1 Jezykoznawstwo Podstawy-Scalone

Psychologia zdrowia
Gdański Uniwersytet Medyczny
JĘZYKOZNAWSTWO
mgr Klaudia Kluj – Kozłowska

logopeda, neurologopeda
Centrum Diagnozy i Terapii Neurologopedycznej; CDiTN,

Gdańsk
Uniwersytet Gdański, Wydział Filologiczny
ZASADY ZALICZENIA
01
zaliczenie z oceną
02
sprawdzian pisemny testowy
zdobycie m.in. 60% poprawnych odpowiedzi z końcowego

03
zaliczenia testowego
04
obecność na 80% zajęć dydaktycznych
odrabianie nieobecności przez studentów: w przypadku

więcej niż 1 nieobecności, odpowiedź ustna składająca
05
się z 3 pytań z zakresu tematycznego, który był
realizowany podczas zajęć z nieobecnością
TREŚCI PROGRAMOWE
terminologia wiedzy o języku polskim
odniesienie do morfologii, fleksji i składni
zagadnienia relacji semantycznych i syntaktycznych w

systemie współczesnej polszczyzny
zasady ich tworzenia i analizy przydatne w praktyce

klinicznej
TREŚCI PROGRAMOWE
Znaczenie w języku (swoistość znaczenia znaków

językowych; związek między wyrazem a pojęciem na
przykładach polisemii i homonimii; relacje znaczeniowe
jednostek wyrazowych w systemie językowym z
wykorzystaniem synonimii, antonimii itp.)
Dźwięk a znaczenie (głoski i fonemy języka polskiego);-

Struktura morfologiczna wyrazów w języku polskim
(cząstki konstrukcyjne wyrazów, występowanie ich w
zróżnicowanych postaciach)
System słowotwórczy i jego przydatność w teorii i

praktyce klinicznej
(sposoby tworzenia wyrazów w odniesieniu do derywacji
słowotwórczej; kategorie i typy słowotwórcze
rzeczownika oraz innych części mowy);
TREŚCI PROGRAMOWE
Fleksja w języku (system deklinacyjny i koniugacyjny w

języku polskim; budowa i właściwości fleksyjne
przymiotników, zaimków i liczebników)
Składnia języka (zdanie i inne typy wypowiedzeń;

właściwości akomodacyjne różnych części mowy)
Tekst jako jednostka komunikacji językowej (koherencja -

spójność semantyczna; środki spójności formalnej do
wiązania wypowiedzeń w tekście)
dyskurs
PIŚMIENNICTWO
Wykorzystywane podczas zajęć:

Łuczyński E., Wiedza o języku polskim dla logopedów. Gdańsk, Harmonia,
2015; Łuczyński E., Rozgryzając tajniki mowy, Gdańsk, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, 2011; Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej.
Warszawa, PWN, 2006
Wykorzystywane samodzielnie przez studenta:

Łuczyński E., Rozgryzając tajniki mowy. Gdańsk, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, 2011
Uzupełniające
Kurcz I., Psychologia języka i komunikacji. Warszawa, Scholar, 2005
Kurcz I., Język jako przedmiot badań psychologicznych: psycholingwistyka
ogólna i neurolingwistyka, Warszawa, Szkoła Wyższa Psychologii
Społecznej, 2011;
Ostaszewska D, Tambor J., Fonetyka i fonologia współczesnego języka
polskiego. Warszawa, PWN, 2007;
Jadacka H., Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia.
Warszawa, PWN, 2006;
Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria, zagadnienia leksykalne.
Warszawa, PWN, 2012;
Bańko M., Wykłady z polskiej fleksji. Warszawa, PWN, 2012;
Grzegorczykowa R., Wykłady z polskiej składni, Warszawa, PWN, 2012;
Grzegorczykowa R., Wprowadzenie do semantyki językoznawczej,
Warszawa, PWN, 2010
KONTAKT
mgr Klaudia Kluj-Kozłowska
Centrum Diagnozy i Terapii Neurologopedycznej, ul. Subisława 28, Gdańsk

tel. 661 105 900
klaudia.kluj@gmail.com
CZY WIEDZA O JĘZYKU
(POLSKIM)
JEST POTRZEBNA PSYCHOLOGOM
DZIECKO_TEORIE LINGWISTYCZNE
KARATE_ANATOMIA I FIZJOLOGIA
PEŁNOLETNI_SOCJOLOGIA_FUNK.W SPOŁ.
DZIAŁALNOŚĆ ZAWODOWA =
PRACA Z JĘZYKIEM/ MOWĄ
PSYCHOLOG
wsłuchuje się w to, co mówią inni
w praktyce obserwuje mowę ludzką, określa

poziom komunikacji dziecka lub dorosłego
częściowo (najczęściej we współpracy z

innymi specjalistami) identyfikuje
nieprawidłowości języka w użyciu
dąży do zapewnienia pacjentowi takiego

stanu narzędzia komunikacyjnego, jakim
jest język, aby kontakt z drugim
człowiekiem nie stanowiły dla niego bariery
JĘZYKOZNAWSTWO
LINGWISTYKA
WIEDZA O WSPÓŁCZESNYM JĘZYKU POLSKIM
TEORIA: modele języka tworzone, by uchwycić istotę złożonego

zjawiska, jakim jest mowa ludzka
PRAKTYKA: wykorzystanie pogłębionej wiedzy o języku, aby pomóc jego

użytkownikom w posługiwaniu się mową.
Praktyczna działalność językoznawcza musi mieć oparcie w teorii, a teoria języka nie może być oderwana
od wiedzy językowej wykorzystywanej w praktyce.
Mali pacjenci – ORM / af. dziecięca

Pacjenci dorośli – afazja poudarowa / zaburzenia komunikacji językowej występujące w przebiegu chorób
neurodegeneracyjnych
CZYM JEST JĘZYK?
CZYM JEST JĘZYK?
FORMA KOMUNIKACJI MIĘDZYLUDZKIEJ

Naturalny sposób przekazywania najróżniejszych informacji w obrębie
społeczności znającej dany język.
wykorzystanie strumienia odpowiednich dźwięków, które są wytwarzane

przez odpowiednie narządy mówiącego,
które są odbierane przez narządy odbiorcze słuchającego
traktowane jako coś, co samo w sobie znaczy
(Lachur, 2004; Łuczyński i Maćkiewicz, 2005;
Grzegorczykowa, 2008)
Wtórną postacią języka jest ... ?

Wtórną postacią języka jest ... ?
tworzenie przez nadawcę ciągu znaków graficznych (liter) w ramach umiejętności pisania
nadaje się do odczytania przez odbiorcę (czytelnika).

KOMUNIKACJA
JĘZYK = SYGNAŁY
DŹWIĘKOWE
ludzie vs zwierzęta
język ludzki:
naturalny
uniwersalny
ma nieograniczone możliwości
komunikacja > język ludzki
język ludzki = narzędzie komunikacji

podstawowe, ale nie jedyne
język ludzki - środek komunikacji w środowisku ludzkim
fizyczny nośnik komunikatu to dźwięk
dźwięki wytwarzane w narządach mowy
sytuacja - nadawca / odbiorca - w strumieniu dźwięków jest znacząca treść

"ZAŁOŻYŁAŚ KURTKĘ NA
LEWĄ STRONĘ."
język - zjawisko w działaniu - MOWA

MÓWIENIE
AKT UŻYCIA JĘZYKA
"NIE ULEGA NAJMNIEJSZEJ WĄTPLIWOŚCI, ŻE WŚRÓD
WIELU ZNAMION POLSZCZYZNY PO 1989 ROKU,
SZCZEGÓLNE MIEJSCE ZAJMUJĄ UDERZAJĄCA
WYRAZISTOŚĆ I EKSPANSYWNOŚĆ JĘZYKA
NAJMŁODSZYCH GENERACJI, CZEGO WYRAZEM SĄ,
CHOCIAŻBY, JAKŻE LICZNE DOKONANIA
LEKSYKOGRAFICZNE..."
określona sytuacja (miejsce,czas)

określony wykonawca (mówca(y))
określona (niepowtarzalna) wypowiedź
JEDNOSTKOWOŚĆ?
ŻEBY MOWA BYŁA NARZĘDZIEM KOMUNIKACJI
W SPOŁECZEŃSTWIE MUSI BYĆ
NIEZALEŻNA OD JEDNOSTKOWEGO UŻYCIA
cechy i elementy, które są powszechnie znane i

wykorzystywane w danej społeczności
KOMPETENCJA JĘZYKOWA
KOMPETENCJA JĘZYKOWA
nabyta umiejętność komunikowania się w jakimś języku
praktyczna wiedza o języku:

wykorzystywane w języku jednostki dźwiękowe
wyrazy i ich znaczenia
sposoby łączenia wyrazów w jednostki składniowe
sposoby łączenia wyrazów w jednostki tekstowe
budowa morfologiczna wyrazów
znajomość frazeologizmów
znajomość użycia elementów języka w określonych
sytuacjach
JĘZYK - TEORIE
INTERSUBIEKTYWNY ŚRODEK KOMUNIKACJI VS

INDYWIDUALNY AKT MOWY
08/10
JĘZYK - TEORIE
PRZEJŚCIA DOKONAŁY SIĘ MIĘDZY KOLEJNYMI PROGRAMAMI NA DROGACH:

OD EWOLUCJONIZMU DO DYFUZJONIZMU,
OD DYFUZJONIZMU DO STRUKTURALIZMU,
OD STRUKTURALIZMU DO GENERATYWIZMU,
OD GENERATYWIZMU DO KOGNITYWIZMU,
OD KOGNITYWIZMU DO KOMUNIKACJONIZMU
WIĄŻĄ SIĘ Z TAKIMI NAZWISKAMI, JAK M.IN.: J. SCHMIDT, F. DE SAUSSURE, N.

CHOMSKY, R. LANGACKER, I. BAJEROWA, R. KALISZ
BRAK POWSZECHNIE UZNAWANEJ
TYPOLOGII / KLASYFIKACJI
DYSCYPLIN JĘZYKOZNAWCZYCH
JĘZYK - TEORIE
PRZEJŚCIA DOKONAŁY SIĘ MIĘDZY KOLEJNYMI PROGRAMAMI NA DROGACH:

OD EWOLUCJONIZMU DO DYFUZJONIZMU,
OD DYFUZJONIZMU DO STRUKTURALIZMU --> LANGUE I PAROLE ( DE SAUSSURE,
1961)
OD STRUKTURALIZMU DO GENERATYWIZMU --> KOMPETENCJA I PERFORMANCJA
(CHOMSKY, 1962)
OD GENERATYWIZMU DO KOGNITYWIZMU,
OD KOGNITYWIZMU DO KOMUNIKACJONIZMU
BRAK POWSZECHNIE UZNAWANEJ
TYPOLOGII / KLASYFIKACJI
DYSCYPLIN JĘZYKOZNAWCZYCH
EWOLUZJONIZM I DYFUZJONIZM
NALEŻĄ DO KIERUNKÓW ANTROPOLOGICZNYCH, PREZENTUJĄCYCH PODEJŚCIE

HISTORYCZNE.
EWOLUCJONIZM: WSPÓŁCZESNA RZECZYWISTOŚĆ, W TYM JĘZYKOWA, JEJ

STAN OBECNY I STRUKTURA MOŻE BYĆ WYJAŚNIONA JAKO WYTWÓR ROZWOJU
(EWOLUCJI), KTÓREJ PODLEGAJĄ RZECZY I ZJAWISKA. ŚWIAT ZMIENIA SIĘ
STOPNIOWO, W SPOSÓB CIĄGŁY I JEDNOKIERUNKOWY - PRZECHODZĄC OD
FORM NIŻSZYCH DO WYŻSZYCH, BARDZIEJ DOSKONAŁYCH.
KAŻDA NASTĘPNA ZMIANA JEST PODSUMOWANIEM I ROZWINIĘCIEM DOROBKU
SPOŁECZNO – KULTUROWEGO POPRZEDNIEGO ETAPU.
*DARWINOWSKA TEORIA DOBORU NATURALNEGO, SPENCEROWSKA

DEDUKCYJNA TEORIA EWOLUCJI UNIWERSALNEJ ORAZ TEORIE EWOLUCJI
TWORZONĄ PRZEZ HISTORYKÓW KULTURY, WEDŁUG KTÓREJ OSIĄGNIĘCIA
LUDZKOŚCI SĄ HISTORIĄ POSTĘPU LUDZKIEGO UMYSŁU.
EWOLUZJONIZM I DYFUZJONIZM
NALEŻĄ DO KIERUNKÓW ANTROPOLOGICZNYCH, PREZENTUJĄCYCH PODEJŚCIE

HISTORYCZNE.
DYFUZJONIZM TO KIERUNEK, KTÓRY NAWIĄZUJE DO EWOLUCJONIZMU, ABY

SIĘ MU PRZECIWSTAWIĆ. ZA GŁÓWNY CZYNNIK ROZWOJU UZNAJE
ZAPOŻYCZENIE I PRZENIKANIE WYTWORÓW KULTURY Z JEDNEJ STRONY DO
DRUGIEJ, A ZATEM NA DRODZE DYFUZJI – PRZENIKANIA ELEMENTÓW.
OPERUJE POJĘCIEM PRZEMIANY KULTUROWEJ, KTÓRA OZNACZA WSZYSTKIE
ZMIANY, JAKIE DOKONUJĄ SIĘ W KAŻDEJ KULTURZE. W ZAKRES TEGO POJĘCIA
WCHODZI AKULTURACJA I WEWNĘTRZNA PRZEMIANA - ZMIANY NIEZWIĄZANE
Z WPŁYWEM OBCYCH KULTUR.
STRUKTURALIZM
OPARTY NA PRZEKONANIU, ŻE JĘZYK JEST STRUKTURĄ ZORGANIZOWANYCH

SYSTEMÓW ZNAKÓW, BĘDĄCYCH PODSTAWOWYM KODEM KOMUNIKACJI
MIĘDZYLUDZKIEJ. STRUKTURALIŚCI UJMUJĄ JĘZYK JAKO SYSTEM RELACJI.
ODRZUCAJĄ NATOMIAST POGLĄDY MŁODOGRAMATYKÓW I DĄŻĄ DO TEGO, BY
ZBLIŻYĆ SIĘ DO METOD PRZYRODNICZYCH (NATURALIZM BIOLOGICZNY).
ODRZUCAJĄ PSYCHOLOGIZOWANIE I ATOMIZOWANIE JĘZYKA. NIE OPISUJĄ
ELEMENTÓW POZAJĘZYKOWYCH.
PREKURSORAMI STRUKTURALIZMU (IN. LINGWISTYKI STRUKTURALNEJ) BYLI
FERDINAND DE SAUSSURE I JAN BAUDOUIN DE COURTENAY.
POWODEM POWSTANIA RÓŻNYCH SZKÓŁ STRUKTURALISTÓW BYŁY RÓŻNE
INTERPRETACJE POGLĄDÓW DE SAUSSURE'A, KTÓRY WYRÓŻNIAŁ W JĘZYKU:
SIGNIFIÉ (ZNACZONE) – COŚ, CO JEST OZNACZONE; SIGNIFIANT (ZNACZĄCE)
– TO, CO OZNACZA; JĘZYK (SYSTEM) ZŁOŻONY Z TYCH ZNAKÓW: LANGUE I
MOWĘ (PAROLE).
GENERATYWIZM
WYJAŚNIA KOMPETENCJĘ MÓWIĄCEGO (SŁUCHAJĄCEGO) W ZAKRESIE

TWORZENIA (ROZUMIENIA) ZDAŃ DANEGO JĘZYKA.
KAŻDY MÓWIĄCY JEST ZDOLNY DO KONSTRUOWANIA ZDAŃ, KTÓRYCH DOTĄD
NIE ZBUDOWAŁ, A SŁUCHAJĄCY DO ROZUMIENIA ZDAŃ, KTÓRYCH DOTĄD NIE
SŁYSZAŁ.
KAŻDY UŻYTKOWNIK JĘZYKA JEST W STANIE ROZSTRZYGNĄĆ, CZY DANE
ZDANIE NALEŻY DO JĘZYKA, W KTÓRYM SIĘ WYPOWIADA (JEST POPRAWNE W
TYM JĘZYKU), CZY TEŻ DOŃ NIE NALEŻY (JEST W NIM NIEPOPRAWNE).
ZDOLNOŚĆ TA TŁUMACZY SIĘ FAKTEM ROZPORZĄDZANIA PRZEZ MÓWIĄCEGO
SKOŃCZONĄ LICZBĄ REGUŁ GRAMATYCZNYCH, ZA POMOCĄ KTÓRYCH TWORZY
ON SYNTAGMY I ZDANIA ZE ZNANYCH SOBIE WYRAZÓW.
GENERATYWIZM
GRAMATYKA GENERATYWNA JEST SKOŃCZONYM ZBIOREM REGUŁ (ZWANYCH

REGUŁAMI GRAMATYCZNYMI), KTÓRY WYMIENIA WSZYSTKIE CIĄGI I
PRZYPISUJE KAŻDEMU Z NICH OPIS STRUKTURALNY, NA KTÓRY SKŁADA SIĘ
ZBIÓR ELEMENTÓW TWORZĄCYCH CIĄG, JEGO SZYK WEWNĘTRZNY I
ZEWNĘTRZNY ORAZ KAŻDA INNA INFORMACJA GRAMATYCZNA POTRZEBNA DO
OKREŚLENIA SPOSOBU, W JAKI DANY CIĄG ZOSTAŁ UŻYTY I ZROZUMIANY.
TEORIA GENERATYWNA JEST NEUTRALNA W RELACJI NADAWCA-ODBIORCA

TZN. NIE JEST ANI GRAMATYKĄ MÓWIĄCEGO (SYSTEMEM WYJAŚNIAJĄCYM
KODOWANIE PRZEKAZU PRZEZ NADAWCĘ) ANI TEŻ SŁUCHAJĄCEGO
(SYSTEMEM OPISUJĄCYM DEKODOWANIE OTRZYMANEGO PRZEKAZU).
GENERATYWIZM
WEDŁUG CHOMSKY'EGO (1965) NALEŻY ROZRÓŻNIAĆ KOMPETENCJE MÓWIĄCEGO, CZYLI JEGO ZDOLNOŚĆ ROZPOZNAWANIA I STOSOWANIA REGUŁ
GRAMATYKI, OD REALIZACJI AKTU MOWY (ANG. PERFORMANCE).
GRAMATYKA GENERATYWNA WYJAŚNIA
KOMPETENCJE LECZ NIE REALIZACJĘ.

