Professional Documents
Culture Documents
(RUNYAKITAARA ADAPTATION)
ABAZAANI
God Rukyiraboona
Everyman Boonabantu
Death Rufu
Servant Muhereza
Everyman’s companion Kanywani
Cook Kamahega
Poor neighbour Kakyene
Debtor Munyagyi
Debtor’s wife Kamabanja
Harlot Nabaasa
Fat cousin Kanyanya
Thin cousin Karumuna
Everyman’s Daughter Nyakyimwe
Fore teller Murangyi
Money Rupiiha
Good deeds Birungyi
Sword bearers Abazaana
Friends,policemen,Musicians
Ekyigaaniro ky’omwiguru
ABAZAANA:
Rukyiraboona
Mukama w’ensi,
Omubugabe bwa’haizooba rirengyera,
Noshutama ahakyitebe ky’obugabe bwawe,
Otukwata omungaro zawe
Kandi titurikuremeera.
Iwe n’okusharamu kwonka
Oba turikubasa kugaruka omunsi omurundi ogundi
Kushazamu eky’otushariremu,
Ningashi kutusingyisiriza kyimwe orubanja
Reero tukasindikwa gehena
Obutarigaruka omunsi
Kugyezaho ogundi murundi.
1
RUKYIRABOONA
Omumazima,nduhire nan’abantu b’ensi,
Bebirwe oburugwo bwaabo omwiguru…
Emitwarize yaabo nimibi kukyira ey’enyameishwa.
Nkabaha ameisho … bayanga kuhweza,
Nabaha amatu…bayanga kuhurira,
Nabaha obwonko… bayanga kwijuuka.
Reeba Boonabantu ashemererirwe omubugeiga bwe,
Ayin’abaana,enju n’ebimotoka bihango,
N’empiiha zeye nizeyongyera zizaara ezindi.
Kwonka nayebwa ngu:
Empiiha tizirikuzibira omuntu kuba omushema,
Neing’okugw’iraro.
Kasuku neyesiimisa eipapa ririkutukura,
Ekyikyindo kyesiimisa eibabi rito,
Iguru ryesiimisa eizooba,
Kwonka omuntu ayesiimisa obwengye, zitari ‘mpiiha.
Boonabantu naramya empiiha nkaruhanga weye,
Nazihongyera burizooba:
Azihongyera amagyezi n’emikago yeye.
Okuhikyirira kweye kwoona nakut’omumpiiha,
Ayebwa ery’izooba, emyaka makumi ataano enyima
Obu ateeka amaju omumeisho g’ekyitebe kyaangye
Kutunga ekyinamushairemu.
Akashaba empiiha kandi nazimuha
Ahabw’okuba akagira ati:
Empiiha ziryaba ekyikwato kyangye kukora emirimo y’amaani:
Ziryaaba siminti nana’matafari gangye;
Zibe ekyitiho nan’efuka byagye;
Kandi ziryaaba omuhuku wangye… kukora,
Kutungura orurembo rwangye!
Hati nduhire na Boonabantu,
Ahabw’okuba akahenda endagano egyo.
Nakozesa empiiha kushiisha kutari kwombeka.
Omumwanya gw’okwombeka orurembo narutegyeka.
Omumwanya gw’okuyaamba abaantu be nabagura.
Omumwaanya gw’okubagana ebi ayine na bagyenzi be, nabishumaharira.
Nahabw’ekyo, nasharamu
Kutekaho ekiro kyahamuheru hatariho kubamanyisa reeru
Nkoregane na’buryomwe kurugirira ahabi akoziire.
Rufu! Rufu!
RUFU
Mukama wangye
Mukama w’eizooba, mukama w’eiguru n’ensi
Tiheine orikumanya taata wawe
Neinga maama wawe, abanyabishuba nibabiiha kwoonka.
2
RUKYIRABOONA
Rufu,
Iwe orikukyirayo okwesigwa omu bakozi bangye boona!
Twaara obutumwa byangye bw’omuhendo ahari Boonabantu
Omugambire ngu ayine kuza aharugyendo rurikweera,
Erizooba. eshaaha egyi ninyenda kumureeba
Omumeisho g’ekyitebe ky’obugabe bwangye.
Ayine kwiija hatarih’okukyerererwa,
Kandi arete ekyitabo ky’ebyakozire.
RUFU
Mukama wangye,
Ninyija kwiruka omunsi yoona,
Ntayayire abo boona abatarikumanya ebiragyiro byawe.
Ninza kubaronda, omuri buri kashonda k’ensi.
Abo boona abayebirwe ebibaraganiise batakaziirwe,
Ninzakubakyinantura ekyitararirire.
Ameisho gaabo nigaza kwatika,
Amaju gajegajegye, nan’eshagama yaabo
Ekarangatane.
Nibatekwa kuza aharugyendo orurikwera,hatariho kushisha obwiire.
ORUTIMBI
BOONABANTU
Munywaani wangye,naba ninkushaba
Ngu ogaruky’omunju onyetere Muheereza,
Nayebwa ekyintu kyimwe kyamaani.
N’amazima,tindikubaasa kwetombwiitwa.
Omurureembo oru rwoona,tihariho n’omwe
Oyin’ekyitiinisa nkanye.
Empiiha zaangye nizeyongyera burizooba.
Omurureembo oru rwoona,tihariho
muntu n’omwe owuntari kubaasa kugura.
