JELLEMA 4B

OMHULLING – GEVELS

06950440_voorwerk.indd 1 09-02-2006 15:27:57

 II

omslagontwerp Marjan Gerritse, Amsterdam

vormgeving binnenwerk Peter van Dongen, Amsterdam
opmaak Van de Garde, Zaltbommel
tekenwerk Advies- en Tekenbureau voor bouwtechniek ing. F. Oomen, Almere-Stad,
J.M. Witte Tekenbureau, Pijnacker
Veltman Bouwkundig Ontwerp- en tekenburo, Delft

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de
uitgever wenden.

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onder-

wijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs.
Voor meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen:
www.thiememeulenhoff.nl

ISBN 90 06 95044 0
Tweede druk, tweede oplage

© ThiemeMeulenhoff, Utrecht/Zutphen, 2005

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet
1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985,
Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB
Hoofddorp (www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezin-
gen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever
te wenden.

06950440_voorwerk.indd 2 09-02-2006 15:27:57

 III

Bouwtechniek
4 Omhulling
B gevels

06950440_voorwerk.indd 3 31-03-2005 13:44:02

 IV

De serie Jellema Hogere Bouwkunde bestaat naast Auteurs deel 4b:

het inleidende deel uit drie reeksen boeken: ing. Ch. Rentier
bouwtechniek, bouwmethoden en bouwproces. Adviseur voor transporttechnische installaties bij
Tezamen vormt de inhoud de onontbeerlijke de Rijksgebouwendienst, Directie Advies & Archi-
basiskennis voor het hoger beroepsonderwijs en tecten te Den Haag
wetenschappelijk onderwijs.
J. Reymers
Ook deze vernieuwde uitgave is ontstaan vanuit Projectmanager Lokal BV Aluminium- en staal-
de noodzakelijke interactie tussen het onderwijs bouw, Beverwijk
enerzijds en het bedrijfsleven anderzijds. Beide
sectoren leveren auteurs, maar zijn ook bereid ing. M.W.R. Salden
tot het leveren van commentaar en kritiek in een Coördinator EGM architecten bv, Dordrecht
voortdurende discussie tussen redactie, auteurs
en het onderwijs.

De redactie:
ir. K. Hofkes
Docent Bouwkunde, Hogeschool INHOLLAND,
Haarlem en Alkmaar

ir. H. Brinksma
Docent Bouwkunde, Hogeschool van Utrecht,
Utrecht

ir. A. van Tol

Architect, Zwolle

ir. M. Bonebakker
Adviseur Bouwmanagement, Geesteren

H.A.J. Flapper
Bouwinnovator, Amsterdam

ing. N. Zimmermann
Architect, Amsterdam

06950440_voorwerk.indd 4 31-03-2005 13:44:16

 V

Serieoverzicht
BOUWKUNDE

BOUWKUNDE

BOUWKUNDE

BOUWKUNDE
HOGERE

HOGERE

HOGERE

HOGERE
JELLEMA

JELLEMA

JELLEMA

JELLEMA
Inleiding Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces
1 Bouwnijverheid 2 Onderbouw 7 Bouwmethodiek 10 Ontwerpen

Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

3 Draagstructuur 8 Woningbouw 11 Contracteren
www.jellema-online.nl

Bouwtechniek Bouwmethoden Bouwproces

4 Omhulling 9 Utiliteitsbouw 12 Uitvoeren
A prestatie-eisen / A techniek
daken
www.jellema-online.nl
Bouwtechniek Bouwproces
4 Omhulling 12 Uitvoeren
B gevels B organisatie

Bouwtechniek Bouwproces
4 Omhulling 13 Beheren
C gevelopeningen

Bouwtechniek
5 Afbouw

Bouwtechniek
6 Installaties
A elektrotechnisch
en sanitair

Bouwtechniek
6 Installaties
B werktuigbouwkundig
en gas

Bouwtechniek
6 Installaties
C liften en roltrappen

06950440_voorwerk.indd 5 31-03-2005 13:44:18

 VI

Woord vooraf

De gevel kan worden gezien als de huid van

een gebouw. Een gevel is niet alleen beeld-
bepalend: naast beschutting en veiligheid voor
de achterliggende bouwconstructie speelt de ge-
vel een belangrijke rol bij de klimaatbeheersing.
De keuze voor een geveltype is een compromis
tussen functionaliteit, esthetica, prijs en regel-
geving. Dit geeft vaak aanleiding tot ferme
discussies tussen architecten, constructeurs en
opdrachtgevers.

In dit deel is beschreven met welke technische

eisen rekening gehouden moet worden bij de
keuze van een specifiek type gevel. Hierbij spelen
ook het bouwfysisch presteren, de bescherming
van de achterliggende constructie en de speci-
fieke wensen van de gebruiker van het gebouw
een belangrijke rol.

Achtereenvolgens komen aan de orde: gemet-

selde gevels, lichte plaatmaterialen en buiten-
gevelisolatie, natuursteen gevels, geprefabri-
ceerde betonnen gevels, vliesgevels en actieve
gevels.

In het laatste hoofdstuk worden de gevelonder-

houdsinstallaties besproken. Gebouwvormen
kunnen sterk verschillen. Voor ieder gebouw
geldt dat er periodiek schoongemaakt moet wor-
den en dat er onderhoud aan de gevel gepleegd
moet worden. De veiligheidsvoorschriften zijn
inmiddels fors aangescherpt. Dit heeft conse-
quenties voor de bereikbaarheid van elk gevel-
onderdeel.

De auteurs
mei 2005

06950440_voorwerk.indd 6 31-03-2005 13:44:20

 INHOUD VII

Inhoud 7.9.3 Arbeidsomstandigheden 57

Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 58
6 Inleiding gevels 1
6.1 Functies van de gevel 2 8 Lichte plaatmaterialen en
6.2 Ontwikkeling van de gevel 2 buitengevelisolatie 61
6.3 Materiaal van de gevel 3 Inleiding 62
6.4 Onderhoud aan de gevel 4 8.1 Natte en droge systemen 62
6.5 Vervuiling van de gevel 6 8.2 Natte systemen (buitengevelisolatie) 62
8.2.1 Ondergrond 62
7 Gemetselde gevels 7 8.2.2 Isolatie 64
Inleiding 8 8.2.3 Wapeningslaag 67
7.1 Metselsteen 8 8.2.4 Voorstrijklaag 68
7.1.1 Baksteen 9 8.2.5 Sierpleister 68
7.1.2 Betonsteen 12 8.2.6 Keuze 68
7.1.3 Kalkzandsteen 15 8.2.7 Detaillering 69
7.1.4 Cellenbeton 17 8.3 Droge systemen (lichte plaatmaterialen) 73
7.2 Metselmortels 18 8.3.1 Ondergrond 73
7.2.1 Mortels 19 8.3.2 Isolatie 73
7.2.2 Aanmaken van mortels 21 8.3.3 De spouw 74
7.3 Voegmortels en voegwerk 22 8.3.4 Bekleding 74
7.3.1 Voegmortels 22 8.3.5 Bevestiging 74
7.3.2 Aanbrengen van voegen 22 8.3.6 Voegconstructies 77
7.3.3 Vorm van de voegen 24 8.3.7 Detaillering 78
7.3.4 Kwaliteit van het voegwerk 26 8.4 Voorbeelden van droge systemen met lichte
7.4 Gemetselde buitenspouwblad 26 plaatmaterialen 78
7.4.1 Spouwankers 27 8.4.1 Vlakke platen 78
7.4.2 Metselverbanden 29 8.4.2 Geprofileerde platen 81
7.4.3 Dilataties 30 8.4.3 Sandwichpanelen 87
7.4.4 Maatvoering 35 8.4.4 Leien 89
7.5 Detaillering 39 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 92
7.5.1 Gevelbeëindiging dak 39
7.5.2 Muurbeëindigingen 40 9 Natuursteengevels 93
7.5.3 Gevelopeningen 40 9.1 Ontstaan van natuursteen 94
7.5.4 Gevelbeëindiging fundering 41 9.2 Winning van natuursteen 95
7.5.5 Gevelondersteuningen 42 9.3 Bewerking van natuursteen 96
7.6 Verontreinigingen van gevelmetselwerk 48 9.4 Technische gegevens van natuursteen 99
7.6.1 Uitslag op metselwerk 48 9.5 Keuze van natuursteen 99
7.6.2 Hydrofoberen 49 9.5.1 Eigenschappen en toepassingen 100
7.6.3 Antibekladding 51 9.6 Natuursteen in de gevel 100
7.6.4 Gevelreiniging 53 9.6.1 Ondergrond 100
7.7 Herstellen van metselwerk 54 9.6.2 Isolatie 101
7.7.1 Steenversteviging 54 9.6.3 Ankers 101
7.7.2 Renovatie van metselwerk 54 9.6.4 Spouw 104
7.8 Prefab-metselwerk 55 9.6.5 Natuursteenplaten 104
7.9 Gelijmd metselwerk 55 9.6.6 Voegen 107
7.9.1 Esthetische aspecten van gelijmd 9.6.7 Achtermorteling 105
metselwerk 55 9.7 Onderhoud 108
7.9.2 Constructieve aspecten van gelijmd Voorbeeldproject 108
metselwerk 57 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 109

06950440_voorwerk.indd 7 31-03-2005 13:44:20

 VIII

10 Geprefabriceerde betonnen gevels 111 11.10 Bouwkundige aansluitingen 155

Inleiding 112 11.11 Inbraakwerendheid 161
10.1 Prefab-elementen 112 11.12 Onderhoud 162
10.1.1 Functie 112 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 162
10.1.2 Samenstelling 113
10.1.3 Indeling gevels 117 12 Actieve gevels 163
10.2 Transport 118 Inleiding 164
10.3 Krachtwerking 119 12.1 Klimaatgevel/klimaatraam 164
10.4 Materiaal 119 12.2 Tweedehuidfaçade 166
10.4.1 Cement 119 12.3 Ontwerp 167
10.4.2 Toeslagmaterialen 120 12.3.1 Zonweringen 167
10.4.3 Pigmenten 121 Voorbeeldproject 168
10.5 Oppervlaktebewerkingen 121
10.5.1 Structuurbeton 124 13 Gevelonderhoudsinstallaties 171
10.5.2 Bekleed beton 125 Inleiding 172
10.6 Polyesterbeton 126 13.1 Ontwerpen van gevelonderhouds-
10.7 Gevelelementen van glasvezelversterkt installaties 172
cement 126 13.1.1 Ontwerp-uitgangspunten 172
10.8 Gevelbescherming 129 13.1.2 Adviseur voor gevelonderhouds-
10.8.1 Vervuiling van de gevel 129 installaties en fabrikant 183
10.8.2 Beschermingsmiddelen 129 13.1.3 Kosten 187
10.9 Detaillering 130 13.2 Technische achtergronden van
10.9.1 Afmetingen elementen 130 gevelonderhoudsinstallaties 188
10.9.2 Fabricage 131 13.2.1 Gevelliften (categorie VII tot en met IX,
10.9.3 Toleranties fabricage en montage 132 zie paragraaf 13.1.1.d) 189
10.9.4 Voegen 133 13.2.2 Gevelladders (categorie IV en V, zie
10.10 Bevestiging 134 paragraaf 13.1.1.d) 193
10.10.1 Gestapeld 134 13.2.3 Railtrajecten voor gevelliften en
10.10.2 Op consoles van het element 136 gevelladders 195
10.10.3 Op consoles van de achterliggende 13.2.4 Hoogwerkers (categorie II en III, zie
constructie 136 paragraaf 13.1.1.d) 205
10.10.4 Hangend 136 13.2.5 Ladders (categorie I, zie paragraaf
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 140 13.1.1.d 208
13.2.6 Werkbruggen (categorie V, zie paragraaf
11 Vliesgevels 141 13.1.1.d 209
Inleiding 142 13.2.7 Glazenwasbalkons 209
11.1 Constructie 143 13.2.8 Persoonlijke beschermingsmiddelen voor
11.2 Gevelopbouw 144 glazenwassers 209
11.3 Samenstelling 145 13.2.9 Bouwkundige voorzieningen 210
11.3.1 Beweegbare delen in gevels 146 13.2.10 Sanitair installatietechnische
11.3.2 Dilataties 146 voorzieningen 211
11.4 Productie vliesgevels 146 13.2.11 Elektrotechnische voorzieningen 211
11.4.1 Gevelvormen 148 13.3 Bouw en oplevering van
11.5 Gevelvullingen 150 gevelonderhoudsinstallaties 212
11.5.1 Wijze van beglazen 150 13.3.1 Voorbereiding van de montage 212
11.5.2 Beweegbare delen 151 13.3.2 Montage van gevelonderhouds-
11.6 Bouwfysische aspecten 152 installaties 213
11.7 Oppervlaktebehandeling 153 13.3.3 Veiligheidskeuring van gevel-
11.8 Rekenmethode 154 onderhoudsinstallaties 213
11.9 Montage 154

06950440_voorwerk.indd 8 31-03-2005 13:44:21

 IX

13.3.4 Gebruik van gevelonderhoudsinstallaties

door de bouwaannemer 215
13.3.5 Oplevering van gevelonderhouds-
installaties 215
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 215

Register 174

06950440_voorwerk.indd 9 31-03-2005 13:44:21

 X

06950440_voorwerk.indd 10 31-03-2005 13:44:21

 Inleiding gevels
ing. M.W.R. Salden
6
Was baksteen jarenlang het traditionele materiaal voor buitengevels,
tegenwoordig heeft de architect een breed scala aan materialen ter
beschikking en worden de keuzemogelijkheden steeds groter.
Dit resulteert in een grotere diversiteit in architectuur, vormen en
gevelbeelden.

06950440_H06.indd 1 31-03-2005 12:59:17

 2
6.1 Functies van de gevel
De gevel is de zichtbare buitenkant van een
gebouw. De primaire functie van de gevel is het
afschermen van de binnenkant van een gebouw
tegen invloeden van buiten (regen, wind, hitte,
koude, geluid, inbraak, etc.). Hiertoe worden
specifieke bouwfysische eisen gesteld aan de
gevel. Deze eisen kunnen verschillen al naar
gelang de functie van het gebouw. Zo zullen bij
een opslagloods heel andere eisen aan de gevel
gesteld worden dan bijvoorbeeld bij een school
of ziekenhuis. De gevel staat niet los van het er-
achter gelegen gebouw, maar is er onlosmakelijk
mee verbonden.
De secundaire functie van de gevel is het geven
van informatie over de functie of de eigenaar
van het gebouw. De eigenaar kan zich profileren
door middel van de uitstraling van het gebouw.
Door bijvoorbeeld de gevel van alle gebouwen
van een warenhuisketen eenzelfde uitstraling te
geven, worden de gebouwen goed herkenbaar
voor het publiek.
Soms heeft de opdrachtgever vooraf al een be-
paald idee over wat zijn gebouw door middel
van de gevel moet uitstralen.
Figuur 6.1 Gemetselde gevel
06950440_H06.indd 2
Om later niet te worden teleurgesteld door het
uiteindelijke resultaat, is het van belang dat de
opdrachtgever zijn architectonische overwegin-
gen duidelijk maakt aan de architect. Hiertoe
kan hij refereren aan bestaande gebouwen. Van
belang is ook dat de architect het beschikbare
budget van de opdrachtgever kent.
6.2 Ontwikkeling van de gevel
Aan een gevel is vaak te zien hoe oud het ge-
bouw is. De gevel is namelijk onderhevig aan
een veranderend architectonisch modebeeld.
Door de eeuwen heen zijn er dan ook diverse
gevelbouwstijlen geweest.
Ontstond vroeger een gevel als gevolg van de
beperkt ter beschikking staande materialen, te-
genwoordig kan de architect een keuze maken
uit een breed assortiment aan materialen en
producten.
In het algemeen wordt metselwerk echter nog
steeds geassocieerd met woningbouw, worden
vliesgevels en natuursteen geassocieerd met kan-
toren en metalen gevels met bedrijfsgebouwen.
Erg strikt is deze scheiding echter niet meer.
(foto: Roos Aldershof)
31-03-2005 12:59:17

De gevel ontwikkelt zich nog steeds door veran-
dering van smaak, toepassing van nieuwe mate-
rialen of door ‘oude’ materialen op een nieuwe
manier toe te passen.
Tevens zijn de voorschriften van onder andere
het Bouwbesluit, Stedenbouw en Welstand en de
hoogte van het beschikbare budget van invloed
op het uiteindelijke beeld van de gevel.
6.3 Materiaal van de gevel
In dit deel van de serie Jellema Hogere Bouw-
kunde wordt aandacht geschonken aan:
1 gevels van metselwerk;
2 gevels van prefab-beton;
3 gevels van natuursteen;
4 gevels voorzien van lichte plaatmaterialen of
buitengevelisolatie;
5 vliesgevels;
6 actieve gevels.
1 Metselwerk gevel
De metselwerk gevel, figuur 6.1, samengesteld
uit stenen en mortel, heeft een lange traditie.
Rond 1000 voor Christus werden al bouwwerken
in baksteen opgetrokken. Nederland heeft een
Figuur 6.2 Prefab-beton (betegeld)
06950440_H06.indd 3
6 INLEIDING GEVELS 3
echte baksteencultuur. Metselwerk wordt niet
alleen als gevelafwerking toegepast, maar ook als
constructief element voor de draagstructuur.
2 Gevel van prefab-beton
Beton wordt al zo’n 150 jaar in de bouw toege-
past, in het begin voornamelijk als constructief
element. Tegenwoordig wordt beton ook als
architectonisch element toegepast: de prefab
betonnen gevel, figuur 6.2.
3 Natuursteen gevel
Natuursteen wordt van oudsher toegepast als
gestapeld element. Natuursteen wordt in de
hedendaagse gevelbouw toegepast als een
esthetische dunne schil die als afwerking vóór
de eigenlijke constructie hangt, figuur 6.3.
4 Gevel voorzien van lichte plaatmaterialen
Een gevel kan ook worden afgewerkt met lichte
plaatmaterialen. Hierbij valt te denken aan onder
andere cementgebonden platen, hardplastic
platen, geprofileerde stalen en aluminium platen
en zinken platen, figuur 6.4. Meestal wordt in de
spouw tussen plaat en achterliggende construc-
tie isolatie aangebracht. Men spreekt hierbij van
een droog systeem.
(foto: Marcel van Kerckhoven)
31-03-2005 12:59:19
 4
Figuur 6.3 Natuursteen (foto: Marcel van Kerckhoven)
Isolatie is een wezenlijk onderdeel van een
afwerking van een gevel met een buitengevel-
isolatiesysteem, figuur 6.5. Men spreekt hierbij
van een nat systeem: de isolatie die is aange-
bracht op de achterconstructie wordt afgewerkt
Figuur 6.4 Zinken bekleding
06950440_H06.indd 4
met een pleisterlaag. Deze gevelafwerking vindt
zijn oorsprong in Duitsland.
5 Vliesgevel
Een vliesgevel, figuur 6.6, is een gevel waarvan
het constructieve deel bestaat uit hout, alumi-
nium en/of staal. Voor het eigenlijke vlies wordt
glas gebruikt. Was de tendens lange tijd om het
glas reflecterend (spiegelend) uit te voeren, nu
wordt de vliesgevel weer meer transparant, in
contrast met gesloten delen in de gevel (van bij-
voorbeeld staal of natuursteen).
6 Actieve gevel
Een gevel voortkomend uit de vliesgevel is de
actieve gevel: een gevel waarbij de installatie-
onderdelen zijn geïntegreerd in de vliesgevel.
6.4 Onderhoud aan de gevel
Voor welk materiaal of type gevel een architect
of opdrachtgever ook kiest, het is altijd van be-
lang om in een vroeg stadium naar het latere
gebruik van de gevel te kijken en dan vooral naar
het onderhoud. De post onderhoud moet eigen-
lijk al worden meegenomen in de kostprijs van
de gevel.
(foto: Michel Claus)
31-03-2005 12:59:21

Figuur 6.5 Buitengevelisolatie
Figuur 6.6 Vliesgevel
Naast de materiaalkeuze is de vormgeving, de
bereikbaarheid van de gevel en de vervangbaar-
heid van onderdelen van de gevel van invloed
op de kosten van onderhoud.
06950440_H06.indd 5
6 INLEIDING GEVELS 5
(foto: Marcel van Kerckhoven)
In een vroeg stadium moet worden bezien wan-
neer onderhoud aan een gevel benodigd is
(onderhoudsfrequentie) en in welke vorm onder-
houd moet worden gepleegd.
Er valt onderscheid te maken in reinigend (preven-
tief) onderhoud en technisch (correctief) onder-
houd. Onder reinigend onderhoud worden alle
activiteiten verstaan die benodigd zijn voor het
verwijderen van vuil. Onder technisch onderhoud
worden alle activiteiten verstaan die benodigd
zijn om de gevel in een goede technische staat te
houden of terug te brengen. Door een regelmatige
inspectie van de gevel kan worden bezien wanneer
en welk soort onderhoud van toepassing is.
Factoren die van invloed zijn op de frequentie
van onderhoud zijn onder andere:
• de ligging van het bouwwerk (bijvoorbeeld in
een industriegebied of aan de kust);
• de belastingen op de gevel door weer, wind,
neerslag, zon enzovoort;
• de vormgeving van de gevel en de daarmee
samenhangende detaillering.
(foto: Peter Morisson)
▶▶ De verschillende soorten onderhoud wor-
den besproken in deel 13 Beheren, hoofdstuk 3
Bouwkundig- en installatieonderhoud, hoofdstuk 4
Uitvoering onderhoud en hoofdstuk 5 Schoonmaak
onderhoud
31-03-2005 12:59:23
 6

6.5 Vervuiling van de gevel • op materiaaleigen wijze bouwen en detaille-

ren. Ieder gevelmateriaal heeft hierbij zijn eigen
Voor de detaillering geven we een aantal hand- eisen, randvoorwaarden en detailoplossingen.
reikingen waarmee het vervuilen van de gevel
zo veel mogelijk wordt tegengegaan (zie ook de De gevel is in hoge mate bepalend voor de archi-
volgende hoofdstukken): tectonische presentatie van een gebouw. Door
• bij toepassing van niet-absorberende vervuiling kunnen de esthetische en de tech-
geveldelen boven absorberende geveldelen nische waarde van de gevel achteruitgaan, en
(bijvoorbeeld een vliesgevel boven metselwerk) daarmee de economische waarde van het gehele
ervoor zorgen dat het regenwater dat over het gebouw.
niet-absorberende geveldeel loopt en alle vuil
meeneemt, niet terecht kan komen op het
absorberende deel. Dit kan door bijvoorbeeld
een goot of een overstek aan te brengen onder
het niet-absorberende vlak;
• de beëindiging van gemetselde muren afdek-
ken met een muurafdekking die minimaal 40
mm oversteekt, voorzien is van een waterhol en
afwatert naar het dakvlak. De muurafdekking
uitvoeren in een hard en glad materiaal (bijvoor-
beeld natuursteen, prefab-beton of een metalen
afdekking);
• daktrimmen net als muurafdekkingen en
waterslagen voorzien van voldoende overstek;
• bij ronde ramen een spuwer aan de onder-
zijde van het raam aanbrengen;
• raamdorpels voorzien van voldoende helling
(minimaal 15 graden), van voldoende overstek
(minimaal 40 à 50 mm) en van kopschotjes;
• gevelvervuiling op maaiveldniveau door op-
spattend regenwater voorkomen door langs
de gevel een strook grind of bestrating aan te
brengen. Ook kan de onderkant (plint) van de
gevel uitgevoerd worden in een niet-absorbe-
rend materiaal, bij voorkeur in een donkere kleur,
waardoor vervuiling minder opvalt;
• elementen als zonwering, vlaggenmasten,
reclame, verlichting met afstandhouders op de
gevel monteren. Hierdoor wordt voorkomen dat
verzameld vuil op het element met een regen-
bui over de gevel wordt afgevoerd, waardoor
er vuilstrepen op de gevel ontstaan. Kunnen
de elementen niet los van de gevel worden
gemonteerd, dan dient het regenwater aan de
onderzijde van het gemonteerde gevelelement
te worden geweerd.
Het is aan te raden om de opdrachtgever/gebrui-
ker een handleiding te verschaffen betreffende
het monteren van elementen op de gevel;

06950440_H06.indd 6 31-03-2005 12:59:23

 Gemetselde gevels
ing. M.W.R. Salden
7
Baksteen is het traditionele materiaal voor gemetselde buiten- en
binnenmuren. In de hedendaagse bouw is baksteen voor dragend
binnenmetselwerk echter grotendeels vervangen door grotere
elementen en blokken van kalkzandsteen en van beton. Deze draag-
constructies van steen worden in deel 3 Draagstructuur besproken.
Daarbij ligt het accent voornamelijk op de dragende functie van het
metselwerk.
In dit hoofdstuk komen de gemetselde gevels aan de orde. Bij de
bespreking van metselwerk voor gevels zijn de scheidende functie en
het uiterlijk de uitgangspunten.

06950440_H07.indd 7 31-03-2005 13:08:08

 8
Inleiding
Metselwerk wordt samengesteld uit stenen en
mortel. De stenen kunnen op diverse manieren
worden gestapeld. De mortel verbindt de stenen
met elkaar. Bouwde men aanvankelijk alleen met
steensmuren, in de jaren twintig werd de spouw-
muur ontwikkeld om het doorslaan van water in
de massieve muren te voorkomen. Een spouw-
muur bestaat uit een binnen- en een buitenblad
met daartussen een luchtspouw. Het buitenblad
heeft een scheidende functie, het binnenblad
soms een dragende. In de jaren zeventig gaat
men de spouw gebruiken voor thermische isola-
tie van het gebouw, figuur 7.1.
Voor het binnenblad kunnen diverse bouw-
methoden worden gebruikt. De meest toege-
paste bouwmethoden zijn:
• gietbouw (gieten is het op de bouwplaats
storten van beton);
• prefab-betonelementen (in het geprefabri-
ceerde betonelement zijn soms al in de fabriek
de kozijnen met draaiende delen, glas en tocht-
dichting aangebracht);
• houtskeletbouw (een houtskeletbouw-
binnenblad bestaat uit een stijl- en regelwerk
gevuld met isolatiemateriaal. Het stijl- en regel-
werk wordt aan de binnenzijde afgewerkt met
een dampremmende folie en gipskartonplaten.
Aan de spouwzijde komt een meestal houtachtig
plaatmateriaal en/of een waterkerende, damp-
doorlatende folie);
• cellenbetonbouw (hiervoor worden blokken of
cascopanelen gebruikt);
����������
����������
����������
������������� ������������
� ����������������
� � � �����������
Figuur 7.1 Ontwikkeling gevelopbouw
06950440_H07.indd 8
• kalkzandsteen (hiervoor worden metsel-
blokken, lijmblokken of elementen gebruikt);
• poreuze baksteen;
• betonskelet met vulling;
• staalskelet met vulling.
De spouw tussen binnen- en buitenblad wordt
gedeeltelijk opgevuld met isolatie, die tegen het
binnenblad wordt bevestigd. Als isolatiemateri-
aal worden voornamelijk kunststof (PS en PUR)
en minerale wol (glas- of steenwol) toegepast.
Natuurlijke isolatiematerialen, zoals kurk, schel-
pen, wol en katoen, zullen echter in het kader
van Duurzaam Bouwen steeds meer terrein gaan
winnen.
Dit hoofdstuk beperkt zich tot het buitenspouw-
blad en de daarvoor geëigende materialen.
Werden eeuwenlang voor de gevel bakstenen
(gebakken kunststeen) toegepast, de laatste
jaren worden ook niet-gebakken kunststenen als
kalkzandsteen, betonsteen enzovoort toegepast.
De soms grotere afmetingen van deze bouw-
blokken beïnvloeden de fysieke belasting van de
verwerker negatief.
7.1 Metselsteen
Als steen voor gevelmetselwerk komen in aan-
merking:
• baksteen;
• betonsteen;
• kalkzandsteen;
• cellenbeton.
����������
����������
��������
����������
������������������������
� ����������
31-03-2005 13:08:09
 7 GEMETSELDE GEVELS 9

7.1.1 Baksteen

7.1.1.a Materiaal
Baksteen is één van de oudste bouwmaterialen:
in Babylonië en Assyrië werden omstreeks 1000
v. Chr. al bouwwerken in baksteen opgetrok-
ken. In Nederland werden pas in de 12e eeuw
de eerste bouwwerken van baksteen gemaakt.
De grondstof voor baksteen is klei (rivier- of zee-
klei), eventueel voorzien van toeslagstoffen. De
klei ondergaat vóór het vormen een machinale
bewerking die ervoor moet zorgen een goede Figuur 7.2 Machinaal handvormen
samenstelling, homogeniteit en plasticiteit te
verkrijgen. De receptuur van de kleisamenstel- vormsteen is een ruwe, aan vijf kanten bezande
ling bepaalt in hoge mate de uiteindelijke kleur steen met een onregelmatig generfd oppervlak.
van de baksteen. Een hoog ijzergehalte in de klei
zorgt voor een roodbakkende steen, terwijl kalk- 2 Vormbaksteen
rijke klei zorgt voor een gele steen. Een bruine De klei wordt door een persblok met grote
tot zwarte steenkleur wordt verkregen door toe- kracht in de vorm geduwd. Het teveel aan klei
voeging van mangaanoxide. wordt afgestreken. Een vormbaksteen heeft vijf
bezande kanten en een afgestreken platte zijde.
De NEN 2489 Metselbaksteen (oktober 1976) De vormbak wordt bezand om te voorkomen dat
definieert baksteen als kunststeen, verkregen de steen in de vorm blijft plakken. Een vormbak-
door het bakken van vormelingen van materia- steen is een vrij strakke steen met een regelmatig
len, overwegend bestaande uit klei, waaraan ook oppervlak.
andere grondstoffen kunnen zijn toegevoegd. De
NEN onderscheidt baksteen naar vormmethode, 3 Strengperssteen
toepassing, formaat en maatklasse en naar kleur Bij een strengperssteen wordt de klei door een
en oppervlaktegeaardheid. mondstuk geperst en vervolgens door een snij-
(NEN 2489 wordt vervangen door 22 kleinere machine gesneden, figuur 7.3. De afmetingen van
delen: NEN-EN 772-1 t/m NEN-EN 772-22.) het mondstuk en dus ook de streng kunnen wisse-
len. Het is mogelijk perforaties in de streng aan
7.1.1.b Vormmethoden
Naar aanleiding van de vormmethode valt on- ������

derscheid te maken in:

1 handvormsteen;
2 vormbaksteen;
3 strengperssteen;
4 stempelperssteen.

1 Handvormsteen
In tegenstelling tot wat de naam doet vermoe-
den, wordt de handvormsteen thans door com-
putergestuurde machines gemaakt, figuur 7.2.
Slechts in uitzonderlijke gevallen is er nog sprake
van het echte traditionele handvormen. Bij de
handvormsteen wordt een bal klei met kracht in
een bezande vorm gegooid. De vorm wordt hier-
bij plaatselijk niet met klei gevuld. Het teveel aan
klei wordt met een draad afgesneden. Een hand- Figuur 7.3 Strengperssteen

06950440_H07.indd 9 31-03-2005 13:08:11

 10

Hoofd- Gebruiks- Toepassingsgebied Fysisch Mechanisch Chemisch

groepen klassen

06950440_H07.indd 10
Specifieke Water-% Druk- Splijt- Sulfaat- Lipinski-
wateropzuiging opname sterkte treksterkte gehalte getal
g/(dm2 · min) (V/V) N/mm2 N/mm2 % (m/m) % (m/m)
boven- boven- min. gem. onder- onder- boven- boven-
grens grens waarde grens grens grens grens
Binnen- A0 zonder speciale eisen – – – 7,5 0,3
muursteen A1 dragend of steunend halfsteens – – – 10 0,5
A2 van lichtgewichtstenen – – – 7,5 –
vol. massa 1200–1400 kg/m3
4
A3 binnen- van lichtgewichtstenen – – – 6 – 1,50
muren vol. massa 1000–1200 kg/m3
A4 van lichtgewichtstenen – – – 5 –
vol. massa 800–1000 kg/m3
A5 holle blokken (zogenaamde – – – 10 0,4
A5-stenen)
A6 schoon metselwerk – – – 7,5 0,3 0,12 0,04

Buiten B1 buiten- zonder speciale eisen – – 12,5 7,5 0,3 0,24 0,08
muursteen muren
B2 verhoogde eisen i.v.m – – 17,5 10 0,5 0,18 0,06
stabiliteit/normale condities
B3 verhoogde eisen i.v.m. stabili- – – 25 15 0,8 0,12 0,04
teit/verzwaarde1 condities
Trasramen en B4 trasramen2 35 27 30 20 1 0,12 0,04
kelders B5 kelders3 25 22 45 30 1,5

Hogedruk- C1 zwaar belaste binnen- 30 30 30 20 1

steen
C2 en buiten- 25 25 45 30 1,5 0,12 0,04
C3 muren 20 20 60 40 2

1 3
Metselwerk dat wordt geschilderd Metselwerk dat continu in (grond)water staat of meer dan 5˚ achteroverhelt
2 4
Metselwerk in chemisch agressief buitenmilieu Gehalte aan MgSO4 ten hoogste 0,08% (m/m)
Figuur 7.4 Toepassingsgebieden metselbaksteen

31-03-2005 13:08:11
 7 GEMETSELDE GEVELS 11

te brengen. De perforaties verminderen de kans 1 binnenmuurstenen (hoofdgroep A, gebruiks-

op scheurvorming doordat het drogen en bakken
van de steen gelijkmatiger verloopt. Tevens wordt
er grondstof en ook gewicht bespaard.
Men spreekt van een holle strengperssteen als het
holtepercentage meer dan 20% bedraagt. De
eigenschappen van een steen met minder dan
15% holtepercentage is gelijk aan een steen zon-
der perforaties.
De perforaties in de stenen zijn lastig boven
muuropeningen, omdat ze dan in het zicht ko-
men. Om dit op te lossen, kunnen bijpassende
ongeperforeerde stenen worden besteld of past
men een rollaag toe.
Het oppervlak van de strengperssteen is aan
beide platte zijden strak (door de snijmachine).
De andere vier kanten kunnen glad, bezand,
generfd of zeer ruw zijn.
4 Stempelperssteen
Bij de stempelperssteen wordt de klei machinaal
in stalen vormen geperst. De steen is te herken-
nen aan de strakke vorm en het ingedrukte stem-
pel of fabrieksmerk.
Na het vormen wordt de steen gedroogd al-
vorens hij wordt gebakken. Het water moet
namelijk voor het bakken vrijwel geheel zijn ont-
trokken aan de steen, om te voorkomen dat de
steen tijdens het bakken wordt ‘opgeblazen’. Pas
tijdens het bakken krijgt de steen zijn definitieve
structuur en kleur.
7.1.1.c Kwaliteitseisen
Naar aanleiding van de toepassing valt onder-
scheid te maken in, figuur 7.4:
Fysische eisen • maten en toleranties (zie figuur 7.7)
• specifieke wateropzuiging
• wateropname
klassen A1 t/m A6);
2 buitenmuurstenen (hoofdgroep B, gebruiks-
klassen B1 t/m B5);
3 hogedrukstenen (hoofdgroep C, gebruiks-
klassen C1 t/m C3).
De aangegeven gebruiksklassen corresponderen
met fysische, mechanische en chemische kwali-
teitseisen, figuur 7.5.
In figuur 7.5 worden deze kwaliteitseisen per ge-
bruiksklasse gespecificeerd. De specifieke water-
opzuiging geeft een indicatie voor de te bereiken
hechtsterkte tussen baksteen en metselmortel.
Een sterk zuigende steen kan te veel water aan
de mortel onttrekken, waardoor geen optimale
hechting ontstaat tussen steen en mortel. Sterk
zuigende stenen worden daarom vóór verwer-
king bevochtigd. Alleen vanaf klasse B4 worden
eisen gesteld aan de specifieke wateropzuiging en
wateropneming.
De vorstbestandheid kan door de leverancier
worden gegarandeerd of worden bepaald vol-
gens een overeengekomen proef. De NEN 2489
geeft geen classificatie voor vorstbestandheid. In
de KOMO-beoordelingsrichtlijn BRL 1007 Met-
selbaksteen is wel een classificatie opgenomen
lopende van A t/m D, waarbij A de laagste vorst-
bestandheid aangeeft en D de hoogste. Voor de
meeste toepassingen volstaat klasse C, zie figuur
7.6.
7.1.1.d Formaten en oppervlakte geaardheid
Naar aanleiding van formaat en maatklasse valt
onderscheid te maken in, figuur 7.7:
• standaard vechtformaat;

Mechanische eisen • druksterkte

• splijttreksterkte

Chemische eisen • sulfaatgehalte (in verband met kans op uitslag)

• Lipinskigetal (som van gehaltes van 3 sulfaatzouten:
MgSO4, NaSO4, K2SO4). Overschrijding van het Lipinskigetal
kan zoutschade (uitslag) tot gevolg hebben.

Figuur 7.5 Fysische, mechanische en chemische kwaliteitseisen van metselbaksteen

06950440_H07.indd 11 31-03-2005 13:08:12

 12

Vochtbelasting Classificatie

• Specifieke wateropzuiging • Specifieke wateropzuiging

≥ 10 g/(dm2 · min) < 10 g/(dm2 · min)
• Niet-geglazuurd • Niet-geglazuurd
• In metselwerk met niet- • In metselwerk met dampremmende
dampremmende afwerking afwerking4

Gering1 B C
Normaal2 C C
Hoog3 C D

1
Gering: metselwerk georiënteerd op de niet-regenzijde of beschermd tegen regen (dakoverstek en bovenzijde
metselwerk afgedekt)
2
Normaal: metselwerk georiënteerd op de regenzijde en niet beschermd tegen regen (geen dakoverstek, wel
bovenzijde metselwerk afgedekt), of metselwerk aansluitend op grondaanvulling (spatzone)
3
Hoog 1: meer dan 5˚ achteroverhellend metselwerk waarop regen kan vallen of horizontaal metselwerk (inclus-
ief rollagen). Hoog 2 = gemetselde muurvlakken onder grote gladde gevelbekleding, bijv. hoge glazen wan-
den, metaalbeplating e.d. Hoog 3 = gemetselde trasramen.
4
Onder een dampremmende afwerking verstaan we een behandeling met hydrofoberingsmiddel, een steenver-
stevigend middel, een anti-graffitimiddel, een pleistermortel of een muurverf, voor zover deze behandelingen
een overwegend dampremmende werking heben, zie paragraaf 7.6 ‘Vervuiling van metselwerk’.

Figuur 7.6 Classificatie vorstbestandheid van niet-geglazuurde baksteen

• standaard waalformaat; waarin deze kenmerken in een partij of vracht

• standaard dikformaat;
• standaard F5-formaat, formaat voor modulair
metselwerk (F5 was de vroegere commissie voor
modulaire coördinatie).
In de maatklassen I, II en III, figuur 7.7, zijn de
fabricagetoleranties (lengte, breedte, dikte,
kromheid) vastgelegd voor de eerder vermelde
formaten. Maatklasse I wordt geëist als de bak-
steen wordt gelijmd, zie paragraaf 7.9 Gelijmd
metselwerk.
Verder kan men nog onderscheid maken naar
kleur en oppervlaktegeaardheid, bezanding,
gladheid, nervenpatroon, oppervlakteprofilering
en opgebrachte lagen zoals glazuren). Er is een
bijna onbeperkte keuze in kleuren en oppervlak-
testructuren.
Het kiezen van een steen gebeurt aan de hand
van monsters: de zogenoemde typemonsters,
meestal bestaande uit vier stenen. De NEN 2489
definieert een monster als een verzameling ste-
nen, waarvan de visuele kenmerken, vorm, kleur
en oppervlaktegeaardheid als vergelijkingsmaat-
staf gelden voor de beoordeling van de mate
aanwezig (moeten) zijn.
Controle van de visuele kenmerken van aan-
geleverde bakstenen op de bouw gebeurt aan
de hand van een leveringsmonster, meestal be-
staande uit 16 stenen.
De verschillende specificaties van stenen worden
vastgelegd in een specificatieformulier volgens
NEN 2489. Het ingevulde formulier hoort bij
iedere steenbestelling, figuur 7.9.
7.1.2 Betonsteen
7.1.2.a Materiaal
Betonsteen wordt gemaakt met betonspecie die
is samengesteld uit cement, zand en een grover
granulaat (bijvoorbeeld geëxpandeerde klei,
grind, kalksteen). De pallets met verse betonste-
nen harden in speciaal geconditioneerde verhar-
dingskamers. De betonsteen heeft een verdichte
laag onderbeton met een deklaag van speciale
beton met diverse oppervlaktestructuren. Ten
behoeve van uitwendige hoeken worden zowel
strek als één kop voorzien van een soortgelijk op-
pervlak als de schone zijde van de steen.

06950440_H07.indd 12 31-03-2005 13:08:12

 7 GEMETSELDE GEVELS 13

Benaming Standaardmaten Grensmaten voor toetsing Werkende maat1

Maatklasse
I II III

Standaard ℓ 210 208–212 206–213 205–214 220

vechtformaat b 100 98–101 97–102 97–103 110
d 40 39–41 38–41 38–42 50

Standaard ℓ 210 206–213 206–213 205–214 220

waalformaat b 100 97–102 97–102 97–103 110
d 50 48–51 48–51 48–52 60

Standaard ℓ 210 206–213 206–213 205–214 220

dikformaat b 100 97–102 97–102 97–103 110
d 65 63–66 63–66 63–67 75

Standaard ℓ 230 226–233 226–233 225–234 240

F5-formaat b 110 107–112 107–112 107–113 120
d 57 55–58 55–58 55–59 67

Formaten volgens ℓ L L+2 L+3 L+4 L + 10

fabrieksopgaven L–2 L–4 L–5
b B B+1 B+2 B+3 B + 10
B–2 B–3 B–3
d D D+1 D+1 D+2 D + 10
D–1 D–2 D–2

1
Werkende maat = standaardmaat plus standaardvoeg van 10 mm

Figuur 7.7 Formaten van metselbaksteen

• Materiaaleigenschappen
In NEN 7027 Bouwblokken en -stenen van beton
(september 1973) zijn alleen de mechanische en
fysische eisen voor vuil binnenwerk vastgelegd.
De betonstenen zijn vorstbestendig.

7.1.2.b Formaat/uiterlijk/kleur
Betonstenen zijn verkrijgbaar in verschillende
formaten:
• waalformaat;
• maasformaat;
• moduulformaat (ook hoekstukken en pasblok-
ken mogelijk);
• groot formaat blokken (ook pasblokken
mogelijk).

Figuur 7.8 Breed aanbod aan bakstenen

06950440_H07.indd 13 31-03-2005 13:08:13

 14

�����������
�����������������������������������������
������������������������������������������������������
��������������� �� �� �� �� �� �� ��
���������
��������

���������������������������������
��������������� �� �� �� �� ��
������
�����

������������� �� �� �� ���������
������� ���
���������� ��� ���
�������

�������� ��� ��������������������������������

������� ��� ���
��������������� �� ���
�����

������������������������������������� �� ���
��������������������

��������������� �� ��� ������

������� ���������
������ ���������

������������������������������������� �� ��� ������������������

������ ���� �������
��������� ������ �������� ������������������������������������
��������������� �� ���
������������������������������������� �� ���
������������
����������� �������������������������
�������

����������
����������������������������

�����������
�������
�������������������������������������� ���������������������
���� ���� ����
���������� ������������ �������������
����� ����� ������� ������� ������ �����
����� ������

�������������� ������������
�����������
��������

�������� �� ���
������������� �� ���
������������������������ �� ��� �������������
������������� �� ���
����� ��������

����������������������������������� �� ��� ��������������

������������������������������ �� ��� �����������������������
�����������������

����������� �� ���
������������� �� ���
�����������������������������������
�������������� �� ���
����

������������� �� ��� �������������������������

������������������������������� �� ���
����������������������������������

������������������������

�������������������������

�������������������������

Figuur 7.9 Specificatieformulier volgens NEN 2489

De betonstenen zijn met verschillende texturen het breukvlak is zo bij iedere steen anders. De
(toplagen) en in verschillende kleuren leverbaar: steen is in diverse kleuren leverbaar. De kleur
• glad; wordt bereikt door toepassing van natuurlijke
• structuur; granulaten. De steen hoeft niet geïmpregneerd
• breuk; te worden, in tegenstelling tot de kliskalkzand-
• geocolor. steen, zie paragraaf 7.1.3 Kalkzandsteen, omdat
de steen ondoordringbaar is voor vocht. Met een
Breuksteen wordt ook wel splitsteen genoemd. De hogedrukspuit kan vuil en stof worden verwij-
breukstenen worden in de strekzijde gebroken, derd.

06950440_H07.indd 14 31-03-2005 13:08:14


Geocolor stenen hebben een toplaag van natuur-
lijke kleurechte mineralen, die tijdens de pro-
ductie een nabehandeling krijgen, waardoor de
kleurbepalende mineralen meer op de voorgrond
treden en tot hun recht komen. De stenen zijn in
diverse kleuren leverbaar.
Voor de stenen geldt dat bepaalde formaten en
structuren maar in beperkte kleuren verkrijgbaar
zijn. Overige formaten voor geocolor stenen zijn
alleen op aanvraag leverbaar.
7.1.2.c Uitvoering
Om kleur- en structuurverschillen in de gevel te
voorkomen, moet erop worden gelet, dat alle
stenen voor één gevel uit dezelfde dagproductie
komen. Een andere mogelijkheid is om stenen
uit verschillende producties te mengen. Te zagen
stenen moeten voor het zagen eerst met schoon
water worden verzadigd. Na het zagen moeten
de stenen eerst drogen voordat ze kunnen wor-
den verwerkt. Knippen van de stenen verdient
dan ook de voorkeur.
Omdat betonstenen een capillaire werking heb-
ben, moet er met vrij droge metselspecie wor-
den gewerkt. Samenstelling metselspecie: 1 deel
cement op 4 delen grof scherp zand. Als plasti-
ficeerder en waterreducerend hulpmiddel wordt
een schuimpromotorconcentraat aan de metsel-
specie toegevoegd (7,5 cc op 50 kg cement).
Per m1 gevel moet globaal één open stootvoeg
worden aangehouden. Boven lateien echter één
open stootvoeg per 0,5 m1 met een minimum
van twee open stootvoegen per latei.
De lint- en stootvoegen moeten een minimum-
breedte van 10 mm hebben. Vóór het voegen
moet de metselspecie tot een diepte van 10 mm
worden uitgekrabd. Natte gevels kunnen beter
niet gevoegd worden, omdat de kans bestaat
op witte uitbloeiing in combinatie met regen en
lage temperaturen. Samenstelling voegmortel:
één deel cement op drie delen scherp zand.
Om doorslag van halfsteensmetselwerk (bijvoor-
beeld bij bergingen) te voorkomen, kan de gevel
waterafstotend worden gemaakt door hem te
behandelen met een product gemaakt op basis
van silanen of oligomeersiloxanen, zie paragraaf
7.6.2 Hydrofoberen.
06950440_H07.indd 15
7 GEMETSELDE GEVELS 15
7.1.3 Kalkzandsteen
7.1.3.a Materiaal
Kalkzandsteen wordt gemaakt door in een
computergestuurde doseerinstallatie gebluste
poederkalk en zand in de juiste verhouding te
mengen, onder toevoeging van water. Bij kleur-
stenen wordt ook nog pigment toegevoegd. Het
mengsel wordt op volledig geautomatiseerde
transportbanden naar de persen vervoerd. De
gevormde stenen, blokken en elementen worden
vervolgens op lorries een autoclaaf (verhardings-
ketel) binnengereden, waar ze onder hoge druk
onder toevoeging van stoom worden verhard.
Voor kalkzandsteenproducten zijn twee NEN-
normen van toepassing:
• NEN 3836 Kalkzandstenen en kalkzandsteen-
blokken (december 1978);
• NEN 3837 Kalkzandsteenelementen (maart
1985).
Materiaaleigenschappen
In de NEN 3836 zijn de mechanische en fysische
eisen aan stenen en blokken vastgelegd, figuur
7.10.
7.1.3.b Formaten/kwaliteiten
De volgende kalkzandsteenproducten worden
onderscheiden:
1 stenen (onder andere ook gevelstenen voor
metselwerk buiten – deze worden echter per
1 januari 2004 niet meer geproduceerd);
2 blokken (zowel metsel-, lijm- als vellingblok-
ken);
3 elementen.
Alle drie de producten zijn in verschillende for-
maten en kwaliteiten (gewoon, klinker, gevel,
hoge druk) verkrijgbaar. NEN 3836 geeft voor
stenen en blokken de volgende afmetingen en
toleranties, figuur 7.11.
Alhoewel kalkzandsteen al vanaf 1898 wordt ge-
produceerd, is men pas in de jaren zestig begon-
nen met de fabricage van gevelstenen. De gekliste
kalkzandsteen is ontwikkeld als tegenhanger van
de gladde steen. De gekliste steen ontstaat, door
een dubbelformaat steen te persen die vervolgens
in de fabriek wordt geklist: het in tweeën breken
van de steen door middel van een soort valmes.
31-03-2005 13:08:14
 16

Kwaliteit Druksterke in Splijttreksterkte Capillaire Wateropname Hygrische

de conditie in de conditie stijghoogte na 48 uur lengte-
‘droog‘ ‘droog‘ na 96 uur onderdompeling verandering

in N/mm2 in N/mm2 in mm in % (VIV) in μm/mm

min. gem. onder- min. gem. onder- boven- max. gem. boven- max gem.
waarde grens waarde grens grens waarde grens waarde

Gewoon 15 13,5 – – – – – –
Klinker 25 22,5 – – 400 – – –
Gevel 30 27 1,5 1,35 400 26 27 0,35
Hogedruk 35 31,5 1,75 1,575 400 – – 0,35

Figuur 7.10 Kwaliteitseisen voor kalkzandstenen en kalkzandsteenblokken

Type Benaming Nominale Grensmaten Maximale

maten in mm maatverschil mm1

ℓ b h

Stenen waalformaat 214 102 55 ℓ = +/– 2

amstelformaat 214 102 72 b = +/– 2 2
maasformaat 214 102 82 h = +/– 2

Blokken halfsteens 327 102 240 ℓ = +/– 2

driekwartsteens 327 147 240 b = +/– 2 2
steens 327 214 240 h = +/– 2
anderhalfsteens 214 327 240

Formaten volgens L B H L = +/– 2 2

fabrieksopgave B = +/– 2
H = +/– 2
1
binnen één partij

Figuur 7.11 Afmetingen en toleranties van stenen en blokken van kalkzandsteen

Met de gekliste steen is een levendiger gevelbeeld 7.1.3.d Uitvoering

te maken. Ten behoeve van uitwendige muurhoe-
ken en kozijnneggen zijn klisstenen beschikbaar
met een gekliste kop en/of strek.
7.1.3.c Oppervlaktestructuren/kleuren
De kalkzandstenen zijn in een gladde, bezande,
gekliste uitvoering beschikbaar alsook met vel-
lingkanten (ten behoeve van lijmwerk) en in een
rock-face-uitvoering.
Naast de standaardkleuren zijn ook diverse
andere tinten mogelijk. Als pigmenten worden
ijzeroxide, kobalt en chroom toegepast.
De stenen mogen niet ‘warm’ op de bouwplaats
worden aangevoerd. De steen heeft na het har-
den enige tijd nodig om af te koelen. Na het af-
koelen doen zich geen belangrijke veranderingen
in het materiaal meer voor. Om kleurverschillen
in de gevel te voorkomen, moet men erop letten
dat alle stenen voor één gevel als één partij op
de bouw worden aangevoerd. Een andere moge-
lijkheid is om stenen uit verschillende producties
te mengen. De stenen moeten voor het metselen
voldoende vochtig zijn (5-8 gewichtsprocenten).
Afhankelijk van de weersomstandigheden kun-

06950440_H07.indd 16 31-03-2005 13:08:14


nen de stenen de dag voor verwerking worden
bevochtigd. De samenstelling van de metsel-
specie is ook afhankelijk van de weersomstandig-
heden, figuur 7.12.
Metselspecie Cement Luchtkalk Zand
Zomer 1 1 6 bruikt, omdat silanen een grotere indringdiepte
Winter 1 1/2 4,5
Voegspecie Cement Luchtkalk Zand
1 0,5 4
1 1 5à6
Figuur 7.12 Metsel- en voegspecie voor kalkzandsteen
Per m1 gevel moet men globaal één open stoot-
voeg onder en boven in de gevel aanbrengen.
Het afvoegen moet men zo lang mogelijk uitstel-
len. De samenstelling van de voegspecie is af-
hankelijk van de gewenste kleur van de voeg.
Een voeg die de kleur van de witte gevelsteen zo
dicht mogelijk benadert, wordt bereikt door de
volgende samenstelling: één deel witte cement:
twee delen licht gekleurd scherp zand: één
deel zilverzand. Een witte voeg kan ook bereikt
worden door witte pigmenten als titaanwit of
lithofoon toe te voegen. Een zwarte voeg ont-
staat door toevoeging van ijzeroxidezwart aan de
voegspecie.
In de winter moeten speciale maatregelen wor-
den genomen om bevriezing te voorkomen:
• bescherming van materieel en materiaal door
afdekking, opslag in vorstvrije loodsen enzo-
voort;
• geen gebruik maken van beijzelde of bevroren
stenen;
• beschutting van de bouwplaats;
• gebruik van warm water;
• afdekken en/of verwarmen van vers metsel-
werk;
• geen gebruik maken van pekel of keukenzout
omdat dit schade aan het metselwerk kan ver-
oorzaken.
Kalkzandsteen gevels worden vaak geïmpreg-
neerd. Dit gebeurt niet om technische redenen,
maar uit een oogpunt van esthetica: het be-
06950440_H07.indd 17
7 GEMETSELDE GEVELS 17
houden van het oorspronkelijke uiterlijk van de
gevel. De gevel wordt geïmpregneerd met een
waterwerend middel. Hierdoor wordt voorko-
men dat vuil in regenwater zich afzet op de ge-
vels. Bovendien wordt algengroei en muuruitslag
voorkomen. Als waterwerend middel wordt bij
voorkeur een middel op basis van silanen ge-
in kalkzandstenen hebben, zie paragraaf 7.6.2
Hydrofoberen.
7.1.4 Cellenbeton
7.1.4.a Materiaal
Cellenbeton (vroeger gasbeton genoemd) is een
licht bouwmateriaal.
Cellenbeton wordt gemaakt door kwartszand,
kalk en cement nauwkeurig te mengen en ver-
volgens tot een fijn granulaat (meel genaamd)
te malen. Aan het granulaat wordt water en een
beetje aluminiumpoeder toegevoegd. De brij
die nu ontstaan is, wordt in mallen gestort, die
slechts gedeeltelijk worden gevuld. De brij rijst
en vult de mal doordat het aluminiumpoeder
een chemische reactie aangaat en er ontelbare
grote en kleine cellen gevuld met waterstofgas
ontstaan. Het lichte waterstofgas in de cellen
wordt na enige tijd verdrongen door de zwaar-
dere omgevingslucht. Na voldoende verstijving
wordt het cellenbeton uit de mal gehaald en op
maat gesneden door middel van strak gespan-
nen staaldraden. In een autoclaaf (verhardings-
ketel) worden de elementen verhard onder
hoge druk onder toevoeging van stoom van
180 °C.
De stilstaande lucht in de cellen is een goede
isolator en zorgt tevens voor brandwerendheid,
geluidsisolatie en geluidsabsorptie. De cellen van
cellenbeton hebben een geringe capillaire wer-
king. Muren van 150 mm dik zijn echter al re-
gendicht. Cellenbeton is tevens vorstbestendig.
Materiaaleigenschappen
In de NEN 3838 zijn de mechanische en fysische
eisen die aan gasbetonproducten (cellenbeton
dus) worden gesteld, vastgelegd. De sterkte-
klasse van cellenbeton is in te delen in vijf klas-
sen, zie de tabel van figuur 7.13.
31-03-2005 13:08:15
 18

fj‘ fm‘ Nominale Maximaal toelaatbare

in N/mm2 in N/mm2 afmetingen maatafwijkingen in mm

G2 2,0 2,3 ℓ ≥ 1200 mm ±3

G3 3,0 3,4 ℓ ≤ 1200 mm ± 0,0025 ℓ
G4 4,0 4,5 h ±2
G5 5,0 5,6 d ±2
G6 6,0 6,8
Figuur 7.15 Maximaal toelaatbare maatafwijkingen van
fj‘ is de druksterkte per steekproefeenheid en fm‘ het gasbetonproducten
gemiddelde per partij.
Volgens NEN 3838 Gasbetonproducten (mei
Figuur 7.13 Sterkteklassen van cellenbeton 1991) zijn de maximaal toelaatbare maatafwij-
kingen conform figuur 7.15.
Het gemiddelde vochtgehalte bij cellenbeton
mag bij aflevering ten hoogste 20% (V/V) bedra- 7.1.4.c Kleuren
gen. De stenen zijn alleen in betongrijs te verkrijgen.
Desondanks moet er tijdens het metselen gelet
7.1.4.b Formaten worden op kleurverschillen.
Cellenbeton voor buitentoepassingen is in ver-
schillende uitvoeringen verkrijgbaar: 7.1.4.d Uitvoering
• blokken (G4/600 en G5/800); De blokken worden zonder bevochtiging ver-
• blokelementen (GE4/600 en GE5/800). werkt. De stenen moeten vol en zat worden
gemetseld. De voegdikte kan het beste 10 mm
Hierbij betekent G ongewapend; de 4 en 5 geven bedragen. Aan de metselspecie moet een hulp-
de sterkteklasse aan; 600 en 800 geven de volu- middel (bijvoorbeeld Ytong-add) worden toege-
mieke massa aan en E staat voor element. voegd, om verbranden van de specie te voorko-
Cellenbeton is nog geen oud materiaal. Het men (op 25 kg cement moet 1,75 kg Ytong-add
wordt nu zo’n 50 jaar geproduceerd. Naast de worden toegevoegd). Na het metselen moet
standaardformaten, zie de tabel van figuur 7.14, de metselspecie tot 15 mm voegdiepte worden
worden ook producten gemaakt op bestelling weggekrabd. Ook aan de voegspecie wordt het
(‘tailor made’). hulpmiddel Ytong-add toegevoegd (25 kg ce-
ment: 0,75 kg Ytong-add). Tevens wordt aan de
G4/600 600 × 250 × 50 voegspecie een waterwerend middel toegevoegd
70 (Pudlo, Sika, Aida).
100 De stenen kunnen op maat worden gezaagd of
150 geknipt (echter niet dikker dan 100 mm). Er is
tevens een cellenbetonrasp in de handel, om
300 × 250 × 200 afschuiningen te maken. Bij het bewerken van de
240 steen dient men een stofkapje te dragen.
300

600 × 500 × 700 7.2 Metselmortels

G5/800 600 × 250 × 700 Een metselmortel is een al dan niet verhard
500 × 250 × 100 mengsel van fijn toeslagmateriaal, bindmiddelen
en water, met of zonder toevoeging van hulp-
Figuur 7.14 Formaten van cellenbetonblokken stoffen. NEN 3835 Mortels voor metselwerk van
stenen, blokken of elementen van baksteen, kalk-
zandsteen, beton en gasbeton (mei 1991) is de

06950440_H07.indd 18 31-03-2005 13:08:15


Figuur 7.16 Eén-minuut-proef
norm voor metselmortels en lijmmortels. In de
niet-verharde fase wordt metselmortel ook wel
metselspecie genoemd.
De hechting van de mortel aan de baksteen is
van groot belang. Een goede hechting wordt be-
reikt door het watervasthoudend vermogen van
de specie af te stemmen op het zuigvermogen
van de steen. Ter controle van deze afstemming
is de ‘één-minuut-proef’ ontwikkeld, figuur 7.16.
Bij deze proef wordt een specielaag aangebracht
tussen twee stenen. De bovenste steen wordt
licht aangedrukt. Na één minuut worden de ste-
nen uit elkaar getrokken. De specielaag moet nu
over beide vlakken van de stenen zijn verdeeld.
NEN 3835 onderscheidt mortels in vijf groepen,
op grond van geschiktheid voor bepaalde hoofd-
toepassingsgebieden, figuur 7.17.
Het type II-mortel is minimaal vereist voor met-
selwerk buiten. Omdat de constructeur ook eisen
kan stellen aan de druksterkte van de mortel,
Type Hoofdtoepassing
I Waterkerend werk
II Alle werk in weer en wind en dragend werk
binnen
III Als voor II, echter voor die gevallen dat het
metselwerk niet wordt blootgesteld aan bij-
zondere verwerende omstandigheden zoals
hoge regenbelasting of inwateringsgevaar
IV Dragend en niet-dragend werk binnen
V Werk waarbij bepaalde vervormingen door
het metselwerk moeten kunnen worden
opgenomen
Figuur 7.17 Mortelgroepen volgens NEN 3835
06950440_H07.indd 19
7 GEMETSELDE GEVELS 19
moet het type mortel altijd in overleg met hem
worden vastgesteld. Op grond van de druk-
sterkte worden zeven mortelkwaliteiten onder-
scheiden: M2,5, 4 ,5, M5, M7,5, M10, M12,5,
M15 en M17,5 (2,5 N/mm2 tot 17,5 N/mm2).
De druksterkte van aan weer en wind blootge-
steld werk moet ten minste 7,5 N/mm2 zijn.
De samenstelling van de mortel hangt van een
aantal factoren af:
• type steen (hardheid);
• jaargetijde;
• gewenste verwerkbaarheid;
• gewenste kleur voeg (alleen van toepassing
bij doorstrijken, paragraaf 7.3 Voegmortels en
voegwerk);
• manier van aanmaken;
• kwaliteit van de mortel.
7.2.1 Mortels
Een mortel bestaat uit bindmiddelen, toeslag-
materiaal, water en eventueel hulpstoffen.
7.2.1.a Bindmiddelen
Cement en/of kalk worden in de mortel toege-
past als bindmiddel. Worden ze beide tegelijk
toegepast, dan spreekt men van een zoge-
noemde bastaardmortel.
Cement verhardt, na toevoeging van water, tot
een niet in water oplosbare, steenachtige verbin-
ding. Dit proces wordt hydratatie genoemd. Bij
een tekort aan water gedurende de verharding
zal de cement ‘verbranden’ (er wordt in korte
tijd zoveel vocht aan de specie onttrokken, dat
er onvoldoende water beschikbaar is voor het
proces van verstening), met als gevolg dat er een
mortel met geringere sterkte ontstaat. Bovendien
ontstaan er gemakkelijk oplosbare stoffen, die
later aanleiding kunnen geven tot muuruitslag.
Een teveel aan water in de mortel leidt tot een
poreuzere en minder waterdichte mortel.
31-03-2005 13:08:16
 20
De volgende cementsoorten mogen volgens
NEN 3835 in mortels worden toegepast:
1 hoogovencement;
2 portlandcement;
3 portlandslakcement (= portlandcement met
hoogovenslak);
4 portlandvliegascement.
Hoogovencement ‘verbrandt’ eerder dan port-
landcement. Bovendien is de aanvangssterkte
van een mortel bereid met hoogovencement
lager dan de aanvangssterkte van een mortel
bereid met portlandcement. Voor de druksterkte
op de lange termijn is er geen verschil tussen
portland- of hoogovencement.
Kalk, ook wel luchtkalk genoemd, moet voldoen
aan NEN 931 Luchtkalk voor bouwdoeleinden.
Luchtkalk ontstaat uit gebrande en vervolgens
gebluste kalk. Luchtkalk verhardt met koolzuur
uit de lucht tot calciumcarbonaat: Ca(OH)2 +
CO2 → CaCO2+ H2O. Kan er geen lucht toe-
treden tot de kalk, dan vindt er dus geen ver-
harding plaats. Bij mortels die kalk bevatten,
moet daarom enige tijd gewacht worden met
navoegen, zie paragraaf 7.3 Voegmortels en voeg-
werk.
De volgende soorten luchtkalk mogen volgens
NEN 3835 in mortels worden toegepast:
1 poederkalk;
2 schelpkalk;
3 kalkdeeg;
4 carbidkalkdeeg.
Het verschil tussen bovenstaande vier soorten
kalk zit in het werkzame gehalte kalkhydraat. Bij
poeder- of schelpkalk moet voor het aandeel aan
kalk in de metselmortel met een conversiefactor
worden gerekend, in verband met het lagere
werkzame gehalte kalkhydraat.
Het toevoegen van kalk aan metselmortels heeft
de volgende voordelen:
• een betere verwerkbaarheid van de mortel;
• een verbetering van het watervasthoudend
vermogen, waardoor er minder kans op uitslag
is;
• een betere morteldichtheid;
• het reguleren van de vochthuishouding;
06950440_H07.indd 20
• het langzamer verlopen van de verharding
van de mortel.
Eventuele krimp- en zetscheurtjes sluiten vanzelf.
Het metselwerk kan tijdens de verhardings-
periode enige vervorming opnemen.
7.2.1.b Toeslagmateriaal
Als toeslagmateriaal in een metselmortel wordt
zand gebruikt. De korrelopbouw en korrel-
grootte van het zand spelen een belangrijke rol,
omdat deze de dichtheid en draagkracht van de
metselmortel bepalen. De korrelopbouw moet
voldoen aan NEN 3835. De ideale korrelgrootte
voor metselzand ligt tussen 0,1 en 3 mm.
NEN 3835 stelt grenzen aan de hoeveelheid zeer
fijne deeltjes die in het zand aanwezig mogen
zijn: maximaal 2%. Een hoeveelheid fijn zand
is echter altijd nodig om de ruimte tussen de
grovere korrels goed te kunnen vullen. Er mogen
weinig verontreinigingen in het zand voorko-
men.
7.2.1.c Water
Het water dat wordt gebruikt moet schoon zijn:
leidingwater is zeer geschikt, water uit een sloot
beslist niet. De benodigde hoeveelheid water
wordt bepaald door:
1 het steentype (de ene steen zuigt meer water
op dan de andere. Bij een sterk zuigende steen
wordt te veel aanmaakwater aan de mortel ont-
trokken, waardoor het verhardingsproces wordt
verstoord. Stenen mogen daarom niet volledig
droog worden vermetseld);
2 de aard van het bindmiddel;
3 het type zand.
Een kubieke meter mortel bevat gemiddeld 260
tot 320 liter aanmaakwater. Zowel te veel als te
weinig water zorgt voor een kwalitatief minder
goede metselmortel.
7.2.1.d Hulpstoffen
De volgende hulpstoffen worden in de praktijk
soms toegevoegd aan metselmortels:
• luchtbelvormers (door toevoeging aan mortels
ontstaan, door vermenging met water, lucht-
belletjes die de verwerkbaarheid van de mortel
verbeteren);
31-03-2005 13:08:16

• plastificeerders (deze maken de specie plas-
tischer en dus beter verwerkbaar; tevens wordt
een kleine hoeveelheid lucht ingebracht);
• vertragers (deze worden toegepast in natte
prefab-specie, zie paragraaf 7.2.2 Aanmaken van
de mortels, omdat deze langer verwerkbaar moet
blijven).
De toepassing van luchtbelvormers en plastifi-
ceerders moet zoveel mogelijk worden verme-
den. Een deel van de ingebrachte lucht blijft
namelijk na het uitharden als porie in de mortel
achter. Het metselwerk wordt door deze poriën
meer waterdoorlatend en vorstgevoelig. Tevens
vermindert de lucht in de specie de hechting
tussen steen en mortel. NEN 3835 staat voor
gevelmetselwerk (type II) 15% lucht in de specie
toe. Het gebruik van chloridehoudende stoffen is
in de NEN verboden.
7.2.1.e Mortelsamenstelling
De samenstelling van mortels hangt, zoals al eer-
der aangegeven, van een groot aantal factoren
af. Ruwweg kunnen echter de volgende mortels
op de bouwplaats worden samengesteld:
• bastaardmortel:
• zomerperiode portlandcement:
kalk : zand = 1 : 1 : 5 à 6;
• winterperiode portlandcement:
kalk : zand = 1 : 0,5 : 4,5 of 2 : 1 : 9;
• cement-zandmortel: cement : zand = 1 : 3.
Deze laatste mortel kan minder vervormingen
opnemen, is minder goed verwerkbaar en houdt
het water tijdens de verharding minder goed
vast dan een bastaardmortel.
7.2.2 Aanmaken van mortels
De mortels kunnen op verschillende manieren
worden aangemaakt of aangeleverd op de bouw:
1 traditioneel gemengde mortel;
2 droge mortel;
3 halfdroge mortel;
4 natte prefab-mortel.
1 Traditioneel gemengde mortel
Deze mortel wordt steeds minder toegepast. De
mortel wordt op de bouwplaats gemengd. Erg
nauwkeurig wordt er niet omgesprongen met de
juiste mengverhoudingen: in de praktijk worden
06950440_H07.indd 21
7 GEMETSELDE GEVELS 21
vaak de hoeveelheden bepaald door het aantal
scheppen te tellen. Het volume van een schep
droog cement is echter heel anders dan het
volume van een schep nat zand. Beter is het, te
werken met afgemeten gewichts- of volume-een-
heden, zodat er een constante mortelkwaliteit
ontstaat. De traditioneel gemengde mortel is na
aanmaken maximaal twee uur verwerkbaar.
2 Droge mortel
Bij een droge mortel zijn bindmiddel, zand,
vulstoffen en hulpmiddelen al in de mortel-
centrale vermengd. Er moet op de bouw alleen
nog water worden toegevoegd. Afhankelijk van
de benodigde hoeveelheid en de situatie kan de
droge mortel op verschillende manieren worden
aangeleverd:
• in papieren zakken van 25 kg;
• in bulkzakken van 1200 kg;
• in bulksilo’s van 25 ton.
De specie aangemaakt met een droge mortel
heeft een constante kwaliteit. Bovendien kunnen
hoeveelheden worden aangemaakt die op dat
moment benodigd zijn. De specie is na aan-
maken maximaal twee uur verwerkbaar.
3 Halfdroge mortel
De mortel wordt op het werk aangeleverd in een
silo met een tweekamersysteem: zand en bind-
middel zijn hierin gescheiden. Er moet alleen nog
water worden toegevoegd. Men spreekt van een
halfdroge mortel omdat het zand een vochtge-
halte heeft van maximaal 4%. Door dit vochtige
zand wordt het water tijdens het mengproces
beter opgenomen en wordt ontmenging van de
verschillende zandfracties voorkomen. Vertragers,
plastificeerders en luchtbelvormers zijn overbodig.
De mengkop op de silo wordt verzegeld nadat
de juiste mengverhouding is ingesteld. Zand en
bindmiddel worden zo in de juiste verhouding
in de mengbak gestort en onder toevoeging van
water gemengd. De exact benodigde hoeveel-
heid mortel kan zo worden aangemaakt.
4 Natte prefab-mortel
Een natte prefab-mortel is een mortel die vol-
ledig gemengd is (dus inclusief water) en direct
klaar is voor gebruik. Aan de mortel zijn luchtbel-
vormers en vertragers toegevoegd. Luchtbelvor-
31-03-2005 13:08:16
 22
mers zorgen voor de gewenste verwerkbaarheid
van de mortel. Tevens zijn zij van invloed op het
watervasthoudend vermogen van de mortel en
de vorstbestendigheid. Vertragers zorgen ervoor
dat de mortel voor langere tijd (zo’n 12 tot 30
uur) goed verwerkbaar blijft. De specie mag
nooit langer worden gebruikt dan de tijd die
vooraf overeengekomen is met de leverancier.
De specie wordt op het werk gebracht met een
vrachtwagenmixer en vervolgens in een silo of
in platte bakken gelost. Geprefabriceerde mortel
is meestal voorzien van een KOMO-certificaat.
Het product voldoet dan aan de eisen die in NEN
3835 aan metselmortels worden gesteld. De
kwaliteitseisen worden zowel in de fabriek als op
de bouw streng gecontroleerd.
7.3 Voegmortels en voegwerk
Circa 20 tot 25% van de gevel bestaat uit voe-
gen. Het is daarom niet verwonderlijk, dat voor
ontwerpers naast de keuze van de steen, ook
de kleur, structuur en vorm van de voeg heel
belangrijk is. Om een goede keuze te kunnen
maken, worden vaak proefmuurtjes gemetseld
en gevoegd. Met deze proefmuurtjes kan de ont-
werper de gevolgen zien van de keuze voor een
bepaalde voeg.
7.3.1 Voegmortels
7.3.1.a Kleur
De kleur van de voeg wordt bepaald door de
samenstelling (bindmiddel en toeslagstoffen)
en de condities waaronder het voegwerk
droogt.
Bindmiddel
• witte cement geeft een lichte voeg; onder in-
vloed van het weer is er een verhoogd risico op
verbranding van de voegmortel, tevens kan bij
regen de voegmortel uitlopen;
• hoogovencement geeft een witgrijze voeg,
maar verbrandt snel;
• portlandcement geeft een grijze voeg;
• thorncement geeft een donkere voeg; een
nadeel van thorncement is het feit dat er kleur-
afwijkingen kunnen ontstaan onder invloed van
verschillende weersomstandigheden;
06950440_H07.indd 22
• kalk geeft een lichte voeg; de voeg wordt wel
minder duurzaam.
Toeslagstoffen
Zand is de belangrijkste toeslagstof. De korrelop-
bouw van het zand is belangrijk voor de kwaliteit
van de voegmortel en dus ook de voeg. Van de
deeltjes moet 20% een korrelgrootte < 0,25 mm
hebben. Geen enkel deeltje mag > 2 mm zijn.
Het soort zand is mede bepalend voor de kleur
van de voeg:
• bergzand geeft een geelachtige voeg;
• rivierzand geeft een crèmegrijze voeg;
• zilverzand geeft een lichtgrijze tot witte voeg.
De toepassing van zilverzand in voegwerk moet
echter worden ontraden. Doordat zilverzand
rondkorrelig is, heeft het een slecht hechtver-
mogen. Tevens is de korrelopbouw ongunstig.
Esthetische aspecten moeten hierbij worden af-
gewogen tegen technische aspecten.
Pigmenten zijn er in verschillende kleuren. Bij
de toepassing van pigmenten in de voegspecie
moet men erop letten dat de pigmenten de spe-
cie niet aantasten. Andersom kan de kalk in de
specie de kleur van het pigment aantasten.
7.3.1.b Aanmaken van de mortels
De mortels voor voegwerk kunnen op dezelfde
manier worden aangemaakt als de mortels voor
metselwerk, zie paragraaf 7.2.2 Aanmaken van de
mortels.
7.3.2 Aanbrengen van voegen
Er zijn twee methoden om de voeg aan te bren-
gen: doorstrijken en navoegen.
1 Doorstrijken
Bij doorstrijken wordt het metselwerk definitief
afgewerkt door de metselaar door het vlak-
strijken van de metselspecie met behulp van
een voegijzer.
Dit moet 30 à 60 minuten na het metselen
gebeuren, omdat de specie anders al te veel is
verhard.
Voordelen doorstrijken;
• minder arbeidsintensief, dus kostenbesparend;
• geen zwakke plekken meer: voeg- en metsel-
31-03-2005 13:08:16

mortel zijn één geheel, wat een betere kwaliteit
oplevert;
• hogere duurzaamheid door een grotere dicht-
heid van de voeg;
• de organisatie op de bouw is eenvoudiger
doordat er geen voegers hoeven te worden inge-
schakeld;
• de inzettijd van de steigers wordt korter;
• de metselaar wordt verplicht vol en zat te
metselen;
• minder milieubelasting doordat de specie niet
hoeft te worden uitgekrabd.
Nadelen doorstrijken:
• de hulpstoffen, benodigd voor een bepaalde
kleur voeg, moeten aan alle metselspecie worden
toegevoegd;
• de voegvormen zijn beperkt bij doorstrijken
(verdiept, iets teruggehouden, schaduwvoeg en
holle voeg);
• de metselspecie bevat minder bindmiddel dan
de voegspecie, waardoor de duurzaamheid van
het voegoppervlak minder wordt.
2 Navoegen
Bij navoegen wordt de metselspecie tot enige
diepte weggekrabd en later wordt de ruimte
gevuld met voegspecie, figuur 7.18.
Er kan pas worden gevoegd, nadat de metsel-
specie is gecarbonateerd (= een reactie aan-
gegaan met lucht). Indien niet voldoende tijd
wordt genomen tussen het metselen en het
voegen, kunnen witte plekken op de gevel
ontstaan (uitloging), zie paragraaf 7.6.1 Uitslag
op metselwerk.
Figuur 7.18 Navoegen
06950440_H07.indd 23
7 GEMETSELDE GEVELS 23
Voordelen navoegen:
• er is een grote keuze in kleur, vorm en struc-
tuur;
• de specie kan worden aangepast aan de om-
standigheden.
Nadelen navoegen:
• het is veel arbeidsintensiever: er wordt gemet-
seld en gevoegd door verschillende mensen op
verschillende tijdstippen;
• het is niet milieubewust (er wordt jaarlijks in
Nederland zo’n 300 m3 specie uitgekrabd);
• het navoegen zorgt voor veel aanzetten, wat
mogelijk zwakke plekken kan opleveren;
• de vrij droge specie is moeilijk te verdichten;
• de hechting tussen steen en specie wordt ne-
gatief beïnvloed door het geringe vochtgehalte.
7.3.2.a Voorbehandeling ondergrond bij
navoegen
Na het metselen moet de specie worden uitge-
krabd en moet de ontstane voeg worden gerei-
nigd. De voeg moet, om een optimale hechting
van de voegspecie te verkrijgen, een rechthoe-
kige vorm hebben. De diepte van de voeg moet
1 tot 1,5 maal de voegbreedte zijn. De voeg kan
worden gereinigd met water onder lage druk.
De steen wordt hierbij goed benat, waardoor de
kans op het verbranden van de specie kleiner is.
Te veel water echter zorgt voor een waterfilm op
de steen, waardoor de hechting vermindert.
7.3.2.b Condities voor drogen
Het voegwerk moet tijdens de verhardingsfase
goed worden beschermd tegen extreme weers-
omstandigheden. Lage temperaturen werken
vertragend op de verharding van de specie.
Bij regen moet het verse voegwerk worden af-
gedekt en bij zon of sterk drogend weer (veel
wind en/of geringe luchtvochtigheid) moet het
metselwerk worden beschermd tegen uitdrogen.
Hiertoe kan het metselwerk worden afgedekt of
vochtig worden gehouden.
7.3.2.c Mechanisch voegen
Toepassing van een mechanische voegspijker (een
pneumatisch aangedreven trillende voegspijker)
verhoogt de kwaliteit en de duurzaamheid van
het voegwerk, figuur 7.19. De voegspijker ver-
dicht de op traditionele wijze aangebrachte
31-03-2005 13:08:17
 24

Bij stootvoegloos voegen komt de stootvoeg te

vervallen, figuur 7.23. De stenen liggen koud
tegen elkaar. De lintvoeg kan elke gewenste
vorm hebben. De druksterkte wordt niet aange-
tast bij deze manier van metselen. Nadeel is dat
het buitenspouwblad sneller water doorlaat. Dit
water kan echter in of achter het buitenspouw-
blad wegzakken. De afstand tussen isolatie en
buitenspouwblad moet minimaal 40 mm bedra-
gen. Boven en onder in het metselwerk en boven
openingen moeten om de 2 à 3 strekken open
stootvoegen van 10 mm worden aangebracht.