KOGNITYWIZM
JĘZYK JEST ŚCIŚLE POWIĄZANY Z UMYSŁOWYMI PROCESAMI DOTYCZĄCYMI

POSTRZEGANIA ŚWIATA. LINGWISTYKA KOGNITYWNA ZAJMUJE SIĘ
PRZYSWAJANIEM, GROMADZENIEM I WYKORZYSTYWANIEM INFORMACJI;
OPIERA SIĘ NA WCZEŚNIEJ ROZWIJANEJ PSYCHOLOGII KOGNITYWNEJ.
JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE RADYKALNIE PRZECIWSTAWIA SIĘ

GRAMATYCE TRANSFORMACYJNO - GENERATYWNEJ, ZAPOCZĄTKOWANEJ
PRZEZ NOAMA CHOMSKY’EGO NA PRZEŁOMIE LAT 50. I 60. XX WIEKU.
GŁÓWNYM ZADANIEM LINGWISTYKI KOGNITYWNEJ JEST OBJAŚNIENIE NIE
TYLKO ZDOLNOŚCI JĘZYKOWYCH, ALE RÓWNIEŻ MOŻLIWOŚCI SPOŁECZNYCH
JĘZYKA.
KIERUNKI ZMIAN
PODSTAWOWA FUNKCJA JĘZYKA, PRZEDSTAWIENIOWA, NA KTÓREJ BAZOWAŁ

STRUKTURALIZM, ZOSTAŁA PODDANA REINTERPRETACJI.
WYDZIELANO I OPISYWANO FUNKCJE POCHODNE OD NIEJ:

POZNAWCZĄ (KOGNITYWNĄ, IDEACYJNĄ) I
KOMUNIKATYWNĄ (INTERPERSONALNĄ).
ODPOWIEDNIO DO RANGI, JAKĄ TE DWIE WYSZCZEGÓLNIONE FUNKCJE

UZYSKUJĄ W BADANIACH, MOŻNA WYRÓŻNIĆ DWA KIERUNKI W LINGWISTYCE:
- KOGNITYWIZM Z JEGO CENTRALNYM PROBLEMEM JĘZYKOWEJ
KONCEPTUALIZACJI RZECZYWISTOŚCI, A WIĘC JĘZYKOWEGO OBRAZU CZY
JĘZYKOWEGO OGLĄDU ŚWIATA
- KOMUNIKACJONIZM Z CENTRALNYM PROBLEMEM WYPOWIEDZI (CZYLI
TEKSTU) I REGUŁ DYSKURSU.
JAKIE FUNKCJE PEŁNI JĘZYK?
KOMUNIKACYJNA SYN.
Podstawowy sposób na przekazywanie INFORMACYJNA,
informacji w ludzkiej społeczności i główny PRZEDSTAWIENIOWA,
środek porozumiewania się między ludźmi SYMBOLICZNA,
REPREZENTATYWNA,
REFERENCYJNA,
Ten widok był wspaniały, zapierało dech w DENOTATYWNA
piersiach.
JAKIE INNE FUNKCJE PEŁNI JĘZYK?
tryb rozkazujący: Nie rób tego, Adasiu!

zd.pyt.tryb.przyp: Czy nie chciałbyś pójść ze
mną na spacer?
W języku przejawiająca się w nakazach,

rozkazach, komendach, zakazach, groźbach,
prośbach, radach, wskazówkach, apelach,
zawołaniach.

mną na spacer?
NAKŁANIAJĄCA SYN.
umożliwiająca skłonienie odbiorcy do IMPRESYWNA,
pożądanego zachowania PERSWAZYJNA,
APELATYWNA,
KONATYWNA

mną na spacer?
wykrzykniki: Ojej! Boli!

wyp.z int.wykrz: Jaki to wspaniały widok!
Do ekspresywnych środków wyrazowych należą:

zdrobnienia / zgrubienia / wulgaryzmy

EKSPRESYWNA SYN.
Pozwala zrealizować intencję dotyczącą EMOTYWNA
wyrażenia własnego stosunku do jakiegoś faktu,
wydarzenia za pomocą wypowiedzeń
uzewnętrzniających uczucia, emocje, stany
psychiczne mówiącego.
Ja biorę ciebie za żonę i ślubuję ci miłość,

wierność i uczciwość małżeńską oraz że cię nie
opuszczę aż do śmierci. Tak mi dopomóż Panie
Boże wszechmogący w Trójcy Jedyny i wszyscy
święci.
Język jest sprawcą określonego stanu rzeczy.

Dzięki niej mogą funkcjonować przyrzeczenia,
deklaracje, obietnice, śluby, przeprosiny, klątwy,
wyroki sądowe, akty prawne. W tekstach
urzędowych język bywa środkiem tworzenia
określonych regulacji społecznych.

święci.
SPRAWCZA SYN.
Język jest sprawcą określonego stanu rzeczy. PERFORMATYWNA
Dzięki niej mogą funkcjonować przyrzeczenia,
deklaracje, obietnice, śluby, przeprosiny, klątwy,
wyroki sądowe, akty prawne. W tekstach
urzędowych język bywa środkiem tworzenia
określonych regulacji społecznych.

święci.
Niekiedy treść może wydawać się czymś

nieistotnym: rozmowy o pogodzie; narzekania
na ciężkie czasy, poranne wstawanie.
Wykorzystuje się takie połączenia wyrazowe

służące tylko do rozpoczęcia rozmowy:
Co słychać? Jak się masz?,
podtrzymania rozmowy: aha, no tak, coś ty, no
wiesz.
Najczęściej nieuświadomiona.
Jej istotą jest wola nawiązania i podtrzymania
kontaktu językowego.
Nadawca tak dobiera środki językowe i treść
wypowiedzi, by być w kontakcie z odbiorcą.


wiesz.
FATYCZNA SYN.
Najczęściej nieuświadomiona. SPOŁECZNA
Jej istotą jest wola nawiązania i podtrzymania
kontaktu językowego.
Nadawca tak dobiera środki językowe i treść
wypowiedzi, by być w kontakcie z odbiorcą.


wiesz.
Dotarlim do domu, dopiero, gdy kur zapiał 3

razy.
zaznacza się, gdy dobieramy słowa do

tworzonego wiersza, piosenki, życzeń,
komplementów;
stylizujemy swoja mowę na sposób archaiczny
Pozwala zwrócić uwagę odbiorcy na formę

wypowiedzi, język; pozwala stworzyć
„obiekty/produkty” o walorach estetycznych.
Najczęściej korzystają z niej literaci, gdy stosują
w swych utworach oryginalne metafory,
połączenia wyrazowe.

razy.

komplementów;
POETYCKA SYN.
Pozwala zwrócić uwagę odbiorcy na formę ESTETYCZNA
wypowiedzi, język; pozwala stworzyć KREATYWNA
„obiekty/produkty” o walorach estetycznych. AUTOTELICZNA
Najczęściej korzystają z niej literaci, gdy stosują
w swych utworach oryginalne metafory,
połączenia wyrazowe.

razy.

komplementów;
Pytania o znaczenie słów: Co oznacza słowo

fluorescyjny?
Ustalanie właśc.gram.: Dziecko → rzeczownik
rodzaju nijakiego
Ocena popr.zestaw.: „cofnąć się do tyłu”, „dalej
kontynuować”
Pozwala mówić o języku. Wykorzystywana w

tekstach językoznawczych, słownikach, ale także
w potocznych rozmowach o języku.

fluorescyjny?
rodzaju nijakiego
kontynuować”
METAJĘZYKOWA SYN.
Pozwala mówić o języku. Wykorzystywana w METALINGWISTYCZNA
tekstach językoznawczych, słownikach, ale także
w potocznych rozmowach o języku.

fluorescyjny?
rodzaju nijakiego
kontynuować”
ZESTAWIENIE (JAKOBSON, 1960, GREGORCZYKOWA, 1991; 2008; KURCZ,
2000; BORTLICZEK, 2011) NIE WYCZERPUJE WSZYSTKICH FUNKCYJNYCH
MOŻLIWOŚCI UŻYCIA JĘZYKA.
O TYM, W JAKIEJ FUNKCJI ZOSTANIE ON WYKORZYSTANY, DECYDUJE

OSTATECZNIE NADAWCA – NIEŚWIADOMIE.
CZY ZAWSZE FUNKCJA JEST REALIZOWANO POJEDYNCZO?

FUNKCJE JĘZYKA - PRZYKŁADY
01
W tym pokoju należy uszczelnić okna.
02
Jestem szcześliwa, że nasz ślub odbędzie się w maju!
03 oddawaj, to moje!
Przybył konno, peregrynacja zajęła blisko 3 dni i tyleż

04
samo nocy.
05 Czyż ktoś widział kiedykolwiek piękniejsze zjawisko?

DODATKOWE FUNKCJE
generatywna
Umożliwia tworzenie różnych wypowiedzeń i ich ciagów,
01
których treść i forma są często trudne do przewidzenia,
zależą od użytkownika języka.
poznawcza
Narzędzie poznania rzeczywistości (nazwy i ich
02 znaczenia). Zasób nazw w jakimkolwiek języku jest
zasobem wiedzy ściśle związanym z poznawaniem
świata.
KOGNITYWNA ołówek
socjalizująca
03 Umożliwia scalanie za pomocą jednego języka
poszczególnych społeczności, narodowości.
kulturotwórcza
04 Za pomocą języka możliwe jest przekazywanie elementów
kultury wraz z jej wartościami.
JĘZYK (SYSTEM) JĘZYK (MOWA)
- GENERATYWNA - KOMUNIKACYJNA
- SOCJALIZUJĄCA - NAKŁANIAJĄCA
- KOGNITYWNA - EKSPRESYWNA
- KULTUROTWÓRCZA - SPRAWCZA
- FATYCZNA
- POETYCKA
- METAJĘZYKOWA
ROZSZERZENIE DEFINICJI JĘZYKA
NATURALNE NARZĘDZIE LUDZKIE DO TWORZENIA

CIAGÓW KOMUNIKACYJNYCH,
Z KTÓRYCH POWSTAJĄ WYPOWIEDZENIA,
W KTÓRYCH REALIZUJĄ SIĘ RÓŻNORODNE FUNKCJE,
W TYM DOTYCZACE POZNANIA RZECZYWISTOŚCI
POZAJĘZYKOWEJ (ŁUCZYŃSKI, 2015).
FILOGENEZA JĘZYKA
5-8 MLN LAT TEMU

oddzielenie się gałęzi ludzkiej drzewa genealogicznego małp człekokształtnych
(za Kuckenburg, 2006)
EWOLUOWAŁ, RÓŻNICOWAŁ SIĘ REGIONALNIE

swoisty rozwój - jakość i ilość znaków istotnie różna od systemów
komunikacyjnych zwierząt
TEORIA WIELKIEGO SKOKU
TEORIA KRÓLIKA Z KAPELUSZA
50-100 tysięcy lat temu

epoka górnego paleolitu - narzędzia, silna migracja, ekspansja kontynen.
język jako środek komunikacji
(Diamond, 1992; Aitchison, 2002, Kurcz, 1992, 2000)
brak dowodów --> poligeneza --> odmiany języka

praindoeuropejski --> V a III tysiąclecie p.n.e. (EJO, 1993; Renfrew, 2001)
grupa języków słowiańskich - język polski
JĘZYK = STRUMIEŃ DŹWIĘKÓW
MOWA = STRUMIEŃ DŹWIĘKÓW
Czy strumień dźwięków z ludzkiego aparatu mowy zawsze

jest komunikatem językowym? językiem?
JĘZYK = STRUMIEŃ DŹWIĘKÓW + ZNACZENIE
ZNAK?
SEMIOTYKA?
ZNAK?
SEMIOTYKA?
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ
JĘZYKOZNAWSTWO
ZNACZENIE W JĘZYKU

Centrum Diagnozy i Terapii Neurologopedycznej; CDiTN,

Gdańsk
JĘZYK =
STRUMIEŃ DŹWIĘKÓW +
ZNACZENIE
SEMIOTYKA
ZNAK
wielość znaków funkcjonujących w naszej

rzeczywistości:
znaki naturalne
konwencjonalne
ZNAKI
KONWENCJONALNE
ARBITRALNE / UMOWNE
Są zwi ąz ane z jakaś konwencją, znaną w

danej społe czności um ową,
niek oniec znie pisaną.
JAKI E W POL SCE?

ZNAKI
KONWENCJONALNE
ARBITRALNE / UMOWNE
Są zwi ąz ane z jakaś ko nw encją, znaną w

dan ej s połeczno ści u m ową,
niekoniecznie p isaną .
Niektóre nie mają konkretn ego nadawcy,

mogą wynikać z ogóln yc h przekon ań np.
spotk anie k omi niarza, przebiegn ięcie
drogi prz ez czarn ego k ota.
Inne wsk azują na nada wcę np. dź więk

karetki p ogotowia, skinienie głowy.
Konwen cja może wiązać się z róż nymi (w

posz czególnych społeczeństwach)
rozwi ą zaniami w kwestii znaczenia
znaków arbitral nych np. kolo r żał oby
ZNAKI NATURALNE
OBJAWY / SYMPTOMY
Ich i stotą je st sygnaliz ow anie cz ego ś

zgodn ie z p rawami natu ry, fizyk i,
logiki
ZNAKI NATURALNE
OBJAWY / SYMPTOMY
Ich i stotą je st syg nal izowanie czegoś

zgodnie z prawami natury, fizyki, logiki
np.
dym
gorące c zoło człowieka
rejestrowane przez sejsmo lo gó w drgania

skorupy zi emski ej→ n adchodz ące
trzęsien ie ziemi
trudn oś ci osoby dorosłej w samodzielnym
funkcjonowaniu
→ otępie nie
ZNAKI IKONICZNE
Ich zn acz enie opi era się na fizycznym

podobieństwie zna ku
i ozna cz anego o biekt u.
ZNAKI JĘZYKOWE
ICH FIZYCZNA NATURA JEST DŹWIĘKOWA, ALE WE WTÓRNEJ
POSTACI MOGĄ MIEĆ TAKŻE CHARAKTER
WIZUALNY
GESTYKULARNY
DOTYKOWY
ZNAKI JĘZYKOWE
SEKWENCJE DŹWIĘKÓW MOWY TWORZĄ ZNAKI
PROTOTYPOWĄ FORMĄ SĄ WYRAZY
ZNACZENIE WYRAZÓW JEST ZWIĄZANE Z PRZYJĘTĄ W DANEJ

SPOŁECZNOŚCI JĘZYKOWEJ UMOWĄ, KTÓRA Z KOLEI JEST
ZAWARTA W KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ UŻYTKOWNIKÓW
DANEGO JĘZYKA.
W-O-D-A
ZADANIE - DOPASUJ
ZNAKI KONWENCJONALNE
ZNAKI NATURALNE
ZNAKI IKONICZNE
PORTRET
SKINIENIE GŁOWĄ
RUMIENIEC NA TWARZY
ZADANIE - DOPASUJ
ZNAKI KONWENCJONALNE - SKINIENIE GŁOWĄ
ZNAKI NATURALNE - RUMIENIEC
ZNAKI IKONICZNE - PORTRET
ZADANIE - DOPASUJ
O - K - N - O ?
O - K - N - O ?
ZNAK JĘZYKOWY
Język jest zbiorem znaków konwencjonalnych.
Znaki językowe to funkcjonujące w danym języku symbole

rzeczy, obiektów, osób, zwierząt, roślin, zjawisk, cech,
czynności, stanów, relacji, bytów abstrakcyjnych itp.
POJĘCIOWY CHARAKTER
ZNACZENIA WYRAZÓW
POJĘCIE --> WYRAZ
POJĘCIE --> PRZEDMIOT
WYRAZ --> PRZEDMIOT
Istotą znaczenia wyrazu nie jest jednostkowe skojarzenie z

przedmiotem, ale odniesienie do abstrakcyjnego pojęcia.
POJĘCIE
KLASA ELEMENTÓW RZECZYWISTOŚCI, KTÓRE ŁĄCZY WSPÓLNOTA
OKREŚLONYCH WŁAŚCIWOŚCI NP. DOM, DRZEWO, OŁÓWEK,
SAMOCHÓD.
Nie wszystkie pojęcia będą wiązały się z klasami KONKRETNYCH

obiektów rzeczywistości.
POJĘCIE
KLASA ELEMENTÓW RZECZYWISTOŚCI, KTÓRE ŁĄCZY WSPÓLNOTA
OKREŚLONYCH WŁAŚCIWOŚCI NP. DOM, DRZEWO, OŁÓWEK,
SAMOCHÓD.
Nie wszystkie pojęcia będą wiązały się z klasami KONKRETNYCH

obiektów rzeczywistości.
Wyrazy takie jak tęsknota, miłość, talent, sprawiedliwość mają

znaczenie abstrakcyjne. Odwołują się do klas zjawisk, których
rozpoznawanie jest możliwe na podstawie cech wyodrębnionych
przez użytkowników danego języka.
TĘSKNOTA →PODOBNE DO SIEBIE LUDZKIE STANY MENTALNE,

CHARAKTERYSTYCZNE ZE WZGLĘDU NA TAKIE CECHY JAK
SMUTEK SPOWODOWANY BRAKIEM, UTRATĄ CZEGOŚ (KOGOŚ)
POŁĄCZONY Z PRAGNIENIEM ODZYSKANIA CZEGOŚ (KOGOŚ).
WYRAZ
JEST PROTOTYPOWYM ZNAKIEM JĘZYKOWYM
IN. JEDNOSTKA LEKSYKALNA LUB SŁOWNIKOWA.
ZNACZENIE POZA ZWIĄZKIEM Z SAMYM WYRAZEM MOŻNA

WYODRĘBNIĆ TAKŻE W ZAKRESIE JEGO MNIEJSZYCH CZĘŚCI.
OGRODNIK → OGROD- „OBSZAR ZAMKNIĘTY,

W KTÓRYM HODUJE SIĘ ROŚLINY”
→ -NIK „KTOŚ WYKONUJĄCY JAKĄŚ CZYNNOŚĆ”
morfem
Znacznie przysługuje także jednostkom wyższego piętra
organizacji języka niż wyraz.
Funkcję znaku spełniają?

