OSMANLI

RESSAMLAR CEMİYETİ
GAZETESİ
 KİTAP YA YINEVt - 146
SAHAFTAN SEÇMELER DİZİSİ - 13

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ, 1911-1914

© 2007, KİTAP YAY!NEVİ LTD.

TÜM HAKLAR! SAKLIDIR.
TANITIM İÇİN YAPILACAK KISA ALINTILAR DIŞINDA HİÇBİR YÖNTEMLE ÇOCALTILAMAZ

DANIŞMAN
ALİ EMRE ÖZY!LD!RIM

PROJE YÖNETMENİ VE YAYIMA HAZIRLAYAN

YAPRAK ZİHNİOCLU

LATİN HARFLERİNE AKTARAN

İRFAN DACDELEN

KATKIDA BULUNANLAR
HATİCE AYNUR
ADNAN ÇOKER
YÜCEL DEMİREL
GÜLSELİ İNAL
GÜNER ÖZEN
VASSİLİKİ PAPADOPOULOU
TAHSİN ÖMER TAHAOCLU

KİTAP TASARIM!
SAVAŞ ÇEKİÇ

GRAFİK UYGULAMA
EDİZ ÇALIŞKAN

KAPAK RESMİ
OSMAN HAMDİ BEY, KAPLUMBACA TERBİYECİSİ, SUNA VE İNAN KIRAÇ VAKFI KOLEKSİYONU

BASK!
MAS MATBAACILIK A.Ş.
DEREBOYU CADDESİ, ZACRA İŞ MERKEZİ B BLOK I
MASLAK-İSTANBUL
T: (0212) 285 ll 96
E: info@masmar.com.tr

J. BASIM

HAZİRAN 2007, İSTANBUL

BU BASIM İÇİN LOKMAN ŞAHİN KOLEKSİYONUNDAN YARARLANILMIŞTIR

YAYJN YÖNETMENİ
ÇACATAY ANADOL

KİTAP YAY!NEVİ LTD.

CİHANGİR CADDESİ, ÖZOCUL SOKACJ 20/ı-B
BEYOCLU 34433 İSTANBUL
T: (0212) 292 62 86 F: (0212) 292 62 87
E: kirap@kirapyayinevi.com
w: www .kirapyayinevi.com
 OSMANLI
RESSAMLAR CEMİYETİ
GAZETESİ

GüNC E LL E Ş T İ R İ L M İ Ş B A S I M

Y A Y I M A H A Z I R L A Y AN
Y A P R A K Zi H Ni OC L U
 helsakam®
KONFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ
LİBA LABORATUVARLARI A.Ş. SAN. ve TİC. A.Ş.

Ü S M ANLI R E S S A MLAR CEMİYETİ GAZ ETE S İ'NİN

LATİN ALFA B E S İ Y LE B A S IMINA
S AGLADIKLARI D E STEK İÇİN
TEŞE KKÜR E D ER İ Z
 İ Ç İ N D EK İ LER

Yaprak Zihnioğlu Sunuş IX

Abdullah Sinan Güler Giriş

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ve naşir-i efkarı:
Ehl-i Hıref'den özgür ressamlar örgütüne XI

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi

Numara 1 7 Kanunusani 1 326 [ 1 9 1 0] 1
Maksadımız 2
Hüseyin Haşim Resim 4
Vahid Sınaat-ı nefisenin ehemmiyet ve faidesi 5
İtibari menazır I 7
Midhat Rebii Hakkaklık aleminde 8
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti merkezinde küşad edilen
Daimi Satış Sergisi programıdır 9
Şuunat 10
Teşekkür 10
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Daimi Satış Sergisi 10
Redd-i isnad 10

Numara 2 1 Şubat 1 326 [ 1 9 1 0] 11

Hüseyin Haşim Hat 12
Ahmed Ziya İtibari menazır il 14
Midhat Rebii Hakkaklık aleminde 18
Umum Resim Sergisi Programı 18
Şuunat 20
Teşekkür 20
Tayin 20
Azimet 20
İhda 20
Piyango 20
İtizar 21

Numara 3 1 Mart 1 32 7 [ 1 9 1 1 ] 22
Hüseyin Haşim Ressam Şeker Ahmed Ali Paşa 23
Karar 26
Kemal Emin Felsefe-i sanat 1 26
R uhi Paris 'ten mektup 28
Ahmed Ziya -28
Midhat Rebii Hakkaklık aleminde 29
Tebrik 30

Numara 4 1 Nisan 1 32 7 [ 1 9 1 1 ] 31
A . Kemal Emin Bir nazar 32
Mehmed Faik Tarih-i sanat 1 33
Kemal Emin Felsefe-i sanat il 36
Sami Louvre ' da Chauchard koleksiyonu - Bizim müzeye ihtiyacımız 37
Murtaza Teşrih-i tasviri 1 38
Tebrik 39

v
Numara 5 1 Mayıs 1 32 7 [ 1 9 1 1 ] 40
Hüseyin Haşim Ressam Şevket Bey 41
Mehmed Faik Tarih-i sanat il 43
Sami Mektup - Meissonnier ve Louvre 'daki asarı 44
Kemal Emin Felsefe-i sanat III 46
Murtaza Teşrih-i tasviri il 47
A za-yı Cemiyete 48

Numara 6 1 Haziran 1 327 [ 1 9 1 1 ] 49

Hüseyin Haşim Zamanımızdaki hattatine dair 50
Kemal Emin Felsefe-i sanat IV 52
Murtaza Teşrih-i tasviri III 54
Sami Esquisse ve ehemmiyeti - Müsabakaları 55
Aza-yı Cemiyete 57

Numara 7 1 Haziran 1 327 [ 1 9 1 1 ] 58

Hüseyin Haşim Sanayi-i Nefise Mektebi'nin imtihan salonunu ziyaret 59
A. Rıza Resme dair 60
Mehmed Faik Tarih-i sanat III 61
Kemal Emin Felsefe-i sanat V 63
Murtaza Teşrih-i tasviri IV 65

Numara 8 26 Teşrinisani 1 327 [ 1 9 1 1 ] 67

H . V. ifade-i mahsusa ve itizar 68
Sami Sanayi-i Nefise Mektebi için I 68
Terane-i şebab 69
A. Kemal Emin Musiki 71
Mehmed Faik Tarihçe-i sanat IV 73
Murtaza Teşrih-i tasviri V 74
Rica-yı mahsus 75
Tashih 75

Numara 9 1 7 Kanunusani 1 327 [ 1 9 1 1 ] 76

Kariin-i kirama 77
Sami Sanayi-i Nefise Mektebi için il 77
Musahabe I 79
Mehmed Faik Tarihçe-i sanat V 82
A. Kemal Emin Tabiat 83
Ş uu n 84
Murtaza Teşrih-i tasviri VI 85

Numara 10 1 6 Şubat 1 327 [ 1 9 1 1 ] 86

Ebuşşefik Kariat ve kariin-i kirama 87
Sami Sanayi-i Nefise Mektebi için III 87
A . Kemal Emin Fikr-i bedayipesend -L'idee esthetique 89
Mehmed Faik Tarihçe-i sanat VI 92

Numara 11 Nüsha-i Fevkalade 25 Mart 1 32 8 [ 1 9 1 2] 94

Ebuşşefik Bir iki söz 95
Sami Müze-i Osmani müdür-i sabıkı merhum Hamdi Bey 95

vı
 Safvet Bir düşünce 98
Hüseyin Haşim Tezhip 99
Raif Necdet Heyecan-ı sanat 101
Musikimiz 1 02
F. Rebii Romanlardaki resimler 103
A. K. Telehhüf 1 07
Vahid Müze-i Hümayun' da bir ş ube-i cedide-i sınaat 109
H. Avni Sanayi-i Nefise Mektebi'nde küşadı musammem galeri için 110
A. Kemal Emin Şehid-i sanat (Küçük hikaye) 1 13
Ressam Nedim Bey merhumun ailesine 1 16

Numara 1 2 25 Nisan 1 32 8 [ 1 9 1 2 ] 126

Hüseyin Haşim Hutut-ı İslamiye - İnkisar 1 27
Safvet Bahriye Müzesi 129
Ahmed Süreyya Hikmet-i bedayi - Resim ve hat 1 32
F. Rebii Mesai-i fikriye I 136
Ebuşşefik Merhum Nedim Bey 138
A. Kemal Emin Dekor (Decor) 139
Ahmed Ziya Menazır 143
Murtaza Teşrih-i tasviri VII 145

Numara 13 25 Mayıs 1 32 8 [ 1 9 1 2 ] 1 50
A. Kemal Emin joconde 151
Hüseyin Haşim Fenerci 151
F. Rebii Fikir ve fiil-i tefekkür II 153
E mile Michel Sahra ressamları ile tabiat ( Mütercimi: Hüseyin Avni) 155
A.S. Palette vücudu elzem olan renkler I 1 60
Ahmed Ziya Sath-ı menazıri 1 62

Numara 14 1 Mart 1 3 3 0 [ 1 9 1 4] 166

A.K. İftitah 1 66
Muallim Vahyi Büyüklerimizin borçları pek çoktur 167
M. Sami Ressam Hasan Rıza Bey 1 69
Galib Bahtiyar Sanayi-i nefise hakkında bir iki söz 1 72
Feyzi Uluğ Devr-i teceddüd ve sanayi-i nefise I 1 77
Kahramanzade Ahmed Ferid Sanat-ı tersimde kadınlık 181
M. Sami Selatinde incizab-ı tersim 1 85
Hüseyin Haşim Mahmud Bey 1 87
Refik Yumurtalı boya 1 89
M. S. Sanayi-i Nefise Mektebi için IV 1 93
A. S. Palette vücudu elzem olan renkler II 1 96

Numara 15 1 Nisan 1 3 3 0 [ 1 9 1 4] 1 99
O. Asaf İzale-i şübuhat için 1 99
Muallim Vahyi Sanatkarlarımızın yapacakları 200
Hüseyin Haşim Suriyeli merhum ressam Ahmed Bey 204
Refik Hümoristlik - Mizah ressamlığı 207
Kahramanzade Ahmed Ferid Mefkure-i sanat III - Aşk ve sanat 215
Feyzi Uluğ Devr-i teceddüd ve sanayi-i nefise II 22 1
A . S. Palette vücudu elzem olan renkler III 227
Sanayi-i Nefise Mektebi için V 228
Ressamlara dair I 230

vıı
[Numara 16] (t.y. ) 233
Muallim Vahyi Kızlarımız için: Tabiiyat - Resim derslerindeki ehemmiyeti 234
Kahramanzade Ahmed Ferid Mefkure-i sanat iV - His ve hayal 245
Bursalı Mehmed Tahir Oymacılık ve Bursalı Oymacı Fahri 247
Vasıf Bey 252
A. S. Palette vücudu elzem olan renkler iV 254
Ressamlara dair il - Ziya ve renkler 259

Numara 17 1 Haziran 1330 [1914] 264

Muallim Vahyi Hayalden hakikate 265
H. H. Tomas Efendi 267
Refik Sanat duygusu 268
Bursalı Mehmed Tahir Değirmencizade Bursalı İbrahim Efendi 275
Aziz Hüdayi Bizde resim 277
M. Sami Palette vücudu elzem olan renkler V 281
M. S. Ressamlara dair III Kavanin-i elvan
- 283
Charles Diehl İstanbul abideleri - Kariye Camii mozaikleri
( Mütercimi: Ahmed Refik) 288
Ö mer Adil [A. Boppe' den] Boğaziçi ve ecnebi ressamları 1 291

Numara 18 1 Temmuz 1 3 3 0 [1914] 296

Galib Bahtiyar Sanayi-i nefisenin milliyet nokta-i nazarından tetkiki 297
Muallim Vahyi Hazreti üstadın şahsiyet-i ahlakiyesi 299
Hüseyin Hicri Sanat ve himayet 305
Muallim Vahyi Milliyete doğru 308
Aziz Hüdayi Abideler 314
Refik Çiçek ressamlığı 316
Kahramanzade Ahmed Ferid Mefkure-i sanat V - Kabiliyet 332
Ömer Adil [A. Boppe' den] Boğaziçi ve ecnebi ressamları il 335

Tablolar, çizim, eskiz ve hatlar 343

Dizin 348

\111
 SUNUŞ

YA P R A K Z i H Nİ O C L U

Istanbul'da, 1 9 1 1 - 1 9 1 4 yılları arasında Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ' nce

(kuruluşu 1 90 9 ) Şerif Abdülkadirzade Hüseyin H aşim Bey ( ö . 1 93 0 )
yönetiminde yayımlanan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi ( aylık, 1 8 sayı
yayımlandı, 320 sayfa, 24x33cm) modern Osmanlı resim sanatının kaynak
metinlerini içerir. Gazete/mecmua, dönemin resim ustalarının yapıtlarını ve
yaşamöykülerini, zamanın sanat ortamının tartışmalarını ve eleştirileri kapsar.
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin açılmasıyla ( 1 8 8 3 ) birlikte yeşeren çağdaş resim
sanatının, Hoca Ali Rıza (ö. 1930), Hüseyin Avni Lifij ( ö . 1 927), Ruhi Arel
( ö . 1 93 1 ), Ahmet Ziya Akbulut ( ö . 1 93 8 ) ve Sami Yetik (ö. 1 945) gibi
ustalarının yazılarının bulunduğu gazete/mecmua gerek içeriğiyle, gerek görsel
açıdan II. Meşrutiyet döneminin resim ve plastik sanatlar ortamını ve anlayışını
yansıtır. Gazeteyi yayımlayan hevesli, genç sanatçıların çağdaş resme olduğu
kadar hat, tezhip, cilt sanatına ve ustalarının yaşamöykülerine de yer vermeleri
geleneksel sanatları da önemsediklerini gösterir.
Zamanın güzel sanatlar ortamını ve haletiruhiyesini yansıtan Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin Arap harfli basılmış olması ve
kütüphanelerde nüshalarının sınırlı sayıda bulunması dolayısıyla dönemle ilgili
araştırmalarda kullanılmasında kısıtlar yaşandığı için, bu kaynak metni
güncelleştirilmiş basımıyla okurlara sunmayı amaçladık. Bu basımda Latin
harflerine çeviri ve az bilindiğini düşündüğümüz sözcüklerin -metne eklenen
köşeli ayraçlar içinde- diliçi çevirileri, açıklamaları yapıldı. Arap harfli metinde
yabancı özel adların yazımı, orijinal dildeki imlası ile değil, Türkçedeki
söyleyişe göre yazıldığı için bu isimler araştırılıp orijinal imlasıyla gösterilmeye
çalışıldı. Kaynak metinde kimi zaman hem Türkçe telaffuzu hem de orijinal
dildeki yazılışı parantez içinde verilen Fransızca sözcüklerin kontrol edildikten
sonra orijinal imlası gösterildi. Osmanlı dönemindeki metinlerde yabancı isim
ve terimlerin Türkçedeki imlası, nasıl okundukları üzerine sistemli bir çalışma
olmadığından okunuşunu önerdiğimiz isimler konusunda tereddüdümüz
olduğunu belirtmek gerekir. Aynı durum matematik, geometri ve fizyoloji
terimleri ve çevirileri için de geçerlidir.

ıx
 LATİN HARFLERİNE ÇEVİRİ VE GÜNCELLEŞTİRİLMİŞ BASIMDA İZLENEN YÖNTEM

Güncelleştirilmiş basımda aşağıdaki kurallara 5.Günün söyleyişini/imlasını sınırlı olarak

uyuldu:
1 . İmla: Türkçe sözcüklerde günümüz imlasına
uyuldu (Ana Yazım Kılavuzu, 1 0. bs. İstanbul:
Adam Yayınları, 1 995; Dil Derneği, Yazım
Kılavuzu, 6 . bs. Ankara: 2005 ) .
Arap harfli metnin çevirisinde, Arapça v e Farsça
sözcüklerin imlasında Ana Yazım Kılavuzu ( age),
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (İstanbul:
Gelişim Yayınları, 1 984) ile J. Redhouse, A Turkish
English Lexicon ( Beyrut: Librairie du Liban, 1 9 87)
esas alındı ve Mehmet Kanar, Örnekli Etimolojik
Osmanlı Türkçesi Sözlüğü ' nden (İstanbul: Derin
Yayınları, 2 00 3 ) yararlanıldı.
2. Diliçi çeviri: Az bilindiği düşünülen kimi Arapça­
Farsça sözcüklerin ve tamlamaların günümüz
Türkçesindeki karşılıkları, köşeli ayraç içinde
metne eklendi . Gerektiğinde, sözcüklerin bağlam
içinde kazandığı anlam verildi.
3.Okunamayan/anlaşılmayan sözcükler, basım
hataları: Metinlerdeki kimi dizgi hataları düzeltildi.
Anlatım bozukluğu görülen cümleler ise olduğu gibi
bırakıldı.
yansıtma: Gazetenin yayımlandığı dönemin imla
özelliklerini gösteren " istil, feylesof, sahife " gibi
bazı sözcüklerin metindeki imlası korundu.
Takılarda incelme eğilimi yer yer yansıtıldı:
tamamiyle, iltimaatiyle gibi. Metinlerde, çoğu
zaman kaynaştırma y'sinin kullanılmadığı, "ile "
bağlacının sözcüğe doğrudan eklendiği görüldü. B u
durumlarda günümüzün seslendirme eğilimlerine
uymak için ince sesliyle bitenlerde " ile" bağlacı
bitişikse " -iyle " biçiminde; kalın seslilerde ise ayrı
okundu/yazıldı: elile: eliyle ve sevkıle: sevkı ile gibi.
-y sesinin kendisinden önceki geniş ünlüleri daraltması
özelliğiyle ilgili olarak bugünün imlasına uyuldu:
Gitrniyen-gitmeyen, ışıldayor-ışıldıyor gibi. Hece
düşmesinin imlaya yansıtılmadığı örnekler değiştirildi:
şehiri-şehri, omuzu-omzu gibi. Bazı durumlarda -mak
ekiyle kurulan eylemlikler -ma ekiyle kullanıldığı
biçime dönüştürüldü: yapmağı-yapmayı.
6. Noktalama imleri: Noktalama imlerinde kimi
özellikler korunarak, günün imlasına uyuldu.
Kaynak metinde, yabancı özel isim ve terimlerde
kullanılan parantezler kaldırılarak, gerektiğinde
tırnak imi ile gösterildi.

4. Yabancı özel adlar ve sözcükler: Kaynak metinde
yabancı özel adlar Türkçede söylendikleri gibi
yazıldığından basımda özel adların imlası -
Lfonard de Vinci, Michel-Ange ve Raphael dışında­
AnaBritannica ( İstanbul: Ana Yayıncılık, 1 9 8 6 )
esas alınarak değiştirildi: Ten-Taine gibi . . . Dilimize
geçmediği tespit edilen Fransızca tabirlerin kaynak
dildeki imlası köşeli ayraç içinde gösterildi.
7. Tarihleri çevirme: Ay, gün belirtilmeden verilen
yıllar Hicri tarih addedilerek Miladi tarihe
çevrilerek köşeli ayraç içinde gösterildi.
8. Arap harfli kaynak metne gönderme: Çeviri
metnin kenar boşluklarında kaynak metnin sayfa
sayıları gösterildi. Orijinal metin web sayfamızda
okurlara sunuldu. (www.kitapyayinevi.com)

Yararlanılan kaynaklar
AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi. İstanbul: Ana Yayıncılık, 1986.
Arseven, Celal Esad. Sanat Ansiklopedisi. 4 c. lstanbul: Maarif Matbaası, 1 950.
Benezit, E. Dictionnaire critique et documentaire des peintres, sculpteurs, dessinateıırs et graveurs, 8 c. Librairie Gründ, 1 94 8 .
Biiyiik Laroıısse Sözlük v e Ansiklopedisi 20 c . İstanbul: Gelişim Yayınları, 1 9 84.
Çoker, Adnan. Osman Hamdi ve Saııayi-i Nefise Mektebi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayını, 1983.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Sözlük. 1 8 . bs. Ankara: Aydın Kitabevi, 200 1 .
lmla Liigati. lsranbul: Devlet Matbaası, 1 929.
lstanbııl Ans ik lopedisi. 8 c . lstanbul: Tarih Vakfı, 1 994.
K.mar, .\1ehmet. Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. lstanbul: Derin Yayınları, 2003.
Özön, .\1. _ 'ihat. Resimli Büyük Türk Dili Sözlüğü. İstanbul: Arkın Kitabevi, 1 97 1 .
Pt'tıt L:ıruusse. Pari : Librairie Larousse, 1962.
Redhouse.J. W. A Turkish and English Lexicon. Beyrut: Librairie du Liban, 1987.
L'naL Ekrem Kadri. Ekmeleddin İhsanoğlu, Suat Vural. Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004.
 OSM A N LI RE SSA M LA R CEMİYETİ VE N A Ş İ R-İ E F KAR I
EHL-İ HIREF1DEN ÖZGÜR RESSAMLAR ÖRGÜTÜNE
" . . . Tanrıya çok şükürler olsun, çok işlerde olduğu
gibi, bu sanatta da milletimiz başkalarından pek
geri kalmamıştır. Bizim Avrupa galerileri gibi
sergiler açacak kadar tablolarımız yoksa da, bizim
zenginliğimiz başka türlüdür, bizim malımız başka
türlü güzeldir, başka yönden değeri vardır. .. "
" . . . Bize öğretin. Çoğumuz üslup nedir bilmiyor. . .
Tarih-i Osmani Encümeni üyelerinden Safvet'in
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nde
yayımladığı yazılardan . . .
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin,
dönemin aydınları arasında, hele Tarih-i Osmani
Encümeni gibi resmi bir kurumu temsil eden bir
" münevver" nezdinde kabul gördüğünün önemli
bir kanıtı mı?
I yıl düzenli sergiler açan cemiyet, 1 9 1 9 ' da tüzüğünü
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, İkinci Meşrutiyet'in
ilanından (23 Temmuz 1 90 8 ) az sonra, 1 909 'da
faaliyete geçen yeni Meclis-i Mebusan tarafından
önemli değişikliklerle yeniden yürürlüğe konulan
1 8 76 Kanun-ı Esasi'sinin cemiyet kurma
özgürlüğünü kabul ve beyan eden 1 2 0 . maddesine
ve hemen akabinde çıkarılan 1 909 tarihli
Cemiyetler Kanunu 'na istinaden kurulmuş bir
dernektir. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi
de, bu cemiyetin " naşir-i efkar" ıdır.
1 90 8 ' de İkinci Meşrutiyet'in ilanıyla başlayan ve
görece reformist ve yenilikçi düşüncelerin
oluşmasına olanak sağlayan dönemin kısmen
özgürlükçü yapısının sanat ortamına da yansıması
sonucu, aralarında Sami (Yetik), Şevket (Dağ),
Hikmet ( Onat), İbrahim ( Çallı) , Agah Bey, Ruhi
(Arel) , Kazım Bey, Ahmed İzzet, Ahmed Ziya
( Ak bulut) (yani Menazırcı Ahmed! ) ve ilk heykel
sanatçılarımızdan Mesrur İzzet'in de yer aldığı
farklı sanat anlayışlarına sahip bir grup genç
sanatçı tarafından 1 90 9 ' da kurulan Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti, kısa bir süre sonra, Feyhaman
(Duran), Hüseyin Avni ( Lifij ), Murtaza, Midhat
Rebii, Tomas Efendi, Müfide Kadri, Rıfat gibi
sanatçıların da katılımıyla üye sayısını artırmıştır.
Daha sonra, 20. yüzyılın başlarında, Avrupa 'nın
çeşitli şehirlerine, özellikle Paris'e, sanat eğitimi için
gönderilmiş sanatçılar da, 1 9 1 4 'te I. Dünya
Savaşı'nın başlamasıyla yurda döndüklerine
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ' ne girmişlerdir.
"
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti kurucu üyeleri,
önceleri İtalyan Lokali olarak kullanılan ve
Galatasaraylılar Yurdu adı altında bir Türk kulübü
haline getirilmiş olan Societa Opera'da Avrupa' dan
gelmiş bu ressamlarla, ( bu arada, " 1 9 1 4 Kuşağı" ya
da " Çallı Kuşağı" adlarıyla bilinen bu sanatçıların,
Türk sanatında gerçek bir dönüm noktası yaratmış
oldukları yolundaki varsayımı hatırlatmak isteriz)
Türk sanat tarihinde daha sonra Galatasaray
Sergileri olarak anılacak toplu sergilerin ilkini
1 9 1 6 'da açmıştır. 1 9 1 6 ' daki ilk sergiden sonra her
genişletmiş ve "Türk Ressamlar Cemiyeti " adını
almış, Cumhuriyet'in ilanından birkaç yıl önce
beşinci sergisini Ankara ' da açarak etkinliklerinin
kapsamını genişletmiştir. Cemiyet 1 92 6 ' da yeniden
ad değiştirerek önce "Türk Sanayi-i Nefise Birliği " ,
sonra d a " Güzel Sanatlar Birliği" adını almış;
1 940'tan sonra etkinliğini yitirmiştir.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin işlev ve
faaliyetlerinin ve plastik sanatlar tarihimiz içindeki
seyrinin 1 9 1 9 ' da, Türk Ressamlar Cemiyeti'nin
kuruluşuyla bittiği genel olarak kabul görür.
Ancak, Türk Ressamlar Cemiyeti'nin 1 0
Kanunuevvel 1 3 3 5 'te [ 1 9 1 9 ] kurulup hükümet
tarafından onaylanan nizamnamesinin 1 33 7 [ 1 92 1 ]
sergisi katalogunda yazılı olduğunu biliyoruz.
Dolayısıyla, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin
faaliyetleri 1 9 2 1 'e kadar sürse bile, hukuken
varlığını bir başka kuruma devrettiği tarih olan
1 9 1 9' u cemiyetin varlığının sona erdiği yıl olarak
kabul etmemiz gerekir. 1 9 1 9 'dan sonra
düzenlenmiş Galatasaray Sergileri'nin Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti'ne nasıl atfedildiği de
cevaplanması gereken bir sorudur.
XI
T .ırihçe i kabaca bu şekilde çizilebilen Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti' nin, sanat ve resim sanatı
tarihimiz içinde önemli kılan en önemli nedenleri
de belirlemeye çalışacak olursak, Devlet-i A liye' nin
ilk özgür sanatçı derneğinin olmasının yanı sıra
daha sonra halife olacak olan Şehzade
Abdülmeci d ' in himayesinde kurulmasıdır ki,
Osmanlı dünyasına pek de yaba ncı bir durum
olmayan sanatçı hamiliği geleneğinin burada da
devam ettiğini ve nihayete erdiğini görmekteyiz.
Il
Burada öncelikle, Şehzade Abdülmecid ' in himayesi
meselesi üzerinde biraz durmak gerekir; zira
cemiyetin kurulduğu, naşir-i efkarın yayımlandığı
dönemde şehzade olan geleceğin İslam halifesi
Abdülmecid Efendi, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
ile ilgili hemen tüm yayınlarda, yazılarda ve
makalelerde rastlayabildiğimiz ve kaynağı asla
belirtilmeyen bir bilgiden yola çıkılarak, cemiyetin
maddi destekçisi olarak da belirtilmektedir; ancak,
bu durum, cemiyet ile ilgili yayınlarda, himaye
meselesinin pek haklı ve doğal olarak maddi desteği
de içermesi gerektiği gibi bir düşünceden yola
çıkılmış olduğundan zorunlu bir kabul ve onay
görmekle birlikte, cemiyetin tarihinde netleşmemiş
bir sorun olarak karşımızda durmaktadır.
Cemiyet ile ilgili yayınlarda, kaynağı belirtilmemiş
bu hamilik meselesinin temel kaynağının, Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Gazetesi' nin 1. sayısının 1.
sayfasındaki "Maksadımız" başlıklı yazıda geçen
bazı kelimeler olması kuvvetle muhtemel gibi
görünüyor. Gazetenin bu ilk ve başyazısının adı
belirtilmemiş yazarı ( büyük bir ihtimalle aşağıda da
belirtileceği üzere Şerif Abdülkadirzade Hüseyin
Haşim) yazısının bir yerinde şöyle demekte: " . . .
Sanayi-i nefisedeki iktidar-ı mahsusları cihetiyle
hanedan-ı saltanat-ı seniyenin medarı iftiharı olan
ve tasvir-i alileri gazetemizin serlevhasına vücud-ı
maal1nümud-ı necabetpenahileri de cemiyetimizin
riyaset-i fahriyesine şerefbahş buyuran devletlu,
necabetlu A bdülmecid Efendi hazretlerinin,
cemiyetin her veçhile mazhar-ı feyz ve teali olması
emrinde mütemadiyen i braz buyurmakta oldukları
talrifat ve teşvikatı terakkiyata nailiyetimiz
hakkında bir beşaret-i mahsusa olarak telakki
eylediğimizden bu cihetle de bahtiyar ve
mü arünileyh hazretlerine karşı daima müteşekkir
Xll
ve minnettarız. " Görüldüğü gibi, taltifat ve teşvikat
kelimeleri, maddi destek konusunda yeterince açık
olmamasına rağmen, Abdülmecid Efendi' nin
hamiyetini hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak
şekilde açıklıyor gibi görünüyor. Ancak, Binbaşı
Ahmed Ziya ' nın 3. sayıdaki başlıksız yazısında
geçen " . . . iki seneden beri büyük müşkülat ve azim
ile kurulmuş olan bu cemiyet. . . " sözleri
Abdülmecid ' in maddi desteğinin nereye kadar
olduğu konusunda bazı kuşkular doğuruyor. Yine
de, gazetenin ilk on sayısının kapak sayfalarında
fırça, palet ve Osmanlı sembollerinden oluşan
romantik bir tezyinatın içinde gördüğümüz
Abdülmecid Efendi portresinden ve 2. sayıdaki bir
diğer portresinin altındaki Hüseyin Haşim imzalı
bir kıtadaki:
Ey abd-i serefrazı hüdavend-i Mec1din
Cem' iyetimiz buldu vücudunla sa'adet
Kılsın ebedi şaşa'a-i zatını Allah
Ey necm-i zeka bedr-i deha mihr-i necabet
şeklindeki şükran sözlerinden, Abdülmecid
Efendi'nin en azından gazetenin çıkışına maddi
desteğinin olduğunu açıklıyor gibi görünüyor.
Abdülmecid Efendi'nin cemiyetin ilerlemesi ve
amaçlarına ulaşabilmesi için sunduğu taltifat ve
teşvikat, sanat tarihimizde devletin sunduklarından
bağımsız bir 'sanatçı hamiliği' konumunun
başlangıcını da ifade etmektedir. Ve bu kavramı da
içeren bu dönem, plastik sanatlar tarihimizde
yepyeni bir dönemdir. Muhtemelen Şehzade
Abdülmecid'in hamiliğinin ve İkinci Meşrutiyet'in -
İkinci Abdülhamid yönetimine kıyasla - görece
özgürlük ortamının verdiği cesaretle, sanatçılar,
kendilerini hafif alaya alan bir tarzla, artık çıplak
kadın resmi yapmak istediklerini, çünkü çıplak
modelden çalışmanın sanatın gelişmesi için son
derece gerekli olduğunu bile belirtebilmektedirler.
14. sayıda, " Garb'ın asar ve sanayi-i nefisesi kadın
ve kadınlığın cebhe-i ismet ve nur-ı cemalinde
parlar, hatta yine Garb'a göre, onun üryanlığı
üstünde gezinir . . . Onlar bütün ahlaki ve gayri
ahlaki saikalarla mertebe-i dehaya ulaşırken bize o,
saf, bakir dağlar, ormanlar, denizler kalmıştır . . . "
diyen Kahramanzade Ahmed Ferid, bu sözleri daha
önce söylemek cesaretini sanırız bulamazdı.
Cemiyetin, Osmanlı devletini n ilk özgür sanatçı
derneği olması durumuna da değinmek isteriz.
Batı ' nın zihinsel üretim dünyasının vazgeçilmez
unsurlarından olan, resmi düşünceden bağımsız
bilimsel kurumlaşma olgusunun, yani bir diğer
deyişle, " resmi yapıdan bağımsız örgütlenmiş
düşünce " anlayışından kısaca söz etmek gerekir.
Batı 'da, 1 7. yüzyıldan sonra, Rönesan s ' ın kültürel
ve düşünsel mirasının üzerinde kurulmaya
başlanan ve 1 8 . asırda parlak bir dönem yaşayan
bilimsel derneklerin ve kurumların, modern
düşüncenin yayılmasında ve bilim üretiminde çok
önemli rolleri olduğunu biliyoruz. Gerçi, bilimsel
örgütlenme, Fransa ' da Academie Française ( 1 63 5 )
y a da Rusya ' d a Saint Petersburg Akademisi
( 1 72 7 ) örneklerinde görüldüğü gibi, önce devlet
eliyle başlatılmıştır. Ancak zaman içinde,
Aydınlanma Çağı ' nın getirdiği rasyonalist
düşüncenin zengi nliğini temel almış, devletin ve
kilisenin egemen düşünce yapısından ve Orta
Çağ'da resmi kilise-devlet düşüncesinin
savunuculuğunu yapmış üniversitelerden ve
a kademilerden kendini soyutlamış bağımsız bilim
ve düşünce kurumları kurulmuş ve birçoğu, bilim
üretimindeki varlıklarını günümüze kadar
sürdürmüşlerdir.
Osmanlı devletinde, bilimsel ve sanatsal kurumların
gelişmesi, klasik bir tanımlamayla söylersek,
gecikerek de olsa benzer bir gelişim göstermiştir
gibidir. İlgilendiğimiz alanı ele alacak olursak,
bildiğimiz gibi önce devlet eliyle, Sanayi-i Nefise
Mekteb-i A lisi kurulmuş; düşünsel örgütlenmenin
temel kaynağı olan yetişmiş, eğitimli insan sorunu
çözüldükten; düşünsel ve eylemsel planda altyapı
oluştuktan sonra, devlet eliyle kurulan bu kurumu,
düşünce özgürlüğüne kısmi bir yol açmış olan
İkinci Meşrutiyet döneminde -tek bir örnek dahi
olsa- resmi düşünceden bağımsız bir sanat örgütü
olan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin kuruluşu
izlemiştir.
Şüphesiz ki, bilim ve sanat kurumlarının varlıkları,
bir ülkenin bilimsel gelişimine ve bilimsel
gelişiminin tarihine bulundukları katkı oranında
önem taşırlar. 1 66 7' de kurulan Royal Society of
London' ın tarihinin 1 667' de yazıldığını görmemiz
bile bize bu kurumun kısa bir zaman dilimi içindeki
etkinliklerini açıklamaya yeter. Bir diğer olgu da,
bu kurumların süreli yayınlarının bilimsel
XIII
düşün enin olu masına olan katkılarıdır. Süreli
yayınların Ban'da gelişmesi, kitaplarda bilimsel
şekilde verilen bilgileri popüler bir dille anlatmanın
aracı olmasından kaynaklanır.
Bu aktardığımız durumların da, Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti' nin durumuyla çakışabildiğini görüyoruz.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, her şeyden önce,
devletten, resmi düşünceden ve resmi yapıdan
bağımsız gibi algılanması mümkün bir düşünce
kurumuydu; Türk plastik sanatlarının düşünce
gelişimine ve sanat literatürümüze olan
katkılarından söz etmek bir yana, bunun
öncüsüydü; popüler bir dille, halka resmi ve sanatı
sevdirmek amacını taşıyan bir süreli yayını vardı.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, döneminin düşünce
yapısı üzerinde, ilgilendiği alan itibariyle, tüm
toplum nezdinde o denli güçlü etkiler bırakmış
olmasa bile, sanat dünyamız ve entelijansiyası
içinde, bir düşünce disiplini geliştirmiş olması ve
daha da önemlisi plastik sanatlar teorisi kurma
çabaları açılarından çok önemli bir role sahip
olduğuna inandığımız bağımsız bir sanat
kurumudur. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi
ise, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin plastik
sanatlar düşünce tarihimize ve sanat literatürümüze
katkısıdır.
m
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, kuruluşu ve
faaliyetleriyle neyi amaçlıyordu ? Neleri
gerçekleştirdi ?
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin kuruluş
gerekçeleri hakkında bize en iyi fikri verebilecek
vesika, gazetenin birinci sayısının birinci
sayfasında, " Maksadımız" başlığı altında
yayınlanan ve aslen gazetenin neşir maksadıyla ilgili
olmasına karşın, cemiyetin kuruluş gerekçeleri
hakkında da önemli ipuçları veren sunuş yazısıdır.
Yazarının belirtilmediği bu makalenin yazarının,
gerek dergi yönetimindeki konumu, gerekse diğer
makaleleriyle yazım biçimi ve ağdalı dili açısından
benzerlikler göstermesi nedeniyle, Şerif
Abdülkadirzade Hüseyin Haşim olduğunu tahmin
ediyoruz. Bu metinde en dikkat çeken cümle,
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ' nin kuruluş amacının,
Osmanlı devletinde ressamlığın ilerlemesi ve
Osmanlı ressamlarının geleceklerini temin
doğrultusunda birleşmeleri esasına dayanmakta
oluşunu ifade etmektedir.
Ayrıca, haklı bir ekonomik kaygı göze
çarpmaktadır. Kendilerini resim sanatına adamış bu
genç ressamlar, ülkeye resim kültürünü yayarken
hayatlarını da sağlamak zorundadır. Gazete
yazarlarından Ebuşşefik, 11. sayıdaki yazısında,
resmin ülkede rağbet görmeyişinin ve pazarının
olmayışından yakınırken ülkede resmin
önemsemeyişinin yanında kendi ekonomik
kaygılarını da üstü kapalı bir biçimde dile
getirmektedir.
Ancak misyon, tutku derecesinde bağlandıkları
resim sanatının ülkede gelişmesini sağlamak için
çalışmaktı ve " şu muhterem millet, kendisinin şanı
ile mütenasip bir derece-i aliyeye irtikasını mucip
olacak münevver bir devrin tulu edeceğine itimat-ı
kalbi ile muntazır" ise bu münevver devrin doğuşu
için gerekli araçlardan biri resimdi ve ülkede resmi
ve resim kültürünü geliştirmek, dolayısıyla
medeniyet dünyasına bir adım daha atabilmek için
gerekli araçları sağlamak görevi de Osmanlı
ressamlarının tek örgütü olan Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti' nindi. Bundan ötürü, Osmanlı
toplumunun, her dalda olduğu gibi, fen ve sanat
dünyasının, çağın kavramları olan bilim, eğitim ve
kalkınma ülkülerinin büyük yolunda ilerlemek
çarelerine başvurması, yurtsever Osmanlı
ressamlarının " . . . ihlas-ı tam ile bir cemiyet teşkil
eylemişler ve sevgili vatanımızı cilvegah-ı bedayi ve
kemalat eylemek maksadı ile bezl-i mesai eyleyen
erbab-ı fonun ve sınaat silsilesine katılmalarında . . . "
etkili olmuştur. Batı sanatı karşısında duyulan
hayranlık, yerini Batı teknolojisi karşısındaki
ezikliğe bırakınca, Osmanlı ressamları da
yurtseverlik gereklerini yerine getirmişler ve kendi
deyimleriyle, büyük yükselme yolundan göz
yumarak yaşamaklığın zararlı etkileri yüzünden
mutluluğa ulaşamayan bu vatanı mutlu kılmak, o
mutluluğu görmekle, bir kutsanmışlık elde etmek
için çalışmaktan uzak kalmamayı kendilerine özel
görev bilmişlerdi.
Cemiyet, resmin gelişmesini güzel sanatların
gelişiminden ayrı düşünmemiş, A. Kemal Emin,
"Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin cümle-i
vezaifinden biri, belki birincisi yalnız resmin değil
xıv
sanayi-i nefisenin mülkümüzde temin-i revacı
olacağı şüphesizdir," derken, resim kültürünün
ancak tutarlı bir güzel sanatlar k ültürü içinde
verilebileceğini ortaya koymuştu.
Gazete yazarlarından Aziz Hüdayi ise, 17. sayıdaki
yazısında, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin kuruluş
gerekçesini şu sözlerle ifade etmektedir: " Ressamlar
Cemiyeti, ' resim ve heykeltıraşlık akademisi' nin
Osmanlılıktaki şeklidir . " Şüphesiz kişisel bir
temenni olan bu görüşün cemiyeti de bağladığını
düşünecek olursak, ilk dikkatimizi çeken nokta,
cemiyetin gelenekten ayrıldığı noktayı belirlemek
konusundaki kararlılığıdır. lleriki sayfalarda
göreceğimiz gibi, cemiyet üyeleri, Sanayi-i Nefise
Mektebi'nin eğitim sistemi ve faaliyetlerini sürekli
eleştiri konusu yaparken, zaman zaman Batı ' daki
sanat eğitim kurumları ile de kıyaslamalar
yapmakta, bu ise, resim bilincini ve kültürünü
topluma mal etme amacının ardında gizli bir "yerli
gelenekle hesaplaşma " amacının olduğunu
göstermektedir. Sanayi-i Nefise çıkışlı bu genç
sanatçıların " resim geleneği "ni mezun oldukları
eğitim kurumunun biçimlendirdiğini düşünürsek,
belki de geleneğin kendilerine bir şey sunmadığını
düşünen bu gençlerin çıkış yolu, " ressam ve
heykeltıraşlık akademisi " nin kendilerince,
Osmanlılıktaki şeklini kurmak, geleneksel eğitim
veren bir kurumu reddedip evrimci bir kurum
oluşturmaktı.
Gerçekleştirdiği yeniliklere gelince . . . Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti, Türk resim sanatı tarihine,
sergi açmanın ötesinde sanat ve sanatçı hukuku
açısından da önemli bir katkıda bulunmuştu.
Resmin, sanat pazarı içindeki yerini oluşturma
çabalarını gördüğümüz cemiyet üyeleri, henüz
sanatçı-galeri-galerici ilişkilerinin başlamadığı bir
toplumda, bu ilişkilere esas teşkil edecek
sözleşmeler de kaleme almışlardı.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin düzenlediği ilk ve
tek büyük sergi 1916 Galatasaray Sergisi 'dir.
( Cemiyetin yazlık Galatasaray sergilerinin daha
küçük boyutlarda olduğunu, 1919 yılından sonra
düzenlenmiş beş serginin Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti tarafından değil, Türk Ressamlar
Cemiyeti tarafından düzenlendiğini bize Halil
Edhem aktarıyor. }
1 Görülüyor ki, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, diğer
taraftan Türkiye' nin ilk sanat galerisi olma işlevini
de üstlenmiş, "program" adını verdikleri
1
sözleşmelerle, galericilik kurallarının ilk örneklerini
de vermişlerdir.
Türk resim sanatı tarihinde, sanatın ve sanatçının
korunmasına ilişkin ilk kuralları içeren ve Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti'nin adeta bir "galeri-galerici­
sanatçı" ilişkisi kurulmasına olanak sağlayan,
" Osmanlı Ressamlar Cemiyeti merkezinde küşat
edilen daimi satış sergisi programıdır" ( sayı 1 ) ve
"Umum resim sergisi programıdır" (sayı 2) başlıklı
belgeler bu durumu yeterince açıklığa kavuşturan
vesikalar olarak karşımızdadırlar.
IV
Bağımsız bir sanat kurumu olarak nitelendirdiğimiz
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin " bağımsız olma
niteliği"ne hiç gölge düşmüş müdür ? 1 9 1 2 ' de
tekrar iktidara gelen İttihat ve Terakki
Cemiyeti ' nin, farklı propaganda araçlarına
yöneldiğini ve dönemin aydınlarını siyasal söylemi
doğrultusunda eserler vermesi için etkilemeye
çalıştığını söylememiz mümkündür.
1 9 1 2 yılında Tıbbiye öğrencileri tarafından kurulan
Türk Ocağı, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
programını gençlik arasında yayma işlevini
üstlendi. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin kurucu
üyelerinden Ruhi'nin o dönem yaptığı bazı
resimlerini Enver Paşa' nın konağında yaptığını,
hatta Enver Paşa ' nın bu tablo için bizzat poz
verdiğini bilmemiz Türk Ocağı ile Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti arasında belli belirsiz bir
ilişkinin varlığını akla getirebilir. Ancak, Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'ndeki bazı yazılarda
(mesela "]oconde" başlıklı yazı), İttihat ve Terakki
tarzı -o da belli belirsiz- bir milliyetçilik
propagandasının yapıldığını saptayabilmemiz
mümkünse de, ileriki bölümlerde değinilecek olan
bu yazıların, vatanperverlik düşüncelerinin
etkisinde yazılmış olması da muhtemeldir. Kısacası,
bu ilişkiye kuşkuyla bakmak gerekir. Bizi, bu
şekilde düşünmeye sevk eden nedir ? Türk Ocağı
gizli bir cemiyet değildi; Osmanlı Ressamlar
1 Cemiyeti de . . . Türk Ocağı ile Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti arasında düşünsel planda bir alışveriş
olsaydı, bunun cemiyetin gazetesinin sayfalarına
daha açık seçik bir şekilde, yani belki de cemiyetin
xv
yönetim kurulunun resmi bildirisiyle
yansıya bileceğini, ya da en azından bu tarz
yazıların daha sıklıkla olması gerektiğini
söyleyebiliriz. Bu ilişkiyi, iki kurum arasındaki
düşünsel ve eylemsel bir ilişki bağlamında değil,
kişisel ilişkilerden kaynaklanan bir şahıslar-kurum
ilişkisi şeklinde ele almamızı sağlayan veri budur.
v
Cemiyetin, yayın organındaki makale ve yazılardan
açık seçik algılanabilen fikri yapısını, resim ve
heykel tarihi yazıcılığımızın üzerinde çok durduğu
bir 'gelenek' sorunu çerçevesinde çözümlemeyi
sanat tarihi bilimi adına çok isterdik. Çünkü eğer
sanat tarihi bugün Türkiye'de bir ' beşeri bilim' dalı
olarak hak ettiği yeri almışsa (ya da alamamışsa
bile), Panofsky'ye inancımız tamdır. Ya da
Panofsky'ye inandığımız için sanat tarihi
Türkiye'de hak ettiği yeri almıştır. Her iki durumda
da beşeri bilimlerle uğraşan bilimciler olarak,
insana yönelik düşünce sistemlerinin uygulayıcıları
olmak durumundayız ve Panofsky' nin özetle
" egemen düşünce" olarak adlandırdığı geniş bir
kavramlar dizisiyle anlam kazanan yapıdan
kendimizi korumalı; yöntemsel olarak geleneğe
yönelmeliyiz. Sadece yönelmekle kalmamalı, sanki
üzerinde çalışılması gereken sahici ve nesnel bir şey
gibi gözlemlemeliyiz de . . .
Ancak, Panofsky'nin, tüm sanat değerlerini -ve tabii
ki sanat düşüncesini- katıksız insan düşüncesinin
yarattığını savunan " insana yönelik sanat tarihi
bilimi " sanatın herhangi bir amaç doğrultusunda
yaratılmasını, ya da hangi amaçlar için yaratıldığını
değil, hangi toplumsal dürtülerle yaratıldığını
önemli kılıyor. " Egemen düşünce " ile olan karşıtlık
burada belirmekte, çünkü bu düşünce sisteminin -
bilinçli ya da bilinçsiz- uygulayıcıları bir amaç için
yaratılmasını ister. Mesela, İttihat ve Terakki
özellikle edebiyatta, bir amaç için, Türklük ülküsü
için yaratılmasını istemişti. Halbuki toplumsal
dürtü-sanat yara tısı ilişkisinin da yandığı nokta
gelenektir.
Geleneği ise kronolojik bir sorun şeklinde değil,
öncül ve ardıllarla olan düşünsel ve etkinliğe
yönelik ilişkiler bağlamında ele alıyoruz. Kimler,
kimlerle nerelerde benzeşip, nerelerde birbirlerinden
ayrılıyorlar. Birbirlerini ne kadar etkilemişler.
Ancak, "gelenek " çerçevesinde çözümlemeyi
zorlaştıran başlıca sorun, yukarıda da değindiğimiz
gibi, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin öncüllerinin
ve kuramsal altyapısının olmayışıydı. Osmanlı
topraklarında sanat düşüncesi adına ilk ürünleri
verenler kimlerle hesaplaşacaktı. Onlar bir
hesaplaşma içine girme ihtiyacı hissetmişlerse eğer,
üstlendikleri misyon adına, ancak çağdaşlarıyla
hesaplaşabilirlerdi.
Biliyoruz ki, tarih biliminde ve yazıcılığındaki
soruların cevapları a ncak birincil kaynaklara
yönelmekle m ümkün olur. Birincil kaynağımız
olan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ' nin " naşir-i
efkar " ının içindeki malzemenin bizim için taşıdığı
önem burada beliriyor. Sanayi-i Nefise Mekteb-i
A lisi'nin genç mezunları, bugün bile hayranlık
uyandıracak bir girişim ve cesaretle bu gazeteyi
yayın hayatına soktuklarında, Türkiye 'de sanatla
ilgili basılmış ve Türkçe belli başlı, birkaç kitap
vardı. Mesela, Seyfettin Özege'nin Eski Harfli
Türkçe Yayınlar Katalogu ndan saptadığımıza
' ressam Osman Asaf yürütmüştür. tik dört sayıda
göre, Celal Esad Bey'in Resim D ersleri ve O hannes
Bey ' i n Sanayi-i Nefise Tarihine Medhal isimli
kitapları ... Yani kuramsal çözümleme çabalarının
görüldüğü bir gazetenin naşirleri ve yazarları, bu
iki kitaptan başka sanatla ilgili Türkçe kitap
tanımayan, bilmeyen bir topluma ve hatta
entelijansiyaya sesleneceklerdi. Makalelerin dilinde
zaman zaman görülen popülist üslubun ve
gazetenin tümünde görülen anatomiden
perspektife, ressam terceme-i halinden polemiklere
kadar çok geniş bir yelpazede yazıların yer
almasının nedeni belki de budur.
VI
Cemiyetin " naşir-i efkarı " olarak ilk sayısı 1 9
Muharrem 1 32 9 Hicri, 7 Kanunusani 1 326, Rumi
( miladi Mart 1 9 1 0 ) , son sayısı 1 Temmuz 1 33 0
Rumi ( miladi Temmuz 1 9 1 4 ) 'de yayımlanan
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, toplam 4 yıl
ve 1 8 sayı süren yayın hayatında, Türk resim
sanatına ilişkin konuların yanı sıra muhtelif
konularda yazıların toplandığı bir derleme olarak
göze çarpmaktadır. Yayın tarihlerinde bir
karmaşanın göze çarptığı gazetenin tarihleri 1 -1 O.
sayılar arasında hem Hicri hem Rumi, 1 1 . sayıdan
sonra sadece Rumi olarak verilmektedir. 1 6.
sayının üzerinde nüsha numarası ve tarih
xvı
görülmemektedir. Gazetenin ilk sayısı Manzume-i
Efkar, ikinci sayısı Şant, geri kalan tüm sayıları
Matbaa-i Hayriye ve Şürekası matbaalarında
basılmıştır.
Türk resmi ile ilgili kaynaklarda " Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Mecmuası" olarak anılan
yayının, 1 . ve 10. sayılar arasındaki kapak
sayfasında sadece Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
yazmakta, " Nüsha-i Fevkalade" olduğu belirtilen
1 1 . sayıda, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti başlığının
altına çok küçük puntolarla " gazetesi " ibaresinin
girmiş olduğu görülmektedir. 1 1 . sayıdan itibaren
ise yazı biçimi Osmanlar Ressamlar Cemiyeti
Gazetesi olarak yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca,
tüm nüshalarda, her sayfanın üst kısmında
" Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi" ibaresi
okunmaktadır. Dolayısıyla, yayını Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Gazetesi olarak a nmanın daha
uygun olduğunu düşünüyoruz.
Gazetenin mesul müdürlüğünü sonuna kadar
sermuharrirlik görevini üstlenen M. Adil Bey bu
görevi, 5. sayıdan itibaren A. Kemal Emin Bey'e
bırakmıştır. Heyet-i tahririye müdürü Şerif
Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey ve sermuharrir
A. Kemal Emin Bey'in bu görevlerini ne kadar
yürüttükleri, gazetenin künyesindeki tüm isimler 8.
sayıdan itibaren kaldırıldığı için bilinememektedir.
Gazetenin 1 - 1 0. sayıları arası standart bir kapak
düzenine sahiptir. Bu kapak düzeninde, adeta bir
mühür tarzında düzenlenmiş " Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti " ibaresi, Abdülmecid Efendi' nin fırçalar,
paletler ve defne yapraklarıyla bezeli bir düzenleme
içinde yer alan portresi görülür. Sol üst köşede
" O smanlı Ressamlar Cemiyeti' nin naşir-i efkarıdır.
Sanayi-i nefisenin her şubesinden bahseder, ayda
bir kere neşrolunur" ibaresi vardır. Üçüncü sayıdan
itibaren bu i bareye "Mesleğimize muvafık ihda
buyrulacak asar derç olunur" ibaresi de
eklenmiştir. Künyenin kaldırıldığı 8. sayıdan
itibaren bu ibarelere son olarak, muhtemelen yazı
çeşitliliğini artırmak ve farklı kesimlerdeki yazı
insanlarının yazılarıyla dergide görülmesini
sağlamak için " Sanayi-i nefiseye ait ve mesleğimize
muvafık makalat maatteşekkür kabul ve derç
olunur. Evrak-ı varide derç olunsun olunmasın iade
edilmez " ibaresi de eklenmiştir.
1 1 . sayıdan sonra kapak düzeninin değiştiğini,
Abdülmecid Efendi'nin portresinin kalktığını, her
sayının kapağını ayn bir tablonun süslediğini
görüyoruz. Örneğin, 11. sayının kapağında Edirne
Sanayi-i Nefise Mektebi müdürü ve tarihi konulu
resimler yapmakla meşhur, ressam Hasan Rıza Bey'in
eseri olan ve Bahriye Nezaret-i Celilesine ait müzede
olduğu belirtilen, Sultan Osman'ın bir portresini
görüyoruz. Gazete içindeki diğer röprodüksiyonlarda
görülen düzen burada da görülmekte, tablonun,
ressamının ve bulunduğu yerin ismi hem Türkçe hem
Fransızca olarak yazılmaktadır. 12. sayının
kapağında aynı ressamın Barbaros isimli tablosu, 13.
sayının kapağında ise Halil Paşa'nın Mısır'da Bir
Deveci ( Un chamelier en Egypte) isimli tablosu
görülmektedir. Gazetenin bundan sonraki sayılarında
kapaklan, zaman zaman bir tablo süslemekte, bazen
de doğrudan makaleler başlamaktadır.
Cemiyet üyelerinden Sami Bey (Yetik), Kaymakam
A. Rıza Bey ( Hoca Ali Rıza), Ahmed Ziya Bey
( Akbulut), Ruhi Bey ( Arel) gibi dönemin önemli
sanatçılarının da yazılar yazdığı bu gazetede
sanatçıların sorunlarına, sanat dünyasıyla ilgili
haberlere, sanat tekniklerine ilişkin makalelere,
eleştirilere yer verilmiş; aynca, tanınmış Türk
ressamlarının yapıtlarından örnekler de, gazete
sayfalarında yer almıştır.
Gazetenin son iki sayısında, iki bölüm halinde
tefrika edilmiş ve gazetenin yayın dünyasından
çekilmesiyle yarıda kalmış olan " Boğaziçi ve ecnebi
ressamları" başlıklı bir çeviri yazı da
görülmektedir. Mütercimi olarak Ömer Adil
belirtilmesine karşın, kaynak eser ve yazarın
anılmadığı bu tefrikanın, yirminci yüzyıl başında
lstanbul'da Fransız büyükelçisi olarak görev yapmış
Boppe'un (1862-1921) 1911 'de Paris'te basılmış
ünlü eseri Les peintres du bosphore au dix-huitieme
siecle'ın Van Mour'la ilgili ilk bölümünün çevirisi
olduğunu söylemek mümkündür. Çevirmen Ömer
Adil, orijinal metnin akışını değiştirerek aktardığı
çevirisine, zaman zaman eklemelerde de
bulunmuştur.
Gazetenin yazarlarının birçoğu, sanki meçhul bir
alemde yaşamışlar gibi ... Galib Bahtiyar, Ebuşşefik,
Raif Necdet, Tomas Efendi, Mithad Rebii
isimlerine modern sanatımızın tarihini içeren hiçbir
kitapta rastlayamazsınız. Kitaplarında, konu olarak
XVII
ele aldığı önemli şahısların dışında, dönemin
büyüklü küçüklü belli başlı bütün aydınlarını
sıralayan yazarların, yani Bursalı Mehmed Tahir,
İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve İbrahim
Alaeddin Gövsa 'nın kitaplarında da karşınıza
çıkmazlar. Üstelik Bursalı Mehmed Tahir, bu
dergiye yazılar da yazmıştır. Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim ise, Hayat mecmuasının Mayıs
1928 tarihli 79. sayısına yazdığı " Ankara'da 5 .
Resim Sergisi" başlıklı yazısıyla bir kere daha
karşımıza çıktı. Ve aynı didaktik, sanatın ruhu
okşamasını isteyen tavrını sürdürüyordu.
VII
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin dili
hakkında da birkaç söz söylememiz gerekiyor.
Günümüz terminolojisinde kullanılan birçok
terimin bazı yazarlar tarafından kullanıldığını
gördüğümüz halde, kimi yazarlar manzara derken
Paris'ten yazan Sami " peyzaj " demeyi tercih ediyor.
Sami, doğallıkla Fransızcadan aktarılmış sanat
terimlerin i kullanma yolunda en gayretli yazar
olarak gözümüze çarpmaktadır. 18. sayının tüm
yazılarında, tüm yazarlar günümüzde kullandığımız
sanatçı kelimesinin karşılığı olarak ya da sanayi-i
nefise ile uğraşan şahıslan tanımlamak için, " erbab­
ı sanayi-i nefise " , " sanatkar", "üstad-ı sanaat " ,
"üstad-ı sanayi-i nefise " gibi kavramlar kullandığı
halde Sami " artist" demeyi tercih ediyor. Gazetede
" resim " ve " resim yapan insan" karşılığı olarak
zaman zaman " nakkaş" ve " nakş" kelimelerinin
kullanıldığını saptıyorsak da " resim" ve " ressam"
kelimelerinin yazarlar arasında oldukça
benimsenmiş olduğunu görüyoruz.
Yine de, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nde
kullanılan terminolojinin günümüz
terminoloj isinden çok farklı olmadığını söylememiz
mümkündür. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
sayesinde tanınmaya başlanmış estetik gibi kimi
bilimlere bulunan " fikr-i bedayipesend' gibi kimi
karşılıklar bazen Fransızca karşılıklarıyla beraber
yer almıştır. Osmanlıca karşılığı bulunan "gravür"
ise " hakkaklık " olarak kullanılmıştır.
İlginç bir terminolojik hesaplaşma, Taine'in Sanat
Felsefesi isimli eserinin kimi bölümlerinden
çevirdiği " Felsefe-i sanat" isimli makalenin
çevirmen tarafından kaleme alınmış "Mukaddime"
bölümünde görülmektedir. Kemal Emin şunları
söylüyor: " Fransızcadaki art kelimesini sanat diye
tercüme edersek metier kelimesiyle karışıyor.
Çünkü biz sanatkar dediğimiz zaman kunduracı,
marangoz gibi erbab-ı hirfeti dahi bu meyana ithal
ediyoruz. Halbuki bunlar mfaier kelimesine
dahildir. Esnaflıktır. "Art" kelimesi sanat, " beaux­
arts" mukabili de sanayi-i nefise olduğundan
makalelerimizdeki bu kelimeler o suretle telakki
olunmalıdır. " 1
VIII
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin ve Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Gazetesi ' nin Türk resim ve
heykel tarihi yazıcılığımızda, önemine koşut bir yer
kapladığını söyleyebilmek mümkün değildir.
Bir sanat yazarımız, her ne kadar Türk resim sanatı
tarihinin yirminci yüzyıl başında etkinleşen
çağdaşlık serüveninin, bu cemiyetin bıraktığı büyük
bir tarihsel belgeyle de var oluş nedenini
kanıtladığını2 söylüyorsa da, gerek bu çağdaşlık
serüveni, gerekse büyük tarihsel belgesi, ancak
genel yorumlar içinde kendine yer bulabilmiştir.
Cemiyet ile ilgili şimdiye kadar yapılmış
değerlendirme ve çalışmaların birçoğu, modern
plastik sana dar tarihi yazıcılığımızın geleneksel
yorum sınırları ve düşü nce kalıpları içinde, kimi
zaman hatalı bilgi ve yargılarla ortaya konulmuş,
Cemiyet'in kapsamlı bir araştırmaya ya da
monografik bir çalışmaya konu olamaması bir
yana, tüzüğü bile gün ışığına çıkamamış, 18. sayı
yayımlanan yayın organının satır başlarıyla da olsa
bilimsel esaslara uygun bir içerik dökümü ve
indeksi yapılmamıştır. Cemiyet'in resim tarihimizle
ilgili en kapsamlı yayınlarda bile işgal ettiği yer
birkaç paragrafın ötesine geçmez.
Öyle ki, Halife Abdülmecid 'in nasıl bir sanat
hamisi ve aşığı olduğu aktarılan makalelerde bile,
bu hamiliğin en önemli ve geçerli kanıtı olan
cemiyet hiç yer almamıştır.
Türk resmi üzerine ilk düşünce ürünü
diyebileceğimiz, Halil Edhem' in Elvah-ı
Na kşiye 'sinde de Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
üzerine herhangi bir bilgiye rastlayamıyoruz. Bu ilk
bakışta şaşırtıcı gözükmesine karşın, kitabın
XVIll
yazıldığı dönemi ve dönemin koşullarını göz önüne
alırsak ve Türkiye Cumhuriyeti' ni n ilk dönemlerine
damgasını vuran dramatik değişimin mimarlarının,
Osmanlı 'ya ait olan bütün sembolleri -özellikle
kültürel ve kurumsal olanlarını- yenileriyle
değiştirmeye, bütün kurumları yok saymaya
yönelik eğilim ve uygulamalar içinde olduğunu
düşünürsek, Cumhuriyet'in ilanından sadece bir yıl
sonra basılmış bir kitapta, Osmanlı'ya ait bir
kurumdan bahsetmenin zorluğu kolaylıkla
anlaşılabilir.
Siyasal ortamın etkisiyle gelişen -ve siyasal ortamın
sanat politikası oluşturma eğilimlerini bir tarihsel
olgu olarak kabul ettiğimiz için, yadırgamadığımız;
karşısında ya da yanında olmanın ötesinde, bu
ilişkinin ancak tarihsel bir gerçeklik olarak
değerlendirilmesi gerektiğine inandığımız için- bu
tavrı, sanat politikamızın tümüyle ve hala iktidar
partisinin -ve tek partinin- güdümünde olduğu
1940 'lı yıllarda bile görmekteyiz. Bir yazarımız,
Türk resmi üzerine yazdığı kitabında, bu cemiyeti
ve etkinliklerini tamamen yok sayarken,
amaçladığı, şüphesiz siyasal iktidarın sanat ve
kültür politikasına ters düşmemekti.3
Dahası, Türk resmiyle ilgili bazı yargılarda
bulunulurken Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
Gazetesi ne, yargıları destekleyici nitelikte atıflarda
'
bulunulduğuna da tanık oluyoruz. Bir yazarımızın
Türkiye' de batı anlamında resim sanatını
değerlendirirken ve ilk ressamlarımız hakkında bilgi
verirken " . . . bu sanatçılarımız hakkında ' Osmanlı
Ressamlar Mecmuası ' adlı dergide de oldukça
aydınlatıcı bilgi bulmaktayız . . . " diyerek Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti " Mecmuasına" atıfta
bulunduğunu görürüz. Oysa, bir başka ressam­
yazar, ilk Türk yağlıboya ressamlarıyla ilgili bir
makalesinde, XIX. yüzyıl ilk yağlıboya
ressamlarımızın hayatları, yetişmeleri ve çevreleri
hakkında kesin bilgilerimizin pek az olduğunu,
1 910-1914 yılları arasında yayınlanan Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti "Mecmuasında " hemen hiç
sözlerinin edilmediğini, bunun biraz da
önemsenmediklerini gösterdiğini yazdığını görürüz.
Resim sanatı tarihi yazıcılığımızın temel
sorunlarından biri olan kaynak göstermemek
burada da karşımıza çıkıyor. Bir yazarımız,
 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ' nin, Sanayi-i Nefise
Mektebi'nin 1908-1910 mezunları tarafından
kurulduğunu, bu genç sanatçıların, " Naşir-i Efkar"4
adlı aylık bir de dergi yayınlamaya başladıklarını,
kendisi de bir hattat ve ressam olan Şehzade
Abdülmecid ' in, bu dergiye mali destek verdiğini
söylerken, şüphesiz kendinden önceki bilgilerden
yararlanıyor. Ve gösterdiği tek bir kaynak yok.
Ö rnekleri çoğaltabiliriz.
Türk resmiyle ilgili hemen her yayında, birkaç
satırla da olsa değinilen Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti ve gazetesinin, hemen hiç hak etmediği bir
tarzda adeta geçiştirildiğini söylememiz
mümkündür. Sanat düşüncesi kavramına yabancı
olan sanat tarihi yazıcılığımız, sanat üzerine ilk
düşünceleri üreten bu gençleri, acaba birçoğu
ressamlık yapmadığı ya da eserleri gün ışığında
olmadığı gerekçesiyle mi bir kenara itti ?
Son olarak bir saptamamızı sunmak ve cemiyete ve
yayın organına Türk sanat tarihi içinde sadece
kronolojik bir sorun olarak bakıldığını, aradaki
boşluğun atlanmamasına özen gösterildiğini ancak
bu boşluğu en nitelikli şekilde doldurmak için çaba
harcanmadığını söyleyebiliriz.
ı
1
Dr. Abdullah Sinan Güler
1 MSGSÜ, Sanat Tarihi Bölümü
IX
Osmanlı Res anılar Cemiyeti' ni n ve Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin sanat düşüncesi
tarihimize yaptığı katkı, bu alanda kuramsal eser
vermiş öncüllerin ve kuramsal temel diyebileceğimiz
bir altyapının olmamasına karşın ve ellerinde
malzeme olarak sadece bu düşünsel yapının ortaya
çıkışını kolaylaştıran birtakım hazırlayıcı kavramlar
ve yetişmiş insanlar -çoktan mevcut olan bir ilk
kurumun sayesinde- var olduğu halde, döneminin
ötesine taşan özellikler göstermesidir.
Türk toplumunda, kavramsal düzeyde, çağdaşlaşma
kavram ve bilincini ilkönce nüfuz edenler olmasına
karşın, kendilerini Batı ' nın kavramlarıyla
düşünmeye mahkum etmeyen bu insanların
çağdaşlıkları, topluma kendi deyimleriyle güzel bir
ülkü sunmak istemekten, doğru ve yararlı bir bilinç
yerleştirmek istemelerinden kaynaklanıyordu.
Kendi sanat anlayışlarının kuramcılığını yapmak
yerine bütüncül bir sanat düşüncesine sahiplenmeyi,
sanat bilincinin geliştirilmesini, sanatsal atılım ve
sanatsal iletimi profesyonellik kalıplarının içinde
sunmayı amaç edindiler. Kültürü ve literatürü
olmadan resim yapmayı anlamsız bulan bir
kuşaktılar. Sanırız ki, temel öncülükleri buradadır.