Figuur 7.19 Mechanisch voegen

mortel. Alleen iets terugliggende gladde voegen

zijn mogelijk. Voor verschillende voegbreedten
zijn verschillende voegspijkers nodig. De voeger
maakt op deze manier echter minder meters,
waardoor de toepassing duurder is. Tevens wordt
de trilling en hoge geluidsfrequentie van het ap-
paraat als hinderlijk ervaren. De fysieke belasting
van de voeger is bij gebruik van de mechanische
voegspijker echter beperkt.

7.3.3 Vorm van de voegen

Bij doorstrijken is een beperkt aantal voegvormen
mogelijk. De voeg kan verdiept, figuur 7.22-6, of
iets terugliggend, figuur 7.22-5, worden uitge-
voerd. Voor het vlakstrijken van de metselspecie
wordt een zogenoemde Pointmaster (een rolletje
met steunwieltjes, waarmee men de voeg kan
vlakrollen) gebruikt, figuur 7.20. Deze verwijdert
de overtollige metselspecie, verdicht en drukt
de overgebleven metselspecie aan en strijkt
deze glad. Wil men de voeg doorstrijken, dan
behoeft de uitvoering enkele aanpassingen: de
metselprofielen moeten bij de in- en uitwendige
hoeken iets worden teruggeplaatst om in één
keer goed te kunnen doorstrijken. Om toch goed
aan de draad te kunnen werken, worden speciale ������
metseldraadklosjes gebruikt. Deze klosjes heb-
ben een gleuf waarin een klem wordt geschoven
waarmee de klosjes snel en eenvoudig langs het
profiel zijn te verplaatsen, figuur 7.21.

Bij navoegen is de keuze in voegvormen veel uit- �����������������

gebreider, figuur 7.22. Figuur 7.20 Pointmaster

06950440_H07.indd 24 31-03-2005 13:08:18

 7 GEMETSELDE GEVELS 25

�����������������

��

��������������� ��������������
� ��������������

�����������������

��

Figuur 7.21 Speciaal hoekprofiel voor doorstrijken

������������� ��������������

Platvol glad
Deze voeg kan goed verdicht worden en geeft
een strak uiterlijk.

Geknipte of gesneden voeg

Deze voeg vereist veel vakmanschap. De voeg
komt veel voor bij restauratiewerken. �������������������������� �����������������
Holle voeg
De voeg wordt aangebracht met een bolle
voegspijker.

Schaduwvoeg
Deze voeg werkt afwaterend. Er moet goed
worden gelet op de aansluiting van de lint- op
de stootvoeg. De kans op vervuiling van de
gevel is bij deze voeg groter.
Iets teruggehouden voeg
Deze nivelleert maatverschillen in de gevel
(basisprincipe in de bouw: gelijk = ongelijk).
Verdiepte voeg
Hierbij kan de gevel sneller vervuilen door-
dat er meer aanhechtingsoppervlak is voor
ongerechtigheden. Door de diepe ligging is
de voeg wel beter beschermd tegen weers-
invloeden. De voeg heeft hierdoor een goede
duurzaamheid.
��������������������� ��������������������
� �����������������
Figuur 7.22 Voegvormen
Platvol gekamde of geborstelde voeg
Door het borstelen of kammen kan de voeg-
specie van de stenen worden losgetrokken. De
kwaliteit van het voegwerk zal achteruitgaan
door het slecht verdichte oppervlak.
Bol geklopte voeg
Er bestaat een grotere kans op verbranden of
uitlogen van de voegspecie. De voeg heeft
dus een geringere duurzaamheid.

06950440_H07.indd 25 31-03-2005 13:08:19

 26

��������

��������������
��������������������������
Figuur 7.23 Stootvoegloos metselwerk

7.3.4 Kwaliteit van het voegwerk

Er is geen norm voor de kwaliteit van het voeg-
werk. Er is wel een SBR/CUR-rapport, getiteld De
kwaliteit van voegen in metselwerk. In dit rapport
is een tabel opgenomen met een klassering van
de voeghardheid, figuur 7.24.
Pas achteraf kan de hardheid van de voegen
worden gecontroleerd door middel van een
hardheidsmeter, figuur 7.25. Dit is een soort pen-
delhamer, waarvan de kop is voorzien van een
meetstift. De mate waarin de stift terugslaat na Figuur 7.25 Voeghardheidsmeter
botsing met de voeg, geeft een indicatie voor de
hardheid. De meting kan pas worden verricht, na-
dat de voegspecie is uitgehard (circa 28 dagen). 7.4 Gemetselde buitenspouwblad
Handmatig is de hardheid van de voegen te con-
troleren door met een mes in de voeg te krassen. De spouw werd in de jaren twintig ontwikkeld
Het oppervlak moet een scherpe kras vertonen. om het doorslaan van water in massieve muren
De voeg moet over de gehele diepte verhard zijn. te voorkomen.
De kwaliteit van de lintvoeg zal door de manier De dikte van de spouwmuur is afhankelijk van de
van aanbrengen beter zijn dan de kwaliteit van toegepaste isolatie. Er moet tussen buitenblad
de stootvoeg. Deze laatste wordt vanuit een en isolatie een luchtspouw zijn van minstens
speciebal in de hand aangebracht. De voorkeur 40 mm. De metselaar heeft deze ruimte nodig om
gaat uit naar het eerst aanbrengen van de stoot- de steen goed neer te kunnen vlijen in de specie.
voeg en vervolgens de lintvoeg. De kans op het De luchtspouw is tevens benodigd voor de venti-
ontstaan van holle ruimten op de kruising van de latie. De ventilatie zorgt voor de droging van het
voegen is dan namelijk kleiner. buitenblad. Er moeten dan ook voldoende open

Klasse Voeg- Benaming Toepassing

hardheid Buitenwerk Binnenwerk

VH 15 15 t/m 24 zacht – Geen of zeer geringe

mechanische belasting
VH 25 25 t/m 34 matig hard Geringe vocht- en mechanische Geringe mechanische
belasting belasting
VH 35 35 t/m 44 middelhard Normale vocht- en mechanische Normale mechanische
belasting belasting
VH 45 ≥ 45 hard Hoge vocht- en mechanische belasting Hoge mechanische belasting

Figuur 7.24 Voeghardheid volgens SBR/CUR

06950440_H07.indd 26 31-03-2005 13:08:20

 7 GEMETSELDE GEVELS 27

stootvoegen onder en boven in de gevel worden
aangebracht: één open stootvoeg per m1 gevel.
De isolatie in de spouw moet goed aaneenge-
sloten worden aangebracht. Er mag zich geen
valspecie in de spouw bevinden en speciebaarden
mogen de isolatie niet raken. De isolatie mag
niet nat worden tijdens de uitvoering.
Het toepassen van een geglazuurde steen vraagt
extra aandacht.
Omdat de steen vrijwel geen vochttransport toe-
laat, moet de spouw zeer goed worden geventi-
leerd. De spouw dient hiertoe minimaal 40 mm
te zijn en de open stootvoegen moeten zich
zowel onder- als bovenin op een maximale af-
stand van 400 mm bevinden. Het glazuur moet
dezelfde uitzettingscoëfficiënt als de baksteen
hebben om haarscheurtjes in de glazuurlaag
te voorkomen. De steen moet zeer voorzichtig
op de bouw worden gezaagd. Bij de uitvoering
moet men er op letten dat uitgelopen mortel
doffe plekken op het glazuur kan veroorzaken.
7.4.1 Spouwankers
Het spouwanker vormt de verbinding tussen het
binnen- en buitenblad en levert zo een bijdrage
aan de stabiliteit van de buitengevel.
Een spouwanker moet weerstand kunnen bieden
aan verschillende krachten:
• windbelasting;
• vervormingen (door een goede isolatie on-
dergaat het binnenspouwblad weinig tempera-
tuurveranderingen. Het buitenspouwblad is wel
onderhevig aan grote temperatuurveranderingen
en beweegt daardoor ten opzichte van het bin-
nenblad. Het spouwanker moet deze vervormin-
gen kunnen opvangen);
• aantasting (de duurzaamheid van de spouw-
ankers is afhankelijk van de aantasting door
‘zure’ regen in de spouw en het alkaligehalte van
de mortel);
• belasting (om gebouwen steeds beter te isole-
ren, wordt de dikte van het isolatiepakket steeds
groter. De spouwankers worden vaak gebruikt
om de isolatie tegen het binnenspouwblad te
bevestigen. De spouwankers moeten dus ook
het gewicht van het isolatiemateriaal kunnen
dragen).
7.4.1.a Gebruik van spouwankers
In de TGB 1990 Steenconstructies (NEN 6790)
worden geen berekeningsmethoden voor
spouwankers gegeven. Alleen als de spouw bre-
der wordt dan 150 mm is een berekening nodig

Bouwhoogte 0–11 m 11–20 m

Ankermethode bepalende elementen 4 per m2 6 per m2

Boren kiervrij isoleren = isolatie bevestigen met

spouwankers, isolatieplaat 1200 × 600 3 per plaat 4 per plaat

Lijmen kalkzandsteenelementen 900 × 600 en isolatieplaat 2 per element 3 per element

1200 × 600 vloer plus kim = isolatiepasstrook b = 450 b = 300

Lijmen of blokken 200 hoog b = 1200 b = 825

metselen in elke 200 voeg metselen b = 600 b = 400
en elke 400 voeg

blokken 300 hoog b = 800 b = 550

in elke 300 voeg metselen b = 400 b = 275
in elke 600 voeg

Metselen metselvoeg-veelvoud = 60
5 steenlagen = 300 b = 800 b = 550

Figuur 7.26 Spouwankers volgens NPR 6791

06950440_H07.indd 27 31-03-2005 13:08:20

 28

volgens de NPR 6791 Steenconstructies. Deze
NPR geeft een ankerpatroon voor spouwbreed-
ten < 150 mm, figuur 7.26.
Door toenemende prestatie-eisen op het gebied
van de thermische isolatie, zal de spouwbreedte
de genoemde 150 mm gaan overschrijden.
Zeker als de traditionele spouwisolaties en de
40 mm vrije ruimte blijven gehandhaafd. De
nieuwe CUR-aanbeveling Gevels in metselwerk
adviseert dan ook voor bredere spouwen zwaar-
dere of verschillende spouwankers, figuur 7.27.
Bij plaatsing van de spouwankers moet erop
worden gelet dat op iedere denkbare vierkante
meter ook inderdaad het juiste aantal ankers
Vervolgens wordt, door de isolatie heen, een gat
in het binnenspouwblad geboord en wordt het
anker aangebracht. Als laatste wordt de klem-
schijf, die de isolatie op zijn plek moet houden,
tegen de isolatie aangebracht. Voordeel van deze
methode is, dat de isolatieplaten altijd goed te-
gen elkaar passen en de ankers op elke gewenste
plaats aangebracht kunnen worden. Bij het ach-
teraf aanbrengen van de isolatie worden de met-
selankers verwerkt tijdens het optrekken van het
binnenspouwblad. Het isoleren gebeurt pas later
met het optrekken van het buitenspouwblad. De
��� ���

���
wordt geplaatst, figuur 7.28-1 en 7.28-2.

���
Kozijnen (inmetsel- en stelkozijnen) mogen al-
leen aan het binnenspouwblad worden veran-
kerd. Dit gebeurt bijvoorbeeld met roestvaste
hoekprofielen. Vanwege de thermische werking
moet het buitenspouwblad vrij kunnen blijven ������������������������� ����������������������
werken. Verankering van het kozijn aan het bui- � ���������������������� � ��������������������
tenspouwblad blokkeert deze vrije werking en � �����������
veroorzaakt scheurvorming in het gevel-
metselwerk. Wel is het aan te bevelen rondom
het kozijn extra spouwankers aan te brengen,
figuur 7.28-3.

De koudebrugwerking van spouwankers is zeer

gering. Bij de keuze van een spouwanker moet
erop worden gelet dat er via het anker geen
vocht naar de binnengevel wordt gevoerd. Te-
vens is bij de keuze de manier van aanbrengen
van de isolatie van belang. De isolatie kan ge-
lijktijdig met de ankers worden aangebracht of
achteraf.

Bij het gelijktijdig aanbrengen van ankers en

�������������������������������������������������
isolatie wordt gebruikgemaakt van boorankers, � ���������������������������������������������
figuur 7.29-3. Hierbij wordt allereerst de isolatie- � ����������������������������
plaat tegen het binnenspouwblad aangedrukt. Figuur 7.28 Aanbrengen van spouwankers

Spouwbreedte Aantal ankers per m2 Diameter anker Constructie binnenspouwblad

50 t/m 150 mm 4 4 mm metselwerk max. 100 mm dik

150 t/m 300 mm 6 4 mm metselwerk dikker dan 100 mm of beton
4 5 mm

Figuur 7.27 Spouwankers volgens CUR-aanbeveling

06950440_H07.indd 28 31-03-2005 13:08:21

 7 GEMETSELDE GEVELS 29

�����������

�� �����������

���������

���������

�� ���������

���������

��������������

�� ���������������������� �� ��������������������������
Figuur 7.29 Typen spouwankers

spouwankers moeten dan loodrecht uit het bin-
nenblad steken, zodat de isolatie over de ankers
gedrukt kan worden, figuur 7.29-1. Vervolgens
wordt de klemschijf aangebracht. Omdat de
isolatieplaten niet altijd goed tegen elkaar zullen
passen, worden de aansluitingen van de platen
afgedicht. In Nederland zijn de spouwankers
meestal verzinkt of van roestvast staal (AISI 316).
7.4.2 Metselverbanden
Metselverbanden hadden in het verleden voor-
namelijk een constructieve functie. De verbin-
ding tussen mortel en steen was niet bijzonder
hecht en het metselverband moest de stabiliteit
verzorgen. Stootvoegen mochten daarom niet
doorlopen in een volgende laag.
De volgende metselverbanden worden gebruikt,
figuur 7.30:
1 halfsteens verband;
2 staand verband (afwisselend een laag strekken
en een laag koppen; wordt toegepast bij steens-
muren);
3 kruisverband (lijkt veel op staand verband, al-
leen de stootvoegen van de strekse laag liggen
niet onder elkaar);
4 klezorenverband (staand; de stenen versprin-
gen 1/4 steen (een klezoor) ten opzichte van
elkaar);
5 vrij of wild verband (de metselaar bepaalt
waar kop of strek komt. De stootvoegen mogen
niet doorlopen. Er mogen geen muizentrapjes
ontstaan (vallende tanden over meer dan vijf

06950440_H07.indd 29 31-03-2005 13:08:22

 30
�� ����������������� �� ��������������
� �
� � ����������������������� � � �����������������������
�� ����������������������� �� ��������������
�� ��������������������� �����������������
Figuur 7.30 Metselverbanden
lagen). Maattoleranties zijn goed op te vangen);
6 Noors of kettingverband (de koppen worden
om de andere laag precies onder elkaar aange-
bracht);
7 Vlaams verband (een strek wordt afgewisseld
met een kop en lagen verspringen driekwart
steen (drieklezoor) ten opzichte van elkaar);
8 Frans verband (gelijk aan het Vlaams verband,
alleen na een strek worden steeds twee koppen
toegepast in plaats van één);
9 Engels tuinmuurverband (in iedere laag wor-
den afwisselend drie strekken en een kop toe-
gepast);
10 koppenverband (bij alle lagen worden alleen
koppen toegepast, meestal bij een steensmuur.
Dit verband is geschikt voor zwaar belast werk);
11 sierverbanden: figuur 7.31 toont enkele
sierverbanden die ook worden toegepast voor
de bovenvlakken van gemetselde stoepen en
bordessen.
06950440_H07.indd 30
�� ������������
�� ��������������������
�� �������������
▶▶ In deel 3 Draagstructuur worden in hoofdstuk
3 Dragende elementen in steen de meest voorko-
mende metselverbanden voor halfsteens- en
steensmuren besproken
7.4.3 Dilataties
Scheurvorming treedt op als de spanning in
een muur de treksterkte van het materiaal over-
schrijdt. De spanningen kunnen veroorzaakt
worden door onder andere:
• onvoldoende stabiliteit van het metselwerk en
het metselverband;
• vervorming onder invloed van vocht;
• vervorming door temperatuurveranderingen;
• zettingsverschillen in de fundering;
• verhardings- en drogingskrimp;
• kruip;
• vervorming van de draagconstructie;
• muuropeningen: deze vormen een verzwak-
king van de doorsnede, figuur 7.32-1;
31-03-2005 13:08:23

• belemmeren van vervorming door aanslui-
tende constructiedelen;
• verschillen in belasting van diverse onder-
delen, figuur 7.32-2.
Om scheurvorming in metselwerk te voorkomen,
worden dilataties aangebracht.
De functie van de dilatatie is om de vervormin-
gen ten gevolge van temperatuurwisselingen
Figuur 7.31 Sierverbanden
���������������������
Figuur 7.32 Scheuren in metselwerk
06950440_H07.indd 31
7 GEMETSELDE GEVELS 31
in grote gevelvlakken op te vangen en om
scheurvorming ten gevolge van trekspanningen
te voorkomen. Tevens voorkomt een dilatatie
scheurvorming als verschillende materialen wor-
den toegepast.
Er valt onderscheid te maken in horizontale en
verticale dilataties.
Omdat dilataties het gevelbeeld verstoren, zal
een ontwerper deze zoveel mogelijk willen
camoufleren. Dit kan door bijvoorbeeld:
• de dilatatie achter een hemelwaterafvoer te
plaatsen;
• de dilatatie in het verlengde van een kozijnstijl
aan te brengen;
• door verdiepingshoge kozijnen als dilatatie te
gebruiken;
• door de dilatatie in het metselverband op te
nemen;
• door muurdelen ten opzichte van elkaar te
laten verspringen ter plaatse van een dilatatie;
• door de muurvlakken in een afwijkend ver-
band of een afwijkende kleur uit te voeren ter
plaatse van een dilatatie;
• door de kleur van de dilatatie aan te passen
aan de gevel.
De plaats van de dilataties en de h.o.h.-afstand
wordt bepaald door een aantal factoren:
• afmetingen van de steen;
• type steen en de daarmee samenhangende
drogingskrimp en treksterkte;
• kleur van de steen (een donkere steen wordt
warmer dan een lichte steen);
• dikte van de muur;
• constructie en de materiaalkeuze van het
������������������������
31-03-2005 13:08:24
 32

gebouw (een dilatatie in de hoofddraagconstruc- wordt tijdens het metselen geconstrueerd door-
tie moet in dezelfde breedte worden doorgezet dat de metselaar een metselprofiel plaatst. De kit
in het metselwerk); is niet onderhoudsvrij, maar moet regelmatig
• verticale belasting op de muur. Bij een grote (± om de 10 jaar) worden vervangen. Het beste
verticale belasting zal er op het metselwerk een kan polyurethaankit worden gebruikt.
soort voorspanning ontstaan die horizontale
lengteverandering (uitzetten of krimpen) zal Ter plaatse van hoeken, zowel in- als uitwendig,
tegenhouden. De kans op scheurvorming moet een dilatatie worden aangebracht.
neemt af;
����
• bezonning van de gevel. Een warme gevel
(zuid-, zuidwest- en westgevel) behoeft meer
dilataties;
• indeling van de gevel.
��������������������������
De fabrikanten van de verschillende stenen ����
geven zelf regels en richtlijnen voor het aan-
brengen van dilataties. Zij kunnen tevens advies
uitbrengen.
�������������������������������������������
7.4.3.a Dilataties in baksteen
�����

Verticale dilatatie ���������� ����������

Er is onderscheid te maken in open en gesloten
(afgedichte) dilataties, figuur 7.33. Een open
dilatatievoeg is 5 mm breed, figuur 7.33-1. Dit ����������� ���

type voeg is onderhoudsvrij. Soms wordt in de ���������������������������

voeg rotbestendig, comprimeerbaar en elastisch Figuur 7.33 Open en gesloten dilataties
schuimband aangebracht om te voorkomen dat
vuil en ongedierte in de spouw terechtkomen,
figuur 7.33-1a. De dilatatie moet worden vrij-
gehouden van specie. Ongeacht de kleur van
de steen mag de afstand bij een noordgevel ���������
maximaal 14 m bedragen, bij de overige gevels
is de afstand maximaal 12 m. De voeg wordt ���������
tijdens het metselen geconstrueerd door een ����������
5 mm dikke aluminium of kunststof strip, die be-
vestigd wordt aan het metselprofiel, figuur 7.34.
Een gesloten (afgedichte) dilatatievoeg is 10 mm
breed, figuur 7.33-2. In de voeg mogen geen
speciebaarden aanwezig zijn. De voeg wordt
dichtgezet door middel van kit op rugvulling. ���������
De keuze van de kitsoort is afhankelijk van de te
verwachten krimp of uitzetting. Een dilatatievoeg
met kit op rugvulling wordt toegepast bij hoge
gebouwen met een hoge wind- en regenbelas-
ting en bij stenen die weinig water opnemen. Bij
deze laatste ontstaat er tijdens een regenbui een
waterfilm langs de gevel die door winddruk via ������� �����������

open voegen in de spouw wordt gedrongen. Te-

vens isoleert deze voeg het geluid beter. De voeg Figuur 7.34 Metselprofiel met strip

06950440_H07.indd 32 31-03-2005 13:08:25

 7 GEMETSELDE GEVELS 33

Een dilatatie bij een inwendige hoek wordt in de
hoek geplaatst. Bij een uitwendige hoek wordt
de dilatatie twee- à driemaal de koppenmaat
÷ de voeg uit de hoek geplaatst, figuur 7.35-1,
vanwege de stijfheid van het metselwerk. De
hoek kan ook star worden uitgevoerd. Binnen
2 m vanaf de buitenhoek moeten dan wel
dilataties worden aangebracht in de aangren-
zende geveldelen, figuur 7.35-2.
Horizontale dilatatie
De afstand tussen horizontale dilataties moet
zodanig zijn, dat de verticale vervorming van het
buitenspouwblad kan plaatsvinden in de dilatatie-
voeg. Een horizontale dilatatievoeg, figuur 7.37
�������������
�� �����������������������������������������������
� �������������������������������������������������
� �������������������������
����������
����
���������
wordt aangebracht onder een stalen of beton-
nen draagconstructie die het metselwerk onder-
steunt, zie paragraaf 7.5.5 Gevelondersteuningen.
De voeg wordt gedicht door middel van kit op
rugvulling.
De afstand tussen twee horizontale dilataties is
tweemaal de hoogte van een bouwlaag. Voor de
hoogte van de bouwlaag gaat men uit van de
gebruikelijke hoogten voor een woon- of kan-
toorgebouw. De eerste horizontale dilatatie mag
niet hoger worden aangebracht dan 11 m boven
het maaiveld (ongeveer drie bouwlagen). De
kleur van de baksteen en de geveloriëntatie zijn
op het voorgaande niet van invloed.
7.4.3.b Dilataties in betonsteen
De leverancier van betonstenen geeft de in
figuur 7.36 opgenomen richtlijnen voor metsel-
werk in halfsteensverband.
Bij metselwerk in stapel- of tegelverband be-
draagt de afstand van de dilataties driemaal de
hoogte van het metselwerk. De maximale h.o.h.-
afstand mag 3,0 m zijn. Bij hoeken moeten de
maximale dilatatieafstanden uit de tabel van
figuur 7.36 worden doorberekend.
De afwerking van dilatatievoegen in metselwerk
van betonsteen kan op verschillende manieren,
namelijk met een:
1 knipvoeg;
2 specievoeg;
3 kitvoeg;

4 afdichtingsprofiel.

1 Knipvoeg
Een knipvoeg is een voeg waarbij de stenen koud
tegen elkaar worden geplaatst, figuur 7.38.
Afhankelijk van het isolatiemateriaal wordt er een
��������� �������������
wind- en waterkerende folie toegepast. De folie
�� �������������������� wordt hierbij over een breedte van minimaal
Figuur 7.35 Dilataties in uitwendige hoeken 300 mm tegen de isolatie aangebracht.

Metselwerk Afstand dilataties Minimale afstand Maximale afstand

Donkerkleurig 4 × hoogte metselwerk h.o.h. 2,5 m h.o.h. 6,0 m

Met waalformaat stenen 4–5 × hoogte metselwerk h.o.h. 2,5 m h.o.h. 7,0–8,0 m
Met maasformaat stenen
of grindbetonblokken 5 × hoogte metselwerk h.o.h. 3,0 m h.o.h. 8,0–9,0 m

Figuur 7.36 Richtlijnen voor dilataties in betonsteen

06950440_H07.indd 33 31-03-2005 13:08:26

 34

���������������
������������������ ����������
��������
���������������������������
������������������������
���������������

���

������
� ���
��

���
���������������

����������
����������
��� ���
�������������������
���������� Figuur 7.38 Knipvoeg

���������������
����������
��������
������������ ������������������������
���������������

���

�����
��

����
��

���
�������
���������� �������������
��� ��� ����������
������������������������������������������������� �������������������
���������������
����������
������������

������
���������

���������� ���������������

Figuur 7.39 Specievoeg

������������� 2 Specievoeg
������������ Een specievoeg wordt gevormd door een geïm-
pregneerde houten lat die 4 à 5 cm terug ligt ten
opzichte van het voorvlak van de gevel. De lat
dient als rugvulling, figuur 7.39. Over de breedte
van het spouwblad wordt een stijve kunststof-
folie aangebracht. De folie dient voor scheurge-
leiding. Als laatste wordt de dilatatie afgevoegd
en wordt de nog uitstekende folie afgesneden.

������������������ 3 Kitvoeg
Figuur 7.37 Horizontale dilataties Een kitvoeg moet minimaal 10 mm breed zijn en
wordt gevormd door een één- of tweecompo-
nentachtige, elastisch blijvende kit op een rug-
vulling, figuur 7.40.

06950440_H07.indd 34 31-03-2005 13:08:27


���������������
����������
��������
������������������������
���������������
���
�����
� ���
���
��� ��� ����������
�������������������
���������
�������
Figuur 7.40 Kitvoeg
4 Afdichtingsprofiel
Hiervoor kunnen verschillende in de handel zijn-
de profielen worden gebruikt.
Bij betonstenen wordt vaak ter plaatse van dila-
taties een glijanker toegepast. Dit gebeurt uit sta-
biliteitsoverwegingen en om het wisselen van de
muurvlakken naast de dilatatie te voorkomen. De
glijankers worden om de 500 mm aangebracht.
7.4.3.c Dilataties in kalkzandsteen
In de productbladen wordt per gevelsteensoort
de maximale lengte van een halfsteensgevel
zonder muuronderbrekingen aangegeven. Bij-
voorbeeld: bij een ‘anker’gevelsteen moeten de
dilataties om de 4,5 m worden aangebracht en
bij een ‘gevo’gevelsteen om de 6,0 m. Bij een
gevel met openingen moet een kleinere dilatatie-
afstand worden aangehouden.
Een dilatatie in een kalkzandsteengevel kan wor-
den gevormd door:
• een knipvoeg van 1 à 2 mm breedte. Hiertoe
wordt een aluminium- of kunststofprofiel van
1 à 2 mm breedte mee opgemetseld;
• een strook polystyreen, schuimrubber of iets
dergelijks, die naderhand wordt afgewerkt door
middel van een metalen of kunststofstrip of door
middel van een elastisch blijvende kit op rugvul-
ling.
De breedte van de dilatatie bij een strip is afhan-
kelijk van het gekozen profiel. De breedte bij een
06950440_H07.indd 35
7 GEMETSELDE GEVELS 35
kitvoeg bedraagt 8 tot 12 mm. De diepte is dan
10 tot 15 mm.
7.4.3.d Dilataties in cellenbeton
Dilataties in gevels van cellenbeton moeten bij
blinde gevels van woningen om de 4 m worden
aangebracht. Bij gebouwen geldt een andere re-
gel: om de ‘x’ m, waarbij ‘x’ tweemaal de wand-
hoogte is met een maximum van 8 m. Dilataties
moeten ook bij hoeken worden aangebracht,
indien de aansluitende wanddelen langer zijn
dan 750 mm.
Speciale aandacht moet worden besteed aan
metselwerk dat op een vloer of balk staat (bij-
voorbeeld metselwerk op een galerij van een flat).
Aangeraden wordt om dit metselwerk te dilateren
ter plaatse van de steunpunten, figuur 7.41.
U-vormige gevelvlakken moeten worden voor-
komen.
��������� ���������
Figuur 7.41 Metselwerk op galerijvloer
7.4.4 Maatvoering
De maatvoering van het gevelmetselwerk wordt
bepaald door de afmetingen van de te verwer-
ken stenen, blokken of elementen inclusief voeg-
werk. De maatvoering van het metselwerk dient
niet op het werk te worden uitgezocht, maar
vooraf op de tekenkamer.
7.4.4.a Algemene begrippen
In figuur 7.42 wordt een aantal algemene be-
grippen van metselwerk duidelijk gemaakt. De
maatvoering van strek en kop wordt vaak zo ge-
kozen, dat twee koppen plus voeg gelijk zijn aan
één strek, figuur 7.42-2. Deze verhouding was
vroeger van groot belang bij de toepassing van
steensmuren.
Een drieklezoor is een driekwartsteen, een kle-
zoor een kwartsteen. Halve stenen, drieklezoren
31-03-2005 13:08:28
 36

�����������

��� �����

��� ���������� ��� ����������� ��� ����������� ��� �������

������������
�����������

��� ����������� ��� ���������������

���������������������������������

���������
�������������

�����
��������
���
���������

����������

����������������������������

��� �������������� ��� ��������������������������������� ��� ����������

������������

��� ������������������� ��� ���������

������������
Figuur 7.42 Algemene begrippen

06950440_H07.indd 36 31-03-2005 13:08:29

 7 GEMETSELDE GEVELS 37

of klezoren worden in de verschillende stapel- Een opening in een gevel is gelijk aan (n × kop-
verbanden toegepast als beëindiging van het penmaat) + voeg.
metselwerk. Een steen die gehalveerd is over de Een muurdam of penant is gelijk aan (n × kop-
lengte wordt een klisklezoor genoemd. Een ge- penmaat) – voeg (op de uitwendige beëindi-
schifte of geschilde steen is een steen die dunner gingen is geen voeg aanwezig).
wordt gehakt, figuur 7.42-1. Inspringende gevelvlakken zijn een heel aantal
koppenmaten lang.
▶▶ De algemene begrippen van metselwerk wor-
den uitgebreid besproken in deel 3 Draagstruc- Bij wild verband komen de stootvoegen op
tuur, hoofdstuk 3 Dragende elementen in steen onregelmatige plaatsen voor. Het metselver-
waarin ook de verschillende muurbeëindigingen band kan zich aanpassen aan openingen in de
worden getoond gevel en afmetingen van de muur. Bij kleine
muurdammen moet toch de koppenmaat in de
7.4.4.b Maatvoering gaten worden gehouden om al te veel hakwerk
te voorkomen.
Maatvoering in de breedte
De maatvoering in de breedte wordt bepaald Maatvoering in de hoogte
door de koppenmaat K (de breedte van de steen De maatvoering in de hoogte wordt bepaald
(kop) inclusief stootvoeg). Alle koppen en voe- door de lagenmaat L (= de hoogte van de steen
gen staan op het matenplan, figuur 7.43. inclusief lintvoeg). De lagenmaat varieert per
werk en is afhankelijk van de gekozen steen, de
��������� gekozen dikte van de lintvoeg en de detaillering,
��������������������� ����� figuur 7.44.
�������������������� �������
���������������������
De dikte van de lintvoeg hangt af van de maat-
toleranties van de steen. Een handvormsteen
heeft een dikkere lintvoeg nodig dan een strakke
strengperssteen. Vaak wordt de lagenmaat ge-
koppeld aan de verdiepingshoogte. Omdat bij
de uitvoering het metselwerk gemetseld wordt
������ ������ ������
langs een draad, wordt de maatvoering hieraan
�������
gekoppeld: lagenmaat = bovenkant steen. De
�������������� maatvoering in de hoogte kan worden vastge-
legd op de geveltekening, doorsnedetekening of
�������������
�������������� in de details. Ook de boven- en onderkant van
een kozijn kan het beste worden uitgezocht op
lagenmaat. Staat de onderkant van het kozijn
niet op lagenmaat, dan kan de schuinte van de
waterslag variëren. Dit geeft een lelijk beeld in de
�� gevel (verschillende aanzichten). De bovenkant
����������������� van een kozijn wordt vaak begrensd door een
latei. Deze latei moet op lagenmaat worden uit-
gezocht.
��������

���������
����

��� ��������
��������
��������������
Figuur 7.43 Maatvoering met koppenmaten

06950440_H07.indd 37 31-03-2005 13:08:30

 ���� ��������
38

���� �� �������������������

06950440_H07.indd 38
���������
���������

Figuur 7.44 Lagenmaat

���� ��������
���� �� �������������������
�����������
�����������

���� ��������
���� �� �������������������
���������
���������

���� ��������
���� �� �������������������
���������������������������

��������������������������������

31-03-2005 13:08:30
 7 GEMETSELDE GEVELS 39

7.5 Detaillering 3 de daktrim moet, om gevelvervuiling te voor-

komen, minstens 30 mm oversteken, naar bin-
In deze paragraaf worden richtlijnen en aan- nen afwateren en de stuiknaden moeten worden
dachtspunten gegeven voor de detaillering in gedicht, zodat vervuild regenwater niet door de
baksteen van verschillende gevelonderdelen. naad kan worden gestuwd over het gevelmetsel-
werk;
7.5.1 Gevelbeëindiging dak
������������������������������
Bij de aansluiting van een hellend dak op de ge- ����������������������
vel, figuur 7.45, zijn er de volgende aandachts- ������������������������������
punten: ����������������
1 de spouw moet kunnen ventileren: hiertoe
������������
worden open stootvoegen onder en boven in de
gevel aangebracht; �������������������
����������
2 eventueel doorslagwater op het dakbeschot ��������
moet tot buiten de gevel worden gebracht;
3 er mag geen koudebrug optreden bij de over-
gang tussen de isolatie in de spouw en de isola-
tie van het dak;
4 het gevelmetselwerk moet kunnen uitzetten,
dus met een open voeg (muisdicht) tegen de on-
derkant van het dakbeschot eindigen.

Bij de aansluiting van een plat dak op de gevel,

figuur 7.46, zijn er de volgende aandachtspun- ���������������

ten:
1 de spouw moet kunnen ventileren: hiertoe �������������

worden open stootvoegen onder en boven in de ������������������

gevel aangebracht; �����������������
2 een strook folie boven in de spouw voorkomt Figuur 7.46 Gevelbeëindiging plat dak
dat doorslaand vocht kan binnendringen achter
de isolatie;

�������������������

������������������
����������������
�����������

���������������
����������������
�������������

Figuur 7.45 Gevelbeëindiging hellend dak

06950440_H07.indd 39 31-03-2005 13:08:32

 40

4 opdat het metselwerk vrij kan bewegen, moet
de multiplexstrook alleen aan het binnenblad
worden bevestigd.
Bij de aansluiting van een plat dak op een door-
gaande (hoger opgaande) gevel moet de lood-
slabbe minstens 200 mm tegen het binnenblad
worden opgezet, figuur 7.47. Het is aan te raden
om de slabbe in de spouw te ondersteunen. Zo
kan worden voorkomen dat water in de spouw
zich verzamelt in een doorgezakte loodslabbe.
����������������������
�����������������������������
���������������������������������
��� �� �� ���
worden gelet op de verschillende uitzettings-
coëfficiënten van baksteen en beton. De naden
tussen elementen van beton, natuur- en kunst-
steen moeten worden dichtgezet door middel
van een kit op rugvulling. De naad tussen beton
of natuursteen en metselwerk moet voorzien
zijn van een kitvoeg om het verschil in krimp en
uitzetting tussen de verschillende materialen op
te vangen.
Een aluminium afdekprofiel, aangebracht op
klangen, kan onafhankelijk van het metselwerk
werken, figuur 7.50.
De naden bij metalen afdekkingen worden voor-
zien van een onderliggend afwaterend geprofi-
leerd koppelplaatje.

7.5.3 Gevelopeningen
In paragraaf 7.5.6 Gevelondersteuningen wordt
ingegaan op het opvangen van het metselwerk
boven gevelopeningen.
� ���

�����
Een kozijn in een metselwerkgevel wordt bij een
gemetseld binnenblad vastgezet (ingemetseld)
��
met een kozijnanker. Bij een betonnen binnenblad
wordt het kozijn vastgezet met een hoekprofiel.
��

Het water in de spouw wordt door middel van

slabben getransporteerd naar het buitenblad. De
slabben moeten dakpansgewijs worden aange-
���

���

bracht om het water naar beneden te transpor-

teren. De slabbe (van lood of kunststof) wordt bij
de bovenaansluiting schuin aangebracht om het
��������������� �������������
������������� water naar buiten te transporteren. De slabbe
��������������� moet bij de bovenaansluiting op het kozijn iets
��������������
���������������������
worden vrijgehouden, om te voorkomen dat
���������� door capillaire werking alsnog vocht onder de
Figuur 7.47 Aansluiting dak op doorgaande gevel slabbe en in het kozijn komt.

7.5.2 Muurbeëindigingen Bij de onderaansluiting moet er op worden gelet,

Muurafdichtingen kunnen met verschillende ma-
terialen worden gerealiseerd: onder andere met
baksteen, beton, metaal en natuursteen, figuur
7.48. Bij een muurafdichting van baksteen kan
een rollaag worden toegepast die naar één zijde
afwaterend is, figuur 7.49. De voeg van de rol-
laag moet voldoende waterkerend en de steen
moet hard en glad zijn, zodat de aangroei van
mos en algen wordt voorkomen. Een betonnen
muurafdekking moet voldoende overstek hebben
(minimaal 40 mm), voorzien zijn van een water-
hol, figuur 7.48-6, en bij de bevestiging moet
dat het van het kozijn af stromende regenwater
goed wordt verspreid en er geen geconcen-
treerde waterafstroming (en hierdoor vervui-
ling) optreedt. De wind stuwt het regenwater
namelijk naar de hoeken, waardoor er hier door
een onjuiste detaillering vuilconcentratie of
vochtvlekken kunnen optreden. De waterslagen
onder kozijnen moeten daarom voldoen aan de
volgende eisen, figuur 7.51:
• een overstek van minimaal 40 à 50 mm, aan
de onderzijde voorzien van een waterhol of
afdruiprand;

06950440_H07.indd 40 31-03-2005 13:08:33

 7 GEMETSELDE GEVELS 41

� � ��������
� � � ���������
� � ������ ��
�� �
�

���������������������
����������������

��
� � ������� ���
� � �
� � � ����� �� �
� � ��� � � �
� � ���������� ��� ��
��
�

��������������
���������������������

�� �� � �� �
���� � �� �
� �� � ��
�� ��
� �� �� �
��� �
� ���

�������������� ����������������
����
�������
�����������
������������
Figuur 7.48 Muurafdekkingen van gebakken materiaal, kunststeen, natuursteen en prefab-beton

• de hellingshoek moet minimaal 15 graden 7.5.4 Gevelbeëindiging fundering

bedragen;
• bij de hoeken moet een opstand worden
gecreëerd of er moet worden voorkomen dat
regenwater de hoek in wordt gedreven.
Waterslagen kunnen worden gemaakt van bak-
steen, prefab-beton, natuur- of kunststeen,
aluminium of geglazuurde raamdorpelstenen.
Onder in de spouw wordt een waterkerende laag
aangebracht, figuur 7.52. Deze voorkomt het op-
trekken van vocht in vloer en binnenspouwblad.
Bij de fundering werd vroeger vaak een trasraam
toegepast: metselwerk van 8 à 10 lagen, vervaar-
digd van harde stenen en een bindmiddelrijke
metselspecie. Het trasraam moest het optrekken

06950440_H07.indd 41 31-03-2005 13:08:34

 42

�������
������

�������

������
������

������
����
����

���������������������
��������������������� ���������������������
���������������������
open stootvoegen worden gemaakt. De isolatie
in de spouw wordt circa 75 mm vrijgehouden
van de fundering. Valspecie en vocht hebben op
deze manier geen negatieve invloed op de wer-
king van de isolatie.
�������
�������

Door opspattend regenwater kan het metselwerk

op maaiveldniveau vervuilen. Dit kan worden
voorkomen door het aanbrengen van een strook
grind of bestrating of door het onderste metsel-
werk uit te voeren in een donkere steen.
�������
�������
����
���� 7.5.5 Gevelondersteuningen
Het metselwerk moet bij gevelopeningen wor-
den opgevangen en ondersteund, evenals bij uit-
�����������������
����������������� kragingen, aansluitingen op andere bouwdelen
Figuur 7.49 Rollagen en bij horizontale dilataties. Deze ondersteuning
���������������������������������� en kunnen op verschillende manieren worden
����� uitgevoerd, namelijk met een:
��������� 1 rollaag;
2 boog of strek;
3 latei (van beton, staal of baksteen);
4 gewapend metselwerk.

�������������
Figuur 7.50 Gevelbeëindiging van metaal
van vocht in massieve muren voorkomen.
Het in de spouw verzamelde vocht wordt via een
open stootvoeg naar buiten gevoerd. Omdat
deze open stootvoeg geen ventilerende functie
heeft, moeten er boven het maaiveld ook nog
Boogvormig
Bij een rechthoekige opening in een gemetselde
wand ontstaat een specifiek krachtenveld: langs
de horizontale randen treedt trek op, langs de
verticale randen druk. In de hoeken ontstaan
sterke spanningsconcentraties, figuur 7.53-1.
Baksteen kan geen grote trekspanningen opne-
men. Bij openingen moeten de gevelondersteu-
ningen de trekspanningen in het metselwerk op-
vangen. Bij het ontwerpen kan rekening worden

06950440_H07.indd 42 31-03-2005 13:08:36

 7 GEMETSELDE GEVELS 43

��� �� �� ���
������������������
���������������
������ ���������
������������������

����

���������
�������������������������������� �������������
� ����������
�������������������������
�����������������������������������
�������������������� Figuur 7.52 Aansluiting maaiveld

spatkrachten door middel van een trekstang op

� te vangen, figuur 7.53-2;
����������������������
• in het drukgebied van de boog mogen zich
geen openingen of grote geconcentreerde lasten
bevinden.

���������������������
��������������
����������
���������������
��������������������
��������������������������������������
Figuur 7.51 Voorbeelden waterslagen onder kozijnen
figuur 7.53-2: door het ontwikkelen van een ge-
houden met boogwerking in het metselwerk,
ontlastende drukboog boven een rechthoekige
opening in een wand. Hiervoor moet wel aan de
volgende voorwaarden worden voldaan:
• er moet zich voldoende metselwerk boven de
opening bevinden;
• naast de opening moet voldoende metselwerk
aanwezig zijn om de horizontale krachten
(spatkrachten) op te vangen. Een alternatief is de
1 Rollaag
Een gemetselde rollaag wordt toegepast bij
kleine overspanningen: een halfsteensrollaag
tot 1 m, een steensrollaag tot 1,5 m. De rollaag
moet het stukje metselwerk onder de drukboog
kunnen opvangen. De bovenkant van de rollaag
moet stroken met de lagenmaat (= bovenkant
steen) van het ernaast gelegen metselwerk,
figuur 7.54.
2 Boog of strek
Een boog of een strek wordt tegenwoordig niet
veel meer toegepast vanwege de hoge verwer-
kingskosten. Een rondboog heeft de vorm van
een halve cirkel met straal R. De boog begint één
lagenmaat onder het middelpunt van de cirkel,
figuur 7.55-1. Een segmentboog heeft de vorm
van een cirkelsegment, figuur 7.55-2. Een strek is
een soort rollaag, waarbij de stenen wigvormig
worden gezaagd. In de strek ontstaat boogvor-
ming, figuur 7.56. De hoogte van de strek dient
1/7 à 1/8 van de muuropening te zijn. De voe-
gen van de strek gaan door één punt, het zoge-
noemde porringpunt. Bij schoonwerk worden de
stenen wigvormig gezaagd.

06950440_H07.indd 43 31-03-2005 13:08:37

 44

3 Latei
Een latei is een constructie die het metselwerk
boven een opening in een metselwerkwand
moet kunnen opvangen. De latei moet trek-
krachten kunnen opnemen en wordt uitgevoerd
in beton, staal of voorgespannen baksteen. Er
kan onderscheid worden gemaakt in zelfdra-
gende of samenwerkende lateien. Een zelfdra-
gende latei is een latei die zowel druk, trek- als
schuifkrachten kan opnemen, figuur 7.57-1.
De latei draagt de gehele belasting als een balk
op twee steunpunten. Er is geen constructieve
samenwerking tussen latei en metselwerk, dit
in tegenstelling tot een samenwerkende latei.
Hierbij vormen latei en metselwerk een balk die
de belasting draagt. De latei neemt de trekkracht
op en in het metselwerk vormt zich een druk-
boog die de drukkracht opneemt, figuur 7.57-2.
De schuifkrachten worden opgevangen door de
hechting tussen metselwerk en latei.

�������

�����������

�
�����������������������������
������������
�������� ��

����������
�����������

������������

��������

���������

�������������������������������� ��������������
Figuur 7.53 Krachten in metselwerk Figuur 7.55 Rondboog en segmentboog

���������������������������������� ������������������������������������ � �����������������������������

Figuur 7.54 Rollagen

06950440_H07.indd 44 31-03-2005 13:08:39

 7 GEMETSELDE GEVELS 45

geschikt voor vuilwerk. Ze zijn in verschillende

lengten leverbaar. De breedte kan in overeen-
stemming met de muurdikte worden gekozen.
Groot voordeel is dat latei en wand van hetzelfde
materiaal zijn gemaakt, waardoor de kans op
krimpverschillen gering is. Tevens is hierdoor
ook een goede hechting mogelijk tussen latei en
metselwerk. Een Staltonlatei is een samenwer-
kende latei.
����������������

��
���

�����������
����������������������
Figuur 7.56 Strek

��������������������������
Voorgespannen baksteenlatei �������������
De voorgespannen baksteenlatei is bekend onder
de naam ‘Staltonlatei’. De latei bestaat uit bak-
stenen met sleuven. In de sleuven worden stalen
draden aangebracht die op spanning worden
gebracht. Daarna worden de sleuven gevuld met
betonspecie. Na verharding van het beton heeft ���
men een voorgespannen balk die trekkrachten
kan opnemen, figuur 7.58. De lateien zijn alleen ������������������
Figuur 7.58 Staltonlatei

Betonlatei
Een betonlatei kan zowel zelfdragend als samen-
werkend worden uitgevoerd.
Een voorbeeld van een zelfdragende betonlatei
is de geprefabriceerde baksteen-betonlatei, fi-
guur 7.59. Deze gewapende of voorgespannen
�����
betonnen latei is afgewerkt met steenstrips. De
��������������������� oplegging van de latei geschiedt door middel
van een stalen stripconstructie of een wegmet-
selbare betonoplegging. De latei kan ook aan
de achterliggende constructie worden opge-
hangen door middel van betonnen nokken of
een staalconstructie. In verband met koude-
bruggen moet het oppervlak en het aantal van
de nokken tot een minimum worden beperkt.
������������� ������������������� Tussen de nokken wordt isolatie aangebracht,
������������� figuur 7.37-1.
���������������������� Voor de steenstrips wordt dezelfde baksteen ge-
Figuur 7.57 Zelfdragende en samenwerkende latei bruikt als voor het metselwerk van de gevel.

06950440_H07.indd 45 31-03-2005 13:08:41

 46

��� �� �� ���

������������
�����������������

��������������
����������

�����������������

�
��������������
����������

�������������
� �������� � ���������
Figuur 7.59 Zelfdragende geprefabriceerde baksteen-betonlatei

Zelfdragende betonlateien zijn ook beschikbaar

in een geprefabriceerde uitvoering, wel of niet
voorgespannen, figuur 7.59-2 (binnenspouw-
blad). Het verschil zit in het feit dat de wapening
bij een voorgespannen latei eenvoudiger is en de
hoogte geringer is dan bij een geprefabriceerde
latei. Een voorgespannen latei heeft ook een gro-
ter draagvermogen. In verband met de ongelijke
werking tussen beton en metselwerk worden de
opleggingen voorzien van glijfolie.

Een voorbeeld van een samenwerkende beton-

latei is de geprefabriceerde voorgespannen be-
tonlatei, figuur 7.60. Hierbij vormt de latei met
het bovenliggende metselwerk een balk, waarbij
de latei als trekband fungeert. De hechting tus-
sen beton en metselwerk, die zorgt voor het
opvangen van de schuifspanning, wordt nadelig
beïnvloed door de verschillende uitzettingscoëf-
ficiënten en het verschillende vochtgedrag van
beton en baksteen. Bij deze latei is de kans dan
ook groot dat de hechting tussen beton en met-
selwerk verloren gaat en hiermee dus ook de
werking van de latei.
Stalen latei
Stalen lateien zijn altijd zelfdragend. Stalen la-
teien moeten, ter voorkoming van corrosie, ther-
misch worden verzinkt en daarna behandeld met
een polyester poedercoating (duplexsysteem) of
een bitumencoating. Een rvs-uitvoering is duur-
zamer, maar ook duurder. De lateien moeten, in
Figuur 7.60 Geprefabriceerde betonlatei
verband met het grote verschil in uitzettingscoëf-
ficiënt tussen staal en metselwerk, glijdend wor-
den opgelegd. Contact tussen staal en een ander
metaal (koper en lood) moet worden voorko-
men. De stalen lateien zijn in diverse uitvoerin-
gen op de markt: als een standaard warmgewalst
hoekprofiel (met of zonder aangelaste consoles),
figuur 7.61-1 of als een samengesteld profiel.
Vooral bij de laatste zijn zeer veel uitvoeringen
mogelijk, figuur 7.61-2.
4 Gewapend metselwerk
In plaats van toepassing van een latei kan het
metselwerk ook worden gewapend. Hiertoe
wordt in de gevelopening tussen de penanten
een tijdelijke draagbalk opgesteld. Na de eerste

06950440_H07.indd 46 31-03-2005 13:08:42

 7 GEMETSELDE GEVELS 47

laag stenen wordt wapening aangebracht in de

lintvoegen. De wapening steekt ten opzichte van
de gevelopening een 300 à 500 mm door. In de
stootvoegen wordt om de 200 mm een lateihaak
aangebracht over de wapening. De onderste
laag wordt hierdoor opgehangen.

De wapening in de lintvoegen bestaat uit twee

evenwijdige stalen draden waartussen een zigzag
lopende doorgaande draad is gelast, figuur 7.62.
De wapening is leverbaar voor verschillende toe-
passingen (onder andere voor een gewone voeg,
een lijmvoeg en voor toepassing in een spouw-
muur) en in verschillende uitvoeringen (onder
andere thermisch verzinkt met een epoxy-coa-
ting of rvs). Voor hoeken zijn speciale elementen Figuur 7.62 Gewapend metselwerk
in de handel.

Speklagen
Een toepassing van siermetselwerk zijn de
traditionele speklagen. Afwisselend worden ����������� ��������������������
enkele lagen van verschillende kleuren steen
gemetseld, of worden in een gevelvlak ver-
banden van één of enkele lagen steen met een
afwijkende kleur aangebracht.

���������������������
��������������������������
��������
���������
�

��������
�������������
���������������
����������������

����������
������
�

������������������������������
��������������������� ������������ � ��������������������������

Figuur 7.61 Diverse stalen lateien

06950440_H07.indd 47 31-03-2005 13:08:44

 48

Moeilijker dan gewoon metselwerk is dit niet,

als er maar stenen worden gekozen die zoveel
mogelijk dezelfde afmetingen hebben als het
overig metselwerk. Vooral belangrijk is dat de
muurdikte hetzelfde blijft. Ook moet de spek-
laag niet met een hardere steen worden gemet-
������������������������������
seld dan de normale steen van het muurvlak. � ���������������������������������
Zakwater in de ‘zachtere’ stenen blijft dan op � ������������������������������
� �������������������������������
de hardere stenen staan, wat tot vorstschade
(afgeschilferde stenen) kan leiden. Bij het metse-
len kan een lagenlat tegen de metselenprofielen
worden bevestigd; hierop worden de speklagen
met gekleurde vlakken aangegeven.

7.6 Verontreinigingen van ������������������������������

� �������������������������������
gevelmetselwerk

7.6.1 Uitslag op metselwerk

Muuruitslag ontstaat, doordat metselwerk tijdens
de uitvoering of tijdens een regenbui water
opneemt. Er ontstaat een waterverplaatsing in
de muur. Oplosbare stoffen die aanwezig zijn in
de steen of de mortel worden meegevoerd naar
het geveloppervlak. Hier verdampt het water en
kristalliseert de oplosbare stof als zout uit, figuur
7.63. Het zout wordt meestal weer afgespoeld
door regen of verdwijnt door wind en vorst. De
zoutuitslag, in de vorm van een wit laagje op het
metselwerk, is vooral zichtbaar na vochtige pe-
rioden en bij jong metselwerk tijdens het eerste
voorjaar.
Kalkuitwassing (uitloging) op metselwerk is geen
uitslag maar een soort vervuiling. Deze vervuiling
treedt op, doordat kalkhydraat in verse mortel
door overvloedige regen oplost en vervolgens
uitspoelt over de gevel. Onder invloed van de
lucht verhardt de kalkhydraat en is vervolgens als
een matte sluier op de gevel aanwezig.
Muuruitslag heeft verschillende oorzaken:
1 de steen kan oplosbare stoffen bevatten. Als
regel geldt, dat hoe harder de steen gebakken
is, des te minder kans is er op uitslag. Bij een
hard gebakken steen zijn de zouten namelijk
keramisch gebonden. NEN 2489 Metselbaksteen
(oktober 1976) stelt grenzen aan de hoeveelheid
oplosbare stoffen in de steen: het sulfaatgehalte
en het Lipinskigetal, zie paragraaf 7.1.1 Baksteen;
�������������������������������
� �����������������������������
� ����������������������
Figuur 7.63 Uitslag op metselwerk
2 de mortel: de oplosbare stoffen komen hoofd-
zakelijk in de mortel voor. Zowel zand, cement,
kalk als water kunnen oplosbare stoffen bevat-
ten. Het gebruik van plastificeerders en andere
hulpmiddelen vergroot de mogelijkheid van het
toetreden van water, met uitslag tot gevolg;
3 de uitvoeringsomstandigheden: als noodzake-
lijke beschermingsmaatregelen tijdens de bouw
achterwege blijven, kan er bij regen veel water
in de muur trekken. Het bindingsproces van de
mortel kan hierdoor verstoord raken, waardoor
er veel oplosbare stoffen in de mortel achterblij-
ven;
4 het milieu: regenwater bevat sulfaten en nitra-
ten. Deze leveren een bijdrage aan muuruitslag.
5 de detaillering: een goede detaillering moet
er zorg voor dragen dat regenwater niet tot een
overmatige waterbelasting op de gevel kan zor-
gen.

06950440_H07.indd 48 31-03-2005 13:08:45

 7 GEMETSELDE GEVELS 49

Om uitslag te voorkomen kunnen de volgende

preventieve maatregelen worden genomen:
• het winddroog vermetselen van baksteen. On-
der winddroog wordt verstaan dat de steen van
buiten droog is en van binnen nat;
• niet metselen of voegen onder 5 °C. Lage
temperaturen hebben namelijk een negatieve
invloed op de binding van de specie;
• vers (gevoegd) metselwerk afschermen tegen
inwatering tijdens een regenbui. De spouw kan
hiertoe met een kunststofprofiel worden afge-
dekt, figuur 7.64;
• bij hevige regenval tijdens de uitvoering
stoppen en het metselwerk afdekken als in voor-
gaande punt omschreven;
• het plaatsen van het steigerdeel bij de gevel
onder een hoek van 45°, zodat opspattend water
de muur niet kan bereiken. Het steigerdeel bij de
gevel kan ook worden omgeklapt, figuur 7.65; Figuur 7.65 Omklappen van een steigerdeel
• hemelwaterafvoeren, waterslagen, afdekkin-
gen e.d. zo spoedig mogelijk plaatsen; 7.6.2 Hydrofoberen
• geen oude metselspecie gebruiken; Hydrofoberen is het waterwerend maken van
• vers (gevoegd) metselwerk beschermen tegen een gevel. Hydrofoberen zorgt ervoor, dat de ge-
uitdroging door het bijvoorbeeld af te dekken of vel tijdens een regenbui geen water opneemt en
vochtig te houden. Uitdroging kan optreden bij voorkomt daardoor vochtdoorslag, figuur 7.66.
zon, maar ook bij bewolkt weer als de luchtvoch- Hydrofoberen vertraagt tevens de vervuiling van
tigheid laag is en/of er veel wind is; de gevel. Na het hydrofoberen blijven de poriën
• zorgen dat de opslag en verwerking van bak- open, zodat verdamping van vocht kan blijven
steen op de juiste manier geschieden. plaatsvinden.
Hydrofoberen kan preventief (ter voorkoming
Het verwijderen van uitslag wordt besproken in van problemen) of curatief (ter opheffing van
paragraaf 7.6.4 Gevelreiniging. bestaande gebreken) worden toegepast.

