Stulecie Odzyskania Niepodległosci. Materialy Edukacyjne

Stulecie
Odzysk ania
Niepodległości
Materiały Edukacyjne
Stu lecie Odzysk a n ia Niepodległości
Materiały Edukacyjne
Wydanie II poprawione
Redakcja
Michał Siekierka
Elżbieta Kocowska-Siekierka
Skład i opracowanie graficzne

Projekt Akademia
Copyright by
Stowarzyszenie Projekt Akademia
www.projektakademia.org
Wszelkie prawa zastrzeżone
All rights reserved
Wydawca
Stowarzyszenie Projekt Akademia
ul. Legnicka 65
54-206 Wrocław
www.projektakademia.org
Wrocław 2019
ISBN 978-83-66438-02-6
e-book
Opracowanie poświęcone okrągłemu, setnemu jubileuszowi odzyskania przez Polskę niepodległości,

przygotowane przez pracowników naukowych, studentów oraz absolwentów Uniwersytetu Wrocławskiego.
Spis treści
Michał Siekierka
Polskie Symbole Narodowe 4
Rafał Wojciechowski
Wybrane refleksje o dawniejszej historii Polski
i jej kulturze prawnej 10
Marcin Jędrysiak
Polskie struktury władzy w ramach systemów państw zaborczych 13
Kształtowanie ustroju II Rzeczypospolitej 25
Dorota Wieczorkowska
Kilka uwag o kodyfikacji prawa w II Rzeczypospolitej 36
Michał Zieliński
Ustrój współczesnego Państwa Polskiego 46
Witold Małecki
Prawo III Rzeczypospolitej – zmiany w duchu konsensusu 57
Michał Siekierka
Józef Piłsudski 66
Karolina Cieślik
Roman Dmowski 67
Polskie Symbole Narodowe
Michał Siekierka
Wiceprezes Stowarzyszenia Projekt Akademia
K
luczowym słowem w rozumieniu sfor- bole narodowe, dzięki których istnieniu naród
mułowania „symbole narodowe” jest może podkreślić własną odrębność. Poprzez te
pojęcie „naród”. Odnosi się ono do elementy spaja się w jeszcze większym stopniu
zróżnicowanej pod względem struktury spo- wspólnotę narodową.
łecznej zbiorowości. Według „Słownika poli- Symbole narodowe darzone są ogromnym
tyki” to kategoria socjologiczno – historyczna szacunkiem i są zewnętrznym przejawem od-
używana na oznaczenie wspólnoty społecznej rębności narodowej, wśród członków wspólno-
ukształtowanej przez różne czynniki spraw- ty budują również poczucie dumy narodowej.
cze jak: język, terytorium, religia, tradycja itp1. Symbole te otoczone są również prawną ochro-
W świetle definicji „Słownika języka polskiego” ną ze strony państwa.
przymiotnik „narodowy” dotyczy ogółu miesz- Najważniejsze symbole narodowe Polski to
kańców pewnego terytorium; charakterystycz- godło narodowe (herb), hymn Polski oraz flaga
ny dla danego narodu, właściwy mu, należący polska.
do niego2. Innymi słowy, choć możliwa jest
charakterystyka narodu spośród innych grup Godło
społecznych to z perspektywy historii doktryn
politycznych i prawnych nie można mówić Ustawa zasadnicza RP z 1997 r. w art. 28 sta-
o jednej komplementarnej czy wolnej od ide- nowi, iż „Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest
ologii (nurtu politycznego) definicji. Najczęst- wizerunek orła białego w koronie w czerwonym
sza uwaga odnosząca się do formowania wspól- polu (Art. 28 §1 Konstytucji RP)”. Dodatkowo
noty narodowej dotyczy kwestii świadomości ową sylwetkę doprecyzowuje ustawa z dnia
zbiorowej3. Jest ona również jednym z filarów 9 lutego 1990 r. „O godle, barwach i hymnie
tożsamości człowieka, nadająca sens nie tylko Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach
minionym dziejom ale i ułatwiająca zrozumie- państwowych”, która w art. 1 stwierdza, że:
nie teraźniejszości. Naród istnieje jako wspól- „Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wize-
nota w czasie, obejmująca swym zasięgiem nie runek orła białego ze złotą koroną na głowie
tylko teraźniejszość ale i przeszłe i przyszłe po- zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydła-
kolenia. Symbole narodowe są metaforycznym mi, z dziobem i szponami złotymi, umieszczo-
odzwierciedleniem wartości, z którymi iden- ny w czerwonym polu tarczy (Ustawa „O godle,
tyfikuje się dana zbiorowość. Stanowią o toż- barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej
samości państwa i narodu, toteż zgodnie z do- oraz o pieczęciach państwowych” z 1980 r. któ-
brym obyczajem i przepisami prawa należy się ra pierwotnie stanowiła o godle, została znowe-
im cześć i szacunek. lizowana dnia 9 lutego 1990 r. m. in. poprzez
Symbole narodowe darzone są ogromnym skreślenie zwrotu „orzeł biały” na „orła białego
szacunkiem i są zewnętrznym przejawem od- ze złotą koroną”, Dz. U. z 1990 r. Nr 10, poz. 60
rębności narodowej, wśród członków wspólno- z późn. zm.).
ty budują również poczucie dumy narodowej. Wiele opracowań traktujących o polskich
Symbole te otoczone są również prawną ochro- symbolach narodowych informuje, że te zapisy
ną ze strony państwa Ważną rolę w podtrzy- zawierają błędy merytoryczne oraz niezgodno-
mywaniu tożsamości narodowej pełnią sym- ści heraldyczne. „Orzeł biały”, jako nazwa wła-
4 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

SYMBOLE NARODOWE
sna powinien być zapisany dużymi literami, na- denarze daleko do heraldycznej stylizacji zna-
tomiast figura heraldyczna jaką stanowi „orzeł” nej z następnych stuleci. „Orzeł” Chrobrego był
nie może być utożsamiana z całością herbu, zwrócony w prawą stronę (heraldyczną lewą),
gdyż jest jedynie jego częścią. Przypomnijmy, posiadał również rozcapierzony koguci ogon
iż to co ustawa określa jako godło, de facto po- oraz kropki na tułowiu. Część badaczy zamiast
winno desygnować herb czyli godło wraz z tar- korony na głowie widziała trzy pióra, co mo-
czą (tłem). gło wskazywać, że ów orzeł był w rzeczywisto-
Można domniemywać, że błędny zapis jest ści pawiem (ptak królewski) symbolizującym
powieleniem adnotacji z konstytucji Polskiej majestat cesarski np. w Bizancjum. Odmienne
Rzeczypospolitej Ludowej, która w rozdziale 9 interpretacje wskazywały na koguta galicyj-
art. 89 §1 stanowiła - „Godłem Polskiej Rzeczy- skiego albo gołębicę, symbol Ducha Świętego
pospolitej Ludowej jest wizerunek orła białego oraz św. Wojciecha. Orędownikiem wybitego
w czerwonym polu. W czasach PRL unikano na denarze orła był wybitny polski dziejopi-
wszelkich skojarzeń związanych ze szlachtą, sarz Jan Długosz (XV w.), który postulował,
jak i deprecjonowano czasy monarchistyczne, że cesarz Otton III władca Niemiec z dynastii
m.in. dlatego ustawa zasadnicza nie odnosiła Ludolfingów, podczas zjazdu gnieźnieńskiego
się do herbu, traktowanego jako symbol burżu- nadał Chrobremu herb z wizerunkiem cesar-
azji, wrogiego klasie robotniczej i utrwalające- skiego orła. Jednakże w XI w. nie posługiwano
go podziały społeczne. się herbami a sztuka heraldyczna była wówczas
Nie są to jedyne kontrowersje związane ze nieznana.
współczesnym znakiem orła. Zanim jednak zo- Należy wspomnieć, iż w XII w. znak orła go-
staną one wypunktowane, należy wspomnieć, ścił na monetach bitych przez książąt krakow-
że ów symbol towarzyszył polakom od setek skich a dwa wieki wcześniej jego wizerunek
lat, toteż jego obraz zmieniał się na przestrzeni widniał na cynowych kaptordach (pudełkach
dziejów. Jego geneza, jaki i historyczne źródła noszonych na szyi) - odnalezionych przez ar-
są ciągłym polem do dyskusji wśród badaczy cheologów na wyspie Wolin.
dziejów polski, archeologów i heraldyków. Nie Orzeł w koronie polskiej po raz pierwszy
ma jednoznacznych dowodów przyświadcza- pojawił się podczas koronacji Przemysława II
jących, że był to znak zapożyczony od dynastii w 1295 r. Władca ten sprawił sobie również
Piastów. Bez wątpienia początkowo stanowił pieczęć, na której widniał wielki orzeł biały
herb wyłącznie śląskiej linii Piastów lecz z cza- w koronie z obiegającym wokół napisem Bóg
sem przyjęli go książęta w Małopolsce, Wiel- przywrócił Polakom zwycięskie znaki.
kopolsce, Kujawach i Mazowszu, lecz pozostał Koronowany w 1320 r. Władysław Łokietek
to znak osobisty, przyświadczający o wspólnym nakazał umieścić orła Przemysława II na
pniu (pochodzeniu) lecz nie posiadający jed- Szczerbcu. W ten sposób Orzeł Biały stał się
nolitego wizerunku. Egzemplifikując na Dol- herbem Królestwa Polskiego, przyjmowanym
nym Śląsku orzeł był czarny, na Górnym Śląsku kolejno przez wszystkich władców polskich.
złoty zaś na Mazowszu biały. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Naro-
Inne przesłanki wskazują na wizerunek „ta- dów połączono go w tarczy z litewską Pogonią,
jemniczego” ptaka wybijanego na denarze Bo- zaś w okresie rozbiorów, zaborcy włączyli go
lesława Chrobrego około 1000 r. Książę Polski w swoją symbolikę. Od dnia 29 kwietnia 1811 r.
(z królewskimi ambicjami) dodatkowo uboga- w Księstwie Warszawskim używano herbu pań-
cił jego oblicze koroną oraz napisem Princes stwowego dynastii saskiej złączonego na tarczy
Polonie, był to obraz często wskazywany przez z polskim orłem, zaś w Królestwie Polskim,
historyków jako pierwowzór obecnego herbu stosowano dwugłowego rosyjskiego czarnego
państwowego (po raz pierwszy notowana jest orła z małym bielikiem na piersi. Ten pielęgno-
nazwa) oraz symbol średniowiecznej Polski. wany przez pokolenia Polaków symbol został
Aczkolwiek rysunkowi ptaka utrwalonym na przywrócony wraz z odzyskaniem suwerenno-
100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 5

Michał Siekierka
ści w 1918 r. Burzliwą dyskusję zapoczątkowa- a wybudowany wkrótce gród nazwał Gnie-
ła zmiana jego wizerunku w 1927 r. i przyjęcie znem (od gniazda). Ta dobrze znana każdemu
nowego rysunku autorstwa Zygmunta Kamiń- polskiemu dziecku legenda nie jest wyjątkową
skiego. Dotychczasową zamkniętą koronę za- opowieścią, jej pierwowzór można odnaleźć np.
stąpiono otwartą, aktualizacji uległa też ogól- w jednej z wielu opowieści o powstaniu Rzymu,
na stylizacja (m.in. złote szpony oraz dłuższe gdzie Romulusowi i Remusowi lot orła wskazał
kończyny). Prócz samej korony (która powinna miejsce założenia przyszłego imperium.
mieć prześwity przez uwidaczniające czerwo- Sam symbol orła sięga czasów starożytnych,
ne tło), kontrowersję wzbudzała przepaska na w antycznej Grecji był atrybutem Zeusa, prze-
skrzydłach zakończona rozetami piór – widzia- sądzającym o jego sile i boskości. Bóg bogów,
no w nich koniczynki, gwiazdy obcych mo- używał go jako posłańca (np. w mitach o Asterii)
carstw czy też ukryte symbole masonerii. Co oraz pomocnika przynoszącego mu w dziobie
więcej, podnoszona była kwestia pazurów, gdyż pioruny (na monetach był wybijany z błyskawi-
zgodnie z tradycją heraldyczną złote powinie cami trzymanymi w szponach) . W kulturze ba-
być całe szpony. bilońskiej był znakiem wojny, potęgi i władzy
Dyferencje związane z nowym godłem są monarszej. Słownik mitów i tradycji kultury
w dalszym ciągu obecne w polskiej debacie pu- Władysława Kopalińskiego definiuje orła jako
blicznej. Przykładowo w kampanii prezydenc- króla ptaków, zdobywcę niebios i fruwającego
kiej w 2015 r. jeden z kandydatów na urząd gło- odpowiednika lwa. Przykładowo w syryjskiej
wy państwa, Grzegorz Braun podczas debaty Palmyrze orzeł był poświęcony bogowi słoń-
w dniu 6 maja owego roku postulował o przy- ca, a niektóre wierzenia podtrzymywały, że jest
wrócenie wizerunku orła z 1919 r., powołując on w stanie bezpośrednio na nie spoglądać bez
się właśnie na związki godła z ustanowionego mrużenia oczu. Władysław Kopaliński dopre-
w 1997 r. z ruchami masońskimi. cyzowywał, że w wielu kulturach uosabiał:
Wraz z wybuchem II wojny światowej biały niebiosa, słońce, ciepło, ogień, pożar, dzień,
orzeł wraz z państwem polskim zniknął z mapy powietrze, życie, burze, błyskawice, pioruny,
kontynentu, jego kolejna odsłona pochodziła heroizm, zwycięstwo, wiatr, najwyższą władzę,
z 1944 r., aczkolwiek był to wizerunek pozba- wiarę, przeciwieństwo nocy oraz chrzest.
wiony korony, symbolu władzy królewskiej, W starożytnym Rzymie antropomorfizował
która zakwestionowana przez władze PKWN. władze, stanowił apoteozę cesarstwa, od 107 r.
Wzór obecnego godła pochodzi z 1990 r. i jest p. n. e. stał się jedynym palladium i emblema-
najbardziej zbliżony do szkicu z 1927 r. tem legionów (wcześniej używane były również
Rozważając na temat genezy polskiego orła podobizny dzika, wilka, konia i Minotaura).
nie należy zapominać o jego bajecznym rodo- Najbardziej rozpoznawalna z tamtego okresu
wodzie jaki wyłania się z opisu powstania pań- rzeźba orła była wykonana ze srebra lub z po-
stwa nakreślonego w „Kronice Wielkopolskiej” złacanego brązu, głowa zwierzęcia była zwróco-
(II połowa XIII w.). Wedle legendy wędrujący na w prawą stronę (lewa heraldyczna), skrzydła
trzej bracia: Lech, Czech i Rus dali początek rozpięte, zaś w szponach widniały błyskawice.
trzem wielkim narodom słowiańskim. Lech Rzymski konsul Gajusz Mariusz ogłosił orła
przybyły w godzinach zmierzchu na ziemie po- (aquila) symbolem Rzymu, na równi ze skró-
łożone nieopodal Poznania, ujrzał dużych roz- tem nazwy rzymskiego państwa: SPQR (Sena-
miarów gniazdo na jednym z drzew. W środku tus Populusque Romanus - senat i lud rzymski)
znajdował się biały orzeł z dwoma pisklakami, umieszczanej jako podstawa na której spoczy-
który na widok człowieka wzbił się w niebo. wał król ptaków. Za sprawą Konstantyna Wiel-
Jego wielkie rozłożone skrzydła na tle zacho- kiego owy symbol został przeniesiony do Kon-
dzącego czerwonego słońca stały się inspiracją stantynopola skąd trafił do Świętego Cesarstwa
dla wędrowca. Zachwycony owym widokiem Rzymskiego Narodu Niemieckiego i innych
Lech postanowił się w tym miejscu osiedlić, państw w tym do Polski.

SYMBOLE NARODOWE
W ikonologii chrześcijańskiej orzeł wystę- w. W dawnej Rzeczpospolitej używano chorą-

pował jako pogromca węża lub zabójca zają- gwi państwowej heraldycznej, czyli czerwonej
ca, uosabiał wielkość i wzniosły tryumf nad z wizerunkiem Orła Białego. Barwy biało-czer-
nikczemnością. Desygnował modlitwę, łaskę wone pojawiały się sporadycznie, jako znak nie-
oraz odrodzenie. Toczył batalię o zasady du- oficjalny, w II połowie XVIII w. oraz w czasach
chowe, był utożsamiany ze zwycięstwem świa- Księstwa Warszawskiego z tym, że upinane były
tła nad ciemnością. Przypisywano mu cnotę w kolistą kokardę, noszoną jako znak w Wojsku
sprawiedliwości ale i grzech pychy (z powodu Polskim na nakryciach głowy.
spojrzenia skierowanego w dal). Średniowiecz- Początkowo polską barwą był karmazyn –
ne bestiariusze porównywały orła do Adam – symbol bogactwa i dostojeństwa – uzyskiwany
króla i pierwszego z ludzi. W tradycji biblijnej z wyjątkowo drogiej koszenili (barwnika ro-
jego postać przybierali niektórzy aniołowie bionego z larw czerwca). W związku z tym na
np. w księdze apokalipsy po sygnale czterech chorągiew w barwach Królestwa, mogła sobie
pierwszych trąb apokaliptycznych zjawia się pozwolić jedynie zamożna szlachta oraz pań-
orzeł ostrzegający przed kataklizmem (jest on stwowi dostojnicy. Kiedy używanie chorągwi
również symbolem św. Jana). i sztandarów stawało się coraz bardziej popu-
Na zakończenie, należy wspomnieć, że pier- larne w czasie wojen i bitew, barwa ta natural-
wowzorem orła w polskim herbie oprócz wcze- nie przeszła w tańszy czerwony odcień.
śniejszych jego obrazów z Rzymu, Niemiec czy Pierwsza regulacja prawna dotycząca flagi zo-
innych kultur europejskich mógł być któryś stała przyjęta 7 lutego 1831 r. w uchwale Sejmu
z wielu gatunków ptaków występujących na Królestwa Polskiego. Był to kompromis między
tych ziemiach (np. orzeł przedni, orzeł cesarski, barwą białą nadaną przez Augusta II Mocne-
orzeł stepowy, orlik grubodzioby, orlik krzy- go (oraz proponowaną przez konserwatystów),
kliwy, orzełek południowy, bielik wschodni, a trójbarwną – biało – czerwono – szafirową
bielik, gadożer zwany także krótkoszponem (były to barwy konfederacji barskiej) propo-
oraz rybołów). Bielik (powszechnie uważany nowaną przez Towarzystwo Patriotyczne. Wy-
za ptaka z godła) przez ornitologów nie jest brane zostały kolory herbu Królestwa Polskie-
zaliczany do orłów lecz do rodziny jastrzębio- go i Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli biały
watych, ptaki te mają w przeciwieństwie do or- z czerwonym. W dniu 1 sierpnia 1919 r., po od-
łów właściwych nieupierzone szpony, w czym zyskaniu niepodległości Sejm Ustawodawczy
przypominają większość przedstawień orłów przyjął, że kolorami flagi będzie biało - czerwo-
heraldycznych. Co więcej, jego kolor tyczy się ny, ale ustalił także, że będą to dwa podłużne
jedynie ogona, ptak umieszczany w godle jest równoległe pasy – na górze biały, a na dole czer-
cały biały ze względy na heraldyczne znaczenie wony. Nie ustalono jednak odcienia czerwieni,
tej barwy. Nie zmienia to faktu, że od setek lat co się zmieniło w 1921 r., gdy doprecyzowano
prawdziwe pozostają słowa z Katechizmu pol- czerwień jako karmazynowy. W 1927 r. karma-
skiego dziecka (1912 r.) – Kto ty jesteś? Polak zyn zastąpiono cynobrem, który podtrzymała
mały. Jaki znak twój? Orzeł Biały. Niezależnie w 1955 r. władza ludowa. Współcześnie o ko-
od jego genezy. lorach flagi stanowi art. 4 ustawy o godle, bar-
wach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz
Flaga o pieczęciach państwowych - „Barwami Rze-
czypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwo-
Flaga państwowa to znak złożony z barw nany, ułożone w dwóch poziomych, równoległych
rodowych w przypadku Rzeczypospolitej Pol- pasach tej samej szerokości, z których górny
ski są to dwa równoległe pasy równej długości, jest koloru białego, a dolny koloru czerwone-
górny biały od herbowego Orła, dolny czerwo- go”. Obecnie kolory zostały dokładnie opisane
ny od barwy pola jego tarczy. Pojęcie flagi pol- jedynie w przestrzeni barwnej CIELUV.
skiej występuje dopiero od przełomu XIX i XX Należy podjąć, że biel i czerwień nie są je-

Michał Siekierka
dynie odzwierciedleniem godła ale i posiadają czajach międzynarodowych.

swoje heraldyczne znaczenie. Biel odpowiada Cywilom przysługuje wyłącznie flaga biało –
drugiemu w hierarchii metalowi czyli srebru czerwona. Wprowadzenie flagi z godłem mia-
oznaczającemu pokorę, uczciwość, czystość, ło swój wymiar praktyczny, gdyż istnieje wiele
niewinność oraz niepokalaność (u Słowian państw posługujących się kolorami biało czer-
symbolizowała dobro). Czerwień stanowi wonymi (np. Indonezja, Malta czy Monako),
pierwszą po metalach szlachetną barwę desy- toteż wizerunek orła miał zapobiec ewentual-
gnującą odwagę, waleczność i królewskość. nym pomyłkom w rozpoznaniu kraju.
Obowiązująca flaga RP ma zawsze proporcję Istnieje jeszcze trzeci typ flagi czyli proporzec
5:8 (jest prostokątem), inne kształty są nieczę- prezydenta RP – Zwierzchnika Sił Zbrojnych.
ste lecz są stosowane np. flaga Watykanu jest Jest to tkanina biało – czerwona z wizerunkiem
kwadratem. orła w obramowaniu wężyka generalskiego.
Warto zauważyć, że w Polsce nie ma rozróż- Całość ma proporcję 5:6 natomiast stosunek
nienia pomiędzy flaga państwową a narodową. wysokości orła do szerokości proporca wyno-
Ta dyferencja ma podłoże narodowościowe, si 3:5. Proporzec był wzorowany na chorągwi
kulturowe i historyczne. Flaga państwowa jest z 1927 r. i przysługuje wyłącznie urzędujące-
nadrzędna w stosunku do narodowej, ich roz- mu prezydentowi. W 1939 r. chorągiew zo-
graniczenie występuje najczęściej w państwach stała wywieziona przez prezydenta Ignacego
wielonarodowych np. w Wielkiej Brytanii. Mościckiego do Londynu. W dniu 22 grudnia
Flagę państwową Rzeczypospolitej Polskiej 1990 r. Ryszard Kaczorowski ostatni prezydent
podnosi się na budynkach lub przed budyn- na uchodźstwie przekazał ją Lechowi Wałęsie.
kami stanowiącymi siedziby urzędowe albo Ogólną wskazówką do postępowania z sym-
miejsce obrad: Prezydenta RP; Sejmu i Senatu, bolami Rzeczypospolitej Polskiej – w tym z fla-
Rady Ministrów oraz Prezesa Rady Ministrów; gą państwową jest otaczanie jej czcią i szacun-
organów samorządu terytorialnego (w czasie kiem. Zgodnie z art. 137 §1 kodeksu karnego
ich sesji); organów administracji rządowej i in- „Znieważenie, niszczenie, uszkadzanie lub usu-
nych organów państwowych oraz państwowych wanie Flagi Polski to występek zagrożony karą
jednostek organizacyjnych, a także organów grzywny, karą ograniczenia wolności albo karą
jednostek samorządu terytorialnego i samorzą- pozbawienia wolności do roku (Art. 137 §1 kk.,
dowych jednostek organizacyjnych – z okazji Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553). Uzupełnieniem
uroczystości oraz rocznic i świąt państwowych. tego zapisu jest art. 137 §2 reguluje kwestię
Flagę państwową Rzeczypospolitej Polskiej znieważenia lub niszczenia flag lub innych zna-
podnoszą również polskie statki żeglugi śródlą- ków państwowych obcego państwa na terenie
dowej (Ustawa o godle, barwach i hymnie Rze- Polski (Art. 137 §2 kk., Dz.U. z 1997 r. Nr 88,
czypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach pań- poz. 553).
stwowych, Dz. U. z 1990 r. Nr 10, poz. 60.) . Podsumowując, należy wspomnieć, że polska
Od 1955 r. istnieje w Polsce drugi rodzaj flagi praktyka protokolarna dokonuje wyraźnego
RP z godłem państwa, przeznaczoną do używa- rozróżnienia między eksponowaniem flag na
nia wyłącznie przez placówki dyplomatyczne zewnątrz i w pomieszczeniach zamkniętych. Na
poza granicami naszego kraju, lotniska cywil- zewnątrz stosuje się oczywiście zasadę pierw-
ne, kapitanaty i bosmanaty w portach oraz jed- szeństwa flagi państwowej RP przed flagami in-
nostki pływające jako banderę RP, oraz innych nych państw, natomiast wewnątrz pomieszczeń
oficjalnych przedstawicielstwach i misjach za można zastosować prawo przysługujące gospo-
granicą na budynkach lub przed budynkami darzowi do kurtuazyjnego ustąpienia pierw-
ich siedzib urzędowych, a także w rezydencjach szeństwa na rzecz flagi gościa, co odbierane jest
kierowników tych przedstawicielstw, urzędów jako wyraz kurtuazji i gościnności (praktycz-
i misji oraz na swych środkach komunikacji – nym wymiarem jest obecność flagi gościa i go-
w wypadkach przewidzianych w prawie i zwy- spodarza odpowiednio za ich plecami).

SYMBOLE NARODOWE
W 2004 r. ustanowiono 2 maja Dniem Flagi słowa „kiedy my żyjemy” zdaniem „póki my
Rzeczypospolitej Polskiej (Ustawa o zmianie żyjemy”.
ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypo- Muzyka mazurka stała się pierwowzorem dla
spolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwo- wielu późniejszych hymnów (np. dla ukraiń-
wych z dnia 20 lutego 2004 r. , Dz. U. z 2004 r. skiego - „Nie umarła jeszcze Ukraina”). Obecnie
Nr 49, poz. 467.). liczba jego zwrotek to 4 plus refren (pierwotnie
było ich 6 według rękopisu Wybickiego). Ogól-
Hymn nie stwierdziwszy, całość tekstu miała nawią-
zywać do wzniosłych wydarzeń takich jak roz-
Zgodnie z art. 28 §3 konstytucji RP z 1997 r. biory, utworzenie Legionów Polskich, nadziei
Hymnem Rzeczypospolitej Polskiej jest Mazu- związanej z Napoleonem Bonapartym, bitwy
rek Dąbrowskiego. To najmłodszy polski sym- pod Racławicami czy determinacji, poświęce-
bol narodowy pierwotnie nazywany Pieśnią Le- niu i patriotyzmie polskich dowódców wojsko-
gionów Polskich we Włoszech, autor melodii, wych oraz o przyszłej niepodległości kraju. Ma-
opartej na motywach ludowego mazura uzna- zurek wraz z „Rotą” i Boże coś Polskę do dziś
wany jest przez muzykologów za osobę niezna- pozostaje jedną z najbardziej znanych pieśni
ną (Art. 28 §3 Konstytucji RP). Słowa napisał patriotycznych śpiewanych przez Polaków.
Józef Wybicki w 1797 r. w Reggio nell’Emilia
we Włoszech, dla żołnierzy Legionów Pol-
skich formowanych przez gen. Jana Henryka
Dąbrowskiego. Pierwszy raz utwór został wy-
konany publicznie 20 lipca 1797 r., oryginalne 1
Naród, [w] Słownik polityki, pod red., M. Bankowicz,
słowa pierwszej zwrotki brzmiały „Jeszcze Pol- Warszawa 1999, s. 148.
ska nie umarła, kiedy my żyjemy. Co nam obca 2
Narodowy, [w] Słownik języka polskiego, t. 2 L-P, pod
moc wydarła, szablą odbijemy”. Z początkiem red. M. Szymczak, Warszawa 1979, s. 284.
1798 r. pieść znana była już we wszystkich za- 3
Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, pod red., K.
borach a od czasów Powstania Listopadowego Cojnicka, M. Jaskólski, Warszawa 2009, s. 311 – 312.
Pieśń Legionów uznawano za narodową. Po
odzyskaniu niepodległości w 1918 r., zaczęto
odgrywać ją w charakterze hymnu polskiego,
podczas uroczystości i ceremonii państwo-
wych. Oficjalnie, mazurek został ustanowiony
hymnem narodowym dopiero w PRL. Źródła
Warto podkreślić, że podczas wykonywania Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
lub odtwarzania Pieśń Legionów obowiązuje 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 Nr 78 poz.
zachowanie powagi i spokoju. Osoby obecne 483).
podczas publicznego wykonywania lub od- Ustawa „O godle, barwach i hymnie Rzeczy-
twarzania hymnu stoją w postawie wyrażającej pospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwo-
szacunek, a ponadto mężczyźni w ubraniach wych” (Dz. U. z 1990 r. Nr 10, poz. 60 z późn.
cywilnych – zdejmują nakrycia głowy, zaś oso- zm.).
by w umundurowaniu obejmującym nakrycie Konstytucja Rzeczypospolitej Ludowej z dnia
głowy, niebędące w zorganizowanej grupie 22 lipca 1952 r., (Dz.U. z 1952 r. Nr 33, poz. 232)
– oddają honory przez salutowanie. Poczty Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553).
sztandarowe podczas wykonywania lub odtwa- Ustawa „O zmianie ustawy o godle, barwach
rzania hymnu oddają honory przez pochylenie i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pie-
sztandaru. częciach państwowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 49,
Najczęstszym błędem podczas jego śpiewania poz. 467.)
jest przeinaczenie 2 wersu 1 zwrotki, zastępując

Wybrane refleksje o dawniejszej historii Polski i jej kulturze prawnej
Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor nadzwyczajny

Uniwersytetu Wrocławskiego
K
ultura prawna Polski rozpoczęła się wraz kształcili się na Zachodzie, posłowali na obce dwo-
z przyjęciem chrześcijaństwa z Rzymu przez ry, także te najważniejsze: cesarski i papieski. W XII w.
księcia Mieszka I. Wraz z pierwszymi duchow- powstała kronika Galla, potem w XIII w. kronika bi-
nymi przybyła do naszego kraju znajomość pisma oraz skupa krakowskiego Kadłubka, obydwie erudycyjnie
języka łacińskiego. To jakby rozszerzenie Imperium pokazujące wydarzenia z dziejów dynastii Piastów na
Romanum już po zakończeniu jego istnienia. Kościół tle rozmaitych historycznych oraz bajkowych wyda-
głosi wiarę chrześcijańską, a jednocześnie według zna- rzeń ze starożytności śródziemnomorskiej. W Polsce
nej łacińskiej sentencji: Ecclesia vivit lege Romana – Ko- funkcjonowało bezpośrednio prawo kanoniczne, jako
ściół żyje prawem rzymskim. Wraz z chrześcijaństwem prawo kościoła rzymskiego. Także instytucje rodzinne-
przychodziła zatem także znajomość elementów kultu- go prawa świeckiego odczytywane były przez pryzmat
ry antycznej, w tym prawa Rzymian. Po upadku w wie- prawa rzymskiego, chociaż ono samo, jako prawo cesar-
kach ciemnych, Kościół zaczął się zmieniać w duchu skie, nie znajdowało w Polsce bezpośredniego uznania.
reform kluniackich. Starano się wzmocnić dyscyplinę, W 1364 r. erygowany został uniwersytet w Krakowie.
zadbać o właściwy poziom moralny i umysłowy ducho- Miał za zadanie kształcenie głównie w zakresie prawa
wieństwa. W XI w. Kościół stanął do konfrontacji z ce- rzymskiego. Wymagał jednak odnowienia pod koniec
sarstwem. Po raz pierwszy otwartej i instytucjonalnej. wieku i już jako Uniwersytet Jagielloński stał się trwałym
W toku tej rywalizacji zarówno prawnicy cesarscy, jak elementem pejzażu naukowego tej części Europy.
i papiescy poszukiwali legitymizacji swoich poczynań I oto, po kilku wiekach czerpania z zachodnioeuro-
w ustawodawstwie dawnych władców Rzymu. Roz- pejskiego uniwersalizmu chrześcijańskiego, w chwili,
wijać się zaczęła szczegółowa znajomość oryginalnych gdy instytucje Kościoła zachwiane wielką schizmą za-
źródeł prawa rzymskiego. Pod koniec XI w. powstawać chodnią drżały w posadach, na soborze w Konstancji
zaczęły pierwsze uniwersytety – najpierw w Bolonii pojawiła się oryginalna polska myśl prawnicza repre-
i Paryżu, a potem w XII w. w innych miastach Włoch, zentowana przez Pawła Włodkowica, który głosił Euro-
Francji Anglii i dalszych krajów chrześcijańskich. pie, że nawet ludy pogańskie zasługują na pokój. Polski
Wskutek nauczania uniwersyteckiego i narastają- prawnik, argumentacją rzymską i kanoniczną, antycy-
cych potrzeb praktyki politycznej i prawnej pojmowa- pował przyszłe prawo narodów do samostanowienia.
nie państwa zaczęto wywodzić ze źródeł rzymskich. W pismach tego uczonego można odnaleźć elementy,
Zarówno stosunki pomiędzy poddanymi jak i relacje które będą charakteryzowały dojrzałą polską kulturę
pomiędzy władcami wyobrażano sobie na podobień- prawniczą: realizm, dążenie do konsensualizmu i zgodę
stwo stosunków prawnych Rzymian. Nawet nieznany na pluralizm polityczny, a przede wszystkim radykalny
w starożytności klasycznej stosunek lenny ubrany został sprzeciw wobec wojny.
w formy zbliżone do praw na rzeczy cudzej. Chrze- Śmierć ostatniego Piasta na Polskim tronie – Kazi-
ścijaństwo miało tylko dwóch sędziów zwyczajnych: mierza Wielkiego w 1370 r. postawiła panów Króle-
cesarza i papieża. Posługiwali się oni dwoma prawami: stwa w niezwykle trudnym położeniu: z jednej strony
rzymskim, czyli prawem cesarskim oraz kanonicznym, uzyskali władzę, a z drugiej musieli się nią podzielić
czyli prawem Kościoła rzymskiego. Wszyscy inni spra- z nowym władcą. Mogli jednak negocjować warunki.
wujący władzę powinni być im podporządkowani, I czynili to chętnie przy każdej okazji. Od drugiej po-
jako sędziowie delegowani, którzy swojej władzy mo- łowy XIV w. aż do początków XVI w. monarchowie
gli wszakże udzielać dalej. Polskie elity chłonęły te idee. polscy udzielali szlachcie coraz to nowych przywilejów.
Duchowni – dworzanie i pomocnicy władców Polski Aż wreszcie w 1505 r. konstytucja sejmu stanowiła: Nihil