1
Bu yazı, anılan kişinin, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Batı Sanatı ve Çağdaş
1
Sanatlar Lisansüstü Programı'nda hazırlamış olduğu ve Tez Danışmanı Prof. Dr. Semra Germaner (MSÜ), Prof. Dr. Aptullah Kuran ( Boğaziçi
Üniversitesi) ve Prof. Dr. Nermin Sinemoğlu'ndan (MSÜ) müteşekkil j üri tarafından 1 994 yılında kabul edilmiş "ikinci Meşrutiyet ortamında
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ve Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi" başlıklı doktora tezinden anılan kişi tarafından derlenmiştir.
Anılan doktora tezinin tamamına web ortamında http://www.sanalmuze.org/paneller/index02.htm adresinden ulaşılabilir.

l Kemal Emin, "Felsefe-i sanat", Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, S. 3 ( 1 2 Rebiiyülevvel 1 329 [ 1 Mart 1 327]), 2 1 .
2Sezer Tansuğ, "Osmanlı Ressamlar Cemiyeti hakkında", Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nden Güzel Sanatlar Birliği 'ne 1 909-1 9 9 1 , İstanbul,
Alarko Eğitim-Kültür Vakfı, 1 99 1 , 9.
3Nurullah Berk, Türkiye'de Resim, İstanbul, 1 943.
4Yazar, "Painıing in Turkey in XIXth and Early XXth Century," A History of Turkish Painting, s. 1 49 ' da yer alan bu bilgiye göre, gazetenin
kapak sayfasındaki, "Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin naşir-i efkarıdır" ibaresinden yola çıkarak, gazetenin adını, hatalı olarak "naşir-i
efkar" olarak algılamış.

XIX
d: rL».J:-> ,,ı j p ; ı -l:c. ---":.r: ıS ./_ J... �J_ _,,.i. ..:...�:�
d: ....l...w :; ·c. t"t-; JJ:_. .!_.AA
d: J).ı: .

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA l

1 9 MUHARREM SENE 1 3 29
7 KANUNUSANİ 1 3 26 [ 1 9 1 1 ]
Heyet-i tahririye müdürü
Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesut
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
M. Adil Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 MAKSADIMIZ
ı Saadet-i beşeriyenin [insanlığın mutluluğunun]
yegane vasıta-i hayat ve tekemmülü, eshab-ı ilim ve
marifetin [bilgi ve beceri sahiplerinin] mezaya-yı
istidadı [yetenek ve meziyetleri ] , ruhun hissiyatı
üzerinde tesirat-ı bedia [güzel tesirler] icra eylediği
kabil-i inkar olmayan sanayi-i nefisede [güzel
sanatlarda] temeyyüz eden [kendini gösteren] erbab­
ı hünerin [sanatçıların] asar-ı sınaat ve ictihadıdır
[yarattığı eserleri ve ürünleridir] .
Takallubat ve tahaddüsat-ı dehriye [maddi değişim
ve oluşumlar], bir milletin celalet-i istiklal [yüce
istiklali] ve şerefname-i şevkete [görkemli şerefine],
şaşaa-i ikbal [şaşaalı yükselişine] ve beka-yı
mevcudiyetine iras-ı halel edebilir [halel getirebilir]
ise de kudret ve intizam-ı ahvali [düzenini] hüner
[güzel sanatlar] ve marifet [ustalık] ile teyit eden bir
milletin haiz olduğu kuvvet ve azamet, hadisatın
mucip olduğu inkılabat ile zevalpezir olmak [yok
olmak] şaibelerinden masun kalır [korunur] .
Binaenaleyh Osmanlılık aleminin envar-ı kemalatını
[mükemmellik nurunu] enzar-ı cihaniyana [cihana]
göstermek, milletimizin istidad-ı fıtriyesini [doğuştan
gelen yeteneklerini] ispat eyleyecek asar-ı terakkiyatı
[yüksek eserleri] vücuda getirmek için bir say-i
mütemadi [düzenli mesai] ile çalışmayı fariza [görev]
addeyleriz. Nasıl gayret etmeyelim ki mader-i
mihriban-ı vatan [şefkatli vatan ana] bugün ilim ve
marifete, hizmet ve muavenete [yardıma] muhtaç
bulunuyor. Şahrah-ı terakkiden [ilerleme yolundan]
göz yumarak yaşamaklığın tesirat-ı muzırrası
[zararlı etkileri] yüzünden nail-i saadet olamayan
vatanımızı mesut etmek, o mesudiyeti görmekle
ihraz-ı bahtiyari eylemek [mutluluğa ulaşmak] için
faaliyetten hali [uzak] kalmamayı kendimize vazife-i
mahsusa bileceğiz. Zira sureti siretine [karakterine]
benzemeyen seriü'l-infial [çabuk gücenen, kırılan]
dostların akval ve efal gfınagfınüne [türlü türlü
sözler ve eylemlerine] badema [bundan böyle]
aldanmaya hakk-ı bekamız [varlığımızı sürdürme
hakkımız] mani bulunuyor . . . Bir vakitler alem-i
insaniyetin muallim-i dershane-i marifeti, hafız-ı
kütübhane-i fazileti [fazilet kütüphanesinin
koruyucusu] olan maallendiş [yüksek düşünen]
Osmanlıların cevahir-i idrakati [üstün kavrayış
yeteneği] muahharen [sonradan] itikadat-ı batıla
[batıl inanışlar] ve itiyadat-ı atıla [yararsız
alışkanlıkların] tesiratı ile duçar-ı halel olarak
[lekelenerek] saye-i azametine [azametli himayesine]
iltica edenlere bakabilmek istidadını kaybetmiş ve
izzetinefs-i millimiz, fazail-i hakikiye-i medeniyeden
[medeniyetin hakiki faziletlerinden] mahrum kalmış
idi. Lakin tarih-i mevcudiyeti maall-i hulkiye
2 [yüksek huylar] ile muhalla [donatılmış] olan, fıtrat-ı
ulviyesi [yüce yaratılışı] adimü 'l-indiras [yok
olmayan] bir kuvvet teşkil etmiş bulunan şu
muhterem millet, kendisinin şanı ile mütenasip bir
derece-i aliyeye inikasını [yükselmesini] mucip
olacak münevver bir devrin tulu edeceğine
2
[doğacağına] itimat-ı kalbi ile muntazır [hazır] idi.
Eşşemsu la yuhfa ve siracü'l-Hak la yutfa
[Güneş gizlenemez ve Hakkın ışığı söndürülmez].
O afitab-ı saadet ve ikbal [saadet ve yükselişin
güneşi] olanca şaşaası ile Osmanlı afakını
[ufuklarını] tenvir edince [aydınlatınca] bütün
millet-i Osmaniye bir mesudiyet alemine girmiş ve
her şubede olduğu gibi müntesibin-i fen ve sanat
[bilim ve sanat mensupları] dahi asra mahsus
terbiye-i ilmiye ile minhac-ı terakki ve tealide
[ilerleme ve yükselme yolunda] ilerlemek çarelerine
tevessül eylemiştir [girişmiştir] . İşte Osmanlı
ressamları dahi ihlas-ı tam ile [en iyi niyetleriyle] bir
cemiyet teşkil eylemişler ve sevgili vatanımızı
cilvegah-ı bedayi ve kemalat [mükemmelliklerin ve
yeniliklerin mekanı] eylemek maksadı ile bezl-i
mesai eyleyen [mesai sarf eden] erbab-ı fonun ve
sınaat [bilim ve zanaatlar erbabı] silsilesine
katılmışlardır. lçtimaımız [toplanmamız] hulus-i
niyete [iyi niyete] makrun [yönelik] olduğundan
tevfikat-ı ilahiyeye [cenabı Hakkın yardımına]
mazhar olacağımızı kalben ümit ederiz.
Sanayi-i nefisedeki iktidar-ı mahsusları [hususi
ilgileri] cihetiyle hanedan-ı saltanat-ı seniyenin [yüce
saltanat hanedanının] medarı iftiharı olan ve tasvir-i
alileri [yüksek portreleri] gazetemizin serlevhasına
[başlığına] vücud-ı maallnümud-ı necabetpenahileri
[asaletin koruyucusu, ulu zatı] de cemiyetimizin
riyaset-i fahriyesine [fahri başkanlığına] şerefbahş
buyuran devletlu, necabetlu Abdülmecid Efendi
hazretlerinin, cemiyetin her veçhile mazhar-ı feyz ve
teali olması [büyümesi ve yükselmesi] emrinde
mütemadiyen ibraz buyurmakta oldukları taltifat ve
teşvikatı terakkiyata nailiyetimiz hakkında bir
beşaret-i mahsusa [müjde] olarak telakki
eylediğimizden bu cihetle de bahtiyar ve
müşarünileyh [adını andığımız] hazretlerine karşı
daima müteşekkir ve minnettarız.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin teşekkülü,
nizamname-i esasiyesinde [tüzüğünde] de sarahaten
[açık seçik] münderiç olduğu [yer aldığı] veçhile
memalik-i Osmaniye'de [Osmanlı ülkesinde]
ressamlığın terakkisi ve Osmanlı ressamlarının
temin-i istikballeri esbabının [imkanlarının] istikmali
[sağlanması] zımnında ittihatları [birleşmeleri]
esasına müstenittir [dayanır] .
İstikbalin aguş-ı ismetinde [ismetli kucağında]
mahfuz bulunan ebna-yı vatan [vatan evlatları] için
dahi büyük büyük yorgunluklar ile çalıştığımızı izah
edecek eserlerimizi ihzar [hazırla yarak] ve ikmal
ederek [tamamlayarak] daha şimdiden irşadat-ı
edebiye makamında - Tabiat resimden ibarettir -
düsturunu vaz ile [öne sürerek] Cenab-ı Halik-i
tabiatın [doğanın yaratıcısı Allahın] şehrah-ı
terakkide [ilerleme yolunda] bize nusret [yardım]
ihsan buyurmasını temenni eyleriz.
(Vallahü'l-muvaffık).
Üstad-ı muhterem merhum Hamdi Bey

3
 RESİM
3 Resim ki mana-yı umumisi ile asar-ı tabiatın
[tabiattaki varlıkların] bir satıh üzerine
nakledilmesinden ibarettir. Zahirde [görünüşte]
maddiyata adem-i taalluku [bağlı bulunmaması]
cihetiyle hayat-ı medeniye için büyük bir ehemmiyeti
olmadığına hükmedilmek istenilebilir. Lakin
hakikatte öyle bir bedia-i mümtazedir [seçkin bir
güzelliktir] ki medeniyet alemine girmiş olan beni
beşerin [insanoğullarının] kaffesi [tümü] kendisine
arz-ı ihtiyac eyler.
Tasavvurat-ı beşeriyenin [insanlığın tasavvurlarının]
vücudpezir olmasına [ortaya çıkmasına], müşahedat­
ı insaniyenin [insanlığın gözlemlerinin] -imkan
dahilinde- beka bulmasına resimden başka bir vasıta
var mıdır? ..
Akvamın [milletlerin] hayat-ı ictimaiyesinde [toplum
yaşamında] resmin az çok taalluk etmediği [ilintili
olmadığı] bir şeye tesadüf eylemek imkan
haricindedir denilse mübalağa edilmiş olmaz.
Üzerinde yaşadığımız şu seyyare [gezegen], bir
resimdir. Şems [güneş] ile şemsin cazibesine tebaan
[uyarak] etrafında dönen seyyaratın [gezegenlerin]
heyet-i mecmuası [tümü] , bir resimdir.
Avalimin [alemlerin] heyet-i mecmuası [genel
görünüşü] olan kainat, enzar-ı beşerin [insanın görme
gücünün] ihatasına [kavramasına] imkan-ı tasavvur
olunamayan, ukul-ı insaniyeyi [insan aklını] hayret-i
musavvire halinde bırakan bir resimdir.
Terakkiyat-ı beşeriyenin [insanlığın ilerlemesinin]
birer numune-i hayretefzası [şaşırtıcı örneği] olan bu
kadar büyük şehirlerde görülen intizam ve
tekamülat [ilerleme], bu kadar mebani-i aliyede
[yüksek yapılarda] tecelli eden [ortaya çıkan] bedayi
[yenilikler] ve kemalat [olgunluk düzeyi] ki fenn-i
mimari [mimari bilimi, bilgisi] sayesinde vücuda
gelmiştir, acaba resimden başka bir şey midir? . .
Enzara [bakışlara] arz-ı letafet eden [güzellikler
sunan], ervaha [ruhlara] sefalar bahşeyleyen dilfirib
[gönül çelen] gülistanların [gül bahçelerinin],
gülistanlardaki nazarrüba [göz alıcı] hıyabanların
[ağaçlı yolların] resim ile olan münasebetlerini
tasvire ihtiyaç var mıdır? . .
Resim, mevsim-i şitada [kış mevsiminde] beni beşere
[insanlara] ruhefza [canlılık veren] baharlar, parlak
parlak tulular [gün doğuşları] temaşa ettirir
[seyrettirir] . Arzu eden kalbe de bahar içinde
hazanlar gösterir.
Bir bahar sabahında sahil-i bahrin yeşil kıyıları
üzerine oturmuş, o sükfınabad-ı latifde [sükun dolu
güzellikte] hayaline dalmış bir mest-i muhabbetin
[sevgiden mest olmuş insanın] uzaktaki beyaz
yelkenli bir gemiyi temaşa etmesi ne kadar hoştur,
fakat şu levha-i nefise [nefis manzara], şu hatıra-i
latife [güzel anı] zevale [yok oluşa] doğru koşup
gitmektedir, bunun devamını temin edecek vasıta-i
yegane ise resimdir.
Zaman bir vücud-ı nazenini [narin bedeni] hak-ı
siyaha [kara toprağa] atıyor. Birçok gözyaşları o
4
toprağa dökülüyor. O kıymettar vücuttan yalnız bir
hayal kalıyor. Gönül o hayal ile iktifaya mecbur
oluyor. O hayale ruh vermek istiyor. Acaba
muvaffak olabilir m i ? Ah ... olamıyor . . .
Kuvve-i mütehayyile [hayal gücü] o hayali, lefatet-i
mahsusası ile [kendine özgü güzellikleriyle]
muhafaza edemiyor.
Her şeye inkılap vermekten hali [geri] kalmayan
zaman, onu da bizden uzaklaştırıyor. O nazende
vücudu mümkün olduğu kadar nazargah-ı teselliyetde
[tesellisini] idame eyleyecek ancak resimdir.
Resim, cihan-ı şühuddan [gözle görülen dünyadan]
nihan olmuş [gizlenmiş] bir hakikati cismaniyete
getirir. Hayale ruh [can] ifaza eder [katar] .
Resim, bir milletin medar-ı mefhareti [övünç
kaynağı] olan, olanca şaşaa ve ihtişamı ile ensal-i
atiyeye [gelecek kuşaklara] intikal etmesi arzu
olunan vakayi-i azimenin [önemli olayların] daima
nazarlarda mütecessim [cisimleşerek] bulunmasını
temin eyler.
Şark imparatorluğunun enkazı üzerine vaz-ı serir-i
saltanat eyleyen [saltanat tahtını yerleştiren] Ebu' l­
Fetih Sultan Mehmed Han-ı Sani'nin [il. Mehmed'in]
debdebe-i cihangirane [imparatorlara özgü debdebe]
ile bir şevk-i muhteşem, bir sürur-ı mücessem
[cisimleşmiş gönenç] halinde Edirne kapısından
Istanbul' a dahil olduğunu görmek bir Osmanlı için
ne büyük saadet-i hayatdır? ! . .
Ruha ruh-ı değer bahşeden, gözlere eşk-i meserret
[sevinç gözyaşı] döktüren böyle azametli bir vakanın
tasvirinde parlak bir kalem ne kadar sarirefşan olsa
[kalem oynatsa] bir fırçanın ibraz edeceği iktidar-ı
rengin [renklerin gücü] ile hempa olamaz
[yarışamaz] . Bir devletin kuva-yı berriye ve
bahriyesinde [kara ve deniz kuvvetlerinde] ve umur-ı
ticariye ve iktisadiyatda [ticari ve iktisadi alanda]
makine fenninin pek büyük bir ehemmiyeti haiz
olduğunda şüphe yoktur. Şu fenn-i mühim ise daima
resimden istiane etmektedir [yardım istemektedir].
İnsanları intibaha [uyanışa] davet edecek, ahval-i
seyyieden [kötü duruma düşmekten] tahzir eyleyecek
[korunmasını sağlayacak] birtakım vakayii daima
nazargah-ı ibretde [ibret alınacak yönüyle] temsil
eyleyen resimdir.
Eşhası [kişileri], tarifat-ı kavliyeye [sözle tarife] kata
[asla] lüzum bırakmayacak bir surette tayin eylediği
cihetle resmin zabıta vazifesini bile teshil ettiği
[kolaylaştırdığı] ve bittabi memleketin emr-i inzibatı
üzerinde hüsn-i tesir gösterdiği şayan-ı tezkardır
[hatırlatmaya değerdir] . Çeşm-i im'an [dikkatli bir
göz] ile bakılırsa resmin her cisimde, her noktada
tecelli ettiği görülür.
Sadhezar [yüz bin kere] teessüf ki ehemmiyet ve
kıymetini tasvire çalıştığımız şu sanat-ı nefise-i
mümtaze memleketimizde şanı ile mütenasip bir
kadir [değer] ve itibar ihraz edememiştir
[kazanamamıştır] . Fevkalade olarak bazı erbab-ı
tabiat [sanata yönelen kişiler] zuhur etmiş ise de
 arzu edildiği veçhile feyznüma [verimli] olamamıştır.
Umumi bir nazarla bakılacak olursa bizde ressamlık
boyacılıktan, kalemkarlıktan öteye geçememiştir.
Ahval-i aleme pek ali bir noktadan bakmış olan
Fatih Sultan Mehmed Han' ın Italyalı bir ressamı
İstanbul' a celp eylediğini [çağırdığını] tarihler haber
veriyor. Hatta bu zatın Sultan-ı müşarünileyhin
[adını andığımız Sultanın] yağlı boya ile resmini
yaptığı rivayet ediliyor. Lakin daha ne gibi eserler
vücuda getirdiğine ve bunların ne olduğuna dair
malumat-ı vasia ve kariye [yeterli ve kesin bilgiler]
alınamıyor.
Hutfıt-ı mütenevviada [hat türlerinde] gösterdiği
iktidar-ı harikulade ile " lmamü'l-hattatin " unvanına
sezavar olan [layık görülen] üstad-ı azimü' l-kadr
4 [değerli üstat] Mustafa Rakım Efendi merhumun
yağlıboya ile cennetmekan [yeri cennet olan] Sultan
Selim-i Salis'in [111. Selim ' in], bir kıta resmini yapıp
Sultan-ı müşarünileyhe takdim eylediği tarihte
görülüyor. Lakin şu tablonun ne olduğuna dair
malumat yoktur. Şu haber-i tarihiden Mustafa
Rakım Efendi' nin muktedir bir ressam olduğu da
anlaşılıyor.
Acaba başka ne gibi resimler yapmıştır? Şu eserler
ne olmuştur? Bunları öğrenmek kabil değildir.
Bizden her cihetle ileride bulunan Avrupa 'da resme
pek büyük bir incizap [yönelim] mevcut olduğu
halde bizde o incizap yerinde nefret mevcuttur
denilse mübalağa edilmemiş olur.
Bir vaka-i mühimme-i tarihiyeyi tasvir eden tablo bir
tarih kitabıdır.
O kadar ehemmiyetli, o kadar kıymetlidir. Fakat biz
bunu takdir edemiyoruz. işte bu hali bertaraf etmek,
bu kıymetnaşinaslığı [kıymet bilmezliği] atmak,
ressamlığı memleketimizde neşir ve tamim eylemek
[yaygınlaştırmak] maksadı ile takriben yirmi beş
sene evvel Gülhane ' de " Sanayi-i Nefise Mektebi "
S I NAAT- ! N E F İ S EN İ N E H E M M İYET VE FAİ D E S İ
İnsanların yaptığı, sevdiği, hayret ve takdir ettiği
birtakım şeyler mevcut olduğunu ve bunların bir işe
yarar şeylerden olmadığını hiç mülahaza etmiş
misiniz [düşündünüz mü] ? Size sorarım: Bir kat
elbise üstüne takılan işleme neye yarar?
imali çok zaman götürür, kendi de elbisenin ne daha
sıcak, ne daha kullanışlı olmasına medar [yardımcı]
olur. Bir tabağın üstüne nakşedilen çiçeklerin faidesi
nedir? Bununla tabağın metanetine bir şey munzam
olmaz [eklenmez] .
Birçok eski dolapları tezyin eden o derin oymalar, o
tahtaların ortasına işlenmiş aynalar ne işe yarar?
Yahut bir hanenin en güzel çini ve fağfuri kaplarını
enzara [seyre] teşhir eden ve etrafı işlenmiş zarif
parmaklıklar ile mutarraz [işlemeli] olan evani [kap
kacak] mahfazalarının ne faidesi olabilir? Bir
dolabın düz tahtalardan imal olunduğu surette
metaneti daha az mı olur? Veyahut daha fena mı
kapanır? Tabaklar, kadehler, sofra takımları
5
te i ve ;üşa olundu [a ıldı]. Mütevari-i hak-i fena
[yokluk toprağına "an mış] olan üstad-ı muhterem
Hamdi Bevefendi
. merhumun eser-i himmeti bulunan
şu mektep o vakitten şimdiye kadar bir hayli talebe
yetiştirdi. Hala da yetiştiriyor. Gerek bu şakirdan
[öğrenciler], gerek surer-i hususiyede olarak çalışıp
memleketimizde yetişmiş olan diğer ressamlar
faaliyetten hali [geri] kalmamışlar ve pek çok eserler
vücuda getirmişlerdir ki ara sıra küşat edilmiş
[açılmış] olan sergiler buna delildir.
Lakin maatteessüf itiraf ederiz ki matlup olan
[istenilen] rağbet henüz mevcut değildir.
Ma 'rifet iltifata tabidir
Müşterisiz meta zayidir
Cemiyetimiz şu rağbetsizliği biliyor. Resim
muhabbetinin henüz arzu edildiği veçhe ile
taammüm etmediğini [yaygınlık kazanmadığını]
anlıyor. Fakat dünyada her şeyin say [çalışma] ve
sebat ile elde edileceğine de vakıftır. Cemiyetimiz
bütün mevcudiyetiyle çalışacak, arzu edilen derece-i
tekamüle vusul için elden gelen gayreti bezi
etmekten [harcamaktan] bir an hali [geri]
kalmayacaktır.
işte şu gazete o maksatla tesis edilmiştir.
Hutfıt-ı Osmaniye [Osmanlı hatları] ki resmin bir
şube-i mahsusa-i mühimmesidir [önemli bir dalıdır];
gazetemiz şu ciheti dahi nazar-ı dikkatden ·dfır
[uzak] tutmayacak ve hatta ve lede' l-icab
[gerektiğinde] sanayi-i nefisenin kaffesine [tümüne]
dair neşriyatta bulunmayı vazife addeyleyecektir.
Cen ab-ı musavvir-i hakiki muvaffak buyursun.
Sanayi-i Nefise Mektebi 'nden mezun
Şerif Abdülkadirzade
H üseyin Haşim
parmaklıksız, süssüz beyaz tahtadan mamul adi bir
sofra dolabında daha fena mı muhafaza olunur?
Bütün eski sandık yahut dolap kilitlerinde anahtarın
methalini [girişini] kuşatan küçük demir levhaya
bakınız! Adi bir demirci işi olduğu halde bunu
müzeyyen [süslü], tıraşide-i müşebbek [ağ biçiminde
kazınmış] bulursunuz. Şimdi yapıldığı gibi adi ve
murabbaü'ş-şekl [dörtgen şeklinde] bir demir levha
bile iktifa etmeyip de niçin bununla ızaa-i vakit
edilmiş [vakit kaybedilmiş] ?
Zamanın yed-i tahribinde [tahripkar elinde]
yaldızları biraz sönen, mermerleri kararan
Sultanahmet Çeşmesi'ni içinizde bilmeyen var mıdır?
Bu en bedi ve en mükellef asarın biridir. Duvarlarını
setreden [kaplayan] müzeyyenat-ı adidenin [pek çok
bezemenin] arasında güçlükle tefrik olunabilen bir
mücevher-i haraiddir [nadide mücevherdir] ! Naht
olunmamış [oyulmamış], ara tırılmamış,
kaldırılmamış bir el vüsarinde [genişliğinde] bile bir
 mesafesi yoktur. Bu mahfaza-i billurin [billur
mahfaza] altına konulmaya sezavat [layık] bir bedia-i
nefaset ve sebatdır. Birçok yaraları, birçok mesaiyi
imha etmiş olan bu müzehhebat [yaldızlar] ve
nahvetten [gösterişten] ne faide mutasavverdir
[tasavvur edilmiştir] ? Suyunu bir fıskiye havuzuna
boşaltacak bir musluğu bulunan, adi küçük bir
çeşme de bu işi göremez miydi?
Bana diyeceksiniz ki sahih [doğru]; bunlarla hiçbir
faide temin edilemez; fakat çekilen zahmet heder
değildir. iyi işlenmiş bir kat elbise güzel bir şeydir.
Münakkaş [nakışlı] bir tabağın manzarası düz beyaz
bir tabağınkinden daha latiftir, menhut [oyma] ve
güzel eşya tefrih-i nazar eder [gözlere ferahlık verir] .
En muhakkar [basit] bir meskene bir hava-yı neşat
ve sürur [neşe ve sevinç ortamı] bahşeder ki bu da
az çok kıymetli bir şeydir.
Çeşmeye gelince ziyaretine mesafat-ı baideden [uzak
mesafelerden] birçok seyyahları celp eden bu eser o
kadar güzel bir şey, beldemiz için o derece medar-ı
5 mübahatdır [övünç kaynağıdır] ki inşasına masruf
olan nukuda [paraya] bedel şimdi onu elden
çıkartmak bile istemeyiz!
Hakkınız var. Dünyada birtakım şeyler vardır ki bir
şeye yaramazlar. Yani görülecek el ile tutulacak bir
şeye yaramazlar. Halbuki bu şeyler en kıymettar
defainden [definelerden] daha kıymettardırlar. işte
işlemeler, eşya-yı nefise, elvah [tablolar, levhalar],
menhutat [oymalar] vesaireye zanaat deniyor.
Sınaat narin, güzel ve muhayyir [şaşırtıcı] olmaktan
başka bir şeye yaramayan şeylerden ibarettir. Sınaat
hiçbir menfaat temin etmez, kesemize bir para ilave
etmez. Fakat daha iyisini yapar: Kendisinden başka bir
şeyin veremeyeceği meserreti [sevinci], güzel bir şeyin
karşısında bulunduğumuz zaman ruhumuzu tehyiç
eden [heyecanlandıran] meserreti bizlerde ikaz eder.
Bahr-i bipayan [uçsuz bucaksız denizler] gibi, cibalin
[dağların] azamet-i vahşiyanesi gibi yahut serin ve
münevver [aydınlık] adi bir yaz sabahı gibi, bir
gurub-ı tabnak [pırıltılı bir gurup] gibi, kamerin
[ayın] bütün nücumu [yıldızları] etrafına alarak pak
ve müncemit [buz tutmuş] fezada melekeasa [melek
gibi] yükseldiği bir zamana musadif açık havalı bir
şeb-i şitai [kış gecesi] gibi menazır-ı kübera-yı tabiat
[yüce doğa manzaraları] önünde bulunup da bu
tesirden kim azade kalabilmiştir?
Öyle büyük ve mükemmel bir cihanın temaşası ile
içinizde mebhut olmayan [şaşmayan] kimdir?
Halbuki bunların cümlesi mahasin-i tabiiyedir
[doğal güzelliklerdir] . Bunda insanın yed-i
müdahalesi [elinin müdahalesi] yoktur. insanın ruy-ı
arzda [yeryüzünde] henüz mevcut olmadığı
milyonlarca seneler akdem [önce] bu mahasin-i fıtrat
[tabii güzellikler] yine böyle mevcut idi. insan
hayata veda ettikten sonra yine mede' l-eyyam [son
güne değin] bu bedayi payidar olacaktır. Lakin
insan tabiata hayret etmekle iktifa etmemiş, onu
taklit etmiştir. Etrafında gördüğü şeylere benzer
şeylerden kendi de yapmak istemiş, başka bir cihan-ı
bedi teşkil eden asarı meydana getirmiş, alem-i
sınaatı ihdas etmiştir [yaratmıştır]. ·
6
Birçok aliiimin [alametlerin] insanı hayvandan tefrik
ettiğini bilirsiniz. Bunların başlıcaları akıl ve
lisandır. Sath-ı zeminde yalnız ona muhtas [özgü]
diğer bir sıfat daha tanır mısınız? Bu ise " sınaat"tır.
Hayvanda kudret-i hirfet [sanat kudreti] vardır. Hatta
bazen sizi icab edecek [şaşırtacak] derecede üstadane,
muntazam bir hirfete [ustalığa] maliktir. Köstebeğin
açtığı uzun geçitleri, kunduzların inşa ettikleri setleri,
örümceklerin ördükleri hayretfeza [hayret verici]
şebekeleri [ağları], bir arı kovanının peteklerinde
meşhut olan [görülen] intizam-ı hendesiyi [geometrik
düzeni] velhasıl hayvanların maharet-i harikuladesinin
daha binlerce mislini temaşa ediniz.
Şu kadar var ki hayvan bazen mühendis-i zir-i suh
kadar hirfetşinas [usta] olduğu halde hiçbir zaman
bir sanatkar değildir.
Meskenini tezyin ettiğini, sırf latif yahut bedi bir şey
vücuda getirmek mahzuziyeti [zevki] için beyhude
bir işle iştigal ettiğini hiçbir zaman görmezsiniz.
Bilakis en kaba, en vahşi bir adam, Afrika'nın zencisi,
Amerika'nın yerlisi, Avustralya ormanlarının sakini,
havali-i kutbiyenin [kutup bölgesinin] mütemekkini
[sakini] de kendi aleminde ihdas-ı sınaat eder.
Baltasının sapını naht eder [oyar], kendine
gerdanlıklar, 1 bilezikler yapar, yüzünü tersim eyler
[boyar], çadırının derisi üstüne nakışlar işler.
Sınaat bir lisan-ı umumidir. Cümleye açık bir
kitaptır. Halbuki edebiyat lehçelerin ihtilafından
dolayı müteşettittir [dağınıktır] : Bir eser-i mimari
tarih-i inşası herhangi zamana musadif bulunur ise
bulunsun; menşei her neresi olursa olsun bunun
doğrudan doğruya muhatabı bütün memalikin
[ülkenin] insanlarıdır. Sınaat, ervah-ı sadeden [basit
ruhlardan] tabayi-i kemalperverdeye [iyi eğitim
görmüş karakterlere] varıncaya kadar bilcümle
meşarib [mizaçlar] ve mesalike [mesleklere]
alakadrmeratibihim [rütbe ve derecesine göre] hitap
ettiği için daha amik [derin] bir surette bir lisan-ı
umumidir. Başka zeminlerdeki itikadat ve
temayülatın ihtilafı ile araları pek açık olan fikirleri
bile vadi-i müşterek-i takdirde destbedest [elele]
musafat [gerçek dost] olurlar.
Sınaat-ı nefisenin tetkikindeki yegane meziyet,
iştigalat ve mücadelat-ı hayatiyeye bigane [yabancı]
oluşudur, insanların arasındaki tefrika [ayrım] ve
niza [çekişme] esasen menafi-i hususiye [şahsi
menfaatler] , mesail-i siyasiye [siyasal sorunlar],
mesai! ve deavi-i felsefiye [felsefi meseleler] gibi
esbaptan [nedenlerden] zuhur eder. Bu tefrikaların
haricinde kalan ve fevkine bile yükselen zevk-i
mahasin [güzellik zevki] , insanları yekdiğerine
takrip [yakınlaştırır] ve telif eder [barıştırır] . Bu
öyle şahsi ve bitaraf [tarafsız], sehl [kolay] ve amik
bir zevktir ki kuvve-i muhayyile [hayalgücü] ile
muhakeme, ihtiyac-ı tesir ile ihtiyac-ı tefekkür,
saika-i takdir ve hayret ve hasisa-i tetkik [karakter
incelemesi] gibi kuva-yı maneviyeden bizler de en
1 Gerdanlık teşkil edebilmek üzere delinmiş (hem de ne kadar
zahmetle!) çakıl parçaları kable 't-tarih-i ezmineye (tarihöncesine)
ait tabakat-ı türabiye [toprak tabakaları ] dahilinde bulunmuştur.
latif ve en ali olanlarını, havassımızı
[duygularımızı] , ruhumuzu hem tahrik hem teskin
eder. O kadar ruhlu ve o kadar mütenevvi [çeşitli]
olan bir hareket-i zekaiyenin ika ettiği [düşürdüğü]
ihtilafat ve mücadelatın bir hassa-i acibesi de
huşunetten [haşinlikten] muarra [arınmış] ve buğz
[hınç] ve adavetten [düşmanlıktan] müberra
[aklanmış] bir şiddeti haiz olabilmesi ve
ayaklandırdığı ihtirasatı da esasen tehvin eder
[hafifletir] gibi oluşudur. Hüsnün [güzelliğin] ruh-ı
insani üzerinde öyle bir kudret-i galibanesi vardır ki
ruh kendisine mevkuf-ı hayret [hayrete kapılmış]
iken husule gelen ezvak [zevkler] ve lezzeti ihlal
edebilecek olan tesiratı ya mahv yahut kendine
münkat eder [boyun eğdirir] . Bunun içindir ki en
muhtelif devirlerde ve en mütenevvi [çeşitli] şerait-i
ictimaiye tahtında [altında] teali etmek [yükselmek]
İTİBARİ MENAZIR
IR.TİSAM-1 MAİL YANİ
(A) Şeffaf bir satıh arkasından bir maddeye bakan
bir rasıdın [gözlemcinin] maddeden geriye çekile
çekile bu 'd-ı gayri mütenahiye [sonsuza] kadar
uzaklaştığı tasavvur olunursa rasıdın işbu bu' d-ı
gayri mütenahiden maddenin nikat-ı muhtelifesine
[çeşitli noktalarına] temdit ettiği [uzattığı] hutUt-ı
basariyesinin [göz çizgisinin] madde ile sath-ı şeffaf
arasındaki kısımları yekdiğerine muvazi [paralel]
olup maddenin evvelce sath-ı şeffaf üzerindeki
menazırı [perspektifi] bu defa adeta bir mürteseme
[izdüşümüne] tahavvül eyler [dönüşür] ve hutut-ı
şuaiye yerine hutilt-ı rasime [resim çizgileri] kaim
olur [geçer]. Eğer rasıdın bu tebaüdü [uzaklaşması]
sath-ı şeffafa amud-i istikametde [dikey yönde] ise
irtisam-ı mezkur [anılan izdüşüm] kaim yani
mürtesem-i adi olur. Ve eğer rasıt [gözlemci] sath-ı
mezkure [anılan yüzeye] mailen [eğik olarak] tebaüd
eylerse [uzaklaşırsa] işte o vakit husule gelen irtisam,
mail [eğik] olup buna da perspektif kavaliyer
[perspective cavalier] tabir olunur.
( Biz bu perspektif kavaliyere " itibari menazır"
dedik . )
Bundan istidlal olunur [şu sonuca varırız] k i
perspektif kavaliyer meselesi adeta şems [güneş]
vasıtası ile husule gelen gölgenin aynıdır ( Şekil 1).
Mesela ( ua _, - t _, - ) ü ç kemiyet-i vaziye mihveri
[koordinat ekseni] yani bir mikabın [küpün] üç dıl-ı
mücessemi [kenarı] , bunlardan ( L>-" _, ) (arz
[genişlik ] ) ufki ve sath-ı menazıriye [yatay ve yüzey
perspektife] muvazi ( ua _, ) (irtifa [yükseklik] ) şakuli
[düşey] aynı zamanda cephe hattı ve üçüncüsü olan
( t _, ) ( derinlik) sath-ı mezkure amuttur [ dikeydir] .
Farz edelim ki nazır [bakan] ( '5 _, ) istikametinde
namütenahi mesafeye tebaüd eylemiş [uzaklaşmış]
olsun. Mikabın [karenin] üç dıl-ı mücesseminin
[kenarının] menazır-ı itibarisi (perspektif kavaliyeri)
( t_ j , � j , U:. j ) olur. ( ua _, L>-" _, ) cephe dıl-ı
,.einsanları me:.' n [rurkun] edebilmek yalnız
sınaara na ip olrnu bir meziyettir.
Roma lmpararorluğu'na ,.e cumhuriyet-i Yunaniye'ye
ifaza-i şükfıh ey leyen [görkem ve berekete
kavuşturan] ve kurun-ı vustanın [ortaçağın] velvelehiz 6
[velveleyle yükselen] cumhuriyetleri arasında intişar
ettiği gibi XIV. Louis'nin zir-i zıll-ı azametinde
[azametli himayesinde] de İncila eden [görünen] hep
aynı sınaattır [sanatlardır]. Elhasıl sınaat bir muslihtir
[ıslah edicidir], maziyi bihakkın [hakkıyla] tekrim
etmekle [yüceltmekle] fikr-i vatanperveriyi takviye ve
tenvir eder.
Düyun-ı Umumiye mektupçusu
ve Sanayi-i Nefise Mektebi
tarih-i sınaat muallimi
Vah id
PERSPECTIVE CAVALIER
mücessemlerinin menazırları kendilerine muvazi ve
müsavi olur. Halbuki üçüncüsü olan ( t _, ) hangi
bir ( t j ) gibi bir menazır husule getireceği
aşikardır. Çünkü ( ..s _, ) hattına muvazaten [paralel
olarak] resmolunan
( r t ) hattı sath-ı menazıriyi ( t ) noktasında kat
ettiğinden [kestiğinden] ( t _, ) hattının menazır-ı
itibarisi de iki nihayet noktalarının menazırları
beynini [ortasını] vasletmekle [birleştirmekle] hasıl
olur.
(B) Tarif - Sath-ı menazıriye amut [dik] ( t _, )
hattının ( t j ) gibi menazır-ı amudi-i bu'd-ı
mücerredesine firari [kaçak] namını vereceğiz ( Şekil
2 ) . ( t j ) hattının ( t _, ) hattı ile daimi ve
., \\
1 jii:'' ,�_._;.; __...,.
� "'
Şekil 1 Şekil 2
muayyen bir nispet dahilinde olduğunu görmek de
güç bir şey değildir. Bu nispet daimi ( J ) ile irae
edilip [gösterilip] " nisbet-i tahvil" [dönüşüm oranı]
namı ile tevsim olunur [adlandırılır] .
Mabadı var
7
 H A K KA K L I K A L E M İ N D E
işte yeni bir sanat, mader-i keşfiyatın mehd-i
imkana vaz-ı ibda [hediye] ettiği son zade-i
marifet [hüner] !
Temsil ettiği asarın [eserlerin] asıllarındaki
letafeti hakkı ile muhafaza ve iraeye
[göstermeye] elverişli olması itibariyle sanat-ı
hakkin [hak sanatının] şuabat-ı adidesi [pek çok
dalı] meyanında [arasında] makbul ve mümtaz
bulunan ve fakat klişelerinin suret-i
mükemmelede imali uzun tecrübelere, fevkalade
maharete, fazla masarıfa [masrafa] mütevakkıf
[bağlı] olması ve tabı [basımı] hususunda da
birçok müşkülat bulunması hasebiyle mehil ve
metruk kalan taydus [taille-douce] usulü, bu
keşf-i cedid [yeni buluş] sayesinde bir devre-i
suhulet ve faaliyete [kolaylık sağlayan faaliyet
devresine] girmiş oluyor.
Artık bütün heveskaran-ı marifet cüzi bir zaman
zarfında nefis klişeler vücuda getirebilecekler.
Bunların mahsulat-ı matbuasını görmek
saadetine nail olacaklardır.
Hatta ressamlar artık eserlerinin bütün dakayık
7 [inceliklerini] ve şivesini muhafaza ve iraeye
muktedir hakkaklar aramak külfetinden
kurtulacaklar, kendilerine lazım olan klişeleri -
isterlerse - bizzat ve bissuhule [kolayca] vücuda
getirivereceklerdir.
Nitekim A. F. Gorguet, George Scott, Beaupre,
Emile Bayard [gibi] ressaman-ı meşhure pek
nefis selülotipi [cellulotypie] asar vücuda
getirmişler. Kezalik esatize-i musavvirinden
[üstat ressamlardan] olup sanat-ı hakka katiyen
vukuf ve münasebeti olmayan William
Bouguereau'nun ilk etüt olmak üzere yaptığı
"Amour"un hakkaklık nokta-i nazarından
şayan-ı tenkit hiçbir noktası görülmemiştir.
Velhasıl bu usul sayesinde herhangi bir muhibb-i
sanat [sanatsever] kartvizit, süslü ilan varakası
[kağıdı] , markalı ve müzeyyen [süslü] mektup
kağıdı klişeleri ihzar [hazırlayacak] ve
ta bede bilecektir.
Selülotipi plakları. - Klişelerirriizi vücuda
getireceğimiz selülotipi levhaları renksiz, şeffaf
mevaddan [maddelerden] terkip edilmişlerdir.
Bu levhalar aynı hacimdeki bakır levhalardan
sıkletçe yedi, kıymetçe üç defa hafiftir.
Bu levhaların her iki veçhi [tarafı] düz ve
mücella [parlak] olduğu gibi hakkedilecek
yüzünün kenarları - bakır plaklar gibi - şivlidir
[eğimlidir] . Bunlar her kıta da [boyutta] imal
edilebilir. Şeffafiyeti, modelin doğrudan doğruya
plak üzerine aynı zamanda istinsah [kopyalama]
ve hakki gibi bir menfaat-i azime [büyük yarar]
temin ettiği cihetle, ayrıca bir hassa-i kıymetdar
[değerli nitelik] teşkil eder.
Resmin tayin-i mevkii - Bir kağıt üzerine tersim
edilmiş [çizilmiş] bir kroki farz edelim. Bunu
plak üzerine nakletmek isteyen zat kendisine
tezgah hizmetini görecek olan masanın üzerine
koyduktan sonra üzerine plağı - şivli kenarları
üste gelmek üzere - vaz etmeli [koymalı] .
Badehu [sonra] plağı ileri, geri hareket ettirmek
suretiyle resmin mevkiini bittayin [tayinle] plağı
dört taraftan birer pünez [raptiye] ile resmi havi
[içeren] kağıdın üzerinden masaya tespit
eylemeli; fakat pünezlerin plağı delmeyip yalnız
kenarlarında sıkıca tutmuş olmasına dikkat
olunmalıdır.
Veyahut kağıdın kenarlarından birer santimetre
fazla bırakıp resmin mevkii tayin edildikten
sonra mezkur [sözü edilen] fazla kısımla dış
tarafa kıvrılarak soğuk tutkal veya zamk ile
plağın üzerine yapıştırılmalıdır.
Resmin plağa nakli. - Bir şekil samankağıdı
üzerine kurşunkalemi ile istinsah edilirse
selülotipi levhası üzerine akseden resmi de çelik
kalem ile öylece istinsah ve aynı zamanda
hakkedebilirsiniz. Bu veçhile önce hutut-ı
esasiyeyi [ana hatları] istinsah ve hakkederek
sonra da en küçük hutut ve gölgelere varıncaya
kadar ikmal eylersiniz. Hatta biraz resim ve
hakka vukufu olanlar hutut-ı esasiyeyi vücuda
getirdikten sonra tafsilat-ı saireyi kendi kudret-i
ressamane ve hakkakanesine göre itmam edebilir
[tamamlayabilir] .
Kağıt üzerinde modeli olmayıp da doğrudan
doğruya plak üzerine yapılmak istenilen resimler
hakkında ise şu yolda muamele edilmelidir.
Plağın şivli olmayan yüzüne hafifçe yani
şeffafiyetini bozmayacak derecede ponza
[süngertaşı] tozu sürerek biraz matlık verdikten
sonra kurşunkalemi ile resmi yapmalı; son
tashihatı [düzeltmeleri] da bilicra [uygulamayla]
üzerine kenarlarından bir beyaz kağıt
yapıştırdıktan sonra plağın hakkedilecek yüzünü
çevirmeli. Plağın şeffafiyeti diğer cihetteki resmin
- fakat bittabi ters olarak - tezahürünü temin
ettiği cihetle çelik kalemi hutut-ı mütezahirenin
[görünen çizgilerin] üzerinden yürüterek ameliye­
i istinsahiye ve külliyeyi ikmal etmelidir.
Mabadı var
Midhat Rebii
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ MERKEZİNDE
KÜŞAT EDİLEN DAİMİ SATI Ş SERGİSİ PROGRAMID I R
1 - Teşhir edilmek ve satılmak üzere
idareye tevdi edilecek yağlıboya,
suluboya, karakalem ve sair usullerde
her kıtada [boyutta] tablo ve sair
sanayi-i nefiseye müteallik [ilişkin] asar­
ı cedide ve atikanın [yeni ve eski
eserlerin] kıymeti ashabı [sahipleri]
tarafından vaz edilecek [koyulacak],
kabul ve adem-i kabulü [kabul
edilmemesi] heyet-i idarenin ekseriyet-i
arasına [ oyçokluğuna] mütevakkıftır
[bağlıdır] .
2 Eserlerin orij inal olup alelade kopya
- 8- Asarın hin-i füruhtunda [satışında]
olmaması, sanat-ı tersimce [resim
sanatınca] haiz-i kıymet bulunan bazı
kopyaların kopya olduklarını mübeyyin
[açıklayan] etiketleri havi bulunması,
çerçevelenmiş olması, hin-i teslimden
[tesliminden] üç gün zarfında istirdat
edilememesi [geri alınamaması] şarttır.
3- Teşhir edilen asarın eshabının
[sahibinin] müsaade-i tahririyesi [yazılı
izni] olmadıkça istinsah edilmesine
[kopyalanmasına] müsaade edilmez.
4- Aza-yı cemiyetin kendi eserleri
8 müstesna olmak üzere üç aylık ücret-i
teşhiriye, yarım metre murabba [kare]
mahal işgal eden asardan beş ve bir
metre ve daha ziyade mahal işgal eden
asarın beher metre murabbaı yedi
buçuk kuruş hesabı ile istifa olunur
[ücret alınır] .
5- Teşhir müddeti hitam [son] bulan
asar eshabının arzusu ile ücurat-ı
mezklırenin [yukarıdaki ücretlerin]
tekrar istifası suretiyle tecdid-i kayd
[kayıt yenileme] ve temdid-i müddet
edilir [süre uzatılır] .
6- Asarın hin-ifüruhtunda [satışı
sırasında] esman-ı baliğasının [tutarın]
yüzde onu idareye ait olmak üzere
9
bittevkif [ayrılarak] mütebakisi [kalanı]
sekiz gün zarfında eserin idareye
teslimini mübeyyin makbuzun istirdadı
[iadesi] ile eshabına tesviye edilir
[ödenir] .
7- Müddet-i teşhirin hitamından evvel
eshabı tarafından ahzı [alınması] arzu
edilen asara satılmış nazarı ile bakılarak
kıymet-i mühimmesi üzerinden yüzde
on istifa edilmedikçe [ücret
alınmadıkça] iade edilmez.
bedeli kamilen idare sandığına teslim
edilmedikçe müşteriye ita edilmez
[verilmez].
9- Taşra ve memalik-i ecnebiyeden
gönderilecek ve iade edilecek asarın
nakliye ve gümrük, ambalaj ve masarıf­
ı sairesi eshabına ait olduğu gibi füruht
edilen asarın bu müsüllü [gibi]
masarıfatı müşteriye aittir.
1 0- Teslim edilen asar, Cemiyete vedia
[emanet] hükmünde olup Hudanegerde
[Allah göstermesin] harik [yangın]
vesaire gibi kaza neticesi zayiattan
dolayı cemiyet zamin [sorumlu]
değildir. Şu kadar var ki eshabı
eserlerini kendi namlarına sigorta
ettirebilirler.
1 1 - Sergi her gün açıktır. Zairden
[ziyaretçilerden] bir kuruş duhuliye
istifa edilir.
12- Aza-yı cemiyet ve eshab-ı asar için
duhuliye serbesttir.
1 3- Haftada bir gün muhadderata
[kadınlara] tahsis edilecektir.
Fi 1 0 Nisan sene 3 2 6 [1 9 1 0]
 ŞuuNAT

Bern şehrinde telgrafa müteallik bir abide-i tarihiye tesisi takarrür ederek
[kararlaştırılarak] onun resmi için Telgraf İttihadına [birliğine] dahil olan
devletler memaliki sanatkarlarının müsabakaya davet edilecekleri
mevsukan [yazılı olarak] haber alınmıştır.
Osmanlı sanatkarlarının şimdiden nazar-ı dikkatlerini celp ederiz.

TEŞEKKÜR

Cemiyetimizin heyet-i idaresi azasından Mesrur izzet Beyefendi tarafından

meşahir-i musavvirinden [ünlü ressamlardan] J. Aram imzasını ve bin
sekiz yüz seksen yedi tarihini havi olan ve bir duhter-i pakiz [temiz
bakire] edayı temsil eden on beş lira kıymetinde yağlıboya bir tablo ve
Tekezade Said Beyefendi canibinden [tarafından] de "Samothraki"
muzaffereni [nikesi] namına vücuda getirilen abide ile " Achille"
heykelinin alçıdan mamul numunelerine nazaran daprenatür [d 'apres
nature, doğadan çalışma] olarak yapılmış karakalem bir tablo cemiyet
namına ihda buyrulmuştur [hediye edilmiştir]. Heyet-i umumiye namına
her ikisine de arz-ı teşekkürat olunur.

O S MANLI RESSAMLAR CEMİYETİ DAİMİ SATIŞ SERG İ S İ

- Cağaloğlu ' nda fırın ittisalinde [bitişiğinde] - Her gün açıktır. Duhuliye
[giriş] bir kuruştur. Pazartesi günleri muhadderata [kadınlara] mahsustur.

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti hafta olarak 2 Nisan 1 326 [ 1 9 1 0] tarihinde

keşide olunan [çekilen] piyangodan isabet edip henüz eshabı tarafından
ahzolunmayan [teslim alınmayan] tabloların numaraları 20, 30, 12, 2 8 .

REDD-İ İ SNAD

Müceddeden [yeniden] darbı takarrür eden nikel mesklıkat [paralar]

hakkında MeskGkat Müdüriyeti 'nden gazetelere gönderilen tamimname,
nikel meskükatın kalıpları "gayet zarif" olup şimdiye kadar darp olunan
meskükat-ı lslamiye'nin "en mükemmeli " olduğunda sanayi-i nefise
erbabı müttefiktir, denilmiş ise de şu ittifakta cemiyetimizi teşkil eden
sanayi-i nefise erbabından hiçbirinin dahil olmadığını beyan eyleriz.