ZADANIE
zw.fra
Znacznie przysługuje także jednostkom wyższego piętra
organizacji języka niż wyraz.
Funkcję znaku spełniają połączenia wyrazowe np.:

ogród botaniczny,
wieczne pióro,
biały kruk.
Jeśli ci ą gi wi elowyrazo we są fra zeo logiz ma mi , to mamy do
czynienia ze zn akami zbliżo n ymi fu nkcjo nalnie d o wyrazów.
W wyp adku i nnych połączeń wyrazowych lu b bar d ziej

rozbudowanych konst rukcji mów imy w kate go r i i funkcji
sema ntycz nych jednoste k s kł adnio wych i t ek s t owyc h .
CZY W JĘZYKU POLSKIM SĄ WYRAZY, KTÓRE NIE ODSYŁAJĄ NAS DO
POJĘĆ?
ZAIMKI
Wyrazami, które właściwie nie mają znaczenia pojęciowego są zaimki.
mają nieokreśloną referencję - ich odniesienie jest zmienne w
zależności do sytuacji.
ZAIMKI
Wyrazami, które właściwie nie mają znaczenia pojęciowego są zaimki.
NAZWY WŁASNE
Ich rola jest podobna do zaimków, nie mają one znaczenia
pojęciowego, tylko wskazujące
Sokrates, to nie nazwa jakiejś klasy osób, a językowy identyfikator
osoby.
ZAIMKI
Wyrazami, które właściwie nie mają znaczenia pojęciowego
NAZWY WŁASNE
Ich rola jest podobna do zaimków, nie mają one znaczenia
pojęciowego, tylko wskazujące
Sokrates, to ie nazwa jakiejś klasy osób, a językowy identyfikator
osoby.
OD ZAIMKÓW NAZWY WŁASNE RÓŻNIĄ SIĘ TYM, ŻE ICH ODNIESIENIE

MA STAŁY CHARAKTER (ODRA TO OKREŚLONA RZEKA). ZAIMKI SWOJE
ODNIESIENIE ZMIENIAJĄ W ZALEŻNOŚCI OD SYTUACJI UŻYCIA WYRAZU
(TAM MOŻE ODNOSIĆ SIĘ DO RÓŻNYCH MIEJSC).
ORGANIZACJA Studia językoznawcze nad
słownictwem (Stefański, 2014)
SYSTEMU przyniosły wiele dowodów na to, że

zasób słów jakiekolwiek języka, w
ZNAKÓW tym także polskiego to nie bezładny

zbiór jednostek lecz zorganizowany
system znaków.
WYRAZ :
OKREŚLONE MIEJSCE, SWOISTE
OTOCZENIE.
Wyrazy wchodzą w rożne relacje

między sobą, dzięki czemu powstaje
skomplikowana siatka zależności w
obrębie jednostek systemu
leksykalnego.
ORGANIZACJA test swobodnych skojarzeń (j.p. np.:
Łobacz, Mikołajczak - Matyja, 2002)
SYSTEMU WYRAZ - INNY WYRAZ + KLUCZ
ZNAKÓW ZNACZENIOWY
motyl - owad
krzesło - stół
zdrowie - choroba
dziecko - małe
JAKIE SĄ
ZASADY? TEORIA POLA SEMANTYCZNEGO
CO TŁUMACZY Zakłada ono, że słownictwo
SYSTEMOWY zorganizowane jest w formie pól

semantycznych, w których wyrazy
CHARAKTER wiążą się ze sobą określonymi
LEKSYKI? relacjami znaczeniowym (Miodunka,

1980)
ZWIĄZKI MIĘDZY
WYRAZAMI W
SYSTEMIE JĘZYKOWYM
jednostki znaczące - wyrazy
wyrazy --> znaczenia
znaczenia --> pojęcie
pojęcie - wiedza o jakiejś części rzeczywistości
Semantyka kognitywna: związek wyrazów i pojęć ze strukturą poznania
rzeczywistości przez człowieka
„Znaki językowe są cześcią świata pojęć ludzkiego umysłu, [...] te pojęcia,

które utrwaliły się w języku, składają się na sumę znaczeń danego języka.
Pojecia które nadają strukturę światu naszych myśli, tworzą kategorie
pojęciowe odnosząc się do całych zbiorów” (Tabakowska, 2001, s.41)
ZNACZENIOWE
BOGACTWO JĘZYKOWE
podobieństwo znaczeniowe pomiędzy wyrazami
ZNACZENIOWE
BOGACTWO JĘZYKOWE
wartość znaczeniowa znaków językowych – słownik
Czy wyrazy mają zawsze jedno znaczenie?
L-A-M-P-A
ZNACZENIOWE
BOGACTWO JĘZYKOWE
SYNONIMIA
podobieństwo znaczeniowe
pomiędzy wyrazami
ANTONIMIA
HIPONIMIA
MERONIMIA
POLISEMIA
wieloznaczność wyrazów Rzadko jest przyczyna
fala, lalka, pole, język nieporozumień rozmówców
Wiele wyrazów ma pojedyncze wyrazy -CZĘŚĆ
poświadczoną polisemię, składowa komunikatów
jest to zjawisko dość Sąsiedztwo innych wyrazów
powszechne w świecie wskazuje, o które znaczenie
znaków językowych, wieloznacznego wyrazu chodzi.
charakterystycznych dla
systemu językowego, jakim
jest język ludzki.
POLISEMIA
naturalna cecha wyrazów znaczenia nazwy polisemicznej są
jest korzystna z punktu ze sobą powiązane.
widzenia użytkowników możliwe jest naturalne odniesienie
języka, ułatwia tworz.komun. jednego wyrazu do różnych, ale
zapobiega rozrostowi pokrewnych pojęć
ilościowemu wyrazów w
słowniku ZADANIE
HOMONIMIA
Brzmienie wyrazów jest identyczne,
ale znaczenie całkowicie odmienne
zawód, bal
Jakieś jeszcze? b.m.

HOMONIMIA
Zjawisko to może występować przypadkowo w tekstach, gdzie
pojawiają się różne formy gramatyczne różnych jednostek
leksykalnych.
Wina została udowodniona./ Do kolacji zabrakło wina.
Piła była ostra./ Ona piła dużo wody.
HOMONIMIA VS
POLISEMIA
+ kontekst użycia danego wyrazu sugeruje odbiorcy
komunikatu jego znaczenie
- dotyczy pokrewieństwa pojęciowego znaczeń.
W polisemii ono występuje, w homonimii odniesienia pojęciowe są
niepowiązane.
HOMONIMIA VS
POLISEMIA
Wyrazy homonimiczne bywają wykorzystywane w grach
słownych, dowcipach i zabiegach językowych mających na
celu przyciągnięcie uwagi odbiorcy (np. w reklamach).
To działa→ lekarstwo
Pożyczyć → Wesołych Świąt
SYNONIMIA
Relacja bliskości wyrazowej
Zakres pojęciowy wyrazów synonimicznych pokrywa się
samochód/auto; ziemiak/kartofel
Naturalną tendencją w języku polskim jest różnicowanie znaczeń

wyrazów polisemicznych oraz specjalizacja ich funkcji w różnych aktach
mowy.
W staroposzczyźnie niektóre wyrazy funkcjonowały jako synonimiczne
np. złodziej i złoczyńca; owocny i owocowy (drzewo), dziś w związku z
przekształceniami języka nie są jako takie traktowane.
SYNONIMIA
Seplenienie/sygmatyzm
Dziewczyna/dziewczę
Żona/małżonka
Występowanie w języku wyrazów całkowicie pokrywających
się znaczeniowo i funkcjonalnie nie jest takie częste. Bez
trudu można jednak znaleźć grupy wyrazów
bliskoznacznych. Nie są to w pełni synonimiczne jednostki
słownika, ale w praktycznym użyciu mogą być używane
zamiennie.
np. UBRANIE - jakie są synonimy dla słowa ubranie?
SYNONIMIA
Ubiór, ubranko, strój, okrycie, odzienie, odziewek, garderoba,
szata, suknia, ciuch, łach, szmata
→ wszystko to, co służy do okrycia ludzkiego ciała; nazwa o bardzo
szerokim znaczeniu
SYNONIMIA
Wyrazy w języku tworza grupy synonimów, które charakteryzują się
bliskością znaczeniową, choć rzadko w tych grupach odnaleźć można
pełne dublety leksykalne – wyrazy całkowicie pokrywające się
znaczeniowo, stylistycznie i ekspresywnie.
Różnice między wyrazami bliskoznacznymi, są dowodem przydatności

każdej z tych nazw w systemie nazewniczym danego języka, a
znajomość tych różnic i umiejętność ich wykorzystania świadczy o
dobrej znajomości języka.
ZADANIE
ANTONIMIA
Określa relacje przeciwstawności znaczeniowej.
pozwala odróżnić od siebie wyrazy, choć możliwe jest to

tylko wtedy, gdy wyrazy te odnoszą się do wspólnej
cechy znaczeniowej
np. ładny i brzydki – przeciwstawne określenia tej samej
jakości
ANTONIMIA
WŁAŚCIWA
Antonimia najwyraźniej przejawia się w parach
wyrazów, które zajmują pozycje na stopniowalnej skali
wartości.
np. głupi i mądry
Najbardziej charakterystyczne są pary nazw o
biegunowej wartości.
ANTONIMIA
WŁAŚCIWA
Przymiotniki:
Mały - …
Wysoki -
Zły -
Słodki -
Reczowniki:
Piękno -
Mędrzec -
Zło -
ANTONIMIA
KOMPLEMENTARNOŚĆ
Wykluczanie się wartości przy jednoczesnym dopełnianiu,
np. dzień i noc → nie są określeniami stopniowalnej wartości
t.j. jasny i ciemny, ale dwiema dopełniającymi się nazwami
przeciwstawnych pór doby.
Zaprzeczenie jednej z par antonimu komplementarnego

daje wartość znaczeniową drugiego wyrazu z tej pary,
np. kobieta – mężczyzna, jeśli ktoś jest kobietą, to znaczy, że
nie jest mężczyzną.
ANTONIMIA
KOMPLEMENTARNOŚĆ
Prawda -
Porządek -
Kawaler -
Piesi -
Pamiętać
ANTONIMIA
KONWERSJA
Odwrotność znaczeniowa
Przeciwstawność znaczeniowa wynika z określenia samego
obiektu, zjawiska z różnych punktów widzenia,
np. relacje w nazwach rodzinnych brat – siostra
mąż – żona
teść – ?
ANTONIMIA
KONWERSJA
Nauczyciel -
Lakarz -
Kat -
Zwycięstwo -
kupić -
dać -
gonić -
ANTONIMIA
KONWERSJA
Nauczyciel -
Lakarz -
Kat -
Zwycięstwo -
kupić -
dać -
gonić -
ZWIĄZEK ZE STRUKTURĄ LUDZKIEGO
POZNANIA
Rozpoznawanie czegokolwiek odbywa się przez szukanie różnic

między zjawiskami.
Podobieństwa z kolei, prowadzą do stwierdzenia, że coś stanowi
klasę tego samego zjawiska.
Do klas zbliżonych zjawisk należą nazwy synonimiczne (miłość,

kochanie, uwielnienie), natomiast klasy zjawisk przeciwstawnych to
nazwy antonimiczne (miłość – nienawiść).
HIPONIMIA
Stosunek znaczeniowy między wyrazami oparty na
podrzędności i nadrzędności znaczeniowej.
W hiponimicznej parze wyrazów jedna z nazw jest

znaczeniowo węższa (hiponim) i mieści się w znaczeniu tej
drugiej (hiperonim),
np. niemowlę – dziecko
HIPONIMIA
lipa -
jamnik -
krzesło -
cukierki -
neurolog -
HIPONIMIA
Wyrazy mogą tworzyć ciągi hiponimów. Pozostając w takim
samym stosunku do jednego hiperonimu są określane jako
kohiponimy,
np. sportowiec – hokeista, biegacz, wioślarz, kolarz,
żużlowiec
Charakterystyczną cechą jest tu niesymetryczność relacji

semantycznej.
hokeista - sportowiec, ale nie każdy sportowiec jest hokeistą.
W anto- i synonimii relacja jest symetryczna!

MERONIMIA
Zakłada związek między nazwami, z których
jedna jest określeniem części drugiej,
np. klamka jest meronimem drzwi
W porównaniu do hiponimii, relacja znaczeniowa

i uporządkowanie wyrazów w systemie
leksykalnym nie jest pionowe
MERONIMIA
przykłady
gałąź
płatek
blat
Językoznawstwo
Między dźwiękiem a
znaczeniem
Centrum Diagnozy i Terapii

Neurologopedycznej; CDiTN, Gdańsk
trójkąt semiotyczny (Ogden, Richards, 1923; The meaning of meaning) za:
Gregorczykowa, 2001
PODSTAWOWĄ
JEDNOSTKĄ
JĘZYKOWĄ FUNKCJA:
JEST 1) semantyczna – na wyraz składa się
WYRAZ znaczenie, czasem więcej niż jedno

np. motyl, okno, dawny, brzydko
2) gramatyczna –
spójniki np. i, lub, że, jeśli
przyimki np. na, przez, po, u, do
3) wyrazy wskazujące np. ten, taki,
twój, coś
4) wyrazy nazywające jednostkowo
np. Kościuszko, Kaszuby, Sopot
PODSTAWOWĄ
JEDNOSTKĄ
JĘZYKOWĄ FUNKCJA:
JEST 1) semantyczna
WYRAZ 2) gramatyczna
3) wyrazy wskazujące
4) wyrazy nazywające jednostkowo
choć nie mają znaczenia pojęciowego
nie można im odmówić funkcji
semantycznej
ciągi dźwięków --> piadura/halubot

Jak wygląda dźwiękowa
sfera wyrazu?
DŹWIĘKI SĄ ELEMENTEM JĘZYKA;
NATURALNE UŻYCIE W POSTACI
MOWY
Typowy akt mowy – rozmowa – ciąg

dźwięków (nadawca --> odbiorca)
WYRAZ = jedn. semant.+jedn.dźwięk.

AKUSTYKA
wyraz= ciąg jednostek, które nazywamy
GŁOSKAMI.
Skład głoskowy wyrazu jest zazwyczaj nietrudny do
rozszyfrowania.
Kura: znak językowy o określonym znaczeniu /

ciąg czterech różnych głosek [K – U – R – A]
Poszczególne dźwięki nie mają autonomicznej

wartości semantycznej
głoska k może pojawiać się rozpoczynając słowa
kwiat, krawat, klęczeć.
→ z punktu widzenia praktyki diagnostyczno –

terapeutycznej są sytuacje, kiedy uzyskanie
właściwego kształtu fonetycznego głoski ma
drugorzędne znaczenie
(bezp. korz. mówiącego)
Kura r jednouderz./gardł.
Zamiast głoski r pojawia się l – zmienia się kształt
fonetyczny oraz semantyczny
1) Warianty tej samej jednostki w systemie

językowym
2) Różne jednostki systemu językowego

Jednostka dźwiękowa
FONEM systemu językowego
klasa jednofunkcyjnych
dźwięków mowy w
danym języku.
Klasę danego fonemu

tworzą głoski będące
konkretnymi
realizacjami fonemu
FONEM Jest najmniejszą dającą się
liniowo wydzielić
funkcjonalną jednostką,
najmniejszym segmentem,
formy językowej.
Jest pozbawiony znaczenia
Służy jednak do odróżniania

elementów znaczeniowych
języka (morfemów), spełnia
w języku funkcję
odróżniającą (dystynktywną).
GŁOSKA VS FONEM
Np. różne głoski dające się rozpoznać jako [r],

tworzą klasę określaną jako fonem [r].
Brzmienie wyrazu jest rozkładane w świadomości

użytkownika języka na fonemy.
Różnice dźwiękowe między wyrazami sprowadzane zostają do

różnic fonemowych.
KURA – KULA → [r] / [l]