Aan het hydrofoberen van een gevel zijn voorde-

len verbonden, maar er kleven ook enkele risico’s
aan. Voordat wordt besloten tot hydrofoberen
over te gaan, moeten de vochtproblemen eerst
goed worden geanalyseerd:
��

��
��

��
��

��
�

�
�

��������� ������������� ���������

Figuur 7.64 Beschermingsmaatregelen

������������������� ������������������
Figuur 7.66 Doorslag en regenkering gevel

06950440_H07.indd 49 31-03-2005 13:08:48

 50
• de voegen moeten niet lek zijn;
• bij een nieuwbouwgevel moet worden ge-
wacht tot het bouwvocht is verdwenen;
• hydrofoberen helpt niet tegen optrekkend
vocht;
• hydrofoberen helpt wel tegen doorslaand
vocht. De oorzaak van het doorslaande vocht
moet wel eerst worden opgezocht en zoveel mo-
gelijk weggenomen. Hierbij kan worden gedacht
aan metselbaarden en verontreinigingen in de
spouw, speciebruggetjes op spouwankers of
isolatiemateriaal dat tegen het buitenspouwblad
leunt.
Voordelen
De volgende voordelen zijn verbonden aan het
hydrofoberen van een gevel:
1 vochtdoorslag wordt voorkomen;
2 doordat er geen vochtopname is, zal de gevel
in de loop van de tijd steeds droger worden. Een
droge gevel isoleert beter dan een natte gevel;
3 aanhechtend vuil spoelt snel van de gevel tij-
dens een regenbui;
4 de gevel kan gemakkelijker worden gereinigd;
5 de groei van algen en mos wordt voorkomen
doordat de gevel droog blijft;
6 de kans op vorstschade is kleiner bij een
droge gevel (met uitzondering van vorstschade
die wordt veroorzaakt door vocht van binnen-
uit);
7 er is minder kans op aantasting door chemi-
sche omvorming, kristallisatie van zouten en uit-
spoelen van bindmiddel.
Risico’s
De volgende risico’s zijn verbonden aan het
hydrofoberen van een gevel:
1 doordat bij regen het water in een waterfilm
langs de gevel loopt, kunnen zwakke voegen
worden uitgespoeld, waardoor de gevel kan ver-
zwakken.
2 nieuwe gevels van beton, metselwerk en pleis-
terwerk hebben een hoog alkaligehalte. Alkali
heeft de eigenschap hydrofoberende middelen
aan te tasten. Het is daarom beter twee à drie
weken te wachten voordat bij een nieuwe gevel
met hydrofoberen wordt begonnen.
3 de waterdampdoorlatendheid van een behan-
delde gevel kan tot circa 20% teruglopen. Water
dat achter het systeem terecht komt, kan er
06950440_H07.indd 50
moeilijker uit. Vorstschade en vochtoverlast zijn
het gevolg.
4 er kan op de volgende manieren vocht achter
het systeem komen:
• uit de grond optrekkend vocht;
• via doorgaande scheuren (> 0,3 mm) in de
gevel: de waterfilm wordt door de wind naar
binnen gedrukt;
• bij het gedeeltelijk hydrofoberen van een ge-
vel, bijvoorbeeld alleen de begane grond, kan er
via het niet behandeld deel water achter het deel
komen dat wel behandeld is;
• via naden bij de aansluiting op andere gevel-
elementen (bijvoorbeeld kozijnen en betonban-
den);
• ook via open stootvoegen komt er water ach-
ter het systeem (er zijn speciale ventilatieroosters
in de handel om het water af te voeren, figuur
7.67).
����������
Figuur 7.67 Afwaterend ventilatierooster
7.6.2.a Hydrofoberende middelen
De meest toegepaste hydrofoberende middelen
zijn gemaakt op basis van siliciumverbindingen:
siliconenharsen, siloxanen en silanen. Deze
middelen worden opgelost in een vloeistof, die
vervolgens door vloeien of sproeien op de gevel
wordt aangebracht. De steen zuigt de vloeistof
op, de vloeistof verdampt vervolgens en het
waterwerende middel blijft achter en gaat een
reactie aan met de steen, die hierdoor water-
werend wordt.
Als vloeistof waarin de siliciumverbinding wordt
opgelost, worden koolwaterstoffen, alcohol, iso-
propanol of water toegepast. Koolwaterstoffen
zijn schadelijk voor het milieu en de gezondheid
31-03-2005 13:08:49

en ze kunnen materialen in de gevel aantasten.
Alcohol en isopropanol zijn schadelijk voor het
milieu. Water is natuurlijk het minst belastend.
Aanvankelijk is er geen verschil te zien tussen een
wel of niet behandelde gevel. Na verloop van
tijd gaan er toch zichtbare verschillen optreden,
doordat een behandelde gevel minder snel ver-
vuilt dan een niet behandelde gevel.
Duurzaamheid
De duurzaamheid hangt af van een aantal facto-
ren:
1 Voor een goede en duurzame werking moe-
ten de volgende indringingsdiepten worden
gehaald:
• baksteen: 5-8 mm;
• strengperssteen en verblendsteen: 3-5 mm;
• geglazuurde steen: het middel dringt alleen in
voegen en haarscheurtjes in het glazuur door;
• kalkzandsteen: 2-5 mm (De kalkzandstenen
worden soms al voorbehandeld op de fabriek. In
het werk moeten dan wel nog de voegen wor-
den behandeld.);
• beton: 2-5 mm. Beton is moeilijk te impreg-
neren.
Heel grof materiaal vertoont geen capillaire wer-
king, terwijl fijn materiaal te dicht is, waardoor
de indringdiepte te gering is.
2 Ultraviolette straling in zonlicht tast de toplaag
aan, waardoor de waterwerendheid vermindert.
3 Alkalische stoffen, aanwezig in verse cement-
gebonden producten, tasten tevens de water-
werendheid aan.
4 Ook de omstandigheden tijdens het aanbren-
gen bepalen de duurzaamheid: een te vochtige
gevel verhindert het voldoende indringen van
het hydrofoberende middel.
Een goed aangebracht systeem kan een water-
werendheid van tien jaar halen. De gevel moet
dan wel periodiek op waterwerendheid worden
gecontroleerd. Na deze periode kan de toplaag
worden hersteld door een nabehandeling.
06950440_H07.indd 51
7 GEMETSELDE GEVELS 51
7.6.3 Antibekladding
Bekladding of graffiti (graffito = niet voorziene
beschildering van een bouwwerk) is een vorm
van vandalisme, die jaarlijks eigenaren of beheer-
ders van bouwwerken miljoenen kost om te ver-
wijderen. Om bekladding tegen te gaan, kunnen
preventieve maatregelen worden genomen, zo-
als het moeilijk bereikbaar maken van het bouw-
werk, het aanbrengen van een goede verlichting,
het instellen van bewaking en het afsluiten van
het terrein. Deze maatregelen verkleinen wel de
kans op bekladding, maar kunnen het niet voor
100% voorkomen. Het reinigen van een beklad
oppervlak is vaak niet mogelijk zonder de onder-
grond te beschadigen. Om te voorkomen dat
kladmiddelen (inkt, verf, enzovoort) in het ge-
velmateriaal kunnen trekken, zijn er antibeklad-
dingsmiddelen ontwikkeld.
In hoofdzaak zijn er twee soorten systemen te
onderscheiden:
1 impregnerende middelen;
2 filmvormende systemen.
1 Impregnerende middelen
Deze middelen zijn onzichtbaar aan te brengen en
relatief goedkoop. Na het reinigen van een gevel
moet het impregnerende middel opnieuw worden
aangebracht. Het aanbrengen is eenvoudig en kan
vaak in één dag geschieden. Er zijn één- en meer-
laagse systemen op basis van siliconen en was.
2 Filmvormende systemen
Deze middelen zijn na aanbrengen zichtbaar,
doordat ze dekkend of glanzend zijn, figuur
7.68. Afhankelijk van het gekozen systeem moet
de antibekladding na reiniging weer opnieuw
worden aangebracht. Het aanbrengen geschiedt
in verschillende dagen.
Er zijn drie soorten filmvormende systemen te
onderscheiden:
1 zelfopofferende systemen, figuur 7.68-1. Hier-
bij wordt het antibekladdingsmiddel tegelijk met
de bekladding verwijderd. Er moet na reiniging
een nieuwe beschermende laag worden aange-
bracht;
2 semi-permanente systemen, figuur 7.68-2.
Het systeem bestaat uit verschillende lagen. Bij
reiniging wordt alleen de zelfopofferende top-
laag tegelijk met de bekladding verwijderd. Na
31-03-2005 13:08:49
 52
reiniging moet dus alleen een nieuwe toplaag
worden aangebracht;
3 permanente systemen, figuur 7.68-3. Bij dit
systeem blijft de beschermende laag aanwezig
na het verwijderen van de bekladding.
Het reinigingsmiddel moet afgestemd zijn op het
aangebrachte systeem.
� levensduur, maar zijn toch eindig (vervanging na
� �
�������������������������
� antibekladdingssysteem moet erop worden
� �
�������������������������
� 6 de te verwachten aard van de bekladding: men
� �
�������������
�������������������
� ������
�������������
��������������������
Figuur 7.68 Filmvormende systemen
7.6.3.a Keuze antibekladdingssysteem
Bij de keuze van een antibekladdingssysteem
spelen de volgende aspecten een belangrijke rol:
1 bouwfysische criteria: bij het aanbrengen van
een antibekladdingssysteem moet rekening
worden gehouden met de waterdampdoor-
latendheid van het systeem. Er kan namelijk een
ophoping van vocht achter het systeem ont-
staan ten gevolge van inwateren of inwendige
condensatie. Dit kan als een gevelvlak slechts
gedeeltelijk (bijvoorbeeld tot reikhoogte) wordt
behandeld. Vochtophoping kan vorstschade, wit
uitslaan van de gevel en onthechting van het
06950440_H07.indd 52
antibekladdingssysteem tot gevolg hebben.
Vochtophoping kan worden voorkomen, door
de hele gevel te voorzien van antibekladding of
door de gevel vooraf te hydrofoberen, zie para-
graaf 7.6.2 Hydrofoberen;
2 de levensduur van het middel: impregneermid-
delen hebben meestal een beperkte levensduur.
De permanente systemen hebben de langste
drie tot vijf jaar);
3 de kosten: hoe permanenter het systeem, des
te duurder het is in aanschaf en in aanbrengen
(verschillende lagen);
4 de kans op schadelijke neveneffecten (belasting
van het milieu): in de reinigingsmiddelen zitten
chemische stoffen, die belastend kunnen zijn
voor het milieu. Bij het aanbrengen van het
gelet, dat het niet neerslaat op plaatsen waar
het niet hoort;
5 de aard van de ondergrond: antibekladdings-
systemen werken alleen, als ze goed hechten
op hun ondergrond. Het systeem moet worden
gekozen in relatie tot de soort ondergrond. De
ondergrond moet goed gereinigd zijn, zie para-
graaf 7.6.4 Gevelreiniging;
moet een inschatting trachten te maken van het
middel (lak, tectyl, viltstiften, enzovoort) waar-
mee de gevel kan worden beklad;
7 de frequentie van de bekladding: het systeem
moet gekozen worden in relatie tot de frequentie
waarin de bekladding voorkomt. Bij een hoge
frequentie wordt eerder gekozen voor een per-
manent systeem;
8 de omvang van de bekladding: ook hier geldt,
dat het systeem gekozen moet worden in relatie
tot de te verwachten omvang van de beklad-
ding;
9 de manier van reinigen en de toe te passen
reinigingsmiddelen: het reinigingsmiddel en de
manier van reinigen is gekoppeld aan het aan-
gebrachte antibekladdingsmiddel. De leveran-
cier van het antibekladdingsmiddel zal dan ook
meestal het reinigingsmiddel leveren en aange-
ven hoe moet worden gereinigd;
10 de bereikbaarheid van het te beschermen ge-
veloppervlak: moeilijk te bereiken geveldelen zijn
ook moeilijk bereikbaar voor mogelijke graffiti-
artiesten;
31-03-2005 13:08:50

11 esthetische aspecten: afhankelijk van het
toegepaste systeem kan de gevel visueel veran-
deren. Dit is met name storend als slechts een
gedeelte van de gevel wordt behandeld. Het is
daarom aan te raden een proefvlak te behande-
len, gelegen in een minder in het zicht liggend
deel van de gevel;
12 de manier van aanbrengen: een antibeklad-
dingssysteem wordt opgebracht met een kwast,
roller of spuit, afhankelijk van het gekozen
systeem en de ondergrond.
Concluderend kan worden gesteld dat voor een
correcte keuze van een antibekladdingssysteem
kennis over de wisselwerking tussen antibeklad-
dingsmiddel, ondergrond, bekladdingsmiddel en
reinigingsmiddel van groot belang is.
7.6.4 Gevelreiniging
Het egaal vervuilen en verkleuren van gemetselde
gevels wordt meestal niet als een bezwaar
gezien. Niet acceptabel is echter het optreden van
plaatselijke vuilafzettingen vuilstrepen) waardoor
contrasten in de gevel ontstaan. Ook mos- en
algaangroei en uitslag worden niet geaccepteerd.
Een gevel kan door verschillende factoren vervui-
len:
• ligging/oriëntatie: de ligging van een gebouw
en de afscherming door bebouwing en/of be-
planting zijn bepalend voor de mate waarin een
gevel wordt blootgesteld aan wind en regen.
Wind en regen zorgen voor de verdeling van het
vuil op een gevel. Een naar de overheersende
windrichting gelegen gevel wordt bij regen ‘ge-
wassen’ en vertoont minder vervuiling dan een
van de wind afgekeerde gevel.
Bij een natte gevel is er een grote kans op het
groen uitslaan van de gevel door algengroei of
mosgroei;
• omgeving: bij drukke wegen of industriegebie-
den bevindt zich veel zwaveldioxide in de lucht.
Dit heeft de eigenschap dat het met regenwater
wordt omgezet in een zwavelig zuur dat de
steen kan aantasten;
• structuur van de gevel: een goed geventileerde
spouw zorgt voor een verlaging van het vocht-
gehalte van de gevel en verlaagt de kans op
vervuiling;
06950440_H07.indd 53
7 GEMETSELDE GEVELS 53
• eigenschappen gevelmateriaal: de eigenschap-
pen van het gevelmateriaal zijn mede bepalend
voor de mate waarin de gevel kan vervuilen;
• detaillering: de detaillering van een gevel is in
zeer grote mate bepalend voor de latere vervui-
ling van de gevel. Door een slechte detaillering
kan er een concentratie van regenwater zijn op
één plek, waardoor geveldelen langdurig vochtig
blijven, zie paragraaf 7.5 Detaillering;
• uitvoering: door een onjuiste uitvoering kan er
zoutuitslag of kalkuitloging plaatsvinden. Hier-
door is er een witte laag op het metselwerk te
zien. Ook kunnen er door onzorgvuldig metselen
specieresten op de steen achterblijven;
• graffiti: graffiti is het opzettelijk aanbrengen
van een vervuiling op de gevel, zie paragraaf
7.6.3 Antibekladding.
7.6.4.a Reinigingssystemen
Naar de werkwijze is onderscheid te maken in
droge, natte of chemische reinigingsmethoden.
De keuze van de toe te passen methode hangt
af van de soort vervuiling, de ondergrond en de
kans op schadelijke neveneffecten.
1 Droge methode
Droge methoden zijn borstelen en stralen.
Borstelen is geschikt voor het verwijderen van
zoutuitslag en mos- en algaangroei. Bij het stra-
len moet men ervoor zorgen dat het straalmid-
del en de druk waarmee wordt gestraald, is afge-
stemd op de ondergrond. De ondergrond moet
in goede staat zijn om beschadigingen door het
stralen te voorkomen (voegen!).
2 Natte methode
Een natte methode is het onder hoge druk met
water schoonspuiten van de gevel, eventueel
onder toevoeging van een op de verontreiniging
gericht oplosmiddel.
De druk waarmee wordt gewerkt, moet, net
als bij stralen, worden afgestemd op de onder-
grond. De methode wordt gebruikt om niet
vastzittend vuil en stof te verwijderen. Een an-
dere natte methode is een combinatie van voor-
gaande methoden, namelijk het stralen met een
fijn straalmiddel in combinatie met water onder
druk.
31-03-2005 13:08:50
 54
3 Chemisch reinigen
Vele middelen die worden toegepast bij che-
misch reinigen zijn gevaarlijk voor mensen en/of
belastend voor het milieu. Bij onjuist gebruik
kan er schade aan de gevel ontstaan. Er wordt
chemisch gereinigd met alkaliën (verzepende
werking) of zuren.
Voor alle reinigingsmethoden geldt, dat er eerst
een goede analyse moet plaatsvinden van de
toestand waarin de ondergrond zich bevindt
en dat bij de uitvoering de voorschriften van de
fabrikanten worden aangehouden voor een zo
goed mogelijk resultaat.
7.7 Herstellen van metselwerk
7.7.1 Steenversteviging
Bij steenversteviging wordt steenachtig materiaal
behandeld met een chemisch middel, met als
doel de samenhang van het aangetaste materiaal
te herstellen of de van oorsprong al zwakke
samenhang te verbeteren.
De steenverstevigende middelen worden ver-
vaardigd op basis van siliciumesters.
Silaan en siloxaanacrylaten zijn hydrofobeer-
middelen, zie paragraaf 7.6.2 Hydrofoberen, met
een steenverstevigend neveneffect. Een combi-
natie is ook mogelijk: een steenverstevigend
middel waaraan een hydrofoberend middel is
toegevoegd.
Het middel wordt meestal opgebracht door
vloeien. Via de poriën (capillaire werking) moet
het middel in de steen doordringen. De indring-
diepte moet minstens gelijk zijn aan de diepte
waarin het materiaal is aangetast. Hiertoe is het
raadzaam om proefvlakken op te zetten om te
controleren of het gewenste effect wordt bereikt.
Aantasting van metselwerk ontstaat meestal
doordat het bindmiddel in de voegmortel ver-
dwijnt. De mortel (en dus ook de gevel) verliest
hierdoor zijn samenhang. Een van oorsprong
zwakke samenhang kan zijn ontstaan doordat
bijvoorbeeld de voeg verbrandde, of doordat
er te weinig bindmiddel in de voegmortel werd
gebruikt of door onvoldoende hechting tussen
voegmortel en steen of voegmortel en metsel-
mortel.
06950440_H07.indd 54
Steenversteviging bij metselwerk richt zich dan
ook op het herstellen of verbeteren van de sa-
menhang van de voegmortel. De hardheid van
de voeg kan worden bepaald met een voeghard-
heidsmeter, zie paragraaf 7.3.4 Kwaliteit van het
voegwerk. De mate van indringing moet proef-
ondervindelijk worden bepaald en moet minstens
15 tot 20 mm bedragen (indringing tot in de
metselmortel).
Steenversteviging heeft geen nut wanneer delen
van de voegmortel zijn weggedrukt of wanneer
de mortel geen capillaire werking meer heeft.
7.7.2 Renovatie van metselwerk
Bij oudere (maar ook heel recente) gevels moe-
ten soms herstelwerkzaamheden worden ver-
richt. Herstel van het metselwerk is dan nodig,
doordat het voegwerk is verzwakt, vorstschade
(afgesprongen steenschilfers, uit de voeg ge-
drukte mortel) is opgetreden of doordat er
scheurvorming is opgetreden.
Het voegwerk kan worden hersteld door het
met de hand of mechanisch uit te kappen of uit
te krabben (slijpen). De keuze voor de manier
waarop het voegwerk wordt verwijderd, is afhan-
kelijk van de dikte van de voeg en de kansen op
beschadiging van de steen (vooral bij strengpers-
stenen worden de randen gemakkelijk bescha-
digd). Bij een zeer zachte voeg kan het behande-
len met een hogedrukspuit al voldoende zijn.
De voegen moeten voldoende diep (15 à 20
mm) worden weggehaald. Voor het aanbrengen
van nieuw voegwerk moeten alle losse delen uit
de voeg en alle stof van de stenen worden ver-
wijderd.
In plaats van opnieuw voegen, is het ook mo-
gelijk het metselwerk te impregneren met een
steenversteviging, zie paragraaf 7.7.1 Steenver-
steviging of het metselwerk te hydrofoberen, zie
paragraaf 7.6.2 Hydrofoberen. Een combinatie
van steenversteviging en hydrofoberen is ook
mogelijk.
Beschadigde stenen in de gevel worden ver-
vangen, door de stenen voor de helft (als een
klis) uit te kappen. Een nieuwe klisklezoor kan
hierna worden aangebracht (inboeten). Er moet
als vervanger gezocht worden naar een bij het
31-03-2005 13:08:50

bestaande metselwerk passende nieuwe steen.
De fabrikanten kunnen aan de hand van een
bestaande steen ook proberen deze zo goed
mogelijk te reproduceren. Het nieuwe mortel- en
voegwerk moet worden aangepast aan de be-
staande toestand.
Voordat gescheurde stenen kunnen worden
vervangen, moet worden onderzocht wat de
oorzaak van de scheuren was en moet deze
worden weggenomen. Scheuren door krimp
kunnen worden aangeheeld. Scheurvorming
door temperatuurwisselingen moet worden
opgevangen door het maken van de benodigde
dilataties. Als de scheurvorming is ontstaan door
het ontbreken van goede lateiconstructies bij
gevelopeningen, moet eerst worden bezien hoe
de spanningen in het metselwerk kunnen
worden opgevangen, zie paragraaf 7.5.5
Gevelondersteuningen.
7.8 Prefab-metselwerk
In plaats van een metselwerkgevel handmatig
samen te stellen op de bouw, kan de gevel ook
in kleine of grote geveldelen geprefabriceerd
worden aangeleverd. Bij kleine geveldelen valt
te denken aan lateien, muurafdekkingen en wa-
terslagen. Deze kleine elementen zijn nog niet
gevoegd, zodat het voegwerk later gelijktijdig
met het omringende metselwerk kan worden
aangebracht.
De grote gevelvullende delen zijn als sandwich-
element opgebouwd: een binnenblad van beton,
voorzien van isolatie, met daarop aangestort een
buitenspouwblad van metselwerk. Alle soorten
steen en mortels kunnen worden toegepast. Het
metselverband en de kleur van de voeg kan vrij
worden gekozen. Bij de prefab gevelvullende
delen, hoofdstuk 10 Prefab betonnen gevels, kan
er al een voorziening zijn aangebracht voor het
later plaatsen van een kozijn of wordt het kozijn
al op de fabriek aangebracht.
Het aanleveren van prefab-metselwerkgeveldelen
heeft een snellere montage op de bouw tot ge-
volg. De geveldelen hebben een hoogwaardige
en constante kwaliteit, omdat ze onafhankelijk
06950440_H07.indd 55
7 GEMETSELDE GEVELS 55
van weersinvloeden en onder dagelijks dezelfde
omstandigheden worden geproduceerd.
Het toepassen van prefab-metselwerk is vooral
voordelig bij een seriematige bouw (veel gelijke
elementen).
7.9 Gelijmd metselwerk
In Nederland wordt al enige tijd geëxperimen-
teerd met het verlijmen van metselstenen. Eigen-
lijk is de benaming gelijmd metselwerk verkeerd
gekozen. Het impliceert de toepassing van een
echte lijm, terwijl de lijmmortel bestaat uit een
mortel met een grote hoeveelheid cement en
toevoegingen van kunstharsen en fijne toeslag-
stoffen. Het lijmen van de gevelsteen houdt een
geheel andere productiemethode en benade-
rings- c.q. denkwijze in. Bij gelijmd metselwerk
wordt er niet meer nagevoegd: de lijmvoeg ligt
enigszins terug ten opzichte van de voorkant van
de steen. Esthetische en constructieve mogelijk-
heden spelen een belangrijke rol bij de keuze
voor gelijmd metselwerk.
7.9.1 Esthetische aspecten van gelijmd
metselwerk
Door het vrijwel ontbreken van een voeg (slechts
3 à 4 mm dik), figuur 7.69 ontstaat een ander
uiterlijk. Bij een gelijmde gevel is de voeg veel
minder nadrukkelijk aanwezig: slechts 8% van
het oppervlak tegenover 20 tot 25% van het
oppervlak bij een traditionele gevel. Gaat het bij
traditioneel metselwerk om de samenwerking
tussen steen en voeg en het daaruit voortvloei-
ende beeld, bij een gelijmde gevel bepaalt voor-
namelijk de keuze van de steen het beeld.
Een gelijmde gevel maakt het toepassen van
smallere penanten mogelijk, het staand verwer-
ken van stenen, het door laten lopen van stoot-
voegen, figuur 7.70-2, en het verlijmen van de
Maatklasse Minimale voegdikte
steen lijmmortel
I 2 à 3 mm
II 3 à 4 mm
III 4 à 5 mm
Figuur 7.69 Lijmvoegdikte afhankelijk van maatklasse steen
31-03-2005 13:08:50
 56

stenen in en uit het vlak (zelfs een naar achteren

hellende gevel is mogelijk). Bij een dikformaat �����
�����
steen (65 mm dik) kan de steen ook als klamp �������
(op zijn kant) worden verwerkt, waardoor er �������
minder stenen nodig zijn en ruimtewinst wordt ��������������������
behaald door de dunnere spouwmuur. In één
gevel kunnen ook verschillende steensoorten en
kleuren worden verwerkt.
Voor het esthetisch beeld is de keuze van de
steen wel heel belangrijk. Aan de volgende zaken
moet aandacht worden geschonken: �������

1 een onregelmatig uiterlijk van een steen levert

bij het lijmen problemen op bij de verwerking
door de dunne voeg. Een handvormsteen heeft
daarom een dikkere voeg nodig dan een strak-
kere kalkzandsteen of betonsteen;
2 maatverschillen zijn moeilijker op te vangen in
het dunne voegwerk. Al in een vroeg stadium
van een ontwerp moet daarom worden gekozen
voor het wel of niet verlijmen;
3 gelijmd metselwerk heeft een totaal andere
������������������������
Figuur 7.70 Metselverband voor lijmwerk
maatvoering nodig dan traditioneel metselwerk.
Een strek is niet gelijk aan twee koppen en één
lijmvoeg (of de steenleveranciers moeten een
steen gaan ontwikkelen speciaal voor het lijmen),
figuur 7.70;

��������� ���������������������������

�����������������������������������

���������

�����������������������������������
���������

���������������������������
Figuur 7.71 Dilataties

06950440_H07.indd 56 31-03-2005 13:08:51


4 doordat een strengperssteen door het pro-
ductieproces een verdikking aan de achterzijde
heeft, is deze steen niet te gebruiken bij dunne
lijmlagen;
5 een geperforeerde steen is minder geschikt
door het lijmverlies (lijm is duurder dan mortel);
6 de dilatatievoegen (geen gebouwdilataties)
zijn nagenoeg onzichtbaar omdat het dilatatie-
voegband mee kan lopen in het halfsteensmet-
selverband, figuur 7.71-2. Verticale dilatatie-
voegen moeten om de 10 à 12 meter worden
aangebracht, figuur 7.71-1, horizontale dilatatie-
voegen en gevelmetselwerkondersteuningen om
de 10 m;
7 het effect van lijmen bij een steen met een vel-
lingkant is minder, doordat de voegbreedte nog
een keer terugkomt, namelijk in de vellingkant;
8 de meeste stenen zijn aan de binnenzijde
1 à 2 mm dikker. Met de dikte van de voeg
moet hiermee rekening worden gehouden;
9 een breukvormig oppervlak (bijvoorbeeld een
kliskalkzandsteen) zorgt ervoor dat onregel-
matige voegen minder opvallen. Dit komt door-
dat het breukvlak van de steen meer de aan-
dacht trekt;
10 het toepassen van een donkere lijm of een
lijmkleur gelijk aan de steenkleur verkleint ook de
aandacht op slecht of onregelmatig voegwerk.
7.9.2 Constructieve aspecten van gelijmd
metselwerk
De constructief meest opvallende eigenschap
van gelijmd metselwerk ten opzichte van tradi-
tioneel metselwerk is de veel hogere buigtrek-
sterkte: drie- tot viermaal zo groot. De lijmmortel
Figuur 7.72 Aramide metselwerkwapening
06950440_H07.indd 57
7 GEMETSELDE GEVELS 57
bezit andere mechanische en bouwfysische ei-
genschappen dan de traditionele mortel. Door
toepassing van bijvoorbeeld aramidewapening
(materiaaldikte 2 mm), figuur 7.72, kunnen
grote overspanningen zonder lateien worden
gemaakt of prefab-metselwerkelementen.
De maximale muuropening zonder wapening of
ondersteuning moet door berekening of proef-
ondervindelijk worden vastgesteld. Het opnemen
van standaard stalen metselwerkondersteuningen
wordt bemoeilijkt door de dunnere voeg.
Er moeten speciaal voor (dunne) gelijmde voe-
gen ontwikkelde spouwankers worden gebruikt.
De kwaliteit van de spouwankers moet rvs (AISI
316) zijn.
7.9.3 Arbeidsomstandigheden
De ontwikkeling van gelijmd metselwerk heeft
gelegenheid geboden de arbeidsomstandig-
heden van de metselaar te verbeteren. Op het
punt van de fysieke belasting zijn verbeteringen
tot stand gebracht. De aanvoer van de stenen
geschiedt bij een gelijmde gevel op dezelfde
wijze als bij traditioneel metselwerk. Door het
toepassen van een lijmpistool of lijmbak is er ech-
ter geen draaiende beweging meer nodig door
de metselaar van de kuip naar het metselwerk.
Het kruien van de specie komt ook te vervallen.
Het lijmpistool is voorzien van een lijmmortelver-
deelstuk, figuur 7.74. Met een afstandsbediening
op het lijmpistool wordt de pomp bediend. De
dosering kan worden ingesteld. Voor het ver-
lijmen van de kopse kanten van de stenen zijn
speciale rekjes ontwikkeld, waar verschillende
kopse kanten van stenen tegelijk van lijm kunnen
worden voorzien, figuur 7.73.
Het lijmpistool of de lijmbak is alleen goed toe
te passen bij grote vlakken. Bij veel variatie in de
gevel wordt toch nog vaak gebruikgemaakt van
de , alhoewel dit arbeidsvertragend werkt. De
lijm in het lijmpistool mag niet in de slang dro-
gen: er moet dus in een bepaald tempo worden
gewerkt. Lijmresten op de gevel of te ver naar
voren liggende lijmmortel in de voeg moeten
direct worden verwijderd. De gevel moet wor-
den gecontroleerd op gaatjes, die zonodig moe-
ten worden dichtgezet.
Indien een lijmbak wordt toepast, moet deze zijn
voorzien van een vertanding, zodat een goede
31-03-2005 13:08:53
 58
Figuur 7.73 Lijmpistool, menger met pomp en rekje met stenen
dosering en verdeling van de lijm mogelijk is.
Iedere dag moet de apparatuur grondig worden
schoongemaakt, wat veel tijd kost.
Conclusie
Gelijmd metselwerk heeft zowel nadelen als
voordelen. Nadeel is het feit dat gelijmd met-
selwerk nog steeds duurder is dan traditioneel
metselwerk. Dit komt doordat er meer stenen
moeten worden gebruikt (gemiddeld 20 stenen
per m2 extra), de lijm duurder is dan mortel en
gelijmd metselwerk arbeidsintensief is. Daar staat
als voordeel weer tegenover dat er niet meer
nagevoegd hoeft te worden, de steiger dus eer-
der weg kan en de lijmvoeg vrijwel waterdicht
is. Vooral dit laatste is van groot belang bij het
voorkomen van zout- en kalkuitslag op de gevel.
Figuur 7.74 Gelijmd metselwerk
06950440_H07.indd 58
De meeste architecten en opdrachtgevers zullen
zich echter bij de keuze voor gelijmd metselwerk
laten leiden door de esthetische en constructieve
mogelijkheden van gelijmd metselwerk, figuur
7.74.
Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur
1 BRL 1007, Metselbaksteen
2 CUR-aanbeveling 61, Het voegen van metsel-
werk
3 CUR-rapport 93-2, Detailleren van baksteen
4 KNB-publicatie, Eenvormig Nederlands metsel-
werk
5 KNB-publicatie, Rekenregels en dilataties
6 KNB-publicatie, Uitslag op baksteenmetselwerk
7 NPR 7691, Steenconstructies
8 Richtlijnen Toepassing van baksteen in metsel-
werk, TERCA baksteen
9 SBR-rapport 353, Duurzaamheid spouwankers
10 SBR/CUR, De kwaliteit van voegen in metsel-
werk
11 Verbindingen in prefab, BELTON (Vereniging
van fabrikanten van bouwelementen voor beton-
constructies), Woerden, 1992
Normen
NEN 931 Luchtkalk voor bouwdoeleinden (is ver-
vangen door NEN-EN 459)
NEN 2489 Metselbaksteen (is / wordt vervangen
door reeks NEN-EN 772 deel 1 t/m 22)
NEN 2827 Beproeving van steenachtige materia-
len – Bepaling van de vorstbestandheid
31-03-2005 13:08:55
 7 GEMETSELDE GEVELS 59

NEN 3835 Mortels voor metselwerk van stenen,

blokken en/of elementen van baksteen, kalkzand-
steen, beton en gasbeton (is vervangen door
NEN-EN 1015 – 998 – 1052)
NEN 3836 Kalkzandsteen en kalkzandsteenblok-
ken (is vervangen door delen uit reeks NEN-EN
772 deel 1 t/m 22 en NEN-EN 771)
NEN 3837 Kalkzandsteenelementen (is vervangen
door delen uit reeks NEN-EN 772 deel 1 t/m 22
en NEN-EN 771)
NEN 3838 Gasbetonproducten (is vervangen
door NEN-EN 1351 – 1352 – 1353 – 678 – 772
– 771 – 12602)
NEN 7027 Bouwblokken en -stenen van beton (is
vervangen door delen uit reeks NEN-EN 772 deel
1 t/m 22)
TGB 1990 Steenconstructies (is vervangen door
NEN-EN 1051-1:1998 / Aanvulling 2 bij NEN
6790 van A2:2001 is nog steeds van toepassing)

06950440_H07.indd 59 31-03-2005 13:08:55

 60

06950440_H07.indd 60 31-03-2005 13:08:55

 Lichte plaatmaterialen en buitengevelisolatie
ing. M.W.R. Salden
8
Er zijn drie manieren om een gevel thermisch te isoleren, buiten-
gevelisolatie, binnengevelisolatie en spouwisolatie. Dit hoofdstuk zal
zich beperken tot buitengevelisolatie:
het geheel van voorzieningen aan de buitenkant van een gevel-
constructie, dat tot doel heeft die constructie thermisch te isoleren.
Buitengevelisolatie kan worden onderverdeeld in twee systemen, de
‘natte’ en de ‘droge’ systemen.

06950440_H08.indd 61 31-03-2005 13:16:06

 62
Inleiding
Zowel bij de natte als de droge systemen wordt
er aan de buitenzijde van de gevel isolatie aan-
gebracht, figuur 8.1.
De lichte plaatmaterialen en de buitengevelisolatie
hebben nooit een dragende functie gehad, zoals
vroeger wel metselwerk had. De lichte plaatmate-
rialen dienen als regenwerend scherm en zijn door
hun veelvoud aan mogelijke materialen (zink, staal,
hout, natuursteen, hardplastic etc.) zeer bepalend
voor de uitstraling van een gebouw.
8.1 Natte en droge systemen
Buitengevelisolatie kan worden onderverdeeld
in twee systemen: de ‘natte’ en de ‘droge’
systemen. Bij de natte systemen wordt de isolatie
afgewerkt met een pleisterlaag. De isolatie bij de
droge systemen wordt afgewerkt met een plaat-
materiaal, waarbij tussen isolatie en plaat een
spouw wordt gehouden, die op de buitenlucht
wordt geventileerd.
Voor beide systemen geldt dat de achterliggende
constructie moet voldoen aan eisen betreffende
sterkte (opvangen winddruk), stabiliteit (verzak-
king, doorbuiging), vlakheid en luchtdichtheid.
De achterconstructie mag geen aanleiding geven
tot vervorming of scheurvorming.
Bij de keuze van het materiaal voor de achter-
constructie moet zeker ook rekening worden ge-
houden met de brandwerendheid van de gehele
constructie.
Indien de achterconstructie een bestaande gevel
betreft, moet deze vrij van gebreken zijn ten
gevolge van optrekkend vocht en zakwater. Het
�� ��
�� ��
���������������������� ���������������� ����������������������
Figuur 8.1 Mogelijkheden isoleren buitengevels
06950440_H08.indd 62
oppervlak moet tevens geschikt zijn voor een
goede en duurzame hechting of geschikt zijn
voor mechanische bevestigingsmiddelen. De
gevel moet bij voorkeur verticaal zijn.
De voor- en nadelen van natte en droge syste-
men zijn opgenomen in figuur 8.2.
8.2 Natte systemen
(buitengevelisolatie)
Buitengevelisolatiesystemen met een gepleis-
terde afwerking worden aangeduid als ‘natte’
isolatiesystemen.
Een nat systeem is als volgt opgebouwd, van
binnen naar buiten, figuur 8.3:
1 ondergrond;
2 isolatie;
3 wapeningslaag;
4 voorstrijklaag (eventueel);
5 sierpleisterlaag.
De lagen 3, 4 en 5 vormen de afwerklaag.
8.2.1 Ondergrond
De ondergrond moet voldoende vlak en lucht-
dicht zijn. Oneffenheden dienen te worden bij-
gewerkt. Er moet veel aandacht worden besteed
aan aansluitingen van bouwdelen onderling.
De ondergrond dient voldoende samenhang en
sterkte te hebben om vervorming van en scheur-
vorming in de buitengevelisolatie te voorkomen.
De ondergrond moet tijdens de uitvoering ten
minste winddroog zijn. Koudebruggen die kun-
nen leiden tot condensatie of schimmelvorming
dienen te worden voorkomen door een goede
bouwfysische detaillering. Dilataties in de
�� ��
31-03-2005 13:16:07
 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 63

Geldend voor Geldend voor Geldend voor

droge én natte systeem droge systeem natte systeem

Voordelen

• Er wordt geïsoleerd aan de

koude zijde van de constructie,
waardoor er minder bouw-
fysische problemen optreden
(bijvoorbeeld doorslaand vocht,
koudebruggen, condensatie).
• De dikte van het systeem kan
zich aanpassen aan de
gevraagde isolatiewaarde.
• Bij bestaande gevels camoufleert
het systeem scheurvorming,
reparaties en gevelcorrecties.
• In de achterliggende constructie
zijn er minder temperatuur-
schommelingen, waardoor een
aangenamer binnenklimaat
ontstaat. De kans op thermische
bewegingen en scheurvorming
in de achterconstructie neemt af.
• Bij bestaande gebouwen blijft
het woonoppervlak gelijk, dit
in tegenstelling tot binnen-
gevelisolatie.
• Na-isolatie van de buitengevel
levert weinig hinder op voor
bewoners.
• Er hoeven geen dure opvang-
constructies voor metselwerk te
worden toegepast.
• Een verpauperde gevel krijgt een
totaal nieuw uiterlijk.
• Er is een grote vrijheid in • Daarnaast is er ook grote vrijheid • Bij voorkeur geen donkere
kleurtoepassingen. in vormgeving en materialen. kleuren toepassen vanwege te
grote opwarming pleisterlaag
door de zon.
• Natte systeem is naadloos, waar-
door er minder kans op lekkage is.
• Droge systeem is – afhankelijk
van de gekozen afwerking – in
hoge mate onderhoudsvrij.
• Sommige lichte plaatmaterialen
zijn recyclebaar (milieuvriendelijk).

06950440_H08.indd 63 31-03-2005 13:16:07

 64

Geldend voor Geldend voor Geldend voor

droge én natte systeem droge systeem natte systeem

Nadelen

• Het droge systeem is beschadi- • Het natte systeem is beschadi-

ginggevoeliger dan een traditi-
onele metselwerkgevel. Het is
wel mogelijk om de lichte
plaatmaterialen (afhankelijk
van de gekozen afwerking)
gedeeltelijk te vervangen.
• Het verlijmen van platen mag
alleen onder bepaalde klimatolo-
gische omstandigheden plaats-
vinden. Systemen kunnen ook
zichtbaar worden bevestigd,
wat echter meestal esthetisch
een minder fraai beeld geeft.
• Sommige lichte plaatmaterialen
zijn behoorlijk duur in aanschaf
(bijvoorbeeld titaan).
ginggevoeliger dan een traditione-
le metselwerkgevel. Dit geldt
vooral voor mechanische bescha-
digingen op de beganegrond
(denk aan fietsen tegen de gevel,
vandalisme, intrappen isolatie).
• De periode waarin de uitvoering
van het natte systeem kan plaats-
vinden, is beperkt. De weersom-
standigheden (luchtvochtigheid
en temperatuur) zijn namelijk van
invloed op het uitharden van de
pleisterlaag.
• Het systeem is onderhoudsarm,
maar niet onderhoudsvrij.
• De vervuiling van een gepleisterde
gevel wordt minder geaccepteerd
dan de vervuiling van een gemet-
selde gevel. Bij een gemetselde
gevel wordt een zeker patina
(ouderdomsaccent) van vervuiling
en verwering zelfs gewaardeerd.
• Er kan vorstschade (verkruimeling)
van de pleisterlaag of onthechting
optreden.

Figuur 8.2 Voor- en nadelen droge en natte systeem

ondergrond moeten altijd worden doorgevoerd 8.2.2 Isolatie

in het gevelisolatiesysteem.
De ondergrond bij nieuwbouw bestaat meestal
uit kalkzandsteen, beton of gasbeton. Bij de
toepassing van hout als ondergrond (Hsb) dient
extra aandacht te worden geschonken aan het
brandgedrag van de gevel.
Bij gebouwen met een zeer hoge vochtproductie
(te denken valt aan bijvoorbeeld zwembaden of
wasserijen) moet met een berekening worden
nagegaan of het nodig is een dampremmende
laag aan te brengen.
Als isolatiemateriaal worden polystyreen (geëx-
pandeerd of geëxtrudeerd), minerale wol en cel-
lulair glas toegepast, figuur 8.4.
De randen van de isolatieplaten kunnen
zijn voorzien van een profilering, figuur 8.5.
Deze platen grijpen in elkaar, waardoor wordt
voorkomen dat oneffenheden ontstaan ter
plaatse van plaatovergangen. De isolatieplaten
worden in verband op de ondergrond aange-
bracht.

06950440_H08.indd 64 31-03-2005 13:16:07

 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 65

���������������������
������������������
�������������������
�����������������������

����������������
������������������������
�����������������
�������������
��������������������������
������������
��������
����������������������� �������������������������������
�������������������
����������

������������������ �������������������������������
Figuur 8.3 Opbouw buitengevelisolatiesystemen Bron: SBR 284

Isolatiemateriaal Volumieke massa Warmtegeleidingscoëfficiënt 𝛌

in kg/m3 in W/(m · K)

Polystyreenschuim geëxpandeerd (EPS) 15 – 20 (PS15-PS20) 0,040

Polystyreenschuim geëxtrudeerd (XPS) 30 – 40 0,040
Minerale wol 90 – 120 0,040
Cellulair glas 120 – 150 0,045

Figuur 8.4 Eigenschappen isolatiematerialen Bron: NEN 1068

De lijm bestaat meestal uit een mortel op ce-

����������� �������������������
Figuur 8.5 Randprofileringen isolatieplaten
Ze kunnen worden gelijmd of mechanisch beves-
tigd. Indien voldoende hechting aan de onder-
grond kan worden verkregen, worden de platen
gelijmd. Er zijn drie gangbare methoden om de
platen te lijmen: de spotmethode, de kambed-
methode en de rillenmethode, figuur 8.6.
mentbasis. Alleen isolatieplaten van cellulair glas
worden met een bitumineuze koude kleefstof
aan de ondergrond bevestigd.
Als de gevel hoger is dan 10 meter, worden
er aan de lijmbevestiging nog pluggen toege-
voegd. Dit gebeurt uit veiligheidsoverwegingen.
De pluggen zijn vervaardigd van metaal, kunst-
stof of een combinatie van beide. De plug dient
�������� minstens 30 mm diep verankerd te zijn in de
ondergrond. Bij minerale wol zijn meer pluggen
nodig dan bij polystyreenschuim of cellulair glas,
figuur 8.7.
Mechanische bevestiging van isolatieplaten
wordt toegepast op de gevel waar met lijm geen
duurzame hechting kan worden verkregen. Dit
komt voor bij bestaande gevels waarvan

06950440_H08.indd 65 31-03-2005 13:16:08

 66

��������������

�������������
��������������������
�����������������������������������������������

��������������

�������������
������������������������������
Figuur 8.8 Kunststof profielen en pluggen
�������������������������������������������� Bron: Iston bv, Haaksbergen

��������������

�������������
���������������������
����������������������������������������������
Figuur 8.6 Lijmtechnieken isolatieplaten Bron: SBR 284

�������������
�������������
�� ��

��
��
��

Figuur 8.7 In verband aangebrachte isolatieplaten en voor-

beeld aanbrengpatroon van pluggen

de afwerking loslaat of bij gevels die weinig

samenhang vertonen. Bij mechanische bevesti-
ging worden op de ondergrond in horizontale
richting metalen of kunststofprofielen bevestigd
door middel van schroeven of slagpennen, figu-
ren 8.8 en 8.9. De isolatieplaten, die zijn voor-
zien van sleuven, kunnen eenvoudig in het pro-
fiel worden geplaatst. Nadat de isolatieplaat op
zijn plaats is gebracht, wordt in de zijkant nog
een T-profiel geplaatst dat wordt verankerd in de Figuur 8.9 Mechanische bevestiging
horizontale profielen. De isolatieplaten worden Bron: Iston bv, Haaksbergen

06950440_H08.indd 66 31-03-2005 13:16:10


soms ook nog gelijmd. De metaalprofielen ver-
minderen de isolatiewaarde van het systeem.
Dit systeem wordt in Nederland slechts zelden
toegepast.
De dikte van de isolatie is afhankelijk van de
benodigde thermische isolatie van de gevel. De
naden tussen de platen moeten gesloten zijn.
Openstaande naden worden gedicht met stroken
isolatiemateriaal of met een ééncomponenten-
PUR-schuim. De naden bij platen van cellulair
glas worden gedicht met de bitumineuze kleef-
stof, waarmee ze ook worden verlijmd.
Polystyreenschuim
In de meeste gevallen wordt geëxpandeerd po-
lystyreen (EPS) als isolatieplaat toegepast. Poly-
styreen heeft een enigszins open cellenstructuur
waardoor een geringe wateropname mogelijk is.
Het is een goedkope, goed verwerkbare plaat,
die schuifspanningen kan opnemen die optreden
door (dikke) sierpleisterafwerkingen. De platen
zijn in een normale en een brandvertragende
gemodificeerde kwaliteit SE (Schwer Entflambar)
verkrijgbaar. De plaat is minder geschikt als er
eisen worden gesteld aan de weerstand tegen
branddoorslag en brandoverslag van de con-
structie.
De platen moeten minstens zes weken oud zijn,
voordat ze mogen worden toegepast, omdat de
platen kunnen nakrimpen, gevolgd door scheur-
vorming in de pleisterlaag.
Figuur 8.10 Isolatieplaat met groeven Bron: SBR 284
06950440_H08.indd 67
8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 67
Onder het maaiveld wordt meestal geëxtrudeerd
polystyreen (XPS) toegepast, omdat de water-
opname hiervan geringer is. Geëxtrudeerd poly-
styreen heeft een hoge dampdiffusieweerstand.
Soms wordt de polystyreenplaat voorzien van
groeven, figuur 8.10. Het hechtvlak van de pleis-
terlaag wordt door de groeven vergroot en bij
dikkere platen voorkomt men het optreden van
spanningen in de plaat.
Minerale wol
De duurdere steenwolplaten worden toegepast
als er eisen worden gesteld aan de brandwe-
rendheid van de gevel. De plaat vertoont geen
materiaalkrimp en is niet gevoelig voor tempera-
tuurverschillen. De plaat is minder bestand tegen
schuifspanningen die optreden door (dikke) sier-
pleisterafwerkingen. Steenwolplaten zijn damp-
open. De fijne vezelstructuur van de isolatieplaat
kan tijdens de verwerking klachten veroorzaken
(jeuk), terwijl ook het vermoeden bestaat dat
bepaalde longaandoeningen worden veroorzaakt
door het inhaleren van vezelstukjes.
Cellulair glas
Een cellulaire glasplaat bestaat uit geschuimd
glas en is 100% dampdicht.
De plaat is verder onbrandbaar, neemt geen
vocht op, krimpt niet en is bestand tegen schuif-
spanningen. De plaat is duurder dan voorgaande
isolatieplaten.
8.2.3 Wapeningslaag
De wapeningslaag bestaat uit het wapenings-
weefsel, meestal een glasweefsel voorzien van
een kunststofcoating, en de wapeningsmor-
tel. Het wapeningsweefsel wordt ingebed in
de mortel terwijl deze tegen de isolatie wordt
aangebracht. De dikte van de wapeningslaag is
afhankelijk van het systeem: 3 mm bij kunsthars-
pleisters en dunne minerale pleisters en 5 tot
6 mm bij dikke minerale pleisters.
De wapening moet de spanningen ten gevolge
van drogingskrimp en thermische oorzaken zo
goed mogelijk verdelen. Scheuren kunnen niet
volledig worden voorkomen, de scheurwijdte
kan echter wel worden beperkt. Bij onderbrekin-
gen in de isolatie, zoals bijvoorbeeld gevelope-
ningen, worden vaak extra stroken glasweefsel
aangebracht, figuur 8.11.
31-03-2005 13:16:11
 68
���������������
�������������
������������
��������������
Figuur 8.11 Randversterking bij een gevelopening
Een pantserweefsel (verstevigd glasweefsel) wordt
toegepast als er kans bestaat op extra mecha-
nische belastingen (op hoeken, bij vandalisme,
fietsen tegen de gevel enzovoort).
8.2.4 Voorstrijklaag
De toepassing van een voorstrijklaag op de
wapeningslaag voorkomt het uitbloeien (witte
uitslag) van de wapeningslaag. Uitbloeien ont-
staat door het uittreden van ongebonden mor-
telcomponenten (voornamelijk kalk). De witte
uitslag is nauwelijks zichtbaar bij lichte kleuren
en verdwijnt meestal na verloop van tijd. Een
voorstrijklaag voorkomt ook kleurafwijkingen die
voortkomen uit ongelijkmatige zuiging van de
ondergrond. De voorstrijklaag verbetert tevens
de hechting van de pleister.
8.2.5 Sierpleister
De wapeningslaag of de eventuele voorstrijklaag
wordt afgewerkt met een sierpleister.
Er is de volgende keuze in sierpleisters:
1 kunstharsgebonden pleisters: deze zijn opge-
bouwd uit gemalen natuursteen en zand en wor-
den gemengd met een waterige kunstharsdis-
persie, kleurpigmenten en andere vulstoffen. De
korrelgrootte van circa 2 mm bepaalt de dikte
van de pleisterlaag. De totale dikte van de afwer-
klaag (wapening, voorstrijklaag en sierpleister)
bedraagt 6 mm;
2 gesiliconeerde kunstharsgebonden pleisters: deze
mortel komt vrijwel overeen met de kunsthars-
gebonden mortel. De mortel is waterafstotend.
Nadeel is, dat de mortel een langere verhar-
dingstijd heeft;
3 silicaatgebonden pleisters: deze zijn opge-
06950440_H08.indd 68
bouwd uit gemalen natuursteen, zand, calcium-
silicaat, droge pigment en andere toeslagstoffen.
De pleister wordt zeer weinig toegepast;
4 mineraalgebonden pleisters: deze zijn opge-
bouwd uit gemalen natuursteen, kalk, cement,
droge pigment en andere toeslagstoffen. Soms
wordt een kunsthars toegevoegd om voor de
benodigde elasticiteit en hechting te zorgen.
De pleister bereikt pas na langere tijd zijn eind-
sterkte. Er valt onderscheid te maken in dunne
(3 mm) en dikke (6 à 10 mm) mineraalgebonden
pleisters. De dunne mineraalgebonden pleister
wordt minder toegepast dan de dikke. Het op-
pervlak van de dikke mineraalgebonden afwerk-
laag (15 tot 18 mm dik) wordt na enige uithar-
dingstijd met een borstel opengekrabd, waarna
de laagdikte 8 tot 12 mm wordt. Men spreekt in
dit geval ook wel over een krabpleister.
8.2.6 Keuze
De keuze van het toe te passen systeem wordt
beïnvloed door de volgende factoren:
1 visuele kenmerken: de diverse pleistersoorten
hebben een verschillende oppervlaktestructuur.
De structuur van de pleister is afhankelijk van de
korrelsamenstelling, de korrelgrootte en de mo-
gelijke nabehandeling (uitkrabben);
�������
����������
� ������
�������������
�����������
�����������
�����������������������������
���������������������������������
Figuur 8.12 Beëindiging ter plaatse van het dak
31-03-2005 13:16:12
 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 69

2 kleur: donkere materialen worden door zon-
bestraling warmer dan lichtere materialen. De
pleister kan zijn warmte niet kwijt. Hiermee moet
rekening worden gehouden bij de keuze van het
systeem. Bij minder elastische pleisters worden
donkere kleuren afgeraden. Kunstharsen worden
afgebroken onder invloed van UV-licht. De kleu-
ren kunnen hierdoor fletser worden. De leveran-
cier kan aangeven welk kleurengamma bij welk
systeem kan worden toegepast;
3 opbouw van de onderconstructie: zie hiervoor
paragraaf 8.2.1 Ondergrond;
4 prijs: in het algemeen geldt, dat dikke mine-
rale gebonden systemen duurder zijn dan dunne
systemen. Een krabpleister heeft namelijk een
extra handeling nodig: het uitkrabben. De detail
�����������������������������
���������������������������������
�������������
�����������
lering (moeilijkheidsgraad), de dikte en de soort
isolatie zijn ook in belangrijke mate medebepa-
lend voor de prijs.
8.2.7 Detaillering
De verschillende details dienen goed op elkaar
te worden afgestemd. Er mag geen vocht achter
de mortel of het systeem komen. Bij de uitwer-
king van de detaillering moet rekening worden
gehouden met onderhoudsaspecten (te denken
valt aan bijvoorbeeld het vervangen van de
kozijnen). Om ongelijkmatige vervuiling te voor-
komen, moeten overstekken 30 tot 50 mm groot
zijn. Metalen waterslagen worden meestal voor-
zien van antidreunmateriaal, zodat het vallen van
regen op de waterslag geen geluidsoverlast tot
gevolg heeft.
In de figuren 8.12 t/m 8.17 zijn de belangrijkste
details weergegeven betreffende natte buiten-
gevelisolatiesystemen.
�����������������������������
���������������������������������

�������������
�����������
���������� �����������
�������
�����������

�����������
����������

����������
���������
�����

� �����
����������
���������
� ��������� �����
� ����� �����������
�������

� ���������

� ����������� � �����������
Figuur 8.13 Kozijnaansluiting, kozijn terugliggend Figuur 8.14 Kozijnaansluiting, kozijn in hart gevel (verticaal
(verticaal en horizontaal) en horizontaal)

06950440_H08.indd 69 31-03-2005 13:16:16

 70

�����������������������������
���������������������������������

��������
����������� ���������������
�������
����������� ������������
���������
��������
��������

����������
���������

����� �����������
�������

� ��������������
� ���������
���������������

��� ����������

����������
�����
�������������
� �������� ���������������������
��������������������
�����������������������
������
��������

��������

� ����������� � �������� � ��������������

Figuur 8.15 Kozijnaansluiting, kozijn zonder negge
(verticaal en horizontaal)
Om mechanische beschadigingen te voorkomen,
worden op hoeken of bij beëindigingen vaak
metalen profielen van verzinkt staal, roestvast
staal of aluminium toegepast, figuur 8.17. Het
hoekprofiel kan ook worden vervangen door
pantserweefsel (= verstevigd glasweefsel). Het
profiel wordt met specie op de isolatie bevestigd.
Bij een dun systeem loopt de wapeningslaag er
overheen. Bij een dik systeem wordt het profiel
op de wapeningslaag aangebracht. Het profiel
is in dit geval zichtbaar. De aansluiting van het
systeem tegen kozijnen wordt waterdicht door
de toepassing van geïmpregneerd opencellig
schuimband in voorgecomprimeerde vorm.
Als het buitengevelisolatiesysteem boven het
maaiveld begint, wordt een sokkelprofiel toe
gepast (let hierbij op het voorkomen van een
Figuur 8.16 Beëindiging boven of onder het maaiveld
koudebrug door de achterliggende constructie
te isoleren).
Dilataties in de ondergrond moeten worden
doorgezet in het gevelisolatiesysteem, figuur
8.18. De leverancier van het systeem moet aan-
geven of er ook dilataties in het systeem zelf
nodig zijn.
De leveranciers hebben oplossingen ontwikkeld
voor het aanbrengen van accessoires op de ge-
vel, zoals HWA’s, figuur 8.19, zonneschermen en
verlichting. De accessoire moet zo min mogelijk
belasting op de pleisterlaag uitoefenen.
Geveldelen die bereikbaar zijn voor publiek, kun-
nen gemakkelijk beschadigen door hoge stoot-
of slagbelastingen. Er zijn diverse oplossingen
om hier schade te voorkomen:
• door toepassing van een pantserweefsel (ver-
zwaard glasweefsel) of een dubbele laag glas-

06950440_H08.indd 70 31-03-2005 13:16:21


�������������������������
� ���������������
Figuur 8.17 Hoekprofiel in een dun en dik pleistersysteem
�������������
������������
Figuur 8.18 Dilatatie
Figuur 8.19 Bevestiging hemelwaterafvoer
06950440_H08.indd 71
8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 71
�������������������������
���������� � ���������������
weefsel wordt de weerstand tegen stoot- of slag-
belasting verhoogd;
���������������������� • het systeem kan ook worden afgewerkt met
���������������� tegels in plaats van pleisterwerk, figuur 8.20. De
tegels dienen vorstbestendig te zijn. Omdat tegels
nagenoeg dampdicht zijn, moet een deel van het
oppervlak bestaan uit voegen in verband met het
damptransport. De leverancier stelt meestal het
percentage voeg vast. De isolatie moet geschikt
zijn voor de bevestiging van tegels;
• de onderste bouwlaag wordt gemetseld. Het
gevelisolatiesysteem begint pas op de verdie-
ping, figuur 8.21.
�������������
������������ ���������� 8.2.7.a Plaatselijke vervuiling
Bij de detaillering moet rekening worden gehou-
den met vervuiling van de gevel. Vooral plaatse-
lijke vervuiling moet worden voorkomen, omdat
deze het meeste opvalt.
Zaken waarop men moet letten om plaatselijke
vervuiling te voorkomen, zijn:
1 er mag geen vuil van het dak of de dakrand
op de gevel terecht komen. De dakrand moet
afwateren naar het dak, zodat geen regenwater
���������������
over de dakrand op de gevel kan stromen;
2 waterslagen onder kozijnen moeten vol-
doende overstek (> 30 mm) hebben en zijn voor-
���
�������������� zien van een afdruiprand en kopschotjes, figuur
8.22. Het overstek mag echter ook weer niet te
���������� groot zijn, omdat er anders vuilafzetting onder
de waterslag optreedt (de gevel spoelt bij regen
���������� niet meer schoon). De hellingshoek van de wa-
terslag moet minstens 15 graden zijn;
3 opspattend regenwater bij het maaiveld kan
vervuiling tot gevolg hebben. Dit kan worden
voorkomen, door bijvoorbeeld grind ter plaatse
van het maaiveld toe te passen (regenwater spat
hierdoor minder op) of door tot circa één meter
31-03-2005 13:16:25
 72

���������������
�������
�������������
������
�����������������������������
���������������������������������

����������
����������
��� ���������

����������������� ����������

�������������� ��������������
Figuur 8.20 Tegelwerk op isolatie

��������������
�������

���������� ������
��������� ���������������

�������������
����������
��������������
���������������
�����������
Figuur 8.21 Overgang metselwerk/gevelisolatie
boven het maaiveld een contrasterende kleur toe
te passen waardoor de vervuiling minder opvalt.
8.2.7.b Algehele vervuiling
Zaken die een rol spelen bij algehele vervuiling
van de gevel zijn:
1 plaatselijke luchtvervuiling door bijvoorbeeld
industrieterreinen of verkeerswegen;
2 het optreden van algengroei. Dit kan ontstaan
doordat een gevel te lang nat blijft doordat hij in
de schaduw ligt (bijvoorbeeld door beplantingen
direct langs de gevel);
��������������
Figuur 8.22 Dwarsdoorsnede en perspectief kopschotje
3 de windstroming langs het gebouw is van
invloed op een gelijkmatige beregening en dro-
ging van de gevel.
8.2.7.c Onderhoud
Vervuilde gevels kunnen worden overgeschilderd
of gereinigd met water met daarin een reini-
gingsmiddel. Voor het schilderen dient eerst het
vuil te worden verwijderd. De nieuwe afwerking
moet aansluiten op de oude afwerklaag wat be-
treft dampdoorlatendheid en hechting.
Algen kunnen worden verwijderd met een hoge-
drukspuit. Om te voorkomen dat de algengroei
weer terugkomt, kan een algdoder worden toe-
gepast.
Het is raadzaam, om altijd eerst een proefstuk
uit te voeren en dit na droging te beoordelen
voordat het reinigingssysteem op de hele gevel
wordt toegepast.

06950440_H08.indd 72 31-03-2005 13:16:30


8.3 Droge systemen (lichte
plaatmaterialen)
Buitengevelisolatiesystemen waarbij plaatmateri-
alen als buitenbekleding zijn toegepast of waarbij
de toegepaste isolatiematerialen fabrieksmatig
van een weerbestendige afwerking zijn voorzien,
worden aangeduid als ‘droge’ isolatiesystemen.
In tegenstelling tot de natte systemen worden
de droge systemen opgebouwd uit geprefabri-
ceerde materialen.
Bij droge systemen zijn de volgende onderdelen
te onderscheiden:
1 ondergrond;
2 isolatie;
3 spouw;
4 bekleding (vorm en materiaal);
5 bevestiging;
6 voegconstructies.
8.3.1 Ondergrond
De ondergrond moet voldoende vlak en lucht-
dicht zijn. Afhankelijk van het toe te passen
plaatmateriaal en de bevestigingswijze worden
eisen gesteld aan de ondergrond, in de vorm
van maattoleranties. Er moet veel aandacht wor-
den besteed aan aansluitingen van bouwdelen
onderling. De ondergrond dient voldoende sa-
menhang en sterkte te hebben om vervorming
van en scheurvorming in de buitengevelisolatie
te voorkomen. De ondergrond moet tijdens de
uitvoering ten minste winddroog zijn. Koude-
bruggen die kunnen leiden tot condensatie of
schimmelvorming dienen te worden voorkomen
door een goede bouwfysische detaillering.
Dilataties in de ondergrond moeten altijd
worden doorgevoerd in het gevelisolatiesysteem.
Isolatiemateriaal Volumieke massa
in kg/m3
Polystyreenschuim geëxpandeerd (EPS) 15 – 20 (PS15-PS20)
Polystyreenschuim geëxtrudeerd (XPS) 30 – 40
Minerale wol 90 – 120
Cellulair glas 120 – 150
Figuur 8.23 Eigenschappen isolatiematerialen (uit NEN 1068)
06950440_H08.indd 73
8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 73
De ondergrond bij nieuwbouw bestaat meestal
uit kalkzandsteen, beton of gasbeton. Bij de
toepassing van hout als ondergrond dient
extra aandacht te worden geschonken aan het
brandgedrag van de gevel. De ondergrond kan
ook bestaan uit een staalconstructie. Tegen de
staalconstructie wordt als achtergrond voor het
gevelisolatiesysteem een stalen binnenbeplating
aangebracht.
8.3.2 Isolatie
De isolatie bij een droog gevelisolatiesysteem
bevindt zich in de spouw tussen de ondergrond
en de bekleding. Er worden meestal stijve isola-
tieplaten toegepast. Tussen isolatie en plaat-
materiaal blijft een spouw aanwezig die dient
om waterdamp en vocht af te voeren.
Omdat de isolatie niet in het zicht komt, worden
geen bijzondere eisen gesteld aan de vlakheid.
De naden tussen de platen dienen wel goed aan
te sluiten. Openstaande naden verminderen de
isolatiewaarde van het gevelisolatiesysteem. Als
isolatiemateriaal worden polystyreen (geëxpan-
deerd of geëxtrudeerd), minerale wol, poly-
urethaan en cellulair glas toegepast, figuur 8.23.
Polystyreen, minerale wol en cellulair glas zijn al
in paragraaf 8.2.2 Isolatie besproken.
Polyurethaan
Polyurethaan is verkrijgbaar in een CFK-vrije
uitvoering (CFK = Chloorfluorkoolwaterstoffen).
Polyurethaan is brandbaar en bij brand komt veel
rook vrij. Het is echter ook verkrijgbaar in een
brandvertragende uitvoering. De isolatieplaten
moeten minstens twee weken oud zijn voordat
ze mogen worden verwerkt.
Warmtegeleidingscoëfficiënt 𝛌
in W/(m · K)
0,040
0,040
0,040
0,045
31-03-2005 13:16:33
 74

8.3.3 De spouw
Tussen isolatie en bekleding is een spouw aanwe-
zig. Omdat het vrijwel onmogelijk is een droog
gevelsysteem met platen waterdicht te krijgen,
moet de spouw voldoende worden geventileerd.
De spouw moet minstens 20 mm breed zijn en
����������������
aan de boven- en onderzijde met de buitenlucht
in verbinding staan. De spouw heeft als functie
waterdamp (van binnen) en vocht (van buiten)
af te voeren. Volgens artikel 3.115 van het Bouw-
besluit moet er aan de onder- en bovenzijde van
de spouw een afscherming worden aangebracht �����������������������
tegen het indringen van ongedierte. Het artikel
geeft aan dat zich in een uitwendige scheidings-
constructie geen onafsluitbare openingen mogen
bevinden die breder zijn dan 0,010 m.

8.3.4 Bekleding
Er wordt een onderscheid in droge gevelisolatie-
systemen gemaakt op basis van:
�����������������
• de vorm van de bekleding;
• het materiaal van de bekleding.
In figuur 8.24 is een overzicht gegeven van ver-
schillende bekledingsvormen. De bekleding kan
in velerlei materialen worden uitgevoerd. Er is
echter een relatie tussen materiaal en bekledings-
vorm, figuur 8.25.

8.3.5 Bevestiging
Stroken en blokken worden vaak rechtstreeks
op de ondergrond bevestigd. De spouw komt
hierbij te vervallen. Door vormgeving en/of ma-
teriaaleigenschappen van de bekleding moet
worden voorkomen dat vocht in de bekleding
kan doordringen. Er worden bij rechtstreekse
bevestiging op de ondergrond ook hoge eisen
gesteld aan de vlakheid ervan.
Omdat de bevestigingsconstructie meestal niet ���������� ���������� ��������
voor onderhoud bereikbaar is, moet deze be- Figuur 8.24 Bekledingsvormen Bron: SBR 284
staan uit duurzame materialen. Dit houdt in, dat
stalen onderdelen en bevestigingsmiddelen cor- 3 zichtbare bevestiging, figuur 8.26-2;
rosiebestendig moeten zijn en dat hout met een 4 verdekte of niet-zichtbare (blinde) bevestiging,
duurzaamheidsklasse van ten minste II dient te figuur 8.26-3;
worden toegepast. 5 bevestiging met verstelmogelijkheid spouw-
breedte, figuur 8.26-4;
De volgende manieren van bevestiging zijn te 6 bevestiging zonder verstelmogelijkheid
onderscheiden: spouwbreedte, figuur 8.26-5.
1 puntvormige bevestiging, figuur 8.26-2;
2 lijnvormige bevestiging, figuur 8.26-1;

06950440_H08.indd 74 31-03-2005 13:16:33

 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 75

Vlakke Geprofileerde Cassette- Stroken Blokken Leien

platen platen platen

Metaal • staal × × × ×
• aluminium × × × ×

Glas ×

Steenachtig • vezelcement × ×
• geperste
minerale vezels × ×
• keramiek ×
• natuursteen ×

Hout • triplex ×
• houten delen × ×

Kunsthars- • fenol/melamine × × ×
gebonden • polyester × ×
• overig ×

Kunsthars • PVC × × ×
• PMMA × ×
• Polycarbonaat ×

Figuur 8.25 Materiaal en bekledingsvorm Bron: SBR 284

Er zijn zeer veel combinaties mogelijk tussen af-
werking en bevestiging.
Blinde bevestiging is mogelijk door lijmen. Na-
deel van lijmen is, dat de kwaliteit van de lijm-
verbindingen moeilijk te controleren is en men
tijdens de uitvoering afhankelijk is van het weer.
Bovendien is een beschadigde plaat moeilijker te
vervangen.
Bij vlakke platen kan de blinde bevestiging ook
worden gerealiseerd door ophanghaken aan
de achterzijde van de plaat. Door middel van
de haak wordt de plaat opgehangen aan het
stijl- en regelwerk dat tegen de ondergrond is
aangebracht, figuur 8.26-3 en 8.26-4. De plaat
is in de regel dikker dan bij een zichtbare of ge-
lijmde bevestiging. Ook is het stijl- en regelwerk
ingewikkelder. De plaat moet, om ‘wandelen’
te voorkomen, altijd op één punt worden ge-
fixeerd. De ophanghaken zijn voorzien van stel-
schroeven, waardoor de plaat horizontaal kan
worden aangebracht.
Bij een strokenbekleding wordt de bevestiging
van de ene strook afgedekt door de volgende
strook, figuur 8.27-1 en 8.27-11a.
Schroeven, pluggen, lijm, parkers en klinknagels
worden als bevestigingsmiddel toegepast. Om
ontsierende strepen op de gevel te voorkomen,
dienen de bevestigingsmiddelen corrosiebe-
stendig te zijn. Bij de combinatie aluminium/staal
moet elektrolytische corrosie worden voorkomen.
Dit kan door bijvoorbeeld kunststofafscheidingen
tussen beide materialen toe te passen. Aluminium
mag ook niet in contact komen met messing, ko-
per en zink. Bij een draagconstructie van verzinkt
staal worden roestvast stalen bevestigingsmid-
delen gebruikt.
Platen, en dan vooral platen van metaal en
kunststof, krimpen en zetten uit als gevolg van
temperatuurwisselingen. Bij de bevestiging van
de platen dient hiermee rekening te worden ge-
houden: de platen moeten vrij kunnen bewegen.
De benodigde bewegingsruimte is afhankelijk
van de uitzettingscoëfficiënt van het plaatmate-
riaal.

06950440_H08.indd 75 31-03-2005 13:16:33

 76

����������������������������

����������������������

�����

��������

�����
���������������

����������

��������������������������

�������������������

�����������
������������
����
���������������������
����������
�������������
��������������������������������������������������

������������������������

����

��������������������������������������������������� ������������������������������������������������������
Figuur 8.26 Mogelijkheden bevestiging Bron: SBR 246

06950440_H08.indd 76 31-03-2005 13:16:34

 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 77

����������
����������������
�

�����������
� ������� ����������
��������������

� ��� ��

������������������������������
�

��������� �������

�
��������������
�� ��

� �������������

� �������
��������� ���������
������� ��
������������������������������
���������
�������
��
�� ��

���������������� ������������������
Figuur 8.27 Voegafdichting Bron: SBR 284

8.3.6 Voegconstructies Verticale voegen worden meestal van een voeg-

De keuze van de voegconstructie is afhankelijk afdichting voorzien. De verticale voegen verza-
van een aantal factoren: melen het van de gevel afstromende regenwater.
• type plaatmateriaal; Als ook horizontaal een voegafdichting wordt
• vorm en afmetingen van de plaat; toegepast, moet veel aandacht worden geschon-
• dikte van de plaat; ken aan de kruising van de verticale met de hori-
• kleur van de plaat; zontale voeg om te voorkomen dat hemelwater
• wel of geen ventilatie in de spouw; achter de gevelbekleding komt, figuur 8.28.
• bevestigingsmethode;
• verticale of horizontale voeg; Als de horizontale voegen open blijven, moet
• eisen brandwerendheid. de isolatielaag worden voorzien van een vocht-
kerende laag. Dit is in ieder geval altijd aan de
Er is een grote keuze in voegafdichtingen, figuur raden: langdurige invloed van vocht kan leiden
8.27. tot aantasting.

06950440_H08.indd 77 31-03-2005 13:16:35

 78
Figuur 8.28 Kruising horizontale met verticale voeg
Bron: SBR 284
Bij de keuze van een dichtingsprofiel moet reke-
ning worden gehouden met vervanging: de pro-
fielen zijn onderhevig aan veroudering. Vervan-
ging kan soms alleen indien de beplating geheel
of gedeeltelijk wordt verwijderd.
8.3.7 Detaillering
Bij de detaillering van een systeem moet met
een aantal algemene aspecten rekening worden
gehouden:
• er moet voldoende voegbreedte tussen de
platen onderling zijn. De fabrikant moet de be-
nodigde voegbreedte aangeven;
• de uiteinden van de afdichtingsprofielen
moeten worden opgesloten: zij kunnen door
thermische bewegingen van de platen gaan
‘wandelen’;
• dilataties in het gebouw moeten in het bui-
tengevelisolatiesysteem worden doorgezet;
• om vervuiling te voorkomen, moeten verticale
naden over de gehele lengte doorlopen;
• naden in afdekbanden moeten samenvallen
met verticale naden in de beplating. Hierdoor
worden lekstrepen op de beplating voorkomen;
• ongelijkmatige vervuiling treedt op door on-
effenheden (bijvoorbeeld bevestigingsmiddelen);
• door horizontale open voegen toe te passen
wordt voorkomen dat vuil van de ene plaat over-
gaat naar de eronder gelegen plaat;
• waterslagen onder ramen dienen voldoende
overstek (minimaal 30 mm) te hebben en te zijn
voorzien van kopschotjes en een afdruiprand.
De overstek mag echter ook weer niet te groot
06950440_H08.indd 78
worden, omdat er anders vuilafzetting onder de
waterslag optreedt (de gevel spoelt bij regen niet
meer schoon);
• de aansluiting gevel/dak moet dusdanig zijn,
dat nooit water vanaf het dak door stuwdruk
over de gevel kan lopen.
8.3.7.a Onderhoud
Omdat vervuiling vooral bij lichte, uniforme
kleuren het meeste opvalt, is het noodzakelijk
voorzieningen te treffen (bijvoorbeeld een gla-
zenwasinstallatie, zie hoofdstuk 13) waardoor de
gevel periodiek kan worden gereinigd.
Om de vervuiling bij het maaiveld (opspattend
regenwater) minder te laten opvallen, kunnen
hier platen met een contrasterende kleur worden
toegepast.
Vooral dunne metalen beplatingen zijn gevoelig
voor beschadigingen. Het verdient aanbeveling
eigenaren van een gebouw een handleiding te
verschaffen waarin staat hoe ze met de gevel om
moeten gaan.
8.4 Voorbeelden van
droge systemen met lichte
plaatmaterialen
We geven hier een beschrijving met de bij-
behorende detaillering van enkele veel toege-
paste droge gevelisolatiesystemen. Er is een zeer
grote diversiteit aan systemen op de markt.
8.4.1 Vlakke platen
Bij vlakke platen is er een groot aantal materia-
len mogelijk. Te denken valt aan onder andere
cementgebonden platen, volkernplaat (hard-
plastic), multiplex, dunne kunststeenplaten
(< 1,5 mm) enzovoort.
De platen kunnen aan de achterliggende con-
structie op de volgende manieren worden beves-
tigd:
1 geschroefd op regels;
2 door middel van een blinde bevestiging.
Schroeven, pluggen, parkers en klinknagels wor-
den als bevestigingsmiddel toegepast, figuur
8.29. Om ontsierende strepen op de gevel te
31-03-2005 13:16:35

voorkomen, dienen de bevestigingsmiddelen
corrosiebestendig te zijn. De platen kunnen
krimpen en uitzetten als gevolg van tempera-
tuurwisselingen. Bij de bevestiging van de platen
dient hiermee rekening te worden gehouden:
de platen moeten vrij kunnen bewegen. De be-
nodigde bewegingsruimte is afhankelijk van de
uitzettingscoëfficiënt van het plaatmateriaal. Het
boorgat moet echter minstens 1,5 × de diameter
van de schroef zijn. De schroeven mogen niet te
vast worden aangedraaid, omdat hierdoor het
werken van de platen door temperatuurwisselin-
gen wordt verhinderd.
Door toepassing van een voegprofiel achter de
platen wordt voorkomen, dat de schroeven te
strak worden aangedraaid. Bevestigingsmiddelen
met een verzonken kop fixeren de plaat en mo-
gen daarom niet worden toegepast.
Figuur 8.29 Bevestiging door middel van schroeven
Om schade aan de plaatrand te voorkomen,
worden kunststof centreerringen gebruikt. De
schroeven worden afgedekt met kunststof afdek-
kapjes. Hierdoor wordt ook vuilafzetting voor-
komen. De kapjes moeten weervast zijn.
Blinde bevestiging, door lijmen en door middel
van een ophangconstructie, is besproken in para-
graaf 8.3.5 Bevestiging.
Bij het toepassen van een vlakke plaat als gevel-
bekleding moet aan de volgende punten aan-
dacht worden geschonken:
1 omdat het vrijwel onmogelijk is een droog
gevelsysteem met platen waterdicht te krijgen,
moet de spouw voldoende worden geventileerd.
De spouw moet minstens 20 mm breed zijn en
06950440_H08.indd 79
8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 79
aan de boven- en onderzijde met de buiten-
lucht in verbinding staan, zie paragraaf 8.3.3 De
spouw;
2 de vlakke platen hebben alleen een functie als
regenscherm. De luchtdichtheid van de gevel
moet worden gerealiseerd ter plaatse van de bin-
nengevel;
3 de horizontale voegen zijn open of gesloten.
Achter de verticale voegen wordt meestal een af-
wateringsprofiel toegepast. De fabrikant van het
plaatmateriaal moet de benodigde voegbreedte
aangeven;
4 de dampdoorlatende, vochtkerende laag
wordt aangebracht tussen het regelwerk en de
isolatie. De dampremmende laag wordt aan-
gebracht tussen de isolatie en de ondergrond;
5 ter plaatse van de aansluiting op de boven-
dorpel van een kozijn, en op bijvoorbeeld een
balkon, balk of dak, moet er een afvoermogelijk-
heid zijn voor water dat in de spouw terecht is
gekomen.
8.4.1.a Verlijmde hardplastic (volkern)
vlakke plaat op een regelwerk
Bij de toepassing van een verlijmde vlakke vol-
kernplaat, figuur 8.30, moet met een aantal za-
ken rekening worden gehouden:
1 de platen moeten altijd volgens de voorschrif-
ten van de lijmfabrikant worden verlijmd. De
fabrikant geeft aan, onder welke klimatologische
omstandigheden (denk aan temperatuur, geen
neerslag) er mag worden verlijmd;
2 de lijm wordt alleen verticaal ononderbroken
aangebracht op een mechanisch bevestigde on-
derconstructie van houten regels of aluminium-
profielen. De regels en profielen moeten worden
voorbehandeld met een speciale primer;
3 ook de achterzijde van de volkernplaten wordt
ter plaatse van de lijmvlakken over de volle
hoogte en over een breedte van 10 tot 15 cm
eerst gereinigd en daarna voorzien van een pri-
merlaag. De droogtijden van reinigingsmiddel,
primer en lijm moeten worden opgevolgd vol-
gens de voorschriften van de leveranciers. Afwij-
ken van de voorschriften kan negatieve gevolgen
hebben voor de sterkte van de lijmverbinding;
4 de lijmverbindingen kunnen alleen trek- en
drukkrachten opnemen;
5 verticale platen moeten op ten minste twee
plaatsen mechanisch worden geborgd. Hori-
31-03-2005 13:16:35
 80

� ������
�

����������

�����������������
������������ �

�����������������
����������������������������������

�
������
������

�
���������������������
�����������������������
�
����������������
���� �����������������
������������������������������ �����������������
������������������������������������ ������������
� �
��������������������������������� ������������
���������������������� �����������������������
�
���������������������������� �
��������������������

��������������������� ���������� �������������������

Figuur 8.30 Verlijmde vlakke plaat op regelwerk

zontale platen moeten in verband met de veilig-
heid op alle hoekpunten mechanisch worden
geborgd. De platen kunnen onzichtbaar worden
geborgd ter plaatse van de daktrim en waterslag
en in de liplas ter plaatse van horizontale naden;
6 de plaatafmetingen zijn beperkt tot 930 ×
2550 mm, in verband met de maximaal toelaat-
bare schuifkrachten op de lijmverbindingen. De
plaatdikte bedraagt minimaal 6 mm en maxi-
maal 13 mm. De maximale hoogte tot waarop
platen kunnen worden gelijmd, wordt aange-
geven door de leverancier van de platen;
7 afhankelijk van de dikte van de plaat wordt de
h.o.h.-afstand van de verticale regels aangepast:
hoe dikker de plaat is, des te groter kan de maxi-
male afstand van de verticale regels zijn;
8 de luchtspouw achter de beplating dient mini-
maal 20 mm te bedragen;
9 de voegen tussen de platen zijn minimaal
10 mm. Het Bouwbesluit eist het treffen van
voorzieningen tegen ongedierte (bijvoorbeeld
gaas of speciale ventilatieprofielen) bij een
voeg groter dan 10 mm;
10 het verlijmen van de platen is duurder dan
het schroeven van de platen;
11 na het aanbrengen van de platen kan alleen
door destructief onderzoek worden bezien of de
lijmverbindingen voldoen. Bij schade is het soms
moeilijk, de verantwoordelijke partij aan te wij-
zen: de lijm wordt door een andere leverancier
geleverd dan de beplating. De beplating wordt
vervolgens door weer een andere partij (de ap-
plicateur) aangebracht.
8.4.1.b Vlakke plaat mechanisch
bevestigd
De draagconstructie is opgebouwd uit de vol-
gende aluminiumprofielen: een steun, een
draagprofiel en een ophanghaak. De draagpro-
fielen worden door middel van de steunen hori-
zontaal tegen de achterconstructie aangebracht.
De ophanghaken worden tegen de achterzijde

06950440_H08.indd 80 31-03-2005 13:16:36

 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 81

�
�
����������
�
�
� �
� � �����������
�
� ������������

�
�
�
� ����������� �����

����������������������

�
�

�� ����������������������
����������
����������������� ������������
��������
�����
������������ �����
�����������
����������
�������
����
���������������������� ����������

� �
�
��������

������
������

����������� �������� ��
���������� ���������
�����������
������������� ����������������� �
� ������������������
�� ������������������� �����������
Figuur 8.31-1 en 2 Vlakke plaat mechanisch bevestigd

van de platen bevestigd. Door middel van deze
haken wordt de plaat aan het draagprofiel opge-
hangen, figuur 8.31-1.
Zowel de steunen als het draagprofiel zijn voor-
zien van slobgaten, waarmee in horizontale en
verticale richting kan worden gesteld. De h.o.h.-
afstanden van de steunen en de draagprofielen
worden bepaald door de plaatafmetingen, de
dikte van de plaat, de wijze van uitvoering en de
soort bevestigingsmiddelen.
Door verschillende draagsteunen toe te passen,
is er een variatie mogelijk in de afstand tussen
achterconstructie en gevelplaat. De steunen
worden verspringend tegen de achterconstructie
aangebracht. Het draagprofiel wordt vervolgens
op de steunen bevestigd, waarna het gevelvlak
wordt uitgelijnd. De gevelplaten worden van
beneden naar boven aangebracht.
De plaat draagt op de bovenste ophanghaken. De
andere ophanghaken nemen de horizontale krach-
ten op. Met de stelschroef kan de juiste stand van
de plaat worden bepaald. De stelschroef kan hierna
met lijm worden vastgezet. Om te voorkomen dat
de plaat horizontaal gaat schuiven, dient de boven-
ste ophanghaak te worden geborgd.
De verticale voeg kan worden afgedicht met een
voegstrook van hetzelfde materiaal als de plaat,
figuur 8.31-2b. De horizontale voeg kan open
blijven of worden gedicht met een voegprofiel of
een voegstrook, figuur 8.31-3b.
8.4.2 Geprofileerde platen
Geprofileerde platen worden toegepast in staal
en aluminium. Het staal en aluminium wordt
geleverd in platen, rollen coils) of geprofileerd.
Bij geprofileerd staal of aluminium is onderscheid
te maken in trapeziumvormige profielen, golf-

06950440_H08.indd 81 31-03-2005 13:16:37

 82

��������

����

����
������������������
����

��� ������������������� �������������

�����������

����������
������������
�����
��� ������������������������������
����������
�������������������
��������
�����������������
��

���������
�����������
����

����

����������������������
��������
����������� ����

��� ����������������

��� ������������������������������
��� ��������� �����������

��� ����������������� �����������

Figuur 8.31-3 Vlakke plaat mechanisch bevestigd

platen, plankprofielen en felsbanen (aluminium),
figuur 8.32.
De stalen gevelbeplating wordt tegen corrosie
beschermd door haar te verzinken, te emailleren,
te schilderen of door toepassing van een Duplex-
systeem (geverfd en verzinkt). De aluminium-
gevelbeplating wordt onafgewerkt toegepast of
geplatteerd, geanodiseerd of gecoat.
Staal wordt verzinkt tijdens een continu ther-
misch verzinkproces (Sendzimirverzinken). Na
het verzinken worden de platen geprofileerd.
Emailstaal of keramisch staal ontstaat, doordat
dun bandstaal aan beide kanten een laag grond-
email krijgt. De zichtzijde wordt nog met een
tweede glanzende laag afgewerkt. Het keramisch
staal wordt vervolgens op lengte geknipt en ver-
lijmd op een passende drager.
Een duplexsysteem bestaat uit een fabrieksmatig
aangebrachte coating op een Sendzimirverzinkte
plaat coilcoating). Hierna wordt de plaat nog
eventueel geprofileerd. Wordt de coilcoating na
het profileren aangebracht, dan spreekt men van
loonapplicatie.
Geplateerd aluminium ontstaat, wanneer met
behulp van walsen een dun laagje aluminium
met een afwijkende legering wordt aangebracht.
Dit laagje zorgt ervoor dat het aluminium
beter bestand is tegen corrosie. Gecoat alumi-
nium ontstaat, door een coating aan te bren-
gen op een aluminiumplaat die daarvoor eerst
enkele voorbehandelingen heeft ondergaan
(ontvetten, zure spoeling, chromateren en
primeren).

