Sadržaj

1. Uvod...........................................................................................................................2
2. Šum.............................................................................................................................3
2.1 Spoljašnji šumovi...........................................................................................5
2.2 Unutrašnji šumovi..........................................................................................5
2.2.1 Prirodni šumovi......................................................................................6
2.2.2 Tehnički šumovi.....................................................................................8
2.3 Termalni šum................................................................................................11
2.3.1 Napon i snaga šuma..............................................................................11
2.3.2 Šum u decibelima.................................................................................12
2.3.3 Struja šuma...........................................................................................12
2.3.4 Termalni šum kondenzatora.................................................................13
2.3.5 Šum na vrlo visokim frekvencijama.....................................................13
Literatura......................................................................................................................14
 1. Uvod

U najvećem broju slučajeva, Gausov šum koji se pojavljuje kod ovih sistema
je aditivni, odnosno, sabira se sa signalom. Ovaj šum može biti beo ili obojen. Na
ulazu u mobilni telekomunikacioni sistem Gausov šum je beo. Na izlazu iz
uskopojasnih filtera ovaj šum postaje obojen uskopojasni Gausov šum. Spektralna
gustina snage i varijansa ovog šuma zavise od prenosne funkcije uskopojasnog filtra
kroz koji je Gausov šum prošao. Uskopojasni Gausov šum ima dve Gausove
komponente koje su u kvadraturi odnosno koje su nezavisne u istom trenutku
vremena. Svaka od ovih komponenata ima određenu autokorelacionu funkciju
odnosno spektralnu gustinu snage u osnovnom opsegu.
Interferencije se kod mobilnih telekomunikacionih sistema pojavljuju zbog
raznih preslušavanja. Modeliraju se sa jednim ili više sinusnih talasa sa slučajnim
uniformno raspodeljenim fazama. Amplitude ovih smetnji mogu biti konstantne, a
mogu biti i slučajne promenljive zbog uticaja fedinga i efekta senke. Feding najčešće
nastaje zbog prostiranja signala po više puteva. Kada ekvivalentni signal na ulazu u
prijemnik ima više reflektovanih komponenata približno istih amplituda onda
ekvivalentna amplituda signala ima Rayleigh-ovu raspodelu. Ovako nastao feding
naziva se Rayleigh-ov feding. Kada ekvivalentni signal pored više reflektovanih
komponenata ima i direktnu komponentu čija amplituda odskače od amplituda ostalih
komponenata, onda amplituda ekvivalentnog signala ima Rice-ovu gustinu
verovatnoće. Ovako nastao feding se naziva Rice-ov feding. U urbanim sredinama
reflektovanje korisnog signala je složeno i gustina verovatnoće amplitude
ekvivalentnog signala na ulazu u prijemnik ima Nakagami-m gustinu verovatnoće.
 2. Šum

Šumovi u elektronskim komponentama se najčešće modeluju ekvivalentnim

naponskim ili strujnim generatorima lociranim na ulaznim priključcima idealne
komponente.

Otpornici pokazuju različite šumove zavisno od načina izrade. Integrisani i metal-

slojni otpornici imaju samo termički šum, dok ugljeni otpornici, pored termičkog,
generišu i fliker šum.

Kondenzatori i kalemovi ako su idealni, ne sadrže izvore šuma. Realni pokazuju

parazitne otpornosti , koje generišu šum kao i standardni otpornici.
Poluprovodnička dioda ima šum sačme usled prolaska nosilaca naelektrisanja kroz
PN spoj, kao i fliker šum. Ta dva šuma se predstavljaju ekvivalentnim strujnimj
generatorom Ind. Zbog otpornosti rs silicijumskog materijala, dioda pokazuje i
termički šum koji se predstavlja naponskim generatorom End.
Cenerova dioda daje izuzetno veliki lavinski šum zbog rada u proboju, stoga se ove
diode ne koriste u kolima sa malim nivom šuma.
Bipolarni tranzistor sadrži sve nabrojane vrste šumova osim lavinskog šuma, koji se
javlja samo ako radi u proboju. Kolektorska struja pokazuje šum sačme koji nastaje
prolaskom sporednih nosilaca kroz kolektorski spoj. Bazna struja pokazuje šum sačme
nastao nastao prelaskom glavnih nosilaca iz baze u emitor. Zbog postojanja otpornosti
rb poluprovodnika od kojeg je baza napravljena ,u njoj se generiše termički šum.
Mosfetovi pokazuju termički šum usled otpornosti kanala i on dominira. Postoji i šum
sačme struje na gejtu Ig i eksperimentalno dokazan fliker šum.
Operacioni pojačavači poseduju šum čija je vrednost određena vrstom upotrebljenih
komponenti i njihovom međusobnom vezom. Šum operacionih pojačavača se
izračunava kada se modelira šum svakog njegovog sastavnog dela. Zbog praktičnih
razloga šum se prikazuje preko ekvivalentnih naponskih i strujnih generatora.

