Вера Битракова Грозданова Vera Bitrakova Grozdanova

ЛИХНИД И ДAСАРЕТИЈА LYCHNIDOS ET DASSARETIE

Скопје / Skopje
2017
 Vera Bitrakova Grozdanova

LYCHNIDOS ET DASSARETIE
 Вера Битракова Грозданова

ЛИХНИД И ДAСАРЕТИЈА
МАКЕДОНСКА АКАДЕМИЈА НА НАУКИТЕ И ACADÉMIE MACÉDONIENNE DES SCIENCES
УМЕТНОСТИТЕ ET DES ARTS
КНИГОИЗДАТЕЛСТВО „МАТИЦА LIBRAIRIE “MATICA MAKEDONSKA”,
МАКЕДОНСКА“, Скопје Skopje

За издавачите Pour les éditeurs

Академик Таки Фити, претседател Académicien Taki Fiti, Président
Дејан Павлески, директор Dejan Pavleski, directeur

Главен и одговорен уредник Rédacteur en chef

Раде Силјан Rade Siljan

Лектура и коректура Relecture et correction

Здравко Ќорвезироски Zdravko Kjorveziroski

Дизајн Design
Методија Николовски Metodija Nikolovski

Печат Imprimerie
„Стедаграфика“ „Stedagrafika“
Скопје 2017 Skopje 2017

Тираж Tirage
500 500

Изданиево финансиски е помогнато

од Mинистерството за култура
на Република Македонија
СОДРЖИНА

ПРЕДГОВОР.........................................................................................................................9
PREFACE.............................................................................................................................11

ТОПОГРАФИЈА
ОХРИДСКО-ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН ВО РАНАТА АНТИКА..............................15
LA REGION D’OHRID-PRESPA DANS LA HAUTE ANTIQUITE.................................................... 23

RANOANTIČKA NASELJA OHRIDSKO-PRESPANSKE REGIJE.................................27

EARLY ANTIQUE SETTLEMENTS IN THE REGION OF OHRID AND PRESPA..........................32

MOENIA AEACIA ET LA MACÉDOINE..........................................................................39

MOENIA AEACIA И МАКЕДОНИЈА...................................................................................................45

ОКОЛУ ПОЛЕОГЕНЕЗАТА НА НАСЕЛБИТЕ ВО ДАСАРЕТИЈА..............................55

ON THE POLEO-GENESIS OF THE SETTLEMENTS IN DESARETIA............................................63

ТОПОГРАФИЈАТА И УРБАНИОТ РАЗВОЈ НА ЛИХНИДОС......................................77

LE DÉVELOPPEMENT URBAIN DE LYCHNIDOS ET SES
RAPPORTS AVEC LES VILLES DU SUD-OUEST DES BALKANS..............................89
LYCHNIDOS DANS LA HAUTE ANTIQUITE
(NOUVELLES PREUVES ARCHEOLOGIQUES)..........................................................101
LYCHNIDOS ВО РАНАТА АНТИКА (НОВИ АРХЕОЛОШКИ ДОКАЗИ)................................... 109

НЕКРОПОЛА KAJ ДЕЛОГОЖДА – СТРУГА 1979......................................................123

THE NECROPOLIS АТ DELOGOŽDА IN THE VICINITY OF STRUGA, 1979............................. 125

СВЕТИ ИЛИЈА / ДЕЛОГОЖДА

ДОЦНОАРХАЈСКА, ХЕЛЕНИСТИЧКА, РИМСКА,
ДОЦНОАНТИЧКА И РАНОСРЕДНОВЕКОВНА НЕКРОПОЛА.................................................129
SVETI ILIJA / DELOGOŽDА.................................................................................................................131

LA NÉCROPOLE ANTIQUE DE DELOGOŽDA

ET SA CHRONOLOGIE....................................................................................................135

ПАТИШТА
ПРИЛОГ ЗА VIA EGNATIА НА ДЕЛНИЦАТА LYCHNIDOS–PONS SERVILII.......147
A CONTRIBUTION ON VIA EGNATIA ON THE ROAD FROM LYCHNIDOS – PONS SERVILII...... 156

LA VIA EGNATIA ENTRE LYCHNIDOS ET PONS SERVILII

(NOUVELLES PREUVES ARCHÉOLOGIQUES). ......................................................................161

5
 VIA EGNATIA ПОМЕЃУ LYCHNIDOS И PONS SERVILII
(НОВИ АРХЕОЛОШКИ ДОКАЗИ). .............................................................................................. 167

TRGOVINA JADRANOM IZMEĐU JUŽNE ITALIJE I

MAKEDONIJE OD VI DO I ST. PR. KR..........................................................................179
LE COMMERCE SUR ADRIATIC ENTRE
L’ITALIE DU SUD ET DE LA MACEDOINE..................................................................................... 188

МАТЕРИЈАЛНА КУЛТУРА
ZLATNI NAKIT IZ HELENISTIČKE NEKROPOLE KOD CRVEJNCE.......................197
BIJOUX EN OR DE LA NÉCROPOLE HELLÉNISTIQUE CHEZ CRVEJNCA............................... 204

NAUŠNICA S PRIVJESKOM U OBLIKU HIPOKAMPA IZ OHRIDA..........................209

LA BOUCLE D‘OREILLE-HIPPOCAMPE DOHRID..........................................................................214

ЗА ГРОБОТ БРОЈ 3 ОД ТРЕБЕНИШКО КАЛЕ............................................................219

LA TOMBE № 3 DE TREBENIŠKO KALE........................................................................................ 225

JEDAN CINGULUM MILITARE IZ LIHNIDA.................................................................229

ONE CINGULUM MILITARE FROM LYCHNIDOS......................................................................... 234

ЕДЕН НАОД ОД АНТИЧКИОТ ТЕАТАР ВО ОХРИД.................................................241

UNE TROUVAILLE DU THÉÂTRE ANTIQUE D’OHRID............................................................... 244

ПРИЛОГ ЗА ЦРВЕНОФИГУРАЛНАТА КЕРАМИКА

ОД V И IV ВЕК ПРЕД ХРИСТА ВО ЛИХНИТИДА....................................................247
LA CÉRAMIQUE DU 5 ET DU 4 SIÈCLE À LYCHNITIDE......................................................... 255

ЗА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ХЕЛЕНИСТИЧКАТА КЕРАМИКА

ВО РЕГИОНОТ НА ОХРИД И ПРЕСПА.......................................................................267
SUR LES CARACTERISTIQUES DE LA CERAMIQUE HELLENISTIQUE
DE LA REGION D’OHRID ET DE PRESPA....................................................................................... 276

CONTRIBUTION À L’ÉTUDE DE LA CÉRAMIQUE

HELLÉNISTIQUE LOCALE EN DASSARÉTIE.............................................................285
LES BOLS À RELIEFS DE LA RÉGION D’OHRID*.....................................................293
LA CÉRAMIQUE DE LA NÉCROPOLE
DE CRVEJNCA – OHRID.................................................................................................303
ЕДНО БРОНЗЕНО ОЛПЕ ОД ЦРВЕЈНЦА....................................................................315
L’OLPÈ EN BRONZE DE CRVEJNCA................................................................................................ 323

6
УМЕТНОСТ И РЕЛИГИЈА
АНТИЧКИ КУЛТНИ СПОМЕНИЦИ ВО ОХРИДСКИОТ РЕГИОН..........................339
LES MONUMENTS DE CULTE ANTIQUES DANS LA RÉGION DOHRID.................................. 349

MUZE NA RELJEFIMA IZ LIHNIDA..............................................................................355

LES MUSES DES RELIEFS DE LYCHNIDOS................................................................................... 362

КОНДАКОВ И МИЛЈУКОВ ВО АРХЕОЛОГИЈАТА НА МАКЕДОНИЈА

И НОВИТЕ ОТКРИВАЊА ВО ОХРИД И ПРЕСПА.....................................................369
KONDAKOV ET MILJUKOV DANS L’ARCHEOLOGIE DE MACEDOINE
ET LES NOUVELLES FOULLES FAITES A OHRID ET EN PRESPA............................................ 374

TWO CULTIC IMAGES FROM LYCNIDOS...................................................................381

ДВЕ ЛИКОВНИ ПРЕТСТАВИ ОД ЛИХНИД....................................................................................391

ЕПИГРАФСКИ И НУМИЗМАТИЧКИ ПРИЛОЗИ

ТРИ ЕПИГРАФСКИ ПРИЛОЗИ ОД ОХРИД.................................................................405
TROIS MONUMENTS ÉPIGRAPHIQUES D‘OHRID........................................................................ 409

МOНЕТOКOВАЊЕТO ВО LYCHNIDOS И ОХРИД.....................................................413

DASSARETES ET LYCHNIDIENS
NOUVELLES SOURCES ÉPIGRAPHIQUES ET NUMISMATIQUES............................................421
ΛΥΧΝΕΙΔΙΩΝ Η ΠΟΛΗΣ
НОВ ЕПИГРАФСКИ СПОМЕНИК...........................................................................................................431

МАТЕРИЈАЛНИТЕ ДОКАЗИ И МИГРАЦИИТЕ

ВО ОХРИДСКО-ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН ВО АНТИКАТА.................................449
LES PREUVES MATERIELLES DES MIGRATINS
DANS LA REGION D’OHRID-PRESPA DANS L’ANTIQUITE........................................................ 454

БИБЛИОГРАФСКА БЕЛЕШКА
NOTE BIBLIOGRAPHIQUE............................................................................................455

ИНДЕКС............................................................................................................................459

7
 ПРЕДГОВОР

Долгогодишните ископувања изведени последните педесет години

на територијата на средновековниот и современ Охрид, античкиот Лихнид
(Lychnidos), и во регионот околу Охридското Езеро, пружија многу разно-
виден фонд на податоци за културната историја на овој дел на Македонија.
Продлабочените истражувачки зафати отсликуваат многу различни сфери
од животот на населението кое речиси низ десетте века на античкиот период
престојува и твори на споменатиот простор.
Ископувањата што се раководени од страна на авторот во самиот Ох-
рид, како на Кале, на Дебој, во македонската гробница, во некрополата на ул.
„Христо Узунов“, на Плаошник и на други локалитети, претставуваат зна-
чајна база за донесување заклучоци за животот на градот. Во студиите од
публикацијава се вклучени и релевантни податоци произлезени од истражу-
вачките зафати и на други истражувачи на Охрид кои ископувале на терито-
ријата на градот. Од страна на авторот поставени се основните параметри за
формирањето на населбата, потоа е следен нејзиниот развој, дефинирана на
урбаната фаза на градот, која се врзува во голема мера за римската управа,
кога се појавуваат и потврдите за организирање на општинскиот живот, не
само преку монументалните градби, како театарот, туку и преку пишаните
документи, натписите.
Авторот со своите истражувања влегува во сите сфери на материјалната
култура и уметност на богатиот творечки дух на лихниѓаните и Дасаретите,
почнувајќи од архајската и класичната епоха, преку епохата на македонските
владетели до римското владеење.
Ископувањата изведувани во регионот северно од охридскиот брег,
како на пример некрополата во Делогожда, некрополата во Октиси со ра-
нохристијанска базилика, некрополата во Струга, населбата кај Вајтос или
ископувањето кај Студенчишта, донесуваат бројни материјали од различни
периоди или сфери на материјалната култура кои се групирани според об-
работените теми во трудовите, што претставуваат значаен прилог за случу-
вањата во регионот но и за археологијата на Македонија и во светот.

9
 Во овие студии се застапени теми врзани со населбите во регионот, на-
селен со Дасаретите и единствената урбанизирана населбата кај Охрид, од-
носно Лихнид, теми од продукцијата на античката керамографија, особено
од времето на IV-I век пр. Хр., што претставуваат прилог кон објаснување
на тие текови во широкиот егејски круг. Сѐ е тоа произлезено од теренските
податоци, комплементарно опсервирани, и од продлабоченото познавање на
таа проблематика и во поширокиот македонско егејски простор. Особен при-
донес се покажува во дефинирањето на локалното јувелирство и влијанието
кое тука доаѓа од Медитеранот и јужна Италија. За овие појави, вклучувајќи
го и тореутското производство, во студиите се посочуваат патиштата на
влијанијата и на комуникациите.
Од теренските рекогностицирања поставени во релација со книжевните
извори, произлегуваат и прилозите што се однесуваат на главната комуни-
кација Via Egnatia, каде што прецизно се повлечени трасите на овој антички
пат, кој го спојува Рим со Византион-Константинопол преку Балканот, се-
чејќи ја територијата на охридската регија.
Од областа на религијата и уметничкото творење, се застапени повеќе
студии кои го претставуваат необичниот свет на античките верувања и во
предримската и во римската епоха, преточувајќи ги идеите од една во друга
како синкретизам или како стилска форма. Сегментот на писменоста е обра-
ботен преку епиграфските споменици или нумизматичката продукција, како
израз на економијата и на општествено организираниот живот во градот, но
и во релација со пошироката дасаретска регија.
Во воведните поглавја се посочени фазите на истражувањата, додека
преку студиите се покажува фазата на сегашната состојба на истраженост.
Претставувајќи го во голема мера влијанието на античката култура врз жи-
вотот на локалното население, се чита и сe следи неговата припадност кон
големото културно коине на Медитеранот.
Првпат на едно место се разгледуваат различните аспекти на животот
на Охрид и околината во античката епоха преку овој опус, произлезен од ар-
хеолошките ископувања и кабинетските проучувања, поради што овој напор
и овој резултат сметав дека треба да биде обелоденет во една публикација.

10
 PREFACE

Les fouilles de longue durée réalisées au cours des cinquante dernières années
sur le territoire d’Ohrid moyenâgeux et actuel, Lychnidos antique et dans la région
entourant le lac d’Ohrid ont fourni un fonds très riche de données sur l’histoire
culturelle de cette partie de la Macédoine. Les recherches approfondies reflètent
nombre de sphères très diverses de la vie de la population existant et créant dans cet
espace tout au long des dix siècles de la période antique.
Les fouilles dirigées par l’auteur dans la ville d’Ohrid même, ainsi qu’à Kale,
à Deboj, dans le tombeau macédonien, dans la nécropole de la rue Hristo Uzunov,
à Plaošnik et dans d’autres localités de la region constituent une base importante
qui permet de faire des constatations concernant la vie de la ville. Les études de
la publication comprennent également des données pertinentes en provenance des
recherches menées par d’autres chercheurs d’Ohrid qui ont exploré le territoire de
la ville. L’auteur a mis en place les paramètres fondamentaux au sujet de la création
de l’agglomération et de son développement et a défini l’étape urbaine de la ville qui
est dans une large mesure liée à l’autorité romaine, lorsqu’apparaissent les premières
attestations de l’organisation de la vie municipale, et ce non seulement à travers les
constructions monumentales, tel le théâtre, mais aussi à travers les documents écrits
et les inscriptions.
Avec ses recherches, l’auteur touche à tous les domaines de la culture matéri-
elle créée par l’esprit riche et créatif des Lychnidiens et des Dassarètes à partir de
l’époque archaïque et classique, en passant par l’époque des rois macédoniens jus-
qu’au règne romain.
Les fouilles réalisées dans la région au nord de la côte d’Ohrid, comme la
nécropole à Delogožda, la nécropole à Oktisi avec la basilique paléochrétienne, la
nécropole à Struga, l’agglomération près de Vajtos ou les fouilles près de Studenčišta
fournissent un matériel abondant en provenance de périodes ou de sphères différen-
tes de la culture matérielle. Ce matériel est regroupé en fonction des sujets traités
dans les contributions qui apportent des informations importantes sur les évène-
ments produits dans cette région, mais aussi sur l’archéologie en Macédoine et dans
le monde entier.
Ces études traitent de sujets relatifs aux agglomérations dans la région peup-
lée par les Dassarètes, à l’unique agglomération urbanisée près d’Ohrid, c’est-à-dire

11
Lychnidos, à la production de la céramographie antique, notamment de la période
du IV–I siècle av. J.-C. et contribuent à l’explication de ces tendances dans le cercle
égéen plus large. C’est le résultat des données de terrain, observées sous plusieurs
aspects, ainsi que des connaissances profondes de cette problématique dans l’espace
macédonien et égéen plus large. Ces études apportent des informations précieuses
quant à la définition de l’orfèvrerie locale et l’influence qui vient de la Méditerranée
et de l’Italie du sud, ainsi que des indications sur les chemins des influences et des
communications relatives à ces phénomènes, y compris la production toreutique.
Les reconnaissances de terrain mises en relation avec les sources littéraires
font l’objet des contributions relatives à la communication principale Via Egnatia.
Ces contributions donnent des précisions sur les traces de cette route antique reliant
Rome et Byzantium-Constantinople à travers les Balkans, entrecoupant le territoire
de la région d’Ohrid.
Plusieurs études du domaine de la religion et de la création artistique portent
sur le monde insolite des croyances antiques de l’époque préromaine et romaine
qui enchaînent les idées les unes avec les autres sous forme de syncrétisme ou for-
me stylistique. L’écriture en tant que segment est abordée à travers les monuments
épigraphiques ou la production numismatique, comme une expression de l’économie
et de l’aspect social de la vie dans la ville, mais également en relation avec la région
dassarète plus large.
Les chapitres introductifs indiquent les étapes dans les recherches, tandis que
les études portent sur leur état actuel. La place considérable occupée par l’influence
de la culture antique sur la vie de la population locale permet de lire et de suivre
l’appartenance de cette dernière à la grande koinè culturelle de la Méditerranée.
La présente œuvre, fruit des fouilles archéologiques et des entreprises scienti-
fiques approfondies, est la première qui réunit au même endroit les différents aspects
de la vie d’Ohrid et de ses environs à l’époque antique. L’effort fourni, ainsi que ses
résultats sont la raison pour laquelle elle mérite de voir la lumière du jour.

12
ТОПОГРАФИЈА
 ОХРИДСКО-ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН ВО РАНАТА АНТИКА

Апстракт: Авторот ги изнесува согледувањата околу културното единство на двете

регии, од една, и различноста, од друга страна. Заклучоците ги изведува преку доказите
кои ги даваат пишаните извори и археолошките наоди. Во тој контекст ги подвлекува
економските, трговските и културните врски на Охрид и Преспа со Епир, Пелопонез, јуж-
на Италија и најинтензивно со Македонија.

Археолошките истражувања водени во регионот на Охрид и Преспа по-

следниве триесетина години континуирано ги надополнуваат нашите согле-
дувања и заклучоци по повеќе прашања за животот на населбите во овој прос-
тор воопшто во антиката. За овој јубилеј на списанието Жива антика, каде
што многу често се обелоденувани прилози од истражувањата посебно од Ох-
ридскиот регион, одбрав неколку новини кои покрај познатите наоди, ми се
чинеа од една страна заеднички во однос на материјалната култура на двата
региона, но и различни во однос на економските, трговските и културните вр-
ски со одредени соседни и подалечни земји на античкиот Балкан. Секако, тука
станува збор за два различни фактора во комуникациски однос од кои Ох-
рид е секогаш на делницата Исток/Запад, но и свртен кон југот, додека долна
Преспа, не секогаш на главните патишта, се покажува ориентирана кон југот.
Единството на двете области се согледува и преку античките извори, кои во
модерната историографија се толкувани, а езерата од тој простор нарекувани
„дасаретски езера“.
Во пишаните извори не се среќава името на Преспанското Езеро. Но за-
тоа Страбон1 зборува за „езерата околу Лихнидос“ кон кои водел Егнатиски-
от пат, пресекувајќи ги Кандависките Планини (денес Мокра, Јабланица, на
запад од езе­рата). Во тие езера, според истиот извор, се сушела рибата од
богатиот лов, којшто обичај и денес се задржал во некои села на Преспа. Во
множеството езера (лихнидските, дасаретските) можеби треба да се вброи и
езерото Малич во Корчанската Рамнина, денес исушено. Поради тоа подоцна
ќе се јави и терминот „дасаретски езера“, но пред сѐ имајќи на ум дека од III
век овие две области претставуваат дел од Дасаретија, наречена според пле-
мето Дасарети, или обратно!?
1
Strab.VII,7,8.

15
 Пространата област Дасаретија на исток се смета дека се граничела со
горномакедонските области Орестида и Линкестида2. Тука се поставува пра-
шањето на која област ѝ припаѓало ресенското поле и каде би била граница-
та помеѓу Дасаретија и Линкестида. Со откриваньето на натписот од Ресен,
датиран со македонска ера, Ф. Папазоглу смета дека регијата на двете езера
ѝ припаѓа на Македонија3. Сепак, треба да се има предвид дека изворот е од
римско време, а со него не се определува поконкретно етничката припадност.
За определба на припадноста на ресенската рамнина треба да се респектира
и природната бариера на планинскиот венец Баба, Бигла, Плаќенска Плани-
на и Илинска Планина, веќе посочувани како западни граничници на Лин-
кестида4. Од изворите е јасно дека Линкестида на запад се граничела и со
Дасаретија5, но каде поточно може да се согледа на теренот контактната зона,
е отворено прашање. Што се однесува до Долна Преспа или областа на езера-
та, се смета дека таа територија ѝ припаѓала на Орестида6. Со сигурност кон
споменатата горномакедонска област е приклучена регијата на Мала Преспа
или Вентрок, како што понекогаш се нарекува, поткрепено со натписите од
Винени и од островот Св. Аил, каде што е лоцирана населбата Лике7. Но
дали и областа на Големото Езеро припаѓала на Орестида тешко може да се
заклучи8. Постои можност на припадност кон Дасаретија, посебно југозапад-
ниот крак на Големото Езеро кое излегува кон областа на Корчанското Поле
и на езерото Малич, затворени од исток со планинскиот венец на планината
Морава9.
На југ и југозапад Дасаретија се граничела со епирските области до ре-
ките Девол и Осум, или со Параваја и Атинтаните10. Постои и мислење дека
Дасаретите се блиски или идентични на Дексарите, кои пак се произлезени
2
Liv. XXXII. 9, 9; F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l'époque ro-maine, Paris 1988, 271, 256–258.
3
Ibid. 271; Η. Проева, „Три надгробни споменици од Преспанскиот крај“, ЖА 36, (1986), 59; IG X, IM II,
Berolini 1999, 26-27, η. 48.
4
F. Papazoglou, Les villes, 75.
5
Liv. XXXI, 33, раскажува дека римските војници залогорени во Линк биле праќани да го собираат
дасаретското жито од конзулот Сулпикиј, што укажува на две области кои се граничат.
6
F. Papazoglou, Les villes, 234, 242; Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, Βοϊον-Νότια Ορεστίς, 82–83.
7
Θ. Ριζάκης-Γ. Τουρατσόγλου, Επιγραφές Aνω Μακεδονίας, Αθήναι 1985, αρ. 170, 147; F. Papazoglou, Les
villes, 234, 242–243; Γ. Καραμήτρου Μεντεσίδη, op.cit. 82–83.
8
И покрај тоа што во последно време се поместува границата на Орестида до Ресенската Рамнина, види
fus. not. 6, сепак контактната зона меѓу Дасаретија и Линкестида треба да се очекува северно од Прес-
панското Езеро.
9
N. G. L. Hammond, History of Macedonia I, Oxford 1972, 101, границата ја поместува на исток од Морава
до полето во Полошке; F. Papazoglou, Les villes, 234, 242, 243, полето на Полошке го сместува во Орес-
тида сo западна граница на планината Морава и логично одредување на регијата на Корча во Дасаре-
тија; Γ. Καραμιτρου Μεντεσιδη, op.cit. 83–85, границата на Орестида кон запад ја поместува до Корча, а
на север, до езерата на Преспа и до Ресен; Р. Cabanes, Les Illyriens de Bardilis à Genthios, IVe-IIe s.a. J.-C.
Paris 1988, 39, на исток границата на Дасаретија ja поместува до јужните делови на езерата на Преспа,
а на север Линкестида ја проширува до Охридското Езеро, доста произволно, без да ги почитува двете
планински бариери на Бигла, Петрино, Галичица.
10
Μ. Γ. Δήμιτσα, Αρχαία Γεωγραφία τής Μακεδονίας, Αθήνησι 1876, 598, и според картата на Киперт; Φ.
Папазоглу, Монографија за Охрид, Скопје 1985, 73.

16
од Хаонците – Епирци11. Според други автори, Дасаретите ги издвојувале ма­
кедонските племиња од Атинтаните на запад и од другите епирски племиња12.
Но, се чини дека на запад не ги преминуваат ниту Кераунските Планини ниту
пак Кандависките, како се нарекуваат во изворите „илирски“13.
На североисточната страна Дасаретија веројатно се простирала до Де-
уриопос и пенестинската земја во Кичевско-дебарскиот регион14, која пак по-
доцна ќе биде вклучена во областа на Дасаретија15. Што се однесува до из-
несеното мислење дека Дасаретија се простирала до Полозите, базирано на
анализата на ономастичкиот материјал, кој е доминантно неилирски16, не е
прифатливо. Всушност, таа ономастика со неилирски елементи17, што е сека-
ко точна констатација, наоѓа објаснување во припадноста на оваа област до
крајот на IV век на Пајоните (можеби Агријаните)18. Исто така и податокот
што го пружа Страбон (7,7,5) дека Дасаретите беа помеѓу Аутаријатите, Дар-
данците и Агријаните, не е сосема релевантен за таков заклучок. Дарданците
можеа да се граничат со Дасаретите откога по келтската наезда се спуштија
во Скопско-полошкиот регион и кога Пенестите помеѓу нив се инкорпорираа
во дасаретската заедница.
Прво споменување на Дасаретите (Сесаретите) се среќава кај Хекатеј, кој
ги поврзува со Енхелеите19. Во времето на Филип II, во војната со Илирите,
според Диодор, границите на македонската држава се преместуваат до Лих-
нидското Eзеро20, но во тој извор не се споменува Дасаретија. Дури од III век
пр.н.е., кога во оваа област се случуваат многу историски настани и војувања
меѓу Илирите, Македонците и Римјаните, тогаш Дасаретија е често бележена
11
N. G. L. Hammond, Epirus, Oxford 1967, 467, 451.
12
Μ. Hatzopoulos, “Les limites de l’expansion macédonienne en lllyrie sous Philippe II“, L’Illyrie Meridionale
et l’Epire dans l’Antiquité, Clermont-Ferrand 1987, 82.
13
Strab. VII, 5, 1, VII, 7, 4, VII, 7, 8.
14
Изнесени се повеќе мислења околу лоцирањето на „пенестинската земја“ Liv. XXIII. 18. Пенестите се
споменувани во II век п.н.е. во војната со Персеј со Илирите и Римјаните; F.Papazoglou, Les Villes, 75,
76; Ead. Охрид; В. Битракова Грозданова, Прилог кон античката историја на Дебарскиот крај. Историја
10, Скопје 1980, 195–199.
15
N. Proeva, “Enchéléens-Dassarètes-Illyriens. Sources littéraires, épigraphiques, L’Illyrie Meridionale et
l’Epire dans l’antiquité II, Paris 1993, 193, 198.
16
Ibid. 192–198.
17
Околу миксоглотијата на натписот од Лешок, обелоденет од I. Mikulčić, “Teritorija Skupa”, ŽA 21, 1971,
169, пишуваа: J. Bousquet, “Une épigrame funéraire grecque de Dardanie”, ŽA 24, 1974, 257; D. Rendić-Mi-
očević, “Ilirski vladarski novci u Arheološkom muzeju u Zagrebu”, VAMZ 6–7, Zagreb 1973, 253–254; Id.
“Novi prilozi pitanja Rhedon – emisije lješke kovnice”, VAMZ XVIII (1985) 53, го изнесува своето ми-
слење за припадноста на старобалканската антропономија како и одредувањето на теоморфноста на
името ΡΗΔΩΝ (Rhedon), посочувајќи ги како доказ натписите од јужна Италија. Исто така и Н. Сека,
Questions numismatique illyrienne, Tirana 1972, 162, го застапуваше тоа мислење околу теоморфноста;
N. Proeva, op.cit. 193, ги презема мислењата од двата претходни автори, без да ги спомене нивните
дела.
18
Merker, “The Ancient Kingdom of Paeonia”, BS 6, (1965) 41; В. Соколовска, „Пајонските племиња Аг-
ријани и врските со Дамастион“, МАА 11 (1990), 16–18; Е. Петрова, „Пајонските племиња и Пајонското
кралство во II и I милениум п.н.е.“ МАА 12, (1991) 41–44, 128.
19
Liv. XLIII, 10-21; Plin. IV, 3; коментари околу изворите за Енхелеите кај R. Katičić, “Enhelеjci”, GodCBI,
ХШ–13, Sarajevo 1977, 8–15.
20
Diod, XVI, 8.

17
како простор со повеќе градови21. Очигледно е дека Дасаретија е доста прос-
трана област во зависност од времето. Јасно е дека Охридскиот регион ѝ при-
паѓал на Дасаретија22, како и голем дел од јужните области на Преспа.
Во модерната историографија најчесто западната границата на Античка
Македонија се повлекува помеѓу Охридското и Преспанското Езеро, притоа
без да се наведат сигурни докази, базирано на податокот дека на Егнатиевиот
пат се наоѓаат и Лихнид и Пилон23, а последниот како граница меѓу Епир и
Македонија24. Станува збор за извор од доцната антика којшто се однесува
на административната граница меѓу истоимените провинции, формирани во
времето на Диоклецијан, па не мора да означува и етничка граница.
Се чини дека сместувањето и простирањето на Дасаретија најсоодветно
ја дефинирал Хаѕопулос, кој ја именува како „преодна област“ меѓу Горна Ма-
кедонија, Епир и Илирија25, но пред сѐ имајќи на ум дека нејзината територија
се проширувала или се поместувала во една дијахронија.
Студирајќи ги археолошките податоци од разгледуваните области, често
ми се наметнувале одредени заклучоци околу животот, творењето и комуни-
кацијата со античкиот свет. Секако дека во поновите истражувања на Охрид-
ско Кале нѐ возбуди наодот на еден културен слој од VIII/VII век26, дефиниран
хронолошки со откриената керамика од типот „мат сликана“ (сл. 1), која беше
доминантна во Корчанската Рамнина, на југ во Епир и на исток во Горна Ма-
кедонија27. Сметам дека тоа се првите докази кои ја навестуваат свртеноста на
оваа област кон епирско-македонскиот културен круг, кога се иницираат на
некој начин струењата од геометрискиот стил на истата епоха, дефинирана на
југот на Балканот како историска епоха на раната антика. Секако дека е тоа
време кога дел од Дасаретија е населена со други популации кои ги бележат
изворите (Бриги, Енхелеи)28.

21
Φ. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје 1957, 224–228.
22
И ономастичкиот материјал од Охридскиот регион покажува миксоглотија, Φ. Папазоглу, Охрид, из-
двојува доминантно присуство на македонско-грчки имиња, N. Proeva, op. cit. 193–199, ja проширува
листата на македонските и покажува колку е мало присуството на илирските имиња; М. Тодоровиќ,
„Фригиско-бригиски Συβρις-Ξανδις во Македонија и Συβρος-Ξανθις во Мала Азија“, Јазиците на поч-
вата на Македонија, Скопје 1996, 140–146, идентификува бригиски имиња, што е можно, а што се
однесува до „италската теза“, која сосема произволно ми ja припишува овој автор, не сум ја застапува-
ла поради посочувањето на две слични имиња од италскиот простор, види В. Битракова Грозданова,
Споменици, 110; за миксоглотијата и ономастиката на Балканот и критичноста во донесувањето заклу-
чоци види М. Будимир, Грци и Пеласти, Београд 1950, 1–67; Е. Петрова. Бриги, Скопје 1996, 181–182,
исто така зборува за старобалканскиот ономастички супстрат.
23
Strab. VII, 7, 4; F. Papazoglou, Les villes, 74, 75.
24
Φ. Папазоглу, Охрид, 113; Ead, Les villes, 92–93.
25
Μ. Β. Hatzopoulos, Macedonians institutions under the kings, Athens 1996, 104.
26
V. Bitrakova Grozdanova, P. Kuzman, “Lychnidos dans la haute antiquité (nouvelles preuves archéologiques)”,
ŽA 57, 1997, 20, 21.
27
W. A. Heurtley, Prehistoric Macedonia, Oxford, 1939, 99; I. Mikulčić, Pelagonija, Skopje 1966, 28–29; F.
Prendi. “Un aperçu sur la civilisation de la première période du fer en Albanie“, Iliria III (1975), 109–138; Ž.
Andrea, “La civilisaton des tumuli du bassin de Korča“, Iliria IV, (1976), 140–142; I. Βοκοτοπουλου, Βίτσα,
Αθήνα 1986, 237–276; Ε. Петрова, Бриги, 45, 66–69; Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, op.cit. 126–142.
28
Φ. Папазоглу, Охрид, 70–78.

18
 Нова силна потврда за обичаите, трговските релации, за моќта на ло-
калните кнезови, се секако остатоците од тумулите откриени во Требеништа,
Делогожда, во Охридско-струшкото Поле. Околу 80 год. се пишува низ свет-
ската литература за предметите од Требениште од злато, сребро, бронза, за
ритуалите и за нивната етничка припадност29. Но најмногу го побудува ин-
тересот околу дефинирањето на потеклото на предметите, откривањето на
работилниците и пазарите на купување. Предлогот на Б. Филов изнесен пред
80 год., прифаќан, отфрлан, модифициран, сѐ уште е актуелен, посебно што се
однесува до коринтската провениенција на еден дел од откриените прилози30.
Така, дел од тие луксузни премети се врзуваат со работилниците од Ко-
ринт, од Лаконија, или за оние ателјеа кои преземаат одредени стилски особе-
ности од пелопонескиот круг, а се наоѓаат во епирско-јадранскиот простор31.
Но посебно внимание се обрнува и на тореутските центри во Magna Graecia
(Тарент, Сибарис, Метапонт), каде што се изведуваат со одредени особености
на италската бронза како и на влијанијата од Грција32. Но сепак изворната
идеја со многу деталната анализа на бронзените садови се бара во Коринт.
Во ископувањата во тумулусот во Делогожда33, надвор од гробните кон-
струкции, откриена е една апликација со пластична изведба на фронтално по-
ставена протома на лав чија глава се потпира на предните шепи* (сл. 2). Долго
трагајќи по аналогни претстави, дојдов до следниве заклучоци: апликацијата
припаѓа на рачка од лекане (леѓен), а може и капак на поданиптер, исто леѓен
со капак; веројатно биле две рачки, од кои другата е загубена во претходните
диви копања на теренот. Се чини дека временски таа секако припаѓа на една
задоцнета архајска фаза, имајќи ги пред сѐ предвид фронталноста, спирални-
те линии на челото, симетрично исцизелирани; гривата недостасува, која ја
има на слични протоми на бронзата од ова време (јуж. Италија, Епир, Коринт).
Но нешто што се спротивставува на архајскиот манир на силно отворени очи,
на оваа претстава се полуспуштените горни капаци над очите, а лавот изгледа
како да дреме. Сите овие особености го навестуваат новото време. Затоа сме-
там дека апликацијата треба да се датира во првите децении по 500 година.

29
Најнови истражувања со литература П. Кузман, Три челусти и Вртулка, Требениште 1972, Охрид 198;
и најнови предлози од В. Соколовска, Етнички носители на требенишката култура, Скопје–Охрид,
1997.
30
В. Filow, Κ. Schkorpil, Archaische nekropole von Trebeniscte am Ochridasee, Berlin 1927, 105–107.
31
I. Βοκοτοπούλου, Χάλκαι κοριντιουργείς πρόχοι, Αθήνα 1975, 138–147, 170; Cl. Rolley. Les vases de bronzes
de l’archaisme réсепt en grande Grèce, Naples 1982, 60–66.
32
Cl. Rolley, Les vases, 69, 95–97, троножецот од Требениште го поврзува со истиот од Метапонт со „ла-
конски стил“ или „лаконизиран стил“.
33
В. Битракова Грозданова, „Некрополата кај Делогожда во бличина на Струга“, МАА 6, Скопје 1983,
63–69; V. Bitrakova Grozdanova, „Sveti Ilija/Dеlogožda“, Arheološki pregled 1987–88, 106, 107; Ead., “La
nécropole antique de Delogožda et sa chronologie”. AM V/l, Thesaloniqie 1993, 169–177; Ead. “Le tumulus de
Delogožda (region d’Ohrid)”, Pact 48, Louvain-la Neuve 1996.
*
Димензии 5x6 cm.

19
 Веќе во кратката анализа, изведена за оваа пригода, ги посочив локаци-
ите на наоди на слични апликации. Посебно се истакнува наодот од Кавалино
во Мезапија, денес во музејот во Тарент; тоа е апликацијата на рачката на
ребреста ситула, секако северноиталски тип, најдена во гроб од почетокот на
V век34. Но сепак, најблиска аналогија на апликацијата од Делогожда е прет-
ставата на протомата-лав поставена на рачката на еден бокал-прохос, откриен
во гробот 4/88 од локалитетот Глава-Като Меропи, во Епир, датирана во ¼ на
V век35 Познато е во која мера во архајската епоха тореутските работилници
на Коринт и Пелопонез произведуваат извонредни дела на уметничка бронза.
Тие преку трговијата стигнуваат и на македонскиот брег, но и во внатрешнос-
та на Балканот преку Амбракија и Епир и во Oхридскиот регион. Релациите
со Епир се очигледни; треба да се согледаат и во постоењето на ателјеа и во тој
простор, чии мајстори се инспирирале и ги подражавале делата на големите
центри, секако пелопонеските.
Врските со југот се потврдуваат исто така и со откриената сликана ко-
ринтска керамика во Делогожда и атичката(?) во Требеништа.
Во Охридскиот регион во кој се повеќе истражувани, по некоја случај-
ност, хоризонтите од IV–II век, од кое време се откриени повеќе некрополи, нѐ
упатуваат пак на следење на врските со југот. Во некрополите од Црвејнца и
Требенишко Кале36 во хеленистичките гробови се откриваат бронзени садови
кои се идентични со наодите од Вотоноси (Епир)37, Белч38, североисточно од
Аполонија. Секако дека овие садови од охридските некрополи се наследени
од постарите генерации од времето на IV век, многу прецизно датирани со
наодот од Белч, а положени како прилог во гробовите од III–II век39. Сето тоа
заедно може да се дефинира како дело на коринтската традиција сочувана во
работилниците од Епир40.
Од крајот на IV и почетокот на III век се покажуваат нови моменти во
релациите. Во некрополите доминира златниот накит, како нов знак на еко-
номската моќ на домашната аристократија. Накитот од некрополите Дебој,
Делогожда, Црвејнца, Требенишко Кале ja покажува релацијата со Македо-
нија и јужна Италија41. За некои предмети може со сигурност да се одреди
34
С. Rolley, „Bronzes en Messapie”, Atti stud, sulla Magna Graecia X X X , Napoli 1993, 197–201, T. VIII–IX;
искажувам благодарност на Κ. Ролеј за пратениот труд.
35
Η. Ανδρέου, Χάλκινα αγγία από τάφους της Μερόπης Πωγωνίου, ΜΥΡTΟΣ I. Βοκοτοπούλου, Θεσσαλο-
νίκη 2000, 12–13; слични претстави на протоми на рачка од ојнохои најдени се во Додона, види I.
Vokotopoulou, „Le trésor de vases de bronzes de Votonosi“, BCH 99 (1975), 48–49.
36
В. Лахтов, „Археолошки ископувања на Требенишко Кале кај с. Требениште – Охридско“, 1953/1954,
Лихнид II–III, Охрид 1959, 57–59.
37
I. Vokotopoulou, op.cit., 781–785, 42–45.
38
N. Сека, “Die illyrien und antike Welt”, Albanien, Mainz 1988, 247–252.
39
Μ. Јованов, Античка бронза во Македонија од V век пр.н.е. до V век н.е. (магистратура во печат).
40
I. Vokotopoulou, Le trésor, 784, лебесите од Вотоноси и од Требенишко Кале помислува дека се можеби
фабрикувани во епирско ателје.
41
В. Битракова Грозданова. Споменици од хеленистичкиот период во Р. Македонија, Скопје 1987, 64–75;
В. Битракова, В. Маленко, Антички накит во Македонија, Скопје 1996, 9–15.

20
јужноиталската провениенција на накитот, што се поврзува со работилниците
во Тарент (сл. 3); други се работени во работилниците во големите центри
на Македонија, а еден дел се дело на локалните кувенџии каде што покрај
поедноставената техничка изработка на златните обетки, се правени истите
модели во сребро и во бронза. За бронзените садови, како олпите од Црвејнца
и Требенишко Кале се предлага како производствен центар Кампања42.
Што се однесува до керамиката која е сега многубројна и разнородна и
покрај тоа што сѐ уште има многу непознаници, одново може да се определат
извесни релации, било да станува збор за директен увоз, било за локална про-
дукција, настаната под влијание на општиот дух на времето. Кантаросите од
Дебој и Високо Кале сликани во West slope или Гнатија стилот, со претстава
на апстрактна архитектоника43, се работени веројатно во некоја македонска
работилница, бидејќи се откриени во Горна и Долна Македонија44, но се среќа-
ваат и во долината на Стримон околу Благоевград45. Керамиката од населбата
на Лихнид е богата со разни техники и форми. Некои се во тесна врека со
Епир, некои со Илирија. Но можат да се издвојат многу локални работилници,
мислам на Охридскиот регион. Струга до неодамна имаше керамичко рачно
производство, што упатува на постоење добра глина во регионот како база
за развој на керамичарството. Керамичките садови ги имитираат формите на
тоа време застапени на пошироката регија на Балканот. Калапените луксузни
чаши со флорална и фигурална декорација се понекогаш од највисок квалитет,
домашни (сл. 4) или увезени, од првата половина на II век. Но од послаб ква-
литет се среќава импорт од исти чаши од Дирахион од крајот на II век (сл. 5)46.
Монетите кои ja следат трговијата се секако главен индикатор за согле-
дување на комуникациите на двете регии. Откриени се монетите на македон-
ските владетели, а најбројни се на Антигон Гонат, на епирскиот Пирос, на
Истиеја Еубејска, кои се повеќе на број дури и во скромната населба на Голем
Град на Преспа47. Монети на илирските владетели не се откриени, со исклу-
чок на една на Гентиус48. Но затоа од II век пр.н.е. натака во циркулација се
монетите на грчките колонии Аполонија и Дирахион и во двете соседни регии
кои, како што е познато, имаат голема популарност во тоа време низ Балка-

42
V. Bitrakova Grozdanova, “Les caracteristiques de la céramique hellćnisique de la région d’Ohrid et de
Prespa”, Β’Ελλ. Κερ., Αθήναι 1990, 66–67; Еад. Религија и уметност во антиката во Македонија, Скопје
1999, 256–285.
43
Ископувања на некрополата кај Дебој од В. Маленко; V. Bitrakova Grozdanova, B’Ελλ.Κερ. 69, Π 35α.
44
„Pella“, ΕλλΚερ Μακεδονίας, 95–117.
45
Μ. Damaradzki, “The Lover Strumеšnica valley“, Ogražden and the Strumešnica valley in the second half of
the first millenium, В. C. Krakow 1983, 54, fig. 1.
46
V. Bitrakova Grozdanova, В’ΕλλΚερ, 66–74. Ead, “Contribution à l’étude de la céramique
hellénistique locale en Dassarétie“, Δ ΕλλΚερ, Αθήνα 1997, 119–122; Ead. “Les bols à relief de la
région d’Ohrid“, В’ΕλλΚερ, Αθήνα 1999, 448, Π. 219 γ.
47
Β. Битракова Грозданова, Споменици, 90–91.
48
Ibid, 92-93; Д. Размоска Бачева, „Една монета на Гентиус од Охрид“, МНГ 1, Скопје 1994,
63–67.

21
нот, та стигнуваат и до Дакија. Но треба да се потсетиме и на постоењето на
Лихнидската монетарница од почетокот на II век, чии монети, како што досега
беше познато, кратко време се ковани; откриени се во една многу тесна об-
ласт, што зборува за една локална циркулација49. Но во последните години се
најдени неколку примери во Прилепскиот крај, најверојатно како депо, и еден
пример во една куќа во ископувањата во Пела50.
Охридско-преспанското културно единство се чувствува од II век на-
така, но тоа треба да се третира условно, што значи засега имаме само такви
откриени податоци. Продукцијата на ист тип плитки чинии за сервирање риба
е огромна, на бронзен накит од териоморфен тип или ланселоидните фибули,
кои пак се среќаваат од илирскиот простор до Горна Македонија и до Дион
(Долна Македонија)51. И во доменот на увезената керамика, Преспа може да
се поврзе со наоди од Петрес (Леринско) и со Пела со работилница од по-
четокот на I век52. Дури и тегулите од покривна конструкција со натписите
ΠΡΕΥΡΑΤΟΣ од Град53, од II век пр.н.е., се среќаваат и на островот Св. Аил54.
Овој краток преглед на трговски и културни комуникации, кој не е кра-
ен, туку е само избор, би го завршила со ексклузивниот наод на „македонски
тип гробница“.55 Сместена е на источните падини на раноантичкиот Лихнид,
каде што подоцна југоисточно од неа ќе биде подигнат театарот. Според типо-
лошките одлики, е блиска на гробницата од Пидна, датирана во крајот на III
или почетокот на II век, потоа со гробниците од Амфиполис и Ставрополис
(Ксанти). Сѐ повеќе станува јасно колку Лихнид бил поблиску до македонски-
те градови. Наоѓајќи се на граничниот простор меѓу Македонија и Илирија,
Лихнидскиот регион и Преспа, со најновиот фундус наоди покажува во која
мера припаѓа на културната сфера на Горна Македонија, како што се нареку-
ваше планинскиот појас на северозападната страна на географска Македонија.

49
В. Битракова Грозданова, Споменици 97.
50
Во ископувања во Пела од Анастасиjа Хрисостому во една куќа откриена е една монета на
Лихнид, податок обелоденет кај Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, op.cit.75.
51
За наодите од населбата Голем Град види В. Битракова Грозданова, „Преспа“, М А А 9, 187–211, М А А
10, 101–131.
52
Π. Αδάμ-Βέλενη, Πέτρες, Φλόρινας, Δ’ЕλλΚερ, Αθήνα 1997, 143; 1. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγ-
γείων από την Πέλ-λα, Αθήνα 1993; Α. Χρισοστομου, «Εδεσσα», ΕλλΚερ Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη
1993, 133.
53
Β. Битракова Грозданова, Δ’ΕλλΚερ, 120–122.
54
Θ. Ρηζάκης-Γ. Τουράτσογλου, Επιγραφές άνω Μακεδονίας, Αθήνα 1985, αρ. 179.
55
Види, V. Bitrakova Grozdanova – P. Kuzman, Lychnidos dans la haote antiquité, ŽA 47, 1997, 23–28.

22
 LA REGION D’OHRID-PRESPA DANS LA HAUTE ANTIQUITE

RESUME

Les recherches archéologiques faites ces dernières années dans la région

d’Ohrid-Prespa complètent continuellement nos connaissances et nos conclusions
relative à la vie des agglomerations sur се territoire. A l’occasion du 50ème anni-
versaire de la revue “Antiquite Vivante”, ou sont très souvent publiés des articles
sur les fouilles, surtout sur celles faites à Ohrid, j’ai traité quelques questions sur
les deux régions qui sont communes quant à leur culture matérielle, mais parfois
différent quant au commerce et aux relations culturelles avec certains pays, voisins
et plus éloignés, de la Méditerranée antique.
Strabon parle des lacs de Lychnis et l’historiographie actuels les nomme “das-
sarètes”. La vaste Dassarétide, dont la définition la plus adéquate est peut-être celle
de “région transitionnelle” entre la Haute Macédoine, l’Epire et I’llyrie se rappor-
tant ainsi au territoire de Prespa-Ohrid qui en fait partie, est tournée à la fois vers
l’est, l’ouest et le sud. On peut suivre toutes les voies de communication grâce aux
vestiges des strates culturelles. Ainsi, la céramique peinte mate du VIII-VII èmе
siècle, découverte sur la Citadelle d’Ohrid, est la première preuve de l’orientation
de cette région vers l’Epire et la Haute Macédoine, en reflétant ainsi les courants les
plus lointains de l’époque géométrique du sud des Balkans.
Les trouvailles des tombeaux princiers de Trebenista et de Delogozda sont
de nouvelles et puissantes preuves sur les relations commerciales. En particulier,
le groupe de vases luxueux en bronze, importés de plusieurs centres toreutiqucs
de Laconie, de Corinthe et de l’Italie du sud, ont des caractéristiques stylistiques
pures et combinées. On у joint aussi l’application du lion assoupi de Delagozda,
un archaïsme tardif dont on trouve des exemples aussi sur le territoire de l’Epire et
en Messapie. Les relations directes ou indirectes sont également confirmées par la
céramique corinthienne importée ou par son imitation.
Les strates culturelles du IVe au lle siècle manifestent des caractéristiques
semblables: vaisselle en bronze dont on trouve des analogies en Epire, une orfévre-
rie riche qui est en relation avec l’Italie du Sud etla Macédoine, ainsi que des pro-
duits locaux qui imitent l’importartion. La céramique vit aussi une riche production
locale inspirée plus de l’importation de la Macédoine et de l’Epire et moins de celle
de l’Adriatique.
A partir du IIIe siècle se joint la région de Prespa avec des confirmations
de strates culturelles qui manifestent des caractéristiques identiques avec celles
d’Ohrid et de Haut Macédoine. Les plus proches sont peut-être les preuves numis-
matiques sur la circulation du moyen de paiement et sur les relations commertiales
telles les monnaies des souverains de Macédoine, de l’Epire, des colonies Apollonie
et Dyrrachion.

23
 Enfin, le tombeau de „type macédonien“, découvert dans la banlieue de Ly-
chnidos de la haut antiquité, à proximité du théatre, ainsi que les autres données
archéologiques-épigraphiques, témoignent dans quelle mesure on peut considé-
rer que la région de Lychnidos et Prespa appartenait à la sphère culturelle de la
Haute Macédoine.

24
25
 Сл. 1

Сл. 2 Сл. 3

Сл. 4-5

26
 RANOANTIČKA NASELJA OHRIDSKO-PRESPANSKE REGIJE

Autoricа iznosi pregled ranoantičkih naselja ohridsko-prespanske regije (od VI. do II. st. pr. n. e.)
i ukazuje na određene specičnosti. U ohridskoj kotlini dominiraju naselja na brdima, ograđena
bedemima u opusu quadratum, dok su prespanska naselja smještena pored obale i neutvrđena.
Lychnidos je jedini grad u regiji gdje je moguće pratiti urbani razvoj.
Ključne riječi: Golem Grad, Gornja Makedonija, Desaretija, Lychnidos, Ohrid, opus quadra­tum,
Prespa, ranoantička naselja.

Radeći godinama u Ohridu i na Prespi (dijelu jugozapadne suvremene Republike

Makedonije), imala sam priliku preko arheoloških iskapanja zapaziti brojne veze i
sličnosti između materijalnih kultura i raznih manifestacija u životu obiju regija
u prapovijesti. Logično je da i tu ne možemo postaviti granicu kulturnih zbivanja
koja se odnose na prapovijesno doba. Pod pojmom prapovijest, mislim na zapažanja
s navedenih područja u prvoj fazi rane antike ili u vrijeme kontakta predhistorije
i antike, u vrijeme prožimanja materijalne kulture još uvijek protohistorijskih
zajednica s materijalnom kulturom povijesnih civilizacija.
Pojavu i razvoj tih naselja, moguće je slijediti dijakronijski; zapaziti sve
intenzivnije prodore novih tokova antičkog svijeta i gubljenje tradicije prapovijesnih
običaja. Sve se te promjene i pojave mogu promatrati ponajviše u pojavi i razvoju
naselja, često praćena i otkrivenim nekropolama.
U ranoj antici je oko Ohridskog jezera bilo podignuto više utvrđenih naselja (sl.
1). Za ovu sam prigodu izabrala naselja-utvrde koja su smještena na okolnim brdima
oko ohridske kotline. Ono što ih čini zanimljivim jesu, prije svega, bedemi građeni u
opusu quadratum, varijanti pseudoisodomuma. Najjača utvrda nalazi se na brdu kod
Sv. Erazma (ime potječe od srednjovjekovne crkve i ranokršćanske bazilike koje se
nalaze na podnožju brda).11 Podignuta na sjeveroistočnoj strani jezera, utvrda ima
izuzetnu stratešku poziciju za praćenje kretanja karavana na Kandaviskom putu, od
zapada prema istoku i obrnuto, gdje će kasnije, gotovo na istoj trasi biti izgrađena
Via Egnatia.2
Naselje kod Sv. Erazma, površine oko 10 hektara, bilo je ograđeno sa sjevera
i istoka snažnim zidinama (sl. 2 a, b). Na obje su strane bile podignute pravokutne
1
Unverzagt 1934.. 19–21, Grozdanova 1988., 50–52; V. Malenko P. Kuzman 1988., 90–92.
2
Tafel 1842., i ostala literatura Bitrakova 1999., 159–163.

27
kule. Zapadna strana je prirodno utvrđena visokom liticom, dok je južna zaštićena
lokalnim opusom od lomljena kamena, suhozidom širine tri metara. Iako lokalitet
nije sistematski istraživan, keramički i numizmatički nalazi ukazuju na IV. i III.
stoljeće.
Drugo utvrđeno naselje, manjeg opsega, od 1,5 ha, nalazi se na lokalitetu Vajtos
na zapadu Struškog polja, na planini Jablanici, stara Kandavia.3 Pretpostavljamo da
je i ova utvrda podignuta u IV. st., s bedemima izvedenim u opusu pseudoisodomum
(sl. 3 a, b). Zbog odsustva kula moguće je zaključiti da je starija od Sv. Erazma.
Život se ovdje nastavlja tijekom helenističkog i rimskog razdoblja. Zapadna strana
utvrđena platoa dogradnjom lomljenim kamenom i žbukom kasnije je proširena. I
ova utvrda, postavljena u brdima iznad kotline, nadzire Kandaviski put, ali ne samo
njega, nego i put koji slijedi rijeku Drilon, od sjevera prema jugu, uključujući se tako
u već spomenutu glavnu komunikaciju.
Treće utvrđeno naselje podignuto je na jugoistoku kod Sv. Nauma, na Galičici.
Fragmenti snažnih zidina od velikih, veoma malo obrađenih blokova vide se u gustoj
nepristupačnoj šumi. Zbog blizine granice, istraživanja su zasad nemoguća.4
Četvrta utvrda također s upotrebom opusa quadratuma, na jugozapadu jezera,
poznata nam je kroz izložbe muzeja u Pogradecu, na albanskom području.5
Sva ova utvrđena naselja, s obzirom na tehniku zidanja poznatu i kao “Moenia
Aecia”, sliče gradovima u Epiru i južnoj Iliriji, a manjim dijelom onima iz Gornje
Makedonije (u antičkom smislu).6
Točnu kronologiju naseobinskog života ohridskih primjera prije IV. st. moguće
je potvrditi jedino arheološkim iskapanjima. Trenutačno ne možemo govoriti niti ο
poliogenezi naselja kod Sv. Erazma. Površinski nalazi koje imamo, upućuju nas na
nastanjenost najkasnije do kraja III. st. pr. n. e.
Koji su bili ovi opidumi, teško je odgovoriti. U pisanim se izvorima, oko
Ohridskog jezera spominju sljedeća naselja: Ενχελάναι, Κέραζ Σάτιον, Βοῖοι (Polyb.
5, 108, 8), u vrijeme kada je Filip V ponovo ušao u Dasaretiju i u područje Lihnidskog
jezera.7
Nema više dileme da je ohridskom regijom dominirao Lychnidos, danas Ohrid.
Od III. st. pr. n. e. Lychnidos se u pisanim izvorima spominje kao dasaretski grad.8
Jedinstveno, u ovom naselju možemo pratiti odredenu poliogenezu: od prapovijesnog
naselja, preko preurbane faze, zatim protourbane, do urbanog središta regije, na što
nas upućuju i književna vrela te arheološko-epigrafska grada. Do prije dvadesetak
godina mogli smo samo pretpostavljati neke faze života antičkog naselja.9 Sada
3
Bitrakova 1988., 51; Bitrakova 1996., 395–396; Bitrakova 1999., 159–163.
4
Malenko–Kuzman 1996., 250.
5
Anamali 1975., 481–486.
6
Garašanin 1967., 29–34; Hammond 1967., Pl. IV, V, XI–XIII; Prendi-Zheku, 1972., 239–269; Suić 1976., 107–
110; Dakaris 1996., 72–73; Karamitrou 1999., 153–154, 350–352.
7
Papazoglu 1957., 225–229a.
8
Liv. XXVIII, 32, 9.
9
Bitrakova 1992., 13–24.

28
je, otkrivajući stratume života u okviru kasnorimske i srednjovjekovne tvrđave,
moguće vertikalnom i horizontalnom stratigrafijom sagledati razvojne faze naselja
(sl. 4 a, b).
Na brdu ponad Ohrida, u sklopu rimske i srednjovjekovne utvrde, točnije
na lokalitetu “Gorni Saraj”, poznatom i kao “Samuilova utvrda”, na prostoru gdje
su izvedena sistematska istraživanja, najstariji slojevi pripadaju željeznom ili
geometrijskom razdoblju. Tu su otkriveni zidovi od kamenih blokova 90x60x50 cm,
grubo obrađenih u suhozidu širine 1–1,5m. Ako ovu fazu definiramo kao predurbanu,
možemo je datirati preko otkrivene mat slikane keramike,10 koja je poznata i pod
imenom “devolska” ili makedonska geometrijska keramika. Kronološki obuhvaća
razdoblje od IX. do VII. st.11 Ovomu predurbanom razdoblju pripadaju nalazi
grobova VI. i V. st. koji su vrlo bliski nalazima nekropole kod Trebeništa, poput
nakita, zlatne maske i narukvice s prstenom, otkrivenim tijekom istraživanja 2002.
godine.12 Lihnidska nekropola, smještena na potezu od Gornje porte prema istoku do
crkve Sv. Bogorodice Perivlepte i dalje do lokaliteta Deboj, bila je korištena i u IV.
st. I ovo možemo potvrditi bogatim nalazima zlatnog nakita, oružja, crvenofiguralne
keramike. U sklopu Gornjeg Saraja, iznad slojeva mat slikane keramike, nalazimo
novac s početka IV. st., bronzu Aminte III., novac Amfipolisa, Filipa II. Na širem
potezu Saraja otkrivene su i kuće iz helenističkoga razdoblja.
Nešto prije dvadeset godina poznavali smo helenističku nekropolu u sklopu
utvrde iz kasnoantičkog razdoblja. Imajući u vidu tehniku zidanja, datirali smo je
u IV. st. Ova bogata helenistička nekropola,13 proširena novijim istraživanjima, ne
samo brojnošću grobova, nego i bogatim prilozima zlatnog nakita, bronce, luksuzne
kalupljene keramike, oružja, svjedoči ο većem naselju. I ovi nalazi, dakako,
predstavljaju vrlo zanimljivu temu. U našem kontekstu ovaj materijal predstavlja
kontinuitet od predurbanog naselja preko protourbane jezgre do urbane faze. Njegovo
počelo (na padinama zapadnoga dijela brda srednjovjekovnog Ohrida) treba tražiti u
kasnohelenističkom razdoblju.14
Helenističko naselje je utvrđeno. Ono u pravom smislu ne predstavlja urbanu
cjelinu, međutim može se pretpostaviti njegova proto-urbana faza. Valja istražiti
i prikupiti više dokaza da bismo otkrili u kojoj su mjeri bedemi što su otkriveni
na sjevernoj strani Gornjeg Saraja ispod kasnoantičkih (sačuvani u redu od velikih
kvadera u suhozidu) pripadali IV. st. pr. n. e. ili čak ranije. I ovdje je u blizini,
također otkrivena crno-firnizirana keramika iz IV. st. pr. n. e. Terminus post quem za
proširenje naselja i formiranje određene gradske fizionomije ponajprije nam je bila
monumentalna grobnica makedonskoga tipa s kraja III. i početka II. st.15 Tome se
10
Bitrakova & Kuzman, 19–24; Bitrakova 2000., 23.
11
Heurtley 1939., 99; Prendi 1975., 109–138; Andrea 1975., 140–142; I.Vokotopoulou 1983., 237–276; E. Petrova
1996., 66–69.
12
Istraživanja je vodio P. Kuzman, studija je u pripremi.
13
Dio nakita objavljen je: Bitrakova 1987., 63–80; Bitrakova & Malenko 1996., 9–15.
14
Bitrakova 1992., 13–24; Bitrakova & Kuzman 1997., 19–24; Bitrakova 1999/1. 447–450.
15
Bitrakova & Kuzman 1997., 19–24.

29
sada priključuje i dio helenističke nekropole u blizini Gornje gradske porte; na tom
je prostoru pokapanje prestalo krajem II st. Kao izraz urbanog sustava, najverojatnije
je i antičko kazalište na istočnoj strani zapadnog brda, podignuto u I. st. pr. n. e. do
makedonske grobnice.16
U rimsko doba Lychnidos je pravi grad, sa svim svojim institucijama, poput
vjećnice, gimnazija, hramova, kao i kazališta, koje će kasnije biti preuređeno za
venaciones igre, kao što je bilo uobičajeno i u drugih makedonskih kazališta.
Lychnidos je, kao i danas na istoj lokaciji, intenzivno naseljen do kraja antike i
u srednjem vijeku. To je svakako, jedan od rijetkih gradova gdje je vertikalna i
horizontalna stratigrafija naizmjence prisutna od kasnog brončanog doba do 21.
stoljeća.
Na Prespi, s druge strane Galičice, nailazimo na drugačiju situaciju (sl. 1).
U antici se tu živi u seoskim naseljima. Najistraženije naselje je otočić Golem
Grad, danas na samoj tromeđi, površine oko 18 hektara (300x600m) (sl. 5 a, b).
Malo helenističko naselje, kronološki određeno nalazima keramike, novca, nakita
(kantarose, megarske čaše, ihtije, maloazijske lučne fibule, srebrni diaboli Histeje
Eubejske, novci Pira, bronce jadranske Apolonije, Dirahiona).17 U ovoj su fazi
otkrivene dvije kuće, građene od drva endemske foje – bora, koji je karakterističan
za ovaj kraj. Zidovi ovih kuća bili su izvedeni od pletene konstrukcije ispunjene
glinom. I danas u okolnim selima na kopnu, nailazimo na ostatke ove prastare
tehnike gradnje kuća, u kojima se još živjelo prije pedeset godina.
Braneći stepenasti pristup prema platou otoka, naselje je bilo utvrđeno na južnoj
strani, na kojoj su bile otkrivene kuće. Treba naglasiti da se na ovom prostoru život
kontinuirano odvijao do srednjega vijeka. Putem horizontalne stratigrafije ustanovili
smo naseljenost otoka najranije u helenističkom razdoblju (kuće, obrambeni zidovi
u suhozidu povećih kamenih blokova, kao i naseobinska keramika), a u rimskom
razdoblju kuće zidane žbukom s više prostorija, cisternom i nekropolom. U kasnoj
antici primljeno je kršćanstvo. Od otkrivenih jednobrodnih bazilika, jedna je s
aneksima sa strane atriuma pavimentirana tegulama a jednim dijelom mozaikom.
Na istočnoj strani ove bazilike bit će u VI. st. izgrađena kršćanska nekropola.18
Život se na ovome prostoru nastavlja i u srednjem vijeku, ali više nije naselje.
Najvjerojatnije Grad predstavlja samo manastirski kompleks. Izgrađene su još
četiri crkve, od kojih je jedna smještena u rimskoj cisterni. Jaki zidovi napuštene
cisterne u prvoj fazi nadsvodeni, dobivaju krov na dvije vode dok su unutarnji zidovi
prekriveni freskama. Istočna strana je preuređena dodatkom oltara i proskomidije.
Od IX. do XIV. st. uz rimsku nekropolu nalazi se srednjovjekovna nekropola, u kojoj
se pokapaju vjernici iz okolnih sela i monasi s otoka.
Za razliku od ohridske regije, gdje bi se zbog ribarenja očekivalo postojanje
sela pokraj jezera, više ribarskih naselja je otkriveno na istočnoj obali Prespe. Iz
16
Malenko 1978., 339–345.
17
Bitrakova 1988., 187–202; Ead. 1989., 101–133; Ead. 1990, 66–73.
18
Bitrakova 1986., 115–120; Bitrakova & Pupaleski 1989., 30–33.

30
povijesnih izvora je poznato da se riba iz Dasaretskog jezera solila i sušila za zimu.19
Danas je taj običaj zadržan jedino na Prespanskom jezeru. Otkrivanje naselja na
Prespi u posljednjih dvanaest godina, vezano je za fenomen naglog opadanja razine
vode jezera, do minus 3 m. Stoga smo na istočnoj obali imali priliku vidjeti ostatke
kuća na lokalitetima Perovo, Krani (sl. 6) i Nakolec. Naselja su slobodna, bez utvrda,
s kućama od suhozida. Sačuvan je samo jedan red kamena. Moguće je da su i ovdje
kuće bile građene od drva i pletera s blatom. Teško je izdvojiti izgled tlocrta. Zbog
vode koja je raznijela kulturne slojeve ostalo je malo nalaza. Materijal kod lokaliteta
Krani uglavnom pripada helenističkom razdoblju. Otkrivena keramika i novac
analogni su materijalu s otoka G. Grad.20
Kod lokaliteta Nakolec, nalazi se naseobina, koja je na zapadnoj strani duža
od 500 m, izložena vodi i vjetrovima, ograđena snažnim zidom od velikih kamenih
blokova do metar dužine. Materijal, otkriven više detektorom, nego iskapanjem, zbog
vode koja je 5 cm ispod površine, pokazuje dugu kronologiju od kraja VI. st. pr.n.e.,
poput nalaza iz Trebeništa (ljevkaste naušnice, peloponeske igle, alke sa zadebljanjima,
narukvice s pravokutnim zadebljanim krajevima, zatim helenistička keramika, novac,
ostava srebrnih drahmi Apolonije, Dirahija i tetradrahma Atine novog stila. Tu je
nađen i srednjovjekovni materjal (križevi, belobrdske naušnice i dr.).
I ovo je ribarsko naselje imalo dug kontinuitet, zbog iste ekonomije, ribarenja.
Naselje je već u antici napušteno. Nagli nadolazak vode dogodio se u II. st. pr. n. e.
prilikom čega je i kuća u kojoj je nađena ostava iz tog razdoblja, bila brzo napuštena.
U prespanskoj regiji dosad nisu otkrivena utvrđena naselja od kamenih
blokova poput onih iz ohridskoga kruga. Nešto slično susreće se jedino na G. Gradu.
I literarna vrela ne spominju naselja. Donji prespanski kraj oko jezera, bio je izvan
glavnih komunikacija čime se može objasniti razlog postojanja neutvrđenih malih
naseobina pored vode. Jedino naselje koje je identificirano natpisom jest Lyke.21
Nalazi se na otoku Sv. Ahil, u Maloj Prespi, na grčkom teritoriju, na udaljenosti od
6 km od otoka G. Grada.
Na koncu možemo zaključiti da je i pored velikih sličnosti materijalnih kultura
ovih dviju regija, koje su u geografsko-antičkom smislu pripadale Gornjoj Makedoniji,
Ohrid Dasaretiji, Prespa Dasaretiji i Orestidi, svako od njih imalo svoje specifičnosti.
U ohridskoj regiji dominiraju naselja, polismi, polis. Postojala su i ribarska naselja
koja su nestala u vodama, a kako se Ohridsko jezero zbog prirodnog fenomena ne
povlači, zasad ih nije moguće registrirati. Jedino su podvodna istraživanja potvrdila
postojanje brončanodobne palafitne nastambe. Otkrivena ribarska naselja na Prespi,
koja nisu bila utvrđena, ukazuju na život pored vode.
Ovim smo radom predstavili dosadašnja istraživanja ranoantičkih naselja na
prostoru ohridsko-prespanske regije u cjelini.
19
Strab. VII, 7, 8.
20
Bitrakova 1990., 127–133.
21
Papasoglou 1988., 242–243; Karamitrou 1999., 250.

31
 EARLY ANTIQUE SETTLEMENTS
IN THE REGION OF OHRID AND PRESPA

SUMMARY

The region of Ohrid and Prespa represents a cultural unit in the Early
Antiquity, on the border between upper Macedonia, the Epirus and Illyria. The
cultural differences of these different ethnical units meet precisely in this region.
The oldest settlements, which were defined with forts, were usually built in the
megalithic technique. Owing to their extraordinary strategic positions, they were
part of a single defense system. On this occasion we shall present the fortified
settlements on Vajtos, near Sv. Erazmo, near Ohrid-Lychnidos and on the island of
Golem Grad on Prespa.

32
POPIS LITERATURE

Anamali 1975 – S. Anamali, Pogradec, Iliria III, Tirana.

Andrea 1976 – Z. Andrea, La civilisation des tumuli du bassin de Korca et sa place dans les
Balkans du Sud-Est, Iliria IV, Tirana.
Bitrakova 1986 – V. Bitrakova Groydanova, L’architecture paléochretiennes dans la region
d’Ohrid et de Prespa, XXXIII Corso di cultura sull’arte Ravennate e bizantina, Ravenna
1986.
Битракова 1987 – В. Битракова Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период во
Република Македонија, Скопје.
Битракова 1988 – В. Битракова Грозданова, Прилог за Via Egnatia на делницата Lychnidos
– Pons Servilii, Lihnid 6, Охрид.
Битракова 1988/1 В. Битракова Грозданова, Археолοшки истражувања во Преспа
1967/68, Maced. acta archaeol. 9, Скопје.
Битракова 1989 – В. Битракова Грозданова, Ископувања на Голем Град од 1981–1986,
Maced. acta archaeol. 10, Скопје.
Битракова & Пупалески 1989 – В. Битракова Грозданова & Б. Пупалески, Ранохристијан­
ската сакрална архитектура во Преспа, Лихнид 7, Охрид.
Битракова 1990 – В. Битракова Грозданова, Крани Преспа, 1989 година, Maced. acta
archeol. 11, Скопје .
Bitrakova 1992 – V. Bitrakova Grozdanova, Le developpement urbain de Lychnidos et ses
raports avec les villes du sud-ouest des Balkans, International Survey of Roman Law,
Index 20, Napoli.
Битракова 1996 – В. Битракова Грозданова, Струга, Вајтос, Археолошка карта на Р.
Маке­донија, Скопје.
Битракова & Маленко 1996 – В. Битракова Грозданова & В. Маленко, Антички накит
во Македонија, Скопје.
Bitrakova & Kuzman 1997 – V. Bitrakova Grozdanova & P. Kuzman, Lychnidos dans la haute
antiguité, ŽA 47, Skopje.
Bitrakova 1999 – V. Bitrakova Grozdanova, La Via Egnatia entre Lychnidos et Pons Servilii,
Ancient Macedonia VI, Tessaloniki.
Bitrakova 2000 – V. Bitrakova Groydanova, Les bols à réliefs de la région d’Ohrid, Ε’ Ελλ
Κερ, Xανιά 1997, Αθηνα.
Битракова 2000 – В. Битракова Грозданова, Охридско-преспанскиот регион во раната
антика, ŽA 50, Скопје.
Dakaris 1997 – S. Dakaris, Organization politique et urbanistique de la ville dans l’Epire
Antique, L’Illyrie méridionale et l’Epire dans Antiquité III, Paris 1996.
Garašanin 1967 – M. Garašanin, Moenia Aeacia, Starinar XVII, Beograd.
Hammond 1967 – N. G. L. Hammond, Epirus, Oxford.
Karamitrou 1999 – G. Karamitrou Mentesidi, Βοιον-Νοτια Ορεστις, Θεσσαλoνκη.

33
Маленко 1978 – В. Маленко, Нови антички наоди во Охрид и Oхридско, ŽA 18, Скопје;
Маленко & Кузман 1988 – В. Маленко-П. Кузман, “Hermeleja”, Lihnid 6, Охрид.
Маленко & Кузман 1996 – В. Маленко-П. Кузман, Охрид, Љубаништа, Археолошка
карта на Р. Македонија, Скопје.
Папазоглу 1957 – Ф. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје.
Papasoglou 1988 – F. Papasoglou, Les villes de Macédoine à l’époque romaine, Paris.
Петрова 1996 – Е. Петрова, Бриги, Скопје.
Prendi & Zheku 1972 – F. Prendi & K. Zheku, La villes illyrienne de Lissos, son origine et son
système de fortifications, Iliria II, Tirana.
Prendi 1975 – F. Prendi, Un aperçu sur la civilisation de la première period du fer en Albanie,
Iliria III, Tirana.
Suiš 1976 – M. Suiš, Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb.
Unverzagt 1934 – W. Unverzagt, Die burganlage, uber dem Kloster sv. Erasmo am Ohridasee,
Germania 32.
Vokotopoulou 1986 – I. Vokotopoulou, Βίτσα, Αθήνα.

34
Sl. 1 Karta, Ohridsko-prespanska regija Sl. 2 a, Sv. Erazmo

Sl. 2 b, Sv. Erazmo

35
Sl. 3 a, b, Vajtos–Oktisi

36
 Sl. 4 a, b, Lychnidos-Ohrid

Gorni Saraj Vajtos Gorna Porta Sv. Erazmo Deboj

37
Sl. 5 a, b, Golem Grad

Sl. 6 Krani

38
 MOENIA AEACIA ET LA MACÉDOINE

Abstract: Les murs mégalithiques découverts en Macédoine occidentale, dans la région d’Ohrid,
de Pélagonie et de Demir Kapija, sont une variante de Moenia Aeacia, bâtis le plus souvent dans
l’opus pseudoisodomum aux IVe et IIIе siècles sur l’emplacement des fortifications indigènes. Ils
reflètent une partie des influences venant du sud et soufflant vers le nord et leur origine doit être
cherchée dans la construction caractéristique de l’Epire.

Déjà dans les années soixante du siècle dernier, le professeur M. Gara­

ša­nin signalait et commentait l’inscription de Lambaesis, en Afrique du Nord,
concernant les fortifications qui y sont mentionnées (Garašanin M., 1967, 27–
26). En effet, ce monument avait été consacré au dieu Medaurus par un soldat
originaire de la ville de Risinnium, province de Dalmatia, soit l’actuelle Risan
dans la baie de Boka Kotorska (Marić R., 1933, 10–12; Rendić Miočević D.,
1989, 523–524). Dans cette inscription votive, les murailles de la ville sont
appelées aeaciennes (Moenia qui Risinni Aeacia, qui collis arcem / Delmatiae,
nostri publice Lar populi, / sancte Medaure... – CIL. III, 258).1
Bien que l’inscription date du Ile siècle de notre ère, la dénomination des
murailles en question est sans doute une réminiscence d’un temps éloigné.
Le prof. Garašanin essaiera d’identifier les murailles aeaciennes sur
le terrain de Rhison et de relever les caractéristiques de cette technique de
construire les fortifications dans le sud de la partie est de la côte adriatique,
c’est-à-dire le territoire du Monténégro et de l’Albanie. Il signalera alors les
similarités avec les murailles de Rhison, Meteon, Olcinium, Skodra, Lissos,
Zgerdeši, Berat, Gajtan (Garašanin M., 1967, 29–31).
Pendant ces quarante dernières années furent découvertes et rendues
publiques nombre d’agglomérations et de villes antiques possédant des
fortifications du type mégalithique, appellation largement acceptée pour cet
opus de gros blocs sur le territoire de l’Albanie du Sud, d’Epire et de Macédoine,

1
En commentant l’inscription, D. Rendić Miočević 1989, 525, 528, soulignera que le nom du donateur démontre
clairement qu’il s’agit certainement de la vénération du dieu Medaurus par la population hétérogène (illyrico-
gréco-romaine). Il voit dans l’appellation Moenia Aeacia une réminiscence de la tradition mythique, en
exprimant en même temps son doute qu’il s’agisse aussi d’un type de technique de construction; mais l’idée
lui vient que ces influences soufflent d’Epire.

39
c’est-à-dire dans les régions antiques de l’Illyrie méridionale, d’Epire, de
Macédoine, de Thessalie. Ainsi, le syntagme Moenia Aeacia peut désigner aussi
la technique de construction utilisée dans la plupart des agglomérations ou des
villes du sud et du sud-ouest des Balkans. Comme il est connu, les Aeaciens
sont des descendants d’Aeacus, chef de lignée mythique de la dynastie dont
descendait aussi Pyrrhos, le roi des Molosses (Hammond N. G. L., 1967, 571,
592). Certaines des fortifications aux murs massifs, construits sur le territoire
s’étendant des régions les plus septentrionales de Chaonie jusqu’à la partie sud
de l’Epire, qui est fermée par la baie d’Ambracie, furent signalées par Hammond
(Hammond N. G. L., 1967, 169, 553); plus tard on y ajoute aussi d’autres localités
fouillées par d’autres chercheurs dans ces régions (Ceka N., 1983, 157–160; Id.
1987, 135–139; Id. 1993, 123–129; Islami S., 1972, 7–23; Id. 1987, 65–68; Dakaris
S., 1971, 32, 134; Id. 1997, 71–79).
L’usage des blocs de pierre mégalithiques fut, certes, connu dans le monde
méditerranéen très tôt, dans les temps protohistoriques, mais leur façonnement
aux dimensions raisonnables et en forme rectangulaire se produira à l’époque
historique. Les nombreuses villes et agglomérations de l’Epire, qui furent
fortifiées par des «murailles aeaciennes», précèdent celles se trouvant dans
les régions illyriennes, ce qui fut déjà souligné par plusieurs auteurs (Islami
S., 1987, 66–67; Ceka N., 1987, 136–137). La pénétration de cette manière
de construire de fortes murailles à des fins défensives est évidente, en allant
d’Epire non seulement vers le territoire voisin sud-illyrien, mais aussi le long
de la côte adriatique, telles les villes de Skodra, Meteon, Olcinium (Mijović P.
& Kovačević M., 1975, 16, 17, 29–32, IV, XIX, XV) signalées déjà par le prof.
Garašanin (1975, 29–31).
Sur le territoire voisin macédonien (Haute Macédoine) dans un sens plus
large, régnera, paraît-il, dans la phase primitive, un autre type de fortifications,
ayant de larges murailles bâties de menus morceaux de pierre ou de pierre non
façonnée (Mikulčić I., 1970, 66; Karamitrou-Mentesidou G., 1999, 153, 161,
fig. 58–60, 87). D’après ce qu’on savait jusqu’à présent, seule la région d’Ohrid
(Dassarétie) en est une exception.
La région de Dassarétie, au sud de laquelle vivaient les Atintans et les
Chaons épirotes, n’était pas immunisée contre les influences venant du sud. On
a déjà souligné à plusieurs reprises les relations commerciales et les influences
culturelles que l’on peut enregistrer grâce aux preuves matérielles découvertes
dans la région d’Ohrid (Bitrakova Grozdanova V., 1992, 13–24); Ead. 2000,
25–28). Bien que la voie candavienne fût la route de communication la plus
fréquente avec la côte adriatique vers l’est, par laquelle on faisait souvent du
commerce avec des marchandises de luxe (Bitrakova Grozdanova V., 1999, 159–
163; Ead. 25–27), il ne faut pas cependant exclure les communications avec le
sud. Cela signifie que les relations et la circulation des idées s’établissaient par

40
la vallée de Korce, qui est plus proche des montagnes épirotes, ainsi que par les
passages montagneux.
Dans la haute antiquité, autour du lac d’Ohrid, furent bâties plusieurs
agglomérations situées sur les collines environnantes et donnant sur la plaine.
L’agglomération à fortifications les plus massives s’élève sur la colline Gabavski
Rid, plus connue dans la littérature comme Saint-Erasme (fig. 1, 3), du côté nord-
est du lac, à 800 m du rivage (Unverzagt W., 1934, 19–21). Cette fortification
a une position stratégique extraordinaire, à environ 880 m d’altitude, d’où on
observait la marche des caravanes qui venaient de la voie candavienne, de l’ouest
vers l’est et inversement, où plus tard sera construite la Via Egnatia (Bitrakova
Grozdanova V., 1999, 159–163).
L’agglomération près de Saint-Erasme, étendue sur 10 ha, tut entourée au
nord et à l’est de fortes murailles, construites dans la technique opus quadratium,
variante pseudoisodomum, avec 3 m de large. Les blocs de pierre, qui font la face
de la muraille, sont aux dimensions variées (les plus importantes 1.80 m x 0.50
m x 0.80 m), tandis que le noyau est fait de pierre massive, sans liaison. Du mur
nord, donnant sur la plaine d’Ohrid–Struga, sont conservés 240 m. De ce côté
sont placées quatre petites tours (7 m x 7 m), et une plus grande (7 m x 15 m) à
l’angle même, en bastion. Du côté sud et sud-est, il n’y a pas de fortifications,
parce que le terrain descend raidement vers la plaine (Bitrakova Grozdanova V.,
1988, 50–52; Ead. 1999, 159–160; Malenko V. & Kuzman P., 1988, 90–92). Du
côté est, on aperçoit un rempart de 3 m de large construit de pierre non façonnée
et aujourd’hui d’une hauteur peu importante, sans pan de façade (fig. 2).
Ce type de murailles se rencontre dans d’autres fortifications appelées
«gradišta» dans la région d’Ohrid–Struga, telles la localité Trebeniško Kale,
la citadelle Delogožda, la citadelle Tatesi, la citadelle Gorna Belica (Bitrakova
Grozdanova V., 1988, 50–53; Ead. 1999, 162–160). Mais ce type de fortification
est aussi connu en Pélagonie (Mikulčić I., 1966, 66) et en Orestide, en Elimea
(Karamitrou Mentesidi 1999, G., 151–190). Mais elles sont toutes datées du VIIe au
IVe siècle. A en juger d’après ce «type rustique» de fortification, l’agglomération
de Saint-Erasme doit être antérieure à l’époque où avait été construit le rempart
du côté nord du type opus quadrangulaire pseudoisodomique. Faute de fouilles,
les trouvailles accidentelles de céramique, de bijoux et de monnaies font penser
aux IVe et IIIe siècles av.n.è. La céramique peinte est du type local (Malenko V.
& Kuzman P. 1988, 93, 95, T. I, VI ). Parmi les monnaies enregistrées, les plus
anciennes sont celles d’Alexandre III. En ce qui concerne les bijoux, on a trouvé
une boucle d’oreille du type tériomorphe, avec une tête de lion, certainement
œuvre d’un joaillier local, exécutée en bronze. Des exemplaires semblables ont
été enregistrés depuis longtemps dans la nécropole de Delogožda de la même
région (Bitrakova Grozdanova 1987, 71, T. III, 7).

41
 Une autre agglomération fortifiée, d’une superficie moins grande (1.5
ha) se trouve dans la localité Vajtos, à l’ouest de la plaine de Struga, sur la
montagne Jablanica, l’ancienne Candavia (fig. 4). Les remparts y sont bâtis en
opus quadratum pseudoisodomum, leurs vestiges sont conservés surtout sur le
mur nord et un petit nombre sur le mur sud, dans l’entrée (Bitrakova Grozdanova
1988, 39, fig. 13; Ead. 1999, 159, T. III, 2; Ead. 2003, 26). Les blocs de pierre
sont aussi aux dimensions variées (1.5 m x 0.40 m x 0.50 m), la largeur des murs
s’elevant à 2.20 m. Cette fortification n’a pas été étudiée, mais les murailles
mégalithiques sont sans doute une peu plus anciennes que celles de Saint-
Erasme, vu l’absence de tours. Le pan des blocs de pierre de la façade dans les
deux agglomérations n’est pas entièrement plat, il est doucement en relief, ce qui
est une caractéristique fréquente de la maçonnerie des fortifications de l’Epire,
à Phoinike, Buthrôton (Ceka Ν., 1987, 137, 139), Vereniki, Pandosia, Klimatia
(Hammond N. G. L., 1967, 122, Pl. VII, 188, Pl. ХIIb, 192, Pl. XI).
Dans la région d’Ohrid et plus loin, on peut signaler encore trois localités
où l’on rencontre des fortifications construites suivant un opus semblable. Dans
la partie sud du lac d’Ohrid, près de Saint-Naum, sur les versants de Galičica,
on distingue dans la forêt épaisse des blocs importants de 1.20 m de long, qui
font certainement partie d’une fortification (fig. 5) (Malenko V. & Kuzman P.,
1996, 250). La proximité de la frontière avec l’Albanie rend les fouilles plutôt
difficiles en ce moment. Du côté sud-ouest, près de Pogradec, on a enregistré
une autre fortification, connue aussi grâce à l’illustration gardée au Musée de
Pogradec (Anamali S., 1975, 250). Au nord d’Ohrid aussi, à 35 km de la forteresse
Kula Pesočani, on voit des blocs de pierre aux dimensions de lm à 1.40 m, qui
témoignent de l’usage de cet opus de construction. Cette vaste agglomération,
placée sur deux lits, dans une région limitrophe de Deuriopos à l’est, qui est le
moins fouillée, bien qu’enregistrée par plusieurs chercheurs (Mikulčić I., 1999,
110), n’est pas mise dans le contexte de l’Uskana pénestine. Il faut peut-être
penser à la possibilité d’identifier cette agglomération à cette ville des Pénestes,
mentionnée dans les sources comme une des villes au nord de Lychnidos.
Il n’y a pas de dilemme quant à la position dominante de Lychnidos,
l’actuelle Ohrid, dans la région d’Ohrid. Depuis le IIIe siècle, Lychnidos est
mentionnée dans les sources écrites (Liv. XXVIII, 39, 9). C’est uniquement
ici qu’on peut suivre une certaine poléogénèse: à partir d’une agglomération
protohistorique, à travers une phase préurbaine et protourbaine jusqu’à un centre
urbain de la région, ce dont témoignent aussi les sources littéraires et les artefacts
archéologiques (Bitrakova Grozdanova V., 1992, 13–24; Ead. 1997, 19–28). Mais
les traces de la fortification de la haute antiquité se rencontrent accidentellement
sur l’emplacement de Gomi Saraj – Samoilovo Kale, où sont conservées les
murailles médiévales, qui sont un prolongement des murailles de la basse période
romaine. Les vestiges les plus anciens de la fortification passent sous ceux déjà

42
signalés, groupés en une ou deux rangées (Bitrakova Grozdanova V. & Kuzman
P., 1997, 24, fig. 1); ce sont pour la plupart des blocs de pierre quadrangulaires,
aux dimensions variées (90 cm x 60 cm x 50 cm) (fig. 6). Dans cette phase des
recherches, on ne peut pas dire davantage sur les murailles de la Lychnidos la plus
ancienne, sauf que, outre les blocs de pierre, on y a découvert de la céramique
peinte mate des VIIIe–VIIe siècles, tandis que les monnaies les plus anciennes
trouvées dans les couches au-dessus des blocs de pierre appartiennent aux villes
et aux souverains macédoniens du ive siècle av.n.è. (Amphipolis, Amintas III,
Philippe II) (Bitrakova Grozdanova V, 2003, 27).
En ce moment, le point le plus oriental jusqu’où on a signalé l’usage de
l’opus quadratum est certainement la tour déjà connue près de Demir Kapija, qui
n’est recherchée qu’en partie (Mikulčić I., 1982, 132–134). Mais les trouvailles
de cette localité parlent clairement de l’époque de la fin du IVe au début du IIIe
siècle, époque du règne des souverains péoniens. Ici aussi est utilisé un faux
quadratum, pseudoisodomum, avec des blocs aux dimensions importantes et
des murs jusqu’à 3 m de large (Fig. 7).
La région pélagonienne, largement ouverte vers la Basse Macédoine, est
supposée avoir subi des influences venant surtout du sud, comme c’est d’ailleurs
le cas de la vallée du Vardar. Les nombreuses fortifications, enregistrées à
plusieurs reprises, présentent un opus que l’on rencontre aussi dans la région
ohridienne, avant les conquêtes de Philippe II bien sûr, telles Trebeniško Kale,
une partie de Saint-Erasme (Fig. 3), Gorni Vlaj, ou celles d’Ematia et d’Orestide
(Keramitrou Mentesidi G., 1999, 58–60). La plus grande surprise fut la découverte
de l’agglomération près de Ćave, près de Krušejca, sur les versants de Selečka
Planina, à une trentaine de kilomètres au sud-est de Prilep, faite justement cet
été.2 Dans cette agglomération fut donc utilisé l’opus quadratum isodomum,
mais on peut dire que les dimensions sont ici mégalithiques (un bloc de pierre
a 3 m de long) (Fig. 8). Cette manière de construire la fortification de Ćave,
par endroits avec l’opus quadratum et par endroits avec le pseudoisodomum,
ne permet pas une datation plus précise. En tout cas, cet opus doit être mis
en rapport avec les influences venant du sud et avec les travaux habituels de
construction qui se produiront à la suite des expéditions de Philippe II et, un peu
plus tard, avec la conquête de Pyrrhos.
Se basant sur les trouvailles archéologiques, on peut dire que l’usage
des blocs de pierre mégalithiques en Macédoine occidentale correspond,
chronologiquement, à l’époque des IVe et IIIe siècles, soit celle des premières
invasions faites par Philippe II sur le territoire de la Peonie et de la Dassarétie.
Cela ne signifie pas que cet opus des murailles «aeaciennes» n’est pas le résultat
des influences venant du sud-ouest, c’est-à-dire des villes épirotes, comme

2
Les fouilles dirigées par le prof. V. Lilčić sont présentées dans même publication, dediée à prof. M. Garašanin.

43
manière de fortifier mais aussi d’assurer la sécurité des agglomérations, qu’elles
soient du type φρούρια ou πόλισμα, même avant l’expansion de Philippe II vers
l’ouest.
Il faut relever que certaines de ces agglomérations fortifiées à maçonnerie
du type mégalithique furent bâties au-dessus des anciens villages indigènes, où
est présent aussi un autre type de construction.
Les murailles «aeaciennes» en tant que réminiscence de la tradition
mythique, qu’il s’agisse simplement d’ime vision poétique ou bien d’une
technique de construire les grandes fortifications épirotes et illyriennes, il
est évident que l’opus quadratum ou l’opus pseudoisodomum sera accepté et
appliqué en Macédoine. L’usage de cet opus se déroulera dans une diachronie
et avec la tendance d’introduire l’opus quadratum que connaîtront les villes de
Macédoine et de Thessalie du temps de Cassandre.

44
 MOENIA AEACIA И МАКЕДОНИЈА

Уште во шеесеттите години на минатиот век проф. Гарашанин го посо-

чи и го коментираше натписот од Ламбеза во сев. Африка, по прашањето на
тврдинските ѕидови што се споменуваат во таа пригода. Имено, споменикот
му е посветен на богот Медаур, од страна на еден војник по потекло од градот
Risinium, од провинцијата Далмација, односно денес Рисан во Бокакоторски-
от Залив. Во овој вотивен натпис, ѕидините на градот се нарекуваат ајачки
(Moenia qui Risinni, Aeacia qui collis arcem / Delmatiae nostri publice lar populi /
sancte Medaure... – CIL III, 258).
И покраj тоа што натписот е поставен во II век н.е., именувањето1 на
споменатите ѕидови е секако реминисценција на едно далечно време. Проф.
Гарашанин ќе се обиде ајачките ѕидови да ги идентификува на теренот кај Ри-
сан и да ги истакне карактеристиките на овој опус на ѕидање на утврдувањата
на југот од источно-јадранскиот брег, односно на територијата на Црна Гора
и Албанија. Тогаш ќе ги посочи сличностите на ѕидините од Ризон, Медун,
Олциниум, Скодра, Лисос, Згердеши, Берат, Гајтан.
Во последниве четириесет години откриени се и обелоденети многу ан-
тички населби и градови со утврдувања од мегалитски тип, како што широко
се нарекува овој опус на големи камени блокови, и тоа на територијата на
јужна Албанија, Епир и Македонија, односно во античките области на јужна
Илирија, Епир, Македонија, Тесалија.
Така, синтагмата Moenia Aeacia може да се примени и за опусот на гра-
дење и кај повеќето населби или градови на западен и југозападен Балкан.
Како што е познато, Ајакидите се потомци на Ајак, митски родоначелник на
династијата на која ѝ припаѓа и кралот на Молосите, Пирос. На територијата
од најсеверните краишта на Хаонија до југот на Епир, затворен со заливот
на Амбракија, некои од утврдувањата со моќни ѕидови ги посочи Хамонд, а
подоцна кон нив се придружуваат и други локалитети ископувани од повеќе
истражувачи на овие простори (Цека, Анамали, Ислами, Дакарис).
1
Коментирајќи го натписот од култен аспект, проф. Д. Рендиќ Миочевиќ ќе подвлече дека името на
дедикантот јасно кажува дека не е од илирско етничко потекло, но дека станува збор за почитување на
богот Медаур од страна на хетерогено население (илирско – грчко-римско). Додека во називот Moenia
Aeacia гледа реминисценција на митската традиција, но искажува сомнеж дека тоа претставува и еден
вид градежна традиција, притоа не исклучувајќи го влијанието кое доаѓа од Епир кон север.

45
 Секако дека употребата на мегалитските камени блокови е многу позна-
та во медитеранскиот свет многу рано, во протоисториските времиња, но нив-
ното обликување во една разумна големина и правоаголна форма ќе се појави
во историската епоха. Бројните градови и населби во Епир кои се утврдени со
„ајачките ѕидини“ им претходат на оние во илирските простори, како што е
веќе подвлечено од повеќе автори.
Продирањето на овој обичај на градење на моќни ѕидини од Епир во
одбранбени цели е очигледно, не само кон блискиот соседен јужноилирски
простор, туку и по должината на јадранскиот брег, како што се градовите
Скодра, Медеон, Олкиниум, веќе посочени и од проф. Гарашанин.
Соседното македонско подрачје (Горна Македонија) во поширока смис-
ла, се чини во раната фаза ќе биде опфатено со друг тип утврдувања, широки
ѕидови од поситен кршен или необработен камен. Единствено Охридскиот ре-
гион, според она што е досега познато, прави исклучок.
Десаретската област, која претставувала северна соседна област на епир-
ските Атинтани и Хаони, не била имуна од влијанијата на југот. Повеќе пати
се истакнувани трговските врски и културните влијанија што можат да се
регистрираат според материјалните докази откриени во охридската регија. И
покрај тоа што Кандавискиот пат претставувал најфреквентната комуника-
ција со јадранскиот брег, преку кој се водела трговијата, често со луксузна
стока, сепак не треба да се исклучат и врските со југот. Тоа значи дека преку
Корчанската Долина, која е поблиску до епирските планини но и превои, се
воспоставувале релациите и струењето на влијанијата.
Во раната антика, околу Охридското Езеро се подигнати повеќе населби,
сместени на околните ридишта со поглед кон котлината. Населба со најмоќ-
но утврдување е подигната на ридот Габавски Рид, во литературата попозна-
та како Св. Еразмо (сл. 1–3), на североисточната страна од езерото, на 800 m
оддалеченост од брегот. Утврдувањето има вонредна стратешка позиција, на
надморска висина од околу 880 m, од каде што се набљудува движењето на
карваните кои надоаѓале од Кандавискиот пат, од запад кон исток и обратно,
каде што подоцна на истата траса ќе биде изградена Via Egnatia.
Населбата кај Св. Еразмо со површина од 10 хектари, била оградена од
северната и од источната страна со моќни ѕидови, изведени во техника opus
quadratum, варијанта pseudoisodomum, со ширина од 3 m. Камените блокови
се со различна димензија, (најголемите 1,80 х 0,50 х 0,80 cm), кои го чинат
лицето на ѕидот, а јадрото е исполнето со масивен камен, без сврзувачко
средство. Ѕидот од северната страна, која е свртена кон Охридско-струшката
Долина, е зачуван во должина од 240 m. Од таа страна се поставени четири
помали кули (7 х 7 m), и една поголема (7 х 15 m) на самиот агол како басти-
он. На јужната и југоисточната страна нема утврдување, бидејќи теренот
стрмно се спушта кон долината. На источната страна се забележува бедем

46
во ширина од 3 m, изведен од аморфно-кршен камен, ниско зачуван, без фа-
садно лице (сл. 2).
Овој тип ѕидини се среќава кај други утврдувања, „градишта“ во Охрид-
ско-струшкиот регион, како лок. Требенишко Кале, калето Делогожда, калето
Татеши, калето Горна Белица. Но, исто така овој вид утврдувања е познат и во
Пелагонија, во Орестида, во Елимеја. Меѓутоа, сите тие се датирани од VII–V
век. Населбата на Св. Еразмо, судејќи според овој „рустикален тип“ утврду-
вање, треба да е постара од времето на подигнувањето на бедемот од северна-
та страна од типот паралелопипеден opus pseudoisodomum. Со оглед на фактот
што не се вршени ископувања, случајните наоди на керамика, накит и монети
укажуваат на IV и III век пр. н. е. Сликаната керамика е од локален тип. Најра-
ните регистрирани монетите се од Александар III. Од накитот е откриена една
обетка од териоморфен тип, со глава на лав, сигурно дело на локален јувелир,
работена од бронза. Веќе одамна се регистрирани слични примери во некро-
полата од Делогожда од истата регија.
Друга утврдена населба, со помала површина од 1,5 хектари, се наоѓа на
локалитетот Вајтос, на запад на Струшкото Поле, на планината Јабланица, ста-
рата Кандавија (сл. 4). Бедемите се изведени во opus quadratum pseudoisodomum,
чии остатоци се зачувани главно на северниот ѕид и нешто малку на јужниот
во влезната партија. Камените блокови исто така се со различна димензија( 1,5
m х 0,40 х 0,50 m), а ширината на ѕидовите изнесува 2,20 m. Не е истражувана,
но веројатно мегалитските ѕидини се нешто постари од оние во Св. Еразмо, би-
дејќи тука недостасуваат кули. Техниката на обработка на лицето на камените
блокови на фасадата и кај двете населби не е сосема рамна, туку благо релјефна,
што е честа карактеристика на ѕидаријата кај утврдувањата од Епир, во Фојни-
ке, Бутротон, Амантија, Вереники, Пандосија, Калиматија.
Во поширокиот Охридски регион можат да се посочат уште три лока-
литети со сличен опус на градење на тврдинските ѕидини. На југот од Езе-
рото кај Св. Наум, на падините на Галичица, во густата шума се издвојуваат
моќни блокови со должина од 1,20 cm, кои секако претставуваат дел од некое
утврдување (сл. 5). Поради близината на границата спрема Албанија, истражу-
вањата засега се отежнати. На југозападната страна кај Поградец исто така е
регистрирано едно утврдување, познато и според илустрацијата во Музејот на
Подградец. Северно од Охрид, на 35 km оддалеченост кај градиштето на Кула
Песочани, исто така се видливи камени блокови со димензии од 1 m до 1, 40 cm
кои укажуваат на употреба на овој опус на градење. Оваа населба, најслабо ис-
тражувана, и покрај тоа што е регистрирана од повеќе истражувачи (Томоски,
Микулчиќ), е пространа, на две седла, поставена во регионот кој се граничи на
исток со Деуриопос, не е ставена во контекст на пенестинската Ускана. Можеби
треба да се помислува на можна идентификација со овој град на Пенестите,
споменуван во изворите како еден од градовите северно од Лихнидос.

47
 Нема дилеми дека во Охридскиот регион доминира Лихнид, денес Ох-
рид. Од III век, Лихнид се споменува во пишаните извори како дасаретски
град (Liv. XXVIII, 39, 9). Единствено тука може да се следи одредена полеоге-
неза: од протоисториска населба, преку преурбана фаза и протоурбана фаза
до урбан центар на регионот, на што нѐ упатуваат и книжевните извори и
археолошките артефакти. Но трагите од утврдувањето од раната антика се
откриваат инцидентно на просторот од Горни Сарај – Самоиловото Кале, каде
што се зачувани средновековните ѕидини, кои се надоврзуваат на доцнорим-
ските ѕидини. Најстарите траги од утврдувањето поминуваат под претходно
посочените, во еден до два реда, и тие главно претставуваат камени блокови
квадери, со различни димензии (90 х 60 х 50 cm) (сл. 6). Во оваа фаза на ис-
тражувања, не може повеќе да се каже за ѕидините на најстариот Лихнид,
освен дека покрај камените блокови е откриена мат сликана керамика од VIII-
VII век, додека најстарите монети во слоевите над камените блокови им при-
паѓаат на македонските градови и владетели од IV век пр. н. е. (Амфиполис,
Аминта III, Филип II).
Засега најисточната граница на појава на opus quadratum секако прет-
ставува веќе познатата кула кај Демир Капија, која е делумно истражувана. Но
наодите на овој локалитет јасно укажуваат на времето од крајот на IV и поче-
токот на III век, времето кога со Пајоните од овој простор управуваат нивните
владетели. И тука е употребен еден лажен квадратум, псевдоизидомум, со
димензии на блоковите и ширина на ѕидот до 3 m (сл. 7).
Пелагонискиот простор, јасно отворен кон Долна Македонија, се очекува
да има повеќе влијанија од југот, како впрочем и долината на Вардар. Бројни-
те утврдувања, регистрирани во повеќе наврати, покажуваат еден опус кој се
среќава и во Охридскиот регион, секако пред освојувањата на Филип II, како
ѕидините на Требенишко Кале, на дел од Св. Еразмо (сл. 2), на Горни Влај, или
во Ематија и Орестида. Најголемо изненадување претставува откривањето на
населбата кај Ќаве, на падините на Селечка Планина, триесетина километри
југоисточно од Прилеп, што се случи токму ова лето (истражувања на проф.
Виктор Лилчик). Кај оваа населба употребен е opus quadratum izodomum, но
може да се каже со мегалитски димензии. На пр., еден од блоковите достигну-
ва должина и до 3 m (сл. 8). Кај некои од квадерите, во рамките на блокот, од
камен се делка анатироза, со обид да се даде изглед на правоаголни правилни
и еднакви делкани камења. Овој начин на градење на утврдувањето кај Ќаве
на места со опус isodomum quadratum, на места со псевдоизодомум не дава
можност за поточно датирање. Но секако дека треба да се поврзе со влија-
нијата од југот и со вклучување во општата градежна акција, која посебно ќе
биде забележена со походите на Филип II и малу подоцна со освојувањата на
Пирос.

48
 И како заклучок, базирајќи се на археолошките наоди, може да се каже
дека употребата на мегалитските блокови во Западна Македонија, хронолош-
ки кореспондира со времето од IV и III век пр. н.е., со првите продори на Фи-
лип II на територијата на Пеонија и во Дасаретија. Тоа не значи дека опусот
на „ajачките ѕидини“ не е резултат на влијанијата од југозапад, односно од
епирските градови во Xаонија, Молосија, како начин да се утврдат, туку и
да се обезбедат населбите, било да се од типот φρούρια или πόλισμα, дури и
пред продорите на Филип II на запад. Треба да се подвлече дека одреден број
утврдени населби со мегалитски тип на ѕидање се изградени над локациите
од старите домородни села, каде што е присутен исто така и еден друг тип
градежна конструкција.
„Aјачките ѕидови“ како реминисценција на митската традиција, како по-
етско видување на техника на градење на снажните епирски и илирски утвр-
дувања, очигледно е да се види во опусот на pseudoizodomum прифатен и на
почвата на Македонија. Примената и прифаќањето се одвива во една дијахро-
нија, со тенденција на употреба на opus quadratum, кој е познат и во Долна
Македонија и Тесалија поинтензивно од времето на Касандар.

49
BIBLIOGRAPHIE

AM – Ancient Macedonia, Thessaloniki

ΓЗΦΦ – Годишен зборник на Филозофски факултет, Скопје
HA – Histria Antiqua, Pula
IMEA – L’Illyrie Méridionale et L’Epire dans l’antiquité

Anamali S., 1975 – Pogradec, Illiria III, Tirana.

Bitrakova Grozdanova V., 1987 – Споменици од хеленистичкиот период во CP Македонија,
Скопје.
Bitrakova Grozdanova V., 1988 – Прилог за Via Egnatia на делницата Lychnidos–Pons
Servilii, Lichnid 6, Ohrid.
Bitrakova Grozdanova V., 1992 – Le développement urbain de Lycnidos et ses rapports avec
les villes du sud-ouest des Balkans, International Survey of Roman Law, Index 20,
Napoli.
Bitrakova Grozdanova V. & Kuzman P., 1997 – Lychnidos dans la haute antiquité, nouvelles
preuves archéologique ŽA 47.
Bitrakova Grozdanova V., 1999 – La Via Egnatia entre Lychnidos et Pons Servilii, AM VI.
Bitrakova Grozdanova V., 2000 – Охридско-преспанскиот регион во раната антика, ЖА 50.
Bitrakova Grozdanova V., 2003 – Ranoantička naselja ohridsko-prespanske regije, HA11, Pula.
Ceka Ν., 1983 – Naissanse de la vie urbaine chez les Illyriens, Iiiria 2, Tirana.
Ceka Ν., 1987 – Le Koinon des Bylliones, IMEA I, 135–1149.
Ceka Ν., 1993 – Le koinè illyro-epirote dans le domaine de l’architecture, IMEA II, 123–133.
Dakaris S., 1971 – Cassopaia and the Elean colonies, Ancient Greek Cities, Atens.
Dakaris S., 1987 – Organisation politique et urbanistique de la ville dans l’Epire antique,
IMEA I, Clermont–Ferrand.
Garašanin M., 1967 – Moenia Aeacia, Старинар, 27–36.
Hammond N.G.L. 1967 – Epirus, Oxford.
Islami S., 1987 – La cité en Illyrie et en Epire, IMEA 1, 65–69.
Karamitrou Mentesidi G., 1999 – BOION-NOTIA ΟΡΕΣTIΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΗΚΗ.
Malenko V. & Kuzman P., 1988 – «Hermeleja», Lihnid 6, Ohrid.
Malenko V. & Kuzman P., 1996 – Охрид–Љубаништа, Apxeoлошка карта на P Македонија,
Скопје.
Mijović P. & Kovačević M., 1975 – Градови и утврђења у Црној Гори, Београд–Улцињ.
Mikulčić I., 1967– Pelagonija, Skopje–Beograd.
Mikulčić I., 1982 – Хеленистички тврдини во Демир Капија, ГЗФФ 34, Скопје.
Mikulčić I., 1999 – Антички градови во Македонија, Скопје.
Rendić Miočević D., 1989 – Iliri i antički svijet, Split.
Suić M., 1976 – Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb.
Unverzagt W., 1934 – Die burganlage über dem Kloster sv. Erasmo am Ohridasee, Germania 32.

50
Fig. 1 Saint – Erasme

Fig. 2 Saint – Erasme

51
 Fig. 3 Saint – Erasme

52 Fig. 4 Vajtos
Fig. 5 Saint Naum
Fig. 6 Lychnidos

53
Fig. 7 Demir Kapia
Fig. 8 Ćave - Pélagonie

54
 ОКОЛУ ПОЛЕОГЕНЕЗАТА НА НАСЕЛБИТЕ
ВО ДАСАРЕТИЈА

Горнодасаретската област која ja опфаќала планинската територија око-

лу Охридското Езеро и голем дел околу Преспанското Езеро на југозапад и
неговата рамнина на север (Папазоглу Ф. 1984, 70–73; Karamitru Mentesidi G.
82–83; Битракова Грозданова В. 2000, 19–21; Ead. 2011, 21–22), во првиот миле-
ниум пр. Хр., е покриена со населби, кои биле изградени на места во повисо-
ките ридови, подигнати над рамниците. Тие се главно свртени кон езерата и
кон комуникциите како што бил Кандавискиот пат, потоа Via Egnatia, подоцна
поставена речиси на истата траса.
Во повеќе наврати се посочувани населбите околу Лихнидското Езеро
(сл. 1, 4); почнувајќи од Калето на Охрид, до калињата на Св. Еразмо, на Вај-
тос, на Татеши, на Делогожда, на Требенишкото Кале (Bitrakova Grozdanova V.
1999, 159–163; Ead. 2003, 23–31), Кула Песочани (Микулчиќ И. 1999, 110; Bitra-
kova Grozdanova V. 2006, 589–590), калето кај Св. Наум (Bitrakova Grozdanova
V. 2003; Ead. 2006a, 589–590), калето кај Поградец (Monastirliu 1968, 118), до
она кај Селце, западно од планината Мокра, познато според монументалните
гробници од македонски тип или гробниците делкани во карпа, со фасада во
вид на тетрастил (Ceka N.1985, 155–172).
Повеќето од овие населби се формирани во одредено време, најчесто во
раножелезната епоха, живеат и во раноантичката епоха или нешто подоцна,
па ќе гаснат по римското освојување. Некои од тие населби се спуштаат во
рамницата, на што упатуваат и некрополите кои датираат од римско време. И
покрај тоа што не се сите археолошки истражувани, сепак нивната хроноло-
гија може да се следи според видливата архитектура на утврдувањето и одре-
дените наоди, откриени на површината на локалитетите.
Дасаретската област, која претставувала северен сосед на епирските
Атинтани и Хаони, не била имуна на влијанијата од југот. Повеќе пати се ис-
такнувани трговските врски и културни влијанија кои можат да се регистри-
раат според материјалните докази, откриени во Охридската регија (Битракова
Грозданова В. 2000, 19–29; Ead. 2006, 551–564). И покрај тоа што Кандависки-
от пат претставувал најфреквентната комуникација со Јадран­скиот брег кон
исток, преку кој се водела трговијата често и со многу луксузни производи,

55
сепак не се исклучуваат и врските со југот. Тоа значи дека преку Корчанската
Долина, која е близу до епирските планини но и превои, се воспоставувале
значајни релации, од каде што се чувствуваат струењата на културните влија-
нија. Во тој контекст треба да се постават и сличностите со утврдувањата во
Охридската регија со оние од Епир. Таканаречените ајачки ѕидини, Moenia
Aeacia, доминанти во епирските градови (име добиено според ајакидите, по-
томци на Ајак, митски родоначалник на династијата на која ѝ припаѓал и кра-
лот на Молосите, Пирос), како најчест и на населбите сигурен начин за нивно
утврдување (Hammond N. G. L. 1967, 169, 553; Dakaris S. 1971, 32, 134–140), ќе
се прошират низ источно-јадранскиот брег (Гарашанин M. 1967, 27–36). Но
тие ќе бидат прифатени и во градењето на утврдувањата во Охридската ре-
гија, што претставува очигледен доказ за влијанијата кои пристигнувале тука
во Дасаретија од страната на јужниот сосед (Bitrakova Grozdanova V. 2006,
587–591).
Отсекогаш како најдоминантно се наметнувало калето кај Св. Еразмо.
Со ископувањата започнати уште меѓу двете светски војни, покрај основни-
от план на утврдувањето, истражувачите не дадоа повеќе податоци со кои
поточно би се определила хронологијата на животот на населбата (Unverzagt
W. 1934, 19–21). Тогаш биле регистрирани ѕидовите на западната и северната
страна со кулите, на површина од околу 10 хектари. Потоа следеше една фаза
на опсервирање на Калето и на случајните наоди, поврзувано со аналогни
појави и презентирање на одредени согледувања околу употребата, начинот
на градењето и хронологијата (Битракова Грозданова В. 1988, 50–52; Маленко
В. & Кузман П. 1988, 91–93; Bitrakova Grozdanova V. 1999a, 159–160; Ead. 2003,
23–28). Со најновите истражувања од 2008–2010 год. (Паско Кузман) се дојде
до поодредени резултати кои на некој начин укажуваат на хронологијата, раз-
војните фази на населбата и нејзиното згаснување (сл. 2).
Најраната употреба на Калето кај Св. Еразмо, популарно нарекувано и
Габавски Рид, се случувала веројатно во првата половина на I милениум пр.
Хр. На тоа упатува керамиката од железното време, откриена во кругот на
самото плато, покрај северниот бедем, но поинтензивно на источната стра-
на, каде што тврдинскиот ѕид косо се спушта и во ширина изнесува 3,30
m. Тука станува збор за градежни опуси, кои доста се разликуваат. Имено,
источниот и јужниот ѕид се изведени со камени блокови делкани со непра-
вилна форма, поставени на лицето, а во внатрешноста исполнети со поситен
и грубо изделкан камен. За разлика од него, на северната и западната страна
ѕидовите и кулите се градени во opus quadratum, варијанта pseudoisodomum,
со ширина од 2,70 m до 3 m, со димензии на блоковите 1,80 х 0,80 х 0,50 m, со
квадратни кули, од типот на ајачките ѕидини. Очигледно е дека станува збор

56
за две градежни фази, од кои постара е онаа која се забележува на источната,
јужната и продолжува кон западната страна, поставена на пониската изо-
хипса од онаа каде што се наоѓаат ѕидовите од фазата со речиси правилните
квадери.
Со градењето на акрополата (ширина на ѕидовите 2,10 m), како и север-
ниот и западниот ѕид во лажен изодомен опус, доаѓа едно ново време во живо-
тот на населбата. Од тоа време се наодите на монети на Филип II, на Касандар,
а керамичките артефакти припаѓаат на античкиот период, како фирнизирана-
та керамика, скифоси со црвенофигурално сликарство, кантароси, стамноси,
од IV–III век. Со овој градежен опус на pseudoisodomum се градени и калињата
кај Вајтос (сл. 3), кај Св. Наум, (Bitrakova Grozdanova V. 2003, 23–28; Ead. 2006,
551–564; Ead. 2006 a, 588–589), кај Поградец (Monastirliou 1968, 118; Ceka N. &
Papajani L. 1971, 50–60).
Населбата кај Св. Еразмо згаснува пред доаѓањето на Римјаните во
крајот на III век пр. Хр. судејќи според откриениот археолошки материјал.
Тоа е времето кога оваа извонредно стратешки поставена населба, којашто ја
следела главната комуникација од Исток кон Запад и обратно, ја губи својата
улога. Тоа се случувало и со другите населби на калињата околу брегот на
езерото, како калињата кај Делогожда, Татеши, Св. Наум, како и населбата
кај Селце, која и покрај извонредната стратешка позиција која го контроли-
рала патот кој се издвојувал од Via Egnatia кон југ и излегувал кај Поградец
на јужниот крај на Лихнидското Езеро (Ceka N. & Papajani L. 1971, 41–50).
Само Вајтос, со површина од 2,5 хектари, продолжува да живее и во рим-
ската епоха, секако кратко време, што се заклучува според додавањето на
една порта од западната страна, градена во камен и малтер. Оваа населба,
поради извонредната стратешка позиција за надгледување на главната кому-
никација, веројатно ќе има одредена улога, но нема да се развие во поголема
населба и да постигне одредена урбана фаза (Битракова Грозданова В. 1999а,
159–163; Ead. 2003, 23–30).
Прeисториската населба подигната кај денешен Охрид, на западниот
дел на ридот кој го претставува маалото Варош (сл. 4), се наѕираше уште
со пробните ископувањата во 1996 година (Битракова В., Кузман П. 1998,
97–112). Со откривањето на мат сликаната керамика или нарекувана и маке-
донско-геометриска, приближно од XII–IX век (Heurtey 1939,99), а пред тоа
и со наодите од „македонска бронза“, (Lahtov V. 1965,113), оваа рана фаза се
потврди и со систематските истражувања на Самоиловата тврдина и на Пла-
ошник од 2001–2010 год. (сл. 5), Многу раното населување на извонредната
природна конфигурација на охридскиот рид, од досегашните ископувања во
Дасаретија, покажува дека е и една од најстарите населби каде што може да
се следи нејзиниот развој. Имено, предурбаната фаза која е и порано посо-

57
чувана (Битракова Грозданова В. 1986, 249–265; Ead. 1992, 13–24; Bitrakova
Grozdanova V. & Kuzman P. 1997, 97–112), се потврди и поточно се дефинира
нејзиното сместување на просторот од Горни Сарај или Самоиловата тврдина
(сл. 5, 6). Тука се регистрирани културните слоеви кои одговараат на доцното
бронзено и раното железно време. Постарата населба од неолитот и бронзе-
ното време била подигната во рамницата источно од охридскиот рид, која се
наоѓала покрај брегот, на просторот од ресторанот „Летница“ до Билјанини
Извори, (Кузман П. 2009, 22–25), регистрирана поинтензивно, северно од хо-
телот „Милениум“.
Бројната мат сликана керамика откривана од просторот на Горни Сарај
до Плаошник укажува на населбата од раното железно време или, во истори-
ска смисла, на геометриската епоха. Овој тип на керамика откриван во Горна
Македонија (Heurtley W. A. 1939, 99–109; Mikulčić I. 1966, 28–29; Andrea Ž.
1976, 140–142; Karamitrou Mentesidi G. 1999, 237–276), во Епир, особено со на-
одите од Витса, нејзината употреба временски се спушта до IX–VII век (Vo-
kotopoulou I. 1984, 160–165; Ead. 1986, 237–276). На просторот на Плаошник на
два пункта се откриени погребувања, со прилози од накит и оружје, кои дати-
раат од VIII и VII век (очилести фибули или примери на македонска бронза),
едниот северозападно од поликонхалната црква, а другиот југоисточно од неа
(сл. 7 а, б).
Предурбаната фаза, или раноантичка, на животот на населбата е регис-
трирана со откривање на фирнизирана и црвенофигурална керамика на прос-
торот на Горни Сарај и на платото на Плаошник. Меѓутоа, некрополата од тоа
време е поставена на просторот кај Горна порта. Тука се откриени погребу-
вања од крајот на VI до крајот на I век пр. Хр. Секако, најексклузивните наоди
од архајската епоха се откриените златни предмети во кнежевското погребу-
вање (погребната I маска, култната нараквица со прстенот и други прилози
од гробницата бр. 132) (Kuzman P. 2006, 545–559; Id. 2006 а, 223, 244) (сл. 8). И
наодите од V и од IV век кои им припаѓале на воини од населбата се мошне
ретка појава во регионот (шлемови, кнемиди, накит, садови од алабастер и др.)
(Bitrakova Grozdanova V. 2005, 99–108) (сл. 9). Но, сепак најбројни се погребу-
вањата од III, II и I век. Некрополата од ова време се простира тргнувајќи од
Горна порта кон исток до просторот источно од Св. Богородица Перивлепта и
северно од св. Константин и Елена. Но, во исто време северно од тврдинскиот
ѕид од најстарата фаза на Горни Сарај, исто така се откриени погребувања од
тоа време (сл. 10).
Протоурбаната фаза на населбата се открива на просторот на Плаош-
ник (сл. 11, 13, 14). Засега таа е регистрирана јужно и западно од поликонхал-
ната црква и трибродната базилика, или западно од црквата Св. Пантелејмон.
Тука се издвојуваат станбени комплекси, кои се поставени лево и десно од една

58
комуникација која е трасирана со ситен кршен камен (сл. 12). Покрај објектите
е откриена хеленистичка керамика, како ихтии, керамика од типот гнатија,
квалитетна фирнизирана керамика, па дури и црвенофигурална, што укажу-
ва и на развивање на населбата на овој простор и во IV век. Многу почесто е
застапена керамиката од II и I век, откривана покрај скромно градените куќи
од камен и кал. Подовите се од набиена земја. Исклучок прави подот во една
просторија, во куќа која е подигната западно од поликонхалната црква. Подот
е покриен со парчиња од керамиди вертикално поставени едни до други (сл.
13). Аналогна појава се среќава во една куќа во гратчето кое е откриено на ри-
дот на периферијата на денешна Флорина, кое живеело во периодот од IV до I
век пр. Хр. (Akamati-Lilimpaki & Akamatis 2006, 24–25).
Меѓу куќите од ова време е регистрирана и комуникација која се движе-
ла речиси во правец север југ во една блага кривина. Тоа е времето на функци-
онирањето на Лихнидската монетарница од 187-171 год. (Битракова Гроздано-
ва В. 1973, 295–301; Ead. 2001, 43–48), со истите симболи на аверсот и реверсот
како што биле емисиите на другите македонски градови: Пела Тесалоника,
Амфипол од 187–148 гoд. (Gaebler H. 1936, 4–10). Каде се наоѓала населбата од
претходниот период, односно од VI–IV век, засега нема потврди на теренот.
Може да се претпостави просторот на Високо Кале, источно од Горни Сарај
кон Горна Порта, кој денес е покриен со рецентна архитектура.
И во поранешните обиди за реконструкција на развојните фази на на-
селбата и нејзиното прераснување во гратче polisma, укажував на позицијата,
посочувајќи го платото на Плаошник како простор на кој е можно да се прос-
тира населбата во таа рана фаза (Битракова Грозданова В. 1986, 246–249; Bitra-
kova Grozdanova V. 1992, 13–24). Границата кон исток беше детерминирана со
гробницата од „македонски тип“, која се наоѓа на една изохипса над театарот
(Bitrakova Grozdanova V. & Kuzman P. 1997, 19–22).
Со систематските ископувања во северниот дел на Високото Кале (Гор-
ни Сарај), покрај тврдинските ѕидови кои припаѓаат на еден ран лажен opus
quadratum, се потврдува предурбаната фаза. На истиот простор е откриена
цистерна од раноантичката епоха. Таа била во употреба во хеленистичко вре-
ме и напуштена кон крајот на I век, а затрупувана и во римската епоха. За
хронолошкото детерминирање ни служат наодите од керамика, особено ти-
пично калапените чаши, наодите од монументални бронзени статуи и други
предмети (Кузман П. 2006а, 227–228–243).
Имаше предлози за ширење на населбата западно од Плаошник кон
мес­носта Лабино. Тој простор е отворен кон северните и западните студени
ветрови. Веројатно негово населување во најраните времиња е избегнувано,
како и во последните векови на вториот милениум. Таму се откриени само
погребувања од средниот век (Лахтов В. 1961, б 36–52). Во развојните фази на
населбата засега недостасува V–IV век. И покрај тоа што сигурно знаеме дека

59
и во тоа време населбата живее, имајќи ги како факт наодите од луксузните
погребувања, како и керамиката откриена во културните хоризонти на Пла-
ошник, на Горни Сарај, станбени објекти не се откриени. Треба да се помисли
на просторот од Високо Кале, денес покриен со рецентна архитектура. Тоа е
„подградието“ или платото кое се протега западно од Горна Порта накај ис-
точните ѕидини од Горни Сарај, односно Самоиловата тврдина.
Просторот на Плаошник била најпривлечната позиција за развивање на
гратчето кое во доцнохеленистичкиот и римскиот републикански период ќе
прерасне во полисма (сл. 14, 14а). На Плаошник во рамките на скромната хе-
ленистичка населба ќе се подигне луксузната градба со бања, декорирана со
подни мозаици изведени во opus vermiculatum. Строгиот стил на илустраци-
ите: театарски маски, садови или шематизирана претстава на тврдина, како
и грчки натис со елементи на римска ономастика, геометризацијата, дија-
гоналното редење на теселите околу базенот на бањата (сл. 15) наликува на
мозаиците од I век пр. Хр. од Помпеја, од Гланум (Asimakopoulou-Atzaka P.
2003, 29–34; Jurkić Girardi 2011, 82–84). Августовото време се потврдува на
Плаошник и со бројната луксузна керамика од типот аретинска terra sigilata,
како и монети од тоа време. Сметам дека и античкиот театар кој ги има сите
одлики на хеленското градителство (Маленко В. 1978, 342–247; Id. 1981,17–23),
веројатно е изграден во републиканската епоха (I век пр. Хр.).
Во империјалниот период градот се шири кон исток и југ и се спушта
низ сите страни од Плаошник. Таму ќе се изградат цистерни, поединечно или
во рамките на градбите. Според натписите и наодите, на просторот се почиту-
вале божествата Деметра и Дионис, каде што можеби се наоѓале и нивни хра-
мови. Според натписите е констатирано и почитување на римските божества
како Јупитер и јунакот Херакле и типичните мани (manes) со есхатолошко
значење (Битракова Грозданова В. 1999, 16-44).
Некрополата од Горна порта во римско време постепено се поместува
кон исток, на просторот на Дебој. И тука покрај хеленистичките се откриени
и погребувања од римско време, како и една ранохристијанска базилика. Тоа
плато нема да биде населувано до турската епоха. Надвор, северно од тврдин-
ските ѕидови на Дебој, се простира некрополата користена од IV до VI век.
Исто така, како простор за погребување во доцната антика ќе биде користен
северниот дел на Горни Сарај, што е потврдено со откриените засводени гроб-
ници (Спасова Д. 2011, 399–412).
Полисмата постепено ќе почне да се дефинира во вистински град почну-
вајќи од крајот на републиканскиот и раноцарскиот период, кога започнува
урбаната фаза. Тоа е времето кога е изграден театарот на источната падина
на западниот рид, односно источно од Плаошник и источно од македонската
гробница. Засега постојат релативно мали откритија на градби од оваа епоха:

60
една градба на Плаошник, јужно од поликонхалната црква, тука е и спомена-
тата куќа-бања со мозаици која функционирала во раниот I век (сл. 15), една
приватна куќа на патот за Канео на улица „Кузман Капидан“, со систем за за-
гревање, откриена во шеесеттите години, кога се изведувани градежни зафати
на патот. Но поголемо значење за дефинирање на полисот во империјалниот
период претставуваат бројните епиграфски споменици кои зборуваат за уре-
дувањето на управата на општината, за неговото име, за името на жителите
на градот – лихниѓаните и Дасаретите, за почитувањето на боговите, за импе-
раторите на кои им се посветени спомениците. За културата зборува писмено-
ста, со натписите на грчки, поретко на латински јазик и писмо, постоењето на
театарот, за неговите мудри и со доблести учени граѓани, како што е личноста
Аврелиј Кратита, во чија чест лихниѓаните и Дасаретите подигнале споменик
(Битракова Грозданова В. 1970, 159–160) или Демокрит „познавач на грама-
тичката вештина“ или дасаретот Вителиј „сестрано уметнички надарен“ (Па-
пазоглу Ф. 1985,107–108; IG X/II, V. Lychnidos, 175–411).
Театарот во империјалниот период ќе претрпи преуредување. Имено, ор-
кестрата ќе биде покриена со голем нанос на земја, а ќе бидат покриени и голем
дел од првите седишта. Така, под седиштата ќе се вградат кафези за чување
диви животни. Во исто време ќе биде дефинирана и елипсовидна арена, ограде-
на од сите страни (Malenko V. 2008, 77–80). Седиштата за гледачите ќе останат
истите кои биле дотогаш во употреба, само со смален број редови, но ќе биде
подигната уште една галерија над широката дијазома на полукружната кавеа.
Театарот сега веројатно ќе има двојна улога: ќе служи за театарски претстави,
но и за амфитеатрални, односно игри со животни-venationes (сл. 16).
Урбанизацијата особено може да се следи на Плаошник со дефинирање-
то на плоштадот во доцната антика и времето на раната христијанизација (Би-
тракова 2006 б, 257–268) (сл. 14, 17, 18). Двете монументални базилики на Пла-
ошник се потврда за моќно епископско седиште (Bitrakova Grozdanova V. 1975,
10–58; Ead. 2006 a, 213–220; Ead. 2009, 23–26). Но и надвор од Плаошник, а во
просторот intra muros се откриени повеќе базилики – Дебој, на улицата „Боро
Шаин“, на „Илинденска“, една до театарот, а друга во близина на Св. Софија
(зад куќата на Маневи), една кај Високо Кале (до куќата на Чобанови).
Околу целото урбано јадро, вклучувајќи и голем дел од некрополите од
раниот период, во доцната антика, веројатно од IV век натаму, е изградено ут-
врдувањето во opus mixstum, кое и денес е видливо и ги заокружува двата рида
на денешен Варош. Градот опфаќал површина од 38 хектари во доцната анти-
ка. Инаку, овој начин на ѕидање на тврдинските ѕидови е познат од исто време
и во големите балкански градови како Константинопол, Тесалоника (Tafrali
O. 1913, 30–78; Velenis G. 1998, 16–19), Дирахион, Несебар (Venedikov I. 1969,
125–141), Сердика (Иванов Т. & Бобчев С. 1964, 10–5; Битракова Грозданова В.
1986, 260, fusn. 40–42). И во Средниот век тие ѕидини ќе го бранат градот, а во
турскиот период исто така ќе бидат актуелни, со доградувања и подигање на

61
нови ѕидни платна, со кои понекогаш ќе се покрие постариот опус на градење
(Битракова Грозданова В. 1986, 260–265).
На двата рида од стариот Лихнид се живее и ден денес, и покрај тоа што
од почетокот на XX век градот се шири во рамницата источно од старото јад­
ро. Се случува новиот урбанистички план да ја покрие и палафитската насел-
ба од доцниот неолит и раното бронзено време. Очигледно е дека Лихнид-Ох-
рид е еден од ретките градови на Балканот кој има толку долга хронологија во
својата полеогенеза.

