70

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο

ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

Ποια ήταν τα κίνητρα και οι προϋποθέσεις των ανακαλύψεων;

α) Οι διηγήσεις του περιηγητή Μάρκο Πόλο για τα βασίλεια της Ασίας και της Αφρικής όπου
αφθονούσε ο χρυσός, τα πολύτιμα μέταλλα και δυσεύρετα στη Δύση αγαθά.
β) Οικονομικοί, κοινωνικοί και πνευματικοί παράγοντες οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μια
επιθυμία για μακρινά ταξίδια και εξερευνήσεις.
γ) Η απόκτηση χρυσού, μπαχαρικών και άλλων σπανίων προϊόντων.
δ) Η δίψα των ευγενών που δεν κατείχαν γη και αξιώματα για κατακτήσεις και κοινωνική
άνοδο.
ε) Η προοπτική του προσηλυτισμού των λαών της Αφρικής και της Ασίας στο χριστιανισμό
από την καθολική εκκλησία και το επιστημονικό ενδιαφέρον.

Ποιες χώρες πρωτοστάτησαν στις ανακαλύψεις και γιατί;

Οι χώρες που πρωτοστάτησαν ήταν η Ισπανία και η Πορτογαλία, νέα κράτη με δυναμισμό
και κεκτημένη ορμή, στις οποίες υπήρχε ισχυρή ναυτική παράδοση, επικρατούσαν
κοινωνικές αντιθέσεις, δημογραφική πίεση και οι ιδέες των σταυροφοριών.
Τη σκυτάλη πήραν οι Πορτογάλοι, οι οποίοι έκαναν εξερευνήσεις στα παράλια της Αφρικής
με τον Μπαρτολομέο Ντιάζ και έφτασαν στην Ινδία με το Βάσκο ντα Γκάμα. Η μεγαλύτερη
έγινε από τον Γενουάτη Χριστόφορο Κολόμβο ο οποίος για λογαριασμό της βασίλισσας της
Ισπανίας έφτασε στην Αμερική πιστεύοντας ότι είχε ανακαλύψει το δυτικό δρόμο προς τις
Ινδίες μέχρι που ο Φλωρεντινός θαλασσοπόρος Αμέρικο Βεσπούτσι υποστήριξε την άποψη
ότι επρόκειτο για έναν άγνωστο μέχρι τότε κόσμο.

Ποιες είναι οι τεχνικές και επιστημονικές προϋποθέσεις που διευκόλυναν τα υπερπόντια

ταξίδια και τις ανακαλύψεις;

α) Η βελτίωση των μεθόδων της ναυσιπλοΐας,

β) Η μεγάλη ανάπτυξη της γεωγραφίας και η διαμόρφωση των παγκόσμιων και ναυτικών
χαρτών το 14ο και 15ο αι.,
γ) η ναυπήγηση της καραβέλας μεγάλου και σταθερού πλοίου για μακρινά ταξίδια,
δ) η πυξίδα και ο αστρολάβος, όργανα για την ασφαλή πλοήγηση των ποντοπόρων πλοίων,
ε) τα τεχνολογικά επιτεύγματα στη ναυσιπλοΐα, νέος τύπος ιστίων,
στ) οι αστρονομικές γνώσεις που συνδυάστηκαν με την αντίληψη της σφαιρικότητας της γης.
ζ) το ευνοϊκό πολιτικό (ισχυροποίηση των μοναρχιών), οικονομικό (η ανάκαμψη της
γεωργίας, της μεταποίησης και του εμπορίου) και κοινωνικό (η υποχώρηση των λιμών και
των επιδημιών) πλαίσιο για τις ανακαλύψεις.
 71

Ποιες ήταν οι μορφές επέκτασης, το μέγεθος και οι συνέπειες της πορτογαλικής και της
ισπανικής επέκτασης στις νέες χώρες που ανακαλύφθηκαν;

α) Μορφές επέκτασης
Οι Πορτογάλοι εγκαθίδρυσαν μια εμπορική αυτοκρατορία που εκτεινόταν ως την Ινδονησία
και τις ακτές της Κίνας. Έχοντας ως στόχο να κυριαρχήσουν στο εισαγωγικό εμπόριο των
μπαχαρικών, εκμεταλλεύτηκαν το θαλάσσιο δρόμο για τις Ινδίες και εγκαθίδρυσαν μια
αλυσίδα από οχυρωμένους σταθμούς για να προστατεύσουν το εμπόριό τους.
Οι Ισπανοί ακολούθησαν διαφορετική πολιτική επέκτασης από τους Πορτογάλους.
∞ Οργάνωσαν εκστρατείες για την επέκταση των εδαφών της και τη μόνιμη εγκατάσταση
στις χώρες που ανακάλυψαν και υπέταξαν.
∞ Κατέκτησαν τις Αντίλλες, το Μεξικό, τη Γουατεμάλα και το Περού διαλύοντας τα
βασίλεια και τους πολιτισμούς των Αζτέκων και των Ίνκας.
∞ Οργανώθηκαν αλλεπάλληλες αποστολές των κονκισταδόρες με σκοπό την αναγνώριση και
την κατάκτηση νέων περιοχών, την ίδρυση πόλεων και ιεραποστολών
β) Το μέγεθος των νέων Αυτοκρατοριών
Στα τέλη του 16ου αι. μετά τη Συνθήκη της Τορντεσίλιας η Ισπανική Αυτοκρατορία της
Καστίλλης κατείχε το νοτιοδυτικό τμήμα των σημερινών Η.Π.Α., τη Φλόριδα το Μεξικό, τα
νησιά της Καραϊβικής, την Κεντρική και Νότια Αμερική εκτός από τη Βραζιλία που την
κατείχε η Πορτογαλία.
γ) Οι συνέπειες της ισπανικής και πορτογαλικής επέκτασης
Ιδρύθηκες ένα φεουδαλικό σύστημα με τους ευγενείς στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας.
Οι Ισπανοί ευγενείς είχαν απόλυτη εξουσία πάνω στους ιθαγενείς, τους οποίους
κακομεταχειρίζονταν. Τους αντιμετώπιζαν ως δούλους ενώ η εξοντωτική εργασία, ο
υποσιτισμός και οι λοιμώδεις ασθένειες τους αποδεκάτιζαν. Τους χρησιμοποιούσαν ως
σκλάβους στην Ισπανία εξ αιτίας της έλλειψης εργατικών χεριών

Ποιες ήταν οι συνέπειες της ισπανικής κατάκτησης στους ιθαγενείς της Αμερικής;

Η ισπανική αυτοκρατορία για να διοικηθεί είχε ανάγκη τη δημιουργία νέων θεσμών και
διοικητικών διαιρέσεων.
Το 1524 ιδρύθηκε το συμβούλιο των Ινδιών, το οποίο υπαγόταν στον ισπανό βασιλιά αρμόδιο
∞ για τη θέσπιση νόμων,
∞ για το διορισμό υπαλλήλων και
∞ για την εποπτεία της διοίκησης
Οι Αμερικάνικες κτήσεις της Αμερικής συγκρότησαν δύο Αντιβασιλείες:
∞ τη Νέα Ισπανία με πρωτεύουσα το Μεξικό,
∞ το Περού με πρωτεύουσα τη Λίμα.
Η Λατινική Αμερική αποτέλεσε πεδίο δράσης των δευτερότοκων γιων της καστιλλιάνικης
αριστοκρατίας.
 72

Ποιες είναι οι κυριότερες συνέπειες των Ανακαλύψεων για τους Νεότερους Χρόνους;

Οι ανακαλύψεις αποτέλεσαν σημείο καμπής για την ιστορία και άλλαξαν την εικόνα των
Ευρωπαίων για τον κόσμο.
∞ Με την ανακάλυψη της Αμερικής:
α) απέκτησαν αντίληψη του μεγέθους του πλανήτη,
β) αναζήτησαν νέους δρόμους,
γ) γνώρισαν περιοχές με διαφορετικό από της Ευρώπης κλίμα,
δ) ήρθαν σ’ επαφή με άγνωστους λαούς και πολιτισμούς και κυριάρχησαν.
∞ Η αυξημένη εισροή μετάλλων προκάλεσε άνοδο των τιμών και του πληθωρισμού.
∞ Η ανταλλαγή φυτών και ζώων και η διάδοση γνώσεων και τεχνικών άλλαξαν τις
διατροφικές συνήθειες και τον τρόπο ζωής των Ευρωπαίων.
∞ Η ταχεία μετάδοση της σύφιλης που έλαβε επιδημικό χαρακτήρα και τα υψηλά ποσοστά
θνησιμότητας αποτέλεσαν μάστιγα για την Ευρώπη.
∞ Η μετατόπιση του πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού βάρους της ευρωπαϊκής
ηπείρου από τη Νότια και Κεντρική στη Δυτική.
∞ Η επιθυμία για νέες ανακαλύψεις, για περισσότερη γνώση και αμφισβήτηση του
δογματισμού.
∞ Η διαμόρφωση κριτικού πνεύματος που αξίωνε το διαχωρισμό της επιστήμης από τη
θρησκεία και σχετικοποιούσε τις αξίες που κληροδότησε το μεσαιωνικό σύστημα.
∞ Γίνεται λόγος για ανθρώπινα δικαιώματα ανεξαρτήτως φυλής και χρώματος χωρίς όμως
αποτελέσματα.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποια είναι τα κίνητρα και ποιες οι συνέπειες των ανακαλύψεων;

2. Ποια η διαφορά στον τρόπο διοίκησης ανάμεσα στην ισπανική και στην πορτογαλική
αυτοκρατορία;
 73

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8ο

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΣΜΟΙ

Ποιες ήταν οι συνέπειες της Μεταρρύθμισης;

Η Μεταρρύθμιση κυριολεκτικά δυναμίτισε το θρησκευτικό καθεστώς και την κοινωνική τάξη

της μεσαιωνικής Ευρώπης. Ήταν το κίνημα που προκάλεσε τη διάσπαση της δυτικής
χριστιανοσύνης σε καθολικούς και προτεστάντες (διαμαρτυρόμενους), που διέλυσε οριστικά
τη μεσαιωνική ενότητα της πίστης και της εξουσίας της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας.
Ο Cameron λέει ότι: «Δεν υπήρξε άλλο κίνημα θρησκευτικής διαμαρτυρίας και
μεταρρύθμισης από την αρχαιότητα με τέτοιας εμβέλειας και διάρκειας αποτελέσματα, που
να άσκησε τόσο σοβαρή κριτική,... τόσο καταστροφικό για ό,τι κατάργησε και τόσο γόνιμο
σε ό,τι δημιούργησε».

Τι είναι η Μεταρρύθμιση;

Η Μεταρρύθμιση δεν ήταν ένα ενιαίο επαναστατικό κίνημα, με έναν ηγέτη, με σαφώς
καθορισμένους στόχους και με συνεκτική οργάνωση.
α) Ήταν ένα σύνθετο φαινόμενο, με βαθιές ρίζες και μακροπρόθεσμες συνέπειες.
β) Ήταν η συνισταμένη παράλληλων κινημάτων, στα οποία συστρατεύθηκαν άνθρωποι με
διαφορετικές οπτικές.
γ) Ξεκίνησε ως κίνημα διαμαρτυρίας κληρικών και διανοουμένων, δηλαδή προνομιούχων
τάξεων της μεσαιωνικής κοινωνίας, ενάντια στο παπικό κατεστημένο και στα κακώς κείμενα
της καθολικής εκκλησίας, γρήγορα όμως προσέλκυσε και πολιτικά δραστήριους λαϊκούς, οι
οποίοι ταυτίστηκαν με τις θέσεις των μεταρρυθμιστών και πίεσαν τους κοσμικούς άρχοντες
να τις αποδεχθούν.
Τόπος έκφρασης της Μεταρρύθμισης: Η Κεντρική, η Βόρεια και η Δυτική Ευρώπη ήταν
κατεξοχήν οι περιοχές όπου εκδηλώθηκαν, διαδόθηκαν και σε μεγάλο βαθμό εδραιώθηκαν οι
διάφορες εκδοχές του προτεσταντισμού.

Ποια είναι τα αίτια της Μεταρρύθμισης;

α) Θρησκευτικά αίτια:
Στην καθολική Δύση του 1500 η εκκλησία ήταν ο μόνος θεσμός που είχε σχεδόν
πανευρωπαϊκό χαρακτήρα και διέθετε τόσο πυκνό διοικητικό δίκτυο. Ο εκκλησιαστικός
νόμος λειτουργούσε παράλληλα με τον κοσμικό και η έκκληση ήταν παρούσα στην
καθημερινή ζωή. Οι μνημειώδεις καθεδρικοί ναοί, το λαμπρό τελετουργικό και η προσφορά
της εκκλησίας και των μοναχικών ταγμάτων στην εκπαίδευση και στη φιλανθρωπία
προσέδιδαν ακόμα κύρος στην καθολική εκκλησία του ύστερου Μεσαίωνα.
Ωστόσο ο καθολικισμός δεν κατάφερε να ανταποκριθεί στις ανάγκες και στις θρησκευτικές
ανησυχίες των κοινών ανθρώπων και απέτυχε στο ποιμαντικό του έργο με αποτέλεσμα
πολλοί πιστοί να εναποθέτουν τις ελπίδες τους στους κάθε λογής προφήτες και αστρολόγους.
Το αποκορύφωμα της απάτης, της υποκρισίας και της αισχροκέρδειας των πάπων και των
συνεργατών τους επισκόπων, οι οποίοι ζούσαν με πριγκιπική μεγαλοπρέπεια, ήταν η επ’
 74

αμοιβή καθαγίαση κειμηλίων και η πώληση συχωροχαρτιών στους πιστούς για την άφεση
των αμαρτιών τους.
β) Πολιτικά αίτια:
Tο ευνοϊκό πολιτικό πλαίσιο ήταν ένας σημαντικός παράγοντας που έπαιξε αποφασιστικό
ρόλο στην επικράτηση του προτεσταντισμού σε πολλές περιοχές της Βόρειας και της Δυτικής
Ευρώπης.
Η βαθμιαία συγκρότηση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας, πρώιμης μορφής εθνικής συνείδησης,
των βορειοευρωπαΐκων λαών
ii) η άνοδος της απόλυτης μοναρχίας στη Γαλλία και στην Αγγλία ευνοούσαν τη χειραφέτηση
από υπερεθνικούς θεσμούς ελέγχου.
Ήδη από τον 15ο αιώνα ο Άγγλος και ο Γάλλος μονάρχης, εκμεταλλευόμενοι την αδυναμία
του παπισμού λόγω του «Μεγάλου Σχίσματος, περιέστειλαν τις εξουσίες του πάπα σχετικά
με τους διορισμούς των επισκόπων και τις εφέσεις αποφάσεων των αγγλικών δικαστηρίων
που εκδικάζονταν στη Ρώμη. Η βούληση των μοναρχών για απόλυτη κυριαρχία δεν
συμβιβαζόταν με την εξαίρεση της εκκλησίας από τη σφαίρα της δικαιοδοσίας τους.
γ) Οικονομικά αίτια: Υπήρχαν όμως και σοβαρά οικονομικά κίνητρα για την επιτυχία της
Μεταρρύθμισης.
Η εκκλησία ήταν ο μεγαλύτερος γαιοκτήμονας της Δυτικής Ευρώπης κατά τη Μεσαιωνική
περίοδο και είχε δημιουργήσει μια οικονομική αυτοκρατορία, χωρίς να φορολογούνται τα
εισοδήματα της από την κοσμική εξουσία.
Η εξαίρεση τόσο μεγάλων εκτάσεων από τη φορολογία σε εποχή επιβολής φόρων από τους
βασιλείς επιβάρυνε την περιουσία των μεμονωμένων ιδιοκτητών, οι οποίοι δυσφορούσαν με
την ευνοϊκή μεταχείριση της εκκλησίας.
Κατά τον ύστερο Μεσαίωνα οι κατώτεροι ευγενείς και οι ιππότες είχαν περιέλθει σε
απελπιστική κατάσταση, ιδίως στη Γερμανία, λόγω της κατάρρευσης της φεουδαρχικής
οικονομίας και εποφθαλμιούσαν την εκκλησιαστική περιουσία, η οποία αποτελούσε τη
σανίδα σωτηρίας τους.
Μια σειρά από τακτικούς φόρους και έκτακτες εισφορές που κατέβαλαν οι πιστοί γεμίζοντας
το παπικό θησαυροφυλάκιο προκαλούσαν αντιδράσεις κυρίως στις βόρειες χώρες, οι οποίες
ένιωθαν να απομυζούνται προς όφελος της Ιταλίας και ειδικά της Ρώμης, όπου οι πάπες
συντηρούσαν πολυτελή αυλή.
Τέλος, οι επιχειρηματίες των βόρειων χωρών, οι οποίοι απέδιδαν βαθύτερο περιεχόμενο στη
θρησκεία από ό,τι οι ομόλογοί τους στις ιταλικές πόλεις, δεν μπορούσαν να συμβιβαστούν με
την απόρριψη της αξίας των κερδών τους από την καθολική εκκλησία.

Γιατί η Μεταρρύθμιση βρήκε πρόσφορο έδαφος στη Γερμανία;

Κοιτίδα της Μεταρρύθμισης ήταν η Γερμανία. Κατακερματισμένη πολιτικά σε μια σειρά από
μικρά και μεγάλα κρατίδια, χωρίς τον ισχυρό μονάρχη που συναντάται στην Αγγλία και στη
Γαλλία, η Γερμανία ήταν περισσότερο ευάλωτη στις παπικές αξιώσεις και υπέφερε σε
μεγαλύτερο βαθμό από τη διαφθορά των καθολικών. Επομένως, το έδαφος ήταν κατάλληλο
για την εκδήλωση μιας αντίδρασης, μιας διαμαρτυρίας με απρόβλεπτες διαστάσεις για μια
κοινωνία όπου συντηρούνταν εκρηκτικές αντιθέσεις και εντάσεις. Η Γερμανία ήταν ένα
καζάνι έτοιμο να εκραγεί.
 75

Ποια η συμβολή του Μαρτίνου Λούθηρου στη Μεταρρύθμιση;

Αδιαμφισβήτητος ηγέτης της Μεταρρύθμισης στη Γερμανία αναδείχθηκε ο Λούθηρος, μονα-

χός στο Αυγουστινιανό μοναστήρι της Ερφούρτης, θεολόγος και λόγιος με ευρύτατη παιδεία.
Αινιγματική προσωπικότητα στη νεότητα του, με διαρκείς φοβίες και ενοχές και σε μια
σχέση αγάπης και μίσους προς το θεό που προκαλούσε τόσες συμφορές στους ανθρώπους,
ωρίμασε με τη μελέτη της Αγίας Γραφής και ανέδειξε την πίστη ως το μόνο και επαρκές μέσο
δικαίωσης του ανθρώπου μπροστά στο θεό, σε αντίθεση με τη σωτηρία μέσω των καλών
πράξεων.