Prema izvoru koji ih generiše dele se na:

 spoljašnje
 unutrašnje
 2.1 Spoljašnji šumovi

Spoljašnji šumovi se često označavaju kao smetnje. Oni nastaju usled neželjenih
sprega između električnog kola i njegove sredine. Te sprege mogu biti: električne,
magnetne, elektromagnetne, termičke, mehaničke.
Na primer, žice kojima su povezane komponente u električnom kolu deluju kao
antene i primaju signale radiodifuznih stanica koji se superponiraju sa korisnim
signalima.
Takođe je moguća pojava signal mrežnog napona superponiranog na korisni signal
usled nedovoljnog kvaliteta izvora za napajanje. Priroda smetnji je najčešće
deterministička, što znači da su to najčešće signali poznatih zakonitosti u ponašanju.
Nekada je, međutim, priroda smetnji slučajna u smislu da se u sledećem trenutku ne
može predvideti veličina smetnje. Smetnje u elektronskim kolima, bez obzira na svoju
prirodu, mogu da se kontrolišu korišćenjem raznih tehnika za eliminisanje sprege
između kola i okoline. Na primer, protiv elektromagnetnih smetnji, kola se oklapaju
metalom. Temperaturne smetnje se eliminišu postavljanjem uređaja u termostate.
Mrežne smetnje se otklanjaju upotrebom filtera i kvalitetnih uzemljenja.

2.2 Unutrašnji šumovi

Unutrašnji šumovi se označavaju kao šum u užem smislu. Njihova priroda je

slučajna a uzroci toga su slučajne fluktuacije (kolebanja, lelujanja) fizičkih procesa u
komponentama električnog kola. Unutrašnji šumovi se dele na:

 prirodne
 tehničke
 2.2.1 Prirodni šumovi

Prirodni šumovi su termički i fliker (flicker) šum. Oni nastaju kao posledica
diskretne prirode naelektrisanja (elementarno naelektrisanje je nedeljivo).
Termički šum. Zbog slučajnog (Braunovog) termičkog kretanja elektrona, u
materijalu (provodnoj sredini) elektronske komponente se generiše slučajni signal,
koji predstavlja termički šum. On se javlja vezano za električnu otpornost i postoji
nezavisno od spoljašnjeg električnog polja, odnosno izvora za usmeravanja kretanja
nosilaca naelektrisanja. Spektralna gustina snage termičkog šuma je nezavisna od
učestanosti:

gde je k Bolcmanova konstanta, T apsolutna temperatura, a R otpornost sredine u

kojoj se šum stvara. Na primer, otpornik, čija je otpornost R=10 kΩ na sobnoj
temperaturi u propusnom opsegu od 1 kHz oko neke učestanosti, proizvodi efektivnu
vrednost napona šuma:
Šumovi koji imaju spektralnu gustinu snage nezavisnu od učestanosti se označavaju
kao beli šumovi, bez obzira na proces koji ih generiše. Otpornik, koji generiše šum, se
modelira za potrebe analize raspodjele signala šuma u električnim kolima sa
naponskim:

Ili strujnim:

Generatorom i otpornikom bez šuma, u propusnom opsegu ∆f.