KURA – KORA → [u] / [o]
KURA – SKÓRA → [-] / [s]
GŁOSKA VS FONEM
Nie da się stworzyć dwóch odrębnych wyrazów

przez zastosowanie różnych głosek tego
samego fonemu
np. w wyrazie wiatr ostatnie r, bez względu na to, czy jest
realizowane dźwięcznie, czy bezdźwięcznie i tak należy do tej
samej klasy głosek,
czyli do jednego fonemu [r].
liczba
fonemów w
języku jest
ograniczona
Można je określić
ilościowo.
użytkownik języka -->
zna, mniej lub bardziej
świadomie, wszystkie
fonemy swojego języka Słuch fonemowy
jest nastawiony na
rozpoznawanie ich w
zdolność rozróżniania
ciągu mowy. fonemów w języku
podstawa kompetencji
językowej
liczba liczba
fonemów w głosek
języku jest jest
ograniczona nieograniczona
Można je określić Sposoby realizacji każdego
ilościowo. fonemu mogą być
użytkownik języka --> różnorodne, niekiedy trudne
zna, mniej lub bardziej do przewidzenia.
świadomie, wszystkie
fonemy swojego języka
jest nastawiony na
rozpoznawanie ich w
ciągu mowy.
SYSTEM FONOLOGICZNY
WSZYSTKIE FONEMY W JĘZYKU
Relacje między fonemami = opozycje fonologiczne
kluczowe dla ich identyfikacji i rozróżniania
z opozycji biorą się cechy poszczególnych

jednostek fonologicznych – fonemów
różnice między fonemi pozwalają nam na
rozróżnienie jednostek semantycznych, takich
ja wyrazy
SYSTEM FONOLOGICZNY
Podstawowa opozycja fonologiczna,
w jakimkolwiek języku,
to różnica między fonemami...
?
SYSTEM FONOLOGICZNY
Podstawowa opozycja fonologiczna,

w jakimkolwiek języku,
to różnica między fonemami...
SAMOGŁOSKOWYMI
I
SPÓŁGŁOSKOWYMI
Samogłoski
a spółgłoski
RÓŻNICE
brzmieniowa
C (ang. consonants) są pełniejsze,
czystsze i dłuższe,
V (ang. vowels) bardziej
przytłumione, zakłócone szumem,
krótsze;
funkcjonalna – C są ośrodkami
sylab, są uznawane za fonem
sylabotwórczy
Samogłoski a
spółgłoski
SYLABA
naturalna jednostka rytmu mowy,

jest tworzona na bazie samogłoski.
Ilość samogłosek w ciągu mowy odpowiada
ilości sylab.
Spółgłoski zwykle towarzyszą samogłoskom w

sylabach, choć ich ilość, a nawet obecność, jest
obojętna ze względu na status sylaby.
Wyrazy 2 sylabowe: lato i trzcina

2 samogłoski: [a], [o] / [i], [a]
2 spółgłoski 4 spółgłoski
SAMOGŁOSKI
SĄ MNIEJ LICZNE W SYSTEMIE
FONOLOGICZNYM NIŻ FONEMY
SPÓŁGŁOSKOWE.
W języku polskim dysproporcja jest dość duża

(?)
RÓŻNICE BRZMIENIOWE wynikają z różnej

barwy omawianych jednostek
BARWA zależy od ułożenia masy języka w
jamie ustnej
SPÓŁGŁOSKI
LICZNE ORAZ MOCNO
ZRÓŻNICOWANE
Można je podzielić na 2 podgrupy
rezonaty (in. spółgłoski półotwarte,

sonorne, sonoranty)
spółgłoski właściwe (in. nierezonanty,
obstruenty)
+/- → nosowość, wynik wykorzystania w ich

realizacji kanału nosowego
SPÓŁGŁOSKI
REZONATY
nosowość (m/n/ń)
blokada artykulacyjna (wargowa/zębowa/ przymknięcie
palatalne)
ustność (j/ł - przedn.cz.j.u/tylna)

in. półsamogłoski, glajdy
sposób artykulacji
(r/l - drżąca/płynna, pow.bok.jęz.)
SPÓŁGŁOSKI
SPÓŁGŁOSKI WŁAŚCIWE
ZWARTE
in. spółgłoski zwarto – wybuchowe

lub eksplozywne
tworzą grupę ośmiu fonemów:
[p], [b], [t], [d], [k], [g], [k'], [g']

SPÓŁGŁOSKI
SZCZELINOWE
in. frykatywne lub spiranty
szumowa barwa, wynikająca z

silnego przewężenia, czyli szczeliny
w ustnej części kanału głosowego
Spółgłoski szczelinowe w j.p. to:

[f], [w], [s], [z], [sz], [ż], [ś], [ź], [h].
SPÓŁGŁOSKI
ZWARTO - SZCZELINOWE
in. afrykatywne
szczelina poprzedzona zwarciem
narządów mowy
W j.p. do tej grupy zaliczamy:

[c], [dz], [ć], [dź], [cz], [dź]
Praktyczna znajomość
fonemów
ROZUMIENIE PISMO
Każdy pełnoprawny użytkownik Znajomość składu fonemowego

języka umie rozpoznawać fonemy ciągu mowy pozwala nam też na
w ciągu mowy, co daje możliwość opanowanie sztuki pisania, bo w
rozpoznawania jednostek piśmie typu alfabetycznego
semantycznych, takich jak wyrazy. wartość liter opiera się głównie na
fonemach.
fonemów Każdy fonem ma jakiś wzorzec
artykulacyjny, w którym obok cech
fonologicznych wystepują cechy
fonetyczne,
np. samogłoskowy fonem /u/: układ
NADAWANIE KOMUNIKATÓW języka – tylny i wysoki, dźwięczność,
EKSPRESJA SŁOWNA ustność, labializacja
Nadawca komunikatu stara się spółgłoskowy fonem /ć/ : zwarto –

tworzyć takie jednostki szczelinowość, palatalność,
brzmieniowe, aby były one bezdźwięczność (cechy fonologiczne);
rozpoznawalne przez odbiorcę. ustność, zwarcie przednio –
Podstawowym warunkiem tego środkowej cześci języka z
jest realizacja fonemów z podniebieniem twardym, miekkie
uwzględnieniem ich cech przejście od zwarcia do szczeliny oraz
rozsunięcie kącików ust (cechy
fonologicznych.
fonetyczne)
fonemów OCENA UMIEJĘTNOŚCI
ROZUMIENIA
JAKIE CECHY FONOLOGICZNE
DECYDUJĄ O RÓŻNICACH
WYRAZOWYCH W PARACH:
strych– strach
leczyć – liczyć
bok – buk
smok – smyk
wanna - winna
JAKIE CECHY FONOLOGICZNE
DECYDUJĄ O RÓŻNICACH
WYRAZOWYCH W PARACH:
Jan – łan
l– len
mama – mała
nocny – mocny
W KTÓRYCH PARACH
WYRAZÓW WYKORZYSTANA
JEST RÓŻNICA MIĘDZY
DŹWIĘCZNOŚCIĄ A
BEZDŹWIĘCZNOŚCIĄ:
szyć – żyć
wódz – wóz
chatka – siatka
dzień – cień
ZADANIE
podział słów na głoski

JĘZYKOZNAWSTWO -
MORFOLOGIA

Centrum Diagnozy i Terapii Neurologopedycznej; CDiTN, Gdańsk

WYRAZ:
1. wartość semantyczna → znaczenie
2. wartość fonologiczna → brzmienie
Na dźwiękowy obraz słowa składa się określona ilość i

jakość fonemów mieszczących się w tej jednostce
leksykalnej.
Ciąg fonemów danego języka może być znakiem –
wyrazem,
np. ciąg fonemów /o/, /n/, /s/, ułożonych w odpowiedniej
kolejności to wyraz języka polskiego nos, bo możemy
przypisać mu znaczenie „części ludzkiej twarzy,
stanowiący początek dróg oddechowych”.
O ile struktura fonologiczna wyrazu jest wyraźnie podzielona
na jednostki (fonemy), o tyle struktura semantyczna jest
bardziej ukryta.
Podzielność na jednostki znaczeniowe (semy) nie przejawia
się bezpośrednio w wypowiedzi. Przyzwyczajeni jesteśmy
do traktowania wyrazów jako minimalnych znaków
językowych, odnoszących się w całości do określonych
pojęć.
SEMY – najmniejsze jednostki semantyczne, dające się

wyodrębnić w znaczeniu wyrazu
nauczyciel
Istnieją w naszym języku wyrazy, których podzielność
znaczeniowa ma swój odpowiednik formalny.
nos nosek
Dłuższy o 2 fonemy;
Bogatszy znaczeniowo
Dodatkowe znaczenie
w cząstce -ek
Morfemy
Najmniejsze jednostki znaczące, które da się wyodrębnić w
budowie wyrazu.
Dział wiedzy o języku, który się nimi zajmuje to morfologia.
Analiza morfologiczna jest możliwa tylko w odniesieniu do

wyrazów podzielnych morfologicznie. Potwierdzeniem
podzielności morfologicznej jest odnalezienie w budowie
wyrazy takich cząstek, które mają odrębne znaczenia.
Rz: gołębnik = gołęb- + -nik

Jakie morfemy możemy odnaleźć w wyrazach:
KOMINIARZ
MĘDRZEC
KOSIARKA
PŁACZLIWY
CZERWONAWY
BUTY
MÓWIŁ
CISZEJ
SPRZĄTACZKA
Morfem może mieć postać zerową, wyrazy mające wówczas
strukturę morfologiczną wyglądają następująco:
Śpiew: /śpiew-/ „to samo, co śpiewać”
/-Ø/ „ czynność wyrażona rzeczownikiem”
Je: /je-/ „to samo, co jeść”
/-Ø/ „3 os. l.poj.”
Pisz: /pisz-/ „to samo, co pisać”
/-Ø/ „forma rozkazująca nazwy czynności w 2.os.
l.poj.”
MORFEMY - RODZAJE
W języku polskim większość wyrazów charakteryzuje się
podzielnością morfologiczną.
Wśród morfemów występujących w wyrazach możemy

wyróżnić morfemy leksykalne, tzw. rdzenne; główne,
których wartość semantyczna odpowiada znaczeniu
jakiegoś konkretnego wyrazu (gołęb-, komiń-, czerwon-)
Poza nimi istnieją także morfemy gramatyczne, tzw.
poboczne, których znaczenie ma związek z jakąś funkcją
gramatyczną. Pzwalają tworzyć nowe wyrazy lub ich formy
gramatyczne.
Morfemy - rodzaje
W języku polskim większość wyrazów charakteryzuje się
podzielnością morfologiczną.
Wśród morfemów występujących w wyrazach możemy

wyróżnić morfemy leksykalne, tzw. rdzenne; główne,
których wartość semantyczna odpowiada znaczeniu
jakiegoś konkretnego wyrazu (gołęb-, komiń-, czerwon-)
Poza nimi istnieją także morfemy gramatyczne, tzw.
poboczne, których znaczenie ma związek z jakąś funkcją
gramatyczną. Pzwalają tworzyć nowe wyrazy lub ich formy
gramatyczne.
MORFEMY
LEKSYKALNE
GRAMATYCZNE
Buty : but-(y)
SŁOWOTWÓRCZE
FLEKSYJNE
Ręcznik: ręcz-nik
Ręka : ręka-(a)
Fonologiczne warianty morfemów zwiazane są z występowaniem w

języku alternacji (oboczności), czyli wymian jednostek dźwiękowych w
tych samych morfemach. Zagadnienia alternacji to przedmiot
dziedziny wiedzy o języku zwanego morfonologią, łączącą
problematykę fonologii i morfologii.
Występowanie morfemów w wyrazach nie jest jednak w
języku polskim obowiązkowe.
Mamy jednostki leksykalne niepodzielne morfologicznie. Do

takich prostych jednostek zaliczamy wyrazy:
• chyba, może, gdzie, bowiem, oraz, zawsze,
jednak, dziś, wczoraj, tam
Cześć z nich – przyimki i spójniki, to wyrazy pomocnicze o
funkcji wewnątrzjęzykowej, gramatycznej.
Wyrazy jakiegokolwiek żywego języka to zbiór poddawany
przekształceniom. Część z wyrazów wychodzi z użytku -
kontusz, krynolina, opończa, żupan, palto, trzewiki, inne
pojawiają się w ich miejsce – dżinsy, szorty, leginsy, top.
Zmiany w słownictwie obrazują przemiany zachodzące w

społeczeństwie. Charakterystyczne są np. nazwy zawodów:
kołodziej, kaletnik, flisak, bednarz → menadżer, spedytor,
deweloper, webmaster, PR-owiec.
Rozwija się słownictwo z zakresu nowych środków przekazu:

talk-show, nius, briefing, link, blog.
Nowe słownictwo w języku polskim to w dużym stopniu
wyrazy obcego pochodzenia, głównie z języka angielskiego.
Wśród nowych jednostek nazewniczych, są też wyrazy

rodzime, które powstały na gruncie naszego języka dzięki
wykorzystaniu systemu słowotwórczego.
Tworzenie wyrazów z wykorzystaniem technik
słowotwórczych polega na przetwarzaniu istniejących
jednostek w nowe.
parkieciarz – parkiet przekształcony w nazwę osobową;
środkiem przekształcającym jest morfem słówotwórczy
-arz
Wyrazy w języku możemy podzielić na takie, których budowa
jest Łatwa do ustalenia i takie, których forma zewnętrzna
nic nam nie podpowiada.
Przejrzystość strukturalna pozwala poprzez budowę
nakierować odbiorców na znaczenie:
Parkieciarz (ktoś...)
Programista
Słuchowisko
Przekaz
Drukarka
Pacjent
Gazeta
Film
Trzy ostatnie można określić wyrazami „niemymi
strukturalnie”.
Ich budowa nic nam nie mówi o znaczeniu podobnie jak w

przypadku słów: dom, drzewo, niebo, okno, pies, chmura.
Neologizmy słowotwórcze
Wyrazy których budowa naprowadza nas na znaczenie.
Jednostki, których powstanie jest łatwe do
zrekonstruowania. Do takich zaliczamy nowsze nazwy,
których pojawienie się w języku to proces bliski czasowo
dla współczesnego użytkownika jżzyka polskiego
→ programista, słuchowisko, drukarka
Do wyrazów przejrzystych pod względem budowy należy też

wiele dawnych jednostek:
pisarz (ktoś, kto pisze), trawnik (miejsce, gdzie rośnie trawa),
ucieczka (czynność, gdy ktoś ucieka),
posiłek (to, czym się posilamy),
fryzjerka (kobieta, która jest fryzjerem).
Słowotwórstwo
Wyrazy przejrzyste pod względem budowy są obiektem opisu
słowotwórczego. Zajmuje się nim dział morfologii zwany
słowotwórstwem.
Jednostki leksykalne, które dają się opisać słowotwórczo,
nazywamy formacjami słowotwórczymi.
FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA
TEMAT SŁOWOTWÓRCZY FORMANT SŁOWOTWÓRCZY

program ista
Wydzielanie z zasobu słownikowego formacji słowotwórczych
to intuicyjne łączenie ich z wyrazami, które stanowią istotę
ich powstania.
Intuicja podpowiada nam, że rzeczownik kurnik powstał na
bazie wyrazu kura, kominarz na bazie komina, uczeń na
bazie czasownika uczyć się, zielenina – na podstawie
przymiotnika zielony.
W fachowej analizie słowotwórczej wyrazu wykorzystuje się

technikę z wykorzystaniem parafrazy słowotwórczej.
Parafraza słówotwórcza
Definicja znaczeniowa wyrazu wyprowadzana z jego budowy.
Istotnym elementem parafrazy jest wyraz podstawowy dla
danej formacji słowotwórczej.
Kurnik: pomieszczenie dla kur; centralna część tej parafrazy to

słowo kura
P.sł. Powinna być zgodna z aktualnym zanczeniem wyrazu.

Nie oznacza to, że musi dokładnie oddawać znaczenia , ale
nie może być z nim sprzeczne np. piórnik – pojemnik na
pióra, choć są w nim zwykle nie tylko pióra.
Myśliwy → narzuca się peryfraza „ktoś, kto myśli”
Jest ona jednak niezgodna z dzisiejszym znaczeniem danego
słowa, nie może być zatem uznana za parafrazę
słówotwórczą.
Związek znaczeniowy rzeczownika myśliwy i czasownika

myśleć był żywy w dawnej polszczyźnie. Myśliwy był
wówczas rozumiany jako przemyślny, ktoś kto obmyśla
sposoby polowania na dzikie zwierzęta. Dziś takie
pojmowanie roli myśliwego jest nieaktualne.
Podobnie: bielizna; miednica; piwnica;
Zmiany znaczeniowe wyrazów, które powodują przez nie
utratę znaczenia strukturalnego nazywamy leksykalizacją.
FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA
TEMAT SŁOWOTWÓRCZY FORMANT SŁOWOTWÓRCZY
Temat słowotwórczy to część formacji słówotworczej

przeniesiona z wyrazu podstawowego. Tego, który stanowi
źródło powstania formacji słowotwórczej. Zwykle jest to
morfem leksykalny tego wyrazu pozbawiony części
fleksyjnej lub morfemów pomocniczych.
Błotnik; licznik
Temat słowotwórczy może być prosty lub złożony.
- gdy mamy do czynienia z pojedynczym wyrazem bazowym;

- gdy bazę formacji słowotwórczej stanowi więcej niż jeden
wyraz
• pierwszoklasista: pierwszy + klasa
• złoczyńca
• kątomierz
• stulecie
• zawalidroga
Źródłem tematów słówotwórczych dla wyrazow zaliczających
się do formacji słowotwórczej jest zasób leksykalny danego
języka.
Każdy wyraz może być baza słowotwórczą dla innego
wyrazu.
W praktyce mamy do czynienia z wyrazami, które są bardziej i
mniej produktywne słowotwórczo np.
• Ręka: rękaw, rękawica, ręcznik, podręczny,
podręcznik, rekodzieło, rękopis (…)
• Podium/ talk-show – na razie nie
wykorzystywane, ale w przyszłości być może
będą stanowić bazę słowotwórczą
Formant słowotwórczy
Podstawa tematów są słowa aktualnie używane w języku –
formanty zawarte są w zasobie środkow słowotwórczych
systemu językowego.
Formant słowotwórczy to element, zwykle morfem, który

uformował formacje słowotwórczą.
Służy do odróżnienia wyrazu podstawowego od pochodnego

np. rowerek →mały rower; -ek
Formanty słowotwórcze są istotą systemu słowotwórczego
języka.Dzięki nim możliwe jest tworzenie nowych wyrazów
na bazie istniejącego zasobu leksykalnego danego języka.
Wielość fomantów i ich różnorodność decyduje o większej lub

mniejszej kreatywności słowotwórczej języka.
Zastosowanie danego formantu decyduje o tym, z jakim
typem derywacji mamy do czynienia.
Derywacja
Derywacja słowotwórcza to
tworzenie wyrazów na bazie innych jednostek leksykalnych.
W derywacji zakładamy występowanie wyrazu

podstawowego i pochodnego.
W wyniku zastosowania jakiegoś formantu słowotwórczego

w odniesieniu do wyrazu podstawowego – powstaje wyraz
pochodny (derywat; formacja słowotwórcza).