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessis/erinden

Osman Asaf
Manzume-i Efkar Matbaası

10
d_ rl... � ·�'.:ı .;�l.ill.>.:'" ._..� _,..;.
d_ ._.< ,\ ..) l� ('L:
•
.

d J�k · i

d.o.� �\:..., • J-"_Jt(;I_-�� d<:...6'."" )•\�) J\;c

. )_,:))\ p (;
" ..; . o-"_lJ.N_I ..::.?
.,. .)x..., "':� /'

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 2
1 5 SAFERÜLHAYIR SENE 1 3 29
l ŞUBAT 1 3 26 [ 19 1 1]
Heyet-i tahririye müdürü
Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesul
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
M. Adil Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 HAT
9 Hat ki eşkal-i mahsusa-i kelimatın müretteben bir
kağıt yahut diğer bir satıh üzerine tersim
olunmasından ibarettir. Alelade bir nazarla
bakılacak olursa - maksadın husulünü
[gerçekleşmesini] temin etmiş olduğuna binaen - bu
kadarla iktifa edilmek muvafık görülür. Hatta bu
nokta-i nazardan "El-hattu ma yukrau" [Hat
okunmaz] diyenler bulunmuştur. Filvakıa yazıdan
maksat okunmak olduğuna göre hattın suhuletle
[kolayca] okunacak bir dereceye gelmiş olmasının
kafi görülmesi, hat ile bundan ziyade uğraşılmanın
beyhude bir iştigal olduğuna hükmedilmesi iktiza
eder [gerekir] .
Lakin hakikat böyle değildir. Güzellik, o şaşaa-i
mümtaze her nerede tecelli eylerse gözler, gönüller
oraya müncezip [tutkun] olur. Tabiat-ı insaniye,
letafet ve nefasete meftundur [tutkundur] . Dünyayı
lerzan eden [titreten] pek büyük kuvvetler, serfüru
[itaat] etmek ne olduğunu bilmeyen inkisarnapezir
[inkisar kabul etmeyen] kudretler hüsne [güzelliğe]
karşı zebun [güçsüz] olmuşlardır. Beni beşer
[insanlık] , bir nur-ı muhit-i hakikinin asar-ı
tecelliyatı olan şu mükevvenat [varlık alemi] içinde
daima bir hakikati takip ve taharri [arayış]
sevdasındadır. O hakikatten nişan [işaret] veren
pertev-i letafeti [güzelliğin pırıltısını] az çok
herhangi bir noktada münceli [pırıldar] görürse
kalben oraya temayül edeceği tabiidir. Müstelezzat-ı
ruhaniye [ruhani zevkler] alem-i maddiyatdan pek
uzaktır. Nefaset, kalbe başka bir safvet, başka bir
lezzet verir. Ruhu ila eder [yüceltir] . . . Vakt-i
baharda kalem-i kudretin levh-i zümürrüdini
[zümrüt levhayı] arz üzerine nakşeylediği o hutut-ı
r o bedayinin [güzel yazıların] , o sutur-ı nefaisin [nefis
satırların] temaşasından füshatabad [sonsuz
genişlikte] ruhunda hasıl olan inkişafın hakkı ile
tasvirine imkan var mıdır?
Nazar, maddeten hiçbir faidesi olmadığı kuvve-i
akilanenin taht-ı tasdikinde [onayına bağlı] olan ve
fakat ruha tesiri kabil-i inkar olmayan şu lezzetli
temaşadan bir an bile ayrılmak istemez.
Nazar, şu levha-i nefise-i tabiatı saatlerce süzerek
zevkyab [hoşnut] olduğu gibi hakikaten numune-i
letafet olmak üzere tezyin edilmiş bir hüsnühat
levhasından da mütelezziz olur.
Nefis ve celi bir sülüs hattı ile - kavaid-i mahsusası
gözetilerek; keşideli ve mutatavil [uzun] hurufunun
[harflerinin], (Velteffeti 's-saku bi 's-saki [Bacak
bacağa dolanmıştır] ) nazm-ı celilince yekdiğeriyle
hüsn-i iltifaf ve itilafına riayet edilerek vücuda
getirilen levha-i dilrüba [güzel levha], enzarı nefaisle
mütelif [uyum içinde] hüsn-i tabiat erbabı indinde
bir baharabad-ı mahasindir [güzellik dolu bahardır] .
Nam-ı celili [yüce adı], hüsnühata intisabı olanlar
[ bağlananlar] tarafından daima hürmetle yad olunan
Hazreti Şeyh'in hatt-ı enfes-i müstesnası ile ipek
kağıdı üzerine yazılmış ve o hatt-ı füruzan ile
mütenasip olacak surette tezhip edilmiş bir (hilye-i
12
garra-i risaletpenahi [Hz. Muhammed' in yüce
özelliklerini anlatan hat] ), hakikaten inikasgah-ı
nur-ı vech-i saadet [mutluluğun nurlu yansıması]
denilecek derecede müşaşadır [gösterişlidir] .
Esatize-i hat [hat ustaları] tarafından, her tabiatın
müncezip olacağı [cazip bulacağı] sevimli kağıtlar
üzerine yazılmış olup da elyevm [bugün] eyadi-i ehl-i
lslam'ı [Müslüman illerini] tezyin etmekte bulunan
Mesahif-ı şerifenin [Kuranların] münevveriyetinden
bahsetmek, güneşin ziyasını tarife kalkışmak
kabilinden değil midir?
Erbabı tarafından büyük büyük himmetlerle vücuda
getirilmiş ve maabid-i İslamiye [lslam mabetleri] ile
sair mahallere talik edilmiş [asılmış] olan birçok
elvah-ı nefisenin [güzel levhanın] kuluba [kalplere]
ifüza eylediği [doldurduğu] sefa kabil-i tefsir midir?
Hutut-ı mütenevviada hakikaten vasıl-ı mertebe-i
infirad olan [tek olmak mertebesine erişmiş] üstad-ı
mübeccel [yüce üstat] Mustafa Rakım Efendi 'nin,
Fatih Cami-i şerifi civarındaki selatin [sultanlar]
türbelerinin mahall-i muhtelifesinde mahkuk
[hakkedilmiş] olan ve yalnız türbeler için değil
memleketimiz için müzeyyenattan [mücevherlerden]
addolunmaya şayan bulunan o hutlıt-ı bergüzidesine
[seçkin hatlarına] , keramet-i kalemiyedir denilse
mübalağa edilmiş olmaz. Hele müşarünileyhin [adı
anılanın] Fatih Caddesi üzerindeki büyük türbe ile
Tophane'de vaki [bulunan] Cami-i Nusret'in iç
taraflarına celi hatt-ı sülüs ile yazdığı adimü' n-nazir
[benzersiz] kuşaklar, o binalar için hakikaten
muhalled [ebedi] birer nitak-ı mefharetdir [övünç
kuşağıdır] .
Üstaz-ı refiü'ş-şan [yüksek namı olan üstat] merhum
Hafız Osman'ın sülüs ve nesih hatları ile yazılmış
levha ve murakkaalarını [hattat meşknamelerini],
Dedezade, Katibzade Refi, Veliyüddin Efendi,
Mehmed Esad el-Yesari, Yesarizade Mustafa izzet,
Melek Paşa hafidi [torunu] Ali Haydar Bey gibi
esatizenin [üstatların] talik hattı ile muharrer
[yazılmış] asar-ı nefisesini temaşa, insanı hakikaten
zevkyab [hoşnut] eder. Zamanımızdaki esatiz-i hat
tarafından meydana getirilen nazarrüba [göz alıcı]
levhalar da nefaisperestanın gönüllerinde yine öyle
tesirat icra eyler. İşte ruhu telziz eyleyen [zevk veren]
şu mahasin alelade yazı ile değil ancak hüsnühat ile
vücuda gelmiştir.
Hatt-ı sülüs, zatındaki melahati, hareke ve
müteferriatı gibi tezyinat ile dübala eyleyerek [ikiye
katlayarak], nazarfirib [göz alıcı] bir kisve-i
nazikterine bürünerek talatnüma-yı kemal olur
[pırıldar] . Hatt-ı talik ise letafet-i zatiyesini zevaid-i
iltihakından [harf birleşmelerindeki fazlalıklardan]
istiğna göstererek [uzak durarak], cazibesine itimat
eyleyerek ruh-ı mücerred gibi arz-ı endam eyler.
işte şu hale göre hatt-ı sülüsü, mütelebbis [giyinmiş]
bir dilber-i şivekara [işveli dilbere], hatt-ı taliki
uryan bir nigara [sevgiliye] teşbih edenler
[benzetenler] isabet eylemişlerdir.
 Ey abd-i serefrazı hüdavend-i Meddin
Cem'iyetimiz buldu vücudunla sa'adet
Hat, sanayi-i nefiseden olan resmin mühim bir
kısmıdır. Şu sanat-ı nefiseye vaktiyle bizde fevkalade
ehemmiyet verilmiş, hutlıt-ı mütenevviada meleke
iktisabı [kazanma] büyük bir hüner olmak üzere kabul
edilmiş idi. Ressamlığa nasılsa rağbet etmemiş olan
Osmanlılar hüsnühattı kendileri için doğrudan doğruya
resim ittihaz etmişler ve hattatlığı son derecede ileriye
götürmek için ziyadesiyle ibraz-ı mesai eylemişlerdir.
Elyevm [bugün] eyadi-i ihtiramda [hürmetli ellerde]
bulunan asar-ı müstahsene [beğeni toplamış eserler] ise
bihakkın [hakkıyla] ihraz-ı muvaffakiyet eylediklerinin
[başarı kazandıklarının] edille-i münevveresidir [açık
13
Kılsın ebedi şaşa'a-i zatını Allah
Ey necm-i zeka bedr-i deha mihr-i necabet
Hüseyin Haşim
kanıtıdır] . Hattatlık, pek itibarlı, pek kıymetli bir
marifet idi. Bu sıfat-ı mütemayize [değerli sıfat], sahibi
için bir şeref-i hakiki, bir mevki-i mahsus temin eyler
idi. Diğer eazım [büyükler] şöyle dursun, padişahlar
bile hattat idi. Sultan Mahmud Han-ı Sani [il.
Mahmud] hazretlerinin Ayasofya Cami-i şerifinin
mihrabı yanında muallak [asılı] bulunan levha-i
celilesiyle Fatih, Sultan Bayezid cevami-i şerifesindeki
celi yazıları, sülüs hattı ile yazılmış diğer asar-ı güzidesi,
hakikaten hüsnühattın şerefini müzdad eyleyecek
[çoğaltacak] measir-i mahrnudedendir [övgü toplayan
sanat eserlerindendir].
 Sultan Abdülmecid Han hazretlerinin kendi
binagerdeleri olan [inşa ettiği] Hırka-i Saadet Cami-i
şerifindeki elvah-ı kebiresiyle [büyük levhasıyla]
türbe-i münifesinde [yüce türbesinde] muallak [asılı]
sülüs ve nesih kırası lezzetle ziyaret olunacak asar-ı
nefisedendir.
İşte bihakkın tekemmül etmiş olan şu sanat-ı
makbule, revnakını [parlaklığını] muhafaza etmekte
iken muahharen [daha sonra] - sanayi-i nefise
erbabını dilhun eyleyecek [üzecek] bir surette -
inhitata [çöküşe] uğramıştır. Sadhezar [yüz bin kere]
teessüf. . . Hüsnühat muhabbeti gittikçe gönüllerden
silinmiş ve o sevimli, kıymettar hattatlık bugün,
adeta ittisafından [vasıflarından] istihya olunur
[utanılır] bir sıfat derekesine tenezzül eylemiştir
[düşmüştür]. Memleketimizde yazı muhabbetinin
zevaliyle [son bulmasıyla] hutihun [hatların]
levazımından olan daha bir hayli sanayi-i makbule
de mahvolup gitmiştir.
Hutut-ı mütenevviaya taban [doğuştan] meyl-i
n mahsusu olan sadr-ı esbak [eski sadrazam] merhum
Ahmed Cevdet Paşa hüsnühattın tekrar tenevvür ve
erbabının tekessür etmesi [çoğalması] maksadı ile
Babıali'ce bazı teşebbüsat-ı nafıada [yararlı
teşebbüslerde] bulunmuş idi. Müşarünileyhin
makam-ı sadaretden infisalinden [ayrılmasından]
sonra şu emr-i hayra ehemmiyet verilmediğinden
netice-i matlube [istenilen sonuç] istihsal
olunamamıştır.
Bugün, hüsnühata taalluk eder [ilişkin] mühimce bir
şey zuhur etse işin içinden muvaffakiyetle
çıkabilecek iki üç zat-! alikadrden [saygıdeğer
kişiden] ibarettir.
Bize mahsus olan ve eslaf-ı kiramın [saygıdeğer
öncellerimizin] ikdamı [sebatla çalışması] ile cidden
tekamül etmiş bulunan şu marifet-i islamiye'ye karşı
bu derecede kayıtsızlık ihtiyar edişimize
[göstermemize] ne kadar teessüf olunsa yeri vardır.
Hüsnühat tahsiline rağbet olunmadığı gibi esatiz-i
hattın bize yadigar eylediği asar-ı nefiseye de
ehemmiyet verilmiyor. O güzide eserler. . .
Ecdadımızdan, üstatlarımızdan bize intikal eyleyen o
İTİBARİ MENAZIR
İRTİSAM-! MAİL YANİ
Birinci nüshadan mabat
Bu surette firarilerin istikameti ve nisbet-i tahvil
malum olursa menazır-ı itibari de muayyen olur.
Bir menazır-ı itibarinin şeraitini dakikleştirmek için
en basit olan tarz ( U"" J , t J , lY' J ) gibi üç kemiyet­
i vaziye [koordinat] mihverinin [ekseninin] yani üç
mikyasın [ölçeğin], ( lY' J ) (arz mikyası) ( U"" J )
( irtifa mikyası) ve ( t J ) (derinlik mikyası) , menazır­
ı itibarisini resmetmek ve bunları aksama [parçalara]
taksim eylemekten ibarettir.
cihankıymet yadigarlar. . . Katiyen bildiğimize göre
Avrupa 'ya çekilip gitmektedir. İnsan şu hale IZ
baktıkça ateşler içinde kalıyor. .. Londra Müzesinde
Şeyh ve Hafız Osman hatları ile muharrer [yazılı]
olan sekiz kıta Mushaf-ı şerif [Kuran] bulunduğu,
mukaddema [daha önce] bir eserde müsadif-ı
nazarımız olmuş [gözümüze çarpmış] idi. Şeyh hattı
ile muharrer ve suret-i nefisede müzehhep bir
murakkaanın Viyana Müzesine gönderilmek üzere
altı ay mukaddem [önce] bir Avrupalı tarafından
otuz liraya mübayaa edildiğini [satın alındığını] de
bu kere bir zat müteessifane [üzülerek] hikaye
eyledi. Nefis bir şeyin kıymeti bilinmeyen bir yerden
çekilip kıymeti takdir olunan mahalle gideceği
bedihidir [açıktır] .
Hasılı, bugün bizde yazı cihetince nefaset ayaklar
altına atılmış, demir uçlu kalemler ellere alınmıştır.
Hüsnühattan ne zarar gördük ki bu kadar teneffür
[nefret] ediyoruz. Sanayi-i nefisenin diğer aksamında
da tekemmül eylemek için fevkalade gayrette
bulunmak iktiza ediyorken [gerekiyorken] zaten elde
edilmiş olan hüsnühat hakkında bu kadar tekasül
[ilgisizlik] gösterilmesi şayan-ı taaccübdür
[şaşırtıcıdır] . Sülüs, nesih, talik, Divani yazılarına
ehemmiyet vermeyişimiz şöyle dursun, her gün
kullandığımız rık ' a yazısında bile bir kayıtsızlık
görülmeye başladı. Gönül, bu halin devamına artık
tahammül edemiyor, ulum u fonun ile beraber
sanayi-i nefiseden olan hüsnühattın da terakkisini,
eski derece-i kemaline avdetini [dönmesini] arzu
ediyor. Bedihidir ki herkes hattat olamaz, zaten biz
de öyle bir muhali [imkansızı] temenni etmiyoruz.
Maksadımız, memleketimizde hüsnühat
muhabbetinin taammümü [yaygınlaşması] ve hattat
denilebilecek erbab-ı hattın tekessürüdür
[çoğalmasıdır]. Buna çare mekteplerimizde evlad-ı
vatana hüsnühattı sevdirmek ve ümmü'l-hutut
[hatların en önemlisi] addolunan sülüs yazısı ile
diğer hatları ehemmiyetli olarak talim eylemektir.
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
PERSPECTIVE CAVALIER
( t J ) derinlik mikyası firarilerin istikametini ve
( t J ) mikyasının taksimatından birinin ( lY' J ) veya
( U"" J )dan taksimatından birine taksimi bu da ( J )
nisbet-i tahvilini hasıl eyler. Şekil 2 ' de,
- '-' j 2 d ur.
..
L.9 = ..., _, = -3-
( r ) Hassalar - İrtisam-ı umumide ve güneş vasıtası
ile husule gelen gölgeler menazır-ı itibariyelerinde
bervech-i ati [aşağıdaki] halata [durumlara] tabi
olurlar.
14
 � Cennetmekan firdevsaşiyan Sultan Abdülaziz Han hazretleri D
Sultan-ı müşarünileyhin [adını andığımız Sultanın] şehzade-i necabetmevsumları ve
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti 'nin reis-i fahrisi, ressam-ı ziiktidar devletlu, necabetlu
Abdülmecid Efendi hazretlerinin eser-i ali-i üstadaneleridir.

15
 ( l ) incisi - Eşkal-i cebhiyenin kaffesi menazır-ı
itibarilerinde kendilerine hem müsavi, hem de
muvazi [paralel] olup uzaklık ve yakınlıklarının
tesiri yoktur. Menazır-ı mahrutide [konik
perspektifte] ise bir şekl-i cebhi menazırı kendisine
müsavi olamayıp müşabih [benzer] olur. Ve
uzaklaştığı nispette küçülür.
(2)incisi - İki muvazi hat, menazır-ı itibarilerinde de
muvazi olur. Menazır-ı mahrutide iki muvazi hattın
mutlak müşterek bir nokta-i firarları vardır.
(3 ) üncüsü - iki muvazi hattın üzerinde alınan iki
parçanın yekdiğerine olan nispetleri menazır-ı
itibarilerinde de aynı olur. Halbuki menazır-ı
mahrutide böyle olmaz.
Bir hatt-ı rasimin [çizilmiş bir çizginin] bir cephe
müstevisi [düzlemi] üzerine devr-i tatbiki -
Bu'd-ı mücerredde [uzayda] bulunan ve menazır-ı
itibarisi ( t .J ) olan ( t .J ) hattının havi olduğu
müsteviyi [düzlemi] ( L>4 .J ._,.., ) cephe müstevisi
üzerine tatbik edelim. Devir ve tatbik mihveri
( t .J ) 'ın menazırıdır.
Devir esnasında ( .J ) noktası hareket etmez. Bu'd-ı
mücerredde bulunan ( t .J ) hattı hem sath-ı
menazıriye binaenaleyh ( L>4 .J ._,.., ) cephe müstevisine
hem de ( Ç -' ) istikametinde ( t .J ) mihverine amut
[dik] olarak devir eder. ( i- ) noktası ( L>4 .J ._,.., )
müstevisinden iki metre ileride ve bu'd-ı mücerredde
olup ( t .J ) üzerinde olmayan ve bilmesaha iki metre
mesafede bulunup derinliklerin mevki-i
müntakillerini tayin eyleyen ve fakat gayri
müntakilleri ( .J ._,.., ) veya ( L>4 .J ) üzerinde bulunan
bir noktaya devir ve tatbik olunur. Binaenalazalik
[bundan ötürü] eğer nisbet-i tahvil
= -23- ıse .J = -23- .,..' -'
- . '
� .,.. yahut bilakis,
olur. Tarif-i diğerle ( ı:- .J )yı bulmak için nisbet-i
tahvilin nisbet-i makusesiyle ( .,.. .J ) darp olunmalıdır
[ çarpılmalıdır] .
Bu'd-ı mücerredde olan hatt-ı rasim bu'd-ı
mücerredin [uzayın] ( i- ) noktasından ( .,.. ) menazır
noktasına doğru gittiği halde şimdi ( ;: ) nokta-i
.J 'T ;: .J = ';ı}
tatbikinden ( .,.. ) menazır noktasına doğru temdit
olunur. Bu halde ( .,.. ;: ) hatt-ı rasimin tatbiki,
zaviyesi irtisam-ı mailin gerek sath-ı menazıri ile
gerekse ( L>4 ._,.., .J ) gibi diğer cephe müstevileriyle
teşkil eylediği zaviyedir.
r3 Ufki bir daire muhitinin itibari menazırı
( L>4 .J , t .J , ._,.., .J ) taksimatı havi üç mikyas olup
( t .J )na muvazi olan firarilerin nisbet-i tahvilleri:
( � = 1 : 2 ) olduğuna göre Şekil 3 'te ( t ._,.., ) müstevi­
i ufkisi [yatay düzlemi] dahilinde menazırı
16
resmolunacak dairenin kutru [çapı] ( '-' ı ) olsun.
Menazır-ı mahrutide olduğu gibi icra-yı amel
olunacak ( '-' ı ) etrafında ufki daire bu 'd-ı
mücerredde kaldırılarak burada hendesi [geometrik]
( t .J ._,.., ) olduğundan daire ( � '-' ;: ı ) vaziyetinde
şakuli olarak şekl-i hakikisinde bu'd-ı mücerredde
kalkar.
Matlup olan [istenen] menazır-ı itibariyi bulmak için
bu'd-ı mücerredde kaldırma ameliyatının aksini yani
devir ve tatbik usulü icra olunur.
Şekil 3
(A) Bir noktanın ve bir mümassın devir ve tatbiki -
( _, ) bilfarz bu'd-ı mücerredde kaldırılmış olan daire
üzerinde ( <? ) bir nokta ( v <? .J ) o nokta mümas
[teğet] bir hat olsun. Mihver üzerine ( iı <? )
amudunu tenzil edersek devir ve tatbikipde hatt-ı
mezkur [bu hat] mevzu-i firarisi olan ( D D )
vaziyetinde bulunur. Nisbet-i tahvil 1 : 2 'ye müsavi
olduğundan,
D 1 iJ D'
- __
iJ - alınır.
2
( w <? ) mümassın tatbiki için ( w ) noktası mihver
üzerinde bulunduğundan hareket esnasında tebdil-i
mekan etmediği cihetle mümassın tatbiki ( w D )
olur.
(B) T enbih - ( ı:- , r , <? ) . . . . . gibi noktalar devir ve
tatbik hengamında [sırasında] birer kavis resmedip
mezkur kavislerin veterleri [kirişleri] yekdiğerine
muvazi olarak ( r r - <? D ) ilhden [ve diğerlerinden]
ibaret bulunur. B'u ndan istidlal olunur [şu sonuç
çıkar] ki mezkur veterlerden herhangi biri bilfarz
( ._,.., c!.l ) veteri ( L>4 _, ) mihveri üzerinde 1 metrede
( t ..ı ) mihver-i firarisinde de 1 metre mesafede
bulunan iki nokta beynine [arasına] vaslolunmuştur
[bağlanmıştır]. Bu halde diğer veterlerin ( ._,.., )
veterine muvazi resmolundukta nisbet-i tahvile
tevafuk etmekle [uymakla] usul-i tersim
kolaylaştırılmış olur.
Bu usul, menazır-ı itibariye tatbik edilmiş kavis
veterleri usulüdür.
(C) Kat-ı nakısın [elipsin] haricine mersôm [çizilmiş]
mütevaziladla [paralel kenar] - ( '-' ı ) ye amut [dik]
 olan ( ..S ) nısf-ı kutru [yarıçapı] devir ettirilerek
( .,.. ..s ) vaziyetine getirilir.,( .,.. ) noktasının mütenazırı
olan ( � ) noktası alınıp (A i ..::'.ı i ) harice
resmolunacak mütevaziladla [paralel kenar]
bulunur. O ( ..::..ı ) noktalarındaki mümaslar [teğetler]
firarilere muvazidir.

(D) Malum herhangi bir ( � ) noktasından mürur

eden [geçen] kat-ı nakıs mümassı -
Usulü veçhile ( � ) noktası ( '-f' ) noktasına gelinceye
kadar devren kaldırılıp ( <::..--- r '-f' ) mümassı [teğeti]
asıl 'şekl-i daireye
resmolunduktan sonra ( r )
noktası ( r ) noktasına i :..> Şekil 5
devir ve tatbik olunur.
Bu mesele, ( � ) noktası ( Resimde) ( .,.. 5 ) (levha-i irtisamda) 2 kere ( s .,.. )
=

resinin [başlangıcının] ve (resi!llde) firari ( '-' ı ) (levha-i irtisamda)

=

itibari menazırı ve kat-ı ( s .,.. '-' ı w ı ) noktalarından ( <.>" J )e muvazi

nakıs kaidesi olan bir resmolunan hatlar dıl-ı mücessem [ayrıt] gayri

<'.)�; 1
j : L
•• :
• mahrutun halli demek
-· , mahdudunu çıkarır.
(2)incisi - ( c:::. A ) noktaları konur. Bunun için
' 1 ! ' ·· ,

olacağından bu halde
mümas, mahrutun hudud-ı (resimde) ( A .,.. ) (levha-i irtisamda) ( c:::. � .A. i ) 2
= =

haricisi olur. kere ( ', '.) ) naklolunur.

\

(E) Kat-ı nakıs ( c:::. .b ) Bu suretle ( c:::. A '-' ı ) istinad-ı şekil ( J :ı )

istikametine muvazi olarak
�
resmolunan mümassın
Şekil 4 nokta-i teması - ( c:::. .b )
hattı ( c:::. .b ) mevziine
kaldırılıp dairenin hakiki şekline ( J J ) mümassı
' ( J :ı ) erbaatüldıl [dört kenar] imtidadınca diğer
( C:::. .b ) hattına muvazaten resim ( J J J ) hattı ( J J )
va'ziyetinde devir ve tatbik edilir.
' parçaya binmesidir. İşbu şekil ( J :ı ) erbaatüldıl ile
Doğramalardan zıvana parçasının itibari menazırı
( Şekil 4) Yekdiğerine kaimen merbut zıvananın
elevasyon ve planını gösterdiğine göre iki parça
ağaçtan biri ( r ) şakuli [dikey], diğeri ( "' ) ufki
[yatay] ve her biri aynı murabbai maktada [kesitte]
olup murabbai kaim [dik] kısımları görünen
kısımlardan ibarettir.
Bu nevi rabıtalar direkleri ve kuvvetli setre ve
erbaatiladla [dörtgen] (yesari) hasıl olur. İşbu ( J :ı )
erbaatiladlanın bu nam ile yad edilmesi çünkü ( "' )
parçası ( c:::.. A '-' c:::. A ı ) müstevileri [düzlemleri]
istikametince kat olunursa erkek zıvana hasıl olup
( "' ) parçası ( r ) parçasına geçerek zikrolunan şekil
diğer parça kesb-i irtibat etmeyip yalnız sath-ı temas
hasıl olur. Mevkiinde raptetmek için ( � ) parçasına
zıvana denilen bir ( .b ) çıkıntısı ilave edilip ve
çıkıntı ( r ) parçasında bulunan ve yuva tabir olunan
mahalle geçirilir.
( 3 ) üncüsü - Müstevinin zaviyesi ( c:::. A ) olan zıvana,
zıvana yatağı denilen 1 , 2, 3, 4 müstevisiyle
kesilmiştir.
Menazırı çıkarmak için cephi olan ( .b A ) hattı
üzerinde ( resimde) ( � A ) levha-i irtisamda 2 kere
=

havalelerde traversleri birbirine bağlamak hususunda ( ',_,'7 ) tulü ahzolundukta 1, 2, 3, 4 mütevazüldılı

müstameldir [kullanılır] . Şekilde dıl-ı mücessem
[ayrıt] üzerine bu veçhile mevzuu bulunan ahşap
q parçaların eni en ziyade olan ve bununla beraber en
çok mukavemet izhar edecek tarafı gözükmektedir.
Bu tarz istihkamlarda setreler arasındaki mazgalları
yapmakta kullanılır.
Menazır-ı itibarisini çizmek - Şekil 5 ( l.>"" J , t J ,
<.>" J ) üç mikyas istikameti olduğuna göre resmi biraz
büyücek çıkarmak maksadı ile Şekil 4 ' teki levha-i
tayin eder.
Resimde 1 -2 ve 3-4 firarilerinin tulleri levha-i
irtisamdaki 1 -2, 3-4 tullerine müsavi olduğu şeklin
tetkikiyle kolayca anlaşılır.
(4)üncüsü - Zıvana temeli (resimde) 5, 6, 7, 8 şakuli
( .J � ) hattı temel mütevazüldılının mihveri
makamında alınıp bunun ianesiyle ikişer adet çizilen
hatların resmi çıkar.
( Resimde) 6-7, ( levha-i irtisamda ) 2 kere 6-7 ve
=

irtisamın ebadının zıfını [iki katını] alarak arzlar ( resimde) 5-6 (levha-i irtisamda) 5-6 olur.
=

[genişlikler] ve irtifalar [yükseklikler] ( l.>"" J , <.>" J )
hatlarına muvazi itibariyle derinlikler tazif
edilmediği takdirde nisbet-i tahvil ( '..J 1 :2 )
=
olacağı aşikar olup bervech-i ati [aşağıdaki] ameliyat
icra ediliyor.
( l )incisi - Evvela ( s .,.. '-' ı ) kısm-ı kaimin menazırı
çizilir. Bunun için:
(5 )incisi zıvananın 5-9 ve 6 - 1 0 . . . ilh hatları ( <.>" J )
hattına muvazi ve levha-i irtisamda nazırlarının
ikişer misline müsavi olarak alınıp ikmal edilir.
Mabadı var
Sanayi-i Nefise-i Osmani Riyaziye ve Menazır
muallimi
Binbaşı Ahmed Ziya

17
 HAKKAKLIK ALEMİNDE

B İ R KEŞF-İ C E D İ D - C E LLU LOTYPI E

Mabat

Yazıların plak üzerine nakli - Huruf-ı fi···�·" ��- =--

müzeyyene, kartvizit, reklam varakası gibi
şeylerin klişeleri - tabolundukları zaman
doğru çıkmak üzere - ters hakkedilmek lazım
gelen yazılar hakkında bazı usul-i basite
vardır, şöyle ki:
Bir samankağıdının üzerine biraz tebeşir tozu
gezdirdikten sonra istediğiniz yazıyı yazınız,
mürekkebi kuruttuktan sonra kağıdı tersine
çevirerek kenarlarından biraz zamk veya soğuk
tutkal ile plağın altına tespit ediniz. Bunun
altına bir beyaz kağıt koyarak plağın
hakkedilecek yüzünden baktığınız zaman yazıyı
ters olarak görürsünüz. Artık çelik kaleminiz
ile bunu hakketmekten kolay bir iş yoktur.
Plağın tersini geçen nüshada tarif ettiğimiz
veçhile ponza tozu ile hafifçe mat bir hale
IJ getirerek yazıyı doğrudan doğruya yazıp
üzerine beyaz bir kağıt kapatmak ve diğer
yüzünden ters olarak hakketmek de
mümkündür.
Hak ameliyesinin suret-i icrası - Hak için
istimal edeceğimiz alat ve edevat çelik kalem
( Şekil 1) ile rulet ( Şekil 2 ) tabir olunan gölge
kaleminden ibarettir. Çelik kalem ağaç bir sap
Şekil 1
Şekil 2
ile bunun ortasından tulanisine [uzunlamasına,
diklemesine] geçirilmiş bir çelik telden
müteşekkil ve adeta kurşunkalemine
müşabihtir [benzer], bu kalemler incelik ve
kalınlıklarına göre muhtelif numaralara
ayrılırlar. Karilerimizden [okurlarımızdan] bu
sanatı tatbik etmek isteyenlere iki numara
gölge kalemi ile gayet ince çizgileri bile tersim
ve hakka müsait bulunan dört numara çelik
kalem tedarik ve istimal etmelerini
[kullanmalarını] tavsiye ederiz.
Mabadı var
Midhat Rebii

Bin üç yüz yirmi yedi senesi Eylül iptidasında [başında] Dersaadet'te küşadı mukarrer
[kararlaştırılmış] olan umum resim sergisinin programına, cemiyetimize dahil olmayıp da sergiye
iştirak etmek isteyen umum Osmanlı ressamlarının malumu olmak üzere bervech-i ati [aşağıda]
derç ediyoruz. 1

UMU M RE S İ M S ERGİ S İ PRO GRAM I

1 - Her sene eylül-i Rumi'nin on beşinde
cemiyet merkezinde veyahut heyet-i idarece
tensip edilecek [uygun bulunan] diğer bir
mahalde küşat edilecek sergi üç ay imtidad
edecektir [sürecektir] .
2 Kopya olmamak şartı ile her nevi tablolar
-
ve asar-ı heykeltıraşiye ve mimariye ve
hakka.kiye ile bilaistisna erbab-ı sanayi-i nefise
iştirak edebilirler.
3 İştirak edecekler eserlerini ağustosun on
-
cemiyetin heyet-i idaresine teslim edeceklerdir.
4 - Asar-ı varide [gelen eserler] heyet-i
umumiyece müntehip [seçici], laakal [en az] dört
kişiden mürekkep bir heyet tarafından hafiyen
[gizli] müzakere ve tetkik neticesinde bihakkın
kıymet-i sanatkaraneyi haiz olanlarının arkasına
" kabul" işareti vaz edilecektir [konulacaktır] ki
mezkfir işareti haiz olmayan asar [eserler]
idarece eshabına iade edilecektir.
5 Kabul edilmeyen asar adem-i kabulünden
-

beşine kadar çerçevelenmiş olduğu halde dolayı eshabının hakk-ı itirazları yoktur.

ergiye iştirak edecek zevatın ! kişilerin] adreslerini şimdiden cemiyetimize bildirnıeleri rica olunur.
6- 2 Kabul edilmeyen asar satış sergisine
nakledilebilir.
7 - Eylül zarfında heyet-i idarece intihap
edilecek zevat-ı marufe-i muktedireden
mürekkep laakal dört kişilik bir jüri heyeti
tarafından dereceler tayin edilecektir.
8 - Tayin-i derecat neticesinde ihraz-ı mükafat
eden [ödül kazanan] sanatkar birer kıta
takdirnameleriyle beraber bu husus için
cemiyetçe ihdas edilecek madalyalar ita
kılınacaktır [verilecektir] .
9 - Derece-i mükafat ressamlık, mimarlık,
heykeltıraşlık, hakkaklık sanayiinin her
birerlerine ait olmak üzere birinci, ikinci ve
üçüncülüğü kazananlara maaşahadetname
[şahadetname ile birlikte] altın, gümüş,
bronz madalyalar ve diğer şayan-ı takdir
olanlara da yalnız takdir varakaları ita
olunacaktır.
10 - Madde-i mezkfırede münderiç [yer alan]
madalya masarıfı [masrafları] reis-i
mufahhamımız [yüce başkanımız] devletlu,
necabetlu Abdülmecid Efendi hazretleri
tarafından lütfen deruhte buyrulmuştur
[üstlenilmiştir] .
11 - Kabul edilen asarın fotoğrafları ile
esbabının [sahibinin] esami [isimleri] ve
fotoğrafları ve takdir edilen derecat cemiyetin
mecmuasına her sene neşri mukarrer olan
nüsha-i fevkaladesiyle neşredilecek ve işbu
masarıf-ı neşriyeye [basım giderlerine] medar
[yardımcı] olmak üzere hin-i kabulde [kabul
olunduğunda] bir metre murabbaına [kareye]
kadar mahalli işgal eden tablolardan yarım
lira, ondan fazla miktar için beher metre
murabbaı bir lira-yı Osmani hesabı ile kaydiye
istifa edilir [ücreti alınır].
12 - Müddet-i teşhir zarfında satılacak asar
bedel-i müşterasının [satış bedelinin] yüzde
onu cemiyete aittir. Mütebakisi [geri kalanı]
serginin hitamından [kapanışından] sonra on
beş gün zarfında eserin idareye teslimini
mübeyyin [gösteren] makbuzun istirdadı [geri
verilmesi] ile eshabına [sahiplerine] tesviye
edilir [hesap kapatılır] .
13 - Asarın hin-i füruhtunda [satışında] hiç
olmazsa nısf-ı bedeli [bedelinin yarısı] idare,
makbuz mukabilinde müşteriden ahzedilerek
esere satılmıştır ibaresini havi etiket vazı ile
hemen sahib-i esere tahriren [yazılı olarak]
ihbar ve serginin hitamında mütebaki
meblağın tamamen istifası ile müşteriye teslim
edilir.
2 Cemiyet merkezinde mevcut Daimi Sarış Sergisinde teşhir
ediliyor.
19
14 - Pey akçesinin itasında bey'-i münakit
[akdedilmiş satış] olduğu cihetle gayra I6
[başkasına] füruhtu [satışı] gayri mümkün
bulunduğu tabii olmakla serginin hitamında
müşteri tarafından aranılmayan asarın bedel-i
müsemmasının [belirlenmiş bedelinin ] yüzde
onu idarece pey akçesinden bittevkif
[ayrılarak] mütebakisi eser ile beraber eserin
sahibi olana teslim ediliyor.
Binaenaleyh bundan dolayı cemiyet atide
[gelecekte] bir gfına [şekilde] mesuliyet kabul
etmez ve vukuu muhtemel müracaatın sahib-i
esere ait olacağı tabiidir.
15 Serginin hitamına on beş gün kala eserleri
-
bulunanların gelip almaları ilan edilecek ve
serginin hitamından beş gün zarfında
kaldırılmayan eserin cesamet ve kıymetine
göre heyet-i idarece tensip edilecek miktarda
arziye istifa edilir.
16 Taşra ve memalik-i ecnebiyeden [yabancı
-
ülkelerden] gönderilecek asarın gümrük,
ambalaj ve nakliye gibi sergi mahalline kadar
bilcümle [bütün] irsal ve iadesi masarıfı
eshabına ait olduğu gibi füruht edilecek
[satılacak] asarın bu müsüllü [benzeri] masarıfı
müşteriye aittir.
17 - Masarıf-ı umumiyeye medar olmak
üzere zairlerden [ziyaretçilerden] iki kuruş
duhuliye [giriş bedeli] istifa edilecek ve
haftada bir gün beş kuruş duhuliye ile havasa
[özel kişilere] ve bir gün meccanen [bedava]
zükfıra [erkeklere] ve bir gün de iki kuruş
duhuliye ile, bir gün de meccanen olmak
üzere iki gün muhadderata [kadınlara] tahsis
edilecektir.
18 - Eserler sergide bulundukları müddetçe
istinsahına [kopyalanmasına] müsaade
edilmez. Sahib-i eserin muvafakatiyle
fotoğrafla istinsah ve tab-ı füruhtu hakkı
münhasıran cemiyete aittir.
19 - Asar-ı mersule [gönderilen eserler]
cemiyete vedia [emanet] hükmünde olup
Hudanegerde [Allah saklasın] harik [yangın]
vesaire gibi kazalardan dolayı cemiyet zamin
[sorumlu] değildir. Şu kadar var ki esbabı,
eserlerini kendi namlarına sigorta
ettire bilirler.
20 - İşbu program evrak-ı havadisle
neşredilecek ve bir nüshanın dahi hükümete
itası ile mazhar-ı mükafat olan tabloların
iştirasında [satışında] hükümet-i seniye [yüce
hükümet] tercih edilir.
 Şuu AT

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' ni teşkil eden azanın kendi fotoğrafları ile

eserlerinden birer tanesinin kopyalarını gazetemize derç eylemeyi tensip
ettiğimizden [uygun bulduğumuzdan] cemiyetimizin riyaset-i fahriyesini
lütfen deruhte buyurmuş [üstlenmiş] olan devlet!u, necabetlu Abdülmecid
Efendi hazretlerinin fotoğrafiyeleri müşarünileyh hazretlerinin
cennetmakarlarını [cennetmekanlarını] musavver olan 3,60 x 2,60
ebadında bulunan grandeur naturel yağlıboya tablosunu derc-i sahife-i
mefharet eyledik.

TEŞEKKÜR

Gazetemizin intişarından naşi [sebebiyle] evrak-ı havadisin hakkımızda

gösterdiği teveccühata kemal-i memnuniyetle arz-ı teşekkürat eyleriz.

TAYİN

Cemiyetimiz azasından Düyunuumumiye memurin kalemi müdür muavini

ve komisyon raportörü izzetlu Şerif Ferid Beyefendi, Dahiliye Nezaret-i
A l iyesi memurin kalemi müdüriyetine tayin buyrulmuş olduğundan
mumaileyhi cemiyetimizin heyet-i umumiyesi tebrik eder ve mazhar-ı
muvaffakiyet olmasını cenabı Haktan temenni eyler.

AZİ MET

Cemiyet azasından ve gazetemiz erkan-ı tahririyesinden Midhat Rebii Bey

cemiyet namına menazır-ı mahalliyenin fotoğraflarını ahzetmek ve
tetebbuat-ı fenniyede [bilimsel araştırmalarda] bulunmak üzere Rodos'a
gitmiştir.

İHDA

Aza-yı cemiyetden Darüşşafaka resim muallimi Agah Efendi tarafından

tersim olunan iki esb-i sabareftarı [hızla koşan atı] irae eden [gösteren]
büyük kıtada [boyutta] yağlıboya bir tablo mekteb-i mezkı'.'ıre [anılan
mektebe] ihda [armağan] olunmuştur.

PİYANGO

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti menfaatine olarak 2 Nisan sene 326 [ 1 9 1 0 ]

tarihinde keşide olunan [çekilen] piyangodan isabet edip henüz eshabı
[sahibi] tarafından ahzolunmayan tabloların numaraları 20, 30, 1 2 , 2 8 .

20
 İTİZAR

1 numaralı nüshamız makineye verilmek üzere iken bazı esbaba

[nedenlere] binaen matbaa değiştirmeye mecbur olduğumuzdan mezkur
nüshada bir hayli nokta, kelime, terkip hataları vukua gelmiştir.
Ezcümle üçüncü sahifenin birinci sütununun otuz ikinci satırının baş
tarafı " koşup gitmektedir" olacak iken "gitmektedir koşup" suretinde
dizilmiş. Yine o sahifenin ikinci sütununun yirmi dördüncü satırındaki
" hüsn-i tesir" sehven [yanlışlıkla] " hiss-i tesir" olmuş. Dördüncü
sahifenin ikinci sütununun yirmi ikinci satırındaki " yaldızları" yanlış
olarak "yıldızları" tertip edilmiş [dizilmiş]. Son sahifenin nihayetinde
münderiç " Redd-i isnad"ın beşinci satırındaki "müttefiktir" sehven
"mefkader" olmuş.
Maalitizar [özür dileyerek] tashih olunur.

Müdür-i mesut
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessislerinden
Osman Asaf

"Şant" Matbaası - Galata' da Cami Kapısında, numara 9

21
._;.:. .�_)):'. ı ..... ı ._;;ı,• • _;.<1�
.ı ,!IJI C. ; > ;�·T

cl ,...�t .. �> d j p '. .il \ ..ı.'.c. --'� r: r.5 J�J.. ... ".. ..Ji
�. ... ��·
..:.ı.. __._ , .J\;<- r'-; J J'._. J.-'•

cl Jol.: • �
---

d · �Aı· L.\:...., . )�)�;ı _,....� � .:!..\� ).-\- ) J\;ı:.

· ).J:ı_,ı _;:; o _,,f'..1. o�T)� \ .,!..?. .J..l:.-'-:�v>
.. ....... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .....

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 3
1 2 REB İYÜLEVVEL SENE 1 3 29
l MART SENE 1 3 27 [ 1 9 1 1 ]

Mesleğimize muvafık ihda buyrulacak asar derç olunur.

Heyet-i tahririye müdürü

Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesul
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
M. Adil Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 RES SAM ŞEKER AHIY1ED ALi PAŞA
I7 İnsan, vatanını sever. Vatanını sevdiği için vatanının
yetiştirdiği eazıma [büyük şahsiyetlere] da muhabbet
eder. Vatanına her ne suretle olursa olsun hizmet
sebk eden [sunan] zevata [kişilere] karşı kalbinde
büyük bir incizap [bağlılık] hisseyler. Kıymetli
vatanda perverişyab-ı kemal olan [yetişen] o
kıymetli vücutları daima lisan-ı ihtiram ile yad
etmek ister. O zevat-ı mübeccelenin teracim-i
ahvaline [yaşamöyküsüne] ıttıla [bilgi] peyda
etmekle, takip eyledikleri mesalik [yollar, yöntemler]
hakkında tetkikat icra edilerek istifaza eylemeye
[feyiz almaya] zevkyab [hoşnut] olur.
Gazetemiz, sanayi-i nefiseden bahis olduğu cihetle
biz yalnız şu cihetten temeyyüz eden, ibda-ı
nefaisdeki [güzel eserlerin yaratılmasındaki] maharet­
i acizkaranelerinden vatanı müstefiz [feyizlenmiş]
eyleyen ekabiri tezkar etmek [anmak] arzu-yı
vicdaniyesinde bulunuyoruz. Hafahane-i ademe
[yokluk diyarına] çekilen ecille-i erbab-ı nefasetin
[güzellikten anlayanların] teracim-i ahvalini,
mümkün olduğu kadar bittahkik [araştırarak] kayıt
ile vecibe-i kıymetşinasiyi ifa etmek emelinde
bulunduğumuz gibi, vücutları elyevm [bugün] medarı
iftihar olan zevat-ı mütemeyyizenin [seçkin kişilerin]
müessir-i üstadanelerini de zikir ile kalben istilzaz
etmek, kendilerine şu suretle tebcilat-ı mahsusa [özel
saygılarımızı] arz eylemek istiyoruz.
Nam-ı alisini [yüksek ismini] makalemize unvan-ı
mefharet ittihaz eylediğimiz [iftiharla başlık
yaptığımız] ressam Şeker Ahmed Paşa ki dest-i
kudretin [Allahın ezeli gücünün], maşrıkü'l-mahasin
[güzelliklerin kaynağı] denilecek müstesna bir
tabiatla tezyin ederek şu suvergah-ı şühuda getirdiği
[varlık verdiği] bir vücud-ı muhteremdir [saygıdeğer
kişidir] . Fenn-i tasvirde haiz olduğu iktidar ile
resmin halavet-i mahsusasını [özgün zevkini] evlad-ı
vatana izakaya [tattırmaya] muvaffak olmuş büyük
bir sahib-i himmet bulunduğundan - burhan-ı tazim
[saygı işareti] olmak üzere - müşarünileyhin [adı
geçen üstadın] tercüme-i halinden bed' ile şirinkam
oluruz [hoşnutluk duyarız] :
Ahmed Paşa 1 25 7 [ 1 84 1 ] tarihinde Üsküdar'da
mürtesim-i levh-i vücud olmuştur [doğmuştur] .
I B Pederi Ali Efendi namında bir zattır.
1262 [ 1 846] tarihinde beş yaşında olduğu halde
Üsküdar'da mektebe başlattırılmış ve dokuz sene
tahsile devam eylemiştir. 1271 ' de [ 1 8 5 5 ' de]
bilimtihan [sınavla] Mekteb-i Tıbbiye'ye dahil oldu.
Mektebin son senesine kadar irtika eylemiş
[yükselmiş] ve her sene imtihan-ı umumide (aliyyü'l­
ala [pekiyi ] ) sertifika ahzetmiştir [almıştır] .
Sanayi-i nefisenin resim kısmında fıtraten [doğuştan]
büyük bir istidada [yeteneğe] malik olduğu, ibraz
eylediği [yarattığı] asar [eserler] ile tahakkuk
eylediğinden [anlaşıldığından] Tıbbiyye'ye duhulünden
[girmesinden] dört sene sonra, on sekiz yaşında
bulunduğu halde mekteb-i mezkılrun [adı geçen
mektebin] resim muallim muavinliğine tayin kılındı.
23
Fenn-i tersimde [resim tekniğinde] gösterdiği liyakat-i
mümtaze cennetmekan Sultan Abdülaziz Han
hazretleri tarafından takdir buyrulduğundan
şerefsadır olan [şeref veren] irade-i seniye [padişahın
emri] üzerine ikmal-i tahsil [tahsilini tamamlamak]
için 1 2 8 0 [ 1 864) tarihinde Paris'e izam olundu
[gönderildi] . 1 286'da [ 1 8 76 ' da] Gustave
Boulanger'nin atölyesine devam ederek bilimtihan
[sınavla] Paris sanayi-i nefise mektebine [güzel
sanatlar akademisine] duhul ile [girerek] ressam-ı
şehir [ünlü ressam] Mösyö Gerôme 'a şakirt
[öğrenci] oldu.
1 869 sene-i miladisinde [yılında] Paris resim
salonlarında ve 1 870 senesinde Paris'te küşat olunan
[açılan] umumi sergide tablolar teşhir eyledi
[sergiledi] .
Sergideki resimleri şayan-ı takdir görüldüğünden
ikmal-i tahsil etmiş olduğuna dair kendine
şahadetname [diploma] ita olunduğu gibi mükafat
olmak üzere üç ay müddetle Roma'ya izam eyledi.
1287 [1 871] tarihinde İstanbul'a avdet eylediğinde
[döndüğünde] yüzbaşılık rütbesiyle Mekteb-i
Tıbbiye'ye resim muallimi tayin buyruldu. Tarih-i
mezkilrda [bu tarihte] Bayezid, Zeyrek, Kapudan
[kaptan] İbrahim Paşa mekatib-i rüştiyesinin resim
muallimliklerini de ifa eyledi ve o senenin nihayetinde
Sultanahmet'teki Sanayi Mektebi' ne muallim oldu.
Müşarünileyh, şu muallimliklerde bulunduğu müddet
zarfında evlad-ı vatanın resme olan muhabbetlerinin
izdiyadıru [artmasını] mucip olacak teşvikat-ı icradan
hali [geri] kalmadığı gibi, memleketimiz halkının
nazar-ı dikkatlerini celp edecek ve şu sanat-ı nefisenin
temin eylediği menafi-i maneviye ve maddiyeye binaen
Avrupa'da mazhar olduğu terakkiden vatanımızı
haberdar eyleyecek asar-ı bergüzidenin [seçkin
eserlerin] vücudpezir olmasına [yaratılmasına] da son
derecede bezl-i mesai eylemiştir [çaba sarf etmiştir] .
Ahmed Paşa, tabiatı letafet-i mahsusası ile [özgün
güzelliğiyle] satıh üzerine takallüde tekellüf [taklide
kalkışmak] şaibesinden bilkülliyye [bütünüyle]
intizah etmiş olmak [uzak durmak] maksad-ı
mühimm-i rasihanesiyle [sağlam ve mühim
maksadıyla] -alelekser [çoğunlukla]- müteferriatı
[ayrıntıları] suret-i mahsusada [özellikle] iraeden
[göstermekten] istinkaf eylemiş [kaçınmış] ve emr-i
tasvirde [betimlemede] haiz olduğu iktidar-ı
fevkaladeye [üstün gücüne] binaen [dayanarak]
mahasin-i tabiiyyeyi [doğanın güzelliklerini], resimde
vücudu [varlığı) fennen elzem olan dakayıkı
[ayrıntıları] tablolarına hürriyet-i kamile-i üstadane
[büyük bir özgürlük ve ustalık] ile vaz ederek
[katarak] tanzir etmiştir [resmetmiştir] .
Müşarünileyhin asar-ı mahareti olan resimleri
temaşa edip de müncezip [tutkun] olmamak, kudret­
i ilahiyenin o elvah-ı bedianın [güzel tabloların]
musavvirine [ressamına] ihsan buyurduğu hüsn-i
tabiat [yüksek zevk] hakkında hayrette kalmamak
mümkün değildir.
Ahmed Ali Paşa 1 2 8 8 [ 1 8 72 ] tarihinde Mekteb-i
Sanayi'de bir resim sergisi tesis etti ki bu sergi
Istanbul 'da vücuda getirilen resim sergilerinin
birincisidir. Müşarünileyh asar-ı latifesini bu sergide
teşhir ederek Osmanlıların nasılsa rağbet etmedikleri
Merhum ressam Şeker Ahmed Ali
fenn-i müstahsen-i tasvir [estetik resim tekniği, resim
estetiği] hakkında celb-i enzara [dikkat çekmeye] ve
şu suretle memleketimize resim muhabbetini isara
[yaymaya] himmet eyledi.
1 2 8 9 [ 1 8 73] tarihinde Sultan Mahmud Türbesi
kurbünde [yakınlarında] vaki [bulunan]
Darülfünun'da yine bir resim sergisi küşat etti [açtı] .
B u sergiler için - bir tarafı Türkçe diğer tarafı
Fransızca olarak - tabettirilmiş olan zarif biletlerden
elyevm [şimdi] mevcut olan birkaç kıtası
24
manzurumuz olmuştur [tarafımızdan görülmüştür] .
Ahmed Ali Paşa ' nın şu hidemat-ı terakkiperveranesi
mazhar-ı takdir olduğundan tarih-i mezkfırda [aynı
yıl] rütbesi kolağalığına terfi buyruldu.
Müşarünileyh yine o sene kolağası rütbesinde
Paşa
bulunduğu halde firdevsaşiyan [yeri cennet olan]
Sultan Abdülaziz Han hazretlerine yaver olmak
şerefini ihraz eyledi [kazandı ] .
Sultan-ı müşarünileyhin [andığımız sultanın] meftur
olduğu [yaratılıştan] meyl-i maali [yüce yönelimleri]
iktizasınca [gereğince] sanayi-i nefiseye muhabbet-i
mahsusası vardı. Yaverliğinde bulunan merhum
Ahmed Paşa da icra-yı teşvikat eylediğinden Avrupa
mehere-i erbab-ı tasviri [resim üstatları] tarafından
vücuda getirilip idrakat-ı ruhiye-i Osmaniye'ye
 [Osmanlı ruhuna ve anlayışına] tevafuk eden [ uygun
olan] birtakım kıymettar tabloların saray-ı
hümayunlar için mübayaası [satın alınması]
hakkında irade-i seniye-i hazret-i padişahi
[padişahımızın yüce emriyle] şerefsudur eyledi
[buyruk verildi] . Ahmed Ali Paşa şu irade-i
şahanenin hükmünü infazen üstadı bulunan Mösyö
Gerôme' la muhabere etmeye başladı. Arzuya
muvafık olduğu anlaşılan tablolar, mevcut
ressamların eserlerini satmakla iştihar etmiş
Ahmed Ali Paşa atölyesinde
[ünlenmiş] olan ve elyevm [şimdi] Paris'te mağazası
bulunan Mösyö Gaupil vasıtası ile mübayaa olundu
[satın alındı ] . Şeker Ahmed Paşa yediyle [eliyle]
mahall-i münasebeye talik edildi [bağlandı] . Bugün,
Saray-ı hümayunlarda mevcut olan ve mütehayyiz
[saygın] üstatların eserleri olmak cihetiyle ressamlık
aleminde hakikaten büyük büyük kıymetleri haiz
bulunan tablolar işte o zaman iştira edilmiş [satın
alınmış] olan nefaistir.
Şu resimlerin emr-i mübayaası 1 870 sene-i
miladiyesinden 1 8 75 senesine kadar devam eyledi.
Ahmed Ali Paşa ile Mösyö Gerôme arasında bu
hususa dair cereyan etmiş olan muhaberatı havi
evrakı müşarünileyh Ahmed Paşa ' nın mahdumu
[oğlu] İzzet Beyefendi'nin nezdinde mahfuzdur.
Paşa merhum, yaver olduktan sonra daprenatür
r9 peyzaj tersimine vakti müsait olmadığından
Mercan'daki konağında elan [halen] mevcut olan
atölyesinde fırsat buldukça daprenatür cesim [büyük]
meyve tabloları tersimine başlamış ve böylelikle pek
çok asar-ı nefise vücuda getirmeye muvaffak olmuştur.
25
Ahmed Paşa. ·onağ:ın aki re im salonuna ziynet
,·eren bu tabloları da birkaç sene evvel sanayi-i
nefise meftunlarına temaşa ettirmiş idi.
Atölyesine muttasıl [ bitişik] olup Şark usulünde
yaptırılmış ve Garp tarz-ı tefrişinde [döşeme
tarzında] tezyin edilmiş bulunan bu salonda
memleketimizi ziyarete gelmiş olan muteberan-ı
ecanibin [saygın ecnebilerin], hatta hükümdaranın
[hükümdarların] hatt-ı destleriyle [el yazılarıyla]
muharrer [yazılmış] fotoğrafileri mevcuttur.
Ahmed Ali Paşa 1 2 9 1 ' de [ 1 8 75 ' te] binbaşı, 1 2 94 ' de
[ 1 8 78 'de] kaymakam, 1296 'da [ 1 8 80'de] miralay,
1 300'de [ 1 8 84 ' de] mirliva, 1 306'da [ 1 8 90 'da] ferik
olmuştur.
1 3 12 [ 1 8 96] tarihinde müsafirin-i ecnebiye [yabancı
konukların] teşrifatçılığına tayin kılınmıştır.
Merhumda, Murassa-ı Osmani, Birinci Mecidi
nişanları, altın ve gümüş imtiyaz, altın liyakat,
Sanayi, Tahlisiye, Yunan muharebe madalyaları
vardır.
Kırk sekiz kıta ecnebi nişanını hamil idi [taşıyordu].
Bunların dördü murassadır. Otuz beşi birinci
rütbeden, diğerleri de rüteb-i muhtelifedendir [çeşitli
rütbelerdendir] .
Şeker Ahmed Paşa, hakikaten bir halavet-i ikbal ile
imrar-ı hayat ediyorken [yaşam sürerken] 1 322
[ 1 906] senesi Mayısının beşinci günü nuş-ı telhabe-i
merg ile mürrü'l-mezak olmuştur [ölümün acı
suyunu tatmıştır; vefat etmiştir] . Hazreti Halid
radiyallahü anhın [hazretlerinin. Tanrı ondan razı
olsun] türbe-i münifesi [uJu türbe i] ivarında
 ur (gömülüdür] . ( Rahmetullahi aleyh [Allah
e- eyle in]).
merhum. n ihayet [son] derecede şirinsuhan
�- ıhbet] olduğundan yaveran [yaverler] sırasına
� • en onra letafet-i kelamına hayran olan
· ·
rü -e - aı [arkadaşları], kendini " Şeker Ahmed " diye
�-.id e meye başlamıştır. Ahmed Paşa, müddet-i
,-elıahd-ı altanat-ı seniye devletlu, necabetlu Yusuf
lzzeddin Efendi hazretlerinin maiyet-i
-ehimanelerinde bulunmuş olduğundan
müşarünileyh de paşanın bu lakabını biliyormuş.
ulran Abdülaziz Han hazretleri, bir gün, " Yaver
Ahmed' i çağırın," diye emir buyurmuş. Emri
telakki eyleyen tereddüt izhar etmiş [göstermiş] ve
o ırada huzur-ı şahanede bulunmakta olan
şehzade Yusuf lzzeddin Efendi hazretlerine
müteveccih olmuş [dönmüş] . Müşarünileyhin gayri
ihtiyari olarak " Şeker Ahmed' i " demesi üzerine
hakan-ı merhum kahkaha ile gülmüş ve o
zamandan sonra Ahmed Paşa şekerlikle iştihar
eylemiş [meşhur olmuş] .
�1üşarünileyh Ahmed Paşa'yı ziyaret etmek ve asar-ı
aliyesini [yüce eserlerini] temaşa eylemek üzere sekiz
on sene evvel Mercan ' daki konağına gitmiş idik.
Paşa hakikaten şeker, fırçası şekerin idi. Salondaki
KARAR
Reis-i fahri devletlu, necabetlu Abdülmecid Efendi
.=ı .:ıazretlerinin riyaset-i fehimanelerinde teşekkül eden
eyet-i umumiyede cemiyetin h usul-i terakkisi
�-olunda bir adım daha atılmış olmak üzere
mzamname-i esasiyenin on dördüncü maddesine
müsteniden ve sanayi-i nefise talebesinin arzu ve
-aleplerine binaen cemiyet merkezinde sanayi-i
nefiseye ait fünun için gece dersleri küşadı muvafık
FELS EFE-İ S ANAT
MUKAD DİME
Fransa encümen-i danişi [bilim komisyonu]
azasından feylesof, tarihşinas [tarihçi], münekkit
[eleştirmen] Taine'in Paris sanayi-i sefise mektebinde
verdiği derslerden iktibasen yazmak istediğimiz
felsefe-i sanat Taine'in dediği gibi tamami-i tafsilatı
ile kaleme alınacak olsa on büyük cilt peyda eder.
Kariini [okurunu] yormamak için pek umumi
nazariyelerini kırparak iki cilde sıkıştırılmış olan bu
eseri harfiyen tercüme etmek dahi pek kısa bir şey
olmayacağı gibi, böyle ayda bir kere neşrolunan bir
gazetede tefrika suretiyle neşir ve itmamına
[tamamlamaya] muvaffak olmak da senelere arz-ı
ihtiyac eder. Binaenaleyh biz de mümkün olduğu
kadar ihtisar ederek [özetleyerek] bir fikr-i icmali
ha. ıl ermeye gayret edeceğiz.
_ 1aahaza [bununla beraber] pek kısa bir şey
26
resimlere dair izahat ita ediyorken merhumun
lisanından sudur eyleyen [dökülen] cümlelerdeki
halavet [tatlılık] , o halavete nazir olacak bir surette
tablolardan nigah-ı iştiyaka [hevesli bakışlara] initaf
eden [yönelen] letafet orasını bize şekersitan eylemiş
ve müşarünileyhe,
(Halavet vam kerde şeker ezto [Şeker tatlılığını
senden ödünç almıştır])
diyeceğimiz gelmiş idi.
Mekteplerde resim muallimliği etmek, sergiler küşat
eylemek suretiyle vatanımıza ciddi hizmetlerde
bulunmuş olan Ahmed Paşa ' nın - Hamdi Beyefendi
merhumun eser-i himmeti bulunan - Sanayi-i Nefise
Mektebi ' nin tesisi hakkında gayreti sebk eylemiştir.
Binaenaleyh memleketimizde bulunan bütün sanayi-i
nefise erbabı, Şeker Ahmed Ali Paşa nam-ı
bülendine karşı daima minnettardır.
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
görülmüş ve cemiyet azasından Binbaşı Ahmed Ziya
Bey tarafından şimdilik haftada iki gece fenn-i
menazır tedrisi taahhüt edilmekle husus-ı mezkur
[bahsedilen husus] heyet-i idarece bittezekkür
[görüşülerek] muvafık görülmekle heyet-i
umumiyece dahi tensip [uygun bulunduğu] ve kabul
edildiğinden alakadarana [ilgililere] tebliğ-i keyfiyet
edilmesine karar verildi.
yapabileceğimize ümitvar değiliz.
Yalnız şurasını söyleyelim de bulunsun;
Fransızcadaki art kelimesini " sanat" diye tercüme
edersek metier kelimesiyle karışıyor. Çünkü biz
sanatkar dediğimiz zaman kunduracı, marangoz gibi
erbab-ı hirfeti [meslek erbabını] dahi bu meyana
ithal ediyoruz. Halbuki bunlar metier kelimesine
dahildir, esnaflıktır. "Art" kelimesi sanat, "beaux­
arts" mukabili de sanayi-i nefise olduğundan
makalelerimizdeki bu kelimeler o suretle telakki
olunmalıdır.
Taine şöyle başlıyor:
Bahsimizi en ehemmiyetli nikata [noktalara]
atfedeceğiz.
İnsanların vücuda getirdikleri asar arasında sanayi-i
nefise en ziyade arizi olanıdır. Sanayi-i nefise,
bilakaide ve lamuhakeme [usa vurmaksızın]
tesadüften, vukuattan, hadisat-ı nagehzuhurdan
[ansızın oluşan hadiselerden] keyfemayeşa [istediği
gibi] tevellüt etmiştir [doğmuştur] zannı, fikre pek
mülayim gelir. Filhakika her sanatkarın meydana
getirdiği eser, kendi hususi hayalinden ibarettir.
Halkın o eser hakkındaki takdiratı zevklerine
muvafık bulduklarındandır. Bunların her ikisi de
daima kabil-i tebeddüldür. Sanatkarın icadı, halkın
o esere muhabbeti, hepsi ihtiyaridir ve daima
hercaimeşrebdir, bad-ı vezan [esen rüzgar] gibi
serbesttir, bir dalda durmaz. Maahaza [bununla
birlikte] yine esen rüzgar gibi sabit ve muhakkak
bazı kavaide [kaidelere] dahi merbuttur [bağlıdır] ki
o kavaidi bilmek faideden hali [uzak] olamaz.
BiRİNCİ KISIM
Birinci Fasıl
ASAR-I NEFİSENİN TABAYİİ
Her mesleğin tahsiline esastan başlamak icap ettiği
için Mösyö Taine dahi kitabına tarih-i sanat ve
bahusus [özellikle] resim tarihine İtalya ' dan
başlıyor. Fikir ve usul hakkında da evvelce şöyle
izahat veriyor:
I görülür. -Tıpkı bunun gibi ressamlar arasında da
Maksada şüru etmeden [başlamadan] evvel şunu
bilmek icap eder ki hiçbir eser-i sanatkarane
münferiden muhakeme olunamaz. Binaenaleyh
meziyetini takdir için bir heyet-i mecmua [bütünlük]
aramak mecburiyetindeyiz.
llk hatve [adım] pek müşkül değildir. Bir eser, ister
bir tablo, ister bir tiyatro hailesi [trajedisi], isterse bir
heykel her ne olursa olsun heyet-i mecmua aramak,
yani sanatkarın vücuda getirdiği o eseri serapa
[bütünüyle] nazarı itibara almak iktiza eder [gerekir] .
Herkes bilir ki bir sahib-i sanatın bütün eserleri
arasında bir karabet [yakınlık] mevcuttur. Bir
babanın kızları gibi yekdiğerini andırırlar. Aralarında
pek göze çarpar bir müşabehet [benzerlik] vardır.
Her sanatkarın kendine mahsus bir tarzı bulunur. O
tarz her eserinde havidir [içrektir] . Eğer bir ressam
ise, kendine mahsus rengi vardır, ya parlak veyahut
donuktur. Tablosuna intihap ettiği esaslı çehreler ya
asil veya avam sınıfındandır. Bu eşhasa [kişilere]
verdiği evza [duruşlar], bu eşhastan teşkil ettiği
heyet-i hülasa, suret-i imal, fırçaların darbesi, intihap
ettiği [seçtiği] model, renkler hep kendine hastır. Eğer
sanatkarımız bir muharrir ise, eserinde tasvir ettiği
şahıslar ya hadidü 'l-mizac [sert tabiatlı] veyahut ağır
tavırlıdır. Hikayesinin suret-i tanzimi ya pek ivicaclı
[çarpık] vekayii [olayları] musavver [betimlemeli]
veyahut pek sadedir. Tarz-ı tahrir ya facia veyahut
mudhikedir [komedidir] . Yakayı güzeran ettirdiği
[geçirdiği] tarih, ifade, hatta kullandığı kelimeler
şahsına hastır. Bu, o derece muhakkaktır ki biraz
tanınmış bir sanatkarın imzasız bir eseri erbab-ı
vukufdan birine gösterilse size sahib-i eserin kim
olduğunu tayinde asla güçlük çekmez, hatta vasiü'l-
27
vukuf [bilgili] bir zat ise bu eseri sanatkar hayatının
hangi kısmında \iicuda getirmiş olduğunu bile
keşfeder.
İşte eserin tetkikine hizmet eden birinci heyet-i 22
mecmua bu noktadır. İkincisi:
Meydana getirdiği eserin heyet-i mecmuası ile sahib-i
eseri de nazarı itibara almaktır. Eserde bir heyet-i
mecmua bulunur ki sanatkarın neşet ettiği mektep,
bulunduğu aile, yaşadığı tarih ve memleketin
tesiriyle vücuda gelmiştir ve bizzat sanatkardan daha
büyük bir meziyeti şamildir. Mesela Shakespeare'i
ele alalım; aynı tarz, aynı fikirde yazı yazmış,
tiyatroları aynı tarzda, eşhas-ı vaka, aynı surette
hadid [hiddetli], dehşetfigan; vaka aynı halde
nagehzuhur [ansızın oluşan], katiller yine onlar, yine
o nagehani [ansızın] sevdalar, sert muhabbetler, yine
o ifratperestane, garip, mübalağalı, mutantan
[gösterişli] ifade, aynı hayat-ı şairane, aynı menazır-ı
tabiat, aynı elvah-ı hilkat [yaratılış özellikleri], aynı
nezaketle, aşkın aynı derinliğinde kadınlar tasvir
ederek eser vücuda getirmiş Webster, Ford,
Massinger, Marlowe, Ben Jonson, Fletcher,
Beaumont gibi muharrirler varken Shakespeare
bunların aralarında ahcar-ı semaviye [göktaşı] gibi
münferit bulunur. O da bir nevi taş olmakla beraber
başka bir alemden geldiği yeknazarda [ilk bakışta ]
Rubens bilaadil ve bilahalef [öncesiz ve sonrasız,
eşsiz] kalmıştır. Belçika' da de Gand, Brüksel,
Bruges yahut Anvers kiliselerinde aynı hiss-i
sanatkarane ile tersim edilmiş bir yığın asara tesadüf
olunur. Hele bunlardan biri ve birincisi kendisiyle
hemasır [çağdaş] olan ve adeta bir rakibi gibi
geçinen Crayer'den başka, Adam Van Noort,
Gerard Zegers, Rombouts, Abraham Jansens, Van
Roose, Van Thulden, Jacob Van Oost, Jordaens,
Van Dyck gibi birçok esatizenin [üstatların] aynı
fikirde tersim ettikleri ve Rubens gibi hepsi de gül
renginde latif vücutları, hayatın en ziyade runüma
olduğu [belirdiği] en mürteiş [belirsiz, titrek]
noktalarını, çehrelerinde al al madde-i hayatiye
müşahede olunan insanları, hakiki çehreleri ve
hemen daima kaba yüzleri, harekat-ı serbestaneyi,
hurçlu elbiseleri, kadife ve ipek esvapların şaşaasını,
dalgalanmış ve toplanmış çuhaların temevvücatı
[kıvrımları] ve büklümlerini nakşetmişlerdir. Fakat
hala bugün bile hemasırları bulunan o dahi, hepsinin
kudret-i sanatkaranesini kendi muzafferiyetinin
gölgesi altında bırakmıştır. Fakat bunların hepsini
aynı fasileden [familyadan] bir nevi nebat farz
edersek, Rubens'i o tarlanın en yüksek bir fidanı
olarak kabul etsek daha muvafık olur.
İşte bunu da ikinci addedersek atacak bir üçüncü
adımımız kalır. Şimdi bu sanatkarları daha geniş
mukayeseyle tetkik ederek, bulundukları muhiti
nazarı itibara almalıyız. O muhit ki his ve zevki
sanatkarların hissine, zevkine karışmıştır. Zira
zamanın ahlakı ve efkarı halk indinde ne ise erbab-ı
sanat indinde de odur. Müntesibin-i sanat
[sanatçılar] halktan gayrı adamlar değillerdir. Bu
sanatkarların asırlardan beri taninendaz olarak
[çınlayarak] bize kadar vasıl olan sedalarının
tahtında [altında] bir velvele, bir samit [sessiz] inilti
ile yine bize kadar uzanan halkın esvatını [sesini] da
o seslerle birleştirelim, o halkın ki azameti bu
esvatın aheng-i ittihadından başka bir şey değildi.
Parthenon ve Jupiter mabetlerinin dekorlarını yapan
Phidias, Icnitus diğer Atinalılar gibi Atinalı, onlar
gibi hür, vatanperver, onlar gibi putperest, onlar
gibi meydan-ı musaraada [güreş meydanında]
güreşmiş, çırçıplak idman talimi etmiş, onlar gibi
PARİS 1TEN M E KT U P
Şu günlerde gazete sütunlarını Taksim kışlası ile
karşısındaki büyük meydanın füruhtu [satışı]
meselesine müteallik [ilişkin] mübahasat
[tartışmalar] ve münakaşat işgal ettiğini görüyoruz.
Bazıları füruhtunu münasip görüyor, bazıları da
tenkit ediyor. Bu hususta biz de bir fikir dermeyan
etmek [ileri sürmek] arzu ederiz. Bir kere burada
herkesten ziyade milletin hakk-ı tasarrufu vardır.
Binaenaleyh bu meseleyi iyice ve etraflıca tetkik
etmek elzemdir. Bazıları bu mahallin kıymet-i
tarihiyesinden, bazıları da ehven [en ucuz]
satıldığından bahsettiler. Fakat biz bunlardan değil,
bizzat buranın ehemmiyet-i mevkiinden bahsederiz.
İstanbul' un en mutena mevkiinde bu kadar vasi
[geniş] bir meydana malik olmak bizim için ne
devlet, böyle geniş bir sahada acaba memleketin
istifaza [yararı] ve ümranı namına ne yapılmaz, ne
kazanılmaz? Paris'in içindeki Luxembourg, Tuileries
bahçeleri; Louvre, Petit Palais, Luxembourg
müzeleri, bu kıymettar uzuvlar Paris'in başlıca
müzeyyenat-ı medarı iftiharı değil midirler? Biz
haydi bu arsayı alacağımız bir meblağ uğrunda
satalım. Fakat istikbalde acaba bize böyle vasi bir
Vatan gazetesinin 85inci numarasında cemiyetimiz
hakkında bir makale müsadif-i nazarımız oldu.
Fevkalhad [fazlasıyla] mesrur olduk [sevindik],
çünkü iki seneden beri büyük müşkülat ve azm-i kati
ile teessüs etmiş olan şu cemiyet o müddetten beri
madum [yok] hükmünde idi. Yeni yeni etraftan
duyulmaya başladı. Biz sevindik fakat bu sevincin
yalnız cemiyet müntesiplerine [mensuplarına]
münhasır kalmamasını da arzu ediyoruz. Sokak
içlerinde ufacık bir dükkan açmış, ekmek parasını
rendesinin, testeresinin ucundan kazanan bir
marangoz da bu histen mütehassis olmamalı mıdır! ?
Çünkü o marangozun yaptığı işlerin acaba
hangisinde resim yoktur. Her sanatkar yapacağı işin
kendisine göre evvela resmini yapar, sonra tasarlar, o
anatkar sanat-ı tersime [resim sanatına] layıkıyle
vakıf olsa, yapacağı işin fenne muvafık olarak çizdiği
içtima meydanlarında nutuk irat etmiş, rey vermiş,
aynı maksat, aynı fikir, aynı itikadın sahibi, aynı
ırka, aynı tahsile, aynı lisana malik olmuş, hülasa
bütün efal-ı hayatiyelerinin en mühim aksamında
hemasırları olan halk ile tamamen müteşabih
[benzer] bulunmuşlardır.
Mabadı var
Kemal Emin
meydana lüzum hissedilmeyecek mi, işte o zaman ne
yapacağız? .. O vakit acaba bu aldığımız para ile
derhal böyle münasip bir arsaya malik olabilecek
miyiz? ! Hazır milletin elinde böyle mühim bir
mevkide, böyle geniş bir meydan vardır. Bunu
Paris'in Luxembourg Bahçesi gibi bir tarza ifrağ
etmek [çevirmek] ve kışlayı da bir müzeye veya bir
müessese-i hayriyeye kalp eylemek [dönüştürmek]
münasip olur zannındayız. Çünkü böyle bahçeler, 23
müzeler bir şehrin en kıymettar müzeyyenatındandır,
bir memleketi ziyarete gelen seyyahln [seyyahlar]
doğru bu müzelere, bahçelere gider; halk ise her gün
gider, müstefit olur [yararlanır] . Yalnız Bizans
devrinden kalma asara malik olmakla iktifa
etmeyelim. Biraz da biz kendiliğimizden yapalım.
Asar-ı milliyemizi yetiştirelim, muhafaza edelim.
Elhasıl memleketimizin tezyinatına, letafetine,
maarifine, sıhhatine taalluk eden [ilişkin] böyle bir
mevkii para uğrunda feda etmeye pek acınır. Çünkü
para bulunur, yer bulunmaz.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessis/erinden
Ruhi
resmi mucibince her devresini kolaylıkla ikmal eyler.
Hülasa, diyebiliriz ki her sanatta resim mündemiçtir
[içkindir] . Va esefa [ne yazık] ki sanatkarlarımız
bunun meziyetini takdir edip de yaptıkları işlere sarf
edecekleri zamanları taklil etmesini [azaltmayı]
bilemiyorlar. Resmin sanayiye derece-i lüzumunu
ifham [anlatmak] için gazete muharrirlerinin
himmetlerinden başka bir çare bulamıyoruz.
Gazete sahipleri de, ezcümle Vatan gazetesi üstad-ı
muhterem Rıza Beyefendi'ye biraz cilve yapmış. Rıza
Bey hakkında söylenen sözlere biz tahammül
edemeyiz, velev ki latife olsun. Zira Rıza Bey
gayurdur [çalışkandır]. Eserleri kıymetli, tarihidir.
Edirne'de sanat-ı tersim hiç yok denildiği halde Rıza
Bey'in talip [öğrenci] yetiştirmediği söyleniyor.
Acaba resmin derece-i lüzumundan Rıza Bey hiçbir
bahiste bulunmuyor mu? Veya bulunmamış mı ?
 Rıza Bey resim sanatının yaşamak için elzem bir
sanat olduğunu defaatle söylemiş ve anlatmıştır.
Onu dinleyenler veya dinler gibi görünenler mir-i
mumaileyhin [adını andığımız üstadın] eserini takip
etmezlerse Rıza Bey ne yapsın! Şurasını teessüf ve
teessürle söyleriz ki gerek maarif, gerek sanayi
hakkında her ne türlü olursa olsun, anlatılan sözler
halkımıza pek ağır geliyor. Rıza Bey bir mesireye
gider fakat o zat-ı muhteremin cebinde bir kağıt, bir
kalem bulunmazsa o günkü mesireden bir haz
duymaz; çünkü o mesirede hem eğlenir hem de
kağıdı üzerine bir iki kroki yapar, avdetinde
[dönüşünde] o günün hatırasını maddi olarak
meydana kor. Ne olur sair seyyarlar da
mumaileyhin eserini takip ederek gördüğünün bir
çizgisini çizse veya çizmeye heveslenseler acaba zarar
mı ederler?
Vaktiyle Rıza Bey, Fatih Sultan Mehmed'in
lstanbul' a duhulünü musavver [gösteren] demir
kalem ile bir resmini yapmış, Bahriye Müzesi'ne
hediye eylemiş idi. Ressamlıkla geçinen ve şöhret-i
şayiaya malik olan bir zat vuku bulan talep üzerine
BiR
1kinci nüshadan mabat
Klişenin mürekkeplenmesi - Klişelerimizi ihzar
ettikten [hazırladıktanJ sonra mürekkepleyip
tabetmekten başka işimiz kalmaz. Bir palet bıçağı ile
( Şekil 3) bir miktar mürekkep alarak kalınca bir
� buzlu camın üzerine yaydıktan ve tampon ( Şekil 4)
ile yavaş yavaş vurarak üzerine bir miktar mürekkep
r.::::- .. . �.�:::::_:: ._:.........
.. .
Şekil 3
topladıktan sonra - mürekkep hutilt-ı mahkukeyi
[hakkedilmiş çizgileri] tamamiyle imla edecek
Şekil 4
[dolduracak] surette - klişenin üzerinden sıkıca
geçirmeli, badehu [daha sonra] yumuşak bir muslin
parçası ile yalnız hutut dahilindeki mürekkepler
1 Bir nevi tebeşir tozu.
" Prix de Con...'1Jntinople- namı ile bir tablo
yapmaya ba lar. Evvelemirde [önce] tabloyu terkip
edemediği cihetle öteye beriye belli etmeyerek
müracaatlarda bulunur. Böyle bir tablonun Bahriye
Müzesi'nde mevcut olduğunu haber alır almaz
Bahriye Nezaretine müracaat ederek orada resmi
hemen istinsah eder [kopyalar]. Başladığı kocaman
yağlıboya tablosunda hiçbir tarafını değiştirmeyerek
aynen yapmaktan başka çare bulamamıştır. Halbuki
Rıza Bey o krokileri büyük bir zaman sarfı ile
mühim bir iş yapıyorum diye yapmamış, o zamanki
tuluat [esin] o yolda zuhur ediyormuş idi. Rıza Bey
ressamların gözbebeğidir. Mumaileyhe edilen
latifeleri bile kıskanırız. Siz efrad-ı ahaliyi ve vatan
gençlerini teşvik ve tergip [rağbet] ediniz,
heveslendiriniz de Rıza Bey'e gönderiniz. Eğer
kendisinde bir istiğna [uzak durma] görürseniz
birlikte serzenişler edelim. Ve daha sonraları
kendisine ciddi tarizlere [iğnelemelere] başlayalım.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti heyet-i idare reisi
Binbaşı Ahmed Ziya
HAKKAKLIK ALEMİNDE
KEŞ F-İ CEDİD - CELLULOTYPIE
kalıp klişenin aksam-ı sairesindekiler çıkmak üzere
ihtiyat ve itina ile silmeli; bu iş de bittikten sonra
yumuşak bir bezi bir tutam kadar " balan dumarlı" 1
üzerine hafifçe sürerek klişenin üstünden birkaç defa
geçirmelidir.
Mürekkep Selülotipi mürekkebi ticarette siyah,
-
mavi, kırmızı ve sarı renklerden başka bulunmaz ise
de bu renklerin yekdiğeriyle nisbet-i mütefavitede
mezcinden [karışımından] elvan-ı saire [diğer
renkler] istihsal olunabilir.
Kağıt - Selülotipi klişelerin tabı için her nevi kağıt
kullanılabilirse de cilasına kalın kağıtlar şayan-ı
tercihdir. Zira bu nevi kağıtlar mürekkebi daha iyi
kabul ederler. Maahaza [yine de] program, mektup
kağıdı gibi bilahare Üzerlerine yazı yazılması iktiza
edenler cilalı kağıtlara tabolunabilir.
Kağıtların kıtaları [boyutları] klişenin dört
tarafından ikişer santimetre artacak kadar büyük
olmalıdır.
Şekil -
29
Kağıtları ıslak ve temiz bir sünger ile iki taraftan
tertib ederek [ıslatarak] iki tabaka sünger kağıdı
arasına koyup bir müddet bırakmalıdır.
Prova ihracı ve tabı Mürekkeplenmiş klişeyi
- Makinenizin ayarını tanzim ettikten sonra - klişeyi
makinenin ( Şekil 5) " ı " tablasının ortasına ve
kağıtlardan birini de bunun üzerine koyarak ve en
üstüne de tazyik fanilasını vaz ederek [koyarak]
" ......, " manivelesini çevirmelidir: " r " silindiri
dönünce tabla hareket ederek geriye doğru gider. O
zaman fanilayı kaldırarak - resim matbu olduğu
halde - kağıdı alırsınız.
Eğer resim hafif çıkmış ise " .) , .) " tazyik vidalarını
sı kıştırmak, pek sert ise biraz gevşetmek lazımdır.
Bazı yerleri renksiz ise mürekkebin iyi verilmediği,
beyaz kalması iktiza eden yerleri dalga dalga lekeli
bulunuyorsa klişenin mürekkeplendikten sonra iyi
temizlenmediği anlaşılır. Şu ufak tefek nekaisin
[eksikliklerin] men-i tekerrürü [tekrarlamaması] ise
büyük bir zahmet ihtiyarına [katlanmayı] taalluk
etmez [gerektirmez] .
her defasında güzelce mürekkepleyip silmek şartı ile
- istediğiniz kadar tabedebilirsiniz.
Tab işi bittikten sonra klişenin üzerine bir miktar
benzin döküp bir bez ile silerek hutut-ı mahkuke
dahilindeki mürekkepleri temizlemelidir.
İhtar-ı mühim: Selülotipiye ait bilcümle ameliyat
[işlemler] serince bir mahalde icra edilmelidir. İlk
eserler daima basit ve gölgesiz şekillerden ibaret
olmalıdır.
Sanayi-i Nefise Mektebi mezunlarından
Midhat Rebii

