GT2 - Chuong2 - Co Xuân

Chương 2.
TÍCH PHÂN BỘI
Bài 1. Tích phân bội hai (kép)
Bài 2. Tích phân bội ba
Bài 3. Ứng dụng của tích phân bội

Chương 2. TÍCH PHÂN BỘI
Bài 1. Tích phân bội hai
1.1. Bài toán mở đầu

1.2. Tích phân bội hai
1.3. Tính chất của tích phân bội hai
1.4. Phương pháp tính tích phân kép
Xét hàm số z  f (x , y )
z S
liên tục, không âm và
một mặt trụ có các z  f (x , y )
đường sinh song song
với Oz , đáy là miền V
phẳng đóng D trong
mp Oxy . Tính thể tích O y
V của khối trụ trên. D
x
Ta chia miền D z S
thành n phần f (M i )
không dẫm lên z  f (x , y )
nhau. Diện tích Vi V
mỗi phần là Si ,
f (M i ).Si
i  1; n . Khi đó, O y
• Si
khối trụ cong được Mi
chia thành n khối x D
trụ nhỏ.
n
Thể tích Vn của n khối trụ là: Vn   f (x i ; yi )Si .
i 1
Gọi
z

di  max d (A, B ) A, B  S i 
là đường kính phân hoạch của Si .
Ta có:
V  lim Vn
max di  0
n
y
 lim
max di  0
 f (x ; y )S .
i 1
i i i
O
x
n
Vn   Vi
i 1
1.2. Tích phân bội hai
Định nghĩa: Cho hàm số f (x , y ) xác định trên miền
D đóng và bị chặn trong mặt phẳng Oxy . Phân
hoạch miền D như trong bài toán mở đầu. Khi đó
n
I n   f (M i )S i được gọi là tổng tích phân của
i 1
f (x , y ) trên D .
Nếu I  lim I n tồn tại hữu hạn thì số thực I được

n 
gọi là tích phân bội hai của hàm số f (x , y ) trên
miền D , ký hiệu là I   f (x, y)dxdy
D
Nếu tồn tại tích phân  f (x, y )ds , ta nói:

D
• hàm số f (x , y ) khả tích trên miền D . Khi f khả
tích, việc tính tích phân không phụ thuộc vào phân
hoạch. Do đó có thể phân hoạch D là các hình chữ
nhật Di với các cạnh x , y  Si  x .y . Thay
cách viết tp kép
I   f (x , y )ds   f (x , y )dxdy
D D
• f (x , y ) là hàm dưới dấu tích phân;

• dx , dy là các vi phân lần lượt theo biến x và y .
Định lý
Hàm f (x , y ) liên tục trong miền D đóng và bị chặn
và có biên trơn từng khúc thì khả tích trong D .
Chú ý:
 Đường cong (C ) : y  y(x ) trơn tại
M (x 0, y 0 )  (C ) nếu y khả vi và liên tục tại x 0 .
 Đường cong (C ) trơn từng khúc nếu (C ) được
chia thành hữu hạn các đoạn trơn.
Định lý giá trị trung bình

Hàm f (x , y ) liên tục trong miền đóng, bị chặn, liên
thông D , khi đó tồn tại M x 0, y 0   D sao cho
1
f (M 0 )  
S (D ) D
f (x , y )dxdy
1
f (M 0 )  
S (D ) D
f (x , y )dxdy gọi là giá trị trung
bình của f trên D .

( D là miền liên thông nếu lấy 2 điểm tùy ý trong D
có thể nối với nhau bởi 1 đường cong liên tục trong
D ).
1.4. PHƯƠNG PHÁP TÍNH
1.4.1. Đưa về tích phân lặp
a) Định lý (Fubini)
Giả sử I   f (x, y )dxdy tồn tại, trong đó
D
D  {(x , y ) : a  x  b, y1(x )  y  y2 (x )},
y2 (x )
và với mỗi x  [a; b ] cố định,  f (x , y )dy tồn tại.
Khi đó, ta có: y1 (x )
b y 2 (x )  y 2 (x )
  b
I     f (x , y )dy  dx   dx  f (x , y )dy
 
a   y 1 (x )  a y 1 (x )
Tương tự, nếu miền D là

D  {(x, y) : x1(y)  x  x2(y), c  y  d} thì
d x2 (y )  x2 (y )

d

I     f (x, y)dx dy   dy  f (x, y)dx
c 
 
1
x (y )  c x1 (y )
Chú ý
1) Nếu miền D là hình chữ nhật,
D  {a  x  b, c  y  d }  [a; b ] [c; d ], thì
b d d b
 f (x, y)dxdy   dx  fdy   dy  fdx