leż-ak
 noc-ny
 skal-isty
 przy-jechać

z-jeść
 u-skoczyć
 łam-i-główka
 męcz-y-dusza

przenieść się
 ubrać się

leż-ak
 noc-ny
 skal-isty
 przy-jechać

z-jeść
 u-skoczyć
 łam-i-główka
 męcz-y-dusza

przenieść się
 ubrać się
AFIKS
TYPY DERYWACJI
(formanty słowotwórcze)
AFIKSALNA PARADYGMATYCZNA ALTERNACYJNA

TYPY DERYWACJI
Sufiksy Prefiksy
śpiewnik napisać
Postfiksy
Interfiksy
Pakować
żywopłot
się
przykłady
TYPY DERYWACJI
PARADYGMATYCZNA
AFIKSALNA ALTERNACYJNA
Zamiana paradygmatu
matematyk
Zanik paradygmatu
(pani) kierownik
Nadanie paradygmatu
przedwiośnie
Derywacja paradygmatyczna może polegać na zamianie
paradygmatu fleksyjnego wyrazu podstawowego na nowy
paradygmat fleksyjny w wyrazie pochodnym.

derywat nie różni się od wyrazu bazowego jakimś
swoistym morfemem.

oba słowa różnią się typem odmiany fleksyjnej. Mamy do
czynienia z zaminą jednego zespołu końcówek na inny.
Nazwa zawodowa – informatyk

- temat wyrazu bazowego informatyka –
informatyk-
Różni je odmiana 1. rzeczownik męsokosobowy; 2.
rzeczownik rodzaju żeńskiego
TYPY DERYWACJI
PARADYGMATYCZNA
AFIKSALNA ALTERNACYJNA
Zamiana paradygmatu
matematyk
Zanik paradygmatu
(pani) kierownik
Nadanie paradygmatu
przedwiośnie
Zanik paradygmatu obejmuje te konstrukcje słowotwórcze,
przy których wyraz bazowy zostaje pozbawiony odmiany
fleksyjnej.
Nowa nazwa uzyskuje wtedy tzw. paradygmat zerowy.
[pani] dyrektor
[pani] psycholog
[pani] inżynier
Nadanie paradygmatu obejmuje derywaty rzeczownikowe
oraz przymiotnikowe, które są tworzone od wyrażeń
przyimkowych.
Ich podstawa jest zazwyczaj dwuwyrazowa:
przedwiośnie = przed + wiosna

Przedszkole = przed + szkoła
TYPY DERYWACJI
Alternacja jakościowa
babcia
Alternacja ilościowa
ogór
Alternacja ilościowo -
jakościowa
grucha
DERYWACJA ALTERNACYJNA: w funkcji formantu
wykorzystujemy alternację.
ilościowa vs jakościowa
Jak: zmienia się struktura fonetyczna słowa bazowego

Il: Jakaś część wyrazu bazowego zostaje ucięta in. derywacja
ujemna lub wsteczna
TYPY DERYWACJI

Wymienione trzy podstwowe typy derywacji mogą
występować w kombinacjach.
Formacja słowotwórcza może być jednocześnie formantem
afiksalnym i paradygmatycznym np. uzdrowić lub
- damka, formantem afiksalnym i alternacyjnym lub
- ohyda, formantem paradygmatycznym i afiksalnym
Dzięki różnym typom derywacji i różnym rodzajom
formantów słowotwórczych możliwa jest różnorodność
językowa w postaci nowych wyrazów.
Słowotwórstwo bywa wykorzystywane przez literaturę

piękną, zwłaszcza w tworzeniu neologizmów poetyckich.
Częściej jednak z możliwości tworzenia formacji
słowotwórczych korzystają przeciętni użytkownicy języka –
uzupełnienia, uaktualnienia, bądź odświeżenia słownictwa.
Funkcje formantów
słowotwórczych
SEMANTYCZNA GRAMATYCZNA
Wyraz podstawowy nie

Wyraz podstawowy
zmienia znaczenia tylko
zmienia
swoje właściwości
się znaczeniowo
gramatyczne
Funkcje formantów
słowotwórczych
SEMANTYCZNA GRAMATYCZNA
Derywaty Derywaty
mutacyjne modyfikacyjne Derywaty transpozycyjne
naucz-yciel wstążecz-ka uciecz-ka
Procesy słowotwórcze
Mutacja – dochodzi do zmiany kategorii semantycznej
(mleczarnia – nazwa substancji do nazwy miejsca) między
bazą a derywatem.
Modyfikacja – wyraz podstawowy i pochodny mieszczą się w

tej samej kategorii semantycznej, ale zmiana znaczeniowa
w procesie derywacyjnym ma charakter zawężenia
znaczenia bazowego np. stolik/stół.
Transpozycja – istotą zmiany wyrazu bazowego jest przejście

do innej kategorii gramatycznej (przeprowadzka –
rzeczownik od czasownika).
Kategoria słowotwórcza
rzeczownika
Kategoria słowotwórcza – grupa derywatów o tej samej
wartości kategorialnej.
Typ słowotwórczy – grupa derywatów o tej samej wartości

kategorialnej i z takim samym formantem.
Zadanie – dopasuj rzeczowniki
Kategorie transpozycyjne -
rzeczownik
1. Nazwy czynności (nomina actionis, NA).
2. Nazwy cech abstrakcyjnych(nomina essendi,

NE).
Kategorie mutacyjne - rzeczownik
1. Nazwy subiektów czynności (nomina agentis), procesów i
stanów.
2. Nazwy subiektów (nosicieli) cech (nomina attributiva).
3. Nazwy obiektów czynności.
4. Nazwy wytworów i rezultatów.
5. Nazwy narzędzi (środków) czynności.

6. Nazwy miejsc.
7. Nazwy kolektywne.
8. Nazwy syngulatywne.
9. Nazwy mieszkańców.
10. Nazwy temporalne.
11. Nazwy ilościowe.
12. Nazwy sposobowe.

Derywaty modyfikacyjne
1. Nazwy żeńskie.
2. Nazwy zdrobniałe (deminutiva).
3. Nazwy zgrubiałe (augmentativa).
4. Nazwy ekspresywne (expressiva).
5. Nazwy istot młodych.
6. Inne znaczenia modyfikacyjne wyrażane przedrostkami.

Kategorie słówotwórcze
przymiotnika
Opis derywatów przymiotnikowych można przeprowadzić
analogicznie do tego, który został zastosowany w
przypadku rzeczowników.
Formanty przymiotnikowe mogą mieć funkcję semantyczną
lub gramatyczną, a kategorie słowotwórcze przymiotników
mogą być mutacyjne, modyfikacyjne lub transpozycyjne.
Typ gramatyczny podstawy (przynależność wyrazu

podstawowego do określonej części mowy) w dużym
stopniu warunkuje rodzaj kategorii słowotwórczej
derywatu przymiotnikowego.
W opisach słowotwórczych przymiotników wygodne jest
zastosowanie nadrzędnego podziału na przymiotniki:
odrzeczownikowe, odczasownikowe, odprzymiotnikowe
itp.
przymiotnika
ODPRZYMIOTNIKOWE
1. Derywaty gradacyjne.
2. Expressiva.
3. Antonimy (derywaty negacyjne).
np. aspołeczny, miluchny, mądrzejszy → co,gdzie?

przymiotnika
Odrzeczownikowe
1. użycia subiektowe, np. dziecięca (mowa)
2. użycia obiektowe, np. (urzędnik) podatkowy,
3. użycia posesywne (dzierżawcze), np. babcine (okulary),
4. użycia instrumentowe, np. (wycieczka) samolotowa,
5. użycia materiałowe, np. złoty (pierscionek),
6. użycia charakterystyczne, np. garbaty,
7. użycia partytywne, np. (drzewo) liściaste,
8. użycia porównawcze, np. galaretowata (masa),
9. użycia zakresowe, np. (proces) produkcyjny,
10. użycia limitujace, np. (wiedza) matematyczna,
11. użycia temporalne, np. niedzielny (spacer),
12. użycia lokatywne, np. (rynek) poznański,
Zadanie
czasownika
1. determinatywne → wykonując czynność, wypełnić jakiś
odcinek czasu np. poczytać
2. inchoatywne → zacząć coś robić np. zanucić
3. limitatywne → robiąc coś dojść do fazy końcowej np.
doczekać
4. reformatywne → robiąc coś, zmienic na coś nowego np.
przemeblować
5. restauratywne → wykonując czynność, przywrócić
pierwotny stan np. odgrzać
6. dystybutywne → robić coś w kolejnych fazach np.
pozmywać
7. ewolutywne → stopniowo dochodzic do stanu coraz
bardziej intensywnego np. rozpłakać
8. partytywne → wykonac czynnośc z niewielkim efektem np.
podleczyć
9. nazwy reakcji → czynnością odpowiedzieć na jakąś inną
czynność np. odpisać
10. aspektowe → powodują zmianę aspektu czasownika z
formy niedokonannej na dokonaną np. zgnić
11. iteratywne → wielokrotne np. wygrywać
12. momentalne → krotkotrwałe np. krzyknąć
13. subiektowe → odnoszące się do samego
siebie np. skaleczyć się
14. imperfektywne → niedokonane np.
zamiatać
JĘZYKOZNAWSTWO -

Oddział Neurologii i Udarowy, Copernicus Podmiot Leczniczy sp. z o.o,

Szpital Specjalistyczny Św. Wojciecha, Gdańsk
MORFOLOGIA
To co zwykle chcemy uzyskać to informacja, jaką

część mowy stanowi dany wyraz
Czy wystarczy posłużyć się słownikiem (lexicon)? - Taki

słownik musiałby być bardzo duży, szczególnie dla
języków fleksyjnych!
W języku mamy do czynienia z procesem

morfologicznym, który tworzy nam nowe słowa i nowe
formy słów
Proces morfologiczny
Słowotwórstwo
Wyprowadzanie słów pochodnych ze słów

podstawowych (derywacja) np.
rzeczownik->rzeczownik: nauczyciel – nauczycielka
przymiotnik->przysłówek: wide – widely
czasownik->rzeczownik: kłamać – kłamca
...
Część wspólna obu wyrazów – temat, pozostała

część wyrazu pochodnego - formant
Tworzenie słów złożonych →

cichobieżny, naprzeciwległy, rakotwórczy, ...
W języku istnieją wyrazy, które są skonstruowane z
cząstek zwanych morfemami.
Lekarz → morfem tematyczny lek- (pojawia się także w
czasowniku leczyć);
„Ktoś kto leczy”
→ morfem przyrostkowy -arz (tworzy
nazwy wykonawcy czynności
Rz: lekarz jest przykładem wyrazu podzielnego

słowotwórczo; nie można tego powiedzieć o
wyrazach:
doktor, szpital, sala
doktor, szpital, sala
Wyrazy niepodzielne słowotwórczo mogą mieć budowę

morfologiczną, na którą składają się morfemy
fleksyjne.
SALA → cząstka tematyczna sal-

+ morfem gramatyczny -a
LECZYĆ → temat leczy-

+ morfem gramatyczy -ć
DOKTOR/SZPITAL – tylko temat i końcówka

zerowa, ale słowa podlegają podzielności
fleksyjnej
Morfemy fleksyjne
Są podobne do morfemów słowotwórczych.
Morfemy tematyczne są w początkowej części

wyrazu, w funkcji słowotwórczej lub fleksyjnej
występują morfemy afiksalne w części końcowej
wyrazu.
Czasem tak samo wyglądający morfem może

występować zarówno w słowotwórstwie, jak i fleksji
-n- w formacji słowotwórczej dzie-n-ny
w formacji fleksyjnej spotka-n-y
Rola przyrostków fleksyjnych w języku jest inna niż
sufiksów słowotwórczych
Podstawową różnicą funkcjonalną między
morfemami słowotwórczymi a fleksyjnymi jest to,
że morfemy słowotwórcze służą do tworzenia
różnych wyrazów,
a morfemy fleksyjne do tworzenia form
gramatycznych tego samego wyrazu
słownikowego.
MORFEMY I ICH FUNKCJE
SŁOWOTWÓRCZYCH FLEKSYJNYCH
Tworzenie wyrazów Tworzenie form wyrazowych
- arka -a
np. suszarka np. książka
- yciel -i
np. nauczyciel np. książki
- ka -ę
np. szafka np. książkę
i inne i inne
Problemy fleksji
1. Budowa form wyrazowych →
Syntagmatyka fleksyjna
2. Uporządkowanie form wyrazowych i przypisanie ich

leksemom → paradygmatyka fleksyjna
Sfera języka (langue) Sfera wypowiedzi (parole)
fonem głoska
morfem morf
leksem (wyraz forma gramatyczna (forma
słownikowy) wyrazowa, słowoforma)
zdanie-typ (schemat zdanie-egzemplarz

zdaniowy)
Leksem, forma wyrazowa, słowo
Leksem (wyraz słownikowy) – jednostka abstrakcyjna
(znak) o określonym znaczeniu leksykalnym, która w
tekstach reprezentowana jest przez formy wyrazowe,
różniące się między sobą w sposób regularny.
Przykłady: Jan, może, mówić, po chińsku.
Przykłady: Jan, może, mówić, po chińsku.
Forma wyrazowa (forma gramatyczna, słowoforma) –

funkcjonalnie określona postać, w jakiej leksem
występuje w tekstach.
Przykłady: Jan | może | będzie mówił | po chińsku.
Przykłady: Jan, może, mówić, po, chińsku.
Forma wyrazowa (forma gramatyczna, słowoforma) –

funkcjonalnie określona postać, w jakiej leksem
występuje w tekstach.
Przykłady: Jan | może | będzie mówił | po chińsku.
Słowo (wyraz tekstowy) – ciągły, obustronnie

wyodrębniony segment tekstu.
Przykłady: Jan | może | będzie | mówił | po | chińsku.
Co ty byś wiedział, co też by się roiło w twej
głowie, gdybyś po omacku nie dotarł do tego
źródła wiedzy.
Ile słów: ?
Ile form wyrazowych: ?
Ile leksemów: ?
Co ty byś wiedział, co też by się roiło w twej
głowie, gdybyś po omacku nie dotarł do tego
źródła wiedzy.
Słowa: Co | ty | byś | wiedział,| co | też | by | się

| roiło | w | twej | głowie,| gdybyś | po |
omacku | nie | dotarł | do | tego | źródła |
wiedzy.
Formy wyrazowe: Co | ty | byś wiedział,| co |
też | by się roiło | w | twej | głowie,| gdyby | po
omacku | nie | dotarł[eś] | do | tego | źródła |
wiedzy
Leksemy: co, ty, wiedzieć, co, też, roić się, w,
twój, głowa, gdyby, po omacku, nie dotrzeć,
do, ten, źródło, wiedza.
Po co są w języku różne warianty
tego samego słowa?
Liść – liścia, liściowi, liściem, liście, liściom
Porównanie form = różnica ilościowa
Regularna właściwość form gramatycznych, polegająca

na zmienności dającej te samą wartość to
KATEGORIA FLEKSYJNA
Liść – liście kategoria liczby bo wyraz może

występować w liczbie pojedynczej i mnogiej
Gdyby rzeczownik nie miał w swoich właściwości
gramatycznych kategorii liczby musielibyśmy
stosunek między jednością a wielością wyrażać za
pomocą odrębnych wyrazów.
Nie dotyczy to:
Singularia tantum, czyli wyrazów posiadających tylko

liczbę pojedynczą np.
młodość, zdrowie, miedź, dziczyzna
Pluralia tantum, czyli rzeczowników występujących

formalnie tylko w liczbie mnogiej np.
drzwi, nożyce, usta, spodnie, imieniny
Zadanie – l.poj./mn
Paradygmaty fleksyjne są zaliczane w języku polskim
do podsystemu:
Deklinacyjnego
Lub
Koniugacyjnego
Podsystem deklinacyjny
języka polskiego
RZECZOWNIK PRZYMIOTNIK ZAIMEK LICZEBNIK
Kategoria przypadka,
Kategoria przypadka Liczby i rodzaju Kategoria Kategoria przypadka
liczby i rodzaju (stopnia) przypadka i rodzaju
Deklinacja
Jeśli jakiś wyraz odmienia się przez przypadki, należy

do deklinacji.
Odmianę w ramach podsystemu deklinacyjnego

nazywamy deklinowaniem.
Deklinowaniu podlega zdecydowana większość

rzeczowników języka polskiego – jakie nie są
odmienne przez przypadki?
Przypadki
Mianownik
Dopełniacz
Celownik
Biernik
Narzędnik
Miejscownik
Wołacz
Przypadki
Mianownik kto?co?
Dopełniacz kogo?czego?
Celownik komu?czemu?
Biernik kogo?co?
Narzędnik z kim?z czym?
Miejscownik o kim? O czym?
Wołacz o!
FLEKSJA:
PODSYSTEM DEKLINACYJNY
+ PODSYSYTEM KONIUGACYJNY
Wspólną kategoria fleksyjną dla rzeczowników,

przymiotników, zaimków i liczebników jest ...
FLEKSJA:
PODSYSTEM DEKLINACYJNY
+ PODSYSYTEM KONIUGACYJNY
Wspólną kategoria fleksyjną dla rzeczowników,

przymiotników, zaimków i liczebników jest …
• kategoria przypadka
Koniugacja
PODSYSTEM KONIUGACYJNY
Wszystkie warianty gramatyczne wyrazów należących
do jednej części mowy - czasownika
Kategorii fleksyjnych jest więcej niż w deklinacji,

niektóre z nich są wspólne dla obu podsystemów.
→ liczba / rodzaj / przypadek

→ osoba / czas / tryb – wyłącznie koniugacyjne
Najbardziej uniwersalną kategoria koniugacyjną jest
kategoria trybu.
1. rozkazujący
2. przypuszczający
3. orzekający
Jaką funkcję w języku ma kategoria trybu?