Fliker šum se naziva i kontaktni šum. Uzroci ovog šuma su nesavršenosti u

materijalu koje stvaraju zamke za slobodne nosioce ili fluktacije površine i intenzitetu
dodira između čestica zrnaste strukture koja provodi električnu struju. Zbog toga se u
materijalu u kome teče neka struja I, javlja i slučajni signal koji pokazuje fluktuacije
trenutne vrednosti struje. Pored toga, fluktuacije u intenzitetu struje mogu nastati i
zbog kolebanja provodnosti zrnaste strukture kroz koju protiče struja kada se menja
broj i kvalitet dodira između zrnaca. Takav mehanizam postoji u ugljenim
otpornicima, pa oni imaju veliki nivo „fliker“ šuma. Postojanje fliker šuma je
uslovljeno postojanjem jednosmjerne struje u komponenti. Spektralna gustina snage
fliker šuma je obrnuto proporcionalna sa učestanosti f:

Gde su: K konstanta određenog primjerka komponente, I jednosmjerna struja, a

koeficijent čija je vrednost u intervalu (0,5:2). Fliker šum se označava i kao 1/f šum.
Njegova snaga je koncentrisana na nižim učestanostima.

Prirodni šumovi su neizbežni, jer imaju koren u diskretnoj prirodi naelektrisanja.

2.2.2 Tehnički šumovi

Tehnički šumovi se javljaju kao nepoželjan nusproizvod pri konstrukciji elektronskih

sklopova, usled stvaranja nekih specijalnih okolnosti.Tehnički šumovi su:
  šum sačme (shot noise) pri fluktuacijama broja nosilaca koji prolaze kroz
direktno polarisan PN spoj
 generaciono-rekombinacioni šum (burst noise) usled fluktuacija trenutnog
broja slobodnih nosilaca naelektrisanja u poluprovodniku pri raskidanju i
uspostavljanju valentnih veza.
 lavinski šum (avalanche noise) u inverzno polarisanom PN spoju kao
posledica slučajnih fluktuacija u broju generisanih slobodnih nosilaca kod
lavinske multiplikacije, odnosno slučajnih fluktuacija u broju razgrađenih
valentnih veza kod Zenerovog proboja. Pored ovih postoje i drugi tehnički
šumovi ali su oni od manjeg interesa za poluprovodničke komponente.

Šum sačme nastaje zbog fluktuacije broja slobodnih nosilaca naelektrisanja pri
prolasku kroz potencijalnu barijeru direktno polarisanog PN spoja kroz koji protiče
jednosmjerna struja ID. Poznato je da je prolazak nosilaca kroz barijeru čisti slučajni
proces, a jednosmerna struja PN spoja predstavlja statističku srednju vrednost tog
procesa. Egzistencija šuma sačme uslovljena je postojanjem jednosmerne struje PN
spoja. Njegova spektralna gustina snage je nezavisna od učestanosti:

Gde je q elementarno naelektrisanje. Iz tog razloga šum sačme spade u kategoriju

bijelih šumova. Šum sačme se modelira strujnim generatorom:

Koji se vezuje u paralelu sa idealnim direktno polarisanim PN spojem. Zbog svoje

sličnosti sa termičkim šumom, pošto pripadaju belim šumovima i imaju istu
(Gausovu) raspodelu amplitude, teško se mogu razdvojiti njihovi doprinosi u
ukupnom šumu komponente.

Generaciono-rekombinacioni šum nastaje u poluprovodnicima usled fluktuacija

trenutnog broja slobodnih nosilaca izazvanih slučajnim raskidanjem i uspostavljanjem
valentnih veza zbog prisustva jona teških metala. Te fluktuacije dovode do pojave
šuma superponiranog na jednosmjernu struju I, koja protiče kroz poluprovodnik.
Spektralna gustina snage generaciono-rekombinacionog šuma opada sa porastom
učestanosti:

gde su K1 konstanta određenog primerka komponente, f0 konstanta razmatranog

slučajnog procesa (šuma), i b konstanta u opsegu (0,5:2). Funkcija gustine
verovatnoće amplituda generaciono-rekombinacionog šuma nije Gausova.