Kundikutaaha omukyikaari ky’omugabe,
Abeshongozi beebwa amaziina g’omugabe
Reeru beshoongora agangye:
Boonabantu omudumizi w’empiiha
Boonabantu mukama w’orureembo
Boonabaantu mukama w’ensi yoona
3
(Kanywani agaruka na Muheereza)
KAMAHEGA
Riindaho kakye,mukama waangye,
Nteeke emboga eziindi?
Ahabw’okuba
Hariho ezindi nyiingyi azaba zistigiire omunyuungu.
Hariho n’enyama y’embuzi eya nyomwabazyo.
BOONABANTU
Iwe kyifamutima we, mushema we!
Nonyeta omushabirizi otungwa ebisigarira?
Gyenda omukyiyungu okore nk’okunakugambira.
KANYWANI
Omusheija ogu nooha,
Kantarikwijuka ndikumureeba?
BOONABANTU
Oryoha iwe?
4
KAKYENE
Niinye Kakyene,mutabani wa Rukyene.
Sebo,nkabaho kurungyi.
Nkabaho muriraanwa waawe haza,
Nkaba nintuura omunju egyo enungyi
Ahamukoono gwaawe ogwa buryo ,
Kwoonka nkagira amabaanja bambingamu.
BOONABANTU
Eeeeee…(amukwasta esimooni eishatu)
KAKYENE (arikuzaanga)
Esimooni eishatu zonka?
Ako n’akarabo kakye munoonga.
Kuwakumbaganisiza ahamugaanda gw’empiiha
Zaawe ezo, ebizibu byaangye bikaahwa.
BOONABAANTU
Wangyi… nikyeekyo?
KANYWANI
Nk’ezo wazimuha, nyenkyakare nobona
Abashabirizi abarikurenga rukumi.
KAKYENE
Nimanya ngu empiiha ezi nibusha ahar’iwe
Nka wazishohoza emirundi erikurenga ikumi,
Reeru okatuma Muhereza omunju,
Akareeta empiiha ezindi ezirikwingana nkazo.
BOONABANTU
Iwe mushema we,
Nomanya ekyi kyirikumanyisa okuba omugeiga,
Notekateka ngu kyaanguhi?
Omugeiga! Kyanguh’igaamba,kwoonka
Itwe abageiga nitutuura omumbeera zigumire.
Kuri nokyimanya, tokwetengyire kuba nkaanye.
Empiiha zaangye tizirikushutamira busha:
Nizitekwa kukora oku nakuri,zikankorera,
Zikantaambuza, kandi zikagaruka zikandwanirira.
Empiiha zeine kushweera empiihaa zikazar’eziindi.
Omugeiga tagyira bugwagye,
Emotooka zeye nizifa kandi zetaaga okukanikwa,
Ebeeyi y’ebihingwa neshuma kwoonka eyamajuta eteemba.
Abaana b’omugeiga beine kuza omumashomero ga’seeri y’amayaanja,
Kandi bashweera, enjugano zaabo zeine kushashurwa.
Notekateka ngu kyanguhi okureberera amaju aga goona,
Amatsyo,amamotoka,abaana,abakazi nan’abahereza?
Notekateka ngu empiiha nizimera ahamiti?
Tihariho omurimo ogugumire nk’okushoroza
5
Amabaanja nan’empiiha z’abapaangyisa.
Kurinimpurikyirize abaantu nk’eimwe,tinakubeire nintera
Entambu eishaatu ntakashohwize empiiha.
Empiiha zaangye kuzakubaganisibwamu,
Zikaheebwa abakyene, omuburingaaniza,
Notekateka ngu omugabo gwaawe
Gukakyizire aha simooni ishatu ezo?
KANYWANI
Wamugarukamu gye’
Wamut’omumwaanya gwe!
Buzimazima,nakyireeba ngu empiiha
Nizikora omuntu omunyabweengye.
Hati reka nyirukye ngyeende owa Nabaasa,mutwarire obutumwa.
BOONABAANTU
Nintagaara, ogwe n’oha,
N’emikono ye ekomiire enyima?
Nintekateka ngu aremirwe kushashura amabaanja.
Hati yaza kutung’obwiire bw’okutekateka ahanshobi zeye,
Arikushuusha ebinyantsi nana bagyenzi beye.
MUNYAGYI
Hariho biingyi ab’embaririra zaabo zitatebekanisiibwe.
Bari omukushemererwa n’amagaara gaabo goona
Beebwa ngu eizooba rimwe nibeija kweetwa
Omumeisho g’omuramuzi.
BOONABANTU
Nomanyis’oha omuryekyo?
MUNYAGYI
Obuz’obutosha,
BOONABANTU
Nomanyisakyi,
Nontwaaramu nkakyi ?
MUNYAGYI
Kuri ndiiwe,nkakwastirwe enshooni.
BOONABANTU
Kworaabe oryomubuzibu, egyo n’enshobi yaangye ?
6
MUNYAGYI
Omuhorereza wawe tiwe yantwiire omubebiragiro,
Torikubasa kumpa akagisha akandi?
BOONABAANTU
Noha owakuhabwiire ngu oyeguz’empiiha?
Empiiha zangye tizirikushorora omubantu,
Tizirikumanya iwe n’aanye
Kwoonka, zishemereiire kukora omurimo gwaazo.
Tihariho n’omwe owu orikweekwasa.
MUNYAGYI
Reeba omugeiga
Nashuunga omuntu omubwetagyi bwe.
Kyikamwaanguhiire kyita
Okujuna abaana bangye?
Kwoonka agumire nk’eibare.