Najogólniej wyraża stosunek nadawcy komunikatu do
stanu realności treści wyrażonej czasownikiem.
TRYB ORZEKAJĄCY in. oznajmujący → używany jeśli
nadawca nie ma zastrzeżeń w jakiejś sprawie,
uważa, że było, jest lub będzie tak, jak sygnalizuje
czasownik
Piotr opowiedział nam zabawną historię.
czasownik
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY in. warunkowy →

informuje nas o innym stosunku do realności
czynności lub stanu wyrażonego czasownikiem.
Czynność mogła nie zostać wykonana bo wystąpily
jakieś przeszkody
Piotr opowiedziałby nam zabawną historię, ale jest
teraz w złym humorze.
czasownik
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY in. warunkowy →

informuje nas o innym stosunku do realności
czynności lub stanu wyrażonego czasownikiem.
Czynność mogła nie zostać wykonana bo wystąpily
jakieś przeszkody
Piotr opowiedziałby nam zabawną historię, ale jest
teraz w złym humorze.
TRYB ROZKAZUJĄCY → nadawca sygnalizuje, że

czynność wyrazona czasownikiem nie miała miejsca,
ale nadawca chce, aby ta czynność wystąpiła
(Piotrze) Opowiedz nam tę historię.
Najbardziej wyrazisty w języku polskim jest tryb
przypuszczający.
Do utworzenia formy tego trybu używamy

podstawowego morfemu -by- oraz morfemu
pomocniczego -ł-; w alternacji do -l-
np. napisałby
znalazłabym
pojechalibyśmy
Morfem -by może być oddzielony od tematu

czasownika np. zrobiono by, albo poprzedzać jego
temat np. bym zapomniał
Pozostałe tryby są zewnętrznie mniej wyraziste. Tryb

rozkazujący ma swoisty wyraz posiłkowy niech, jego
użycie jest możliwe właściwie tylko w trzeciej osobie
np. niech przyjedzie / niech zagrają
Typowo czasownikową kategorią fleksyjna jest czas.
CZAS TERAŹNIEJSZY → czynność, o której jest

mowa w zdaniu, odbywa się równolegle w czasie
mówienia o tym
Artur ogląda telewizję.
CZAS PRZESZŁY → czynność, o której jest mowa w

zdaniu, odbyła się wcześniej niż czynność mówienia
o tym
Artur oglądał telewizję rano.
CZAS PRZYSZŁY → czas mówienia o danej czynności

jest wcześniejszy od czasu samej czynności
Artur będzie oglądał telewizję wieczorem.
Dominika będzie śpiewała w programie telewizyjnym.
Dominika zaśpiewa w programie telewizyjnym.

Dominika będzie śpiewała w programie telewizyjnym.
Dominika zaśpiewa w programie telewizyjnym.
Użycie czasu przyszłego w formie złożonej jest

możliwe w odniesieniu do czasowników
niedokonanych (oglądać, spiewać, rozmawiać, bawić
się, spać).
Jeśli wykorzystujemy czasownik dokonany (obejrzeć,
zaśpiewać, porozmawiać, rozbawić się, wyspać się)
możliwy jest tzw. czas przyszły prosty.
Odmienność danego czasownika przez czasy jest
możliwa tylko wtedy, gdy wyraz ten występuje w
trybie orzekającym.
Formy trybu przypuszczającego (takie jak obejrzałbym)

i rozkazującego (obejrzyjmy) są nieokreślone pod
względem czasu gramatycznego.
Kategoria czasu ma określone wykładniki
morfologiczne.
Dla czasu przeszłego jest to -l-; wymieniające się na -l-

np. upad-ł, czeka-ł-em, przynieś-l-iśmy
morfologiczne.

W czasie przyszłym złożonym charakterystyczny jest

morfem będ- (wymieniający się na będzie-),
występujący w wyrazie pomocniczym. Poza tym w
czasie przyszłym niezbędny jest morfem
pomocniczy w postaci -ł- (w alternacji do -l-), bądź
-ć np. będę rozmawiał lub będę rozmawiać;
będziemy się bawili lub będziemy się bawić.
Wybór jednego z dwóch morfemów pomocniczych (-
ł-/-l- lub -ć) jest w naszym języku dowolny.
morfologiczne.

W czasie przyszłym złożonym charakterystyczny jest

morfem będ- (wymieniający się na będzie-),
występujący w wyrazie pomocniczym. Poza tym w
czasie przyszłym niezbędny jest morfem
pomocniczy w postaci -ł- (w alternacji do -l-), bądź
-ć np. będę rozmawiał lub będę rozmawiać;
będziemy się bawili lub będziemy się bawić.
Wybór jednego z dwóch morfemów pomocniczych (-
ł-/-l- lub -ć) jest w naszym języku dowolny.
Wykładnikiem czasu teraźniejszego jest morfem

zerowy np. śpiewa → b.cząstki.w zn.czasu /śpiewał
Swoista kategorią czasownika jest osoba.
Przez osoby odmienia się większość czasowników, z

pominięciem tzw. czasowników nieosobowych →
można, trzeba, wiadomo, widać, słychać
Odmienność przez osoby to możliwość wystąpienia

czasownika w trzech wariantach: pierwszej, drugiej i
trzeciej osobie.
Znaczenie zawarte w pierwszej osobie wskazuje na
to, że wykonawca czynności wyrażonej
czasownikiem jest jednocześnie tą samą osobą, co
nadawca komunikatu
Sprzedałam swój ukochany rower.
Znaczenie zawarte w formie drugiej osoby →

wykonawcą czynności jest ktoś, kto jest
bezpośrednim odbiorcą komunikatu
Wypiłeś mój sok.
Znaczenie zawarte w trzeciej osobie → wykonawcą

czynności nazwanej przez czasownik jest ktoś spoza
pary nadawca / odbiorca
Ten człowiek mnie popchnął.
Paradygmat osoby zawiera też w sobie wariant liczby,
co oznacza, że każda osoba ma osobną fomę w
licznie pojedynczej i mnogiej
wygram / wygramy
Wygramy ten mecz → wykonawca czynności jest

zbiorowy, wśród tej grupy jest nadawca komunikatu;
Pójdziecie tamtą drogą → wykonawcą czynności jest

zbiorowość, wśród której jest bezpośredni odbiorca
wypowiedzi;
Chłopcy rzucali kamieniami → czynność jest

wkonywana przez jakąś zbiorowość, w której nie ma
ani nadawcy, ani odbiorcy
Wykładnikami kategorii osoby są określone końcówki
fleksyjne. Są one różne w czasach i trybach.
* w czasie teraźniejszym i przyszlym prostym na

1.os.l.poj. wskazuje końcowka -m lub -ę
czekam, niosę, zrozumiem, popłynę
2.os.l.poj. wskazuje końcówka -sz
zbierasz, przyjmiesz, złożysz, popłyniesz
3.os.l.poj. wskazuje końcówka zerowa
wita
1.os.l.mn. wskazuje końcowka -my

czekamy, niesiemy, zrozumiemy
2.os.l.mn. wskazuje końcówka -cie
strzelacie, oddacie
3.os.l.mn. wskazuje końcówka -ą
witają, biegają
Formy czasownikowe, które są określone pod
względem trybu, czasu lub osoby pełnią
szczególną funkcję w podstawowych konstrukcjach
składniowych.
To dzięki nim z wyrazów powstają ciągi o charakterze
zdaniowym → zdaniotwórcze, orzeczeniowe lub
finitywne.
Właściwości zdaniotwórcze ma jeszcze inna forma
koniugacyjna tzw. bezosobnik, zwany też formą
nieosobową zakończoną głównie na -no,
mówiono, rozpoczęto, wykonano
w rozszerzonej postaci -ono
wyliczono, zakupiono, osądzono
mniej liczne w języku polskim -to
wypito, otwarto, uszyto
Używane, gdy nadawca nie zna wykonawcy czynności

lub nie chce go ujawnić.
Czynność wyrażona bezosobnikiem jest wcześniejsza

niż czas mówienia o niej, co łączy tę formę z czasem
przeszłym.
Może występować w dwu formach trybu: orzekającym
(sprzątnięto) i przypuszczającym (sprzątnięto by).
Poza formami finitywnymi czasownik w języku polskim
może przybierać postać niefinitywną
(niezdaniotwórczą).
• Bezokolicznik, tworzony końcówką -ć

zbierać, umieć, prosić, gonić
rzadziej końcowką -c
móc, strzec, tłuc
Reprezentatywny – hasła czasownikowe w słownikach
• Imiesłowy przysłówkowe i
przymiotnikowe
Imiesłów przysłówkowy
Współczesny → tworzony morfemem -ąc

• Sygnalizuje równoległośc czasową
czynności wyrażonej imiesłowem i
czynności zawartej w formie finitywnej
Wracaliśmy z zebrania, wesoło rozmawiając
Uprzedni → tworzony morfemem -wszy/ -łszy

w konstrukcjach złożonych jedna z czynności
wyprzedza w czasie drugą
Wróciwszy z zebrania, zabralam się do
przygotowywania obiadu.
Imiesłów przymiotnikowy
Czynny → tworzony morfemem -ąc- po którym
konieczne jest zastsowanie końcowki
przymiotnikowej o wartości przypadka, liczby i
rodzaju
• Informuje, że cecha odnosi się do
wykonawcy czynności, która nazywa
ten imiesłów
polujący, blokujący, trenujący
Bierny → tworzony przez użycie jednego z morfemów

-n-/ -on-/ -t-
• cecha nim wyrażona odnosi się do
przedmiotu czynności
poznany, noszony, bity
Idący mężczyzna nagle się zatrzymał.
(wykonawca czynności)
Ściana była pomalowana na zielono.

(przedmiot czynności)
Fleksja języka polskiego jest to część systemu
gramatycznego skupiającego w sobie kluczowe
zasady formowania i kształtowania wyrazów do
takiej postaci
• aby były one nośnikami znaczeniami
gramatycznego → będącego
uzupełnieniem znaczenia leksykalnego
• aby pasowały do innych wyrazów w
ciągach składniowych i aktach mowy
Ważna jest świadomość wagi znaczenia

gramatycznego, które zawiera się w morfemach
fleksyjnych.
Morfemy fleksyjne – niewielkie cząstki, najczęściej
jednofonemowe, mają ogromne znaczenie w języku.
Mogą wyrazić to, co wymagało użycia odrębnych
wyrazów, czy połączeń wyrazowych. Dzięki nim
słowa są porządkowane w zdaniach i innych
wypowiedzeniach, co jest bardzo ważne przy
tworzeniu wypowiedzi.
Dzieci: dość wcześnie zaczynają zauważać ważność

morfemów fleksyjnych
Dorośli: afazja → agramatyzm; odtworzenie systemu

fleksyjnego w mowie pacjenta
Morfemy fleksyjne – niewielkie cząstki, najczęściej
jednofonemowe, mają ogromne znaczenie w języku.
Mogą wyrazić to, co wymagało użycia odrębnych
wyrazów, czy połączeń wyrazowych. Dzięki nim
słowa są porządkowane w zdaniach i innych
wypowiedzeniach, co jest bardzo ważne przy
tworzeniu wypowiedzi.
Dzieci: dość wcześnie zaczynają zauważać ważność

morfemów fleksyjnych
Dorośli: afazja → agramatyzm; odtworzenie systemu

fleksyjnego w mowie pacjenta
JĘZYKOZNAWSTWO
Struktura składniowa
języka


Znajomość wyrazów i ich struktury morfologicznej w
danym języku nie jest równoznaczna z możliwością
swobodnego porozumiewania się.
Ludzie nie tworzą komunikatów złożonych z

pojedynczych wyrazów, ani też z prostego, czy
przypadkowego ich zestawiania.
Do konstruowania wypowiedzi potrzebne są jednostki

o wyższym stopniu organizacji → dział wiedzy o
języku: SKŁADNIA
Aby powstała jakaś informacja w danym języku musimy
zastosować jednostkę składniową jaką jest
wypowiedzenie.
Wypowiedzenie to ciąg wyrazów, który stanowi

minimalną jednostkę informacyjną w procesie
porozumiewania się.
Stanowi całość formalną i treściową. Wyrazy

składające się na wypowiedzenie muszą być
zharmonizowane pod względem treści i formy.
W starannej mowie wypowiedzenie wydzielone jest z

tekstu pauzami i zamknięte linią intonacyjną.
W piśmie zaczyna się ono duża literą i kończy kropką
lub innym znakiem końcowym (!/?/…)
Wypowiedzenia mogą mieć różną postać - najczęściej
przyjmują formę zdania.
Zdanie to takie wypowiedzenie, którego centrum

konstrukcyjnym jest finitywna postać czasownika.
→ mają wariant trybu

→ są określone przez osobę (przynieślibyśmy)
→ należą do bezosobników (przyniesiono,
zablokowano)
→ są formami czasowników nieosobowych (trzeba,
można, wiadomo)
TYPY WYPOWIEDZEŃ
WERBALNE NIEWERBALNE
RÓWNOWAŻNIK ZAWIADOMIENIE WYKRZYKNIENIE

ZDANIA
TYPY WYPOWIEDZEŃ
Dzieci lubią słodycze. NIEWERBALNE
Sok
Co z Beatką? Stop!
pomarańczowy
RÓWNOWAŻNIK ZDANIA
Rodzaj wypowiedzenia, które nie zawiera czasownika
finitywnego, ale można go w sposób naturalny
wprowadzić. Zdanie z opuszczonym, ale domyślnym
czasownikiem. Wykorzystywane głównie w toku
mowy potocznej.
Sprawa zakończona.
Za oknem okropna pogoda.
Dlaczego tak?
Kto tam?
Nie palić!
Uwaga!
Niektóre z nich można zrekonstruować tylko po

uwzglednieniu szerszego kontekstu np. Po obiedzie
ZAWIADOMIENIE
Rodzaj wypowiedzenia, które stanowi całość
informacyjną, ale nie zawiera czasownika
finitywnego i nie można go w sposób naturalny
wprowadzić. Centralnym elementem jest zwykle
rzeczownik.
Napisy, tytuły, podpisy pod ilustracjami, informacje w

miejcach publicznych, na etykietach towarów
Ogródki działkowe, Język polski

WYKRZYKNIENIE
Rodzaj wypowiedzenia, które w całościowy sposób

wyraża emocje nadawcy. Są charakterystyczne dla
wypowiedzi ustnych o dużym ładunku
ekspresywnym.
W mowie charakteryzuje je wznosząca intonacja i duże
natężenie głosu (w piśmie odzwierciedleniem jest
odpowiedni znak interpunkcyjny).
Centralnym elementem jest zazwyczaj wykrzyknik
Ojej, ach, hej
Lub rzeczownik w wołaczu
Halino!
Oznacz zawiadomienia/rownoważniki
zdań/ wykrzyknienia
Muzeum Narodowe
Ratunku!
No to w drogę
O zgrozo!
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
Dżem z czarnej porzeczki
Piękna pogoda
To chyba Magda.
O Boże!
SKŁADNIKI SYNTAKTYCZNE
Wyrazy w wypowiedzeniu tworzą związki o charakterze
semantycznym i formalnym. Nie wszystkie mają
równy status składniowy.
→ samodzielnie pełnią określoną funkcję w jednostce
składniowej
→ ich rola ogranicza się do towarzyszenia wyrazom
samodzielnym składniowo lub do ich łączenia w
wypowiedzeniu
Ze względu na różny status wyrazów w związkach

składnikowych w podziale wypowiedzenia na
mniejsze jednostki posługujemy się pojęciem
składnika syntaktycznego/w gramatyce → części
mowy
Wyraz tekstowy to prototyp składnika syntaktycznego.
→ podział wypowiedzenia na wyrazy odpowiada
podziałowi na składniki
Nie wszystkie wyrazy mogą występować samodzielnie
Nie mają takich możliwości wyrazy pomocnicze np.

» przyimki np. na łące, w kinie, przed zimą
» wyrazy gramatyczne w określonych formach
gramatycznych np. będę odpoczywał, bym zapomniał,
niech zrobią
» partykuła NIE np. nie powiem, nie śpij, nie zdejmuj
» zaimek zwrotny np. smiać się, bać się
» wielowyrazowe liczebniki np. dwieście sześćdziesiąt
» wielowyrazowe nazwy własne np. Państwowy Instytut
Wydawniczy, Nagroda Nobla
» związki frazeologiczne np. zbić z pantałyku
JEDNOWYRAZOWE
• RZECZOWNIKI
• CZASOWNIKI
• PRZYMIOTNIKI
• LICZEBNIKI
• ZAIMKI
• PRZYSŁÓWKI
WIELOWYRAZOWE
• WYRAŻENIA PRZYIMKOWE
• NAZWY WŁASNE
• LICZEBNIKI ZŁOŻONE
• FORMY Z NIE
• WYRAZY Z SIĘ
• FRAZEOLOGIZMY
• ANALITYCZNE FORMY FLEKSYJNE
Składniki syntaktyczne wchodzą w
związki składniowe
Nadrzędnik / podrzędnik
Tradycyjnie wyróżniamy trzy typy związków

syntaktycznych:
zgody,
rządu
i przynależności
ZWIĄZEK ZGODY
Składnik nadrzędny narzuca podrzędnikowi swoje

właściwości gramatyczne, a podrzędnik je kopiuje.
Od roku nie odwiedziłem mojej kuzynki.
W języku polskim w typowych związkach zgody

występują rzeczowniki i przymiotniki oraz zaimki
przymiotne, liczebniki porządkowe, imiesłowy
przymiotnikowe np.
biedne dziecko, w takim dniu, szóstego tygodnia
ZWIĄZEK RZĄDU
Nadrzędnik narzuca podrzędnikowi jakąś konkretną

formę fleksyjną, ale nie wynika ona z naśladowania
przez składnik podrzędny właściwości
gramatycznych nadrzędnika.
W języku polskim najbardziej charakterystyczny jest

związek rządu tworzony przez czasownik z
rzeczownikiem np. cerować skarpetę (B), zaufać
przyjacielowi (C), zająć się nim (N)
W związku rządu pozostają także dwa składniki
rzeczownikowe np. mama Małgosi, rękaw marynarki,
podwozie samochodu, przyglądanie się klientom,
zainteresowanie się sztuką, rozmowa o szkole
Rzadziej przymiotnik z rzeczownikiem np. bliski

rozpaczy, chętny do pracy
ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
Nadrzednik nie uzależnia formalnie podrzędnika.

