Begatimi pa shkak nga e drejta romake në ditët tona në familjen civil law

1. Begatimi pa shkak në sistemet kontinentale

Evolucioni i institutit të begatimit pa shkak ka qenë i gjatë dhe i mundimshëm si për vendet e
familjes common law, ashtu dhe për vendet e familjes civil law. Në vendet e common law
evolucioni 4-shekullor ka ecur në rrugën nga quasi-contract tek njohja e parimit të
përgjithshëm që ndalon të pasurohesh pa shkak në dëm të tjetrit. Sot shumë kodifikime ka
kohë që sanksionojnë këtë parim të përgjithshëm, por vetëm në pamje të parë situata mund të
duket më e thjeshtë në vendet e civil law. 1 Kodifikimi i një parimi të përgjithshëm ka
përfaqësuar në të njëjtën kohë një pikë mbërritjeje dhe pikë nisjeje. Një pikë mbërritje përsa
kohë sanksionon evolucionin e gjatë që duke filluar nga e drejta romake klasike, përmes asaj
justiniane, mesjetare, dhe në fund moderne, ka çuar në riunifikimin e mjeteve të ndryshme në
një veprim të vetëm, atë të begatimit. Por përfaqëson njëkohësisht dhe një pikë nisjeje sepse
të nesërmen e pranimit të një parimi të tillë nga kodifikimi modern (gjerman dhe italian), ai
është thërmuar sërish në një seri hipotezash tipike duke zbritur nga parimet e përgjithshme në
figura të veçanta.
Si në vendet e common law, instituti për një periudhë të gjatë është maskuar dhe ngatërruar
me mjete të tjera të ngjashme; i referohemi në mënyrë të veçantë gjerimit të punëve të tjetrit, i
cili që nga e drejta justiniane, pastaj në atë mesjetare dhe në fund moderne ka lejuar në shumë
raste t’i shtohet njohjes së munguar të një mjeti të krahasueshëm me veprimin aktual tonin të
begatimit. Hibridizimet dhe përzierjet mes institutive nuk kanë munguar kështu dhe në vendet
e civil law; ndryshimi i vetëm është që juristët kontinentalë kanë qenë më përpara se common
lawyers në riunifikimin e mjeteve të ndryshme dhe në njohjen e një parimi të përgjithshëm
me një diferencë një shekull. Kjo shpjegohet duke pasur parasysh që në familjen civil law
nisja është bërë shumë më përpara. Por pikërisht kjo e bën të duket më e rëndë vonesën e

1
# 812 BGB; neni 2041 i Kodit civil
madhe me të cilën është arritur të njihet specifika e këtij mjeti. Si në vendet e common law,
por me numrin më të madh të viteve, edhe tek vendet e civil law instituti gjente terren deri jo
shumë kohë më parë tek koncepti i kontratës implicite, tek e drejta natyrore, dhe në disa raste
edhe tek paligjshmëria civile. Vetëm në vitet e fundit në civil law është filluar ndërgjegjësimi
i specifikës së këtij mjeti. Identifikimi i quasi kontratave si me kontratat e vërteta, si me
parimet e të drejtës natyrore, si me dëmet civile, nuk kishte një rëndësi thjesht sistematike,
por mund të çonte që rregullat e këtyre sektorëve të zbatoheshin edhe për këto mjete. Vetëm
tani vonë që është filluar të njihet specifika e këtyre mjeteve (kontrata, delikte dhe begatim pa
shkak) mund të reflektohet mbi veçantinë e disiplinës së tyre, që nuk është domosdoshmërisht
gjithmonë identike në sektorë të ndryshëm. Nën këtë profil mund të ketë një konvergjencë me
atë që ka ndodhur në vendet e common law dhe që ka çuar në riunifikimin e mjeteve të
ndryshme që i përkisnin law of restitution në një sirtar të vetëm tashmë pastër ekuidistant nga
torts dhe contracts.
Por ka dhe një ndryshim tjetër mbi të cilin duhet vëmendje, për të shmangur burime të
ndryshme keqkuptimesh. Në vendet e common law përmes shprehjes law of restitution i
referohet diçkaje shumë më të gjerë dhe të shtrirë të kuptimit që ne kontinentalët kemi zakon t
‘i japim konceptit të begatimit pa shkak. Tek law of restitution në fakt futen shumë argumente
që ne zakonsiht i trajtojmë në fushën e kontratave, si p.sh mjetet e kundërshtimit të akteve të
pavlefshme dhe për marrjen e asaj që është dorëzuar në zbatim të një kontrate nul. Pra, bëhet
fjalë për një koncept shumë më të gjerë të konceptit tonë të begatimit pas shkak, por vetëm në
dukje të parë mund të duket krejt e huaj për traditën tonë juridike. Siç do ta shohim bërthama
e parë e veprimit në të drejtën antike romake përbëhej nga condictio; por condictio në origjinë
nuk ishte asgjë tjetër vetëm një instrument për të marrë atë që ishte dorëzuar në zbatim të një
kontrate nul. Pra, nën këtë profil duken qartë pikat e kontaktit me law of restitution actual
angloamerikan, një konceptim i gjerë nga e cila rrjedhin problemet e marrjes në formë
specifike apo të vlerës së asaj që është dorëzuar në zbatim të një marrëveshjej nul. I vetmi
ndryshim është që, ndërsa ne, për disa motive që do të shqyrtojmë në rrjedhën e evolucionit
mjetet për marrjen e asaj që është dorëzuar në zbatim të një kontrate nul kanë rezultuar që
absorbohen në mjetet e kundërshtimit të kontratave, në vendet e common law ata vazhdojnë
të trajtohen në fushën e law of restitution që ka konservuar një kuptim më të gjerë për
konceptin tonë të begatimit pa shkak. Ky evolucion gjithshsei nuk është kompletuar as në
vendet e civil law. Në Gjermani, në fakt është ruajtur një nocion i gjerë i begatimit pa shkak;
dhe pikërisht për këtë motiv që në këtë sektor ka analogji të forta mes të drejtës
angloamerikane dhe asaj gjermane.