D a c c a
2) Nếu miền D  {a  x  b, y1(x )  y  y2 (x )}
và f (x , y )  u(x ).v(y ) thì
b y2 (x )
 f (x, y )dxdy   u(x )dx  v(y )dy

D a y1 (x )
3) Nếu miền D  {x1(y )  x  x 2 (y ), c  y  d }

và f (x , y )  u(x ).v(y ) thì
d x 2 (y )
 f (x, y )dxdy   v(y)dy  u(x )dx

D c x1 (y )
4) Nếu D là miền phức tạp thì ta chia D ra thành

những miền đơn giản.
VD 1. Tính tích phân I   (x  3y 2 )dxdy ,

D
Giải. Ta có: với D  [0, 2][1, 2].

2  2 
 
2
 y 2 
I     (x  3y )dy  dx   (xy  y 3 )  dx
2
   y 1 
0  1  0  
2
  (x  7)dx  12.
0
VD 2. Vẽ miền D và tính I   (x  2y )dxdy ,

D
2 2
với D  {0  x  1, 2x  y  1  x }.
Giải. Ta có:
1 1x 2 1
y 1x 2
I   dx  (x  2y )dy   (xy  y 2 ) dx
y 2x 2
0 2x 2 0
1
79

4 3 2
I  (3x  x  2x  x  1)dx  .
0
60
VD 3. Tính I   2x dxdy , trong đó miền D
D
được giới hạn bởi y  x  1 và y  x  1.

2
2
Giải. D  {1  x  2, x  1  y  x  1}
2 x 1 2
9
 2x dx  dy   2
I  2x (x  x  2)dx  .
2
1 x 2 1 1
VD 4. Tính I   xy dxdy , biết miền D được

D
2
giới hạn bởi y  x  1 và y  2x  6 .

 y 2 

Giải. D    3  x  y  1, 2  y  4

 2 

 
4 y 1
 I   y dy  x dx
2 y2
3
2
4  y5 
 
I     2y  y  4y dy  36 .
3 2

 8 
2
b) Đổi thứ tự lấy tích phân
y y
y2 (x ) d •
x 1(y ) x 2 (y )
•
D D
•
aO b x Oc • x
y1(x )
b y2 (x ) d x 2 (y )
I   dx  f (x , y )dy I   dy  f (x, y )dx

a y1 (x ) c x1 (y )
VD 5. Đổi thứ tự lấy cận trong tích phân sau
x
1
2 2
I   dx  f (x , y )dy .
0 0

 x 

Giải. Ta có: D  0  x  2, 0  y  1  
 .


 2 


Miền D được viết lại là
D  0  x  2  2y, 0  y  1 .
1 22y
Vậy I   dy  f (x , y )dx .
0 0
VD 6. Đổi thứ tự lấy cận trong tích phân sau
1 y 4 y
I   dy  f (x , y )dx   dy  f (x , y )dx .
0  y 1 y 2
Giải. Miền D  D1  D2 , trong đó:
D1   y  x  y , 0  y  1 và
D2  y  2  x  y , 1  y  4 .
2
Suy ra miền D  {1  x  2, x  y  x  2}.
2 x 2
Vậy I   dx  f (x , y )dy .
1 x2
1.4.2. PHƯƠNG PHÁP ĐỔI BIẾN
Hệ tọa độ cực
y
y0 M
r • 
x  r cos 
 0

 
y  r sin 
 0
x0 x
•
O y
a) Đổi biến trong tọa độ cực • r2 ()

B• M •
r1()  OM  r2 ()
r1() • D
r 
O x
 •
A

x  r cos  y

Đặt  , khi đó miền

y  r sin 
 B•
D trở thành Dr : D
 

    , O x
 •

r1()  r  r2 (). A

Ta có công thức đổi biến
 r2 ( )
 f (x , y )dxdy   d  f (r cos , r sin ).rdr

Dxy  r1 ( )
 Chú ý
1) Đổi biến trong tọa độ cực thường được dùng khi
biên D là đường tròn hoặc một phần đường tròn.
2) Ta thay x  r cos  và y  r sin  vào phương
trình tương ứng của biên D để tìm r1(), r2 ().
Các trường hợp riêng
1) Nếu cực O nằm trong D và mỗi tia từ O chỉ cắt
biên D tại 1 điểm thì
2 r ( )
I   d  f (r cos , r sin )rdr

0 0 y r  r ( )
•
D
O x
2) Nếu cực O nằm trên biên D và mỗi tia từ O

chỉ cắt biên D tại 1 điểm thì
 r ( )
I   d  f (r cos , r sin )rdr y r  r ( )

