέρα τοϋ Θωμά, που
ζ ε ι επομένως το' 1576. Ό Α ν δ ρ έ α ς Σ υ ρ ί γ ο ς , τοϋ ο π ο ί ο υ ε ί ν α ι χήρα ή Πέ­
τρου Νεγροπουλα ( σ τ . 2 ) , ε ί ν α ι ό γνωστός μας πρώτος εξάδελφος τοϋ Θωμά.
(Βλ. ε γ γ ρ . α ' σημ. σ τ . 2, λ α ' ) . Φ α ί ν ε τ α ι ότι λ Ιΐετροϋ Νεγροπουλα μετά
τ ό θάνατο τοϋ ανδρός τ η ς Ανδρέα μ ε τ ο ί κ η σ ε στο 'Ηράκλειο ( μ έ χ ρ ι τό 1567
π ρ έ π ε ι νά κατοικούσε στα Απάνω ΙΙάρτιρα (βλ. ε γ γ ρ . λ α ' ) ) και π α ν τ ρ ε ύ τ η ­
κε ξανά' κάποιον Λεονταρίτη,οπως δ ε ί χ ν ε υ τό επώνυμο τοϋ γ ι ο υ της (στ.7).
Ή Ά ν έ ζ α Τ ρ ι β ι ζ δ θα' διατηρούσε φιλικές σ χ έ σ ε ι ς μέ τη'ν Πέτρου Νεγροπου­
λα - τ η ς ό π ο ι α ς άλλωστε ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς γάμος έ γ ι ν ε , ά φ ο ΰ πέθανε ò άνηψιός της
'Ανδρέας Συρίγος - πράγμα που φ α ί ν ε τ α ι και άπό τό γ ε γ ο ν ό ς δ τ ι μένει μέ
ε ν ο ί κ ι ο στο σ π ί τ ι της.
στ. 5. τ ο ϋ Ά γ ι ο υ ' Η λ ί α : Για τη'ν εκκλησία αύτη' βλ. GEROLA,
T o p o g r a f i a , σ. 51.
στ. 9-10. κ ο μ έ ν ο ν κ α ί ά ν ο υ λ ά δ ο ν ; άκυρο. 'Η έκφραση
ε ί ν α ι πολύ συνηθισμένη στα έγγραφα της β ε ν ε τ ι κ ή ς εποχής (πρβλ.ΞΑΝΘΟΥΔΙ-
ΔΟΥ, Συμβόλαια, σ. 118, καί ΒΟΥΡΔΟΥΜΠΑΚΗ, σ. 352) καί ε ί ν α ι αντίστοιχη
της μεσαιωνικής "ηφανισμένη καί α ν ί σ χ υ ρ ο ς " (ή γραφή' η ή διαθήκη ) . (Πρβλ.
ΣΑΘΑ, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, δ . π . , σ. 670, 6 7 7 ) . Άπό τ ί ς δυο συνώνυμες
λ έ ξ ε ι ς της εκφράσεως ή δεύτερη ε ί ν α ι ή ι τ α λ ι κ ή a n n u l a t o .
στ. 21-22. έ γ ώ ή α V ω ε ί ρ η μ έ ν η Κ α τ ε ρ ί ν α Τ ρ ι -
β υ ζ ά δ α ι ν α : Άπό απροσεξία ό ν ο τ ά ρ ι ο ς έγραψε Κ α τ ε ρ ί ν α
αντί Ά ν έ ζ α .
 375

"E V γ p. uß'
Archivio Vescovile di Padova, D.62,(p(p.l83r-184r

r
φ. 183 INCIPIT ANNUS
1554
+ PRIORE D(0MI)N0 PETRO Leonisa per mensibus Oanu(arii), Feb(ruarii),
Martin et April is
PUNCTATORES
+ .D(ominus) Manfredus Enselmus
D(ominus) Marcus Ant(oniu)s Musatus
+ D(ominus) Dominicus de Barbobus
+ D(ominus) Franc(iscu)s Sanxonia

Contradictor D(ominus) Paganus de Rido

r
φ. 184 1554
2
/ Die lunae 15 Januarii 1554
3
/ Puncta D(omini) Thomae Trivisani Grechi in jure civili, videlicet
l(egis) /^conditione ex c(aus)a, digestum de cond(itione) fur(iae) et
5
l(ege) certi juris. C(apitulura) d(atum) L §14, id est / test(ament)a.
/ 6 Contra l(egis) conditionem oppo(sitio).
/ ; P(rim)o de régula ilia, quae habet,quod alteri per alterum non de-
bet iniqua conditio inferri / 8 l(ege) non debet,digestum de reg(ula) ju-
ris, ergo furiosus et infans non debet conditione /'furtiva teneri.
/ 10 Circa l(egem) certi juris vide quod scripsi super l(egem) test(a-
mentaria)m mi!itis,/11 c(apitulum) de inofficioso testamento, id est ad
car(dinalem) 228, quoniam et hic possunt appi icari.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α'. ' Α ν έ κ δ ο τ ε ς π η γ έ ς
1. Archivio di Stato di Venezia.
a". Notai di Candia: b.39,149,150,151,153,154,155,156,157, 159, 160, 161,
164,165,171,192,194 (libro 3 ) , 199, 235 (libro 1 ) , 249 (filza 2 ) , 250,
255, 274.
β'. Duca di Candia: Deliberazioni, b.13, libro 1. -Memoriali, b,36, reg.
31, 32, 33. -Nascimenti di Nobili Veneti, b. SI (copia), libro 3. - At­
testazioni Matrimoniali, b.83,85. -Officiali, b.55, reg.2.
y'. Miscellanea codici 900: Marco Barbaro,Arbori de Patriti Veneti,τόμ.7.
2. Biblioteca Nazionale Marciana, Venezia,
a'. Cod. Gr. Π , 186 ( = 1180), φφ. 156 - 173 r .
β'. Cod. Ita!. VI , 156(=6005): 'Αντίγραφο τοΰ cod. VII, 1190.
γ'. Cod. Ita!. VII, 124(=7421), φ. 120 r .
3. Biblioteca Apostolica Vaticana,
a'. Cod. Palat. Gr. 386.
β'. Cod. Vat. Gr. 1480, φφ. 1-13 Γ : 'Ανέκδοτο το λατινικό κείμενο της 16ης
"'Ηρωίδας".
ν'. Stamp. Ferrajoli V 7626 (9): 'Από τό έντυπο έχουν δημοσιευτεί μόνο
χά έπινράμματα του Τριβιζάνου και ή επιστολή του στον M.Savelli.
4. Archivio della Curia Vescovile di Padova: Doc.62, φφ.183 Γ -184 r .
5. Biblioteca Civica di Trieste: Archivio 26, BB4, φφ.1-18
6. Biblioteca Ambrosiana, Mil ano:Cod. R 25 Suppl . ( = 710),
Β'. Δ η μ ο σ ι ε υ μ έ ν ε ς πηγές και β ο η θ ή μ α τ α
(Μελέτες - 'Εκδόσεις* - Λεξικά)
ABRAHAMS P., Les oeuvres poétiques de Baudri de Bourgueil , Παρίσι 1926.
ΑΛΔ0Υ MANOYTIÛY, 'Εκδόσεις '"Ηρωίδων" του Όβιδίου των ετών 1502, 1515,
1520 και 1533.

'·' Δεν περιλαμβάνονται οι εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κείμενων πού μνη-

μονεΰονται στά οχο'λυα της όβιδυανής επιστολής καί των επιγραμμάτων.
378
ΑΛΕΞΙΟΥ Σ., Ή Κρητική Λογοτεχνία και ή εποχή της, "Κρητ.Χρον." 8 (1954),
σσ. 91 -108.
, φιλολογικοί παρατηρήσεις εις κρητικά κείμενα,"Κρητ.Χρον."8(1954),
σο. 239 -243.
, Ή διαθήκη τοϋ Κορνάρου καί δ ποιητής τοϋ Έρωτοκρίτου, "Κρητ.
Χρον." 11 (1957), σσ. 49-64.

, Τό Κάστρο της Κρήτης καί, ή ζωή του στον ·ΙΣΤ' καί Ι Ζ ' αιώνα,"Κρητ.
Χρον." 19(1965), σσ. 146 - 1 7 8 .
, Κρητική 'Ανθολογία (ΙΕ' -ΙΖ' αιώνας), Ήράκλειον Κρήτης 1969.
, Κρητική Λογοτεχνία, "'Ιστορία τοϋ 'Ελληνικού "Εθνους",τόμ.10(1974)
σσ. 384 -400.
ΑΝΔΡΙΩΤΗ Ν.Π., 'Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονί­
2
κη 1967 .
ARICÖ G., Ovidio in Stazio, "Aevum" 37(1963), σσ. 120-123.
ASTRUC C. et CONCASTY M.L., Le Supplément Grec, τόμ. 3, Παρίσι 1960.
BACHMANN L. Anecdota Graeca, τόμ. 2, Λειψία 1828.
2
ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α., 'Ιστορία τοϋ Νέου 'Ελληνισμού,τόμ.1,θεσσαλονίκη 1974 ,
τόμ. 2-3, 1^64-68.
BANKR0FT -MARCUS R.E., Ή πηγή πέντε κρητικών ιντερμεδίων,"Κρητολονία",
τεΰχ. 5 ('Ιούλιος-Δεκέμβριος 1977), σσ. 5-44.
BEH Ν., Παρατηρήσεις εις τό "Συναξάριον των ευγενικών γυναικών καί τι-
μιωτάτων αρχοντισσών", 'Αθήναι 1906.
BIBLIA SACRA VULGATAE EDITIONIS, auctoritate Sixti V et Clementis VII,
Pont. Max., recognita...editio quinta, vol. I -II, Augustae Vinde-
licorum 1737.
BIELER L., 'Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας, μετάφρ.Ά.Δ. Σκιάδα,'Αθή­
ναι 1965.
ΒΙΣΒΙΖΗ Ι. T., Ναξιακά νοταριακά έγγραφα τών τελευταίων χρόνων του Δου­
κάτου τοϋ Αιγαίου (1538-1578), "Έπετηρίς της 'Ιστορίας τοϋ 'Ελλη­
νικού Δικαίου" της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τόμ.4(1951), σσ.1-165.
BOERIO G., Dizionario del Dialetto Veneziano, Βενετία 1829.
BOLGAR R.R., The Classical Heritage and its Beneficiaries, Καίμπριτζ
2
1958 .
BÖMER F., Ovid Metamorphosen: Kommentar (Buch I-III),Χαϊδελβέργη 1969.
BORNEQUE Η., Ovid Héroides, Παρίσι 1965(=1928).
BOSCH Η. (de), Anthologia Graeca cum versione latina, τόμ.1-5, Ουτρέχτη
1795-1322.
 379
BOTFIELD Β., Praefationes et epistulae editionibus principibus auctorum
veterum praepositae, Canterbury 1861.
ΒΟΥΡΔΟΥΜΠΑΚΗ Α.Π., Κρητικά έγγραφα έκ της 'Ενετοκρατίας κπί Τουρκοκρα­
τίας, "Χριστιανική Κρήτη" 2(1915), σο. 339-424.
BRANDIS C A . , Scholia in Aristotelem, Λειψία 1836.
BRUGI Β., Gli scolari dello studio di Padova nel cinquecento,Πάδοβα 1905.
BRUNETTI Μ., Trevisan, "Enciclopedia Italiana di Scienze,Lettere ed Ar­
ti" τόμ. 34, Ρώμη 1950, σ. 284.
BÜCHELER F., Carmina Latina Epigraphica(=Anthologia Latina II),τόμ.1-3,
Λειψία 1895-1926.
CANART P., Les épi grammes de Thomas Trivisanos, "θησαυρίσματα"8 (1971),
σο. 205-248.
1
, L unique exemplaire connu de l'œuvre grecque de Thomas Trivisa-
nos. Estratto da: Studi offerti a Roberto Ridolfi, Φλωρεντία 1973,
-
σσ. 205-248.
, Thomas Trivisanos le Cretois et Thomas Trevisan le Vénitien,"Πε­
πραγμένα του Γ'Διεθνοϋς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου", τόμ.2,έν "Αθήναις
1974, σο. 29-31.
,Jean Nathanael et le commerce des manuscrits grecs a Venise au XVI e
siècle, "Venezia centro di mediazione tra Oriente e Occidente (se-
coli XV-XVI). Aspetti e problemi. A cura di Hans - Georg Beck, Ma-
' noussos Manoussacas, Agostino Pertusi", τόμ.2, Φλωρεντία 1977, σο.
417 -441.
CANART P. e PERI V., Sussidi bibliografici per i manoscritti greci del­
la Biblioteca Apostolica Vaticana, Citta del Vaticano, Biblioteca
Apostolica Vaticana 1970.
CAPPELLI Α., Dizionario di abbreviature latine editaiiane,Μιλάνο 1973 6 .
CASTROP H., Shakespeares- Verserzählungen: Eine Untersuchung der ovidi-
schen Epik im elisabethischen England, Μόναχο 1964 (διδ. διατρ.)·
CECCHETTI Β., Statistica degli alti custoditi nella sezione notarille,
Βενετία 1866.
ΧΑΙΡΕΙ Η Μ., Διοριστήριο έγγραφο "Ελληνα νοταρίου της Κρήτης (1365),"θη­
σαυρίσματα" 3 (1964), σσ. 62-72.
, Τά παλαιότερα κατάστιχα υοϋ 'Αρχείου του Δούκα της Κρήτης ώς ίστο-
ρικαί πηγαί, "Κρητ. Χρον." 21 (1969), σο. 499-514.
COMMENTARIA IN ARISTOTELEM GRAECA, τόμ.13,μέρος 2,Βερολίνο 1905 (Σχόλια
'Ιωάννου Φιλόπονου στά "'Αναλυτικά πρότερα" κατά τήν έκδοση τοϋ Μ.
Wa11i e s ).
380
CONSBRUCH M. 3 Hephaestionis Enchiridion cum commentari is veteribus,Λει­
ψία 1971 (=1906).
CORNELIUS F., Creta Sacra sive de episcopis utriusque ritus, graeci et
latini, in insula Cretae, τόμ. 1 - 2 , Βενετία 1775 (και αναστ. εκδ.
Memor, Modena 1971).
CROLLALANZA G.Β. (di), Dizionario Storico Blasonico delle famiglie no­
bili e notabili italiane, τόμ. 3, Πίζα 1890.
CRUSIUS M., Turcograeciae libri octo, Modena 1972(=Βασιλεία 1584).
CURTIUS E.R., Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, Βέρνη
9
καί Μόναχο 1978 .
DAPUNT Α.,Der elegiker Maximianus und sein Verhältnis zu seinen Vorgän-
gern, besonders Ovid, Innsbruck 1949.
ΔΕΙΝΑΚΗ Ι., Αϊ πηγαί της Έρωφίλης, "Χριστιανική Κρήτη" 1 (1912) ,τεϋχ.
3, σο. 435-447.
ΔΕΤΟΡΑΚΗ 0., 'Ανέκδοτα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Ήράκλείον 1976.
DÖRRIE Η., Untersuchungen zur Uberlieferungsgeschichte von Ovids Epi-
stulae Heroidum, "Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in
Göttingen"1. phi 1.-hist. Klasse, Teil 1, Nr. 5,1960, σσ. 113- 230,
Teil 2, Nr.7, 1960, σσ. 359-423 (καί σέ àvcmurtaiSaarbriicken 1960).
, Die dichterische Ansicht Ovids in den Epistulae Heroidum, "Antike
und Abendland", τόμ. 13 (1967), τεϋχ. 2, σο. 41-55.
, Der Heroische Brief: Bestandsaufnahme, Geschichte,Kritik einer hu­
manistischbarocken Dichtgattung, Βερολίνο 1968.
, P.Ovidii Nasonis Epistulae Heroidum, Βερολίνο καί Νέα 'Υόρκη 1971.
ΔΟΥΛΓΕΡΑΚΗ Ε.Ι., Συμβολή εις τή,ν Ίστορίαν της μονής Βροντισίου, " Κρητ.
Χρον." 12 (1958), σο. 117-170.
DÜBNER F. -C0UGNY Ε., Epigrammatum Anthologie Palatina cum Pianudeis et
appendice nova epigrammatum veterum ex i bri s et marmoribus ducto-
rum, τόμ. 1-3, Παρίσι 18w-1890.('O 1ος óp.(18yi) καί ό 2ος (183â)
άπό τόν Dübner, ό 3ος (1890) άπό τόν Cougny).
DÜBNER F., Scholia Graeca in Aristophanem,Hildesheim 1969(=Παρίσι 1887).
DÜMMLER F.L., Poëtae Latini Aevi Karolini, "Monumenta Germaniae Histo-
rica", τόμ. 1, Βερολίνο 1880.
EHWALD R., P.Ovidius Naso, τόμ. 1, Λειψία 1888.
EICHERT 0., Wörterbuch zu den Verwandlungen des Publius Ovidius Nasus,
Hildesheim 1972 (=Άννό3ερο 1872).
 381
e e
EMPIRI COS A,, La Renaissance Cretoise XVI et XVII siècles. I. La Lit-
térature, Παρίσι. 1960.
ΕΠΑΡΧΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΤΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΥ,Εις τήν 'Ελλάδος καταστροψήν θρήνος.Του
αύτοϋ έπιστολαί τίνες προς όμόνοιαν συντείνουσαι της χριστιανών πο­
λιτείας... Venetiis 1544.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΟΥ Τ., Ή παιδεία έπί Τουρκοκρατίας, τόμ. 2, Άθηναι 1936.
FABBRI P.,Ovidio e Dante, "Atti del Convegno Internazionale Ovidiano,
Sulmona Maggio 1958", τόμ. 2, Ρώμη 1959, σσ. 199-207.
FABRIS G., Gli scolari illustri dell'Università di Padova, Πάδο3α 1941.
professori e scolari Greci all'Università di Padova, "Archivio Ve-
neto"30 (1942), σσ. 121-165.
FEDALTO G., Massimo Margunio e il suo commento al "De Trinitate" di S.
Agostino (1588), Brescia 1967.
, La chiesa latina in Oriente, τόμ. 2 (Hierarchia Latina Orientis),
Βερώνα 1976.
FISCHER E.Α., The Greek Version of Ovid's Metamorphoses, Καΐμπριτζ 1972
(διδ. διατρ.).
FISCHER UTA, Beobachtungen zur Darstellungskunst Ovids in den Heroides
unter besonderer Berücksichtigung der Briefpaare her.16 und 17(Pa-
ris und Helena) und her. 20 und 21 (Acontius und Cydippe),Augsburg
1969 (διδ. διατρ.).
FORIN MARTELL0ZZ0 ELDA, Acta Graduimi Academicorum ab anno 1501 ad annum
1525, "Istituto per la storia dell' Università di Padova", Πάδοβα
1969.
FOSCARINI Μ., Della Letteratura Veneziana ed altri scritti intorno ad
essa, Βενετία 1854.
FRÀNKEL H., De Simmia Rhodio, Γοττίγγη 1915 (διδ. διατρ.).
, Noten zu den Argonautica des Apollonios, Μόναχο 1965.
FRATIGELLI P., Opere Minore di Dante Alighieri, τόμ. 2, Φλωρεντία 1861.
FRISK Η., Griechisches Etymologisches Wörterbuch, τόμ. 1-3, Χαϊδελβέργη
1960-1972.
GERLAND E., Das Archiv des Herzogs von Kandia, Στρασβούργο 1899.
GER0LA G., Monumenti Veneti dell'isola di Creta, τόμ.1, μέρος A', Βενε­
τία 1905, τόμ. 2-3, 1908-1917.
, Per la crònotassi dei vescovi cretesi all'epoca veneta, "Miscella-
nea di Storia Veneta della R.Deputazione di Storia Patria",Ser.Ili,
τόμ. 7 (1914), τεϋχ. 2.
382
,Topografia delle chiese della città di Candia, Ρώμη 1918 (άνάτ.άπό
τό "Bessarione" 34 (1918) μέ αυτοτελή αρίθμηση σελίδων).