2. Konseguenca e parimeve të së drejtës romake klasike

Në të drejtën romake klasike nuk ekzistonte padia e begatimit e ngjashme me ato moderne,
por ekzistonin mjete të ndryshme nga të cilat më vonë do të evoluonte një institut i tillë. Më i
rëndësishmi ndër ta ishte sigurisht condictio, mjet tipik që shërbente për të rregulluar
abstraksionin e mënyrave të kalimit të pronësisë karakteristike të së drejtës romake antike.
Condictio në origjinë, ishte një mjet kontraktual i finalizuar për kërkimin e sendeve ose të
parave të dorëzuara në zbatim të një kontrate të dyanshme. Ka shumë mundësi që vetëm duke
u nisur nga një moment i mëvonshëm që ky mjet është shtrirë edhe për pagesat pa shkak për
të lejuar marrjen e sendeve apo të shumave të parave të dorëzuara në zbatim të një kontrate
nul. Mbase është arsyetuar me analogji dhe është konsideruar që, nqs condictio ngrihej për të
marrë sende në rastet në të cilat shkaku i kalimit nuk kishte ndodhur për të ezauruar qëllimet e
kontratës, një arsye më shumë duhej të ngrihej në rastin kur kalimi ishte pa shkak që nga
fillimi.
Në të drejtën klasike fusha e veprimit e condictio ishte e kufizuar dhe e përcaktuar më
ngurtësi të madhe dhe saktësi nga juriskonsultët e kohës. Në veçanti bëhej fjalë për një mjet
tipik me qëllim marrjen e sendeve dhe të shumave të parave të dorëzuara në zbatim të një
kontrate nul. Për të kuptuar më mirë këtë concept, duhet mbajtur parasysh abstraksioni i
mënyrave të kalimit të pronësisë (tradition, mancipatio, in jure cession) dhe ndarja e ngurtë
mes akteve burim detyrimesh, dhe akteve ekzekutuese të detyrimit vetë. Në të drejtën klasike
konsensusi i thjeshtë nuk ishte normalisht i mjaftueshëm me qëllim kalimi e pronësisë;
nevojitej të përdorej një nga formalitetet e parashikuara nga sistemi me qëllim kalimin e
pronësisë (tradition, mancipatio, in jure cession). Karakteristikë e këtyre formaliteteve ishte
abstraksioni, ose më saktë përshtatshmëria e tyre për të kaluar pronësinë jo vetëm duke u
nisur nga vlefshmëria e tyre, por edhe nga ekzistenca e vetë raportit të vendosur. Duhet
theksuar fakti që e drejta romake nuk njihte një koncept të pavlefshmërisë të ngjashëm me të
sotmin, aktet në fakt o ishin të vlefshme, dhe si të tilla të përshtatshme të prodhojnë efektet e
tyre, ose thjesht inekzistentë. Kush merrte përsipër të kalonte pronësinë mbi një send në bazë
të një kontrate nul mundej thjesht dhe pastër të refuzonte ta përmbushte. Kush kishte lidhur
një kontratë nul mundej thjesht të refuzonte ta përmbushte. Shumë e ndryshme ishte situata
nëse kontrata që detyronte për kalimin e pronësisë, edhe pse nul, ishte ekzekutuar.
Në këtë rast të dytë falë abstraksionit të mënyrave të kalimit të pronësisë, kishte gjithsej kalim
të pronësisë. Ka shumë mundësi në origjinë të rasteve të tilla transferimi ishte definitiv, me
pasojën që sendi nuk mund të merrej prapë. Pas njëfarë kohe, condictio, që i lindur si mjet
ngushtësisht kontraktual u shtri shpejt edhe në rastet e kalimit të një sendi në zbatim të një
kontrate nul. Karakteristikat origjinare të condictio e kufizonin shumë fushën e veprimit. Si
quasi-contracts angloamerikane origjinare, efekti i tij i fundit ishte shumë shpesh të shmangte
një begatim pa shkak të atij që kishte përfituar nga një prestim i padetyruar. Ajo gjithsesi nuk
mund të operonte mbi provën e thjeshtë të një begatimi pa shkak. Ajo nënkuptonte në fakt një
datio në sensin teknik, dmth një kalim pronësie, dhe funksioni i saj ishte ajo që të lejonte
marrjen e vetë sendit. Ajo mund të ngrihej vetëm kur sendi kishte dalë pa një arsye të
justifikuar nga pasuria e një personi për të hyrë tek ajo e një tjetri. Nëse sendi nuk kishte dalë
nga pasuria, nuk kishte kalim të pronësisë, për ta marrë, duhej të përdorje revindica; në fund
nëse ai nuk kishte hyrë kurrë, p.sh. një kontratë shitblerjeje, për ta marrë duhej të ngrije paditë
e përshtatshme kontraktuale.
Një tjetër kufizim konsistonte në faktin që në origjinë në ngjashmëri me padinë angleze debt,
ajo mund të përdorej vetëm për kërkimin e një sendi të caktuar apo të një shumë fikse parash.
Pavarësisht këtyre kufizimeve, aplikimet e condictio ishin të shumta dhe shumë të
rëndësishme; në radhë të parë, sic e pamë, ajo shërbente për të rregulluar mungesën e mjeteve
specifike për kundërshtimin e kontratave duke lejuar marrjen e sendeve të dorëzuara në
ekzekutim të një marrëveshjeje nul që nga origjina, ose kur shkaku kishte munguar në një
moment të mëvonshëm si në rastet e mospërmbushjes apo të pamundësisë. Në rastin e parë
flitej për condictio indebiti apo condictio sine causa; në të dytin condictio causa data causa
non secuta, duke marrë kështu condictio një rol thelbësisht të ngjashëm me paditë tona për
pavlefshmëri për vese origjinare, apo të zgjidhjes së kontratës për defekte të ndodhura.
Condictio merrte rëndësi edhe në fushën kontraktuale ku lejonte të superohej, të paktën
pjesërisht sistemi tipik i ngurtë i kontratave karakteristik për të drejtën romake. Në këtë
periudhë nuk ishte e mundur të veproje gjyqësisht për të pretenduar përmbushjen e një
kontrate pa emër; megjithatë nëse ajo hynte në skemën do ut des, apo do ut facias, asnjëri nuk
mund të pengonte që kush kishte premtuar për të dhënë diçka në korrespondencë të një
prestimi, përmbushte impenjimin e tij duke kaluar pronësinë e sendit të premtuar; abstraksioni
i mënyrave të kalimit të pronësisë operonte me kalimin pavarësiht cili ishte shkaku. Pas kësaj,
edhe nqs pala tjetër përmbushte detyrimet e tij nuk lindnin probleme të veçanta; nëse kjo nuk
ndodhte, ishte e mundur të përdorje condictio me qëllimin për të marrë kthimin e asaj që ishte
dhënë pa asnjë shkak.
Vese në këtë mënyrë ishte e mundur të kërkoje vetëm kthimin e sendit eventual për të cilat
kishte kaluar pronësia; nëse kontrata hynte në skemën facio ut des o facio ut facias, kush
kishte kryer shërbimin e padetyruar nuk kishte asnjë mundësi të kërkonte vlerën e tij. Një
tjetër aplikim i rëndësishëm i condictio shfaqej në fushën e elementëve aksidentalë të
marrëvevshjes juridike dhe më saktë të kushtit zgjidhës. Siç dihet e drejta romake njihte
vetëm kushtin pezullues dhe jo atë zgjidhës; ishte e mundur kështu ta lidhje një dhurim me
një kusht pezullues, por jo anasjellas. Edhe në këtë rast mund të përdorej condictio. Në fakt
askush nuk mund të pengonte që dikush të kalonte pronësinë e një sendi një tjetri, duke
rezervuar të drejtën që të kërkojë kthimin përmes condictio duke shtuar mungesën e shkakut
të vetë kalimit.
Efekti i tij i fundit ishta normalisht ai që të shmangte një begatim pa shkak të atij që kishte
përfituar nga një prestim i padetyruar; por bëhej fjalë për një mjet të bazuar më shumë sesa te
ideja e begatimit, mbi atë të datio. Në radhë të parë ajo nuk presupozonte domosdoshmërisht
një begatim nga ana e të paditurit, dhe mund të ngrihej edhe kur sendi i transferuar nuk kishte
asnjë vlerë, ose një vlerë të pakët, si p.sh. një skllav tashmë të pamundur për punë. Në radhë
të dytë ajo nuk mund të operonte çdo herë që kishte një kalim të pajustifikuar të pasurisë. Ajo
mund të operonte vetëm në rastet ku kishte pasur një datio në sensin teknik, pra kalimin e
pronësisë së një sendi; në të gjitha rastet e tjera të prestimit të padetyruar ajo ishte krejtësisht
inefikase. Shembulli më tipik ishte ai i veprimtarive punuese të prestuara mbi bazën e një
marrëveshjeje nul, por mund të mendohet edhe për rastet e përmirësimeve të kryera nga një
posedues në mirëbesim mbi sendin e një tjetri. Në të gjitha këto raste, duke munguar një
datio, condictio nuk shërbente për asgjë për të rregulluar kalimin e pajustifikuar të pasurisë.
Sforcot e mëvonshme kanë ndodhur në sensin e shtrirjes së aplikimit të condictio edhe jashtë
fushës së ngurtë të tij të veprimit, ose në atë të të kërkuarit dhe të adaptimit të mjeteve të tjera
të arsenalit tipik roman për të rregulluar edhe këto raste kalimesh të pajustifikuara. Para se të
kalohet tek e drejta justiniane dhe mesjetare, duhet të shohim mjetet e tjera klasike të lidhura
me institutin, negotiorum gestio dhe action de in rem verso.
Negotiorum gestio në konfigurimin e tij origjinar nuk ishte asgjë tjetër veçse një institut i
modeluar mbi bazën e përfaqësimit, që lejonte në masë të mirë shtrirjen e disiplinës së
përfaqësimit edhe në rastet kur mungonte një ngarkim i mëparshëm nga ana e dominus
negotii. Ka shumë mundësi që aplikimet e para të këtij instituti kanë ndodhur në favor të
përfaqësuesve të vërtetë, të cilët gjatë kryerjes së veprimeve të përfaqësimit ishin të deyruar të
shmangeshin nga porositë e marra, ose të kryenin veprime të paautorizuara në pamundësi për
t ‘u vënë në kontakt me dominus. Në këto raste përfaqësuesi, duke konfiguruar ekstremet e
një mospërmbushjeje, rrezikonte jo vetëm të mos rimbursohej, por madje të detyrohej të
paguante dhe dëmet. Duke filluar nga njëfarë date, u fillua të parashikohej që një zgjidhje e
tillë nuk mund të konsiderohej në çdo rast e kënaqshme, sidomos në rastet në të cilat
përfaqësuesi kishte devijuar nga instruktimet e dominus i shtyrë nga nevoja për të përballuar
situata emergjence, të cilat nuk mund të parashikoheshin. Kështu u arrit të konfigurohej një
institut shumë i afërt, si për nga kushtet, ashtu dhe për efektet, tek kontrata e mandatit, në
bazë të së cilës gestor kishte të drejtë të rimbursohej për shpenzimet dhe shërbimet e kryera,
dhe ndërkohë përgjigjej për neglizhencat eventuale të kryera gjatë ushtrimit të detyrës së tij.
Në të drejtën klasike kriteret e gjerimit të punëve, në ngjasim me ato të condictio, ishin të
përcaktuara me rigorozitet dhe saktësi të madhe. Në veçanti kërkohej që përveç punës së
tjetrit, absentia domini, utiliter coeptum, pra fakti që gjerimi ishte ndërmarrë me dobi
pavarësisht nga rezultatet e tij finale, dhe në fund animus aliena negotia gerendi, pra qëllimi
dhe bindja që po gjeron një punë të tjetrit. Mbi të gjitha kjo kërkesë e fundit kërkohej me
rigorozitet të madh, në mënyrë që të përjashtohej çdo pretendim p.sh. në rastet në të cilat
dikush kishte përmirësuar sendin e tjetrit në bindjen e gabuar se ishte e vetja. Ky rigorozitet
tipik i jurisprudencës të periudhës klasike ishte i destinuar të dobësohet me përmbledhjen
justiniane; do të shohim sesi jurisprudenca më e vonë, me qëllimin e lavdërueshëm të gjejë
një mjet që lejonte restitucionin e kalimeve të pajustifikuara të pasurisë edhe në rastet e këtij
lloji, nuk ka hezituar ta përmbysë konfigurimin origjinar dhe rigoroz të gjerimit të punëve
duke eliminuar kërkesën për animus aliena negotia gerendi.
Mjeti i fundit që do të trajtojmë është action de in rem verso. Bëhej fjalë për një mjet
ngushtësisht i lidhur me karakterin e ngurtë dhe patriarkal të familjes romake. Në qendër të
familjes ishte pater familias, që gjendej në krye të raporteve aktive dhe pasive të vetë
familjes. Në origjinë, jo vetëm skllevërit, por edhe fëmijët gjendeshin nën potestas, dominium
ex jure quiritum, i babit që manifestohej në të drejtën e tij të jetës dhe të vdekjes mbi ta (ius
vitae et necis). Në këtë kuadër fëmijët dhe skllevërit konsideroheshin një lloj longa manus i
pater familias që mund t ‘i përdorte edhe për të kryer punë në emër dhe për llogari të tij. Çdo
gjë e blerë nga skllevërit apo fëmijët që nuk e kishin arritur zotësinë juridike, pra nuk ishin
akoma sui juris, hynte automatikisht të bënte pjesë e pasurisë së pater familias. Por kjo e
gjitha i takonte pjesës aktive; një fëmijë apo një skllav nuk mund ta detyronte pater familias
të paguante një shumë parash. Duke filluar nga njëfarë date, për të rregulluar këtë gjendje dhe
për të shmangur që një dominus mund të shpëtonte impenjimeve të tij thjesht duke mos i
lidhur punët vetë, juriskonsultët romakë filluan të gjenin korrigjimet; një hapje e parë
konsistonte në pranimin që nëse një fëmijë apo skllav ishte i pajisur me një peculio, pra me
një shumë të vogël parash me të cilat do kryente punën, dominus përgjigjej për detyrimet e
ndërmarra, por vetëm në limitet e vetë peculios. Në këtë mënyrë në këtë kohë mund të
mbroheshe nga falimentet përmes subjekteve me përgjegjësi të kufizuar. Por pikërisht për t’i
shpëtuar këtij kufizimi dhe për ta detyruar dominus të përgjigjej deri në fund të impenjimeve
të tij, u fut një padi e re, action de in rem verso. Përmes kësaj padie ishte e mundur të veproje
direkt kundër dominus që kishte përfituar nga marrëveshja e kryer nga pupili apo skllavi, por
vetëm në kufijtë e pasurimit efektiv (in id quod ad eum pervenit).
Ky mjet do të marrë rëndësi të madhe në vazhdim: ndërkohë që condictio presupozonte një
datio dhe ishte finalizuar me marrjen e vetë sendit të dorëzuar, pavarësisht nga prania apo jo e
një pasurimi efektiv dhe kështu jo në limitet e pasurimit efektiv, action de in rem verso
presupozonte anasjellas një pasurim efektiv dhe mund të ngrihej vetëm për kufijtë e vetë
pasurimit. Pra bëhej fjalë për një padi shumë më të afërt me padinë tonë të begatimit dhe jo
me condictio, që të kujton më shumë pagimin e padetyruar. Prandaj shumë autorë shohin tek
ajo bërthamën e begatimit modern më shumë sesa condictio. Në konfirmim të kësaj del dhe
fakti që për shumë kohë padia e begatimit është quajtur dhe de in rem verso, ose di utile
gestione. E vërtetë është që ajo ka kontribuar jo më pak se condictio dhe negotiorum gestio në
formimin e padisë tonë aktuale të begatimit.
Tek ajo gjendet edhe konfirmimi si si e drejta romake njihet mjete për të imponuar kthimin e
të ashtuquajturit begatim indirekt, që verifikohet kur ekzekutimi i një kontrate të lidhur mes
dy personave do të shtrijë efektet e saja pozitive mbi një të tretë. Gjithsesi qëndron fakti që në
të drejtën klasike fusha e tij e veprimit, në ngjasim me condictio dhe negotiorum gestio ishte
përcaktuar në mënyrë shumë rigoroze; në veçanti ajo mund të operonte vetëm nëse negotium
që kishte avantazhuar dominusin ishte vendosur për të ekzistuar nga një person subjekt i
potestas të tij, pra nga një fëmijë apo skllav. Vetëm duke filluar nga e drejta justiniane dhe
mesjetare, ajo do të shtrihet edhe për personat sui iuris.