 0
D

O x

VD 8. Biểu diễn tích phân I   (x 2  y 2 )dxdy

trong tọa độ cực, cho biết: D
D  {x 2  y 2  4y  0, x 2  y 2  4}.
Giải. Đổi biến x  r cos , y  r sin 
 5  

 Dr        , 2  r  4 sin 
.
 6 6 




6 4 sin 
 
3
Vậy I  cos 2 d  r dr .
5 2

6
dxdy
VD 9. Tính tích phân I   , trong đó
D x y
2 2
D  x  y  2x  0,
2 2
3x y  0 .
Giải. Đổi biến x  r cos , y  r sin 
 2 3 

Dr       , 0  r  2 cos 
.
 3 2 


3
2 2 cos 
Vậy I   d  dr  3  2 .
2 0
3
b) Công thức đổi biến tổng quát
Đặt x  x (u, v ) và y  y(u, v ), ta gọi định thức
(x , y ) x u x v
J  
(u, v ) yu yv
là Jacobi.
Nếu hàm f (x , y ) khả tích trên Dxy và J  0 thì
 f (x, y )dxdy   f (x (u, v), y(u, v)).| J | dudv

Dxy Duv
y Dxy  x .y
 
x y  (ruu ) (rvv)
P •
D r  
 ru  rv u v
O x
 | J | uv
 
uv  (ru u )  (rvv )

VD 10. Tính I   (x  y )dxdy , với miền D là

D
hình bình hành được giới hạn bởi các đường thẳng:
x  y  1, x  y  4, x  2y  2, x  2y  1.

u  x y 2u  v u v

Giải. Đặt  x  ,y .

v  x  2y 3 3

Ta có miền D trở thành hình chữ nhật
Duv  {1  u  4,  2  v  1}.
x u x v 2 / 3 1/ 3 1
Jacobi: J    .
yu yv 1 / 3 1 / 3 3
u  2v
Vậy I   (x  y)dxdy   3
| J | dudv
Dxy Duv
4 1
1 3
  du  (u  2v )dv  .
9 1 2 2
1 (u , v ) u x u y
 Chú ý J  
(x , y ) v x v y

u  x y 1 1 1

VD.  1
J  J  .

v  x  2y 1  2 3

VD 11. Tính I   dxdy , trong đó miền D được

D
giới hạn bởi: y  x , 2y  x , x  2y , x  5y .

2 2 2 2
2 2 2 2
Giải. Từ y  x , 2y  x , x  2y , x  5y
2 2 2 2
x x y 1 y 1
ta suy ra:  1,  2,  ,  .
y y x 2 x 5

 x 2

u 
 
 1 1 


Đặt  y  Duv  1  u  2,  v  
 

 y 2 

 5 2 



v

 x

 x 2

u 

 
 1 1 

Đặt  y  Duv  1  u  2,  v  
 

 y 2 

 5 2 



v 

 x
1
2 2
1 1
Vậy I   | J | dudv   du  dv  .
3 1 1
10
Duv
5
VD 12. Tính I   (x  y  2x )dxdy , trong đó

2 2
D  {(x , y )   | (x  1)  (y  1)  1}.
2 2 2
Giải. Đổi biến x  1  r cos , y  1  r sin 

 Dr   0    2, 0  r  1 , J  r .
2 1
  (r
3 2
Vậy I   r sin )drd  .
0 0
2 1 2 1
 d   r dr   sin d   r dr
3 2