, Gli stemmi cretesi dell'Università di Padova,"Atti del Reale Isti-

tuto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti", τόμ. 88 (1928-29), μέρος
Β', σσ. 239-278.
ΓΙΑΝΝΑΚΗ Γ.Ν.,Μαξίμου Πλανούδη Μετάφραση του "Περί των δώδεκα 8αθμών της
παραχρήσεως" του Ψευδο-Αύγουστίνου, "Δωδώνη" 3 (1974),σσ.219-256.
ΠΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ι.-, Ή Παλαιά Διαθήκη κατά τους 0'...τόμ. 24, Οι Ψαλμοί,
θεσσαλονίκη 1973.
ΠΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Κ., "Ελληνες λόγιοι εις τήν Βενετίαν,μετάίρρ. Χ.Γ. Πατρι-
νέλη, 'Αθήναι 1965.
ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ Ι.Γ., Ή Κρήτη κατά τόν τέταρτο βενετοτουρκικό πόλεμο (1570-
1571), 'Αθήνα 1978.
e
GIGANTE Μ., Significato della cultura latina a Bisanzio (XV Congrès In-
ternational d'Études Byzantines), Athènes 1976 (άνάτ.).
ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΛΗΣ -ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ, 'Αντώνιος "Επαρχος: "Ενας Κερκυραίος ου­
μανιστής του 16ου αιώνα, 'Αθήνα 1978 (διδ. διατρ.).
GRUMACH Ε., Goethe und die Antike, τόμ. 1, Βερολίνο 1949.
GUDEMAN Α., De Heroi dum codice Planudeo, Βερολίνο 1888 (διδ. διατρ.).
HAGENDAHL Η., La "Comédie" latine au XII e siede et ses modèles anti-
ques, "DRAGMA M.P. Nilsson dedicatum", Lund 1939, σσ. 222-255.
HAMMER S., De Ovidii memoria in Claudiani carmine De raptu Proserpinae,
"Charisteria Th.Sinko...oblata", Βαρσοβία 1951, σσ. 91-105.
HARDT I., Catalogus codicum manuscriptorum graecorum Bibliothecae Re-
giae Bavaricae, τόμ. 2, Μόναχο 1806.
HARTIG 0., Die Gründung der Münchener Hofbibliothek durch Albrecht Vund
Johann Jacob Fugger, "Abhandlungen der Königlich Bayerischen Aka-
demie der Wissenschaften,Philos, -phil. und hist. Klasse", τόμ.28,
Abh. 3, Μόναχο 1917.
HEMMERDINGER - ILIADOU DEMOKRATIA, La Crète sous la domination vénitien-
ne et lors de la conquête turque (1322-1684). Renseignements nou-
veau ou peu connus d'après les pèlerins et les voyageurs,"Studi Ve-
neziani" 9 (1967), σσ. 535-623.
ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΟΣ Έγχειρίδιον. Enchiridion Hephaestionis,Florentiae per hae-
redes Philippi Juntae 1526.
ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΟΣ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε Ω Σ Έγχειρίδιον περί μέτρων και ποιημάτων. Εις τό
αυτό σχόλια, Parisiis 1553.
 383
HERCHER R., Epistolographi Graeci, Παρίσι 1873.
HERMANN G. , Orphica, Hildesheim 1971 (=Λειψία 1805).
HIGHET G. 5 Juvenal's Bookcase, "American Journal of Philology" 72 (1951),
σσ. 369-394.
,The Classical Tradìtion.Greek and Roman Influences on Western Li-
2
terature, Oxford University Press 1967 .
HOBEIN H., Maximi Tyrii Philosophumena, Λειψία 1910.
HOFFMANN S.F.W., Bibliographisches Lexicon der gesamten Literatur der
Griechen, τόμ. 1-3, "Αμστερνταμ 1961 (=Λειψία 1033-1845).
HÖRNE P.R., Reformation and Counter-Reformation at Ferrara: Antonio Mu-
sa Brasavola and Giambattista Cinthio Giraldi/'Italian Studies" 13
(1958), σσ. 62-82.
HUNGER Η., Lexikon der griechischen und römischen Mythologie, Βιέννη
6
1969 .
HUNGER H. -STEGMÜLLER 0. κλπ., Die Textüberlieferung der antiken Lite-
ratur und der Bibel, Μόναχο 1975.
ΗΛΙΟΥ Φ.Η., Προσθήκες στην 'Ελληνική Βιβλιογραφία. Α'. Τά βιβλιογραφικά
κατάλοιπα του É. Legrand και του Η.Pernot (1515-1799),'Αθήνα 1973.
IRMSCHER J., Ovid in Byzanz, "Byzantinoslavica" 35 (1974), σσ. 28-33.
ΚΑΚΡΙΔΗ Ι.θ., Τό μεταφραστικό πρόβλημα, 'Αθήνα 1966.
ΚΑΛ ΙΤΣΟΥΝΑΚΗ I.E.,'Ανέκδοτα κρητικά έγνραφα έκ της 'Ενετοκρατίας,"Πρα­
κτικά της 'Ακαδημίας Αθηνών" 3 (1928), σσ. 483-519.
ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ Π., 'Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος, μέρος α', τεΰχ.σ',
'Αθήναι 1966.
ΚΑΡΜΙΡΗ Ι., 'Ορθοδοξία και Προτεσταντισμός, τόμ. 1, 'Αθήναι 1937.
, Ό Λούθηρος και ό Μελάγχθων περί της 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας, έν 'Α­
θήναις 1963.
ΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΥ Γ., Κριτική εκδοσις τής 'Ιστορίας Πτωχολέοντος, θεσσαλονί­
κη 1978.
KEYDELL R., Nonni Panopolitani Dionysiaca, τόμ. 1-2, Βερολίνο 1965 2 .
ΚΟΛΛΙΤΣΑΡΑ Ι., Ψαλμοί: Κείμενον και ερμηνευτική άπόδοσις, 'Αθήναι 1973.
KOST Κ, Musaeos Hero und Leander: Einleitung, Text,Übersetzung und Kom-
mentar, Βόννη 1971.
KPIAPA Ε., Λεξικό της Μεσαιωνικής 'Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, τόμ.
2, θεσσαλονίκη 1971, τόμ. 4, 1975.
KRISTELLER P.O., Iter Italicum. A Finding List of Uncatalogued or In­
completely Catalogued Humanistic Manuscripts of the Renaissance in
Italian and Other Libraries, τόμ. 2, Λονδίνο και Λέιντεν 1967.
384
KRUMBACHER Κ., Ein vulgärgriechischer Weiberspiegel, "Sitzungsberichte
der philos.-phil. und hist. Klasse der Königl. Bayer. Akademie der
Wissenschaften", Μόναχο 1905, τεΰχ. 3, σσ. 335-433.
KUGEAS S., Analecta Planudea, BZ 18 (1909), σα. 106-146.
KURTZ E. -DREXL F., Michaelis Pselli Scripta Minora,τόμ.1, Μιλάνο 1936.
ΚΥΡΟΥ Α., Ή πνευματική ακμή της Κρήτης κατά τον 15ον και 16ον αιώνα,
"Έπετηρίς 'Εταιρείας Κρητικών Σπουδών" 1 (1938), σσ. 302-315.
ΛΑΔΑ Γ. - ΧΑΤΖΗΔΗΜΟΥ Α., Προσθήκες,διορθώσεις καί συμπληρώσεις στην 'Ελ­
ληνική Βιβλιογραφία του Emile Legrand, τόμ. Α', 'Αθήνα 1976.
LAMIUS Ι., Gabrieli Severi et aliorum Graecorum recentiorum epistulae,
Φλωρεντία 1754.
LAMBROS S. P., Catalogue of the Greek Manuscripts on Mount Athos,τόμ.2,
Καΐμπριτζ 1900.
ΛΑΜΠΡΟΥ Σ., Μιχαήλ 'Ακομινάτου Τά σωζόμενα, τόμ.1, έν 'Αθήναις 1879.
LA ROCHE J., Die homerische Textkritik im Altertum, Λειψία 1866.
LAUCHERT F., Die italienischen Gegner Luthers, Freiburg 1912.
LEGRAND É., Bibliographie Hellénique...XVe et XVI e siècles, τόμ. 1 - 2,
Παρίσι 1885.
LEHMANN P., Pseudo-antike Literatur des Mittelalters, Λειψία 1927.
LENTZ Α., Herodiani Technici Reliquiae, "Grammatici Graeci", τόμ III. -
ΙΙΙ 2 , Hildesheim 1965 (= Λειψία 1867-1870).
LENZ F.W., Einführende Bemerkungen zu den mittelalterlichen Pseudo-Ovi-
diana, "Ovid: Wege der Forschung", Darmstadt 1968, σσ. 546-566.
LESKY Α., 'Ιστορία της 'Αρχαίας 'Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφρ.Άγαπ.Γ.
Τσοπανάκη, θεσσαλονίκη 1972.
LOBECK C A . , Φρυνίχου 'Επιτομή, Λειψία 1821.
L0ERS V., Ρ. Ovidii Nasonis Heroides et A. Sabini Epistolae, pars Ι,Κο­
λών ία 1829.
LUCK G., Goethes "Römische Elegien" und die augusteische Liebeselegie,
"Arcadia" 2 (1967), σσ. 173-195.
, Untersuchungen zur Textgeschichte Ovids, Βόννη 1968.
LUMPE Α., Abendländisches in Byzanz, "Reallexikon der Byzantinistik",
τόμ. 1, τεϋχ. 4, σσ. 304-345.

MAAS P., Greek Metre,'Οξφόρδη 1962 (αγγλ. μετάφρ.).