TEBRİK
On beş günde bir defa çıkmak üzere Edirne' de intişara [yayıma]
başlayan Say ve Tetebbu unvanlı mecmuanın birinci nüshası
idarehanemize irsal ve ihda buyrulmuş olduğundan mütalaa eyledik.
Okuyanları cidden memnun edecek asar-ı nafıa [yararlı eserler] ile
müzeyyen bulduk. Müessisleriyle heyet-i tahririyesini maatteşekkür
tebrik ile devam-ı intişarını can ü dilden temenni eyleriz.

Müdür-i mesut
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessislerinden
Osman Asaf

"Şant" Matbaası - Galata 'da Cami Kapısında, numara 9

30
��.J..ı:: ı..u.ı ._;;ı_, • • ).Cı�
.ı,:ı_,ı � .ı, .ın

-!1 rl� �-> •.>lj .ı.>�Al l �c. ...._..Aı r� <.5 .!.. ..ı..... �.. ".. ..ti
.. ..:...�·
-!1 .......
...; \ .:ı � r'-.ı J ,:_ • .l_.ı.. •

..!.\, �·' J � . 1 J J ? r"

� ·-:1 L.\:.a . )�)�;\ __,..!� � )..L J J\;<>

.J_,�_,\ _;i o J.1. o.;ıJ.>.ı_I ..!.-t.. .)..l:.-.ı.:...! ?
. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 4
1 4 REB İYÜLAHIR SENE 1 3 29
l NiSAN SENE 1 3 27 [ 1 9 1 1 ]
Mesleğimize muvafık ihda buyrulacak asar derç olunur.

Heyet-i tahririye müdürü

Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesul
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
M. Adil Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 B i R NAZAR
25 Bir milletin derece-i nezaheti sanayi-i nefiseye
meyliyle kıyas olunabilir. Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti Gazetesi ' nin cümle-i vezaifinden
[vazifelerinden] biri, belki birincisi yalnız resmin
değil sanayi-i nefisenin mülkümüzde [ülkemizde]
temin-i revacı [revaç bulmasını sağlamak] olacağı
şüphesizdir. Bir şeyin kıymetsizliği takdir
olunamamaktan neşet eder. Takdir, o şey hakkında
az çok vukufa vabestedir [bağlıdır] . Bir eseri
kıymetinin birkaç misline iştira etmek [satın almak]
de bir nevi adem-i takdirdir [takdir edememedir] . Şu
halde bir mülkte herhangi bir şeyin revacı efradın o
şey hakkındaki malumatı ile mebsuten mütenasiptir
[doğru orantılıdır].
"Elmer'u aduvvu'n lim a cehele" [Kişi bilmediğinin
düşmanıdır] . İnsan bilmediği, gavamızına [sırlarına]
vakıf olmadığı şeye düşman olur. Hilkat-ı
beşeriyede [insan yaratılışında] meknuz [saklı,
gömülü] olan meyl-i mahasin kabil-i inkar değildir.
Sanayi-i nefise, fikr-i beşerdeki tahayyülat-ı
mahasinpesendanenin alat ve edevat-! mahsusa ile
maddeten tezahür etmiş bir makesi [yansıması]
demektir. En cahil bir adam güzel bir çehredeki
hüsnü takdir eder, belki mefkuresinde bir latif sima
tahayyül eder. Fakat onu tasvir değil, lisanen
tariften bile, şüphesiz, aciz kalır. Zaten bugün
Avrupa müzelerini dolduran o kadar kıymettar
levhaları, heykelleri vücuda getiren esatizeye
"Tasvir ettiğiniz hayal de bu kadar güzel miydi ? "
diye bir sual sorulsa, şüphesiz alınacak cevap, bir
ah-ı tahassürden [özlem ilenişinden] sonra,
" Nerede! Azizim . . . " olacaktır. Suret-i tasvirine
izhar-ı hayret ettiğimiz o levhanın musavvir-i
muktedirinden işiteceğimiz bu cevap bize, " Sanayi-i
nefise müntesibiyetinin tahayyülatı dahi
aherinkinden [diğerlerininkinden] balater [daha
yüksek] olduğunu , " ispat eder.
Hayat-ı beşerde bir şemme-i saadet mutasavver
[tasarlanmış] ise o da mevkuf-ı mahasin [güzelliğe
tutkun] olduğu dakikalardır. Bir tuluu [gün
doğuşunu ] , bir gurubu temaşa edenler o dakikada
bütün elemlerini unuturlar. Bu zat bir ressam, bir
2 6 heykeltıraş, bir şair ise yalnız alamını [acılarını]
değil, bazen mevcudiyetini feramuş eder [unutur] .
Nevcivan sevmekte ben piranı tayib eylemem
Hüsn olur kim seyrederken ihtiyar elden gider
beytinin nazımı, pir kelimesinden "pir-i sanat"ı
kastetmemişse pek doğru düşünmemiş diyebilirim.
Vakıfane bir temaşa başka bir alem-i ruhanidir.
Güzel bir musiki parçası herkesi memnun ederse de
erbab-ı vukufa olan tesiri derecesinden elbette
aşağıdır.
Bir ressamın tanzim ettiği oda şüphesiz aherin
[diğerinin] tertibatına müreccahtır [tercih edilir] .
Şairlerimizden bazılarının hücre-i iştigallerini
32
[kaldıkları odacıkları] bilirim ki vehleten [ilk
bakışta] pejmürde görünür. Fakat o perişanlık içinde
bir hüsn, bir letafet runümadır [belirir] .
Hanımlarımızın sanayi-i nefiseye meyilleri şu nokta-i
nazardan ne kadar kıymettardır. Bir seneden beri
yağlıboya çiçeklerle tanzim edilmiş başörtüleriyle
Kandilli boyaması resimlere rağbet eden validelerin
yetiştirdiği evlatlar arasında ne azim [büyük] fark
vardır.
Şarklıların zeka, kuvvet, meyl-i mahasin gibi
meziyat-ı insaniyede hiçbir vakit Garplılardan dun
[aşağı] olmadıkları, belki müreccah bulundukları
kabil-i inkar değil iken, bizde de Avrupalılar gibi
müzeler dolduracak kadar eser vücuda getirecek
erbabının yetişmesi hiçbir zaman inkar olunamaz.
Gerçi İran-ı kadimin [eski İran'ın], Mani'leri,
Behzad'ları gibi Osmanlılığın mazi-i cengaveranesi
safahatında [dönemlerinde] tarihin satırlarına kadar
yükselebilmiş, hiç olmazsa yalnız namı kalmış
sanatkarlarımız mevcut olmadığına müteessifim;
fakat her türlü nevadiri [nadir şeyleri] yetiştirmeye
müstait [uygun, yetenekli] olan bu memlekette hiçbir
sanatkarın sernüma-yı zuhur olmadığına [kendini
gösteremediğine] kail [razı] olmak elimden gelmiyor.
Yalnız bu meslek erbabının şimdiki mevcuduna
kıyasen mazidekilerin de maatteessüf adem-i takdir
[takdir edilmeme] saikası ile hak-i sefaletde [sefalet
toprağında] sürünerek geçmiş ve kadd-i bülend-i
sanatkaranesini [sanatçı varlığını] gösterememiş
olduklarına kanaat etmek istiyorum.
Mazimizin yatağanları, kılıçları, süngüleri arasında
kaybolduklarını tevehhüm ettiğim erbab-ı hünerin
va esefa [ne yazık] ki bugün ne eserleri, ne namları
kalmıştır.
Bugüne kadar böyle gelmiş bugünden sonra da
böyle gider, demek bugün yetişmeye müstait
[yetenekli] olan zevatın kulağına,
Bir yerde ki, yok nağmeni takdir edecek guş
Tazyi-i nefs eyleme tebdil-i makam et
teranesini fısıldamak olur. Ben bunu reva
görenlerden değilim. Zamanımızda kendi kendine
nema bulmuş birçok istidad-ı sanatkarane tanırım ki
bunların yetiştirilmesi için icap eden vesaiti tehiye
ederek [hazırlayarak] zalam-ı mazi [mazinin
karanlığı] içerisine karışıp gitmiş olan
hünerveranımıza [sanatçılarımıza] zımnen bir tarziye
vermek bu kavm-i necib-i Osmaniye yakışır bir
hareket-i civanmerdane olur.
Bu dakikayı takdir ile Ressamlar Cemiyeti' ne diriğ-i
muavenet etmeyen [desteğini esirgemeyen] zevat-ı
kirama [cömert kişilere], bütün rüfeka-yı sanatım
[sanat arkadaşlarım] namına takdim-i teşekküratı
vecibeden [görev] addederim.
A. Kemal Emin
 TAR İ H - İ S A AT
Tekrara muhtaç olmayan hakikatlerdendir ki
memleketimizde ulum u fonun tedrisatı birçok esbap
[sebepler] neticesiyle memalik-i mütemeddine-i
saireye [diğer medeni milletlere] kıyasen pek geri
kaldığı halde, devr-i Meşrutiyetin hululünden
[başlamasından] sonra neşir ve tamim-i maarifin
[örgün ve yaygın eğitimin] temini için yeniden
mektepler açılmaya, eskileri ıslah edilmeye,
programlar tanzim olunmaya başlamış ve bu
hususta gösterilen muvaffakiyetten ziyade, izhar
olunan arzu-yı şedid [şidetli arzu] şayan-ı takdir
bulunmuş ise de sanat ve tarih-i sanat hakkında
muhtelif derecelerdeki mekatib [mektepler]
programlarına şimdiye kadar bir şey ilave edilmemiş
olması cidden mucib-i esefdir, halbuki bu şube-i
ilmin müstahak olduğu mevki pek balaterdir.
Mekteplerimizde birçok ilim ve fen tahsili için uzun
bir müddet sarfı ile dimağlarını izhar-ı marifet ile az
çok tezyine muvaffak olanların ekseriyet-i azimesi
[büyük çoğunluğu] tarih-i sanata dair hemen hiçbir
malumatı haiz bulunmuyorlar.
Bu noksanı mehmaemken [olabildiğince] izale etmek
için fimabad [bundan böyle] bu serlevha [başlık]
altında bazı makaleler neşrine ictisar [ cüret]
edeceğim. Makaleler bilhassa mektepten yeni
çıkarak zevk-i marifeti tatmış ve meshuf-ı malumat
[bilgiye susamış] olan gençlerle sanatın geçirdiği
safahat-ı tekamül hakkında ciltlerle kitap
karıştırmaksızın iktisab-ı behre eylemek [bilgi
edinmek] isteyen zevata hitaben yazılıyor. Bunların
nevakıstan [eksiklerden] ari [arınmış], matluba
[istenene] tamamiyle muvafık olacağı iddia-i
hodpesendanesinde [ukalaca iddiada] asla
bulunmayacağım tabiidir. Binihaye [sonsuz] vakayi
[vakalar] ve esami [isimler] derciyle [yazarak] de
karileri [okurları] yormak istemediğimden her devri,
kemal-i ciddiyet ve vuzuhla temsil eden sanatkaranı
ve bunların asarını tasvir ve tahrir eyleyeceğim.
Burada sanatkarların zati ve tercüme-i halinden
ziyade sanatı teşrih etmek [irdelemek] matlup
olduğundan [istendiğinden] sanatın başlıca akvamda
ne suretle terakki ve tekamül ettiğini, ne gibi tesirat-ı
tarihiyeye maruz bulunduğunu, sanatın gösterdiği
alamet-i mahsusayı ve bir memleketten diğerine nasıl
sirayet ve münasebat hasıl eylediğini irae ve tafsile
z7 [ayrıntılarıyla açıklamaya] çalışacağım.
Burada sanatı tarife lüzum yok; bu müşkül vazife
fenn-i bedie [estetik bilimine] aittir. Zaten hangi
tarif kabul edilirse edilsin, sanat kelimesi dimağda
vazıh birtakım efkar-ı umumiye tevlit ettiği
[doğurduğu] için tariflerden lalettayin birisini
istimalde [almakta] mahzur yoktur. Çünkü ister
idealist mesleğine salik [üslubu benimsemiş] olsun,
ister realist sınıfa mensup bulunsun, gerek ezmine-i
kadimeyi [eskiçağı] , gerek kurun-ı vustayı [ortaçağı]
tercih etsin, bir Yunan mabedinde, bir Elhamra
sarayında, gotik bir kilisede, Raphael'in veya
33
Rubens'in bir tablosunda asar-ı sanatı seyir ve
temaşadan istinkaf edecek [çekinecek] kimse
tasavvur olunamaz.
Bu makalelerin mevzuunu fenn-i mimari,
heykeltıraşlık ve resim gibi gözler vasıtası ile ihsan-ı
mevcudiyet eden sanayi-i şekliye teşkil edecektir. Bu
sanatların her üçü de muhtelif nispette, resme ve
renge, hututa [çizgilere], eşkale [şekillere], anata
[ince ayrımlara] müracaat ederler. Demek oluyor ki
bunların arasında pek sıkı bir irtibat vardır.
Atina'da Perikles devrinde, Fransa 'da on üçüncü
asırda, Rönesans devrinde bu üç sanatın aynı şaşaa
ile itila eyledikleri [yükseldiği] görülür. Bu
mukaddimeden sonra asıl sadede gelerek teşrihat-ı
tarihiyeye başlayalım.
Ezmine-i kadimede sanatlarının vasıl olduğu derece-i
terakki ile şöhretşiar [ünlü] olan akvam [kavimler],
Akdeniz sevahilinde [sahillerinde] ikametgüzin
[yerleşik] bulunan Mısırlılar, Fenikeliler, Yunaniler,
Etrüksler, Romalılardır; Süryaniler her ne kadar
daha içeride oturmuşlar ise de onlar da hudutlarını
bir zaman Bahr-ı Sefid [Akdeniz] havzasına kadar
temdide muvaffak olmuşlardır. Akdeniz havzasının
böyle bir merkez-i medeniyet olması, kendisinin
tabii bir vasıta-i münakale ve irtibat [ulaşım ve
irtibat vasıtası] olmasından ileri gelmiştir. Bu
sahillerde mütemekkin [yerleşmiş] olan akvam,
birbirleriyle tesis-i münasebet eylemişler, uzak
mevakide [yerlerde] müstemlekeler [sömürgeler]
ihdas etmişler [kurmuşlar] ve gittikleri yerlerde
kendi müessese ve sanatlarını neşreylemişler
[yaymışlar] . İşte bu suretle bunlar yekdiğerlerine
icra-yı nüfuz ve tesir ettiklerinden meydana
çıkardıkları eserlerde birçok müşabehete [benzerliğe]
tesadüf olunmaktadır.
Mısır medeniyetinin alametifarikası: Ebuü'l­
müverrihin [tarihçilerin babası] Herodot demiş ki:
" Mısır, Nil' in bir mevhibesidir [bağışıdır] . " Bu
büyük nehrin getirdiği çamur ile teşekkül eden
Mısır, mevcudiyetini ve mümbitliğini her sene
muntazaman vuku bulan feyezanlara [su
taşkınlarına] medyundur. Gerek kurun-ı kadimede,
gerek ezmine-i hazırada [bugün] Mısır'ın kabil-i
iskan olan kısmı, her ciheti çöl ile mahsur bulunan
[çevrilen] Nil Vadisine münhasırdır [özgüdür] . Eski
Mısıriler Sam nesline mensup iseler de bunların
Asya' dan ne zaman Afrika'ya geçtikleri malum
değildir. Mukaddema [eskiden] müstakil aşiretlerden
ibaret olan ahali, bilahare birleşmişler ve Menes
namında birisi milad-ı İsa' dan beş bin sene evvel bir
hükümet tesis eylemiştir.
Mısır tarihini dört büyük devreye taksim etmek
mümkündür: Evvela, Kahire kurbünde [yakınında]
Memfis [Memphis] şehrinin payitaht ittihaz
olunduğu devir; saniyen [ikincisi] Teb şehrinin
payitaht ittihaz olunduğu devir; salisen [üçüncüsü]
Sais ve Deltada kain [bulunan] a ir ehirlerin kesb-i
 1 1
I 2
Maksudunu piş-i çeşme almış Azdır bu nigaha karşı bin ah
A dem sanıyor görünce nagah . . .
�
Bir noktayadır k incizabı
A fakı münevver etti tabı
Leb-beste olup da seyre dalmış

34
 1
4 5 6
Vicdanı olunca gamla mali Geçmiş bu muzik-i ibtiladan Gördükçe şeda' id-i hayatı
Sabretmeye kalmamış mecali İkbalini istiyor Hudadan Gözler gözü adamın mematı

1 1
7 8 9
Sirayet ne hazin nigahdır bu Ya Rab bu ne dil-güdaz halet Baygın gözü kıldı ruhu mecruh
A şıklığına gCıvahdır bu Etti beni de dCıçar-ı hayret Ağlattı beni bu hüzn-i zirCıh

1
10 I I

Aynında değil cihan-ı fani Esrarını kıldı çeşm ifşa

Peşinde hülasatü 'l-emani Bilsem kimi eyleriz temaşa

Hüseyin Haşim

======= ır

Sanayi-i Nefise-i Osmani son sınıfı talebesinden Seyyid Mehmed Efendi'nin

hakketmiş olduğu parçalar

nüfuz eylediği [nüfuz kazandığı] devir; rabian ihzar edilmekte olan Mısır medeniyeti Memfis
[dördüncüsü] Yunan nüfuzunun galebe çaldığı devir. devrinde kesb-i revnak eylemiş [parlamış] ise de
Tarih-i siyasinin taksimatı, tarih-i sanatın bilahare Kenanilerin ve Hyksosların istilası,
taksimatına oldukça tekabül eder. Asırlardan beri Mısırlıların hareket-i terakkiperveranesini sektedar

35
 etmiştir. Fakat Mısıriler bu mevaniyi [engelleri] izale
ederek satvetlerini [saldırılarını] artırmışlar ve on
yedinci asırda Suriye'den başlayarak Fırat ve Dicle
nehirlerine kadar tevsi-i fütuhat eylemişlerdir
[fetihlerini genişletmişlerdir] . Ahiren mumyası
keşfedilen il. Ramses on beşinci asırda hükümran
olmuş ve bunun esna-yı hükümetinde Mısır
medeniyeti derece-i kusvasına [en üst düzeye] itila
etmiştir [yükselmiştir] . Ancak birkaç zaman sonra
Mısırlılar evvela Süryanilere, bilahare lranilere
mağlup olduklarından eski feyz-i medeniyetlerini
İskender-i Kebir'in [Büyük İskender'in]
generallerinden Batlamyus' un [Ptolemaios] res-i kara
[işbaşına] geçmesinden sonra iktisap
eyleyebilmişlerdir [kazanabilmişlerdir] . Batlamyus
eski Mısır medeniyetini ihlal etmeksizin oraya
Yunan sanat ve maarifini ithal etmiştir.
Muvakkat fütuhatlerine rağmen muharebeden
hoşlanmayan Mısırlılar, sakin tabiatlı, itaatkar ve
bilhassa dindar idiler. Onlar birçok mabutlara
perestiş ederler [tapınırlar] ve bunları ekseriya
birtakım hayvanata teşhis ederlerdi. Mesela Apis
f E L S E F E - İ S ANAT
29 Üçüncü nüshadan mabat
Eğer zamanımızda daha yakın asarı [asırları] nazar-ı
tetkikden geçirecek olur isek bu muvafakati daha
vuzuh ile görürüz. Mesela, on altıncıdan on yedinci
asır evasıtına [ortalarına] kadar uzanan İspanya 'nın
en büyük devr-i sanatını mülahaza edersek, esatize-i
musavvirinden [usta ressamlardan] Velazques,
Murillo, Zurbaran, Francesco de Herrara, Alonsa
Cano, Morales, eazım-ı şuaradan [usta yazarlardan],
Lope de Vega, Calderon, Cervantes, Tirso de
Molina, don Louis de Leon, Guillen de Castro ve
daha birçoklarının asarında bahsimizin bütün
intibaatını [izlenimlerini] görürüz. O asırda İspanya
afakında [ufuklarında] müşahede olunan şey
Katoliklik çizmesiyle istibdat mahmuzu idi. Ahlaken
sıfıra müncer olan [düşen] Araplara galebe ile
Afrika' ya geçtiler, yerleştiler, Almanya' da
Protestanlara karşı muzaffer oldular, Fransa içlerine
kadar takip ettiler, İngiltere'deki Protestanlara
hücum ettiler. Amerika putperestlerinin fikirlerini
tahvil ve kendi fikirlerine ram ettiler [boyun
30 eğdirdiler], Berberilerle Musevileri sürdüler,
çıkardılar. Engizisyonun ihrak-ı binnar [ateşte
yakma], kati cezaları ile cebren ıslah-ı itikad ettiler.
Amerika' dan aldıkları altınları, gümüşleri, kendi
gemilerini, silahlarını, çocuklarının hatta mabihi'l­
hayatları [yaşama sebebi] olan kalplerinin kanı[nı]
saika-i taassub ve taannüdle [tutuculuk ve inatçılık
saikıyla] açtıkları ve senelerce tevali [devam]
ettirdikleri Ehl-i Salib [Haçlılar] muharebatında
[savaşlarında] saçtılar, döktüler, bu kadar say [çaba],
bu kadar muzafferiyet ile hakikaten milli denilecek
bir hamiyetli tebaanın kuvvetlerini iktisap ettikleri
36
öküzü meşhurdur. Mısırlıların en mühim
meşguliyetleri, endişeleri hayat-ı uhreviyeye matuf
[yönelik] idi. Badelvefat [ölümden sonra] ruhların
mabut Osiris'in huzuruna çıkarak hesap verdiklerine
itikat ederlerdi. Her mumyanın yanına bir nüshası
konulan kitabü'l-emvatda [ölüler kitabında] birçok
dualar bulunduğu gibi ahirette sual ve istintakın ne
suretle icra edildiğine dair tafsilat da var idi.
Mabutlara hitaben okunan dualarda öyle bir feyz-i
tasavvurat-ı şairaneye tesadüf olunuyor ki
itikadiyatın sanat üzerine icra ettiği tesir ve nüfuz-ı
azim [büyük etki] bahiren [açıkça] görülüyor. Mısır
asarı ile tarihi birçok zaman bir rida-yı mechuliyet
[bilinmezliğin perdesi] ile mestur [örtülü] kalmıştı.
On sekizinci asr-ı miladi evahirinde [sonlarında]
Napoleon Bonaparte Hindistan yolunu zapt için
Mısır'a bir sefer yaptığı vakit maiyetinde birtakım
ulema ve sanatkaranı da götürmüştü.
Mabadı var
Mehmed Faik
[kazandıkları] hakime [hükümdara] karşı ibrar
ettikleri meftuniyet-i fevkalade ile yalnız tamim-i din
etmek [dini yaymak], evreng-i saltanatın [saltanat
tahtının] ve kilisenin etrafına birçok halk, bir alay
cengaver toplamaktan başka hiçbir arzuları olmadığı
halde bir buçuk asır devam ettirdikleri cidalin
[savaşın] neticesi azim bir heyecanla Avrupa'nın
ayağı altına düşmüş oldu. Kurun-ı vustanın
[ortaçağın] bu Ehl-i Salib, bu engizisyon hükümet-i
müstebidesi [despot yönetimi] içinde, ahalinin bu
efkar-ı kahramanane, taassup, Katolikliğin yolundaki
vahşetleri arasında yetişen en büyük sanatkarlar, bu
hislerin, bu fikirlerin, bu icraatın en ileri gelen
sahipleri, en cüretli failleri idiler. Lope de Vega ve
Calderon, o zamanın en büyük iki şairi, o taassup,
vahşet ordusunun gönüllü fedai alayı efradından
bulunuyorlardı. Şiirden ziyade zamanlarının Don
Kişot'u denecek kadar akıllarında mübalağacı,
mutaassıp, kavgacı idiler; o derece koyu Katolik, o
kadar azgın, mutaassıp idiler ki bu ikiden birisi
hayatının sonlarında engizisyona intisap etmiş ve
diğeri rahip olmuştu, o zamanın en büyük bir şairi
olan o koca Lope bir gün sabah duasında hazreti
İsa 'nın şahadeti bahsini okurken bayılmıştı. İşte
böyle tarihin hangi noktasını arar isek bulacağımız
erbab-ı sanat ile hemasır [çağdaş] olan bütün efradı
hemfikir ve hemhis görürüz. Bunu böylece ispat
ettikten sonra o sanatkarları takdir için, bir şekl-i
tersim [resim üslubu] veya tarz-ı tahrir-i hailede
[trajedi üslubunda] bu şahısları, bu renkleri, bu
kelimeleri, bu hisleri o muhitin, o asrın, o ahalinin
hissi, zevki içerisinde aramalı, tetkik etmelidir.
Mabadı var
 LOUVRE 1 DA CHAUCHARD KO LEKSİYONU
B İ ZİM MÜZEYE İHTİYACIMIZ
Yüz binlerce enafis-i asara [güzel eserlere]
maükiyetle ebedi bir şaşaa-i iştihar [şaşaalı ün]
kazanan " Louvre" sarayına, bu muhteşem müzeye
Chauchard koleksiyonu ilave edileli iki ay kadar
oluyor. Gazetelerin parlak neşaid-i sitayişiyle
[övgülü sözleriyle] alkışlanarak mutantan resm-i
küşad [açılış töreni] ile umumun nazargah-ı
istifadesine vaz ve teşhir edilen bu koleksiyon Fransa
tarih-i sanatına hakikaten yeni bir sahife-i mefharet
daha ilave eder. Chauchard Paris'te büyük Louvre
ticarethanesinin müessisi bir milyoner imiş, iki sene
evvel vefat eden bu muhibb-i sanat [sanatsever],
vatanperver zat sanayi-i nefiseye karşı derin bir
incizap [çekim], hakiki bir aşk perverde ettiğini
[beslediğini] böyle maddi fedakarlıkları ile ispat
etmiş, hal-i hayatında vatanın yetiştirdiği namdar
sanatkarların asar-ı nefisesinden pek çoğunu
toplamış ve mümtaziyet-i fıtriyesinin [seçkin
yaratılışının] en son delilini de vasiyetnamesinde bu
zengin koleksiyonu Louvre'a hediye etmesiyle
göstermiştir. Chauchard koleksiyonu yüz kırk tablo
ile otuz kadar küçük bronz statüden, bir de
mermerden masnu [yapılmış] grandeur naturel bir
büstünden ibarettir. Kıymet-i maddiyesi hakkında
bir fikr-i kati vermek kabil olamayacağı halde
kıymet-i tarihiye, kıymet-i sanatkarane nokta-i
nazarından pek büyük değeri olduğunu tabloların
imzaları bize vazıh surette ispat edebiliyor.
Meissonier, Corot, Troyon, Daubigny, Ziem,
Benjamin Constant, Charles Jacque, Fromentin,
Diaz, Eugene Isabey, Huet, Theodore Rousseau,
Jules Dupre, Uean-François] Millet, Decamps,
Enjolras, Delacroix gibi her biri nam-ı ebedi
bırakarak üful etmiş [ölmüş] artistlerin bu enafis-i
asarı bir hilkat-ı mümtaze mahsulleri, bir ulviyet-i
iktidar numuneleridir.
Koleksiyondaki Meissonier'lerin ekseriyetine
bakılırsa Chauchard'ın Louvre Müzesindeki
Meissonier' den çok Meissonier'ler elde ettiği
görülüyor. İkinci derecede Corot' lar ve Troyon' lar
nazar-ı dikkati celp ediyor. Chauchard'ın eyadi-i
ihtiramında [özenli ellerinde] mahzuz [memnun]
kalan bu Meissonier bugün, ressamın takip ettiği
vadi-i tersimden hiçbir zaman ayrılmadığı meslek-i
mahsusasında büyük bir sabır ve metanet ile çalıştığı
ve muvaffak olduğunu iddiaya kafidir.
"Dragon en vedette" ismindeki tablosu asar-ı
mecmuasının [bütün eserlerinin] cesametçe [boyut
olarak] en büyüğüdür. Meissonier bütün manası ile
realist bir ressamdır. Tabiatın ince, dakik, o
görülmez, o zapt edilmez nüktelerini nasıl bir nüfuz­
' nazarla gördüğüne, nasıl bir kuvve-i sihir ve
sanatla vaz ettiğine izhar-ı hayret edilir. İnsan bu
artistin resimleri karşısında tabiatın bütün dakayık-ı
sihraludunu okur, en hassas bir objektifin dahi tafsil
edemeyeceği [ayrıntılarıyla gösteremeyeceği]
37
güzellikleri onun b u küçük safahat-ı tersiminde
ananatı [detayları] ile görür. " Le Tournebride" ini
seyre dalan nazar-ı zair [ziyaretçinin nazarının] bu
küçük tablodaki büyüklükle o büyüklüğü tasvir
eden fırçanın ifadatına karşı meczup, hayran
kalmamak, Meissonier'yi meslek-i mahsus-ı
sanatında münferit bulmamak kabil değildir.
Corot, Meissonier' nin muhalifi bir meslek-i tersimde JI
[üslupta] teferrüt etmiş [sivrilmiş] harikanüma
mahsuller hediye eden bediaperver bir fırça sahibi
ressamdır. Corot'nun resimlerinde tabiatın
müntehap [seçkin] güzellikleri görünür; o peyzaja
aşık bir şair, şiire aşık ressamdır. Ormanların
süklınet-i hayalfiribini, derelerin terane-i ruhnevazını
[ruhu canlandıran şarkısını], baharın taravet-i
hayatefzasını [canlılığını], hazanın [sonbaharın]
elvan-ı müteverrimesini [solgun renklerini] , tuluun
[gün doğuşunun] şeffafiyet-i rengini, gurubun aheng-
i mütemevvicini [dalgalı ahengini] birkaç rengin
hamire-i imtizacı [uyumlu karışımı] ile birkaç fırça
darbesinin serbesti-i pervazı ile tasvir etmiş,
göstermiştir. " Le matin" tablosundaki armoni,
üzümünün nemnak [nemli] renkleri, "Le soir " ında
akşamın hüzn-i garibanesi Corot' nun fırçasının nasıl
bir çalaki-i sanatla [sanatsal kıvraklıkla] tabiatı
kaçırmadığına en büyük bir lisan-ı baliğdir.
Corot'nun asarı baştanbaşa bir sehl-i mümtenidir
[kolay görünmesine karşın resmedilmesi çok zordur
ve benzersizdir] .
Troyon hayat-ı rustai [kır hayatı] meftunu bir
artisttir.
Peyzajı kuvvetli olmakla beraber hayvanat tersimi
hususunda bir ihtisas-ı fevkaladeye sahiptir.
Louvre' u tezyin eden büyük, istifadebahş
tablolarından itibaren Chauchard koleksiyonundaki
eserleri de bu hayat-ı sadeginin [sade hayatın]
safahat-ı muhtelifesini gösterir.
" La vache blanche", " La vache rousse" tabloları
tasvir-i hayvanatdaki istidadına birer numune
olmakla beraber "Le retour a la {erme" köy
hayatının pek sevimli, pek hayatefza bir şiiridir.
İnsan bu tabloya bakmakla doyamaz. Onun
karşısında saatler geçirmek, bir asudegi-i efkar
içinde yaşamak ihtiyacı hisseder. Oh! Troyon
köyleri, köylüleri, o hayatı, o mesaiyi cidden sevmiş
ve bu hayatı derin bir aşk-ı sanatla takdir ettiğini
tekmil eserleriyle ilan etmiştir.
Velhasıl tafsilat-ı zaideden [gereksiz ayrıntılardan]
ictinaben [sakınarak] söylemek istiyorum. Benjamin
Constant'ları Ziem'leri, Charles Jacque'ları,
Daubigny'leri ile ayrı ayrı birer ders-i istifade veren
bu koleksiyon erbab-ı meraka yeni bir cevelengah-ı
tetebbu [araştırma alanı] daha bahşettiği için
zairinin muhacemat-ı mütevaliyesinden [sürekli
ziyaretçi akınından] kurtulamayacağı azade-i
iştibahdır [kuşku götürmez] . Evet, bugüne kadar her
 ziyaretimde müstesna bir izdiham içinde gördüğüm
şu koleksiyon bana bu memleket ahalisinin sanayi-i
nefiseye rağbetini, vatan muhabbetini tekiden
[pekiştirerek] ispat ediyor ki istikbal bu memlekete
daha birçok artistler kazandıracak, daha pek çok
koleksiyonlar hediye ettirecek, daha birçok müzeler,
vücuda getirecektir. Fakat! Oh! Zavallı biz,
mazilerden mütevaris [kalan] bir lakaydiye mahkum
sadece milel-i mütemeddinenin [medeni milletlerin]
sitayişhanı [övgücüsü, öveni] olmakla mı kalacağız
bilmem; kadirnaşinaslığımızın sahife-i teseyyübünü
[ihmalcilik sayfasını] bir türlü kapayamıyoruz;
yalnız filan tarihte meşahir-i hattatinden Hafız
Osman'lar, Rakım'lar gelmiş, filan zamanda Hamdi
Bey'le Şevket Bey gibi muktedir ressamlar yetişmiş
diye - tabir mazur görülsün sırf bir mirasyedi
muhakemesizliğiyle - hep mazinin bize dehşetli bir
bar-ı mahcubiyeti [utanç yükü] tahmil eden
[yükleyen] hikaye-i gururu ile mi demgüzar olacağız
[vakit geçireceğiz] ? Bir gün ya bizim bu
methiyelerimize mukabil hariçten bazıları karşımıza
çıkıp, sertac-ı ibtihacınız [gönül baştacınız] meşahir
[sergiler] gerek asar-ı mefhareti nerededir, hangi
müze nerde mahfuzdur, ziyaret etmek isteriz, deseler
acaba ne cevap vereceğiz? Elimiz böğrümüzde
TEFRİKA-i MAHSU SA
RES SAM VE HEYKELTIRAŞ LARA MAHSUS TEŞRİH-İ CESED-İ İNSAN
- YAHUT -
TEŞRİH-İ TASVİRİ
Muharriri:
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti azasından ve Sanayi-i
Nefise Mektebi mezunlarından
Murtaza
MUKADDİME
Fenn-i celil-i tıbbın en mühim erkanından olan ilm-i
teşrih [anatomi], tababet ve cerrahlık nokta-i
nazarından birçok şubelere ayrılmıştır: Teşrih-i
marazi [patalojik anatomi] , teşrih-i nasivi
[betimleyici anatomi], teşrih-i tavsifi [niteleyici
anatomi], teşrih-i umumi [genel anatomi] ilh [ve
diğerleri] gibi. Bir de, yalnız sanat-ı tasvir erbabının
nokta-i nazarına göre hülasa edilmiş bir şube-i
mahsusası vardır ki teşrih-i tasviri [sanatsal
anatomi] namı ile diğerlerinden ayrılmaktadır.
Fenn-i tıp, bedenin harici ve dahili bilcümle aza ve
32 ahşasını [iç organlarını], bervech-i bala [yukarıdaki
gibi] bir çok sunufa [sınıflara] inkısam etmek
(ayırmak] üzere, ayrı ayrı ve inceden inceye teşrih ve
tahlil ettiği halde, bu kadar tetkikat ve tafsilatın
bittabi sanat-ı tasvire hizmet ve taalluku
olmadığından, sanatkarlar yani ressam ve
heykeltıraşlar cesedin yalnız eşkal-i zahiresini ve
38
kalacak. Bir acz-i rekaket [dil tutukluğu] içinde
bunalacak değil miyiz, gücenmeyelim! Eslafı
[selefleri] tebcil [yüceltme] , ahlafı [halefleri] teşvik
olduğunu takdir etmekle beraber gönül sade suya
methiye zamanının geçtiğini de görmek arzu ediyor.
Gözle görünmeyen sözde kalır, darbımeselini hep
hatırlarız, artık kuru teşvikle erbab-ı sanat
yetiştirmeyeceğimizi ve yetişemeyeceğini bilemem
[bilelim] . Biz eğer cidden eslafı tebcil ahlafı teşvik
edecek isek kadirşinaslığımızı, kabiliyet-i terakkimizi
bilaimale-i zaman [zaman kaybetmeden] göstermeye
başlayalım. Bugüne kadar yetişen, yetişip veda eden
ne kadar erbab-ı sanat varsa asar-ı metruke-i
nefisesinden ele geçirebildiğimizi müzelerimizin
aguş-ı sıyanet ve ihtiramına [özenli ve koruyucu
kucağına] ceme [toplamaya] çalışalım.
Darülfünunlarını, tıp fakültelerini, mekteb-i
hukuklarını düşünen, talim-i maarife bir atş-ı
terakki [ilerleme ihtiyacı] ile sarılan millet-i
necibemiz için sanayi-i nefiseyi de düşünmek,
medeniyetin bu uzv-ı mühiminden mahrum
kalmamak elzemdir.
Paris Mart 1 9 1 1
Sami
ebad-ı muhtelifesi beynindeki [arasındaki] nispetleri
mütalaa ve şekl-i zahiri-i bedenin harekat-ı
mütehavvileye göre tagayyüratını [değişimlerini] ve
bir de hissiyat ve infialat-ı nefsaniyeye delalet eden
alfüm-i vechiyeyi [yüz hatlarını, ifadelerini] tetebbu
eder [araştırır] .
Fakat bu eşkal ve ahvali layıkıyle anlamak için,
bedenin haricen görünüşünü mütalaa kafi olmayıp,
cildin altındaki ada lata [adalelere] da infaz-ı nazar
etmek [yakından bakmak] lüzumu hasıl olmuş ve
müteaddit kütleler ve manzumeler teşkil eden bu
adaların, şekl-i zahiri-i bedenin tekevvününe
[oluşumuna] olan tesiratını ve nerelere irtibat ve
irtikaz ettiğini [bağlı olduğunu] bilmek ve cesedin
çatısı makamında olan kemiklerin de ebat ve eşkalini
ve bunların çatıyı terkip ve teşkil etmek üzere, nasıl
ve nerelerde birleştiklerini ve bir makinenin heyet-i
mecmuası gibi müteharrik olan bu kemiklerin oynak
yerlerindeki harekatın muhtelif keyfiyet ve derece-i
vüsatlerini öğrenmek ihtiyacatı, yekdiğerini tevlit ve
intaç eden bir silsile-i taharriyat [bir dizi araştırma]
teşkil edeceği tabii bulunmuş olduğundan,
sanatkarlar da, şu dediğimiz daire dahilinde bir tabip
kadar malumat sahibi olmaya muhtaçtır.
Sanatkar olmayanlar dahi dikkat etmişlerdir ki
vücudumuzun konturu yani dış hattı baştan aşağıya
hep hutGt-ı münhaniyeden [eğri çizgilerden]
müteşekkil olup cesedin her noktası bilaistisna
birçok girintili çıkıntılı nahiyeler arz eder. İşte bir
sanatkar için, kısmen etlerin, kısmen kemiklerin
şekli ve vaziyetleri icabı olan bu manzaranın, hangi
aksamı adalatın, hangisi izamın [kemiklerin]
nümayişinden ileri geldiğini layıkıyle öğrenmeden
tasvir yapmaya çalışmak, hendese [geometri] ve
menazır [perspektif] bilmeden mimarlığa kalkışmak
kabilindendir.
Bizde ressamlardan bazıları, "Mademki bir
musavvir [ressam] canlı modelden hiçbir vakit
müstağni değildir [kaçınmaz] , fenn-i teşrihe vukuf
adeta lüzumsuzdur! " iddiasında bulunuyorlarsa da,
vücudun her cepheden başka surette manzur olan,
biçimindeki tahavvülatın esbabını anlamadan yalnız
modele bakarak resim yapmak, okuma yazma
bilmeyenlerin bir yazıyı, mealini anlamadan istinsah
[kopya] etmelerine, daha doğrusu, örneğini
çıkarmalarına benzer!
Evet! Musavvir, canlı modelden, yani tabiatı
numune-i aslı ittihaz [kabul] etmekten hiçbir vakit
müstağni olamaz, daima en büyük artistler de bu
ihtiyaçtan vareste [uzak] değildir. Lakin bir şeyi
bilerek temeşşuk etmekle [yazmakla] bilmeyerek
taklide çalışmak beyninde [arasında] gerek suhulet
[kolaylık] gerek muvaffakiyet nokta-i nazarından
azim [büyük] fark vardır.
Bu kaziyeyi [meseleyi] birçok hususata tatbik
edebiliriz. Mesela, toprak her ekinciye mahsul verir,
lakin cahil bir çiftçinin istihsalatı ile mütefennin
[bilimsel] bir ziraatkarın yetiştireceği mahsulat
beyninde [arasında] hem kesret [nicelik], hem
nefasetçe elbette tefavüt [fark] vardır. Kezalik,
kavaid-i sarfiye ve nahviyeden [gramer ve sözdizimi
kurallarından]. ,-ezin ,.e kafiyeden ve sair usul-i
edebiyeden bihaber olan bir şair, hilkaten
[doğuştan] ne kadar hassas olursa olsun, tabiatın
kendi üzerindeki tesirat ve tecelliyatına fasih ve beliğ
bir surette tercüman olamayacağı gibi, fenn-i
musikinin nazariyatına aşina olmayan bir musiki
meraklısı da, fennen makbul bir beste vücuda
getiremez. İstidad-ı fıtri [doğuştan yetenek] her
şeyde başlıca bir amil-i müessir olduğu gayri
münkerdir [inkar edilemez], fakat hangi hususta
tecelli ederse etsin ona mahsus ulum u fünun [ilimler
ve fenler] ile terbiye ve istikmal edilmedikçe
[tamamlanmadıkça] semeresiz kalacağı da
müsellemdir [açıktır] .
Elhasıl, bir musavvirin, yaptığı tasvirde nazırına bir
eser-i hayat irae ve ifham edebilmek için, fenn-i
teşrihe ve bedenin kanun-ı tenasübüne [orantı
kurallarına] vakıf olması şart-ı azamdır [en önemli
koşuldur] . Bu vukuf ile mücehhez olmadıkça, onun
eseri, her ne kadar tabiattan yapılmış olsa da,
ruhsuz ve biçimsizdir.
Fenn-i teşrih ve tenasübü bilerek, tabiatı yani modeli
tetkik ve mütalaa ve ondaki canlılık halini tasvir ve
tercüme edebilmek iktidarı, pişgah-ı nazarda [göz
önünde] mevcut olduğu halde uzaklığı veya
küçüklüğü hasebiyle gayri meri [görülmez]
zannedilen eşyayı keşif ve rüyet [görmek] için
dürbün veya mikroskop kullanmaya benzer: O eşya
hakikatte mevcut iken bu aletler elde bulunmadıkça
görülemeyeceği gibi, vücud-ı insandaki esrar-ı
tenasüb ve muhtelif evzaındaki [duruşlarındaki]
esbab-ı tehalüf [uyumsuzluğun nedenleri] de teşrih
bilinmedikçe herhalde gözden nihan [gizli] kalır.
Mabadı var

TEBRİK
Yanya ' da neşrolunmaya başlayan ve bir nüshası cemiyetimize ihda
buyrulan "Zülal-i lrfan" risalesinin intişarını maatteşekkür tebrik
eyleriz.