3. Përgjithësime dhe toleranca e parimeve të së drejtës justiniane

Rastet në të cilat që nga e drejta klasike mund të shtrohej çështja e begatimit pa shkak, ku
dallohen sipas subjektit dhe modaliteteve me të cilat mund të realizohet begatimi, mund të të
çojnë në 4 hipoteza kryesore:
a) begatimi që i referohet faktit të vetëm të atij që është varfëruar (p.sh. ndërtoj mbi sendin
e tjetrit)
b) begatimi që i referohet një bashkëpunimi mes palëve (Giuliano fliste në këtë rast për
negotium)
c) begatimi që i referohet faktit të thjeshtë të atij që është pasuruar (p.sh. përvetëson apo
përdor pa autorizim një send të tjetrit;
d) begatimi indirekt
Në rastin e parë e drejta klasike nuk parashikonte asnjë mjet për të vendosur ritransferimin e
pasurisë të marrë në mënyrë të padetyruar, me përjashtim mbase të rastit në të cilin sendet
ishin të ndashme nga e tëra dhe si të tilla të rivendikueshme. Në rastin e dytë mund të
operonte condictio, i cili ishte një mjet i specializuar që lejonte vetëm kthimin e sendeve të
transferuara pa shkak, dhe jo të punëve të kryera në bazë të një kontrate nul. Në rastin e tretë
nuk ekzistonin mjete specifike, por mund të përdoreshin paditë posedimore dhe të
rivendikimit. Fusha e veprimit të hipotezës së katërt ishte shumë e kufizuar vetëm për
marrëveshje të përfunduara nga persona subjekte të pushtetit të tjetrit.
Prova e thjeshtë e një transferimi jo e justifikuar e pasurisë nuk ishte pra e mjaftueshme që të
lindte një detyrim për kthim. Ngurtësia me të cilën konceptoheshin mjetet e ndryshme në
epokën klasike pengonte që fusha e tyre e veprimit të shtrihej jashtë fushës së tyre specifike të
veprimit. Me të drejtën justiniane situata paraqitet e modifikuar; mbase përmbledhja
justiniane, në këtë si dhe në sektorë të tjerë, përfaqëson pikën e mbërritjes së një evolucioni të
gjatë që që në epokën postklasike duhej të kishte filluar të prekte pastërtinë dhe vazhdimësinë
origjinare të këtyre institutive. Ky proces pështjellimi të instituteve arrin kulmin e vet me
përmbledhjen justiniane, që dallohet për tolerancë karshi përgjithësimeve, ashtu dhe për më
pak ngurtësi sesa e drejta klasike. E gjitha kjo është veçanërisht evidente në sektorin me të
cilin po merremi; nga njëra anë i hiqet pluhuri dhe vihet në bazë të sistemit afirmimi i vjetër i
Pomponios në bazë të të cilit jure naturae aequum est neminen cum alterius detrimento et
injuria fieri locupletiorem; dhe në vend të dytë, pikërisht për ta bërë operues këtë parim, nuk
hezitohet të përmbyset kuptimi i instituteve klasike. Në përmbledhjen justiniane është
pikërisht instituti i gjerimit të punëve të tjetrit që ndryshon kuptimin dhe që merr
karakteristikat e një begatimi. Në radhë të parë bie kërkesa e animus negotia gerendi, shumë
i dashur për juriskonsultët klasikë. Shumë pasazhe të Digesto, mbase pas interpolacioneve,
pranonin mundësinë të veproje me gjerim, edhe në mungesë të qëllimit të atij që gjeron punët
e tjetrit për të vepruar në interes të dominus; në këtë mënyrë dukej se konfigurohej një e
drejtë e poseduesit, jo vetëm me mirëbesim, por dhe me keqbesim, për të paguar për
përmirësimet e kryera në sendin e tjetrit. Kështu, si duket është arritur të superohen kufizimet
e të drejtës klasike, që në raste të tilla nuk parashikonte asnjë mjet për të rregulluar kalimin e
pajustifikuar të pasurisë. Një tjetër zbatim i këtij instituti ishte në fushën e shitjes së sendit të
tjetrit; në këto raste sipas të drejtës klasike i lejohej pronarit të rivendikonte sendet e veta. Por
n.q.s. ato ishin konsumuar apo shkatërruar, rivendikimi nuk kishte më asnjë dobishmëri. Në
këto raste me të drejtën justiniane mund t ‘i drejtoheshe padisë për gjerimin e punëve të
tjerëve; pra i lejohej dominus-it të vepronte përmes padisë së gjerimit të punëve kundër atij që
kishte marrë pa pasur të drejtë sendet e tij për të kërkuar kthimin e asaj që ishte marrë. Por
nuk është gjithcka; juristët klasikë ishin shumë rigorozë në të kërkuarit jo vetëm animus
aliena negotia gerendi, por edhe utiliter coeptum. Ajo që në fakt kishte rëndësi nuk ishte që
gjerimi të kishte pasur apo jo një rezultat të dobishëm për dominus, por që të ishte ndërmarrë
kot, pra në rrethana të tilla që justifikonte një ndërhyrje jo të autorizuar nga ana e gjeruesit.
Me përmbledhjen edhe kjo kërkesë duket se sfumohet dhe konfondohet me kërkesën e
kundërt të dobishmërisë efektive të gjerimit; duket kështu që theksi spostohet nga utiliter
coeptum tek utiliter gestum. Kështu autorë të ndryshëm arrijnë në konkluzionin që instituti i
gjerimit të punëve në të drejtën justiniane duket një përmbysje e plotë e asaj që ishte në të
drejtën klasike. Motivet e një përmbysjeje të tillë gjenden tek fakti që me të drejtën justiniane
padia e gjerimit të punëve ka marrë karakteristika shumë më të afërta me ato të begatimit pa
shkak të vërtetë më shumë sesa me ato të vetat të negotiorum gestio klasike. Nuk është me
rëndësi të madhe të vlerësojmë vlerën e pohimeve të tilla; ajo që gjithsesi duket e qartë është
që me të drejtën justiniane konfigurimi klasik dhe rigoroz i gjerimit të punëve tenton të
ndryshojë kuptim me qëllim lejimin e kthimit të pasurisë që nuk merret në mënyrë tjetër. I
eliminuar animus aliena negotia gerendi, padia e gjerimit merr një kuptim më të gjerë të asaj
që do të ishte i saji duke iu afruar në fushën e vet padisë sonë moderne të begatimit pa shkak.
E gjitha në dëm të qartësisë dhe të rigorozitetit të parimeve. Kjo ide arritur të mbijetojë gjatë
gjithë të drejtës mesjetare dhe moderne deri tek fundi i shek. 19 kur padia e begatimit më në
fund u nda nga ajo e gjerimit dhe u bë autonome.
Në të drejtën Justiniane vihet re një shtrirje e fushës së aplikimit jo vetëm të gjerimit të
punëve, por edhe të condictio dhe të actio de in rem verso. Ka pasazhe ku condictio jepet në
favor të poseduesit në mirëbesim për të marrë shpenzimet e kryera, dhe të tjera kur ky mjet
jepet në fushën e menyrës së fitimit të pronësisë me shtim (kur një pjesë toke ndahet nga
fondi për shkak psh të ujit dhe i bashkohet një tjetre) raste në të cilat juristët klasikë nuk do ta
kishin lejuar kurrë përdorimin e një mjeti të tillë, rigorozisht i parashikuar vetëm për rastet e
kërkimit të një sendi të kaluar pa shkak.
I njëjti diskutim mund të përsëritet edhe për actio de in rem verso që fillon të thyejë limitet e
veta, pra fusha e akteve të vëna në jetë nga persona subjekt të pushtetit të tjetrit, për t’u
zbatuar edhe tek aktet e gjerimit të vëna në jetë nga persona sui iuris.
Siç ndodh shpesh, lindja e e kërkesave të reja nuk është e shoqëruar në mënyrë të
menjëhershme me përpunimin e instituteve të reja. Në fillim kërkohet gjithmonë të
përballohet emergjenca përmes instituteve të vjetra të përshtatshme në mënyrë oportune me
rrethanat e rastit. Vetëm në një moment të mëvonshëm arrihet të njihet ekzistenca e një
instituti të ri. E gjitha kjo është shumë e vërtetë për begatimin pa shkak ku përpiluesit e
Digesto-s, në pamundësinë apo paaftësinë që të pranojnë hapur ekzistencën enjë padie të
begatimit, preferuan ta fshehin nën fustanin e gjerimit të punëve të tjetrit të privuar nga
animus aliena negotia gerendi.