, Textkritik, Λειψία 1957.
 385
ΜΑΛΤΕΖΟΥ ΧΡΥΣΑΣ, Νέο άγνωστο χειρόγραφο της "Περιγραφής της Κρήτης" τοΰ
Πέτρου Καοτροφύλακα (1583) και τό πρόβλημα της κριτικής εκδόσεως
της, "Πεπραγμένα του Γ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου",τόμ.2, έν
'Αθήναις 1974, σσ. 176-183.
ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ Μ.Ι., 'Ανέκδοτα ιντερμέδια του "Κρητικού θεάτρου","Κρητ.Χρον."
1 (1947), τεϋχ. 3, σσ. 525-580.
-—, Ή παρά Tri van απογραφή της Κρήτης (1644) καί ό δήθεν κατάλογος των
κρητικών οϋκων Κερκύρας, "Κρητ. Χρον." 3(1949), σσ. 35-59.
, Άλοίσιος -'Αμβρόσιος Γραδενίγος (1616 ci.-1680),"Έπετηρίς του Με­
σαιωνικού Αρχείου" της 'Ακαδημίας 'Αθηνών 5 (1955), σσ. 102-148.
, Ή αλληλογραφία τών Γρηγοροπούλων χρονολογουμένη (1493-1501), " Έ ­
πετηρίς τοΰ Μεσαιωνικού Αρχείου" της 'Ακαδημίας Άθηνώ,ν 6 (1956),
σσ. 156-209.
, Νέα ανέκδοτα βενετικά έγνραφα (1386-1420) περί του Κρητός ποιητοϋ
Λεονάρδου Ντ&λαπόρτα, "Κρητ. Χρον." 12 (1958), σσ. 387-434.
, Ή Κρητική Λογοτεχνία κατά τήν εποχή της Βενετοκρατίας, θεσσαλονί­
κη 1965.
, Συλλογή ανεκδότων εγγράφων (1578-1685) αναφερομένων εις τους έν Βε­
νετία μητροπολίτας Φιλαδέλφειας,"θησαυρίσματα" 6 (1969), σσ.7-112.
, Ή έν Βενετία 'Ελληνική Κοινότης καί οί μητροπολϊται Φιλαδέλφειας,
, ΕΕΒΣ 37 (1969-70), έν Αθήναις 1970, σσ. 170-210.
, Σύντομος έπισκόπησις τών περί τήν βενετοκρατουμένην Κρήτην ερευνών,
"Κρητ. Χρον." 23 (1971), σσ. 245-308.
, Sept lettres inédites (1492-1503). Du recueil retrouvé de Jean
Grëgoropoulos (πίν. A'-B'), "θησαυρίσματα" 13 (1976), σσ. 7-39.
ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ M.I.-ΠΑΤΡΙΝΕΛΗ Χ.Γ., Ή αλληλογραφία του 'Ιωάννου Γρηνοροπού-
λου μετά του Μ. Μουσούρου, Ά . 'Αποστόλη, Ζ. Καλλιέργη καί άλλων
λονίων της 'Αναγεννήσεως χρονολονουμένη (1494 - 1503), "Έπετηρίς
τοΰ Μεσαιωνικού Αρχείου" της 'Ακαδημίας 'Αθηνών 10(1960),σσ.163-
2Û1.
MARTINI Α. -BASSI D., Catalogus codicum graecorum Bibliothecae Ambrosi-
anae, τόμ. 2, Μεδιόλανο 1906.
ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗ Π.Δ., Έλληνες λόγιοι (ΙΕ'- Ιθ'αιώνες),τόμ 1,'Αθήνα 1979.
MEECH S.B., Chaucer and medieval Ovidiana, Yale University 1969 ( δι-δ.
διατρ.).
ΜΕΡΤΖΙΟΥ Κ.Δ., Σταχυολογήματα από τά κατάστιχα τοΰ νοταρίου Κρήτης Μι­
χαήλ Μαρά (1538-1578), "Κρητ. Χρον." 15-16 (1961-62) (Πεπραγμένα
τοΟ Α'Διεθνοΰς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου), τευχ. 2, σσ. 228-308.
386
ΜΕΡΤΖΙΟΥ Κ.Δ., Βιτζέντζος Κορνάρος - Έρωτόκριτος,"Κρητ.Χρον." 18 (1964),
σσ. 142 -244.
, Κρητικά συμβόλαια των χρόνων της 'Ενετοκρατίας, " Κρητ. Χρον. " 19
(1965), σσ. 111 -145.
MESCHINI Α., Giano Lascaris Epiqramnri Greci, Πάδοβα 1976.
MIGNE, Patrologia Graeca, τόμ. 36.
MIKLOSICH F. et MÜLLER J., Acta et diplomata graeca Medii Aevi sacra et
profana, τόμ. 3, Vindobonae 1890.
ΜΗΛΙΑΡΑΚΗ Α., Οικογένεια Μαμωνά, έν 'Αθήναις 1902.
ΜΙΟΝΙ Ε., Codices graeci manuscript! Bibliothecae Divi Marci Venetiarura,
τόμ. 1, τεΰχ. 2, Ρώμη 1972.
Μ0ΑΤΣ0Υ E., AL αρχοντικοί οίκογένειαι του Ρεθύμνου έπί Βενετοκρατίας,
"Πεπραγμένα του Γ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου", τόμ.2, έν Α ­
θήναις 1974, σσ. 207-221.
MOLMENTI P.G., La storia di Venezia nella vita privata dalle origini al­
2
la caduta della Repubblica, τόμ. 2, Τεργέστη 1972 .
MONTEVERDI Α., Ovidio nel Medio Evo,"Studi Ovidiani",Pó)u.n 1959,σσ.63-78.
, Aneddoti per la storia della fortuna di Ovidio nel Medio Evo,"Atti
del Convegno Internazionale Ovidiano, Sulmona Maggio 1958", τόμ.2,
Ρώμη 1959, σσ. 181-192.
MORGAN G., Cretan Poetry: Sources and Inspiration,"Κρητ.Χρον." 14(1960),
τεϋχ. 1, σσ. 7 - 6 8 .
Μ0ΥΣΤ0ΞΥΔ0Υ Α., "Έλληνομνήμων η Σύμμεικτα Ελληνικά",φυλλάδιον 2,Φεβρ.
1842. ·
Μ0ΥΣΤ0ΞΥΔ0Υ Μ., "Επαρχος 'Αντώνιος, "Πανδώρα" 18 (1867-1868), σσ. 9-13,
36-39.
MUNARI F., Ovid im Mittelalter, Ζυρίχη 1960.
MUSSATI E., La donna in Venezia, Πάδοβα 1892 (ανατ. 1975).
NABER S.A., Photii Patriarchae Lexicon, τόμ. 1-2,"Αμστερνταμ 1965 (=Λέ-
ιντεν 1864-65).
NIEBUHR B.G., Κ.Μανασση Σύνοψις Χρονική, Βόννη 1837.

NILO DI SAN BROCARDO, Verrati, Giovanni Maria, "Enciclopedia Cattolica"

τόμ. 12, σσ. 1304-1305.
NOAILLES P., Deux manuscrits d'humanistes et 1' édition des Novelles de
Justinien et de Léon le Sage,"Bulletin de la Société Nationale des
Antiquaires de France", 1941, σσ. 88-113.
 387
NOIRET H., Documents inédits pour servir à Γ histoire de la domination
vénitienne en Crète de 1380 à 1485, tirés des archives de Venise,
Παρίσι 1892.
ΝΟΜΑΡΧΙΑΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ, Τό Ήράκλειον και ό νομός του, 1975.
6
NORDEN Ε., Die römische Literatur, Λειψία 1961 .
ΠΑΓΚΑΛΟΥ Γ.Ε., Περί του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης, τόμ.3, εν 'Αθή­
ναις 1961.
PALMER Α., P. Ovidi Nasonis with cì?reek Translation of Planudes,Hildes-
heim 1967 (= 'Οξφόρδη 1898).
ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ N.M., Ή παιδεία από της 'Αλώσεως (Βενετοκρατία - Τουρκοκρα­
τία), "Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια", τόμ.4 (λ.Νήσοι ελληνι­
κοί), σσ. 110-115.
, Λέων ό Διάκονος, 'Αθήναι 1965.
, 'Ιταλικές 'Ακαδημίες και θέατρο. Οι Stravaganti τοϋ Χάνδακα, "θέα­
τρο", τεύχη 27-28 (1966), σσ. 39-58.
,'Έρευναι έν Βενετία,"Θησαυρίσματα" 5(1968), σσ. 45-118.
, Ό Francesco Barozzi και ή 'Ακαδημία των Vivi του Ρεθύμνου, "Πεπρα­
γμένα του Γ' Διεθνοϋς ΚρητολογικοΟ Συνεδρίου", τόμ. 2, έν 'Αθήναις
1974, σσ. 232-251.
, Ό ποιητής της γκιόστρας των Χανίων (1594) και ή οικογένεια Zanca-
rolo, "Δωδώνη" 4 (1975), σσ. 113-131.
, Οι κρητικές ενθυμήσεις του Σιναϊτικού κώδικα 1639,"Δωδώνη" 5 (1976),
σσ. 121-132.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ N.M. -VINCENT A.L-,Νέα στοιχεία γιά τήν 'Ακαδημία των Stra­
vaganti, "θησαυρίσματα" 7 (1970), σσ. 52-81.
PAPAD0P0LI Ν., Di alcune monete veneziane per Candia,"Archivio Veneto",
τόμ. 2, μέρος 3' (1871), σσ. 419-423.
.PAPATH0M0PUL0S M., A propos de la metaphrase Planudéenne des Heroides
d'Ovide: "Φίλτρα", Τιμητικός τόμος Σ.Γ.Καψωμένου,θεσσαλονίκη 1975,
σσ. 107-118.
ΠΑΠΑΘΩΜ0Π0ΥΛ0Υ Μ., Μαξίμου Πλανούδη Μετάφρασις των Όβιδίου 'Επιστολών,
'Ιωάννινα 1976.
PARATORE E., Bibliografia Ovidiana, Sulmona (1958).
PARDI G., Titoli dottorali conferiti dallo Studio di Ferrara nei sec.
XV e XVI, Lucca 1900.
388
PASQUALI G., Prolegomena ad Proci i Commentarium in Cratylum, "Studi I-
taliani di Filologia Classica" 14 (1906), σσ. 127-152.
, Prodi Diadochi in Platonis Cratylum Commentarla, Λειψία 1908.
ΠΑΤΡΙΝΕΛΗ Χ.Γ.,,Κρήτες συλλέκται χειρογράφων κατά τους χρόνους της 'Α­
ναγεννήσεως, "Πεπραγμένα του Β' Διεθνούς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου",
τόμ. 3, έν 'Αθήναις 1968, σο. 202-206.
PEEK W., Lexicon zu den Dionysiaca des Nonnos, τεύχη 1 - 4, Hildesheim
1968-1975.
PERI V., Gaspare Viviani: Un vescovo filelleno nella Creta del XVI se­
colo, "Πεπραγμένα τοϋ Γ' Διεθνούς Κρητολογικοΰ Συνεδρίου", τόμ. 2,
έν 'Αθήναις 1974, σσ. 253-265.
, Ricerche sull'editio princeps degli atti greci del Concilio di Fi­
renze, "Studi e Testi" 275 (1975),' σσ. 50-67 (Gaspare Viviani).
PETERS Κ., Schnell Wörter buch zu Ovids sämtlichen Dichtungen,Gotha 1894.
PFEIFFER R., A History" Classical Scholarship from 1300 to 1850, 'Οξ­
φόρδη 1976.
ΠΛ0ΥΜΙΔΗ Γ. Σ., Ai πράξεις έγγραφης των 'Ελλήνων σπουδαστών του Πανεπι-"
στημίου της Παδούης, ΕΕΒΣ 37 (1970), σσ. 260-336.
, 0L βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες μεταξύ του δευτέρου καί του
τρίτου τουρκοβενετικοϋ πολέμου (1503-1537), 'Ιωάννινα 1974.
P0RZIG Ν., Die Namen für Satzinhalte im Griechischen· und Indogermani-
schen,Βερολίνο καί Λειψία 1942.
PRZYCHOCKI G., Ovidius Graecus. Paridis Epistula a Thoma Trivisano in
Graecum conversa, "Archivum Filologiczne Polskiej Akademji Umie-
jetnoski", nr. 3,Κρακοβία 1921.
PSALTES S. , Grammatik der byzantinischen Chroniken, Γοττίγγη 1913.
RADERMACHER L., Das Jenseits im Mythos der Hellenen,Βόννη 1903.
RÖSCHER W.H., Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen My-
thologie, τόμ. 1-6, Λειψία 1884-1937.
ROSE H.J., Hygini Fabulae, Lugduni Batavorum 1967 3 .
> 'Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, μετάφρ. Κ. Γ. Γρόλλιου, τόμ.
1-2, 'Αθήνα 1978.
ΣΑΒΒΑΝΤΙΔΗ Γ.Π., Ευσταθίου Πατελάρου Octoechus in versu elegiaco tradu-
cta, 'Ιωάννινα 1974 (διδ. διατρ.).
ΣΑΘΑ Κ.Ν., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τόμ. 6, έν Βενετία 1877. '
SCHMID W., Ein christlicher Heroidenbrief des 6. Jahrhunderts, "Studien
zur Textgeschichte und Textkritik", Κολωνία 1959, σσ. 253-263.
 389
SCHMITT W.O., Lateinische Literatur in Byzanz.Die Übersetzungen des Ma-
ximos Planudes und die moderne Forschung, "Jahrbuch der Österrei-
chischen Byzantinischen Geselschaft" 17 (1968), σσ. 127-147.
SCHMITZ L. -KALLENBERG, Hierarchie Catholica Medii et Recentioris Aevi,
τόμ. 3 (1509-1592), Münster 1923.
SCHWYZER E., Griechische Grammatik, τόμ. 1-2, Μόναχο 1939-1950.
SELDMAYER H.S., Prolegomena critica ad Heroides Ovidianas, Vindobonae
1878.
, P.Ovidii Heroides, Vindobonae 1886.
ΣΗΦΑΚΗ Γ.Μ., Μάρκου Μουσούρου του Κρητός Ποίημα εις τόν Πλάτωνα, "Κρητ.
Χρον." 8 (1954), σσ. 366-388.
ΣΚΙΑΔΑ Α.Δ., Γλυκύς 3ίοτος - Μείλίχος αιών, 'Αθήναι 1964.
, Homer im griechischen Epigramm, Athen 1965.
, 'Αρχαϊκός λυρισμός, 'Αθήνα 1979.
ΣΠΑΝΑΚΗ Σ. Γ., Ή έκθεση τοΰ Δούκα της Κρήτης 'Ιωάννη Σαγκρέντο (1604),
"Κρητ. Χρον." 3 (1949), σσ. 519-533.
— -, Ή διαθήκη του 'Αντρέα Κορνάρου (1611), "Κρητ. Χρον." 9(1955), σο.
379-478.
, Μνημεία της Κρητικής Ιστορίας, τόμ. IV (Relazione Β. Moro,1602),
V (Relazione F.Basilicata, 1630), Ήοάκλειον 1958-1969.
, "Εργα καί ημέρες ενός τοκογλύφου κατά τή Βενετοκρατία,"Κρητ.Χρον."
23 (1971), τευχ. 1, σσ. 178-188.
SPRETTI V., Enciclopedia Storico -Nobiliare Italiana, τόμ.6, σο.706-708
(λ. Trevisan).
ΣΤΑΥΡΙΝΙΔ0Υ Ν.Σ., Μεταφράσεις τουρκικών ιστορικών έγγραφων άφορώντων εις
τήν ίστορίαν της Κρήτης, τόμ. 2, Ήράκλειον 1976.
STEINBACH Ε., Der Faden der Schicksalgottheiten, Λειψία 193).
ΣΤΕΡΓΕΛΛΗ Α.Π., Τά δημοσιεύματα των 'Ελλήνων σπουδαστών του Πανεπιστη­
μίου της Πάδοβας τόν 17ο καί 18ο αιώνα, 'Αθήνα 1970 (διδ. διατρ.).
STERNBACH L.,Ein Schmähgedicht des Michael Psellos, "Wiener Studien" 25
(1903), σσ. 10-39.
STEVENSON H., Codices manuscript! Palatini graeci Bibliothecae Vatica-
nae, Ρώμη 1885.
STIFLER T., Das wernickesche Gesetz und die bukolische Dihärese,"Philo-
logus" 79 (1924), σσ. 323-354.
STROH W., Ovid im Urteil der Nachwelt: Eine Testimoniensammlung, Darm­
stadt 1969.
390
ΘΕΟΤΟΚΗ Σ.Δ., Εισαγωγή εις τήν ερευναν των μνημείων της ιστορίας του
'Ελληνισμού και ίδια της Κρήτης έν τω Κρατικώ Άρχείω του Βενετι­
κού Κράτους,έν Κέρκυρα (1926).
/Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα έκ του 'Αρχείου της Βενετίας.
"Αποφάσεις Μείζονος Συμβουλίου Βενετίας, 1255· - 1669, έν 'Αθήναις
1933 ("Ακαδημία 'Αθηνών - Μνημεία της 'Ελληνικής 'Ιστορίας,τόμ.1,
τεϋχ. 2 ) .
,'Ιάκωβος Φωσκαρίνης ή ή Κρήτη το 1570, "Έπετηρίς 'Εταιρείας Κρη­
τικών Σπουδών" 1(1938), σσ. 313-337.
,Τά καπιτουλάρια της βενετοκρατούμενης Κρήτης, 1298-1500,"Έπετηρίς
'Εταιρείας Κρητικών Σπουδών" 4(1944), σσ. 114-175.
THIRIET F., La Romanie vénitienne au Moyen Âge, Παρίσι 1960.
THOMAS Ε., Ovidian Echoes in Juvenal, "Ovidiana: Recherches sur Ovide,
publiées par N. I.Herescu", Παρίσι 1958, σσ, 505-525.
, Some Aspects of Ovidian Influence on Juvenal, "Orpheus" 7 (1960),
σσ. 35 - 44.
ΤΙΠΑΛΔ0Υ Γ.Ε., 0ί έν τω Πανεπιστήμια) του Παταβίου "Ελληνες σπουδασταί,
ΕΕΒΣ 6 (1929), σσ. 369-374.
ΤΙΤΤΜΑΝΝ Ι., Iohannis Zonarae Lexicon, τόμ.1-2, "Αμστερνταμ 1967 (=Λει-
ψία 1808).
ΤΩΜΑΔΑΚΗ N.B., Οι ορθόδοξοι παπάδες έπί 'Ενετοκρατίας και ή χειροτονία
αυτών, "Κρητ. Χρον." 13(1959), σσ. 39-72.
— - , Σύντομος ιστορία της 'Εκκλησίας της Κρήτης,'Αθήναι 1965 (Άνάτυπον
έκ τής θρησκευτικής και 'Ηθικής 'Εγκυκλοπαίδειας, Ζ', σσ.967-979).
TOMASINI G.F., Urbis Patavinae inscriptiones sacrae et profanae, Πάδοβα
1649.
TRAUBE L., Vorlesungen und Abhandlungen, Μόναχο 1911.
ΤΡΕΜΠΕΛΑ Π., Τό Ψαλτήριον μετά συντόμου ερμηνείας, 'Αθήναι 1966.
TREU Μ., Manuel Holobolos, BZ 5 (1896), σσ. 538-559.
TRINCAVEL.LI V., 'Ιωάννου Γραμματικού του Φιλόπονου εις τά Πρότερα 'Ανα­
λυτικά τοϋ 'Αριστοτέλους 'Υπόμνημα. Μαγεντίνου Σχόλια εις τά αυτά.
Σύνοψις περί των Συλλογισμών, Veneti is 1536.
TRIVISANI THOMAE, J[uris] Utr[iusque] Doctoris, De modo et ordine cri-
minaliter Procedendi inter Reguläres, Venetiis apud Petrum Fachi-
nettum 1593.
 391
, J[uris] C[onsulti] prestantissimi, Decisionum causarum civilium,
criminalium et haeretical ium libri duo,Venetiis apud Bernardum Ba-
sam 1595.
, J[uris] C [onsulti], De privi legi is sponsaliorimi tractatus,Veneti is
apud Rubertum Meiettum 1598.
ΤΣΑΒΑΡΗ I.O., Ή μετάφραση των Μεταμορφώσεων του Όβιδίου. Ή χειρόγρα­
φη παράδοση, "Δωδώνη" 3 (Ί974), σσ. 387-404.
ΤΣΙΡΠΑΝΛΗ Ζ.Ν., Τό κληροδότημα του καρδιναλίου Βησσαρίωνος γιά τους φι-
λενωτικούς της βενετοκρατούμενης Κρήτης (1439 -17ος αι.), θεσσαλο­
νίκη 1967 (διδ. διατρ.).
, Νέα στοιχεία σχετικά μέ τήν εκκλησιαστική ιστορία της βενετοκρατού­
μενης Κρήτης (13ος-17ος αι.) από ανέκδοτα βενετικά έγγραφα, " Ε λ ­
ληνικά" 20 (1967), σσ. 42-106.
TSOURCAS C.,Gli scolari Greci di Padova nel rinnovamento culturale dell'
Oriente Ortodosso, Πάδοβα (χ.χ.).
, Les débuts de 1' enseignement philosophique et de la libre pensée
dans les Balkans. La vie et l'oeuvre de Théophile Corydalée (1570-
2
1646), θεσσαλονίκη 1967 .
USSANI V., Appunti sulla fortuna di Ovidio nel Medioevo, "Atti del Con­
vegno Internazionale Ovidiano, Sulmona Maggio 1958", τόμ. 2, Ρώμη
1959, σσ. 159-180.
'VERRATO IOANNIS MARIA, Disputationes adversus Lutheranos,Venetiis 1554.
VINCENT A.L., Ό ποιητής του "Φορτουνάτου". 'Ανέκδοτα έγγραφα γιά τό
Μάρκο 'Αντώνιο Φώσκολο, "θησαυρίσματα" 4 (1967), σσ. 53-84.
VOGEL M. -GARDTHAUSEN V., Die griechischen Schreiber des Mittelalters
und der Renaissance, Λειψία 1909.
WARTELLE Α., Inventaire des manuscrits grecs d' A^istote et de ses com­
mentateurs, Παρίσι 1963.
WENDEL C , Planudes Maximos, RE XX, 2 (1950), σσ. 2202-2253.
WESTERMANN Α., Βιογράφοι. Vitarum Scriptores Graeci Minores,"Αμστερνταμ
1964 (=Braunschweig 1845).
WILKINSON L.P., Ovid recalled, Καίμπριτζ 1955.
WINSOR E.J., A Study in the Sources and Rhetoric of Chaucer's"Legend of
Good Women" and Ovid's "Heroides", Yale 1963 (διδ. διατρ.).
ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΟΥ Ι., Βιτζέντζου Κορνάρου Έρωτόκριτος, 'Αθήναι 1974 ( = Ήρά-
κλειον Κρήτης 1915).
, Χριστιανικοί έπιγραφαί έκ Κρήτης, "Αθηνά" 15 (1 903) ,σσ.49-163 και
523-524.
392
, 'Επαρχίαι καΐ πόλεις Κρήτης, ΕΕΒΣ 3 (1926), σσ. 34-66.
, Ή 'Ενετοκρατία έν Κρήτη και ο ι κατά των 'Ενετών αγώνες τών Κρητών,
Athen 1939 (Texte und Forschungen zur Byzantinisch-Neugriechischen
P h i l o l o g i e , αριθ. 34).