62
 ON THE POLEO-GENESIS OF THE SETTLEMENTS IN DESARETIA

SUMMARY

The settlements in Desaretia, a region in Upper Macedonia, are mainly ori-

ented towards the Ohrid and the Prespa Lakes. Some of them were registered as
mere fortifications (“gradišta”) such as the fortifications at Tateši, Delogožda, Tre-
beniško Kale; the fortifications near St. Naum, Pogradec or the settlements near
Nakolec and Krani. The others, like Vajtoš, St. Erasmus (Engelanai?), Selce and
Lychnidos, have been the subject of archaeological research, on various scales.
Most of these settlements emerged during the Early Iron Ages, existed during
the Early Antiquity and perished after the Roman Conquest. The settlements of
the Orhid region are distinguished by their mighty fortification, built with the opus
quadratum pseudo-isodomum; a masonry style that was created by the influence
of the Epirote Moenia Aeacia, a dominant type among the fortifications in Epirus
and Illyricum. The above mentioned settlements from the Ohrid region are the ones
near Vajtoš, St. Erasmus, Pogradec and Pesočani. Only the Prehistoric settlement
in Ohrid (Lychnidos), settled on the western hill near modern-day Varoš, will grow
into a polisma-polis Lychnidos, during the Hellenistic and the Roman Periods.
The settlement of the pre-urban phase was on the space of the Samuel’s
Fortress, where matte-painted pottery was discovered; the same type of pottery
was found in the lowest cultural layers of Plaošnik. The same space revealed Iron
Age burials, with weapons and jewelry (spectacle-shaped brooches) given as grave
goods; as well as specimens of the Macedonian Bronzes.
The preurban phase of the settlement during the Early Antiquity was con-
firmed with black-figural and especially with the red-figural pottery finds from
Gorni Saraj and Plaošnik. Yet, the necropolis near Gorna Porta, with its noblemen
burials, date from the end of the 6th to the 4th c. BC and the lavish grave goods in
the form of a burial masque, jewelry, greaves, helmets and luxurious pottery, is the
greatest confirmation for the continuous existence in that period.
The protourbanphase so far is noted only on the plateau of Plaošnik, with
its urban architecture dated from the end of the 3rd to the 1st c. BC, as well as the
numerous finds of household pottery. The living quarters from this phase are not-
ed in the space that is on the north-west from Gorni Saraj, as well as a water tank
which was put out of use during the Early Imperial Period. As a counterpart of this
settlement with greater population, living quarters and infrastructure, a rich ne-
cropolis that stretched from Gorna Porta was found. Its grave goods speak greatly
on the settlement’s craftsmanship. There were highly developed workshops, such as
goldsmiths, pottery shops as well as an excellent trading network with other crafts-
manship centres. The eastern border of the settlement in this period was marked
with the chamber tomb of the Macedonian type; on the east of it, a theatre will be
constructed in the later periods.

63
 The plateau of Plaošnik offered the most optimal position for the settlement
that will grow into a polisma during the Late Hellenistic and the Early Republican
Periods. In the age of Augustus, a luxurious bath was built on Plaošnik; its mosaics
are closest with the ones in Pompeii, Glanum and Pola. The numerous finds of the
imported terra sigillata pottery or Arretine ware are contemporaries. The theatre,
which was built during the Late Republican Period, bears all the marks of the Hel-
lenic masonry, as well as an element that initiates the urban phase of the settlement.
During the Imperial Period, the city grew towards east and south. Water tanks
were built alongside the public buildings on Plaošnik. The defining of the urban
phase (the polis) during the Imperial period is indicated by the public buildings;
by the epigraphic monuments that speak of the regulation of the municipal admin-
istration, of the name of the city’s inhabitants – the Lychnidians and the Dаsaretiс
(Lychnidoi and Dаssaretoi), of the worship of the gods and on the Emperors, to
whom many monuments were dedicated. The culture is spoken of by the literacy,
with its inscriptions in Greek and Latin language; of the existence of the theatre,
of the city’s wise and virtuous learned citizens, such as the personae of Aurelius
Cratita, Democritus and Vitellius. The theatre in the High Imperial Period had ar-
chitectural alterations as to be fit for amphitheatric games.
The city centre during the Late Antiquity was located on Plaošnik, with a
well-defined square that was surrounded by ecclesiastical buildings – a basilica
with three naves, polyconchal church and probably an ecclesiastical palace. The
whole urban core was surrounded with fortification walls built with opus mixtum.
They defended the city during the Middle Ages and were also in use during the
Ottoman Period.
The two hills of the ancient Lychnidos are populated even nowadays. Lychni-
dos or known as Ohrid, is one of the rare Balkan cities that have such a continuous
and long chronology in its poleo-genesys.

64
БИБЛИOГΡAФИJA

Akamati-Lilibaki M.&Akamatis Io., The Hellenistic city of Florina, Thessaloniki 2006. An-
drea Ž. 1976, La civilization des tumului du basin de Korča, Iliria IV, Tirana, 130–145.
Битракова Грозданова В. 1970, Три епиграфски прилози од Охрид, ЖА XX/1, 159–160.
Битракова Грозданова В. 1973, За ковницата на Лихнид, ЖА XXIII, Skopje, 295–301.
Битракова Грозданова В. 1986, Топографија и урбаниот развој на Лихнидос, Историја
XXII/2, Скопје 246–265.
Bitrakova Grozdanova V. 1992, Le développement urbain de Lychnidos et ses rapports avec
les villes du sud-ouest des Balkans, Index 20, Napoli, 13–24.
Bitrakova Grozdanova V. & Kuzman P. 1997, Lychnidos dans la haute antiquité (nouvelles
preuves archéologiques), Živa аntika XLVII, Magistrae Humanissimae Fanula Papa-
zoglu, Skopje,19–28.
Bitrakova Grozdanova V. 1999, Religion et art dans l’antiquité en Macédoine, Skopje.
Bitrakova Grozdanova V. 1999a, La Via Egnatia entre Lychnodos et Pons Servilii (nouvelles
preuves archeologiques), Ancient Macedonia VI/1, 1996, Thessaloniki.
Битракова Грозданова В. 2000, Охридско-преспанскиот регион во раната антика, ŽA
50,19–29.
Bitrakova Grozdanova V. 2000a, Les bols à reliefs de la région d’Ohrid, Ε’Επιστημονική Συ-
νάντηση για την ελληνιστική κεραμική, Χανιά 1997, Αθήναι, 447-454.
Bitrakova Grozdanova V. 2001, Coinage of Lychnidos and Ohrid, Coins and Mints in Mace-
donia, Skopje, 43–51.
Bitrakova Grozdanova V. 2003, Ranoantička naselja ohridsko-prespanske regije, Histria An-
tiqua 11, Pula, 23–31.
Bitrakova Grozdanova V. 2005, Contribution à l’étude des bijoux antiques de Macédoine, Ily-
rica antiqua ob honorem D. Rendić-Miočević, Zagreb.
Bitrakova Grozdanova V. 2006, La haut antiquité dans la région d’Ohrid, Ancient Macedonia,
Seventh internacional Symposium vol. 2, Thessaloniki 2002, 551–564.
Bitrakova Grozdanova V. 2006a, Moenia Aeacia et la Macédoine, Homage to Milutin Gara-
šanin, Belgrad, 587–592.
Bitrakova Grozdanova V. 2006b, Lychnidos entre L’Orient et L’Orient paléochretiens, Acta
internationalis XIV achaeologiae cristianae, Cità del Vaticano-Wien 1999, 213–220.
Битракова Грозданова В. 2006с, Лихнид во ранохристијанскиот период и неговото ур-
бано јадро, Јубиларен зборник 25 години Митрополит Тимотеј, Македонска пра-
вославна црква Дебарско-Кичевска епархија, Охрид, 257–268.
Bitrakova Grozdanova V. 2009, Lychnidos à l’époque paléochrétiennne et son noyau urbain,
Niš and Byzantium VII, Niš, 23–26.
Ceka N. & Papajani L., La route antique longeant la vallée du Shkumbini, Monumentet 1,
Tiranа 1971, 43–60.
Ceka N. 1985, The Illyrian city Selca e Poshtme, Tirana, 155–172.
Gaebler H. 1935, Die Antiken Münzen von Makedonia III-1, Berlin.

65
Dakaris S. 1971, Cassopaia and the Elean colonies, Ancient Greek Cities, Athens.
Гарашанин М. 1967, Moenia Aeacia, Старинар XII, 27–36.
Иванов Т. & Бобчев С. 1964, Градоустројството и архитектурата на центъра на Сердика,
Serdica I, София.
Hammond N. G. L. 1967, Epirus, Oxford.
Jurkić Girardi 2011, Stanbene zgrade, njihova dekoracija i oprema stanovanja u rimskoj Puli,
Histria Antiqua 20, 77–90, Pula.
Heurtley W. A. 1939, Prehistoric Macedonia, Oxford.
Karamitrou Mentesidi G. 1999, Βοΐον-Νότια Ορεστίς, Θεσσαλονίκη.
Kuzman P. 2006, Le masque funéraire en or d’Ohrid dans le contexte des trouvailles identiques
du cercle culturel de Trebeništa, Homage to Milutin Garašanin, Belgrade, 535–545.
Кузман П. 2006а, Старомакедонски симболи на археолошки предмети од Самоиловата
тврдина во Охрид, Folia arhaeologica Balkanica vol. I, Скопје, 215–244.
Кузман П. 2009, Пенелопа, Охрид, Светско наследство, Скопје, 22–25.
Лахтов В. 1961, Накитот на раносредновековните наоѓалишта во Охридско, Зборник на
трудови, Охрид, 36–52.
Lahtov V. 1965, Problem Trebeniške culture, Ohrid.
Маленко В. & Кузман П. 1988, Хермелеја, Лихнид 6, Охрид, 96–99.
Маленко В. 1978, Нови антички наоди од Охрид и Охридско, ŽA XXVIII, 342–347.
Malenko V. 1981, Antički teatar – Ohrid, Antički teatar na tlu Jugoslavije, Novi Sad, 17–28.
Malenko V. 2008, The antique theatre in Ohrid, Macedonian Archaeological Review 1, Sko-
pje, 77–80.
Mikulčic I. 1966, Pelagonija, Skopje.
Monastirliu V. 1968, Kontribut për hartën arkeolojike të rrethit të Pogradecit, Materiale të
sesionit arkeologjik, Tiranë 1968, 118.
Папазоглу Ф. 1985, Историски прилики, 70–73; Лихнид во времето на раното царство,
Охрид и Охридско низ историјата, Монографија, Скопје, 101–112.
Pochucha-Kuzman N. & Karpuzova S. & Misheva O. 2008, Plaoshnik, Ohrid, Macedonian
Archeol. Review 1, Skopje, 246–250.
Pochucha Kuzman N. & Bocevska V. & Acevski S. 2008, Early Christian basilica (nartex) at
Plaoshnik, Ohrid, Macedonian Archeol. Review 1, Skopje 236–241.
Спасова Д. 2011, The Roman legionary from Ohrid Citadel, folia archaeologica Balkanica II,
399–412.
Tafrali O. 1913, Topographie de Thessalonique, Paris, 30–78.
Venedikov I. 1969, La datation des ramparts romano-byzantins de Nessèbre, Nessèbre I, Sofia,
125–141.
Unverzagt Von W. 1954, Die Burganlage über dem Kloster Sv. Erasmo am Ochridasee, Ger-
mania 32, Heft ½.
Velenis G.1998, Τα τείχη της Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη.
Vokotopoulou I. 1985, La Macédoine de la protohistoire à l’époque archaique, Atti del 24 Con-
vegno di studi sulla Magna Graecia,Taranto 1984, Napoli, 201–247.
Vokotopoulou I. 1986, Βίτσα, Θεσσαλονίκη.

66
 Сл. 1 Населби околу Охридското Езеро
Fig. 1 Settlements in the vicinity of Ohrid Lake

Сл. 2 a, Населбата Св. Еразмо Сл. 3 a, Населбата на Вајтос

Fig. 2 a, Fortifi ed settlement St. Erasmus Fig. 3 a, Settlement Vajtos

67
 Plaošnik Gorni Saraj Vajtos Gorna Porta Sv. Erazmo Deboj

68
Сл. 4 Лихнид и градиштата на северниот брег
Fig. 4 Lychnidos and the fortifi ed settlemensts on the northern coast
Сл. 5 Горни Сарај 1936
Fig. 5 Gorni Saraj 1936

Сл. 6 Горни Сарај и Плаошник

Fig. 6 Gorni Saraj and Plaošnik

69
Сл. 9 а, б, Мат сликана керамика „Македонска бронза“ Сл. 8 а, б, Горна Порта, гроб 132
Fig. 7 a, b, Mat painted ceramics, “Macedonian bronze“ Fig. 8 a, b, Gorna Porta, Grave 132

Сл. 9 Горна порта, гроб 127

Fig. 9 Gorna Porta, Grave 127

70
 Сл. 10 План на Лихнидос – Варош
Fig. 10 Plan of Lychnidos – Varoš

Сл. 11 Варош
Fig. 11 Varoš

71
72
Сл. 12 Хеленистички пат
Fig. 12 Hellenistic Road
Сл. 13 Под на хеленистичка куќа
Fig. 13 Floor od a hellenistic House
Сл. 13 а, Хеленистичка населба
Fig. 13 a, Hellenic Settlement

73
Сл. 14 Поглед на Плаошник
Fig. 14 Aerial view of Plaošnik

Сл. 14 а, Доцноримска цистерна

Fig. 14 a, Roman cistern

74
Сл. 15 Римска куќа – Авгостово време
Fig. 15 A Roman House – Augustan Period

Сл. 16 Театар-амфитеатар
Fig. 16 Тheatre-Amphitheatre

75
 Сл. 17 Големата- базилика-катехуменум
Fig. 17 The Big Basilica-Catechumenum

Сл. 18 Поликохнална црква-баптистериум

Fig. The Polichonchal Church-Baptisterium

76
 ТОПОГРАФИЈАТА И УРБАНИОТ РАЗВОЈ НА ЛИХНИДОС

И покрај долгогодишните и релативно бројни ископувања вршени во

Охрид, cè уште не ce појавиле контурите на најстарата населба и нејзините
тврдински ѕидини. Меѓутоа, cè што е досега откриено, како јавната архитек-
тура или некрополите и пишаните извори, ме упатија кон претпоставување на
развојните урбани фази на градот и нивното презентирање.
За последниве петнаесетина годни се пополнија одредени празнини во
предримската историја на градот со нови откривања токму во просторот на
утврдениот средновековен Охрид. Тие наоди ставени во контекстот со веќе
откриената монументална архитектура како и подвижниот материjал познат
со попоранешните ископувања или видливи на теренот, пружаат елементи за
реконструкцијата на урбаниот развој на античкиот Лихнидос.1
За да се согледа можноста за идентификација на најстариот населен прос-
тор, сметам дека треба да се посочат пунктовите на наодите кои се однесуваат
широко на античкиот период. Стариот дел на денешен Охрид нарекуван Варош
се простира во рамките на видливото утврдување, како што се мисли од сред-
новековниот и турскиот период со големина од 38 хектари. На овој ридест терен
се издвојуваат два брега. Меѓу нив, не многу длабоко седло кое денес ја чини
улицата „Илинденска“, го издвојува Варош на два дела. Доминантната точка
на западниот дел кој е поголем (25 ha) се нарекува Уч-кале – Високо Кале, во
чии рамки се наоѓа и затворениот комплекс нарекуван Горни Сарај (популарно
познат под името Самуилова тврдина). Наспроти овој дел се наоѓа другиот брег
со доминантно плато нарекувано Дебој. Најимпресивните наоди кои припаѓаат
на најстариот период на населбата се откриени на платото кај Дебој, некропола
од хеленистичкиот и римскиот период. Досега се испитани околу 300 гроба,

1
Работејќи на Монографијата за Охрид, насловот за материјална култура, не се осмелував да пишувам
за овие сложени прашања на урбанизацијата, зашто ми се чинеше дека немам доволно материјални
докази за дефинирање на најраните фази во топографијата на овој значен антички град, и покрај тоа
што постоеле бројни наоди кои зборуваа за сложената урбана структура во римскиот, односно доцно-
римскиот период; В. Битракова-Грозданова, Споменици од предисториски и антички период, Охрид и
Охридско низ историјата I, Скопје 1985, 127–172.

77
а постои можност на нови откривања на неистражениот простор од платото
спрема исток.2
На западниот брег се издвојуваат неколку тераси. Највисоката ja чини
онаа во рамките на Горни Capaj, кон која се приклучува и терасата што бла-
го се спушта спрема исток и го заокружува просторот на Високо Кале (пл.
II). На северната страна се издигаат високи тврдински ѕидини (шир. 2,50 m)
кои ја пратат терасата (сл. 1a, б). Во 1962 година В. Лахтов, правејќи обид
да ги констатира најстарите фази на градот, вршеше сондажни ископувања
од надворешната страна на Високо Кале. Во тие зафати откри хеленистичка
керамика и две теракоти од III и II век на длабочина од 2 m.3 За жал, и покрај
конзерваторските зафати кои се изведувани на Горни Capaj, не се продолжи
со археолошките ископувања на тој простор. На терасата на Високо Кале во
1987 година се откри една градба, можеби сакрална, со мозаични површини
чии истражувања ќе следат.4
Другата тераса, на западниот брег, се развива спрема исток, запад и дла-
боко кон југ, во исто време спуштајќи се пониско. Од источната страна тера-
сата ja следи улицата „Кузман Капидан“, која поаѓа од Горна порта и води кон
просторот на местото Имарет или нарекувано Кукуљ (Врв). Во тој простор се
откриени римски градби од профан карактер, а над нив подоцна е подигната
ранохристијанската поликонхална црква, додека во непосредна близина под
Климентовата црква се простирала една тробродна базилика со мозаични по-
дови.5
На неточната страна од оваа тераса се формира нова, повисока обрабена
со ул. „Браќа Миладиновци“ и „Кочо Рацин“ која ja следи на југ, упатувајќи
се кон месноста Kaнeo. Во меѓупросторот од улиците ,,Κ. Капидан“ и ,,Б. Ми-
ладиновци“ откриена е една гробница од македонски тип со дромос и пра-
воаголна комора, каде што cè уште се видливи две лежишта за покојниците.
Гробницата e веројатно опљачкана уште во антиката. Опусот на градење со
правилно изделкани квадери кои го чинат влезот односно дромосот со скали-
те што се спуштаат во комората, секако укажуваат на градба коja припаѓа на
хеленското градителство (потсетува на градбите од Верија, Амфиполис, При-
лепско).6 Источно од гробницата, во стрмната падина која се спушта спрема
ул. „Илинденска“, подоцна ќе биде изграден театарот.7
2
Ископувањата ги изведуваше В. Маленко во 1976–1980 г. Богатите материјали беа презентирани на из-
ложбата во Скопје 1980 и каталошки обработени во Каталогот ,,Од археолошкото богатство на СРМ“,
Скопје 1980.
3
В Битракова-Грозданова, Спомениците од хеленистички период во СРМ, Скопје 1977, 135.
4
Ископувања водени од В. Маленко, Паско Кузман, Нада Почучељ.
5
В Битракова-Грозданова, Ранохристијански споменици во Охридскиот регион, Охрид 1975.
6
В. Битракова-Грозданова, Охрид и Охридско (1975), 136.
7
V. Lahtov, Ohrid – antičko pozorište. Arheološki pregled 4, Beograd 1962, 198–202; В. Битракова-Грозда-
нова, Еден наод од античкиот театар во Охрид, Зборник на Археолошки музеј Скопје VI–VII, Скопje
1975, 66–68; В. Маленко, Нови антички наоди во Охрид и Охридско, ЖА XXVIII, 1978, 343–348.

78
 Кон случајните наоди на западниот брег треба да се посочи и римската
градба откриена во 1964 година со комунални зафати на ул. „К. Рацин“ пред
куќата на Матови, каде што беа видливи траги од хипокаусти.8 Исто така,
при дното на ул. „Илинденска“ (до куќата на Маневи) откриена е градба со
мозаични подови, веројатно од доцноримски период; со натамошното расчис­
тување на истиот простор откриена е и мегарска керамика.9
Што се однесува до наодите на источниот брег, доминанта претставува
некрополата од Дебој од хеленистичкиот и римски период, а над неа е откри-
ена ранохристијанска базилика со мозаични подови.10 Некрополата се шири
кон исток и север, дури и надвор од сега видливите ѕидини, источно од нив
каде што се откривани гробни конструкции со керамички плочи од типот со
двосливен покрив; тие ce со скелетни укопи и досега без придружни наоди.
Нивното интензивно лоцирање е забележано па потегот од над училиштето
до Саат-кулата.11
Другата тераса на источниот брег се спушта косо спрема југ, ja оградува
ул. „Климентска“, на чиј почеток спрема Горна порта e откриена доцнорим-
ска градба со мозаични подови, се чини, од профан карактер.12 Третата тераса
на источниот брег се спушта кон југ и запад и ја оградува ул. „X. Узунов“.
Во близина на денешната управна зграда на Музејот во 1965 година вршев
сондажни ископувања, поведена од претходните случаjни наоди. Откриени
се гробови од III и II век (со наоди: балсамари со две вертикални дршки, ла-
гинос, лачна фибула на федер, златни обетки со негроидни глави, теракоти).
Со точност може да се констатира дека на тој простор се наоѓала една мала
хеленистичка некропола.13 Во рамките на третата тераса е откриена и базили-
ка на „Илинденска“, која е делумно истражувана. Исто така, на аголот меѓу
улиците „X. Узунов“ и „Илинденска“ се откриени мозаични подови на објект
кој е разрушен co градење на рецентна архитектура.14
Во објаснувањето на урбаниот развој на градот се чини дека треба да
се посочат и наодите откриени надвор од утврдениот Охрид. Северно од утвр-
деното Високо Кале кај месноста Баир, е откриен хеленистички гроб датиран
co монета на Антигон Гоната, чии бронзи се инаку многу често присутни во
ископувањата во градот и околината.15 На истата страна се откриени повеќе

8
Авторот беше присутен на откривањето.
9
Градбата и мозаиците беа видливи in situ, а мегарската керамика ја констатира В. Малеико.
10
Систематски ископувања водеше В. Маленко.
11
Податоци од геометарот од Д. Горичан.
12
В Маленко, ЖА XXVIII (1978), 340.
13
В. Битракова-Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период, 44.
14
Ископувања В. Лахтов и В. Маленко, необјавано.
15
Ископувања В. Маленко, Идентификација на монетата Д. Размоска – Баче.

79
римски засводени, единични или двојни гробници градени од тула. Источно
од утврдениот град, во подножјето на источниот брег, закопувањето е изве-
дено во хелинистичкиот и римскиот период на потегот од Чинарот до Сто-
ковната куќа „Билјана“. Тука е откриена и фурна со кружна форма за печење
керамички производи.16
Во историографијата се среќаваат различни мислења за убицирањето на
Лихнидос, градот на Дасаретите. Едни го сместувале на градиштето кај Св.
Еразмо, други на јужната страна на Охридското Езеро, во последно време се
појави нов предлог со откривањето на базиликата кај с. Лин, полуостров на
западниот брег на езерото.17 Топонимот Лин и поликонхалната црква со мо-
заиците го навеле авторот да ја изнесе својата претпоставка. Очигледно дека
авторот не го познава регионот, занемарувајќи го при тоа и присуството на
монументалните градби во Охрид како античкиот театар, ранохристијанската
поликонхална црква од Имарет со раскошни мозаици, чија копија е секако
онаа од Лин. Но, најголем број учени сметаат дека најприфатливо e идентифи-
кувањето на Лихнидос со денешен Охрид. Не навлегувајќи во објаснувања и
пружање на уште многу други потврди за сместувањето на Охрид над стари-
от Лихнидос, ќе ja посочам студиjата на Φ. Папазоглу „Историски прилики“
во Монографијата за Охрид која ja презентира и целата литература околу овој
проблем.18
За разлика од античките градови кои успеале да ја надживеат пропаста
на стариот свет и под исто име се одржале до денес, Лихнидос само го про-
менил името. На истата почва по трајно пустошење, рушење и обновување,
се наталожувале културните слоеви кои денес во Охрид ги следиме и преку
вертикалната и хоризонталната стратиграфија.
Без сомневање дека определбата за убикацијата на Лихнидос кај Охрид,
и тоа на просторот од денешен и средновековен Варош, е конечна. Чинам дека
J. Хан најсугестивно се искажал за изборот на местото за сместувањето на
градот: „Ридот на кој се наоѓа охридската тврдина спаѓа во положби кои сама-
та природа ги предодредила за населување, така што новодојдените во овие
краеви не можеле ниту во еден момент да се двоумат кога требало да изберат
место каде ќе се населат. Тоа e природно утврдена положба на брегот на езе-
рото богато со риба и со вода за пиење...“19

16
Ископувања кај Чинарот се водени од В. Лахтов; дел од материјалот објавен од V. Bitrakova. Helеnistički
nakit iz Crvejnce, Arh. radovi i rasprave. Zagreb 1967, 383. Останати ископувања В. Маленко, Ж. Α.
XXVIII (1978), 342.
17
G. Fiaccadori, Note storiche ai mosaici di Lin (Albania), III Colloquia internazionale sul mosaico antico,
Ravenna 1983, 185–196.
18
Φ. Папазоглу, Историски прилики, Охрид и Oхридско низ историјата I, Скопје 1983, 64–78.
19
J G. Hahn, Reise durch die Gebiete das Drin in Wardar, Wien 1867, 117.

80
 Она што повеќе од еден век ги доведуваше научниците во дилема, дали
Лихнидос се наоѓал кај денешен Охрид, би рекла беше во најголема мера от-
суството на тврдинските ѕидини кои по својот опус би одговарале на предрим-
ското градежништво, а би укажувале на постоење еден опидум или полис. Ох-
рид поседува тврдина, но секако дека според начинот на градењето припаѓа
најрано на доцната антика и на средниот век. Меѓутоа, cè што се случувало во
развојните фази на најстариот период на градот топографски се врзува за прос-
торот во рамките на двата брега кои го чинат маалото Варош, внатре во денес
видливите ѕидини. За жал, денес не се откриени остатоци од ѕидини кои би го
потврдувале растерот на опидумот од предримскиот период. Откривањето на
некрополата кај Дебој, кој го чини највисокиот простор на пониското ритче на
Варош, посебно богатите прилози, очигледно укажуваат на постоење моќна
и пространа населба од крајот на IV век пр.н.е., додека користењето на тој
простор за некропола служи до христијанизацијата, кога на истиот терен е
подигната ранохристијанска тробродна базилика.20
Овие археолошки податоци повлекуваат на размислување околу
дефинирањето на развојните фази на формирањето на населбата, нејзината
потреба од утврдување, урбанизација во тој простор, како и проширување
и доградување на тврдинските ѕидини, што неминовно се наметнувало со
растењето на градот.
Ако започнеме со најстарите извори коишто го споменуваат Лихнидскиот
регион, а тоа се однесува на времето на Филип II, тогаш не се именуваат
населбите туку само Лихнидското Езеро.21 Досега нема археолошки патоказ за
постоење населба во средината на IV век пр.н.е. кај денешен Охрид. Се чини
дека има релативно бројни ископувања со исто така констатирање на длабоки
културни слоеви, но e очигледно отсуството на материјални траги како на
пример, сликаната керамика чии пак продори се потврдени во регионот со
нејзино откривање во некрополите кај Требениште, Делогожда или во насел­
бата кај св. Еразмо.22
Формирањето на населбата кај Охрид, онаа што подоцна ќе се среќава
во пишаните извори и ќе израсне во значаен утврден град и станица на
Егнатиевиот пат, треба да се бара најрано во крајот на IV век пр.н.е., на
што нè упатуваат најстарите наоди од некрополата кај Дебој. Тогаш би се
развивала предурбаната фаза на Лихнидос, чие најлогично сместување би

20
В. Maленко, Од археолошкото богатство на СРМ, Скопје 1980, 368–405.
21
Diod. XVI. 8.
22
H. Вулић, Нови гробови код Требeништа, Споменик LXXVI, Београд 1933, 23–29; В. Битракова-Гроз-
данова, Некропола кај Делогожда – Струга 1979, МАА 6, Скопје 1983, 66; В. Маленко, и Π. Кузман,
Хермелеја, Лихнид 6, Охрид 1988, 95.

81
требало да се согледа на највисокото плато па Варош, односно она што денес
се нарекува Горни Сарај и терасата на Високо Кале (Уч-кале) (сл. 1). Правени
се обиди да се утврди најстарата фаза на населбата со изведување сондажни
ископувања покрај северните ѕидини на Горни Сарај. Тогаш е откриена
хеленистичка керамика и две теракоти од III и II век.23 Долговековното
живеење, градење, рушење и одново градење довело до уништување на многу
траги на живеењето и утврдувањето на населбата. Но, можноста за нови
потврди на претпоставките постоjат. Предурбаната фаза ja претпоставуваме
и како задолжително постоење, при тоа познавајќи ги развојните процеси на
старите населби.24
За дефинирањето на протуурбаната фаза веќе би имале посигурни
материјални докази. Богатите наоди од гробовите кај Дебој на соседниот
брег, зборуваат за силна економска база (златен увезен накит дополнет со
скап камен, наоди од египетско стакло, метално оружје, луксузна керамика и
др.). Во протоурбаната фаза треба да се очекува проширување на населбата
со веројатно нејзино простирање на терасите кои следат околу највисокото
плато на западниот брег кои се спуштаат кон исток и југ, спрема страната па
езерото (сл. 2). Во овој период платото на Дебој е секако надвор од утврдениот
опидум. Мислам дека предурбаната фаза морала брзо да се надмине, но
затоа протоурбаната траела подолго. Сметам дека таа се развивала во текот
на III и II век кога во гратчето – полисма, постелено цветаат занаетите:
златарството кое го претпоставуваме со изведбата на накитот што го
емитира зооморфниот и антропоморфниот тип, најчесто на обетки работени
во злато, сребро и бронза, потоа керамичарството според откриените калапи
за изведба на теракоти и веројатно ковачкиот занает.25 За развиената трговија
потврди среќаваме во луксузно увезени предмети за мирисни масла, накитот,
керамиката и интензивната парична размена потврдена со бројни монети на
македонските владетели (Александар III, Александар IV, Антигон Гоната
особено Касандар, Филип V, Персеј), монетите од македонските градови од
градовите на илирскиот брег Дирахион и Аполонија, поретко од илирските
како Скодра, или тесалските (Лариса).26 Тогаш Лихнидос ковал сопствена

23
Постар е само наодот oд Лабино, бронзеното сатче од VII веас пр.н.е. V. V. Lahtov, Problem trebeniške
kulture, Ohrid 1965, 113.
24
D. Rendić-Miočević, Quelques aspects de la continuité des agglomérations fortifiées illyriennes préantiques
à l’époque romaine, Utvrdjena ilirska naselja, Mostar 1974, Sarajevo 1975, 47–49; M. Suić, Antički grad na
istočnom Jadranu, Zagreb 1976; 48–54, 75.
25
В. Битракова-Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период, 73, 80, 139; В Маленко, Дебој бр.
368–405.
26
В. Битракова-Грозданова, Монетите од античкиот период во збирката на Народниот музеј – Охрид,
Лихнид 5, Охрид 1973, 73, 76.

82
автономна бронзена монета тип македонски штит/лаѓа, како што ковале
градовите Пела, Тесалоника и Амфиполис во Македонија.27
Името на градот Лихнидос за првпат се споменува околу 209 година кога
Филип V се наоѓал во Тесалија и некој Еропос го зазел градот, подмитувајќи
го командантот на екипажот и на утврдувањето. И покрај тоа што не се кажува
дали Лихнидос e гратче или град (опидум, полисма, полис), овој извор со
сигурност укажува дека во крајот на III век населбата била утврдена.28
Се поставува прашање зошто оваа населба порано не се споменува, ниту
кога Филип II ги освоил илирските области до Лихнидското Езеро, ниту кога
Филип V ги освоил градовите во лихнидската област (Енхеланаи, Керакс,
Сатион и Боиои),29 кога e јасно дека во 30-тите години на III век таа егзистира.
Меѓутоа, во средината на IV век се чини дека населбата во Охрид ако и
постоела, можела да има само рурална физиономија, а за еден век подоцна
настанале и големи промени. Освојувањата на Филип V подразбираат некои
градови во лихнидската област, која инаку е можно во текот на III век да
останала под управа на македонска власт (од Александар III преку диадосите,
особено во времето на Антигон Гоната). Освен претпоставки не посто-
jат пишани извори кои би укажале со сигурност под чија власт се наоѓала
оваа област.30 Интензивното присуство на грчките производи и монети на
македонските владетели откриени во целиот регион се показател кој треба да
се има предвид.
И покрај тоа што археолошките траги за развојот на раната урбанизација
се скромни за егзистирање на протоурбаната фаза, не се без значење и
некои аспекта кои ги нудат изворите. Лихнид во III век е секако утврдена
населба, судејќи според податокот дека Еропос го подмитил командантот
на утврдувањето. За III македонска војна Лихнидос станува римска база за
продирање кон илириските и македонските простори. Ливиј раскажува како
конзулот Аул, Хостилиус го испратил А. Клаудиус со 4.000 војници кон
Илирија, а овој по пат собирајќи уште, се залогорил кај Лихнидос дасаретски
од каде што ќе биде напаѓана Ускана.31 По неуспесите во освојувањето на
пенестинскиот центар, Клаудиус пак се враќа во Лихнидос. Набргу по овие
настани станува и седиште на римскиот претор во провинцијата Илирик, кога

27
К. Regling, Zur griechischen Münzen V, ZN XXXV (1925, 255; В. Битракова-Грозданова, За ковницата на
Лихнид, ЖА XXIII, 1973, 297.
28
Liv. XXVII, 32, 9; Aeropum quendam corrupto arcis praesidique praefecto Lychnidum cepisse, tenere et
Dassaretiorum quosdam vicos.
29
Polub V, 108, 1–2; Ф. Пашзоглу, Охрид, 90–91.
30
Φ. Папазоглу смета дека по III век пр. н.е. Лихнидос е под управа на илирските владари, Охрид, 78–90.
31
Liv. XLIII, 9–10, 18–21. Кон овој податок може да сe приклучи и извештајот од Liv. XXXI, 27, дека
Cnidus (можно Lychnidus) бил опидум во II македонска војна (200–197 год.) Φ Папазоглу. Охрид, 92.

83
сè уште не била организирана цивилната власт. Овие податоци укажуваат на
постоење добро утврдена населба, и повеќе од тоа. Лихнидос претставува
центар, опидум на Лихнидската и пошироко на Дасаретската област, што
значи управен, воено-политички и економски центар, чија градска управна
физиономија – астиномија морала да биде присутна и пред II век.32
Формирањето на Лихнидос треба да се согледа постепено, почнувајќи
од една автохтона населба од градински тип, која како предурбана фаза ќе
претставува база за прераснување во протоурбана фаза.33 Изборот на местото
се совпаѓа со веќе дефинираните услови за лоцирање на населбите-градови
во античкиот свет: сместување блага висина покрај вода, но на суво место со
избегнување мочуришта, избегнување северна и западна страна на ридовите.
Како и многу градови на јадранскиот брег, Лихнидос се шири и се спушта
спрема брегот на езерото, користејќи ги терасите кои се спуштаат спрема југ
и исток.
Постоењето на предримскиот град – гратче е очигледно. Сместувањето
на предурбаната населба треба да се очекува само на западниот брег од Варош,
во терасите на Горни Сарај и Високо Кале (пл. I). Веќе во протоурбаната фаза
населбата се шири кон југ и исток, односно терасите кои се заокружени со ул.
„К. Капидан“ до областа на Имарет. До средината на овој век просторот на
Имарет е интензивно населуван како една од најпогодните местоположби за
живеење на западниот рид (сл. 2). Граничен простор кон исток во оваа фаза
претставува хеленистичката гробница на ул. „Браќа Миладиновци“, под која
подоцна ќе биде изграден театарот (пл. II). Со неговото подигнување веќе се
влегува во урбаната фаза на градот. Мислам дека голем дел од утврдувањето
на хелинистичкиот период се поклопува со ѕидините кои се обновувани во
доцната антика на потегот северно од Високото Кале и Горни Сарај и на
југозападната страна. Верувам дека нови ископувања во Варош и покрај
тврдинските ѕидини ќе ja пополнат сликата на присуството и распоредот на
јавните градби кои се приклучувале кон театарот, ја чинеле урбаната структура
на градот не само како архитектонски споменици, туку и како присуство на
институции кои го организирале функционирањето на градот.
Се чини дека градот цвета во доцнохеленистичкиот – доцнорепуб­ли­
канскиот – и раноцарскиот период, време кое може да се нарече pax Romano-
rum за оваа област. Во тоа време е граден театарот, а веројатно и други јавни
градби (агора, гимназион) околу него. Голем број епиграфски споменици на
грчки јазик ja потврдуваат силната хеленска традиција и воедно упатуваат

32
Дефинирана по Аристотел M. Suić, op. cit. 85.
33
D. Rendić – Miočević, op. cit. 49; M. Suić, op. cit. 75.

84
на присуство на градски живот во права смисла на зборот (градска управа,
администрација, образование, културен живот).34
Во урбаната фаза Лихнидос бил седиште на дасаретската заедница
и организиран како автономна градска општина – полис, што јасно потвр­
дуваат натписите кои ги споменуваат архонтите и Советот (b u l é). Според
натписите кои ги споменуваат или укажуваат на функционирањето на
одредени институции, го претпоставуваме постоењето на јавните градби во
нивна служба: булеутерион, цивилна базилика, гимназион, храмови.35 Кон
нив се приклучува и театарот кој во првата фаза е наменет за изведување
драмски претстави, а подоцна веројатно со познатите градежни активности
во Царството во II век, е адаптиран за приредување на амфитеатрални игри.
Покрај почесните натписи, се среќаваат и оние кои очигледно биле вградени
во монументални згради, а присутната архитектонска пластика и релјефите се
дел од нивните декорирани фасади.36
Нов подем во урбаниот развој градот бележи во доцноцарскиот пери­
од и во времето на раната христијанизација. Покрај профаните градби со
мозаични подови се подигнуваат христијанските базилики во текот на IV,
V, до почетокот на VI век. Уште на синодот во Сердика 343 год. е познато
учеството на лихнидскиот епископ Дионизиj.37 Со досегашните истражувања
се констатирани седум базилики во рамките на утврдениот град (две кај
Имарет, една на „Илинденска“, една под Света Софија, една кај Горни Сарај
– Чобанови, една над театарот и една кај Дебој).38 Оттогаш, источниот дел
на охридскиот рид во голема мера влегува во рамките на утврдувањето,
вклучувајќи го платото кај Дебој, а со изградената базилика тоа престанува
да служи за некропола.
Потребата од градење на засилени утврдувања на Балканот ќе биде
очигледна со продорите на варварите. Лихнидос би можел наjрано да биде
зафатен од наездата на Готите во крајот на IV век, но во изворите нема
директни споменувања на градот врзани со тие настани. Снажните бедеми чии
остатоци денес можат да се следат на источната и северната страна на ридот,

34
Ф. Папазоглу, Охрид, 103–104.
35
Н. Вулић, Споменик LXXV (1933) бр. 177; В. Лахтов, Нови натписи во Охрид и Oхридско, ЖА VI (1956),
169; Џ. Мано-Зиси, Поглед на питања урбанизације и урбанизма у Илирикуму, Зборник Народног
музеја IV, Београд 1964, 98; В. Битракова – Грозданова, Три епиграфски споменици од Охрид, ЖА XX
(1970) 159–161.
36
Н. Вулић, Споменик, LXXV (1933) бр. 177; Н. П. Кондаков, Македония, Археологическое путешествие,
Санкпетербург 1909, 240–241; В. Битракова, Антички култни споменици во Охридскиот регион, ЖА
XXXI (1981), 199–212.
37
M. Lequen, Oriens Cristianus II, Pétrissais 1740, 285.
38
В. Битракова Грозданова, Ранохристијански споменици во Охридско; види фуснота 4; В Маленко,
Лихнид 7.

85
со сигурност постоеле во крајот на V век, кога 478/9 г. Теодорих со Готите на
пат од Хераклеја за Дирахиум не успеал да го заземе градот кој бил „поставен
на утврдено место и изобилствувал со храна и извори меѓу ѕидините“.39 И во
таа прилика Малхус ја посочува големата старост и среќа на градот.
Тврдинските ѕидини кои денес се видливи во голем дел, се само надо­
градување на основите кои постоеле во антиката. Западната и северната
страна веројатно се втемелени во голем дел уште во раниот период на урбаната
фаза. Дел од северната и источната страна на денес видливите ѕидини, е
подигнат најрано во IV век кога е заокружено и платото на Дебој (пл. II, сл.
3). Потврдите се очигледни. На повеќе места оштетувањата во фасадното
доградување на тврдината од средновековието го откриваат доцноантичкиот
опус на градење co појаси од четири реда на тули на растојание од 1–2 м. a
помеѓу нив се употребува ѕидарија од кршен камен. Овој опус микстум се
следи во источниот бедем кај Дебој во три фрагмента, еднаш на северниот
бедем и на неколку места кај Високото Кале (сл. 4).40 Ќе посочам дека овој
тип на опус микстум е карактеристичен во утврдувањата на повеќе големи
градови на Балканот како во Тесалоника, Константинопол, Дирахиум, Несебр,
Сердика и др. во времето од IV–VI век.41
Честа e појавата кај античките градови со долг континуитет над темелите
од наjстарите ѕидини да се доградуваат нови или постојните да се прекриваат
и обложуваат со нови ѕидарски техники. Очигледен пример пружаат иско­
пувањата во Берат (Антипатрија), Бутротон, Скодра, Улкиниум и др.42
Следејќи го можниот развој на урбаната фаза од I век пр.н.е. до IV век,
се наметнува интензивното растење и конституирање на градот. Историските
настани и општествено-религиозните прилики влијаеле врз структурните
промени на урбаното јадро. Затоа би издвоиле две фази во урбаниот период
на дефинирањето на Лихнидос:
Фазата I – ja претставува времето на касниот хеленизам и раното
Царство кога во градот се градат јавните градби како театарот, управните
згради, храмовите. Тогаш e населен западниот рид на Охрид со тенденција на
ширење кон исток од седлото (денес комуникацијата „Илинденска“), односно
кон источниот рид. За дефинирање на источниот тврдински ѕид од оваа фаза
ќе се почекаат нови ископувања.
39
Malch, frg. 18, 128.
40
Доцноантички опус споменува H. Мавродинов, Старобългарско искуство, София 1959, 260.
41
O. Tafrali, Topographie de Thessalonique, Paris 1913, 30–78; С Бобчев, Археологически раскопки в
центъра на София 1953–54 г. Сердика I, София 1964, 119–122, 128; I. Venedikov, La dation des rempart
romano – buzantins de Nessèbre, Nesscbre I, Sofia 1969, 125–141.
42
D. Komata, Forteresses Hautes-medievales albanaises, Ilirija В. Tirana 1976, 181–185, 191–192; П. Мијовић,
Градови и утврђења у Црној Гори, Београд – Улцињ 1975, 143–146; T. XV; H. Spahiu, Beret, Iliria III,
495–500.

86
 Фазата II – го опфаќа периодот од IV–V век – времето на интензивното
градење на христијанските базилики и тврдинските ѕидини кои и денес го
заокружуваат маалото Варош.
Доцноантичкиот источен ѕид на тврдината се спушта од платото на Дебој
до брегот на езерото чии траги биле видливи до почетокот на XX век (сл. 3).
На источната страна постоеле две големи порти; Челница (широчина 4,75 m),43
на чија северна кула денес се издига црква, и Долна порта со зачувана северна
кула, но и доградувана и изменета во средниот век (пл. II).
Дали предримската утврдена населба имала акрополис не можеме да
претпоставиме, но секако населените тераси во протоурбаната фаза биле
огра­­дени со ѕидови како веќе познатите гратчиња во соседна Илирија: Анти-
патрија, Димале, Ирмај, Згердеши и др.44 Сметам дека Лихнидос се приклучу-
ва кон категоријата на утврдени населби кои настанале кон крајот на IV или
во почетокот на III век посочени во литературата (Скодра, Ризон, Улкиниум и
др.) подигнати покрај брегот или вода, односно река-езеро.45
Што се однесува до големината на просторот што го заземала населбата
во ранохеленистичкиот период, може само да се претпостави. Целиот западен
дел на охридскиот рид има 25 ha. Само 2/3 од оваа површина веројатно припаѓала
на протоурбаната фаза што би изнесувало околу 16 ha, а претставува реална
големина имајќи ги предвид димензиите на слични полисми-полиси во тоа
време (Лисос, Билис, Клос од 18–20 ha, Амантија, Димале, Албанополис
од 10–15 ha.). Големината на Антипатрија и Ризон кои немаат ни акрополи
изнесува до 10 ha.46
Во сите фази на населувањето на западниот брег од ридот е избегнувана
неговата западна страна изложена на силни ветрови и големо сонце.47 Во основа
и во рецентно доба тој простор наречен Лабино не е населуван заради зимските
студени ветрови и летната горештина (сл. 5). Во инцидентни ископувања тука
е откриен накит од средниот век како случајни наоди.
Постепеното растење на градот во периодот на урбаната фаза е реална
потреба да се проширува на двата брега. На тој начин во доцната антика ќе
биде дефиниран растерот на утврдениот и населен простор, како што вели
Прокопиј „Старо и густо населено место“.48
43
Д. Коцо, Богородица Челница, Старинар XX (1970) 171–175.
44
S. Islami, Naissance et développment de la vie urbaine en Illyrile, Iliria II. 12–17; F. Prendi, D. Budina, La
forteresse d’Irmaj, Iliria 11, 28–34.
45
M. Гарашанин, Moenia Aeacia, Старинар XVII, 29–34; S. Islami, Iliria II, 13; N. Ceka, Aperçu sur le
développment de la vie urbaine chez les illyirens du sud, Iliria 2 (1985), 146–147; П. Мијовић M. Ковачевић,
op. cit. 25–26.
46
S. Islami, Iliria II, 16.
47
I. Mikulčić, помислува на сместување и на тој простор, Frühchristliche kirchenban in der SR Makedonien,
XXXIII Corso di Cultura sull’arte ravennate e bizantina, Ravenna 1986, 248.
48
Proc. Anec. 14, 42.

87
 Површината од 38 ha која се наоѓа во рамките на денес видливите ѕиди­
ни, а ја дефинира доцноантичката урбана фаза, претставува една солидна
големина но и адекватна за градот Лихнидос како епископско седиште, значајна
станица на Егнатиевиот пат, сместен на влезот од доцноримската провинција
Нови Епир. Во тие времиња згаснуваат повеќе градови во провинцијата Епир,
Македонија, или е намалена нивната површина од 7–14 ha,49 а некои се денес
покриени со нова архитектура, заради што не ја знаеме нивната големина.
Оние кои го сочувале приближно својот растер како на пример, Тесалоника50,
имаат големина од 80 hа, Доклеа 35–40 hа,51 Скупи до 40 hа,52 претставуваат
пример за тоа дека Лихнидос со своите 38 ha има и реална големина.

49
И. Микулчиќ, За големината нa доцноантичките градови во Македонија, Историја X, Скопје 1974,
349–362.
50
A. Avramea, TIR, Thessalonique, 140–141, Plane.
51
M. Suić, op. cit. 202.
52
И. Микулчиќ, Скопје со околните тврдини, Скопје 1982, 41.

88
 LE DÉVELOPPEMENT URBAIN DE LYCHNIDOS ET SES RAPPORTS
AVEC LES VILLES DU SUD-OUEST DES BALKANS

Ces quinze dernières années, certaines lacunes de l’histoire préromaine

de la ville d’Ohrid ont été comblées grâce aux nouvelles découvertes faites
justement sur l’Ohrid médiévale fortifiée. Ces trouvailles, mises dans le contexte
de l’architecture monumentale antérieurement découverte aussi bien que le
mobilier obtenu lors des fouilles antérieures ou visible sur le terrain, rendent
possible une restitution du développement urbain de Lychnidos antique (Pl. II)1.
La fondation de l’agglomération antique d’Ohrid, celle que l’on rencontre
plus tard dans les sources écrites et qui deviendra une ville fortifiée et une des
stations sur la Via Egnatia, devra être cherchée, suivant les trouvailles les plus
anciennes de la nécropole de Deboj, à la fin du IVe siècle au plus tôt. C’est à
cette époque là que se serait développée la phase préurbaine de Lychnidos qui
devrait être située, le plus logiquement, sur le plateau le plus élevé de Varoš,
à l’ouest, c’est-à-dire à l’endroit qui s’appelle aujourd’hui Gorni Saraj (Sérail
Supérieur) et sur la terrasse de Visoko Kale-Uč-Kale (Ph. 1a, b). On a fait
des essais en vue de déterminer la phase la plus ancienne de l’agglomération
grâce à des sondages le long des murailles septentrionales de Gorni Saraj. On
a découvert alors de la céramique hellénistique et deux terres cuites des IIIe et
IIe siècles2. La vie de l’agglomération pendant des siècles — sa construction, sa
destruction et sa reconstruction — ont eu pour résultat la disparition d’un grand
nombre de vestiges et de fortifications de l’agglomération. Mais il est possible de
confirmer certaines hypothèses. Connaissant les processus de développement

1
V. Lahtov, Ohrid-antičko pozorište, Archeološki pregled 4 (Beograd 1962) 198–202; V. Malenko, Novi antički
naodi vo Ohrid i Ohridsko, ŽA. 28 (1978) 3430–348; Id., Deboj, Od arheološkoto bogatstvo na SR Makedonija
(Skopje 1980) 3640–405; V. Malenko P. Kuzman, Hermeleja, Lihnid 6 (Ohrid 1988) 92–98; V. Bitrakova-
Grozdanova, Ranohristijanski spomenici vo Ohridskiot region (Ohrid 1975); Id., Spomenici od predistoriski i
antički period, dans Ohrid i Ohridsko niz istorijata I (Skopje 1985) 127–172; Id., Eden naod od antičkiot teatar
vo Ohrid, Zbornik na Arheol. muzej Skopje VI–VII (Skopje 1975) 66–68; Id., Helenistički nakit iz Crvejnce,
Arheološki radovi i rasprave (Zagreb 1967) 383; Id., Spomenicite od helenistički period vo SR Makedonija
(Skopje 1987) 64–65; 122–123, 135, 96–97; Id., Tri epigrafski prilozi od Ohrid, ŽA. 20 (1970); Id., Antički
kultni spomenici od Ohridskiot region, ŽA. 31 (1981); F. Papazoglu, Istoriski priliki, dans Ohrid i Ohridsko I
cit. 64–78.
2
La trouvaille la plus ancienne est la petite œnochoé en bronze de Labino du VIIe siècle avant n. è. V. Lahtov,
Problem Trebeniške kiulture (Ohrid 1965) 55, n. 3.

89
des agglomérations anciennes, nous pouvons supposer que la phase préurbaine
a forcément existé3.
Nous avons des preuves matérielles plus sûres pour la définition de la
phase protourbaine. Les riches trouvailles des tombes de Deboj parlent d’une
puissante base économique (bijoux en or d’importation, complétés de pierres
précieuses, objets en verre égyptien, armes métalliques, cérami­que luxueuse
etc.). Dans la phase proto-urbaine, il faut s’attendre à un élargissement probable
de l’agglomération sur les terrasses qui s’étendent autour du plateau le plus élevé
de la colline occidentale et descendent à l’est et au sud, vers le lac (Pl. I). Durant
cette période, le plateau de Deboj fut certes en dehors de l’oppidum fortifié mais
je pense que la phase préurbaine dut être vite dépassée, tandis que la phase
proto-urbaine durait plus longtemps. J’estime que cette dernière se développait
au cours des IIIe et IIe s. lorsque dans cette petite ville – polisma commencèrent
à fleurir peu à peu divers métiers, telle l’orfèvrerie, dont nous supposons
l’existence grâce à la fabrication des bijoux d’imitation, de type zoomorphe et
anthropomorphe, les boucles d’oreille étant le plus souvent exécutées en or, en
argent et en bronze; telle aussi la production céramique, grâce à la découverte
des moules pour la fabrication des terres cuites et tel probablement le métier de
forgeron4. Le développement du commerce est confirmé par les objets luxueux
d’importation destinés à contenir des huiles odorantes, par les bijoux, par la
céramique et par la circulation intense de monnaies. Cette dernière est confirmée
par les nombreuses monnaies des rois macédoniens (Alexandre III, Alexandre
IV, Antigonos Gonatas, Cassandre, Philippe V et Persée), puis par les monnaies
des villes macédoniennes, celles des villes de la côte illyrienne Dyrrachion et
Apollonie, plus rarement celles des villes illyriennes (Shkodra) ou des villes
thessaliennes (Larissa)5. A cette époque-là, Lychnidos frappe sa propre monnaie
autonome en bronze au type bouclier macédonien/galère, tout comme les villes
de Pella, de Thessalonique et d’Amphipolis en Macédoine6.
Le nom de la ville de Lychnidos fut mentionné pour la première fois vers
l’année 209 lorsque Philippe V se trouvait en Thessalie et qu’un certain Eropos
prit la ville en corrompant le commandant de la garnison et de la fortification.
Bien que cette source ne précise pas l’importance de Lychnidos ni son statut
(oppidum, polisma, polis), elle signale avec certitude qu’à la fin du IIIe s.
l’agglomération était fortifiée7.
3
D. Rendić Miočević, Quelques aspects de la continuité des agglomérations fortifiées illyriennes préantiques
à l’époque romaine, Utvrdjena ilirska naselja (Mostar 1974 – Sarajevo 1975) 47–49; M. Suić, Antički grad na
istočnom Jadranu (Zagreb 1976) 48–54, 75.
4
V. Bitrakova-Grozdanova, Spomenici od helenističkiot period 73, 80, 139; V. Malenko, Deboj cit. 368-405.
5
V. Bitrakova-Grozdanova, Monetite od antičkiot period vo zbirkata na Narodniot muzej – Ohrid, Lihnid 5
(Ohrid 1973) 73, 76.
6
K. Regling, Zur griechischen Münzen V, ZN. 35 (1925) 255; V. Bitrakova-Grozdanova, Za kovnicata na
Lihnid, ŽA. 23 (1973) 297.
7
Liv. 27.32.9: Aeropum quendam corrupto arcis praesidique praefecto Lychnidum cepisse, tenere et
Dassaretiorum quosdam vicos.

90
 On se pose la question à savoir pourquoi cette agglomération n’a pas été
mentionnée plus tôt, ni lorsque Philippe II avait conquis les régions illyriennes
près du lac de Lychnidos, ni lorsque Philippe V avait conquis les villes de la
région de Lychnidos (Enhelanai, Kerax, Sation et Boioi)8, puisqu’il est clair
qu’elle existait dans les années 30 du IIIe s. Cependant, au milieu du IVe s., même
si l’agglomération d’Ohrid existait, elle ne pouvait avoir qu’une physionomie
rurale, tandis qu’un siècle plus tard de grands changements avaient eu lieu. Les
conquêtes de Philippe V englobent, entre autres, certaines villes de la région de
Lychnidos qui est peut-être restée, au cours de IIIe s., sous la domination des
Macédoniens (depuis Alexandre III, pendant le règne des Diadoques et surtout
d’Antigonos Gonatas) Au-de-là des hypothèses, il n’existe pas de sources écrites
qui signalent avec certitude sous le pouvoir de qui se trouvait cette région9.
La présence massive de produits grecs et la densité de monnaies des rois
macédoniens découvertes partout dans la région sont des faits qu’il ne faut pas
perdre de vue.
Bien que les vestiges archéologiques relatifs au début du développement
urbain soient modestes, certains aspects sur l’existence de la phase proto-
urbaine, documentés par les sources, ne sont pas sans importance. Au IIIe s.,
Lychnidos est certainement une agglomération fortifiée, ce qui est confirmé
par le fait qu’Eropos corompit le commandant de la fortification. Au cours de la
3e guerre macédonienne, Lychnidos devint une base romaine d’où on pénétrait
vers les pays illyriens et macédoniens10. Après les échecs des campagnes pour
la prise d’Uscana, centre des Pénestins, l’armée romaine revient à Lychnidos.
Bientôt après ces événements, la ville devient la siège du préteur romain pour
la province d’Illyricum à une époque où le pouvoir civil n’était pas encore
organisé. Ces données signalent l’existence d’une agglomération bien fortifiée
et encore d’autres choses. Lychnidos représente un pôle, un oppidum pour
la région s’étendant autour de la ville et, plus largement, pour la région des
Dassarètes, ce qui veut dire un centre administratif, militaire, politique et
économique dont la fonction d’administration urbaine ou astynomia aurait
existé avant même le IIe s.11
La fondation de Lychnidos doit être considérée comme ayant été
progressive, à partir d’une agglomération autochtone du type «gradina» qui
correspond à la phase préurbaine, d’où elle passera à sa phase protourbaine12.
8
Polyb. 5.108.1–2; F. Papazoglu, Ohrid cit. 90–91.
9
F. Papazoglou considère qu’au IIIe siècle avant n. è. Lychnidos se trouve sous le gouvernement des souverains
illyriens, Ohrid cit. 78–90.
10
Liv. 43.9–10; 18–21; et aussi Liv. 31.27, mentionne Cnidus (peut-être Lychnidus) qui était un oppidum pendant
la 2e guerre macédonienne (200–197); F. Papazoglu, Ohrid cit. 78–90.
11
Définition selon Aristote, M. Suié, о. c. 85.
12
D. Rendić-Miočević, о. е., 49; M. Suić, о. е., 75.

91
Le choix de l’emplacement coïncide avec les conditions qui sont déjà définies et
qui étaient nécessaires pour le choix de la situation des «agglomérations - cités»
dans le monde antique: la situation sur une pente douce, à côté de l’eau, mais
sur un emplacement sec et en évitant les marécages et les pentes nord et ouest
des collines. Tout comme beaucoup de cités de la côte adriatique, Lychnidos
s’élargit et descend vers le bord du lac au détriment des terrasses qui descendent
vers le sud et l’est.
L’existence de la polis-polisma préromaine est évidente. L’emplacement de
l’agglomération préurbaine ne devra être cherché que sur la colline occidentale
de Varoš, sur les terrasses de Gorni Saraj et de Visoko Kale. Dès sa phase proto-
urbaine, l’agglomération s’élargit vers le sud et l’est, c’est-à-dire sur les terrasses
qui sont encerclées par la rue Kuzman Kapidan jusqu’au quartier l’Imaret.
Jusqu’à la moitié de ce siècle, les habitants avaient l’habitude de s’installer sur
l’espace d’Imaret, car c’était un des endroits les plus agréables à vivre sur la
colline occidentale (Ph. 1, 2, 3). Dans cette phase, l’espace limitrophe vers l’est
est représenté par le tombeau hellénistique de la rue Miladinovi sur laquelle
on construira plus tard le théâtre (Pl. II). Je pense qu’une grande partie de la
fortification de la période hellénistique coïncide avec les murailles qui furent
restaurées à plusieurs reprises dans la basse antiquité, dans leur partie située au
nord de Visoko Kale et de Gorni Saraj et sur le côté sud-ouest. Je crois que de
nouvelles fouilles à Varoš et le long des murailles de la fortification compléteront
nos connaissance sur la présence et la disposition des bâtiments publics que
l’on adjoignait au théâtre et qui constituaient ainsi la structure urbaine de la
ville, non seulement en tant que monuments architecturaux, mais aussi en tant
qu’institutions qui organisaient le fonction­nement de la ville.
Il sembla que la ville s’épanouisse au cours de la période tardive de
l’hellénisme, puis sous la République romaine et le haut Empire, époque
qui peut être appelée pax Romanorum pour cette région. C’est alors qu’on
construit le théâtre et probablement autour de lui d’autres bâtiments publics
(agora, gymnase). Les nombreux documents épigraphiques en grec confirment
l’existence de la puissante tradition hellénique et indiquent qu’il existait une vie
urbaine au sens propre du mot (municipalité, administration, enseignement, vie
culturelle)13.
Pendant sa phase urbaine, Lychnidos est le siège de la communauté
dassarète et elle est organisée comme une municipalité autonome - polis - ce qui
est confirmé par les inscriptions où sont mentionnés les archontes et le Conseil
(βουλή)14. Suivant les données qui mentionnent ou indiquent le fonctionnement
13
N. Vulić, Spomenik 75 (1933) br. 177; V. Lahtov, Novi natpisi vo Ohrid i Ohridsko, ŽA. 6 (1956) 169; Dj. Manu-
Zisi, Pogled na pitanje urbanizacije i urbanizma u Ilirikumu, Zbornik Narodnog muzeja IV (Beograd 1964)
98; V. Bitrakova-Grozdanova, Tri epigrafski spomenici od Ohrid, ŽA. 20 (1970) 159–161.
14
F. Papazoglu, Ohrid cit. 103–104.

92
de certaines institutions, nous supposons qu’il existait un certain nombre de
bâtiments publics, tels bouleuterion, basilique civile, gymnase, temples15. Il
faut y ajouter aussi le théâtre qui fut destiné, dans sa première phase, à des
représentations dramatiques, tandis qu’il est possible qu’il ait été, plus tard,
adapté aux jeux de l’amphithéâtre, à la suite de travaux de construction connus
dans l’Empire au IIe s. Outre les inscriptions honorifiques, on en trouve aussi
qui furent certainement gravées sur des bâtiments monumentaux; la plastique
architecturale et les reliefs font partie de la décoration de leurs façades16.
Le développement urbain de la ville vit un nouveau développement au bas
Empire et à l’époque paléochrétienne. Outre les bâtiments profanes avec des
mosaïques, au cours des IVe et Ve s. et jusqu’au début du VIe s., on construit
des basiliques chrétiennes. Grâce aux recherches déjà réalisées, on connaît
l’existence de sept basiliques à l’intérieur de la ville fortifiée (deux à Imaret, une
dans la rue Ilindenska, une au-dessous de Sainte-Sophie, une à Gorni Saraj —
la maison des Čobanovi, une au-dessus du théâtre et une à Deboj)17. A partir de
ce moment, le côté est de la colline d’Ohrid fait presque entièrement partie de
la fortification, y compris le plateau de Deboj qui cesse de servir de nécropole
après la construction de la basilique.
Le besoin de construire des fortifications très importantes dans les
Balkans apparaît comme évident à cause des irruptions des Barbares. C’est à
la fin du IVe s. au plus tôt que Lychnidos aurait pu être le théâtre d’une invasion
des Goths, mais les sources ne mentionnent pas directement la cité au sujet
de ces événements. Les puissants remparts dont les restes peuvent être suivis
aujourd’hui sur les côtés est et ouest de la colline, existaient sûrement à la fin du
Ve s. lorsque les Goths de Théodoric ne réussirent pas, sur leur route d’Héracléia
à Dyrrachion, à prendre 1« ville, «située sur un endroit fortifié et qui abondait en
nourriture et en sources à l’intérieur des murailles»18. Cette fois aussi, Malchus
signale la grande ancienneté et la prospérité de la ville.
En général, les murailles de la fortification que l’on voit aujourd’hui furent
ajoutées aux fondations qui existaient dès l’antiquité. Les côtés ouest et nord
furent probablement fondés déjà au début de la phase urbaine. Une partie des
côtés nord et est des murailles — visibles aujourd’hui — fut construite au IVe
s. au plus tôt au moment même où le plateau de Deboj fut entouré de murailles
(Ph. 4). Les preuves en sont évidentes. En plusieurs endroits, les destructions de

15
N. Vulić, Spomenik 75 (1933) br. 177; N. P. Kondakov, Makedonija, Arheologičeskoe putešestvie (Sankpeterburg
1909) 240–241; V. Bitrakova, Antički kultni spomenici vo Ohridskiot region, ŽA. 31 (1981) 199–212.
16
N. Vulić, Spomenik, LXXV, br. 175; N. P. Kondakov, Makedonija, Arheologičskoe putešestvie (Sankpeterburg
1909) 240–241; V. Bitrakova, Spomenici od helenističkiot period, 122–123.
17
V. Bitrakova-Grozdanova, Ranohristijanski spomenici vo Ohridsko, voir nt. 4; V. Malenko, Lihnid 7, sous
presse.
18
Malch. frg. 18, 128.

93
la façade, ajoutée à la forteresse au Moyen âge, révèlent l’opus de construction
de la basse antiquité avec des bandes de quatre rangées de briques, disposées
à une distance de 1 à 2 mètres, et entre elles un conglomérat tic pierres. On
suit cet opus mixtum sur le rempart oriental de Deboj dans trois secteurs, puis
sur le rempart nord une fois et en quelques endroits à Visoko Kale (Ph. 4)19.
J’ajouterai aussi que ce type d’opus mixtum est caractéristique des fortifications
de plusieurs grandes villes des Balkans, telles Thessalonique, Constantinople,
Dyrrachion, Nessèbre, Serdica et d’autres, pendant la période comprise entre le
IVe et le VIe s.20
Dans les villes antiques qui connaissaient une longue continuité on bâtissait
souvent, sur les fondations des murailles les plus anciennes, de nouvelles
murailles ou bien on recouvrait les même murailles en utilisant de nouvelles
techniques de construction. Les fouilles faites à Berat (Antipatria), Bouthroton,
Shkodra, Ulcinium et d’autres en offrent des exemples évident21.
Considérant le développement possible de la phase urbaine du Ier s. avant
notre ère au VIe s., on peut supposer que la ville s’est constituée et a grandi
d’une façon spectaculaire. Les événements historiques comme les conditions
sociales et religieuses ont exercé une influence sur les changements structuraux
du noyau urbain. C’est pourquoi nous pourrions distinguer deux phases dans le
développement urbain de Lychnidos.
La première phase concerne la période de l’hellénisme tardif et du haut
Empire, lorsqu’on construit dans la ville des bâtiments publics, tels le théâtre,
les bâtiments administratifs, les temples. C’est alors que les gens commencèrent
à s’installer sur la colline occidentale d’Ohrid, avec une tendance à s’étendre
vers la colline orientale. Les fouilles à venir définiront la muraille est de la
fortification pendant cette phase.
La seconde phase se situe aux IVe et Ve s., époque de construction intense
des basiliques chrétiennes et des murailles de la fortification qui encerclent,
aujourd’hui encore, le quartier appelé Varoš. Le mur oriental de la fortification
de la basse antiquité descend du plateau de Deboj jusqu’au bord du lac et ses
traces étaient visibles jusqu’au début de ce siècle22. Du côté est il existait deux
grandes portes: Čelnica (4,75 m de large), sur la tour nord de laquelle s’élève

19
N. Mavrodinov, Starobelgarsko iskustvo (Sofia 1959) 260.
20
20. О. Tafrali, Topographie de Thessalonique (Paris 1913) 30–78; S. Bobčev, Arheologičeski raskopki ν cent
a rа na Sofia 1954–54 g. Serdika I (Sofia 1964) 119–122, 128; I. Venedikov, La datation des rempart romano-
byzantins de Nessèbre, Nessèbre I (Sofia 1969) 125–141.
21
21. D. Komata, Forteresses Hautes-medievales albanaises, Iiiria V (Tirana 1976) 181–185, 191–192; P. Miović,
M. Kovačević, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori XIV, XV (Beograd-Ulcinj 1975) 143–146; H. Spahiu, Berat,
Iliria III, 495–500.
22
D. Косо, Bogorodica Čelnica, Starinar 20 (1970) 171–175.

94
aujourd’hui une église et Dolna Porta (Porte inférieure) dont la tour nord s’est
conservée, bien que recons­truite et modifiée au Moyen âge (Pl. II).
Nous ne pouvons pas dire si l’agglomération fortifiée préromaine avait une
acropole, mais on suppose que dans la phase protourbaine les terrasses habitées
furent entourées de murailles, tout comme les petites villes de l’Illyrie voisine
bien connues, telles Antipatria, Dimale, Irmaï, Zgërdhesh, etc.23 J’estime que
Lychnidos s’insère dans la catégorie des agglomérations fortifiées qui furent
construites à la fin du IVe ou au début du IIIe s., et qui sont citées dans la littérature
(Shkodra, Rhison, Ulcinium et d’autres), élevées au bord d’une rivière ou d’un
lac24.
Quant à l’ampleur de l’espace occupé par l’agglomération dans la haute
période hellénistique, on ne peut avancer que des hypothèses. La partie
occidentale de la colline d’Ohrid a 25 ha en tout. Seuls deux tiers de cette surface
appartiennent probablement à la phase proto-urbaine, soit environ 16 ha, ce qui
représente une taille conséquente si on considère les dimensions des polismata-
poleis analogues de la même époque (Lissus, Byllis, Klos avec 18 à 20 ha et
Amanthie, Dimale, Albanopolis avec 10 à 15 ha). Antipatria et Rhison n’avaient
pas d’acropole et avaient moins de 10 ha de superficie25.
Dans toutes les phases, les gens qui s’installaient sur la pente ouest de la
colline évitaient son côté occidental, qui était exposé aux vents violents et à un
soleil ardent26. D’ailleurs, à l’époque récente cet espace appelé Labino n’a pas était
habité non plus à cause des vents froids en hiver et de la chaleur en été (Ph. 5).
La croissance progressive de la ville, à la période de sa phase urbaine,
résulte de son besoin réel de s’étendre sur les deux collines. C’est de cette façon
que seront définies dans la basse anitquité les dimensions de l’espace fortifié
dont Procope dit «un endroit ancien et densément peuplé»27.
La surface de 38 ha, qui se trouve à l’intérieur des murailles, visibles encore
aujourd’hui, et qui définit la phase urbaine de la basse antiquité, représente
une taille importante, mais adéquate à la ville de Lychnidos en tant que siège
épiscopal et importante station sur la Via Egnatia. A cette époque, plusieurs
villes de Macédoine s’éteignent ou leur superficie diminue jusqu’à une taille

23
S. Islami, Naissance et développement de la vie urbaine en Illyrie, Iliria II, 12–17; F. Prendi, D. Budina, La
forteresse d’Irmaj, Iliria II, 28–34.
24
M. Garašanin, Moenia Aeacia, Starinar XVII, 29–34; S. Islami, Iliria II, 13; N. Ceka, Aperçu sur le
développement de la vie urbaine chez les illyriens du sud, Iliria II (1985) 146–147; P. Miović, M. Kovačević,
о. с. 25–36.
25
S. Islami, Iliria II, 16.
26
I. Mikulčić, Frühchristliche kirchenban in der SR Makedonien, XXXIII Corso di Cultura sull’arte ravennate
e bizantina (Ravenna 1986) 248.
27
Proc. Anec. 18.42.

95
comprise entre 7et 14 ha28; certaines parmi elles sont aujuord’hui recouvertes
par une nouvelle architecture qui ne nous permet pas de déterminer leur
ampleur. Celles qui ont gardé leurs dimensions, par exemple Thessalonique (80
ha de superficie)29 ou Scupi (40 ha)30, Doclea (35-40 ha)31, constituent autant
d’exemples qui permettent d’affirmer que Lychnidos avait, avec ses 38 ha, une
véritable ampleur.

28
I. Mikulčić, Za goleminata na docnoantičkite gradovi νо Makedonija, Istorija X (Skopje 1974) 349–362.
29
A. Avramea, TIR, Thessalonique, 140–141, Plane.
30
I. Mikulčić, Skopje so okolnite tvrdini (Skopje 1982) 41. 31.
31
M. Suić, о. c. 202.]

96
 Сл. 1a – Поглед кон Горни Сарај , 1936 г.

Сл. 1б – Поглед кон Високо Кале и Горни Сарај од исток, 1936 г.

97
98
Сл. 2 – Поглед на Плаошник, 1930 г.

Сл. 3 – Поглед на Варош и Месокастро од исток

99
Сл. 4
Сл. 5 – Поглед на доцноантичката утврдување од запад, 1936 г.

100
 LYCHNIDOS DANS LA HAUTE ANTIQUITE
(NOUVELLES PREUVES ARCHEOLOGIQUES)

Abstract: Les auteurs présentent les résultats des recherches faites à Lychnidos qui confirment
les phases de la poléogenèse de la ville. Les preuves principales en sont les vestiges des murailles
de l’agglomération du IVe s. av. n. è., les artefacts de divers genres de céramique et la découverte
du tombeau de type «macédonien».

L’intérêt que les scientifiques ont porté à l’ancienne Ohrid depuis le XIXe
siècle continue jusqu’à nos jours1. Examinée sous plusieurs aspects, tant du point
de vue des sources épigraphiques et historiques2 que des données archéolo-
giques3, on peut dire que la ville d’Ohrid peut déjà être identifiée, sans dilemme,
à l’antique Lychnidos, ville des Dassarètes. Il existe certes encore plusieurs ques-
tions ouvertes qui se rapportent à son histoire, comme par example, de savoir
quelles étaient les phases de sa poléogenèse, quand commença la définition de
l’agglomération qui deviendra une ville fortifiée, quand elle commença à porter
ce nom dans l’antiquité, questions auxquelles il n’est pas si facile de répondre.
Les fouilles systématiques les plus récentes qui suivent toujours leur cours,
ont surtout pour but de résoudre une partie de ces questions. Les fouilles prati-
quées sur la colline la plus élevée du quartier actuel Varoš, c’est-à-dire à l’endroit
appelé Visoko Kale, le long de la muraille de la forteresse médiévale - Gorni
Saraj, nous ont apporté des données nouvelles, inconnues jusqu’à présent et qui
concernent la vie de l’agglomération dans le premier millénaire. La découverte
de la céramique nommée «céramique peinte mate» qui appartient, par son style
géométrique, au VIIIe s.av.n.è. est certes une indication importante qui prouve
l’existence d’une vie sur cet espace dès la première moitié du premier millé-
1
Th. Desdevises-du-Désert, Géographie ancienne de la Macédoine, Paris 1862; 235; J.G. von Hahn, Reise durch die
Gebiete das Drin in Wardar, Wien 1867, 117; Μ. Δήμιτσας, Αρχάια γεογραφία τῆς Μακεδονίας, Αθήναι 1872, 605-620;
L. Heuzey-H. Daumet, Mission archéologique de Macédoine, Paris 1876, 339–346.
2
F. Papazoglu, “Istoriski priliki”, Monografija Ohrid i Ohridsko niz istorijata I, Skopje 1985, 63–120.
3
V. Lahtov, “Antičko pozorište”, Arheološki pregled 4, Beograd 1962, 98; V. Malenko, “Novi antički naodi vo Ohrid i
Ohridsko”, ŽА XXVIII, (1978), 339–349; Idem, “Antički teatar – Ohrid”, Antički teatar na tlu Jugoslavije, Novi Sad
1980, 18–26; V. Bitrakova Grozdanova, “Eden naod od antičkiot teatar vo Ohrid”, Zbornik na Arheološki muzej VI–VII,
Skopje 1975, 63–67; Ead. “Spomenicite od preistoriskiot i antičkiot period”, Monografija Ohrid i Ohridsko niz istorijata
I, Skopje 1985, 130–140.

101
naire4. Pour le moment, il ne s’agit que des indications modestes de l’existence
d’une agglomération. Les fouilles ultérieures rendront possible la détermination
de l’ampleur de l’agglomération, de l’espace destiné à l’habitation et de l’exis-
tence éventuelle d’une nécropole de ce temps. Nous voudrions communiquer
ici quelques nouvelles preuves archéologiques fondamentales, inconnues ou in-
suffisamment confirmées jusqu’à présent, qui rangent Ohrid parmi les villes du
cercle culturel antique et non seulement comme une périphérie du monde clas-
sique d’où commence le pays barbare.
Les nombreuses fouilles, plutôt incidentes que systématiques, faites dans
certaines parties de l’Ohrid médiévale, ont amené à l’identification de certaines
phases évolutives de la ville antique, grâce auxquelles on a pu deviner certaines
étapes du développement de l’agglomération qui deviendra une ville fortifiée et
urbanisée.
Il y a une dixaine d’années, on a proposé un schéma chronologique du
développement éventuel de la ville, basé sur les recherches et les connaissances
obtenues jusqu’alors5. Ce schéma distinguait principalement les phases chrono-
logiques, se basant sur la terminologie qui était actuelle et en usage à ce mo-
ment-là6. Ainsi, les fouilles thématiques pratiquées pendant ces six dernières
années on été orientées vers des points qui ont confirmé vraiment et en grande
partie le territoire proposé des étapes évolutives qui définissent la croissance de
la ville.
La phase préurbaine que l’on espérait découvrir au sommet occidental le
plus élevé de la colline d’Ohrid appelé Visoko Kale7, doit être mise en rapport
avec la céramique de l’agglomération à l’époque géométrique déjà mentionnée,
c’est-à-dire la céramique peinte mate découverte lors des fouilles de 1996. Les
recherches incidentes de V. Lahtov mentionnent déjà quelques objets en bronze
du type «bronze macédonien» des VIIIe et VIIe s8. Leur apparition, solitaire à
ce moment-là, est dans ce cas en relation chronologique avec les artefacts de la
céramique peinte mentionnée. Il reste à continuer les recherches pour répondre
à la question de savoir quelle était l’ampleur de cette «agglomération» du bas
4
W. A. Heurtley. Prehistoric Macedonia, Oxford 1939, 99, l’appelle «céramique géométrique macédonienne»; I. Mikulčić.
Pelagonija, Skopje 1966, 28–29; F. Prendi, «Un aperçu sur la civilisation de la première période du fer en Albanie», Iliria
III (1975), 109–138 et Z. Andrea, «La civilisation des tumuli du bassin de Korea“, Iliria IV (1976), 140–142, l’appellent
«dévolienne» et la mettent en rapport avec la région de Dassarétie; I. Βοκοτοπούλυυ, Βίτσα, Αθήνα, 1986, 237–276,
l’attribue aux tribus macédoniennes et molosses; E. Petrova, Brigi, Skopje 1996, 45, 66–69, la considère comme étant
brigienne.
5
V. Bitrakova Grozdanova, “Topografija i urbani razvoj na Lihnidos”, Istorija XXII, Skopje 1986/11, 249–265; Ead. «Le
développement urbain de Lychnidos et ses rapports avec les villes du sud-ouest des Balkans». Index 20, Napoli 1992,
13–24.
6
D. Rendić-Miočević, «Quelques aspects de la continuité dos agglomerations fortifiées illyriennes préantiques à l’époque
romaine», Utvrdjena Ilirska naselja, Mostar 1974, Sarajevo 1975, 47–49; M. Suić, Antički grad na Istočnom Jadranu,
Zagreb 1976, 48–54, 74; N. Ceka, «Aperçu tur le développement de la vie urbaine chez les Illyriens du sud” Iliria 2 (1985),
146–147.
7
V. Bitrakova Grozdanova, (1976), 257–258.
8
V. Lahtov, Problem trebeniške kulture, Ohrid 1965, 113.

102
âge de fer ou de l’époque géométrique; en tout cas, son existence est un fait ir-
réfutable.
La phase proto-urbaine, qui se définit certes par les murailles des forti-
fications, proposée comme une des étapes de la poléogenèse de Lychnidos9, a
été également confirmée par la découverte de vestiges de murailles puissantes.
Sous les fondations, au côté nord de la citadelle d’Ohrid, plus précisément au
nord de Gorni Saraj, au-dessous des murailles médiévales et bas-antiques de la
ville, on a constaté et découvert, avec les fouilles de 1996, de puissants blocs en
pierre. Ils se trouvent à 100m à l’est de la Porte en fer, en longeant les murailles
les plus septentrionnales de la citadelle, qui sont conservées jusqu’à présent. Les
blocs de pierre rectangulaires, aux dimensions 1,35 m x 0,45 m x 0,75 m, font
penser à un opus quadratum, mais d’une fabrication plutôt grossière. Quant à
l’appar­tenance chronologiques de ces vestiges de la fortification, nous pouvons
dire en ce moment qu’ils se rapportent au IVe s.av.n.è. au plus tard, quoique les
sources mentionnent pour la première fois l’existence de murailles dans l’année
209. Live dit qu’Eropos corrompit le commandant «de la garnison et de la cita-
delle» à l’époque où Lychnidos se trouvait sous le pouvoir de Philippe V10. La
céramique peinte figurée n’apparaissait pas pendant longtemps lors des fouilles
pratiquées à Ohrid; en revanche, on la rencontre dans plusieurs localités de la
région d’Ohrid de la fin du VIe au IVe s.av.n.è. comme dans les nécropoles de
Trebenište, Delogožda, Saint-Erasme11. Cette fois-ci, grâce aux trous de sonde
exécutés le long des murailles nord-ouest de Visoko Kale, on a également dé-
couvert des morceaux de céramique à figures rouges. Ces trouvailles confirment
d’une certaine manière le temps du début de la phase proto-urbaine supposée,
c’est-à-dire le IVe s.av.n.è. En même temps, dans cette étape de l’évolution de
Lychnidos, la floraison de la ville au cours des Ille et Ile s. est évidente, confir-
mée par la découverte d’une des nécropoles hellénistiques les plus riches non
seulement en Dassarétie12, mais aussi dans la République de Macédoine. Dans
ce cas, l’existence de l’agglomération, qui était évidente au IIIe s., fut confirmée
dans la période du IVe s. grâce aux morceaux de céramique à figurés rouges,
quoique rares jusqu’à présent.
Un des édifices clés pour la définition, à l’est, de l’étape haut-hellénis-
tique de la phase proto-urbaine, que l’on a mise en évidence en 1986 grâce aux
connaissances antérieures de l’urbanisation de la ville, est certes le tombeau
monumental de type «macédonien»13. Il se trouve à l’ouest du théâtre antique,
9
V. Bitrakova Grozdanova, (1986), 257–259.
10
Liv., XXVIII, 32, 9; I·. Papazoglu, o.e., 64–78, 91–92.
11
V. Bitrakova Grozdanova, “Nekropolata kaj Delogožda – Struga”. Maced. Acta Archaeol. 6, Skopje 1983, 66; V. Malenko
- P. Kuzman, “Hermeleja”, Lihnid 6, Ohrid 1988, 91–93. Τ, VI;
12
Les fouilles ont été dirigées par V. Malenko, Od arheološkoto bogatstvo na Makedonija, Izložba, Skopje 1980, 68–74; V.
Bitrakova Grozdanova, Spomenici od helenističkiot period vo SR Makedonija, Skopje 1987.
13
V. Bitrakova Grozdanova, (1986), 257; Le tombeau fut probablement pillé déjà dans l’antiquité. Pendant la Deuxième
guerre mondiale, il servit de cachette. Dans les années 50, V. Lahtov l’ouvre de nouveau et pour le sauvegarder, il installe

103
situé sur le côté occidental de la terrasse Plaošnik, au-dessous de la rue Kuzman
Kapidan. Sa présence en dehors de la fortification de l’agglomération fut, au
moment de la construction du théâtre, soit niée en tant que bâtiment ayant une
destination funéraire, soit tout à fait oubliée. La nécropole urbaine se trouvait à
l’époque sur l’espace de Deboj, sur le plateau oriental de la colline d’Ohrid.
Les fouilles de 1996 ont permis de faire une analyse du bâtiment. Le tom-
beau est composé des parties suivantes: un dromos, une antichambre et une
chambre avec des traces de trois lits funéraires. Cinq marches de lm de large
descendent vers le dromos qui a 3,60m de long. Les murs latéraux du dromos
sont bâtis de blocs en granit et en calcaire, taillés dans une forme régulière et po-
sés en quatre rangées dans l’opus quadratum, tandis que le cinquième rangée de
plaques de pierre saillit doucement vers le dromos pour soutenir les poutres du
toit exécutées, elles aussi, en plaques de pierre, posées horizontalement. Après
la troisième marche, au début du dromos couvert, est posée au-dessus de la porte
une puissante poutre en pierre. La hauteur du dromos s’élève à 1,85 m. Tout cela
est bâti sans mortier. L’antichambre, aux dimensions 3,05 m x 1,70 m x 3 m, est
voûtée, recouverte de mortier et peinte. Il est évident que les défunts avaient été
posés dans la chambre. Entre l’antichambre et la chambre a été exécutée une
porte trapézoïdale avec des poutres latérales en pierre typiquement exécutées,
qui s’élévent obliquement et soutiennent la poutre au-dessus de la porte qui les
domine; tout cela ressemble aux nombreuses portes «des tombeaux macédo-
niens» de l’époque bas-classique et hellénistique, découvertes dans toute la Ma-
cédoine antique. Il n’existe pas de données archéologiques quant à la question
de savoir s’il y avait une porte en marbre ou en métal ou bien on y avait installé
seulement des plaques en pierre qui fermaient l’ouverture.
La construction du toit des deux pièces a la forme d’une voûte semi-sphé-
rique qui peut aussi définir clairement le bâtiment comme un «tombeau macé-
donien».
La présence intense de ces constructions sur le territoire de la Macédoine
antique démontre la popularité de ce type de tombeaux monumentaux du milieu
du IVe au milieu du Ile s.av.n.è14. Pour le moment, la trouvaille de ce type de
tombeau le plus loin au nord-ouest a été faite à Selce, au sud-ouest de Lych-
nidos15. Parmi les quelques tombeaux monumentaux taillés dans un rocher à
Selce, rangés le long du côté nord de l’agglomération fortifiée, le tombeau n° 5
est le plus proche de l’exemple d’Ohrid et est daté de la fin du Ille s.av.n.è. (il n’y
manque qu’un dromos et la décoration à l’intérieur).
une porte en fer dans le dromos. En 1984, V. Malenko exécute un trou de sonde dans le sol hydraulique de l’antichambre.
14
Déjà au XIXe sècle, L. Heuzey introduit ce terme qui se maintiendra jusqu’à présent malgré les opinions opposées; L.
Heuzey-H. Daumet, (1876), 69; Δ. Πανδερμαλής, Ό νέος μακεδονικός ταφός της Βεργίνας, Μακεδόνικα 12, (1972), 147–
182; R.A. Tomlinson, Vaulting techniques of the Macedonian Tombs, Archaia Macedonia 11, (1973), 473–479; B. Gossel,
Makedonische Kammergraeber, Berlin 1980; Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα, Αθήνα, 1988, 31–38, 55–100; M. Andronicos,
«Les tombes macédoniennes», La Macédoine. Paris 1993, 149–190.
15
N. Ceka, The illvrian city in Selce e Poshime, Tirane 1985, 162–163, T. XXXI. XXXII.

104
 Cependant, ce type de constructions sépulcrales monumentales dé-
montrent, surtout après les fouilles particulièrement intenses pratiquées dans
toute la Macédoine antique durant les deux dernières décades, leur popularité
sur un espace plus large et dans les Balkans centraux et méridionaux (Macé-
doine, Thrace, Epire, Grèce centrale)16. Le tombeau d’Ohrid semble pour le mo-
ment, par sa conception architectonique, le plus proche du tombeau de Pydna17
(avec un dromos et deux pièces aux dimensions semblables: le dromos 1,49 m
x 3 m, la chambre 4m x 3 m), daté de la fin du Ille au début du Ile s.av.n.è. Le
tombeau d’Amphipolis et celui de Stavropolis (Xanti) de la première moitié du
Ille s. lui sont également semblables18.
Le sol du tombeau d’Ohrid est exéctuté en mortier hydraulique et les deux
pièces sont bordées d’un socle en pierre calcaire, haut de 10 cm. Quant à la
décoration des murs de l’intérieur, le mortier et le stuc ont été utilisés dans les
deux pièces. En raison de l’utilisation du mortier, actuellement on ne peut pas
parler de la manière dont les pièces furent bâties, de la structure des blocs en
pierre et de leur fixation éventuelle avec des moufles en fer et de l’étain, ce que
l’on rencontre parfois dans ce type de bâtiments. Par contre, les surfaces des
murs sont peintes de la couleur pompéienne rouge, rose, noir-brun et bleugris.
La surface des murs est divisée verticalement en cinq parties en allant du sol au
toit: un socle, (10 cm de haut), des orthostates (115 cm de haut), une couronne
(15 cm de haut et 8 cm de profond), une surface murale libre peinte en rouge (1
m de haut) et une surface peinte en blanc à côté de la voûte semi-sphérique. Les
orthostates sont exécutés en stuc qui imite un matériel de construction, à savoir
des plaques en marbre peintes en rose (dans la chambre, 5 champs sur chaque
côté latéral, quatre champs au fond du mur de derrière et dans l’antichambre, 3
champs sur chaque côté latéral au nord et au sud, deux champs à gauche et deux
à droite des poutres latérales de la porte). Les fausses plaques des orthostates
sont mises en relief avec un espace large de 5cm entre elles. A l’intérieur de la
chambre, dans le champ des orthostates, à 60cm de haut, on aperçoit des traces
de lignes horizontales que l’on suit aussi dans le mortier hydraulique du sol. Il
s’agit probablement de l’existence de sarcophages ou de lits funéraires qui s’ap-
puient sur les murs; puisque le socle en pierre aurait empêché l’installation d’une
construction massive en pierre, tel un sarcophage, il est plus probable qu’on y
avait mis des canapés.
Suivant la manière dont est décoré l’intérieur des murs dans la Macédoine
antique, selon la clasification de S. Miller19, elle appartient au IIIe type ou selon
A. Andreou20 au IVe type de décoration non figurée à l’époque classique et hel-
16
L. Hauzey-H. Daumet, (1876), 243; Δ. Πανδερμαλής, o.e.. 147–182; M. Andronicos, (1993). 149–190: A. Andreou,
Griechiche Wanddekoration, Meinz 1988.
17
L. Heuzey-H. Daumet (1876), 243; Λ. Πανδερμαλής, o.e., 179.
18
Δ. Πανδερμαλής , o.e., 177–178.
19
S. Grobel Miller, Hellenistic macedonian Architecture its style and Painted ornamentation. Dissertation 1970, 124.
20
A. Andreou, o.e., 175–181, 199–200.

105
lénistique. La décoration du tombeau déjà mentionné de Pydna fur exécutée de
la même manière, ainsi que celle dans le même type de tombeau de Kassopé en
Epire21. Ce style de maçonnerie est nommé par S. Miller «style architectonique
en relief, qui nous rappelle en même temps la ressemblance avec le premier
style structural de Pompéi, sans représentations figurées. Suivant les trouvailles
faites jusqu’à présente, il est évident qu’il fut en usage pendant une période assez
longue dans les monuments de la deuxième moitié du IVe s. au Ile s. av.n.è. La
décoration des murs à l’intérieur du tombeau de Philippe à Vergina a, elle aussi,
une conception semblable. Pour le moment, S. Miller propose la Macédoine
comme pays d’origine de ce type de décoration, sous une seule réserve – à sa-
voir que cette supposition puisse être corrigée après la découverte de nouveaux
monuments22.
Le bâtiment d’Ohrid n’appartient pas au groupe de tombeaux monumen-
taux avec une façade attractive, comme, par exemple, ceux de Vergina, Leuca-
dia, Thessalonique (Agia Paraskevi, Agia Athanasios) et d’autres23. Cependant,
par sa puissante construction, par la technique utilisée dans la construction
de la voûte semicylindrique, par la technique de décoration de l’intérieur et
par l’utilisation de la peinture et du stuc, il fait penser à eux, à cause de quoi
il aurait appartenu à un haut représentant de l’aristocratie lychnidienne. Bien
que les fouilles pratiquées jusqu’à présent ne nous aient pas fourni de matériel
archéologique favorable pour sa détermination chronologique, il semble qu’il
faut nous baser sur les tombeaux semblables déjà datés qui se rapportent au Ille
ou au début du Ile s. au plus tard. Il faut souligner en particulier la ressemblance
avec le tombeau de Pydna, tant par les dimensions et la c’onception architec-
tonique que par la décoration du «style architectonique en relief’24. La seule
différence est que la hauteur du tombeau d’Ohrid est d’un mètre plus petite que
celle de Pydna, raison pour laquelle la corniche supérieure est marquée, au lieu
d’un complement plastique, par une ligne qui termine le champ peint en rouge.
Si nous nous appuyons sur cette datation proposée, cela signifie qu’il
s’agit du temps de Philippe V, lorsque la Dassarétie se trouvait dans le cadre de
la Macédoine ou comme on souligne plus souvent, «sous l’administration de
Philippe», surtout après les conflits avec Skerdilaidas. Mais, l’an 209, lorsque
la ville de Lychnidos est mentionnée pour la première fois, Live (XXVII,32,9)
renconte qu’ Eropos est la personne qui envahit la ville, cette année là. Il n’est
pas clair s’il s’agit d’un Lychnidien qui voulait gouverner sa ville ou d’une
autre personne de la communauté plus large de Dassarétie. Nous n’avons pas
suffisamment de preuves pour identifier le puissant défunt pour qui on avait
21
Idem., 199, Taf. 52.
22
S. Grobel Miller, o.e., 140–149.
23
Γ. Τουράτσογλου, Λευκάδια, Αθήνα 1973; M. Andronicos (1993), 149–190; Κ. Σισμανίδης, ‘Ανασκαφή ταφικου τίμβου
στήν ‘Αγία Παρασκεβή Θεσσαλονίκης, ΑΕ, Αθήνα 1987, 59–98.
24
S. Grobel Miller, o.e., 148.

106
construit le tombeau, mais nous ne pouvons qu’accepter la supposition qu’il
s’agissait d’Eropos, puissant homme ou gouverneur indépendant de Lychnidos
pendant une courte période qui eut le courage de refuser son obéissance au
souverain Philippe.
La phase proto-urbaine de Lychnidos se découvre en grande partie grâce
à la riche nécropole orientale de Lychnidos à Deboj, contenant plus de 300
tombes découvertes lors des fouilles de 1978 à 1980. Son riche inventaire parle
de la grande puissance économique de la population. Les bijoux en or du type
thériomorphe de la fin du IVe au Ile s. av.n.è. témoignent des intenses rapports
commerciaux avec la Macédoine, l’Italie du Sud, l’Epire, avec les villes macé-
doniennes de la Basse Macédoine et avec la côte Adriatique25, mais ils parlent
à la fois de l’existence d’une orfèvrerie locale. L’exécution locale des boucles
d’oreille négroïdes en verre et en ambre jaune imite les ouvrages importés,
se servant d’une modeste maîtrise lors du façonnement de l’or. Les artisans
locaux exécutaient en même temps des bijoux en bronze et en argent avec des
protomés d’animaux. La céramique d’une grande variété, découverte dans les
tombes de Deboj et lors des fouilles à Visoko Kale, démontre l’existence d’un
commerce avec les villes littorales, tels les bols à relief des ateliers de Dyrra-
chion, d’Epire, tels les canthares peints de Macédoine26. La production locale
de bols à relief les plus variés est également évidente. On distingue aussi la
fabrication d’une sorte de modeste céramique peinte avec des lignes en teintes
pastel (bleue, blanche, jaune), technique qui est une imitation locale de la cé-
ramique du type Gnatia, inconnue jusqu’à présent sur le territoire illyrien et
macédonien plus large.
Avec son économie variée, avec une population probablement divisée en
classes, avec la circulation des monnaies des souverains macédoniens, avec la
frappe de sa propre monnaie au début du Ile s., avec des symboles comme ceux
des villes de Pella, de Thessalonique, d’Amphipolis27, tout ceci devenu évident
après les fouilles pratiquées jusqu’à présent, Lychnidos présente l’image d’une
ville antique. On se rend de plus en plus compte que Lychnidos est plus proche
des villes macédoniennes de l’époque. Le fonds de trouvailles les plus récentes
démontre que Lychnidos avec sa région, se trouvant dans la zone limitrophe
entre l’Illyrie et la Macédoine, appartient à la sphère culturelle de la Haute
Macédoine.
La phase proto-urbaine est définie clairement au cours des Ille et lie s.,
c’est une conclusion que l’on peut tirer grâce aux données archéologiques, à

25
V. Bitrakova Grozdanova - V. Malenko, Antički nakit vo Makedonija, Skopje 1997, 10–49.
26
V. Bitrakova Grozdanova, “Les, bols à relifs de la région d’Ohrid” Ε’ Επιστημονική Συνάντηση για τήν ελληνιστική
κεραμική, Χανιά 1997, sous press.
Κ. Regling, Zur grieschischen Münzen V, Z.ƒ.N. XXXV, (1925). 235; V. Bitrakova Grozdanova. “Za kovnicata na Lihnid”.
27

ŽA XXI11/2 (1973). 267–280.

107
la fortification, à l’architecture monumentale, aux riches trouvailles de la né-
cropole de Deboj, à la frappe de sa propre monnaie. Ce fonds témoigne de la
prospérité et de la croissance de la ville qui entre, au Ile s. av.n.è. dans la pro-
vince romaine de Macédoine. C’est alors que la ville commence à obtenir une
physionomie urbaine complète (la phase urbaine), avec la construction graduelle
de bâtiments publics monumentaux, tels le théâtre, le gymnase, les temples,
déjà constatés ou découverts grâce aux recherches faites durant ces 40 dernières
années.

Vera Bitrakova Grozdanova

Pasko Kuzman
Traduit
Klimentina Grupčeva Hadjilega

108
 LYCHNIDOS ВО РАНАТА АНТИКА
(НОВИ АРХЕОЛОШКИ ДОКАЗИ)

Научниот интерес за стариот Охрид инициран уште во XIX век трае и

ден денес.1 Разгледуван многустрано од аспект на епиграфските и историски-
те извори2 и археолошките податоци,3 може да се каже дека веќе без дилеми
се идентификува со античкиот Lychnidos, град на Дасаретите. Секако, остану-
ваат повеќе отворени прашања кои се однесуваат на неговата историја, како,
на пример: кои се фазите на полеогенезата, кога почнува да се дефинира на-
селбата која ќе прерасне во утврден град, кога почнува да го носи тоа име во
антиката, што и не е така лесно да се одговори.
Најновите систематски ископувања, кои и сега траат, се насочени во го-
лема мера кон решавање на дел од овие прашања. Истражувањата кои се ло-
цирани на највисокиот брег на денешното маало Варош, односно Високо Кале
(Уч Кале) покрај ѕидините на средновековното утврдување – Горни Сарај, ни
дадоа нови, досега непознати податоци за населбинското живеење во првиот
милениум. Откривањето на таканаречената „мат сликана“ керамика која по
своите геометриско-стилски особености припаѓа на VIII век пр. н.е. e секако
значаен показател за утврдување на животот на овој простор уште во прва-
та половина на првиот милениум.4 Засега, тоа се само скромни показатели
за постоењето на населбата. Со понатамошните истражувања ќе се потврди
пространоста на населбата, станбениот простор и евентуалната некропола. Во
1
Th. Desdevisess-du-Désert Géographie ancienne de la Macédoine, Paris 1862, 235; J. G. von Hahn, Reise
durch die Gebiete des Drim in Vardar, Wien 1867, 117; Μ. Δήμιτσας, Αρχαία γεογραφφία τῆς Μακεδονία
Αθῆναι, 1872, 605–620; L. Heuzeu – Η. Daumet, Mission archéologique de Macédoine, Paris 1876, 339–346.
2
Φ. Папазоглу, Историски прилики, монографија „Охрид и Oхридско низ историјата“, том I, Скопје
1985, 63–120.
3
V. Lahtov, Antičko pozorište, Arheološki pregled 4, Beograd 1962, 98; В. Маленко, Нови антички наоди
во Охрид и Oхридско, Ž. Α. XXVIII (1978), 339–349; Истиот, Antički teatar Ohrid, Antički teatar na tlu
Jugoslavije, Novi Sad 1980, 18–26; В. Битракова Грозданова, Еден наод од античкиот театар во Охрид,
Зборник на AM ѴІ–ѴІІ, Скопје 1975, 63–67; иста, Спомениците од преисторискиот и античкиот
период, монографија „Охрид и Oхридско низ истоpujaта“ том I, Скопје 1985, 130–140.
4
W. A. Heurtley, Prehistoric Macedonia; Oxford 1939, 99, ja нарекува „македонско-геометриска керамика“;
I. Mikulčić, Pelagonija, Skopje 1966, 28–29; F. Prendi, Un apercu sur lα civilisation de la première période
du fer en Albanie, Iliria III (1975), 109–138; Ζ. Andrea, La civilisation des tumuli du bassin de Korča, Iiiria
IV (1976), 140–142, ја нарекуваат „деволска“ и ja поврзуваат со областа Дасаретија. I. Βοκοτοπούλου,
Βίτσα, Αθῆα, 1986. 273–276, ja припишува на македонските и епирските племиња. Е. Петрова. Бриги,
Скопје 1996, 45, 66–69, ja смета за бригиска.

109
оваа прилика би сакале да ги соопштиме неколкуте нови клучни археолошки
докази непознати или недоволно потврдени, кои градот го воведуваат во ан-
тичкиот културен круг а не како крајна периферија на класичниот свет од каде
што почнува варварската земја, како што се чинеше досега.
Бројните инцидентни и поретко систематски ископувања на одделни де-
лови на просторот од средновековниот Охрид, насочуваа на идентификување
на некои развојни фази на античкиот град, со кои можеа да се насетат некои
етапи на растежот на населбата, која ќе прерасне во утврден и урбанизиран
град.
Пред десетина години беше предложена една хронолошка шема на евен-
туалниот развој на градот, базирана врз дотогашните сознанија и истражу-
вања.5 Главно, шемата ги издвојуваше хронолошките фази, базирајќи се на
терминологијата која беше актуелна и воспоставена во тоа време. Така и те-
матските истражувања во последните шест години беа насочени кон пункто-
ви што навистина ja потврдија, во голема мера, предложената територија на
развојните етапи во дефинирањето на растерот на градот.6
Предурбаната фаза, која се очекуваше да се открие на највисокиот запа-
ден врв на охридскиот рид или на Високото Кале,7 треба да се постави во ре-
лација со населбинската керамика од геометриската епоха, односно сликаната
мат керамика потврдена со ископувањата во 1996 година. Уште со инцидент-
ните истражувања на Лахтов беа посочени неколку бронзени предмети од ти-
пот „македонска бронза“ од VIII–VII век пред н.е.8 Нивната осамена појава,
тогаш, во овој случај е хронолошки во релација со керамичките артефакти co
споменатата сликана керамика. Во кој обем оваа „населба“ од доцножелез-
ната или геометриската епоха била просторно расположена, останува да се
истражува и натаму, но дека таа постоела, тоа е непобитен факт.
Протоурбаната фаза која се дефинира секако со тврдинските ѕидини,
предложена како една од етапите во полеогенезата на Лихнидос,9 се потвр-
ди исто така со откривањето на остатоците од силни ѕидини. Под темелите
на северната страна на Охридското Кале и тоа северно од Горни Сарај, под
средновековните и антички ѕидини на градот, се констатирани и откриени ар-
хеолошки во 1996 година силни камени блокови. Тие се наоѓаат на 100 метри
неточно од Железната порта, следејќи ги денес зачуваните најсеверни ѕидови

5
В. Битракова Грозданова, Топографија и урбаниот развој на Лихнидос, Историја XXII, Скопје 1986/11.
249–265; ead., Le developpment urbain de Lychnidos et ses rapports avec les villes du sud-ouest des Balkans,
Index 20, Napoli 1992. 13–24.
6
D. Rendić-Miočević, Quelques aspects de la continuité des agglomérations fortifiées illyriennes préantiques
à l'époque romaine, Utvrdjena ilirska naselja, Mostar 1974, Sarajevo 1975, 47–49; M. Suić, Antički grad na
istočnom Jadranu, Zagreb 1976, 48–54; N. Ceka, Ареncu sur le développment de la vie urbaine chez les
illyriens du sud, Illiria 2, (1985), 146-147.
7
В. Битракова Грозданова, 1986, 257–258.
8
V. Lahtov, Problem trebeniške kulture. Ohrid 1965. 113.
9
В. Битракова Грозданова, 1986, 257–259.

110
на Калето. Камените, правоаголни блокови со димензии од 1,35 x 0,45 x 0,75
m укажуваат на еден opus quadratum, но доста грубо работен. На кое време
му припаѓаат овие траги на утврдувањето засега можеме да кажеме дека се
врзуваат најдоцна со IV век пр. н.е., и покрај тоа што за прв пат во изворите
се споменува постоење на ѕидини во 209-та година пред н.е. Ливиј зборува за
подмитувањето на командантот на „екипажот и тврдината“ од страна на Ероп
(Aeropos), кога Лихнидос се наоѓал под управа на Филип V.10 Долго време во
истражувањата на Охрид не беше откриена фигурално сликаната керамика,
која пак се среќава во повеќе наоѓалишта во охридскиот базен, од крајот на
VI–IV век пр. н.е., како на пример во некрополите Требениште, Делагожда,
Св. Еразмо.11 И овој пат со сондите поставени покрај северозападните ѕидови
на Високото Кале се открија парчиња црвено фигурално сликана керамика.
Овие наоди го потврдуваат на некој начин периодот на претпоставената про-
тоурбана фаза. Во исто време, во таа етапа на развој на Лихнидос очигледен
е процутот на градот, и тоа во текот на III и II век, потврдено со откривањето
на една од најбогатите хеленистички некрополи не само во Дасаретија, туку
и во Р. Македонија.12 Во овој случај самото постоење на населбата евидентно
во почетокот на III век пр. н.е., потврдено e и во IV век пр. н.е., имајќи ги пред-
вид засега ретките, но очигледно присутни наоди црвено фигурална сликана
керамика.
Еден од клучните објекти за дефинирање на неточната страна на рано-
хеленистичката етапа на протоурбаната фаза која беше посочувана во 1986
година со претходните согледувања на урбанизацијата на градот e секако мо-
нументалната гробница од „македонски тип“.13 Таа се наоѓа западно од ан-
тичкиот театар, поставена на источната страна на терасата од Плаошник, под
улицата „Кузман Капидан“. Нејзиното присуство тогаш, надвор од утврдената
населба, со градењето на театарот било или негирано како градба со фунерар-
на намена или сосема заборавено. Градската некропола во таа епоха се наоѓа
на просторот Дебој, на источното плато на охридскиот рид.
Со зафатите во 1996 година беше можно да се направи анализа на објек-
тот. Гробницата ja чинат следниве делови: дромос, преткомора и комора со
траги од три легла. Пет скали со широчина од 1 m се спуштаат кон дрмосот во
должина до 3,60 m. Бочните ѕидови на дромосот биле изградени од правилно
10
Liv., XXVIII, 32, 9; F. Papazoglu, n.d., 64–78, 91–92.
11
В. Битракова Грозданова, Некрополата кај Делагожда - Струга, Maced. Acta Archaeol. 6, Скопје 1983,
66; В. Маленко - П. Кузман, Хермелеја, Лихнид 6, Охрид, 1988, 91–93, T. VI.
12
Истражувањата се раководени од В. Маленко, Од археолошкото богатство на Македонија, Изложба
1980, 68–74; В. Битракова Грозданова, Спомениците од хеленистичкиот период во CP Македонија,
Скопје 1987, 219.
13
В. Битракова Грозданова, (Историја XXII, Скопје 1986, 257), ja датира во хеленистичката епоха; П.
Кузман, Лкхнид, Археолошка карта на Македонија, Скопје 1996, 258, ja нарекува македонска гробница.
Таа веројатно била ограбена уште во антиката. За време на II светска војна била употребувана како
скривница. Во 50-тите години В. Лахтов ја отвора одново и за да ја заштити, поставува железна порта
во дромосот. Во 1984 година В. Маленко отвора сонда во хидрауличниот под на преткомората.

111
делкани блокови од гранит и бигор, наредени во четири реда во opus quadratum,
додека петтиот ред на камени плочи благо се испушта кон дромосот, за да ги
поддржи гредите на покривот, исто така, изведени од камени плочи поставени
хоризонтално. По третата скала, на почетокот на покриениот дромос, е поста-
вен силен надвратник од камена греда. Височината на дромосот изнесува 1,85
m. Cè е градено без сврзно средство. Преткомората, со димензии 3,05 х 1,70 х
(вис.) 3 m, била пресводена и покриена со малтер и обоена. Покојниците очиг-
ледно биле положени во комората. Меѓу преткомората и комората е изведена
врата во трапезоидна форма, со типично изработени камени довратници, кои
косо се креваат и поддржуваат надвратник што ги надвишува. Сето тоа на-
ликува на бројните порти кај „македонските гробници“ од доцнокласичната
и хеленистичката епоха, откриени во цела античка Македонија. Дали имало и
мермерна или метална порта, или биле поставени само камени плочи за затво-
рање на отворот, немаме археолошки податоци.
Конструкцијата на покривот на двете просторни е изведена со полуци-
линдричен свод со што исто така типолошки градбата може јасно да се дефи-
нира како „македонска гробница“.
Интензивното присуство на овие градби на просторот на античка Маке-
донија ja покажува омиленоста на овој тип монументални гробници од среди-
ната на IV до средината на II век пр. н.е.14 Засега најсеверозападен наод на овој
тип гробници беше откриен во Селце, југозападно од Лихнидос. Од неколкуте
монументални гробници издлабени во карпа во Селце, наредени покрај север-
ната страна на утврдената населба, гробницата бр. 6 е најблиска до примерот
од Охрид, датирана во крајот на III век пред н.е. (единствено ѝ недостасува
дромос и декорација во ентериерот).15
Меѓутоа, овој тип монументални сепулкрални градби, со посебно ин-
тензивните истражувања во последните дваесетина години во цела античка
Македонија, ja потврдуваат нивната омиленост на еден поширок простор и во
исто време и низ средниот и јужниот Балкан (Македонија, Тракија, Епир, Сред-
на Грција).16 Охридската гробница засега се покажа по својата архитектонска
концепција, најблиска до гробницата од Pydna17 (со дромос и две просторни и
слични димензии – дромос 1,49 x 3 m, преткомора 1,48 x 2,88 m, комора 4 x 3
m) датирана од доцниот III до почетокот на II век пред н.е. Исто така, блиски

14
Уште во XIX век L. Heuzey го внесува овој термин, којшто и денес опстојува и покрај спротивставените
мислења; L. Heuzey - H. Daumet (1876), 69; Δ. Πανδερμαλής; ῾O νέος μακεδονικος τάφος τῆς Βεργίνας,
Μακεδόνικα 12, (1972), 147–182; R. Α. Tomlinson. Vaulting techniques of the Macedonian Tombs, Archaia
Macedonia II, (1973), 473–479; В. Gossel, Makedonische Kammergraeber, Berlin 1980; Μ. Ανδρόνικος,
Βεργία, Αθῆνα, 1988, 31–38, 55–100; M. Andronikos, Les tombes macédoniennes, La Macédoine, Paris 1993,
149–190.
15
N. Ceka, The illyrian city in Selce ë Poshtme, Tirane 1985, 162–163, T. XXXI, XXXII.
16
L. Heuzey – H. Daumet, (1876), 243; Δ. Πανδερμαλής, н.д., 147–182; M. Andronicos, (1993), 149–190; A.
Andreou, Griechiche Wanddekoration, Meinz 1988.
17
L. Heuzey – H. Daumet, (1876), 243; Δ. Πανδερμαλής, н.д., 179.

112
се примерите од гробницата во Амфиполис и Ставрополис (Ксанти) од првата
половина на III век.18
Подот на охридската гробница e изведен од хидрауличен малтер и двете
просторни се порабени со цокле од бигор камен, со височина од 10 cm што
се однесува до декорацијата на ентериерните ѕидови и во двете простории
е употребен малтер и штукатура. Заради малтерната маса засега не може да
се зборува за начинот на ѕидањето на просториите, структурата на камените
блокови и нивното евентуално прицврстување со железни спојници и калај,
што се среќава понекогаш кај овој тип градби. Меѓутоа, обојувањето на ѕид-
ните површини e изведено со помпеанска црвена боја, розе, црно-кафеава и
сино-сива боја. Површината на ѕидовите по вертикала e поделена на пет дела,
почнувајќи од подот кон покривот: цокле (височина 10 cm), ортостати (вис. 115
cm), венец (вис. 15 cm и длабочина 8 cm), ѕидна слободна површина обоена со
црвено (вис 1 m) и бело обоена површина до полуобличестиот свод. Ортос-
татите се изведени со штукатура која имитира градежен материјал, односно
розе обоени мермерни плочи (во комората, во бочните страни по пет полиња,
четири полиња во дното на западниот ѕид, а во преtкомората по три полиња
од бочните страни на север и на југ, по две полиња лево и десно до доврат-
ниците на портата). Лажните ортостатни плочи се истакнуваат релјефно, а
меѓу нив се наоѓа слободен простор од по 5 cm широчина. Во внатрешноста
на комората во полето на ортостатите, во височина до 60 cm се забележуваат
отпечатоци во хоризонтални линии кои се следат и во подниот хидрауличен
малтер. Веројатно станува збор за постоење на саркофази или кревети што се
потпирале на ѕидовите. Бидејќи каменото цокле би пречело за поставување
на масивна камена форма во вид на саркофаг, поверојатно се чини дека биле
поставени лежалки од типот канабиња (κλίνη).
Според начинот на украсувањето на ентериерот на ѕидовите во антич-
ка Македонија, според класификацијата на S. Miller, припаѓа на типот III,19
односно според A. Andreou на типот IV, на нефигурално декорирање во кла-
сичната и хеленистичката епоха.20 Оваа декорација e изведена на ист начин
и во веќе споменатата гробница во Pydna но, и во гробницата од ист тип во
Kassope во Епир.21 Овој таканаречен „ѕидарски стил“, S. Miller го нарекува
„архитектонски релјефен стил“, потсетувајќи во исто време на сличноста со
структуралниот I помпејански стил, без фигурални претстави. Според досе-
гашните наоди е очигледно дека овој декоративен стил се употребува подолго
време, забележен во спомениците од втората половина на IV век до II век пред
н.е. Дури ентериерот на Филиповата гробница во Вергина има слична кон-
18
Δ. Πανδερμαλής, н.д., 177–178.
19
S. Grobel Miller, Hellenistic Macedonian Architecture its style and Painted ornamentation, Dissertation
1970, 124.
20
A. Andreou, o.c., 175–181, 199–200.
21
Idem, 199, Taf. 52.

113
цепција на декорирањето на ѕидовите. За извор на овој тип декорација засега
S. Miller ja предлага Македонија меѓутоа, со една резерва, сметајќи дека прет-
поставката може да биде коригирана со откривањето на нови споменици.22
Охридската градба не припаѓа на групата монументални гробници со
атрактивна фасада, како на пример оние од Вергина, Лефкадија, од Солун,
Агија Параскеви и Агиос Атанасиос и други,23 но секако по својата цврста
конструкција, според употребата на техника на градењето со полуцилиндри-
чен свод и според техниката на декорација во ентериерот, употребата на бо-
ење и штукатура, потсетува на нив, според тоа би припаѓала на некој првенец
од лихнидската аристократија. И покрај тоа што немаме откриено со досе-
гашните истражувања придружен археолошки материјал за нејзиното апсо-
лутно хронолошко детерминирање, се чини дека е потребно да се базираме
на сличните веќе датирани гробници кои се однесуваат на III или најдоцна на
почетокот на II век. Посебно може да се подвлече сличноста со гробницата од
Pydna и според димензиите и според архитектонската концепција, како и спо-
ред декорацијата на архитектонскиот релјефен стил (III).24 Единствено, висо-
чината на охридската е помала за 1 m од онаа во Pydna, поради што и горниот
корниз наместо со пластичен додаток е означен со линија, каде што завршува
со црвеното обоено поле.
Ако се потпреме на предложеното датирање, што значи, станува збор
за времето на Филип V, кога Дасаретија се наоѓа во рамките на Македонија,
односно како почесто се подвлекува „под управа на Филип“, посебно по су-
дирите со Скердилаида. Но, 209 година пред н.е., кога за прв пат се спомену-
ва градот Лихнидос, Ливиј го посочува Ερσπος како личност кojа го зазема
градот. Дали станува збор за лихниѓанец кој сакал да управува со својот град
или за некоја друга личност од пошироката дасаретска заедница, не e јасно.
Немаме доволно докази за идентификации на моќниот покојник кому му била
подигната гробница но, можеме само да претпоставиме дека би можело да
стане збор за Ероп, моќник или краткотраен самостоен господар на Лихнидос,
кој се осмелил да му откаже послушност на владетелот Филип V.
Протоурбаната фаза на Лихнидос се согледува во голема мера преку бо-
гатата неточна лихнидска некропола кај Дебој, со над 300 гробови, откриени
во истражувањата од 1978–80 година. Бројниот инвентар зборува за нагласе-
ната економска моќ на населението. Златниот накит од терио морфен тип, од
крајот на IV до II век пр. н.е. укажува на широките трговски врски со Македо-
нија, Јужна Италија, Епир, со македонските градови од долна Македонија и со
јадранскиот брег25 но, во исто време зборува и за постоење на локално златар-
22
S. Grobel Miller, o.c., 140–149.
23
Γ. Τουράτσογλου, Αευκάδια, Αθήνα 1973; M. Andronicos (1993), 149–190; К. Σισμανίδης, Ανασκαφή ταφικού
τίμβου στήν Αγία Παρασκεβή, Θεσσαλονίκης, ΑΕ, Αθήνα 1987, 59–98.
24
Ѕ. Grobel Miller, o.c., 148.
25
В. Битракова Грозданова – В. Маленко, Антички накит во Mакедониja, Скопје 1998, 10–49.

114
ство. Домашната изработка на негроидните обетки со стакло и јантарна маса
ги имитира увезените примероци, со скромна занаетчиска вештина на обра-
ботката на златото. Во исто време локалните занаетчии изработуваат накит
од бронза и сребро во вид на животински протоми. Најразновидната керамика
откриена во гробовите во Дебој и во истражувањата кај Високо Кале, укажува
на трговијата со крајбрежните градови. Тоа се, на пример, релјефните чаши од
работилницата во Дирахион, од Епир, сликаните кантароси од Македонија.26
Но, очигледна е и локалната продукција на изработени најразновидни релјеф-
ни чаши. Потоа, се издвојуваат во изработката еден вид скромна сликана ке-
рамика со линии во пастелни бои (сина, бела, жолта), техника којашто прет-
ставува локална имитација на керамиката од типот Гнатија, досега непозната
во илирскиот и поширокиот македонски простор.
Лихнид co сложеното стопанство, веројатно град со одредена класна
структура на населението, со циркулација на монети од македонските владе-
тели, со ковањето сопствена монета на почетокот на II век пред н.е., со сим-
боли како кај градовите Пела, Тесалоника, Амфиполис,27 што e евидентно од
досегашните истражувања, оформува една слика за антички град.
Cè повеќе се покажува дека Лихнид е поблиску до македонските градови
од тоа време. Наоѓајќи се на граничниот простор меѓу Илирија и Македонија,
Лихнид co својот регион, co најновиот фундус на наоди, покажува во која мера
ѝ припаѓа на културната сфера на Горна Македонија.
Протоурбаната фаза се дефинира јасно во текот на III и II век пр. н.е. на
којшто заклучок наведуваат археолошките податоци, тврдината, монументал-
ната архитектура, богатите наоди од некрополата кај Дебој и ковањето соп-
ствена монета. Овој фундус укажува на просперитетот и подемот на градот,
кој од средината на II век пред н.е. влегува во римската провинција Македо-
нија. Тогаш градот почнува да добива комплетно урбана физиономија со по-
степеното градење на монументалните јавни градби, театарот, гимназионот,
храмовите, веќе констатирани или откриени со истражувањата во последните
40 години.