Mekteb-i Sanayi müdavimlerinden Mehmed Süreyya Bey'e

Mektubunuzu alıp okuduk. Gazete hakkında gösterdiğiniz teveccühe
teşekkür ederiz.

Müdür-i mesul
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessislerinden
Osman Asaf

Şehremaneti karşısında Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

39
..;'7�Jr.: ı...... ı ._;;ı_, _;..Cı­
• •

ı_,:lJl ı::_ J • ıı:T

� r=-t.. �> ,_,\j ).>�il\-':" � ,.� ..s .!_ .J.,, .._ .: ,)i .:...�·
� ........ı. .;ı,:c rl-J J _,'._A ./_.J.A

� o:·' J � . 1 ).,J� ..r·

l.!).; 4-:.0: [\:.,.. )�)�;\ _,.!\; � j..\ -) J\;c

,

•)_,:))\ .J"'.:İ oJ.J. o-0)�_\ ...!.-�. ��;,.;..._.!. �

..

. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 5
1 4 CEMAZİYÜLEVVEL SENE 1 3 29
l MAYIS SENE l 3 27 [l9l I]
Mesleğimize muvafık ihda buyrulacak asar derç olunur.

Heyet-i tahririye müdürü

Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesul
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
A. Kemal Emin Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 RES SAM ŞEVKET BEY
33 Kudret-i fatıranın [Tanrının yaratı gücünün] şu hak­
i paka [temiz toprağa] bahş ettiği feyz-i manevi,
vücutları tabiata medar-ı mübahat [övünç nedeni]
olacak nice erbab-ı kemali [değerli kişiyi] zib-i
suvergah-ı şühud [bu alemin süsü] eylemiştir.
Şu mübarek vatan, numune-i mahasin denilmeye
şayan nice nevadir-i fıtratın [nadir yeteneğin] , nice
Ressam merhum
ekabir-i marifetin muttali-i zuhuru olmuştur. lşte o
zevat-ı mümtazenin biri de nam-ı alisini sername-i
mefharet ittihaz eylediğimiz [övünçle bu yazıya
başlık yaptığımız] ressamı Şevket Bey'dir.
Şevket Bey, şu feyzgah-ı mübeccelde suretpezir
olmuş bir bedia-i hilkat, nezahet-ı tabii, tabiat kadar
41
latif bir nadirekar-i cihan-ı kıymetdir.
Şevket Bey, müncezip [tutkun] olduğu bedayi-i
tabiiyede gördüğü güzelliği, ruhu telziz [hoşnut]
eden bütün dakayıkı ile [ayrıntılarıyla] beraber satıh
üzerine nakilde cidden iktidar-ı fevkalade ibraz
etmiş bir nigarende-i nazikter-i mümtazdır.
Safahat-ı cazibedar-ı tabiattaki aheng-i elvanı
Şevket Bey
[renklerin uyumunu] letafet-i mahsusası ile tasvirde
bihakkın [hakkıyla] ihraz-ı muvaffakiyet eylemiş bir
marifetperver-i serfirazdır.
Şevket Bey, fıtraten nüfuz-ı nazara malik bir
ressamdır. Asar-ı tabiatı bütün incelikleriyle görmüş
ve o mahasin-i rakikayı [ince güzelliği] fırçasına has
 olan nezahet-i fevkalade ile tanzire [resmetmeye]
muvaffak olmuştur. Gördüğümüz eserleri hep küçük
kıtadadır [boyuttadır] . Bu safahat-ı sagireye [küçük
boyuttaki yapıtlara] tabiatı bütün mufassalatı
[ayrıntıları] ile sıkıştırmış ve küçüklükte sanat-ı
nefise-i tersime [resim sanatına] mahsus büyüklükler
göstermiştir. Şevket Bey'in büyük kıtada yalnız bir
eseri görülmüştür ki o da Sultan Selim-i Sani ' nin [il.
Selim'in] Ayasofya kurbünde [yakınında] vaki
Sultan Selim-i Sani hazretlerinin türbesidir
34 [bulunan] türbesinin resmidir. Merhum, bu tabloyu
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin son senesinde
bulunduğu sırada yağlıboya ile tersim eylemiş idi.
Mektebin imtihan salonunda teşhir olunan bu tablo
vezir-i kıymetşinas Hüseyin Rıza Paşa merhum
tarafından mübayaa edilmiş [satın alınmış] idi.
Teessüf olunur ki bu eser-i nefis müşarünileyhin [adı
geçen üstadın] yalısında zuhur eden harikte
[yangında] muhterik olmuştur [yanmıştır] .
Etütlerinin mevcut olan fotoğrafiyesi şu nüshayı
[sayıyı] tezyin ediyor [süslüyor] . Şevket Bey'in,
resmin derinlikleriyle çinileri üzerinde gösterdiği
maharet-i musavverane hakikaten fevkaladedir. Yine
bu nüshaya konulan kendi resmi ise, aynaya
bakarak yağlıboya ile yapıp ressam Binbaşı Ahmed
Ziya Beyefendi'ye ihda [armağan] eylediği tablodan
ahzedilmiştir [alınmıştır] .
Şevket Bey, iltizam eylediği [benimsediği] usul-i
tasvir cihetiyle Fransız ressam-ı şehiri [ünlü ressamı]
Meissonier'nin naziridir [benzeridir] .
Meissonier' nin nazik fırçası ile vücuda getirdiği
eserlerde cilvekar olan rikkat [incelik] aynen Şevket
Bey'in asar-ı bergüzidesinde de müncelidir
42
[aşikardır] . Bu mütemeyyiz [seçkin] Şark ressamının
eserlerinde mündemiç [içkin] olan dakayıkı temaşa
edenlerin hayrette kalmaması kabil değildir. Şevket
Bey, tablolarının kaffesini [tümünü], şaibe-i
tekellüfden [özenti şaibesinden] masun [korunmuş]
olduğu halde itina-yı mahsus ile meydana
getirmiştir. Parça parça çalışmak adeti değil idi.
Yaptığı etütleri tablo olarak yapardı. Resim üzerine
konması icap eden rengi defaten koymakta olduğu,
renk üzerine tekrar renk koymakla uğraşmak adeti 35
olmadığı için eserlerini daima süratle itmam ederdi
[tamamlardı] . Bu hassa ise merhumun fırçasındaki
iktidar-ı üstadaneye büyük bir delildir. Şevket Bey'in
ressamlıkta malik olduğu nezahet [incelik] hakikaten
bir mevhibe-i kudrettir. Bu musavvir-i fıtri
[doğuştan ressam] Sanayi-i Nefise Mektebi'ne
devam etmezden evvel de bir üstattı. Mektep,
tabiatına yalnız bir inbisat [açılım] vermiştir. Fenn-i
tersimdeki iktidar-ı fevkaladesi bütün erbab-ı
tasvirin müsellemi olan muallim Mösyö Valeri,
Şevket Bey'i son derece takdir ederdi. Şevket Bey,
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin yetiştirdiği ilk
sınıftandır. Nam-ı bülendinin Sanayi-i Nefise
mezunları meyanında [arasında] bulunması mektep
için bir şeref-i mahsus addolunsa becadır
[yerindedir] . İstanbul surunun kapılarını yağlıboya
ile gayet nefis ve nazik olarak tersim eylemiştir ki
mükemmel bir koleksiyon teşkil eden şu asar elyevm
[bugün] ailesi nezdinde mahfuzdur. Nihayet
derecede ince çalışarak vücuda getirdiği bir albümü,
ressam Osman Asaf Beyefendi 'ye yadigar eylemiştir.
Vatan bu nazik, bu nezih tabiattan daha birçok
 asar-ı aliye beklerdi. Memleketimizin yetiştirdiği
erbab-ı tasvir, bu üstad-ı muhteremden hakikaten
istifade eylemek ümitlerinde bulunurdu. Lakin
eyvah . . . o şaşaalı iktidar bu alemde kemaliyle [tam
olarak] neşr-i envar etmeden [ışığını saçamadan]
muntafi olup [sönüp] gitmiştir.
Şevket Bey, 1 272 [ 1 856] tarihindedir Dersaadet'te
Süleymaniye civarında Ayşe Kadın Hamamı
karşısındaki hanede tevellüt eylemiştir [doğmuştur].
Pederi orman memurlarından merhum Çerkes
Osman Efendi'dir. Şevket Bey, Süleymaniye'deki
iptidai mektebine [ilkokula] devam ettikten sonra
Bayezid Rüştiyesi'ne dahil oldu. Ikmal-i tahsil
ederek şahadetname [diploma] ahzeyledi. Badehu
[daha sonra] Musika-i Hümayun'a kaydolundu. Bir
müddet devam ettikten sonra etibba [tabipler]
vücudundaki nahafete [zayıflığa] binaen tebdil-i
meslek etmesine lüzum gösterdi. 1290 [ 1 8 74]
tarihinde menşe-i küttab-ı askeriyeye [askeri katip
yetiştiren okula] devama başladı. Görülecek dersleri
TARİH-İ SANAT
36 Dördüncü nüshadan mabat
Bu erbab-ı marifet taharriyat [araştırmalara] ve
tetkikata koyuldular, fakat bunların mesaisi gayet
ciddi bir haile [engele] müsadif oldu [rastladı] .
Mebani [binaların] duvarları üzerinde binihaye
[sonsuz] mahkukat [çivi yazıları], mezarlarda
papirüs üzerine yazılmış müteaddit levayih [levhalar]
bulundu, lakin muarnma-yı lisanın miftahı [şifresi]
elde edilemediğinden bunlardan bir mana istihraç
etmek [çıkarmak] kabil olamıyordu. Esasen Mısır'da
üç nevi huruf [harf] kullanılmıştı. Bunların en
eskisine hiyeroglif tabir edilir ki bir mahiyet-i
temsiliyesi olup canlı hayvanat veya eşya-yı gayri
ziruhun [ruhsuz şeylerin] eşkalinden mürekkep
bulunduğu için sanat nokta-i nazarından en
mühimidir. Champollion isminde bir alim bu
hututun [çizgilerin] esrarını nihayet keşfe muvaffak
oldu. Bu sayede kaffe-i vesaikin [vesikaların
tümünün] muhteviyat-ı esraramizi [sırla dolu içeriği]
kesb-i bedahet ederek [açığa çıkarılarak] eski
Mısırlıların tarihine ıttıla hasıl edildi [bilgisine
ulaşıldı] . O tarihten itibaren Mısır asarını tetkik
etmek bir fen haline geldi. Mariette ve Maspero
namındaki iki alim-i gayurun [çalışkan bilginin] bu
hususta sarf ettikleri mesai hakikaten cedir-i
takdirdir [takdire değerdir] .
Memfis devrinde sanat Mısır' da sanat, geçirdiği
- [ressam] oldukları anlaşılır. Bu terakkinin esbabını
uzun devre-i tekamül esnasında, asla tevakkuf
etmemiş [durmamış], daima ilerlemiştir. Onun
Memfis'teki tecelliyatı, birtakım makabir [mezarlar]
ve darülemvat [lahitler, ölü odaları] şeklinde tezahür
eder. Çünkü Mısırlılar tenasühe [ruh göçüne] itikat
ettiklerinden kabirlerine fazla itina ederlerdi. İşte bu
sebepten dolayı darülemvatın inşaatına ehemmiyet
atfederlerdi. Seyredenleri hala mebhut [şaşkın] ve
43
tahsile muvaffak olduğundan atik-i hassa ordusunun
le azım dairesine tayin olundu. Badehu Mekteb-i
Sultani resim muallimi Mösyö Hayette'in vuku-ı
vefatı üzerine müze müdürü merhum Hamdi Bey,
Ahmed Ali Paşa, Mösyö Valeri, Mösyö Osgan,
ressam Acquarone ile diğer erbab-ı iktidardan
müteşekkil bir heyet huzurunda icra edilen
müsabakada liyakat-i fevkalade ibraz ederek
mumaileyh Hayette' in yerine mekteb-i mezkure
resim muallimi oldu.
Meşrebine [yaratılışına] tevafuk eden [uygun olan] şu
vazife-i talimiyeyi [öğretim görevini] hüsn-i ifa etmekte
iken 1 309 [ 1 893] tarihinde Anadoluhisarı'nda
müteverrimen [verem hastalığından] suretgah-ı hestiye
veda eyledi. Silivrikapısı haricindeki kabristana
medfundur [gömülüdür] . ( Rahrnetullahi aleyh [Tanrı
rahmet eylesin]).
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
hayran bırakan ehramlar, dördüncü sülaleye mensup
hükümdarlara medfen [mezar] olmak üzere bina
edilmişti. En büyüğünün irtifaı [yüksekliği] 1 3 7
metredir; bunların inşası için yüz bin amele otuz
sene mütemadiyen çalışmıştır. Ehramların yanında
bir de ebülhevl [sfenks] vardır. Bu heykel, cesim [iri]
bir kayadan yontulmuştur ki ebadı hakkında bir
fikir vermek için burnunun iki metre uzun olduğunu
söylemek kifayet eder. Burada Mısır sanatının,
kütlelerin heybet-i velehresanı [şaşırtan heybeti] ile
gözleri kamaştırmak istediği görülüyor.
Büyük ehramlar kurbünde [yakınında] Memfis
kabristanı bulunur. Her makber üç daireye
münkasım [bölünmüş] ve bunların cidarları [iç
duvarları] üzerinde resimler, kabartmalar
mürtesimdir [resmedilmiştir] . Mısırlıların
heykeltıraşlığını iyice anlamak için bu makberlerde
bulunan ve orada medfun [gömülü] olanları tasvir
eden tahtadan veya taştan yapılmış heykelleri tetkik
etmek lazımdır. Heykellerin iyileri üzerinde modelin
gerek çirkin ve gerek güzel olsun alaim-i vechiye
[yüz hatları, ifadeleri] ve sair hututu [çizgileri] bir
müşabehet-i hayretbahşa [hayret veren benzerlik] ile
irae olunmuştur. Teferruat o suretle tertip ve tersim
edilmiş ki heykellerde bir eser-i hayat var
zannediliyor. Bu asar-ı mükemmeleye bakılınca eski
Mısır heykeltıraşlarının mahir birer musavvir
[nedenlerini] yine itikadiyat-ı diniyede aramalıdır.
Mısırlılar zannederlerdi ki şayet mumya mahvolursa
ruh da onu takip eder, lakin müteveffanın [ölenin]
tamamiyle kendisine müşabih [benzeyen] bir heykeli
bulunursa ruhun bekası ve tenasüh temin edilir.
Mezar duvarlarında görülen kabartmalar, resimler,
müteveffanın hayat-ı dünyeviyesine müteallik
[ilişkin] sahneleri musavver olduğu için bunların
 tetkiki ile eski Mısır ha yat ve ada tına [adetlerine]
kesb-i ıttıla [hakkında bilgilenmek] mümkündür.
Mısır ressamları fenn-i menazıriye [perspektif
bilgisine] ve anat-ı rakikaya [ince ayrımlara] vakıf
değillermiş; onlar aralarında bir insicam-ı tedrici
olmayan parlak renkleri yan yana vaz ile [koyarak]
şaşaadar tezyinat vücuda getirirlermiş.
Teb ve Sayis devrinde sanat - Bu devirde bilhassa
emvata [ölülere] müteallik eşyanın imal ve inşası
bütün ehemmiyet ve azametini muhafaza etmiş
olduğundan Teb ve sair şehirlerde yapılan
darülemvatlar [ölü odaları) bunun hayretfeza [hayret
verici] enmuzeclerini [örneklerini] teşkil etmekte ve
alelhusus [özellikle] maabid-i cesime [büyük
mabetler] nazar-ı dikkati celbe bihakkın şayeste
bulunmaktadır. Bu devir esnasında bina olunan
mabetler hakkında bir fikr-i mücmel [özet fikir]
verebilmek için taksimatını telhisen [kısaca] tarif
etmek münasiptir zannederim. Evvela, tarafeyni [iki
tarafı] ebülhevllerle müzeyyen [süslenmiş] ve bazen
iki kilometre tulünde [uzunluğunda] bir hıyabandan
MEKTUP
MEiSSONİER VE LüUVRE1 DAKİ ASARI
BİZDE M E İ S S ONİER MESLEGİNİ TAKİP E D EN KİM İ D İ ?
Geçen mektubumda Fransa meşahir-i sanatkaranı
meyanında iktidar-ı mahsus-ı ressamaneleriyle
parlak mevkiler kazanarak, zevalnapezir [ölümsüz]
namlar bırakarak üful [vefat] eden esatizenin
[ustaların] Chauchard koleksiyonundaki asar-ı
37 nefisesinden bir nebze bahsetmiştim. Bu
mektubumda da Meissonier'nin gazetemizi tezyin
edecek olan Napoleon III a Solferino eseri
münasebetiyle ressamın biraz hayat-ı güzeştesinden
ve Louvre' daki bakiye-i asarından bahsetmek
istiyorum. Gerçi Meissonier gibi tabiatın ananat-ı
hakikatini fırçasının kuvve-i sahiranesiyle tasvir
eden büyük bir artisti böyle birkaç satır ifadat içinde
göstermeye yeltenmek onun taşıdığı hale-i iftiharın
sönük bir krokisini çizmek nevindendir. Bunu itiraf
ederim. Mamafih ben sırf meşhudatımın
[gördüklerimin] tetebbuatımın [araştırmalarımın] bir
zübdesini [özetini] yazacağım için Meissonier
hakkında malumat-ı vasiaya vukufu arzu eden
erbab-ı merak, ressamın safahat-ı hayatını ve
koleksiyonunu musavver asarı mütalaa edebilirler.
Jean Louis Ernest Meissonier 1 8 1 5 tarihinde Büyük
Napoleon 'un devre-i ahir-i saltanatında [saltanatının
son döneminde] Lyon şehrinde tevellüt etmiştir
[doğmuştur]. Validesi porselen evani [kap kacak]
üzerine minyatür resimler yapmakla iştigal [ettiği]
için henüz aguş-ı maderde [ana kucağında] ilk
heves-i sanatı duymaya başladığı anlaşılıyor. Çünkü
pederi tarafından Paris'e tahsil-i ulum u fonun
maksadı ile sevk olunduğu tarihten itibaren bu heves
hakiki bir aşka mübeddel olmuştur [dönüşmüştür] .
Paris liselerinde geçirdiği hayat-ı tahsil alelade bir
44
[caddeden) sonra canibeyninde [iki yanında] dikili
taşlar ve heykeller bulunan muhteşem bir kapı
görülür. Bu kapıdan girilince asıl mabedi muhit olan
[çevreleyen] avluya dahil olunur. Bu avlunun etrafı
yüksek ve kalın duvarlarla çevrilmiş, dahilinde dahi
suni göller meydana getirilmiştir. Bazen merasim-i
diniyede gayet latif ve cazip müzeyyenatla süslenmiş
kayıklara mabutların heykelleri konularak bu
göllerde gezdirilirmiş. Nihayet asıl mabedin kapısı
gelir ki buradan layuad [çok sayıda] sütunlara istinat
eden mabedin içerisi nümayan olur [görülür] . Bu
cesim [büyük] mabetlerin ebadına dair bir fikir
ittihazı [edinmek] için Karnak mabedinin 365 metre
tul ve 1 1 3 metre arzında [genişliğinde] olduğunu ve
tavan müttekası [taşıyıcısı] olan 1 34 sütununun 1 0
metre kutur [çap] ve 2 3 metre irtifaında
bulunduğunu söylemek kifayet eder.
Mabadı var
Mehmed Faik
talebe hayatı olduğu, ders hususunda beynelakran
[yaşıtları arasında] bir mevki-i mümtaz
kazanamadığı gibi alelekser [çoğu) hafta, notlarında
pek aşağı derecelere düştüğü görülmüştür.
Yegane iştigali resim yapmaktan, muallimlerin
krokilerini çizmekten ibaret olan Meissonier pederi
tarafından bu heves-i incizabdan feragat etmesi için
tazyik edilmişse de hiçbir tesiri görülemediğinden
mecburen vadi-i hevesatında serbest bırakılmıştır.
Meissonier pederinden gördüğü bu müsaade üzerine
ilk defa olarak J ules Potier namındaki ressamın
atölyesine devama başlamış, burada füzen ile çizgiler
ve başlar çalışmış, fakat bu atölyede girdiği meslek-i
tersim, fıtratında meknuz [saklı bulunan] hassa-i
terakkinin inkişafına pek müsait olmadığı için
bilahare meşhur Lfon Cogniet'nin atölyesini tercih
etmiş. Cogniet o vakitler Louvre'un tavanı için
Bonaparte'ın Mısır seferini yapıyormuş. Meissonier
profesörün bu tabloyu bir itina-yı mahsus ile modeller
poze ederek, o devre ait kostümler elde ederek
çalıştığını gördükçe bu mesleğin kendisine bir serbesti­
i tefeyyüz [gelişme olanağı) bahş edeceğine kanaat-ı
kamile hasıl etmiş ve o dakikadan itibaren bu usul
dahilinde çalışmaya karar vermiştir. Fakat Meissonier
henüz bir etüdiyan [etudiant] hayatında paraya karşı
ihtiyac-ı şedid içinde bulunduğu için Nereman [?]
ismindeki refikiyle [arkadaşıyla] yelpaze resimleri ve
birtakım ruhani resimler yaparak bu vasıta ile model
poze edilecek para tedarikine başlamış. Nihayet
1 8 34'de on altı yaşında olduğu halde Hükümet
Konağını Ziyaret tablosunu salona göndermiş, bu
tablo Meissonier'nin terakkiyat-ı atiyesine ilk delil
 olmakla beraber rağbet-i ammeye mazhar olamamış,
hatta 1 835'de gönderdiği Dama Oyunu, Askeri Posta
Müvezzii tabloları refüze bile edilmiştir. Mamafih
aynı tarihlerde ressam, lllüstreler'e [Illustration]
yaptığı desenler vasıtası ile kendini layıkıyle
göstermeye başlamıştı. !ki sene sonra aynı tabloları
salona gönderdiği zaman bilakritik kabul edilmiştir.
1 83 8 'de Bir Papazın Bir Hastayı Teselliyeti tablosu
Dük Dorelsan [ ? ] tarafından beş yüz frank
mukabilinde sergiden iştira olunmuş [satın alınmış]
on dört sene sonra prensin terekesinden kırk bin
franka alınmıştır. 1 85 5 ' de bütün Avrupa meşahir-i
ressamanının iştirakiyle küşat edilen [açılan] büyük
ekspozisyonda Meissonier, serginin en birinci
madalyasına kesb-i istihkak etmekle [hak
kazanmakla] en büyük tabaka-i iştiharın [ünlüler
arasında] en parlak mevkiine sahip olduğunu ispat
etmiştir. 1 859 'da Solferino safahat-ı harbini tetkik
için Arnsterdam'da bulunarak Fransa erkanıharp
heyetiyle birlikte bulunmuş, hakikati tamamiyle
tasvir için erkan ve ümera-yı askeriyenin birer birer
etütlerini yapmıştır. Meissonier sergüzeştinde bu
tabloyu ne suretle vücuda getirmeye muvaffak
olduğunu şöyle hikaye ediyor:
"Harpten avdetimde [dönüşümde] atölyemde tabloya
çalışmaya başladım. Mareşal Magnan'ı ehibbam
[dostlarım] vasıtası ile poze ederek etüt ettiğim gibi
Magnan vasıtası ile de Mareşal Lyon'u [ ? ] elde ettim,
onu da etüdiye [etudier] ettim, fakat tabloyu ikmal
için yalnız III. Napolfon kalmıştı. Nihayet Mareşal
Lyon beni tablo ile krala takdim edeceğini vaat etti.
Yevm-i muayyende [kararlaştırılan günde] Napolfon
tarafından pek beşuşane [güleryüzle], mültefitane bir
surette kabul olundum. Kral tablomu gözden
geçirdikten sonra kendisini ne vasıtası ile etüdiye
edebileceğimi sual etmişti. Fotoğrafiyelerine
müracaatta muztar [zorunda] kaldığımı anlayınca
mütebessirnane, " Zannedersem iki üç fotoğrafa bedel
bir küçük poz kifayet eder," cevabında bulundu.
Kralın bu muvafakati artık benim için ele geçmez bir
fırsattı. Birlikte esb-i süvar [ata binmiş] olarak bir
gezinti yapacak ve bu esnada ben Kralın etvar ve
hareketine dikkat edecektim. Velhasıl yola çıktık.
Krala tatlı bir zemin-i musahabe açtım. Oyalaya,
ayalaya atları Fontainebleau civarında dost-ı kadim
Jadan'ın [ ? ] atölyesi cihetine sevke muvaffak oldum.
Jadan' ın kapısına vusulümüzde [vardığımızda]
Napolfon'a dostumun atölyesini ziyaret lütfunda
bulunmalarını ve biraz istirahat buyurmalarını
teklifte bulundum. Teklifim kemal-i memnuniyetle
kabul bulundu. ]adan bu hilafü 'l-intizar
[beklenmedik] ziyaret-i kraliyeden bir beht
3 8 [şaşkınlık] ve hayret içinde kalmıştı. Fakat Kralın
nazikane ısrarı üzerine ]adan kemafi's-sabık [daha
önce başladığı] çalışmasına devam ettiği gibi, ben de
Kralı iskemle üzerinde esb-i süvar [ata binmiş] bir
vaziyette poze ederek biri fas, biri profil iki etüde
malik oldum. "
Meissonier' nin şu sergüzeşt-i ressamanesi
mesleğindeki ciddiyeti, aşk-ı hakikiyeyi pek vazıhane
ispat eder. Meissonier mana-yı tamını ile realist bir
45
ressamdu. 1 8 O tablosu için kemale ermiş bir
buğday tarlasını süvari müfrezesi geçirerek tabiatı
etüt ettiği, daima hakikatten ayrılmadığı hikaye
ediliyor. Bu tablo Amerika hükümeti tarafından
40.000 franka alınmıştır. III. Napoleon a Solferino
eserini seyrederken eşhastaki [figürlerdeki] pozlara,
kompozedeki [composer] fikr-i ulviye, renklerdeki
armoniye saatlerce hayran kalmamak mümkün
değildir. Bir gün Louvre'da Meissonier seyrederken
Ermeni vatandaşlarımızdan Meşaka Efendi 'ye
tesadüf etmiştim. Solferino tablosunu kemal-i
ihtimam ile kopyaya gayret eden Meşaka Efendi,
Meissonier tablolarındaki büyüklüğü tamamiyle
görebilmek için kendisinin istimal ettiği [kullandığı]
pertevsizle muayeneyi tavsiye etti.
Filhakika bu minyatür başlar cesamet-i tabiiyede
büyüdüğü halde bütün kudöpensolar [coup de
pinceau] [fırça darbeleri], bütün geniş çalışışlar
tezahür ediyor, Meissonier'nin o küçük eserlerindeki
tafsilat-ı hakikiye bütün büyüklüğü ile, bütün
tabiiliğiyle meydana çıkıyordu. Louvre' u tezyin eden
Meissonier asarından Portrait de l 'auteur tablosu
ressamın kendi portresidir. Fondaki derinlik pek
sanatkaranedir. Beyaz sakallarının, giydiği kırmızı
ropdöşambrla armonisinde pek tatlı, o ihtiyar
elindeki kırışıklar nazara batmayacak surette pek
mahirane gösterilmiştir.
E tude des cuirassiers küçük iki üç parça etüdüdür.
Vaktiyle Illustration nüshalarında görülmüştü.
Mamafih aslındaki letafet muhafaza olunamadığı
için Meissonier matbu kopyalarla hiçbir zaman
anlaşılamaz. Ruines des Tuileries tablosu tahminen
on iki yahut on beş numara maren tuval cesametinde
hemen en büyük bir resmidir. Louvre'un İhtilal
esnasında harap edilen bir parçasını musavverdir.
Kemerlerdeki aheng-i menazır, ön plandaki taş
yığıntısı derin tetebbu mahsulüdür.
Les voyageurs fırtınalı bir havada bir tepeyi aşan
küçük bir kafile-i seyyahini [yolcu kafilesini] tasvir
eder. Resim küçük olmakla beraber rüzgarın şiddet-i
vezanını [şiddetli esişini], tabiatın o şiirini
Meissonier fırçası tercümeye muvaffak olmuştur.
Le Madonna del Baccia kilise dahilinde bir kadının
ibadeti, San Giorgio Ma15giore d Venise resminde
kamerin denize aksini, Etude de paysage sonbahar
ağaçlarını, Vue de Venise cote de Murana uzak bir
sahille denizi, Napoleon III entoure de son Etat­
majeur tablosunda da kral ile erkanıharp heyetini pek
güzel tasvir etmiştir. Meissonier'nin Portrait
d'Alexandre Dumas fils' i l 'Attente'ındaki inceliği
anlayabilmek için günlerce tetkik etmek icap eder.
Hülasa Le poete, Les trois fumeurs, ]. ]. Rousseau
et Mme. de Warens, Liseur des ordonnances,
Blanchisseuse a Antibes tabloları ile Louvre' un
E cole Français salonuna giranbaha [paha biçilmez]
birer tuhfe-i sanat [sanat armağanı] bırakan büyük
artist yirmi beş yaşında Legion d'honneur otuzunda
Chevaliers de la Legion d'honneur kırk bir yaşında
Officier de la Legion d'honneur elli iki yaşında
Grande Croix'ya nail olmuştur. Elli altı yaşına
rağmen 1 870 seferine iştirak etmiş, Sedan'da
 Almanlara esir düştüğü halde milliyet ve şöhretine
hürmeten tahlis edilmiştir [kurtarılmıştır].
Meissonier bu son " Paris Müdafaası" nı da tasvire
başlamış ise de ömrü vefa etmeyerek 1 89 1 tarihinde
vefat etmiştir.
Şimdi Meissonier hakkında şu nakıs [eksik]
malumatın itmamını [tamamlanmasını] erbab-ı
tetebbua bilhavale [havale ederek] biraz da bizim
vatanımızda yetişmiş, mazinin velvele-i teselli içinde
anlaşılmadan üful etmiş bir Türk Meissonier'sinden
bahse bir mecburiyet-i vatanperverane hissediyorum.
Sanayi-i Nefise Mektebimizin bu ilk şüklıfe-i feyzi,
muhitimizin, evet, maatteessüf muhitimizin hava-yı
birağbeti [rağbetsizlik ortamı] içinde solup giden bu
nadide çiçek Mekteb-i Sultani resim muallimi
merhum Şevket Bey'dir. Bizde Meissonier'yi
anlamak arzu edenler Şevket Bey merhumun asar-ı
metruke-i nefisesini tetebbu etmelidirler
[incelemelidirler].
Merhumun eserlerindeki incelik, nezaket-i tersim
sonra o fırçadaki tarz-ı ifade, o ifadedeki serbesti
Şark ' ta yetişmiş bir dehadan zalam-ı cehl ve lakaydi
[umursamazlık ve bilgisizliğin karanlığı] içinde
unutulmuş bir Meissonier'den başka bir şey değildir.
FELSEFE-İ SANAT
39 Dördüncü nüshadan mabat
Şu halde " Sanayi-i nefiseden bir eseri anlamak, bir
sanatkarı tetkik etmek için ait olduğu asrın hayat-ı
ictimaiye ve ahlakiyesini tamamen ve noktası
noktasına bilmek icap eder" kaidesini vaz ve kabul
etmiş oluyoruz. Esbab-ı evveliyeyi bu noktada
aramalıdır. Bu hakikat birçok tecarib [tecrübe] ile
meydan-ı vuzuha çıkmıştır. Eğer safahat-ı tarihiye
hakkı ile nazar-ı mütalaa ve tetkikten geçirilecek
olursa birçok sanayiin tuluu [doğuşu] ve üfulü [yok
oluşu] mensup oldukları asrın efkar ve ahlakı ile
mebsuten [epeyce] mütenasip bir surette hareket
etmiş olduğu görülüyor. Mesela: Eschyle, Sophocle
ve Euripide gibi en büyük tiyatro hailesi [trajedi]
muharrirleri, Yunan'ın Iranlılara galebe çaldığı
zamanda o mini mini cumhuriyetlerin devr-i
kahramananesinde, o büyük büyük gayretlerle kendi
istiklallerini vücuda getirdikleri bir asırda, o ulviyet­
i medeniyeyi iktisap ettikleri bir sırada vücut
bulmuşlar ve ahlaklarının tedennisi [gerilemesi] bu
istiklali, bu kudreti, bu kahramanlığı inhitata
[çöküşe] uğrattıktan sonra Yunanlılar ecanibin
[yabancıların] zir-i pa-yı tagallübünde [zorba
ayakları altında] kalmışlar ve bu hailenüvisler
[trajedi yazarları] de ortadan çekilmişlerdir. Nitekim
on yedinci asırda Fransa 'nın devr-i ihyası
Renaissance denilen I. François zamanında kanun-ı
zeametin tamamiyle tesis ettiği ve şekavetin
[eşkıyalığın] , Normanların ortadan kalktığı
zamanda gotik usul-i mimarisi architecture gothique
zuhur etmiş ve on beşinci asrın evasıtına [ortalarına]
46
Şevket Bey 'in büyük asarını görmedim, fakat o
küçük vakıfane derin tetebbularla vücuda getirdiği
eserlerde bir büyüklük, yetişmez bir iktidar, herkese
nasip olmayacak bir eser-i deha görmüştüm. Oh!
Şevket! Evet, Louvre Müzesinin Meissonier' lerini
gördükten sonra Şevket Bey bütün deha-yı fıtrısiyle
artık kendini gösterdi. Cemiyetin aza-yı
muhteremesi meyanında Şevket Bey'i pek yakından
tanıyanlar Hamdi Bey merhumun ne samimi
tebriklerle alkışladığını tahattur ederler [anımsarlar].
Şüphesiz müze müdür-i cedidi [yeni müdürü] Halil
Beyefendi'nin de malumudur. Fakat kıymetşinaslık
devrinin hululünü [geldiğini] artık ciddi himmetlerle
görmeyi gönül pek arzu ediyor. Garb'ın asar-ı
nadire kopyaları ile galeri tezyinini tasavvur eden ali
fikirler Şark'ın mahsul-i bedayiinden de müzemizi
mahrum bırakmamalıdır. Hamdi Bey' ler, Şevket
Bey'ler, Hüsnü Yusuf Bey' ler, Ziya Paşa'lar, bütün
bu muhterem vücutlar, bütün muhterem eslafımız
[öncellerimiz] ebedi sermaye-i mübahatımızdır
[övünç kaynağımızdır] .
Paris
Sami
doğru bu küçücük baronluklarla teşekkül eden
hayat-ı askeriye ve ahlak-ı milliye bozularak yerine
teşekkül eden hükümet-i mutlaka ile de tamamen
zail [yok] olmuştu. Aynen Hollandalılar da
İspanyolların tasallutundan kurtuldukları, İngilizlere
galebe çaldıkları, Avrupa' nın en zengin, en hür, en
bahtiyar milleti oldukları zamanda resim fevkalade
ileri gitmiş ve on sekizinci asır iptidalarında
[başlarında] Hollandalılar birinciliği lngilizlere terk
ile yalnız Avrupa 'nın sarrafı olmakla iktifa ederek
uslu, akıllı ve asude bir hayat takip etmeye
başladıkları zaman bu sanatkarlar da üful
etmişlerdi. Nihayet Fransa'nın hailenüvislik devri de
XIV. Louis zamanında mazbut bir hükümet-i
mutlakanın zir-i idaresinde [idaresi altında]
yaşandığı bir sırada başlamış ve Büyük ihtilal ile
hitama [sona] ermişti.
Şu emsileyi [örnekleri] irattan [vermekten]
maksadımız, fikir ve ahlakın sanayi-i nefise
üzerindeki tesir-i azametini irae içindi. Şimdi bir de
diğer ciheti nazarı itibara alalım: Şöyle ki cenuptan
[kuzeyden] şimale [güneye] doğru bir seyahat icra
etsek, her mıntıkada bir başka ekin, bir başka nebat
görürüz: Sarısabır, portakal, biraz sonra zeytin ağacı,
asma, onun arkasından meşe, yulaf, biraz daha
yukarılarda sanevber [çam ağacı], nihayet yosun,
hazaz [yosun] gibi nebatata [bitkilere] tesadüf ederiz.
Her mıntıkanın kendine mahsus bir ekini, bir nebatı
vardır. Her ikisi de mıntıkanın iptidasında
[başlangıcında] başlar. Intihasında [sonunda] nihayet
bulur, her ikisi de o mıntıkaya hastır. O ekin ve
nebatın şart-ı mevcudiyeti o mıntıkadır, o mıntıkanın
 mevcudiyet veya ademiyle [yokluğuyla], onlar da
zahir veyahut kaybolurlar. O halde bu mıntıka
nedir? Onda mevcut olan hararet, bürudet [nem]
veya rutubet ne ise bizim dediğimiz ahlak ve efkar da
onun tamamen örneğidir. işte şu ve şu nevi mahsulat
üzerinde tesiri görülen hararet-i maddiye ne ise, şu ve
şu nevi sanat üzerinde tesiri görülen hararet-i
maneviye de odur. Sarısabır, yulaf, mısır buğdayı
gibi nebatatın üzerinde haiz-i ehemmiyet olan
madde-i hikemiyeyi nasıl taharri ve tetkik ediyor
isek, müşrikinin heykelleri [pagan heykelleri],
hakikiyunun [realistlerin] levhaları [tabloları],
mimari-i mermuz [mistik mimari], edebiyat tedrisi
[klasik edebiyat], musiki-i şehvani, şiir-i hayali
[idealist şiir] 1 gibi asar-ı nefiseyi tetkik için de
madde-i ahlakiyeyi, taharri-i efkar-ı beşeriyeyi,
mevadd-ı zevi'l-hayat [canlı maddeler] gibi muhit ve
mevkileriyle tetkik etmek lazımdır.
işte bizim de İtalya ressamlarından başlayarak takip
TEŞRİH-İ TASVİRİ
40 Geçen nüshadan mabat
Bu, öyle bir hakikattir ki binlerce senelerden beri
teslim olunmuştur; eski Mısırlılardan ve belki daha
evvelden beri ressamlık ve musavvirlik nerelerde
doğmuş ve ilerlemiş ise, orada sanatkarlar insanın ve
hatta hayvanatın üzerinde tetkikattan hali [geri]
kalmamışlar ve hemen her azayı ölçüp biçmişler ve
tenasüb-i bedene [beden oranlarına] dair birtakım
düsturlar keşif ve vaz etmişlerdir. Nihayet tetkikat
ve tetebbuat-ı vakıa tekemmül ede ede zamanımızda
Avrupalılar tarafından teşrih-i tasviriye [sanatsal
anatomiye] dair pek muntazam telifat [eserler]
vücuda getirilmiştir. Ressam ve heykeltıraşlar için
ilm-i teşrihin [anatomi] tahsili zaruriyat-ı katiyeden
addolunduğundan Avrupa sanayi-i nefise
mekteplerinde kemal-i ciddiyet ve ehemmiyetle
tedris ve talim edilmektedir.
I!m-i teşrih o kadar mühimdir ki hasbelmeslek
[mesleği gereği] yalnız etibba [tabipler] ile
sanatkarların değil, hatta bütün sunuf-ı beşerin
[insan sınıflarının] bu bapta az çok malumat
edinmesi lazımdır denilebilir; "Kişi noksanını bilmek
gibi irfan olamaz" kavl-i meşhurunu: "Kişiye
kendini bilmek gibi irfan olamaz" suretine kalp
[değiştirir] ve tahvil edersek, o nispette doğru bir
kaide-i hikmet vaz etmiş oluruz. Ve bunu
maksadımıza da tatbik ederek diyebiliriz ki: Bütün
etrafındaki mevcudat ve mükevvenatı [varlık
alemini], maneviyatı ile, maddiyatı ile anlamak için
büyük bir inhimak [istek] duyan; gökteki yıldızlara
kadar itale-i enzarı [uzağa bakışı] tecessüs [merak]
eden; yerin altını kazarak asırlarca evvel gelmiş
geçmiş ümem [ümmetler] ve akvamın [kavimlerin]
asar-ı metrukesini taharri ile, onların ahlak ve adat
ve efkarına dair bu metrukattan istidlalata [sonuçlar
çıkarmaya] çalışan; bahr-i muhitin [okyanusun]
ka 'rındaki [derinliklerindeki] hayvanatın tarz-ı
47
ermek i rediğimiz nokta budur. Giotto, Beato
Angelico gibi eazımı [ustaları] tevlit eden [yaratan]
muhitin esrarını faş [açığa çıkarma] ve o zamanın
şairlerine ait bazı eşarı [şiiri] irat ile gam, şadi
[sevinç], aşk, iman, cennet, cehennem gibi hayat-ı
beşerin pek büyük bir istifade ile merbut [bağlı]
olduğu mebahisi [konuları] serdederek [ileri sürerek]
izaha uğraşacağız. Dante ' nin ve Guido
Cavalcanti ' nin eşarında " Eazzın teracim-i ahvali"
[azizlerin azizinin yaşamöyküsü], "Temsil-i Isa "
manzumelerinde, Saint François'nın Fioretti' sinde,
Dino Compagni, Muratori gibi müverrihlerin
[tarihçilerin], mini mini cumhuriyetlerinin şiddet ve
tecessüsünü tamamen tefsir eden asarında pek çok
delail-i sübutiye [deliller] bulacağız.
Sculptııre paienne, peinture realiste, architectııre mystique,
litteratııre classiqııe, mıısiqııe volııptueuse, la poesie idealiste.
taayyüşünü [beslenme biçimlerini] merak eden şu
insan kısmının, bir bakıma, her şeyden evvel kendi
bina-yı vücudunu tetkik ve mütalaa etmesi daha
makul sayılır!
Eşref-i mahlukat [en üstün mahluk] olan nev-i beşerin
[insan türünün], bu tavsifi [nitelemeyi] icap eden
kıymet ve haslet-i maneviyesinden kat-ı nazar,
ruhaniyet-i beşeriyenin timsal-i mücessemi yahut
sadece ruhun kalıbı olan şu "ceset" dahi, sırf
maddiyeti itibariyle, hakikaten "eşref-i mahlukat"
addolunacak bir nizam ve intizamı, bir his ve
tenasüb-i endamı haiz olduğu meydandadır.
Dünyada, bir nazar-ı ibret ve hikmetle tetkik olunan
her şey, halik-i alemin [alemin yaratıcısının] kudret ve
sanatına ve vahdet ve azametine birer delil olduğuna
göre, cenabı Hakkın "Ahsen-i takvim ile yarattım! "
buyurduğu insan, bu delailin en beliği [açık seçik
olanı] ve en bedii olduğu iddia edilse yeri vardır.
Yalnız insanın kalıbını tarif ve tavsif eden ilm-i teşrih
ise sanat-ı kudsiye-i hilkate karşı bir hayret-i
muvahhidane diye teslimiyet-i müminane hasıl etmek
için kafidir, denilse mübalağa edilmiş olmaz.
Malumdur ki ulum-ı beşeriyenin birer şubesinde
tegavvür ve taammuk etmiş [derinleşmiş] nice alim
ve mütefenninler [bilimciler] hıyrebahş-ı ukul olan
[akılları durduran] kanun-ı hilkate ve intizam-ı
mükevvenata yakin [kesin bilgi] hasıl ettikçe, cenabı
Hakkın vahdaniyet-i mutlakasını [birliğini] teslim ve
itiraf etmişlerdir.
işte ilm-i teşrih de, mütevaggılini [derinlemesine
inceleyenlerini] o gibi hissiyat-! aliye-i dindaraneye
sevk eden ulumdandır [bilimlerdendir] .
Ebna-yı beşerin [insanoğullarının] kendi
şahsiyetinden bahseden bu ilim, o itibar ile herkes
için lazımü't-tetebbu olduğu [incelenmesi gereği]
düşünülünce, insanı ve insaniyeti bütün elvan
[renkleri] ve eşkaliyle, bütün tezahürat-ı hissiyesiyle
tasvir etmek sanat-ı müşkülesini meslek ittihaz eden
zevatın bu alemden bibehre [nasipsiz] olmaları, o
meslek ve iddia ile kabil-i teellüf olamayacak bir
nakısa [eksiklik] , bir tezat teşkil edeceği ca-yı
tereddüd [konusunda tereddüt] olabilir mi ?
Her ne kadar, bizdeki Sanayi-i Nefise Mektebi'nde
de, resim sınıfında bulunan talebeye teşrih [anatomi]
okutulmakta ise de, resm-i tahsil beş sene imtidat
ettiği [sürdüğü] halde, minelkadim [eskiden beri]
mektepçe müttehaz [izlenen] programa göre teşrih
dersi talebenin yalnız bir senesini işgal edecek
surette muhtasar [kısa] tutulmuştur. Vakıa teşrih
dersi her sene devam etmektedir, fakat yine her sene
aynı mebde [başlangıç] ve müntehi [son] takip
edildikten bir sene zarfında teşrih okuyan talebe,
ertesi sene aynı dersin tekrarından başka bir şey
görmemektedir. Bu dersler de muntazaman takip
olunsa, yine talebe için bir fikir icmali husulüne
medar [yardımcı] olacağı tabii ise de, maatteessüf
şimdiye kadar talebenin ne teşrihten, ne menazırdan
imtihan edilmesi cari olmamakla beraber, derse
devam meselesi de talebenin arzusuna kalmış bir
şeydir. Ders günlerini hiç fevt etmemekte
[kaçırmamakta] olan muallim-i muhteremin,
muntazaman sınıfta bulunmasına rağmen, ekseriya
birkaç kişiden fazla müstemi [dinleyici] bulunmaz,
sonraları derse devam meselesi talebe için taht-ı
mecburiyete alındıysa da, imtihan usulü yine meri
[yürürlükte] olmadığından dersi, hiç olmazsa
imtihan endişesiyle ciddi takip eden yok gibidir. İşte
bu sebeplerle mekteb-i mezkurdan [andığımız
mektepten] yetişmiş ressamlar meyanında [arasında]
teşrihe dair etraflıca malumat sahibi pek nadir
olduğuna biliitereddüt hükmedebilirim.
Dersi takipten hali [geri] kalmayan bazılarımız ise
kemal-i dikkatle not tuttuğumuz halde, berminval-i
muharrer mektebin programı icabınca dersin gayet
muhtasar [özet] olmasından ve izam [kemikler],
mefasıl [eklemler], adalat [kaslar], evride
[toplardamarlar] , kanun-ı tenasüb-i beden ve alaim-i
vechiye [yüz hatları, ifadeleri] gibi, her biri
derecesine göre birçok tarifat ve tafsilata muhtaç
olan ·bilcümle mebahis [inceleme konuları], haftada
birer saatten sekiz aylık sene-i tedrisiye [öğretim yılı]
zarfında ceman [toplam] otuz iki saate kasr
edilmesinden [çekilmesinden] dolayı teşrihe dair
malumatımız bittabi pek muhtasar kalmış idi.
Mabadı var
Murtaza

AzA-YI CEMİYETE
Mühim bir husus hakkında müzakere etmek üzere şehr-i hal-i Rumi'nin
[içinde bulunduğumuz Rumi ayın] on üçüncü Cuma günü ezani saat iki
buçukta behemehal umum aza-yı cemiyetin kulüp merkezinde isbat-ı
vücud eylemeleri rica olunur.

Müdür-i mesul
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessislerinden
Osman Asaf

Şehremaneti karşısında Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

48
��.)_r.: l..ı..1 ..;•ı,
• _;.Cı­
•

_,,:ı_,ı �_,, _,n

.
� rt.. �-> .�lj ;��il i.":" ....aı. r� ı.5 .f• ..!-,. ... .•• .)?
.
.:,.. ': ..

� ...;. ...T .:.ıl.'.c. (L-; J J:_. J.J...

<!1 �·I J � . 1

c.\; 4� c:.t� )� )1<-;1 .,,.! � � )..L J J\;"

.

•).J.:ı_,ı p oJ.f. o �:c.>..ı_ l �t. .:ı��:...! v>

.. .

. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... . . .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 6
1 7 CEMAZİYÜLAHIR SENE 1 3 29
l HAZİRAN SENE 1 3 27 [ 1 9 1 1 ]
Mesleğimize muvafık ihda buyrulacak asar derç olunur.