, Χάνδαξ - Ήράκλειον. 'Ιστορικά σημειώματα. 'Επιμέλεια και συμπλη­

ρωματικοί σημειώσεις Στυλ. ' Α λ ε ξ ί ο υ . Ήράκλειον 1964.
ΞΗΡΟΥΧΑΚΗ Α., Ό Κρητικός Πόλεμος (1645-1669) ή Συλλονή τών ελληνικών
ποιημάτων 'Ανθίμου Διακρούση, Μαρίνου Ζάνε, έν Τεργέστη 1908.
, Ή βενετοκρατούμενη 'Ανατολή, Κρήτη και 'Επτάνησος, έν 'Αθήναις
1934.
ZINGARELLI Ν., Vocabolario d e l l a Lingua I t a l i a n a , Βολωνία 1970 1 0 .
ZINKEISEN J.W., Geschichte des Osmanischen Reiches i n Europa, τόμ. 4,
Gotha 1856.
ΖΩΡΑ Γ.Θ., "Εμμετροι διασκευαί του Συμβόλου της Πίστεως,"Χαριστήριονεις
Ά.Κ.'Ορλάνδον" (Βιβλιοθήκη της έν 'Αθήναις 'Αρχαιολογικής 'Εται­
ρ ε ί α ς , αριθ. 54), τόμ. 3, 'Αθήναι 1966, σσ. 186-197.
ZORELL F., Lexicon Graecum Novi Testamenti, Παρίσι 1961 3 .
Ζ0ΥΔΙΑΝ0Υ Ν., Ί ρ τ ο ρ ί α της Κρήτης έπί 'Ενετοκρατίας,τόμ.1,'Αθήναι 1960.
 393
Φωτοτυπία αριθ. ι

?
ί ««' *ΐ "/» ·* ·« " «ι!*· * ι *

\β$®<&%Τ ^W^ì»^ ψ@^·α^§ «SrJ^rf»ftmUß i'Tt'^A *(**',

«/free ^ r Φ ^ * * ! · * ' 1**4 *β/#Λ*ΐ'4*"* i'vftttfo*,*}

\iAMpM*? iVH&yt* T f ^ W t e p © Η0$<&°7Ρ*®*§ψβ Ö J|~"

&ïlf^ ria** vx*ti>$!cwJy . yrLg

1ΗΧ*^Τ
tél&**4r fri* i° rjtvr* V « *fA*»y &Αχ ί ** i1kB

A{-T fin® Â6H - A ®^p trf*ìes è»fcM»iiJ*rb),*r^/

Marc. Gr. I I , 136, c?.160 bis v

 Φωτοτυπία αριθ. 2

Λ k
il · Α ' · 'Λ. „ J\« 'fi * Ο' '.'

S* ^J . . · //· Λ t r i · , ,. . ι ///1 ' ' , " t / . ê

y % i v Ι' τ% +f *»* vyswf V- /'«> τ i»»JW« ' · < / > ; - » Ϊ Λ Γ Κ

β^Λ4Α»ττ7·ι< < * V T ,«.*/»* »l»fi κπ» /« ή^ίΛΤ/'^Α^

Marc. Gr. I I , 186, φ.159

 395

ZUSAMMENFASSUNG

"Der kretische GeJehrte des 16. Jahrhundorts Thomas Trivisanos"

Thomas Trivisanos aus Kreta mu3 sich von dem Venezianer Thomas Tre-
visan, Autor dreier juristischer Monographien, bestimmt unterscheiden.

Er wurde im drittem Jahrzehnt des 16. Jahrhunderts inKandia auf Kre-

ta geboren. Sein Vater Nikolaos war nobile c^etese^Abkömmling eines Fa-
milienzweiges der Trevisan, die während der ersten venezianischen Kolo-
niesierungen nach Kreta gekommen waren. Er hatte sehr großen Besitz. Ein
ganzes Dorf, die Azipades, in dem eastel Belveder war sein Lehnsgut.

Thomas wohnte in den Jahren 1541 -1554 in Padua, an deren Universi-

tät er Jura studierte und am 15. Januar 1554 zum Doktor '}^ -, s's < ,'vi£15
promoviert wurde.Von 11. März 1555 bis 10. Dezember 1569 übte er in Kan-
dia den Beruf des Advokaten aus. In derselben Stadt heiratete, er die
Tochter des nobile Veneto Francesco Cornaro, die wahrscheinlich Kourina
hieß. In Kandia, wo auch die anderen Mitglieder seiner Familie wohnten,
übte er eine wichtige Lehrtätigkeit aus und war sogar Lehrer der berühm-
ten Kleriker Maximos Margunios, des Bischofes von Kythera, und Gabriel
Seviros, des Metropoliten von Philadelphia.Sein Todesjahr ist unbekannt,
es ist aber sicher, daß er zumindest bis 1583 gelebt hat.

Sein werk besteht aus Übersetzungen, Epigrammen und Abschriften.

Im November 1550 hatte er in Padua die Übersetzung von Ovids her.

16 im altgriechischen Elegischenvermaß angefertigt,die er in die Folien
1 -13 des heutigen Cod. Vatiaanus Gvaecus 1480 zusammen mit dem latei-
nischen Text eintrug. Dieser Teil des Cod. ist sicher sein Autograph.Es
ist für wahrscheinlich zu halten, daß er den lateinischen Text aus ei-
ner unbekannten Handschrift entnommen hatte, die er mit den Editionen
des Aldus Manutius verglichen und die besten Lesarten nach seinem Ur-
teil gewählt hatte.

In der zweiten Hälfte des Jahres 1553 vollendete er seine Epigramme,

von denen die meisten verschiedenen Freunden und Persönlichkeiten, Ita-
lienern und Kretern, gewidmet sind. Diese Jugengedichte informieren uns
über die Umgebung,in der Trivisanos während seines Studiums gelebt hat.
396
Die Epigrammsammlung wurde wahrscheinlich anfang 1554 pubiiziert. In der-
selben Ausgabe ist auch die Übersetzung von Ovids her. 16 enthalten, a-
ber sie ist hier in vielen Punkten revidiert. Von der Ausgabe sind zwei
Exemplare bekannt:das der vatikanischen Bibliothek und das der Bodleian
Bibliothek Oxford.
Zwischen den Jahren 1544 und 1550 schrieb Trivisanos verschiedene
Texte, meist von Handschriften, die im Jahre 1553 von dem österreichi-
schen Juristen Georg Tanner gekauft wurden und jetzt den Cod. Palatinus
Graeous 386 ausmachen. Dieser Cod. ist zweifellos Autograph des Trivi-
sanos. Es ist sehr wahrscheinlich, da3 die Abschreibungstätigkeit nicht
Erwerbszwecken diente.

In einem dritten Autograph des kretischen Gelehrten (Cod. Marcianus

Graecus, II, 186 (=1180), ff. 156-173r) gibt es die Übersetzung dreier
Kapitel des Buches "Disputationes adversus Lutheranos" des italienischen
Theologen des 16. Jahrhunderts Giammaria Verrato.Trivisanos hat die Über-
setzung wahrscheinlich zwischen den Jahren 1555 und 1669 in Kandia aus-
gearbeitet, um an der Bekämpfung der lutheranischen Lehre mitzuwirken.

Sowohl im Ubersetzungs-als auch im Originalwerk des Trivisanos wird

eine ausgezeichnete Kenntnis der altgriechischen Literatur, die Maximos
Margunios und Gabriel Seviros überschwenglich loben, deutlich. Der kre-
tische Gelehrte hat sehr gut Homer, die Tragiker, Aristophanes und an-
dere klassische Autoren studiert,aber er ist noch ein intimer Kenner der
späteren Autoren z.B.Theokrit, Apollonios Rhodios und Nonnos.Er hat die
Epigramme der Anthologia von Planudes fast auswendig gelernt,die er aus
den Ausgaben des Ianos Laskaris kannte.

Die offensichtlichen und häufigen Analogien zu alten Texten, die in

seinem Werk festgestellt werden, zeigen,daß er sich die Ausdrucksweisen
der altgriechischen Dichter und Prosaiker angeeignet hat, die er aber
nicht sklavisch imitiert. Er zögert nicht, eigenartige Satzbauweisen o-
der Wörter mit neuem Sinn zu gebrauchen,wie auch neue Ausdrücke zu bil-
den. Wie die meisten Humanisten jener Zeit, macht er grammatikalische,
syntaktische und Ausdrucksfehler,die zum Teil aber durch das Metrum be-
dingt sind.

Sein Wortschatz ist aus Autoren aller Perioden, hauptsächlich aber

von Homer und den Epigrammdichtern,entnommen.Er hat auch viele Anleihen
 397
bei Wörterbüchern wie z.B. Hesychios und Suidas gemacht. In seinen Epi-
grammen ist der Einfluß des Ianos Laskaris besonders sichtbar, wie auch
einige kennzeichnende Ähnlichkeiten seiner Ovidübersetzung mit der ana-
logen von Planudes die Vermutung verstärken,daß ihm die Übersetzung des
byzantinischen Mönchs nicht unbekannt war.

Besonders interessant ist sein Übersetzungswerk.Die Übersetzung der

her. 16 ist ein seltenes Dokument des Überlebens Ovids im Raum der grie-
chischen Gelehrten der Renaissance. Ohne von Mißverständnissen und me-
trischen Fehlern frei zu sein, hat sie doch einen für jene Zeit wichti-
gen Vorzug: Sie enthüllt den Sinn des lateinischen Textes mit echt di-
chterischem Stil,so daß man sagen kann, das es um eine Neuschaffung des
ovidischen Briefes geht. Der Übersetzer vermeidet-in der Regel bewußt -
die wörtliche Wiedergabe und gebraucht meistens gleichwertige dichteri-
sche Ausdrücke. In dieser Hinsicht ist Trivisanos ein moderner Überset-
zer.

Aber auch die Übersetzung der Kapitel von Verrato ist sehr interes-
sant,obwohl sie einige Schwächen hat. Sie zeigt vor allem die Gewissen-
haftigkeit mit der Trivisanos gearbeitet hat, weil er einige Fehler des
theologischen Textes vermeidet hat.Wir müssen noch die Tatsache hervor-
heben, daß er in diesem Werk einige die Griechen beleidigende Ausdrücke
getilgt hat, die sein griechisches Bewußtsein verletzten.

Sein heiße Liebe zu Griechenland und Kreta wird vor allem im Brief
an den Gelehrten Mariano Savelli deutlich, dem er die Ovidübersetzung
gewidmet hat.Es handelt sich um einen sehr bedeutenden Text,in dem sei-
ne tief griechische Seele schwingt und das Bewußtsein seiner Verbunden-
heit mit der griechischen Vorgangenheit durchscheint. Aber auch in sei-
nen Epigrammen ist er sehr erfinderisch, wenn es darum geht, seinen Ge-
burtsort bzw. Kreta zu loben. Trivisanos also ist ein sehr charakteri-
stisches Beispiel des bewunderungswürdigen Synkretismus,der während der
letzten Jahrhunderte der Venezianerherschaft auf Kreta entstanden ist,in
den sich die Β ε ν ε τ ό κ ρ η τ ε ς mehr Griechen als Venezianer fü-
hlen und ihr Bewußtsein vornehmlich kretisch ist.

Die doppelte Bildung des Trivisanos, d.h. griechische und lateini-

sche, erlaubt uns,ihn in die Gruppe jener Gelehrten einzuordnen,die der
bekannte Historiker und Archäolog Xanthoudides als "Vertreter des Hu-
398
manismus auf Kreta" bezeichnet hatte.Wir wissen heute sehr gut,daß jene
Gelehrten das geistige Erbe des griechischen Altertums und von Byzanz
mit der Westkultur verbunden und so die Voraussetzungen für die große
Blüte der kretischen Literatur des 16. und 17. Jahrhunderts geschaffen ha-
ben. Der Beitrag des Trivisanos auf diesem Gebiet soll entscheidend ge-
wesen sein, obwohl wir ihn zur Zeit ganz genau nicht abschätzen können.