Вера Битракова Грозданова

Паско Кузман

26
V. Bitrakova Grozdanova, Les bols à reliefs de la région d’Ohrid, E’ Επιστημονική Συνάντηση για τήν
ελληνιστική κεραμική. Χανιά 1997.
27
К. Regling, Zur griechischen Münzen V, Ζ. f. N. XXXV (1925, 255); В. Битракова Грозданова, За ковницата
на Лихнид, Ž. A. ХХІІІ/2 (1973), 267–280.

115
 ДОДАТОК

Во современата научна литература, за прв пат, поимот „македонска гроб-

ница“ се појавува во книгата на L. Heuzey – H. Daumet „Mission archaeologiques
en Macedoine“. Paris, 1876, кога беше обелоденета гробницата од Пидна. Меѓу-
тоа, најстар опис на овој тип гробници дал Платон (Platon. De leg. 947 d-e)
во првата половина на IV век пр. н.е.: „гробницата треба да биде подигната
на подземен свод, четвртеста, направена од камен-туф, што e можно помалку
трошен, со кревети од камен, паралелно поставени. Тука ќе се постави телото
на блажениот; ќе се покрие со еден кружен насип, околу кој ќе се насади една
света шума, оставајќи една страна слободна, од каде што ќе може кон гробот
да се пристапи“.
Во стручната литература во P. Македонија често се прави грешка. Секоја
монументална гробница ѕидана или длабена во карпа се именува како „маке-
донска гробница“.
Гробницата од „македонски тип“ ги има следниве елементи: дромос,
преткомора, комора, фасада, која има изглед на храм (храм со анти или те-
трастил) или има само монументална порта и најзначајното, гробната правоа-
голна комора е покриена со свод (полуцилиндричен покрив). Во внатрешноста
на комората се поставени или легла или саркофази, а понекогаш има и раско-
шен стол, престол. Секако дека има отстапувања во зависност од времето и
од моќта на покојникот, но таа секогаш е ѕидана, поставена под земја (могила)
и, што е најзначајно, има засводена гробна комора. Д-р Н. Проева, во публи-
кацијата „Студии за Античките Македонци“, Скопје, 1997, која служи и како
учебник за студентите, по грешка ги вбројува гробниците длабени во карпа од
Суводол (обелоденети од Т. Јанакиевски во Maced. acta arhaeol. 13, Skopje, 1993)
и од Кратово (обелоденети од V. Bitrakova Grozdanova, Arheološki pregled, 1987,
Ljubljana, 1989) во македонски тип на гробници. Гробниците длабени во карпа
(Laxeutoi tafoi, Felskrammergraber, Rock cut chamber tombs, Tombes rupestres) се
во употреба во Македонија во хеленистичката епоха, од крајот на III век до I
век пр. н.е., а преупотребувани и подоцна, но тие имаат друг третман во нау-
ката (морфолошко хронолошко и етнички).

Вера Битракова Грозданова

116
Македонска гробница од Хагија Параскеви - Солун
(според К. Сисманиди)

117
Fig. 1. Murailles du IV s.av.n.e., Lychnidos

118
 Fig. 2. Vue du droms du „tombeau macédonien“, Lychnidos

Fig. 3. Chambre du tombeau

119
Fig. 4. Porte de la chmbre du tombeau

120
 Fig. 5 Chambre du tombeau.

Fig. 6. Entrée du tombeau de Lychnidos

121
 План на гробницата од Охрид
Plane du tomb eau Macédonien, Lychnidos

122
 НЕКРОПОЛА KAJ ДЕЛОГОЖДА – СТРУГА 1979

Стихиските и нестручни ископувања водени на овој терен особено во

предвоениот период, кои продолжуваат и во поново време, нè наведоа на ин-
тервенција на теренот од Делогожда, поточно кај локалитетот „Св. Илија“.1
Само со поставување на првата сонда наидовме на античка некропола.
Поставена беше квадратна мрежа со правец север-југ, со димензии 5 x 5 m;
меѓу нив се наоѓаше 0,50 m контролен ѕид. Од сите 14 квадранти беа испитани
само 9.
Од друга страна, на пошироката територија на теренот беа поставени 3
сонди, спрема југозападниот дел, со големина од 2 x 10 m, 2 x 6 m, 2 x 4 m. На
тој простор не се протегала некрополата, но и тука беа присутни наоди: рим-
ски монети, керамички артефакти од хеленистичко-римскиот период.
Со ископувањето беа откриени 35 гробови, од кои само 5 немаа гробни
прилози. Во некрополата се употребени 2 вида закопувања. Од гробовите
само 16 се изведени во ритус на изгорување, а другите се скелетни. И во са-
миот ритус постојат извесни разлики во изборот на гробната архитектура.
Постарите гробови кои според прилозите, може да се датираат од крајот на IV
до I век, главно имаат скромна гробна архитектура. Означувањето на јамата
e изведено со неколку необработени камења или со нивно поставување околу
гробот како венец (Т. 1, гроб 6). Другата категорија гробови, кои се спалени,
содржи неколку видови гробна архитектура. Најчести се овалните гробни
јами, co различни димензии од 1 до 2 m во должина, а ширина до 60 cm. Из-
горувањето на покојник се изведувало во гробната јама, потоа биле ставани
прилозите и покриени со нафрлен камен. Другиот вид гробна архитектура кај
спалените е употреба на мала циста, со подлога од камен, со вертикално по-
ставени странични плочи со димензии 30 x 30 x 30 cm и една плоча за покрив
(Т. I, гроб 10).Третиот начин на закопување на изгорени покојници е изведен
во керамичка урна. Најпрво покојникот е ставан во гробна јама со димензии
на неговата должина; по спалувањето, коските се прибирани во урната и за-
копувани (Т. I, гроб 27).

1
Н. Вулић, Споменик XCVIII, 232, 6.463, 464.

123
 Во текот на ископувањето се најдени 72 предмета, од кои само пет произ-
легуваат од слободниот ископ. Дргите се најдени во затворени гробни целини:
две копја, еден острач од камен (Т. I, 5), сребрена малоазиска фибула со пет
задеблувања (Т. I, 6), четири бронзени фибули со по две задебeлувања, златна
обетка од негроиден тип (Т. I, 7), ѓердан од стаклена паста и јантар, керамич-
ки садови од хеленистичкиот и римскиот период, стаклени садови, железни
белезици, два пара сребрени обетки, сребрен прстен со натпис – Σνβρινος Σἵμι
Τάται διδοι, (Τ. II, 8) три ножиња и една двојна игла.
Стаклените садови ce со ритуална намена, во форма на унгентарии, кои
се познати во употреба од времето на Август, во боја сино-зелена. Според ти-
полошките одлики, сите стаклени садови се изведени во текот на I век од н.е.
(T. II, 9, 10). Од вонредно значење е наодот на една стаклена чаша од светлозе-
лена боја декорирана со вегетабилни мотиви (Т. II, 11). Декорацијата е изведе-
на co дување стакло во калап, мода што ќе ја внесе во развојот на стакларската
индустрија сирискиот град Сидон.
Најмногубројни наоди во некрополата претставуваат керамичките садо-
ви. Тие се прилагани како гробни подароци, или самите претставуваат ур-
ни-осуариуми. Керамиката припаѓа кон хеленистичкиот период од локален
производ, од раноримскиот период, аретинската сигилата од I век (Т. II, 12) од
августовско-клавдиевско време со означување „in planta pedis“, како и подоцна
римската исто од локлен производ.
Површинските слоеви пружија многу разновидни керамички арте-
факти: црвена сликана керамика од јужноиталијанскиот круг (T. I, 3), и ис-
точнојадранските градови (Dirahium), потоа фагменти на Гнатија – вазните
од исто потекло. Хеленистичката керамика е карактеристична за ова подрачје
наоѓана и на други локалитети како скифоси, кантароси (Т. I, 4) со фирнис и
канелури. Наоѓана e, исто така, и друга атипична хеленистичко-римска кера-
мика.
Од приватно соптвеништво е откупена и една надгробна плоча со грчки
натпис од царскиот период, која e најдена во ископувањата во предвоениот
период од мештаните.
Co сменувањето на начинот на закопување и појавата на новите видови
предмети прилагани во гробовите, се чувствува и новонастанатата политична
ситуација во овој регион. Имено, со продирањето на Римјаните, се воведени
нови обичаи и нова стока.
Некрополата претставува еден многу значаен прилог за натамошните
истражувања и согледувања на културното минато на овој крај. Големиот
хронолошки распон на наодите од IV век пр. н.е. до III век од н. е., зборува за
еден континуитет во животот на локалитетот. Секако дека во близина се на-

124
оѓа и населбата на која овој простор ѝ служел како некропола. Од друга стра-
на, одделните примероци на увозна керамика зборуваат за различни центри
на влијанија и продирање на стока низ овие краишта уште во VI век пр. н. е.
Можеме со сугурност да издвоиме определени наоди што дошле од италска
територија, како увоз, а исто така и оние стигнати од исток, од грчко-хеле-
нистичкиот свет, или од подалечните краишта на Римската Империја.
Несомнено дека некрполата продолжува и натаму да се шири низ овој
благ рид. Натамошните ископувања, кои се наметнуваат со овие извонредни
резултати, сигурно ќе дадат нови податоци за проучувањето на античкиот пе-
риод во регионот.

THE NECROPOLIS АТ DELOGOŽDА IN THE VICINITY

OF STRUGA, 1979

The accidental finds of the pre-war period were an indication for performing
systematic excavations at the necropolis at Delogožda. 35 graves were discovered
during the excavation in 1979. Two burial rites were used there. The graves belonging
to the period from the 4th to the 1st cent, are skeleton graves made in simple
architecture with a ring of unfabricated stone around the deceased. With the graves
with cremation burials which belonged to the Roman period we met several types of
architecture: oval pits, 12 meters long where the deceased persons were cremated;
stone „cysts“ of unfabricated plates (30 x 30 x 30 cm); and ceramic urns.
During the excavations 72 objects were found, either on the excavation site or
in closed grave assemblage, such as spears, a sharpening device made of stone, silver
fibulas from Asia Minor, bronze fibulas in shape of arch with two thickened spots,
a gold negroid car-ring negroidar-ring, necklaces of glass paste and amber, glass
unguentaria or relief glasses, a silver ring with the inscription, red painted ceramics
from the Adriatic area (Dyrachium), fragments of ignatia vases, vessels of local
origin in shape of skifos, kantharos’s, a vessel with the sign of „planta pedis“ from a
cremation grave from the 1st century.
This necropolis, according to its finds, dates from the 4th century B.C. to the
3rd century A.D.

(Translated by Radmila Radevska)

125
Поглед на
Св. Илија
Делогожда

126
 Т. I

Гроб 6

Гроб 10 Гроб 27 5

127
Т. II

8 9 10

11 12

128
 СВЕТИ ИЛИЈА / ДЕЛОГОЖДА
ДОЦНОАРХАЈСКА, ХЕЛЕНИСТИЧКА, РИМСКА, ДОЦНОАНТИЧКА
И РАНОСРЕДНОВЕКОВНА НЕКРОПОЛА

Локалитетот Свети Илија кај селото Делoгожда, Струга, е познат уште

од пред Втората светска војна, кога месните жители наишле на златен накит,
луксузни бронзени садови, надгробни споменици (Н. Вулић, Споменик 98,
1941–18). Систематски ископувања се изведуваа во 1979–1981 година. Богати-
те наоди нѐ насочија кон продолжување на ископувањата во 1987 година. До-
сега се откриени 92 гроба. Некрополата се простира на 28 квадрата (5 x 5 m).
Најстарите гробови му припаѓаат на доцноархајскиот период. Тие се ске-
летни закопувања, чија архитектура е изведена од камени плочи поставени на
дното и од необработени камења, што го опкружуваат покојникот со прилози-
те, а во исто време и го покриваат гробот. Околу најстарите гробови е поста-
вен венец од необработен камен, со широчина од 0,60 m и дијаметар од 11 m,
што потсетува на гробовите од типот тумулуси. Подоцнежните вкопувања од
хеленистичкиот и римскиот период во истиот простор, како и зарамнувањето
на теренот во поново време, го изменилe изгледот на тумулот. Од најраните
периоди се откриени два гроба со многубројни прилози: оружје (копја, шило,
ножеви), македонско-илирски шлем, црнофирнајзирани киликси, црнофигу-
рален скифос, локална рачно изработена керамика, бронзено олпе од коринт-
ска провениенција и накит.
Од класичниот период, надвор од гробните конструкции, е откриена из-
вонредно квалитетна црна и црвена фигурална керамика, сребрени малoаз-
иски фибули и омега игли. Хеленистичкиот период е потврден со повеќе
гробни целини. Тоа се скелетни покопувања во гробни јами, опкружени со
необработени камења. Во гробовите најчесто се прилагани керамички садови
(кантароси, скифоси, лакримариуми, оенохои) обложени со црн или кафеав
фирнајз, накит (прстени, златни, сребрени и бронзени обетки со животински
протоми, листолики фибули, ѓердани од стакло), оружје (копја, ножеви), каме-
ни острачи.
Во римскиот период истиов простор е користен за закопување. Гробните
конструкции се вметнати меѓу постарите вкопувања. Во времето од I до IV

129
век се издвојуваат неколку гробни конструкции со присуство на инцинера-
ција, која доминира, и ретко инхумација. Од ова време се издвојуваат следни-
ве гробни форми: закопување во плитка и кратка елипсоидна јама со спалу-
вање, најчест тип од I до IV век: закопување на спалениот покојник во камена
циста (0,30 x 0,30 х 0.40 m) од II век: закопување во керамичка урна поставена
во двоетажна јама, веројатно од II–III век: скелетно закопување во гробна кон-
струкција со керамички плочи од типот „покрив на две води“.
Доцноантичкиот период го обележуваат скелетни гробови во jама, сло­
бодно вкопани, со наоди од накит (прстени, ѓердани од јантар, сребрени обет-
ки со кошничка).
По наодите од VI век се чувствува еден очигледен хијатус. Малку по-
настрана од централното подрачје на некрополата се откриени неколку гробо-
ви со слободно вкопани скелети, кои му припаѓаат на средниот век. Во нив е
откриен накит, главно прстени од XI–XII век.

130
 SVETI ILIJA / DELOGOŽDА
LATE ARCHAIC, HELLENISTIC, ROMAN, LATE ROMAN
AND EARLY MEDIAEVAL CEMETERY

The site of Sveti Ilija near the village of Delogožda in the Struga district has
been known from before WW II, when the inhabitants found golden jewellery,
luxurious bronze vessels and tombstones (N. Vulić, Spomenik 98, 1941-48).
Systematic excavation was performed from 1979 to 1981. The rich finds caused a
continuation of excavation in 1987. To date 92 graves have been discovered. The
cemetery was divided into 28 quadrants of 5 x 5 m.
The earliest graves belong to the late Archaic period. These were inhumation
burials with structures of stone slabs placed on the base and unworked stones which
encircle the skeleton with its grave goods and also cover the grave. A 60 cm wide
wreath with a diameter of at least 11 m made of unworked stone was placed around
the earliest graves, which is reminiscent of tumulus graves. The later burials in the
same area from the hellenistic and roman periods, as well as the levelling of the site
in more recent periods have changed the appearance of the tumulus. Two graves from
the earliest period were found along with numerous grave goods: weaponry (spears,
a point, knives), a Macedonian-Illyrian helmet, black-slipped kylixes, a black-
figured skyphos, local handmade pottery, a bronze olpe of Corinthian provenience
and jewellery.
Other objects from the classical period were discovered outside of the grave
structures, such as exceptionally high quality black and red figured pottery, silver
near-eastern fibulae and omega pins. Several grave units confirmed the presence of
Hellenistic period elements. These were inhumation burials in grave pits surrounded
by unworked stone. The most common grave goods were: pottery vessels (kantharoi,
skyphoi, lacramariae, oenochoi) with black or brown slips, jewellery (rings; gold,
silver and bronze earrings with zoomorphic protomes; leaf-shaped fibulae; necklaces
of glass beads) and weapons (spears, knives, a stone blade).
In the Roman period, the same area was used for burial. Grave structures were
placed between earlier burials. In the period from the 1st to 4st centuries, several
grave structures were noted with cremation dominant and inhumation rarer. The
following grave forms are noted from this period; cremation burial in a shallow

131
and short ellipsoid pit, this being the most common type from the lst–2nd centuries;
cremation burial in a stone cist (30 x 30 x 40 cm) from the 2nd century: burial in a
pottery urn placed in a two-level pit, probably from the 2nd–3nd centuries; inhumation
burial in two-planed roofed grave structures with pottery riles (tegulae).
The late roman period was characterized by skeleton graves in randomly dug
pits with finds of jewellery (rings, an amber necklace, silver earrings with a basket-
shaped element). There was an apparent hiatus after the 6th century finds. Somewhat
to the side of the central section of the cemetery, several inhumation graves without
an ordered framework were discovered from the mediaeval period. Jewellery was
found in them, mainly rings from the 11th–12th centuries.

132
133
Сл./Fig. 2 Дел од некрополата со изглед на гроб 84 / Par of the cementery with grave 84

Сл/Fig. 3 Црнофигурален скифос, 510-500 / black-figured Сл/Fig. 4 Македонско-илирски шлем од гроб

skyphos, 510-500 BC 84 / Macedonian-Illyrian helmet from grave 84

134
 LA NÉCROPOLE ANTIQUE DE DELOGOŽDA
ET SA CHRONOLOGIE

La nécropole antique près de Delogožda est située dans le bassin d’Ohrid,

dans les cercles des localités bien connues de Trebenište, Tri Čelusti et Trebeniško
Kale qui abondent en trouvailles allant de la période archaïque à la fin de la période
hellénistique. Ce territoire, peuplé de Dassarètes et d’Enchéléens, appartint assez
tôt à la sphère culturelle antique; à la suite de la pénétration de Philippe II, il se
trouvait périodiquement sous la domination des souverains macédoniens. Pendant
la domination des Romains, ce territoire appartiendra à la province de Macédoine
(jusqu’à la fin du Ille s.).
La localité de Sveti Ilija (St Elie), située près du village de Delogožda, région
de Struga, est connue dans la littérature depuis la Deuxième guerre mondiale,
lorsque les habitants de la région ont déterré, par hasard, des bijoux en or, de la
vaisselle luxueuse en cuivre et des monuments funéraires de la période romaine1. La
nécropole est située au fond de la plaine de Struga, dans le bassin nord de la région
d’Ohrid et s’appuie sur les versants méridionaux de la montagne de Karaorman.
Elle appartenait probablement à l’agglomération voisine (Gradište), qui se trouve à
quelque 200 m plus haut et au nordest du village mentionné.
Des fouilles systématiques ont été entreprises dans les périodes de 1979 à 1981
et de 1987 à 19882. Pendant ces fouilles, on a découvert 98 tombes dans la nécropole
qui avait certainement été plus grande. Le labourage des champs autour de la
localité de Sveti Ilija a pris son impôt et a eu pour résultat la destruction de plusieurs
ensembles tombaux. L’inhumation était exécutée d’une façon plus intense sur le côté
oriental de la colline, tournée vers la plaine et le lac. A la suite de cette dernière
fouille, on a pu arrondir la longue chronologie de l’inhumation sur cet espace.
Les tombes les plus anciennes qui aient été découvertes dans cette nécropole
datent de la basse période archaïque. Les fosses tombales sont pavées de dalles de
pierre et encadrées de blocs non façonnés. L’espace des tombes est également couvert

1
N. Vulić, “Strugs, Delogožda”, Spomenik XCVILI, 231–234.
2
V. Bitrakova Grozdanova, “The necropolis at Delogožda in the vicinity of Struga”, 1979, Maced. ас. archaeo.
6, Skopje 1983, 63–69; id., “Antička i srednovekovna nekropola Delogožda”, Archeološki pregled, Lubljana
1988, sous press.

135
de blocs de pierre. Autour de ces plus anciennes tombes se trouve une couronne de
pierre non façonnée, large de 60 cm et avec in diamètre de 11 m. La couronne elle-
même témoigne du rite d’inhumation en forme de tumulus, dont le tertre n’était
pas visible au début des fouilles. Nous pouvons supposer que le tertre avait existé.
Cependant, au cours du temps, à la suite du lavage du terrain, ainsi que du labourage
de cette localité et de son nivellement par les gens du pays, les couches de terre ont
été enlevées. Pour confirmer cette supposition, il faut souligner aussi le fait que les
objets de la tombe 84 n’ont été trouvés qu’à 5 cm au-dessous de la surface.
A cette plus ancienne période appartiennent les tombes numéros 82, 83 et
84 dont aucune n’occupe une place centrale. Dans des tombes les plus anciennes,
d’orientation est-ouest et avec de nombreuses offrandes sépulcrales, sont posées à
côté de la périphérie septentrionale de l’espace entouré. Dans la région voisine, nous
rencontrons certaines ressemblances avec la conception de cette coutume funéraire.
Des tumuli à petites dimensions, avec 9 à 15 m de diamètre et avec une couronne
annulaire, pas très hauts, ont été découverts dans la région de Pélagonie (dont deux
près de Mojno et un près de Srpci)3 et ils sont datés d’une période antérieure. D’autre
part, les nombreux tumuli trouvés sur le territoire illyrien voisin, tels Berçit, Kuči Zi,
Dukat, Mati et d’ autres, ont des dimensions beaucoup plus importantes; le nombre
d’inhumations dans le tumulus lui-même est plus grand4.
Les tombes elles-mêmes, avec les squelettes étendus et leur architecture, sont
identiques à celles de Trebenište et de Tri Čelusti; cette dernière nécropole n’a été
découverte et présentée au public que dernièrement5.
En ce qui concerne notre tumulus, l’absence d’une tombe centrale paraît
illogique. Les autres tombes, qui sont découvertes dans l’espace annulaire, appar­
tiennent à des dates ultérieures; elles sont de la période hellénistique et romaine.
Nous nous posons la question à savoir s’il avait existé éventuellement une tombe
centrale qui aurait été peut-être détruite lors des autres inhumations ou par érosion.
Cependant, les objets trouvés dans la tombe 84 (T. I, II), qui est posée à côté même
de la couronne annulaire, signalent que la personne qui y avait été inhumée était
d’un rang social important et que l’espace, désigné d’une façon spéciale, était bâti
en son honneur: tout d’abord, la casque de bronze du «type gréco-illyrien», posé au
fond de la fosse tombale à côté du pied gauche, que l’on ne rencontre pas souvent
comme offrande dans les tombes; ensuite, trois lances de fer (longueur 17, 20 et 35
cm), un skyphos d’importation à figures noires, un olpè de bronze, un anneau de
bronze massif (peut-être le fond annulaire de quelque vase), une barre tordue et un
vase de céramique en forme de coupe à pied, travaillé à la main. Tandis que dans la
3
I. Mikulčić, Pelagonija, Beograd 1966, 14–15.
4
N. Ceka, «Un tumulus à Dukat”, Iliria Ш, Tirana 1975, 139–156; D. Kurti, «Nouveaux éléments sur la
civilisation illyriens des tumuli de Mati”, Iliria IV, 237–248; Z. Andrea, The Illyrian culture of the tumuli in
Korca basin, Tirana 1985, 241–259.
5
P. Kuzman, “Tri cheliusti and Vrtulki”, Trebenishta 1972, Ohrid 1985.

136
tombe 84 nous rencontrons une inhumation de squelette, dans les tombes 82 et 83, à
côté des restes des os, on remarque des traces de feu à l’intérieur des fosses ovales.
Quant à la datation de ces tombes, nous nous appuyons sur la céramique
grecque d’importation, tels le skyphos à figures noires et les coupes vernies en noir.
Le casque du type gréco-illyrien représente un exemplaire typique de la dernière
variante avec une ouverture rectangulaire pour le visage et des paragnatides
obliques; sur la calotte, décorée de deux côtes plastiques, on a exécuté un clou et
un anneau (visibles à la surface) et qui servent à attacher le plumet6. Quant à sa
datation, il faut le mettre environ dans la deuxième moitié du Vie siècle. Une autre
trouvaille intéressante, c’est l’olpè haut de 12 cm, à corps fuselé, et avec une anse
verticale, élevée au-dessus du bord. L’anse massive se termine par deux disques
que l’on rencontre régulièrement sur la vaisselle de cuivre provenant des ateliers
toreutiques de Corinthe; l’anse est présente aussi dans les trouvailles de Vitsa de la
même provenance7. Bien que je n’aie pas connu jusqu’ici une vaisselle de bronze
pareille, l’olpè en tant que forme est habituel dans la production de céramique
des ateliers corinthiens où l’anse se termine également au bord par deux disques
circulaires8. Autrement, dans les couches déterrées, on a découvert des fragments
d’une céramique corinthienne peinte, datée du VIe s.
Sans entrer dans des analyses plus détaillées des armes et des autres offrandes,
on peut dire que l’élément le plus authentique pour la datation de la tombe 84 est le
skyphos à figures noires (haut de 17 cm) et de profil attique. On exécutait cette forme
dans la période entre les années 510 et 5009.

Au premier abord, la tombe 82 semble dater, d’après les trouvailles, d’ une

période plus ancienne (T. III). Les deux vases biconiques, avec des anses verticales
et faits à la main, sont des produits locaux. Dans cette tombe, on a trouvé aussi des
temporaux spirales en bronze, une chaînette et une coupe d’ importation, dont le
profil est précisément daté entre les années 510 et 50010.
Les vases faits à la main de la tombe 82 sont déterminés dans la littérature
comme étant une céramique hallstattienne qui appartient à la période du IXe au
VIIe siècle et dont la forme est une réminiscence évidente du l’âge du bronze. On
rencontre des vases pareils dans la région même d’Ohrid, par exemple à Trebenište,
à Tri Čelusti, ensuite sur le terrain voisin et plus loin, à partir de la culture de
6
R. Vasić, “Donja dolina i Makedonija”, Godišnjak CBI XIV, Sarajevo 1975, 87–89; id., “Prilog proučavanju
grčkog oružja u Jugoslaviji”, Godišnjak CBI XX, Sarajevo 1980, 78; H. Pfulug, Antike helme, illyrische helme,
Mainz 1988, 42–64.
7
Ιουλ. Βοκοτοπούλου, Χαλκαί χορινθιονργείς πρόχοι, Αθήναι 1975, 72, 169–172, εικ. VII-XXIII, 55; id., Βίτσα,
Αθήναι 1986, 288, 79–81.
8
Α. und Β. Lawrence, Corinth VII/II, Princeton 1975, 145, n° 143.
9
U. Knigge, Kerameikos IX, Berlin 1976, 104, T. 80, 64; V. B. Sparkes, L. Talcott, Black and plain pottery of
the 6, 5, 4 centuries B.C.. Agora XII, Princeton 1970, 273, n° 567; ΣΙΝΔΟΣ, Αθήνα 1985, 74, v. 105.
10
Agora XII, 263, n° 403–405; Kerameikos IX, 87, n. 12/1, T. 81.

137
Glasinac, à travers les trouvailles faites èn Albanie et en Epire jusqu’aux tombes de
Vergina11. Ici s’impose la pensée que l’usage de cette céramique, exécutée à la main,
était présent sur ce territoire jusqu’à la fin du VIe siècle.
Il paraît que l’inhumation dans cet espace a cessé aux Ve et IVe siècles. La
céramique à figures rouges et les fibules aréolées en argent, découvertes pendant
l’excavation, très luxueuses, nous renvoient à la deuxième moitié du IVe siècle.
Cependant, l’absence de tombes est évidente. Ce n’est que depuis le début du IIIe s.
avant n.e. qu’on peut suivre à nouveau l’usage de cet espace en tant que nécropole.
Le rite de l’inhumation est toujours en squelette dans des fosses tombales entourées
de blocs de pierre et remplies d’un nombre plus petit de pierres non façonnées. Parmi
les offrandes, on y trouve maintenant des skyphos d’importation, à vernis noir et de
forme attique; ces mêmes formes étaient exécutées aussi dans les ateliers locaux.
Parmi les vases en céramique, on y trouve des œnochoés, des unguentarli et des
plats. On déposait dans les tombes des boucles d’oreille en or du type zoomorphe et
anthropomorphe (T. IV), ainsi que leurs imitations en argent et en bronze, destinées
aux acheteurs moins riches, qui étaient typiques de la fin du IVe, du IIIe et du début
du IIe siècle. Il faut ajouter à ces trouvailles les perles en verre, les fibules foliacées
et les bracelets avec des protomés de serpent12.
Encore une lacune apparaît ici dans la continuité de la nécropole. Les
trouvailles sépulcrales des IIe et Ier siècles y manquent. Nous allons citer en exemple
l’absence des bols mégariens typiques, qui sont présents en grand nombre dans les
autres nécropoles de la région d’Ohrid datant de la période hellénistique (Crvejnca,
Trebeniško Kale, Deboj)13.
Des tombes de la période de l’Empire romain, datées d’une façon certaine,
apparaissent au 1er siècle. Dans les premiers siècles de la nouvelle ère, on pratique
le rite d’incinération. L’architecture funéraire y est présente avec quelques types:
de petites fosses ovales ou circulaires avec 60 à 80 cm de diamètre, superposées
ou peu profondes, ainsi que des fosses carrées, exécutées en plaques de pierre de
forme irrégulière (30 x 30 cm) où sont posés les restes du bûcher et où les vases en
verre apparaissent comme offrandes les plus fréquentes; ensuite, inhumation dans
des urnes de terre cuite qui sont disposées dans des fosses tombales aux dimensions
2 x 1 m, où était faite l’incinération elle-même.
On trouve dans ces tombes de la vaisselle en céramique (de petites assiettes
plates, des plats biconiques, des biberons, des bols) dont le profil correspond à la
céramique du 1er au Ille siècle (T. IV). On a découvert, dans une tombe, un bol de
11
F. Prendi, “La première période du fer en Albanie”, Iliria LII, 114, 138; Z. Andrea, op. cit., 320; I. Βοκοτοπούλου,
op. cit., 10, 11; M. Ανδρόνικος, Βεργίνα, Αθήναι 1969, 186–188, P. 56 n° 17; P. Kuzman, op. cit., 48, 49.
12
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments de l’époque hellénistique dans la Republique socialiste de Macédoine,
Skopje 1987, 63–75, 41–45; id., «Les caractéristiques de la céramique hellénistique de la région d’Ohrid et de
Prespa», Β’ Συνάντηση για την ελληνιστική хе- ραμεική, Ρόδος 1989.
13
V. Bitrakova, Monuments, 52–55.

138
terra sigilata avec le sceau planta pedis grâce auquel nous pouvons dater cette tombe
de la période après l’année 1514 (tombe n. 68). Les vases en verre, tels unguentarli avec
des récipients ventrus, coniques et tubulaires, ainsi que les bols, sont d’une couleur
bleu vert. Un exemplaire extraordinaire, c’est le bol décoré en relief avec des feuilles
stylisées d’une façon plastique. D’après le profil, le verre peut être également daté
du 1er au débit du IIIe siècle. On considère que certaines formes, tel l’unguentarium
avec un fond élargi et une forme tubulaire, étaient exécutées dans les ateliers de
l’Orient, tandis que la provenance de certaines formes que l’on rencontre en Italie ou
dans les parties orientales de l’Empire, n’est pas certaine15.
Les urnes de céramique à récipient biconique, avec une anse verticale et une
décoration annulaire au col, sont semblables aux formes qui ont été découvertes
dans la riche nécropole près de Doclea, qui imitent la vai’.selle de bronze et sont
datées du IIIe ou du IVe siècle16. 11 paraît que le rite d’incinération ait changé ici au
IVe siècle au plus tôt, lorsqu’on voit apparaître l’architecture funéraire du type «à
deux rampants», malheureusement sans trouvailles qui permettraient de les dater
d’une façon plus exacte.
L’enterrement avec inhumation continue sur ce même espace au cours des Ve et
VIe siècles. Les tombes de cette période sont des fosses tombales sans architecture.
On y trouve des bijoux d’ambre, de verre, de bronze et d’argent. Il faut mentionner ici
la découverte de deux paires de boucles d’oreille en argent avec panier et une perle
de verre, qui sont datées par la littérature des Ve et VIe siècles (T. IV, tombe n. 13)17;
des bracelets de fer et des colliers d’ambre accompagnent ces trouvailles.
Après le VIe siècle, une grande lacune commence. Au sommet de la colline,
au-dessus du tumulus datant de la période archaïque et en dehors de lui, au Moyen
âge, à partir de IXe siècle, commence une nouvelle inhumation. Je pense qu’il
faut considérer l’apparition des hiatus dans certaines périodes dans le contexte
des événements historiques. Il est possible que le premier hiatus entre les années
500 et 350 renvoie au changement de maître ou à la chute de la dynasrie à laquelle
appartenaient les tombes princières découvertes à Trebenište. Nous ne pouvons pas
prétendre avec sûreté qu’il s’agissait du refoulement des Enchéléens de cette region et
de l’arrivée des Dassarètes, mais il est possible de penser à certains changements et à
l’extinction de la vie dans certaines agglomérations de la région dans cette période.
Le deuxième hiatus que l’on sent dans la nécropole entre le IIe et le 1er siècle
est déjà plus clair. C’est l’époque où se déroulait une pénétration plus intense des

14
Ch. Goudineau, La céramique aretine lisse. Paris 1968, 305, 352, 377.
15
A. Cermanović - Kuzmanović, О. Velimirović - Žižić, D. Srejović, The roman cementary at Doclea, Cetinje
1975, 166–169.
16
Ibid., 199, 200.
17
A. Riegle, Die spätromische Kunstindustrie, Wien 1901, 152; L. Niderle, Prispeuky к vyvoji byzantiskych
šperku ze IV-Xstoleti, Praha 1930, 145; J. Kastelic, «Les boucles d’oreil à corbeille en Slovénie», Archaeologia
Iugoslavica II, Beograd 1956, 119–129.

139
envahisseurs romains et leur graduelle stabilisation militaire et administrative. La
grande lacune, allant de la fin du VIe s. au Haut Moyen âge, est un phénomène
plus fréquent sur le sol de la Macédoine septentrionale et elle est très accentuée ici
aussi. Tandis que dans les localités voisines, telles Saint Erasme et Radolište, on a
découvert des ensembles tombaux qui appar­tiennent uniquement à (époque allant
du VIIe au IXe siècle où sa continuité se voit rompue, à Delogožda, où cette époque
manque, apparaît la preuve de la continuation de la vie dans l’agglomération voisine,
ce sont notamment les nouvelles inhumations dans la nécropole pratiquées à partir
du XIe siècle.

140
 T. I

141
T. II

Tombe nº 84

142
 T. III

Tombe nº 82

143
 T. IV

Tombe nº 60

Tombe nº 68

Tombe nº 13

144
ПАТИШТА
 ПРИЛОГ ЗА VIA EGNATIА НА ДЕЛНИЦАТА
LYCHNIDOS–PONS SERVILII

Последните дваeсетина години интензивна археолошка активност во Ох-

ридскиот и Струшкиот регион овозможија нови согледувања околу античката
историја на овој простор. Имено, откриени се нови локалитети или на порано
познатите наоѓалишта се изведувани систематски – археолошки ископувања,
кои даваат многу нови елементи за интерпретирање на некои спорни прашања
околу античката историја на овој регион.
Рамницата северно од брегот на Езерото отсекогаш претставувала прос-
тор низ кој минувале патиштата кои тргнувале од Јадранскиот и воделе кон
Егејскиот брег и обратно. Секако дека таа воспоставена делница ги обедину-
вала разнородните видови на комуникација по која се одвивале трговските вр-
ски, културните продори, како и освојувачките походи. Кон запад, овој регион
се врзувал со Јадранскиот брег по долината на реката Шкумбина, а на исток
преку Преспа и пелагониската рамница со Термајскиот Залив. Комуникација-
та западно од Лихнидос во изворите најрано е нарекувана Кандависки пат
по името на Кандависките Планини1. Тие ги претставуваат високите планин-
ски венци кои се простираат западно од Охридското Езеро или зад просторот
на јадранските градови Аполонија и Епидамнос, кои Страбон ги нарекува и
Илирски Планини. Името Кандависки Планини се однесувало и на венците
кои се доближувале до планината Пиндос од кои извирала реката Халијакмон,
како што нагласува Клаудиј Птолемеј, извор од IV век од н.е.2
Кандависката трговска артерија која e очигледно користена во текот на
првиот милениум, во III век пр. н.е. послужила за пробивање на римската
војска, а од II век пр. н.е. истиот пат или со мали отстапувања од делницата
ќе биде трасиран и уредуван по римскиот систем за патишта.3 И покрај тоа
што првпат името на оваа комуникација Via Egnatia ce среќава кај Полибиус,
а потоа преземено во I век пр. н.е. кај Страбон, во модерната историографија
1
Strab. VII, 7, 8, VII, 7, 4; Polyb. XXXIV, 12; Cic. Ad Aic. 3, 7; Caes. De b. civ. III, 11, 12.
2
Ptol. III, 12, 15.
3
N. Ceka, L. Papajani, La route antique longue de la vallée du Shkumbin, Monumentet 1, Tirana 1971, 45–48,
укажуваат на еден крак од стариот Kандависки пат кој продолжува да се движи по долината на Шкум-
бина, излегувајќи кај Селце, а преку планината Црвенаке кај Св. Наум, и преку Kорчанската Rамница
спрема Лерин, односно античка Македонија.

147
беше изразено сомневање; се сметаше дека препишувачите на Полибиj, кој
живееше во II век до околу 120 година пр. н.е., го внесле овој термин за патот
во подоцнежно време под влијание на Страбоновиот податок. Меѓутоа, со не
така дамна откриениот натпис од околината на Солун кај реката Галикос, се
чини дека сите сомневања се напуштаат.4 Овој натпис-милјоказ, датиран во
втората половина од II век пр. н.е., е засега единствениот најстар откриен спо-
меник од овој тип каде што се споменува името и должината на Егнатиевиот
пат од Дирахион до Тесалоника од 260 милји. Според Страбон,5 преземено
од Полибиус, оддалеченоста од Дирахион до Тесалоника изнесува 267 милји,
што одговара и на податокот од гореспоменатиот натпис ако се земе предвид
дека e најден 7 милји западно од градот кај реката Галикос.
Станиците на Via Egnatia кои се забележани кај неколку стари итинера-
ри, повеќе истражувачи се обидувале да ги одредат и на самиот терен.6 Исто
така и попрецизно уточнување не само на поголемите градови (civitates) Скам-
па, Лихнидос, Хераклеја, Едеса, туку и на малите населби – станици и ме-
нувачници (mansio mutatio) е изведено на одделни делници. Во овој труд нè
интересира уточнувањето на трасата која водела од Лихнидос накај Скампа,
и тоа на делот во регионот на Охридското Езеро. Во поново време, на дел-
ницата источно од Скампа накај Понс Сервилии, попрецизно e изведено те-
ренско срамнување со податоците од изворите, итинерарите и предлозите од
истражувачите кои се занимавале со проблемот на мерењето на растојанијата
меѓу станиците на Виа Егнатиа.7
За да ја повлечеме поточно трасата низ теренот која e предмет на сту-
дијава, треба да се потсетиме на старите ископувања и да ги посочиме новите
кои придонесуваат кон решавањето на проблемот.
Прво, јасно ни e дека хеленистичкиот и римски Лихнидос се наоѓал на
просторот од денешен Охрид, маалата Варош (откриената некропола кај Дебој,
театарот, натписот со споменување на Лихнидос, ранохристијанските споме-
ници кои може да припаѓаат само на еден епископски центар).8 Во струшката
рамница се откриени хеленистички некрополи во село Делогожда, во самиот
центар на град Струга, денес под стоковната куќа На–Mа до мостот.
Некрополата во Делогожда се наоѓа во подножјето на делогожданското
градиште, на север од Струшкото Поле, оддалечена околу 15 km од Охрид воз-
душна линија. Тука се откриени наоди од сликана керамика од IV век, златен
4
К. Romiopoulou, Un nouveau miliaire de la Via Egnatia, ВCH ХСѴПІ–1974, 813–816.
5
Strab. VII, 7, 4.
6
T. L. F. Tafel, De via militari romanorum Egnatia qua Illyricum, Macedonia et Thracia iungebatur, Tubingen
1842; J. Г. Хан, Πутοвање кроз поречину Дрина и Вардара, Београд 1876, 567–570; К. Miller, Itineraria
Romana, Struttgart 1916, 212–220, fig. 161; F. O’Sullivan, The Egnatian Way (1972), недостапно.
7
N. Ceka, L. Papajani, о. c., 43–61.
8
Φ. Папазоглу, Историски прилики, Охрид и Охридско низ историјата I, Скопје 1985, 63–125; В. Битра-
кова-Грозданова, Спомениците од преисториски и антички период, Охрид и Охридско низ историјата,
I, Скопје 125–145.

148
и сребрен накит од IV–II век пр. н.е., фирнајзирана керамика (скифоси, канта-
роси, лакримариуми) од IV–II век, како и стакло, керамички садови и накит од
римскиот период до VI век од н.е. (сл. 1–6).9
Во некрополата кај Струга откриени се керамички садови (ојнохои,
лакримариуми, паници) со фирнајз или сиво печени со втисната орнаменти-
ка, со тордирани рачки или стаклeни садови кои се датираат од IV–II век пр.
н.е.10 Систематски ископувања на овој локалитет не се вршени, а најдените
предмети од хеленистичко време се случајно собрани при копање на теренот
за поставување на темелите на стоковната куќа (сл. 3–6). Овој момент го посо-
чуваме бидејќи останува прашањето отворено зошто нема наоди од римскиот
период; не е пак тешко да се претпостави дека во овој зафат е засегнат само
дел од хеленистичката некропола што не значи дека во непосредна близина
немало и некропола од римско време.
На потезот Калишта-Франгово, околу 4 km од Струга на запад, познато
e од порано откривањето на натписот со посвета на стратегот Никијас, околу I
век, сега во манастирот Калишта.11 Од тој локалитет потекнува и мермерното
торзо на Артемида од римско-царскиот период (вис. 40 сm). Главата на оваа
статуа не e зачувана а од телото само бистата, со торба за стрели пластично
означена на плеќите; божицата е облечена во хитон, со химатион, фортомасто
извиен околу себе, поставен под градите и префрлен преку едно рамо (сл. 7–8).
Овој тип на Артемида потсетува на Леохаресовата изведба, денес зачувана во
копијата Артемида Agrotera од Версај, која доживеала и некои модификации
во хеленистичкиот и римскиот период.12
Во Струшкиот регион на западниот брег на реката Дрим, покрај на-
оѓалиштата на базиликите од Радолишта и Октиси, доминира локалитетот
Вајтос; тој се наоѓа на 500 m воздушна линија западно од селата Вевчани и
Октиси. Вајтос претставува мала тврдина на околу 1100 m надморска висина,
од каде што се отвора одличен видик кон долината на Дрим, кон Струшкото
и Охридското Поле и градот Лихнидос (сл. 7). Занимливоста на тврдината ja
чини техниката на градбата од типот opus quadratum или поточно, варијанта-
та opus isodomum, ретко присутна во западните делови на СРМ, од каде што
можеме да ги посочиме градбите во Св. Еразмо кај Охрид или Коџеџик во
близината на Дебар.13
Тврдината во Вајтос има јајцевидна основа, со ориентација исток-запад
и димензии околу 680 m + 80 m. Поради обраснатоста на теренот со вегета-
9
Η. Вулиќ, Делагожда, Споменик XCVIII, 232, бр. 463; В. Битракова-Грозданова, Некропола кај Дела-
гожда, Струга 1979, МАА 6, 63–68.
10
В. Битракова-Грозданова, Споменици од Хеленистичкиот период во СРМ, Скопје 1986.
11
H. Вулић, Струга-Калиште, Споменик LXXI, 220.
12
M. Bieber, The Sculpture of the hellenistic age, New York 1967, 63.
13
W. Unverzagt, Die Burganlage über dem Kloster Sv. Erasmo am Ohridasse, Germania 32, 1934, Heft ½,
19–21; В. Битракова-Грозданова, Прилог кон античката историја на Дебарскиот крај, Историја Χ, 1,
Скопје 1980, 199.

149
ција не можат да се добијат попрецизни димензии (сл. 12–13). Утврдувањето го
чини сувоѕид од камени блокови поставени од северната, западната и јужната
страна. На источната страна немало потреба од градење тврдински ѕидови,
бидејќи остро засечените карпи, што се спуштаат кон долината, претставува-
ат природно утврдување. Влезот за внатрешноста се наоѓа на југозападниот
крај на возвишението, изграден со големи камени блокови кои чинат еден те-
сен ходник од 2 m и должина 8 m. Западната страна на утврдувањето коja била
најлесно пристапна е засилена со уште една тераса, утврдена со сувоѕид; тој е
поставен на 30 m западно од портата, меѓутоа, нејзе не ja опфаќа.
Најмаркантна e ѕидаријата на северната страна со ширина на ѕидот од
2,20 m. Во ѕидот се вградени во редови огромни квадери со димензии и до
1,30 m x 0,50 x 0,40 m. Квадерите се релативно рустично обработени со рамни
рабови да можат што подобро да налегнат еден врз друг (сл. 9). Тие потсету-
ваат наjмногу на техниката на градење на ѕидовите од Св. Еразмо кај Охрид,
на оние од Шенли по долината на Шкумба, или на некои партии од тврдините
во Лисос, Згердеши, Билис, Клос.14 И покрај тоа што во основа ваквата тех-
ника на градење се нарекува опус квадратум, поради тенденцијата на благо
бранување и излегување од строгата хоризонтала и употребата на редење на
блокови квази хоризонтално со различна висина, или ромбовидно – трапезес-
та форма личат на ѕидини од техниката наречена opus pseudoisodomum.15 Во
соседниот албански простор споменатите тврдини по археолошките наоди и
монетите се датирани во IV век пр. н.е. Засега, покpaj атипична керамика и
фрагменти од грла од хеленистички питоси не сме нашле друг материјал на
локалитетот Вајтос. Со можни идни ископувања секако би се допрецизирала
хронологијата на животот на овој локалитет.
На најсеверната страна на Струшкото Поле се издигнуваат утврдувања
од сувоѕид од необработен камен и со многу помали димензии од Вајтос, над
селата Татеши и Делогожда. Делогожданското градиште се протега на некол-
ку тераси кои се спуштаат накај полето. Тука може да се насети еден подолг
континуитет на живот. Во подножјето кај локалитетот Св. Илија откриена е
споменатата некропола од 120 гроба; наодите овозможуваат хронолошка сли-
ка на животот и на погребувањето од IV век пр. н.е. до XIV век од н.е.16
На источната страна на Струшко-охридското Поле ќe го истакнеме гра-
диштето Требенишко Кале, подигнато високо над село Требеништа со ѕидини
кои се аналогни на оние од Татеши и Делогожда. Исто така, покрај ѕидините

14
N. Ceka, L. Papajani, o.c., 46 ; F. Prendi, К. Zhaku, La ville illyrienne de Lissus, son origine et son systéme
de fortifications, Iliria II, 252, fig. 9, b; S. Islami, La ville illyrienne â Zgërdhesh de Kruje, Iliria II, 235; L.
Papajani, La cité illyrienne de Klos, Iliria IV, 413–417.
15
R. Martin, Manuel d’architecture grecque, Paris 1965, 383; S. Orlandos, Les matériaux de construction et la
technique architecturale des ancies grecs, Paris 1966, 139; M. Suić, Antički grad na istočnom Jadranu, Zagreb
1976, 107.
16
Види белешка бр. 9.

150
е откриена и некропола коja датира од крајот на IV век пр. н.е. до IV век од
н.е. (сл. 10).17 Во долината под падините на Требенишко Кале, во сериjата на
наоди, се приклучува и некрополата од архајскиот до доцнокласичниот пери-
од од Три Чељусти кај с. Горенци.18 На веќе споменатата страна, најмаркантна
фортификација e градиштето кај Св. Еразмо и по техниката на ѕидањето и по
својата обемна површина од околу 20 ha (сл. 11). Охридската Котлина секако ја
заокружува ридот на град Охрид, на чие едно седло доминира хеленистичката
и римска некропола.19
Споменатите локалитети и тврдини укажуваат на населеноста на котли-
ната. Населението живеело во некои од тврдините или по падините до полето,
а по потреба се прибирало во посочените мали утврдувања (сл. 14).
Да се вратиме пак на проблемот околу трасата на Виа Егнатиа. Од стари-
те истражувачи на античките патишта е посочувано дека првата станица на
запад од Лихнидос, по Табула Појтингеријана, наречена Понс Сервилии мож-
но e да се смести само западно од Езерото поради оддалеченоста од 19 милји,
што одговара на околу 30 km.20 И покрај тоа, беше изнесувано мислење дека
споменатата станица треба да се наоѓала некаде на Дрим, веројатно поради
името односно мостот кој асоцира на премин на реката.21 Исто така, мочурли-
виот терен околу денешната Струга има создавано забуна. Како простор кој
бил тешко прооден се наметнувал заклучокот за негово заобиколување со пат
поставен на здрав терен. Ако територијата на денешната Струга и блиската
околина во периодот на раната антика претставувала мочуриште, се прашу-
ваме зошто тогаш би била поставувана тука хеленистичката некропола, која e
во поново време откриена. Истражувачите кои поставувале теза дека преми-
нот на Дрим требало да се наоѓа посеверно од овој простор на околу 6 km кај
селото Враништа, тогаш не можело да го имаат предвид ова ново откритие.
Со новите ископувања, покрај самиот брег на Дрим и на потегот кон село
Враништа се откриени траги од наколни живеалишта од времето на доцниот
неолит и раното бронзено доба.22 Тие се среќаваат многу ниско и денес под
нивото на реката, што значи дека коритото со текот на време е затрупувано
односно интензивното наталожување на наносите го подигнало нивото на ре-
ката. Исто така, и геолозите-географи кои го проучуваат животот на Охрид-

17
В. Лахтов, Археолошко ископување на „Требенишко Кале“, 1953/54, Лихнид ІІ–ІІІ, Охрид 1959, 11–74.
18
В. Маленко, Нови сондажни и систематски ископувања на локалитетите Сува Чешма,
Три Чељусти и Вртуљка во подножјето на село Горенци, МАА I, Прилеп 1975, 133–153· П.
Кузман, Три чељусти и Вртуљка, Требеништа 1972, Охрид 1985.
19
Ископувања на В. Маленко; дел од наодите презентирани во „Од археолошкото богатство на CP
Македонија“, Скопје 1980, бр. 368–376, 382–405, бр. 411–415.
20
К. Müller, o.c., 212–216.
21
Д. Коцо, Наколните жилишта во Охридското Eзеро крај Струга и средновековните споменици во
Струга и Струшко, Годишен зборник на Филозофскиот факултет 4, Скопје 1951, 6, 7; Р. Lisičar, Legenda
о Kadmu i veze Lihnida sa Egejom i Jadranom, ŽA 3, 1953, 252.
22
Информација од колегата В. Санев кој вршеше археолошки ископувања во с. Враништа.

151
ското Езеро предочуваат факти со кои се потврдува дека големата ерозија која
е присутна кај реките кои течат низ планините околу Езерото, го менувале со
текот на времето северниот брег.23 За нагласено влажниот терен околу Струга
и истекот на реката Дрим постојат извори и од средниот век. Ана Комнена,
која живее во крајот на XI и почетокот на XII век, опишувајќи ги походите па
Алексиј Комнен во овие краишта, во споменатото време зборува за стотина
испусти (или канали или прегради) кои го чинат истекот на реката, како и за
стотина такви кои течат паралелно со Дрим до Дебар.24 Оваа принцеза, која
оставила значајни податоци за историјата и топографијата, не ги посетила на-
шите краишта, но запишала по раскажување.
Секако дека претерана е посочената бројка на ракавите на Дрим. Сите
реки и потоци кои се спуштаат од падините на Јабланица на запад и пади-
ните на Стогово–Караорман на исток, ја чинат оваа слика за обилните води
на Дрим, кои пак ги има денес околу триесетина. Меѓутоа, во описите не се
споменува ниту мочуриштен ниту непреоден терен. Во прилог на населеноста
и во ова време e секако присуството на црквите во XIII и XIV век во просто-
рот на денешната Струга и поблиску кон Езерото на Св. Ѓорѓија и Св. Никола
Дримени.25
Се чини дека нивото на Езерото во овие последни 2500 години е доста
подигнато, а уште повеќе затрупувано дното на Дрим, co што во последни-
те векови е создадено мочуриштето на северниот брег на Езерото повеќе кон
страната на Струга. Денес, со поткопувањето на коритото на Дрим, во извесна
смисла е вратена старата положба. Со изложеното се наметнува и заклучокот
дека во антиката постоела можност за преминување на Дрим покрај денешна
Струга. Ваквото мислење оди во прилог кон приближувањето на трасата која
одела од Lychnidos на запад спрема Pons Servilii или кон Tres Tabernae или in
Candavia, Ad Dianam (Grandavia), Scampa (денес Елбасан).26
Според Itinerarium Antonini, прва станица на запад од Лихнидос била
Tres Tabernae на XXVII милји (41 km) идентификувана денес кај Кукес. Спо-
ред Itinerarium Burdigalensis до станицата Tres Tabernae се лоцираат уште две
попатни станици: Patrae на XII милји (18 km) и Claudanon на XVI милји (24
23
П. Кировски, Природно-географските одлики на Охридско, Охрид и Oхридско низ историјата, Скопје
1985, 23.
24
Византиски извори за историју народа Jyгославије III, Београд 1966, 393–394.
25
Црквата Св. Ѓорѓија веројатно подигната над постара, која постоела најрано во XIII век; Св. Никола
Дримени се споменува во подароците од Душан дадени на манастирот Св. Богородица во Охрид, види
Η. Мушмов, Град Струга, Македонски преглед VIII, 3, 1933; В. Петковић, Преглед црквених споменика
кроз повесницу српског народа, Београд 1950, 218, бр. 57; Д. Коцо, Културните споменици во Струга
и Струшко, Струга и Струшко, Струга 1970, 328; Ц. Грозданов, Зидно сликарство и иконописот во
Струшкиот кpaj, Струга и Струшко, Струга 1970, 336.
26
За да се следи поедноставно излагањето, ги прилагаме станиците забележани на итинерариите по К.
Müller, Itin. Ant. Licnidus XXVII Tres Tabernae XXVIII Scampae, Itin. Ant. Lignidus XXVII Tres Tabernae
XXX Scampae, Itin. Burd. (Hierosolym.) L. civitas Cledo XII mutatio Patrae IIII mansio Claudanon IX In
Tabernas IX mansio Grandavia IX mutatio Traiectus IX mansio Scampae, Tab. Peut. Lignidus XVIIII Pons
Servilii VIIII in Gandavia VIIII ad Dianam VII Genesis fl. VIIII Scampae.

152
km) од Лихнидос. На Tabula Peutingeriana прва станица се споменува Pons
Servilii на запад од Лихнидос, 19 милји (28,5 km). Оваа станица по пресметки-
те на К. Милер се наоѓала кај Ураке; денес и археолошките наоди во близината
на тој локалитет ја потврдуваат можноста за таа идентификациjа.
Ако ja прифатиме идентификацијата на Понs Сервилии со местото Ура-
ке, тука има и други логични предности. Да потсетиме дека должината на
трасата меѓу Лихнидос и Понс Сервилии изнесува 19 милји (28,5 km), а денес
патот Ураке-Охрид е некаде во должина од 32-33 km. Според изнесеното, сле-
ди дека патот меѓу споменатите станици на Табула Појтингеријана би требало
да биде уште пократок отколку што денес изнесува. Располагаме и со други
податоци кои во интерпретацијата можат да помогнат.
Уште во 1951 година проф. Д. Коцо споменува дека по сеќавање на ста-
рите стружани, оттогаш пред 80-тина години порано, постоел пат кој водел
покрај брегот до Калишта, денес на 3 km од Струга.27 Исто така и Ј. Цвијиќ во
1911 година пишува дека рибарите му раскажувале за пат – калдрма кој бил
видлив под вода покрај западниот брег на Езерото, кој се движел кон мана-
стирот Калишта.28 Со овие податоци може да се поткрепи претпоставката за
уште пониското ниво на Езерото, а со тоа и можноста за преминот на реката
Дрим кај денешна Струга. Во исто време, видливите траги на калдрмата во
крајбрежниот пojас укажуваат на пат пократок кој водел и кон источната стра-
на на Езерото.29 На тој начин станува и појасно релативното кратко растојание
кое е одбележано на итинерариите. Исто така и должината на патот од Охрид
до Струга можно е да се скуси. Во тој случај не треба да се занемарува и нај-
дениот милјоказ кај Струга, од почетокот на III век, каде што стои означена
оддалеченост од 8 милји од Лихнидос, односно 12 km, со што би можело да
се потврди дека натписот е ин ситу, барем што се однесува до централното
подрачje на градот, каде што споменатиот наод денес е вграден во црквата Св.
Ѓорѓија.30
Според Itin. Burd., западно од Лихнидос се споменува првата станица
Patrae, на 12 милји (18 km) оддалеченост. Во претходното излагање споменав-
ме дека во село Калишта и манастирот и покрај тоа што не сме откриле тра-
ги на населба, натписот на стратегот Никија и статуата на Артемида се веќе
елементи кои индицираат населба во близината, на потегот Калишта-Фран-
гово, што би одговарало и по приближната оддалеченост од Лихнидос околу
16-18 km.
Како се движел патот спрема Pons Servilii по Tab. Peut., или Claudanom
по Itin. Burd. не e можно да се потврди. Но, секако мора да се бара најкратки-

27
Д. Коцо, Годишен зборник на Филозофскиот факултет 4, Скопје 1951, 4.
28
J. Цвијић, Основи за географију и геологију Македоније и старе Србије III, Београд 1901, 700–701.
29
Ibid., 701.
30
Η. Вулић, Струга, Споменик ХСѴIII, 1948, бр. 267.

153
от и најпогодниот пат кој ja преминувал планината Јабланица или нејзините
јужни венци кон Мокра. Колку го познаваме теренот од аутопсија, барем на
источната страна на планината Јабланица, најниските превои се наоѓаат на
околу 1.000–1.100 m надморска височина, било кај денешниот премин кај Ќа-
фасан или нешто навидум пократкиот пат кој минува кај селото Мали Влај и
над него излегува на другата страна, на денешната територија на CP Албанија,
кај Раец. Оттука патот лесно се спушта спрема Уpaке и Прењаси. Овој пат е
користен и во поново време, како што раскажуваат мештаните од Мали Влај.
Под тврдината кај Вајтос откриени се траги од еден стар пат (во широчи-
на 2 m, а должина 3 m) поплочен со необработени камени плочи, поставени на
самата траса која и денес се користи тргнувајќи од село Октиси или село Вев-
чани кон Горна Белица. Овој трасиран дел на патот оддалечен e 200 m северо-
источно од споменатиот opidum, кој секако водел кон него. Западно над Вајтос
се издигнуваат уште повисоките планински венци на Јабланица. Сите околни
села во поранешните времиња користеле најкратки патишта спрема запад кои
воделе кон поголемите центри. Веројатно, како во претходните векови, така и
во средниот век или во антиката, оттука воделе локални патишта кои се споју-
вале со главната комуникација за Елбасан (Шкампа) и јадранскиот брег. Но
токму тука, над Вајтос, Јабланица достигнува и најголема височина до 1800
m. Егнатискиот пат е тешко прифатливо да се движел по овие означени висини
за да се спушти кон реката Шкумбина, која претставувала природен продор
низ Кандависките Планини, отсекогаш користени за одвивање на трговијата и
продорот на освојувачите како најпогоден пат.
Следејќи ja топографската карта на Охридско-струшкото Поле и окол-
ните планински венци, се доаѓа до заклучок дека сите тврдини сместени на
погодни височини над рамницата прво го надгледувале главниот пат, односно
Via Egnatia, како и оние кои се двоеле од него; на пр., градиштата на Вајтос и
кај Татеши биле идеално сместени да го следат главниот пат кој се движел по-
крај брегот на Езерото и оној кој бил поставен по долината на реката Дрилон
и водел кон север (сл. 14).
Според Itin. Burd., прва одбележана станица на запад од Лихнидос е
Patrae на оддалеченост од 12 милји. Во прв момент се помислува дека оваа
станица треба да се идентификува со веќе сега сигурно потврдената антич-
ка населба кај Струга. Меѓутоа, во споменатиот итинерариум се означува
дека Патра е mutatio, што значи станица каде што се менуваат коњите, а не
и населба. Потоа, оддалеченоста од 12 милји секако дека не одговара на при-
ближното растојание до Струга, денес 14 km. Ако се сложиме дека патот се
движел покрај брегот или близу до него, западно од Струга среќаваме траги
на евентуални мали населби или места кои би можеле да индицираат стани-
ца; тоа се Радолишта со доцноантичка архитектура и некропола и на потезот
Калишта–Франгово, каде што патот веќе влегува помеѓу планинските венци

154
и го користи природната лесна угорница кон превоите односно јужните пони-
ски венци на Јабланица кои преминуваат кон планината Мокра. Изгледа дека
локацијата на Радолишта не оди во прилог кон скусувањето на должината на
патот која се наметнува по изворите. Но затоа, посочениот пат по северозапад-
ниот брег на Езерото, денес под вода, секако нѐ води кон Калишта и Франгово,
каде што имаме и траги од пораниот римски период. Исто така и кај К. Милер
лоцирањето на Патра е поместено на западниот брег од Охридското Езеро кај
Калишта.31
Што се однесува до станицата – населба Claudanon, која е оддалечена од
Лихнидос 16 милји (24 km), а од Патра 4 милји (6 km), движејќи се по предло-
жената траса би требало да се наоѓа приближно во областа на Ќафасан, каде
што денес се наоѓа и граничниот премии кон CP Албанија. Од таа широко
посочена локација кон Ураке или ако ja прифатиме идентификацијата со Поне
Сервилии има околу 6 km, што приближно одговара на оние останати 3 милји
кои ја надополнуваат должината на патот до Лихнидос (П. Сервилии – 19
милји – Лихнидос; Лихнидос – 12 милји – Патра – 4 милји – Клауданон – 3
милји? — П. Сервилии). К. Милер ја поставил оваа станица близу до брегот
на Езерото провизорно, без да предложи идентификација. Постои уште една
можност околу лоцирањето на Claudanon. Пак последните 15 години на запад-
ниот брег на Охридското Езеро кај полуостровот Лин откриена е една значајна
ранохристијанска базилика, коja веројатно припаѓа на некоја населба.32 За жал,
немаме увид за останатите наоди. Меѓутоа, оваа црква со баптистериум со
мозаична декорација, со архитектура која ja поддржува поликонхалната црк-
ва од Лихнидос ни наметнува претпоставка дека припаѓала можеби на една
населба.
Дали тука треба да бараме лоцирање на Клауданон не можеме да кажеме
со сигурност и покрај тоа што Лин е релативно близу до Ќафасан. Можноста
Via Egnatia да минувала покрај брегот од Калишта кон селото Радожда и кон
селото Лин постои, бидејќи овој пат бил користен до Втората светска војна.
Оттука бил најлесен преминот кон Ураке и долината на Шкумбина. Гранич-
ниот простор којшто не е доволно истражуван, нè прави да бидеме претпазли-
ви со овој предлог за поставување на делницата меѓу Калишта преку Лин до
Ураке, а евентуални нови наоди би можеле да го потврдат предлогот.

К. Müller, o.c., 220.

31

S. Anamali, Les mosaiques de la basilique paléochrétienne de Lin (Pogradec), Iliria III, Tirana 1975, pp.
32

339–353.

155
 A CONTRIBUTION ON VIA EGNATIA
ON THE ROAD FROM LYCHNIDOS – PONS SERVILII

SUMMARY

In this paper the author brings foreward his opinion on the stipulation of the
road through Via Egnatia from Lychidos to Skampa, namely to the part in the region
of the Lake of Ohrid. The work on the stipulation of this problem has comeforeward
from the general acknowledgment and the evaluation of all the resent archaeological
and literally data, having in mind also the results from the researchers that have
come close to the locating of Pons Servilii near Urake.
With the pointing out of the sites that are located on the mountain slopes on
the north side of the Struga–Ohrid plain, commencing from Ohrid (Lychnidos), Sv.
Erazmo, Trebeniško kale, Delgoždansko kale, Tateši, Vajtos, only the protection of
the road Via Egnatia has been marked, that previously was named as a path and
a way to Kandavia. However, when the distances from the sites with finds from
the antiquity are evaluated with those noted in the old itineraries we come to the
following conclusion:
– According to the geologic-geographic research we have come to the
conclusion that the water level of the lake of Ohrid is lower, and that the north and
the west shore of the lake during the period of the antiquity was less marshy.
– The road from Lychnidos to Patra spread to the north and the west shore of
the lake, leading towards the village Kališta.
– The uncovered hellenistic necropolis near Struga points to the accessibility
of this field and the possibility of a crossing of the river Drilon near the present day
city.
– The noticeable traces of a road that now are underwater on the north and the
west shore of the lake, undoubtable point to the path and with it, to the logic of the
data of a shorter route marked with miles in the old intinerariies.
– The road had the direction to the village Kališta, over the southern and the
lowest most slopes of Jablanica towards Pons Servilii.
– The station Patra was probably located in the vicinity of the village Kališta
(18 kilometers from Lychnidos), where a torso of Artemida has been discovered
and a green inscription from the I-st century.
– There exists a possibility that the road lead toward the station Klaudanon
(Lin?), that is located on the west shore of the lake.
– The strong fortification from the type opidum (1,5-hectare area) near the
village Vajtos overlooked the road Via Egnatia, as well as the one that spread
northward in the valley of the river Drilon. Such roles had the fortifications near Sv.
Erazmo, near Trebeniško kale, near Delgožda and Tаteši.

156
 Сл. 1-2 Од некрополата кај Делгожда, IV век пр. н.е.

Сл. 3-4 Од некрополата кај Струга, IV век пр. н.е. Сл. 5-6 Од некрополата кај Струга, III век пр. н.е.

Сл. 7-8 Од некрополата кај Струга, III век пр. н.е.

157
Сл. 9 Вајтос

Сл. 10 Требенишко Кале

158
 Сл. 11 СЗ ѕид од тврдината „Св. Еразмо“ (IV век пр. н.е.)

Сл. 12 Цртеж на северниот ѕид од утврдувањето кај Вајтос

Сл. 13 План на уредувањето на Вајтос

159
Сл. 14 Via Egnatia: Skampae - Lychnidos

160
 LA VIA EGNATIA ENTRE LYCHNIDOS ET PONS SERVILII
(NOUVELLES PREUVES ARCHÉOLOGIQUES)

Les travaux archéologiques intenses effectués dans les trente dernières années
dans la région du lac d’Ohrid ont permis d’aboutir à de nouvelles connaissances de
l’histoire antique de ce territoire en général. La plaine au nord du lac était depuis
toujours un espace où passaient les routes qui partaient de l’Adriatique et menaient à
la côte Egéenne et inversement. Il est tout naturel que sur le parcours formé de cette
manière se déroulaient les relations commerciales, les pénétrations culturelles, ainsi
que les expéditions militaires.
Comme on le sait, les chercheurs contemporains des XIXe et XXe siècles ont
beaucoup écrit sur la voie Egnatienne. Dans ce rapport, j’expose cependant mes consi-
dérations sur la détermination précise de la partie du tracé qui longe les rives nord et
ouest du lac d’Ohrid de la station Lychnidos à la station Claudanon et à la station Pons
Servilii (T. I). La voie de Candavie, qui est bien connue et qui utilisait la vallée de la
rivière de Genusus (aujourd’hui le Shkumbin) au cours du premier millénaire, précé-
dait à la voie romaine et servit à la fois à la pénétration des armées romaines vers la
Macédoine au IIIe siècle avant notre ère. Depuis le XIXe siècle, bien des chercheurs
ont essayé de déterminer avec précision les emplacements où se trouvaient les sta-
tions de la route et de définir le plus exactement possible le parcours de la partie ouest
de la route1. Notamment, plusieurs tracés ont été proposés pour cette courte section et
ils n’ont été placés que provisoirement sur la rive nord du lac. Parmi les grandes sta-
tions sur cette partie de la route, seule Lychnidos est une civitas, une urbs et elle a été
identifiée avec certaineté avec l’Ohrid située sur l’espace de Varoš, dans les limites
de la forteresse de la basse antiquité et du Moyen âge, avec une superficie de 40 ha2.
Selon la Tabula Peutingeriana, la première station à l’ouest de Lychnidos est
Pons Servilii, marquée comme mutation, à une distance de 19 m.p. (28,5 km). Le nom
1
T. L. Tafel, De via militaris romanorum Egnatia, qua Egnatia, qua Illyricum, Macedonia et Thracia
iungebatur, Thiibingen 1842; I. G. von Hahn, Reise durch die Gebiete der Drin und Vardar, Wien 1867, 117–
345; Id. traduction en serbe, Putovanje kroz porečinu Drina i Vardara, Beograd 1876; L. Heuzey - H. Daumet,
Mission archéologique de Macédoine, Paris 1876, 345–349; K. Miller, Itineraria Romana, Stuttgart 1916,
514–527; N. Caka - L. Papajani, “La route de la vallée du Shkumbin dans l’antiquité”, Studia Albanica I–1972,
Tirana 1972, 85–116; N. G. Hammond, A history of Macedonia I, Oxford 1972, 26–47; Idem., “The western
part of the Via Egnatia”, JRS 64 (1974), 186–194; J. P. Adams, “Polybius and the Via Egnatia”, W. L. Adams
- E. N. Borza, Philip II, Alexander the Great and the Macedonian heritage, Washington 1982, 269–302; V.
Bitrakova Grozdanova, “A contribution on Via Egnatia on the road from Lychnidos-Pons Servilii”, Lychnid 6,
Ohrid 1988, 37–52.
2
I. G. von Hahn, op.cit., 117; L. Heuzey - H. Daumet, op.cit., 345–346; F. Papazoglou, “Istoriski priliki (I)«,
Ohrid i Ohridsko niz istorijata I, Ohrid–Skopje 1985, 63–78; V. Bitrakova Grozdanova, “Le dévelóppement
urbain de Lychnidos et ses rapports avec les villes du sud-ouest des Balkans”, Indeks 20, Napoli 1992, 13–24.

161
de la station a amené les chercheurs à supposer que Pons Servilii ait dû se trouver sur
la plus grande rivière de la région, telle le Drilon (le Drim) qui se trouve aujourd’hui
à 14 km d’Ohrid3. Là où le Drim s’écoule du lac se trouve la ville de Struga où a été
découvert le milliaire gardé aujourd’hui dans l’église Saint-Georges et connu dans
la science comme milliaire jumeau4; l’inscription, merveilleusement conservée, est
identique avec celle du milliaire d’Ohrid, posés les deux à l’époque de Caracalla (T.
II, 2, 3). Sur les deux est marquée la distance depuis Lychnidos, c’est-à-dire 8 m.p.5.
Le terrain marécageux autour de Struga, où le Drilon sort du lac d’Ohrid et
coule vers le nord et à l’ouest vers l’Adriatique, a même amené certains chercheurs à
soutenir que Pons Servilii se trouvait au nord de la ville de Struga longeant la vallée
du fleuve et à 28 km de Lychnidos6. Le fait que dans la haute antiquité il existait cer-
tainement une agglomération près de la Struga actuelle, confirmé par la découverte
de la nécropole des IVe et IIIe siècles avant notre ére, située au centre de la ville près
du fleuve, prouve que le niveau du fleuve de Drim et le niveau du lac étaient beau-
coup plus bas qu’aujourd’hui. Notre opinion peut être également soutenue par les
recherches des géologues — géographes7 qui, étudiant la vie du lac d’Ohrid, signalent
la grande érosion causée par les ruisseaux qui descendent des montagnes environ-
nantes. La grande sédimentation de dépôts au fond du lac au cours des 2000 ans et
davantage est ainsi la cause de l’élévation du niveau du lac sur les rives nord et ouest,
et de l’existence, aux XIXe et XXe siècles, du terrain marécageux autour de l’endroit
où le lac s’écoule dans le Drilon. Hahn parle de cela au siècle dernier.
Aujourd’hui, le niveau de l’eau est réglé avec le creusement du lit du fleuve
et avec le système de lacs artificiels. Les remarques qui viennent d’être exposées
aboutissent à la conclusion que dans l’antiquité il était possible de traverser le Drilon
près de Struga, qui se trouve aujourd’hui à 14 km d’Ohrid. Cette distance correspond
approximativement aux 8 milles indiqués sur le milliaire de Struga8 et il n’est pas
question d’y situer Pons Servilii, qui se trouvait à une distance de 19 m.p.
En se basant sur la Tabula Peutingeriana, Selon laquelle la distance de Scampa
(Elbasan) à Pons Servilii est de 34 m.p. (51 km), K. Miller a situé cette dernière station
près d’Oraké, en Albanie9. La même proposition est soutenue par les archéologues
albanais qui ont fait des recherches approfondies dans la vallée du Shkumbin et ont
3
W. M. Leake, Travels in Northen Greece III, London 1835, 281; L. Heuzey - H. Daumet, op.cit., 346.
4
L. Gounaropoulou - M.B. Hatzopoulos, Les milliaires de la voie Egnatienne entre Heraclée des Lyncestes et
Thessalonique, Athènes 1985, 26–28; il est possible qu’il y eût des triplets à Ohrid, d’après le témoignage de
Hahn, op.cit., 211.
5
L. Heuzey - H. Daumet, op.cit., n. 144–145, 344–345; M. Démitsas, Ή Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις
και μνημείοις σωζομένυις, Αθήναι 1896, no 332–333. P. Collar, «Les milliaires de la Via Egnatia», BCH 100
(1976), 198–199, no 7–8.
6
P. Lisičar, »Legenda o Kadmu i veze Lihnida sa Egejom i Jadranom«, ŽA 3 (1958), 258.
7
K. Kirovski, “Prirodno geografski odliki na Ohridsko«, Ohrid i Ohridsko I, Ohrid-Skopje 1985, 23–25.
8
I. G. von Hahn, op.cit., 166. Au XIIe siècle Anne Comnène, III, 84, 11–23, elle écrit de l’humidité du terrain
autour du Drim et de Struga, Fontes Byzantini historiam populorum Jugoslaviae spectantes III, Beograd
1966, 393–394; cependant, il est connu qu’aux XIIIe et XIVe siècles les églises Saint-Georges et Saint-Nicolas
Drimeni furent construites près de la rive, le terrain étant aujourd’hui sous l’eau, v. N. Mušmov, “Grad Struga”,
Makedonski pregled VIII/3, Sofia 1933.
9
К. Miller, IR, col. 516–517; N. G. L. Hammond, Macedonia I, 28–30, il situe Pons Servilii à proximité de Fusha
e Kododeshit entre Prenjase et Oraké (ou Uraké) sur le plateau Domousova.

162
apporté de nombreuses et nouvelles preuves archéologiques en vue d’une détermina-
tion plus précise du tracé de la voie Candavienne et de celui de la voie Egnatienne10.
Il existe également d’autres preuves logiques en faveur de l’identification de
Pons Servilii avec la localité Oraké, basées sur des vestiges archéologiques. Rap-
pelons que la longueur de la route entre Lychnidos et Pons Servilii s’élève à 19 m.p.
(28,5 km), tandis qu’aujourd’hui la route Oraké-Ohrid a 34–35 km de long (Oraké sur
la route actuelle est près de l’agglomération Prenjasi).
La différence de 5–6 km entre l’ancienne route et celle d’aujourd’hui doit être
expliquée par le changement du tracé de la route actuelle sur la rive nord et ouest du
lac qui est à 2 km de la rive. Aux dires de Hahn et de Cvijić, déjà au XIXe et au dé-
but de ce siècle, on pouvait entrevoir dans les eaux peu profondes une partie de route
sur le parcours Struga-Kališta, ce dernier étant le premier village au bord du lac du
côté ouest11. Il s’agit évidemment d’une route dont la submersion a été causée par
l’élévation du niveau de l’eau. On peut seulement supposer que cette section de route,
située sur la rive occidentale, s’unissait à une route qui menait de la région d’Ohrid
vers l’ouest.
Au sud du village de Kališta et du monastère de la Sainte-Vierge, au bord même
du lac, se trouve le village de Radožda, le dernier village avant la frontière avec l’Al-
banie, à 24 km d’Ohrid et à 4 km du village albanais de Lin. A mon avis, dans cette
région se trouve une des principales preuves archéologiques qui donne la possibilité
d’identifier cette section avec la Via Egnatia (T. I).
En allant de Radožda vers l’ouest, sur les chaînes sud-est de la montagne de Ja-
blanica, est tracée une vieille route en excellent état qui monte doucement en zig-zag
vers le plateau appelé aujourd’hui Cafa Than (cou de cornouiller). A proximité, à 2
km de la route, se trouve le passage frontalier officiel avec l’Albanie et la FYROM. La
route construite en dallage a 2.40 à 3 m de large; ses bords sont clairement marqués
par une rangée de grandes plaques de pierre, polies et plates, posées des deux côtés
de la chaussée; entre les bords du tracé sont posées des pierres en plus petites dimen-
sions (T. IV, V). La route est conservée sur une longueur de 100 m environ, avec des
interruptions (31 m + 4 m + 19 m + 19 m + 21 m).
Ce type de route nous rappelle les descriptions de la Via Egnatia que fait d’abord
Pouqueville de la localité Fusha e Kododeshit sur le plateau Domousova12 et plus tard,
C. Praschniker13 et N. Ceka - L. Papajani14 du tracé présent dans la vallée du Shkum-
bin près des localités Gurrat e Zeza, Dardhe, Xhyre.
Ici se pose la question relative à la largeur de la route qui s’élève à 2.40 m et à 3
m. D’après ce que l’on sait jusqu’à présent, la route romaine constatée sur le territoire
albanais avait 1.20 m de large dans sa première phase; plus tard, la route fut élargie
à 4–5 m et enfin, dans la dernière phase, on trouve un parcours de 6.70 m de large15.
10
N. Ceka - L. Papajani, op.cit., 104.
11
I. G. von Hahn, op.cit., 166; J. Cvijić, Osnovi za geografije i biologije Makedonije i Stare Srbije III, Beograd
1911, 700–701.
12
F. C. H. L. Pouqueville, Voyage dans la Grèce, Paris 1932, III, 63 f.
13
С. Praschniker, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1917, 59–61.
14
N. Ceka - L. Papajani, op.cit., 95–99, fig. 4–6, 9.
15
Ib., 96, 100.

163
Comme il s’agit ici d’un processus assez long de tracement et de dallage de la route
romaine qui explique la différence mentionnée des tracés en largeur, il est possible
qu’il ait existé une route plus étroite dans les cols montagneux contrairement à celle
de la plaine qui était bien plus large et permettait un déroulement plus rapide de la
circulation.
Les sources confirment que la largeur de la route dans certaines parties de la
Via Egnatia qui se trouvaient dans la montagne n’était pas identique à celle des par-
ties dans les plaines. En parlant de la marche des armées des Goths avec Théodoric
à la tête, qui se dirigèrent au Ve siècle de Héracleia vers Lychnidos et Dyrrachion,
Malchus dit qu’elles prirent «la route étroite et dure qui mène à la contrée appelée la
Nouvelle Epire”16.
Les anciennes routes qui menaient de la ville d’Ohrid à l’ouest, vers l’Adria-
tique, se servaient depuis toujours du col montagneux peu élevé, qui se formait, tout
comme aujourd’hui, entre les pentes méridionales de Jablanica et les pentes septen-
trionales de la montagne de Mokra. C’est exactement vers ce col, à 950 m d’altitude,
que se dirige la route que nous venons de décrire, en laissant à gauche, au bord du lac,
le village de Lin, sans toucher et évitant même cette agglomération qui pourrait dater
de la basse antiquité, ayant en vue la basilique paléochrétienne qui y a été découverte.
C’est ainsi que la route menant à Urake se raccourcit des 5-6 km dont la route actuelle
Ohrid–Urake (Prenjasi) est plus longue.
La question qui se pose maintenant est comment situer les stations à l’ouest de
Lychnidos, Patra et Claudanon, qui sont marquées dans l’Itin. Burdigalensis, 606,9–
608,2: mansio Scampae IX mutatio Traectus IX mansio Grandavia IX mutatio in
Tabernas IX mansio Claudanon IIII mutatio Petrae XII civitas Cledo.
La première station à l’ouest de Lychnidos est Patra, à 12 milles, qui était certai-
nement au-delà du fleuve de Drim, située sur la rive ouest du lac. Vu le kilométrage,
cette station peut être située dans l’ensemble monastique de la Sainte-Vierge de Ka-
lišta, à proximité du village portant le même nom. Ici fut découverte l’inscription bien
connue du stratège Nikias du 1er siècle avant notre ère17 (T. III, 4) de même que le
torse d’Artémis du type Agiotera, datant de la période romaine impériale18. K. Miller
aussi a situé la station Patra dans le cercle de Kališta19, ce qui correspond approxima-
tivement à la distance actuelle, c’est-à-dire 5-6 km de Struga à Kališta et 19-20 km
d’Ohrid à Kališta. Cela correspond aux 12 milles (18 km) indiqués sur la Carte, ce qui
est acceptable ayant en vue le parcours plus court qui longeait la rive nord et ouest du
lac, aujourd’hui sous l’eau20.
La station suivante, l’agglomération Claudanon à 4 m.p. de Patra, doit être cher-
chée soit au sud-ouest de Kališta, c’est-à-dire à proximité du village de Radožda où
sont visibles les vestiges de la route décrite plus haut soit dans la région de Cafa Than

16
Malchus frg. 18. FHG IV, 127.
17
M. Démitsas, op.cit., no 335; F. Papazoglu, Ohrid, 102.
18
V. Bitrakova Grozdanova, Lihnid 6, 38–39; V. Sokolovska, Antička skulptura νυ SR Makedonijа 1988; 180.
19
К. Miller, IR, 218–219, fig. 161.
20
N. G. L. Hammond, Macedonia I, 28, map. 4, il situe Patra près de Rаdožda, qui se trouve aujourd’hui à 24 km
d’Ohrid, ce qui est inacceptable.

164
à 24 km ou à 16 m.p. de Lychnidos21. K. Miller a situé aussi la station à proximité
du bord du lac, mais sans proposer un emplacement plus précis22. Si nous acceptons
l’identification de Pons Servilii avec Oraké, nous devons chercher Claudanon sur la
ligne Radožda – Cafa-Than, qui a 2 km de long. La distance de Radožda à Orake est
de 6 km. Cette longueur correspond approximativement aux 3 milles qui complètent
la distance de Lychnidos à Pons Servilii (Pons Servili 19 m.p. – Lychnidos; Lych-
nidos 12 m.p. - Patra 4 m.p. – Claudanon 3 m.p. (?) – Pons Servilii (?). C’est dans ce
contexte qu’il faut considérer le raccourcissement de 5-6 km de la distance de Lych-
nidos à Pons Servilii ou d’Ohrid à Orake, ce qui correspond à la longueur de la route
Lychnidos – Pons Servilii marquée sur la Tabula Peuntigeriana23. Ceci signifie que
nous devons chercher la mansio Claudanon dans le cercle du village de Radožda et de
Cafa-Than, à 24 km (16 m.p. d’Ohrid), tandis que la mutatio Patrae doit être cherchée
près du monastère de Kališta, c’est-à-dire à 4 m.p. de Claudanon. De cette façon, la
distance de Claudanon à la station suivante, marquée sur Itin. Burdigalensis sous le
nom de Tres Tabernas (déjà située près de Kukes) devient maintenant plus logique et
plus acceptable (9 m.p.= 14 km aujourd’hui)24.
Les agglomérations, les nécropoles et les fortifications déjà découvertes, qui
se trouvaient sur les versants des montagnes autour de la plaine d’Ohrid, au nord du
lac, complètent le tableau de la vie dans cette région. En même temps, les fortifica-
tions assurent la défense obligatoire de la circulation. Certaines parmi elles furent
construites au bas âge de fer et à l’époque antique pour assumer de nouveau leur rôle
de protection contre les incursions des Barbares.
En partant de Lychnidos, du côte est de la route se trouve une agglomération
fortifiée audessus du monastère de Saint-Erasme (ou la colline Gabavci), à 1000 m
d’altitude, sur une surface de 10 ha environ (T. III, 5). C’est une des fortifications
les plus remarquables de la région, à côté de laquelle passait la voie Egnatienne. Les
fortes murailles sont placées du côte nord-ouest, avec 240 m de long, 3 m de large
et 4 tours. Le mur est bâti sans mortier en opus quadratum, avec des blocs de pierre
atteignant la longueur de 3 m (T. II, 1). Les modestes recherches faites par Unverzagt
et Grbić en 1931–32 et les reconnaissances du terrain plus récentes parlent que la for-
tification fut en usage du Ve au IIIe siècle avant notre ère25.

21
N. G. L. Hammond, JRS 64 (1974), 186–194, situe Claudanon près d’Oraké ce qui est difficilement acceptable
ayant en vue la distance actuelle de 35 km entre Ohrid et Oraké, qui ne correspond pas à la distance de 16
milles de Lychnidos à Claudanon.
22
K. Miller, IR, 519, frg 161; à côté de la route, à 1 km au-dessus de Radožda se trouve la localité Selište et l’église
Sainte-Vierge qui a été rénovée récemment. Des recherches archéologiques aboutiraient à une chronologie
plus précise.
23
V. Bitrakova Grozdanova, Lihnid 6,42–43, dans ce rapport, j’ai exposé ma proposition sur la possibilité
d’identifier Lin avec Claudanon, que je retire maintenant.
24
L’autoroute: Ohrid – 14 km – Struga – 12 km – Cafa-Than – 10 km – Oraké, Ohrid – Oraké 36 km au total; la
route moderne: Ohrid – 14 km - Struga – 5 km - le monastère de Kališta – 5km – Radožda; l’ancienne route:
Ohrid – 12 km – Struga – 5 km – Sainte-Vierge Kališta (Patra) – 5km – Radožda (Claudanon) – 2 km – Cafa-
Than – 6 km – Oraké (Pons Servilii) = 29 km au total.
25
W. Unverzagt, “Die burganlage über dem Kloster Sv. Erazmo am Ohridasee“, Germania 32 (1934), Heft
1/2, 19–21; V. Malenko - P. Kuzman, „Hermeleja“, Lihnid 6, Ohrid 1988. 90–92. Cette fortification doit être
identifiée avec une des villes que Philippe V prit sur le lac de Lychnidos, Polyb. V, 108; Liv. XXXI, 27.

165
 Du côté est de la plaine de Struga s’élève la fortification TrebeniSko Kale,
construite à proximité du village de Trebeništa, à 1200 m d’altitude. Les murs sont
en pierre cassée, non taillée et sans mortier (T. III, 3). La nécropole étudiée, située
immédiatement à côté des murailles, date de la fin du IVe siècle avant notre ère au IIe
siècle de notre ère26. En ce qui concerne la technique de construction, on trouve des
fortifications semblables à celle de Trebeniško Kale sur les collines de la partie nord
de la plaine d’Ohrid. Ce sont les édifices près des villages de Tateši et Delogožda qui
furent ajoutés dans la basse antiquité avec des murs avec mortier. Au pied de la for-
tification près du village de Delogožda, qui s’étend en plusieurs terrasses et descend
vers la plaine au sud, a été découverte une nécropole avec 120 tombes qui avait été
utilisée du VIe s.av.n.è. au Moyen âge27.
Dans la région de Struga, sur la rive ouest du Drim, sur les versants de Jablani-
ca, domine la fortification de Vajtos28, à 500 m de ligne aérienne audessus des villages
de Vevčani et Oktisi. C’est une petite fortification à 1100 m d’altitude environ (dimen-
sions 180-80 m), d’où s’ouvre une vue splendide sur la vallée du Drim, sur la plaine au
nord du lac d’Ohrid et sur Lychnidos (T. III, 6). La fortification est remarquable aus-
si par sa technique de construction avec opus quadratum, variante opus isodonum,
utilisée sur le côté nord de l’agglomération (le mur mesure 2.20 m de large). Cette
technique nous rappelle l’opus de construction de Saint-Erasme-Gabavci, ainsi que
les nombreuses villes fortifiées sur le vaste territoire du sud balkanique, sur la côté
Adriatique et sur la côté Egée, du Ve au 11 le siècle29.
Toutes les fortifications mentionnées sont tournées vers la plaine de Struga et
Ohrid par où passait la route à une distance de 5–15 km, de sorte que leur rôle de
protection à l’époque antique est évident.
En guise de résumé, on peut dessiner le tracé de la voie Egnatienne dans la
région. En partant de Lychnidos vers le nord-ouest, elle longeait la rive actuelle, en
laissant à 1 km à droite la fortification Saint-Erasme pour suivre ensuite la rive nord
du lac et traverser le Drim à Struga. De là, elle tournait vers le sud-ouest dans la
direction du monastère de la Sainte-Vierge de Kališta, au bord même du lac et al-
lait jusqu’au village de Radožda. De là, elle tournait vers l’ouest, vers les pentes de
Jablanica, passait à côté de la localité Selište et le monastère de la Sainte-Vierge où
l’on voit des vestiges de l’ancienne route dallée. En montant vers le col Cafa-Than, à
proximité du passage frontalier actuel, elle descendait au sud-ouest vers la plaine de
Domousova en se dirigeant vers P. Servilii sur le territoire de l’Albanie actuelle.
26
V. Lahtova, “Arheološko iskopuvanje na Trebeniško Kale” 1953/54, Lihnid II–III. Ohrid 1959, 11–14; V.
Bitrakova Grozdanova, Spomenici od helenistiikiot period vo SR Makedonija, Skopje 1987, 44–81. Loin de
cette localité, entre le village de Trebeništa et Saint-Erasme, près du village de Gorenci se trouve «Trebeništa»,
la nécropole bien connue qui a été étudiée par B. Filow et N. Vulić.
27
V. Bitrakova Grozdanova, Spomenici (1987), 41, 42, 68; Ead., «La nécropole de Delogožda et sa chronologie»,
Ancient Macedonia V/l (1993), 168–172.
28
V. Bitrakova-Grozdanova, Lihnid 6, 39; on y a découvert la céramique des IVe et IIIe siècles et aussi la
céramique romaine.
29
R. Martin, Manuel d’architecture grecque, Paris 1965, 383; S. Orlandos, Les matériaux de construction et
la technique architecturale des anciens grecs, Paris 1966, 139; M. Suić, Antički grad na istočnom Jadranu,
Zagreb 1976. 107–110; N G. L. Hammond, Epulis. Oxford 1967, Pl. IV, V, XI-XIII; M. Garašanin, «Moenia
Aeacia», Starinar XVII, Beograd 1967, 29–34; F. Prendi, К Zheku, “La ville illyrienne de Lissus, son origine
et son systeme de fortifications», Iliria II, Tirana 1972, 239–269.

166
 VIA EGNATIA ПОМЕЃУ LYCHNIDOS И PONS SERVILII
(НОВИ АРХЕОЛОШКИ ДОКАЗИ)1

Последните триесетина години интензивни археолошки активности во

регионот на Охридското Езеро овозможуваат нови согледувања воопшто за
античката историја на овој простор. Рамнината северно од брегот на езеро-
то отсекогаш претставувала простор низ кој минувале патиштата коишто тр-
гнувале од Јадранот и воделе кон егејскиот брег и обратно. Секако дека низ
таа воспоставена делница се одвивале трговските врски, културните продори,
како и освојувачките походи.
За патот Via Egnatia e многу пишувано во современата наука, како што
е познато, и во XIX и во XX век. Меѓутоа, во овој прилог ги изнесувам свои-
те согледувања за допрецизирањето на делот од трасата која минува покрај
северниот и западниот брег на Охридското Езеро, почнувајќи од станицата
Lychnidos до Claudanon и до станицата Pons Servilii (T. I). Познатиот Канда-
виски пат, кој ja користел долината на реката Genusus (денес Шкумбин), во
текот на првиот милениум како комуникација му претходел на римскиот пат,
кој послужил за продирање на римските војски кон Македонија во III век пр.
н.е. Многу истражувачи се обидувале да ги уточнат локациите на попатните
станици и да ја подвлечат трасата колку e можно поточно на западниот дел на
патот, почнувајќи од XIX век до денес1. Поточно, за оваа кратка делница се
предложени неколку траси кои се само провизорно поставувани на северниот
брег на езерото. Од големите станици на тој дел на патот само Lychnidos прет-
ставува civitas, urbs, кој e co сигурност идентификуван co Охрид, лоциран на
просторот од Baрош, во рамките на доцноантичкото и средновековното утвр-
дување со површина од 40 hа2.

1
T.I. Tafel, De via militaris romanorum Egnatia, qua Egnatia, qua Illyricum, Macedonia et Thracia iungebatur,
Tbübingen 1842; I. G. von Hahn, Reise durch die Gebiete der Drim und Vardar, Wien 1867, 117–345; ист
автор, српски превод, Путовања кроз поречину Дрина и Вардара, Београд 1876; L. Heuzey-H. Daumet,
Mission archéologique de Macédoine, Paris 1876, 345–349; K. Miller, Itineraria Romana, Stuttgart 1916,
514–527; N. Ceka-L Papajani, „La route de la vallée du Shkumbin dans l‘antiquité“, Studia Albanica 1–1972,
Tirana 1972, 85–116; N. G. L. Hamnond, A history of Macedonia I, Oxford 1972, 26–47; Idem., The western
part of the Via Egnatia, JRS 64, (1974), 186–194; J. P. Adams, „Polybius and the Via Egnatia“, W. L. Adams
– E. N. Borza, Philip II, Alexander the Great and the Macedonian Heritage, Washinton 1982, 269–302; B.
Битракова-Грозданова, „Прилог за Via Egnatia на делницата Lychnidos-Pons Servilii“, Lihnid 6, Охрид
1988, 37–53.
2
I.G. von Hahn, o.c., 117; L. Heuzey-N. Daumet, o.c., 345–346; Φ. Папазоглу, „Историски прилики (I)“, Охрид
и Охридско низ историјата, I, Охрид-Скопје 1985, 63–78; В. Битракова-Грозданова, «Le développement

167
 Според Tabula Peutingeriana, првата станица на запад од Лихнид e Pons
Servilii, означена како mutatio, на оддалеченост од 19 m.p. (28,5 km). Kaj некои
истражувачи името на станицата наметнуваше претпоставка дека Pons Servilii
би требало да се наоѓа на најблиската голема река како што e Drilon (Дрим), кој
денес од Охрид е оддалечен 14 km.3 Тука e и градот Струга каде што e откриен
милјоказот (денес чуван во црквата Свети Ѓорѓи), познат во науката како двој-
ник, близнак4. Одлично зaчуваниот натпис е идентичен co оној на милјоказот
од Охрид, и двата се подигнати во времето на Каракала. И на двата e означена
оддалеченоста од Лихнид 8 m.p. (T. II, 2, 3).5
Мочурливиот терен околу Струга, каде што од Охридското Езеро истеку-
ва Drilon и оди кон север и запад, кон Јадранското Море, ги наведе дури некои
истражувачи да тврдат дека Pons Servilii се наоѓа на север од градот Струга по
долината на реката, на 28 km оддалеченост од Лихнид6. Многу факти укажува-
ат на неодржливоста на овој предлог. Имено, во раната антика секако постоела
населба кај денешна Струга, што е потврдено со откриената некропола од IV
и III век пр. н.е., сместена во центарот на градот до реката, што докажува дека
нивото на Дрим и нивото на езерото биле многу пониски отколку денес. Ова
наше мислење може да се поддржи и со истражувањата на геолозите-географи
што го проучуваат животот на Охридското Езеро7, предочувајќи ja големата
ерозија условена од водите, потоците, кои се слеваат од околните планини во
езерото. Така, големото таложење на наносите на дното на езерото во текот на
2.000 години и повеќе е причина за подигнување на нивото на северниот и за-
падниот брег, како и за појава на мочурливиот терен околу истекот на езерото
во Дрим во XIX и XX век, за што зборува Hahn во минатиот век.
Денес, нивото на водата се регулира со ископувањето на коритото на ре-
ката и со системот на акумулациони езера. Од изложените забелешки се намет-
нува заклучокот дека во антиката постоела можност за преминување на Дрим
кај Струга, која денес е оддалечена од Охрид 14 km. Тоа растојание приближно
одговара на означените 8 милји на милјоказот од Струга8, и тука не може да
станува збор за лоцирање на станицата Pons Servilii, која беше на растојание
од 19 m.p.
urbain de Lychnidos et ses rapports avec les villes du sud-ouest des Balkans», Indeks 20, Napoli 1992, 13–24.
3
W.M. Leake, Travels in Northern Greece III, London 1835, 281; L. Heuzey-H Daumet, o.e., 346.
4
L. Gounaropoulou-M.B. Hatzopoulos, Les milliaires de la voie Egnatienne entre Heraclée des Lyncestes et
Thessalonique, Athènes 1985, 26-28; можно e да има и троен милјоказ како што споменува дека видел во
Охрид Hahn, o.c., 211.
5
I. Heuzey-H. Daumet, o.c., а 144–145, 344–345; M. Dêmitsa, I Makedonia en lithois ftheggomenois kai
mnêmeiois sozomenois, Athênai 1896,357–358, n. 384, n. 385; P. Collar, «Les milliaires de la Via Egnatia»,
BCH 100 (1976), 198–199, № 7–8.
6
Р. Lisičar, “Legenda о Kadmu i veze Lihnida sa Egejom i Jadranom”, ŽA 3, (1958), 258.
7
Р. Кировски, „Природно географски одлики на Охридско“. Охрид и Охридско I, Охрид–Скопје 1985,
23–25.
8
I.G. von Hahn, o.c., 166; Во XII век Ана Комнина, III, 84, 11–23, пишува за влажноста на теренот околу
Дрим и Струга, Fontes Byzantini historiam populorum Jugoslaviae spectantes III, Beograd 1966, 393–394;
меѓутоа, познато е дека во XIII и XIV век биле подигнати црквите Свети Ѓорѓија и Свети Никола
Дримени близу до брегот, денес теренот под вода, в Н. Мушмов, „Град Струга“, Македонски преглед,
VIII/3, София 1933.

168
 По пресметките на К. Miller, според Tabula Peutingeriana, сметајќи co рас-
тојание од 34 m.p. од Scampa (Елбасан) до Pons Servilii (значи, 51 km), послед-
ната станица е сместена близу Ураке (Ораке) во Албанија9. Истиот предлог го
поддржуваат археолозите од Албанија кои вршеле детални истражувања по
долината на Шкумбин, донесувајќи многу нови археолошки докази за попре-
цизно обележување на трасаtа и на Кандавискиот пат и на Via Egnatia10.
За прифаќање на идентификацијата на Pons Servilii со местото Ураке врз
база на археолошките остатоци има и друга логични докази. Должината на
патот меѓу Лихнид и Pons Servilii, да потсетиме, изнесува 19 m.p. (28,5 km), а
денес патот Ураке-Охрид e долг 34–35 km (Ораке=Ураке, на денешниот пат e
близу до населбата Пренјаси).
Несогласувањето на должината на стариот и современиот пат од 5–6 km
разлика треба да се објасни со промената на трасата на современиот пат на
северозападниот брег на езерото кој се наоѓа 2 km подалеку од брегот. Уште во
XIX и почетокот на овој век бил видлив дел од пат кој ce наѕирал во плитките
води на потегот Струга–Калишта, првото крајбрежно село на западниот дел на
езерото, како што ни зборуваат и Hahn и Цвијић11. Очигледно, станува збор за
потопен пат што е предизвикано од подигнувањето на нивото на водата. Може
само да се претпостави дека оваа делница, поставена на западниот брег, се
спојувала со пат кој водел од охридскиот регион кон запад.
Јужно од селото Калишта и манастирот Света Богородица, на самиот
брег на езерото се наоѓа селото Радожда, последно до границата со Албанија,
оддалечено 24 km од Охрид и 4 km од албанското село Лин. Во тој круг се
среќава еден од клучните археолошки докази кои, по мое мислење, ja овоз-
можуваат идентификацијата на оваа делница со Via Egnatia. Од Радожда кон
запад, на југоисточните венци на планината Јабланица, трасиран е одлично
сочуван стар пат кој благо се искачува во цик-цак потези кон платото кое де-
нес се нарекува Ќафа Сан (врат на дренот). Во близина, на 2 km од патот,
се наоѓа и официјалниот граничен премии меѓу P Албанија и P Македонија.
Патот e широк 2,40 до 3 m, изведен од камен, со јасно означен раб од еден
ред поголеми камени плочи, обработени, рамни, поставени од двете страни
на коловозот; меѓу рабовите на трасата се поставени помали камења. Патот e
сочуван во должина од околу 100 m со прекини (31 m + 4 m + 19 m + 19 m +
21 m) (T. IV, V).
Овој тип пат потсетува на описите на Via Egnatia кои ги дава најрано
Pouqueville за местото Фуша е Кододешит, на платото Домусова12, а потоа
9
К. Miller, IR, col 516–517; N. G. L. Hammond, Macedonia I, 28–31, P. Servilii го сместува близу до Фуша
е Кододешит, меѓу Прењасе и Ораке, на платото Домусова.
10
N. Ceka-L.Papajani, o.с. 104.
11
I. G. von Hahn, o.с., 166; J. Цвијић, Основи за географије и геологије Македоније и старе Србије III,
Београд 1911, 700–701.
12
F. C. H. L. Pouqueville, Voyage dans la Grèce, Paris 1932, III, 63 f.

169
С. Praschniker13 и N. Ceka, L. Papajani14, за трасата присутна по долината на
Шкумбин кај местата Гурат е Зеза, Дарде, Ксире.
Тука се поставува прашањето за ширината на патот од 2,4 – 3 m. Колку
што е досега забележано, ширината на римскиот пат констатирана на албан-
скиот простор, од најраната фаза изнесувала 1,20 m; потоа патот се проширил
на 4–5 m и потоа, од последната фаза се среќава и делница со ширина од 6,7
m15. Бидејќи станува збор за еден подолг процес на трасирање и поплочување
во римскиот период, со што се објаснува разликата на посочените ширини
на трасите, можно e и егзистирање на потесен пат во планинските превои, за
разлика од оној во рамницата којшто бил доста поширок и овозможувал брзо
одвивање на сообраќајот.
На некои делови од трасата на Егнатискиот пат, кои се наоѓале во пла-
нинските простори, ширината на патот не била соодветна со оние делови во
рамнините, што го потврдуваат изворите. Зборувајќи за движењето на војски-
те на Готите со Теодорих кои се упатиле од Хераклеја кон Лихнид и Дирахион
во V век, Malchus вели дека тргнале „по тешкиот и тесен пат што води кон
таканаречениот Нов Епир“16.
Отсекогаш старите патишта кои од охридскиот брег воделе кон запад,
кон Јадранот, го користеле нискиот планински превој (како и денес), кој се
формира меѓу јужните падини на Јабланица и северните на планината Мокра.
Точно кон овој превој, со надморска височина од 950 m се упатува и патот кој
горе го опишавме, притоа оставајќи го кај брегот селото Лин лево, без да го
допира, дури избегнувајќи го ова населено место (можно населба од доцната
антика, поради откриената ранохристијанска базилика). На тој начин се скра-
тува и патот кон Ураке за оние 5-6 km за колку што e подолг современиот пат
Охрид–Пренјаси.
Сега се поставува прашањето на лоцирањето на попатните станици за-
падно од Лихнид, Patra, Claudanon, кои се означени во Itin. Burdigalensis, 606,
9-608-2:
Mansio Scampae IX mutatio Traectus IX m ansio Grandavia IX mutatio in
Tabernas IX mansio Claudanon IIII mutatio Patrae ХП civitas Cledo.17
Првата станица од Лихнид на запад, на 12 милји Patrae секако била преку
реката Дрим, сместена на западниот брег на езерото, којашто според киломе-
тражата може да се лоцира во кругот на манастирскиот комплекс Света Бого-
родица Калишта, близу до истоименото село. Тука e откриен познатиот натпис

13
С. Praschniker, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1917, 59–61.
14
N. Ceka – L.Papajani, o.e., 95–99, fig 4–6,9.
15
Id., 96, 100.
16
Malchus frg. 18, FHG IV, 127.
17
Cledo ce однесува на Lychnidos.

170
посветен на стратегот Никиjа од I век пр. н.е. (T. III, 4)18 и торзото на Артемида
(висина 40 cm) од римско-империјалниот период од типот Агротера19. И К.
Miller станицата Patra ja лоцирал во кругот на Калишта20, што одговара при-
ближно на денешната оддалеченост: денес од Струга до Калишта има 5–6 km,
односно Охрид–Калишта 19–20 km, што е во согласност со 12 милји (односно
18 km) означени во Итинерарот, што е исто така прифатливо, имајќи ja пред-
вид пократката делница, која се движела по северниот брег на езерото, денес
под вода21.
Следната станица, населбата Claudanon оддалечена 4 m.р. од Patra треба
да се бара југозападно од Калишта, односно во близина на селото Радожда,
таму каде што се очигледни остатоците од патот, веќе опишан, или во регионот
на превојот Ќафа Сан, што одговара на 24 km, односно 16 m.р. од Лихнид22.
Исто така и К. Милер ја поставил станицата близу до брегот на езерото, но без
да предложи поточна локација23. Од тој широко посочен простор на лоцирање-
то на Claudanon (на потегот Радожда–Ќафа Сан, на околу 2 km) на споменати-
от пат кој водел кон Pons Servilii, (ако ja прифатиме неговата идентификација
со Ураке), оддалеченоста изнесува 6 km. Таа должина приближно одговара
на останатитe 3 милји што ја надополнуваат раздалеченоста меѓу Лихнид и
Pons Servilii (Pons Servilii 19 m.p. – Lychnidos; Lychnidos 12 m.p. – Patra 4 m.p.
– Claudanon 3 m.p. (?) – Pons Servilii (?). Bo тој контекст треба да се согледа
и смалувањето на растојанието меѓу Лихнид и Pons Servilii, односно Охрид–
Ураке од 5–6 км, коешто кореспондира со должината на патот L. – P. S. одбе-
лежана на Tabula Peutingeriana24. Toa значи дека mansio Claudanon треба да го
лоцираме во кругот на селото Радожда и Ќафа Сан оддалечено од Охрид 16
m.p. (24 km), додека mutatio Patra кај манастирот Калишта, односно 4 m.р. од
Claudanon25. Според тоа и оддалеченоста меѓу Claudanon и следната станица
обележана на Itin.Burdigal. како Tres Tabernas (веќе лоцирана кај Кукес) сега
станува пологична и поприфатлива (9 m. р. = 14 km денес).

18
M. Dêmitsas, o.с., № 335; F. Papazoglu, Ohrid, 102–103.
19
В. Битракова-Грозданова, Лихнид 6, 38–39; В. Соколовска, Античка скулптура во CP Македонија,
Скопје, 1988; 19.
20
К. Miller, IR, 218–219 fig. 161.
21
N. G. L. Hammond, Macedonia I. 28, map. 4, Patra ja лоцира кај Радожда, која е денес оддалечена од Ох-
рид 24 km, неприфатливо.
22
N.G. L. Hammond, JRS, 64 (1974), 186–194, Claudanon го лоцира кај Ураке, што е тешко прифатливо
поради оддалеченоста од Охрид дo Ураке (Ораке) од 35 km денес, што не одговара на Lihnid-Claudanon
16 m. р.
23
К Miller, IR, 519, frg 161: покрај патот десно на 1 км над Радожда се наоѓа локалитетот Селиште и црк-
вата Св. Богородица, која e во поново време обновена. Со археолошки истражувања би се дошло до
попрецизна хронологија.
24
В. Битракова-Грозданова, Лихнид 6, 42–43, изнесов мислење за можна идентификација на Лин со
Claudanon, предлог што сега го повлекувам.
25
Автопатот: Охрид-14 km – Струга-12 km – Ќафа Сан-10 km – Ураке, тотал Охрид-Ораке 36 km; Со-
времен пат: Охрид-14 km – Струга-5 km – манастир Калишта-5 km – Радожда; стар пат: Охрид-12 km
– Струга-5 km – Света Богородица Калишта-(Раtrа)-5 km – Радожда (Claudanon)-2 km – Ќафа Сан-5
km – Ураке (Р. Servilii) = total 29 km = 19 m.p.

171
 Констатираните населби, некрополи, утврдувања по падините на окол-
ните планини околу охридската рамница, северно од езерото, ја дополнуваат
сликата на животот на овој простор. Во исто време, утврдувањата ja претставу-
ваат и задолжителната заштита на комуникацијата. Некои од нив се подигнати
во доцножелезното и раноантичкото време, штитејќи го патот пред римските
освојувања, коишто потоа се доградувани во доцноантичката епоха, кога e об-
новена и нивната заштитна улога поради продорите на Варварите.
Почнувајќи од Лихнид, на источната страна од патот се наоѓа утврдената
населба над манастирот Свети Еразмо (или ридот Габавци), на 1000 m над-
морска височина, која зазема површина од 10 hа (T. II, 1; T. III, 5). Тоа e едно
од најмаркантните утврдувања во регионот покрај кое минувала Via Egnatia.
Силните ѕидини се поставени на северозападната страна во должина од 240 m
и ширина од 3 m, со 4 кули. Ѕидот е граден без малтер во opus quadratum, со ка-
мени блокови и до 3 m должина (сл. 7). Скромните истражувања кои ги извеле
Unverzagt и Грбиќ во 1931–32 година и поновите рекогносцирања на теренот
укажуваат дека утврдувањето било актуелно од V до III век пр. н.е.26
На источната страна на Струшкото Поле се истакнува и утврдувањето кај
Требенишко Кале, изградено близу до селото Требениште на 1200 m надмор-
ска висина. Ѕидаријата е од необработен кршен камен без сврзувачко средство
(T. III, 1). Истражуваната некропола, сместена непосредно покрај ѕидините,
му припаѓа на времето од крајот на IV век пр. н.е. до II век н.е.27
Слични утврдувања се наоѓаат на ридовите на северната страна на ох-
ридската рамнина. Тоа се градбите кај селата Татеши и Делогожда, кои во до-
цната антика се доградувани со ѕидови со малтер. Во подножјето на Калето
кај с. Делогожда, кое се протега на повеќе тераси спуштајќи се кон југ – кон
рамнината, откриена е некропола co 120 гробови, употребувана од VI век пр.
н.е. до средниот век28.
Во Струшкиот регион на западниот брег на Дрим, на падините на Јабла-
ница, доминира утврдувањето кај Вајтос29, кое ce наоѓа на 500 м. воздушна ли-
нија од селата Вевчани и Октиси. Тоа претставува мала тврдина на околу 1100
m надморска височина (димензии 180 x 80 m), од каде што се отвора одличен
видик кон долината на Дрим, кон рамнината северно од Охридското Езеро и
кон Лихнид (сл. 9, 10). Занимливоста на тврдината ја чини и техниката на гра-
дење со opus quadratum, варијанта opus isodomum, употребена на северната
страна на населбата (ширина на ѕидот 2,20 m), потсетувајќи на градежниот
26
W. Unverzagt, „Die burganlage Über dem Kloster Sv Erazmo am Ohridasee“, Germania 32, (1934), Heft 1/2,
19–21; В. Маленко, – П. Кузман, „Хермелеја“, Лихнид б, Охрид 1988, 90–92; Ова утврдување треба да
се идентификува со еден од градовите кои ги зазема Филип V, на Лихнидското Езеро, Polub. V 108; Liv.
XXXI, 27.
27
В. Лахтов, „Археолошко ископување на Требенишко Кале“ 1953/54”, Lihnid II-III, Охрид 1959, 11–14; В.
Битракова-Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период во CP Македонија, Скопје 1987, 44–81.
28
В. Битракова-Грозданова, Споменици (1987), 41, 42, 68; Ead, «La nécropole de Delogozda et sa chronologie.»
Ancient Macedonia V/l, (1993).
29
В. Битракова-Грозданова, Lihnid 6, 39; на теренот откриена e керамика од IV и III век, како и римска.

172
опус од Св. Еразмо-Габавци, но и на многу утврдени градови во широкиот
јужнобалкански простор, на јадранското и егејското крајбрежје од V–III век30.
Сите спомнати утврдувања се свртени кон Струшко-охридското Поле низ
кое минувал патот, на оддалеченост од 15-20 km, а нивната заштитна улога во
старите векови е очигледно јасна.
Како резиме, може да се повлече трасата на Via Egnatia во Oхридскнот
регион. Почнувајќи од Лихнид кон северозапад, таа се движела покрај денеш-
ниот брег, оставајќи го десно утврдувањето кај Св. Еразмо на оддалеченост од
2 km, потоа го следи северниот брег па езерото и го преминува Дрим кај Стру-
га. Оттука, свртува на југозапад кон манастирот Света Богородица Калишта
покрај самиот брег и се упатува до селото Радожда; понатаму, свртува на запад
кон падините на Јабланица, минува покрај локалитетот Селиште и манастирот
Св. Богородица, каде што се констатирани остатоците од стариот пат со ка-
мени плочи. Искачувајќи се кон седлото Ќафа Сан, во близина на денешниот
граничен премии, патот се спушта југозападно кон рамнината Домусова на
територијата на Албанија, коп Ураке, односно Pons Servilii.

R. Martin, Manuel d’architecture grecque, Paris 1965, 383; S. Orlandos, Les matériaux de construction et
30

la technique architecturale des anciens grecs, Paris 1966, 139; M. Suić, Antički grad na istočnom Jadranu,
Zagreb 1976, 107–110; N. G. L. Hammond Epirus, Oxford 1967, Pl IV, V, XI-XIII; M. Garasanin «Moenia
Aeacia», Starinar XVII, Beograd, 1967, 29–34; F. Prendi, K. Zheku, «La ville illyrienne de Lissus, son origine
et son système de fortifications», Iliria II, Tirana 1972, 239–269.

173
T. I

174
T. II

1. Les murs de St. Erasmo-Gabavci, 2. Le milliaire d‘Ohrid, 3. Le milliaire de Sruga

175
T. III

Fig. 3 Fig. 4

Fig. 5 Fig. 6

176
 T. IV

Via Egnatia, Radožda

Via Egnatia, Radožda

177
T. V

178
 TRGOVINA JADRANOM IZMEĐU JUŽNE ITALIJE I
MAKEDONIJE OD VI DO I ST. PR. KR.

Plovidbenu rutu Jadranom od južne Italije do Makedonije autorica prati od arhajskog

do ranog imperijalnog razdoblja imajući u vidu arheološke nalaze iz Lihnida, Trebeništa,
Sindosa, Pele, Ajge, Tesalonike. Kandaviski put, kasnije Via Egnatia, predstavljen je kao
komunikacija kojom stižu italski proizvodi poput jantarnog i zlatnog nakita, brončanog
posuđa, proizvedenog u obrtnim centrima Apulije ili Kampanje, kao i keramičko posuđe
od kampanijskog tipa do terra sigilate.
Ključne riječi: arhajsko posuđe, jantar, zlatni zoomorfni nakit, kampanijska keramika,
terra sigilata.

Tema о plovidbenim rutama u antici preko Jadrana, od južne Italije do južno

ilirske i epirske obale kao i obrnutno, mnogo je puta razmatrana. Međutim, putovi
uvijek idu dalje od morskih luka dublje u zaleđe. Dugotrajna arheološka istraživa-
nja koja su izvedena u području oko Ohridskog jezera, osobito u Lihnidu, pružaju
određene potvrde, koje su svakako vezane uz poznati put Candavia koji je presijecao
istoimenu planinu, a kasnije od sredine II st. pr. Kr. i za poznatiju Vija Egnaciju, tra-
siranu u rimskom razdoblju. Tijekom stoljeća one čine koridor putem kojih je stizala
roba, širile su se ideje, pristizale su vojske močnih vladara od Istoka prema Zapadu,
a češće se to zbivalo i obrnutno (sl. 1).
Još u prapovijesti, najranije preko ove prirodne rute, na tlu Makedonije duboko
se očitavaju utjecaji civilizacija kóje su se razvijale u Jadranskom prostoru. Dok u
ranoj povijesti, počevši od arhajskog razdoblja, susreću se impulsi iz mnogo udalje-
nijih prostora. Enhelejsko-Dasaretsko područje, danas šire ohridsko područje, kao
da je predstavljalo zapadna vrata antičke Makedonije.
Otkrivanjem kneževskih grobova u čuvenom Trebeništu početkom prošlog
stoljeća u znanstvenoj elaboraciji uspostavljene su mnoge dileme, a i danas se dono-
se novi prijedlozi oko rješenja ove neobične pojave.1 Nakon 90-ak g. priključuju se
novi nalazi kneževskih grobova poput Petilepa kod Bitolje,2 Arhontikona kod Pele,3
nalazi iz Gevgelije,4 iz nekropole Sindos kod Soluna5 i na kraju iz Ohrida – Lihnida,
1
Filow & Schorpil 1927; Popović 1956; Popović 1966, 15–30.
2
Mikulčić 1966, 209–225.
3
Hrusostomou A.&Hrisostomou P. 2004, 468–478; EAD & ID. 2005, 507–559.
4
Nalazi u Muzeju Gevgelije, neobelodanjeni.
5
Sindos 1985.

179
s izuzetnim zlatnim predmetima otkrivenim u samom gradu kod Gorne Porte,6 ka-
snoantičke i ranosrednjovjekovne utvrde.
U ovom miljeu brojnih identičnih i sličnih priloga u svim ovim kneževskim
grobovima, u Trebeništu, izdvaja se jedna kategorija luksuznih darova, odnosno za-
natskih proizvoda od bronce, visoke umjetničke vrijednosti. To je brončano posuđe
s plastičnim figuralnim prikazima, koji su više puta predmet vrijednih proučava-
nja velikih poznavatelja antičke umjetničke bronce (Filov, Vokotopoulou, Rolley)7
određivani kao djela koja su nastala u ateljeima Korinta i Lakonije. Putem duboke
komparativne analize nalaza iz kruga Peloponeza, Epira, Trebeništa kao i onih iz
kolonije Magna Graeciae (Tarent, Metapont, Sibaris) opažaju se neki detalji koji
upućuju na određene toreutske obrtne centre gdje je dio ovog brončanog posuđa
izvedeno. U ovoj širokoj diskusiji oko porijekla arhajske plastike, koja je otkrivena i
u južnobalkanskom prostoru i u južnoj Italiji, obuhvaćen je i čuveni krater iz Viksa u
Burgonji, koncepcijski vrlo sličan jednom od Trebeniških kratera (sl. 3). Tuje svaka-
ko identična samo ideja, koja potječe iz istog radioničkog centra poput Korinta, dok
su oba primjerka djela koja su izrađena u dviju različitih toreutskih ateljea, jedno u
Korintu, drugo (Vix) najvjerojatnije u Magna Graeciji.
Nasuprot spomenutih kratera, vanredno toreutska kreacija, hidrija iz Trebeni-
šta, definirana kao lakonski tip, vjerojatnije je djelo lakonizirane koncepcije, uvoz iz
južnoitalskih radionica.8 Plastično izvedena meduza s rogovima, zatim horizontalne
ručke s ilustracijom protoma konja, čije se modeliranje stilski isključivo vezuje za
italske radionice helenskih kolonija poput Tarenta, Sibarisa ili Metaponta (sl. 4). Po-
sve je očito ova hidrija iz Trebeništa (danas se čuva u muzeju u Sofiji) da potiče iz
neke od spomenutih toreutskih radionica. Nasuprot ove stilske simbioze, kao relacija
između Peloponeza i južne Italije, velike sličnosti do identičnosti s protomama konja
koji se mogu uočiti kod tronožaca iz Metaponta i Trebeništa (danas van Makedonije,
u muzeju u Beogradu), također nema dvojbe (sl. 5a).9 Ovo su svakako činjenice koje
ukazuju na trgovinu putem Jadrana do istočne obale, koja se odvijala i do dubokog
zaleđa, u ovom slučaju do Ohridske regije.
Veliki znalac antičke bronce C. Rolley u istom duhu razmišlja o vezi analognih
kreacija palmeta koje su modelirane na dvije hidrije, jedna otkrivena u Pestumu,
druga u Trebeništu.10 Zanimljivo je primjetiti da u arhajskim grobovima iz Gorne
Porte kod Ohrida gdje su otkrivene zlatne aplikacije, maske, narukvica i drugo,
analogno nalazima iz Trebeništa, nedostaju prilozi brončanog posuđa.11 Međutim
u kulturnim slojevima naseobine na Plaošniku, gdje se u ranoj antici razvija poli-
sma-polis Lychnidos, otkrivena su dva fragmenta arhajskog brončanog posuđa koji
6
Kuzman 2006, 545–559.
7
Filow & Schorpil 1927, 30–37; Vocotopoulou 1975, 107, 170; Rolley 1982, 91.
8
Rolley 1982, 63–64, 78.
9
Id. 91.
10
Id. 83–86, Pl. XX, fig. 95, 96, 103–105.
11
Kuzman 2006, 545–548.

180
privlače našu pažnju. Na jednoj aplikaciji je prikaz konja u profilu i koraku (sl. 5b),
koja je stilski analogna s ilustracijama na tronošcima iz Trebeništa12 i Metaponta.13
Identičan tretman grive može se povezati s aplikacijama hidrije iz Trebeništa i Meta-
ponta, о kojima je već ranije bilo riječi. Drugi fragment, noga lava, koji pripada bazi
podaniptera ili ekzaliptrona je također analogno izrađen poput primjera tronogog
postamenta koji je otkriven u Kavalinu u Mezapiji.14 Jasno je koliko ovi primjeri
stilske jednačine upućuju na uvezenu robu koja je stizala iz Magna Graecije i u ar-
hajskom razdoblju u područje Ohrida.
Druga kategorija predmeta od jantara, također otkrivena u arhajskim grobovi-
ma u Makedoniji, pobuđuje naš interes u vezi trgovinske razmjene, izvora i njenih
putova. Još 30-ih g. XX st. u Trebeništu su otkrivene ogrlice od velikih komada per-
la od jantara, često nedovoljno obrađenih.15 I u najnovijim istraživanjima u nekropoli
Lihnida u kneževskim grobovima, pored, predmeta od zlata, susreću se velike perle
od jantara, malo obrađenih, i do 5 cm u promjeru,16 što nas podsjeća na analogne
nalaze iz nekropola oko Metaponta17, u području Bazilikate, kao i u Apuliji s Taren-
tom. Jasno je koliko je znanstvenika istraživalo problem putova jantara, od njegovog
vrela na Baltiku, prema jugoistoku i jugozapadu Europe.18 Informacija Plinija iz I st.
(Hist, nat. XXXVII, 35, 36) predstavlja značajan podatak. On govori о ruti jantara
preko Dunava do rijeke Po. Nalazi ove dragocjene organske materije koji se susreću
diljem Apeninskog poluotoka, upućuju na putove do helenskih kolonija na jugoisto-
ku Magnae Graeciae, gdje se izvodila i razmjena za raskošnu robu (sl. 2). U nekim
centrima jantar je i obrađivan. U nekropolama kod Trebenista i Sindosa susreću
se obrađene perle u vidu cvijeta, amforiska ili mješine poput nalaza iz južne Italije
(sl. 6). Upravo na ovaj način oblikovane perle susreću se i u grobovima centralnog
Balkana (Atenica, Novi Pazar), što upućuje na postojanje jednog istog radioničkog
kruga.19
Kemijskom analizom pokazalo se da je nakit iz Sindosa (kod Soluna) izrađen
od jantara koji potječe sa Baltika.20 Očito je da je ruda jantara iz južno italskih ko-
lonija preko Jadrana vođena Kandviskim putom do bogatih potrošača Makedonije.
Svi primjeri arhajske bronce, koji su gore spomenuti, i obilje nakita od jantara,
koji je imao određen magično-simboličan značaj, nedvojbeno upućuju na relacije
Makedonije s agorom i radionicama južne Italije još u drugoj polovini VI st. pr. Kr.
12
Popović 1956, fig. 14.
13
Rolley 1982, 58, 59, Pl. XXXV, fig. 161.
14
Rolley 1993, 191, T. VII, 2.
15
Vulić 1931, 37; Id. 1933, 27.
16
Istraživanja Киzтаna P. 2001 god.
17
Nekropole: kod Alianela grob 324, kod Noepolia grob 9; nalazi exponirani u Muzeju Metaponta.
18
Negorni–Cattaccino 1989, 83–85; Palavestra 1993, 10–20; Bouzek 2007, 252–357; Bitrakova Grozdanova
2010.
19
Palavestra 1993,144–150.
20
Povodom izložbe u Arheološkom muzeju u Solunu 2009. god.: „Magic of Amber, amulets and jewellery from
Magna Graecia and Macedonia“, izvedenа je kemiska analiza jantara; rezultat je saopštila Adam Veleni u
prigodnom kratkom katalogu.