POLSKA KULTURA PRAWNA
novi – nic nowego nie może się zdarzyć bez zgody sej- czasem korzystać ze swoich dóbr, uprzywilejowanej
mujących stanów: króla senatu i sejmu. Szlachta przy- pozycji prawnej we własnym społeczeństwie oraz eu-
stąpiła do współdecydowania o losach państwa. ropejskiej koniunktury na zboże i produkty leśne, czy-
Najpiękniej kultura prawnicza Polski rozkwitała li marzył o pokoju, a nie o heroicznych zmaganiach
w XVI w., wraz z nastaniem w kraju epoki renesansu. z wrogami. Jednocześnie długie panowanie Zygmunta
W myśleniu o relacji państwo – obywatele triumfował III charakteryzowało się radykalnym faworyzowaniem
konsensualizm. Obywatelami królestwa była w istocie katolików na urzędy i podejmowaniem nierealnych
tylko szlachta, mieszczanie byli tylko obywatelami swo- prób uzyskania władzy w Moskwie dla samego króla
ich miast, a chłopi stawali się stopniowo coraz bardziej lub jego syna. Sprzeciw szlachty wobec tzw. dymitriad
zniewoleni. Jednak ci obywatele – szlachcice byli liczni był bardzo poważny i pokazywał w całej pełni pokojo-
i tworzyli ustrój, który stanowił ramy demokracji dla wy ideał szlachty polskiej.
około 10% populacji. Warto pamiętać, że podobny od- Polityka Władysława IV, a zwłaszcza jego śmierć
setek osiągnięto w Anglii dopiero w wyniku dziewiętna- w przeddzień wyprawy na Krym stały się punktami
stowiecznych reform ustrojowych. Wszystkie zdobycze zwrotnymi w historii Polski. Spadały na nią kolejno:
europejskiej nauki prawa stały się dostępne dla Polaków, powstanie Chmielnickiego, wojna z Rosją, a wreszcie
a wiedza o nich szybko się rozprzestrzeniała wśród elit potop szwedzki. W XVII w. prysły: tolerancja religijna
szlacheckich. Prawa rzymskiego nauczano, choć nadal, i wolność szlachty – prym zaczęli wieść magnaci. Pol-
jako że było prawem cesarskim, nie akceptowano jego ska kultura prawna podupadała. W XVIII w. toczyły się
mocy obowiązującej w Polsce. Ze spuścizny rzymskiej nawet wojny prywatne pomiędzy magnatami – rzecz
Polacy wybierali republikanizm, wiadomości o nim niespotykana w Polsce od wczesnego średniowiecza.
czerpiąc raczej od retorów, filozofów i historyków rzym- W miejsce republikanizmu zapanowała oligarchia ma-
skich niż z dzieł rzymskich prawników. Prowadził on do gnacka, zamiast tolerancji – endemiczna nietolerancja.
bardzo praktycznych skutków – rozprzestrzeniania się Po wypełnionym wojnami panowaniu królów ro-
postaw obywatelskich. Jego wielkim dokonaniem był dzimych Michała i Jana III, nieszczęść XVII w. dopeł-
ruch egzekucji praw, którego protagoniści domagali się nił wybór na króla Polski elektora saskiego. Dokonany
zwrotu bezprawnie zagarniętych królewszczyzn i lep- został przez mniejszość szlachty przy nacisku ze stro-
szego nadzoru nad tymi dzierżawionymi legalnie. ny Rosji. Po elekcji części szlachty dała się przekonać
Z poczucia realizmu oraz z solidarności stanowej wy- korzyściami majątkowymi, które początkowo dawała
pływała tolerancja religijna. Promował ją także król Zyg- unia z zamożną wówczas Saksonią. Niestety August II
munt August, który stwierdził: „Nie jestem królem wa- stawiał sobie odległe cele, w ogóle nie oglądając się na
szych sumień”. Tolerancji nie było w Rzymie antycznym polskich poddanych. Wspólnie z carem Piotrem I na-
dla tych, którzy oddalali się od kultów państwowych, padł na Szwecję Karola II. Początkowo sojusznicy prze-
nie było w Kościele katolickim dla heretyków, a już na grywali, a August utracił nawet przejściowo koronę
pewno nie było jej w ówczesnych monarchiach abso- polską. Karol XII przegrał jednak pod Połtawą. Rosjanie
lutnych. I oto w Polsce, bez konieczności doświadczania wkroczyli w 1710 r. do Polski i pozostali w niej, z krótki-
wojen religijnych, dochodziła w XVI w. do głosu myśl mi przerwami, aż do 1918 r. Polska nie podniosła się już
o tolerancji, która dopiero w okresie oświecenia zakwi- z upadku politycznego i gospodarczego. Wraz z kulturą
tła na dobre na Zachodzie Europy, jako wartość kultury materialną upadała też kultura prawnicza.
prawnej kontynentu. I nagle rozbłysk oświecenia stał się widoczny także
Po śmierci Zygmunta Augusta Polacy starali się za- w Polsce. Wśród pogłębiającego się otępienia pod ko-
chować ciągłość dynastyczną poszukując męża dla niec epoki saskiej rozwijać się zaczął ruch umysłowy
siostry ostatniego władcy – Anny, najpierw we Francji, i kulturalny, który wzniósł się wysoko pod rządami
a potem bardzo dla państwa szczęśliwie w Siedmiogro- ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
dzie. Następnie władza trafiła do trzech przedstawicieli Przejmowano wówczas postulaty oświecenia zachod-
dynastii Wazów, co przyniosło Polsce wiele nieszczęść. nioeuropejskiego. Wyciągnięcie korzyści z pochodu
Królowie marzyli bowiem o wielu poważnych celach, myśli oświecenia zostało zatrzymane przez rozbiory
jak Zygmunt III o koronie szwedzkiej, a Władysław IV Polski. Spośród różnych szeroko dyskutowanych przy-
o wyprawie na Krym. A naród szlachecki pragnął tym- czyn rozbiorów można spojrzeć na nie także, jako na

ustępstwa Rosji wobec Prus i cesarstwa, czynione na zagarnięte w aktach rozbiorowych przez Prusy i Au-
rzecz zachowania równowagi w tej części Europy. Oto strię. Car nadał odzyskanym nabytkom postać Króle-
patronka Rzeczypospolitej zrezygnowała z części tery- stwa Polskiego, które nazywano także Kongresowym.
torium swojego protektoratu w różnych celach politycz- O ile bowiem Prusy i Austria obawiały się odrodzenia
nych, ale w znacznej mierze dlatego, żeby zrekompen- imienia Polski, o tyle Rosja wracała w pewien, znacznie
sować innym zainteresowanym mocarstwom swoje ograniczony, sposób do sytuacji powstałej w wyniku
potencjalne korzyści z ekspansji na tereny imperium wielkiej wojny północnej, gdy kontrolowała ówczesną
osmańskiego, a zwłaszcza planowanego zdobycia Kon- Rzeczpospolitą. Królestwo Polskie miał zapewne także
stantynopola. funkcje przedstawiania innego, łagodniejszego oblicza
Gorąco pragnąc podźwignięcia ocalenia Naro- cara na Zachodzie Europy. Podobne znaczenie „wysta-
du i Państwa wtajemniczona mniejszość sejmowa wowe” uzyska w dalekiej przyszłości NRD. Ostatecznie
podjęła próbę radykalnej zmiany ustroju uchwalając eksperyment, w którym car samodzierżca stał się w nie-
3 maja 1791 r. konstytucję. Realizować ona miała wie- wielkim królestwie władcą konstytucyjnym, stosunko-
le postulatów oświecenia, między innymi zapowiadała wo szybko dobiegł końca za panowania Mikołaja I.
wprowadzenie kodyfikacji prawa w Polsce. Ponadto Kultura prawna polski przedrozbiorowej znaczona
wprowadzała monarchię dziedziczną w domu saskim. była w swoich najlepszych okresach kolektywizmem,
Żadne zmiany nie były jednak możliwe. Zaborcy na dążeniem do porozumienia, a w sprawach sądowych do
nie pozwolili i dokonali kolejnego podziału terytorium ich łagodzenia przez postępowania polubowne. Nor-
państwa. Ostatecznie, po powstaniu kościuszkowskim, my prawne, choć pozostające pod wpływem rozwiązań
polską państwowość zniesiono, a ostatni król naszego rzymskich i innych zachodnioeuropejskich, były wła-
kraju abdykował. sne, polskie. Zabory wszystko to zmieniły i odrodzona
Kolejny rozdział tego tomu dotyczy właśnie dziejów w 1918 r. Polska początkowo korzystać musiała bez-
Polski pod zaborami. Pozwolę sobie jednak jeszcze na pośrednio z norm spisanych przez zaborców, a potem
dwie obserwacje dotyczące eksploatacji gospodarczej kierować się wskazaniami zachodnioeuropejskiej nauki
ziem polskich, bezpośrednio po rozbiorach oraz kolej- prawa i ustawodawstwa. Nie przetrwały praktycznie
nego podziału ziem polskich, wskutek kongresu wie- żadne przedrozbiorowe rozwiązania, prawo tworzono
deńskiego. na nowo, jako typowe dla kontynentalnej rodziny pra-
Pomiędzy trzecim rozbiorem a epoką napoleońską wa. Co ciekawe, nawet okres tak zwanej „demokracji lu-
na terenie Polski wprowadzano porządki zaborcze. dowej” nie stłumił tych tendencji i po usunięciu pewnej
Największą brutalnością popisywała się Rosja, jednak liczby typowo socjalistycznych przepisów, dotyczących
w perfidii daleko prześcignęły ją Prusy. Oto bowiem zwłaszcza szczególnej ochrony mienia społecznego
polityka państwa i działania administracji pruskiej do- oraz zastąpieniu zasady jednolitej i niepodzielnej wła-
prowadziły w ciągu kilku lat polską szlachtę do tak ma- dzy państwowej – zasadą trójpodziału władzy, możliwe
sowego zadłużenia, że posłużyło ono do jej marginaliza- było przejście do systemu liberalnej demokracji typu
cji politycznej i gospodarczej. W okresie napoleońskim zachodnioeuropejskiego. Przejście od socjalizmu do
zadłużenie to będzie nazywane „sumami bajońskimi”, kapitalizmu okazało się znacznie bardziej płynne w sta-
jako że rząd Księstwa Warszawskiego zobowiąże się do nowieniu i interpretowaniu prawa niż w rzeczywistej
ich spłaty w Bayonne we Francji. Francuzi zażyczą so- gospodarce, która wiązała się w okresie transformacji
bie, żeby rząd Księstwa spłacił wspomniane sumy przed z wielkimi stratami i wyrzeczeniami znacznej części
terminem ich zapadalności. Tak oto silniejsze kraje eks- społeczeństwa polskiego.
ploatowały gospodarczo społeczeństwo polskie, czy to Dalsze rozdziały przedstawiają wybrane zagadnienia
indywidualnie, czy kolektywnie, w celu zabrania albo historii Polski w okresie rozbiorów i później. W szcze-
też nadania mu wolności. gólności można będzie przeczytać, jak w Niepodległej
Wskutek epopei napoleońskiej i kongresu wiedeń- Polsce politycy i legislatorzy poszukiwali optymalnych
skiego wzrosło znaczenie Rosji, mogła więc ona od- własnych rozwiązań ustrojowych i prawnych, czerpiąc
zyskać znaczną część swojego przedrozbiorowego obficie z doświadczeń krajów należących do europej-
protektoratu. W jego skład weszły ziemie Księstwa War- skiej kultury prawnej.
szawskiego, które obejmowało między innymi ziemie

Polskie struktury władzy w ramach systemów państw zaborczych
Marcin Jędrysiak
Doktorant w Katedrze Doktryn Politycznych i Prawnych

na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii
U
trata państwowości była dla polskiej budowy Legionów Polskich z jeńców wziętych
szlachty szokiem. Dla dawnych elit podo niewoli z armii austriackiej, która walczyła
litycznych zaczął się okres dramatycz- we Włoszech przeciwko wojskom Napoleona.
nych zmian: w Rosji wielu osobom odebrano Tam też powstała pieśń ,,Mazurek Dąbrow-
nawet tytuły szlacheckie. Część dawnych pa- skiego”, towarzysząc nie tylko polskim zmaga-
triotów szukało pocieszenia w alkoholu i ba- niom wyzwoleńczym, ale i rewolucjom w całej
lach (jak ks. Józef Poniatowski, siostrzeniec Europie.
ostatniego króla Polski - zgromadzone wokół
niego środowisko nazywano ironicznie ,,złotą Legioniści wielokrotnie odznaczyli się w boju
młodzieżą”). Inni rozpoczęli kariery u zabor- we Włoszech, walcząc w szeregach rewolucyj-
ców. Dobrym przykładem może być ks. Adam nej armii pod Mantuą czy Civita Castellana.
Jerzy Czartoryski, który przez dwa lata fak- Zostali jednak wykorzystani i po kampanii
tycznie kierował polityką zagraniczną Rosji. włoskiej, jako niewygodni politycznie, wysłani
Czartoryski, podobnie jak jego przyjaciel- car do tłumienia powstania na Haiti, gdzie część
Aleksander I, w młodości pozostawał pod du- przeszła na stronę powstańców. Wydawało się,
żym wpływem idei oświeceniowych. W służbie że Napoleon zawiódł nadzieje Polaków- te jed-
u cara współtworzył nigdy nie wprowadzony nak zapłonęły na nowo w 1807 r.
w życie projekt tzw. Karty Ludu Rosyjskiego,
która miała zagwarantować Rosjanom prawo Utworzenie Księstwa Warszawskiego
wolności słowa, druku czy zapewnić rozdziele-
nie sądownictwa od administracji. Traktat z Tylży, zawarty w 1807 r. przez Na-
W 1804 r. Czartoryski opracował plan prze- poleona oraz cara Rosji Aleksandra I na barce
budowy Europy, przez stworzenie mającej unoszącej się na wodach rzeki Niemen, dał po-
przeciwstawić się Napoleonowi sieci federacji: czątek nowemu państwu w imperium Cesarza
niemieckiej (w skład której mogłyby wejść tak- - Księstwu Warszawskiemu. Satelicie nie nada-
że Holandia i Szwajcaria), włoskiej (złożonej no nazwy ,,Polska”, by nie drażnić ambicji cara
jednak tylko z północnej części Włoch) oraz Aleksandra I, władającego większością ziem
związku słowiańskiego na Bałkanach. W Eu- zabranych Rzeczypospolitej. O Księstwie po-
ropie znalazłoby się także miejsce na Polskę eta Franciszek Dmochowski napisał: ,,Cóż to
powiększoną o Prusy Wschodnie. Mógł to być za kraj? – Księstwo Warszawskie.– A kto tu pa-
kraj niepodległy lub włączony do Rosji. Gwa- nuje? – Król saski – A jakie tu prawa? – Fran-
rantem tego systemu miałby być Car. cuskie –A jakież tu wojsko? – Polskie - A jakie
Dawny obóz patriotyczny decydował się na pieniądze? – Pruskie. – To jakaś wieża babiloń-
dalszą walkę, a jego oczy zwróciły się na rewo- ska!”. W istocie, stanowiło ono bardzo dziwny
lucyjną Francję, a konkretnie na młodego ge- twór - sama konstytucja została nadana przez
nerała - Napoleona Bonaparte – pokonującego Napoleona i była wzorowana na francuskiej.
we Włoszech wojska austriackie. To właśnie Polskie województwa zostały zastąpione fran-
przy jego armii, w miejscowości Reggio d’Emi- cuskimi departamentami. Władcą mianowano
lia gen. Jan Henryk Dąbrowski przystąpił do (w nawiązaniu do Konstytucji 3 Maja) króla

Marcin Jędrysiak
Saksonii z dynastii Wettynów (Fryderyka Au- tzw. Królestwo Galicji i Lodomerii ze stolicą
gusta I). we Lwowie.
W konstytucji księstwa zachowano jednak
pewne instytucje prawa polskiego: szlachta Królestwo Polskie 1815-1831
dalej zbierała się na sejmikach; zachowano
dwuizbowy parlament, składający się z izby Wyrazem zauroczenia cara Rosji Aleksandra
poselskiej oraz senatu, nazywany sejmem. I ideami liberalnymi było nadanie Królestwu
Skład tej drugiej izby też nawiązywał do pol- Polskiemu konstytucji. Oprócz nazwy ,,Pol-
skich tradycji (zasiadali w niej wysocy dostoj- ska”, wrócił też podział kraju na województwa.
nicy kościelni, wojewodowie oraz kasztelani). Katolicyzm pozostał religią państwową, przy
W porównaniu do innych państw satelickich zagwarantowaniu pełnych praw wyznawcom
w imperium Napoleona, wybory miały zna- pozostałych wyznań chrześcijańskich. Język
czenie - posłowie byli rzeczywiście wybierani, polski był językiem urzędowym.
a nie faktycznie mianowani przez władze wy- Na czas swej nieobecności w Królestwie
konawczą. Katolicyzm stał się religią państwo- król miał mianować namiestnika. Urzędnicy -
wą. w tym namiestnik - mogli być powoływani tyl-
Napoleon zamierzał wykorzystać sprawę pol- ko spośród jego obywateli. Polityka zagranicz-
ską w wojnie przeciw Rosji- wojnę tą nazwał na była całkowicie podporządkowana carowi.
,,Drugą wojną Polską”, twierdząc, że jej celem Królestwo zachowało jednak odrębną armię,
jest restytucja państwa polskiego. Napoleono- z własną komendą. Jej naczelnym wodzem zo-
wi towarzyszyło w Rosji ok. 100 000 Polaków stał brat cara Mikołaja I, Wielki Książę Kon-
(Cronin, 1994, s. 366-388). Porażka Napoleona stanty (żonaty z Polką - Joanną Grudzińską).
przekreśliła jednak te plany. Księstwo znalazło Konstytucja przewidywała trójpodział wła-
się pod rosyjską okupacją. Mimo to, w bitwie dzy z silną pozycją króla. Włada ustawodawcza
narodów pod Lipskiem Polacy jako ostatni należała do parlamentu, składającego się zgod-
wierni towarzyszyli Napoleonowi. Podczas bi- nie z Polską tradycją z króla, senatu oraz izby
twy zginął ks. Józef Poniatowski (mianowany posłów. Ta ostatnia dzieliła się jeszcze na po-
przez Napoleona marszałkiem Francji - jedy- słów szlacheckich, wybieranych na sejmikach,
nym nie-Francuzem z tym tytułem). W czasie oraz innych, wybieranych na zgromadzeniach
kongresu wiedeńskiego, mimo starań Polaków gminnych. Senat składał się z biskupów, woje-
oraz francuskiego ministra Charlesa de Talley- wodów i kasztelanów. Sejm obradował w try-
randa, księstwo zostało zlikwidowane. bie sesyjnym, a jego członkom przysługiwał
Podczas kongresu wiedeńskiego Car Alek- immunitet. Parlament uchwalał prawa w spra-
sander dążył do opanowania całości ziem daw- wach administracyjnych, cywilnych, karnych,
nego Księstwa Warszawskiego, co spotkało miał też prawo stanowienia podatków oraz
się ze sprzeciwem ze strony innych mocarstw. uchwalania budżetu. Niestety, wbrew konsty-
Ostatecznie największą część dawnego księ- tucji, zebrał się jedynie 4 razy.
stwa przekształcono w tzw. Królestwo Polskie, Władza wykonawcza należała do króla-ca-
osobny kraj połączony z Rosją unią personal- ra oraz wspierającej go Rady Stanu, składają-
ną, z carem jako królem Polski. Rosjanom nie cej się ze Zgromadzenia Ogólnego oraz Rady
udało się uzyskać Krakowa, na terenie któ- Administracyjnej. W Radzie Administracyjnej
rego w ramach kompromisu stworzono tzw. zasiadali ministrowie oraz osoby powołane
Rzeczpospolitą Krakowską. Z ziem przyzna- przez króla – pełniła ona głównie funkcje do-
nych Prusom stworzono Wielkie Księstwo radcze. Zgromadzenie Ogólne opracowywało
Poznańskie, które miało zaspokoić pragnienia projekty dekretów i ustaw oraz zajmowało się
narodowe Polaków odłączonych od Królestwa. sądownictwem kompetencyjnym. Najwyższą
Austria nie upomniała się o utracone ziemie, władzę dzierżył jednak król. Panujący w Pol-
dalej jednak w jej granicach znajdowało się sce był święty i nietykalny, od niego pocho-

DROGA DO WOLNOŚCI
dziła wszelka władza wykonawcza oraz admi- lipcowe, Belgia ogłosiła niepodległość. Wyda-
nistracyjna. Prowadził politykę zagraniczną, wało się że zaczyna się nowa europejska re-
mianował urzędników i oficerów, biskupów. wolucja. Gdy policja wpadła na trop spiskow-
Ta niezwykle liberalna konstytucja (najbar- ców, ogłoszono mobilizację wojska polskiego.
dziej liberalna w ówczesnej Europie), gwaran- Niedługo potem w nocy z 30 na 31 listopada
tująca obywatelom Królestwa wolność prasy, 1830 r. podjęto decyzję o wywołaniu powsta-
równouprawnienie wyznań chrześcijańskich, nia narodowego.
równość wobec prawa, nietykalność osobistą, Powstańcy liczyli na to, że ktoś ze starych ge-
domniemanie niewinności czy nienaruszal- nerałów przejmie kierownictwo nad buntem.
ność prawa własności, musiała jednak wejść w Ci jednak zawiedli. Zachowując postawę ugo-
konflikt z carskim despotyzmem. dową i dążąc do uciszenia nastrojów postulo-
Już w 1819 r. wprowadzono cenzurę prasy. wali podjęcie mediacji Konstantego z carem.
Gdy w 1820 r. na sejmie z opozycją wobec cara Siedmiu generałów powstańcy zastrzelili. Sam
wystąpiła grupa posłów na czele z braćmi Win- książę uciekł z Warszawy.
centym i Bonawenturą Niemojowskimi, przez Rada Administracyjna dokooptowała wkrót-
5 lat nie zwoływano sejmu. Dopiero w 1825 r. ce do składu nowych członków i przekształciła
zebrał się pod okiem wojska i obradował nie- się w Rząd Tymczasowy Królestwa Polskie-
jawnie. go, później służący jako podstawa tzw. Rządu
Narodowego, w którego skład wszedł m. in.
Powstanie Listopadowe ks. Czartoryski. Na dyktatora powstania powo-
łano gen. Józefa Chłopickiego, kolejnego scep-
Już w 1820 r. na terytorium Królestwa Pol- tyka, który starał się bezskutecznie osiągnąć
skiego powstawały pierwsze tajne organizacje porozumienie z Petersburgiem. W styczniu
zakładane przez młodych ludzi znajdujących złożył dyktaturę, 25 stycznia zaś sejm dokonał
się pod wpływem idei romantyzmu. Począt- aktu detronizacji cara Mikołaja. Książę Czar-
kowo były to sprzysiężenia o charakterze na- toryski powiedzieć miał, iż decyzja ta zgubiła
ukowym lub studenckim, z czasem jednak Polskę. Do Królestwa weszła armia carska pod
nabierały coraz bardziej politycznej natury. wodzą gen. Iwana Dybicza, bohatera wojny ro-
Przykładem może być tutaj Towarzystwo Pa- syjsko-tureckiej.
triotyczne współpracujące z rosyjskimi deka- Początkowo powstańcy odnosili sukcesy
brystami. Jego członkowie zostali w 1826 r. m. in. zdołali zapobiec dojściu wojsk rosyjskich
sądzeni i skazani na krótkie kary więzienia, do Warszawy w bitwie pod Olszynką Grochow-
mimo nacisków ze strony cara Mikołaja dążą- ską. Nie udały się jednak próby rozszerzenia
cego do uznania działalności Towarzystwa za powstania na Litwę i połączenia się ze złożo-
zdradę stanu. nymi z Polaków pułkami. Armia polska zo-
Tajne stowarzyszenia owiewała legenda. Nie- stała wkrótce zaatakowana przez posiłki z Ro-
które źródła twierdzą, że istniała nawet grupa sji dowodzone przez gen. Iwana Paskiewicza
planująca dokonanie tzw. spisku koronacyj- (gen. Dybicz zmarł na dżumę, której epidemia
nego, tj. zamordowania cara Mikołaja I przed wybuchła w jego armii). Mimo oporu, w koń-
jego koronacją na króla Polski. Nie wiadomo cu wojska rosyjskie zajęły Warszawę, a po-
czy spisek był faktem, mocno jednak zapisał wstanie upadło. Powstańcy, członkowie Sejmu
się w polskiej literaturze. oraz rządu opuścili Polskę co nazwano później
Spiskowcy, grupa młodych oficerów zgroma- ,,Wielką Emigracją”.
dzona wokół płk. Jana Wysockiego (tzw. grupa
podchorążych) dążyła do wywołania w War- Wielkie Księstwo Poznańskie 1815-1848
szawie antyrosyjskiego powstania. Sytuacja
wyglądała dogodnie dla tendencji narodowo- Królestwo Prus obejmowało po kongre-
wyzwoleńczych: we Francji trwały wydarzenia sie wiedeńskim wiele ziem zamieszkiwanych

Marcin Jędrysiak
przez ludność polskojęzyczną. Śląsk, Pomorze Rzeczpospolita Krakowska (1815-1846)

(nazywane przez Niemców Prusami Zachodni-
mi), Warmia, Mazury (czyli południowa część W 1815 r. z inicjatywy Aleksandra I, z Księ-
Prus Wschodnich) czy zabrane Księstwu War- stwa Warszawskiego wykrojono też niewielki
szawskiemu Kujawy i Wielkopolska. Z części skrawek ziemi zwany Rzeczpospolitą Kra-
kraju utworzony został twór zwany Wielkim kowską. Powstałe miniaturowe państwo mia-
Księstwem Poznańskim. ło być wolne, niepodległe oraz ściśle neutral-
Polacy w księstwie mieli początkowo mało ne. W praktyce znajdowało się pod kontrolą
powodów do narzekań. Będąca wtedy pod państw zaborczych i nie mogło prowadzić po-
wpływem reform Steina i Hardenberga mo- lityki zagranicznej. Mimo swojego niewielkie-
narchia pruska starała się przede wszystkim go terytorium oraz znaczenia, Wolne Miasto
zrobić z Polaków dobrych obywateli Prus, po- wyróżniało się na mapie Europy swoimi de-
zwalając na swobodny rozwój kultury. Język mokratycznymi instytucjami. Nadana 3 maja
polski został utrzymany jako jeden z dwóch 1815 r. (dzień urodzin cara Aleksandra I) kon-
urzędowych w regionie. Poznańskie posiada- stytucja zapewniała dosyć duży wpływ miesz-
ło własny herb (z polskim i pruskim orłem) kańców na funkcjonowanie swojego państwa.
i flagę (czerwono-białą) oraz miało specjalny Władza wykonawcza należała do senatu skła-
status administracyjny - własnego namiestnika dającego się z 12 osób oraz prezesa. Członków
i sejm postulatowy. Rzeczywistą władzę piasto- mianowały najróżniejsze instytucje, w tym
wał jednak podobnie jak w innych prowincjach uniwersytet.
nadprezydent. Namiestnikiem został Antoni Wolne Miasto miało także bardzo liberal-
Radziwiłł, mąż bratanicy Fryderyka Wielkie- ny ustrój gospodarczy - towary wwożone do
go, Fryderyki Hohenzollern, słaby polityk lecz Rzeczpospolitej nie podlegały cłom. Kraków
wybitny muzyk (jako pierwszy skomponował stał się dzięki temu dużym centrum kupiec-
muzykę do Fausta Goethego). Dom Radziwił- kim. Miasto znajdowało się w unii monetarnej
łów miał duży wpływ na pruskich panujących z Królestwem Polskim.
- córka Antoniego, Eliza, była miłością życia Wolne Miasto Kraków zachował w spadku
cesarza niemieckiego Wilhelma I, który do po Księstwie Warszawskim zasadę wolności
końca życia trzymał przy łóżku jej portret (Fle- osobistej i równości wobec prawa.
ming, 1973, s. 231-249). Względny liberalizm Niestety zakres samodzielności Rzeczpospo-
władz pruskich nie objawił się jednak w zgo- litej Krakowskiej był coraz mocniej ogranicza-
dzie na powołanie polskiego uniwersytetu czy ny - rosła rola trzech rezydentów mocarstw,
teatru w Poznaniu. czyli przedstawicieli państw zaborczych
Sytuacja Polaków zmieniła się na gorsze po po- w Wolnym Mieście. Wpływali oni m. in. na ob-
wstaniu w 1830 r. Władze pruskie natychmiast sadę stanowisk w senacie. Reakcję państw za-
przystąpiły do likwidacji oznak autonomii: sta- borczych wywołało zarówno wsparcie udzielne
nowiska namiestnika po rezygnacji Radziwiłła powstaniu listopadowemu jak i duża liczba taj-
więcej nie obsadzono, język polski stracił sta- nych spisków. W latach 1836-1841 r. Kraków
tus urzędowego; na nadprezydenta powołano był okupowany przez wojska austriackie.
Edwarda Flotwella, który zasłynął z prowadze- Ostatecznie żywot Wolnego Miasta Krakowa
nia agresywnej polityki germanizacyjnej. Unie- zakończyło powstanie krakowskie 1846 r. Na
możliwiono Polakom m. in. ubieganie się o sta- rok ten tzw. Centralizacja Towarzystwa De-
nowiska urzędowe przez likwidując możliwość mokratycznego planowała realizację śmiałego
wybierania ich przez lokalne sejmiki powiatowe. planu trójzaborowego powstania na podstawie
Stopniowo swobody Wielkiego Księstwa ogra- planu gen. Ludwika Mierosławskiego. Powsta-
niczano. Do Wiosny Ludów zanikły zupełnie nie miało stanowić iskrę zapalną ogólnoeuro-
zarówno jego nazwa jak i herb. Flagę zniesiono pejskiej rewolucji, ostatecznym zaś celem po-
w 1896 r. wstańców było zajęcie Moskwy. Niestety, na

DROGA DO WOLNOŚCI
skutek zdrady hrabiego Henryka Ponińskiego, w większości Czechów oraz Niemców, którzy
policja wpadła na trop powstańców i wybuch jednak często się polonizowali.
powstania został przyspieszony. Ogarnęło ono
jedynie rejon Krakowa, gdzie zorganizowa- Wiosna ludów
no tzw. Rząd Narodowy Rzeczpospolitej Pol-
skiej. Powstańcy wydali także słynny manifest, Polacy brali niezwykle aktywny udział w wy-
w którym ogłaszali zniesienie pańszczyzny darzeniach 1848 r. W Wielkopolsce wywołano
i uwłaszczenie chłopów. Powstanie jednak kolejne powstanie pod wodzą Ludwika Mie-
trwało zaledwie kilka tygodni: przewaga wojsk rosławskiego. Po jego upadku, Mierosławski
austriackich była zbyt duża, ponadto władze otrzymał dowództwo nad rewolucyjną armią
austriackie wykorzystały chłopów. Rozpusz- na Sycylii. Po porażce i tej rewolucji, uzyskał
czono pogłoski, że powstanie ma na celu zapo- dowodzenie nad armią Badenii. W Palatynacie
bieżenie zamiarom cesarza polepszenia sytu- reńskim dowodzącym mianowano gen. Fran-
acji chłopów. Rozpoczęła się krwawa Rabacja ciszka Sznajde. Polacy walczyli też we Wło-
Galicyjska, seria rzezi szlachty oraz palenia szech, jednak najbardziej ich udział zaznaczył
dworków szlacheckich przez chłopstwo pod się podczas rewolucji na Węgrzech: dowodzili
przewodnictwem Jakuba Szeli. Po upadku po- tam wojskami węgierskimi m. in. gen. Henryk
wstania krakowskiego, wojsko austriackie stłu- Dembiński oraz bohater narodowy Węgier
miło bunt chłopów. W 1846 r. Kraków został gen. Józef Bem, wyzwoliciel Siedmiogrodu
włączony do Austrii. oraz Banatu. Po upadku powstania uciekł do
Po Rzeczpospolitej Krakowskiej i powstaniu Turcji, gdzie przeszedł na Islam i pod imie-
pozostały głownie żywa pamięć rzezi galicyj- niem Murad-pasza dowodził wojskami turec-
skiej oraz pamiątki narodowe takie jak kra- kimi. Tam też zmarł w 1850 r. W czasie Wiosny
kowski kopiec Kościuszki. Działał też polski Ludów popularność zdobyła dewiza ,,Za wol-
uniwersytet w Krakowie. ność naszą i waszą” malowana na sztandarach
powstańców. Z czasem stała się ona nieoficjal-
Zabór austriacki do 1861 roku nym mottem narodowym, towarzyszącym Po-
lakom walczących w rewolucjach i wojnach na
Sytuacja Polaków w Austrii była na początku całym świecie, symbolizując sprzeciw wobec
zaborów pod wieloma względami najgorsza. despotyzmu i wspólną, z innymi narodami,
Urzędnicze państwo austriackie było wręcz walkę przeciw niewoli i uciskowi.
antytezą Polski, w której ,,szlachcic na zagro-
dzie równy był wojewodzie”. Polacy z Galicji Królestwo Polskie po powstaniu
już 1772 r. zostali odseparowani od Polski, listopadowym
na skutek czego nie brali udziału w polskim
oświeceniu. Po powstaniu listopadowym wielu polskich
Po 1815 r. zabór austriacki był jedynym, patriotów opuściło kraj i udało się na wy-
w którym Polacy nie uzyskali żadnych nowych gnanie. W Europie powstańcy byli witani jak
uprawnień czy autonomii. Działał jedynie od bohaterowie i przyjmowani z honorami. We
1817 r. sejm stanowy o bardzo małych upraw- Francji powstało wiele polskich organizacji,
nieniach, o którym mawiano, że ,,zadaniem szczególne znaczenie miał tzw. Hotel Lambert
i zakresem działania jego było prosić o to, cze- ks. Czartoryskiego, stale orędujący na rzecz
go krajowi nie dawano i dziękować za to, co sprawy polskiej w Europie.
wprawdzie dawano krajowi, o co jednak nie W 1832 r. car ogłosił tzw. statut organiczny,
prosili, co mu się na nic nie mogło przydać” na mocy którego Królestwo Polskie zostaje
(Chwalba 2000, 194-195). Austria prowadziła włączone do Rosji. Królestwo zachowało je-
też germanizacyjną politykę. Wśród urzędni- dynie odrębny podział administracyjny (do
ków niemalże nie było Polaków, mianowano 1837 r.) i osobny skarb. Zlikwidowano sejm,

Marcin Jędrysiak
zniesiono wolność prasy, polską armię. Nie wstania listopadowego), brata cara znanego ze
było już oddzielnej koronacji na króla Pol- szczerej sympatii do Polaków oraz liberalnych
ski, wkrótce zlikwidowano też sąd najwyższy. poglądów. Książę pragnął uczynić z Warszawy
Mimo represji, język polski pozostał językiem wielkie centrum kulturalne. Pod parasolem
sądów oraz administracji, utrzymano tak- ochronnym członka dynastii panującej Wielo-
że Radę Stanu. Obradowała ona po rosyjsku polski odrodził polską oświatę, pomógł zało-
i wkrótce została zniesiona. Utrzymano Radę żyć uniwersytet - tzw. Szkołę Główną (obec-
Administracyjną oraz Bank Polski (królestwo nie Szkoła Główna Handlowa), wydał ukaz
biło własną monetę). Nie otworzono też po- o tolerancji Żydów (jeden z nich został nawet
wstałego w 1815 r. Uniwersytetu Warszawskie- członkiem Rady Stanu), wprowadził samorząd
go. Szereg praw uprzywilejowywał prawosław- miejski i wiejski. Wielopolski odniósł jednak
nych kosztem katolików. porażkę – nie podjął dialogu z częścią społe-
Mimo zachowania pewnych odrębności czeństwa, która nie rozumiała jego polityki
i wolności, lata po powstaniu były nacecho- a ustępstwa na rzecz Rosji uważały za zdradę.
wane daleko posuniętymi represjami. W Kró- Radykalni ,,Czerwoni” dążyli dalej do rozpę-
lestwie wprowadzono w 1833 r. stan wojenny, tania powstania. By nie dopuścić do tragedii,
którego nigdy tak naprawdę nie zniesiono. Wielopolski zarządził brankę - pobór do woj-
W Warszawie zbudowano cytadelę, zaś w miej- ska. Decyzja ta doprowadziła do wybuchu po-
scowościach Dęblin oraz Modlin - fortece, któ- wstania, zwanego styczniowym.
re miały gwarantować spokój Warszawy.
Dopiero lata po wojnie krymskiej (tzw. od- Powstanie styczniowe 1863-1864
wilż posewastopolska w Rosji) przyniosły
pewne rozluźnienie stosunków w Królestwie Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia
i rozbudziły nadzieję Polaków na przywrócenie bez przygotowania i głębszej myśli. W przeci-
dawnych praw. Ponownie zaczęło rozwijać się wieństwie do zrywu z 1830 r., nie było to star-
życie polityczne. Wiele osób nosiło czarne sza- cie dwóch regularnych armii, tylko wojna pod-
ty na znak żałoby czy patriotyczne ozdoby. Ko- jazdowa.
lejne nadzieje rozbudziło mianowanie na sta- W dniu wybuchu powstania władze wydały
nowiska dyrektora Komisji Rządowej Wyznań Manifest, w którym uznawały powstanie za na-
Religijnych i Oświecenia Publicznego, hrabie- rodowe, ogłosiły uwłaszczenie chłopów. Mimo
go Aleksandra Wielopolskiego. Ta kontrower- braku faktycznej możliwości wprowadzenia
syjna postać stała na stanowisku ugody z Rosją stosownego nakazu, część chłopów rzeczywi-
i odzyskania dawnego statusu Królestwa Pol- ście przystąpiła do walk, zachęcana przez ka-
skiego. Dzięki jego polityce udało się zrepo- tolickich księży bądź wysyłana na wojnę przez
lonizować administrację oraz mocno rozwi- panów.
nąć królestwo pod względem gospodarczym. W czasie powstania Polacy zdołali stwo-
Wśród społeczeństwa polskiego rosły jednak rzyć swojego rodzaju ,,tajne państwo polskie”
apetyty na zyskanie coraz większych przywile- z Rządem Narodowym, w którym przewagę
jów. Środowisko podzieliło się na stronnictwa: miało stronnictwo ,,Białych”. Państwo to mia-
,,białych”, dążących do pokojowego zdobycia ło własne sądy. Za pieczęć powstańczą służy-
niepodległości i opowiadających się za ewo- ła pieczęć złożona z polskiego orła, litewskiej
lucyjnymi zmianami społecznymi oraz rady- pogoni oraz ukraińskiego Michała Archanio-
kalnych ,,czerwonych” dążących do wywołania ła - walki toczyły się bowiem także na Litwie,
powstania, natychmiastowego uwłaszczenia Białorusi oraz Ukrainie. ,,Biali” dążyli do wy-
chłopów i likwidacji różnic stanowych. Ro- korzystania dyplomatycznej burzy, którą wy-
sjanie i Wielopolski dalej dążyli do ugody - na wołało w Europie powstanie. Francja Napole-
stanowisko namiestnika powołano Wielkiego ona III wzywała do wojny przeciw Rosji i do
Księcia Konstantego (innego niż w czasach po- zwołania ,,nowego Wiednia”, który miał ułożyć

