1

ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
Δοκίμιο ονομάζεται το ιδιαίτερο είδος του πεζού λόγου με μέση έκταση που πραγματεύεται φιλολογικά, επιστημονικά
θέματα, καθώς και θέματα τέχνης, πολιτικής, κοινωνιολογίας, κλπ. Όπως υποδηλώνει και η ονομασία του αποτελεί μια
δοκιμή, μια προσπάθεια να διερευνηθεί ένα θέμα και να προσφερθεί στον αναγνώστη με συντομία, σαφήνεια και καλλιέπεια.

ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

Στο περιεχόμενο Στη μορφή
1. Είναι μια απόπειρα ανολοκλήρωτης πραγμάτευσης ενός 1. Το ύφος του είναι απολύτως προσωπικό, επειδή είναι προϊόν προ-
αξιόλογου αισθητικού, ηθικού, κοινωνικού, πολιτικού ή σωπικής πνευματικής κι αισθητικής ωριμότητας.
επιστημονικού θέματος. 2. Ο τόνος του εξαρτάται από το σκοπό του συγγραφέα και μπορεί να
2. Στόχος του δεν είναι να δώσει αναμφισβήτητες απαντή- είναι απολογητικός, εξομολογητικός, διδακτικός, σοβαρός, χιουμορι-
σεις όσο να προβληματίσει και να διδάξει. Για το λόγο στικός, φιλοσοφικός, σατιρικός, κλπ.
αυτό αποφεύγεται ο διδακτισμός ή δογματισμός και σκο-
πός του δοκιμιογράφου είναι να ενημερώσει, ευαισθητο-
ποιήσει και να ενεργοποιήσει τον αναγνώστη.
3. Δε στέκεται στο επικαιρικό και το προσωρινό, αλλά 3. Έχει μέση έκταση, καθώς περιορίζεται σε ορισμένες μόνο πλευρές
ανάγεται στο μόνιμο και το γενικό – από τη λεπτομέρεια του θέματος
προχωρεί στη γενική θεώρηση και την εποπτεία. 4. Προσφέρει αισθητική απόλαυση τόσο με τη λογική όσο και με τη
συγκινησιακή χρήση της γλώσσας.

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΑ ΕΙΔΗ

Πραγματεία = η σχετικά Μελέτη = γραπτή εργασία Διατριβή = εξέταση ενός Μονογραφία = έρευνα σε ένα
Επιστημονικός λό-

εκτενής γραπτή έκθεση μιας
επιστημονικής έρευνας και
των πορισμάτων στα οποία
κατέληξε
γος
που προκύπτει ύστερα επιστημονικού θέματος απόλυτα εξειδικευμένο και αυτο-
από συστηματική έρευνα από όλες τις απόψεις του , τελές θέμα
ενός θέματος και αποτελεί χωρία ν’ αφήσει πουθενά
μεθοδική έκθεση των πο- κανένα κενό ή χάσμα.
ρισμάτων της. Είναι μια μεθοδική διείσ-
δυση στο βάθος ολόκληρου

του θέματος.
Διδαχή = λόγος με πρόθεση Ημερολόγιο = είδος αυτο- Επιστολή = γραπτή επικοι- Διάλογος = (ανήκει περισσότερο
λογοτεχνικός λό-
και

νουθεσίας αλλά και προ- βιογραφίας που στηρίζε- νωνία μεταξύ δύο ανθρώ- στο λογοτεχνικό είδος) συζήτη-
σπάθεια άμεσου επηρεα- ται στη χρονολογική κα- πων που βρίσκονται μα- ση μεταξύ δύο ή περισσότερων
σμού του δέκτη. Αποτελεί ταγραφή προσωπικών κριά ο ένας από τον άλλο. προσώπων, τα οποία εκφρά-
Ρητορικός

διακριτικό γνώρισμα της βιωμάτων, κρίσεων και ζουν τις σκέψεις και τα συναι-
εκκλησιαστικής και της πολι- παρατηρήσεων στα καθη- σθήματά τους.
γος