181
 Interes za proizvodnju raskošnog brončahog posuđa traje i u V–IV st. To nam
potvrđuju rijetke analogne vaze, osobito krateri sa volutama, u ovom razdoblju sa
stiliziranim palmetama i motivom labuda. Dva primjera iz Vasta i Agrigenta, ot-
krivena su s keramikom s kraja V st., dok je analogni nalaz iz Makedonije nađen u
grobu A iz Dervenija, datiran u posljednoj četvrti IV st.21 Razlike su minimalne, me-
đutim postoji vremenska udaljenost. U ovom slučaju radi se najvjerojatnije о tran-
smisiji određenih stilskih elemenata a ne i о direktnim uvozom. Jasno je prodiranje
tih stilskih i morfoloških odlika s italskog kopna u Makedoniji, međutim u ovom
slučaju nije i direktna kronološka relacija.
Umjetnički obrt u Makedoniji nalazi mjesto na dvoru vladara u drugoj po-
lovini IV st. U to doba poznato je koliko je majstora iz različitih centara pozvano
da rade u metropoli makedonskih vladara. Oni donose i neke poznate stare forme.
Keramičke vaze iz Apulije imaju istu formu. Bogati grobni nalazi pokazuju koliki je
procvat toreutike u drugoj polovini IV st. obogaćen novim formama, poput kratera
sa labudima22 ili češćom produkcijom kruškolikih situla (sl. 7), čiji se uzori traže u
etrurskim radionicama,23 što govori i о različitom porijeklu angažiranih majstora.
Kruškolike situle od bronce, srebra, otkrivene su u široj makedonskoj regiji: u Visoi
kod Bitolja, u Derveniju, u Pidni, u Ajgi u raskošnim grobnicama makedonskog tipa.
To je doba novih trgovačkih ruta. Sada nije riječ samo о direktnom uvozu, nego i o
novim kontaktima, kada toreutski proizvodi iz Tarenta preko Mediteranske trgovine
putuju prema istoku.24
Nije nepoznato koliko je apuljska crvenofiguralna keramika putovala prema
istočnoj obali Jadrana. I pored toga što je Makedonija otvorena za uvoz raskošne
figuralne keramike korintskih i atičkih radionica sa strane Egeje, preko Epidamnosa
stižu i vaze italskog podrijetla. Askos iz Lihnida, u grobu 127 koji najvjerojatni-
je pripada mladom vojiniku, s vrlo luksuznim šljemom halkidskog tipa i reljefnim
prikazom, otkriven je askos koji ne pripada već poznatim primjecima otkrivenim u
Makedoniji (sl. 8a, b). Određene dekorativne elemente, kao motiv valova na posudi,
navode nas na češće zastupljene ornamentike kod južno italskih vaza IV st.25
U ovom kontekstu treba se osvrnuti i na veliku produkciju zlatnog nakita iz
IV st. U ovo doba, u ovom umjetnom obrtu, uvode se novi motivi poput protoma
lava i drugih životinja, kao ovna, bika, risa. Skoro u svim nekropolama kasno kla-
sičnog i helenističkog doba iz Ohridske regije otkriven je ovaj nakit.26 Jedan primje-
rak naušnice s lavljom protomom iz Lihnidske nekropole je identičan primjerima iz
Tarenta.27 I u južnoitalskim radionicama, gdje su radili vrsni zlatari, bile su prisutne

21
Rolley 1993, 200–202, T. XI–II.
22
Iv. 201.
23
Barr-Sharrar 1982, 129.
24
Rolley 1993, 201.
25
Vikić Belančić & Damevski, CVAC 2008, br. 308–320.
26
Bitrakova Grozdanova 1987, 63–80; Ead. 2005,99–110.
27
Bitrakova Grozdanova 2005, 101.

182
ove teme. Nakit sa teriomorfnim motivima je bio u modi u Makedoniji, što nam po-
tvrđuju nalazi iz nekropola počevši od Lihnida (sl. 9)28 do Pele,29 Sedesa,30 Pidne,31
Gortinije (Vardarski rid), Dobera (Marvinci) kao i u helenskim kolonijama južne
Italije poput Tarenta,32 što je svakako rezultat kulturne zajednice koja se nameće od
IV–II st. pr.Kr.
S novim političkim zbivanjima krajem III st. i osobito nakon 146. g. kada je
formirana i rimska provincija Makedonija, intenzivnija je cirkulacija novca i italske
robe. Naročito se to osjeća u uvozu keramike, metalnog posuđa, kao i novina u gra-
đevinarstvu. Sve je to popraćeno novom valutom – denarom.
Uvoz tipičnog brončanog posuđa iz Kampanje i Južne Italije intenzivniji je
krajem II st. i tijekom I st. To su olpe ili kane kruškolikog oblika tipa Kelheim ot-
krivene diljem Europe u rimskim provincijama Španije, Galije, sjeverne Italije, u
ilirskom prostoru33 i naročito u ohridskoj regiji. Nalazi potječu iz nekropole kod Tre-
beniškog Kalea, Crvejnce,34 Deboja i Gorne Porte u Lihnidu u najvećem broju, zatim
iz Рrеspе, iz Fiorine (sl. 10).35 Tijekom zadnjih iskopavanja u Lihnidu je otkriveno
desetak primjera što cijelih, što u fragmentima, gdje su najviše sačuvane lijevane
ručke, s tipičnim prikazima stiliziranih protoma labuda i glava ili pana, ili Dioniza,
ili prikazom stiliziranog lista bršljana. Tu se priključuje i serija čaša tip kоrset, tip
Idrija (sl. 11). U kulturnim horizontima I st. u Makedoniji iznova se javljaju simpu-
lumi, koji imaju rimsku formu te se i ovi predmeti pridružuju brončanom posuđu
italskog podrijetla.36
Ako se ovaj tip predmeta na italskom tlu javlja nakon 120 g. pr. Kr., to je
ujedno i terminus post quem i za uvoz u regije jugoistočne obale Jadrana. U brojnim
nalazima nekropole kod Gorne Porte u Lihnidu izdvajaju se nove varijante, te je
pored očite potvrde о uvozu iz južne Italije, moguće da su i neke nove radionice imi-
tirale kampanijske forme. Da je ovo brončano posude prihvaćeno i као nova moda
u pogrebnim običajima domaćeg stanovništva, njihovo darivanje vina u grobovima,
sto se susreće i u zapadnim rimskim provincijama od Španije do centralne Europe.
Iste forme su prisutne i izvedene u keramici. Tako su npr. u antičkoj nekropoli kod
Crvejnce otkriveni keramičke kane kruškolikog oblika s ručkama koje su na vrhu
ukrašene stiliziranim glavama labuda (inače su nađeni u grobovima sa zlatnim na-
kitom negroidnog tipa).37 Tu se svakako radi i o prihvaćanju ove italske forme i od
strane lokalnih keramički radionica.
28
Bitrakova 1987, 64–70; Ead. 2005, 99–110; Bitrakova & Malenko 1997, 3–33.
29
Pella 2004,71–77.
30
Tsigarida & Ignatiadou 2000, 45.
31
Bessios & Pappa 1995, 108, 110.
32
Schojer & d’Amicis 1987, 182–184, п’ 110, п’ 112, n’ 116.
33
Werner 1954, 68–107; Id. 1979, 108–115; Vidal 1977, 77–106; Вrescak 1982, t. 12, Br. 116, Božić 2003, 259–
269.
34
Bitrakova Grozdanova 1999, 259–283.
35
Akamati Lilibaki & Акамаtiѕ 2006, 35.
36
Feugère & Rolley 1991, 3, 23–45, 61–78, 193–195.
37
Bitrakova Grozdanova & Pocuca 2004, 81–86.

183
 Osim toga, od kraja II st. i početkom I st. javlja se uvoz rimske keramike.
Najprije Kampanijske B, tankih stjenki, otkrivene na Prespi, u Herakleji38, u Stobi-
ma.39 Jedno olpe tipa Kampanijske В otkriveno je u Stobima s 504 rimska denara,
kao ostava, što nam govori i о novoj valuti koja cirkulira u Makedoniji.40 Rijetki su
i nalazi kampanijske C, ili italskih amfora tipa Brindizi. No, od kraja I st. pr. Kr.
intenzivno preko Egnaciskog puta stiže i terra sigilata aretinska, otkrivena u ohrid-
skom području, u Herakleji,41 u Stobima.42 Registrirano je više pečata: Pescenius
Clemens, Camurius, Lucius Gellus i dr. Najnovija istraživanja u Ohridu, u ranorim-
skim horizontima, pokazuju koji je bio intenzitet uvoza ove izuzetno luksuzne robe
putem Jadrana.
Nadgrobni spomenik koji ima duboku antičku helensku tradiciju na tlu Ma-
kedonije, sada prihvaća nove teme i motive inspirirane rimskom kulturom. Na nad-
grobnim stelama javlja se portret samostalno u amblemu ili u grupnom obiteljskom
prikazu (sl. 12).43 Sada više ne govorimo samo о uvozu obrtničkih tvorevina. Uvode
se novi običaji, prihvaćaju se i nove norme rimske civilizacije. Ćak i u arhitekturi,
u dekoraciji, osjećaju se spomenuti uticaji. Dat ću samo jedan primjer mozaičnog
poda, u jednom balneumu iz augustovog razdoblja, nedavno otkrivenog u Lihnidu,
na Plaošniku (sl. 13). Makedonija je imala određenu tradiciju u mozaičnoj tehnici.
Međutim, ovo je tipičan primjer tehnike rimskog mozaičarstva, putujućih majstora.
Tijekom stoljeća na Balkanu, pod upravom Rimskog Carstva, komercijalne i
kulturne veze između dvaju poluotoka su sve intenzivnije, što je očito u gradovima
provincije Makedonije. Snažna urbanizacija već postojećih gradova, ali njhovo ur-
bano i političko uređenje u rimskom duhu potvrđeno je u gradovima poput Lychni-
dos, Heraclea Lyncestis, Pella, Dion, Thessalonica i drugi.

38
Maneva 1979, 32–33.
39
Anderson Stojanović 1987, 18–l9.
40
Stojanović Anderson 1992, 296–297.
41
Maneva 1977, 67–79.
42
Anderson Stojanović 1992, 245, 250.
43
Bitrakova Grozdanova 1985, 141,167; Rizakis & Touratsoglou, 1985, n’ 159, 161, 166, 171.

184
BIBLIOGRAFIJA

KRATICE:
AM Ancient Macedonia
ΑΕΜΘ To αρχαιολογικό εργό στη Μακεδονία και στη Θράκη
BCH Bulletin de Correspondence hellénique
ΕλλΚερ Επηστιμονική Συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική
Maced. acta archaeol. Macedoniae acta archaeologica.

Akamati-Lilibaki & Akamati 2006, M. Akamati’Lilibaki & I.Akamati, The

Hellenistic city of Florina, Thessaloniki.
Anderson-Stojanović 1987. V, Anderson-Stojanović, Italy and Macedonia
in the 2nd and 1st centuries B.C.: the ceramic evidaence, Rei cretariae
romanae fautorum ada XXV/XXVI, In Agro Ravracense.
Anderson-Stojanović 1992. V. Anderson Stojanović, Stobi, The Hellenistic
and roman pottery, Princeton.
Barr-Sharrar 1932. B. Barr-Sharrar, Macedonian Metal Vases in Perspective:
Some Observations on Context and Tradition, Macedonia and Greece
in Late Classical and Early Hellenistic Times, Studies in the History
of Art vol. 10, Washington.
Bessios & Pappa 1995. M. Bessios & M. Pappa, Ancient Pydna, Thessaloniki.
Bitrakova Grozdanova 1985. V. Bitrakova Grozdanova, Ohrid vo antičkiot i
ranohristijanskiot period, Ohrid, monografija, Skopje.
Bitrakova Grozdanova 1999. V. Bitrakova Grozdanova, Religion et art dans
l’antiquité en Macédoine, Skopje.
Bitrakova Grozdanova & Počuča 2004. V. Bitrakova Grozdanova & Počuča
N., La ceramique de la nécropole de Crvejnca-Ohrid, ST’EllKer Bñlow
2000, Athena.
Bitrakova Grozdanova 2007. V. Bitrakova Grozdanova, La haute antiquité
dans la region d’Ohrid, AM VII, Thessaloniki 2002.
Bitrakova Grozdanova 1987. V. Bitrakova Grozdanova, Spomenici od
helenističkiot period vo SR Makedonija, Skopje. Božić 2003. D. Božić,
L’aiguière en bronze de la tombe à char de Verna (Isère): une composition
tripartite, Arheološki vestnik, Ljubljana.

185
Feuger & Rolley 1991. M. Feuger & С. Rolley, La vaisselle tardo-républicaine
en bronze, Dijon
Filow & Skorpil 1927. D. B. Filow & Skorpil, Die archaische Nekropole von
Trebenischte am Ochrida-See, Berlin-Leipzig.
Hrisostomou & Hrisostomou 2004. A. Hrisostomou А. & P. Hrisostomou.
Ανασκαφή στη δυτική νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας, ΑΕΜΘ 16.
Hrisostomou & Hrisostomou 2005. Α. Hrisostomou & P. Hrisostomou, Δυτική
νεκρόπολη του Αρχοντικού Πέλλας, ΑΕΜΘ 16.
Kuzman 2006. P. Kuzman, Le masque funéraire en or d’Ohrid dans le contexte
des trouvailles identiques du cercle culturel de Trebeništa, Homage to
Milutin Garašanin, Beograd.
Maneva 1977. E. Maneva, Docnežnoaretinska sigilata od Неrаklеја, resumé:The
late Arretina Terra sigilata from Heraklea, Maced. Acta Archaeol. 3,
Skopje.
Maneva 1979. E. Maneva, Nekolku tipovi i formi na elinistička i rimska keramika
vo Heraldeja, Bitola.
Mikulčić 1966. I. Mikulčić, Arhajske nekropole Južne Pelagonije, Starinar XIV–
XV, Beograd.
Morel 1986. J. Morel, Céramique à vernis noir d’Italie trouvées à Délos, BCH
CX.
Pella 2004. I·Akamatis, M. Lilimpaki Akamatis et autr., Pella ant its environs,
Athina.
Popović 1956. Lj. Popović, Katalog nalaza iz nekropole kod Trebeništa, Beograd.
Popović 1966, V Popović, О роreklu grčkih arhajskih predmeta iz nekropole
kod Trebeništa sa posebnim osvrtom na problem zlatnih maski/Starinar
XV–XVI, Beograd.
Rizakis & Touratsoglou 1985. Th. Rizakis & G. Touratsóglou. ’Eπιγραφές Ἄνω
Mακεδονία
Rolley 1982. С. Rolley, Les vases de bronzes de l’archaïsme récent en Grande
Grèce, Naples.
Rolley 1993. Rolley, Bronzes en Messapie, Atti del trentesimo convegno di studi
sulla Magna Grecia, Taranto-Lecce 1990, Napoli.
Schojer & d’Amicis 1986/87. T. Schojer & A. d’Amicis, Les ors hellénistiques
de Tarente, exposition Milano-Paris.

186
Sindos 1985. ΣΪΝΔΟΣ, Κατάλογος της έκθεσης, Athina.
Tsigarida & Ignatiadou 2000. Β. Tsigarida & D. Ignatiadou, The gold of
Macedοn, Thessaloniki.
Vilić 1931. N. Vulić, Jedan nov grob kod Trebeništa, Glasnik Skopskog
naučnog dručnog društva XI, Skopje.
Vilić 1933. N. Vulić, Novi grobovi kod Trebenista, Spomenik LXXVI, Beograd.
Vidal 1977. M. Vidal, L’oenochoé en bronze d’Estarac (Haute-Garonne), Revue
Archaéol. narbonnaise 10, Narbone.
Vokotopoulou-Kouleimaniou 1975. Χαλκαῖ κορινθιουργείς πρόχοι, Athinai.
Werner 1954. J. Werner, Die Bronzenkanne von Kelheim, Bayerische
Vorgeschichts-blätter, Heft 20, München.
Werner 1979. J. Werner, Die Bronzekanne von Kelheim, Spates Kelttentum
zweischen Rom und Germanien, München.

187
 LE COMMERCE SUR ADRIATIC ENTRE
L’ITALIE DU SUD ET DE LA MACEDOINE

RESUMÉ

Le but de notre exposé est de relever certains objets découverts en Macédoine qui
témoignent de l’impotation des centres d’atisanat sud italiques, attelée depuis déjà la
fin du VI siècle av J. Ch. Il s’agit des produits de vases en bronze, avec une décoration
plastique, découverts dans la nécropole prinsière de Trebenište et de l’agglomération de
Lychnidos. Certains d’entre eux possèdent, outre les élément des ateliers de Corinthe et
de Laconie des traits caractéristiques des maîtres des ateliers de Métaponte, de Sybaris,
de Tarente. La découverte des bijoux de grosses perles en ambre et de mêmes formes de
Métaponte, de Lychnidos, de Trebenište, de Sindos et d’Archontikon, nous font penser
aux relations évidentes avec le commerce de marchandises avec les ateliers de l’Italie du
sud. De cette manière se désigne la route de l’ambre qui conduit du nord d’Italie vers la
Magna Graecia et puis envers la Mer Adriatique jusqu’à la Macédoine.
Le relations les plus étroites, directes ou indirectes, se manifestent à l’époque
classique et hellénistique, premièrement les vases en bronze, ou les bijoux de type
teriomorphe qui domineront, éxecutés dans les Balkans, le souvent en Macédoine et en
Thrace, mais aussi dans Magna Graecia.
La domination romain en Macédoine rendra possible un commerce plus intense,
d’où vient la présense de divers prodiuts en bronze et en céramique, éxécutés en
Campanie et en Italie du sud (la céramique campanienne B, C, terra sigilata arretina,
les vases de bronze de type Kelheim). Les influences directes venant de la civilisation
romain on sent dans les monuments sépulcraux avec le portait du défunt ou dans
l’artisanat des mosaïques, par exemple en paviments d’une bain de Lychnidos. Avec
ceci commencera un temps nouveau caractérisé par une pénétration plus intense de la
culture romaine en Macédoine.

188
189
Сл. 2. – Put jantara, slika preuzeta iz kataloga izložbe u Solunu 2009 god.

190
b
Sl. 3 Arhajski krateri, Trebenište a, b., Vix c

Sl. 4 Hidrija iz Trebeništa a, b; Pestum, c

191
Sl. 5 a, Tronožac iz Pestuma  Sl. 5 b, Aplikacija sa Plaošnika

Sl. 5a, Metapont; b Ohrid-Lihnid

Sl. 6 Trebeništa Sl. 6 a, Sindos

192
Sl. 7 Derveni Sl. 8 Nalazi iz groba 127, Gorna Porta, Lihnid

Sl. 9 Zlatne naušnice iz Deboja, Lihnid

Sl. 11 Brončana čaša. Lihnid

Sl. 10 Olpi Kelheim tipa, Trebeniško Kale a, Lihnid b, c

193
 Sl. 12 Sepulcrum iz Lihnida

Sl. 13 Balneum, Plaošnik - Lihnid

194
МАТЕРИЈАЛНА КУЛТУРА
 ZLATNI NAKIT IZ HELENISTIČKE NEKROPOLE
KOD CRVEJNCE

Poznati antički grad Lychnidos, koji spominje veći broj antičkih izvora1 kao
i epigrafski spomenici2, nije bio usamljeno naselje u teritorijalnom i kulturnom
smislu. Na jednom ne tako velikom teritoriju, ne uzimajući u obzir šire vremensko
razdoblje i ograđujući se jedino na par stoljeća helenističkog doba, konstatirano je
više nalazišta: nekropola Trebeniško Kale (detaljnije ispitana i objavljena3), grobovi
iz Delagožde4, nekoliko grobova slučajno otkrivenih pri gradnji jedne kuće u blizini
Činara (Ohrid), a u starom dijelu grada u Ulici „Hristo Uzunov“ otkrivena su tri
groba i na kraju nekropola kod Crvejnce.
Bliža okolica Lihnidskog jezera bila je najistočniji dio na granici Ilirije prema
Makedoniji5 i oduvijek se odupirala ekspanzivnosti makedonskih plemena6 ne
dozvoljavajući duže okupacije. Poznato je iz izvora da je Filip II pokorio ilirska
plemena sve do Lihnidskog jezera, što je i prvo signiranje ovog kraja u historiji7.
Njegovi stanovnici ilirsko pleme Dassaretioi, koje je zauzimalo teritorij oko
Lihnidskog jezera, na sjeveru Ohridsku nizinu, a na jugu nizinu do današnje
Korče u Albaniji8, povremeno je ulazilo u sastav makedonske države. I pored toga
što Makedonci nisu uspjeli vojnički asimilirati ove najzapadnije susjede, kulturni
utjecaji makedonsko-grčkog svijeta bili su neminovni. Grčki import javlja se prije
helenističkog razdoblja na poznatim lokalitetima Trebenište, Radolište, Rečica.
Kontinuitet trgovačkih veza očituje se i u mladim nalazima na ovom terenu.
Iskapanja 1958–1959. g. na lokalitetu Crvejnca (Prentov most) u blizini sela
Opejnce, udaljenog 18 km sjeveroistočno od Ohrida, dala su još jedan prilog ka
proučavanju ohridskog bazena u helenističko doba.
Prve indicije о postojanju bogate nekropole kod Crvejnce slučajni su nalazi
na novom trasiranom putu Ohrid–Resen kod Prentovog mosta nedaleko od sela
1
Polyb, XVIII, 47, 12; Liv. XXXIII, 34; Strab. VII, 323.
2
H. Вулић, Охрид, Споменик САН XCVIII. Београд 1941–1948, 122, бр. 267; Μ. Δήμισα, Ἡ. Μακεδονία èv
λίθοις φϑεγγoμένοις και μνημέίοις σωζομένοις, 1896, br. 342 и 357.
3
В. Лахтов, Археолошко ископување на Требенишко Кале 1953–1954, Лихнид II–III, Охрид 1959, 11.
4
Вулић, н.дј. 463.
5
Φ. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје 1957. 67.
6
Ibid. 65, 66.
7
Polyb. V, 108, 8; Diod. XVI, 8.
8
Δημισα, n. d. 1 (prema rukopisnom prevodu F. Masina u Narodnom muzeju u Ohridu).

197
Opejnce iz 1956. g. Sistematska arheološka iskapanja izvedena su 1958–1959., kada
je otkriven veći broj grobova, koji su bili bogati inventarom9.
Bogata helenistička kultura ostavila je tragove na ovom tlu, koje je raskošnije
novitete primilo, odomaćilo i u izvjesnoj mjeri imitiralo, od umjetničke plastike-
terakote, zanatstva, posuđa, do sitnog suptilnog od zlata izrađenog nakita, koji je u
ovoj nekropoli najatraktivniji nalaz i zasada po tipu najbrojnije zastupljen od svih
nekropola u ohridskom regionu.
Zlatni nakit u nekropoli Crvejnca sastoji se od naušnica teriomorfnog i
antropomorfno-negroidnog tipa, jedan prsten i privjesak od ogrlice.

OPIS INVENTARA

1. Par kolutasto zoomorfnih naušnica u obliku lavlje protome, grob 74, inv. br.
A-490, A-496, sl. 1.
Kolutasti dio naušnice izveden je od tanke niti spiralno omotane oko žičanog
kostura od bronce; proširujući se prelazi u tuljak vrlo lijepo ornamentiran dvojnom
filigranskom žicom, izvedenom poput ornamenta na antropomorfnim naušnicama
iz Trebeniškog Kalea10. Iz tuljka izlazi lavlja glava izrađena od zlatnog modeliranog
lima. Na glavi se primjećuju udubljenja u kojima su bile smještene bobice od plave
staklene paste, od kojih je očuvana jedna na tuljku i jedna u očnoj praznini. Karičica
na užoj strani valjkasto je omotana zlatnim limom. Jedna od naušnica je relativno
dobro očuvana, a kod druge glava je oštećena (d. 3,5 cm).
Naušnice s krajevima životinjskog oblika javljaju se još krajem VI i početkom
V st. prije nove ere u jednom grobu iz Čertoze kod Bolonje11, a kao ukrasni elemenat
na nakitu pojava lavlje glave primijećena je na narukvicama iz VII st. pr. n.e.12
Međutim, naušnice sa životinjskim glavama su tip nakita koji široko reprezentira
grčko zanatstvo naročito u IV st. i početkom III st.13 Bogata mašta antičkih zlatara
dala je najrazličitije predstave i teriomorfne izvedbe u našim primjercima lavlje
glave. Neobično je velika teritorijalna raširenost ovog nakita, svakako u vezi s
aleksandrijskom psihologijom, s ratničkom ekspanzivnošću, s raširenošću trgovačkih
veza, s umjetnošću i zanatstvom. Magna Grecia dala je najraskošnije primjerke.
Značajan zlatarski centar je Tarent14. Poznati su primjerci ovog nakita iz Kampanije15
(Kuma i Kapua), a još su raskošniji primjerci iz Veteria i Herkulaneuma16.”
9
Velika je šteta da ne mogu objaviti kompletnu nekropolu zbog nedostatka terenske dokumentacije. Uz zlatni
nakit nađen je veliki broj keramičkog posuđa; megarske čaše, firnisirano-kanelirano posude i posuđe raznog
oblika domaće proizvodnje.
10
Pogledaj bilješku 3.
11
F. Marshall, Catalogue of the Jewellery Greek, Etruscan and Roman in the Departments of Antiquities, British
Museum, London 1911, XXXIV.
12
Ibid., XXXIII.
13
P. Amandry, Collection Hélène Stathatos – Les bijoux, antiques, Strasbourg 1953, 142.
14
G. Becatti, Oreficerie antiche, dalle minoiche alle barbariche, Roma 1955, br. 375–376.
15
Marshall, n. dj. XXXIII.
16
R. Siviero, Gli ori e le ambre del Museo Nazionale di Napoli 1954, 24–25, br. 53–56.

198
 Na našem tlu poznati su nešto manje raskošniji primjerci iz Budve17, ujedno i
najbliže analogije za navedeni par.
Na današnjoj teritoriji Grčke poznat je relativno manji broj nalaza; jedan
primjerak iz Soluna18, zatim iz Kostura19, te iz groba nekropole kod Cipra20 nađen sa
drahmom Aleksandra Velikog.
Na Balkanskom poluotoku do sada je nađen veći broj zoomorfnih naušnica
iz Bugarske. To su antički lokaliteti Varna21, Mezek (naušnici datirane takođe sa
drahmom Aleksandra Velikog)22. Najsjeverniji nalazi su sjeverno Crnomorje23 i
nalaz iz Rumunjske24.

2. Par kolutastih naušnica sa životinjskim glavama iz groba 95, inv. br. A-489,
A-491, si. 2.
Karičica zoomorfne naušnice izvedena je od tanke i fine žice spiralno omotane
oko zlatne cjevčice, koja se na gornjem kraju proširuje, spaja s tuljkom i prelazi u
životinjsku glavu shematski izvedenu s realističnim elementima i to s rogovima od
isukane tanke žice u obliku slova S i s očima izvedenim apliciranjem sive staklaste
mase. Filigranska ornamentika, kao i talasasto modeliranje životinjske glave, mogla
bi predstavljati stiliziranu lavlju grivu. S druge strane, karičica završava u valjkasto-
glatku plohu od lima ukrašenu listićima od filigranske žice i vrh s pet zlatnih bobica
(d. – 2,5 cm).
Skoro istu izvedbu imaju srebrne naušnice iz Goričke ostave25, što nameće
pomisao na zajednički radionički centar. To će biti značajno u njegovu odredivanju.
U tom smislu pomaže identičan tretman karičice primjeraka Crvejnce s karičicama
negroidnih naušnica iz nekropole Trebeniško Kale u Ohridskom muzeju (sl. 11) i iz
Delagožde u Narodnom muzeju u Beogradu26.

3. Kolutasta antropomorfna naušnica, negroidnog tipa, inv. br. A-498, si. 3.

Negroidna naušnica sastavljena je od prstenastog dijela, koji se produžava u
tuljak kao okovratnik, i negroidne glave izrađene od tamnosmede staklaste mase.
Prstenasti dio naušnice sastoji se od tri tordirane žice. Svaka je omotana zlatnim
limom i pri užem se kraju spajaju u jednu završavajući u kuku, a pri širem kraju
17
D. Rendić-Miočević, Zlatniinakit iz helenističko-ilirske nekropole u Budvi, Ορνscvla archaeologica IV, Zagreb
1959, 23–24, br. 18–19.
18
E. Coche de la Ferté, Les bijoux antiques, Paris 1956, 59.
19
L. Pollak, Clasisch-antike Goldschmiedearbeiten im Besitze Sr. Excellenz A. J. vön Nelidow, Leipzig 1903,
44, br. 114.
20
Marshall, n. dj. 188, br. 1728–1729.
21
Иванов, Тракийски могилни погребения в Одесос и околността му през ранноелинистическата епоха,
ИАДВ X, Варна 1955, 88.
22
Б. Филовъ, Куполните гробници при Мезекъ ИАИ XI, София 1937, 77, сл. 30.
23
Г. Белов, Херсонес Ставрический. Ленинград 1948, 81.
24
С. Preda, Callatis, Bucuresti 1963, sl. 47.
25
D. Rendić-Miočević, Oko datiranja srebrnog zoomorfnog nakita iz Goričke ostave, Peristil II, Zagreb 1957, 29,
T–I, 1–5.
26
P. Lisičar, O nekim tipovima antičkih naušnica iz naših nalazišta, ŽA, IX, 1–2, Skopje 1959, sl. 6.

199
ulaze u tuljak izrađen od lima u obliku kornukopije. Ornamentom podijeljen je
u dva dijela. Donji dio tuljka ukrašen je trokutastim listovima, a gornji spiralom,
sve izvedeno jednom niti, finim filigranom. Negroidna glava pokrivena je kalotom
od zlatnog lima, na kojoj je kosa vrlo stilizirano izvedena iskucavanjem lima s
unutarnje strane, tako da su postignuta bobičasta ispupčenja što imitira kovrče kose
(d. – 3 cm).
Nađena je slučajno pri spomenutoj gradnji 1956. g. a spominje ju P. Lisičar27.

4. Par kolutastih naušnica, nađenih u grobu 66, analognih prethodnoj naušnici,

s oštećenjima na glavi i karičici, inv. Br. A-494, 495, sl. 4 i 5., d. – 3 cm. Jedina
razlika je u tretmanu profila negroidne glave.

5. Par antropomorfnih naušnica analognih prethodnim primjercima iz groba 68.

Naušnici pod inv. br. A-497 nedostaje gornji dio tuljka (sl. 6), a kod naušnice inv. br.
A-493, sl. 7, interesantan je tretman čela negroidne glave, koja je drugačije izvedena
za razliku od svih drugih primjeraka, naime, čelo je podignuto i poluokruglo i ulazi
u kolutasti zlatni đio kose (d. – 2,2 cm).

6. Kolutasta naušnica dobro sačuvana, analogna navedenim primjercima iz

groba 131, inv. br. A-489, sl. 8. Jedina razlika u izvođenju su žice na kolutastom
dijelu, koje su tordirano omotane, a svaka pojedinačno spiralno je omotana uskom
zlatnom vrpcom (d. – 2,2 cm).

7. Kolutasta naušnica također nađena u grobu 131 inv. br. A-492. sl. 9. Kalotasti
dio glave i karičica izrađeni su isto kao već navedene naušnice, jedino je ova manjeg
obima i tuljak je jednostavnije izveden; na donjem dijelu filigranom imitirani su
listići, a gornji je dio bez dekoracije. Naušnici nedostaje negroidna glava. Pitanje
je koliko su mogle ove dvije naušnice, nađene u istom grobu, biti par (d. – 2 cm).28

8 . Na takozvanoj Vakufskoj njivi, u blizini nekropole kod Crvejnce, slučajno

su nađene dvije kolutaste naušnice od kojih (inv. br. A-60, sl. 10) nedostaje negroidna
glava, a naušnica inv. br. A-288 jako je izlomljena. Inače izvedba je identična s
ostalim naušnicama antropomorfnog oblika (d. – 2,8 cm).
Najbliže tipološke analogije antropomorfno negroidnim naušnicama s lokaliteta
Crvejnca susreću se na nekropoli Trebeniško Kale, gdje su zastupljeni primjerci puno
raskošnije obrađeni (sl. 11, d. – 2,7 cm), ukrašeni filigranom i granulacijom i manje
raskošno, samo manjih dimenzija, potpuno stilski analogne ovima iz Crvejnce.
Slične naušnice nađene su kod sela Delagožde, jednu poznatu prije rata objavio je
N. Vulić29 s još šest primjeraka kasnije sakupljenih. Svi su u Narodnom muzeju u
27
Ibid., si. 8.
28
В. Лахтов, ή. дј. 17, бр. 23–24.
29
Вулић, н. дј. 463.

200
Beogradu30. U samom Ohridu poznata su dva slučajna nalaza, jedna naušnica iz
nekropole u ulici „Hristo Uzunov“ (o kojoj će dalje biti riječi) i jedna kod Činara31.

9. Dvije potpuno identične naušnice s antropomorfno-negroidnim završetkom

iz Crvejnce postoje u privatnom posjedu u Zagrebu32, navodno jedna kupljena kod
Trebeništa.
Tip antropomorfnih naušnica nije tako česti nalaz. Na ilirskom tlu ima
primjeraka iz nekropole u Budvi33 i Goričke ostave34. Kod jednog primjerka iz Budve
kosa i karičica su raskošnije izvedene a primjerci iz Goričke ostave su shematizirani
tako da su tipološki drugačije izrađeni od naših primjeraka. Susreću se i na Italskom
tlu35 (Betona i Tarant) kao i u Grčkoj, a jedan je primjerak iz Kyme u Eolidi36, koja
je bliža našim naušnicama, i to trebeniškim (sl. 11).
Inače, antropomorfne naušnice kolutastog oblika bile su izrađivane čitave od
zlata s predstavom Menade, također zastupljene na jednom širem terenu (Kreta37,
Apolonija38).
Negroidna glava kod helenističkih naušnica izrađena od dragog kamena,
jantara, staklene paste, javlja se uglavnom u III st. pr. n. e.39 Proširena upotreba
dragog kamena povezuje se s vremenom Aleksandrovih pohoda kada je prenijet iz
Sirije40. Kako je dragi kamen bio vrlo skup, u upotrebi je jantar, koji je opet imitiran
staklenom pastom.

10 Prsten (sl. 12, inv. br. A-289), takode je nađen na Vakufskoj njivi u blizini
nekropole. Izrađen je od dvojnog tankog, zlatnog lima. Na prednjem dijelu proširuje
se, a u udubljenju, čija je ivica izreckana kao da imitira granulaciju, smješten je
kamen smede boje (d. – 1,8 cm). Ovako izrađeno prstenje zastupljeno je u zbirci
Schiller41, a datira s kraja III st. pr. n. e.

11. Privjesak od ogrlice, inv. br. A-504, sl. 13. Srcoliki dio privjeska izveden je
od dvojnog zlatnog lima, a kroz njega prolazi zlatna žica poluokruglo savijena (d. –
1,3 cm). Analogni privjesci nađeni su u nekropoli Trebeniško Kale42.
Čitav Ohridski bazen obiluje nalazima iz helenističkog razdoblja, pogotovo
nakitom stilski i tipološki srodnim. Da bi se sagledalo bogatstvo i veze ovog kraja s
30
Lisičar, n. dj., si. 6.
31
Spominje ju Lisičar u gore navedenom radu, ali se nažalost izgubila.
32
Jednu od ovih naušnica D. Rendić-Miočević spominje u svom radu о budvanskom nakitu i daje crtež (T Х–3), a
drugu sam imala prilike osobno vidjeti i tako sam ustanovila istovjetnost.
33
D. Rendić-Miočević, Zlatni nakit iz helenističko-ilirske nekropole u Budvi, Τ VI–6.
34
Rendić-Miočević, Oko datiranja srebrnog zoomorfnog nakita iz Goričke ostave, Τ II.
35
Becatti, n. dj. 199, br. 406 a, b, 405 a, b.
36
Marshall, n. dj., 186, br. 1709.
37
Ibid., 184, br. 1684–1685.
38
И. Венедиков, Аполония, Раскопките в некрополата на Аполония през 1947–1949 г., София 1963, 296.
39
Becatti, n. dj., 199.
40
Marshall, n. dj, XXXI.
41
R. Zahn, Sammlung Baurat Schiller, Berlin 1928.
42
Лахтов н. дј. Τ IV 10–11, Τ XV 4.

201
helenističkim centrima Grčke i Magne Grecie i uopće grčkog svijeta, smatram da je
potrebno upozoriti na taj materijal kojega je veći dio već objelodanjen.
U helenističkoj nekropoli Trebeniško Kale nađene su dvije naušnice43 negro­
idnog tipa potpuno iste izvedbe kao naušnice iz Crvejnce. Moglo bi se pretpostaviti
postojanje zajedničkog centra proizvodnje. Negroidnog su tipa i naušnice na sl. 11,
koje su raskošnije izvedene od prethodnih44. Neke bliže analogije u dosada poznatoj
literaturi nema, osim primjeraka iz Delagožde45. Iz Trebeniškog Kalea je još jedan
usamljeni primjerak negroidne naušnice46 s vrlo bogatom izradom kose, kovrče (d.
2–8 cm, sl. 14), sličan primjerku iz Budve47.
Zoomorfna predstava na završetku kolutastog dijela susreće se na jednoj
naušnici iz Trebeniškog Kalea48 (sl. 15, d. 1,7 cm), kao i na jednom primjerku s
nepoznatog lokaliteta, inv. br. A-489, sl. 16, (možda s Trebeniškog Kalea) s šupljom
karičicom izrađenom od zlatnog lima imitirajući udubljenjima tordiranu žicu. Tuljak
je ukrašen filigranom, a nedostaje jedan dio lavlje glave (d. – 2,5 cm).
Vrlo raskošna i jedinstvena pojava u ovom regionu su naušnice golubice s
rubinima iz Trebeniškog Kalea, grob 5 (sl. 17);49 bogato ukrašene filigranom po
čitavoj površini, imitirajući krila, perje i skupljene noge ptice u letu (dužina 3 сm,
visina 3,5 cm). Naušnice u obliku goluba javljaju se negdje prije kraja III st. pr. n.e.50
i raširene su po čitavom grčkom teritoriju51.
Uz već prikazane negroidne naušnice iz Delagožde, nađene su još dvije
zoomorfne naušnice s lavljom protomom52 rađene poput naušnica iz Soluna i Varne.
Krug se zatvara s nalazima u samom gradu. Fragmenti kolutaste naušnice nađeni
su kod Činara pri gradnji kuće53, a jedan primjerak koji se nalazi u Narodnom
muzeju u Ohridu (d. – 3 cm., sl. 18) nađen je slučajno u jednom iskopu u čijoj
blizini su otkrivena tri helenistička groba sa siromašnim keramičkim prilozima.
Naušnici nedostaje negroidna glava; karičica je izrađena od više tankih žica spiralno
omotanih, koje ulaze u tuljak, a njegov je gornji dio oštećen; kosa na glavi izvedena
je iskucavanjem poput naušnica iz Crvejnce, a ivica je ovjenčana pletenicom od
filigranske žice. Naušnica je izrađena skoro kao primjerak iz Kyme u Eolidi54.
Helenistički nakit otkriven kod nekropole Crvejnca, kao što se vidi iz navedenih
primjeraka, ponajviše je zastupljen naušnicama, pored prstena i jednog privjeska

43
Ibid., 19, 24–25.
44
Ibid., 38, Τ XV, 2–3.
45
Lisičar, n. dj., 241, br. 3; Вулић, н. д. 463.
46
Лахтов н. дј. 7, бр. 23.
47
Rendić-Miočtvić, Zlatni nakit iz helenističko-ilirske nekropole u Budvi, 25, br, 21.
48
Лахтов, н.дј. 42, гроб 3, Τ XIX. 2.
49
Ibid. 46, Τ X X I I 2–3.
50
Amandry, n. dj. 142, br. 295–297.
51
Marshall, n. dj. XXXIII, 1923–1926; К. Hadaczek, Der Ohrschmuck der Griechen und Etrusker, Wien 1903,
50, sl. 92.
52
Вулић, n. dj. 232, бр. 463.
53
Pogledaj bilješku br. 31.
54
Marshall, n. dj., 1907.

202
ogrlice. Izgleda da je bio veći interes za ukrašavanje uha. Najzastupljenija tehnika
ornamentiranja na ovom nakitu je filigran, koji je u doba helenizma doživio najviši
domet. Inače, njegova pojava skupa s granulacijom, koja je u našim primjercima malo
zastupljena, živi puno ranije negdje od VII st. do V st. pr. n. e. U IV st. granulacija se
sve manje upotrebljava, a dominira filigran55. Pored ove raskošne tehnike zastupljene
su i druge kao iskucavanje i zavarivanje. Najizrazitiji motiv helenističkog zlatarstva
predstavlja umetanje hromatskih elemenata u zlatnu masu kao jantar, staklena pasta
ili koji drugi obojeni kamen. Pored postignute bihromnosti motiv negroidnih glava
odraz je uticaja istočnjačko-afričkih elemenata skupa s realističkim koncepcijama
helenističkog stvaralaštva.
Kronologiju nakita iz Crvejnce pokušala sam odrediti na osnovu tipskih i stilsko-
umjetničkih elemenata bližih analogija već datiranog nakita. Vremensko razdoblje
nije veliko. Kako je u opisanim primjercima već navedeno, nakit iz Crvejnce, skupa
s ohridskim krugom nakita, najbliže se i tipski i stilski veže s Grčkom, na zapadu
s Goricom i Budvom. Radionice Magne Grecije su nešto dalje u vezi s raskošnijim
načinom izvedbe. Među najstarije mogu se ubrojiti primjerci zoomorfnih naušnica
br. 1 s kraja IV i početka III st. pr. n. е., iza njih primjerci pod br. 2 koji su gorička
varijanta u zlatu (ili obrnuto), datirani od Rendića u III st. pr. n. e. Nešto je mlađi, ali
još uvijek iz III st., veći broj antropo-morfnih naušnica, prsten i privjesak.

Ibid., XXXI.
55

203
 BIJOUX EN OR DE LA NÉCROPOLE HELLÉNISTIQUE
CHEZ CRVEJNCA

RÉSUMÉ

Les fouilles de 1958-1959 près du village d’Opejnca, à 18 km nord-est d’Ohrid,

dans la localité de Crvejnca (Prentov most) de l’antique ville de Lychnidos, ont
donné encore une contribution à l’étude du bassin d’Ohrid à l’époque hellénistique.
Dans ce travail ne sont traités que les bijoux en or de la nécropole; il s’agit de deux
sortes de boucles d’oreilles:
1. Boucles d’oreilles thériomorphes circulaires en forme de protomé de lion et
de la tête animale stylisée avec des éléments réalistes.
2. Boucles d’oreilles anthropomorphes circulaires de type négroïde; la tête de
nègre est faite d’une pâte de verre de couleur marron. La technique d’ornementation
représentée la plus souvent sur ces bijoux est le filigrane qui, à l’époque hellénistique,
avait atteint son apogée. Autrement, son apparition parallèle à la granulation, celle-
ci étant peu employée sur nos exemplaires, existe déjà bien avant le VIIe–Ve s.
avant notre ère. Au IVe s. la granulation est employée de moins en moins et c’est
le filigrane qui domine. A côté de ces techniques somptueuses il y en a d’autres
également, telles que le frappage et la soudure. Le motif le plus caractéristique de
l’orfèvrerie hellénistique est figuré par l’insertion d’éléments chromatiques dans la
masse d’or, tels l’ambre jaune, la pâte de verre ou une autre pierre colorée. A part le
bi chromatisme obtenu il est à signaler que le motif de la tête négroïde est un reflet
de l’influence des éléments de l’Afrique orientale de même que des conceptions
réalistes de la création hellénistique.
Pour ces deux sortes de boucles d’oreilles les analogies les plus proches du
point de vue territorial se trouvent dans la région d’Ohrid dans les nécropoles
hellénistiques déjà connues: Trebenisko Kale, Delagožda et les nécropoles dans la
ville même d’Ohrid.
La chronologie des bijoux de Crvejnca peut être établie à la base d’éléments
relevant du type, du style et de l’art et qui peuvent être rapprochés à des bijoux
déjà datés. Il s’agit de bijoux trouvés d’abord sur le sol illyrique, le bassin d’Ohrid,
Budva, Gorica; ensuite en Grèce, provenant des fouilles de Salonique, de Kastoria,
de Kymê et de Chypre où a été trouvée une boucle d’oreilles avec une drachme
d’Alexandre le Grand; puis en Bulgarie, des fouilles des locatités de Varna. Mezek;
enfin plus loin en Magna Graecia, à Tarente, où étaient situés les ateliers d’une
exécution plus riche.

204
 La région d’Ohrid avec ses nombreuses fouilles de bijoux ayant une certaine
note spécifique d’exécution, nous porte à croire à l’existence possible d’un atelier
local, en tout cas sous une grande influence des centres de l’Est et de l’Ouest.
Les boucles d’oreilles thériomorphes datent de la fin du IVe et du commencement
du IIIe s. avant notre ère, tandis que les boucles d’oreilles anthropomorphes, l’anneau
et la pendeloque appartiennent au IIIe s. avant notre ère.

205
T. I

206
 T. II

207
 1. Crvejnca

2. Trebeniško Kale

3-4. Crvejnca; Trebeniško Kale

208
 NAUŠNICA S PRIVJESKOM U OBLIKU
HIPOKAMPA IZ OHRIDA

Objavljuje se nalaz iz antičke nekropole kod Ohrida – Lihnida (Lychnidos). Dekorativni mo-
tiv hipokampa u likovnoj umjetnosti je omiljena tema posebno u IV st. pr.n.e. Predlaže
se rekonstrukcija kompletne naušnice u obliku čunastog tipa. Ona je produkt zlatarskih
radionica Makedonije.
Klučne riječi: naušnica, hipokamp, Lychnidos, makedonske zlatarske radionice IV st.pr.n.e.

Tijekom dugogodišnjih istraživanja na području starog Ohrida, antičkog

Lihnida, u okviru kasnoantičke i srednjovjekovne utvrde, otkrivena je vrlo bogata
nekropola koja je datirana od VI. st.pr.n.e. do kraja IV. st.1 Sustavnim istraživačkim
zahvatima 2001.–2002. godine, na potezu istočno od Gornje Porte, prateći zidine
utvrde s vanjske i unutarnje strane, registriran je dio najstarije nekropole antičkog
predrimskog razdoblja. U kampanji 2002. godine, u blizini Gornje Porte s unutrašnje
desne strane, otkrivena je jedna grobnica u prirodnom udubljenju stijene, ograđena
kamenim blokovima nepravilnog oblika u kojoj je konstatirano tijekom IV. st.pr.n.e.
s malim kronološkim razlikama, pokapanje nekoliko osba.2 Ovo otkriće je vrlo
značajno zbog toga što ukazuje na postojanje naselja i prije helenističkog razdoblja
koje dosada nije bilo pouzdano utvrđeno.
U spomenutoj grobnici je otkrivena naušnica, dislocirana na ivici groba,
vjerojatno neprimijećena prilikom kasnijih pokapanja. Neobične forme, u prvi mah
djeluje poput oblika neke fantastične životinje (sl. l a, b, c)*. Izvedena je od zlata u
tehnici lijevanja cire perdue. Primjetno je spajanje obiju strana po dužini plastično
izvedene figure životinje, čija je alka od pune žice. Minijaturni prikaz dužine 2,3
cm, zajedno s alkom visine 2,3 cm, teži 4,1 gr. Očito je da se radi о prikazu morskog
konja – hipokampa. Figura je plastična i precizno izrađena. Najminijaturniji dio
je glava, blago reljefno definirana oko njuške i očne duplje. Prednje noge savijene
u pozi skoka, rebrasta krila fino tretirana, iza glave konja označena je griva, na

1
Istraživanja na nekropoli kod Deboja izvedena su tijekom 1978.-80. godine. Vodio ih V. Malenko. Bogati nalazi
predstavljeni su u katalogu izložbe “Od arheološkoto bogatstvo na SR Makedonija” 1980. godine. Dio nalaza
predstavili su V. Bitrakova Grozdanova 1987. i V. Bitrakova Grozdanova & V. Malenko 1997.
2
Istraživanja je vodio P. Kuzman, kome dugujem zahvalnost da je dozvolio objelodaniti ovaj nalaz.
* Crtež naušnice iz Ohrida izradila g-đa Nada Počuča Kuzman.

209
donjem ribljem dijelu u jednoj liniji po dužini tijela nanizane su krljušti, dok je sam
kraj ribe podvezan jakom plastičnom trakom iz koje izlaze dvije peraje. Između
krila postavljena je spiralno omotana žica koja na krajevima završava s po jednom
granulom. Iz sredine ove spiralne osmice izvučena je žica formirajući alku iznad
glave konja. Tu nedostaje alčica za zakopčavanje. U prvi mah djeluje kao da je
kompletna naušnica.
Kako datirati opisanu naušnicu, neobičnog i rijetkog prikaza? Paradigmu za
predstavu hipokampa na nakitu nalazimo kod jednog para vrlo raskošnih naušnica
iz Tesalije, s nekropole iz Homoliona (sl. 3). Na ovom primjerku hipokamp je
umetak-dekoracija, postavljen po sredini naušnice čunastog tipa, bogato ukrašene
filigranom i granulacijom. Nakit iz Homoliona je datiran, uzimajući u obzir i ostale
grobne priloge, u drugu ili treću četvrtinu IV. st.pr.n.e. (Miller 1979: 7–10, 17, 24).
U širokom arealu Mediterana gdje je otkriven brojni nakit klasičnog i
helenističkog razdoblja, identičan nalaz poput primjerka iz Lihnida nije nam poznat.
Također u već objavljenim publikacijama о bogatom nakitu s teritorija Magna
Graecia, Makedonije i Trakije ne susreću se analogni primjerci.
Krilata protoma konja kao dekorativni detalj na nakitu iz Makedonije,
upotrebljena na jednoj lučnoj fibuli maloazijskog tipa (tip Štrbci) od zlata, koja je
otkrivena na Halkidici u nekropoli Aeneje, datirana je u treću četvrtinu IV. st.pr.n.e
(Vokotopoulou 1999: A–III, 65–66, n. 44).3 Prikaz prednjeg dijela krilatog konja u
skoku, nalikuje na prednji dio hipokampa (sl. 2)**. Unatoč tome što su istraživači
ovaj detalj odredili kao pegaza, pomišljamo da bi mogao biti i prikaz hipokampa jer
su tehnički i stilski vrlo slične ova figura s fibule i ona iz Lihnida.
Motiv hipokampa s Nereidom, vezan za mit Ahileja i Tetide, koja šalje svom
sinu oružje iz morskih dubina, jednako je omiljena tema. Na crnomorskim obalama,
gdje su poznate grčke kolonije bile i zanatski centri u koje su stizali impulsi zlatarstva
iz izvornog antičkog svijeta, ove kolonije su predstavljale ujedno i kontaktne prostore
na kojima je skitsko zlatarsko umijeće bilo na visokoj razini. Tako je na jednom
vrlo bogatom privjesku iz južne Rusije (Taman) koji je predstavljao dio dijadema,
danas u Muzeju Ermitaža, izvedena Nereida kako jaše na morskom konju. (Coche
de la Ferté 1956: 62, Pl. XIX). Iz kolekcije Pavlovski-Barov, također porijeklom iz
Tamana, poznat je prsten samo s prikazom hipokampa oko kojeg plivaju delfini, na
kojoj neman više nalikuje na zmiju-neman (Artamonov 1969: 73).
Ako potražimo ilustracije morskog čudovišta u vidu hipokampa u primijenjenoj
umjetnosti, njegove predstave najčešće susrećemo na novcu još u V. st. pr.n.e. u
širem Mediteranu kao na primjer: na reversu južnoitalskog grada Taranta (500.-490.
g.pr.n.e.) (Кrаау 1966: n. 297), na aversu Tarsa (425.-400. g.pr.n.e.) (Кrаау 1976:
n.1034) i Byblos-a (420.-400. g.pr.n.e.) (Кrаау 1976: n.1053).

Isto tako i na lučnim fibulama iz Verije (ΘΑΜ 1979: 42, v. 63) i iz Dervenija susreću se protome pegaza
3

(Themelis & Touratsoglou 1997: Z5, Z6, Z7, 128).

** Fotografija preuzeta od B. Tsigarida, D. Ignatiadon, The gold of Macedon, Thessaloniki 2000.

210
 Omiljena tema ovog motiva vezana za mit Ahileja i Nereide koja donosi iz
morskih dubina oružje junaku, predstavljena je u IV. st. pr.n.e. Također je poznata
figura na novcu s otoka Krete, na reversu Sibrite (380. g.) (Кrаау 1976: n. 155), i na
novcima istočnomediteranskih gradova Tira (380. g.), (Кrаау 1966: n. 682; Кrаау
1976: n. 1050) i Biblosa (360.–340. g.) (Кrаау 1966: n. 685). Ova izrazito helenska
tema prihvaćena je na novcu grada Thezija u Etruriji oko 350.–330. god. (Кrаау
1966: n.330). Na grčkom kopnu u Tesaliji, koja se smatrala rodnim krajem Ahileja,
u gradu Kremaste, na aversu novca grada zastupljena je omiljena slika Tetide na
morskom konju; vrijeme kovanja između 302.-286. god.pr.n.e. (Gardner 1883: 33)4
Zanimljivo je da je ilustracija hipokampa na novcu Sybrite stilsko-ikonografski
najbliža izradi morskog konja na naušnici iz Lihnida.
Na jednom prstenu iz već spomenute nekropole kod Homoliona, grob B, iz
posljednje četvrtine IV. st. pr.n.e. na pločici od lapis lazulija i gorskog kristala,
predstavljena je Tetida s Ahilejovim oružjem kako jaše na hipokampu (Miller 1979:
18, 20, Pl. ll; Θ AM 1979: 31, n.4). Ovom nalazu pridružuju se još jedan prsten
iz Tarenta, sa sličnom temom gdje je na jednoj strani prikazana Tetida s oružjem
na hipokampu, a na drugoj strani samo predstava morskog konja u pratnji delfina
(Breglia 1939: 12–13, fig.7).
U Makedoniji u likovnoj umjetnosti gdje je često prisutna tema pegaza,
susrećemo i ilustraciju hipokampa ili samog konja ili s Nereidom kako jaše na
amazonski način. U vrlo bogatom grobu A iz Dervenija (Themelis & Tourarsoglou
1997: 47, 48, T. 52, A 20; ΘAM ?1979 : 60, n. 181), otkriveno je osam aplikacija
-clipeata– od srebra koje su pokrivene hipokampom i Nereidom sa štitom i kopljem,
ikonografski sličnima prstenu iz Homoliona. Ovaj nalaz datiran je u posljednju
četvrtinu IV. st. pr.n.e.
Sličnu aplikaciju u svom popisu antičkog nakita iz Mediterana (kolekcija
Londonskog muzeja), donosi Marchal, datiranu u helenističko-rimsko razdoblje, s
napomenom da je barbarske izrade (Marchal 1911: n. 3046, PI. LXX). Očito je da je
tema i poslije IV. st. pr.n.e. aktualna i da djeluje još uvijek inspirativno na zlatarske
majstore. Međutim, poznata je i jedna aplikacija s tračkog prostora iz Letnice,
s prikazom iste teme, koji je radio lokalnoi majstor, vrlo naglašene barbarske
shematizacije (Venedikov & Gerasimov 1973: 383, br. 287).
Tema je bila posebno omiljena tijekom IV. st. pr.n.e. Kako je monumentalna
skulptura bila uzorom i sitnoj plastici, ne treba zanemariti podatak koji navodi
Plinije (Hist. Nat. XXXVI, 4, 19, 3) da je Skopas, upravo sredinom IV. st. pr.n.e.
izveo u punoj plastici Nereidu na hipokampu (Picard 1948: 675, 686–687).
Nismo sigurni u kolikoj mjeri smo zaokružili analogne primjere iz Makedonije.
Moramo podvući i zastupljenost ove teme u monumentalnom slikarstvu, sačuvane
u mozaičnoj tehnici. Naime u Olintu na Halkidici, u kući A/VI ili takozvanoj “Kući
Miller 1979: 19-20, pokazuje koliko je ova tema bila aktualna na tesalskom tlu u mnogim domenima umjetničkog
4

zanatstva.

211
dobre sreće”, izveden je u crnobijeloj tehnici, zasada najstariji mozaik u Makedoniji
u tehnici opus barbaricum. Na njemu se susreću dva hipokampa s Nereidama koji
grabe morem (Robinson 1933: 2, 109, 115, Рl. II, 11). Mozaik je nastao u prvoj
polovici IV. st. pr.n.e. prije nego što je Filip II. razorio ovu grčku koloniju 348.
g.pr.n.e., a zbog naglašenog otpora grada i njegove želje za samostalnošću.
Vratimo se naušnici iz Lihnida. I pored toga što nismo naišli na kompletni
analogni prikaz, postoji vjerojatnost da je nađeni primjerak predstavljao zanatski
zaokruženu cjelinu te da je naušnica bila u upotrebi u ovakvom obliku. Na nekim
naušnicama predstavljeni su pegazi, ptice, menade, amori bez drugih dodataka.
Međutim, ipak nam se čini da je ovaj primjerak pripadao jednoj čunastoj
naušnici, koja je dvojako mogla biti nošena: ili pričvršćena alkom na ušima ili je
visjela na traci ili na marami, pod predpostavkom da je bila dio čunaste naušnice.
Postavljajući paralele s primjerkom iz Homoliona, čunasti dio bi mogao imati i
lančić za pričvršćivanje. Na donjoj strani hipokampa mogu se primijetiti tri točke
za apliciranje životinje na čunasti oslonac, što nas navodi na zaključak da je bila
fragment jedne složenije koncipirane čunaste naušnice. Na krajevima čuna mogao
je biti pričvršćen spomenuti lančić.
Što se čunastih naušnica tiče, omiljenih u Makedoniji u IV. st. pr.n.e., njihova
najstarija pojava zabilježena je još u V. st. pr.n.e. One su u ranijim razdobljima često
izvedene od srebra, kao primjerci iz nekropole u Radolištu kod Struge (Popović
1957: 81, T. X), iz Metamorfosa u Orestidi (Karamitrou 1999: 153–154, fig. 74), iz
Kaldrme kod Prilepa (Kitanoski 1975: 106, Pl. IX), iz Gevgelije-Milci (Georgiev
1984: 79, fig. 11b). Ovim nalazima pribrajamo i primjerke s graničnih područja
antičkog teritorija Makedonije, iz nekropola Ždanec (Sokolovska & Pašić 1975: 236,
Pl. III, 1, 2) i Katlanovske banje kod Skoplja (Ristov 1999: 115, 128, sl. 5). Prodiranje
ovog tipa naušnica i mnogo dalje od makedonskog prostora, potvrđuje se nalazima
koji na neki način ukazuju na put prodora prema sjeveru Balkana, počevši od nalaza
iz Ulpijane (Vasić 1990: 136–137, fig. 2–3), pa iz Kruševca (Vasić 1999: 136–137,
fig. 2–4), iz Srema-Putinci (Vasić 1990: 136–137, fig. 2–1), iz Sremske Mitrovice
(Majnarić-Pandžić 1998: 246–248), do Erduta (Vinski 1951:66–74).
Vrlo raskošno dekorirane čunaste naušnice i od srebra i od zlata izrađivane su
od sredine IV. st. pr.n.e. do početka III st. pr.n.e. s obaveznim dodacima u obliku
cvijeta, sfinge, hipokampa (Coche de la Ferté 1956: 63–64). Poznati su primjerci iz
Demir Kapije (Mikulčić 1970: 135–138), iz Bitole-Beranci (Mikulčić 1965: 234–
237), iz Dervenija-Lete u blizini Soluna (Themelis & Touratsoglou 1997: 127–128,
Z8) iz Olinta (Robinson 1941: 85, n. 301). To je doba kada je zlatarstvo u Makedoniji
u velikom procvatu, kada se preko brojnih luksuznih nalaza i drugih oblika nakita,
naušnica, ogrlica, narukvica, mogu pratiti određene posebnosti zlatarskih radionica.
Unatoč raznolikosti nakita, akcentirali bismo prisutnost manira popunjavanja
izvjesnih praznina u bogatim izradama u tehnici granulacije i filigrana. Radi se о
upotrebi “naočalastog” detalja koji susrećemo i na naušnici iz Lihnida. Ovaj element

212
prisutan je i na bogatoj ogrlici iz Sedesa (Kotzias 1937: 879, fig. 9–10) na čijim
su krajevima dominantne protome lava, dok zakopčavanje završava “naočalastim”
motivima. Taj dekorativni motiv prisutan je i na vrlo sličnoj ogrlici iz Homoliona
(Miller 1979: 14–15 Pl. 8). Pomoću vrlo tanke filigranske žice, na naušnicama
teriomorfnog tipa, koje će isto tako biti vrlo popularne, na tuljcu ispod protome,
najčešće lava, bit će aplicirana spiralno izvedena osmica. Ovaj dekorativni detalj
kao omiljeni motiv, možemo povezati s radionicama Makedonije (ΘΑΜ 1979: n.
321; GM 2000: 45, 83, 90). Na kolutastim naušnicama u Tarentu gde su nađene u
velikom broju, nedostaje ova dekoracija, dok je u nalazima iz Trakije ovaj motiv
rjeđe zastupljen u filigranskoj tehnici.
I pored toga što nam nedostaje direktna analogija za naušnicu iz Lihnida,
imajući u vidu sve okolnosti nalaza, tematske i stilske paralele, vjerujemo da je ona
izrađena u nekom od ateljea Makedonije, na Halkidici ili u Peli, gdje se sve više
otkriva u kojoj mjeri je ovaj grad, pored sjedišta vlasti imao i ulogu jednog centra
gdje su djelovali vrhunski majstori, izvanredni poznavatelji zanatskih vještina.
Povezujući i datiranje ovog nalaza s već spomenutim ilustracijama, smatramo da je
naušnica nastala u drugoj ili trećoj četvrtini IV. st. pr.n.e.

213
 LA BOUCLE D‘OREILLE-HIPPOCAMPE DOHRID

RÉSUMÉ

Mots-clés: boucle d’oreille, hippocampus, Lychnidos, les ateliers d’orfèvrerie de

Macédoine
Pendant les fouilles systématiques pratiquées dans Ohrid–Lychnidos, sur l’empla­
cement droite de la Porte Supérieure fut découverte, l’intérieur de la fortification médiévale,
une nécropole antique et dans celle-ci, un tombeau avec plusieurs sépultures. Au bord du
tombeau (n. 124), c’est– -dire en dehors de celui-ci, fut découverte une boucle d’oreille
en or, probablement déplacée lors des enterrements qui avaient eu lieu dans des périodes
différentes. Sur la boucle d’oreille on voit la représentation plastique d’un hippocampe.
Elle fut fabriquée dans la technique cire perdue, ce dont témoigne la jointure des deux
moitiés du corps dans le sens de la longueur (un poids de 4,1 gr, 2,3 cm de long, 2,3 cm
de haut).
La représentation est exécutée avec précision, avec des détails de la crinière, des
ailes, des écailles et de la queue. Entre les ailes de cette création imaginaire est posé un
fil enroulé en spirales, formant un huit, et dont chacune se termine par un granule. De ce
détail sort, du haut de la tȩte de l’animal, l’anneau de la boucle d’oreille.
En ce qui concerne l’hippocampe, on trouve son analogie, la plus proche dans les
boucles d’oreille en forme d’outre d’Homolion en Thessalie, ou l’animai fabuleux n’est
qu’un complément décoratif de ce riche exemplaire de bijoux du IVe siècle av.n.è.
Le motif de l’hippocampe lié au mythe d’Achilles et Thétis est un thème que l’on
trouve sur les bijoux de la Méditerranée du IVe siècle, tels le pendentif et la bague de Taman
(le musée de l’Ermitage), les bagues de Tarente et d’Homolion, les applications de Derveni
et celle de la collection de British Museum, et d’autres. On trouve ce motif également sur
les monnaies du Ve s.av.n.è. frappées dans les pays méditerranéens et surtout au IVe s.
av.n.è, dans les villes comme Taras, Tarsus, Byblos, Tyros, Sybrita, Thezi, Kremaste. En
Macédoine, on rencontre ce thème aussi sur les mosaïques d’Olynthe.
L’auteur considère que la boucle-hippocampe est un fragment d’une boucle d’oreille
en forme d’outre ou de barque. Il base cette hypothèse sur le fait que sur la partie inférieure
du corps du monstre maritime de Lychnidos il у a trois points grâce auxquels il pourrait
s’appuyer sur la barque de la boucle d’oreille conception plus complexe. Comme un
exemple analogique, on cite la paire de boucle d’oreille en forme de barque d’Homolion,
avec la représentation d’un hippocampe, mais on souligne la fois le fait qu’en Macédoine
au IVe siècle étaient très à la mode ces bijoux avec compléments décoratifs, sphynx,
oiseaux, pégase, fleurs. L’auteur estime que la boucle d’oreille d’Ohrid fut fabriquée dans
un centre d’orfèvrerie de Macédoine (Chalcidique, Pella), en citant le motif décoratif en
forme de lunettes, fréquent également dans les autres bijoux de la région à l’époque.
Vu tous les parallèles stylistico-iconographiques, l’auteur date cette boucle d’oreille
du deuxième ou du troisième quart du IVе s.av.n.è.
Traduit par l’auteur

214
POPIS LITERATURE

Artamanov 1969 Μ. I. Artamanov: The Splendor of Scythian Art. New York

Bitrakova 1987 V. Bitrakova Grozdanova: Spomenici od helenističko vreme vo Republika

Makedonija. Skopje

Bitrakova & Malenko 1998 V. Bitrakova Grozdanova & V. Malenko, Antički nakit. Skopje

BMCJ 1911 F. H. Marshall: Catalogue of the Jewellery, Greek, Etruscan, and Roman, in
the Department of Antiquities, British Museum. London

Breglia 1939 L. Breglia: Le Oreficerie del Museo Nazionale di Taranto. Iapigia 10

Coche de la Ferté 1956 E. Coche de la Ferté: Les bijoux antiques, Paris

Gardner 1883 P. Gardner: BM Coins Thessaly to Aetolia. London

Georgiev 1984 Ζ. Georgiev: Elementi na ranata antika vo dolno Povardarie. Zbornik na

Filozofskiot fakultet, Skopje

GM 2000 В. Tsigarida & D. Ignatiadou: The gold of Macedon. Athens

Karamitrou 1999 G. Karamitrou-Mentesidi: Βοϊον-Νότια Ορέστίς. Thessaloniki

Kitanoski 1975 В. Kitanoski: Nekropola Kaldrma kaj Prilep. Maced acta archaeol. I, Prilep

Kotzias 1937 N. C. Kotzias: Ο παρά αεόρδομιον της Θεσσαλονίκις Σεδες Γ τάφος.

Arch. Ephim

Kray 1966 С. Μ. Kray & Μ. Hirmer: Greek Coins. London

Kray 1976 С. Μ. Kray: Archaic and classical greek coins. Berkley

Majnarić 1998 N. Majnarić-Pandžić: Starije željezno doba. Prapovijest. Zagreb

Miller 1979 S. Miller: Two Groups of Thessalian Gold. Berkley

Mikulčić 1965 I. Mikulčić: Jedna helenistička nekropola iz okoline Bitolja. Starinar XVI-
XVII, Beograd

Mikulčić 1970 I. Mikulčić: Nakit klasičnog doba iz Demir Kapije. Starinar XXI, Beograd

Picard 1948 Ch. Picard: Manuel d’archéologie grecque III. Paris

Popović 1957 Lj. Popović: Radolište. Zbornik radova Narodnog muzeja u Beogradu I

Ristov 1999 K. Ristov: Dva groba od Katlanovska banja. Maced. acta archeol. 15, Skopje

Robinson 1933 D. M. Robinson: Excavations at Olinthus V. Baltimore

Robinson 1941 D. M. Robinson, Excavations at Olinthus X. Baltimore

Sokolovska & Pašić 1975 V. Sokolovska & R. Pašić: Eden grob od Ždanec, Zbornik na Arheološkiot
muzej VI–VII, Skopje

ΘΑΜ 1979 Θησάυροι της αρχαίας Μακεδονίας. Athina

Themelis & Touratsoglou 1997 P. Themelis & G. Touratsoglou: Οι τάφοι του Δερβενίου. Athina

215
Vasić 1990 R. Vasić: Boat-shaped earrings in the Central Balkan area. Starinar XL-XLI,
Beograd

Venedikov & Gerasimov 1973 Venedikov & Gerasimov: Trakiskoto iskustvo. Sofiia

Vinski 1950 Ζ. Vinski: Zwei kahnförmige Ohrringe aus Erdut in Kroatien. Jahrbuch für
kleinasiatische Forshung I. Istambul-Heidelberg

Vokotopoulou 1990 J. Vokotopoulou: Οι ταφικοί τύμβοι της Αινείας. Thessaloniki

216
 Sl. 1 a, Naušnica iz Ohrida

Sl. 1 b, c, Naušnica iz Ohrida

Crtež – D. Spasova

217
Sl. 2 Detalj fibije ia Aineije

Sl. 3 Naušnice iz Homoliona

218
 ЗА ГРОБОТ БРОЈ 3 ОД ТРЕБЕНИШКО КАЛЕ

Требенишко Кале е обелоденето од В. Лахтов уште во 1954 година во

Лихнид II-III, по систематските ископувања на античката некропола која се
простирала источно од истоимената утврдена населба.1 Повод за пишувањето
на овој прилог претставува една лачна фибула на федер која e објавена заедно
co сите прилози од гробот бр. 3 од некрполата (T. I). Навидум, ништо необич-
но. Со анализата на сите наоди одделно како керамиката и накитот, ако се ис-
клучи фибулата, гробот може да се датира најрано во крајот на IV и најдоцна
до крајот на III век.
Работејќи на студијата за хеленистичките споменици во СРМ, особено
на типолошката и хронолошката класификација на накитот, лачната фибула од
гробот 3 од Требенишко Кале се чинеше дека е подоцна од останатите предме-
ти.2 На територијата на Македонија не ни беше познат ниту еден гробен наод
со овој тип фибули, за да може поточно да се провери датирањето. Во соседно-
то албанско подрачје аналогниот примерок од Ирмaj3 датиран во доцниот хе-
ленизам, не припаѓа на гробна целина; тука се посочуваат идентичните наоди
од Аполонија и Лисос. В. Лахтов во студијата „Проблем требенишке културе“
овој тип фибули ги датира во крајот на IV век.4 Имајќи предвид дека постојат
примери на долготрајна употреба на одредени форми на накит кој има особе-
но практична примена (како на пр. малоазиските фибули од VII–II век, потвр-
дено со наоди од монета на Гентиус), прашањето го оставивме отворено и се
задржавме на поширока хронологија.5
Во меѓувреме се откриени и обелоденети неколку примери на овој тип
фибули во Албанија. Во Селце, фибулата на федер, најдена во ископувањата
на населбата, Н. Цека ја разгледува во контекст на аналогиите од Требенишко

1
Ископувањата се раководени од проф. Ј. Кастелиц и од В. Лахтов, Археолошкото ископување на
„Требенишко Кале“, кај село Требениште – Охридско 1953–54 година, Охрид 1954 г., 11–78.
2
В. Битракова Грозданова, Спомениците од хеленистичкиот период во СРМ, Скопје 1987; на стр. 78 го
разработувам овој тип фибула и во преводот на српскохрватскиот текст на македонски е направена
грешка во поднасловот; наместо федер пишува шарнир; тука укажувам на нејзиното широко датирање
и на аналогиите од јужно-илирското подрачје со акцент кон доцниот латен, односно доцен хеленизам.
3
F. Prendi, D. Budina, Fouilles 1960 dans la forteresse d’Irmaj, Iliria, II. 46.
4
V. Lahtov, Problem trebeniške kulture, Ohrid 1965, T. I, крај на IV век.
5
В. Битракова Грозданова, ор. cit., 75.

219
Кале, Ирмај, Лисос.6 Во типолошкото и хронолошко детерминирање тој се по-
викува на гробот од Лисос откриен од К. Прашникер, во кој била приложена
и монета на Скодра (Зевс/лаѓа), кована меѓу 168–146 година.7 Тука мора да се
истакнат разликите меѓу наведените аналогии. Примерите од Ирмај, Селце и
Требенишко Кале се еден тип фибули со федер, со едноделен лак, со триаголен
пресек и плочеста нога со продупчено дупче и со издлабени линии повлечени
од двете страни на грбот на лакот. Оваа декорација е очигледна на примерите
од Требенишко Кале и Селце. Друга форма претставува примерот од Лисос,
со лента со проширен лак и подврзан со пpстeн на дното на лакот спрема но-
гата, познат во литературата како тип „Језерине“. И Праишикер-Шобер под-
влекуваат дека terminus post quem e 168 година, но укажуваат на датирањето
на овој тип фибула во доцнолатенскиот период.
Кон споменатите примери се придружува и наодот од Гермен (локалитет
меѓу Дирахион и Аполонија) од спалениот гроб бр. 24, датиран во II век пр.
н.е. што e веројатно резултат на поставеното мислење во албанската литерату-
ра дека овој тип фибула е присутен и во споменатиот век.8
Со излегувањето на публикацијата „Спомениците од хеленистичкиот пе-
риод во СРМ“, во одредени професионални разговори со колегите од Љубљана
овој тип фибула од Требенишко Кале (мислеа на примерокот од гробот број
3), ја нарекуваа тип „Језерине“ што e јасно дека многу доцна се датира, од-
носно во I век пр. н.е., така што под сомневање се ставаше и хронологијата
на керамиката откриена во истиот гроб. Меѓутоа, илустрацијата преземена
од статијата на В. Лахтов од Лихнид II–III, не даваше податок за пресекот
на лакот. Бидејќи бев сигурна во датирањето на останатите прилози од гроб
3 од Требенишко Кале, кои никако не можеа да бидат помлади од крајот на
IV или најмногу до крајот на III век, почнав да трагам по оваа лачна фибула,
која не ја имав лично видено, прво низ литературата, а потоа во музејската
збирка во Охрид.9 Со голема помош на колегата Паско Кузман ja идентифику-
вавме фибулата која комплетно одговара на пресекот на објавената со гробот
3. Фибулата нема лентесто или проширување во вид на манжетна, како што
e вообичаено кај типот Језерина, ниту подврзување со прстен што е видливо
и во илустрацијата во Лихнид II–III (табла XIX, 4). Во овој примерок лакот е
тенко проширен со триаголен пресек, а на врвот e означено едно дискретно
ребро кое дава пресек на тап триаголник со мала висина (види го цртежот Т. II
6
N. Ceka, Qyteti ilir pranë Selcës se Pohtme, Tirana 1985, 92, 93, T. LVII, 28; тука авторот подвлекува дека
е карактеристична за „илирската урбана фаза“, па дури помислува дека таа претставува прототип на
раносредновековните фибули во Албанија.
7
С. Praschniker, a. Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1930, 22,
abb 32–3.
8
Ζ. Andrea, Varre të periundhës antike dhe mesjetare në Gërmenj, Iliria 1–1988, 182, T. V. 24.
9
Во времето кога работев на Студијата за хеленистичките споменици, од технички причини не бев во
состојба од аутопсија да ja видам фибулата.

220
3). Лево и десно од реброто се изгравирани плитки линии со што e идентична
со фибулата од Селце, a јасно различна од наодот од Лисос, односно од типот
Језерине. Инаку, во гробот од Лисос откриен e и еден лакримариум без база со
рамно пресечено дно, датиран во II–I век пр. н.е.10
Да се вратиме на нашиот пример. Трагајќи во документацијата на Му-
зејот-Завод во Охрид, се констатира дека оваа фибула во инвентарната книга
се води како наод од непознато наоѓалиште под бр. П-19; во Збирката дојдена e
во 1951 година како подарок од Поверенството за просвета при општината на
град Охрид, а откупена од приватно лице. Беше проверен и теренскиот днев-
ник воден од Васил Лахтов за ископувањата на некрополата кај Требенишко
Кале. Во описот на гробот бр. 3 се посочуваат двете оинохои, трите лакри-
мариуми, златната обетка, но не и лачната фибула. Понатака, во теренскиот
дневник се опишуваат наодите од сондата А, каде што се наоѓал и гробот бр.
3; во слоевите над гробот се споменува откривањето на една лачна фибула во
фрагмент, која e инаку уредно објавена и репродуцирана од В. Лахтов покрај
останатите наоди од сондата (Лихнид II-II, Т. VII, 9) (Τ II, 5). Но, очигледно е
дека лачната фибула објавена како наод од гробот 3 не припаѓа на таа затво-
рена целина. Во тој случај датирањето на керамичките наоди од гробот 3 од
страна на В. Лахтов и авторот на прилогов во ран хеленизам (IV–III век) не се
става под знак на сомневање. Да потсетам дека керамичкиот материјал ги има
одликите на формите од крајот на IV и III век, како на пр. скифосот од атичка
форма; неговото рано формирање во IV век продолжува да се произведува на
илирскиот простор поинтензивно во III век, а ретко во II, чијшто изворен про-
фил локалните мајстори во текот на времето во праизведбата го деформираат.
Исто така и оинохоите се датираат во тоа време. Тука посебно се истакнува
оинохоето-прохос чијашто форма се бара дури во бронзеното време, а преку
геометрискиот и архајскиот период се следи до раниот хеленизам.11 Кон овие
типични керамички форми се приклучува и златната обетка со лавја протома
датирана во IV–III век.12
И покрај тоа што е јасно дека лачната фибула од гробот 3 не припаѓа на
таа гробна целина, па дури и не е и од тој локалитет, евидентно е присуството
на овој тип фибули најдени во ископувањата на Требенишко Кале, што e мо-
жеби и една од причините за настанатата забуна. Засега не се откриени вакви
примери на фибули во другите некрополи и населби во Охридско– струшкиот
регион.
10
Лакримариумите со (пресечено) рамно дно се појавуваат во крајот на II век пр. н.е. тип squat, а
трансформацијата до типот булбус трае до I век, види: Н. Robinson, The Athen. Agora V, 15, F–50; Σ.
Δϱούγου – Γ. Τουϱάτσογλου, ‘Eλληνιστηϰοί λαζευτοί τάφοι Βέροιας, Αθῆναι 1980, 129, Π Κ62.
11
В. Битракова Грозданова, op. cit., M. Паровиќ-Пешикан, Ојнохоја из Атенице и група клунастих крчага у
унутрашњости Балкана, Старинар XXXIX/1988, Београд 1989, 42, 48–57.
12
В. Битракова Грозданова, op. cit., 68–70; инаку, овој наод e најден кај фемурот на покојниот од гроб 3, што
e необично (податок од теренскиот дневник на В. Лахтов).

221
 Во Требенишко Кале е откриена и една фибула од типот Језерине (Табла
II-l) најдена во сондата Е (по В. Лахтов Т. XII, 3). Ако го исклучиме примерот
од гробот 3 (односно од непознат локалитет), на Требенишко Кале се регис-
трираат три примероци на доцнолатенската лачна фибула на федер:
– наод од сондата А (Т. II, 5);
– наод од сондата E (Т. II, 2);
– наод од гробот 6 (T. II 4);
Во гробот 6 од Требенишко Кале покрај лачната фибула со федер и кера-
мичките прилози, во Лихнид II-III објавена е и една лачна фибула на шарнир
со три розети,13 од таканаречениот „малоазиски тип“ којашто, добро знаеме,
дека се датира во времето од VII–III век, односно во провинциските илирски
простори многу ретко и до II век. Во теренскиот дневник за ископувањата на
Требенишко Кале, В. Лахтов зборува за оваа фибула како наод од сондата „И“,
и тоа најдена слободна во културниот слој, во кој e подоцна откриен и гробот
бр. 6. Тоа значи дека лачната фибула со федер припаѓа на гробната целина бр.
6, додека фибулата на шарнир e јасно дека не е од тој контекст.
Сите овие откриени фибули од Требенишко Кале, за жал од несигурен
контекст, ме наведоа да ја прегледам литературата која ги обработува било
оние од гробни целини или оние примери од сигурно датиран културен слој.
Jacнo е дека се издвојуваат три типа фибули кои произлегуваат од една иста
идеја. Тоа се: тип Језерине, тип Горица и таканаречен Далматински тип, од-
носно јужнојадрански.
Со откривањето на некрополата во Језерине од В. Радимски во крајот на
XIX век, постепено овој тип фибула откриен таму, го добива и своето име.14
Повеќе автори во своите студии ja разработувале оваа фибула со тенденција
за што поточно одредување на нејзиното потекло, развој и хронологија.15 Во
контекстот на овие разгледувања се посочува фибулата морфолошки многу
епична, наречена тип Горица.16 За разлика од типот Језерине, таа има едноде-
лен лак изведен од тељ со кружен пресек. Нивното потекло се бара прво во фи-
булата Чертоза, која има многу сличен профил и плочеста нога која завршува
со копче; во средна Италија овој тип се задржува и до II век пр. н.е.17 Потоа,
13
В. Лахтов, Лихнид II-III, 51, T. XЗXIV, 5.
14
W Radimsky, Nekropola na Jezerinama u pritoci kod Bihaća, GZM V, Sarajevo 1893, 16, 17, Ibid., Die nekropol
von Jezerine in Pritoka bei Bihać, WMBH III, Wien 1895, 39–218.
15
J. Werner, Bemerkungen zu norischem Trachtzubehör und zu Fernhandesbeziehungen der Spâtlalènenezeit im
Salzburger Land, Mitteilungen Gesellschapl für Salzburger Landeskunde 101, 1961, 1239–143; S. Rieckhoff,
Münzen und Fibeln aus dem vicus des Kastells Hüfingen, Saalburg – Jahrbuch XXXII, 1975, 19, 243–26; A. M.
Adam, M. Feugère, Un aspect de l‘artisanat du bronze dans l‘arc alpin oriental et en Dalmalie au I s. av. J. C., Les
fibules de type dit „de Jezerine», Aquileia Nostra, 53, 1982, 129–188.
16
Č. Truhelka, Dva prehistroijska nalaza iz Gorice, GZM XI, Sarajevo 1899, 362; S. Rieckhoff, op. cit., 24: Adam
– Feugère, op. cil., 146.
17
Adam – Feugère, op. cit., 146–157; В. Deržan, Čertoska fibula, Arheološki vestnik XXXVII, Ljubljana 1977,
3239, vrsta XIIIa, T. 74, 10.

222
прстенот на дното на лентестиот лак кај типот Језерине се смета дека e оста-
ток од свртената нога споена со лакот, типично за средно латенските фибули.
Од друга страна, се посочува поврзаноста на овие фибули со типот Nauheim
кој се појавува околу 100-тата година пр. н.е. (со 4 навои на федерот спрема
надвор и една тетива спрема внатре) чии особености ги дефинираат доцнола-
тенските фибули.18 Оваа последнава e најблиска со горичкиот тип.
Ако се вратиме да ги анализираме трите примероци од Требенишко Кале
и онаа, сега од непознатото наоѓалиште, и ги сравниме со типовите Језерине и
Горица, ќе видиме дека постои разлика. Во основа и тие имаат доцнолатенска
шема на главата како споменатите два типа. Ногата е третирана како чертош-
ките фибули, плочесто со едно копче на врвот, што е идентично и со ногата
на фибулите од Језерине и Горица. Kaj споменатите требенишки примери се
разликува изведбата на лакот. Тој е едноделен, но слабо лентесто проширен со
пресек на тап низок триаголник (T. I, 2–5). С. Ричков го посочува овој тип на
фибули како карактеристичен за далматинските гробови, илустрирајќи го со
еден пример од Жалец (на приложениот цртеж e jaceн триаголниот пресек на
лакот, но ногата е поинаку третирана).19 Во наодите од некрополата Језерине
се среќава еден примерок којшто e идентичен со овие од Требенишко Кале, а
З. Мариќ го смета за ретка локална варијанта.20
Што се однесува до дефинирањето на припадноста на овие фибули од
една страна како римска, од друга страна како латенска, секако најблиска e
онаа која ги одредува како спој на италскитс реминисценции и латенската тра-
диција што го предложија авторите Α. M. Адам и M. Фежер.21 Во најновата и
извонредна студија на посочените автори e предложена прецизна хронологија
за фибулите од типот Језерине. Тие сметаат дека креирањето на оваа фибула
e изведено помеѓу 40–30 година, а изведбата и употребата траеле во периодот
од 30 година пр. н.е. до 10 година од н.е.22 Во истата исцрпна студија на Адам
и Фежер се изнесува мислењето за фибулата од типот Горица дека таа секако
припаѓа на истиот економски и културен контекст и дека во тој дух се наста-
нати повеќе локални варијанти коишто би произлегле од типот Језерине.23 Во
листата на картираните локалитети на застапеноста на овие фибули прило-
жена кон споменатата студија, не е направена дистинкција на варијантите.
Меѓутоа, третата варијанта со триаголен пресек на лакот чиишто претставни-
ци се и требенишките примери, особено застапени во регионот на југозападен

18
J. Werner, op. cit., 141. Adam – Feugère, op. cit., 158; D. Božić, Keltske kulture u Jugoslaviji – zapadna grupa,
Praistorija jugoslavenskih zemalja V, Sarajevo 1987, 878.
19
S. Rickhoff, op. cit., 9.
20
Ζ. Marić, Japodske nekropole u dolini Une, GZM XXIII, Sarajevo – 1968, 35; Tabula VI, 213.
21
Adam – Feugère, 167.
22
Ibid., 167.
23
Ibid., 145-146, 160.

223
Балкан (Селце, Ирмај, Гермен, Требенишко Кале, Охрид) веќе формира една
значајна подгрупа. Таа навистина може да се издвои како една јужнојадранска
појава. Понатамошните откривања и проучувања на овој тип или варијанта
можеби ќе укажат и ќе нѐ упатат кон поточна хронологија и кон одреден про-
изводствен центар.

224
 LA TOMBE № 3 DE TREBENIŠKO KALE

(RÉSUMÉ)

La tombe № 3 de Trebeniško Kale a été publiée en 1954 par Vasil Lahtov

dans le Lihnid II–III, Ohrid, à la suite de fouilles systématiques de la nécropole
antique. Le sujet de ce memoire est la fibule arcéolée à ressort, publiée en même
temps que toutes les autres contributions de la sépulture mentionnée. L’analyse de
tous les objets, à l’exception de la fibule, nous renvoie â la fin du IVe ou au début
du IIIe siècle, datation dont certains cercles scientifiques avaient des doutes.
Il est cependant clair que la fibule appartient à un temps assez plus tardif. En
vérifiant toutes les données relatives à cartothèque du Musée national et Institut
pour la protection des monuments de la culture à Ohrid, de même que le journal
tenu sur le terrain par Vasil Lahtov qui est gardé dans l’établissement mentionné,
on peut conclure que cette fibule n’a pas été découverte dans la tombe № 3,
mais qu’elle a été offerte au Musée et qu’elle provient d’une localité inconnue.
La confusion aurait été due à la découverte d’un fragment du même type de
fibule dans les couches supérieures de la fosse A où on a découvert plus tard la
sépulture à squelette № 3.
Dans le Linhid II–III, Vasil Lahtov a publié également trois autres
exemplaires de ce type de fibule â ressort de quatre spires et corde interne, avec
un pied plat qui se termine par un bouton et qui est percé à un endroit. Du
point de vue morphologique, cette fibule se rattache au type Jezerine et au type
Gorica, malgré les différences. Premièrement, l’arc a une partie, à la différence de
l’élargissement en forme de manchette chez Jezerine ou de la coupure circulaire
de l’arc chez Gorica. Les fibules de Trebeniško Kale, trouvées dans les fosses A,
E et dans la tombe № 6, de même que celle de la tombe № 3 ou plus précisément
d’une localité inconnue, ont un arc avec une côte étroite sur le dos et une coupure
de triangle obtus (T. II, 2 à 5). Sur la surface, à gauche et à droite de la côte,
sont gravées des lignes peu profondes. Nous trouvons des analogies pour ces
exemplaires en Albanie (Selce, Irmaj, Germen), plus rarement en Bosnie (dans
la nécropole près de Jezerine). D’autre part, on ne distingue qu’une fibule de
Trebeniško Kale en tant que type Jezerine qui est analogue à l’exemplaire de
Lissos (T. II, 1). Les trouvalles d’Albanie sont datées des IIe et 1er siècles. Il ne
faut pas cependant accepter la datation de ce type de fibules dans le contexte du
type Jezerine à cause de leurs caractéristiques manifestes bas-laténienne, tel le
ressort avec corde interne qui est un élément qui apparaît vers l’année 100 avant
notre ère avec la fibule Nauheim, après quoi on définit les formes de La Tène
finale. Dans les nombreuses études qui traitent les fibules de La Tène finale et

225
romaines précoces, on souligne les différences avec le type Jezerine et Gorica
et on relève les exemplaires locaux dans les nécropoles dalmates. Je constate
que les fibules du centre d’Ohrid. Trebenište et celles d’Albanie témoignent de
l’existence d’une variante sud-adriatique. Les découvertes et les recherches à
venir de ce type et de cette variante de fibules de La Tène finale ou romaines
précoces nous aideront à définir une chronologie plus précise et à découvrir un
centre de production déterminé.

226
 Т. I. Гроб бр. 3 од Требенишко Кале (по Лихнид II-III)
Т. I. La tombe no 3 de Trebeniško Kale (solon la Lihnid II – III)

227
Т. II. Лачните фибули од Требенишко Кале
Т. II. Les fibules arséolées de Trebeniško Kale

За цртежот на Нада Почуча, Кузман многу благодарност.

228
 JEDAN CINGULUM MILITARE IZ LIHNIDA

Antički Lychnidos, danas Ohrid, zadnjih godina sustavno istraživan, pokazao je sve faze
urbanog razvoja. Poglavito su najbogatije nekropole. U rimskoj nekropoli na sjeveru
kasnoantičkih zidina utvrđenog grada, u grobu 37, otkriveni su dijelovi rimske vojne
pojasne opreme. Pravokutne kopče s ažuriranom pločicom na šarniru, propelerastim
aplikacijama, amforastim jezičkom i cjevastim završetcima rijedak je primjerak cinguluma
koji je pripadao osobi visokog vojničkog statusa. Imajući u vidu analogne pojedinačne
aplikacije vojnih pojasa otkrivenih u cijelom Iliriku i srednjoj Europi, autorov nalaz iz
Lihnida datira u drugu polovicu IV. stoljeća.

Ključne riječi: Lychnidos, cingulum, vojnički pojas, ažurirane kopče, ргореleraste aplikacije
Key Words: Lychnidos, cingulum, military belt, a-jour buckles, propeller shaped applications

Na prostoru najstarijeg naseljenog dijela Ohrida, u četvrti zvanoj Varoš,

otkriveni su brojni objekti profane i sakralne arhitekture, koji u velikoj mjeri
zaokru­ž uju sliku topografije i urbanog razvoja antičkog Lihnida od prapovijesne
naseobine do formiranja grada. U toj poleogenezi, u okviru kasnoantičkog i srednjo­
vjekovnog utvrđenja, kako se naseobina tijekom stoljeća razvijala i proširivala, u
dijakroniji, mijenjale su se lokacije nekropola (Bitrakova Grozdanova–Kuzman
1997: 19–28; Bitrakova Grozdanova 2008: 23–29). Najveća nekropola antičkog
predrimskog razdoblja, koja je bila locirana na sjevernom dijelu između dva brda
suvremenog grada, svakako je jedna od najbogatijih.
U kasnoj antici oba brda zaokružena su snažnim zidinama, dok je nekropola
iz rimskog i kasnorimskog razdoblja locirana sjeverno od te fortifikacije. Tijekom
istraživanja u kampanji 2002. godine, izvan gradskih zidina na lokaciji zvanoj
Deboj, u grobu 37 otkriveni su brončani fragmenti garniture vojničkih remena,
koji su zasada jedinstven registriran nalaz u Lihnidu, a koliko mi je poznato nisu
otkriveni ni u brojnim kasnoantičkim istraživanim gradskim nekropolama u
Makedoniji (Stobi, Skupi, Herakleja, Marvinci).
Brončani fragmenti pojasne garniture iz groba 37 bili su postavljeni oko
karlice skeleta. Oni se sastoje od dvije pravokutne kopče, sedam pločica u obliku
propelera ili leptira, pet cjevčica, jednog jezička i jednog fragmenta žice od šarnira,
3 cm dužine. Izrađeni od kvalitetnog sustava bronce, svi su dijelovi vrlo dobro

229
sačuvani. Inhumiranom ratniku pored ovog statusnog nakita bila je priložena samo
jedna keramička posuda, otkrivena kod lijevog stopala.
Priložene raskošne kopče pravokutnog su oblika (6,2 x 6,4 cm i 5,8 x 6,2
cm) od dva dijela, od ažuriranog okova i s pravokutnom otvorenom pređicom na
šarniru, na kojoj je stajao dvojni trn za pričvršćivanje na kožnom pojasu. Dekoracija
na kopčama, koje su skoro sasvim iste izrade, vrlo je inventivna. Postoji vrlo
mala razlika u dimenzijama od 2 mm i kod kopče i kod pređice. Ažuriranjem su
izrađene arkade iznad trokutnih praznina u obliku latica. Kopče su na površini, oko
ažuriranih otvora, ukrašene punciranjem. Na svakoj kopči okova ima šest zakovica
za pričvršćivanje na kožnom remenu. Pravokutna pređica sa svih je strana profilirana,
dok su na kutovima plastično isklesana pravokutna polja. Pređica je pričvršćena sa
dva šarnira na kopči, dok je dvojni trn pričvršćen jedanput po sredini. I trn (3,4 x
1,4 cm) je vrlo pažljivo dekoriran punciranjem s kružićima. Nalikuju na tzv. kopče
tipa Gala, na kojima su pređice pravokutnog oblika kao i sama kopča s duplim
trnom.1 Kopča najčešće završava s propelerastom aplikacijom. Međutim, ovdje su
aplikacije u formi propelera bile postavljene izvan kopče, dakako, po dužini kožnog
remena, a osim što su bili ukrasni detalji, imali su i praktičnu namjenu, doprinoseći
kompletnoj čvrstoći opasača.
Kopče s ažuriranom izradom okova nisu tako česta pojava u balkanskim
provincijama. Najbližu analogiju nalazim na oštećenoj kopči iz Siscije (Radman-
Livaja 2004: 97, br. 345). Slični nalazi tehnike ažuriranja spominju se u Carnuntumu
u Jambesu (Bullinger 1969, 67, 88) ili u primjerima skromnijih ukrasa iz Salone,
datirani u IV ili do početka V st. (Gabričević 1953: 195, sl. 2; Bullinger 1969a: 91,
br.127; Bishop – Coulston 2006: 218, fig. 137, 220).
Aplikacije-propeleri ili elipse iz groba 37 mogu se grupirati u tri visine. Prva
grupa je u visini od 5,6 cm, druga je od 5,8 do 5,9 cm i treća, kojoj pripada samo
jedan primjerak, je od 5,2 cm. Aplikacije su ukrašene plastičnim izbočinama po
sredini, s horizontalnim urezima, vertikalno postavljene. Kružni dio po sredini
propelera punciranjem je ukrašen »S« dekoracijom. Okovi su pričvršćeni sa po
četiri zakovice u prvoj izradi. Vjerojatno kasnije, zakivanjem s još dva veća čavlića,
samo na jednom od propelerastih okova, koji je ispao prilikom uporabe, pričvršćen
je jače za pojas.
Od svih poznatih okova rimskih remena-opasača, najčešće se na lokalitetima
Ilirika susreću upravo propeleraste aplikacije. One prate garniture vojničkih
opasača iz IV i početka V st. (Bishop – Coulston 2006: 220). Zasada je iz najjužnijih
dijelova provincija Ilirika registriran nalaz lokaliteta Visoka kod Prilepa i aplikacije
kompletnog pojasa iz regije Prespe,2 zatim iz Sičeva kod Niša, iz Aleksandrovca u
slijevu zapadne i južne Morave, na tromeđi provincije Dardanije, Mezije i Dacije
1
О ovom tipu kopče pisalo je više autora, a njena pojava se vezuje za istočnorimske provincije Böhme 1986
(nažalost, nedostupno); Crnobrnja 1997: 304–307; Spehar 2007: 274–275.
2
Informacija dobivena od prof. V. Lilčića, kome zahvaljujem, a koji će uskoro objaviti pojasnu garnituru.

230
Mediteraneje, kao i nekoliko lokaliteta oko Kruševca, gdje je otkriveno par nalaza
okova vojničkih remena, kopča, amforastih aplikacija, što govori i о postojanju
vojnih staništa ili puteva kojima je prolazila rimska vojska (R ašković 2002: 173–
183). Pojedinačni okovi u vidu propelera susreću se kod Ušća na Savi (Crnobrnja
1997: 305–306), kao i sjevernije od Save u panonskim provincijama: kod Siska
(R adman-Livaja 2004: 97–98, T. 51–52), Emone (Sagadin 1979: 314–315) i njene
okolice (Gradec, Stična, Limberk) (Bitenc – Knific 2001: 24–25). Međutim, češće
se javljaju i kao dijelovi kopče tipa Gala, tipične za oblasti oko Dunava i istočnih
provincija Ilirika. Poznati su nalazi iz Aleksandrovca, Sviloša, Srijema, Obrenovca
(Crnobrnja 1997: 304–307; Dautova-Ruševljanin 2003: 17; Špehar 2007: 274–
275), dok se njihova pojava zapadno od podunavskih područja dovodi u relaciju s
kretanjem vojnih trupa u tom smjeru (Crnobrnja 1997: 304–305).
Vrlo fina i precizna izrada kopče, aplikacija okova-propelera iz Lihnida je očita.
Ažurirana dekoracija, tretman centralnog kružnog dijela propelera, zatim vertikalno
rebro s horizontalnim urezima ukazuju na dobrog obrtnika, ali ne i na radionički
centar jer u ovom, sada preliminarnom, istraživačkom pothvatu ne možemo naći
izravne analogije u dosada poznatim primjercima.
Brončane cjevčice visine 5,9 cm i promjera 0,5 cm bile su otvorene po
dužini. Samo je jedna, visine 4,5 cm, očito slomljena. Sve su također dekorirane
horizontalnim urezima, formirajući astragalnu plastiku. U jednoj cjevčici sačuvan
je ostatak kože od pojasa. Kod, dosada, meni poznatih vojničkih pojasa ne nalazim
analogije. U kolekciji Narodnog muzeja u Ljubljani pohranjeno je nekoliko cjevčica
tog tipa, također s astragalnom dekoracijom (Bitenc – Knific 2001 : n. 50), međutim,
nedostaju podatci u kojim okolnostima su ti fragmenti otkriveni. Skoro identičnu
dekoraciju zapažamo na krajevima remena s aplikacijama koje završavaju s cjevastim
detaljima, također vojničkog pojasa iz Abbevillea u Galiji, za koji je H. Bullinger
(Bullinger 1969: 150–152) predložio rekonstrukciju. Međutim, radi se o drugoj
vrsti aplikacija na kojima su cjevasti detalji izravno spojeni s kopčama.
Jezičak je, kao aplikacija na završetku pojasa, jednostavnije izrade, u formi
amforiska sa dvije ručice, od duplog lima, bez dekoracije, dimenzije 4,5 x 2,5 cm.
Uobičajeno je da su jezičci izvedeni od lijevane bronce, a da je na vrhu procijep, u koji
se uvlačio remen. Međutim, u našem primjerku remen je išao do kraja amforoidnog
dna, dok su dvije zakovice na vrhu služile za njegovo fiksiranje. Jezičci tog tipa, koji
se javljaju u više varijanti, često s dekoracijom izvedenom punciranjem ili probojem,
vrlo su raširena pojava u izradi kasnoantičkih pojasa. Uglavnom su datirani u IV
st. (Duklja 1975: 260; Sagadin 1979: 315; Koščević 1991: 70; Bishop – Coulston
2006: 218–222)3 dok je nalaz iz Emone iz groba 229 datiran novcem Konstantina I i
Konstantina II (Plesnicar-Gec 1975: T. LXIV/4).

Poznata je serija ovih jezičaka iz istočnih provincija Ilirika (Tomić 1996: 197–205; Rašković 2002: 175–179;
3

Dautovska-Ruševljanin 2002: 110–112; Špehar 2007: 269–282; na lokalitetima u Makedoniji rekognosciranjem

nađeno je više primjeraka amforastih jezičaka, neobjavljeno, informacija dobivena od prof. V. Lilčića.

231
 Ta forma jezička susreće se na širokom prostoru od balkanskih provincija do
srednje Europe. Objelodanjeni su brojni nalazi u pojedinim radovima i studijama
s opširnom literaturom (Sagadin 1979: 315; Bishop – Coulston 2006: 218–222;
Tomić 1996: 197–205; R adman–Livaja 2004). Međutim, rijetki su nalazi skupa sa
svim dijelovima vojničkog opasača ili remena, od kopče do aplikacije za remen
ili metalnih završetaka i amforastog jezička. Nositi cingulum – znači da je osoba
podvrgnuta vojnoj disciplini te je zbog toga vojnik svoj opasač nosio tijekom cijele
svoje službe (Saglio 1969a: 1178; Bishop – Coulston 2006: 106).
Postavlja se pitanje zašto dvije kopče? Je li ratnik nosio dva pojasa, dva
cinguluma, što nije nemoguće, jer su i aplikacije propelera bile različitih dimenzija,
ili je moguće jedna kopča bila u službi remena balteja. Balteus, koji se nosio preko
ramena, služio je, kako je poznato, za pričvršćivanje mača i bio je uobičajeno manje
širine od cinguluma (Saglio 1969: 664–666). Pojas je najprije imao praktičnu
namjenu za pričvršćivanje tunike, a potom su se na njemu kačili različiti dijelovi
vojne opreme poput mača. Upotreba metalnih ukrasnih aplikacija kao i način izrade
ornamentike ukazivao je na hijerarhiju u vojnom staležu. Svakako da se i mač više
puta nosio i na cingulumu. Znanstvenici koji se iscrpno bave problematikom vojne
opreme smatraju da su rimski vojnici do I st. nosili i po dva pojasa-cinguluma,
a da je kasnije samo jedan ostao u uporabi (Bishop – Coulston 2006: 96). Ipak,
nije nepoznato da su časnici visokog vojnog ranga kao i najviši uglednici na nekim
reljefnim spomenicima prikazani sa dva cinguluma i u kasnijem razdoblju poput
ilustracije Stilihona na diptihu od slonovače iz Monce (Grabar 1966: 16, fig. 12) ili
na porfirnoj grupnoj predstavi u polureljefu, na jednoj od figura, danas u Veneciji, iz
tetrarhijskog razdoblja (Saglio 1969a: 1181).
Postavlja se pitanje kako su ti remeni izvedeni, kako je bila raspoređena
dekoracija propelera, cjevčica i jezička? Očito je da su aplikacije propelera bile
raspoređene u nizu na samom opasaču jer su one i pored malih razlika skoro iste
visine sa širinom kopči. Gdje su stajale dekorirane cjevčice koje su iste visine s
propelerastim aplikacijama? Moguće da su ojačavale krajeve kožnih remena. Ali
zašto ima pet primjeraka? Što se tiče amforaste aplikacije, možda je postojao još
jedan kožni dodatak na remenu koji je bio manje širine i koji je završavao ovim
metalnim dodatkom kao dekoracijom. Ovo su samo pretpostavke koje se nadovezuju
na neke poznate rekonstrukcije koje su predložili stručnjaci za rimsku vojnu opremu
(Bullinger 1969: 151–152; Bishop-Coulston 2006: 220-222).
Što se tiče određivanja radionice u kojoj je izrađena ova vojna garnitura, teško
je odgo­voriti. U istočnom Iliriku spominju se radionice vojne opreme u Naisu,
Viminaciju (Špehar 2007: 270), a vjerojatno je da su se i u Tesaloniki izrađivali
potrebni rekviziti za vojsku i njeno naoružanje. Međutim, na ovom bliskom području
ne nalazimo tako luksuzne pojasne kopče. Nepoznato je i porijeklo časnika koji je
preminuo u Lihnidu.

232
 Tko je mogao nositi taj tip pojasa visokog vojničkog statusa? Lihnid je u
republikanskom razdoblju predstavljao značajan centar kao statio na glavnom putu
Via Egnatia. Tim putem kretale su se rimske legije prema istoku. Nakon Pax Romana,
nije bilo potrebe za vojnim trupama koje bi bile stacionirane u gradu u doba ranog
Carstva. Lihnid je ulazio u sustav rimske provincije Makedonije koja se na zapadu
protezala do Jadranskog mora. Od vremena Augusta ima status senatske provincije,
te su se legije povukle na sjever prema Dardaniji i Meziji (Papazoglu 1985: 102).
Stacioniranje rimskih legija u gradu nije utvrđeno, a nije bilo ni potrebe. Promjene su
vjerojatno nastale nakon III i početka IV stoljeća. To je razdoblje barbarskih upada
u istočne provincije Ilirika i prodora Gota prema jugu i prema Makedoniji. Tako je
rimska vojska s Gracijanom opet krenula sa zapada Via Egnatiom prema istoku,
dakako, prolazeći pored Lihnida (Ostrogorski 1969: 72; Papazoglu 1985: 116, 120)
Unatoč tome što postoji pretpostavka da su u Lihnidu bile stacionirane legije, kao
pogodna strateška točka na dionici Via Egnatia za obranu od barbarskih upada, u
arheološkom kontekstu ne nalazimo, za sada, određeni materijal koji potvrđuje tu
tezu. Ipak, ne možemo isključiti natpis na ari, pohranjen u Sv. Sofiji u Ohridu, koji
su Jupiteru posvetile veksilacije legija II Parthicae i III Augustae u doba Galijena
(Papazoglu 1985: 105; IG Х/II, 181, 364).
Međutim, nalaz vojne pojasne opreme govori о nazočnosti rimskih legija u
Lihnidu, najmanje u povremenom stacioniranju u već snažno utvrđenom gradu.
Budući da su cingulum nosili vojni časnici kao statusni simbol, riječ je о vojniku
višeg ranga.
Naposljetku, u zaključku bih rezimirala datiranje ovog rijetkog nalaza. Kako
je već spomenuto, pojedinačni detalji pojasne opreme iz Lihnida, unatoč tomu što
nisu identični s ostalim brojnim primjerima diljem Rimskog Carstva, ipak su vrlo
slični. Njihovo datiranje, izvedeno pratećim arheološkim materijalom ili novcem, u
IV ili preciznije u drugu polovinu IV st., ne isključuje i početak V st. Moguće je da
se i vojnički statusni pojas iz Lihnida treba priključiti ovoj dataciji.

233
 ONE CINGULUM MILITARE FROM LYCHNIDOS

Antique Lychnidos, todays Ohrid, is in the last decade archaeologically syste­

ma­tically explored. There were numerous objects in the Varoš quart that enclose the
topography and the urban development of the settlement from the protohistory up
until the forming of the town. Within the frames of the late-antique and the medieval
fortification, the settlement develops and enlarges, while the positions of the necropolises
are changing. In the late-antiquity the necropolis is settled north of the Deboj site. During
the research of 2002, a discovery of the “37 grave” was made consisted of inhumation
and a rich find of a military set consisted of the following fragments: two rectangular
buckles, seven plates formed as propellers, five tubes and an amphora type strap-end.
The buckles were crafted out of two parts (6,2 x 6,4 cm; 5,8 x 6,2 cm) with an
openwork fitting and rectangular rings on a hinge. The propeller appliques are with
different heights (5,6 cm; 5,8 cm; 5,9 cm; 5,2 cm), decorated with chip carving. The
bronze tubes (5,9 x 0,5 cm) on their long sides are covered with astragal molding. In one
of them a piece of the leather belt is preserved.
Although this form of rectangular buckles reminds us of the Gala type, similar
decoration is rarely seen in the Balkan provinces. Only in Sicily there is a find of a
buckle made in this technique.
By analyzing the separate parts of the equipment, the author does not find
identically crafted belts, but analogues forms of the appliques, dated mainly in the
second half of the fourth and in the beginning of the fifth century.
The author questions whether the buckles discovered in the grave belonging to a
person with a high military rank, are parts of a belt cingulum or a belt balteus. Although
it is considered that the double cingulum was in fashion not after first century, this
find shows that it was known in this form even later, having in mind the analogous
depictions of military belts from the fourth century as shown on the porphyry statue
from Venice or on the diptych from Monza.
Lychnidos, positioned on Via Egnatia in the province of Macedonia, had a sena­
torial status, but did not have a permanent military service for a long time. Even in
the fourth century, in the time of the Goth invasion, Gratian passed through the town
with his legions, heading towards east. This find speaks of a possible presence, at least
temporary, of Roman legions in Lychnidos.
This belt equipment was worn by a soldier as a status symbol and should be
connected with identical or similar fragments discovered in the Eastern Roman
provinces, dated in the fourth century, not excluding the beginning of the fifth century.
This, rather rich and rare belt set should be considered within this dating.

Translated by A. Nikoloska

234
KRATICE

AVes – Arheološki vestnik (Ljubljana).

DAGR – Dictionnaire des antiquités grecques et romaines (Graz).

Duklja 1975 – Cermanović-Kuzmanović, A. – Velimirović-Žižić, О. – Srejović О.,

Antička Duklja – nekropole. Cetinje, 1975.

GSAD – Glasnik srpskog arheološkog društva (Beograd).

IG – Inscriptiones Graecae, X/II Berlin, 1999.

VHAD – Vjesnik za arheologiju i histroju dalmatinsku (Split).

BIBLIOGRAFIJA

Bishop, M. C. – Coulston, J. C. N. 2006 – Roman military Equipment – from the Punic Wars to the fall of Rome,
London, 2006.
Bitenc, R – Knific, T. (ur.) 2001. – Od Rimljanov do Slovanov, Predmeti. Ljubljana, 2001.
Böhme, H. W. 1986 – Das Ende der Römerherrschaft in Britannien und die Angelsächische Besiedlung im 5.
Jahrhunddert, Jaharbuch des roämisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz. 33(2)/1986: 469–574.
Bullinger 1969 – Une garniture de ceinturion du Bas-Empire à Abbeville (Somme), Gallia 27/I, Paris, 149–159.
Bullinger, Η. 1969a – Spätantike Gurtelbeschlage, Brugge.
Crnobrnja A. 1997 – Pojasne kopče iz Muzeja grada Beograda, GSAD 13, 301–312.
Dautovska–Ruševuanin, V. 2003 – Kasnoantička nekropola kod Sviloša u Sremu, Novi Sad.
Gabričević, B. 1953 – Arheološki nalazi iz Gale, VHAD 55.
Grabar, A. 1966 – Le premier art chrétien, Paris.
Hoffiller V. 1 990 – Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva, VHAD XIV, Zagreb, 113.
Koščević R. 1991 – Antička bronza iz Siska, Zagreb.
Martin M. 1967 – Rumerhaus und Museum August, Jahesbericht.
Marijanski–Manojlović M. 1987 – Rimska nekropola kod Bečke u Sremu, Novi Sad.
Ostrogorski G. 1969 – Istorija Vizantije, Beograd, 1969.
Papazoglu R 1984 – Istoriski priliki, Monografija – Ohrid, Skopje.
Plesničar–Gec I. 1975 – Severno emonsko grobisce, Ljubljana.
Radman-Livaja I. 2004 – Militaria Sisciencia, Nalazi rimske vojne opreme is Siska u fundusu Arheološkoga muzeja
u Zagrebu, Zagreb 2004.

235
Rašković D. 2002 – Nalazi delova kasnoantičke pojasne opreme u Kruševačkom okružju, GSAD 18, 173–181.
Sagadin M. l979 – Antičke pasne spone in garniture v Slovenije, AVes. 30, 294–339.
Saglio E.
– 1969. Balteus, DAGR T.I.,: 664–666.
– 1969a. Cingulum, DAGR ti/2, 1969: 1174–1182.
Sokolovska V. 1974 – Nova arheološka iskopavanja u Demir Kapiji, Starinar XXIV–XXV, Beograd
Tomić M. 1996 – Bronzani pojasni jezičci u obliku stilizovanih amfora, GSAD 12, 197–205.
Spehar P. 2007 – Nalazi metalnih delova vojnog pojasa sa teritorije Viminacijuma, Niš & Byzantium, V, Niš.

236
Sl. 1. Garnitura iz groba 37

Sl. 1a. Kopča 1 iz groba 37

237
Sl. 2. Garnitura 2 iz groba 37

Sl. 2a. Kopča 2 iz groba 37

238
 Sl. 3. Kopča iz groba 37

Sl. 4. Aplikacije iz groba 37

Sl. 5. Cijevčice i jezičak iz groba 37

239
 Sl. 6. Nekropola Ohrid – Deboj 2 – grob 37

Sl. 7. Nekropola Ohrid – Deboj 2 – grob 37 (crtež)  Crteži: Davča Spasova

240
 ЕДЕН НАОД ОД АНТИЧКИОТ ТЕАТАР ВО ОХРИД

Познато е дека во Охрид, стариот Лихнидос, во античко време бил

изграден театар, сместен на падините од ридот кај месноста Варош. Тери-
торијата на Дасаретите, во римско време, претставува една администра-
тивна единица со свои органи на власта (άρχόντες, βουλή, δήμος) чиешто
седиште бил Лихнидос1. Самиот, пак, град бил организиран како авто-
номна градска општина – полис, како што читаме на еден натпис најден
во Охрид (Λυχνείδίων ή πόλις)2. Постоењето на театарот во една вака урба-
низирана населба во провинцијата Нови Епир e нормална потреба според
Витрувиевиот опис на старите градови и нивните јавни објекти.3
Hajстарото сигнирање на овој споменик било изведено од рускиот на-
учник Кондаков, кој ги обелоденил двете релјефни плочи со претстава на
Музите и Диониз што ги видел во дворот на Богородица Болничка во 1900
г., одредувајќи ги како дел од декоративната пластика на фасадниот ѕид
scenae frons од Античкиот театар.4 Покрај најдените релјефи и градежниот
материјал (седишта, архитрави) и многу обработени мермерни блокови) од
овој објект, вградени како сполиja насекаде низ градот, од ранохристијан-
ската црква кај Имарет до скалите на училиштето Св. Климент, театарот е
установен и in situ со сондажните ископувања дури во 1960-62 г.5 Со овие
ископувања е откриен и предметот за кој ќе зборуваме во овој прилог.
Предметот е изработен во вид на топче со висина од 1,5 cm; на двете
страни се изведени релјефно два лика – маски (сл. 1), без кои реквизи-
ти не можело да се замислат претставите во античката драма. Изработен
e во слонова коска, а лицата се издлабени. Вдлабнатите делови се осен-
чени, зајакнати со една окер боја внимателно нанесена, потенцирајќи ги
контрастот и импресивноста на ликовите. Во горниот дел на главите има

1
Ф. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје 1957, 229.
2
Δήμιτξα, Ή Μακεδονία ἐν λιθοις φϑεγγομένοις ϰαἰ μνημέιοις σωζομένοις, Αϑήναι 1896, δρ. 342. Φ. Папа­зоглу,
н. д. 229.
3
Витрувие, О Архитектури, Сарајево 1951, 104.
4
Η. П. Кондаков, Македония, археологическое путешествие, Санкпетербург 1909, 240–241.
5
В. Лахтов, Охрид, Античко позориште, Археолошки преглед 4, Београд 1962, 198.

241
една длабнатина каде што секако постоела кука за која бил приврзуван
предметот. Веројатно служел како амулет, сопственост на некој артист од
театарот.
Овој предмет одушевува со начинот на изведувањето – ретка муни-
циозност, лица обработени до детаљ, на една толку мала површина; секоја
брчка на лицето е простудирана, изразувајќи тага или радост. Главите се
без коса, гологлави, а од нив зрачи реализам, како да се вистински човечки
ликови чиишто гримаси изразуваат една вонредна психичка состојба.
Маските може доста тешко да се дефинираат. Де ни се чини дека
имаат нешто комично, де дека изразуваат ужас и страв. Едната маска, со
спуштени очни капаци, со извлечени очи, со отворена уста каде што се
пластично изведени јазикот и забите, челото триаголно продолжува на-
гласено. Со овие елементи, би можеле маската да ја одредиме како тра-
гична (сл. 2). Додека другото лице со широко отворени очи, со отворена
уста и истакнати заби на горната вилица и видлив јазик, ни се чини дека
претставува весело лице и смев (сл. 3).
Маските од античките театри, кои им служеле на артистите при нив-
ните претстави да ги означат и потенцираат улогите што ги играле во
драмите, покрај оваа намена, ќе бидат претставувани во различни сфери
на античката ликовна и вајарска уметност. Симболизирајќи го театарот,
маските биле изведувани во големи натчовечки димензии, како скулпту-
рите во театарот во Остија6, или во најфини предмети, како нашиот аму-
лет. Биле изведувани во различни материјали – во мермер, бронза, сло-
нова коска, теракота, кора од дрво и др. Со маските ќе бидат декорирани
јавни и приватни градби. Често ги среќаваме изведувани во уметноста на
теракотата7. Во домовите се претставени на подовите, изведени во моза-
ична техника, како во Делос (La maison des masques)8 или на ѕидовите во
Помпеja, на фреска9.
Во Охрид наоѓаме уште една претстава на театарска маска. Имено,
во спомнатите релјефи од фасадата на сцената (сл. 4, кои се чуваат сега во
Народниот музеј во Охрид), издлабени во плиток релјеф, дадени се Музи-
те, божици на песната, заштитници на уметностите и науките. На едниот
релјеф се изведени: Уранија, муза на ѕвездарството, со глобус и палка,
до неа веројатно Талија со овчарска палка и во движење за игра, потоа
Ерато со псалтир и Терпсихора со лира, музи на еротската поезија и игра.

6
М. Bieber, The History of the Greek and Roman Theater, Princeton 1961, 244.
7
C. Gradjouan, Terracottas and plastic lamps of the roman period Volume VI, Princeton 1961, 12–18.
8
Guid de Délos, Paris, 1953, 155.
9
A. Maiuri, La peinture Romaine, Paris 1953, 95.

242
На другиот релјеф поворката почнува со Талија, муза на комедијата, која,
покрај палка во левата рака, носи маска, симбол на театарските изведби.
Божицата ja следат две машки фигури со грозд и кантарос. Оваа сцена на
Дионизовиот круг завршува со Еутерпа претставена со свирка, божица на
лирската поезија.
Секако дека, според стилот на изведбата, овие наоди од Античкиот
театар во Охрид настанале во првите векови на римскиот царски период,
поточно во II в. од новата ера.

243
 UNE TROUVAILLE DU THÉÂTRE ANTIQUE D’OHRID

(RÉSUMÉ)

Il est connu qu’à l’époque antique un théâtre fut construit à Ohrid, l’ancien
Lihnidos. Le premier qui ait noté le monument était l’investigateur russe Kondakov.
Il publia les deux tables en relief qui présentent les muses et Dionysos et les détermina
comme pièces de la plastique décorative du mur de la façade – scaenae frons du
théâtre antique. En 1960–62, le théâtre est constaté in situ à l’aide des investigations
de sondages. A cette occasion fut trouvée une ivoirerie avec des présentations de
masques, de dimensions de 1,5 cm, ombrées d’ocre pour mettre en relief le contraste
et l’expression des figures. Il est probable que cette pièce ait servi d’amulette et il se
peut qu’elle ait appartenu à quelque artiste du théâtre.
Il est difficile de définir les masques. L’une, des yeux fermés et allongés, la
bouche ouverte, la langue et les dents rendues d’une plastique remarquable, le front
triangulaire, peut être définie comme tragique. L’autre visage, des yeux grandement
ouverts, la bouche ouverte aux dents poussées de la mâchoire supérieure et la langue
visible, nous fait penser à une masque gaie et souriante.
Nous rencontrons à Ohrid encore une autre présentation de masque de théâtre.
Notamment, sur les reliefs mentionnés de la façade de la scène (actuellement au
Musée National d’Ohrid), sculptés en bas-relief, sont présentées sur le premier les
muses Uranie, Thalie, Erato et Terpsichore, et sur le second Thalie qui porte, à côté
de la baguette, une masque dans la main gauche et qui est suivie par deux figures
d’hommes. Euterpe termine la scène.
A juger d’après le stylo et le traitement, ces trouvailles du théâtre antique
d’Ohrid proviennent des premiers siècles de l’époque impériale romaine, plus
précisément du IIᵉ siècle après J.Ch.