Jedenfalls können wir aufgrund seines Werkes und der anderen Zeu-
gnisse, die es für sein Leben gibt, ohne Zögern behaupten, daß er als
Gelehrter (Übersetzer, Epigrammdichter,Schreiber),als Mensch mit festem
Bewußtsein eines Griechen und Kreters und als ausgezeichneter Lehrer
der altgriechischen Literatur einer der besonders interessanten Persön-
lichkeiten der kretischen Renaissance gewesen ist.
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
 Ä ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ

α' 'Αγίου "Ορους ο i Μ ι λ ά ν ο υ

1. Μονής 'Ιβήρων 1 Biblioteca Ambrosiana
Χφ υπ' άριθ 4655 23: σ 311 Ambrosianus R 25 Suppl.: ο 316 - 319

β. Β ε ν ε τ ί α ς
ζ Μ ο ν ά χ ο υ
1 Archivio di Stato
Duca di Candia, b 13 (Deliberazipni): σ. 23 1 Bayerische Staatsbibliothek
Duca di Candia, b. 36 (Memoriali ed Atti); ο 349, Monacensis Gr 146: ο 32
358, 364, 371
Duca di Candia, b 55 (Officiali): σ 24 η'. Π ά δ ο β α ς
Duca di Candia, b. 81 (Nascimenti di Nobili
1 Archivio Vescovile
Veneti): σ. 22, 369
Doc 62: σ 375
Duca di Candia, b 83, 85 (Attestazioni Matrimo­
niali): σ 22, 23, 341, 357
θ Π α ρ ι σ ί ω ν
Miscellanea codici 900: σ 21
1 Bibliothèque Nationale
Notai di Candia.b. 39: 0 270, 308, 309
Parisinus Lat '8242: ο. 75, 83
» » » b. 149-151: ο 22 Parisinus Suppl. Gr. 1192: ο 314
>» » » b. 154: ο 22, 340
» » » b 155: σ. 22, 343 ί Π η λ ί ο υ
» 1»
» b 156: σ 22, 343, 344, 349
» » » b 157: 0 345, 346, 348 1 Βιβλιοθήκης Ζαγοράς
)> » » b 159: ο. 354, 356-358, 361 Χφ ύπ' άριθ 65: σ 319
» » » b 160: σ 360, 362, 365
» » » b 161: Ο 372 ι α'. Ρώμης
» » » b 164: σ 361
» » » b 165: α 23, 24 1 'Ελληνικού Κολλεγίου
» » » b 171: σ 363 Χφ ύπ' άριθ 4: ο. 64
» » » b. 192: σ 335, 339 2 Biblioteca Apostolica Vaticana
» » » b. 194: σ. 270, 333 Vaticanus Gr 1185: ο 321
Vaticanus Gr 1462: σ 319
*» » » b 199: σ. 373
Vaticanus Gr 1480: σ 9, 70, 71, 113, 114, 321,323
» ì)
" b 235: σ 350, 351, 353, 354, 367, Vaticanus Gr 1497: ο 321
370, 371
Vaticanus Gr 2248: ο 321
» » » b 249: σ 24
Vaticanus Palat Gr 386: σ 32, 33, 70, 71, 78, 313-
» » » b 250: Ο 308
» » » b 255: 0 270 317, 319-321, 324
Vaticanus Palat Lat 1707: o. 71, 77, 84
» » » b 274: ο 332
Vaticanus Reg Gr 81: σ 243
Senato Mar, reg 27: σ 297 Vaticanus Reg Gr 133: ο 60
2 Biblioteca Nazionale Marciana
Marcianus Gr II, 186: ο 189, 194-196, 209, 321,
324, 393, 394 ιβ' Τ ε ρ γ έ σ τ η ς
Marcianus Gr. 481: σ 241
1 Biblioteca Civica
V Έ σ κ ο ρ ι ά λ
Archivio 26 (Alpha BB„ και Alpha BB5): σ 291
Escorialensis g-lll-1: o. 71
ο" Κ α Τ μ π ρ ι τ ζ IV Φ λ ω ρ ε ν τ ί α ς
1 University Library
1 Biblioteca Medicea Laurenziana
Cantrabrigiensis Univ Libr Addit 1880 1: ο 311
Laurentianus 72, 26: σ 314
ε'. Λ ο ν δ ί ν ο υ
1 British Museum iff.Fragmentum Paulinum (άπολεσθέν): ο 71, 76, 77,
Harleianus 2565: σ. 71, 84 84

3
 Β ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ, ΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

Οι αριθμοί των σελίδων παραπέμπουν και στίς σημειώσεις Γιά λόγους ομοιομορφίας ο τύπος Τ ρ ι β υ ζ ά ς των
νοταριακών έγγραφων γράφεται Τ ρ ι β ι ζ ά ν ο ς Στό Ευρετήριο δέν συμπεριλαμβάνονται τά εκδιδόμενα κεί­
μενα έκτος άπό ορισμένα παραθέματα των νοταριακών έγγραφων

298-301, 310, 312, 324

άντονομασία 178
'Αβογαρία 22, 369 άπαξ λεγόμενον 104, 201, 245, 300, 306
Αγγλία 61 'Απολλόδωρος, 'Αθηναίος, 68, 302
'Αγία Γραφή (ή απλώς Γραφή) 176, 189, 191, 'Απόλλων 274
195-201, 204 Άπολλωνίδης, έπιγραμματοποιός, 298
Άγια Σεμνή, χωριό της επαρχίας Belveder, 344, 360 'Απολλώνιος, λεξικογράφος, 160
' Αγιος Αντώνιος Βροντίση, μονή, 372 'Απολλώνιος ό Ρόδιος 101 κ έξ passim
"Αγιος Γρηγόριος ό Θεολόγος 32, 201 'Αποστόλης 'Αρσένιος 290
"Αγιος 'Ηλίας, εκκλησία του Χάνδακα, 374 'Αποστόλης Μιχ 119, 170
"Αγιος 'Ιερώνυμος, μοναστήρι του Χάνδακα, 40, 360, "Αρατος ό Σολεύς 108, 296
361 «Αργοναυτικά» 151, 279, 307
"Αγιος Μύρων, χωριό της επαρχίας Μαλεβιζίου, 309 Αργός, ό 302, 303
άγουμέντο (sgomento) 362 'Αργυρός Ισαάκ 244, 315, 320
'Αδριανός Στ', Πάπας, 307 Αρετίου μονή 356, 363
«"Αδωνις και Αφροδίτη» 62 'Αριστοτέλης 155, 288, 289, 313, 319
'Αθηνά, θεά, 170, 171 'Αριστοφάνης 150, 187, 208, 251, 272, 309, 310, 324
Αθηναίος 172 ' Αρκαλοχώρι, χωριό της επαρχίας Μονοφατσίου, 345
Αιακός 282 Αρτεμη, θεά, 302
Α'ίας ό Λοκρός 272 Άρφαρά Μαρία, χήρα του Γεωργίου, 358
Αίας ό Τελαμώνιος 275 Αρχαιότητα 51, 65, 100, 326 - "Υστερη 106
Αιγαίου νησιά 22, 118 Άρχάνες, χωριό της επαρχίας Τεμένους, 334
Αικατερίνη της 'Αραγώνας 30 Αρχείο Κρατικό της Βενετίας 11, 13, 34 βλ και
«Αίνειάδα» 244, 272 Archivio di Stato di Venezia
Αινείας 67, 273 ασύνδετο 269, 272, 275
αινίγματα 237 Άτξάς Φραγγιάς, παπάς, 345, 360
Αισχύλος 94 κ έξ passim «'Ατθίδος διαλέκτου έκλογαί κατ' άλφάβητον» 102
'Ακομινάτος Μιχ 200 ' Ατροπος, ή 288
Άκταίων 302, 303 ' Ατσιπάδες, χωριό της επαρχίας Belveder, 24, 27, 37,
"Αλδος 72, 74, 75, 83-90, 102, 241, 243, 289, 303, 40, 323, 343, 344, 352, 369
323 Αυσονία 298
αλεξανδρινή ποίηση 298 'Αφροδίτη, θεά, 152, 166, 188, 273
•Αλεξίου Στυλ 64, 200, 304, 326, 345
«'Αλιευτικά» 243 Β
Αλκιμέδη 280
'Αλκμάν 299 Βακαλόπουλος 'Απ 30, 44, 92, 119, 191, 200
'Αλκυόνη 58 Βάραγγος Μανέας, μαΐστρος, 340
'Αλφόνσσς Β', δούκας του Este, 45 Βασίλειο της Κρήτης 21
Αλφόνσος Γ της Καστίλλης 55 Βατικανό 114, 249
Αμμωνιανή βιογραφία (Vulgata) 288 Βατικανού Βιβλιοθήκη 9, 12, 32, 70, 72, 113, 324
'Αμμώνιος, βιογράφος του Αριστοτέλη, 244, 288, «Βατραχομυομαχία» 118
289 Βεατρίκη 57
Άμπράμος Μιχ. του ποτέ Τξουάννε 343 Βέγρος Μανέας 321
Άμπρούσα, χωριό της επαρχίας Τεμένους, 25, 40, Βέης Ν 64
367, 369 Βενετία 22, 23, 36, 39, 45, 46, 90, 91, 199, 241, 243,
"Αμστερνταμ 84 268, 297, 308, 357, 367
Αναγέννηση 8, 13, 61, 67, 106, 290, 307, 320, 325 Βενετοκρατία 22, 42, 343
αναθηματικά επιγράμματα 237 βεντέμα (vendemmia) 309, 340, 341
«Αναλυτικά πρότερα» - « Αναλυτικά ύστερα» 317, Βεργίλιος 'Ιωάννης, ποιητής, 55
318 Βεργίτσης "Αγγελος 358
'Ανδριώτης Ν Π 309 Βερώνας 'Ιωάννης 343
« Ανδρομάχη» 109 Βησσαρίων 28, 170, 200
Ανθολογία Παλατινή 148, 241, 280, 310 βήτο (αμπέλι) 347, 348
Ανθολογία Πλανούδη (ή απλώς Ανθολογία) 94, 101, Βιάνωρ, έπιγραμματοποιός, 298
148, 153, 157, 166, 168-170, 237, 241, 242, 268, «Βιβλιοθήκη» 302
269, 272-275, 280, 282-287, 289, 290-292, 294, 296, Βιβλιοθήκη Civica Τεργέστης 291

4
Βιέννη 45, 311 Δάνδολος Θωμάς 340
Βικέντιος τοΟ Beauvais 60 Δάνδολου Άνέζα, χήρα τοΰ Ιωάννη, 343
«Βίος Αριστοτέλους» 244, 288 Δάντης 57, 66, 307
Βιργίλιος 51, 53, 56, 65, 156, 244, 272, 296 Δαπέργολας 64
Βιαβίζης Ίάκ 22 Δαρδανία 157
Βλαδίμηρος Νικόλαος, ράφτης, 358 Δεινάκης Στυλ 63
Βλάχος Γιάννης, εκπρόσωπος του Δούκα της Κρήτης, Δελφοί 288
364 Δετοράκης Θεοχάρης 38
Βοδληιανή Βιβλιοθήκη 'Οξφόρδης 73, 324 Δημητράκου λεξικό 171, 200
Βοήθιος 314, 320 «Διάλογος» 326
Βοκκάκιος 57, 66 Δίας 274, 298
Βοϋργος τοΰ Χάνδακα 353 βλ καί borgo Διαφωτισμός 67
Βουρδουμπάκης 'Ανδρέας 339, 349, 367, 369, 374 Διδώ 66, 67
Βρεταννικό Μουσείο 71 «Διηγήματα του Καρντέρμπουρυ» 58
Βρόντου Εργίνα, χήρα του Γεωργίου, 353 Δίκαιο: ' Αστικό καί Εκκλησιαστικό 46 - Κανονικό 12,
Βυζάντιο 59, 61, 68, 326 31 - Ποινικό 37
Βυζάντιος Νικόλαος, συνεργάτης του "Αλδου, 75 Δικταϊον άντρον 183
Βυζαντίου Στεφάνου λεξικό 185 Διογένης Λαέρτιος 169
Διόδωρος 155, 183
«Διονυσιακά» 59, 243, 277
Γ Διονύσιος Αλικαρνασσεύς 171, 183
Διόνυσος, θεός, 274
Γάβαλος Γιώργης του ποτέ Νικολού, καραβοκύρης, δόγης 23, 29, 239, 268, 367
335 Δούκας Δημήτριος 243
«Γαδάρου, Λύκου κ Αλουποΰς διήγησις ωραία» 304 δούκας τής Κρήτης 39, 297, 353, 357, 358, 360, 364,
Γαϊδουριάνοι, χωριό της επαρχίας Πεδιάδος, 363 371
Γαλλία 54, 61, 304 δουκάτα, νομίσματα 39-41, 333 κ έξ passim
γαλλική νόσος 237, 303, 304 βλ καί σύφιλη Δουλγεράκης 'Εμμ Ι 372
Γανυμήδης 103 Δραζίνος Μανέας του Νικολάου 339
Γάργαρον, κορυφή της (τρωικής) Ιδης, 162
Γαργήττιος, όνομα σκύλου, 302
γαστάλδος 365 Ε
Γαυράδας, ποιητής, 278
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 'Αθηνών 63, 289, 314 εγκωμιαστικά επιγράμματα 237
Γερμανία 52, 62 «Έγχειρίδιον περί μέτρων καί ποιημάτων» 315, 320
Γερουσία βενετική 23, 350 ' Εθνική Βιβλιοθήκη: Αθηνών 63, 342 - Βιέννης 45,
Γιαννάκης Γ Ν 154 311 - Παρισίων 314
Γιαννακύπουλος Ίωήλ 202 «Εις Απόλλωνα» 244
Γιαννακόπουλος Κ 28, 30, 79, 89, 90, 102, 170, 243 «Εις ' Αρτεμιν» 244
Γιαννάτος Θ 63 «Εις Δήμητρα» 299
Γιαννόπουλος ΊΓ 22, 191, 340, 363 είσώχωρος ή είσώχωρον 369 βλ καί σώχωρο
Γιωτοπουλου - Σισιλιάνου Ελλη 314, 319 Εκάβη 280
γνωμικό επίγραμμα 237 Εκκλησία της Κρήτης 270
«Γοργίας» 282 Εκτορας, γιος τού Πριάμου, 281
Γουναλάκης, οικογενειακό επίθετο, 338 ελεγειακές κωμωδίες 54
Γουρνιά, χωριό της επαρχίας Μονοφατσίου, 353 ελεγειακή ποίηση 108
Γραδενίγος Νικόλαος του Φραντζέσκου, ευγενής ελεγειακό δίστιχο 68, 69, 106, 247, 320
Βενετός, 38, 344, 354 ελεγειακοί αρχαίοι 109
Γραδενίγων (Gradenigo) οικογένεια 344, 345 Ελένη, γυναίκα τού βασιλιά Μενελάου, 166, 181,
Γραικοί (ορθόδοξοι) 29, 195 182, 188
γραμματεία: βυζαντινή 59, 60, 244 - ελληνική 9, 13, Ελληνικό Κολλέγιο τής Ρώμης 64
102 - λατινική 59, 60 ελληνομάθεια 28, 244
Γρηγορόπουλος Μανουήλ 304 ΈλοΤζα 67
Γρημπιλλάς Γεώργιος 346 Εμπαρος, χωριό τής επαρχίας Πεδιάδος, 346
Γριμάνη Isabetta 341 εντριτον (terzana) 340
Γριμάνης Ανδρέας 341, 342 Ενυώ, πολεμική θεά, 281
Γρόλλιος Κ Χ 307 Έξώπορτο του Χάνδακα 24, 40, 334, 335, 343, 352,
357 βλ καί Borgo
« Επαινος γυναικών» 64
Δ Επαρχος Αντώνιος 290, 313, 314, 319, 320
« Επιστολαί προς όμόνοιαν συντείνουσαι» 314
δακτυλικό έξάμετρο 247 επιτάφια επιγράμματα 237
Δαμανίτης Γιάννης 349 Ερμείας, μαθητής τοΰ Πρόκλου, 289
Δαμασκηνός Ιωάννης 32 Ερμής 158
Δάνδολος 'Ανδρέας, Δόγης, 367 ' Ερωτας 309