τικής ρητορικής. μερινά γεγονότα

Άρθρο = δημοσίευμα σε εφημερίδα ή περιοδικό Επιφυλλίδα = ένας τύπος δημοσιογρα- Χρονογράφημα = δημοσι-
Δημοσιογραφικός

που πραγματεύεται ένα ειδικό, επίκαιρο θέμα γενι- φικού κειμένου που αναφέρεται σε θέ- ογραφικό κείμενο με επι-
κού ενδιαφέροντος. Το κύριο άρθρο που δημο- ματα φιλολογικά, επιστημονικά, κοινω- καιρικό χαρακτήρα, που
λόγος

σιεύεται στην πρώτη σελίδα αναφέρεται στο νικά, πολιτικά, κλπ. Ο επιφυλλιδογρά- σχολιάζει με εύθυμο τρό-
σπουδαιότερο θέμα της ημέρας, ενώ τα δευτερεύο- φος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαι- πο και παιγνιώδη, ειρωνι-
ντα άρθρα, που αφορούν διάφορα θέματα, ασκούν ρο θέμα, αλλά δε μένει προσκολλημένος κή διάθεση ποικίλα κοι-
κριτική θετική ή αρνητική σε διάφορα πρόσωπα, σ’ αυτό, προχωρεί σε παρατηρήσεις και νωνικά, πολιτιστικά ή
γεγονότα ή καταστάσεις. σκέψεις διαχρονικές. πολιτικά θέματα.
 2
ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΔΟΚΙΜΙΟΥ – ΔΙΑΦΟΡΕΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ
Θέματα επιστημονικά, ηθικά, πολιτικά, αισθη-  Υποκειμενισμός (έκθεση προ-  Αντικειμενικότητα (επιστημονικά δεδο-
τικά, κλπ. σωπικών απόψεων μένα)
Μέθοδος αποδεικτική  Εξαντλητική εξέταση / περιορι-  Εξέταση ενός θέματος με τρόπο εξα-
σμένη έκταση ντλητικό, μεθοδικό και συστηματικό / μεγά-
λη συνήθως έκταση.
Υλικό επιστημονικό  Το αισθητικό αποτέλεσμα α-  Λογική χρήση της γλώσσας και χρήση
ποτελεί αυτοσκοπό, η μορφή μετρά ειδικού λεξιλογίου
όσο και η ουσία.
Πρόθεση διδακτική: επιζητούν να διασαφηνί-  Απευθύνεται σε όλους, τόσο  Απευθύνεται σε εξειδικευμένο κοινό,
σουν και να καταδείξουν την αλήθεια ή το στη νόηση του δέκτη όσο και στο που ζητά έγκυρη ενημέρωση, αναφέρεται
ψεύδος κάποιου θέματος, του οποίου το κύρος συναισθηματικό κόσμο, πληροφορεί, στη νόηση του αναγνώστη και τον μορφώ-
αμφισβητείται, και να εξακριβώσουν μεθοδικά αλλά και συγκινεί, τέρπει νει.
τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα μιας ιδέας,
ώστε να διασαφηνιστεί πλήρως.