DROGA DO WOLNOŚCI
ład w Europie. Pewne poparcie uzyskali też programów nauczania. W 1869 r. zlikwido-
powstańcy w Wielkiej Brytanii oraz Austrii. wano Bank Polski. Na namiestnika powołano
Za Rosją i brutalnym stłumieniem powstania Fiodora Berga, który prowadził politykę ostrej
opowiedziały się natomiast Prusy kanclerza rusyfikacji. Był on ostatnim namiestnikiem -
Otto von Bismarcka, podpisując z Rosją tzw. od 1874 r. powoływano już tylko generałów-
konwencję Alvenslebena oraz tworząc kordon gubernatorów, którym nadawano większość
sanitarny wokół granicy z Królestwem. Do kompetencji namiestnika. Gubernator miał
zbrojnej interwencji nie doszło. dzięki temu prawo m. in. stawiać każdego oby-
Jesienią dyktaturę powstania przejął gen. watela pod sąd wojskowy. Zaprzestano używać
Romuald Traugutt. Doświadczony wojskowy nazwy ,,Polska”, a królestwo nazywano odtąd
szybko doprowadził do polepszenia organiza- Krajem Nadwiślańskim. Dalej rusyfikowano
cji oddziałów powstańczych i znacznie prze- administrację, zarówno pod względem per-
dłużył życie powstania, licząc na interwencję sonalnym, jak i instytucjonalnym. Praktycz-
państw zachodnich na czele z Francją Napo- nie zlikwidowano samorząd miejski i wiejski.
leona III. Dyktator został aresztowany przez Biurokracja hamowała rozwój kultury i gospo-
wojska carskie w kwietniu 1864 r. i stracony darki – zezwolenia było wymagane dla m. in.:
w cytadeli warszawskiej. zwołania zebrania, założenia stowarzyszenia,
Powstanie trwało ponad rok, mimo gigan- wydawania gazet a nawet zakładania spółek.
tycznej przewagi technicznej oraz liczebnej Najbardziej jaskrawym przykładem rusyfi-
wroga, niechęci części społeczeństwa polskie- kacji była tzw. noc apuchtinowska. Aleksan-
go uważającego powstanie za niepotrzebne der Apuchtin, późniejszy rosyjski senator, był
szaleństwo. Ostateczny cios zadał rząd carski zwolennikiem rusyfikacji w zakresie edukacji.
wydając w 1864 r. dekret o uwłaszczeniu chło- W szkołach nie było lekcji w języku polskim
pów, który gwarantował im lepsze warunki (poza religią). Polityka ta osiągnęła jednak
niż przewidziane przez powstańców. Skutkiem marne skutki.
tego chłopi odeszli od powstania. Ostatnie Mimo że w społeczeństwie starano się głów-
wielkie powstanie narodowe upadło. Jedno- nie prowadzić działalność pozytywistyczną,
cześnie ujawniła się na ziemiach białoruskich, nie wszyscy Polacy znosili upokorzenia ze stro-
litewskich i ukraińskich tendencja lokalnych ny caratu - w 1867 r. w Paryżu strzelał do cara
elit do odseparowania się od Polaków. Polski Polak Antoni Berezowski (za co zesłano go na
naród polityczny oparty o tradycje I Rzeczpo- Nową Kaledonię), w 1881 r. życie Aleksandra
spolitej, niezależny od czynników etnicznych, II zakończył inny Polak - Ignacy Hryniewiecki,
zaczął się rozpadać. działacz rosyjskich organizacji rewolucyjnych.
Królestwo Polskie po powstaniu Zabór pruski po 1848 roku

styczniowym
W 1848 r. w czasie Wiosny Ludów król Prus
Powstanie styczniowe było ostatnim polskim nadał państwu konstytucję, która wprowadza-
romantycznym zrywem niepodległościowym. ła dwuizbowy parlament. Wśród deputowa-
Od tej pory nastała epoka tzw. pozytywizmu, nych znaleźli się również Polacy, zgromadzeni
w której politycy polscy uznali za priorytet w tzw. Kole Polskim. Niestety, na skutek bar-
działanie na polu gospodarki i oświaty. dzo skomplikowanych zasad ordynacji wybor-
Polaków dotknęły znaczące represje. 26 000 czej, nacisków administracji (głosowanie było
osób zesłano na Syberię. Wielu z nich musiało jawne) oraz niesprawiedliwemu podziałowi
iść pieszo. Zdecydowano też o zlikwidowaniu okręgów wyborczych, liczba Polaków w parla-
odrębności królestwa: zniesiono Radę Stanu mencie pruskim stale malała - z 26 w 1863 r. do
i Radę Administracyjną oraz osobny budżet. 12 przed I Wojną Światową.
Królestwo straciło możliwość kształtowania W 1867 r. po zwycięstwie Prus pod Sadową,

Marcin Jędrysiak
utworzono Związek Niemiecki, którego częścią no z pracy za członkostwo w polskich orga-

stały się także polskie prowincje Prus. Wkrótce nizacjach. Nawet listy adresowane w języku
powstało także niemieckie państwo narodowe, polskim nie były przyjmowane przez pocztę.
w którym Polacy byli największą mniejszością, Represje przybrały również formę tzw. rugów
a jej elity byłby często wrogie wobec II Rzeszy pruskich, tj. wydalenia z terytorium Niemiec
Niemieckiej. Zwalczanie Polaków było waż- kilkunastu tysięcy Polaków, którzy nielegal-
nym elementem polityki słynnego kancle- nie przebywali w Rzeszy. Jednocześnie Land-
rza Niemiec Otto von Bismarcka. Gdy w Ro- tag powołał tzw. Komisję Kolonizacyjną, która
sji trwała rusyfikacja, w Niemczech z jeszcze miała za zadanie skupowanie polskich mająt-
większą siłą prowadzono germanizację. Dzia- ków i osiedlanie na wschodnich terenach Prus
łania kanclerza nie miały jednak charakteru Niemców - komisja osiedliła ok. 150 tys. osób.
rasistowskiego - Polacy byli uważani za wro- Mimo tej polityki trwało polskie odrodze-
gów państwa, którzy dążą do odzyskania nienie narodowe w Niemczech, które objęło, ku
podległości w granicach przedrozbiorowych. zaskoczeniu rządu, nie tylko Wielkopolskę,
Ponadto dążono w owym czasie do unifikacji ale także Pomorze, Prusy Wschodnie oraz
Niemiec w sferze językowej. Dołożono do tego Śląsk. Po dymisji Żelaznego Kanclerza Polacy
umocnienie spójności państwa przez atak na uzyskali nieco praw. Wkrótce jednak sytuacja
kościół katolicki, uważany za kolejnego wroga. ich uległa jeszcze większemu pogorszeniu –
Walka z kościołem została zapamiętana w hi- rodził się nacjonalizm niemiecki, dopatrujący
storii jako tzw. Kulturkampf – wojna kultur. się w ekspansji na wschód misji dziejowej i nie-
W czasie tej kampanii zamknięto w więzieniu sienia wyższej kultury narodom słowiańskim
prymasa Polski Mieczysława Ledóchowskiego (w tym Polakom). Polityka Bismarcka miała
(miało to wymiar symboliczny - Prymas Pol- bardziej pruski i propaństwowy charakter -
ski był w Rzeczpospolitej także Interrexem). rozważał on nawet pod koniec XIX w. stwo-
Zaatakowanie kościoła i polskości umocniło rzenie buforowego państwa Polskiego mię-
tylko więzy między katolicyzmem a społeczeń- dzy Niemcami a Rosją. Ludności Wielkiego
stwem, które znalazło w nim swojego sojusz- Księstwa Poznańskiego nacjonaliści narzucili
nika przeciwko niemiecko-protestanckiemu w 1908 r. tzw. ustawę kagańcową. Zabrania-
uciskowi. ła ona przemawiania publicznie po polsku
Za czasów Bismarcka Niemcy walczyły z ten- w miejscowościach, gdzie mniej niż 60% lud-
dencjami odśrodkowymi za pomocą ustaw ję- ności było Polakami (Nelson, 2009, s. 39-65).
zykowych - wyłącznie niemczyzna mogła być Dalej ograniczano prawo posługiwania się ję-
stosowana w sądach i administracji. Próbowa- zykiem, urzędowo zmieniano Polakom nazwi-
no także zakazać stosowania języka polskiego ska na niemieckie. Zmuszano dzieci do nauki
w czasie zebrań publicznych, co niemiecki sąd religii w języku państwowym, co zakończyło
administracyjny uznał jednak za niezgodne się słynnym strajkiem dzieci w miejscowości
z prawem. Usuwano ze stanowisk polskich Września. Mnożyły się ponadto szykany admi-
urzędników, nauczycieli zmuszano do składa- nistracyjne - zabraniano np. budowy nowych
nia przysięgi, iż będą uczyć w duchu niemiec- budynków stałych bez zgody administracji.
kich ideałów, wierności ojczyźnie i cesarzowi. Absurd tego działania pokazał Michał Drzy-
Wielu nauczycieli-Polaków odmawiało tej mała, który w obliczu oporu władz zamieszkał
przysięgi, za co było usuwanych ze stanowisk. w wozie cyrkowym. Gdy okazało się, że wóz
Lekcje języka polskiego wyłączono z progra- stojący powyżej 24 godzin w jednym miejscu
mów nauczania - po polsku można było uczyć to już wg prawa budynek - zaczął przesuwać go
tylko religii. codziennie o kilka metrów. Później zamieszkał
Prześladowania dotknęły również robot- w dziurze w ziemi. Sprawa ta obiła się echem
ników. Nie przyjmowano Polaków do pracy w całej Europie i ciągnęła się ponad 4 lata, zaś
w państwowych przedsiębiorstwach i usuwa- wóz Drzymały stał się symbolem oporu wobec

DROGA DO WOLNOŚCI
germanizacji. ski oraz ukraiński. Konstytucja z 1867 r. nada-

wała sejmowi krajowemu prawo stanowienia
Galicja po 1861 roku prawa w każdym zakresie, który nie był zare-
zerwowany dla organów centralnych. Zasad-
Mimo że w pierwszych latach po rozbiorach niczo jednak kompetencje niewiele różniły się
sytuacja Polaków w Austrii rysowała się naj- od tych pierwotnie ustalonych w 1861 r. - były
gorzej w porównaniu do innych państw za- to zadania z zakresu kultury krajowej, budow-
borczych, po Wiośnie Ludów rozpoczął się li publicznych,, szpitali, przytułków, sprawy
okres ewolucyjnych zmian w monarchii Habs- gminne, kościelne i szkolne itp. Do 1907 r. sej-
burgów, które kontrastowały z represjami pomy nie mogły stanowić ustaw w zakresie pra-
powstańczymi w Rosji i Prusach. Po nadaniu wa karnego oraz cywilnego. Status Galicji był
Austrii konstytucji, narodziła się idea sfedera- w ramach Austro-Węgier specyficzny, kompe-
lizowania wielonarodowej monarchii. Na fali tencje sejmu w niektórych kwestiach (zwłasz-
liberalizacyjnych zmian w 1860 r. austriackim cza oświatowych) znacznie wykraczały poza te
krajom koronnym została nadana autonomia. normalnie przyznane krajom koronnym. Do-
Powołano sejmy krajowe o niewielkich kom- brym tego przykładem było powstałe w 1871 r.
petencjach prawodawczych (tzw. ,,kultura kra- stanowisko ministra ds. Galicji, wchodzącego
jowa” czyli głównie budowa dróg, leśnictwo w skład rządu austriackiego, którym każdora-
i rolnictwo). Na stanowisko namiestnika pol- zowo był Polak. Był tzw. ministrem bez teki,
skiej Galicji mianowano Agenora Gołuchow- przedkładano mu wszystkie sprawy dotyczące
skiego, początkowo znienawidzonego przez Galicji.
szlachtę za lojalizm, z czasem coraz bardziej Namiestnik sprawował głownie funkcje nad-
podziwianego. Ten zwolennik idei federacyj- zorcze oraz reprezentacyjne. Był naczelnikiem
nej miał duży wpływ na utworzenie autono- lokalnej administracji mianowanym przez ce-
mii galicyjskiej i reformę cesarstwa. W 1867 r. sarza i odpowiedzialnym przed rządem cen-
szlachta zaboru austriackiego wydała adres do tralnym.
Cesarza, w którym stwierdzała, że ,,przy Tobie Ustrój Austrii pozwalał nie tylko na sprawo-
miłościwy Panie, stoimy i stać chcemy”, dekla- wanie przez Polaków władzy oraz budowę pol-
rując swą lojalność wobec Franciszka Józefa. skiej kultury i oświaty: otwierał także drogę do
Tradycje konspiracji miała zastąpić kalkulacja błyskotliwych karier politycznych w rządzie.
polityczna i ugoda. Dwóch Polaków: Kazimierz Badeni oraz Al-
Polacy dążyli nie tylko do uzyskania specjal- fred Potocki zostało premierami Austrii. Rząd
nego statusu, ale także do budowy trialistycz- Badeniego (1895-1897) nazywany był ,,rządem
nego państwa Austro-Węgro-Polskiego. Idea ta polskim”, znajdowało się w nim aż 3 ministrów
przetrwa aż do I Wojny Światowej. Autonomia Polaków. Łączono z nim w Austrii wielkie na-
pozwoliła Polakom na sprawowanie rządów we dzieje, niestety nieudana próba reformy języ-
własnym kraju kosztem Ukraińców, którzy sta- kowej (ustanowienia czeskiego językiem ofi-
nowili większość we wschodniej części Galicji. cjalnym w Czechach) doprowadziła do jego
W epoce pruskiego oraz rosyjskiego ucisku upadku. Wielu Polaków zostawało w Austrii
austriacka Galicja stała się dla Polaków oazą ministrami. Agenor Gołuchowski młodszy
wolności. Głową administracji był namiestnik przez 9 lat sprawował urząd ministra spraw za-
a władza ustawodawcza należała do Sejmu Kra- granicznych. Leon Biliński był dwukrotnie mi-
jowego. Składał się on ze 150 członków, posło- nistrem skarbu, a w latach 1900-1909 guber-
wie wybierani byli w ramach 4 kurii, co zapew- natorem banku centralnego, doprowadzając
niało dominacje polskiej szlachcie. Ordynacja do reformy austriackiego parytetu złota. Julian
dyskryminowała jednak mocno ludność ukra- Dunajewski przez 11 lat był ministrem skarbu
ińską, która miała dużo słabszą pozycję i stale w Austrii, doprowadzając do likwidacji deficy-
dążyła do podziału Galicji na dwa kraje – pol- tu budżetowego. Wielu z tych polityków było

Marcin Jędrysiak
pierwszorzędnymi postaciami w austriackiej działaczami byli Władysław i Maria Wysło-

polityce. Biliński był nawet osobistym przyja- uchowie. Partia ta działała głównie w Galicji,
cielem cesarza oraz gubernatorem Bośni i Her- gdzie miała swoich przedstawicieli w sejmie,
cegowiny, w momencie dokonania zamachu na dążyła głównie do podniesienia jakości życia
Franciszka Ferdynanda w Sarajewie. chłopstwa oraz jego poziomu narodowego.
W 1903 r. została przekształcona w Polskie
Polskie ugrupowania polityczne Stronnictwo Ludowe. Parta ta istnieje do dziś
przed I Wojną Światową i zasiada w parlamencie.
W 1892 r. odbył się także w Paryżu zjazd,
W latach 90. XIX w. zaczynają formować się podczas którego ugrupowania socjalistyczne
główne polskie ugrupowania polityczne, po- zjednoczyły się w Polską Partię Socjalistyczną.
wstają partie nacjonalistyczne, socjalistyczne W 1893 r. dokonał się rozłam na PPS oraz So-
oraz ludowe. cjaldemokrację Królestwa Polskiego (później
Pierwsze ugrupowania tworzyć zaczęli na- Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Li-
cjonaliści. W 1886 r. płk Zygmunt Miłkowski twy) Przyczyną rozłamu były różne zapatry-
ps. Tomasz Teodor Jeż zakłada tzw. Ligę Pol- wania się środowisk socjalistycznych: grupa
ską, którego celem było przygotowanie pod- zgromadzona wokół Józefa Piłsudskiego, dąży-
staw do walki o niepodległość przez tworzenie ła do odzyskania przez Polskę niepodległości,
skarbu narodowego, który prowadziłby zbiórkę stała na stanowisku narodowym; oraz inter-
funduszy do walki o niepodległość. W 1893 r. nacjonałów, wśród których znajdowały się po-
zostaje przekształcona w Ligę Narodową, a na stacie takie jak Karol Radek, Feliks Dzierżyń-
jej czele staje wybitny polski teoretyk nacjona- ski (pierwszy przewodniczący tzw. Czeki) czy
lizmu – Roman Dmowski. W 1897 r. pod jego Róża Luksemburg. Zwolennicy Piłsudskiego
wodzą powstaje Stronnictwo Demokratyczno opowiadali się za tzw. orientacją proaustriac-
-Narodowe, ugrupowanie wykluczające chwi- ką, widząc głównego wroga Polski w Rosji.
lowo walkę zbrojną o niepodległość, stawiające Piłsudski opowiadał się za zbrojną walką po
na tymczasowy lojalizm względem Rosji (po stronie Austrii oraz pragnął realizacji tzw. pro-
rewolucji 1905 r. Roman Dmowski i wielu in- gramu federacyjnego - stworzenia Polski zwią-
nych nacjonalistów zasiadać będzie w Dumie zanej więzami jakiejś federacji z niepodległy-
państwowej). Dla nacjonalistów najważniejszy mi Litwą, Białorusią i Ukrainą. Wierzył także
był tzw. program wszechpolski, tj. zjednocze- w walkę zbrojną, organizując grupy strzeleckie
nie ziem etnicznie polskich w jednym orga- oraz… napadając na pociągi w celu zdobycia
nizmie państwowym - po 1905 r. Dmowski środków na działalność partii.
uważał, że powinna to być Rosja. Największym Dmowski i Piłsudski nie lubili się, zarówno
wrogiem polskości były bowiem jego zdaniem z powodów politycznych jak i osobistych- żona
Niemcy, dokonujące germanizacji Polaków. Po Piłsudskiego, Maria Koplewska była także
odebraniu Austrii i Niemcom polskiego teryto- wielką miłością Dmowskiego i przed małżeń-
rium Polacy w ramach Rosji starać by się mogli stwem z Piłsudskim, Koplewska i Dmowski
o autonomię i niepodległość. Opowiadano się mieli romans.
za budową państwa w granicach etnicznych,
z niewielkimi mniejszościami, które dałyby się Polacy w czasie I Wojny Światowej-
zasymilować. Endecja była bardzo popularna orientacja proaustriacka do 1916 r.
wśród inteligencji oraz mieszczaństwa: sympa-
tyzowali z nią m. in. wybitny pianista Ignacy W 1914 r. wybucha I Wojna Światowa.
Jan Paderewski czy noblista Henryk Sienkie- 3 sierpnia 1914 r. pod wodzą Józefa Piłsud-
wicz. skiego w Krakowie zebrała się tzw. I Kompania
W 1895 r. powstało także Stronnictwo Lu- Kadrowa, która wyruszyła do Kielc w celu wy-
dowe, partie chłopska, której najważniejszymi wołania w Królestwie Polskim powstania. Lud-

DROGA DO WOLNOŚCI
ność jednak odniosła się do działań kompanii z faktem, iż państwa centralne potrzebowały
z dystansem, powodując że Piłsudski wrócił do nowego rekruta do armii - Polacy mieli stano-
Galicji. W parlamencie austriackim udało się wić wsparcie dla wojsk niemieckich i austriac-
natomiast, mimo tej porażki, przekonać wła- kich. Tymczasowo utworzono Radę Regencyj-
dze do uformowania złożonych z ochotników ną zastępującą głowę państwa oraz powołano
Legionów Polskich. Do wiosny 1915 r. utwo- rząd, na czele którego stanął historyk Jan Ku-
rzono 3 brygady legionów, dowódcą I Brygady charzewski. Planowano także utworzenie Pol-
został Józef Piłsudski. I i III Brygada znajdo- skiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht)
wały się pod jego silnym wpływem politycz- z Beselerem na czele. Granice nie były określo-
nym, II Brygada miała bardziej prawicowy ne, jednak zasadniczo Niemcy przewidywali
charakter i nie lubiła się z pozostałymi: róż- aneksję części zachodniej Królestwa Polskiego,
nice widać było chociażby w umundurowa- przy udzieleniu mu być może pewnej rekom-
niu - I Brygada nosiła okrągłą chłopską czapkę pensaty na wschodzie.
zwaną maciejówką, II Brygada prostokątną,
szlachecką rogatywkę. Nad Legionami nadzór Polacy podczas I WŚ - orientacja na Ententę
sprawował Naczelny Komitet Narodowy, na
którego czele stanął przewodniczący koła pol- Działania na rzecz budowy polskiego wojska
skiego w Wiedniu Juliusz Leo (później zastą- podjęli także zwróceni ku entencie narodowi
piony przez wybitnego prawnika Władysława demokraci- próbowano powołać legiony w Ro-
Leopolda Jaworskiego oraz wspomnianego już sji oraz we Francji (legion bajoński). Jednost-
L. Bilińskiego). ki te szybko rozwiązano. W 1916 r. orientacja
Z inicjatywy Piłsudskiego utworzono także prorosyjska przeżywała znaczny kryzys z racji
tajną Polską Organizację Wojskową, stworzo- porażek Rosji na froncie wschodnim.
ną do walki z zaborcą rosyjskim - początkowo Narodowcy, główna siła tej orientacji poli-
działała tylko w Królestwie, z czasem jednak tycznej, uzyskała jednak nieoczekiwaną pomoc
rozwinęła swoją działalność na Ukrainę i Li- po przystąpieniu do wojny Stanów Zjednoczo-
twę, posiadała nawet swoją komórkę w Mo- nych Ameryki. W orędziu ze stycznia 1917 r.,
skwie. prezydent Woodrow Wilson zapowiedział jako
W 1915 r. Austria oraz Niemcy okupowały jeden z celów wojennych stworzenie niepodle-
całe terytorium Królestwa, z którego wycofa- głego państwa polskiego (Paderewski finanso-
ła się w panice rosyjska administracja. Niemcy wał kampanię wyborczą prezydenta Wilsona).
i Austriacy nie ujrzeli jednak zanarchizowane- W 1917 r. wybuchła w Rosji rewolucja. Rząd
go kraju. Polacy sami dokonali zorganizowa- Tymczasowy wypowiedział się o możliwości
nia się, tworząc komitety obywatelskie, które powstania państwa polskiego w związku mili-
przejęły administrację na danym terenie. Zor- tarnym z Rosją. U boku Rosji zaczęły tworzyć
ganizowano także polskie szkoły i sądy. Niem- się też polskie oddziały, m. in. I Korpus Pol-
cy oraz Austriacy pozwolili na reaktywacje ski pod dowództwem gen. Józefa Dowbora
polskich uczelni wyższych oraz wybory do rad -Muśnickiego, na stronę rosyjską przeszła też
miejskich. Królestwo podzielono na dwa gene- II Brygada.
ralne gubernatorstwa: na czele niemieckiego, Nie próżnowali też Polacy na zachodzie -
z siedzibą w Warszawie stanął znany niemiecki Roman Dmowski oraz Paderewski stworzy-
generał i profesor Hans Hartwig von Beseler. li w Paryżu Komitet Narodowy Polski, który
Austriacy utworzyli jednostkę w Lublinie. został uznany za oficjalne przedstawicielstwo
5 listopada 1916 r. proklamowano tzw. Akt Polski na arenie międzynarodowej. Prowadził
5 listopada. W dokumencie tym cesarze Nie- on akcję we Francji i Wielkiej Brytanii, postu-
miec oraz Austrii obiecali utworzenie nie- lując stworzenie państwa polskiego ze Śląskiem
podległego królestwa polskiego powiązanego i częścią Prus Wschodnich, przekraczającego
z państwami centralnymi. Związane to było granice etniczne i historyczne Polski. Tworzo-

Marcin Jędrysiak
no także odziały polskie na zachodzie- dzięki że to ona stanie się podporą przyszłej PSZ,
KNP powstała we Francji tzw. błękitna armia do czego nie doszło. Po kryzysie przysięgo-
pod dowództwem gen. Hallera, która została wym wielu dowódców aresztowano, a organi-
uznana za samodzielne i sprzymierzone woj- zacja zaczęła działalność także w Galicji.
sko.
W listopadzie 1917 r. w Rosji dokonał się
kolejny przewrót - tym razem bolszewicki. Tekst powstał podczas „Projektu Polonia”,
Bolszewicy uznali prawo narodów do samo- realizowanego przez Wolontariuszy Fundacji
stanowienia i unieważnili rozbiory Polski. Europejskiej Kultury Prawnej
W traktacie pokojowym z Niemcami zrze- www.elc4u.org
kali się wielu ziem, w tym dawnej I Rzeczpo-
spolitej. Jeden zaborca został wyeliminowany
z wojny, całość Polski znalazła się pod kontrolą
państw centralnych.
W dniu 8 stycznia 1918 r. raz jeszcze prze-
mówił prezydent Wilson - tym razem w jed-
nym z 14 punktów stanowiących cele wojenne
USA, uznał za konieczne stworzenie niepodle-
głej Polski z dostępem do morza. Stanowiło to
kolejne wielkie wsparcie sprawy polskiej.
Źródła
Zmierzch orientacji proaustriackiej M. B. Gross, The war against Catholicism. Libe-
ralism and the Anti-Catholic imagination in Nine-
Żołnierzom legionów, którzy mieli stać się teenth-Century Germany, Michigan 2004.
członkami PSZ nakazano legionistom zło- I.C. Pogonowski, Poland. An illustrated history,
żyć przysięgę na wierność Radzie Regencyj- New York 2003.
nej. Na wniosek Józefa Piłsudskiego, żołnie- V. Cronin, Napoleon, London 1994
rze I i III Brygady odmówili jej złożenia, za D. King, Vienna, 1814: How the Conquerors of Na-
co zostali osadzeni w obozach w Szczypior- poleon Made Love, War, and Peace at the Congress
nie i Benjaminowie (wydarzenie to przeszło of Vienna, 2008.
do historii jako tzw. ,,kryzys przysięgowy”). R. L. Nelson, Germans, Poland and colonial expan-
W Szczypiornie legioniści musieli przetrwać sion to the east. 1850 through the Present, New York
w mocno spartańskich warunkach, mieszkając 2009.
właściwie w ziemiankach i śpiąc na drewnia- B. Chwalba, Historia Polski 1795-1815, Kraków
nych pryczach. 2000.
Piłsudskiego osadzono w twierdzy w Mag- J. Feldman, Bismarck a Polska, Warszawa 1980.
deburgu. Orientacja proaustriacka nie umarła D. Litwin-Lewandowska, O polską rację stanu
jeszcze jednak, wciąż wielu polityków polskich w Austrii. Polacy w życiu politycznycm Austrii
(np. Biliński) czuło się równie Polakami i Au- w okresie monarchii dualistycznej (1867-1918), Lu-
striakami i liczyło na stworzenie monarchii blin 2008.
trialistycznej. Ostateczny cios zadał jej dopie- W. Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831,
ro Traktat w Brześciu zwarty w lutym między Warszawa 1993.
nowopowstałą Ukrainą oraz państwami cen- S. Kutrzeba, Historya ustroju Polski w zarysie, Tom
tralnymi, na mocy którego Ukraińcom oddano 3 (po rozbiorach cz. 1, cz 2), Lwów-Warszawa 1920.
Chełmszczyznę - wschodnią część Królestwa A. Nowak, Historie politycznych tradycji. Piłsudski,
Polskiego oraz obiecano stworzenie odrębne- Putin i inni, Kraków 2012.
go, ukraińskiego kraju koronnego w Galicji. E. Kozłowski, M. Wrzosek, Dzieje oręża polskiego
W 1917 r. POW ujawniła się, mając nadzieję, 1794-1938, Warszawa 1984.

Kształtowanie ustroju II Rzeczypospolitej
Doktor nauk prawnych, Prezes Zarządu Fundacji Europejskiej

Kultury Prawnej (www.elc4u.org)
W
ybuch I wojny światowej, przeła- po wielu latach czynnej walki, zakończonej
mujący istniejące od ponad wie- krwawymi powstaniami i brutalną pacyfi-
ku porozumienie między trzema kacją postaw patriotycznych, przyjmowa-
mocarstwami, którego skutkiem był trwały ły deklaracje państw zaborczych z rozwagą,
rozbiór kraju, postawił naród polski przed opierając się już od dłuższego czasu na kon-
kolejną szansą na odzyskanie niepodległości. cepcjach odzyskania części suwerenności,
Sprawa polska stała się bowiem nie tylko pro- poprzez negocjacje z rządami i stopniowe
blemem lokalnym, skutkującym formułowa- uzyskiwanie autonomii. Wśród nich przebiły
niem, początkowo pustych, a w miarę upływu się, dwie odrębne wizje, oparte na myśli po-
czasu coraz bardziej konkretnych obietnic ze litycznej Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz
strony zaborców, lecz także języczkiem uwagi Romana Dmowskiego, charyzmatycznych
na arenie międzynarodowej, podczas dysku- patriotów i narodowych bohaterów, mają-
sji o przyszłym ładzie europejskim. cych wpływ zarówno na przyszłość Polski
Podzielone konfliktem militarnym pań- powojennej, jak i Polski budowanej w latach
stwa zaborcze, już od pierwszych miesięcy dziewięćdziesiątych XX w.
wojny, coraz wyraźniej eskalującej w kierun- Ukształtowane przez ludzi działających
ku zmagania o niewyobrażalnej do tej pory w różnych zaborach, zdeterminowane były
skali, próbowały zachęcić Polaków do czyn- zarówno miejscem ich urodzenia, jak i statu-
nego włączenia się w ich sprawę, w zamian sem społecznym i poglądami politycznymi.
za enigmatyczne zobowiązania odbudowy Piłsudski, wychowany w patriotycznej gali-
państwa pod egidą cesarzy. Były to jednakże cyjskiej rodzinie o szlacheckich korzeniach,
obietnice wystawiane nie przez władców, ale uważał imperium rosyjskie za największego
przez dowódców wojskowych, odwołujące wroga Polski, a dwór austriacki, który gwa-
się do narodowych pragnień i emocji poko- rantował Polakom najwięcej swobód admi-
leń już Polaków walczących o niepodległość. nistracyjnych, kulturalnych i gospodarczych,
Niemieckie i austrowęgierskie, apelowały aby za jedynego realnego partnera do negocjacji
wspólnie przegnać „azjatyckie hordy” z gra- dotyczących ukonstytuowania przyszłej Rze-
nic Polski; rosyjskie, ustami cesarskiego wuja czypospolitej. Z kolei Roman Dmowski, jego
Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, zagorzały oponent i wróg Niemiec, przywód-
nawoływały do braterstwa i pojednania pol- ca prawicowej partii Narodowych Demokra-
sko – rosyjskiego, które doprowadzić miało tów, opierał początkowo plany odrodzenia
do stworzenia wolnej Polski, autonomicznej Polski, na protektoracie Romanowów. Nie
w sprawach samorządu, religii i języka. Za- był wojskowym, jak Piłsudski, tylko polity-
pewnienia pozbawione realnych gwarancji kiem, przed wojną członkiem Dumy, dlatego
nie konkretyzowały przyszłej formy państwa drogę do niepodległości opierał nie na armii
ani linii jego granic, opierały się natomiast na ile na pracy organicznej, społecznej i gospo-
podziale, tuż po „Wielkim Zwycięstwie”, et- darczej, kształtowaniu postaw obywatelskich,
nicznych terenów byłej Rzeczpospolitej, na- wręcz nacjonalistycznych, oraz silnej klasie
leżących do wrogich mocarstw. Polskie elity średniej, która stać się miała budulcem przy-
polityczne walczące o niepodległość kraju, szłego państwa. Z jego inicjatywy powołano

w listopadzie 1914 r. Polski Komitet Narodo- nia przysięgi wierności, spotkał się z odmo-
wy, który miał reprezentować sprawę polską wą żołnierzy, porwanych wezwaniem Piłsud-
wobec władz rosyjskich. Po utracie przez Ro- skiego, iż przysięgać winni jedynie wierność
sję terytoriów zaboru, udał się na zachód, by Narodowi Polskiemu. Niepokorni wojskowi
walczyć o niepodległość torem dyplomatycz- zostali internowani, reszta częściowo wcielo-
nym wśród państw sprzymierzonych, zdo- na do armii austriackiej, a także, jako Polski
bywając szerokie poparcie, a zwłaszcza fran- Korpus Posiłkowy wysłana na front w Besara-
cuskie. Plany Piłsudskiego, dystansującego bii. Aresztowany Piłsudski trafił do twierdzy
się do Komitetu, opierały się na stworzeniu w Magdeburgu; na czele Królestwa, w miej-
(początkowo za zgodą cesarstwa) niepodle- sce Tymczasowej Rady Stanu, ustanowiono
głego Wojska Polskiego, które pod własnym trójosobową władzę najwyższą – Radę Re-
sztandarem będzie walczyło o wolność, gencyjną, uległą wobec władz okupacyjnych.
w czasie gdy mocarstwa zaborcze będą wza- Nadzieje polskie znów zwrócone zostały
jemnie się wykrwawiać. Dowodząc Polskimi na zachód, gdzie Roman Dmowski założył,
Legionami podczas ciężkich walk na Podkar- zdominowany przez narodowych demokra-
paciu oraz broniąc Niziny Węgierskiej, auto- tów, Komitet Narodowy Polski (uznany przez
rytetem i magnetyczną osobowością, którą państwa sprzymierzone za oficjalną repre-
potrafił porywać żołnierzy, stworzył nową zentację Polski) oraz utworzono niezależną
legionową tradycję, inspirując piewców ich Armię Polską, która stanęła do walk po stro-
bohaterskich czynów, do nazywania forma- nie Ententy. Działania te umocniły pozycję
cji „piłsudczykami”. Nie poprzestawał jed- Polaków i owocowały konkretnym, między-
nak na walce bezpośredniej i jednocześnie, narodowym poparciem dla odrodzenia nie-
w konspiracji, werbował na terenie wszyst- podległego państwa - wpierw na konferencji
kich zaborów ochotników do tajnej Polskiej międzysojuszniczej w grudniu 1917 r., na-
Organizacji Wojskowej, by w lipcu 1916 r. stępnie indywidualnym. Już w styczniu na-
zrezygnować z dowództwa w Legionach. stępnego roku, premier brytyjski publicznie
Nie tylko pogarszająca się sytuacja na fron- zapewniał o tym, że powstanie niepodległej
cie, lecz również utrata charyzmatycznego Polski, obejmującej wszystkie istotnie polskie
przywódcy wojskowego, jakim był Piłsudski, elementy, które pragną stanowić jej część,
skłoniła państwa centralne do sformułowa- jest konieczne, gdyż tylko w ten sposób Eu-
nia konkretnych obietnic proklamujących ropa Zachodnia stanie się w przyszłości tere-
powstanie Królestwa Polskiego na ziemiach nem militarnie i politycznie stabilnym. Orę-
byłego zaboru rosyjskiego, pod patronatem dzie pokojowe prezydenta Wilsona, widmo
dwóch mocarstw. Podpisany przez cesarzy rychłego końca wojny i zaczątek rokowań
akt 5 listopada 1916 r., chociaż sprzeczny pokojowych, zdeterminowało Polaków do
z prawem międzynarodowym, wymusił na ukonstytuowania pierwszych, niepodległych
Rosji podjęcie zdecydowanych deklaracji władz. Prawo Narodu Polskiego do utworze-
przyszłej odbudowy wolnej Polski połączonej nia niepodległego państwa stwierdziła Rada
unią militarną i dał przedstawicielom na za- Regencyjna; w Krakowie utworzono Polską
chodzie konkretne podstawy by domagać się Komisję Likwidacyjną, w Cieszynie Radę Na-
umiędzynarodowienia sprawy polskiej. Wid- rodową Księstwa Cieszyńskiego, w Lublinie
mo wojennej klęski państw centralnych po- lewicowy Tymczasowy Rząd Ludowy. W tych
gorszyło nastroje wśród ugodowo nastawio- okolicznościach, jedynie sprawne posunięcia
nej części aktywistów, a w Królestwie narastał osoby cieszącej się powszechnym autoryte-
kryzys między władzami, a jeszcze niedawno tem mogły zapobiec konfliktom wewnętrz-
przychylnie nastawionymi do protektoratu nym w kraju.
polskimi politykami. Kiedy zaniepokojony Powracający z internowania Józef Piłsudski,
cesarz Niemiec zażądał od legionistów złoże- którego popularność potęgowana powszech-

USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ
nym przekonaniem, że jest on uosobie- (wyraźnie podzieloną przez 123 lata zaborów,
niem bohatera narodowego, o którym pisali w której aż 1/3 obywateli stanowiły mniejszo-
w XIX w. polscy wieszczowie - Mickiewicz ści narodowe). Dalsze losy Polski związane
i Słowacki, wykorzystał sytuację chaosu, by były z działalnością dwóch osobowości - na
sięgnąć po naczelną władzę i przywrócić kraj arenie międzynarodowej sprawę polską re-
na mapy świata. 14 listopada 1918 r. Rada Re- prezentował komitet skupiony przy Romanie
gencyjna, która trzy dni wcześniej oddała mu Dmowskim, cieszącym się autorytetem En-
zwierzchnictwo nad wojskiem, przekazała tenty, który stał się naturalnym wysłannikiem
władzę w jego ręce. Stopniowo, pozostałe or- rządu na konferencję pokojową; w kraju ład
gany podporządkowywały się jego decyzjom, państwowy budowano na micie Józefa Pił-
rozwiązując swoje struktury. Oficjalnie, dnia sudskiego.
22 listopada 1918 r., uzyskał pełną kontro- Józef Piłsudski, przyjmując tytuł Tymcza-
lę nad odrodzoną Rzeczpospolitą oraz tytuł sowego Naczelnika Państwa, skupił w swoich
Tymczasowego Naczelnika Państwa. rękach najwyższą władzę państwową i miał
ją sprawować aż do czasu zwołania Sejmu
W kierunku stabilizacji Ustawodawczego. Sukcesem Piłsudskiego
była umiejętność zjednoczenia dla sprawy
[…] nie jesteśmy już dziś jak stado owiec polskiej podzielonego środowiska politycz-
rozbite przez wilki, lecz mamy już własne pań- nego, poprzez sformułowanie idei solidary-
stwo, niezwyciężone wojsko i rząd narodowy, zmu narodowego, której celem było zatarcie
który czuwa i śledzi, który ma w pamięci każ- różnic między prawicą a lewicą, mogących
de zdarzenie, ma zapisaną każdą krzywdę, doprowadzić do destabilizacji społecznych
wie o każdej ranie i sińcu, o każdym policzku już na samym początku tworzenia struktur
i zniewadze […] (Żeromski S., 2014, s. 177). państwowych. Zdawał sobie sprawę, że sca-
Przekazanie pełni władzy Józefowi Piłsud- lenie rozbitego zaborami społeczeństwa, któ-
skiemu oznaczało dla Narodu Polskiego od- re o niepodległość walczyło opierając się na
zyskanie niepodległości, jednakże nie przesą- nieraz całkowicie odmiennych koncepcjach,
dzało o faktycznym zaistnieniu zewnętrznych a nawet walcząc po przeciwnych stronach,
i wewnętrznych struktur państwa. Proces ich jest trudne do osiągnięcia drogą polityczną,
formowania zajął kilka lat i obejmował, w wy- dlatego oparł się na środowisku, które najle-
miarze międzynarodowym, zarówno kwestie piej znał – na wojsku. Jednym z przekleństw
usankcjonowania niepodległości Polski na naszego życia, jednym z przekleństw naszego
gruncie dyplomatycznym, która w pełni na- budownictwa państwowego jest to, żeśmy się
stąpiła dopiero w połowie 1919 r., jak i proce- podzielili na kilka rodzajów Polaków, że mó-
durę wyznaczania granic, zakończoną w 1923 wimy jednym polskim językiem, a inaczej na-
r. Z kolei w aspekcie państwowym, związana wet słowa polskie rozumiemy, żeśmy wycho-
była z uznaniem legalnej władzy na wszyst- wali wśród siebie Polaków różnych gatunków,
kich terytoriach wchodzących w skład od- Polaków z trudnością się porozumiewających,
rodzonego państwa. Proces ukształtowania Polaków tak przyzwyczajonych do życia we-
silnego i zjednoczonego kraju o tak stosun- dług obcych szablonów, według obcych narzu-
kowo dużej powierzchni i zróżnicowanym conych sposobów życia i metod postępowania,
przekroju etnicznym wymagał niewątpliwie żeśmy prawie za swoje je uznali, że wyrzec się
zdecydowanej roli elit politycznych, potra- ich z trudnością możemy. (…) czeka nas pod
fiących zjednoczyć się ponad ideologicznymi tym względem wielki wysiłek, na który my
podziałami, jak i charyzmatycznych liderów, wszyscy, nowoczesne pokolenie, zdobyć się mu-
będących autorytetem dla narodu, który cho- simy, jeżeli chcemy zabezpieczyć następnym
ciaż pogrążony w euforii z odzyskania nie- pokoleniom łatwe życie, jeżeli chcemy obrócić
podległości, stanowił chaotyczną strukturę tak daleko koło historii, aby wielka Rzeczpo-

spolita Polska była największą potęga nie tyl- nej w okresie rzeczpospolitej szlacheckiej.
ko wojenną, lecz także kulturalną na całym Podkreślało ciągłość Państwa Polskiego, od-
wschodzie – przemawiał w Lublinie w 1920 r. rodzonego po latach niewoli, nawiązując do
(Piłsudski J., 1989, s. 30). Według Marszał- najważniejszych narodowych tradycji i wiel-
ka, to silna i zjednoczona armia miała po- kiego dzieła prawnego, jakim była konstytu-
tencjał, który zarówno stabilizował sytuację cja 3 maja. W narodzie od wieków silne było
wewnętrzną w kraju, jak i pozwalał uzyskać przekonanie, że istnienie sejmu stanowi gwa-
znaczącą pozycję na gruncie międzynarodo- rancję niepodległości i suwerenności kraju,
wym, co szybko sprawdziło się w praktyce, czego najpełniejszym wyrazem były słowa
podczas walk o ustalenie granic państwa. Au- Macieja Rataja, posła na sejm i późniejszego
torytet Naczelnego Dowódcy Wojsk Polskich jego marszałka: jest Polska, jest Sejm. (Garlic-
i Tymczasowego Naczelnika Państwa pozwo- ki A., 1989, s. 32).
lił Piłsudskiemu na zręczne pozyskanie sobie Utrzymanie władzy i unormowanie sytuacji
stronników wśród najważniejszych osobisto- politycznej w podzielonym kraju było niewąt-
ści wojskowych, oraz szacunek i miłość żoł- pliwie dużym problemem, gdyż bez jedności
nierzy, walczących jeszcze niedawno w róż- wewnętrznej, nie można było zapanować nad
nych armiach, nieraz i przeciwko sobie. Teraz ukształtowaniem jedności terytorialnej. Tak
zjednoczyli się pod jednym dowództwem, jak i w stosunku do formy ustrojowej, tak i tu
mimo dzielących i różnic politycznych i świa- przeważały odmienne koncepcje środowisk
topoglądowym, czego formalnym dopełnie- skupionych wokół liderów różnych ugrupo-
niem stał się rozkaz z 7 grudnia 1918 r. o kon- wań, a walka o jak najbardziej pełny powrót
solidacji i jednolitości sił zbrojnych. do granic przedrozbiorowych, zaczęta jeszcze
Nie tylko silna armia miała być czynnikiem, w okresie wojny, ścierała się zarówno z intere-
który wzmocni zarówno wewnętrzną jak i ze- sami państw sąsiednich, jak i nowoczesnymi
wnętrzną pozycję Polski, lecz również praw- prądami polityki międzynarodowej i koncep-
nie usankcjonowana władza, pochodząca od cją samostanowienia narodów, którą forsował
narodu. Dlatego jedną z pierwszych decyzji Woodrow Wilson. Tuż po zakończeniu woj-
TNP było sformułowanie dekretu, w którym ny Polska nie miała ustalonych granic, a ich
zarządził, po konsultacjach z przedstawiciela- określenie należało do Rady Najwyższej kon-
mi większości stronnictw w Polsce, zwołanie ferencji wersalskiej. Autorytet, który zapew-
Sejmu Ustawodawczego, opartego na demo- nił sobie na zachodzie Roman Dmowski, wy-
kratycznych podstawach, z udziałem przed- musił na Piłsudskim, różniącym się znacznie
stawicieli całego społeczeństwa. W kolejnym w wizji przyszłej formy kraju, do oficjalnego
dekrecie, o ordynacji wyborczej, zapewnił nie wyznaczenia go na szefa polskiej delegacji na
tylko mężczyznom, ale również kobietom, konferencje pokojową, co w zasadzie i tym
przysługujące po ukończeniu 21 roku życia, sposobem, również legitymizowało i jego
czynne oraz bierne, pięcioprzymiotnikowe władzę na gruncie dyplomatycznym. Cho-
prawo wyborcze. System demokracji parla- ciaż notyfikacja powstania Polski nastąpiła
mentarnej, chociaż niejako narzucony od- już 16 listopada 1918 r., deklaracje uznania
rodzonym po I wojnie państwowościom, był państwa polskiego następowały stopniowo,
zarówno dla Piłsudskiego, jak i jego stronni- w związku z oczekiwaniem na decyzje kon-
ków, jedynym motorem, dla stworzenia sil- ferencji pokojowej. O ile Francji, przychylnej
nego i zwartego państwa, opartego na idei dążeniom Polaków, zależało na Rzeczpospo-
solidaryzmu i potędze narodowych aspiracji litej opartej na granicach historycznych, two-
niepodległościowych. Oparcie władzy na na- rzącej klin miedzy Niemcami a Rosją, Wielka
czelnej roli sejmu, miało w sposób natural- Brytania i USA wypowiadały się za Polską
ny wyrażać polską tożsamość, zbudowaną czysto etniczną i jednorodną, gdyż uznały,
na jakże istotnej idei demokracji, umocnio- że zbyt duża różnorodność mogłaby zachwiać

równowagę w tej części Europy i skazać tą gdyż jego zasadniczym zadaniem stało się
część kontynentu na wieloletnie pogrążenie uchwalenie konstytucji. Zgodnie z wcześniej-
się w konfliktach narodowościowych. Wśród szą deklaracją, z dniem rozpoczęcia obrad,
Polaków przeważały dwie zasadnicze kon- Piłsudski złożył władzę, jednakże miało to
cepcje. Dmowski, jako nacjonalista, formu- charakter czysto kurtuazyjny, gdyż uchwałą
łował swoje stanowisko poprzez odrzucenie z 20 lutego 1919 r. (nazywaną Małą Konsty-
teorii polski etnicznej, sygnalizując, że długi tucją i materialnie mającą charakter kon-
proces wynarodawiania i znaczne różnice re- stytucji) powierzono mu dalsze piastowanie
ligijne zaburzyły możliwość określenia gra- urzędu, do czasu uchwalenia ustawy konsty-
nic etnicznych, a także zauważał, że nikt nie tucyjnej, ograniczając jego kompetencję na
kwestionuje istnienia bogatej etnicznie i te- rzecz parlamentu, sprawującego od tej chwili
rytorialnie Rosji. Pragnął powrotu do granic „władzę suwerenną” w kraju. Pełniąc funkcję
z 1772 r., skorygowanych aktualną sytuacją Naczelnika Państwa i Naczelnego Dowódcy
międzynarodową, a stanowisko to wyrażał Sił Zbrojnych, wciąż posiadał bardzo silną
już w 1917 r., w składanych władzom sprzy- pozycję, stając się „najwyższym wykonawcą
mierzonym licznych memoriałach. W prze- uchwał sejmu w sprawach cywilnych i woj-
ciwieństwie do inkorporacyjnej koncepcji skowych”. Był jednak, w raz z rządem, który
rywala, Piłsudski opierał swoją politykę na miał prawo powoływać za porozumieniem
zbudowaniu związku Polski, Litwy, Ukra- z parlamentem, przed nim odpowiedzialny,
iny, oraz Białorusi wolnych i niezawisłych a jego akty wymagały kontrasygnaty ministra.
od Moskwy, który da się połączyć w formie Pracami nad konstytucją zajmowała się
federacji, konfederacji lub sojuszu. Głęboko sejmowa Komisja Konstytucyjna, a także,
wierzył w poparcie tych narodów dla swoich w zasadzie konkurencyjna do niej, komórka
propozycji, jednak odezwa, którą wystosował rządowa, do której zaproszono wybranych
w kwietniu 1919 r. do mieszkańców byłego posłów na sejm, jaki i ekspertów oraz auto-
Wielkiego Księstwa Litewskiego, z postulatem rytetów z poza świata polityki: profesorów
sprzymierzenia, nie spotkała się ze zrozumie- uniwersytetów lwowskiego i krakowskiego,
niem. Granica zachodnia i północna zostały ludzi nauki oraz duchownych. Rezultatem
ustalone w traktacie pokojowym, sytuacja jej prac był projekt ustawy zasadniczej wzo-
pozostałych granic zależała od działań Pol- rującej się na konstytucjach amerykańskiej
ski, w efekcie od wielomiesięcznych działań i III Republiki Francuskiej, dostosowanej do
zbrojnych. Ostateczne uznanie granic przez polskiej specyfiki narodowej, utrzymującej
Konferencję ambasadorów nastąpiło w mar- silną władzę głowy państwa. Uznany za zbyt
cu 1923 r. - Rzeczpospolita prezentowała się konserwatywny, nie uzyskał jednak na tyle
jako kraj o powierzchni 388 tys. km2, z ponad silnego poparcia rządowego, by mógł repre-
27 milionową populacją. Zacofana gospodar- zentować stanowisko władzy wykonawczej,
czo i technologicznie, po ponad wieku ucisku, lecz ze względu na wysoki poziom meryto-
musiała odbudować ustrój, rolnictwo, prawo, ryczny, miał swój wpływ na ostateczny pro-
szkolnictwo i zreformować walutę, a także jekt konstytucji, oparty na tożsamych roz-
zwalczyć nawarstwiającą się latami niechęć wiązaniach: republikańskiej formie państwa,
do aparatu państwowego i urzędników, oraz zasadach trójpodziału władz, demokracji re-
uregulować sprawy mniejszości narodowych. prezentacyjnej, oraz zwierzchnictwa narodu,
Tym zadaniom podołać miały nowo ukonsty- a także koncepcji dwuizbowego sejmu. Nie-
tuowane władze państwowe. wątpliwie, zarówno w ostatecznym akcie, jak
W dniu 26 stycznia 1919 r. odbyły się wy- i w projekcie przygotowanym przez komór-
bory do jednoizbowego Sejmu Ustawodaw- kę rządową zauważa się duży wpływ usta-
czego, który w tej pierwszej, ściśle nieokre- wy zasadniczej III Republiki, lecz wzorcem
ślonej kadencji miał charakter nadzwyczajny, dla uchwalonej w marcu 1921 r. konstytucji

były również rozwiązania ustaw: austriackiej lamentu i ograniczało go do pełnienia funkcji

z 1867 r., w szczególności dotyczące organi- doradczych. Tylko sejmowi przyznano prawo
zacji władzy sądowniczej, demokratycznej pociągania ministrów do odpowiedzialności
konstytucji Republiki Weimarskiej z 1919 r., parlamentarnej i konstytucyjnej, natomiast
oraz Czechosłowackiej z 1920 r. Demonstru- obie izby miały prawo interpretacji. Połą-
jąc przyjętą zasadę ciągłości państwa polskie- czone w Zgromadzenie Narodowe wybierały
go, odwoływała się również do spuścizny pol- prezydenta Rzeczypospolitej. Posłowie i se-
skiej myśli prawnej, a zwłaszcza „do świetnej natorowie nie byli krępowani instrukcjami
tradycji wiekopomnej Konstytucji 3 maja”. wyborców, a w ramach pełnionych funkcji
Konstytucja Marcowa, tak jak większość przysługiwał im immunitet parlamentarny
projektów konstytucji europejskich przy- oraz prawo nietykalności poselskiej.
jętych po I wojnie światowej, organizowała Pomimo wielowiekowej tradycji monar-
struktury władz państwowych na zasadzie chicznej, nie było wątpliwości, że na cze-
trójpodziału, co zostało zawarte w art. 2: le państwa stanie prezydent, wybieralny na
Władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Pol- siedmioletnią kadencję przez Zgromadzenie
skiej należy do Narodu. Organami narodu Narodowe, który swoje funkcje wykonawcze
w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, sprawował przez ministrów kontrasygnują-
w zakresie władzy wykonawczej – Prezydent cych jego akty. Stał on jednakże ponad mi-
Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi nistrami, tworzącymi Radę Ministrów, a do
ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedli- jego kompetencji należało prawo powoły-
wości – niezawisłe Sądy. Zasada ta nie była wania i odwoływania Szefa Rządu, a na jego
jednakże konsekwentna - władza wyko- wniosek również ministrów. Prezydent re-
nawcza i ustawodawcza otrzymały również alizował funkcje w zakresie ustawodawstwa
uprawnienia należące do innych organów, co poprzez promulgację i publikacje ustaw, nie
miało umożliwić ich harmonijną współpracę, posiadał jednak prawa weta, tak jak przewi-
a ze względu na przyjęcie systemu parlamen- dywała to konstytucja francuska i amerykań-
tarno–gabinetowego; rząd pozostawał pod ska, co było brane pod uwagę w rządowym
kontrolą parlamentu, jako organu nadrzęd- projekcie konstytucji. Posiadał natomiast
nego i sprawował swoja władzę tak długo, jak prawo wydawania rozporządzeń, zarządzeń,
posiadał zaufanie jego większości. Wzajemne rozkazów i zakazów, celem wykonania ustaw
przenikanie kompetencji pomiędzy władza- i powołując się na upoważnienie ustawowe,
mi ustawodawczą a wykonawczą, ze wzmoc- które wymagały kontrasygnaty odpowied-
nieniem tej pierwszej, było charakterystyczne niego ministra. Rada ministrów decydowała
i dla innych demokratycznych państw euro- o ogólnym kierunku polityki wewnętrznej
pejskich, pozostających pod wpływem fran- i zewnętrznej. Korzystała z prawa inicjaty-
cuskiej doktryny ustrojowej, która podkre- wy ustawodawczej, mogła uchwalać rozpo-
ślała naczelne miejsce parlamentu w systemie rządzenia wykonawcze i zarządzenia, oraz
organów państwowych, jako bezpośredniego podejmować uchwały. Ministrowie, zgodnie
wyraziciela woli narodu. Wybierany w pię- z przyjętą zasadą incompatibilitas, otrzymali
cioprzymiotnikowych wyborach, składający zakaz łączenia funkcji z innym urzędem, jed-
się z dwóch izb (sejmu i senatu) parlament, nak mogli pełnić mandat posła i senatora. Po-
skupiał w sobie kompetencje ustawodawcze, nosili odpowiedzialność indywidualną, jako
ustrojodawcze, elekcyjne oraz kontrolne. Ini- członkowie rządu, oraz solidarną za ogólny
cjatywa ustawodawcza należała do sejmu oraz kierunek polityki Rady Ministrów. Mogła być
rządu, senatowi pozostawiono prawo wnosze- to odpowiedzialność parlamentarna (poli-
nia poprawek, mogących zostać odrzuconych tyczna), wyrażona przez wotum nieufności,
większością 11/20 głosów sejmu, co osłabiało lub konstytucyjna, wynikająca ze złamania
jego pozycję w stosunku do izby wyższej par- konstytucji lub ustawy, skutkująca postawie-

niem ministra w stan oskarżenia przed Try- zatrudnienia, a także upowszechniając edu-
bunałem Stanu, po decyzji sejmu wyrażonej kację i szkolnictwo. Prawa obywatelskie sta-
kwalifikowaną większością głosów. nowiły aż 1/3 całości przepisów konstytucji
W przeciwieństwie do dwóch pozostałych, i charakteryzowały się dużą postępowością.
nie przyznała Konstytucja Marcowa władzy Obowiązki, prócz tych „zwyczajowych”, do-
sądowej kompetencji należących do władz tyczących poszanowania praw i władz pań-
ustawodawczej i wykonawczej, a zwłaszcza stwowych, oraz ponoszenia ciężarów i świad-
zastrzeżono, że nie miała prawa badać waż- czeń publicznych a także służby wojskowej,
ności ustaw należycie ogłoszonych. Pozostałe skupiały się na podkreśleniu związku oby-
władze nie mogły również mieć wpływu na wateli z narodem i pielęgnowaniu postaw
wymiar sprawiedliwości, co zostało zagwa- patriotycznych: wierności Rzeczypospolitej,
rantowane zasadą niezawisłości sędziowskiej. wychowywania dzieci „na prawych obywate-
Wymiar sprawiedliwości został zbudowany li Ojczyzny”, a co najważniejsze dla sytuacji
na zasadzie instancyjnej, gwarantującej oby- wciąż dużej skali analfabetyzmu wśród lud-
watelom prawo do apelacji i kasacji wyroków, ności, zapewnienia im, co najmniej, pod-
dopuszczono w nim również udział czynnika stawowego wykształcenia. W ramach praw
społecznego. Oprócz sądów powszechnych, i wolności politycznych i światopoglądo-
rozpatrujących sprawy cywilne i karne: grodz- wych, gwarantowano nieskrępowany udział
kich, okręgowych, apelacyjnych oraz Sądu w życiu politycznym i społecznym – czynne
Najwyższego, powołano również sądy szcze- i bierne prawo wyborcze, dostęp do piastowa-
gólne: wojskowe, wyznaniowe, pracy, a także nia urzędów publicznych, wolność prasy, my-
Trybunał Stanu, Najwyższy Trybunał Ad- śli i przekonań oraz swobodę zrzeszania się
ministracyjny, wykonujący sądową kontrolę i zgromadzeń. W ramach zniesienia wszel-
działalności administracji publicznej (pomi- kich podziałów klasowych, zapewniono rów-
mo starań, nie wprowadzono wojewódzkich ność wobec prawa oraz nietykalność osobistą
sądów administracyjnych) i Trybunał Kom- i mieszkania, ograniczone tylko na podstawie
petencyjny, powołany dla rozstrzygania spo- polecenia władz sądowych w przypadkach
rów kompetencyjnych między organami ad- prawem przypisanych. Za jedną z najważ-
ministracji i sądami. W ramach usprawnienia niejszych podstaw ustroju społecznego uzna-
administracji, oraz uporządkowania i ujed- no prawo własności, którego zniesienie lub
nolicenia sytuacji poszczególnych regionów ograniczenie było dopuszczalne tylko w wy-
kraju, konstytucja wprowadziła dekoncentra- padkach przewidzianych ustawowo, ze wzglę-
cję samorządu terytorialnego, wprowadzając dów wyższej użyteczności publicznej, oraz za
podział na województwa, powiaty i gminy. odszkodowaniem, a co istotne, w tym i w in-
Oparła zresztą polityczny ustrój państwa na nych przypadkach zapewniało wynagrodze-
rozbudowanych strukturach samorządowych nie za szkody, jaką wyrządziły organy władzy
(tworząc zarówno samorząd terytorialny, jak państwowej. Ustawa zapewniała prawo do
i gospodarczy i zawodowy), które wspierały bezpłatnej nauki w szkołach państwowych
aparat urzędniczy w zakresie administracji, i szczególną ochronę pracy, zwłaszcza mło-
gospodarki oraz kultury. docianych: dzieci i młodzież do lat 15, nie
Demokratyczno–liberalne tendencje oraz mogły wykonywać przez stałej pracy zarob-
zobowiązania międzynarodowe wpłynęły kowej, zakazano również młodocianym pracy
na umieszczenie w polskiej konstytucji sze- nocnej. Ochroną objęto także kobiety, które
regu praw obywatelskich, które miały wska- nie mogły pracować w gałęziach przemysłu,
zywać, że Rzeczpospolita jest krajem, który szkodliwych dla ich zdrowia. A w braku pra-
gwarantuje wszystkim obywatelom bezpiecz- cy, sytuacji choroby lub nieszczęśliwego wy-
ne życie i należne prawa, rozwijając system padku, państwo oferowało ubezpieczenia
ubezpieczeń społecznych, regulując stosunki społeczne, zapewniało także opiekę dla sie-

rot, oraz osób niedołężnych w państwowych w polską politykę: Ja tego, proszę pana, nie
domach i przytułkach. Biorąc pod uwagę nazywam Konstytucją, ja to nazywam konsty-
strukturę ludnościową i wyznaniową, oraz tutą. I wymyśliłem to słowo, bo ono najbliższe
odwołując się do wielowiekowych tradycji jest do prostituty. (wypowiedź powszechni cy-
narodowych w zakresie tolerancji religijnej towana z 1921 r.).
i wielokulturowości, konstytucja zapewniała Antydemokratyczne nastawienie zaczęło
zarówno wolność wyznania i sumienia, jak ewoluować w formę programu autorytarne-
i „prawo zachowania swej narodowości, pie- go, znajdującego coraz większą popularność
lęgnowania swojej mowy i właściwości naro- w Europie ogarniętej powojennym kryzysem.
dowych”. Coraz bardziej przekonany o tym, że wojsko
Demokratyczna i postępowa konstytucja i polityka zagraniczna nie mogą pozostawać
marcowa wywoływała głosy krytyczne już w rękach partii tylko w silnych rękach jed-
od momentu jej uchwalenia. Wskazywano nostki, powraca do polityki w kontrower-
powszechnie na wadliwe rozwiązania praw- syjnym acz charakterystycznym stylu, przej-
ne oraz szkodliwą praktykę funkcjonowania mując dowództwo nad wiernymi oddziałami
ustroju parlamentarnego, niedostosowane- i przeprowadzając wojskową demonstrację,
go do sytuacji, w jakiej znalazła się Rzecz- która przeradza się w krwawy zamach sta-
pospolita, ogarnięta powojennym chaosem nu, poparty jednak przez większość społe-
organizacyjnym. W momencie, kiedy kraj czeństwa. Wraz z przejęciem władzy w maju
potrzebował silnej władzy wykonawczej, roz- 1926 r., dąży do zmiany charakteru struktur
budowany parlamentaryzm zaczął blokować państwowych, przekreślając idee konstytucji
drogę reformom. System polityczny, który ce- marcowej, którą sam jeszcze kilka lat wcze-
chowała wielopartyjność, wynikająca między śniej próbował budować. W dyskusjach nad
innymi z wciąż widocznych podziałów klaso- słabościami polskiego konstytucjonizmu czę-
wych, religijnych i politycznych, zaczął prze- sto przywołuje się słowa polskiego historyka
radzać się w partyjniactwo i sejmowładztwo. ustroju Oswalda Balzera:
Partie dzieliły się i tworzyły, po czym znikały, Każde społeczeństwo może mieć tylko taką
a rozbicie polityczne skutkowało paraliżem konstytucję, do jakiej dojrzało; jeżeli ona
politycznym państwa, gdyż poszczególne ga- miarę jego dojrzałości przechodzi, podepta ją
binety nie mogły uzyskać poparcia większo- i zniszczy; wszystkie klauzule prawne, gwa-
ści sejmu, a niechęć do kompromisów i spory rantujące jej wykonanie, nie wystarczą, bo
ideologiczne utrudniały prace nad uchwala- gwarancja konstytucji leży w społeczeństwie
niem ustaw poprawiających finansową i go- samem (Balzer O., 1891, s.77).
spodarczą kondycję państwa. I chociaż dziś
powszechnie uważa się ją za wybitny przy- W stronę rządów silnej ręki
kład polskiej myśli ustawodawczej, a wiele jej
rozwiązań powtórzono w dziś obowiązują- Po zamachu stanu z 12-15 maja 1926 r. rząd
cej konstytucji z 1997 r., w tym kłopotliwym przystąpił do prac nad reformą ustroju poli-
okresie historycznym, zaczęła stanowić balast tycznego, czego skutkiem była zmiana kon-
dla stabilizacji wewnętrznej państwa. Józef stytucji przeprowadzona w sierpniu 1926 r.,
Piłsudski, zniechęcony systemem demokra- w celu wzmocnienia kompetencji organów
cji parlamentarnej, w który głęboko wierzył, wykonawczych na rzecz osłabienia pozy-
zmienił zapatrywania na rzecz nadrzędności cji parlamentu. Zwana powszechnie Nowelą
idei państwowej nad różnorodnymi formami Sierpniową, przyznawała prezydentowi silne
organizacji społeczeństwa i w 1923 r. zrzekł uprawnienie do wydawania rozporządzeń
się stanowisk, wycofując się z polityki. O jego z mocą ustawy, w okresie między kadencjami
nastawieniu do sytuacji w kraju świadczy do- izb ustawodawczych, w przypadku nagłej ko-
sadny komentarz, który na stałe wpisał się nieczności państwowej (z pewnymi, enume-

ratywnie wyliczonymi ograniczeniami, mię- wując najwyższą władze nad armią mógł rzą-
dzy innymi do zmiany ustawy zasadniczej), dzić krajem z pozycji wręcz autorytarnej, choć
lub w okresie kadencji, na podstawie upo- sam od autorytaryzmu oficjalnie się odżegny-
ważnienia ustawowego. Utrata mocy obowią- wał. Nie dało się jednak uniknąć takich po-
zującej tych rozporządzeń mogła natomiast równań, a zwłaszcza, kiedy kult Piłsudskiego
nastąpić, jeżeli nie zostały przedstawione stał się oficjalna ideologią państwową, silną
sejmowi w ciągu 14 dni od najbliższego po- również po jego śmierci, czego wymownym
siedzenia sejmu, lub zostały przez sejm uchy- przykładem jest ustawa z 1938 r. o ochronie
lone. Otrzymał również prawo do rozwiąza- imienia Józefa Piłsudskiego, jedyny przykład
nia sejmu i senatu przed upływem kadencji, polskiego aktu prawnego, chroniącego cześć
którego pozbawiono parlament, a także spe- konkretnej osoby (za uwłaczanie czci Mar-
cjalne uprawnienie budżetowe, umożliwiają- szałka, nazwanego Wskrzesicielem Niepod-
ce ogłoszenie rządowego projektu budżetu, ległości Ojczyzny i Wychowawcą Narodu,
jako ustawy, w momencie, kiedy sejm i senat groziła kara nawet 5 lat więzienia).
nie uchwaliły i nie odrzuciły projektu. Sta- Obóz rządzący Piłsudskiego, nazwany Sa-
bilizację pozycji rządu gwarantował przepis nacją, uznawał Nowelę Sierpniową za roz-
regulujący możliwość głosowania w sprawie wiązanie niewystarczające oraz tymczasowe.
wotum nieufności dla rządu, które nie mogło Praktycznie od jej uchwalenia dążył do pod-
być przeprowadzone podczas posiedzenia, na jęcia prac nad nową konstytucją, zasadniczo
którym zostało zgłoszone. W praktyce, od- odbiegającą od modelu parlamentarno-gabi-
powiedzialność polityczna rządu przed par- netowego. Jednakże dopiero w 1930 r. uda-
lamentem została zakwestionowana – próby ło się uzyskać większość sejmową głównej
odsunięcia partii rządzącej od władzy nie organizacji politycznej Sanacji - Bezpartyj-
zdały rezultatów, gdyż rząd podający się do nemu Blokowi Współpracy z Rządem. Przy-
dymisji, był znów mianowany, w nieco zmie- jęcie konstytucji w kwietniu 1934 r. odbyło
nionym składzie. Gwałtownie rosła też rola się w atmosferze skandalu, kiedy posłowie
prezydenta, gdyż w pierwszych dwóch latach opozycji w geście protestu opuścili salę ob-
po przewrocie otrzymał szereg pełnomoc- rad, a korzystając z ich nieobecności, więk-
nictw do wydawania rozporządzeń z mocą szość rządowa uchwaliła konstytucję od razu
ustawy. w drugim i trzecim czytaniu, naruszając pro-
Po przewrocie majowym Piłsudski został cedurę jej zmiany.
wybrany na prezydenta, jednak funkcji nie Konstytucja Kwietniowa odrzuciła zasadę
przyjął, zasłaniając się zbyt małymi preroga- zwierzchnictwa narodu i trójpodziału władz,
tywami prezydenckimi w konstytucji mar- na której opierała się ustawa zasadnicza
cowej. Doprowadził natomiast do wyboru z 1921 r. Władza państwowa skoncentrowana
całkowicie sobie lojalnego Ignacego Mościc- została w osobie prezydenta, wybieranego na
kiego. Sam przyjął, w październiku 1926 r., siedmioletnią kadencję, który był odpowie-
godność premiera i w zasadzie całą najważ- dzialny jedynie „wobec Boga i historii”. Pod
niejszą władzę, sterując, bez tuszowania tej jego zwierzchnictwem i kontrolą pozostawa-
zależności, marionetkowym prezydentem. By ły inne organy państwowe: rząd, parlament,
nie było wątpliwości, kto jest najważniejszą sądy, siły zbrojne i kontrola państwowa. Sam
osoba w państwie, demonstracyjnie zajął Bel- tryb wyboru prezydenta został skonstruowa-
weder, barokowy pałac w śródmieściu War- ny w taki sposób, aby po ukończeniu kadencji
szawy (w latach 1922 – 1926 stanowiący sie- mógł mieć istotny wpływ na obsadę urzędu
dzibę prezydenta), który zajmował wcześniej - otrzymał prawo do wskazania kandydata,
jako Naczelnik Państwa, przeprowadzając co pociągało za sobą konieczność przepro-
Mościckiego do Zamku Królewskiego. Będąc wadzenia głosowania powszechnego. Jeżeli
w latach 1926 – 1935 ministrem wojny i spra- z tego prawa nie skorzystał, wyboru dokony-

wało specjalnie powoływane Zgromadzenie ogólne zasady polityki państwa. Ministrowie

Elektorów, składające się z osób wybieranych odpowiedzialni byli zarówno parlamentar-
przez sejm i senat, jak i pięciu wirylistów: nie przed sejmem i senatem, konstytucyjnie
marszałków sejmu i senatu, prezesa Rady przed Trybunałem Stanu, jak i politycznie
Ministrów, generalnego inspektora sił zbroj- przed prezydentem, który tym sposobem
nych oraz I prezesa Sądu Najwyższego. Prócz mógł kontrolować działania rządu. Sejm i se-
uprawnień wykonawczych: mianowania pre- nat w Konstytucji Kwietniowej, utraciły swoją
zesa Rady Ministrów i na jego wniosek mi- nadrzędną pozycję i przestały być emanacją
nistrów, 1/3 składu senatu, sędziów sądów woli narodu, realizując swoje funkcje ustawo-
powszechnych jak i Trybunału Stanu, miano- dawcze, ustrojodawcze i kontrolne w zakre-
wania prezesa Najwyższej Izby Kontroli, spra- sie nieograniczonym kompetencjami prezy-
wowania zwierzchnictwa nad siłami zbrojny- denta. Zmiana konstytucji stała się możliwa
mi, posiadał dodatkowe uprawnienia władzy wyłącznie za aprobatą prezydenta, sprawy
ustawodawczej, wzmacniające znacznie jego organizacji rządu, sił zbrojnych oraz admi-
pozycje w stosunku do konstytucji marco- nistracji, zostały wyłączone spod działalno-
wej – mógł wydawać dekrety z mocą ustawy ści ustawodawczej, dodatkowo ograniczonej
w przerwach miedzy kadencjami lub na pod- przez prezydenckie weto i rozporządzenia
stawie upoważnienia ustawowego, w spra- z mocą ustawy. Nawet żądanie ustąpienia
wach dotyczących zwierzchnictwa nad siłami ministra wymagało od tej pory aprobaty pre-
zbrojnymi i administracji, otrzymał też pra- zydenckiej. Uszczuplono również, wcześniej
wo weta zawieszającego, a co najistotniejsze, tak szerokie prawa wyborcze, wprowadzając
uprzywilejowaną inicjatywę ustawodawczą ograniczenia równości i powszechności wy-
w sprawie zmiany konstytucji i prawo weta borów - kandydatów na posłów nie zgłasza-
do projektu sejmowego. Władza prezyden- ły już grupy obywateli, ale specjalne Zgro-
ta mogła przerodzić się w praktycznie abso- madzenia Okręgowe; podwyższono czynne
lutną, w sytuacji wybuchu wojny, gdyż na tą prawo wyborcze do 24 roku życia, i wprowa-
okoliczność otrzymał prawo wydawania de- dzono swoisty cenzus w wyborach do senatu,
kretów w zakresie całego ustawodawstwa za które przeprowadzone były wśród elit (osób,
wyjątkiem zmiany konstytucji, powoływania które ukończyły 30 rok życia i odznaczały się
sejmu i senatu w zmniejszonym składzie, wy- konkretnymi zasługami na rzecz państwa lub
znaczania następcy oraz mianowania naczel- odpowiednie wykształcenie). Skutkowało to
nego wodza. Co najważniejsze, nie wszystkie wzmocnieniem pozycji senatu, który stał się
akty prezydenta wymagały kontrasygnaty od tej pory zapleczem Sanacji – 1/3 senato-
prezesa Rady Ministrów i właściwego mini- rów wybierał prezydent, 2/3 elity, zwolennicy
stra, gdyż posiadał on bardzo silne preroga- obozu rządowego. W związku z tym zwięk-
tywy, pozwalające na swobodne decydowanie szono również i jego pozycję, gdyż sejm mógł
w kwestiach: wskazania kandydata na prezy- obecnie odrzucić poprawki senatu większo-
denta, oraz wyznaczania go w czasie wojny, ścią 2/3 głosów.
mianowanie i odwoływanie PRM, prezesa Konstytucja wyraźnie podkreślała zmia-
NIK, I prezesa SN, naczelnego wodza i gene- nę koncepcji uregulowania stosunku oby-
ralnego inspektora sił zbrojnych, powoływa- watela do państwa. W przeciwieństwie do
nie sędziów Trybunału Stanu i 1/3 senatorów, poprzedniczki, uznawała, że to nie naród
rozwiązywanie sejmu i senatu przed upły- a państwo staje się wartością nadrzędną, stad
wem kadencji, prawo łaski oraz oddawanie wprowadzała zmodyfikowany do tej dok-
członków rządu pod Trybunał Stanu. W sto- tryny status jednostki w państwie. Granicą,
sunku do Konstytucji Marcowej wzmocniona do tej pory szeroko określonych wolności
została nie tylko pozycja prezydenta ale także osobistych: sumienia, słowa, zrzeszania, sta-
PRM, który teraz samodzielnie mógł ustalać ło się enigmatycznie określone „dobro po-

wszechne”. Obowiązkiem obywatela było prosił, aby nie przysyłał Polsce wielkich ludzi
działanie i współdziałanie wraz z innymi na (Piłsudski J., 1989, s. 34).
rzecz wzrostu siły i powagi państwa. Nało-
żono również na niego zakaz podejmowania
wszelkich działań, które mogłyby „stanąć Tekst powstał podczas „Projektu Polonia”,
w sprzeczności z celami państwa wyrażonymi realizowanego przez Wolontariuszy Fundacji
w jego prawach”. W ustawie nie zamieszczono Europejskiej Kultury Prawnej
natomiast rozwiniętych w konstytucji marco- www.elc4u.org
wej praw społecznych, dotyczących ochrony
rodziny, macierzyństwa, zdrowia, opieki nad
dziećmi, czy prawa do wynagrodzenia szkody
wyrządzonej przez organ państwa.
Wprowadzająca zasadę prymatu państwa
nad społeczeństwem, ustanawiająca swoisty
system rządów prezydenckich o charakterze
autorytarnym, stanowiła oryginalny wyraz
polskiej myśli konstytucyjnej, stanowiący
wzorzec dla innych państw, nawet tak odle- Źródła
głych geograficznie jak Brazylia, która przy- Balzer O., Reformy społeczne i polityczne Konsty-
jęła polski model ustrojowy w 1937 r. w usta- tucyi Trzeciego Maja, Kraków 1891.
wie zasadniczej nazywanej do dziś „polską” Garlicki A., Pierwsze lata Drugiej Rzeczypospoli-
(Olechno A., 2012, s.416). Wpływ konstytucji tej początki, Warszawa 1989.
kwietniowej można zauważyć również w kil- Garlicki A., Drugiej Rzeczypospolitej początki,
ku innych aktach prawnych, europejskich: Wrocław 1996.
konstytucji litewskiej i estońskiej z 1938 r., Garlicki A., Józef Piłsudski 1867-1935, Kraków 2009.
jak również w konstytucji V republiki fran- Olechno A., Brazylia [w:] Systemy ustrojowe
cuskiej z 1958 r. Jednakże w warunkach kra- państw współczesnych, S. Bożyk, M. Grzybowski
jowych, pisana pod charyzmatycznego przy- (red.), Białystok 2012.
wódcę, jakim był Józef Piłsudski, nie spełniła Piłsudski J., Myśli, mowy i rozkazy, Warszawa
swoich funkcji, gdyż zmarły w 1935 r. Mar- 1989.
szałek nie doczekał się godnego naśladowcy. Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia poli-
Kolejni przywódcy, pozbawieni wizji i auto- tyczna Polski. T. 2, 1914-1939, Gdańsk 1990.
rytetu Piłsudskiego, nie potrafili wykorzystać Żeromski S., Nie zostawiać suchej nitki, Iława –
władzy, którą oferowała. Przyjęcie jej dzie- Kwidzyn – Malbork, 1920 [w:] 100/X Antologia
sięć lat wcześniej, prawdopodobnie mogłaby polskiego reportażu XX w, T 1., M. Szczygieł (red.),
znacznie zmienić losy Polski i Polaków, któ- Wołowiec 2014.
rym los w kolejnych latach sprowadził kolej- Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego
ną tragedie narodową, II wojnę światową. To 1919 r. w sprawie powierzenia Józefowi Piłsud-
w tym okresie kraj potrzebował najbardziej skiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika
silnej osobowości, która byłaby w stanie do- Państwa) (Dz.Pr.P.P. Nr 19, poz. 226).
prowadzić Rzeczpospolitą do gospodarczej Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rze-
i militarnej wielkości. czypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1921 r. Nr 44, poz.
Schorowany i zniechęcony Piłsudski, na kil- 267).
ka lat przed śmiercią wytknął to swoim roda- Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.
kom mówiąc: (Dz.U. z 1935 r. Nr 30, poz. 227).
Myślałem już nieraz, że umierając prze- Ustawa z dnia 7 kwietnia 1938 r. o ochronie imie-
klnę Polskę. Dziś wiem, że tego nie zrobię. Lecz nia Józefa Piłsudskiego, Pierwszego Marszałka
gdy po śmierci stanę przed Bogiem, będę go Polski (Dz.U. z 1938 r. Nr 25 poz. 219).

