LEŚNIEWICZ A.

(RED) LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOŚCI

Współrzędnościowa
6 technika pomiarowa

Zbigniew Humienny

Cel ćwiczenia:
o zapoznanie się z głównymi zespołami współrzędno-
ściowych maszyn pomiarowych (WMP), kluczowymi
grupami poleceń rozwijalnego menu głównego opro-
gramowania maszyn pomiarowych (pomiar podsta-
wowych elementów geometrycznych, przyporządko-
wanie układu współrzędnych, konstruowanie pod-
stawowych elementów geometrycznych) oraz pro-
gramowaniem pracy maszyny w trybie uczącym
przez operatora,
o praktyczne poznanie koncepcji pomiarów współrzęd-
nościowych na przykładzie pomiaru części typu kor-
pus.

Strona 6-1
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOŚCI ĆWICZENIE 6

6.1 Wiadomości podstawowe

Budowa współrzędnościowej maszyny pomiarowej

a) b)

Rysunek 6.1. 1
a) Schemat konstrukcyjno-kinematyczny z ruchomym portalem – zespoły
maszyny: portal, wózek pinoli i pinola z głowicą przesuwają się nad gra-
nitową płytą stołu pomiarowego wzdłuż prowadnic w trzech wzajemnie
prostopadłych kierunkach tworzących globalny układ współrzędnych
maszyny OXYZ;
b) Schemat budowy zespołu głowicy: 1. pinola, 2. system zmiany poło-
żenia głowicy pomiarowej (przegub obrotowo-uchylny), 3. przedłużacz
głowicy pomiarowej, 4 system wymiany głowicy pomiarowej, 5. głowica
pomiarowa, 6. przedłużacz trzpienia pomiarowego, 7. trzpień pomiarowy,
8. część ruchoma zespołu głowicy pomiarowej obrotowo-uchylnej.

Koncepcja pomiarów współrzędnościowych

Istotą pomiarów współrzędnościowych realizowanych za pomo-

cą współrzędnościowych maszyn pomiarowych jest wyznaczenie
wartości współrzędnych poszczególnych punktów powierzchni
mierzonego przedmiotu w przyjętym układzie współrzędnych.
Przestrzenny przedmiot jest interpretowany jako złoŜenie pro-
stych elementów geometrycznych (płaszczyzna, walec, stoŜek,
sfera, torus). Podczas pomiarów poszczególne elementy geome-
tryczne są identyfikowane jako zbiory punktów (rysunek 6.1.2)
w wybranym układzie współrzędnych – początkowo w układzie

Strona 6-2
 WSPÓŁRZĘDNOŚCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

współrzędnych maszyny, który po zlokalizowaniu powierzchni

bazowych przedmiotu zostaje zastąpiony układem współrzęd-
nych przedmiotu. Następnie oprogramowanie WMP przypo-
rządkowuje poszczególnym zbiorom punktów odpowiednie ele-
menty skojarzone (płaszczyznę, walec, stoŜek,...) opisane przez
wektor połoŜenia, wersor kierunku oraz wymiar (tab.1). Wy-
znaczone wartości liczbowe charakteryzujące elementy skoja-
rzone wykorzystywane są w kolejnym etapie pomiaru (operacje
konstruowanie) do obliczeń weryfikujących zgodność wymiarów
i geometrii sprawdzanego przedmiotu z podaną specyfikacją
(np. rysunkiem). Gdy wyznaczenie danego elementu poprzez
jego pomiar nie jest moŜliwe (np. punkt przecięcia dwóch kra-
wędzi) stosowane są operacje konstruowanie, które tworzą
elementy (punkty, linie, okręgi, itp.) z istniejących – wcześniej
zmierzonych lub skonstruowanych elementów

Rysunek 6.1.2 Koncepcja pomiarów współrzędnościowych:

a) pomiar przedmiotu rzeczywistego głowicą pomiarową z trzpieniem za-
kończonym kulką do wyznaczenia współrzędnych punktów pomiaro-
wych lokalizowanych wg przyjętego algorytmu;
b) poszczególne elementy geometryczne są identyfikowane jako zbiory
punktów w przyjętym układzie współrzędnych – przykładowo zazna-
czono zbiory punktów dla trzech ścianek kostki oraz dwóch otworów;
c) zastępcze elementy geometryczne – trzy spośród dziewięciu płasz-
czyzn definiujących przedmiot oraz dwa walce (otwory).