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΟΣ / ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Κοινά σημεία με το δοκίμιο Διαφορές από το δοκίμιο
Διδαχή -πληροφοριακός, ενημερωτικός χαρακτήρας -ο διδακτισμός που προϋποθέτει η διδαχή εκλείπει από τις
-πρόθεση να πείσει τον αναγνώστη για προσωπικές προθέσεις του δοκιμιογράφου, ο οποίος δεν προσπαθεί ούτε
θέσεις του πομπού να σωφρονίσει, ούτε να επηρεάσει.
Ημερολόγιο -έκφραση προσωπικών σχολίων, σκέψεων και πα- -ο χρόνος του ημερολογίου είναι το άμεσο παρόν, ενώ το
ρατηρήσεων για τη ζωή δοκίμιο είναι διαχρονικό, δε συνδέεται με συγκεκριμένο χρό-
νο.
-το ημερολόγιο εμπεριέχει τις πράξεις του συγγραφέα, ενώ
το δοκίμιο τις ιδέες του για ένα θέμα.
- στο ημερολόγιο δεν υπάρχει θεματικό κέντρο και είναι πι-
θανό ο συγγραφέας να περνά από το ένα θέμα στο άλλο.
Το ίδιο ισχύει και στο στοχαστικό δοκίμιο, ενώ στο αποδει-
κτικό υπάρχει σαφές θεματικό κέντρο.
Επιστολή -ύφος συνομιλίας, που συχνά παρουσιάζει και το - η επιστολή μπορεί να αναφέρεται σε πολλά θέματα χωρίς
δοκίμιο τάξη, ενώ το αποδεικτικό δοκίμιο έχει ένα θεματικό κέντρο
-ελεύθερη περιδιάβαση στις ιδέες και μια ορισμένη δομή.
-σκιαγραφείται η προσωπικότητα του συγγραφέα
-στο δοκίμιο που παίρνει ύφος συνομιλίας με έναν
φίλο, ο δοκιμιογράφος εκφράζεται σε πρώτο πρό-
σωπο και ενδέχεται να κάνει μια προσωπική ιδεολο-
γική κατάθεση ή και εξομολόγηση. Το ίδιο μπορεί να
συμβαίνει και σε μια επιστολή
Διάλογος - ο δοκιμιογράφος αναπτύσσει μια μορφή συνομιλίας - στο δοκίμιο, ο διάλογος είναι υποθετικός ή εσωτερικός
είτε με τον αναγνώστη είτε με τον εαυτό του - το δοκίμιο δεν εξαντλεί τα θέματα στο ίδιο βάθος με τον
φιλοσοφικό διάλογο

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΕΙΔΗ

Ομοιότητες δοκιμίου –
δημοσιογραφικών ειδών
-Κοινωνικός χαρακτήρας
-Έντονος προβληματι-
σμός
-Ένα κείμενο που δημοσιεύε-
ται ως άρθρο μπορεί να είναι
– χάρη στον εννοιολογικό
εξοπλισμό του, την υφολογική
επεξεργασία και στον πλούτο
των αναφορών του που ξε-
περνούν το επικαιρικό γεγο-
νός – να θεωρηθεί δοκίμιο.
Διαφορές
Δοκιμίου - δημοσιογραφικών ειδών
- Αντλεί το υλικό του από - Έχουν επικαιρικό χαρακτήρα και ασχολούνται με καθημερινά
κάποια σκέψη ή ιδέα και θέματα
αναφέρεται στο μόνιμο και - Κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας, κάτι που δε
διαχρονικό. συμβαίνει στα στοχαστικά δοκίμια
- Το άρθρο δεν έχει συνήθως το προσωπικό και οικείο τόνο που
χαρακτηρίζει το δοκίμιο.
- Το άρθρο που δημοσιεύεται σε μια εφημερίδα είναι πιο σύντομο
από ένα δοκίμιο.
- Το δοκίμιο κινείται ανάμεσα στην επιστήμη και τη λογοτεχνία,
ενώ το άρθρο έχει πιο ξεκάθαρο χαρακτήρα. Απέχει σαφώς από τη
λογοτεχνία και κινείται στο χώρο της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας.

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

 3
Ξεφεύγει από τον καθημερινό προφορικό λόγο, παρουσιάζει πιο λόγια μορφή, αντίστοιχη μ’ αυτή που συναντάμε
σε επιστημονικά κείμενα. Παρατηρεί λοιπόν κανείς τα εξής:
 Τεχνικές ομαλής μετάβασης: συνεκτικά μόρια κι εκφράσεις, φράσεις ‘γέφυρες’.
 Εκφραστικά μέσα που χαρακτηρίζουν έναν επιστημονικό και διανοούμενο λόγο [π.χ. επιρρήματα που φανερώ-
νουν μια ορισμένη στάση του ομιλητή απέναντι σ’ αυτό που λέει (πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως, κ.α.) ή την οπτική
γωνία από την οποία αντιμετωπίζει το θέμα (οικονομικά, πολιτικά, …)]
 Περίπλοκη σύνταξη και πιο σύνθετη δομή των προτάσεων
 Αφηρημένο λεξιλόγιο
 Επιγραμματική και αποφθεγματική διατύπωση
 Δεν αποκλείεται και κάποια προφορικότητα στην έκφραση και οικειότητα στο ύφος.
Συμπερασματικά, το δοκίμιο χαρακτηρίζεται από επιστημονική λιτότητα και ακρίβεια, χωρίς να πέφτει σε εκφραστική ξηρότητα, γλώσσα
λυρική, φορτισμένη συναισθηματικά που κρατά την εικονοπλαστική της δύναμη, χρησιμοποιεί
και την αναφορική / λογική γλώσσα και την ποιητική / συγκινησιακή γλώσσα
(επιστημονική, λογοκρατική διατύπωση) (λογοτεχνική διατύπωση με εικονικές και μεταφορικές εκφράσεις)