Kilka uwag o kodyfikacji prawa w II Rzeczypospolitej
Doktorantka w Zakładzie Prawa Gospodarczego i Handlowego

Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii
O
drodzenie niepodległego państwa Podkreślenia przy tym wymaga fakt,
polskiego jesienią 1918 r. okazało że II Rzeczpospolita została utworzona
się możliwe dzięki sprzyjającej ko- z ziem, które należały uprzednio do trzech
niunkturze międzynarodowej i szczęśliwe- różnych, a pod wieloma względami zupełnie
mu dla Polaków obrotowi spraw na frontach odmiennych państw – Rosji, Austrii i Nie-
I wojny światowej. Wydarzenie to było niemiec. W rezultacie poszczególne dzielnice
wątpliwie powodem wielkiej radości narodu, odrodzonej Polski w sposób znaczący się od
który przez sto dwadzieścia trzy lata pozba- siebie różniły. Funkcjonowały w nich od-
wiony był własnego państwa i który był pod- rębne systemy walutowe, celne, podatkowe,
dany władzy zaborców dążących do unice- posługiwano się odmiennymi jednostka-
stwienia tożsamości narodowej oraz kultury mi miar i wag, różniły się nawet szerokości
Polaków. torów kolejowych. Także na płaszczyźnie
Euforia ze zwycięstwa, choć ogromna, nie społecznej dostrzec można było wyraźne
mogła jednak przyćmić ogromu wyzwań, podziały, co związane było między innymi
z którym Polska jako świeżo powstałe pań- z poddawaniem przez dziesięciolecia ludno-
stwo musiała się zmierzyć. Jedną z płasz- ści polskiej władzom zaborczym realizują-
czyzn, która wymagała wytężonych prac była cym własne polityki kulturowe, dążące naj-
unifikacja, czyli ujednolicenie prawa oraz częściej do tego, by polskość wyeliminować.
jego kodyfikacja poprzez stworzenie nowych Brak spójności rysował się również w gospo-
regulacji w zakresie wszystkich gałęzi prawa, darce, bowiem poziom rozwoju przemysłu
tj. prawa karnego, cywilnego, administracyj- i rolnictwa na poszczególnych ziemiach był
nego, handlowego etc. (Barta J., Leśnodorski drastycznie zróżnicowany.
B., Pietrzak M., 2009; s. 581). Należy bowiem Największą przeszkodą na drodze do
podkreślić, że prawo, jako jeden z istotnych szybkiej unifikacji kraju był absolutny brak
elementów kultury narodowej jest bardzo spójności prawa, które stanowi wszak in-
ważnym czynnikiem integrującym społe- strument regulujący wszelkie sfery życia.
czeństwo. „[U]regulowane prawem upraw- W 1918 r. w ramach jednego państwa funk-
nienia i obowiązki scalają społeczeństwo, cjonowały jednocześnie trzy różne ustawy
gwarantują spójność organizmu państwo- karne (kodeks karny rosyjski z 1903 r., ko-
wego, a więc [prawo] samo jest wartością, deks karny austriacki z 1852 r., kodeks kar-
wyraża bowiem ideę ładu i porządku, stabili- ny niemiecki z 1871 r.), a na gruncie prawa
zuje życie społeczne. Prawo jest podstawową prywatnego równolegle obowiązywało aż
siłą unifikującą ludzi w jednolitą społecz- pięć porządków prawnych (prawo francusko
ność” (Górnicki L., 2011; s. 111). Stworzenie -polskie w byłym Królestwie Polskim, prawo
sprawnie funkcjonującego systemu prawne- rosyjskie na pozostałych ziemiach dawnego
go było zatem tuż po odzyskaniu niepodle- zaboru rosyjskiego, ABGB w Galicji, BGB
głości niezbędne dla budowy niepodległego w dawnym zaborze pruskim oraz – w pew-
oraz silnego politycznie i ekonomicznie pań- nym zakresie – prawo węgierskie na Spiszu
stwa polskiego. Prace w tym zakresie miały i Orawie). Podobna sytuacja miała miejsce
zatem charakter priorytetowy. w zakresie innych gałęzi prawa materialnego

KODYFIKACJA PRAWA W II RZECZYPOSPOLITEJ
i w prawie procesowym (Mazurek I., 2014; dzin prawa, poddawanych następnie, za po-
s. 127). Taki stan rzeczy uniemożliwiał w za- średnictwem ministerstwa sprawiedliwości,
sadzie podejmowanie jakichkolwiek działań pod głosowanie w parlamencie lub wprowa-
na skalę ogólnopolską i paraliżował rozwój dzanych do obrotu prawnego drogą aktów
gospodarczy. prezydenckich. Niestety złożona wewnętrz-
W tym kontekście nie ulega najmniejszej na procedura przygotowywania projektów
wątpliwości, że podstawowym zadaniem regulacji prawnych przesądziła o powolnym
państwa w pierwszych latach po odzyskaniu tempie prac kodyfikacyjnych, z drugiej jed-
niepodległości było dążenie do zacierania nak strony zapewniając ich wysoki poziom.
różnic pomiędzy dzielnicami oraz integracja Warto zaznaczyć, że niejednokrotnie zda-
społeczeństwa. Nie mogło się to odbyć bez rzało się nawet, iż spory i dyskusje w łonie
ujednolicenia prawa, stworzenia spójnego komisji były tak zażarte, że nie udało się ni-
systemu prawa polskiego. Było to oczywiście gdy dojść do porozumienia, a w konsekwen-
przedsięwzięciem na ogromną skalę i nie cji niektóre z działów prawa (na przykład
lada wyzwaniem zarówno dla legislatywy, prawo małżeńskie osobowe) nie doczekały
jak i polskiej jurysprudencji – należało bo- się kodyfikacji. Był to powód, dla którego
wiem pogodzić wiele sprzecznych regulacji działalność owej instytucji bywała kryty-
zakorzenionych przecież nierzadko w zupeł- kowana. Jednakże w okresie dwudziestu lat
nie innych systemach aksjologicznych. Nie działalności Komisji Kodyfikacyjnej zostało
było wątpliwości, że zadanie to nie może stworzonych wiele ważnych aktów z zakre-
zostać zrealizowane od razu, dlatego też po- su prawa karnego, cywilnego i handlowego,
stanowiono, że proces ten będzie przebiegał a część jej dorobku została także wykorzy-
na zasadzie unifikacji i kodyfikacji, czyli po- stana w tworzeniu powojennego już systemu
przez „stopniowe zastępowanie praw poza- prawa (Barta J., Leśnodorski B., Pietrzak M.,
borowych polskimi aktami prawnymi” (Gór- 2009; s. 584).
nicki L., 2011; s. 119).
Okres II Rzeczypospolitej to zatem dla pra- Prawo karne
wa sądowego czas kodyfikacji. Tak ogromny
i wymagający projekt, jakim jest stworzenie Jednym z kluczowych elementów spraw-
zupełnie nowego systemu prawa, musiał być nego aparatu państwowego jest zdolność
realizowany w ramach specjalnie dla tego zagwarantowania bezpieczeństwa i porząd-
celu utworzonego organu. Stała się nim, po- ku publicznego, do czego konieczne jest ist-
wołana przez Sejm Ustawodawczy ustawą nienie odpowiednich regulacji w zakresie
z 3 czerwca 1919 r., a działająca od 10 li- prawa karnego materialnego i procesowe-
stopada tego roku, Komisja Kodyfikacyjna. go. W warunkach, gdy w ramach jednego
Jej prezydentem został krakowski profesor, państwa funkcjonuje kilka, czasem sprzecz-
specjalista z zakresu procedury cywilnej – nych, ustaw karnych przeciwdziałanie prze-
Franciszek Fierich, który zajmował to sta- stępczości jest znacznie utrudnione, stąd
nowisko do swojej śmierci w 1928 r., jego problem reformy prawa karnego w II Rze-
następcą od roku 1932 został Bolesław Po- czypospolitej był traktowany prioryteto-
horecki. W skład tejże instytucji wchodziło wo. Co prawda po powołaniu Komisji Ko-
czterdziestu prawników reprezentujących dyfikacyjnej zarzucono rozpoczęte jeszcze
wszystkie z obowiązujących na terytorium w 1916 r. prace na rzecz zunifikowania tej
II RP ustawodawstw, zarówno praktycy, jak gałęzi w oparciu o kodeks rosyjski z 1903 r.
i teoretycy nauk prawnych. Miało to zapew- (tak zwany kodeks Tagancewa), ale wprowa-
nić fachowość, niezależność i apolityczność dzono jednak pewne nowelizacje (dotyczące
komisji, której zadaniem było opracowywa- między innymi katalogu kar i typizacji prze-
nie projektów ustaw z poszczególnych dzie- stępstw przeciwko nowo powstałemu pań-

stwu), które częściowo ujednoliciły obowią- ła w sobie wiele cennych elementów i była
zujące regulacje. Także implementacja norm sporym osiągnięciem na skalę europejskie-
prawa międzynarodowego do krajowego po- go prawodawstwa. Podziw budził bardzo
rządku prawnego spowodowała, że wybrane wysoki poziom techniki legislacyjnej, jasny
instrumenty i rozwiązania mogły być stoso- i precyzyjny język, klarowne sformułowania
wane na terenie całego kraju. Wyrazem tego i syntetyczna, pozbawiona kazuistyki typiza-
ostatniego działania było na przykład rozpo- cja (Płaza S., 2001; s. 380). Warto zaznaczyć,
rządzenie Prezydenta RP z 1927 r. o karach że wiele z funkcjonujących w dzisiejszym
za handel kobietami i dziećmi oraz za inne polskim prawie karnym definicji i typów po-
formy popierania nierządu, które w danym chodzi jeszcze z kodeksu z 1932 r., co nie-
zakresie zastąpiło rozbieżne przepisy jedno- wątpliwie świadczy o kunszcie językowym
litą, dostosowaną do norm konwencyjnych jego twórców. Ważne było także wydzielenie
regulacją. Pewnym czynnikiem dążącym rozbudowanej części ogólnej, w której ure-
do uspójnienia systemu prawa karnego była gulowano główne zasady odpowiedzialności
także aktywność judykatury, w tym Sądu karnej i wymiaru kary, instytucje form sta-
Najwyższego – próbowano bowiem stosować dialnych i zjawiskowych, a także środki pro-
powszechnie dla potrzeb wykładni przepisy bacyjne i zabezpieczające. Dzięki temu udało
części ogólnej ustawy rosyjskiej i za pomocą się stworzyć ustawę zwięzłą co do formy, ale
zawartych w nich zasad (które były najbar- obszerną co do treści zarazem.
dziej postępowe) interpretować normy po- W kodeksie Makarewicza zrezygnowa-
zostałych kodeksów. no z francuskiego trójpodziału przestępstw
Prace o największym ciężarze gatunko- na rzecz zaczerpniętego z prawa niemiec-
wym i najdonioślejszym znaczeniu toczyły kiego dwupodziału na zbrodnie i występki,
się jednak w sekcji prawa karnego Komisji decydując się na uregulowanie wykroczeń
Kodyfikacyjnej, której przewodniczył wybit- w osobnej ustawie i oddanie ich pod jurys-
ny specjalista, profesor Julian Makarewicz, dykcję organów policyjnych. Dzięki temu
współpracujący z profesorami Wacławem odciążono sądy, zwalniając je od orzekania
Makowskim, Aleksandrem Mogilnickim, w sprawach o drobne i nagminnie popełnia-
Edmundem Krzymuskim i sędzią Emilem ne czyny zabronione.
Stanisławem Rappaportem. To w ramach Podstawowe zasady prawa karnego, zawar-
tego ciała toczyły się dyskusje nad projektem te w części ogólnej kodeksu, z jednej strony
zupełnie nowego, polskiego kodeksu karne- były wyrazem postulatów Edmunda Krzy-
go, w których udział brali nie tylko prawni- muskiego, z drugiej zaś – zwolenników teorii
cy, ale także lekarze psychiatrii, psychologo- Franza von Liszta. W rezultacie połączono
wie, socjologowie i logicy, co miało pomóc idee formalnej równości wobec prawa, zaka-
stworzyć kodeks nowoczesny, zgodny z naj- zu analogii i dyrektywy nullum crimen sine
nowszymi osiągnięciami nauki. W osta- lege z koncepcją dwutorowej reakcji karnej
tecznym rezultacie Komisja stworzyła dwa wyrażającej się w stosowaniu środków za-
projekty, które weszły w życie 1 września bezpieczających.
1932 r. w drodze rozporządzeń Prezyden- Kodeks karny z 1932 r. określał także
ta RP z 11 lipca 1932 r. jako Kodeks karny w sposób ogólny katalog ustawowych zasad
(zwany także kodeksem Makarewicza) i Pra- wymiaru kary. Przede wszystkim wskazać
wo o wykroczeniach. tu należy na zasadę swobodnego uznania
Efekt prac był oszałamiający. Polska usta- sędziowskiego oraz zasadę indywidualizacji
wa karna, będąca owocem swoistego kon- kary. Zasady te pozwalają uniknąć schema-
sensusu zwolenników klasycznej szkoły tyzmu przy orzekaniu o karze i pozwalają
prawa karnego i szkoły socjologicznej oraz sędziemu wszechstronną ocenę zdarzenia
realizująca postulaty światowej nauki, łączy- (Bojarski T., 2017; s. 35). Zasada subiekty-

wizmu nakazująca indywidualizację winy i narkomanów oraz osób chorych psychicz-

i kary oraz uwzględnianie przez sędziego nie) stosowane były dodatkowo środki za-
stanu psychicznego sprawcy i jego stosunku bezpieczające o charakterze leczniczym lub
do popełnionego czynu, była jednym z pod- izolacyjnym. Miało to na celu zabezpiecze-
stawowych rozwiązań wprowadzonych przez nie społeczeństwa przed ponownym naru-
kodyfikatorów do nowej ustawy. Zrezygno- szeniem przez te osoby porządku prawnego.
wano również z koncepcji winy akcesoryjnej Stosowanie owej dwutorowej reakcji na czyn
pomocnika i podżegacza na rzecz konstruk- przestępczy było silnie krytykowane już
cji zaczerpniętej z kodeksu norweskiego, we- w trakcie prac nad kodeksem, bowiem było
dle której odpowiadali oni jedynie za swój w swej istocie zaprzeczeniem zasady nullum
własny czyn. Oprócz tego stworzono odręb- crimen i nulla poena sine lege.
ne zasady odpowiedzialności karnej i wy- Ważnym rozwiązaniem przyjętym w ko-
miaru kary (środków wychowawczych) dla deksie było również przyznanie sędziemu
nieletnich, dostosowując reakcję na czyn do szerokiej swobody wymiaru kary, ograniczo-
poziomu ich rozwoju intelektualnego. nej przez ustawę poprzez wskazanie rodza-
Kolejna z zasad, przewidzianych przez ju kary zasadniczej (kara śmierci, więzienia,
nowy kodeks, zasada humanitaryzmu, była aresztu i grzywny) i jej maksymalnego i mi-
wyrazem idei postępowych, które legły nimalnego zakresu. Sędzia miał także w nie-
u jego podstaw. Jej przejawem było zasad- których przypadkach możliwość dobrania
nicze złagodzenie kar, a także nadanie karze kary dodatkowej (jak na przykład przepadek,
śmierci charakteru wyjątkowego poprzez pozbawienie praw obywatelskich, pozbawie-
znaczne zmniejszenie częstotliwości jej wy- nie prawa wykonywania zawodu i in.), a tak-
stępowania. Wprowadzono też nowatorskie że zastosowania nadzwyczajnego złagodze-
rozwiązania w postaci środków probacyj- nia lub obostrzenia kary.
nych (warunkowe zawieszenie wykonania Zupełnie innym torem toczyły się prace
kary, warunkowe przedterminowe zwolnie- nad stworzeniem nowej procedury karnej.
nie), rehabilitacji sędziowskiej i ustawowej W tym celu powołano w ramach Komisji
oraz instytucji zatarcia skazania. Kodeks Kodyfikacyjnej osobną podkomisję postępo-
przewidywał także możliwość zastosowania wania karnego. Tu tempo prac było znacz-
przez sędziego nadzwyczajnego złagodzenia nie szybsze, bowiem projekt gotowy był już
kary, co miało służyć również zasadzie indy- w 1927 r., a wszedł w życie 1 lipca 1929 r. na
widualizacji jej wymiaru. mocy rozporządzenia Prezydenta RP.
Postulaty szkoły socjologicznej, zakładają- Przyjęte rozwiązania należy uznać za nowo-
cej przeniesienie zainteresowania prawa kar- czesne i liberalne, chociaż przejęły one wiele
nego z czynu na jego sprawcę, zostały naj- elementów z procedur obowiązujących po-
pełniej wyrażone we wprowadzeniu zasady przednio. Wprowadzono jednak szereg me-
środków zabezpieczających. Zgodnie z przyj- chanizmów mających na celu ochronę praw
mowanym w tamtym czasie poglądem, „[…] jednostki w procesie, a przede wszystkim
środki zabezpieczające należały do instytucji przyznano jej status strony. Wprowadzono
o charakterze administracyjnym, miały być formę procesu mieszanego, łącząc elementy
jednakże stosowane przez sąd w postępowa- skargowe (rozdzielenie funkcji oskarżenia,
niu karnym wobec osób, które dopuściły się obrony i sądzenia) i inkwizycyjne (zwłaszcza
czynów karalnych” (Góralski P., 2012; s. 43). w postępowaniu przygotowawczym). Wpro-
Wedle tej koncepcji obok zwykłej kary wo- wadzono zasady prawdy materialnej, swo-
bec niektórych, najbardziej niebezpiecznych bodnej oceny dowodów przez sędziego oraz
społecznie grup sprawców (recydywistów, domniemania niewinności oskarżonego.
przestępców wykazujących wstręt do pra- Uwzględniono także dynamiczny w tamtym
cy, przestępców zawodowych, alkoholików czasie rozwój nauk kryminalistycznych, po-

przez dopuszczenie dowodów zbieranych za o charakterze cywilnym – funkcjonowanie

pomocą nowoczesnych technik. Postępowa- obrotu prawnego w państwie, w którym sto-
nie było wieloinstancyjne, przewidziano bo- sunki cywilne regulowane były aż pięcioma
wiem możliwość wniesienia apelacji do sądu systemami, postanowiono opracować akt za-
drugiej instancji, a także kasacji do Sądu wierający normy rozstrzygający kolizje po-
Najwyższego. między sprzecznymi przepisami. W rezulta-
Działalność Komisji Kodyfikacyjnej nie cie 2 sierpnia 1926 r. parlament przyjął dwie
objęła swoim zakresem opracowania pol- ustawy – Prawo prywatne międzydzielnico-
skiego prawa karnego wojskowego, jednak- we (zawierające normy kolizyjne dotyczące
że dział ten został mimo wszystko skodyfi- prawa wewnętrznego) oraz Prawo prywatne
kowany dzięki aktywności samego wojska, międzynarodowe (dotyczące kolizji między
czego owocem był kodeks karny wojskowy prawem polskim i zagranicznym). Należy
z 1932 r. Wcześniej jednak, w roku 1919 r. uznać, że oba akty były bardzo nowoczesne
dokonano unifikacji prawa wojskowego na – rezygnowały z partykularyzmu na rzecz
bazie kodeksu niemieckiego, by następnie szukania rozwiązań uniwersalnych oraz od-
w roku 1928 wprowadzić jeszcze tymczaso- powiadały tak zwanym regułom florenckim
wy kodeks oparty na rozwiązaniach ustawy opracowanym przez Instytut Prawa Między-
karnej rosyjskiej z 1903 r. narodowego w 1908 r.
Prawo międzydzielnicowe miało (w prze-
Prawo cywilne ciwieństwie do ustawy o prawie prywatnym
międzynarodowym) co do zasady obowią-
W przeciwieństwie do prawa karnego, pra- zywać jedynie przejściowo – do czasu prze-
wo cywilne nie zostało w okresie Drugiej prowadzenia pełnej unifikacji. Opierało się
Rzeczpospolitej skodyfikowane w całości. ono na zasadzie formalnej równości kodek-
Różnice między obowiązującymi w poszcze- sów cywilnych obowiązujących w poszcze-
gólnych dzielnicach regulacjami były na tyle gólnych dzielnicach, a jako zasadę usuwania
istotne (często dotyczyły bowiem kwestii zu- kolizji stosowało łącznik lex domicilii.
pełnie podstawowych), że próby unifikacji Należy podkreślić, że Polska w okresie
napotykały na duże problemy natury prak- międzywojennym była jedynym państwem –
tycznej, a czasem wręcz na opór społecz- oprócz Lichtensteinu – które mogło poszczy-
ny. Postanowiono zatem, że zasadą będzie cić się pełną kodyfikacją prawa prywatnego
utrzymywanie w mocy przepisów dzielni- międzynarodowego (Płaza S., 2001; s. 204).
cowych i zastępowanie ich w miarę postępu W przypadku kolizji na poziomie międzyna-
prac w Komisji Kodyfikacyjnej nowymi ak- rodowym ustawodawca zdecydował się za-
tami, obejmującymi początkowo jedynie po- stosować bardziej złożony system łączników,
szczególne działy prawa cywilnego. Dopiero uzależniając ich wybór od rodzaju rozpatry-
stopniowo wprowadzane ustawy miały osta- wanych stosunków cywilnych. W przypadku
tecznie doprowadzić do powstania ogólno- prawa rodzinnego, spadkowego, małżeńskie-
polskiej kodyfikacji. Zdawano sobie bowiem go i osobowego było to lex patriae, w prawie
sprawę, że stworzenie kodeksu cywilnego rzeczowym lex rei sitae, natomiast w koli-
musi być zadaniem rozłożonym w czasie. zjach przepisów o zobowiązaniach stosowa-
W przeciwnym razie niemożliwe byłoby zano różne reguły, pierwszeństwo jednak wy-
chowanie należycie wysokiego poziomu legi- boru właściwości prawa miały same strony
slacyjnego i przeprowadzenie transformacji stosunku obligacyjnego. Należy także dodać,
prawa polskiego w sposób łagodny. że polska ustawa przyjęła za zasadę respekt
Aby jednak umożliwić w okresie przej- dla prawa obcego i wyłączała jego zastoso-
ściowym – do czasu opracowania jednoli- wanie tylko w przypadku, gdy godziło ono
tej regulacji prawnej wszystkich stosunków w podstawowe zasady prawa polskiego lub

dobre obyczaje. Twórcy kodeksu zerwali z zasadą woli in-

Jedynym działem prawa cywilnego, któ- dywidualnej, traktując stosunki obligacyjne
ry został w okresie II RP w pełni skody- przede wszystkim jako zjawisko społeczne.
fikowany, były zobowiązania. Prace nad Nie dziwi zatem, że w ustawie pojawiły się
stworzeniem właściwej regulacji, wprowa- liczne rozwiązania mające na celu ochronę
dzonej do obrotu prawnego jako Kodeks zo- słabszej ekonomicznie strony stosunku, jak
bowiązań rozporządzeniem Prezydenta RP na przykład klauzula zakazu wyzysku czy
z 27 października 1933 r., a obowiązującej koncepcja nadużycia prawa podmiotowego.
od 1 lipca 1934 r. rozpoczęły się w Komisji Także konstrukcja niektórych umów (o pra-
Kodyfikacyjnej już na początku lat dwudzie- cę, najmu) zawierała mechanizmy zabezpie-
stych (Górnicki L., 2000; s. 397 i nn.). Pilne czające podmiot gorzej sytuowany (Górnic-
ujednolicenie na terenie całego kraju prze- ki L., 2008; s. 93). Warto także zaznaczyć,
pisów o stosunkach obligacyjnych było nie- że oprócz ciekawych rozwiązań instytucjo-
zwykle istotne biorąc pod uwagę potrzeby nalnych kodeks wyróżniał się pod względem
rozwoju handlu i gospodarki w nowo odro- redakcyjnym – wolny był od kazuistyki i za-
dzonym państwie. Stąd też, w celu możliwie wierał wiele klauzul generalnych, dzięki cze-
szybkiego wprowadzenia nowej regulacji mu nie utrudniał nadmiernie obrotu, a wręcz
w życie, postanowiono – na wzór rozwiązań wychodził naprzeciw jego potrzebom.
obecnych w prawie szwajcarskim – aby re- Pozostałe działy prawa cywilnego nie do-
gulację prawa zobowiązań wyodrębnić i ująć czekały się niestety ujednolicenia. Wprowa-
w dedykowanym akcie prawnym, pozostałe dzano oczywiście pewne regulacje doraźnie
działy prawa cywilnego pozostawiając do likwidujące najbardziej jaskrawe różnice,
dalszych prac Komisji (Górnicki L., 2008; których istnienie było nie do zaakceptowa-
s. 81). nia. Mimo to dochodziło do wielu nieko-
Polski Kodeks zobowiązań był wzorowany rzystnych zjawisk, najbardziej widocznych
na najlepszych rozwiązaniach europejskich na gruncie prawa osobowego małżeńskiego
zaczerpniętych przede wszystkim ze szwaj- oraz prawa rzeczowego, zwłaszcza w zakre-
carskiego ZGB, ale też kodeksu francuskie- sie obrotu nieruchomościami.
go, niemieckiego i austriackiego, co pozwa- W zakresie regulacji osobistych stosunków
lało na połączenie w jednym akcie tradycji małżeńskich istniały wielkie różnice pomię-
prawnych właściwych dla poszczególnych dzy poszczególnymi dzielnicami. W byłym
dzielnic kraju. Polski Kodeks zobowiązań zaborze pruskim uznano świecki charak-
był jednakże bardziej nowoczesny, o czym ter małżeństwa, które było zawierane przed
świadczy uwzględnienie w nim prawnych urzędnikiem stanu cywilnego i możliwe do
aspektów nowych metod komunikacji, jakie rozwiązania poprzez instytucję rozwodu.
pojawiły się w owym czasie w związku z dy- Prawo austriackie wprowadzało natomiast
namicznym rozwojem technologii. Kodeks mieszaną (świecko-wyznaniową) regulację,
składał się z części ogólnej, stworzonej w du- dopuszczającą ślub cywilny tylko dla osób
chu cywilistyki romańskiej przez Ludwika bezwyznaniowych, dla pozostałych przewi-
Domańskiego, oraz części szczegółowej za- dującą natomiast rygor wewnętrznego prawa,
korzenionej w tradycji germańskiej, której właściwego ze względu na wyznanie i uzna-
autorami byli Ernest Till oraz Roman Long- nego przez państwo, związku wyznaniowego
champs de Berier (Górnicki L., 2008; s. 87). lub Kościoła. W pełni wyznaniowy charakter
W rezultacie powstał akt prawny o wysokim małżeństwo miało natomiast w świetle pra-
stopniu oryginalności, subtelnie łączący ele- wa obowiązującego na terenie dawnego Kró-
menty różnych systemów prawnych, co oka- lestwa Polskiego i ziem wschodnich, gdzie
zało się rozwiązaniem bardzo dobrze funk- sprawy z zakresu małżeńskiego prawa oso-
cjonującym w polskiej rzeczywistości. bowego były poddane w zasadzie całkowicie

regulacji wewnętrznej wspólnot wyznanio- tymczasowe – na przykład zastosowanie pra-

wych. Wszystko to rodziło wiele społecznie wa hipotecznego z Królestwa Polskiego także
niepożądanych sytuacji, zwłaszcza w przy- na terenie Białostocczyzny. Jedyną dzielnicą,
padku małżeństw mieszanych. Dochodziło gdzie system ksiąg wieczystych funkcjono-
również niejednokrotnie do patologicznych wał sprawnie, był dawny zabór pruski.
przypadków, w których dokonywano zmia- Innym problemem na gruncie prawa rze-
ny miejsca zamieszkania, celem poddania czowego był niejednorodny stan własno-
związku małżeńskiego korzystniejszemu ści gruntów. W wielu miejscach, zwłaszcza
w danej chwili prawu (na przykład świeckim na ziemiach wschodnich, nie oczyszczono
przepisom rozwodowym prawa niemieckie- w pełni instytucji prawnorzeczowych z relik-
go) lub nawet decydowano się w tym celu na tów feudalizmu, przez co istniały tam jeszcze
zmianę wyznania (Bardach J., Leśnodorski powszechnie serwituty i system własności
D., Pietrzak M., 2009; s. 588-589). niepełnej. Sprawy te uporządkować miało
Dostrzegając wszystkie te problemy, Komi- wydane w 1924 r. rozporządzenie Prezyden-
sja Kodyfikacyjna podjęła się prac nad tym ta RP o likwidacji praw Skarbu Państwa na
obszarem stosunków prawnych. Niestety nieruchomościach obciążonych świadcze-
projekt przygotowany pod kierunkiem prof. niami wieczystymi na rzecz państwa. Waż-
Karola Lutostańskiego, zakładający świecki nym krokiem w kierunku unowocześnienia
charakter małżeństwa i równouprawnienie polskiego prawa rzeczowego było także wy-
męża i żony, został gwałtownie skrytykowa- danie w sierpniu 1939 r. ustawy likwidującej
ny przez środowiska kościelne i przyrów- fideikomisy. Niestety z powodu trudności
nany do rozwiązań bolszewickich, co było w ustalaniu wysokości stawek wykupu, a na-
oczywistą przesadą. W związku z silnym po- stępnie z powodu wybuchu wojny proces ten
wiązaniem tej sfery prawa z kwestiami świa- nie mógł zostać przeprowadzony (Płaza S.,
topoglądowymi i braku jedności społeczeń- 2001; s. 131).
stwa, postanowiono o zawieszeniu dalszych Nie ujednolicono też zasad spadkobrania,
prac nad tą materią. choć w jego zakresie funkcjonowały na te-
Wiele praktycznych trudności nastręczało renie poszczególnych części kraju odmienne
także prawo rzeczowe. Choć i tę część pra- zwyczaje i reguły. Nierównomiernie rozwi-
wa cywilnego starano się opracować w łonie nięta była kultura sporządzania testamen-
Komisji Kodyfikacyjnej, projekt przygoto- tów, a przepisy obowiązujące na ziemiach
wywany pod kierunkiem profesora Frydery- wschodnich nie znały niektórych instytucji
ka Zolla juniora nie doczekał się szczęśliwe- stosowanych w celu uregulowania spraw ma-
go finału, co było spowodowane wybuchem jątkowych po śmierci właściciela, na przykład
wojny. Przez cały okres II RP funkcjonowały umowy dożywocia. Różnice były widoczne
zatem w zakresie prawa rzeczowego przepi- także w zakresie instrumentów mających na
sy odrębne dla każdej z dzielnic (Bardach J., celu ochronę najbliżej rodziny spadkodawcy
Leśnodorski D., Pietrzak M., 2009; s. 590). w przypadku dziedziczenia testamentowego:
Najgorsza sytuacja miała miejsce w regulacji na terenach poddanych regulacjom prawa
hipoteki i ksiąg wieczystych – na terenach francuskiego jako ochrona najbliższej rodzi-
dawnego zaboru rosyjskiego i w Galicji brak ny spadkodawcy przewidziany był bowiem
było powszechnego zwyczaju rejestracji ob- system rezerwy, natomiast w dawnym zabo-
rotu nieruchomości, co stanowiło przyczynę rze pruskim BGB wprowadzało roszczenia
wielkich rozbieżności pomiędzy faktycznym o zachowek. Gdzieniegdzie swobodę testo-
stanem stosunków własnościowych, a tym wania ograniczały instytucje zakorzenione
ujawnionym w księgach wieczystych. W celu jeszcze w prawie feudalnym.
poprawienia przejrzystości w tym zakresie, W okresie II Rzeczypospolitej udało się na-
starano się wprowadzać pewne rozwiązania tomiast ujednolicić przepisy procedury cy-

wilnej. Polski Kodeks postępowania cywil- osoba prowadząca we własnym imieniu

nego zaczął obowiązywać 1 stycznia 1933 r. działalność gospodarczą. Takie określenie
i regulował postępowanie sporne, polubow- adresata norm prawa handlowego było za-
ne oraz egzekucyjne i zabezpieczające. Twór- tem punktem wyjścia dla całej regulacji.
cy tego aktu za priorytet uznali konieczność W zależności od poziomu sformalizowania
ochrony praw podmiotowych jednostek, owej działalności kupcy podzieleni zostali
stąd podstawowymi zasadami procesu były na dwie grupy – kupców rejestrowych (ob-
dyspozycyjność, kontradyktoryjność i for- jętych obowiązkiem wpisu do specjalnego
malna równość stron. Rozwiązania instytu- rejestru, co dawało im pełnię uprawnień wy-
cjonalne godziły w zasadzie obowiązujące nikających z kodeksu; mogli oni prowadzić
poprzednio regulacje państw zaborczych, swoją działalność w formie spółki akcyjnej,
nie wprowadzając zbyt wiele nowatorskich z ograniczoną odpowiedzialnością, jawnej
rozwiązań (Bardach J., Leśnodorski D., Pie- oraz komandytowej) i nierejestrowych (nie
trzak M., 2009; s. 592). podlegali wpisowi do rejestru, ale mogli pro-
wadzić jedynie działalność niewielkich roz-
Prawo handlowe miarów). W drugiej części kodeksu uregulo-
wano problematykę czynności handlowych
Odzyskanie przez Polskę niepodległości z jednej strony modyfikując na potrzeby
postawiło przed polskim społeczeństwem profesjonalistów niektóre z postanowień ko-
kolejne wyzwanie – dla utrzymania należyte- deksu zobowiązań, z drugiej zaś wprowadza-
go poziomu dobrobytu i zapewnienia dyna- jąc specjalne typy umów (jak ajencyjna, ko-
micznego rozwoju państwa konieczne było misu, ekspedycji, przewozu, składu). Należy
zagwarantowanie warunków sprzyjających zaznaczyć, że w porównaniu do Kodeksu zo-
przedsiębiorczości oraz stabilności i bezpie- bowiązań często umocnieniu ulegała pozycja
czeństwa obrotu gospodarczego. W tym celu wierzyciela, co miało sprzyjać szybkości do-
dokonano kompleksowej kodyfikacji prawa chodzenia roszczeń i w efekcie miało zachę-
handlowego obejmującej również ustawy cać do podejmowania działalności kupiec-
z zakresu prawa ochrony własności inte- kiej. Oprócz tego Kodeks handlowy zawierał
lektualnej, prawa bankowego, wekslowego szereg innych ułatwień dla obrotu profesjo-
i czekowego, kartelowego oraz spółdzielcze- nalnego, między innymi cechowała go ten-
go. dencja do łagodzenia przepisów dotyczących
Najważniejszy z aktów powstałych w ra- formy czynności prawnej (w porównaniu do
mach tej gałęzi prawa, Kodeks handlowy regulacji prawa cywilnego), tendencja do
z 1934 r., był owocem prac specjalnej pod- ułatwiania obrotu prawnego poprzez uregu-
komisji działającej w ramach Komisji Kody- lowanie pełnomocnictwa handlowego oraz
fikacyjnej. Przyjęte w kodeksie rozwiązania zasad reprezentacji spółek osobowych oraz
bazowały na tradycji niemieckiego HGB dążenie do zagwarantowania pewności ob-
i miały przede wszystkim sprzyjać ochronie rotu dzięki daleko idącej ochronie dobrej
przejrzystości i pewności obrotu gospodar- wiary (Górnicki L., 2015; s. 74).
czego. „Polski kodeks handlowy, który wy- Należy przy tym zaznaczyć, że aż do wy-
raźnie nawiązywał do wzorów niemieckich, buchu II wojny światowej trwały prace nad
został oparty na kryterium podmiotowym. stworzeniem dalszych części Kodeksu han-
Podstawowe znaczenie dla wyróżnienia pra- dlowego, tj. części poświęconych po pierw-
wa handlowego miało pojęcie kupca. Inaczej sze prawu morskiemu i rzecznemu oraz po
jednak niż w kodeksie handlowym niemiec- drugie prawu ubezpieczeń gospodarczych
kim definicja kupca została ujęta niezwykle (Górnicki L., 2015; s. 66). Prace te jednak nie
syntetycznie” (Frąckowiak J., 2015; s.48). zostały ukończone.
Kodeks w art. 2 stwierdzał, że kupcem jest Bardzo istotną rolę w okresie II Rzeczypo-

spolitej odegrało także skodyfikowane już przedsiębiorstwa, czyli pewne niematerialne

