2.2.1.1.1.

Kritik kayma gerilmesi

Bir atom düzlemi üzerinde kayma için gereken kayma gerilmesine kritik kayma
gerilmesi denir. Kayma, kayma düzlemine etki eden kayma gerilmesi etkisi ile olmaktadır.

Şekil-2.7 : Uygulanan yüklemeye göre kristaldeki kayma düzlemini ve kayma doğrultusunu

gösteren geometrik şekil.
PT  PSin
F
F 
Cos
P P.Sin P 1
 T   .Sin. Cos  ç . Sin2
F F F 2
Cos

  45o alınırsa,
1
 max   bulunur.
2 ç
G G
Teorik  max  .
10 30

Metallerde G = 700 - 7000 kg /mm2 mertebesinde olduğundan

Teorik max = 70 - 700 kg/mm2 bulunur.

E E
Teorik max   arasındadır.
8 15

Pratikde max = 7 kg/mm2 (Birçok metal için)

Kritik Kayma Gerilmesine Etki Eden Faktörler:

32
 a) Kimyasal Bileşim:

Saf metallerde kalıntı elementlerin miktarının, alaşımlarda da alaşım elementlerinin miktarının kritik
kayma gerilmesine etkisi çok fazladır. Saflığı azaltan kalıntı elementler kristalin yapısının sertleşmesine sebep
olurlar.

Metal Saflık Derecesi kritik (gr/mm2)

Ag 99.990 48
99.930 131
Cu 99.999 65
99.980 94
Alaşımlarda kimyasal bileşimin kritik kayma gerilmesine etkisi aşağıdaki şekildeki (Ag-
Au) alaşımında görülmektedir.

Şekil-2.8 : Alaşımlarda kimyasal bileşimin kritik kayma gerilmesine etkisi.

b) Dislokasyon yoğunluğu

Kristalde yapı hataları yoğunluğu azaldıkça kritik kayma gerilmesi azalır. Fakat, kristal
hataları yoğunluğu sıfır olduğunda yani yapı hatası olmaması durumunda ise kritik kayma
gerilmesinin değeri aniden artar.

33
 c) Sıcaklık

Şekil-2.9 : Sıcaklığın kritik kayma gerilmesine etkisi, düşük sıcaklıklarda daha fazladır..

d) Deformasyon Hızı

Deformasyon hızı arttıkça kritik kayma gerilmesi de artar. Örneğin oda sıcaklığında Cd
tek kristali ile yapılan deneylerde;

 10 2 sn 1 için
   20gr / mm 2 iken

 10 2 sn 1
 için   45gr / mm 2

değerine çıkar.

2.2.1.2. İkizleme

Kaymanın kolaylıkla olmadığı durumlarda plastik deformasyona ikizlenme katkıda

bulunabilir. İkizlenmenin oluştuğu kristal yapısı, başlangıçtaki yapının, ikiz düzlemi
olarak adlandırılan bir düzleme göre simetriği durumundadır. Diğer bir deyimle ikiz
oluşumuyla ötelenmiş ve ötelenmemiş atomlar ikiz düzlemine göre birbirinin aynada aksidir.

34
Şekil-2.10 : İkiz oluşumu.

İkizlenmede atomlar, atomlar arası mesafenin bir kesri kadar hareket eder. İkizlenme her
kristalde belirli düzlemlerde ve belirli doğrultularda olur.

2.2.1.3. Tane sınırlarının kayması ve yayınma sürünmesi

Çok kristalli metalik malzemelerin yüksek sıcaklıklarda ve düşük deformasyon

hızlarında (Taneler yer değiştirirken tane sınırlarının birbiri ile uyum sağlaması ancak bu
durumda olur) plastik deformasyonu, tane sınırlarının kayması ve atomların yayınma ile yer
değiştirmesi yani yayınma sürünmesi mekanizması ile olur.

Tane sınırlarının kayması ile taneler birbirlerine göre yer değiştirirler.

Şekil-2.11 : Tane sınırlarının kayması ile oluşan plastik deformasyon.