244
Сл. 1-3. Охрид, маска од слонова коска, најдена во античкиот театар

245
Сл. 1-3 – Охрид, маска од слонова коска, најдена во античкиот театар

Сл. 4 – Охрид, релјефна плоча со претстава на Дионис и музите

246
 ПРИЛОГ ЗА ЦРВЕНОФИГУРАЛНАТА КЕРАМИКА
ОД V И IV ВЕК ПРЕД ХРИСТА ВО ЛИХНИТИДА

Регијата околу Охридското Езеро, во античките извори именувана како

Лихнитида, Lychnis, се појавува како една од областите на периферијата на
егејскиот културен свет, но и на крајните географски граници на Горна Ма-
кедонија, особено што се однесува за периодот од VI–IV век. Таа е дел од
пространата област Дасаретија со градот Лихнид, чие постоење како населба
во изворите се регистрира од крајот на ΙΙΙ век, а со археолошките ископувања
е потврдено нејзиното дефинирање почнувајќи од раножелезнaтa ера и конти-
нуираното развивање од античко време до денес .
Aртефактите во доменот на керамографијата од овај период, во наведе-
ната област, можат да се следат преку наодите откриени во некрополата од
самиот град Лихнид и преку културните слоеви, регистрирани под неговата
хеленистичка населба, потоа преку наодите од некрополата во Делогoжда,
сместена северно од охридскиот брег на далечина од 20 km од градот и преку
случајните наоди од некрополите околу кругот на Требеништа. Овие наоди
на керамички садови се придружени и со други високозанаетчиски произ-
води од златен накит и тореутика, особено откриени во одредени гробни
целини.
И покрај бројните археолошки истражувања во регионот, долго време
недостасуваше овој тип црвенофигурална керамика во културните слоеви.
Првпат таа сѐ поинтензивно ја регистриравме во ископувањата на некропола-
та во Делогожда во осумдесеттите години. Во кругот на архајскиот тумулус,
како и надвор од него, некрополата е во употреба во хеленистичкиот и рим-
скиот период. За жал, освен комплетно зачуваниот црнофигурален скифос од
гробот 127 кој е обелоденет,1 црвенофигуралната керамика што ќе биде пре-
зентирана е откриена надвор од гробовите, поради девастирање на теренот со
обработката на земјиштето од локалното население. Керамичкиот фундус е
фрагментиран. Ниту еден сад не е зачуван со потребните елементи за негово
хронолошко детерминирање според формата или профилот. Но откриeните
фрагменти имаат извесни елементи според кои можеме да дадеме одредено

Bitrakova Grozdanova 1989, 87-88; Ead. 1993, 173.

1

247
мислење за хронологијата и потеклото на ателјеата од каде што се увезени
овие садови. За оваа пригода избрав одреден број примери со кои би го илус-
трирала многу различниот фундус на наоди од Делогожда.
1. Фрагмент од реципиент од поголем сад, со светлорозова глина, во
профил од 5 mm, обоен е со црн лак. На парчето со фигурална претстава за-
чувано е стапало со потколеница на човек и илустрација на јонски капител
поставен на фрагментиран столб, што укажува на фигура која седи на овој
архитектонски елемент (сл. 1). Цртежот е изведен со тенка линија со помош на
тенка четка или перце, со темнокафеава боја; додека обојувањето е вметнато
во рамките на фигурата. Окер бојата понекаде е интензивна, а некаде побледа.
Во сликањето се нанесува и бела боја како што е случај со обојувањето на
капителот. Лакот е многу разреден, речиси и да не се чувствува.
2. Другиот фрагмент, веројатно од истиот сад, со иста светлорозова гли-
на и профил од 5 mm, украсен е со богата флорална стилизирана декорација.
И тука пак цртежот е изведен со тенка четка, чија линија ја дефнира сликата
на палметата со волути. Потоа таа е исполнета со боја. Боите се доста разре-
дени и слабо нанесениот лак не овозможува чување на оригиналната сo поин-
тензивен тон (сл. 2). Според бојата на керамиката во преломот и дебелината
на ѕидот заедно со претходниот фрагмент, се чини дека припаѓаат на еден ист
поголем сад, можеби на кратер или на хидрија.

И за двата примера, имајќи ја на увид нивната декорацијата, наоѓаме

сличности во керамиката од јужна Италија, особено во Апулија. Првин те-
матски, употребата на архитектонски елементи, капител на фрагмент од ко-
лона којшто служи како стол или како потпирка на фигура е омилена тема
во репертоарот на јужноиталијанските работилиници, како што е примерот
со претставата на еросот на ојнохоето од колекцијата од музејот во Загреб,2
со апулиска провениенција, или на чинијата од истата колекција од Загреб,3
каде што женско лице седи на јонски капител поставен на база од колона, бело
обоени (сл. 4). И двата сада од колекцијата во музејот во Загреб се со потекло
од Апулија. Белата боја како премаз на некои детали во сцените е омилена во
декорирањето на садовите од страна на јужноиталските мајстори.
И другиот фрагмент од Делогожда со богата но стилизирана палмета,
кој веројато припаѓа на истиот сад, можеби кратер или хидрија, е во технич-
ка смисла на ист начин декориран. Линиите на палметата првин се изведени
во цртеж, извлечен со тенка линија, а потоа е изведено обојувањето. За да се
добијат посакуваните тонови, мајсторот употребувал наизменично повеќе бои
и нијанси. Со слабо квалитетниот лак нанесен на површината не е зачувана
оригиналната боја. Веројатно оваа декорација стоела под рачките на садот.
CVAC 2008, 62, Pl. 54, n. 1064.
2

CVAC 2008, 64, 51, Pl. 57, n. 3873/3.

3

248
Наликува на декорацијата од садови од времето на доцноапулскиот период,
регистрирани на хидриите како на примерот од колекцијата на Лавал Нугент,
сега во Археолошкиот музеј во Загреб (сл. 3).4
Уште неколку фрагменти според фактурата и бојата на глината, според
дебелината на ѕидот како и декорацијата, веројатно му припаѓале на истиот
сад. На еден од нив има иста флорална волута (сл. 5 а). На други два фрагмен-
та се забележува дел од хитон (5 b, c), а на третиот фрагмент зачуван е дел од
голо тело и десната рака со градите (5 d). Зад раката се гледаат вертикално по-
ставени линии кои потсетуваат на крила, како чест додаток кај еросите насли-
кани на јужноиталските вази. На едно парче, од обод на кратер, се забележува
остаток од флорална декорација, кое е испрано при миењето на крамиката, но
со сосема иста глина како кај останатите примери (5 е). 5

Ископувањата во самиот Лихнид дадоа една серија податоци за увозната

црнофигурална керамика. Во прв план би го истакнала аскосот откриен во гр.
127 (К–263/2008). Оваа гробна целина е засега единствена во регионот каде
што се откриени цели зачувани садови. Покрај аскосот во гробот откриен е
накит, како златната белезгија со овновски глави, златната обетка со претста-
ва на хипокамп, халкидски шлем и еден лекит-арибал. Од овај наод поединеч-
но предметите се студирани и датирани во првата половина на IV век (сл. 6).6
Секако дека наш интерес претставува аскосот, кој навидум е позната
форма со позната профилација. Изработен е од глина со розова беж боја, со
насликување од слабо разредена црно-сива боја и речиси посен лак. Садот е
составен од три елементи: прстенеста нога, двојно конусен реципиент, со на-
гласено ребро помеѓу, изливник, и на крајот со полукружна рачка. На реципи-
ентот се насликани глави на момче, со не така успешно исцртан профил, а над
прстенестата нога на телото изведена е декорација со бранови или кучешки
заби, кои во еден ред се поставени наоколу (сл. 6 а, 7). Но аскосот на прстенес-
тата нога, со висина од 0,5 сm не е така честа појава.7 Она што го познаваме
како форма, барем од северноегејскиот круг, Македонија, на пример Аијани,8
Дервени,9 Вергина10 и други, сите без фигурални илустрации, се со лажно
4
CVAC 2008, Pl. 39, n. 1081; Damevski VAMZ 1973, 247 n.46; Примери на насликување на капител на база
од столб, употребен како столче на кое седи фигура, е мотив присутен и во други работилници во јужна
Италија, како на пр. од Капуа, в. Trendal 1989, 169 n. 311.
5
Фрагментите од некрополата во Делогожда се чуваат во Народниот музеј во Струга.
6
Bitrakova Grozdanova 2003, 277–282; Ead. 2005, 108; Sanev 2013, 27, n.16, 41, n. 59.
7
Аскоси поставени на прстенeста нога се откриени во Спина, датирани во почетокот на IV век пр. Хр.
(Massei 1978, 146, Таv. LXXX 1, T. 149 c), но телото ја има задржано формата на „тело на птица“, што
претставува рецидив од преисториските аскоси.
8
Karamitrou Mentesidou 2008, 136, fig. 228.
9
Themelis & Touratsoglou 1997, 38, A34, B66.
10
Kottaridou 1992, 78, ar. 9.

249
капаче на горната страна на садот. Еден пример би го посочила од јадранска
Аполонија.11 Насекаде аскосот лежи директно на реципиентот.12 Но затоа два
примерa од Белч (сега во музеј во Дирахион), со двојно конусен реципиент,
се подигнати на прстенеста нога. Датирани се во IV век.13 Еден од садовите
речиси е идентичен со лихнидскиот пример, и според формата и според деко-
рацијата (сл. 8). Единствена разлика е изведбата на еден јазел на лачната рач-
ката. И концепцијата на декорацијата е многу блиска до лихнидскиот пример.
Мотивот на „бранови“ е еден од декоративните елементи којшто е многу чест
и омилен кај јужноиталските керамички ателјеа, и тоа присутен во орнамен-
тирањето на сите форми на садови, на крајните линии по рабовите на фигу-
ралните сцени. Каде се наоѓа ателјето на изработката на овај тип на аскоси,
тешко би можело да се каже во оваа фаза на истражувањата, имајќи ги на увид
и аскосите од Спина поставени на нога од почетокот на IV век.
Арибалоидниот лекит откриен во истиот гр. 127 (К–260, 2009?) изведен
од розова-беж глина, со претстава на палмета на реципиентот, е покриен со
погуст црн лак (сл. 9). Според формата, аналогни изведби се наоѓаат во атич-
ките работилници од првата половина на IV век до неговиот крај.14 Многу
блиски аналогии се откриени и во некрополата на јадранска Аполонија, во
Миеза,15 па дури и во црноморска Аполонија,16 со атичко потекло.

Во текот на ископувањата на античката населба на Плаошник, во јадро-

то на Лихнид од хеленистичката фаза, откриени се исто така само фрагменти
од црвенофигурална керамика. Прво би ја издвоиле онаа која има повисок ква-
литет и која се наметнува според декорацијата и сјајниот лак.
1. Фрагмент од лекит арибалос (K-1438/2008) (сл. 11), со овоидално тело,
од кој е зачуван дел од вратот и дел од реципиентот, изработен е од светлоро-
зова глина. Покриен е со црн сјаен лак, но на места оштетен. Од фигуралната
илустрација се наѕира дел од фигура со крило, што укажува на претстава на
ерос. Целиот фрагмент асоцира на лекит арибалос со теми кои се присутни
на овој тип вази од јужна Италија. И начинот на декорацијата на вратот на
садот, линии кои вертикално се издигнуваат кон отворот, е исто така манир
присутен на вазите со високо грло од апулиските работилници. Но формата на
овој сад која е изработувана во Magna Graecia (сл. 12),17 го наоѓа својот урнек,
мостра, во атичките примери од IV век.18
11
Mano 1971, XXII, 3.
12
Аскосите од атичко потекло кои се откривани во долномакедонските градови имаат фигурални
претстави на двојно конусен реципиент но се без прстенеста нога, Ghali-Kahil 1960, 106.
13
Ceka 1988, 254.
14
Sanev 2013, 41, n. 59, помислува на потекло од Олинт.
15
Romiopoulou & Touratsoglou 2002, 79, gr. n. 58 b, П 1633, датирано во првата половина на IV век.
16
Иванов 1962, 106–107, н. 73.
17
Reho-Bumbalova 138–139, n. 80, Tav. LXVIII c, d.
18
Agora XII, fig. 11, 1123.

250
 2. Фрагмент од обод од скифос од розова глина (K-1553/2007) (сл. 10),
со црн лак. Зачувана е декорацијата на ободот кој благо се отвора нанадвор.
Овај тип скифос, веројатно со атичка форма(?), потсетува на примерите од
јужноиталските работилници поради фризот на ободот на садот со овоидал-
ната декорација. Со сигурна рака е изведен цртежот со црносива боја и нане-
сување бел ретуш во секој јајцевиден сегмент. На телото на садот се наѕираат
глави на две фигури; кај едната е сочувано и десното рамо со дел од раката
без облека. Често на овие садови во Апулија се изведени или ероси или ефеби
со стригилис в ракa.19
3. Фрагмент од реципиент на ваза со бледо-жолта боја (K– , 2007) (сл.
13), со темнокафеава боја на лакот и претстава на гола машка фигура која
седи. Зачуван е дел од телото изведено со многу прецизен цртеж. Фигурата
држи птица-гулаб во десната рака, обоен во бело. Овај тип сензуално тело се
среќава на некои вази од јужноиталскиот круг на керамичките ателјеа, поне-
когаш придружено и со птица в рака, одредени како дела од доцноапулискиот
период (сл. 14, 15).20
4 Фрагмент од скифос (K-1432/2008) (сл. 16), веројатно од атички тип, со
траги од хоризонтално поставена рачка, изведен е од розова глина. Енгобата
е во розова-окер боја, а декорацијата со окер-кафеав тон на лакот (фирнајс).
Овој тип скифоси, познат од наодите по долината на Вардар, со декорацијата
на палмета е карактеристичен според својата боја на лакот.
5 Фрагмент од скифос (K-8466/2007) (сл. 17), од розова окер глина, со раб
кој е извлечен нанадвор, веројатно скифос од атички тип. Декориран со волу-
ти и палмети. Бојата на лакот е црно-кафеава или окер-кафеава.
6.Фрагмент од скифос (K-6694/2007) (сл. 18), од розова глина, со верти-
кални линии на вратот и траги од палмета.
Кон оваа група скифоси се придружуваат повеќе фрагменти откриени
на теренот. Многу блиску се конципирани според декорацијата со серијата
скифоси откриени на локалитетите Демир Капија, Марвинци, па дури и со
наодите од Бразда, Скопско, за кои сѐ уште не можеме со сигурност да го од-
редиме потеклото. Често го среќаваме терминот „локална керамика“? Кога
станува збор за лихнидските наоди, кај посочените примери се забележува
едно единство во декорацијата, особено кај вертикалните линии под работ
на садовите. Тука поставувањето на палметата и волутите не почнува од
работ на садот како кај примерите од долината на Вардар. Засега не можеме
да кажеме дека во овој простор постоеле работилници во IV век, кои изра-
ботувале од овој тип сликана керамика. На поблиски центри од каде што би
можело да се увезува оваа керамика, секогаш се помислува на Дирахион или

CVAC, T. 33, n. 41, 119.

19

CVAC, Pl. 35, n. 1070, Pl. 56 n. 384.

20

251
Аполонија. Тоа се градови-хеленски колонии, каде што најрано се увезува
луксузна стока од Атина, но и центри каде што може да се произведува ке-
рамика по мостра на Атина или Коринт, односно да се имитира од страна на
нивните кермички ателјеа. Но, тие градови исто така се пристаништа преку
кои доаѓа стока од развиените колонии на италијанска почва. Немаме инфор-
мација за постоење на локални работилници за изработка на црвенофигу-
рална керамика во овие градови.
7. Фрагмент од дно на скифос од розова окер боја (К-3935/2008), со деко-
рација изведена со окер и кафеав фирнајс како бел премаз за изведба на столче
во вид на капител поставен на столб, на кое седи фигура. Тематски наликува
на претставите од апулиската керамика. Но боите на лакот се од непозната, би
рекле „локална провениенција“. 21
8. Фрагмент од сад со светлорозова глина (K-3404/2007) (сл. 19), можеби
од арибалос, е позната атичка мрежеста декорација, но комбиниран со имита-
ција на палмета, со што се поврзува со еден вид локална керамика исто така
од IV век.

Една од увезените категории на сликана керамика која инцидентно сe

среќава, е керамиката од типот Saint Valaintin . Откриени се фрагмeнти од оваа
категорија на садови во Требенишко Кале, во Лихнид и во Делогожда. Но сите
примери се откриени надвор од гробните целини. Само овој тип керамика би
можел да припаѓа на доцниот V или на почетокот од IV век. Тие се покриени
со темнокафеав лак, посен, поради што не би можеле да ги поврземе директно
со атичките работилници.22

Уште една категорија условно речено „локална керамика“, која има сли-
кана декорација, се неколку садови откриени случајно во регијата на Требе-
ништа. Тоа се ојнохоите со пресечен клун (сл. 20-22). Тие се насликани со илус-
трација на имитација на палмета, изведена само на рамењата на реципиентот
и на почетокот на вратот со темноокер боја; целите се прелиени со проѕирен
лак. Фрагменти од овој вид сликана керамика се откриени и во населбата на
Плаошник во Лихнид. Во пошироката регија не ми се познати наоди од овој
вид. Можеме да претпоставиме дека станува збор за еден вид локална керами-
ка која се обидува да имитира сликана керамика од IV век, а како елемент врз
кој се потпираме околу датирањето е секако споменатата форма, ојнохое со
пресечен клун, што се среќава во некрополите во регионот во еден поширок
временски распон, од архајската епоха до раниот III век пр. Хр. Но со одредени

Датирани од Sanev 2009, дисертација, во IV век.

21

Parović-Pešikan 1992, 337–343; Sanev 2013, 55, n. 108, n. 109.

22

252
промени во профилацијата.23 Таков пример на ојнохое, би се рекло од „локал-
на работилница“, се примерите од Требенишкиот круг, некои без декорација,
а еден пример од гроб е бр. 17, од Требеништа (Три Челусти), ископувања во
1972 год., датиран на преминот од класичната во хеленистичката епоха,24 со
розова окер глина, со декорација на хоризонтални линии на реципиентот и
вертикални на рамото, изведени со темнокафеав лак.25
Овај скромен фундус на сликана керамика откриена во Лихнидскиот ре-
гион, наспроти тоа што се среќава во другите области на Горна Македонија,
можеби е резултат на слабата истраженост. Но секако дека е доказ за продорот
на овај тип луксузна керамика, пак условно речено, и во овај простор на траса-
та која го поврзува Егејот со Јадранот.

23
Parović’Pešikan 1993.
24
Кузман 1985, 20–22.
25
Parović-Pešikan 1992, 1241, 1247, n. 12. Има превид во датирањето на овoј сад во доцноархајската епоха,
без да ја респектира хронологијата на гробната целина која се датира со атичкиот црнофирнизиран
кантарос во периодот од 330–310 год.

253
БИБЛИОГРАФИЈА

Agora XII, Sparkes B. & Talcotte L., Black and Plain pottery of the 6th, 5th. and 4th centuries B. C.,
Princeton 1970.
Битракова Грозданова В. 1988, Прилог за Via Enatia на делницата Lychnidos – Pons Servilii,
Лихнид 6, Охрид.
Bitrakova Grozdanova V. 1989, Sveti Ilija / Delagožda, Arheološki Pregled 1987, Ljubljana.
Bitrakova Grozdanova V. 1993, La nécropole antique de Delogožda et sa chronologie, Ancient Mace­
donia V/1, Thessaloniki 1989.
Bitrakova Grozdanova V. 2003, Nausnica s privjeskom u obliku hipokampa iz Ohrida (res. La boucle
d’oreille – hippocampe d’Ohrid) Histria Antiqua 11, Pula, 23–31.
Bitrakova Grozdanova V. 2005, Contribution à l’étude des bijoux antiques de Macédoine, Illyrica
Antiqua, Ob honorem Duje Rendić-Miočević, 99–110.
Ceka N. 1988, Albanien, Schätze aus dem Land der Skipetaren, Mainz.
CVAC 2008, Vikić Belančić B. & Damevski V., Vases grecs et italiotes, Zagreb.
Damevski V. 1973, Crvenofiguralne vaze iz apulskih radionoca u Arheoloskom muzeju u Zagrebu,
Vjesnik Arheoloskog muzeja u Zagrebu VI–VII, 239–252.
Δρούγου Σ. 1905, Τα πήλινα αγγία της Μεγάλης Τούμβας, ΑΕΜΘ 8, 295–303.
Ghali-Kahil L. 1960. La céramique grecque (fouilles 1946–1956) Etudes Thasiennes VII, Paris.
Hovard S. & Johnson F. 1954, The Saint–Valentine vases, AJA 58, 191–207.
Иванов Т. 1963, Антична керамика от некропола на Аполония, Аполония, София, 65–269.
Karamitrou-Mentessidi G. 2008,Aiani, Archaeological sites and the Museum, Aiani-Kozani.
Κοτταρίδου 1992, Βεργίνα 1992, ΑΕΜΘ 6, 78, αρ. 9.
Кузман П. 1985, Три челусти и Вртуљка, Требениште 1972, Охрид.
Mano A. 1971, Nekropoli i Apollonisë – Tuma I, Iliria I, Tirana.
Massei L. 1978, Gli asskoi a figure rosse nei corredi funerare delle necropoli di Spina, Roma.
Паровић Пешикан М.1992, Једна мање позната група импортоване грчке керамике код нас,
Зборник Народног Музеја у Београду, 337–343.
Parović Pešikan M. 1993, Les cruches à bec verseur (prochoi) du VIe–Ve siècle avant notre ère dans
l’interieur des Balkans, Ancient Macedonia V/2, 1989, 1239.
Reho-Bumbalova M., 1979, La collezione meoevoli, ceramika italiota a figure rosse, Fasano.
Romiopoulou K. & Touratsoglou I., 2002, Mieza. Thessaloniki.
Санев Г. 2009, Црвенофигурални сликани вази во Р. Македонија, Скопје (во печат).
Sanev G. 2013, Red figure vases in the FYR Macedonia, Revue Archéologique 2013 – fascicule 1, Paris,
3–55.
Τιβέριος Μ. 2012, Αττικά Αγγία πολευτελείας στη Μακεδονία, Η κεραμική της αρχαικής εποχής στο
βορείο Αιγαίο την περιφερεία του, Θεσσαλονίκη 39–52.
Trendall A. D. 1989, Red figure vases of south Italy and Sicily, London.
Θεμέλης Π. Τουρατσόγλου I. 1997, Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα 1997.

254
 LA CÉRAMIQUE DU 5 ET DU 4 SIÈCLE À LYCHNITIDE

Dans les sources antiques, la région autour du lac d’Ohrid, nommée Lihnitida,
Lychnitide, Lychnis apparaît comme l’une des régions se trouvant à la périphérie
du monde culturel égéen, notamment en ce qui concerne la période du 6e au 4e
siècle, mais aussi aux confins de la Haute Macédoine. Cette région fait partie de la
région vaste de Dassarétie avec la ville de Lychnidos, dont l’existence est attestée
dans les sources à partir de la fin du 3e siècle, tandis que les fouilles archéologiques
confirment sa définition en tant qu’agglomération à partir de l’âge  du fer et son
développement continu de l’époque antique jusqu’à nos jours.
Les artéfacts dans le domaine de la céramographie peuvent être suivis grâce
aux découvertes de la nécropole de la ville-même de Lychnidos, aux couches
culturelles mises au jour au-dessous de son agglomération hellénistique, aux
découvertes de la nécropole Delogozda, située au nord de la côte d’Ohrid, à une
distance de 20 km de Lychnidos et aux trouvailles fortuites des nécropoles autour
de Trebenista. Ces découvertes de vases en céramique sont accompagnées d’autres
produits artisanaux trouvés surtout dans certains ensembles sépulcraux.
Malgré les nombreuses recherches archéologiques dans la région, ce type
de céramique à figures rouges faisait défaut dans les couches culturelles pendant
longtemps. Nous l’avons notée pour la première fois et de manière plus intense
dans les fouilles de la nécropole à Delogozda dans les années 80. Dans le cercle du
tumulus archaïque, ainsi qu’en dehors de lui, la nécropole est en usage dans la période
hellénistique et romaine. Malheureusement, à part la mise au jour du skyphos à figures
noires et complètement conservé de la tombe 127 (Birakova Grozdanova 1989, 87-
88; Ead. 1993, 173), la céramique à figures rouges qui sera présentée est découverte
en dehors des tombes, à cause de la dévastation du terrain due au labourage de la
terre par la population locale. Le fond en céramique est fragmenté. Pas une vasque
n’a été conservée avec les éléments nécessaires à sa détermination chronologique
selon la forme ou le profil. Cependant, les fragments eux-mêmes comportent certains
éléments qui nous permettent de tirer une conclusion concernant la chronologie et
l’origine des ateliers d’où ces vases sont importés. Pour la présente intervention,
j’ai choisi un certain nombre d’exemples pour illustrer le fonds de découvertes très
divers de Delogozda.

255
 1. Fragment de la vasque d’un récipient plus grand d’argile rose pâle, à profil
de 4 mm, rehaussé de vernis noir faiblement brillant (ph. 1). Sur le morceau avec
une représentation figurale sont conservés un pied avec le mollet et l’illustration d’un
chapiteau ionique posé sur une colonne fragmentée, ce qui renvoie à une figure assise
sur cet élément architectural. Le dessin est réalisé avec une ligne fine à l’aide d’un
pinceau ou d’une plume de couleur marron foncé et ensuite la figure est couverte
d’une couleur rouge-ocre. La couleur ocre du vase est tantôt plus intense, tantôt
pâle. Le blanc est aussi intégré dans le dessin, comme c’est le cas avec le chapiteau.
Le vernis est très dilué et presque imperceptible.
2. L’autre fragment, probablement de la même vasque, avec la même argile
rose pâle et un profil de 5 mm, comporte une riche décoration florale stylisée (ph.
2). Ce dessin aussi est réalisé avec un pinceau fin, dont la ligne définit l’image de
la palmette et des volutes. Elle est ensuite rehaussée de couleur rouge. Les couleurs
sont assez diluées et le vernis faiblement appliqué ne permet pas la sauvegarde de
la couleur originale plus intense. Selon la couleur de l’argile et l’épaisseur du mur,
ce fragment appartient, tout comme le précédent, à un vase plus grand, peut-être un
cratère ou une hydrie.

La décoration des deux exemples trouve des ressemblances avec la céramique de

l’Italie du sud, notamment avec celle d’Apulie. D’abord thématiquement, car l’usage
d’éléments architecturaux, tels un chapiteau sur un fragment de colonne servant
de chaise ou de dossier d’une figure, est un sujet de prédilection dans le répertoire
des ateliers sud-italiens, comme dans l’exemple de la représentation de l’éros de
l’œnochoé de la collection du musée de Zagreb (CVAC 2008, 62, Pl.54, n. 1064)
à provenance apulienne ou sur l’assiette de la même collection de Zagreb (CVAC
2008, 64, 51, Pl.57 3873/3) où un personnage féminin est assis sur un chapiteau
ionique pose sur une base de colonne, de couleur blanche (ph. 4). Les deux vasques
de la collection du musée de Zagreb sont originaires d’Apulie. La couleur blanche en
tant que rehaut dans certains détails des scènes est très appréciée dans la décoration
faite par les maîtres sud-italiens.
Dans un sens technique, l’autre fragment avec une palmette riche, mais
stylisée, appartenant vraisemblablement au même vase, peut-être cratère ou hydrie,
est décoré d’une manière identique. Les lignes de la palmette sont tout d’abord
réalisées en dessin, tiré à ligne fine, puis la couleur est appliquée. Pour obtenir les
tons voulus, le maître a utilisé plusieurs couleurs et nuances à tour de rôle. Vu la faible
qualité du vernis appliqué sur la surface, la couleur originale n’est pas conservée. Il
est probable que cette décoration se trouvait au-dessous des anses de la vasque. Elle

256
ressemble à la décoration des vases de l’époque apulienne basse, enregistrées sur les
hydries, comme l’exemple de la collection de Laval Nugent, maintenant m. Zagreb
(CVAC pl.39, n.1081; Damevski VAMZ 6-7, n.46) (ph. 3).
A en juger d’après la facture, la couleur de l’argile, l’épaisseur du mur et la
déco­ration, encore quelques fragments ont probablement appartenu à la même
vasque. L’un d’eux comporte la même volute florale (ph. 4a). Sur un autre fragment
on remarque une partie de chiton et sur le troisième une partie d’un corps nu, la main
droite avec la poitrine (ph. 4b, c). Derrière la main on voit des lignes verticales qui
rappellent des ailes, un élément fréquent chez les éros illustrés sur les vasques sud-
italiennes (ph. 4d).
Les fouilles dans Lychnidos même ont abouti à une série de données sur la
céramique à figures rouges importée. Je soulignerai en premier lieu l’askos découvert
dans la tombe 127. Cet ensemble sépulcral est pour le moment le seul dans la région
où l’on a découvert des vasques intégralement conservées. En plus de l’askos, on
a découvert dans la tombe des bijoux, comme un bracelet à têtes de bélier, une
boucle d’oreille avec la représentation d’un hippocampe, un casque chalcidicien et
un lekytos-aribalos. Les objets de cette découverte sont étudiés séparément et datés
dans la première moitié du 4e siècle (ph. 6).
Notre intérêt est bien évidemment centré sur l’askos qui, à première vue,
représente une forme et un profil connus. Il est fabriqué d’argile de couleur rose-
beige, avec un dessin de couleur noir-gris faiblement diluée et un vernis de faible
densité de couleur noir-marron. Une tête est dessinée sur la vasque, à profil pas très
réussi, tandis qu’au-dessus du pied de disque du vase il y a une décoration de postes
ou dents de chien qui sont posés autour dans le même rang (ph. 7). L’askos à pied
annulaire avec une hauteur de 1 cm n’est pas un phénomène fréquent. Ce que l’on
connaît comme forme, du moins du cercle égéen septentrional, la Macédoine, par
exemple, Aiani, Derveni, Vergina, l’askos avec un petit couvercle est partout posé
directement sur la base, même dans les exemples des temps plus tardifs, de la fin du
4e siècle. En revanche, sur un exemple de Belch, la vasque est soulevée sur un pied
de disque. Elle date du 4e siècle (ph. 8). Cette vasque est presque identique de par la
forme et la décoration à l’exemple de Lychnidos. La seule différence est la réalisation
d’un nœud sur l’arc de l’anse. La conception de la décoration est aussi très proche
à l’exemple lychnidien. Le motif de «postes» constitue un élément décoratif très
fréquent et de prédilection dans les ateliers céramiques sud-italiens, présent dans
l’ornementation de toutes les formes de vases, sur les bordures des scènes figurales.
Le lekyte aribaloide découvert dans la même tombe 127 fabriqué d’argile rose,
avec une représentation de palmette sur la vasque de couleur rouge, est rehaussé

257
d’un vernis noir plus dense (ph. 9). Des réalisations analogues de cette forme se
trouvent dans les ateliers attiques de la première moitié jusqu’à la fin du 4e siècle.
Des analogies très proches sont aussi découvertes dans la nécropole d’Apollonia
adriatique, à Mieza (77, tombe n. 58b), et même à Apollonia de la mer Noire, d’origine
attique.
Au cours des fouilles dans l’agglomération antique de Plaosnik, au cœur
même de Lychnidos de la phase hellénistique, sont également découverts seulement
des fragments de la céramique à figures rouges. Nous nous attarderons d’abord sur
celle ayant une meilleure qualité et qui s’impose avec sa décoration et son vernis
brillant.

1. Fragment de lekyte-arbalos, lekyte à panse ovoïde dont est conservée une

partie du col et une partie de la vasque, fabriqué d’argile rose. Il est rehaussé d’un
vernis noir brillant, endommagé par endroits (ph. 11). De l’illustration figurale on
entrevoit une partie d’une figure ailée, ce qui renvoie à une représentation d’éros. Le
fragment entier rappelle un lekyte-arbalos avec des thèmes présents sur ce type de
vases de l’Italie du sud (ph. 12). La manière de décorer le col de la vasque, des lignes
qui s’érigent verticalement vers l’embouchure est aussi présente sur les vases à col
haut des ateliers apuliens. Mais la forme de ce vase qui est fabriqué à Magna Graecia
(М.Reho Bumbalova, 138-139, н.80, тав. tav. LXVIII, c, d) trouve son modèle dans
les exemples attiques du 4e siècle (Agora XII, fig. 11, 1123-proveri).
2. Fragment du bord de skyphos d’argile rose, à vernis noir (ph. 10). La
décoration du bord qui s’ouvre doucement vers l’extérieur est conservée. Ce type
de skyphos, probablement de forme attique (?), rappelle les exemples des ateliers
sud-italiens à cause de la frise du bord de la vasque à décoration ovoïde. Une main
sûre a fabriqué le dessin noir-gris et a appliqué un rehaut blanc dans chaque segment
ovoïde. Sur la panse du vase on entrevoit des têtes de deux figures dont l’une est
conservée avec l’épaule droite et une partie du bras sans vêtements. Souvent, sur ces
vases d’Apulie sont illustrés des éros ou des éphèbes avec une strigilis dans la main
(CVAZ, T. 33, n.41,119).
3. Fragment d’une vasque de vase jaune-beige, rehaussé d’un vernis marron
foncé et la représentation d’une figure masculine nue et assise (ph. 13). Une partie
du corps réalisée avec un dessin très précis est conservée. La figure tient dans la
main droite un oiseau – un pigeon peint en blanc. Ce type de corps sensuel est
rencontré sur certains vases du cercle sud-italien des ateliers de céramique, parfois
accompagné d’un oiseau dans la main (ph. 14–15).
4. Fragment de skyphos, probablement de type attique, avec des traces d’une

258
anse horizontale, fabriqué d’argile rose (ph. 16). L’engobe est de couleur rose-ocre,
tandis que la décoration d’un ton ocre-marron du vernis noir. Ce type de skyphos
décoré de palmette et connu grâce aux découvertes de la vallée du Vardar est
particulier à cause de la couleur du vernis.
5. Fragment de skyphos d’argile rose-ocre, avec une bordure tirée vers
l’extérieur, probablement un skyphos de type attique. Il est décoré avec des volutes
et des palmettes. Le vernis est de couleur noir-marron ou ocre-marron (ph. 17).

Plusieurs fragments découverts sur le terrain accompagnent ce groupe de

skyphoi. De par leur décoration, ils sont conçus de manière très similaire avec la
série de skyphos découverts dans les localités du valee d’Axios (Demir Kapija,
Marvinci), voire avec les découvertes de Brazda, près de Skopje, dont l’origine n’est
toujours pas déterminée avec certitude. On rencontre souvent le terme « céramique
locale  ». Quant aux découvertes lychnidiennes, on ne peut pas dire que dans cet
espace il existait des ateliers au 4e siècle, fabriquant ce type de céramique peinte.
Dyrachion ou Apollonia sont les centres plus proches d’où cette céramique a pu être
importée. Ce sont des colonies helléniques dans lesquelles une marchandise de luxe
d’Athènes est importée le plus tôt, mais aussi des centres où l’on peut fabriquer la
céramique suivant le modelé d’Athènes ou de Corinthe, c’est-à-dire l’imiter par leurs
ateliers de céramique. Ce sont également des ports où arrive la marchandise des
colonies développées sur le sol italique. On n’a pas d’information quant à l’existence
d’ateliers locaux pour la fabrication d’une céramique à figures rouges dans ces villes.
Fragment de vasque d’argile rose-pale, peut-être d’un arbalos, avec la
décoration  réticulée attique bien connue, mais combiné avec une imitation de
palmette, ce qui l’associe à un type de la céramique locale du 4e siècle (ph. 19).

L’une des catégories importées de céramique peinte qu’on trouve  de temps

en temps est la céramique du type Valentin. Des fragments de cette catégorie de
vasques sont découverts à Trebenisko Kale, à Lychnidos et à Delogozda. Mais tous
les exemples sont découverts en dehors des ensembles sépulcraux. Seul ce type
de céramique pourrait appartenir à la fin du 5e ou au début du 4e siècle. Ils sont
rehaussés de vernis marron foncé de faible densité, ce qui fait qu’on ne peut pas les
relier directement aux ateliers attiques.

Dans la catégorie de « céramique locale », pour ainsi dire, ayant une décoration
peinte, se trouvent quelques vasques découvertes fortuitement dans la région de
Trebenista. Ce sont les œnochoés à bec verseur (prochoi). Ils sont peints avec une
illustration de l’imitation d’une palmette, réalisée uniquement sur les épaules de la

259
vasque et au début du col en rouge ; ils sont tous rehaussés d’un vernis transparent
(ph. 20–22). Des fragments de ce type de céramique peinte sont aussi découverts
dans l’agglomération de Plaosnik à Lychnidos. Des découvertes de ce type dans la
région plus large ne me sont pas connues. On peut supposer qu’il s’agit d’un type de
céramique locale qui essaie d’imiter une céramique peinte du 4e siècle et l’élément
sur lequel nous nous appuyons autour de la datation est bien évidemment la forme
susmentionnée, un œnochoé à bec verseur rencontré dans les nécropoles de la région
de cette époque. Un exemple d’œnochoé, on dirait d’un atelier local, sont les exemples
du cercle de Trebenista, certains sans décoration, et un exemple de la tombe 17 de
Trebenista de 1972, d’argile rose-ocre, avec une décoration de lignes dessinées à
vernis marron foncé sur la panse.
Ce fonds modeste de céramique peinte découverte dans la région lychnidienne,
contrairement à ce qu’on rencontre dans les autres régions de la Haute Macédoine,
est peut-être le résultat d’une recherche insuffisante. Mais il constitue une preuve de
la percée de ce type de céramique de luxe, pour ainsi dire, dans cet espace de la trace
reliant l’Egée et l’Adriatique.

260
 1.

3 4

261
 b

c
a

d
e

ph. 5

262
ph. 5, tombe n. 127
ph. 7 ph. 8

ph. 9 ph. 10

ph. 11 ph. 12
263
ph. 13 ph. 14 ph. 15

ph. 16 ph. 17 ph. 18

ph. 19
264
ph. 20

ph. 21 ph. 22

265
 ЗА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ХЕЛЕНИСТИЧКАТА КЕРАМИКА
ВО РЕГИОНОТ НА ОХРИД И ПРЕСПА*

Во овој труд би сакала да ги презентирам најкарактеристичните форми

на вазите и техниките на декорирање во периодот од III и II век во просторот
на југозападна Ρ Македонија, на тромеѓата Македонија, Грција и Албанија.
Во антиката кон овој регион водела старата сообраќајница Кандавискиот пат,
а подоцна го пресекувала трасата на Via Egnatia. Секогаш регионот бил из-
ложен на силни влијанија, каде што бргу стигнувале новините од античките
творечки центри.
Интензивната населеност на полето северно од брегот на Охридското
Езеро, а во стариот век Лихнидското, е потврдена и со откривањето на повеќе
некрополи што им припаѓале на населбите што гравитирале кон Лихнидос и
го чинеле неговиот агер. Во некрополите кои можат да имаат и подолга хро-
нологија, секогаш е присутен хеленистичкиот период, и тоа од крајот на IV–I
век. Тоа се некрополите кај Требенишко Кале, кај Црвејнца, Делогожда, Стру-
га и во самиот Лихнидос-Охрид.1
Охридскиот регион тогаш e населен со Дасаретите, каде што често се ме-
нувале и господарите. Или се наоѓале под илирска управа, или под македон-
ска, или имале своја автономија, со главниот град Лихнидос „ad Lychnidum
Dassaretiorum“ како што вели Liv, XLIII, 8, 7, како центар на областа околу
езерото и пошироко.
Еден дел од хеленистичката керамика на регионот на научната јавност
ѝ е познат, а другиот дел е во тек на обработка и студирање. Од нив избрав
неколку гробни целини кои даваат можност заедно со останатиот инвентар
некои керамички садови да бидат датирани во поодредени временски рамки.
1
V. Lahtov, Arheologic excavations of the „Trebeniško Kale“, near the village Trebenište–Ohrid from 1953 to
1954, Lihnid II – III, Ohrid 1959, 11 – 77; V. Bitrakova, Bijoux en or de la nécropole hellénistique chez Crvejnca,
Arheološki radovi i rasprave IV–V, Zagreb 1967, 382–392; В. Маленко, Дебој, Од археолошкото богатство на
CP Македонија, Скопје 1980, 68–74; V. Bitrakova Grozdanova, Monuments de l’époque hellenistique dans la
République Socialiste de Macédoine, Skopje 1989.
*
Овој прилог е презентиран на Меѓународниот симпозиум одржан на Родос, во март 1989 год. на тема
„Хеленистичка керамика“, на француски јазик, обелоденет во ПРАКТИКА, ATHINA 1990.

267
 Во гробот 61 од некрополата во Делогожда се приложени: (Т. I а, б):
– железна белезица со прекрстени краеви со змиски глави, д. 4,5 сm;
– ѓердан од стаклени перли, топчести и амфороидни во бела и сина боја;
– скифос од темно окер глина, недоволно прочистена, в. – 7,8 сm, Д1 –
3,6 сm, Д2 – 7 см.
Скифосот по својата профилација му припаѓа на атичкиот тип, каракте-
ристичен за последната четвртина на IV век.2 Меѓутоа, очигледно се работи
за една локална изведба од груба глина, без лак, исто така, со мал реципиент
и висока нога, но и груба имитација на профилот на изворната форма. Што
се однесува до формите на перлите од ѓерданот како амфороидната од бело
стакло, како што е досега констатирано, се среќава во гробови од IV век и во
првата половина на III век.3 Кон ова датирање се придружува и белезицата со
змиски глави чија хронологија е доста широка, од доцноархајскиот до ранохе-
ленистичкиот период.4 Скифосот од гроб 61, кој e најблизок до ранохеленис-
тичките профили, може да се датира од крајот на IV до средината на III век.
Во гробот 70 од некрополата во Делгожда се приложени (Т. I в-е):
– ојнохое од светлорозова глина со траги од слаб црвен лак, в. – 25 сm,
Д1 – 8 сm, Д2 –8,6 сm;
– скифос од светлa окер глина, прелиен со црн посен фирнајс: в. – 7,8
сm, Д1 – 3,2 сm, Д2 – 8 сm;
– длабоко чиниче од светла окер глина со траги од црн посен фирнајс,
в. – 6 сm, Д1 – 5,7 сm, Д2 – 12,2 сm;
– четири железни копја в. – 37 сm – 27 сm.
Оваа гробна целина на прв поглед ја датира скифосот со атичка форма
од крајот на IV век. Меѓутоа, неговиот видоизменет профил доста отстапува
од изворната форма и укажува на одомашување и добивање локално обележје.
Реципиентот станува поволуминозен, а ногата пократка. Очигледно е рабо-
тен во некоја локална работилница која ги имитира старите форми. Познато
е дека овој вид чаши во текот на III и првата половина на II век станува оми-
лена форма на едно пошироко подрачје. Тој е често приложуван во гробовите
на територијата на источен Јадран, меѓу Скодра и Дирахион и внатрешноста,
вклучувајќи ja и дасаретската област. Се среќава во некрополите и во насел-
бите во Дирахион, Миомишиќи, Гостиљ, Гајтан, во кругот на Скадар и во
Охридскиот регион.5

2
В. A. Sparkes, L. Talcott, Black and plain pottery, Princeton 1970, 260, n. 352. G. R. Edwards, Corinthian
Hellenistic pottery, Princeton 1975, 71, н. 363.
3
V. Sokolovska, R. Pašić, Un tombeau de Ždanec, Recueil de travaux, VI–VII, Skopje 1975, 237–243; Ν.
Majnarić, Keltisch-latènezeitliche kultur in Slawonien und Sirmien, Vinkovci 1970, 45; V. Bitrakova, Mo-
numents, 67.
4
M. Garašanin, Bracelets à extrémités et têtes de serpents de Macédoine, Artibus Asiae, vol. XV, 3, Ascona 1952,
275; I. Mikulčić, Pelagonija, Skopje 1966, 42.
5
S. Anamali, La nécropole hellénistique d’Epidamne, Buletini Shk. Shoqërore 1, Tirana 1948, 36; О Velimirović,
Trouvaille de Momišići, Starinar XV–XVI, Beograd 1966, 194–196; D. Basler, Nekropola na Velim ledinama u

268
 Металните прилози од овој гроб типолошки широко му припаѓаат на
крајот на IV и III век.6 Другите керамички садови, особено ојнохоето, кое ги
имитира доцнокласичните форми, се приклучуваат кон ова датирање.7 Оваа
гробна целина може да се датира во I половина на III век.
Во гробот број 60 од Делогожда се приложени (Т. II):
– два балсамари од светложолта глина, прекриени со црн посен лак, В1
– 15 сm, В2 – 14,2 сm;
– кантарос од жолта глина со црн посен фирнајс, в. – 6,2 сm, Д1 – 3,9 сm,
Д2 – 5,6 сm;
– амфора од македонски тип од окер кoстенлива глина, в. – 16,9 сm и
Д1– 12,2 сm;
– затворач од омега бронзена игла;
– две златни обетки со лавји протоми, Д – 3 сm.
На оваа гробна целина очигледно ѝ даваат печат златните обетки, веќе
обработени8 кои, како што е познато, се јавуваат уште во последната третина
на IV век во јужниот и западниот дел на Балканот.9 Но, според стилските осо-
бености, би биле изработени најрано во почетокот на III век. Профилите на
керамичките садови укажуваат најрано на првата половина од III век: (врете-
неста форма на балсамарите со сѐ уште силен реципиент), но амфората од ма-
кедонски тип какви што се среќаваат во гробот 3 од монументалната гробни-
ца во Селце, во близина на Охридско Езеро,10 или во Верија, пак, упатуваат на
крајот на III или почетокот на II век.11 Локална варијанта претставува канта-
росот сличен на типот „кима“ од коринтските примероци (бр. 400), декориран
со стилизирана линеарна декорација со течна глина во светла боја. Сличните
форми во Коринт се датирани меѓу 300–225 година.12 Очигледно, треба да се
помислува дека оваа локална варијанта припаѓа најрано на крајот на III век
заедно со другите наоди кои типолошки се приклучуваат кон ова датирање.
Во гробот 65 од некрополата во Делогожда се приложени (Т. III):
– атички скифос од жолта глина со посен црн лак в. – 7,5 сm, Д1 – 3 сm,
Д2 – 7,3 сm;

Gostilju, Glasnik XXIV, Sarajevo 1969, 5–107; M Garašanin, Die späteisenzeitlliche Nekropolen Gruppe vom
Typ Gostilj im Labiatenlande, Godišnjak XI, 9, Sarajevo 1973, 5–27; V. Bitrakova, Monuments, 41–42.
6
V. Bitrakova, Monuments, 147.
7
G. R. Edwards, op. cit. 142–143.
8
V. Bitrakova, Monuments, 68–71.
9
D. Rendić Miočević, Les bijoux d’or de la necropole hellénistico-illyrenne de Budva, Opuscula Archaeologica,
IV, Zagreb 1959, 23–47; V. Bitrakova, Zagreb 1967, 84–90: V. Bitrakova, Monuments, 68–71. N. KOTZIAS, О
PARA ТО AΕRODROMION tis Thessalonikis (sedes) G Tafos. AE 1937, 886–895.
10
N. Ceka, Qyteti ilir prane Selces se Poshtme, Tirana 1985, 122–124, T. LXXII, 6, 7;
11
S. DROUGOU – G. TOURATSOGLOU, ELLINISTIKOI LAKSEUTOI TAFOI, VEROIAS, ATHINAI 1980,
124, 125, 117–120.
12
G. R. Edwards, op.cit. 76–79, Pl, 52.

269
 – кантароиден скифос од жолта глина со црн лак в. – 9 сm, Д1 – 4,5 сm и
Д2 – 9,2 cm;
– длабоко чиниче од црвено-окер глина, пробиено со неколку дупчиња
на ѕидовите, в. – 5,2 сm, Д1 – 5 сm, Д2 – 13,2 сm;
– балсамара од жолта глина в. 13 – сm;
– две златни обетки со лавји протоми, Д – 2 сm;
– една бронзена фибула со федер и една игла, Д – 5,5 сm;
– пар бронзени обетки од бронзена жица, Д 1 сm;
– амулет од коска и сини стаклени перли.
Скифосот со атичка форма морфолошки покажува измени, во однос меѓу
реципиентот и висината на ногата. Реципиентот е подоминантен од тенката
нога, а линијата на профилот во голема мера отстапува од најстарите или од
изворните форми. Ваквата видоизменета профилација на атичките скифоси ја
среќаваме во наодите во богатата некропола од Гостиљ, датирана во крајот на
III и текот на II век.13
Кантароидниот скифос од овој гроб на ниска прстенеста нога потсетува
на „кима“ формите карактеристични за коринтската керамика.14 Но, оваа ло-
кална варијанта е изведувана и на поширокото дасаретско подрачје и на об-
ласта на Лабеатите. Овој тип кантароси се датира во крајот на III и почетокот
на II век во наодите во Селце, Гостиљ, Миомишиќи и во Дирахион. Секако,
кон предложеното датирање на оваа керамика од гробот 65 се придружува
и фибулата со среднолатенска шема, a најслични примероци се среќаваат во
некрополата во Гостиљ, датирани со монетите на Скодра од крајот на III век
(Гостиљ, гробот 90).15 И покрај тоа што златните обетки се секако постари
(првата половина на III век) треба да се има предвид дека златниот накит може
да се приложува во гробовите и доста подоцна од времето на нивната изведба.
Богатата некропола кај Дебој на градот Лихнидос, која e во тек на сту-
дирање, дава мноштво примероци на керамика (кантароси, амфори, ојнохои,
мегарски чаши) кои секако произлегуваат од различни керамички центри.
Меѓутоа, една од најкарактеристичните форми, која е типична појава во не-
крополата од Дебој а ретка во Охридскиот регион, е кантаросот од антички
тип од гробот 10 (в. – 13 сm, Д1 –4 сm, Д2 7 сm),16 во кој се приложени и четири
копја со различна должина (едно од нив e долго 39 сm) (Т, Va). Кантаросот e
изведен од розова глина и е прекриен сο лак од костенлива боја, доста густ,
но не и сјаен. Декорацијата од типот на Гнатија или од типот Вест Слоуп или
13
D. Basler, op. cit. 9, tombe 105; M. Garašanin, Sarajevo 1973, 23, 28.
14
G. R. Edwards, op. cit. 76–79, n. 401.
15
D Basler, op. cit. 9; M. Garašanin, Sarajevo 1973, 23.
16
В. Маленко, Дебој, 73, n. 400. Му искажувам благодарност на В. Маленко за дозволата да се репродуцира
фотографијата.

270
пак од категоријата Δυτικής κλιτυος, e изведена на вратот со густа течна розова
глина.
Во Охридскиот крај, освен во Дебој, во некрополите во затворени гробни
целини досега не е откриен ваков тип керамика. Во ископите во Делогожда, во
фрагменти, се среќаваат балсамари со иста боја на бисквитот и лак со костен-
лива боја. Веројатно се работи за увезена керамика од некој поголем хеленис-
тички керамичарски центар. Во оваа фаза на истражување не ми се познати
директни аналогии, освен сличните кантароси од Верија,17 декорирани со лак
во костенлива боја, со слична форма, но не идентична декорација на стилизи-
рани флорални елементи компонирани во архитсктонски детали.
Во гробот бр. 1 – од Охрид18, некропола на ул. „Христо Узунов“, беа при-
ложени следниве предмети (T. IV):
– лагинос од црвена глина со црвено-окер лак, в. – 17,5 сm;
– чиниче од окер глина со слаб црвен лак, в. – 4 сm, Д1 – 3,5 сm, Д2 – 10 сm;
– биберон од окер глина, в. – 6 сm, Д1 – 4сm, Д2 4 сm;
– лачна фибула со федер и кратка нога, должина 1,4 сm;
– теракота петел, в. – 14 сm;
– 30 прешлени од јагне.
Лагиносот со сферично тело очигледно дека го напуштил карактерис-
тичниот аголен профил кој е специфичен за времето на преминот од III–II
век, како и типичната боја за тоа време.19 Слични лагиноси со топчесто тело
на прстенеста нога во некрополата во Томис се датирани во крајот на II век и
почетокот на I век (гробовите 52 и 59).20 По хронологијата на Томсон (Е–70) се
датирани во исто време,21 а во атинската Агора се присутни до почетокот на I
век.22
Чиничето со аголен профил и извлечен раб нанадвор потсетува на при-
мерите од Верија од првата половина на II век.23 Во нашиот пример, работ е
понагласено хоризонтално извлечен нанадвор, што укажува на една можна
еволуција на овој сад.
Лачната фибула од бронзена жица со федер со четири навои нанадвор и
една тетива навнатре има една доцнолатенска шема24. Нејзината појава се да-
17
S. DROUGOU – G. TOURATSOGLOU, 152–153. Еден примерок со иста форма и декорација е откриен во
Пела и објавен во каталогот на изложбата ΑΡΧΑΙΑ MAKEDONIA, ΑΘΗΝA 1988. бр. 284, датиран во 3/3
на III век (автори се: Aндроникос, Вокотопулу, Граменос).
18
V. Bitrakova, Monuments, 44, 45, 51.
19
G. Leroux, Laginos, recherches sur la céramique et l’art ornamental hellénistique, Paris 1913, 101, 114, 122; E.
Maneva, Several kinds of hеllenisitic and roman ceramics from Heraclea, Bitola 1979, 39, n. 93.
20
M. Bucovala, Necropolе elenistice la Tоmis, Constanta 1967. 108.
21
H. Thompson, Two Centuries of Hellenistic Pottery, Hesperia III. 1934.
22
H. S. Robinson. Pottery of the Roman period, Princeton 1959, 15, F 45.
23
S. DROUGOU – G. TOURATSOGLOU, op. cit. 128–133.
24
M. Korkuti, La nécropole de Gajtan, Iliria II, 455, 456, Pl. III.

271
тира во крајот на II и почетокот на I век, па дури има тенденција да се укаже
на нејзина употреба до крајот на I век.25
Гутусот кој нема некои сигурни аналогии е локална изведба. Заедно со
теракотата, овој детски гроб може да се датира најрано во крајот на II или по-
четокот на I век.
Во близината на овој гроб од Охрид се откриени и други прилози од вре-
тенести балсамари со две лачни и вертикално поставени рачки (Т. V б). И овој
тип балсамари претставува типична форма која се среќава во некрополите од
регионот, односно во Струга,26 Селце и исто така во хеленистичката населба
на Голем Град во Преспа. Во монументалната гробница во Селце, во гробот
бр. 3, се датирани со другите наоди во крајот на III век.27
Во гробот бр. 108 од некрополата Црвејнца се откриени (Т. V в-г):
– бронзена листовидна фибула на федер со две игли, долж. – 1,9 сm;
– црно фирнajсиран кантарос од розoвa глина со црн носен лак и верти-
кални канелури на телото, в. – 9 сm, Д1 – 4 сm, Д2 – 7 сm;
– мегарска чаша од свeтлорозова глина со црн посен лак, в. – 8 сm, Д –
13 сm.
Фибулата припаѓа на листовидните форми, блиски на фамилијата со
копјест лак, кои се присутни во наоѓалиштата каде што најчесто се среќаваат
скифосите од атички тип со модифицирана профилација. Некои од авторите
ги датираат во времето од крајот на III и првата половина на II век,28 а други
сметаат дека биле во употреба во текот на II век, и тоа повеќе кон втората по-
ловина.29
Црно фирнајсираниот кантарос со вертикални канелури само од едната
страна се приклучува кон кантароидните скифоси од регионот на средноис-
точниот брег на Јадранот, како наодите од Дирахион и Гостиљ, имитирајќи ja
канелираната декорација на Гнатија.30 Во Гостиљ, овој тип кантароси се среќа-
ва во гробовите во текот на II век.
Мегарската чаша декорирана со мотив на имбрицес, спрсма атинската
хронологија,31 би ѝ припаѓала на пораната фаза. Но, во овој случај, следејќи ги
другите наоди, на овој простор нејзината појава може да се датира и до крајот
на II век. Засега не можеме да зборуваме за некои поблиски аналогии. Она што
е откриено во ископувањето во Пела е нешто сосема друго.
25
M. Garašanin, Sarajevo 1973, 23.
26
V. Bitrakova, Monuments, 43.
27
N. Ceka, op. cit. 122–125. Tab. LXXVI, 4.
28
N. Ceka, op. cit. 91; V. Bitrakova, Monuments, 77, 78.
29
M. Garašanin, Sarajevo, 1973, 23, 28.
30
D. Basler, op cit. 10; S. Anamali, Tirana 1948, 36: H. Hidri. Les vestiges d’un atelier do céramique à Dyrachion,
Iliria VI, Tirana 1976, 253, 254. La nécropole antique de Dyrachion, Iliria XVI, Tirana 1986 – 2. 106–115.
31
S. Rotroff, Hellenistic pottery Athenian and imported moldmade bowls, Princeton, 1982, 16–17.

272
 Во гробот 5 од некрополата во Требенишко Кале се откриени: (T. VI):
– пар златни обетки со гулабици, со вметнати рубини;
– два вретенести балсамара од розова глина со црвено-окер посен лак,
в1 – 17,2 сm и в2 – 14,2 сm;
– една мегарска чаша од сива глина со сив лак, в. – 7,3 сm, Д – 11,2 сm;
– едно бронзено ојнохое со главата на Сатир-Дионис на рачката, в. – 22
см., Д1 – 10,7 cm, Д2 – 10,7 сm;
– една бронзена игла;
– една амфора со биконично тело и низок врат, работена од светлоцрвена
глина, в. – 41,5 сm, Д1 – 11,5 сm; Д2 – 13,5 сm.
Оваа гробна целина е повеќепати обработувана.32 Нејзиното датирање од
крајот на IV до првата половина на II век треба да биде подложено на ревизија,
а со тоа и датирањето на керамиката. Кон поточно датиранье во овој случај нѐ
упатува бронзеното ојнохое од типот „колхајм“.33
Особеностите на керамичките садови даваат релативно широка хроноло-
гија. Двата балсамара со вретенеста форма и доста мал реципиент може да се
појават од крајот на III век и да бидат присутни до почетокот на I век пр. н.е.34
Мегарската чаша од сива печена глина со сиво-костенлив посен лак, со мотив
на шишарка, е изработена во некоја провинциска работилница. Според хро-
нологијата на С. Ротроф, чашите со овој декоративен мотив се изработувани
од крајот на III до средината на II век.35 Но, локалните работилници јасно дека
мострите често ги произведувале и подолго време.
Златните обетки со гулабици и скапоцен камен, за кои директни анало-
гии засега нема, типолошки му припаѓаат на доцниот хеленизам, често дати-
рани во II век.36 Но, за поточно датирање на керамиката и на гробната целина,
вклучувајќи ja и локално изведената амфора со крушковидно и биконично
тело морфолошки блиска на епирскиот круг, треба да се има предвид и брон-
зената кана од типот колхајм, која е откриена и во една поширока регија на
Европа од Ломбардија, Прованса, до Германија и Полска.37 Датирањето на овој
сад, веројатно од кампањска провениенција, e најрано во втората половина на
II век или почетокот на I век.38 Некои автори предлагаат нејзино датирање и

32
V. Lahtov, op cit. 46–51. T. XXII, XXIII, XXIV 1; V. Bitrakaova, Monuments.
33
J. Werner. Die Bronzekanne von Kelheim, 69–107, u Zur Bronzekanne von Kelheim, 198–119, bo „Spätes
Keltentum zwischen Rom und Germanien. München 1979.
34
L. Forti, La ceramica di Granthia, Napoli 1965, 48; V. Bitrakova, Monuments, 42, 43; N. Ceka, op.cit. 122–125.
35
S. Rotroff, op. cit. 16.
36
Аналогии ce среќаваат во Епир, S Anamali, Amanite, Iiiria II, Tirana 1976, 111–112, 143, 144; D. Budina, La
carte archéologique de la valée de Drino, Iiiria III, Tirana 1975, 363; V. Bitrakova, Monuments, 50.
37
J. Werner, Zur Bronzekanne, 212–218.
38
J. Déchelette, Manuel d’archéologie Celtique III, Paris 1914, 1449–1450, entre 150–140 année. J. Werner, Zur
Bronzekanne, 210–211.

273
во втората половина на I век пр. н.е. поради доцнолатенските предмети кои
понекогаш ги придружуваат затворените наоди.39
Според споменатата кана значи, керамиката од гробот 5 од Требенишко
Кале, најрано треба да се датира во крајот на II век или преминот кон I век
пр. н.е.

* * *

Хеленистичката керамика од населбата на Голем Град, Преспа, e откри-

ена во текот на истражувањето на две селски куќи. Околу нив, во плиткиот
културен слој, со висина од 50 сm, најчесто се среќаваат подлабоки ихтии на
ниска прстенеста нога со вертикално извлечен раб надвор и вдлабнување во
дното прстенесто означено од внатрешната страна. Покрај ретките фрагмен-
ти од балсамари со вертикални дршки или скифоси од типот на охридските
некрополи со вертикални дршки или кантароидни скифоси, многу почести се
релјефните чаши со различни теми (флорални, животински, антропоморфни
претстави) (T. VII). Еден фрагмент упатува на тема присутна на калапите от-
криени во Пела (долги листови со гирланди).40
На подот од куќата бр. 2, по ненадејното запалување, под дебелиот слој
пепел од 40 сm висина, е откриена кујнска керамика како: ихтии, стамнос со
врежана декорација, амфора слична на македонскиот тип, питоси закопани
во подот (T. VIII). Во истиот слој e откриена бронзена монета на јадранска
Аполонија (Аполон/обелиск, III–I век) која помага околу датирањето, односно
најдоцна до I век пр. н.е. Некои од формите што ги среќаваме во Охридскиот
регион или во Хераклеја или во наодите од Верија, даваат аналогии за кера-
миката од куќата бр. 2 и упатуваат на нејзино датирање кон крајот на II или
почетокот на I век.
Типолошките особености на презентираните примероци укажуваат на
општите обележја на хеленистичката керамика која широко се среќава во хе-
ленскиот свет. Не би можело да се каже дека често среќаваме увезени вази од
големите керамичарски центри. Некои примери на многу квалитетно израбо-
тена керамика со мрсен црн лак, декорирани со канелури или Гнатија стил, се
откриени во некрополите во регионот на Охрид. Меѓутоа, според различната
боја на глината и декорацијата, поретко од Гнатија стилот, а почесго релјеф-
ната, очигледно e дека крајот се снабдувал со керамички садови од различни

39
M. Vidal, Loénochoé en bronze d’Estarac (Haute–Garonne), donnees complémentaires pour servir à l’études des
oenochoés de „Kelheim“, Revue archéol. narbonnaise, 1977, 98.
40
G. AKAMATIS, PILINES MHTRES AGGEION APO TIN PELLA, THESSALONIKI, 1985; во консултација
со г-ѓa С. Другу се покажа дека примерокот e од работилниците на Пела.

274
ателјеа во зависност од моќта на купувачот. Во селските некрополи во пого-
лема мера се среќаваат садови со форми кои одамна не се произведувале во
големите центри, a веројатно нивната изведба долго се задржала во локалните
керамички работилници, односно од педесет до сто години подоцна.
Во оваа фаза на истражувањата може да се претпостави дека квалитет-
ните садови се купувани од ателјеата во Дирахион или од некои работилници
во Епир, со кои простори се тргувало, што е потврдено и со циркулацијата на
монетите, а и поради големите сличности што се среќаваат со формите от-
криени во локалитетите западно и јужно од Охридскиот регион.41 Релации со
античка Македонија веројатно постојат, што може да се заклучи според при-
суството на некои карактеристични форми, кои се прифатени ако не сосема
директно, но по посреден пат. Истражувањата што следуваат да се надеваме
дека ќе ги дообјаснат директните релации со југот на третираното подрачје.

V. Bitrakova, Monuments, 49, 50, 154.

41

275
 SUR LES CARACTERISTIQUES DE LA CERAMIQUE HELLENISTIQUE
DE LA REGION D’OHRID ET DE PRESPA

RÉSUMÉ

Dans ce rapport sont présentés certains aspects de la céramique hellénistique des

IIIe et IIe siècles qui a été découverte dans les ensembles tombaux des nécropoles de
la région d’Ohrid ou dans les couches culturelles de l’agglomération sur l’ile de Golem
Grad à Prespa.
Nous présentons quelques formes de vases de la région d’Ohrid qui sont caracté-
ristiques des IIIe et IIe siècles et qui ont été découvertes dans les nécropoles de Prentov
Most, de Delogožda et de Trebeniško Kale. Ils sont datés d’une manière plus précise
après qu’ils sont mis dans le contexte avec les autres trouvailles, tels les bijoux et les
vases en bronze. Nous relevons les formes qui vivent plus longtemps sur ces espaces ou
celles qui ont des caractéristiques locales.
La céramique de l’agglomération de Golem Grad, qui appartient principalement
au IIe siècle et au carrefour vers le 1er siècle, est proche de celle d’Ohrid et offre la
possibilité de comparaisons. Une grande partie de cette céramique découverte dans la
maison hellénistique № 2 sous la couche incendiée, sont présentée sous toutes ses ca-
ractéristiques et sont datée grâce à la découverte de la monnaie de la ville d’Apollonie
Adriatique.
A part l’analyse morphologique et technologique, ce travail souligne également
les rapports avec certains centres de la Macédoine antique, d’Epire et de la côte adria-
tique qui ont exercé une influence sur le travail des potiers locaux.

276
 T. I

b
а

c d

e–i

Nécropole de Delgožda: a-b. Tombe 61, c-i. Tombe 70

277
T. II

Nécropole de Delgožda: a-g. Tombe 60

278
 T. III

Nécropole de Delgožda: a-g. Tombe 65

279
T. IV

Nécropole dans la rue Hristo Uzunov: a-e. Tombe 1

280
 T. V

a b

d e

a. Nécropole Deboj. Tombe 10, b. Nécropole à Selce-Strunga, c-e. Nécropole de Crvejnca. Tombe 108

281
T. VI

a-e. Nécropole de Trebeniško Kale. Tombe 5

282
 T. VII

Golem Grad en Prespa. Bois à relief

283
T. VIII

Голем Град – Преспа, куќа бр. 2

Golem Grad en Prespa, Maison 2

284
 CONTRIBUTION À L’ÉTUDE DE LA CÉRAMIQUE
HELLÉNISTIQUE LOCALE EN DASSARÉTIE

Quand on parle de la Dassarétie dans la période hellénistique, on pense à

la région autour du lac d’Ohrid, c’est-à-dire jusqu’au lac voisin de Prespa à l’Est,
jusqu’à Berat (Antipatria) à l’Ouest, jusqu’à la région de Kortcha au Sud et jusqu’à
la région actuelle de Debarca au Nord. Il est clair que les limites mentionnées sont
approximatives étant donné que les régions peuplées de tribus déterminées sont
définies différemment dans des périodes différentes.
Si l′on suit la production de céramique grâce aux trouvailles dans les nécropoles
et les agglomérations, surtout dans la région d’Ohrid strictement parlant, on arrive à
la conclusion que ses caractéristiques morphologiques sont généralement les mêmes
que celles de la céramique du koinè hellénistique plus large que l′on connaît. On
peut cependant distinguer quelques variantes locales dont certaines étaient rarement
présentes, tandis que d’autres étaient préférées par la population, étant devenues plus
familières et fabriquées d’une manière plus intense par les ateliers locaux. Il s’agit
là de différents types de canthares, de skyphoi et d’unguentaria. Certaines parmi
les variantes se distinguent par leur présence très importante, mais en même temps
elles s’éloignent entièrement de la conception originale, étant apparues à la fin de
l’époque classique ou dans la haute époque hellénistique. D’autre part, certains vases
modifient leur profil et restent en usage pendant très longtemps.
Mes observations se basent sur les données offertes par les différents exemples
de formes en céramique qui sont présentes dans les nécropoles de la région d’Ohrid,
comme par exemple à Struga, Delogožda, Trebeniško Kale, Crvejnca, Ohrid-
Deboj ou, plus rarement, par les trouvailles des agglomérations de Pogradec, Selce,
Lychnidos, Golem Grad1.

V. Lahtov, Archeologie Excavations of the «Trebeniško kale» near the Village Trebenište–Ohrid from 1953
1

to 1954, Lihnid II–III, Ohrid 1959, pp. 11–79 ; N. Ceka, The Illyrian City in Selca a Poshtme, Tirana 1985.
pp. 64–125. 163–166; V. Bitrakova Grozdanova, The Necropolis at Delogožda in the Vicinity of Struga 1979,
MacActaA 6. Skopje 1983, pp. 63–68 : ead., Monuments de l’epoque hellénistique dans la République S. de
Macédoine. Skopje 1987, pp. 39-63 : ead., L’agglomération antique et médiévale de Golem Grad sur le lac de
Prespa, MacActaA 10. Skopje 1989. pp. 101–133 : ead.. Les caractéristiques de la céramique hellénistique de la
région d’Ohrid et de Prespa, Β’ ΕλλΚερ, pp. 66–73 ; ead.. La nécropole antique de Delogožda et sa chronologie,
Ancient Macedonia , 1, Thessaloniki 1993. pp. 167–178 ; ead.. La céramique de la maison No 2 de Golem Grad,
Γ’ ΕλλΚερ pp. 218–222.

285
 Dans ce rapport seront présentées et étudiées quelques formes différentes de
petits vases qui me paraissent les plus caractéristiques ou les plus fréquentes dans la
région d’Ohrid et de Prespa, qui a toujours fait partie de l’importante communication
commerciale Adriatique-Egée, qui à l’époque hellénistique s’est tournée considérable­
ment, parait-il, vers l’espace égéen-macédonien. J’ai choisi les formes des vases dont il
sera question, entre autre, à cause de certaines particularités qu’elles offrent du point
de vue de profil et de technique de décoration. Ce sont justement ces exemples qui
n’apparaissent pas parmi les vases en céramique de répertoire de Macédoine. Je base
mon opinion sur les données dont je dispose, notamment sur les matériaux édités,
surtout ceux qui ont été présentés aux symposiums sur la céramique hellénistique
tenus jusqu’à présent.

Canthares

Le canthare de Crvejnca (Pl. Ia) qui, de par la silhouette de son profil, est
proche du canthare du type «cyma» selon la typologie corinthienne2, se rencontre
également dans la nécropole de Trebeniško Kale3, à Selce4; il est exécuté avec des
parois relativement minces en argile rose clair, enduit de vernis noir maigre. Tous
ses éléments sont simplifiés: un pied annulaire sans profil, un corps cylindrique
et un col doucement convexe, marqué d’une ligne horizontale. Certains exemples
ont un corps verticalement cannelé d’un côté seulement. Il est évident que les
canthares cannelés sont dans un certain rapport avec les vases sud-italiques Gnathia,
importées sur la côte est-adriatique ou fabriqués sous leur influence dans les ateliers
locaux5. Nous mettons aussi à leur nombre les nombreux canthares avec la mème
silhouette, fabriqués en argile rose ou grise cuite, enduite de vernis maigre gris-noir,
leur col étant séparé du corps d’une seule ligne horizontale, sans cannelures (Pl. I).
L’extrême simplification locale de la forme originale, loin des centres de fabrication
des produits de luxe, est évidente.
Le second type que j’indiquerai est le canthare à parois convexes, qui a un pied
large et plat et de petits pouciers horizontaux au-dessus des anses circulaires, posées
verticalement (Pl. IIa). Il est exécuté en argile rose, enduite d’une mince couche de
vernis noir. Cette forme est absente de la production hellénistique en Macédoine et
en Grèce. J’ai essayé d’observer les formes semblables sur le territoire illyrien. A
Apollonie, dans la tombe no 3, on a découvert un exemplaire semblable en mème
temps qu’un unguentarium qui appartiendrait, d’après sa forme, plutôt à la fin du
IIe allant vers le Ier siècle qu’à la fin du IIIe allant vers le IIe siècle, datation qui est
proposée par le chercheur. Mais l’exemplaire d’Ohrid est identique avec la trouvaille

2
Corinth VII, III, p. 76, pl. 15 nos 401–404.
3
V. Lahtov, op. cit., T. XII/3, Т. XXVII/5.
4
N. Ceka, op.cit., T. XXXVIII/12, T. XLIX/7.
5
A. Mano, Le tumulus I de la nécropole d’Apollonie, Iliria I. Tirana 1971. p. 204. Т. XXVI/5.

286
de la nécropole près de Germenj (Lushnje)6. Ce type de verre avec un récipient
convexe et des pouciers horizontaux aux anses est la forme que l′on rencontre dans
la céramique campanienne datée de 320–2507; le profil en est le plus proche de celui
de notre exemplaire: dans la céramique italique, il appartient à la forme 48 d’après
la classification de Lamboglia8.
Les études approfondies de la céramique de territoire italique montrent que
cette forme a été présente dans l’Ouest de la Méditerranée aux IIIe et IIe siècles,
mais on souligne toujours le fait que cette forme est définie sur le sol grec déjà au Ve
siècle avec quelques variantes peu différentes9.
Cette constellation des trouvailles et la pénétration des influences suggèrent la
question de savoir s′il s’agit là peut-être d’une influence des formes campaniennes,
exercée indubitablement d’une façon indirecte, par l’intermédiaire de certains ateliers
locaux sur le territoire en question ou bien si un modèle hellénique a influé sur la
formation du profil des deux exemplaires, géographiquement très éloignés. Cette
question se pose si on respecte l’opinion de Morel que la production hellénistique
a pas influé sur la céramique campanienne, mais qu’elle reproduisait pendant
longtemps les formes helléniques classiques10.
Il semble que le canthare a une évolution et une modification durables sur le
territoire étudié. Je distingue ici la variante de canthare dont le col et les pouciers
horizontaux se perdent (Pl. Id). Ces verres en forme de canthares skyphoïdes où le col
est fondu dans le corps semi-sphérique, sont pareils aux canthares précédents dont
ils proviennent peut-ètre11. Ils ressemblent, d’une part, aux canthares «acrocorinthe»
selon la typologie corinthienne12, ou de l’autre, aux skyphoi de la céramique Gnathia
avec une tendance, ici aussi, de simplifier le profil13. D’abord, un pied large et
plat avec une ligne courbée en dedans; ensuite, un corps semi-sphérique avec des
cannelures verticales exécutées négligemment ou sans elles (Pl. Ie-f); le début du col
qui est serré avec le corps et toujours marqué par une ligne horizontale concave. Les
anses circulaires embrassent avec une tendance à diminuer, le passage entre le col
et le corps.

6
Z. Andrea, Tombes des périodes antique et médiévale à Gérmenj, Iliria 1988. 1, Tirana, pp. 181, 187, Т. I
tombe 7.
7
J.-P. Morel. Céramique campanienne. Les formes, Rome 1981, nos 3171e/1, 3171e/2, dites «coupes à paroi
convexe».
8
N. Lamboglia, Per una classificazione preliminare della ceramica campana, Atti I Congresso intern. di studi
Liguri 1950. Bordighera 1952, p. 194; en Etrurie entre le IVe et le IIe siècle avant notre ère, voir Μ. Montegno
Pasquinucci, La ceramica a vernice nero del museo Guarnacci di Volterra. MEFRA 84, 1 (1972), pp. 338–339, fig.
4/41–44.
9
Agora XII, fig. 6, no 532.
10
J.-P. Morel, Céramiques d’Italie et céramiques hellénistiques (150–30 av. J.–C.), Hellenismus in Mittelitalien,
Göttingen 1976, pp. 489–490.
11
Ils sont trouvés dans les nécropoles de Delogožda, Crvejnca. Deboj–Ohrid, Selce; voir V. Bitrakova Grozdanova,
The Necropolis at Delogožda... (op. cit., note 1), pp. 64–66 : ead.. Monuments... (op. cit., note 1), pp. 40–41,
Т. II 2, 3.
12
Corinth VII, III, nos 451, 456.
13
L. Forti, La ceramica di Gnathia. Napoli 1965, T. XV-b. pp. 73. 74.

287
 Cette forme de verre se rencontre également dans les nécropoles sur le
territoire sud-illyrien, c’est-à-dire dans les nécropoles de Dyrrachion, de Gostilj, de
Miomišići, accompagnés souvent de monnaies du souverain illyrien Genthios (début
du IIe siècle avant notre ère)14.
Il est évident qu’il s’agit là d’une production locale qui imite les idées des
centres hellénistiques qui fabriquaient une céramique de qualité. La côte est-
adriatique, tournée à cette époque-là vers le territoire sud-italique, n’est que la
première station dans l’acceptation et la fabrication de ce type de céramique qui
se transporte vers l’intérieur en suivant les voies tracées. Même les ateliers de
céramique à Dyrrachion produisent à l’époque, sous l’influence du style Gnathia,
une céramique techniquement de meilleure qualité, ayant des formes plus précises et
plus proches des formes originales15. De là la conclusion que les exemplaires étudiés
ont dû être fabriqués dans les ateliers locaux de la région.

Skyphoi

Grace aux fouilles effectuées jusqu’à présent dans cette région, on n’a constaté
la présence que du type attique de skyphoi qui apparait à la fin du IVe et au début du
ІІІе siècle. C’est une forme de verre préférée que l’on déposait dans les cinq nécropoles
étudiées de la région16. A côté des rares exemplaires d’importation, d’une fabrication
de qualité et enduits de vernis noir gras, on rencontre des exemplaires du même profil,
avec un petit récipient sur un pied solide de forme cylindricoconique, mais sans
vernis (Pl. IIb). Ces exemplaires ne sont pas un phénomène isolé, présent uniquement
sur le territoire de Dassarétie. On les trouve, tout comme les exemplaires précédents,
sur la côte adriatique. A l’Est de Dassarétie, dans les localités macédoniennes, on ne
remarque pas, autant qu’on le sache, la présence de cette forme. Sur le territoire de
Dassarétie, cette forme de skyphos commence à se modifier au cours du ІІІе siècle:
le récipient devient plus grand, le pied devient plus petit sans jamais abandonner
entièrement la morphologie bien connue du skyphos attique (Pl. IId). Sur la côte
illyrienne (Dyrrachion, Gostilj, Miomišići), elle se maintient pendant longtemps,
tandis que dans la région de Dassarétie, on la trouve jusqu’au début du IIe siècle
avant notre ère17. En cherchant dans la céramique du type Gnathia des preuves de la
présence de cette forme, j’ai constaté le contraire: la présence du type corinthien de
skyphos et non pas du type attique.
14
S. Anamali, La nécropole hellénistique d’Epidamne. Buletine Shk. Shöqerore I, Tirana 1948, fig. 4; Dj.
Basler. Nekropola na Velim Ledinama u Gostilju. Glasnik Z.M. XXIV, Sarajevo 1969. T. VII tombe 28; О.
Žižić-Velimirović, Nalazi u Momisićima. Starinar XIV–XV, Beograd 1966, pp. 194, 195; Μ. Garasanin. Die
späteisenzeitliche Nekropolen– Gruppe vom Typ Gostilj im Labiatenlande. Godišnjak XI, 9, Sarajevo 1975.
pp. 5–27.
15
Η. Hidri, Les vestiges d’un atélier de céramique à Dyrrachion, Iliria VI (1976), pp. 253–254.
16
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments... (op. cit., note 1), pp. 41–42 : V. Lahtoν op. cit. (note 1), Τ. IX/1,
Τ. XIII/1.
17
N. Ceka, op.cit. (note 1), Τ. XXXVII : S. Anamali, op. cit., p. 28; O. Žižić-Velimirović, op.cit., pp. 193, 194.

288
 J’ai souligné la présence régionale pour relever les éléments possibles et pour
tracer les voies de pénétration. Il paraìt que cette forme de vase pénètre dans la
région de Dassarétie par le territoire sud-illyrien et épirote.

Unguentaria

Les unguentaria avec des anses marquées, posées verticalement, sont une
catégorie de vases qui suivent les formes des ІІІе et IIe siècles. Ils ont été découverts
à Pogradec, Selce, Lychnidos, Struga. Grad et il est évident qu’ils sont les plus
répandus dans la région qui nous intéresse18. Sur le territoire voisin, en Macédoine,
plus précisément à Héracléia, Pella, Verria, on trouve des unguentaria qui n’ont que
des compléments plastiques évoquant des anses, des anses fausses et qui sont définis
comme de faux amphorisques, datés de la fin du IVe ou du début du IIIe siècle; ils
sont connus à Kerameikos d’Athènes19. Un exemplaire de Pella, du palais Nord-
Ouest, avec des anses bien distinctes, posées horizontalement, est daté de l’année
300 environ20. L’exemplaire de la nécropole près de Struga (Pl. IIc) suit presque
en détail le profil de l’exemplaire analogue de Pella. La forme fuselée qui est
caractéristique des unguentaria avec des anses horizontales sur le territoire italique
au cours du IIIе siècle est très fréquente parmi les vases déposés dans les tombes
et déterminée dans les groupes de III à V selon la typologie de Forti21. La seconde
variante d’unguentarium fuselé avec des anses horizontales, même très haut placées,
est beaucoup plus présente dans les nécropoles de Lychnidos (nécropole rue Hristo
Uzunov, Pl. Ie), à Pogradec, Selce, Golem Grad22. Ces vases sont d’une période plus
tardive et appartiennent au IVe groupe selon Forti, datés de la fin du IIIе au début du
IIe siècle23. Les exemplaires d’Ohrid sont trouvés en même temps que les fibules en
argent d’Asie Mineure avec deux élargissements qui étaient en usage sur ce territoire
jusqu’au Ile siècle avant notre ère. Dans la contrée d’Apulie ils sont très présents dans
les trouvailles tombales à Tarente, ensemble avec des bijoux en or avec des protomés
d’animaux24 datés de la fin du IIIе et du début du IIe siècle. On sait déjà dans quelle
mesure les nécropoles de la région de Dassarétie abondent en bijoux analogues à
ceux de Tarente.
Bien que mon intention fût de parler des phénomènes locaux de la céramique
de la période hellénistique dans la région que j’étudie le plus longtemps, en faisant
des analyses des formes pour chercher des phénomènes comparatifs sur le territoire
18
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments... (op. cit., note 1), pp. 42–43, Т. IV/6, 7; N. Ceka, op.cit., T. LXXVI/4.
19
Δρούγου – Τουράτσονλσυ, Τάφοι Βέροιας, p. 123, Π 1260, pl.16; Μ. Lilibaki Akamati, Classical and Hellenistic
Cemetery of Ancient Pella, Grave 27 Α, ΕλλΚερ Μακεδονίας, pp. 111–113 : Kerameikos IX. T–67, no 357: Μ.
Ανδρόνικος. Ελληνιστικός τάφος Βέροιας, ΑΕ 1955, pp. 46–48.
20
V. Misaelidou-Despotidou, Citadel of Ancient Pella. ΕλλΚερ Μακεδονίας, pp. 102–103.
21
L. Forti, op. cit, p. 48, Т. XVI, a.
22
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments... (op. cit., note 1), Т. IV, 6.
23
L. Forti, op.cit., tombe I de Via Doria, dernier quart du IIIе siècle.
24
A. d’Amicis, Les ors hellénistiques de Tarente, Exposition, Milano 1986, pp. 466, 468, tombe CXXX, CXXXI.

289
plus ou moins proche, je suis arrivée à certaines conclusions qui s’imposent dans
cette phase de l’étude.
Le premier résumé consiste certainement dans le fait que les exemplaires
mentionnés de vases heilénistiques de la région de Dassarétie ont été créés, dans
une grande mesure, sous l’influence des ateliers du littoral où on importait de la
céramique sud-italique Gnathia, qui у était acceptée et fabnquée in situ. De là, les
produits arrivaient en Dassarétie et là aussi, ils servaient de modèle aux céramistes
des ateliers locaux. C’est ainsi que furent tracées les voies d’influence dans le cas des
verres en forme de canthares, de canthares skyphoïdes et de la variante d’unguentaria
à anses horizontales.
Il est évident aussi que les voies d’influence sont plus nombreuses. Les rapports
avec le Sud se transmettaient, paraìt-il, indirectement, soit par la côte illyrienne soit
par la région d’Epire à laquelle la Dassarétie se lie du côte sud. L’existence de la
relation Corinthe, Corphou, Epire est possible; cette communication fut confirmée
déjà à l’époque archaïque par d’autres phénomènes dans la région d’Ohrid.
Malgré les fortes influences mentionnées venant du Sud-Ouest, les rapports
avec la Macédoine ne peuvent pas être exclus. Il est sûr qu’ils existent, quoique peu
visibles dans ce cas à cause du choix réduit des vases étudiés. Dans les nécropoles
de Lychnidos, on trouve d’autres trouvailles qui confirment cela, mais dans cette
occasion elles sont en dehors du sujet de notre recherche.

290
 Pl. I

a b

c d

e f

a) Crvejnca (tombe 23), IIIe-IIe siècle; b) Trebeniško Kale (tombe 9), IIIe-IIe siècle; c) Crvejnca (tombe 68),
IIIe-IIe Crvejnca; d) Delgožda (tombe 29), IIIe siècle; e) Crvejnca (tombe 22), IIIe-IIe siècle; f)
Delgožda (tombe 65), IIIe-IIe siècle.

291
Pl. II

d e

a) Crvejnca (tombe 74), IIIe-IIe siècle; b) Delgožda (tombe 61), début du IIIe siècle;
c) Struga, IIIe siècle; d) Delgožda (tombe 65), IIIe-IIe siècle; e) Ohrid IIIe-IIe siècle.

292
 LES BOLS À RELIEFS DE LA RÉGION D’OHRID*

J’ai essayé à plusieurs reprises d’étudier, en matière de typologie et de style,

les bols à reliefs à Ohrid et dans ses environs, partie de la région de Dassarétie
qui appartenait, à mon avis, du point de vue culturel, à la Haute Macédoine.
Dans mes efforts de proposer une chronologie approximative, je me basais, au
début, sur la chronologie précise présentée dans l’étude de S. Rotroff 1. Pourtant,
j’ai depuis toujours pensé que lors de la datation de certains produits apparus
sur cet espace relativement éloigné des grands centres, il faut tenir compte d’un
certain écart temporel2. Ceci est particulièrement valable quand il s’agit d’une
production locale. Entretemps, un nombre de travaux et d’études de ce type
de céramique hellénistique luxueuse ont vu le jour et ont permis de faire des
comparaisons, d’arriver à de nouvelles connaissances et à des conclusions plus
précises.
En même temps, dans l’espace en question j’entreprenais de nouvelles
recherches qui peuvent indiquer certains phénomènes, à confirmer certaines des
connaissances antérieures et contribuer à la déduction de nouvelles conclusions.
Cette fois, je vais présenter principalement les trouvailles qui résultent des
recherches effectuées à Ohrid, c’est-à-dire dans la Lychnidos antique3, dans
sa nécropole et dans le faciès céramique constaté grâce aux fouilles les plus
récentes (1994–1996) ainsi qu’aux trouvailles de l’espace environnant.
La comparaison des bols découverts dans cette région aux trouvailles des
ateliers voisins constatés déjà à Dyrrachion, à Apollonie ainsi qu’à Pella4, a
* Les dessins sont faits par Mme Nada Kuzman.
1
Agora XXIII; à ce sujet, je suis au courant des études suivantes: F. Courby, Les vases grecs à reliefs, Paris 1922,
311–326; Thompson 1934, 311–480; U. Hausmann, Hellenistische Reliefbecher aus attischen und böotischen
Werkstätten, Stuttgart 1959; Délos XXXI; Corinth VII, III, 151–185.
2
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments de l’époque hellénistique dans la République S. de Macédoine, Skopje
1987 (= Bitrakova Grozdanova 1987), 207–208 ; ead., Contribution à l’étude de la céramique hellénistique locale
en Dassarétie, Δ’ΈλλΚερ, 119–122.
3
F. Papazoglu, Istoriski priliki, Monografija za Ohrid, Skopje 1985, 63–124 ; V. Bitrakova Grozdanova, Le
développement urbain de Lychnidos et ses rapports avec les villes du sud-ouest des Balkans, Index 20, Napoli
1992,13–24.
4
H. Hidri, Les vestiges d’un atelier de céramique de Dyrrachion, Iliria VI (1976), 245–258 ; ead., Coupes décorées
en relief de Dyrrachium, Iliria 1 (1988), 75–89; A. Mano, Le tumulus I de la nécropole d’Apollonie, Iliria I (1971),
103–208; Ακαμάτης, Μήτρες Πέλλας.

293
montré que ces bols n’ont rien d’identique en matière de décoration. Il existe des
ressemblances quant aux profils et au choix général des motifs que l’on rencontre
partout dans le cercle égéen et adriatique. Pourtant, les importations des ateliers
mentionnés sont exclues pour le moment. Il est nécessaire d’entreprendre
l’analyse de certains motifs, des profils, ainsi que l’analyse du contexte dans
lequel ils ont été découverts.
La plupart des bols ont été découverts à Crvejnca où l’on peut tracer des
cadres chronologiques précis. Suit la nécropole de Deboj–Ohrid et un seul
exemplaire à Trebeniško Kale. Dans la nécropole de Delogožda, sans aucun
exemplaire, on s’aperçoit d’un hiatus dans l’inhumation entre le début du IIe et
la fin du Ier siècle.
Si l’on poursuit l’étude des trouvailles des fouilles de la citadelle d’Ohrid,
on remarquera la présence d’exemplaires de bols à reliefs les plus variés, soit
en matière de profils, soit en matière de cuisson, de vernissage ou de choix des
motifs. On y rencontre très rarement un décor semblable ou identique. Jusqu’à
présent, on n’a pas découvert de moules, tandis que les exemplaires de bols, variés
soit en matière de profil soit en matière de motifs de décoration, n’indiquent pas
l’existence d’ateliers locaux à laquelle on devrait s’attendre quand il s’agit d’un
centre urbain comme Lychnidos.
Les trouvailles des nécropoles de Lychnidos, qui témoignent de la continuité
de la vie dans la ville et dans les agglomérations à l’époque préromaine, à
la fin du IVe siècle et intensément aux IIIe et IIe siècles, diffèrent beaucoup
selon la forme et le décor. De même, les artefacts des couches hellénistiques
constatés au cours des fouilles les plus récentes sont très différents du point de
vue de la facture. Je voudrais présenter ici quelques formes à décoration variée,
découvertes dans la ville même et complètement conservées.
Le bol de Deboj (T. I a) a été découvert dans la tombe no. 61 au cours des
fouilles pratiquées dans la nécropole5. Il a un profil convexe, un fond très profond
et semi-sphérique et son calice est décoré du motif de pomme de pin et d’une
frise avec des feuilles de chêne et des glands (haut. 8, diam. 12 cm). L’argile est
de couleur grise, à vernis mat gris-noir. Des fragments à décoration identique
ont été découverts dans les strates au cours des fouilles de la citadelle d’Ohrid,
dans le contexte chronologique du IIe siècle avant notre ère. Un des fragments
à décoration identique de pomme de pin sur le récipient a une bande de rosettes
dans la frise autour du rebord et est enduit de vernis gris brillant (T. III a).
Le deuxième exemplaire de la nécropole de Deboj appartient à la tombe no.
22, sans d’autres trouvailles qui pourraient nous aider à une datation plus précise
Les fouilles de la nécropole ont été faites en 1980–1985 par V. Malenko. Je le remercie pour m’avoir donné la
5

permission de présenter quelques bols de ses recherches.

294
(T. I, b). Le bol est exécuté en argile ocre clair, à vernis ocre mat6. Son profil
est légèrement convexe avec un fond annulaire plat (haut. 7, diam. 9 cm). Sa
surface est partagée en trois frises dont celle du milieu porte le décor principal.
Dans un relief peu profond, le céramiste a ciselé, avec un objet aigu dans le
moule, l’illustration d’une ambiance forestière, avec des animaux en mouvement
et enjeu, pleine de nombreux points qui remplissent tout l’espace vide. Dans les
représentations d’animaux schématisées, on peut identifier cerfs, lapins, renards.
Jusqu’à présent je n’ai pas rencontré cette manière d’exécution d’un relief que
j’appellerais «à deux hauteurs» après tout ce qui a été publié jusqu’ici au sujet de
l’espace épirote, péonien en même macédonien.
Le bol découvert au cours des fouilles du four antique à Ohrid (T. I, c),
où fut également constatée l’existence d’une nécropole hellénistique et romaine
(près du magasin «Biliana»), représente un exemplaire de bol à profil du «type
délien», d’une présence rare (haut. 7, diam. 10 cm). Il est exécuté en argile
rouge et à vernis mat rouge clair. Selon le profil et le décor (de menues fougères
imbricès), il rappelle les bols fabriqués dans les ateliers de Dyrrachion7. Il est
intéressant de remarquer que dans les fouilles de la citadelle d’Ohrid, on n’a pas
découvert jusqu’à présent de fragments d’exemplaires qui seraient en rap­port
avec les bols de Dyrrachion, datés de la fin du IIIe et du IIe siècle.
Les fragments des bols de la citadelle d’Ohrid ont principalement un décor
floral: lotus, palmettes, acanthe, rosettes, branches avec des fleurs et des feuilles
de vigne. La céramique est de couleur soit rouge à vernis noir, mat, brillant ou
irisé, soit marron à vernis mat marron-gris, soit grise à vernis noir ou gris, mat
ou brillant. Us ont été trouvés dans les strates que l’on peut dater à l’intérieur du
IIe siècle (T. III, IVa).
Cependant, les trouvailles des ensembles sépulcraux des nécropoles
découvertes dans la région de Lychnidos aident à la datation plus précise de la
céramique découverte. Par exemple, dans la nécropole de Delogožda, qui a une
très longue continuité (du VIe siècle avant notre ère au XIIe siècle), des bols
«mégariens» n’ont été découverts ni dans les tombes ni en dehors d’elles. Dans
cette nécropole apparaît un hiatus entre la fin du Ille siècle et le début du 1er
siècle de notre ère8. Les formes en céramique des «skyphoi cantharoïdes» et
des «amphores macédoniennes» sont présentes en dernier dans la chronologie
hellénistique. Par contre, ils sont présents dans la nécropole de Crvejnca comme
objets déposés dans les tombes d’homme.
6
V. Malenko, Čaša no. 405, Katalog, Od arheološkoto bogatstvo na SRM, Skopje 1980,74; Bitrakova Grozdanova
1987, Τ. II, 2.
7
Hidri, op. cit. (note 4), Tab. III-10.
8
V. Bitrakova Grozdanova, La nécropole antique de Delogožda et sa chronologie, Ancient Macedonia V, 1,
Thessaloniki 1993, 170–171.

295
 Dans la tombe no. 42 on a trouvé deux bols déposés avec une fibule foliacée
(T. IIa-b, IVc)9. L’un des bols, en argile grise et à vernis mat noir (haut. 7,8, diam.
13 cm) a un fond assez convexe et il est orné d’un décor végétal: une rosette avec
des feuilles de lotus sur le fond et sur le calice, de longues feuilles d’acanthe
séparée tour à tour d’une guirlande et une frise étroite de feuilles de vigne au
rebord. L’autre bol est moins profond, avec un rebord tendu évasé (haut. 7, diam.
11 cm), exécuté en argile rouge rosé, à vernis mat noir. Sur le calice dominent
les feuilles de menues fougères superposées, tandis que sur la frise du rebord
on voit le même motif que celui du bol précédent, c’est-à-dire la branche de
vigne. Parmi les objets déposés dans la tombe, on voit également les restes d’un
bouclier circulaire fabriqué en cuir et en bois. La fibule foliacée en bronze avec
ressort et deux épingles aide certainement à la datation plus précise de ces bols.
Malgré la datation proposée pour ce type de bijoux, qui se rapporterait à une
région plus vaste des Balkans occidentaux10, c’est-à-dire entre la fin du IIIe et le
début du Ier siècle avant notre ère, les connaissances les plus récentes relatives à
cet espace indiquent que les fibules étaient en usage de la première moitié du IIe
siècle avant notre ère jusqu’à la fin du même siècle11.
Dans la tombe no. 108 de la nécropole Crvejnca (qui a déjà été présentée
à une autre occasion) (T. IV, b), sont déposés: une fibule foliacée, un skyphos
cantharoïde, un œnochoé et un bol à reliefs de profil convexe et d’un rebord
largement évasé (haut. 6,5, diam. 12,5 cm)12. Le bol est en argile rouge-rosé à
vernis mat noir. Sur le fond est exécutée une rosette de feuilles de lotus et de
fougères alternées, tandis que le calice est couvert de feuilles de lotus imbricès
(T. II, c). Cette fois aussi, la fibule ainsi que le skyphos cantharoïde suggèrent de
dater le bol du milieu à la fin du Ile siècle.
Le bol à reliefs (T. II, d) découvert à Crvejnca, n’appartient pas à un
ensemble funéraire ; il est exécuté en argile grise à vernis mat noir. Son corps
est couvert de longues feuilles de lotus entre lesquelles sont placées deux fleurs
stylisées (haut. 8, diam. 11 cm)13.
Un autre ensemble funéraire de la nécropole Trebeniško Kale apporte des
éléments en vue de la datation de cette catégorie de céramique hellénistique.

9
Bitrakova Grozdanova 1987, 53, Τ. IX, 1, 3.
10
N. Ceka, The Illyrian City in Selca e Poshtme, Tirana 1985, 91; R. Vasić, A Note on the Lanceolate Fibulae, AIU
XVI (1975), 14–16 ; F. Prendi, Matériaux de la civilisation illyrienne mis au jour dans l’Albanie du Nord, Buletin
Shkencat Shoqërore, 2, Tirana 1958, 122.
11
M. Garašanin, Die späteisenzeitliche Nekropolen Gruppe von Typ Gostilj im Labiatenlande, Godišnjak XI, 9,
Sarajevo 1973, 5–27; Bitrakova Grozdanova, 1987, 77–78.
12
V. Bitrakova Grozdanova, Les caractéristiques de la céramique hellénistique de la région d’Ohrid et de Prespa,
ΒΈλλΚερ, 70–71.
13
V. Bitrakova Grozdanova, Prodori helenizma u Ohridski region, Putevi i komunikacije u praistoriji, Materijali
XVI, Peć 1978, 94–95.

296
Dans la tombe no. 5 est découvert un bol à profil convexe, en argile grise et
à vernis gris marron (T. I, d) (haut. 6,5, diam. 10,5 cm)14. Son corps est orné
d’un décor superposé fait de menues feuilles de lotus, tandis qu’une étoile à
seize branches orne le fond plat. Il s’agit ici d’une tombe de femme à en juger
d’après les luxueuses boucles-pigeons en or avec des rubins incrustés, datées
du Ile siècle. Cependant, elles avaient certes été en usage depuis longtemps
ayant en vue le fait que c’est l’œnochoé en bronze du type Kelheim qui date cet
ensemble funéraire15. Ce type de carafes, avec la représentation d’un masque
de Silène à l’extrémité de l’anse et avec des éléments spécifiques de leur profil,
se rencontre sur un espace plus large de l’Europe. Depuis la Lombardie jusqu’à
la France, l’Allemagne, la Tchécoslovaquie, les Balkans de l’Ouest, il a pénétré
grâce au commerce ainsi qu’aux conquêtes romaines. On considère que la forme
correspond à celle des produits en céramique à vernis noir, tel l’œnochoé de
Malacena16 ou la forme 100 selon J.-P. Morel17, assimilée plus tard à la céramique
campanienne, jusqu’au milieu du IIe siècle au plus tard18. Cela signifie que l’on
cherchait son inspiration dans les formes de la céramique italienne. Pourtant, les
fréquentes trouvailles bas-latènes dans les ensembles funéraires, où l’on trouve
également ce type d’oenochoé en métal, amènent les auteurs à une datation plus
tardive. Ainsi, on a proposé la datation de ce vase du type Kelheim au plus tôt
de la fin du IIe ou du passage au Ier siècle jusqu’à la deuxième moitié du 1er
siècle avant notre ère19. Lors de la datation du bol à reliefs de Trebeniško Kale, il
faut certes avoir en vue la datation mentionnée. Il est possible qu’il n’ait pas été
fabriqué bien avant sa déposition dans la tombe. Il semble que le bol fut pro­duit
entre la fin du IIe siècle et le milieu du Ier siècle.
En guise de résumé, on peut dire que les bols à reliefs de la région en
question proviennent d’un nombre d’ateliers différents à en juger d’après la
grande différence en matière d’argile (rouge-rosé, rouge, marron-gris, gris), de
couleur du vernis (noir brillant ou mat, irisé, gris mat et brillant, rouge mat) et de
décor floral. Sur les calices, on rencontre le plus souvent le décor floral avec de
longues feuilles ou le motif dit «à folioles imbriquées», mais on y remarque aussi
14
V. Lahtov, Archeologie Excavations of the “Trebeniško Kale”, near the Village Trebinište-Ohrid from 1953 to
1954, Lihnid II–III, Ohrid 1959,46–51; Bitrakova Grozdanova, 1987, Τ. IX, 4; ead., ΒΈλλΚερ, 71–72.
15
J. Werner, Die Bronzekanne von Kelheim, Bayerische Vorgeschichtsblätter 20, München 1954, 69–107 ; Id., Zur
Bronzekanne von Kelheim, Spätes Keltentum zwischen Rom und Germanien, München 1979, 198–220; M. Vidal,
L’oenochoé en bronze d’Estarac, données complémentaires pour servir à l’étude des oenochoés de “Kelheim”,
RANarb 1977,77–106.
16
M. Pasquinucci, La ceramica a vernice nera del museo Guarnacci di Volterra, MEFRA 84 (1972), 470,
forme 152.
17
J.-P. Morel, Céramique à vernis noir du Forum romain et de Palatin, Paris 1965,218–219.
18
Vidal, op. cit. (note 15), 103.
19
J. Déchelette, Manuel d’archéologie celtique, III, Paris 1914, 1449–1450; Vidal, op. cit., 103–104; Werner, op.cit.
(note 15) (1979), 210–212.

297
la présence de nombreuses plantes variées importées des régions lointaines, ainsi
que celle de plantes locales, telle la fougère ou la feuille de chêne avec le gland.
Pour le moment, on peut les dater entre la première moitié du IIe et le milieu
du Ier siècle. Cet exposé ne fera peut-être que soulever certaines questions, par
exemple: quels étaient les ateliers, d’où on achetait ces vases et quelles étaient
les voies de commerce. Il reste à voir les trouvailles de la région d’Epire et celle
de la Haute Macédoine avec lesquelles la Dassarétie et Lychnidos avaient très
probablement des relations mutuelles ou bien les fouilles récentes à Lychnidos
donneront peut-être de nouvelles données sur une production locale20.

Comme digression, je peux faire savoir que les bols à reliefs de l’atelier de Pella sont enregistrés à l’est de
20

Dassarétie, en Pélagonie, le plus au nord à Stuberra et à Héraclée (I. Mikulčić, Pelagonija, Beograd 1966,
T.XVI f; Maneva, op. cit., T. II, 10–14), et ensuite en Péonie à Demir Kapija – Stenae, voir D. Vučković
Todorović, Antička Demir Kapija, Starinar XII, Beograd 1961, 266, fig. 103–106. En ce qui concerne Stobi,
jusqu’à présent on n’a pas trouvé de bols de l’atelier de Pella. Quelques tessons de Golem Grad-Prespa
signalent des analogies avec les bols découverts à Edessa-Longos, voir A. Chrysostomou, Edessa, ΕλλΚερ
Μακεδονίας, 133.

298
 T. I

a-b) Deboj. Tombe no 61 et tombe no 22. c) Ohrid. d) Trebiško Kale. Tombe no 5

299
T. II

Crvjenca: a-b) Tombe no 42,. 42 c) Tombe no 108 d) Crvjenca

300
 T. III

Ohrid, la citadelle

301
T. VI

c
a) Ohrid, la citadelle. b-c) Crvejnca. Tombe no 108 et tombe no. 42

302
 LA CÉRAMIQUE DE LA NÉCROPOLE
DE CRVEJNCA – OHRID

La nécropole de Crvejnca se trouve à 20 km au nord-est d’Ohrid, l’ancienne

Lychnidos, sur la route actuelle qui mène à Bitola-Héraclée ou près de l’ancienne
Via Egnatia. Quoique découverte depuis longtemps (1958–59), elle n’a pas été
complètement publiée jusqu’à présent pour certaines raisons techniques1. On
en a présenté jusqu’à aujourd’hui une partie des trouvailles, soit les bijoux, soit
la céramique, soit certains ensembles funéraires2. Grâce à notre collègue Nada
Počuča qui a réussi, avec beaucoup de patience, à ranger la documentation relative
aux fouilles lointaines, nous allons présenter à cette occasion quelques ensembles
funéraires où domine la céramique. A part les formes qui sont typiques de la région
et plus loin et que l’on rencontre également dans les nécropoles du cercle d’Ohrid,
ces trouvailles renferment aussi des produits locaux, inconnus dans la morphologie
de la céramique de l’époque et de cette région. Dans toutes les tombes fut pratiqué
le rite d’inhumation et leur architecture consiste en blocs irréguliers taillés dans la
pierre, rangés librement autour des tombes ayant une base rectangulaire.
Dans la tombe n° 31 sont déposés (Pl. I):
– un unguentarium-lécythe, en argile rose clair enduit de vernis noir mat, h 8,7,
d1 1,8, d2 4,2, d3 2,2 cm3;
– une œnochoé en argile ocre-orange enduite en vernis rouge mat, h 11,6, dl
6,7, d2 9,8, d3 5,1 cm.
Selon le profil, la panse sphérique, le col assez large et le bec trifolié, l’œnochoé
se joint aux autres trouvailles de la région d’Ohrid, découvertes dans les nécropoles de
Trebeniško Kale, Delagožda, Lychnidos, qui sont datées du IIIe au début du IIe siècle
av. J.-C.4 On peut cependant dater plus précisément et par analogie l’unguentarium

1
La nécropole a été fouillée par Dr V. Lahtov; après sa mort, la documentation n’a pas été malheureusement
trouvée en état complet.
2
V. Bitrakova, Zlatni nakit iz helenističke nekropole kod Crvejnce, Arh. radovi i rasprave IV–V (1967), 383–385;
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments de l’époque hellénistique dans la République Socialiste de Macédoine,
Skopje 1987 (Bitrakova Grozdanova, Monuments), 53, 185–186, T. VII, IX; Ead., Les caractéristiques de la
céramique hellénistique de la région d’Ohrid et de Prespa, Β’ΕλλΚερ, 70-71, pl. 35 ; Ead., Contribution à l’étude
de la céramique locale en Dassarétie, AΈλλΚερ, 119–122 ; Ead, Les bols à reliefs de la région d’Ohrid, Ε’ΕλλΚερ,
447–450.
3
Abréviation: d1. base, d2. axe médian, d3. diamètre de l’ouverture.
4
Bitrakova Grozdanova, Monuments, 45–46; Ead., Β’ΕλλΚερ, 67, 68, T. 31.

303
qui a une panse piriforme, avec des épaules horizontales, un pied court et un col
haut. Selon la typologie de Forti (type 3a)5, il se rapporte à la période de la fin du IVe
à la fin du Hie siècle av. J.-C. Les trouvailles analogues de l’Agora et de Kerameikos
se situent entre les années 325 et 3006. Mais on rencontre une forme analogue dans
les trouvailles de la tombe n° 1 de Selce en Dassarétie de la deuxième moitié du Ille
siècle7, ainsi qu’à Meropie8 et Lubonja9 en Epire, bien que les auteurs cités ne les
datent pas plus précisément. En ce qui concerne la tombe n° 31 de Crvejnca, on peut
proposer sa datation de la deuxième moitié du Ille siècle au plus tard.
Dans la tombe n° 46 sont déposés (Pl. II):
– un bol à relief exécuté en argile rose-ocre, enduit de vernis noir mat, h
8,5, d 13,6 cm. La décoration en relief est faite de fleurs stylisées et de
longues feuilles, de branches et de vigne. Le profil est analogue à celui de
nombre de bols découverts dans les nécropoles de la région d’Ohrid, telles
que Crvejnca, Deboj, Trebeniško Kale. On retrouve le motif à six feuilles
représenté sur le fond dans les exemplaires des tombes nos 42 et 108 de
Crvejnca déjà publiés10.
– une œnochoé exécutée en argile rose-ocre, enduite de vernis rouge mat, h 23,1,
dl 12,2, d2 17,3, d3 9,5 cm.
– une lance, un poignard, une mahaira; tous dans un assez mauvais état à
cause duquel on ne peut pas les utiliser lors de la datation.
L’œnochoé à panse sphérique, au col large et au bec trifolié apparaît fréquemment
dans les nécropoles de la région en tant qu’offrande funéraire. L’extrémité de l’anse
qui s’élève par-dessus la lèvre en pouce ou en corne est également présente dans
les œnochoés découvertes dans la région et datées de la fin du IVe au début du
1er siècle av. J.-C. Il paraît que l’on doit lier ce détail qui s’élève par-dessus la
lèvre aux exécutions plastiques à l’extrémité des anses des vases de la céramique
Gnathia. L’influence de cette céramique se sentait dans les ateliers de la côte est
de l’Adriatique (Issa, Dyrrachion, Apollonie)11. Faut-il penser aussi à une certaine
récidive des mêmes anses-cornes de l’ère de fer, comme on le fait? Pour le moment,
il faut en tenir compte, mais avec prudence12. Ce type d’anse n’a pas été enregistré
jusqu’à présent dans les nécropoles étudiées de la Basse Macédoine. Mais il est
5
L. Forti, Gli unguentari del primo periodo ellenistico, Renticontì dell’Acad. di archeol. XXXVII (1962), 149–150,
pl. XI–1.
6
Agora XXIX, 354, nos 1164, 1169. W. Kovacsovics, Die Eckterrasse, Kerameikos XIV, Berlin 1990, 118, n° 120, 1,
pl. 50, 8.
7
N. Ceka, The Illyrian City in Selca e Posthme, Tirana 1985, 122, 124, T. LXXIV, 5, T. LXXV, 1.
8
Ι. Ανδρέου – H. Ανδρέου, Ελληνιστικά κεραμικά σύνολα από το δυτικό νεκροταφείο της Αμβρακίας, ΔΈλλΚερ,
92, Π. 66.
9
V. Bereti, Quelques remarques sur la céramique hellénistique provenant des nécropoles amantines, ΑΈλλΚερ,
113, 115, Π 84.
10
V. Bitrakova-Grozdanova, ΒΈλλΚερ, 70–71, pl. 35; Εad, ΕΈλλΚερ, 449–450, pl. 220, 222.
11
Β. Kirigin, Late Gnathian: a Glimpse at the Issa Case, Β’ΕλλΚερ, 59–65, pl. 27, 30. H. Hidri, Nekropoli antik i
Dyrrahut, Iliria 2 (1986), T. V, 7. В. Vreka, Atelier de la céramique hellénistique en Apollonie d’Illyrie, I’ΕλλΚερ,
207, 208, pl. 158.
12
Bitrakova Grozdanova, Monuments, 46. B. Dautaj, Dimale à la lumière des données archéologiques, Iiiria IV,
391, pl. VI, 2.

304
certain que les anses-cornes de ce type sont présentes sur le territoire de Dassarétie
(comme à Lychnidos, Crvejnca)13.
D’après les trouvailles et leur analyse, nous pouvons proposer une datation de
l’ensemble funéraire du IIe siècle av. J.-C., plus précisément du milieu à la fin de ce
siècle.
Dans la tombe n° 68, féminine, sont déposés (Pl. III):
– un canthare en argile rose-grise, h 9,2, dl 3,4, d2 8,2, d3 7,2 cm;
– un unguentarium fusiforme en argile rose-ocre, h 19,3, d2 5,9 cm;
– une œnochoé en argile orange avec une panse sphérique, un col large et une
anse-corne, h 25,7, dl 11,8, d2 21,1, d3 9,5 cm.
– une paire de boucles d’oreille annulaires en or, avec des têtes négroïdes en
pierre rouge (cornaline), d 2,7 et 3,7 cm.
L’unguentarium fusiforme et les boucles d’oreilles négroïdes sont certainement
les paramètres décisifs lors de la datation de cet ensemble funéraire. L’unguentarium
à col et à pied hauts et à panse sphérique qui s’allonge est déjà daté de la fin du Ille
au milieu du IIe siècle14. Les boucles d’oreilles aussi ont déjà été présentées plusieurs
fois et définies comme l’œuvre d’un atelier local étant donné leur exécution technique
artisanale; elles sont datées de la fin du Ille au milieu du Ile siècle15.
Le canthare du type skyphoïde ou type cyma est, lui aussi, présent dans la
région à la fin du Ille et durant le IIe siècle, quoiqu’il s’agisse d’une variante locale
simplifiée, avec des traces de vernis noir mat16. Quant à l’œnochoé, avec un corps
sphérique et un col clairement accentué et large, elle s’associe à la production régio­
nale ou peut-être locale de cette forme de vases ayant une anse-corne et une coupe
circulaire sévère à l’extrémité de la corne.
D’après les trouvailles déjà déterminées chronologiquement, cet ensemble
funéraire peut être daté de la fin du IIIe au milieu du IIe siècle.
Dans la tombe n° 103 sont déposés (Pl. IV, Va-c):
– un unguentarium en argile ocre-jaune, avec des traces de vernis noir mat, h
13,9, d2 4 cm;
– un canthare skyphoïde en argile gris-beige et enduit de vernis noir mat, h
7,4, dl 3,4, d2 7,8, d3 6,7 cm;
– une olpè en argile ocre-rose avec des traces de vernis rouge mat, h 11,8, dl
7,5, d2 9,1, d3 6,4 cm;
– une fibule lancéolée en bronze, long. 6,5, larg. 1,5 cm.
L’unguentarium appartient aux formes fuselées déjà définies, caractéristiques
du IIe siècle17. Le canthare-skyphos est aussi fabriqué dans la région dans la

13
Bitrakova Grozdanova, Monuments, 46.
14
Forti, op. cit. (note 3), 151–152, T. VIII, 1, 2.
15
V. Bitrakova Grozdanova, Monuments, 71–73; Ead., Antički nakit vo Makedonija, Skopje 1998, 15–16, 59, Τ.
ΧΙΧ–ΧΧΙΙΙ.
16
V. Bitrakova Grozdanova, Δ’EλλΚερ, 120, 121, pl. 87, 88.
17
Forti, op. cit. (note 3), 152, T. VIII, 1, 2. D. Graepler, Relativ-chronologische Ordnung hellenistischer Keramik
aus der Nekropole von Tarent mit Hilfe der Korrespondenzanalyse, Δ’ΈλλΚερ, 167, 169, 172, type 14.

305
deuxième moitié du IIIe siècle et au cours du IIe siècle mais avec une décoration
simplifiée, avec quelques lignes horizontales tirées sur le vernis noir18.
On rencontre rarement l’olpè avec une panse sur son corps en forme de sac,
sans que le col soit clairement séparé et accentué. L’anse s’élève par-dessus la lèvre
et se termine par deux petits pouces. De chaque coté de l’anse, on voit par-dessus
deux applications plastiques qui enserrent la lèvre. Elles représentent des têtes de
cygne stylisées. Cette décoration fait penser à deux vases en bronze découverts
dans les nécropoles de Trebeniško Kale, tombe 519, et de Crvejnca, tombe n° 131 (Pl.
V, d, f)20. Au colloque de Rhodes, on a présenté l’ensemble funéraire, tombe 5, de
Trebeniško Kale, avec le vase en bronze du type Kelheim, daté au plus tôt de la fin du
IIe, soit du début du le siècle21. Mais il s’avère que l’olpè en bronze de Crvejnca, bien
qu’elle possède comme décoration les représentations analogues sur l’anse, diffère
du point de vue stylistique de la fabrication barbare des vases Kelheim. En effet,
elle est plus ancien, c’est-à-dire elle est datée de la première moitié du IIe siècle et
définie comme un prototype du type Kelheim, exécuté dans les ateliers toreutiques
de Campanie (Pl. V, f)22. L’olpè en céramique dont elle est question ici ressemble,
d’après le profil, plutôt à la forme 100 selon Morel, qui se rapporte à la céramique à
vernis noir du Palatin à Rome du IIe siècle av. J.-C.23 On a cherché l’origine de cette
forme, avec un col un peu plus étroit, dans les vases en céramique du IVe siècle
fabriqués selon la tradition des vases en métal (tels les exemplaires de Malacena)24.
On estime que la présence de cette forme ne dépasse pas le IIe siècle av. J.-C.25
A en juger par les formes analogues déjà mentionnées et par la représentation des
cygnes sur l’olpè en céramique de Crvejnca, j’estime qu’il s’agit ici d’une production
locale inspirée des vases en bronze de Campanie (type Crvejnca) importés dans
la région d’Ohrid. En effet, les artisans de céramique locaux avaient emprunté les
compléments plastiques de l’extrémité de l’anse (les cygnes), mais ils avaient omis
la représentation figurée de la base de l’anse (la tête de Dionysos-Satyre), étant plus
difficile à réaliser (Pl. V, f). Je n’ai pas réussi à trouver des exemples analogues de
céramique dans les régions voisines (Haute-Macédoine, Epire, côte Adriatique ou
Dassarétie), avec lesquelles on avait entretenu auparavant des relations commerciales

18
Voir note 14.
19
V. Bitrakova Grozdanova, Β’ΕλλΚερ, 71–72, pl. 36.
20
Dans la tombe n° 131 de Crvejnca sont trouvés une paire de boucles d’oreilles en or du type négroïdes (Pl. 85
e) et l’olpè en bronze mentionné; V. Bitrakova, Arh. radovi i rasprave IV–V (1967), 387, ig. 8; V. Bitrakova
Grozdanova, Religion et art dans l’antiquité en Macédoine, Skopje 1999, 257–283.
21
Voir note 17; sur le bronze type Kelheim v. J. Werner, Die Bronzekanne von Kelheim, Bayerische
Vorgeschichtsblätter 20 (1954), 68–107; Idem, Zur Bronzekanne von Kelheim, Spätes Keltentum zwischen Rom
und Germanien, München 1979, 108–115; M. Vidal, L‘oenochoé en bronze d‘Estarac, Revue archéologique
narbonnaise 10 (1977), 77–106.
22
Bitrakova Grozdanova, Religion, 274.
23
J. Morel, La céramique à vernis noir du forum romain et du Palatin, Rome 1965, 218–219.
24
M. Pasquinucci, La ceramica a vernica nerra del Museo Guarnacci di Volterà, MEFRA 84,1972, 470,
forme 152.
25
Morel, op.cit., 218–219.

306
et culturelles. En revanche, en Italie du sud, à Tarente, l’olpè de la tombe 5, ayant un
profil semblable, est datée de la deuxième moitié du IIIe siècle26.
Il est connu à quel point les vases en céramique imitaient les formes de la
vaisselle luxueuse en métal à l’époque hellénistique. Ce phénomène se lie le plus
souvent à l’artisanat toreutique qui existait dans une région et qui influait évidemment
sur la production des ateliers de céramique existant dans la même région27. Dans
notre cas, il s’agit d’une forme inconnue dans la vaisselle en métal de la région de
Dassarétie et plus loin dans le sud-ouest des Balkans. Il s’agit en effet d’un produit
exclusif importé en Dassarétie d’Italie-Campanie et qui est imité en céramique par
les ateliers locaux.
La datation de la tombe 103 a été facilitée d’une certaine manière par la fibule
lancéolée à deux aiguilles, caractéristique de la région sud de l’Illyrie (Gostil,
Miomisici, Gajtan)28, mais découverte aussi en Dassarétie (Selce, les nécropoles
d’Ohrid)29, en Péonie (région de Prilep)30, en Macédoine (Marvinci31, Dion32,
Kozani33), même en Italie du sud, à Tarente, dans les tombes du IIe siècle av. J.-
C.34. Les fibules lancéolées ou la variante de fibules foliacées sont datées du fin
de IIIe siècle et de la période de tout le IIe siècle35. A Gostilj elles sont trouvées
dans les tombes avec les monnaies de Genthius36 et à Marvinci avec la monnaie de
Thessalonique (type Ianus / Centaures, 187–168/7 av. J.-C.)37.
Je considère en conclusion, ayant en vue les faits mentionnés, que l’on peut
dater cet ensemble funéraire du deuxième quart du IIe siècle à la fin du même siècle.
Dans la tombe n° 56 sont déposés (Pl. VI):
– une olpè en argile grise enduite de vernis brun mat, h 12,5, dl 7,4, d2
10, d3 6,2 cm;
– un guttus, lui aussi en argile grise, avec une panse spherique, h 4, d2
6,8, d3 3,9 cm.
L’olpè a le même profil comme celle de la tombe précédente n° 103, l’anse se
termine aussi par deux petits pouces et deux têtes de cygne stylisées qui enserrent
26
L. Forti, La ceramica di Gnathia, Napoli 1965, 50, T. 15.
27
B. Barr-Sharrar, Observations on the Relationship of Ceramic Reliefware to Metal Prototypes, Ε’ΈλλΚερ,
515–519. Στ. Δρούγου – Γ. Τουράτσογλου, Πρώιμη ελληνιστική κεραμική από τη Μακεδονία, ο πήλος και το
μέταλλο, Δ’ΕλλΚερ, 155–163.
28
Ο. Žižić,Velimirović, Nalazi iz Miomišićima, Starinar XV-XVI (1966), 201. Dj. Basler, Nekropola na Velim
ledinama u Gostilju, Glasnik XXIV (1969), Τ. Χ, XI, XVII, XX. M. Garašanin, Die späteisenzeitliche Nekropol-
gruppe von Typ Gostilj im Labiatenlande, Godišnjak XI/9 (1973), 5–27. M. Korkuti, La nécropole de Gajtan,
Iliria II (1972), 485.
29
Ceka, op. cit. (note 5), 90–91, T. XVII. Bitrakova Grozdanova, Monuments, 77–78, T. V.
30
I. Mikulčić, Helenistički tvrdini vo Demir Kapija i Babuna, Zbornik na Filozofski 34 (1982), 147, f. 21.
31
G. Mikulčić – G. Karapetkov, Marvinci 1994, nekropola, Mac. Ac. archaeol. 14 (1996), 72–73.
32
Les exemplaires sont exposés au Musée de Dion.
33
G. Karamitrou-Mentessidi, Kozani, City of Elimiotis, Thessaloniki 1993, 52, fig. 24.
34
Catalogo del Museo Nationale archeologico di Taranto III/l, Taranto 1994, 369, tombe n° 2.
35
Garašanin, op. cit., 20–23. R. Vasić, A Note on the Lanceolate Fibulae, AIU XVI (1975), 14–16. Bitrakova
Grozdanova, Monuments, 77–78.
36
Basler, op. cit., 34, tombe n° 59, T. XIII, 59/4, 59/5.
37
I. Touratsoglou, Macedonia, BAR International Series 326, 1987, 70, pl. VIII, 17.

307
le lèvre. Cela doit signifier que les deux furent exécutées dans le même atelier. Dans
la phase actuelle, on ne peut pas dire que cet atelier était sûrement local ou bien s’il
appartenait à une région plus large.
La datation de ce type d’olpè est facilitée aussi par le guttus avec une panse
sphérique sans col, avec une anse annulaire. Dans l’Agora athénienne, les guttus
sont datés de la fin du IIIe au début du IIe siècle38, ceux de l’Apollonie de la mer
Noire du IVe au IIe siècle39, et ceux de Stobi jusqu’à l’an 150 av. J.-C.40 A Stobi a été
également enregistrée une forme d’olpè en céramique qui est, selon le profil, la plus
proche des vases en bronze, de la production campanienne ; cette olpè est datée pas
longtemps après l’an 125, selon les monnaies déposées à l’intérieur du vase, frappées
jusqu’à cette période-là41. Il faut certainement dater cet ensemble funéraire comme
le précédent, soit du deuxième quart du Ile siècle à la fin du même siècle av. J.-C.
En analysant les vases, on peut remarquer que l’argile dans la brisure des
œnochoés est de couleur orange dans presque tous les cas et qu’ils sont toujours
enduits du même vernis ocre-rouge. De même, tous les unguentaria sont dans la
brisure de même couleur, ocre-jaune. Rares sont les vases où l’argile est de couleur
grise, qui est dû à la manière de cuisson.
Chaque fois que nous avons étudié la céramique hellénistique de la région
d’Ohrid, nous avons donné certains conclusions. Nous relevons, en effet,
l’hétérogénéité des formes et de la décoration, qu’elle soit peinte ou à relief. Parfois,
comme pour une partie des exemples considérés, on peut conclure qu’il s’agit d’un
atelier local de la région d’Ohrid, à en juger par la couleur identique de l’argile
et du vernis, ainsi que par les mêmes formes qui sont caractéristiques aussi de la
région plus large. Mais il est certain qu’il existe aussi des vases importés d’ateliers
plus lointains, ainsi que des formes influencées par des centres hellénistiques plus
éloignés dans lesquels on fabriquait de la céramique ou des vases en bronze et qui
servaient de modèles pour la production locale.