5
«Έρωτόκριτος» 163 Ι
«Έρωφίλη» 63, 190
' Ετυμολογικόν Μέγα 102 ιαμβικά τρίμετρα 247
Εύαγγελίδης Τρύφων 200 'Ιάσων 64
ευγένεια βενετική 22, 37, 334, 342 Ιβήρων μονή Άγιου "Ορους 311
ευγένεια κρητική 22, 37, 333, 338, 363 Ίβυκος 295
ευκαιριακό επίγραμμα 237 Ίδη 162
Εΰπολης, κωμικός, 176 ίδιόμελο 207
Ευριπίδης, τραγικός, 95 κ έξ passim 'Ιδομενέας 294
Εύριπιώτης Τζουάννε του ποτέ Νικολού 343 Ιεράπετρα 308
Ευρώπη 62, 72, 90, 192 'Ιησούς 203
Ευστάθιος (Παρεκβολαί) 160, 167, 173, 188, 280 ιντερμέδια κρητικά 63, 64
'Εφιάλτης, γίγας, 270 'Ιονίου νησιά 118
Ίουβενάλης 51, 53, 244, 310
'Ιπποδάμεια 179
Ζ Ιπποκράτης 149
'Ισπανία 52, 303
Ζαγορά 319 Ιταλία 24 κ. έξ passim
Ζαγουριάνοι, χωριό της επαρχίας Πεδιάδος, 364 Ιωάννου Φίλιππος 63, 69
Ζάκυνθος 119 Ίώβ 198
Ζάμορος Μανέας, νοτάριος, 347, 348, 367 Ίωτακισμός 196
ξεϋγμα βουκολικής διαιρέσεως 107, 248
ζεϋγμα Hermann 107, 247
Ζιμπραγός Μιχελής, comandato!·, 370 Κ
Ζουδιανός Ν 23, 30
Ζυγομαλάς Θεοδόσιος 119 Καγκελλαρία (ή Καντζηλλαρία) Μεγάλη 341, 342,
Ζωναρά λεξικό 180 349, 350, 359
Ζώρας Γ Θ 311 καθαρτήριο 192
Καθολική 'Εκκλησία 190-192
Καινή Διαθήκη 188, 197, 198
Η Καινόν των Κάρων (Νεάπολη) 356
Κακριδής Ί Θ 93
«Ηθικά» 176 Καλαμαράς Κωσταντής τού ποτέ Πέτρου 370
«Ηλέκτρα» 178 Καλβίνος 192
' Ηλιόδωρος 157 Καλισό, χωριό της επαρχίας Belveder, 344, 370
Ήλιος 284 Καλιταουνάκης 'iE 365
Ήλιου Φ Η 73 Καλλέργης Αινείας, νοτάριος, 270
ήμιεπές 108, 109, 247, 248 Καλλέργης 'Αντώνιος 28-30, 192, 237, 304
'Ηράκλειο 30, 345, 364, 369, 374 Καλλέργης Μάρκος 237
'Ηρόδοτος 102, 150, 164, 167, 173, 185, 186, 244, Καλλέργης Ματθαίος 28
284, 293 Καλλιέργης Ζαχαρίας 102
Ηρωδιανός, γραμματικός, 167, 174 Καλλίμαχος 93, 101, 151, 243, 283, 298
« Ηρωίδα»: 1η 68, 69 - 2α 69 - 16η 9, 33, 35, 69, 103, Καλλίνος 109
111, 323-326 Καλός Μ 63
«Ηρωίδες» 56, 58, 60, 65-69, 75, 78, 80 Καλυψώ 67
Ησύχιος ό Αλεξανδρινός 94 κ έξ passim Κάμερα (Camera) 41, 367
Ήφαιοτίων, μετρικός, 109, 315, 320 Καμπίτσης Ί 13
'Ηχώ 278 Κανελλόπουλος Π 58
Κάπης Γιώργης 363
Θ Κάπης Μανέας 363
Καπποϋτσος Μανέας 363
«Θαλυσια» 275 Καραβέλλας Γεώργιος 360
«Θεία Κωμωδία» 57, 66 Καρές, χωριό της επαρχίας Mirabello, 356
Θέογνης 109 Καρμελίτες, μοναχοί, 189, 194
«Θεογονία» 271 και passim Καρμίρης Ί 194
Θεοδωρίδης 361 Καρολίγγεια 'Αναγέννηση 52
Θεόκριτος 102, 170, 171, 173, 243, 275, 276, 324 Κάρολος ό Ε' 30, 304
Θεοτόκης Σπ 297, 349, 359 Κάρολος ό Η 303
Θεόφραστος 164, 174 Κάρολος ό Μέγας 52
Θεωρητική 'Ιατρική 31 Κάσδανλης Άλ 63
Θησέας 166 Κάστρο της Κρήτης 344, 345, 357
Θίσβη 55 Καστροφύλακας Πέτρος 41, 194
Θουκυδίδης 150, 166, 201 Κατζουράς Ιωάννης, νοτάριος, 356
«Θρήνος εις τήν Ελλάδος καταστροφήν» 314, 316, «Κατηγορίες» 289
319 KépKUpa 119

6
Κεχαγιύγλου Γ 64 Λουγδουνο 76
Κήυξ 58 Λουθηρανισμός 190, 193
Κικέρων 298 Λούθηρος 191, 192
Κισοαμίτης Μανέας 358 Λουκανός 53
Κλάδος Μανέας, παπάς, 370 «Λουκρητία» 62
Κλάδος Φραγκίσκος, κωδικογράφος, 243 Λυβέκκη 56
κλασικίζουσα γλώσσα 100 Λυκόφρων, τραγικός, 154, 163, 298
Κλωθώ 288 Λυπουρλής, Δ 108, 247
Κόϊντος Σμυρναίος 59, 170, 187 λυρική ποίηση 287
Κολλιτσάρας 7 203 «Λυσιστράτη» 302
κομεσιόν (εξουσιοδότηση) 23, 36, 37, 334 βλ και
πληρεξούσιο
Κορίνθιος Γεώργιος, λόγιος, 311 Μ
κομέσος 22, 39, 332 κ έξ passim
Κορναροπουλα Κουρήνα 38, 342, 354, 355 Μάγιστρος Θωμάς 102, 187
Κορνάρος Βιτσέντζος 200, 363 Μακάριος Μονεμβασίας 43
Κορνάρος Ιω Φραγκίσκος 338 Μαλιπιέρος Λορέντξος του ποτέ Αυγουστίνου 335
Κορνάρος Ματθαίος 26 Μαλτέζου Χρύσα 41
Κορνάρος Πέτρος του ποτέ Φραγκίσκου (ή Φραντζέ- Μαμουνάς Μάρκος, λόγιος, 237, 311, 312
σκου), ευγενής Βενετός, 38, 323, 338, 341, 342, Μανασσης Κ 244, 271
353-355 Μανέθων ό Αστρολόγος 279
Κουχέας Σ 314, 315 Μανομαακας Μ Ί 13, 21, 22, 42-44, 63, 64, 75, 91,
κουμουλον μόδιον 367 βλ και μουζούρι κουμουλάρι 304, 333, 334, 342, 344, 354, 361
Κουνάβοι, χωριό της επαρχίας Τεμένους, 25, 39, Μαξιμιανός, Ρωμαίος ελεγειακός, 52
340, 363, 364 Μάξιμος Τύριος 313, 316, 317, 321
Κουρής Μανοϋσος 340 Μαράς Μάρκος, νοτάριος, 363
Κουτσουμπάς Γιώργης, μαΐστρος, 348 Μαράς Μιχ , νοτάριος, 23, 24, 25, 41, 42, 194, 334 κ
Κράτης ò Θηβαίος, έπιγραμματοποιός, 282 έξ passim
«Κρατύλος» 313, 316, 320 Μαργουνιος Μάξιμος, επίσκοπος Κυθήρων, 37, 42-
Κρήτη 21 κ έξ passim 44, 323, 324
Κριαράς Έμμ 187, 193 Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας 10, 194, 199, 241
κύκλος 283, 303 Μάρκος, ευαγγελιστής, 205
«Κυνηγετικά» 243 Μαρτιάλης 51
Κυνηγός Μιχελής 363 μαρτσέλοι νομίσματα, 359
Κυρία ή Ψυχοσώστρα, εκκλησία του Χάνδακα, 356 Μαστροδημήτρης Π Δ 319
Κυριακόπουλος, οικογενειακό επίθετο, 338 Ματθαίος, ευαγγελιστής, 198, 200, 204, 205, 207
Κυριακόπουλος Γιώργης, εκπρόσωπος του Δούκα τής Μαυρίτζης Παύλος 340
Κρήτης, 371 Μέγγενος Φραγγιάς, μαΐστρος, 349
Κυριακόπουλος Ιωάννης 362 Μελάγχθων Φίλιππος 319
Κώμες, χωριό της επαρχίας Πεδιάδος, 363 Μελάμπους, όνομα σκύλου, 244, 303
Κως 311 Μενέλαος, βασιλιάς της Σπάρτης, 174, 178
Μέρτζιος Κ 25, 36, 335, 341, 342, 344, 346,
348-350, 356, 359, 363, 372
Λ Μεσαίωνας 51, 54, 55, 286
«Μεταμορφώσεις» 55-59, 62-65, 67, 244
Λαδάς Γ 73 Μεταρρύθμιση 35, 62, 190, 191, 193
Λακωνία 153 Μήδεια 64 '
Λάμπρος Σπ 170, 200 Μηλιαράκης Ά 311
Λάνδος Πέτρος βλ Landò Πέτρος Μηριόνης 294
Λαοδάμεια 66 Μιλάνο 30, 102, 317
Λάσκαρης Ιανός 79, 101, 102, 106, 153, 158, 166, «Μινυάς» 288
172, 180, 187, 237, 242, 243, 245, 268 κ έξ passim Μίνως 281
Λατίνοι (καθολικοί) 29 μίσθωση διαρκής 362
λατινομάθεια 28, 59, 68, 244 μιτάτο 39, 41, 348, 364, 365
Λατσίδα των Καρών 356 Μνημοσύνη 290
Λάχεσης, ή 288 μονέδα άσπρη - μαύρη 359
λεγαταρία - λεγατάριος 349 Μονεμβασία 311
Λέων Ματθαίος, γερουσιάρχης, 319 Μονοφατσίου επαρχία 345, 353 βλ και Bonifacio
Λέων ό Φιλόσοφος 312 Modrooç 'Ερρ 22, 23
Λήθαργος, όνομα οκυλου, 303 Μοίρες 288
λιβέλο 40, 41, 362 Μοτοενίγο Ιω , Γεν Προβλεπτής Κρήτης, 341
Λιμπίτης Γιάννης, διάκος, 371 Μουδάτσος Καίσαρας 309
Λίτινας 'Ιωάννης 345 Μουζάλος Νικόλαος, μαΐστρος, 357
λογάδο αμπέλι 340, 371 μουζούρι 365, 372
λογοπαίγνια 237 μουζούρι κουμουλάρι-ρίγλι 365, 367

7
Μουσαίος 243, 284, 293 Π
«μουσεΐον» του Χάνδκα 29
Μουσοΰρος Μάρκος 90, 102, 290 Πάδοβα 22, 31 - 35, 45, 46, 76, 78, 192, 305, 306,
Μουστοξύδης 'Ανδρέας 9 308, 321, 323, 324
Μουστοξύδης Μ 314 Πάδοβας πανεπιστήμιο 30, 31, 38, 44, 192, 323, 335
Μπαζίκης Μιχαήλ τοϋ ποτέ Φραντζέσκου 334 Παλαιά Διαθήκη 56, 197
Μπαρμπαρήγος Γεώργιος 356 Παναγία ή Οδηγήτρια, εκκλησία τοϋ Χάνδακα, 40„
Μπαρμπαρόσσας Χαϊρεντίν 29, 30, 268 367
Μπαρότσης Γεώργιος 26 Παναγιωτάκης Ν Μ 12, 13, 21, 24, 28-30, 192, 289,
Μπαρότσης Φραγκίσκος 200 291, 304, 307, 345, 354
Μπαχατόρις 'Ιωάννης 360 Πανδώρα 286
Μπονης Νικόλαος 349 «Πανώρια» 64
Μπονης Πανταλέος, νοτάριος, 345 Παπαδόπουλος Αντώνης 356
Μπουνάκις, οικογενειακό Επίθετο, 334 Παπαδόπουλος - Κεραμεύς Ά 64
Μπουνιαλής, ποιητής, 163 Παπαθωμόπουλος Μ 60, 62, 68, 87, 182
μύθοι ζώων 237 Πάρης, γιος τοϋ Πριάμου, 73, 83, 84, 96, 103, 153,
162, 167, 175, 176, 184, 188
παρήχηση 149, 175, 176, 285, 290, 306
Παρίσι 313, 314
Ν
Πάρμα 71 ,
Πάρτιρα 'Απάνω, χωριό της επαρχίας Belveder, 40,
Νεάπολη (Κρήτης) 336 41, 339, 344, 362, 374
Νεγροπούλα Πέτρου 40, 362, 373, 374 Πάρτιρα Κάτω, χωριό της επαρχίας Belveder, 344,
Νεκτάριος, αρχιεπίσκοπος Κων/πόλεως, 32 362
Νίκανδρος, επικός ποιητής, 151, 163 παρωνύμια 346
Νόννος 59, 154 κ έξ passim Πατρινέλης Χ. Γ 75, 311
νοταριακά έγγραφα 24 κ έξ passim
Πατσίδερος, χωριό της επαρχίας Μονοφατσίου, 353
νοτάριος - νοτάριοι 22 κ έξ passim Παύλος, απόστολος, 203
Ντεγγάλδες Κων/νος 346 Παύλος ό Γ', Πάπας, 319
Ντεμέντζο Κλάρα, ηγουμένη 'Αγίου 'Ιερωνύμου, 361 «Παύλω τω τρίτω, άκρω άρχιερεΐ, είρονοποιήσαντι
ντεμεσόριες (παράφερνα) 348
τους βασιλείς χριστιανών καί κατά βαρβάρων ένώ-
σαντι» 314
Παυσανίας, περιηγητής, 288
Πεδιάδος επαρχία 364
Πελεγρής Μανοϋσος τοϋ Σταμάτη 343, 344
Ξανθουδίδης Στέφ 21, 180, 326, 339-341, 344, 349, Πελεγρής Π , νοτάριος, 270
356, 363-365, 367, 374 Πελεγρής Τξουάννε, νοτάριος της Μ Καγκελλαρίας,
Ξενούλη Σταυρούλα 13 341, 349, 350
Ξενοφών, ιστορικός, 156 Πελεκάς Νικόλαος, άρωματάρης, 343
Ξέρξης 293
πένα (πρόστιμο) 341
Ξηρουχάκης Ά 163, 359, 367
πεντάμετροι στίχοι 108
«Περί ερμηνείας» 289
«Περί μέτρων ποιητικών» 315
Ο
«Περί τέχνης διαλεκτικής» 314
Πέρσιος 53, 244, 307
όβιδιανές σπουδές
Πετρίδης Μ, 63
Όβίδιος 9 κ έξ passim
Πετρόπουλος Γ , νοτάριος, 373
Οίκολαμπάδιος 191
Πηζάς Φραντζέσκος, νοτάριος της Μ Καγκελλαρίας,
Οικονόμου Σοφ Κ 311
349, 350
Όλόβολος Μανουήλ 314, 315
Πίνδαρος 151, 159, 273, 293, 299
Ομαργος, όνομα σκύλου, 302 Πίος ΊΑ', Πάπας, 72
Ομηρος 57, 93 κ έξ passim Πισκοπή, οικισμός τοϋ χωριού Πάρτιρα, 344
όμοιοτέλευτο 109, 158, 160, 248, 272, 295, 308
Πλανούδης Μάξιμος 68, 94, 101, 103, 148, 152, 153,
ομόλογα 36
157, 168, 171-173, 177-179, 181-186, 188, 237, 241,
«Όνομασίαι των μελών τοϋ άνθρωπου» 314
242, 268, 280, 285, 296, 310, 314, 324, 325
« ' Ονομαοτικόν» 302
Πλάτων 156, 164, 174, 187, 201, 282, 296, 313
'Οξφόρδη 73, 154, 324
Πλαϋτος 54
Όππιανός 181, 187, 243, 271, 296, 301, 309 πληρεξούσιο 334, 343-346 348, 349, 353, 354, 356,
'Οράτιος 53, 57, 307
357, 360, 363, 370, 371
'Ορφέας 155, 176, 187, 271, 272, 300
ΠλουμΙδης Γ 28-30, 34, .335
Ορφικοί 282 Πλούταρχος 61, 167, 176, 271
Οϋαργος, όνομα σκύλου, 302 Πλούτων 57
Ουθενόβιος Κάρολος, μεταφραστής «ΉρωΤδων», 68, Πολύβιος 186, 276
69
Πολύγνωτος 288
ουμανιστικά επιγράμματα 293 Πολυδεύκης 244, 302
ουμανιστική εποχή 245
Πολωνία 72