Ποιο ήταν το πρότυπο του Λούθηρου και σε τι ήρθε σε αντίθεση από την παπική
εκκλησία;

Ο Λούθηρος και οι υπόλοιποι μεταρρυθμιστές ήρθαν σε αντίθεση με τη μεσαιωνική θεολογία

του Θωμά του Ακινάτη και τον σχολαστικισμό, που έδινε βάρος στον πιστό και στη βούληση
του.
Πρότυπο τους ήταν η διδασκαλία του Αγίου Αυγουστίνου, η οποία τόνιζε την παντοδυναμία
του θεού, το προπατορικό αμάρτημα και την απόλυτη εξάρτηση των αμαρτωλών ανθρώπων
από τη θεία βούληση για τη σωτηρία τους.

Ποια η διαφορά Μεταρρύθμισης και Αναγέννησης;

Η Μεταρρύθμιση διέφερε σε πολλά σημεία και από την Αναγέννηση:

α) περιφρονούσε τα εγκόσμια,
β) έδινε έμφαση στην πίστη και στην ομοφωνία (όχι στην ανεκτικότητα),
γ) απαιτούσε την επιστροφή στη διδασκαλία του Αγίου Παύλου και όχι στην κλασική
κληρονομιά της ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας.

Ποια ήταν η αφορμή που οδήγησε στη Μεταρρύθμιση;

Η Μεταρρύθμιση ή προτεσταντική επανάσταση όπως την αποκαλούν ορισμένοι ιστορικοί,

άρχισε το 1517, όταν ο Λούθηρος εξεγέρθηκε εναντίον της πώλησης συχωροχαρτιών και της
ανενδοίαστης εκμετάλλευσης της άγνοιας των πιστών από τους εκπροσώπους του πάπα στη
Γερμανία. Ευρισκόμενος για μια σειρά διαλέξεων στην πόλη Βίτενμπεργκ και με αφορμή την
προσπάθεια του δομινικανού μοναχού Τέτσελ να πουλήσει συγχωροχάρτια, δημοσίευσε τις
περίφημες 95 θέσεις του, ένα δριμύ κατηγορώ ενάντια στις πρακτικές της παπικής εκκλησίας,
Ο Λούθηρος χαιρετίστηκε ως ηγέτης και ο λαός έδιωξε τον Τέτσελ.
Η αντίδραση του πάπα, ο οποίος ανακάλεσε στην τάξη τον «αιρετικό» μοναχό, δεν έφερε
κανένα αποτέλεσμα. Η αντιπαράθεση με τον πάπα έδωσε την ευκαιρία στο Λούθηρο να
επεξεργαστεί περισσότερο το περιεχόμενο της νέας εκδοχής της χριστιανικής θρησκείας. Το
1520 ο Λούθηρος καταδικάστηκε επίσημα από την καθολική εκκλησία, έκαψε δημόσια την
παπική αποκήρυξη και αφορίστηκε.
Ο Γερμανός αυτοκράτορας Κάρολος Ε' απαίτησε μάταια την τιμωρία του, αφού η
Αυτοκρατορική Δίαιτα, το Συμβούλιο των ευγενών που θα επικύρωνε την καταδίκη, ήταν
διχασμένο σε υποστηρικτές και αντιπάλους του Λουθήρου.
 76

Ισχυρός προστάτης του Λούθηρου ήταν ο Φρειδερίκος Α' ο Σοφός της Σαξονίας, ο πύργος
του οποίου χρησίμευσε ως κρησφύγετο τις δύσκολες ώρες. Η διαρκής απουσία του
αυτοκράτορα από τη Γερμανία λόγω της συμμετοχής του σε μακρινές εκστρατείες και
αποστολές αποσόβησε τη σύλληψη και την εξορία του Λουθήρου, ο οποίος μετά το 1528
βρήκε ευκαιρία να οργανώσει τη νέα εκκλησία των διαμαρτυρομένων, τη λουθηρανική.

Ποιες αλλαγές επέβαλε ο Λούθηρος στην εκκλησία που ίδρυσε;

Αν και διατήρησε αρκετά ρωμαιοκαθολικά στοιχεία, ο Λούθηρος προχώρησε σε δραστικές

αλλαγές.
α) Επέβαλε τη χρήση των γερμανικών στη λειτουργία,
β) κατάργησε τον μοναχισμό και το καθεστώς της αγαμίας των κληρικών,
γ) αναγνώρισε ως Μυστήρια μόνο το Βάπτισμα και τη Θεία Ευχαριστία,
δ) αρνήθηκε την αναγκαιότητα της νηστείας, των προσκυνημάτων, των εικόνων και της
καθαγίασης κειμηλίων και
ε) αναβάθμισε την αξία των Γραφών ως πηγών της χριστιανικής πίστης.

Ποιοι ανέλαβαν την οργάνωση της εκκλησίας του Λούθηρου;

Την οργάνωση και τη διοίκηση της νέας εκκλησίας ανέλαβαν οι περιφερειακές και τοπικές
πολιτικές αρχές, δηλαδή οι πρίγκιπες και οι άρχοντες των πόλεων. Η εκκλησιαστική
περιουσία δημεύτηκε προς όφελος των κοσμικών ηγεμόνων στις περιοχές όπου επικράτησε η
Μεταρρύθμιση.

Από ποιες κοινωνικές τάξεις προέρχονταν οι οπαδοί του Λούθηρου;

Οι οπαδοί του Λούθηρου προέρχονταν από τις προνομιούχες τάξεις των μεγαλοευγενών και
των εύπορων εμπόρων και τεχνιτών των πόλεων. Αργότερα όμως απέκτησε μια ευρύτερη
δυναμική και λαϊκή υποστήριξη, σε μια εποχή που η Γερμανία μαστιζόταν από μια έντονη
κοινωνική κρίση και συγκλονίστηκε από μεγάλες εξεγέρσεις, των ιπποτών (1522-1523) και
των αγροτών (1524-1525).

Ποιες επιδράσεις άσκησε ο Λουθηρανισμός;

Ο θρησκευτικός ριζοσπαστισμός του Λούθηρου και η σύγκρουση του με το κατεστημένο της

ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας ενέπνευσαν τους επαναστάτες της εποχής.
Φανατικοί Λουθηρανοί ήταν οι ηγέτες της μεγάλης αλλά αποτυχημένης εξέγερσης των
εξαθλιωμένων ιπποτών και των κατώτερων ευγενών ενάντια στους μεγαλογαιοκτήμονες.
Η φοβερή και μαζική εξέγερση των Γερμανών αγροτών και των συμμάχων τους στα
κατώτερα στρώματα αναζήτησε μάταια τη συμπαράσταση του Λούθηρου, ο οποίος
υποστήριξε ένθερμα την άγρια καταστολή της επανάστασης.
Στην κρίσιμη περίοδο των εξεγέρσεων ο κοινωνικός συντηρητισμός του Λούθηρου
αποδείχθηκε σωτήριος για τις κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις της Βόρειας Γερμανίας, οι οποίες
έκτοτε δεν είχαν την παραμικρή επιφύλαξη να υποστηρίξουν τη Μεταρρύθμιση και να
συμβάλουν στην ανάπτυξη της λουθηρανικής εκκλησίας.
 77

Τι αποφασίστηκε στην Ειρήνη της Αυγούστας;

Η Ειρήνη της Αυγούστας του 1555 ενίσχυσε αποφασιστικά τη Μεταρρύθμιση ρυθμίζοντας

οριστικά το θρησκευτικό καθεστώς στη Γερμανία με βάση την αρχή ότι η θρησκεία του
πρίγκιπα πρέπει να είναι η θρησκεία του υπηκόου. Ο προτεσταντισμός επικράτησε περίπου
στα δυο τρίτα της Γερμανίας, κυρίως στο βόρειο τμήμα της χώρας.

Ποιες επιδράσεις άσκησε ο Λουθηρανισμός στην Ευρώπη;

Η Μεταρρύθμιση δεν περιορίστηκε στη Γερμανία. Ο λουθηρανισμός αναγνωρίστηκε ως

επίσημη θρησκεία στις Σκανδιναβικές χώρες, επιτάχυνε την κατάρρευση των Τευτονικών
Κρατών στην Πρωσία και στη Λετονία και έδωσε το έναυσμα για την εκδήλωση
μεταρρυθμιστικών κινημάτων και σε άλλες χώρες της Ευρώπης.

Ποια η επίδραση του Λουθηρανισμού στην Ελβετία;

Το κήρυγμα του Λούθηρου πολύ νωρίς βρήκε απήχηση κυρίως στη γερμανόφωνη Ελβετία,
θύμα και αυτή της παπικής διαφθοράς. Οι Ελβετοί ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα είχαν
αποκτήσει την ανεξαρτησία τους από τη Γερμανική Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και όλα
έδειχναν ότι δε θα ανέχονταν για πολύ την υπαγωγή τους στην παπική εξουσία.
Πατέρας του προτεσταντισμού στην Ελβετία ήταν ο συνομήλικος του Λουθήρου Ζβίγγλιος,
κληρικός και διανοούμενος με ευρεία φιλολογική και φιλοσοφική παιδεία. Υιοθέτησε το
λουθηρανικό δόγμα στο σύνολο του, με μόνη εξαίρεση το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας,
το οποίο υποβάθμισε σε μια τυπική λειτουργία. Με κέντρο τη Ζυρίχη, όπου το 1523 οι θέσεις
του έγιναν δεκτές από τη διοίκηση της πόλης.
Ο Ζβίγγλιος μέχρι το 1528 κατόρθωσε να προσηλυτίσει στον προτεσταντισμό ολόκληρη τη
Βόρεια Ελβετία και να κερδίσει αρκετούς οπαδούς και στο νότιο τμήμα της Ελβετικής
Συνομοσπονδίας.

Τι γνωρίζετε για τον Καλβινισμό;

Η Ελβετία και συγκεκριμένα η Γενεύη ήταν η κοιτίδα ενός άλλου μεταρρυθμιστικού

κινήματος, του καλβινισμού, ο οποίος αποτέλεσε μια πιο αυστηρή και δογματική εκδοχή του
λουθηρανισμού.
Ηγέτης του κινήματος ήταν ο Καλβίνος, Γάλλος προτεστάντης που διέφυγε το 1534 στην
Ελβετία για να σωθεί από τις διώξεις που εξαπέλυσαν οι καθολικοί στη Γαλλία για να
καταστείλουν τις πρώτες μεταρρυθμιστικές απόπειρες στο έδαφός τους.
Οι θέσεις του Καλβίνου: Οι θέσεις του σχετικά με το δόγμα που πρέπει να διέπει τη
μεταρρυθμισμένη εκκλησία περιέχονται στο έργο του Διδασκαλία της χριστιανικής
θρησκείας, το οποίο δημοσίευσε το 1536 στη Βασιλεία για να υπερασπιστεί τους
μεταρρυθμιστές που μαρτύρησαν στη Γαλλία. Ο Καλβίνος πίστευε ότι ο θεός
α) έχει προδιαγράψει τη μοίρα όλων των ανθρώπων, τη σωτηρία λίγων εκλεκτών και την
κόλαση για τους υπόλοιπους,
β) απαιτούσε ωστόσο δημόσια εκδήλωση της πίστης και της ευσέβειας και δραστήρια
συμμετοχή στη λειτουργία της εκκλησίας, ως ενδείξεις της προκαθορισμένης σωτηρίας των
πιστών.
 78

Το θεολογικό σύστημα του Καλβίνου θύμιζε την Παλαιά Διαθήκη, έχοντας στο επίκεντρο
του την επιβολή του νόμου του θεού.
Καινοτομίες του Καλβίνου:
α) Ο καλβινισμός ήρθε σε ολοκληρωτική ρήξη με τον παπισμό και τις καθολικές παραδόσεις,
β) κατάργησε τον κλήρο
γ) θέσπισε τις συναθροίσεις των πιστών που εξέλεγαν τους ιεροκήρυκες τους.
δ) καθαγίασε τις τραπεζικές και εμπορικές δραστηριότητες.
ε) επιβολή συστήματος απόλυτης διακυβέρνησης υπό την εξουσία του.

Ποιες κοινωνικές αλλαγές προώθησε ο Καλβίνος;

Εκμεταλλευόμενος την πολιτική αναστάτωση που επικρατούσε στη Γενεύη, ο Καλβίνος το

1541 κατόρθωσε να επιβάλει ένα σύστημα απόλυτης διακυβέρνησης υπό την ηγεσία του, το
οποίο διατηρήθηκε για 23 χρόνια. Το δόγμα του έγινε υπέρτατος νόμος στη Γενεύη.
α) Απαγορεύτηκε κάθε πολυτέλεια στη διαβίωση
β) Επιβλήθηκε υποχρεωτική παρουσία των πιστών στις λειτουργίες, τακτική προσευχή και
υπακοή στους ιεροκήρυκες.
γ) Η καλβινική οικογένεια έπρεπε να αποκηρύξει κάθε μορφής χαρά και απόλαυση και να
στηρίξει τη ζωή της αποκλειστικά στη σκληρή δουλειά, στην εγκράτεια, στη λιτότητα και
στην ευλάβεια.
δ) Τα δημόσια και ιδιωτικά ήθη υπόκειντο σε αυστηρό έλεγχο και σε ακραίας μορφής
παρακολούθηση με αυστηρότατες ποινές για τους παραβάτες, συμπεριλαμβανομένης της
θανατικής ποινής.

Ποιοι ήταν οι οπαδοί του Καλβίνου;

Οι οπαδοί του Καλβίνου έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξεγέρσεις κατά του
δεσποτισμού στην Αγγλία και στη Γαλλία και στην αποτίναξη της ισπανικής κυριαρχίας στις
Κάτω Χώρες κατά το 17ο και το 18ο αιώνα.

Ποιες οι επιδράσεις του Καλβινισμού;

Ο καλβινισμός εξαπλώθηκε με διάφορες μορφές και ονομασίες κυρίως στη Δυτική Ευρώπη.
Αντίθετα με τον λουθηρανισμό, ο καλβινισμός δε συνδέθηκε τόσο με την κεντρική κρατική
πολιτική όσο με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Απευθυνόταν κυρίως στα ανερχόμενα
αστικά στρώματα των πόλεων της Δυτικής Ευρώπης, ενώ στην Ανατολική Ευρώπη κέρδισε
πιστούς οπαδούς στις τάξεις των μικρών αλλά και μεγάλων γαιοκτημόνων.
Η Γαλλία και οι Κάτω Χώρες ήταν οι πρώτες χώρες που επηρεάστηκαν από το κήρυγμα του
Καλβίνου. Οι Ουγενότοι (Γάλλοι καλβινιστές) απαντούν στη Νότια και Δυτική Γαλλία και
στα αστικά συγκροτήματα της χώρας. Το 1560 υπήρχαν 670 καλβινιστικές εκκλησίες στη
Γαλλία.
Στις Κάτω Χώρες ο καλβινισμός ενισχύθηκε κυρίως από τους αστούς, οι οποίοι συνέβαλαν
αποφασιστικά στη διαίρεση των Κάτω Χωρών στις καθολικές επαρχίες της Δύσης και στις
Ηνωμένες προτεσταντικές επαρχίες της Ανατολής. Η Ολλανδική Αναμορφωμένη Εκκλησία
αναγνωρίστηκε ως επίσημη θρησκεία το 1622. Το 1560 ο καλβινισμός αναγνωρίστηκε ως
επίσημη θρησκεία και στη Σκοτία με τη μορφή του πρεσβυτεριανισμού.
 79

Ποια η πηγή προέλευσης του Αγγλικανισμού;

Στην Αγγλία επιτεύχθηκε μια εκ των άνω συμβιβαστική λύση στο θρησκευτικό ζήτημα, η
οποία συγκέρασε τον καθολικισμό και τον προτεσταντισμό σε ένα ενιαίο εκκλησιαστικό
σχήμα, γνωστό με τον όρο αγγλικανισμός.
Επιδράσεις: Η διδασκαλία του αιρετικού για την καθολική εκκλησία Ουίκλιφ ήταν ακόμα
ζωντανή στην Αγγλία ενώ το λουθηρανικό κήρυγμα είχε δημιουργήσει ένα έντονο
αντιπαπικό πνεύμα.

Ποιες ενέργειες έγιναν για την ίδρυση της Αγγλικανικής εκκλησίας;

Τη σύγκρουση με τον πάπα δεν την προκάλεσε όμως εδώ κάποιος φωτισμένος κληρικός αλλά
ο ίδιος ο Άγγλος βασιλιάς. Ο Ερρίκος Η', με αφορμή την άρνηση του πάπα να ακυρώσει το
γάμο του με την Αικατερίνη της Αραγονίας, ανακήρυξε το 1531 την αγγλικανική εκκλησία
ανεξάρτητη, με επικεφαλής τον ίδιο, εκβιάζοντας ωστόσο την ψήφο των ανώτερων
κληρικών.
Το 1534 το αγγλικό Κοινοβούλιο ψήφισε την Πράξη Πρωτοκαθεδρίας του Άγγλου βασιλιά
στην αγγλικανική εκκλησία και την επιβολή όρκου υπακοής όλων των υπηκόων του.
Διαλύθηκαν τα μοναστήρια και δημεύτηκε ο πλούτος τους, το δόγμα όμως παρέμεινε
καθολικό.
Μετά από δύο σύντομες αλλά γεμάτες θρησκευτικά πάθη περιόδους, όπου συγκρούστηκαν οι
προτεστάντες και οι καθολικοί, ανέβηκε στο θρόνο η Ελισάβετ, η οποία ενδιαφερόταν
πρωτίστως για τη διατήρηση της ενότητας του κράτους και τη χρηστή του διακυβέρνηση. Με
την υιοθέτηση του προτεσταντικού δόγματος και τη διατήρηση του επισκοπικού συστήματος
και στοιχείων του καθολικού τελετουργικού, κατέληξε σε μια βιώσιμη λύση της
θρησκευτικής διαμάχης, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα στον Άγγλο βασιλιά τη θέση του ανώτε-
ρου διοικητή της αγγλικανικής εκκλησίας. Επρόκειτο για μια ανεκτική εκκλησία, στους
κόλπους της οποίας συμβίωναν λουθηρανικές, ζβιγγλιανές, καλβινικές και ρωμαιοκαθολικές
παραδόσεις.