4. Gjerimi i punëve dhe begatimi pa shkak në të drejtën mesjetare.

Tendencat që kishin filluar të shfaqeshin në përmbledhjen justiniane, pra tendencat për të
snatyruar dhe të prishur vazhdimësinë e instituteve klasike, theksohen në periudhën mesjetare
në të cilën shumë zgjidhje postklasike dhe justiniane konsolidohen derisa bëhen me zbatim të
përgjithshëm.
Vëmendja e juristëve në mesjetë përqendrohet thelbësisht në tre probleme:
a) përmirësimet e sendit të tjetrit në bindjen e gabuar që ishte i tij;
 b) përvetësimi i dobishmërisë që lidhet me sendet e tjetrit përmes përdorimit të tyre apo
disponimit;
c) begatimi indirekt.
Zgjidhja për probleme të tilla kërkohej tek Digesto. Tipike për të drejtën mesjetare është
adhurimi ndaj tekstit që vihet në bazë të çdo hetimi. Si bibla ishte teksti per eccellenza i
teologëve, kështu Digesto ishte teksti per eccellenza i juristëve: tekst bazë në të cilin ishte e
mundur të gjeje zgjidhje për çdo problem. Adhurimi i i tekstit reflektohej natyrisht në
mënyrën si kuptohej nga juristët; Digesto, shuma e gjithë shkencës juridike nuk mund të
gabonte, nuk kishte papërsosmëri dhe duhej të merrej fjalë për fjalë. Në këtë kohë nuk kishte
lindur akoma dyshimi që shumë pasazhe të Digesto mund të ishin përpunuar nga përpiluesit
justinianë dhe që kështu nuk reflektonin të drejtën klasike në gjenuitetin e saj. Ky fat preku në
radhë të parë pasazhin e Pomponios të famshëm që sanksiononte në përgjithësi ndalimin e
begatimit pa shkak në dëm të tjetrit; pasazh, i cili edhe pse merrte tek Digesto një funksion
më shumë zbukurues, filloi të merrej fjalë për fjalë nga juristët mesjetarë. Problemet më të
mëdha konsistonin në fakt në të bërit operues një parim të tillë përmes instituteve të
pranishëm në Digesto, pra condictio, negotiorum gestio dhe action de in rem verso; institute
që siç mund ta kujtojmë, nuk ishin specifikisht me qëllimin për të shmangur kalime të
pajustifikuara të pasurisë dhe që kështu nuk mund të përdoreshin në çdo rast që mund të
paraqitej një çështje e begatimit pa shkak. Por, Digesto në gjerësinë dhe kompleksitetin e tij
mundej vërtetë të ofronte më shumë sesa një zgjidhje çdo problemi, dhe një pikëmbështetje
çdo ideje. Në veçanti pasazhet mbi gjerimin e punëve të tjetrit mund të përdoreshin si në
mbështetje të idesë subjektive, më rigoroze të gjerimit të punëve, si në atë objektive, më pak
rigoroze, frut i një evolucioni të mëvonshëm. Përpiluesit e Digesto në veprën e tyre të
mbledhjes dhe të koordinimit të pasazheve nuk kishin parashikuar të interpolonin çdo pasazh;
tek ai kështu ishte e mundur të gjeje pasazhe në favor të idesë objektive, apo dhe asaj
subjektive. Juristët mesjetarë, ishin të ndarë në mbështetës të njërës apo tjetrës ide. Por kjo
ndarje nuk reflektohej aq shumë mbi zgjidhjet konkrete të adoptuara në fushën e begatimit pa
shkak, sesa mbi instrumentin e përfshirë për ta arritur; kush ishte për idenë objektive, më pak
rigoroze, të gjerimit të punëve, merrte shkas nga ky institut për të vendosur detyrimin për
kthim në rastet në të cilat nuk do të kishte qenë e vështirë t‘i drejtoheshe condictio ose action
de in rem verso. Kush mbështeste idenë subjektive, më rigoroze, të gjerimit të punëve, nuk
hezitonte të arrinte pak a shumë të njëjtat rezultate praktike duke zbatuar gjerësisht si
condictio, ashtu dhe action de in rem verso. Nga kjo, pjesa më e madhe e juristëve mesjetarë
ishte në favor të një ideje objektive, më pak rigoroze të gjerimit të punëve. Në këtë sens,
veçanërisht kuptimplotë ishte vepra e Martinos, një nga glosatorët e shkollës së Bolonjës
(1100-1160 p.e.s.). Martino ishte një vlerësues i madh o pasazhit të famshëm të Pomponios;
dhe pikërisht për ta bërë operues një parim të tillë, Martino nuk hezitoi të bëhej një
mbështetës i idesë objektive të gjerimit të punëve, duke bërë shtyllë pasazhet e përmbledhjes
justiniane që tashmë e kishin përqafuar; në këtë mënyrë Martino njohu të drejtën e poseduesit,
jo vetëm në mirëbesim, por dhe keqbesim, që të rimbursohej për shpenzimet e kryera për të
përmirësuar sendin. Kjo zgjidhje u përqafua dhe nga juristët e mëvonshëm, edhe pse duke u
kufizuar vetëm për poseduesit në mirëbesim.
Një grup tjetër problemesh mbi të cilin u përqendrua vëmendja e juristëve mesjetarë ishte si të
garantonte kthimin e vlerës së sendeve në rastin kur dikush i ka përvetsuar pa të drejtë apo ka
disponuar me titull falas apo detyrim të rëndë në favor të të tretëve. Në këto raste, si dhe në të
drejtën romake klasike mund të përdorje revindica, pra mundësia për të rivendikuar pronësinë
e sendit edhe në rastin kur ishte fituar me titull më të rëndë nga të tretët në mirëbesim.
Problemet më të mëdha mund të dilnin kur sendi ishte shkatërruar, konsumuar apo gjithsesi i
pakthyeshëm në natyrë. Edhe në këtë rast juristët mesjetarë bënë një aplikim të gjerë të
institutit të gjerimit të punëve me qëllimin për ta detyruar atë që kishte shitur sendin e tjetrit
për të kthyer sa kishte fituar, duke u bazuar tek pasazhet e Digesto në të cilat një zgjidhje e
tillë ishte tashmë e përfshirë.
Mbi të gjitha condictio, i referohej për zgjidhjen e një problemi në njëfarë kuptimi i kundërt
me atë që kemi parë deri tani, pra problemi që mund të shtrohej kur nuk kishte transformim të
një sendi në para, por përdorja e parasë së tjetrit për fitimin e sendeve. Edhe një herë pikënisja
për zgjidhjen e këtij problemi shihet në një pasazh të Digesto, mbase të interpoluar, që
diskutonte këtë rast: imagjinohet një dominus që në mirëbesim fiton një skllav të vjedhur; në
bazë të parimeve romane mbi qarkullimin e sendeve, padroni i vërtetë i skllavit mundej që në
çdo rast ta rivendikonte. Por të supozojmë që skllavi ishte i pajisur me një pekul nga padroni i
tij i mëparshëm, dhe që ky pekul, që natyrisht i përkiste padronit të parë, përdorej për të fituar
sende, në rastin tonë një skllav i dorëzuar direkt padronit të dytë. Pasazhi i Digesto-s e
përballonte çështjen mbi atë se ç’mjet mund të përdorte padroni i parasë për t ‘iu kthyer vlera.
Problemet më të mëdha konsistonin sigurisht në faktin që paraja ishte konsumuar, pra
përdorur për fitimin e sendeve. Pavarësisht këtij komplikimi, në këtë pasazh u arrit t’i jepej
dominus-it condictio për t ‘u përdorur direkt ndaj blerësit të skllavit të dytë të blerë me
pekulin për vetë kthimin e skllavit. Kjo zgjidhje, për të cilën mund të dyshohet për
klasicizmin, u morr e mirëqenë nga juristët mesjetarë që themeluan mbi të detyrimin për
kthim në rastin kur paraja e tjetrit ishte konsumuar për fitimin e sendeve.
Këto raste që ekzaminuam, rezultojnë me interest ë veçantë edhe për qëllimet e krahasimit me
të drejtën angloamerikane. Ato ngrejnë respektivisht çështjen e kthimit të parasë kur është
transformuar në sende dhe atë të kthimit të sendeve që anasjellas janë transformuar në para.
Mund të surprizohemi teksa zbulojmë që që nga juristët mesjetarë, biles edhe ata justinianë,
kishin arritur të konfiguronin zgjidhje jashtëzakonisht analoge me ato të common lawyers-ve,
duke lejuar përmes gjerimit të punëve kthimin e vlerës së një sendi në rastin në të cilin është
konsumuar apo transformuar në para, dhe përmes condictio atë të parasë edhe në rastet në të
cilat është konsumuar për fitimin e sendeve.
Pra ishte e dukshme rëndësia e marrë në epokën mesjetare për të rregulluar transferimet e
pajustifikuara të pasurisë jo vetëm të gjerimit të punëve, por edhe të condictio; të dyja të
kuptuara në mënyrë shumë të gjerë dhe më pak rigoroze sesa kuptoheshin në të drejtën
romake klasike. I njëjti diskutim bëhet dhe për action in rem verso që në epokën mesjetare u
shkëput definitivisht nga fusha e ngushtë e veprimit origjinar, dhe e shtrirë në përgjithësi edhe
në marrëveshjei të vëna në jetë nga persona sui juris që i kishin reflektuar efektet e veta
pozitive në favor të të tretëve. Në këtë kuadër veçanërisht domethënës ishte vepra e glosatorit
Roffredo, i cili edhe një herë duke marrë shkas nga pasazahet e Digesto që tashmë me
përmbledhjen justiniane kishin filluar të largoheshin nga rigoroziteti i zgjidhjeve klasike, nuk
hezitoi ta shtrinte këtë padi edhe jashtë fushës që ishte e saja.
Pra në periudhën mesjetare zgjidhjet që kishin ngritur krye në kodifikimin Justinian
koagulohen, marrin terren derisa bëhen ius receptum gjerësisht i njohur dhe i zbatuar; e gjitha
kjo natyrisht jo si shenjë e një ndarjeje me të kaluarën, por të vazhdimësisë me traditën
romake. Në fakt, në këtë periudhë nuk u arrit akoma në njohjen e hapur të padisë së begatimit
pa shkak, por vazhdohet të lëvizet në kuadrin e mjeteve të vjetra romake; condictio, action de
in rem verso dhe negotiorum gestio, akoma me gjithë shtrirjet dhe përmbysjet e nevojshme.
Kjo gjendje do të zgjasë akoma shumë vite, për të pushuar vetëm në kohët tona të afërt falë
riunifikimit të mjeteve të ndryshme romake tradicionale në një mjet të vetëm, d.m.th. padisë
së begatimit.