KAMABANJA
Toyine’mbabazi nakakye ahabaana bangye?
Torikubasa kusasira ibanyi?
Nkawamusasira noferwakyi?
Nobaasa ota kwemerera aho okareka
Abaana bangye bakagyemeserezibwa
Kuba abashabirizi omundeembo?
BOONABAANTU
Nogamba ebiintu ebyotarikwetegyereza,
Empiiha ziri nk’ekyiintu kyoona omunsi.
Hariho amateeka n’ebiragyiro
Ebirikutegyeka emitamburire yaazo.
MUNYAGYI
Kwoonka empiiha,
Empiiha n’endyaarya kandi ni sitaani,
Kworikuzinanurira engaro nizikumira.
Kuturikuzetenga tugw’omumaani gaazo
Hati ninteekwa kubonabona ahabw’omururu gwangye.
BOONABANTU
Warahuka kukyeena nk’omushema.
Ahabwakyi nogyezaho kuhakanisa empiiha?
Empiiha zikaba ziri Rukyiraboona kandi Ruhanga waawe,
Zikaba ziri sho kandi ziri nyoko.
Hati ahabwenkyi nogyezaho kuzehakana?
Eizooba eri empiiha zahangyirweho rihebw’omugisha.
Empiiha zeine amaani kukyira buri kyintu
Tihariho enju,eitaka ninga omukazi owuzitari kugura.
Empiiha ziine amaani kukyira amahe,
abaramuzi nana’bagabe.
Empiiha n’omuhereza omwetsigwa munoonga aha muntu oziine.
7
Tiheine ekyizitarikukora
Empiiha ezinyine nizo zintunguura aheiguru yanyu.
Kurinomanya okubarikukora empiiha,
Tokubeire oriyo noza omukyihome.
BOONABANTU
Ahabwenkyi ninshiisha obwiire bwangye n’abaantu
Nkaaba, abarikunteez’omutwe?
Hati nkabeire nshemeriirwe,
Ntegyeriize abagyenyi baangye
Nkabakyira omuka ya Boonabantu.
Boonabantu omuduumizi w’empiiha.
Boonabantu mukama w’orureembo,
Mukama w’ensi yoona.
Kwoonka hariho ekyanyiizya erizooba.
Ekyitekateko kyebyevugo
Nikyo kyirikunyiizya.
Ekyitekateko ky’okunywa
Nakyo nikyindwaaza
Kandi obwo ntarwiire.
Erizooba,heine ekyashiisha okushemererwa kwangye.
Hariho ekyirikuteganisa omutwe gwaagye,
Kyiri nk’obwooba. Ahabwakyi nimpurira ntiinire?
Tahariho omuntu weena obeire ayine obusiingye nkanye,
Tihariho n’omwe obeire nagyezaho
Kwimusya omukono gwe ahari nyowe.
Nimbagura kandi mbaguza boona.
Tiheine mukazi murungyi orayangye rukundo yaangye,
Nimbagura ngaruka mbaguzaboona.
Kwoonka erizoba kantashemeriirwe?
BOONABANTU
Iwe ishe w’ebihama
Obeisibwaho obusiru bw’abaandi.
Orikwestigwa abakeikuru na’baana bato
Nobasa kungambira ekyanyizya?
MURANGYI
Boonabantu,
Iwe oyeyeta omudumizi w’empiiha,
Okunjuma tikyantangaaza
Ahabw’okuba ndi omugurutsi,
Kwoonka tiheine orashagiize Rukyiraboona
Haza akagyenda atashashwiire.
8
BOONABANTU
Ekyo tikyirikunkanga,
Karuhanga nan’oburangyi bwaawe tibirikuntinisa.
Okaba nokyimanya ngu ndyageigahara?
Nkaba narakweburizeho obunabeire ntakageigahiire?
Ku oraabe oryomurangyi, ahabwenkyi oryomwooro?
Kare, ku orabe noyorekwa ,
Ngambira ekyanyiha omumbeera.
MURANGYI
Tihariho omurangyi orikukunda kukorera omuntu nk’iwe,
Kwoonka kworabe noyenda kunyebuzaho
Tikyine nshoonga yoona.
BOONABANTU
Kare tandikyiraho
Kor’emigyenzo yaawe (amutambikyira esimooni)
Reka mbe nimpurira aha ebishuba byaawe
Obundi abagyenyi bangye bakaaba nibeija.
BOONABANTU
Iwe mugurutsi we w’omusiru,
Mukuru w’abanyabishuba.
Nogyezaho kuntinatinisa nan’okufa?
Noyenda kugeigaharira omubihongwa
Ebyorikwenda ngu nkuhongyere?
MURANGYI
Naza kugyenda
Kwoonka Boonabantu hurira ekyi,
Omutumba kugwooma abaana bagwo baguhungura
Kwoonka omuriro kuguraara,hasigaraho eiju.
9
(Murangyi ashohora, hatahamu ekyimbuuro ky’abaantu: abagyenyi ba Boonabantu,
bebembiirwe Nabaasa ajwiire nk’omugabekazi)
BOONABANTU
Nabashemerererwa, banywaani bangye.mwebare kwiija.
Mutah’omunju haza mwikiikane (Abagyenyi batah’omunju,Muhereza atahamu)
Reta ebyokunywa n’ebyokurya,
Ogaburire abagyenyi bangye boona bashemererwe.
BOONA BANTU
Timunonga. Nabaasa omukundwa,
Niiwe mwishikyi orikyizayo okubonera,many’oboniire…!