Ποιες οι συνέπειες του προτεσταντισμού;

Οι συνέπειες του προτεσταντισμού σε όλες τις εκδοχές του ανιχνεύονται σε κάθε πτυχή της
ζωής στην Ευρώπη των Πρώιμων Νέων Χρόνων.
Έντονη ήταν η συμβολή του Προτεσταντισμού :
α) στην καθιέρωση της συστηματικής ανάγνωσης της Βίβλου από όλα τα κοινωνικά
στρώματα,
β) στην προαγωγή της λαϊκής εκπαίδευσης,
γ) στην άνοδο του ατομικισμού,
δ) στην ανάπτυξη του επιχειρηματικού πνεύματος και
ε) στην αναμόρφωση και της ίδιας της καθολικής εκκλησίας (Αντιμεταρρύθμιση).
 80

Η ΡΩΜΑΙΟΚΑΘΟΛΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

Με ποια μέτρα η Καθολική εκκλησία προσπάθησε ν’ αντιμετωπίσει τη Μεταρρύθμιση;

Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία μπροστά στη μεγάλη πρόκληση της Μεταρρύθμισης και στον
κίνδυνο επέκτασής της και σε άλλες χώρες πήρε κάποια μέτρα. Η ανάγκη αναμόρφωσης της
εκκλησίας είχε διαπιστωθεί πριν από την προτεσταντική Μεταρρύθμιση, όμως οι ραγδαίες
εξελίξεις στη Γερμανία, οι οποίες οδήγησαν στη θρησκευτική διαίρεση της Δυτικής Ευρώπης
και την απώλεια σημαντικών εδαφών για τους καθολικούς, επιτάχυναν τις ενέργειες της
καθολικής εκκλησίας.
α) Η καταστολή της επικίνδυνης «αίρεσης» ήταν το πρώτο μέλημα των καθολικών. Με
πρόταση των καρδιναλίων του Ιερού Κολεγίου της Ρώμης, οι οποίοι ζητούσαν αμείλικτη
καταδίωξη των αιρετικών :
i) Ιδρύθηκε το 1542 η ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση, ένας μηχανισμός καταδίωξης και
τιμωρίας των οπαδών της Μεταρρύθμισης.
ii) Στο έργο της καταστολής συμμετείχαν και οι καθολικοί ηγεμόνες της Αγίας Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας, της Ισπανίας και της Γαλλίας, με την πυρπόληση πολλών αιρετικών.
β) Όμως, εκτός από τα κατασταλτικά μέτρα εναντίον της Μεταρρύθμισης και των οπαδών
της, η καθολική εκκλησία έπρεπε να αποσαφηνίσει και να οριοθετήσει το δόγμα της, να
πατάξει τη διαφθορά των ιερέων και των επισκόπων, να αναδιοργανωθεί και να θέσει τις
σχέσεις της με τους πιστούς σε στέρεες και υγιείς βάσεις.
Η καθολική Μεταρρύθμιση βασίστηκε στις αποφάσεις της Συνόδου του Τριδέντου (Τρέντο),
οι οποίες αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο του καθολικισμού σε δογματικά και
εκκλησιαστικά ζητήματα για τέσσερις αιώνες.

Τι αποφασίστηκε στη Σύνοδο του Τριδέντου;

Oι συνεδριάσεις του Συμβουλίου του Τριδέντο στη Βόρεια Ιταλία διεξήχθησαν σε τρεις
φάσεις (1545-1547,1551-1552 και 1562-1563). Οι αποφάσεις για τα δογματικά ζητήματα δεν
άφηναν κανένα περιθώριο συμβιβασμού με τους προτεστάντες, προς μεγάλη απογοήτευση
του αυτοκράτορα Καρόλου Ε', ο οποίος επιθυμούσε την επανένωση της δυτικής
χριστιανοσύνης.
α) Επιβεβαιώθηκε η αξία των Μυστηρίων ως μέσων διοχέτευσης της θείας Χάριτος στους
πιστούς.
β) Υπογραμμίστηκε η σημασία των καλών πράξεων και της άφεσης αμαρτιών για τη σωτηρία
της ψυχής.
γ) Αναγνωρίστηκε η Βουλγάτα (Αγία Γραφή στα λατινικά) ως η μόνη έγκυρη μετάφραση της
Βίβλου.
δ) Τονίστηκε η ισοδύναμη σημασία της Βίβλου με την αποστολική διδασκαλία ως πηγές της
χριστιανικής πίστης.
ε) Τονίστηκε επίσης η πίστη στη λατρεία των αγίων, στον Κανόνα της αγαμίας των κληρικών
και στην ανωτερότητα της παπικής εξουσίας.
στ) Ψηφίστηκαν 35 μεταρρυθμιστικά διατάγματα, με στόχο την εξυγίανση και την
αναβάθμιση του κλήρου και της εκκλησίας.
ζ) Απαγορεύτηκε η συγκέντρωση περισσοτέρων του ενός αξιωμάτων από τους επισκόπους
και τους ιερείς.
η) Επιβλήθηκε η υποχρεωτική παρουσία των κληρικών στις ενορίες τους και των επισκόπων
στις έδρες τους.
 81

θ) Αποφασίστηκαν αυστηρές ρυθμίσεις για την ενδυμασία, τη συμπεριφορά, τις υποχρεώσεις

και την επιμόρφωση του κλήρου, όπως και για την πειθαρχία στα μοναστήρια και στα
τάγματα των μοναχών.
ι) Τέθηκαν αυστηροί φραγμοί στην εξαγορά και κατάχρηση των εκκλησιαστικών αξιωμάτων.
ια) Θεσπίστηκε η υποχρεωτική παρακολούθηση της εβδομαδιαίας λειτουργίας από τους
πιστούς.
ιβ) Το Συμβούλιο του Τριδέντου υιοθέτησε τη λογοκρισία των «αιρετικών» βιβλίων με τη
σύνταξη ενός καταλόγου απαγορευμένων - κυρίως θεολογικού περιεχομένου - έργων,
αναζωπυρώνοντας έτσι τη διαμάχη καθολικών και προτεσταντών.

Ποια ήταν η σημασία των αποφάσεων της Συνόδου του Τριδέντο;

Οι αποφάσεις του Τριδέντο τόνωσαν την αυτοπεποίθηση της καθολικής εκκλησίας και
έδωσαν μεγάλη ώθηση στις προσπάθειες των μεταρρυθμιστών παπών για την αναμόρφωσή
της. Μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα ο καθολικισμός είχε αναγεννηθεί και εξελιχθεί σε έναν
άρτια οργανωμένο, πειθαρχημένο και συμπαγή εκκλησιαστικό οργανισμό.

Πού οφείλεται η επιτυχία της καθολικής Μεταρρύθμισης;

Η επιτυχία της καθολικής Μεταρρύθμισης και η εδραίωση της παπικής εξουσίας οφείλονται
σε μεγάλο βαθμό στη δράση των Ιησουιτών.

Τι γνωρίζετε για το Τάγμα των Ιησουιτών;

Η αδελφότητα του Ιησού ιδρύθηκε το 1534 στο Παρίσι από τον Ισπανό ευγενή και
στρατιωτικό Ιγνάτιο Λογιόλα και το 1540 η οργάνωση της εγκρίθηκε από τον πάπα Παύλο Γ'.
Το Τάγμα των ιησουϊτών δεν αποτελούσε μια συνηθισμένη μοναστική ομάδα. Ήταν μια
οργάνωση ορκισμένων μαχητών της καθολικής πίστης, με τυφλή και άκριτη υπακοή στη
βούληση και στις αποφάσεις της καθολικής εκκλησίας και του πάπα.
Με στρατιωτική οργάνωση, σιδερένια πειθαρχία και άρτια θεολογική κατάρτιση ανέπτυξαν
πολύπλευρο έργο, το οποίο δεν είχε στόχο απλώς να αναχαιτίσει την εξάπλωση του
προτεσταντισμού αλλά να ενισχύσει τον καθολικισμό και να τον διαδώσει σε όλο τον κόσμο.
Το έργο των Ιησουϊτών:
α) Ανέλαβαν ποιμαντικό έργο και οργάνωσαν την εκκλησιαστική -και όχι μόνο- εκπαίδευση
μέσω σεμιναρίων και κολεγίων. Μέχρι το 18ο αιώνα οι Ιησουίτες μονοπωλούσαν την
εκπαίδευση στην Ισπανία και σε μεγάλο βαθμό και στη Γαλλία. Σε αυτούς ανέθεταν την
ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους οι βασιλείς των καθολικών χωρών.
Επίσης οργάνωσαν πλούσιο ιεραποστολικό έργο.
β) Υπήρχαν όμως και οι σκοτεινές πλευρές στη δράση των Ιησουιτών ως «πολιτοφυλακής»
και «μυστικής αστυνομίας» των καθολικών και του πάπα. Ήταν αδίστακτοι και ενέπνεαν
φόβο τόσο σε προτεστάντες όσο και σε καθολικούς.
 82

Ποιες οι επιδράσεις της Αντιμεταρρύθμισης στην Ευρώπη;

Η Αντιμεταρρύθμιση ή καθολική Μεταρρύθμιση επηρέασε σχεδόν ολόκληρη την Ευρώπη.

α) Η Ιταλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία αναδείχθηκαν σε ισχυρά κέντρα υποστήριξης του
καθολικισμού, ενώ στη Γαλλία αναπτύχθηκε ένα μεγάλο ρεύμα φανατικών καθολικών.
β) Οι Ιρλανδοί επιβεβαίωσαν την πίστη τους στον καθολικισμό, ωστόσο η θρησκευτική
ενότητα της Ιρλανδίας επισκιάστηκε από την εγκατάσταση μιας αποικίας Σκοτσέζων
Πρεσβυτεριανών στο Ούλστερ το 1611.
γ) Οι Ιησουίτες έδρασαν με μεγάλη επιτυχία στη Βιέννη και στην Πράγα, εδραιώνοντας
παράλληλα την υπεροχή της καθολικής εκκλησίας στη Δυτική Ουγγαρία, στη Σλοβακία, στη
Σιλεσία, στη Βοημία, στην Κροατία και στη Δυτική Γαλικία.
δ) Στη Γερμανία ο καθολικισμός επιβίωσε στη Βαυαρία και στη Ρηνανία, με προπύργια το
Μόναχο, την Κολωνία και τη Μαγεντία.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

(1530-1660)

Ποιες οι επιπτώσεις της Μεταρρύθμισης;

«Τα αμεσότερα αποτελέσματα της Μεταρρύθμισης ήταν η απότομη αύξηση των

θρησκευτικών διωγμών και η απαρχή θρησκευτικών πολέμων σε μεγάλο μέρος της
Ευρώπης» σημειώνει ο Αμερικανός ιστορικός Burns
Από τα μέσα του 16ου αιώνα οξύνθηκαν οι θρησκευτικές αντιθέσεις σε ολόκληρη σχεδόν την
Ευρώπη. Στο συγκρουσιακό και μισαλλόδοξο πνεύμα της εποχής συνέβαλε η διαπλοκή των
θρησκευτικών επιδιώξεων με πολιτικούς στόχους και συμφέροντα, γεγονός που οδήγησε σε
αναμετρήσεις μεταξύ κρατών, τάξεων και θρησκευτικών κομμάτων.
Επομένως, το αποτέλεσμα της Μεταρρύθμισης, προτεσταντικής και καθολικής ήταν η
διαίρεση της Δυτικής Ευρώπης σε δύο σχεδόν αμιγείς θρησκευτικά ζώνες στον
Προτεσταντικό Βορρά και στον καθολικό Νότο και σε μια ενδιάμεση ζώνη επικάλυψης του
καθολικισμού με τον προτεσταντισμό, όπου προκλήθηκαν οι σοβαρότερες εντάσεις και
σημειώθηκαν αιματηρές συγκρούσεις.

Τι γνωρίζετε για τις θρησκευτικές συγκρούσεις στη Γερμανία;

i) Η πρώτη μεγάλη θρησκευτική σύγκρουση ήταν ο Σμαλκαλδικός Πόλεμος, τον οποίο

διεξήγαγε ο αυτοκράτορας Κάρολος Ε' εναντίον των Μεταρρυθμιστών ηγεμόνων της
Γερμανίας, με σκοπό την αποκατάσταση της θρησκευτικής ενότητας και την κυριαρχία της
καθολικής εκκλησίας στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αν και νίκησε στον πόλεμο, ο
αγώνας του Καρόλου να αποκαταστήσει τον καθολικισμό σε ολόκληρη τη Γερμανία απέτυχε
και το 1555 η Ειρήνη της Αυγούστας έθεσε τέλος στην ένοπλη, τουλάχιστον, αντιπαράθεση
καθολικών και λουθηρανών.
ii) Από τη δεκαετία του 1570 άρχισαν να διαφαίνονται τα σύννεφα της μεγάλης σύγκρουσης
που θα ξεσπούσε σε λιγότερο από μισό αιώνα. Η Αντιμεταρρύθμιση βρισκόταν σε πλήρη
εξέλιξη, με κύριους εκπροσώπους τους καθολικούς πρίγκιπες και τους ιησουίτες.
Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του Φερδινάνδου, ο οποίος μέσα σε λίγα χρόνια
κατάφερε να παλινορθώσει τον καθολικισμό στην επικράτεια του. Το προσωνύμιο
 83

«Προτεσταντο-φάγος» που του αποδόθηκε υποδηλώνει τις μεθόδους με τις οποίες άλλαξε την
πίστη των υπηκόων του.
iii) Το μέτωπο της θρησκευτικής αντιπαράθεσης σκλήρυνε από τα τέλη του 16ου αιώνα, με
αποτέλεσμα να συγκροτηθούν δυο θρησκευτικοί συνασπισμοί: η Προτεσταντική Ένωση το
1608 κι η Καθολική Λίγκα ένα χρόνο αργότερα.
iv) Τα θρησκευτικά μίση και πάθη εκδηλώθηκαν με τον πιο βάρβαρο τρόπο κατά τη διάρκεια
του Τριακονταετούς Πολέμου, μια καταστροφική σύγκρουση για τη Γερμανία και την
Κεντρική Ευρώπη, ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Στο όνομα της θρησκείας
διαπράχθηκαν φρικαλεότητες και από τις δύο πλευρές, ενώ τα δεινά που υπέστη ο άμαχος
πληθυσμός μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις βρήκαν όμοια τους στην ιστορία της Ευρώπης.

Τι γνωρίζετε για τις θρησκευτικές αντιπαραθέσεις στις Κάτω Χώρες;

Στις Κάτω Χώρες η εξέγερση κατά της ισπανικής κυριαρχίας, εκτός από τα οικονομικά και
πολιτικά κίνητρα, είχε έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα.
i) Το 1551 οι 17 επαρχίες των Κάτω Χωρών, ως έδαφος του βουργουνδικού βασιλείου,
πέρασαν στη δικαιοδοσία, του ισπανικού κλάδου των Αψβούργων. Λόγω της
στρατηγικής τους θέσης στα βορειοδυτικά της Γαλλίας, και της οικονομικής τους
ευμάρειας, οι Κάτω Χώρες αποτέλεσαν ζωτικής σημασίας κτήση για την Ισπανία.
Στρατευμένος καθολικός, ο Ισπανός μονάρχης Φίλιππος Β' υιοθέτησε σκληρή τακτική
απέναντι στους «αιρετικούς» μεταρρυθμιστές που κέρδιζαν συνεχώς έδαφος στις
πόλεις του Βορρά. Η Αντιμεταρρύθμιση κατά την περίοδο 1555-1565 έδειξε το
σκληρό της πρόσωπο, με μια σειρά μέτρων κατά των αιρετικών και την αδιάλειπτη
δράση της Ιεράς Εξέτασης.
ii) Το 1566 ξέσπασε μεγάλη εξέγερση ενάντια στην ισπανική κυριαρχία και στη
θρησκευτική καταπίεση, η οποία όμως πνίγηκε στο αίμα από τον φανατικό
αντιπροτεστάντη δούκα της Άλμπα, ο οποίος επέβαλε καθεστώς τρομοκρατίας στις
Κάτω Χώρες στο όνομα του Ισπανού βασιλιά.
iii) Η νέα εξέγερση των βόρειων επαρχιών το 1572 κέρδισε μόνο προσωρινά τη
συμπάθεια των κατοίκων των νότιων επαρχιών, οι οποίοι τελικά αναγνώρισαν την
ισπανική κυριαρχία με αντάλλαγμα τη διατήρηση των προνομίων τους. Ο πόλεμος
συνεχίστηκε με μεγάλη αγριότητα μέχρι το 1609.
iv) Η νίκη των καλβινιστών Ολλανδών είχε αποτέλεσμα να ιδρυθεί μια ανεξάρτητη
Ολλανδική Δημοκρατία, η οποία περιλάμβανε τις περιοχές της σημερινής Ολλανδίας.
Οι νότιες επαρχίες, όπου η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν καθολικοί, παρέμειναν
ισπανικές.