Wyznaczanie układu współrzędnych przedmiotu

Układ współrzędnych przedmiotu jest zdefiniowany przez

pierwszy, drugi i trzeci element zastępczy następująco:
• pierwsza baza zastępcza (płaszczyzna xy) zdefiniowana
przez:
− wskazaną płaszczyznę zastępczą (rysunek 6.1.3a i b) lub

Strona 6-3
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOŚCI ĆWICZENIE 6

płaszczyznę zawierającą oś zastępczą pierwszego elementu ba-

zowego i wskazany zastępczy punkt przecięcia (poza osią za-
stępczą, przecięcie innej osi zastępczej z powierzchnią zastęp-
czą), jak pokazano na rys. 6.1.3c;
a)
trzecia płaszczyzna UWP Z
poprowadzona przez punkt przecięcia
trzeciej płaszczyzny zastępczej z osią Y

Y
druga płaszczyzna UWP
poprowadzona przez linię przecięcia
drugiej płaszczyzny zastępczej
z pierwszą płaszczyzną zastępczą
X

pierwsza płaszczyzna UWP

płaszczyzna zastępcza
b)
trzecia płaszczyzna UWP Z
poprowadzona przez punkt przecięcia
płaszczyzny zastępczej z osią

Y
druga płaszczyzna UWP
poprowadzona przez dwa
punkty przecięcia płaszczyzny
zastępczej z dwoma osiami
X

pierwsza płaszczyzna UWP

płaszczyzna zastępcza
c)
trzecia płaszczyzna UWP
poprowadzona przez punkt przecięcia
płaszczyzny zastępczej z osią zastępczą
Y
druga płaszczyzna UWP
poprowadzona przez oś zastępczą

X
pierwsza płaszczyzna UWP
poprowadzona przez oś
zastępczej powierzchni
walcowej i punkt przecięcia
zastępczej powierzchni
walcowej z zastępczą osią otworu

Rysunek 6.1.3 Definiowanie zastępczego układu współrzędnych przed-

miotu (UWP) przy pomiarach współrzędnościowych

Strona 6-4
 WSPÓŁRZĘDNOŚCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

• druga baza zastępcza (płaszczyzna xz) zdefiniowana przez:

− płaszczyznę prostopadłą do pierwszej bazy zawierającą
− linię przecięcia płaszczyzny zastępczej dla drugiego ele-
mentu bazowego z pierwszą bazą (rysunek 6.1.3a) lub
− oś zastępczą pierwszego elementu bazowego (który staje
się przez to równocześnie drugim elementem bazowym),
jak pokazano na rysunek 6.1.3c lub
− linię między dwoma zastępczymi punktami przecięcia
wskazanymi jako drugie elementy bazowa, linia ta jest
nieprostopadła do pierwszej bazy, (rysunek 6.1.3b);
• trzecia baza zastępcza (płaszczyzna yz) zdefiniowana przez:
− płaszczyznę prostopadłą do baz pierwszej i drugiej zawie-
rającą
− punkt przecięcia płaszczyzny zastępczej dla trzeciego ele-
mentu bazowego z bazami pierwszą i drugą (rysunek 6.1.
3a) lub
− zastępczy punkt przecięcia określony jako trzecia baza
(rysunek 6.1.3b i c).
Podstawowe zespoły WMP

Z budową i funkcją wymienionych zespołów naleŜy zapoznać

się ze literatury [1,2,3,4]
• Zespół nośny z układem prowadnic i stołem pomiarowym
(maszyny portalowe, wysięgnikowe, mostowe, kolumnowe)
• Zespoły pomiaru przemieszczeń (wzorce inkrementalne z
czujnikami optoelektronicznymi)
• Głowica pomiarowa (elektrostykowa, skanująca)
• Zespół napędu i oprogramowanie sterujące (CNC)
• Oprogramowanie pomiarowe (oprogramowanie do obliczeń
geometrycznych).

Budowa prostego programu pomiarowego

Typowy program obsługi WMP posiada intuicyjny interfejs gra-

ficzny analogiczny do znanego z systemu windows oraz pro-
gramów CAD/CAM. NaleŜy podkreślić, Ŝe celem ćwiczenia nie
jest opanowanie umiejętności samodzielnego korzystania z
oprogramowania oraz obsługi WMP, lecz poznanie moŜliwości,
które oferuje współrzędnościowa technika pomiarowa oraz
uświadomienie i podkreślenie, Ŝe wymaga ona pełnej i jedno-
znacznej specyfikacji geometrii wyrobu (rysunek 6.1.4).
Strona 6-5
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOŚCI ĆWICZENIE 6

Etapy budowy prostego programu pomiarowego:

1. Otworzyć nowy program pomiaru części.
2. Zdefiniować konfigurację głowicy pomiarowej (typ prze-
gubu, typ głowicy, długość trzpienia pomiarowego, śred-
nicę kulki, ...) i przeprowadzić kalibrację głowicy (usta-
lenie parametrów zespołu głowicy pomiarowej potrzeb-
nych do późniejszych pomiarów)
3. Zdefiniować parametry widoku przedmiotu i głowicy w
oknie graficznym.
4. Zmierzyć wybrane elementy geometryczne potrzebne do
zdefiniowania układu współrzędnych przedmiotu.
5. Określić układ współrzędnych przedmiotu.
6. Zmierzyć pozostałe elementy geometryczne w trybie
ręcznym (manualnym). Pamiętać o wprowadzaniu
punktów pośrednich toru głowicy pomiarowej, aby zapo-
biec kolizji w trybie automatycznym DCC – Direct Com-
puter Control.
7. Skonstruować nowe elementy z elementów zmierzonych.
8. Obliczyć poszukiwane wymiary (relacje między elemen-
tami geometrycznymi).
9. Sporządzić raport z pomiarów.

a)
Pasek narzędziowy quick start wyświetlane są ikony możliwych dzia-
łań, z których wybrane: calibrate, align, measure, relation, construct

Strona 6-6
 WSPÓŁRZĘDNOŚCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

b)
Ikony paska Calibrate/Edit – kalibracja/konfiguracja głowicy pomia-
rowej pozwalają na ustalenie parametrów zespołu głowicy pomiar-
owej potrzebnych do pomiarów.

c)
Ikony paska Align – określenie układu współrzędnych przedmiotu

d)
Ikony paska Relation – pozwalają określić odległości i kąty między
wybranymi elementami geometrycz-nymi (zmierzonymi/ skonstru-
owanymi)

e)
Ikony paska Measure – pozwalają zmierzyć podstawowe elementy
geometryczne.