w 1924 r. i nowelizowane w 1936 r. prawo dobro, które przesądzało o zdolności do po-
wekslowe i czekowe. Wprowadzone przepisy zyskania przez przedsiębiorstwo klienteli.
odpowiadały międzynarodowym standar- Możliwe było dochodzenie roszczeń zarów-
dom – między innymi konwencji genewskiej no w przypadku przywłaszczenia sobie przez
z 1930 r.. Ustawa przewidywała możliwość inny podmiot owego dobra, jak i w sytuacji,
wystawienia zarówno weksla własnego (gdy gdy wyrządzona została w nim szkoda po-
wystawca był osobą zobowiązaną), jak i tra- wodująca zmniejszenie wartości. Ochronie
sowanego (gdy zobowiązanym była osoba zostały poddane także prawa do znaków to-
trzecia, której wystawca polecał zapłatę okre- warowych, patentów, nazwy (firmy) przed-
ślonej kwoty). Zobowiązania wekslowe mia- siębiorcy i innych posiadających istotne zna-
ły na gruncie regulacji polskiej charakter sa- czenie w obrocie gospodarczym czynników.
moistny, co zostało zaczerpnięte z regulacji W tym celu został powołany już w grudniu
prawa niemieckiego i standardów konwen- 1918 r. Urząd Patentowy, do kompetencji
cyjnych (Płaza S., 2001; s. 242). Przesądziło którego należało udzielanie patentów na wy-
to o praktycznej doniosłości tego instrumen- nalazki, wydawanie świadectw ochronnych
tu prawnego w obrocie handlowym – był on a prawo własności wzorów rysunkowych
bowiem szeroko wykorzystywany przy kre- i modeli oraz wydawanie świadectw ochron-
dytach krótkoterminowych jako środek roz- nych na znaki towarowe (Dolata T., 2012;
liczeniowy używany zamiast gotówki. s.113).
Sporym osiągnięciem polskich kodyfika- Wszystkie ze wskazanych powyżej regu-
torów była także ustawa o prawie autorskim lacji z zakresu prawa handlowego pełniły
z 1926 r. oraz przepisy o ochronie własno- jedną podstawową funkcję – miały sprzyjać
ści przemysłowej z 1924 i 1928 r.. Pierw- ochronie interesów przedsiębiorców i przy-
szy ze wspomnianych aktów, będący znowu czyniać się do ożywienia obrotu gospodar-
owocem prac profesora Zolla, wprowadzał czego Drugiej Rzeczpospolitej. Poprawnie
rewolucyjne na skalę światową rozumienie funkcjonująca gospodarka była bowiem nie-
pojęcia dzieła. Zgodnie z zawartą w usta- zbędna dla prawidłowego rozwoju nowego
wie syntetyczną (a nie, jak w innych usta- niepodległego państwa polskiego.
wodawstwach europejskich, enumeratywną)
definicją, ochroną prawną objęty był każdy
utrwalony w jakiejkolwiek postaci przejaw •
twórczości duchowej, noszący cechę osobi-
stej twórczości. Wyróżniono ponadto prawa
autorskie materialne, które chronione były Problem unifikacji i kodyfikacji prawa
jedynie przez pięćdziesiąt lat po śmierci w okresie międzywojennym w Polsce spro-
twórcy, oraz wieczyste i niezbywalne autor- wadzał się w istocie do znalezienia rozwiązań
skie prawa osobiste, będące wyrazem związ- będących w stanie pogodzić interesy i przy-
ku twórcy z jego dziełem (tak zwane droit zwyczajenia wychowanych w różnych kultu-
moral). Te drugie nie były dotąd przedmio- rach prawnych obywateli wszystkich trzech
tem ochrony prawnej, w Polsce natomiast dzielnic nowego państwa. Było to zadanie
przysługiwało autorom wiele instrumentów bardzo trudne, stąd nie mogło zostać zreali-
by dochodzić ewentualnych ich naruszeń. zowane od razu i wymagało czasochłonnych
Bardzo oryginalne były także rozwiązania dyskusji, szukania konsensusu. Konieczne
przewidziane dla ochrony własności prze- było również unowocześnienie niektórych,
mysłowej i przepisy o zwalczaniu nieuczci- co prawda znanych, lecz trochę przestarza-
wej konkurencji. Centralnym pojęciem tego łych rozwiązań, lub nawet wprowadzenie zu-
działu była poddana ochronie siła atrakcyjna pełnie nowych pomysłów, tak aby tworzone

przepisy odpowiadały realiom życia w po-

czątku XX w. Choć powolne tempo prac nad
kodyfikacją bywa często poddawane kryty- Źródła
ce, to należy mieć na uwadze wszystkie pro- Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Hi-
blemy, z którymi trzeba było się zmierzyć. storia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009.
Faktem jest, że wiele dziedzin życia cierpiało Bojarski T., Uwagi o zasadach wymiaru kary
z powodu braku zunifikowanych przepisów. w polskich kodeksach karnych, [w:] Nowa Ko-
Z drugiej jednak strony powstało sporo ak- dyfikacja Prawa Karnego, 43, 2017, str. 33-
tów prawnych, które stały na bardzo wyso- 44.
kim poziomie legislacyjnym i których regu- Dolata T., Początki polskiego ustawodaw-
lacje odegrały istotną rolę w rozwoju Polski, stwa z zakresu ochrony wynalazków, wzorów
także po II wojnie światowej. Dorobek praw- i znaków towarowych w dwudziestoleciu mię-
ny II Rzeczypospolitej stał się niewątpliwie dzywojennym, [w:] Prawo, 314, Studia histo-
punktem wyjścia dla wielu instytucji współ- rycznoprawne, 2012, str. 109-118.
czesnego prawa polskiego, wprowadzając Frąckowiak J., Osiemdziesiąt lat polskiego
znaczną ilość oryginalnych i nowatorskich prawa handlowego — wzloty, upadki oraz
na skalę europejską rozwiązań. mozolna reaktywacja, [w:] Przegląd Prawa
i Administracji, t. 101 Osiemdziesiąt lat pol-
Warto zatem – w setną rocznicę odzy- skiego prawa handlowego, 2015, str. 45-62.
skania przez Polskę niepodległości – pod- Góralski P., Przekształcenia koncepcji środ-
kreślić znaczenie dorobku polskiej myśli ków zabezpieczających w polskim prawie kar-
prawnej okresu międzywojennego oraz do- nym, [w:] Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego,
cenić wkład twórców aktów prawnych z tego 28, 2012, str. 35-70.
okresu, w tym przede wszystkim prawników Górnicki L., Prawo cywilne w pracach Komi-
działających w ramach Komisji Kodyfikacyj- sji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej
nej, w budowę niepodległego Państwa Pol- w latach 1919-1939, Wrocław 2000.
skiego. Górnicki L., Prawo jako czynnik integracji
państwa w latach II Rzeczypospolitej, [w:]
Prawo, 313, Studia historycznoprawne, 2011,
Tekst powstał podczas „Projektu Polonia”, str. 111-146.
realizowanego przez Wolontariuszy Fundacji Górnicki L., Metoda opracowania i koncep-
Europejskiej Kultury Prawnej cja kodeksu zobowiązań z 1934 roku, [w:]
www.elc4u.org Prawo, 305, Studia historycznoprawne, 2008,
str. 79-94.
Górnicki L., Przewodnie konstrukcje i po-
jęcia kodeksu handlowego z 1934 roku,
[w:] Przegląd Prawa i Administracji, t. 101
Osiemdziesiąt lat polskiego prawa handlo-
wego, 2015, str. 63-91.
Mazurek I., Specyfika prac Komisji Kodyfika-
cyjnej w procesie unifikacji prawa w II Rzecz-
pospolitej, [w:] Studia Iuridica Lublinensia,
23, 2014, str. 125-136.
Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle po-
równawczym, cz. III, Kraków 2001.

Ustrój współczesnego Państwa Polskiego
Michał Zieliński
Doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa i Administra-

cji Uniwersytetu Zielonogórskiego. Członek zespołu badawczego
Polskiej Komparatystyki Prawa, prowadzonego we współpracy z
T
Uniwersytetem Viadrina we Frankfurcie n/ Odrą
zw. Trzecia Rzeczpospolita powstała przekształcaniu organizmów państwowych
na bazie Polskiej Rzeczpospolitej Lu- w państwa realnego socjalizmu. Podobnie
dowej, w drodze procesu, określanego zresztą jak i w owym przypadku był to pro-
mianem transformacji ustrojowej. Oznacza ces zapoczątkowany i sterowany odgórnie od
to, iż tworząc „nowe państwo”, ustrojodawca początku do końca, co nie oznacza wszakże,
zdecydował się nie dokonywać całkowitego iż był stuprocentowo cały czas pod kontrolą.
unicestwienia państwa „demokracji ludowej”, Samo nawet uznanie roku 1989 za mo-
a konkretnie prawa w nim obowiązującego na ment początkowy obecnie już wydaje się
drodze rewolucyjnej, ale przekształcić ustrój dość dyskusyjne. Już bowiem od wczesnych
polityczny i społeczno-gospodarczy w pro- lat 80. trwały przemiany ustrojowe ówcze-
cesie stopniowych zmian prawnych, tak, by snego państwa real-socjalistycznego: w roku
zlikwidować elementy realnego socjalizmu, 1980 powstał Naczelny Sąd Administracyjny
a w ich miejsce wprowadzić takie, które cha- i ustanowiono sądową kontrolę decyzji admi-
rakteryzowały ówczesną w jej zachodniej nistracyjnych, w 1982 r. utworzono Trybu-
wersji liberalną demokrację. Proces ten, je- nał Stanu, jako specjalny organ sądowniczy
żeli odwoływać się do historycznych porów- do rozpatrywania spraw o naruszenie prawa
nań, przypominał więc bardziej „chwalebną przez najwyższych urzędników państwo-
rewolucję” angielską z końca lat 80. XVII w., wych, w 1985 r. natomiast zaczął swoją dzia-
czy szerzej wprowadzanie kapitalizmu, aniże- łalność Trybunał Konstytucyjny, organ, który
li to, co się działo we Francji stulecie później. później odcisnął ogromne piętno na zmia-
Drugim powodem było to, że inicjatorem nach ustrojowych, przez uchylanie mocy
omawianych zmian ustrojowych była ówcze- obowiązującej przepisów oraz precyzowanie
sna władza, nie zaś opozycja bądź „lud”, któ- sposobów rozumienia prawa. W roku 1987
ry na barykadach walczył o prawo do samo- uchwalono ustawę o konsultacjach społecz-
stanowienia, siłą rzeczy więc nie mogło być nych i referendum, która, choć nie oznacza-
to całkowite zerwanie, ale przemiana drogą ła realnej demokratyzacji życia publicznego,
ewolucyjną. to jednak jako pierwsza w historii nie tylko
Choć więc rok 1989 powszechnie uważa się PRL, ale w ogóle Polski wprowadzała do sys-
za początek istnienia III RP, transformacja temu ustrojowego instytucje demokracji bez-
ustrojowa była ciągiem zdarzeń, którego nie pośredniej. Wreszcie, w 1988 r. utworzono
można sprowadzić do jednego, konkretnego urząd Rzecznika Praw Obywatelskich – pol-
momentu w czasie, choć oczywiście moż- skiego ombudsmana, którego zadaniem ge-
na wyróżnić w jej obrębie wydarzenia mniej neralnie miało być stanie na straży wolności
i bardziej znaczące. Trudno wyobrazić sobie i praw jednostki przed zagrożeniami, wyni-
zakres tego przedsięwzięcia, które niczym kającymi z istnienia organów władzy i spra-
nie przypominało niczego, co dotychczas wowania tejże. Z drugiej strony, zmiany nie
znała historia (Leszek Balcerowicz określił ominęły ustroju społeczno-gospodarczego,
go jako próbę „stworzenia z zupy rybnej wy- jako że w tym samym roku uchwalono ustawę
pełnionego wodą akwarium”), może z wyjąt- o działalności gospodarczej, która przyznała,
kiem… procesu odwrotnego, polegającego na poza nielicznymi i naprawdę strategicznymi

USTRÓJ III RZECZYPOSPOLITEJ
gałęziami gospodarki, możliwość niemal nie- permanentny tryb jego pracy oraz rezygnując
ograniczonego uruchamiania i prowadzenia z instytucji dekretów z mocą ustawy. Wszyst-
prywatnej działalności gospodarczej. kie te zmiany znalazły swoje odzwierciedlenie
Faktem jest jednak, że zmiany, o których w nowelizacji Konstytucji PRL z 7 kwietnia,
mowa, przyspieszyły właśnie w roku 1989. a więc tuż po zakończeniu obrad okrągłosto-
Wtedy to właśnie obóz rządzący, w porozu- łowych. W zakresie zmian dotyczących wła-
mieniu z bardziej umiarkowaną i skłonną dzy sądowniczej natomiast utworzono Kra-
do dialogu częścią politycznych dysyden- jową Radę Sądownictwa, która miała stać na
tów, przeprowadził szereg zmian, po któ- straży niezależności trzeciej władzy. Uchwa-
rych, z punktu widzenia prawniczego, można lono też Prawo o stowarzyszeniach, dzięki
w pełni odpowiedzialnie mówić, że państwo któremu umożliwiono legalizację trzech pod-
polskie stanowiło, niedoskonałą na pewno, stawowych organizacji społecznych opozycji,
ale jednak liberalną demokrację. 6 lutego tego a więc NSZZ „Solidarność”, „Solidarności”
roku rozpoczęto obrady tzw. Okrągłego Stołu, Rolników Indywidualnych i Niezależnego
podczas których reprezentanci Polskiej Zjed- Zrzeszenia Studentów, a także dano możli-
noczonej Partii Robotniczej i jej stronnictw wość niezależnego od jakiejkolwiek władzy
satelickich, Zjednoczonego Stronnictwa organizowania się członków społeczeństwa
Ludowego i Stronnictwa Demokratyczne- obywatelskiego, którego budowę uznawano
go, dyskutowali o sposobach demokratyza- za cel nowej władzy.
cji ustroju i życia publicznego z tzw. stroną Po wyborach, które odbyły się 4 czerwca
opozycyjno – solidarnościową, obejmującą 1989 r., transformacja ustrojowa doznała jesz-
przywódców nielegalnego wtedy związku cze dalej idącego przyspieszenia. Miażdżące
z początku lat 80. Podzielony na zespoły: ds. zwycięstwo opozycji, która zdołała zdobyć
reform politycznych, ds. gospodarki i polity- wszystkie możliwe do uzyskania drogą głoso-
ki społecznej oraz ds. pluralizmu związko- wania powszechnego mandaty w Sejmie X ka-
wego, a także kilkunastu podzespołów i grup dencji i 99 ze 100 w Senacie I kadencji, ozna-
roboczych, tworzył „reguły gry” tworzonego czało odrzucenie przez społeczeństwo obozu,
w dużej części na nowo państwa polskiego. sprawującego władzę od półwiecza. Z czasem
Był przy tym pierwowzorem innych podob- okazało się, że w nowej sytuacji politycznej
nych rozwiązań, które zostały zaaplikowane koalicja PZPR i stronnictw satelickich nie ma
w wielu innych państwach Europy Środkowo racji bytu, a po nieudanej misji utworzenia
– Wschodniej (co ciekawe, węgierskie roz- rządu przez głównego architekta Okrągłe-
mowy dodatkowo nazywane były „trójkąt- go Stołu, Czesława Kiszczaka, gdy ZSL i SD
nym stołem”). W trakcie jego obrad podjęto zawiązały polityczny sojusz z Obywatelskim
takie fundamentalne postanowienia dotyczą- Klubem Parlamentarnym, sejmową i senac-
ce ustroju państwa, jak przywrócenie Senatu, ką emanacją okrągłostołowej opozycji, urząd
jako drugiej izby parlamentu, wybieranego Prezesa Rady Ministrów objął były redaktor
w wyborach większościowych w dwu- lub mediów katolickich i poseł koła Znak T. Ma-
trójmandatowych okręgach wyborczych, zowiecki. Rząd, utworzony przezeń z przed-
a także utworzenie urzędu Prezydenta, wy- stawicieli wszystkich sił parlamentarnych
bieranego przez Zgromadzenie Narodowe, (w tym PZPR), przyspieszył procesy demo-
który zastąpił kolegialną Radę Państwa. Do kratyzacyjne. Jednym z najważniejszych prze-
Sejmu miały być zaś przeprowadzone wybory jawów tego procesu było uchwalenie w 1990
w ten sposób, że 65% miejsc w izbie miało- r. ustawy o samorządzie terytorialnym, która
by być zagwarantowanych obozowi dotych- przywracała realną władzę wspólnot samo-
czas rządzącemu, a pozostałe 35% stałoby się rządowych na poziomie gminy – wówczas je-
przedmiotem wolnej walki wyborczej. Samą dynego szczebla podziału administracyjnego
pozycję Sejmu wzmocniono, wprowadzając państwa. W tym samym roku dokonano też

Michał Zieliński
likwidacji Głównego Urzędu Kontroli Pra- to zmiana jakkolwiek symboliczna, to jed-

sy, Publikacji i Widowisk, odpowiedzialnego nak stanowiąca najwyraźniejszy znak tego,
za cenzurę prewencyjną, tym samym likwi- że „coś się kończy, coś się zaczyna”, o czym
dując ostatnią formalną przeszkodę, stojącą od już jakiegoś czasu powszechnie zdawano
na drodze funkcjonującej w każdej liberalnej sobie sprawę. Do legendy przeszła telewi-
demokracji wolności słowa. zyjna wypowiedź aktorki J. Szczepkowskiej,
Dalsze zmiany nie ominęły także funda- która w wywiadzie stwierdziła, że 4 czerwca
mentów ustroju gospodarczego. Pod koniec – w dniu częściowo wolnych wyborów parla-
grudnia Sejm przyjął pakiet ustaw, składa- mentarnych – „skończył się w Polsce komu-
jących się na tzw. plan Balcerowicza, ówcze- nizm”. Podobnie symboliczną zmianą było
snego ministra finansów. Stanowiły kolejny, przekazanie z powrotem do kraju insygniów
duży krok w kierunku przekształcenia go- prezydenckich z okresu II RP przez ostatnie-
spodarki socjalistycznej w rynkową, między go prezydenta RP na uchodźstwie, Ryszarda
innymi dopuszczając prywatyzację przed- Kaczorowskiego.
siębiorstw państwowych oraz istnienie bez- Od końca roku 1991 można więc powie-
robocia usuwając przymus pracy. Dopusz- dzieć, że Rzeczpospolita Polska, pod wzglę-
czono też w owym czasie posiadanie dewiz, dem ustrojowym, zdecydowanie przypomi-
zakazane jeszcze na mocy utrzymywanej nała swym ustrojem liberalną demokrację
w okresach późniejszych decyzji Prezydenta w jej ówczesnym, dominującym w świecie za-
RP z okresu Kampanii Wrześniowej. W tym chodnim kształcie. Analizując okres do tego
czasie wprowadzona została też nowelizacja momentu, który można określić jako pierw-
Kodeksu Cywilnego, usuwająca unormowa- szy etap transformacji, widać, iż, na poziomie
nie i uprzywilejowanie „własności społecz- prawa pozytywnego, stworzono podówczas
nej” w porównaniu z innymi formami wła- podwaliny ustroju, jego najważniejsze insty-
sności. W roku zaś 1991 utworzono Giełdę tucje. Zmiany, jakkolwiek komplementarne,
Papierów Wartościowych, jeden z funda- nie zachodziły według nakreślonego uprzed-
mentów i wyznaczników ustroju wolnoryn- nio planu; wiele z nich miało charakter ad
kowego. W tym samym roku uchwalono też hoc, w obliczu dynamicznej i płynnej sytuacji
ordynacje wyborcze do obu izb parlamentu, politycznej owego okresu. Pierwszy parla-
co już w pełni ukonstytuowało zasadę całko- ment III RP przetrwał zresztą jedynie 2 lata,
wicie już wolnych wyborów parlamentarnych i zdążył widzieć aż dwa gabinety, choć należy
w państwie. Korespondowało to z uchwaloną też powiedzieć, iż rząd J. K. Bieleckiego (sty-
roku poprzednim ustawą o wyborze Prezy- czeń – grudzień 1991) kontynuował zasadni-
denta RP, która wprowadzała bezpośrednią czo politykę poprzednika.
elekcję głowy państwa w powszechnych wy-
borach, z których pierwsze odbyły się pod ko- Nowa Konstytucja
niec 1990 r., a które wygrał przywódca „Soli-
darności” i laureat Nagrody Nobla, L. Wałęsa. Zmiany ustrojowe były daleko idące,
Spośród regulacji statusu jednostki, w 1989 r. w pierwszym okresie transformacji zabra-
uchwalone zostały ustawa – Prawo o zgro- kło jednak, zdawałoby się, najważniejszego
madzeniach, ustawa o partiach politycznych elementu, stanowiącego dowód na przejście
oraz ustawa o wolności sumienia i wyznania. z jednego typu państwa do drugiego, jakim
Wreszcie, wskutek nowelizacji Konstytucji, jest, a przynajmniej powinno być, uchwale-
od 29 grudnia 1989 r. państwo powróciło do nie nowej konstytucji. To jednak szybko nie
przedwojennej nazwy Rzeczpospolita Pol- nastąpiło, choć sytuacja Polski nie była pod
ska, tym samym aktem prawnym dokona- tym względem wyjątkowa w porównaniu do
no też przywrócenia godła z 1927 r., a więc innych dawnych państw satelickich (Czecho-
orła w koronie bez akcentu religijnego. Była słowacja nie uchwaliła swojej nowej konsty-

tucji aż do jej rozwiązania, Węgry natomiast Rady Ministrów w tym zakresie. Jednocze-
uczyniły to dopiero w roku 2011). Wiele było śnie zachował wpływ na obsadę tzw. „resor-
ku temu powodów. Po pierwsze, proces two- tów siłowych”, jak określano Ministerstwo
rzenia ustawy zasadniczej, jeśli ma to być Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Obrony
najwyższy akt prawny z prawdziwego zda- Narodowej, a także Ministerstwo Spraw Za-
rzenia, jest procesem długotrwałym. Wiele granicznych; z czasem wykształciła się wręcz
czynników należy uwzględnić, wiele ewentu- praktyka, zgodnie z którą Prezydent de facto
alności wziąć pod uwagę, Konstytucja ma się niezależnie decydował o obsadzie ich sze-
bowiem odznaczać trwałością i uwzględniać fów. Co równie ważne, uzyskał on możliwość
różnorodność obecną w narodzie, i wszyst- rozwiązania parlamentu w sytuacji wyraże-
kie jej implikacje. Niepodobna oczywiście nia przezeń wotum nieufności Radzie Mini-
ustanowić takiego aktu prawnego, który strów i braku powołania nowego gabinetu,
w pełni zadowoliłby wszystkie grupy istnie- co, jak pokazała nieodległa przyszłość, oka-
jące w społeczeństwie, nie zwalnia to jednak zało się mieć daleko idące implikacje. Rada
ustrojodawcy z konieczności poszukiwania Ministrów zaś uzyskała, choć wykonywane
w odniesieniu do kwestii spornych jak naj- w ścisłym współdziałaniu z parlamentem,
dalszego kompromisu. Wreszcie metoda, po- prawo do wydawania rozporządzeń z mocy
legająca na zmienianiu konstytucji z 1952 r., ustawy; możliwe także stało się dokonanie
okazała się nad wyraz skuteczna na potrzeby na jej rzecz przez delegacji ustawowej, a więc
procesów demokratyzacyjnych. umożliwienie de facto wykonywania części
Było jednak jasne, że nowa konstytucja władzy ustawodawczej. Dużą rolę grał w tym
musi powstać. Dnia 17 października 1992 r. zakresie prawnik Prezydenta, prof. L. Falan-
uchwalono ustawę o wzajemnych stosunkach dysz; od jego nazwiska twórcze interpretowa-
między władzą ustawodawczą i wykonawczą nie przepisów zaczęto określać mianem „fa-
Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie landyzacji”.
terytorialnym, zwaną „Małą Konstytucją”.
Powstała, zgodnie z tym, co głosiła jej pre- Projekty Konstytucji, składane przez naj-
ambuła, w celu „usprawnienia działalności ważniejsze siły polityczne ówczesnej Polskim
naczelnych władz Państwa, do czasu uchwa- cechowały się dużą różnorodnością. Niektó-
lenia nowej Konstytucji Rzeczypospolitej re z nich opowiadały się za silniejszą władzą
Polskiej”. Oprócz tego uchylała ona w cało- wykonawczą, inne, a contrario, za dominacją
ści Konstytucję Lipcową z 1952 r., a jedno- ustawodawczej, wreszcie były i takie, których
cześnie… pozostawiała w mocy szereg jej autorzy w ogólnych zarysach opowiadali się
przepisów (ok. 2/3) do czasu uchwalenia za utrzymaniem ustrojowego status quo.
ustawy zasadniczej w pełnym tego terminu Istotnym elementem dyskursu politycznego
znaczeniu. Wprowadziła też do polskiego początku lat 90. były spory światopoglądowe,
systemu ustrojowego zasadę podziału wła- w szczególności o: definicję rodziny, obec-
dzy. Niewiele zmieniała w zakresie funkcjo- ność nauki religii w szkołach publicznych,
nowania Sejmu i Senatu, poprzestając w tym dopuszczalność aborcji, pozycję Kościoła Ka-
zakresie na umocnieniu sytuacji prawnej tolickiego w państwie, a także, już na pozio-
parlamentarzystów, uregulowała natomiast mie stricte konstytucyjnym, obecność Boga
sporne relacje między organami władzy wy- w preambule. Nie może więc budzić zdziwie-
konawczej. Przede wszystkim, Prezydent nie nia, iż podczas tworzenia Konstytucji spory
mógł już wprowadzać samodzielnych zmian wokół tych kwestii należały do najgorętszych.
w składzie Rady Ministrów, zostawiona mu Dość ostro spierano się też o pozycję ustro-
w tym zakresie została jedynie rola „nota- jową Prezydenta, zwłaszcza po burzliwych
riusza”, poprzez mianowanie ministrów wy- doświadczeniach kadencji L. Wałęsy i jego
konywał bowiem polityczne decyzje Prezesa dążenia do zagarnięcia jak największej wła-

Michał Zieliński
dzy kosztem innych konstytucyjnych orga- z założenia zakończyć się miały dość szyb-
nów, co rzecz jasna owocowało licznymi kon- ko, uchwaleniem projektu ustawy zasadni-
fliktami z kolejnymi rządami i parlamentami; czej przez KKZN, przegłosowaniem go przez
lewica chciała osłabienia jego kompetencji, Zgromadzenie Narodowe, rozpatrzenie po-
za słabszą głową państwa opowiadały się też prawek Prezydenta, wreszcie poddaniem
ugrupowania centrowe, podczas gdy sam konstytucji pod głosowanie powszechne,
Prezydent, jako autor zresztą jednego z pro- czyli referendum, jak stanowiła ustawa kon-
jektów konstytucji, przeciwdziałał temu. Za stytucyjna z 23 kwietnia 1992 r. W praktyce
silną władzą wykonawczą opowiadał się też trwały całą kadencję, i zostały zakończone
projekt firmowany przez postpiłsudczykow- praktycznie na ostatnią chwilę. Brało się to
ską Konfederację Polski Niepodległej. z tego, iż, jakkolwiek przez cały okres 1993 –
Kolejny spór toczył się o istnienie i rolę Se- 1997 r. rządziła krajem koalicja tych samych
natu – „izba refleksji” bowiem, jak w Polsce partii, to jednak liczne kryzysy rządowe, jak
zwykło się go nazywać, była efektem kon- i (przynajmniej do końca 1995 r.) jej spory
traktu okrągłostołowego i w zamierzeniu ele- z Prezydentem, osłabiały i spowalniały prace
mentem równowagi politycznej; w momencie Komisji. Ponadto dwukrotnie zmieniał się jej
jednak, gdy historia poszła do przodu i usta- przewodniczący, w 1995 r. bowiem, wskutek
lenia z kwietnia 1989 r. się zdezaktualizowały, wyboru na urząd Prezydenta, przestał być
istnienie Senatu stanęło pod znakiem zapy- nim A. Kwaśniewski, W. Cimoszewicz zaś,
tania. Senat, nie stanowiący pod względem jego następca, niemalże tuż po rozpoczęciu
składu i sposobu wyłaniania żadnej różnicy urzędowania wybrany został na urząd Preze-
względem Sejmu, w dodatku pozbawiony sa Rady Ministrów w początkach roku 1996.
znaczących kompetencji wychodzących poza Elementem pozytywnym z punktu widzenia
kilkoma elementami funkcji ustawodawczej prac konstytucyjnych było to, że procesy de-
i kreacyjnej, był określany jako niepotrzebny, kompozycyjne partii i klubów parlamentar-
pojawiły się więc, obok postulatów likwida- nych postępowały na o wiele mniejszą skalę,
cji tej izby, pomysły, aby jej członkowie byli niż w poprzedniej kadencji Sejmu i Senatu.
wyłaniani w szczególny sposób, albo żeby Wreszcie, 2 kwietnia 1997 r., Zgromadzenie
gromadziła członków określonego rodzaju Narodowe uchwaliło Konstytucję Rzeczy-
(np. przedstawicieli stron stosunku pracy, or- pospolitej Polskiej, przygniatającą większo-
ganizacji rolniczych, samorządowych itp.). ścią 451 głosów „za” przy 40 przeciwnych
Wreszcie, z racji tego, iż w każdym z pierw- i 6 wstrzymujących się. Świadczyło to o dale-
szych parlamentów III RP silnie zaznaczały ko idącym konsensusie parlamentarnych sił
swą obecność partie, reprezentujące interesy politycznych wokół tekstu ustawy zasadniczej
mieszkańców wsi i pracowników rolnictwa, i mogło stanowić dobry prognostyk odnośnie
a także w związku ze szczególną gospodarczo wyniku referendum. Tu jednak proporcje
i historycznie rolą rolnictwa indywidualnego, zwolenników i przeciwników nowego naj-
stosunkowo dużą liczbą ludności, mieszkają- wyższego aktu prawnego okazały się bardzo
cej na wsi i rolnictwem się zajmującej, rów- wyrównane, bowiem większością „jedynie”
nież i kwestie z tym związane znalazły swoje 52.71% głosów obywatele RP opowiedzieli się
odzwierciedlenie w pracach konstytucyjnych za Konstytucją III RP, w dodatku przy rażą-
i w przygotowywanych wersjach konstytucji. co w porównaniu do wagi sprawy niskiej fre-
Pojawił się również, dość oryginalny jednak kwencji 42.86%. Wzięło się to z tego, iż liczne
na tle współczesnego konstytucjonalizmu, i silne ośrodki polityczne spoza parlamentu
pomysł wyodrębnienia rozdziału, poświęco- były w przygniatającej większości przeciwne
nego źródłom prawa. nowo uchwalonej ustawie zasadniczej. We-
Prace konstytucyjne, wznowione po prze- szła ona w życie 17 października 1997 r.
rwie spowodowanej wyborami w 1993 r., Konstytucja RP z 1997 r. stanowi dość ty-

powy przykład konstytucji państwa liberal- nocnej. Polska stanęła przed dylematem – czy
no-demokratycznego, z paroma tylko, choć pozostawać poza jakimikolwiek strukturami
istotnymi, elementami specyfiki lokalnej. obronnymi, może nawet wybrać status kraju
Ustanawiała ustrój, co do zasady parlamen- neutralnego, czy też podjąć próbę przystąpie-
tarno-gabinetowy, jednakże z konstruktyw- nia do bloku już istniejącego. Tym ostatnim
nym wotum nieufności i mocną pozycją mógł być oczywiście jedynie Pakt Północno-
Prezydenta, nie ograniczonego tylko do peł- atlantycki (NATO). Polska zdecydowała się
nienia funkcji reprezentacyjnych. Rola Sena- na drugą z wymienionych ewentualności.
tu w niczym się nie zmieniła, ten sam pozo- Jako pierwszy na poziomie rządowym chęć
stał również sposób jego wyboru. W zakresie wejścia do Paktu wysunął gabinet J. Olszew-
statusu jednostki Konstytucja bazuje na Eu- skiego (grudzień 1991 – czerwiec 1992), ale
ropejskiej Konwencji o Ochronie Praw Czło- podtrzymywały ją wszystkie następne gabi-
wieka i Podstawowych Wolności z 1950 r., nety. Idei wejścia do struktur NATO towa-
a także na ustrojowych pomysłach Ustawy rzyszyła akceptacja tego faktu przez jego pań-
Zasadniczej RFN z 1949 r., takich jak zasa- stwa członkowskie, choć postępowało przy
dy: demokratycznego państwa prawnego, sprzeciwie Rosji. W marcu 1993 r. doszło
społecznej gospodarki rynkowej, godności do wydania deklaracji zaproszenia Polski do
jako źródle praw człowieka, a także wspo- Paktu. Jako pewien etap przejściowy jednak
mnianym już konstruktywnym wotum nie- postanowiono uruchomić, decyzją ze szczy-
ufności. Opierała system prawny na prawie cie w styczniu 1994 r., program pod nazwą
stanowionym, z rolą innych podstaw prawa Partnerstwo dla Pokoju, do którego Polska
jako drugoplanową. Katalog aktów prawnych przystąpiła miesiąc później. Miał on stanowić
normowała w osobnym rozdziale, jednakże swoistą poczekalnię dla państw byłego bloku
nie uniknięto umieszczenia przepisów doty- wschodniego w drodze do Paktu Północno-
czących źródeł prawa poza nim (np. przepis atlantyckiego, a ponadto stanowić pewien
o rozporządzeniu z mocą ustawy - art. 234, sprawdzian współpracy międzynarodowej
czy o układach zbiorowych pracy - art. 59). Zachodu i dawnych demoludów. 29 stycznia
Wykazywała otwarcie na współpracę mię- 1996 r. wystosowane zostało zaproszenie do
dzynarodową w ramach organizacji między- indywidualnych negocjacji z poszczególny-
narodowych i ponadnarodowych. mi dawnymi państwami satelickimi, zain-
teresowanymi wejściem do NATO, a 8 lipca
Wejście do euroatlantyckich struktur 1997 r. zapadła decyzja o zaproszeniu m. in.
bezpieczeństwa Polski do członkostwa w Pakcie. Członko-
stwo w Pakcie stało się faktem. Formalne
Wiele zmian ustrojowych, przeprowadza- zaproszenie, wystosowane przez Sekretarza
nych od 1989 r., w tym z prawnego punktu Generalnego NATO, miało miejsce w stycz-
widzenia najważniejsza, uchwalenie nowej niu 1999 r., a dwa miesiące później, 12 mar-
Konstytucji, dotyczyło reform wewnętrz- ca, polski Minister Spraw Zagranicznych, B.
nych. Transformacja na poziomie stosunków Geremek, podpisał akt przystąpienia Rzecz-
międzynarodowych nie leżała jednak odło- pospolitej Polskiej do Paktu Północnoatlan-
giem. tyckiego.
W roku 1991 doszło do rozwiązania Układu Pakt Północnoatlantycki działa od 1949 r.,
Warszawskiego, a także Rady Wzajemnej Po- na podstawie Traktatu Północnoatlantyckie-
mocy Gospodarczej, a więc instytucji, zrze- go z 4 kwietnia. Z punktu widzenia celów
szających ZSRR i jego satelitów, swoistych przezeń zakładanych, a więc i międzynaro-
odpowiedników powstałych równolegle dowego bezpieczeństwa Polski, najważniejszy
struktur, łączących liberalno-demokratyczne jest art. 5, zgodnie z którym napaść na jedno
państwa zachodniej Europy i Ameryki Pół- państwo będące sygnatariuszem, w Europie