Τι γνωρίζετε για τις θρησκευτικές αντιπαραθέσεις στη Γαλλία;

Παρά τις σκληρές διώξεις που υπέστησαν από το βασιλιά Ερρίκο Β', οι Γάλλοι καλβινιστές
(Ουγενότοι), αν και μειοψηφία, συνέχισαν να ασκούν μεγάλη επιρροή στην οικονομική και
πολιτική ζωή της Γαλλίας.
i) Έχοντας στις τάξεις τους μεγαλέμπορους, τραπεζίτες και άλλους επιφανείς εκ-
προσώπους των αστικών τάξεων οι Ουγενότοι συγκρότησαν πολιτικό κόμμα και το
1559 οργάνωσαν την πρώτη τους Σύνοδο.
ii) Μια ομάδα φανατικών καθολικών υπό την ηγεσία της φιλόδοξης οικογένειας της
υψηλής αριστοκρατίας Γιζ κατέλαβε την εξουσία το 1562 και με την απειλή του
 84

διωγμού των Ουγενότων ώθησε τη Γαλλία σε μια αιματηρή εμφύλια σύγκρουση που
διήρκεσε 36 χρόνια. Οι οκτώ Ουγενοτικοί Πόλεμοι (1562-1598) χαρακτηρίστηκαν
από παντελή έλλειψη συμβιβαστικής διάθεσης των εμπολέμων, από θρησκευτικό
φανατισμό και από μεγάλη αγριότητα και από τις δύο πλευρές, οι οποίες αναζητούσαν
διεθνή υποστήριξη στους ομοθρήσκους τους στο εξωτερικό. Αποκορύφωμα της
σύγκρουσης ήταν η σφαγή της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου στο Παρίσι το 1572.
Μια προσχεδιασμένη επιχείρηση δολοφονίας των Ουγενότων ηγετών κατέληξε σε
πραγματικό μακελειό, παρά τις αντίθετες εντολές της αντιβασίλισσας Αικατερίνης
των Μεδίκων. Δυο χιλιάδες Ουγενότοι σφαγιάστηκαν από εξαγριωμένες και
ανεξέλεγκτες ομάδες του παρισινού όχλου. Με διαφορά λίγων ημερών το πογκρόμ
κατά των Ουγενότων επεκτάθηκε και στη γαλλική επαρχία, όπου δολοφονήθηκαν
περίπου δέκα χιλιάδες διαμαρτυρόμενοι. Ο πόλεμος κράτησε ακόμα 21 χρόνια, ώσπου
ο προτεστάντης βασιλιάς Ερρίκος Δ' της Ναβάρας ασπάστηκε τον καθολικισμό για να
ικανοποιήσει τα θρησκευτικά αισθήματα της πλειοψηφίας των υπηκόων του και να
θέσει τέλος στην εμφύλια διαμάχη.
iii) Το Διάταγμα της Νάντης έκλεισε οριστικά το θρησκευτικό ζήτημα στη Γαλλία,
αναγνωρίζοντας την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης των προτεσταντών.

Τι γνωρίζετε για τις θρησκευτικές διώξεις στην Αγγλία ;

Ακόμα και ο αγγλικανισμός δεν επικράτησε αναίμακτα στην Αγγλία. Οι προτεστάντες

καταδιώχθηκαν στα χρόνια της βασιλείας της Μαρίας Τυδώρ και 300 από αυτούς, ανάμεσα
τους και ο αρχιεπίσκοπος Κράνμερ, οδηγήθηκαν στην πυρά. Αυτός ο σχετικά μικρός αριθμός,
συγκρινόμενος με τις χιλιάδες θυμάτων της Ιεράς Εξέτασης στις Κάτω Χώρες, ήταν ωστόσο
αρκετός για να αποδοθεί στη βασίλισσα της Αγγλίας ο χαρακτηρισμός «αιμοσταγής». Ο
19χρονος εγκλεισμός της καθολικής βασίλισσας της Σκοτίας Μαρίας Στιούαρτ από τη
βασίλισσα της Αγγλίας Ελισάβετ μετά την εκθρόνιση της πρώτης από τους πρεσβυτεριανούς
της Σκοτίας και τη διαφυγή της σε αγγλικό έδαφος, έδωσε το έναυσμα για τη μεγάλη επίθεση
των καθολικών δυνάμεων εναντίον της Αγγλίας.
Αίτια της σύγκρουσης: Η Ισπανία και η Γαλλία δεν συγχωρούσαν στην Αγγλία την υποδοχή
θρησκευτικών μεταναστών που προέρχονταν από τη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες και την
κρυφή υποστήριξη που παρείχε στους προτεστάντες αυτών των χωρών. Στη βία κατέφυγε και
η μετριοπαθής σε θρησκευτικά ζητήματα Ελισάβετ, όταν διέταξε την εκτέλεση 800 ατόμων
μετά την αποτυχημένη καθολική συνωμοσία εναντίον της, την οποία οργάνωσαν οι μεγάλοι
ευγενείς της Βόρειας Αγγλίας το 1569.

Ποιος ο χαρακτήρας των πολέμων του 16ου και 17ου αιώνα;

Ο θρησκευτικός ζήλος βρισκόταν στο προσκήνιο όλων των πολέμων από τα μέσα του 16ου
ως τα μέσα του 17ου αιώνα και ο θρησκευτικός φανατισμός χρησιμοποιείτο για την τόνωση
του ηθικού των στρατιωτών. Τα πάθη και τα μίση, που άλλοτε κυριαρχούσαν στις
σταυροφορίες εναντίον του Ισλάμ, τώρα πυροδοτούσαν τις ενδοχριστιανικές συγκρούσεις. Η
ορθόδοξη Ανατολή, που ύστερα από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους
Οθωμανούς Τούρκους (1453) βρήκε στη Μόσχα το πιο ισχυρό πολιτικό της στήριγμα,
εξακολουθούσε να βρίσκεται σε σχέσεις ανταγωνισμού και αντιπαράθεσης με την καθολική
εκκλησία. Οι συνεχείς αναμετρήσεις Ρώσων και Πολωνών στην Ανατολική Ευρώπη διέθεταν
όλα τα χαρακτηριστικά ενός ιερού πολέμου ανάμεσα στους καθολικούς και τους ορθόδοξους.
 85

Από τα μέσα του 17ου αιώνα, ωστόσο, οι λαοί έπαψαν να αλληλοσκοτώνονται για
θρησκευτικούς λόγους καθώς είχε ξεκαθαρίσει το θρησκευτικό τοπίο

Πού οφείλονται οι επιτυχίες της Αντιμεταρρύθμισης;

Στην επιτυχία της Αντιμεταρρύθμισης συνέβαλαν και οι διαφορές μεταξύ των

μεταρρυθμιστών, μεταξύ λουθηρανών και καλβινιστών ή ανάμεσα σε διάφορες λουθηρανικές
ομάδες.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1) Ποια η σημασία της Μεταρρύθμισης για τη Νεότερη Ευρώπη;
2) Ποια είναι τα αίτια της Μεταρρύθμισης;
3) Πως επικράτησε η Μεταρρύθμιση στη Γερμανία;
4) Ποιες ομοιότητες ή διαφορές παρουσιάζει το Λουθηρανικό δόγμα με το θεολογικό
σύστημα του Καλβίνου;
5) Ποιες αλλαγές θέσπισε ο Λούθηρος στην εκκλησία;
6) Τι αποδεικνύει τον κοινων8κό συντηρητισμό του Λούθηρου;
7) Ποια είναι τα στοιχεία της Καλβινιστικής ηθικής και με ποιον τρόπο εφαρμόστηκε στο
θεοκρατικό σύστημα της Γενεύης;
8) Με ποιες μορφές και σε ποιες χώρες εξαπλώθηκε ο Λουθηρανισμός στη Δυτική Ευρώπη;
9) Ποια ιδιαιτερότητα παρουσιάζει ο αγγλικανισμός;
10) Ποιες οι σημαντικότερες αποφάσεις του συμβουλίου του Τριδέντο;
11) Ποια η συμβολή των Ιησουϊτών στη στην επιτυχία της Αντιμεταρρύθμισης και στη
διάδοση της καθολικής πίστης;
12) Ποιος ο νέος θρησκευτικός χάρτης της Ευρώπης μετά την επικράτηση της
Μεταρρύθμισης;
13) Ποιες ομοιότητες ή διαφορές εντοπίζετε στις συγκρούσεις της Αγγλίας, Γαλλίας,
Γερμανίας και Κάτω Χωρών;
 86

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο

Η ΗΓΕΜΟΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΨΒΟΥΡΓΩΝ ΚΑΙ Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΑΝΤΊΔΡΑΣΗ

(1500-1660)

Ποια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά της περιόδου από το 1500-1660;

Σ’ αυτή την περίοδο υπάρχουν στοιχεία, τα οποία σηματοδοτούν το πέρασμα από τη

Μεσαιωνική εποχή σε μια νέα για τη Δυτική Ευρώπη εποχή, τους Πρώιμους Νέους Χρόνους.
Σ’ αυτή την περίοδο, των ιστορικών μεταβολών συνυπάρχουν το παλιό που φθίνει ή
αντιστέκεται και το νέο που αναπτύσσεται και ανατρέπει. Εξετάζοντας τις πολιτικές εξελίξεις
και τις «διεθνείς σχέσεις» στην Ευρώπη του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα διαπιστώνουμε την
αντοχή των μεσαιωνικών προτύπων διακυβέρνησης, διπλωματίας και ηγεμονικής πολιτικής
των μοναρχών και των δυναστικών Οίκων. Η περίοδος 1500-1789 χαρακτηρίστηκε από
αλλεπάλληλες δυναστικές διαμάχες και πολέμους, στους οποίους οι λαοί της Ευρώπης
σύρονταν ως πιόνια των βασιλέων και της υψηλής αριστοκρατίας. Κεντρικός άξονας των
διπλωματικών και πολεμικών αναμετρήσεων από το 1500 ως το 1660 ήταν η διαμάχη της
δυναστείας των Αψβούργων και των Γάλλων βασιλέων (των Βαλουά και των Βουρβώνων).

Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην διαμάχη των Αψβούργων και των Γάλλων βασιλέων;

Η πιο σημαντική αιτία αυτού του ανταγωνισμού ήταν η μεγάλη επέκταση της εδαφικής
κυριαρχίας των Αψβούργων. Μέχρι το 1526 οι ηγεμόνες της Αυστρίας είχαν επεκτείνει την
κυριαρχία τους στην Ουγγαρία και στη Βοημία, μονοπωλούσαν τον τίτλο του αυτοκράτορα
της Γερμανικής Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και βασίλευαν στην Ισπανία, στις Κάτω
Χώρες, στο μεγαλύτερο τμήμα της Βουργουνδίας και στο Βασίλειο της Νεαπόλεως. Η
ηγεμονική συμπεριφορά του ανερχόμενου Οίκου των Αψβούργων προκάλεσε την αντίδραση
των Γάλλων βασιλέων, οι οποίοι ανησυχούσαν λόγω της περικύκλωσης της χώρας τους από
τις αψβουργικές κτήσεις.

Προς μια Ευρώπη των Αψβούργων. Ουτοπία και πραγματικότητα

Πώς εξηγείται η αύξηση των κτήσεων της ηγεμονίας των Αψβούργων;

Η καλά υπολογισμένη πολιτική γάμων των Αψβούργων σε συνδυασμό με μια

ομολογουμένως πρωτόγνωρη εύνοια της τύχης συνέβαλε στην αύξηση των κτήσεων της
ηγεμονίας των Αψβούργων, οι οποίες μάλιστα υπερτερούσαν σε έκταση και οικονομική
σημασία από τις κτήσεις κάθε άλλου ηγεμονικού Οίκου στην Ευρώπη.
Παραδείγματα: α) Το 1477 ο γάμος του διαδόχου του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α' των
Αψβούργων με την κόρη και μοναδική κληρονόμο του δούκα της Βουργουνδίας, προκάλεσε
τη γαλλική αντίδραση και τη διάσπαση του βουργουνδικού κράτους, με αποτέλεσμα οι
Αψβούργοι να κρατήσουν το μεγαλύτερο τμήμα του.
β) Ο γάμος του Φίλιππου του Ωραίου, γιου του Μαξιμιλιανού, με την Ιωάννα, τριτότοκη
κόρη των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου της Αραγονίας και Ισαβέλλας της Καστίλλης,
βοήθησε ώστε μετά το θάνατο των δύο πρωτότοκων παιδιών του ισπανικού βασιλικού
ζεύγους, να καταστεί στα 1516 ο γιος του Φίλιππου και της Ιωάννας, Κάρολος Ε' των
Αψβούργων γενικός κληρονόμος του ισπανικού βασιλείου.
 87

Ποια ήταν η πορεία του Οίκου των Αψβούργων;

Με το θάνατο του Μαξιμιλιανού, ο Κάρολος τέθηκε επικεφαλής του Οίκου των Αψβούργων,
ενώ τρία χρόνια αργότερα η δυναστεία διαιρέθηκε σε δύο κλάδους, στον ισπανικό και τον
αυστριακό.

Γιατί ήταν δύσκολη η διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας των Αψβούργων;

Η διακυβέρνηση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, στα εδάφη της οποίας κατοικούσαν
λαοί με διαφορετικές γλώσσες και νομικά συστήματα, διαφορετικό εθιμικό δίκαιο και
πολιτισμό ήταν πολύ δύσκολη. Γιατί :
α) Η αυτοκρατορία των Αψβούργων δεν διέθετε πρωτεύουσα και ο Κάρολος αναγκάστηκε να
πραγματοποιήσει 40 ταξίδια-εκστρατείες για να αντιμετωπίσει εσωτερικές αναταραχές και
εξωτερικές απειλές.
β) Στο «εσωτερικό» είχε να αντιμετωπίσει τις αντιστάσεις διάφορων τοπικών εξουσιών: των
μικρών ευγενών και των πόλεων στην Ισπανία και στις Κάτω Χώρες, των Ούγγρων και των
Τσέχων ευγενών, των προτεσταντών πριγκίπων στη Γερμανία.
γ) Είχε να αντιμετωπίσει τα μόνιμα σημεία τριβής με τη Γαλλία για τη Βουργουνδία και την
περιοχή των Πυρηναίων.
δ) Οι Αψβούργοι ανέλαβαν μόνοι τους να αντικρούσουν την προέλαση των Οθωμανών
Τούρκων στην Κεντρική Ευρώπη.

Ποια προβλήματα κληρονόμησε η Αυτοκρατορία των Αψβούργων;

Ο Κάρολος Ε' μαζί με τον ισπανικό θρόνο κληρονόμησε και το ιταλικό πρόβλημα. Η Ιταλία,
έγινε στόχος των μεγάλων δυνάμεων της εποχής.

Ποιες είναι οι συνέπειες του ιταλικού προβλήματος;

Η αναγνώριση της ισπανικής κυριαρχίας στη Σικελία και η κατάληψη του Μιλάνου από τις
γαλλικές δυνάμεις ήταν τα κυριότερα αποτελέσματα.
α) Ο πολιτικός κατακερματισμός της Ιταλίας, ιδιαίτερα δε οι ταραχές στο Νότο και η
πολιτική αστάθεια στο Βορρά, ευνόησαν την εμπλοκή της Ισπανίας και της Γαλλίας, με
πρόσκληση των ίδιων των Ιταλών ηγεμόνων.
β) Οι αξιώσεις του Γάλλου βασιλιά Καρόλου Η' στο θρόνο του βασιλείου της Νεαπόλεως και
η πρόσκληση του από τον δικτάτορα του Μιλάνου Λουδοβίκο Σφόρτσα να τον βοηθήσει
στους αγώνες του κατά των γειτόνων του μετέτρεψαν την Ιταλία σε θέατρο πολεμικών
επιχειρήσεων των ισπανικών και γαλλικών δυνάμεων.
γ) Μια νέα αναζωπύρωση της ισπανογαλλικής διαμάχης οδήγησε στη συντριπτική ήττα των
Γάλλων και στην ταπεινωτική αιχμαλωσία του βασιλιά τους Φραγκίσκου Α' στην Παβία.
Όμως η λεηλασία της Ρώμης και οι προσβολές των στρατιωτών του Καρόλου κατά του πάπα
έπληξαν ανεπανόρθωτα το κύρος του ηγεμόνα των Αψβούργων, ο οποίος μάταια αγωνιζόταν
για τον αναχρονιστικό στόχο της παλινόρθωσης της χριστιανικής αυτοκρατορίας και για την
εδραίωση της, σύμφωνα με τη «μεσαιωνική» αντίληψη, ως ηγέτης της χριστιανοσύνης που
μαχόταν τους αλλόπιστους. Δεν κατόρθωσε να ενώσει τους Δυτικοευρωπαίους σε μια
σταυροφορία κατά των μουσουλμάνων Οθωμανών, ενώ υποχρεώθηκε να προχωρήσει σε
 88

ιστορικό συμβιβασμό με τους Γερμανούς πρίγκιπες υπογράφοντας τη Συμφωνία της

Αυγούστας.

Τι γνωρίζετε για την ισπανική κυριαρχία;

Ο Κάρολος συνέβαλε αποφασιστικά στη διασφάλιση της ισπανικής κυριαρχίας στην Ιταλία. Το
έργο του συμπλήρωσε ο γιος του Φίλιππος Β', με τη νίκη του επί της Γαλλίας και την ειρήνη του
Κατώ-Καμπρεζί, η οποία κατοχύρωσε τα ισπανικά συμφέροντα και έκλεισε την πρώτη φάση της
γαλλο-αψβουργικής σύγκρουσης. Έτσι άρχισε η εποχή της ισπανικής ηγεμονίας.
Τα στοιχεία που αποδεικνύουν την έναρξη της ισπανικής ηγεμονίας:
α) Ο Φίλιππος Β' διέθετε τον ισχυρότερο στρατό της Ευρώπης, τον οποίο συντηρούσε από
την εκμετάλλευση των πολυτίμων μετάλλων που έρχονταν από τις ισπανικές αποικίες της
Λατινικής Αμερικής.
β) Ο ακαταμάχητος στόλος του το 1571 συνέτριψε τον οθωμανικό στόλο στη Ναύπακτο, ενώ
γ) το 1580 ανήλθε και στον πορτογαλικό θρόνο, ενοποιώντας πολιτικά την ιβηρική
χερσόνησο.
δ) Βαθύτατα θρησκευόμενος και φανατικός καθολικός, ο Φίλιππος Β' χρησιμοποίησε τον
ρωμαιοκαθολικισμό ως εργαλείο της επεκτατικής πολιτικής του. Την περίοδο που η Γαλλία
σπαρασσόταν από εμφύλιους θρησκευτικούς πολέμους, ο Ισπανός βασιλιάς προωθούσε την
Αντιμεταρρύθμιση, θέτοντας σε πλήρη λειτουργία την Ιερά Εξέταση και καταφεύγοντας σε
διωγμούς των αλλοθρήσκων σε όλα τα εδάφη του ισπανικού στέμματος.
Η αντίστροφη μέτρηση για την ισπανική ηγεμονία άρχισε το 1588, όταν η ισπανική αρμάδα
καταστράφηκε από τον υποδεέστερο αγγλικό στόλο. Η ήττα είχε έντονο συμβολικό
περιεχόμενο, αφού διέλυε το μύθο του ακαταμάχητου ισπανικού στόλου. Μέχρι τα μέσα του
17ου αιώνα μια σειρά από δυσμενείς εξελίξεις αποδυνάμωσαν την Ισπανία και μείωσαν
δραστικά το ρόλο της ως πρωταγωνιστή των πολιτικών πραγμάτων στην Ευρώπη.

Ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648)

Τι γνωρίζετε για τον Τριακονταετή πολέμο;

Το γεγονός που σφράγισε με τον πιο οικτρό τρόπο την ιστορία της Ευρώπης κατά το πρώτο
μισό του 17ου αιώνα ήταν ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648), η δεύτερη φάση της
σύγκρουσης των Αψβούργων με τη Γαλλία.
Το ένα τρίτο τoυ γερμανικού και του τσέχικου πληθυσμού χάθηκε στη διάρκεια αυτού του
πολέμου από την πείνα, τις επιδημίες και τις ληστρικές επιδρομές των εμπόλεμων στρατών,
οι οποίοι κυριολεκτικά ερήμωσαν ολόκληρες περιοχές. Έναν αιώνα χρειάστηκε η Γερμανία
για να συνέλθει από τις συμφορές του πολέμου και να επανεμφανιστεί με αξιώσεις στην
ευρωπαϊκή σκηνή.
Τον πόλεμο προκάλεσε η ηγεμονική συμπεριφορά του αυστριακού κλάδου των Αψβούργων
στη Βοημία, όταν οι προτεστάντες Τσέχοι ευγενείς αντέδρασαν δυναμικά στην απαράδεκτη
γι' αυτούς επιλογή Αψβούργου για τον βοημικό θρόνο. Η άγρια καταστολή της βοημικής
εξέγερσης από τους Αψβούργους και ο βίαιος προσηλυτισμός των Τσέχων στον καθολικισμό
προκάλεσαν την επέμβαση των προτεσταντών ηγεμόνων Χριστιανού Δ' της Δανίας και
Γουσταύου Αδόλφου της Σουηδίας, έπειτα από παρακίνηση του γαλλικού Οίκου των
Βουρβώνων. Από το 1630 οι καθολικοί Γάλλοι υποστήριξαν ανοικτά τις προτεσταντικές
 89

δυνάμεις και μετά το θάνατο του Γουσταύου συνέχισαν μόνοι τον πόλεμο κατά των
Αψβούργων και των συμμάχων τους. Ο καρδινάλιος Ρισελιέ, «πρωθυπουργός» του Γάλλου
μονάρχη, εγκαινίαζε μια πολιτική ρεαλισμού στις διεθνείς σχέσεις.
Ο Τριακονταετής πόλεμος τελείωσε με τη νίκη των Γάλλων, η οποία οδήγησε στις Συνθήκες
της Βεστφαλίας και των Πυρηναίων. Η εποχή της γαλλικής και σουηδικής υπεροχής στην
ηπειρωτική Ευρώπη είχε αρχίσει.

Τι αποφασίστηκε με τις Συνθήκες της Βεστφαλίας και των Πυρηναίων;

Με τις συνθήκες της Βεστφαλίας και των Πυρηναίων :

α) Η Σουηδία έλαβε την Ανατολική Πομερανία και τις περιοχές της Βρέμης και του Βερντέν
στη Βόρεια Γερμανία, εξασφαλίζοντας τον προσοδοφόρο έλεγχο των εκβολών των ποταμών
'Οντερ, "Ελβα και Βέζερ.
β) Παράλληλα κατοχυρώθηκε ο θρησκευτικός πλουραλισμός και αναγνωρίστηκε ο πολιτικός
κατακερματισμός της Γερμανίας, η οποία αποτελείτο από 350 ανεξάρτητες ηγεμονίες που
συνδέονταν στο πλαίσιο της χαλαρής και χωρίς ουσιαστικό πολιτικό περιεχόμενο Αγίας
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
γ) Αναγνωρίστηκε επίσης η ανεξαρτησία της Ολλανδίας και της Ελβετίας.
δ) Οι Αψβούργοι έχασαν τη Ρουσιγιόν, το Αρτουά και την Αλσατία προς όφελος των
Βουρβώνων και εγκατέλειψαν οριστικά τις φιλοδοξίες τους για ηγεμονία στην Ευρώπη.

Τι ορίστηκε με την Ειρήνη της Κοπεγχάγης;

Η Ειρήνη της Κοπεγχάγης (1660) έθεσε τέλος στη διαμάχη Σουηδών, Πολωνών και Δανών
στη Βαλτική θάλασσα, με την παραχώρηση της Λιβονίας στη Σουηδία

Ποια είναι τα αποτελέσματα του Τριακονταετούς πολέμου;

Το1648 η θρησκεία, όπως απέδειξε η στάση της Γαλλίας στον Τριακονταετή Πόλεμο, είχε
χάσει την πολιτική σημασία που είχε κατά το Μεσαίωνα, στην εποχή της Μεταρρύθμισης και
των θρησκευτικών πολέμων. Η Ευρώπη ως «χριστιανική κοινότητα» ανήκε πλέον στο
παρελθόν. Αντίθετα, ο δυναστισμός συνέχιζε να καθορίζει την πολιτική και τη διπλωματία
των ευρωπαϊκών κρατών και να αποφασίζει για την τύχη των λαών τους, ως απομεινάρι του
μεσαιωνικού παρελθόντος.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

(1660-1789)

Ποια κατάσταση επικρατεί στην Ευρώπη μετά τον εκατονταετή πόλεμο;

Το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου βρήκε τη Γαλλία και τη Σουηδία να κυριαρχούν στην
Ευρώπη. Η επικράτηση της Σουηδίας είχε διάρκεια μόλις μισού αιώνα ενώ η Γαλλία
εξακολουθούσε να αποτελεί το ισχυρότερο κράτος της ηπειρωτικής Ευρώπης για ακόμα δύο
αιώνες.
 90

Που οφείλεται η μεγάλη δύναμη της Γαλλίας;

Η διπλωματική και στρατιωτική ισχύς της Γαλλίας στηριζόταν κυρίως :

α) στη μεγάλη έκταση και στη δημογραφική της ανάπτυξη,
β) στη σταθερότητα και στη μακροβιότητα της δυναστείας των Βουρβώνων και
γ) στο γεγονός ότι δεν την απειλούσε κάποια, μεγάλη δύναμη στα σύνορα της.
Το Παρίσι αναδείχθηκε σε πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της Ευρώπης και ο Λουδοβίκος
ΙΔ' (1643-1715), σύμβολο της απόλυτης μοναρχίας, αποτελούσε πρότυπο για όλους τους
Ευρωπαίους ηγεμόνες του 17ου και του 18ου αιώνα.

Ποιες ήταν οι επιδιώξεις της Γαλλικής διπλωματίας;

Η Γαλλία του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα δεν είχε φιλοδοξίες πανευρωπαϊκής ηγεμονίας.
Κύρια επιδίωξη της γαλλικής διπλωματίας ήταν :
α) η διασφάλιση των συνόρων της χώρας με τα γερμανικά κράτη και
β) η πολιτική και οικονομική ηγεμονία στη Δυτική Ευρώπη, με την περαιτέρω εξασθένηση
της Ισπανίας και την προσάρτηση των Κάτω Χωρών.

Ποια η σχέση των Ευρωπαϊκών κρατών μετά τον Εκατονταετή πόλεμο;

Οι εύκολες νίκες των Γάλλων κατά των Ισπανών και των Ολλανδών και οι προσαρτήσεις
εδαφών σε βάρος της Ισπανίας και της Γερμανικής Αυτοκρατορίας προκάλεσαν την ανησυχία
των Δυτικοευρωπαίων γειτόνων τους, οι οποίοι συνασπίστηκαν για να αναχαιτίσουν τη
γαλλική επιθετικότητα.
Στη δεκαετή πολεμική σύγκρουση, έθεσε τέρμα η Συνθήκη του Ρέισβικ το 1697, η οποία δεν
ικανοποίησε πλήρως καμία πλευρά, ωστόσο επικύρωσε :
α) τις σημαντικές κτήσεις της Γαλλίας στις Κάτω Χώρες,
β) τις προσαρτήσεις των εκκλησιαστικών φέουδων της Λοραίνης,
γ) την προσάρτηση τμήματος της Αλσατίας και της περιοχής του Σάαρ στη Ρηνανία.

Ποια ήταν η τύχη της Σουηδίας;

Η Σουηδία δεν μπόρεσε να διατηρήσει την ηγεμονική της θέση, την οποία άλλωστε
αμφισβητούσαν οι Δανοί, οι Πρώσοι, οι Πολωνοί και οι Ρώσοι. Γι αυτό ήταν διαρκείς οι πο-
λεμικές αντιπαραθέσεις στη Βόρεια Ευρώπη, με κορυφαία τον Μεγάλο Βόρειο Πόλεμο.
Η συντριβή των Σουηδών σε μια εκστρατεία τους στη Ρωσία σήμανε την αντίστροφη
μέτρηση για τη σουηδική κυριαρχία στη Βαλτική. Μια σειρά από συνθήκες, αφαίρεσαν από
τη Σουηδία τις κτήσεις της στη βόρεια Γερμανία προς όφελος της Δανίας, της Σαξονίας και
του Βραδεμβούργου-Πρωσίας.
Οι Νορβηγοί κατέλαβαν εδάφη της Δυτικής Σουηδίας, ενώ η Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου
απέσπασε από τη Σουηδία τη Λιβονία, την Εσθονία και τη νοτιοανατολική Φινλανδία.
 91

Ποιοι λόγοι οδήγησαν στον πόλεμο της Ισπανικής διαδοχής;

Το 1700 ο θάνατος του Αψβούργου βασιλιά της Ισπανίας Καρόλου Β' οδήγησε τη Δυτική
Ευρώπη στο γνωστό «πόλεμο της ισπανικής διαδοχής». Η ενέργεια του Γάλλου βασιλιά να
κληροδοτήσει τον ισπανικό θρόνο στον εγγονό του συνιστούσαν αιτία πολέμου για τους
Αυστριακούς, οι οποίοι συμμάχησαν με την Ολλανδία, την Αγγλία και το Βραδεμβούργο. Η
προοπτική μιας Ισπανίας που θα περνούσε με όλες της τις κτήσεις στους Βουρβώνους ή
στους Αψβούργους και θα ανέτρεπε ριζικά το συσχετισμό των δυνάμεων προκάλεσε
ανησυχία στις ευρωπαϊκές αυλές.

Πώς τερματίστηκε ο ισπανικός πόλεμος;

Ο πόλεμος τερματίστηκε με τις λεγόμενες Συνθήκες της Ουτρέχτης το 1713 και το 1714,
όπου :
α) Ο εγγονός του Λουδοβίκου ΙΔ' αναγνωρίστηκε βασιλιάς της Ισπανίας, με τον όρο να μην
ενωθούν ποτέ το ισπανικό με το γαλλικό βασίλειο.
β) Η Ισπανία ήταν η μεγάλη ηττημένη του πολέμου, αφού υποβιβάστηκε έναντι της Γαλλίας
και αναγκάστηκε να εκχωρήσει στους Αψβούργους της Αυστρίας μεγάλο τμήμα της
κληρονομιάς του ισπανικού κλάδου της οικογένειας, δηλαδή τις ισπανικές Κάτω Χώρες, το
Βασίλειο των Δύο Σικελιών και το Μιλάνο.
γ) Η Σουηδία και οι Ηνωμένες Επαρχίες των Κάτω Χωρών, εξαντλημένες από τον πόλεμο,
μετατράπηκαν σε δυνάμεις δεύτερης κατηγορίας.
δ) Η Πρωσία και η Σαβοΐα - Σαρδηνία εμφανίζονται ως ανερχόμενες δυνάμεις στη Γερμανία
και στην Ιταλία.
ε) Η νικημένη Γαλλία έχασε προσωρινά τα εδάφη της Λοραίνης και της Ρηνανίας, αλλά
διατήρησε σχεδόν ανέπαφη την ηγεμονική θέση της στην ηπειρωτική Ευρώπη. Οι απώλειες
της ήταν σημαντικότερες εκτός Ευρώπης, αφού έχασε τις καναδικές κτήσεις της.
στ) Μακροπρόθεσμα η μεγάλη κερδισμένη ήταν η Μεγάλη Βρετανία, η οποία επωφελήθηκε
από την παρακμή και την πολιτική εξασθένηση των ναυτικών και αποικιακών δυνάμεων της
Ευρώπης.

Η Ευρώπη μετά τις Συνθήκες της Ουτρέχτης

Ποια η κατάσταση στην Ευρώπη μετά τις Συνθήκες της Ουτρέχτης;

Με τις Συνθήκες της Ουτρέχτης :

α) Σταθεροποιήθηκε η Δυτική Ευρώπη μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση.
β) Εγκαθιδρύθηκε και επίσημα το σύστημα ευρωπαϊκής ισορροπίας, το οποίο βασίστηκε στην
εξισορροπημένη κυριαρχία των ισχυρών κρατών στην Ευρώπη του 18ου αιώνα.
γ) Η κλασική εποχή της μυστικής διπλωματίας και των μυστικοσυμβουλίων είχε αρχίσει.
δ) Η κατασκοπεία και η εξαγορά συνειδήσεων χρησιμοποιούνταν ευρέως από τους ηγέτες
των ισχυρών κρατών, οι οποίοι αποφάσιζαν για συνοριακές αλλαγές, ανταλλαγές και
διανομές εδαφών, αδιαφορώντας για τις επιθυμίες των υπηκόων τους.
ε) Τα αναρίθμητα συνέδρια και συμβούλια που συγκαλούσαν οι δυνάμεις κατά το 18ο αιώνα
είχαν βασικό σκοπό τη διατήρηση της ισορροπίας μέσω του περιορισμού των τοπικών
εντάσεων και συρράξεων.
 92

Ποιο ήταν το πρόβλημα για την πολιτική της ισορροπίας σε κάθε χώρα;

Το ζητούμενο για κάθε δύναμη από την πολιτική της ισορροπίας ήταν να στερήσει από τους
αντιπάλους της τη δυνατότητα να καταστούν επικίνδυνοι για τα συμφέροντά της. Η
ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της βρετανικής
διπλωματίας αφού ήταν απαραίτητος όρος για την οικοδόμηση και διατήρηση της
παγκόσμιας ηγεμονίας της Μεγάλης Βρετανίας.

Τι γνωρίζετε για τον Επταετή Πόλεμο;

Ο Επταετής Πόλεμος (1756-1763) ήταν προϊόν του αγγλογαλλικού αποικιακού

ανταγωνισμού για κυριαρχία στη Βόρεια Αμερική και στη Νοτιοανατολική Ασία. Θεωρείται
ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος. Οι Γάλλοι υπέστησαν συντριπτική ήττα ως αποικιακή δύναμη
χάνοντας σχεδόν όλες τις αποικίες τους στην Αμερική.
Στην Ευρώπη συγκροτήθηκαν δύο συνασπισμοί: η Πρωσία και η Μ. Βρετανία εναντίον της
Γαλλίας, της Ισπανίας, της Ρωσίας και της Αυστρίας.
Ενώ η Βρετανία εξασφάλισε την αποικιακή της ηγεμονία, η σύμμαχος της, Πρωσία κατάφερε
να κρατήσει τη Σιλεσία. Η ασίγαστη έχθρα μεταξύ του Πρώσου βασιλιά Φρειδερίκου του
Μεγάλου και της αυτοκράτειρας της Αυστρίας Μαρίας Θηρεσίας σηματοδότησε τις απαρχές
μιας σκληρής διαμάχης μεταξύ της προτεσταντικής δυναστείας των Χοεντσόλερν και του
καθολικού Οίκου των Αψβούργων για κυριαρχία στη Γερμανία. Σε αυτή την ενδογερμανική
διαμάχη που έληξε με την επικράτηση της Πρωσίας, η Αυστρία μειονεκτούσε, επειδή ήταν
πολυεθνική αυτοκρατορία και όχι ένα καθαρά γερμανικό κράτος. Οι Αψβούργοι
απελευθέρωσαν την Ουγγαρία από τους Τούρκους το 1683, όμως τέσσερα χρόνια αργότερα
κατάργησαν την αιρετή μοναρχία που ίσχυε για επτά περίπου αιώνες στην Ουγγαρία,
καθιστώντας τους εαυτούς τους κληρονομικούς ηγεμόνες και την Ουγγρική Δίαιτα
διεκπεραιωτή των βασιλικών διαταγμάτων.

Ποιες αλλαγές σημειώθηκαν στην Ανατολική Ευρώπη μετά τις Συνθήκες της
Ουτρέχτης;

Η Ανατολική Ευρώπη υπέστη μεγάλες γεωπολιτικές μεταβολές στο τελευταίο τέταρτο του
18ου αιώνα, με αποτέλεσμα να αλλάξει ριζικά ο πολιτικός χάρτης της περιοχής.
Πολωνία :
α) Οι Πολωνοί ήταν τα τραγικά θύματα της νέας τάξης πραγμάτων στην εποχή της
ευρωπαϊκής ισορροπίας.
β) Οι ηγεμόνες της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Πρωσίας, με τρεις διαδοχικές διανομές των
πολωνικών εδαφών έσβησαν κυριολεκτικά την Πολωνία από το χάρτη μέχρι το 1918,
επιβάλλοντας το δίκαιο των ισχυρών με τον πιο κυνικό τρόπο.
γ) Η Πολωνία, με ανίκανους, αιρετούς βασιλιάδες, που ήταν υποχείρια των μεγάλων
γαιοκτημόνων και των ξένων ηγεμόνων και της πολωνικής Δίαιτας, άνοιξε από πολύ νωρίς
τις ορέξεις των γειτονικών κρατών για τον έλεγχο της.
δ) Μετά το διαχωρισμό της από τη Λιθουανία η Πολωνία αντιμετώπισε πολλές φορές τη
Ρωσία κατά το 17ο αιώνα, με αποτέλεσμα να χάσει εδάφη στα ανατολικά και να περιπέσει σε
ένα καθεστώς πολιτικής εξάρτησης από τους τσάρους της δυναστείας των Ρομανώφ.
Η Ρωσία παίρνοντας «τη μερίδα του λέοντος», ολοκλήρωσε το άνοιγμα προς τη Δύση που
εγκαινίασε ο Μεγάλος Πέτρος στις αρχές του 18ου αιώνα, με την εδραίωση της ρωσικής
 93

κυριαρχίας στις ανατολικές ακτές της Βαλτικής και τη μεταφορά της ρωσικής πρωτεύουσας
από τη Μόσχα στην Αγία Πετρούπολη (1715). Αποτέλεσε την ανερχόμενη δύναμη της
Ευρώπης του 18ου αι.
Η Πρωσσία ως ανερχόμενη δύναμη του 18ου αιώνα μαζί με τη Ρωσία πλαισίωσαν τη Μεγάλη
Βρετανία, την Γαλλία και την Αυστρία στη λέσχη των ισχυρών της Ευρώπης.

Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ (16ος-18ος ΑΙΩΝΑΣ)

Ποια κατάσταση επικρατούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία;

Η Νοτιοανατολική Ευρώπη, κατά τους Πρώιμους Νέους Χρόνους βρισκόταν κάτω από
οθωμανική κυριαρχία, η οποία έφτασε στο απόγειο της δύναμης της το 16ο αιώνα, την ίδια
εποχή με την Αψβουργική.
- Οι καταλήψεις της Μολδαβίας (1512) και του Βελιγραδίου (1521) άνοιξαν το δρόμο
στους Οθωμανούς για την ουγγρική πεδιάδα. Η μεγάλη νίκη τους στο Μόχατς (1526),
έσπειρε τον τρόμο στην Κεντρική Ευρώπη και στους Αψβούργους.
- Το Ισλάμ είχε φτάσει στο κέντρο της Ευρώπης, ωστόσο η ανεπιτυχής πρώτη πολιορκία
της Βιέννης (1529) εμπόδισε τους Οθωμανούς να διαβούν τις Άλπεις.
- Ο διαμελισμός της μέχρι τότε αψβουργικής Ουγγαρίας και η διανομή της το 1526 άφησε
στους Οθωμανούς το μεγαλύτερο μέρος της χώρας μαζί με τη Βούδα, ενώ η
Τρανσυλβανία μετατράπηκε σε φόρου υποτελή ηγεμονία του σουλτάνου.
- Οι Οθωμανοί εξασφάλισαν σταδιακά και τον έλεγχο της ανατολικής λεκάνης και των
νότιων παραλίων της Μεσογείου, με την απόσπαση της Ρόδου από τους Ιωαννίτες ιππότες
(1522), της Κύπρου (1571) και της Κρήτης(1669) από τη Βενετία, του Αλγερίου (1529),
της Τρίπολης (1551) και της Τύνιδας (1574) από τους Άραβες κυρίους τους,
καταφέροντας βαρύ πλήγμα στη ναυτική και εμπορική αυτοκρατορία της Βενετίας.
- Η συντριβή του οθωμανικού στόλου από τις συνασπισμένες ναυτικές δυνάμεις της
Βενετίας, της Γένουας κοίτης Ισπανίας το 1571 στη Ναύπακτο αναχαίτισε για δεκαετίες
την προέλαση των Οθωμανών.
- Η νικηφόρα πορεία των Οθωμανών στη Νοτιοανατολική και Κεντρική Ευρώπη το 16ο
αιώνα συνέβαλε αποφασιστικά στην εδραίωση της προτεσταντικής Μεταρρύθμισης στη
Γερμανία από τα πρώτα της βήματα, αφού κρατούσε απασχολημένο τον καθολικό
Γερμανό Αυτοκράτορα της Γερμανίας Κάρολο Ε' των Αψβούργων και ανέδειξε τη σημα-
σία της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης για τη δυτική διπλωματία.
- Μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα ο οθωμανικός κίνδυνος δεν εξέλιπε για την ηγεμονία των
Αψβούργων της Αυστρίας στην Κεντρική Ευρώπη.
- Η δίμηνη πολιορκία της Βιέννης από τους Οθωμανούς το καλοκαίρι του 1683 απείλησε
σοβαρά να διαταράξει τους συσχετισμούς δυνάμεων στην Ευρώπη καινά εξασφαλίσει
στην Οθωμανική Αυτοκρατορία πανευρωπαϊκή κυριαρχία. Όμως η ήττα των Οθωμανών
από τον Πολωνό βασιλιά Ιωάννη Σομπιέσκι και η λύση της πολιορκίας της Βιέννης
απομάκρυναν οριστικά τον κίνδυνο της οθωμανικής κατάκτησης της Κεντρικής και
Ανατολικής Ευρώπης και σηματοδότησαν την απαρχή μιας πορείας μόνιμης συρρίκνωσης
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη, η οποία διήρκεσε περισσότερο από δυο
αιώνες.
- Στην Ανατολική Ευρώπη οι Οθωμανοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με την ανερχόμενη Ρωσική
Αυτοκρατορία. Μετά τους τρεις μεγάλους ρωσο-τουρκικούς πολέμους του 18ου αιώνα, οι
 94

Ρώσοι κυριάρχησαν στα βόρεια παράλια της Μαύρης θάλασσας, κέρδισαν εμπορικά
προνόμια στην οθωμανική επικράτεια και ο τσάρος αναγορεύτηκε προστάτης των
χριστιανών υπηκόων της αυτοκρατορίας.

Tι γνωρίζετε για τις συνθήκες του Κάρλοβιτς και του Πασάροβιτς ;

Με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς η Ουγγαρία επιστράφηκε στην Αυστρία και η Ποδολία στην
Πολωνία.
Με τη Συνθήκη του Πασάροβιτς (1718) οι Οθωμανοί παραχώρησαν στους Αυστριακούς και
το Βελιγράδι για 21 χρόνια. Η Τρανσυλβανία και η Μπουκοβίνα προστέθηκαν στην
αυστριακή επικράτεια.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1) Ποια ήταν η σημαία της Μεταρρύθμισης;

2) Ποια είναι τα θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά αίτια της Μεταρρύθμισης
3) Ποιες είναι διαφορές ανάμεσα σ’ αυτό το δόγμα του Λούθηρου και του Καλβίνου;
4) Ποιες αλλαγές θέσπισε ο Λούθηρος στην εκκλησία που αποδεικνύουν τον κοινωνικό του
συντηρητισμό;
5) Ποια στοιχεία της νέας Καλβινιστικής ηθικής εντοπίζετε και με ποιο τρόπο εφαρμόστηκε
στη Γερμανία;
6) Ποιο είναι το πεδίο και οι μορφές εξάπλωσης του Λουθηρανισμού και του Kαλβινισμού
στην Δυτική Ευρώπη;
7) Ποια είναι η ιδιαιτερότητα της αγγλικανικής μεταρρύθμισης;
8) Ποιες ήταν οι σημαντικότερες αποφάσεις του Συνεδρίου του Τριδέντο;
9) Ποια είναι η συμβολή των Ιησουιτών στην επιτυχία της Αντιμεταρρύθμισης;
10) Κάτω από ποιες συνθήκες εκδηλώθηκε η μισαλλοδοξία και οι θρησκευτικές συγκρούσεις.
 95

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10ο

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑ

Η ΑΠΟΛΥΤΗ ΜΟΝΑΡΧΙΑ

Ποιες συνθήκες ευνόησαν την εδραίωση της Aπόλυτης Μοναρχίας;

Κατά το 16ο και 17ο αιώνα παρήκμασαν οι μεσαιωνικοί αντιπροσωπευτικοί θεσμοί και
ορισμένοι βασιλείς άρχισαν να απολαμβάνουν εξουσίες ενώ από το τελευταίο τέταρτο του
15ου αιώνα οι βασιλείς της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ισπανίας κατόρθωσαν να
διατηρήσουν ενωμένα τα βασίλειά τους και να ισχυροποιήσουν την εξουσία τους
εξουδετερώνοντας τις φυγόκεντρες δυνάμεις.
- Οι νέες πηγές πλούτου, οι οποίες διευκόλυναν τη συντήρηση ενός ολοένα αυξανόμενου
γραφειοκρατικού μηχανισμού,
- η διατήρηση ισχυρού και ετοιμοπόλεμου στρατού, λόγω των συνεχών πολέμων,
- η επιβολή της κοσμικής εξουσίας στη θρησκευτική, η οποία εκτός των άλλων ευνοήθηκε
από τη Μεταρρύθμιση,
- τα δεινά του Τριακονταετούς Πολέμου σε συνδυασμό με την κοινωνική κρίση των μέσων
του 17ου αιώνα διαμόρφωσαν την κατάλληλη ατμόσφαιρα για ισχυρές και σταθερές κυ-
βερνήσεις που θα μπορούσαν να εγγυηθούν ειρήνη και σταθερότητα.

Πώς αντιμετωπίστηκε η απόλυτη μοναρχία;

Η άνοδος της απόλυτης μοναρχίας συμβάδισε με τη συγκρότηση του σύγχρονου κράτους, το

οποίο δεν ήταν σε θέση να εξασφαλίσουν οι ευγενείς και η φεουδαρχία. Η απόλυτη μοναρχία
στηρίχθηκε σε μια μορφωμένη υπαλληλία, ενώ κέρδισε την εύνοια των πλούσιων αστών.
Ήταν ένα αποκλειστικά ευρωπαϊκό φαινόμενο των Πρώιμων Νέων Χρόνων, το οποίο
ευδοκίμησε στην Ισπανία του 16ου αιώνα, στην Αγγλία μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα και
στη Γαλλία μέχρι την Επανάσταση του 1789. Κατά το 18ο αιώνα αποτέλεσε το κυρίαρχο
σύστημα διακυβέρνησης στην Ευρώπη, με κάποιες εξαιρέσεις.

Ποιες είναι οι απόψεις των θεωρητικών της απολυταρχίας, Μποντέν και Χομπς;

Ο Γάλλος Ζαν Μποντέν ήταν ο πρώτος που διατύπωσε τη θεωρία της κυριαρχίας, δηλαδή της
«δια βίου άσκησης της απόλυτης εξουσίας του μονάρχη επάνω στους υπηκόους του» και
διακήρυξε ότι:
α) Η βασιλική εξουσία : i) έπρεπε να είναι απεριόριστη, δεσμευόμενη μόνο από τον θείο και
τον φυσικό νόμο,
ii) δε χρειάζονταν νομοθετικά και αντιπροσωπευτικά σώματα.
β) ο λαός έπρεπε να υπακούει χωρίς να του αναγνωρίζεται το δικαίωμα εξέγερσης.
Ο Τόμας Χομπς, ο δεύτερος μεγάλος θεωρητικός της απολυταρχίας, στα έργα του De cive και
Λεβιάθαν υποστήριξε ότι:
 96

α) Οι άνθρωποι στην αρχή της ιστορίας τους ζούσαν σε μια φυσική κατάσταση, όπου
κυριαρχούσε η αναρχία, η αθλιότητα, η βία και η ανασφάλεια.
β) Η ανάγκη υπέρβασης της φυσικής κατάστασης οδήγησε τους ανθρώπους στη σύναψη ενός
συμβολαίου, με το οποίο εκχώρησαν όλα τα δικαιώματα τους στον ηγεμόνα, με αντάλλαγμα
την ασφάλεια τους.
γ) Η εξουσία του ηγεμόνα δε γνώριζε περιορισμούς από τον φυσικό ή τον θείο νόμο, όπως
στη θεωρία του Μποντέν ήταν απόλυτη, τελεσίδικη και αμετάκλητη και οι υπήκοοι όφειλαν
υπακοή στο μονάρχη τους άνευ όρων.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑΣ

Ζαν Μποντέν: η βασιλική εξουσία = απεριόριστη

δέσμευση από τον θείο και τον φυσικό νόμο
όχι νομοθετικά και αντιπροσωπευτικά σώματα
υπακοή του λαού – όχι δικαίωμα εξέγερσης.

Τόμας Χομπς: 1) οι άνθρωποι ζούσαν σε μια φυσική κατάσταση, με χαρακτηριστικά

την αναρχία, την αθλιότητα, τη βία και την ανασφάλεια.
2) η ανάγκη υπέρβασης της φυσικής κατάστασης στη σύναψη
συμβολαίου, στην εκχώρηση όλων των δικαιωμάτων τους στον
ηγεμόνα, με αντάλλαγμα την ασφάλεια τους.
3) εξουσία του ηγεμόνα: απόλυτη, τελεσίδικη και αμετάκλητη,
όχι περιορισμούς από τον φυσικό ή τον θείο νόμο,
υπήκοοι υπάκουαν στο μονάρχη τους άνευ όρων.

Ποια είναι η πρακτική των θεωριών τη Απολυταρχίας και πώς αντιμετωπίστηκαν;

Η θεωρία της απολυταρχίας απείχε πολύ από την κυβερνητική πρακτική.

- Το κράτος των Πρώιμων Νέων Χρόνων δεν ήταν ακόμα τόσο ισχυρό και τα περιθώρια
επέμβασης του στην καθημερινότητα των κατοίκων όλης της επικράτειας ήταν
περιορισμένα.
- Οι μονάρχες σέβονταν τους γραπτούς και άγραφους νόμους, το εθιμικό δίκαιο και τις
παραδόσεις των υπηκόων τους και λάμβαναν σοβαρά υπόψη τα συμφέροντα των
προνομιούχων κοινωνικών τάξεων, κυρίως των ευγενών και των εμπόρων.
- Η απόλυτη μοναρχία δεν επικράτησε ολοκληρωτικά. Τα όργανα αντιπροσώπευσης των
μεσαιωνικών τάξεων λειτουργούσαν ως αντίβαρο στη βασιλική εξουσία και σπάνία
διαλύονταν από τους μονάρχες, οι οποίοι ωστόσο τα παρέκαμπταν, παρακώλυαν τη
λειτουργία τους, τα υπονόμευαν και σε πολλές περιπτώσεις τα αποδυνάμωναν.
- Οι αντιδράσεις των ευγενών και των τοπικών κοινωνιών στις απολυταρχικές μεθοδεύσεις
συχνά έπαιρναν τη μορφή εξεγέρσεων στην Ευρώπη των Πρώιμων Νέων Χρόνων.
 97

Γιατί η μοναρχία του Λουδοβίκου ΙΔ΄ αποτέλεσε πρότυπο της ευρωπαϊκής

απολυταρχίας;

Πρότυπο της απόλυτης μοναρχίας για ολόκληρη την Ευρώπη υπήρξε η Γαλλία την εποχή του
Λουδοβίκου ΙΔ'. Εκεί από τον ύστερο Μεσαίωνα:
α) είχε συγκροτηθεί ένας αξιόπιστος γραφειοκρατικός μηχανισμός,
β) εισπράττονταν τακτικά φόροι από τους υπηκόους και
γ) ο ισχυρός στρατός, συνέβαλε στον περιορισμό των αποσχιστικών τάσεων και στην
αποδυνάμωση της επαρχιακής αριστοκρατίας.
Με το κονκορδάτο που σύναψε με τον πάπα, ο Γάλλος βασιλιάς απέκτησε το δικαίωμα
διορισμού όλων των επισκόπων και ηγουμένων εδραιώνοντας έτσι την πολιτική υπεροχή της
μοναρχίας έναντι της εκκλησίας.

Ποια ήταν η κατάληξη της δυναστείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄;

Οι συνεχείς πόλεμοι της Γαλλίας με την Ισπανία των Αψβούργων στο πρώτο μισό του 16ου
αιώνα και ο εμφύλιος πόλεμος καθολικών και Ουγενότων στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα
εξασθένισαν τη γαλλική μοναρχία για δεκαετίες.

Πώς επιτεύχθηκε η ανάκαμψη της Απολυταρχίας;

Η ανάκαμψη της Απολυταρχίας έγινε με τον Ερρίκο Δ' της Ναβάρρας, ο οποίος
αποκατέστησε τη θρησκευτική γαλήνη στο εσωτερικό και με τη βοήθεια του πρωθυπουργού
του Συλλύ προώθησε τον εκσυγχρονισμό της οικονομίας και στο γαλλικό αποικισμό στη
Βόρεια Αμερική.

Ποια εποχή θεωρείται ευεργετική για την μοναρχία στη Γαλλία;

Ευεργετική για τη μοναρχική εξουσία ήταν η ουσιαστική διακυβέρνηση της χώρας από το
βασιλιά Λουδοβίκο ΙΓ' και από τον παντοδύναμο πρωθυπουργό, καρδινάλιο Ρισελιέ, την
περίοδο 1624-1642. Ο Ρισελιέ εφάρμοσε πολιτική εξόντωσης των απείθαρχων ευγενών και
των Ουγενότων, με εκτελέσεις συνωμοτών, δημεύσεις περιουσιών και καταστροφές πύργων.
Την πολιτική του Ρισελιέ ακολούθησε και ο διάδοχος του Μαζαρέν, ο οποίος κυβέρνησε τη
χώρα μέχρι να ενηλικιωθεί και να αναλάβει τα καθήκοντα του στο θρόνο ο Λουδοβίκος ΙΔ'.