Heyet-i tahririye müdürü

Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesut
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
A. Kemal Emin Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 ZAMAN I M I Z D A K İ HATTAT İ N E D A İ R
4r Kalem, hüsnühattan bahsettikçe tarif olunmaz bir
lezzet hissediyor.
Gönül bu marifet-i bergüzidenin, bu sanat-ı nefise-i
lslamiye'nin mahasinini zikreyledikçe hakikaten
zevkyab [hoşnut] oluyor. Hüsn-i tabiat erbabının
netaic-i ictihadatı olan ve bir cemal-i bedi gibi
cazibedar bulunan hutfıt-ı mütenevvia-i lslamiye'ye
meclubiyet [tutkunluk] tabiidir. Çünkü hüsnühat
bizim için adeta milli bir resimdir.
Fenn-i tasvire layık olduğu derecede rağbet etmemiş
olan Osmanlılar, hüsnühattı kendileri için resim
ittihaz etmişler ve bu sanat-ı bedia-i lslamiye'ye
fevkalade gayret eylemişlerdir. Osmanlılar
kendilerine muhtas [özgü] olan bu saha-i nefasetde
hakikaten muvaffakiyet-i azimeye [büyük başarılara]
mazhar olmuşlar ve erbab-ı nazara hayret bahş
edecek nice dakayık-ı hattı cami [toplayan] asar-ı
aliye vücuda getirmişlerdir.
Hüsnühat - Sanayi-i nefise-i tezhib ve teclid
[ciltleme sanatı] gibi - Sultan Bayezid-i Sani [il.
Bayezid] zamanında revnakyab olmaya [parlamaya]
başlamış ve gördüğü rağbet-i mütemadiye üzerine
gittikçe itila eylemiştir [gelişmiştir] .
Sahaif-i edvar [devirlerin sayfaları] şu mübarek
vatanın o zamandan beri yetiştirdiği birçok esatize-i
muhtereme-i hattın asar-ı güzidesiyle tezeyyün
eyledikten [bezendikten] sonra alim-i hüsnühat,
Kazasker Mustafa Rakım Efendi gibi bir mecmua-i
kemalat ile pirayedar olmuştur [süslenmiştir] .
Müşarünileyh Mustafa Rakım Efendi'den daha evvel
gelmiş olan üstat celilü'ş-şan [şanı yüce] merhum
Hafız Osman Efendi'nin hatt-ı salis ve nesihde
filvaki ka'bı [derecesi] pek alidir.
Iran 'da yetişen taliknüvis [talik yazan] hattatine
42 karşı bihakkın [hakkıyla] ilan-ı mübahat [beğenisini
ilan] etmiş olan üstad-ı mübeccel merhum Mehmed
Esad el-Yesari'nin - vücudunun sağ ciheti mefluç
[felçli] olduğundan sol eliyle meydana getirdiği
elvah-ı nefise hakikaten muhayyir-i ukuldür [akıllara
hayret verir] . Lakin hatt-ı celide Mustafa Rakım
Efendi umum hattatine takaddüm eylemiştir [önüne
geçmiştir] . Bu zat-ı celilü'l-kadrin, fenn-i güzin-i
hattın şu mühim kısmında gösterdiği iktidar, erbabı
indinde itiraf olunduğu veçhile cidden harikuladedir.
Müşarünileyh, eslafın [seleflerin J asarından istifaza
eylediği [feyiz aldığı] mahasine [güzelliğe], mevhibe-i
Huda [Allahın bağışladığı] olan hüsn-i tabiatının
[zevk güzelliğinin] sevkı ile ibda ettiği [yarattığı]
letaif ve dakayıkı da ilave ederek celi sülüs hattını
fevki tasavvur olunmayacak bir derece-i bihterin-i
letafete [ulaşılamayacak güzellikteki düzeye] isale
[eriştirmeye] muvaffak olmuştur. Büyük levhaları,
behtefza [hayran bırakacak] bir seryazı-ı Rakımane
ile vücuda getiriyorken, kelimatın insicamını
[düzenini] temin için eşkal-i mahsusa-i hurufu
[harflerin özel biçimlerini] kalemine adeta baziçe
[oyuncak] eylemiştir ki sehl-i mümteni [kolay
gözüküp çok zor olan] ıtlakına şayan olan bu
50
şivekari-i hattatane [hareketli yazı] müşarünileyhe
mahsus bir meziyet-i celiledir.
Mustafa Rakım Efendi, gayet güzel sülüs ve nesih
yazıları yazdığı gibi talik de yazmıştır. Talik yazıları,
sülüsteki iktidar-ı fevkaladesinin kuvvetiyle vücuda
gelmiş asar ise de kavaid-i mahsusasına [özel
kurallarına] kemaliyle tevafuk eylediğinden
[uyduğundan] cidden nazarrübadır [göz alıcıdır] .
Müşarünileyhin [adı geçen üstadın] - bu kadar
meziyatından [meziyetlerinden] başka - bir de
figürist ressam olması kendine hakikaten bir şeref-i
diğer bahş eder.
Kemalat-ı adideyi haiz olan [yetileri olgunlaşan]
Mustafa Rakım Efendi, hattat-ı müşarü'n-bilbenan
[seçki n hattat] Adli Sultan Mahmud Han
hazretlerinin büyük büyük iltifa ti arına nailiyetle
bekam olmuştur [maksadına ermiştir] .
Mustafa Rakım Efendi'den sonra daha bir hayli
eazım-ı hat yetişmiş ve müşarünileyhüm [adını
andığım kişi] de bize birçok asar-ı kıymetdar ihda
eylemiştir.
Elyevm [bugün] berhayat [hayatta] bulunan hattatin
şu zevat-ı kiramdır [değerli kişilerdir] :
Sami Efendi, Hacı Nazif Bey, Sultanselimli Hafız
Hulusi Efendi, Hacı Hasan Rıza Efendi, Mehmed
Avni Bey, Hacı Kamil Efendi, Hafız Tahsin Efendi,
Hacı Fehmi Efendi, Hafız-ı Furkan ve hafız-ı kütüb
[hafız ve kütüphane görevlisi] Tahsin Efendi, Aziz
Efendi, Tevfik Bey, Defter-i Hakani [tapu ve
kadastro J Nezareti muhasebecisi Hacı Hüsnü
Efendi, Hırka-i Saadet Cami-i şerifi hatibi Ömer
Vasfi Efendi, Ferid Bey, Hafız lhsan Bey, Mehmed
Hamdi Efendi, Refet Efendi, Bahriye Matbaası
hattatı Cemil Efendi, Vasfi Efendi, Ahmed Ziya Bey,
Halid Bey, Emin Efendi, llmi Efendi, mahdumu
[oğlu] Hakkı Bey, Mimarzade Mehmed Ali Efendi,
Hacı Mehmed Bey, Hafız Kamil Efendi, Mehmed
Efendi, Bursalı Raşid Efendi, mahdumu Tevfik
Efendi, Kastamonu' da Hafız Mustafa Nami Efendi,
Necmeddin Efendi, hafız-ı kütüb Osman Efendi,
Fatih Cami-i şerifi müezzinlerinden Hacı Ali Efendi,
hademe-i şahane [padişahın özel hizmeti]
yüzbaşılığından mütekait Refik Bey.
Zamanın en büyük üstadı bulunan Sami Efendi
hazretleri, hutfıt-ı mütenevviada hattattır. Fevkalade
tuğrakeştir [tuğra sanatçısıdır] . Sülüs ve talik
celilerinde ise hakikaten yegane-i deverandır. Hatt-ı
talikde üstadı Melek Paşa hafidi [torunu] merhum
Ali Haydar Bey'e takaddüm eylemiştir. Celide
Mustafa Rakım Efendi merhumun eserine iktifa
etmiş ve cidden ihraz-ı muvaffakiyet eylemiştir.
Hazreti Sami, Rakım-ı Sanidir [il. Rakım'dır] .
Mustafa Rakım Efendi istisna olunduktan sonra
Sami Efendi'nin hatt-ı celide eslaf [Önceller] içinde
naziri [benzeri] yoktur. Alla hu a 'lem [Allah bilir]
zaman bundan sonra da mislini getirmez.
Müşarünileyhin celi levhaları tadat olunamayacak
[sayılamayacak] derecede çoktur. Ezcümle Medine-i
 münevverede [aydınlık Medine' de] bir hayli asarı
vardır.
Şehzade ve Kantarcılar cevami-i şerifesinin
[camilerinin] kapıları üzerinde mahkuk bulunan celi
hatlarla Kalpakçılar Çarşısı'nın kapılarındaki yazılar
müşarünileyhin asar-ı üstadanesidir. Çarşının Sultan
Bayezid tarafındaki kapısının üzerinde mahkuk olan
celi (El-kasibu habibullahi [Çalışıp rızk kazanan
Allahın sevgilisidir] ) levhası ise hakikaten bir
numune-i letafetdir.
Sami Efendi hazretleri, hüsnühata olan muhabbet-i
fevkaladesinden naşi [dolayı] vaktiyle kalemtıraşçılık
sanatına da merak etmiş ve tahsil eylemiştir. Bizzat
imal eyledikleri kalemtıraşlardan iki adedi
manzurumuz olmuştur.
Hazreti Sami, zamanındaki hattatinin üstad-ı
ekmelidir [en olgun ustasıdır] . Erbab-ı hattın
müracaatgahı ancak o zat-ı celilü'ş-şandır [yüce
isimdir] . Bu abd-ı aciz [bendeniz] de müşarünileyhin
şakirdanındandır [ öğrencilerindenimdir] .
Sami Efendi ile etrafında dair olan [dönen] esatiz
[üstatlar] cemile-i şemsiyeyi andırır. Sami Efendi,
hüsnühat fezasında [alanında] mihr-i taban, diğer
erbab-ı hat seyyaratdır.
Hüsn-i hatda bugün odur hami
Tavvelatıahu ömrehu's-Sami
Sami Efendi'den sonra zamanın en büyük üstadı
mümeyyiz Hacı Nazif Beyefendi'dir. Bu zat-ı alikadr
[değerli kişi] hutut-ı mütenevvianın kaffesinde
mahir-i dakayık-ı hata kemaliyle vakıf bir hattattır.
Celi yazıları tek kurşunkalemiyle çizip içini
doldurmakta olması hüsnühat hususunda pek ileri
gittiğine büyük bir delildir. Hacı Nazif Bey'in asarı
pek çoktur. Yesarizade Mustafa İzzet Efendi 'nin
talik hattı ile muharrer [yazılmış] bir murakkaasını
tanzir eylemiştir [kopyalamıştır] ki görüp de
hayrette kalmamak kabil değildir. Hırka-i Saadetin
puşidelerindeki [örtülerindeki] yazılar da bu üstad-ı
muhteremindir.
Hacı Hasan Rıza Efendi, bu mübarek zat, hatt-ı
43 sülüs ve nesihde üstattır. Yirmiden ziyade Mushaf-ı
şerif [Kuran] yazmak saadetini ihraz eylemiştir
[erişmiştir] . Matbaa-i Osmaniye' nin tabeylediği
tefsirli ve tefsirsiz Mesahif-i şerife [Kuranlar] bu
üstad-ı mükerremindir. Hilye-i saadet levhaları,
birçok murakkaat ve elvah-ı nefise yazmıştır.
Mükemmel müzehhiptir.
Hacı Kamil Efendi, hatt-ı sülüs ve nesihde hakikaten
bir üstad-ı kamildir. Hilye-i saadet levhaları,
murakkaalar yazmıştır. Bunlardan başka daha
birçok asarı vardır.
Hacı Fehmi Efendi, pek kıymetli bir hattattır.
Görülmemiş eşkalde [boyutta] hilye-i saadet
levhaları yazmış ve daha birçok asar vücuda
getirmiştir. Celi yazıları beyaz kağıtlar üzerine
yazmak bu zatın merakıdır ki şu hal iktidarına
büyük bir delildir. Hacı Fehmi Efendi'nin resim ile
müzehhipliğe de intisabı [çalışmaları] vardır.
Hafız-ı kütüb Tahsin Efendi, hatt-ı sülüs ve nesihde
51
üstamr. B u harrat calibü't-tahsin [çok beğenilen]
eazım-ı esarizden Muhsinzade Abdullah Bey'in
tilmizidir. Eserlerini daima külfetten azade olarak
vücuda getirir. Asar-ı nefisesinin birkaç kıtası
manzurumuz olmuştur.
Hafız Hulusi Efendi, hutut-ı mütenevviada hattattır.
Sami Efendi' nin en güzide tilmizidir. Müşarünileyh
Sami Efendi ' nin, Hulusi Efendi hakkında pek büyük
teveccühü vardır. Firdevsaşiyan [cennetlik] Sultan
Abdülmecid Han ' ın türbe-i münifesinin [ulu
türbesinin] kapısı üzerinde mahkuk [hakkedilmiş]
celi sülüs hattı ile Sultan Selim Cami-i şerifindeki
talik (Tevekkeltu Alatıahi [Allaha tevekkül ettim])
levhası ve Bahariye Mevlevihanesi'nin
semahanesindeki celi talik yazılar bu üstad-ı
nezihü't-tabın [nezih üstadın] asarıdır. Bunlardan
başka daha bir hayli levhalar vücuda getirmiştir.
Aziz Efendi sülüs, nesih, talik hututunda fevkalade
iktidar göstermiş bir hattat-ı muhteremdir. Bazı
asar-ı nefisesi manzurumuz olmuştur.
Hafız Tahsin Efendi, hututun kaffesinde [tümünde]
mahir bir üstad-ı mübeccel-i melekhasletdir [melek
huylu, değerli bir üstattır] . Asarı pek çoktur.
Hatip Ömer Vasfi Efendi, Sami Efendi'den
mezundur. Sülüs, nesih, talik yazılarının dakayıkına
bihakkın [hakkıyla] vakıf bir hattattır. Hayli asan
vardır. Kılıç Ali Paşa Cami-i şerifindeki talik
Huvessemiu'l-alim [O (Allah) işitendir, bilendir]
levha-i nefisesi bu zatındır.
Refet Efendi, hatt-ı sülüs ve nesihde hakikaten ibraz­
ı maharet eylemiş bir hattat-ı kesirü'l-asardır [çok
sayıda eser vermiş hattattır] .
Hafız İhsan Bey sülüs, nesih, rık ' a hatlarında
tekemmül eylemiş bir hünerver-i kıymetdardır.
Birçok nefis levhaları vardır.
Mehmed Hamdi Efendi, hutut-ı mütenevviada
sahib-i maharetdir. Diğer zevatın da sülüs ve talik
hatları ile muharrer [yazılmış] bir hayli asarı
manzurumuz olmuştur [tarafımızdan görülmüştür] .
İşte vaktiyle terakkiyat-ı fevkaladeye mazhar olan ve
bize mahsus bulunan hattatlık sanat-ı nefisesi bugün
şu zevat ile kaimdir [sürmektedir] . Lakin istikbal
muzlimdir [karanlıktır] . Çünkü bu marifet-i
yeganeyi tahsile hiç kimse heves etmiyor. Bu sanat-ı
Islamiye' nin muhabbetini evlad-ı vatanın kalbine hiç
kimse ilka [telkin] eylemiyor. Şöylece bir rık' a hattı
ile iktifa olunuyor. Hal gösteriyor ki artık hüsnühat
da bize veda ediyor. Sadhezar [yüz bin kez] feryat . . .
Buna bir çare bulunması Maarif Nezaretinin
himmetine kalmıştır.
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
 f E L S E F E - İ S ANAT
Beşinci nüshadan mabat
Birçok parçaları serdederek, zamanın huşunet, zevk,
şiddet gibi ahlakı ihata eden [kuşatan] ve aynı
zamanda o hissiyat-ı şiiriye ve edebiyedeki kudret-i
harikuladenin o şayan-ı temaşa hüsn-i tabiatın o
tezyinat-ı mimariye hakkındaki meyl-i tabiatının o
şaşaa-i hariciye için duydukları ihtiyacın eazım ve
üdeba nazarında ne ise ahali ve avam indinde de o
derece-i ulviyetde olduğunu iraeye [göstermeye]
çalışacağız.
Şimdi farz ediniz ki İtalya sanat-ı nefisesini vücuda
getiren ahval-i fikriyeyi tamamen ve bihakkın
[hakkıyla] tetkik ile tezahürünü, tezehhürünü
[gelişimini] teşettüt [dallanması], tağyir [değişim] ve nebatatın kah portakal, kah defne, kah sarısabır ve
tedennisini
[gerilemesini] ispata
muvaffak olduk. Ve
farz ediniz ki diğer
asarı [asırları], diğer
biladı [ülkeleri] ve
sanayi-i nefisenin
. . .
resım, mımarı,
heykeltıraşlık, şiir,
musiki gibi aksamını
da aynı surette tetkik
ederek hepsinde
muvaffak olduk. Ve
yine farz ediniz ki
bütün bu
keşfiyatımızın
neticesinde her sanatın
şerait-i mevcudiyet ve
tabiatını tayin ettik: O
halde sanayi-i nefisenin Sanayi-i Nefise-i Osmani büst sınıfı talebesi
veya umumiyetle
sanatın tarifini yani
felsefe-i sanatı elde etmiş olacağız. İşte buna ilm-i
zarafet [estetik] derler. Bundan başka bir şey de talep
etmeyelim. Asar-ı cedide [yeni eserler], (müteahhirinin Sanatın mahiyet-i hakikiyesi demek olan ilm-i
eserleri) [son dönem sanatçılarının eserleri]
diğerlerinden farklıdır. Onlar gibi tarihi itikadi
değildir. Bir kaideyi ispat etmez fakat bir kanunu
intaç eder [barındırır]; zarafet-i atika güzelliği tavsif Bu meselenin halli için birtakım muadillere mukabil
eder [niteler] ve mesela güzellik hayal-i ahlakidir
yahut ahval-i gayri meriyenin [görülmemiş olayların]
ifhamı [anlatımı] güzelliktir veyahut da hissiyat-ı
beşeriyenin izahıdır, der. Şimdi bunu affa, hükme,
teczie [analize] ve irae-i tarike [yol göstermeye]
müstait [uygun] bir madde-i kanuniye gibi telakki
edelim. Takip etmek istediğimiz meslek-i cedid [yeni
akım] fünun-ı ahlakiyenin her şubesine dahil olur.
Tetkik-i asar-ı insaniyeyi, hususiyle asar-ı nefiseyi
teemmüle [inceden inceye düşünmeye] vabestedir
44 [bağlıdır]. Bütün bu asarın tabiat ve esbabını taharri
etmelidir [araştırmalıdır], başka bir şey değil. Fen ne
mahkı1m, ne de affeder. Onun vazifesi tetkik ve izah
etmektir.
52
" Hollanda asarı pek kabadır, İtalya'nın eserlerini
seviniz" veya " Gotik tarzı pek hasta mizaçtır,
Yunan tarzını intihap ediniz [seçiniz] , " gibi sözler
fennin ağzından çıkmaz. O herkesi kendi hürriyet-i
intihabiyesine, kendi zevk-i şahsiyesine terk eder. O
mizacına muvafık geleni intihapta serbesttir, fikrine
en mülayim geleniyle iştigal eder. Bizzat kendi
nokta-i nazarına gelince, bütün sanayi-i nefise hatta
en zıt olanları bile fennin nazarında şayan-ı
muhabbetdir. Onların hepsini efkar-ı beşerin birer
nümayişi olarak kabul eder, onların ne kadar
müteaddit ve cami-i azdad [zıtları birleştirici] olursa
olsun, fikr-i beşeri o kadar vücuh-ı müteşettiteden
[farkJı şekillerden] ibraz ettiği [gösterdiği] için ilm-i
kah da kayın ağacını
ettiği gibi bilafark
[ayırt etmeksizin]
tetkik eder. Bu da bir
nevi ilm-i nebatatdır.
Fakat mebhasında
[konularında] esma-i
nebatat [bitki isimleri]
yerine esma-i asar-ı
nefise kaim olur
[geçer] . Şu halde
bugün bir fen, fünun-ı
ahlakiye ile fünun-ı
tabiiyeyi [doğa
bilimlerini]
yekdiğerine takrip
eden [yakınlaştıran]
hadisatı takip ve
birincilerin ikincilere
yaklaşması için icap
eden usul, ihtiyat ve
istikameti tayin ve her
ikisine de aynı derecede salabet [güvenilirlik] ve
terakki bahş eder.
zarafet dersine şöyle bir cümle-i istifhamiye [soru
cümlesi] ile mübaşeret edelim [başlayalım] :
Sanat nedir ve cevher-i sanat neye vabestedir?
doğrudan doğruya madde ibraz edeceğiz. Her şeyde
olduğu gibi bunda da birtakım sabit maddeler
mevcuttur ki bu maddelere ibtina ile [dayanarak]
mütalaa dermeyan edilebilir [öne sürülebilir] .
Nebatat-ı eşkal defteri veyahut hayvanat bahçesi
gibi, müzede levhalar ve kütüphanede kitaplar da
birer fasıla, birer familyaya münkasım olarak
[ayrılarak] tanzim edilmiştir. Binaberin [bundan
ötürü] nebatat ve hayvanat hakkında yapılan
tetkikatın bir aynı da levhalar hakkında tatbik
olunarak evvelkiler için olduğu gibi, tablolar için de
umumi tetkikat yapılabilir. Birincilerde olduğu gibi
ikincilerde dahi tecrübeye istinat etmek, sanayi-i
nefiseyi fikr-i beşerin diğer asarından tefrik eden
noktaları nazarı itibara alarak beyinlerinde
[aralarında] hakiki mukayeseler yaparak tetkikatta
terakki göstermek icap eder.
Sanayi-i nefisenin şiir, heykeltıraş, resim, mimari ve
musikiden ibaret olan beş büyük şubesinden son
ikisi bulunan mimari ile musiki, tavsif ve tetkiki pek
müşkül olduğu için bilahare ayrıca tetkik etmek
üzere terk ederek şimdilik üç evvelkilere tevcih-i
nazar eyleyelim [göz atalım] ki bu sanayi-i
müselleseye [üç sanata], aşağı yukarı sanayi-i
taklidiye de diyebiliriz.
Nazre-i evvelide [ilk bakışta], bunları aynı tabiatta
• J: •
Luxembourg Müzesinde bulunan ressam J. Dupre nin " LA VACHE B LANCHE" ismindeki tablosu
görür ve tabiatı mümkün olduğu kadar taklit
edebilmeyi de bir esas olarak kabul ederiz. Gerçi en
yakından teftiş edilen bir heykel hemen ziruh [canlı]
bir şahsa ve bir adamı tasvir eden bir tablonun evzaı
[düzenlemesi] tamamen canlı bir vücuda, bir hane
dahili, bir manzara aynen hakiki mevzularına
müteşabihtirler [benzerler] . Ve bir tiyatro kitabı dahi
vaz-ı sahne edildiği [sahneye konduğu] zaman bütün
harekat ü sekenatı [hareket ve davranışları] ile, sözü
ile, hissiyle bir şahs-ı hakikiyi imkanın müsaade
ettiği derece-i müşabehede [benzerlik derecesinde]
taklit eder.
Filhakika suret nakıs veyahut gayri muvafık olsa
heykeltıraşa, " Bir göğüs veyahut bir ayak böyle
olmaz," deriz.
Bir ressama, " İkinci planda tasvir ettiğiniz şahıslar
53
pek büyüktür. AğaJarınız hataaluddur [hatalıdır],"
deriz. e muharrire de şöyle söyleyebiliriz: " Hiçbir
adam sizin düşündürdüğünüz gibi düşünmez . "
Fakat daha başka delail [deliller] vardır k i bunlardan
daha kuvvetlidir; evvela, her gün temadi [devam]
eden tecarib [yaşantılar], eğer bir sanatkarın hayatına
dikkat edilecek olursa iki kısma münkasım [taksim]
olduğu görülür. Kısm-ı evvel [ilk devre], devr-i şebab
[gençlik dönemi] yani devr-i tekemmüldür
[olgunlaşma dönemidir], sanatkar hayatının bu
parçasında kemal-i endişe ve merakla tetkik eder;
tabiatı daima gözünün önünde bulundurur, çalışır ve
'
o gördüğünü tespit ve tasvir için parçalanır, onları
kemal-i tehaşi [çekinceyle] hatta müfritane bir
sadakatle ifhama [anlatmaya] uğraşır. Kısm-ı sani
[ikinci devre] ki hayatının nısf-ı ahirinde [son
yarısında] her şeyi tamamen idrak etmiş zanneder, o
güne kadar topladığı sermayesinin kifayetine kani
olur. Artık model aramak, zevi'l-ervah [canlılar] ve
tabiat üzerinde tecrübe, tetkik, mümarese [meleke]
gibi şeyleri zait [gereksiz] görür; fazl-ı müktesibine 45
[kazandığı üstünlüklere] itka ile [dayanarak] roman,
tiyatro yazar, heykel tıraş eder, resim yapar. Devr-i
evveli [ilk dönemi] hissiyat-ı hakikiye devresi, devr-i
sani [ikinci dönemi] tarz ve tedenni evanıdır
[zamanıdır]. Bütün meşahiri [ünlüleri] tetkik etsek
hemen cümlesinin asarında da bu devreyn-i
hayatiyenin [iki yaşam devresinin] eserini [izini]
 vazıhan görürüz. - Devre-i evvelisi en uzun
olanlardan biri Miche!-Ange idi ki altmış seneden az
olmamak üzere devam etti. Asarı baştan başa hissi,
şiddet ve azamet-i bahadırane ile malidir [doludur] .
Sanatkar bunlarla meşbu [dolu] imiş, başka şey
düşünmemiş. Layuad [pek çok] teşrihatı
[açımlamaları], layuhsa [sayısız] desenleri (dessin),
dimağını, kalbini dolduran tetkikat-ı sabitesi, hissiyat­
ı hailemendanesi ve bütün bunları maddi bir tarzda
ifade demek olan asarı, müptelası olduğu gayet
kuvvetli bir hiss-i cengaveranenin tezahüründen başka
bir şey değildi. İşte Vatikan Sarayı içerisindeki Sistine
Mabedine girecek olursanız, kubbesinde,
duvarlarında bütün bu hissin tayeran ettiğini
[uçtuğunu] görürsünüz. Hemen onun yanındaki
TEŞRİH-İ TASVİRİ
Beşinci nüshadan mabat
Başka yerlerde sanayi-i nefise talebesine verilen teşrih
[anatomi] dersleri bundan pek vasi [geniş] olduğunu
ve bizdeki gibi yalnız iskelet üzerinde ve bir de derisi
soyulmuş bir adamın adalatını [kaslarını] gösteren
alçıdan bir heykele nazaran edilecek tarifat ile iktifa
olunmayıp, muallimin delaletiyle resim talebesinin
mekteb-i tıbbiyelerdeki kadavra teşrihlerinde de hazır
bulundurulduklarını ve hatta hayat ile memat
halinde vücudun şekl-i zahirince mühim tagayyürat
[bozulmalar] husule geldiğinden, böyle ruhsuz
cesetler üzerindeki tetkikat-ı teşrihiyeden maada,
mütenasibü'l-aza [düzgün vücutlu] canlı modellerle
de bu tetkikatın ve tarifatın ikmal ve tashih
46 olunmakta bulunduğunu ders esnasında bize hikaye
eden muallimimiz Yusuf Rami Beyefendi,
mektebimizdeki tarz-ı tedrisin adem-i kifayetini
[yetersizliğini] tasdik ve itiraf etmişti. Talebe
meyanında [arasında] Rum ve Ermeni
arkadaşlarımızdan Türkçeye vukufu pek az olanlara
karşı, umumiyetle kelimat-ı Arabiyeden mürekkep
olan ıstılahat-ı fenniyeyi [bilimsel terimleri], onların
da anlayabilecekleri yolda izah için muallim bihakkın
[tamamıyla] müşkülata maruz ve ızaa-i vakte [vakit
kaybetmeye] mecbur olurdu. Hatta, adaların takallüs
[kasılma] ve inbisatını [açılmasını] anlatabilmek için,
bu kelimelerin manalarını öğretmeye ve mesela,
kolun hareketi ne suretle ve hangi adalenin büzülüp
hangisinin açılması ile vukua geldiğini tarif ederken,
hokkabazların oynadıkları kuklaları misal getirerek,
"İpin çekmesiyle kuklanın kolu yukarıya nasıl
kalkıyorsa, işte insanın adalatı da ip vazifesini
görmektedir," gibi tavsifat ve tafsilata girişmek de
muztar [zorunda] kalırdı. Otuz iki saatten ibaret
olan, tekmil bir senelik ders zamanında bir kısmı da
bu yolda tarifat-ı ibtidaiye ile mürur ettiği [geçtiği]
düşünülürse, sanayi-i nefise talebesinin teşrihteki
malumatı ne kadar nakıs [eksik] kalacağı kolayca
takdir olunur.
Abd-i aciz [bendeniz] , bu noksanı telakki için,
sonradan reşrih-i tasviriye dair bazı asarı mütalaaya
54
Pauline Mabedine de uğrarsanız altmışından sonra
hatta pek az yani altı sene sonra vücuda getirdiği
eserden başlayarak birtakım eserlerinin karşısında
bulunursunuz ki devr-i ulasında [ilk devresinde]
nakşettiklerindeki celadetten, tabiattan, icadat-ı
harikanümadan, metanetten mahrum olduklarını,
erbab-ı ihtisas, hatta sahib-i ihtisas olmayanlar bile
pek vazıh bir surette görürler, işte sanatkar
nazariyelerini suistimal ettiği, mağrur-ı fazilet olduğu,
yani mağlub-ı sanat olduğu devreye girmiştir. Bu asar
gerçi diğer hünerveranın [sanatçıların] eserine
nispeten kıymettar olmakla beraber, kendi asar-ı
evvelisine nispetle kıymetsizdir.
A. Kemal Emin
mecbur olduğum sırada - mektepteki bu fenne ait
tahsilin derecesine nazaran - evvel ve ahir
mektepten neşet etmiş [çıkmış] yahut hariçte resim
tahsil etmiş olan sanatdaşlardan belki birçoğunun
dahi aynı müşkülata maruz bulunacaklarını ve
lisanımızda henüz bir "teşrih-i tasviri" [sanatsal
anatomi] mevcut olmaması bu müşkülatı başkaca
tazif edeceğini [ikiye katlayacağını] düşünerek, o
gibi zevata bir hizmet-i naçizede bulunmak ve
sanayi-i nefise mektebinde tahsilde bulunan ve
atiyen [gelecekte] mektebe devam edecek olan
talebeye muallimin [öğretmenler] takrirlerinde daha
ziyade ve daha çabuk müstefit olmalarını
[yararlanmalarını] teshil edecek [ kolaylaştıracak]
bir muavenet-i refikane ifa etmiş olmak emeline
düştüm. Binaenaleyh, bu tetebbuatı [araştırmaları]
bir kat daha tevsi ve tevsik ederek [ belgeleyerek],
gerek Mathias Duval, Paul Richer, Eduard Coilliot
gibi meşahirin [ünlülerin] müellifatından
[yayınlarından], gerek muallim Doktor Mazhar
Paşa' nın Teşrih-i Tavsifi namındaki eserinden
istifade tarikiyle [yoluyla] ve bunlardaki tarifat ve
tafsilatı yekdiğeriyle meze [birleştirmek] ve telif ve
bazen birindeki noksanı öbüründeki izahat-ı zaide
[ilave açıklamalar] ile ikmal [tamamlamak]
suretiyle, işbu tetebbuatın hülasası olmak üzere,
lisanımızda ilk defa bir teşrih-i tasviri tertibine
cüret ettim.
Bu eser-i naçizin mümkün olduğu kadar açık ve
sade bir üslup ile yazılmış olmasına itina ettim.
Ancak, ıstılahat ve tabirat-ı mahsusayı
[terminolojiyi] aynen muhafaza etmek zaruri
olduğundan, bunları bilmecburiye [mecburen]
istimal etmekle [kullanmakla] beraber, kitabın
nihayetine derç olunmak üzere, tabirat-ı mezkurenin
[söz konusu terimlerin] mümkün mertebe Türkçe
izahatı ile Fransızca mukabillerini havi [içeren] bir
lügatçe tanzim eyledim.
Tabirat ve ıstılahat-ı mevzuanın başka türlü tavzihi
[açıklanması] mümkün değildir zannederim. Zira
malumdur ki mesela hendese ıstılahatında müselles-i
kaimüzzaviye [dik üçgen] veya zukesirüladla gibi
 eşkali sırf Türkçe kelimelerle tavsif etmek nasıl
müşkül ise, teşrih ıstılahatında da, mesela adale-i
kasıye-i terkoviye-i halmiye [köprücük kemiği ve
mastoid çıkıntı kası], adale-i mustelkıye [uzun kas]
gibi ad alata yahut fıkra [omur], sülami [parmak
kemiği], nütu [kemik çıkıntısı] veya fıkrat-ı kataniye
[bel omurları], süleymat-ı sagire, nütu-ı minkari
[gagamsı kemik çıkıntısı] gibi iskelete ait esami
[isimler] ve terkibatın lisan-ı avam ile ifadesi de o
nispette müstahildir [imkansızdır] .
ESQ UISSE VE EHEMMİYETİ - MÜSABAKALARI
FRANSA SANAYİ-İ NEFİ S E MEKTEB İ N D E ESKİZ VE 5ANAYİ-İ NEFİSE MEKTE B İ M İ ZE TATBİ K LÜZUMU
Eskiz [ esquisse] bir ressamın, bir heykeltıraşın,
alelumum [genel olarak] bir sanatkarın vücuda
getireceği, getirmek istediği bir eser-i müstakbeli için
ictisasat-ı dimağiye ve ruhiyesinin [ruhi ve zihni
araştırmalarının] intibaat-ı esasiyesidir. Bu,
sanatkarın ya doğrudan doğruya eser-i şahsiyesine
ait zade-i hayali [doğan hayali] yahut kendisine
verilen bir mevzu hakkındaki tertib-i fikrisinin
ihzarat-ı hissiyesinin [duygusal hazırlığının] bir
numunesi olur. Fakat hangi tesirle vücuda gelirse
gelsin müsvedde olmakla beraber sanatkarın
duygusunu göstereceğinden resimde, fenn-i
heykeltıraşide büyük bir ehemmiyeti haiz bulunur.
Evet, edebiyatta filan şeyin müsveddesini yaptım, ne
demek ise resimdeki heykeltıraşlıkta da yapacağım
tablonun eskizini hazırladım, demek bundan başka
bir şey değildir. Yalnız şunu unutmamalı ki
müsveddeler içinde öyleleri olur ki bir kelimesi
tağyir edilmeksizin [değiştirilmeksizin] sadece
tebyize [temize çekmeye] ihtiyaç gösterir. Şimdi şu
ifade ile eskizin mahiyeti anlaşılamayacağını
bildiğim halde biraz daha ısrardan geçmeyeceğim.
Mesela hassas bir kaleme malikiyet maksadı ile sırf
kavaid-i edebiyeyi nakş-ı hafıza etmek kifayet
etmeyeceği aşikardır. Resimde de aynıdır. Yalnız
tabiatı taklit etmeyi öğrenmekle bir ressam, tam bir
ressam tam bir sanatkar olduğunu gösteremez.
Kavaid-i edebiyeye vukuf kalemin vadi-i tahrire
takibi iktiza eden [gerektiren] nazik, şükufedar
yolları, bütün merahil-i şiir ve belagati [şiir ve
belagatin merhalelerini] öğrenmekten ibaret kalırsa
4 7 resimde de evvela tabiatı taklidi öğrenmenin çalışma
nikat [inceliklerini] ve gavamızatını [sırlarını]
talimden ibarettir. Kalem öğrendiği yollardan emin
ve mağrur hatvelerle ilerlemek, rakik, munis
güzellikleri keşfederek her nazara görünmeyen
incelikleri tahlil ederek yürümek için nasıl bir
kuvvete arz ve iftikar etmişse [gereksinmişse] fırça
da aynı ihtiyacın, aynı kuvvetin esiri, zebunudur.
Hassasiyet: İşte bir kelime ki sanatın üssülesası;
ruhu, kalemi musiki-i selasetiyle [akıcı ezgilerle]
fırçayı aheng-i tersimiyle gösterecek bundan ulvi bir
mikyas olamaz.
Ve işte bu nokta-i nazardandır ki Fransa sanayi
mektebinde, hususi atölyelerinde talebenin tabiatı
55
Türkçenin henüz bir fen lisanı haline gelmemiş
olması bu müşkülata sebebiyet vermekle beraber,
esasen, hangi lisanda olursa olsun, bir fenne aşina
olmak isteyenlerin ona dair birtakım ıstılahatı
bellemeye mecburiyetleri tabii olduğundan, tabirat-ı
mebhusü'n-anhanın [sözü geçen terimlerin] Türkçe
olmaması lisana ait bir nakısadan [eksiklikten]
ibaret kalır.
Mabadı var
taklidi tahsil ettiği müddetçe efkar ve hissiyatına bir
vüsat-ı inkişaf, bir terbiye-i rakika vermek maksadı
ile tablo müsveddeleri usul-i talimi tatbik edilmiş,
müteaddit mükafatlı müsabakaları tertip edilmiştir.
Bu müsabakaların hususi atölyelere ait olanları
atölye müdaviminine mahsustur. Faraza Paris'te
sanayi-i nefise mektebinden sonra namdar
muallimlerin taht-ı tedrisinde [öğretimi altında]
müştehir [ünlü] Academie Julian programına dikkat
edilirse bir sene-i tahsilin birçok müsabakaların dolu
olduğu nazar-ı dikkati celp eder. Bunlar karakalem,
yağlıboya, akademi, portre, torse, esquisse, ilan -
affiche, kroki müsabakalarıdır. Karakalem, ilan,
kroki müsabakaları müstesna olarak diğerlerinin
esasını müsvedde müsabakası hazırlar. Çünkü
yağlıboya akademi, portre ve torse müsabakalarına
girecek talebe behemehal bidayette [başlangıçta]
muallimin tarihi veya edebi bir mevzu üzerine
verdiği fikr-i tersime, onda isbat-ı iktidar etmeye
mecbur tutulmuştur. Müsveddeyi hazırlamaktan
aciz, müsveddesi matluba [istenene] muvafık
görünmeyen bir talebe tabiattan taklit edecek
kuvveti olsa bile akademi müsabakalarına dahil
olamaz. Talebe bu müsabakada muallimin hadde-i
tetkikinden [inceden inceye tetkikinden] geçen
müsveddesiyle hatalarını anlayarak hangi dereceyi
kazanabilmiş ise o sıra üzerine müsabakaya girer.
Müsveddede birinciliği ihraz eden [kazanan],
atölyede modeli beğendiği cihetten tersime hakk-ı
rüchanı [öncelik hakkı] vardır. Onun intihap ettiği
mevkie arkadaşlarının itiraza katiyen salahiyeti
olamaz. Herkes sıra tertibiyle kendine bir mevki
tayin eder. Fakat müsveddede birincilik kazanmak
akademi müsabakasında bir tefevvuk [üstünlük]
bahş edemez. O da ayrıca bir heyet-i imtihaniyenin
nazar-ı tetkikinden geçerek tayin edilir. Bir de
bundan ayrı yine umumiyetle yağlıboya çalışanlara
mahsus bir müsvedde müsabakası vardır ki yalnız
birinci olan madalya veya mükafatı neden ibaret ise
onu kazanır ve eseri tebriken imzası altında
mektebin salonuna talik edilir [asılır] . Karakalem ve
diğer müsabakalarda mükafat birinciye tahsis
edilmekle diğerleri de derece-i iktidarlarına göre
mention - zikr-i cemil [başarı belgesi] kazanırlar.
Sanayi-i Nefise müsabakalarına gelince bu, hususi ve
 umumi namı ile iki kısma ayrılmıştır. Hususi olanı
mektebin eyyam-ı tahsiliyede takip ettikleridir.
Umumi kısmı mektebin kabul imtihanını vererek
resmen talebesi meyanına dahil olup diğer
atölyelerde çalışan ve otuz yaşını tecavüz etmeyen
tekmil Fransız gençlerine aittir. Çünkü mektebin
kabul imtihanına sinni [yaşı] müsait ecnebi talebeler
de dahil olarak derece kazanabilirse de umumi
müsabakaların ekseri erbab-ı maarifin ihtiragerdesi
[buluş yapanları], mükafat-ı nakdiyeli olduğu için
tabii vatan gençlerine mahsustur.
Bu seneki kabul imtihanında hükümet-i seniye [yüce
hükümetimiz] hesabına tahsilde bulunan Sanayi-i
Nefise Mektebimiz mezunininden Ruhi ve İbrahim
efendiler de dahil olarak Osmanlıların resme olan
istidad-ı mahsuslarını ehemmiyetli bir derece
kazanmakla ispat ettiklerinden memleketin ati-i
terakkiyatına pek büyük hizmetlerini beklediğimiz
bu vatandaşlarımı sanayi-i nefise muhibbanına derin
bir neşe-i vicdaniye ile alkışlayarak takdim ederim.
Sanayi-i nefise mektebinin bu müsabakaları
hakikaten umumiyet itibariyle şayan-ı tetkikdir,
lakin birer birer izaha kalkışma kariin-i kirama
[okurlara] kelal [bıkkınlık] vereceğinden bir iki
tanesini zikredeceğim. (Prix de Rome) Roma
Mükafatı müsabakası gibi mükafat-ı nakdiyelilerden
Prix de Chenavard mevcudinin namına ithaf
edilen . . . ilh [ve benzer] müsabakaları gibi.
Roma mükafatı müsabakası bizim Sanayi-i Nefise
Mektebi'nin Paris Müsabakası ' nın büyük mikyasta
olanıdır. Bu müsabakaya cesaret edenlerin çoğu
esasen muallimler tarafından tanınmış, artist olmuş,
resim salonlarına eserler kabul ettirmiş ressamlardır.
Müsabakaya sinlerinin [yaşlarının] müsaadesinden
bilaistifade girerler. Roma müsabakası da evvela
müsvedde ile başlar. Mektep idaresi icap eden
mevzuu, eyyam-ı mesaiyi [mesai günlerini] bittemdit
tertip eder. Şu kadar gün veya saat zarfında, şu fikir
üzerine, şu numara tuvale düşündüğünüzü tersim
ediniz, der. Artık herkes başlar. Birbirinden ayrı
yerlerde çalışan bu sanatkarlar nasibe-i istidadı
nispetinde birer eser vücuda getirirler, idareye teslim
ederler, şimdi bu ilk müsabakanın bir de umumun
enzar-ı teşhirine mahsus muvakkat sergisi açılır.
Müsabıkinin [yarışmacıların] mahsulat-ı hissiyesi
gösterilir. Bunların içinden birinciden onuncuya
kadar bidderece [dereceyle] kabul edilenler
kimlerden ibaretse bu on kişi ikinci büyük
müsabakaya girerler. O zaman müsveddelerin
mevzuunu değiştirmeksizin mektebin hususi
atölyelerine kapanarak günlerce çalışırlar. Modeller
poze ederek tablolarını ikmal ederler. Bu son büyük
48 müsabakanın yevm-i teşhiri müsabıklar hakkında ne
kadar helecanlı bir gün ise muhibb-i sanat olanlar
için de o kadar merak-ı calib bir gündür. O gün
sanayi-i nefise mektebinin salonu binlerce halkın
amac-ı tehacümü [akın ettiği yer] olur kalır.
Nihayet bunda da bir kişinin muvaffakiyetiyle
mesele kapanır.
Diğer mükafat-ı nakdiyeli müsabakalardan birini
tetkikimde birinci mükafatı kazanan resim sahibinin
56
mevzuu ne kadar mütehassisane [duygulanarak] , ne
derece mana-yı tamını ile tasvir ettiğini görmüştüm.
Müsabakanın mevzuu, " Bir kış günü asırdide
[asırlık] bir ormanda ağaç kesen oduncularla ateş
başında ısınan yorgun bir kadın ve ayakta duran
küçük bir çocuğu" tersimden ibaretti. Yirmi kadar
eser teşhir edilmişti. Heyet-i umumiyelerinde resim
aramak itibariyle pek çokları güzel olabilirdi.
Ezcümle Pijon [ ? ] isminde bir talebe güzel bir tablo
yapmıştı. Kış günlerine mahsus donuk bir semanın
afak-ı dlıraduruna [uzaklardaki ufuklarına] uzanıp
giden mütehaşşid [sık] bir çamlık, çamlığın
fevklerinde donuk, turuncu neşr-i ziyadan mahrum,
nimmeri [görünür görünmez] kurs-ı şems [güneş] ile
tablonun son planlarını pek şairane tezyin etmiş,
fırçası ile tabiatın yalnız bir şiir-i mağmumunu
[gamlı şiirini] tercüme etmişti. O, maksadı yalnız
bun ı.İ tasvirde farz ederek oduncuları uzakta
bırakmıştı. Halbuki birincinin resmi tamamiyle
mevzuu ifade ediyordu. Ormanın asırdideliği, kışın
tesir-i bürudeti [nemli tesiri] hissolunuyordu.
Tabaka-i berf [kar tabakası] ile puşide [örtülü]
zemin-i sefidfamı [beyaza boyanmış zemini],
oduncuların meşguliyeti, ateşin yanında çocuğun
vaz-ı masumanesi, kadının tavr-ı bittabisi
mükemmel gösterilmişti.
Işte resim müsabakalarının suret-i icrasına dair
verdiğim şu küçük tafsilatı heykeltıraşlık aynı
olduğunu söylersem ayrıca izaha hacet kalmaz.
Şimdi benim akıl erdiremediğim düşünüp düşünüp
bir türlü mana veremediğim bir nokta kalıyor ki
esas meseleyi de o teşkil ediyor. Evet, acaba bizim
Sanayi-i Nefise Mektebi'ne şimdiye kadar bu usul-i
talim neden tatbik edilmemiş ve elan [halen] da
neden tatbikte ihmal ediliyor? Mazinin dostlar
alışverişte görsün hülyası ile açtığı bu mektebe
senelerden beri himayesizliğini bir kalem döşeyecek
olursak, yine muallimine muntazaman verdiği maaş
meselesinden dolayı oldukça masraflar ihtiyar
ettiğini [katlandığını] inkar edemeyiz. Zira Mösyö
Valeri' ler, Mösyö Warnia' lar maaşsız hizmetten
mazur misafirlerimizdir. Onlar arzu edilen programı
takibe mecbur olduklarını söyleyerek bugün derhal
isbat-ı beraet edebilirler [aklanabilirler] . Fakat
gariptir ki müsvedde (esquisse) usul-i talimini kimse
düşünmemiş yahut pek düşünmemiş demeyelim de
düşünülmediği müddetçe tatbik edilememiş, diyelim.
O zaman da acaba ne gibi mahzur görülerek feragat
edilmiş fikri varid-i hatır oluyor [hatıra geliyor].
Mademki mektep bir mektep idi, mademki her
mahrumiyeti ile yine yaşıyordu, bu küçük vazifeleri
yapmakta, talebeye yaptırmakta bir mani
görülemezdi. Yapılmamasında, yapılamamasındaki
hikmete gelince bütün elastikiyetli manalarla fikri
teşviş ediyor [karıştırıyor] . Evet, bu küçük küçük
ihmaller de düşünüldükçe büyük çapta kusurlar
peyda ederek kime atılmak, hangi hedefe tevcih
etmek [yönelmek] lazım geleceğinde insan
mütereddit kalıyor. Mamafih yine zahmeleri
[darbeleri] mazinin karanlıklarına göndermek
mecburiyetindeyiz. Esasen Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti' nin mesleği sakin ve müsterih terakki ve
sanat namına düşünmek, düşündüğünü söylemek
hizmet etmektir ki benim de meslek-i şahsimin
esasını teşkil eder. Bizim için en büyük mükafat-ı
vicdaniye Avrupalılar nazarında şurezar-ı cehl ve
taassub [cehaletin ve taassubun çorak arazisi]
addedilen mübarek, feyizdar vatanımızda onların
görmedikleri, göremedikleri, görmek istemedikleri
istidatları göstermektir. Bakınız, bizde o sizin çorak
farz ettiğiniz yerlerde neler yetişti ve yetişiyor diye
bugüne kadar hudayinabit [kendiliğinden] yetişeni
de meydana çıkarmak ve yetişeceklerin emin bir
suretle yetiştirilmesine dikkat ve itina etmektir. Oh!
Şu saika [yönelim] iledir ki zaif [güçsüz] , dermansız
kalemim istinat ederek şahsa taarruzdan masun
[uzak] , hafif, niyazmendane [yalvarır gibi]
ifadelerimle gördüklerimi muhtasaran [kısaca]
anlatıyor. Vatan namına Maariften, Sanayi-i Nefise
Mektebi ' nden aks-i intibah bekliyorum. Sanayi-i
Nefise'yi müzmin devre-i tahsilden kurtarmak, ona
ehemmiyetiyle mütenasip bir cereyan-ı itibar vermek
arzu ediyor isek Fransa mektebinin programını
gözden geçirelim ve vatanımıza muhassenat-ı
katiyesi [bilgilerin yararı kesin olduğu] gayri kabil-i
inkar kısımlarını mektebimize bir an evvel tatbik
edelim.
Paris
2 Temmuz 1 9 1 1
Sami

AzA-Yı CEMİYETE

Hususat-ı mühimmenin müzakeresi zımnında Temmuzun birinci

Cuma günü bilumum azanın ezani saat dörtte cemiyet merkezinde
her halde isbat-ı vücud eylemeleri beyan olunur.

Müdür-i mesul
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessis/erinden
Osman Asaf

Şehremaneti karşısında Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

57
,Y.-�.ın l.ı.•I ._;;ı, _;.Cı�
• •

.ı,:ı,ı ı:_ .ı• .ın

� r-t� �-"" ..,\j ;��ill->-:c:. ---'!, r: t.5 J• .AA .._ .: .Ji .:..�·
� ......; ...T .:,� rL; J _,:_. J_.ı..

� �·I J� . 1 J .;� r·

d:•-:..: c:_\� . )�)�;ı .r� � )..\ -) JI;�

• J .J:JJ\ _,.:..i oJ.J. o�.)�1 ..!,:ıC.. .j..l:-.ı.;....! ?
. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. . .. _...... .. .. .. .. .. . . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 7
1 7 CEMAZİYÜLAHIR SENE 1 3 29
l HAZİRAN SENE 1 3 27 [ 1 9 1 1 ]

Mesleğimize muvafık ihda buyrulacak asar derç olunur.

Heyet-i tahririye müdürü

Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim Bey
Müdür-i mesul
Ressam Osman Asaf Bey
Sermuharrir
A. Kemal Emin Bey

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin

naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin
her şubesinden bahseder,
ayda bir kere neşrolunur.
 5ANAYİ-İ NEFİSE MEKTEBİ 1 NİN İMTİHAN SALONUNU ZİYARET
49 Memleketimizde sanayi-i nefisenin matla-ı intişarı
[doğup yaygınlaştığı alan] olan bu müessese-i aliyenin
imtihan salonunu ziyaret hakikaten cezr ü medd-i
hissiyatı [duygularda gelgite] mucip oldu. Bu temaşa
gönlümüzü, hem handan [güldürdü] hem de giryan
eyledi [ağlattı] . Vatanımızda bütün sanayi-i nefisenin
mazhar-ı terakkiyat olmasını temin etmek maksadı ile
vücuda getirilmiş olan bu mekteb-i alide birkaç
sanatın eski letafetini muhafaza edememiş olduğunu
görmek bizi ziyadesiyle müteessir eyledi.
Bazı aksamda [konularda] görülen terakki-i
fevkalade ise cidden bais-i memnuniyet oldu.
Vaktiyle mektebin salonunda yağlıboya birinci ve
ikinci ve üçüncü seneler şakirdanının [öğrencilerinin]
yirmi otuz kıta tablosunu görmüş olan gözler,
bugün ressam sınıfının son senesinde yalnız iki
yağlıboya tablo görürse nasıl giryan olmaz ? !
Evvelki imtihanlarda fenn-i mimari talebesinin
projelerini alelumum [genellikle] yekrenk [tek renk]
olarak gören vicdan, bugün imtihan salonunda
teşhir edilen projeleri - adeden sinin-i sabıkaya
[geçmiş yıllara göre] faik [üstün] olmakla beraber
elvan [renkler] ile tezeyyün etmiş [bezenmiş] görürse
nasıl şadıman [sevinçli] olmaz? !
Salonun yağlıboya resim ciheti, milletin nazar-ı
rağbetinden dur [uzak] olmuş bir hüznabad [hüzün
dolu yer] . . .
Fenn-i mimari kısmı ise, rengin [renkli], müşaşa
[gösterişli] projeleriyle temaşasına doyulmaz bir
şehristan-ı muhteşem . . .
Hakkak, heykeltıraş kısımları da - resim gibi - eski
revnakını [parlaklığını] muhafaza edememiştir.
Hakkak sınıflarında üç efendinin, heykeltıraş
kısmında iki şakirdin [öğrencinin] eserleri görülüyor.
Memleketimizde en ziyade lazım olan fenn-i
50 mimarinin şu terakkiyata mazhariyeti hakikaten
mucib-i memnuniyet ve şükrandır. Fakat medeniyet
halinde yaşayan akvama [milletlere] lüzumu bedihi
[açık] bulunan ve Avrupa 'da pek büyük bir
ehemmiyeti haiz olan fenn-i nefis-i tasvir ile diğer
sanatların bizde bütün bütün nazar-ı ehemmiyetden
sukutu [düşüşü] cidden bais-i teessürdür.
Sevgili mektebimizin Mösyö Valeri gibi gayretli,
muktedir bir resim muallimi, Osgan Efendi gibi faal,
nadirü 'l-emsal bir heykeltıraş üstadı varken son
sınıfların ikişer kişiden ibaret bulunması ve bu
büyük muallimlerden vatanımızca bihakkın
[hakkıyla] istifadeye müsaraat [teşebbüs] edilmemesi
müstelzim-i teessüf-i azimdir [çok teessüf vericidir] .
İzhar bulunan tesirat sanayi-i nefisenin resim, hak,
heykeltıraşlık kısımları hakkında memleketimizde
görülen adem-i rağbete [rağbetsizliğe] aittir. Yoksa
teşhir olunan resim levhaları ile diğer asarın birçoğu
sezavar-ı istihsandır [beğeniye layıktır] . Fenn-i mimari
birinci sene şakirdanından Zühdü Efendi'nin,
Verona'da Sant'Anastasia Kilisesi'nde mugannilere
[koroya] mahsus mahallin tafsilat-ı mimariyesi
hakkında demir kalemle vücuda getirdiği parça,
59
hakikaten şayan-ı takdirdir. Fenn-i mimari ikinci sene
şakirdanından Tevfik ve Mişon efendilerin meydana
getirdikleri ornement'lar ise mimari kısmını tezyin
eyliyor. Yine fenn-i mimari ikinci sene talebesinden
Ahmed Sırrı Efendi ' nin barok tarz-ı mimarisinde
demir kalemle yapmış olduğu parça hakikaten
sezavar-ı tahsindir. Keza mimari ikinci seneden Ali
Rasim Efendi 'nin daprenatür çinileri fevkaladedir.
§
Hak kısmının ikinci sınıfında Mehmed Alaeddin
Efendi birinci, bizeban [konuşma engelli] Ali Fuad
Efendi üçüncü derecede mükafata nail olmuştur.
Mehmed Alaeddin Efendi'nin eserlerinden " Koyun
Sürüsü" nazar-ı takdirimizi celp eylemiştir. Hak
kısmının son sınıfında Seyyid Mehmed Efendi
birinci derecede mükafat almıştır. Hakkettiği
portreler şayan-ı takdirdir. Hak muallimliğini ifa
etmekte olan ve Sanayi-i Nefise Mektebi' nden neşet
etmiş [mezun] bulunan bahriye yüzbaşısı İsmail
Hakkı Bey'in gayreti mucib-i teşekkürdür.
Heykeltıraş kısmında Ali Haydar Efendi birinci
mükafatı kazanmıştır. Eserlerinin biri daprenatürdür.
iptidai birinci sene talebesinden Hasan Hayreddin,
Arif Hikmet, Yervant Kasparyan efendiler birinci,
Hüseyin Kenan, Fehmi, A vadis, Parsih Bogosyan,
Aram efendiler ikinci, Osman Zeki, Mahir, Ahmed
Nebil efendiler üçüncü mükafata, diğer efendiler de
zikr-i cemile [takdirnameye] nail olmuşlardır.
Muallimleri Adil Beyefendi ve Mösyö Varjanyan'ın
talim hususunda ibraz eyledikleri himmet sezavar-ı
şükrandır.
Karakalem birinci sene talebesinden Mustafa Kazım
Efendi birinci, Hüseyin Tahir, Mahmud Celaleddin,
Asador Mardir ve Siyan efendiler ikinci derecede
mükafat diğer iki efendi de zikr-i cemil almıştır.
Venüs heykelinin resmini yapmış olan karakalem
ikinci sene şakirdanından Abdülbaki Efendi birinci,
Naim Efendi ikinci, Isak Efendi üçüncü mükafata
nail olmuşlardır.
Karakalem üçüncü seneden Hüseyin Avni, yağlıboya
kısmından Ali Remzi ve Istefan efendiler de şayan-ı
takdir görülmüşlerdir.
§
Fenn-i mimari birinci sene talebesinden Abdülmecid,
Zühdü, Subhi, Hasan Fehmi, Agop, Anastaş, Galos
efendiler üçüncü, mimari ikinci seneden Ahmed Sırrı,
Ali Rasim efendiler birinci, Necmeddin Efendi ikinci,
Onnik, Mişon efendiler üçüncü, mimari üçüncü sene
şakirdanından Veliyüddin, Hırant Alacaciyan
efendiler birinci, Mustafa Şemseddin Efendi ikinci,
Diran Papasyan, Mardik, Simon efendiler üçüncü
derecede mükafat almışlardır. Mumaileyhümden
Veliyüddin Efendi'nin yedi parça eseri mevcuttur.
Mimari dördüncü sene (müntehi [son] sınıf)
şakirdanından Mukbil Kemal, Nuri, Hırant
Kuyumcuyan efendiler birinci, Haracpa Aharon,
 Hırant Daiyan efendiler ikinci, Apostol Efendi üçüncü
mükafata nail olmuşlardır. Mumaileyhümden Mukbil
Efendi'nin on, Nuri Efendi' nin sekiz, Hırant
Efendi ' nin üç kıta eseri teşhir olunmuştur. Fenn-i
mimari sınıfları şakirdanının asar-ı nefisesi imtihan
salonunu cidden tenvir ediyor. Mimari muallimi
Mösyö Mongeri'nin himmet-i fevkaladesi hakikaten
sezavar-ı şükran-ı mahsusdur.
İmtihanda ihraz-ı muvaffakiyet eyleyen sanayi-i
RESME DAİR
Menafi-i adideyi [pek çok yararları] temin etmekte
olması cihetiyle milel-i mütemeddine [medeni
milletler] indinde pek büyük bir ehemmiyeti haiz
olan sanat-ı bedia-i resim, k uvve-i muhayyilenin
meydana konmasına ve bilcümle akvamın okuyup
anlayabilmesine vasıta olan açık ve selis [akıcı] bir
lisan-ı umumi ve bir nevi yazıdır.
J I Resim yazının mütemmimi [tamamlayıcısı] ve belki
tamamıdır denilse becadır [yerindedir] . Zira
bugünkü asar-ı medeniye ve müdevvenat-ı
mevcudenin [yayımlanmış eserlerin] kısm-ı azamının
[büyük kısmının] hemen her sahifesinde az çok
resmin delalet ve mevcudiyetine ihtiyac-ı kati
hissedilmekte ve hüsn-i beyan onunla tekemmül ve
tenevvür eylemektedir.
Resim, medeniyetin lazım-ı gayri müfarıkı
[ayrılamaz parçası] ve tevessü ve tekamülüne hadim
[hizmet eden] bir rehber-i mutlakıdır. . .
Resim, beşeriyetin hasailinden [hasletlerinden] olan
zevk-i selimin tenmiye [yükselmesine] ve
tenevvürüne ve görmek hassasının tekamülüne
hadimdir [hizmet eder] . Çünkü mütenevvi kumaşlar
teşhir olunan bir pazarda, intihap edilecek
kumaşların emr-i intihabındaki isabet, bilcümle
zevk-i selim esbabının takdirine mazhar olacağında
şüphe olmaz. Medeniyet terakki ettikçe resme
ihtiyaç o nispette artar. Zira bugünkü asar-ı
medeniyenin ilk mahall-i tertib ve ibdaı [yaratıcılığın
ortaya çıktığı alanı] kuvve-i muhayyile ve kuvve-i
muhayyilenin tercümanı ise yazı ve onun
mütemmimi olan resimdir. Bugün nazar-ı hayretimiz
önünde duran bunca asar ve bedayi-i medeniyenin
cümlesi resmin delalet ve asar-ı feyznisarı [feyiz
veren eserleri] ile husul bulmuştur.
Resim, bilcümle [tüm] sanayiin [sanatların] tahsil ve
taallümünde [öğreniminde] insana fevkalade bir
istidad-ı mahsus bahş eder.
Resim, tasarruf ve iktisadın rehber ve hadimidir.
Çünkü resim bilmeyen ve daha doğrusu rüyet [görüş]
ve muhayyilesi tekemmül etmemiş olan bir bina
kalfası, yapacağı harita ve resimleri güzel, dilnişin
[gönlü hoşnut eden], metin ve mukavim ve ruhnevaz
[ruhu okşayan] bir surette tanzim edemeyeceğinden
levazımat-ı inşaiyede israf ve istihlakı [zararı] mucip
olmuş olur. Mesela yine resim bilmeyen bir terzi dahi
böyledir. Hatta memalik-i mütemeddinede [medeni
ülkelerde] terzilerin mikrazdarlarının
60
nefise şakirdanının umumuna Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti namına kemal-i memnuniyetle beyan-ı
tebrikat ve teşekkürat ederiz. Feyzyab olmalarını,
sevgili vatanımıza hidemat-ı nafıada [yararlı
hizmetlerde] bulunmalarını ansamim ü '1-kal b
[yürekten] temenni eyleriz.
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
[makasçılarının] resim ve onun levazımından olan
teşrih-i insani [anatomi] dersini görmüşleri tercih
edilmektedir. Diğer esnaf için ve kıs aleyhi'l-bevaki
[gerisini sen kıyasla], deriz. Mektep görmüş bir zatın
bir miktar olsun resme münasebet peyda etmemesi
alem-i temeddünde [medeni alemde] yazı yazmak
bilmiyor, denilecek kadar bir nakısa [eksiklik]
addolunur. Hasılı resim fikir ve nazarın tekamülüne
hadim olduğundan, resmi bilenlerin bilmeyenlerden
daha ziyade güzel görebileceğinde, daha güzel
tefekkür edebileceğinde ve eli bir işe daha güzel
yakışacağında iştibah edilmez [kuşku yoktur] . Resim
musiki kadar tesirbahş olur ve ruh resimle mütelezziz
[hoşnut] olur, onun için resmi musikinin pek samimi
bir arkadaşı ve şiirin de bir nev-i diğeri ve belki daha
balateridir. Ressam hayatından bihakkın [hakkıyla]
müstefit olur [yararlanır] . Çünkü eline almış olduğu
ufak bir çiçekte göreceği elvan ve eşkalin ve
beyinlerinde [aralarında] olan aheng-i umuminin
temaşa ve tefekküratı ile hilkatte [yaratılışta] olan
kudret-i fatıra-i sübhaniyeyi [Tanrının verdiği
yaratıcı gücü] idrak eyler ve bu sebeple maddi ve
manevi hasıl olan ezvak [zevkler] ve inşirahın
[esenliğin] bahş edeceği inbisat [açılımlar] ile tabiidir
ki hayatından müstefit olmuş bulunacaktır. Ressamın
ahlak üzerine de tesir-i küllisi vardır. Resimle meşgul
olanlar hilkatin güzelliklerinden müstefit olmak için
ızaa-i vakit edici [vakit geçirici] bisud [yararsız]
şeylerle meşgul olmaz. Böyle halat [haller] ile vakit
geçiricilerin bulunduğu mahallerde bile ahval-i
ruhiyeye kesb-i ıttıla eyler [kavrar] ve ressamlığa
mahsus birçok müphematı [bilinmeyen noktaları]
daimi surette tatlı, latif tetebbuat ile fikir ve nazarın
tenevvür ve tekamülüne hizmet ederek tarihi veya
sınai vücuda getireceği birçok asar ile hem ömr-i
güzeştesinin [geçirdiği ömrünün] yadigarını iktitaf
[biriktirme] ve hem de istikbalen hayır ve rahmetle
yad ve takdir edilmeye bir vesile bulmuş olur. Hasılı
ressamların edipler, şairler derecesinde kaderleri
bülent ve belki ala ve baladır [daha da iyidir] .
Binaenaleyh memleketimizde fenn-i nefis resmin de
diğer ulum u fünun gibi tamim ve intişar etmesi ve
vatanımızın bu cihetinden dahi bir devr-i tekamüle
girmesi son derecede arzu ve temenni olunur.
Kaymakam
A.Rıza
 TARİ H - İ S ANAT
Beşinci nüshadan mabat
Mısır mabetleri velehresan [hayranlık uyandıran]
birer kütle-i bina şeklinde inşa edilmiş olduğundan
bunların banileri [mimarları], aheng-i tenasüb ile
zevk-i selimi okşamaktan ziyade cesamet-i ebad
[boyutlarının büyüklüğü] ile nazar-ı beşeri
müstağrık-ı hayret etmek [şaşkınlığa düşürmek]
maksadını takip etmişler denilebilir; o derecedeki
teferruat-ı inşaatın ekseriya büsbütün ihmal edildiği
Üstad-ı muhterem Ali Rıza Beyefendi'nin daprenatür bir krokisi
61
meşhut olur [gözle görülür] . Mısır mimarları
Yunanilerin mertebe-i zarafetine vasıl olamamakla
beraber vücuda getirdikleri kalın sütunlarda epeyce
tahavvül [değişim] gösterebilmişler ve sütun
başlıklarını umumiyetle Nil'de yetişen çiçekler
şeklinde imal ve tezyin etmişler.
Heykeltıraşlığa gelince bu sanatın Memfis devrinde
iktisap ettiği evsaf-ı mümeyyizesini tedricen
kaybettiği müşahede olunur. Evvelce hutut-ı
tabiiyenin aynen istinsah [kopyalamaya] ve
 tasvirine çalışırken bu usul terk edilerek ve alfüm-i
vechiyeyi [yüz hatlarını, ifadelerini] hal-i
tabiilerinden daha ince ve narin bir şekle irca etmek
isteniliyor. Yapılan heykellerde hep aynı tip tekrar
ediliyor: Badem gibi çekilmiş gözler, daima
mütebessim dudaklar, dilaşub [hoş] fakat gayri
mütehavvil [değişmez] bir incelik, yeknesak etvar ve
vaziyet; hasılı sanat, bütün mahsulatında, avani-i
tezyiniyesinde [bezek biçimlerinde],
kabartmalarında birtakım kavaid-i keyfiyeye [keyfi
kurallara] tabi tutuluyor. Bu sukut [düşüş] ve
tedenniyi [gerilemeyi], binnisbe [nispeten] yumuşak
taşlarla tahtayı terk edip granit istimaline
[kullanımına] atfetmek icap eder. Zira bu devirde
heykeltıraşlar, mükemmel alata bittabi malik
bulunmadıklarından, tersim ve tecsimine
[resimlemeye ve canlandırmaya] çalıştıkları
teferruat ve anatı [ince ayrımları] ayniyle irae ve
52 tasvire muvaffak olamıyorlardı. Bu inhitat [düşüş]
bundan sonra devam etti. Hatta Iskender-i Kebir' i n
[Büyük lskender' in] vefatından sonra Mısır' ın inan-ı
idaresini [yönetimini] yed-i zabtına [eline] geçiren
Batlamyus sülalesinin esna-yı hükümetinde sanayi-i
Mısıriye, Yunan nüfuzuna maruz kaldığı ve bundan
pek çok şeyler iltikat eylediği [devşirdiği] halde
ananatını [geleneklerini] vikaye etmiş [korumuş]
Osman Asaf B eye fendi nin yağlıboya bir etüdüdür. İÇERENKÖYÜ 1NDE BİR PARÇA
'
62
mamafih kuvve-i ibdaiyesini [yaratıcı kuvvetini]
kamilen [tamamen] zayi eylemiştir.
İşte zulemat-ı asar-ı maziye [eski eserlerin
bilinmezleri] içinde en evvel eşiafüruz olarak
[aydınlatılarak] asar-ı bakiyesi hala seyyahların
uyun-ı ibtisarını [dikkatli bakışlarını] kamaştıran bir
medeniyet-i afilenin [sönmüş medeniyetin] sanatı
hakkında mücmel [özlü] birkaç söz . . .
Keldani ve Asuri akvamının medeniyeti
Irak'tan bahseden bir eser, bir makale yoktur ki
Dicle ve Fırat nehirlerinin irva eyledikleri [suladığı]
bu kıta-i cesimenin eski zamanlardaki feyz-i
hayretnümasını [hayrete düşüren verimliliğini] ve
halihazırdaki akamet-i esefiiverini [esef verici
verimsizliğini] bir lisan-ı teessürle yad etmesin. Bu
iki İıehr-i muazzamın neşr-i hayat ettikleri vasi
[geniş] ve medit [uzun] vadilerde, kurun-ı
mütekaddime [eski çağ] esnasında, iki zikudret
[güçlü] hükümet teessüs eylemişti. Kısm-ı şimalide
[kuzeyde] Asuriler ve cenup [güney] tarafında
Keldaniler birer devlet-i muhteşeme meydana
getirmeye muvaffak olmuşlar, evvela Keldaniler irae­
i satvet ile bütün lrak'ta hükümran olmuşlar ise de
kable'l-milad [milattan sonra] on dördüncü asır
 nihayetine doğru eski şevket [görkem] ve
ihtişamlarını kaybetmişler ve bunların yerine
Asurilerin necm-i ikbali [ikbal yıldızı] füruzan
olmaya [parlamaya] başlamış idi. Asuriye kralları
yorulmak bilmez, her türlü müşkülatı iktiham eder
[göğüsleyen] birer tacdar-ı kişverküşa [fetihçi
hükümdar] idiler. ldare-i şiddet ve itisafkaranelerini
53 [haksızlıklarını] Asya'nın şimal-i garbisinden
Mısır'ın cenubuna kadar tevsi etmişlerdi
[yaymışlardı] . Fakat muhtelif akvamdan teşekkül
eden bu hükümet, aksamı [bölmeleri] beyninde
[arasında] bir irtibat-ı metin bulunmayan bir bina-yı
azim gibi, Keldanilerin, Medlerin seyl-i huruşanına
[güçlü akınlarına] mukavemet edemeyerek duçar-ı
inhidam olmuş [çöküntüye uğramış]; Asuriye'nin
payitahtı olan Ninova şehri bütün ehemmiyet ve
ulviyetini kaybetmiş ve Keldanilerin makarr-ı
hükümeti [başkenti] bulunan Babil şehri bir müddet­
i muvakkate [geçici süre] için kesb-i itila etmişti
[yükselmişti]. Lakin bu devre-i itila da pek az
sürmüştü.
Asuriler ile Keldaniler, mücaveret-i mevkileri
[komşu olmaları] hasebiyle, birbirleri ile münasebat­
ı mütevaliyede bulunduklarından, her iki kavme has
olan avamil-i medeniye yekdiğerleriyle imtizaç etmiş,
birleşmiş, fakat Keldaniler şehrah-ı medeniyetde
[uygarlık yolunda] daha ziyade ilerlemiş
bulundukları için Asuriler muhtaç oldukları birçok
şeyleri onlardan ahz ve temsil eylemişler; hatta
akvam-ı Keldaniye sihir gibi ulum-ı mesture [gizli
bilgiler] ile iştigal ve dinlerine de birtakım ibadat-ı
füs unkaraneyi [sihirli tapınmaları] ithal
eylediklerinden Asuriler de aynı itikadiyata serfürlı
[itaat etmiş], aynı ibadatı [ibadetleri] kabul etmişler.
FELSEFE-İ SANAT
54 Altıncı nüshadan mabat
Fransızların Michel-Ange'ı olan Corneille
hakkında da aynı tetkikat yapılabilir. Corneille de
hayatının mukaddimatında [gençlik yıllarında]
ahlakın kuvvet ve kahramanlık sahaifini
[sayfalarını] karıştırmış, eşmişti. O esnada
Fransa 'da zuhur eden muharebat-ı diniyenin husule
getirdiği hükümet-i mutlakanın mevcutları
addolunabilecek bir alay ataklar, kavgacılar, eshab­
ı tımara ait bir ruhun mahsulü olan namus ve
haysiyet iddiaları, Richelieu'nun, prenslerin kral
dairesinde her an meydana koydukları icraat-ı
hailenüma [trajik icraatlar] arasında kalan Corneille
muhitinin tesiriyle Chimene, Le Cid, Polyeucte,
Pauline, Corneile, Sertorius, Emile ve Horace gibi
eserlerin eşhasını bulmuştu. Fakat bilahare vücuda
getirdiği Pertharite, Attila gibi şayan-ı teessüf
piyesleri ele alacak olur isek, ulviyet-i
sanatkaranenin birtakım tumturak elfaz [sözler]
63
Akvam-ı mezkfıre bilhassa ilm-i nücum [astronomi]
ile tevaggul ederek [uğraşarak] kevakibin
[yıldızların] sine-i münevverine gömülmüş
zannenikleri mukadderat-ı beşeri okumaya,
anlamaya çalışmışlar. Mabutlarını birtakım eşkal-i
hayvaniyede tasavvur ve tasvir edip onlara hissiyat-ı
gaddarane ve sibaane [gaddarca ve canavarca
duygular] atfetmişler, onları feci manzaralardan,
hunalud [kanlı] vakayiden hoşlanır farz etmişler ve
yalnız hayat-ı dünyeviyeyi değil hayat-ı uhreviyeyi
[ölümden sonraki yaşamı] de sefaletagin [sefalet
dolu] ve muzlim [karanlık] görmeye alışmışlardı.
Asuriler, ednib [yabancılar] kadar tebası hakkında
dahi birahmane [acımasızca] muamele eden müstebit
hükümdarların ribka-i zulmü altında ezildikçe,
hissiyat-ı rakika ve şefikadan uzaklaşmışlar;
muharebeyi bütün hamule-i zulm ve cevriyle hoş
görmeye, bir katliam icrası tasavvuru ile gaşy
olmaya [kendilerinden geçmeye] başlamışlar;
duygularını iftirasnisar [saldırgan] bir üslup ve lisan
ile ifham [ifade] eylemişlerdi. Memalik-i meftuhada
[fethettikleri ülkelerde] rekz ettikleri [diktikleri]
abideler, hep seffak [kan dökücü] hükümdarların
menakıb-ı feciası ile doludur. Bir memleketi serapa
[baştan başa] harabezara döndürmek; azıcık
mukavemet eden bir şehrin ahalisini çocuklara
varıncaya kadar en müellim işkencelerle öldürmek,
Asuri kral ve kavminin en ziyade mahzuz oldukları
[zevk duyduğu] şeyler idi.
Mabadı var
Mehmed Faik
içerisinde boğulmuş olduğunu görürüz. Hele sahne-i
temaşaya vaz ettiği çehreleri tetkik edecek olur isek
sahn-ı hakikatde [gerçek yaşamda] bu kabil
şahıslara katiyen tesadüf olunamayacağını görürüz.
Çünkü o şahıslar birer tetkik, birer tetebbu
[inceleme] eseri değildir. Zira artık aramıyor,
uğraşmıyor, tiyatro sanatına, edebiyat kavaidine
[kurallarına] ve bunlardaki behre [hisse] ve
kuvvetine istinaden hatırat-ı sabıkasını tahayyül
ederek duyduğu heyecan ile icat ediyor. Kendi
hayaliyle yine kendisi asabileşiyor. Tetkikata
mümaresesine [melekesine] ittika ediyor
[dayanıyor]. Hissiyatının şiddetine mağlup oluyor.
Artık icat değil imal ediyor.
Maksadımızı ispata yalnız bu gibi eazım-ı sanatın
[büyük sanatçıların] asarı değil her tarz-ı tersimin
( ecole) tarih-i zuhur ve üfulü [ortaya çıkış ve yok
oluşunun tarihi] araştırılacak olursa uyun-ı sanatın
[sanatın kaynağının] ziruh [canlı] modellerden
ayrılmamak icap ettiğini görürüz. Her tarz,
hayattan, tabiattan nazarını ayırdıkça bozulmuş,
zeval [son] bulmuştur, hemen hiç şazzına
[istisnasına] tesadüf edilemez. Michel-Ange' ı taklit
ile evza-ı aziliyeyi [olmazsa olmaz durumları ] ,
l ühum-ı beşeriyeyi [insan bedenini] mübalağalı bir
surette tasvir eden erbab-ı heves, tiyatro dekorları
ve taze vücutlar tersim eden Venedik tarzı
muakkipleri [takipçileri], mücerret kadın resimleri
ve hususi odaların manzara-i dahilisi tasviriyle
hitama [sona] eren on sekizinci asır Fransız tarz-ı
tersimi hep aynı noktada üful etmişlerdir. Ahval-i
edebiye yine böyledir, Latin edebiyatının
nazımları, hutebası [hatipleri] , bülegası [belagat
sahipleri], İngilizlerin şehvetperestane haileler
[trajediler] , tumturaklı ifadeler devri, İtalya ' nın
gazelhanlık, hoş beyanlık zamanları hep bu suretle
tedenniye [gerilemeye] uğramışlar. Bu layuad
[sayısız] emsile [örnekler] arasından en ziyade
haiz-i vuzuh olan iki tanesini intihap edelim
[seçelim] . - Birincisi, devr-i evvelideki [ilk
dönemdeki] heykeltıraşlık ve ressamlığın tedennisi;
bu hakikati tamamen istidrak [idrak] edebilmek
için Pompei ve Ravenn a ' yı sırası ile dolaşıvermek
kifayet eder. Pompei 'deki resim ve heykeller birinci
asrın; Ravenna 'daki mozaikler altıncı asırdan
imparator Justinien 'in zamanına kadar imtidat
eden [süren] asrın mahsulüdür. Arada bulunan beş
yüz senelik bir zamanda hasıl olan bu gayri kabil-i
tedavi tedenni hep ziruh modellerden edilen kat-ı
nazarın [gözünü çevirmenin] eseridir. Birinci asırda
hen üz kahramanlık, musaraacılık [savaşçılık]
hisleri, putperestlik zevkleri baki idi. Erkekler
geniş bir nevi elbise iksa ederler [giyerler],
hamamlarda, güreş meydanlarında,
jimnastikhanelerde o büründükleri bezin içinden
bilafütur ve çırılçıplak çıkar ortaya atılırlar idi ki
bu herkeste vücud-ı beşeri, bahadırlığın husulgahı
[göstergesi] olan adaleleri temaşaya büyük bir
heves uyandırmıştı . Zamanın heykeltıraşları,
ressamları, hülasa erbab-ı sanayii etraflarında ya
kısmen yahut bütün bütün çıplak olan bu vücutları
görürler, bu canlı modeller ortasında yaşarlar,
onlardan iktibas ederlerdi.
İşte Pompei'nin saraylarında, evlerinde, odalarında,
duvarlarında görülen asarın tasvir ettiği latif
rakkaseler, genç mağrur kahramanlar, o çalak
[kıvrak] adımlar, o metin göğüsler, o bütün evza-ı
hayatiyeyi bütün belagatı ile ifade eden ve bugünkü
birkaç dakikaya münhasır etütlerimizle (etudes)
tasvire kalkışmak imkan haricinde bulunan o eserler
hep o muhitin tesiriyledir. Bunu takip eden beş
asırda her şey tebeddül etmişti [değişmişti]. O halk-ı
putperesti, o zevk-i üryaniyet yavaş yavaş zail oldu.
Çıplaklık, hilkatin o güzelliği gizlendi, vücutlar
akmişe-i şarkiyenin [Şark' ın kumaşları] nefaisi
içerisine sokuldu. Artık delikanlılık, musaraacılık
yerine haremağaları, kadınlar, rahipler, muharrirler
takdir olunmaya başladı; dindarlık rüçhaniyeti
kazandıkça, müstebit [uzaklaşan] hayaller, biesas
arbedeler, karalama kadar manasız şeyler yazmak
meydan aldı. Yunan-ı kadim pehlivanları Roma
cengaverlerine bedel, ortalığa bir alay geveze yığıldı.
64
Yavaş yavaş ziruh [canlı] modeller men edildi. Hatta
görmeye bile müsaade edilmez oldu. Ortada esatize-i
kadimenin [eski ustaların] asarından başka bir şey
kalmadı, onları kopya etmeye başladılar. Bir zaman
sonra kopyalardan kopyaya, nihayet kopyanın
kopyası, kopyanın kopyası, muasırinden
[çağdaşlarından] muasırine böylece tevali ederek
öyle bir hale geldi ki esastan fersah fersah
uzaklaştılar. Sanatkarlar kendi fikirlerini, hislerini
nakşedecek yerde birer kopya makinesine döndüler.
Sanatla sanatkarın arası açıla açıla Ravenna'da
gördüğünüz hal zuhura geldi. Beş asır neticesinde
tersim edilmiş bir adamın kaid [önder] veyahut kaim
[yerine geçen] olduğunu fark etmek imkan haricine
çıktı, diğer evzaı [duruşları] tasvir mümkünattan
değildi.
Eller, ayaklar kırık, elbiselerin katmerleri odun
parçalarına, şahıslar mankene müşabih [benzer], 55
gözler bütün çehreye istila etmiş sanat halet-i neze
gelmiş [can çekişen] bir hastaya benzemişti.
Bize yakın olan bir asırda Fransa'da dahi aynı hal
görüldü. XIV. Louis zamanında edebiyat bir devr-i
tekemmüle girmişti. Tabiilik, safiyet, sıhhat gayri
kabil-i temsil bir derecede idi. Bahusus tiyatro sanatı
öyle bir mükemmeliyet kesp etmişti ki fikr-i beşerin
asar-ı fevkaladesi olarak bütün dünyaca kabul
olundu. Fransızlar hakiki bir tiyatro lisanı buldular.
Çünkü üdeba [bilginler] daima etrafında ziruh
modeller görüyorlardı. Kral fevkalade belagat ve
nezaketle, cidden şahane bir surette ifade ederdi.
Bütün saray erkanı nezaket ve necabeti ifadeye
müptela olmuşlardı ki hala mahfuz olan o zamanki
muharrerat [yazışmalar] ve muhaberat bunu vazıhan
ispat eder. İşte üdebanın içinde büyüdüğü o saray,
arasında yaşadığı o erkan lisanlarına bir nezahet-ı
fevkalade bahş ediyor ve aradıkları esasları o
meyanda buluyorlardı.
Racine'le Delille arasında mürur eden bir asır
zarfında büyük bir tebeddüle uğradı. O derece
mazhar-ı teveccüh olan o hutbeler, o manzumeler,
canlı modellerden sarf-ı nazarla [uzaklaşmakla]
yalnız asar-ı sabıkaya [eski eserlere] iktifa olunmak
saikası [yönelimi] ile tedenniye [gerilemeye]
başladı. Erbab-ı hayatı tetkik edecek yerde
muharririn-i salifeyi [kendilerinden önceki
yazarları] tetkik ettiler. Bir lisan-ı itibari, bir tarz-ı
resmi, bir debdebe-i esatiri [debdebeli mitoloji],
gayri tabii bir nazım, üdeba-yı kadimenin
intihapgerdesi [seçtiği] olan kelimat [sözcük
dağarcığı] içinde kaldılar. Netice, şuundan
anlaşılıyor ki sanatın idame ve terakkisi için . . .
daima ve kabil olduğu kadar tabiatı yakından
tetkik etmek ve bütün mezaya-yı sanatı [sanatın
meziyetlerini] hilkatin [doğanın] içinde aramak
icap ediyor.
Mabadı var
A. Kemal Emin
 TEFRİKA-İ MAH S U SA
RESSAM VE HEYKELTIRAŞ LARA MAHSUS TEŞRİH-İ CESED-İ İNSAN
- YAHUT -
TEŞRİH-İ TASVİRİ
Muharriri:
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti azasından ve Sanayi-i
Nefise Mektebi mezunlarından
Murtaza
Altıncı numaradan mabat
MAKALE-İ UMUMİYE
Teşrihi-i tasvirinin [sanatsal anatominin] başlıca
tetebbuatı [inceleme alanı] "iskelet" veya "kadit"
tabir olunan kemiklerin heyet-i umumiyesine aittir.
Zira bunun eşkal-i hariciyesiyle, azanın tenasübünü,
yani yekdiğeri beynindeki [arasındaki] nispetlerini ve
vücudun harekatını gösteren, kemiklerdir. Bu cihetle
teşrih-i tasviri müellifleri evvelemirde [önce]
mebhasi'l-izamdan [kemik biliminden]
başlamışlardır. Bizde bu usule riayeten iptida [önce]
kemikleri gözden geçireceğiz.
Kemikler, tarifat ve tafsilat-ı atiyeden [aşağıdaki
tanımlar ve açıklamalardan] anlaşılacağı veçhile
vücudun bazı nikatında [noktalarında] doğrudan
doğruya cilde mülasık [yapışık] tahtelcild [deri altı]
(sous-cutane) olup, cesedin aksam-ı muhtelifesi
beyninde gayri mütebeddil [değişmez] birer işaret
noktası hizmetini ifa ederler ki bu sayede sanatkar
için mesaha-i beden [beden ölçüleri] kesb-i suhulet
eder [kolaylık kazanır] .
Kemiklerin, şu suretle bedenin şekl-i hariciyesinde
büyük de bir methali vardır.
Kemiklerin yekdiğerleriyle birleştikleri mahallere
mafsal tabir olunur. Bunlar mafsal-ı müteharrike
[oynar eklem] ve mafsal-ı gayri müteharrike [yapışık
eklem] namları ile iki kısma münkasımdır
[bölünmüştür] . Mafsal-ı müteharrike lazımü't­
tetebbu [inceleme gerektiren] birtakım harekete
müsaade ederler ki "mebhasü' l-mefasil " [mafsal
bilimi] serlevhası [başlığı] altında zikredeceğiz.
Badehu [daha sonra] adalara dair tetebbuatımız
" mebhas ü ' l-adalat" ı [kas bilimini] teşkil edecektir.
Ve kemiklerin, evvelki haplarda [bölümlerde] vukuf
peyda etmiş olacağımız harekatının adalat vasıtası
ile suret-i vukuunu ve bu adaların, taklisat [kasılma]
hasebiyle, biçimlerinde ne gibi tagayyürat
[değişimler] husule geldiğini göreceğiz.
Mebhasü' l-ev'iye [damar bilimi] yani damarların
ahvali doğrudan doğruya fenn-i tıbba ait ise de,
yalnız vücudun sath-ı hariciyesiyle münasebeti olan
damarlardan bahsetmekliğimiz vecibedendir
[gereklidir] . Zira bunlar, kol ve bacaklarla boynun
şekl-i zahirisini itmam ederler [tamamlarlar] .
Bu mebahisi [konuları] takiben, adalat-ı vechiyeyi
65
[yüz kaslarını] , yani bunların, kezalik ne gibi taklisat
[kasılma] ile nahiye-i vechiyede [yüz bölgesinde]
vukua getirdikleri tahavvülatı ve hissiyat ve infialat-ı
muhtelife-i maneviyeye delalet etmek üzere, intaç
ettikleri tebeddülatı, daha doğrusu bu tebeddülatın
adalat nokta-i nazarından suret-i vukuunu mütalaa
edeceğiz.
Bu tetkikata şürudan [başlamadan] evvel, nevahi-i
muhtelife-i bedenin [bedenin çeşitli bölgelerinin]
vaziyetini tahdit ve tavzih eden tabiratı tezkar etmek
[hatırlatmak] münasiptir: Coğrafyada arzın nikat-ı
esasiye-i erbaası [dört ana noktası] kıtaat-ı arzın
[yeryüzündeki kıtaların] tayin-i mevakiine [yerini
tayine] medar olduğu gibi, teşrihte de, kezalik irae-i
cihat [cihetlerin, tarafların gösterilmesi] için,
birtakım sutuh-ı esasiye [temel planlar, taraflar]
kabul edilmiştir, şöyle ki:
Müşerrihlerin [anatomi bilginlerinin] vaz ettikleri
[belirledikleri] usul iktizasınca [gereğince], cesedin
tarifatında, ayakta duran bir adamın vech-i ati [şu
esaslar] üzere, vaziyeti esas tutulmuştur: Bacaklar
dik; ayakların ucu ön tarafa mütevecceh [çevrili]; 56
kollar, hal-i tabiide aşağıya salıverilmiş, ellerin içi ile
vecih yani "yüz" - baş dahi doğru tutulmak üzere -
kezalik öne mütevecceh ( Şekil 1 ) .
İşte bu vaziyet itibariyle beden, bervech-i zir
[belirteceğimiz] birtakım satı hl ara ayrılmıştır ki
bunlara "vecih " veya "cephe" dahi denilir: sath-ı
kuddami,1 sath-ı halfi,2 sath-ı cenubi,3 sath-ı ulvi4 ve
sath-ı süfli.5
İşbu satıhlara nazaran, mesela azm-i kas6 cesedin
sath-ı kuddamisinde [ön tarafında] ve amud-i fıkari7
[belkemiği] sath-ı halfisinde [arka tarafında] ilh [ve
benzeri] kaindir [bulunur] demekliğimiz lazım gelir.
Bir de beden, bir hatt-ı şakuli-i mefruz [diklemesine
kesen çizgi] ile baştan ayağa kadar muntasıf [orta ]
noktadan iki kısma tefrik olunmuştur. İşbu hatt-ı
mutavassıta [orta çizgiye] karib [yakın] olan aksam-ı
bedene [bedenin bölümlerine], teşrih [anatomi]
ıstılahınca [terminolojisine göre] , ünsi ve aksine de
"vahşi" tabir olunur. Mesela: elin, yukarıda beyan
ettiğimiz vaziyeti icabınca başparmağı, hatt-ı
mutavassıta nazaran, "vahşide" ve serçe parmak
" ünside" addedilir ve öyle zikrolunur. Çünkü
birincisi o hatta daha uzak, ikincisi daha yakındır.
Buna kıyasen, tek bir kemiğin dahi ayrıca tarifine
girişildiği vakit, cesedin sutuh-ı mesrudesine [sözü
edilen taraflarına] nispetle, bunun hakkında da aynı
sutuh ve tabirat kullanılır. Zira bedenin heyet-i
umumiyesinin beyan ettiğimiz vaziyet-i teşrihiyesi
daima gayri mütebeddildir. Ve binaenaleyh, gerek
kemiklerden gerek adalattan her birinin vaziyeti de
bu esasa tabi ve sutuh-ı kuddamiye ve halefiye [ön
 ve arka tarafı] vesairesi, heyet-i umumiye-i bedenin
ve bütün eczasının [parçalarının] sutuh-ı
mümasilesine [benzeri taraflarına] muvazidir
[paraleldir, uygundur] .