06950440_H08.indd 82 31-03-2005 13:16:39


������������������������������ �����������
��
��
������������� �����������
����������������� �����������
����������� �����������
Figuur 8.32 Geprofileerd staal
Bij de toepassing van metalen geprofileerde pla-
ten als licht plaatmateriaal worden de volgende
systemen onderscheiden:
◆ het binnendoossysteem zonder koudebrug-
onderbreking, figuur 8.33-1;
◆ het binnendoossysteem met koudebrug-
onderbreking, figuur 8.33-2;
◆ metalen geprofileerde plaat als bekleding op
een steenachtige ondergrond, figuur 8.33-3.
◆ Binnendoossysteem zonder
koudebrugonderbreking
Bij de binnendoos zonder koudebrugonderbreking
is de warmteweerstand gering, ondanks het in de
binnendoos aangebrachte dikke isolatiepakket. Er
ontstaan koudebruggen, daar waar de flens van
de binnendoos in contact komt met de buiten-
beplating (lijnvormige koudebrug) en ter plaatse
van de stalen bevestigingen waarmee de beplating
op de binnendoos wordt vastgezet (puntvormige
koudebruggen). De warmtedoorgang bij staal is
hoog, doordat het materiaal zeer goed geleidt.
06950440_H08.indd 83
8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 83
����������
��������������
����������
������������
��������
�������������������������������������������������
����������
��������������
����������
������������
��������
����������������������������������������������
����������
��������������
��������
������������
����������
���������������������������������������������������
� �����������������������
Figuur 8.33 Systemen met metalen geprofileerde platen
Binnendoossysteem
Bij het binnendoossysteem bestaat de draag-
structuur uit een staalconstructie, figuur
8.33-1 en 8.33-2. Op de kolommen worden
de binnendozen bevestigd (horizontaal of ver-
ticaal). De dozen kunnen een afstand van 5 à
6 m overspannen. Afmetingen binnendozen:
bijvoorbeeld 90 × 500 of 90 × 600 mm. Bij
grotere overspanningen worden extra stijlen
toegepast. De binnendozen zijn gevuld met
isolatie.
Op de flenzen van de binnendoos wordt de
beplating vastgezet (horizontaal of verticaal).
Openingen in de gevel kunnen het beste wor-
den afgestemd op de afmetingen van de bin-
nendozen. Op deze manier wordt knipwerk
van de dozen voorkomen. Tussen binnendoos
en beplating wordt soms een omegaprofiel
toegepast om koudebruggen te verminderen.
31-03-2005 13:16:40
 84
◆ Binnendoossysteem met koudebrugonderbreking
Bij de binnendoos met koudebrugonderbreking
wordt isolatiemateriaal met een overdikte toe-
gepast, waardoor de flenzen van de binnendoos
worden ingepakt, figuur 8.33-2. Gevolg is wel,
dat er een overmaat aan isolatie moet worden
toegepast om de gevraagde Rc-waarde te beha-
len.
De puntvormige koudebruggen ten gevolge van
de bevestiging kunnen worden teruggedrongen
door het aantal bevestigingen per m2 te beper-
ken. Hiertoe worden de bevestigingen diagonaal
aangebracht in plaats van recht. Door de diago-
nale bevestiging wordt de belasting op de gevel
gelijkmatiger overgebracht op de binnendozen
en zijn er dus minder bevestigingen nodig.
◆ Metalen plaat op een steenachtige ondergrond
Bij de metalen plaat op een steenachtige onder-
grond, figuur 8.33-3, ontstaan er koudebruggen
ter plaatse van het stijl- en regelwerk. De steen-
achtige ondergrond geleidt echter slecht, waar-
door de invloed van de koudebruggen op de
Rc- waarde van de gehele constructie beperkt is.
Bij alle drie de systemen moet aandacht worden
geschonken aan de geluidwering van de gevel.
Beide binnendoossystemen hebben een matige
geluidwering. Geluid wordt gemakkelijk via de
lichte buitenbeplating doorgegeven aan de bin-
nendozen, die fungeren als een klankkast.
Het systeem met koudebrugonderbreking be-
haalt een betere geluidwering, doordat bepla-
ting en binnendoos van elkaar worden geschei-
den door isolatie. Beplating op een steenachtige
ondergrond levert de beste geluidwering op. Dit
komt door de massa van het steenachtige bin-
nenblad.
Van alle drie de systemen is de beplating water-
dicht: deze fungeert als een regenscherm. De
spouw achter de beplating dient minimaal 20
mm te zijn en te worden geventileerd. Aan de
onder- en bovenzijde van de spouw dienen voor-
zieningen te worden getroffen tegen het indrin-
gen van ongedierte.
De luchtdichtheid van de twee systemen met een
binnendoos is moeilijk te realiseren, figuur
8.34-1c. Er kan een dampremmende folie
in de binnendoos worden aangebracht, figuur
06950440_H08.indd 84
����������
������������
������������ �������������� ���������������
� ������������� � ���������
������������
������������
���������������
��������������������
������������������
���������������
��������������
��������������
Figuur 8.34 Luchtdichtheid binnendoos
8.43-1a. Alle naden tussen de flenzen moeten
worden gedicht, figuur 8.34-1b, evenals de aan-
sluiting van de binnendozen op de stalen kolom-
men, figuur 8.34-2. Een goede luchtdichtheid is
in het werk moeilijk te realiseren.
8.4.2.a Plankprofielen en felsbanen
Bij de toepassing van plankprofielen als afwer-
king van de gevel, figuur 8.35, moet aan de vol-
gende punten aandacht worden geschonken:
1 door spanningen in het materiaal veroorzaakt
door het walsproces, ontstaan vervormingen
in het profiel. Er is onderscheid te maken tus-
sen vervormingen in het vlak (treden ook op bij
geprofileerde platen) en vervormingen op het
einde van de plaat (treden alleen op bij plank-
profielen). Plankprofielen kunnen op de einden
gemakkelijk vervormen en de plaateinden gaan
dan hol of bol staan. Spanningen op de plaat
die ontstaan door montage, versterken dit ef-
fect nog eens. De spanningen ontstaan doordat
de plankprofielen bij de omgezette kanten vaak
maatafwijkingen hebben en de omgezette kan-
ten niet altijd haaks zijn, figuur 8.35-1 en 3. Om
vervormingen te voorkomen moeten maatvaste
plankprofielen middels een correcte montage op
een vlakke ondergrond worden aangebracht;
31-03-2005 13:16:41
 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 85

�
�

�
�

��
�

�
� ���������������

� �
� �
��������������� �
�

�
�
�
�

�����������������
��������

����������

������������

�����������������
�������������������������� �
�

� �
� �

�����������������

�
�

��������
������������ �����������
�����������������

������������������������

�
�

���������������

�
�

�����������
����������������������� ����������������������
Figuur 8.35 Plankprofielen en hun bevestiging

06950440_H08.indd 85 31-03-2005 13:16:42

 86
2 plankprofielen zijn minder geschikt voor hori-
zontale toepassing. Het hol en bol staan van de
platen valt hierbij extra op. Bij verticale toepas-
sing kan het uiteinde van de plaat worden afge-
dekt door de dakrand;
3 plankprofielen zijn in veel uitvoeringen in de
handel. De bevestiging is verdekt of semi-verdekt.
Felsbanen worden bij de bevestiging op zoge-
noemde alu-clips geklikt, figuur 8.36. De fels-
banen haken door hun profilering in elkaar.
����������������
Figuur 8.36 Felsbanen en hun bevestiging
8.4.2.b Detaillering
Bij de detaillering van een gevel met een stalen
of aluminiumbeplating moet met een aantal as-
pecten rekening worden gehouden:
1 de plaat moet minimaal 0,8 mm dik zijn. Als
de plaat te dun is, bestaat de kans dat er vervor-
mingen in de plaat ontstaan door spanningen
ten gevolge van het walsen en door tempera-
tuurwisselingen. De dikkere plaat biedt ook meer
weerstand tegen mechanische krachten die op
de gevel worden uitgeoefend (bijvoorbeeld een
ladder tegen de gevel). De weerstand tegen ver-
vormingen wordt bepaald door de vorm van de
plaat in relatie tot de dikte;
2 aluminiumbeplating moet met roestvaststalen
schroeven worden vastgezet;
3 de aansluiting van een metalen beplating op
een ander materiaal of geveldeel moet zorg-
vuldig worden gedetailleerd, figuur 8.37. Bij
de overgang van de beplating op metselwerk
moet een voldoende stijve en met klangen on-
dersteunde waterslag worden toegepast. De
overstek ten opzichte van het metselwerk moet
30 à 40 mm bedragen. Bij de aansluiting op een
kozijn of een waterslag moet er voldoende af-
stand zijn tussen plaat en kozijn of waterslag om
te voorkomen dat er door capillaire werking
corrosie optreedt bij de plaatnaad. Tevens moet
06950440_H08.indd 86
������������
����������
������������
��������������
������������
����������
������������
��
�����������
�
��
����������
��
Figuur 8.37 Aansluiting op metselwerk
er geen belemmering zijn voor ventilatie en af-
voer van condenswater achter de plaat;
4 geprofileerde platen zijn zowel horizontaal,
figuur 8.41, verticaal als diagonaal te monteren.
Bij horizontaal gemonteerde beplating zijn er drie
manieren om de kopse aansluiting te realiseren:
1 met een overlap, figuur 8.38-1;
2 met een stuiknaad en een achterplaatje,
figuur 8.38-2;
3 met een verticaal profiel, figuur 8.38-3.
Bij dikkere platen gaat de kopse aansluiting zich
aftekenen door middel van een overlap, figuur
8.38-1. Voordeel is, dat in de overlap toleranties
in de lengte van de plaat zijn op te vangen. De
richting van de overlappen kan het beste geko-
zen worden in relatie tot de belangrijkste kijkrich-
ting, figuur 8.39-1.
De kopse aansluiting met een stuiknaad en een
achterplaatje tekent minder af, figuur 8.38-2.
De stuiknaad moet minimaal 4 mm groot zijn.
De toepassing van een verticaal profiel deelt de
gevel in kleinere delen, figuur 8.38-3. De kopse
aansluiting door middel van een stuiknaad of een
verticaal profiel is gevoeliger voor toleranties in
de plaatlengte, arbeidsintensiever en duurder.
De overlap bij verticale beplating wordt meestal
zonder afdichtingsband uitgevoerd, figuur 8.39-2.
Bij hogere gevels wordt soms een afdichtingsband
in de overlap opgenomen in verband met over- of
onderdruk. Figuur 8.40 geeft nog enkele details
van een gevelbekleding met golfplaten.
31-03-2005 13:16:46
 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE
���������� �����������������������������
Figuur 8.38 Kopse aansluitingen
����������
������������
������������������������������������������
�����������������
������������������������
����������������������������������
Figuur 8.39 Overlappen beplating
8.4.3 Sandwichpanelen
Een sandwichpaneel bestaat uit een kern van
isolatiemateriaal die is aangebracht tussen twee
metalen huiden. De twee metalen huiden kun-
nen vlak zijn of voorzien van een profilering.
Voordeel van de sandwichelementen is de snelle
montage, de hoge isolatiewaarde en het feit dat
de panelen onder controleerbare fabrieksomstan-
digheden worden geproduceerd. Het sandwich-
element herbergt alle functies (isolatie, dichting,
regenscherm, enzovoort) in één laag.
De isolatie kan bestaan uit gelijmd polystyreen
of steenwol of uit polyurethaan dat via een
schuimvormingsproces tussen de platen wordt
aangebracht. De hechting tussen isolatie en plaat
is van groot belang.
06950440_H08.indd 87
87
��������������������
De sandwichpanelen kunnen horizontaal en
verticaal worden aangebracht, figuur 8.42. De
maattolerantie is gering. Dit stelt hoge eisen aan
de maatnauwkeurigheid van de draagconstruc-
tie.
De voegen kunnen op diverse manieren worden
uitgevoerd. De voegen blijven zichtbaar, waar-
door er een vlakverdeling ontstaat in de gevel.
De voegen worden meestal uitgevoerd als mes-
sing en groef, figuur 8.42-1 en 8.42-3. De ene
langszijde van het paneel is voorzien van een
messing, de andere langszijde van een groef. De
groef wordt ingeklemd in de messing van een
reeds eerder gemonteerd element. De messing
wordt vastgezet aan de achterconstructie. Ter
plaatse van de messing en groef treedt er een
verdunning op van het paneel. Dit is van invloed
op de warmteweerstand van de constructie.
De messing-en-groefmethode heeft een zeer
snelle montage tot gevolg. Panelen zijn echter
moeilijk te vervangen. De bevestiging van de pa-
nelen is onzichtbaar. De voegconstructie bevindt
zich langs twee zijden of langs alle zijden van het
sandwichpaneel. De materiaaleigen voeg maakt
het moeilijker om aan te sluiten op bijvoorbeeld
kozijnen. Leveranciers van sandwichelementen
hebben vaak zelf kozijnen ontwikkeld die goed
in het systeem passen en die zorgen voor een
wind- en waterdichte aansluiting, figuur 8.42-2.
De kwaliteit van de voeg is bepalend voor de
kwaliteit van de gevel met sandwichpanelen.
De geluidwering is beperkt, doordat het sand-
wichpaneel relatief licht is. De isolatie tussen de
platen dempt niet of nauwelijks.
31-03-2005 13:16:46
 88

�
�

����������������

�
�
��������������������
������������
� �
� �
������������
�
�

�
�

�
� �������������
��������������
���������������������
�������������

������������
�
�

��������
���������
�����������
�����������������
����������������������
���������
��������� �
�
��������

�����������

��������
���������
���������������
���������
��

������������

�
�

�
�

� ������������������� �����������

Figuur 8.40-1 Gevel met golfplaten, details

06950440_H08.indd 88 31-03-2005 13:16:47

 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE
� �
� �
������������� �������������
�������� ��������������
�������� ���������������������
������������� �������������
�������������������������
Figuur 8.40-2 Gevel met golfplaten, details
Figuur 8.41 Gevel met golfplaten
In figuur 8.42-3 is het sandwichpaneel vastgezet
aan de hoofdconstructie door een klem die in de
voegverbinding achter de plaat grijpt. De klem
wordt gemonteerd op een flens van de staalcon-
structie. In de buitennaad wordt een afdichtings-
profiel als tochtdichting geklemd.
8.4.4 Leien
Leien worden in diverse materialen en vormen
toegepast in verschillende dekpatronen. De be-
naming van de lei varieert met het materiaal: lei
(natuursteen en lood), leipan (beton, keramiek),
shingle (hout, bitumineus), ruit (zink, koper),
losange (metaal) en shake (hout, bitumineus).
De leien worden op de achterconstructie beves-
tigd door middel van leihaken, nagels of nieten.
Afhankelijk van het materiaal van de lei, varieert
de spouw van 20 tot 50 mm. De spouw dient te
06950440_H08.indd 89
89
�
�
�����������
worden geventileerd en de onder- en bovenzijde
moeten worden beschermd tegen het indringen
van ongedierte.
De lei fungeert als regenscherm. Het binnenblad
moet zorgen voor de luchtdichtheid. Achter de
isolatie moet een dampremmende laag worden
aangebracht.
Bij de dekking van leien wordt onderscheid ge-
maakt in een enkele en een dubbele dekking.
Bij de dubbele dekking overlappen in elke door-
snede twee leien elkaar en ter plaatse van de
overlap zelfs drie leien. Er is een grote variatie in
dekpatronen, figuur 8.44.
Het aanbrengen van leien geschiedt van bene-
den naar boven. De dekrichting wordt aangepast
aan de overheersende windrichting (de breedte-
overlap is van de wind afgekeerd).
Metalen leien (losanges) zijn leien van gezet
plaatmateriaal die in elkaar worden gehaakt.
Losanges worden vierkant of ruitvormig toege-
past. Er zijn diverse standaardafmetingen. De
montage geschiedt van onderen naar boven. De
bevestiging in de top geschiedt door middel van
een vaste klang die aan de losange is gesoldeerd,
figuur 8.45-1 en 8.45-2. De beide zijkanten wor-
den via een losse klang vastgezet, figuur 8.45-3.
Door deze schuivende verbinding is uitzetting en
krimp mogelijk ten gevolge van temperatuurver-
anderingen.
De klangen worden op de houten beschieting
genageld. Er is een goede maatvoering nodig
31-03-2005 13:16:49
 90

�
�

�
� �������
����������
� �
� �
�
� �
�

�
�
������������������
����
����������������
��������������

�
�

��������������
�������������
��������

�
�

� �����������
�
�

�
�

� �
� �
�
�
���������

����
������������������
����������������
��������������

� ��������������������������������������� � �������������������������������������
����������� �����������
Figuur 8.42 Sandwichpanelen

voor het doorzetten van de horizontale en dia-

gonale belijning. Halve losanges (zogenaamde
bisschopsmutsen) worden toegepast bij de
boven- en onderaansluiting. Bij beschadigingen
is het mogelijk, een speciale losange over de
beschadiging heen te schuiven. Deze reparatie-
losange is aan de bovenzijde niet gezet.

06950440_H08.indd 90 31-03-2005 13:16:50

 8 LICHTE PLAATMATERIALEN EN BUITENGEVELISOLATIE 91

���

�������

��������

�����������

������������
����

�������

��������������������� ������������
Figuur 8.43 Bevestiging leien

1 maasdekking 2 enkele dekking 3 getrokken of gezogene 4 horizontale

(rechthoekige lei) (rechthoekige lei) dekking (waagerecht) dekking
(rechthoekige lei; 2 afm.) (rechthoekige lei)

5 oud Duitse dekking 6 ruitdekking 7 maasdekking

(schubvormige leien van (ruiten) (leipan)
verschillende grootte)
Figuur 8.44 Dekpatronen leien

06950440_H08.indd 91 31-03-2005 13:16:54

 92

����������� �����������

�������
�����������������������
������������
����������

�����������
�������

��
�����������
������� ��

���������������������� ��������������
Figuur 8.45 Losanges

Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur

Normen
NEN 1068 Thermische isolatie van gebouwen –
Rekenmethoden

06950440_H08.indd 92 31-03-2005 13:16:55

 Natuursteengevels
ing. M.W.R. Salden
9
Natuursteen is een natuurproduct, in de loop van miljoenen jaren
ontstaan door de geologische ontwikkeling van de aardkorst. Er zijn
duizenden soorten steen te onderscheiden, ieder met een eigen ont-
staansgeschiedenis, structuur en uiterlijk.
Van oudsher heeft de mens natuursteen in zijn gebouwen verwerkt.
De toepassing van natuursteen is echter gewijzigd: van een dragende
functie naar een esthetische dunne schil die als een afwerking vóór de
eigenlijke constructie komt te hangen.
Natuursteen is in het algemeen een duur materiaal. Het moet vaak
worden geïmporteerd uit verre landen en de bewerking is kostbaar.
Het aanbod aan natuursteen is prijstechnisch gezien echter zeer divers
en ook de bevestigingsmethode en plaatgrootte zijn van invloed op
de prijs. Veel opdrachtgevers en architecten kiezen voor natuursteen,
vanwege de rijke uitstraling, de hoge duurzaamheid van het materiaal
en de lage onderhoudskosten.

06950440_H09.indd 93 31-03-2005 13:20:33

 94
9.1 Ontstaan van natuursteen
De aardkorst bestaat uit zeer veel soorten ge-
steenten. Ze kunnen naar ontstaanswijze worden
onderverdeeld in drie hoofdgroepen:
1 stollingsgesteenten (primaire gesteenten);
2 sedimentgesteenten of afzettingsgesteenten
(secundaire gesteenten);
3 metamorfe gesteenten of omvormings-
gesteenten
1 Stollingsgesteenten
Deze ontstaan door het afkoelen van vloeibaar
gesteente (magma). Dit proces vindt plaats in de
aardkorst of aan het oppervlak (na bijvoorbeeld
een vulkaanuitbarsting).
Typen stollingsgesteenten
Stollingsgesteenten kunnen in drie typen wor-
den ondergebracht:
1 dieptegesteenten zijn onder grote druk
vrijwel volledig gekristalliseerd (stolling in de
aardkorst). De afkoeling verliep zeer langzaam
en geleidelijk, zodat grote, hecht aaneenge-
sloten kristallen ontstonden zonder duidelijke
drukrichting. Voorbeelden zijn graniet en
syeniet;
2 bij ganggesteenten werd de vloeibare massa
in scheuren en spleten van reeds bestaande
steenlagen geperst. De massa is daar sneller
tot stolling gekomen en niet zo volledig ge-
kristalliseerd als dieptegesteenten. Hierdoor
zijn de kristallen kleiner en vaak omgeven
door niet-gekristalliseerde steen. Voorbeelden
zijn diabas, porfier en zwart Zweeds graniet;
3 uitvloeiingsgesteenten zijn aan de lucht ver-
hard en vrijwel zonder kristallen (stolling aan
het aardoppervlak). De krimpscheuren doen
deze steen in zeskante zuilen rechtop in de
vindplaats staan. Voorbeelden zijn trachiet en
basaltlava.
2 Sedimentgesteenten
Deze ontstaan door het verweren van stollings-
gesteenten door weersinvloeden en de inwerking
van gletsjers. De verweerde materialen worden
meegevoerd door wind, water of ijs en elders
afgezet. De afgezette lagen worden onder druk
gezet door nieuwere lagen, waardoor het materi-
aal versteent. Bij gewonnen sedimentgesteenten
06950440_H09.indd 94
is deze laagsgewijze opbouw nog duidelijk te
herkennen. De gelaagdheid wordt wel aange-
duid met de term ‘groefleger’. De drukvastheid is
loodrecht op het groefleger het grootst.
Gekozen kan worden om het materiaal met het
groefleger mee te verwerken (vakterm: à passe),
figuur 9.4-2, of loodrecht op het groefleger (vak-
term: contre-passe), figuur 9.4-3. Contre-passe-ge-
zaagde platen tonen stuk voor stuk in tekening en
banen alle nuances van de betreffende steensoort.
Soorten sedimentgesteenten
Sedimentgesteenten zijn in drie soorten onder
te verdelen:
1 chemische sedimenten zijn gevormd door
neerslag in met kalk verzadigd water. Soms
verrotten in deze neerslag plantenresten en
lieten in de steen gaten achter. Een bekend
voorbeeld hiervan is travertin.
2 organische sedimenten zijn de gesteenten
waarin plantaardige en dierlijke resten zijn
afgezet; dit zijn dus de enige gesteenten met
fossielen. Bekende voorbeelden zijn muschel-
kalk, hardsteen, solnhofer en portlandstone.
3 klastische sedimenten zijn samengesteld
uit reeds in de natuur aanwezige vaste stoffen
die zijn neergedwarreld, opeengehoopt en
versteend. Voorbeelden zijn alle zandsteen-
soorten die bestaan uit door leem aaneengekit
zand en mergelsteen. Een bijzonder klastisch
sediment is tufsteen, dat is ontstaan doordat
een enorme vulkanische uitbarsting bestaande
gesteenten verpulverde en als stof de atmos-
feer in slingerde. Dit stof viel als een enorme
hoop op aarde terug, waarbij het grofste puin
het dichtst bij de explosiehaard terechtkwam
en de hardste steen vormde.
Zandsteen
Zandsteen werd vroeger veel toegepast, maar
nu niet meer: bij de bewerking komt heel fijn
kwartsstof vrij dat bij inademing kan leiden tot
een ernstige longziekte, silicose genaamd. Het
is daarom sinds 1951 in Nederland verboden
om zandsteen te bewerken. In overleg met de
Arbeidsinspectie wordt voor restauraties nog
wel eens een uitzondering gemaakt.
31-03-2005 13:20:33

3 Metamorfe gesteenten
Metamorfe gesteenten ontstaan, wanneer stol-
lings- of sedimentgesteenten aan hoge druk
en hoge temperatuur worden blootgesteld. Er
treden scheikundige reacties op waardoor de
gesteenten een metamorfose ondergaan.
Voorbeelden van metamorfe gesteenten zijn
bijvoorbeeld marmer (metamorfe kalksteen),
gneis (metamorfe graniet of kwartsiet), leisteen
(metamorfe kleisteen) en kwartsiet (metamorfe
zandsteen).
Natuursteen kan ook worden ingedeeld naar
chemische samenstelling. De grondstof waaruit
de natuursteen bestaat, bepaalt tot welke groep
zij behoort:
1 natuurstenen waarvan de belangrijkste grond-
stof siliciumdioxide (SiO2) is (hoofdbestanddeel
van glas en zand);
2 natuurstenen waarvan de belangrijkste grond-
stof calciumcarbonaat (CaCO3) is (kalkhoudende
gesteenten).
Tot welke groep een natuursteen behoort, is met
zoutzuur gemakkelijk te bepalen. Kalkhoudende
gesteenten uit de calciumcarbonaatgroep gaan
bruisen als er zoutzuur op wordt aangebracht.
De indeling naar chemische samenstelling is erg
grof en geeft slechts een indicatie voor het toe-
passingsgebied. De natuursteenbranche hanteert
daarom de indeling naar ontstaanswijze.
De keuze in natuursteen is zeer groot. Om een
goede keuze te maken (welke natuursteen is
in welke situatie het meest geschikt) is een
gedegen kennis van de eigenschappen van de
diverse natuursteensoorten onontbeerlijk. Het
is daarom raadzaam om, bij toepassing van na-
tuursteen in de gevel, overleg te hebben tussen
architect, constructeur en de natuursteenleve-
rancier.
Algemene informatie wordt verstrekt door het
Bedrijfschap Natuursteenbedrijf, Voorlichtings-
centrum Natuursteen te Rijswijk, een overkoepe-
lende organisatie.
06950440_H09.indd 95
9 NATUURSTEENGEVELS 95
9.2 Winning van natuursteen
Natuursteen wordt gewonnen in een groeve
(ook wel carrière genoemd). Omdat het winnen
een arbeidsintensieve en kostbare onderneming
is, wordt, voordat een nieuwe groeve wordt ge-
opend, altijd eerst een grondig vooronderzoek
gedaan naar de kwaliteit en kwantiteit van de
steensoort. In een nieuwe groeve wordt allereerst
de bovenlaag, bestaande uit aarde, puin en on-
bruikbare steen, verwijderd. Vervolgens worden
grote blokken van enkele m3 losgemaakt. Men
probeert blokken te winnen die zoveel mogelijk
gelijk van kleur zijn. Hiertoe wordt de groeve op-
gedeeld in lagen, ‘banken’ genaamd, van gelijke
samenstelling. De lagen kunnen verschillend van
afmetingen zijn. Een groeve biedt hierdoor de
aanblik van een reusachtige trap met ongelijke
treden, figuur 9.1.
Figuur 9.1 Kalksteengroeve
Bron: Bedrijfschap Natuursteenbedrijf
De natuursteen kan op vier manieren worden
gewonnen:
1 draadzagen;
2 boren;
3 loswiggen;
4 splijten.
1 Draadzagen
Een draadzaag slijpt een sleuf door de steen.
Om de draadzaag aan te brengen, worden eerst
twee boorgaten haaks op elkaar in de steenwand
geboord. Door deze gaten wordt de zaagdraad
getrokken, die vervolgens om het vliegwiel van
de zaagmachine wordt gelegd. Onder toevoe-
ging van veel water baant de draad zich een weg
door de natuursteen, figuur 9.2.
31-03-2005 13:20:33
 96

gevelplaten worden aan de hand van product-

staten (zogenaamde ‘borderellen’, verzamel-
staten voor de producent, met alle merken, ver-
ankeringen en volgorde van levering) op maat
geleverd aan de exporteur, meestal inclusief de
verankeringsvoorzieningen. Transportkosten wor-
den zo beperkt (men betaalt niet voor transport
van restafval). Om breuk te voorkomen worden
de platen altijd rechtop in een juk vervoerd.

In Nederland vinden alleen nog enkele nabewer-

kingen aan de platen plaats. De verankerings-
gaten worden soms geboord of herboord en het
aanlijmen van dagkanten geschiedt in Nederland
Figuur 9.2 Draadzaag Bron: Bedrijfschap Natuursteenbedrijf onder fabrieksmatige omstandigheden.
Alleen kleine gevels of puien worden meestal ge-
2 Boren heel in Nederland op maat gemaakt.
Bij deze winning worden evenwijdig aan elkaar
gaten geboord. De gaten lopen bijna door tot de Na de winning wordt het blok natuursteen eerst
daaropvolgende bank. Met behulp van spring- in platen gezaagd, de ‘platen vrije maat’, door
stof in de gaten wordt het blok los gehaald.
Door de kracht van de explosie kunnen bij kalk-
steensoorten spanningshaarscheuren optreden.
De stukken met haarscheuren zijn niet bruikbaar.
Bij deze manier van winnen treedt dus materiaal-
verlies op. Dit is van invloed op de prijs.

3 Loswiggen
Bij deze winning worden eveneens gaten ge-
boord. De gaten lopen door tot op de eerstvol-
gende gemakkelijk splijtbare laag. In plaats van
springstoffen worden stalen wiggen met pers-
lucht in de gaten aangebracht. Onder grote druk
wordt het natuursteen losgekliefd. Vroeger werd
bij deze methode hout gebruikt, dat ging zwel-
len nadat het was natgemaakt.

4 Splijten
Een leisteen is sterk gelaagd. Winning in de
groeve geschiedt door middel van het splijten
van de steen. De dikkere scherven steen worden
vervolgens nog een aantal keren gespleten tot
de gewenste dikte is bereikt.

9.3 Bewerking van natuursteen

Na de winning in de groeve wordt de natuur-

steen bewerkt. Dit geschiedt vaak in het land van Figuur 9.3 Raamzaag en cirkelzaag
herkomst, in de nabijheid van de vindplaats. De Bron: Bedrijfschap Natuursteenbedrijf

06950440_H09.indd 96 31-03-2005 13:20:33


�����
�������� ���������������� ���������������������
� ������� � �������
Figuur 9.4 Zagen met of tegen groefleger
middel van raamzagen, figuur 9.3-1, (bij gevel-
platen) of cirkelzagen, figuur 9.3-2, (bij dikke
platen). Uit een plaat vrije maat worden de ge-
velplaten gezaagd. Reststukken moeten uit kos-
tentechnisch oogpunt zoveel mogelijk worden
vermeden. Hiertoe moet de grootte van de plaat
vrije maat en de gevelplaat op elkaar worden
afgestemd. De manier van zagen beïnvloedt bij
sedimentgesteenten de tekening van de plaat: er
kan met het groefleger mee (evenwijdig) of
tegen het groefleger in (loodrecht op groefleger)
worden gezaagd, figuur 9.4.
Na het in platen zagen kan de natuursteen ver-
der worden bewerkt figuur 9.5. Er is onderscheid
te maken in handmatige en machinale bewer-
kingen. Handmatige bewerkingen zijn, door de
tijdrovende arbeid, erg duur. De keuze van
Figuur 9.5 Bewerkingen van natuursteen
06950440_H09.indd 97
9 NATUURSTEENGEVELS 97
de bewerkingen hangt samen met de soort na-
tuursteen. Niet alle bewerkingen kunnen op alle
soorten natuursteen worden toegepast. In figuur
9.6 staat een aantal oppervlaktebewerkingen. In
één gevel kunnen diverse bewerkingstechnieken
worden gecombineerd.
Bewerkingen natuursteen
Frijnen (handmatig)
Bij handmatig frijnen wordt het natuursteen
in een bepaalde slag behakt met een speciale
brede beitel. Er ontstaan redelijk strakke even-
wijdige lijnen naast elkaar, figuur 9.6-1.
Frijnen (machinaal)
Bij machinaal frijnen worden door middel van
diamantzagen groeven gezaagd van een van
te voren bepaalde dikte. De breedte en diepte
van de groeven zijn bepalend voor het eindre-
sultaat, figuur 9.6-2.
Prikken
Bij prikken wordt de natuursteen met een
puntbeitel bewerkt. De beitel wordt loodrecht
op het te bewerken vlak weggeslagen. Het
natuursteen krijgt een oppervlak van dicht op
elkaar geplaatste fijne puntjes.
Boucharderen
Bij boucharderen wordt met een zware hamer
met tientallen punten het ruwe oppervlak van
natuursteen afgevlakt, figuur 9.6-3.
Schuren
Door de natuursteen te schuren, worden de
slagen van de zaag verwijderd. Men schuurt
van grof naar fijn met een steeds fijnere
schuurschijf. Een geschuurd oppervlak heeft
geen glans, figuur 9.6-4.
31-03-2005 13:20:34
 98
1 handgefrijnd
2 machinaal gefrijnd
3 gebouchardeerd
Figuur 9.6 Oppervlaktebewerking van natuursteen
Zoeten
Zoeten is het laatste stadium van schuren. Er
wordt met een zeer fijne schuurschijf gewerkt.
De natuursteen krijgt een zijdemat aanzicht
(eiglans).
Polijsten
Polijsten is de laatste bewerking van de steen,
figuur 9.7. Door middel van een viltschijf krijgt
de steen een hoogglanzend uiterlijk, figuur
9.6-5.
Vlammen
Bij het vlammen of branden wordt de natuur-
steen met een gerichte vlam verwarmd. Door
de steen snel met water af te koelen, springen
er schilfers af. De steen krijgt een ruw opper-
vlak en wordt lichter van kleur. Deze afwerking
wordt voornamelijk gebruikt als natuursteen
als vloer- of trapafwerking wordt toegepast en
een stroef oppervlak benodigd is.
06950440_H09.indd 98
4 geschuurd
5 gepolijst
6 gekloofd
Zandstralen
Zandstralen wordt toegepast als gepolijste
natuursteen een ruw oppervlak als accent
moet krijgen.
Kloven
Kwartsiet en leisteen worden gekloofd. Door
de natuur gespleten, hebben ze een ruw en
ruig oppervlak. Kloven is dus eigenlijk geen
oppervlakteafwerking, maar het ontstaan van
een natuurlijk breukvlak, figuur 9.6-6.
Niet alleen het oppervlak van de plaat wordt
bewerkt. Soms worden ook de zijkanten ge-
zoet of gepolijst (schone kanten) of worden
hoeken afgeschuind of afgerond. Het polijsten
van de kanten gebeurt handmatig met een
polijstmachine of automatisch met een kan-
tenpolijstmachine.
31-03-2005 13:20:35
 9 NATUURSTEENGEVELS 99

Testen van natuursteen op
vorstbestendigheid
Hiertoe wordt een stuk natuursteen, afmetin-
gen 150 × 150 × 30 mm, geconditioneerd
door het door en door te drogen. Na het dro-
gen wordt het proefstuk gewogen. Vervolgens
laat men de natuursteen zich onder vacuüm
volzuigen met water. Het proefstuk wordt dan
24 uur in een vriesapparaat gelegd onder tem-
peraturen steeds wisselend van 0 tot –24 gra-
den Celsius. Na deze proef wordt het monster
weer geconditioneerd en begint de hele be-
handeling weer van voren af aan. Dit gebeurt
in totaal 28 maal. Hierna wordt het proefstuk
weer gewogen. Bij het niet vorstbestendig zijn
van de natuursteen is er een afname van het
gewicht te constateren. De grens ligt bij een
gewichtsafname van 0,5%. Hierboven is de
natuursteen niet vorstbestendig.
1 m2 met een dikte van 30 mm heeft dus een
massa van circa 90 kg. De buigsterkte is meestal
niet erg groot, de druksterkte is wel groot.
Natuursteen is in meer of mindere mate poreus.
Een grote porositeit betekent een lage vorst-
bestendigheid. Deze is van groot belang als de
steen buiten wordt toegepast. Om de vorst-
bestendigheid te bepalen, kan de natuursteen
bij TNO worden getest.
In het algemeen geldt dat de meeste stollings-
gesteenten vorstbestendig zijn. Slechts 25% van
de kalksteensoorten en 75% van de marmer-
soorten is vorstbestendig. De hardheid van
de natuursteen varieert per type. De hardheid
wordt voornamelijk bepaald door de aanwezige
mineralen in de natuursteen.
9.5 Keuze van natuursteen

9.4 Technische gegevens van Bij de keuze van de soort natuursteen spelen een
natuursteen rol:
• de kleur van de natuursteen;
Natuursteen is onbrandbaar, maar niet alle soorten • de tekening;
zijn hittebestendig. Natuursteen is redelijk goed • het soort gesteente en de daaruit voortvloei-
bestand tegen weersinvloeden. Bepaalde soorten ende technische eigenschappen;
worden echter aangetast bij een agressief milieu. • de toepassingsmogelijkheden;
De lineaire uitzettingscoëfficiënt α van natuursteen • de afwerkingsmogelijkheden;
varieert per steensoort van 4 tot 13 ∙ 10-6/K. De • de kosten;
warmtegeleidingscoëfficiënt ligt tussen de 1,2 en • de omstandigheden waaronder de steen
3,5 W/(m ∙ K). Natuursteen houdt warmte lang wordt toegepast (spanningen, kans op mecha-
vast. De volumieke massa van natuursteen ligt tus- nische beschadiging, kans op chemische aantas-
sen de 2500 en 3000 kg/m3. Een gevelplaat van ting);

Steensoort Bewerking

Graniet, boucharderen, schuren, zoeten, polijsten, vlammen

syaniet, dyabaas boucharderen, schuren, zoeten, polijsten, vlammen
Marmer zoeten, polijsten zandstralen
Leisteen kloven1
Kwartsiet kloven
Hardsteen boucharderen, frijnen, schuren, zoeten, polijsten, vlammen
Zandsteen frijnen, schuren
Kalksteen frijnen, schuren, zoeten, polijsten, zandstralen en de hardere soorten ook vlammen

1
Er is een leisteensoort, Pillarguri, die gezoet kan worden. Dit is een dure afwerking omdat de steen aan beide
kanten moet worden bewerkt.

Figuur 9.7 Polijsten Bron: Bedrijfschap Natuursteenbedrijf

06950440_H09.indd 99 31-03-2005 13:20:35

 100
• de grootte van de gevelplaten;
• de bevestigingsmethode;
• het aanwezig zijn van voldoende ‘gezond’
materiaal in de groeve.
9.5.1 Eigenschappen en toepassingen
Graniet
Graniet is een dieptegesteente, herkenbaar aan
de gespikkelde en gelijkmatige structuur. Graniet
is vorstbestendig, zuurbestendig (grondstof sili-
cium) en slijtvast. Het graniet is meestal richting-
loos, waardoor het in alle richtingen kan worden
verzaagd.
Gneis is een metamorfe graniet met een onregel-
matig patroon. Gneis heeft wel een richtings-
oriëntatie.
Zwarte ‘granietsoorten’ behoren meestal tot de
aparte steengroep van de Gabbro’s.
Marmer en kalksteen
Marmer en kalksteen bevatten kalk en zijn
daarom niet zuurbestendig. De kleuren van mar-
mer zijn meestal wat dieper dan de kleuren van
kalksteen. Ongeveer 75% van de marmersoorten
en 25% van de kalksteensoorten is vorstbesten-
dig. Marmer heeft een kristalstructuur, in tegen-
stelling tot kalksteen. Kalksteen is in veel kleuren
en soorten (circa 600) verkrijgbaar. Een test op
vorstbestendigheid moet de geschiktheid voor
buitentoepassing aantonen.
De polijstglans wordt in de buitenlucht aange-
tast, omdat de stenen kalkhoudend zijn. Zure
regen tast de glans aan. Enkelen groene marmer-
soorten kunnen van kleur veranderen. Zwarte en
roodkleurige kalksteensoorten worden dof en ver-
kleuren. Marmers die buiten kunnen worden toe-
gepast, zijn bijvoorbeeld Ajax (witachtig Grieks
marmer) en Thassos (spierwit Grieks marmer).
Leisteen
Leisteen is een metamorf gesteente dat is ont-
staan uit klei. Doordat de oorspronkelijke klei-
lagen goed herkenbaar zijn, heeft de leisteen
een gelaagde opbouw. De steen laat zich hier-
door goed splijten en heeft een natuurlijk breuk-
oppervlak.
Van de leistenen kunnen alleen de Noorse lei-
stenen (bijvoorbeeld Pillarguri) als gevelbekle-
ding worden toegepast. De leisteen wordt dan
06950440_H09.indd 100
meestal in de mortel gezet. Bij toepassing als
vliesgevel is alleen glimmerlei geschikt, dat met
speciale ankers moet worden vastgezet.
Kwartsiet
Kwartsiet is een metamorf gesteente dat is
ontstaan uit zandsteen (kwartsmineralen). De
metamorfose heeft de kwartsmineralen opeen-
gedrukt en versmolten. Kwartsiet is hierdoor veel
compacter dan zandsteen. Doordat het kwarts
als grondstof heeft, is het zeer slijtvast. Het kan
door zijn gelaagde opbouw worden gespleten.
Van de kwartsieten kunnen naast onder andere
de Alta-kwartsiet uit Noorwegen ook enkele Azia-
tische en Amerikaanse soorten als gevelbekleding
worden toegepast.
Grensmonsters
Natuursteen is een natuurproduct. Per groeve
of bank kunnen er verschillen optreden. Om
te voorkomen dat het eindresultaat niet over-
eenstemt met het verwachtingspatroon van
opdrachtgever en/of architect, is het goed,
van tevoren grensmonsters vast te leggen. De
architect legt met de monsters de grens vast
waarbinnen de textuur en de kleur van de
natuursteen mag variëren. Binnen deze vast-
gestelde grenzen worden soms ook nog per
gevel selecties gemaakt. Op deze manier kan
een uniform gevelbeeld worden gerealiseerd.
Bij groene steensoorten kan de kleurintensiteit
afnemen door invloed van UV-licht. Soms ver-
grijst de oorspronkelijk groene steen.
9.6 Natuursteen in de gevel
Een natuurstenen gevel kan worden opgedeeld
in de volgende onderdelen:
1 ondergrond;
2 isolatie;
3 ankers;
4 spouw;
5 natuursteenplaten;
6 voegen.
9.6.1 Ondergrond
De ondergrond kan bestaan uit metselwerk,
beton of staal. Metselwerk moet minimaal 200
mm dik zijn, zodat de ankers voldoende hech-
31-03-2005 13:20:35
 9 NATUURSTEENGEVELS 101

ting en draagkracht hebben. De ondergrond 3 soort ondergrond (beton, metselwerk of staal);

moet luchtdicht zijn. Met het aanbrengen van
de natuursteenplaten kan pas worden gestart als
de krimp van de ondergrond nagenoeg volledig
heeft plaatsgevonden. Met specifieke ankers kan
tot 30 mm tolerantie in de ondergrond worden
opgevangen. De ankers zijn instelbaar door de
samengestelde delen, die ten opzichte van elkaar
kunnen verschuiven.
9.6.2 Isolatie
Afhankelijk van de gewenste Rc-waarde wordt
een isolatieplaat aangebracht. Er worden door de
natuursteenleverancier geen specifieke eisen ge-
steld aan het type isolatie. De ankers onderbre-
ken de isolatie plaatselijk. Om koudebruggen en
het binnendringen van water in de ondergrond
te voorkomen, moet het isolatiemateriaal goed
aansluiten op de ankers.
4 uitkraging van het anker, dat wil zeggen de af-
stand van de ondergrond tot het hart van de plaat
(de zogenoemde gevelvoorstand), figuur 9.8;
5 belasting (bijvoorbeeld wind- en/of mechani-
sche belasting) op de gevel.
Per plaat worden vier ankerpunten toegepast:
twee bovenin (deze houden de plaat vast en
brengen de windbelasting over) en twee on-
derin (deze brengen het eigen gewicht en de
windbelasting over). De plaat wordt alleen op
de onderste twee ankers gedragen. De stift van
deze ankers wordt met epoxylijm vastgezet. De
stift van de bovenste ankers zit in een nylon huls
(glijhuls), figuur 9.9. De plaat kan op deze ma-
nier vrij uitzetten. Er kan vrij worden gekozen om
de ankers in de verticale of horizontale voeg aan
te brengen.

����������������
9.6.3 Ankers �����
De ankers worden uitgevoerd in RVS-kwaliteit ����� ��������
316 of 316 TI. De toevoeging TI geeft aan, dat er ����������

een titaniumtoeslag aan het RVS is toegevoegd.

Deze ankers worden voornamelijk toegepast in
kustgebieden (zoutaantasting) en daar waar het
milieu een zware aantasting zal plegen op de
������

ankers (bijvoorbeeld industriegebieden).

Het type anker varieert met de ondergrond.
Er is onderscheid te maken in ankersyste- �������
men voor snelle montage, figuur 9.10, en in �

mortelankersystemen, figuur 9.11. Bij de snelle

montage worden de ankers met behulp van ������������������� �������������������������
boor- of keilbouten vastgezet in de ondergrond Figuur 9.8 Afmetingen platen en uitkraging van anker
van beton of metselwerk. De ankers kunnen na
montage direct worden belast. De ankers zijn in-
stelbaar in drie richtingen. Mortelankers worden ����
met een speciale cementmortel in het beton of
het metselwerk bevestigd. De ankers kunnen niet �����

direct worden belast. De instelbaarheid gebeurt

in de mortel.
�����
���

De leverancier van de ankers of de constructeur

�����
kan de verankering bepalen, indien de volgende
gegevens bekend zijn:
1 afmetingen van de natuursteenplaten in ��������
verband met de gewichtsbepaling (breedte ×
hoogte × dikte), figuur 9.8; ����������������� ��������
2 plaats van de ankers in de horizontale of verti- �������� ����������
cale voeg; Figuur 9.9 Principe ankers

06950440_H09.indd 101 31-03-2005 13:20:36

 102

�������������

�����������
���������

��
����������������

����� �����
����������

������������������

�������������

�����������
���������

��
����������������

����� �����
����������

�����������������

�����������
���������

�� ����������������

����� �����
����������

������������
Figuur 9.10 Voorbeelden van ankers voor snelle montage

06950440_H09.indd 102 31-03-2005 13:20:37

 9 NATUURSTEENGEVELS 103

�������������

�����������
���������

��

����� ����� ��������������

����������

�������������������

�������������

�����������
���������

��

����� ����� ��������������

����������

�����������������

�����������
���������

��

����� ����� ��������������

����������

�������������������
Figuur 9.11 Voorbeelden van mortelankersystemen

06950440_H09.indd 103 31-03-2005 13:20:38

 104
����������������������� ������������������������ �������������������������������������
Figuur 9.12 Plaats kozijn in gevel
�����������
�������������
������������
������������������
Figuur 9.13 Standaard verlijming neggekanten
Openingen in de gevel dicteren wel de plaats
van het anker. Bij een bovendorpel van een ko-
zijn bijvoorbeeld kan geen anker worden
toegepast in de horizontale voeg, omdat het
dan in het zicht zou komen. De plaats van het
kozijn in de gevel bepaalt de aansluiting met de
natuursteenplaten (met of zonder dagstukken),
figuur 9.12.
Neggebekledingen kunnen aan de aansluitende
gevelplaten worden verlijmd, figuur 9.13.
Ankers voor hoekoplossingen worden getoond in
figuur 9.14-1, terwijl figuur 9.14-2 de ophanging
van gevelplaten ter plaatse van een overkraging
of terugliggende entreepartij geeft. De plaatsing
van de ankers wordt gegeven in figuur 9.15.
06950440_H09.indd 104
9.6.4 Spouw
Tussen isolatie en natuursteen moet, ten be-
hoeve van de ventilatie, een luchtspouw worden
gehouden van 30 à 40 mm.
9.6.5 Natuursteenplaten
De afmetingen van de natuursteenplaten zijn
maximaal 1 m2. Dit komt voort uit het oogpunt
van de Arbo-aspecten: een plaat van 1 m2 heeft
een massa van ongeveer 90 kg en kan op de
bouw nog worden gehanteerd. Grotere platen
kunnen worden toegepast, maar grotere afme-
tingen hebben tot gevolg dat de plaat dikker
moet worden en de ankers zwaarder. Het ver-
handelen van deze grote platen op de bouw zal
ook meer problemen opleveren.
De dikte van de platen is afhankelijk van een aan-
tal aspecten:
• het soort natuursteen;
• de uitbreekvastheid ter plaatse van de anker-
pennen, figuur 9.16;
• de belastingen (eigen gewicht en wind);
• de hoogte van de gevel;
• de locatie van het bouwwerk.
De uitbreekvastheid geeft de weerstand van de
natuursteen aan tegen het uitbreken van de an-
kers onder belastingen (eigen gewicht en wind).
Natuursteenplaten moeten een bepaalde dikte
hebben om dit uitbreken te voorkomen. De uit-
breekvastheid varieert per natuursteensoort. In het
algemeen wordt als dikte van de platen, bij een
gevelhoogte tot 30 m, voor granietachtigen 30
mm aangehouden en voor kalksteen en marmers
40 mm. Bij grotere hoogten gelden andere dikten.
31-03-2005 13:20:38
 9 NATUURSTEENGEVELS 105

�����������������
�����������������

�
�� �
���� �� �
����������
��������

������������������������������������������������������������ ��������������������������

��� �������������������������������������������������
�� �����������������������������

�� ������������������������������������������������
Figuur 9.14 Ankers

06950440_H09.indd 105 31-03-2005 13:20:39

 106

�
�
� ���

�
�
� ����

�
�
� ���

��� ��� ���

�

������������������������������
� ����������������� � �����������������
����������������������������
����������������� �������������������
�������������
� ����������������������������������

���������������������

��������������
��

��
� ��������
���
��

� ��������
���

�������������������������

�����������������������������
�������������
��

�� �� �� ���

� �������� � ��������
Figuur 9.15 Plaatsing ankers in gevel

06950440_H09.indd 106 31-03-2005 13:20:41


�����������������
����������
��������
����
����
�� ��
Figuur 9.16 Uitbreekvastheid
9.6.6 Voegen
De voegen in een natuurstenen gevel blijven
meestal open. De nominale voegbreedte be-
draagt 8 mm. Hierin is de dikte van het anker
(circa 4 mm), de tolerantie per 1 m1 natuursteen
(+ of –1 mm) en de werking (uitzetting) van
natuursteen verwerkt. Soms wil de architect of
de opdrachtgever toch de voegen afkitten. Dit
gebeurt soms bij het basement, om te voorko-
men dat er bijvoorbeeld door kinderen vuil in
de voegen wordt gepropt. Het afkitten gebeurt
soms ook om esthetische redenen: als de voegen
worden gekit in de kleur van de beplating, wordt
een uniform oppervlak verkregen.
Open voegen daarentegen accentueren de
plaatgrootte. Het dichtzetten van een deel of de
gehele gevel heeft wel consequenties. Natuur-
steen wordt bij natregenen over het algemeen
enkele malen donkerder. Een gevel met een
open voeg zal door ventilatie veel sneller en
gelijkmatiger drogen dan een gevel met dicht-
gekitte voegen. Het dichtzetten van de voeg
kost ook meer arbeid en brengt hogere onder-
houdskosten met zich mee. Bij het kitten van de
voegen moet erop worden gelet dat het kitma-
teriaal de natuursteen niet vervuilt (bijvoorbeeld
opzuigen siliconenolie in randen gevelplaat).
De uitvoering van de kitten moet nauwkeurig
worden gecontroleerd. De hechting van de kit
wordt negatief beïnvloed als de randen van de
platen niet goed schoon zijn of de weersom-
standigheden niet optimaal zijn.
Als de voeg open blijft, moet de isolatie worden
voorzien van een dampdoorlatende, vocht-
06950440_H09.indd 107
9 NATUURSTEENGEVELS 107
kerende laag. Het isolatiemateriaal mag niet
worden aangetast door vocht in de spouw. Uit
esthetisch oogpunt (schaduwwerking) wordt de
toplaag van de isolatie in zwart uitgevoerd.
Elke bewerking aan natuursteen kost geld. Het is
dus van belang de gevel dusdanig te detailleren
dat onnodige bewerkingen worden voorkomen.
9.6.7 Achtermorteling
Een natuursteengevel wordt bij uitzondering ook
in de mortel gezet: de ’achtermorteling’. Deze
bevestiging wordt voornamelijk toegepast bij
plinten van gebouwen, omlijstingen van kozij-
nen en entrees en bij winkelpuien op de begane
grond. Door de ingewikkelder detaillering is ach-
termorteling hier meestal efficiënter dan het toe-
passen van ankers. De natuursteenplaten worden
hier ook in de mortel gezet om te voorkomen
dat de platen beschadigd worden (mechanische
beschadigingen door het plaatsen van fietsen
tegen de gevel of bijvoorbeeld een aanrijding).
Verder wordt zo ook voorkomen, dat er afval tus-
sen de voegen wordt gepropt en de platen hol
klinken.
Bij deze toepassingen op de begane grond moet,
bij de keuze van de steen, rekening worden
gehouden met mogelijke beschadigingen en op-
trekkend vocht (strooizout). Een poreuze natuur-
steen vervuilt nu eenmaal veel sneller op deze
plek (door optrekkend vocht en opspattend vuil).
De weerstand tegen mechanische beschadiging
is ook van invloed op de keuze van de natuur-
steen. Tevens is het van belang dat eventuele
graffiti gemakkelijk van de gekozen natuursteen
kan worden verwijderd.
Een betonnen ondergrond dient, ten behoeve
van een goede hechting, vóór het aanbrengen
van de natuursteen altijd te worden gestraald.
De natuursteen wordt bij achtermorteling met
een schrale mortel (samenstelling 1 : 4 = één
deel cement en vier delen zand) op de onder-
grond vastgezet. De mortel moet voor een
goede hechting zorgen tussen natuursteen en
ondergrond en hij moet doorslag voorkomen.
Er kan namelijk geen isolatiemateriaal in de
spouw worden aangebracht. Toepassing van een
geïsoleerde gemetselde spouwmuur als ‘achter-
werk’ valt dus te overwegen.
31-03-2005 13:20:42
 108
De mortel moet één geheel vormen met de
natuursteenplaat en moet dus over het gehele
steenoppervlak worden aangebracht. Lucht-
insluiting bij het aanbrengen moet worden
voorkomen. De dikte van de mortel varieert
tussen de 15 en 30 mm en is afhankelijk van de
vlakheid van de ondergrond en de vlakheid van
de natuursteen.
Er worden als hulpverankering per plaat altijd
twee slingerankers aan de bovenzijde toegepast,
figuur 9.17. Het anker houdt de plaat vast als de
mortel door werking van de ondergrond (krimp
en kruip) losraakt. Achtermorteling wordt alleen
op de begane grond toegepast, waarbij er geen
gevaar bestaat voor van de gevel afvallende
natuursteenplaten.
De oppervlakte van de platen mag niet te groot
zijn, in verband met krimp en kruip. De voeg
moet de werking van de platen kunnen opvan-
gen. De voeg moet bij voorkeur open blijven,
maar hij wordt meestal dichtgezet met een flexi-
bele kitvoeg (thiocolkit) of ingewassen met een
harde mortel.
���������
�������������������������
���������������
� ��
�������
�������������
�������
��������
�������
��������������
�����������������
Figuur 9.17 Detail slingeranker
06950440_H09.indd 108
9.7 Onderhoud
Natuursteen behoeft over het algemeen weinig
onderhoud. Het is voldoende de gevel één- à
tweemaal per jaar te reinigen met schoon wa-
ter. Er kunnen verwerings- en vervuilingssporen
optreden, voortkomend uit de geveldetaillering
en door toegepaste bewerkingen aan de natuur-
steenplaten. Er hecht nu eenmaal meer vuil en
stof aan een ruw oppervlak dan aan een gepolijst
oppervlak.
Een beschadigde plaat kan worden vervangen.
Hiertoe worden de stiften van de ankers van de
te vervangen plaat doorgeslepen. De plaat kan
hierna worden verwijderd. De stift wordt vervol-
gens uit het anker verwijderd. In de naast-
gelegen plaat wordt het gat voor de stift dieper
geboord en er wordt een nieuwe stift aange-
bracht in het anker. De stift schuift eerst in het
dieper uitgeboorde gat van de naastgelegen
plaat en wordt vervolgens ingeschoven in de
nieuwe gevelplaat.
Natuursteen kan worden voorzien van een anti-
graffiti-coating of worden gehydrofobeerd.
Vooral bij niet-zuurbestendige steensoorten
wordt dit aangeraden. Het verdient echter de
voorkeur om de keuze van de steen af te stem-
men op de gebruikscriteria. Het behandelen van
de natuursteen heeft geen consequenties voor
het aanzicht. Bij regen verkleuren wel en niet
behandelde natuurstenen in dezelfde mate. Na
verloop van tijd kunnen er echter soms visuele
verschillen gaan ontstaan tussen wel en niet be-
handelde delen.
Voorbeeldproject
De bestuursvilla, het stadskantoor en het poli-
tiebureau van Diemen vormen samen een en-
semble in het centrum van de oude stad, figuur
9.18.
Door de toepassing van verschillende soorten
materiaal en verschillende manieren van mate-
riaalbewerking is een variëteit in verschijnings-
vorm ontstaan. De bestuursvilla is geheel met
natuursteen bekleed. Het stadskantoor heeft een
gemetselde noordgevel en een zuidgevel van
31-03-2005 13:20:42
 9 NATUURSTEENGEVELS 109

Figuur 9.18 Politiebureau annex gemeentehuis Diemen Ontwerp: EGM architecten bv

natuursteen. Het politiebureau is gemetseld. Alle

gebouwdelen horen bij elkaar, waarbij het soort
materiaal de belangrijkheid van de te huisvesten
functies tot uitdrukking brengt.

Geraadpleegde en aanbevolen
literatuur

1 Kijk op Natuursteen. Bedrijfschap Natuursteen-

bedrijf, Voorlichtingscentrum Natuursteen, Rijs-
wijk

06950440_H09.indd 109 31-03-2005 13:20:42

 110

06950440_H09.indd 110 31-03-2005 13:20:43

 10
Geprefabriceerde betonnen gevels
ing. M.W.R. Salden

Gewapend beton wordt al zo’n 150 jaar toegepast. Aanvankelijk werd

beton beschouwd als een constructief materiaal en werd het in de
bouw aan het zicht onttrokken door klassieke materialen als baksteen
en natuursteen. Tegenwoordig wordt beton steeds vaker als architec-
tonisch element toegepast in de gevel: de prefab betonnen gevel, die
ook een esthetische functie heeft.

06950440_H10.indd 111 31-03-2005 13:23:27

 112

Inleiding

De prefab betonnen gevel heeft, naast een zeer

grote vrijheid in vormgeving en afwerking, als
verdere voordelen dat de gevel weinig onder-
houd behoeft (mits goed gedetailleerd) en dat
de grote elementen een kortere bouwtijd moge-
lijk maken. Men is verzekerd van een constante �����
kwaliteit door fabricage onder fabrieksomstan-
digheden.
In de fabriek kan reeds isolatiemateriaal worden
aangebracht, voor een goede bouwfysische con-
structie. In bijzondere gevallen kunnen ook kozij-
nen in het gevelelement worden ingestort.
Het oppervlak van de gevelelementen kan op ���������
vele manieren worden gekleurd of bewerkt. Al-
lerlei structuren, van zeer glad tot ruw of gecan-
neleerd (geribd), zijn mogelijk. ���������������������������������������������������
������������������������������������������������

�� ���������
10.1 Prefab-elementen
�����
Bij de geprefabriceerde betonnen gevelelemen- �����

ten is er een onderverdeling te maken naar:

1 functie van de elementen;
2 samenstelling van de elementen;
3 indeling van de elementen.
10.1.1 Functie
Op het gebied van de functie van de elementen
onderscheiden we:
1 dragende elementen;
2 niet-dragende elementen.
1 Dragende elementen
Naast omhulling zijn deze elementen ook een
onderdeel van de draagconstructie. Er is onder-
scheid te maken in gevelwanden, figuur 10.1-1
en gevelbalken, figuur 10.1-2.
Dragende gevels worden vaak toegepast in com-
binatie met kanaalplaatvloeren. Kolommen en
balken kunnen daarbij achterwege blijven, om-
dat de kanaalplaten zeer grote overspanningen
(tot wel 18 m) kunnen halen. Het wegvallen van
kolommen en balken (grote indelingsvrijheid)
compenseert het feit dat de dragende gevel-
elementen duurder zijn.
�����������������������
����������������������
��������������������
������������������������
���������������������������
�� ��������� �������������������������
Figuur 10.1 Dragende elementen
Bij de dragende gevels is de stabiliteit van het
gebouw van groot belang.
Gebouwhoogte tot circa zeven bouwlagen
Wat de constructie betreft is er niet altijd een
stabiliteitskern nodig. De gevelwanden dienen
dan wel voldoende aanwezig te zijn en de stabi-
liteitskrachten te kunnen afdragen op de funde-
ring. De vloeren fungeren als stijve schijven die
de horizontale krachten (uit bijvoorbeeld wind
en scheefstand) afdragen aan de stabiliserende
gevel. Indien de vloer bestaat uit kanaalplaten is
minimaal een in het werk gestorte balk als ring-
band nodig. Vaak wordt ook een druklaag toege-
past, figuur 10.2.

06950440_H10.indd 112 31-03-2005 13:23:28

 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 113

��������������������

��������

������������������

�������������������
������������
Figuur 10.2 Randbalk ���������������������������
����������������������������
Gebouwhoogte meer dan zeven bouwlagen
� ��������������

De vervorming van het gebouw wordt beperkt ��������������������������������������

door toepassing van gevelelementen die een �����������������������
grote stijfheid in het gevelvlak bezitten. De stijf-
heid van de kolomstroken in de elementen is
hierbij van groot belang. Er moet dan ook veel
aandacht worden geschonken aan de vormge-
ving van deze kolomstroken, bijvoorbeeld door
toepassing van zogenoemde π-elementen,
figuur 10.3-3. I-elementen hebben als nadeel
dat de raamsponning wordt onderbroken, figuur
10.3-2.
De stijfheid van de gevel is sterk te vergroten
door de elementen in een verband te stapelen
����������������������������
of door toepassing van dwarskrachtkoppelingen
������������������
in de verticale voegen tussen de elementen (bij-
� ���������������������
voorbeeld door tandopleggingen, lasplaten of in
het werk gestorte koppelingen, figuur 10.4).