0 0 0 0
VD 13. Tính I   xy dxdy , trong đó

D
 x 2 y 2 


D    1, x  0, y  0
.
 9 4 


Giải. Đổi biến
x  3r cos , y  2r sin 
  

 J  6r  Dr   0    , 0  r  1
.
 2 



1
9
2
Vậy I   d 3r cos .2r sin .6rdr 

2
0 0

2.2. Định nghĩa tích phân bội ba
2.3. Phương pháp tính tích phân bội ba
2.3.2. Phương pháp đổi biến
Giả sử vật thể V không đồng chất có mật độ khối
lượng tại điểm P (x , y, z ) là hàm (x , y, z ) không
âm. Tính khối lượng m của vật thể V ?
Ta chia khối V thành n phần tùy ý không dẫm lên
nhau, thể tích mỗi phần là Vi (i  1,..., n ).
Trong mỗi Vi ta lấy điểm Pi (x i , yi , z i ), ký hiệu
đường kính của Vi là di .
Vậy, khối lượng của V là
n
m  lim
max di  0
 (P ).V
i 1
i i
2.2. Định nghĩa tích phân bội ba
Giả sử hàm số f (x , y, z ) xác định trên miền đóng,
bị chặn V trong không gian Oxyz . Chia miền V
như bài toán mở đầu và lập tổng tích phân
n
I n   f (x i , yi , z i )Vi
i 1
n
Nếu I  lim
max di  0
 f (x , y , z )V
i 1
i i i i
tồn tại hữu hạn,
thì số thực I được gọi là tích phân bội ba của hàm
f (x , y, z ) trên V , ký hiệu là
I   f (x, y, z )dxdydz
V
Nếu tồn tại tích phân, ta nói f (x , y, z ) khả tích và
• f (x , y, z ) là hàm dưới dấu tích phân;
• dx , dy, dz là các vi phân lần lượt theo biến x , y, z .
Định lý giá trị trung bình
Hàm f (x , y, z ) liên tục trong miền đóng, bị chặn, liên
thông  , khi đó tồn tại M x 0, y 0 , z 0    sao cho
1
f (M 0 )  
V () 
f (x , y, z )dxdydz
1

V () 
f (x , y, z )dxdydz gọi là giá trị trung bình
của f trên  .
2.3. PHƯƠNG PHÁP TÍNH
a) Chiếu miền V lên các mặt phẳng tọa độ
z I   f (x , y, z )dxdydz
z  z 2 (x , y ) V
z 2 (x ,y )
V
I   dxdy  f (x , y, z )dz
Dxy z 1 ( x ,y )
O
Dxy y
x
z  z1(x , y )
z
z  z 2 (x, y )
V
z  z1(x , y )
O
y
x Dxy
Như vậy, để tính tích phân bội ba ta cần xác định

hình chiếu của Ω xuống mặt phẳng tọa độ, sau đó đi
xác định mặt giới hạn trên, dưới của Ω.
Nếu chiếu V lên Oxz ta được
y 2 ( x ,z )
I   dxdz  f (x , y, z )dy
Dxz y1 (x ,z )
Tương tự, chiếu V lên Oyz ta được

x 2 (y ,z )
I   dydz  f (x , y, z )dx
Dyz x 1 (y ,z )
b) Các trường hợp đặc biệt
1) Nếu miền V là hình hộp chữ nhật
V  [a,b ][c, d ][e, f ]
thì
b d f
I   dx  dy  f (x, y, z )dz
a c e
2) Nếu hình chiếu Dxy của V trên Oxy là
Dxy  {(x , y ) : a  x  b, y1(x )  y  y2 (x )}
thì b y2 (x ) z 2 (x ,y )
I   dx  dy  f (x , y, z )dz
a y1 (x ) z1 (x ,y )
3) Nếu hình chiếu Dxy của V trên Oxy là

Dxy  {(x , y ) : x 1(y )  x  x 2 (y ), c  y  d }
thì
d x 2 (y ) z 2 (x ,y )
I   dy  dx  f (x , y, z )dz
c x 1 (y ) z1 (x ,y )
4) Nếu hình chiếu Dxz của V trên Oxz là
Dxz  {(x , z ) : a  x  b, z 1 (x )  z  z 2 (x )}
thì
b z 2 (x ) y 2 ( x ,z )
I   dx  dz  f (x , y, z )dy
a z1 (x ) y1 ( x , z )
5) Nếu hình chiếu Dxz của V trên Oxz là

Dxz  {(x , z ) : x 1(z )  x  x 2 (z ), e  z  f }
thì
f x 2 (z ) y2 ( x , z )
I   dz  dx  f (x , y, z )dy
e x 1 (z ) y1 (x ,z )
6) Nếu hình chiếu D yz của V trên Oyz là
D yz  {(y , z ) : c  y  d , z 1 (y )  z  z 2 (y )}
thì
d z 2 (y ) x 2 (y ,z )
I   dy  dz  f (x , y , z )dx
c z 1 (y ) x 1 ( y ,z )
7) Nếu hình chiếu Dyz của V trên Oyz là

Dyz  {(y, z ) : y1(z )  y  y2 (z ), e  z  f }
thì
f y2 ( z ) x 2 (y ,z )
I   dz  dy  f (x , y, z )dx
e y1 (z ) x1 (y ,z )
VD 1. Tính tích phân I   (x  2z )dxdydz


trong đó miền   [1, 2][1, 3][0, 2].
3 2 2
Giải. Ta có: I   dy  dx  (x  2z )dz

1 1 0
2
z 2
 4  (xz  z ) 2
dx  28 .
z 0
1
VD 2. Tính tích phân I   4y dxdydz , trong đó