Strona 6-7
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOŚCI ĆWICZENIE 6

f)
Ikony paska GDT – tolerancje geometryczne umożliwiają określe-nie
wartości odchyłek kształtu i położenia (nachylenia, prostopadło-ści,
pozycji, równoległości, współ-osiowości, kształtu wyznaczonej po-
wierzchni, bicia

g)
Ikony paska Construct – konstruowanie umożliwiają tworzenie no-
wych elementów geometrycznych z elementów zmierzonych bezpo-
średnio lub elementów poprzednio wyznaczonych przez operacje
konstrowanie
Rysunek 6.1.4 Przykładowy interfejs graficzny programu obsługi WMC,

Niejednoznaczność specyfikacji, a algorytmy wyznaczania cha-

rakterystyk geometrycznych. Na rysunku 6.1.5a pokazano ty-
powy sposób wymiarowania odległości osi dwóch otworów z to-
lerowaniem± T/2.

W elemencie rzeczywistym osie otworów nie są równoległe, tak

więc wykorzystując polecenie konstruowanie oprogramowania
WMP naleŜy wskazać jednoznacznie sposób obliczania szuka-
nej odległości.
Strona 6 - 8
 WSPÓŁRZĘDNOŚCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

WMP naleŜy wskazać jedno-

a) znacznie sposób obliczania
szukanej odległości. Na ry-
sunku 6.1.5b, c pokazano
dwa z kilku moŜliwych algo-
b) rytmów obliczenia szukane-
go wymiaru. Obecnie w ISO
trwają prace nad ustaleniem
domyślnego algorytmu, we-
ryfikacji takiej niejedno-
znacznej specyfikacji, przy
c) czym przewaŜa pogląd, Ŝe w
tego typu przypadku w celu
osiągnięcia jednoznaczności
zaleca się wykorzystywanie
tolerancji pozycji.

Rysunek 6.1.5
a) Specyfikacja odległości osi dwóch otworów.
b) Konstruowanie (obliczanie) odległości osi w przypadku, gdy oś prawe-
go otworu przyjęto za bazę;
c) Konstruowanie (obliczanie) odległości osi w przypadku, gdy oś lewego
otworu przyjęto za bazę;

Tabela 6.1.1. Parametry definiujące podstawowe elementy geometrycz-

ne oraz teoretyczna (matematycznie minimalna) i zlecana
liczba punktów pomiarowych i

Strona 6-9
LABORATORIUM METROLOGII I ZAMIENNOŚCI ĆWICZENIE 6

6.2 MIERZONE ELEMENTY

Przedmiotem pomiaru jest element typu korpus (rysunek

(rysunek 6.2.1)
.2.1)
proto-
będący kombinacja płaszczyzn i walców. Po otrzymaniu prot o-
kółu z rysunkiem przedmiotu naleŜy
naleŜy ocenić poprawność wy-
wy-
miarowania w aspekcie moŜliwości weryfikacji specyfikacji
techniką pomiarów współrzędnościowych. Ustalić układ współ-
współ-
rzędnych przedmiotu, określić strategie próbkowania, zmierzyć
wybrane elementy geometryczne (płaszczyzny, walce) i określić
odchyłki zdanych wymiarów oraz tolerancji geometrycznych.

Rysunek 6.2.1 Przykładowy element do pomiaru na WMP

Literatura
1. Białas S.: Metrologia techniczna z podstawami tolerowania
wielkości geometrycznych dla mechaników, Oficyna Wy- Wy-
dawnicza Po
Politechniki
litechniki Warszawskiej, Warszawa, 2006
2. Jakubiec W., Malinowski J.: Metrologia wielkości geome-
geome-
trycznych. WNT, 2009.
2009.
3. Ratajczyk E: Współrzędnościowa
Współrzędnościowa technika pomiarowa, Ofi-
Ofi-
cyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa,
2005.
2005.
Strona 6 - 10
 WSPÓŁRZĘDNOŚCIOWA TECHNIKA POMIAROWA

4. Praca zbiorowa (red. Humienny Z.):

Z.): Specyfikacje geometrii
wyrobów (GPS) – Podręcznik europejski,
europejski, WNT,
WNT, Warszawa,
2004
2004.
5. PN-
PN-EN ISO 10360: 2002 – (GPS) - Badania odbiorcze i
okresowe współ
współrzędnościowych maszyn pomiarowych

Strona 6 - 11