Από πού προήλθε ο κίνδυνος την περίοδο της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ΄;

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος αυτή την περίοδο προήλθε από μια μεγάλη εξέγερση των ευγενών
της επαρχίας και των αστών του Παρισιού, τη γνωστή ως «Σφενδόνη» που συγκλόνισε τη
Γαλλία πριν κατασταλεί.
 98

Γιατί ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ χαρακτηρίστηκε ενσαρκωτής της Απόλυτης Μοναρχίας ;

Οι προϋποθέσεις για την εδραίωση της απόλυτης μοναρχίας ήταν ιδανικές. Ο Λουδοβίκος
ΙΔ', ενσάρκωσε με μοναδικό τρόπο την απόλυτη μοναρχία.
α) Πίστευε ότι ήταν ελέω θεού μονάρχης από τον οποίο εξαρτιόταν η ευημερία του λαού του.
β) Με τη βοήθεια του ανακτοβουλίου, κυβερνούσε όντας επικεφαλής και των τριών
εξουσιών, της νομοθετικής, της εκτελεστικής και της δικαστικής.
γ) Φορείς της μοναρχικής εξουσίας στη γαλλική μοναρχία ήταν οι βασιλικοί επιμελητές που
ασκούσαν τη διακυβέρνηση και οι στρατιωτικοί διοικητές.
δ) Ο μονάρχης από την πλευρά του όφειλε να σέβεται την εδαφική ακεραιότητα της χώρας,
τους κανόνες διαδοχής, τη ρωμαιοκαθολική θρησκεία, τη ζωή και τα αγαθά των υπηκόων
του.
ε) Η απολυταρχία δεν ήταν μόνο πολιτική, ήταν και οικονομική. Με άξονα τον
μερκαντιλισμό σχεδιάστηκε μια κεντρική οικονομική πολιτική, με στόχο τον
πολλαπλασιασμό του βασιλικού πλούτου.
στ) Ανακάλεσε το Διάταγμα της Νάντης και τερμάτισε έναν αιώνα σχετικής θρησκευτικής
ανεκτικότητας στη Γαλλία. Χιλιάδες Γάλλοι καλβινιστές – Ουγενότοι, εγκατέλειψαν τη
Γαλλία με προορισμό την Αγγλία, την Ελβετία και τις Κάτω Χώρες, στερώντας την από
αξιόλογο επιχειρηματικό δυναμικό.
ζ) Οι Γάλλοι ευγενείς αποδυναμώθηκαν πολιτικά, «αποζημιώθηκαν» όμως οικονομικά και
κοινωνικά με την παροχή συντάξεων και την υποδοχή τους στην πιο λαμπρή αυλή της
Ευρώπης.
η) Συγκέντρωσε γύρω του τους πιο ισχυρούς ευγενείς έχοντας τη δυνατότητα να τους ελέγχει
καλύτερα, ενώ ταυτόχρονα προσέδιδε μεγαλύτερο κύρος στη βασιλεία του. Η πολυδάπανη
αυλική ζωή καταχρέωσε και κατέστρεψε οικονομικά πολλές αριστοκρατικές οικογένειες. Οι
μάχιμοι επαρχιώτες με το πέρασμα του χρόνου είχαν μεταβληθεί σε πρωτευουσιάνους
αυλικούς. Η αυστηρή και συνετή διακυβέρνηση του Λουδοβίκου ΙΔ' δεν βρήκε τους
συνεχιστές μετά το θάνατο του.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μοναρχίας στην Πρωσία;

Την απολυταρχία στην Πρωσία, επέβαλε πρώτος ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος, ο οποίος

φρόντισε :
α) να δημιουργήσει μόνιμο στρατό και να συγκροτήσει ένα συγκεντρωτικό σύστημα
διοίκησης,
β) να αναγνωρίσει τα προνόμια των Πρώσων ευγενών, (το αφορολόγητο και αδασμολόγητο
της περιουσίας τους),
γ) να επιβάλει την υποχρεωτική στρατιωτική υπηρεσία των ευγενών ως αξιωματικών του
πρωσικού στρατού,
δ) να δημιουργήσει ένα σώμα αξιωματικών πιστό στον ηγεμόνα.
Την πολιτική του Φρειδερίκου Γουλιέλμου ακολούθησε ο εγγονός του, Φρειδερίκος
Γουλιέλμος Α', βασιλιά πλέον της Πρωσίας, ο οποίος :
- Ήταν το πρότυπο του βασιλιά-στρατιώτη και δημιούργησε έναν μεγάλο, άριστα
εκπαιδευμένο και πειθαρχημένο πρωσικό στρατό. Εισήγαγε την υποχρεωτική
στρατιωτική θητεία και εκπαίδευε ο ίδιος το προσωπικό του σύνταγμα των «Γιγάντων του
Πότσνταμ».
- Στη διοίκηση, επέβαλε ένα συγκεντρωτικό διοικητικό σύστημα, το οποίο εξαρτιόταν
άμεσα από τον ίδιο. Οι τακτικοί έλεγχοι, οι προειδοποιήσεις και οι ποινές που επέβαλε για
 99

παραβάσεις και καταχρήσεις των υπαλλήλων είχαν αποτέλεσμα να δημιουργήσει μια

αξιόπιστη υπαλληλία, την οποία διέκριναν ο σεβασμός, η ακρίβεια, η ορθότητα, η
λιτότητα και το αίσθημα ευθύνης.

Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της απόλυτης μοναρχίας στη Ρωσία;

Η απόλυτη μοναρχία στη Ρωσία συνδέεται με το Μεγάλο Πέτρο, ο οποίος :

- Επέβαλε δια της βίας έναν εκσυγχρονισμό δυτικού τύπου αγνοώντας τα πατροπαράδοτα
έθιμα των Ρώσων.
- Διέταξε τη θανάτωση χιλιάδων υποτιθέμενων αντιπάλων του και συνωμοτών κατά της
εξουσίας του.
- Κατάργησε κάθε ίχνος τοπικής εξουσίας και όλες οι επαρχίες τέθηκαν κάτω από την
επίβλεψη και τις διαταγές μιας αστυνομίας.
- Αφαίρεσε κάθε εξουσία από τον ορθόδοξο πατριάρχη Μόσχας, τον οποίο και κατήργησε.
- Με την εκκλησιαστική μεταρρύθμιση εκχώρησε όλες τις θρησκευτικές αρμοδιότητες σε
μια ιερή σύνοδο που βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο του ίδιου.
- Επέβαλε φορολογία σε όλους τους τομείς και έλαβε μέτρα για την ενίσχυση της εγχώριας
βιοτεχνικής παραγωγής και των εξαγωγών.
- Διεξήγαγε πολλούς νικηφόρους πολέμους και έδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για το στρατό,
ενώ ίδρυσε και το ρωσικό στόλο της Βαλτικής.

Ποια είναι η θέση των ευγενών στην απόλυτη μοναρχία;

Οι ευγενείς αποτελούσαν την προνομιούχο κοινωνική τάξη στην Ευρώπη.

Χωρίς να χάσουν την προνομιακή τους θέση στην οικονομία και στην κοινωνία, υπηρέτησαν
το απολυταρχικό κράτος. Η απολυταρχία προστάτευσε και σταθεροποίησε την κοινωνική
κυριαρχία της κληρονομικής αριστοκρατικής τάξης στην Ευρώπη. Οι ευγενείς γαιοκτήμονες
παρέμεναν ιδιοκτήτες των βασικών μέσων παραγωγής της προβιομηχανικής κοινωνίας. Η
αριστοκρατία υπέστη βαθιές μεταβολές και μεταμορφώσεις από το 16ο ως το 18ο αιώνα,
χωρίς να εκτοπιστεί ποτέ από την πολιτική εξουσία. Η απολυταρχία απέτυχε να
σταθεροποιήσει το πολιτικό καθεστώς στην Ευρώπη για μακρό χρονικό διάστημα.
Στην Πρωσία: Η αριστοκρατία διατήρησε την κυριαρχία της στην ύπαιθρο, τη δικαιοδοσία
πάνω στους αγρότες της και το μονοπώλιο της καριέρας στα υψηλά αξιώματα του στρατού
και της διοίκησης με αντάλλαγμα να μην αναμειγνύεται στην πολιτική του Πρώσου βασιλιά
Στη Ρωσία: Ο Μέγας Πέτρος χρησιμοποίησε βία απέναντι στους Ρώσους ευγενείς που
αμφισβητούσαν την πολιτική του αλλά συνέταξε κι ένα πίνακα με αξιώματα στη διοίκηση,
στο στρατό και στο στόλο, με τις οκτώ πρώτες να προορίζονται αποκλειστικά για τους ευγε-
νείς και έθεσε τις βάσεις για στενή συνεργασία του Ρώσου μονάρχη με την αριστοκρατία
προς όφελος και των δύο. Μια παντοδύναμη μυστική αστυνομία, μια ισχυρή και εκτεταμένη
γραφειοκρατία και μια πειθήνια εκκλησία αποτέλεσαν τα βασικά στηρίγματα της
απολυταρχίας στη Ρωσία για ακόμα δύο αιώνες.
 100

Η φωτισμένη Απολυταρχία

Τι γνωρίζετε για τη Φωτισμένη Απολυταρχία;

Η Φωτισμένη Απολυταρχία ήταν μια εκδοχή της ευρωπαϊκής απολυταρχίας που ευδοκίμησε
στα μέσα του 18ου αι. Προήλθε από την επαφή ορισμένων ηγεμόνων με τις νεωτεριστικές
ιδέες του Διαφωτισμού και από την επιθυμία τους να τα εφαρμόσουν στη χώρα τους. Η
αποδοχή των κηρυγμάτων του Διαφωτισμού συνέβαλε στην αλλαγή της αντίληψης για τη
μοναρχική εξουσία. Ενισχύθηκε η πίστη στην ορθολογική προέλευση της μοναρχίας.
Προβλήθηκε η αντίληψη του κράτους ως αποπροσωποποιημένου και αφηρημένου θεσμού
και του ηγεμόνα ως οργάνου της κοινωνίας.
Η φωτισμένη απολυταρχία επηρέασε και μια σειρά μικρών κρατών και υιοθετήθηκε από τους
φιλομεταρρυθμιστές Γερμανούς ηγεμόνες.

Σε ποιες χώρες ευδοκίμησε η φωτισμένη απολυταρχία;

Οι επιφανέστεροι εκπρόσωποι της φωτισμένης απολυταρχίας στην Ευρώπη του 18ου αι. ήταν
ο Ιωσήφ Β΄ της Αυστρίας, ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσίας και η Μεγάλη Αικατερίνη
της Ρωσίας.

Πως εφαρμόστηκε η φωτισμένη απολυταρχία στην Αυστρία ;

Οι μεταρρυθμίσεις στην Αυστρία άρχισαν με τη Μαρία Θηρεσία, η οποία :

- Δημιούργησε τακτικό στρατό.
- Περιόρισε τις εξουσίες της εκκλησίας.
- Κρατικοποίησε την παιδεία.
- Συνέβαλε στην προαγωγή της στοιχειώδους, της μέσης και της ανώτερης εκπαίδευσης.

Ο πιο ένθερμος υποστηρικτής της φωτισμένης απολυταρχίας ήταν ο γιος της Μαρίας
Θηρεσίας, ο Ιωσήφ Β΄. Ο Ιωσήφ Β΄ ακολούθησε ριζοσπαστική πολιτική προκαλώντας την
αντίδραση των αριστοκρατών. Έθεσε στόχο της πολιτικής του τη βελτίωση των συνθηκών
ζωής των κατώτερων στρωμάτων. Απέτυχε να απελευθερώσει τους δουλοπάροικους, να
επιβάλλει φόρους στους ευγενείς, να δημιουργήσει κοσμική παιδεία και να μειώσει την
εκκλησιαστική περιουσία.
Πέτυχε τη δημιουργία ενός προηγμένου γραφειοκρατικού συστήματος.
Στελέχωσε τη δημόσια διοίκηση με επίλεκτους επαγγελματίες αξιωματούχους.

Ποια μορφή διακυβέρνησης επέβαλε ο Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας;

Πρωταρχική φροντίδα του ήταν η χρηστή διακυβέρνηση. Διακήρυσσε ότι ήταν ο πρώτος
υπηρέτης του κράτους. Έλαβε μέτρα κοινωνικού χαρακτήρα. Συνέβαλε στον εκσυγχρονισμό
της οικονομίας. Δεν έλυσε το αγροτικό πρόβλημα φοβούμενος δυσαρέσκειες των
προνομιούχων ευγενών.
 101

Ποια μέτρα ακολούθησε η Μεγάλη Αικατερίνη;

Η Μεγάλη Αικατερίνη κατέστειλε με αγριότητα την εξέγερση των Ρώσων αγροτών.

Ασχολείτο με την πεζογραφία. Ίδρυσε σχολεία, νοσοκομεία, ορφανοτροφεία.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ

ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ

Πότε εμφανίζονται τα πρώτα βήματα του κοινοβουλευτισμού;

Ο κοινοβουλευτισμός κάνει τα πρώτα του βήματα στη Αγγλία, έναν αιώνα πριν τη Γαλλική
Επανάσταση. Μετά το θάνατο της Ελισάβετ άνοιξε ο δρόμος στην εξουσία για τους
Στιούαρτ, οι οποίοι προσπάθησαν να επιβάλουν την «ελέω Θεού μοναρχία». Επέβαλε
έκτακτους φόρους και ακολούθησε πολιτική υπέρ των υποστηρικτών του αδιαφορώντας για
τα συμφέροντα των υπηκόων του. Ακολούθησε σύγκρουση ανάμεσα στους βουλευτές και το
μονάρχη που οδήγησε σε μακρόχρονη και αιματηρή εμφύλια διαμάχη με αποτέλεσμα τη νίκη
των δημοκρατικών και την ανάληψη της εξουσίας από τον Κρόμγουελ.

Ποιο ήταν το σύστημα διακυβέρνησης του Κρόμγουελ;

Ο Κρόμγουελ, επικεφαλής μιας ριζοσπαστικής ομάδας πουριτανών και στρατιωτικός

διοικητής των κοινοβουλευτικών έδιωξε με τη βία από τη βουλή των Κοινοτήτων 143
βουλευτές που διαφωνούσαν με τις θέσεις του. Έθεσε στόχο της πολιτικής του τη βελτίωση
των συνθηκών ζωής των κατωτέρων στρωμάτων. Κατάργησε τη Βουλή των Λόρδων και
εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία. Η προώθηση του μεταρρυθμιστικού σχεδίου του Κρόμγουελ δεν
υποστηρίχτηκε από το συντηρητικό κοινοβούλιο. Τα μέλη της Κάτω Βουλής λόγω της
δήμευσης της εκκλησιαστικής περιουσίας κατείχαν τριπλάσια έκταση γης από τους λόρδους.
Αγανακτισμένος από την ιδιοτελή πολιτική των βουλευτών που ενδιαφέρονταν μόνο για την
αύξηση της περιουσίας τους, ο Κρόμγουελ διέλυσε τη Βουλή. Η διακυβέρνηση του είχε
πολλά προβλήματα και η επιβίωση του καθεστώτος του οφείλεται στις επιτυχίες του στο
εξωτερικό. Κατάστειλε την ιρλανδική εξέγερση και ανακατέλαβε εδάφη.

Ποια ριζοσπαστικά κινήματα δρούσαν στην Αγγλία;

Τα ριζοσπαστικά κινήματα που δρούσαν στην Αγγλία και δημιουργούσαν πρόβλημα στον
Κρόμγουελ είναι:
α) Οι Ισωπεδωτές, οι οποίοι απαιτούσαν ίσα πολιτικά δικαιώματα, γραπτό σύνταγμα
καθολικό δικαίωμα ψήφου για τους άνδρες, αναγνώριση της λαϊκής κυριαρχίας.
β) Οι Σκαπανείς, το ριζοσπαστικότερο κίνημα, το οποίο απαιτούσε κοινωνική ισότητα και
κοινοκτημοσύνη των αγαθών.
 102

Ποια γεγονότα οδήγησαν στην Ένδοξη Επανάσταση;

Η φιλοκαθολική και αυταρχική εξουσία που υιοθέτησαν ο Κάρολος Β΄ και ο αδελφός του
Ιάκωβος Β΄ οδήγησαν στην Ένδοξη Επανάσταση, καλώντας το Γουλιέλμο της Οράγγης ν’
αναλάβει τον αγγλικό θρόνο με νέους όρους και προϋποθέσεις.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του νέου πολιτικού συστήματος που εγκαθιδρύθηκε στην
Αγγλία από το 1669;

α) Κατοχυρώθηκαν οι ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών, εξισορροπήθηκαν οι

εξουσίες του μονάρχη με τα δικαιώματα του κοινοβουλίου.
β) Περιορίστηκαν τα περιθώρια αυθαιρεσίας του ηγεμόνα με σαφή καθορισμό των
προνομίων του.
γ) Ο Χάρτης των Δικαιωμάτων του 1689, απαγόρευε στο βασιλιά να αναστέλλει την ισχύ των
νόμων και να επιβάλλει σκληρές ποινές και υψηλά πρόστιμα.
δ) Περιορίστηκαν οι βασιλικές εξουσίες και εδραιώθηκε η κοινοβουλευτική μοναρχία.

Ποια είναι η σημασία της Ένδοξης Επανάστασης;

Το νέο πολιτικό σύστημα της Αγγλίας προκάλεσε το θαυμασμό των φιλοσόφων και των
διαφωτιστών, ενθάρρυνε τους αντιπάλους της απολυταρχίας στην Ηπειρωτική Ευρώπη και
αποτέλεσε πρότυπο για τη Γαλλική και την Αμερικάνικη Επανάσταση. Πολλές διατάξεις του
αγγλικού Χάρτη Δικαιωμάτων συμπεριλήφθηκαν στη γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων
του ανθρώπου του 1789.

AΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ

Τι γνωρίζετε για το ιδιότυπο καθεστώς ομοσπονδιακής δημοκρατικής ολιγαρχίας των

Κάτω Χωρών;

Από τις αρχές του 17ου αι. οι Ηνωμένες Επαρχίες των Κάτω Χωρών ανέπτυξαν ένα ιδιότυπο
καθεστώς ομοσπονδιακής δημοκρατικής ολιγαρχίας όπου οι επτά βόρειες επαρχίες των Κάτω
Χωρών συγκρότησαν μια ομοσπονδία όπου:
- Η κάθε επαρχία διατηρούσε την αυτονομία της, έχοντας τη δική της Συνέλευση των
Τάξεων και το δικό της γενικό κυβερνήτη.
- Στη Γενική Συνέλευση των Τάξεων που συνερχόταν στη Χάγη και αποφάσιζε για
εξωτερικά και δημοσιονομικά θέματα, συμμετείχαν εκπρόσωποι και των επτά επαρχιών.
- Για τη λήψη αποφάσεων απαραίτητη ήταν η ομοφωνία και των επτά επαρχιών.

Τι γνωρίζετε για το σύστημα της Πολωνίας;

Η Πολωνία, από τις αρχές του 16ου αι. ανάπτυξε ένα ιδιαίτερο πολιτικό σύστημα, μείγμα
αριστοκρατικής δημοκρατίας και Μοναρχίας.
 103

- Το βασιλιά εξέλεγαν οι πανίσχυροι και πάμπλουτοι μεγαλογαιοκτήμονες οι οποίοι

έλεγχαν το αριστοκρατικό κοινοβούλιο της Πολωνίας.
- Στην Πολωνική Δίαιτα κάθε μέλος είχε το δικαίωμα να ασκήσει βέτο για όλες τις
αποφάσεις του σώματος.