  0  x  2, 0  y  4  x 2 , x 2  y 2  z  4 .
2 4 x 2 4
Giải. Ta có: I   dx  4y dy  dz
0 0 x 2 y 2
2 4x 2
256
  dx  4y(4  x  y )dy 
2 2
.
0 0
15
VD 3. Tính tích phân I   z dxdydz , trong đó


 
  x 2  y 2  2z , x  y 2  z 2  3 .
2
Giải. Ta có 2 mặt biên:

x 2  y2
z ;z  3  x 2  y2
2
Đường cong giao tuyến của 2 mặt cong
x y
2 2
 3  x 2  y2  x 2  y2  2
2
x y
Vậy Dxy  x  y  2.và
2 2
2 2
 1  3  x 2  y2
2
 2 2 
 3x y 
 
I   dxdy   zdz 
 
Dxy  x 2 y 2 
 2 
  
2
1 2
 x 2
 y 2
 
   3  x  y   2 2
  dxdy
2   2  
Dxy
 
Đặt x  r cos , y  r sin 
2 2 4
 r  5
  d   3  r  rdr 
2
.
 4  2
0 0
VD 3. Tính tích phân I   xdxdydz , trong đó


  {x  2y  3z  6, x  0, y  0, z  0}.
z
2

x 2y
z  2  O 3 y
3 3 D xy
x  6  2y
x 6
  {x  2y  3z  6, x  0, y  0, z  0}.
Giải. Chiếu miền  lên Oxy , ta được
Dxy  {x  2y  6, x  0, y  0}
 {0  x  6  2y, 0  y  3}.
x 2y
Từ x  2y  3z  6, z  0  0  z  2   .
x 2y
3 3
2 
3 62y 3 3
Vậy I   dy  x dx  dz
0 0 0
3 62y
1
  dy  x (6  x  2y )dx  9 .
3 0 0
VD 4. Đưa I   (y  2z )dxdydz về tích phân


lặp, trong đó  được giới hạn bởi hai mặt nón:
z  4  x  y , z  x  y (x  0).
2 2 2 2
Giải. Giao tuyến của hai mặt nón là

4  x  y  x  y  x  y  4.
2 2 2 2 2 2
Chiếu miền  lên O xy , ta được:

D xy  0  x  4  y2,  2  y  2 .
2 4y 2 4 x 2 y 2
Vậy I   dy  dx  (y  2z )dz .
2 0 x 2 y 2
2.3.2. PHƯƠNG PHÁP ĐỔI BIẾN
a) Công thức đổi biến tổng quát
Giả sử x  x (u, v, w ), y  y(u, v, w ), z  z (u, v, w )
có đạo hàm riêng liên tục trong miền Vuvw đóng bị
chặn trong không gian uvw .
Ta gọi Jacobi là định thức
x u x v x w
(x , y, z )
J   yu yv yw
(u, v, w )
z u z v z w
Nếu J  0 thì ta có công thức đổi biến tổng quát
 f (x, y, z )dxdydz   f . | J | dudvdw

V Vuvw
f  f x (u, v, w ), y(u, v, w ), z (u, v, w )

Chú ý
Nếu đặt u  u(x , y, z ), v  v(x , y, z ), w  w(x , y, z )
thì ta có thể dùng công thức Jacobi nghịch đảo
ux uy uz
(u, v, w )
J 1
  vx vy vz
(x , y, z )
wx wy wz
VD Tính I   (2x  z )dxdydz , trong đó 


là khối hình hộp được giới hạn bởi 6 mặt:
x  2y  1, x  2y  z  0 , x  y  2z  1,
x  2y  3 , x  2y  z  2 , x  y  2z  4 .
Giải. Đổi biến:
u  x  2y, v  x  2y  z, w  x  y  2z
1 2 0
1
J 1
 1 2 1  5  J   .
5
1 1 2
Miền  trở thành:

uvw  {1  u  3, 0  v  2, 1  w  4}.
3 2 4
1 36
Vậy I   du  (u  v )dv  dw  .
5 1 0 1
5
b) Đổi biến trong tọa độ trụ

z
z x  r cos 
M (x , y, z ) 
• y  r sin 

z  z
O y 
r y
x  •
N (x , y, 0)
x
Khi đó miền V trở thành Vrz


 1    2


Vrz 
:  r1()  r  r2 () ; J r


z 1(r , )  z  z 2 (r , )