Lavinski šum nastaje pri radu PN spoja u naponskom proboju dejstvom lavinskog ili
Zenerovog mehanizma . Kod lavinskog proboja, slobodni nosioci naelektrisanja
izazivaju generisanje elektrona i šupljina u zoni oblasti prostornog tovara, što
predstavlja slučajni proces. Ovaj šum je vezan za proticanje jednosmjerne struje kroz
inverzno polarisan PN spoj i ima visok nivo snage.
Kod Zenerovog proboja fluktuira broj razgrađenih valentnih veza. Za razliku od šuma
kod lavinskog mehanizma, koji je vezan za proticanje struje, šum u Zenerovom
proboju se predstavlja ekvivalentnim naponskim generatorom vezanim na red sa
idealnom diodom. Spektralna gustina snage lavinskog šuma je uniformna, a funkcija
gustina vjerovatnoće amplitude generalno nije Gausova.
 2.3 Termalni šum

Termalni šum (poznat pod nazivom Džonson-Nikvistov šum (engl. Johnson-

Nyquist), Džonsonov šum ili Nikvistov šum) je električni šum nastao toplotnim
(Braunovim) kretanjem elektrona unutar električnog provodnika bez ikakvog
spoljnjeg uticaja. Ovaj šum se javlja bez obzira na primenjeni spoljašnji napon za
razliku od drugih izvora šumova.
Ovaj šum, prouzrokovan termalnim kretanjem elektrona, prvi je primetio i merio
Džon B. Džonson u Belovim laboratorijama 1928. godine. Hari Nikvist, takođe u
Belovim laboratorijama, kome je Džonson pokazao rezultate, objasnio je poreklo
opaženog šuma.

2.3.1 Napon i snaga šuma

Termalni šum treba razlikovati od kvantnog šuma koji nastaje od dodatnih strujnih
fluktuacija kada se napon primeni i struja počne da teče. U opštem slučaju, ova
definicija se odnosi na nosioce naelektrisanja u svakoj vrsti provodnika, recimo jona u
elektrolitu, ne samo u otporniku. Može da se modeluje izvorom napona serijski
vezanim sa otpornikom koji je izvor šuma. Koren srednjeg kvadrata (ksk) napona, vn,
dat je izrazom

gde je kB Bolcmanova konstanta u džulima po kelvinu, T je apsolutna temperatura

otpornika u kelvinima, R je vrednost otpora u omima, i Δf frekvetni opseg u hercima u
kojem se meri šum.
Šum nastao u otporniku prostire se dalje u ostatak kola; maksimalna snaga šuma
prenosi se kada su impedancije prilagođene, tj., kada je Teveninov ekvivalentni otpor
ostatka kola jednak otporu, izvoru šuma. U tom slučaju snaga šuma prenetog kolu
data je izrazom
gde je P snaga termalnog šuma u vatima. Treba uočiti da ova snaga ne zavisi od
otpora u kojem se stvara šum. Takođe, šum je beli šum, dakle kosntantan je kroz ceo
opseg frekvencija.

2.3.2 Šum u decibelima

U komunikacijama se često koriste decibeli (dBm). Termalni šum na sobnoj

temperaturi se može proceniti na:

gde se P meri u decibelima dBm. Na primer:

Opseg Snaga
1 Hz -174 dBm
10 Hz -164 dBm
1.000 Hz -144 dBm
5 kHz -137 dBm
1 MHz -114 dBm
6 MHz -106 dBm

2.3.3 Struja šuma

Izvor šuma može da se modeluje, saglasno Nortonovoj teoremi kao strujni izvor vezan
paralelno sa otpornikom, deljenjem napona sa R. Tada je koren srednjeg kvadrata
strujnog izvora

Termalni šum je prirodni deo svakog otpornika i nije znak loše konstrukcije ili
proizvodnje, mada otpornici mogu da imaju i dodatni sopstveni šum.
 2.3.4 Termalni šum kondenzatora

Džonsonov šum u RC kolu može jednostavnije da se izrazi preko kapaciteta a ne

preko otpora i frekventnog opsega. Koren srednjeg kvadrata napona šuma na
kondenzatoru kapaciteta C je

2.3.5 Šum na vrlo visokim frekvencijama

Literatura
1. J. Johnson, "Thermal Agitation of Electricity in Conductors", Phys. Rev. 32,
97 (1928) – eksperiment
2. H. Nyquist, "Thermal Agitation of Electric Charge in Conductors", Phys. Rev.
32, 110 (1928) – teorija