2 Niet-dragende elementen
Deze elementen hebben alleen een omhullende
functie. Ze zijn geen onderdeel van de draagcon-
structie. We onderscheiden:
• gestapelde elementen, figuur 10.5-1. De be-
vestiging aan de draagconstructie zorgt voor de
benodigde horizontale stabiliteit;
• zelfdragende elementen zoals borstwerings-
elementen, figuur 10.5-2 en kaderelementen.
Deze worden opgehangen aan de draagcon-
structie;
• bekledingselementen, figuur 10.5-3: panelen
die door ankers via een geïsoleerde spouw aan
de draagstructuur worden vastgezet.
Daarnaast komen allerlei, zo mogelijk uit het
basiselement afgeleide, elementen voor, zoals:
• dakranden;
• plintelementen;
• kolombekledingselementen of kolomschalen.
� ����������
�
Figuur 10.3 Kolommen
10.1.2 Samenstelling
Op het gebied van de samenstelling kennen we:
1 enkelschalige elementen, figuur 10.6-1;
2 sandwichelementen, figuur 10.6-2.
1 Enkelschalige elementen
Enkelschalige elementen kunnen geheel van
sierbeton worden gemaakt, maar vaak wordt al-
leen de zichtbare toplaag in sierbeton uitgevoerd
(sierbeton is namelijk vele malen duurder dan
gewoon beton). Het enkelschalige element kan
ook met andere materialen worden afgewerkt

06950440_H10.indd 113 31-03-2005 13:23:28

 114

������������
�
� ����

����������������
�

���������������� ���������������� �������������������

�������������������� ����������������� �����������������
���������������� ����������������� ������������������� ��������������������
������������ ������������ ����������������
������������ ���������������
��������������������������
������������������������

������������

Figuur 10.4 Vergroten stijfheid van de gevel

���������
����������
��������
����������

�����

�� ����������������� �� ������������������� �� �����������������

Figuur 10.5 Niet-dragende elementen

��������� ��������� ������ ��������������

����������
��������
����������

�� �������������������� �� ����������������
Figuur 10.6 Enkelschalig element en sandwichelement

06950440_H10.indd 114 31-03-2005 13:23:29


(tegels, natuursteen, baksteen), figuur 10.6-1.
Het bevestigen van de enkelschalige elementen
aan de achterliggende constructie is een belang-
rijk ontwerpcriterium. De verbindingen dienen
voldoende duurzaam te zijn, temperatuurspan-
ningen te voorkomen, nauwkeurig nastellen mo-
gelijk te maken, bij reparatie of vervanging van
het element herbruikbaar te zijn en vooral zoveel
mogelijk onzichtbaar te zijn. Dit alles vergt een
nauwgezette detaillering van de constructie.
2 Sandwichelementen
Sandwichelementen zijn dubbelschalige elemen-
ten waarbij tussen het binnen- en buitenblad een
laag isolatiemateriaal wordt aangebracht. Het
binnen- en buitenblad worden door middel van
ankerelementen aan elkaar gekoppeld.
De dikte van binnen- en buitenblad wordt
bepaald door de krachten die de elementen
moeten kunnen opnemen, de productiewijze
en de benodigde dekking op de wapening. Bij
sandwichelementen moet veel aandacht worden
geschonken aan de vervormingen (met name de
vervormingverschillen) van binnen- en buiten-
blad door uitdrogingskrimp en temperatuur-
invloeden. Het buitenblad vervormt ten op-
zichte van het binnenblad, omdat het dunnere
buitenblad sneller verhardt en doordat het in
de bouw aan wisselende luchtvochtigheden en
temperaturen is blootgesteld.
Bij hoekoplossingen, figuur 10.7, detaillering
van voegen, de verankeringen tussen binnen- en
buitenblad en de lengte van de elementen dient
hiermee rekening te worden gehouden.
Het element wil tevens kromtrekken ten gevolge
van het temperatuurverschil over de dikte van
het buitenblad, figuur 10.8.
����������������������������� �������������������
������������� ����������������
Figuur 10.7 Hoek bij een sandwichelement
06950440_H10.indd 115
10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 115
����������
��������
����������
�� ������ �� �����
Figuur 10.8 Vervorming in buitenblad
Met voorgaande invloeden moet rekening
worden gehouden bij de bevestiging van het
buitenblad aan het binnenblad. De dikte van
het buitenblad wordt bepaald door de wape-
ning (≥ 25 mm), de benodigde dekking op de
wapening (≥ 25 mm), enige tolerantie en de
oppervlakteafwerking. Het buitenblad wordt
hierdoor minimaal 80 à 90 mm dik, figuur 10.9.
Het buitenblad wordt zo dun mogelijk gemaakt
om de spanningen in het beton zo klein mogelijk
te houden en om zo min mogelijk gewicht via de
ankers af te hoeven dragen.
Het binnenblad (dat dragend kan zijn) is 120
à 200 mm dik. De lengte van het buitenblad is
beperkt tot zo’n 7,2 m, afhankelijk van de te ver-
wachten vervormingsverschillen.
Een sandwichelement wordt geproduceerd door
eerst het buitenblad te storten, vervolgens isola-
tie op het buitenblad aan te brengen en daarna
het binnenblad te storten op de isolatie. Om
spanningen in het sandwichelement door krimp
of temperatuurinvloeden te voorkomen, moeten
het binnen- en buitenblad vrij van elkaar kunnen
��������� ��������
������� �������
Figuur 10.9 Doorsnede van het buitenblad
31-03-2005 13:23:30
 116
bewegen. Dit kan worden bewerkstelligd door
folie aan te brengen tussen de isolatie en het bin-
nenblad. De folie zorgt ervoor dat het beton van
het binnenblad tijdens het verharden niet hecht
aan de isolatie. De isolatie kan de vervorming
tussen binnen- en buitenblad niet opvangen,
waardoor deze onthechting noodzakelijk is.
Het aanbrengen van folie tussen binnenblad en
isolatie is niet nodig wanneer een van kunststof
gemaakte beluchtingsplaat wordt toegepast,
figuur 10.10. De beluchtingsplaat creëert een
luchtspouw tussen buitenblad en isolatie.
Er zijn echter ook systemen waar juist de inter-
actie tussen isolatie en beton wordt gebruikt
voor de draagwerking (in combinatie met voor-
gespannen binnen- en buitenschillen).
ERGODAL-systeem
Bij dit systeem is er sprake van gevel-sandwich
platen van 1,2 m breed en ca. 10 tot 11 m
hoog. De elementen zijn in de lengte voor-
gespannen. De binnen- en buitenschil worden
bijeen gehouden door middel van de poly-
styreen isolatielaag in combinatie met kunst-
stof ‘trek-deuvels’ Door middel van proeven is
aangetoond dat met deze afmetingen en met
de voorspanning een goede bevestiging tus-
sen buiten- en binnenschil ontstaat zonder dat
dit resulteert in te grote trekspanningen in de
buitenschil.
Bij de detaillering moet er verder op worden
gelet, dat de kozijnen de vervormingen van het
buitenblad niet verhinderen. Het kozijn wordt
daarom alleen vastgezet aan het binnenblad,
figuur 10.11.
����������
�����������������
��������
����������������
����������
�� ���������������� �� ���������������������
Figuur 10.10 Beluchtingsplaat van kunststof
06950440_H10.indd 116
�����������������
���������
�� ���������������������� �� ��������������������
� �������������������
Figuur 10.11 Kozijnaansluitingen
10.1.2.a Verbindingsmiddelen
Bij de bepaling van de verbindingsmiddelen
moet rekening worden gehouden met de vol-
gende zaken:
1 temperatuurwisselingen tussen binnen- en
buitenblad;
2 vochtverschillen tussen binnen- en buitenblad;
3 winddruk en windzuiging;
4 verticale belasting ten gevolge van het eigen
gewicht van het buitenblad;
5 belasting tijdens het ontkisten, het transport
en de uiteindelijke montage;
6 spanningen in het buitenblad ten gevolge van
verhinderde kromming door vocht- en tempera-
tuurverschillen over de dikte van het buitenblad.
De bevestiging van het buitenblad aan het bin-
nenblad geschiedt door middel van roestvast-
stalen ankers die de optredende vervormingen
kunnen opvangen. We onderscheiden:
1 manchetankers kunnen druk- en trekkrach-
ten en in twee hoofdrichtingen schuifkrachten
opnemen. De ankers zijn cilindrisch, met ronde
en ovale gaten. In de ronde gaten worden de
wapeningsstaven aangebracht, figuur 10.12-1.
De ovale gaten dragen bij aan de betonhech-
ting. Manchetankers dienen als krimpcentra. Per
plaat wordt één manchetanker toegepast, figuur
10.12-5. Twee starre ankers veroorzaken namelijk
scheurvorming in het buitenblad;
2 plaatankers of ankers volgens het vakwerkprin-
cipe bestaan uit een 1,5 à 3 mm dikke vlakke
plaat, met aan de uiteinden ronde en ovale ga-
ten, figuur 10.12-2. In de ronde gaten worden
de wapeningsstaven aangebracht. De ovale ga-
ten dragen bij aan de betonhechting. Plaatankers
kunnen druk- en trekkrachten en schuifkrachten
evenwijdig aan het plaatvlak opnemen. Ankers
volgens het vakwerkprincipe worden gevormd
door schuin geplaatste beugels, figuur 10.12-3,
31-03-2005 13:23:31

��������
������������
�� ������������ �� ����������
�� ��������� �� ����������������
Figuur 10.12 Ankers ten behoeve van sandwichelementen
en kunnen druk- en trekkrachten loodrecht op
het gevelvlak en schuifkrachten in het vlak van
het gecreëerde vakwerk opnemen;
3 haarspelden, figuur 10.12-4, kunnen alleen
druk- en trekkrachten loodrecht op het gevelvlak
opnemen.
10.1.3 Indeling gevels
Op het gebied van de indeling van een prefab
betonnen gevel wordt het volgende onderscheid
gemaakt, figuur 10.13:
1 gesloten gevel;
2 horizontale strokengevel;
3 verticale strokengevel.
Ook kan een combinatie voorkomen.
1 Gesloten gevel
Een gesloten gevel bestaat meestal uit verdie-
pinghoge elementen die een veelvoud van
1,8 m lang zijn (bijvoorbeeld 5,4 of 7,2 m),
figuur 10.13-1. In verband met het transport
zijn de elementen niet hoger dan 4 m en niet
zwaarder dan 15 à 20 ton. Raamsparingen
06950440_H10.indd 117
10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 117
��������
�����
����������
�� �������������������������
��������
����������
���������
������������
worden al bij de fabricage opgenomen in het
element, eventueel met stelkozijn. De gesloten
gevel kan enkelschalig of als sandwichelement
worden uitgevoerd.
2 Horizontale strokengevel
Een horizontale strokengevel bestaat uit meer-
dere horizontale stroken, figuur 10.13-2. De
ruimte tussen twee stroken kan door middel
van losse invulelementen worden dichtgezet.
Als er veel invulelementen benodigd zijn, is het
toepassen van een gesloten gevel een overwe-
ging. Een gevel met veel invulelementen heeft
namelijk meer montagemiddelen nodig dan een
gesloten gevel. Bij een strokengevel moet het
kozijn tussen verschillende elementen worden
ingepast, waardoor een goede aansluiting wordt
bemoeilijkt. Ook de horizontale strokengevel
kan enkelschalig of als sandwichelement worden
uitgevoerd.
3 Verticale strokengevel
De verticale strokengevel bestaat uit elementen
die een verticale strook vormen, figuur 10.13-3.
31-03-2005 13:23:32
 118
����������������
�� ��������������
������������ ������������������
�� ������������������������
������������
�� ����������������������
Figuur 10.13 Indeling gevels
Net als bij de horizontale strokengevel kunnen
invulelementen worden toegepast. De verticale
strokengevel kan enkelschalig of als sandwich-
element worden uitgevoerd.
De foto’s van figuur 10.14 tonen enkele voor-
beelden van een gesloten gevel en van een hori-
zontale en een verticale strokengevel.
10.2 Transport
Bij het transport van de elementen valt onder-
scheid te maken in transport over de weg en
transport op de bouwplaats. Het transport over
de weg bepaalt de maximale hoogte van de
elementen. Het Wegenverkeersreglement stelt
beperkingen aan de afmetingen en gewichten
van te vervoeren onderdelen (hoogte vanaf rij-
oppervlak maximaal 4 m, breedte 2,5-3,0 m,
06950440_H10.indd 118
1 links: horizontale strokengevel
rechts: gesloten gevel
2 verticale strokengevel
Figuur 10.14 Strokengevels
lengte vrachtwagen 18 m). Ontheffingen zijn
te verkrijgen, maar verhogen meestal de kosten
voor het transport (bijvoorbeeld speciaal trans-
port ’s nachts). Bij de afmetingen van een
element moet de hoogte van het vervoermiddel
zelf nog in mindering worden gebracht.
▶▶ Transport naar de bouwplaats wordt
besproken in deel 12a Uitvoeren, de techniek,
hoofdstuk 2 Inrichten van de bouwplaats
Het transport op de bouwplaats geschiedt door
middel van kranen. De capaciteit van de kraan
wordt bepaald door het zwaarste onderdeel in
de bouw. Omgekeerd kan het gewicht van de
elementen ook worden aangepast aan de capaci-
teit van de kraan. Bij het ontwerp moet worden
gestreefd naar bouwelementen (gevel, vloeren,
etc.) met overeenstemmende gewichten, om
ervoor te zorgen dat de capaciteit van de kraan
optimaal wordt benut. Grote elementen hebben
een kraan met een grotere capaciteit nodig en
zijn hierdoor duurder in transport dan kleine ele-
menten. De montagetijd van een groot of klein
31-03-2005 13:23:33

element is echter ongeveer gelijk. De uitgaven
voor de inzet van een duurdere kraan bij grote
elementen kunnen door een kortere bouwtijd
weer worden terugverdiend.
▶▶ De mogelijkheden van kraantransport wor-
den behandeld in deel 12b Uitvoeren – organisatie,
hoofdstuk 4 De transportfunctie van de bouwplaats
▶▶ Het monteren van prefab betonnen gevels
wordt behandeld in deel 12a Uitvoeren, de tech-
niek, hoofdstuk 7 Uitvoeren van gevels
10.3 Krachtwerking
Bij dragende gevelelementen is het begrip pro-
gressive collapse van belang. De Nederlandse
vertaling van progressive collapse luidt: ‘voort-
gaand bezwijken’ of ‘instorten’. Hiermee wordt
bedoeld, dat door een bijzondere belasting op
de gevel (brand, explosie, aanrijding) één of
meerdere constructiedelen bezwijken, waarna
een groot gedeelte van de resterende constructie
of de totale constructie bezwijkt, figuur 10.15-1
en 10.15-2.
�� ����������������������������������������
� ������������������������������������
�� �������������������������������������
� ������������������������������
Figuur 10.15 Progressive collapse
We kunnen de volgende maatregelen nemen om
progressive collapse te voorkomen:
1 het gebouw dient een dusdanig ontwerp te
hebben dat de kans op bijzondere belastingen zo
gering mogelijk is;
06950440_H10.indd 119
10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 119
2 het principe van de tweede-draagwegmethode
kan worden toegepast: wanneer een constructief
deel wegvalt, moet zijn functie door de reste-
rende constructie kunnen worden overgenomen.
De belangrijkste constructieve maatregel is het
aanbrengen van een randbalk. De randbalk kan
de trekkrachten overbrengen, figuur 10.16;
3 ieder constructie-element moet weerstand
kunnen bieden aan bijzondere belastingen. Dit is
een kostbare methode.
���������������
��������
�������
���������
������
������������������ �������
���������
���������
�������
Figuur 10.16 Principe tweede-draagwegmethode
Het is van groot belang om het verschijnsel pro-
gressive collapse vanaf het begin in het ontwerp
mee te nemen.
10.4 Materiaal
Sierbeton bestaat uit de grondstoffen cement,
toeslagmaterialen en eventueel pigmenten.
10.4.1 Cement
Met de keuze van de cementsoort wordt de kleur
van het beton vastgelegd. Er zijn drie kleuren
cement verkrijgbaar: wit, grijs en roodbruin. Bij
de keuze voor een bepaalde cementsoort moet
behalve met de kleur rekening worden gehou-
den met de gewenste beginsterkte, de milieu-
31-03-2005 13:23:34
 120

klasse en de duurzaamheid in verband met de De cementen worden verder ingedeeld in drie

omgeving.
Grijs cement levert geen kleurvast eindresultaat.
Er kunnen kleurverschillen ontstaan in één ele-
ment of tussen meerdere elementen. Beton met
grijs cement wordt ook donkerder bij berege-
ning. Bij het ontwerp moet hiermee zeker reke-
ning worden gehouden (zie ook paragraaf 10.8
Gevelbescherming). Bij de grijze en roodbruine
cementen is kalkuittreding uit het beton goed
zichtbaar, dit in tegenstelling tot bij wit cement.
Wit cement voorkomt tevens kleurverschillen
en wordt niet donkerder bij beregening. Wit
cement wordt aan het zonlicht iets crème. Deze
verkleuring valt weinig op als het egaal gebeurt,
maar kan bij overstekken en dergelijke wel eens
problemen geven. Ook bij langdurige opslag,
wanneer het ene element het andere gedeeltelijk
‘beschaduwt’, kunnen elementen verschillend
van kleur worden.
Cement is onder te verdelen in vijf hoofdsoorten:
1 CEM 1, portlandcement;
2 CEM 2, samengestelde portlandcement;
3 CEM 3, hoogovencement;
4 CEM 4, puzzolaancement;
5 CEM 5, composietcement.
Bij de cementen CEM 2 tot en met 5 wordt als
extra aanduiding de letter A, B of C toegevoegd.
Hiermee wordt het gehalte aan portlandcement-
klinker aangegeven.
sterkteklassen: 32,5; 42,5 en 52,5.
Het getal geeft de normdruksterkte aan na 28 da-
gen verharden. De toevoeging R geeft aan dat er
een hoge beginsterkte is, zie de tabel van figuur
10.17.
Om een goede ontkistingssterkte te behalen
wordt meestal cement met een hoge eindsterkte
(en dus hoge beginsterkte) toegepast. Hierdoor
is er minder kans op beschadigingen tijdens het
ontkisten (met name scheurvorming kan ontsie-
rend zijn bij een betonnen sierelement).
Cement moet voldoen aan de NEN 3550, Ce-
ment (Definities, eisen en keuringscriteria), 1995.
Cement heeft in natte toestand een sterk alkalische
werking. Men moet beschermingsmiddelen dra-
gen om contact met nat cement te voorkomen.
10.4.2 Toeslagmaterialen
Naast de gebruikelijke toeslagmaterialen zand en
grind worden er ook andere toeslagmaterialen toe-
gepast, zoals graniet, basalt, porfier en kalksteen.
Bij de keuze van een toeslagmateriaal moet met
het volgende rekening worden gehouden:
1 oppervlaktestructuur: een nabehandeling bij
zachte toeslagmaterialen (zie paragraaf 10.5
Oppervlaktebewerkingen) geeft een ander uiterlijk
dan dezelfde nabehandeling bij een hard toe-
slagmateriaal;
2 waterabsorptie: poreuze toeslagmaterialen
absorberen meer water dan de hardere niet-
poreuze materialen;

Sterkteklasse Druksterkte in N/mm2 Begin van Vormhoudendheid

de binding

Beginsterkte na Sterkte na
2 dagen 7 dagen 28 dagen

32,5 – > 16 > 32,5 < 52,5 > 60 minuten < 0,10 mm
32,5R > 10 –

42,5 > 10 – > 42,5 < 62,5

42,5 R > 20 –

52,5 > 20 – > 52,5 > 45 minuten

52,5 R > 30 –

Figuur 10.17 Mechanische en fysische eisen cement

06950440_H10.indd 120 31-03-2005 13:23:34

 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 121

3 korrelvorm: door een toeslagmateriaal te kie- De tabel van figuur 10.18 geeft een aantal pig-
zen met een kubische vorm is een kwalitatief menten die in de handel zijn. Figuur 10.19 geeft
beter betonmengsel samen te stellen; een overzicht van een aantal kleurbepalende toe-
4 korrelgroep: door als toeslag gewassen gebro- slagmaterialen.
ken materialen toe te passen, kan de hoeveelheid
breekstof in het betonmengsel worden gemini- Pigmentkleur Pigmentsoort
maliseerd. Breekstof kan invloed hebben op de
kleur van het beton; Wit titaanoxide
5 kleurvastheid: om kleurvastheid te garanderen Geel geel ijzeroxide
moet het toeslagmateriaal voor het gehele werk Rood rood ijzeroxide
in één keer worden aangeleverd. In de groeve Groen chroomoxide
waar het toeslagmateriaal wordt gedolven, kan Blauw kobaltoxide
namelijk plaatselijk kleurverschil optreden. Bruin bruin mangaanoxide
Zwart zwart ijzeroxide
Natuursteenkorrels kunnen in diverse afmetingen zwart mangaanoxide
worden geleverd, tot zelfs zeer grof, 30 à 70
mm. Een sierbetonlaag gemaakt van deze korrels Figuur 10.18 Pigmenten
moet dan vrij dik zijn. De menging en het in de
bekisting brengen moet zeer zorgvuldig geschie-
den, om een goede verdeling van de korrels te 10.5 Oppervlaktebewerkingen
krijgen. Een wat fijner mengsel is dus eenvou-
diger te verwerken. De sierlaag zal meestal een Naast de keuzemogelijkheden in de toepassing
andere uitzettingscoëfficiënt bezitten dan het van cement, pigment en toeslagmaterialen zijn
constructieve beton, hetgeen bij dikke sierlagen er ook oppervlaktebewerkingen die mede-
dus eerder een probleem geeft. bepalend zijn voor het uiteindelijke aanzicht van
het beton. Bij onbewerkt beton zijn aan het op-
Het zand is in diverse kleuren verkrijgbaar. Bij een pervlak het eventueel door pigmenten gekleurd
licht betonoppervlak heeft wit zand de voorkeur, cement en de fijne zandkorrels zichtbaar. Kleine
omdat een lichte natuursteenkorrel gebed in een onvolkomenheden zoals luchtbellen en kleur-
donkerkleurige mortel beslist geen fraai gezicht verschillen door toepassing van grijs cement of
is. Wit zand is echter verkrijgbaar in verschillende concentraties van fijn zand blijven zichtbaar.
fijnheden, waarmee wel rekening gehouden
moet worden in verband met de betonsamen- De volgende oppervlaktebewerkingen kunnen
stelling. worden toegepast:
1 uitwassen;
10.4.3 Pigmenten 2 zuurbehandeling;
Het beton kan ook worden gekleurd door de 3 slijpen en polijsten;
toepassing van pigmenten. De pigmenten zijn 4 stralen;
niet van invloed op de betonspecie. Pigmenten 5 behandelen met gereedschap.
moeten aan een aantal eisen voldoen. Zo zijn
bruikbare pigmenten: 1 Uitwassen
• lichtecht; Uitgewassen beton is beton waarbij de cement-
• kleurecht; huid door middel van afspuiten of afborstelen
• weerbestendig; wordt verwijderd. De korrels van het toeslagmate-
• onoplosbaar in water; riaal worden op deze manier zichtbaar en bepalen
• bestand tegen een alkalisch milieu; het aanzicht van het beton, figuur 10.20.
• onlosmakelijk verbonden met de cement- Bij het uitwassen van beton moet onderscheid
hydraten. worden gemaakt tussen de bekiste en de niet-
bekiste oppervlakken. Bij niet-bekiste oppervlak-
ken wordt de mortel uitgewassen bij het begin

06950440_H10.indd 121 31-03-2005 13:23:34

 122

Kleur Materiaal

Wit grof toeslagmateriaal: gewassen wit grind

kwartsgrind
gebroken wit kwarts
grenette
wit marmer (niet weerbestendig)
fijn toeslagmateriaal: wit zand, kwartszand
zilverzand
cement: wit cement

Geel grof toeslagmateriaal: kwarts, flosser-graniet

fijn toeslagmateriaal: normaal zand, kwartszand, okerzand
cement: wit cement

Bruin grof toeslagmateriaal: gewassen bruin grind

pierre-blanc (België)
normaal zand
fijn toeslagmateriaal: okerzand
cement: wit cement

Groen grof toeslagmateriaal: kwartsiet

fijn toeslagmateriaal: normaal zand
cement: grijs cement

Grijs grof toeslagmateriaal: Beiers graniet

Noors graniet
fijn toeslagmateriaal: normaal zand
cement grijs cement

Zwart grof toeslagmateriaal: basalt, glimmer

fijn toeslagmateriaal: zand
cement zwart cement

Figuur 10.19 Een aantal kleurbepalende toeslagmaterialen

�����������������������������
van de binding van het cement. Bij bekiste op- ����������������������
pervlakken wordt gebruikgemaakt van vertra-
gingspasta, vertragingsverf of vertragingspapier.
Hierdoor wordt de hydratatie van de cement
vertraagd, waardoor na ontkisten de cementhuid
met een waterstraal of een borstel kan worden
verwijderd.
De uitwasdiepte wordt bepaald door de chemi-
sche samenstelling van het vertragingsmiddel en Figuur 10.20 Uitwassen van beton
de tijd die het element in de bekisting verblijft
(hoe langer in de kist, des te geringer de uit-
wasdiepte). Het vertragingsmiddel (de retarder)
moet gelijkmatig worden opgebracht.

06950440_H10.indd 122 31-03-2005 13:23:35


Een gevelelement wordt uitgewassen als het
grove toeslagmateriaal zichtbaar moet zijn.
2 Zuurbehandeling
Bij een zuurbehandeling wordt het beton met
chloorwaterstofzuur behandeld en vervolgens
goed afgespoeld. Afhankelijk van de tijdsduur
van de behandeling en de concentratie van
het zuur wordt door het verwijderen van de
cementhuid ook de zandkorrel van de mortel
blootgelegd. De zuurbehandeling geschiedt
door de zuuroplossing handmatig op het ele-
ment aan te brengen. Als er slechts een bepaald
afgebakend deel van een element moet worden
behandeld, wordt er gebruikgemaakt van een
zuurhoudende gel.
Een gevelelement krijgt een zuurbehandeling als
de kleine granulaten zichtbaar moeten zijn.
3 Slijpen en polijsten
Geslepen beton ontstaat doordat de cementhuid
1 à 2 mm wordt afgeslepen. Het zo ontstane op-
pervlak is geruwd met groeven en holle ruimten
ten gevolge van aanwezige luchtbellen. De groe-
ven kunnen door een tweede bewerking worden
weggeschuurd.
Bij gepolijst beton gaat de bewerking nog enkele
stappen verder. Na de tweede bewerking ten
behoeve van geslepen beton zijn er nog steeds
luchtbellen aanwezig. Deze worden met behulp
van een op kleur gebrachte mortel met harstoe-
voeging gedicht (gestopt). Na het uitharden van
de mortel wordt het oppervlak met een steeds
fijnere slijpsteen gezoet en gepolijst, figuur
10.21. Bij het polijsten van beton moet extra
��������� �������
Figuur 10.21 Slijpen en polijsten van beton
06950440_H10.indd 123
10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 123
aandacht worden geschonken aan de detaillering
van de elementen (een schijnvoeg of waterhol
kan bijvoorbeeld niet worden gepolijst en heeft
daardoor een afwijkende oppervlaktestructuur).
Bij het slijpen en polijsten komt kankerverwek-
kende kwartstof vrij. Het is daarom noodzakelijk
om nat te slijpen en te polijsten en ademhalings-
bescherming te dragen.
4 Stralen
Bij stralen wordt het betonoppervlak met gritstra-
len onder hoge druk bewerkt. De relatief zachte
matrix tussen het hardere gesteente wordt weg-
gespoten, figuur 10.22. Het oppervlak krijgt een
mat uiterlijk. Het stralen kan pas gebeuren wan-
neer het beton een bepaalde hardheid heeft. De
behandeling is zeer plaatselijk mogelijk, zodat
gecompliceerde vormen kunnen worden ge-
straald. Door het stralen wordt de grindstructuur
van het beton benadrukt. Gestraald beton ver-
vuilt in het algemeen wat sneller door het ruwe
oppervlak. Kleine oneffenheden in oppervlakte
en kleur worden echter gemaskeerd door het
stralen.
Figuur 10.22 Stralen
����������������������� ���������������
������
31-03-2005 13:23:36
 124
5 Behandelen met gereedschap
Het betonoppervlak kan ook met verschillende
gereedschappen worden bewerkt. Bij bouchar-
deren wordt door een mechanische hamer met
metalen punten de cementhuid weggeslagen,
figuur 10.23-1. Het oppervlak gaat vele putjes
vertonen. Met een punthamer kunnen we een
gespikkeld effect bereiken, terwijl met een beitel
parallelle groeven kunnen worden aangebracht,
figuur 10.23-2. Een diamantfrees maakt vele
bewerkingen mogelijk, figuur 10.23-3. Voor alle
bewerkingen geldt, dat de behandeling niet
kan worden doorgezet tot aan de rand van het
element. De randen zouden namelijk door de
bewerking kunnen afsplinteren.
������������ ���������
Figuur 10.23 Behandelen van beton met gereedschap
� �
� �
�������
���
���
Figuur 10.24 Rubbermatten
06950440_H10.indd 124
10.5.1 Structuurbeton
Structuurbeton heeft een licht(e) of sterk(e) reliëf
of profilering. Het reliëf of de profilering kan op
verschillende manieren worden bereikt:
• door rubbermatten die een negatief reliëf-
patroon hebben, figuur 10.24, waarbij de
patronen variëren van namaak ruwe bekistings-
delen tot allerlei kunstzinnige figuraties (er is een
ruimte sortering aan structuren, maar er kunnen
ook speciale matten worden gemaakt. Omdat
het reliëf meestal niet doorloopt over de matten,
moet hiermee met de afmetingen van de ele-
menten rekening worden gehouden of moet een
schijnvoeg worden gemaakt);
• door standaard kunststofplaten die worden
gebruikt voor een diepere profilering;
���������������
��������
��
���
31-03-2005 13:23:37
 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 125

• door in de mal opgenomen voorzieningen Tijdens de productie kan een tegel breken. Deze
die voor de gewenste profilering zorgen (het moet later worden vervangen door een nieuwe
aanbrengen hiervan is precies en arbeidsintensief tegel die gelijmd wordt op de plek van de oude
werk). tegel.
Omdat bij tegels de zijkant vaak niet is gegla-
10.5.2 Bekleed beton zuurd, wordt er aan de zijkant van het element
Betonelementen kunnen ook worden voorzien een rand (kader) gehouden van minimaal
van een afwerking met: 25 mm, figuur 10.26.
1 tegels;
�����������������
2 baksteen;
3 natuursteen.

���
1 Tegels
De tegels moeten vorstbestendig zijn en moeten ����������

aan de achterzijde geprofileerd zijn voor een

goede hechting aan het beton. De bodem van �����������������
��������
de mal wordt bedekt met een rubbermat waarin
�� �� ����������������������
de vormen van de tegels zijn uitgespaard, figuur ����������������
10.25. Nadat de tegels op hun plaats op de mat ����������
���

zijn gelegd, worden ze door middel van een

��

vacuümsysteem vastgezogen tegen de bodem
van de mal, waarna het element verder wordt
gemaakt als een ‘normaal’ element. Door het
vacuümzuigen blijven de tegels op hun plaats
tijdens het betonstorten.
Raam- en deursparingen moeten zoveel mogelijk
worden afgestemd op de tegelverdeling, want
veranderingen aan de rubbermat zijn kostbaar
en tijdrovend. Gezaagde tegels moeten zoveel
mogelijk worden vermeden in verband met het
uiterlijk van de zaagsnede.
�����
���������������
��� ��� ��
����������������������� �����������
Figuur 10.26 Betegeld sandwichelement
2 Baksteen
Een gevel van prefab-beton bekleed met bak-
steen heeft ten opzichte van een traditioneel
gemetselde gevel als voordelen:
• kortere bouwtijd;
• geen steigers nodig;
• minder weersafhankelijke uitvoering.
Er kunnen steenstrips (meestal bij enkelvoudige
elementen) of gehele bakstenen (bij sandwich-
elementen) worden toegepast. Bij de productie
en het stellen van de elementen op de bouw
moet veel aandacht worden geschonken aan het
correct doorlopen van de voegen van element
tot element.

3 Natuursteen
Een gevel van prefab-beton bekleed met natuur-
steen heeft ten opzichte van een gevel met losse
natuursteenelementen als voordelen:
• kortere bouwtijd;
• geen steigers nodig;
• plaatdikte van de natuursteen kan geoptimali-
seerd worden.
Figuur 10.25 Ontkisten betegeld sandwichelement

06950440_H10.indd 125 31-03-2005 13:23:39

 126
Bij de keuze van de natuursteen moet worden
gekeken naar de weerstand tegen weersinvloe-
den en een eventueel agressief milieu (zie ook
hoofdstuk 9 Natuursteengevels). De benodigde
natuursteen voor één werk moet uit dezelfde
groeve komen. Er moet goed worden gelet op
de uniformiteit van de natuursteen. De natuur-
steen in een dikte van 30 à 40 mm, voorzien van
ankers, wordt ondersteboven in de bekisting
gelegd. Vervolgens wordt, na het aanbrengen
van de isolatie, het binnenblad gestort.
����������
�����������������
��������
�����������
Figuur 10.27 Natuursteen op prefab-beton
10.6 Polyesterbeton
Polyesterbeton is oorspronkelijk ontwikkeld in de
Verenigde Staten. Sinds de jaren zestig wordt het
ook in Nederland toegepast. Het polyesterbeton
bestaat uit kunststofgebonden mineralen die met
glasvezels worden versterkt (gewapend). Voor
de zichtzijde zijn veel afwerkingen, structuren en
kleuren mogelijk.
Groot voordeel van polyesterbeton is het lage
gewicht: er is een gewichtsbesparing van 80%
ten opzichte van beton haalbaar. De gevelcon-
structie kan hierdoor licht en eenvoudig worden
uitgevoerd. Er is een grote flexibiliteit in vorm-
geving: de elementen worden op maat gemaakt
volgens het ontwerp van de architect.
Polyesterbeton is zowel enkelschalig als in een
geïsoleerde uitvoering verkrijgbaar. Door de
dikte van de isolatie te variëren is een zeer hoge
isolatiewaarde mogelijk.
De enkelschalige elementen worden op een
houten of aluminiumregelwerk bevestigd. Achter
het element wordt een spouw van circa 20 mm
06950440_H10.indd 126
gehouden, die zwak wordt geventileerd, figuur
10.28-1. De voegen tussen de elementen kun-
nen worden afgekit, maar er kan ook worden
gekozen voor een open voeg, mits het isola-
tiemateriaal dit toelaat. De schroefgaten in de
elementen worden na montage ingekleurd met
meegeleverd materiaal. Op deze manier zijn de
platen onzichtbaar te bevestigen.
Bij geïsoleerde elementen worden de randen van
de elementen op een zodanige wijze voorzien van
een anti-koudebrug dat de isolatiefactor voldoet
aan het Bouwbesluit. Aluminium- of kunststof-
kozijnen kunnen eventueel worden ingestort,
figuur 10.28-2a, waardoor de gevel nog sneller
wind- en waterdicht is. De constructie van het
gebouw bepaalt de manier van bevestigen. De
geïsoleerde elementen worden hangend gemon-
teerd.
10.7 Gevelelementen van
glasvezelversterkt cement
De afkorting PGVC staat voor ‘Polymeer Gemodi-
ficeerd Glasvezelversterkt Cementbeton’.
GVC (glasvezelversterkt cementbeton) werd in
Nederland al in 1960 toegepast. Het is samen-
gesteld uit een cementgebonden matrix en een
wapening van glasvezels. Het doel van de glasve-
zels is de treksterkte van het beton te verbeteren.
GVC kan worden gezien als een verbeterde soort
ongewapend beton.
De glasvezels doen pas hun werk na scheur-
vorming: ze verhogen de opneembare rek en
werken als scheurbeperker en scheurverdeler. De
hechting tussen glasvezel en cementmatrix moet
dusdanig gering zijn, dat bij scheurvorming de
glasvezels voldoende kunnen rekken.
Bij GVC bleek aanvankelijk dat de glasvezels wer-
den aangetast door het alkalisch karakter van het
beton. Bovendien leidde de kristalvorming van
cement tijdens de hydratatie tot een mechani-
sche beschadiging van de glasvezel: de hechting
nam sterk toe, waardoor de rekcapaciteit afnam
en het materiaal bros werd. De sterkte van GVC
liep hierdoor behoorlijk terug. Door polymeer
aan GVC toe te voegen werden voorgaande
problemen opgelost: de polymeer omhult de
vezel en beschermt deze tegen chemische en
31-03-2005 13:23:39
 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 127

�������������
�����������
����������

���������������
������������

���������
�����������������������������
���������������
�����������������

�� ���������������������������������������������������������
���������������

����������

��������

�����������
���������������
�
����������������������������������� ��������������
�
����������������������� ��������
�����������
��������
�������������������
����������

��������������������������

���������

��������������
���������������
�������
������
������������������������������������
��������� ����������������������������������

���������������������� ������������������������
�� �������������������������������������������������������
Figuur 10.28 Voorbeeld van enkelschalige en geïsoleerde elementen van polyesterbeton

06950440_H10.indd 127 31-03-2005 13:23:42

 128

�
�

���
��
��

��

����
�� ��������

���
���

�����������������������
���

��� �� ���
��

�������������������������
���

���
����

�������������������������
�� �����������������������������������������������
����

fysische aantasting. Tevens wordt de capil-

laire werking minder, doordat door toevoeging
van polymeer de oppervlakte structuur dichter
wordt.

PGVC-elementen hebben door het ontbreken

�����������������������
�� ����������������������������������������
Figuur 10.29 Voorbeelden PGVC-elementen
van grind en wapeningsstaal een geringe dikte
en een geringe massa: nog geen 100 kg/m2. De
elementen worden als plaat, figuur 10.29-3, of
met een geïsoleerde kern, figuur 10.29-2, toege-
past. De dikte van de isolatie is afhankelijk van de
gevraagde isolatiewaarde van het PGVC-element.
Er zijn zeer vele mogelijkheden wat betreft afwer-
king, kleur, structuur en vorm.

06950440_H10.indd 128 31-03-2005 13:23:51


Schade
Er zijn in Nederland veel schadegevallen
bekend van sandwichelementen van beton,
polyesterbeton of PGVC. De binnen- en bui-
tenschil liep bij deze elementen door. Door
temperatuurspanningen ontstonden er scheu-
ren in het dunne buitenblad, figuur 10.30.
������
Figuur 10.30 Schade bij sandwichelementen
10.8 Gevelbescherming
10.8.1 Vervuiling van de gevel
Een prefab betonnen gevel, blootgesteld aan
de buitenlucht, vervuilt op den duur. Het te ver-
wachten vervuilingspatroon kan in het gevelont-
werp worden geïntegreerd met behulp van:
1 vormgeving en detaillering;
2 kleur;
3 structuur.
1 Vormgeving en detaillering
Vervuiling van een gevel treedt op doordat vuil
zich afzet op de gevel. Tijdens een regenbui
stroomt regenwater langs de gevel naar beneden
dat het vuil meeneemt.
Na het drogen van de gevel manifesteert dit vuil
zich in een bepaald vervuilingspatroon, figuur
10.31.
Een onjuiste vormgeving en detaillering kan
sterke vervuilingsaccenten tot gevolg hebben.
Tijdens het vormgeven van de gevel moet
daarom aandacht worden geschonken aan de
volgende aspecten:
• de concentratie van vuil moet tot een mini-
mum worden beperkt. Horizontale vlakken moe-
ten worden voorkomen, omdat deze een hogere
concentratie aan vuil hebben dan een schuin vlak;
06950440_H10.indd 129
10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 129
• tijdens een regenbui, waarbij het regenwater
het vuil meevoert, moet dit vervuilde regenwater
zo snel mogelijk van de gevel worden afgevoerd;
• niet-absorberende oppervlakken (bijvoor-
beeld glas) nemen geen water op. Tijdens een
regenbui stroomt het regenwater langs dit niet-
absorberende vlak en neemt het vuil mee. Het
absorberende gevelvlak dat eronder ligt, neemt
het vuil op. Bij de detaillering moet hiermee re-
kening worden gehouden;
• het afstromen van het regenwater langs de
gevel moet worden beheerst;
• er moet geen water op de gevel blijven staan;
• door opspattend regenwater vervuilt de gevel
op maaiveldniveau. Dit kan worden voorkomen
door een borstwering of plint in een ander materi-
aal en/of met een aangepaste kleur toe te passen.
�����������������
��������
����������������������
�� ��������� �� ��������
Figuur 10.31 Vuilconcentratie
2 Kleur
Bij de keuze van de kleur van een prefab beton-
nen gevel kan al rekening worden gehouden met
de aard van de te verwachten vervuiling (bijvoor-
beeld zware industrie, druk verkeer of een boom-
rijke omgeving). Beton met grijs cement wordt
donkerder bij beregening. Dit is van invloed op
het uiterlijk van de gevel na een regenbui.
3 Structuur
De structuur van de gevel is van invloed op het
absorberend vermogen van de gevel, de scha-
duwwerking van het oppervlak, de vuilafzetting
en de manier waarop het water van de gevel af
stroomt.
10.8.2 Beschermingsmiddelen
Een gevelbeschermingsmiddel kan worden toe-
gepast om:
1 vervuiling en uittreden van stoffen te voorko-
men (alkalisch vocht uit beton tast glas aan);
2 de gevel te verfraaien;
3 graffiti op de gevel gemakkelijker te kunnen
verwijderen.
31-03-2005 13:23:52
 130

1 Voorkomen van vervuiling en uittreden van 10.9.1 Afmetingen elementen

stoffen
Door een hydrofoberend (waterafstotend) mid-
del toe te passen hecht vuil minder goed aan de
gevel en spoelt het gemakkelijker van de gevel
af tijdens een regenbui. Bij een gehydrofobeerde
gevel moet het overtollige water in het beton
wel als waterdamp kunnen ontsnappen.
Het uittreden van stoffen kan optreden bij een
langdurig nat oppervlak (uittreden van vrije kalk)
of door agressieve stoffen (uitloging). De uit-
tredende stoffen kunnen een aantasting van bij-
voorbeeld glas of aluminiumkozijnen tot gevolg
hebben.
Als hydrofoberend middel worden silanen of oli-
gomere siloxanen toegepast.
2 Verfraaiing van de gevel
Een gepolijste gevel krijgt soms een extra coating
die zorgt voor een helderder kleur van het gepo-
lijste beton en die glans geeft aan niet-gepolijste
onderdelen. De coating is samengesteld op basis
van harsen.
3 Anti-graffitibehandeling
Bij een anti-graffitibehandeling wordt een be-
schermende film gelegd op het oppervlak van
de gevel. De bescherming is zelfopofferend of
Naast architectonische (esthetische) overwegin-
gen worden de afmetingen van prefab betonnen
elementen ook bepaald door de fabricage-
methode en de transportmogelijkheden. Het
transport over de weg beperkt de element-
hoogte tot 4 m. Het gewicht dient beperkt te
worden tot circa 15 ton. De breedte bedraagt
in het algemeen een veelvoud van 300 mm
en wordt meestal afgestemd op de stramien-
breedte.
De hoogte van een prefab-element bij een ge-
sloten gevel is meestal gelijk aan de verdiepings-
hoogte.
Hoekelementen worden soms apart gemaakt.
Het is echter ook mogelijk een hoekoplossing te
maken door aanpassing van het standaard-
element, figuur 10.32-1 en 2. Bij een apart
gemaakt hoekelement kan er een ontmenging
van de betonmortel optreden in het verticaal
bekiste vlak, figuur 10.7. Ook kunnen hier meer
luchtbellen aanwezig zijn. Er zal bekeken moeten
worden of dit afwijkende aanzicht van de hoek
esthetisch acceptabel is.
�����������������������
������
��������

permanent. De zelfopofferende coating ver- ���������� ������

dwijnt tijdens het verwijderen van de graffiti. De
coating moet dus iedere keer opnieuw worden
aangebracht.
��

De permanente coating bestaat uit meerdere

����������
lagen die meestal in het werk worden aange- �� ����������
bracht. Voor de coatings geldt dat ze bestand
moeten zijn tegen de alkalische eigenschappen
van beton. ������ �����������������������
�� ��
��������

10.9 Detaillering ����������

������

Bij de detaillering en uitwerking van de prefab

betonnen gevel spelen de volgende aspecten
��

een rol:
����������
1 afmeting van de elementen; �� ���������������
2 fabricage; Figuur 10.32 Hoekoplossingen
3 toleranties fabricage;
4 voegen;
5 bevestiging;
6 uitvoering.

06950440_H10.indd 130 31-03-2005 13:23:53

 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 131

�����������������������
���������������������

����������������� ����������������� �����������������

Figuur 10.33 Afwijkend element

10.9.2 Fabricage een minimum te worden beperkt;

Een aantal factoren speelt een rol bij de fabricage
van de elementen en is van belang bij de vorm-
geving:
• het aantal toe te passen mallen moet uit kos-
tenoogpunt tot een minimum worden beperkt.
Met één mal moeten zoveel mogelijk identieke
elementen worden gemaakt;
• afwijkende elementen moeten bij voorkeur
worden gemaakt met de mal van het standaard-
element, figuur 10.33;
Deze mal moet daartoe op een eenvoudige ma-
nier kunnen worden aangepast. De wijziging in
de mal gebeurt door het verplaatsen van een
kop- of zijschot of door een toevoeging in de
mal. Het aantal afwijkende elementen dient tot
• een demontabele mal bestaat uit een aantal
kop- en zijschotten en een malbodem, figuur
10.34. Vóór het ontkisten worden de schotten
weggenomen, na het ontkisten moeten de schot-
ten weer worden gesteld. Dit zijn tijdrovende be-
zigheden en deze moeten daarom zo eenvoudig
mogelijk uit te voeren zijn. De bekisting moet uit
zoveel mogelijk vaste delen bestaan;
• bij een vaste mal wordt het element na het
verharden recht omhoog uit de mal getild. De
zijvlakken van het element moeten, om zelf-
lossend te zijn, een helling van 5 à 10% ten
opzichte van de ontkistingsrichting krijgen. Er
mogen geen profileringen voorkomen die het
ontkisten bemoeilijken;

������ �����������
������������
����������������������������

�� �������������������

������ �����������
����������������������

���������

����� �����������������������
����������������������������

�� ������������������� �������������
Figuur 10.34 Bekisting

06950440_H10.indd 131 31-03-2005 13:23:55

 132
• de bekisting bestaat meestal uit een vaste mal-
bodem op een stalen of houten frame. Dit frame
is weer aangebracht op een verdichtingstafel,
figuur 10.34-1. Op de malbodem wordt een
randbekisting en eventueel een losse binnenmal
aangebracht. Er moet zo min mogelijk demon-
tage van bekistingsonderdelen plaatsvinden voor
het lossen van het element. De bekistingstafel is
vaak scharnierend, zodat na verharding van het
element, verticaal kan worden gelost;
• men spreekt van een negatieve bekistings-
methode als de kistzijde de zichtzijde wordt,
figuur 10.34-2. Bij een positieve bekistings-
methode wordt de sierlaag als laatste in de kist
aangebracht, figuur 10.34-1;
• bij een diep element is het moeilijk de hoge
opstaande kanten te voorzien van een sierlaag
van beton. Door de druk van het beton kan deze
sierlaag ongelijk worden weggedrukt;
• meestal worden eerst de standaardelemen-
ten gemaakt en als laatste de afwijkende. Op
de bouw kunnen deze laatste echter als eerste
nodig zijn. In de totale planning moet hiermee
rekening worden gehouden.
De mal kan worden samengesteld uit hout, staal,
polyester of Trespa. De keuze van het materiaal
voor de mal hangt af van:
• het aantal malen dat de mal wordt gebruikt;
• de mogelijkheid tot malwijzigingen;
• de vorm van het betonelement;
• de eisen die worden gesteld aan de vlakheid
en gladheid van het betonoppervlak;
• de prijs en onderhoudskosten van de mal.
Houten mallen kunnen ongeveer 50 maal wor-
den gebruikt en zijn gemakkelijk om te bouwen.
Stalen mallen gaan veel langer mee (tussen
250 en 500 maal), maar zijn zeer lastig om te
bouwen. Voor glad en strak werk leent een sta-
len mal zich niet. Een polyestermal is circa 200
maal te gebruiken. Het ombouwen van de mal
is praktisch onmogelijk. Er zijn wel ingewikkelde
vormen mee te maken. Een mal van Trespa is
circa 100 maal te gebruiken en gemakkelijk om
te bouwen.
10.9.3 Toleranties fabricage en montage
Indien grenzen worden gesteld aan maatafwij-
kingen, spreekt men van toleranties. Volgens
06950440_H10.indd 132
NEN 2881 Maattoleranties voor de bouw is een
(maat)tolerantie het verschil tussen de groot-
ste toelaatbare maat en de kleinste toelaatbare
maat. Toleranties in de prefab-betonelementen
ontstaan doordat de gebruikte bekisting kan
krimpen en zwellen of doordat de bekisting tij-
dens het storten kan vervormen. Het beton zelf
kan ook nog krimpen en kruipen onder invloed
van temperatuur en belastingen. In NEN 2889
Betonelementen, maximaal toelaatbare maatafwij-
kingen worden de maximaal toelaatbare maataf-
wijkingen opgesomd, figuur 10.35.
Onder een maatafwijking wordt verstaan: het
verschil tussen de bovenste grensmaat en de
streefmaat of het verschil tussen de streefmaat
en de onderste grensmaat. Hieruit volgt dat de
maatafwijking A gelijk moet zijn aan de helft van
de tolerantie:
T
A=
2
Het kan voorkomen dat een architect met een zo
klein mogelijke tolerantie wil werken. Dit moet
vooraf goed worden doorgesproken met de leve-
rancier. Meestal werkt dit kostenverhogend. De
maatnauwkeurigheid van het eindproduct (de
prefab betonnen gevel) is echter niet alleen afhan-
kelijk van de toleranties tijdens de fabricage, maar
ook van de nauwkeurigheid waarmee de bouw
wordt uitgezet en de elementen worden gesteld.
De volgende NEN-normen zijn van toepassing:
1 NEN 2881 Maattolerenties voor de bouw;
2 NEN 2886 Maximaal toelaatbare maatafwijkin-
gen voor gebouwen;
Maat Maximaal toelaatbare
maatafwijking
Breedte element +/– 7 mm
Dikte element +/– 5 mm
Hoogte element +/– 7 mm
Diagonale maat +/– 9 mm
Scheluwte element +/– 8 mm
Kromte element +/– 1,4 mm/m
Haaksheid element +/– 7 mm/m
Voorziening malzijde +/– 8 mm
Voorziening stortzijde +/– 13 mm
Figuur 10.35 Maximaal toelaatbare maatafwijking volgens
NEN 2889
31-03-2005 13:24:03

3 NEN 2887 Maximaal toelaatbare maatafwijkin-
gen voor het uitzetten op de bouwplaats;
4 NEN 2888 Maximaal toelaatbare maatafwij-
kingen voor het stellen van draagconstructies van
gebouwen;
5 NEN 2889 Betonelementen, maximaal toelaat-
bare maatafwijkingen;
6 NEN 3682 Maatcontrole in de bouw; algemene
regels en aanwijzingen.
Controle van de toleranties en maatvoering van
een gemonteerde constructie kan op twee ma-
nieren worden geregeld:
1 opgeven van toleranties voor fabricage van de
elementen en montage;
2 opgeven van toleranties voor de gemonteerde
constructie.
1 Opgeven van toleranties voor fabricage van
de elementen en montage (uitzetten en stellen)
volgens NEN 2887, NEN 2888 en NEN 2889
De maximale maatafwijkingen die in de ge-
noemde normen staan, moeten statistisch wor-
den opgeteld volgens NEN 2881. De hieruit
voortvloeiende maatafwijkingen van een voeg
zijn echter onacceptabel. Wil men de toleranties
vastleggen in het bestek, dan moet ook de uit-
zet- en stelmethode worden gekozen. Afhankelijk
hiervan worden namelijk verschillende formules
toegepast. De keuze voor een uitzet- en stel-
methode wordt echter meestal pas in een later
stadium gemaakt.
2 Opgeven van toleranties voor de gemonteerde
constructie volgens NEN 2886
De architect geeft bij deze methode aan wat de
toleranties van het eindproduct mogen zijn. De
aannemer moet een verdeling gaan maken naar
maatafwijkingen voor fabricage, uitzetten en stel-
len (volgens statistische optelmethode). Door extra
aandacht te besteden aan het gehele proces van
produceren, maatvoeren, uitzetten en monteren
kan een reductiefactor van 0,5 tot 0,7 worden
toegepast op alle onderdelen. De waarde van de
reductiefactor wordt gebaseerd op praktijkervaring.
In de werkvoorbereidingsfase moet de aannemer
aangeven hoe de toleranties worden verdeeld. Bij
belangrijke toleranties (bijvoorbeeld horizontale
en verticale voegen) verdient het de voorkeur om
deze expliciet in het bestek aan te geven.
06950440_H10.indd 133
10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 133
▶▶ Het Universitair Centrum Bouwproductie van
de TU in Eindhoven heeft een rekenmodel ont-
wikkeld waarmee de visueel acceptabele maataf-
wijking vooraf is te bepalen. In deel 12a Uitvoe-
ren, de techniek wordt hierop nader ingegaan in
hoofdstuk 7 Uitvoeren van gevels
10.9.4 Voegen
Op de plaats waar prefab betonnen gevel-
elementen op elkaar aansluiten, wordt een
voeg aangehouden. De voeg moet de lengte-
veranderingen onder invloed van vocht- en
temperatuurwisselingen kunnen opvangen.
Er valt onderscheid te maken in open en ge-
sloten voegen. Een open voeg wordt toegepast
als achter de elementen een spouw aanwezig is.
Bij prefab betonnen gevelelementen wordt deze
open voeg in de regel niet toegepast.
10.9.4.a Gesloten voeg
Een gesloten voeg heeft een windkerende en/of
waterkerende functie. We kunnen bij een gesloten
voeg onderscheid maken in een enkelvoudige en
een tweevoudige afdichting. Bij een enkelvoudige
afdichting, figuur 10.36-1, wordt in het buitenste
deel van de voeg een afdichting aangebracht.
Deze afdichting is zeer moeilijk wind- en water-
dicht te maken. Bij een tweevoudige afdichting
worden de functies windkering en waterkering
gescheiden, figuur 10.36-2. De buitenste voeg
heeft bij een tweevoudige afdichting een waterke-
rende functie. Achter deze voeg bevindt zich een
met buitenlucht geventileerde spouw. De voeg
aan de binnenkant heeft een windkerende functie.
Doordat de spouw tussen de twee voegen met
buitenlucht wordt geventileerd, ontstaat er geen
drukverschil ter plaatse van de buitenste voeg. Bij
een enkelvoudige afdichting is er wel een druk-
verschil. Bij een klein defect aan deze afdichting
dringt er door dit drukverschil lucht (en hiermee
ook regenwater) binnen.
����������
�����������
����������
����������������
�� ����������� �� ����������
Figuur 10.36 Enkelvoudige en tweevoudige afdichting
31-03-2005 13:24:04
 134

������
10.9.4.b Voegbreedte ������������

De nominale voegbreedte moet door berekening ����������

�
worden bepaald. Bij de berekening moet men ���

rekening houden met: ������

�

• de te verwachten vervormingen door vocht- �� �������

�������
en temperatuurwisselingen; ��
• vervormingen in de achterliggende

�
(draag)constructie;
�������������
• de toleranties van de elementen; ��������

��
�����
• de nauwkeurigheid tijdens het stellen op de
bouw; ��������

• het type voegvulling (rekcapaciteit). �� ������������������ �� ����������������������

Voor het bepalen van de voegbreedte kan de
formule T = +/– L worden gebruikt. In deze for-
mule is T de totale afwijking op de nominale
voegbreedte als gevolg van de nauwkeurigheid
van de elementen, de draagconstructie en de
plaatsing/montage in mm en L de hart-op-hart-
afstand van de voegen.
Uitgaande van deze formule bedraagt de totale
maatafwijking 1 mm/m. Bij een hart-op-hart-
afstand van 5 m en een nominale voegbreedte
van 20 mm kan de breedte van de voeg dus
variëren tussen de 15 en 25 mm.
10.9.4.c Voegvulling
De keuze voor een voegvulling moet al gemaakt
worden voordat de voegbreedte wordt bepaald:
de voegvulling is hierop namelijk van invloed.
Voor de voegvulling kan men gebruikmaken van:
1 kitten;
2 compressiedichtingen;
3 constructieve dichtingen.
1 Kitvoeg
Een kitvoeg wordt meestal aangebracht op een
rugvulling van compressieband, figuur 10.37-1.
De hechting tussen het prefab-element en de
kitvoeg is voor een juiste uitvoering van groot
belang. Deze hechting kan soms nadelig wor-
den beïnvloed door bekistingsoliën of de op het
beton toegepaste coating. De kitvoegen hebben
meestal een kortere levensduur dan de bouw-
werken waarbij ze worden toegepast. Het is
daarom raadzaam om de kitvoegen periodiek te
controleren en zonodig te herstellen.
Kitvoegen kunnen door gespecialiseerde applica-
teurs met verzekerde garantie inclusief inspectie-
en onderhoudscontracten worden geleverd.
� �����������������
Figuur 10.37 Voegvullingen
2 Compressiedichting
Bij een compressiedichting wordt het afdich-
tingsprofiel, figuur 10.37-2, in de voeg geklemd.
Het profiel moet voldoende ingedrukt kunnen
worden om in de voeg aangebracht te worden.
Daarna moet het profiel zoveel druk uitoefenen
op het beton dat de naad tussen profiel en beton
wordt gedicht.
3 Constructieve dichting
Bij een constructieve dichting wordt een speciaal
profiel van aluminium of staal in de prefab-
elementen ingestort, figuur 10.37-3. In deze
profielen worden dan weer strippen of L-vormige
profielen geschoven.
10.10 Bevestiging
De prefab betonnen gevels, zowel de enkel-
schalige als de sandwichelementen, kunnen
op diverse manieren aan de achterliggende
constructie worden bevestigd:
1 gestapeld;
2 op consoles van het element;
3 op consoles van de achterliggende construc-
tie;
4 hangend.
10.10.1 Gestapeld
Bij de bevestiging in figuur 10.38 is het bin-
nenspouwblad vloerdragend. Het binnenblad
is hiertoe ter plaatse van de verdieping- en dak-
vloer voorzien van een doorgaande console. Er is
een horizontale verankering naar de vloer en een
verticale verankering naar het bovenliggende
element.

06950440_H10.indd 134 31-03-2005 13:24:04

 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 135

� ���������������������
��������
������ �
���

��
�����

��
���������������� �
��������������
���������

�������������������

�� �������������

�������������������
�
��������

����������������
��
�����

��

���������

�������������������

�� ����������������������������

�������������������
�
��������

��� ������
��
�����

��������

�����������
������
������������
������������
���������

�� ����������������
Figuur 10.38 Bevestiging gestapeld element

06950440_H10.indd 135 31-03-2005 13:24:05

 136
De voeg in het buitenblad is lager dan de voeg
in het binnenblad. Hiermee wordt een betere
waterdichting bereikt. Uit het oogpunt van pro-
ductietechniek en van transport en montage
wordt echter geadviseerd om bij een sandwiche-
lement het binnen- en buitenblad gelijk te hou-
den. Een buitenblad dat uitsteekt onder het bin-
nenblad heeft een grotere kans om beschadigd
te raken tijdens productie, transport en montage.
Het uitstekende buitenblad werkt tevens nadelig
op de maximale elementhoogte. Het binnenblad
moet bij een sandwichelement 10 mm boven de
ruwe vloer uitsteken. Hiermee wordt voorkomen
dat lekwater van de vloer over de gevel loopt en
vervuiling van de gevel optreedt.
Er worden maximaal twee enkelschalige be-
kledingselementen op elkaar gestapeld, figuur
10.39. De bovenste plaat is niet dragend. Deze
moet wel worden vastgehouden. De bovenzijde
van een enkelschalig element wordt door mid-
del van een hoeklijn of door middel van een
drukbout en kikkerplaat aan de achterconstructie
bevestigd, figuur 10.40-7. De drukbout met
kikkerplaat neemt druk- en trekkrachten op. Het
anker steunt het gevelelement horizontaal.
Een pen-en-gatverbinding bevestigt het enkel-
schalig element aan het eronder gelegen
element waarop het rust, figuur 10.40-2 tot en
met 10.40-5. Het gat in het onderste element
wordt vóór montage gevuld met beton. Helaas
kan hierbij door lekwater vervuiling van de ge-
vel optreden. Een alternatief is het toepassen
van een verstelbare passende pen-en-gatverbin-
ding, figuur 10.40-5. Bij deze verbinding wor-
den twee kunststofhulzen verbonden door een
getordeerde roestvaststalen platte stift. Bewe-
ging is alleen mogelijk in de lengterichting van
de stift. De excenterpen met ovale huls, figuur
10.40-5, brengt in één richting krachten over.
In de andere twee richtingen is vrije beweging
mogelijk.
10.10.2 Op consoles van het element
De consoles brengen bij deze bevestigings-
methode het gewicht over naar de vloerrand,
figuur 10.41. Het element wordt op de vloer
geplaatst en gesteld door middel van tijdelijk
hoekstaal dat dient als hulpstuk, figuur 10.41-2a.
Het element wordt bevestigd door middel van de
06950440_H10.indd 136
console en het hoekstaal onder de vloer. Het stel-
len in de hoogte geschiedt door middel van stel-
bouten. Na het stellen wordt het gat van de pen-
en-gatverbinding gevuld met mortel en wordt de
console met krimpmortel ondersabeld. Indien de
zuigkrachten op het element door de wind groter
zijn dan de druk door het eigen gewicht, wordt
in plaats van een hoekstaal ook wel een drukbout
met kikkerplaat toegepast.
Per element worden twee pen-en-gatverbindin-
gen toegepast. Deze mogen maximaal 3,5 meter
uit elkaar liggen in verband met vervormingen
onder invloed van temperatuurschommelingen.
Daarom worden de consoles meestal als neuslijst
uitgevoerd. Indien de pen-en-gatverbindingen
meer dan 3,5 meter uit elkaar zitten, dan moet
elke verbinding worden voorzien van een glij-
oplegging en een sleufsparing rond de pen.
10.10.3 Op consoles van de achterliggende
constructie
Het element wordt geplaatst op een aangestorte
console die uitsteekt buiten vloer of kolom. Het
element wordt boven en onder de vloer/console
bevestigd, figuur 10.42.
10.10.4 Hangend
Het element (meestal een buitenblad) wordt
bevestigd met gevelplaatankers (trekankers) en
drukbouten, figuur 10.43. De onderlinge ver-
binding tussen de elementen wordt gerealiseerd
door een pen-en-gatverbinding. Een drukbout
met kikkerplaat, figuur 10.40-7, wordt toegepast
indien er zuigkrachten (door de wind) optreden
op de onderrand. Als alternatief voor de druk-
bout met kikkerplaat kan een windanker worden
toegepast, figuur 10.40-6.
Het gevelplaatanker van roestvaststaal is in de
hoogte (verticaal) en de breedte (breedterichting
van het element) circa 30 mm verstelbaar, figuur
10.40-1. Het anker wordt in de achterconstructie
vastgezet door een bout in een schroefhuls of
door middel van spreidankers, chemische ankers
of met behulp van een ankerrail.
Het gevelplaatanker bestaat uit drie delen: een
U-vormig anker dat wordt opgenomen in de
prefab-betonplaat, de bevestiging aan de draag-
constructie en een draadeind tussen voorgaande
onderdelen.
31-03-2005 13:24:05
 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 137

����������������������
�
������
�����������
�
�����������
��������

�
������������������������
����������������

Tijdens de montage blijft het element in de kraan

��������
hangen totdat de bouten zijn aangebracht.
����������� Voor de bevestiging van het prefab betonnen
buitenblad zijn dus zes bevestigingsmiddelen
� ������������� nodig, figuur 10.44:
• twee gevelplaatankers, die voor de verticale
��������������������������� positie van het element zorgen;
�������������������������� • twee drukbouten bovenin, die voor de hori-
zontale positionering zorgen;
• twee druktrekbouten met kikkerplaat, die het
element aan de onderzijde op zijn plaats houden
����������������������
bij windzuiging.
������������������������ Daarbij komen eventueel nog twee doken voor
de onderlinge bevestiging. De doken worden
�������� toegepast om wisselingen tussen de gevelplaten
����������� onderling te voorkomen.
Door het grote aantal bevestigingsmiddelen en
de lange stel- en montagetijd is deze manier van
� ��������������������������������
bevestiging prijzig.

���������������������������
��������������������������

�����������
����������
��������� ����������������
�����������
��������
�����������

������
������������
������������
���������

� ����������������
Figuur 10.39 Bevestiging enkelschalige elementen

06950440_H10.indd 137 31-03-2005 13:24:06

 138

�������������� ��������������

��������
������������������������

�������������������� ��������������������
�
��������������
�
����������

�������������� ��������������

�� ��������������� �� �������������������������
� ���������������� � ���������������������

��������������������������������
���������������������������������
��������������

�� ���������������
������������������������
��������������

����������������������������

������������������������ ��������������

����������������������
�������������������
�� ���������������������
� ���������������������
������������������������

����������

�� ��� ����������������
�������������� ���

�� ��
��

�� ��������������������
� ���������������������
��

���

����������

������������������
������������������� ��������

�������������������� �������������������������
���������������������
������������������� �������������������������
��������

�������������� ������������
��������������� ����������������
�������������� ���������������������
���������������������
�� ��������� �� ������������������������ ���������
Figuur 10.40 Bevestigingsmethoden enkelschalige elementen

06950440_H10.indd 138 31-03-2005 13:24:06

 10 GEPREFABRICEERDE BETONNEN GEVELS 139

�����������������������

��������������
�

���������
�
���������������������
�� �������������

����������������

�����������������������
������������������������
���������

���������

�������������������
�����������
��������� ��������
��������������������� ���������������
�� ������ ���������
����������
�����������

����������������������������
Figuur 10.41 Bevestiging op consoles van het element

�����������������������

������
���������������������
���������
��������������������� ��������
��������������������
��������������������������
���������������������
�����������������������

Figuur 10.42 Bevestiging op consoles van de achterlig-

gende constructie

��������
�����������

Figuur 10.43 Bevestiging hangend

06950440_H10.indd 139 31-03-2005 13:24:07

 140

10.10.4.a Driepuntsophanging Geraadpleegde en aanbevolen

Bij driepuntsophanging, figuur 10.44, worden literatuur
�
vervormingen die optreden door temperatuur-
verschillen tussen binnen- en buitenkant van 1 Gevels in prefab sierbeton, BELTON,
het element niet belemmerd. Een roestvaststa- SMD/Waltman
���������
len strip met een zoekende punt wordt in de 2 Verbindingen in prefab, BELTON,
����������
stortzijde van het element aangebracht, figuur SMD/Waltman
10.44-2. 3 Prefab beton, delen 1 en 2, BFBN
���������������
4 Schoon beton, VNC
���
De strip wordt aan de hoofdwapening gelast.
Tegen de constructie wordt een console aan- Normen
gebracht, figuur 10.44-2a. NEN 2881 Maattolerenties voor de bouw
NEN 2886 Maximaal toelaatbare maatafwijkingen
���������
���� ������
Het stelplaatje dat tussen de console en de strip voor gebouwen
met pen van het element wordt geplaatst, zorgt NEN 2887 Maximaal toelaatbare maatafwijkingen
voor een nastelmogelijkheid loodrecht op de gevel voor het uitzetten op de bouwplaats
����������������������������
(door schuiven van het plaatje over het grotere �
NEN 2888 Maximaal toelaatbare maatafwijkingen
gat in de console), horizontaal (door schuiven voor het stellen van draagconstructies van gebou-
van het plaatje) en verticaal (door variabele dikte wen
van het plaatje). Na het stellen wordt het stel- NEN 2889 Betonelementen, maximaal toelaatbare
plaatje met een bout vastgezet. De pennen van maatafwijkingen
het element worden, als het element in de kraan NEN 3550 Cement (Definities, eisen en keurings-
hangt, tot boven de gaten in de twee consoles criteria)
gebracht, waarna het element kan zakken. Het NEN 3682 Maatcontrole in de bouw – Algemene
element kan niet meer worden nagesteld. regels en aanwijzingen �
� ���������������
�
�������

��������� ����������
������
����������

���������
���������������
���
�����������

����
���������
������
�������������������� �����������������

�����������������������������

�����������������
Figuur 10.44 Gevelplaat met driepuntsophanging
�������

����������
������

06950440_H10.indd 140 31-03-2005 13:24:08

 Vliesgevels
ing. M.W.R. Salden, J. Reymers
11
Vliesgevels zijn lichte gevelconstructies die zonder zware belastingen
op de vloerranden de gebouwen omhullen. Naast dit voordeel ten
aanzien van de draagstructuur heeft deze lichte glasconstructie als
voordeel dat de architecten de mogelijkheid hebben bijvoorbeeld
kantoorgebouwen als spiegelende glazen dozen uit te voeren.

06950440_H11.indd 141 06-04-2005 15:05:08

 142
Inleiding
Een vliesgevel is een niet-dragende, doorlopende
constructie die als buitenschil van een gebouw
fungeert. De vliesgevel wordt tegen de buiten-
zijde van de draagconstructie bevestigd en is
zelfdragend, figuur 11.1. Het constructieve deel
van de vliesgevel bestaat uit aluminium, hout of
������
������
Figuur 11.1 Vliesgevels
06950440_H11.indd 142
staal, figuur 11.2. Voor het eigenlijke vlies wordt
voornamelijk glas gebruikt.
De eerste vliesgevels werden opgebouwd uit
aluminiumprofielen zonder thermische onder-
breking. De energiecrisis in 1973 zorgde ervoor
dat de vliesgevels thermisch isolerend worden
uitgevoerd: de profielen krijgen een thermische
onderbreking in de vorm van een isolator,
06-04-2005 15:05:10
 11 VLIESGEVELS 143

��������������������� ���������������������
������������������������� �������������������������

���������
����������������

���������������

����������

���������������������������

� ��������������������������������� � ��������������������������������
Figuur 11.2 Combinaties in een vliesgevel

figuur 11.3. In de profielen worden doorzichtige

en niet-doorzichtige, isolerende of niet-isole-
rende elementen geplaatst.

11.1 Constructie

Bij een vliesgevel is wat de constructie betreft

onderscheid te maken in een zelfdragende gevel,
figuur 11.4-1, en een niet-zelfdragende gevel, fi-
guur 11.4-2 en 11.4-3. Een zelfdragende (zuivere
of echte) vliesgevel overspant in één keer de ver-
diepingshoogte. De gevel moet zelf voldoende
sterkte en stijfheid hebben. De op de gevel wer-
kende krachten worden via de gevelstijlen afge-
voerd naar de vloeren achter de vliesgevel.
Een niet-zelfdragende (onzuivere of onechte) Figuur 11.3 Profiel met koudebrugonderbreking
vliesgevel ontleent zijn sterkte en stijfheid aan
het achter het vlies liggende binnenblad van de isolatie ondergebracht in de sandwichpane-
beton of metselwerk. De gevel wordt hierbij op len die voor de spouw hangen, figuur 11.4-2.
meerdere plaatsen tegen het binnenspouwblad De spouw wordt hierbij niet geventileerd en is
verankerd, figuur 11.4-2 en 11.4-3. warm. Bij een koude vliesgevel wordt de isola-
Bij de niet-zelfdragende gevel is een nog verder- tie aangebracht tegen het binnenspouwblad,
gaand onderscheid te maken in een warme en figuur 11.4-3. De spouw tussen isolatie en vlies-
een koude vliesgevel. Bij een warme vliesgevel is gevel wordt geventileerd en is koud.

06950440_H11.indd 143 06-04-2005 15:05:12

 144

����������

�� �������� �� ���������������� �� ����������������

� ����������� � ����������� � �����������
Figuur 11.4 Zuivere en onzuivere vliesgevel

De krachten op de vliesgevel worden door de

verankering overgedragen aan de achterliggende
constructie. De ankers mogen geen koudebrug
veroorzaken en ze moeten de temperatuur-
wisselingen en de daarmee gepaard gaande
vormveranderingen kunnen opvangen.

11.2 Gevelopbouw

Wat betreft de opbouw van de gevel valt onder-

scheid te maken in:
1 stijl- en regelwerkgevel;
2 elementengevel;
3 laddergevel.
1 Stijl- en regelwerkgevel
Deze gevel, figuur 11.5, wordt in het werk sa-
mengesteld uit losse stijlen en regels. De stijlen
worden aan de achterliggende constructie beves-
tigd, waarna de regels tussen de stijlen worden
aangebracht. De stijlen worden in verband met
de thermische werking per één of twee verdie-
pingen gedilateerd. De ankers zijn aan de boven-
kant vast en aan de onderzijde schuivend.
Door het plaatsen van het stijl- en regelwerk is er
een raamwerk ontstaan waarin transparante of
niet-transparante gevelvullingen kunnen worden
geplaatst.
Voordeel van een stijl- en regelwerk is dat de ge-
vel een slank aanzicht heeft en dat maatverschil-
Figuur 11.5 Stijl- en regelwerkgevel
len in de ruwbouw kunnen worden opgevangen.
Een nadeel is de langere uitvoeringsduur en
daardoor de afhankelijkheid van het weer.
2 Elementengevel
Een elementengevel, figuur 11.6, wordt in de
fabriek geprefabriceerd en, voorzien van begla-
zing, getransporteerd naar de bouwplaats. Waar
twee elementen bij elkaar komen, is er in het
aanzicht een dubbele stijl of regel te zien. Om
het gevelaanzicht gelijk te houden, worden ook
de andere stijlen en regels meestal in dezelfde
maat uitgevoerd als bij de aansluitingen. Hier-
door zijn de profielen bij een elementengevel
vaak minder slank dan bij een stijl- en regelwerk-
gevel. De maximale afmetingen van de elemen-
ten worden bepaald door de transportmogelijk-
heden en de hijscapaciteit op de bouw.