8
Πορφυριος 289 Στάτιος 52, 53, 307
Πουλάκις Νικόλαος, μαΐστρος, 357, 358 Σταυρινίδης Ν 344, 362, 369
πράτικος (pratico) 363 βλ καί στιμαδόροι Στέλλας Γιάκομος του Όλιβιέρη, δικηγόρος, 344
Πρίαμος 280 Στέλλας Ολιβιέρης, δικηγόρος, 343
προικοσύμφωνο 23-25, 36, 333, 335-338, 347, 348 στέμματα Κρητών σπουδαστών 44
Πρόκλος ο Διάδοχος 289, 313 Στεργέλλης 'Αριστείδης 31
προσωδιακή ποίηση 106, 109 Στεριανός 'Ιωάννης του ποτέ Κων/νου 356
Πρωτεσίλαος 66 οτίμα-στιμαδόροι 363
πρωτομάστορες ή μαοτόροι 363 βλ καί στιμαδόροι «Στίχοι ιαμβικοί προς τόν μοναχόν ΣαββαΤτην σκοπτι-
Πτολεμαίος, μαθηματικός, 275 κοί» 314
Πυθαγόρειοι 274 Στουδίτης Θεόδωρος 200
Πύραμος 55 Στράβων 162, 185
πωλητήριο 339, 340 Στυρωνας, χωριό τής επαρχίας Belveder, 344, 373
Σύμβολο τής ΠΓστεως 311
Ρ συμφυρμός 270, 287
«Συναξάριον των ευγενικών γυναικών καί τιμιωτάτων
Ραδάμανθυς 281 αρχοντισσών» 64
Ραπίκιος 'Ανδρέας 92, 240, 291, 292 συνεκδοχή 152, 170, 175, 187, 188
Ρέθυμνο 21, 22, 342 «Σύνοψις χρονική» 271
ρίγλιον μόδιον 367 βλ καί κουμουλάρι ρίγλι Συρίγος Ανδρέας, ευγενής Κρητικός, 332
Ροδοβάς Γεωργιλάς του ποτέ Νικολάου 363 Συρίγος 'Ανδρέας του 'Ιακώβου, πρωτεξάδελφος Θ
Ρουσρψείρης Αγγελος 346 Τριβιζάνου, 27, 40, 41, 362, 373, 374
Συρίγος 'Ιάκωβος 332, 333
Συρίγων οικογένεια τοϋ Χάνδακα 333
Σ σύφιλη 237, 303, 304
Σχολή Ίατροφιλόφων (Università degli Artisti) τής
Σάθας Κ Ν 369, 374 Πάδοβας 31
Σαίξπηρ 61, 62 σώχωρο 25, 39, 40, 369
ΣαΤτης Ιωάννης 27, 237, 306
Σακελλαρίου Ά 13
Σακελλίων Ιωάννης 311 Τ
Σαλλούστιος 53
Σαπφώ, ποιήτρια, 290 «Τά μεθ' Ομηρον» 170
Σαρακηνόπουλος Μανοϋσος 360 Τεμένους επαρχία 369
«Σαφεστέρα διδασκαλία περί μετρικής εισαγωγής» 315 Τεργέστη 291, 292
Σβίγγλιος 191 «Τετράβιβλος» 275
Σεβήρος Γαβριήλ, μητροπολίτης Φιλαδέλφειας, 42, Τζαγκαρολος 'Αντώνιος 26
43, 323, 324 Τζαγκαρόλος Γεώργιος 276
Σενέκας 61 Τζαγκαρόλος Ζαχαρίας 26
Σητεία 308 Τζαγκαρόλος Νικόλαος 26
Σηφάκης Γ Μ 13, 270 Τζαγκαρόπουλος Μανόλης 340
σιγουριτά 24, 36, 39, 343, 355 Τζέτζης 283, 286
Σιλεντιάριος Παύλος 154, 165, 166, 179, 281 τζηρόϊκοι 350
Σιμίας ό Ρόδιος 168 τζουράδοι τής Αυθεντίας 362
Σινιόρης Γιάννης 363 Τηγανίτας Μανέας 363
Σκιάδας Ά Δ 287, 298, 299, 307 Τηλέμαχος 67
Σκλέντζας ' Αγγελος, διδάκτορας τοΟ Δικαίου, 38, Τιπάλδος Γ 44
335, 339, 350 Τιτανομαχία 270
Σκλέντζας 'Αντώνης 346 τμήση 176, 287
Σκλέντζας Γεώργιος, λόγιος, 307 «Τό βιβλίο της δούκισσας» 58
Σκλέντζας Νικόλαος 343 τομή κυρία 108
Σκορδίλης Μάρκος του Μανουσου 363 τομή μέση 108, 247
σκωπτικά επιγράμματα 237 τορνέσα, νομίοματα, 40, 365, 367
σκωπτική ποίηση 320 «Τό σπίτι τής Φήμης» 58
σολδίνι, νόμισμα, 367 Τρεμπέλας Π 203
Σολομών 172 Τριβιζάνοι κάτοικοι χωριών τοϋ Χάνδακα 22
Σούδα, λεξικό, 102 κ. έξ passim Τριβιζάνοι nobili Veneti καί Cretesi 22
Σουφού Μεχμέτ πασάς 356 Τριβιζάνος - Τριβιζάς: ετυμολογία 21
Σοφοκλής, τραγικός, 149, 164, 170, 174, 178, 182, Τριβιζάνος Αλωυζες, πάππους τοϋ Θωμά, 23
184, 186, 243, 271, 286 Τριβιζάνος 'Αλωυζες, αδελφός του Θωμά, 23-25,
Σπανάκης Στ 21, 191, 334, 338, 340, 341, 349, 352, 39-41, 336, 338, 340, 348, 357, 358, 364, 365, 367,
361, 367 371, 372
Σταματάκος 7 178 Τριβιζάνος 'Ανδρέας, αδελφός τοϋ Θωμά, 23, 335-
οτάμενα (χρήματα) 362 338, 347, 348

9
Τριβιζάνος Ζουάννε του ' Αλωύζε, θείος του ©ωμά, Φερράρας: Πανεπιστήμιο 335 - Συνοδός 119 - Σχολή
23, 357 Θεολογική 189
Τριβιζάνος Θωμάς 9-398 Φιέλλος Γεώργιος, νοτάριος, 372
Τριβιζάνος Ιερώνυμος του ' Αλωύζε, γυναικάδελφος φιλολογικά επιγράμματα 237
του Ανδρέα, 336 Φιλόπονος 'Ιωάννης, σχολιαστής τοϋ Αριστοτέλη,
Τριβιζάνος Μαρκαντώνιος, Δόγης, 29, 35, 239, 268 317-319
Τριβιζάνος Μπενέτος, εξάδελφος του Θωμά, 23, 27, Φιλοστράτου «Εικόνες» 157
357 φίτζιο τοϋ γαστάλδου 365
Τριβιζάνος Νικόλαος του Άλωυζε, πατέρας του Φλωρεντία 101, 243, 345
Θωμά, 23-25, 33, 323, 332, 333, 336, 340, 346-348, Φλωρεντίας Σύνοδος 119
357, 365, 367 Φορτέτσα, συνοικισμός τοϋ 'Ηρακλείου, 369
Τριβιζάνος Νικόλαος του Άλωυζε, ανεψιός του Φραγκίσκος Α', βασιλιάς της Γαλλίας, 304
Θωμά, 24 Φραδέλο Πάλμα, χήρα τοϋ εύγενοϋς Τομάδο, 361
Τριβιζάνος Παύλος του Αλωύζε, γυναικάδελφος του Φρύνιχος, λεξικογράφος, 299
Ανδρέα, 336 Φυλλίς 66
Τριβιζάνος Φραγκίσκος τοΰ Αλωύζε, γυναικάδελφος Φυσική Φιλοσοφία 31
του 'Ανδρέα, 336, 337 Φωτίου λεξικό 185, 302
Τριβιζάνος Φραντζέσκος τοϋ 'Αλωύζε, ανεψιός του
Θωμά, 23, 24
Τριβιζάνος Φραντζέσκος 343 Χ
Τριβιζάνου Άνέζα, μητέρα τοϋ Θωμά, 23, 39, 40,
333, 334. 346-348, 364, 365, 371, 373, 374 Χαφέτη Μαρία 21, 346
Τριβιζάνου' Ανεζίνα τοϋ' Αλωύζε, ανεψιά τοϋ Θωμα, 24 Χαλκοκονδύλης à 102
Τριβιζάνου Μαριέτα, αδελφή τού Θωμά, 23, 35, 333, Χάνδακας 21 κ έ ξ passim
371 Χανιά 22, 26, 27
Τριβιζάνου Μαρκεζίνα, καλόγρια τοϋ ' Αγ ' Ιερωνύ­ Χανιώτης Νικόλας 363
μου, 361 Χάριτες 295
Τριβιζάνου Περεγρίνα τοϋ Αλωύζε, γυναίκα τοϋ Χάρων 288
Ανδρέα, 336 χασμωδική βράχυνση 106, 162
Τρικλίνιος 177 Χατζηδάκις Γ 64
Τρικογλίδης Κ 63 Χατζηδήμος Αθ 73
Τριπτόλεμος 299 χειρόγραφα «' Ηρωίδων» 65
Τροία 157 Χορτάτσης Γ 63, 64
Τσαβαρή Ί Ο 59, 60 Χουμεριάκο των Κάρων 356
τσεκίνι, νόμισμα, 40, 358, 359, 362, 363 Χριστόδωρος, έπιγραμματοποιός, 245, 280
Ταψπανλής Ζ 29, 270 Χρυσολωράς Μανουήλ 92
Ταοπανάκης Άγαπ 241, 289 Χρυσόστομος Ιωάννης 32
Χωραφίτης Νικόλαος 362

Υ
Ψ
Ύγίνος 303
υδατόσημα 100 Ψελλός Μιχ 244, 314, 319
υπέρπυρα, νομίσματα, 25, 333 κ έξ passim ψευδο-άνακρεόντειο οτιχούργημα 156
ψευδο-όβιδιανά ποιήματα 54
Ψυχολοπούλλα Καλή 349

Φ
Ω
Φαβορίνος Βαρίνος, Βενεδικτίνος ελληνιστής, 102
φέουδο 24, 40, 323, 340, 344, 352, 369 Ώμαγρος, όνομα σκύλου, 303
Φερράρα 45, 46, 193 Ώ τ ο ς , γίγας, 270

10
 A Brandis CA 317, 318
Brugi Β 192
Abrahams Ρ 66
Brunelli Sigismondo 31
administrator 269
Brussa βλ Αμπρούσσα
aetas ovidiana 51, 53, 54, 57
Albina 71, 75, 77, 81-84, 87, 88
Amerbach Βονιφάτιος 33 C
"Amores" 54, 57, 60
"Ançlreae Rapitii, nobilis Tergestini, facilioris Mu-
Calçleron 62
sae carmina libri duo, quorum prior epigrammata
Canal C 72
quaedam continet, Venetiis apug1 loannem Bonel-
Canari Paul 9 κ έξ passim
lum, MDLII" 291
Cancellarla Ducal Maggior 349 βλ και Καγκελλα-
"Ançlreae Rapicii, J C Tergestini, poematum liber
ρία Μεγάλη
secunçlus" 291
cancellier grançle 359
Appençlix Planuçlea 241
capitan contra fu res 24
Archivio çfi Stato çli Venezia (A S V ) 331 κ έξ
capitano çli Cançlia 29
Archivio Vescovile çli Paçiova 11, 34, 331
Carçluci 'Ιουλιανός 370
argumentum 16™ « Ηρωίδας» 70, 76
Carmina Burana 53
Aricò G 52
castel Belveder βλ Belveder επαρχία
Arnolfo της 'Ορλεάνης 55
Castrop Η 62
"Ars amatoria" 56, 58, 60, 63, 67
"Ars versificatoria" 55 Cavadato Nicolò, εκπρόσωπος τοϋ Δούκα Κρήτης, 349
Astruc C 314 "Cèfalo y Procris" 66
Aubert 155 Ceffi Filippo, ιταλός μεταφραστής των«' Ηρωίδων», 67
Augsburg, πόλη της Βαυαρίας, 320 Chaucer 58, 66
aureus auctor 53 Chopinel de Meun Jean, ποιητής, 57
Avonal βλ Vonale Cittadini 22, 333
Coòer CG 169
Coechly Arminus 279
Β Colardeau Ch Ρ 67
Concasty ML 314
Bachet Gaspar 61 Consbruch M 109
Bachmann L 320 Contareno Marcantonio, Δούκας της Κρήτης, 297,
Bankrott - Marcus R E 63, 64, 91 298
Barbaro Daniel, Δούκας της Κρήτης, 39, 358 contradictor 34
Barbaro Marco 21 "Contra Manichaeos" 42
Basilicata Fr 343, 345, 353, 356, 362, 364, 369 Cornaro ή Corner Piero βλ Κορνάρος Πέτρος
Bassi Β 316, 317 Cornelius F 268, 297
. Bauçlri çle Bourgueil, επίσκοπος τοϋ Dol, 53, 56 Corogna Φίλιππος 353
Beckby Η 148, 241, 242, 269, 274, 280, 310, 312 Coronelli 368
Bekker 302 Cougny Ed 312
bella scuola 57 Cr usi us M 119
Belveçler επαρχία 24, 25, 27, 37, 39, 309, 323, Curtius ER 53, 57
343-345, 353, 362, 367, 371
Bembo Πέτρος 290, 303
Bergk Th 156, 302
Bersuire Πέτρος, ποιητής, 55 D
Bathe E 302
Biblioteca Angelica της Ρώμης 311 Dal Legname Desiderio, Δομηνικανός μοναχός, 28
Bieter Ludwig 307 Da Monte Jovanni Battista 31
Boerio G 348, 365 Dandolo Gasparin τοϋ ποτέ Ζουάννε, ευγενής
Boissonade A 312 Βενετός, 38, 353
Boissonade lo Fr 313 Dapunt A 52
Boissonade Fr 59 Dartona Anzolo τοϋ Zuanne, ευγενής Κρητικός, 24
Bolgar R 100 De Barbobus Domenicus 34
Borner Fr 303 De Boer C 56
Bon, οικογένεια, 334 De Bosch Η 148, 182
Bon ' Αγγελος, ευγενής Βενετός, 23, 38, 333, 334, "Decisionum causarum civilium, criminalium et
363, 371 haereticalium libri duo" 45
Bon Νικόλαος 297 "De Consolatone Philisophiae" 68
Bonifacio επαρχία 343 βλ και Μονοφατοίου επαρχία "De exsilio suo" 53
Borgo τοϋ Χάνδακα 40, 41, 352, 367 βλ και De Fournival Ριχάρδος 56
'Εξώπορτο "De libris quos legere solebam" 52, 55
Borneque Η 65, 67, 113, 169, 181, 185 Dell' Anguillara Giov Andrea 63, 64, 90
Botfield Β 90 De Lorris Guillaume, ποιητής, 57