Michał Zieliński
lub Ameryce Północnej, będzie uznawane za została przyjęta w traktacie z Maastricht

równoznaczne z atakiem na wszystkich po- w 1992 r.) datują się jeszcze na lata 80., ale
zostałych członków. Ponadto, każdy z nich nie przybrała wówczas daleko idących for-
będzie obowiązany podjąć „działania, jakie malnych kształtów. Początkowo ograniczona
uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły jedynie do stosunków z EWG, później pro-
zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania wadzona była ona w ramach układu stowa-
bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyc- rzyszeniowego z ówczesnymi wspólnotami
kiego”. Następujący po nim art. 6 konkrety- europejskimi (oprócz EWG także Europejską
zuje geograficzny i „rzeczowo-podmiotowy” Wspólnotą Energii Atomowej EURATOM,
zakres naruszenia, o którym mowa. Jest to a także jeszcze ówcześnie istniejącą Europej-
nie najsilniejsza wprawdzie gwarancja bez- ską Wspólnotę Węgla i Stali), podpisanego
pieczeństwa, nie daje bowiem rękojmi naj- 16 grudnia 1991 r., a ratyfikowanego przez
bardziej pożądanego w razie agresji wsparcia Prezydenta RP 20 października 1992 r., któ-
zbrojnego, co więcej, zgodnie z ustalenia- ry wszedł w życie 1 lutego 1994 r. Regulo-
mi, które zapadły w związku z przystąpie- wał on kwestie harmonizacji gospodarczej,
niem Polski do NATO, zobowiązano się nie a także współpracy politycznej na linii Pol-
umieszczać żołnierzy ani instalacji wojsko- ska – państwa członkowskie. 8 kwietnia tego
wych Paktu na terytorium RP w postaci samego roku natomiast, Polska złożyła ofi-
stałych baz. Sam Pakt przewiduje ponadto cjalny wniosek o członkostwo Polski w Unii
obowiązek RP do współdziałania z pozosta- Europejskiej. Negocjacje, co było łatwe do
łymi państwami członkowskimi w zakresie przewidzenia, nie okazały się sprawą prostą
propagowania i uskuteczniania pokojowego i niekontrowersyjną. Do najbardziej palących
rozwiązywania sporów międzynarodowych, problemów należała sprawa polskiego rolnic-
jak również „prewencyjnej” konsultacji odtwa – jak już zostało to zarysowane, w po-
nośnie sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa równaniu z większością państw europejskich
międzynarodowego. stosunkowo duży odsetek Polaków zajmował
Jak dotychczas powołanie się na kluczowy się rolnictwem i mieszkał na wsi, w związku
art. 5 nastąpiło tylko raz, i to wtedy, gdy doty- z czym Polska stałaby się jednym z głównych
czyło najsilniejszego państwa Paktu (w roku beneficjentów dopłat bezpośrednich. Wska-
2001 rządzony przez Talibów Afganistan zywano także, choć wtedy jeszcze było to
uznany został za sprawcę ataków 11 września drugoplanowe, na kwestie światopoglądowe
na USA i w rezultacie został zaatakowany – mocno zliberalizowana Europa opierała się
przez połączone siły koalicji części państw na wartościach, które były większości spo-
NATO), przy czym ostatnio dynamicznie łeczeństwa polskiego obce, a w najlepszym
zmieniająca się rzeczywistość w Europie razie drugoplanowe, spychała natomiast, nie-
Wschodniej powoduje, iż jego problematyka kiedy dość demonstracyjnie, tradycję chrze-
na nowo staje się aktualna, pierwszy raz tak ścijańską na drugi plan. Przede wszystkim
bardzo od czasu zakończenia Zimnej Wojny. jednak podnoszono kwestię utraty suweren-
ności RP w razie ewentualnej akcesji i tego,
Integracja europejska Polski że „o wszystkim decydować będzie Bruksela”.
Jednym z podstawowych warunków inte-
Kolejnym elementem polskiego włączania gracji było dostosowanie polskiego prawa do
się w struktury międzynarodowe liberalno- wymogów unijnych, w szczególności przez
demokratycznego Zachodu był proces wej- przyjęcie acquis communautaire, czyli do-
ścia RP jako państwo członkowskie do Unii robku prawnego Wspólnot. Od ustanowie-
Europejskiej. Jednakże początki współpracy nia EWG do przełomu XX i XXI w., kiedy to
z wtedy jeszcze Europejską Wspólnotą Go- w Polsce do tego procesu dochodziło, zdołał
spodarczą (nazwa Wspólnota Europejska ów dorobek urosnąć do pokaźnych rozmia-

rów. Należy tu zwrócić uwagę na dwie pod- 1992 r., tuż po rozwiązaniu parlamentu przez
stawowe kwestie. Pierwszą było wprowadze- Prezydenta, podpisano konkordat ze Stolicą
nie norm prawnych prawa pochodnego do Apostolską, jednakże opór rządowych suk-
dorobku do porządku prawnego RP. O ile cesorów polskich sygnatariuszy spowodował
nie stanowiło to problemu w odniesieniu opóźnienie jego wejścia w życie na kilka lat.
do rozporządzeń – po wejściu do organi- Konkordat stał się przedmiotem licznych
zacji międzynarodowej, jaką jest UE, i tak sporów politycznych na linii lewica-prawi-
obowiązywałyby bezpośrednio i w całości ca, gdy ta pierwsza posuwała się nawet do
– o tyle już pewnych trudności nastręcza- stwierdzeń o uzależnieniu Państwa Polskiego
ła kwestia dyrektyw, których cele podlegają od Watykanu.
urzeczywistnieniu poprzez zmiany aktów W następnym zaś roku z kolei uchwalona
prawa wewnętrznego. Kwestią drugą była została ustawa o podatku od towarów i usług,
z kolei sprawa przepisów prawa wewnętrzne- popularnym VAT, traktująca o najpoważniej-
go sprzecznych z prawem wspólnotowym. Ze szym źródle budżetowych dochodów pań-
względu na zasadę multicentryczności syste- stwa, ale także będąca przedmiotem licznych
mów prawnych, istnienie takiej różnicy samo kontrowersji.
w sobie jest akceptowalne. W niektórych sy- Połowicznym sukcesem okazały się dążenia
tuacjach normy prawa krajowego po prostu sił zwłaszcza prawicowych w zakresie usku-
nie byłyby stosowane (przynajmniej w od- tecznienia rozliczeń z poprzednim ustro-
niesieniu do sytuacji, gdzie po jednej ze stron jem. Jakkolwiek osądzono i skazano część
występuje podmiot unijny, obywatel UE itp.). osób, odpowiedzialnych za naruszenia pra-
Jednakże, Trybunał Sprawiedliwości stara się wa obowiązującego i praw człowieka w PRL,
przekonywać państwa członkowskie, nie tyl- nie doszło do spełnienia wszystkich celów
ko tzw. nowej Europy, do ujednolicania zasad związanych z dekomunizacją życia publicz-
w tym zakresie, szczególnie w odniesieniu nego oraz tzw. lustracją, a więc ujawnieniem
do uregulowań z zakresu statusu jednostki. tajnych i świadomych współpracowników
Negocjacje zostały zakończone 13 grudnia organów policji politycznej poprzedniego
2002 r. na szczycie w Kopenhadze, po burz- ustroju. Pierwsza poważna próba w tym za-
liwej nocy ustalania ostatnich kwestii zwią- kresie pojawiła się w maju 1992 r., kiedy Sejm
zanych z akcesją Sam traktat akcesyjny pod- przegłosował uchwałę w sprawie ujawnienia
pisany został 16 kwietnia 2003 r. w Atenach. tajnych współpracowników, którzy sprawo-
W dniach 7-8 czerwca odbyło się referendum wali w owym czasie najwyższe stanowiska
w sprawie wejścia RP do Unii Europejskiej, w aparacie państwa i samorządzie terytorial-
w którym ponad 77% głosujących przy fre- nym. Spowodowała kryzys polityczny i stała
kwencji blisko 59-procentowej opowiedziało się bezpośrednią (choć nie jedyną) przyczy-
się za akcesją. 1 maja 2004 r. Polska została ną odwołania rządu J. Olszewskiego. Później
członkiem Unii Europejskiej. na kilka lat zaprzestano prób jakiegokolwiek
działania legislacyjnego w tym zakresie,
Dalsze etapy transformacji ustrojowej zwłaszcza iż największym poparciem cieszyły
się siły przeciwne temu rozwiązaniu.
Rok 1991, jakkolwiek zakończył tworze- Pewnym kompromisem zakończyła się
nie fundamentów liberalno-demokratycz- sprawa penalizacji przerywania ciąży. Jeden
nego państwa, nie może być cezurą, która z najbardziej palących elementów debaty pu-
jego budowanie kończy. W dalszym ciągu blicznej w państwie od zawsze, który rozpalił
podejmowano liczne zmiany zakresie prawa ją do ekstremum w latach 1991-1993, dopro-
ustrojowego, które coraz bardziej oddalały wadził do przyjęcia rozwiązania, polegająca
państwo polskie od dziedzictwa PRL. Bardzo na tym, iż, jakkolwiek aborcja, jako taka stała
jaskrawym tego przykładem było, gdy latem się zabiegiem prawnie zakazanym, to jednak

Michał Zieliński
w drodze wyjątku dopuszczano jej przepro- stycyjnych zostały wprowadzone drogą usta-
wadzanie w sytuacji, gdy ciąża jest wynikiem wową. To także za czasów rządów koalicji
czynu zabronionego, zagraża życiu i zdrowiu postkomunistycznej wprowadzono, w grud-
matki, czy też płód cechuje się nieodwracal- niu 1996 r. kasy chorych, jako nowy system
nymi zmianami rozwojowymi. ubezpieczenia zdrowotnego. Last but not
W roku 1993, władzę przejęły dwie par- least, to właśnie w 1997 r. uchwalono, bardzo
tie postkomunistyczne, które zwyciężyły we niedaleko idącą wprawdzie, ale jednak usta-
wrześniowych wyborach parlamentarnych, wę lustracyjną.
czyli Sojusz Lewicy Demokratycznej i Polskie Tej ostatniej kwestii dużo uwagi poświęcił
Stronnictwo Ludowe. Zwłaszcza zwycięstwo rząd J. Buzka (październik 1997 – paździer-
partii, złożonej głównie z byłych działaczy nik 2001 r.), który rozpoczął urzędowanie
PZPR budziło duże zaniepokojenie o przy- po zwycięstwie zjednoczonej wokół „Soli-
szły kształt ustrojowy państwa, zwłaszcza iż darności” centroprawicy w wyborach parla-
jej członkowie otwarcie kontestowali wiele mentarnych, po zawarciu koalicji z liberalną
aspektów polskiej transformacji, prowadze- Unią Wolności. Zmienił zasady lustracji i do-
nie przyjaznej polityki wobec Kościoła Kato- prowadził do powstania w 1998 r. Instytutu
lickiego, kwestie rozliczeń z nieprawościami Pamięci Narodowej, który oprócz weryfika-
poprzedniego ustroju, czy też pomysł wejścia cji prawdziwości oświadczeń lustracyjnych,
do NATO. Choć obawy te okazały się w du- składanych przez piastunów wysokich sta-
żej mierze przesadzone, doszło do pewnego nowisk publicznych, prowadzić miał działa-
zastopowania dynamiki reform wewnętrz- nia prokuratorskie wobec winnych zbrodni
nych. Po części brało się to z tego, że wskutek nazistowskich i komunistycznych, a także
dość niefortunnej jak na owe czasy ordynacji działalność edukacyjną. Postawił sobie bo-
wyborczej ponad 1/3 głosujących nie miała wiem za cel przyspieszenie procesów trans-
bezpośredniej reprezentacji parlamentar- formacyjnych, przy czym głównym tego ele-
nej w Sejmie, w związku z tym ten ostatni mentem był projekt tzw. czterech wielkich
był mało reprezentatywny. Tym niemniej to reform. Bardzo kontrowersyjne od same-
właśnie w okresie rządów koalicji SLD-PSL go początku, mają po dziś dzień kolosalny
doszło do wejścia RP do OECD (1996 r.), re- wpływ na rzeczywistość społeczno-ustrojo-
formy Rady Ministrów (1996 r., polegającej wą w Polsce. Budzącą stosunkowo najmniej
między innymi na stworzeniu działów ad- emocji jest reforma samorządowa z 1999 r.
ministracji rządowej), uchwalenia w 1997 r. polegająca na wprowadzeniu nowych szcze-
nowej kodyfikacji prawa karnego (Kodeks bli samorządu terytorialnego: powiatu i wo-
Karny, Kodeks Postępowania Karnego, Ko- jewództwa, a także zmniejszeniu liczny woje-
deks Karny Wykonawczy, Kodeks Karny wództw z dotychczasowych 49 do większych
Skarbowy, Kodeks Wykroczeń, Kodeks Po- 16. Generalna zasada funkcjonowania jed-
stępowania w sprawach o Wykroczenia). nostek samorządu terytorialnego miała po-
Próbie legalizacji tzw. aborcji ze względów legać na tym, iż gmina miała zajmować się
społecznych w 1996 r. sprzeciwił się Trybu- większością spraw o znaczeniu lokalnym,
nał Konstytucyjny, z kolei pomysł powszech- powiat tymi tylko, które przekraczały możli-
nego uwłaszczenia, czyli uczynienia z milio- wości pojedynczej gminy, województwo zaś
nów Polaków współwłaścicieli państwowych sprawami o znaczeniu regionalnym. Powiat,
przedsiębiorstw, upadło w lutowym referen- struktura znana w Polsce jeszcze z czasów
dum w 1996 r. ze względu na nieosiągnięcie średniowiecza, miał być tworzony ze stolicą
wymaganego prawem poziomu uczestnictwa w takim tylko ośrodku, który spełniał okre-
w nim (frekwencja zaledwie 32%). Jednak ślone kryteria. Reforma krytykowana jest za
zmiany, polegające na dystrybucji świadectw rozrost biurokracji, powiązane z nim niepo-
udziałowych Narodowych Funduszy Inwe- trzebne wprowadzenie pośredniego szczebla

w postaci powiatu, pojawiały się także prote- Reforma emerytalna z kolei zasadzała się
sty mieszkańców miast, które straciły status na zastąpieniu finansowania emerytur przy-
wojewódzkich, bądź miały nie zostać stolica- szłych świadczeniobiorców przez Zakład
mi powiatów. Ubezpieczeń Społecznych na rzecz prywat-
Reforma oświatowa również bazowała na nych Otwartych Funduszy Emerytalnych,
wprowadzeniu większej złożoności struktu- finansowanych ze składki, potrącanej z wy-
ralnej, odwołując się do jednostki organiza- nagrodzenia. Miała też doprowadzić do ujed-
cyjnej historycznie w Polsce znanej, wpro- nolicenia zasad poprzez wprowadzenie po-
wadzono bowiem, dla dawnych uczniów VII wszechnego systemu emerytalnego, jednakże
i VIII klasy szkoły podstawowej i I klasy szko- ten cel pozostał do końca niezrealizowany.
ły średniej, gimnazja, co spowodowało skró- W późniejszym okresie zresztą doszło do
cenie okresu nauki w szkole podstawowej i li- mocnego okrojenia OFE (2014 r.), przesu-
ceum odpowiednio do 6 i 3 lat. Towarzyszyło wając część środków z nich do systemu pań-
temu znaczne zmodyfikowanie programu stwowych ubezpieczeń społecznych.
nauczania, a także jego metod na wszystkich Ogólnie, wszystkie reformy krytykowane są
etapach edukacji, a także egzaminu matural- za realizowanie neoliberalnych dążeń, które
nego, od tego momentu zewnętrznego i speł- nie są bezalternatywną propozycją zbliżania
niającego zarazem rolę egzaminu na studia systemu społecznego państwa do wzorców
wyższe. Powyższe zmiany krytykowane są m. zachodnich. Liczni krytycy wskazują nawet,
in. za nagromadzenie w gimnazjach trzech iż nie ma państw zachodnich, które w komer-
najtrudniejszych wychowawczo roczników cjalizacji usług publicznych i de facto cedo-
uczniów, a także za odtwórczy i niewłaściwie waniu kompetencji z państwa na obywateli
oceniany egzamin maturalny, i doprowadziły poszły aż tak daleko, jak Polska.
do likwidacji gimnazjów, co ma zostać przy-
pieczętowane w 2019 r. Wnioski
Reforma służby zdrowia, polegająca na
utrwaleniu systemu kas chorych i zastąpienia Od 1989 r. państwo polskie, z mniejszymi
finansowania budżetowego służby zdrowia lub większymi sukcesami, dąży w kierunku
systemem składkowym, była chyba najostrzej upodobnienia się do państw liberalnej demo-
krytykowaną ze wszystkich, przede wszyst- kracji. Jak gdyby wszyscy politycy przyswoili
kim ze względu na bliski dla każdego czło- sobie jako aksjomat tezę F. Fukuyamy o koń-
wieka jej przedmiot. Główne mankamenty, cu historii i ostatecznym triumfie liberalnej
które się jej wytyka, to niezrozumiałe zasady demokracji, jako najlepszego systemu ustro-
korzystania z najbliższej służby zdrowia (le- jowego. Patrząc bowiem na procesy prawno-
karze pierwszego kontaktu), a także przerost ustrojowe od 1989 r., mimo zmieniających
administracji zdrowotnej. Ta reforma dość się sił politycznych, główne kierunki zmian
szybko zresztą została radykalnie zmodyfiko- pozostawały te same. Konsensus panował
wana, kiedy to następujący po gabinecie Buz- w zakresie fundamentalnych zmian, podej-
ka rząd L. Millera (październik 2001 – maj mowanych zwłaszcza w roku 1989, choć im
2004 r.) wprowadził w miejsce kas chorych dalej w czasie, tym trudniej było go osiągnąć,
Narodowy Fundusz Zdrowia i przywrócił fi- jeszcze szerszy w odniesieniu do członko-
nansowanie budżetowe. I tę reformę poddaje stwa w NATO, i już dużo mniejszy w kwestii
się ostrej krytyce za niejasne zasady korzy- wejścia do Unii Europejskiej, jednakże partii
stania ze świadczeń, oferowanych przez Fun- całkowicie przeciwnych akcesji było niewiele
dusz, niewystarczający ich zakres, a także (dominowała postawa „tak, ale…”).
również małą ich ilość, skutkującą drastycz- Co ciekawe jednak, konsensus ugrupowań
nie nieraz długimi okresami oczekiwania na politycznych nie oznaczał wcale konsensusu
usługi medyczne. na poziomie społeczeństwa – olbrzymia jego

Michał Zieliński
część była przeciwna obecnie obowiązującej cyjnego sądów powszechnych ministrowi

Konstytucji w referendum, również znacząca sprawiedliwości. Stanowi to przedmiot bar-
opowiadała się przeciw wejściu do Unii Eu- dzo gorącego sporu tak w państwie, jak i na
ropejskiej; wynik referendum był taki a nie forum UE, i nic nie wskazuje na to, aby ten
inny głównie dlatego, iż eurosceptycy nie po- spór szybko się zakończył. Tak czy inaczej,
fatygowali się do urn. nawet jeśli transformacja ustrojowa to proces
Po roku 2005 konsensus w zasadzie przestał dawno zakończony, nie oznacza to, iż trans-
istnieć. Wprowadzono i utrwalono funda- formacja ustroju nie dokonuje się albo nie
menty demokratycznego państwa prawnego, będzie dokonywać.
zrealizowano podstawowe cele geostrategicz-
ne, ponadto zaś, w służbie doprowadzenia Tekst powstał podczas „Projektu Polonia”,
do dwupartyjności, doszło do radykalnego realizowanego przez Wolontariuszy Fundacji
zaostrzenia konfliktu politycznego obozu Europejskiej Kultury Prawnej
umiarkowanego z radykalnym, który to kon- www.elc4u.org
flikt, po różnych fazach wzmożenia i łago-
dzenia, trwa do dziś. Tym samym zrealizo-
wano główne cele transformacji. Podstawowe
swobody obywatelskie, oraz fakt wyłaniania
rządzących w naprawdę wolnych wyborach,
wydają się jednak być niezagrożone, i to jest
niewątpliwe osiągnięcie ostatnich 25 lat.
Pytanie, jakie musi zostać postawione na
koniec, brzmi: czy istotnie proces transfor-
macji ustrojowej się zakończył? A jeśli tak, Źródła
to kiedy – można tu się zastanawiać nad ro- Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 październi-
kiem 1989, 1993, a nawet 2004 r. Prawdą jest, ka 1992 r. o wzajemnych stosunkach między
że nadal istnieją liczne prawne pozostałości władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczy-
dawnego ustroju, nie wspominając rzecz ja- pospolitej Polskiej oraz o samorządzie tery-
sna o kulturze politycznej i mentalności. torialnym (Dz. U. nr 84, poz. 426).
Poza tym, zawsze będzie istnieć prowokacyj- Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia
ne nieco pytanie, czy transformacja ustrojo- 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia
wa w ogóle zakończyć się może? Polska ciąży Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.
ku Zachodowi i się doń upodabnia, ale ów nr 67, poz. 336).
Zachód przecież od 1989 r. nie stoi w miejscu Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie
i wciąż zmuszony jest odpowiadać na coraz Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-
to nowe wyzwania, także ustrojowe. Wiele wej (Dz. U. nr 19, poz. 101).
stwierdzeń przed 25 laty mających charak- Ustawa z dnia 29 września 1989 r. o zmianie
ter dogmatu jest, zwłaszcza w dobie kryzysu, Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-
dość mocno podważanych. wej (Dz. U. nr 75, poz. 444).
Pytanie jest tyleż zasadniejsze, iż w ostat- Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. O zmianie
nim okresie doszło do znaczących zmian Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-
w zakresie sądownictwa, w szczególności wej (Dz. U. nr 16, poz. 94).
przesunięcie z sądów na parlament punktu Ustawa z dnia 27 września 1990 r. o zmianie
ciężkości, gdy chodzi o wyłanianie członków Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-
Krajowej Rady Sądownictwa, czy odesłanie wej (Dz. U. Nr 67, poza. 397).
w stan spoczynku części starszych sędziów
Sądu Najwyższego oraz ściślejsze podpo-
rządkowanie w ramach nadzoru administra-

Prawo III Rzeczypospolitej – zmiany w duchu konsensusu
Witold Małecki
Doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa, Administracji

i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wiceprezes Zarządu
Fundacji Europejskiej Kultury Prawnej
R
ok 1989 otworzył w dziejach Państwa wewnętrznych, tworząc prawne ramy funk-
Polskiego nowy rozdział, którego mo- cjonowania demokratycznego państwa praw-
tywem przewodnim miała stać się nego, urzeczywistniającego zasady gospodarki
przemiana Polskiej Rzeczypospolitej Ludo- rynkowej, w następnym zaś etapie – uczynić
wej w III Rzeczpospolitą Polską – państwo zadość wymaganiom wynikającym z dążenia
suwerenne i demokratyczne, funkcjonujące do integracji międzynarodowej (o charak-
według zasad gospodarki rynkowej, dążące terze przede wszystkim ekonomicznym) na
do aktywnego uczestnictwa w międzynaro- łonie Wspólnot Europejskich, postrzeganej
dowej współpracy politycznej i ekonomicznej. jako gwarancja pokoju i przyczyna sukcesu
Funkcjonujący w PRL model stosunków spo- gospodarczego państw zachodniej Europy.
łeczno-gospodarczych, właściwy państwom (Dość powiedzieć, że już w grudniu 1991 r.
socjalistycznym, okazał się skrajnie nieefek- podpisano Układ europejski ustanawiający
tywny, czego dobitny wyraz stanowiły niepo- stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Pol-
koje społeczne oraz poważny kryzys gospo- ską a Wspólnotami Europejskimi i ich pań-
darczy, który nastąpił w końcu lat 80. XX w. stwami członkowskimi, a w kwietniu 1994 r.
W obliczu fiaska dotychczasowego systemu Polska złożyła wniosek o członkostwo w Unii
nie budziło wątpliwości, że dla szukającej dro- Europejskiej). Cele stojące przed rodzącą się
gi wyjścia z kryzysu Polski optymalne rozwią- III Rzeczpospolitą spotykały się na przestrzeni
zanie stanowić będzie model wolnorynkowy lat z akceptacją i poparciem większości społe-
funkcjonujący m.in. państwach zachodniej czeństwa, stanowiąc przy tym przedmiot kon-
Europy, których gospodarki przeżywały roz- sensusu prawie wszystkich czołowych forma-
kwit związany z integracją w ramach Wspól- cji politycznych – mimo daleko posuniętych
not Europejskich. Konieczność przestawienia odmienności rodowodów i reprezentowanych
polskiej gospodarki na inne tory podkreślił nurtów, zgodnych co do drogi, którą podążyć
w exposé wygłoszonym w sierpniu 1989 r., powinna odrodzona Polska.
u progu doby zmian, pierwszy niekomuni-
styczny premier Polski Tadeusz Mazowiecki, Ewolucja prawa związana z
stwierdzając: „Długofalowym strategicznym transformacją ustrojową
celem poczynań rządu będzie przywrócenie A. Metodyka zmian w prawie
Polsce instytucji gospodarczych od dawna
znanych i sprawdzonych. Rozumiem przez Istotną cechą charakterystyczną pol-
to powrót do gospodarki rynkowej oraz roli skich przemian ustrojowych rozpoczętych
państwa zbliżonej do rozwiniętych gospodar- w 1989 r. była ich pełna zgodność z dotych-
czo krajów. Polski nie stać już na ideologiczne czas obowiązującymi normami prawa Pol-
eksperymenty.” (Sprawozdanie, 1989a; s. 84). skiej Rzeczpospolitej Ludowej, będąca skut-
Wynikające z sytuacji polityczno-gospodar- kiem porozumienia osiągniętego przez obóz
czej priorytetowe kierunki ewolucji polskie- rządowy i opozycyjny przy Okrągłym Stole.
go prawa u progu okresu III Rzeczpospolitej Dokonywane zmiany w prawie, mimo iż co
wydawały się zarysowane jasno – w pierwszej do istoty i treści miały charakter niewątpliwie
kolejności należało dokonać głębokich reform rewolucyjny, formalnie nosiły znamiona jedy-

Witold Małecki
nie ewolucji obowiązującego w PRL porządku tywnych [aktów stanowionych w latach 1944-
prawnego, co pozwala określić je mianem „re- 1989, godzących w suwerenny byt państwa
wolucji łagodnej” (termin autorstwa Gaetano polskiego lub sprzecznych z zasadami prawa
Filangeriego, użyty przez Hugona Kołłątaja do uznawanymi przez narody cywilizowane] ran-
określenia przeobrażeń oświeceniowej Polski, gi ustawowej wymaga stwierdzenia ustawowe-
związanych z działalnością Sejmu Czteroletnie- go, a innych aktów normatywnych – decyzji
go) lub „rewolucji legalnej” (Izdebski H., 2000; właściwych organów władzy państwowej”. Po-
s. 15-16). Nie naruszając więc ciągłości systemu dobny pogląd został zaprezentowany również
prawnego, zmiany urzeczywistniano poprzez przez Rzecznika Praw Obywatelskich – prof.
nowelizowanie lub uchylanie aktów prawnych Ewę Łętowską, która, odnosząc się do sposo-
przyjętych w czasach PRL oraz wprowadzanie bu dokonywania zmian w prawie, stwierdziła,
do obrotu prawnego nowych aktów, zgodnie że „błędem jest jednakowoż – w miejsce nor-
z obowiązującymi przepisami. malnych, prowadzonych w trybie parlamentar-
Przyjęta metodyka zmian, choć nie wywo- nym zmian, a także zamiast zintensyfikowania
ływała zasadniczych kontrowersji, spotkała wysiłków na rzecz naprawdę kreatywnego sto-
się z odosobnionymi głosami krytyki. Nie- sowania tego prawa, które mamy – odmawianie
którzy badacze prawa podnosili, że normom mu bytu jako tworowi nielegitymowanemu”
ustanowionym przez organy Polskiej Rzeczy- (Sprawozdanie, 1992). To stanowisko przyj-
pospolitej Ludowej – państwa pozbawionego mował także Trybunał Konstytucyjny, który po
przymiotu suwerenności – nie można przypi- 1989 r. dokonywał niejednokrotnie, w ramach
sać w żadnej mierze charakteru powszechnie przysługującej mu ówcześnie kompetencji, po-
obowiązującego prawa, wobec czego nie mogą wszechnie obowiązującej wykładni przepisów
stać się one skutecznym punktem odniesienia aktów prawnych przyjętych w okresie PRL,
dla norm ustanawianych w III Rzeczypospoli- czym potwierdzał ich moc obowiązującą (Jac-
tej. Według tego poglądu, w pełni niepodległe kowski, 2004; s. 21-22).
od 1989 r. państwo polskie nie stanowiło tego Zgodność organów władzy państwowej
samego tworu co zależna od Związku Radziec- III Rzeczypospolitej w przedmiocie mocy wią-
kiego Polska Rzeczpospolita Ludowa; brak było żącej przepisów ustanowionych przed 1989 r.
zatem podstaw, by przyjąć, że między porząd- oraz wynikającego z niej sposobu dokonywa-
kami prawnymi tych podmiotów mogła zacho- nia zmian w prawie pozwoliła na utrzymanie
dzić ciągłość. trwałości stosunków prawnych powstałych
Przywołane stanowisko nie znalazło jednak w dobie PRL i pewności co do obowiązywania
powszechnej akceptacji. Organy władzy pań- norm prawnych – wartości cennych szczegól-
stwowej III Rzeczypospolitej zgodnie i konse- nie z perspektywy społeczeństwa, w trudnym
kwentnie opowiadały się za uznaniem za wią- okresie doznającego dezorientacji. Legislato-
żące norm ustanowionych w czasach Polskiej rom umożliwił zaś zajęcie się niezbędnymi dla
Rzeczypospolitej Ludowej. Wyrazem tego stało kształtującego się nowego ustroju zmianami
się – jak zaznaczono powyżej – dokonywanie w prawie, nie tworząc przed nimi konieczności
przez parlament III RP zmian w prawie na pod- budowania systemu prawnego od podstaw. Za-
stawie dotychczas obowiązujących przepisów. znaczyć jednak wypada, że brak spójności mię-
Brak automatycznej utraty mocy wiążącej przez dzy normami ustanawianymi przed i po 1989 r.
akty prawne przyjęte przed 1989 r. nawet o tre- utrudniał – i niekiedy w dalszym ciągu utrud-
ści zupełnie nieprzystającej do porządku praw- nia – proces stosowania i wykładni prawa.
nego III Rzeczypospolitej, podkreślił Senat RP
w uchwale z dnia 16 kwietnia 1998 r. o ciągłości B. Treść zmian
prawnej między II a III Rzecząpospolitą Polską
(M.P. z 1998 r. Nr 12, poz. 200) zaznaczając, Rozpoczęty w 1989 r. proces przemiany Pol-
że „nieważność wspomnianych aktów norma- skiej Rzeczypospolitej Ludowej w III Rzecz-

PRAWO III RZECZYPOSPOLITEJ
pospolitą przyjęło się określać w literaturze mentalnych zmianach w duchu liberalnym.

naukowej i publicystyce mianem „transfor- Przepisy ustawy, nazywanej „ustawą Wilczka”,
macji ustrojowej”. Równie doniosłe skutki w powszechnej opinii doskonale odpowiadały
transformacja ta przyniosła w sferze ustroju potrzebom intensywnie rozwijającej się po jej
politycznego i ustroju gospodarczego pań- wejściu w życie drobnej i średniej przedsię-
stwa. O ile jednak zmiany ustroju polityczne- biorczości. Ustawa – z uwagi na zarysowany
go zostały w dużym stopniu określone pod- przez nią szeroki zakres wolności działalności
czas odbywających się w pierwszym kwartale gospodarczej – do dziś spotyka się z aprobatą
1989 r. obrad Okrągłego Stołu, o tyle konklu- liberalnie zorientowanych ekonomistów, An-
zje prac Okrągłego Stołu – a ściślej ujmując: drzej Sadowski z Centrum im. Adama Smitha
jego Zespołu do spraw Gospodarki i Polityki określił ją jako „niedościgniony wzór ustawy,
Społecznej – w zakresie przekształceń go- dającej najwięcej wolności gospodarczej pol-
spodarczych, przedstawione w „Stanowisku skim przedsiębiorcom” (Sadowski, 2008).
w sprawie polityki społecznej i gospodarczej Przeprowadzenie przez socjalistyczne rząd
oraz reform systemowych”, zostały uznane za i Sejm tak ważkiej reformy, uważanej za prelu-
mało konkretne. Godzi się jednak zaznaczyć, dium polskiej transformacji gospodarczej, po-
że w rozdziale V „Stanowiska...”, zatytułowa- zwalało oczekiwać, że po zmianie u steru wła-
nym „Nowy ład ekonomiczny”, uczestniczący dzy, dokonanej wskutek powołania 24 sierpnia
w obradach Okrągłego Stołu przedstawiciele 1989 r. na stanowisko premiera działacza „So-
strony rządowej i opozycyjnej zgodnie wska- lidarności” Tadeusza Mazowieckiego, obóz
zali główne kierunki przekształceń, zaliczając PZPR – reprezentowany przez prezydenta
do nich m.in. „swobodne kształtowanie się Wojciecha Jaruzelskiego oraz wciąż znaczną
struktury własnościowej”, „rozwój stosunków liczbę posłów w Sejmie – nie będzie dążył do
rynkowych i konkurencji” oraz „likwidowanie zahamowania dalszych reform ekonomicz-
pozostałości systemu nakazowo-rozdzielcze- nych w duchu wolnorynkowym, sprzecznych
go” (Stanowisko, 1989; s. 15) wszak z założeniami gospodarki socjalistycz-
Gdy w lutym 1989 r. rozpoczynały się obranej. Nadzieje te nie okazały się płonne.
dy Okrągłego Stołu, pierwszy z zasadniczych Kolejnym fundamentalnym etapem prze-
etapów transformacji gospodarczej został już mian gospodarczych stał się tzw. „plan
jednak dokonany. 23 grudnia 1988 r. Sejm Balcerowicza” – pakiet dziesięciu ustaw,
PRL uchwalił ustawę o działalności gospo- przygotowanych pod kierownictwem wicepre-
darczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324), której prze- miera i ministra finansów Leszka Balcerowi-
pisy wprowadziły do prawa polskiego zasadę cza, uchwalonych przez Sejm 27 i 28 grudnia
wolności działalności gospodarczej – art. 1 1989 r. Plan miał na celu, według wygłoszo-
ustawy stanowił, że „Podejmowanie i prowa- nych w Sejmie słów jego autora, „z jednej stro-
dzenie działalności gospodarczej jest wolne ny […] wprowadzenie w życie programu
i dozwolone każdemu na równych prawach, stabilizacji, a więc opanowania inflacji” – od-
z zachowaniem warunków określonych prze- powiadające doraźnym potrzebom życia eko-
pisami prawa” (brzmienie tego przepisu na- nomicznego, z drugiej strony – „kontynuację
wiązywało do art. 3 rozporządzenia Prezyden- działań nad przekształceniami systemu go-
ta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. spodarczego” (Sprawozdanie, 1989b; s. 217).
o prawie przemysłowem). Uchwalenie ustawy Na tym drugim polu nowe ustawy, mające na
stanowiło znaczące osiągnięcie reformator- celu m.in. liberalizację i intensyfikację trans-
skiego skrzydła PZPR na czele z premierem granicznej wymiany gospodarczej, doprowa-
Mieczysławem Rakowskim i głównym auto- dziły do usunięcia pozostałości państwowego
rem ustawy – ministrem przemysłu Mieczy- monopolu w zakresie handlu zagranicznego
sławem Wilczkiem, którzy dostrzegli sposób i umożliwienia przedsiębiorstwom zagranicz-
naprawy upadającej gospodarki w funda- nym wywozu zysków poza granice Polski. In-

Witold Małecki
gerencją w dotychczasowy model rynku pracy 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr 55, poz. 321).
okazała się ustawa o szczególnych zasadach Znaczenie dostosowania unormowań cywil-
rozwiązywania z pracownikami stosunków noprawnych do wprowadzanego modelu go-
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy spodarki wolnorynkowej było niewątpliwie
oraz o zmianie niektórych ustaw. Ustawa ta, kluczowe z uwagi na okoliczność, że w tym
uchylając stosowanie ustanowionych w Ko- modelu zasadnicze znaczenie w regulacji
deksie pracy procedur ochronnych pracow- prawnej stosunków gospodarczych przypa-
ników w sytuacji konieczności zmniejszenia da normom prawa cywilnego, nie zaś – jak
zatrudnienia z przyczyn ekonomicznych lub w modelu gospodarki nakazowo-rozdzielczej
w związku ze zmianami organizacyjnymi, – przepisom prawa administracyjnego. Nowe-
produkcyjnymi albo technologicznymi, za- lizacja z 28 lipca 1990 r. – jak zaznaczył w Sej-
powiadała oparcie w nowym systemie popy- mie sprawozdawca zajmującej się jej projek-
tu na pracę na kryteriach ekonomicznych, co tem Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia
w pierwszych latach transformacji doprowa- projektów ustaw dotyczących zmian systemo-
dziło do ogromnego wzrostu bezrobocia. wych w gospodarce narodowej, prof. Adam
Mimo że przepisy ustaw objętych planem Zieliński – obejmowała „najważniejsze ze
Balcerowicza stanowiły w dużej mierze za- zmian merytorycznych, mających na celu
przeczenie regulacji gospodarczych obowią- przebudowę kodyfikacji cywilnej zgodnie ze
zujących w PRL, istota zmian nie napotkała za- zmianami ustrojowymi, jakie dokonały się
sadniczego sprzeciwu ze strony obozu PZPR. ostatnio w Polsce” (Sprawozdanie, 1990b;
Jakkolwiek podczas prac w Sejmie posłowie s. 175).
wybrani z ramienia tej partii zgłaszali nawią- Motywem przewodnim lipcowej nowelizacji
zujące do jej linii programowej poprawki do kodeksu cywilnego było wprowadzenie zasa-
projektów ustaw, nie dążyły do zniweczenia dy równości w stosunkach cywilnoprawnych.
istoty reform – zrozumienie posłów PZPR Jej wyrazem stało się usunięcie z Kodeksu
wobec potrzeby daleko idących zmian prze- cywilnego wszystkich przepisów i wzmianek
łożyło się na brak ich zasadniczego sprzeci- dotyczących jednostek gospodarki uspołecz-
wu wobec ustaw podczas głosowań w Sejmie. nionej – podmiotów z dominującą rolą wła-
Również prezydent Wojciech Jaruzelski dał sności państwowej lub spółdzielczej; szcze-
wyraz aktywnego wsparcia wobec planu – nie gólna regulacja prawna ich działalności była
dość, że nie skorzystał z przysługującego mu dla nich preferencyjna i korzystniejsza na tle
prawa weta, to podpisał ustawy już 31 grudnia innych podmiotów prawa cywilnego, których
1989 r. (to jest trzy/cztery dni po ich uchwa- funkcjonowanie podlegało przepisom ogól-
leniu przez Sejm), co pozwoliło, by większość nym. Nie budziło wątpliwości, że stan ten
z nich weszła w życie już 1 stycznia 1990 r. nie mógł zostać utrzymany w warunkach go-
Było to zgodne z zamysłem Leszka Balcero- spodarki rynkowej, której zasady wymagały
wicza, związanym z dążeniem do „rozpoczę- umożliwienia wszystkim podmiotom uczest-
cia 1990 r. według nowych zasad” w związku niczącym w życiu gospodarczym prowadzenia
z okolicznością, że „znajomość nowych reguł działalności na równych prawach. Za dobitną
gry od początku roku ma ogromne znaczenie ilustrację usunięcia odmiennej regulacji ob-
dla wszystkich instytucji i osób prowadzących rotu w sektorze gospodarki uspołecznionej
działalność gospodarczą” (Sprawozdanie, i nieuspołecznionej służyć może szczegól-
1989b; s. 215-216). nie uchylenie art. 2 Kodeksu, w myśl którego
Za ostatni z trzech fundamentalnych etapów „w wypadkach, gdy wymagały tego szczególne
transformacji ustrojowej w zakresie przebu- potrzeby obrotu między jednostkami gospo-
dowy unormowania prawnego systemu go- darki uspołecznionej” Radzie Ministrów lub
spodarczego Polski należy uznać nowelizację innemu naczelnemu organowi gospodarki
Kodeksu cywilnego, dokonaną ustawą z dnia państwowej przysługiwała kompetencja do

regulowania tego obrotu w sposób odbiegają- pliwie naprzeciw potrzebom intensywnie roz-
cy od przepisów kodeksu, aczkolwiek noweli- wijającego się prywatnego obrotu gospodar-
zacją lipcową uchylone zostały również – jak czego, a także dodanie tytułu XXXVII księgi
wspomniano – wszystkie przepisy Kodeksu trzeciej, poświęconego instytucjom przekazu
wprost ustanawiające odrębności w regulacji i papierów wartościowych.
obu rodzajów obrotu. Podobnie jak w przypadku planu Balcero-
Kolejną zasadniczą zmianę w Kodeksie cy- wicza, nowelizacja Kodeksu cywilnego, choć
wilnym, urzeczywistniającą zasadę równości stanowiła kolejny etap demontażu podstaw
w stosunkach cywilnoprawnych, stanowiła dotychczas obowiązującej w Polsce gospodar-
likwidacja socjalistycznej stratyfikacji wła- ki socjalistycznej, spotkała się z powszechną
sności, polegającej na stworzeniu odrębnych akceptacją w Sejmie, również ze strony posłów
reżimów prawnych dla poszczególnych rodza- wybranych z ramienia PZPR. Warto podkre-
jów własności, w zależności od jej podmiotu ślić, że do tych posłów należał wspomnia-
i przedmiotu. Przed nowelizacją przepisy Ko- ny prof. Adam Zieliński, z ramienia Komisji
deksu wyróżniały własność społeczną – obej- Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektów
mującą własność państwową, spółdzielczą ustaw dotyczących zmian systemowych w go-
oraz innych organizacji społecznych ludu pra- spodarce narodowej rekomendujący Sejmowi
cującego, własność indywidualną – obejmu- przyjęcie projektu nowelizacji, a podczas gło-
jącą własność gruntów, budynków i innych sowania nad nowelizacją głosy przeciwko jej
środków produkcji, przysługującą osobom przyjęciu oddało tylko dwóch posłów. Ustawa
fizycznym, a także własność osobistą – obej- nowelizująca została zaaprobowana również
mującą własność rzeczy przeznaczonych do przez prezydenta Jaruzelskiego.
zaspokajania osobistych potrzeb material- Konsensus obozu PZPR i obozu solidarno-
nych i kulturalnych. Istotą usunięcia dotych- ściowego pozwolił na przeprowadzenie zasad-
czas obowiązujących odrębnych regulacji po- niczych etapów transformacji gospodarczej
szczególnych rodzajów własności było przede w niezwykle krótkim czasie – między uchwa-
wszystkim – jak wywodził podsekretarz stanu leniem ustawy o działalności gospodarczej
w Ministerstwie Sprawiedliwości Jan Brol, i ustawy o zmianie kodeksu cywilnego minęło
uzasadniając w Sejmie projekt nowelizacji – niewiele ponad półtora roku. Wysokie tem-
skreślenie przepisów przyznających przywi- po zmian, określanych niekiedy jako „tera-
leje określonym formom własności, wyraża- pia szokowa”, choć doprowadziło do wstrząsu
jących się głównie w „stopniowaniu ochrony życia gospodarczego kraju, konsternacji du-
poszczególnych typów własności” (Sprawoz- żej części społeczeństwa i szybkiego wzrostu
danie, 1990a; s. 95). Zaznaczyć należy, że no- bezrobocia, pozwoliło polskiej gospodarce
welizacja utrzymała szczególną regulację na dynamiczne przejście na tory gospodarki
własności państwowej, mającą za przedmiot wolnorynkowej i umożliwiło związaną z nim
zagadnienie zarządu mieniem państwowym – znaczną poprawę sytuacji ekonomicznej kra-
nowo wprowadzone przepisy w żaden sposób ju, wyrażającą się m.in. w wejściu Polski już
nie preferowały jednak własności państwowej w 1992 roku na drogę stabilnego, corocznego
w porównaniu z innymi rodzajami własności. wzrostu produktu krajowego brutto.
Nowelizacja lipcowa, oprócz opisanych
zmian mających na celu urzeczywistnienie ***
zasady równości w stosunkach cywilnopraw- Choć radykalne zmiany w regulacji prawnej
nych, wprowadziła do Kodeksu cywilnego życia gospodarczego stanowiły główny kieru-
szereg innych daleko idących zmian, spośród nek modyfikacji prawa w pierwszych latach
których szczególne godne wspomnienia wy- funkcjonowania III Rzeczypospolitej, daleko
dają się dodanie art. 3531, ustanawiającego idące przekształcenia dokonywały się również
zasadę swobody umów, wychodzącą niewąt- na polu innych gałęzi prawa. Przyjęcie przez