Τι γνωρίζετε για το Οθωμανικό σύστημα διακυβέρνησης;

Το οθωμανικό σύστημα χαρακτηρίζεται από αυταρχικότητα. Αποτελούσε έκφραση του

ανατολικού δεσποτισμού στην Ευρώπη. Διέφερε από την ευρωπαϊκή απολυταρχία.
Ο Σουλτάνος: α) κατείχε όλες τις κτήσεις στην Ευρώπη.
β) Ήταν ο ανώτατος κοσμικός και πνευματικός άρχοντας της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας με απεριόριστες εξουσίες.
γ) Παραχωρούσε στους Σπαχήδες εδάφη για επικαρπία

Ποιοι αποτελούσαν το σώμα των Γενιτσάρων;

Τα πιο δυνατά, υγιή και ταλαντούχα παιδιά των απίστων υπηκόων απομακρύνονταν από την
οικογένειά τους, υποβάλλονταν σε σκληρή εκπαίδευση και αφού μετατρέπονταν σε σκληρούς
Μουσουλμάνους και υπηρέτες του σουλτάνου στελέχωναν επίλεκτα τμήματα του στρατού,
την αυλή και τη διοίκηση φτάνοντας στα υψηλότερα αξιώματα.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποιες συνθήκες ευνόησαν την εδραίωση της απόλυτης μοναρχίας στη Δυτική Ευρώπη;
2. Ποιες είναι οι απόψεις των θεωρητικών της απολυταρχία.
3. Ποια ήταν η εξέλιξη της απολυταρχίας στη Γαλλία κατά το 16ο αι.;
4. Με ποιες διαδικασίες δημιουργούνται τα καθεστώτα στην Ελλάδα;
5. Ποια είναι η θέση και ο ρόλος του ο πηγαδιού επίδεσμοι;
6. Ποια ήταν η θέση και ποιος ο ρόλος των ευγενών στο Μοναρχική Ευρώπη
7. Ποια είναι η προέλευση, οι στόχοι και η ευδοκίμηση της φωτισμένης απολυταρχίας;
8. Για ποιους λόγους οδηγηθήκαμε στην επανάσταση του 1648;
 104

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11ο

ΠΡΟΣ ΕΝΑΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΣΜΟ: ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ

ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 17ο ΚΑΙ 18ο ΑΙΩΝΑ

ΝΕΕΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ

Ποιες είναι οι σημαντικότερες πτυχές της ευρωπαϊκής επέκτασης κατά το 17ο και 18ο
αιώνα;

Η ανάδειξη της Γαλλίας, Αγγλίας και Ολλανδίας σε μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης του 17ου
και 18ου αι. συνέβαλε στην επεκτατική δραστηριότητα αυτών των χωρών και στην εξέλιξη σε
αυτοκρατορίες. Έτσι άρχισε η δεύτερη φάση των ανακαλύψεων. Οι φιλοδοξίες τους
προσέκρουσαν στον έλεγχο όλων των γνωστών δρόμων από τους Ισπανούς κι έτσι
ανακάλυψαν νέους δρόμους.
Πρώτοι οι Άγγλοι με τον Σεμπάστιαν Καμπότ ανακάλυψαν τα νησιά Μπάφιν στις
βορειοδυτικές ακτές του Ατλαντικού και με τον Τζέημς Κουκ έκαναν τον διάπλου του
Βερίγγειου ποταμού.
Οι Ολλανδοί με τον Άγγλο θαλασσοπόρο Χάντσον ανακάλυψαν την περιοχή γύρω από τον
ποταμό Χάντσον στον Βόρειο Καναδά, προσέγγισαν τις ακτές της Αυστραλίας και
ανακάλυψαν τη Νέα Ζηλανδία, την Τασμανία και τα νησιά Φίτζι στον Ειρηνικό Ωκεανό. Το
18ο αι. ανακάλυψαν τα νησιά Πάσχα, Σολομώντα και Σαμόα.
Στα μέσα του 18ου αι. οι Γάλλοι με τον θαλασσοπόρο Μπουνγκεβίλ εξερεύνησαν τα νησιά
της Πολυνησίας και Μελανησίας.

Τι γνωρίζετε για την ολλανδική, γαλλική και αγγλική επεκτατική και αποικιακή
πολιτική του 17ου και 18ου αι., ως προς τις μεθόδους, τους φορείς και τα αποτελέσματά
τους;

Οι νέες δυνάμεις αμφισβήτησαν την ισπανική κυριαρχία στο στρατιωτικής και οικονομικής
σημασίας νησιωτικό σύμπλεγμα των Δυτικών Ινδιών με ληστρικές επιδρομές, λαθρεμπόριο
και επιθέσεις στον ισπανικό στόλο.
α) Ολλανδική επέκταση
Πραγματοποιήθηκε από μετοχική εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών, η οποία με την υπεροχή
των νέων και μικρών ευέλικτων σκαφών και με ένα πυκνό δίκτυο εμπορικών σταθμών,
φρουρίων και βάσεων ανεφοδιασμού επέβαλε την ολλανδική ηγεμονία στα νησιά της
Νοτιοανατολικής Ασίας κι έθεσε τις βάσεις της ολλανδικής αποικιακής αυτοκρατορίας. Είχαν
την άδεια άσκησης εμπορίου στην Ιαπωνία, κατέλαβαν αρκετές πορτογαλικές βάσεις στη
Δυτική Αφρική και το 1652 δημιούργησαν την πρώτη πραγματική αποικία στο Ακρωτήριο
της Καλής Ελπίδας στη Νότια Αφρική. Στη Βόρεια Αμερική δημιουργήθηκε η αποικία των
Νέων Κάτω Χωρών για μισό αιώνα.
Η ολλανδική εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών χρεοκόπησε και διαλύθηκε το 1800
β) Γαλλική επέκταση
Οι αποικίες εξυπηρετούσαν τη μερκαντιλιστική πολιτική των Γάλλων, προμηθεύοντας αγαθά
και παίρνοντας τα απαραίτητα προϊόντα.
 105

Στο βόρειο τμήμα της αμερικάνικης ηπείρου ιδρύθηκε η Νέα Γαλλία με φεουδαρχικές δομές
εξουσίας
Το 1606 ιδρύθηκε το Κεμπέκ και το 1642 το Μόντρεαλ.
Το 1682 ιδρύθηκε η Λουιζιάνα
Ο μικρός αριθμός των Γάλλων αποίκων σε σχέση με τις εκτάσεις που κατείχαν και η
προώθηση των Άγγλων προκάλεσε προβλήματα στους Γάλλους αποίκους.
Στην Ασία οι Γάλλοι ίδρυσαν την Εταιρεία των Ινδιών, εγκαθίδρυσαν εμπορικούς σταθμούς
στην ανατολική ακτή της Ινδίας και χρησιμοποίησαν ως βάση ανεφοδιασμού τη
Μαδαγασκάρη.
Όμως η γαλλική αυτοκρατορία υποχώρησε μπροστά στην αγγλική επέκταση.
γ) αγγλική επέκταση
Το 1600 ιδρύθηκε η αγγλική εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών και δημιουργήθηκαν εμπορικές
βάσεις στην Ινδία. Η κατάληψη του Μανδράς, της Βομβάης και της Καλκούτας συνέβαλαν
στην επιβολή της βρετανικής κυριαρχίας.
Το 1664 κατέλαβαν την ολλανδική αποικία των Νέων Κάτω Χωρών στη Βόρεια Αμερική και
τη μετονόμασαν σε Νέα Υόρκη.
Πρώτη αμερικάνικη αποικία των Άγγλων πραγματοποιήθηκε με την ίδρυση της Τζειμστάουν
στη Βιρτζίνια.
Το 1795 κατάλαβαν τον ολλανδικό σταθμό του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας.
Διοίκηση των βρετανικών αποικιών:
Ανέλαβε ένας κυβερνήτης με τη βοήθεια ενός συμβουλίου και μιας εκλεγμένης συνέλευσης
των αποίκων.
Μετά τον Επταετή πόλεμο άνοιξε ο δρόμος για την αγγλική κυριαρχία σ’ όλο τον κόσμο.
Κατέκτησε όλες τις γαλλικές αποικίες της Αμερικής και της Ινδίας.

Τι γνωρίζετε για τη Ρώσικη πολιτική στην Ασία;

Οι Ρώσοι με αποστολές και εκστρατείες ανακατέλαβαν τις στέπες της Σιβηρίας. Έφτασαν
στον Ειρηνικό Ωκεανό, κατάκτησαν το μεγαλύτερο τμήμα της Σιβηρίας, υπέγραψαν
σύμφωνο με την Κίνα που όριζε τα σύνορά τους, από το 1689 έκαναν εμπόριο στα εδάφη της
Κίνας. Έτσι μπορούσαν να προωθούν τα ηγεμονικά σχέδιά τους.
 106

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12ο

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟ 17ο ΚΑΙ 18ο ΑΙΩΝΑ

Η ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Ποιος είναι ο χαρακτήρας της επιστημονικής προόδου το 17ο και 18ο αι.;

Την περίοδο αυτή αναπτύχθηκαν οι φυσικές επιστήμες, οι οποίες έθεσαν τα θεμέλια για τη
μεταμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Αμφισβητήθηκαν οι παραδοσιακές απόψεις για το Θεό, τον άνθρωπο, την κοινωνία και τον
κόσμο.
β) Δημιουργήθηκε μια αντίληψη βασισμένη στον ορθολογισμό.

Ποιοι οι κύριοι εκφραστές της επανάστασης;

Οι κύριοι εκφραστές οι οποίοι θεμελίωσαν την πνευματική και επιστημονική επανάσταση

ήταν:
α) ο Βάκων, με τα έργα του Νέο Όργανο και Πρόοδος της Γνώσης:
i) Υπογράμμισε τη σημασία της αμφιβολίας στη διαδικασία της γνώσης και
ii) Προέκρινε την επαγωγική μέθοδο ως βάση της επιστημονικής γνώσης.
β) ο Καρτέσιος:
i) Ανέπτυξε ένα νέο φιλοσοφικό σύστημα χωρίς αναφορά στη θρησκεία και το
χριστιανισμό.
ii) Ως ορθολογιστής εισήγαγε την αντίληψη ενός μηχανιστικού σύμπαντος και του
δυϊσμού του κόσμου, τον οποίο συγκροτούν πνεύμα και ύλη.
iii) Είπε τη ρήση: cogito ergo sum, που συνιστούσε την πιο ισχυρή άρνηση της αυθεντίας
και βάση της σύγχρονης επιστημολογίας.
γ) ο Τζον Λοκ :
1) με το έργο του «Δύο πραγματείες Περί κυβερνήσεως»:
i) Διατύπωσε μια πολιτική θεωρία που βασιζόταν στο πολιτικό δίκαιο.
ii) Υποστήριξε σε αντίθεση με τον Καρτέσιο ότι η γνώση δεν προέρχεται από έμφυτες
ιδέες αλλά από τη λειτουργία των αισθήσεων.
2) στο έργο του: «Δοκίμιο για την ανθρώπινη αντίληψη» το ανθρώπινο μυαλό
παρουσιάζεται ως άσπρο άδειο χαρτί που αρχίζει να αποκτά γνώσεις μέσω της γνωριμίας
του με τον κόσμο.
i) H αίσθηση παρέχει την πρώτη ύλη της γνώσης.
ii) Η λογική την επεξεργάζεται και της δίνει νόημα.
δ) Ο Ισαάκ Νεύτωνας:
i) Μελέτησε τους φυσικούς νόμους και απέδειξε ότι ο κόσμος είναι αρμονικός και
σύνθετος, λογικά εξηγήσιμος.
ii) Στο έργο του μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας ενσωματώθηκαν όλες οι
μέχρι τότε κατακτήσεις στα πεδία των θετικών επιστημών.
iii) Διατύπωσε τους νόμους της κίνησης και της βαρύτητας, έθεσε τις βάσεις της φυσικής
και πρόσφερε μια μηχανική θεωρία κατανόησης του σύμπαντος.
 107

iv) Συνέβαλε στην κατασκευή ναυτιλιακών πινάκων και την εφεύρεση του εξάντα για τον
καθορισμό του γεωγραφικού πλάτους και μήκους.
iv) Έκανε τα πρώτα πειράματα με ηλεκτρικό ρεύμα ενώ η χημεία αναγνωρίστηκε ως
επιστήμη.

Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Τι ονομάζεται Διαφωτισμός και πού αναπτύχθηκε;

Διαφωτισμός ή αιώνας των Φώτων ονομάστηκε το κίνημα που αναπτύχθηκε στη Γαλλία και
γενικότερα στην Ευρώπη κατά το 18ο αι. Διακήρυξε την πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου
και φώτισε τις μέχρι τότε σκοτεινές και παρωχημένες ιδέες, θεσμούς και πρακτικές.

Ποια είναι τα αιτήματα των Διαφωτιστών;

1. Οι διαφωτιστές του 18ου αι. έθεσαν κάθε πεδίο της ανθρώπινης δραστηριότητας στην κρίση
της λογικής και αξίωσαν αλλαγές :
α) στους πολιτικούς θεσμούς
β) στο σύστημα διακυβέρνησης,
γ) στην οικονομία,
δ) στη θρησκεία
ε) στην εκπαίδευση,
στ) στο σύστημα ποινών και σωφρονισμού.
2. Έγραψαν για τον άνθρωπο, για το Θεό, την κοινωνία και τον κόσμο.
3. Ο λόγος των Διαφωτιστών διακρίνεται για την πίστη του στην ελευθερία της έκφρασης,
στην ελευθερία της οικονομικής δραστηριότητας, στο δικαίωμα της παιδείας και της
πολιτικής εκπροσώπησης.
4. Εξέφρασε τις θέσεις και τα συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης, η οποία ενώ είχε
αποκτήσει μεγάλη οικονομική δύναμη δεν είχε ανάλογη κοινωνική αναγνώριση και
δικαιώματα πολιτικής συμμετοχής.
Φορείς του Διαφωτισμού ήταν αστοί και ευγενείς με προοδευτικό πνεύμα.

Από ποιους επηρεάστηκαν οι Γάλλοι Διαφωτιστές;

Τα επιτεύγματα της φιλοσοφίας και της επιστήμης του 17ου αι, ιδιαίτερα οι θεωρίες των
Άγγλων Νεύτωνα και Λοκ επηρέασαν το στοχασμό των Διαφωτιστών.

Ποιοι ήταν οι εκπρόσωποι του Διαφωτισμού και ποιες οι απόψεις τους;

1) Κύριος εκφραστής του Διαφωτισμού υπήρξε ο Βολταίρος. Ήταν υπέρμαχος της ατομικής
ελευθερίας, της θρησκευτικής ανεκτικότητας και της ελευθερίας της έκφρασης. Στηλίτευε
την τυραννική διακυβέρνηση της απόλυτης μοναρχίας και την καταπίεση του ανθρώπου
από την οργανωμένη θρησκεία.
2) O Μοντεσκιέ, όπως και ο Βολταίρος, διακρινόταν από πολιτικό και κοινωνικό συ-
ντηρητισμό, αφού έκρινε ότι η κοινωνία έπρεπε να κυβερνάται από τους πλουσιότερους,
 108

οι οποίοι θα φρόντιζαν να θριαμβεύσει η λογική στους Θεσμούς, στη δικαιοσύνη, στη

φορολογία και στο εμπόριο.
3) Εξέχουσα θέση ανάμεσα στους διαφωτιστές κατείχαν οι εμπνευστές και εκδότες της
γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας Ντιντερό και Νταλαμπέρ. Μεταξύ των ετών 1750 και 1772
κατάφεραν να συντονίσουν 130 συγγραφείς και να εκδώσουν 25 τόμους της
Εγκυκλοπαίδειας, η οποία κωδικοποίησε όλη τη μέχρι τότε συσσωρευμένη γνώση και
κατά κάποιο τρόπο συγκρότησε το ιδεολογικό οπλοστάσιο του Διαφωτισμού.
4) Ριζοσπαστικές ιδέες διακήρυσσε και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ο οποίος πίστευε στην ισότητα
των ανθρώπων και στην ανάγκη για δικαιοσύνη. Διατύπωσε τη θεωρία του κοινωνικού
συμβολαίου (συμφωνία μεταξύ των ανθρώπων, των πολιτών - κυβερνήτη), το οποίο ήταν
ανακλητό από τους πολίτες και εξέφρασε την πίστη του σε μια Ευρώπη που θα σεβόταν
τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των ανθρώπων ανεξαρτήτως γλώσσας, θρησκείας και
φυλής.
5) Την πίστη στην ενότητα της Ευρώπης εξέφραζαν και οι οικονομολόγοι του 18ου αιώνα, οι
οποίοι πίστευαν στη δημιουργία μιας ελεύθερης αγοράς, απαλλαγμένης από τούς
περιοριστικούς θεσμούς του παρελθόντος, στην οποία θα πρυτάνευε ο φυσικός νόμος της
προσφοράς και της ζήτησης.
6) Ο Νταλαμπέρ διέφερε από τους άλλους διαφωτιστές, διότι υποστήριζε τη διάδοση των
νέων ιδεών στο λαό, στους απλούς ανθρώπους των κατωτέρων στρωμάτων, τους οποίους
ο Βολταίρος θεωρούσε αμαθείς, αγροίκους και ηλίθιους. Θα εξασφαλιζόταν η ευημερία
των ανθρώπων. Ενώ οι Γάλλοι φυσιοκράτες έδιναν προτεραιότητα στην ανάπτυξη της
γεωργίας, ο Βρετανός Άνταμ Σμιθ, κορυφαίος εκπρόσωπος του οικονομικού
φιλελευθερισμού, έδινε προβάδισμα στο εμπόριο στο κλασικό έργο του : Διερεύνηση της
ψυχής και των αιτίων του πλούτου των εθνών.

Ποια η προσφορά των Διαφωτιστών στην Ευρώπη;

α) Αναθεώρηση του ποινικού και του σωφρονιστικού συστήματος, το οποίο επέβαλλε

εξοντωτικές ποινές στους παραβάτες του νόμου και απάνθρωπες συνθήκες κράτησης στους
φυλακισμένους. Επικεφαλής αυτού του κινήματος τέθηκε ο δικαστής του Μιλάνου Τσεζάρε
Μπεκαρία, ο οποίος στο έργο του Περί Αδικημάτων και Ποινών άσκησε κριτική στη θανατική
ποινή και έθεσε ως πρωταρχικό στόχο του δικαστικού συστήματος την πρόληψη και τον
φρονηματισμό.
β) Ακούστηκαν απόψεις κατά της δουλείας.
γ) Ο Διαφωτισμός έφερε το οριστικό τέλος του πνευματικού Μεσαίωνα και προετοίμασε
ιδεολογικά το έδαφος για τη Γαλλική Επανάσταση.
δ) Έδωσε ώθηση στον ορθολογισμό και στον ανθρωπισμό και δημιούργησε αρχές που για
δύο αιώνες ενέπνευσαν φιλελεύθερους και μεταρρυθμιστές σε ολόκληρο τον κόσμο.
ε) Επιζητούσε μια Ευρώπη χωρίς φανατισμό, οικονομικά και πολιτικά φιλελεύθερη.
 109

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ

1. Ποιος είναι ο χαρακτήρας της επιστημονικής επανάστασης και ποιοι ήταν οι εκφραστές
της;
2. Ποια είναι τα βασικά γνωρίσματα, τα κηρύγματα, και οι συνέπειες του Διαφωτισμού;