06950440_H11.indd 144 06-04-2005 15:05:13


Figuur 11.6 Elementengevel
De elementen worden op de bouw schuivend
aangebracht. Dat wil zeggen dat alle elementen
van een verdieping worden geplaatst (horizon-
tale montage). Het laatste aan te brengen ele-
ment heeft een afwijkende detaillering.
Voordeel van een elementengevel is dat deze
onder fabrieksomstandigheden kan worden ge-
prefabriceerd waardoor een constante en hoge
kwaliteit mogelijk is. Tevens is de bouwtijd korter,
waardoor de montage minder afhankelijk is van
weersomstandigheden.
Nadeel is dat de profielen zwaarder (en dus
duurder) zijn uitgevoerd dan bij een stijl- en
regelwerkgevel. Tevens worden hogere eisen ge-
steld aan de maattoleranties in de bouw.
3 Laddergevel
Een laddergevel, figuur 11.7, is een combinatie
van een stijl- en regelwerkgevel en een elemen-
tengevel. Hierbij wordt met een ladder een
element bedoeld bestaande uit minimaal twee
stijlen, fabrieksmatig voorzien van regels en
paneelvullingen.
De ladders worden tegen de gevel gemonteerd,
waarbij tussen de ladders een opening wordt ge-
houden ter breedte van een regel. Het deel van
de vliesgevel tussen de ladders wordt later aan-
gebracht. De laddergevel wordt vooral toegepast
bij onzuivere vliesgevels.
06950440_H11.indd 145
11 VLIESGEVELS 145
Figuur 11.7 Laddergevel
Door de geprefabriceerde ladder te monteren
is een raamopening in de achterliggende con-
structie snel waterdicht te maken. De resterende
regels, stijlen en paneelvullingen worden later
aangebracht.
Met een laddergevel wordt een verdubbeling
van stijlen en regels, zoals bij de elementengevel,
voorkomen.
11.3 Samenstelling
Een vliesgevel wordt samengesteld uit stijl- en
regelprofielen. Over het algemeen zijn dit ko-
kerprofielen van staal of aluminium in een recht-
hoekige vorm met een geëxtrudeerd massief
kokervormig gedeelte of een massief gedeelte
van hout. Dit massieve gedeelte dient om er de
vakvulling, het glas of de panelen, op af te steu-
nen en de klemlijsten aan te schroeven, figuur
11.8. Profielen zijn verkrijgbaar in verschillende
aanzichtbreedten en profieldiepten. Welk profiel
voor een gevel geschikt is, wordt bepaald door
de hoogte van de verdiepingsoverspanning en
de breedte tussen de verticale stijlen. De aan-
zichtbreedte van het profiel speelt in beperkte
mate een rol bij het bepalen van de profiel-
zwaarte.
Stalen vliesgevels worden toegepast wanneer
een overspanning wordt gevraagd die met alu-
minium of hout moeilijk te realiseren is. Staal is
drie keer sterker dan aluminium. Hierdoor is het
06-04-2005 15:05:14
 146
�����������������
����������������
���������������������
��������
����������������
���������
���������������������
������
����������
Figuur 11.8 Doorsnede profiel met vakvulling
mogelijk met een minder zwaar stalen profiel
dezelfde overspanning te bereiken als met een
aluminium profiel. Met staal wordt dus slan-
ker gedetailleerd. Ook heeft staal een hogere
brandwerendheid dan aluminium. Wanneer een
brandwerendheidseis van 30 minuten of meer
wordt geëist, kan staal een oplossing betekenen.
De vakvullingen worden met klemlijsten vast-
gezet in en tegen de achterconstructie. Boven-
dien zorgen deze klemlijsten ervoor dat door
het maken van sparingen de waterhuishouding
wordt geregeld. Uiteindelijk wordt door de
juiste samenstelling van beglazingrubbers, glas-
dikte, hoogte-isolatoren en type klemlijst de
gevraagde glasaandruk bereikt. Systeemleve-
ranciers beschikken over tabellen waaruit blijkt
welke samenstelling gekozen dient te worden.
De glasdikte wordt hierbij als referentie gebruikt.
De dekkappen aan de buitenzijde worden op de
klemlijsten geklikt en dienen als esthetische af-
werking. De dekkappen zijn meestal rechthoekig
van vorm, maar kunnen, indien gewenst, ook in
andere vormen worden geproduceerd, figuur
11.9-1, en 11.9-2. Werden vroeger de verbindin-
gen tussen diverse profielen gelast, tegenwoor-
dig is het dankzij de huidige extrusietechnieken
mogelijk om alle verbindingen tussen stijlen
06950440_H11.indd 146
en regels tot stand te brengen met behulp van
schroef- of klemverbindingen.
▶▶ Het Twin Vliesgevelsysteem (houten ge-
velvullende elementen die aan de buitenzijde
worden voorzien van aluminium klemprofielen,
waarover aluminium deklijsten) wordt bespro-
ken in deel 4c Gevelopeningen, hoofdstuk 19
Bijzondere kozijnconstructie
11.3.1 Beweegbare delen in gevels
De vliesgevels kunnen worden voorzien van
beweegbare delen. Bij vliesgevels worden de ko-
zijnen met daarin het beweegbare deel geplaatst
op dezelfde wijze als het glas, figuur 11.10. Het
is noodzakelijk dat de inbouwdiepte gelijk is aan
de omringende vakvullingen, om het kantelen
van de klemlijst te voorkomen.
11.3.2 Dilataties
Vliesgevelprofielen zijn ontwikkeld om gevels te
construeren die meerdere verdiepingen kunnen
overspannen. De stalen en aluminium profielen
worden geleverd in lengten van maximaal 7 m;
de houten profielen in lengten van 8 m. Wan-
neer grotere hoogten dienen te worden over-
spannen, kunnen de profielen worden gestapeld.
Door middel van profielen die in de hoofdcon-
structie worden geplaatst, worden stijlen met
elkaar verbonden en wordt de gevel gedilateerd,
figuur 11.11-1.
In horizontale richting kan de gevel worden
gedilateerd door middel van dilatatieprofielen,
figuur 11.11-2.
11.4 Productie vliesgevels
Het produceren van vliesgevels is relatief eenvou-
dig, in tegenstelling tot de productie van ramen
en deuren. De profielen ten behoeve van de vlies-
gevel worden op maat gezaagd en verbonden.
De voorbereiding daarentegen is van groot
belang. De maatvoering, de montagemogelijk-
heden, enzovoort dienen vooraf beoordeeld te
worden. Zonder een doordachte voorbereiding
is het niet mogelijk een kwalitatief goed product
te leveren.
Wanneer de gevelbouwer de bouwkundige
tekeningen van zijn opdrachtgever ontvangt,
06-04-2005 15:05:15
 11 VLIESGEVELS 147

��

��
�������� ��

�� ���������������������������
�������� ��
����������

�� ��������������������������� ����������

��
��
��������

��������

��
��
�

��
��

��
��

������������������������� ���������� ��� ��

�� �������������������������
Figuur 11.9 Diverse vormen dekkappen
dient hij te controleren of de juiste profielen zijn
getekend. Deze zijn soms bij de gevelbouwer
al bekend, omdat hij in een eerder stadium de
prijsvorming heeft bepaald met profielen die
voor de gevraagde situatie van toepassing zijn.
Een tweede controle kan echter geen kwaad. Bij
rechthoekige gevels zal het tekenwerk eenvoudig
zijn. Bij ronde of getoogde constructies is het
tekenen door middel van CAD een goed hulp-
middel.
����������
����������
��� �� ��
Figuur 11.10 Kozijninbouw in vliesgevel
Het is van belang bij het bepalen van de afmetin-
gen van de aluminium vliesgevel de benodigde
dilataties te betrekken. Immers, aluminium heeft
een uitzetting van circa 1 millimeter per meter
profiellengte. Wanneer de exacte bouwkundige
maten worden gevolgd, kunnen er bij grote tem-
peratuurverschillen problemen ontstaan.
Wanneer de gevelbouwer gereed is met de werk-
tekeningen stuurt hij deze ter controle naar zijn

06950440_H11.indd 147 06-04-2005 15:05:16

 148

���

�� ���������������������������������� �� ������������������������������������ ����������

Figuur 11.11 Verticale en horizontale dilatatie

opdrachtgever, in de meeste gevallen een aan- 11.4.1.a Geknikte gevelconstructies

nemer. Deze dient de tekeningen te controleren Bij deze constructie worden de horizontale regels
op de juiste maatvoering. Bij voorkeur treedt de onder een bepaalde hoekverdraaiing bevestigd
aannemer nog in contact met de architect, om aan de verticale stijlen. Wanneer standaard-
te zien of het bestek door de gevelbouwer op profielen worden toegepast, is deze verdraaiing
de juiste wijze is geïnterpreteerd ten aanzien van van de regel ten opzichte van de stijl echter
bijvoorbeeld type vakvulling, gevelindeling, type beperkt. Hoe groot deze beperking is, hangt af
oppervlaktebehandeling, enzovoort. van het gekozen profielsysteem. Wanneer de
verdraaiing anders dient te zijn en buiten de
11.4.1 Gevelvormen standaardsysteemmogelijkheden valt, kan
Gevels samengesteld uit vliesgevelprofielen kun- met behulp van dilatatieprofielen de juiste
nen in een nagenoeg onbegrensd aantal vormen verdraaiing worden bereikt, figuur 11.12.
worden ontworpen. Er is echter een aantal voor-
waarden waaraan moet worden voldaan.
Verbindingen van stijl- en regelwerk dienen te
worden uitgevoerd zoals door de systeemleve-
rancier is aanbevolen en dienovereenkomstig
beproefd. De toe te passen vakvullingen, glas,
panelen en/of beweegbare delen, dienen op
de juiste manier te worden geklemd met een
zodanige druk dat extreme watertoevoer wordt
voorkomen. Wanneer aan bovenstaande voor- ����������

waarden wordt voldaan, is het mogelijk om an- Figuur 11.12 Knikken door middel van dilatatieprofielen
dere constructies te ontwerpen dan rechthoekige
verticale gevels.

06950440_H11.indd 148 06-04-2005 15:05:19


11.4.1.b Vooroverhellende gevels
Bij vooroverhellende gevels is het noodzakelijk de
krachten te berekenen die worden uitgeoefend
op de klemlijst. Immers, het gewicht van de vak-
vulling steunt niet uitsluitend op de horizontale
regel, maar ook gedeeltelijk tegen de klemlijst.
De waterhuishouding is in dit geval geen pro-
bleem: het water zal op een natuurlijke wijze uit
de sponning naar buiten lopen.
11.4.1.c Achteroverhellende gevels
Deze constructie vereist bijzondere aandacht,
met name ten aanzien van de waterhuishouding.
Bij achteroverhellende gevels zal het water dat in
de sponningen dringt niet langs natuurlijke weg
naar buiten lopen. Het is daarom noodzakelijk
ervoor te zorgen dat het water de sponning niet
kan bereiken. Door de vakvullingen onder de
klemlijst te verbinden met een klevende tape
wordt voorkomen dat er water in de sponningen
loopt, figuur 11.13. Het aanbrengen van deze
tape dient met zorg te gebeuren. De hellings-
hoek van de gevel, het gewicht van de vakvulling
en de te verwachten winddruk zijn van invloed
op de te kiezen profieldiepte. Het is daarom
noodzakelijk in deze gevallen een berekening uit
te voeren. Wanneer de constructie niet in zijn
geheel in aluminium kan worden uitgevoerd, is
het mogelijk een ondersteunende staalconstruc-
tie toe te passen (bijvoorbeeld vakwerkliggers).
�����������
Figuur 11.13 Tapen achteroverhellende gevels
06950440_H11.indd 149
11 VLIESGEVELS 149
11.4.1.d Gebogen gevels
Om gebogen gevels te kunnen construeren,
moeten de profielen worden gewalst. Gebogen
gevels kunnen zowel in horizontale als in verti-
cale richting worden uitgevoerd. Het walsen van
de profielen gebeurt bij speciaal daarvoor inge-
richte bedrijven. De profielen mogen niet zoda-
nig vervormen dat het materiaal gaat plooien of
stuiken. Het moet ook na het walsen mogelijk
zijn de vakvullingen te plaatsen, de klemlijsten te
schroeven en de dekkappen te monteren als be-
trof het een rechte gevel. Ter plaatse van de stijl-
en regelverbinding kan er een situatie ontstaan
waardoor het verbinden met T-verbinders, zie
paragraaf 11.10 Bouwkundige aansluitingen, niet
mogelijk is. In dit geval dienen de verbindingen
te worden gelast.
11.4.1.e Dakconstructies
Vliesgevelprofielen kunnen worden toegepast
om daken te voorzien van beglazing, panelen of
beweegbare delen. De profielen, klemlijsten en
dekkappen hebben een afwijkende vorm ten op-
zichte van de profilering zoals die wordt toege-
past in de verticale gevelbouw. Ten aanzien van
de achterconstructie geldt hetzelfde als voor de
achteroverhellende gevels. De profielen dienen
voldoende stijf te zijn en bestand tegen het ge-
wicht van vakvullingen, winddruk en -zuiging en
sneeuwbelasting. De beweegbare delen worden
dusdanig samengesteld dat er geen water in de
sponning tussen kozijn en vleugel kan komen,
figuur 11.14.
��������
�������������
�����������
��������
����������
Figuur 11.14 Beweegbaar deel in dakconstructie
▶▶ Glazen dakconstructies worden behandeld
in deel 4a Prestatie-eisen / Daken hoofdstuk 5
Glasoverkapte ruimten
06-04-2005 15:05:21
 150
11.4.1.f Serreconstructies
Serreconstructies worden over het algemeen
samengesteld uit vliesgevelprofielen of specifiek
ontworpen profielen om te voldoen aan de eisen
van de gebruiker. In het algemeen wordt een
serre gebouwd tegen een particuliere woning.
Wanneer in het schuine dakvlak een beweegbaar
deel dient te worden opgenomen, moet reke-
ning worden gehouden met een goede water-
afvoer. Entreedeuren of schuifdeuren worden
samengesteld uit standaardprofielen en zijn gelijk
aan constructies zoals deze worden geplaatst bij
vliesgevels.
11.5 Gevelvullingen
Voor het vullen van de kaders worden doorzichte
of ondoorzichtige materialen gebruikt.
De eerste vliesgevels werden geheel van glas ge-
maakt. Om bij onzuivere vliesgevels geen verschil
te laten ontstaan tussen open gedeelten (door-
kijkgedeelten) en borstwering werd gekleurd en
spiegelend glas toegepast.
Voor de uitvoering van de borstwering moet
onderscheid worden gemaakt tussen een koude
gevel en een warme gevel. Bij een koude gevel
bevindt zich een geventileerde spouw ach-
ter het glas. Het glas heeft bouwfysisch geen
functie, maar dient als regenjas. De spouw
moet voldoende worden geventileerd om con-
densvorming en een te grote ophoping van
warmte in de spouw te voorkomen. Bij kans op
thermische breuk wordt voorgespannen glas
toegepast.
Bij een warme gevel moet het glas zorgen voor
de thermische isolatie. Het glas is verbonden met
het isolatiemateriaal en vormt een sandwichcon-
structie. Er wordt voorgespannen glas toegepast.
Het glas bij een doorzichtdeel en bij een borst-
wering wordt in één vlak toegepast. Omdat het
aanbrengen van een buitenzonwering bij een
vliesgevel niet mogelijk is, wordt zonwerende be-
glazing toegepast.
▶▶ Zonwerend glas wordt besproken in deel 4c
Gevelopeningen, hoofdstuk 20 Zonwering
06950440_H11.indd 150
Als reactie op deze zeer veel toegepaste spie-
gelende vliesgevels wordt steeds vaker geko-
zen voor andere materialen in de borstwering,
bijvoorbeeld natuursteen, aluminiumpanelen
en geëmailleerd glas. Natuursteen kan worden
toegepast door zeer dun gezaagde natuur-
stenen platen te verlijmen op een geperforeerde
staalplaat. Hierdoor blijft het gewicht beperkt.
Natuursteen kan ook worden toegepast in een
sandwichconstructie.
Bij het toepassen van dikkere natuursteenplaten
moet wel de verankering naar de achterliggende
constructie worden aangepast.
11.5.1 Wijze van beglazen
Voor de wijze waarop vliesgevels worden be-
glaasd is onderscheid te maken in de traditionele
manier van beglazen en structurele beglazing
(structural glazing).
Traditionele beglazing
In het algemeen worden de vakvullingen ge-
klemd door middel van neopreenprofielen van
synthetisch rubber, waardoor een gelijkmatige
druk op de vakvulling ontstaat, figuur 11.9. Bij
dit beglazingssysteem komt er echter water in
de sponning. Om dit water af te voeren worden
er, per glas- of paneelvlak, in de klemlijst en de
dekkappen sleuven met een minimale afmeting
van 5 × 25 mm geponst of gefreesd. Op deze
manier ontstaat er een labyrint, waardoor het
moeilijker wordt om water onder winddruk in de
sponning te persen. Om een goede wateruitloop
te garanderen kan het nodig zijn de sponning te
beluchten. Op grote hoogten is dit zelfs nood-
zakelijk. Door het beluchten van de sponning
wordt voorkomen dat er onderdruk in de spon-
ning ontstaat waardoor het water niet wegloopt
via de ontwateringsgaten.
Het water kan ook worden afgevoerd via de
stijlen. Het water loopt dan ter plaatse van het
maaiveld uit de gevel. Deze wijze van ontwa-
teren kan nadelig zijn. Wanneer namelijk een
lekkage optreedt, is de oorzaak ervan lastig te
ontdekken. Door vervuiling kunnen de spon-
ningen in de stijlen op willekeurige plekken ver-
stopt raken. Het verdient daarom aanbeveling
per glasvlak te ontwateren. Hierdoor wordt het
geheel beter beheersbaar wanneer zich calami-
teiten voordoen.
06-04-2005 15:05:22

Structurele beglazing
Structurele beglazing houdt in dat er aan de bui-
tenzijde geen raamprofielen meer zichtbaar zijn,
maar uitsluitend glas, figuur 11.15.
Het glas wordt bij structurele beglazing verlijmd
op een achterliggende aluminiumconstructie.
Deze aluminiumconstructie kan bestaan uit een
kader dat door middel van pershoeken wordt
samengesteld. Het glas wordt daarna met
tweezijdig kleefband gefixeerd op het kader.
Vervolgens wordt de omtrekspeling vanaf de
buitenzijde gevuld met kit. Om tot een goede
kitsamenstelling te komen, is het van belang dat
er onderzoek wordt gedaan naar de hechtings-
en afschuifeigenschappen tussen aluminium, glas
en kit. De verbinding van het isolatieglas onder-
ling dient te geschieden met een uv-bestendige
kit. Het aluminium dient geanodiseerd te zijn.
Wanneer dit niet het geval is, bestaat de moge
lijkheid dat door inwerking van vocht het
aluminium oxideert, waardoor onthechting van
de kitnaad optreedt. In een aantal gevallen kan
het uit veiligheidsoverwegingen noodzakelijk
zijn om de verlijmde glaskaders door middel van
rozetten aan de achterconstructie vast te zetten.
Productie en montage van de achterconstructie
van aluminium is, over het algemeen, gelijk aan
die van de traditionele vliesgevels, figuur 11.15.
Om de waterdichtheid van de aansluitingen tus-
sen de gevelvullingen te garanderen zijn er een
aantal mogelijkheden:
• bij een open voegconstructie loopt het water
in de sponning en kan vrijelijk zijn weg vinden.
Figuur 11.15 Open voegconstructie
06950440_H11.indd 151
11 VLIESGEVELS 151
De afdichting geschiedt door neopreenrubbers.
De gevellijn wordt niet onderbroken, figuur
11.15;
• bij een neopreenafdichting die voorzien is
van ontwateringsgaten wordt de glaslijn onder-
broken. Door temperatuurverschillen kunnen
krimpnaden in de onderlinge aansluitingen ont-
staan. Het is noodzakelijk dat montage van de
neopreenafdichtingen met de nodige overlengte
gebeurt;
• de sponningen worden van een vulling voor-
zien en daarna verkit. Dit is zeer zorgvuldig werk.
Het verdient aanbeveling deze werkzaamheden
door een gespecialiseerd bedrijf uit te laten voe-
ren. Wanneer water achter de kitnaden komt, is
het onbeheersbaar.
De keuze voor een van deze afdichtingen wordt
bepaald door esthetische en bouwfysische over-
wegingen en door het toegepaste systeem.
11.5.2 Beweegbare delen
Beweegbare delen in structurele beglazingcon-
structies worden uitgevoerd als uitzet-zakramen
of als naar buiten draaiende ramen, figuur 11.16.
Uitzet-zakramen worden het meest toegepast.
Het is mogelijk naar binnen draaiende vleugels te
produceren. Aan de buitenzijde is dan echter het
kozijnprofiel zichtbaar waarin het beweegbare
deel is opgenomen. Het effect van structurele
beglazing, waarbij geen aluminium aan de bui-
tenzijde zichtbaar is, gaat hierdoor verloren.
����������
06-04-2005 15:05:23
 152

����������������

��������������������
���������������

��������������������� ��������������������������������

�����������
����������������
����������������������

����������������

�����������������������������������
�����������
����������

Figuur 11.16 Uitzet-zakraam bij structurele beglazing

11.6 Bouwfysische aspecten brugonderbrekingen worden aangebracht nadat

de oppervlaktebehandeling heeft plaatsgevon-
Een vliesgevel kan bouwfysisch worden on- den, is de temperatuurbestendigheid van minder
derverdeeld in een warme gevel en een koude belang dan bij samengestelde profielen.
gevel. Bij een warme gevel is de isolatie opge-
nomen in het systeem en is er geen ventilerende
spouw. Een koude gevel heeft een spouw die
met buitenlucht wordt geventileerd. Bij een
koude gevel bevindt de isolatie zich tegen het
binnenspouwblad.
���������� �������
Bij een warme gevel loopt de denkbeeldige iso- ������������ ������������

latielijn in één lijn door, figuur 11.17-1. Bij een

koude gevel maakt de isolatielijn een knik bij de
overgang van een transparant warm deel naar
een niet-transparant koud deel, figuur 11.17-2.
Om bij deze overgang koudebruggen te voorko-
men, is soms een complexe detaillering nodig.
Het aanbrengen van een koudebrugonderbre-
king in de profielen zelf geschiedt door het plaat-
sen van bijvoorbeeld een neopreenprofiel tussen �� ��������������� �� ���������������
het constructieve profiel en de klemlijst. Op deze � ����������� � �����������
wijze wordt een directe koudedoorgang tussen Figuur 11.17 Isolatielijn in koude en warme gevel
het binnen- en het buitengebied voorkomen.
De dikte van de te plaatsen vakvullingen, het te
plaatsen glas of paneel, bepaalt de hoogte van
de toe te passen isolator, figuur 11.18. Hoe ho-
ger het toegepaste isolatieprofiel is, des te hoger
is de warmteweerstand. Aangezien deze koude-

06950440_H11.indd 152 06-04-2005 15:05:24


��
��
�
� �������������������������������������
��
��
��
��
��
��
��
� �������������������������������������
Figuur 11.18 Isolatoren
11.7 Oppervlaktebehandeling
Om de profielen te beschermen tegen corrosie
en uit esthetische overwegingen ondergaat het
aluminium, staal of hout een oppervlaktebehan-
deling. Men kan kiezen voor anodiseren (alumi-
nium) of lakken (aluminium, staal en hout).
Anodiseren (aluminium)
Aluminium vormt, wanneer het in contact komt
met de buitenlucht, een oxidehuid. Deze oxide-
huid is echter niet dik en homogeen genoeg
om corrosie te voorkomen. Anodiseren zorgt
voor een dikkere oxidehuid. Het anodiseren kan
blank (naturel) of in een beperkt aantal kleuren
worden uitgevoerd. De gemiddelde laagdikte
van de oxidehuid voor aan de buitenlucht bloot-
gesteld aluminium bedraagt 20 micrometer.
In een agressief milieu of aan de kust dient de
laagdikte minimaal 25 micrometer te zijn. Het te
anodiseren aluminium moet de juiste chemische
samenstelling hebben (anodiseerkwaliteit) om
te voorkomen dat na het anodiseren vlekken en
kleurverschillen ontstaan.
06950440_H11.indd 153
11 VLIESGEVELS 153
��
��
Lakken (aluminium en staal)
Aluminium wordt ter bescherming meestal
voorzien van een laklaag. De laklaag kan door
natlakken of door poedercoaten op het alumi-
nium worden aangebracht. Het aluminium moet
hiertoe de juiste chemische samenstelling heb-
ben (anodiseerkwaliteit) en het moet ontdaan
worden van de oxidelaag, omdat de hechting
van de lak anders onvoldoende is. De oxidehuid
wordt vervangen door een conversielaag die
de verbinding vormt tussen lak en aluminium.
De lak kan droog, in de vorm van een poeder
(poedercoating) of vloeibaar (natlakken) worden
aangebracht. De droging geschiedt aan de lucht
(natlakken) of in een moffeloven: gemoffeld
aluminium (natlak en poedercoating).
Lakken (hout)
Het hout dient te worden voorzien van een
deugdelijk en voor de situatie geschikt verf-
systeem.
▶▶ Een uitgebreidere omschrijving van
oppervlaktebehandelingen staat in deel 4c
Gevelopeningen, hoofdstuk 16 Kozijnen, ramen en
deuren van aluminium en in deel 5 Afbouw, hoofd-
stuk 7 Conservering en schilderwerk
06-04-2005 15:05:25
 154
11.8 Rekenmethode
Om de vereiste sterkte en stijfheid van de ge-
velelementen te bepalen is een ingewikkelde re-
kenmethode nodig. In de ontwerpfase is het van
belang om te bezien welke zwaarte van profielen
nodig is om tot een verantwoorde constructie te
komen. De profielzwaarte in zowel horizontale als
verticale richting wordt bepaald door een aantal
factoren. Om het juiste traagheidsmoment te be-
palen dienen de volgende zaken in ogenschouw
te worden genomen:
1 het gebied waarin wordt gebouwd: wind-
gebied I, II of III:
• gebied I: Markermeer, Waddeneilanden en
de provincie Noord-Holland ten noorden van de
gemeenten Heemskerk, Uitgeest, Wormerland,
Purmerend en Edam-Volendam;
• gebied II: het resterende deel van Noord-
Holland en de provincies Groningen, Friesland,
Flevoland, Zuid-Holland en Zeeland;
• gebied III: het resterende deel van Nederland;
2 de omgeving waarin wordt gebouwd:
• bebouwde omgeving: gebouwen liggen in
dorpen of steden;
• onbebouwde omgeving: gebouwen liggen
aan de rand van een dorp of stad, globaal op
minder dan 10 keer de gebouwhoogte vanaf het
open terrein en bij een ruime open bebouwing,
bebouwingsdichtheid minder dan 15%;
3 de gebouwhoogte: om het juiste traagheids-
moment te kunnen bepalen is de gebouwhoogte
van wezenlijk belang. Immers, hoe hoger het
gebouw, des te hoger wordt de winddruk. De
vormfactor van het gebouw kan dan ook van
belang worden;
4 winddruk en windzuiging: wanneer gebou-
wen dicht bij elkaar worden gebouwd kan het
venturi-effect optreden. Dit houdt in dat de wind
zich tussen de gebouwen perst en hierbij een
versnelling ondergaat. Daardoor ontstaat een
zuigkracht op de gevels. Het is van belang om
deze situatie vooraf te onderkennen;
5 de afstand van de horizontale regels en ver-
ticale regels ten opzichte van elkaar: ook de
hart-op-hartafstand van de verticale stijlen is van
belang bij het bepalen van het traagheids-
moment. Bij een afstand van bijvoorbeeld
1 meter is de profielzwaarte geringer dan bij
een afstand van 2 meter;
06950440_H11.indd 154
6 het gewicht van de vakvulling: het is van
belang, naast het berekenen van het traagheids-
moment van de profielen die in horizontale en
verticale richting worden toegepast, het gewicht
van de vakvulling te bepalen. Bij toepassing
van een zware vakvulling, bijvoorbeeld kogel-
werende beglazing, kan het noodzakelijk zijn
de horizontale regels te verzwaren, hoewel dit
voor het traagheidsmoment niet nodig zou zijn.
Om de rekenmethode te vereenvoudigen wordt
gebruikgemaakt van tabellen en eenvoudige for-
mules die in de VMRG-uitgave Gevels en Statica,
2003, zijn opgenomen. Er ontstaat zo een helder
beeld van welke profielzwaarte in welke situatie
dient te worden toegepast.
Om ontwerpfouten te voorkomen is het van
groot belang om vooraf te bepalen welke pro-
fielen worden toegepast. Een willekeurig profiel
tekenen om daarmee aan te geven dat het een
vliesgevelconstructie betreft, is vragen om pro-
blemen. Een verkeerde profielkeuze kan enorme
gevolgen hebben, niet alleen voor het ontwerp
maar ook voor de prijs van de gevel.
11.9 Montage
Montage van laddergevels, op dit moment de
meest toegepaste assemblagevorm, geschiedt
door voorgefabriceerde elementen te monteren.
Deze elementen worden in horizontale richting
verbonden door regels waarna het geheel een
wind- en waterdichte gevel vormt. De montage-
volgorde is van belang om het geheel waterpas
en te lood te kunnen monteren. De opbouw is
als volgt: de gevelelementen, de ladders, worden
in de fabriek voorzien van de begane-grond-
ankers, figuur 11.19.
Dit geheel wordt op de vloer geplaatst en wind-
vast gefixeerd. Hierna worden de tussenregels
geplaatst en wordt het volgende element op de
begane-grondvloer windvast gezet. Wanneer
de breedte van het gebouw op deze manier is
overbrugd, wordt deze volgorde een element-
laag hoger herhaald tot de gehele gevelopening
is gevuld. Hierna wordt de gevel door middel
van een waterpasinstrument zodanig gesteld
dat de gevel waterpas en te lood staat. Wanneer
het grote geveloppervlakken betreft, verdient
06-04-2005 15:05:26

Figuur 11.19 Montage elementengevel
het aanbeveling ieder geplaatst element op de
begane grond reeds waterpas te verankeren.
Nadat de verankering op de begane-grondvloer
heeft plaatsgevonden, worden de ankers die de
verbinding tussen profiel en verdiepingsvloer tot
stand brengen geplaatst.
Wanneer de gehele gevel is verankerd, dient de
beglazing en/of dienen de beweegbare onder-
delen op hun plaats te worden gezet.
De vakvulling wordt opgesloten met de daarbij
behorende klemlijsten, voorzien van neopreen-
rubbers. Het opklikken van de dekkappen com-
pleteert het geheel.
11.10 Bouwkundige aansluitingen
Om vliesgevels met een goede wind- en water-
dichtheid te monteren, dient de nodige zorgvul-
digheid in acht te worden genomen. Vliesgevel-
constructies kunnen worden aangesloten tegen
een grote verscheidenheid aan bouwmaterialen.
Ieder bouwmateriaal heeft zijn eigenschappen
betreffende uitzetting, fysisch gedrag, aansluit-
06950440_H11.indd 155
11 VLIESGEVELS 155
mogelijkheden, detaillering enzovoort. Derhalve
is het noodzakelijk bij iedere constructie de aan-
sluitingen opnieuw te bezien.
Dilataties
Aluminium vliesgevels dienen te worden ge-
dilateerd om uit te kunnen zetten in verticale
en horizontale richting. Profielen worden
geleverd in lengten van circa 7000 mm. Dila-
tatie is noodzakelijk gezien de uitzetting van
het aluminium van circa 1 mm per 1000 mm
profiellengte. Een profiel van 7000 mm zal
dus ongeveer 7 mm in lengte krimpen of uit-
zetten. Ter plaatse van de begane-grondvloer
worden de profielen vast bevestigd. Aan de
eerste verdiepingsvloer worden ze schuivend,
dilaterend bevestigd. En aan de tweede ver-
diepingsvloer worden ze schuivend bevestigd.
Tevens wordt aan deze vloer de vaste beves-
tiging van het daar boven te plaatsen profiel
bevestigd. Tussen deze twee profielen is een
ruimte nodig van circa 5–7 mm, afhankelijk
van de buitentemperatuur, ten behoeve van
voldoende dilatatie. In horizontale richting is
06-04-2005 15:05:27
 156
dilatatie ook noodzakelijk. Hiertoe zijn profie-
len beschikbaar die deze dilatatie in zich opne-
men. In zowel horizontale als verticale richting
is aan de buitenzijde niet zichtbaar waar de
dilataties zich bevinden, figuur 11.21.
De montage van een vliesgevel dient goed te
worden voorbereid. Het is van belang om vooraf
te bepalen waar de bevestigingspunten komen.
De bevestiging aan de begane-grondvloer dient
bouwkundig stijf te zijn, de gevel ‘staat’ en
wordt gefixeerd door middel van ankers, figuur
11.20.
Bevestiging aan de verdiepingsvloeren dient
dilaterend te worden uitgevoerd, figuur 11.21-1
en 3. Immers, de uitzetting van aluminium is
1 millimeter per meter profiel. Dit houdt in dat
bij een gebouwhoogte van bijvoorbeeld 12
meter de verticale uitzetting 12 millimeter kan
zijn. De dakrandaansluiting dient deze uitzetting
�����������
Figuur 11.20 Anker begane-grondvloer, vast
06950440_H11.indd 156
te kunnen verwerken. Wanneer grotere gebouw-
hoogten van vliesgevels worden voorzien, is het
noodzakelijk om de vliesgevel te compartimen-
teren. Hierbij worden bijvoorbeeld twee verdie-
pingen overspannen en daarna wordt tussen de
stijlen onderling een dilatatie aangebracht, figuur
11.21-2.
De profielen voor de volgende twee verdiepin-
gen worden stijf gefixeerd tegen de verdiepings-
vloer en overspannen weer twee verdiepingen.
Profielen die de tussenliggende verdiepingen
passeren worden dilaterend verankerd. Bij deze
montagewijze wordt de dilatatie verdeeld over
de gebouwhoogte. Per twee verdiepingen be-
draagt de dilatatie dan circa 6 millimeter.
Om geluidsoverdracht tussen de verdiepingen
te voorkomen is het noodzakelijk om de ruimte
tussen de vloer en de gevel van het nodige iso-
latiemateriaal te voorzien. Ook de rookdichtheid
wordt in dit geval gewaarborgd, figuur 11.22.
����������
06-04-2005 15:05:28
 11 VLIESGEVELS 157

�� ����������������������

�� ����������������

�� ����������������������

Figuur 11.21 Vaste en dilaterende verankering

06950440_H11.indd 157 06-04-2005 15:05:28

 158
Figuur 11.22 Rook- en geluidsafdichting
De aansluiting ter plaatse van de dakvloer kan op
twee manieren worden uitgevoerd:
1 vóór de dakvloer langs;
2 onder de dakvloer.
1 Vóór de dakvloer langs
De achterzijde van de aluminumconstructie gaat
dienstdoen als dakrand. Deze constructie, figuur
11.23, verdient de nodige aandacht, omdat een
aantal bouwdisciplines tezamen komen (timmer-
werk om de dakrand te formeren en dakdekkers-
werk teneinde het geheel waterdicht te maken).
06950440_H11.indd 158
����������������
���������������������������
���������
2 Onder de dakvloer
De aansluiting met het boeideel, als dakrandaan-
sluiting, dient zorgvuldig te worden uitgevoerd
om lekkages te voorkomen, figuur 11.24.
Ter plaatse van de aansluiting tussen de vlies-
gevel en het plafond dient een dilaterende con-
structie te worden toegepast, figuur 11.25. Het
is niet mogelijk om het plafond bouwkundig aan
de gevel te bevestigen. Door het werken van de
gevel zal het plafond losscheuren.
06-04-2005 15:05:29

�������
���������
�����
��������������������
������������������ ��������
Figuur 11.23 Dakrandaansluiting
Figuur 11.24 Dakvloeraansluiting
Wanneer een verlaagd plafond achter de vliesge-
vel wordt toegepast, dient een koof te worden
gemaakt als overbrugging naar de betoncon-
structie. In dit geval wordt het timmerwerk uit-
sluitend bevestigd aan de betonconstructie en
blijft het plafond te allen tijde los van de gevel.
De montage tegen een staalconstructie is na-
genoeg gelijk aan de montage tegen een be-
tonconstructie. Het is hierbij van groot belang
het traagheidsmoment van de staalconstructie
te bezien. De staalconstructie mag nooit meer
doorbuiging vertonen dan de aluminiumgevel.
06950440_H11.indd 159
11 VLIESGEVELS 159
��������� ������
����������
Aluminiumgevels dienen immers tegen een
bouwkundig stijve constructie te worden gemon-
teerd. Vooral tijdens het ontwerpen van alumi-
niumconstructies bij entreepartijen, trappen-
huizen en liftschachten is extra aandacht nodig
voor de achterliggende staalconstructie.
Het is belangrijk om te voorkomen dat er koude-
bruggen ontstaan ter plaatse van de verticale aan-
sluitingen tegen de gebouwconstructie. Hiervoor
kunnen speciale profielen worden toegepast. De
vliesgevel wordt om dit profiel geklemd waardoor
een thermisch onderbroken geheel wordt ver-
06-04-2005 15:05:31
 160

����������������������

���������������������������

�������

����������������

Figuur 11.25 Dilaterende plafondverbinding

06950440_H11.indd 160 06-04-2005 15:05:32

 11 VLIESGEVELS 161

��
��
��

��

�� ���������������
Figuur 11.26 Inklemming

kregen, figuur 11.26. De afmeting van dit profiel

dient gelijk te zijn aan de dikte van de vakvulling,
om het kantelen van de klemlijst te voorkomen.
Stijl- met regelverbinding kan op twee manieren
worden gerealiseerd.
In figuur 11.27-1 is de meest toegepaste verbin-
dingsconstructie te zien. Op deze wijze kunnen,
afhankelijk van profielzwaarte in horizontale en
verticale richting, alle gevels worden geprodu-
ceerd.
Wanneer de overspanning, h.o.h.-afstand van de
stijlen en het gewicht van de vakvulling binnen
bepaalde maten en gewicht blijft, kan een ge-
raveelde constructie, figuur 11.27-2, voldoende
zijn. Leveranciers van profielen leveren een
matrix, waarmee kan worden bepaald welke van
de twee constructies kan worden toegepast. �� ����������������������
Figuur 11.27 T-verbinder en geraveelde verbinding

11.11 Inbraakwerendheid manier om in te breken is het verwijderen van de

Aangezien vliesgevels in het algemeen worden
toegepast in utiliteitsbouw is inbraakwerendheid
zoals omschreven in het handboek Politiekeur-
merk Veilig Wonen niet van toepassing. Uiteraard
kunnen opdrachtgevers eisen dat gevels en de
daarbij behorende te openen delen voldoen aan
eisen voor wat betreft inbraakwerendheid volgens
NEN 5096 en aan eisen betreffende bereikbaar-
heid volgens NEN 5087. Om vliesgevels aan de
betreffende NEN-normen te laten voldoen, is
een aantal extra maatregelen en daarbij beho-
rende beproevingen nodig. De meest eenvoudige
dekkappen en het losschroeven van de klemlijs-
ten. Voor glasoppervlakken die kleiner zijn dan
1,2 m2 gelden de volgende extra maatregelen.
Het verwijderen van de beglazing kan worden
voorkomen door de klemlijsten vast te schroeven
met ééntoers-schroeven. Deze schroeven zijn
voorzien van een zaagsnede die is afgeschuind
waardoor de schroeven uitsluitend kunnen wor-
den vastgeschroefd. Losschroeven is niet mogelijk.
Wanneer het glasoppervlak echter groter is dan
1,2 m² (= zwaarder dan 25 kg/m²) en bestaat uit
isolatieglas, voldoet het aan de inbraakwerend-
heidseis als omschreven in NEN 5096.

06950440_H11.indd 161 06-04-2005 15:05:33

 162

Verhoogde belastingfactor Normale belastingfactor

Vlakke beregende gevel 2× per jaar 1× per jaar

Geprofileerde niet-beregende gevel 3× per jaar 2× per jaar

Figuur 11.28 Onderhoudsfrequentie

▶▶ In deel 4c Gevelopeningen, hoofdstuk 14 Geraadpleegde en aanbevolen

Gevelopeningen, staat een omschrijving van de literatuur
NEN-normen en de eisen waaraan ramen en
deuren moeten voldoen Normen
NEN 5087 Inbraakveiligheid van woningen –
Bereikbaarheid van gevelelementen: deuren, ramen
11.12 Onderhoud en kozijnen
NEN 5096 Inbraakwerendheid – Gevelelementen
Een vliesgevel moet regelmatig worden schoon- met deuren, ramen, luiken en vaste vullingen –
gemaakt. De frequentie van schoonmaken hangt Eisen, classificatie en beproevingsmethoden
af van een aantal factoren, onder andere:
• situatie van het gebouw (kustgebied of land-
inwaarts);
• milieu (landelijk, stedelijk of industriegebied);
• positie van de gevel (weinig of veel berege-
ning).

Bij het reinigen moet niet alleen het glas, maar

moeten ook de profielen worden meegenomen.
Agressieve stoffen in het milieu kunnen namelijk
de coating aantasten. Tijdens de bouw moeten
verontreinigingen (bijvoorbeeld cementwater,
specie) direct worden verwijderd. Na de opleve-
ring is het raadzaam een onderhoudscontract af
te sluiten met een gespecialiseerd onderhouds-
bedrijf.
Een indicatie van de reinigingsfrequentie wordt
in de tabel van figuur 11.28 gegeven.

Er moeten neutrale, niet-schurende reinigings-

middelen (pH 6 tot 8) worden toegepast. Staal-
borstel, schuurpapier, enzovoort mogen niet
worden gebruikt.
Tijdens het ontwerp moet ook de bereikbaarheid
van de gevel worden bekeken. Lage gebouwen
kunnen vanaf de begane grond worden gerei-
nigd. Bij hoge gebouwen wordt een gevelonder-
houdsinstallatie toegepast.

▶▶ Gevelonderhoudinstallaties worden bespro-

ken in hoofdstuk 13 Gevelonderhoudsinstallaties

06950440_H11.indd 162 06-04-2005 15:05:35

 Actieve gevels
ing. M.W.R. Salden
12
Door de steeds hogere eisen die aan de energieprestatie van ge-
bouwen worden gesteld, volstaat de passieve functie van de gevel
(beschermen tegen de invloeden van het buitenklimaat) niet meer.
Steeds vaker wordt de klimaatregelingsinstallatie in de gevel geïnte-
greerd. Daarmee krijgt de gevel een actieve rol in de beheersing van
het binnenklimaat.

06950440_H12.indd 163 31-03-2005 13:32:02

 164
Inleiding
In de kantorenbouw zijn de laatste tientallen
jaren steeds meer glasgevels toegepast, figuur
12.1-1. Aanvankelijk waren de warmte-isoleren-
de en zonne-energiewerende eigenschappen
van de toegepaste glassoorten niet zo goed als
thans. Mede hierdoor waren omvangrijke, ener-
gieverslindende, verwarmings- en koelinstallaties
nodig. Na de energiecrisis in de jaren zeventig
en door de daaruit voortvloeiende wettelijke en
maatschappelijke eisen ging men op zoek naar
een manier om de bouwfysische eigenschap-
pen van glasgevels te verbeteren. De eisen met
betrekking tot het binnenklimaat en de ener-
giehuishouding gingen bij het ontwerp van de
gevel steeds zwaarder wegen. Grote glasgevels
zonder extra voorzieningen waren niet meer
mogelijk.
De zwaardere eisen leidden bij kantoren tot de
ontwikkeling van de actieve gevel: een gevel
waarin installatieonderdelen (verwarming, koe-
ling en ventilatie) zijn geïntegreerd. Bij de actieve
gevels wordt onderscheid gemaakt in een
klimaatgevel of klimaatraam en in de tweede-
huidfaçade.
12.1 Klimaatgevel/klimaatraam
Een klimaatgevel, figuur 12.1-2, is opgebouwd
uit een normale buitengevel met dubbele
beglazing. Achter deze gevel wordt een extra
��������������������
�������������� ������������������
���������������������
�� ���������� �� ������������
Figuur 12.1 Klimaatgevel en klimaatraam
06950440_H12.indd 164
binnenblad van enkel glas geplaatst. De zo
ontstane luchtspouw wordt onderdeel van de
luchtbehandelingsinstallatie. Via deze spouw
wordt in de winter warme lucht uit het vertrek
afgezogen. De warme vertreklucht zorgt voor
een opwarming van het binnenspouwblad,
waardoor er een zo gering mogelijk verschil is
tussen de luchttemperatuur van de ruimte en
de binnenoppervlaktetemperatuur van de
gevel, figuur 12.2-1 en 12.2-2. Dit wordt door
de gebruiker als comfortabel ervaren. In de
winter wordt tijdens zonnige dagen de in de
spouw opgewarmde lucht gebruikt door deze
lucht langs een warmtewisselaar te leiden, waar-
mee de verse toevoerlucht wordt voorverwarmd.
In de zomer kan de warmte uit de spouw wor-
den afgevoerd, waardoor er minder hoeft te
worden gekoeld.
Een klimaatgevel is meestal opgebouwd uit glas
en aluminiumprofielen.
Bij een klimaatgevel wordt via de gehele gevel
de lucht afgezogen, in tegenstelling tot bij een
klimaatraam, waarbij alleen ter plaatse van het
raam wordt afgezogen, figuur 12.1-3 en figuur
12.2-3.
Bij beide systemen is ter plaatse van de gevel
geen verwarmingsunit nodig. Het vloeroppervlak
van de ruimte kan hierdoor optimaal worden
benut. Men kan een bureau tegen de gevel
plaatsen zonder last van koudeval of koude-
straling te krijgen.
��������������������
������������������
���������������������
�������
����������
������������������
�� �����������
31-03-2005 13:32:02
 12 ACTIEVE GEVELS 165

�� �������������������� �� ����������������������

������������������������
�����������������������
������������ �������� ������������������

���������������� ������������

�������������
������������������
����������� ������������������� �������������������������
�������������������������
��������� �������������������������
����������

�������

������������

�� �������������������������������������������
Figuur 12.2 Luchtafzuiging ter plaatse van klimaatgevel en klimaatraam

06950440_H12.indd 165 31-03-2005 13:32:03

 166
�������������������
����������
������������ ������������
������������
��������������
��������������������
������
�����������������������
��������������������
���������� ����������������
�������
������������
������������������������
Figuur 12.3 Ontwerpaspecten klimaatgevel
De uitvoering van een klimaatgevel of klimaat-
raam is wel aan een aantal ontwerpuitgangs-
punten gebonden, figuur 12.3:
• de afstand van het binnenblad tot het buiten-
blad mag niet te groot zijn (60-200 mm). Bij een
te diepe spouw kan er in de winter alsnog con-
densatie optreden door koudeval;
• het binnen- en buitenblad moeten luchtdicht
worden uitgevoerd om het aanzuigen van valse
lucht te voorkomen;
• koudebruggen moeten worden voorkomen;
• de zonwering in de spouw mag de lucht-
stroom in de spouw niet hinderen;
• er mogen geen te openen delen zijn in de
buitenschil: deze verstoren het ventilatiesysteem.
De binnenschil moet te openen zijn, omdat de
spouw en de zonwering in de spouw moeten
kunnen worden gereinigd;
• het is van groot belang om de toe- en afvoer-
roosters op een goede plek aan te brengen. De
hoeveelheid lucht die wordt afgezogen is onder
andere afhankelijk van:
– het aantal mensen dat in het vertrek werkt;
– de oppervlakte van het vertrek;
– het oppervlak van de klimaatgevel.
Tevens moet men voor de wintersituatie bekij-
ken hoeveel lucht afgezogen moet worden om
koudeval en condensatie te voorkomen. In de
zomersituatie moet de opgewarmde lucht uit de
spouw worden afgezogen. De hoeveelheid lucht
die wordt afgezogen, is in het algemeen groter
dan bij een ‘traditionele’ gevel.
06950440_H12.indd 166
De klimaatgevel of het klimaatraam verbetert
dus de energiehuishouding en zorgt voor een
prettiger (comfortabeler) binnenklimaat. Door
de spouw verbetert ook de geluidsisolatie van de
gevel.
De investering voor een klimaatgevel is hoger
dan voor een traditionele gevel, doordat er een
extra binnenblad moet worden geplaatst. Instal-
latietechnisch is er bij een klimaatgevel winst te
behalen door het feit dat er geen eindapparaten
ter plaatse van de gevel hoeven te worden aan-
gebracht. Tevens zijn de onderhoudskosten van
een klimaatgevel meestal lager: de zonwering
behoeft minder onderhoud doordat deze binnen
is aangebracht en de energiekosten zijn lager.
12.2 Tweedehuidfaçade
Een tweedehuidfaçade is een geveltype dat pas
sinds enkele jaren wordt toegepast. Een tweede-
huidfaçade is opgebouwd uit een buitenblad van
enkel glas en een binnenconstructie van dubbel
glas. De spouw tussen binnen- en buitenblad
wordt natuurlijk geventileerd. In deze spouw
wordt de zonwering aangebracht. In het binnen-
blad bevinden zich te openen delen.
De spouw fungeert als buffer tussen binnen- en
buitenmilieu. De spouwbreedte kan variëren van
200 mm tot 1000 mm, figuur 12.4-1 en 12.4-2.
Wanneer de spouw breed genoeg is en er roos-
ters in worden aangebracht, kan een glazenwas-
ser de gevel reinigen vanuit de spouw. Een twee-
dehuidfaçade is dus een glazen schil voor een
geïsoleerde gevel.
Voordelen van de tweedehuidfaçade ten op-
zichte van de klimaatgevel zijn gelegen in het
feit dat bij de eerste een raam kan worden ge-
opend, zelfs op grote hoogte. Er kan dus op een
natuurlijke wijze worden geventileerd. Hierdoor
zijn de kosten van koeling en ventilatie ten op-
zichte van een klimaatgevel lager. Er moet wel
op traditionele wijze worden verwarmd. Hiertoe
dienen eindapparaten ter plaatse van de gevel te
worden gemonteerd, waardoor er minder nuttig
vloeroppervlak ontstaat.
31-03-2005 13:32:04
 12 ACTIEVE GEVELS 167

Nadelig bij een tweedehuidfaçade is het feit dat

de zonwering en het glas in de spouw sneller
vervuilen en daarom meer onderhoud vragen.
Tevens is de geluidwering bij een tweedehuid-
façade minder groot dan bij een klimaatgevel.
����������

12.3 Ontwerp

Voor een optimaal ontwerp van een actieve ge-

��������� ����������
vel is het voor de architect van belang om in een
vroeg stadium in overleg te treden met de gevel-
bouwer en de installatieadviseur c.q. installateur.
Immers bij de klimaatgevel kan een deel van de
�� ����������������������������������� installatie (c.v.) achterwege blijven doordat de
gevel een hoge isolatiewaarde (U < 0,5) kan ha-
len. Mensen en apparatuur in het vertrek geven
voldoende warmte af. Door het glas zonwerende
eigenschappen, uitgedrukt in de ZTA-waarde,
te geven, wordt ook de koellast beperkt. De kli-
���������� maatgevel is dus onderdeel van het luchtbehan-
���������� delingssysteem.

Bij actieve gevels is het belangrijk om de ZTA-

waarde en de U-waarde zo laag mogelijk te hou-
��������� ���������� den. Voor verwarming en koeling is dan een zo
klein mogelijke hoeveelheid energie nodig. Ook
is er dan minder behoefte aan luchtverversing: er
������������
behoeft minder verwarmd of gekoeld te worden.
Bij een klimaatgevel is een U-waarde van
�� ����������������������������������
0,5 W/m2 ∙ K te behalen en een ZTA-waarde van
10% (70 W/m2 glas in de zomer ten opzichte
van 400 W/m2 traditioneel).
���������������������
12.3.1 Zonweringen
Bij een gevel kunnen drie typen zonwering wor-
��������������
den toegepast:
���������
���������� ��������������� 1 buitenzonwering;
2 zonwerende beglazing of zonwering in begla-
�������������
zing;
�������������
3 binnenzonwering.
����������

Buitenzonwering, figuur 12.5-1, is het meest ef-

fectief. De zonwering wordt echter belast door
het buitenklimaat en behoeft regelmatig onder-
�� ���������������� houd en vervanging. Tevens kan bij hoogbouw
Figuur 12.4 Tweedehuidfaçade geen zonwering worden toegepast door de
grote windbelasting.

06950440_H12.indd 167 31-03-2005 13:32:04

 168
Binnenzonwering, figuur 12.5-3, is in het alge-
meen minder effectief dan buitenzonwering: de
warmte is namelijk al binnen (een warmte-
toetreding van 55%). Door bij een klimaatgevel
de zonwering in de spouw tussen binnen- en
buitenblad aan te brengen, figuur 12.5-4, en
deze spouw af te zuigen, is het mogelijk de
warmtelast af te voeren voordat deze in het
vertrek is. De zonwering wordt niet beïnvloed
door buitencondities en windbelasting.
Bij een tweedehuidfaçade wordt de zonwering
ook aangebracht in de spouw tussen binnen- en
buitenblad, figuur 12.5-5. Dit is echter een na-
tuurlijk geventileerde spouw, waardoor de zon-
wering sneller vervuilt en meer onderhoud vergt
dan bij een klimaatgevel.
� ������� � ��������� � �������
��������� ������������ ���������
�������������
���������
� ������������ � ������������������
Figuur 12.5 Zonwering
06950440_H12.indd 168
Voorbeeldproject
De uitbreiding van het Rijnland ziekenhuis in Lei-
derdorp is een voorbeeld van een project waarbij
een klimaatraam is toegepast, figuur 12.6. De
nieuwbouw van circa 15.000 m² dient aan te
sluiten op het bestaande gebouw. Dit gebouw
heeft echter een beperkte verdiepingshoogte.
Om toch de benodigde installaties te kunnen
aanbrengen met behoud van een zo groot mo-
gelijke vrije verdiepingshoogte, is gekozen voor
de toepassing van een klimaatraam, figuur 12.6.
Het gebouw is volledig in prefab-beton gemaakt
(dragende wanden en vloeren). Er is een grote
indelingsvrijheid. Hierdoor zijn latere verbouwin-
gen gemakkelijker te realiseren.
De vloeren zijn opgebouwd uit kanaalplaten.
De bouwkundige kanalen in deze vloeren wor-
den voor de luchtafvoer gebruikt. Via de gevel
en de vloer wordt de lucht afgezogen naar de
gangzone. Hier loopt een verzamelkanaal onder
de vloer. Bij de toegang tot de ruimte wordt
warme lucht ingeblazen. Door deze constructie
wordt ruimte in de kamers bespaard (meer vrije
hoogte).
Figuur 12.6 Uitbreiding Rijnland ziekenhuis
31-03-2005 13:32:05
 12 ACTIEVE GEVELS 169

�
�

���������������
� ������������

�����������
�����������
������������

�
�

�������������

��������
���������

������������
�������
������

������
���������������

���������
����������� �����������
�����������������������
�����������
�����������������������
����������������
�
�

���������� ���������
��������������
����������
��������������
������� ����������������
������ �����������
�����������

����������
������

�������������� �
�
� ����������������������������������� � ��������������������������������� �����������
Figuur 12.7 Details klimaatraam Bron: EGM Architecten bv

06950440_H12.indd 169 31-03-2005 13:32:06

 170

De thermische buitenschil dient als doorvalbevei-

liging. Het binnenraam van enkel glas is alleen
door geautoriseerde personen te openen. Dit
om te voorkomen dat gebruikers dit raam open-
zetten waardoor het klimaatraam zijn functie
verliest. De aanwezige luxaflex is elektrische be-
dienbaar.

Voordelen:
• grotere vrije hoogte in de kamers;
• er zijn geen radiatoren in de ruimte aanwe-
zig. Hierdoor is er meer vloeroppervlak en is de
ruimte vrijer indeelbaar;
• het onderhoud van de ruimten is gemakkelij-
ker;
• de kozijnen lopen tot op de vloer door. Er zijn
geen storende verwarmingselementen voor het
glas aanwezig.

Nadelen:
• een kanaal in de kanaalplaatvloer is maar één-
maal te gebruiken. Dit beperkt de mogelijkheden
tot verbouwing;
• er dient goed te worden gecontroleerd of de
kanalen open zijn. Ze blijken in de praktijk wel
eens dicht te zitten waardoor de installatie niet
goed functioneert;
• de temperatuur is niet per ruimte te regelen.
Dit zou wel mogelijk zijn maar is kostbaar;
• de aangebrachte zonwering zal sneller ver-
vuilen in verband met de continue luchtstroom
door het klimaatraam.

06950440_H12.indd 170 31-03-2005 13:32:07

 13
Gevelonderhoudsinstallaties
ing. Ch. Rentier

Het weer en de milieu-invloeden hebben permanent een nadelig ef-

fect op de conditie van een gebouw. Verwering en vervuiling kunnen
op de lange duur leiden tot functieverlies. Een tweede maar niet te
verwaarlozen aspect is achteruitgang in esthetisch opzicht door ver-
vuiling en verval. Een investering in onderhoud is daarom zeer zinvol
om in de gebruiksfase effectief en tegen zo laag mogelijke exploita-
tiekosten bij te dragen aan kwaliteitswaarborging en -verbetering van
de bouwkundige leefomgeving. Met andere woorden: investeren in
gevelonderhoud maakt deel uit van goed, zorgvuldig en duurzaam
bouwen.
De functie en het aanzien van gebouwen moeten uiteindelijk worden
gewaarborgd door inspectie en onderhoud. Deze activiteiten zullen
voor wat betreft de gevolgen van weersinvloeden voornamelijk be-
trekking hebben op de gevels en de daken.
De primaire voorwaarde voor inspectie en onderhoud is dat gevels en
daken op een veilige en effectieve wijze bereikbaar zijn voor het ver-
richten van de noodzakelijke werkzaamheden.

06950440_H13.indd 171 31-03-2005 13:36:24

 172
Inleiding
De bereikbaarheid van gevels en daken in de ge-
bruiksfase van een gebouw is een aspect dat bij
het ontwerpen helaas vaak over het hoofd wordt
gezien. In veel gevallen worden de voorzienin-
gen voor bereikbaarheid van gevels en daken ten
onrechte beschouwd als sluitpost op het bouw-
project.
Architecten zien zich ook nogal eens belemmerd
in hun esthetische vrijheden voor de bepaling
van vormen, materialen en details van gevels en
daken. De spanning tussen de investeringskosten
voor het bouwwerk en de latere exploitatie-
kosten levert eveneens een dilemma op voor de
ontwerper of investeerder, die een extra investe-
ring moet incalculeren, die pas later en mogelijk
zelfs door een ander kan worden terugverdiend.
Deze bezwaren kunnen worden beperkt of
zelfs worden vermeden als de ontwerpers zich
vroegtijdig in de ontwerpfase oriënteren op de
mogelijkheden die er zijn voor bereikbaarheid
en dat zij zich bij het kiezen voor een bijzondere
bouwvorm de consequenties voor bereikbaar-
heid goed realiseren. Dit hoofdstuk verschaft
de nodige informatie over mogelijkheden en
beperkingen voor de bereikbaarheid van gevels
en daken.
In dit hoofdstuk wordt de relatie van gevelonder-
houdsinstallaties in min of meer chronologische
volgorde behandeld. Eerst worden de diverse
factoren besproken die bij het ontwerp van ge-
bouwen en de keuze van gevelonderhoudsinstal-
laties een rol spelen.
Vervolgens komen de verschillende deelnemers
aan het ontwerpproces, zoals de architect, de
adviseur en de fabrikant aan de orde. Voor ver-
schillende voorzieningen om gevels bereikbaar te
maken worden kostenindicatoren gegeven, die
kunnen worden toegepast als hulpmiddel bij het
maken van keuzes.
Verder worden diverse soorten installaties en
de bijbehorende voorzieningen beschreven, die
voor het bouwkundig ontwerp van belang zijn.
Ten slotte wordt een samenvatting gegeven van
het bouwproces met diverse aandachtspunten
voor de bouwkundige.
06950440_H13.indd 172
13.1 Ontwerpen van gevel-
onderhoudsinstallaties
13.1.1 Ontwerp-uitgangspunten
13.1.1.a Omgevingsfactoren bij het
ontwerp van gevelonderhoudsinstallaties
Om tot een verantwoord ontwerp van gevel-
onderhoudsinstallaties te komen, moet de ont-
werper nagaan welke omgevingsfactoren van
betekenis zijn, zoals:
◆ locatie van het gebouw;
◆ beschikbare tijd voor gevelonderhoud;
◆ technische specificaties van de gevels en
daken (vormen, oppervlakten/afmetingen,
materialen, detaillering);
◆ onderhoudsbehoefte;
◆ arbeidsomstandigheden.
◆ Locatie van het gebouw
Het ontwerp van gevelonderhoudsinstallaties
wordt in hoge mate bepaald door het klimaat
ter plaatse van het gebouw. Wind, neerslag, zon-
nestraling, temperatuur en luchtverontreiniging
variëren van plaats tot plaats. Vooral bij grote
hoge gebouwen heeft het klimaat invloed op
het aantal en type gevelonderhoudsinstallaties.
Een gevellift mag bijvoorbeeld niet worden ge-
bruikt bij een windkracht hoger dan 6 Beaufort
(windsnelheid > 13,8 m/s). Winterse weersom
standigheden kunnen voor gebruikers van gevel-
onderhoudsinstallaties arbeidsomstandigheden
opleveren die niet aanvaardbaar zijn. De locatie
van het gebouw is uiteraard ook bepalend voor
de mate waarin en de snelheid waarmee verwe-
ring en vervuiling optreden. In een industriële
omgeving of aan de zeekust zal de behoefte aan
onderhoud groter zijn dan elders. In steden zijn
de uitwerpselen van duiven, uitlaatgassen en
‘slijpsel’ van rails en rijdraden (bovenleiding) van
tram- en spoorlijnen een zeer corrosieve belas-
ting voor gevels.
De directe omgeving van het gebouw, die wordt
gevormd door nabijgelegen gebouwen, de
straat en eventueel tuinen, gazons of waterpar-
tijen, is eveneens bepalend voor de wijze waarop
de gevels moeten worden onderhouden. Dit
punt is zeer sterk van toepassing indien wordt
overwogen om voor gevelonderhoud uitsluitend
31-03-2005 13:36:24

gebruik te maken van mobiele hulpmiddelen, zo-
als ladders of hoogwerkers. De ontwerper moet
in dit geval nagaan of het plaatsen van ladders
tegen de gevels vanaf het maaiveld of de straat
niet wordt verhinderd door een zachte onder-
grond, taluds of geparkeerde auto’s.
Voor hoogwerkers en mobiele klimsteigers moet
worden onderzocht of er voldoende manoeu-
vreerruimte rondom het gebouw aanwezig is.
In het bijzonder voor hoogwerkers, die bij werk-
hoogten groter dan 35 m de afmetingen van
een forse vrachtauto kunnen hebben (uitstem-
pelen, zwenken), moet er worden vastgesteld of
deze zomaar gedurende een aantal uren op een
openbare straatweg kunnen worden opgesteld.
◆ Beschikbare tijd voor gevelonderhoud
De ontwerper moet bij grote gebouwen met
grote glasoppervlakten of gemoffelde metalen
gevels rekening houden met de voor het ver-
richten van gevelonderhoud beschikbare tijd.
Deze beschikbare tijd wordt in hoofdzaak be-
paald door de weersomstandigheden, de hoe-
veelheid daglicht tijdens het werk, werktijden,
hoeveelheid beschikbaar onderhoudspersoneel
en beperkingen door de functie van het gebouw
(bijvoorbeeld beveiliging). Indien de voor ge-
velonderhoud benodigde tijd langer is dan de
beschikbare tijd voor één of twee glazenwassers,
moeten er voorzieningen worden aangebracht
zodat meer glazenwassers tegelijkertijd kunnen
worden ingezet. Dit kan betekenen dat er extra
gevelonderhoudsinstallaties moeten worden ge-
projecteerd.
◆ Technische specificaties van de gevels en daken
(vormen, oppervlakten/afmetingen, materialen,
detaillering)
De aard van het gebouw, de vormgeving, kleur
en de keuze van materialen leveren een bijna
oneindige hoeveelheid varianten op, waarop de
ontwerper van gevelonderhoudsinstallaties moet
inspelen.
Bij het ontwerp van de gevels moet men zich al-
tijd afvragen of men ‘erbij moet kunnen komen’,
hoe vaak dat moet gebeuren en wat men daar
dan in zo’n geval moet doen. De antwoorden op
deze vragen zijn bepalend voor de wijze waarop
gevels bereikbaar moeten worden gemaakt. Dit
06950440_H13.indd 173
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 173
varieert van de projectie van gevelonderhoudsin-
stallaties voor structureel periodieke werkzaam-
heden tot het bouwen van steigers voor inciden-
tele grootschalige activiteiten. De belangrijkste
aandachtspunten en de meest voorkomende
voorwaarden voor doelmatig gevelonderhoud
zijn:
• ramen en kozijnen moeten, indien dat van
binnenuit niet mogelijk is, periodiek vanaf de
buitenzijde worden gewassen;
• voor gemoffelde metalen gevelvlakken en ko-
zijnen zijn meestal garantiebepalingen van de fa-
brikant van toepassing, die periodiek (ten minste
eenmaal per halfjaar) schoonmaken verplichten,
zonodig met speciale schoonmaakmiddelen;
• de structuur en de detaillering van gevels kun-
nen vervuiling bevorderen door de aanwezigheid
van veel randen, nissen en moeilijk bereikbare
plaatsen;
• specifieke voorzieningen zoals reclameborden,
lichtkranten, verlichtingsarmaturen aan gevels
maken voorzieningen voor bereikbaarheid voor
vervanging en reparaties noodzakelijk;
• de vormgeving en de constructie van da-
ken zijn bepalend voor de mogelijkheden voor
toepassing van diverse soorten van gevelonder-
houdsinstallaties;
• toegangswegen over daken om gevelonder-
houdsinstallaties te bereiken moeten veilig zijn;
• constructies en dakafwerkingen moeten ge-
schikt zijn voor de projectie van railtrajecten
(draagvermogen, vrije doorgangsruimten tussen
dakranden en dakopbouwen, overbrugging van
niveauverschillen).
◆ Onderhoudsbehoefte
Gevelonderhoudsinstallaties worden ontworpen
om gevels bereikbaar te maken met het doel
uiteindelijk in de onderhoudsbehoefte te voor-
zien. De kern van de zaak is dus het verrichten
van onderhoud. Het onderhoud kan worden ver-
deeld in de volgende categorieën:
• schoonmaakonderhoud;
• inspecties;
• reparaties;
• schilderwerk;
• bouwkundige renovaties.
Het schoonmaakonderhoud is de meest frequent
voorkomende activiteit. Glazenwassen en het
31-03-2005 13:36:24
 174

schoonmaken van gemoffelde metalen gevels
vormen de belangrijkste werkzaamheden, die
met behulp van gevelonderhoudsinstallaties wor-
den uitgevoerd. Vandaar dat gevelonderhouds-
installaties vaak ‘glazenwasgondels, -installaties
of -ladders’ worden genoemd. Voor de bepaling
van de benodigde capaciteit aan schoonmaak-
personeel en prijsberekening worden kengetal-
len gehanteerd. Het spreekt voor zich dat een
goed ontworpen gevelonderhoudsinstallatie de
glazenwasser of schoonmaker in staat stelt om
grotere geveloppervlakken in minder tijd te be-
handelen dan wanneer hij vanaf een op de be-
gane grond staande hoogwerker of ladder moet
werken. Enige voorbeelden van kengetallen zijn
weergegeven in de tabel van figuur 13.1.
Voor het glazenwassen in grote, hoge gebouwen
kan worden overwogen om de inzet van gevel-
onderhoudsinstallaties te vermijden door draai-
kiepraamkozijnen toe te passen. De voorwaarde
daarbij is wel, dat de glazenwasser de buitenzijde
van de glasruit kan schoonmaken, zonder dat
hij buiten het venster moet reiken. Wanneer in
kantoorgebouwen voor deze oplossing wordt
gekozen, moet er rekening worden gehouden
met ruimte voor de glazenwasser om de ramen
te kunnen bereiken, zonder bijvoorbeeld over
bureaus te moeten klimmen. Ook moet ruimte
worden gegeven voor het naar binnen draaien
van de ramen tijdens de wasbeurt. Weliswaar
minder frequent dan buiten, moet ook de bin-
nenzijde van de ramen worden gewassen.
De richtlijnen voor arbeidsomstandigheden voor
glazenwassers in kantoorgebouwen en andere
werkplaatsen, schrijven voor dat langs de bin-
nenzijde van de gevels met te wassen vensters
een ongehinderd bereikbare vrije loopruimte van
ten minste 50 cm breed aanwezig moet zijn. Bij
zeer compacte kantoorinrichtingen moet hier-
voor een extra toeslag binnen het verhuurbaar
vloeroppervlak aan ‘bijkomende ruimte’ worden
gerekend van circa 1,0 m2 per werkplek, hetgeen
een extra ruimtebeslag van 3% tot 4% betekent.
In het algemeen worden kantoorgebouwen, die
hoger zijn dan circa 40 m, om redenen van bin-
nenklimaatbeheersing en wind van vaste, niet te
openen ramen voorzien.
▶▶ Het verhuurbaar vloeroppervlak wordt be-
sproken in deel 13, hoofdstuk 8 Ruimtebeheer

Capaciteit per Type gevel

glazenwasser in m2/uur

Metselwerk en beton Volglas 100% Glas 90–95% Gemoffeld metaal

30% beglazing in kitvoeg in profiel in één vlak
in kozijnen kliklijst (tweemaal per jaar)

Volautomatische gevellift
met gondel
• met gevelgeleiding 50–57 50–55 50 40
• zonder gevelgeleiding 50–57 66 63 50

Halfautomatische gevellift
met gondel 46–51 60 56 45

Gevelladder
• verrijdbaar met bordes
(exclusief 40% toeslag voor
eventuele assistentie bij rijden) 37–41 48 45 35

Staande ladder 39–43 51 47 35

Figuur 13.1 Capaciteitskengetallen gevelliften en ladders (gebaseerd op viermaal glazenwassen per jaar)

06950440_H13.indd 174 31-03-2005 13:36:24


Gevels van gebouwen moeten periodiek bouw-
kundig worden geïnspecteerd om de conditie en
de staat van onderhoud te bepalen. Loszittende
elementen, scheuren en corrosie kunnen gevaar
opleveren voor personen beneden op straat.
Incidentele reparaties zoals vervanging van
lichtreclames, storing opheffen aan zonwering-
installaties en het plaatsen van nieuwe glasruiten
moeten mogelijk zijn zonder al te omvangrijke
extra voorzieningen. Het is zinvol om bij het ont-
werp van gevelonderhoudsinstallaties met deze
incidentele onderhoudsactiviteiten rekening te
houden.
▶▶ Bouwkundig-, installatie- en schoonmaak
onderhoud wordt besproken in deel 13, hoofd-
stukken 3 t/m 5
Schilderwerk en bouwkundige renovatie, zo-
als vervanging van gevels, gevelelementen of
voegwerk, zijn meestal zodanig arbeidsintensief
dat de inzet van een gevelonderhoudsinstallatie
tekortschiet.
De aanvoer van materialen en de grotere aantal-
len werklieden om het werk binnen een aan-
vaardbare termijn te voltooien, maken het bou-
wen van steigers of de inzet van grote mobiele
werkbruggen of klimsteigers en hijskranen dan
meer voor de hand liggend.
◆ Arbeidsomstandigheden
De toepassing van de Arbeidsomstandigheden-
wet is voor het ontwerpen van gevelonderhouds-
installaties van zeer grote betekenis geworden.
Sinds 1996 is voor gevelonderhoud en glazen-
wassen een stringent wetgevingsbeleid met
handhaving ingezet. Het realiseren van veilige en
goede arbeidsomstandigheden voor in hoofd-
zaak glazenwassers, brengt in veel gevallen rela-
tief ingrijpende maatregelen en voorzieningen
aan gebouwen met zich mee. Op veel bestaande
oudere gebouwen bleken de aanwezige voor-
zieningen voor bereikbaarheid van de gevels en
daken onvoldoende. Vaak waren er zelfs geen
voorzieningen aanwezig in evident gevaarlijke
situaties. Het gevolg hiervan was, dat bij het gla-
zenwassen relatief veel ongevallen plaatsvonden
met dodelijke afloop of met zware verwondingen
en blijvend letsel tot gevolg. Afgezien van on-
gevallen is onder glazenwassers het verloop ten
06950440_H13.indd 175
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 175
gevolge van arbeidsongeschiktheid nog steeds
relatief groot.
Verbetering arbeidsomstandigheden
Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgele-
genheid heeft in 1995 het initiatief genomen
om een verbetering van arbeidsomstandig-
heden voor glazenwassers te bewerkstelligen.
In overleg met de brancheorganisaties van
schoonmaak- en glazenwasbedrijven zijn er ei-
sen gesteld aan te treffen voorzieningen voor
bereikbaarheid van gevels. Het spreekt voor
zich dat deze eisen niet uitsluitend betrekking
hebben op gevelonderhoudsinstallaties. Ook
aan bouwkundige zaken, zoals glazenwas-
balkons, borstweringen en toegangswegen
tot daken en gevels worden meer dan voor-
heen verscherpte eisen gesteld.
Op 1 februari 1999 is tussen het ministerie
van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, de
brancheorganisaties van schoonmaak- en gla-
zenwasbedrijven en eigenaren/beheerders van
woon- en utiliteitsgebouwen het Convenant
Gevelonderhoud gesloten. Dit convenant is tot
stand gekomen na enkele jaren van overleg
tussen de belanghebbende partijen (Arbeids-
inspectie, vastgoed eigenaren en de branche-
organisaties). Dit overleg werd gestart omdat
grotere eigenaren en beheerders van vastgoed
zoals pensioenfondsen, woningbouwver-
enigingen, verenigingen van eigenaren en
ondernemingen werden geconfronteerd met
aanzienlijke investeringen om op bestaande
gebouwen maatregelen te treffen en omdat
de schoonmaak- en glazenwasbedrijven be-
dreigd werden door omzetverlies en verlies
van werkgelegenheid. Het Convenant Gevel
onderhoud bevat overgangsregelingen en
-termijnen voor diverse categorieën bestaande
gebouwen, zoals monumenten, woon-
gebouwen met verenigingen van eigenaren
en utiliteitsgebouwen. Er wordt rekening
gehouden met de verschillen in omvang en
gecompliceerdheid van problemen rond ge-
velonderhoud en met eventuele plannen op
termijn voor grote renovaties. Voor bestaand
vastgoed moeten uiterlijk per 1 januari 2013
voorzieningen zijn getroffen, die voldoen aan
het Document Gevelonderhoud (zie paragraaf
13.1.1.b Normering en wettelijke regelingen)
31-03-2005 13:36:25
 176
of die een daaraan gelijkwaardig niveau van
arbeidsomstandigheden garanderen. Voor re-
centelijk ontworpen (bouwvergunning per
1 augustus 1999 en later) en nieuw te ontwer-
pen gebouwen zijn de aangescherpte eisen
echter onverkort van toepassing.
In 2001 is een Europese Richtlijn (de ‘Richtlijn
voor werken op hoogte’ 2001/45/EG) voor
het gebruik van arbeidsmiddelen (waar onder
dus ladders) uitgevaardigd, waarmee het ge-
bruik van ladders als werkplek wordt verboden
anders dan voor incidentele, kortdurende,
lichte werkzaamheden, waarvoor het inzetten
van veiligere arbeidsmiddelen niet gerecht-
vaardigd is. Dit houdt in dat er staande op
een laddersport geen werkzaamheden, zoals
het wassen van grotere aantallen ramen, mo-
gen worden verricht. De staande ladder of een
gevelladder zonder werkbordessen mag dus
niet meer als een voorziening voor gevelon-
derhoud worden beschouwd. Dit geldt niet
voor gevelladders met werkbordessen omdat
deze, hoewel niet ideaal ten gevolge van de
toegang via een ladder, toch op de bordessen
een veilige werkplek bieden.
Voor het betreden van daken en het ter
plaatse verrichten van werkzaamheden zijn in
2002 door de Arbeidsinspectie voorschriften
gepubliceerd in de vorm van een brochure
AI-15 Veilig werken op daken. Nu de eerder
genoemde Europese Richtlijn voor arbeids-
middelen ook in Nederlandse wetgeving is
opgenomen, is het treffen van voorzieningen
voor veilig werken aan gevels en op daken
onontkoombaar geworden. Door de nieuwe
wet- en regelgeving is het Convenant
Gevelonderhoud gedeeltelijk achterhaald
en bij een evaluatie in 2002 bleek de beoor-
delingsprocedure voor bestaande knelpun-
ten slechts gedeeltelijk te hebben gewerkt.
Daarom zijn nu overal de nieuwe voorschrif-
ten van toepassing, waarbij rekening wordt
gehouden met overgangsregelingen, die in
voorkomende gevallen in het kader van het
Convenant zijn overeengekomen en vastge-
steld.
06950440_H13.indd 176
Indien in een vroegtijdig ontwerpstadium on-
voldoende rekening wordt gehouden met het
verplichtende karakter van wettelijke regelingen
voor arbeidsomstandigheden zijn er in een later
stadium (bouw- of gebruiksfase) grote proble-
men te verwachten. Het naderhand aanbren-
gen van gevelonderhoudsinstallaties heeft vaak
nauwelijks aanvaardbare consequenties voor de
vormgeving van een gebouw. De meerkosten
zijn in zulke gevallen door constructieve aanpas-
singen en wijzigingen aan de gevels meestal zeer
hoog.
De toepassing van gevelonderhoudsinstallaties
wordt vaak ten onrechte alleen bij utiliteits-
gebouwen overwogen. Eigenaren of bewoners
van woongebouwen zijn soms gedwongen om
levensgevaarlijke acrobatische toeren te maken
om hun ramen te wassen. Zij staan daarbij in
een geheel andere positie dan een professionele
glazenwasser, die zich bij de uitoefening van
zijn vak op de Arbeidsomstandighedenwet kan
beroepen. Bovendien worden particuliere eige-
naren met extra grote risico’s geconfronteerd
omdat zij niet over de kennis, ervaring en routine
van glazenwassers beschikken, waardoor zij ge-
vaarlijke situaties niet tijdig en op de juiste wijze
kunnen onderkennen. Een kritische kanttekening
bij het beleid van het ministerie van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid is dan ook, dat bij
bestaande woongebouwen, waar de glazenwas-
ser nu niet meer bij mag komen, bewoners grote
ricio’s nemen door zelf tot de schoonmaak over
te gaan.
13.1.1.b Normering en wettelijke
regelingen
De regelingen voor gevelonderhoudsinstallaties
zijn hoofdzakelijk gericht op de arbeidsomstan-
digheden van gebruikers, zoals de glazenwasser.
De eisen beperken zich niet alleen tot de instal-
laties op zich (bijvoorbeeld de constructie). Ook
aan de wijze waarop men ermee moet werken
en waarop men toegang krijgt tot de installaties
worden eisen gesteld.
Voor de bouwkundige voorzieningen voor gevel-
onderhoudsinstallaties zijn de volgende norme-
ringen en regelingen van belang.
31-03-2005 13:36:25