35
 Tane sınırı çekme ekseni ile 45o'lik açı yaptığı zaman en fazla kayma olur. Saf metaller
üzerinde düşük gerilmeler altında yapılan sürünme deneylerinde toplam deformasyonun yaklaşık
%30’unun tane sınırlarının kayması ile oluştuğu ve bu oranın uygulanan gerilme arttığında
azaldığı saptanmıştır.

Çok kristalli malzemeler, deformasyon sıcaklığının ergime sıcaklığına yakın olduğu

yüksek sıcaklıklarda ve düşük deformasyon hızlarında kaymadan çok atomların uygulanan
gerilme yönünde yer değiştirmesi ile yani yayınma sürünmesi yolu ile şekil değiştirebilirler.
Şekil-2.12’de görüldüğü gibi atomların uygulanan gerilme yönünde yayınmaları, atom
boşluklarının ise uygulanan gerilmeye dik yönde yayınması sonucunda taneler uzayabilir. Bu
durumda atomların yayınma ile katettikleri mesafe tane büyüklüğü mertebesindedir.

Şekil-2.12 : a. Atomların yayınması veya yayınma sürünmesi ile oluşan plastik deformasyon,
b. Bir tanede yayınma sürünmesi ile şekil değişimini gösteren şematik şekil.

2.2.2. Plastik şekil değiştirmenin mekaniği

2.2.2.1. Maksimum kayma gerilmesi hipotezi

Bilindiği gibi, plastik şekil değişimi; kayma, ikiz oluşumu veya sürünme sonucunda
metaller içindeki atomların komşu atomlara nazaran yerlerini değiştirmeleri sonucu
olmaktadır. Örneğin, plastik şekil değişimin başlaması için kaymanın kritik bir değere ulaşması
gerekir.

36
 Tresca, yaptığı araştırmalar ile en büyük kaymaların kayma gerilmelerinin en büyük
olduğu kayma düzlemlerinde meydana geldiğini bulmuştur. Elastik durumdaki bağıntılarda
gördük ki, kayma gerilmesinin maksimum durumunda, 1 ve 3 asal gerilmeleri  max ile
45o'lik açı yapmaktadır.

Buna göre plastik şekil değişimini başlatan max ile, en büyük asal gerilme 1 ile en
küçük asal gerilme 3 arasında,

1  3
 max  bağıntısı vardır.
2

En büyük asal gerilme ile en küçük asal gerilme arasındaki fark "şekil değişimi
mukavemeti" veya "akma gerilmesi" diye adlandırılır ve kf ile gösterilir.

kf
1  3  k f  max  (Tresca akma şartı)
2

Bu bağıntı Mohr tarafından tekrar bulunduğu için "Mohr maksimum kayma gerilimi
hipotezi” diye tanınır.

Bu hipotezin kullanılmasında asal gerilmelerin sıralanışının aşağıdaki gibi olduğuna

dikkat etmek gerekir.

1 2 3

2'de dikkate alınırsa (kf=1.15) alınır.

2.2.2.2. Biçim değişimi (Distorsiyon) enerjisi hipotezi

Birim hacme ait şekil değiştirme işi (enerjisi)

1 2 
a (1  22  23 )  (12  23  31 ) idi.
2E E

Bunu aşağıdaki tarzda yazalım:

37
 1  1  2 
a  (1  2  3 ) 2  (1  2 ) 2  (2  3 ) 2  (3  1 ) 2 
12G  1    

Sadece hacim değişimi halini düşünelim. Biçim değişimi olmaması için kayma da
olmamalıdır. Bunun için (1-2) = (2-3) = (3-1) = 0 olması gerekir. Yani 1 = 2 = 3
(Hidrostatik basınç hali). Bu durumda dışarıdan etki eden statik basmanın tesiri ile malzemede
hiçbir kalıcı şekil değişimi olmadan çok büyük miktarda elastik enerji depo edilebilir. Depo
edilen bu enerji, kuvvet kalkınca cismi tekrar eski haline döndürür.

Yukarıda bağıntıda (1-2) = (2-3) = (3-1) = 0 yazarsak kalan kısım hacim değişimi
için harcanan enerjiyi verir.