Powiązanie między nimi ma charakter znaczeniowy.
W języku polskim w roli podrzędnika występuje

najczęściej przysłówek np. śpiewać głośno, modlić
się żarliwie
lub wyrażenie przyimkowe np. odpoczywać nad
morzem, uciec za granicę
W poniższych zdaniach proszę
określić związek
zgody/rządu/przynależności
1. Marta wróciła wczoraj.
2. Uszkodził rękaw marynarki.
2. W tym roku będziemy odpoczywać nad morzem.
3. Niebezpieczny przestępca uciekł za granicę.
4. Odwiedził mojego brata niespodziewanie.
5. Zaufał przyjacielowi.
6. Ona nie interesowała się sztuką.
7. Słuchał szumiących drzew.
8. Basia śpiewa głośno i modli się żarliwie.
9. Matka Małgosi jest chorowita.
10. Spędzała czas na przyglądaniu się klientom.
Wyodrębnienie w wypowiedzeniu związków
syntaktycznych i zaliczenie ich do jednej z
wcześniejszych grup daje nam częściową informację
o stosunkach między składnikami wypowiedzenia.
By opis składniowy był pełniejszy i bardziej precezyjny

w aktualnych opracowaniach składni języka
polskiego wykorzystuje się pojęcie akomodacji.
AKOMODACJA
SYNTAKTYCZNA
Związek między składnikami, w którym jeden
ze składników (akomodujący) narzuca
drugiemu (akomodowanemu) określone
warunki gramatyczne.
→ sygnalizowanie zależności składniowych;

pojęcie uogólnia tradycyjnie opisywane
związki zależności nazywane związkami
rządu i zgody; formalne podporządkowanie
podrzędnika wobec nadrzędnika
np. studia wyższe, zdałam egzamin, połowa
roku
Właściwości akomodacyjne każdego składnika można
podzielić na:
CZYNNE BIERNE
Dany człon występuje w roli Dany człon występuje w roli
składnika akomodującego składnika akomodowanego
(nadrzędnego) (podrzędnego)
Cechy akomodacyjne RZECZOWNIKA
akomoduje pod względem jest akomodowany pod względem
OSOBY
PRZYPADKA LICZBY
PRZYPADKA LICZBY (RODZAJU)
światło (RODZAJU) pociag
świecy daleka podróż odjechał
dalekich podróży pociąg
odjedzie
PRZYPADKA
PRZYPADKA LICZBY
zjadłem bułkę dziesięć
metrów
Cechy akomodacyjne CZASOWNIKA
IMIESŁOWU
spuściwszy
PRZYPADKA BEZOKOLICZNIKA
oczy,
złowił rybę idzie spać
zaczerwieniła
się
OSOBY
LICZBY
IMIESŁOWU
RODZAJU BEZOKOLICZNIKA
drzemał,
pies umiem pisać
chrapiąc
zaszczekał
pies szczeka
Cechy akomodacyjne
PRZYMIOTNIKA
PRZYPADKA
LICZBY
PRZYPADKA RODZAJU
chętny do mądra decyzja
pracy mądrymi
decyzjami
Cechy akomodacyjne LICZEBNIKA
PRZYPADKA PRZYPADKA
LICZBY LICZBY
(RODZAJU) dwadzieścia
Stu uczestników minut
wystartowało
Stu uczestnikow
wystartuje PRZYPADKA RODZAJU
zjadłem sześć dwunastu
pączków mężczyzn
Przysłówek bywa samodzielnym składnikiem
syntaktycznym, ale nie wchodzi w związki
akomodacyjne.
W wypowiedzeniu tworzy zazwyczaj luźne związki z
czasownikiem np. zachowywali się przykładnie,
rzadziej w przymiotnikiem np. strasznie zardzewiały,
lub z innym przysłówkiem np. wyjątkowo ostrożnie.
Przysłówek nie może być akomodowany bo jest

nieodmienny i nie może przyjmować warunków
akomodacyjnych narzucanych przez nadrzędnik.
ZDANIA
W opisach składniowych współczesnej polszczyzny

znane są modele prostych wypowiedzeń
zdaniowych. Opierają się one na właściwościach
składniowych kluczowego dla zdania składnika,
jakim jest czasownik w formie zdaniotwórczej
(finitywnej).
Wokół czasownika powstaje schemat konstrukcyjny,

wynikający z jego wymagań składniowych.
Wymagania = konotacje składniowe

Zadanie – koncz. Zdan.
Dokończ zdania
Konotacja składniowa
to zjawisko polegające na zapowiadaniu przez
dany składnik innego.
Podstawowym modelem zdania prostego w

języku polskim jest schemat zdaniowy, w
którym występuje
czasownik w formie finitywnej
konotujący
dwa człony składniowe
Dwa konotowane człony to najczęściej rzeczowniki, z
których jeden występuje w mianowniku, a drugi w
którymś z przypadków zależnych.
Jaś bije kolegę.

Mężczyzna kupuje gazetę.
Archtekci zaprojektowali osiedle.
ZDANIE PROSTE
Z CZASOWNIKIEM O KONOTACJI
1- 2- 3- 4-
ZEROWEJ
MIEJSCOWEJ MIEJSCOWEJ MIEJSCOWEJ MIEJSCOWEJ
DZIECKO KRZYCZY.
OJCIEC PODAROWAŁ SYNOWI ROWER.
ŚWITA.
KTOŚ PRZYNIÓSŁ RZECZY ZE STRYCHU DO PIWNICY.
DRUZYNA WYGRAŁA TURNIEJ.
Podobnie jak w przypadku wypowiedzeń prostych,
zdania złożone tworzymy w ramach określonych
schematów.
Znajomość tych schematów jest podstawą

kompetencji językowej każdego użytkownika
języka.
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE
1) WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
2) PODRZĘDNIE ZŁOŻONE
Podstawą tego podziału jest różnica w związkach

pomiędzy członami składowymi wypowiedzenia
złożonego.
W 1. wypowiedniki mają postać równorzędną wobec

siebie, natomiast w 2. jeden z wypowiedników jest
nadrzędny wobec drugiego.
Rozpoznawanie wypowiedzeń współrzędnych i
podrzędnych, a także ich typów jest możliwe ze
względu na różne wyrazy łączące poszczególne
wypowiedniki. Są nimi najczęściej spójniki.
WSKAŹNIKI ZESPOLENIA
i, oraz, lub, albo, lecz, ale, więc, toteż, czyli
że, żeby, który, bo, jeśli jak, chociaż

WSPÓŁRZĘDNIE
ŁĄCZNE
PRZECIWSTAWNE
ROZŁĄCZNE
WYNIKOWE
WŁĄCZNE (in. synonimiczne)
Pojawię się u was przed szóstą lub będę w tym czasie w

drodze do was.
Samochód ostro zahamował więc doszło do stłuczki.
Miał sto złotych na bilet, ale zabrakło mu pieniędzy na nocleg.
Czytałem książkę i słuchałem radia.
Przepłyneliśmy 170 mil morskich, czyli jachtem to 300 km.
Sarna wyszła z lasu, rozglądała się niespokojnie.
Pojawię się u was przed szóstą lub będę w tym czasie w
drodze do was. (r )
Samochód ostro zahamował więc doszło do stłuczki.

(wyn)
Miał sto złotych na bilet, ale zabrakło mu pieniędzy na

nocleg. (p)
Czytałem książkę i słuchałem radia. (ł)
Przepłyneliśmy 170 mil morskich, czyli jachtem to 300

km. (wł)
Sarna wyszła z lasu, rozglądała się niespokojnie. (ł)

PODRZĘDNIE
DOPEŁNIAJĄCE
WZGLĘDNE
CZASOWE
LOKATYWNE
WARUNKOWE
PRZYCZYNOWE
CELOWE
SPOSOBOWE
PRZYZWOLENIOWE
SKUTKOWE
DOPEŁNIAJĄCE wypowiednik podrzędny jest
konotowany przez człon nadrzędny. S: że, żeby, aby,
kto, co, jak
Powiedziała mi, ze odchodzi na zawsze.
WZGLĘDNE (in. przydakowych), człon podrzędny

jest rozwinięciem rzeczownika. S: który, jaki
Nie przegap okazji, którą dał ci los.
CZASOWE (in. temporalne), człony są połączone

realcją czasową. S: kiedy, podczas, gdy, zanim,
odkąd, dopóki
Odkąd zamieszkał na wsi, czuł się jak w raju.
LOKATYWNE (in. miejscowe), realcja przestrzenna

wyrażona pomiędzy wydarzeniami w dwóch
wypowiednikach. S: skąd, dokąd, gdziekolwiek
WARUNKOWE (in. przpuszczające). wydarzenie
stanowiące treść członu nadzrędnego może zaistnieć,
jeśli są spelnione odpowiednie warunki. S: jeśli, jeżeli,
gdyby
Przyjdę na pewno, jeśli otrzymam zaproszenie.
PRZYCZYNOWE jeden z członów zawiera przyczynę

zdarzenia, króre skutek zwiera się w treści
wypowiednika nadrzędnego. S: bowiem, skoro, gdyż
Miał kłopot z zaliczeniem, gdyż często opuszczał zajęcia.
CELOWE podrzędny wypowiednik zawiera cel

zdarzenia , które jest zawarte w treści nadrzędnika. S:
żeby, aby, byle
Połóż się wczesniej, żebyś nie miała problemów z
dotarciem na czas.
SPOSOBOWE człon podrzędny określa sposób
wykonania jakiejś czynności opisywanej w członie
nadrzędnym. S: jak, tak jak, tak że
Przedstawiłem mu sprawę jasno, jak radziłeś.
PRZYZWOLENIOWE człon podrzędny przedstawia

zdarzenia, które nie jest oczekiwane biorąć pod
uwagę treść wypowiednika nadrzędnego. S: choć,
chociaż, mimo że
Mimo iz nauka ciągle robi postępy, funkcjonowanie
ludzkiego mózgu jest wciąż dla nas zagadkowe.
SKUTKOWE człon podrzędny prezentuje zdarzenie,

które jest spowodowane czymś wyrażonym w treści
członu nadrzędnego. S: aż
Zdziwił się, aż mu oczy na wierzch wyszły.
INNE – kwestie dyskusyjne
ZESTAWIENIOWE z dosłownym przytoczeniem
czyjejś wypowiedzi:
„Wracamy”, zadecydował komendant.
NAWIASOWE z charakterem komentarza:

Winny okazał się Jan X (nazwiska nie ujawniamy).
WYKRZYKNIENIOWE Hej, co tam robicie?

WOŁACZOWE Chłopcy, mam dla was zadanie.
DOPOWIEDZENIOWE Mnie to, bynajmniej, wcale

nie stysfakcjonuje.
Wypowiedzenia złożone niekoniecznie muszą składać
się z dwóch członów. Liczba kombinacji w zakresie
relacji między jego członami jest teoretycznie
nieograniczona.
ZDANIE WIELOKROTNIE ZŁOŻONE

Kiedy otworzyłem oczy zorientowałem się, że leżę w
pokoju, które nie ma okien, a wątłe światło pada z
żarówki zwisającej z sufitu.
Odbiorca oczekuje od nadawcy takiej porcji informacji

zamkniętej w formie zdania, która jest w stanie
jednorazowo objąć.
Gdy wypowiedzenie jest za bardzo rozbudowane
odbiorca może się pogubić, odebrać informację tylko
częściowo, albo zrezygnować z dochodzenia do
treści komunikatu.
W celu sprawdzenia poprawności wykonania zadań uwzględnionych w treści prezentacji
zapraszam do kontaktu mailowego:
klaudia.kluj@gmail.com
JĘZYKOZNAWSTWO


jednostka komunikacji językowej
→
wypowiedzenie
Kamińscy zjawią się w końcu tygodnia.

Kamińscy zjawią się w końcu tygodnia.
Kto?
Gdzie?
Kiedy?
Dobra widomość? Zła?
Część historii? Część żartu? Oficjalna
wiadomość?
Komunikacja językowa
rzadko: ogranicza się do używania przez nadawcę

pojedynczych wypowiedzi
często: większe jednostki, ciagi nieprzypadkowo
dobranych i wzajemnie powiązanych wypowiedzeń.
Umiejętność konstruowania tekstów to przejaw

opanowania kolejnego stopnia kompetencji
językowej.
• zdolność tekstotwórcza
Współcześni badacze zjawiska komunikacji językowej
→ porozumiewamy się w języku tworząc i
odbierając TEKSTY
→ tekstologia/ ligwistyka tekstu/ teoria tekstu
Na tekst składają się jednostki niższego rzędu tj.

jednostki informacyjne - wypowiedzenia,
nazywające - wyrazy,
i dźwiękowe – fonemy.
Tekst vs wypowiedzenia
Dla Pana Profesora. Stylistyka to przedmiot

który kończy się egzaminem. Zapomnieć o
bożym świecie można w różnych sytuacjach,
na przykład w czasie nauki. O północy mija
termin. Pewien student zdaje egzamin przed
wakacjami bo zdążył się dobrze
przygotować. Jak tu umówić się w
najbliższych dniach? Pracujemy na początku
tygodnia, natomiast wolne mamy od czwartku
po szesnastej.
Kilka wypowiedzeń
Są poprawne pod wzgledem gramatycznym
Łączą się w logiczną całość ?
Czy to TEKST?
Tak / nie
TEKST – cechy spójności
Ciąg wypowiedzeń znaczeniowo powiązanych,

składajacych się na całościowy komunikat.
Spójność to podstawowa cecha tekstu → gdy

wypowiedzeniom występującym w ciągu brakuje
spójności trudno mówić o tekście.
Spójność może być formalna lub semantyczna, przy

czym uważa się, że bardziej istotny jest znaczeniowy
aspekt tego zjawiska.
Spójnośc semantyczna → KOHERENCJA
zakłada, że wypowiedzenia składające się na tekst są

związane jakimś wspólnym wątkiem tematycznym
Koherencja cechy:
• główny temat (może być sproszczony
lub sparafrazowany)
• nadawca komunikatów odpowiedzialny
za całość
• adresat nastawiony na dotarcie tekstu
• zaistnienie sytuacji komunikacyjnej we
współpracy ww.
Totalna porażka. To była rzeź, nie
egzamin. Szczegóły wieczorem u
Jacka. Możesz zaryzykować.
1. nieprzypadkowy odbiorca
2. konkretna wiadomośc
3. rekonstrukcja elementów, parafraza pozwala
stworzyć spójną całość
→ taktyka odbiorcy
utekstowienie ciagu wypowiedzeń
Spójnośc formalna → KOHEZJA
zakłada, że łączenie się wypowiedzeń tworzących tekst

może opierać się na wykładnikach formalnych
Cechy spojności formalnej tekstu
1. Na wieczór obiecałem sobie odpisanie na

leżące od tygodnia na moim biurku listy.
Jednak zmęczenie było silniejsze od moich
szczerych chęci. Zmieniłem zatem plany i
poszedłem spać.
*spójniki między sąsiadującymi

wypowiedzeniami
2. Karol szybko włożył płaszcz i pobiegł do
pracy. Jego niedojedzone śniadanie zostało
na stole. Tak ostatnio wyglądały jego
poranne godziny.
*zaimki
3. Film przedstawia tragiczne wydarzenia z
powstania warszawskiego. Zrobił na mnie
piorunujące wrażenie.
Film przedstawia tragiczne wydarzenia z

powstania warszawskiego. * Zrobił na mnie
piorunujące wrażenie.
*film- elipsa – świadome pominięcie elementu
4. Ania schowała broszkę do szuflady. W
szufladzie miała wiele skarbów tego rodzaju.
Jednym ze skarbów był kawałek bursztynu
znaleziony na plaży w Juracie.
*powtórzenie (podkreśla istotę któregoś z

elementów, ale wprowadza monotonię)
5. Wypiłam pełną szklankę soku
pomarańczowego. Napój był zimny i
orzeźwiający.
* wykorzystanie synonimii
KOHEZJA cechy:
• użycie spójników między
wypowiednikami dla utrzymania
ciągłości
• użycie zaimków w celu odwołania się do
wcześniejszej części tekstu
• wykorzystanie pominięcia (elipsy) lub
powtórzenie jakiegoś elementu – wyrazu
lub ciągu wyrazów
• wykorzystanie w funkcji spajającej
wyrazów bliskoznacznych
• wykorzystanie struktury semantycznej
temat - remat
temat – remat: informacja bedąca znaczeniowym
punktem wyjścia dla informacji zawartej w
wypowiedzeniu i inna, stanowiąca rozwinięcie
informacji zawartej w temacie.
Tomek świetnie gra na wiolonczeli. Chłopak ma

ogromny talent.
Tomek świetnie gra na wiolonczeli. Instrument ten

szczególnie mu odpowiada.
KOHEZJA cechy (c.d):
Wykorzystanie wyrazów, zwrotów:
• wskazujących wstecz np. jak już mówiłam, o czym

wspomniałam, zobacz wyżej
• zapowiadających np. po pierwsze, na zakończenie,

zaraz do tego wrócę
KOHEZJA cechy (c.d):
• Użycie spajających form gramatycznych

(osoba, liczba, rodzaj, czas)
Jechałem samochodem z Gdańska do

Elbląga. Miałem do przejechania
prawie sto kilometrów. Przewidywałem
że spędzę za kierownicą ponad
godzinę. Nagle ujrzałem stojącą w na
drodze cysternę.
- Co pani dolega?
- Panie doktorze, nic nie widzę z bliska.
- A z daleka?
- Z Wejherowa.
- Co pani dolega?
- Panie doktorze, nic nie widzę z bliska.
- A z daleka?
- Z Wejherowa.
paralelizm składniowy
przeplatanie się pytań i odpowiedzi
GATUNKI WYPOWIEDZI W
KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ
Utrwalone w społecznym obiegu
schematy działań językowych
o mniej lub bardziej zdeterminowanej budowie
Najbardziej znane gatunki tekstów literackich, dzięki

nim odbiorca wie, czego spodziewać się po
poszczególnych rodzajach (powieść obyczajowa,
reportaż prasowy, sonet).
Mniej znane studia i analizy nieliterackich, w tym

potocznych gatunków tekstów.
GATUNKI MOWY
POTOCZNE OFICJALNE
MÓWIONE PISANE MÓWIONE PISANE

np. ? np. ? np. ? np. ?
GATUNKI MOWY
POTOCZNE OFICJALNE
MÓWIONE
MÓWIONE PISANE PISANE
np. wykład,
np. rozmowa, np. list, SMS, np. artykuł
kazanie,
Oceń gatunek wypowiedzi w
komunikacji językowej
Co to?
1. Tekst pisany, dłuższa forma, stworzony przez

fachowców, ograniczony tematycznie
(zazwyczaj związany z przestępstwem),
określona kompozycja z rozwiązaniem na
końcu
2. Tekst pisany, tematem wiodącym jest śmierć,
adresowany raczej do wąskiej grupy
odbiorców – osoby znające człowieka, który
odszedł
Jakie cechy musi zawierać?