Ebitsya byawe nibiringwa,n’enyugunyu yaawe eyehinguririze
Kukyira eza’beishiki abandi boona.
Nonyebesa emyaka yangye makumi ataano,
Ondetera okwehurira buto,ngira amaani nk’omutsigazi.
NABAASA
Aaaha! Otagamba aha myaka yaawe.
Tindikukunda obwoojo buto,
Narukundo yaabwo y’oburyaarya.
Nibwenda kubyama neiwe
Kwoonka tibukaabasa n’okukugurira akakaito nkaaka.
BOONABANTU
Omuntu n’obuyakuba ayin’obwooba
Akakurebaho kaakye nagarukamu amaani.
NABAASA
Tinakunda emigambire yaawe omwabazyo ogu.
Notekateka munonga kandi ontinisa,
Reka abeshongozi bakweshongoreremu obundi okaba gye.
BOONABANTU
Boonabantu mukama w’ensi,
Boonabantu ayine abaana,abahereza,n’amaaju.
Boonabantu nakozetsa empiiha nko’muhuku weye.
Nazituma ebyokurya, ebyokunywa na’abakazi,kandi zibamuretera.
10
BOONABANTU
Banywani bangyge mweena,Mwebare
Mwebare okwija kuntwaara aha butuuro bwangye.
AMARAKA GASHOBANGYIRIRWE
Enkyi?
Yagamba obuturo?
Ogumusheija arwaire ?
BOONABANTU
Munsasire, ebindikugamba,tindikumanya.
Nimanyisa ngu,
Mwebare kwija kushemererwa nanye ereizooba,
Kandi nabakyiira omuka yangye.
NABAASA
Banywani bangye, Mutamuhurikyiriza
Mukama wangye tarikwehuriragye,
Kwoonka naza kubagye.
Murye, munywe kandi mushemererwe!
BOONABANTU
Omukundwa, nyiine obwooba, ntinire.
Kundikureba,abagyenyi bangye bandebukyira nka’beine embiho,
Nibandebekyera nka abafu barikundebesa ebinonko.
NABAASA
Mukama wangye,orwiire. Omutwe gwawe tigutebekeine,
Reka nkwebembere tuz’omunju.
BOONABANTU
Hahaa!! Haaza nk’ekyo!
Ekyo nekyitekateko,ky’obushema,
Ndeetera amaarwa agarantereze obwonko.
KANYANYA
Erizooba Boonabantu,noshusha nko’tashemereirwe
Heine ebirikukuteganisa?
Buzima,tihariho ekyishemeriire kukwerarikyiriza,
Ebizibu byaawe byoona Rupiiha
Omuhuuku waawe omwetsigwa naza kubimaraho.
BOONABANTU
Buziima…ziima ….Niky’ekyo
Kwoonka,nokyimanya ngu,
Kunaba nimbareba mushutami hari mweena,
11
Murikunywa,natekateka ngu
Nimbaasa kubagura kandi ngaruke mbaguuze
Nteine kuteganisibwa kwoona?
KARUMUNA
Emigambire miibi egyi nemanyitsa kyi?
KANYANYA
Kaatarikukyira kugamba ati!
OMUGYENYI
Emigambire egyi, ey’omwepaanko nan’omugayano
Niyo yabageiga.
NABAASA
Ebiwaaba nogamba waba nondengyeza? ( Boonabantu amureeba).
Ekyizibu nenkyi? Nakorakyi?
Ahabwakyi nondeeba otyo?
BOONABANTU
Omukundwa wangye,tindikumanya ekyambaho,
Kwoonka kunabanintekateeka,Nayebuza:
Okasisirwakyi,kuwakuhurira ngu ninza kufa eshaaha egyi?
NABAASA
Ebi nibitekateko kyi!
Simuka orugye omubirooto ebi.
Ndyaha aharubaju rwawe,
Ndi owawe obwiire bwoona.
BOONABANTU
Kandi kunakukushaba ngu onkuratire okuzimu
Okakyikora?...
Ngaha, tinshemereire kukyikubuza,
Ahabw’okuba okukureba oshanyariire,orikujegajega,orikututuka,
Orikwekwatsa, kandi orikuhenda endagano nikyinyongyera obusaasi.
Tinshemereire kutekateka ahashaaha nk’egyo,
Obworindugamu
Okandeka nkafa nyenka.
NABAASA
Banywani bangye,
Nyine obwooba ahabwokuba Boonabantu
Tashemereirwe kandi tarigye,
Nk’okutubeire nitumumanya.
Ebigambo byeye tibyekurateire,
Banywani bangye,
Tukorekyi..?
12
KANYANYA
Okubagye,obusingye,nan’esiindo
Nibyo biriyo nibiteganisa omutwe gweye.
KARUMUNA
Ashemereire kukyizibwa n’ebishaaka,
Tindikwikyiririza omumibaazi yabajungu.
Ebizibu by’emitwe nibibasibwa Murangyi
Ow’obwengye bwe burikukyira obwaabashaho b’ekyijungu.
OMUGYENYI
Mututerere ebyeshongoro.
Ebyeshongoro nibikyiza endwara nyingi!
OMUGYENYI ONDEIJO
Eego,buziima mututerere ebyeshongoro!
BOONABANTU
Banywani bangye munsaasire,
Tinashemererwa omwabazyo ogu,
Kandi naba omutayayisa mubi.