5. Doktrina dhe jurisprudenca franceze nga Pothier tek Aubry dhe Rau
Në Francë në vitet para kodifikimit duket se asgjë nuk ndryshonte në fushën e begatimit pa
shkak krahasuar me periudhën mesjetare. Autorët vazhdojnë ta injorojnë problemin ose janë
të mendimit që mjetet e vjetra me përshtatjet oportune ishin të mjaftueshme për të siguruar në
çdo rast kthimin e pasurimit pa shkak. Mbase nuk kishte ardhur akoma koha për një njohje të
hapur të padisë. Rastet e pakta që shtroheshin në këtë periudhë, për më shumë që i
drejtoheshin skemës së conditio ose të gjerimit të punëve të të tjerëve nuk e bënin akut
problemin; vetëm në një moment të mëvonshëm në përputhje edhe me rritjen sasiore të
rasteve të kalimit jo të justifikuar të pasurisë të lidhura këto edhe me zhvillimin më të madh të
shkëmbimeve, jurisprudenca franceze shtërngohet të gjejë një zgjidhje për këtë problem. Në
këtë kuadër shfaqet pozicioni i Pothier, i cili me të drejtë quet babai i kodifikimit francez. Të
paktën në pamje të parë, Pothier i bashkangjitet idesë subjektive, më rigoroze të gjerimit të
punëve2; ai deklaron që gjerimi i punëve prezupozon si parim qëllimin për të gjeruar një punë
të tjetrit. Menjëherë pas tij detyrohet të japë llogari për gjithë përpunimin doktrinal dhe
jurisprudencial, mjesjetar dhe që kishte inkorporuar tek gjerimi i punëve edhe padinë e
begatimit pa shkak, duke e privuar të parën nga kërkesa e animus aliena negotia gerendi. Ai
konkludon kështu diskutimin duke formuluar një parim krejt të kundërt me atë të shpallur në
fillim; në rastet kur nuk do të ishte e këshillueshme padia e gjerimit për mungesë të animus, ai
pranon ekzistencën e një padie in factum, e bazuar mbi parimin e shpallur nga Pomponio në
bazë të të cilit neminem aequum est cum de tri mento alterius locupletari. Në këtë mënyrë
Pothier arriti të bashkonte çdo kërkesë; nga njëra anë kërkesën e ngurtë që i impononte të
mohonte ekzistencën e një padie të vërtetë gjerimi në mungesë të animus aliena negotia
gerendi; dhe nga ana tjetër kërkesën për të dhënë një mjet për rastet që në ditët e sotme ne do
ti kualifikojmë pastër dhe thjeshtë si begatim pa shkak dhe që tradita mesjetare i kishte
përfshirë në gjerimin e punëve të të tjerëve në kuptimin objektiv. Ky rregullim nuk
përfaqëson sigurisht risi; para Pothier-it, pjesa më e e madhe e juristëve mjesjetarë kishin
shprehur ide të ngjashme. Fakti që Pothier edhe pse kishte filluar të dallonte ndryshimin mes
rasteve të gjerimit të punëve të vërtetë me ato të gjerimit që më shumë të çonte tek koncepti i
begatimit pa shkak, nuk e ka ndjerë që të zhvillonte deri në fund këtë intuitë, ka kushtëzuar
rëndë evolucionin e mëvonshëm. Në veçanti ky rregullim duket i njëjtë në Kodin e
Napoleonit, i cili duke ndjekur në mënyrë të verbër mësimet e Pothier, u kufizua të
disiplinonte vetëm institutet e pagimit të padetyruar dhe të gjerimit të punëve ( neni 1371 e në
vazhdim). Nga leximi i kodit nuk rezulton qartë nëse kodifikuesit kanë pranuar idenë
subjektive apo objektive të gjerimit të punëve. Ajo që gjithësesi është e qartë është që ideja e
2
Pothier, Vepra Paris 1845-1848, III, faqja 163.
gjerimit të punëve që ata kishin në mëndje ishte konfuze; për këtë dëshmon dhe neni 1375, në
bazë të të cilit “Le maitre dont l`affaire a ete bien administree”, duhet të rimbursojë tek
gjeruesi shpenzimet e kryera. Kjo shprehje lë të kuptosh me qartësi ekstreme një farë
konfuzioni midis padive të begatimit dhe të gjerimit. Në fakt ndërkohë që ideja puroklasike e
gjerimit të punëve bie totalisht nga dobia e gjerimit, por kënaqet me atë që gjerimi ka qënë i
filluar me dobi (utiliter coeptum), padia e begatimit i referohet dobishmërisë së marrë në
mënyrë efektive, pra utiliter gestum. Kërkesa për të gjetur këtë kriter të fundit (utiliter
gestum) në fushën e gjerimit, tregon gjendjen e konfuzionit thelbësor që ekzistonte akoma në
atë epokë mes padisë së gjerimit dhe asaj të begatimit; duke e konsideruar këtë të fundit si një
nga hipotezat më të mira, si një nënkategori të padisë së gjerimit si tek Pothier, totalisht
konfuze, tek më të këqijat me padinë e gjerimit siç duket siç është verifikuar me kodifikimin.
Kjo situatë nuk duket se ndryshon edhe në vitet pas kodifikimit. Pjesa më e madhe e autorëve
në shekullin e kaluar vazhdon thelbësisht ta injorojë problemin ose të pranojë idenë objektive
të gjerimit të punëve. E ngjashme ishte situata edhe në jurisprudencë, ku gjyqtarët ose
mohonin thjeshtë kthimin në ato raste që ne sot do t’i quajmë begatim pa shkak ose japin
kthimin duke aplikuar padinë e gjerimit, natyrisht të privuar nga animus aliena negotia
gerendi.
Në këtë kuadër mediokriteti substancial francezët e vetëm që u larguan me vendosmëri
nga tendenca dominuese janë Aubry dhe Rau. Këta dy autorë që me të drejtë kujtohen si
teoricienët francezë më të mirë të shekullit të kaluar, kanë qenë të parët që dalluan qartë
padinë e begatimit pa shkak nga ajo e gjerimit të punëve, e cila më në fund u kuptua në sensin
rigoroz subjektiv. Ato pohojnë me qartësi ekstreme që padia e gjerimit të punëve mund të
përdoret vetëm në prani të qëllimit për të gjeruar një punë të tjetrit; dhe që ajo ndahet krejt
nga dobishmëria efektive e gjerimit (utiliter gestum), duke qënë e mjaftueshme që ajo të jetë
ndërmarrë me dobishmëri (utiliter coeptum). Krejt të ndryshme janë rregullat kur dikush
ndërhyn në punët e tjetrit për motive të interesit personal apo në bindjen e gabuar që po
gjeron një punë të vetën. Në këtë rast padia për tu ngritur nuk është padia negotiorum
gestorum contraria, por actio de in rem verso, e cila në ndryshim nga padia e gjerimit ka si
qëllim kthimin e dobishmërisë efektive të prodhuar (utiliter gestum). Kështu, Aubry dhe Rau
për të dalluar padinë e gjerimit nga ajo që do ta quajmë e begatimit, i kanë hequr pluhurin
konceptit të vjetër romak të padisë de in rem verso, e cila me të drejtë mund të konsiderohet
bërthama nga e cila ka evoluar padia moderne e begatimit pa shkak. Kjo ndërhyrje sqaruese e
këtyre autorëve nuk do vononte të jepte frutet e veta. Pikërisht prej veprës së tyre, një dallim i
tillë do të përqafohej edhe nga doktrinarët, dhe nga vetë jurisprudenca. Nga data e publikimit
të botimit të katërt të kursit të tyre mbi të drejtën franceze, duhet të kalojnë rreth 20 vjet para
se jurisprudenca të arrijë më në fund të konfigurojë ekzistencën e një padie autonome të
begatimit.