Η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται στον πραγματικό
κόσμο ή στην αντίληψη που έχουμε γι’ αυτόν. Το
μήνυμα παρέχει πληροφόρηση και η γλώσσα λει-
τουργεί με λογικό τρόπο.
Η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον εαυτό της, στο ίδιο το μή-
νυμα και μάλιστα στη μορφή του. Την προσοχή του δέκτη δεν την ελκύει
τόσο η πληροφορία του μηνύματος όσο η μορφή που παίρνει: ήχοι λέξε-
ων, συνυποδηλωτική χρήση λέξεων, επαναλήψεις, συνηχήσεις, μέτρο,
ρυθμό, κλπ.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: έκθεση του θέματος, της προβληματικής του με στόχο να προκαλέσει το ενδιαφέρον. Κατόπιν,
στην ίδια ή σε άλλη παράγραφο, διατυπώνουμε την κύρια / κατευθυντήρια ιδέα, που είναι και η θέση του συγ-
γραφέα για το θέμα.
ΑΝΑΠΤΥΞΗ: παράθεση του αποδεικτικού υλικού με διασαφήνιση της κύριας ιδέας ή απόδειξη της θέσης του
συγγραφέα.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Συμπυκνωμένη παρουσίαση του κυρίου μέρους ή επανέκθεση της αρχικής θέσης του συγγραφέα,
η οποία όμως προσεγγίζεται με διαφορετικό τρόπο από τον αναγνώστη.
Σε ένα αποδεικτικό δοκίμιο υπάρχουν πολλοί τρόποι επεξεργασίας – ανάλυσης του θέματος:
1. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
 Κατά βάθος ανάλυση: Ανάλυση του βάθους μιας έννοιας, δηλαδή παρουσίαση των χαρακτηριστικών της και
των μεταξύ τους σχέσεων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιείται κυρίως ο ορισμός και ο μερισμός (=εύρεση των
μερών ενός όλου).
 Κατά πλάτος ανάλυση: Ανάλυση του πλάτους μιας έννοιας, δηλαδή παρουσίαση των ειδών / τύπων της και των
μεταξύ τους σχέσεων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιείται η διαίρεση.
2. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ: Ανάλυση μιας έννοιας στις λειτουργίες της ή στις διαδικασίες που ακο-
λουθούνται, χωρίς προσπάθεια αξιολόγησης του ρόλου της.
3. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ – ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Το θέμα παρουσιάζεται στη χρονολογική του εξέ-
λιξη με επίκεντρο τα διαφορετικά σε κάθε φάση γνωρίσματα και χαρακτηριστικά.
4. ΔΙΛΗΜΜΑΤΙΚΗ – ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: Εύρεση των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων.
Παρουσίαση θέσης – αντίθεσης και πρόταση της σύνθεσης.
5. ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Παρουσίαση της αξίας μιας έννοιας ή φαινομένου, δηλαδή του ρό-
λου, της σημασίας, των αποτελεσμάτων στους διάφορους τομείς (κοινωνικό, πολιτικό…) και επίπεδα (ατομικό,
κοινωνικό, οικουμενικό).
6. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΛΥΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: Προσέγγιση και ανάλυση ενός προβλήματος στα στάδια:
 Θέση και διευκρίνιση / αιτιολόγηση του προβλήματος
 Παράθεση των όψεων του προβλήματος και των προσδιοριστικών παραγόντων
 Έκθεση των παραδοχών / δεδομένων από τις οποίες ξεκινούμε για αναζήτηση λύσης
 Πρόταση εναλλακτικών λύσεων και εξέταση πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της κάθε μιας.
 Υποστήριξη της λύσης που έχει τα περισσότερα πλεονεκτήματα με βάση τις συνέπειες από την
εφαρμογή της
7. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ: διαφέρει από την προηγούμενη στα εξής:
α. η αξιολόγηση των προτεινόμενων λύσεων γίνεται με βάση τεκμήρια και όχι προσωπικές παραδοχές,
β. δεν προτείνεται η ‘λύση’ αλλά οι προοπτικές για το μέλλον.
Η ανάλυση μπορεί να πάρει τη μορφή:
 Θέση του θέματος και παρουσίαση της σημερινής κατάστασης
 Παρουσίαση της ιστορίας του θέματος (τι προηγήθηκε)
 Ανάλυση των προβλημάτων που παρουσιάζονται σήμερα και των προτεινόμενων λύσεων.
 Παρουσίαση των προοπτικών για το μέλλον
8. ΣΥΝΘΕΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ: Χρησιμοποιούνται στοιχεία από δύο συνήθως προσεγγίσεις.

ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ – ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
Σκοπός Διερεύνηση του θέματος, θεμελίωση ή
ανασκευή μιας θέσης, πληροφόρηση,
πειθώ
Σκοπιά (περιεχόμενο) Αντικειμενική (παρατηρή-
σεις, διαπιστώσεις, προβληματισμοί,
επιχειρήματα – τεκμήρια)
Γνώσεις φιλτραρισμένες (ρε-
αλιστική απεικόνιση της πραγματικότη-
τας)
Επίκληση στη λογική (προ-
σιδιάζει με επιστημονικό λόγο) και
έχει αποδεικτικό χαρακτήρα
Οργάνωση - Δομή Λογική διάταξη, τριμερής δομή του
κειμένου, νοηματικές ενότητες, αλλη-
λουχία, συνοχή
Γλώσσα - Ύφος Γλώσσα δηλωτική / κυριολεκτική,
αφηρημένες λέξεις, ειδικοί όροι, λόγιες
λέξεις, συνεκτικά μόρια, λέξεις – εκ-
φράσεις που προσδιορίζουν τη στάση
του πομπού ή φανερώνουν την οπτική
του γωνία, σαφήνεια και ακρίβεια στη
διατύπωση.
Ύφος: σοβαρό, επίσημο,
αυστηρό.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΤΣΙΡΙΓΩΤΗ ΣΕΒΑΣΤΟΥΛΑ, ΠΕ2.
4
ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ
Ελεύθερη πραγμάτευση ενός θέμα-
τος, ανάπτυξη προβληματισμού, αι-
σθητική απόλαυση
Υποκειμενική (κρίσεις, παρα-
τηρήσεις, εμπειρίες, οράματα, προ-
σωπικές συλλήψεις, φαντασία)
Βιωματική - πλασματική α-
πεικόνιση της πραγματικότητας.
Επίκληση στο συναίσθημα
(προσεγγίζει τη λογοτεχνία με τον
πλούτο ιδεών και έκφρασης που το
χαρακτηρίζει)
Συνειρμική σύνδεση νοημάτων, περιή-
γηση στο χώρο των ιδεών.
Γλώσσα συνυποδηλωτική / μεταφο-
ρική, παρέκκλιση από τη γλωσσική
νόρμα, προφορικότητα στην έκφρα-
ση, σχήματα λόγου, συγκινησιακή
γλώσσα, εικονοπλαστικός λόγος,
χρήση συμβόλων που υποβάλλουν
παρά πείθουν, καλλιέπεια.
Ύφος: γλαφυρό, παραστατι-
κό, οικείο, άμεσο, προσωπι-
κό.