Mebhasü 'l-izam
İskelet
Kemikler, yekdiğeriyle birleşerek iskeleti teşkil
ederler. Adalat, bunların üzerinde birtakım kuvvetli
nikat-ı iltisakiye [bağ noktaları] bulurlar.
İskelet, birbirinin aynı olmak üzere, sağ ve sol iki
kısımdan mürekkeptir. Hatt-ı mutavassıt üzerinde
bulunan kemikler birer tekten ibaret olarak, gayet
muntazam bir şekl-i mütenazir [simetri] arz ederler;
"azm-i kas" gibi. Bunlara " izam-ı mütenazırü'l­
eşkal" denir. Hatt-ı mutavassıtın her iki cihetinde
bulunan kemikler ise çift olup "gayri mütenazırü' l­
eşkal " derler; azm-i kitf8 ve azm-i adud9 gibi.
" Henüz doğmuş bir çocuğun kemikleri elastiki bir
halde, teşrih bıçağı ile kolayca kesilebilecek derecede
yumuşaktır. Bu yumuşak maddeye "gudri'ıf" yani
kıkırdak tesmiye olunur [adı verilir] . Çocuk
büyüdükçe, gudri'ıfun ecza-yı müterekkibesinden
[bileşiminden] "karbonat döşü", " fosfat döşü"
vesaire gibi kemiklere sertlik ve beyazlık veren
mevadd-i kilsiye [kalsiyum maddesi] tekasüf ederek,
kemikler layıkıyle teşekkül "taazzum" [kemikleşme]
etmeye başlar. Bu seyre tekemmül-i izam da denir.

Ön taraf Plan antıirieur

2 Arka taraf Plan postıirieur
3 Yan taraf Plan latıiral
4 Üst taraf Plan supıirieur
5 Alt taraf Plan infıirieur
6 Göğüs kemiği Sternum
7 Bel kemiği Colonne vertebrale
8 Kürek kemiği Omoplate
9 Pazu kemiği Humıirus
Vech-i kuddami

Müdür-i mesut
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti müessis/erinden
Osman Asaf

Şehremaneti karşısında Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

66
 ,;... V_/,,
• ,

.;.ı; .� �\:.., . )� )�\ r� �� )--l-) J\;c

. ) .):ı Jı p ,. ». ".>..\ . ).>. ı � .:ı...1..:.- � v>
• .

;_,.:lJI (_J-> J J� JG.i.l\:' ..:.ı'Yli. dly ._rCl... J �le "-"-� �l..,

. )-1:\ .,,le\ ,)_,_i:l_,\ 0_,_,\! J I (_)-> .,,;\_, Jl;JI

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 8
CUMA I 8 ZiLHİCCE SENE I 3 29
26 TEŞRİNİSANİ SENE I 3 2 7 [ I 9 I I ]
BİRİNCİ SENE

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin

her şubesinden bahseder, ayda bir kere neşrolunur.
- - -- �-----

Sanayi-i nefiseye ait ve mesleğimize muvafık makalat maatteşekkür kabul ve derç olunur.
Evrak-ı varide derç olunsun olunmasın iade edilmez.

Mündericat
İfade-i mahsusa ve beyan-ı itizar (Heyet-i tahririye) - Musiki (Kemal Emin) - Tarihçe-i sanat
(Faik) Yedinci nüshadan mabat - Tefrika-i mahsusa; Teşrih-i tasviri (Murtaza) mabat - Rica-yı
mahsus - Tashih - Musiki notası (Müfide Hanımefendi) - Kabın muhteviyatı: Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti heyet-i idaresi beyannameleri, Cemiyetin nizamname-i esasiyesi - Erbab-ı meraka tavsiye.
 lFADE-İ MAHSUSA VE İTİZAR
57 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti merkezinin tebdili ve
merkezde bulunan idarehanemizin birlikte nakli,
gazetemizin bir müddet intişarına mania teşkil etmiş
idi. Bu sebeple vuku bulan teehhürden [gecikmeden]
dolayı kariin-i muhteremeye [muhterem
okurlarımıza] arz-ı itizarla [özür dileyerek] aflarını
temenni eyleriz.
Bugünden itibaren meslek-i kadimi dairesinde
hizmet-i neşriyeye ifaya devam eden gazetemiz,
nüshalarını ay iptidalarına [başına] hasretmeyip sık
sık ve yekdiğerini müteakip intişar ile kariin-i
muhteremeye sene-i neşriyesi zarfında mevut olan
[vaat ettiğimiz] nüshaları takdim eyleyerek telafi-i
mafata [kayıpları telafiye] çalışacaktır.
Gazetemizin görmüş olduğu rağbetin vermiş olduğu
cesaretle mündericatını tevsi, ikinci sene-i devriyemiz
SANAYİ-İ NEFİ SE MEKTEBİ İÇİN
58 Sanayi-i Nefise Mektebi'nin bu seneki sermaye-i
tahsiline mahsus meşheri [sergiyi] tetkik edenler
resim kısmının mazideki asar-ı mesaiyi arattıracak
acıklı bir surette kuvve-i itiladan [ilerleme
gücünden] mahrumiyetini tasdik ve itiraf edecekleri
azade-i iştibahdır [kuşkusuzdur] . Filhakika eski
biinsaf [acımasız] senelerin mükafatsız, nevazişsiz
[iltifatsız] müsabakalarında mektebin bütün
noksani-i talimine rağmen yine salonunda yüzüne
bakılabilecek bir iki etütle istikbalde kendini
gösterebilecek istidatların mahsul-i sayi
[çalışmalarının ürünü] birer tuhfe-i sanat [sanat
armağanı] bulunurdu. Bu eserler nazar-ı zaire
[gezenlere] ümitler, teselliler verirdi. Maahaza
[bununla beraber] mektep böyle teşviksiz, himayesiz
yetişen istidatları benimsemekte kendisine büyük
bir hassa-i gurur ayırmakta da tereddüt etmezdi.
Evet, maksat mektebin sergüzeşt-i tedrisine ait kuru
hikaye-i mefharetini nakilden ziyade tetkik-i
hakikatdir. Biz şu girizgah ile teşrih etmek
[irdelemek] istiyoruz ki mazide Sanayi-i Nefise
Mektebi' ne devam edenler, resmi elifbasından
başlayarak öğrenmeye, muhitte muteber bir sanata
süluk ederek [yönelerek] maişet-i müstakbelesini bu
vasıta ile temin etmeyi düşünerek devam etmezlerdi.
Müdavimin evvela az çok bir iktidara malik
oldukları gibi vesile-i maişetleri az çok temin
edilmiş gençlerden müteşekkildi. Onlarca
düşünülecek yalnız bir nokta kalıyordu ki o da
muhitte görgüsüzlük tesiriyle sanayi-i nefise
tahsilini, Valeri ' nin fırçasını kopya etmek, mutlak o
tarz-ı tersimi [resim üslubunu] takip etmek . . . Evet,
mutlak o mektebe devam edebilmekti. İşte pek
tamik etmeyerek [derinine inmeden] söyleyeceğim:
Bu sayededir ki Sanayi-i Nefise Mektebi, Askeri ve
Mülkiden heveskar gençleri Valeri 'nin kudöpensosu
[fırça darbeleri] ile senelerce avuttu, oyaladı,
68
iptidasından [başlamasından] itibaren de gerek
mündericat [içerik], gerek kıta [boyut] ve nefaset-i
tabı [baskısının üstünlüğü] hususlarında; mensup
olduğu sanatın nezaket ve zarafetiyle mütenasip
mertebe-i mükemmeliyete isal ederek [ulaşarak] bir
tarz-ı nevinde [yenilenmiş şekilde] intişarı yeni
heyet-i tahririyemizin gaye-i emelidir. Bu hususta
erbab-ı kalem ve müntesibin-i sanayi-i nefisenin
muavenet ve müzaheretlerini [desteğini] istikbal-i
sanat namına rica eyleriz. Kariin-i kiramın
[okurlarımızın] teveccüh ve rağbetlerine müsteniden
umarız ki aksa-yı emele [ülkümüze] vasıl olalım.
Bittevfike teala.
Sermuharrir
H. V.
hudayinabit [kendiliğinden yetişen] istidatlardan
istifade etti.
Fakat bugün görülüyor ki o cereyan-ı itibar
kalmadı, kalamadı ve gittikçe, zaman geçtikçe
kalamayacaktır. Çünkü şimdi zaman herkesi bir
meslek takibine mecbur kılmış ve her gençte hevesle
beraber bir ati [gelecek] düşüncesi tevlit etmiştir
[doğurmuştur] . Nanpare-i taayyüş [geçimini
kazanmak] endişesi ise çok istidatları, neticesi
meçhul himayesiz tahsillerden feragat ettirdi.
Çalışmaktan maksat şüphesiz bir şey kazanmaktır.
Alelhusus [özellikle] zamanımızda sanayi-i nefise
tahsili ciddi bir sebata, hakiki bir muhabbete, fıtri
bir istidada merbut [bağlı] olmakla beraber aynı
zamanda samimi bir teşvike, emniyetli bir himayeye
muhtaç olduğu bir devrededir. Eskisi gibi Kalem'e
müdavim bir efendi her ne kadar heveskar olsa
Sanayi-i Nefise'ye devama müsait zaman
bulamayacağı gibi Sanayi-i Nefise'ye devam edecek
bir genç de tam say-i zatisine [bireysel çabalarına],
hevesatına mukabil atisi şaşaalı, ziyadar bir mesleğe
süluk ettiğine [yöneldiğine] kani olabilmek
mecburiyetindedir. Fakat her nedense bu bizim
Sanayi-i Nefise Mektebi için mümkün olamıyor.
Biraz acı söylemekle doğru bir malumat vereceğiz;
bugün sanatın mesafat-ı feyzini [uzak ülkelerdeki
öğrenimini] kata [yakınlaştırmaya] hahişger [istekli]
mektebe devama başlayan talebe efendilerin böyle
şikesteheves [hevesleri kırık] kalmalarını, layıkıyle
çalışamadıklarını biz pek iyi tahkik ettik. ( Esasen
senelerden beri gözle görünen pek çok kusurlarını
tahkike ihtiyaç hissetmeden teşrih edebileceğimiz
halde, ihtiyaten tanıdığımız efendilerden bazılarının
ifadelerine de müracaat ettik, dinledik.) Bir kısmını,
maişet-i müstakbele [gelecekteki geçim] düşüncesiyle
mimari sınıfını tercih etmediklerine nadim [pişman]
olduklarını gördük. Kısm-ı diğerinin mektebin
 TERANE-İ ŞEBAB
Güfte: Ali Salahaddin Bey Beste: Müfide Kadri

!;i.,.- -' j � ...,_ti.; ıJr � . ıJ.J � _;/,.,

f>, o & 1 ı 1H ıl tyUıüJi!J'JJ!J1DJWıı00�ı }:i:1 g
J <.J �

� !_ 1
- -.'1 ı,; .,., ,.,,.} "' IJ '" ı..

1WJ 13 1J ıllj ıJ lJJ I!JG l!Jiijf,.©3!J11!a1Jıi@ lj11JSilJ 1

ı ı

,, J/ ı.. )j,'., �- .., ,,ı-,,ıl

ı "fJJ ffıj)lıı!)11�\3tlJ1rffi n iJJ 01�15J#iv D!:J 1
,
J ı

r ı. .! ı; � ,,;J(!_.· �1)J1\"1®ı1Tuv9,1ııj i
1 1Jn:14ıl. !.1J1.JiJ
" �
ıılı9ıtW
� ; • '

,,,> ,.o; .>/.., .r#Jr d:

� ,
qJ ...;. ,, t ,, �
H
H•)jJJy,ı�9e ı1 1,,,ı11J11ıf wv l\$hJlJııwotıaıp!ııt
ı.. -. .., ,) /. t J, .,, ,,,, -!•4·
jl !, "

h®hvıı:nni,ı�w� ıJ o13®ıJl21ıın 111JlpJJ;ılmJıl�3ı

;�,,,, ... ,; ,,.;. .; -; v
...;4, �1 ,, J.

ıll1§ 19 y ıl�J N 9, ı, ıfd W iW JJihj))

•

IWJlJ$Jilı 11111
.

; _; #J 4Jıi .:: ., .-4 ""..:. ., - J. "' _.,

MJtıJ�dı-WlllJ13" ıl1315fJıl�!JA']l1" 0 J a 1

;rj\w:oHl11ijPU!J1itl!J!JilbJ'J)J}Wıl1tiıJWJ 1
I @ 9!9 tl 1 J Jl WJy \ ? 43 Jl r'

Aç sine-i feyyazın ey mehd-i mefahir! Mektep o sıra perde-i namus ve fazilet;

Sensin bize müşfik peder ve mader-i sahir, Her lemha-i perrani birer necm-i sa 'adet;
Senden doğar elbet bize amal-i zevahir Bir arşa bedeldir o zeminindeki heybet!
Meshur bütün hande-i lahtuna şa'ir; Yükselmeliyiz . . . Çünkü şu mirac-ı hakikat
Sayen bile bir muhayyer dilaramı musavver! Her gün bizi ilaya muheyya o ne devlet!

( Nakarat) ( Nakarat)

Ey muhteşem, ey şa'şa ' alı çehre-i fahir! Ey muhteşem, ey şa ' şa ' alı çehre-i fahir!
A ti de senin, biz de senin, şan senindir. A ti de senin, biz de senin, şan senindir.

69
vasıtasızlığından, himmetsizliğinden,
himayesizliğinden müşteki bulunduklarını anladık.
Halbuki medeniyetimizin hemrah-ı mefhareti [övünç
kaynağı] olacağını ümit ettiğimiz bir müesseseden
zamanın zemzeme-i irşadı [aldığı övgüler] sayesinde
pek çok teceddütler [yenilikler], terakkiler beklenirdi.
Resim muallimlerinde bir himmet-i mütezayide,
talebede bir zevk-i mesai, mektepte bir arzu-yı
terakki uyanacağına muntazırdık [bekliyorduk ] .
Lakaydiler, teseyyüpler [ihmalcilikler] hissetmek ise,
bizde pek derin teessürlere sebep oldu. işte şu teessür
saikası [itkisi] iledir ki ümid-i şifa ile araz-ı
vücudiyesini tabibe sayıp döken hastalar gibi bizde
Sanayi-i Nefise Mektebi 'nin emraz-ı tedrisiyesini
[öğrenimindeki aksaklıklarını] Maarif Nezaretine
karşı sayıp dökeceğiz, mamafih şimdiye kadar bu
husus için bir şey söylemedik denemez. Yalnız bizim
ni yazmendane [yalvarırcasına] ifadelerimizin
mektebe karşı bir neşide-i ikaz tesirinden bile azade
kaldığını gördük. Maarif Nezaretine hitaben
söyleyeceklerimizin de bisemere [semeresiz] kalmasını
Üstad-ı muhterem ressam Rıza
70
istemeyiz. Eğer Nezaret, Sanayi-i Nefise Mektebi ' ne
o neticesiz programını takipte müsamaha eder, bizim
mütalaatımızı boş bir taab-ı dimağiden [zihin
yormaktan] ibaret farz ederek ehemmiyet vermez ise
bu memlekette mevcut sanayi-i nefise muhibbanını
[sanatseverlerini] bihudegi-i intizara [boşuna
bekleyişe] mahkum bırakmaktan ziyade evlad-ı
müstakbele-i vatana bifaide [faydasız] seneler
geçirmesine sebep olacağına emin olmalıdır.
Evet . . . Biz Sanayi-i Nefise Mektebi ' ni sade
ihtimamlar, üstünkörü teşvikler ile ileri
gidemeyeceğini söylüyoruz. Bir defa her şeyden evvel
bu mektebin Osmanlı sanayi-i nefise mektebi
denilecek bir halde olup olmadığını sorarız.
Hangi fikrin mahsul-i inşası olduğuna akıl
erdiremediğimiz bu bina-yı acib yine hangi nevzuhur
[yeni ortaya atılan] fikrin esiri olup gidiyor?
Buraya galeri ilavesinden evvel, çalışmak ve
çalıştırmak için atölyeleri düşünmek icap etmez mi?
Senelerden beri atölye mahrumiyeti müsamaha
götürür kusurlardan mıdır? Bunu muallimini de
B eyefend i nin etütlerinden
'
 muteriftir [itiraf ediyor] . Dershaneden, atölyeden
ziyade ambara benzeyen böyle bir bina dahilinde
60 resim çalıştırmak hiçbir yerde, hiçbir memlekette
görülmüş işitilmiş bir şey midir? .. Hakiki ihtiyaçları
göremeyen nazarlar istikbali nasıl keşfedebilirler?
Yoksa karışık rüyaları saadet-i atiyeye hamleden
muabbirler [rüya yorumcuları] gibi biz de bu
anlaşılmaz icraatı terakkiyat-ı mevudeden [vaat
edilen ilerlemeden] farz ederek sükut mu edelim? Biz
mektebin galerisini, Valeri ' sini hesaptan hariç
tutarak evvelemirde [öncelikle] mükemmel atölyelere
malik olmasını görmek istiyoruz. Ağır,
istiğnafüruşane [çekinceli] şerait-i kabul tertibinden
mukaddem [önce] açık istifadebahş bir program
ihzarı [hazırlığı] lüzumunu tavsiye ediyoruz. Saniyen
[ikincisi] devam edenlere ve devam edeceklere ati
[gelecek] göstermek şarttır. Çalışanların derece-i
tefevvuklarına [üstünlük derecelerine] göre tayin-i
istikbal labüddür [gereklidir] . Yalnız birinciye
MUS İ Kİ
6r Bu nüshamızda notası münderiç [yayımlanan]
Darülmuallimat resim muallimesi Müfide
Hanımefendi'nin besteledikleri şarkı münasebetiyle:
" Ressamlar Cemiyeti Gazetesi 'nde musikinin ne
münasebeti vardır, " diyenler bulunmak ihtimaline
Üstad-ı muhterem ressam
Paris'te ikmal-i tahsil [tahsilin tamamlanması] mevut
[vaat edilmiş] iken, ikinciye üçüncüye " Başınızın
çaresine bakın" diploması bu memlekette rağbet
uyandırmaz. Eğer elde mevcut programla - biraz
daha derin söyleyelim - muallimin-i hazıranın takip
etmekte oldukları metotla bizde sanatkar yetişecek
diye bekleniyorsa, yazık sarf olunan paralara, yazık
heba edilen müstait [yetenekli] hayatlara . . .
Tamim-i maarif [örgün eğitim] diye çırpınan bu
vatana şayet resim ve ressam henüz lazım değilse
fuzuli masraflara ne hacet? . .
Yok, sınaat-ı nefisenin medeni milletlere lüzumu
bizce de tahakkuk etmiş ise, onu şanı ile, nezaketiyle
mütenasip surette kabul ve himaye edelim . . .
Paris 'te
20 Eylül 1 9 1 1
Sami
mebni [dair] şuracığa bir iki kelime sıkıştırmak icap
ediyor. Senelerden beri bence pek kıymettar olan
asarı cem etmekle vücuda getirmeye uğraştığım
kütüphanemi bir avuç remad-ı felakete [felaketten
arta kalmış küle] tahvil eden Aksaray yangını eğer
hafızamın bir kısmını da yakmamış ise, zannederim
Rıza Beyefendi'nin etütlerinden
71
 ki muhterem rüfekamızdan [arkadaşlarımızdan]
birinin ilk nüshalarda münderiç [yayımlanan] bir
makalesinde, " Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
Gazetesi memalik-i Osmaniye'de [Osmanlı
ülkesinde] sanayi-i nefisenin her şubesini müdafaa
ve himaye ile mükelleftir," demişti. Şayet böyle bir
söz söylenmemişti ise, şimdi acizane ben
söylüyorum. Biz maatteessüf henüz kıymeti takdir
olunmayan sanayi-i nefiseyi alakadri' l-istitaa [elden
geldiğince] himaye etmek istiyoruz. Müntesibinin
[sanatçılarının] takdir edilmesini, şayan-ı tahsin,
müstahak-ı mükafat olanların mahrum
bırakılmamasını arzu eder ve nazarımıza çarpan her
eseri tenkide uğraşırız. Yukarıdaki himaye sözü ile
aşağıdaki tenkit kelimesini ezdad [zıtlık] gibi
görenlere de, tenkit himayenin en mühim birer
rüknüdür [esasıdır] , deriz. Bir pederin oğlunda
gördüğü harekatı tenkide kalkışması, himayeye
salahiyet-i kamilesi olduğu içindir. Söz açılmış iken
şunu da arz edelim ki tenkidatımız biraz dürüşt
[kaba] bile olsa, mesleğimize olan şiddet-i
muhabbetimizle, safiyet-i vicdanımızın asabiyet-i
tabiiyesinden mütevellit olduğundan, şayan-ı
müsamaha olur ümidindeyiz. Fakat hulus-i niyetle
[temiz niyetle] söyleyeceğimiz sözlerin bir gareze, bir
maksad-ı hususiye atfolunmamasını kariin-i
kiramdan [okurlarımızdan] istirham ederiz.
Evet, gelelim esas bahse. Şu makaleye sebep Müfide
Hanımefendi'nin bu nüshada münderiç notaları
olmakla beraber, maksadımız ne o şarkının bestesini
tenkit ne de kıymet-i musikiyesi hakkında söz
söylemektir. Musikimizin şu son seneler zarfında
aldığı şekle şöyle bir kuşbakışı ile bakmak istiyoruz.
Müntesibin-i tarab [eğlenceye ilgisi olanlar], tahattur
buyrulur [hatırlardadır] ki bundan beş on sene evvel
merhum udi Abdullah Bey'in bestelediği birkaç
kantonun sımah-ı ammede [toplumun dinlediği
ezgiler arasında] mergubiyetiyle [gördüğü rağbetle]
meydan fasıllarına dahil olan kantolar tekessür ede
ede [arta arta] artık musikimize bir devr-i tedenni
[gerileme devri] açtı. Nazımları olduğuna inanmak
kabil olmayan ve güfte demek layık olup olmadığına
62 karar veremediğim birtakım saçmaların bestekarı
meçhul birer zemzeme-i garabet halinde ortaya
atılışı musikimizin istikbali namına fal-ı hayr
addolunamaz [iyiye yorulamaz].
Bazı sanatkaranı bu bapta istizah ettim
[sorguladım]. Cevaben, " Herkes bunları istiyor, "
dediler. Evet, bunun celi [açık] numunelerine ben de
tesadüf etmiştim. Bir gün Osmanbey' de müteveffa
kemançeci Vasi] Efendi'yi dinliyorduk. Hüseyni
faslına henüz başlamışlar ve Hoca 'nın " Leşker
keşid " ini okuyorken uzun boylu, kırmızı fesli bir zat
o koca nakşı ortasından kırparak " Kaynana
kaynana" istedi! ! .. Şüphesiz çalmışlardır. Çünkü ben
dinlemek için kendimde kuvvet bulamadım,
savuştum. Fakat zamanımız artık o zaman değildir.
Binaberin [bundan ötürü] halkın seviye-i idrakini
okşamak için bu gibi safsataları teksir [çoğaltmak]
ve tevali ettirmek, o seviyeyi daima aynı zeminde
muhafazaya say etmek [çalışmak] demektir.
72
Çirkinler memleketinde yaşayan bir adam onların
içersinde ne güzeller bulur, o güzele karşı ne derin
bir aşk duyar. Fakat acaba hakiki güzelleri
gördükten sonra da o sevdasında sebatı mümkün
olur mu? . .
Musiki cemiyetlerinin teşekkülünden sonra aheng- i
milliyemizde yeni bir devre daha görüldü. Şark
musikisi (Garp, Türk, Acem) hiçbir zaman
ahenginde bir katiyet-i nagamat [notaları kesin
olarak belirlemeyi] kabul etmemişken bu cemiyetler
nağmeleri tahdit [sınırladılar] ve Avrupa musiki gibi
tespit ettiler. Şark musikisinde ise sanat bir peşrevin,
bir bestenin, bir şarkının ilh [ve benzerlerinin] her
nağmesini, usul ve kavaid-i musikiden çıkmamak
şartı ile, kendi zevkine istinat ederek süslemeye
matuf [yönelik] olduğundan, nagamatın
[nağmelerin] tespiti bu ciheti rahnedar eder [yaralar]
ki kabil-i itiraz değildir, gerçi Avrupalılar nağmeyi,
tebdil ve ilaveyi kabul etmiyorlar. Fakat Avrupa
musikisinde müstamel primo, secondo, basso gibi
muhtelif sazların, seslerin içtimaından
[biryerdeliğinden] hasıl olan ahenk, cümlesi aynı
şeyi çalan bizim sazımızda sözümüzde kabil-i tatbik
değildir. Binaberin [bundan ötürü] biz bu hissi,
herkesin tabiatından istihraç ettiği [ürettiği]
nagamatın içtimaından bekleriz. Bu da ortadan
kaldırılacak olursa musikimiz pek sathi bir şekle
ifrağ edilmiş [dönüşmüş] olur.
Cemiyet-i musikiyenin tatbik ettikleri bu usulü,
musikinin opera şeklinde sahneye tatbiki
kastolunursa, nagamatı tahdit etmek muganni ve
muganniyelerle [erkek ve kadın şarkıcılarla] sazların
hercümerç olmasından ihtirazen [sakınmak suretiyle]
bir fedakarlık olmak üzere ben de kabul ederim.
İki kelime de beste hakkında söylemek isterim. Bazı
musiki mecmualarının mukaddimesinde [giriş
yazısında] bestenin güfteye intibakı lazım geldiği
iddiasını gördüm, fakat nağmesi sözüne muntabık
[uyan] hemen pek az esere tesadüf ettim. Hele pek
çoklarında şair hüngür hüngür ağladığını söyleyip
dururken bestekarın sırıtkanlığı insanın asabiyetine
tesir edebilecek bir derecede . . .
Hele son zamanlarda bestelenen o garibeler adeta
kavaid-i musikiye ile istihza ediyormuş gibi, sırıtık
bir şeyler.
Uhdeme terettüp eden [üzerime düşen] bir vazife
daha varsa, o da Müfide Hanımefendi 'yi, sanayi-i
nefisenin en mühim şubelerinden birkaçında birden
ibraz-ı vukuf ettiklerinden dolayı ansamimü 'l-kalb
[yürekten] tebriktir.
Vatana hakiki hizmetler edecek ensal-i atiye [gelecek
kuşaklar], Müfide Hanımefendi gibi validelerin saye­
i şefkatinden zuhur etmesi pek tabii olduğundan,
nisvan-ı vatan [vatanın kadınları] meyanında
[arasında] emsallerine kesretle tesadüf etmeyi
temenni ederiz.
A. Kemal Emin
 TAR İ H C-" E - İ S A A T
Mabat
Saraylar - On dokuzuncu asrın evasıtına [ortalarına)
doğru bazı erbab-ı gayret tarafından icra olunan
hafriyat neticesiyle meydana çıkan saraylar ve sair
asar-ı atika [eski eserler] , Keldani ve Asurilerde
sanatın fütuhat ve mübarezatı [fetihleri ve savaşları]
göstermek için kullanıldığını irae ediyor [gösteriyor] .
Hatt-ı mihinin [çiviyazısının) miftah-ı esrarının
[sırlarının şifresinin] bulunması asar-ı mezkure
üzerinde mevcut mahkukatın [çivi yazılarının]
okunmasına yardım etmiş ve bu suretle, meçhuliyet
arkasında kalan pek çok vakayie ıttıla hasıl edilmiştir
[bilgisine ulaşılmıştır] . Mısıriler emvata [ölülere]
müteallik [ilişkin] şeylere büyük bir ehemmiyet
atfettiklerinden bu hususta pek nefis ve dakik asar
vücuda getirdikleri halde, Asurilerde böyle bir şeye
tesadüf edilmemiştir. Asuri memalikinde [ülkesinde]
muhteşem makberler bulunmadığı gibi Keldaniye'de
bulunan birkaç mezar dahi, sanat nokta-i
nazarından, büyük bir kıymeti haiz değildir.
Halbuki, sahaif-i tarihin ifşaatına göre buralarda en
çok mabet inşa edilmiştir. Kısm-ı ulyaları [üst
kısımları] müstevi [düz) birçok ehramların yekdiğeri
üzerine vaz edilerek [koyularak] yapılan bu
mabetlerden, aşağıda dermeyan edilecek [belirtilecek]
esbaba [nedenlere] binaen hemen hiçbir eser
kalmamıştır. Netice-i hafriyatda [kazıların
sonucunda] bulunan mebani [yapılar] umumiyetle
saraylardan ibarettir. Her Asuri hükümdarı kendi
şevket ve azametine dal [işaret] olmak üzere bir saray
inşa ettirmiş, bunların en mühim ve muhteşemi
Nemrut tarafından Horsanbad [Khorsabad] şehrinde
milad-ı Isa'dan dokuz asır mukaddem [önce] inşasına
başlanıp yedinci asır evasıtında bile ikmaline
muvaffakiyet elvermeyen saraydır. Bu kadar vakit ve
himmet sarf olunarak vücuda gelen bu mebani-i
6J azime [büyük yapı) acaba niçin bugüne kadar
payidar kalamamıştır? Bunun sebebi pek sadedir.
Asuriler inşaatlarında taş kullanmamışlardır. Onlar,
o velehresan [hayret verici] mabet ve saraylarını
güneşte kurutulmuş kerpiçlerle bina ederlerdi. Bittabi
bu mebani hiçbir metaneti haiz olmadıklarından az
zaman zarfında yıkılmış, toza münkalib olmuşlardır
[dönüşmüşlerdir] . O zamanın mimarlarınca sütun
istimali usulü malum idi, fakat onlar Üzerleri
madenle örtülmüş ağaçtan mamül sütunlar
kullanırlar ve bunları hakiki bir mütteka [taşıyıcı)
olmaktan ziyade medar-ı tezeyyün [süsleme birimi]
olmak üzere istimal ederlerdi. Onların mahareti
kubbe inşaatında aynen görülür. Zaten onların tarz-ı
mimarisine has bir alametifarika ( ! ) işte bu
kubbelerdir. Onlar, kubbelere pek muhtelif şekiller
vermeye muvaffak olmuşlardır.
Mebani-i Asuriye [Asur binaları] hakkında bir fikir
verebilmek için salifü 'l-beyan [yukarda adı geçen)
Khorsabad Kasrı' na dair bazı tafsilat verelim: Işbu
kasır hükümdarın etrafında yaşayan binlerce
73
huddamı [hizmet görevlisini] istiaba [barındırmaya]
kafi bir şehir kadar vasi [geniş] imiş. Sarayın
etrafına çekilen cidar-ı cesim [büyük iç duvar] her
dılı [kenarı] 1 800 metre tulünde [uzunluğunda]
olmak üzere, bir murabba [kare] şeklinde imiş.
Dahilinde otuz bir avlu ve iki yüz dokuz daire var
imiş, sarayı muhat olan [çevreleyen] duvarın bir
cephesinde hariç ile ihtilat edecek [ilişki kuracak]
menfezler bulunduğu halde aksam-ı sairesinde
ikametgah-ı hükümdari, makar-ı nisvan [kadınlara
mahsus bölüm] , devair-i huddam [hizmet
görevlilerinin daireleri], mutfaklar, ahırlar
bulunurmuş. Her biri bir mahalle kadar cesim olan
bu daireler de ayrıca birçok taksimatı havi imiş.
Faraza ikametgah-ı hükümdarinin ön kısmında
kabul salonları, arka tarafında dahi hususi odalar
bulunurmuş. Mamafih vüsat [genişlik] ve
cesametlerine rağmen işbu mebani, terkip ettikleri
mevadd-ı gayri metine [dayanıksız maddelere]
iktizası [nedeni] ile daima dun [düşük] ve zaif bir
derecede kalmaya mahkum idiler. Hatta onları
vücuda getiren mimarlar da bu nakiseyi [eksikliği]
bildikleri için bunu bir dereceye kadar tahfif
[giderme) ve izale maksadı ile duvarları gayet kalın
yapmışlar. Ve bütün bu mebaniye kaba bir kütle
şekil ve manzarası vermişlerdir.
Heykeltıraşlık - Asuriye'de heykeltıraşlığın büyük bir
kıymet-i tarihiyesi var idi. Hükümdarların satvet
[güç) ve debdebesini, muzafferiyetlerin pür fahr ve
şeref hatıra tını ensal-i ati yeye [gelecek kuşaklara]
nakletmek vazifesi bu sanata tahmil edilmişti
[yüklenmişti) . Sarayların duvarlarını tezyin eden
cesim kabartmalar hep vakayi-i tarihiyeyi musavver
idi. Mısır methallerine [girişlerinde] fevkattabia
[doğaüstü) ebat ve mahiyeti haiz heykeller konurdu.
Elhaletü hazihi [şimdi] Paris'te Louvre Müzesinde
bulunan kanatlı boğalar bu kabildendir. Bilad-ı
Mısıriye'de [Mısır kentlerinde] Teb devrinde
sengtıraşlar [taş yontucular] inceliklerini,
dakikaperverliklerini kaybetmeye başladıkları halde
Asuriye heykeltıraşları bu secayayı [seciyeleri]
mübalağakarane bir surette tesahuba [sahip çıkmaya]
ibtidar etmişler [girişmişler] ve yaptıkları asarda
fazlası ile dakikabinane [ince hesaplı) hareket etmek
yüzünden hakikatten uzaklaşmışlardır. İşte bunun
için yassı çehreli, haşin nazarlı heykeller vücuda
getirmişlerdir. İnsan bunlara bakınca cengaver ve
kuvvet-i maddiyeye perestişkar [tapınan) bir kavim
karşısında bulunduğunu hissediyor. Bilhassa hayvan
heykelleri yaptıkları zaman, hayvanın şeklini,
vaziyetini, ifade-i nazarını hakikaten şayan-ı takdir
bir müşabehet [benzetme] ve zindegi ile tasvire
muvaffak oluyorlar. Mısır heykeltıraşları ile Asuriye
heykeltıraşları arasında mevcut olan fark kısmen
bervech-i zir [aşağıda] izah olunmaktadır:
Mısırlılar sert taşları işlemeyi tercih ettiklerinden,
Mabadı var
 TEFRİKA-İ MAH SUSA
RES SAM VE HEYKELTIRAŞLARA MAHSUS TEŞRİH-İ CESED-İ İNSAN
- YAHUT -
TEŞ RİH-İ TASVİRİ
Muharriri:
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti azasından ve Sanayi-i
Nefise Mektebi mezunlarından
Murtaza
Mabat
Mevadd-ı kilsiye [kalsiyum maddesi] tarafından
tamamiyle ihata olunmadığı [kaplanmadığı]
müddetçe gudrGf [kıkırdak] hacmen tevessüde
[genişlemeye] devam edebilir. Lakin yirmi beş
yaşlarına doğru kemiklerin tekemmülatı hitam [son]
bulduğu cihetle gudrufun neşv ü neması [gelişip
büyümesi] da tamam olur. Maahaza [bununla
birlikte], iskeletin bazı aksamı (kaburga kemiklerinin
nikat-ı iltisakiyesinde [bağ noktalarında] bulunan
kıkırdaklar gibi) birçok senelerine gudruf halinde
kalarak ancak sinn-i şeyhuhete [yaşlanmaya] doğru
bunlar da kemikleşmeye başlar. "
Kemiklerin hepsi eşkal v e ebatça birbirine mümasil
[benzer] değildir; bazıları uzunlukları ile, bazıları
genişlikleriyle, birtakımı da kısalıkları ile temeyyüz
ettiklerinden bu üç sınıftan birine mensup
addolunurlar.
Uzun kemikler - Cesametçe diğer iki sınıf kemiklere
faik [üstün] olan bu kemiklerin en uzunları kol ve
bacaklarda bulunur; en vasi [geniş] harekat-ı
bedeniye bunlar vasıtası ile icra olunur.
Geniş kemikler - Tul [uzunluk] ve arzları [enleri]
sihanlarından [kalınlıklarından] fazla olan geniş
kemikler, bunun bazı ecvaf [oyukları] ve azasını
64 muhafaza edecek birer cidar vazifesini ifa ederler;
başta ve havsalada bulunan kemikler gibi; azm-i kitf
bu nevidendir.
Kısa kemikler - Hepsinin ebadı takriben yekdiğerine
muadil olan kısa kemikler; bedenin nevahi-i
muhtelifesinde [çeşitli bölgelerinde] heyet-i
umumiyesi bir uzv-ı müstakil teşkil veya azadan
birinin noksanını tekmil edecek surette ve gurup
halinde toplu bir vaziyette bulunurlar. Ve
bulundukları yere elastikiyet hassası verirler. Amud-i
fıkari [bel kemiği] , rusgü'l-yed [el bileği], res-i
kadem kemikleri gibi.
Nütular - Kemiklerde diken ve kabarcık şeklinde
birtakım çıkıntılar vardır ki bunlara " nütu " tesmiye
olunur [adı verilir] . Nütular umumiyetle iki sınıftır:
nütu-i mafsali, nütu-i irtikazi.
Nütu-i mafsaliler kıkırdaklı bir kabukla mestur
[kaplı] ve emles [pürüzsüz] yani gayet perdahlı olup
mefasılı [mafsalları] teşkile hizmet ederler. Bunların
her biri· kendisinin mukabil ve mülasıkı [bitişiği]
olan ve ayniyle emles ve kıkırdakla sıvalı bulunan
diğer mafsal kemiği üzerine imtizaçlı [uyumlu] bir
surette muntabıktır [uygundur] .
Nütu-i irtikaziler adaların kemiklere yapıştığı
mahallerdir. Bunlar bilakis müşeyyah, [ ? ] pürüzlü ve
pürtüklüdürler. Ve kabarıklık veya sivrilikleri;
merbut [bağlı] oldukları adaların vüsat ve cesameti
nispetinde ziyadedir.
Nütu-i irtikaziler bulundukları mahallerde arz ettikleri
eşkale ve derecat-ı tebarüze nazaran hat, hadebe
[yumru], kunzua vesaire namları ile yad olunurlar.
Mafsalların, mefasıl-ı müteharrike ve gayri
müteharrike namı ile ikiye münkasım [taksim]
olduğu balada [yukarıda] zikrolunmuştu.
Mefasıl-ı müteharrike - Bunlar başlıca etrafta yani
kollar ve bacaklarda bulunan mafsallardır ki en vasi
harekat bunlar arasında cereyan eder.
Mefasıl-ı gayri müteharrike yahut mefasıl-ı mevsuka
- Bunlar da, müteharrik olan alt çenenin mafsalı
müstesna olmak üzere, baş kemiklerinin 1
yekdiğerleriyle birleştikleri mahalleri teşkil eden
mafsallardır. Bunlar "derz"2 veya "hıyate" namı ile
yad olunurlar.
Bu ikisinden maada bir kısım mafsallar daha vardır ki
bunlara da mefasıl-ı nimmüteharrike ( ? ) yahut mefasıl-ı
irtifakiye denir. Bunların harekatı gayet mahduttur. Ve
adeta "ihtikiik" [sürtünme] nevindendir. Mesela azm-i
kas [göğüs kemiği] ile azm-i terkoviyenin3 [köprücük
kemiğinin] mafsalı - fasl-ı müştereki - gibi.
Ribat Kemikler, "ribat" denilen ipliklerle
-
yekdiğerine bağlıdır. Bu iplikler, mafsalların
.
kenarlarına yapışarak bir zar şeklinde onları ihata
ederler (capsule). Bu zarların bazı mahalleri dahi -
ribat-ı müstahkeme denilen birtakım bağcıkların
ianesiyle - kalıncadır.
Harekat - {Etraf)tan yani kol ve bacaklardan birinin
herhangi bir kıtasının; merbut olduğu diğer kıta
üzerine bükülerek, ittisalindeki [bitiştiği] nahiyeye
takarrüp edecek [yaklaşacak] surette icra edeceği
harekete " insina "4 [bükülme, katlanma] ve bunun
makusu [tersi] olmak üzere açılıp doğrulmasına
" imtidat" [uzama] tabir olunur.
Etrafın bir sath-ı mefruz-ı şakuli dahilinde bedenin
hatt-ı mutavassıtına doğru hareketine tebid ve takrip
denir. Tebid halinde bedenden uzaklaşır ve takrip
halinde bedene yaklaşır.
Mabadı var
1 Başın iskeleti müteaddit kemiklerden müteşekkil olduğu fasl-ı
mahsusunda görülecektir.
2 Kamus Tercümesi "dikiş yivine ıtlak olunur" diyorsa da teşrihte
(hıyate)nin müradifi [eşanlamlısı] olarak kullanılmaktadır.
3 Köprücük kemiği Clavicule.
4 Bir şeyin kendi karına eğilip bükülmesi ( Kamus Tercümesi).
 RicA-Yı MAHsus
Eslaf-ı üstaddan [öncellerimiz olan üstatlardan] sanayi-i nefise-i
Osmaniye ' nin teracim-i ahval [yaşamöyküleri] ve asarı hakkında icra-yı
tetebbua ile cem-i malumat [bilgi derlemek] ve bu suretle sanayi-i
nefisemizin mazisini tenvir [aydınlatmak] teşebbüsünde bulunuyoruz.
Tarihimizin maatteessüf zaptında ihmal etmiş olduğu erbab-ı sanayi-i
nefisenin teracim-i ahval ve hayat-ı sanatkaranelerine malik bulunan
zevatın, asar ve vesaik [belgeler] ile asar-ı sanatlarına malik bulunan
zevatın, asar ve vesaik-i mezklıreyi veya bir suretlerini gazetemize iare
[ödünç vermek] suretiyle müteşebbisi bulunduğumuz " ihya-i sanayi-i
nefise-i Osmaniye" emr-i müşkülünde [zor görevinde] muvaffak
olabilmekliğimiz için muavemet eylemelerini Osmanlılık ve sanat
namına rica eyleriz.

TASHİH

Yedinci numaralı nüshamızda v e hususiyle ressam Sami Bey'in Paris

mektubunda ufak tefek sehv-i tertib [dizgi hatası] vukua geldiği
görülmüş olmakla karimize [okurlarımızdan] arz-ı itizar ederiz [özür
dileriz] . Sehviyat-ı mezklıre [anılan yanlışlar] siyak ü sibak [sözün
gelişindeki] kelimattan anlaşılabilmekte bulunması hasebiyle
gazetemizin az olan sahifelerinin beyhude işgalinden ihtirazen
[kaçınarak] tashihinden sarf-ı nazar eyledik.

Müdür-i mesut
Ressam Osman Asaf

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

75
 ,:_ _/,,..
�·

� ·� [\:.... . ;� AGI ��· � )..l.. J J\;c

. ).J;,)) \ .rJ o}.;_ o�\ . ;..Nl �_ .j..l.:,... 4-�_,.>

.ı_,:l J I c).> J Jr.i ..r8ıL' .:... \l lh ._;ti_,.. ._;...(L. J 1ıc .,_�� el:�
. )�\ .,,le\ 0�JI 0_,_.J JI (..-' ,, .,,J\J J\n\

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ w _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 9
SALI 1 0 SAFER 1 3 3 0
1 7 KANUNUSANİ SENE 1 3 27 [ 1 9 1 1 ]
BiRİNCİ SENE

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin

her şubesinden bahseder, ayda bir kere neşrolunur.
____ ,._.___ .- ---
Sanayi-i nefiseye ait ve mesleğimize muvafık makalat maatteşekkür kabul ve derç olunur.
Evrak-ı varide derç olunsun olunmasın iade edilmez.