Abagyenyi nibashemererwa baata,
Obwe kyitayayisa arweire,obwonko bwe butatebekeine
ahabwo’mushweija?
Munsasire.
Kwoonka hati nabagye,otwarwa otu
Oturikusheneneka twantereza obwonko,
Hati reka tweshongore,tushemererwe.
BOONABANTU
Enteera y’engoma egyi ketaaba ya buriijo,
Nemanyitsa kyi?
Engoma egyo yagaba nk’ezobwire bw’orutaro,
Obwire bw’okufa nano’kutunisirizibwa.
KANYANYA
Kahateine ekyinahurira…!
KARUMUNA
Heine owahurira engoma?
OMUGYENYI
Nimugamba engoma?
NABAASA
Banywani bangye,
Mugumizemu n’ekyeshongoro kyanyu.
13
(Abeshongozi bagumizamu nibeshongora:)
AMARAAKA (geeter’enyima)
Boonabantu! Boonabantu !Boonabantu!
BOONABANTU
Ruhanga wangye, n’oha orikunyeta
N’eiraka ririkutiinisa?
Banywani bangye, banywani bangye
Nooha orikunyeeta?
KANYWANI
Boonabantu ndi aha rubaju rwaawe,
Ekyizibu kyaawe nikyi, nkakuyamba?
BOONABANTU
Banywani bangye, Banywani bangye
Noha ogumire nayeta Boonabantu
N’eiraka ririkutinisa?
KARUMUNA
Nobasa kuba wahurira okwegarukamu
Kw’ekyeshongoro kyitu
Okaryeta iraka…!
BOONABANTU
Ngaaha, ngaaha eiraka ryaba niritinisa,
kukyira orukooko omukyiro,
Kukyira na’bakyekyezi.
Ryaba nirichura ririkugambisa amaani.
Eiraka ritari rya bureijo
Ryanyeta …
Hurira hurira, nimpurira ririkunyeta
NABAASA
Kahateine ekyimpurire?
KANYANYA
Nanye…!
KANYWANI
Ekyo n’ekyiroto.
Munywani wangye, torigye,
Nkushendekyereze otah’omunju?
14
BOONABANTU
Kworikugamba otyo,mpurira nahama.
Eiraka eririkutiinisa nimpurira hati ryabura.
Nyenkyakare ninteekwa kuchera ow’omurangyi, kuraguza.
Banywani bangye,mugumizemu no’kushemererwa
BOONABANTU
Banywani bangye, Munyambe! Munyambe!
Nimpurira eiraka niryeija,
Ebigyere nibyirira heihi
Birikunyizira birikuruga enyiima!
Tihiine muntu weena orikubasa kutambura atyo.
RUFU
Boona bantu, nobasa ota kushemererwa
N’ebyeshongoro,ebyokunywa,na’bamaraya haza okeebwa owakuhangyiire?
BOONABANTU
Ekyo nikyibuuzokyi
Ekyorikumbuuza ahashaaha nk’egyi?
Nikyikukwataho kyi?
Kwoonkashi bwe,iwe oryoha?
RUFU
Yetebekanise, eshaha egyi,
Neija kukutwara
Ngu oheyo embaririra ya’magara gaawe
Omumeisho ga Rukyiraboona.
BOONABANTU.
Kuhayo embaririra y’ebinakozire?
Kantetebekaniise!
Kwonka iwe oryoha?
Iwe ntumwa we
Kantarikukumanya?
RUFU
Ninye Rufu, otatiina muntu weena.
Kundikutumwa,tihariho n’omwe owundikusaasibwa.
BOONABANTU
Tinketererize,
Weija otangambire
Noyenda kuntwara kyifuba?
Ekyitabo ky’embaririra y’amagara gangye tinkakyitebekanisaga,
15
Kuwakunyongyerayo emyaka eikumi neinga ikumi n’ebiri
Nkayetebekanise
Reru nyija omurugyendo orurikwera
Kubugana Rukyiraboona omumeisho g’ekyitebe ky’obugabe bwe.
RUFU
Eshara zaawe tizarabamu,
Noyetagwa eshaaha egyi
BOONABANTU
Rukyiraboona,ahakyitebe ky’obukama bwawe omwiguru,
Ngirira embabazi aha shaaha nk’egyi.
Tihariho munywani owundagyende nawe
Kandi obwo omumagara gangye gona mbire ntarikubaho nyenka?
Tindikubaasa kugyenda nyenka.
RUFU
Abanywani nan’amabaga byiine kuhwa.
Kuruga hati oriwenka.
Notekateka ngu noija kugyenda n’obugeiga bwawe?
Obeire otarikumanya ngu obugeiga obwo bakabukutiiza?
Bubeire butari bwawe.
BOONABANTU
Mp’izooba rimwe!
Hakyiri ekyiro ekyi kyonka
Reeru ogarukye nyenkyakare omukasheshe.
RUFU
Okushaba nk’okwe tinkakuhurira!
Kundikutumwa aha muntu,
Niimutwara jubajuba.
Ninshatagur’omutima gwe hatariho kumurabura,
Kandi nateekwa kunkuratira atarabwirwe.
RUFU
Okyimanye gye ngu
Tihariho n’omwe orakukuratire
BONABANTU
Mp’eshaaha emwe yonka!
Rufu:
Kyibe nikwe kyaba
Kwoonka orahustye,
Ahabw’okuba omushaaha emwe yonka
16
Ninzakugaruka aha kukwakyiira,
Kandi tihariho okweshengyereza omurundi ogundi
Okundahurikyirize. (Rufu ashohora)
BOONABANTU
Munywani wangye omurungyi,nomanya….