6. Njohja e e padisë së begatimit nga ana e jurisprudencës franceze: çështja Boudier

dhe zhvillimet e mëvonshme
Vetëm nga fundi i shekullit të 19-të që fillojnë të duken shenja të ndryshimit edhe në
jurisprudencë, tashmë më e disponueshme për të rikonsideruar rregullimin e saj tradicional,
në bazë të së cilit rastet e begatimit pa shkak ose jo i jepnin vend restitucionit ose zgjidheshin
duke aplikuar padinë e gjerimit.
Dy raste, respektivisht në 1889 3 dhe në 1891 kishin mundur të çonin tek njohja e hapur e një
padie të begatimit të ndarë nga ajo e gjerimit. Tek këta në fakt u diskutua rreth ekzistencës
apo jo të një mjeti të tillë, por gjyqtarët preferuan akoma të mos merrnin hapur pozicionin as
tek njëri drejtim, as tek tjetri, duke u kufizuar të refuzonin kërkesën në rastin e parë dhe ta
pranonin në rastin e dytë, por duke e bazuar vendimin në këtë rast të dytë tek dispozitat në
fushën e kontratave në favor të të tretit.
Dhe në fakt vetëm pas një viti, Gjykata e Kasacionit franceze, në një vendim të famshëm të
njohur si arret Boudier, arriti më në fund të ndajë veprimin e begatimit nga ajo e gjerimit.
3
Affaire Arrazat, 1889
Faktet ishin si më poshtë: një tregtar plehrash kimikë i kishte shitur dhe dorëzuar qiramarrësit
të një toke një ngarkesë plehu, i cili ishte shpërndarë në tokë. Para korrjes, dhe para se
furnizuesi i plehrave të paguhej, marrëveshja e qirasë mbaroi. Furnizuesi i plehut atëherë
kërkoi që të paguhej nga personi të cilit i kishte furnizuar vetë plehun, pra nga qiramarrësi, i
cili në fakt ishte krejtësisht insolvabël. Ai atëherë iu drejtua gjykatës kundër vetë pronarit të
tokës duke pretenduar që ai kishte përfituar padrejtësisht nga furnizimi me pleh, dhe duke
kërkuar kështu që të dëmshpërblehej të paktën në limitet e një begatimi të tillë pas shkak. Ai e
fitoi gjyqin. Por ky vendim është i rëndësishëm jo vetëm për këtë, por mbi të gjitha për llojin
e argumenteve të dhëna për të arritur në një rezultat të tillë; Gjykata e Kasacionit, duke u
larguar nga ajo që kishte qenë deri para pak kohësh jurisprudenca e saj, nuk hezitoi të bazonte
një detyrim të tillë për kthim mbi parimin e përgjithshëm që kushdo që pasurohet në dëm të
një tjetri është i detyruar të kthejë atë që ka marrë. Ky parim u shpall me theks të madh dhe i
bazuar, në mungesë të një kleçke legjislative mbi të drejtën natyrore. Por ka më shumë;
Kasacioni jo vetëm shpalli një parim të tillë në të gjithë shtrirjen dhe potencialitetin e tij, por
as u kujdes ta limitonte në ndonjë mënyrë duke sanksionuar fjalë për fjalë:
“një parim i tillë nuk është subjekt i asnjë kushti të caktuar; është e mjaftueshme me qëllim
pranimin e kërkesës që paditësi të vërtetojë që ka prokuruar një begatim me sakrificën e vet
ose të bërë personit që paditet”
Ja sesi një parim i tillë nuk mund të kuptohej në një mënyrë më të gjerë; të vetmet kushte të
padisë së re që po përvijojehej ishin në fakt prova e dëmit, e një begatimi, dhe të një lidhjeje
mes këtyre dy kritereve.
E kuptuar në këto terma shumë të përgjithshëm, padia e begatimit rrezikonte vërtetë të
kthehej në njëfarë pluhuri që do të pështjellonte të gjithë sistemin.4
Këtij vendimi gjithsesi i shkon merita që njohu më në fund dallimin mes begatimit dhe
gjerimit. Pas gati 2000 vitesh një ekuivok i tillë, bërthama e të cilit ishte e pranishme që nga
Kodifikimi Justinian, dhe që ishte gangrenizuar gjithmonë e më shumë në periudhën
4
DRAKIDIS, 1961 “Një kalë troje që hyn tek qyteti i të drejtës së shkruar…..”
mesjetare, më në fund superohej përmes shkëputjes definitive të padisë së begatimit nga ajo e
gjerimit të punëve.Por pas këtij vendimi duhej pritur rreth një çerek shekulli që Kasacioni
francez të përcaktonte më saktësi më të madhe karakteristikat dhe kushtet e ushtrimit të kësaj
padie.
Në dy vendime, respektivisht të 1914 dhe 1915, ajo kompletoi formulimin e përmbajtjes së
çështjes Boudier duke shtuar dy kritere që akoma mungonin : 1) mungesën e shkakut të
drejtë, 2) karakterin subsidiar të padisë.
Në këto, në fakt u saktësua që padia mund të ngrihet vetëm nëse kalimi patrimonial duket i
pajustifikuar, pra pa justifikim nga ana e sistemit juridik; dhe ndërkohë vetëm nëse nuk
ekzistojnë mjete të tjera specifike për te rregulluar padrejtësinë. Edhe këtë herë nuk bëhej
fjalë për një përpunim autonom. Këto kërkesa, ishin shpallur tashmë me qartësi ekstreme nga
Aubry e Rau. Duket pra e pamohueshme që, Gjykata e Kasacionit ka marrë shkas nga ata
edhe në këtë rast. Gjithsesi, padia e begatimit mund vërtetë të ishte komplete në të gjithë
elementet e saj: begatimi, dëmi, lidhja midis dëmit dhe begatimit, mungesa e shkakut të drejtë
dhe subsidiariteti i padisë.Gjykata nuk u kufizua natyrisht tek kjo, por siç mund ta
imagjinojmë, nuk vonoi shumë për të mohuar idenë objektive të gjërimit të punëve, për të
pranua idenë subjektive, më shumë rigoroze, në bazë të së cilës mund të kemi gjërim vetëm
nëqoftëse është qëllimi për të gjëruar një punë të një tjetri.
Më në fund çdo gjë duket se ka gjetur vendin e vet; gjërimi i punëve, i lehtësuar nga pesha e
begatimit pa shkak, tashmë shumë i zhvilluar për të vazhduar të jetojë në mënyra false,
rimerrte konfigurimin e vet origjinar, klasik të bazuar mbi provën animus aliena negotia
gerendi. Nga ana tjetër, padia e sapolindur e begatimit mund të tentonte hapa e saj të parë në
botën e pasigurt të së drejtës, siç ndodh zakonisht në këto raste, nuk mund të thuhet që
tentativat e para të jetës autonome të padisë së re kanë qenë me shumë fat. Në veçanti më
shumë të fokusuara, duken kontributet e para të doktrinës, që kërkonin të sqaronin bazën e një
instituti të tillë, të cilat i dedikohen pa dyshim autorëve shumë të njohur si Ripert e Tisseire
dhe Planiol të 1904.
Planioli në tentativën e tij për të individualizuar në bazë ligjore të detyrimit për kthim,
propozoi një teori shumë të guximshme : duke u larguar nga pjesa më e madhe e autorëve të
mëparshmë që e kishin drejtuar një detyrim të tillë ose nga e drejta natyrale ose tek koncepti i
kontratës implicite, ai iu referua përgjegjësisë civile. Në mënyrë të ngjashme nga ajo e
studimit të së drejtës anglo-amerikane, në këtë periudhë burimet e vetme të mundshme të
detyrimeve, gjendeshin ose tek kontratat ose tek deliktet. Në këtë kuadër, Planioli duke u
ndërgjegjësuar mbi pamjaftueshmërine e lëndës kontraktuale, donte të provonte rrugën e
shkeljeve civile. Sipas tij, baza e padisë së begatimit, duhej të individualizohej në një fakt të
paligjshëm dhe saktësisht në refuzimin për të kthyer vetë pasurimin. Kush kishte përfituar në
mungesë të justifikimit nga ana e sistemit juridik dhe refuzon ta kthejë, kryen një akt të
paligjshëm në kuptim të nenit 1382 të Kodit Civil. Në këtë mënyrë, fajësia do të përbënte
bazën e detyrimit për kthim; dhe meqënëse nuk ka faj në marrjen e pasurimit, ai kërkoi ta
individualizonte fajin në faktin e mbajtjes së tij. Bëhet fjalë për një arsyetim pa dyshim të
guximshëm edhe pse formalisht të papranueshëm. Ai nuk pati vazhdim të veçantë as në
doktrinë dhe as në jurisprudencë. Një teori e tillë, mund të kishte patus ndonjë shpresë që të
pranohej, nëqoftëse do të ishte propozuar një shekull më përpara, kur akoma mendohej që
gjykatësit ishin thjesht interpretues të kodit dhe çdo zgjidhje duhej të ishte në mënyrë
rigoroze e lidhur me tekstin e ligjit. Në atë periudhë, Planioli nuk kishte lindur akoma, dhe
gjykatësit në mungesë të zgjidhjeve alternative, nuk gjenin asgjë më të mirë sesa të vazhdonin
të bënin atë që kishin bërë përpara daljes së Kodit, dmth ti referoheshin konceptit të gjërimit
të punëve. Në epokën e Planiolit pjesa më e madhe e adhurimit përballë Kodit të Napoleonit
ishte zbehur tashmë, dhe gjyqtarët kishin mësuar që edhe në mungesë të çdo referimi
normative, nuk i mohohej atyre hyrja dhe përpunimi i instituteve të reja.
Jo më pak fantaziose dhe jo me më shumë fat ishte tentativa e Ripert dhe Teisseire, të cilët në
1904 kërkuan shembuj për ta rikthyer begatimin pa shkak tek përgjegjësia civile duke besuar
se shihnin një paralelizëm mes përgjegjësisë civile dhe asaj për begatimin: cuius commode
dhe incommode. Sipas këtyre autorëve, secili prej nesh duhet të konsiderohet i përgjegjshëm
për të gjitha dëmet që rrjedhin nga veprimet e tij (parimi i rrezikut të krijuar), por në të njëjtën
kohë do të kishte të drejtë për të gjithë dobitë që rrjedhin prej saj:5
“ Qui a cree le risque, di-on, doit le supporter. Qui a cree le profit, doit en beneficier. S’ il y a
un theorie du risque cree, il faut qu’ il y ait une theorie correspondante du profit cree”.
Ata e përfundojnë diskutimin e tyre duke shpallur në fushën e begatimit pa shkak një parim
që duket se e superon atë të artikullit 1382.6
Edhe në këtë rast nuk është e nevojshme të shpenzosh shumë fjalë për të demonstruar
pabazueshmërinë e rregullimit. Në fakt mjafton të mendosh për influencat pozitive të shumta
që mund të ketë një sjellje e jona çfarëdo në favor të tjerëve: kush blen një sasi patatesh, në
bazë të ligjit të kërkesë-ofertës, përcakton një ngritje të çmimit të patateve, me avantazhin
padyshim të prodhuesve të patateve; kush vesh një fustan të modës, apo qarkullon me një
veturë të modelit të fundit i bën indirekt publicitet rrobaqepësit ose prodhuesit të atij lloj
makine; edhe në rastet e këtij lloji asnjë gjyqtar nuk do të ishte i disponueshëm për të pranuar
një kërkesë për begatim.Pra, nuk na habit që edhe kjo teori nuk ka pasur veçanërisht vazhdim
dhe nuk ka vonuar shumë të jetë definitivisht e arkivuar.
Këto lloj tentativash të shpjegimeve pak a shumë ekstravagante nuk duhet gjithsesi të
përfaqësojë për ne një risi: tashmë dimë që edhe tek vendet e common law në periudhën e
trajtimit të padisë tonë janë formuluar teori nga më të ndryshmet, por të gjitha kanë të
përbashkëta tentativat për të drejtuar institutet e reja tek diçka preekzistente. Vetëm së fundmi
është njohur specifika e këtyre mjeteve. Tani zbulojmë që edhe në Francë ka ndodhur diçka e
ngjashme; ku madje autorët nuk janë kufizuar për të bërë referime tek kontratat apo e drejta
5
RIPPERT dhe TEISSERIE, op.cit., f.756
6
RIPPERT dhe TEISSERIE, op.cit., f.761
natyrore, por bile kanë kërkuar ta drejtojnë detyrimin për kthim tek parimet e përgjegjësisë
civile. Do të jetë vetëm në vazhdim, sidomos falë kontributeve të Gore, që do të arrihet edhe
në Francë për të njohur specifikën e këtij mjeti që nuk mund të ngatërrohet as me kontratat,
dhe aq më pak me përgjegjësinë civile.

