Abdulhamid B.Vasi B.

Turk

Abdulhamid B.Vasi B. Turk

Asıl adı Ebu'l-Fazl Abdülhamîd b.Vâsi b. Türk el-Huttelî el-Hâsib'tir.Kendisinin ve yine bir
matematikçi olan torunu Ebu Berze'nin taşıdığıİbn Türk künyesinden, Türk olduğu tahmin
edilmektedir.
Hicretin II.veya III. asırlarında yaşadığı sanılmakta, bir rivayete dayanılarak HalifeVâsık'ın
ölümü (847) sırasında sağ olduğu ileri sürülmektedir. Çeşitli kaynaklarda nisbesinin
değişik yazılmış olmasıhasebiyle doğduğu veya yaşadığı şehir de kesinlikle bilinmemekte ,
bu yerin Hazar Denizinin güneyindeki Gilân yahut Çin Türkmenistanı'nın batısındaki Huttal
olduğu sanılmaktadır.
İbnün-Nedim'in el-Fihristinde, Abdülhamîd b.Vâsiden bahsederken, Onun Kitabü'l-Câmi
fil-hisâb, Kitabü'I-Mu'aıııelât adını taşıyan iki kitabının bulunduğunu belirtir.
İbnü'l-Kıftî ondan bahsederken, onun İbn Türk el-Cîlî olaraktanındığını söyler. Hesap
ilminde çok bilgili ve maharet sahibi olduğunu, bu ilmin mensuplarının daima ondan
bahsettiklerini söy-
lemekte; bu iki eserinden başka Kitabü Nevadiri'l-hisab ve Havassül-â'dad adlı iki
kitabının daha bulunduğunu bildirmektedir. Ancak bu iki adın bir tek esere ait olması da
mümkündür.

Kâtip Çelebi de, Keşfü z-zünunda, Abdülhamîd b. Vâsi'nin torunu Ebû Berze'nin dedesi
hakkında verdiği, onun cebir ilminin kurucusu olduğuna ve bu konuda Muhammed b.
Musa el-Harîz mıden önce geldiğine dair bilgiyi nakletmekte, arkasından da,
Ebû Berze'den biraz daha sonra yaşadığı sanılan Ebû Kâmil eş-Şüci el-Eslem'in, Ebû
Berze'yi "gerçekleri saptırıcı" (muhterik) olmakla suçlayan ve cebiri asıl kuranın Hâfızmi
olduğunu iddia eden sözlerini kaydetmektedir.

Ebû Kâmil'in bir kitabı ile Harîzmi'nin iki kitabının Arapça asılları ve tercümeleriyle birlikte
bugüne kadar ulaşmış olmalanna karşılık, Aydın Sayılı'nın yayımladığı kısa bir yazısı
dışında, ne Abdülhamîd b. Vâsi'nin, ne de Ebû Berze'nin eserlerinin elde olmayışı, cebir
konusunda ilk
kitap yazanın kim olduğunu tesbit etmeyi güçleştirmektedir. Salih Zeki'ye göre,
Abdülhamîd b. Vâsi'nin, Harizmi den önce yaşadığı kesin olarak bilinmektedir. Aydın Sayılı
ise, konuyu genişçe inceledikten sonra, ikisinin aşağı yukarı çağdaş olduklarını ve belki
Abdulhamîd b. Vâsî'in biraz daha önce yaşamış olduğunu, Harizmi'nin bu ilim dalında
öncü olduğu iddiasında bulun-
mayışının da, Ebû Berze'ye hak verdirebileceğini, ancak bugün için yine de
kesin bir şey söylenemeyeceğini ifade etmektedir.

Aydın Sayılı bu çalışmasında, Abdülhamid b. Vâsi nin bir kitabına ait olması gereken ez-
Zarürat fil'l-mukterinât min-Kitabi'l-cebr ve'l-mukabele liebi l-Fazl' Abdülhamid b. Vâsi b.
Türk el-Cili isimli bir parçanın iki yarı nüshasını (Sülaymaniye (Millet) Ktp., Carullah, Nr.
1505, vr. 2a-5a: Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa Nr. 257, vr. 5b-8a) karşılaştırarak
incelemiştir. (bu risalenin Arapça metni ve Farsça tercümesi Ahmed Arârîm tarafından
yayımlanmıştır: "Risalei ez Karni Sivvom-i İlmi-i Hicri der Cebr u Mukabele", Mecelle-i
Sühan, III/II-12, Tahran 1343 hş) Aydın Sayılının"Katışık Denklemlerde Mantıkî
Zaruretler" şeklinde tercüme ettiği bu yazıda, Abdülhamid b. Vâsi, üç tip ikinci derece
denklemini sistemli bir
yaklaşımla ve geniş açıklamalar yaparak ayrıntılı biçimde çözmektedir. Çözüm için seçtiği
metod, geometrik yoldur ve Mezopotamya geleneğini devam ettirmekte, formül
kullanmadan sözlü anlatımla sonuca varmaktadır. Denklemleri incelemesi, kendinden
önce gelenlerden biraz farklı ve sonrakilere yol gösterecek şekildedir. Kitabü l-Cebr ve'l-
mukabele'de aynı konuyu işleyen Harizminin ise denklemleri, Abdülhamid b. Vâsi kadar
sistemli biçimde ele almadığı ve ayrıntıya girmeden çok kısa bir açıklamayla çözüme
vardığı görülmektedir. Aydın Sayılı, bu duruma Harizmi nin konuyu meçhul say-
mamış, bu sebeple de ayrıntılara girmeye gerek görmemiş olabileceği şeklinde bir yorum
getirmekte ve onun ilk cebir kitabını, İslâm dünyasında da,Batı dünyasında da cebirin
kurucusu olarak kabûl edilen Harizmi'den önce yazmış olabileceği ihtimalinin pek zayıf
sayılamayacağı sonucuna varmaktadır. İbn-i Haldun Mukaddimenin 3. cildinde, yalnız
Harizmi ile Ebu Kamilden
bahsetmekte ve muhtemelen Ömer Hayyam'a da atıfta bulunmaktadır İbn-i Haldun'un
zikretmemesine mukabil, İbn-ün Nedim ve İbn-ul Kıfti'nin ondan övgüyle bahsetmeleri ve
Ebu Kamil'in de Ebu Berze'nin iddiasını şiddetle reddedip, onu Harizmi'ye rakip gördüğünü
belli etmesi, Abdulhamid b. Vasi'nin o devrin büyük bir matematikçisi olduğunu kesin
olarak ortaya koymaktadır.