Witold Małecki
III RP znacząco innego niż w przypadku PRL Zachodniej. Mimo niemałych emocji, które
systemu aksjologicznego oraz gruntowne wzbudziło podczas prac legislacyjnych w Sej-
przeobrażenia życia społecznego kraju, prze- mie zagadnienie kary śmierci, jej pominięcie
jawiające się na jego wielu obszarach, w tym nie okazało się przesłanką zagrażającą przy-
w szczególnie wrażliwej dla społeczeństwa jęciu całego projektu Kodeksu karnego. Pod-
dziedzinie przestępczości, doprowadziły do kreślić wypada, że choć głosowanie nad nim
przebudowy systemu prawa karnego. Doko- w Sejmie odbyło się sześć miesięcy przed wy-
nała się ona wskutek uchwalenia 6 czerwca borami parlamentarnymi, u progu burzliwej
1997 r. Kodeksu karnego, Kodeksu postępo- kampanii wyborczej, wszystkie wiodące partie
wania karnego i Kodeksu karnego wykonaw- reprezentowane w Sejmie poparły uchwalenie
czego oraz uchylenia aktów prawnych o ana- nowego Kodeksu, czego wyrazem były wyni-
logicznych tytułach przyjętych w roku 1969. ki głosowania – ponad 90% obecnych na sali
Główne odmienności unormowań Kodeksu posłów oddało głosy „za”. Podobny wskaźnik
karnego z 1997 r. (Dz. U. Nr 88 poz. 553) na osiągnięty został w głosowaniach nad Kodek-
tle Kodeksu z 1969 r. wynikały z oparcia ca- sem postępowania karnego oraz Kodeksem
łokształtu przepisów nowej regulacji na – jak karnym wykonawczym, co pokazało, że rów-
wskazał minister sprawiedliwości prof. Leszek nież reformę systemową prawa karnego udało
Kubicki podczas przedstawiania Sejmowi jej się przeprowadzić przy konsensusie głównych
rozwiązań – „nowym systemie aksjologicz- sił politycznych w kraju.
nym, zgodnym z zespołem wartości, jakie
wynikają z pojęcia demokratycznego państwa Ewolucja prawa związana z akcesją
prawa” (Sprawozdanie, 1996). Konsekwen- Polski do Unii Europejskiej
cją wynikającego z tego systemu założenia,
że centralnym punktem odniesienia unormo- Udanie przeprowadzona transformacja
wań prawnokarnych powinien być człowiek ustrojowa pozwoliła Polsce podjąć kolejne
– zarówno sprawca, jak i ofiara przestępstwa dziejowe wyzwanie – rozpoczęcie realnych
– okazało się wyeksponowanie w nowym Ko- starań o przystąpienie do Unii Europejskiej,
deksie zasady winy jako głównej przesłan- stanowiącej dla szeregu wysoko rozwiniętych
ki odpowiedzialności karnej, co obce było państw Europy przestrzeń wymiany gospodar-
Kodeksowi z 1969 r. Uczyniono to poprzez czej i współpracy politycznej. Akcesja do Unii
umieszczenie już w art. 1 Kodeksu paragrafu Europejskiej była dla Polski celem o ogromnej
trzeciego w brzmieniu: „Nie popełnia prze- doniosłości z różnych perspektyw. Z jednej
stępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli strony, pozwalała oczekiwać przyspieszenia
nie można mu przypisać winy w czasie czynu.”. rozwoju gospodarczego, związanego z likwi-
Również motywami aksjologicznymi uza- dacją barier w handlu zagranicznym, a także
sadniano zmianę, która wywołała zarówno bezpośredniej pomocy finansowej ze strony
wśród parlamentarzystów, jak i w społeczeń- Unii w ramach funduszy skierowanych do
stwie istotne kontrowersje – pominięcie w ka- słabiej rozwiniętych państw członkowskich.
talogu kar sformułowanym w nowym kodeksie Z drugiej strony, miała niemałe znaczenie dla
kary śmierci, stosowanej dotychczas na pod- narodowej dumy, mogąc stanowić dowód po-
stawie art. 30 § 2 kodeksu z 1969 r. (przy czym wrotu Polski do rodziny państw europejskich
od 1988 r. kara śmierci nie była faktycznie wy- po kilku dekadach wymuszonej separacji za
konywana, zaś od 1995 r. obowiązywało mora- żelazną kurtyną. Nie dziwi więc, że idea ak-
torium na jej wykonywanie). Autorzy projek- cesji Polski do Unii Europejskiej już od po-
tu powoływali się także na niską skuteczność czątku lat dziewięćdziesiątych cieszyła się nie-
kary śmierci jako narzędzia prewencji ogólnej przerwanie wyraźną aprobatą społeczeństwa
oraz aktualne tendencji w prawie międzyna- – sięgającą, według sondaży prowadzonych na
rodowym i ustawodawstwach państw Europy przestrzeni lat przez Centrum Badania Opi-

nii Społecznej, nawet osiemdziesięciu procent związane z problematyką gospodarczą, stano-

(Komunikat, 2014; s. 2). wiącą fundament zawiązania i funkcjonowa-
Perspektywa uczestnictwa Polski w integra- nia Wspólnot Europejskich, jak i dotyczące
cji w obrębie Wspólnot Europejskich, cechu- innych sfer jej działalności. Wydaje się, że na
jącej się wysokim stopniem instytucjonaliza- płaszczyźnie ekonomicznej szczególną uwagę
cji i znaczną objętością funkcjonujących w jej należy poświęcić zmianom dokonanym w sfe-
ramach przepisów prawnych, związana była rze ochrony konkurencji – dziedziny o fun-
z koniecznością dokonania głębokich zmian damentalnej roli dla europejskiej integracji
w sferze prawa krajowego. Wstąpienie Polski gospodarczej. Znaczenie należących do niej
do Unii Europejskiej było uwarunkowane za- przepisów trudno przecenić – zostały one uję-
równo spełnieniem kryteriów o charakterze te już w Traktacie ustanawiającym Europejską
politycznym i ekonomicznym, przyjętych przez Wspólnotę Węgla i Stali z 1951 r. oraz w Trak-
Radę Europejską w czerwcu 1993 r. w Kopen- tacie ustanawiającym Europejską Wspólno-
hadze (określanych stąd „kryteriami kopen- tę Europejską z 1957 r. jako – z jednej strony:
haskimi”), jak i uczynieniem zadość formal- gwarancja efektywnej i niezakłóconej wymiany
nemu aspektowi integracji, polegającemu na gospodarczej prowadzonej według równych
dostosowaniu krajowego porządku prawnego zasad przez przedsiębiorców z różnych państw
do dorobku prawnego Wspólnot Europejskich, na rodzącym się wspólnym rynku, z drugiej
nazywanego acquis communautaire. Zobo- strony: czynnik sprzyjający wzrostowi konku-
wiązanie Polski do podjęcia „wszelkich starań rencyjności gospodarek państw należących do
w celu zapewnienia zgodności jej przyszłego Wspólnot.
ustawodawstwa z ustawodawstwem Wspólno- Wspólnotowe reguły konkurencji zosta-
ty” zostało sformułowane już w art. 68 podpisa- ły wprowadzone do prawa polskiego przez
nego w grudniu 1991 r. Układu europejskiego uchwalenie 15 grudnia 2000 r. ustawy o ochro-
ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecz- nie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 122,
pospolitą Polską a Wspólnotami Europejski- poz. 1319). Przepisy nowej ustawy, obejmujące
mi i ich państwami członkowskimi (Dz. U. Nr m.in. inspirowane treścią art. 81 i 82 Traktatu
1994 Nr 11, poz. 38), jednak szczególną inten- ustanawiającego Wspólnotę Europejską (obec-
sywność prace legislacyjne w zakresie zestro- nie: art. 101 i 102 Traktatu o funkcjonowaniu
jenia prawa polskiego z acquis przybrały po Unii Europejskiej) normy poświęcone poro-
rozpoczęciu w marcu 1998 r. polsko-unijnych zumieniom ograniczającym konkurencję oraz
negocjacji akcesyjnych. Z uwagi na rozmiary nadużywaniu pozycji dominującej, oparte zo-
stojącego przed polskim parlamentem bezpre- stały na przejawiającym się w regulacji wspól-
cedensowego zadania związanego z konieczno- notowej dążeniu do szerokiej i efektywnej eli-
ścią przebudowy szeregu dziedzin prawa Sejm minacji zachowań zagrażających konkurencji
RP powołał Komisję Europejską, do której ce- (reguła zakazu). Wyrazem przyjęcia w ustawie
lów należały – zgodnie z załącznikiem do Re- o ochronie konkurencji i konsumentów tej re-
gulaminu Sejmu – „rozpatrywanie projektów guły stało się ustanowienie zakazu wszelkich
ustaw dostosowawczych oraz opiniowanie pro- porozumień, których „celem lub skutkiem jest
jektów ustaw co do zgodności z prawem Unii wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie
Europejskiej”. O skali przemian polskiego sys- w inny sposób konkurencji na rynku właści-
temu prawnego świadczyć może liczba aż 272 wym”. Jednocześnie, na wzór prawa wspólnoto-
ustaw dostosowawczych, które uchwalone zo- wego, stworzono prawne mechanizmy zapobie-
stały przed wstąpieniem Polski do Unii Euro- gające negatywnym skutkom obowiązywania
pejskiej 1 maja 2004 r. reguł konkurencji w dziedzinie rozwoju go-
W bogatym katalogu obszarów, na polu któ- spodarczego i technicznego (reguła rozsądku)
rych polskie prawo harmonizowano z prawem – Rada Ministrów otrzymała kompetencję do
wspólnotowym, znalazły się tak zagadnienia wyłączenia spod zakazu porozumień ograni-

Witold Małecki
czających konkurencję tych porozumień, któ- wprowadzenie do porządku prawnego nowych

re przyczyniają się do polepszenia produkcji, instytucji, wzorowanych na prawie unijnym
dystrybucji towarów lub do postępu technicz- – przede wszystkim: pozwolenia zintegrowa-
nego lub gospodarczego. Choć ustawa z 2000 r. nego i oceny oddziaływania na środowisko,
utraciła moc obowiązującą w kwietniu 2007 r., które urzeczywistniają koncepcję zintegrowa-
nowa ustawa o ochronie konkurencji i konsu- nej ochrony środowiska. Koncepcję tę ujmu-
mentów z 16 lutego 2007 r. w omawianym za- je art. 5 Prawa ochrony środowiska, zgodnie
kresie powiela konstrukcje wprowadzone przez z którym „ochrona jednego lub kilku elemen-
ustawę z 2000 roku, zachowując pełną kompa- tów przyrodniczych powinna być realizowana
tybilność z prawem europejskim. z uwzględnieniem ochrony pozostałych ele-
Oprócz dostosowania prawa polskiego do mentów”. Ponadto, za sprawą prawa unijne-
wspólnotowych przepisów poświęconych go do polskiego prawa ochrony środowiska
prawnej regulacji życia gospodarczego, poprze- wprowadzono również szereg instrumentów
dzający akcesję Polski do Unii Europejskiej pro- poświęconych ochronie poszczególnych dzia-
ces harmonizowania prawa dotyczył również łów ochrony środowiska. Szczególnie ważną
wspólnotowych unormowań niezwiązanych zmianą okazało się wzbogacenie katalogu prze-
bezpośrednio z problematyką ekonomiczną, strzennych form ochrony przyrody o obszary
stanowiących świadectwo rozszerzenia zakresu „Natura 2000”, które szeroko rozlały się po ma-
integracji europejskiej poza pierwotną dla niej pie Polski – obecnie stanowią około 20% po-
sferę gospodarki. Poddawanie wspólnotowej wierzchni kraju (Natura, 2015).
regulacji innych sfer życia społecznego, zgod-
nie z preambułą do Traktatu o Unii Europej- ***
skiej mające zapewnić, że „integracji gospodar- Choć – jak zaznaczono na wstępie – akcesja
czej towarzyszyć będzie równoczesny postęp Polski do Unii Europejskiej miała stanowić wy-
w innych dziedzinach”, dowodzi dążenia do ob- darzenie szczególnie istotne dla państwa i na-
jęcia przez Unię roli globalnego lidera w dzie- rodu z perspektywy ekonomicznej i społecznej,
dzinie podejmowania współczesnych wyzwań w obu płaszczyznach pojawiały się wątpliwości
cywilizacyjnych. Do wyzwań takich należy co do zasadności obranej ścieżki integracji eu-
niewątpliwie ochrona środowiska naturalnego, ropejskiej. Były one związane m.in. z obawami
która osiągnęła rangę jednego z priorytetowych o dążenie Brukseli do zagrażającego interesom
kierunków działalności Unii, ujętego w art. 3 gospodarczym Polski ograniczenia wykorzy-
ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej – jako wyraz stania węgla w sektorze energetycznym i w go-
dążenia do zrównoważenia rozwoju gospodar- spodarstwach domowych, a także wymaganym
czego troską o zachowanie środowiska w stanie przez Unię ograniczeniem prawnych warun-
umożliwiającym prawidłowe funkcjonowanie ków nabywania nieruchomości przez cudzo-
i postęp również przyszłym pokoleniom. ziemców. W powszechnym odbiorze, na wadze
Proces dostosowania prawa polskiego do korzyści i zagrożeń wynikających z potencjal-
unormowań wspólnotowych okazał się w dzie- nego wstąpienie do Unii zdecydowanie cięższa
dzinie ochrony środowiska szczególnie inten- okazała się jednak szala korzyści. Podkreślenia
sywny, obejmując szereg aspektów, takich jak wymaga, że perspektywa akcesji okazała się ce-
m.in. terminologia czy zasady ogólne przyję- lem aprobowanym i wspieranym na przestrze-
te w inspirowanej w znacznej mierze regula- ni lat nie tylko główne ugrupowania polityczne
cjami europejskimi ustawie z dnia 27 kwiet- w kraju (zarówno postkomunistyczną lewicę,
nia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. jak i czerpiącą z dorobku „Solidarności” prawi-
U Nr 62, poz. 627), tworzącej zasadnicze ramy cę), na których spoczywał główny ciężar przy-
prawne ochrony środowiska w Polsce. Jedną gotowania zmian w prawie, lecz również liczne
z wiodących cech procesu europeizacji pol- organizacje społeczne, a także stanowiący auto-
skiego prawa ochrony środowiska okazało się rytet dla wielu Polaków Kościół katolicki. Wy-

mownym przejawem zdecydowanego poparcia 29.12.2008 (online), http://www.wprost.pl/

społecznego dla wstąpienia Polski do Unii Eu- ar/148698/Sadowski-wprowadzmy-ustawe-Wilczka.
ropejskiej okazały się wyniki referendum prze- Sprawozdanie Stenograficzne z 6 posiedzenia Sej-
prowadzonego w czerwcu 2003 r., w którym ak- mu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Kadencja
cesja uzyskała poparcie ponad 77% głosujących. X) w dniach 23 i 24 sierpnia 1989 r., Warszawa 1989.
W przemówieniu wygłoszonym na warszaw- Sprawozdanie Stenograficzne z 17 posiedzenia Sej-
skim placu Piłsudskiego w nocy z 30 kwietnia mu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Kadencja
na 1 maja 2004 r. w związku z przystąpieniem X) w dniach 27, 28, 29 grudnia 1989 r., Warszawa
Polski do Unii Europejskiej prezydent Alek- 1989.
sander Kwaśniewski stwierdził: „Udało nam się Sprawozdanie Stenograficzne z 25 posiedzenia
[…] pokonać partyjne podziały i działać zgod- Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Kadencja X)
nie. Europa potrzebuje Polski zgodnej, Polski w dniach 5 i 6 kwietnia 1990 r., Warszawa 1990.
mądrej i Polski odpowiedzialnej”. Konsensus Sprawozdanie Stenograficzne z 35 posiedzenia
z przełomu XX i XXI wieku okazał się przyczy- Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Kadencja X)
ną niekwestionowanych sukcesów dziejowych w dniach 12 i 13 lipca 1990 r., Warszawa 1990.
w postaci przeprowadzonych z powodzeniem Sprawozdanie Stenograficzne z 6 posiedzenia Sej-
transformacji ustrojowej i akcesji do Unii Eu- mu Rzeczypospolitej Polskiej (Kadencja I) w dniach
ropejskiej, pozwalając Polsce zająć należne jej 23, 24, 25 stycznia 1992 r. (online), http://orka2.
miejsce w rodzinie państw demokratycznej Eu- sejm.gov.pl/Debata1.nsf.
ropy. Sprawozdanie Stenograficzne z 76 posiedzenia
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Kadencja II)
w dniach 27, 28, 29 marca 1996 r. (online), http://
orka2.sejm.gov.pl/Debata2.nsf.
Tekst powstał podczas „Projektu Polonia”, Stanowisko w sprawie polityki społecznej i gospo-
realizowanego przez Wolontariuszy Fundacji darczej oraz reform systemowych, Zespół „Okrą-
Europejskiej Kultury Prawnej głego Stołu” ds. Gospodarki i Polityki Społecznej,
www.elc4u.org Warszawa 1989.
Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie
między Rzecząpospolitą Polską, z jednej strony,
a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami
Członkowskimi, z drugiej strony, sporządzony
w Brukseli dnia 16 grudnia 1991 r. (Dz. U. Nr 1994
Nr 11, poz. 38).
Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności
gospodarczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324).
Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy –
Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
Źródła (Dz. U. Nr 88 poz. 553).
Izdebski H., Prawo a reforma i rewolucja, [w:] Stu- Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie
dia Iuridica, 38, 2000, s. 11-18. konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 122, poz.
Jackowski M., Transformacja ustrojowa po 1989 1319).
roku a zmiany prawa, Państwo i Prawo, 2004, nr 5, Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku – Prawo
s. 16-31. ochrony środowiska (Dz. U Nr 62, poz. 627).
Komunikat z badań CBOS, 52, 2014. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
Natura 2000 w Polsce, 2015 (online), http://natu- 16 kwietnia 1998 r. o ciągłości prawnej między II
ra2000.gdos.gov.pl/natura-2000-w-polsce. a III Rzecząpospolitą Polską (M.P. Nr 12, poz. 200)..
Sadowski: wprowadźmy ustawę Wilczka, Wprost,

Józef Piłsudski
Michał Siekierka
Wiceprezes Stowarzyszenia
Projekt Akademia,
W dniu 5 grudnia 1867 r. w Zułowie na Wileń- łalność ruchów socjalistycznych

szczyźnie urodził się drugi syn (czwarte dziecko) 1904 r. - przebywa w Japonii, nawiązuje sojusz w celu
Wincentego Piłsudskiego i jego małżonki Ma- otworzenia polskich oddziałów, pozyskuje broni i pie-
rii z domu Bilewicz. Dziesięć dni później chłopca niądze
ochrzczono imionami Józef Klemens. 1910 r. - w wyniku kontaktów z wywiadem Austro
Pierwszy marszałek Polski, dwukrotny pre- -Węgierskim uzyskuje zgodę na utworzenie i działal-
mier, żołnierz, polityk, dowódca wojskowy, strateg ność związków strzeleckich „Strzelca”
i przede wszystkim działacz niepodległościowy, 22 października 1914 r. - powołuję Polską Organiza-
uznawany za ojca II Rzeczpospolitej doczekał się cję Wojskową
tak bogatej bibliografii, że nie sposób podjąć się na- 11 stycznia 1917 r. - obejmuje kierownictwo Komisji
wet jej syntezy. Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Pol-
Szacuje się, że liczba książek traktujących o Józefie skiego
Piłsudskim przekroczyła dwa tysiące tytułów, część 21 lipca 1917 r. – zostaje aresztowany przez Niemców,
z nich została opracowana tak detalicznie, iż można w efekcie trafia do więzienia w Magdeburgu
zrekonstruować niemal każdy dzień z życia Ziuka. 20 lutego 1919 r. – obejmuje urząd Naczelnika
Kult Marszałka, który rozpoczął się jeszcze w cza- Państwa
sie działalności w PPS, zdominował nie tylko okres 19 marca 1920 r. – zostaje mianowany Pierwszym
Polski międzywojennej, ale i III RP, w której uzna- Marszałkiem Polski
wany jest za jedną z najwybitniejszych osób w no- 16 sierpinia 1920 r. - rozbija siły sowieckie pod Warsza-
wożytnej historii naszego kraju. wą blokując bolszewikom marsz na Zachód Europy.
To postać niezwykle barwna, charyzmatyczna Maj 1926 r. - na drodze przewrotu (puczu) dokonuje
(porwał za sobą kwiat narodu polskiego, wszak zmiany władzy na rzecz sanacji
zaciąg do Legionów był ochotniczy), ale i kontro- 06 sierpnia 1926 r. - obejmuje funkcję Generalnego
wersyjna. Z jednej strony zwolennik przyziemnego, Inspektora Sił Zbrojnych
skromnego stylu życia, z drugiej zwolennik „polity- Józef Piłsudski niemal do ostatnich dni swojego
ki twardej ręki”. życia ukrywał nieuleczalną chorobę - raka wątroby.
Tak wielkiej indywidualności, która odcisnęła Zmarł 12 maja 1935 r. w Warszawie. Podczas po-
swe piętno na kilku pokoleniach Polaków nie spo- grzebu naród oddał hołd zmarłemu Marszałkowi,
sób jest zamknąć w akademickich czy literackich była to wielka manifestacja jedności. Ciało zostało
ryzach. Niemniej jednak, nie można traktować, pochowane w krypcie św. Leonarda w Katedrze na
analizować i przemyśliwać obchodów 100-lecia Wawelu. Serce spoczęło, zgodnie z testamentem
odzyskania niepodległości bez odwołania się do w grobie matki w Wilnie. W 1937 r. na polecenie
działalności i dziedzictwa Komendanta. Dlatego metropolity krakowskiego arcybiskupa Adama Sa-
w dalszej części tekstu zostanie nakreślone kalenda- piehy trumna ze szczątkami Marszałka została prze-
rium z życia Marszałka ukazujące jego niezbywalny niesiona do krypty pod wieżą Srebrnych Dzwonów.
wkład w polską suwerenność:
22 marca 1887 r. – Piłsudski zostaje aresztowany i ze- Źródła
słany na Sybir za współudział w przygotowaniu zama- Garlicki A., Józef Piłsudski 1867 -1935, Kraków 2009.
chu na cara Aleksandra III Jędrzejewicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa
1 lipca 1892 r. - powraca do Wilna i włącza się w dzia- Piłsudskiego 1867-1935, Kraków 2006.

Roman Dmowski
Karolina Cieślik
Studentka V roku prawa na Wydziale Prawa, Administracji i

Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego
Był z pewnością jedną z najważniejszych postaci temat pojawia się słowo „wszechpolski”), przesiąk-
polskiej sceny politycznej XIX i XX w. Niemal za- niętego interesami narodowymi i odrzucającego po-
wsze stawiany w kontrze do Józefa Piłsudskiego. Jego pularne wówczas poglądy socjalistyczne.
życiorys rozpatrywany jest jako przegrana walka Wkrótce Dmowski nielegalnie opuścił teren zaboru
z tymże o władzę w odradzającej się Rzeczpospoli- rosyjskiego (miał zakaz w związku z udziałem w pa-
tej. Z uwagi na dość popularne przekonanie o klęsce triotycznych manifestacjach) i udał się do Galicji, do
w zdobyciu władzy, przywoływany najczęściej jako Lwowa, by tam udoskonalać i konkretyzować swój
ideolog i publicysta. Roman Dmowski – bo właśnie program. We Lwowie rozpoczął redagowanie czaso-
o nim mowa – choć pozostawił po sobie wiele dzieł, pisma „Przegląd Wszechpolski”, które ukazywało się
powinien być widziany nie tylko jako myśliciel, ale aż do rewolucji w 1905 r. Założył także Stronnictwo
też, a może przede wszystkim, jako polityk i twórca Demokratyczno – Narodowe, które stało się płasz-
ważnego nurtu ideowego. czyzną dla urzeczywistniania coraz konkretniejszych
Roman Dmowski urodził się 9 sierpnia 1864 r. postulatów Dmowskiego i jego zwolenników.
w Kamionku (obecnie część warszawskiej Pragi) Romanowi Dmowskiemu leżało szczególnie na
w rodzinie ze szlacheckim rodowodem. Uczył się sercu przebudowanie, czy wręcz „przeoranie” pol-
w Warszawie i tam ukończył III Gimnazjum, gdzie skiej świadomości, z pełnej martyrologii, romanty-
założył towarzystwo „Strażnica”, propagujące naro- zmu i kultu powstańczego, na mieszczańską i anty-
dową tradycję, kulturę i język. Owa organizacja jest romantyczną. Stąd też u Dmowskiego – tak rzadka
dowodem na rosnące zainteresowanie Dmowskiego ówcześnie – sympatia dla narodu czeskiego. Prze-
szeroko pojętą humanistyką. Mimo tego, w 1886 r. chodząc do sympatii i antypatii narodowych, należy
rozpoczął studia na wydziale matematyczno – fizycz- poruszyć jeszcze jeden istotny i newralgiczny temat
nym Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas studiów – mianowicie stosunek Dmowskiego do Rosji, który
młody Dmowski kontynuował karierę działacza – dobrze pokazuje ewolucję poglądów Dmowskiego
wstąpił do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, a rok i zasadnicze punkty jego programu.
później do Ligi Polskiej. Działalność Dmowskiego Generalnie, w XIX w. w polskich elitach intelektu-
w Lidze Polskiej trwała nieco ponad 3 lata, po któ- alnych panowało przekonanie, że to Rosja jest i bę-
rych, niezadowolony z mało konkretnego kształtu dzie dla Polski największym zagrożeniem – wszak
jaki przyjęły działania Ligi, wraz z kilkoma innymi wszystkie powstania narodowe były organizowane
członkami m.in. Zygmuntem Balickim i Janem Po- właśnie przeciwko niej. Z czasem jednak niektórzy
pławskim przekształcił Ligę Polską w Ligę Narodo- myśliciele zaczęli dostrzegać znacznie większe za-
wą, która swym zasadniczym celem uczyniła odzy- grożenie w konsekwentnie realizowanej przez Prusy
skanie przez Polskę niepodległości. polityce tępienia polskiej tradycji i kultury. Prekurso-
Początki kariery politycznej Dmowskiego były rem tej myśli był bliski Dmowskiemu, Jan Popław-
typowe dla XIX wieku. Dorastał w czasach, gdy re- ski. Dmowski, być może pod wpływem przyjaciela,
miniscencje powstania styczniowego były jeszcze zaczął stopniowo kwestionować swoje skrajnie anty-
bardzo żywe, miał więc zdecydowanie romantyczny rosyjskie nastawienie, czego symbolicznym ukoro-
rodowód, od którego zaczął stopniowo odchodzić nowaniem może być dzieło Niemcy, Rosja i kwestia
po założeniu Ligi Narodowej. Rozpoczął wówczas polska, powstałe w 1907 r. Stopniowe szerzenie tej
tworzenie programu działania dla wszystkich trzech koncepcji w ramach Ligii Narodowej i Stronnictwa
zaborów (stąd też często w piśmiennictwie na jego Narodowo – Demokratycznego sprawiło, że na myśl

o zbliżającej się wojnie światowej, tzw. endecja sta- expose, w którym logicznie i z dużą znajomością te-
nowczo opowiedziała się za przystąpieniem do obo- matu wyłożył uczestnikom problematykę przyszłych
zu antyniemieckiego. Należy jednak zachować dużą granic Polski. Wraz z Ignacym Paderewskim podpi-
ostrożność w nazywaniu Dmowskiego „rusofilem”, sał w imieniu Polski Traktat wersalski w 1919 r.
bowiem Dmowski silnie rozróżniał dwa aspekty: W czasach II Rzeczpospolitej nadal aktywnie dzia-
jego osobisty stosunek do Rosji oraz stosunek do Ro- łał politycznie: był posłem na Sejm, ministrem spraw
sji jako do gracza geopolitycznego. Znacznie bliższe zagranicznych, założycielem Obozu Wielkiej Polski
prawdy jest więc twierdzić, że polityczne działania oraz Stronnictwa Narodowego. Do ostatnich lat ży-
Dmowskiego względem Rosji, są wyrazem realizo- cia był jednym z najprężniejszych i najbardziej roz-
wania planu, w którego powodzenie (co pokazuje poznawalnych działaczy obozu narodowego.
Wersal – słusznie) wierzył, nie zaś wyrazem prywat- Roman Dmowski pozostawił po sobie bogaty do-
nych sympatii i upodobań. robek publicystyczny, zawierający jego poglądy na
Działania Dmowskiego wobec Rosji przyniosły większość palących ówcześnie kwestii politycznych,
swój wymierny, choć zaskakujący efekt w 1914 r. społecznych i gospodarczych. Dorobek ten był ne-
Apogeum orientacji prorosyjskiej wśród ludności gowany i cenzurowany w czasach komunizmu i do-
(zaskakujące i dla Rosjan i dla Dmowskiego, który piero w latach 90. Dmowski na dobre powrócił do
zdawał sobie sprawę z tego, że ma wielu oponentów) szerszej świadomości. Niewątpliwie był postacią klu-
w tym okresie, pozwoliło Dmowskiemu na powoła- czową dla swych czasów, wielowymiarową, zoriento-
nie Komitetu Narodowego Polskiego i wydanie anty- waną geopolitycznie i naukowo, z szerokimi konek-
niemieckiej odezwy. Już rok później, w 1915 r. klęska sjami dyplomatycznymi. Szereg jego poglądów po
wojsk rosyjskich i zmiana nastrojów społecznych dziś dzień budzi duże kontrowersje np. na kwestię
sprawiła, że Dmowski udał się do Piotrogrodu, gdzie żydowską czy też prawa kobiet i feminizm.
kontynuował działalność polityczną, tocząc niekoń- Konkludując – Dmowski choć jest postacią wy-
czące się debaty na temat kształtu przyszłych granic mykającą się jednoznacznym ocenom, miał niewąt-
Polski. Jednak nieprzychylny stosunek tamtejszych pliwie, niebagatelny i pozytywny udział w historii
środowisk rządowych sprawił, że Dmowski pod- Polski przełomu XIX i XX wieku. To jego starania,
jął decyzję o wyjeździe na Zachód, gdzie wkroczył komplementarne z działalnością Józefa Piłsudskiego
na salony z dyplomatycznym paszportem Carstwa przyczyniły się do odzyskania niepodległości przez
Rosyjskiego – to otwiera mu wiele drzwi. Dmowski Polskę. Pamiętać jednak należy, że przedstawianie
doszedł do wniosku, że osłabienie Rosji jest dla Pol- postaci Dmowskiego tylko i wyłącznie przez pry-
ski okolicznością korzystną – nie będzie mogła ona zmat konfliktu z Józefem Piłsudskim, prowadzi do
sprzeciwić się odbudowie polskiej niepodległości. spłaszczenia obu życiorysów – bowiem każdy z nich
Ponadto Francja, sprzymierzeniec Rosji podczas woj- miał swe cele, plany, do których realizacji konse-
ny, także miała żywotny interes w odbudowie Polski, kwentnie dążył.
jako przeciwwagi dla groźnych Niemiec. Świadom
tego wszystkiego Dmowski, przyjechał na Zachód
jako „polityk rosyjski” i zaczął coraz śmielej wytaczać Źródła
niezależne postulaty, leżące w polskim interesie. Klu- R. Dmowski, Wybór pism, Warszawa 1990.
czowym krokiem było dla Dmowskiego utworzenie J. Engelgard, Roman Dmowski – współtwórca Nie-
drugiego Komitetu Narodowego Polskiego (KNP), podległej, Warszawa 2017
swoistego „rządu na uchodźstwie”, któremu przyj- K. Kawalec , Roman Dmowski 1864 – 1939, Wrocław
dzie reprezentować polskie interesy wobec państw 2002
Zachodu. M. Kułakowski , Roman Dmowski w świetle listów
Pozycja międzynarodowa Dmowskiego, rozpo- i wspomnień, Dębogóra 2014
znawalność i dyplomatyczne doświadczenie sprawi- E. Romer, Pamiętnik Paryski 1918–1919, Wrocław
ły, że niejako naturalnie został on polskim pełnomoc- 1989
nikiem na konferencji pokojowej, kończącej I wojnę
światową. Wygłosił podczas niej kilkugodzinne

HYMN PAŃSTWOWY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
„Mazurek Dąbrowskiego”
Słowa: Józef Wybicki, 1797 r.
Jeszcze Polska nie zginęła,

Kiedy my żyjemy.
Co nam obca przemoc wzięła,
Szablą odbierzemy.
Marsz, marsz Dąbrowski,

Z ziemi włoskiej do Polski.
Za twoim przewodem
Złączym się z narodem.
Przejdziem Wisłę, przejdziem Wartę,

Będziem Polakami.
Dał nam przykład Bonaparte,
Jak zwyciężać mamy.
Marsz, marsz ...
Jak Czarniecki do Poznania

Po szwedzkim zaborze,
Dla ojczyzny ratowania
Wrócim się przez morze.
Marsz, marsz ...
Już tam ojciec do swej Basi

Mówi zapłakany -
Słuchaj jeno, pono nasi
Biją w tarabany.
Marsz, marsz ...

Stulecie Odzyskania Niepodległosci. Materialy Edukacyjne

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Stulecie Odzyskania Niepodległosci. Materialy Edukacyjne

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stulecie

Skład i opracowanie graficzne

Opracowanie poświęcone okrągłemu, setnemu jubileuszowi odzyskania przez Polskę niepodległości,

Wiceprezes Stowarzyszenia Projekt Akademia

4 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 5

6 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

W ikonologii chrześcijańskiej orzeł wystę- w. W dawnej Rzeczpospolitej używano chorą-

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 7

dynie odzwierciedleniem godła ale i posiadają czajach międzynarodowych.

8 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 9

Doktor habilitowany nauk prawnych, profesor nadzwyczajny

10 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 11

12 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

Doktorant w Katedrze Doktryn Politycznych i Prawnych

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 13

14 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 15

przez ludność polskojęzyczną. Śląsk, Pomorze Rzeczpospolita Krakowska (1815-1846)

16 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 17

18 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

Królestwo Polskie po powstaniu Zabór pruski po 1848 roku

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 19

utworzono Związek Niemiecki, którego częścią no z pracy za członkostwo w polskich orga-

20 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

germanizacji. ski oraz ukraiński. Konstytucja z 1867 r. nada-

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 21

pierwszorzędnymi postaciami w austriackiej działaczami byli Władysław i Maria Wysło-

22 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 23

24 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

Doktor nauk prawnych, Prezes Zarządu Fundacji Europejskiej

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 25

26 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 27

28 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 29

były również rozwiązania ustaw: austriackiej lamentu i ograniczało go do pełnienia funkcji

30 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 31

32 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 33

wało specjalnie powoływane Zgromadzenie ogólne zasady polityki państwa. Ministrowie

34 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 35

Doktorantka w Zakładzie Prawa Gospodarczego i Handlowego

36 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 37

38 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

wizmu nakazująca indywidualizację winy i narkomanów oraz osób chorych psychicz-

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 39

przez dopuszczenie dowodów zbieranych za o charakterze cywilnym – funkcjonowanie

40 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

dobre obyczaje. Twórcy kodeksu zerwali z zasadą woli in-

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 41

regulacji wewnętrznej wspólnot wyznanio- tymczasowe – na przykład zastosowanie pra-

42 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP

wilnej. Polski Kodeks postępowania cywil- osoba prowadząca we własnym imieniu

100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP 43

spolitej odegrało także skodyfikowane już przedsiębiorstwa, czyli pewne niematerialne

44 100 LAT NIEPODLEGŁEJ RP