7. Begatimi pa shkak nga Savigny tek v. Caemmerer në Gjermani

Para kodifikimit në Gjermani situata në fushën e begatimit pa shkak dukej jo më pak
konfuze sesa ajo që karakterizonte Francën e shekullit të kaluar. Në veçanti edhe në Gjermani
tendenca dominuese, jo vetëm në doktrinë, por edhe në jurisprudencë, ishte ajo të rregullonte
mungesën e një veprimi të begatimit duke bërë referim të gjerë tek veprimi i gjerimit të
punëve të kuptuar në sens objektiv. Ishin të këtij mendimi, në doktrinë, autorë si Ëindscheid,
Ihering dhe Dernburg. Jo vetëm doktrina, por edhe jurisprudence e përfshinte gjerë këtë ide
me qëllimin për të rregulluar mungesën e një veprimi të begatimit. Në veçanti kujtohen disa
vendime të Reichsgericht në të cilat përmes institutit të gjerimit të punëve u arrit të vendoset
detyrimi për të kthyer përfitimet e realizuara duke shfrytëzuar një shpikje të tjetrit të mbrojtur.
Edhe në Gjermani falë një përpunimi intensiv doktrinal të lulëzuar shekullin e kaluar në
fushën e gjerimit të punëve u arrit më në fund të dalloheshin pastër këto dy padi.
Gjatë punës përgatitore para kodifikimit u diskutua përsëri gjerësisht mbi këtë pikë, por në
fund mbizotëroi rryma në favor të idesë rigorozisht objektive të gjerimit të punëve. Neni 687
e BGB eliminon për këtë çdo mundësi ekuivoku duke sanksionuar që dispozitat në fushën e
gjerimit të punëve nuk janë të aplikueshme n.q.s. njëri kujdeset për punën e tjetrit në bindjen
që është i veti. Në versionin e përgjithshëm të kodit nuk kishte tashmë asnjë kuptim pranimi i
idesë objective të gjerimit të punëve; në ndryshim nga Kodi i Napoleonit, BGB në nenet 812-
822 disiplinon në mënyrë shumë të detajuar padinë e begatimit pa shkak. Madje neni 812
sanksionon në terma shumë të përgjithshëm që kushdo begatohet pa shkak në dëm të një
tjetri, është i detyruar të kthejë atë që ka marrë. Në ndryshim nga sa ishte verifikuar në fushën
e përgjegjësisë civile, ku legjislatori është përmbajtur për të shpallur një parim të
përgjithshëm të përgjegjësisë, dhe është kufizuar të shpallte rastet e ndryshme në të cilat lind
efektivisht detyrimi për t’u kthyer, në fushën e begatimit pa shkak është formuluar krejtësisht
një parim i përgjithshëm. Gjatë punimeve të punëve përgatitore ishte diskutuar gjerësisht rreth
mundësisë për të shpallur një parim të përgjithshëm ose të kufizimit në numërimin e
hipotezave të ndryshme të condictio të së drejtës romake. Kjo zgjidhje e fundit u pranua në
projektin e përpunuar nga komisioni i parë; por në fund mbizotëroi zgjidhja për të shpallur një
parim të përgjithshëm. Në këtë drejtim qe mbase vendimtare konsiderata që gëzonte në atë
periudhë vepra e Savigny-s.
Në fakt Savigny ishte i pari autor gjerman që runifikoi condictiones e ndryshme romake dhe
që shpalli një parim të përgjithshëm.Në sistemin e tij të së drejtës romake aktuale, ai nuk
hezitonte të afirmonte që condictiones e ndryshme të drejtonin tek një parim unitar që i
përshkonte, por që deri atëherë askush nuk e kishte shpallur. Dhe një parim i tillë unifikues do
të kishte konsistuar, gjithmonë sipas Savigny, tek koncepti i begatimit pa shkak dhe në
detyrimin për të kthyer një begatim të tillë personit që i takon.7
Ky mësim i Savigny, i ngjashëm me atë të Pothier në Francë, nuk duhej të rrinte i vdekur në
letër, dhe në fakt e gjejmë identik në kodifikim. Savigny në sistemin e tij, edhe pse ka
shpallur parimin e përgjithshëm që në mendimin e tij përshkonte condictiones të ndryshme,
nuk ishte ndalur të analizojë veçmas secilën prej tyre.
Njësoj BGB pasi ka shpallur në terma shumë të përgjithshëm parimin inspirues të gjithë
lëndës, pra ndalimin për t’u begatuar pa shkak në dëm të një tjetri (812), procedon pastaj në
numërimin e condictiones tradicionale të ndryshme; d.m.th. condictio indebiti (813-814),
condictio causa data causa non secuta (815), condictio ob turpem vel injustam causam (817) e
kështu me radhë. Pra, bëhet fjalë për një konceptim të ndërmjetëm, hibrid, të vendosur mbi
shpalljen e një parimi të përgjithshëm dhe mbi saktësimin e këtij parimi përmes numërimit të
rasteve tradicionale të condictio që lidhen me të drejtën romake. Por, evolucioni i
7
SAVIGNY, Sistemi, përkthim, f.568
mëvonshëm, është larguar menjëherë nga kjo linjë. Pas daljes së BGB, doktrina dhe
jurisprudenca, të vëna në siklet përballë një parimi të përgjithshëm kaq të gjerë, por pikërisht
për këtë të rrezikshëm, menjëherë kërkuan ta konkretizojnë përmes individualizimit të
figurave tipike dhe të rregullave të tyre të veçanta. Por për të bërë këtë, nuk iu bë më referim
sistemit të vjetër romak të condictiones, i cili ishte parashikuar nga kodi, por u kërkuan rrugë
të tjera.
Një tentativë e parë në këtë drejtim u bë pak vite më pas hyrjes në fuqi të BGB nga Schultz, i
cili në një artikull të 1909 tentoi ta drejtonte detyrimin për kthimr tek koncepti i cënimit të një
të drejte. Sipas këtij autori në bazë të detyrimit restitutor do të ishte kryerja e një veprimi të
paligjshëm, (Eingriff) jo e autorizuar në të drejtat e tjetrit. Në këtë mënyrë begatimi pa shkak
nuk do të bëhej asgjë tjetër, por një degë e përgjegjësisë civile. Nuk hasemi për herë të parë
në përpjekje të tilla; edhe në Francë në fazat e para të zhvillimit të padisë nuk kanë munguar
tentativat për ta drejtuar tek diçka preekzistente; si për kontratat, si për përgjegjësinë civile.
Ndërhyrja e Schultz pati më shumë fat se tentativat e ngjashme franceze. Në veçanti, edhe pse
konceptimi i tij ishte tejskajshëm i njëanshëm, ai kishte individualizuar me saktësi ekstreme
një hipotezë vazhduese të begatimit pa shkak, pra një figurë tipike që konsiston në sjellje
cënuese të situatave subjektive të mbrojtura. Kjo figurë nuk do të vononte të pranohej nga
doktrina e mëvonshme.
Kontributi i dytë drejt tipizimit të konceptit të begatimit pa shkak i dedikohet Ëilburg-ut, një
autor austriak, që në monografinë e 1934 dalloi për herë të parë me saktësi mes begatimit që
rrjedh nga një prestim i të varfëruarit (Leistungskondiktion) dhe atij që nuk rrjedh nga ai. 8
Këtë qendrim e gjejmë të zhvilluar në dy artikuj të rreth 20 viteve më pas respektivisht të
Kotter dhe të v. Caemmerer.9 Ndërkohë që Kotter e thelloi konceptin e Leistungskondiktion,
v. Caemmerer u përqendrua mbi begatimin e rrjedhur nga prestimi duke dalluar në këtë fushë
figura të ndryshme tipike. Ai në vend të parë mori figurën që tashmë ishte individualizuar nga
8
ËILBURG, Die Lehre von der ungerechtfertigten Bereicherung nach osterreichischen und deutchen Recht, Graz, 1934
9
KOTTER, Zur Rechtsnatur der Leistungkondiktion, AcP, 1954, 193
V. CAEMMERER, Bereicherung und unerlaubte Handlung, në FS Rabel, 1954, f.333
Schultz, pra begatimin që rrjedh nga ndërhyrja jo e autorizuar në të drejtat e tjetrit
(Eingriffskondiktion); kësaj i shtoi dhe dy figura të tjera, që respektivisht mund të shtrohen
kur dikush përmirëson një send të tjetrit (Verëendungskondiktion), dhe ose kur lind një borxh
apo përmbushet një detyrim i tjetrit (Ruckgriffskondiktion).
Në këtë mënyrë kuadri ishte thelbësisht i kompletuar. Ky klasifikim, i përqendruar tek dallimi
mes pagimit të padetyruar dhe begatimit pa shkak, dhe mbi një nëndarje tjetër të këtyre dy
kategorive në nënkategori të tjera nuk ka vonuar të përqafohet; ajo është pranaur në favor nga
doktrina e mëvonshme që për më tepër është kufizuar për ta theksuar një klasifikim të tillë
apo të bëjë dallime të tjera pak a shumë fantazioze dhe të artikuluara.
Në Gjermani nga parimet e përgjithshme është zbritur tek figurat e veçanta. Pas unifikimit të
condictiones të ndryshme në një parim të përgjithshëm para Savigny-s dhe pastaj të
kodifikimit, u rikthye në shpalljen e figurave tipike. Për të mos krijuar keqkuptime, është e
nevojshme të vihet vëmendja mbi një ndryshim: ndërkohë që në fakt tipat e parë, pra mjetet e
ndryshme me origjinë romake, mund të krahasoheshin me ishuj, në sensin që vetëm
individualizimi i një mjeti specifik i përshtatshëm për rastin mund të garantonte ndonjë formë
tutele, tani figurat e ndryshme tipike do të dukeshin ndarjet e një kontinenti.