38
Agora XXIX, 358, n° 1194.
39
I. Venedikov – T. Ivanov, Apollonia, Sofia 1962, 212, n° 520.
40
V. Andesrson, Pottery of the late hellenistic and early roman periods of Stobi, Austin, 1977, 27, n° 87.
41
Ead, Stobi, 19, n° 23, pl. 7, 153. M. Crawford, The Stobi Hoard of Roman Republican Denarii, Studies of Stobi I,
T. Veles 1971, 1-21.

308
 Pl. I

Crvenica, Ohrid: a-b) Tombe no 31

309
Pl. II

Crvenica, Ohrid: a-c) Tombe no 46

310
 Pl. III

Crvenica, Ohrid: a-e) Tombe no 68

311
Pl. IV

Crvenica, Ohrid: a-c) Tombe no 103

312
 Pl. V

a b

d f

Crvenica, Ohrid: a-c) Tombe no 103; d-f) Tombe no 131

313
Pl. VI

Crvenica, Ohrid: a-c) Tombe no 56

314
 ЕДНО БРОНЗЕНО ОЛПЕ ОД ЦРВЕЈНЦА

Aнтичката некропола кај Црвејнца – Прентов Мост на 20 km североис-

точно од Охрид, на самиот пат за Битола, досега е позната најмногу по откри-
ениот златен накит од териоморфен тип и по хеленистичката керамика.1 Од
неодамна, нашиот интерес одново го побуди бронзеното олпе од гробот 131.
Несоодветната реконструкција на реципиентот на садот досега даваше една
друга слика на формата (сл. 1). Во 1987 година во објавениот труд олпето беше
датирано според придружниот материјал од скелетниот гроб, односно според
парот златни обетки со негроидни глави од крајот на 3 или почетокот на 2 век
пред н.е.2
Со студиозниот пристап кон овој сад, односно во најголема мера со ана-
лизите на рачката, како на пр. лебедите кои го опфаќаат отворот, декорацијата
на нејзиниот лачен дел и на крајот со претставата на главата на Дионис или
Сатир како амблем, се покажа дека типолошки би можело да се приклучи кон
познатиот тип бокали наречени „Kарреl– Kеlheim“ или само тип „Kеlheim“,
прифатен термин во науката што ќе го воведе угледниот археолог Ј. Werner.3
Можноста за студирање и изведување на паралелите ја помогна во голе-
ма мера и олпето од Требенишко Кале од гроб 5 (сл. 2), најдено во затворено
скелетно погребување со следните прилози: мегарска чаша, доцнохеленистич-
ка амфора, пар златни обетки од типот гулабици со рубини, датирани најрано
кон крајот на 2 или почетокот на 1 век пред н.е.4
1
Bitrakova, Zlatni nakit iz helenisticke nekropole kod Crvejnce, Arheološki radovi i rasprave IV–V, Zagreb 1967,
382–392; В. Битракова Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период во СР Македонија, Скопје
1987, 39–61, 68–73; Ead., Les caractéristiques de la céramique hellénistique de la région d’Ohrid et Prespa,
B’EλλΚερ, Rodos 1989, Athina 1990, 66–77; Ead., Contribution à l’étude de la céramique hellénistique locale
en Dassarétie, Δ’ EλλΚερ, Mytilini 1994, Athina 1997, 119–122.
2
В. Битракова Грозданова, Споменици, 144–145; Бидејќи тогаш немав можност лично да ги видам садови-
те од близина, ги идентификував амблемите со медузи; D. Božić, Posodje Keltov, Keltoi, Ljubljana 1983, 90,
го определува олпето од Требенишко Кале кон типот „Kеlheim“.
3
J. Werner, Die Bronzekanne von Kelheim, Bayerische Vorgeschichtsblatter, Heft 20 (1954), 68–107; Idem, Zur
Bronzekanne von Kelheim, Spâtes Keltentum zwischen Rom und Germanien, München 1979, 108–115; M. Vidal,
L‘Oenochoé en Bronze d‘Estarac, Revue archéologique narbonnaise 10, Narbone 1977, 77–106.
4
В. Лахтов, Aрхеолошки ископувања на Требенишко Кале од 1953–1954, Лихнид II–III, Охрид 1959, 48–
49, го датира олпето во IV–III век пред н.е.; В. Битракова Грозданова, Споменици, 144–145, го датира кон
крајот на III–II век пред н.е.; Еаd., (1990), 71–72, го датира на преминот од II во I век пред н.е.

315
 Реципиентот на олпето од Црвејнца е изведен во техника на исчукување,
додека рачката е лиена со помош на топење на восок, исто како и споменатиот
бронзен бокал од Требенишко Кале. Тесното грло се проширува во отвор фор-
миран во три различни нивоа со дијаметар од 7,8 cm, што приближно одгова-
ра на дијаметарот на дното од 7,6 cm. Овие речиси еднакви димензии на дното
и отворот присутни се и кај „Kelheim“ садовите. Исто така, дното е работено
со прстенест дел со широчина од 1,8 cm и едно вдлабнување со дијаметар
од 5,5 cm, декорирано со пет концентрични кругови. На прстенот очигледно
биле прицврстени три ногарки, залемени, изведени од лиена бронза. Од нив на
дното на три места има нејасни траги од лепењето. Можеби ногарките ја има-
ле сличната бубрежеста форма како кај олпето од Требенишко Кале, односно
како кај „Kelheim“ бокалите.5 Рачката е фиксирана во три различни точки, од
кои две го опфаќаат отворот, а третата се наоѓа на ниво на амблемот. Двата
хоризонтални елементи кои го опфаќаат ободот претставуваат стилизирани
глави на лебеди (сл. 3, 5). Фигурацијата на очите и на клунот е слична со оние
од олпето од Требенишко Кале (сл. 4, 6). Помеѓу лебедите се издига едно трос-
трано палче. Под него е изведена нефигурална декорација, како јазол кој може
да се компарира со набори на ткаенина вплетени и стегнати со врвца. Долниот
дел на рачката е профилиран, оформувајќи два долги листа чиј крај завршува
со амблем. Главата на Дионис со широко отворени очи, со трака на челото, мо-
жеби и две рокчиња во косата, недоволно јасно изработени, е благо завртена
надесно. Од двете страни на ушите се поставени два лозови листа. Под нив се
изведени гроздови што се потпираат на рамењата. Лицето е младо и без брада,
со полуотворена уста, како да зборува (или го исплазува јазикот ?). Страните
од дното на амблемот завршуваат со два елемента извиени полукружно, така
што наликуваат на листови папрат. На бистата се забележува плитко плас-
тично изведениот хитон. Според опишаните делови на олпето од Црвејнца, се
чини дека реципиентот имал крушовидно тело што на садот му дава и стабил-
ност, аналогно на споменатото од Требенишко Кале, тип „Keljeim“.
Кога ќе се изведе подетална анализа и покрај истата морфологија на два-
та сада од Црвејнца (сл. 1, 3) и Требенишко Кале (сл. 2, 4), сепак ќе се покажат
повеќе разлики: височината на рачките, дијаметарот на дното, дијаметарот на
отворот (Црвејнца: 12 х 7,6 х 7,8 cm; Требенишко Кале: 15 х 10,5 x 10,9 cm).
Се гледа дека и височините на двата сада се различни. Олпето од Црвејнца би
можело да има височина најмногу до 16 cm, што значи е мошне помало од она
од Требенишко Кале (19 cm). Вообичаено е олпето „Kеlheim“ да е со височина
од 19,3–23 cm, или дијаметрите се помеѓу 9,8–15 cm (според статистичките

J. Werner, (1979), 199, Abb. I, ld; M. Vidal, o. c., fig. 5.

5

316
податоци на Видал).6 Главите на лебедите се помали и помалку стилизирани
кај олпето од Црвејнца (сл. 5) од сите други примери на споменатиот тип.
Пластичната обработка на рачката повеќе наликува на врзување во јазол на
лисја отколку на поврзување на ткаенина, вообичаено кај типот „Kelheim“.
Претставата на Дионис Силен – маска од Требенишко Кале (сл. 6), – има вар-
варска интерпретација како кај „ Kеlheim“ садовите, додека младиот Дионис
од Црвејнца има полно лице со бујна коса и лисја (сл. 5). Ваквата изведба пот-
сетува на иконографијата на богот Дионис, блиска на II век пред н.е., како
што се бистите на фулкрумите од Пела.7 Нашиот пример може посебно да
се постави во релација со претставата на фулкрумот од Националниот музеј
во Атина, датиран во првата половина на II век пред н.е.8 Двата фулкруми од
Пела се најдени во слојот од уривањето на Пела во 167 година пред н.е. Исто
така, сличности има и со Дионис од бронзената група од Долен Египет, дати-
рана во II век пред н.е.9
Преминот на лачната рачка во амблемот кај Црвејнца не е изведен со
три кружни профилации, како што е вообичаено кај примерот од Требенишко
Кале и останатите познати примери од овој тип. Полукружните додатоци кај
амблемот кои наликуваат на папрат кај типот „Kelheim“ се построго третира-
ни, поради што првичната идеја на илустрацијата не е читлива. Дури М. Vidal
се обидувал овие детали да ги идентификува со претстава на делфини. При
проучувањето на бронзеното оенохое од Естарак,10 истиот автор, објаснувајќи
ја иконографијата, поставува релација со погребните обичаи на локалното на-
селение и со оние од античкиот културен круг. Во исто време ги посочил про-
блемите околу датирањето и решавањето на нивното потекло.11 Повеќе автори
се занимавале со овие проблеми. Предложени се две можни решенија за по-
теклото на работилниците – или Кампанија12 или северна Италија.13 Идејата
за кампаниската провениенција е ставена и во релација со кампаниско-етрур-
ските форми во керамиката кои ги имитирале хеленските производи. Крушо-
видната форма на оенохоето е вообичаена во II век пред н.е. и покрај тоа што
истата форма, но повеќе јајцевидна, е присутна во керамиката во Малацена
од крајот на IV и почетокот на III век, но под силно влијание на бронзените
6
M. Vidal, o. c., 98.
7
B. Barr Sharrar, The hellenistic and Early Impérial Décorative Bust, Mainz am Rhein 1987, 52, 53, Pl. 26.
8
Ibid, 53, C. 82, Pl. 26.
9
J. Charbonneaux, Les bronzes grecs, Paris 1958, 102, T. XXX.
10
M. Vidal, o. c., 98–101.
11
Ibid, 101–104.
12
J. Déchelette, Manuel d’archéologie préhistorique, celtique et galloromaine, IV, Paris 1914, 14–49; види исто
кај M. Vidal, 101,фуснота од 5–8. J. Werner, (1954), 73–75; M. Vidal, o. c., 101; A. Soutou, Le puits funéraire de
la Lagaste et la trace de la voie d’Aquitaine, Ogam XII–1, Paris 1960, 7–8.
13
J. Werner, (1954), 73–75; M. Vidal, o. c., 101; A. Soutou, Lepuitfunéraire de la la Lagaste et la trace de la voie
d’Aquitaine, Ogam XII-1, Paris 1960, 7–8.

317
садови од истото време.14 Оваа форма на метални садови, што ќе премине и
во керамиката, го губи тролисниот клун и се смета дека се асимилирала во
кампаниската керамика од II век пред н.е., не подоцна од втората четвртина на
векот, што би одговарало на типот 100, според Ј. Моrеl.15
И покрај тоа што ги посочивме релациите помеѓу олпите од Црвејнца и
Требенишко Кале, односно типот „Kelheim“, сепак тие се очигледно и нешто
различни. За што станува збор? Дали за различни работилници или за раз-
лично време на изработка или и за едното и за другото?
Во студиите кои исцрпно ги третираат овие прашања во врска со бока-
лите „Kelheim“, прво се посочени примери во бронза но сите идентични, но и
со мошне мали разлики во деталите. М. Vidal проучил 13 парчиња, а Ј. Werner
од дела Европа посочува 23 (било цели, било само фрагменти од рачките), но
ниту една не е идентична во третманот на амблемот со олпето од Црвејнца.16
Што се однесува до прашањето за ателјето од кое потекнува олпето
„Kelheim“, се размислувало или за негово лоцирање во Кампанија, и тоа гра-
дот Капуа, според изворите поради формата на садот, пластичната изведба
што е поврзувана со бронзената и керамичката кампаниска продукција17 или,
можеби за Северна Италија, поради варварскиот стилизиран пристап кон об-
работката на амблемот.^18 Ј. Werner предлага претпазливост околу лоцирање-
то на работилниците, сметајќи дека можеби повеќе има место за нејзиното ба-
рање во Северна Италија или Galia Cisalpina. Истиот овој автор уште во 1954
година во неговата прва студија подвлече дека прамострите треба да се бараат
во Кампанија. Но, останува неопределен. Смета дека конечно би можело да се
донесе заклучок кога ќе се картираат сите наоди од Италија кои недостасува-
ат на картата на регистрацијата. Меѓу овие проблеми честопати се поставува
прашањето на прототипот, кој очигледно треба да се бара не во италско-вар-
варскиот север, туку во италиjанскиот хеленизиран Југ.19
Олпето „Kelheim“ е речиси секогаш наоѓано во доцнолатенските некро-
поли и утврдувања во западна и средна Европа, поради што овој тип бронзени
бокали се смета дека е во употреба во текот на I век пред н.е. Исклучок е само
примерокот од Требенишко Кале откриен во хеленизираниот јужен Балкан.

14
M. Pasquinucci, La ceramica a vernica nerra del Museo Guarnacci di Volterra, MEFRA 84, 1972-1, 470, fig.
50, № 447.
15
J. Morel, La céramique à vernis noir du forum romain et du Palatin, Rome 1965, 218–219.
16
J. Wemer, (1954), 74, зборува за неколку кани чии протоми се нешто поразлични од неговиот тип Kel-
heim Aa, со претстави на Ѕевс или недоволно одредени илустрации најдени во Мостар, во Тржишче во
Словенија, во Ornavasso и во Westersode, но немат претстава на млад Сатир.
17
Види fus. not. 12.
18
J. Werner, (1954), 74–76.
19
J. Werner (1954), 74, посочува кампаниски бокали од Westersode според H. Willers, Die römischen Bron­
zeeimer von Hemmoor, 1901, Taf. 4, 3–4, за жал недостапно.

318
Но, сепак постојат повеќе мислења што ја растегнуваат хронологијата, базира-
ни врз различните наоди во гробовите. Наодот од Châtillon-sur-Indre датиран е
во крајот на La Tène II или во почетокот на La Tène III, а наодот од Hannogne од
првата половина на I век.20 Додека олпите од Ла Лагаста биле најдени со пари
од Лерида (Шпанија) ковани во крајот II и I век пред н.е.21 Меѓутоа М. Vidal
целокупната изведена анализа ја насочува кон датирање на овој производ во
втората половина на I век, базирано врз студирањето на сите предмети од гро-
бот-бунар од Естарак.22
Олпето од Црвејнца веројатно имало реципиент од варијантата кру-
шовидна до овоидна форма. Правејќи анализа на пропорциите на познатите
типови од „Kеlheim“, односно нивните димензии, според податоците на М.
Vidal, можеме да предложиме дека височината на олпето од Црвејнца не би
изнесувала повеќе од 16 cm, што значи излегува од познатите димензии на
претходниот тип. Но, затоа овој сад, кој ја има истата морфологија со оние од
Требенишко Кале, може само да упатува на прототипот кој се бара низ ита-
лијанскиот простор како што сугерираат Ј. Werner и други автори, односно
кампанискиот круг.23
Сосем аналогни садови што би одговарале на олпето од Црвејнца не ми
се познати. Единствено една кана од Антигонеја Епирска, од куќата бр. 6, има
речиси иста профилација, со отвор и дно речиси со идентични дијаметри, со
реципиент во крушовидна форма; од рачката е зачуван само дел од амблемот,
со претстава на млад Сатир, но мошне оштетен, што не е сосема доволно за да
може да повлечеме повеќе стилски релации со нашиот пример.24 Сепак, ста-
нува збор за олпе од истиот тип за кој зборуваме, чија апликација е поблиска
до претставата на Сатирот од Црвејнца а не и на онаа од маската на Силен од
Требенишко Кале. Споменатото олпе е најдено во опожарениот слој од греди
и керамиди од покривот на куќата бр. 6 при уривање констатирано за целата
населба во исто време. Тој настан без сомневање се поврзува со упадот на
Emilius Paulus во 167 година пред н.е. во Епир, кога ќе разурне седум градови
и се чини дека Антигонеја нема да се возобнови повеќе. Очигледно е дека овој
датум значи terminus ante quem за аналогното олпе од Епир.
Како треба да се датира олпето од Црвејнца? За решавање на ова пра-
шање потребно е да се земе предвид и проблемот околу неговото потекло. Би-
дејќи засега немаме познати идентично откриени паралели, би се обиделе да
се потпреме на одредени слични декоративни елементи. Самата форма на ре-
20
J. Déchelette, o. c. 1447–1449; M. Vidal, o. c., 88.
21
J. Werner (1979), 210–212.
22
M. Vidal, o. c. 104.
23
J. Wemer (1954), 74–76.
24
D. Budina, Antigonée, Iliria II, Tirana 1972, 311–316, 332, fig. 46.

319
ципиентот на олпето нѐ доведува на италскиот простор. Неговата крушовидна
форма е присутна во керамиката од IV и III век,25 но со мали модификации
ќе биде присутна во кампаниската керамика и во Latium. Формата 100 по Ј.
Morel, ќе ги асимилира постарите мостри, но не подоцна од втората четвртина
на II век пред н.е.26 Декорацијата на рачката, како на пример јазолот, е присут-
на на керамиката од Malacena во првата половина на III век, и тоа на кантароси
или на цилиндрични чаши.27 Исто така и дефинирањето на крајот на рачката,
пред да се изведе амблемот или папратестите краеви на амблемот се среќава
на керамичките садови датирани во III и II век.28 Што се однесува до амблемот
или аплицирање на протома на крајот на рачките на садовите, тоа е традиција
на доцнокласичната и ранохеленистичката продукција. Почесто ја среќаваме
на керамичките вази, но како имитација и на бронзата. Така, италијанската ке-
рамика од кампаниско-етрурскиот круг, како онаа од Malacena, го претпочита
на рачките аплицирањето на главата од брадестиот Силен, но и на младиот
Сатир.29 Стилски поблиску до нашиот пример е пластичната изведба на Са-
тирот со пластична трака и лисја над ушите, аплициран во внатрешноста на
садот бр. 465 од Volterra.30
Со хемиската анализа на металот на садовите од La Lagaste е констатира-
но присуство на арсеник, олово и сребро на рачките.31 М. Vidal истакнува дека
арсеникот во лиената бронза е елемент вообичаено присутен во италијанските
садови. Доминантен процент на калај е забележан во кампаниската бронза,
од 8–12 %.32 Застапеноста на хемиските елементи во бронзата од охридски-
от регион е испитана со емисиона спектографија. Кај олпето од Црвејнца се
констатирани 8,23 % калај, 86,25 % бакар, а кај бокалот од Требенишко Кале
8,50 % калај и 85,98 % бакар.33 Застапеноста на хемиските елементи во нашите
примери во голема мера е паралелна со процентите на бакарот и калајот кон-
статирани во бронзата на кампаниските работилници, додека со останатите
25
M. Pasquinucci, o. c., 470, форма 152.
26
J. Morel, o. c., 218–219.
27
M. Pasquinucci, o. c., 330-331, fig. 29, 359, форма 65.
28
Ibid., fig. 8, № 276, 359-360, форма 65, № 429. Авторката се повикува на влијанијата изведени врз керами-
ката со листовидни елементи од металните садови.
29
Ibid, 279.
30
Ibid, 398, fig. 50.
31
D’après M. Vidal, o. c., 97.
32
M. Picon, J. Condamin, S. Boucher, Recherches techniques sur des bronzes de Gaule romaine II, Galia XXV–
1, (1967), 161–162.
33
Анализата на садовите е извршена од д-р Пере Тошев. Застапеноста на хемиските елементи во бронзени-
те садови семи-квантитативно е испитана со емисиона спектографија, а ексцитацијата е изведена со ла-
сер. Квантитативниот однос на бакарот е определен со атомска апсорпциона спектометрија. Резултатите
од анализите на бронзите се: Црвејнца (%): Cu – 86,25; Sn – 8,23; Pb – 0,50; Fe – 0,17; Аѕ – 0,19; Sb – 0,10;
Zn – 0,22; Аg – 0,07; Требенишко Кале (%): Cu – 85,98; Sn – 8,50; Pb – 1,32; Zn – 0,90; Fe – 0,17; Аg – 0,10;
Аѕ – 0,10; Ѕb – 0,07. За анализата срдечно му се заблагодарувам на д-р Пере Тошев.

320
мали проценти на други метали, меѓу кои арсеникот, се приклучува кон ита-
лијанската бронза.34
Како резиме, можеме да кажеме дека сите типолошко-стилски, хроно-
лошки и технолошки анализи можат да нѐ упатат на одредени заклучоци кои
би требало да се искажат со одредена претпазливост. Имено, олпето од Цр-
вејнца би можело да претставува еден од прототиповите на бронзените садови
од типот „Kelheim“. Провениенцијата на нашиот пример не е неможно да ја ба-
раме во кампаниската хеленистичка бронзена продукција. Исто така, и дати-
рањето треба да се стави во релациите со веќе споменатите хронолошки дока-
зи, како на пример споменатиот наод од Антигонеја од Епир, гробната целина
од Црвејнца со негроидните обетки во мода од крајот на III и првата половина
на II век, како и стилските посочени аналогни особености со преставата на
Дионис Сатир на фулкрумите од Пела. Затоа можеме да заклучиме дека брон-
зеното олпе според досега расположливите елементи, може да се претпостави
дека е изработено најверојатно во првата половина на II век пред н.е.
Бронзените садови од некрополите кај Требенишко Кале и кај Црвејнца
јасно е дека се приложени во женски гробови, судејќи според останатите нао-
ди. Наспроти нив, бронзените кани од Галија и средна Европа, се приложени
во машки гробови покрај нивното оружје, а поретко се откриени во културни
слоеви. Според тоа, не значи дека овој сепулкрален обичај треба исклучиво да
се врзува само со дарови со кои им се укажува чест на починатите војници.
Најверојатно со овие садови при погребувањето е изведена вечна либација со
есхатолошко значење.35
Што се однесува до илустрациите на рачките (двата лебеда и амблемот),
е очигледно дека треба да се поврзат со Аполон и Дионис, две божества чија
улога е религиозно комплементарна, односно божества кои имаат и соларен
и хтонски симболизам.36 Со проучувањето на бронзените садови од Галија е
барана идејната инспирација. Затоа е истакнувано и симболичното значење на
лебедите изведени од горниот дел на рачката. Исто така корените се барани во
хелиолатрискиот култ на бронзенодопската религија (кога лебедите сонцето
симболично го пренесуваа преку водите, означувајќи го изгревот и залезот).
Овој култ е поставен и во релација со келтската религија и со почитувањето
на Аполон во антиката. Потврда за своето мислење М. Vidal, освен во лебеди-
те бара и во лачните краеви на амблемот на рачката од каните „Kelheim“. Тие
лачни завршетоци се обидувал да ги идентификува со претстава на делфини,
исто така атрибути на Аполон; како доказ посочува некои примери на кани
34
M. Vidal, o. c., 97.
35
Ibid., 83.
36
Ibid., 98–100, 104; N. Jeanmaire, Dionysos, Paris 1951, 269.

321
со ист профил а со амблем на рачката во вид на делфин.37 Сепак, се чини дека
во примерите од „ Kelheim“ не се работи за илустрација на делфини, туку за
листови на папрат или акантус, растенија кои исто така можат да се поврзат
со Дионис. Тоа станува очигледно кога ќе се погледне амблемот на олпето од
Црвејнца кој е дополнет со листови на папрат и лоза. Така уште еднаш е јасно
дека амблемот изведен на каните тип „ Kelheim“ претставува една стилизи-
рана изведба (фигура) на Дионис-Сатир, преземена од амблем како оној на
олпето од Црвејнца и сличните на него (често работени во Кампанија), кој со
стилизацијата го губи првобитниот изглед, пружајќи втора недоволно јасна
слика на листот на папратот.
Но, во секој случај, и олпето од Требенишко Кале и она од Црвејнца, по
излиеното вино биле приложени во гробовите со една одредена симболична
вредност. Фигуралните претстави на садовите укажуваат од една страна на
вечната младост споредувана со Аполон, а од друга страна Дионис – богот
на мистериите и на виното го врзуваат со вечноста и со подземјето, барајќи
потврда за бесмртноста.

M. Vidal, o. c., 98.

37

322
 L’OLPÈ EN BRONZE DE CRVEJNCA

La nécropole antique près de Crvejnca – Prentov most, à 20 km au nord-est

d’Ohrid sur la route même de Bitola, est connue surtout pour la découverte de bijoux
en or du type thériomorphe et dans une certaine mesure pour sa céramique hellénis-
tique.1 Ces derniers temps, notre intérêt a été de nouveau éveillé par l’olpé en bronze
provenant de la tombe N° 131. La reconstruction inadéquate de la panse de l’olpè
donnait jusqu’à présent une image différente de sa forme (fig. 1). Publié en 1987, cet
olpè a été daté selon une paire de boucles d’oreilles en or avec des têtes négroïdes
datée de la fin du IIIe ou du début du IIe s. av. J.-C.2
L‘étude approfondie de ce vase, notamment l‘analyse des détails de l‘anse, tels
que les cygnes qui enserrent sa lèvre, le décor de sa partie arciforme et sa terminai-
son avec pour emblème la représentation de la tête de Dionysos ou de Satyre, cette
étude a montré que l‘on pourrait rattacher cet olpè, du point de vue typologique, au
type connu de carafes nommées „Kappel-Kelheim“ ou seulement „Kelheim“, terme
introduit par l‘éminent archéologue J. Wemer et accepté dans la science.3
La possibilité d‘étudier et de faire des comparaisons a été particulièrement
facilitée par l‘olpè de la tombe N° 5 de Trebeniško Kale (fig. 2), trouvé dans une
sépulture fermée qui contenait les objets suivants: un bol mégarien, une amphore
de l‘époque hellénistique tardive et une paire de boucles d‘oreilles en or avec des
pigeonnes, ornée de rubins et datée de la fin du IIe ou du début du Ier s. av. J.-C. au
plus tôt.4

1
Bitrakova, Zlatni nakit iz helenisticke nekropole kod Crvejnce, Arheološki radovi i rasprave IV–V, Zagreb
1967, 382–392; V. Bitrakova Grozdanova, Spomenici od helenističkiot period vo SR Makedonija, Skopje
1987, 39–61, 68–73; Ead., Les caractéristiques de la céramique hellénistique de la région d’Ohrid et Prespa,
B’EλλΚερ, Rodos 1989, Athina 1990, 66–77; Ead., Contribution à l’étude de la céramique hellénistique locale
en Dassarétie, Δ’ EλλΚερ, Mytilini 1994, Athina 1997, 119–122.
2
V. Bitrakova Grozdanova, Spomenici, 144–145. Comme à ce moment-là il m’était impossible de voir les vases
de près, j’identifiai les emblèmes comme des méduses; D. Božic, Posodje Keltov, Keltoi, Ljubljana 1983, 90,
a déterminé l’olpé de Trebenisko Kale comme appartenant au type «Kelheim».
3
J. Werner, Die Bronzekanne von Kelheim, Bayerische Vorgeschichtsblatter, Heft 20 (1954), 68–107; Idem,
Zur Bronzekanne von Kelheim, Spâtes Keltentum zwischen Rom und Germanien, München 1979, 108–115;
M. Vidal, L’Oenochoé en Bronze d’Estarac, Revue archéologique narbonnaise 10, Narbone 1977, 77–106.
4
V. Lahtov, Arheološki iskopuvanja na Trebeniško Kale od 1953–1954, Lihnid II–III, Ohrid 1959, 48–49,
date l’olpè des IVe–IIIe siècles; V. Bitrakova Grozdanova, Spomenici, 144–145, le date de la fin du IIIe-IIe
siècles; Ead., (1990), 71–72, le date du passage du IIe au Ier s.

323
 La panse de l‘olpè de Crvejnca est exécutée dans la technique de martelage,
alors que son anse est coulée grâce à la fonte de cire, comme c‘est le cas de la
carafe en bronze de Trebeniško Kale déjà mentionnée. Le col étroit s‘élargit pour
former une ouverture à trois niveaux différents dont le diamètre de 7,8 cm corres-
pond presque au diamètre du fond, qui mesure 7,6 cm. Ces dimensions du fond et de
l‘ouverture, presque identiques, se rencontrent également sur les vases „Kelheim“.
De même, le fond annulaire a 1,8 cm de large, tandis que sa zone centrale plate, dé-
corée de cinq cercles concentriques ciselés, a un diamètre de 5,5 cm. Sur l‘anneau
avaient apparemment été fixés trois pieds soudés, fabriqués en bronze coulé. On en
aperçoit des traces indistinctes à trois endroits où ils avaient été collés; ils avaient
peut-être la forme d‘un rein, la même que celle de l‘olpè de Trebeniško Kale, c‘est-
à-dire celle des carafes „Kelheim“.5 L‘anse de l‘olpè de Crvejnca est fixée à trois
points différents dont deux enserrent la lèvre et le troisième se trouve au niveau de
l‘emblème. Les deux éléments horizontaux qui enserrent la lèvre représentent des
têtes de cygnes stylisées (fig. 3, 5). La figuration des yeux et du bec ressemble à celle
de l‘olpè de Trebeniško Kale (fig. 4, 6). Un petit pouce à trois côtés s‘élève entre les
cygnes. Au-dessous est exécuté un décor non figuré, en forme de nœud, que l‘on peut
comparer aux plis d‘un tissu, entrelacés et serrés par un cordon. La partie inférieure
de l‘anse est profilée de manière à former deux feuilles longues qui se terminent par
un emblème. La tête de Dionysos, aux yeux largement ouverts, avec un bandeau sur
le front et peut-être, dans ses cheveux, deux petites cornes d‘exécution insuffisam-
ment évidente, est légèrement tournée à droite. Une feuille de vigne est posée à côté
de chaque oreille. Au-dessus sont exécutées des grappes de raisin qui s’appuient sur
les épaules. Son visage est jeune et sans barbe, sa bouche à demi ouverte comme
s‘il parlait (ou bien tirerait-il la langue?). L‘emblème se termine sur les côtés du fond
par deux éléments courbés semi-circulairement qui ressemblent à des feuilles de
fougère. Sur le buste, on remarque un chiton exécuté dans une plastique plate. Les
parties de l‘olpè de Crvejnca décrites ci-dessus nous font penser que la panse avait
un corps piriforme qui donnait de la stabilité au vase, analogiquement à l’olpè men-
tionné de Trebeniško Kale du type „Kelheim“.
Malgré la morphologie identique des deux vases, celui de Crvejnca (fig. 1, 3)
et celui de Trebeniško Kale (fig. 2, 4), une analyse plus détaillée découvrira pourtant
plusieurs différences: la hauteur des anses, le diamètre du fond et le diamètre de la
bouche (Crvejnca: 12 cm x 7,6 cm x 7,8 cm; Trebeniško Kale: 15 cm x 10,5 cm x 10,9
cm), d‘où la conclusion que la hauteur des deux vases est différente. L‘olpè de Cr-
vejnca pourrait avoir 16 cm de haut au maximum, hauteur qui est assez inférieure à
celle de Trebeniško Kale (19 cm). L‘olpè „Kelheim“ a le plus souvent de 19,3 à 23 cm

5
J. Werner, (1979), 199, Abb. I, ld; M. Vidal, o. c., fig. 5.

324
de haut et les diamètres varient entre 9,8 et 15 cm (selon les données statistiques de
Vidal).6 Les têtes des cygnes de l‘olpè de Crvejnca (fig. 5) sont plus petites et moins
stylisées que celles de tous les autres exemples du type mentionné. La réalisation
plastique de l‘anse ressemble davantage à des feuilles serrées en nœud qu‘au nouage
de tissu, habituel chez le type „Kelheim“. L‘emblème du masque de Silène de Trebe-
niško Kale (fig. 6) a la même interprétation barbare que celle des anses „Kelheim“,
tandis que le jeune Dionysos de Crvejnca a un visage plein, des cheveux épais et des
feuilles (fig. 5). Ce genre d‘exécution rappelle l‘iconographie du dieu Dionysos, habi-
tuelle au IIe s. av. J.-C., tels les bustes des fulcrums de Pella.7 Notre exemplaire peut
être mis en relation notamment avec la représentation du fulcrum du Musée national
d‘Athènes, daté de la première moitié du IIe s. av. J.-C.8 Les deux fulcrums de Pella
ont été découverts dans la couche des ruines restées de la destruction de Pella en 168
av. J.-C. Il existe également des ressemblances avec le Dionysos en bronze provenant
de la Basse Egypte et daté du IIe s. av. J.-C.9
A Crvejnca, le passage de l‘anse arciforme à l‘emblème n‘est pas réalisé avec
trois anneaux profilés, comme c‘est le cas de l‘exemple de Trebeniško Kale et des
autres exemples de ce type que l‘on connaît. Dans le type „Kelheim“, les complé-
ments semi-circulaires de l‘emblème, qui ressemblent à des feuilles de fougère, ont
été traités d‘une manière plus sévère, à cause de quoi la première idée de l‘illustra-
tion n‘est pas lisible. M. Vidal a même essayé, lors de son étude de l‘œnochoé en
bronze d‘Estarac, de considérer ces détails comme une représentation de dauphins.10
En expliquant l‘iconographie, le même auteur a mis en relation les coutumes d‘en-
terrement de la population locale et avec celles du monde culturel antique.Il a posé
à la fois le problème de leur datation et de leur origine.11 Ces problèmes ont été
la préoccupation de plusieurs auteurs. Deux solutions possibles ont été proposées
concernant l‘origine des ateliers: soit la Campanie,12 soit l‘Italie du Nord.13 L‘idée
de la provenance campanienne a été également mise en relation avec les formes
campano-étrusques en céramique qui imitaient les produits helléniques en métal.
L‘œnochoé piriforme fut habituel au IIe s. av. J.-C., quoique la même forme, pourtant
un peu plus ovoïdale, fût présente dans la céramique de Malacena à la fin du IVe et
6
M. Vidal, o. c. 98.
7
B. Barr Sharrar, The hellenistic and Early Impérial Décorative Bust, Mainz am Rhein 1987, 52, 53, Pl.
26.
8
Ibid, 53, C. 82, Pl. 26.
9
J. Charbonneaux, Les bronzes grecs, Paris 1958, 102, T. XXX.
10
M. Vidal, o. c., 98–101.
11
Ibid, 101–104.
12
J. Déchelette, Manuel d’archéologie préhistorique, celtique et galloromaine, IV, Paris 1914, 14–49;
voir encore M. Vidal, 101, fus. not. 5–8. J. Werner, (1954), 73–75; M. Vidal, o. c., 101; A. Soutou, Le puits
funéraire de la Lagaste et la trace de la voie d’Aquitaine, Ogam XII–1, Paris 1960, 7–8.
13
J. Werner, (1954), 73–75; M. Vidal, o. c., 101; A. Soutou, Lepuitfunéraire de la la Lagaste et la
trace de la voie d’Aquitaine, Ogam XII-1, Paris 1960, 7–8.

325
au début du IIIe siècle, mais sous une forte influence des vases en bronze de la même
époque.14 Cette forme des vases métalliques, qui passera aussi dans la céramique,
perd le bec à trois à feuilles et l‘on considère qu‘elle s‘assimilera à la céramique
campanienne du IIe s. av. J.-C. dans le deuxième quart du siècle au plus tard, ce qui
correspondrait à la forme 100 selon J. Morel.15
Malgré les rapports que nous venons de souligner entre l‘olpè de Crvejnca et
celui de Trebeniško Kale, c‘est à dire le type „Kelheim“, il existe pourtant certaines
différences apparentes. S‘agit-il d‘ateliers différents, d‘une période d‘exécution dif-
férente ou des deux à la fois?
Les études qui traitent exhaustivement les questions concernant les carafes
„Kelheim“ mentionnent d‘abord des exemples en bronze, mais tous identiques, avec
de toutes petites différences dansles détails. M. Vidal cite 13 pièces, J. Werner 23
pour toute l‘Europe (soit des pièces entières, soit des fragments d‘anses), mais au-
cune n‘est identique, quant au traitement de l‘emblème, à l‘olpè de Crvejnca.16
En ce qui concerne la question de l‘atelier d‘où proviendrait l‘olpè „Kelheim“,
les réflexions étaient orientées dans deux directions: la Campanie, plus précisément
la ville de Capoue, en raison de la forme du vase et de l‘exécution plastique que l‘on
mettrait en rapport avec la production campanienne en bronze et en céramique17
ou, peut-être, l‘Italie septentrionale, à cause du style barbare de l‘exécution de l‘em-
blème.18 J. Werner conseille la prudence pour la détermination des ateliers, en esti-
mant qu‘il faut peut-être les chercher en Italie septentrionale ou en Gaule Cisalpine.
Déjà en 1954, dans sa première étude, le même auteur souligne que les prototypes
devraient être cherchés en Campanie. Cependant, il est resté indécis. Il estime que
la conclusion définitive pourrait être tirée après qu’auront été notées toutes les trou-
vailles de l‘Italie qui manquent sur la carte du registre. Parmi ces problèmes, on pose
souvent le problème aussi du prototype qui doit de toute évidence être cherché non
pas dans le Nord italique barbare, mais dans le Sud italique hellénisé.19
L‘olpè „Kelheim“ a presque toujours été découvert dans les nécropoles et les
fortifications de La Tène tardive de l‘Europe occidentale et centrale, raison pour la-
quelle on considère que ce type de carafes en bronze fut en usage au cours du Ier s.
av. J.-C. La seule exception est un exemplaire de Trebeniško Kale qui a été découvert

14
M. Pasquinucci, La ceramica a vernica nerra del Museo Guarnacci di Volterra, MEFRA 84, 1972-1, 470, fig.
50, № 447.
15
J. Morel, La céramique à vernis noir du forum romain et du Palatin, Rome 1965, 218–219.
16
J. Wemer, (1954), 74, parle de quelques carafes dont les protomés sont un peu différents de son type «Kelheim
Aa», avec des représentations de Zeus ou des protomés insuffisamment clairs, découvertes à Mostar, à Tržišče
en Slovénie, à Omavasso et à Westersode, mais sans représentation de Satyre.
17
Voir fus. not. 12.
18
J. Werner, (1954), 74-76.
19
J. Werner (1954), 74, cite des carafes campaniennes de Westersode selon H. Willers, Die römischen Bronzeei-
mer von Hemmoor, 1901, Taf. 4, 3–4, malheureusement inaccessibles.

326
dans les Balkans méridionaux hellénisés. Il existe pourtant plusieurs opinions qui
élargissent la chronologie, basées sur différentes trouvailles dans les tombes. Or, la
trouvaille de Châtillon-sur-Indre est datée de la fin de La Tène II ou du début de La
Tène III; la trouvaille d‘Hannogne est de la première moitié du Ier siècle;20 les olpès
de La Lagaste ont été trouvés avec la monnaie de Lerida (sur la territoire d‘Espagne),
frappée au IIe-Ier siècle.21 Cependant, M. Vidal incline à dater l‘olpè “Kelheim” de la
deuxième moitié du Ier siècle, sur la base de l‘analyse et de l‘étude de tous les objets
déposés dans le puits funéraire d‘Estarac.22
L‘olpè de Crvejnca a probablement une panse ovoïdale ou piriforme. En fai-
sant une analyse des proportions des types connus de „Kelheim“, plus précisément
de leurs dimensions, basée sur les données de M. Vidal, nous pouvons supposer
que la hauteur de l‘olpè de Crvejnca n‘était pas supérieure à 16 cm, ce qui signifie
qu‘elle sort des dimensions connues du type précédent. C‘est pourquoi ce vase, qui
a la même morphologie que ceux de Trebeniško Kale, rappelle le prototype dont on
cherche l‘origine sur l‘espace italique, comme le suggéraient J. Wemer et d‘autres
auteurs, c‘est-à-dire dans le cercle de la Campanie.23
L‘existence de vases entièrement analogues qui correspondraient à l‘olpè de
Crvejnca ne nous est pas connue. Un olpè d‘Antigonée en Epire, de la maison N° 6,
est le seul qui ait presque les mêmes contours, sa bouche et son fond ont presque des
diamètres identiques, sa panse est piriforme; de l‘anse n‘est conservée qu‘une partie
de l‘emblème avec la représentation d‘un jeune Satyre, mais très endommagée, ce
qui n‘est pas tout à fait suffisant pour pouvoir relever plusieurs rapports stylistiques
avec notre exemple.24 Il s‘agit quand même d‘un olpè du type en question dont l‘em-
blème est plus proche de l‘interprétation de Dionysos ou Satyre de Crvejnca, mais
non pas de celle du masque de Silène de Trebeniško Kale. L‘olpè mentionné a été
découvert dans la couche de poutres et de tuiles du toit de la maison N° 6, incen-
diée et détruite avec toute l‘agglomération. Cet événement est sans doute en rapport
avec l‘incursion de Paul-Emile dans l‘Epire en 167, où il détruira sept villes dont
Antigonée, qui ne sera, paraît-il, jamais restaurée. Il est évident que cette date est le
terminus ante quem pour l‘olpè analogue d‘Epire.
Comment faut-il dater l‘olpè de Crvejnca? Pour résoudre ce problème, il est né-
cessaire de prendre en considération la question relative à son origine. Comme nous
n‘avons pas en ce moment d‘exemples identiques, nous essaierions de nous appuyer
sur la ressemblance de certains éléments décoratifs. La forme même de la panse de
l‘olpè nous conduit à l‘espace italique. Cette forme en poire est présente dans la cé-
20
J. Déchelette, o. c. 1447–1449; M. Vidal, o. c., 88.
21
J. Werner (1979), 210–212.
22
M. Vidal, o. c. 104.
23
J. Wemer (1954), 74–76.
24
D. Budina, Antigonée, Iliria II, Tirana 1972, 311–316, 332, fig. 46.

327
ramique des IVe et IIIe s i è cl e s , 2 5 m a i s elle sera également présente, avec de petites
modifications, dans la céramique de Campanie et du Latium. La forme 100 selon J.
Morel assimilera les modèles plus anciens, mais jusqu‘au deuxième quart du IIe s.
av. J.-C. au plus tard.26 Le décor de l‘anse, tel le noeud, est présent dans la céramique
de Malacena de la première moitié du IIIe siècle sur des canthares ou sur des vases
cylindriques.27 La terminaison de l‘anse définie avant l‘exécution de l‘emblème et les
terminaisons de l‘emblème en forme de feuille de fougère se rencontrent également
sur les anses en céramique datés des IIIe et IIe siècles.28 Quant à l‘emblème ou l‘ap-
plication d‘un protomé à l‘extrémité de l‘anse des vases, il s‘agit là d‘une tradition
de la production classique tardive et haut-hellénistique. Nous la rencontrons plus
souvent sur les vases en céramique, mais aussi sur ceux en bronze en tant qu’imita-
tion. Ainsi, la céramique italique du cercle campano-étrusque préfère, comme celle
de Malacena, l‘application sur les anses de la tête du Silène barbu, mais aussi du
jeune Satyre.29 Du point de vue stylistique, l‘exécution plastique du Satyre avec un
bandeau et une feuille au-dessus de chaque oreille, appliqué à l‘intérieur du vase №
465 de Volterra, est plus proche de notre exemple.30
L‘analyse chimique du métal des vases de La Lagaste a permis de constater la
présence d‘arsenic, de plomb et d‘argent sur les anses.31 M. Vidal signale que l‘arse-
nic est généralement présent dans les vases italiques en bronze coulé. L‘étain est
présent avec un pourcentage dominant de 8 à 12% dans le bronze de Campanie.32 La
présence des éléments chimiques dans le bronze de la région d‘Ohrid a été exami-
néee par le procédé de spectrographie d‘émission. L‘olpé de Crvejnca contient 8,23
% d‘étain et 86,25 % de cuivre, tandis que la carafe de Trebeniško Kale renferme
8,50% d‘étain et 85,98 % de cuivre.33 La présence du cuivre et de l‘étain dans nos
exemples est largement comparable aux pourcentages de ces éléments chimiques
constatés dans le bronze des ateliers campaniens, tandis que la présence en petits
pourcentages d‘autres métaux, dont l‘arsenic, est comparable à ceux du bronze ita-
lique.34
25
M. Pasquinucci, o. c., 470, forme 152.
26
J. Morel, o. c., 218-219.
27
M. Pasquinucci, o. c., 330-331, fig. 29, 359, forme 65.
28
Ibid, fig. 8, N” 276, 359-360, forme 65, № 429. L’auteur considère que la décoration foliacée de la céramique
est empruntée aux ustensiles en métal.
29
Ibid, 279.
30
Ibid, 398, fig. 50.
31
D’après M. Vidal, o. c., 97.
32
M. Picon, J. Condamin, S. Boucher, Recherches techniques sur des bronzes de Gaule romaine II, Ga-
lia XXV–1, (1967), 161–162.
33
L’analyse des vases a été faite par M. P. Tošev. La présence des éléments chimiques dans les vases
en bronze a été étudiée semi-quantitativement par la spectrographie d’émission (l’excitation a été ef-
fectuée au laser). Le volume quantitatif du cuivre a été déterminé par une spectrométrie d’absorbtion
atomique. Les résultats des analyses des bronzes sont: Crvejnca %: Cu – 86,25; Sn – 8,23; Pb – 0,50;
Fe – 0,17; As – 0,19; Sb – 0,10; Zn – 0,22; Ag – 0,07; Trebeniško Kale %: Cu – 85,98; Sn – 8,50; Pb
– 1,32; Zn – 0,90; Fe – 0,17; Ag – 0,10; As – 0,10; Sb – 0,07. Je remercie chaleureusement M. P. Tošev
de cette analyse.
34
M. Vidal, o. c., 97.

328
 Pour résumer, nous pouvons dire que toutes les analyses typologico-stylis-
tiques, chronologiques et technologiques peuvent nous conduire à quelques conclu-
sions qui devraient être exprimées avec une certaine prudence. En effet, l‘olpè de
Crvejnca pourrait représenter un des prototypes des vases en bronze du type „Kel-
heim“. Il n‘est pas impossible de chercher la provenance de notre exemple dans la
production campanienne hellénistique en bronze. De même, sa datation devrait être
mise en rapport avec les preuves chronologiques déjà mentionnées, telles que la
trouvaille d‘Antigonée en Epire, la sépulture de Crvejnca avec les boucles d‘oreilles
négroïdales qui étaient à la mode dans la deuxième moitié du IIIe et au début du IIe
siècle, ainsi que les traits stylistiques mentionnés analogues à ceux de la représenta-
tion de Dionysos-Satyre et des fulcrums de Pella. Pour ces raisons et d‘après les élé-
ments disponibles jusqu‘à présent, nous pouvons supposer, en conclusion, que l‘olpè
en bronze fut exécuté le plus probablement dans la première moitié du IIe s. av. J.-C.
Les carafes en bronze de la nécropole de Trebeniško Kale et de celle de Crve-
jnca furent déposées de toute évidence dans des tombes féminines, à en juger d’après
les autres trouvailles. En revanche, les olpès en bronze de Gaule et d’Europe centrale
furent déposés dans des tombes masculines, à côté des armes, et on les rencontre
plus rarement dans les strates. Par conséquent, cela ne signifie pas que cette coutume
sépulcrale se rattache uniquement aux offrandes déposées en l’honneur des soldats
décédés. Il est tout à fait probable que l’on se servait de ces carafes lors de l’enterre-
ment pour faire une libation éternelle à signification eschatologique.35
En ce qui concerne les représentations sur les anses (les deux cygnes et l’em-
blème), il est évident qu’il faut les lier à Apollon et Dionysos, deux divinités dont les
cultes sont complémentaires, c’est-à-dire des dieux qui ont un symbolisme à la fois
solaire et chtonien.36 En étudiant ces vases en bronze de Gaule, Vidal a pour but de
découvrir l’inspiration iconographique. C’est pourquoi il souligne la signification
symbolique des cygnes représentés sur la partie supérieure de l’anse. De même, il en
cherche les racines dans le culte héliolatrique de la religion de l’âge de bronze (quand
les cygnes transportaient le soleil symboliquement par dessus les eaux, en indiquant
ainsi le lever et le coucher); il met ce culte en rapport aussi avec la religion celtique et
avec le culte d’Apollon dans l’antiquité. Hormis dans les cygnes, cet auteur cherche
une confirmation de sa thèse dans les terminaisons arciformes de l’anse des carafes
„Kelheim“. Il essaie d’identifier ces terminaisons arciformes avec la représentation
de dauphins, un des attributs d’Apollon; il cite, à titre de preuve, quelques exemples
d’olpès de même profil où l’emblème sur l’anse est en forme de dauphin.37 Il semble
pourtant que dans les exemples de Kelheim il n’est pas question d’une représentation
de dauphins, mais de feuilles de fougère ou d’acanthe, plantes que l’on peut lier aussi
35
Ibid., 83.
36
Ibid., 98-100, 104; N. Jeanmaire, Dionysos, Paris 1951, 269.
37
M. Vidal, o. c., 98.

329
à Dionysos. Cela est visible quand on regarde l’emblème sur l’olpè de Crvejnca, qui
est complété par des feuilles de fougère et de vigne. Il est ainsi tout à fait évident,
une fois encore, que l’emblème exécuté sur les olpès du type Kelheim représente une
figure stylisée de Dionysos-Satyre, emprunté à l’emblème des olpès comme celui
de Crvejnca et à d’autres du même type (fabriqués souvent en Campanie) et qui, en
raison de la stylisation, perd son aspect primitif, présentant ainsi une autre image pas
suffisamment claire de la feuille de fougère.
Mais, en tout cas, l’olpè de Trebenisko Kale ainsi que l’olpè de Crvejnca étaient
déposés, après l’écoulement du vin, dans les tombes et leur dépôt avait une valeur
symbolique, Les figures représentées sur les carafes désignent, d’une part, la jeu-
nesse éternelle comparable avec Apollon, et d’autre part, elles lient Dionysos, dieu
des mystères et du vin, à l’éternité et aux enfers, en cherchant ainsi une confirmation
de l’immortalité.

330
Сл. 1
Fig. 1

331
Сл. 2
Fig. 2

332
Сл. 3
Fig. 3

333
Сл. 4
Fig. 4

334
Сл. 5
Fig. 5

335
Сл. 6
Fig. 6

336
УМЕТНОСТ И РЕЛИГИЈА
 АНТИЧКИ КУЛТНИ СПОМЕНИЦИ
ВО ОХРИДСКИОТ РЕГИОН

Во поново време излезе од печат книгата на Зигрид Дил од Минхен, за

култовите на грчко-римските божества во античка Македонија1. Авторот ги
има обработено сите култни претстави кои се манифестирани преку натписи-
те, тркалезната пластика, релјефот, дури и нивната појава на монетите најдени
на територијата на античка Македонија, од нејзиниот северен дел; односно дел
од CP Македонија и HP Бугарија. Спoред тоа, во оваа студија не се опфатени
спомениците од просторот на Скопско-кумановскиот басен, Штипско и дел од
Западна Македонија, односно Охридско-струшкиот крај, области кои не при-
паѓале етнички на античка Македонија. Бидејќи во регионот на Охридското
Езеро се најдени значајни потврди за античките култови, кои заслужуваат да
бидат собрани и презентирани, ќе се обидам да направам еден пресек на тие
појави на ова подрачје, од кои едни се обелоденети во литературата но не и
интерпретирани, а други не се познати*.
Потврдите за почитуваните божества и тука се следат преку епиграфски-
те споменици и преку пластиката. На самото подрачје забележана е од порано
пojaвата на поголем број грчки натписи отколку латински. Исто така, многу
побројни се спомениците кои се врзуваат за грчката митологија отколку за
римската. Од грчките божества забележано е присуството на Дионис, Аскле-
пиј, музите, Панина, Херакле, Кентаури и Лапити, Тихе-Фортуна. Додека од
римските божества засега се среќаваат. Маните, Јупитер и Меркур2.
Богот Дионис означен e на една камена плоча, најдена во ископувањата
кај Свети Пантелејмон Θεὸν Διόν[υσον] Δασσαρήτ[ιοι] (На богот Дионис Да-
саретите). Ова претставува единствен култен натпис, кој укажува на широ-
ко почитување на едно божество, на северното дaсаретско подрачје. Спрема
епиграфските особености натписот е датиран во II век во н.е.3
1
S. Düll, Die Götterkulte Nordmakedoniens in römichen Zeit, Mönchen 1977.
* Фотографиите ги изработи Петар Алчев, конзерватор во Народен музеј и Завод за заштита на споме­
ниците на културата Охрид.
2
Египетските култни споменици се исто така присутни на подрачјето; за нив е веќе пишувано, В.
Битракова Грозданова, Египетски култови во Македонија, ЖА XXVIII, Скопје 1978, 331.
3
В. Битракова-Грозданова, Три епиграфски ирилози од Охрид, ЖА XX, 1970, 161.

339
 Другата потврда за почитувањсто на Дионис, секако претставува релјеф-
ната плоча која се поврзува често со театарот и театарските игри. Најпрвин за
релјефот пишуваше Кондаков по неговата археолошка мисија во 1900-та го-
дина во Македонија. Во издадената публикација (1909 г.), претставата ja дефи-
нира како сцена на Бах без подетаљно да ги образложи фигурите, освен што
женските претстави ги означува како баханатки4. Релјефот го сигнирал и Н.
Вулиќ5. Co студирањето на релјефот дојдов до одредени заклучоци кои можат
поточно да ги дефинираат поодделните фигури. Машката фигура од левата
страна се чини дека го претставува Дионис, кој во десната подигната рака
носи грозд, еден од неговите најчести атрибути (сл. 1). И самиот третман на
голото тело на млад човек добило речиси женски форми во благата анатомија,
една од вообичаените претстави на Дионис од подоцнежниот грчки период.
Во левата рака, која е нешто оштетена, држи змија. Ова животно во рацете на
богот не би требало да збунува. Во многу сложената замисла на оваа мито-
лошка личност познато е дека и змијата може да се појави како атрибут. Таа
припаѓа особено на култот на мистичниот Дионис. Kaj Еврипид, Дионис се
опишува со змии, макар што некои автори сметаат дека симболот е позајмен
од трако-фригискиот круг6. Често и бучните баханатки и придружниците на
богот носеле покрај виновата лоза и бршлен и змии. Еден од бројните митови
за богот раскажува како го заробиле тиренските гусари и тргнале да го про-
дадат; со својата натприродна сила катарката и веслата ги претворил во змии,
бродот го исполнил со бршлен и звуци, преплашувајќи го непријателот. Сце-
ната е илустрирана на една црно-фигурална ваза.
До претставата на Дионис, оддесно го препознаваме демонот Сатир или
Силен, поими употребувани во антиката и како синоними. Сатирот е прет-
ставен со подигната десна нога во лесно движење, со животинска кожа пре-
фрлена преку левата рака и врзана во јазел околу вратот; во десната рака носи
кантарос изливајќи ja течноста спрема Дионис. Сатирите како митолошки
личности многу рано припаѓале на Дионисиевиот тиасос. Нимфите кои го не-
гувале малиот Дионис, го дале подоцна на одгледување на Силен. Затоа често
ја потпомагаат и неговата ритуална игра. Сатирите во рацете носат разни са-
дови: амфори, ритони или како во нашиот пример, кантароси. Разголеноста е
правило во нивната изведба, а преку рамената носат префрлена хламида или
кожа од пантер, како во охридскиот случај, каде што се чувствуваат животин-
ските шепи7.
4
Η. П. Кондаков, Македония, археологическое путешествие, Санкпетербург 1909, 240–241.
5
Н. Вулић, Антички споменици наше земље, Споменик LXXI, 1931, бр. 267; В. Битракова Грозданова,
Еден наод од античкиот театар во Охрид, Зборник на Археолошкиот музеј на Македоннја VI–VII,
Скопје 1975, 66.
6
Daremberg-Saglio, Dictionnaire des antiquités grecques et romaines I, Bacchos, 622.
7
Ibid. IV, 1099.

340
 На релјефот личностите се движат во една поворка. На почетокот е по-
ставена женска фигура во многу лесно движење, кое може да е изведено во
игра, а и во обично движење. Облечена е во долг хитон со разоткриена лева
страна на градите; со глава дискретно свртена нагоре, поза која не се забе-
лежува најдобро, поради оштетеноста. Во десната рака носи стап потпрен на
рамото, а во левата спуштена до здолништето – еден предмет кој Кондаков8
го означил како грозд, додека Вулиќ9 го ставил под знак прашање. Кога ќе се
погледа добро, овој релјеф се чувствува дека во раката држи маска, симбол
на театарски изведби. Од музите Талија и Мелпомена во ликовните претста-
ви се прикажувани со маска во едната рака. Талија, музата на комедијата,
покрај маската држела често и овчарски стап. На нашата претстава точно
првата женска фигура ги носи овие атрибути. Во најраните споменувања,
музите беа само божици на песната. Подоцна, Хесиод ќе ги именува и ќе ја
дефинира секоја од нив. Во токот на нивното издвојување божицата Талија
ќе биде претставник на рустичните забави и маскаради во кои грчкото село
ги славело полските Дионисии, што укажува на нејзината блискост со бо-
гот Дионис. Потоа, оттука ќе произлезе и нејзината задна форма божица на
комедијата. Овчарскиот стап како атрибут веројатно e реминисценција на
поранешната нејзина улога10.
Во нашата претстава може да збунува разголеноста на женската фигура,
која е честа појава кај менадите и баханатките. Но тие многу ретко имаат ат-
рибути, бидејќи се во основа танчарки, а понекогаш држат од инструментите
тимпан и тирс; додека споменатите атрибути не ги имаат. И музите често се
презентирани покриени со долги хитони и богати наметки со набори11. Но,
исто така, познати се и претстави на музи кои се разоткриени во пределот на
градите како охридската. Таков еден пример ја претставува Уранија, една фи-
гурина од Рим репродуцирана кај Ренак, која беше, како што е познато, муза
на астрономијата12. Но уште повеќе, Талија можеше да ja носи оваа облека која
ги симболизираше веселбата и играта. Последната фигура во поворката жен-
ска особа која е свртена во профил за разлика од сите други лица. Облечена
е во долг хитон, со подигнати раце, свири на двојна свирка. Таа би можела да
претставува свирачка во придружба на Дионис. Според атрибутот, двојната
свирка, исто така можно e да ја интерпретираме како Евтерпа, муза на лир-
ската поезија. И Евтерпа во поранешните појави беше божество на радоста
8
H. П. Кондаков, op. cit. 240.
9
N. Vulić, 6p. 267.
10
Daremberg-Saglio, op. cit. III, Muses, 2065; A. Замуровић, Митолошки речник II, Нови Сад 1936; 297; P.
Grimal, Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine, Paris 1963, 304.
11
На споменикот од Халикарнас (Daremberg-Saglio III fig. 5210), на Хомеровата апотеоза (Т. В. L. Webster,
Le monde hellénistique, Paris 1966, Τ 6.
12
S. Reinach, Repertoire de la statuaire grecque et romaine II–1. Paris 1908, 305 br. 6.

341
и веселбата, чијшто типичен атрибут претставуваше двојната свирка, a овој
инструмент беше par excellance присутен во култот на Дионис. Таа земаше
често учество во играта на Диноис, како што веќе е забележано кај Daremberg-
Saglio, и тоа во играта со флејта13.
Во иконографијата на музите од хеленистичко-римскиот период сме на-
викнати да ги среќаваме заедно сите девет на број. Но и нивните поединечни
појави, било секоја сама за себе или вака во некоја група, исто така не се от-
сутни14.
Во контекстот на оваа интерпретација, би требало веројатно да се објас-
ни како сега се појавуваат музите со Дионис и Сатир, кога тие често му се при-
пишувани на култот на Аполон, па дури и со него се изведуваат. Во античката
иконографија исто така e познато дека на некои споменици и Дионис е прет-
ставуван како бог на сцената и е помаган од музите. На пример, и Еврипид
затоа го нарекува Mousagētēs15, инаку епитет кој најчесто го поврзуваме со
Аполон. Затоа во концепциите на овие две божества можеме да сретнеме ана-
логни појави, но јасно е дека флејтата e само инструмент на богот Дионис. Во
ликовните претстави и Силените се изведени заедно со музите. На една ваза
насликана e веселбата на Марсија на Олимп; меѓу бројните фигури присутни
се и означени со натпис музите Уранија, Талија16.
На вториот релјеф, којшто ги има речиси истите димензии, претставени
се четири женски фигури (сл. 2). Кондаков ги означил како музи17. Сите се
изведени фронтално, со долга облека, по типот на римската мода облечени
во стоа и пала. Првата фигура одлево држи во рацете лира и свири. Конда-
ков ја означил како Терпсихора, или можеби, Аполон, на кое мислење е и Ш.
Пикард18, што не e невозможно да се стави во алтернација, бидејќи облеката е
третирана потешко и нешто поинаку од останатите фигури. Терпсихора, муза
на играта, често носи лира. Во Каталогот на античките театри во Југосла-
вија19, оваа фигура e означена како Полихимнија или Клио. Полихимнија, која
беше муза на химната, често е претставувана без атрибути, како што пишува
во повеќе митологии20. Во ликовните претстави беше изведена потпрена на
13
Daremberg–Saglio, op. cit. III, 2069.
14
Познати ce бројни изведби во теракота и во други техники од хеленистичкиот период, на пример кај
Webster, op. cit. 50, 52, 54.
15
Daremberg-Saglio I, 618; Позната е и студијата за музите и Дионис: О. John, Dionysos als scenisher und
als Musengott auf Denkmalerent Arche. Zeit. 1855.
16
Daremberg–Saglio, op. cit. IV, 1101.
17
Оp. cit., 241.
18
Ch. Picard, RA XLVII, Paris 1956, 217.
19
D. Rnjak, Antički teatar na tlu Jugoslavije, kataloška edinica od D. Dimitrijevića br. 178.
20
A. Замуровић, op. cit. 298; Daremberg–Saglio, op. cit. III, 2068, напоменува дека Хорациј зборува за
Полиимнија, дека има атрибут барбитос (цитра), но тој инструмент има форма на триаголна харфа,
како што e означено и во Каталогот од Нови Сад; Клио пак е најчесто прикажувана со волумен или

342
дланката на раката и замислена, како на пр. на саркофагот од Лувр или во
хеленистичкиот релјеф „Хомеровата апотеоза“ од Лондонскиот музеј. Според
тоа, и ваквата интерпретација не би можела да се прифати. Секако дека попри-
фатлива e идентификацијата со Терпсихора, муза на играта, која беше изведу-
вана во игра или мирно со лира во рацете. Музата така e изведена на фреската
од Херкуланум и e означена со Τερψιχόρη λύραν, држејќи лира во рацете; исто
така, изгледа, и на саркофагот од Лувр21.
Втората фигура држи во левата рака инструмент потпрен на жртве-
ник. Ерато, музата на еротската поезија, беше претставувана со лира, китара
или псалтир; често инструментот беше потпрен на ара. Понекогаш, таа е
претставувана само потпрена на ара како на саркофагот од Лувр, или само
со инструмент како што е насликана на една фреска од Помпеja22 означена
со натпис ’Ερατὼ ψαλτρίαν. Инструментот китара e многу сличен на лирата,
само што е поизвлечен и поголем во истата форма, додека претставениот ин-
струмент на фреската во Помпеja e означен како псалтир, сличен по форма
на китарата. Во охридскиот пример се чини дека e китара или псалтир, како
што вели Кондаков23.
Третата фигура со десната рака лесно ja подига наметката, за игра, а со
левата се потпира на стап, веројатно, овчарски. Од музите Терпсихора беше
претставник на играта, но овчарската палка ја носеше само Талија, муза на
комедијата, но и на играта. Ако се сложиме дека првата претстава на релјефот
е Терпсихора, тогаш би требало третата да ја идентификуваме со Талија, и по-
крај тоа што овчарскиот етап е секогаш пократок и завртен на крајот. Но тука
стапот би можел да биде ставен со желба да означува и тирс, којшто понеко-
гаш се припишува како атрибут на Талија. Кондаков ја определил како Талија.
Во новосадскиот Каталог оваа трета претстава e означена „со сигурност“ како
Мелпомена, божица на трагедијата. Како што е познато, таа е претставувана
co трагична маска, со поткренати чевли со меч, со боздоган, исто онаков каков
што носел Херакле, краток проширен спрема долу и со рапава површина. Сето
тоа овде не го гледаме. Произволноста на оваа интерпретација е очевидна.
Јасно е дека последната муза ja претставува Уранија, бидејќи со десната
рака допира глобус поставен на столб. Во оваа поза и со овој атрибут се прет-
ставуваше музата на астрономијата. Во левата рака се чини дека држи палка,
или можеби само ја придржува облеката. Оваа изведба во Каталогот од Нови

полуотворена книга, и покрај тоа што Хорациј ѝ припишува лира. Со споменатите атрибути, јасно
без лира, Клио е прикажана на саркофагот од Лувр и на фереските од Херкуланум, всќо цитирани кај
Daremberg–Saglio Ш фиг. 5217, 4216.
21
Daremberg–Saglio III, 2067.
22
Ibid. 2067, 2068.
23
Op. cit., 241.

343
Сад е идентифкувана со Талија, доста површно, занемарувајќи го атрибутот
глобус; исто така, тука се инсистира да се види pedum, стапот на Талија. Но
познато е дека и Уранија носи палка со која често покажува кон глобусот.
Таков е примерот на саркофагот од Лувр, или на фреската од Херакуланум.24
Во бројните претстави на музите, познато е дека, тие се изведувани мно-
гу различно, дури и понекогаш атрибутите можат да бидат многу слични. Но
тоа се однесува секако на атрибутите кои се истородни. Ако веќе некои од нив
јасно припаѓаат само на една од музите, тогаш не можеме да се сомневаме во
основната замисла на скулпторот.
Доцнохеленистичката уметност ја дефинира еден засилен еклектицизам.
Имено, уметниците црпеле од различни извори мотиви да го насликаат или
да го исполнат просторот на еден релјеф или во некоја композиција. Во тој
дух се работени и двата релјефа. Поодделно, оној со прeтставата на Дионис,
каде што се споени различни култни појави и во исто време се презентирани
не така често претставите заедно на музите и Дионис. И стилските одлики на
релјефните изведби се во духот на I век, т.е. од крајот на хеленизмот. Тука се
чувствуваат одредени стремежи кон архаизам и класицизам на новоатичката
школа. Можеби со право и Кондаков го датира релјефот во I век пред н.е. До-
дека релјефот со музите веќе покажува други стилски одлики, карактеристич-
ни за римската епоха.
Во ексонартексот на Света Софија како сполија е вграден еден релјеф
со димензии 70 х 75 cm (сл. 3) со релјефна изведба на една сцена од Кентауро-
махија25. Хомер ги споменува Кентаурите како сурово планинско племе од
Тeсалија. Бидејќи често се наоѓаат на коњи, митологијата и ликовните прет-
стави ги споиле во едно суштество. Како што е познато, борбата на Лапитите
и Кентаурите, често ќе биде прикажувана на храмовите од V век како алузија
на победата на Грците над Персијците. Во охридската композиција претставен
е доста невешто Лапит, со кратки нозе, кој му се спротивставува на Кентаурот
со благо нагласена анатомија. Во заднината изведено е дрво, стилизирано,
како кулиса, секако, со намера да формира шумски амбиент. Само коњскиот
дел на Кентаурот е поуспешно изведен. Релјефот е оштетен, но веројатно ком-
позицијата продолжува и понатака. Ова е засега единствена појава на почвата
на Македонија. Целиот релјеф претставува еден провинциски труд, кој тешко
може да се датира. Но, зачуваната профилација од двете страни нè потсетува
на релјефните плочи порано споменати, co речиси идентични висини (помеѓу
72–75 cm), и покрај тоа што стилски не можат да се повлечат извесни релации.

Daremberg– Saglio III, 2068.

24

Η. Вулић, Споменик LXXI, 6p. 270.

25

344
На која градба ѝ прилагал овој релјеф можеме само да претпоставуваме: или
на некој храм, или на театарот, како алузија на римските амфитеатрални игри
од подоцнежниот период. Можеби понатамошните ископувања на Лихнид ќе
дадат одговор.
Во култните појави треба да ги споменеме бронзените статуети (сл. 4):
една во форма на Панеса гола, со козји шепи на нозете и рокчиња на главата;
другата женска фигурина обвиткана e со змија во поза на Лаокоон, третата
иста само без змија. Ваквите појави на Пан, симболот на сензуалната агресија
или Лаокоон, личност од Тројанската војна, преиначени во женски фигури, се
поврзува со разнообразието во изборот на темите, настанати во хеленизмот и
нивната вулгаризација, која ќе се одржи и во римската пластика. Инаку, прет-
ставите се познати и објавени од П. Лисичар26. Во Daremberg–Saglio за Па-
нина дадени се примери на нејзиниот изглед со козји нозе, рогови и флејта27.
Ренак ги наречува панеси и исто така пружа илустрации за нивниот изглед28.
Лисичар ги дефинира како варварски имитации на хеленистичките оригина-
ли. Инаку, овие статуети се чини дека се фалсификати од поново време, како
што ми е соопштено ги има во бројност и во Археолошкиот музеј во Скопје.
Но, и покрај спорноста ги споменуваме поради тоа што тие секако настанале
по некоја античка изведба најдена во овие краишта.
Присуството на култот кон Асклепиј–Хигија, се чини дека е поврзано co
еден многу занимлив наод од Дабовјани (Струшко, до реката Дрим). На еден
капак од сандаче во вид на покрив на две води (димензии 0,41–0,65 m) релјеф-
но e изведена змија, извиена во форма на осум, држејќи нешто во устата (сл.
5). Во извиените празни простори, издлабени се два отвора, пробиени. Можно
e да се помислува дека капакот претставува дел од жртвеник, додека отворите
служеле за изливање на дарови на двете божества на здравјето и лекарствата.
Ваквото мислење на Ш. Пикард се поврзува со сличниот жртвеник најден на
Тасос29. Во устата змијата држи некој предмет, којшто тешко може да се иден-
тификува; или е тоа мистичната тревка, со која лекувал Асклепиј или пак веќе
држи нешто од принесените подароци.
Почитувањето на Херакле означено e на една ара со грчки натпис, вгра-
дена во црквата Св. Климент. Натписот е посветен на „најголемиот Херакле“
од страна на селскиот старешина, којшто се појавува како дедикант30.
26
Р. Lisičar, Legenda о Kadmu, ŽА III, Skopje 1953, 255; како локалитет ce наведува Требенишко Кале, но
не е сигурно.
27
Daremberg–Saglio IV, 298.
28
S. Rеinach, op. cit II–1, 73 frg. 2, 3; I, 417; IV, 39.
29
Ch. Picard, Un tronc de sanctuaire, RA XLIII, Paris 1954, 230.
30
L. Heuzey–H. Daumet, Mission archéologique de Macédoine, Paris 1876, 341, M. Dimitsas, Ή Μακεδονία έν
λίθοις φθεγγομένοις καὶ μνημείος σωζομένοις, ‘Αθῆναι 1896, 383; Η. Вулић, Споменик LXXI, 1931, 6ρ. 265,
cera ce наоѓа во Охридскиот музеј.

345
 Божицата Тихе–Фортуна, сигнирана e со една бронзена статуета (вис. 8
сm). Долг хитон и пала ја покриваат оваа достоинствена божица на случајнос-
та и среќата (сл. 6а, б) . Во едната рака носи корнукопија, во другата патера,
а на главата ѝ стои калатос. За иконографската претстава на Тихе зборува
Павсаниј. Скулпторот Бупалос ја извел Тихе со полос на главата и рогот на
Амалтеја во едната рака, макар што тие атрибути понекогаш ги имаат Деме-
тра и Pea Кибела31. Во вид на хеленистичкиот тип на Тихе се среќаваат изве-
дени Птоломеевите владетелки32, како на пр. Береника, жената на Птоломеј
III Евергет. Таа е претставена на една ваза од фајанс со дупли рог на изоби-
лието и патера во рацете, без ознаки на главата, потсетувајќи на нашиот тип.
На монетите од Мегара Тихе ги има истите атрибути, додека на монетите од
Мелос носи калатос на главата, а во раката Плутос, како знак на изобилство.
И на италска почва, независно од Тихе, во римската религија ќе се јави божи-
цата Фортуна со многу слично значење на среќа и благосостојба33. Во хеле-
нистичко-римскиот период ќе се дефинира како заштитничка на градовите за
да биде широко почитувана во царскиот период како чувар на сигурноста и
богатството. Римската форма ќе добие други бројни атрибути, кормило, гло-
бус. И на територијата на Македонија, во Стубара, ќе стане заштитник на гра-
довите и на нивната среќа34. Според наведените атрибути, охридскиот пример
потсетува повеќе на изведбите на Тихе и покрај тоа што е секако работена
во римскиот период. Речиси идентични примери се среќаваат во сплитската
околина. Сериски работени, овие фигури од бронза како да излегле од иста
работилница. Разлика претставува што во наведените фигури божицата на-
место патера држи кормило, водител кон среќата. Лисичар ги посочува двете
статуети конфронтирајќи ги со многу блиските појави на Тихе-Изида односно
Фортуна-Изида35. Како што е познато, во развиениот царски период, синкре-
тизираната Изида се спојува и со божицата на среќата со додавање на чисто
Изидини атрибути, во што би требало да бидеме претпазливи и во иденти-
фикувањето на овие претстави. И покрај големата сличност со двете фигури
од сплитскиот музеј, во начинот на изведбата на облеката и позата, наоѓаме
најблиска аналогија во релјефната претстава на Фортуна од Костолац, сега
во Музејот во Белград36. Тука божицата ги има истите атрибути, патера, кор-
нукопија и калатос на главата.

31
Daremberg-Saglio, op. cit. II, Fortune, 1265.
32
T. B. L. Wehster, op. cit. 73.
33
Daremberg–Saglio, op. cit., II, 1266.
34
Д. Вучковић Тодоровић, Styberra-aнтичное поселение в селе Чепигове в окресностях Прилепа, АИ IV,
Београд 1963, 77, каде што се споменува подигнувањето на статуа и храм на Тихе.
35
П. Лисичар, Isis–Fortuna, Споменици о култу Изидe фортуне у нашој земљи, Старинар XII, 1961, 125.
36
Н. Вулић, Споменик LXXI, 639.

346
 Ако се вратиме на охридската изведба, пак ќе забележиме дека третма-
нот на облеката и покрај големата сличност со примерите од Сплит е нешто
подруг. Имено, во нашиот пример се чувствува раката на поумешен мајстор.
Целата фигура е повнимателно изведена, со повеќе чувство за елегантната
облека и покрај присутната нота на еден сличен калап. Главата исто така е
обработена со повеќе детали, очите се вдлабнати како да означуваат слепило,
еден од елементите карактеристични за „среќата“. Целата коса е поделена по
средината со патец за да се собере на сите страни во ролна, зацврстена под
темето и собрана во кок. Челото е скратено co панделки или со дел од косата.
Оваа фризура ја носеле римските императорки во II век. Но, со сосема исто
исчешлана ролна претставувана e на монетите со Фаустина Помладата од вто-
рата половина на II век.37
Во бројно презентираните изведби на божиците кај Ренак, Фортуна со
атрибутите патера, калатос и рог на изобилието e дефинирана како божица на
изобилството, една од различните римски форми37. Што се однесува до нејзи-
ното датирање, секако дека треба да ни послужат аналогните појави. И покрај
сериските изведби, можеби третманот на косата е еден од показателите за неј-
зиното датирање во втората половина на II век38.
Од чисто римските божества среќаваме остатоци на два натписа. Едниот
е посветен на Јупитер (J[ovi] O[ptimo] M[aximo], за спас и безбедност на им-
ператорот Publius Licinius Egnatius Gallienus (253–263 г.) од страна на воените
старешини на легиите II Parthica и III Augusta (од ΙΙΙ век)39. Како врховен бог
на римската држава, Јупитер беше посебно почитуван меѓу војниците и се
сметаше за заштитник на победата. Натписот укажува на неговото почиту-
вање во војската, којашто можеби и не се задржала долго во овие краишта.
Поради тоа не можеме да зборуваме за некое пошироко продирање на култот
во целиот крај.
Само еден натпис ги споменува маните, душите на мртвите, почитувани
исто како божества. Од страна на Marcus Ulpiuѕ Massac на маните беше пос-
ветен натписот во чест на патронот Marcus Ulpius Candidus40. Овие посвети на
маните, како што е познато, се врежуваат како формула на надгробните спо-
меници од Августовото доба па натака, за да згаснат постепено во христијан-
скиот период. Но, тука тие претставуваат осамена појава на чисто римските

37
S. Reinach, op. cit., II–1, 247, 34.
38
Во публикацијата на P. Cassola Guida, Bronzetti a figura umanа, Venezia 1978, 89, презентирана е една
Фортуна од Трет, многу слична на нашиот пример, со модиус на главата, co рог на изобилието и
кормило во рацете. Облеката занаетчиски е полошо изработена. Само косата е речиси исто третирана,
но подобро изведена, датирана во I век.
39
Н. Вулић, Споменик LXXV, 1933, бр. 176.
40
В. Лахтов, Нови натписи во Охрид и Охридско, ЖА VI–1, Скоц)о 1956, 170.

347
култни и сепулкрални обичаи. И самото име на дедикандот италско-римско,
зборува за странец кој, можеби, случајно тука е погребан.
Со една мала бронзена статуета од Требенишко Кале, вис. 5 сm, заста-
пено е римското божество Меркур41. Плочесто и плитко моделирана, со хла-
мида на рамото, претставата одвај да асоцира на ова божество на патиштата
и трговијата. Изработката e наивна и провинциска, како што ги има многу во
доцноримскиот период на пр. во колекцијата од Народниот музеј во Прилеп42.

41
B. Лахтов, Археолошки ископувања на Требенишко Кале 1953–54, Лнхнид II–III, T. V–2.
42
S. Dull, op. cit.

348
 LES MONUMENTS DE CULTE ANTIQUES
DANS LA RÉGION DOHRID

RÉSUMÉ

On peut suivre la vénération des divinités antiques dans cette région à l a� ide de la
plastique et des monuments épigraphiques. Parmi les divinités grecques on rencontre
Dionysos, Asclépios, Panesse, les muses, Héraclés, Lapithe et Centaure, Tyché; parmi
les romaines — Jupiter, Mercure, les Mânes.
Le dieu Dionysos est présenté sur un monument épigraphique érigé par les
Dassarètes. Puis, sur un bas-relief on voit encore Dionysos, Satyre et peut-être Thalie,
muse de la comédie, avec les attributs — le masque et le bâton — dans les mains.
Au bout du cortège, avec sa flûte double, se tient debout Euterpe, muse de la poésie
lyrique. Bien que cette représentation soit souvent définie comme la danse de Dionysos
avec les Bacchantes, l’auteur trouve que les figures féminines, d’après leurs attributs,
pourraient présenter les muses. Cette interprétation s’appuie sur des sources littéraires
et des représentations figuratives où Dionysos et Satyre sont accompagnés des muses.
Sur le second relief sont présentés Terpsichore, Érato, Thalie et Uranie ou bien
Apollon, Érato, Terpsichore et Uranie, déterminés d’après leurs attributs. L’auteur a
donné cette détermination figurative en se servant des représentations déjà définies des
muses, comme celles des fresques d’Herculanum, du sarcophage du Louvre, du bas-
relief hellénistique du British Museum — „Apothéose d’Homère,“ ainsi que du relief
d’Halicarnasse, présentées toutes par Daremberg—Saglio, dans le Dictionnaire des
antiquités grecques et romaines III, Muses, 2065.
L’illustration de la Centauromachie qui est un ouvrage provincial romain, se
trouve sur un bas-relief inséré dans l’église de la St. Sophie. Cette présentation, d’une
hauteur de 73 cm, a quelque rapport avec les reliefs antérieurs, bien qu’on n’en puisse
tirer de relations stylistiques. Elle appartenait peut-être à un temple ou à un théâtre,
faisant allusion aux jeux amphithéâtrales de la période postérieure.
Panesse ou Panine nue, et une femme entourée d’un serpent dans la pose de
Laocoon, est le résidu des formes vulgarisées des œuvres hellénistiques. Ce sont des
produits d’imitations plus récentes, mais réalisées probablement d’après les origi­naux
hellénistiques.
Le culte pour Asclépios et Hyggie se rattache au couvercle du v. Daboviani, avec
la présentation d’un serpent enroulé en forme d’un huit. Les cercles perforés dans les
vacuités rappellent à un autel de sacrifice où l’on laissait des offrandes.
La présence d’Héraclés est indiquée sur une stèle, érigée par un chef de village en
signe d’hommage „au plus grand Héraclés“.
La déesse Tyché — Fortuna est une statuette en bronze, haute de 8 cm, présentée
avec cornucopia, patére et calatos. Des représentations semblables sont dé­couvertes
aux environs de Split, à Kostolac et à Trieste. Par son aspect iconographique elle est

349
plus proche aux œuvres grecques, bien qu’elle fût crée à la pé­riode romaine. D’après le
traitement de ses vêtements et de ses cheveux qui font pen­ser aux portraits de Faustina
Junior, elle est datée de la seconde moitié du II siècle.
Le dieu romain Jupiter n’est présent que sur une inscription (J[ovi] O[ptimo]
M[aximo]). Le relief votif fut érigé pour le salut de l’empereur P. Licinius Egnatius
Gallienus (253—263) par les chefs des légions II Parthica et III Augusta.
Sur une seule inscription sont aussi mentionnés les mânes, ce qui témoigne des
coutumes romaines de culte sépulcral. Par M. Ulpius Massac fut érigé le monument au
patron M. Ulpius Candidus.
Une statuette en bronze, trouvée à Trebeniško Kale, désigne Mercure. Son
exécution est naïve et provinciale, cas assez fréquent à la période romaine tardive.
A Ohrid on a trouvé des assurances pour l’existence des divinités syncrétiques
égyptiennes, dont on a déjà écrit. (V. n. 2).

350
Сл. 1

Сл. 2

351
Сл. 3

352
Сл. 4

Сл. 5

353
Сл. 6 a Сл. 6 б

354
 MUZE NA RELJEFIMA IZ LIHNIDA

Objavljuje se reljefna ploča s prikazom muza iz Ohrida – Lihnida (Lychnidos). Izvedena

je identifikacija pet muza, utemeljena na obilježjima koja su ilustrirana pokraj reljefne
ženske prikaze, usporedo s poznatim antičkim književnim izvorima i analognim likovnim
prikazima. Ovaj reljef nadovezuje se na već poznate primjerke antičke plastike s muzama
iz Ohrida.
Ključne riječi: Muze, Ohrid, Lychnidos, Makedonija, ranoimperijalno razdoblje.

Dva poznata reljefa antičke plastike iz Ohrida, staroga Lihnida (Lychnidos),

uočio je još u početku XX. stoljeća ugledni ruski znanstvenik Nikodim Pavlovič
Kondakov, dok je u ljeto 1900. godine boravio i istraživao u Makedoniji, koja je
tada bila dijelom Otomanskog carstva. Premda je njegovo znanstveno zanimanje
bilo usmjereno prema proučavanju srednjovjekovne umjetnosti, kao vrstan znalac
antičkoga nasljeđa Kondakov je s uspjehom bilježio i kamenu plastiku, osobito onu
iz Ohridske regije1.
Jedna je od njih ploča, reljef na kojemu su prikazane dvije muške figure u
sredini, a dvije ženske na krajevima, a koja je bila postavljena nad jednom grobnom
konstrukcijom novijeg datuma, smještenom u dvoru crkve Svete Bogorodice Bol-
ničke (sl. 1). Ilustracijom okrenuta ka grobnoj konstrukciji, ponukala je znatiželjnog
istraživača da zatraži provjeru njezine druge strane, na kojoj se ukazao plitki reljef
s figurama. Kondakov je, još tada, ovaj prikaz definirao “Dionizijskim prizorom” sa
stilskim obilježjima grčke umjetnosti, datirajući je u I. stoljeće prije Krista2.
Drugu je ploču Kondakov zatekao u dvoru crkve Svetoga Nikole Bolničkog,
koja se nalazi nasuprot Svete Bogorodice Bolničke; obje su crkve smještene u staroj
jezgri Ohrida, Varoši, u granicama kasnoantičkog i srednjovjekovnog grada Lych-
nidosa – Ohrida. Reljef predstavlja četiri muze s prepoznatljivim atributima (sl. 2).
Zbog načina izrade, ovaj se reljef određuje dijelom rimske umjetnosti3. Oba su re-
ljefa danas izložena u Muzeju grada Ohrida. Već je Kondakov pretpostavljao kako bi
1
KOНДAKOB, 1909., 239–241.
2
Reljef će zabilježiti i N. VULIĆ 1931, br. 267, a kasnije će, slijedom njihovih atributa, muške figure biti
određene kao Dioniz i Satir. BITRAKOVA, 1981. 200–201. Ead. 1987., 122–123.
3
KOНДAKOB, 1909., 240; BITRAKOVA, 1981. 203–205. Ead. 1999, 27–33.

355
oni mogli pripadati mogučemu kazalištu, o čijemu postojanju tada nije bilo sigurnih
dokaza, ali se o njemu moglo nagađati, između ostalog, i temeljem dvaju reljefa go-
tovo istih dimenzija i tematike, imenovanima kao “Tias Dioniza i Muza”. Tijekom
prošloga stoljeća kazalište je otkriveno i u najvećoj mjeri konzervirano, te je danas,
stotinu godina nakon Kondakovljeve pretpostavke, cijelo zdanje privedeno suvreme-
noj kazališnoj upotrebi4.
Kondakov je predložio i identifikaciju dvaju reljefa s temama iz antičke mitolo-
gije. Ocijenio je kako su na prvome primjerku iz kasnohelenističkog vremena pred-
stavljeni Dioniz i Menade, te da je taj (s dimenzijama 148 x 72 x 13)5 najvjerojatnije
stariji. Budući da su figure dopunjene predmetima koje drže u rukama, predloženo
je kasnije njihovo cjelovitije definiranje6. U središtu starijeg reljefa prepoznaje se
Dionizova figura koja u rukama drži grozd i zmiju, uobičajene atribucije ovoga bo-
žanstva. Slijedi ga Satir, koji u desnoj ruci drži kantaros iz kojega se tekućina izlije-
va prema bogu, dok mu je preko lijevog ramena prebačena životinjska koža, čiji su
mu krajevi na grudima vezani u čvor. Satiri su se rano priključili druzbi Dionizovoj.
Dvije postranične ženske figure, obje u pokretu i igri, definiraju povorku koja se
kreće zdesna nalijevo. Mogle bi to biti i muze; primjerice, prva zdesna, uznesenoga
pogleda okrenutog nebu, sa štapom i maskom u ruci, mogla bi biti Thalija, muza ko-
medije; posljednja, koja svira na dvojnoj svirali avlosu, mogla bi biti Euterpa, muza
lirske poezije.7
Četiri figure s druge reljefne ploče, čije su dimenzije približno iste prethod-
noj (145 x 71 x 10), još je Kondakov odredio muzama: prva, poput Terpsihore (ili
Apolona)8, svira na liri; druga je, vjerovatno, Erato s kitarom ili psaltirom u ruci;
treća je, možda, upravo Terpsihora9, muza plesa; četvrta je sa sigurnošću prepoznata
kao Uranija10, muza astronomije, budući da u desnom rukom pridržava kuglu-sferu,
postavljenu na jednom visokom postamentu, dok u lijevoj ruci drži palicu kojom
pokazuje prema globusu – upravo onako kako je prikazana na više kultnih reljefa,
osobito nalično na jednome rimskom sarkofagu, sada u Louvreu, te na jednoj fresci
u Herculanumu11.
Treći je reljef, gotovo istih dimenzija kao i prethodna dva (okvir od 8–11 cm,
kao paspartu; duljine 156 cm, visine 74 cm, dubine do 13 cm), nedavno je otkriven
u Ohridu, tijekom iskapanja u blizini čaršije, na mjestu na kojemu se nalazi jedna
od više nekropola iz rimskog razdoblja, do robne kuće “Biljana”, ali izvan antičkoga
utvrđenja (sl. 3). Reljefna je konstrukcija bila postavljena povrh zidane grobne kon-

4
LAHTOV, 1962, 198–200; BITRAKOVA, 1975, 63–67: MALENKО, 1978, 339–349: ld. 1981, 17–28.
5
KOНДАKO, 1909., 240.
6
BITRAKOVA, 1981, 200.
7
BITRAKOVA, 1981., 200–202.
8
KOHДAKOB, 1909, 241; PICARD, 1956, 217.
9
KOHДAKOB, 1909., 241: BITRAKOVA. 1999., 26–28.
10
KOHДAKOB, 1909., 241. BITRAKOVA. 1981., 204–205.
11
WEBSTER 1965, 110; CUMONT 1942, Pl. XXXlI; NAVARRE, 1969, 2068.

356
strukcije iz kasne antike12. Na ovome je reljefu prikazano pet ženskih figura u dugim
hitonima, prepoznatljivih po jasno označenim obiljezjima muza, kćerima Zeusa i
Mnemosine.
Ovaj reljef oduševljava i svojom svježinom i jasnim prikazom pet muza (du-
bina je reljefa između 3 i 4 cm.), koje na izvjestan nacin dopunjuju predstavu o svih
devet muza, pod uvjetom da jesu dio cjeline kojoj pripada i ona ploča otkrivena kraj
crkve Svetoga Nikole Bolničkog, te da su oba dijela nekoć pripadala istome objektu.
Zarad jasne se izvedbe atributa neke od figura mogu identificirati posve nedvojbeno,
drugima se značenja mogu pretpostaviti, dok je značenje jedne od njih podložno
raspravi.
Gledano slijeva nadesno, prva figura, odjevena u dugi hiton i himation, mode-
lirana je lako, majstorskom rukom i u helenističkoj maniri, unatoč činjenici kako joj
odjeća nalikuje rimskoj dugoj tunici i pali kojom je njezino tijelo bogato omotano
(sl. 4). Kaliopa, najstarija i najdostojanstvenija među muzama, muza lijepoga glasa
i proročke moci, simbol epskoga pjesništva, često je prikazana kako nosi stilos i ta-
blice za pisanje. U književnim se izvorima ona izdvaja od svojih sestara po uzrastu i
dostojanstvu, postajući prva među njima, te se zato – kako veli Hesiod – i priključuje
“štovanim vladateljima”13. Muza “lijepoga glasa” spominje se i kao zaštitnica rječi-
tosti14. Više je puta ukazivano na jedan od najstarijih prikaza ove muze, onaj s pocet-
ka VI. st. prije Krista, koji je prepoznatljiv i po njezinom ispisanim imenom. Naime,
na poznatoj “Vase François” slikara Kritia, Kaliopa predvodi povorku svih muza
koje sudjeluju u olimpijskoj svečanosti kojom se proslavlja vjenčanje Peleja i Teti-
de. To je vrijeme u kojemu muze jos uvijek predstavljaju zaštitnice glazbe, pjesme,
plesa, te im još nisu izdiferencirana specifična, zasebna značenja, pa su izostavljena
i njihova kasnija obilježja. Kaliopa je jedina među muzama koja svira na siringi15.
Tijekom V. i IV. stoljeća muze postupno dobivaju obilježja koja ih jasnije opisuju, ali
i određuju njihovu individualnost, što se jasno ogleda njihovim slikanjem na vazama
crvenofiguralnog stila.16
Na novootkrivenom ohridskom reljefu prva muza u lijevoj ruci nosi stilos izra-
zite duljine, obilježje koji se naročito spominje u novijim izvorima17. Kaliopa bi tre-
bala držati i pločicu za pisanje, kao sto je uobičajeno na nekim njezinim prikazima18.
Međutim, ovdje u ruci drzi svitak, koji je češće obilježje muze Clio. Ipak, u umjet-
nosti su poznati i prikazi na kojima svitak drži i Kaliopa, kakav je slučaj na jednome
mozaiku u Pompejima, na kojemu, pokraj figure, stoji i natpis Καλλιόπη ποιήμα19.
12
Iskapanja Vlada Malenka: BITRAKOVA & MALENKO, 2008.
13
Theog, 79–80.
14
Plat. L. l.; Plut. Symp. IX, 14.7.
15
LIMC VI, 1, 671, N. 121.
16
FOUGERES, 1888., 117.
17
Hesiod. Tbeog. 79. NAVARRE 1969., 2070.
18
Na reljefima iz Mantineje, FOUGERES, 1888; Pl. II; na rimskome sarkofagu u Louvreu, CUMONT 1942, Pl.
XXXII.
19
NAVARRE, 1969, 2068.

357
 Na ohridskome reljefu, nakon prikaza Kaliope, slijedi figura odjevena u tuni-
ku s dugim rukavima, visoko potpasana širokim naglašenim pojasom te naborima
koji su okomito oštro naglašeni. Plastičnost je postignuta ravno isklesanim linijama,
koje cijeloj figuri daju određenu strogost u prikazu (sl. 5). Ogrtač joj je ovlaš pre-
bačen preko ramena, te je vidljiv samo uz lijevu ruku, a pod grudima je pričvršćen
pojasom. Čini se kako je figura rad neke druge majstorske ruke. U rukama su joj
oba dijela glazbala avlos (αὐλόϛ) ili dvostruki avlos (αὐλοί) ili tibia20. U većem broju
prikaza dvostruki avlos drži Euterpa, unatoč tomu što je riječ o Dionizovu glazba-
lu odnosno glazbalu Menada. U ikonografiji muza ovo se glazbalo – koje ne mora
uvijek označavati Euterpu – pojavljuje vrlo rano. Poznate su brojne ilustracije bezi-
menih muza s avlosima, predstavljenih na vazama crvenofiguralnog stila21. Euterpa
je muza zaštitnica lirskoga pjesništva, utjelovljenje same prirode22. Izrazitim nagla-
šavanjem isklesanih obrisa avlosa postignut je realistički oblik ovoga glazbala, koje
ima dugu antičku povijest, ali i neke specifičnosti u različitih balkanskih naroda.
Koristio se, kako potvrđuju materijalni nalazi, još u brončano doba, na što, primje-
rice, ukazuju prikazi idola cikladske kulture ili njegova slikanja na kretskim freska-
ma23. Međutim, ohridski primjer pripada grčkome avlosu. Ovalno proširenje otvora,
kao i lukovica i valjkasta cijev s osam melodijskih otvora pokrivenih stožastim kli-
nastim ključevima, naglašeno podsjećaju na grčke avlose koji se čuvaju u muzeju u
Louvreu24. I na jednome mozaiku iz Galije, iz Treva, prikaz je Euterpe s avlosom u
rukama, popraćen natpisom s njezinim imenom, a avlos je po svome izgledu gotovo
identičan s ilustriranim primjerkom s reljefa u Lihnidosu, osobito u dijelu u kojemu
su naslikani stožasti ključevi25.
I treća je prikazana figura postavljena frontalno te odjevena u dugu tuniku i
himation-togu, ležerno prebačenu preko desnog ramena (sl. 6). Odjeća je isklesana
daleko blaže, s finijim naborima nego u slučaju prethodne figure, kao i kosa koja je
također modelirana u pramenovima koji su skupljeni na potiljku. Dugi su rukavi ove
odjeće stegnuti uskim orukavljem, kakvi se ponavljaju kod sve tri figure, nalikujući
kazališnim tunikama koje su muze nosile pri scenskim izvedbama. Na reljefu iz pa-
lače Mattei26 i na sarkofagu iz vremena Flavijevaca koji se čuva u muzeju u Berlinu,
kazališne muze nose odjeću dugih rukava27. Obilježja koja nosi u rukama – pedum,
pastirski štap i masku – muzu komedije Thaliju određuju posve jednostavno. Na
jednoj zidnoj slici iz Herculanuma, na kojoj muza nosi ista ova obilježja, stoji i natpis

20
REINACH 1969,300–332; BELIS, 1968, 205–218.
21
LIMC VI, 1, 661, 384, n. 13; 666, 395, 77; 669, 398, n. 99; 682, 407, n. 2.
22
Horac. Od. I, 1, 33, unatoč tomu što isti autor smatra kako tibiju nosi Clio.
23
DUEV, 2003, 15–22; iznimno poznavanje konstrukcije avlosa: srdačno zahvaljujem kolegi sto mi je preporučio
odgovarajuću literaturu o ovome glazbalu.
24
BELIS, 1984, 112–113.
25
REINACH, 1969, 328, fig. 6985.
26
CUMONT, 1942, 320, TXXXI T, fus. n. 2; ovo je misljenje dvojbeno.
27
CUMONT, 1942, 291.

358
Θαλεία κωμωδίαν28. Zanimljivo je pritom ustvrditi kako maska ima blagi stožasti
završetak koji nadvisuje glavu, što je svojstvo tragične maske. Čini se kako, možda,
majstor-klesar nije najbolje poznavao dijelove maski koje su se vezivale za različite
temate antičkih drama. U odnosu na sam način izvedbe, ohridska Thalija ponajviše
podsjeća na Thaliju prikazanu na već spomenutom rimskom sarkofagu iz Berlin-
skog muzeja29.
Četvrta na reljefu prikazana figura umotana je u himation ispod kojega se
nazire desna ruka, uzdignuta prema lijevom ramenu (sl. 7). Draperija izgleda kao
da je prozirna, lelujava, te nas podsjeća na maniru poznatu iz helenističke plasti-
ke. Glava je oštećena, ali cijela figura odaje dojam lake pokretljivosti. Do nje je, s
desne strane, stupić na koji je položeno pet svitaka. Na ovaj je način često prikazi-
vana Polihimnija, muza mita, koja je nadahnjivala pjesme о bogovima i herojima30.
Ipak, svici položeni na stupić upućuju na nastojanje da se ovom figurom ilustrira
Clio, muza slave, himni, panegirika i povijesti31. Ponekad se događalo da ilustratori
muza njihova osobna obilježja donekle izmiješaju, ali se u ovome slučaju prikazana
muza može točno prepoznati. Analognu ilustraciju, s više svitaka položenih do same
muze, nalazimo i na fresci u Herculanumu, na kojoj pokraj Clio, koja u rukama drži
rastvoreni svitak, stoji scrinum-cista puna svijenih rukopisa32.
Posljednja, peta figura odjevena je u tuniku dugih rukava, kojoj široki pojas
zategnut pod grudima zapravo drži ogrtač (sl. 8). Figura je modelirana gotovo jed-
nako kao i Euterpa s istog reljefa. Kipar je nastojao ne prikazivati je frontalno, već je
neznatno izmjestiti ulijevo. U ruci joj je kijača, a na glavi maska s onkosom (ὄγκος),
kojemu je zadaća da izduži lice i time naglasi tragičnost predstave. Onkos je ovdje
osobito naglašen, što identifikaciju figure potvrđuje sa sigurnošću. Dio nogu je ošte-
ćen te se obuća ne može vidjeti. Lijevu ruku muza kao da je sakrila iza maske, koju
je prislonila uz tijelo. Kipar je, očito, bio relativno nevješt u oblikovanju načina na
koji Melpomena prihvaća i drži svoju masku. Široki pojasevi svezani ispod grudi na
prikazima Melpomene i Euterpe obje ih prave sličnima ilustracijama muza s nekih
reljefa iz rimske epohe, poput Melpomene iz vremena Flavijevaca sa sarkofaga u
Berlinu33 ili jedne od muza sa sarkofaga u Louvreu34.
Poput svih muza u Hesioda, Melpomena je označavana kao pojam lirskoga
pjesništva i glazbe35. Mnogo kasnije, bit će atribuirana dramom-tragedijom. Njezini
su najraniji prikazi potvrđeni, zasad, samo na reljefu iz Halikarnasa (IV. st prije
Krista)36. Uopće, prikazi Uranije, Thalije i Melpomene dopunjavani su definiranim
28
NAVARRE, 1969, 2067.
29
CUMONT, 1942, 320, Τ XXXII.
30
NAVARRE, 1969, 2067.
31
Diod. cic. iv, t; Hor. Od. i, 12, l; Plut. Symp. ix, l4. 1.
32
NAVARRE, 1969, 2068, fig. 5216; i ovdje stoji natpis Κλεώ ίστορίαν.
33
CUMONT, 1942, 291.
34
NAVARRE, 2068; CUMONT, 1969.
35
Theog. 76–79.
36
NAVARRE, 1969, 268.

359
atributima istom u kasnohelenističkoj i u rimskoj epohi. Otud i Thalija i Melpomena,
na reljefima s poznatih rimskih sarkofaga, kao i onih otkrivenih širom Rimskoga
Carstva, u rukama često drže maske i druge predmete karakteristične za njihovu
ikonografiju37·
Svi su likovi s reljefa u Lihnidu postavljeni frontalno, okrugla su i mahom
bezizražajna liса. Frizure su im od tipa nodius, blago začešljanih pramenova. Samo
je u Kaliope naglašen uvojak kojim joj gusta kosa uokviruje lice. Klasična frizura u
muza ilustriranih na ovome reljefu u helenističkom se i u rimskom razdoblju gotovo
i ne razlikuje. Ipak, prepoznatljivo je kako u ovome slučaju frizure izrazito nalikuju
modi julijevsko-klaudijevskog razdoblja, osobito u Euterpe i Thalije, što valja dove-
sti u vezu s vremenom cijeloga I stoljeća, u kojemu su vladali duh klasicizma i idea-
lizacija lika lišenog psihološkog izraza38. Ovaj se tip frizure pojavljuje i na početku
П. stoljeća, kad se u modu vraćaju helenski uzori, primjerice na Sabininom portretu
iz Zadarskog muzeja39, ili na glavama iz Stibere i Stobija.40
Još je jedna pojedinost koja zaslužuje pozornost. Naime, muze s reljefa u Ohri-
du kao da imaju cipele visoke baze, tipa kotorni – ovakve su cipele u atenskih dama
bile u modi u V. stoljeću, a uobičajili su ih koristiti i glumci tragičkih uloga, počev
od kasnohelenističke i rimske epohe. Međutim, muze iz Mantineje obuvene su u
takve visoke cipele i prije toga vremena41. Oštećenja nogu kod posljednjeg prikaza
na reljefu ne omogućuju nam da ovo tvrdimo s apsolutnom sigurnošću, ali se ipak
čini, sudeći po neobrađenoj površini između stopala, kako su cipele što ih je nosila
Melpomena bile upravo takve.
Iako je posve jasno da reljefi iz Lihnida potječu iz vremena u kojemu grad
doživljava vlastiti procvat, te su dakle djela kasnoheienističke i rimske umjetnosti,
muze u Makedoniji nisu nepoznate. Čak se smatra kako njihova pojava u antičkoj
mitologiji prethodi kultu muza koji je ustanovljen u Beotiji, sa središtem u Helikonu.
Prema pisanim su izvorima njihova najstarija svetišta bila smještena na sjevernim
padinama Olimpa, u oblasti Pieria42. Otud se muze u Makedoniji i nazivaju Pieride
(Πιερίδες)43.
Zanimljivo je istaknuti kako su svi ovi reljefi, zarad svoje tematike dosad na-
vođeni uglavnom kao mogući dekorativni elementi koji su pripadali antičkom ka-
zalištu u Lihnidosu, zapravo otkriveni u nekropolama. S druge strane, dosadašnja
iskapanja samoga kazališta, osobito njegove orkestre i kazališne zgrade, nisu dala
određenih’ dokaza koji bi ovu pretpostavku potvrdili. Pitamo se nisu li ovi reljefi,
osobito zarad ilustrativnih tema i mjesta na kojima su nađeni, bili u nekim odnosima

37
CUMONT, 1069.
38
CAMBI, 1987., 48–50, 159, n. 69.
39
CAMBI, 1991, 86–87, br. 65.
40
SOKOLOVSKA 1987, 98,99, n.4.5.
41
FOUGERES, 1888., 120, Pl. II, III.
42
Paus. DC, 34.
43
Hes. Tbeog. 53–55; Paus. IX, 34,4; Strab IX, 2; KALLERIS, 1988, 248.

360
s pogrebnim običajima iz rimske epohe, što su ostali zabilježeni na raskošnim sar-
kofazima i u samome Rimu. U rimskom je razdoblju Lychnidos prerastao u gradsko
središte s brojnim ustanovama. Grad se, uostalom, nalazio na Egnacijskome putu,
te su u njega stizale i mnoge novotarije, osobito tijekom ranoimperijalnog razdoblja.
Muze i njhovi prikazi, zajedno s Dionizom, Satirom, Apolonom.., bili su omiljenim
motivima na sarkofazima imućnijih rimskih građana. Počev od helenističke epo-
he, prevladavajući u imperijalnom periodu, a trajući sve do prihvaćanja kršćanstva,
takvi su sarkofazi otkriveni u velikome broju, često i s potpunim prikazom devet
sestara44.
Pokraj različitih tumačenja erudita, pitanja simbolike i izbora ovih tema, ilu-
striranih na nadgrobnim spomenicima, relevantnim se čini upravo mnogoslojno tu-
mačenje Cumontovo. Prikazi božanskih sestara na sarkofazima nose duboke poruke
mudrosti, vrlina i znanja kojima one ravnaju u ime vječnosti, prenoseći ih na nebeski
svod, u astralni raj45.
Svakako, reljefi iz Lihnidosa otvaraju samo jedno pitanje. Jesu li oni bočne
zidne ploče nekih grobnih konstrukcija, poput grobnih cista koje oponašaju sarko-
fag? Ili su to ipak reljefi koji ukrašavaju neku javnu i kultnu gradnju? Možda bi se
u budućnosti, zahvaljujući nekim novim istraživanjima u gradu, razriješila i ova
dvojba.

S makedonskog prevela Jelena Lužina

44
CUMONT, 1941, 288.
45
CUMONT, 1941, 310–350.

361
 LES MUSES DES RELIEFS DE LYCHNIDOS

RESUME

Il n’y a pas longtemps qu’on a trouvé à Ohrid, l’ancienne Lychnidos, lors des
fouilles d’une des nécropoles situées dans la banlieue de la ville antique, une plaque
à relief (153 x 72 x 13 cm) utilisée en tant que spolia dans un tombeau maçonné, de
la basse antiquité. Dans la représentation des cinq figures feminines, on peut iden-
tifier les Muses, suivant les attributs qu’elles tiennent dans les mains. En partant
de gauche à droite soni représentées: Calliope, la Muse la première pour l՝àge et
la dignité qui tient un stylus et un rouleau (un volumen): Euterpe, protectrice de la
poésie lyrique, avec un double aulos dans les mains; suit Thalie, avec un bâton de
berger et un masque; ensuite, la figure enroulée dans un himation pourrait etre aus-
si Polymnie, mais étant donné les cinq manuscrits roulés posés sur la petite colonne
à coté de la main droite, elle représente probablement Clio, protectrice de la gloire,
des panégyriques, de l’histoire. La dernière représente évidemment Melpomene,
avec une massue dans la main droite et un masque tragique avec un onkos dans la
main gauche, l a� uteur identifie les figures en se basant à des représentations analo-
gues sur la plastique en pierre, à des sarcophages, à des mosaiques et en se basant
à des sources écrites. Elle considère aussi, à cause du traitement diffèrent des vête-
ments, que le travail fut suivre de deux artisans. Etant donné les caractéristiques
stylistiques, elle les date des premiers siècles de l’Empire romain.
Lauteur cette représentation la met à la fois dans une relation thématique et
iconographique déterminée avec les deux reliefs, ceux-ci aussi d’Ohrid, publiés
déjà en 1909 par le chercheur russe N. P. Kondakov, qui a propose une relation avec
l’existence du théatre antique, découvert dans la ville plus tard. Ensuite ils sont
l’objet d’observation de la part de plusieurs auteurs. On у voit des illustrations de
Muses, Dionysos, Satyre, ménades (?) qui pourraient décorer un édifìce public, pe-
ut-etre le théatre. Mais, dans le théatre antique découvert à Ohrid il n’y a pas, dans
cette phase des recherches, de preuves concernant leur présence dans ce bâtiment.
Etant donné que tous les reliefs découverts dans les nécropoles d’Ohrid furent
utilisés en tant que spolia d’une période plus récente, l’auteur a l’idée que leur usage
dans des constructions funéraires du type cista pourrait etre leur première destina-
tion. A cette proposition, elle ajoute aussi le fait qu ‘il est connu dans quelle mesure
les Muses étaient représentées sur les sarcophages à l’époque romaine, ainsi que
leur sens symbolique dans les coutumes funéraires. Mais le dilemme reste à etre
résolu avec les nouvelles fouilles dans la ville.

362
KRATICE

BGH Bulletin Correspondance Hellénique, Athènes

DAGR Dictionnaire des antiquités grecques et romaines, Paris - Graz
ŽA Živa Antika, Skopje.
LIMC Lexicon Iconographicum Mithologiae Classicae, Zürich - München

LITERATURA:

BELIS 1988 – A. Bélis, La phorbéia, ВСН HO, 1988.

BITRAKOVA 1981 – V. Bitrakova Grozdanova, Antički kultni spomenici vo Ohridskiot regi-
on. ŽA 31, Skopje 1981.
BITRAKOVA 1987 – V. Bitrakova Grozdanova, Spomenici od helenistički period vo SR Ma-
kedonija, Skopje 1987.
BITRAKOVA 1999 – V. Bitrakova Grozdanova, Religion et art dans lantiquié en Macédoine,
Skopje 1999.
BITRAKOVA & MALENKO 2008 – V. Bitrakova Grozdanova & V. Malenko., Kondakov i
Miljukov vo arheologijata na Makedonija i novite otkrivanja vo Ohrid i Prespa, Simpo-
zium I, 2008. Relacii Makedonija i Rusija, Skopje 2009.
CAMBI 1987 – N. Cambi, Rimski portret, Antički portret u Jugoslaviji, Novi Sad
CAMBI 1987 – N. Cambi, Antički portret u Hrvatskoj, Zagreb 1991.
GUMONT 1942 – F. Cumont, Recherches sur le symbolisme funéraire des romains, Paris
1942.
DUEV 2003 – R. Duev, Avlosi (аu-rо? – αὐλοί) vo mikenskiot svet, ŽА 53.
FOUGERES 1888 – G. Fougères, Bas-reliefs de Mantmé, Apolton, Marsyas et les Muses,
ВСН
КОНДАКОВ 1909 – Н. П. Кондаков, Македония, археолгическое путешествие, Санкг
Петерзбургъ.
LAHTOV 1962 – V Lahtov, Ohrid - Antičko pozorište, Arheološki pregled 4, Beograd.
MALENKO 1978 – V. Malenko, Novi antički naodi od Ohrid i Ohndsko, ŽA 28, Skopje 1978.

363
MALENKO 1981 – V. Malenko, Antički teatar – Ohrid, Antički teatar na tlu Jugoslavije, Novi
Sad 1981.
NAVARRE 1969 – O. Navarre, Musae, DAGR III/2, Graz.
KALLERIS 1988 – J. Kalleris. Les ancients Macedoniens, Athènes 1988.
REINACH 1969 – Tb. Reinach, Tibia, DAGR V, 1969, Graz.
SOKOLOVSKA 1987 – V. SOKOLOVSKA, Antička skulptura vo SR Makedonija, Skopje.
VULIĆ 1931 – N. Vulić, Antički spomenici naše zemlje, Spomenik LXXI, Beograd 1931.
WEBSTER 1966 – T. B. L. Webster; Le monde hellénistique, Paris 1966.

364
Sl. 1. Reljef sa „Dioniziskim tijasom“, Sv. Bogorodica bolnička

Sl. 2. Reljef muza, Sv. Nikola Bolnički

366
Sl. 3. Reljef muza, robna kuča „Biljana“
 Sl. 4. Figura Kalioe;
Sl. 5. Figura Euterpe;
Sl. 6. Figura Talije
Sl. 7. Figura Clije Sl. 8. Figura Melpomene

368
 КОНДАКОВ И МИЛЈУКОВ ВО АРХЕОЛОГИЈАТА НА МАКЕДО-
НИЈА И НОВИТЕ ОТКРИВАЊА ВО ОХРИД И ПРЕСПА

Познатите руски истражувачи во 1898 и 1900 година, бележејќи ги спо-

мениците од античкиот и од средновековниот период во Македонија, најмно-
гу се задржале во Охридско-преспанскиот регион, притоа имајќи ги предвид
историските настани и средновековните црковни градби со живопис. На тоа
патување за прв пат забележале некои споменици, кои подоцна по седумдесет
години ќе станат предмет и на новите проучувања, како кабинетски така и
теренски. За оваа прилика ќе се осврнеме на некои откритија што се напра-
вени во последните триесетина години, за чие првобитно регистрирање има-
ат заслуга учените Руси Никодим Павлович Кондаков и Павел Николаевич
Милjуков.1
Два споменика на грчката и римската пластика од Охрид за прв пат ќе
ги забележи H. П. Кондаков и ќе се обиде да ги интерпретира и датира во него-
вата позната публикација за Македонија. Станува збор за извонредни релјефи.
Едниот е откриен на гробиштата кај црквата Св. Никола Болнички, како над-
гробна плоча, употребена како сполиа, а другиот кај црквата Св. Богородица
Болничка, и двете во рамките на средновековниот Охрид – Варош. Денес се
изложени во Музејот во Охрид.2 Уште тогаш Кондаков ќе помисли дека овие
релјефи според тематиката, тиасот на Дионис и музите, би можеле да му
припаѓаат на можниот театар, за чие постоење тогаш освен претпоставка не-
мало ниту еден друг сигурен доказ. Денес, по 100 години, во Охрид е откриен
театарот, во голема мера конзервиран, и им служи на современите љубители
на театарската игра.3
Што се однесува до двата релјефа, со теми од античката митологија,
Кондаков ќе ja предложи нивната идентификација. Првиот релјеф со илус-
трација на Дионис и менадите е секако постар и припаѓа на доцнохеленис-

1
Трудот е презентиран на симпозиумот „Македонија и руската политика на Балканот од Берлинскиот
конгрес до I светска војна“, во организација на МАНУ, одржан во Охрид на 27–28.IX 2004 година.
2
Кондаков 1909, 239–241.
3
Лахтов 1962, 198–203; Битракова 1975, 63-68; Маленко 1978, 339–349; Id. 1981, 17–18.

369
тичката епоха.4 До Дионис и Сатир претставени во средината, од страните
се изведени двете женски фигури, кои би можеле да бидат менади, според
Кондаков. Предложена е и можност за претстава на музите, Талија со палка и
Евтерпа со двојна свирка-аулос.5
На другата релјефна плоча, која е и од друг вид на камен, мермер,
претставени се 4 фигури облечени во долги хитони, а во рацете имаат ат-
рибути. Тие секако се дел од деветте музи на грчкиот пантеон. И Кондаков
имаше предлог околу идентификацијата. Имено, сметаше дека одлево надес-
но се претставени Аполон или Терпсихора со лира, потоа Ерато со китара
или псалтир, Терпсихора во игра и на крајот сосема јасно Уранија со глобус
поставен на едно столпче. Со право ќе биде забележано дека овој релјеф стил-
ски ѝ припаѓа на римската епоха, и дека овие две споменати плочи не се рабо-
тени во исто време. Но поставени една до друга, се чинеше дека плочите би
можеле да припаѓаат на еден објект. На таков заклучок нѐ водат димензиите
но и рамката како паспарту, која е изделкана на двата релјефа во широчина од
8 сm на сите четири страни.
И по оваа идентификација имаше и други предлози, бидејќи некои од
атрибутите на музите не беа изведени според познатите канони, или, карак-
теристичните предмети што тие ги носеа беа помешани од страна на мајсто-
рот-скулптор.6
Со новите ископувања низ градот, раководени од страна на В. Ма-
ленко кај Старата чаршија, каде што се наоѓа една од повеќето некрополи
од римскиот период, се откри уште една релјефна плоча, како сполиа, која
покриваше една доцноримска гробна конструкција (сл. 1 и 2). Тоа е плочата
која ги дополнува пораните релјефи често поврзувани co scenae frons од ан-
тичкиот театар. На плочата се изведени пет женски фигури во долги хитони,
проследени со јасно означени атрибути на музите, ќерките на Зевс и Мне-
мосина.
И овој релјеф фасцинира со својата свежина и јасно прикажување на
петте останати музи кои недостасуваа во редот на претходниот релјеф откри-
ен од Кондаков. Некои од музите можат без дилема да се идентификуваат,
додека една од нив е можеби дискутабилна. Почнувајќи одлево надесно се
претставени: Калиопе со стило и волумен во раката, Евтерпа со двојна флеј-
та (фрула, ayлос) (сл. 3) на необичен начин изведена, потоа Талија, музата на
комедијата со педум и комична маска, до неа едно столпче на кое стојат пет
свитоци, а до него Клио или Полихимнија и на крајот јасно Мелпомене – му-
4
Кондаков 1909, 239; Битракова 1975; Ead. 1981, 203–205; 1987.
5
Битракова 1987, 122–123.
6
Види коментар Битракова 1981, 203–204.

370
зата на трагедијата, со трагична маска во левата рака, со онкос на главата и
боздоган во десната рака.
Првата женска фигура, облечена во хитон и замотана со химатион, е
изработена во еден хеленистички манир, лесно и мајсторски. Вообичаено e
Калиопе, најстарата и најдостоинствената муза, убавиот глас или профет и
симбол на епската поезија, да носи стило и таблица за пишување. Во левата
рака носи нагласено долго стило како нејзин знак особено спомнат во извори-
те.7 Таа би требало да држи и таблица за пишување како што e вообичаено на
некои нејзини претстави. Но тука e со волумен, а тој атрибут најчесто го држи
в рака Клио. Потоа следува претставата на Евтерпа, со поинаков третман на
изгледот на облеката, како да ја работела друга мајсторска рака. Во рацете ги
држи двата дела на инструментот аулос.8 Нејзиниот хитон е високо потпашан
под градите со широко нагласен појас, а наборите на облеката се стилизирано
вертикално повлечени. Наметката е префрлена само на грбот, видливо кај
левата рака. Косата e бујна и брановидно повлечена кон тилот. И кај следната
претстава, односно Талија, со трагична маска во раката, косата e на ист начин
изведена. Но тука химатионот има полежерен третман.
Фигурата што следува е целата завиткана во химатион, кој ги покрива
и рацете, и изгледа лесно и поуверливо. Најчесто на овој начин облечена и
без атрибути се претставува Полихимнија, музата на митот, што ги негува
песните за боговите и хероите.9 Постои можност со претставата да се мислело
и на Клио, музата на историјата, чиј атрибут е свитокот в рака, а тука се не-
колку свитоци поставени на столпчето, како на фреската од Херкуланум. По-
следната многу јасна претстава на Мелпомене, со трагичната маска, стилски
ѝ се придружува на Евтерпа, што укажува на можноста дека постоеле двајца
мajстори во изработката на овој релјеф. Занимливо e да се подвлече дека тука
се групирани музите кои биле патрони на поезијата, како што ни подвлекува
Хорациј во неговите оди, мислејќи на Евтерпе, Полихимнија и Мелпомене.
Од друга страна, римскиот поет Виргилиј, Талија ja смета за муза на пастора-
лата, со што пораката за изведба на едно место на музите, врзани за поезијата,
се потврдува.10
Се поставува прашањето дали овие три релјефи, кои имаат допирни
релации било според формата и димензиите, било според тематските слично-
сти, му припаѓаат на еден ист објект. Истражувањата на театарот во Охрид не
се завршени. Претстои доископување на оркестрата и на театарската зграда,

7
Hesiod. Theog. 79; Navarre 1969, 2070. Navarre 1969, 2067.
8
Дуев 2003, 15–22.
9
Navarre 1969, 2067.
10
Horac. Od. I, 1, 33; Navarre 1969, 2069.

371
со што ни се чини дека ќе може да се даде одговор на прашањата: дали овие
релјефи припаѓале на scenae frons, дали има уште слични претстави in situ, и
дали се, можеби, уметнички дела кои се создадени во две различни фази на
украсувањето на театарот или станува збор за декорација која им припаѓала
на различни објекти. Да се надеваме дека во следниов век ќе се отиде пона-
пред во заклучоците.
Најрано во Македонија христијанските споменици ќе ги регистрира
Павел Николаевич Милјуков за да ja издаде својата книга во 1899 година. По-
аѓајќи од Солун, преку Битола, ќе стигне во Преспа на нејзиниот источен брег
во с. Герман (денес на грчка територија). Јасно, предмет на неговиот интерес
таму, како што тој се искажува, претставува тамошната црква, но и црквите
на островите на Езерата. Ќе пристигне и на островот Град или Св. Петар, или
како што сега го нарекуваме Голем Град, кој денес се наоѓа на територијата
на Република Македонија.11 Во својата книга ги забележува двете тогаш ви-
дливи цркви: Св. Петар, до денес зачувана со фрескоживопис, и Св. Дими-
трија, кај која бил зачуван дел од олтарниот простор и дел од живописот.
За жал, во 1967 година на местото од Св. Димитрија беше видлива
една хумка од камени блокови, а селаните од околните села, според тради-
цијата, палеа свеќи за здравје и во чест на св. Димитрија. На тој начин знаеме
за која црква станува збор (сл. 4). Милјуков ни остави регистрирано и два
христијански натписи испишани на карпите на островот, но и податокот дека
тука имало девет цркви. Во сите овие години на ископувања, почнувајќи од
1967 година, откриени се и конзервирани пет цркви,12 а шестата е Св. Петар,
зачувана до покрив, односно реставрирана уште во 1938 година од монахот
Калист, кој престојувал едно време на островот и во регионот на Преспа.
Дека култот кон св. Димитрија се негувал во XIII и XIV век па нава-
му, ако не и порано, ни потврдува формата на црквата, датирана заедно со
фреските од XIV век, кои се откриени при ископувањата, но, за жал, многу
малку, но откриени се и две многу впечатливи ампули од олово (сл. 5). Едната
e најдена кај црквата Св. Димитрија, а другата кај црквата цистерна, сместена
на југоисточниот крај на островот. Тие претставуваат тип на ампули во кои
се чувало свето масло-миро, носено од големиот центар на почитување на
св. Димитрија во Солун, каде што се наоѓа криптата, во истоимената ранох-
ристијанска црква. На ампулите се претставени допојасни илустрации на св.
Димитрија и св. Теодора.13 Одењето на аџилак во Солун во XIII и XIV век од

11
Милюков 1899,71–77.
12
Битракова 1989, 101–133; Ead. 2006.
13
Bitrakova 2011, 95-100.

372
Преспанскиот крај е потврдено и со неколку аналогни ампули, откриени и на
островот Аил, во истоимената црква, посветена на св. Ахилј Лариски, каде
што исто така е регистрирано постоење на црква на св. Димитрија.14
И на островот Голем Град, со долгогодишните археолошки ископу-
вања, е откриена и античка населба, но е утврдено и постоење на манастир-
ски живот во средниот век. Истражувањата продолжуваат и по 100 години
од првата посета на учени и од регистрирањето на спомениците од страна на
Павел Николаевич Милјуков.

Moutsopulos 1989, 416, П.77,78.