KANYWANI
Ninkyimanya.
Nareeba oku Rufu yakwizira ahonaho,
Omuntu omumyaka ye mirungi n’amagara marungyi.
Omutima gwangye gwaba gundy’omukanwa,
Nyin’obwooba n’obusaasi.
Eeeh,Boonabantu,mbeire ndi munywani waawe emyaaka egyi yoona
Tindikuza kukureka aha shaah’egi.
Ngambira eky’orikwenda reeru
Nkyikurorere hati.
BOONABANTU
Munywani wangye!
KANYWANI
Otatiina kugaamba, mbuza.
Buri’kyoragambe,ninza kukyikora.
Ninyenda nkuhereze mpaka’hamuheru (Boonabantu nayenda kugamba)
Gamba,haba hariho owakushaagyiize,haza akagyenda atashashwiire.
Engaro ezi niziza kukuhorera enzigu,kandi noza kushemererwe.
BOONABANTU
Ngaha! Tiky’ekyo kanywani! Tiky`ekyo!
KANYWANI
Reru ebintu byawe nibyo birikukuteganisa,
Tikwe? Ahaa,ekyo kyahwa.
Naza kubikukora nk’oku orikwenda.
BOONABANTU
Ngaha tiky’ekyo kanywani! Tiky’ekyo.
KANYWANI
Eeee…noyenda ngu ebintu byaawe tubihe
Nabaasa,batari’bakazi bawe,
Nakyimanya.
BOONABANTU
Kanywani,bambi,mpurikyiriza…
KANYWANI
N’obuwakuba otagambire.
17
BOONABANTU
Munywani wangye,owunyetsire nawe,
Naragyirwa kugyenda
Omwiguru,kuhayo embaririra y’amagara gangye goona.
Orugyendo niruringwa kandi nirurustya.
Ndutiinire ahabw’okuba tinyetebekaniise.
Ninyenda omuntu oragyende nanye kunyeshegyererezaho.
Mbweenu nyamba onshendekyereze ahabw’okuba,
Kworanyeshengyererezeho,Rukyiraboona
Abaasa kunsaasira.
KANYWANI
Munywani waangye,gamb’ekyindi kyoona, eky’orikwenda
Ngu nkukorere omus’egyi kyoona,ninzakukyikukorera,
Kwoonka eky’okufa neiwe kyo tinkakyigyeza.
Nintina omuhanda,omwirima nan’omugyera
Ebitwiine kurabamu.Nanye nyenka tinyetebeekaniise
Kubugana Rukyiraboona.
Ogyende gye munywani,ninkwendeza emigisha.
Reka ntaahe,omwaana n’omukazi wangye bantegyerereize omuka.
BOONABANTU
Rindaho kakye!
KANYWANI (Arikwiruka)
Turyabugan’obundi.Emigisha egumeniiwe
BOONABANTU
Tiheine obeire nankyiza abanywani.
Babeire nibanyeta mukama w’empiiha,mukama w’ensi.
Kumbeire nimba nyin’embaga nk’egyi,
Babeire ni bampimbisa,banyeshongorera: Mukama w’orurembo.
Tubeire nitushemererwa hamwe.
Mbwenu hati barinkahi? (atyo areba Kanyanya na Karumuna)
Kanyanyazi na’karumuna,mukyiryaha?
Nabaninkyimanya ngu timukagyenda.
Banywani bangye bagyenda,kwoonka nibagyira
Ngu eshagama ekwastire kukyira ameizi.
Nabaninkyimanya ngu timukasigaho omunyabuzare wanyu
Ngwafe wenka.
KANYANYA
Boonabantu,hariho eky’orikwenda ngu tukukorere
Otakagyenzire?
KARUMUNA
Gamba,tugambire,rahusya,
Eshaaha yoona Rufu ariyo nagaruka kukutwaara.
18
BOONABANTU
Barumuna bangye,
Mube nanye omushaaha egy’egumire.
KANYANYA
Boonabantu: twakugambira,turineiwe.
KARUMUNA
Ninkuraganisa ngu ebyetengo byawe by’ahamuheru omunsi egyi
Nituzakubihikyiriza.
BOONABANTU
Kanyanyazi na karumuna mwembi,mungyirire embabazi,
Ahabw’okuba tinyetekatekyire kuhay’embarira
Y’amagara ngye omumeisho ga Rukyiraboona.
Ekyitabo ky’embarira yangye nkakyibika kubi,
Amabanja amiingyi tindagashashwire
Kandi,ebirungyi byangye nkabyeebwa.
Nahabw’ekyo munshendekyereze,
Aha rugyendo oru orureingwa kandi rurikurustya.
Munkwaate omukoono,nabaninyambuka,
Omugyera gw’omwirima. Nigutinisa!
Mujumare omumeisho ga Rukyiraboona…..
Mumunyeshengyerereze ahabw’okuba tinyetebekaniise.
KANYANYA
Nyowe kukukurata? Nobeiha mbwenu…
KARUMUNA
Reru nkukurate nkahi? wayebwa.
KANYANYA
Nsigeho ebintu byange?
KARUMUNA
Nsigeho omukazi wangye?
KANYANYA
Tinkabaasa
KARUMUNA
Nintin’orugyendo!
KANYANYA
Nyowe nyenka tinyetebekaniise
KARUMUNA
Embaririra yangye tinkagyikoraga.