Công thức đổi biến trong tọa độ trụ là
 f (x, y, z )dxdydz

V
  f (r cos , r sin , z ).r .d drdz
Vrz
 Chú ý
Đổi biến trong tọa độ trụ thường được sử dụng
trong trường hợp biên của khối lấy tích phân 
có dạng hình trụ, hình nón hoặc parapolic.
Khi đó, hình chiếu của  trên mặt phẳng tọa độ
có biên là đường tròn.
 Cách xác định góc φ và r
Chiếu khối  lên mặt phẳng tọa độ thích hợp ta
được miền phẳng D . Xác định góc  và r của D
như tọa độ cực.
VD 5. Tính I   z x 2  y 2 dxdydz , trong đó

V
V  {x  y  2y, 0  z  2}.
2 2
Giải. Chiếu miền V lên Oxy z

2
ta được Dxy : x  y  2y .
2 2
V
Đặt x  r cos , y  r sin  ,
ta có miền Vrz . O 1
2 y
x Dxy
{0    , 0  r  2 sin , 0  z  2}.
 2 sin  2
64
Vậy I   d   r dr 
2
z dz  .
0 0 0
9
VD 6. Tính tích phân I   (y  2z )dxdydz ,


trong đó  được giới hạn bởi hai mặt nón:
z  4  x  y , z  x  y (x  0).
2 2 2 2
Giải. Chiếu miền  lên Oxy , ta được:

  
D  x 2  y 2  2  Dr  0    2, 0  r  2 

   0    2, 0  r  2, r  z  4  r . 
2 2 4r
32
Vậy I   d  r dr  (r sin   2z )dz  .
0 0 r
3
c) Đổi biến trong tọa độ cầu
z
c 
a  r sin  cos 
M (a, b, c ) 

• 
b  r sin  sin 
 r 

c  r cos 


O b
y
a  •
Với
N (a,b, 0)
x r0
   0;2  hay ;  
  [0;  ]

x  r sin  cos 


Đổi biến 
y  r sin  sin 

      
z  r cos   1

 2

 Vr  : r1(, )  r  r2 (, )

 1    2 .

Công thức đổi biến trong tọa độ cầu là
 f (x, y, z )dxdydz   f .r sin dd dr

2
V Vr 
f  f (r sin  cos , r sin  sin , r cos )

 Chú ý
Đổi biến trong tọa độ cầu thường được sử dụng
trong trường hợp biên của khối lấy tích phân 
có dạng hình cầu, một phần hình cầu hoặc mặt
nón.
 Cách xác định góc φ, θ và r
• Chiếu khối  lên mặt phẳng Oxy ta xác định
được góc  như trong tọa độ cực.
• Chiếu khối  lên mp Oyz ta xác định được góc
 bằng cách từ tia Oz quét đến hết hình chiếu.
• Đổi biến x,y, z theo công thức rồi thay vào
phương trình mặt cầu ta được r .
x y  z  r
2 2 2
Chú ý:
x y  r.sin 
2 2
dxdydz
VD 7. Tính tích phân I   2 ,

x y z2 2
trong đó   {x  y  z  2y, z  0}.

2 2 2
Giải. Đổi biến trong tọa độ cầu, ta có:

x  y  z  2y  r  2 sin  sin  .
2 2 2
• Chiếu  lên Oxy , ta được:

Dxy  {x  y  2y  0}  0     .
2 2
• Chiếu V lên Oyz , ta được:


Dyz  {y  z  2y  0, z  0}     
2 2
2
• Miền  trở thành miền r  :


  


0    ,    , 0  r  2 sin  sin  .


 2 


d d dr
Vậy I   r sin 
2
r 
r 2
  2 sin  sin 
  d  sin  d   dr   .
0  0
2
VD 8. Tính I   (x 2  y 2 )dxdydz , trong đó

V
V  {x  y  z  4, x  0, y  0, z  0}.
2 2 2

x  y  z  4  r  2.
2 2 2
• Chiếu V lên Oxy , ta được:


Dxy  {x  y  4, x  0, y  0}      .
2 2
2
• Chiếu V lên Oyz , ta được:

Dyz  {y  z  4, y  0, z  0}  0   
2 2
2

   

 Vr       , 0    , 0  r  2
 .