14

373
KONDAKOV ET MILJUKOV DANS L’ARCHEOLOGIE DE MACEDOINE ET
LES NOUVELLES FOULLES FAITES A OHRID ET EN PRESPA

(RESUMÉ)

Il n’y a pas longtemps qu’on a trouvé à Ohrid, l’ancienne Lychnidos, lors des
fouilles d’une des nécropoles situées dans la banlieue de la ville antique, une plaque
à relief (153 χ 72 χ 13 cm) utilisée en tant que spolia dans un tombeau maçonné,
de la basse antiquité (fig. 1, 2). Dans la représentation des cinq figures féminines,
on peut identifier les Muses, suivant les attributs qu’elles tiennent dans les mains.
En partant de gauche à droite sont représentées: Calliope, la Muse la première
pour l’âge et la dignité qui tient un stylus et un rouleau (un volumen); Euterpe,
protectrice de la poésie lyrique, avec un double aulos dans les mains (fig. 3); suit
Thalie, avec un bâton de berger et un masque; ensuite, la figure enroulée dans un
himation pourrait être aussi Polymnie, mais étant donné les cinq manuscripts roulés
posés sur la petite colonne à côté de la main droite, elle représente probablement
Clio, protectrice de la gloire, des panégyriques, de l’histoire. La dernière représente
évidemment Melpomène, avec une massue dans la main droite et un masque
tragique avec un onkos dans la main gauche. L’auteur identifie les figures en se
basant à des représentations analogues sur la plastique en pierre, à des sarcophages,
à des mosaïques et en se basant à des sources écrites. Elle considère aussi, à cause
du trai­tement différent des vêtements, que le travail fut l’œuvre de deux artisans.
Etant donné les caractéristiques stylistiques, elle les date des premiers siècles de
l’Empire romain.
L’auteur met cette représentation à la fois dans une relation thématique et
iconographique déterminée avec les deux reliefs, ceux-ci aussi d’Ohrid, publiés
déjà en 1909 par le chercheur russe N. P. Kondakov, qui a proposé une relation
avec l’existence du théâtre antique, découvert dans la ville plus tard. Ensuite, ils
sont l’objet d’observation de la part de plusieurs auteurs. On y voit des illustrations
de Muses, Dionysos, Satyre, ménades (?) qui pourraient décorer un édifice public,
peut-être le théâtre. Mais, dans le théâtre antique découvert à Ohrid il n’y a pas, dans
cette phase des recherches, de preuves concernant leur présence dans ce bâtiment.
Etant donné que tous les reliefs découverts dans les nécropoles d’Ohrid
furent utilisés en tant que spolia d’une période plus récente, l’auteur a l’idée que leur
usage dans des constructions funéraires du type cista pourrait être leur première
destination. A cette proposition, elle ajoute aussi le fait qu’il est connu dans quelle
mesure les Muses étaient représentées sur les sarcophages à l’époque romaine, ainsi
que leur sens symbolique dans les coutumes funéraires. Mais le dilemme reste à
être résolu avec les nouvelles fouilles dans la ville.

374
 Les monuments chrétiens de Prespa ont été enregistrés le plus tôt en 1899
par le savant russe Pavel Nikolaevic Miljukov. Il s’est arrêté aussi sur l’île Golem
Grad sur le territoire de la République de Macédoine. Il a visité alors ces deux
églises: Saint-Pierre et Saint-Démétrios et il a remarqué que les fresques y étaitent
conservées, mais non pas leurs toits. En 1967 l’église Saint-Demetrios a été démolie
(fig. 4). Au cours des fouilles, on y a découvert des fragments de fresques, de la
plastique décorative et une ampo­ule de plomb (fig. 5), apportée de l’église Saint-
Démétrios de Thessalonique par les moines qui avaient vécu sur l’île au Moyen âge.
Pendant les fouilles archéologiques, on a découvert sur l’île une agglomération de
la période antique et du Moyen âge et encore quatre autres églises.

375
ЛИТЕРАТУРА

Битракова (1975): В. Битракова Грозданова, Еден наод од античкиот театар во Охрид,

Зборник на Археолошкиот музеј, VI–VII (Зборник посветен на Димче Коцо), Скопје.
Битракова (1981): В. Битракова Грозданова, Антички култни споменици во Охридскиот
регион, Жива антика XXXI, Скопје.
Битракова (1987): В. Битракова Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период во CP
Македонија, Скопје.
Битракова (1989): В. Битракова Грозданова, Ископување на Голем Град 1981–1986,
Macedoniae acta archaeologica 10, Скопје.
Bitrakova (2006): V. Bitrakova Grozdanova, Golem Grad de Prespa, Spartacus II, Simposium
2002, Sandanski, Veliko Trnovo.
Bitrakova (2011): V. Bitrakova Grozdanova, Golem Grad, Prespa I, Skopje.
Вулић (1931): H. Вулић, Антички споменици наше земље, Споменик LXXI, Београд.
Дуев (2003): Р. Дуев, Авлоси (au-ro? αύλοί) во микенскиот свет?, ЖА 53, 15–22.
Кондаков (1909): Н. П. Кондаков, Македония, археологическое путешествие, Санктпетер-
бургь.
Lahtov (1962): V. Lahtov, Ohrid – Antičko pozorište, Arheološki pregled 4, Beograd.
Маленко (1978): В. Маленко, Нови антички наоди во Охрид и Охридско, ЖА XXVIII,
Скопје.
Malenko (1981): V. Malenko, Antički teatar Ohrid, Antički teatar na tlu Jugoslavije, Novi Sad.
Милюков (1899): П. Η. Милюков, Христiанскiя древности Западной Македонiй, Извѣстия
Русскаго Археологическаго Института в Константинополѣ IV/1, София.
Moutsopoulos (1989): N. Moutsopoulos, Ή βασιλική του ‘Αγίου ’Αχιλλείου στην Пρέσπα,
Thessaloniki.
Navarre (1969): Ο. Navarre, Musae, Daremberg-Saglio, Dictionaire des antiquités grecs et
romains, Paris, reprint.

376
Сл. 1. Гробна конструкција од Стара чаршија – Охрид

377
 Сл. 2. Релјеф на музите, Стара чаршија – Охрид

Сл. 3. Евтерпа со авлос

378
Сл. 4. Црква Св. Димитрија на островот Голем Град – Преспа, денешна состојба

379
Сл. 5. Ампула, црква СВ. Димитрија, Голем Град – Преспа

380
 TWO CULTIC IMAGES FROM LYCNIDOS

Abstract: Sur la localité de Plaošnik, au-dessous du noyau des temps paléochrétiens

de Lychnidos, on a constaté une agglomération de l’époque hellénistique et un quartier
romain de la ville. Deux représentations figurales se dégagent dans les maisons
hellénistiques. L’une constitue une lampe en céramique en forme de pied chaussé de
sandale qui renvoie à des découvertes semblables, liées au culte de Sérapis (“le pied de
Sérapis”). L’autre création plastique en bronze représente “Daedalos” ou Silene ou une,
union mythologique et iconographique, phénomène préféré dans l’art plastique de la
période hellénistique tardive.

For the first time in history, Lychindos Lake is mentioned after Philip II
took over the region (Diod. XVI/8) onto which coast the town of Lychnidos was
positioned, as cited in the ancient sources in 209 BC during the reign of Philip V
(Liv. XXVIII, 32, 9). Ever since the 19th century, the locating of the town within the
realm of the medieval and modern Ohrid, the residential area Varoš, was actualized
by the learned scholar M. Dimitsas1 from Ohrid. Afterwards, many authors stated
their suggestions considering either that there are or there are not enough material
proofs for precise positioning of the town on the east coast of the lake.2 The long-
lasting excavations in the last century, especially during the last ten years, however,
disregarded all doubt. Nowadays, the complete poleogenesis can be presented,
beginning with the Bronze Age settlement, through the first residential units and the
urban structure of the antiquity,3 and up until today (Pl. 1, fig. 1).
In this occasion, honoring the celebrated, most esteemed and dear colleague
prof. Stela Drougou, researcher of the Hellenistic culture of Macedonia, I would like
to present few lines from this ancient world, concerning Lychnidos.
The Hellenistic settlement was discovered in the area of Plaošnik (Pl. 1), the
west hill of the residential quarter Varoš in Ohrid–Lycnidos, where from before we
follow early Christian and medieval constructions that demolished the old urban
core. Yet, foundations of many houses were registered, between which streets were
traced, inlaid with fine crushed stone.4 In this cultural horizon, domestic pottery
1
Δημισας 1874, 605-629.
2
Papazoglu 1957, 224-230; Ead. 1984, IG XI, 175-203, with previous literature.
3
Bitrakova-Grozdanova 1992, 13–24; Ead. 2009, 23–36; Ead. 2011, 99–124; Bitrakova-Grozdanova and
Kuzman 1997, 19–28; Kuzman 2008, 52–57; Id. 2009a, 54–61.
4
Bitrakova-Grozdanova 2011, op. cit. (supra, n. 3), 102–103.

381
from the Hellenistic period was discovered, but also other objects among which two
plastic figural illustrations that attracted our attention, interesting from both cultural
and cultic aspect.
The bronze statuette depicting a kneeling “Daedalus”, wearing “wings” on his
shoulders was published in several occasions as a particularly rare iconography of
a mythical figure.5 It was discovered in one of the Hellenistic houses at Plaošnik,
in a layer between two floor levels. Parts of the rooms of this house were
registered during the excavations under the floor of the katechumeneum of the
early Christian three-nave basilica from the end of the fifth and the beginning of
the sixth century (Pl. 1).
The figure represents a mature man with a lush beard and mustaches, bold on
the top with curly hair on the back; his head is slightly raised, the eyes wide open,
with thick eyebrows above them. The body is covered with thick hair on the chest
and around the stomach. On his feet he is wearing short boots. Around the arms,
which are leaning on the knee and the thigh, attached are the widely spread “wings”
with a perforation on each end (height of the figure 12,3cm, width with the “wings”
15,7cm, height with the base 17,5сm; dimensions of the base - 4,5 х 8 х 6,2сm) (Fig.
2, 3, 4).
During the excavations the figure was discovered detached from its base,
while the rear side is left hollow during the process of making (Fig. 2-4). It seems
that the bronze appliqué was originally attached onto a perhaps wooden object (?).
The slightly raised head and the eyes as if gazing far, give an exalted expression
to the face, so they remind us of the illustrations of the torsos of Silenoi made in
the Hellenistic and the early Roman period as appliques to various items.6 This
iconographic and mythological theme, present also in the toreutic production of
Macedonia in the late Classical times, will traditionally continue to be produced and
multiplied in a wider region of the Hellenistic koine, South Italy and North Africa,
gaining new iconographic solutions and forms of expression.7
Nevertheless, the complete image of the figure surely associates of Daedalus,
a grown man with wings, pushing away from the ground as if trying to fly. This
iconography of Daedalus is not a particularly common visual representation.8 Usually,
he sits on a stool and prepares the wings with his tools,9 dressed as a blacksmith in
an exsomis. When he is presented together with Icarus, he is kneeling, trying to
equip him with wings to fly.10 Also, rare are the representations of Daedalus without

5
Kuzman first identifies it as Daedalus (2008, 55, 101; Id. 2009, 59, 193; Id. 2009a); Čausidis (2012,
59–61) with many suggestions, but without clear conclusions.
6
Barr Sharrar 1987, 84.
7
Barr Sharrar 1982, 84-91; Ead. 1987, 122–139; Temelis and Touratsoglou 1997, 170–182.
8
Nyenhuis 1986, 313–321.
9
Ibid. 237–239, n. 2, 4, 5–10; Pottier 1969, 5–6.
10
Nyenhuis 1986, n. 25, 19.

382
clothes, but with wings,11 and strong and short bodied,12 but almost always bearded
and with lush hair, never bold.
It is known to what extend the myth of Daedalus and Icarus was a favorite
subject while decorating painted vases and metal objects, as a motif incised onto
the surface of jewelry with cameos, carved on reliefs, and even present in the third
style of the Pompeian painting.13 The subject is widely present from Etruria to the
Balkans and Asia Minor, but always with a new figural solution.14
In the example from Lychnidos certain details, in some ways, require an
answer. First of all, the face with the undefined gaze and the boldness that in many
ways resembles the representation of Silenus, adding to this the treatment of the
beard and the naked body. Then, the pedestal constructed as a small altar by its shape
and profilation. On a relief from Naples, Icarus stands on a pedestal such as this one,
presented in a moment of readiness to fly, while beside him Daedalus stands with
hands raised towards him, keeping him away from his intention.15 However, on the
figurine from Lychnidos, the wings are not presented with bird feathers (?). On his
feet he wears short boots, missing among the known representations of Daedalus,
but often seen among the figures of Silenus.16
Searching for analogous representations of this truly rare illustration, ever since
the moment of its discovery, I thought of the kneeling figure positioned on a pyxis from
Veria published in 1982 by S. Drougou and J. Touratsoglou. This is also a reason why
I attribute this paper to the publication of the honored. Namely, one foot of the pyxis
represents a kneeling figure of a naked mature man, having a similar unidentified gaze
with a note of awe, his hands raised towards the bottom of the vessel, insufficiently
clear, as if they are wings (?) or a flowing garment (Satyr?). By the researches of the
necropolis in Veria, the figure was defined as a daemon (Fig. 8).17
Another similar representation is associated with the figure from Lychnidos.
The Satyr Aposkopeuon from Stobi (Fig. 9),18 from the cycle of the Hellenistic
workshops of Pergamon,19 is positioned on a pedestal with three feet formed
as lion paws above which busts of winged figures with accentuated stomachs,
resembling Bes according to Grbić,20 not to exclude the figure of the Anatolian
daemon Silenus.21 Very few examples of Silenus with wings as an attribute are

11
Ibid. n. 1, 2.
12
Ibid. n. 1, 2, 29.
13
Pottier 1969, 4-9, with sources.
14
Nyenhius 1986, 313–321.
15
Ibid. n. 29.
16
Reinach 1908, 49 a-c, 56 a-b; 1920, III, 231 c; Simon 1994, 451, 215, add. 2.
17
Drougou and Touratsoglou 1980, 157, Π. 1207; Ead. Id. 2012, 244–269.
18
Bitrakova-Grozdanova 1987, 130–131; Grbić 1937–1938, 310–312; Id. 1958, 44, ТXXX–XXXI; Picard 1954,
217–220; Sokolovska 1987, 187.
19
Bitrakova-Grozdanova 1987, 131; Mano Zisi 1954, 16.
20
This daemon, favorite in the Phoenician and the Egyptian cycles, is not represented with wings.
Malaise 2004, 266–291.
21
Nicole 1969, 1091.

383
known to me. Reinach points out an application of Silen with wings from Etruria.22
Both Silenoi and Satyrs in their basic nature have a demonic force, whether with a
good thought or predictive purposes, so, the mountainous areas of Macedonia are
suitable grounds for their acceptance and worship.
Within the wide range of the iconography of Satyrs – Silenoi,23 we know that
sometimes they are represented also with wings, in this way approaching closer
to the figure of Dionysos with wings, i.e. the Bacchic winged genii, symbolizing
in this way a state of mild drunkenness and ecstasy.24 They are also depicted
kneeling,25 wearing boots, especially in the older depictions from the Classical era.26
On the decorations of the red figured vases Dionysos is sometimes followed by
Satyrs, wearing on their backs whirling leather clothing.27 Similar whirling of the
chlamys as if made out of leather or fabric can be recognized among the Silenoi on
the Derveni crater.28 Likewise, the kneeling figure in the Lycnidos example wears
whirling clothing, made out of leather, fabric, or even out of knitted straw χoραίoς
χιτών.29 If it is, after all, a depiction of possible, symmetrically arranged wings, there
are no indications of feathers. Isn’t this the whirled leather himation that Silenus
is occasionally presented with? Certainly, to the Satyr-Silenus motif we would
add numerous late Hellenistic depictions favorite especially in the monumental
art, known as the “rococo” fashion,30 the time when various ideas, interpreting
mythological figures, are present in the applied arts as well.
Considering the dating, the expression of the face, which is not very accentuated
should be taken into account; even the deep, far reaching gaze of the figure, brings
it closer to the bronze appliques of the Silenoi from the B group according to Bar
Sarhar, dated to the end of the first century BC and to the beginning of the first
century AD.31
Finally, we should ask the question of what exactly this impressive figure
from Lycnidos represents. It appears that, according to the iconographic and the
stylistic features pointed out so far, this example should be viewed as an eclectic
representation in terms of the stylistic aspects or an iconographical union from
the cultic – mythological point of view. The author or this particular object as if
combined the elements of the mythological figure of Daedalus with the cultic image
of Silenus, an idea that is imposing after our analysis, known and favorite motifs
22
Reinach IV, 1913, 36 d.
23
According to Hesyh s.v. synonyms.
24
Nicole 1969, 1091.
25
Reinach III, 1920, Т. 18–5, 231–7, 9; Id. 1908, II/1, T. 58; on a coin from Cyzicus the winged figure is reclining
(Head 1911, 542).
26
Simon 1994, 151, 215, n. 2.
27
Gasparri 1988, f. 265.
28
Barr-Sharrer 2008, 151-157; Themelis and Touratsoglou 1997, B1, 15.
29
Heuzey 1884, 165; Nicole 1969, 1099.
30
Bieber 1955, 136,139.
31
Bar-Sarrhar 1987, 86-88.

384
among the choices of the artists in the late Hellenistic ateliers. Many new religious
topics as well as motifs from the everyday life will be added to the monumental art,
finding their way also in the applied arts of this epoch. These conclusions are based
upon previous preliminary research.

Another object belonging to the Hellenistic horizon of Plaošnik that attracted

out attention is a ceramic lamp shaped as a right foot (11,5 x 7,4 x 3,2cm). The lamp
was discovered during the excavations in 2007,32 on the ground floor of one of the
houses, west of the polyconchal church, on the same level with the house which
floor is covered with fragments of Hellenistic roof tiles (Fig. 5-6),33 analogous to the
Florina settlement from the same period.34 In the same horizon there is a find of a
spear-like fibula (inv. n. Me-1452) from the second half of the second century BC,35
but also a coin from the time of Amyntas, alluding to a disturbance of the layers
during the devastation of the settlement.
The foot is on a high crepida (2cm), wearing a sandal with a net of stripes.
On the upper surface of the molded lamp there are five perforations connected to
the cavity of the foot, while on the right side above the ankle there is a handle. The
lamp is made out of fine clay, molded, with brown-ochre colour, possibly manually
re-worked on the upper surface while additionally shaping the stripes of the sandal.
Otherwise, this kind of sandal-crepida is considered to be part of the national
costume of the Macedonians.36
It is well known that figural vessels and lamps, shaped as feet, animals or
depicting human figures are produced very seldom, singularly, and not in a series.
Accordingly, footlamps were discovered in several occasions, but not particularly
often. So far, in Macedonia only one more similar lamp was discovered during the
excavations of Petres (Fig. 7),37 a right foot of an ephebe, dated to the second century
BC in context of a Hellenistic settlement.
There are rare examples from the Aegean realm connected to the Hellenistic
production, such as the lamp from Delos,38 the one from Cyprus, Kourion,39 and the
one from the Athenian Agora,40 all locally produced and all depicting a right foot. It
is considered that the earliest they were produced was before the second Punic war,
in North Africa, from where they were exported to the Mediterranean, to Spain and
to Magna Graecia, while the local production is dated to the time between the years
of 120 and 70 BC.41
32
Sector A, quadrant B/5-14, inv. n. K-3609.
33
Bitrakova-Grozdanova 2011, 102-103.
34
Akamati-Lilimpaki and Akamatis 2006, 24–25.
35
Bitrakova 1987, 77.
36
According to Pottier 1969a, 1559, who points out the figure of Alexander from Herculaneum.
37
Adam-Velenis 1997, 1-6; Ead. 1998, 66.
38
Hadzidakis 2004, 367-392, pin. 165g.
39
Mihalidis 1994, 321, T. 249 g.
40
Grandjouan 1961, n. 922, Pl. 24.
41
Mihailidis 1994, 321, f. 56-59 with bibliography; Morel 1981, 436.

385
 Footlamps were discovered widely in the Roman Empire, produced north
of the Mediterranean from the first century BC up until the fourth century AD42
and until the sixth century according to the finds from the Athenian Agora.43 The
idea behind them has an italic origin, an imitation of the expensive bronze object,
taken over by the pottery artists.44 Among the northern Roman provinces there
are examples registered in a wider region; starting from Moesia Superior, such as
Singidunum, Viminacium and Dren,45 to Salona,46 while on the north there are few
from the Germanic provinces.47
However, in the representation of the right foot shaped as a lamp one should
not rule out the cultic idea of the origin of the form.48 On one series of footlamps,
the decoration is enriched with motifs from the Egyptian cultic cycle such as cobra,
lotus and palm,49 an iconography that directs us towards the cults of both Sarapis
and Isis. This type of lamps with an eventual cultic or apotropaic meaning had their
use in the funeral ceremonies.50 In the round sculpture, it is custom for Sarapis to be
depicted as if stepping forward with his right foot. A representation of a right foot in
a sandal above which there is a protome of Sarapis certainly adds most completely to
the interpretation of a possible cultic meaning of the lamps with this figural solution.
Let us mention few of the objects where we encounter this image of Sarapis; the
gemma from Dion is especially impressive,51 as well as the ones in the museum
in Florence and Paris, but also the averse of the coins minted by the Antonines in
Alexandria, beginning with Hadrian and until the reign of the Septimius Severus,
and in Cilicia during the times of Alexander Severus.52
The representation of the right foot with accentuated dimensions, as the one
from Timgad, is interpreted as an object of worship.53 An illustration of a foot with
a protome of Sarapis above it,54 a foot in a sandal, or just simply a foot could have
a rather different, let us say, cultic meaning.55 Offering body part, or just a foot in
temples is a known practice, usually connected to Asclepius, but also to the cult of
Sarapis56 and his healing powers, having been also a healer god (Tacit Hist. IV, 81,
42
Bailey 1980, 254.
43
Grandjouan 1961, n. 922, Pl. 24.
44
Krunić 2005, 150 with extensive literature; Mardešić 2002, 354.
45
Krunić 2005, 150–153; Ead. 2005a, 45-104.
46
Mardešić 2002, 354.
47
Krunić 2005, 150–154.
Mardešić 2002, 354.
Krunić 2005, 150-154.
48
The Egyptians borrowed the lamp from the Hellenes, especially for the use of lighting during the religious-
ritual ceremonies (Toutain 1969, 1320-1325).
49
According to Santoro L’Hoir 1983, 223-237.
50
Dunand 1973, 222; Santoro L’Hoir 1983, 226, 229.
51
Hristodoulou 2011, 335-369.
52
Bricault 2008, 152, n. 205, 280, 314, 375, 476, 493; Hristodoulou 2011, 367-368 with bibliography.
53
Le Gley 1978, 580.
54
Reinach 1908, p. 20, 4.
55
Le Gley 1978, 573 – 589. He believes that it is a cultic object, and not an “ex voto” (579-580).
56
Hornbostel 1973, 90-91; Le Gley 1978, 588.

386
1-3). It is certainly known to what measure this Egyptian deity assimilated the cult
of the god of health and medicine. Also, lighting lamps in honor of the gods and in
cultic processions is mentioned very early by Herodotus (II, 62).
In the monumental sculpture where Sarapis sits on a throne, his right foot is
always positioned forward in relation to the right. This is particularity attributed to
his supremacy. How to explain the example on the lamp from Lychnidos? In these
preliminary assumptions about this find, we wouldn’t exclude its cultic meaning,
of which we do not have more concrete proofs. Is it an allusion of the worship of
Sarapis or Isis? In this sense, we should also take into account the two Isis sculptures
found a while ago outside of the fortified antique city, but in immediate vicinity, in a
building that cannot be proven as a temple.57 It is obvious that the worship of the cult
in private context was present in Roman times in the region, besides the fact that one
of the statues belongs to the Ptolemaic period by its chronologically stylistic features
and alludes to a possibility that the Egyptian gods were known in Lychnidos even
before the imperial period.
Both figural representations from Lychnidos appear to be produced in
Macedonia in the late Hellenistic period, either in the pottery workshops or in any of
the centres with toreutics as tradition.

Bitrakova-Grozdanova 1987, 127-128; Ead 1999, 66-74; Malenko 1976, 172-180.

57

387
BIBLIOGRAPHY

Adam-Veleni, P. 1997. Πλαστικός ηθμός από της Πέτρες Φλώρινας, Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου,
Θεσσαλονίκη, 1-6.
Adam-Veleni, P. 1998. Petres of Florina, Thessaloniki.
Akamati-Lilimpaki, M. – Akamatis, I. 2006. The Hellenistic city of Florina, Thessaloniki.
Bailey, D. M. 1980. A Catalogue of the Lamps in the British Museum II, Roman lamps made
in Italy, vol. 2, London.
Barr-Sharrar, B. 1982. Macedonian Metal Vases in Perspective: Some observation on context
and Tradition, B. Barr Sharrar and E. Borza (eds.), Macedonian and Greek in Late
Classical and Early Hellenistic Time, Studies in the History of Art 10, 122-139.
Barr-Sharrar, B. 1987. The Hellenistic and Early Imperial Decorative Bust, Mainz am Rhein.
Barr-Sharrar, B. 2008. The Derveni Krater, Princeton.
Bieber, M. 1955. The Sculpture of the Hellenistic Age, New York.
Bitrakova-Grozdanova, V. 1987. Monuments de l’époque hellénistique dans la République de
Macédoine, Skopje.
Bitrakova-Grozdanova, V. 1992. Le développement urbain de Lychnidos et ses rapports avec
les villes du sud-ouest des Balkans, Index 20, Napoli,13-24.
Bitrakova-Grozdanova,V. 1999. Religion et l’art dans l’antiquité en Macédoine, Skopje.
Bitrakova-Grozdanova, V. and Kuzman, P. 1997. Lychnidos dans la haute antiquité (nouvelles
preuves archéologiques), ŽivaAnt. XLVII, Magistrae Humanissimae Fanula Papazoglu,
Skopje, 19-28.
Bitrakova-Grozdanova, V. 2009. Lychnidos à l’époque paléochrétienne et son noyau urbain,
Niš and Byzantium VII, Niš, 23-36.
Bitrakova-Grozdanova, V. 2011. On the Poleo-Genesis of the Settlements in Dassaretia, Folia
archaeologica II, Skopje, 99-124.
Bricault, L. 2008. Sylloge Nummorum Religionis Isiacae et Sarapiacae, Paris.
Čausidis, N. 2012. Bronzena statueta na “Dedal” od Plaošnik vo Ohrid-semiotički interpretacii,
Patrimonium 10, Skopje, 59-94.
Dēmitsa, M. 1874 (1988). ʼΑρχαία γεωγραφία τῆς Μακεδονίας Τ.Βʼ, Θεσσαλονίκη.
Dunand, F. 1973. Le culte d’Isis, ÉPRO 26, 1, Leiden.
Drougou, S. and Touratsoglou, I. 1980. ʽΕλληνιστικοὶ λαξευτοὶ τάφοι Βεροίας, Αθῆναι.
Drougou, S. and Touratsoglou, I. 2012. Pottery in Macedonia during the 2nd century BC.
The end of kingdom, in S. Drougou S. and I. Touratsoglou (eds.), Topics on Hellenistic
pottery in Ancient Macedonia, Athens 261-280.

388
Gasparri, C. 1988. Bachus, LIMC III, 420-514.
Grandjouan, C. 1961. Terracotta and Plastic Lamps of the Roman period, Athenian Agora 6,
Princeton.
Grbić, M. 1937. Dva stira iz Stobija, Umetnički pregled 1, Beograd, 310-312.
Grbić, M. 1958. Odabrana grčka i rimska plastika, Beograd.
Hadzidakis, P. I. 2004. Ειδωλιόμορφα σκεύη τη Δήλο, ʼΕλΚερ. ʼΣΤ. Βόλος 2000, Αθήναι, 367-
392.
Head, B. 1911. Historia Numorum, Oxford.
Heuzey, L. 1884. Papposilène et le Dieu Bès, BCH, 160-170.
Hornbostel, W. 1973. Serapis, ÉPRO 32, Leiden.
Hristodoulou, P. 2011. Προτομή Σάραπι σε φτερωτό πόδι, Νάματα, τιμητικός τόμος γιά τον
καθηγητή Δημήτριο Πανδερμαλή, Θεσσαλονίκη, 365-372.
Krunić, S. 2005. Svetiljke u obliku stopala: simbol Serapisa, Glasnik srpskog arheološkog
društva, 21, Beograd, 149-60.
Kuzman, P. 2008. Lihnidos, Arheološki lokaliteti, Skopje, 52-57.
Kuzman, P. 2009. Plaošnik. Ohrid, svetsko nasledstvo, Skopje, 54-61.
Kuzman, P. 2009a. Dedal od Plaošnik, Makedonski arheološki vesnik II, http://www.mav.mk/
article.
Le Glay, M. 1978. Un “pied de Sarapis” à Timgad, en Numidie, Hommage à Maarten J.
Vermaseren II, Leiden, 573-589.
Malaise, M. 2004. Bès et la famille isiaque, CaE 79, Leiden, 267-292.
Malenko, V. 1976. Dve statuetki na Izida od Ohrid, Macedoniae Acta Archaeologica 2, Skopje,
172-180.
Mano-Zisi, Dj. 1954. Antika u Narodnom muzeju u Beogradu, Beograd.
Morel, J. 1984. Céramique campanienne: les formes, Rome.
Mihailidis, D. 1994. To Magenta Ware στη Κύπρο, Γˈ ʽΕλλ.Κερ. Θεσσαλονίκη 1991, Αθήνα,
311-322.
Nicole G. 1969. Satyri-Sileni, Dar.Sag. IV/2, Graz, 1090-1102.
Nyenhuis, J. 1986. Daidalos et Ikaros, LIMC III/1/2, 313-321, 237-242.
Papazoglu, F. 1957. Makedonski gradovi u rimsko doba, Skopje.
Papazoglu, F. 1985. Istoriski priliki, Ohrid i Ohridsko niz istorijata, kn.1, Skopje, 63-124.
Picard, Ch. 1956. Un bronze alexandrine importé à Stobi (Macédoine), l’Aposkopeuôn type
Antiphilos, RA XLVII, 217-220.
Pottier, E. 1969. Daedalus, DAGR T. II/1, 5-9.

389
Pottier, E. 1969a. Crepida, crepidula, Dar.Sag. T.I/2, 1557-1560.
Reinach, S. 1920. Répértoire de la statuaire grecque et romaine Τ.I; T.II-1, 1908; T.III 1920;
T.IV 1913; T V 1-2, 1924, Paris.
Santoro L’hoir, F. 1983. Three sandaled footlamps: their apotropaic potentiality in the cult of
Sarapis, AA, 225-237.
Sokolovska, V. 1987. Antička skulptura vo SR Makedonija, Skopje.
Simon, E. 1994. Silenoi, LIMC VII, 1, 450-452.
Temelis, P. and Touratsoglou, I. 1997. Οι τάφοι του Δερβενοίου, Αθήνα.
Touitain, J. 1969. Lucerna, Lychnus, Dar.Sag. III, 1320-1339.

390
 ДВЕ ЛИКОВНИ ПРЕТСТАВИ ОД ЛИХНИД

Лихнидското Езеро првпат во историјата се споменува по повод зазе-

мањето на таа регија од страна на Филип 2 (Diod. XVI/8, 1), на чиј брег е смес-
тен градот Лихнид, кој во изворите првпат се споменува во 209 година за време
на Филип V (Liv. XXVII, 32, 9). Уште од XIX век лоцирањето на градот на
просторот на средновековниот и современиот Охрид, квартот Варош, го акту-
елизира учениот охриѓанец М. Димитса (1874, 605–629). Потоа и многу автори
ќе изнесуваат и други или исти предлози сметајќи дека има, или нема, доволно
материјални докази за сигурно позиционирање на градот на источниот брег на
езерото (Папазоглу 1957, 224–230; Ead. 1985, IG XI, 175–203, со претходна ли-
тература). Меѓутоа долготрајните ископувања во минатиот век, а особено по-
следниве десетина години, ги отфрлија сите сомнежи. Сега може да се презен-
тира комплетната полеогеза, почнувајќи од населбата во бронзената ера преку
преку првите станбени единици до античката урбана структура и натаму до
денес (Битракова 1992, 13–24; Ead. 2009, 23–20; Ead 2011, 99–124; Bitrakova and
Kuzman, 1997, 19–28; Kuzman 2008, 52–57; Id. 2009, 54–61).
Во оваа пригода, во чест на славеничката, почитуваната и драга колешка
проф. Стела Дроугу (Stella Drougou), проучувач на хеленистичката култура на
Македонија, би сакала да претставам неколку црти од овој антички свет, кои се
однесуваат на Лихнид.
Хеленистичката населба откриена на просторот на Плаошник, западниот
рид од квартот Варош во Охрид–Лихнид, каде што отпорано се познати ра-
нохристијанските и средновековните градби, во голема мера го разориле ова
старо урбано јадро. Но сепак регистрирани се темелите на повеќе куќи, помеѓу
кои се трасирани улици, обложени со поситен дробен камен (Битракова 2011,
102–103). Во тој културен хоризонт откриена е и населбинска керамика од хе-
ленистички период и други предмети, од кои нашето внимание го привлекоа
две пластични фигурални илустрации што претставуваат една занимливост
од културолошки и култен аспект.
Бронзената статуета со претставата на „Дедал“, кој клечи а на раме­ња­та
носи „крилја“, е обелоденета во повеќе наврати како една особено ретка ико­
нографија на една митска личност (Кузман 2008, 55, 101; Id. 2009, 59, 193; Id.
2009а, ја идентификува како Дедал; Чаусидис 2012, 59–61, со многу предлози,
без јасни заклучоци). Таа е откриена во една од хеленистичките куќи на Пла-

391
ошник, и тоа во слој помеѓу нејзини две подни нивоа, од која, дел од простори-
ите со ископувањето се регистрирани под подот на катехуменумот на троброд-
ната ранохристијанска црква од V–VI век.
Фигурата претставува човек во зрело животно доба, со бујна брада, ќе-
лав, со мустаки и кадрава коса; главата е благо подигната, очите отворени а
над нив се надвиснуваат веѓите. Телото е покриено со влакна на градите и
околу стомакот. Нозете се претставени со кратки чизми. Околу рацете, кои се
потпираат на коленото и бедрото, прицврстени се широко развиени „крилја“,
кои на краевите имаат по една перфорација (вис. на фигурата 12, 3 cm, шир. со
крилjата 15,7 cm, вис. со подножјето 17,5 cm; димензии на базата 4,5х8х6,2 cm).
Во текот на ископувањата, фигурата е откриена одвоена од постаментот,
додека нејзината задна страна не е обработена, односно е во шуплина. Се чини
дека бронзената апликација била прицврстена кон некој можеби дрвен пред-
мет (?). Главата благо подигната, очите кои како да гледаат надалеку, му да-
ваат израз на ликот во егзалтација, што многу потсетува на илустрациите на
торза на Силен кои се работени во хеленистичкиот и во раноримскиот период
како апликации на разни предмети (Barr Sharrar 1987, 84). Оваа иконографска
и митолошка тема присутна во тореутското производство во Македонија во
доцнокласичната епоха, како традиција ќе продолжи мултиплицирано да се
изведува во пошироката регија на хеленистичкото коине, Јужна Италија, Се-
верна Африка, притоа добивајќи една нова поза и изразна форма (Barr Sharrar
1982, 84–91; Ead. 1987, 122–139; Temelis-Touratsoglou 1997, 170–182).
Меѓутоа, комплетната слика на фигурата секако дека асоцира на претста-
ва на Дедал, возрасен човек со крилја кој како да се обидува да се оттурне од
подлогата и да летне. Оваа иконогафија на Дедал во ликовните претстави не е
позната (Nyenhuis J., LIMC III/1, 1986, 313–321). Вообичаено, тој седи на столче
и ги подготвува крилјата со својот алат (Id. 237–239, n. 2, 4, 5–10; Pottier 1969,
5–6), облечен во ексомис како ковач. Тој кле­чи кога е илустриран со Икарос,
обидувајќи се да го опреми со крилјата за лет (Nyenhuis 1986, n. 25, 19). Исто
така е ретка претставата на Дедал без облека, но со крилја (Id. n. 1, 2) и со снаж-
но тело со низок раст (Id. n. 1, 2, 29), но речиси секогаш со бујна коса и брада, а
ќелавоста отсуствува.
Познато е во која мера овој мит за Дедал и Икар е омилен во декорирање-
то на керамичките сликани вази, на металните предмети, на накитот со ка-
меите, со мотивот врежан на површината, на релјефите и дури во помпејското
сликарство во третиот стил (Pottier 1969, 4–9, сo извори). Темата е широко рас-
пространета од Етрурија до Балканот и Мала Азија, а секогаш со ново идејно
решение (Nyenhuis J. LIMC III/1 1986, 313–321).
Во примерот од Лихнид одредени детали на претставата на некој начин
бараат одговор. Најпрво лицето со недефинираниот поглед и ќелавоста кои
многу потсетуваат на претставата на Силен, кон што се приклучува трети-
рањето на брадата и голото тело. Потоа постаментот кој е решен како мал жр-

392
твеник со својата форма и профилација. На еден релјеф од Неапол на ваков
постамент стои Икарос во моментот на подготовка за летнување, а до него стои
Дедал со рацете подигнати кон него, сакајќи да го задржи во намерата за лет
(Id. n. 29). Меѓутоа, на фигурата од Лихнид, на крилјата недостасуваат перјата
на птица? На нозете носи ниски чизми, што недостасуваат на досега познати-
те илустрации на Дедал, но пак се често претставени кај фигурите на Силен
(Reinach 1908, 49 a-c; 56 a-b;1920, III, 231c; Simon 1994, 451, 215, add. 2).
Барајќи аналогни изведби за статуетата уште при откривањето на оваа
навистина ретка илустрација, во прв момент помислив на фигурата која клечи,
поставена на пиксидата од Верија обелоденета во 1982 година од Стела Дроугу
и Јанис Тоуратсоглоу. Поради тоа и овој труд го поврзувам со публикацијата на
славеникот. Имено, едната нога на пиксидата претставува клекнатата фигура,
со голо тело на маж во зрела возраст, со слично недефиниран поглед, со нота
на зачуденост, со раце подигнати кон дното на пиксидата, недоволно јасни, по-
веќе наликуваат на крилја или на развеана облека, вело (Сатир?). Од страна на
истражувачите на некрополата во Верија, фигурата е дефинирана како демон
(Drougou-Touratsoglou 1980, 157, П.1207, ead. id. 2012, 244–269).
Уште една слична илустрација асоцира на претставата од Лихнид. Са-
тирот апоскопеуон од Стоби (Грбиќ 1937–1938, 310–312; Id. 1958, 44, ТXXX–
XXXI;Picard 1954, 217–220; Bitrakova 1987, 130–131; Sokolovska 1987, 187), од
кругот на хеленистичките пергамонски работилници (Мано Зиси 1954, 16; Би-
тракова 1987, 131), стои на постамент, тој пак поставен на три ногалки од лавов-
ски шепи, над кои стојат бисти на фигура со крилја, и малу нагласен стомак,
што на еден начин наликува на Бес според Грбиќ, поради нагласениот стомак,
(а овој демон омилен во феникискиот и египетскиот круг не е претставуван со
крилја (види Malaise 2004, 266–291), но сепак не се исклучува и претстава на
анадолискиот демон Силен (Nicole 1969, 1091).
Познати ми се малку примери на Силени со атрибут крилја. Кај Рејнах е
посочена една апликација со Силен со крилја од Етрурија (Reinach IV, 1913, 36
d). И Силените и сатирите ја имаат во основа на својата природа демонската
сила, независно дали со добра мисла или со претскажувачка моќ, а во пла-
нинските предели на Македонија наоѓаат своја погодна почва за прифаќање и
почитување.
Во широкиот спектар на иконографијата на Сатирите-Силени (според
Hesyh.s.v.синоними), познато е дека понекогаш се претставуваат и со крилја,
приближувајќи му се на Дионис со крилја, односно на крилестите гении на
Бах, што симболизира една состојба на благо пијанство и екстаза (Nicole 1969,
1098). Тие исто така се изведувани во поза на клечење на колена (Reinach III,
1920, Т. 18–5, 231–7, 9; Id. 1908, II/1, T. 58; на монета од Кизик клечи крилеста
фигура, Head 1911, 542), со чизми, особено во постарите претстави од класич-
ната епоха (Simon 1994, 151, 215, n. 2). Во декорацијата на вазите одцрвенофигу-
ралниот стил понекогаш Дионис е пратен со сатири кои на плеќите носат раз-

393
веана облека од кожа (Gasparri 1988, f. 265). Слична развеаност на хламида од
кожа или ткаенина може да се забележи и кај Силените на кратерот од Дервени
(Themelisand Touratsoglou 1997, B1, 15; Barr-Sharrar 2008, 151–157). И во лих-
нидскиот пример, кај клекнатата фигура како да се развеала од ветер облеката
од ткаенина или животинска кожа, а може да биде и од плетена слама χoραίoς
χιτών (Heuzey 1884, 161; Nicole 1969, 1099). Ако станува збор, пак, за претстава
на можните крилја кои се симетрично изведени, на нив нема означено елемен-
ти на перја. Не е ли тоа развеан химатион од кожа којшто Силен понекогаш
го носи? Секако дека кон темата Сатир-Силен би ги приклучиле и многуброј-
ните нивни претстави кои се омилена тема и во монументалната уметност на
доцно-хеленистичкото творештво, познато како „рококо тренд“ (Bieber 1955,
136, 139) и кога во применетата уметност се присутни многу разни идеи кои ги
интерпретираат ликовите од митолошкиот свет.
Околу датирањето треба да се земе предвид и изразот на лицето кој не е
нагласено експресивен; дури длабокиот поглед кој далеку гледа претставата ја
приближува повеќе кон бронзените апликации на Силените од групата Б спо-
ред класификацијата на Barr Sharrar, kojа ги датира во крајот на I век пр. Хр. и
почетокот на I век (Barr. Sharrar 1987, 86–88).
Конечно, се поставува прашањето: Што би можело да претставува им-
пресивната фигура од Лихнид? Се чини дека според досега посочените ико-
нографски и стилски особености, овој пример би требало да се согледа преку
една еклектичка појава од аспект на стилско-иконографска замисла или една
иконографска контаминација од аспект на култно-митолошката идеја. Авторот
на ова дело како да ги споил елементите и на митската личност Дедал и на
култната слика на Силен, која секако се наметнува според изведената анализа,
а како што е познато, претставува една од омилените теми во изборот на мајс-
торите во ателјеата од доцнохеленистичката епоха. Кон делата од монумен-
талната уметност ќе бидат приклучени многу нови теми и од религијата и од
секојдневниот живот, наоѓајќи место во применетата уметност на оваа епоха.
Овие заклучоци се базираат врз досегашните прелиминарни истражувања.

Еден друг предмет, наод, кој потекнува исто така од хеленистичкиот хо-
ризонт на Плаошник, кој го привлече нашето внимание, е керамичката ламба
во форма на десно стапало (дим. 11,5х7,4х3,2cm). Ламбата е откриена во ископу-
вањата во 2007 год. (сектор А, кв. Б/5–14, инв. К–3609) на под од набиена земја
од една куќа која се наоѓа западно од поликонхалната црква, а на исто ниво со
куќата чиј под е покриен од фрагменти од покривна керамика од хеленистич-
киот период (Битракова 2011, 102–103), чија аналогна појава се среќава во на-
селбата од Флорина од исто време (Akamati Limpaki and Akamatis 2006, 24–25).
Во истиот хоризонт на Плаошник е откриена и една ланселоидна фибула (инв.
Ме-1452) од втора половина на II век пр. Хр. (Битракова 1987, 77) но и монета на
Аминта, што укажува на нарушени слоеви при уривањето на градбата.

394
 Стапалото е поставено на висока крепида (2cm), облечено во сандала со
исплетена конструкција на ремчиња. На горната површина на калапената лам-
ба се наоѓаат 5 перфорации поврзани со шуплината на стапалото, а од десната
страна над зглобот е додадена рачка. Ламбата е изведена од финопрочистена
глина, калапена, во кафеаво-окер боја, а на горната површина каде што е изве-
дена претставата на сандалата со благо релјефно нагласени ремчиња, веројат-
но е рачно доработувана. Инаку, сандалата-крепида се смета дека претставува
и дел од националниот костум на Македонците (според Pottier 1969, 1559, кој ја
посочува претставата на Александар од Херкуланум).
Познато е дека и садови и ламби во фигурална форма, во вид на стапало,
во животинска или претстава на човечки лик се произведувани поретко, пое-
динечно, и тоа не како серија. Така и ламбите во вид на стапало се откриени
во некои населби, но не се и премногу чести. Во Македонија е откриена засега
само една слична ламба, десно стапало на ефеб, во истражувањата во Петрес
(Adam-Velenis 1997, 1-6; Ead. 1998, 66), датирана во II век пр. Хр. поради кон-
текстот во кој е најдена, односно во населбата која му припаѓа на хеленистич-
киот период. Во егејскиот простор познати се неколку ретки примери кои се
поврзуваат со хеленистичката продукција, како ламбите од Делос (Hadzidakis
2004, 367–392, pin. 165g), од Кипар-Курион (Мihailidis 1994, 321, T. 249 g.), од
Агора Атинска (Grandjouan 1961, n. 922, Pl. 24), сите од локална продукција и
сите претставуваат десно стапало. Но затоа се смета дека сепак тие се најрано
произведувани во северноафриканскиот простор пред Втората пунска војна,
од каде што се експортирани во Медитеранот, во Шпанија, во Magna Graecia,
a локалната продукција се врзува со времето од 120-70 год. (Morel1981, 436;
Mihailidis 1994, 321, fus.not. 56–59, со посочена лите­ратура).
Ламбите во вид на стапало откривани во широката римска империја, на
север од Медитеранот, се забележува дека се произведувани од I век пр. Хр.
до IV век (Bailey 1980, 254), а според други автори и до VI век, споредено со
наодите на Атинска Агора (Grandjouan 1961, n.922, Pl.24) и дека идејата има
италско потекло, а како имитација на скапите бронзените производи, модели
што ќе бидат преземени од страна на керамичките мајстори (Mardešić 2002,
354; Krunić 2005, 150, и опширна литература). Во северните римски провин-
ции регистрирани се примери во една широка регија. Почнувајќи од Мезија
како Сингидунум, Виминациј, Дрен (Долна Мезија) (Круниќ 2005, 150–153; ead
2005а, 45-104), до Салона (Мардешиќ 2002, 354), а на север се среќаваат и по-
веќе примери во германските провинции (Круниќ 2005, 150-154).
Меѓутоа, во претставата на десното стапало во вид на ламба веројатно
не треба да се исклучи култната идеја за потеклото на оваа форма (ламбата
Египќаните ја позајмиле од Хелените особено за осветлување во религиоз-
но-ритуалните случувања, Toutain 1969, 1320-1325). На една серија од ламби во
вид на стапало, декорацијата е дополнета со претстава на мотиви од египетски-
от култен круг како кобра, лотос, палма (според Santoro L’Hoir 1983, 223–237),

395
иконографија што сугерира на култ и кон Серапис и кон Изида. На изработката
на овој тип ламби со евентуално култно значење им се припишува употребата
во фунерарните церемонии, или се истакнува неговото апотропејско значење
(Dinand 1973, 222; Santoro L’Hoir 1983, 226, 229). Вообичаено е, во изведувањето
на статуата на Серапис, десната нога секогаш да е во чекор напред пред левата.
Додека претставата на десното стапало е во сандала, над кое стои протомата
на Серапис, секако најкомплетно ја надополнува идејата за интерпретирање на
можното култно значење на ламбите кои се изработуваани во оваа пластична
форма. Би ги посочиле неколкуте предмети каде што е издлабена оваа иконо-
графска слика на Серапис: особено е импресивна гемата од Дион (Hristodoulo
2011, 335–369), како и оние од музејот од Фиренца и од Париз, како и аверсната
претстава на монетите ковани во Александрија од Антонините, од Хадријан до
Септимиј Север, и во Киликија од времето на Александар Север (Bricault 2008,
152, n. 205, 280, 314, 375, 476, 493; Hristodoulo 20011, 367–368 со литература).
Претставата на десното стапало, кое е со нагласена големина како она од
Тимгад, интерпретирана е како објект на почитувањето (Le Gley 1978, 580).
Илустрацијата на стапало над кое стои протома на Серапис (Reinach 1908, p.
20, 4) или стапало во сандала или само стапало, може да има различно, би
рекле култно значење (Le Gley 1978, 573-589, смета дека е објект на култ, а не
„ex voto“, 579-580). Приложување на делови на телото, или само стапало, во
храмовите е позната појава „ex voto“, што се поставува во релација со Асклепиј,
но и со култот кон Серапис (Hornbostel 1973, 90-91; Le Gley 1978, 588) и негова-
та моќ на исцелител, бог кој лекува (Tacit. Hist. IV, 81, 1–3), што е секако познато
во која мера египетското божество го асимилира и култот кон божеството на
здравјето. Но и палењето на ламбите во чест на боговите во Египет во случај на
култни процесии, Херодот (II, 62), го споменува многу рано.
Во монументалната скулптура, каде што Серапис седи на престол, дес-
ната нога секогаш е истурена понапред од левата. И тој детаљ се поврзува со
неговата врховна власт. Како да се објасни примерот на ламбата од Лихнид? Во
овие првични прелиминарни претставувања на овој наод, секако дека не би го
исклучиле култното значење, за што можеби немаме поконкретни докази. Дали
е алузија на почитување на Серапис?, на Изида? Во таа смисла треба да се земат
предвид двете откриени статуи на божицата Изида од Лихнид, веќе одамна по-
знати, кои се најдени во една градба, надвор од утврдениот антички град, но во
непосредна близина, во градба која неможе да се дефинира како храм (Malenko
1976, 172–180; Bitrakova Grozdanova 1987, 127-128; Ead. 1999, 66-74). Но, очиглед-
но е дека почитувањето во приватен амбиент во римско време е присутно во
регионот, и покрај тоа што едната статуа хронолошки стилски му припаѓа на
птолемејскиот период, што укажува на присутно почитување на египетските
божества во Лихнид, можеби и пред римскиот империјален период.
И двете фигурални претстави од Лихнид се чини дека се произведени во
Македонија во хеленистичко време, било да се однесува на керамичките рабо-
тилници, било на центрите во кои торетутиката имаше своја традиција.

396
 PL. 1. Fig. 1. – The Hellenicis settlement of Lychnidos
in the area of Plaošnik. Aerial photography.

397
1.

Pl. 1. – Plan (Drawing by D. Spasova).

398
2.

3. 4.

Fig. 2-4 – The bronze statuette of the kneeling „Deadalus“

399
5. 6.

7. 8.

Fig. 5. – The moldet lamp in the form of a food wearing a sandal

2.

Fig. 6. – Sketches of the lamp in the form of a foot wearing a sandal

 Fig. 7. – Petres (Ph. Adam Belenis, 1997)

Fig. 8. – Verria (Ph. Drougou - Touratsoglou, 1982) Fig. 9. – Stobi

402
 ЕПИГРАФСКИ И
НУМИЗМАТИЧКИ ПРИЛОЗИ
 ТРИ ЕПИГРАФСКИ ПРИЛОЗИ ОД ОХРИД

Со поновите ископувања во Охрид, во комплексот на црквата Св. Пан-

телејмон, најдени се неколку грчки натписи, кои се значајни да се обелоденат
од повеќе аспекти. Тие се корисен епиграфски материјал, ономастички и кул-
турноисториски, кои во случајов пружаат податоци за илирскиот Дасаретски
крај во време на римската управа, поточно во време на царството, кога е уште
доминатно паганското верување, и на доцната антика, кога се појави и се ле-
гализира новото учење – христијанството.
1. Ара од сив варовик, профилирана во горниот дел од сите страни, доде-
ка задната страна e грубо изделкана. Споменикот е оштетен во десниот долен
агол, но почесниот натпис e комплетно зачуван. Испишан e во десет реда.
Споменикот e најден кај ранохристијанската црква во Имарет1, како сполија,
вграден во темелот на северниот ѕид од катехуменумот.
Димензии: вис. 84 сm, шир. 66 сm, деб. 47 сm, вис. на натписното поле 68
сm, шир. 57 сm. Буквите се правилно изведени и имаат иста висина – 3,5 сm.
Натписот хажува дека Дасаретите подигнале споменик во чест на Авре-
лиј Кратес Птолемеев, многу почитуван, учен граѓанин, поради неговите до-
бродетели, на кого и Атињаните му беа подигнале статуа на Акропол, кај хра-
мот на богот Асклепиј. Според текстот се заклучува дека се работи за многу
угледна личност, римски граѓанин, со гентилициј Αὐρήλιος, на кого Дасарети-
те му укажале чест како и Атињаните.

1
В. Лахтов, Имарет–Охрид, Археолошки преглед 4, Београд 1962. 212; В. Битракова, Имарет–Охрид,
Археолошки преглед 6, 1964, 108.

405
 На епиграфските споменици од Охридскиот регион се среќаваат имиња
од илирскиот, римскиот a најчесто од грчкиот ономастички репертоар, што е
нормална појава, кога се знае дека тука римската цивилизација се инфилтрира
во илирско хеленизирано подрачје. Kaj Илирите2, како и кај Македонците3, се
јавува двочлена ономастичка формула, која се состои од лично име и патрони-
мик. Со продирањето на римските имиња, во номенклатурата на староседел-
ците, овој систем на имиња се модифицира, ce комбинира, или прима римска
ономастичка форма. Комбинираната формула во нашиов случај е очигледна.
Името Αὐρήλιος Κράτης Πτολεμαίου, се состои од римски гентилициј + лично
име со патронимик, имиња од грчка номенклатура. Kaj Илирите4, со доби-
вањето на римско граѓанско право, во номенклатурата се внесува гентили-
циј како знак на цивитет, со што во прво време се почитувала традицијата
на епихорската ономастика. Илирите почнуваат да го добиваат гентилициот
Aurelius кон крајот на II век. Во почетокот на III век со едиктот Constitutio
Antoniniana, коj е издаден за време на Каракала, даден им e цивитет на сите
слободни жители на царството5. Оттогаш споменатиот гентилициј почесто
се јавува во имињата. Соседното македонско подрачје, исто така, со романи-
зацијата претрпело промени во ономастиката. И тука се јавува комбинира-
на римско-македонска формула, која не е честа6, а се среќава во источните
краишта на античка Македонија, кои се етнички и културно блиски со Тра-
кија. Името на личноста од охридскиот натпис потсетува на овие територијал-
но оддалечени примери (Αὐρήλιος Διογένης Διονυσοδώρου) кои се датираат во
времето по издавањето на едиктот7.
Типот на писмото може да се следи на приложената фотографија. Се јаву-
ваат три вида на букви: четвртести ( E [ ), аглести (◊) и тркалезни (ОωΘ). Чет-
вртестите и тркалезните букви се јавуваат речиси низ сите векови на царство-
то, а аглестите пак, најрано во II век на н.е., a најчесто се во III век8.
Според досегашните искажувања, треба да се заклучи дека овој натпис
може да се датира во првата поливина на III век.
2. Сл. 2. Вотивна плоча од сив варовик, која е оштетена од сите страни,
освен од левата, од каде што и почнува натписот. Најдена e при ископувањата
кај Св. Пантелејмон, 1965 г.

2
D. Rendić-Miočović, Ilirska onomastika na latinskim natpisima Dalmacije, Vjesnik za arheologiju i historiju
Dalmatinsku, LII, prilog III, Split 1948, 26, 33.
3
Ф. Папазоглу, О ономастичкој формули код Македонаца у римско доба, Жива антика V, 2, Скопје 1955,
353.
4
D. Rendić Miočević, о. с., 44.
5
Ibid, 50.
6
Φ. Папазоглу, о. с., 362.
7
Ibid, 362.
8
Φ. Папазоглу, Прилог датовању грчких натписа uз римске Македоније, Зборник Филозофског факул­
тета, Београд 1955, 15–28.

406
 Димензии: вис. 60 сm, шир. 54 сm, деб. 30 сm, вис. на буквите 3,2–3,5 сm.

ΘΕΟΝΔΙΟΝ Θέον Διόν[υσον]

ΔАССАРНТ Δασσαρήτ[ιοι]

Се чини дека споменикот е посветен на богот Дионис што не е исклучено,

бидејќи натписот е оштетен, a простор за продолжување на текстот би имало
од десната страна на споменикот9. Инаку, во градот на Дасаретите, Лихнидос,
култот на богот на виното и веселбата бил присутен. На една од релјефните
плочи од античкиот театар, иретставен e Дионис во придружба на Музите10.
Натписот е испишан со лунарни букви, кои биле во употреба во првите
векови на царството11. Буквата сигма почнува да се пишува како на горниот
натпис од II век навака12, а делтата е карактеристична со издолжениот десен
крак за почетокот на истиот век.
Според одредените елементи, натписот може да се дагира во II век.
Дасаретите, коишто ги подигнале двата наведени натписа, ja населува-
ле областа на Охридското, Преспанското и Малишкото Езеро, како и текови-
те на реките Семен и Девол13. Античките извори ги споменуваат Дасаретите
(Δασσαρήτιοι) и нивната земја Дасаретија (Δασσαρήτις). Најстар извор кој пру-
жа податоци за оваа земја е делото на Полибиј Ἱστορίαι, кое се однесува на
времето од римско-илирските и грчките војни14; погоа, делата на Т. Ливиј и
Страбон од I век на пред н.е., и Диодор, современикот на Цезар и Август, а од
времето на царството, Птолемеј и Апијан15.
Покрај литерарните вести, познати се три почесни натписи од римскиот
период, најдени во Охрид. Еден од нив подигнат e од архонтите, собранието
и народот на Дасаретите16, другиот од Дасаретите во чест на најголемиот и
возвишен владател М. Antonius Gordianus17, а третиот на добротворот Дриант,
син на Каипион, кој бил испратен како посредник кај императорот, чие име на
натписот е оштетено18.
3. Ктиторски натпис, кој се наоѓа на подот од страничниот анекс во ра-
нохристијанската црква кај Имарет. Натписот е изработен во мозаична техни-
9
Му благодарам на проф. M. Д. Петрушевски за сугестиите околу oвој натпис.
10
Н. Кондаковъ, Македония, Археологическое путешествіе, Санктпетербургъ. 1909, 231.
11
Ф. Папазоглу, Прилог датовању..., 22.
12
Ibid, 25.
13
Μ. Δημίτσα, Ἡ Μαϰεδονία ἐν λίθοις φθεγγομένοις ϰαι μνημείοις σωζομένοις, Aθῆναι, 1896, 362; Philippson.
Dassarеtis, RЕ, IV, 1902, 2221; Φ. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје 1957, 224.
14
Polyb. V. 108, 8.
15
Г. Кацаров, Д. Дечев, Извори за старата ucтopuя и география на Македония и Тракия, София 1949,
149, 191, 216, 218, 325, 356.
16
Н. Вулић, Антички сиоменици наше земље, Споменик LXXV, 1993, бр. 177.
17
В. Лахтов, Нови натписи во Охрид и Охридско. Жива антика, VI–1, Скопје 1956, 166.
18
Н. Вулић, во Споменик LX X I , 1931, бр. 236.

407
ка; на црна основа изведени се букви со бели камчиња. Должината на сочува-
ното поле изнесува 2,35 m, а висината на буквите e 10–11 сm. Во почетокот на
апсидалното поле сместен e натписот:

Сл. 3

„Го направија за свој благослов, оние чии имиња ги знае бог“.

Ктиторите го сигнирале својот подарок на скромен христијански начин,
не оставајќи ги своите имиња. Анонимно потпишување на христијаните, кои
дале свој прилог за изградување и уредување на храмовите, е честа појава на
спомениците од раното христијанство. Такви скромни натписи се среќаваат
на споменици од поширок регион: Солун, Воскохори, Родос, Пореч, Аквилеја
и др. Многу слично конципирани натписи се наоѓаат на грчка територија. Во
Солун, во црквата Богородица Άχειροποίητος, од V век19, и Св. Димитрија од
VII век20 натписите се изведени во ѕидните мозаици; во Родос (Месанагрос)21,
натписот е изделкан на писцината од крстилницата. Во Воскохори22, аноним-
но се потпишани повеќе ктитори, на подот од базиликата, а натписот e речиси
идентичен со охридскиот (ὑπέρ εὐχῆς ἐποίησαν, ὧν οἶδεν ὁ θεὸς τά ὀνόματα).
Охридскиот натпис следи една занимлива иконографска сцена. Тоа е
претстава на четири потоци кои илустрираат старозаветна тема, Четирите
рајски реки од Генезата (II, 10–14). Под натписот се наоѓа еден фриз каде што
се претставени кантароси и ојнохои.
Споменатата декорација и намената иа просторијата се во тесна врска со
подлабоката смисла на натписот23. Засега можеме да кажеме дека е тука секако
присутно евхаристичното и есхатолошкото значење.

19
Diehl, Le Tourneau; Saladin, Les monuments chrétiens de Salonique, Paris 1918, 17.
20
Ibid, 62.
21
A. Orlandos, Les baptistères du Dodécanése, Actes du V Congrès international d’archéologie chrétienne, Paris
1957, 208.
22
Ά. Ξυγγόπουλος, Ή παλαιοχριστιανική βασιλική του Βοσκοχωρίου, Μακεδόνικα Λ, Θεσσαλονίκη 1940, 9.
23
Во подготовка e еден труд за ранохристијанската црква кај Имарет, со поширок осврт кон симболиката
на мозаичната декорација.

Фотографиите ги изработи Петар Алчев, а цртежите Ѓорѓи Крстевски.

408
 TROIS MONUMENTS ÉPIGRAPHIQUES D‘OHRID

RÉSUMÉ

Les fouilles exécutées récemment dans le complexe de l’église S’ Pantéléimôn à

Ohrid ont fait découvrir quelques inscriptions grecques, dont l’importance consiste en
leurs aspects onomastique, culturel et historique, ainsi que dans les connaissances que
l’on en tire sur la région dassarète au temps du gouvernement romain, à l’époque de
l’Empire et de la fin de l’antiquité.
1. (fig. 1) C’est un autel en calcaire gris qui porte une inscription honorifique
écrite en dix lignes. Le monument, qui était bâti dans le fondement des catechumènes
en guise de dépouilles, fut trouvé à Imaret près de l’église qui tire son origine dans les
débuts du christianisme.
Le texte confirme que les Dassarètes ont dressé un monument en l’honneur des
vertus d’Aurélios Cratès fils de Ptolémaios, citoyen instruit et très estimé. Ses qualités
ont été appréciées même par les Athéniens qui lui ont fait construire une statue à
l’Acropole, près du temple d’Asclépios.
Avec la romanisation, les régions grecque et illyrienne ont subi des transformations
dans leurs onomastiques. Au cours du temps dans la nomenclature des indigènes
s’infiltrent des noms romains, ce qui modifie l’ancien système nominal, en fait des
combinaisons ou bien prend une formule onomastique romaine. La forme combinée
dans netre exemple est évidente. Le nom Aurélios Cratès Ptolémaios est composé
d’un gentilice romain et d’un nom propre avec le patronymique qui appartiennent à la
nomenclature grecque.
Chez les Illyriens le gentilice Aurélius apparaît vers la fin du IIe siècle. On le
rencontre plus souvent au IIIe siècle après la parution de l’édit Constitutio Antoniniana
qui a proclamé les droits civiques à tous les habitants libres de l’empire. D’après ses
caractéristiques onomastiques et paléographiques, cette inscription peut être considérée
datant de la I-ère moitié du IIIe siècle.
2. (fig. 2) Table votive trouvée en 1965 pendant les fouilles de l’église S’Pantéléimôn.
Il paraît que ce monument fut consacré à Dionysos. Le caractère paléographique du
monument détermine sa provenance du IIe siècle.
Les Dassarètes, auteurs de ces deux inscriptions, avaient habité les régions des
lacs d’Ohrid, de Prcspa et de Maliche, ainsi que les bords des rivières Séméni et Dévol.
D’autres monuments littéraires et épigraphiques parlent aussi de cette tribu illyrienne.
3. (fig. 3) Inscription dédicatoire de l’église à Imaret datant du Ve siècle et se
trouvant sur le plancher en mosaïque de l’annexe du nord, dont voici le texte:

+ ἐποίη[σα]ν ὑπέρ εὐχῆς ἑαυ[τῶν]

ὧν οἶδ[εν ὁ] θεὸς τὰ ὀνόμα[τα]

Les donateurs ont signé leur contribution de la façon modeste des chrétiens sans
laisser leurs noms. On rencontre souvent sur les monuments paléochrétiens des signatures

409
anonymes des chrétiens qui ont patricipé aux constructions et aux aménagements des
temples.
Des inscriptions conçues de la même manière se trouvent sur le territoire grec,
à Salonique dans l’église de la Vierge Άχειροποίητος et dans celle de St. Démétrios
à Rhodes (Mésanagros), mais le texte de la basilique à Voscochori lui est le plus
approchant.
L’inscription d’Ohrid est suivie d’une intéressante scène iconographique. C’est la
représentation des quatre courants d’eau qui illustre le sujet de l’ancien testament sur
les quatre fleuves du paradis (Genèse II, 10–14). Au-dessous du texte on aperçoit une
frise composée de différents vases. Cette décoration, ainsi que le rôle de la pièce sont
étroitement liés au sens plus profond de l’inscription. Pour l’instant on peut dire qu’il s’y
agit d’une signification eucharistique et eschatologique.

410
Сл. 1.

Сл. 2.

411
 Сл. 3.

412
 МOНЕТOКOВАЊЕТO ВО LYCHNIDOS И ОХРИД

Уште во 1925 година Курт Реглинг во Zeitschrift für numismatik соопшту-

ва дека во Нумизматичкиот кабинет во Константинопол се чува уникат на
бронзена монета која e кована во античкиот град Лихнид.1 Потоа, Никола
Мушмов во 1926 година зборува за лихнидската монетарница од II век пр. н.е.,
повикувајќи се на податокот од Реглинг.2
Во нашите збирки долго време не беше регистрирана оваа монета. Всуш-
ност, во 1963 година со преземањето на Нумизматичкото одделение на Народ-
ниот музеј – Охрид, наидов на две монети регистрирани во збирката, кои беа,
најверојатно, најдени во Охридската peгиja, но не беше означен локалитетот.
Работејќи на инвентарирањето на монетите од истата збирка, идентификував
уште две кои одвај беа препознатливи. Сите беа обелоденети во 1973 год.3
Тогаш почна и потрагата за регистрирање на монети ковани во Лихнид, a нај-
дени надвор од Охрид. Во разговор со колегите од Албанија ja добив инфор-
мацијата дека во еден гроб од Билис, до денешен Фиери, односно близу до
јадранска Аполонија, како обол, монета на Лихнид била ставена во устата на
покојникот. Уште една монета e најдена во Поградец, на југозападната стра-
на на Охридското Езеро, но и двете не се објавени.4 По ова време, во осум-
десеттите години беа преземени повеќе ископувања во Охридскиот регион,
во културните хоризонти на II–I век со монети од тоа време, но монети на
Лихнид не се регистрирани. Така изгледаше дека античката монетарница во
Лихнид исковала една неголема емисија, а парите циркулирале, исто така, во
една потесна региjа.
Да потсетам дека Реглинг5 монетоковањето во Лихнид го датираше во
времето на управата на македонските владетели Филип V и Персеј, односно
во 185–168 година, повикувајќи се на сребрените тетроболи и пентоболи кои
имаат исти претстави, односно на аверсот македонски штит со пет полукон-
1
К. Regling, „Zur griehischen Münzen V“, Zeitshrift für Numismatik XXXV, 1925, 255, 263–64, T. XIV, 5.
2
H. Мушмовъ „Охридскитэ монетарници“, Makedonski pregleдъ II-l, София 1926, 69–70.
3
В. Битракова-Грозданова, „За ковницата на Лихнид“, Жива антика ХХIII-2, Скопје 1973, 295-301; Д.
Вучковић-Тодоровић, „Lychnidos – Ковница новца још пре наше ере“, Старинар XXII, Београд 1974,
150.
4
Информацијата од 1980 година е соопштена од В. Битракова-Грозданова, Споменици од хеленистичкиот
период во CP Македонија, Скопје 1987, 97.
5
К. Regling, op.cit., 264.

413
центрични сегменти поставени во круг и во центарот четворокрака или шесто-
крака ѕвезда со српести краци – стровилос, а на реверсот преден дел од лаѓа.6
Иконографијата на монетата, македонски штит со претстава на стровилос –
вртеж како еписема, една варијанта на трикел, триножец или сончева розета
и преден дел од лаѓа е позната и често застапена на автономните монети кова-
ни во Пела, Тесалоника и Амфиполис по 187 година.7 Тогаш Филип V прави
обемни подготовки за обнова на војната против Рим и од економски причини
изведува една монетарна реформа; отвора нови рудници и дозволува автоном-
но ковање на споменатите градови, чија улога и моќ е позната. Ова ковање се
состои од бронзени и сребрени монети. Но, сигниите на лихнидската бронзена
монета се совпаѓаат со оние на сребрените монети на Пела и Амфиполис, и,
делумно, на Тесалоника (реверсот), кои беа центри на областите Ботиаја, Едо-
нис и Амфакситис, а имаа легенда ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ и додаток на монограм од
соодветната област или целото име ΒΟΤΤΑΤΩΝ или ΑΜΦΑΙΧΙΩΝ. Но, сепак,
како и да е, Пела била прамострата на лихнидската монета.8
Јасно, тука може да се постави прашањето за легендата која потекнува
од името на градот Лихнид, но како етникон (Λυχνίδιος). Тоа значи дека не
се употребува името на областа, како што беше случај на монетите од гра-
довите од Долна Македонија. Во изворите Лихнидос се споменува и како
град, но и како област Лихнис.9 Но, во пишуваните извори нема податоци
за ковањето во Лихнид, а што се однесува до работата на монетарницата,
таа може само да се претпостави. Од историските извори дознаваме дека по
II Македонска војна (помеѓу Рим и Македониja), со договорот во Киноске-
фала од 197 год., областа Лихнис е дадена на управа на илирскиот владетел
Плеурат.10 Кога градот се истргнал од владеењето на Плеурат или кога ѝ е
вратен на Македонија, не се знае. Можеби градот и не бил опфатен со илир-
ската управа, ако областа Лихнис, како што раскажува Полибиј, му била
отстапена на Плеурат во договор со Римјаните. Но, според монетата на Лих-
нид, чии сигнии се исти со оние од автономното ковање на македонските
градови, може да се заклучи дека најдоцна по 187 год. градот се наоѓал во
рамките на Македонија. Секако, треба да се помисли дека Лихнид за Филип
V претставувал значаен стратешки пункт во новите зафати кои планирал
да ги преземе во следната војна со Рим, бидејќи се наоѓал на главната кому-
никација кон јадранскиот брег. Значи, Лихнид ja имал таа привилегија да
6
Н. Gaebler, „Die autonomen Prägungen der Macédonien, Amphaxitis und Botteaten“, Zf. Num. 20, 1895,
169–92.
7
H. Gaebler, Die Antiken Münzen von Makedonia und Paeonia III-l, Berlin 1906,1–2, 9–10, T. I, 8–13; 3a
најраните претстави на македонскиот штит на монетите се забележува на монетите од Филип II;
Околу тоа и симболиката на штитот, студијата на К. Liampi, Der makedonische Schieid, Bonn, 1998,
99–150.
8
H. Gaebler, Die Antiken Münzen von Makedonia und Paeonia III-2, Berlin 1936, 4, Т XII, 13.
9
Liv. XVIII, 32, 9; Liv. XLIII, 9, 7.
10
Pol. XVIII, 47,12; Ф. Папазоглу, „Историски прилики“, во Монографија за Охрид, Скопје 1985, 94.

414
се приклучи кон монетоковањето на познатите македонски градови кои се
користеле со декретот на Филип V за автономно ковање, кое се задржува до
168 год. Но, Лихнид со ковањето на монетите престанува, веројатно, многу
порано. Воените операции, преземени уште од 171 година со Македонската
војна, го опфаќаат градот.
Меѓутоа, потрагата по монетите и понатаму трае; во последните години,
сепак, е зголемен бројот на откриените примероци на лихнидската монетар-
ница. Во последните години на интензивни и систематски ископувањата на
Горни Сарај во Охрид, во хеленистичките стратуми се откриени две монети
(во населбата од II век пр. н.е.). Kaj еден колекционер од Охрид се наоѓа една
монета најдена покрај брегот на езерото. Друга монета е откриена во истражу-
вањата во една куќа во Пела.11 Потоа, во близината на Плетвар случајно се
откриени пет монети кои се одлично зачувани. Можеби бројот е и поголем,
бидејќи според информациите оттаму уште еден примерок е продаден на ко-
лекционерите. Така, бројот на сигурно регистрирани монети сега изнесува
16 примероци. Овие последни наоди оцртуваат една поширока територија на
циркулирање на монетите на Лихнид, и покрај тоа што тие не биле многуброј-
ни. Во оваа фаза на истражувања може да се заклучи дека тие циркулирале на
територијата на Горна и Долна Македонија, во Пајонија, а на запад до илир-
ските области кои одредено време биле под управа на Филип V, а се релативно
близу до Охридската регија. Во оваа пригода, би ги претставиле најновите
наоди кои се добро зачувани и даваат можност за нови согледувања.

1. Бронза, Лихнид (187–171 г.)12

Ав. Штит со петокрак стровилос.
Рев. [Λ]ΥΧΝΙ/ΔΙΩΝ; преден дел од лаѓа, централно; делфин, долу десно.
Ае; 3,28 г; 17 мм. (Плетвар?) (Сл. 1)
Нумизматичка збирка на НБРМ, инв. бр. 1999/17/2

2. Бронза, Лихнид (187–171 г.)

Ав. Штит со четворокрак стровилос.
Рев. ΛΥΧΝΙ/ΔΙΩΝ; преден дел од лаѓа, централно; делфин, долу десно.
Ае; 4,08 г; 16,1 мм. (Плетвар?) (Сл. 2)
Нумизматичка збирка на НБРМ, инв. бр. 1999/18/2

3. Бронза, Лихнид (187–171 г.)

Ав. Штит со четворокрак стровилос.
Рев. ΛΥΧΝΙ/ΔΙΩΝ; преден дел од лага, централно; делфин, долу десно.
11
Г. Καραμήτρσυ-Μεντεoίδη, Βοϊον-Νότια Ορέσις, Θεσσαλονίκη 1999, 75, фуснота 135.
12
Η. Шелдаров, Π. Јосифовски, J. Кондијанов, Нумизматичка збирка на НБРМ, Скопје 1999, 49.
*
Изразувам благодрност на Никола Шелдаров за овозможениот увид.

415
 Ае; 3,92 г; 16,4 мм. (Плетвар?) (Сл. 3)
Нумизматичка збирка на НБРМ, инв. бр. 2000/14/1
5. Бронза, Лихнид (187-171 г.)
Ав. Штит со стровилос.
Рев. ΛΥΧΝΙ/ΔΙΩΝ; преден дел од лаѓа, централно;
Ае; 3,86 г; 15,8 мм. (Плетвар?) (сл. 4)
Нумизматичка збирка на НБРМ, инв. бр. 2000/23/6
5. Бронза, Лихнид (187-171 г.)
Ав. Штит со шестокрак стровилос.
Рев. ΛΥΧΝΙ/ΔΙΩΝ; преден дел од лаѓа, централно; делфин, долу десно;
Ае; 3,86 г; 15,8 мм. (Плетвар?) (сл. 5)
Колекција Шелдаров*
Студирајќи ги монетите откриени кај Плетвар, кои се наоѓаат, за среќа,
во Народната банка на PM и еден примерок во Колекцијата Шелдаров, како
и наодите од Охрид, можат да се донесат одредени заклучоци. На некои од
монетите, досега непознато, во центарот на епистемата на аверсот наместо
четирикрака или петтокрака, има шестокрака српеста ѕвезда, која најчесто се
среќава на сребрените монета на Пела. Но, и на реверсите, и покрај истиот
знак, на предниот дел се следат разликите во цртежот, во изведувањето на
бродот, односно во изработката на калапот. Тука се забележуваат различни
детали во изведувањето на коритото на бродот, во третирањето на делот на
челото, па дури се среќаваат и додатни знаци кои досега не беа видливи на
познатите примероци. Десно од бродот е претставен делфин. И кај автоном-
ните пари на трите македонски града се среќаваат повеќе знаци и монограми
на монетарниците, но не и делфинот. Можеби овој детаљ треба да се иденти-
фикува како ковнички знак(?). Тоа, сепак, зборува за постоење повеќе калапи,
а, можеби, укажува и на подолготрајна ковничка активност во Лихнид. Нови
наоди кои се очекуваат со истражувањето на Охрид ќе отворат можност за
повеќе податоци за работата на монетарницата. Новооткриените археолошки
остатоци во Охрид, Лихнид cè повеќе го приклучуваат кон културната сфе-
ра на Горна Македонија, односно планинската Македонија. Во исто време, се
покажува во колкава мера Лихнид е неоправдано приклучуван територијално
кон илирскиот простор.
Во оваа фаза на истражувања може да се заклучи дека монетарницата
функ­ционирала во подолг период од оној за кој досега се претпоставувало.
Може да се претпостави дека датумот на престанување со работа на монетар-
ницата e најдоцна до последната војна со Рим, односно во 171, кога Лихнид е
опфатен со воените операции од страна на Апиј Клавдиј Кентон.
* Изразувам благодарност на Никола Шелдаров за овозможениот увид.

416
 * * *

Монетарна активност во Охрид повторно се случува во средниот век.

Во втората половина на XIV век, како господар на градот се јавува големи-
от жупан Андрија Гропа, чие име е забележано покрај името на ктиторот на
црквата Мал Св. Климент во Охрид во 1378 година.13 Овој „себлагороден“
господар, како што e наречен во натписот, се споменува и во словенскиот нат-
пис од Св. Богородица Перивлепта. Имено, над гробот на Остоја Рајаковиќ од
1379 година, кој бил роднина на кралот Марко, во црквата е поставен и испи-
шан епитаф во фреска во кој се соопштува дека e и зет на жупанот Гропа.14 И
во третиот извор, во Хрониката на деспотот Јован Музаки се раскажува како
Балша II и Гропа од Охрид биле зетови на Андрија II Музаки, господарот на
Берат и Корча.15 Според овие натписи, приближно можело да се претпостави
времето на ковањето на монетите под име на Гропа, со словенска легенда на
реверсот. Инаку, постои можност А. Гропа да управувал со Охрид како болја-
рин во рамките на територијата на Волкашин, кога тој владеел со Македонија,
а по неговата смрт, по 1371 година да останал единствен господар на градот,
откажувајќи му послушност на наследникот Марко.16 Така, може да се смета
дека по Маричката битка од 1371 година, Гропа почнал самостојно да кова
монети паралелно со емисиите на Марко во постојната монетарница во Ох-
рид, каде што се претпоставува дека ковале монети и други владетели, како
Мрњавчевиќите. Впрочем, дејноста на извонредните мajстори на уметничката
обработка на металот во Охрид е потврдена со сребрените окови на охридски-
те икони од тоа време.17
Монетите на Гропа се динари со тежина 0,9 г., по моделите на монетите
на Волкашин, Марко и Андреаш. Неговите монети не се среќаваат често низ
збирките на нашите музеи. За првпат се обелоденети 4 примероци уште во
1875 година од страна на Љубиќ,18 но не знаеме каде се наоѓаат сегa. Б. Сарија
во 1924 година ќе го објави кичевскиот колективен наод на средновековни
српски и венецијански монети, во кој ce зачувани и 3 монети на Гропа.19 По-
тоа, други монети на Гропа ќе обелодени Мариќ во 1958 година.20 Во македон-
13
И. Ивановъ, Български старини од Македония, София 1931,48; Болјарското семејство CROPA ce
споменува во Неаполските повелби, види К. Јиречек, Историја Срба I, Београд 1952, 148.
14
И. Ивановъ, op. cit., 39.
15
К. Иречекъ, История на Българите, София, sine anno, 252.
16
К. Јиречек, Историја Срба I, 248.
17
Ц. Грозданов, „Портрети на Климент Охридски во средновековната уметност“, Словенска писменост,
Охрид 1966, 105.
18
S. Ljubić, Opis jugoslovenskih novaca, Загреб 1875, 189, обелоденува 3 примероци на динари и чита
име на жупанот РОПА, а еден примерок го припишува на жупанот РИГ исправено од В. Битракова-
Грозданова, „Прилог кон охридската ковница од XIV век“, Историја VII-I, Скопје, 1971, 203.
19
В. Sarija, „Kičevska ostava“, Старинар III (1924, 1925), Београд 1925, 89.
20
P. Марић, „Из нумизматичке збирке Народног Музеја у Београду“, Зборник радова народног Музеја I,
Београд 1958, 122; Истиот автор ги регистрира примероците претходно објавени од Љубиќ и Сарија во
Студије из српске нумизматике, Београд, 1956.

417
ските збирки, колку што ми e познато, има две монети во Охридскиот музеј,21
една во Народната банка на РМ (сл. 6)22 и една во приватна колекција (сл. 7).
Во приватната колекција Симоновиќ во Белград се наоѓа еден примерок, кој е
исто така објавен.23 Од непознато наоѓалиште беа уште две монети од Музејот
на Македонија, но, за жал, тие се сега неповратно изгубени за науката. Во Ма-
кедонија досега се откриени два колективни наоди на средновековни сребрени
динари, во кои, покрај монетите на српските и венецијанските владетели, се
и монетите на Гропа. Во наодот од Охрид-Долни Сарај,24 покрај монетите на
Душан, Урош, Лазар, Џ. Тиеполо, Гропа, недостасува монетата од Марко, што
не e случај со наодот од Кичево, каде што се среќаваат и монетите на Волка-
шин, Андреаш, А. Дандоло, Марко, јасно и на Гропа.25 Но и покрај малиот број
примероци откриени или регистрирани досега, веќе e изведена една листа на
различни варијанти на текстот на аверсот. На реверсот секогаш е претставен
Исус Христос како стои, ретко како седи и благословува. На аверсот e јасно
испишано „по милости божие“ и неговото име во разни варијанти, со или без
титула „жупан“ или „господин Охрида“. Тука ќе ги претставиме примероците
кои се наоѓаат во збирките на Република Македонија.

1. Андрија Гропа, динар (1371-79)26

Ав.

Рев. Исус Христос со зрнест нимб, стои пред супеданеум; во левата рака
држи Евангелие, со десната благословува; на појасот висат духовни ме-
чеви. Околу венец од „Ѕ“.
AR, 0,90 г; 16 мм; (Охрид)
Завод и Музеј, Охрид, инв. бр. 803
2. Андрија Гропа, динар (1371–79)27
Ав.

Рев. Како претходната; венецот нејасен.

21
С. Димитријевић, „Нова серија нових врста српског средњевековног новца“, Старинар XVII, Београд
1967, 81, обелоденува еден примерок, а друг примерок обелоденува В. Битракова-Грозданова, Исто­
рија, 202, 205, Сл. 2.
22
Н. Шелдаров, П. Јосифовски, J. Кондијанов, Нумизматичка збирка на НБРМ, Скопје 1999, 132.
23
С. Димитријевић, op.cit., 81.
24
Наодот е обработен од Д. Размоска, „Средновековна остава откриена во Охрид“, Историја Х/1, Скопје
1980, 203–34. Претходно динарот на Гропа од овој наод e објавен од В. Битракова-Грозданова, Историја
VII, 202–5, сл. 2.
25
Б. Сарија, op.cit, 89.
26
С. Димитријевић, Старинар XVII, Београд 1967, 81.
27
В. Битракова-Грозданова, Историја VII, 202, 205, сл. 2.
* Исцртано од Г. Крстески.

418
 AR; 0,50 г; 15 мм; (Долни Сарај-Охрид)
Завод и Музеј, Охрид, инв. бр. 838
3. Андрија Гропа, динар (1371-79)28
Ав.

Рев. Исто како бр. 1.

AR; 0,90 г; 17 мм; (сл. 6)
Нумизматичка збирка на НБРМ, инв. бр. 1999/3/3
4. Андрија Гропа, динар (1371–79)
Ав.

Рев. Исто како бр. 1, но венецот e со ѕвезди.

AR; 0,49 г; 16 мм; (Маркова Сушица, Скопје) (сл. 7)
Приватна колекција
Веќе се издвоени 7 варијанти на легендата на аверсот,29 што нè упатува
на заклучокот дека станува збор за поголема продукција, а, можеби, и за по-
долга ковничка активност отколку што ни укажува малиот број на регистри-
рани примероци.

Што се однесува до територијата на циркулација на монетите, во оваа фаза

на истражување таа тешко може да се определи. Засега најјужна точка е Охрид,
a најсеверната Скопско, што е потврдено со едниот примерок откриен кај Мар-
кова Сушица (сега во приватна збирка, сл. 7). Но, според колекционерите, реги-
стрирани се наоди и во Старо Нагоричане и во Урошевац (10 примероци).
28
H. Шелдаров, П. Јосифовски, J. Кондијанов, Нумизматичка збирка на НБРМ, Скопје 1999, 132.
** Исцртано од Д. Спасова.
29
С. Димитријевић во Старинар XVII, издвојува 4 варијанти на аверси; В. Битракова-Грозданова,
Историја VII, издвојува 7 аверсни варијанти.

419
 И тука се поставува прашањето: до кога работела монетарницата во Ох-
рид? Од историските извори немаме податоци за животот на А. Гропа по 1379
година. Но, крајниот претпоставен датум треба да се поврзе, можеби, со 1380
година, кога со Охрид ќе започне да управува noследниот христијански владе-
тел во таа регија, Карло Топија.30

Ц. Грозданов, Охридско ѕидно сликарство, Београд 1980, 21.

30

420
 DASSARETES ET LYCHNIDIENS
NOUVELLES SOURCES ÉPIGRAPHIQUES
ET NUMISMATIQUES

Dans l'étude sont présentées de nouvelles sources épigraphiques et numismatiques

sur l'histoire antique de la ville de Lychnidos et des Dassarètes. Deux monuments
épigraphiques datant du 3ème siècle sont consacrés à Aurelios Krates Ptolemaiou et deux
émissions de monnaies sont frappées aussi de la part des Lychnidiens et des Dassarètes
au 3ème et au 2ème siècle av. J.-C. L'auteur considère que ce phénomène de deux sujets
doit être expliqué par le mode de fonctionnement de l'administration de la ville à l'époque
hellénistique koinon qui est également maintenu au temps romain sur le territoire de la
Haute Macédoine.

Mots-clés: polis, Lychnidiens, Aurelios Krates Ptolemaiou, Dassarètes, Zeus-Amon, bouclier

macédonien

La rédaction de cet article consacré à mon professeur très respecté, l’académi-

cien D. Rendić Miočević, a été motivée par la nouvelle inscription découverte il y a
une dizaine d’années dans le vieux Lychnidos (aujourd’hui la ville d’Ohrid) (des. 3).
Les sujets de ce type occupaient une place très importante dans son oeuvre scienti-
fique riche et très variée et ils représentaient en même temps une source d’inspira-
tion, ce qui explique l’importance que je leur accorde dans mon travail professionnel.
Il paraît que ce dernier monument épigraphique constitue la base d’une statue
qui avait été sculptée dans un bloc de pierre et consacrée à une personnalité célèbre
et érudite qui jouissait d’un respect particulier des citoyens de Lychnidos, ce dont
nous parle le texte même. Le bloc de pierre a été découvert dans le théâtre antique
lors des fouilles de 2000, rejeté avec le reste du matériel de construction au moment
de l’ensevelissement de l’arène, presqu’au fond. L’arène, quant à elle, a été définie
lors de la phase de transformation de l’objet en amphithéâtre. Cet objet important,
qui en dit long sur les contenus culturels et les distractions sophistiquées adoptées
par les Lychnidiens, avait été complètement abandonné, probablement après l’in-
terdiction des ludi circenses à la fin du 4ème siècle, ayant en vue la mesure dans
laquelle la religion chrétienne a été prêchée et adoptée dans la ville et ses environs
(Bitrakova Grozdanova 1975).

421
 Le bloc de pierre est conservé fragmenté, avec une base rectangulaire à di-
mensions 58x68 cm et à hauteur de 42 cm avec l’inscription honorifique sur le champ
frontal (desin 1, fig. 5). Le côté arrière du bloc de pierre est élevé et conservé jusqu’à
une hauteur de 86 cm. La statue qui était placée au-dessus du champ d’inscription
est considérablement abîmée : on devine uniquement des parties des mollets qui
émergent du bloc de pierre. Il semble que la statue ait été sculptée dans le même bloc
de pierre que la base (fig. 4-5).

Des. 1.

En suivant le texte de l’inscription, on constate qu’une dedicace à la même

personne et à texte similaire a été inscrite sur une autre base honorifique en pierre
grise (desin 2, fig. 9), decouverte dans les années 1960 et incorporée en tant que
spolia dans les fondations de l’église polyconchale à Plaošnik (Imaret) (Bitrakova
Grozdanova 1975). Le monument placé avec l’inscription vers le mur a été retire des
fondements lors de la conservation de l’église en 1969 (Bitrakova Grozdanova 1970,
159-162). Les deux inscriptions parlent d’Aurelios Kratis Ptolemaiou, une personna-
lité très respectee, particulierement éduquée et possédant nombre de vertus, à qui
les Lychnidiens sur l’une et les Dassarètes sur l’autre base témoignent leur respect
«a la bonne heure (’Αγαθῆ τύχη)». La deuxieme inscription, connue d’avant, donne
en plus l’information que «les Atheniens, eux aussi, lui avaient érigé une statue à
Acropolis, à côté du temple d’Asclepios» (desin 2). Ce complément, tout comme les
dédicants désignés, constitue une difference par rapport à l’inscription decouverte
dernierement. Les dédicants désignés sur la base honorifique sont les Dassarètes,
ΔΑΣΑΡΗΤΙΟΙ, tandis que les dédicants de la nouvelle inscription découverte dans
le théâtre sont les Lychnidiens (la ville de Lychnidiens, ΛΥΧΝΕΙΔΙΩΝ Η ΠΟΛΙΣ).
En ce qui concerne la graphie du nouveau monument, elle est presque iden-
tique à l’inscription sur la base connue precedemment. Les lettres régulières à hastes
verticales ont été gravees avec de petits apex. On y trouve trois types de lettres :
carrées (êta et sigma), rondes (oméga, omicron) et angulaires (theta, oméga). Notons
que les lettres angulaires, gravées sur la base placée par les Dassarètes (Bitrakova
Grozdanova 1970, 160), sont les plus frequentes au 3ème siècle (Papazoglou 1955a,

422
16; Babamova 2005, 68–69). Dans certains mots de cette inscription on constate
des ligatures entre les lettres à hastes verticales, ce qui apparait, comme on le sait,
au 2ème siecle, mais plus intensement au 3ème siècle, note egalement dans les ins-
criptions de Macédoine datées selon l’ère provinciale macédonienne (Babamova
2005, 66–67). L’onomastique rend bien évidemment la datation plus facile. L’uti-
lisation de la formule onomastique bipartite (nom et patronyme) par les Illyriens
(Rendić-Miočević 1948, 26–33) et par les Macédoniens (Papazoglou 1955, 353) est
déjà connue, une formule qui subira des modifications sous l’influence de la culture
romaine. Au cours du temps, les noms romains s’imposent dans la nomenclature
indigène. Une formule romaine habituelle est tripartite: praenomen, nomen romain,
cognomen gréco-macédonien (Papazoglou 1955, 350–372; Rendić-Miočević 1989,
633, 656–657). La formule combinée dans Αὐρήλιος Κράτης Πτολεμαίου est ici
évidente : nom gentilice romain + praenomen et patronyme, d’apres une formule
gréco-macédonienne. Avec le decret de Caracalla, Constitutio Antoniana, qui ac-
corde la citoyennete à tous les citoyens libres de l’Empire, le gentilice Aurele qui
apparait vers la fin du 2ème siècle sera plus frequent à partir du 3ème siècle (Rendić
Miočević 1989a, 700), tandis que les noms qui suivent sont d’origine grecque avec le
patronyme qui fera son entree dans l’onomastique au cours de l’époque hellénistique.
Cette formule combinée est plus fréquente dans les parties orientales de la Macé-
doine et de la Thrace (Papazoglou 1955, 362). Le nom de cet habitant de Lychnidos
(?) ne saurait pas nous reveler son appartenance ethnique. Dans le corpus d’inscrip-
tions à Lychnidos, on constate une présence dominante des noms de la prosopogra-
phie gréco-macédonien (Proeva 1993, 193–199 ; IG X/2, 175–203).

Des. 2.

423
 Une curiosité particulière est représentée par la mention une fois du nom de
la tribu Dassaretioi et une autre fois du nom des habitants de Lychnidos, lorsqu’il
est clair que la ville constitue leur siège. D’apres l’analyse paleographique et les
particularités onomastiques présentées auparavant, il est possible que les inscrip-
tions aient été erigées au 3ème siècle ap. J.-C. (Bitrakova Grozdanova 1970, 161 ;
16 X/II 185 n. 371; IG X/II, 185, n. 371).
Ce phénomène de séparation des Lychnides et des Dassarètes est également
noté à l’époque hellénistique au 3-2ème siècles av. J.-C. En effet, sur les monnaies,
connues depuis longtemps, frappées à Lychnidos au 2ème siècle av. J.-C. (Regling
1925, 255, 263, 264, T. XIV, 5; Bitrakova Grozdanova 1973, 295–301; Ead. 2001,
43–51), avec les symboles bouclier macedonien /galere, se trouve le nom des Ly-
chnidiens ΛΥΧΝΙ – ΔΙΩΝ (fig. 7). Les fouilles plus recentes à Lychnidos, dans
l’espace de Plaošnik, au noyau de la ville antique et d’Ohrid médiéval, ont fait décou-
vrir quelques monnaies en bronze, frappées en deux émissions différentes, avec les
symboles : Héraclès/massue et Zeus-Amon/foudre et la legende ΔΑΣΣΑΡΗΤΙΩΝ
(fig. 6), ce qui est d’une rareté extraordinaire, une émission jusqu’à présent inconnue
dans la production numismatique de Lychnidos antique.1 Jusqu’à il y a une dizaine
d’années, on ne connaissait que huit monnaies en bronze de l’atelier monetaire à Ly-
chnidos, forgées au 2ème siècle av. J.-C. Plus tard, il a été avance une nouvelle thèse
concernant les bronzes de Lychnidos, bouclier macedonien/galere macedonien qui
étaient jusqu’à présent corrélés avec la frappé simultanée des monnaies en argent
aux mêmes symboles frappées dans les villes macédoniennes Pella, Amphipolis,
Thessalonique, datees au 2ème siecle, au temps de Philippe V (187–168) (Regling
1925, 255–264; Gaebler 1935, 1–7, T. XII, 12–14; Id. 1906, 2, 3). Kremydi (2009,
287–295) considere que cette activite monetaire complete, y compris les ateliers
monétaires de la Basse Macédoine, devrait dater d’uné époque plus ancienne, sans
toutefois présenter des éléments en faveur de cette thèse et annonçant une étude à
paraitre.2 Grâce aux nouvelles recherches en Macédoine et à Ohrid, cette émission
(bouclier/galère) a atteint le nombre d’une vingtaine d’exemples. Malgré ce nombre
augmenté, il paraît toutefois qu’il s’agit d’une décision politique déjà citée, reprise
par Philippe V. La thèse avancée qu’il est question d’un monnayage en tant que
sitarchia (Kremydi 2009, 292), c’est-à-dire visant à payer les mercenaires engagés
dans l’armée macédonienne à Lychnidos, reste à confirmer. S’il avait été question de
payer les soldats, on aurait découvert beaucoup plus d’exemples issus de cette série
au cours des recherches à Lychnidos et dans la region. Cette opinion est peut-être
due à la connaissance insuffisante des preuves archéologiques concernant la position
économique et culturelle de la ville, ce qui soulève des doutes quant au statut poli-
tique insuffisamment clair de la ville.
1
Monnaies decouvertes lors des fouilles des couches hellenistiques a Plaošnik en 2008/2009.
2
En ce sens, S. Kremydi republie les exemples deja publies, y compris les plus recents, des bronzes de Lychnidos
bouclier/galere (Bitrakova Grozdanova 2001), dates selon les auteurs de reference (Regling 1925, 263-264),
commentant une hypothese abandonnee de Bitrakova Grozdanova 1987, 97.

424
 Néanmoins, les bronzes avec une légende des Dassarètes, au nombre de cinq
à peine, sont d’une extrême rareté car de larges fouilles archéologiques ont été en-
treprises à Ohrid, particulièrement dans la partie de l’agglomeration hellénistique
où se developpait le noyau urbain du vieux Lychnidos. Bien sûr, le monnayage à
Lychnidos à l’epoque hellénistique, et ce avec des symboles différents, ouvre une
nouvelle page dans l’histoire culturelle et économique de la ville et de la région peu-
plée par les Dassaretes.
En ce qui concerne le symbole, sur l’une des émissions nouvellement décou-
vertes portant la legende de l’appartenance aux Dassarètes (Zeus-Amon), son appari-
tion la plus ancienne à l’époque hellénistique a été à Cyrène (305–304) (Kraay&Hir-
mer 1966, 380, n. 789). Dans les villes-colonies grecques sur la côte africaine, Cyrène
et Barca, cette version hellénisée d’Amon-Ra égyptien apparait beaucoup plus tôt,
au 5ème siècle av. J.-C. (Kraay & Hirmer 1966, 380–381; Kraay 1976, 298–299, n.
1074, LIMC I/1, 99–103). Mais les symboles présents, Zeus/foudre de Lychnidos,
font penser aux ateliers monétaires en Epire, plus exactement à la communauté épi-
rote (κοινον Ήπειρωτῶν), de la fin du 3ème et du début du 2ème siecle (Franke
1961, 134–159, T. 7, 32, 33), surtout sur celles frappees par les Kassopes (la ville de
Kassope, en Kassopie, qui appartient au koinon des Molosses), à l’exception de la
corne d’Amon (Franke 1961, 76–79; Tzouvara-Souli 1994, 119–121) ou surtout des
similitudes avec les exemples d’Amantie chez les Chaoniens (Zeus/foudre) de la fin
du 3ème et du debut du 2ème siècle av. J.-C. (Gjomgecaj 1978, 83-112) où domine le
culte de Zeus de Dodone (Tzouvara-Souli 1993, 80) (Hérodote 2, 54-57, note la re-
lation entre le sanctuaire à Dodone et celui de Libye). Les inscriptions se rapportent
aux villes du même nom qui se distinguent par une organisation administrative en
koinon (Amantie, Byllis) (Hammond 1967, 648–671; Anamali 1972, 90–94 ; Ceka
1987, 144–145). En même temps, Pella possède les mêmes symboles Zeus/foudre,
avec l’appartenance ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ, datés du temps de Philippe V (Gaebler 1935,
XII, 12, 13, 14).
Quant à la série de monnayage bien connue du temps de Philippe V, lorsque le roi
a concédé le droit de monnayage à plusieurs villes de Macédoine, qui l’avaient pratiqué
de manière autonome avant l’interdiction de Philippe II, comme Pella, Amphipolis,
Thessalonique, Aphytis (Papazoglou 1988, 428), au début du 2ème siècle av. J.-C. la
ville de Lychnidos se joigne à elles. Dans cette catégorie de villes-ateliers monétaires,
je citerais la ville d’Aphytis (Papazoglou 1988, 428) où Zeus Amon est représenté sur
le revers, la tête de Zeus avec la corne au-dessus de l’oreille, vers la droite (Gaebler
1935, 46, n.14-15, XI, 17-18 ; Touratsoglou 1993, 33, XIII, 9, 10). Le choix de ce sym-
bole est évidemment lié au sanctuaire de cette divinite égyptienne hellénisée qui avait
été érigé beaucoup plus tôt dans la ville, avant les expéditions d’Alexandre vers l’est
(Paus. 3, 18, 3) (LIMC I/1, 666-689, n. 5-8), lorsque la ville frappe des monnaies avec
la même représentation d’Amon-Zeus (Gaebler 1935, 44-46).
L’idee du choix de cette représentation sur l’argent de Lychnidos nous oriente
vers les thèmes mythologiques présents sur les monnaies frappees au temps de Phi-

425
lippe V, lorsque celui-ci donnera à Lychnidos la permission de monnayer de manière
autonome. On sait déjà dans quelle mesure le culte de Zeus-Amon, présent sur le
sol macédonien, est introduit grâce à Olympia à la cour macédonienne, fait lié à
l’exaltation de cette dernière, ainsi qu’aux aspirations d’Alexandre III pour son ori-
gine divine, dont il demandera la preuve au sanctuaire d’Amon à Siwah (LIMC I/1,
667). Avec l’occupation de Chalcidique par Philippe II, l’Amoneion d’Aphytis est
intégré au territoire macédonien. Le dieu Amon-bélier, dont le symbole est la corne,
sera accepté par les diadoques, ce qui fait que cette représentation est le plus sou-
vent trouvée sur leurs monnaies. Les Dassarètes, dont le monnayage avait lieu dans
leur capitale Lychnidos, peut-être le centre de la communauté des Dassarètes ou du
koinon?, avaient choisi leurs symboles aussi sous l’influence des ateliers épirotes qui
frappaient après l’an 238 et de ceux de la Basse Macédoine, y compris Aphytis.
Les symboles de l’autre monnaie nouvellement découverte à Lychnidos,
Héracles/massue, sont évidemment identiques aux versions en bronze connues
d’Alexandre III, qui sont, on le sait déjà, frappées au cours du 3ème siècle av. J.-C.
Avec le monnayage autonome au temps de Philippe V, ces symboles sont présents
sur les émissions de Thessalonique, d’Amphipolis (Gaebler 1935, T. VII, 22, 23, T.
II, 30 ; Touratsoglou 1993, T. III, 11–12).
Comment expliquer l’illustration de Zeus-Amon sur les monnaies de Lych-
nidos ? Et quand les monnaies portant le nom d’appartenance aux Dassarètes ont-
elles été frappées? Pour ce qui est du problème de la datation, nous nous voyons
imposer les analogies historiques de l’existence du koinon en tant que forme d’orga-
nisation administrative connue au 3ème siècle av. J.-C. en Epire, fait confirmé par
la frappe de monnaies de ces organisations ethniques ou territoriales indépendantes
(Anamali 1972, 67–140; Ceka 1972, 121–138 ; Gjongecaj 1978, 85–112 ; Ceka 1987,
144; Caban 1988, 157–158, 168–170) ou bien des formes semblables d’organisation
connues en Haute Macédoine a la haute époque romaine impériale, établi par les
inscriptions (Papazoglou 1959, 163–170; Hatzopoulos 1996, 83, 104). Mais on ne
peut que supposer à quelle période se réalisait le monnayage à Lychnidos, une fois
avec une inscription et appartenance aux Dassarètes, une autre fois aux Lychnidiens,
ayant des symboles différents. Les ressemblances avec les symboles épirotes et avec
les monnaies illyriennes du sud (Zeus/foudre) renvoient vraisemblablement à la fin
du 3ème siècle, mais quelques questions s’imposent : quand les émissions avec le
nom de la ville ont-elles été frappéees? Est-ce que Lychnidos avec les Dassarètes a
été organisé en koinon en même temps que les villes illyriennes du sud et les villes
epirotes ? Est-ce que les deux émissions se rapportent à la même époque ou bien
coïncident avec la datation proposee par Regling (1925, 255–264), lequel considérait
que le monnayage confirme l’appartenance de Lychnidos à l’état macédonien ?
Ces deux exemples archeologiques, épigraphique et numismatique, soulèvent
plusieurs questions concernant l’histoire de Lychnidos et des Dassarètes, et ouvrent
à la fois de nouvelles possibilités d’interprétation.
Malgré le fait que la région de Dassarétie où le territoire peuplé par les Das-
sarètes ait fait objet d’étude de plusieurs chercheurs, elle n’a jamais été clairement

426
delimité. On dit toujours qu’au sud elle s’étendait jusqu’à l’Epire, à l’ouest vers les
Illyriens, Parthinoi, à l’est jusqu’aux Lyncestes et les Orestes et au nord jusqu’aux
Pénestes et aux Dardaniens (Papazoglou 1985, 71–74). Pourtant, l’espace central
peuplé par ces habitants anciens de l’Antiquité, à en juger d’après les sources litté-
raires et épigraphiques est bien sûr la région autour du lac de Lychnidos, aujourd’hui
le lac d’Ohrid. Cependant, tout ce que nous possédons jusqu’à present, dans le sens
de preuves matérielles sous forme de monuments épigraphiques où l’on désigne les
Dassarétes et Lychnidos, a été découvert à Ohrid-Lychnidos. La seule exception où
il est fait mention de la ville de Lychnidos est l’un des deux milliaires du 3ème siècle
qui a été découvert à Struga, une localité a 14 km à l’ouest d’Ohrid sur la trace Via
Egnatia, vers Scampa et Dyrrachion.3
Les deux groupes de sources, épigraphique et numismatique, concernent deux
époques différentes, avec un décalage de presque 5 siècles, ce qui pose un dilemme
concernant la mesure dans laquelle nous pouvons lier ces phénomènes et formuler
des conclusions fiables. Cette duplicité des sources doit être envisagée dans les re-
lations qui s’imposent entre «la ville des Lychnidiens » et l’appartenance ethnique
dassarète ou territoire de Dassarètie.
Tout d’abord, dans les sources, le lac de Lychnidos est mentionné dans les
expéditions de Philippe II qui a conquis l’espace à côté du lac en 358 (Polyb. V,
108), tandis que la ville de Lychnidos est pour la première fois mentionnée en 209
av. J.-C. lorsque Eropos s’est emparé de la ville qui avait été sous l’autorité macédo-
nienne (Liv. XXVII, 32,9). Ce sont là les données écrites très limitées sur la haute
histoire antique de la ville. Mais les fouilles systématiques déjà mentionnées offrent
une nouvelle image de la ville prospère à la haute époque antique et surtout au bas
temps classique et au haut temps hellénistique. Ce sont bien évidemment les riches
nécropoles découvertes près de Gorna Porta (Kuzman 2006, 215–244), près de De-
boj4 (Bitrakova Grozdanova 1987, 64–66), sur la citadelle, ainsi que l’agglomération
à rues tracées à Plaošnik (Bitrakova Grozdanova 2011, 99–124), territoire sur lequel
la ville s’étendra et se développera à l’époque romaine et paléochrétienne, descen-
dant vers la partie est de la colline où se trouve le théatre antique, probablement à
partir de la période hellénistique tardive (Malenko 1981, 17–28; Id. 2008, 77–80).
Maintenant nous avons une toute autre image, bien que partielle, de l’existence et du
pouvoir de la ville prospère.
Pour ce qui est des Dassarètes, dans les sources écrites ils sont le plus souvent
mentionnés à côté de leurs voisins macédoniens et illyriens avec lesquels ils guer-
roient. Mais il n’est pas méconnu que ce triangle de relations culturelles incorpore
également les Epirotes (Hatzopoulos 1996, 104; Bitrakova Grozdanova 2000, 22,
23; Ead. 2006, 588–590; Touratsoglou 2010, 12, 18, 222), ce qui est de plus en plus
confirmé par toutes les nouvelles trouvailles matérielles faites ces dernières années.
3
Dans la région autour du lac d’Ohrid ont été jusqu’a present decouverts plus de cinquante monuments
épigraphiques, dont la majorité dans la ville d’Ohrid, mis au jour par plusieurs chercheurs et republiés avec
des commentaires critiques (dans IG X/II, 175–203, avec une littérature complete)
4
fouilles V. Malenko

427
 Dès le début des années 1950 du siècle passé, prof. Papazoglou, ne disposant
pas d’un nombre suffisant de données archéologiques, a exprimé son doute quant
à l’imposition de l’autorité et à l’assimilation culturelle de la population dans ces
régions occidentales conquises par Philippe II, bien qu’il ait indiqué la floraison de
Lychnidos à l’époque impériale, se penchant plutot sur les monuments épigraphiques
de cette époque (Papazoglou 1957, 224–230). Plus tard, elle proposera des études
plus complétes sur ce problème. En effet, il est question d’institutions administra-
tives qui sont notées dans les inscriptions (Papazoglou 1985, 103–110). Nous y ajou-
terons les nouvelles découvertes de monnaies.5
A l’exception de quelques exemples de monuments épigraphiques qui ne
contiennent pas d’éléments suffisamment lisibles offrant des données administra-
tives, aucune preuve fiable de ce type comme celles datant de l’époque romaine.
Mais les monnaies portant des inscriptions qui indiquent leur appartenance aux Ly-
chnidiens ou aux Dassarètes ouvrent la question de l’organisation administrative de
la ville et de la région avant l’arrivée des Romains dans les Balkans.
On sait déjà dans quelle mesure le koinon en tant que forme administra-
tive est present en Epire6 et en Illyrie du sud, comme, par exemple, la ville de
Byllis et les habitants de la région des Bylliones (Ceka 1987, 135–149) a la fin
du 3eme siècle av. J.-C. Mais les attestations épigraphiques les plus anciennes en
Haute Macédoine ont été découvertes à Orestide au 1er siècle, à l’époque de l’em-
pereur Claude, voisin oriental de la Dassarètie (Papazoglou 1959, 163–164 ; Ead.
1985, 104). On sait déjà que Lychnidos aussi, en tant que centre des Dassarètes,
a été, à l’époque romaine, organisé en tant que municipalité autonome – polis
(Papazoglou 1957, 229 ; Papazoglu 1985, 104) et, en tant que siège, peut-être aussi
au koinon des Dassarètes (Papazoglou 1959, 167). Est-ce la preuve de l’existence
du koinon comme une communauté administrative plus large des Dassarètes est
la mention des archontes, de la municipalité et du peuple dans une inscription
d’Ohrid (ἄρχοντες, βουλὴ, δῆμος) (Papazoglou 1985, 102–104), c’est-à-dire une
communauté de plusieurs polismata (agglomérations). Nous pouvons seulement
supposer que cette municipalite englobait l’habitation près de Selce, située dans
les montagnes à l’ouest du lac d’Ohrid, la seule localité fouillée de la région plus
large de la Dassarètie (Ceka 1985).
La structure administrative du koinon, c’est- à-dire le fonctionnement adminis-
tratif des régions en Haute Macédoine, a été étudiée par Papazoglou (1959, 163–170)
dans les régions d’Orestide, d’Elimée, de Lyncestide, de Deuriopos, trouvant des attes-
tations dans les organes du pouvoir susmentionnés ou dans la mention du koinon sur
les monuments épigraphiques, découverts aussi et en Dassarètie, c’est-à-dire à Ohrid.
Cette constitution du pouvoir en tant qu’autorité régionale a été évidemment acceptée
par les Romains, surtout dans les régions montagneuses de Macédoine (Papazoglou

5
Étude sur les monnaies par Danica Razmoska sous presse.
6
La litterature precitee, note de bas de page.

428
1959, 170). Il reste une ambiguïté quant au degré d’autonomie de l’administration de
Lychnidos et de la Dassarétie avant l’arrivée des Romains, dont la preuve serait, peut-
être, le monnayage autonome. D’autre part, la Dassarétie aussi, tout comme l’Orestide
voisine, obtiendra, après l’arrivée des Romains, le statut de «libera gens » (Pline, IV,
3) gràce à son inclination envers les nouveaux conquérants (Papazoglou 1985, 102). En
ce sens, il semble que l’organisation administrative de la Dassarétie avec Lychnidos
continue à fonctionner à l’époque du pouvoir romain, en tant que forme municipale
adaptée, complémentaire à l’organisation indigène (Papazoglou 1959, 170), ce qui est
en quelque sorte confirmé par sa mention dans les inscriptions érigées par les Das-
sarètes et les Lychnidiens. Dans ce contexte, on peut accepter l’opinion concernant
une appartenance territoriale et non tribale du fonctionnement administratif à l’époque
romaine (Papazoglou 1988, 442 ; Hatzopoulos 1996, 103).
Toutes les données indiquées, les monnaies avec des symboles differents, em-
pruntés au répertoire macédonien et épirote, les inscriptions qui nous renseignent
sur la manière dont les Lychnidiens et la communauté des Dassarètes administraient
la ville, l’insula urbaine de l’époque hellénistique découverte à Plaošnik, ensemble
avec l’inventaire riche dans les nécropoles qui complète les trouvailles analogues
en Macédoine, la prosopographie, tout cela ne peut que nous orienter vers un koinè
culturel avec les régions de la Haute Macédoine depuis les temps hellénistiques (Bi-
trakova Grozdanova 2000, 19–33). Et ce n’est pas tout : les découvertes lychnidiens
riches en or, en objets de l’artisanat artistique ou en céramique de luxe sont liées aux
grands centres de la Basse Macédoine. Le développement urbain continu de Lych-
nidos, surtout après l’arrivée des Romains, dépasse de par son pouvoir les villes en
Haute Macédoine (Bitrakova Grozdanova 2011, 99–124).
Les relations avec l’Epire sont également, à mon avis, très intenses depuis la
haute époque antique, lorsque Lychnidos et la Dassarétie commencent à se distin-
guer par la fortification des agglomérations avec de fortes murailles du type moenia
aeacia, mais aussi avant cela, avec la présence du bronze archaïque dans les nécro-
poles (Bitrakova Grozdanova 2002, 551–564; Ead. 2006, 587–591).
Le travail de recherche visant la découverte de la vérite sur Lychnidos et sur
son positionnement nous a été dans une large mesure imposée par le théâtre an-
tique, plus tard amphithéâtre, connu de longue date. Il nous a guidés vers l’idée de
l’existence d’une ville étendue ayant un milieu culturel très important. Les fouilles
intenses complètent de plus en plus l’image de la ville antique, rattachée au royaume
macédonien au temps de Philippe II, qui demeurera dans le cadre des événements
politiques, économiques et culturels entre la Macédoine, l’Illyrie et l’Epire tout au
long de la période antique. Les nouvelles recherches continueront à donner des ré-
ponses fiables aux questions posées.

Traduit par Joana Hadji Lega

429
Сл. 3. / des. 3. Lychnidos, n. 5. l'église polyconchale, n. 6. le théâtre

430
 ΛΥΧΝΕΙΔΙΩΝ Η ΠΟΛΗΣ
НОВ ЕПИГРАФСКИ СПОМЕНИК

Долго време во науката се правеа обиди да се идентификува локацијата

на античкиот град Лихнид (Lychnidos). Навидум, про­блемот се наметнуваше
поради немањето епиграфски докази, и покрај тоа што само на еден споме-
ник, многу оштетен, се читаше дел од натпис ΛΥΧΝΙ[ΔΟΣ], кој, за жал, сега е
загубен, a на два римски милјокази растојанието беше означено со бројот на
милјите и името на градот со грчки букви, кои, пак, не беа најдени in situ на
егнацискиот пат. Меѓутоа, големите археолошки зафати, почнувајќи од шее-
сеттите години, сè повеќе ја потврдуваа тезата дека Охрид е стариот Лихнид,
што е прифатено од научната јавност. Особено откривањето на театарот од
доцнохеленистичката епоха беше силен показател дека тука, во стариот дел на
градот, Варош, се развивал овој многу познат град на Охридското Езеро и како
попатна станица на Via Egnatia. Во исто време, покрај моќта на градот, што ни
ја покажува пространиот антички театар, а подоцна и со неговата пренамена
за изведување и на амфитеатрални игри, во неговите ископувања се откри и
еден евидентен натпис како неодминлив до­каз за името на градот (сл. 1, 3-5).
Овој најнов епиграфски споменик претставува база, најверојатно за ста-
туа, која била извајана во еден каменен блок, посветена на една позната и мно-
гу учена личност, кон која граѓаните на Лихнид се однесувале со особено
почитување, за што ни раскажува и самиот текст. Камениот блок е откриен во
античкиот театар во ископувањата во 2000 год.1, слободно исфрлен со другиот
градежен материјал при затрупувањето на арената речиси на дното, која, пак,
е дефинирана во фазата на преуредувањето на објектот во амфитеатар. Овој
значаен објект, кој многу зборува за културните и за забавните содржини што
ги негувале и ги прифаќале лихниѓаните, е комплетно напуштен, веројатно по
забранувањето на ludi circences на крајот на IV век, кога се знае во која мера
во градот и околината и колку рано е проповедано и усвоено христијанското
учење2.
Камениот блок е фрагментарно зачуван, со правоаголна основа со димен-
зии 58 × 68 сm и висина 42 сm на фронтално поле, каде што е испишан почес-
1
Ископувањата се раководени од Владо Маленко, В. Маленко 2008, 77–80.
2
Bitrakova Grozdanova 1975.

431
ниот натпис (сл. 1). Задната страна на камениот блок се издигнува и е зачувана
до висина од 86 сm. Над натписното поле стоела статуа, која е многу оштете-
на; се наѕираат само делови од листовите на нозете, кои избиваат од камениот
блок. Се чини дека статуата била извајана во истата камена маса од која е
изведена базата (сл. 3–5).

Сл. 1

Кога ќе се погледа натписот, се забележува дека на истата личност, со

сличен текст, е испишана посвета на една друга база, исто така од сив ка-
мен, откриена во шеесеттите години на минатиот век, вградена како сполија
во темелите на поликонхалната црква на Плаошник (Имарет), веќе објавена.
Арата, која беше поставена со натписот свртена кон ѕидот, со конзервацијата
на црквата во 1969 год. извлечена е од темелната основа3. На двата натписа
се споменува личноста Аурелиј Кратес Птолемеeв, многу почитуван, особено
едуциран и (личност) со многу доблести, кому лихниѓаните на едната, а Дасаре-
тите на другата ара, во добар час – ΑΓΑΘΗ ΤΥΧΗ – му искажуваат почит. На
вториот натпис, познат оtпорано, му се додава и податокот дека и Атињаните му
подигнале статуа на Акрополис покрај храмот на Асклепиј (сл. 2, 9). Овoј до-
даток ја претставува разлика во однос на најновиот натпис, како и посочените
дедиканти. На арата како дедиканти се јавуваат Дасаретите, ΔΑΣΣΑΡΗΤΙΟΙ, до-
дека на новиот натпис откриен во театарот дедиканти се лихниѓаните (градот
на лихниѓаните – ΛΥΧΝΕΙΔΙΩΝ Η ΠΟΛΙΣ).
Што се однесува до графијата на новооткриениот натпис, таа е речиси
иста со натписот на арата позната отпорано. Правилните букви со вертикални
хасти, изрежани се со мали апекси. Застапени се два вида букви: четвртести
(ета и сигма), тркалезни (омега, омикрон), но недостасуваат аглестите, кои ги
има испишано на арата поставена од Дасаретите4, најчесто во употреба во III
век5. И на овој натпис, во неколку збора, се среќаваат лигатури меѓу буквите
3
Битракова Грозданова 1970, 159–160.
4
Битракова Грозданова 1970, 160.
5
Papazoglu 1955a, 16; Бабамова 2005, 68–69.

432
со вертикални хасти, кои се појавуваат, како што е познато, во II век, но ин-
тензивно се присутни во III век, забележано и на натписите од Македонија
датирани според македонската провинциска ера6. Секако, околу датирањето
помага и ономастиката. Позната е примената на двочлената ономастичка фор-
мула и кај Илирите7 и кај Македонците8, која ќе претрпи промени со проди-
рањето на римската култура. Со текот на времето во номенклатурата на ста-
роседелците се инкорпорираат и римските имиња. Вообичаената римска фор-
,
мула е тричлена9. Комбинираната формула кај Αυρέλιος Κράτης Πτολεμαίου
тука е очигледна: римско гентилно име + лично име со патронимик, според
македонско-грчка формула. Гентилициј-от Aurelios, кој се јавува при крајот на
II век со декретот на Каракала, Constitutio Antoniniana, кога е даден цивитет
на сите слободни граѓани на царството, од III век натаму ќе биде почест во
употреба10; имињата што следуваат се од грчко потекло, со патронимик, кој ќе
влезе во ономастиката од времето на хеленистичката епоха. Оваа комбинира-
на формула е почеста во источните делови на Македонија и Тракија11. Според
името на овoј жител на Лихнид(?), не би можеле да го одредиме неговото ет-
ничко потекло. Во корпусот на натписи од Лихнид се забележува доминантно
присуство на имиња од македонско-грчката просопографија12.

Сл. 2

6
Бабамова 2005, 66–67.
7
Rendić Miočević 1948, 26–33.
8
Папазоглу 1955, 353.
9
Ib. 350–370; Rendić Miočević 1989, 633, 656–657.
10
Rendić Miočević 1948, 50; Id. 1989a, 700.
11
Папазоглу 1955, 362.
12
Proeva 1993, 193–199; IG X–2, 175–203.

433
 Секако дека една особена занимливост претставува споменувањето ед-
наш на името на племето Дасарети, а во другиот случај името на жителите на
Лихнид, кога е јасно дека градот претставува нивно седиште. Натписите, спо-
ред палеографската анализа и ономастичките особености изведени и порано,
можно е да се подигнати во III век по Хр13.
Овај феномен на издвојување на лихниѓаните од Дасаретите го среќава-
ме и во времето на хеленистичката епоха во III–II век. Имено, на монетите ко-
вани во Лихнид во II век пр. Хр., одамна познати14, со симболите на македон-
ски штит/лаѓа, стои името на лихниѓаните ΛΥΧΝΙ ΔΙΩΝ (сл. 7). Со поновите
ископувања на Лихнид, на просторот на Плаошник, во јадрото на античкиот
град и на средновековниот Охрид, откриени се неколку монети, ковани во
две различни емисии, со симболите: Херакле/боздоган и Ѕевс-Амон/молња и
легенда ΔΑΣΣΑ ΡHΤΙΩΝ, што претставува голема реткост, досега непозната
емисија во нумизматичката продукција на античкиот Лихнид (сл. 6)15. До пред
десетина години беа познати само осум бронзени монети од монетарницата во
Лихнид, ковани во II век пр. Хр. Во поново време изнесено е ново мислење
околу бронзите од Лихнид, македонски штит/лаѓа, кои досега се поврзуваа
со истовременото ковање на сребрените монети со исти симболи, изработува-
ни во македонските градови Пела, Амфипол, Тесалиника, датирани во II век,
од времето на Филип V (187–168)16. Кремиди смета дека таа комплетна моне-
тарна активност, вклучувајќи ги ковниците од Долна Македонија, би требало
да е од постаро време, без да ги посочи елементите врз кои се базира оваа теза,
со забелешка дека следува нејзина студија17.
Со новите истражувања во Македонија и во Охрид бројката на оваа еми-
сија (штит/лаѓа) достигна до дваесетина примери. И покрај оваа зголемена
бројка, сепак, се чини дека станува збор за еден политички потег преземен
од страна на Филип V, на кој е укажувано и досега. Изнесеното мислење дека
станува збор за ковање монети како ситархија-sitarchia18, односно да се платат
најмените војници во Лихнид во македонската војска, е под знак прашање.
Кога би станувало збор за плаќање на војниците, досега би откриле многу
повеќе примери на оваа серија во истражувањата и во Лихнид и во регионот.
Ова мислење се должи, можеби, и на недоволното познавање на археолошките
докази за економската и за културната позиција на градот, кое го става под
сомнеж и неговиот недоволно јасен политички статус.