NEN-EN 1808: Hangsteigers (Suspended Access
Equipment)
In deze Europese norm worden technische eisen
gesteld aan de constructie van verplaatsbare
hangsteigers en veiligheidsprocedures voor het
gebruik en beheer van deze installaties. Deze ei-
sen hebben in de meeste gevallen betrekking op
(permanente) gevelliften met een gondel en mo-
biele werkbruggen. In de NEN-EN 1808 worden
veiligheidsfactoren voor de sterkte en stabiliteit
van gevelliften, ophangconstructies en rail-
trajecten op het dak voorgeschreven. Deze zijn
voornamelijk met betrekking tot belastingen van
belang voor het ontwerp van de bouwkundige
bevestigingspunten en draagconstructies. Tevens
bevat de NEN-EN 1808 voorschriften voor
diverse technische voorzieningen rondom en
aan gevelonderhoudsinstallaties.
NEN 2484: Draagbaar klimmaterieel
De in deze norm voorgeschreven wijze van ver-
plaatsen en opstellen van bijvoorbeeld staande
ladders tegen gevels is van belang voor bouw-
kundige voorzieningen zoals bestrating, taluds,
trappen, gevelbekleding en kozijnen.
Document Gevelonderhoud: Veilig werken op
hoogte (november 1995)
Dit document, dat wordt uitgegeven door
de Ondernemersorganisatie Schoonmaak- en
Bedrijfsdiensten, is het resultaat van het over-
leg tussen het ministerie van Sociale Zaken en
Werkgelegenheid (Arbeidsinspectie) en de bran-
cheorganisaties van glazenwasbedrijven. Naast
een uiteenzetting over arbeidsomstandigheden,
technische voorzieningen en regulering is dit do-
cument een ‘toetsingsnorm’ voor de handhaving
van de Arbeidsomstandighedenwet. Met behulp
van dit document kan worden beoordeeld of de
kwaliteit van aanwezige of geplande voorzienin-
gen voor bereikbaarheid van gevels voldoende is
en of in een bestaande situatie extra maatrege-
len moeten worden getroffen. In het Document
Gevelonderhoud is een groot aantal concrete
voorbeelden gegeven van voorzieningen, die op
gebouwen aanwezig moeten zijn.
Supplement bij het Document Gevelonderhoud
(januari 1997)
Bij de introductie van het Document Gevelonder-
06950440_H13.indd 177
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 177
houd bleek, dat op zeer veel bestaande gebou-
wen in Nederland de situatie niet voldoet aan
de eisen uit het Document. De glazenwasbedrij-
ven voorzagen hierdoor een groot omzet- en
werkgelegenheidsverlies. Dit was aanleiding tot
nieuw overleg, dat resulteerde in een Convenant
Arbeidsomstandigheden Glazenwassersbranche
(10 juni 1996) tussen de brancheorganisaties van
glazenwasbedrijven en de Arbeidsinspectie. In
het Supplement worden voor bestaande gebou-
wen aanvullende technische voorzieningen en
procedures omschreven, zoals deze in het Con-
venant zijn vastgesteld.
Beoordelingsrichtlijn bij het Convenant Gevel-
onderhoud van 1 februari 1999
Het in de vorige alinea genoemde Convenant
van 10 juni 1996 bleek in de praktijk geen af-
doende regeling van de problematiek te bieden,
waarop na nader overleg tussen de partijen het
eerdergenoemde Convenant Gevelonderhoud
van 1 februari 1999 tot stand kwam. Een belang-
rijke verbetering in het nieuwe Convenant was
een regeling voor de introductie en beoorde-
ling van nieuwe technieken en innovaties. Het
nieuwe Convenant voorzag tevens in een beoor-
deling van bestaande gebouwen en oplossingen
van knelpunten door een toetsingscommissie,
die bestond uit de diverse belanghebbende par-
tijen. Deze beoordeling geschiedde aan de hand
van de Beoordelingsrichtlijn. Deze beoordelings-
procedure is nu achterhaald door nieuwe wet en
regelgeving en het feit dat vele bestaande knel-
punten inmiddels zijn opgelost of dat daarvoor
afspraken over voorgenomen oplossingen zijn
vastgelegd.
De Beoordelingsrichtlijn maakt onderscheid tus-
sen ‘Documentsoplossingen’ en ‘Supplements-
oplossingen’. Documentsoplossingen voldoen
in alle opzichten aan de moderne eisen voor
gebruik en veiligheid, terwijl de inzet van Sup-
plementsoplossingen een ontheffing vergt, die
uitsluitend kon worden verleend voor bestaande
gebouwen, waar in alle redelijkheid door hoge
kosten en extreme bouwkundige consequenties
geen documentsoplossing mogelijk is. De termijn
waarin Supplementsoplossingen worden toege-
staan, verstrijkt op 1 januari 2013 op grond van
het uitgangspunt dat een bestaand gebouw op
31-03-2005 13:36:25
 178
die datum inmiddels een ingrijpende renovatie
zal hebben ondergaan. De Beoordelingsrichtlijn
bevat checklijsten om bestaande situaties maar
nu vooral nieuwe ontwerpen te beoordelen op
arbeidsomstandigheden. Tevens is er een onder-
legger voor een Risico Inventarisatie en Evaluatie
in opgenomen.
Richtlijn 98/37/EG van het Europees Parlement en
de Raad van 22 juni 1998, inzake de onderlinge
aanpassing van wetgevingen der Lid-Staten betref-
fende machines (Machinerichtlijn), Publicatieblad
Europese Gemeenschappen L 207, 23 juli 1998
De herziene Machinerichtlijn stelt algemene
(universele) veiligheidseisen aan machines en
fabricage processen, die gevaar kunnen op-
leveren voor gebruikers en bedienend of onder-
houdspersoneel. Deze eisen worden technisch
nader uitgewerkt in ‘geharmoniseerde normen’
waarvan de eerder genoemde NEN-EN 1808 er
één van is.
Richtlijn 2001/45/EG van het Europees Parlement en
de Raad van 27 juni 2001 tot wijziging van Richt-
lijn 89/655/EEG betreffende minimumvoorschriften
inzake veiligheid en gezondheid bij het gebruik door
werknemers van arbeidsmiddelen op de arbeids-
plaats (Richtlijn voor werken op hoogte), Publicatie-
blad Europese Gemeenschappen L 195, 19 juli 2001
Deze Richtlijn stelt eisen aan de toepassing
van ladders, steigers en andere hulpmiddelen
(arbeidsmiddelen) bij het verrichten van werk
zaamheden. De voorwaarden en omstandig-
heden waaronder deze mogen worden gebruikt
worden hierin geregeld. De lidstaten zijn ver-
plicht om deze Richtlijn uiterlijk op 1 juli 2004 in
nationale wetgeving te bekrachtigen. Voor het
gebruik van ladders wordt hierin bepaald, dat
uitsluitend lichte werkzaamheden van korte duur
door personen, die op een ladder staan, mogen
worden verricht en dan nog alleen in situaties
waarin de inzet van een hoogwerker of steiger in
redelijkheid niet kan worden vereist.
Besluit van 15 januari 1997, houdende regels in
het belang van de veiligheid, de gezondheid en het
welzijn in verband met de arbeid (Arbeidsomstan-
dighedenbesluit), Staatsblad 60, 1997
Dit besluit bevat diverse artikelen met voorwaar-
den voor maatregelen en procedures op arbeids-
06950440_H13.indd 178
plaatsen, waaronder tijdelijke en/of mobiele
arbeidsplaatsen zoals bouwwerken en montages,
met betrekking tot (arbeids)veiligheid, gezond-
heid en welzijn van personeel. Omdat dit besluit
voor bouwwerken ook betrekking heeft op on-
derhouds-, schilder- en reinigingswerken strekt
de werking verder dan alleen de bouwfase. Dit
betekent dat de architect en de ontwerpers van
een gebouw reeds in de ontwerpfase moeten
anticiperen op arbeidsomstandigheden voor gla-
zenwassers en onderhoudspersoneel in de toe-
komstige gebruiksfase. Een inventarisatie van de
risico’s en evaluatie en het verantwoorden van
de gegeven oplossingen (situaties en middelen)
voorzien in deze verplichting volgens de Arbeids-
omstandighedenwet (artikel 4). Bij het ontwerp
van het gebouw moet dus reeds gespecificeerd
uitsluitsel worden gegeven over het treffen van
voorzieningen zoals bijvoorbeeld het aanbrengen
van een gevellift.
AI-15 Veilig werken op daken
Deze publicatie van de Arbeidsinspectie geeft
richtlijnen voor het treffen van permanente en
tijdelijke voorzieningen voor het veilig betre-
den van daken en het ter plaatse verrichten
van werkzaamheden. Hierin wordt beschreven
aan welke eisen borstweringen, looppaden
en ‘arbeidsplaatsen’ (bijvoorbeeld onderhoud
aan installaties op het dak) moeten voldoen.
Deze richtlijnen zijn ook van toepassing op de
toegangswegen naar de arbeidsplaatsen op
het dak. Eveneens wordt in deze publicatie de
toepassing van persoonlijke beschermings-
middelen, zoals veiligheidslijnen en gordels
beschreven.
13.1.1.c Keuze van gevelonderhouds-
installaties
Voor nieuw te ontwerpen gebouwen is met de
hiervoor behandelde regulering de nadruk zeer
zwaar op de arbeidsomstandigheden voor gla-
zenwassers komen te liggen. In de praktijk komt
het erop neer dat indien een gevelonderhouds-
installatie moet worden toegepast, de keuze
voor staande ladders en gevelladders zonder
werkbordessen uitgesloten is. Ook wordt de
keuze voor niet permanente voorzieningen zoals
demonteerbare werkbruggen sterk beperkt door
het risico van onjuiste of onzorgvuldige montage
31-03-2005 13:36:25

van onderdelen, bevestigingen en borgingen
door glazenwassers en door de noodzaak van
het transporteren van zware onderdelen.
Wat in de praktijk dus overblijft, is de toepassing
van gevelliften met gondels in verschillende soor-
ten, gevelladders met werkbordessen, mobiele
klimsteigers en hoogwerkers. Onder druk van de
nieuwe regulering zijn diverse nieuwe soorten
gevelonderhoudsinstallaties ontwikkeld. In het
bijzonder geldt dit voor situaties, waar de toe-
passing van gevelliften om technische redenen
(draagconstructie, ruimte) niet mogelijk is. De
fabrikanten van hoogwerkers hebben zeer sterk
geïnnoveerd. Er zijn diverse geavanceerde en
zeer compacte typen hoogwerkers op de markt
verschenen, waarmee relatief grote reikwijdten
met kleine afmetingen en eenvoudige inzetbaar-
heid zijn gecombineerd.
In veel gevallen en meestal bij grotere gebouwen
wordt gekozen voor maatwerk bij het ontwerp
van de gevelonderhoudsinstallatie, figuur 13.2.
Bij een gevellift moet de dakwagen met daarin de
hijsinrichting voor de gondel door zwenken en
toppen van de gieken (zie paragraaf 13.2.1) de
gevel vanuit de gondel volledig bereikbaar ma-
ken. Dit kan betekenen dat, als er sprake is van
een zeer gecompliceerde structuur van de gevels
(vlakwisselingen, hellend, veel hoeken) bijzon-
dere voorzieningen moeten worden getroffen
aan de gevellift. Vanzelfsprekend kan men de
investering voor gevelonderhoudsinstallaties zo
laag mogelijk maken door zoveel mogelijk stan-
daardtypen toe te passen, die door de diverse
fabrikanten van gevelonderhoudsinstallaties op
de markt worden gebracht. De ontwerpers van
het gebouw moeten bij de keuze voor gevelliften
met gondels alert zijn op de consequenties van
verspringende of hellende geveloppervlakken en
verschillende dakniveaus. Tijdens de voortgang
van het ontwerp moet steeds kritisch worden
bekeken of men met de geplande gevelonder-
houdsinstallatie alle geveloppervlakken kan berei-
ken. De structuur van het gebouwontwerp en de
grootte van de geveloppervlakken is meestal de
aanleiding tot het projecteren van meer dan één
gevelonderhoudsinstallatie. Zoals in paragraaf
06950440_H13.indd 179
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 179
13.1.1.a aangegeven, moet ook de toekomstige
behoefte aan onderhoud en schoonmaken
worden afgewogen tegen de capaciteit van de
gevelonderhoudsinstallatie om te beoordelen of
men met één installatie kan volstaan.
Gebruik installatie door glazenwasser
Het waarborgen van een esthetisch aanzicht
van het gebouw vergt bij de keuze van gevel-
onderhoudsinstallaties een anticiperen op de
werkwijze van de glazenwasser. Deze zal im-
mers de installatie het liefst achterlaten waar
hij zijn werk heeft onderbroken of beëindigd,
tenzij de installatie op eenvoudige en snelle
wijze op de beoogde plek kan worden gepar-
keerd. De praktijk bij demonteerbare werk-
bruggen is vaak dat de glazenwasser de werk-
brug op een binnenterrein aan de voet van
de gevel achterlaat met de dakhaken op de
dakrand en de hijskabels neergelaten langs de
gevels. Dit scheelt immers demontage en het
voor de volgende glazenwasbeurt hermon-
teren van de installatie. Omdat deze handel-
wijze tijd en geld spaart, zal de beheerder van
het gebouw, op grond van een goedkoper
glazenwascontract, in de regel hier geen
bezwaar tegen hebben.
Bij het ontwerp van de gevels moet de architect
zich realiseren, dat het zeer moeilijk is om te
voorkomen dat een gevelonderhoudsinstallatie
buiten bedrijf zichtbaar is. De architect, die een
geparkeerde gevelonderhoudsinstallatie beslist
niet in het aanzicht van het gebouw wil heb-
ben, ontkomt niet aan het treffen van bijzondere
voorzieningen.
Afhankelijk van het type gevelonderhoudsinstal-
latie zijn deze mogelijke voorzieningen als volgt:
• een parkeergarage op het dak;
• een verhoogde dakrand, waarachter een
gevelonderhoudsinstallatie kan worden terug-
getrokken;
• een ‘gecamoufleerde’ gevelonderhoudsinstal-
latie, die er in de parkeerstand uitziet als een
onderdeel van het gebouw;
• een wissel in het railtraject langs de dakrand
en een zijspoor naar een middenzone op het
dak, waar de gevelonderhoudsinstallatie buiten
het zicht vanaf het maaiveld wordt geparkeerd.
31-03-2005 13:36:26
 180

� �

�����������������������������
�����������������������������
���������������������������

�� �����������

��������

�� ���������������
Figuur 13.2 Gevellift met telescoopgiek, Rembrandttoren, Amsterdam

06950440_H13.indd 180 31-03-2005 13:36:27


13.1.1.d Richtlijn voor de keuze van gevelo
nderhoudsinstallaties
Uit het voorgaande kan worden geconcludeerd,
dat de omgevingsfactoren, regulering en de
nadere afwegingen van de ontwerpers een
gecompliceerde samenhang vormen, waaruit
niet zomaar eenduidig een keuze voor een ge-
velonderhoudsinstallatie kan volgen. Indien de
waarborg van goede arbeidsomstandigheden
voor glazenwassers en een maximale efficiency
van het gevelonderhoud als vaste uitgangspun-
ten worden gehanteerd, zullen de hoogte en
de structuur van de gevels en de grootte van de
te onderhouden geveloppervlakten de primaire
criteria zijn voor de keuze van de installaties.
Het is bijvoorbeeld mogelijk om op grond van
esthetische overwegingen een minder efficiënte
oplossing te kiezen. Gezien de veelheid van
soorten gevelonderhoudsinstallaties, is het nood-
zakelijk om deze in een negental categorieën
in te delen. In de volgende paragraaf 13.2 over
de technische achtergronden wordt verwezen
naar deze categorieën, waarbij bijzonderheden
en mogelijke beperkingen van bepaalde oplos-
singen worden aangegeven. Er moet bij het
hanteren van de hiernavolgende richtlijn beslist
rekening worden gehouden met deze technische
aspecten, omdat deze in voorkomende gevallen
kunnen leiden tot een afwijkende keuze.
Gevelonderhoudsinstallaties kunnen worden in-
gedeeld in:
1 mobiele gevelonderhoudsinstallaties;
2 permanente gevelonderhoudsinstallaties
1 Mobiele gevelonderhoudsinstallaties
I Ladders (staand op het maaiveld)tot maximaal
10 m werkhoogte en ’Tucker Pole’-systemen
tot maximaal 15 m werkhoogte. Het ‘Tucker
Pole’-systeem bestaat uit een lichtgewicht teles-
coopstok met borstel en sproeier, waaraan door
een pomp via een slang gedemineraliseerd (voor
streeploos opdrogen) water wordt toegevoerd.
II Hoogwerkers met maximaal 25 m werkhoogte.
III Hoogwerkers met een werkhoogte groter dan
25 m.
06950440_H13.indd 181
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 181
2 Permanente gevelonderhoudsinstallaties
VI Gevelladders zonder werkbordessen (met de
hand verrijdbaar op rails langs de dakrand).
V Gevelladders met werkbordessen (met de
hand verrijdbaar op rails langs de dakrand).
VI Werkbruggen (vast of met de hand verrijd-
baar op rails).
VII Halfautomatische gevelliften (met de hand
verrijdbaar op rails langs de dakrand).
VIII Volautomatische gevelliften (elektrisch ver-
rijdbaar op rails langs de dakrand).
IX Volautomatische gevelliften (elektrisch ver-
rijdbaar op rails in de middenzone van het dak of
vast centraal opgesteld op het dak).
De figuren 13.3 t/m 13.12 geven een indruk van
de algemene karakteristieken van de verschil-
lende categorieën gevelonderhoudsinstallaties.
In de keuzerichtlijn, die in figuur 13.13 wordt
weergegeven, zijn de volgende uitgangspunten
van toepassing:
1 de hoogte is de verticaal gemeten afstand van
de dakrand tot het maaiveld of het straatniveau
waarop mobiele gevelonderhoudsinstallaties vei-
lig en doeltreffend kunnen worden opgesteld;
2 de geveloppervlakte is de per gevelonder-
houdsinstallatie (één stuks) te bereiken op-
pervlakte. Deze geveloppervlakte wordt bij
mobiele installaties berekend als het product
van de hoogte en de lengte van de gevel op
straatniveau en bij permanente installaties als
het product van de hoogte en de lengte van de
dakrand(en), waarop de installatie zich bevindt;
3 de onderhoudsoppervlakte is het product van
de geveloppervlakte en het percentage van de
daarin voorkomende veelvuldig voor onderhoud
en glazenwassen te bereiken delen, zoals ramen
en kozijnen. Bijvoorbeeld: een geveloppervlakte
van 400 m2 met 50% regelmatig te bewassen
ramen en kozijnen, bevat een onderhoudsopper-
vlakte van 0,5 × 400 m2 = 200 m2, die nog juist
met een standaard permanente gevelladder zou
mogen worden bereikt;
4 de gevelonderhoudsinstallatie kan maximaal
door twee personen worden bemand;
5 de nominale (meest gebruikelijke) frequentie
van het glazenwassen is eenmaal per drie maan-
den. Voor een frequentie van eenmaal per
31-03-2005 13:36:28
 182

Figuur 13.3 Gevelladder categorie IV en werkbrug Figuur 13.4 Gevelladder categorie V Bron: Borga Bijstede bv
Bron: Borga Bijstede bv

Figuur 13.6 Werkbrug categorie VI

Bron: Lalesse Gevelliften bv

Figuur 13.5 Gevelladder categorie V Bron: Borga Bijstede bv

Figuur 13.7 Gevellift categorie VIII op verticale rails Figuur 13.8 Gevellift categorie VIII op horizontale rails
Bron: Lalesse Gevelliften bv achter hoge dakrand Bron: Manntech Gevelinstallaties bv

06950440_H13.indd 182 31-03-2005 13:36:31


Figuur 13.9 Gevellift categorie VIII op hellend dak (met
een draaischijf op de voorgrond)
Bron: Manntech Gevelinstallaties bv
Figuur 13.10 Gevellift categorie VIII met watertoevoer-
systeem naar de gondel Bron: Borga Bijstede bv
Figuur 13.11 Gevellift categorie VIII met twee zwenk-
inrichtingen voor dakwagen en gondel
Bron: Manntech Gevelinstallaties bv
06950440_H13.indd 183
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 183
Figuur 13.12 Gevellift categorie IX
Bron: Lalesse Gevelliften bv, foto: KLM Aerocarto
twee maanden en hoger moet een (toeslag)factor
van maximaal 1,1 op de onderhoudsoppervlakte
worden toegepast. Voor geveloppervlakten, die
in lagere frequenties moeten worden bereikt,
worden (reductie) factoren naar evenredigheid
van de frequentie toegepast. Bijvoorbeeld: voor
één maal per twaalf maanden glazenwassen
wordt de factor f = 3/12 = 0,25.
13.1.2 Adviseur voor gevelonderhoudsin-
stallaties en fabrikant
Het ontwerpteam voor een bouwproject bestaat
uit de architect(en) bijgestaan door de construc-
teur en adviseurs voor de installatietechniek. De
opdrachtgever van het bouwproject zal in eerste
instantie opdracht aan een architect verstrekken
voor het maken van een ontwerp. Vaak worden
via of in overleg met het architectenbureau de
adviseurs voor constructie en de installatietech-
niek geselecteerd. In de regel wordt de rol van
adviseur door een ingenieursbureau ingevuld.
Vanwege de verwantschap tussen de expertise
op het gebied van gevelonderhoudsinstallaties
en de advisering voor liften en roltrappen, wordt
in veel gevallen de transporttechnisch adviseur
ingeschakeld voor het adviseren over gevel-
onderhoudsinstallaties. Omdat slechts een
beperkt aantal ingenieursbureaus expertise op
het gebied van gevelonderhoudsinstallaties kan
leveren, worden ook fabrikanten voor advieswerk
ingeschakeld.
31-03-2005 13:36:32
 184

��� ���
����������

����������
��� ���

��� ���

�����������
�� ��

�� ��
��������
�� �������
�� ��
������
�� ��
�������
������
� �

� ��� ��� ���� ����� ����� ������ � ��� ��� ���� ����� ����� ������
���� ������������������������ ������������������������

��� ���
����������

����������
��� ���
������� ���
��� ���
�����������
�����������

� ���
�� ��

�� ��
���������
�� �������� ���
�� �� �
�� �� �
� �

� ��� ��� ���� ����� ����� ������ � ��� ��� ���� ����� ����� ������
���� ������������������������ ������������������������
����

������������������� ����������������� ����������������������������

������������������������ ��������������������������������� ���������������������������
������������������������� ����������������� ���������������������������������
Figuur 13.13 Diagram voor de keuze van gevelonderhoudsinstallaties

Toelichting bij figuur 13.13

Categorieën I t/m IX Categorie VI

Dit zijn de bereiken van de gevelonderhouds- Dit bereik is niet weergegeven omdat de inzet
installaties uit de desbetreffende categorieën. van werkbruggen praktisch geen relatie heeft
Onder voorbehoud van de eigenschappen van met de onderhoudsoppervlakte en hoogte.
de te onderhouden gevels en de specificaties
van de gevelonderhoudsinstallaties, is de inzet Gebied 1: Hierin wordt met een gevelonder-
van één gevelonderhoudsinstallatie per bereik houdsinstallatie slechts een gedeelte van de
economisch verantwoord. totale onderhoudsoppervlakte bereikt. Dit houdt
in dat er een aantal en waarschijnlijk ook diverse
Grillige gebouwvormen en gecompliceerde struc- categorieën gevelonderhoudsinstallaties op het
turen in de gevelconstructie leiden tot de inzet gebouw aanwezig zijn.
van een naar verhouding groter aantal en moge-
lijk ook bijzondere gevelonderhoudsinstallaties.

06950440_H13.indd 184 31-03-2005 13:36:32


Gebied 2: Hierin bevinden zich de meeste ge-
bouwen voor wat betreft de verhouding van de
totale onderhoudsoppervlakte en de hoogte.
Gebied 3: Uitzonderlijke verhoudingen tussen
de totale onderhoudsoppervlakte en hoogte
van een gebouw, die bijna of geheel nooit
voorkomen.
Voorbeelden
1 Een gebouw met zes bouwlagen, 23 m
hoog, 50 m lang en 15 m breed met een bak-
stenen gevel, waarin de deur- en raamkozijnen
en de beglazing 45% van de geveloppervlakte
beslaan. De ramen worden eenmaal per drie
maanden gewassen (f = 1).
De onderhoudsoppervlakte bedraagt:
23 × (50 + 15 + 50 + 15) × 0,45 × 1 =
1.345,5 m2.
Dit gebouw zou juist nog bereikt kunnen
worden met een hoogwerker (categorie II) in
combinatie met staande ladder(s) of Tucker
Pole-systemen (categorie I) voor de onderste
drie tot vier bouwlagen (figuur 13.13). Het is
echter aanbevelenswaardig om een volauto-
matische gevellift (categorie VIII) te projecteren.
2 Hetzelfde gebouw, maar dan met gemof-
felde metalen gevels en een hoeveelheid
beglazing en kozijnen van 60% van de gevel-
oppervlakte. De ramen worden eenmaal per
twee maanden gewassen (f = 1,1) en de meta-
len gevels eenmaal per zes maanden (f = 3/6
= 0,5). De metalen gevels moeten dus worden
meegerekend in de onderhoudsoppervlakte.
De onderhoudsoppervlakte in figuur 13.13
bedraagt:
23 × (50 + 15 + 50 + 15) × 0,60 × 1,1 + 23
× (50 + 15 + 50 + 15) × 0,40 × 0,5 =
2.571,4 m2.
In dit geval is een automatische gevellift
(categorie VIII) de juiste keuze.
Op grond van de in paragraaf 13.1.1.a behan-
delde omgevingsfactoren moeten de opdracht-
gever en de architect afwegen of er advies over
gevelonderhoudsinstallaties moet worden inge-
06950440_H13.indd 185
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 185
wonnen. Door het praktisch oneindige aantal mo-
gelijke varianten in gebouwvormen en gevelcon-
structies is er geen vuistregel te geven voor een
dergelijke afweging. Er is bijvoorbeeld geen enkel
verband, in de vorm van een kengetal, als verhou-
ding tussen de totale investeringskosten voor een
bouwproject en de kosten voor gevelonderhouds-
installaties. Wanneer te zijner tijd het leveren van
de gevelonderhoudsinstallaties via een formele
aanbestedingsprocedure zal worden gegund, is
het aan te bevelen om een transporttechnisch
adviseur opdrachten te verlenen voor het vervaar-
digen van een bestek of plan. De opdrachtgever
moet dan immers niet in zijn beslissende functie
worden gehinderd door eerder aangegane ver-
plichtingen of eenzijdige fabrikantafhankelijke
technische oplossingen in de bestekken.
13.1.2.a Taken van de adviseur voor gevel-
onderhoudsinstallaties
Vanzelfsprekend worden de taken en verant-
woordelijkheden van de adviseur voor gevel-
onderhoudsinstallaties bepaald door de werk-
zaamheden die hem worden opgedragen:
1 in de voorbereidingsfase;
2 in de uitwerkings- en uitvoeringsfase.
1 In de voorbereidingsfase
• vanuit zijn deskundigheid de architect onder-
steunen bij het vaststellen van de randvoorwaar-
den voor de nadere uitwerking van gevels en
daken;
• het adviseren van de architect over de keuze
van gevelonderhoudsinstallaties en het aangeven
van de consequenties van diverse alternatieven;
• het maken van een raming van de investe-
ringskosten voor gevelonderhoudsinstallaties;
• het aangeven van consequenties voor gevel-
onderhoud, zowel in technische zin als in kosten,
door de vormgeving en materiaalkeuzen door de
architect;
• het maken van een risico-inventarisatie en
-evaluatie (RIE) met betrekking tot arbeids-
omstandigheden bij het gevelonderhoud.
2 In de uitwerkings- en uitvoeringsfase
• het leveren van technische gegevens, zoals
afmetingen, benodigde manoeuvreerruimten,
belastingen op daken en gevels, elektrische ver-
mogens en tappunten voor water;
31-03-2005 13:36:33
 186
• het vervaardigen van de aanbestedingsstuk-
ken (bestek en tekeningen);
• het verzorgen van de aanbesteding van de
gevelonderhoudsinstallaties;
• het onderhandelen over de aanneemsom na
een onverhoopt budgetoverschrijdende prijs-
aanbieding;
• het houden van toezicht op de fabricage en
montage van de gevelonderhoudsinstallaties;
• het optreden als intermediair tussen de uit-
voerenden. Te denken valt aan het uitwisselen
van technische gegevens zoals steunpunten voor
het railtraject, positie en afmetingen van dak-
opbouwen, ventilatiekappen en schoorstenen;
• controle en advisering over meer- en minder-
werk;
• het zorgdragen voor een correcte oplevering
en instrueren van de eigenaar/gebruikers.
Administratieve regelgeving op het gebied van
taken en verantwoordelijkheden van adviseurs is
de Rechtsverhouding opdrachtgever ingenieurs-
bureau (RVOI 2001), uitgegeven door de Orde
van Nederlandse Raadgevende Ingenieurs (ONRI).
Deze regelgeving is te vergelijken met de Stan-
daard Rechtsverhouding (SR 1997), uitgegeven
door de Bond Nederlandse Architecten (BNA).
13.1.2.b Rol en positie van de fabrikant
In veruit de meeste gevallen worden gevelonder-
houdsinstallaties geleverd en geïnstalleerd door
gespecialiseerde bedrijven. Er is sprake van een
tamelijk uiteenlopend beeld, dat varieert van
ambachtelijk geconstrueerd maatwerk, via veel-
vuldige toepassing van standaard steiger- en lad-
dermateriaal tot geavanceerde installaties, zowel
in standaard als in zeer speciale uitvoeringen.
De fabrikanten van gevelonderhoudsinstallaties
die op dit moment (najaar 2004) in de Neder-
landse markt opereren zijn van uiteenlopende
oorsprong, zoals machinefabrieken, (staal-)con-
structiebedrijven en handelsondernemingen of
vertegenwoordigingen.
In de afgelopen twintig jaren is de markt voor
gevelonderhoudsinstallaties erkend als een ter-
rein voor gespecialiseerde leveranciers. Door
de nieuwe regulering voor glazenwassen is er
een nieuwe grotere en meer dynamische markt
ontstaan voor fabrikanten van gevelonderhouds-
06950440_H13.indd 186
installaties. Inmiddels hebben ook buitenlandse
producenten via vertegenwoordigers hun weg
naar de Nederlandse markt gevonden, die vroe-
ger gedomineerd werd door een viertal fabrikan-
ten. Daarnaast zijn er leveranciers verschenen
van zeer specifieke toepassingen en varianten
van gevelonderhoudsinstallaties. In het verleden
is bij veel bouwprojecten de problematiek van
bereikbaarheid van gevels en de doeltreffendheid
en duurzaamheid van de gekozen oplossingen
onderschat, door onvoldoende expertise op dit
terrein en een zeer beperkt aanbod van instal-
latietypen. Tevens is het gevelonderhoud vaak
onterecht als sluitpost behandeld. Er zijn dan
ook veel fouten gemaakt op de gebieden van
(gebruiks)veiligheid, ergonomie, hanteerbaar-
heid, bruikbaarheid, doelmatigheid, materiaal-
keuzen en conservering van installaties. Ook
nu is het ondanks de beschikbare expertise en
mogelijkheden, nog lang niet vanzelfsprekend,
dat er bij nieuw te ontwerpen gebouwen op
een goede en verantwoorde wijze in voorzie-
ningen voor gevelonderhoud wordt voorzien.
Zeer veel is afhankelijk van de zorgvuldigheid en
het begrip voor arbeidsomstandigheden, die de
opdrachtgever, de architect en andere beslissers
kunnen of willen opbrengen.
De huidige fabrikanten van gevelonderhouds-
installaties hebben op grond van opgedane
ervaringen diverse hoofdprincipes voor hun
installaties uitgewerkt. Zij hebben zich in diverse
uiteenlopende richtingen gespecialiseerd, waar-
door de keuze van een installatietype voor een
specifiek bouwproject sterk afhankelijk kan zijn
van welke fabrikant er wordt ingeschakeld. Een
architect die overweegt om advies in te winnen
van een fabrikant, doet er goed aan om zich
eerst te oriënteren op de leveringsprogramma’s
van de diverse fabrikanten. Hij kan zodoende
kiezen voor de fabrikant die een product levert
dat in zijn visie optimaal in het gebouwontwerp
past. De consequentie van een dergelijke keuze
is wel dat men bij het vervolgtraject, juist door
de fabrikantafhankelijke oplossing, zeer sterk
gebonden blijft. De keuze voor een fabrikant als
adviseur moet dus zeer bewust afgewogen en de
consequenties overziende, worden gemaakt. In
dat geval is er sprake van een bouwteam-
constructie, waarbij na de besteksfase in beginsel
31-03-2005 13:36:33
 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 187

geen aanbesteding plaatsvindt voor de uitvoe- In sporadische gevallen ontvangt de fabrikant

ring van het werk.
De levering van gevelonderhoudsinstallaties wordt
in de meeste gevallen ondergebracht in het werk
van de bouwaannemer, die dan als hoofdaan-
nemer optreedt. De fabrikant van de gevelonder-
houdsinstallaties ontvangt dan als onderaannemer
opdracht van de bouwaannemer. Dit heeft het
voordeel dat coördinatie en detaillering van con-
structies en oplegpunten tussen de aannemers
onderling geregeld moet worden. Anderzijds
moet wel rekening worden gehouden met een
opslag van circa 10% voor de bouwaannemer op
de prijs van de gevelonderhoudsinstallatie.
van gevelonderhoudsinstallaties als nevenaan-
nemer afzonderlijk opdracht van de opdracht-
gever of projectontwikkelaar.
13.1.3 Kosten
Voor ramingen in de ontwerpfase worden kos-
tenindicatoren gehanteerd om vast te stellen of
het ontwerp zich ontwikkelt binnen het taak-
stellend budget. Aan de hand van technische
hoofdgegevens van de installaties (maatgevende
variabelen) worden de van toepassing zijnde
kostenindicatoren uit tabellen gekozen, figuren
13.14 tot en met 13.16.
Indien van toepassing worden daarna vermenig-

Type Reikwijdte Hijshoogte Bemanning/ Kosten

hefvermogen (× € 1000,–)

Categorie IX
Centraal vast opgesteld, met telescoopgiek,
zwenkinrichting en met contra zwenkinrichting
boven de gondel < 30 m < 230 m 2 pers./2,5 kN 655,0
Verrijdbaar in middenzone van het gebouw,
met telescoopgiek, zwenkinrichting en met
contra zwenkinrichting boven de gondel < 22,5 m < 230 m 2 pers./2,5 kN 555,0
Verrijdbaar in de middenzone van het gebouw,
met vaste giek, zwenkinrichting en met
contra zwenkinrichting boven de gondel 10 – 15 m < 230 m 2 pers./2,5 kN 227,5

Categorie VIII
Gevellift, verrijdbaar op rail met zwenk- en
topinrichting 7–9m < 230 m 2 pers./2,5 kN 127,0
Gevellift, verrijdbaar op rail met zwenk- en
topinrichting 5 – 6,5 m < 230 m 2 pers./2,5 kN 96,0
Gevellift, verrijdbaar op rail met zwenk- en
topinrichting 3 – 4,5 m < 230 m 2 pers./2,5 kN 74,5
Gevellift, verrijdbaar op rail met zwenk- en
topinrichting 1,5 – 2,5 m < 170 m 2 pers./2,5 kN 55,5
Stromend watervoorziening in de gondel – < 100 m – 18,5

Categorie VII
Dakwagen, verrijdbaar op rail met vaste giek
(zonder gondel) 1 – 2,5 m < 30 m 2 pers./2,5 kN 19,5
Dakwagen, verrijdbaar op rail met vaste giek
(zonder gondel) 1–2 < 30 m 2 pers./1,25 kN 18,0
Gondel met takel(s) – – 2 pers./2,5 kN 21,5
Gondel met takel(s) – – 1 pers./1.25 kN 16,0

Figuur 13.14 Kostenindicatoren gevelliften

06950440_H13.indd 187 31-03-2005 13:36:33

 188

vuldigingsfactoren (correctiefactoren) ingevoerd diverse uitvoeringen, zoals deze zijn beschreven

om tot de investeringssom te komen.
Er moet rekening worden gehouden met sterke
fluctuaties door incidentele marktontwikkelingen
en concurrentieposities afhankelijk van de aard
en de locatie van het bouwproject en de actu-
ele economische situatie. Voor kostenramingen
moet op de waarden in de tabel een marge van
10% tot 15% worden aangehouden. De prijs-
schommeling ten opzichte van de uitkomsten zal
liggen tussen 95% en 110% daarvan. De kosten-
indicatoren zijn gebaseerd op prijsaanbiedingen
in concurrentie bij aanbesteding.
De uitkomsten zijn in euro’s, prijspeil 1 januari
2005, exclusief BTW, exclusief kosten voor bouw-
kundige en elektrotechnische voorzieningen.
13.1.3.a Kosten gevelonderhoudsinstallaties
In de tabellen van de figuren 13.14, 13.15 en
13.16 is een indicatie gegeven van de kosten van
gevelonderhoudsinstallaties. De maatgevende
variabelen voor kosten zijn het type en het aantal
gevelonderhoudsinstallaties, het type en de leng-
ten van railtrajecten. Bijzondere voorzieningen
en uitvoeringen ‘op maat’ hebben een groot ef-
fect op de kosten, dat gezien het ‘niet-standaard-
karakter’ daarvan niet in kostenindicatoren is uit
te drukken. In de tabellen wordt daarom met
behulp van typeaanduidingen verwezen naar de
in paragraaf 13.2 Technische achtergronden van
gevelonderhoudsinstallaties.
13.2 Technische achtergronden van
gevelonderhoudsinstallaties
Een gevelonderhoudsinstallatie kan worden
gedefinieerd als een middel, waarmee een zeer
beperkt aantal (een tot drie) personen de ge-
veloppervlakken en een gebouw kan bereiken
om daar werkzaamheden te verrichten. Daarbij
bevinden deze personen zich op of in de gevel-
onderhoudsinstallatie en worden zij tegen onge-
vallen beschermd door diverse voorzieningen,
zoals borstweringen, vanggordels en vanglijnen.
Alleen professionele en in het gebruik van gevel-
onderhoudsinstallaties geïnstrueerde personen,
die bovendien bekend zijn met bedrijfsveilig-
heidsvoorzieningen en risico’s, mogen gevel-
onderhoudsinstallaties betreden en gebruiken.
Gevelonderhoudsinstallaties komen in zeer uit-
eenlopende uitvoeringen voor. De verschillen
zijn zodanig groot dat er buiten het voorgaande
geen enkele gemeenschappelijke eigenschap te
noemen valt.
Hierna wordt nader op de bijzonderheden van
de meest voorkomende uitvoeringen ingegaan.

Type Kosten (× € 1000,–)

Categorie V
Gevelladers (6 – 15 m), verrijdbaar op recht railtraject 16,0 – 19,5
Gevelladers (6 – 15 m), verrijdbaar op recht railtraject met bochten 18,0 – 21,5
Mastinstallatie (15 m), verrijdbaar op recht railtraject met bochten 31,5

Figuur 13.15 Kostenindicatoren gevelladders

Type Spoorwijdte Steunpuntsafstand Kosten per meter (× € 1000,–)

Enkele buisrail – 1,8 m 0,18 – 0,23

Enkele hang(doos)rail – 1,8 m 0,28
Geleide rail – 1,8 m 0,13
Dubbele rail (IPE 140–180) 0,9 m 1,8 – 2,7 m 0,35 – 0,45
Dubbele rail (HE 340–450) 1,5 – 2,7 m 5,4 – 7,2 m 1,38 – 1,98

Figuur 13.16 Kostenindicatoren railtrajecten

06950440_H13.indd 188 31-03-2005 13:36:33

 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 189

13.2.1 Gevelliften (categorie VII tot en met ◆ Rijden

IX, zie paragraaf 13.1.1.d)
Het belangrijkste kenmerk van een gevellift
is de aanwezigheid van één of meer elektro-
mechanische aandrijvingen en dat de gebruikers
zich bevinden in een gondel, die bestaat uit een
werkvloer met rondom een borstwering. Deze
borstwering is meestal uit aluminium plaatwerk
vervaardigd. De gondel is met hijskabels opge-
hangen aan een dakwagen of hijswerktuig, die
uitgevoerd kunnen zijn met één of meer van de
volgende functies:
◆ rijden;
◆ hijsen en strijken;
◆ toppen;
◆ zwenken.
De dakwagen heeft een rijwerk, dat eveneens
vanuit de gondel wordt bediend, voor verplaat-
sing in horizontale richting langs de gevel. De
dakwagen rijdt op een railtraject, dat op het dak
is opgesteld. Vanzelfsprekend is de aanwezigheid
van deze functie bepalend voor de aanduiding
als dakwagen. Wanneer de gevellift een vaste
opstelling op het ‘middelpunt’ van het dak heeft,
is er sprake van een hijswerktuig dat vaak min of
meer overeenkomstig een torenkraan in gecon-
strueerd.
◆ Hijsen en strijken
In de dakwagen bevindt zich een hijslier met
aandrijving en besturing, door middel van druk-

������

���� ���� ���

�������
������
�������

���������������
���� ����������

�����

Figuur 13.17 Volautomatische gevellift met topinrichting en zwenkinrichting boven de gondel

06950440_H13.indd 189 31-03-2005 13:36:34

 190
knoppen in de gondel bediend, voor verplaat-
sing in verticale richting langs de gevel. Bij meer
eenvoudige uitvoeringen bevindt de hijsinrich-
ting (klimtakels met kabeltrommels) zich in de
gondel.
◆ Toppen
De dakwagen heeft gieken of uithouders, die
worden neergelaten of opgetrokken zodat de
horizontale afstand tussen de gondel en de gevel
kan worden gewijzigd, figuur 13.17. Dit is nodig
voor het overbruggen van verspringingen in het
geveloppervlak (bijvoorbeeld erkers) of verande-
ringen van de afstand tussen het railtraject van
������
����
�������
���� ���� ����������
Figuur 13.18 Volautomatische gevellift met vaste giek voor grote reikwijdte en gondel met takels
06950440_H13.indd 190
de dakwagen en de dakrand. Deze beweging
kan ook door middel van een loopkat, rijdend in
de giek, zoals bij een torenkraan, figuur 13.18,
of door een telescopisch in lengte variabele giek.
Eenvoudige dakwagens zijn vaak met een vaste
giek zonder top inrichting uitgevoerd.
◆ Zwenken
De gieken of uithouders kunnen worden ge-
draaid, zodanig dat de gondel ten opzichte van
het geveloppervlak van richting kan veranderen.
Dit is nodig voor het manoeuvreren van de
gondel in de nabijheid van de hoeken van het
gebouw.
��������
���������������
����
�����������
�����
31-03-2005 13:36:35
 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 191

Bij moderne gevelliften geldt het principe, dat
de gebruiker al deze functies vanuit de gondel
kan besturen door middel van drukknoppen.
Dergelijke gevelliften worden dan ook wel volau-
tomatische gevelliften genoemd. De aandrijving
van deze functies kan op verschillende manieren
worden uitgevoerd: elektrisch, hydraulisch of
met de hand.
Elektrisch
Elektromotorreductoren, die door middel van
de besturing worden geschakeld, voorzien in de
aandrijving. Er zijn diverse mogelijkheden voor
de mechanische overbrenging, zoals tandwiel- of
wormwielkasten, kettingoverbrengingen en lier-
werken met hijstrommels.
Hydraulisch
Deze aandrijving, die uiteindelijk ook door een
elektrische oliepomp wordt gevoed, komt in
sommige gevallen voor als topbeweging of hef-
inrichting voor onderdelen van grote gecompli-
ceerde gevelliften.
met de hand verrijdbaar is en waarbij de gondel
elektrisch wordt gehesen, spreekt men van een
halfautomatische gevellift. De toepassing van
handtakels op de gondel of de dakwagen is door
de zware inspanning voor het hijsen en de traag-
heid niet meer aanvaardbaar.
Door de vele varianten die mogelijk zijn voor
het wel of niet toepassen van de functies en de
diverse aandrijvingen, kunnen gevelliften in zeer
veel verschillende uitvoeringen worden geleverd.
De figuren 13.19 tot en met 13.22 geven hier-
van enige voorbeelden.
Uit de figuren blijkt dat ook aan esthetische eisen
kan worden voldaan en dat op bijzondere bouw-
kundige situaties kan worden ingespeeld. Bij een
vroegtijdige afweging van de mogelijkheden en
������

Met de hand
Bij eenvoudige kleinere gevelliften kunnen de
diverse functies ook met de hand worden aange-
dreven via hefbomen, slingers of duwen. Hijsen
en strijken worden tegenwoordig om ergonomi-
sche en efficiency redenen altijd van een elektri-
sche aandrijving voorzien. Bij een dakwagen die ���������������

������� ���������������

������
������ ���
��������
�����
���
���������� ���
�����
��� ���������

Figuur 13.19 Eenvoudige volautomatische gevellift met Figuur 13.20 Volautomatische gevellift met topinrichting
vaste giek en gondel met takels voor opstelling achter hoge dakrand

06950440_H13.indd 191 31-03-2005 13:36:37

 192

het treffen van noodzakelijke voorzieningen in de

vorm van bouwkundige aanpassing en investe-
������ ringsbudgetten kan de architect komen tot een
integratie van gevelliften in de gehele vormge-
ving van het gebouw.
�������
Een ‘nieuwe’ ontwikkeling op het gebied van
������� glazenwassen is de wasrobot, die zich volauto-
��������
matisch langs de gevel beweegt. Deze robot is in
de eerste plaats voor het wassen van vliegtuigen
ontwikkeld door het Duitse Fraunhofer Institut
(te vergelijken met TNO). Het principe van de
�������
������ robot, die overigens het best tot zijn recht komt
bij gebruik op vlakke strakke glazen gevels, is dat
deze zich, opgehangen aan een hijsinrichting op
een dakwagen, aan de gevel hecht met zuignap-
����������
pen op ‘poten’ en met borstels en spoeling de
gevel wast. De robot ‘stapt’ als het ware langs de
����� gevel, door de zuignappen in en uit te schakelen
Figuur 13.21 Volautomatische gevellift, rijdend op een en te verplaatsen, figuur 13.23.
verticaal railtraject, met toprinrichting en zwenkinrichting
boven de gondel

������

������� �������
��������
��

Figuur 13.23 Wasrobot Bron: Fraunhofer Institut München

��� ���� ����
��� 13.2.1.a Veiligheidsvoorzieningen gevelliften
��������� De belangrijkste veiligheidsvoorzieningen die
tegenwoordig standaard bij gevelliften moeten
�������� ������������
worden toegepast zijn:
1 ophanging aan vier kabels;
2 drukknopbesturing;
3 afslagliniealen en eindschakelaars;
4 veiligheidsgordels en bevestigingspunten in
de gondel.
���� ����

�����
Figuur 13.22 Volautomatische gevellift met topinrichting 1 Ophanging aan vier kabels
en ‘pantogaaf’ mechanisme voor het insteken van de gondel De gondel hangt aan vier hijskabels, met ieder
bij terugwijkende gevels een afzonderlijk bevestigingspunt; de hijslier in

06950440_H13.indd 192 31-03-2005 13:36:39


de dakwagen is uitgevoerd met trommels met
dubbele kabelgroeven. Een variant op deze op-
hanging is de toepassing van twee hijskabels in
combinatie met twee onbelaste vangkabels met
vanginrichting. Deze variant komt voor bij meer
eenvoudige gevelliften, waarbij in plaats van de
dakwagen, de gondel is uitgerust met takels.
De ophanging aan vier kabels en de vangkabels
voorkomen dat bij breuk van een hijskabel de
gondel omslaat, zoals in het verleden met op-
hanging aan slechts twee hijskabels wel is voor-
gekomen met zeer ongelukkige gevolgen.
2 Drukknopbesturing
De bedieningsdrukknoppen worden altijd als
vasthoud-drukknoppen uitgevoerd. De bewe-
ging van de gevellift wordt gestopt zodra de
gebruiker de drukknop loslaat. De besturings-
functies worden bovendien onderling geblok-
keerd, zodat combinaties van bewegingen zoals
tegelijkterijd hijsen en rijden onmogelijk zijn.
3 Afslaglinealen en eindschakelaars
Waar obstakels in de baan van de gondel of de
dakwagen aanwezig zijn, zoals uitval van zon-
weringsschermen of erkers, worden afslag-
linealen op de gondel en eventueel ook op de
dakwagen aangebracht. Deze voorzieningen
schakelen de beweging uit zodra een obstakel
wordt geraakt, bijvoorbeeld een afdalende
gondel die de dakrand van een erker raakt. De
gebruiker kan dan nog uitsluitend de tegen-
gestelde beweging uitvoeren (in dit geval dus
‘hijsen’).
4 Veiligheidsgordels en bevestigingspunten in de
gondel
Hiermee wordt voorkomen dat de glazenwasser
te ver uit de gondel over de borstwering heen
gaat hangen.
In de gondel zijn langs de borstwering verder
nog watertanks aanwezig, om moeizaam ge-
sjouw met emmers water te vermijden. Bij grote
gebouwen met veel beglazing of gemoffeld alu-
minium gevelpanelen kan een gevellift met een
stromend watervoorziening via slangen naar de
gondel worden uitgevoerd.
06950440_H13.indd 193
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 193
13.2.2 Gevelladders (categorie IV en V, zie
paragraaf 13.1.1.d)
De toepassing van gevelladders is, in verband
met de verscherping van de eisen aan arbeids-
omstandigheden, in de afgelopen jaren sterk
verminderd. Het eerder genoemde Document
Gevelonderhoud Veilig werken op hoogte en de
Europese Richtlijn voor werken op hoogte ver-
bieden de toepassing van gevelladders zonder
werkbordessen, indien aan het betreffende ge-
bouw structureel langdurig vanaf ladders zou
moeten worden gewerkt. Een indicatie hiervoor
is de aanwezigheid van meer dan 200 m2 glas-
oppervlak, dat door de glazenwasser vanaf de
gevelladder(s) zou moeten worden bereikt. Ver-
der is voorgeschreven, dat gevelladders zonder
werkbordessen niet langer mogen zijn dan 10 m.
Deze scherpe bepalingen, die de toepassing
van gevelladders zonder werkbordessen reeds
op gebouwen van kleinere omvang nagenoeg
uitsluiten, berusten op het uitgangspunt dat een
ladder geen werkplek is maar een middel om
niveauverschillen te overbruggen.
Fabrikanten van gevelladders hebben inmid-
dels hierop gereageerd met de ontwikkeling
van gevelladders met werkbordessen, die langs
de ladder kunnen worden bewogen naar de
gewenste hoogte of die permanent op optimale
werkhoogte aan de ladder zijn bevestigd. De
werkvloer en de borstwering van deze bordes-
sen voorzien in een ergonomisch verantwoorde
werkplek voor de glazenwasser. Gevelladders
met werkbordessen mogen maximaal 15 m lang
zijn. Bovendien is het toegestaan om gevel-
ladders met permanente werkbordessen in te
zetten voor glasoppervlakken groter dan 200 m2.
Voor reeds bestaande gebouwen, die voorzien
zijn van gevelladders en waar het aanbrengen
van gevelliften niet mogelijk is, zijn in overleg
met de Arbeidsinspectie aanpassingen voor lad-
ders ontwikkeld. Deze aanpassingen bestaan
uit een vangrail midden op de ladder, waar de
glazenwasser zijn veiligheidsgordel kan aanhaken
en opklapbare voetenbankjes op optimale werk-
hoogten. Deze aanpassingen worden overigens
beschouwd als een Supplementsoplossing (zie
13.1.1.b Normering en wettelijke regelingen).
31-03-2005 13:36:40
 194
Zoals gevelliften komen gevelladders voor in een
uitgebreide reeks varianten van standaard tot
constructies op maat, soms zelfs als werkbrug
uitgevoerd, voor bijvoorbeeld grote glaskoepels
en passages, figuur 13.5. Het gemeenschappelijke
kenmerk is dat gevelladders permanent op het
gebouw aanwezig zijn en dat zij langs de gevels
worden verplaatst over draag- en geleiderails.
Gevelladders kunnen in de volgende hoofdgroe-
pen worden onderscheiden:
1 gevelladder met ladderkop op rails;
2 hangladder op rails;
3 mastinstallaties;
4 speciale gevelladders.
1 Gevelladder met ladderkop op rails
Een ladder als deze is uitgevoerd met een ladder-
kop, waarop vaak een opstapbordes met borst-
wering is aangebracht. De ladderkop bestaat uit
een draagconstructie, die over de dakrand heen
reikt, met loopwielen. Bij gevelladders die hoe-
ken in de gevel moeten kunnen passeren, wor-
den deze loopwielen in zwenkwielkasten aan een
scharnierend frame ondergebracht. Het railtra-
ject loopt evenwijdig aan de dakrand op een af-
stand van 0,400 m tot 0,600 m daarvan. De lad-
der zelf is verder voorzien van gevelwielstellen,
die de ladder tegen de gevel afsteunen. In bijna
alle gevallen moet de glazenwasser zelf vanaf
het dak, of met de hulp van een assistent op het
dak, de gevelladder langs de gevel verplaatsen
naar een nieuwe positie. Voor het passeren van
hoeken van het gebouw moet de glazenwasser
vanaf het dak het frame onder de ladderkop ont-
grendelen om de ladder van de gevel af te kun-
nen duwen. Zo ontstaat de grotere ruimte tussen
de ladder en de rail, die voor het passeren van
de hoek noodzakelijk is. De glazenwasser moet
voorbij de hoek de ladderkop weer naar de rail
toetrekken en het frame vergrendelen.
Bij gevelladders die langer dan 5 m en dus ook
zwaarder zijn, is het passeren van hoeken op der-
gelijke wijze niet meer toegestaan. Het nemen
van de hoek vergt bij lange ladders meer kracht
en het draaien van de ladder verloopt niet altijd
soepel. Afgezien van het risico voor de glazen-
wasser, die dichtbij de dakrand een krachts-
inspanning moet leveren, is er ook een vrij
grote kans op beschadigingen aan de gevel.
06950440_H13.indd 194
De gevelladder wordt geparkeerd op een vaste
locatie, waar deze zo veel mogelijk uit het zicht
is. Gevelladders kunnen worden uitgevoerd met
een optrekbare ondersectie om het passeren van
een lagere aanbouw mogelijk te maken of om de
geparkeerde ladder onbereikbaar te maken vanaf
de straat. Het toepassen van de vroeger veel
voorkomende wegneembare laddersecties (aan-
haakdelen) is verboden, omdat daarmee veel
ongelukken zijn gebeurd. Optrekbare ladder-
secties moeten vanaf de ladderkop kunnen
worden bediend met bijvoorbeeld een handlier.
2 Hangladder op rails
Ook deze gevelladder heeft een ladderkop met
wielstellen, figuur 13.3. Het verschil met het
voorgaande type is, dat de hangladder min
of meer recht onder de draagrail hangt. Deze
draagrail is meestal een kokerprofiel (een zoge-
heten doosrail), waarin de loopwielen passen.
In de regel worden hangladders aan de onder-
zijde door middel van een geleiderail op afstand
van de gevel gehouden. Hangladders kunnen
eveneens hoeken passeren. Door de kleine
rolweerstand kan de glazenwasser de hanglad-
der langs de gevel verplaatsen, terwijl hij op de
ladder staat. De ladderkop is daarom meestal
uitgevoerd met een rem, die door middel van
een trekkoord kan worden gelicht. Hangladders
zijn bij uitstek geschikt om onder overkragende
bouwdelen (erkers, balkons, overstekende daken
en vloeren) dienst te doen. Zij komen daarom
veel voor in inpandige overdekte ruimten, zoals
vides en binnenplaatsen. De vormgeving van
hangladders is slanker dan die van gevelladders
met een ladderkop. Door de rechte ophanging
onder de wielstellen is het buigende moment in
de ladderbomen gering.
3 Mastinstallaties
Wanneer een gevelladder meerdere bouwlagen
bereikt, worden de werkbordessen aangebracht
op diverse niveaus, die zodanig gekozen zijn dat
alle vensters volledig kunnen worden bereikt.
Deze gevelladders zijn echter door een eventuele
kooiconstructie en door de werkbordessen wel
meer opvallend in aanzien dan de standaard
gevelladder. Bovendien kunnen dergelijke gevel-
ladders niet meer van de gevel worden wegge-
nomen. Een bijzondere variant, die dit esthetische
31-03-2005 13:36:40

nadeel redelijk ondervangt, is de mastinstallatie
waarbij de ladder en de sporten geheel zijn ver-
vangen door een geleide profiel van maximaal
15 m lang, waarlangs een ‘liftje’ op en neer
wordt bewogen, figuur 13.24.
Figuur 13.24 Mastinstallatie Bron: Borga Bijstede bv
4 Speciale gevelladders
Deze categorie is een uitgebreide verzameling
van oplossingen op maat voor gecompliceerde
bouwkundige situaties, figuur 13.25.
Evenals bij gevelliften kan de architect invloed
uitoefenen op de vormgeving van gevelladders.
De mogelijkheden zijn echter wel beperkter, om-
dat ladderbomen en sporten de vormgeving van
gevelladders sterk bepalen. In veruit de meeste
gevallen worden gevelladders geconstrueerd uit
aluminium en staal. De oppervlaktebehandeling
(conservering) kan door moffelen of anodiseren
in iedere gewenste kleur geschieden. Stalen on-
derdelen worden in de regel thermisch verzinkt
en zonodig in kleur geschilderd of gemoffeld.
Het toepassen van persoonlijke beschermings-
middelen is verplicht voor gebruikers van gevel-
06950440_H13.indd 195
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 195
Figuur 13.25 Speciale gevelladder voor terugwijkende
gevel (en volautomatische gevellift met insteekmechanisme
voor de gondel) Bron: Lalesse Gevelliften bv
ladders. Hierbij wordt vereist, dat de glazenwas-
ser deze voorziening zodanig kan gebruiken, dat
hij staand op een sport van een ladder zonder
werkbordessen, met de handen los achterover
kan hangen, zie paragraaf 13.2.8. Deze eis is
gesteld op gronden van ergonomie. De glazen-
wasser hoeft zich bij zijn werk door deze voorzie-
ning niet meer voortdurend met één hand vast
te houden. Tevens moet deze voorziening een
eventuele val beperken tot slechts enkele tiental-
len centimeters.
13.2.3 Railtrajecten voor gevelliften en
gevelladders
Railtrajecten vormen het raakvlak tussen het
gebouw en de gevelonderhoudsinstallaties. Bij
het ontwerp treden hier vaak knelpunten en
dilemma’s op. In de meeste gevallen hebben
deze betrekking op de volgende punten:
◆ bouwhoogte en afstand tot de dakrand;
◆ gevellijn;
◆ obstakels;
◆ bouwkundige constructie.
31-03-2005 13:36:41
 196
◆ Bouwhoogte en afstand tot de dakrand
Doordat het railtraject zich boven het dak be-
vindt, is het mogelijk dat deze vanaf de begane
grond boven de dakrand zichtbaar is. Dit kan
esthetische bezwaren opleveren omdat een
railtraject bijna altijd thermisch verzinkt staal-
constructiewerk is.
In de praktijk speelt dit punt geen rol meer bij
gebouwen die hoger zijn dan 20 m. Het vergro-
ten van de afstand tot de dakrand om de rail
uit het zicht te nemen heeft als nadelen, dat de
belastingen op de rails groter zijn door bijvoor-
beeld de grotere lengte van de giek(en) van de
dakwagen (reikwijdte) of door de noodzaak van
zwaardere gevelladderconstructies.
◆ Gevellijn
Een grillige gevellijn kan vaak niet exact door
het railtraject worden gevolgd. Bochtstralen van
��������������������������������������
���������
�������
��������������������������������������
�������������
�����������
������������������������������������������
� ����������������������������
�
����
������������
������������
�����
Figuur 13.26 Bouwtekening dubbel railtraject
06950440_H13.indd 196
rails en draaicirkels worden namelijk bepaald
door de eigenschappen van het loopwerk van
de dakwagen of de ladderkop. Hierdoor kunnen
delen van het railtraject ongewenst in het zicht
komen. Ook bestaat er het risico, dat niet op alle
plaatsen langs de dakrand de gondel of de lad-
der goed voor de gevel kan worden gemanoeu-
vreerd, hetgeen dan weer problemen geeft voor
het gevelonderhoud en de veiligheid.
◆ Obstakels
Dakopbouwen, schoorstenen en dergelijke kun-
nen de projectie van een railtraject langs de
dakrand plaatselijk verhinderen. Juist omdat deze
voorzieningen meestal samenhangen met inpan-
dige installatieschachten of bouwconstructieve
elementen is bij het ontwerp van de plattegron-
den van de bouwlagen een vroegtijdige oriënta-
tie op het railtraject noodzakelijk.
����
�
����
���������
���������
�����
��������
31-03-2005 13:36:42
 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 197

◆ Bouwkundige constructie De projectie van de steunpunten van het rail-

Het spreekt vanzelf dat de bouwkundige con-
structie van het dak de belastingen door de ge-
velonderhoudsinstallatie moet kunnen dragen.
��
���
traject vergt een zorgvuldige afstemming tussen
de constructeur en de adviseur of de fabrikant
van de gevelonderhoudsinstallatie. Met name
bij toepassing van betonkanaalplaten of stalen
draagconstructies moet de positie van de kana-
len of spanten en gordingen nauwgezet worden
gecoördineerd in samenhang met de steunpun-
��������� ten van het railtraject.

Op een vrij voor de hand liggende wijze zijn rail-

trajecten in drie hoofdgroepen te onderscheiden:
� 1 dubbele draagrails (vrij opgelegd of verankerd
op het dak);
2 enkelvoudige draagrails;
3 geleiderails.
�����
����

1 Dubbele draagrails
Bij gevelliften worden bijna altijd dubbele draag-
rails toegepast, figuur 13.26 t/m 13.28. Het
�����

meest voorkomende type is de horizontale uit-

�����

voering waarbij de twee railprofielen op gelijke

� hoogte liggen, zoals bij een spoorweg. De

�������
����
�������
�������

���������������� ������������������������������
�������������������������������������

���������
���
�
����

�����

�
����

�� ��

������������������������������
�������������������������������� Figuur 13.28 Dubbel railtraject met wissel
Figuur 13.27 Bochtdetails van vrij opgelegd railtraject Bron: Borga Bijstede bv

06950440_H13.indd 197 31-03-2005 13:36:43

 198
verticale uitvoering, waarbij sprake is van een
boven- en onderrail, wordt alleen toegepast bij
gebouwen met een hoge versterkte borstwering
rond het dak.
De dakwagen rijdt op drie of vier wielstellen op
de rails. De rails kunnen bestaan uit open profiel-
staal, zoals HE- en IPE-balken, of voor de kleinere
en lichtere gevelliften uit stalen buizen. De vorm-
geving en zwaarte van het railtraject worden
bepaald door het gewicht van de gevellift en
de gondel. Zoals eerder in paragraaf 13.2.1 ver-
meld, kunnen dakwagens van gevelliften toppen.
Als de gondel maximaal uitgetopt is, zal op de
dakwagen het grootste kantelmoment worden
uitgeoefend door het gewicht van de gondel
met het daarin aanwezige personeel en gereed-
schap, figuur 13.29.
Bijna alle dakwagens worden daarom voorzien
van een contragewicht, dat voorover kantelen
voorkomt. Bij de berekening van dit contra-
gewicht wordt altijd een extra veiligheidsmarge
toegepast om te verzekeren dat in geen geval de
achterste loopwielen van de dakwagen van de
rails worden gelicht. Bij extreem grote reikwijd-
ten wordt de dakwagen uitgevoerd met een
mobiel contragewicht, dat bij uittoppen van de
gondel in tegengestelde richting naar achteren
wordt verplaatst. Deze voorziening levert een
aanzienlijke besparing van gewicht op ten op-
zichte van een vast contragewicht. Dit voordeel
werkt uiteraard sterk door voor de bouwkundige
draagconstructie.
In de regel zal uit kostenoverwegingen worden
nagestreefd om zoveel mogelijk gevels te be-
reiken met één gevelonderhoudsinstallatie. Het
komt echter voor dat de doorgang naar andere
bouwdelen wordt versperd door dakopbouwen
of niveauverschillen. Het is ook aan te bevelen
om lange omwegen (tijdverlies bij het gebruik)
op het dak langs de gevels af te snijden met een
verbinding ‘binnendoor’. Evenals bij spoorwegen
kunnen wissels en draaischijven worden toege-
past om problemen met bereikbaarheid en ‘ver-
bindingen’ op te lossen, figuur 13.28.
In de tabel van figuur 13.30 worden de wieldruk-
ken van gevelliften op dubbele draagrails en
06950440_H13.indd 198
belasting op bouwkundige constructies weerge-
geven voor enkele verschillende uitvoeringen.
De gegeven krachten zijn slechts een indicatie,
omdat het grote aantal verschillende uitvoerin-
gen van gevelliften geen algemene standaard-
opgave toelaat. De uiteindelijke belasting op de
bouwkundige constructie wordt gevormd door
de wieldrukken op de rails, het gewicht van de
rails zelf en het gewicht van de steunpunten. De
bepaling van de belastingen op de bouwkundige
constructie moet altijd in overleg met de fabri-
kant van de gevellift geschieden.
In figuur 13.30 worden tevens de belastingen op
de bouwkundige constructie gegeven voor half-
automatische gevelliften. Ook hiervoor geldt dat
speciale uitvoeringen sterk afwijkende waarden
kunnen opleveren waarover altijd overlegd moet
worden met de fabrikant.
Uit figuur 13.30 blijkt dat de combinatie van de
maximale reikwijdte van de gevellift (r) en de
spoorwijdte van het railtraject (s) van grote be-
tekenis is voor de krachten op de bouwkundige
constructie. De afstand (d) tussen de steunpunten
van de rails heeft een kleiner maar niet te ver-
waarlozen effect.
Hoe groter de steunpuntafstand, hoe zwaarder
de railprofielen moeten worden uitgevoerd. In
figuur 13.30 is uitgegaan van een steunpunt-
afstand 1.800 mm ≤ d ≤ 7.200 mm. Bij de bere-
kening van railprofielen onder belasting door de
wieldrukken wordt uitgegaan van een maximaal
toelaatbare doorbuiging van een vijfhonderdste
van de steunpuntafstand. Het grote verschil tus-
sen de krachten op de voor- en de achterrail (F v
en F a) en de bijbehorende steunpuntreacties (R v
en R a) op de bouwkundige constructie is relatief
omdat de gevellift kan zwenken. De krachten
kunnen hierdoor van plaats (rail) verwisselen! Bij
grotere reikwijdten dan circa 12 m zullen gevel-
liften worden uitgevoerd met mobiele contra-
gewichten om het effect van uittoppen van de
gondel te compenseren en daarmee het totaal
gewicht van de gevellift en de krachten op de
bouwkundige constructie te verminderen.
Het is mogelijk om de investeringskosten voor
de bouwkundige constructie en railtrajecten te
beïnvloeden door de spoorwijdte te variëren. Een
31-03-2005 13:36:43
 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 199

grotere spoorwijdte vermindert de belastingen

en daarmee de benodigde hoeveelheden con-
structiestaal en dergelijke. De dakwagen wordt
weliswaar breder (of hoger) maar relatief minder
zwaar, waardoor de kostenconsequenties hier-
�� �� voor beperkt zijn. Tegenover de vermindering
van belasting van de bouwkundige constructie
wordt er meer beslag gelegd op de ruimte op
�� ��
het dak in de vorm van grotere vrije doorgangs-
�� �� profielen en inbouwhoogten.
���������

2 Enkelvoudige draagrails
Enkelvoudige draagrails worden in principe op
overeenkomstige wijze als dubbele draagrails
geconstrueerd. Dit type railtraject wordt toege-
past voor gevelladders, figuur 13.31, en soms
�� �����������
bij dakwagens van kleinere (halfautomatische)
gevelliften met beperkte functies (bijvoorbeeld
alleen elektrisch hijsen). De ‘achterwielen’ van
dergelijke eenvoudige dakwagens rijden bij een
enkelvoudige draagrail over een tegelpad of be-
tonstrook op het dak, evenwijdig aan de rail. De
enkelvoudige draagrail is meestal in thermisch
verzinkt buisprofiel uitgevoerd. Het voordeel van

����� �� ��
� � �

�� ������������������������ �� �����������
Figuur 13.29 Belastingschema dakwagen op horizontale rails

Automatisch Halfautomatisch

r (mm) 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 8.000 12.000 1.000 2.000
s (mm) 900 900 900 1.200 1.200 1.800 2.700 900 900
d (mm) 1.800 1.800 1.800 2.700 2.700 5.400 7.200 1.800 1.800
FV (kN) 14 19 24 28 33 56 105 14 25
Fa (kN) 1,5 1,5 2 2,5 3 6 15 2,3 3,8
Rv (kN) 29 40 50 60 71 120 222 30 52
Ra (kN) 4 5 6 9 11 18 42 6,6 10

Figuur 13.30 Wieldrukken (Fv en Fa) van (half)automatische gevelliften (categorie VII en VIII, zie paragraaf 13.1.1.d) bij
maximaal uittoppen en krachten (Rv en Ra) op bouwkundige dakconstructie bij horizontale dubbele draagrails (figuur 13.29)

06950440_H13.indd 199 31-03-2005 13:36:44

 200

��������������������������������

������������������������������
������������������������

����������������
����������������������
��������������

���������������

��������������������
����������������������������

�����������������
����������

������������������

�������������

Figuur 13.31 Gevelladders met werkbordes

de enkelvoudige rail is dat de wielkasten van de
dakwagen of de gevelladder zeer eenvoudig kun-
nen worden geconstrueerd. Door de toepassing
van diabolowielen wordt de borging tegen ont-
sporen gelijk gecombineerd met de rijbeweging.
Bij de toepassing van open profiel, zoals HE en
IPE balkstaal, bewegen de loopwielen zich over
de bovenflens. Voor de borging tegen ontsporen
moeten afzonderlijke geleiderollen, die op de
zijvlakken van de bovenflens of het lijf van het
profiel lopen, in de wielkasten van de dakwagen
worden aangebracht.