 2 2 


Vậy I   (r sin ).(r sin )dd dr
2 2 2
Vr  
 2
32
2
  d  r dr  sin  d  
4 3
.
 0 0
15
2
VD 9. Tính tích phân I   z 2dxdydz , trong đó


 chứa điểm (0, 0,1), được giới hạn bởi các mặt:
z  3(x  y ) và x  y  z  4 .
2 2 2 2 2

x  y  z  4  r  2.
2 2 2
• Giao tuyến của hai mặt là:

 2 
2
x  y   3(x  y )   4  x  y  1.
2 2 2 2 2
 
Chiếu miền  lên Oxy ta được:
Dxy  {x  y  1}  0    2 .
2 2
• Chiếu  lên Oyz ta được miền Dyz giới hạn bởi:

z  3 | y | và y  z  4  0   
2 2
6
  

 r   0    2, 0    , 0  r  2
.
 6 


I   (r cos )(r sin )dd dr
2 2 2
r 

2 2
64  24 3
6
  d  sin  cos  d r dr  .
2 4
0 0 0
13
VD 10. Tính I   y dxdydz , trong đó


 x 2 y 2 z 2 
      25, x  0, y  0 .
 9 4 4 
Giải. Đổi biến: x  3u, y  2v, z  2w  J  12 .
Miền  trở thành:
uvw  u  v  w  25, u  0, v  0 .
2 2 2
 I  12 2v dudvdw .
uvw
uvw  u 2  v 2  w 2  25, u  0, v  0 .
Đổi biến trong tọa độ cầu, miền uvw trở thành

  

r       , 0    , 0  r  5 .
 2 


  5
Vậy I  24  sin  d   sin  d   r dr  1875 .

2 3
 0 0
2
VD 11. Tính tích phân I   x dxdydz , trong đó


 : x  y  z  2x  4y  4  0 .
2 2 2
Giải. Ta có  : (x  1)2  (y  2)2  z 2  1.

x  1  r sin  cos 


Đổi biến y  2  r sin  sin   J  r sin 
2

z  r cos 

và r   0    2, 0  r  1, 0     .
và r   0    2, 0  r  1, 0     .
Vậy I   (1  r sin  cos )(r 2 sin )ddrd 

r 
  r sin  d drd 

2
r 
4
 r sin  cos  ddrd  
3 2
.
r 
3
………………………………………………………
3.1. Tính diện tích của miền phẳng

3.2. Tính thể tích của vật thể
3.3. Tính khối lượng của vật thể
3.1. Tính diện tích S của hình phẳng
Diện tích S của hình phẳng D đóng, bị chặn là
S dxdy
D
VD 1. Tính diện tích của hình phẳng
D  x  y  x 3, x  y  2x .
2 2
Giải. Đổi biến trong tọa độ cực, ta được

   

Dr      , 0  r  2 cos  .
 4 3 


Vậy
 3 3 6
S   dxdy   rdrd  .
D D
12
r
3.2. Tính thể tích V của vật thể
 Thể tích V của vật thể  có đường sinh song song
với Oz và hình chiếu trên Oxy là D , hai đáy giới
hạn bởi các mặt z  f1(x , y )  z  f2 (x , y ) là
V    f (x , y )  f (x , y ) dxdy
 2 1 
D
 Thể tích của vật thể  tùy ý (đóng và bị chặn) là

V   dxdydz

VD 2. Tính thể tích V của vật thể
  x  y  1, x  y  z  5  (x  y ) .
2 2 2 2 2 2
Giải. Ta có D : x 2  y 2  1,
f1(x , y )  x  y , f2 (x , y )  5  (x  y ).
2 2 2 2
 2
Vậy V   5  (x  y )  x  y  dxdy
2 2 2
 
x 2 y 2 1
2 1
23
  d  (5  r  r )rdr 
2
.
0 0
6
VD 3. Tính thể tích của khối elipsoid
x 2
y 2
z 2
 : 2  2  2  1.
a b c
Giải. Đặt x  a.u, y  b.v, z  c.w  J  abc .
Khi đó, miền  trở thành uvw : u  v  w  1.
2 2 2
Vậy V   dxdydz  abc  dudvdw

 uvw
4
 abcV
. (uvw )  abc .
3
VD 4. Tính thể tích V của vật thể

  {x  z  4, x  y  z  16}.
2 2 2 2 2
z
D : x2  z2  4 y  16  (x 2  z 2 )

y
x
V  2V1
Giải. Chiếu  lên Oxz ta được D : x 2  z 2  4
 Dr  {0    2, 0  r  2} .
x  y  z  16, y  0  y  16  (x  z ) .
2 2 2 2 2
Vậy V  2 16  (x 2  z 2 ) dxdz

D
256  64 3
 2  16  r rdrd 
2
.
Dr
3
3.3. Khối lượng m của vật thể (tham khảo)
 Xét bản phẳng chiếm miền D   (đóng và bị
2
chặn) có mật độ khối lượng tại điểm M (x , y )  D

là hàm (x , y ) liên tục và không âm trên D .
Khi đó, khối lượng của bản phẳng là
m (x , y )dxdy
D
 Tương tự với miền    và hàm mật độ khối
3
lượng (x , y, z ) thì
m  (x, y, z )dxdydz