13
Битракова Грозданова 1970, 161; IG X/II, 185, n. 371).
14
Regling 1925, 255, 263, 264, T. XIV, 5; Битракова Грозданова 1973, 295–301; Ead 2001, 43–51.
15
Монетите се откриени во ископувањата во хеленистичките слоеви на Плаошник во 2008/2009.
16
Regling 1925, 255–264; Gaebler 1935, 1‘7, T. XII, 12–14; Id. 1906, 2, 3.
17
Kremydi 2009, 287–295; Во таа смисла авторката ги објави веќе најновите објавени примери на
лихнидската бронза штит/лаѓа од Bitrakova Grozdanova 2001, 43–51, датирани според релевантниот
автор Regling 1925, со коментар за една напуштена претпоставка од Битракова Грозданова 1987, 97.
18
Kremydi 2009, 292.

434
 Меѓутоа, бронзите со легенда на Дасаретите, одвај пет на број, се секако
голема реткост, бидејќи во Охрид се преземени пространи археолошки ис-
копувања, и тоа во делот на хеленистичката населба, каде што се развивало
урбаното јадро на стариот Лихнид. Секако дека ковањето монети во Лихнид
во хеленистичката епоха, и тоа со различни симболи, отвора нова страница на
културната и економската историја на градот и на регионот што го населувале
Дасаретите.
Што се однесува до симболот, како Ѕевс-Амон на една од новооткри-
ените емисии со легендата на припадност на Дасаретите, во хеленистичката
епоха, најрано се среќава во Кирена (305–304 год)19. Инаку, во грчките гра-
дови-колонии на африканскиот брег, Кирена и Барка (Cyrenaica, Barca), оваа
хеленизирана верзија на египетскиот Амон-Ра, се јавува многу порано, во V
век пр. Хр.20 Но, застапените симболи – Ѕевс/молња од Лихнид, потсетува-
ат на монетарниците во Епир, поточно на епирската заедница ΤΟ ΚΟΙΝΟΝ
ΕΠΕΙΡΩΤΑΝ, од крајот на III и почетокот на II век21, особено на оние ковани
од Касопите, во градот Касопе, во Касопија, која му припаѓа на коинонот на
Молосите, со исклучок на рогот на Амон22, или особено сличностите со при-
мерите од Амантија кај Хаоните (Ѕевс/молња) од крајот на III и почетокот на
II век пр. Хр.,23 каде што е доминантен култот на Ѕевс Додонски24. Херодот (2,
54–57) дава податок за врската меѓу Додона, Теба и либиското светилиште.
Натписите се однесуваат на истоимените градови, кај кои е позната и админи-
стративната организираност во коинон, кон кои се приклучува градот Билис25.
Во исто време, и Пела ги има истите симболи на Ѕевс/молња, со припадност
ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ, датирани од времето на Филип V26.
Во познатата серија на монетоковање во времето на Филип V, кога кра-
лот дал право за изведување на оваа активност во повеќе градови од Македо-
нија, кои, пак, ковале самостојно и пред забраната на Филип II, а тоа се Пела,
Амфипол, Тесалоника, Афитис (Aphytis), во почетокот на II век пр. Хр. кон
нив е инкорпориран и Лихнид. Во оваа категорија на градови-монетарници би
го издвоила градот Афитис27, каде што на реверсот е претставен Ѕевс-Амон;
главата на Ѕевс со рогот над увото, надесно (сл. 8).28 Изборот на овој симбол
е очигледно врзан со светилиштето на ова хеленизирано египетско божество,
кое е подигнато многу порано во градот, пред Александровите походи кон

19
Kray & Hirmer 1966, 380, n. 789,
20
Kray & Hirmer 1966, 380–381; Kray 1976, 298–299, n. 1074, LIMC I/1, 99–103.
21
Franke 1961, 134–159, T. 7, 32, 33.
22
Franke 1961, 76–79; Tzouvara-Souli 1994, 119–121.
23
Gjongecaj 1978, 83–112.
24
Tsouvara –Souli 1993, 80.
25
Hammond 1967, 648–671; Anamali 1972, 90–94; Ceka 1987, 144–145.
26
Gaebler 1935, XII, 12, 13, 14.
27
Papazoglou 1988, 248.
28
Gaebler 1935, 46, n. 14–15, XI, 17–18; Touratsoglou 1993, 33 XIII, 9, 10.

435
исток (Paus. 3, 18, 3)29, кога градот исто така кова монети со истата претстава
на Амон-Ѕевс30.
Идејата за изборот на оваа претстава на лихнидските пари нè упатува
на митолошките теми што се присутни на монетите ковани во времето на
Филип V, кога овој македонски владетел и на Лихнид ќе му го додели правото
на самостојно ковање. Познато е во која мера влегува култот кон Ѕевс-Амон,
присутен на македонска почва, со кралицата Олимпија на македонскиот двор,
врзано со нејзината егзалтација, како и аспирациите на Александар III за не-
говото божествено потекло, за што ќе побара потврда во светилиштето на
Амон во Сивах (Siwah)31. Со заземањето на Халкидик од страна на Филип II, и
Амонеионот од Афитис влегува во македонскиот посед. Богот Амон-овен, чиј
симбол е рогот, ќе го прифатат диадосите и затоа и оваа претстава најчесто се
среќава на нивните монети. Лихнид, односно Дасаретите, чие ковање се случу-
вало во нивниот главен град, можеби центар на заедницата или на коинонот
(?) на Дасаретите, избрале симболи под влијание и на епирските монетарници,
ковани по 238 год., и на оние од Долна Македонија, односно Афитис.
Симболите и на другата новооткриена монета во Лихнид, Херакле/боз-
доган, се секако идентични со бронзите врзани за Александар III, кои, како
што е познато, се коваат и во текот на III век пр. Хр. Но, исто така, и со авто-
номното ковање во времето на Филип V, овие симболи се застапени на брон-
зените емисии од Тесалоника и Амфиполис32.
Се поставува прашањето: од каде доаѓа идејата за илустрацијата на
Ѕевс-Амон на лихнидските монети? И, кога се ковани монетите со името на
припадност на Дасаретите, воопшто? Околу проблемот на датирањето ни се
наметнуваат историските аналогии на постоењето на коинонот како форма
на административно уредување, кое е познато во III век пр. Хр. и во Епир,
потврдено со ковањето монети на овие независни етнички или територијални
организации33 или слични форми на уредување познати во Горна Македонија
во раното римско империјално време, потврдено преку натписите34. Но, ко-
вањето во Лихнид еднаш со натпис и припадност на Дасаретите, другпат на
лихниѓаните, кои се со различни симболи, се чини дека можеме само да го
претпоставиме. Сличностите со епирските симболи на епирските и на јуж-
ноилирските монети (Ѕевс/молња), упатува, секако, на крајот на III век, но со
знак прашање: а, кога се ковани емисиите со името на градот? Дали Лихнид
со Дасаретите во исто време како и јужноилирските и епирските градови е

29
Paus. 3, 18, 3; LIMC I/1, 666–689, n. 5-8.
30
Gaebler 1935, 44–46.
31
LIMC I/1, 667.
32
Gaebler 1935, T. VII, 22, 23, T. II, 30; Touratsoglou 1993, T. III, 11–12.
33
Anamali 1972, 67–140; Ceka 1972, 121–138; Ceka 1987, 144; Gjongecaj 1978/, 83–112; Caban 1988, 157–158,
168–170.
34
Papazoglou 1959, 163–167; Hatzopoulos 1996, 83, 104.

436
организиран во вид на коинон? Дали и двете емисии се однесуваат на истото
време или се совпаѓаат со датирањето што го предложи Реглинг35, кој сметаше
дека ковањето на монетите ја потврдува припадноста на Лихнид на македон-
ската држава?
Со овие два археолошки примери, епиграфски и нумизма­тички, се по-
ставуваат повеќе прашања за историјата на Лихнид и на Дасаретите, а, во исто
време, се отвораат нови можности за интерпретација.
И покрај тоа што областа Дасаретија, односно територијата што ја на-
селувале Дасаретите, била предмет на проучувања на повеќе истражувачи,
таа никогаш не е јасно дефинирана. Секогаш се вели дека се простирала на
југ до Епир, на запад кон Илирите до Партините, на исток до Линкестите
и Орестите, а на север до Пенестите и Дарданците36. Меѓутоа, централниот
простор што го населувале овие прастари жители од антиката, судејќи според
книжевните и епиграфските извори, е, секако, областа околу Лихнидското,
денес Охридско Езеро. Сепак, сè што поседуваме до денес, во смисла на мате-
ријални докази, во форма на епиграфски споменици каде што се посочуваат
Дасаретите и Лихнид, откриени се во Охрид-Лихнид. Еден единствен исклу-
чок претставува едниот од двата милјокази од III век каде што се споменува
градот Лихнид, кој потекнува од Струга, локалитет 14 km западно од Охрид,
на патот Вија Егнатија кон Скампа и Дирахион37.
Двете групи извори, епиграфските и нумизматичките, се однесуваат на
различни временски периоди, со разлика речиси од пет века, што навидум ос-
тава сомнеж во која мера можеме да ги поврземе овие појави, а во евентуални-
те заклучоци, пак, во која мера да пристапиме со поголема претпазливост. Ова
двојство на изворите треба да се разгледува во релациите што се наметнуваат
меѓу градот на лихниѓаните и оние со етниконот Дасарети или дасаретска
територија.
Најпрво, во изворите Лихнидското Езеро се споменува во походите на
Филип II, кој го освоил просторот до езерото во 358 год. (Polyb. V, 108), до-
дека градот Лихнид за првпат се споменува во 209 год. пр. Хр., кога Ероп го
оттргнал градот од македонска управа (Liv. XXVII, 32, 9). Тоа се оскудни-
те книжевни вести за раната античка историја на градот. Но, систематски-
те ископувања, веќе споменати, даваат нова слика за просперитетниот град
во раноантичката епоха, особено во доцнокласичното и ранохеленистичкото
време. Тоа се, секако, богатите некрополи откриени кај Горна Порта38, Дебој39,

35
Regling 1925, 255–264.
36
Папазоглу 1985, 71–74.
37
Во регионот околу Охридското Езеро досега се откриени над педесет епиграфски споменици, најмногу
од нив во градот Охрид, обелоденети од повеќе истражувачи и преиздадени со критички коментари во
IG X/II, 175–203, со прет­ходна целосна литература.
38
Кузман 2006, 215–244.
39
Ископувања на В. Маленко.

437
на Кале40, како и населбата со дефинирани улици на Плаошник41, простор на
кој и во римската и во ранохристијанската епоха ќе се проширува и ќе се раз-
вива градот, спуштајќи се по падините низ источната страна на ридот, каде
што се вклучува и античкиот театар, веројатно од доцнохеленистичкиот пери-
од42. Сега имаме сосема нова слика за постоењето и моќта на просперитетниот
град, и покрај тоа што не и комплетна.
Што се однесува до Дасаретите, тие во книжевните извори се спомену-
ваат најчесто покрај соседите Македонци, и со Илирите, со кои и војуваат.
Но, не е непознато дека во тој триаголник на релации се инкорпорираат и
Епирците43, што сè повеќе се потврдува со сите нови материјални откритија
од последниве години.
Уште во раните педесетти години на минатиот век проф. Папазоглу,
немајќи доволно археолошки податоци, искажа сомневање околу наметну-
вањето на власта и културното асимилирање на населението во овие западни
краишта освоени од страна на Филип II, и покрај тоа што укажа на процветот
на Лихнид во царскиот период, повеќе потпирајќи се на епиграфските споме-
ници од тоа време44, а подоцна ќе се приклучи и со покомплетни проучувања
на проблемот. Имено, станува збор за административни институции што се
регистрирани на натписите45, кон кои ние би ги додале и новите откритија на
монетите46.
Од раноантичката епоха, освен неколку примери на епиграфски споме-
ници што не содржат доволно читливи елементи, кои даваат административ-
ни податоци, не се откриени релевантни споменици од овој тип, какви што се
оние што се познати од римско време. Но, секако, монетите со натписи што
зборуваат за нивната припадност на лихниѓаните или на Дасаретите го отво-
раат прашањето за административното уредување на градот и на регионот и
пред доаѓањето на Римјаните на Балканот.
Познато е во која мера административната форма коинон е присутна во
Епир и во Јужна Илирија, како на пример градот Билис и жителите на регио-
нот Билионите на крајот на III век пр. Хр.47 Но, во Горна Македонија епиграф-
ски потврди најрано се среќаваат во Орестида, источен сосед на Дасаретија,
во I век во времето на императорот Клаудиј48. И за Лихнид уште одамна е
40
Битракова Грозданова 1987, 64–66.
41
Битракова Грозданова 2011, 99–124.
42
Malenko 1981, 17–28; Id. 2008, 77–80.
43
Во тој контекст треба да се спомене сомнежот на Папазоглу (1957, 229) за припадноста на Дасаретија
на Горна Македонија; во последно време сè повеќе други автори се склони да мислат дека оваа област
му припаѓала на горномакедонското културно коине Hatzopoulos 1996,104; Bitrakova Grozdanova 2000,
22, 23; Ead 2006, 588–590; Touratsoglou 2010, 12, 80, 222.
44
Папазоглу 1957, 224–230;
45
Папазоглу 1985, 103–110.
46
Студија за новите монети од Даница Размоска-Бачева (во печат).
47
Ceka 1987, 135–149.
48
Papazoglou 1959, 163–164.

438
посочено во која мера во римско време, како главен град на Дасаретите, е ад-
министративно организиран како автономна градска општина – полис49, а
како главен град можеби и на коинонот на Дасаретите50. За дефинирање на
поширока административна заедница на Дасаретите, коинон(?), како доказ се
зема споменувањето на архонтите, општината и на народот, регистрирано на
еден натпис од Охрид51, односно заедницата на повеќе полисмата (населби).
Можеме само да претпоставиме дека во таа заедница влегувала и населбата
кај Селце, лоцирана во планините западно од Охридското Езеро, единствен
истражуван локалитет од поширокиот регион на Дасаретија52.
Административната структура на koinon, односно административното
функционирање во Горна Македонија, Папазоглу53 ја открива во областите
Орестида, Елимеја, Линкестида, Деуриопос. Таа наоѓа потврди во спомена-
тите органи на власта или споменувањето на коинон на епиграфските спо-
меници, на споменатите региони и во Дасаретија, односно Охрид. Оваа кон-
ституција на власта е очигледно прифатена и од Римјаните како регионална
управа, особено во планинските области на Македонија54. Прашањето околу
административната управа на Лихнид и на Дасаретија и нејзината одредена
самостојност се насетува уште пред доаѓањето на Римјаните, ако го земеме
предвид и како доказ и самостојното ковање монети. Од друга страна, и Да-
саретија, како соседната Орестида, со доаѓањето на Римјаните ќе го добие
статусот „libera gens“ (Plin, IV, 3.), поради својата пресретливост кон новите
освојувачи55. Во таа смисла, и административното уредување на Дасаретија
со Лихнид се чини дека продолжува да функционира и во времето на римската
управа како една адаптирана општинска форма, која се потпира на индигената
организација56, што се потврдува, на некој начин, и со споменувањето на нат-
писите подигнати од страна и на Дасаретите и на лихниѓаните. Секако дека во
тој контекст се уважува мислењето за една територијална, а не и на племенска
припадност на административното функционирање во римска доба57.
Сите посочени податоци, монетите со повеќе различни симболи, по-
зајмени од македонскиот и од епирскиот репертоар, натписите што нè извес-
туваат за начинот на управувањето со градот од страна на лихниѓаните и од
заедницата на Дасаретите, откриената урбана инсула на Плаошник од хеле-
нистичко време, заедно со богатиот инвентар во некрополите, кој се надоврзува
на аналогните наоди од Македонија, како и просопографијата, не може а да не
49
Папазоглу 1957, 229; Папазоглу 1985, 104.
50
Папазоглу 1957, 167.
51
Папазоглу 1985, 102–104.
52
Ceka 1985.
53
Papazoglou 1959, 163–170.
54
Ibid.170.
55
Папазоглу 1985, 102.
56
Papazoglou 1959, 170.
57
Papazoglou 1988, 442; Hatsopoulos 1996, 103.

439
нè упатат на едно културно коине со горномакедонските области уште во хеле-
нистичко време58. И не само тоа, лихнидските богати наоди од злато, предмети
од уметничкото занаетчиство или луксузна керамика, се поврзуваат и со го-
лемите центри на Долна Македонија. Континуираниот урбан развој на Лихнид,
особено со доаѓањето на Римјаните, дури и ги надминува по својата моќ градо-
вите во Горна Македонија.59
Но, секако дека ги сметам за мошне интензивни и релациите со Епир
уште во раноантичката епоха, кога во Лихнид и во Дасаретија е присутно
утврдувањето на населбите со снажните ѕидини од типот moenia aeacia, но и
пред тоа, со присуството на архајската бронза во некрополите60.
Трагањето по вистината за Лихнид беше наметнато во голема мера пора-
ди одамна познатиот антички театар, подоцна и амфитеатар, кој нè водеше кон
мислата за постоење на простран град со особено значајна културна средина.
И, затоа, со интензивните ископувања сè повеќе се надополнува сликата за ан-
тичкиот град, приклучен кон Македонското кралство од времето на Филип II,
кој и натаму ќе остане во рамките на политичките, економските и културните
случувања меѓу Македонија, Илирија и Епир низ целиот антички период, до-
дека новите истражувања ќе донесуваат релевантни одговори на поставените
прашања.

58
Битракова Грозданова 2000, 19–33.
59
Битракова Грозданова 2011, 99–124
60
Bitrakova Grozdanova 2002, 551–564; Ead. 2006, 587–591.

440
BIBLIOGRAPHIE

Anamali 1972
S. Anamali, Amantie, Iliria II, Tirana 1972, 67–148.
Бабамова 2005
С. Бабамова, Епиграфски споменици од Република Македонија датирани според
македонската провинциска ера, Скопје.
Битракова Грозданова 1970
В. Битракова Грозданова, Три епиграфски прилози од Охрид, ЖА XX, Скопје,
159–165.
Битракова Грозданова 1973
В. Битракова Грозданова, За ковницата на Лихнид, ЖА XXIII–2, Скопје, 295–301.
Bitrakova-Grozdanova 1975
V. Bitrakova-Grozdanova, Monuments paléochretiens de la région d’Ohrid, Skopje
1975.
Битракова Грозданова 1987
В. Битракова Грозданова, Споменици од хеленистичкиот период во СР Македо-
нија, Скопје.
Битракова Грозданова 2000
В. Битракова Грозданова, Охридско-преспанскиот регион во раната антика,
ЖА 50, Скопје, 19–33.
Bitrakova-Grozdanova 2001
V. Bitrakova-Grozdanova, Coinage of Lychnidos and Ohrid, in C. Grozdanov (ed.),
Coins and Mints in Macedonia, Skopje 2001, 43–51.
Bitrakova-Grozdanova 2002
V. Bitrakova-Grozdanova, La haute antiquité dans la région d’Ohrid, Ancient
Macedonia VII, vol. 2, Thessaloniki 2002, Thessaloniki 2006, 551–564.
Bitrakova-Grozdanova 2006
V. Bitrakova-Grozdanova, Moenia Aeacia et la Macédoine, Homage to Milutin
Garašanin, Beograd 2006, 587–591.
Битракова Грозданова 2011
В. Битракова Грозданова, Околу полеогенезата на населбите во Дасаретија,
Folia Archaeologica Balkanica III, Скопје, 99–224.
Bitrakova-Grozdanova & Kuzman 1997
V. Bitrakova Grozdanova & P. Kuzman, Lychnidos dans la haute antiquité (nouvelles
preuves archéologiques), ŽA XLVII, Magistrae Humanissimae Fanula Papazoglou,
Skopje 1997, 19–28.
Cabanes 1988
P. Cabanes, Les Illyriens de Bardylis à Genthios: (4. e-2. e siècles avant J.-C.), Paris
1988.
Ceka 1972
Η. Ceka, Questions de numismatique illyrienne, Tirana 1972.
Ceka 1985
N. Ceka, The Illyrian city in Selca e Poshtme, Tiranë 1985.
Ceka 1987
N. Ceka, Le koinon des Bylliones, in: P. Cabanes (ed.), L’Illyrie Méridionale et l’Epire
dans l’antiquité, Actes du colloque international de Clermont Ferrand 1984, Clermont-
Ferrand 1987, 135–149.

441
Dakaris 1987
S. I. Dakaris, Organisations politique et urbanistique de la ville dans l’Épire antique,
in: P. Cabanes (ed.), L’Illyrie Méridionale et l’Épire dans l’antiquité, Actes du colloque
international de Clermont-Ferrand 1984, Clermont-Ferrand 1987, 71–80.
Franke 1961
F. Franke, Die antiken Münzen von Epirus, Wiesbaden 1961.
Gaebler 1895
H. Gaebler, Die autonomen Pragungen der Macedonien, Amphaksitis und Botteaten,
Zf. Num. 20, 1895, 169–192.
Gaebler 1906
H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands: Makedonia und Paionia III/1,
Berlin 1906.
Gaebler 1935
H. Gaebler, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands: Makedonia und Paionia III/2,
Berlin 1935.
Gjongecaj 1978
Sh. Gjongecaj, Prerjet monetare të Amantisë, Iliria VII–VIII, Tirana 1978, 83–112.
Hammond 1967
N. G. L. Hammond, Epirus, Oxford 1967.
Hatzopoulos 1996
B. M. Hatzopoulos, Macedonian Institutions under the Kings, T. I, Athens 1996.
Kraay & Hirmer 1966
C. M. Kraay & M. Hirmer, Greek coins, London 1966.
Kraay M. C. 1976
M. C. Kraay, Archaic and classical Greek Coins, Berkley – Los Angeles 1976.
Kremydi 2012
S. Kremydi, The bronze coinage of Lychnidos, in: E. Paunov & S. Filipova (eds.),
Studia in honorem Iliae Prokopov sexagenario ab amicis et discipulis dedicate, Veliko
Tarnovo 2012, 287–295.
Kузман 2006
П. Кузман, Старомакедонски симболи на археолошки предмети од Самоилова-
та тврдина во Охрид, Folia Archaeologica Balkanica I, Скопје, 215–244.
LIMC 1/1 1981
J. Leclant & G. Clerc, Amon, LIMC 1/1–2, 666–689.
Malenko 1981
V. Malenko, Antički teatar – Ohrid, Antički teatar na tlu Jugoslavije, Novi Sad 1981,
17–28.
Malenko 2008
V. Malenko, The antique theatre in Ohrid, Macedonian Archaeological Review 1,
Skopje 2008, 77–80.
Папазоглу 1955
Ф. Папазоглу, О ономастичкој формули код Македонаца у римско доба, ЖА 5,
Скопје, 350–372.
Papazoglu 1955a
F. Papazoglu, Prilog datovanju grčkih natpisa iz rimske Makedonije, Zbornik
Filozofskog fakulteta, Beograd, 15–28.
Папазоглу 1957
Ф. Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Скопје, ŽA, kniga 1.
Papazoglou 1959

442
 F. Papazoglou, Sur les koina régionaux de la Haute Macédoine, ŽA IX, 1–2, Skopje,
163–171.
Папазоглу 1985
Ф. Папазоглу, Охрид низ историјата, Монографија за Охрид, Скопје 63–124.
Papazoglou 1998
F. Papazoglou, Les villes de Macédoine à l’époque romaine, Paris 1988, BCH.
Proeva 1993
N. Proeva, Enhchéléens-Dassarètes-Illyriens, sources littéraires, épigraphiques et
archéologiques, in: P. Cabanes (ed.), L’Illyrie Méridionale et l’Épire dans l’antiquité
II, Actes du IIe colloque international de Clermont-Ferrand 1990, Paris 1993, 191–199.
Regling 1925
K. Regling, Zur griehischen Münzen V, Zeitshrift fur Numismatik XXXV, 1925, 255–
264.
Rendić Miočević 1948
D. Rendić Miočević, Ilirska onomastika na latinskim natpisima Dalmacije, Vjesnik za
historiju i arheologiju Dalmatinsku LII, prilog III, Split, 26–33.
Rendić Miočević 1989
D. Rendić Miočević, Ilirska imena u krugu indoevropsкe onomastike, Iliri i antički
svijet, Split 1989, 623–674.
Rendić Miočević 1989a
D. Rendić Miočević, Onomastička pitanja s teritorija ilirskih Delmata, Iliri i antički
svijet, Split 1989, 691–709.
Rizakis & Touratsoglou 1985
A. Rizakis. & I. Touratsoglou, Ε҆ πιγραφὲς ῎Aνω Μακεδονίας, Αθήνα.
Touratsoglou 1993
J. P. Touratsoglou, The coin Circulation in Ancient Macedonia (ca.200 B.C.-268–286
A.D.), Athens 1993.
Touratsoglou 2010
I.P.Touratsoglou, Σύμβολη στην οικονομική ιστορία του βασιλείου της Αρχαίας
Μακεδονίας(6ος-3ος αι.π.Χ.), Αθήνα.
Tzouvaa-Souli 1993
Chr. Tzouvara-Souri, Common cults in Epirus and Albania, L’Illyrie Méridionale et
L’Épire dans L’Antiquité, Actes du IIe colloque international de Clermont-Ferrand
1990, Paris 1993, 65–82.
Tzouvara-Souri 1994
Chr. Tzouvara-Souri, Λατρίες στήν Κασσώπη, ΦΗΓÓΣ, τιμητικός τόμος για τον
καθηγητή Σωτήρη Δάκαρη, Ιωάννινα 1994, 107–135.

IG X/II, Inscripiones Graecae, ed F. Papazoglou, M. Milin, M. Ricl.

443
Сл./Fig. 4.

444
Сл./Fig. 5.

445
Сл./Fig. 6, Lychidos

Сл./Fig. 7, Lychidos

Сл./Fig. 8 Aphytis

446
Сл./Fig. 9

447
 МАТЕРИЈАЛНИТЕ ДОКАЗИ И МИГРАЦИИТЕ
ВО ОХРИДСКО-ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН ВО АНТИКАТА

Апстракт: Авторот посочува два примера на хијатус кој се јавува во долго-

трајната хронологија на истражените некрополи во Охридско-преспански-
от регион. Тие појави се однесуваат на прва половина на I милениум пр. н.е.
и на времето од почетокот на VII до IX век, а се резултат на миграционите
процеси кон се одвивале на посочениот простор.

Последните триесетина години на истражувања на некрополите и на-

селбите во Охридско-преспанскиот регион, поставија повеќе проблеми за
решавање. Често се прашував зошто во ископувањата каде што главно мо-
жев да го следам животот на еден простор преку еден долг континуитет,
од раната антика до развиениот среден век, се јавуваа одредени временски
празнини.
Клучните локалитети кои ме наведоа да извршам анализа и да извле-
чам одредени заклучоци се првенствено некрополите во Делогожда1, со долг
континуитет од средината на VI век пр. н.е. до XIV век, како и некропола-
та-населба на Голем Град со времетраење од IV век пред н.е. до XIV век 2.
Празнини во времето на погребување се јавија од средината на V век до
средината на IV век пр. н.е., потоа од крајот на II до крајот на I век пр. н.е. a
најдолгата лакуна се чувствува помеѓу крајот на VI и X век.
Споредувајќи ги овие податоци со наодите од некрополите од Охрид-
скиот регион, ископувани од други истражувачи, можеше да се заклучи дека
во некои периоди се јавуваат исти појави, но не секогаш соодветни со Дело-
гожда, каде што на еден локалитет засега има широко најдолготраен конти-
нуитет.

1
В. Битракова Грозданова, „Ископувања на античката некропола во Делогожда“ 1979, МАА 6 (1983), 63–
69; ид. „Античка и средновековна некропола Делогожда“, Археолошки преглед, Ljubljana 1989, 87–88;
„La nécropole antique de Delogožda et sa chronologie“, Ancient Macedonia V/1, Thessaloniki 1993, 167–177.
2
Id. „Античка и средновековна населба на Голем Град – Преспа“, МАА 10 (1989), 101–133; id. „La
céramique de la maison № 2 de Golem Grad“, G’SYNANTISIS GIÀ TIN ELLINISTIKI KERAMEIKI 1991.
Thessaloniki 1994. 218–222.

449
 На останатите локалитети каде што е присутно погребувањето во ар-
хајската и ранокласичната епоха (Требеништа3, Радолишта4, Речица5) забе-
лежливо е отсуството на наоди од претходната епоха. Само на некрополата
кај „Три челусти“ која припаѓа на поширокиот комплекс на Требениште, на
наодите од VI век им претходат погребувања од почетокот на VII век. Во оваа
систематско ископувана некропола и исто така студиозно обелоденета, се по-
кажува јасно: времетраењето на нејзината употреба, односно од почетокот на
VII век до крајот на IV век пред н.e.6 Но, кога ќе се побараат материјали од
времето помеѓу средината на V до средината на IV век, станува јасно нивното
отсуство. Слична слика пружа некрополата од Лозиште чии наоди се одне-
сувааг на времето од VII и VI век, на чиј круг припаѓа и гробот на Речица од
крајот на VI век7.
Ново заживување во регионот по ранокласичната епоха се забележува
во некрополите од хеленистичкото време. Почнувајќи од крајот на IV век, не-
прекинато трае до I век пред н.е., што очигледно се потврдува со наодите од
Делогожда, од некрополите Црвејнца, Требенишко Кале, Струга, Охрид8.
Овие истражувања се познати од обелоденетите резултати или од изло-
жените материјали во музеите во Охрид и Скопје. Кратка празнина се чув-
ствува во I век пр. н.е., но не насекаде.
Враќајќи се назад, во почетокот на милениумот може да се проследи
сликата во регионот. Имено, периодот пред VII век пр. н.е., односно првите
три века се наметнуваат со отсуство на наоди, времето на двата последни
брана на дорската селидба во историска смисла. Во литературата се среќава
податокот дека во Охридско-преспанскиот регион е откриена „сликана мат
керамика“ или тип Бубушти9, или како што ja именуваат колегите од Ал-
банија „деволска“, поради нејзиното карактеристично присуство во Корчан-
3
В. D. Filow-K. Schkorpil, Die archaische Nekropole von Trebenište an Ochrida – See, Leipzig 1927, H.
Вулић, „Један нов гроб код Требеништа“, Гласник СНД 5, Скопје 1932, 2–10; Id. „Нови гробови код
Требеништа“, Споменик LXXVI, Београд 1933, 1–31; В. Лахтов, J. Кастелиц, „Нови истражувања на
некрополата „Требенште“ 1953, Лихнид I. Охрил 1957, 5–52; В, Маленко, „Нови сондажни и систематски
археолошки ископувања на локалитетите Сува Чешма, Три Чељусти и Вртуљка“, МАА 1, Прилеп 1975,
133–153; П. Кучман, Три Чељусти и Вртуљка-Требеништа 1972, Охрид 1985.
4
Љ. Поповић, „Радолиште“, Зборник радова Народног музеја I, Београд 1958, 74–94; П. Кузман, „Прилог
кон проучување на некрополата од железно креме кај Родолишта близу Струга“, МАА 9, Скопје 1988,
103–112.
5
В. Лахтов, „Илирски боречки гроб од с. Речица – Охридско и проблемите на грчко-илирскиот шлем“,
Situla 8. Ljubljana 1965.
6
П. Кузман, Три чељусти.
7
П. Кузман, „Збирниот наод од Лозишта кај Речица“, Лихнид 5, Охрид 1983, 109–117.
8
За Делогожда, Црнејнца, Струга види В Битракова Грозданова МАА 6 (1982), 63–68; Id. Споменици
од хеленистичкиот период во CP Македонија, Скопје 1987; Id. „Les caractéristiques de la céramique
hellénistique de la région Ohrid et de Prespa“, B’SYNANTISIS GIÀ TIN ELLINISTIKI KERAMEIKI? Athina
1990, 66-73; Id. „За гробот број 3 од Требенишко Кале», МАА 11 (1990), 119–126; Id. Ancient Macedonia
V/l (1993), 167–177; за некрополата Дебој кај Охрид ископувања од В. Маленко, види од Археолошкото
богатство на Македонија, Скопје 1980, бр. 368–376, 385–485.
9
М. Garašanin, „Razvieno brončano doba i prelazni period Makedonije“, Praistorija jugoslovenskih zemalja
IV. Sarajevo 1983, 793, Z. Andrea, „La civilisation des tumuli du bassin de Korče“. Iliria IV, Tirana 1976, 141.

450
ската Рамнина10. Но, податокот не е потврден, уште повеќе што со релативно
интензивни ископувања во нашиот регион (истражувани се 14 некрополи)
досега не e откриен ни фрагмент од овој тип керамика со постмикенски, про-
тогеометриски стилски детерминанти11.
Празнината која ja забележуваме во материјалната култура на ова рано
време одвај да ja нарушува еден случаен наод од Струга. Тоа е една белези-
ца со вкрстени масивни краеви од типот Јањево-Прилеп од крајот на VIII
век, блиска на формите од Кучи-и-Зи I; кон овој наод може да се приклучи
и една очилеста фибула (несигурна информација) и неколку приврзоци од
пајонско-македонската бронза12. Без претензии со сигурност да навлегувам
во етничката детерминираност, само ќе потсетам на претпоставките кои по-
стојат во историографијата околу идентификацијата на најстарото население,
јасно нивното присуство претпоставено во една дијахронија: Бриги, Енхе-
леи13, Пајони14 и на крај Десаретите15, единствено потврдени на теренот и со
епиграфските извори од римската епоха.
Размислувањата за појавата на миграционите процеси во регионот се на-
метнуваат кога ќе се земат предвид пишаните извори, археолошките потврди
и резултатите од истражувањата во поново време во доменот на ономастика-
та16. Cè повеќе станува јасно несоодветното третирање на најстарата позната
популација Бригите, кои го населувале голем дел од југозападниот Балкан,
во кој простор се приклучува и Охридско-преспанскиот крај. И покрај тоа
што е подвлекувано нивното присуство и во изворите и од современите ис-
тражувачи на античката историја, за чудо, но не е прифаќано пошироко во
археолошката наука. Нивното преселување од првата половина во Мала Азија
по дорската селидба како да прави damnatio memoriae. Сметам дека во Охрид-
10
Сликаната мaт керамика чија појава се врзува за младото бронзено доба е проучувана од повеќе
истражувачи: W. A. Hertley, Prehistoric Macedonia, Cambridge 1939, 99; S. I. Dakaris. „Fouilles à Kastice
de Janina“, РАЕ, Athènes 1954, 362–386; F. Prendi, „La civilisatiоn préhistorique de Maliq“, Studia Albanica
1966, 277–279; Ž. Andrea, lliria IV, 140–142; Id. The lllyrian culture of the tumuli in Korče basin, Tirana 1985.
11
Само еден наод, фрагмент од оваа керамика споменува С. Анамали со ископувањата по базиликата
во Лин, но необјавен, види S. Anamali, „Les nosaïques de la bazilique paléochrétienne de Lin/Pogradec/“,
lliria III, Tirana 1975, 340. Со нови истражувања има можност да се открие овој тип керамика и на
други локалитети во регионот.
12
Белезицата се чува но Струшкиот музеј, откриена по пат на рекогносцирања во Струшко Поле од
колегата Зоран Јулоски; податокот за очилестата фибула е добиен од колегата Паско Кузман, за што
благодарам на информацијата; наодите од пајонско-македонската бронза ги регистрирал V. Lahtov,
Problem Trebeniške kulture, Ohrid 1956, a неколку примероци се чуваат во Охридскиот музеј.
13
Herod. VII, 73, IX, 43; Strab. VII, 788; Φ. Папазоглу, „Охрид во античкиот период“, Монографија Охрид
и Охридско низ историјата I, Скопје 1985, 70–78; N. G. L. Hammond, Epirus. Oxford 1967, 391, 460, 515,
R. Кatičić, „Enhelejci“. Godišnjak XV, Sarajevo 1977, 55, 57.
14
В. Соколовска, „Прилог кон проучувањето на западна Македонија, во раната антика“. Културно
наследство 16, Скопје 1989, 12–15.
15
Φ. Папазоглу, „Охрид и Охридско“, 102–105, В. Битракова Грозданoвa, „Три епиграфски споменици од
Охрид», ЖА XX (1970), 159–165.
16
D. Rеndić-Miočеvić, „Novi prilozi pitanju Rhеdon-еmisijе Lješke kovnice“, Vjesnik XVIII, Zagreb 1985, 52,
53, ги подвлекува ономастичките елементи co старобалканска (неилирска) припадност; N. Proeva, ja
презема и ја разработува оваа тема во - „Enchéléеns-Dеssarètes-Illyriеns“, L’Illyrie méridionale et l’Epire
dans Antiquité II, Paris 1993, 195.

451
ско-преспанскиот регион отсуството на наодите во првите векови на првиот
милениум до 700-та година пр. н.е. треба да се поврзат со осиромашување-
то на крајот, со иселувањето на познатата популација во голем дел на други
простори. За остатокот на тоа население секако дека исто така има потврди
пак преку литерарните, ономастичките извори и преку топонимијата, што е
пак проблем за себе надвор од темата17.
Идното заживување на просторот што се случува поинтензивно од сре-
дината на VI век не e само одраз на еден економски просперитет но и на повеќе
културно-општествени фактори, во кои не треба да се исклучува и експан-
зијата на други популации и воспоставување на нивна власт; тоа е времето на
појавата на кнежевските гробови од Требениште18, време на богатиот гроб под
тумулут од локалниот првенец од Делогожда19. Без да изнесувам своја прет-
поставка, ќе ги споменам постојните мислења околу припадноста на требе-
нишките кнежевски гробови на Енхелеите, популација исто така оспорувана
пак што се однесува до попрецизната етничка припадност. Но, губењето на
Енхелеите од изворите во IV век e факт кој наведува на постоење доминација
на друга популација во регионот. Обелоденувањето на Синдос поттикна нови
прашања околу етничката идентификација на носителите, сега на двете иден-
тични појави од пајонскиот и од требенишкиот простор. Се поставува пра-
шањето дали станува збор за една културна група со широко распространет
култ кон мртвите20 или е тоа потврда за ист етницитет, што e веќе предложено
во археологијата во Македонија21.
Понатака, да потсетам дека првата празнина во Делогожда се јавува
всушност во средината на V до средината на IV век, присутно и на другите
некрополи во Охридско, каде што како да замира животот. Се губи црвено
фигуралната керамика, ја нема црно фирнизираната од тоа време, го нема на-
китот.
Големото богатство кое го пружаат одново некрополите од хеленистич-
ката епоха е одраз на едно ново доба, a појавата на Дасаретите e фактор кој се
наметнува на просторот, веќе јасно присутен и потврден со пишаните извори.
На Делогожда во ова време ѝ се приклучуваат уште шесте некрополи од Ох-
ридскиот базен, како и населбата од Голем Град со некрополата, со контину-
итет од IV век пред н.е. до почетокот на VII век.
Меѓутоа, новата лакуна на овие два локалитета е забележлива од крајот
на VI во нова ера до X век. Во Делогожда последните гробови од VI век се
проследени со доцноантичките обетки од типот „со корпа“, а новата употреба
17
За предлогот околу селидбите N. G. L, Hammond. A History of Macedonia I, Oxford 1972, 412–420.
18
Види бел. бр. 3.
19
Види бел. бр. 1.
20
M. Garašanin, „Formation et origines des Illyriens“, Les Illyriens et les Albanais, Beograd 1988, 139–140; Id.
„Problèmes ethnogenèse des peuples palêobalkaniques“, I Symposium illyro-thrace, Sarajеvo–Beograd 1991,
26.
21
В. Соколовска, op. cit. 12, 13.

452
на некрополата може да датира од X век потврдено со наоди од тоа време22.
Голем Град пружа слична слика. Во гробовите од VII век се откриени рано-
византиски лунулести обетки, а новите укопи дури од X век ги потврдуваат
гроздестите обетки23.
Ваквата појава во овој период сама за себе не претставува необичност
кога се знае дека е тоа време на замирање на животот воопшто во пошироки-
от регион на средниот Балкан. Но, податокот дека Делогожда која има толку
очигледна хронологија и покрај нејзините одредени празнини, посебно во ова
време (од VII–Х век) нема ниеден наод, e момент што наведува на заклучоци.
Делогожда прво се наоѓа во кругот на некрополите кај Св. Еразмо и Радо-
лишта24 кои пружаат наоди од тоа време дефинирани во науката како Кома-
ни-Круја култура. Ако станува збор за автохтона култура, како што постои
предлог во науката, тогаш би требало и Делогожда да пружа такви наоди25.
Ако станува збор за култура на доселеници, се прашуваме зошто пак нив ги
нема констатирано и во оваа некропола како кај останатите наоди во Oхрид-
скиот крај. Одговорот на ова прашање е пологичен. Делогожда се наоѓа на
најсеверната точка во Oхридската Рамнина и не така близу до комуникацијата
која водела од Лихнид спрема јадранскиот брег. Поради тоа би можела лесно да
биде заобиколена од бранот доселеници. Сличен е случајот и со позицијата на
Голем Град. Надвор од патиштата на движењето, населбата очигледно немала
контакт со брановите на доселување од тоа време. Без да навлегувам во одре-
дување на етничката припадност на носителите на Комани цивилизацијата,
за што e многу пишувано, само сакам да дадам прилог кој се приклучува кон
размислувањата изнесени во продлабочената студија на В. Поповиќ26. Дека
e во прашање култура на маса која ce движи e очигледно, дефинирана како
протороманска–христијанска, чии носители се бегалците од Илирик пред Се-
лидбата на народите кои го навестуваат средновековието. Со тоа е појасна и
посочената компонента на влијанијата од тој источноевропски варварски свет
во материјалната култура.
Кон овие предлози треба да се приклучат и аргументите кои ги пружаат
анализите изведени на остеолошкиот материјал од Св. Еразмо и Радолишта
кои ja потврдуваат хетерогеноста на населението со присуство на различни
антрополоши особености27.

22
V. Bitrakova Grozdanova, Anciennt Macedonia V/1, 167–177.
23
В. Битракова Грозданова, „Преспа“ МАЛ 10, 101-133.
24
В. Маленко, „Раносредновековна материјална култура“, Охрид и Охридско 1, Скопје 1985, 311; Е,
Манева, Средновековен накит од Македонија, Скопје 1992, 14, 32.
25
A. Degrand, Souvenirs de la Haute Albanie, Paris 1901, 254–256: H. Spahiu, „La nécropole de la Forteresse de
Dalmace“, lliria 1 (1971), 261–268; S. Anamali, „Une neécropole haute medievale à Bukël de Mirdita”, lliria
1, 225–261.
26
V. Popović, Byzantins, Slaves et autochtones dans les provinces de Prevalitene et Nouvelles Epirе“, Villes et
peuplement dans Illyricum protobyzantin, Rome 1984, 224–243.
27
M. Štefančić, Ranosrednovekovni skeleti nekropole sv. Erazmo, Beograd 1988, 74–76; Микиќ, „Извештај од
остеолошката анализа на некрополата од Радолишта“, Музеј на Охрид.

453
 LES PREUVES MATERIELLES DES MIGRATINS DANS LA REGION
D’OHRID-PRESPA DANS L’ANTIQUITE

RÉSUMÉ

Dans les recherches des nécropoles dans la région d’Ohrid-Prespa, l’auteur

aperçoit de l’existence de certains hiatus dans leur long usage. Ces nécropoles se
rapportent à la période allant du Vie siècle avant notre ère au XIVe siècle de notre ère.
En général, les nécropoles principales qui offrent des éléments nécessaires pour arriver
à des conclusions déterminées sont la nécropole près de Delogožda et l’agglomération-
nécropole de Golem Grad en Prespa.
Les lacunes qui se rapportent aux trois siècles avant le Vie siècle avant notre
ère peuvent également être suivies grâce aux autres nécropoles de la région d’Ohrid:
«Trebenište», «Rečica», «Tri Čelusti» (ou il y a l’absence de la céramique peinte mate,
dite «d’éolienne» et des bijoux en bronze de l’époque). Ensuite, le manque de trouvailles
de la deuxième moitié du Ve siècle et de la première moitié du IVe siècle avant notre
ère est évident. L’auteur attribue ces lacunes dans la culture matérielle sur l’espace
d’Ohrid à certains changements dans la vie de la population et à sa migration à plusieurs
reprises et dans des périodes diverses. Ces preuves matérielles sont en corrélation avec
les sources écrites. La population la plus ancienne qui est mentionnée dans les sources
sont les Bryges, suivent les Enchéléens et enfin les Dassarètes; ces derniers sont les
seuls à être confirmés par les monuments épigraphiques de l’époque romaine.
La lacune suivante dans la longue chronologie des nécropoles de Delogožda et
de Golem Grad est apparemment présente du début du Vile au Xe siècle. Au cercle des
nécropoles d’Ohrid, «Saint-Erasme» et «Radolišta», qui offrent des trouvailles de la
culture Komani-Kroia, appartient aussi la nécropole de Delgožda qui est une exception,
car elle n’offre aucune trouvaille de cette culture. Située sur la ligne la plus septentrionale
de la plaine d’Ohrid, elle se trouvait loin de la voie de communication qui allait de l’Est à
la côte Adriatique en passant par Lychnidos. S’il s’agissait d’un phénomène autochtone,
comme pensent certains savants, on devrait rencontrer aussi la culture Komani-Kroia
à Delogožda et à Golem Grad. C’est justement l’absence de la culture Komani-Kroja
dans ces deux nécropoles qui nous fait penser qu’il s’agit de la culture d’immigrés dont
la vague a évité ces agglomérations éloignées des voies de communication. L’auteur
ne prend pas une attitude catégorique concernant l’ap­partenance des immigrés, mais il
renvoie à l’étitude de V. Popovic, qui accentue la composante chrétienne protoromane
de cette masse qui traversait l’Illyriq à l’époque de la Migration des peuples et qui n’a
laissé des traces que dans les endroits ou elle restait plus longtremps.
L’auteur y joint, comme preuve, l’analyse anthropologique exécutée à la base du
materiel ostéologique de «Saint-Erasme» et de «Radolišta», qui donne des preuves de
l’appartenance hétérogène de cette population.

454
БИБЛИОГРАФСКА БЕЛЕШКА
NOTE BIBLIOGRAPHIQUE

ТОПОГРАФИЈА
ОХРИДСКО-ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН ВО РАНАТА АНТИКА
LA RÉGION D’OHRID-PRESPA DANS LA HAUTE ANTIQUITÉ // Жива Антика, L;
1-2(2000):19–33. – Симпозиум по повод 50 год. Жива Антика
RANOANTIČKA NASELJA OHRIDSKO-PRESPANSKE REGIJE
EARLY ANTIQUE SETTLEMENTS IN THE REGION OF OHRID AND PRESPA // Histria
Antiqua, 11(2003):23–31
MOENIA AEACIA ET LA MACÉDOINE // Homage to Milutin Garašanin. – Belgrade:
Serbian Academy of Sciences and Arts; Macedonian Academy of Sciences and Arts,
2006. – Pp. 587–591. – (SASA Special Editions)
MOENIA AEACIA И МАКЕДОНИЈА (прво објавување)
ОКОЛУ ПОЛЕОГЕНЕЗАТА НА НАСЕЛБИТЕ ВО ДАСАРЕТИЈА
On the PoleoGenesis of the Settlements in Desaretia // Folia Archaeologica Balkanica: Stepha­
nos Archaeologicos In Honorem Professoris Ivani Mikulčić, Vol. II (2012), стр. 99–124
ТОПОГРАФИЈАТА И УРБАНИОТ РАЗВОЈ НА ЛИХНИДОС // Архитектурата на
поч­вата на Македонија: прилози за истражувањето на историјата на културата на
почвата на Македонија. – Скопје: Македонска академија на науките и уметностите,
2000. – Стр. [7]–14. – (Макропроект „Историја на културата на Македонија“; кн. 9)
LE DÉVELOPPEMENT URBAIN DE LYCHNIDOS ET SES
RAPPORTS AVEC LES VILLES DU SUD-OUEST DES BALKANS // Index: Quaderni
Camerti Di Studi Romanistici, 20(1992):13–24
LYCHNIDOS DANS LA HAUTE ANTIQUITÉ
(NOUVELLES PREUVES ARCHÉOLO­GIQUES) // Жива Антика, XLVII; 1–2(1997):19–28. –
Magistrae Humanissimae Fanu­lae Papazoglu
LYCHNIDOS ВО РАНАТА АНТИКА (НОВИ АРХЕОЛОШКИ ДОКАЗИ) // Маке­дон­ско
наследство, 8(1998):3–16
НЕКРОПОЛА KAJ ДЕЛОГОЖДА – СТРУГА 1979
THE NECROPOLIS АТ DELOGOŽDА IN THE VICINITY OF STRUGA, 1979 // Mace­
doniae acta archaeologica, 6(1980):63–68
СВЕТИ ИЛИЈА / ДЕЛОГОЖДА
ДОЦНОАРХАЈСКА, ХЕЛЕНИСТИЧКА, РИМСКА, ДОЦНОАНТИЧКА И РАНО­СРЕД­НО­
ВЕКОВНА НЕКРОПОЛА
SVETI ILIJA / DELOGOŽDА // Arheološki pregled 1987, (1989):87–88
LA NÉCROPOLE ANTIQUE DE DELOGOŽDA
ET SA CHRONOLOGIE // Ancient Macedonia, Fifth International Symposium Thessa­
loniki 1989, (in memoriam Manolis Andronikos). – Thessaloniki, 1993. – Pp. 166–177

ПАТИШТА
ПРИЛОГ ЗА VIA EGNATIА НА ДЕЛНИЦАТА
LYCHNIDOS–PONS SERVILII
A CONTRIBUTION ON VIA EGNATIA ON THE ROAD FROM
LYCHNIDOS – PONS SERVILII // Лихнид, 6(1988):37–52

455
 LA VIA EGNATIA ENTRE LYCHNIDOS ET PONS SERVILII
(nouvelles preuves archéologiques) // Ancient Macedonia VI/1, Thessaloniki 1996, Julia
Vokotoupoulou In memoriam. – Thessaloniki, 1999. – Pp. 153–165
VIA EGNATIA ПОМЕЃУ LYCHNIDOS И PONS SERVILII
(НОВИ АРХЕОЛОШКИ ДОКАЗИ) // Археолошките откритија на почвата на Македонија:
прилози за истражувањето на историјата на културата на почвата на Македонија.
– Скопје: Македонска академија на науките и уметностите, 2008. – Стр. [529]–540. –
(Макропроект „Историја на културата на Македонија“; кн. 18)

TRGOVINA JADRANOM IZMEĐU JUŽNE ITALIJE I

MAKEDONIJE OD VI DO I ST. PR. KR.
LE COMMERCE SUR ADRIATIC ENTRE
L’ITALIE DU SUD ET DE LA MACÉDOINE // Histria Antiqua, 21 (2012), str. 61–72

МАТЕРИЈАЛНА КУЛТУРА
ZLATNI NAKIT IZ HELENISTIČKE NEKROPOLE KOD CRVEJNCE
BIJOUX EN OR DE LA NÉCROPOLE HELLÉNISTIQUE CHEZ CRVEJNCA // Arhe­ološki
radovi i rasprave IV–V. – Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, 1967. – Str.
383-392
NAUŠNICA S PRIVJESKOM U OBLIKU HIPOKAMPA IZ OHRIDA
LA BOUCLE D’OREILLE-HIPPOCAMPE D’OHRID // Opuscula Archaeologica, 27, Nives
Majnarić–Panđić uz 65. obljetnicu života, (2003):277–282
ЗА ГРОБОТ БРОЈ 3 ОД ТРЕБЕНИШКО КАЛЕ
LA TOMBE № 3 DE TREBENIŠKO KALE // Macedoniae acta archaeologica, 11(1990):119–126
JEDAN CINGULUM MILITARE IZ LIHNIDA
ONE CINGULUM MILITARE FROM LYCHNIDOS // Arheološki vjesnik XLV (2012), u čast
Ivana Mirnika, Zagreb, str. 139–148
ЕДЕН НАОД ОД АНТИЧКИОТ ТЕАТАР ВО ОХРИД
UNE TROUVAILLE DU THÉÂTRE ANTIQUE D’OHRID // Зборник на Археолошки
музеј – Скопје, VI–VII(1975):63–67. – Зборник посветен на акад. Димче Коцо
ПРИЛОГ ЗА ЦРВЕНОФИГУРАЛНАТА КЕРАМИКА
ОД V И IV ВЕК ПРЕД ХРИСТА ВО ЛИХНИТИДА
LA CÉRAMIQUE DU 5e ET DU 4e SIÈCLE À LYCHNITIDE // Прочитано на меѓународниот
собир: International Archaeological Conference Classical Pottery of the Northern Aegean and
its Periphery (480-300 BC), Thessaloniki, May 17-20, 2017

ЗА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ХЕЛЕНИСТИЧКАТА КЕРАМИКА

ВО РЕГИОНОТ НА ОХРИД И ПРЕСПА
SUR LES CARACTÈRISTIQUES DE LA CERAMIQUE HELLÉNISTIQUE
DE LA RÉGION D’OHRID ET DE PRESPA // Зборник, нова серија, археологија,
1(1995):123–138

CONTRIBUTION À L’ÈTUDE DE LA CÈRAMIQUE

HELLÈNISTIQUE LOCALE EN DASSARÈTIE //
Δ΄ Επιστημονική συνάντηση γιά την ελληνιστική κεραμική, Μυτιλήνη 1994. – Αθήνα,
1997. – Pp. 117–122, 447–450
LES BOLS À RELIEFS DE LA RÉGION D’OHRID //
Ε΄ Επιστημονική συνάντηση γιά την ελληνιστική κεραμική, Χανιά 1997. – Αθήνα, 2000.
– Pp. 447–454

456
 LA CÉRAMIQUE DE LA NÉCROPOLE
DE CRVEJNCA – OHRID //
Στ΄ Επιστημονική συνάντηση γιά την ελληνιστική κεραμική, (Βόλος 2000). – Αθήνα,
2004. – Pp. 81–86
ЕДНО БРОНЗЕНО ОЛПЕ ОД ЦРВЕЈНЦА / Религија и уметност во антиката во
Маке­донија: студии / Вера Битракова Грозданова. – Скопје, 1999. – Стр. 256–283
(Editio Monumenta Macedoniae; liber IV)
L’OLPÈ EN BRONZE DE CRVEJNCA // Vestigatio vetustatis: Александрини Цермановић-Куз­
ма­­новић од пријатеља, сарадника и ученика. – Београд: Филозофски факултет, Цен­тар за
архе­олошка истраживања, 2001. – Стр.[61]–71. – (Центар за археолошка истра­жи­вања; књ. 20)

УМЕТНОСТ И РЕЛИГИЈА
АНТИЧКИ КУЛТНИ СПОМЕНИЦИ ВО ОХРИДСКИОТ РЕГИОН
LES MONUMENTS DE CULTE ANTIQUES DANS LA RÉGION DOHRID // Жива Ан­
тика, XXXI; 1–2 (1981): 199–213
MUZE NA RELJEFIMA IZ LIHNIDA
LES MUSES DES RELIEFS DE LYCHNIDOS // Histria Antiqua, 18–1/2009, str. 237–244
КОНДАКОВ И МИЛЈУКОВ ВО АРХЕОЛОГИЈАТА НА МАКЕДОНИЈА
И НОВИТЕ ОТКРИВАЊА ВО ОХРИД И ПРЕСПА
KONDAKOV ET MILJUKOV DANS L’ARCHÉOLOGIE DE MACÉDOINE
ET LES NOUVELLES FOULLES FAITES À OHRID ET EN PRESPA // Прилози. Одделение
за општествени науки. – Скопје : Македонска академија на науките и уметностите, T. XL,
бр. 2 (2009), стр. [85]–97
TWO CULTIC IMAGES FROM LYCNIDOS // ἠχάδιν I : τιμητικόσ τόμος για τη Στέλλα
Δρούγου / eds. Μ. Γιαννοπούλου, Χρ. Καλλίνη. – Αθήνα : Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων
και Απαλλοτριώσεων, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, 2016. – Pp. [230]–242
ДВЕ ЛИКОВНИ ПРЕТСТАВИ ОД ЛИХНИД (прво објавување)

ЕПИГРАФСКИ И НУМИЗМАТИЧКИ ПРИЛОЗИ

ТРИ ЕПИГРАФСКИ ПРИЛОЗИ ОД ОХРИД
TROIS MONUMENTS ÉPIGRAPHIQUES D’OHRID // Жива Антика, XX (1970): 159–165
МОНЕТОКОВАЊЕТО ВО LYCHNIDOS И ОХРИД // Монетите и монетоковниците
во Македонија : Зборник на трудови од симпозиумот одржан по повод 80 години од
животот и 50 години наставна и научна дејност на академик Ксенте Богоев. – Скопје:
Македонска академија на науките и уметностите; Народна банка на Република
Македонија, 2001. – Стр. 45–53
DASSARÈTES ET LYCHNIDIENS
NOUVELLES SOURCES ÈPIGRAPHIQUES ET NUMISMATIQUES // ILLYRICA ANTQUA,
in honorem Duje Rendić–Miočević: proceedings of the International Conference, Šibenik,
12th-15th September 2013. – Zagreb, 2017. – Pp. 69–81
ΛΥΧΝΕΙΔΙΩΝ Η ΠΟΛΗΣ
НОВ ЕПИГРАФСКИ СПОМЕНИК // Прилози. Одделение за општествени науки
(МАНУ) = Contributions. Section of Social Sciences (MASA). – XLVII, 1 (2016), стр. [51]–72
МАТЕРИЈАЛНИТЕ ДОКАЗИ И МИГРАЦИИТЕ
ВО ОХРИДСКО-ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН ВО АНТИКАТА
LES PREUVES MATERIELLES DES MIGRATINS
DANS LA RÉGION D’OHRID-PRESPA DANS L’ANTIQUITÉ // Жива Антика, XLV;
1-2(1995):53–60

457
 INDEX

A
Acevski S., 66 August, 233, 235
Achilles, 214 Aurelios Krates Ptolemaiou, 64, 406, 421, 422, 433
Acropolis, 422 Avramea, A., 88, 96
Adams, J. P., 161, 167 Axios, 259
Adams, W. L., 161, 167
Adam-Veleni, P., (Adam-Velenis), 181, 385, 388, B
395 Babamova, 423
Aeneja, 210 Bailey, D. M., 386, 388, 395
Agia Athanasios, 106 Balkan(s), 12, 23, 33, 40, 50, 4, 65, 93, 94, 102, 105,
Agia Paraskevi, 106 110, 161, 168, 181, 188, 212, 216, 234, 254, 293,
Ahilej, 210, 211 296, 297, 307, 327, 383, 388, 428
Aiani, 254, 257 Balkanski poluotok, 199
Aineija, 218 Baltik, 181
Ajga, 179, 182 Barca, 425, 435
Akamati-Lilibaki, M., 59, 65, 385, 388 Barr-Sharrar, B., 182, 185, 307, 317, 325, 388, 382,
Akamatis, G., 186, 274, 394 307, 384, 388, 392, 394
Albanie (Albanija), 18, 34, 39, 42, 102, 109, 138, Basler, D., 268, 270, 272
163, 166, 197, 225, 226, 296, 453 Basse Macédoine, 43
Aleksandrovac, 230, 231 Becatti, G., 198, 201
Alexander the Great (Alexandre le Grand, Alek­ Belis, 358, 363
san­dar Veliki), 161, 167, 199, 204 Beograd, 33, 50, 78, 89, 92, 94, 101, 109, 136, 139,
Alexandre III, 41, 90, 91, 426 161, 162, 163, 166, 168, 173, 180, 186, 187, 199,
Alexandre IV, 90 201, 215, 216, 235, 236, 268, 288, 298, 363, 364,
Alexandria, 386 376, 389, 441, 442, 452, 453
Amandry, P., 198 Beotija, 360
Amfipolis, 29 Beranci, 212
Aminta III (Amintas III), 29, 43 Berat, 39, 94, 285
Amon, 421, 424, 425, 426, 442 Berlin, 19, 65, 104, 112, 137, 186, 201, 235, 304,
Amphipolis, 43, 90, 105, 424, 425, 426 358, 359, 414, 442
Anamali, S., 28, 33, 42, 50, 155, 268, 272, 273, Betona, 201
288, 425, 426, 435, 436, 441, 451, 453 Biblos, 211
Anciennt Macedonia, 453 Bieber, M., 149, 242, 384, 388, 394
Andesrson, V., 308 Bishop-Coulston, M., 230, 232, 235
Andrea, Ž., 33, 58, 65, 102, 109, 136, 138, 220, 287, Bitenc, R., 235
450 Bitolj, Bitola, 179, 182, 186, 212, 271, 303, 323
Andreou, A., 105, 113 Bitrakova Grozdanova, Vera, 18, 19, 21, 22, 27, 28,
Antonius Gordianus, М., 407 29, 30, 31, 33, 40, 41, 42, 43, 50, 55, 56, 57, 58,
Apeninski poluotok, 181 59, 61, 65, 80, 89, 90, 92, 93, 101, 102, 103, 107,
Apollon (Apolon), 329, 330, 349, 356, 361 108, 115, 116, 135, 138, 161, 164, 165, 166, 181,
Apollonia (Apollonie, Apolonija), 23, 30, 31, 90, 182, 183, 184, 185, 209, 215, 229, 247, 249, 254,
201, 258, 259, 276, 286, 293, 304, 308 255, 267, 268, 269, 271, 272, 273, 275, 285, 287,
Apulija, 179, 181 288, 289, 293, 295, 296, 297, 303, 304, 305,
Arhontikon, 179 306, 307, 315, 323, 355, 356, 357, 363, 372, 376,
Artamanov, Μ. I., 215 381, 383, 385, 387, 388, 393, 396, 421, 422, 424,
Asclepius, 386 427, 429, 431, 453
Asimakopoulou-Atzaka P., 60 Bocevska V., 66
Atenica, 181 Bogorodica Čelnica, 94
Athènes (Atina), 31, 162, 168, 259, 289, 325, 363, Böhme, H. W., 235
364, 451 Boka Kotorska, 39
Athenian Agora, 385, 386, 389 Bolonja, 198

459
Borza, E. N., 161, 167 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330
Boucher, S., 320, 328 Cumont, 356, 357, 358, 359, 360, 361
Bousquet, J., 17 Cyprus, 385
Božić, D., 185, 223, 315 Cyrenaica, 435
Breglia, L., 211, 215 Cyrène, 425
Bricault, L., 386, 388, 396
Bucovala, M., 271 D
Budina, D., 87, 95, 219, 273, 319, 327 Dacija, 230
Budva, 199, 201, 202, 203, 204, 269 Daedalus, 382, 383, 384, 389
Bugarska (Bulgarie), 204, 199 Dakaris, S., 28, 33, 40, 50, 56, 66, 442, 451
Bullinger, 230, 231, 232, 235 Damaradzki, Μ., 21
Burgonja, 180 Damevski, V., 182, 249, 254, 257
Byblos, 210, 214 Dardanija, Dardaniens, 230, 233, 427
Byzantium VII, 65, 388 Daremberg-Saglio, 340, 341, 342, 343, 344, 345,
346, 376
C Dasaretija, 28, 31
Caban, 426, 436 Dasaretsko jezero, 31
Cabanes, P., 441, 442, 443 Dassarètes, 11, 17, 91, 101, 135, 139, 349, 409, 421,
Cafa-Than, 165, 166 422, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 443, 454
Cambi, 360, 363 Dassarétie, 21, 40, 43, 102, 106, 255, 285, 288,
Campanie, 188, 306, 307, 325, 326, 327, 328, 330 289, 290, 293, 298, 303, 304, 305, 306, 307,
Candavia, 42, 152, 179 315, 323, 426, 427, 428, 429
Carnuntum, 230 Daumet, H., 101, 104, 105, 109, 112, 116, 161, 162,
Cassandre, 44, 90 167, 168, 345
Cassola Guida, P., 347 Dautovska–Ruševuanin, V., 235
Čausidis, N., 382, 388 Deboj, 11, 29, 37, 68, 89, 90, 93, 94, 104, 107, 108,
Ćave, 43, 54 138, 209, 229, 234, 240, 281, 285, 287, 294,
Ceka, N., 20, 40, 42, 50, 55, 57, 65, 87, 95, 102, 299, 304, 427
104, 110, 112, 136, 147, 148, 150, 163, 167, 169, Déchelette, J., 273, 297, 317, 319, 325, 327
170, 220, 250, 254, 269, 272, 273, 285, 286, Degrand, A., 453
288, 289, 296, 304, 307, 425, 426, 428, 435, Delagožda, 197, 199, 200, 202, 204, 303
436, 438, 439, 441 Delgožda, 156, 277, 278, 279, 291, 292, 454
Cermanović-Kuzmanović, A., 139 Delogožda, 11, 19, 23, 41, 63, 103, 125, 131, 135,
Čertoza, 198 140, 166, 172, 255, 259, 276, 285, 287, 294,
Cetinje, 139, 235 295, 449, 454
Charbonneaux, J., 317, 325 Delos, 385
Chypre (Cipar), 199, 204 Demir Kapija, 39, 43, 212, 259, 298, 307
Cilicia, 386 Dēmitsa, M., 388
Claudanon, 152, 153, 155, 161, 164, 165, 167, 170, 171 Derveni, 193, 214, 257, 384, 388
Claude, 428 Desaretija, 27
Clerc, G., 442 Diehl, 408
Clermont-Ferrand, 17, 441, 442, 443 Dimitsas, M., 345, 381
Clio, 357, 358, 359, 362, 368, 374 Dinand, 396
Condamin, J., 320, 328 Dion, 184, 307, 386
Constitutio Antoniniana, 406, 409, 433 Dionysos (Dioniz), 244, 306, 321, 323, 324, 325,
Corinthe, 23, 137, 188, 259, 290 327, 329, 330, 342, 349, 355, 356, 361, 362, 374,
Coulston, J. C., 235 384, 409
Courby, F., 293 Dirahij, 31
Crnobrnja, A., 230, 231, 235 Dirahion, 30
Crnomorje, 199 Dirahium, 124
Crvejnca, Crvejnce, (Prentov most), 80, 89, 138, Doclea, 96, 139
183, 185, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, Dodone, 425
204, 208, 267, 281, 285, 286, 287, 291, 292, Dolna Porta, 95
294, 295, 296, 302, 303, 304, 305, 306, 315, Dren, 386

460
Drilon, 28, 156, 162, 168 95, 166, 173, 186, 268, 269, 270, 272, 296, 307,
Drim, 109, 162, 164, 166, 167 441, 450, 452
Drougou, S., 381, 383, 388, 391, 393, 401 Gardner, 211, 215
Duev, 358, 363 Gasparri, C., 384, 389, 394
Düll, S., 339 Genusus (денес Шкумбин), 167
Dunand, 386, 388 Georgiev, Ζ., 212, 215
Dunav, 181, 231 Gerasimov, 211, 216
Dyrrachion, 23, 90, 93, 94, 164, 259, 272, 288, Germenj (Lushnje), 287
293, 295, 304, 427 Gevgelija, 179
Gevgelije-Milci, 212
E Ghali-Kahil, 250, 254
Ead., 17, 18, 19, 21, 30, 40, 41, 42, 55, 56, 57, 58, Gjongecaj, 425, 426, 435, 436, 442
59, 61, 101, 102, 166, 172, 182, 183, 247, 249, Golem Grad, 27, 30, 31, 32, 38, 276, 283, 284, 285,
255, 303, 305, 308, 315, 323, 355, 370, 372, 298, 376, 449, 454
381, 382, 383, 385, 386, 387, 391, 392, 395, Gonatas, Antigonos, 90, 91
396, 424, 427, 428, 429, 434, 438, 440 Gorica, 203, 204, 225, 226
Edwards, G. R., 268, 269, 270 Gorn(j)a porta, 29, 30, 37, 63, 68, 70, 180, 193,
Egnacijski put, 361 209, 427
Emona, 231 Gorna Belica, 41
Enhelejsko-Dasaretsko područje, 179 Gorna Makedonija, 27, 28, 31
Eolida, 201, 202 Gorni Saraj, 29, 37, 42, 63, 68, 69, 89, 92, 93, 101,
Epir, 28, 180 103
Epire, 17, 23,33, 39, 40, 42, 50, 105, 106, 107, 138, Gorni Vlaj, 43
164, 276, 290, 298, 304, 306, 327, 329, 425, Gostilj, 269, 288, 296, 307
426, 427, 429, 441, 451 Grabar, A., 232, 235
Erato, 244, 356 Gracijan, 233
Erdut, 212, 216 Gradec, 231
Ermitaž, 210 Grandjouan, C., 242, 385, 386, 389, 395
Eropos, 90, 91, 103, 106, 107, 427 Grčka, 199, 201, 202, 203
Etruri(j)a, 383, 384, 211 Grèce, 19, 105, 163, 169, 186, 204, 286
Europa, 181, 183, 297, 326, 329 Grimal, P., 341
Euterpa, 356, 358, 359, 360, 367 Grobel Miller, S., 105, 106, 113, 114
Ferté, Coche de la, 199, 210, 212, 215 Grozdanov, C., 441
Fiaccadori, G., 80
Filip II, 29, 197, 212 H
Filip V, 28 Hadrian, 386
Filov, 180 Hadzidakis, 385, 389, 395
Filow, D. В., 19, 166, 179, 180, 186, 19, 450 Hahn, I. G. Von, 80, 101, 109, 161, 162, 163, 167,
Florence, 386 168, 169
Forti, L. 273, 287, 289, 304, 307 Halikarnas, 359
Fougeres, 357, 360, 363 Halkidici, 210, 211, 213
Franke, F., 425, 435, 442 Hammond, N. G. L., 16, 17, 28, 33, 40, 42, 50, 56,
66, 161, 162, 164, 165, 166, 167, 169, 171, 173,
G 425, 435, 442, 451, 452
Gabavci, 165, 166, 175 Hatzopoulos, M., 17, 18, 162, 168, 426, 427, 429,
Gabavski Rid, 41 436, 438, 442
Gabričević, 230, 235 Hausmann, U., 293
Gaebler, H., 59, 65, 414, 424, 425, 426, 434, 435, Haute Macédoine, 40, 426, 429
436, 442 Head, 384, 389, 393
Gajtan, 39, 271, 307 Helikon, 360
Galičica, 28, 30, 42 Hellenistic Road, 72
Galija, 231, 358 Herakleja, 229
Galijen, 233 Herculanum, 198, 349, 356, 358
Garašanin, Milutin, 28, 33, 39, 40, 43, 50, 65, 66, Hérodote, 425

461
Herodotus, 387 Katičić, R., 17, 451
Hesiod, 357, 359, 371 Katlanovska banja, 212, 215
Heurtley, W. A., 18, 29, 57, 58, 66, 102, 109, 451 Kavalin, 181
Heuzey, I.(L.), 104, 168, 384, 389, 394 Kitanoski, В., 212, 215
Heuzey, L., 101, 104, 105, 109, 112, 116, 161, 162, Knific, T., 235
167, 168, 345 Kосо, D., 94
Hidri, H., 272, 293, 304 Komata, D., 86, 94
Hirmer, Μ., 215 Kondakov, Pavlovič Nikodim, 93, 244, 355, 356,
Histieja Eubejska, 30 362, 363, 374
Hoffiller, V., 235 Konstantin, I., 231
Homolion, 210, 211, 212, 213, 214, 218 Konstantin II, 231
Horac, 358, 371 Korča, 18, 65, 109, 197
Hornbostel, 386, 389, 396 Korce, 41
Hovard, S., 254 Korint, 180
Hrisostomou P., 179 Korkuti, M., 271, 307
Hristodoulo(u), 386, 389, 396 Koščević, R., 235
Hrusostomou A., 179 Kostur, 199
Kotzias, N. C., 213, 215, 269
I Kourion, 385
Icarus, 382, 383 Kovačević, M., 40, 50, 94, 95
Ignatiadon, D., 187, 210, 215 Kozani, 254, 307
Ilirija, 86, 197 Kraay&Hirmer, 425, 435
Ilirik, 231, 232 Kraay, C. M., 210, 211, 442
Illyrie, 40, 95, 107, 307, 429 Krani, 31, 38, 63
Islami, S., 40, 50, 87, 95, 150 Kray, С. Μ., 215
Itin. Burdigalensis, 152, 153, 154, 164, 165, 170 Kremasta, 211
Kremydi, 424, 434, 442
J Kreta, 201, 211
Jablanica, 28, 42, 156, 164, 166 Krunić, 386, 389, 395
Jadran, 179, 180 Krušejca, 43
Jambes, 230 Kruševac, 212, 231
Johnson F., 254 Kula Pesočani, 42
Jupiter, 233, 349, 350 Kuzman (Počuča) Nada, 66, 209, 293
Jurkić Girardi, 60, 66 Kuzman P., 18, 22, 27, 28, 29, 33, 41, 42, 43, 50,
Južna Ilirija, 28 58, 59, 65, 66, 89, 92, 103, 104, 108, 136, 138,
Južna Italija, 179, 180, 181 165, 180, 186, 209, 381, 382, 388, 389, 391, 427,
Južna Morava, 230 441
Južna Rusija, 210 Kyma, 201, 202
Kymê, 204
K
Kaldrmа, 212 L
Kalioa, 367 La Lagaste, 320, 327, 328
Kaliopa, 357, 358, 360 Lahtov, Vasil, 57, 66, 78, 82, 89, 92, 101, 102, 103,
Kališta, 156, 163, 164, 165, 166 109, 110, 219, 225, 267, 273, 285, 286, 297, 303,
Kalleris, 360, 364 323, 356, 363, 376, 451
Kampanija, 179, 198 Lakonija, 180
Kandavia, 28 Lamboglia, N., 287
Kandaviski put, 27, 28, 179, 181 Larissa, 90
Karamitrou Mentesid(i)ou, G., 28, 31, 33, 40, 43, Latium, 320, 328
50, 55, 58, 66, 212, 215, 249, 254, 307 Le Gley, 386, 396
Karapetkov, G., 307 Leake, W. M., 168
Karpuzova, S., 66 Leclant, J., 442
Kassopé, 106, 113, 425 Lequen, M., 85
Kastoria, 204 Leroux, G., 271

462
Leta, 212 179, 180, 182, 183, 184, 185, 197, 209, 210, 211,
Letnica, 211 212, 213, 215, 229, 231, 233, 305, 323, 355, 360,
Liampi, К., 414 363, 364, 390
Libye, 425 Mala Prespa, 31
Lihnid, 33, 34, 50, 89, 90, 93, 103, 107, 164, 165, Malacena, 306, 320, 325, 328
166, 167, 171, 172, 179, 181, 192, 193, 194, 210, Malchus, 93, 164, 170
211, 212, 213, 225, 227, 232, 233, 267, 285, 297, Malenko, V., 27, 28, 29, 30, 41, 42, 50, 61, 66, 89,
323, 355, 360 90, 93, 101, 103, 104, 107, 165, 183, 209, 215,
Lihnidos, 102, 244, 360, 361, 389 294, 295, 356, 357, 363, 364, 376, 387, 389,
Lihnidsko jezero, 28, 197 396, 427, 438, 442
Lilčić, V., 43, 230, 231 Maneva, E., 186, 271
Limberk, 231 Mano, A., 254
LIMC, 357, 358, 363, 389, 390, 425, 436 Marchal, 211
Lin, 80, 155, 156, 163, 164, 165, 451 Marcus Ulpiuѕ Massac, 347
Lisičar, P., 151, 162, 168, 199, 201, 202, 345 Mardešić, 386, 395
Lissos, 34, 39, 225 Marić, R., 39
Ljubljana, 116, 135, 185, 222, 231, 235, 315, 323, Marić, Ζ., 223
449, 450 Marijanski–Manojlović, M., 235
Louvre, 349, 356, 359 Marshall, F., 198, 199, 201, 202, 215
Lychindos Lake, 381 Martin, M., 235
Lychnidos, 9, 11, 12, 18, 22, 24, 27, 28, 30, 32, 33, Martin, R., 150, 166, 173
37, 42, 43, 50, 53, 61, 63, 64, 65, 68, 71, 89, 90, Marvinci, 183, 229, 259, 307
91, 92, 93, 94, 95, 96, 101, 102, 103, 106, 107, Massei, L., 254
109, 110, 118, 119, 121, 122, 147, 152, 156, 160, Mavrodinov, N., 94
161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 170, 171, Mediteran, 210, 211
180, 188, 197, 204, 209, 214, 229, 234, 255, Mediteraneja, 231
257, 258, 259, 260, 285, 289, 290, 293, 294, Mediterranean, 385, 386
295, 298, 303, 305, 355, 361, 362, 374, 381, Méditerranée, 12, 23, 214, 287
383, 387, 388, 397, 413, 421, 423, 424, 425, Melpomena, 359, 360, 368
426, 427, 428, 429, 430, 431, 441, 442, 454 Menada, 201, 356, 358
Lychnidum Dassaretiorum, 267 Mentesidou, G., 40
Lychnis, 23, 247, 255 Merker, 17
Metamorfosa, 212
M Metapont, 180, 181, 192
Macédoine, 11, 16, 23, 24, 34, 39, 40, 43, 44, 65, Meteon, 39, 40
66, 90, 95, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, Mezapija, 181
109, 112, 135, 138, 140, 161, 167, 185, 188, 214, Mezek, 199, 204
255, 257, 260, 267, 268, 276, 285, 286, 289, Mezija, 230, 233
290, 293, 298, 303, 304, 306, 307, 345, 363, Mieza, 254, 258
375, 388, 389, 421, 423, 424, 425, 426, 428, Mihailidis, 385, 389, 395
429, 441, 443 Mijović, P., 40, 50
Macedonia, 16, 18, 32, 33, 50, 63, 65, 66, 102, 104, Mikulčić, G., 307
109, 112, 148, 161, 162, 164, 166, 167, 169, 171, Mikulčić, I., 17, 18, 40, 41, 42, 43, 50, 58, 66, 87,
172, 181, 185, 234, 254, 285, 295, 307, 381, 382, 95, 96, 102, 109, 136, 179, 186, 212, 215, 268,
384, 385, 387, 388, 441, 443, 449, 450, 451, 452 298, 307
Macedoniae Acta Archeologica (МАА), 17, 19, Miller, K., 114, 148, 161, 162, 164, 165, 167, 169,
81, 149, 151, 449, 450 171, 210, 211, 213
Magna Graecia(e), 19, 20, 66, 180, 181, 188, 204, Miller, S., 106, 113, 114, 215
210, 250, 258, 385, 395 Miomišići, 288
Magna Greci(j)a, 186, 198, 202, 203 Miović, P., 94, 95
Maiuri, A., 242 Misheva, O., 66
Majnarić, Ν., 268 Mnemosina, 357
Majnarić-Pandžić, N., 215 Moenia Aeacia, 28, 33, 39, 40, 45, 50, 56, 63, 65,
Makedonija, 89, 93, 96, 103, 107, 137, 164, 166, 66, 87, 95, 166, 441

463
Monastirli(o)u, V., 57, 66 P
Monca, 232 Papa(s)zogl(o)u, R., 28, 89, 31, 34, 91, 92, 101, 103,
Morel, P.-J., 186, 287, 297, 306, 318, 320, 328, 326, 111, 164, 171, 233, 235, 293, 381, 388, 422, 423,
328, 385, 389, 395 425, 426, 427, 428, 429, 435, 436, 438, 441
Morel, Ј., 318, 320 Papajani, L., 57, 65, 147, 148, 150, 161, 163, 167,
Moutsopulos, 373 169, 170
Müller, К., 151, 152, 155 Papazoglou, F(anula), 16, 17, 18, 65, 91, 161, 443
Paris, 16, 17, 33, 34, 66, 86, 94, 101, 104, 109, 112,
N 116, 139, 150, 161, 163, 166, 167, 169, 173, 186,
Nais, 232 199, 215, 235, 242, 254, 271, 273, 293, 297, 317,
Nakolec, 31, 63 321, 325, 329, 341, 342, 345, 363, 364, 376,
Naples, 19, 186, 383 386, 388, 390, 408, 441, 443, 451, 453
Navarre, 356, 357, 359, 364, 371, 376 Parović-Pešikan, 252, 253, 254
Nereida, 210, 211 Pašić, R., 212, 215, 268
Nicole, 383, 384, 389, 393, 394 Pasquinucci, M., 297, 306, 318, 320, 326, 328
Niš, 65, 230, 236, 388 Patra, 156, 164, 165, 170, 171
North Africa, 382, 385 Patrae, 152, 153, 154, 165, 170
Novi Pazar, 181 Paulus, Emilius, 319
Nyenhuis, 382, 383, 389, 392 Pavlovski-Barov, 210
Pela, 179, 213
O Pélagonie, 39, 41, 54, 136, 298
O’Sullivan, F., 148 Pelagonija, 18, 50, 66, 102, 109, 136, 268, 298
Obrenovac, 231 Pelej, 357
Ohrid, 11, 12, 19, 21, 23, 27, 28, 29, 31, 32, 33, Pella, 21, 90, 107, 183, 184, 186, 214, 289, 298,
37, 39, 40, 41, 42, 50, 63, 64, 65, 66, 67, 78, 325, 329, 424, 425
82, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 101, 102, 103, Peloponez, 180
104, 105, 106, 107, 109, 110, 115, 135, 136, 137, Peonie, 43
138, 156, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 171, 175, Pergamon, 383
179, 181, 184, 185, 186, 192, 197, 201, 202, 204, Perovo, 31
205, 209, 214, 217, 219, 225, 226, 229, 233, 234, Persée, 90
235, 240, 244, 254, 255, 267, 276, 285, 286, Pestum, 180, 191, 192
287, 289, 290, 292, 293, 294, 295, 296, 297, Petilep, 179
299, 301, 302, 303, 304, 306, 307, 308, 309, Petrova, E., 29, 102
310, 311, 312, 313, 314, 315, 323, 328, 350, 355, Philip(pe) II, 17, 43, 44, 91, 135, 161, 167, 381, 425,
356, 360, 362, 363, 364, 374, 376, 381, 388, 426, 427, 428, 429
389, 409, 410, 421, 424, 425, 427, 428, 441, Philip(pe) V, 90, 91, 106, 165, 381, 424, 425, 426
442, 450, 451, 454 Picard, 211, 215, 342, 345, 356, 383, 389, 393
Ohridska nizina, 197 Picon, M., 320, 328
Ohridska regija, 180, 355 Pidna, 182
Ohridski bazen, 201 Pieria, 360
Ohridsko jezero, 27, 28, 31, 179 Pir, 30
Ohridsko-prespanska regija, 35 Plaošnik, 11, 63, 64, 68, 69, 74, 104, 180, 192, 194,
Oktisi, 11, 36, 166 258, 260, 381, 382, 385, 388, 389, 397, 422,
Olcinium, 39, 40 424, 427, 429
Olimp, 360 Plesničar–Gec I., 235
Olint, 211, 212 Plinij, 181, 211
Opejnca, 197, 198, 204 Po, 181
Orestida, 31, 41, 43, 212, 428, 429 Pogradec, 33, 42, 50, 63, 155, 285, 289, 451
Orlandos, A., 408 Pol(u)yb. V, 83, 165, 197, 407, 427, 437
Orlandos, S., 150, 166, 173 Pollak, L., 199
Ornavasso, 318 Pompeja, 357
Ostrogorski, G., 233, 235 Pons Servilii, 33, 50, 65, 147, 152, 153, 156, 161,
Otomansko carstvо, 355 162, 163, 165, 167, 168, 169, 171, 173

464
Popović, V., 179, 181, 186, 212, 215, 453, 454 S
Pottier, 382, 383, 385, 389, 390, 392, 395 Sagadin, M., 236
Pouqueville, 163, 169 Saglio, E., 236
Praschniker, С., 163, 170, 220 Saint Naum, 53
Prendi, F., 18, 28, 29, 34, 87, 95, 102, 109, 138, Saint-Erasme, 41, 42, 43, 51, 52, 165, 166, 454
150, 166, 173, 219, 296, 451 Sainte-Vierge, 163, 164, 165, 166
Prespa, 21, 23, 24, 27, 30, 31, 32, 33, 63, 138, 184, Saint-Georges, 162
230, 276, 283, 284, 285, 286, 296, 298, 303, Saladin, 408
315, 323, 363, 375, 376, 450, 454 Salona, 386
Prespansko jezero, 31 Salonique, 204, 408, 410
Prilep, 43, 212, 215, 230, 307 Samoilovo Kale, 42
Proeva, N., 17, 18, 443, 451 Samuilova utvrda, 29
Publius Licinius Egnatius Gallienus, 347 Sanev, 249, 250, 252, 254
Sarapis, 386, 387, 389, 390
Putinci, 212
Satir, 355, 356, 361
Pydna, 106, 113, 114, 185
Satyr, 383, 384
Pyrrhos, 40, 43
Scampa (денес Елбасан), 152, 169
Schiller, 201
R
Schorpil, K., 19, 179, 180, 450
Radimsky, W., 222 Scupi, 96
Radman-Livaja, I., 230, 231, 232, 235 Sedes, 213
Radolišt(a)e, 140, 197, 212, 215, 454 Selce, 63, 104, 112, 225, 281, 285, 287, 289, 304,
Radožda, 163, 164, 165, 166, 177 307, 428
Rašković, D., 231, 236 Selečka Planina, 43
Rečica, 197, 454 Severus, Alexander, 386
Regling, K., 83, 90, 107, 115, 413, 424, 426, 434, Severus, Septimius, 386
437, 443 Shkodra, 90, 94, 95
Reho-Bumbalova, 250, 254 Sibaris, 180
Reinach, S., 358, 341, 347, 364, 383, 384, 386, Sibrita, 211
390, 393, 396 Sičevo, 230
Rendić, 17, 39, 50, 65, 82, 84, 90, 91, 102, 110, 199, Silenoi, 382, 384, 390
201, 202, 203, 254, 433 Silenus, 383, 384
Rendić-Miočević, D., 17, 39, 50, 65, 82, 84, 90, Simon, 383, 384, 390, 393
91, 102, 110, 199, 201, 202, 269, 406, 421, 423, Sindos, Pela, 179, 181, 187, 188, 192
443, 451 Singidunum, 386
Republika Makedonija, 27 Sirija, 201
Resen, 197 Sisak, 231
Rhison, 39, 95 Siscija, 230
Rickhoff, S., 223 Siviero, R., 198
Riegle, A., 139 Skampae, 160
Rim, 361 Skodra, 39, 40
Rimsko Carstvo, 233, 360 Skopas, 211
Risinium, град, 45 Skoplje, 212
Ristov, 212, 215 Skupi, 229
Sofija, 180
Rizakis, A., 443
Sokolovska, V., 164, 212, 215, 236, 268, 360, 364,
Rnjak, D., 342
383, 390, 393
Robinson, H. S., 212, 215, 221, 271
Solun, 179, 181, 190, 199, 202
Rolley, Cl., 19, 20, 180, 181, 182, 183, 186
South Italy, 382
Roman Empire, 386
Soutou, A., 317, 325
Romiopoulou, K., 148, 250, 254 Spahiu, H., 86, 94, 453
Rotroff, S., 272, 273, 293 Spain, 385
Rumunjska, 199 Sparkes, В. A., 268
Rеinach, S., 345 Spasova, Davča, 217, 398, 240

465
Spehar, P., 236 Thompson, H., 271
Sr(ij)em, 212, 231 Tir, 211
Srednja Europa, 232 Tomić, M., 231, 232, 236
Srejović, D., 139 Touratsoglou, 184, 186, 210, 211, 212, 215, 249,
Sremska Mitrovica, 212 250, 254, 382, 383, 384, 388, 390, 393, 394,
Stibera, 360 401, 425, 426, 427, 435, 436, 438, 443
Stična, 231 Touratsoglou, I., 307
Stobi, 184, 185, 229, 298, 308, 360, 383, 389, 401 Touratsoglou, J., 383
Strab., 17, 18, 31, 147, 148, 197, 451 Toutain, 386, 395
Struga, 11, 41, 42, 103, 125, 131, 135, 156, 162, Trakija, 210, 213
163, 164, 165, 166, 175, 212, 285, 289, 292, 427 Trebeniški krateri, 180
Strunga, 281 Trebeniško Kale, 41, 43, 138, 166, 193, 197, 198,
Struško polje, 28 199, 200, 201, 202, 204, 208, 200, 225, 227,
Suić, M., 50, 82, 84, 88, 90, 91, 96, 102, 110, 150, 228, 259, 267, 276, 282, 285, 291, 294, 296,
166, 173 297, 303, 304, 306, 323, 324, 325, 326, 327,
Sv. Ahil, 31 328, 329, 330, 350
Sv. Bogorodica Bolnička, 355, 365 Trebeništa, 23, 29, 31, 66, 166, 179, 180, 181, 186,
Sv. Bogorodica Perivlepta, 29 187, 191, 192, 197, 201, 255, 259, 260
Sv. Erazmo, 27, 28, 32, 35, 37, 68, 165 Tres Tabernae, 152
Sv. Naum, 28 Trevi, 358
Sv. Nikola Bolnički, 355, 357, 365 Tri Čelusti, 135, 136, 137, 454
Sv. Sofija, 233 Tsigarida, B., 210, 215
Sveti Ilija, 5, 131 Tzouvara-Souli, 425, 435
Sviloš, 231
Sybrita, 211, 214 U
Uč-Kale, 89
Š Ulpijana, 212
Štefančić, M., 453 Unverzagt, W. Von, 27, 34, 41, 50, 56, 66, 149,
Štrbci, 210 165, 172
Uranija, 356, 359
T Ušće na Sava, 231
Tabula Peutingeriana, 153, 161, 162, 168, 169
Tacit, 386, 396 V
Tafel, T.I., 27, 148, 161, 167 Vajtos, 11, 28, 32, 36, 37, 42, 52, 67, 68, 156
Tafrali, O., 61, 66, 86 Vardar, 43, 109, 161, 167, 259
Talcott, L., 137, 268 Varna, 199, 202, 204
Talija, 367 Varoš, 63, 71, 89, 92, 94, 101, 161, 229, 234, 381
Taman, 210, 214 Vasić, R., 137, 212, 216, 296, 307
Taras, 214 Velenis, G., 61, 66
Tarent, 180, 181, 198, 201, 210, 211, 213, 305 Velimirović, О., 268
Tars(us), 210, 214 Velimirović-Р. Cabanes, 16
Tatesi, 41 Venecija, 232
Temelis-Touratsoglou, 392 Venedikov, I., 61, 66, 86, 94, 211, 216, 308
Terpsihora, 356 Vergina, 106, 257
Tesalija, 210, 211 Verija, 210
Tesalonika, 179 Veteri, 198
Tetida, 210, 211, 357 Vevčani, 166
Thalija, 356, 358, 359, 360 Via Egnatia, 10, 12, 27, 33, 41, 46, 50, 55, 57, 65,
Themelis, 210, 211, 212, 215, 249, 384 89, 95, 147, 148, 154, 155, 156, 160, 161, 162,
Thessalie, 40, 44, 90, 214 163, 164, 167, 168, 169, 172, 173, 177, 179, 233,
Thessaloniki, 50, 65, 185, 187, 210, 215, 216, 285, 234, 267, 303, 427, 431
295, 307, 376, 388, 441, 449 Vidal, M., 183, 187, 274, 297, 306, 315, 316, 317,
Thessalonique, 66, 86, 88, 90, 94, 96, 106, 107, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327,
162, 168, 307, 375, 424, 425, 426 328, 329

466
Vija Egnacija, 179 Δασσαρήτιοι, 407
Vikić Belančić, B., 254 ΔΑΣΣΑΡΗΤΙΩΝ, 424
Viks, 180 Δήμητσα, Γ. Μ., 16, 407
Viminacij, 232 Δρούγου – Τουράτσονλσυ, 289
Viminacium, 386 Δρούγου, Σ., 221, 254
Vinski, Z. 212, 216
Visoko Kale, 89, 92, 94, 101, 102, 103, 107, 230 E
Vokotopoulou, I., 20, 29, 34, 58, 66, 180, 187, 210 Ενχελάναι, 28
Vokotopoulou, J., 216 Ερoπος, 114
Volterra, 287, 297, 318, 320, 326, 328
Vulić, N., 92, 93, 131, 135, 166, 187, 200, 341, 355, K
364 Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γ., 18, 22
Κοτταριδου, 254
W
Wehster, T. B. L., 341, 346, 356, 364 Λ
Werner, J., 187, 222, 223, 273, 297, 306, 315, 316, ΛΥΧΝΕΙΔΙΩΝ Η ΠΟΛΙΣ, 422, 432
317, 318, 319, 323, 324, 325, 326, 327 Λυχνίδιος, 414
Westersode, 318, 326
Μ
Z ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ, 414, 425, 435
Zagreb, 17, 34, 50, 65, 80, 82, 89, 90, 102, 110,
150, 166, 199, 215, 235, 254, 256, 257, 267, Ξ
269, 315, 323, 363, 451 Ξυγγόπουλος, Ά., 408
Zahn, R., 201
Zapadna Morava, 230 Π
Zeitschrift für numismatik, 413 Πανδερμαλής, Δ., 104, 105, 112, 113
Zeus, 326, 357, 421, 424, 425, 426 Πτολεμαίου, Αυρέλιος Κράτης, 433
Zgerdeši, 39
Zheku, К., 150 Σ
Zheku, 28, 34, 166, 173 Σάτιον, Κέραζ, 28
Živa antika (ŽivaAnt., ŽA, Ž. A.), 17, 18, 22, 33,
34, 50, 65, 66, 89, 90, 92, 93, 107, 115, 151, Χ
162, 168, 199, 363, 388, 441, 442, 443 Χρισοστόμου, Α., 22
Ždanec, 212, 215, 268 Χρισοστόμου, Π., 22
Žižić, О., 139, 307

A A
Αδάμ-Βελένη, Π., 22 Август, 124, 407
ΑΜΦΑΧΙΩΝ, 414 Агија Параскеви, 114
Ανδρέου, Η., 20 Агиос Атанасиос, 114
Агора Атинска, 271
B Агријани, 17
B’EλλΚερ, 315, 323 Адам, Α. M., 223
Βοϊοι, 28 Аијани, 249
Βοκοτοπούλου, I., 19, 20, 109, 138 Аил, 373
ΒΟΤΤΑIAΤΩΝ, 414 Ајак, 45, 56
Ајакиди, 45
Δ Аквилеја, 408
Δ’EλλΚερ, 305, 315, 323 Акропол (ис), 405, 432
ΔΑΣΣΑΡΗΤΙΟΙ, 422 Албанија, 45, 47, 155, 169, 173, 219, 220, 267, 413, 450
ΔΑΣΣΑΡHΤΙΩΝ, 434 Албанија, CP, 154

467
Албанополис, 87 Битола, 315, 372
Александар III, 47, 82, 83, 436 Битракова Грозданова В., 17, 18, 19, 20, 21, 22,
Александар IV, 82 33, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 65, 77, 78, 79,
Александар Север, 396 81, 82, 83, 85, 109, 110, 111, 114, 115, 116, 148,
Александар, 47, 82, 83, 395 149, 167, 171, 172, 219, 221, 254, 315, 339, 340,
Александрија, 396 369, 370, 372, 376, 391, 394, 405, 413, 417, 418,
Алчев, Петар, 339, 408 419, 432, 434, 438, 440, 441, 449, 450, 451, 453
Амантија, 47, 87, 435 Благоевград, 21
Амбракија, 20, 45 Бобчев С., 61, 66, 86
Аминта III, 48, 394 Богородица Άχειροποίητος, 408
Амон, 434, 435, 436 Богородица Болничка, 241
Амфакситис, 414 Боиои, 83
Амфипол(ис), 22, 48, 59, 78, 113, 115, 414, 434, Бокакоторски Залив, 45
435, 436 Ботиаја, 414
Анамали, 45, 451 Бразда, Скопско, 251
Андреаш, 417, 418 Бриги, 18, 34, 109, 451
Андрија II Музаки, 417 Будимир, М., 18
Aндроникос, 271 Бупалос, 346
Антигонеја Епирска, 319, 321 Бутротон, 47, 86
Антипатрија, 86, 87
Антонини, 396 В
Апијан, 407 Вајтос, 9, 33, 47, 55, 57, 67, 149, 150, 154, 158,
Аполон, 274, 321, 322, 342, 370 159, 172
Аполонија, 20, 21, 82, 147, 219, 220, 250, 252, Варвари, 172
274, 413 Вардар, 48, 148, 167, 251
Апулија, 248, 251 Варош, 57, 61, 71, 77, 80, 81, 82, 84, 87, 99, 109,
Аристотел, 84 148, 167, 241, 369, 391, 431
Артемида (Agrotera), 149, 153, 171 Вевчани, 149, 154, 172
Асклепиј, 339, 345, 396, 405, 432 Венедиков, И., 201
Атина, 252, 317 Вентрок, 16
Атинска Агора, 395 Вергина, 113, 114, 249
Атинтани, 16, 17, 46, 55 Вереники, 47
Аул, 83 Верија, 78, 269, 271, 274, 393
Аутаријати, 17 Версај, 149
Афитис (Aphytis), 435, 436 Ви(ј)а Егнати(ј)а, 148, 151, 437
Ахил Лариски, св., 373 Видал, 317
Византион, 10
Б Виминациј, 395
Баба, 16 Винени, 16
Бабамова, С., 432, 433, 441 Високо Кале, 21, 59, 60, 61, 77, 78, 79, 82, 84, 86,
Баир, 79 97, 109, 110, 111, 115
Балкан, 10, 15, 18, 20, 2162, 85, 86, 112, 224, 269, Вителиј, 61
369, 392, 438, 451, 453 Витрувие, 241
Балша II, 417 Витса, 58
Барка, 435 Вокотопулу, 271
Бах, 340, 393 Волкашин, 417, 418
Белград, 346, 418 Воскохори, 408
Белов, Г., 199 Вотоноси, 20
Белч, 20, 250 Враништа, 151
Берат, 45, 86, 417 Вртуљка, 151, 254, 450
Береника, 346 Вулиќ (Вулић) Н., 81, 85, 123, 129, 149, 153, 197,
Бигла, 16 200, 202, 340, 341, 344, 345, 346, 347, 376,
Билионите, 438 407, 450
Билис, 87, 150, 413, 435, 438 Вучковић-Тодоровић, 413

468
Г Дебарски крај, 17, 149
Габавски Рид, 46, 56 Дебарско-кичевска епархија, 65
Гајтан, 45, 268 Дебој, 9, 20, 21, 60, 61, 77, 79, 81, 82, 85, 86, 87,
Галија, 321 111, 114, 115, 148, 267, 270, 271, 437, 450
Галикос, 148 Девол, 16, 407
Галичица, 16, 47 Дедал, 391, 392, 393, 394
Гарашанин M., , 45, 46, 56, 66, 87 Дексари, 16
Гентиус, 21, 219 Делагожда, 111, 149
Герман, 372 Делогожда, 9, 19, 20, 47, 55, 57, 81, 123, 129, 126,
Германија, 273 148, 150, 157, 172, 247, 248, 249, 252, 267,
Гермaн, 220, 224 268, 269, 271, 449, 450, 452, 453
Гланум, 60 Делос, 242, 395
Голем Град, 21, 22, 33, 272, 274, 284, 372, 373, Деметра, 60, 346
376, 379, 380, 449, 452, 453 Демир Капија, 48, 50, 251
Големото Езеро, 16 Демокрит, 61
Гонат(а), Антигон, 21, 79, 82, 83 Дервени, 249, 394
Горенци, село, 151 Десарети, 451
Горичан, Д., 79 Деуриопос, 17, 47, 439
Горна Белица, 154 Дечев, Д., 407
Горна Македонија, 18, 21, 22, 46, 58, 247, 415, Дил, Зигрид, 339
436, 438, 439, 440 Димале, 87
Горна порта, 58, 59, 60, 70, 78, 79, 437 Димитрија, св., 372, 373
Горни Влај, 48 Димитријевић, С., 418, 419
Горни Сарај, 48, 58, 59, 60, 69, 77, 78, 82, 84, 85, Димитса, М., 391
97, 109, 110, 415 Диоклецијан, 18
Гостиљ, 268, 270, 272 Дион, 22, 396
Готи, 85, 86, 170 Диониз, 241
Граменос, 271 Дионизиj, 85
Грбиќ, 172, 393 Дионис, 60, 246, 315, 316, 317, 321, 322, 339, 340,
Грозданов, Ц., 152, 417, 420 341, 342, 344, 369, 370, 393, 407
Гропа, А., 417, 418, 420 Дионис Сатир, 321, 322
Гропа, Андрија, 417, 418, 419 Дионис Силен, 317
Грци, 344 Дирахион, 21, 61, 82, 86, 115, 148, 170, 220, 250,
Грција, 19, 112, 267 251, 268, 270, 272, 275, 437
Гурат е Зеза, 170 Додона, 20, 435
Доклеа, 88
Д Долен Египет, 317
Дакарис, 45 Долна Македонија, 21, 22, 48, 49, 414, 415, 434,
Дакија, 22 436, 440
Далмација, 45 Долна порта, 87
Дамастион, 17 Долна Преспа, 16
Дандоло, А., 418 Домусова, 169, 173
Дарданци, 17, 437 Дрен (Долна Мезија), 395
Дарде, 170 Дриант, 407
Дасарети, 9, 10, 15, 17, 56, 61, 80, 247, 267, 339, Дрилон, 154
405, 432, 434, 435, 437, 436, 452 Дрим, 149, 151, 152, 153, 168, 170, 172, 173, 345
Дасаретија, 15, 16, 17, 18, 49, 55, 56, 57, 109, 111, Дрина, 148, 167
114, 247, 407, 437, 438, 439, 440, 441 Дроугу, Стела, 391, 393
Дасаретска област, 55, 84 Другу, С., 274
Дасаретски крај, 405 Дуев, 371, 376
Дебар, 149, 152 Душан, 152, 418

469
Е Илирикум, 85
Еврипид, 340, 342 Илирски Планини, 147
Европа, 273, 318, 321 Имарет, 78, 80, 84, 85, 241, 405, 407, 408, 432
Евтерпа, 341, 370, 371, 378 Ирмај, 87, 219, 220, 224
Егеј, 253 Ислами, 45
Егејски брег, 147 Истиеја Еубејска, 21
Египќани, 395 Исус Христос, 418
Егнатиев (Егнатиски) пат, 15, 18, 81, 88, 148, Италија, 249, 318
154, 170
Едеса, 148 Ј
Едонис, 414 Јабланица, 15, 47, 152, 154, 155, 169, 170, 172,
Елбасан (Шкампа), 154 173
Елимеја, 47, 439 Јадран, 167, 170, 253, 272
Ематија, 48 Јадрански брег, 55, 147
Енхеланаи, 83 Јадранско Море, 168
Енхелеи, 17, 18, 451, 452 Јиречек, К., 417
Епидамнос, 147 Јованов, Μ., 20
Епир, 15, 18, 19, 20, 21, 45, 46, 47, 56, 58, 88, 112, Јосифовски, П., 415, 418, 419
113, 114, 115, 170, 273, 275, 319, 321, 435, 436, Југозападен Балкан, 45
437, 438, 440 Југославија, 342
Епирци, 17, 438 Јужен Балкан, 318
Ерато, 242, 343, 370 Јужна Илирија, 45, 438
Ероп, 111, 114, 437 Јужна Италија, 10, 15, 17, 19, 20, 114, 248, 250,
Еропос, 83 392
Естарак, 317, 319 Јулоски, Зоран, 451
Етрурија, 392, 393 Јупитер, 60, 339, 347
Еутерпа, 243
К
Ж Кавалино, 20
Железна порта, 110 Каипион, 407
Жива антика (ЖА, Ж.А.), списание, 15, 16, 50, Калето кај Св. Еразмо, 56
65, 78, 79, 80, 83, 85, 339, 347, 376, 406, 407, Калето на Охрид, 55
413, 441, 442, 451 Калиматија, 47
Калиопе, 370, 371
З Калист, 372
Загреб, 248, 249, 417 Калишта, 149, 153, 154, 155, 169, 170, 171, 173
Замуровић, A., 341, 342 Кампанија, 317, 318, 322
Западна Македонија, 49, 339 Кампања, 21
Згердеши, 45, 87, 150 Кандавија, 47
Зевс, 220, 370 Кандависки пат, 46, 55, 147, 167, 169, 267
Кандависки Планини, 15, 17, 147, 154
Ѕ Канео, 61, 78
Ѕевс, 318, 434, 435, 436 Капуа, 249, 318
Каракала, 168, 406, 433
И Караорман, 152
Иванов Т., 61, 66, 199, 250, 254 Касандар, 49, 57, 82
Ивановъ, И., 417 Касопе, 435
Изида, 346, 396 Касопија, 435
Икар, 392 Кастелиц, Ј., 219, 450
Икарос, 392, 393 Кацаров, Г., 407
Илинска Планина, 16 Кентаури, 339
Илири, 17, 406, 433, 437, 438 Кентон, Клавдиј Апиј, 416
Илирија, 18, 21, 22, 83, 87, 115, 440 Керакс, 83
Илирик, 83, 453 Кераунски Планини, 17

470
Киликија, 396 Лахтов, Васил, 20, 59, 66, 78, 79, 80, 85, 110,
Киноскефала, 414 111, 151, 172, 197, 200, 201, 202, 219, 220, 221,
Кипар, 395 222, 241, 315, 347, 348, 369, 405, 407, 450
Кирена, 435 Лерида (Шпанија), 319
Кировски, П., 152 Лерин, 147
Кировски, Р., 168 Лефкадија, 114
Кичево, 418 Лешок, 17
Кичевско-дебарски регион, 17 Ливиј, 83, 111, 114, 407
Клауданон, 155 Лике, населба, 16
Клаудиј Птолемеј, 147, 438 Лилчиќ, Виктор, 48
Клаудиус, А., 83 Лин, с., 80, 155, 169, 170, 171, 451
Климентова црква, 78 Линк, 16
Клио, 342, 343, 370, 371 Линкести, 437
Клос, 87, 150 Линкестида, 16, 439
Ковачевић, M., 87 Лисичар, П., 345, 346
Комне(и)на, Ана 152, 168 Лисос, 45, 87, 150, 219, 220, 221
Комнен, Алексиј, 152 Лихнид, 9, 10, 18, 20, 21, 22, 33, 48, 62, 65, 66,
Кондаков (Кондаковъ), Павлович Никодим, 68, 81, 82, 83, 85, 111, 115, 151, 168, 169, 170,
85, 241, 340, 341, 342, 343, 344, 363, 369, 370, 171, 172, 173, 197, 219, 220, 221, 222, 227, 247,
376, 407 249, 250, 252, 254, 315, 345, 391, 392, 393,
Кондијанов, J., 415, 418, 419 394, 396, 413, 414, 415, 416, 431, 433, 434, 435,
Константинопол, 10, 61, 86, 413 436, 437, 438, 439, 440, 441, 450, 453
Коринт, 19, 20, 252, 269 Лихнидос, 15, 47, 65, 71, 77, 80, 81, 82, 83, 84,
Корча, 16, 417 85, 86, 87, 88, 110, 111, 112, 114, 147, 148, 149,
Корчанска Долина, 46, 56 151, 152, 153, 154, 155, 241, 267, 270, 407, 414
Корчанска Рамнина, 15, 18, 147, 450 Лихнидски регион, 22, 81, 253
Корчанско Поле, 16 Лихнидско Езеро, 17, 55, 57, 81, 83, 172, 391, 437
Костолац, 346 Лихнис, 414
Коцо, Д., 87, 151, 152, 153 Лихнитида, 247
Коџеџик, 149 Лозишта, 450
Кратита, Аврелиј, 61 Лозиште, 450
Кремиди, 434 Ломбардија, 273
Крстевски, Ѓорѓи, 408, 418 Лувр, 343, 344
Круниќ, 395
Ксире, 170 Љ
Кузман, Паско, 19, 34, 56, 57, 58, 59, 61, 66, 78, Љубаништа, 34, 50
81, 111, 115, 151, 172, 220, 253, 254, 391, 437, Љубљана, 220
442, 450, 451
Кузман, Почуча Нада, 228 М
Кукес, 152, 171 Мавродинов, H., 86
Кукуљ (Врв), 78 Македонија, 9, 15, 16, 18, 20, 21, 22, 33, 34, 45,
Кула Песочани, 47, 55 49, 50, 83, 88, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 147,
Курион, 395 151, 167, 169, 171, 172, 219, 249, 253, 254, 267,
275, 315, 339, 340, 344, 346, 369, 372, 376,
Л 391, 392, 393, 395, 396, 406, 413, 414, 416, 417,
Ла Лагаста, 319 418, 433, 434, 438, 439, 440, 450, 451, 453
Лабино, 59, 82, 87 Македонци, 17, 116, 395, 433, 438
Лаконија, 19 Мала Азија, 18, 392, 451
Ламбеза, 45 Мала Преспа, 16
Лаокоон, 345 Малацена, 317
Лапит, 344 Маленко, В., 20, 21, 33, 34, 56, 60, 66, 78, 79, 80,
Лапити, 339 81, 82, 85, 109, 111, 114, 151, 172, 267, 270,
Лариса, 82 370, 376, 431, 437, 450, 453

471
Мали Влај, 154 О
Малич, езеро, 15, 16 Октиси, 9, 149, 154, 172
Малишко Езеро, 407 Олимп, 342
Малхус, 86 Олинт, 250
Манева, Е., 453 Олкиниум, 46
Маневи, 61, 79 Олциниум, 45
Маните, 339 Ораке, 169, 171
Мано-Зиси, Џ. 85, 393 Орести, 437
Мардешиќ, 395 Орестида, 16, 47, 48, 438, 439
Мариќ, З., 223, 417 Остија, 242
Марко, 417, 418 Осум, 16
Маркова Сушица, 419 Охрид, 9, 10, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 33, 34, 47,
Марсија, 342 48, 50, 57, 62, 65, 66, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83,
Матови, 79 85, 86, 109, 110, 111, 112, 122, 148, 149, 150,
Мегара, 346 151, 152, 153, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 197,
Медаур, 45 219, 220, 221, 224, 241, 242, 243, 245, 246,
Медеон, 46 254, 267, 272, 274, 315, 339, 340, 347, 369, 371,
Медитеран, 10, 395 376, 377, 378, 391, 405, 407, 413, 414, 415, 416,
Медун, 45 417, 418, 419, 420, 431, 434, 435, 437, 439, 441,
Мезапија, 20 442, 443, 450, 451, 453
Мезија, 395 Охридска peгиja, 55, 56, 413, 415
Мелос, 346 Охридска Котлина, 151
Мелпомена, 341, 343 Oхридска Рамнина, 453
Мелпомене, 370, 371 Охридски базен, 452
Меркур, 339, 348 Oхридски крај, 271, 453
Охридски музеј, 345, 418, 451
Месанагрос, 408
Oхридски регион, 18, 20, 21, 46, 47, 48, 78, 85,
Месокастро, 99
147, 173, 267, 268, 270, 275, 406, 413, 449
Метапонт, 19
Охридско, 18, 19, 20, 22, 33, 34, 46, 47, 50, 65,
Миеза, 250
66, 77, 78, 80, 85, 109, 148, 152, 167, 168, 219,
Мијовић, П., 86, 87
347, 376, 407, 420, 450, 451, 452, 453
Микулчиќ, И., 47, 55, 88
Охридско Езеро, 9, 16, 18, 46, 55, 67, 80, 147,
Милjуков (Милюков), Николаевич Павел, 369,
148, 151, 155, 167, 168, 172, 247, 267, 269, 339,
372, 373, 376
407, 413, 431, 437, 439
Милер, К., 153, 155, 171
Охридско Кале, 18, 110, 438
Минхен, 339
Охридско Поле, 149
Миомишиќи, 268, 270 Охридско-преспански крај, 451
Мнемосина, 370 Охридско-преспански регион, 33, 50, 65, 369,
Мокра, 15, 55, 154, 155, 170 441, 449, 450
Молоси, 45, 56, 435 Охридско-струшка Долина, 46
Молосија, 49 Охридско-струшки крај, 339
Морава, планина, 16 Охридско-струшки регион, 47, 221
Мостар, 318 Охридско-струшко Поле, 19, 154
Мрњавчевиќи, 417
Музаки, Јован, 417 П
Мушмов (Мушмовъ), Никола, 152, 413 Пајони, 17, 48, 451
Пајонија, 415
Н Пајонско кралство, 17
Неапол, 393 Пандосија, 47
Несебар (Несебр), 61, 86 Панеса, 345
Никиjа, 153, 171 Панина, 339, 345
Никијас, 149 Папазоглу, Φ., 16, 18, 34, 55, 61, 66, 80, 83, 85,
Нови Епир, 88, 241 109, 148, 167, 197, 241, 391, 406, 407, 414, 433,
Нугент, Лавал, 249 437, 438, 439, 442, 443, 451

472
Параваја, 16 Прилепски крај, 22
Паровиќ-Пешикан, М., 221, 254 Прилепско, 78
Партини, 437 Прованса, 273
Патра, 154, 155 Проева, Η., 16
Пела, 22, 59, 83, 115, 271, 272, 274, 317, 321, 414, Птолемеeв, Кратес Аурелиј, 405, 432
415, 416, 434, 435 Птолемеј, 407
Пелагонија, 47 Птоломеј III Евергет, 346
Пелопонез, 15, 20
Пенелопа, 66 Р
Пенести, 17, 47, 437 Радимски, В., 222
Пеонија, 49 Радожда, 155, 169, 171, 173
Персеј, 17, 82, 413 Радолишта, 149, 154, 155, 450, 453
Персијци, 344 Раец, 154
Петковић, В., 152 Размоска-Бачева, Даница, 21, 79, 418, 438
Петрес (Леринско), 22, 395 Рајаковиќ, Остоја, 417
Петрино, 16 Pea Кибела, 346
Петрова, Е., 17, 18, 34, 109 Реглинг, Курт, 413, 437
Петрушевски, M. Д., 407 Рејнах, 393
Пидна, 22, 116 Ренак, 341, 345, 347
Пикард, Ш., 342, 345 Рендиќ-Миочевиќ, Д., 45
Пилон, 18 Република Македонија, 441
Пиндос, 147 Ресен, 16
Пирос, 21, 45, 48, 56 Ресенска Рамнина, 16
Плаошник, 9, 57, 58, 59, 60, 61, 69, 74, 99, 111, Речица, 450
250, 252, 391, 394, 432, 434, 439 Ризон, 45, 87
Плаќенска Планина, 16 Рим, 10, 341, 414, 416
Плетвар, 415, 416 Римјани, 17, 57, 124, 414, 438, 439, 440
Плеурат, 414 Римска Империја, 125
Плутос, 346 Рисан, 45
По(д)градец, 47, 55, 57, 413 Родос, 267, 408
Полибиj, 148, 407, 414 Ролеј, Κ., 20
Полибиус, 147, 148 Ротроф, С., 273
Полиимнија, 342
Полихимнија, 342, 370, 371 С
Полози, 17 Саат-кула, 79
Полошке, поле, 16 Салона, 395
Полска, 273 Само(у)илова тврдина, 57, 58, 60, 66, 77, 442
Помпеja, 60, 242, 343 Самоилово Кале, 48
Поне Сервилии, 148, 151, 153, 155 Санев, В., 151
Поповић, Љ., 450 Сатион, 83
Поповиќ, В., 453 Сатир, 273, 315, 318, 319, 320, 340, 342, 370, 393,
Пореч, 408 394
Почучељ, Нада, 78 Св. Аил, остров, 16, 22
Праишикер-Шобер, 220 Св. Богородица, 58, 152, 169, 170, 171, 173
Прашникер, К., 220 Св. Богородица Болничка, 369
Пренјаси, 169, 170 Св. Богородица Перивлепта, 58, 417
Прентов Мост, 315 Св. Димитрија, 372, 379, 408
Прењасе, 169 Св. Ѓорѓија, 152, 153
Прењаси, 154 Св. Еразмо, 46, 47, 48, 55, 56, 57, 67, 80, 81, 111,
Преспа, 15, 16, 18, 21, 22, 33, 147, 267, 272, 274, 149, 150, 151, 159, 172, 173, 453
284, 369, 372, 379, 380, 449, 453 Св. Илија, 123, 126, 129, 150
Преспански крај, 16, 373 Св. Климент, 241, 345, 417
Преспанско Езеро, 15, 16, 18, 55, 407 Св. Константин и Елена, 58
Прилеп, 48, 151, 348, 450, 451 Св. Наум, 47, 55, 57, 147

473
Св. Никола Болнички, 369 Струшки регион, 147, 149, 172
Св. Никола Дримени, 152 Струшко, 150, 151, 152, 345
Св. Пантелејмон, 58, 339, 405, 406 Струшко-охридско Поле, 150, 173
Св. Петар, 372 Струшко Поле, 47, 148,149, 150, 172, 451
Св. Софија, 61, 85, 344 Стубара, 346
Севeрна Африка, 45, 392 Студенчишта, 9
Северна Италија, 317, 318 Сува Чешма, 151, 450
Сека, Н., 17 Сулпикиј, 16
Селечка Планина, 48
Селиште, 171, 173 Т
Селце, 55, 57, 112, 147, 219, 220, 221, 224, 269, Тeсалија, 344
270, 272, 439 Табула Појтингеријана, 151, 153
Семен, 407 Талија, 242, 243, 341, 342, 343, 344, 370, 371
Септимиј Север, 396 Тарент, 19, 20, 21
Серапис, 396 Тасос, 345
Сердика, 61, 66, 85, 86 Татеши, 47, 55, 57, 150, 154, 172
Сибарис, 19 Теба, 435
Сивах (Siwah), 436 Теодора, св., 372
Сидон, 124 Теодорих, 86, 170
Силен, 319, 320, 340, 392, 393, 394 Термајски Залив, 147
Симоновиќ, 418 Терпсихора, 242, 342, 343, 370
Сингидунум, 395 Тесалија, 45, 49, 83
Синдос, 452 Тесалоника, 59, 61, 83, 86, 88, 115, 148, 414, 434,
Сисманиди, К., 117 435, 436
Скадар, 268 Тиеполо, Џ. Лазар, 418
Скампа, 148, 437 Тимгад, 396
Скердилаида, 114
Тимотеј, митрополит, 65
Скодра, 45, 46, 82, 86, 87, 220, 268, 270
Тихе, 339, 346
Скопје, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 33, 34, 50, 65, 66,
Тодоровиќ, М., 18
77, 78, 80, 81, 88, 109, 110, 111, 114, 116, 148,
Томоски, 47
149, 151, 152, 153, 167, 168, 171, 172, 197, 219,
Топија, Карло, 420
241, 254, 267, 315, 339, 340, 345, 376, 406,
Тоуратсоглоу, Јанис, 393
407, 413, 414, 415, 417, 418, 419, 441, 442, 443,
Тошев, д-р Пере, 320
450, 451,453
Тракија, 112, 406, 433
Скопско-кумановски басен, 339
Требеништа(е), 19, 20, 81, 111, 150, 151, 172,
Скопско-полошки регион, 17
219, 247, 252, 253, 254, 450, 452
Скупи, 88
Словенија, 318 Требенишко Кале, 20, 21, 47, 48, 55, 150, 151,
Соколовска, В., 17, 19, 171, 451, 452 158, 172, 197, 219, 220, 221, 222, 223, 224,
Солун, 114, 117, 148, 372, 408 227, 228, 252, 267, 273, 274, 315, 316, 317, 318,
Спасова Д., 60, 66, 419 319, 320, 321, 322, 345, 348, 450
Спина, 249, 250 Тржишче, 318
Сплит, 347 Три Чел(љ)усти, 19, 151, 253, 254, 450
Средна Италија, 222 Трст, 347
Ставрополис (Ксанти), 22, 113
Старо Нагоричане, 419 Ќ
Стоби, 393 Ќаве, 48
Стогово, 152 Ќафа Сан (Ќафасан), 154, 155, 169, 171, 173
Страбон, 15, 17, 147, 148, 407
Стримон, 21 У
Струга, 9, 19, 21, 33, 81, 111, 123, 129, 148, 149, Улкиниум, 86, 87
151, 152, 153, 154, 157, 168, 169, 171, 173, 249, Улцињ, 50, 86
267, 272, 437, 450, 451 Ураке, 153, 154, 155, 169, 170, 171, 173
Струшки кpaj, 152 Уранија, 242, 341, 342, 343, 344, 370

474
Урош, 418 Херакле, 60, 339, 343, 345, 434, 436
Урошевац, 419 Хераклеја, 86, 148, 170, 274
Ускана, 47, 83 Херкуланум, 343, 344, 371, 395
Уч-кале, 77, 82, 109 Хермелеја, 66, 81, 111, 172
Херодот, 396, 435
Ф Хесиод, 341
Фаустина Помладата, 347 Хигија, 345
Фежер, M., 223 Хомер, 344
Фиери, 413 Хорациј, 342, 343, 371
Филип II, 17, 48, 49, 57, 81, 83, 391, 414, 435, 436, Хостилиус, 83
437, 438, 440 Хрисостому, Анастасиjа, 22
Филип V, 82, 83, 111, 114, 172, 391, 413, 414, 415,
434, 435, 436 Ц
Филов, Б. (Филовъ), 19, 199 Цвијиќ (Цвијић), Ј., 153, 169
Флорина, 59, 394 Цезар, 407
Фојнике, 47 Цека, 45, 219
Фортуна, 346, 347 Црвејнца, 20, 21, 267, 272, 315, 316, 317, 318, 319,
Франгово, 149, 153, 154, 155 320, 321, 322, 450
Фуша е Кододешит, 169 Црна Гора, 45, 86
Црнејца, 450
Х
Хагија Параскеви, место, 117 Ч
Хадријан, 396 Чаусидис, 391
Хаѕопулос, 18 Челница, 87
Халијакмон, 147 Чобанови, 61, 85
Халкидик, 436
Хамонд, 45 Ш
Хан, J. Г., 80, 148 Шелдаров, Никола, 415, 416, 418, 419
Хаони, 46, 55, 435 Шенли, 150
Хаонија, 45, 49 Шкумба, 150
Хаонци, 17 Шкумбин, 167, 169, 170
Хекатеј, 17 Шкумбина, 147, 154, 155
Хелени, 395 Шпанија, 319, 395
Хеленистички пат, 72 Штипско, 339

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека
„Св. Климент Охридски“, Скопје

930.85(497.771)

БИТРАКОВА Грозданова, Вера

Лихнид и Дасаретија / Вера Битракова Грозданова. - Скопје : Матица македонска, 2017. - 475 стр. : илустр. ; 30 см

На напор. насл. стр.: Lychnidos et Dassaretia / Vera Bitrakova Grozdanova. - 

Текст на мак. и фран. јазик. - Фусноти кон текстот. - Библиографија кон главите, Регистар

ISBN 978-608-10-0586-8
1. Ств. насл. на наспор. насл. стр.
а) Културна историја - Охрид б) Лихнид - Охрид, древен
COBISS.MK-ID 105352970

475
 Превод на француски Traduction en français
Климентина Групчева Хаѓи-Лега Klimentina Grupčeva Hadži-Legа
Јоана Хаѓи-Лега Ioana Hadži-Lega

Фотографии Photographies
Петар Алчев Petar Alčev
Иван Блажев Ivan Blažev
Паско Кузман Pasko Kuzman

Цртежи Dessins
Нада Почуча Кузман Nada Počuča Kuzman
Дафча Спасова Dafča Spasova
 E R R ATA

СТР. РЕД СТОИ ТРЕБА

157 сл. 7-8 од некрополата кај Калишта,

Струга, III век пр.н.е. римски период
159 сл. 13 уредувањето утврдувањето
175 fig. 3 Stuga Struga
218 sl. 2 fibija ia fibula iz
227 T.I solon selon
247 6 оддолу гробот 127 гробот 84
255 10 оддолу tombe 127 tombe 84
253 fus.n. Parovic-Pesikan 1992 Parović-Pešikan 1993
478