19
KANYANYA
Ogumeho!
KARUMUNA
Ogyende gye
KANYANYA
Rufu ariyo nayija, twiin’okugyenda (beiruka bamusigaho)
BOONA BANTU:
Eshah’emwe enyumaho,
Buryoomwe naba mwineho obushoborozi.
Naba nimbadumira kandi boona bampurikyiriza.
Mbeire nimbagura kandi ndikubaguza nk’okunayenda.
Rufu kayantwaraho obushoborozi omukanya kakye!
Yanjweka busha, buryoomwe yampuunga!
Kwoonka Rupiiha omuhuku wangye owamazima,
Tarikuza kundekyerera ahashaaha nkegyi.
Tari nka’banyamukago n’abanyabuzaare abandugamu.
Rupiiha naija kuba nanye,
Muhereza! Muhereza!
MUHEREZA
Ndyaha mukama wangye,
BOONABANTU
Gyend’omunju, omukyishengye kyangye
Ondere ekyishandukye ky’empiiha zangye
Rahukaho!
20
RUPIIHA
Boonabantu, nikyi ekyakushobera?
Nindeeba oyerarikyiriire,
Omwenda gwaawe gujubisibwe etuutu,
N’omutima gwaawe niguteera munoonga.
BOONABANTU
Kwoonka shi, iwe oryooha?
RUPIIHA
Mbweenu shi torikuumanya?
Ndi Rupiiha omuhuuku waawe.
Ninye Rupiiha munywani waawe weenka omunsi egyi.
BOONABANTU
Rupiiha, munywani wangye,
Kunakureeba nahurira nashemererwa.
Tihariho munywani nari omuhuuku omwesigwa
Owunaragyizire orikukyira iwe.
Burikyimbeire ninyeenda okyiguzire,
Na burikyimbeire ninyanga wakyishiisha.
Kumbeire nindagyira, ota burimukazi owunanyeenda
Omukyitaanda na buri musheija omukyihome.
Nkuragyiire emyaaka egyi yoona,
Hati mpurikyiriza,ahabw’okuba naaza kukuragyiira
Omurundi ogw’okuhererukayo.
RUPIIHA
Gamba eky’orikweenda…
Tiheine’busaasi neinga omurimo ogundayangye, kukuha eky’orikwenda.
BOONABANTU
Ekyizibu kyaangye hati nikyitaana
Natung’obutumwa.
RUPIIHA
Obutumwa? Kuruga ow’oha?
RUPIIHA
Yarahuk’eti? Eee, kan’ekyokutangaaza!
BOONABANTU
Nikwe kyiri. kwoonka,nituza kugyenda hamwe?
RUPIIHA
Nyowe kugyenda neiwe! Ekyo tikyikaabaho.
21
BOONABANTU
Ori ekyo’bugeiga kyaangye, kora nk’okundakuragyiire.
RUPIIHA
Eky’obugeiga kyaawe? Hahaha nozaana!
BOONABANTU
Noyenda kunyehindurira?
Ninyija kukugarura omumwaanya gwaaawe,
Iwe muhuuku we!
(Rupiiha anaga masiki. Arebuka ayine ahameisho hahuugire kandi harikutinisa. Atyo
asiindika Boonabantu agwa nka kuri)
RUPIIHA
Iwe mpugye we,
Ninyija kukushomesa eky’iindi.
Nobaas’ota kutekateka ngu ndi omuhuuku waawe?
BOONABANTU
Mbiere ntarikutegyeka buri shaaha?
RUPIIHA
Tinkutegyekyire omu mutiima n’omumubiri?
BOONABANTU
Obeire otarikumpereza omuka n’omururembo?
RUPIIHA
Tinkuhugyize amagara gaawe goona?
Okwoyekozire muhaango,
Mukama w’ebintu mukama w’abantu.
Oguzire waguza ,waragyiira wategyeka,
Wagaara nk’enshaakyi omu nkooko.
Hati ori weenka kandi ojweire busha
Nk’orwaana rw’ekyinyonyi orwahanuka omukyaashuri.
Hati, ba Nabaasa, na banywani baawe bari nkahi?
Mbeire ndi omuhuuku waawe?
Hati kyabonera, waza kugyenda
weenka, iwe kashema we.
Ninza kusigara aha kuzaanira aha bantu abaandi.
BOONABANTU
Ako kakeikuru karwiire tinkiniire bwiire.
22
BIRUNGYI
Boonabantu …tompuriire?
BOONABANTU
Ndugaho, nyine ebirikunteganisa.
BIRUNGYI
Ndi owaawe,
Ndambir’aha ahabwaawe
BOONABANTU
Nomanyisa kyi?
BIRUNGYI
Ninye’birungyi byaawe, neija kukushendekyereza
Aharugyeendo rwaawe orureingwa.
Neija kukujuriira
Omumeisho g’ekyiteebe ky’obukama bw’omwiiguru.
kwoonka tinyine maani,
Amagara gaawe goona toranfiireho
Hati nkuzire kandi ndweire
Tindikubaasa kweyongyera yo.
BOONABANTU
Ooh! Nkaba musiru kyi?…
Nkabura kufa ahariiwe munywani wangye ohikyire,
Nakunda Rupiiha munoonga,
Hati yandugamu. Akahuzya emikorere yangye,
Yampumya n’okunywa, nayehuriza eby’obugeiga byaangye.
Empiiha zaangye nkazisiisire omubakazi, nasiinda obushoboorozi.