11
Demezo, οικογένεια, 361 Fradelo, οικογένεια, 361
Demezo 'Ιάκωβος και Zuanne TOO ποτέ Νικολάου, Fränkel Hermann 168
ευγενείς Βενετοί, 334 Frazer F G 302
Demezo Φραγκίσκος 371 Frisk H 149, 153, 163, 165, 173, 174
"De moçio et orçline criminaliter Procedendi inter Frizier Ιωάννης, δικηγόρος, 336
Reguläres" 45 Fugger John J 32
"De mulieribus Claris" 66
"De nuncìo sagaci" ή "Ovidius puellarum" 54
G
"De privilegiis sponsaliorum tractatus" 45
De Rido Paganus 34
De Vendôme Matthieu, ποιητής, 54 Gaisford Th 118
"De vetula" 56 Gardthausen V 321
Gerola β 44, 191, 269, 356, 361, 369, 374
"De vulgari eloquentia" 57
Gheylhoven A 56
"Diarii" 303
Gigante M 59-61, 68
Di Crollalanza G B 21
Gilbert Ν J L 67
Didot A F. 167
Giraldi Giambattista Cinthio 190
Digarzoni Bernardin του μισέρ Baldini 336 giuradi 363 βλ καί τζουράδοι της Αυθεντίας
Dilthey C 60 Golding 62
Dindorf G 178, 180
Dionissoti C 290 Gradenigo Francesco, μέλος 'Ακαδημίας Strava­
Di San Brocardo Nilo 189 ganti, 345
Greene WC 118
"Disputatiores adversus Lutheranos" 35, 190, 194,
195, 324 Grimani 'Ανδρέας βλ Γριμάνης 'Ανδρέας
doctor juris civilis 46, 47 Grotìus Η 242
Grumach Ε 62
doctor sacrarum literarum 189
Gudeman Α 60
doctor utriusque juris 46, 47, 335
Dolce Lodovico 63, 64, 91
Dorat CI xJ 67 Η
"Dorotea" 62
Dörrie H 10, 56, 65-67, 71, 75-81, 84, 87, 113, 150 Hagendahl Η 54
Draudius G 72 Hammer S 52
Drexl F 314 Hardt Ign 32
Dübner Fr 302, 312 Hartig Ο 32
Du Gange 349, 362 Haureau Β 53
Dümmler F L 52 Heinsius Ν 84, 87
Du Palatinat A I , περιηγητής, 194 Hemmerdinger - lliadou Demokratia 28, 192, 194
Hercher Rudolf us 169
Hermann G 107
E "Héro à Léandre" 67
Heyne 302
Ebeling 159 Highet G 52, 58, 62, 66
Ehwald R 84, 113 Hildebert de Lavardin, αρχιεπίσκοπος της Tours, 53
"Eloisa to Abelard" 67 Hobein H 313
En na, όβιδιανή κοιλάδα, 57 Hoffmann SFW 243, 313
Enselmus Manfredus 34 Holstenius L 185
Ermoldus Nigellus, ποιητής, 52 Home PR 190, 193
Hort Arthur 163
Hundekatalog 303
F Hunger H 282

Fabbri Ρ 57
I
Fabris G 44
"Fabulae" 303
Irigoin J 320
Fadi "Αγγελος, χειρούργος, 334
Irmscher J 59, 60
"Fasti" 58
Italie G 177
Fedalto Giorgio 35, 42-44, 193, 269
Ferrajoli Φίλιππος, μαρκήσιος, 72, 114, 249
"Filocolo" 58 J
Fischer E A 59
Fischer Uta 71, 149, 150, 156, 163, 181, 184, 188 Jahn J Chr 71
"Flores morales" 60 juris consultus 46, 292
"Florus Ovidio" 66
Fori η M artet tozzo Elda 34 Κ
Foscarini Marco 45, 47
Fracastoro Girolamo 303 kallenberg 269

12
Kayser C L 157 Mo/menti Ρ G 304
Keydell R 243 Monteverdi A 51-58, 66
Klopsch Ρ 56 Morelli lac 194
Koelhoff Ιωάννης 56 Morgan G. 29
Kost Κ 154, 273, 284, 285, 307 Moro Β , Γεν Προβλεπτής Κρήτης, 191
Krefeld 54 Muazzo Gian - Antonio 21
Kristeller Ρ Ο 291 Müller Jos 363
Krumbacher Κ 64 Multiedo Φραγκίσκος του ποτέ Zuan-Maria 339
Kuhn F 106 Munari F 51-57, 61, 62, 65
Kurtz F 314 Musatus Marcus Antonius 34
Mussati Eugenio 303
L
Ν
Lambros Sp Ρ 311 βλ και Λάμπρος
Lamius I 43 Naber SA 302
Landò Πέτρος, αρχιεπίσκοπος Κρήτης, 269, 270, Nelavissa Gasoli 353
273, 274, 308 Nicolas de Champort S R 67
La Roche Jacob 159 Niebuhr Β G 271
Lauchert Friedrich 189, 190, 194 Noailles Ρ 33, 36, 37
Laureto Lavrentio, επίσκοπος Άδρία, 46 nobili Veneti 22, 38, 342, 344, 361, 370
Lee A G 52 nobili Cretesi 22, 38
legatum 349 Noiret Η 39, 297
Legrand È 43, 73, 314 Norden E 65
Lehmann Ρ 66 Nuovo (Καινούργιου) επαρχία 24
Lenfz Aug 168, 174
Lenz F W 54
Leoniceno Nicolò 303 Ο
Lesky Α. 241, 288
"Lettre çT Abailarç) à Héloise" 67 "Octavie à Antonius" 67
Leutsch (von) E 118 "Orbecche" 190
Liddell - Scott λεξικό 150, 163, 164, 168, 171, 176, "Ovid moralisé" 56
177, 180, 182, 185, 275, 296 Ovidius Christianus 56
livello perpetuo 362 Ovidius ethicus 55
Lobeck 299 "Ovidius Floro suo" 66
Loers Vitus 84, 87, 113, 157, 159, 161, 167, Ovidius major 55
174-176, 178, 184, 187 Ovidius molalizatus 56
Loewenberg Α. 61
Lope çie Vega 62 Ρ
Lucca, πόλη της 'Ιταλίας, 192
"Luck G 62, 75, 83 pallium 269
Lumpe A 59, 64 Palmer A 60, 68, 84, 87, 113, 154, 158, 162, 167,
LuragO Νικόλαος 353 179, 181, 182
Pancirolo D 44
M Papadopoli Ν 359
Papathomopoulos M 60 βλ καί Παπαθωμόπουλος
Marbod, επίσκοπος της Rennes, 53 Paratore E 56, 67
Martini A. 316, 317 Pardi Giuseppe 335
Matono 'Ιωάννης, ευγενής, 354 Pasquali G 313, 315, 316
Matono Μάρκος, ευγενής, 25 Pelegrin Πέτρος Neophito 336
Mazo Μανέας 353, 354 Pelegrino Ρ , νοτάριος, 333 βλ. καί Πελεγρής Π.
Meech S Β 58 Pelegrino Zuan, νοτάριος της Μ Καγκελλαρίας, 341,
Meschini Anna 79, 106, 153, 158, 166, 179, 180, 342
186, 245, 268, 274, 283, 285, 286, 293, 295, 319 Peri V 308, 313
Michiel L , Γεν Προβλεπτής Κρήτης, 191 Pernot Η 71
Micyllus 154 Persius Flaccus Aulus 244, 307 βλ καί Πέρσιος
Migne 201 Petener Francesco, νοτάριος, 23, 38, 335, 339
Miklosich Fr 363 Petersmann Η 13
Mioni Elpidio 189, 194, 195 Pfeiffer R 151, 305
Mirabelle επαρχία 356 Pi naca Γιώργης 353
misure colme 367 βλ και μουζούρι κουμουλάρι Ping ree D 311
misure rase 367 βλ και μουζούρι ρίγλι poëtae virgiliani - ovidiani 52
mobile - stabile 338 Poliziano "Αγγελος 242
mocenigo, νόμισμα, 359 Pope A 67
Modoin, ποιητής, 52 Porson 177
Mohler L 170 Porzig Ν 153

13
praecepta Ovid" 56 Τ
Przychocki G 9 κ έξ passim
Psaltes S. 162 tabelion 338
punctatores 34 Tanner G 33-35, 37, 46, 316, 321, 324
textus receptus 80
Q Theoçlulf, επίσκοπος της 'Ορλεάνης, 52
Thesaurus βλ Stephanus
Quirini "Αγγελος, ευγενής Κρητικός, 358 Thomas E 52
Tiepolo M 13, 34
Tittmann I 314
R
Tomasini G 31
tractatus 190
Radermacher L 282
Traube L 51
Rand E.K 51
Treu Κ 311
"Remedia amoris" 58, 60, 63
Treu Max 314, 315, 320
Renée, δούκισσα της Φερράρας, 193
Trincavelli V 317, 318
Rixomandi Ν , νοτάριος, 24, 350, 351, 353, 354,
"Tristia" 52, 63
367, 370, 371 Trivisan Marco, νοτάριος, 332
Robathan D M 56
Trivisan Piero, ευγενής Βενετός, 22, 38, 369
Robortello Φραγκίσκος 21, 237, 305, 306
Tsourcas C 44
"Römische Elegien" 64
Röscher WH 272, 299
U
Rose HJ. 307
Rossi Domenico 368 Ussani V 55
Rowell J U 168
Ruggero Μάρκος, μέλος 'Ακαδημίας Stravaganti, 354 V
Ruzer, αδελφοί, 38
Ruzer, οικογένεια, 39 Valerius Flaccus G 244, 307
Ruzer Μάρκος τοϋ Μαρίνου, ευγενής Βενετός, 354 Venantius Fortunatus, επίσκοπος τοϋ Πουατιέ, 65
Ruzer Πέτρος, αδελφός τοϋ Μάρκου, 354, 371 Verrato loannes Maria (ή Giammaria), Λατίνος θεολό­
γος, 10, 35, 104, 154, 189, 191, 193, 195-198, 209,
324, 325
S
Villinger Πέτρος, περιηγητής, 28, 192, 194
Sandys JE 101, 305, 315 Vincent A L 24, 340, 345
vitis vinifera 348
Santa Maria HocNgitria, εκκλησία τοϋ Χάνδακα, 41,
Viviani Gaspar, επίσκοπος Σητείας καί 'Ιεράπετρας,
368 βλ. καί Παναγία ή Οδηγήτρια
42-44, 308, 309
Sant' Antonio, εκκλησία της Πάδοβας, 305
Viviani Marian, αδελφός τοϋ Gaspar, 309
SanugO Μαρίνος 303
Vogel M 321
Sanxonia Francescus 34
Vonale Νικόλαος 38, 338
Savelli Μαριανός, λόγιος, 32, 33, 70, 73, 79, 104,
113, 115, 191, 200, 276, 325, 326
W
Schienio Pietro Ausonio, νοτάριος, 270
Schmid W 66
Wa///es M 317
Schmitt WO 59, 93
Wartelle A 317, 318
Schmitz 269
Wegelins 320
Schneidewin 118
WendeJ C 59, 315
Schwabl Η 13
Wernicke 282
Schwyzer Ed 156, 159, 162
Wernicke - Giseke νόμος 108, 247
Seidmayer HS. 75, 80, 113, 150
Westermann A 169, 288, 289
Semergo Ζ , νοτάριος, 24
Wilamowitz - Möllendorff 173
Smolak Κ 13
socoro 369 βλ καί σώχωρο Wilkinson L P. 61
Spretti V 21 Wimmer Fr 155
Winsor E.J 66
Stefanutti Ugo 304
Steinbach E 288 X
Stephanus Η 155, 160, 164, 182, 187, 271, 313, 314
Stevenson H. 33, 313-315 Xeno Fernando 358
Stifter Τ 108
Stockmann W , περιηγητής, 194 Ζ
Stroh W 56, 62
Stuffius Matthaeus 47 Zancarolo, οικογένεια, 289
Stulz Η , περιηγητής, 194 Zancarolo Ιωάννης Φραγκίσκος 237
Surian Aug , ' Αντιδούκας της Κρήτης, 297, 298 zecchino 359 βλ καί τσεκίνι
Surian Παύλος, ευγενής Κρητικός, 358 Zingarelli 338
Surian Φραντζέσκος, ευγενής Κρητικός, 358 Zorzi Βιτσέντζος, ευγενής Κρητικός, 358

14
 ΠΑΡΟΡΑΜΑΤΑ
Σελ 16 καί 60, σημ. 67 (λ. Parmer) αντί with Greek
γρ with the Greek
Σελ. 21, στ. 3 αντί Βασίλειο της Κρήτης γρ. «Βασίλειο
τής Κρήτης»
Σελ 36, σημ 63, στ 1 αντί Γερμανός γρ Αυστριακός
Σελ. 36, σημ. 63, στ. 3 αντί operarti γρ operarti,
Σελ. 45 σημ 4 αντί 108 καί 110 γρ 110
Σελ 54, σημ 22, στ 2 αντί poubliés γρ. publiés
Σελ 55, σημ 34 μετά τό MONTEVERDI γρ (οπ , σ
68)
Σελ 64, σημ 96 αντί 83 γρ 91
Σελ. 70, σημ 4, στ. 2 αντί 320-321 γρ 321
Σελ. 89, σημ 51, στ 5 αντί (345) γρ (347)
Σελ. 99, στ. 2 αντί amorum γρ. Amorum
Σελ. 101 στ 6 αντί έλον γρ έλον
2 1
Σελ 112, σημ 2 αντί 85-86 γρ 73
Σελ. 113, σημ 3δ, καί 387 (λ Palmer) αντί Nasonis
γρ. Nasonis Heroides
Σελ. 130, στ 131 αντί cernere, γρ cernere
Σελ 132, στ 178 αντί obeunda γρ obeunda,
Σελ 147, στ 380 αντί πράττε μ' γρ πράττε μ'
Σελ 152, σχόλιο στ 29 αντί χεϊμα γρ «χεϊμα»
Σελ. 165, σχόλιο στ 124 μετά τό FRISK γρ. τόμ 2
Σελ. 168, στ 6 αντί Simmia γρ Simla
Σελ 169, σχόλιο στ 162 αντί flama γρ fiamma
Σελ 176, σχόλιο στ. 247-248 αντί ώς ποιητικό αίτιο
γρ καί ώς ποιητικό αίτιο
Σελ 180, σχόλιο στ 283 αντί σ 66 γρ. σ 89
Σελ 190, σημ. 8, στ 7 αντί Italien γρ Italian
Σελ 195, στ 3καίσελ 196, σημ 29αντί Ευχαριστίας
γρ Κοινωνίας
Σελ 207, 173 , στ 2 αντί qui eos γρ eos qui
Σελ. 216, 108 αντί oùv γρ γοϋν
Σελ 216 στ 129 αντί τοις μαθηταΐς γρ. τοϊς εαυτού
μαθηταΐς
Σελ 218, στ. 178 αντί ώς γρ ότι
Σελ 240, άριθ 25 αντί 1543-1551 γρ 1551
Σελ 246, στ 3 καί σελ 300, 29 στ 8 αντί σμαρι-
δαγρώτα γρ σμαριδαγρώτα
Σελ 247, σημ 3 αντί 20, 1 γρ 20, 3
Σελ 269, σχόλιο στ 9 αντί μεσηγγύς γρ μεσσηγύς
Σελ 278, σχόλιο στ 27-36 αντί Γλαυράδα γρ
Γαυράδα
Σελ 292, στ 20 αντί σ 17 γρ σ 36
Σελ 293, 20, σχόλιο στ 1 αντί 2ου γρ 5ου
Σελ 305, 33-35, στ 3 αντί Classical γρ of Classical
Σελ 313, σημ 5, στ 4 αντί Lexikon γρ Lexicon
Σελ 315, στ 2 αντί ποιητικών γρ καί ποιημάτων
Σελ 315, σημ 13, στ 3 αντί Όλοβώλου γρ
' Ολοβόλου
Σελ 316, σημ 23, στ 4 αντί Γερμανός γρ Αυστρια­
κός
Σελ. 321, στ. 11 αντί Γερμανού γρ Αυστριακού
Σελ 333, έγγρ β', στ 10 (άπό τό τέλος) αντί
Peregrino γρ. Pelegrino
Σελ 337, στ 75 αντί mascer γρ fiascer
Σελ 356, έγγρ κδ , σημ 1, στ 1 αντί Mirambello γρ
Mirabello
Σελ 371, εγγρ λ θ ' , στ 10 (άπό τό τέλος) αντί et Atti
γρ ed Atti
Σελ 378, λ BÖMER αντί Ovid Metamorphosen γρ
Ovid, Metamorphosen
Σελ 379, λ CECCHETTI αντί alti-notarille γρ atti-
notarile
Σελ 381, λ GEROLA αντί dell' Isola γρ nell' Isola
Σελ 393 αντί 160 '" γρ. 160 ' Sr
Σελ 395, στ. 11 αντί Utriusque Juris γρ Juris Civilis
15