(1  2)(1  2  3 ) 2
ap 
12G (1  )

Bağıntının diğer kısım ise biçim değişimi işini verir.

1
ag   (  2 ) 2  (2  3 ) 2  (3  1 ) 2 
12G 1

2  3 1  3 3  2
1  2  3 
2 2 2

eşitlikleri, yukarıda yerine koyulursa

1 2 2 2
ag         bulunur.
3G 1 2 3

Toplam şekil değişimi işini

a  ap  ag

şeklinde yazabiliriz.

1 2 2 2
ag     
3G 1 2 3

38
bağıntısındaki ( 12   22   23 ) ifadesi belli bir değeri aştığında plastik şekil değişiminin başladığını
Mises hipotez olarak ileri sürmüştür. Yukarıdaki ifadeyi, basit çekme hali ile karşılaştırırsak,
(basit çekmede: 2  3  0 ve plastik şekil değişimin başlaması için 1=kf olmalıdır).

k 2f
ag  (Basit çekmede biçim değişimi enerjisi)
6G

Bu hipoteze göre, katı cismin içindeki bir noktadaki biçim değişimi enerjisi, basit çekme
halindekine eşit olanca akma başlar.

k 2f (1  2 ) 2  (2  3 ) 2  (3  1 ) 2


6G 12G
2 k f  (1  2 )  (1 3 ) 2  (3  1 ) 2
2 2

1
kf 
2
 (1  2 ) 2  (1 3 ) 2  (3  1 ) 2  Mises kriteri

1  2  2
m 
3

asal gerilmelerin ortalaması olduğuna göre;

3
kf   (  m ) 2  (2 m ) 2  (3  m ) 2 
2 1

şeklinde yazılabilir.

39
 Basit kayma halinde

1  
2  
1
ag   (  2 ) 2  (2 3 ) 2  (3  1 ) 2 
12G 1
1
ag  6 2
12G

1 2
ag   Basit kaymada biçim değiştirme işi
2G

Basit çekme ve kayma halinde zorlamalar akma sınırına kadar devam etmiş ise;

k 2f 1 2
 
6G 2G max
k
 max  f  0.578k f
3

Şimdi daha önce bulunan;

(1  2 ) 2  (2 3 ) 2  (3  1 ) 2  2 k 2f

bağıntısını irdelenirse;

(1  2 ) 2  (2 3 ) 2  (3  1 ) 2  0

a) 1 = 2 = 3 olursa olduğundan biçim
değişimi olmaz.

(1  2  3 )
 (Hidrostatik çekme veya
3
basma) Sadece hacim değişimi yapar.

b). 1 = 2 ise 2  3 olmalıdır. Bu durumda plastiklik şartı:

1 - 3 = kf (İki eksene iner)

c) 1 2 ve 2  3 ise, plastiklik şartı 1-3=kf

40
 1  3
d) 2  ise, yani ikinci asal gerilme, maksimum ve minimum asal gerilmelerin
2
ortalamasına eşit ise;

4 2 2
(1  3 ) 2  k ve 1  3  kf
3 f 3

Genel plastisite şartı  = f (2) 1 - 3 = kf  = 1-1.15

Uygulama: Akma sınırı 20 kg/mm2 ve çapı d = 6 mm. olan bir mil burma testine tabi
tutuluyor. Plastik şekil değişiminin başlayacağı burma momentini bulunuz.

kf
Maksimum kayma gerilmesi hipotezine göre :  max 
2

kf
Biçim değişimi enerjisi hipotezine göre :  max   0.528 k f
3

10. .63
Mb   405kg. mm
. d 3 16
Mb 
16 0.578.20. .63
Mb   465kg. mm
16

Her iki hipotezin karşılaştırılması

a) Akma gerilmesi tek eksenli çekme ve basma gerilmeleri hali için her iki hipotezde
eşittir:

kf = 1 = -3

b) İki hipoteze göre bulunan plastiklik şartları arasındaki fark en çok % 15 olabilir.

c) Basit kayma halinde (1 = 2 =  ve 3 = 0)

kf
Birinci hipoteze göre; 1 
2

İkinci hipoteze göre; 1 = 0.578 kf

41
 d) Hidrostatik basınç halinde (1 = 2 = 3) olduğundan her iki durumda da kf=0, yani
plastik şekil değişimi meydana gelmez.