3. Krótka forma tekstu, może być mówiony lub
pisany, temat dotyczy bezpośrednio odbiorcy
komunikatu, przedstawia odbiorcę od dobrej
strony, zaznacza jego atuty
4. Temat jest ograniczony do zapowiedzi
czyichś zdarzeń, kierowany do wielu osób,
dominuje czas przyszły, niekiedy konstrukcje
w trybie rozkazującym
Jaka jest grupa odbiorców?

5. Rodzaj tekstu mówionego, dłuższy od
dowcipu i komplementu, jest forma
monologu, dotyczy spraw naukowych
6. Tekst mówiony, oficjalny, szerokie grono
słuchaczy, temat dotyczy konkretnej sytuacji,
czas raczej jest nieograniczony
7. Najpowszechniejszy gatunek tekstu,
spontaniczny, nadawca i odbiorca mają
równy status, naprzemienne są ich role
8. Zwykle mówiony, krótka forma,
nieograniczony tematycznie, zawierający
wyraźną puentę.
9. Tekst pisany, z określonymi zwrotami i
częściami, tematyka dowolna, adresatem jest
ściśle określona osoba
10. Najpowszechniejszy gatunek tekstu,
spontaniczny, nadawca i odbiorca mają
równy status, naprzemienne są ich role,
mocne sformułowania, zaangażowanie
odpowiedniej intonacji, gwałtownej
gestykulacji.
POZIOM DYSKURSU
We współczesnych studiach nad tekstem

pojawia się pojęcie dyskursu. Oznacza ono
szeroko rozumiany test wraz z sytuacją, w
której jest prezentowany.
Tekst → część konkretnego aktu komunikacji

z określonymi osobami
(nadawcami/odbiorcami), odbywający się w
określonym czasie i miejscu
Umiejętność tworzenia tekstu i zastosowania go w
dyskursie wiąże się z dojrzałością komunikacyjną i
społeczną przedstawiciela danej społeczności
językowej.
Jest to zdolność nabywana stopniowo w procesie

rozwoju osobniczego.
Kompetencja językowa czy komunikacyjna?

Zaburzenia w tworzeniu i odbieraniu tekstu mogą
przyjmować formę niskiej jakości tekstu wytwarzanego
przez obserwowaną przez nas osobę lub niepełne
zrozumienie naszego komunikatu przez nią.
• ORM
• Afazja
• Schizofazja
• Jąkanie
• Dyzartria
Sposób na poprawę komunikacji jest zależny od
zrozumienia związku zaburzeń mowy pacjenta z
sytuacją w której zaburzenia te się pojawiają →
niezbędna zatem nie tylko znajomość istoty

elementów składowych języka takich jak fonemy,
wyrazy, zdania, ale także całościowa wiedza na
temat tekstu i dyskursu
ZROZUMIENIE ISTOTY
ZABURZEŃ
+
SYTUACJI, W KTÓREJ SIĘ
POJAWIAJĄ
Komunikacja i jej zaburzenia ZNAJOMOŚĆ istoty elementów

składowych języka :
FONEMY, WYRAZY, ZDANIA
całościowa wiedza na temat

TEKSTU i DYSKURSU
JĘZYKOZNAWSTWO


ZNAJOMOŚĆ istoty elementów
FONEMY,
WYRAZY,
KOMUNIKACJA JĘZYKOWA ZDANIA

TEKSTU
DYSKURSU
FONOLOGIA SEMANTYKA SKŁADNIA

FONEMY,
WYRAZY,

TEKSTU
DYSKURSU
PRAGMATYKA
FUNKCJE LEWOPÓŁKULOWE
FONOLOGIA SEMANTYKA SKŁADNIA

FONEMY,
WYRAZY,

TEKSTU
DYSKURSU
PRAGMATYKA
FUNKCJE PRAWOPÓŁKULOWE
PRAGMATYKA → ważne, dość rozmyte, brak
jednoznacznego odniesienia
badania językoznawcze analizują tzw.

„język w działaniu”;
użycie języka (Levinson, 1983);
badanie znaczenia w stosunku do konkretnej sytuacji,
w której się mówi (Leech, 1985);
pragmatyka nadaje znaczenie w procesie interakcji
(Thomas, 1995)
• kiedy mówimy
• jak mówimy
• do kogo mówimy
• dlaczego określone treści
komunikujemy
• dlaczego określone treści
komunikujemy w taki sposób
Lata 70. i 80. N. Chomsky
Zdolności językowe vs zachowania językowe
(language competence) (linquistic performance)
SYTUACJA + REGUŁY leksykalno – semantyczne

oraz syntaktyczne
→ sposoby wyrażenia tych samych treści
świadomie / podświadomie wybieramy środki

wypowiadania się
POZIOM DYSKURSU
We współczesnych studiach nad tekstem pojawia się
pojęcie dyskursu. Oznacza ono szeroko rozumiany
test wraz z sytuacją, w której jest prezentowany.
Tekst → część konkretnego aktu komunikacji z

określonymi osobami (nadawca/odbiorca-mi),
odbywający się w określonym czasie i miejscu
Dyskurs → całokształt procesu wymiany informacji w

trakcie aktu werbalnej komunikacji między
wszystkimi osobami biorącymi udział w a.k.
Czy istnieje różnica pomiędzy
pragmatyką a dyskursem?
Czy istnieje różnica pomiędzy
pragmatyką a dyskursem?
Każdy dyskurs służy określonym celom

pragmatycznym mówiącego. W zależności od
rozpoznania tych celów, nawet formalnie ten sam
dyskurs może ulec różnym interpretacjom.
Intencjonalność dyskursu:
• każda osoba przez własny tekst chce
wywierać wpływ na innych ludzi,
skłania do podjęcia lub zaniechania
jakichś działań
Pragmatyczność tekstu:
• w kontekście procesu zachodzącego
pomiędzy 2 osobami, wymiana
informacji jest tylko częścią tego, co
dzieje się w dyskursie
O pragmatyce można mówić, gdy zostały

uwzględnione wszystkie czynniki warunkujące
dyskurs w konkretnej sytuacji (proces/conajmniej
2 ludzi)
Znaczenie pragmatyki
1. charakter aktualnej sytuacji

2. wybór słów w tekście
3. wybór innych środków ekspresji
4. wyjaśnienia, uściślenia, podkreślenia ważności słów,
a także sposobów, w który te słowa są odebrane tu i
teraz
Brak komunikacji niewerbalnej pozwolił nam skutecznie
zinterpretowac róznice pomiędzy poszczególnymi
wypowiedzeniami.
Sfera pragmatyki nie obejmuje budowy i odbioru

pojedynczych głosek, słów i zdań.
Sfera pragmatyki oznacza wyłącznie tzw. komunikację

niewerbalną
PRAGMATYKA
• Mimika
• Gesty
• Ruchy
• Postawa ciała
• Melodia
• Tempo mowy
• Ton głosu
• Wybór słów
• Sposób wprowadzania, zmieniania,
kończenia tematów
• Sposób odpowiadania wypowiedzi innych
osób
językowej.


językowej.


Kategorie procesów kształcących
tekst
1. procesy dotyczące intencjonalności tekstu,
predyspozycji do wzięcia udziału w akcie
komunikacji
2. procesy dotyczące budowy tekstu, w taki sposób
aby spełnił on wyznaczone cele, wybór
odpowiedniego „schematu”; wybór odpowiednich
słów do „schematu”
3. procesy dotyczące dokańczania tekstu w sposób
efektywny, czyli procesy związane z
suprasegmentalnymi aspektami mowy (+ „język
ciała)
a w piśmie interpuncja, znaki diakrytyczne, wygląd
napisanego tekstu lub wykorzystanych znaków
Zaburzenia w tworzeniu i odbieraniu tekstu mogą
przyjmować formę niskiej jakości tekstu wytwarzanego
przez obserwowaną przez nas osobę lub niepełne
zrozumienie naszego komunikatu przez nią.
• ORM
• Afazja
• Schizofazja
• Jąkanie
• Dyzartria
Grzebali w mojej szarzyźnie, to znaczy operowali
moją radę nadzorczą i sklonowali całkiem
żywotnego facecika. Ale jestem zupełnie zdrowy i
nic mi nie jest, tylko mam chore nerki i potrzebuje
lek na nerki czyli piwo.
A.T. lat 47, z pourazowym uszkodzeniem prawej półkuli

mózgu, z niedowładem połowiczym lewostronnym,
apraksją konczyn, anozognozją, pomijaniem stronnym
Próby taksonomii błędów pojawiających się na
poziomie dyskursu:
Kanał słowny w płaszczyźnie segmentalnej:

• Trudności z inicjowaniem,
utrzymywaniem i kończeniem rozmowy
w sposób społecznie akceptowalny
• Brak dostosowania się do przebiegu
rozmowy sterowanego przez druga
osobę
• Trudności w doborze słów do bieżącej
sytuacji (dowcipy/ styl oficjalny/
żargon)
Próby taksonomii błędów pojawiających się na
poziomie dyskursu cd:
Kanał słowny w płaszczyźnie suprasegmenatlnej:

• Trudności z wyrażaniem emocji tonem
głosu, uzywanie tonu sprzecznego z
przekazywanymi treściami
• Społecznie nieakceptowalne tempo
mowy
• Społecznie nieakceptowalny ton głosu
Sposób na poprawę komunikacji jest zależny od
zrozumienia związku zaburzeń mowy pacjenta z
sytuacją w której zaburzenia te się pojawiają →
niezbędna zatem nie tylko znajomość istoty

elementów składowych języka takich jak fonemy,
wyrazy, zdania, ale także całościowa wiedza na
temat tekstu i dyskursu
ZROZUMIENIE ISTOTY
ZABURZEŃ
+
SYTUACJI, W KTÓREJ SIĘ
POJAWIAJĄ
Komunikacja i jej zaburzenia ZNAJOMOŚĆ istoty elementów

FONEMY, WYRAZY, ZDANIA

TEKSTU i DYSKURSU
Bibliografia:
Łuczyński E., Wiedza o języku polskim dla logopedów. Gdańsk, Harmonia, 2015;
Łuczyński E., Rozgryzając tajniki mowy, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2011;
Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej. Warszawa, PWN, 2006
Kurcz I., Psychologia języka i komunikacji. Warszawa, Scholar, 2005
Kurcz I., Język jako przedmiot badań psychologicznych: psycholingwistyka ogólna i neurolingwistyka,
Warszawa, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, 2011;
Ostaszewska D, Tambor J., Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego. Warszawa, PWN, 2007;
Jadacka H., Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia. Warszawa, PWN, 2006
Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria, zagadnienia leksykalne. Warszawa, PWN, 2012;
Bańko M., Wykłady z polskiej fleksji. Warszawa, PWN, 2012;
Grzegorczykowa R., Wykłady z polskiej składni, Warszawa, PWN, 2012;
Grzegorczykowa R., Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa, PWN, 2010

1 Jezykoznawstwo Podstawy-Scalone

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1 Jezykoznawstwo Podstawy-Scalone

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Psychologia zdrowia

Gdański Uniwersytet Medyczny

mgr Klaudia Kluj – Kozłowska

Centrum Diagnozy i Terapii Neurologopedycznej; CDiTN,

zdobycie m.in. 60% poprawnych odpowiedzi z końcowego

odrabianie nieobecności przez studentów: w przypadku

terminologia wiedzy o języku polskim

odniesienie do morfologii, fleksji i składni

zagadnienia relacji semantycznych i syntaktycznych w

zasady ich tworzenia i analizy przydatne w praktyce

Znaczenie w języku (swoistość znaczenia znaków

Dźwięk a znaczenie (głoski i fonemy języka polskiego);-

System słowotwórczy i jego przydatność w teorii i

Fleksja w języku (system deklinacyjny i koniugacyjny w

Składnia języka (zdanie i inne typy wypowiedzeń;

Tekst jako jednostka komunikacji językowej (koherencja -

Wykorzystywane podczas zajęć:

Wykorzystywane samodzielnie przez studenta:

mgr Klaudia Kluj-Kozłowska

Centrum Diagnozy i Terapii Neurologopedycznej, ul. Subisława 28, Gdańsk

JEST POTRZEBNA PSYCHOLOGOM

PRACA Z JĘZYKIEM/ MOWĄ

w praktyce obserwuje mowę ludzką, określa

częściowo (najczęściej we współpracy z

dąży do zapewnienia pacjentowi takiego

TEORIA: modele języka tworzone, by uchwycić istotę złożonego

PRAKTYKA: wykorzystanie pogłębionej wiedzy o języku, aby pomóc jego

Mali pacjenci – ORM / af. dziecięca

FORMA KOMUNIKACJI MIĘDZYLUDZKIEJ

wykorzystanie strumienia odpowiednich dźwięków, które są wytwarzane

Wtórną postacią języka jest ... ?

nadaje się do odczytania przez odbiorcę (czytelnika).

komunikacja > język ludzki

język ludzki = narzędzie komunikacji

sytuacja - nadawca / odbiorca - w strumieniu dźwięków jest znacząca treść

język - zjawisko w działaniu - MOWA

"NIE ULEGA NAJMNIEJSZEJ WĄTPLIWOŚCI, ŻE WŚRÓD

WIELU ZNAMION POLSZCZYZNY PO 1989 ROKU,

SZCZEGÓLNE MIEJSCE ZAJMUJĄ UDERZAJĄCA

WYRAZISTOŚĆ I EKSPANSYWNOŚĆ JĘZYKA

NAJMŁODSZYCH GENERACJI, CZEGO WYRAZEM SĄ,

CHOCIAŻBY, JAKŻE LICZNE DOKONANIA

określona sytuacja (miejsce,czas)

W SPOŁECZEŃSTWIE MUSI BYĆ

NIEZALEŻNA OD JEDNOSTKOWEGO UŻYCIA

cechy i elementy, które są powszechnie znane i

praktyczna wiedza o języku:

INTERSUBIEKTYWNY ŚRODEK KOMUNIKACJI VS

PRZEJŚCIA DOKONAŁY SIĘ MIĘDZY KOLEJNYMI PROGRAMAMI NA DROGACH:

WIĄŻĄ SIĘ Z TAKIMI NAZWISKAMI, JAK M.IN.: J. SCHMIDT, F. DE SAUSSURE, N.

BRAK POWSZECHNIE UZNAWANEJ

PRZEJŚCIA DOKONAŁY SIĘ MIĘDZY KOLEJNYMI PROGRAMAMI NA DROGACH:

BRAK POWSZECHNIE UZNAWANEJ

NALEŻĄ DO KIERUNKÓW ANTROPOLOGICZNYCH, PREZENTUJĄCYCH PODEJŚCIE

EWOLUCJONIZM: WSPÓŁCZESNA RZECZYWISTOŚĆ, W TYM JĘZYKOWA, JEJ

*DARWINOWSKA TEORIA DOBORU NATURALNEGO, SPENCEROWSKA

NALEŻĄ DO KIERUNKÓW ANTROPOLOGICZNYCH, PREZENTUJĄCYCH PODEJŚCIE

DYFUZJONIZM TO KIERUNEK, KTÓRY NAWIĄZUJE DO EWOLUCJONIZMU, ABY

OPARTY NA PRZEKONANIU, ŻE JĘZYK JEST STRUKTURĄ ZORGANIZOWANYCH

WYJAŚNIA KOMPETENCJĘ MÓWIĄCEGO (SŁUCHAJĄCEGO) W ZAKRESIE

GRAMATYKA GENERATYWNA JEST SKOŃCZONYM ZBIOREM REGUŁ (ZWANYCH

TEORIA GENERATYWNA JEST NEUTRALNA W RELACJI NADAWCA-ODBIORCA

GRAMATYKI, OD REALIZACJI AKTU MOWY (ANG. PERFORMANCE).