VD 5. Tính khối lượng của bản phẳng chiếm miền
D  {x  y  4, x  0, y  0}.
2 2
Biết hàm mật độ là (x , y )  xy .
Giải. Ta có m   xydxdy .
D
Chuyển sang tọa độ cực, ta được:

2 2
1
m   sin 2 d   r dr  2 .
3
2 0 0
z
VD 6. Cho vật thể chiếm miền  1
giới hạn bởi các mặt
z  x y, x y  1
và 3 mặt phẳng tọa độ.
Biết tỉ khối là hàm 1
(x , y, z )  x , tính m(). y
1
x
Giải. Ta có m   x dxdydz

1 1x x y
1
  xdx  dy  dz  .
0 0 0
8

GT2 - Chuong2 - Co Xuân

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GT2 - Chuong2 - Co Xuân

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 2.

TÍCH PHÂN BỘI

Bài 1. Tích phân bội hai (kép)

Bài 2. Tích phân bội ba

Bài 3. Ứng dụng của tích phân bội

Bài 1. Tích phân bội hai

1.1. Bài toán mở đầu

Nếu I  lim I n tồn tại hữu hạn thì số thực I được

Nếu tồn tại tích phân  f (x, y )ds , ta nói:

• f (x , y ) là hàm dưới dấu tích phân;

Định lý giá trị trung bình

bình của f trên D .

Tương tự, nếu miền D là

 f (x, y)dxdy   dx  fdy   dy  fdx

 f (x, y )dxdy   u(x )dx  v(y )dy

3) Nếu miền D  {x1(y )  x  x 2 (y ), c  y  d }

 f (x, y )dxdy   v(y)dy  u(x )dx

4) Nếu D là miền phức tạp thì ta chia D ra thành

VD 1. Tính tích phân I   (x  3y 2 )dxdy ,

Giải. Ta có: với D  [0, 2][1, 2].

VD 2. Vẽ miền D và tính I   (x  2y )dxdy ,

được giới hạn bởi y  x  1 và y  x  1.

VD 4. Tính I   xy dxdy , biết miền D được

I   dx  f (x , y )dy I   dy  f (x, y )dx

a) Đổi biến trong tọa độ cực • r2 ()

 f (x , y )dxdy   d  f (r cos , r sin ).rdr

I   d  f (r cos , r sin )rdr

2) Nếu cực O nằm trên biên D và mỗi tia từ O

I   d  f (r cos , r sin )rdr y r  r ( )

VD 8. Biểu diễn tích phân I   (x 2  y 2 )dxdy

 f (x, y )dxdy   f (x (u, v), y(u, v)).| J | dudv

VD 10. Tính I   (x  y )dxdy , với miền D là

VD 11. Tính I   dxdy , trong đó miền D được

giới hạn bởi: y  x , 2y  x , x  2y , x  5y .

VD 12. Tính I   (x  y  2x )dxdy , trong đó

Giải. Đổi biến x  1  r cos , y  1  r sin 

VD 13. Tính I   xy dxdy , trong đó

Vậy I   d 3r cos .2r sin .6rdr 

Bài 2. Tích phân bội ba

2.1. Bài toán mở đầu

Như vậy, để tính tích phân bội ba ta cần xác định

Tương tự, chiếu V lên Oyz ta được

3) Nếu hình chiếu Dxy của V trên Oxy là

5) Nếu hình chiếu Dxz của V trên Oxz là

7) Nếu hình chiếu Dyz của V trên Oyz là

VD 1. Tính tích phân I   (x  2z )dxdydz

Giải. Ta có: I   dy  dx  (x  2z )dz

VD 2. Tính tích phân I   4y dxdydz , trong đó

VD 3. Tính tích phân I   z dxdydz , trong đó

Giải. Ta có 2 mặt biên:

VD 3. Tính tích phân I   xdxdydz , trong đó

VD 4. Đưa I   (y  2z )dxdydz về tích phân

Giải. Giao tuyến của hai mặt nón là

Chiếu miền  lên O xy , ta được:

Nếu J  0 thì ta có công thức đổi biến tổng quát

 f (x, y, z )dxdydz   f . | J | dudvdw

f  f x (u, v, w ), y(u, v, w ), z (u, v, w )

VD Tính I   (2x  z )dxdydz , trong đó 

Miền  trở thành:

b) Đổi biến trong tọa độ trụ

Khi đó miền V trở thành Vrz

Công thức đổi biến trong tọa độ trụ là

 f (x, y, z )dxdydz