8. Parime të përgjithshme dhe figurat tipike në Itali

Sistemin italian vendoset në një pozicion të ndërmjetëm mes këtyre rastit francez dhe atij
gjerman. Në Itali në shekullin e 19-tër nuk ishte njohur akoma një padi autonome e begatimit.
Kodi i 1865, me model të qartë francez, kufizohej të disiplinonte pagimin e padetyruar dhe
gjerimin e punëve. Por mungesa e konfigurimit të një padie të begatimit nuk ka përbërë një
pengesë të pakapërcyeshme me qëllim vendosjen e një detyrimi; dhe në veçanti edhe në Itali
referohej, sidomos nga ana e jurisprudencës, tek gjerimi i punëve, natyrisht i kuptuar në
sensin objektiv, pra të privuar nga kërkesa e animus aliena negotia gerendi. Nuk është kaq e
vështirë të gjenden vendime ku afirmohej hapur jo nevoja e qëllimit të gjerohet puna e tjetrit.
Por të shumta ishin vendimet ku arrihej të mohohej çdo rivendosje në homazh të një ideje
rigorozisht subjektive të gjerimit të punëve.
Rreth fundit të shekullit të 19-të diçka filloi të ndryshonte edhe në Itali; kujtohen në veçanti
dy vendime respektive të Kasacionit torinez dhe fiorentin që në vitet e fundit të shekullit të 19
njohën në terma shumë të përgjithshëm padinë e begatimit, ose më saktë padinë de in rem
verso siç preferohej atëherë.
Në bazë të këtij ndryshimi tendence, duhet mbase të ravijëzohet një influencë e njohjes së
padisë de in rem verso të punës së Gjykatës Supreme franceze të ndodhur pak vite më pas.
Gjithsesi ajo që duket e pamohueshme është që falë këtyre dy vendimeve edhe jurisprudenca
italiane arriti ta shkëpuste padinë e begatimit nga ajo e gjerimit që më në fund mund të merrte
konfirmimin e saj subjektiv, më rigoroz. Ky drejtim konfirmohet gjerësisht nga jurisprudenca
e mëvonshme që nuk hezitoi më t’i drejtohej hapur kësaj padie për të vendosur kthimin e
kalimeve të pajustifikuar të pasurisë.
Më komplekse duket situata në doktrinë ku që nga shekulli i 19-të, dhe pastatj tek fillimi i
tjetrit, autorët diskutonin me shpirt rreth ekzistencës apo jo të një padie rivendikimi të ndarë
nga ajo e gjerimit. Normalisht mohimi i ekzistencës së një padie autonome të begatimit ecte
me të njëjtin hap me pranimin e një koncepti të zgjeruar të gjerimit të punëve, të privuar nga
animus aliena negotia gerendi; kush pranonte ekzistencën e një padie të tillë propagandonte
për konceptimin më rigoroz, subjektiv të gjerimit të punëve.
Me shekullin e ri pjesa më e madhe e autorëve tenton të pozicionohet me jurisprudencën dhe
të pranojë ekzistencën e një padie autonome të begatimit pa shkak. Kjo tendencë duhej të
pranohej në fund edhe nga legjislatori i 1942. Që nga fillimi Projekti italo-francez i Kodit të
Detyrimeve të 1932 e kishte disiplinuar këtë padi në terma shumë të përgjithshëm (neni 73).
Ky Projekt nuk hyri asnjëherë në fuqi. Vetëm me kodifikimin e 1942 më në fund edhe formati
legal italian iu përshtat rezultateve që me kohë jurisprudenca, edhe në mungesë të çdo
referimi normativ, kishte arritur.
Neni 2041 i Kodit civil italian disiplinon në terma shumë të përgjithshëm padinë e re, duke
sanksionuar që kush ishte begatuar pa shkak të drejtë në dëm të një tjetri, është i detyruar, në
kufijtë e begatimit, ta dëmshpërblejë këtë të fundit nga zvogëlimi i ndodhur për këtë shkak të
pasurisë. Ky artikull ndiqet nga një i dytë që saksionon karakterin subsidiar të padisë.
Legjislatori italian i 1942 është kufizuar të shpallë vetë karakteristikat e padisë së re që me
kohë ishin individualizuar nga jurisprudenca franceze dhe pastaj italiane, pra begatimi, dëmi,
lidhja shkakësore mes dëmit dhe begatimit, mungesa e shkakut të drejtë dhe subsidiariteti i
padisë. Hyrja e këtij neni tek kodi i ri pra nuk solli inovacion të rëndësishëm.
Ka shumë mundësi që të ishte e njëjta gjë nëse legjislatori nuk do ta kishte parashikuar një
nen të tillë, siç demonstron eksperienca franceze, ku, edhe pse dhe sot mungon një normim i
tillë, padia e begatimit pa shkak nuk është më pak e lulëzuar apo e zhvilluar sesa në Itali.
Bëhet pra fjalë për një nen, që pavarësisht efektit që ka në diskutimet doktrinare, nuk ka pasur
një inovacion të rëndësishëm, duke u kufizuar të njohë një realitet tashmë ekzistues. Por ka
më shumë; legjislatori e ka sjellë nenin në pikën më pak oportune, pasi ka displinuar jo vetëm
padinë e gjerimit, por edhe pagimin e padetyruar. Bëhet fjalë për një sistematikë që pararend
shpalljen e parimit inspirues të gjithë fushës, shpalljen e rasteve të veçanta: atje ku një parim i
tillë do të duhej të ishte kundërvënë si gjerimit të punëve të tjetrit ashtu dhe pagimit të
padetyruar, ose të paktën këtij të fundit, siç ndodh tek BGB. Sistematika e kodit është për këtë
arsye kritikuar nga doktrina franceze, e cila me të drejtë ka konsideruar që shpallja e parimit
të përgjithshëm duhet të pararendë dhe jo të ndjekë rastet e veçanta.
Edhe pjesa më e madhe e autorëve italianë ka shprehur ide të ngjashme duke konsideruar të
paktën pagimin e padetyruar, pse jo dhe gjerimin e punëve, si figura të veçanta që të drejtojnë
tek parimi i përgjithshëm që ndalon të begatohesh pa shkak në dëm të tjetrit.

9. Begatimi pa shkak dhe law of restitution anglez

Dy sistemet civil law dhe common law, edhe pse të nisur nga pika shumë të largëta njëra me
tjetrën, në rrugën e evolucionit të mëvonshëm janë afruar gjithmonë e më shumë. Në vendet e
common law pikënisja ka qenë koncepti i quasi-contract, pra I raportit lato sensu kontraktual
që për mungesë të ndonjë kushti thelbësor nuk mund të konsiderohej një kontratë e vërtetë;
hierarkia e veçantë e sistemit kontraktual anglez origjinar kishte çuar në përpunimin e një
sitemi mjetesh në njëfarë mënyre paralel me atë të contracts; dmth një sistem, që me
elementët thelbësorë të një kontrate, pra të marrëveshjes dhe të shkakut, pse jo dhe të
ekzekutimit të vetë marrëveshjes, të çonte në vendosjen e detyrimit të atij që kishte përfituar
nga ekzekutimi i prestimit për të paguar vlerën.
Në vendet e civil law bërthama e parë e padisë moderne të begatimit është përbërë nga
condictio, mjet tipik i të drejtës antike romake, funksioni origjinar i të cilit ishte ai të lejonte
kthimin në formë specifike të sendeve të dorëzuara në zbatim të një kontrate nul. Pra,
pikënisja e dy sistemeve nuk mund të jetë më e ndryshme; në vendet e common law niset nga
një sistem lato sensu kontraktual paralel me kontratën e vërtetë. Në vendet e civil law niset
nga një mjet për neutralizimin e efekteve të veprimeve për kalimin e pronësisë, pra nga
condictio. Ky ndryshim reflektohej natyrisht edhe në të operuarit e ndryshëm të tyre dhe në
sferën e tyre të ndryshme të zbatimit; ndërkohë që condictio ishte thelbësisht me qëllimin e
kthimit në formë specifike të sendeve të dorëzuara në zbatim të një marrëveshjeje nul dhe
mund të operonte vetëm kur kishte një datio pra, dmth një kalim i pronësisë, me pasojën e të
qënit krejt e padobishme për kthimin e vlerës së punimeve të kryera në ekzekutim të një
marrëveshjeje nul; quasi kontratat origjinare mund të operonin si në rastin e furnizimit të
padetyruar të sendeve, ashtu dhe në atë të ekzekutimit të një kontrate pune nul, por efekti i
tyre ishte gjithmonë dhe vetëm ai i imponimit të pagimit të vlerës së vetë sendit ose të
shërbimeve të marra (quantum meruit, quantum valebat). Mjetet angleze ishin krejt inefikase
për të vendosur një kthim në formë specifike të sendit. Në vazhdim kjo situatë është
modifikuar të paktën pjesërisht falë mjeteve të equity dhe pranimit të mundësisë për të arritur
kthimin e sendeve me vlerë të veçantë dhe të çmuar. Por gjithsesi qëndron fakti që në
sistemin angloamerikan kthimi në formë specifike ka përfaqësuar dhe vazhdon të përfaqësojë
dhe në ditët e sotme përjashtimin dhe jo rregullin. Krejt e ndryshme duket situata në vendet e
civil law në të cilat që nga e drejta antike romake është pranuar mundësia për të arritur
kthimin në formë specifike të sendeve përmes condictio. Për ne vështirësitë më të mëdha kanë
konsituar në të arriturit për të njohur një të drejtë rikompensimi në favor të atij që ka kryer
prestime punimesh të padetyruara. Ndërkohë që instituti i pagimit të padetyruar është i
disiplinuar pak a shumë në të njëjtën mënyrë si në Itali, Francë dhe Gjermani, të shumta janë
ndryshimet në rregullimet që gjejmë në fushën e zbatimit të një raporti pune nul. Ekziston
tashmë edhe tek vendet e civil law e drejta e një punëtori që ka kryer një marrëdhënie pune
nul që të paguhet.
Gjatë rrugës së tyre të gjatë të evolucionit të dy sistemet, dhe pse të nisur nga pikënisje të
ndryshme, janë afruar gjithmonë e më shumë. Ka gjithsesi një ndryshim të thellë që vazhdon,
mbi të cilën duhet vëmendje. Në këtë sektor kundërvihen dy logjika të ndryshme:
a) në bazë të së parës duhet kthyer ajo që është paguar;
b) në bazë të së dytës është e mjaftueshme të paguhet vlera.
Në vendet e civil law mbizotëron a-ja; ajo aplikohet jo vetëm për paranë, por edhe për sende
të naturave të ndryshme.
Fusha e veprimit e modelit b është në fakt e ngushtë vetëm për rastet kur nuk mund të operojë
a-ja, pra kur sendet janë shitur apo shkatërruar, dhe në fushën e prestimeve të punës.
Krejt e përmbysur shfaqet situata në vendet e common law ku modeli b aplikohet jo vetëm në
fushën e punës, por në përgjithësi edhe për sendet, pavarësisht faktit që ata ekzistojnë akoma
në natyrë apo janë shitur e konsumuar. Modeli a është i kufizuar vetëm në rastin e pagimit të
padetyruar të parasë, veçse operimit të mjeteve të equity dhe ndonjë hapje tjetër e fundit.
Me një fjalë, kur afirmohet që gjatë rrugës së evolucionit të tyre dy sistemet janë afruar
gjithmonë e më shumë, duhet patur parasysh që ky pohim është i vërtetë mbi të gjitha për atë
që lidhet me sferën e interesave të mbrojtura, tshmë thelbësisht koincidues në të dy sistemet.
Është më pak e vërtetë përsa i takon teknikave të përdorura për të siguruar një mbrojtje të
tillë. Edhe nën këtë profil të fundit ka pasur padyshim një afrim, që i dedikohet faktit që
aktualisht edhe në vendet e common law ka raste kur është e mundur të arrihet kthimi në
formë specifike të sendeve. Qëndron gjithsesi fakti që ndërkohë që në civil law ka
mbizotëruar gjithmonë modeli a, në common law vazhdon të mbizotërojë modeli b.