06950440_H13.indd 200 31-03-2005 13:36:45


Een bijzondere vorm van een enkelvoudige
draagrail is de doosrail. Doosrails worden in de
regel voor de gevel aan railsteunen gemonteerd
en deze bevinden zich dus meestal in het zicht.
Dit type rail is aantrekkelijk vanwege de com-
pacte bouwvorm en het redelijk esthetische aan-
zicht. De frontzijde van betonnen of gemetselde
gevels biedt vaker mogelijkheden voor bevesti-
ging van railsteunen dan dakranden. Deze rails
worden meestal geleverd in in kleur gemoffelde
uitvoering.
3 Geleiderails
Geleiderails komen in vele vormen voor. In het
algemeen is er sprake van relatief lichte con-
structies, die voorzien in het op afstand houden
van de gevel van ladders of gondels. Geleiderails
worden bij hangladders over de volle lengte van
het railtraject aangebracht om te voorkomen dat
de ladder gaat slingeren. Bij gevelladders met
ladderkop en gevelliften komen geleiderails voor
als buffer op punten waar gevaar bestaat voor
beschadiging van de gevel of als geleiding voor
gevelwielstellen van ladders rond hoeken en bij-
voorbeeld hemelwater afvoerpijpen. De krachten
die op geleiderails optreden zijn niet groter dan
1 kN.
13.2.3.a Railsteunpunten
Het voor de bouwkundige meest belangrijke
aandachtspunt bij het ontwerp van gevelonder-
houdsinstallaties zijn de railsteunpunten, figuur
13.32. De plaatsing van railsteunpunten moet
zorgvuldig worden gecoördineerd tussen de
bouwkundigen, de constructeur en de fabrikant
of adviseur voor gevelonderhoudsinstallaties.
Het eerste uitgangspunt voor de coördinatie is
dat de railsteunpunten bij voorkeur recht onder
de railprofielen worden geplaatst. Op plaatsen
waar dit niet mogelijk is, moet gebruik worden
gemaakt van hulpconstructies aan de rails, zoals
tussenbalken, consoles en schetsplaten. Ook
kunnen er bij plaatsingsproblemen bouwkundige
maatregelen worden overwogen, zoals plaatselijk
aangepaste dak- of gevelconstructies.
In het algemeen zijn bij langere rechte rail-
trajecten eenvoudige gelijkvormige oplossingen
mogelijk. Het is aan te bevelen om de steunpunt-
afstand (d) af te stemmen op de stramien maat-
06950440_H13.indd 201
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 201
voering van het gebouw en daarmee identieke
en veelvuldig voorkomende details te verkrijgen.
Het ligt immers voor de hand dat ook de draag-
constructie-elementen in de gevel of onder het
dak, zoals spanten, gordingen, wanden en bal-
ken in het stramien liggen.
13.2.3.b Plaatsing van railsteunpunten van
horizontale railtrajecten
In het werk gestorte massieve betonnen dakvloe-
ren leveren in de praktijk geen tot weinig plaat-
singsproblemen op, omdat op min of meer
willekeurige plaatsen puntlasten kunnen worden
opgenomen en verankeringen en, waar nodig,
extra wapening kunnen worden aangebracht.
Bij bochten in het railtraject, die zich uiteraard
bij de hoeken van het dak bevinden, kunnen ge-
compliceerde plaatsingsproblemen optreden.
Figuur 13.32 Railsteunpunten Bron: Borga Bijstede BV
Railsteunpunten in bochten moeten op een
korte onderlinge afstand worden geplaatst om
de gekromde railprofielen voldoende stabiliteit
te geven. Bovendien is de detaillering van de
bouwkundige draagconstructie bij hoeken in
veel gevallen afwijkend van de detaillering langs
de gevels. Ook bij wissels en draaischijven moet
rekening worden gehouden met de nodige extra
railsteunpunten.
De meest voorkomende plaatsingsproblemen
zijn samen te vatten in de volgende categorieën:
1 er bevinden zich onvoldoende draagconstruc-
tie-elementen direct onder de railsteunpunten;
31-03-2005 13:36:46
 202
2 de railsteunpunten komen te dicht bij opstan-
den van dakranden of dakopbouwen;
3 de railsteunpunten kunnen niet op de be-
oogde plaatsen worden verankerd op beton-
kanaalplaten.
1 Er bevinden zich onvoldoende draagconstructie-
elementen direct onder de railsteunpunten
De afstand tussen railsteunpunten varieert
meestal tussen 1,800 m en 2,700 m. In veel ge-
vallen is het mogelijk om de plaatsing af te stem-
men op de afstanden tussen de draagconstuc-
tie-elementen van het dak. Dakconstructies
bestaande uit stalen profielplaten waarop isolatie
en dakafwerking is aangebracht, zijn meestal
op zich niet voldoende draagkrachtig om de
puntlasten ter plaatse van de railsteunpunten op
te nemen. Dakvloeren die uit betonnen kanaal-
platen of cellenbeton bestaan, zijn vaak zo licht
mogelijk geconstrueerd waardoor een overeen-
komstig probleem ontstaat.
Het toepassen van hulpconstructies boven het
dak is vaak niet aanvaardbaar omdat dit de
bouwhoogte van het gehele railtraject vergroot.
Bij daken van stalen profielplaat, multiplex en
dergelijke moeten railsteunpunten zoveel mo-
gelijk boven of direct op spanten en gordingen
worden geplaatst. Plaatsingsproblemen kunnen
worden opgelost door het aanbrengen van extra
balken tussen de gordingen op een zodanige
plaats dat deze als draagconstructie functione-
ren. Ook kan worden overwogen om plaatselijk
een zware massief gestorte betonnen dakvloer
aan te brengen. Een andere mogelijkheid om
steunpuntafstanden groter dan 2,700 m te
overspannen is het toepassen van zware balken
als railprofiel. Bij steunpuntafstanden in de orde-
grootte van 7 m, leidt dit tot de toepassing van
INP of HE balken met h = 350 mm tot 450 mm
in plaats van de gebruikelijke INP of IPE met
h = 140 mm tot 180 mm.
Daarbij moet bovendien rekening worden ge-
houden met extra staalconstructiewerk (dwars-
verbanden) om voldoende stijfheid van de rails
in dwarsrichting te waarborgen. Vanzelfsprekend
heeft de toepassing van dergelijke verzwaarde
railtrajecten prijsconsequenties voor de installatie
en moet er verder rekening worden gehouden
met het grotere eigengewicht.
06950440_H13.indd 202
2 De railsteunpunten komen te dicht bij opstanden
van dakranden of dakopbouwen
Verankerde railsteunpunten doorbreken de
waterdichte dakafwerking. De toepassing van
inplakstukken of manchetten is onvermijdelijk.
Om het dak op verantwoorde wijze waterdicht
te kunnen afwerken moet minimaal een afstand
van 500 mm tussen railsteunpunten en andere
opstanden worden aangehouden. Ook vrij opge-
legde railsteunpunten kunnen niet direct naast
andere opstanden worden geplaatst, omdat de
waterdichte dakafwerking kan scheuren wanneer
er te weinig ruimte is gegeven voor doorvering
en werking. Dit probleem moet in een vroeg
ontwerpstadium worden onderkend, omdat dit
sterk samenhangt met de nominale afstand tus-
sen het railtraject en de gevellijn, figuur 13.33.
De oplossing is meestal vergroting van deze
afstand en daarmee ook een vergroting van de
reikwijdte van een gevellift of van de overspan-
ning van een ladderkop. De consequenties zijn
echter zoals eerder genoemd de grotere wiel-
drukken op de rails en dus grotere belasting van
de dakconstructie.
������������ ������������ ����������
���������� �����������
�������
������������
��� ���������������
��������������
������������������������������������
Figuur 13.33 Dubbel railtraject op stalen railsteunpunten
naast dakrand
3 De railsteunpunten kunnen niet op de beoogde
plaatsen worden verankerd op betonkanaalplaten
Bij de toepassing van betonnen kanaalplaten
in de dakvloer moet de plaatsing van de rail-
steunpunten nauwkeurig worden bepaald in
samenhang met de plaats van de naden tussen
de kanaalplaten en de kanalen daarin, figuur
13.34. Dit geldt in het bijzonder voor verankerde
railsteunpunten, omdat kanaalplaten alleen ter
plaatse van kanalen mogen worden doorboord
voor het aanbrengen van verankering. De plaat-
sing van kanaalplaten moet altijd zodanig
31-03-2005 13:36:47

������������ ������������ ����������
���������� �����������
�������
������������
��� ��������������������������
����������������������������
������������������������������������
Figuur 13.34 Dubbel railtraject op stalen railsteunpunten
op betonnen kanaalplaat
worden uitgewerkt dat er wordt voorzien in een
optimale positionering ten opzichte van het rail-
traject. Plaatsingsproblemen kunnen dus worden
voorkomen door een goede coördinatie. Aan-
vullende oplossingsmogelijkheden bestaan uit
toepassing van railsteunpunten met aangepaste
(verlengde) voetplaten of het zonodig plaatselijk
afzien van de toepassing van kanaalplaten en
daarvoor in de plaats een massieve betonnen
dakvloer te storten. Bij verankerde railsteunpun-
ten op kanaalplaten moet de bouwkundige reke-
ning houden met volgplaten aan de onderzijde
daarvan. Dit is van belang als de onderzijde van
de dakvloer zichtwerk is of vlak moet zijn ter
plaatse van binnenwanden of puien.
13.2.3.c Uitvoering railsteunpunten
Railsteunpunten zijn in diverse uitvoeringen
leverbaar. Het type railsteunpunt wordt gekozen
in samenhang met de constructie van het dak
en de dakafwerking. Bij deze keuze komt het
kostenaspect nadrukkelijk naar voren omdat rail-
steunpunten in relatief grote aantallen moeten
worden aangebracht. Gecompliceerde voor-
zieningen voor maatinstelling voor de rails en
dakafdichting werken sterk kostprijsverhogend.
Onzorgvuldig gekozen, goedkope oplossingen
leveren anderzijds een risico op voor lekkages en
corrosie van draagconstructie-elementen.
De railsteunpunten moeten zowel in hoogte als
in horizontale richting instelbaar zijn om de rails
zo goed mogelijk te positioneren ten opzichte
van de gevel. Maatafwijkingen in het bouwwerk
en afschot van daken moeten zoveel mogelijk
worden gecorrigeerd om de gevelonderhouds-
installatie bedrijfszeker te laten functioneren. De
06950440_H13.indd 203
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 203
instelling van de hoogte is afhankelijk van het
type railsteunpunt. De voorkeur gaat daarbij uit
naar een instelling door middel van een schroef-
draadverbinding. De toepassing van vulplaten
heeft nadelen. Er kunnen bij toepassing van vul-
platen relatief hoge pakketten ontstaan die een
conserverende oppervlaktebehandeling bemoei-
lijken en die meer risico’s hebben voor lostrillen
en verschuiven van de rails. Het railprofiel wordt
meestal met railklemmen of kikkerplaten en
schroefbouten op de kopplaat van het railsteun-
punt bevestigd. Sleufgaten in de kopplaat en de
mogelijkheid tot verschuiven van de railklemmen
voorzien in de instelbaarheid in horizontale rich-
ting.
Geprefabriceerde stalen railsteunpunten
Geprefabriceerde stalen railsteunpunten worden
in de regel geleverd en geplaatst door de
fabrikant van de gevelonderhoudsinstallatie.
Deze steunpunten worden uit stalen buis ver-
vaardigd en voorzien van kop- en voetplaten. De
hoogte-instelling bestaat uit een schroefdraad
op de buissecties, waarmee de kop van het rail-
steunpunt op het onderstuk wordt geschroefd.
Evenals de rails worden de steunpunten ther-
misch verzinkt. In overleg met de bouwkundig
ontwerper kunnen deze railsteunpunten in zeer
veel verschillende uitvoeringen worden vervaar-
digd. Door de mogelijkheden tot het aanpassen
van voet- en kopplaten, buisdiameters en
materiaaldikten zijn deze railsteunpunten een
zeer flexibele en dus populaire keuze. Stalen
railsteunpunten worden altijd verankerd op de
dakconstructie, figuur 13.33. Doordat in veel
gevallen ter plaatse van de railsteunpunten een
sparing in de dakisolatie moet worden aange-
bracht, kunnen er koudebruggen ontstaan.
Afhankelijk van het type dakafwerking wordt de
hemelwaterafdichting door middel van EPDM
(kunstrubber) manchetten of loden of kunst-
stof inplakstukken gerealiseerd. Uiteraard moet
de hemelwaterafdichting in onderling overleg
worden gekozen, zodat de fabrikant van de rail-
steunpunten de nodige voorzieningen hiervoor
kan treffen.
31-03-2005 13:36:48
 204
Betonnen railsteunpunten
Betonnen railsteunpunten worden door de
bouwaannemer aangebracht, figuur 13.35. Zij
moeten op aanwijzing van de fabrikant van de
gevelonderhoudsinstallatie worden aangebracht.
In vergelijking met stalen railsteunpunten zijn de
mogelijke varianten beperkt. Prefabricatie is mo-
gelijk. De hoogte-instelling wordt gerealiseerd
met schroefdraadeinden of vulplaten. Betonnen
railsteunpunten komen alleen voor in eenvou-
dige situaties bij vlakke daken en rechte gevels.
�������
Figuur 13.35 Betonnen railsteunpunt
13.2.3.d Plaatsing van railsteunpunten van
verticale railtrajecten
Alleen bij gebouwen die worden voorzien van
een hoge en constructief versterkte borstwering
kunnen verticale railtrajecten worden toegepast.
In uitzonderlijke gevallen, wanneer de architect
de railconstructie in de vormgeving en aanzicht
van de gevels integreert, kan het railtraject zelf
als borstwering functioneren. Hoe dit ook wordt
uitgewerkt, de dakrand of gevelconstructie moet
zijn berekend op de belasting door de gevel-
onderhoudsinstallatie.
Een groot voordeel van verticale railtrajecten is
het wegvallen van de noodzaak om waterdichte
dakafwerking en dakisolatie op veel plaatsen te
doorbreken. De railsteunpunten kunnen immers
boven de dakafwerking aan de binnenzijde van
de borstwering worden bevestigd.
Railsteunpunten voor verticale railtrajecten zijn
meestal samengestelde thermisch verzinkte
stalen frames met bevestigingsplaten voor de
railprofielen. De instelmogelijkheden worden in de
meeste gevallen voorzien in de bevestigingspun-
ten aan de bouwkundige constructie.
06950440_H13.indd 204
13.2.3.e Verankerde en vrij opgelegde
railtrajecten
Verankerde railsteunpunten kunnen in principe
worden belast op trek. Wanneer een dakwagen
wordt voorzien van tegenrollen, die voorkomen
dat de wielstellen van de rails worden gelicht,
kan het benodigde tegengewicht en dus de be-
lasting op de bouwkundige constructie worden
verminderd. In de praktijk wordt echter van deze
mogelijkheid nooit gebruik gemaakt. De reden
hiervoor is, dat het in de gebruiksfase van het
gebouw meestal onmogelijk is om de railsteun-
punten volledig te inspecteren en zodoende
zekerheid te krijgen over de conditie (corrosie).
Bovendien staan gebruikers en veiligheidskeu-
ringsinstanties ook gevoelsmatig zeer afwijzend
tegenover het risico op kantelen van de dak-
wagen.
Het waarborgen van een positieve wieldruk
onder alle omstandigheden is bij verankerde
railtrajecten verplicht (normering en regulering)
en bij vrij opgelegde railtrajecten bovendien een
absolute noodzaak. Ondanks de hiervoor behan-
delde problematiek rond de plaatsing van ver-
ankerde railsteunpunten (coördinatie, afdichting
van dakafwerking en bevestiging) wordt toch
in de meeste gevallen hiervoor gekozen. Veran-
kerde railsteunpunten maken namelijk een veel
meer compacte vormgeving van het railtraject
mogelijk dan bij vrij opgelegde rails het geval
is. Bovendien zijn verankerde railsteunpunten
samen met de bouwkundige draagconstructie
geschikt te maken voor grotere belastingen dan
bij vrij opgelegde railtrajecten. Om de stabiliteit
van vrij opgelegde railtrajecten te waarborgen
moeten de steunpunten worden voorzien van
ballast en ‘grote voeten’ om de druk op de dak
������������ ������������ ���������
����������
���������
�������
�����
���������
������������������������������������
Figuur 13.36 Vrij opgelegd dubbel railtraject
31-03-2005 13:36:49

afwerking over een groot oppervlak te verdelen.
Dit is in het bijzonder van belang bij plaatsing
op geïsoleerde daken die geen puntlasten
kunnen dragen, figuur 13.36. De maximaal
toelaatbare druk op dakafwerking en isolatie-
materialen en de maximaal toelaatbare ver-
vorming (indrukking) onder de belasting zijn dus
in veel gevallen bepalend voor de keuze van het
type oplegging.
13.2.4 Hoogwerkers (categorie II en III, zie
paragraaf 13.1.1.d)
In situaties waarin de inzet van een gevelonder-
houdsinstallatie onmogelijk of zeer onecono-
misch is, bijvoorbeeld wanneer er slechts één
raam is dat men niet met een ladder kan berei-
ken, kan een hoogwerker uitkomst bieden. Door
de verscherping van de eisen aan arbeidsom-
standigheden voor glazenwassers is het gebruik
van hoogwerkers sterk toegenomen. Ondanks
de vele uitvoeringen van hoogwerkers met dien-
overeenkomstig vele mogelijkheden is de inzet
van een hoogwerker in veel gevallen niet de
ultieme oplossing voor het bereiken van gevels.
De verleiding om bij het ontwerp van een ge-
bouw, af te zien van de inzet van gevelonder-
houdsinstallaties is groot en in de praktijk reeds
in enkele gevallen te groot gebleken. De keuze
voor de inzet van hoogwerkers moet bewust
worden gemaakt, waarbij rekening moet worden
gehouden met de volgende aspecten:
1 bedrijfstijd en huur;
2 afhankelijkheid van het type hoogwerker;
3 ruimtegebruik en manoeuvreren;
4 kans op schade.
1 Bedrijfstijd en huur
Omdat hoogwerkers niet tot de standaardinven-
taris van gebouwen behoren en omdat zij relatief
duur zijn in aanschaf, wordt meestal overgegaan
tot huren. In de markt opereren een aantal ge-
renommeerde verhuurbedrijven, de zich heb-
ben gespecialiseerd in mobiele apparatuur voor
‘werken op hoogte’. Met name bouwaannemers
zijn goede klanten van deze verhuurbedrijven.
Voor bouwaannemers is het zeer efficiënt om een
éénmalige montage van een bouwonderdeel met
behulp van een mobiele steiger of hoogwerker uit
te voeren. Voor een gebruiker of eigenaar van een
gebouw zullen de steeds terugkomende huurkos-
06950440_H13.indd 205
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 205
ten voor de inzet van een hoogwerker voor gla-
zenwassen zwaar gaan wegen. Dit wordt sterk in
de hand gewerkt door tijdverlies voor de glazen-
wasser voor het ter plaatse komen en manoeuvre-
ren. Onder druk van de nieuwe regulering voor
arbeidsomstandigheden zijn ook glazenwas- en
schoonmaakbedrijven overgegaan tot de aanschaf
van hoogwerkers. De kosten voor de inzet van
deze hoogwerkers worden dan uiteraard door-
berekend in de prijs voor het glazenwassen.
2 Afhankelijkheid van het type hoogwerker
Het kan voorkomen dat bij één gebouw meer-
dere (typen) hoogwerkers moeten worden
ingezet in verband met aanwezige ruimte en
eventuele obstakels. Knikarm- en telescoop-
armhoogwerkers kunnen bijvoorbeeld zijwaarts
uitzwenken, maar vereisen horizontale manoeu-
vreerruimte. Schaarhefbruggen en werkliften
kunnen uitsluitend gevels recht omhoog berei-
ken, zonder veel manoeuvreerruimte te vragen.
3 Ruimtegebruik en manoeuvreren
Bij de inzet van hoogwerkers voor glazenwassen
moet men zich afvragen of het terrein rond het
gebouw wel geschikt is. Is de bodem wel draag-
krachtig genoeg? Moet en kan de hoogwerker
uitstempelen? Bomen, plantsoenen, straatmeu-
bilair en straatverlichting kunnen de weg voor
de hoogwerker versperren. Is het toegestaan dat
een hoogwerker periodiek de doorgang op straat
voor het gebouw blokkeert?
4 Kans op schade
Automatische hoogwerkers worden in de regel
vanuit het werkbordes bediend. Door de elas-
ticiteit van de arm van de hoogwerker kan het
werkbordes meestal niet zuiver worden geposi-
tioneerd (doorschieten). De kans op botsing met
de gevel is relatief groot bij werkhoogten van
meer dan 15 m.
Hierna worden enige verschillende typen hoog-
werkers besproken. Daarbij worden enige hoofd-
karakteristieken aangegeven.
13.2.4.a Knikarmhoogwerkers (categorie II
en III, zie paragraaf 13.1.1.d)
Knikarmhoogwerkers komen in diverse uitvoerin-
gen voor, figuur 13.37. De grootte, het type en
31-03-2005 13:36:49
 206
Figuur 13.37 Knikarmhoogwerker Bron: Skyworks bv
het gewicht van de hoogwerker hangen nauw
samen met de maximale werkhoogte (de hoogte
van de vloer van het werkbordes plus 1,800 m).
Knikarmhoogwerkers zijn meestal voorzien van
hydraulische cilinders en een hydraulische aggre-
gaat met een elektro- of verbrandingsmotor. De
uitvoering van knikarmhoogwerkers als aanhan-
ger (trailer) is populair bij glazenwasbedrijven.
De grotere typen (werkhoogte meer dan circa
18 m) zijn meestal direct op een vrachtauto
gemonteerd. Knikarmhoogwerkers moeten
voor het gebruik altijd uitstempelen om de
stabiliteit te waarborgen. De lengte- en breedte-
maten in figuur 13.38 zijn inclusief de uitgezette
stempels.
13.2.4.b Telescooparmhoogwerkers
(categorie II en III, zie paragraaf 13.1.1.d)
Diesel hydraulische telescooparmhoogwerkers
(ruw terrein) komen eveneens in diverse afme-
tingen voor. Zij zijn voorzien van hydraulische
cilinders en motoren voor zelfstandig rijden. Het
hydraulisch aggregaat wordt aangedreven door
Type Maximale
werkhoogte
Hoogwerker op aanhanger 15 m
(categorie II) 18 m
Figuur 13.38 Afmetingen knikarmhoogwerkers
06950440_H13.indd 206
een verbrandingsmotor, figuur 13.39. De maxi-
male werkhoogte is circa 36 m, figuur 13.40.
Deze hoogwerkers zijn in verhouding compacter
gebouwd dan knikarmhoogwerkers. Zij zijn
echter relatief zwaar door de aanwezigheid van
de motor en een contragewicht. Bij het gebruik
voor glazenwassen moet rekening worden ge-
houden met overlast door lawaai van de continu
draaiende motor en uitlaatgassen.
De nadelen van de dieselhydraulische telescoop-
armhoogwerker zijn ondervangen door
de introductie van telescooparmhoogwerkers
met een elektrohydraulische aandrijving op
aanhangers, figuur 13.41 en 13.42. Juist in deze
categorie hoogwerkers is in de afgelopen jaren
sterk geïnnoveerd. De spinhoogwerker is een
voorbeeld waarbij minimale transportafmetingen
zijn gecombineerd met een grote werkhoogte.
Een spinhoogwerker met een werkhoogte van
25 m kan geheel ’ingeklapt‘ zelfrijdend door een
deur van 1 m breed en 2,1 m hoog. Ook zijn er
varianten op rupsbanden, die dankzij de spinpo-
ten in moeilijk begaanbaar en niet vlak terrein
kunnen worden opgesteld. De spinhoogwerker
is in de uitvoering als aanhanger (trailer) door
veel glazenwasbedrijven aangeschaft voor eigen
gebruik.
13.2.4.c Minihoogwerkers (categorie II,
zie paragraaf 13.1.1.d)
Minihoogwerkers zijn zeer compact geconstru-
eerd, figuur 13.43. Zij kunnen in gebouwen door
standaarddeuren van 0,900 m breed en 2,100 m
hoog worden verplaatst. Minihoogwerkers
worden, vanwege de kleine afmetingen, vaak
door eigenaren en gebruikers van gebouwen
aangeschaft om op moeilijk bereikbare plaatsen
werkzaamheden te kunnen verrichten. Door de
zuiver verticale beweging van het werkbordes
moet de hoogwerker recht onder de te bereiken
gevel kunnen worden geplaatst. De werkhoogte
van minihoogwerkers bedraagt maximaal 12 m.
Horizontaal Lengte aanhanger Gewicht
werkbereik × stempelbasis
7,5 m 8 m × 3,5 m 12 kN
8m 8,5 m × 4 m 16,5 kN
31-03-2005 13:36:49
 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 207

Figuur 13.39 Diesel hydraulische telescooparmhoogwerker Figuur 13.41 Elektrohydraulische telescooparmhoogwerker

Bron: Skyworks bv Bron: Skyworks bv

Type Maximale werkhoogte Horizontaal werkbereik Gewicht

Dieselhydraulisch 15 m 10 m 72 kN
(categorie III) 20 m 16 m 108 kN
25 m 22 m 188 kN
35 m 19 m 196 kN

Figuur 13.40 Afmetingen dieselhydraulische telescooparmhoogwerkers

Type Maximale Horizontaal Lengte aanhanger Gewicht

werkhoogte werkbereik bij hoogte × stempelbasis

Elektrohydraulisch op 21 m 9 m bij 11 m 9 m × 4,5 m 25 kN

aanhanger 25 m 9 m bij 15 m 9 m × 4,5 m 29 kN
(categorie II)
Spinhoogwerker op 23 m 18 m bij 21 m 6,5 m × 4,5 m 38 kN
rupsbanden 36 m 11 m bij 34 m 8,5 m × 4,5 m 48 kN
(categorie II/III)

Figuur 13.42 Afmetingen elektrohydraulische telescooparmhoogwerkers op aanhanger en/of rupsbanden

06950440_H13.indd 207 31-03-2005 13:36:50

 208
Figuur 13.43 Minihoogwerker Bron: Alplift bv
13.2.4.d Schaarhefbruggen (categorie II,
zie paragraaf 13.1.1.d)
Schaarhefbruggen zijn evenals telescooparm-
hoogwerkers geheel zelfstandig rijdend, figuur
13.44. De beweging is zoals bij de minihoogwer-
ker zuiver verticaal. Schaarhefbruggen bestaan
in diverse afmetingen en werkhoogten tot maxi-
maal 25 m.
06950440_H13.indd 208
Figuur 13.44 Schaarhefbrug Bron: Skyworks bv
13.2.5 Ladders (categorie I, zie paragraaf
13.1.1.d
Hoewel (staande) ladders niet onder de definitie
van gevelonderhoudsinstallaties vallen, bestaan
er toch aandachtspunten voor de bouwkundig
ontwerper, die met het gebruik van ladders
samenhangen. Ladders die zijn opgesteld op het
maaiveld of een andere oppervlakte, zoals een
plat dak, mogen tot een maximale werkhoogte
van 10 m daarboven worden toegepast. De lad-
der moet onder een hoek van circa 75 graden
met het maaiveld tegen de gevel kunnen wor-
den geplaatst. De ondergrond moet voldoende
hard en stroef zijn om de stabiliteit te waarbor-
gen. Voor werkhoogten minder dan 10 m moet
de ladder dichter bij de gevel kunnen worden
opgesteld. Bij de keuze van de bestrating aan de
voet van de gevel, het plannen van parkeerplaat-
sen en beplanting moet rekening worden gehou-
den met het opstellen van ladders.
In verband met de Europese Richtlijn voor wer-
ken op hoogte is het niet meer aan te bevelen
om bij het ontwerpen van gebouwen uit te gaan
van een mogelijke inzet van staande ladders.
Bootsmanstoelen
Het gebruik van de klassieke ‘bootsmanstoel’
(de zitplank aan een koord) is met de komst
van de Arbeidsomstandighedenregeling ver-
boden.
Aan de problemen die door dit verbod ont-
stonden, is in het eerder genoemde ‘Supple-
31-03-2005 13:36:51

ment bij het Document Gevelonderhoud’ te-
gemoetgekomen door toestemming voor het
gebruik van een safe-sit. Deze toestemming
wordt echter slechts voor bestaande gebou-
wen onder voorwaarden gegeven, die in het
Supplement zijn vastgesteld. De inzet van een
safe-sit op een nieuw te ontwerpen gebouw is
niet toegestaan.
13.2.6 Werkbruggen (categorie V, zie para-
graaf 13.1.1.d
Permanente werkbruggen op rails zijn in de
meeste gevallen speciaal ontworpen installaties
voor specifieke situaties, zoals beglaasde daken
van serres en stationsoverkappingen, figuur
13.45. Vanzelfsprekend moet het ontwerp van
dergelijke bouwdelen in nauw overleg met een
fabrikant van gevelonderhoudsinstallaties ge-
schieden.
13.2.7 Glazenwasbalkons
Een glazenwasbalkon of galerij is op zich geen
gevelonderhoudsinstallatie. Een architect kan
met het toepassen van glazenwasbalkons de in-
zet van gevelonderhoudsinstallaties vermijden. Er
Figuur 13.45 Permanente werkbrug Bron: Borga Bijstede bv
06950440_H13.indd 209
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 209
worden echter wel veiligheidseisen gesteld aan
glazenwasbalkons. Deze houden in, dat de vrije
doorgangsbreedte ten minste 600 mm bedraagt
en dat over de volle lengte van het balkon een
borstwering/balustrade met knieregel en plint
overeenkomstig het Bouwbesluit aanwezig is. De
glazenwasser moet in principe zijn werk kunnen
verrichten zonder dat persoonlijke beschermings-
middelen (zie paragraaf 13.2.8) noodzakelijk zijn.
Ook moet hij zonder toepassing van keuken-
trapjes en dergelijke alle te reinigen oppervlak-
ken kunnen bereiken.
13.2.8 Persoonlijke beschermingsmiddelen
voor glazenwassers
Onder persoonlijke beschermingsmiddelen wor-
den de middelen verstaan die de glazenwasser
zelf beschikbaar moet hebben en moet gebrui-
ken om zich te beveiligen tegen gevaren, zoals
vallen. Het kenmerk is dat de glazenwasser speci-
ale handelingen (het aantrekken van een gordel,
het aanhaken van een vanglijn) moet verrichten
om de beveiliging te bewerkstelligen. Bij de rege-
ling voor arbeidsomstandigheden is nagestreefd
om de noodzaak van persoonlijke beschermings-
middelen zoveel mogelijk te vermijden. Op
een werkbordes met een borstwering behoeft
een glazenwasser, net zoals een voetganger op
een brug, zich bijvoorbeeld niet te beveiligen
met een gordel en vanglijn. Uitgaande van een
strikt hanteren van deze benadering, leveren
met name gevelladders zonder werkbordessen
en staande ladders knelpunten op. Ook de weg
over een dak zonder borstwering langs de ran-
den naar een gevelonderhoudsinstallatie en het
betreden ervan voldoen in veel gevallen niet aan
dit beginsel. Het komt vaak voor dat de glazen-
wasser zich eerst in een gevaarlijke situatie moet
begeven, voordat hij zich kan beveiligen door
bijvoorbeeld zijn gordel aan te haken. Een ander
bezwaar van de toepassing van persoonlijke be-
schermingsmiddelen is dat er door nonchalance
wel eens noodzakelijke handelingen achterwege
worden gelaten. De belangrijkste persoonlijke
beschermingsmiddelen zijn:
• de vanggordel;
• de valdemper;
• de vanglijn of vangrail.
31-03-2005 13:36:52
 210
De vanggordel moet zijn uitgevoerd als ‘harnas-
gordel’. Deze is te vergelijken met een para-
chutistengordel, waarin de persoon na de val
rechtop en voldoende ondersteund blijft han-
gen. Heupgordels zijn niet voldoende, omdat de
redding van de daarin hangende persoon wel
eens de nodige uren kan kosten.
De valdemper, die aan de vanggordel is beves-
tigd, voorkomt dat de vallende persoon abrupt
wordt afgeremd.
De vanglijn of vangrail wordt aangebracht op
de plaatsen waar valgevaar bestaat. Dit kan dus
langs dakranden en gevelladders zijn. Bij hori-
zontale vanglijnen wordt de valdemper met een
musketonhaak aangehaakt. Vangrails en verticale
vanglijnen zijn voorzien van een looprol of rem-
chute, die blokkeert zodra de valdemper ver-
slapt en vervolgens naar beneden aangetrokken
wordt. Het voordeel van het toepassen van een
vangrail op een gevelladder is dat de glazen-
wasser zich kan zekeren en zich niet meer aan
de ladder vast behoeft te houden. Vanglijnen op
gevelladders als bescherming tegen vallen zijn
niet meer toegestaan omdat niet wordt voldaan
aan de voorwaarde dat de glazenwasser stabiel
achterover kan hangen met de handen vrij en
omdat de vrij hangende vanglijn een te grote
onveilige bewegingsvrijheid zijwaarts toelaat.
13.2.9 Bouwkundige voorzieningen
De bouwkundige voorzieningen voor gevelon-
derhoudsinstallaties kunnen in de volgende cate-
gorieën worden onderverdeeld:
1 voorzieningen op daken voor railtrajecten en
toegankelijkheid;
2 voorzieningen aan gevels voor veiligheid en
tegen beschadiging.
1 Voorzieningen op daken
Bij de voorgaande behandeling van railtrajecten
zijn diverse voorzieningen reeds aan de orde
gekomen. Daarbij is al aangegeven dat er sprake
is van een tamelijk complex raakvlak tussen de
bouwkundige omgeving en het railtraject. Het
is noodzakelijk om zorgvuldig een goed onder-
scheid te maken tussen de leveringen van de di-
verse partijen. Het gaat hier in het bijzonder om:
• het voorzien van bevestigingspunten aan de
bouwkundige draagconstructie, het leveren en
aanbrengen van verankeringen, het boren van
06950440_H13.indd 210
gaten in beton of stalen balken (bij voorkeur
vooraf bij het staalconstructiebedrijf);
• het houden van sparingen voor railsteunpun-
ten in dakprofielplaten, isolatie en dakafwerking;
• het leveren, aanbrengen en inplakken van
afdichtingsmanchetten of inplakstukken en het
aanbrengen van afdekkappen. De keuze en
onderlinge afstemming van materialen is hier
van groot belang (kunstrubber, kunststof, lood,
bitumen);
• het leveren en aanbrengen van looppaden
van daktegels of rubbergranulaatmatten langs
de rails;
• het aanbrengen van een veilige toegang (ver-
lichting, borstwering) tot het dak zelf en, waar
nodig, borstweringen langs dakranden.
In het algemeen gelden de eisen voor de gevel-
onderhoudsinstallaties en hun omgeving ook
voor de toegang tot en de looproutes op de
daken waar de installaties zich bevinden. Daken
moeten via trappen of kooiladders met vol-
doende rustbordessen kunnen worden bereikt.
Looproutes op daken zonder borstwering of met
slechts een lage dakrand, moeten zich op mini-
maal 2 m van de dakrand bevinden. Wanneer de
doorgang tussen een lage dakrand en bijvoor-
beeld een dakopbouw kleiner is dan 2,6 m moet
er een balustrade (voorkeur) of geleide(vang)rail
met looprol worden aangebracht.
In de publicatie AI-15 Veilig werken op daken
wordt overigens een afstand van ten minste 4 m
tussen dakranden zonder borstwering en loop-
routes of werkplaatsen voorgeschreven, indien
geen beveiligingsvoorzieningen aanwezig zijn.
Er is dus sprake van enige tegenstrijdigheid van
regels op dit punt.
2 Voorzieningen aan gevels
Voor gebouwen waarvan de dakrand zich op
meer dan 40 m boven het maaiveld bevindt,
is voorgeschreven dat de gondel of werkbrug
beveiligd moet worden tegen uitslingeren door
de windkracht of krachten uitgeoefend door per-
sonen in de gondel. Zeer hoge gebouwen (100
m en hoger) worden vaak van een volledige ver-
ticale geleiding voorzien, die in de gevel wordt
geïntegreerd. De gondel of werkbrug is voorzien
van looprollen die op de verticale geleidepro-
fielen aan de gevel passen. Een voorziening als
31-03-2005 13:36:52

deze is ook aan te bevelen wanneer de gondel
nauwe doorgangen of zeer dicht langs uitste-
kende gevelelementen moet passeren.
Een eenvoudiger oplossing, waarbij het aan-
brengen van verticale geleide profielen wordt
vermeden, is het plaatsen van bevestigingsogen
op verschillende niveaus op een maximaal toe-
gestane onderlinge afstand van 20 m. De gondel
wordt daarbij aan beide uiteinden voorzien van
een set haken aan de ophangkabels. Wanneer de
gondel afdaalt, kan de glazenwasser telkens bij
het passeren van bevestigingsogen de bovenste
haken van de beide sets aanhaken.
Hiermee wordt voorkomen dat de gondel meer
dan 20 m vrij hangt. De haken zijn zodanig
geconstrueerd dat deze bij het ophijsen van de
gondel automatisch worden opgenomen of dat
de hijsbeweging wordt uitgeschakeld, indien ver-
geten wordt om de haken los te nemen. Het is
duidelijk dat het bij hoge gebouwen niet moge-
lijk is om de dakwagen te verrijden wanneer de
gondel aan de gevel wordt geleid.
Het glazenwassen vindt dus achtereenvolgend
in verticale stroken plaats. Om aan het tijdver-
lies door hijsen en strijken tegemoet te komen,
worden bij zeer grote gebouwen lange gondels
toegepast, waarmee zo groot mogelijke gevel-
oppervlakken in één rit kunnen worden behan-
deld. Voor gebouwen met een hoogte in de orde
van 40 m tot 80 m is inmiddels een geleidesy-
steem ontwikkeld, dat horizontale verplaatsing
van de gondel toelaat. Dit komt de snelheid van
het glazenwassen zeer ten goede, omdat ook
onder de geleiding de beglazing in horizontale
stroken kan worden afgewerkt.
Ook voor verrijdbare gevelladders worden ge-
leide profielen op gevels aangebracht. Deze
profielen worden alleen op plaatsen aange-
bracht, waar risico bestaat voor schade aan de
gevel door de gevelwielstellen van de ladder
(bijvoorbeeld op de hoeken). Voor geleiderails
van hangladders (zie paragraaf 13.2.3) moeten
vanzelfsprekend de nodige bevestigingspunten
worden voorzien.
Een punt van aandacht voor met name alumi-
nium gevels is de kans op beschadiging door de
06950440_H13.indd 211
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 211
druk van gevelwielstellen van ladders en botsin-
gen met gondels (deuken, strepen). Om schade
zoveel mogelijk te voorkomen, kunnen gevel-
wielstellen worden voorzien van brede banden
van een materiaal dat geen strepen achterlaat.
Gondels worden vaak uitgevoerd met kunststof
stootbanden of borstelprofielen.
13.2.10 Sanitair installatietechnische voor-
zieningen
Om de glazenwasser in de gelegenheid te stellen
zijn werk goed te doen, moeten er voldoende
watertappunten aanwezig zijn, die vlot en een-
voudig kunnen worden bereikt. Juist bij grote ge-
bouwen met aluminium gevels is het van groot
belang, dat er niet te lang wordt doorgegaan
met een zuinig emmertje. Het valt in zulke geval-
len te overwegen om de gondel van een gevel-
lift via slangen te voorzien van stromend water.
Watertappunten zullen in het algemeen worden
aangebracht op daken van waaraf de glazenwas-
ser gebruikmaakt van de gevelonderhoudsinstal-
laties. Vanzelfsprekend moeten deze tappunten
worden beschermd tegen vorst.
13.2.11 Elektrotechnische voorzieningen
Dakwagens van gevelliften worden gevoed via
een kabel, die op een veerkabeltrommel wordt
gewikkeld. De steker (CEE-norm) wordt aan-
gesloten op een contactdoos bij het railtraject.
Uitgaande van een beschikbare kabellengte van
circa 25 m kan een gevellift dus een afstand van
circa 50 m (met de contactdoos in het midden)
afleggen. Een opstelling als deze heeft echter
het nadeel, dat de glazenwasser steeds de kabel
moet ‘uitlopen’ tegen de trekkracht van de veer-
kabeltrommel in.
Het aanhaken van de trekontlasting voor de
steker bij de contactdoos gaat, zeker bij een vol-
ledig afgerolde veerkabeltrommel, zwaar. Het
is beter om contactdozen zodanig langs het
railtraject te plaatsen, dat de gevellift zich, zodra
de voedingskabel bijna geheel is afgerold, weer
dicht bij een contactdoos bevindt. In de praktijk
komt het erop neer, dat contactdozen op een
onderlinge afstand van maximaal 30 m langs het
railtraject moeten worden geplaatst. Bij grillige
railtrajecten met veel bochten bestaat er een vrij
groot risico voor overrijden door de dakwagen
van de kabel als deze over de rails ligt. Dit leidt
31-03-2005 13:36:52
 212
meestal tot kortsluiting en uitschakeling van de
gevellift en daarmee dus tot opsluiting van de
glazenwasser in de gondel. Dit probleem is vaak
aanleiding tot het plaatsen van extra contactdo-
zen en voedingskabelgeleidingen.
De meest eenvoudige uitvoering van de elek-
trotechnische installatie voor een gevellift is een
voedingskabel (drie fasen, nul en aarde, 400 V),
die met roestvrijstalen clips onderaan de railpro-
fielen wordt bevestigd. De contactdozen kun-
nen als één geheel samen met een waterdichte
aansluitdoos worden geplaatst op consoles
langs het railtraject. De voedingskabel wordt
in de aansluitdoos steeds weer doorgelust naar
de volgende. Het gehele circuit moet met één
gezekerde hoofdschakelaar (met slot afsluitbaar)
kunnen worden geschakeld. De hoofdschakelaar
wordt bij voorkeur bij de toegang tot het dak
geplaatst, zodat de glazenwasser hem kan bedie-
nen zonder een omweg te moeten maken. Het
door gevelliften opgenomen vermogen is, door
de lage snelheden van de diverse onderdelen
en de uitsluiting van gelijktijdige bewegingen,
beperkt tot hoogstens 7 kVA. In veruit de meeste
gevallen bedraagt het vermogen niet meer dan
3 kVA.
In de praktijk levert de fabrikant van de gevel-
onderhoudsinstallatie de consoles langs het rail-
traject. De elektrotechnisch installateur levert en
monteert de hoofdschakelaar, de voedingskabel
langs het railtraject, de contact- en aansluit-
dozen.
In veel gevallen wordt het railtraject opgenomen
in de bliksembeveiligingsinstallatie. Extra voor-
zieningen hiervoor zijn verbindingen tussen de
railprofielen door koper-litze met kabelschoenen
en aansluitingen op het ‘daknet’.
▶▶ Bliksembeveiligingsinstallaties worden
besproken in deel 6a, hoofdstuk 6 Aarding en
bliksembeveiliging
06950440_H13.indd 212
13.3 Bouw en oplevering van gevel-
onderhoudsinstallaties
13.3.1 Voorbereiding van de montage
Aan de hand van de bouwkundige ontwerp-
tekeningen voor de plattegrond van het dak,
de draagconstructie (balklaag) van het dak en
de details van de dakranden, wordt door de
fabrikant van de gevelonderhoudsinstallatie een
opstellingstekening vervaardigd. Ook worden
details van railsteunpunten en bevestigingen aan
de bouwkundige constructie op tekening uitge-
werkt. Aan de hand van de opstellingstekening
kan worden beoordeeld of de gevelonderhouds-
installatie de gevels overal goed kan bereiken.
In het bijzonder gaat daarbij de aandacht uit
naar de hoeken van het gebouw en eventuele
niet-verticale geveloppervlakten. De lengte van
de gieken en de noodzaak van een extra voor-
ziening zoals een zwenkinrichting kunnen dan
definitief worden vastgesteld. Na de goedkeu-
ringsprocedure kan worden overgegaan tot de
productie van de onderdelen.
De meeste fabrikanten van gevelonderhouds-
installaties besteden het vervaardigen van rail-
trajecten uit aan gespecialiseerde constructie-
bedrijven, die de profielen geheel als gepre-
fabriceerd onderdeel op maat maken en in
bochten zetten. Het boren van gaten voor
lasplaten en bevestigingspunten en laswerk
worden eveneens in de fabriek verricht. Ook
de railsteunpunten worden op maat gemaakt.
Afhankelijk van de nodige bouwhoogte worden
voor stalen railsteunpunten buisdiameters en
wanddikten bepaald.
Waar nodig worden deze van speciaal aange-
paste voet- en kopplaten voorzien. De werkstuk-
ken worden vervolgens gestaalstraald, gemerkt
en thermisch verzinkt. Het streven is om bij de
montage op de bouwplaats alleen gaten te bo-
ren in betonconstructies of dakvloeren, ankers te
plaatsen en schroefverbindingen te maken. Het
spreekt voor zich dat alle details van de bevesti-
ging op het dak en de diverse lengten en bocht-
stralen van het railtraject nauwkeurig vooraf op
tekeningen moet zijn uitgewerkt en gecontro-
leerd. In het bijzonder geldt dit voor bevestigin-
gen op bouwkundige staalconstructies, die uiter-
09-02-2006 15:31:42

aard ook zoveel mogelijk geprefabriceerd (maar
dan in een andere fabriek) op het bouwwerk
worden aangevoerd.
Fouten in de coördinatie en afstemming hebben
verstrekkende gevolgen voor de voortgang van
het werk. Het corrigeren of het opnieuw ver-
vaardigen van foute onderdelen leidt tot grote
vertraging. Met name verzinkerijen hebben een
zeer strak productieschema om hun orders af te
werken, waardoor er geen ruimte bestaat om er
even tussendoor te gaan. Verspanende bewer-
kingen (zagen, snijden, boren) aan thermisch
verzinkt constructiewerk om correcties aan te
brengen, doen sterk afbreuk aan de kwaliteit van
het eindresultaat.
Gevelliften en gevelladders worden eveneens
volledig in de fabriek afgewerkt. In tegenstel-
ling tot de onderdelen voor railtrajecten worden
gevelliften en gevelladders meestal door de
fabrikant in de eigen werkplaats vervaardigd.
De elektrische besturing wordt eveneens in de
werkplaats geïnstalleerd en beproefd. Ook de
hijsinrichting en andere functies van gevelliften
worden voor de aanvoer op het bouwwerk ge-
test. Indien de gevelonderhoudsinstallatie niet in
één geheel kan worden getransporteerd en ge-
plaatst, wordt deze na de beproeving gedemon-
teerd. Grote gevelliften worden vaak gesplitst in
de fundatiekolom of onderstel en het draaistel
met de giek(en).
13.3.2 Montage van gevelonderhouds-
installaties
De voltooiing van de draagconstructie van het
dak is meestal het moment om de montage van
gevelonderhoudsinstallaties te starten. Als eerste
plaatst de fabrikant van de gevelonderhouds-
installatie de railsteunpunten op de dakvloer of
draagconstructiebalken. In sommige gevallen
is het voordelig om de railsteunpunten te laten
voormonteren op de draagbalken door het staal-
constructiebedrijf.
Hiermee wordt relatief gevaarlijk montagewerk
op een open draagconstructie vermeden en
het bespoedigt de voltooiing van het dak met
alle voordelen van dien. Het is wel noodzakelijk
om voorzieningen te treffen om schade aan de
06950440_H13.indd 213
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 213
railsteunpunten tijdens het transport en de mon-
tage van de draagbalken te voorkomen.
De bouwaannemer brengt, indien van toepas-
sing, vervolgens de dakprofielplaten en isolatie
aan met sparingen ter plaatse van de railsteun-
punten. De dakdekker werkt daarna het dak af
door het inpakken van de afdichtingsmanchetten
of inplakstukken rond de railsteunpunten. Vervol-
gens monteert de fabrikant van de gevelonder-
houdsinstallatie het railtraject af, figuur 13.46.
De montage van de elektrotechnische installatie
en de aansluiting op de bliksembeveiligings-
installatie vormen de laatste fase. Het plaatsen
van de gevellift of -ladder geschiedt tot slot bij
wijze van spreken in één hijs met de bouwkraan
of een mobiele kraan. In veel gevallen markeert
dit moment het bereiken van het werkelijke
hoogste punt van het gebouw.
Uit het voorgaande blijkt dat de montage van
gevelonderhoudsinstallaties een nogal discontinu
karakter heeft met veel wisselingen van deel-
nemers aan het proces. Bijzondere aandachts-
punten zijn daarbij dan ook de planning van
de activiteiten, zodat op het juiste moment de
monteurs beschikbaar zijn en het voorkomen van
schade aan gemonteerde onderdelen van de
installatie tijdens de afwezigheid van de fabri-
kant.
De montage van het railtraject is bijna altijd het
meest arbeidsintensieve deel van het werk. De
onderdelen, zoals railsteunpunten, kopplaten
en railprofielen, zijn meestal te hanteren door
twee à drie monteurs. Goede nauwkeurige pas-
singen zijn zeer sterk bevorderlijk voor een vlotte
montage. Als indicatie voor de tijdsduur van de
montage van een railtraject met dubbele draag-
rails (INP 140) met railsteunpunten, met boor-
ankers bevestigd op beton, om de circa 1,800 m
en een spoorbreedte van circa 1 m, kan worden
uitgegaan van 25 mandagen per 100 m lengte.
Voor elke bocht, wissel of draaischijf kan worden
uitgegaan van een toeslag van 1,5 mandag.
13.3.3 Veiligheidskeuring van gevel-
onderhoudsinstallaties
Voordat een gevellift in bedrijf wordt gesteld
voor gebruik door glazenwassers moet een vei-
31-03-2005 13:36:53
 214
Figuur 13.46 Montage railtraject
ligheidskeuring op werking en deugdelijkheid
plaatsvinden.
Het verrichten van een veiligheidskeuring
(ingebruikname keuring) voorafgaande de inge-
bruikneming van een gevellift is een wettelijke
verplichting (de Machinerichtlijn en het Besluit
Machines).
Deze veiligheidskeuring kan worden verricht
door een daarvoor gecertificeerde (ISO 9001)
fabrikant van gevelliften. Hiervoor kan ook een
keuringsinstantie, zoals het Liftinstituut of Aboma
+ Keboma worden ingeschakeld.
Referentie voor de veiligheidskeuring zijn
NEN-EN 1808, de Beoordelingsrichtlijn bij het
Convenant Gevelonderhoud en de publicatie
AI-15 Veilig werken op daken. Dit betekent dat de
inspecteur ook bouwkundige gebreken als
keuringspunt kan noteren. In het bijzonder geldt
dit voor bouwkundige voorzieningen, die
verband hebben met arbeidsomstandigheden.
Wanneer bij de veiligheidskeuring blijkt dat de
gevellift voldoet aan de veiligheidsvoorschriften
zal door de keuringsinstantie een certificaat van
goedkeuring en een overeenstemmingsverkla-
06950440_H13.indd 214
Bron: Borga Bijstede bv
ring volgens de Machinerichtlijn worden verstrekt
aan de eigenaar van de installatie.
Als bij de veiligheidskeuring ernstige tekort-
komingen worden geconstateerd, wordt toe-
stemming tot in bedrijfstellen onthouden. Het
aanvragen en inplannen van een herkeuring kost
twee tot drie weken. In de regel zal de chefmon-
teur van de fabrikant de bouwkundig opzichter
of de bouwaannemer tijdig aanspreken om
bouwkundige keuringspunten op te heffen voor-
dat de inspecteur op het werk verschijnt.
Vaak wordt de ingebruikname keuring door
de transporttechnisch adviseur gecombineerd
met de finale opneming voor oplevering van
de gevellift aan de opdrachtgever. De gehele
gevelonderhoudsinstallatie wordt dan immers
kritisch nagelopen, waarbij de nodige opleve-
ringspunten die de fabrikant nog moet opheffen,
worden genoteerd. Hoewel in het verleden geen
keuringsplicht bestond voor gevelladders, is met
de komst van het Document Gevelonderhoud een
keuring op arbeidsomstandigheden noodzakelijk
geworden. De glazenwasser moet er immers van
31-03-2005 13:36:53
 13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES 215

verzekerd zijn, dat hij niet in overtreding is met opleveringspunten en gebreken dat bij de veilig-
gebruik van een gevelladder. heidskeuring en finale opneming wordt vastge-
steld, zou tot een minimum beperkt moeten zijn.
13.3.4 Gebruik van gevelonderhoudsinstal-
laties door de bouwaannemer
In voorkomende gevallen wenst de bouwaan- Geraadpleegde en aanbevolen
nemer de gevelonderhoudsinstallatie in gebruik literatuur
te nemen voor het afwerken van gevels (schil-
deren en kitwerk). Ook zonwering wordt vaak Normen
met behulp van een gevellift aangebracht. In NEN-EN 1808 Hangsteigers (Suspended Access
de praktijk stuit dit niet op grote problemen. Bij Equipment)
grote gebouwen bestaat echter een groter risico NEN 2484 Draagbaar klimmaterieel
op overmatige slijtage en vervuiling.
Gevelliften zijn namelijk niet ontworpen voor
continu bedrijf zoals dat voor de afwerking van
zeer grote geveloppervlakken noodzakelijk is.
Het hefvermogen van gevelliften is zo gering
(circa 2,5 kN), dat deze nooit als hijskraan kun-
nen en mogen worden ingezet. Ook de ruimte
in de gondel is slechts geschikt voor het trans-
porteren van een à twee werklieden met hand-
gereedschap en enig klein materiaal. De geringe
snelheden voor hijsen en rijden (circa 0,2 m/s)
laten eveneens geen omvangrijke productie bij
montagewerk toe. Afgezien van het vooruitzicht
op kosten voor herstel van schade aan de gevel-
onderhoudsinstallatie, doet de bouwaannemer er
goed aan om zorgvuldig af te wegen of het in-
zetten van de gevelonderhoudsinstallatie wel de
oplossing is voor zijn problemen bij de afwerking
van de gevels.

13.3.5 Oplevering van gevelonderhouds-

installaties
De bij de oplevering betrokken partijen zijn af-
hankelijk van de rechtsverhouding (neven- of
onderaannemerschap) de opdrachtgever, de
bouwdirectie, de bouwaannemer en de fabri-
kant. Wanneer er een transporttechnisch advi-
seur is ingeschakeld, treedt deze meestal op als
toezichthouder op het geleverde werk namens
de bouwdirectie. De oplevering is feitelijk de
overdracht door de fabrikant (of de bouwaan-
nemer) van de gevelonderhoudsinstallatie(s)
aan de opdrachtgever, waarbij formeel wordt
vastgesteld dat de geleverde prestatie voldoet
aan de administratieve en technische eisen in
het bestek. Idealiter is al tijdens de montage en
de voorbereiding daarvan continu toegezien op
een correcte uitvoering van het werk. Het aantal

06950440_H13.indd 215 31-03-2005 13:36:53

 216

06950440_H13.indd 216 31-03-2005 13:36:54


Register
A beton, zuurbehandeling 123
achtermorteling 107
actieve gevel 4
adviseur,
transporttechnisch 183
afdichtingsprofiel 35
afzettingsgesteenten 94
AI-15 Veilig werken op
daken 171
algengroei 17
ankerelementen 115
ankers volgens het
vakwerkprincipe 116
anodiseren 153
aramidewapening 57
Arbeidsomstandigheden-
besluit 178
Arbeidsomstandigheden-
wet 175, 178
arbeidsomstandigheden
metselaar 57
B borstweringselementen 113
baksteen 9
baksteen, dilataties in 32
baksteen, gebruiksklassen 11
baksteen, kwaliteitseisen 11
baksteenlatei,
voorgespannen 45
bastaardmortel 19, 21
Bedrijfschap
Natuursteenbedrijf 95
bekladding 51
beluchtingsplaat 116
Beoordelingsrichtlijn
bij het Convenant
Gevelonderhoud 177, 214
bergzand 22
beschermingsmiddelen,
persoonlijke 195, 209
beton, boucharderen 124
beton,
oppervlaktebewerkingen 121
beton, pigmenten 121
beton, polijsten 123
beton, slijpen 123
06950440_H13.indd 217
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES
beton, stralen 123
beton, toeslagmaterialen 122
beton, uitwassen 121
betonlatei 45
betonlatei, samenwerkende 46
betonlatei, zelfdragende 45
betonsteen 12
betonsteen, dilataties in 33
betonsteen, uitvoering 15
bezande steen 9
binnenblad 8
binnendoossysteem 83
binnendoossysteem,
geluidwering 84
binnendoossysteem,
luchtdichtheid 84
binnenmuurstenen 11
binnenzonwering 168
bol geklopte voeg 25
Bond Nederlandse Architecten
(BNA) 186
boog 43
boogwerking 43
boorankers 28
bootsmanstoel 208
boucharderen natuursteen 97
branden natuursteen 98
brandwerendheid 62
breuksteen 14
buitengevelisolatie 62
buitengevelisolatiesysteem 4,
62, 73
buitengevelisolatiesystemen,
bevestiging 76
buitenmuurstenen 11
buitenspouwblad 8
buitenspouwblad,
gemetselde 26
buitenzonwering 167
C druk 43
calciumcarbonaat 95
carbonateren 23
carriëre 95
cellenbeton 17
cellenbeton, dilataties in 35
cellenbeton, sterkteklasse 17
REGISTER 217
cellenbetonblokken, formaten
18
cellenbetonbouw 8
cellenbetonrasp 18
cellulair glas 67
cement 120
cement, glasvezelversterkt 126
cement, normdruksterkte 120
cement, witte 22
cement-zandmortel 21
cementsoorten 20
CFK 73
chloorfluorkoolwaterstoffen 73
composietcement 120
contre-passe 94
Convenant
Arbeidsomstandigheden
Glazenwassersbranche 177
Convenant
Gevelonderhoud 175
Convenant Gevelonderhoud,
beoordelingsrichtlijn 214
CUR-aanbeveling ‘Gevels in
metselwerk’ 28
D
detaillering
gevelonderdelen 39
dieptegesteenten 94
dilataties 31
dilataties in baksteen 32
dilataties in betonsteen 33
dilataties in cellenbeton 35
dilataties in kalkzandsteen 35
dilatatievoeg 33
dilatatievoeg, gesloten 32
dilatatievoeg, open 32
Document
Gevelonderhoud 175
doorstrijken 22
drieklezoor 35
droog systeem 3
duplexsysteem 82
duurzaam Bouwen 8
E
één-minuut-proef 19
31-03-2005 13:36:54
 218
Engels tuinmuurverband 30
EPS 67
F gevellift, halfautomatische 191
Frans verband 30
frijnen natuursteen 97
G voorzieningen 192
ganggesteenten 94
gasbeton 17
gasbetonproducten,
toelaatbare
maatafwijkingen 18
geïxpandeerd polystyreen 67
geïxtrudeerd polystyreen 67
gekliste kalkzandsteen 15
geknipte voeg 25
gelijmd metselwerk 55
gemetselde gevels 7
gemetselde rollaag 43
geocolor stenen 15
geschifte steen 37
geschilde steen 37
gesloten dilatatievoeg 32
gesloten gevel 117
gesneden voeg 25
gesteenten 94
gesteenten, metamorfe 94
gevel, functies 2
gevel, gesloten 117
gevel, natuurstenen 100
gevel, prefab-beton 112
gevel, vervuiling 71
gevelbeïndigingen 41
gevelbeplating 86
gevelbescherming 129
gevelbeschermingsmiddel 129
gevelbouwstijlen 2
gevelelementen,
dragende 112
gevelelementen,
niet-dragende 113
gevelisolatiesysteem,
voegafdichting 77
gevelladder 182, 193, 200
gevelladders,
kostenindicatoren 188
06950440_H13.indd 218
gevelladders met gevels, dragende 112
werkbordessen 193 gevels, gemetselde 7
gevellift 172, 177, 179, 180, gevels, materiaal 3
182 gevels, vervuiling 6
gevelstenen 15
gevellift, volautomatische 190 gewapend metselwerk 43, 46
gevelliften, glasgevels 164
kostenindicatoren 187 glasvezelversterkt cement 126
gevelliften, veiligheids- glazenwasbalkon 209
glazenwassen 173
gevelliften, wieldrukken glijanker 35
van 198 graffiti 51
gevelmetselwerk 8 graniet 100
gevelmetselwerk, gritstralen 123
verontreinigingen 48 groefleger 94
gevelonderdelen,
detaillering 39
gevelonderhoud 4, 173 H
gevelonderhouds- haarspelden 117
installaties 172 handvormsteen 9
gevelonderhoudsinstallaties, hangsteigers 177
bouw 212 harnasgordel 210
gevelonderhoudsinstallaties, hechtsterkte 11
bouwkundige heupgordel 210
voorzieningen 210 hoekprofiel 40
gevelonderhoudsinstallaties, hogedrukstenen 11
elektrotechnische holle strengperssteen 11
voorzieningen 211 holle voeg 25
gevelonderhoudsinstallaties, hoogovencement 20, 22, 120
indeling 181 hoogwerker 205
gevelonderhoudsinstallaties, houtskeletbouw 8
kostenindicatoren 187 hydratatie 19
gevelonderhoudsinstallaties, hydrofoberen 49
montage 213
gevelonderhoudsinstallaties,
oplevering 215 I
gevelonderhoudsinstallaties, inboeten 54
sanitair installatietechnische isolatiemateriaal 8
voorzieningen 211 isolatiematerialen,
gevelonderhoudsinstallaties, eigenschappen 65, 73
technische isolatieplaten,
achtergronden 188 lijmtechnieken 66
gevelonderhoudsinstallaties, isolatieplaten,
wettelijke regelingen 176 randprofileringen 65
gevelondersteuningen 42 isolator 142
gevelopeningen 40
gevelreiniging 53
gevels 1, 117 K
gevels, actieve 164 kaderelementen 113
gevels, bereikbaarheid van 172 Kalk 20
31-03-2005 13:36:55
 REGISTER 219
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES

kalk 22 lijmtechnieken mortelgroepen volgens

kalkdeeg 20 isolatieplaten 66 NEN 3835 19
kalksteen 100 lijnvormige koudebrug 83 mortelkwaliteiten 19
Kalkuitwassing 48 loonapplicatie 82 mortelsamenstelling 21
kalkzandsteen 8, 15 losanges 92 muurafdekkingen 41
kalkzandsteen, afmetingen en luchtbelvormers 20 muurafdichting 40
toleranties 16 luchtkalk 20 muuruitslag 17, 48
kalkzandsteen, dilataties in 35 luchtspouw 8, 26
kalkzandsteen, gekliste 15
kalkzandsteenproducten 15 N
kettingverband 30 M natlakken 153
kitvoeg 34 maatafwijking 132 natuursteen 93
klemschijf 28 maattolerantie 132 natuursteen, bewerking 96
klezoor 35 Machinerichtlijn, herziene 178 natuursteen,
klezorenverband 29 manchetankers 116 grensmonsters 100
klimaatgevel 164 marmer 100 natuursteen, onderhoud 108
klimaatgevel, mechanische voegspijker 23 natuursteen, technische
ontwerpuitgangspunten 166 mechanisch voegen 23 gegevens 99
klimaatraam 164 metamorfe gesteenten 94 natuursteen, toepassingen 100
klisklezoor 37 metselbaksteen, natuursteen, winning 95
kloven natuursteen 98 fabricagetoleranties 12 natuursteenplaten,
knikarmhoogwerker 205 metselbaksteen, verankering 104
knipvoeg 33 kwaliteitseisen 11 natuursteen gevel 3
KOMO-beoordelingsrichtlijn metselbaksteen, natuurstenen gevel 100
BRL 1007 Metselbaksteen 11 leveringsmonster 12 nat systeem 4
KOMO-certificaat 22 metselbaksteen, navoegen 23
koppenmaat 37 toepassingsgebieden 10 negatieve
koppenverband 30 metselbaksteen, bekistingsmethode 132
koudebrug, lijnvormige 83 vormmethode 9 NEN-EN 1808 171
koudebruggen, metselmortel 18 Hangsteigers (Suspended
puntvormige 83 metselmortel, hulpstoffen 20 Access Equipment 177
kozijnanker 40 metselmortel, NEN 2484 Draagbaar
krabpleister 68 toeslagmateriaal 20 klimmaterieel 177
kruisverband 29 metselspecie 19 NEN 2489 ëMetselbaksteení
kwartsiet 100 metselsteen 8 (oktober 1976) 9, 11, 12, 48
metselverbanden 29 NEN 2881 Maattoleranties
metselwerk, gelijmd 55 voor de bouw 132
L metselwerk, gewapend 43, 46 NEN 2886 Maximaal toelaat-
ladders 208 metselwerk, herstel van 54 bare maatafwijkingen voor
lagenmaat 37 metselwerk, prefab 55 gebouwen 132
latei 43, 44 metselwerk, renovatie 54 NEN 2887 Maximaal toelaat-
latei, samenwerkende 44 metselwerkondersteuningen, bare maatafwijkingen voor
latei, stalen 46 stalen 57 het uitzetten op de bouw-
latei, zelfdragende 44 metselwerkwapening, plaats 133
leien 91 aramide 57 NEN 2888 Maximaal toelaat-
leisteen 100 metselwerk gevel 3 bare maatafwijkingen voor
lichte plaatmaterialen-gevel 3 minerale wol 67 het stellen van draagcon-
lijmbak 57 minihoogwerker 206 structies van gebouwen 133
lijmmortel 19, 55 mortelankers 101
lijmpistool 57

06950440_H13.indd 219 31-03-2005 13:36:56

 220
NEN 2889 Betonelementen,
maximaal toelaatbare
maatafwijking 132
NEN 2889 Betonelementen,
maximaal toelaatbare
maatafwijkingen 133
NEN 3550 Cement (Definities,
eisen en keuringscriteria 120
NEN 3682 Maatcontrole in de
bouw; algemene regels en
aanwijzingen 133
NEN 3835 Mortels voor
metselwerk van stenen,
blokken of elementen van
baksteen, kalkzandsteen,
beton en gasbeton 18
NEN 3836 Kalkzandstenen en
kalkzandsteenblokken 15
NEN 3837 Kalkzandsteen-
elementen 15
NEN 3838 Gasbetonproduc-
ten 18
NEN 5087 Inbraakveiligheid
van woningen – Bereikbaar-
heid van gevelelementen:
deuren, ramen en
kozijnen 161
NEN 5096 Inbraakwerendheid
– Gevelelementen met
deuren, ramen, luiken en
vaste vullingen – Eisen,
classificatie en beproevings-
methoden 161
NEN 7027 Bouwblokken en
-stenen van beton 13
NEN 931 Luchtkalk voor bouw-
doeleinden 20
Noors verband 30
NPR 6791
Steenconstructies 28
O railtrajecten,
omvormingsgesteenten 94
onderbreking, thermische 142
Ondernemersorganisatie
Schoonmaak- en
Bedrijfsdiensten 177
open dilatatievoeg 32
open stootvoeg 26
06950440_H13.indd 220
Orde van Nederlandse
Raadgevende Ingenieurs
(ONRI) 186
P
pantserweefsel 68, 70
persoonlijke beschermings-
middelen 195, 209
PGVC-elementen 128
pigmenten 22
plaatankers 116
plastificeerders 21
platvol geborstelde voeg 25
platvol glad voeg 25
poedercoaten 153
poederkalk 20
pointmaster 24
polijsten natuursteen 98
polyesterbeton 126
polystyreenschuim 67
Polyurethaan 73
porringpunt 43
portlandcement 20, 22, 120
portlandslakcement 20
portlandvliegascement 20
positieve
bekistingsmethode 132
prefab-
betonelementen-bouw 8
prefab-beton gevel 3
prefab-metselwerk 55
prefab betonnen gevel 111
prikken natuursteen 97
progressive collapse 119
puntvormige
koudebruggen 83
R splitsteen 14
railsteunpunten 201
railtrajecten 195
kostenindicatoren 188
randbalk 119
randversterking 68
rechtsverhouding
opdrachtgever
ingenieursbureau 186
reinigingssystemen 53
rivierzand 22
rollaag 11, 42
rollaag, gemetselde 43
rondboog 43
S
safe-sit 209
samenwerkende betonlatei 46
samenwerkende latei 44
sandwichelement 55, 115
sandwichpaneel 87, 90
Sanitair installatietechnische
voorzieningen 211
SBR/CUR-rapport, De kwaliteit
van voegen 26
schaduwvoeg 25
schelpkalk 20
scheurvorming in
metselwerk 31
schuimpromotor-
concentraat 15
schuren natuursteen 97
sedimentgesteenten 94
segmentboog 43
serreconstructies 150
sierbeton 119
sierpleister 68
sierverbanden 30
siliciumdioxide 95
silicose 94
slabben 40
slingerankers 108
sokkelprofiel 70
spanningsconcentraties 43
speciebaarden 27
specievoeg 34
speklagen 47
spinhoogwerker 206
spouw 8, 26
spouwanker 27
spouwmuur 8, 26
staand verband 29
stalen latei 46
stalen metselwerk-
ondersteuningen 57
staltonlatei 45
standaard dikformaat 12
standaard F5-formaat 12
31-03-2005 13:36:56

Standaard Rechtsverhouding
(SR 1997) 186
standaard vechtformaat 11, 12
standaard waalformaat 12
steen, geschifte 37
steen, geschilde 37
steenversteviging 54
stempelperssteen 11
stollingsgesteenten 94
stootvoeg 17
stootvoegloos voegen 24
strek 43
strengperssteen 9
strengperssteen, holle 11
structuurbeton 124
Supplement bij het Document
Gevelonderhoud 177
T vliesgevel, gevelopbouw 144
teruggehouden voeg 25
TGB 1990 Steenconstructies
(NEN 6790) 27
thermische onderbreking 142
thorncement 22
transporttechnisch
adviseur 183
trasraam 41
trek 43
trekstang 43
Tucker Pole systeem 181
tweede-draagweg-
methode 119
tweedehuidfaçade 166
U voegen, stootvoegloos 24
uitbloeien 68
uitbreekvastheid 104
uitloging 23, 48
uitstraling van het gebouw 2
uitvloeiingsgesteenten 94
V voegwerk, kwaliteit 26
valdemper 210
valspecie 27
vanggordel 210
vanglijn 210
vangrail 210
06950440_H13.indd 221
REGISTER 221
13 GEVELONDERHOUDSINSTALLATIES
Veilig werken op hoogte 177 W
venturi-effect 154 wapening 47
verdiepte voeg 25 wasrobot 192
verhardingskamers 12 waterfilm 23
verhardingsketel 15 waterhol 40
vertragers 21 wateropzuiging 11
vervuiling gevel 71 waterslagen 40
Vlaams verband 30 werkbrug 182, 209
vlammen natuursteen 98 werkbruggen, mobiele 177
vliesgevel 4, 141 wild verband 29
vliesgevel, constructie 143 windgebied 154
vliesgevel, beglazing 150 witte cement 22
vliesgevel, beweegbare witte voeg 17
delen 146
vliesgevel, bouwfysische
aspecten 152 X
vliesgevel, bouwkundige XPS 67
aansluitingen 155
vliesgevel, dilataties 155
Z
vliesgevel, gevelvormen 148 zandsteen 98
vliesgevel, gevelvullingen 150 zandstralen natuursteen 99
vliesgevel, zelfdragende betonlatei 46
inbraakwerendheid 161 zelfdragende latei 44
vliesgevel, montage 154 zilverzand 22
vliesgevel, onderhoud 162 zoeten natuursteen 98
vliesgevel,oppervlakte- zonwering actieve gevels 167
behandeling 153 zonwering
vliesgevel, produceren tweedehuidfaçade 168
van 146 zoutuitslag 48
vliesgevel, profielzwaarte 154 zwarte voeg 17
VMRG-uitgave Gevels en
Statica 154
voeg, witte 17
voeg, zwarte 17
voegen, mechanisch 23
voeghardheidsmeter 26
voeghardheid 26
voegijzer 22
voegmortel 15, 22
voegspijker, mechanische 23
voegvormen 24, 25
voegwerk 22
voorgespannen
baksteenlatei 45
vormbaksteen 9
vorstbestandheid 11
vrij verband 29
31-03-2005 13:36:57
 222

06950440_H13.indd 222 31-03-2005 13:36:57