e) İki eksenli çekme veya basma hali

1  0, 3  0, 2 = 0

Mises'e göre plastisite şartı: 12  13  23  k f

Tresca'ya göre plastisite şartı 1 = 2max = kf 1  3

Buna göre her iki hipoteze göre bulunan akma gerilmeleri arasındaki fark

kfm  1.1 kfT

Tresca mı, Mises mı? Her ikisi de hipotezdir. Ancak Mises'in hipotezi 2'yi de dikkate
aldığından daha gerçeğe yakındır. Bununla birlikte uygulamada, basit olduğu için, maksimum
kayma gerilmesi hipotezi daha çok kullanılır.

2.2.2.3. Karşılaştırma gerilmesi ve karşılaştırma şekil değişimi:

Üç asal gerilme olduğunda, asal doğrultulardaki asal uzamalar: (elastik durumda)

1 
1   1   (2  3 ) 
E 
1 
2  2   (1  3 ) 
E 

1 
3  3   (2  3 )  şeklinde bulunmuştur.
E 

 u (1  2) = Elastik durumda hacim değişme miktarını vermektedir.

Plastik şekil değiştirmede hacim sabit kabul edilir:

1
1  2  0 
2
bulunur.

Plastik halde asal uzamalar ve asal gerilmeler arasındaki bağıntı;

42
 1 1 
(1 )1   1  (2  3 ) 
D 2 
1 1 
( 2 ) 2   2  (3  1 ) 
D 2 
1 1 
(3 )3   3  (1  2) 
D 2 

(E) elastisite modülü yerine " (D) plastisite modülü kullanılır. "D" bütün doğrultularda
aynı değerdedir.

2 2 2
1  1   1   1 
   
2 2
 1  (2  3 )   2  (3  1 )   3  (1  2 
2
1 2
D  3
2   2   2 
1 3 2 2 2
12  22  23  (  2  3  12  23  31 )
D 2 1
2 2 1
(1  22  23 )  (12  22  23  12  23  31 )
3
       D              
k k

k : Karşılaştırma uzaması (Plastik şekil değiştirmenin ölçüsüdür)

k : Karşılaştırma gerilmesi

k  k f (Plastik şekil değiştirme halinde)

kf
D
k

43
2.2.2.4. Kuvvet ve iş ihtiyacı

A - Tek eksenli gerilme durumunda kayıpsız şekil değişimi

Hacim sabit kaldığından yığma sonu kesit

alanı F1:

V  Fo . h o  F1h1
ho
F1  Fo  V / h1
h1

Kalıcı şekil değişiminin başladığı andaki kuvvet: (Yan yüzeylerden kuvvet yok)
Po=Fo.kf

Şekil değişiminin bittiği andaki kuvvet ise; (kf in : değişmediğini kabul edersek)

V
P1  F1 . k f  .k
h1 f

Yukarıdaki silindiri (dh) kadar yığarsak bir iş yapmış oluruz.

dh
dA id  Pid . d h  F. k f . d h  F. k f . h.
h

dh
dA id  V. k f kf : sabit alınırsa
h

dh d
A ia  h V. k f .  h V. k f . h
h1 ho
(Basma halinde)
o h 1 h

dh ho d h
A id  V. k f h  V. k f h h  V. k f . n o
ho

1 h 1 h h1

h1 h
  n  n o   (Plastik halde toplam şekil değişimi)
ho h1

kf : Soğuk şekil değiştirmede değişir.

44
 k fo  k f 1
k fm 
2

Buna göre; Kayıpsız şekil değiştirmede gerekli iş:

A id  V. k fm .

a id  k fm . Birim hacim için gerekli iş

B. Çok eksenli gerilme durumunda kayıpsız şekil değişimi için kuvvet ve iş ihtiyacı

a id  o k . dk
k

a id  o k f . dk  k fm . k
k

Soğuk şekil değiştirmede şekil değişimi işi

k fo  k f 1 a id
A  V. k fm .k k fm  veya k fm  den bulunur.
2 k

45