Akatuma nashiisha amagaara gangye,
Hati tinyiine kyintu neinga omunywaani.
Tindahikyiririze endagaano yaangye, kandi amagara gangye gaaza kufa busha,
Ahamuryaango gw’eiguru ninza kusingwa orubaanja.
BOONABANTU
Nyakyimwe, muhara wangye,
Omu banyabuzaare n’abanyamukago bangye, niiwe weenka
Oweija kunsiibura?
Reeba sho, obeire ari omuduumizi w’empiiha,mukama w’ensi.
Okuriire omukyitiinisa kya’maani g’ebishuba byaangye,
Wereeba ninkwata abantu nk’ebyobugeiga.
Hati ndeeba: tihariho’mwaana orahuriire ebiragyiro byaangye.
Reeba’magara gangye agasisirwe, ebirungyi byaangye,
Ebintarafiireho bisisikiire,nibinfeera aharubaju.
23
Nyakyimwe,ntiinire munoonga,
Nimpurira Rufu nayija.(Rufu areetwa enyima)
Nimpuriira obufukyi nibushuuma ahamugoongo gwaangye.
Muhara wangye,nsiimura etuutu ahabuso.
Otandeka hati. Nkwaata omukoono, nshabira.
NYAKYIMWE
Taata
Ngaambe nta; ngaambe kyi ndikukureeba oryooti?
Nkuriire omukyibuunda ky’amaani gaawe.
Obeire otarikunfaho,otanyiniire bwiire,
Kwoonka mbeire ninyegoomba obushoboorozi bwaawe.
Ohikyiirize ebyeetengo byaangye.Mbeire nimpuriira mpamire
Ndikutekateka ngu ori Ruhaanga owakabiri.
Oooh, nkabeihwa:
Nindeeba ori omumaganya,ori mukye kandi notetema.
BOONABANTU
Muhara waangye, otankyeena,
Nimpurira Rufu ariyo nayija…
Hati (Rufu ayemerera enyima ya Boonabantu )
Nyaamba, muhara wangye mpumuriza.
NYAKYIMWE
Taata,otahwa amatsiko,
Mukama w’eiguru nabaasa kukusaasira.
Kwoonka okamureebya, torahikyiriize ebi wamuraganiise.
Reeka tushaabe akagyisha akaandi obundi okaagaruka
Omunsi otandika amagaara masya.
Katushabire entandikyiriro ensya.
MURANGYI
Ishe akashabwa kuhonga,
Kwonka tarahongyire.
Mbweenu omutabani kuyabibire,
Ebinyonyi byeija byataatanisa embibo,
Nana embeba zarya emizi.
Hati obwooro nibwija kumushitama aha mutwe,
Amabaanja gamuz’omu maraka,
Kandi ajwaare busha.
Omwana ogu naija kutuura amagara ge goona omu bwooro,
Kwoonka oyijukye ngu:
Empiiha tizirikuzibira omuntu kuhuma,
kuba ekyirema, kugwa eiraro,neinga shi okuba omusiru.
Nahabw’ekyo reeka agarukye atekateke oguundi murundi,
Kandi reeka atorane obwengye nan’ekyitambo.
Ekyitambo n’ekyenyanja, enkooko erikweera, obwooya bw’engwe,nan’embuzi erikwera.
Kasuku eyesiimisa amapaapa garikutukura,
Ekyikyindo kyesimisa amabaabi mato,
Paamba eyesiimisa ebimuri birikweera,
Ekyibira kyesimisa omunti gugororokyire,
Ekyibira kyesimisa enuuma,
Omushaija ayesimisa omukazi murungi,
Eiguru ryesimisa omuhangaanzima,
Omukaazi ayesiimisa abaana,
Eizooba ryesimisa okwezi n’enyonyoozi,
Kandi omuntu ayesimisa obwengye bwe.
NYAKYIMWE
Ishe w’ebihama
Emigyenzo yaawe neyooreka obwooro n’okubonaboona aha mwana wangye,
Kwonka ninza kukora nk’okuwagamba.
Ninyija kutamba kandi nshabe, ngu omwaana, n’obwaraabe ayine enjara, naija
kuboneera, n’obwaraabe ari omukyeene naija kukundwa.
Ishe w’ebihama, garuk’okore emigyenzo yaawe,
Ongambire eizina eriturayete omwaana ogu.
Omwe omurib’ishenkuru akaaba …
Niiwe buuza, ogu’mwaana tumwete oha?
(Aha kaire aka buryomwe aza aha rubuga. Bazina barikwetoroora Nyakyimwe
barikweshongora …Bwengye ya!. Ahamuheru,nibetereza omu meisho g’orubuga omu
kyeshongoro ky’ahamuheru kandi Boonabantu ayebembera ekyichweeka.)
EKYICHWEEKA
Tihariho omukazi w’enda
Otarikubasa kuzaara ishe we’bihama.
Tihariho’musheija orikubaasa kuzaara omwaana,
Kandi atarikubaasa kuzaarwa ogwo mwaana.
Tihariho mukazi otarikubaasa kuzaarwa omuhara
Bwengye ya!
Twaheebwa entandikyiriro ensya,
Reeka omwaana ogu ayijukye ngu :
Kasuku neyesimisa amapapa garikutukura,
Enimi eyesimisa amaheembe,
Eizooba ryesimisa enyonyoozi,
Engwe eyesimisa amabara,
Kandi omuntu ayesiimisa obweengye.
ORUTIMBI
- OMUHERU-
26