Mündericat
Kariin-i kirama - Sanayi-i Nefise Mektebi için ( Sami Bey) - Musahabe - Tarihçe-i sanat ( Faik
Bey) - Tabiat (Kemal Emin Bey) - Şuunat - Tefrika-i mahsusa : Teşrih (Murtaza Bey)
 KARİİN-İ KİRAMA
65 Muhit-i hizmetinin mahdudiyetine [kısıtlarına]
rağmen gazetemizin görmekte olduğu teveccühten
cesaret alarak üç yüz yirmi sekiz senesi Martı
bidayetinde [başında] otuz iki sahifelik, suret-i
nefisede matbu bir nüsha-i fevkaladeyi [özel sayıyı]
muhterem kariinimize [okurlarımıza] takdime karar
verdik ve ona göre şimdiden istihzarata
[hazırlıklara] başladık. Nüsha-i mezkurenin
[yayımlanacak sayının] muhteviyatı muasır [çağdaş]
erbab-ı sanayimizin [sanatçılarımızın]
fotoğrafileriyle eser-i sanatlarının kopyalarını ve
hayat-ı sanatları ile eserleri hakkında yazılacak
makalattan [makalelerden] mürekkep ve fiyatı beş
kuruştan ibaret olacaktır. Memleketimizde sürümü
mahdut böyle bir mecmuanın neşri hususundaki
müşkülatı ve ona göre ihtiyar edilecek fedakarlığı
gerek kariinimizin ve gerek sanatkaran ve erbab-ı
kalemimizin [yazarlarımızın] elbet takdir ile diriğ-i
muavenet etmeyeceklerine [desteğini
esirgemeyeceğine] ümitvarız. Sanatkaran ve erbab-ı
kalem tarafından derç edilmek üzere şimdiden irsal
olunacak asar mesleğimize tevafuk ettiği surette
maatteşekkür mecmuamızda yer bulacaktır.
Mecmuamızın satışı iki bin nüshayı tecavüz etmez
SANAYİ-İ NEFİSE MEKTEBİ İÇİN
2 [açılmıştı]. Ne faide ki yeni maarifin lakaydi-i
66 Vatanımızda mevcut mekatib-i aliye [yüksek
okullar] meyanında [arasında] isminin ulviyeti [ile]
gayri mütenasip bir derece-i itibarda kalmış,
vatandaşlarımızın zekasına, istidadına mukabil pek
az talebe yetiştirmiş bir mektep varsa o da
maatteessüf Sanayi-i Nefise Mektebi'dir. Yirmi
dokuz sene evvel1 [ 1 8 82] Raif Paşa merhumun
himmeti sayesinde tesis edilen şu mektebin böyle
senelerce mahdut teveccühlere, mahdut
muhabbetlere, mahdut, pek mahdut heveslere esir
kalışı, Şark 'ın türab-ı nezihinde [temiz
topraklarında] ümit edilen tefeyyüzü [gelişmeyi]
gösteremeyerek bir nihal-i zaif [zayıf fidan] halinde
yaşayıp gidişi doğrusu himmetsizlikten başka bir şey
değildir. Mazinin tarih-i mefasıl-ı teseyyübünü
[üşengeçlik dolu tarihini] karıştıracak olursak,
Sanayi-i Nefise Mektebi güya bizde asırlardan beri
bir ca-yı kabul görmemiş nazlı, gayet nazlı, ancak
nevazişkar muhitlerde yetişebilecek sanatların
terakki ve tamimi maksadı ile küşat edilmişti
Raif Paşa merhumun Orman ve Maden nazm iken Müze müdür-i
sabıkı [eski müdürü] Hamdi Bey merhuma bir mezuniyet-i vasia
[geniş yetki] vererek Sanayi-i Nefise Mektebi'ni inşa ettirmiş k i
memleketimizde i l k sanayi-i nefise muhibbi [sanatseveri] v e hamisi
olan bu zat-ı iilisıfatın ruh-ı pak muhteremini tebcil ve takdir eder
ve nam-ı bülendini mektebin kapısına altın huruf [harfler] ile
hakkini [hakkedilmesini] Maarif Nezaretine tavsiye ederiz.
77
ise masrafı koruyamayacağı derkar [malum]
bulunmasına binaen, mecmuamızı iştira [satın
almak] suretiyle intişarına muavenet buyuracak
zevatın şimdiden adreslerini idarehanemize irsal
eylemelerini rica ederiz.
• •
Gazetemizin ikinci senesinden itibaren gerek hacim
ve gerek mündericat ve nefaset-i tabı nokta-i
nazarından tadilat icrası ile bir tarz-ı nevinde [yeni
formatında] intişarı ve her nüshasında kariine
meşahir-i hattatin-i Osmaniye' nin [ünlü Osmanlı
hattatlarının] asarı ile Osmanlı ve ecnebi ressaman ve
sair erbab-ı sanayi-i nefise meşahirinin asar-ı
fotoğrafiyelerinden mürekkep [oluşan] kıymettar
koleksiyonlar takdim etmesi ve mekatib-i Osmaniye
talebelerinin istifadelerine hadim sütunları ihtiva
ederek tevsi-i hidemat eylemesi [hizmetlerini
yayması] mukarrerdir [kararlaştırılmıştır] . Muhterem
kariinimizce gazetemizin ıslah ve terakkisi hususunda
tahriren [yazılı olarak] vuku bulacak irşadat
[katkılar] mesleğimize muvafık olduğu takdirde
maatteşekkür nazar-ı dikkate alınacaktır.
marufu [bildik kayıtsızlığı] onu kuru mevcudiyetiyle
zülal-i muavenetden, nefha-i teşvikden mahrum
kuru bir zemin-i tahsilde terk edip bıraktı, mamafih
ulum u fünuna düşman kesilen bir devir için
ressamın derece-i lüzumu, ressamın meziyet-i
sanatkaranesi şöyle dursun Sanayi-i Nefise
Mektebi' nin vücudu bile zaitti [gereksizdi] .
Hükümet bu mektebe ihtiyaç göstermek
tenezzülünde bulunmadıktan başka mekatib-i
rüştiyesine, idadisine, alisine [yüksek okuluna]
müstevfa [yeterli] maaşlarla yerleştireceğini
yerleştirmekte, icabında kendilerine hizmet-i talim
bile çok görülerek bu mektep mezuninine
[mezunlarına] karşı kapısına " complet" [dolmuştur]
levhasını talik edivermekte [asıvermekte] kusur
etmezdi. Artık Sanayi-i Nefise Mektebi'ne girmek
sevdasında bulunanlara iki şey düşünmemek
kalıyordu, biri h ükümetten sıyaneti [himayeyi]
zihinden çıkarmak, ikincisi uzun senelere muhtaç bir
tahsile karşı israf edeceği hayatı hesap etmemek.
Lakin, " Hangi Kalemi teşrif buyruluyor" modasının
hükümferma [hakim] olduğu bir devrede Sarayiçi
Mektebini ihtiyar etmek [seçmek] her heveskar genç
için hususiyle maişetini bir mesleğe intisapta [sahip
olmada] arayanlar için düşünülecek bir mesele-i
istikbal idi. Biz vatandaşlarımızdan pek çok müstait
[yetenekli] , zeki gençler tanırız ki şu mektebin
vesait-i tedrisiye mahrumiyetine katlanarak
çalıştıkları halde Maarif Nezaretinin senebesene [her
sene] tezauf eden [ikiye katlanan] adem-i ihtimamı
[özensizliği] onları mecburen heves-i tahsilden
feragat ettirdi, karın doyuracak bir meslek
taharrisine [aramaya] mecbur etti. Sebat edenlere
gelince, arazi-i gayri meşkufe [keşfedilmemiş arazi,
kara parçası] taharrisine çıkan bir seyyah cesareti
ibraz ederek çalıştılar, diyeceğiz; bugün merhum
Şevket Bey ' in ve mülkümüzde " spesyalist" teferrüt
etmiş [olarak öne çıkmış] sair sanatkarlarımızın
eserlerini tetkik edenler, onların menşeini Sanayi-i
Nefise Mektebi zannetmemelidirler. Evet; onları
Sanayi-i Nefise Mektebi yetiştirmemiş, onlar kır
menekşesi gibi kendi kendilerine yetişmişlerdir,
mahrumiyet içinde bir mevcudiyet göstermişlerdir,
biz daha ümit ediyoruz.
Biz bu muhite karşı zaaf-ı basarla [miyoplukla] malul
olanlardan değiliz. Hatta Sanayi-i Nefise Mektebi' nin
eski, o mahrum-ı semere dallarında bile bir eser-i
hayat görebiliyoruz. Hak sınıfından Seyyid Mehmed
Efendi isminde gayur bir genç, resim kısmında Baki
Efendi namında genç bir artisti buluyoruz. Bunlar
mahsulat-ı müstakbelelerinin ilk şükfıfe-i nefasetiyle
kendilerini gösteriyorlar, yarın bir daha ve biraz
sonra heykeltıraşlar, mimarlar, birçok sanatkarlar
zuhuru da memuldür [beklenir] . Lakin böyle
görünmeye başlayan istidatların cevher-i feyzinde
keşfettiğimiz heves-i güşayişi bir nefaset-i payidari ile
yaşatmak, soldurmamak için bize bir vazife-i
vataniye terettüp ediyor [düşüyor] . Bu maksatladır ki
Sanayi-i Nefise Mektebi'nden bahsediyoruz. Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti ' nin en birinci emeli, en
mukaddes düşüncesi vatanımıza sanatkar yetiştirecek
bir müesseseyi ihtiyacat-ı zamane ile mütenasip bir
mertebe-i kemalde görmektir.
Zamanın vukufdar nazarlara karşı her şeyi kolay bir
perde-i nisyan [unutuş perdesi] altında bırakıp
geçemeyeceği gayri kabil-i inkardır. Osmanlı
Ressamlar Cemiyeti alayiş-i zahiri [dış görünüşteki
debdebe] uğrunda feda-yı hakikat edecek nüfuz-ı
şahsiye mağluben, "Yaptığınız aynı keramet, "
diyecek bir meslek mürevvici [propagandacısı]
olamaz. Efradından pek çoğunun istikballeriyle
oynayan bir idare-i keyfiyeyi alkışlayarak serfüru
edemez [boyun eğemez]. Biz korkusuz dimağla
düşünerek yakinen kani olduk ki Sanayi-i Nefise
Mektebi yeni programı ile yeni inşaatı ile
mazisinden beter bir hale bir hale giriyor,
mevcudiyetinde zaif bir şule-i terakki görünürken
gittikçe sönüyor. İşte Fransa sanayi-i nefise mektebi,
işte Garb'ın gıptabahşa bir feyz-i terakki ile yükselip
giden muhteşem darülfeyzi . . . Hükümetin yed-i
himayetinde bulunmakla beraber binlerce sanayi-i
nefise muhibbanının [sanatseverinin] sıyanet-i
müşevvikanesiyle [teşvik edici himayeleriyle] mağrur
ve müftehir; müteaddit atölyeleri, büyük
profesörleri, istifadebahş müzeleri, muntazam
dershaneleri, şayan-ı tetebbu kütüphaneleri ile
vatanının evlatlarına sine-i istifadesini açan şu
muazzam müessesenin - binasından sarf-ı nazar -
takip ettiği usul-i tedrise dikkat edilirse; birçok
78
kongreler, birçok mükafat-ı nakdiyeli nama mahsus 67
müsabakalar, bin türlü teşvikler, tergipler içinde
müdavimine her dem mütezayit [artan] bir arzu-yı
mesai ihsas ettiği görülür. Çalışmak, çalıştırmak,
çalışanları himaye etmek hususunda bütün vesaiti
ihzar [hazırlamak] ve tatbikte kusur etmeyen bu
millet-i müterakkiyenin [ilerlemiş milletlerin] daha
varan namına, terakki-i sanat namına, ila-yı maarif
[eğitim düzeyini yükseltmek] namına, mektebe her
sene büyük büyük servetler terk ve teberru edenleri
[bağışlayanları] de ayrıdır. Şüphesiz hükümetin
himayesi, muaveneti, bir taraftan muhitin teşviki
rağbetidir ki Fransa'yı tekmil şuabat-ı ulum u
fünunda [ilim ve fennin tüm disiplinlerinde]
yükseltmekte devam ediyor. Fakat biz ne yapıyoruz,
hangi mektebimizde daha Garb'ın bu usul-i
müstahsenini tatbik edebildik ? Hele şu zavallı
sanayi-i nefiseyi ve erbabını teşvik, teşci maksadı ile
ne yaptık, ne fedakarlık gösterdik ve gösteriyoruz ?
Bu kadar erba b-ı ihtisasa ehemmiyet veremeyerek
yalnız birkaç asar-ı atika [eski eserler] mütehassısı
ile ve bunca senedir Türkçe öğrenmeyerek evlad-ı
vatanı işgal eden ihtiyar bir Polonyalı ile koca bir
milletin sanayi-i nefise ve maarifi namına terakki
umuluyorsa eyvah . . .
Biz yeni kadirnaşinaslıkları [kadirbilmezlikleri] ( d la
mode) eski tesellilerle maziye atfederek hodgamane
[bencilce] teşeffi-i sadr [öç alma] zamanı geçtiğini
çoktan anlayanlardanız. İçimizde maziyi
öğrenmeyen kimse kalmadı. Mazi, o, bir şeydi.
Üdebanın kalemleri iskat edildiği [susturulduğu],
musikinin Kağıthane havalarına münhasır kaldığı
bir zamandı. Ayasofya Camii'nin duvarlarını hükm-i
karakuşi [keyfi kararlar] ile badanaya kalkan,
Bahçekapısı Çeşmesi'nin hatt-ı kıymetdarını
yerinden çıkararak duvar örmeye cüret eden, Selim-i
Salis [III. Selim] türbesinin bazı çinilerinin ortadan
çekilmesine ehemmiyet vermeyen; erbab-ı hevesi,
erbab-ı maarif, erbab-ı sanatı kırıp geçiren bir devre­
i zulm ve itisaf [zulüm ve yolsuzluk dönemi] idi.
Şimdi yeni bir alemdeyiz. Maddi manevi hizmetlerle
mevcudiyet-i milliyemizi, muhabbet-i vatanımızı,
iştiyak-ı terakkimizi [ilerleme isteğimizi] ispat edecek
umumi mesaiye muhtaç bir devredeyiz. Eğer geçen
günlerin, nümayişlerle geçirdiğimiz saatlerin; bir
suflör sükunetiyle sımah-ı ruhumuza [ruhumuzun
kulağına] istikbalin acıklı nutuk ihtiyacını
fısıldayarak yine meşy-i mahsus-ı seri [kendine özgü
hızlı yürüyüşü] ile maziye karışıp gittiğini hissediyor
isek, artık doğrulalım, biraz doğru söyleyenleri ve
biraz da Garb'ın aheng-i terakkiyatını dinleyelim.
Paris
Sami
 MUSAHABE
I ki programları tanzimde hiçbir gaye gözetilmediği
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin ibtida-i
neşrinden [yayıma başlamasından] beri, sanayi-i
nefiseden olan sanat-ı tersimin [resim sanatının]
lüzum ve ehemmiyetinden, Osmanlı Sanayi-i Nefise
Mektebi tedrisatının asr-ı hazır-ı medeniyete layık
Osmanlı ressamları yetiştirebilecek ve bir Osmanlı
tarz-ı tersimi esası vücuda getirebilecek derece-i
tekamüle isali [erişmesi] için ıslahat-ı lazımeye
tevessül edilmesi lüzumundan yana yakıla bahseden
muhterem arkadaşlarımın, hususiyle ressam Sami
Bey biraderimizin hararetli makalatı [yazıları] ve
bugünkü nüshamızın havadis kısmında münderiç
olduğu veçhile ressam Halil Paşa hazretlerinin
Sanayi-i Nefise Mektebi resim muallimliğine
tayinlerini serrişte [ipucu] ittihaz ederek aziz
kariinimizle [okurlarımızla] hasbıhal edeceğim:
Esası hiss-i bedayi ve zevk-i selim olan, beşeriyetle
beraber doğup medeniyetle beraber büyüyen sanayi-i
nefise, her kavmin mizan-ı temeddünüdür
[medenileşme ölçüsüdür] . Edebiyat, şiir, musiki,
resim, naht [oymacılık] ve mimariden ibaret olan
sınaat-ı nefiseden, hiss-i sem [işitme duygusu] ve
tefekkürle icra-yı tesir eden edebiyat ile şiir ve
musikiden bahsi erbabına bırakarak esası hiss-i
rüyet olan yani görmek ve gördüğünü hissetmek ve
hissettiğini hutlıt [çizgiler] ve elvan [renkler] vasıtası
ile olanca nezaketiyle ihsas edebilmekten ibaret olan
" resim"den bahsedeceğim ki naht [oymacılık] ve
mimari gibi sınaat-ı nefise ve hatta döşemecilik,
tezyinat, terzilik ve hatta kunduracılık vesaire gibi
bilcümle sanayi-i adiye bile resim ile şiddetle
alakadardırlar ve herhangi bir eser-i sanat, sanat-ı
tersim ile az ve çok münasebetin derecesine göre
asar-ı nefiseden addolunur. Hülasa resim zübde-i
sanayi [sanatların özü] demektir. Resim akvam-ı
medeniye sanatkarları beyninde [arasında] bir lisan-ı
umumidir ki o lisanın kendisine mahsus elifbası,
imlası, tarz-ı tahriri, evzanı [ölçüleri] ve hüsnühattı
olduğu gibi akvam-ı muhtelifenin kendilerine has
lehçeleri ve ayrı ayrı edebiyatı vardır.
Osmanlılar ve bilumum Şarklılar fıtraten maal1ye
[yüksek fikirlere] meyyal ve rikkat-i hisse [duygu
inceliğine] akvam-ı saireden [diğer milletlerden]
ziyade malik bulunmalarına rağmen ihmal saikası ile
o lisanın okuyup yazmasına bigane kalmış
olmalarından dolayı bu husustaki istidatları inkişafa
imkan bulamamıştır.
Şimdi, memleketimizde resim ne suretle telakki
ediliyor? Niçin iyi kötü Osmanlı musikisi, Osmanlı
edebiyatı gibi "Osmanlı tarz-ı tersimi" diye bir
mevcudiyet-i hususiyesi yok ? Mekatib-i
umumiyemizin hemen cümlesinin programlarında
resim diye resmen münderiç olduğu ve bir de koca
Sanayi-i Nefise Mektebimiz bulunduğu halde ebna-yı
vatanın bunlardan derece-i istifadeleri neden ibarettir?
Buralarını araştıracak olur isek maatteessüf görürüz
79
gibi Sanayi-i efise Mektebi' nin hikmet-i mevcudiyeti
de, " Ko desinler şahın bu dağda bağı var,"
kabilinden, Avrupa'yı sırf sureten taklit etmiş 68
olmaktan ibarettir. Halbuki mekatib-i umumiye
programlarında bulunan resimden maksat, talebenin
bir modeli önüne alıp tıpkısını kurşunkalem veya
suluboya ile diğer bir kağıt üzerine naklederek
veyahut eşkal-i mücessemeyi [cismin dış hatlarını]
yalan yanlış kağıt üzerine istinsah [kopyalamak] ile
biraz muvaffak olur ise, "Ressam oldum," diye
mağrur olup, muvaffak olamaz ise, "İstidadım yok
ki," diyerek kendisi için resmi bilüzum [gereksiz]
görmek ve her iki suretle dahi mektepten çıkıp
mübareze-i hayatiyeye atıldıktan sonra da mektepte
bulunduğu müddetçe resim dersi namı ile haftada
birer saat imate ettiğini [harcadığını] hatıra bile
getirmemekten ibaret olmadığı gibi, Sanayi-i Nefise
Mektebi'nin vazifesi de, ayakta duran bir adamın
veyahut bir cami kapısının yağlıboya ile yalan yanlış
istinsaha muvaffak olabilenlere, " Sen ressam oldun,''
diye bir diploma vermekle hitam [son] bulmuş olmaz.
Mekatib-i umumiyede resim dersi namına tahsis
olunan evkat-ı saydaki [çalışma saatlerindeki]
meşguliyet neticesinde talebeden ressam yetişmesini
katiyen hatıra getirmemelidir. Ancak mekatibin
derecesine göre, lisan-ı umumi addedilen resmin
elifbası olan görmek ve gördüğünü veyahut fikrinde
tasavvur ettiği bir şekli irae edebilecek surette
talebenin resim hakkında bir fikir edinmesini kafi
addetmeli ve bunu haftada birer saati kurşunkalem ve
defter üzerinde ızaa [harcamak] ile değil, haftada üç 69
dört saat ilm-i eşya tedris eder gibi görmek ve
göstermeyi talebeye talim ederek ressam veya resim
yapmak; bilir değil, resimden anlar ve tarik-i maişetde
[geçim yolunda] herhangi sınıf ve meslekte olursa
olsun, efkarını [fikirlerini] lisan-ı umumi olan resim
ile - velev hüsnühatla olsa bile -yazarak ifham
edebilir [anlatabilir]; kendisinde ressam olabilmeye
istidat görür ise mekatib-i mahsusasında tahsilde bir
gfuıa [türlü] müşkülata tesadüf etmez talebe
yetiştirmektir. Sanayi-i Nefise Mektebi' ne gelince,
görmeye ve iraeye alışmış ve binaenaleyh lisan-ı
umumi olan resmin okuyup yazmasını tahsil etmiş
yani resimden anlar talibin-i marifete [yetenekli
öğrencilere] tarz-ı tersimin hurdelerini [ince
ayrıntılarını] yani o lisanın edebiyat ve şiirini tedris
vazifesi terettüp eder [düşer] ki bu da yalnız düzgün
çizgi çizmek, parlak renkler koymak ile hasıl olmuş
addedilmeyip eser-i sanata, sanatkar ihtisasatını ahere
[başkasına] ihsas edebilecek zindegiyi [canlılığı]
verebilmek hususu gayeten talim bulunduğu
bilinmelidir. Resimden anlamak ve resim yapmak
memleketimizde telakki edildiği gibi istidad-ı mahsusa
tevakkuf etmez [bağlı değildir], sırf kesbidir
[çalışmayla elde edilebilir], herkes lisan-ı umumi olan
resmin tahrir [yazma] ve kıraati [okumayı]
öğrenebiliyor ve öğrenmelidir. Ressam olmak bahsine
 Ressam Sami Bey ' in Faris gece atölyelerinde çalıştığı krokilerden
70 gelince, her okuyup yazma bilen edip [yazar]
olamayacağı gibi her resim yapan ve resimden
anlayan dahi ressam olamaz, işte bu istidad-ı
mahsusa tevakkuf eder [bağlıdır]. Ancak ressamlar,
resim yapanlar ve resimden anlayanlar meyanındaki
istidad-ı mahsusların inkişafından yetiştikleri gibi
eser-i sanatlarının takdir ve revacı da yine resim
yapan ve resimden anlayan birinci kısım halk
tarafından olacağı tabiidir. Birinci kısım halk
olmayan bir muhitte ressam yetişmek mümkün
olamayacağı gibi, yetiştiği farz edilse bile "körler
memleketinde şema [mum] satmak" kabilinden sayi
[çalışmaları] akamete [sonuçsuz kalmaya]
mahkumdur.
Demek oluyor ki istikbal-i sanatımızı
ressamlarımızdan ziyade, levazım-ı medeniyeden
80
olan lisan-ı resmin memleketimizde taammümünden
[bilerek yapılmasından] beklemeliyiz. Buna da,
mekatib-i ibtidaiyemizden [ilkokullarımızdan]
başlayarak, resim derslerinde bu gaye hedef ittihaz
edilmek üzere tanzim-i tedrisat ile muvaffak
olunabilir. Mekatib-i ibtidaiye ve taliyemizde
[ilkokul ve ortaokullarımızda] bu hususta irşadatta
[katkıda] bulunabilecek mualliminin ise menşei
yegane Sanayi-i Nefise Mektebimizdir. Maatteessüf
şimdiye kadar bu hususta himmeti az olan Sanayi-i
Nefise Mektebi, ressam sınıfları vazifeten
tedrisiyesini Halil Paşa gibi Osmanlılar içinde sahib­
i meslek bir üstad-ı muhteremin yed-i kifayetine
teslim etmesi istikbal-i sanat namına ümitbahş olur.
Binaenaleyh ıslahat-ı lazımeyi müşarünileyhten [adı
geçenden] beklemeye hakkımız vardır.
Ressam Sami Bey'in Paris gece atölyelerinde çalıştığı krokilerden

81
 TARİHÇE-İ SANAT
Mabat
Resim ve sanayi-i tersimiye - Asuriler resimdeki
maharet ve iktidarlarını, duvarların gerek cephe-i
hariciye ve gerek dahiliyelerini tezyin için
kullanılan tuğlalarda göstermişlerdir. Minelerle
işledikleri tuğlaları parlak renklerle boyarlar ve
Üzerlerine hayvan veya insan resmi yaparlardı.
Bunların heyet-i umumiyesi latifü'n-nazar ve
uyunnevaz idi [göze güzel, hoş görünürdü] .
Asuriler bu tarzda tersim ve telvini [boyamayı]
imal eyledikleri kumaşlara, halılara da tatbik
ederek mamulat-ı zarife meydan getirmişlerdi. Bu
usul lrak'ta mütemekkin [yerleşik] ahali
tarafından birçok zamanlar daha takip edilmiş
olduğundan imparator Augustus zamanında bile
Roma'da Asuri kumaşları, dokumaları makbul
ve mergup [rağbette] idi. Oymalarda resimleri
görülen bazı imparatorların giymiş oldukları
mantolar hakikaten dakik ve nazik yapılmış
tesaviri [tasvirleri] havidir. Mamafih Asurilerin
mahareti bundan ibaret değildir. Elde edilen esas­
ı beyriye [ev eşyası], kadehler vesaire bu kavmin
tunç ve diğer madenleri işlemekte büyük bir
hüner gösterdiğini ispat etmektedir. Eşya-yı
mezklırenin zarif ve mebzul tezyinat ile süslenmiş
olduğu hayret ve takdir ile görülmektedir.
Asurilerin bu gibi sanayide [sanatlarda] terakki
etmiş olmalarına sebeb-i asli, şüphe yok ki
ordularının fetheyledikleri memalikte [ülkelerde]
açılan maharicin [çıkış yollarının] kesretidir
[fazlalığıdır] . Evvela yalnız kendi ihtiyacatını
tatmin için çalışmaya başlayan bu kavim bilahare
mamulatının mazhar-ı rağbet olduğunu görünce
tezyid-i mesai ederek [daha çok çalışarak]
ticaretini fevkalade tevsi etmiş [büyütmüş] ve
büyük bir şöhret ve refaha nail olmuştur. Hatta
kendisi inkıraz bulduktan [çöküşe uğradıktan]
sonra Anadolu'da zuhur eden akvam-ı saire
[diğer kavimler] hep Asurilerin metrukatından
imtisal eylemekle [örnek alarak] tarik-i
temeddünde [uygarlık yolunda] yürümüşler ve
Irak'ta inficar eden [yükselen] bu şems-i
medeniyetin [uygarlık güneşinin] işaasını
[haberini] Yunanilere de bildirmişlerdir. Ahiren
meydana çıkan asar-ı adide [çok sayıda eser],
Asuri nüfuz-ı sanatının Suriye' nin şimalinde ve
Anadolu'da ne derecelerde hükümran olduğunu
aynen göstermektedir.
Fenikeliler, Mısırlılarla Asurilerin Yunan-ı
kadim [eski Yunan] üzerine büyük bir nüfuz ve
tesir icra eyledikleri keşfiyat-ı ahireden
anlaşılmıştır. Ancak kurun-ı ibtidaiyede
[ilkçağda] bu akvam arasında doğrudan
doğruya bir münasebet mevcut olmadığı cihetle
Mısır ve Asuri nüfuzunun birtakım avamil-i
mutavassıta [aracı etmenler] sayesinde
Yunanistan ' a hulul eylediği [girdiği] şüpheden
2
azadedir. İşte bu avamil, Fenikeliler idi. Basra
Körfezi havalisinden hicret ettikleri zannolunan
Fenikeliler, milad-ı Isa' dan iki bin sene evvel
Suriye havalisine yerleşmişlerdi ve bunların
Keldani ve Asuriler ile bir karabet-i ırkiyeleri
[ırki yakınlıkları] var idi. Suriye arazisinin
evvelden beri malum olan feyiz ve kuvve-i
inbatiyesi [yeşilliği ve verimliliği] birçok
akvamın nazar-ı dikkatini celp etmiş
olduğundan bunların ekserisi oralarını işgal
eylemişlerdi. Fenikeliler, buraya
muvasalatlarında [vardıklarında] Cebel-i
Lübnan ile sahil-i bahr arasında sıkışmış dar bir
hıtta [toprak] ile iktifaya mecbur kalmışlardı.
Bu mevkide kaldıkça Şark ' a yani dahile doğru
tevessü imkanı olmadığından onlar enzarını
[bakışlarını] Garb'da tecelli eden lücce-i fesihe
[açık denizlere] atfetmişlerdir. Filhakika
[gerçekten de] onlar denizci olmaya karar
vermişler ve ezmine-i kadimenin [eski çağın] en
mükemmel tacir ve milahı [denizcisi]
olmuşlardı. Maahaza [bununla birlikte]
mevkilerinin icabı ile denizde aynı maksat ve
gayeyi takip eden, bir noktada birleşen bu
kavim, dahilen hiç müttehit [birleşmiş] değildi.
Fenikeliler birçok şehirler tesis etmişler, fakat
bir hükümet teşkil eylememişlerdi. Her şehir,
müstakbel ve başlı başına bir hükümet idi.
Şehirler nüfuslarının adet ve servetine göre
iştihar eylemişlerdi [ünlenmişlerdi ] . Başlıcaları
Sidon, Tir, Arad beldeleri idi. Biladı [kentleri]
idare edenler, zengin tacirlerin teşkil eyledikleri
zadegan [soylular] sınıfı idi. Bunlarda bazen bir
kral da bulunuyorduysa da onun bir nüfuz ve
hükm-i mutlakı yoktu. Fenikeliler nazarında en
muvafık tarz-ı idare ticareti terviç
[yaygınlaştıran] ve tevsi eden usul-i hükümet
idi. Hatta onlar, bu nokta-i nazara istiklallerini
bile feda etmişler ve menafi-i ticariyelerini temin
eylemek şartı ile akvam-ı sairenin zir-i idaresine
girmeye katlanmışlardı. Fenikelilerin her şeyi 7I
kendilerinin kesb ü kara [kar etmeye] haris
olduklarını göstermekte ve eşkal-i
vechiyelerinde [yüz ifadelerinde] büyük bir
meyl-i hile, bir arzu-yı desayis [entrika isteği]
okunmaktadır. Onların din ve mutekidiyatı
[inançları] Asurilerinkine müşabihti [benzerdi] .
Kendileri gezici olmak hasebiyle dinlerini de
gittikleri yerlere beraber götürmüşler ve
mabutlarından ekserisini Yunanilere kabul
ettirmişlerdi. Fenikelilerin medeniyete en büyük,
en şayan-ı takdir hizmetleri elifbayı [alfabeyi]
ihtira [bulmaları] ve bunu her tarafa tamim
etmeleridir [ya ymalarıdır] .
Mabadı var
Faik
 TAB İAT
Sanayi-i nefisenin en muktedir muallimi tabiattır.
"Tabiat" kelimesi işitilince hatıra bir manzume-i
hilkat gelir. Hilkat düşünülünce piş-i nazarda
[göz önünde] layuad [sayısız] güzellikler tecelli
eder. O güzelliklerin ruh-ı beşerde hasıl ettiği
intibaat sanayi-i nefiseyi vücuda getirir. Demek
sanayi-i nefise tabiatın bir makes-i
hünerveranesidir [hünerle yansıtılmasıdır] .
Sanayi-i nefise rikkati [inceliği] tezyit [artırır],
insanlarda mevcudiyeti bir şeref olan hüsn-i
tabiatı tenmiye eder [geliştirir], rikkati tezyit
eder, dedik. Elbette bundan, sanayi-i nefise
erbabı gözü yaşlı olur manası ihraç
edilmeyecektir. Rikkat benim tabirimce
hassasiyetin bir mertebe-i aliyesidir.
Sanayi-i nefiseye intisabı [ilintisi] olmayanlar
hilkatin güzelliklerini mümkün değil göremezler.
(Muhterem kariimden temenni affederim.
Kelimelerimi mazur görsünler). O zavallılar
birçok mahasine [güzelliğe] karşı adeta
kördürler.
Yekdiğerine tamamen makus [zıt] iki arkadaşım
vardır. Bunların hayatlarını bilmek, bahsimizi
daha suhuletle [kolaylıkla] ithama [anlatmaya]
vasıta olur ümidiyle karilerime takdim ederim.
B., H.
B - Henüz genç, acınacak derece nahif,
nazarında calib-i rikkat [acınacak] bir
mahzuniyet; etvarında, ifadesinde belki biraz
fazla görünecek derecede nezaket vardır.
Muhatabını rencide etmek havfı [korkusu] ile
istediği gibi fikrini teşrih edemez. Fikrine katiyen
muhalif olan nazariyeleri ne ret, ne tasdik eder,
yalnız dinler. Vüsat-ı maişetden [geçim
imkanından] mahrumdur, kesirü 'l-iyaldir [ailesi
kalabalıktır], biçaredir. . . Ressamdır, çalışır fakat
. . . . . . . . . . . . . . . . . ne çare? Bir gurubun huzurunda,
bir şafağın karşısında sermest-i istiğrak [zevk
duyarak dalmış] saatlerce düşünür. Rüyasında
bile vasi denizler, zümürrüdin [zümrüt gibi]
ovalar, kesif yapraklarının arasından güneş
damlaları dökülen ormanlarda gezer, mail-i
hülya olduğu [hayale daldığı] zaman Louvre' un
salonlarını dolaşır. Ekseriya ziyaret ederim.
Odasına gider, her biri bir asırdan yadigar
kalmış saldide [eski] bir iki koltuk, kim bilir
hangi muhteşem daireden mütekait Louis XIV
bir masadan ibaret mobilyası ile çerçeveli,
çerçevesiz muhtelif tarz ve cesamette levhalardan
mürekkep karmakarışık bu yuvanın içerisinde
pek mesut saatler geçiririm. Orada gördüğüm en
ufak şeyler beni saatlerce, vaktim olsa günlerce
oyalamaya müstaittir [yatkındır] .
H - Kırkı mütecaviz, iri gözlerinin nısf-ı
cesametini [yarısını] imha edecek derecede
mülahham [tombul] yanakların kırmızılığı ile
istihza ediyormuş gibi küçük burunla hiç de
ahenktar düşmeyen kara, gür bıyıklar, bir
83
bariton vazifesine elverişli sedası ile uyuşamayan
müstehzi bir ifade, fazlaca hodbin [bencil],
isabet-i fikrine mutemet [emin], açık ve bilaperva
söyler bir zattır. Bazen evine giderim. Hali vakti
yerinde; Yemen'in kahvesi, Mısır'ın pirinci daima
kesesinin vüsatine hizmet ederler. Biri refikası,
ikisi oğlu olmak üzere hizmetçi ve kendisini de
hesaba katar isek ev halkı beş kişiye baliğ olurlar
[ulaşırlar].
Odası denize nazır, beyaz patiska perdeler, yine
aynı toptan çıkarılmış makat [minder] örtüleri,
yeni badana olunmuş duvarlar ve üç beyaz
iskemleden ibaret olan mobilyası ile bu oda
insana tavanı kar mevsiminden sonra kapatılmış
fikrini verir.
Laakal [en az] on dakika bekledikten sonra
mevsimine göre ya nafe [misk] kürkü ile veyahut
Şam hırkası ile gelir, mütebessim çehresine bir
tavr-ı müstehziyane verdikten sonra,
"Siz de bizleri sorar mı idiniz ? .. " tarzında
sitemler eder.
"Hala boyacılık mı yapıyorsun ? .. " suretiyle
istifsar-ı hatırı [hatır sormayı] unutmaz. insanlar
arasında emsali ekalliyette kalan
hayırhahlardandır [iyiliksever lerdendir] .
Ekseriyede mü bahesa tımız [tartışmalarımız]
mücadele derecesini bulur. Ne kadar musanna
[sanatlı], ne kadar mantıki söylersem,
"Hiç de doğru değil. . . " cümlesiyle kısa ve kati
bir reddiye yapar, kabul etmez.
Bu muhterem arkadaşın sanayi-i nefise
hakkındaki fikrinin hülasası şundan ibarettir; der
ki:
"Sanatın kunduracılık, terzilik, marangozluk gibi
işe yarayanlarını anlarım. Fakat ötekilere aklım
ermez! Ne alana, ne satana . . .
Yirmi bin lira verip de dört karış murabbaında
bir resim almaktan Beyoğlu'nda bir apartman
sahibi olmak elbette iyidir! Taştan oyulmuş
çıplak bir kadın evrengi [süsü] alacağına, dört
tane odalık almak elbette insaniyete daha nafidir
[yararlıdır] ! Nesl-i atiye [gelecek nesillere] daha
büyük hizmettir. Günlerce uğraşıp bir muşamma
[muşamba] boyamaktan ise bir tepsi baklava
yapmak şüphesiz daha faidelidir; şiir söylüyorum
diye bülbülden, gülden, meyhaneden bahsederek
ölçülü biçili satırlar yazmaktan ne faide 72
çıkabileceğini ben bir türlü bulamıyorum. Musiki
muallimi miymiş, ne imiş şurada bir komşumuz
var. Haftada iki gece evine bir alay serseri toplar,
sabaha kadar bütün mahalleliyi izaç [rahatsız]
eder, uyutmaz, bunun adamlık neresinde ? . "
Ben lakırdıyı keser, acele işim olduğundan
bahseder, vedaı ifa ile savuşurum.
Artık şu iki refikimi [arkadaşımı] de tanıdınız
ya . . . Hakkü'l-insaf mukayese ediniz, rica ederim.
A. Kemal Emin
 ŞuuN

Meşahir-i üstadan-ı Osmaniye' den ressam Halil Paşa

hazretlerinin Osmanlı Sanayi-i Nefise Mektebi resim
muallimliğine tayin buyrulduğu kemal-i meserretle
isti bşar edilmiştir [sevinçli ha beri alınmıştır] .
Memleketimizde yegane meslek-i mahsus sahibi olan
müşarünileyhin [adı geçen üstadın] hizmet-i talimi
deruhte etmesiyle [üstlenmesiyle) sanayi-i nefisemizin
mehd-i istikbali [geleceğinin beşiği) olan mektebin
terakkiyat-ı atiyesi hakkında şule-i ümid görüldü
demektir. Muvaffakiyetlerini cenabı Haktan temenni
ederiz.

Paris'te ikmal-i tahsil ederek avdetle [dönen] bir

müddetten beri ve İstanbul Mekteb-i Sultanisi resim
muallimliği vazifesini vekaleten ifa etmekte bulunan
ressam Hüseyin Avni Bey bu kere hizmet-i mezkfıreye
asaleten tayin edilmiştir. Kendilerini ansamimi't-tebrik
[yürekten] ile muvaffakiyetlerini temenni ederiz.

lki seneden beri Paris'te Academie Julian'da ikma!-i

sanatla meşgul bulunan, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
müessislerinden ve gazetemiz heyet-i tahririyesinden
ressam Mehmed Sami Bey şehrimize avdet etmiştir.

84
 TEFRİKA-İ MAHSUSA
RES SAM VE HEYKELTIRAŞLARA MAHSUS TEŞRİH-İ CESED-İ İNSAN
- YAHUT -
TEŞRİH-İ TASVİRİ
Muharriri:
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti azasından ve Sanayi-i
Nefise Mektebi mezunlarından
Murtaza
Mabat
(Etraf)tan birinin, nokta-i müntehası olan el yahut
ayağı, bu'd-i mücerretde [uzayda] gezdirerek yani
savurarak bir daire resim edecek surette icra edeceği
devir ve harekete " hareket-i mahrutiye" denir.
Mezkur [sözü edilen] daire-i mefruza [varsa yılan
çembere] mahrutun [koninin] faidesini ve omuz
başında yahut kalçada bulunan mafsal dahi zirvesini
teşkil etmiş olur. Bu hareketi küçük mikyasta olarak
dirseği yahut dizi bükerek icra etmek de
mümkündür. Ve o halde zirvelerin tebdil-i mevki
etmiş olacağını izaha hacet yoktur.
Bir de "hareket-i mihveri" vardır ki etraftan birinin
sağa sola kendi mihveri [ekseni] üzerinde dönerek
icra ettiği hareketten ibarettir.
Başın iskeleti - Kadid-i resi
Başın iskeleti esasen 22 parça yassı ve ekli kemikten
mürekkeptir. Ancak bunların, bedenin sair kemikleri
gibi, ayrı ayrı nazar-ı mütalaya alınmasına sanat-ı
tasvir indinde hacet yoktur. Tafsilatın o derecesi
fenn-i tıbba müteallik [ilişkin] olan teşrih-i tavsifiye
[niteleyici anatomiye] aittir. Biz bunlara heyet-i
umumiyesi itibariyle nazar edeceğiz. Çünkü cümlesi
adeta bir cevf veya bir mahfaza teşkil edecek ve bir
kütle-i vahide [tek kütle] addolunabilecek surette
yekdiğerine bitişmiş olan o muhtelif parçaların - 1 Kafatası
bervech-i bala [yukarıda belirttiğimiz gibi] yalnız alt 2 Yüz, çehre, suret
Mesul müdürü
Ressam Osman Asaf
Matbaa-i Hayriye ve Şürekası
85
çene kemiği müstesna olduğu halde - hiçbir cüzü
nazar-ı dikkatimizi celbe şayan en ufak bir hareket
hassasını haiz değildir.
Bunlar, Şekil 2 'de görüleceği veçhile, dantela gibi
gayet sık ve sivri birtakım girinti ve çıkıntılardan
müteşekkil olan kenarları ile birbirlerine, dişli
çarklara müşabih [benzer] ve imtizaçlı [uyumlu] bir
surette eklenmiştir ki dikişe benzeyen bu eklere
" derz" veya " hıyate" namı verilmiştir. Bu ekler,
esasen kemiklerin tenmiyesi [gelişmesi] nokta-i
nazarından iptidai bir haldir. Sin [yaş] terakki
ettikçe bu ekler yavaş kaybolarak kemikler
yekdiğerine kaynamaktadır. Şu kadar ki bu tenemmi
[gelişim] , resin [başın] bazı nevahisinde
[bölgelerinde] binnisbe [bir dereceye kadar] daha
seri ve bazı nevahisinde daha bati [yavaş] bir surette
vuku bulmaktadır.
Şu halde, kadid-i res [kafa kemiği] umumiyetle iki
kısım addedebiliriz: 1 Cümcüme1 ile bir de vechin2
-
üst çene kemiğine (azm-i fekk-i ala) kadar olan
kısmı; 2 - Alt çene kemiği (azm-i fekk-i esfel).
Binaenaleyh fekk-i esfelden maadasını teşkil eden
ecza-yı izamı birer birer tetkik ve tariften ise, heyet-i
müctemiasının hasıl ettiği biçimi nazarı itibara
almak münasiptir. Şu kadar ki bu ecza-yı
mümtezicenin [kaynaşmış parçaların] isimleriyle
muvazza ve hadedlerini ve yekdiğerleriyle suret-i
ittisallerini bilmek faideden hali olmadığından bu
ciheti muhtasıran [özetle] zikredeceğiz.
CrCıne.
Face
 - ·+•+·

..!1 �-:,;; c}� , )� )�\ _/'�� &.:"� )Al- ) J\;ı:

.
).J:.ıJ' P ,.». ,..�r )�ı .!.....:::. .:ı..L:.... :...! �
. ...

---- _,.. �------- -

;_,.:ı _,ı e j -' J_,:• __.G.il ıt' .;.,'J\i,.. _;;ı_,. ·j·eı_. _, �1c ""-"-�"" el"'

. )..1:\ d:I .j�JI .j_,�l _,1 e j ,j;IJ JIJJI W 'l' Y 1�:. \ '\ \ \"\"• J;Yıt;.· \ \ �".:-1:
. ... . ... . ... . ... . ... . .. . ... . . . . . ... . ... . ... . . . ... . .. . ... . ... . ... . ... . ... . .. . ... . ... . ... . . . ... . ... . . . . . . . . . . . ... . ... . .. . .. . ... . ... . . . .. . .. . ... . ... . .. . . .

• ( .} \; ) ..:,..;_- �-;\." - ( 01 J'Ç ) ·"-! C'I-". ..rC; - ( J l- ) .)_,fi ..s--<.. '-ô.; c_!LJ - ( 0:<i.:.l l_,ı_I ) • • ı/" �:;\; : .;.I,..�,
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - � - - - - - - - - - - - - - - - � --�

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 1 0
PERŞEMBE l l REBİYÜ LEVVEL l 3 3o
1 6 ŞUBAT 1 3 2 7 ( 1 9 1 2]
BİRİNCİ SENE

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti' nin naşir-i efkarıdır. Sanayi-i nefisenin

her şubesinden bahseder, ayda bir kere neşrolunur.
----- ---�-

Sanayi-i nefiseye ait ve mesleğimize muvafık makalat maatteşekkür kabul ve derç olunur.
Evrak-ı varide derç olunsun olunmasın iade edilmez.
---- ------ --

Mündericat
Kariir-i kirama ( Ebuşşefik) - Sanayi-i Nefise Mektebi için ( Sami) -
Fikr-i bedayipesend ( Kemal Emin) - Tarihçe-i sanat ( Faik).
 KARİAT VE KARİİN-İ KİRAMA
73 " Her iptida [başlangıç] müşküldür" hakikati kabil-i
inkar değildir. Memleketimizde sanayi-i nefisenin
derece-i takdiri erbab-ı ihtisasa malumdur. En
ziyade revacı olan edebiyat iken, naşiri olmak
emelinde bulunan hiçbir gazete, bir risale-i mevkuta
[kesintisiz yayımlanmaya] payidar olamadı. Talibi
nispeten hiç olan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti
Gazetesi gibi bir ceridenin intişar ve bekasını temin
ne kadar büyük bir fedakarlığa vabeste [bağlı]
bulunduğu munsif [insaflı] olanlarca müberhendir
[açıktır]. Hele o gazeteyi deruhte eden [üstlenen] bir
cemiyetin de bidayet-i teessüsde bulunduğu nazar-ı
dikkate alınacak olursa, içi içe iki bidayet
[başlangıç], iki müşkül demek olduğu tezahür eder.
Binaberin [bundan ötürü] gazetemizin bu sene
koleksiyonunu, bütün müşkülatı iktiham ile
[göğüsleyerek] ikmale say ediyoruz [çalışıyoruz].
Tabiidir ki gerek intişarında, gerek suret-i tertib ve
SANAYİ-İ NEFİ SE MEKTEB İ İÇİN
3 ihtirazen [kaçınarak] maksada rücu edeyim
74 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti aza-yı müessisesinden
bazı arkadaşlarım bana Fransa 'da iken Paris sanayi-i
nefise mektebi hakkında mütalaatımı, müzelerini,
sergilerini ziyaretten mütehassıl [oluşan] ihtisasatımı
ara sıra yazmaklığı tavsiye etmişlerdi. Bu, benim için
muhibb-i sanat-ı rüfekama [sanatsever
arkadaşlarıma] karşı ifasından çekinilecek bir vazife
olamazdı. Bittabi memnuniyetle kabul etmiştim ve
yazıyordum. İhtimal ki ilmin, sanatın, medeniyetin
cevelengah-ı vesii olan [geniş yer bulduğu] bir
memlekette ilk hırs-ı tetebbu ile haşv-ı zaid
[geçersiz] kabilinden pek çok satırlar karaladım,
binalarının aheng-i mimarisinden, sokaklarının
vüsat [genişlik] ve intizamından, umumi
bahçelerinin tarz-ı tertibinden, vesait-i nakliyesinin
mükemmeliyet ve mebzuliyetinden bahsettim. Fakat
öyle zannediyorum ki aylarca devam eden bu silsile-i
sitayişin ilk ve daimi nakaratı, nakarat-ı intibahı
Garb'ın ecole des beaux-arts' ı - sanayi-i nefise
mektebi oldu. Onu her defa-i tahrirde tekrar ettim.
Ne yapayım? Bence bir felsefe-i kariye şeklini
almıştır. Milletlerin nezaket-i hissiyatını, efkar-ı
bedayiperestanesini [güzelliğe düşkünlüğünü] ispat
edecek, tekemmülat-ı ümraniyelerini [imarının
gelişmişliğini] , derece-i medeniyetlerini gösterecek en
hassas barometre sanayi-i nefiselerdir. Edebiyatına,
musikisine, sınaat-ı nefisesine ehemmiyet vermeyen,
onlarda bir devre-i itibar ve tekamül gösteremeyen
milletler gözden, kulaktan, lisandan mahrum bir
malul halindedir ki bu havass-ı mühimme-i
hayatiyenin madumiyeti [yokluğu] ise pek acınacak
bir mevcudiyet teşkil eder. Her ne ise kalemime
avdeti müstehil [imkansız] bir vadiye yol vermeden
87
tahririnde labüd [zorunlu] olan intizam-ı halelden
[aksaklıklardan] masun [korunmuş] olamıyor. Fakat
sene-i atiyede [gelecek sene] daha ziyade muvaffak
olabileceğimizi tebşir edecek [müjdeleyecek] bir
emareden de külliyen mahrum addedilemeyiz. !kinci
senenin birinci formasını vatanımızın yetiştirdiği
sanatkarların bizce pek kıymetli eserleri ve yazıları
ile tezyin ederek başlı başına sevimli bir cilt
olabilecek surette neşretmek emelindeyiz. Bir senelik
yazılarımızı takip eden kariin ve kariatımıza [kadın
okurlarımıza] beyan-ı teşekkürü vecibeden addeder
ve muhibb-i sanat [sanatsever] olduklarına mutmain
[emin] olduğumuzdan ilca-i mecburiyetle vaki olan
hatalarımızı af ile bizi terk etmeyeceklerini ümit
ederiz.
Ebuşşefik
[döneyim] . Bir gün mizac-ı teessürüme aşina
dostlarımdan mufassal [ayrıntılı] bir mektup
almıştım. Bana sanayi-i nefise mekteplerimizin
şifanapezir [iyileştirilemez] addedilen hastalığına
çare bulunduğunu, mektebin yeni inşaat sayesinde
artık nefes-i istihlas [kurtuluş soluğu] almaya
başlayacağını ve yakında yeni bir programla tam bir
zindegi-i mevcudiyet göstereceğini tebşir ediyorlardı
[müjdeliyorlardı] . Ne yalan söyleyeyim, tabiaten pek
bedbin olmamakla beraber, pek de satıhbin
[yüzeysel] olmak arzu etmem. Onun için dostlarımın
tebşiratına [müjdelemelerine] karşı ilk vukufum
senelerden beri müzmin bir maraz-ı tedris ile
yaşayan bu mektebin ameliye-i cerrahiyesini deruhte
eden [üstlenen] eyadi-i hazıkayı [usta elleri]
öğrenmek oldu. Zannedersem bu mütalaamda hiç
haksız değildim. Bugün herkesçe kesb-i katiyet etmiş
hakikatlerdendir. Bir hastayı tedavi edecek tabibin
mütehassıs olması taht-ı elzemiyettedir [zorunludur] .
Çünkü bazı marazlar vardır ki kısa tevakkuflarla
[bekleyişlerle] nükseder; iyi teşhis edilmez,
mütehassıs tarafından tedavi edilmez ise devre-i
tesiratı büyür. Bidayette [başlarda] gösterilen
teseyyüp [ihmalcilik] yüzünden uzun tedavilere,
belki uzun ameliyelere arz-ı ihtiyac eder. Maraz-ı
tedris de böyledir. Onu esasından tedaviye himmet
lazımdır, bir heyet-i mütehassısa tarafından
ehemmiyetli konsültasyon ile ona terakkiyat-ı
mütezayide bahş edebilecek programlarla işe
başlamak şarttır.
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin ıslahına memur zevatın
erbab-ı ihtisasdan teşekkül edişi keyfiyeti sanayi-i
nefise muhibbanı gibi bende de bir sükun ve teselli
husule getirmişti. Hele galeri fikri, Garb'ın asar-ı
 nadire-i sanatı ile talebeye bir meşher-i tetebbu
ihzarı [hazırlığı] teşebbüsü Halil Bey'in ulviyet-i
efkar, ciddiyet-i lisan sahibi, kıymetşinas, Garb'ı
yakından tetkik ve tetebbu etmiş, Şark'ın ihtiyacat-ı
medeniyesini pek güzel takdir etmiş, vatanın
muhterem, şayan-ı takdis bir uzvu olduğuna beraat-ı
istihlaldi. Artık Halil Bey, diyordum: Oh! Kıymet
bilinmez bir mazide kırılmış heveslerin, sönmüş
istidatların hasarat-ı maneviyesini herkese
unutturacak, sahte bir nesc-i itibari [sanal dokuma]
ile vücuda gelmiş kalın bir puşide-i ihmal [ihmal
örtüsü] altında kalan teceddütleri birer birer
meydana çıkaracak; mesut, handan [neşeli] bir
istikbale iltifatlar, teşviklerle istidatlar yetiştirecek . . .
işte, sanayi-i nefiseye fart-ı muhabbetim [aşırı
sevgim] Halil Beyefendi'ye hürmet ve tazimim
[saygım] bana bütün bu şeylerin bir istikbal-i
kari bde [yakın gelecekte] tulu una [doğmasına]
vüsat-ı imkan tasavvur ettiriyor, vatanımda bir
tecelli-i kadirşinasi, bir terakki-i sanat görmek
iştiyakiyle [şevkiyle] adeta sabırsızlandırıyordu.
Aradan pek çok zaman geçmedi. Müze müdür-i
cedidinin [yeni müdürünün] Paris'i teşriflerini
istihbar ettim [haber aldım]. Biraz sonra da Louvre
Müzesinde bazı meşahirin [ünlülerin] tablolarının
istinsahı [kopyalanması] için Fransa' daki kopistlere
sipariş vererek avdet buyurduklarını duydum.
Teşebbüsat-ı mesmuanın [duyulan girişimlerin]
pişdarı [ilki] farz edilebilecek bu sipariş meselesi,
mektebe ilavesi kararlaştırılan galerinin tezyinine
cihet-i şümulü olmak hasebiyle mühim bir mesele
idi. Öyle diyebilirim ki Halil Beyefendi bu ilk hatve-i
teşebbüsde anlaşılmaz birkaç hutlıt-ı müşevveşe-i
tahayyülle [hayali olarak] çizilmiş bir plana taban
[uyarak] hareket ettiklerini ima ettiler, bir defa
Istanbul'da kopya edecek erbab-ı iktidar
görmedikleri gibi Fransa' da çalışan Osmanlı
ressamlarının hatta mükerreren müracaat eden Selim
Meşaka gibi muktedir vatandaşlarımızın (amour
propre) izzetinefislerini rencide ettiler. O zaman
kendilerine Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi
vasıtası ile Şark 'ın mahsul-i bedayiinden de
müzemizi mahrum etmemelerini tavsiye etmiştim.
Bu tabii sırf meziyet-i zatiyelerine beslediğim hiss-i
tazimi [saygının] ilcaatı [zorlayışı] ile bir setre-i
nezaket [nezaket örtüsü] altında saklı bir hitabe-i
ikaz idi. Yoksa hakikati ananatı [ayrıntıları] ile
söylemekten, istediğim vasıta ile ifade-i efkar
etmekten beni kimse men edemezdi. Bugün doğrusu
75 bifaide [faydasız] acı nedametleriyle şu satırları
yazmayı mecbur oluşuma pek müteessifim. Tıpkı
vesaya-yı nazikanesine ehemmiyet verilmediği için
yanlış bir ameliyeyi vicdani bir sükut ve şikayetle
seyretmiş operatör yeisiyle mustaribim. Fakat yine
nevmit [ümitsiz] değilim. Ben neticeye intizaren
[bekleyerek] tırnaklarını pamuk pençelerinde
saklayan kedi sükunetiyle fırsatçı muterizler [itiraz
edenler] mesleğini de kabul edemem. Onun için
artık safiyane itirafatımla samimane itirazatımı meze
ediyor [birleştiriyor], söylüyorum. Galeriye ecnebi
kopist!eri imzası altında eski tablo kopyaları
88
dolduracağımıza - velev az olsun -orijinal eserler
cemine gayret edilse, acaba zarar mı ederiz?
Evet, eğer bizim bütün memalik-i mütemeddinede
olduğu gibi yetişmiş ve yetişen sanatkarlarımızın
asar-ı nefisesiyle dolu bir resim müzemiz olsaydı
yahut cennetmekan Sultan Abdülaziz Han
zamanında Avrupa ' dan iştira edilen [satın alınan]
tablolar bir araya toplanarak erbab-ı heves için bir
darüttetebbu [araştırma kurumu] olsun vücuda
getirilmiş bulunsa idi mektebin galerisinde eski
ekolleri gösterecek bir koleksiyon teşebbüsünü hep
arzu eder, ikmalini hükümete, Maarife, erbab-ı
iktidara tavsiye ederdik. Lakin Gerard, Yvon,
Gerôme, Adam, Aivazovski, Chlebowski gibi
meşahirin yüzbinlerce liralar mukabilinde elde
edilmiş kıymettar tablolarını şurada burada hapse
mahkum görürken Hamdi Bey, Şevket Bey, Tevfik
Paşa, Hüsnü Yusuf Bey gibi meşahir-i sanatkaran-ı
Osmaniyemizden birçok zevat-ı merhumenin en
küçük bir eser-i nefisesinin bile Müzemizde hıfz
edilemediğini bilirken, Halil Paşa, Rıza Bey, Seyyid
Bey - emeriyör resimler mütehassısı - Şevket Bey
gibi ressamlarımızın mahsul-i bedayiinden malikiyete
henüz kararsızlık hissederken, birdenbire Louvre
Müzesinin kopyalarına fart-ı ihtiyac [aşırı ihtiyaç]
göstermek bizce anlaşılır, halledilir muadelelerden
[denklemlerden] değildir. Biz mektebin galeriye
ihtiyacını, hem şiddetli surette ihtiyacını tasdik
ederiz. Yirmi dokuz sene dershane, atölye, galeri ne
olduğunu anlayamamış bu zavallı mektebin Avrupa
sanayi-i nefise mektepleri derecesine isadını
[yükselmesini] görmeye belki Halil Bey'den ziyade
müştakız [özlem duyuyoruz] . Çünkü onun yetimliği
ile ecnebi mekteplerinin varlığını nefsimizde suzişli
[yakıcı] tecrübelerle anladık, az çok çalıştık, ayıp
değil ya ! Halil Beyefendi ressam değillerdir. Sanat-ı
tersime adem-i vukufları mademki Sanayi-i Nefise
Mektebi müdürlüğüne bir meziyet-i nakısa
addedilmiyor o halde sanatşinas, kadirşinas,
muhitşinas olmalarını talepte büyük hakkımız
vardır. Şimdiye kadar olan oldu, verileceği kadar
siparişler verilerek birkaç yüz liramız yerine birkaç
sene sonra renkten, rayihadan eser kalmayacak
kopyalar vürut etti [geldi] . Bundan sonrası için de
kopya siparişi musammem [kararlaştırılmış] ise buna
serfüru [itaat] edememekte mazuruz. Biz Halil
Bey'den evvela ahlafı teşvik için eslafı [selefleri]
tebcil bekleriz. Saniyen [ikincisi] galeriye - yine
tekrar ediyoruz - Avrupa sergilerinden modern ve
orijinal eserler iştirasını [satın alınmasını] tavsiye
ederiz. Louvre kopyaları zamanı henüz gelmemiştir,
o, atiye [geleceğe] ait bir muadele-i sanatdır. Onu
zaman-ı istikbal pek kolay halledecektir. Bir de,
Halil Bey'den rica ederiz, Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti sahne-i sanat üzerinde iltimas telleriyle
bağlı, gülünç reveranslarla oynayan kuklaların
meziyet ve iktidarını bildiğine emin olmalıdırlar.
Benjamin Constant, Chaplin kopyacısı bir
reklamcıdan başka hiçbir şey değildir.
Böyle aç gözlü, egoist bir reklamcıyı Cemiyet,
azasından bile olsa, müsamaha edemez. Çünkü
 Cemiyet hukuk-ı umumiye-i sanatkiiranenin
muhafazasını tekeffül etmiş [üstlenmiş] , vatanda
sanatın, sanayi-i nefisenin terakkisine ve sayi yettiği
mertebe çalışmaya azmederek teessüs etmiştir.
Memleketin ensal-i müstakbelesine [gelecek
nesillerine] mevut [vaat edilmiş] saadetleri gasp
edebilmek rolünü, tahsil maksadı ile Fransalara
kadar ihtiyar-ı zahmet edenleri görürse mecburen
sükfü edemeyecektir. Çünkü Cemiyet bir mahkeme-i
sanatdır, şöhretperest olanları alkışlamak,
alkışlattırmak niyetiyle açılmış bir tiyatro değildir.
Fransa'da ciddi bir tahsile hasr-ı hayat edenleri pek
yakından tanır, Ruhi' leri, Hikmet' leri ile iftihar eder
ve yarın büyük bir şan ve şeref-i sanat ile vuku
bulacak avdetlerinin müdebdeb [gösterişli] bir
istikbaline [karşılanışını] didegüşa-yı intizardır
[beklemektedir] . Onların bu memlekette
taşıyacakları tac-ı muzafferiyetin resm-i tetevvücünü
[taçlandırma törenini] müftehirane icraya amadedir.
Halil Beyefendi emin olmalıdır ki biz sanatın
istikbalinde hissettiğimiz muhatara-i katiye [kesin
tehlikelerJ üzerine acemi bir keşşaf [izci] meşy-i
FiKR-İ BEDAYİPESEND
L 1IDEE ESTHETIQUE
76 Doksan, doksan beş, yüz yaşında, muhamminin
[tahmin yürüteninin] kudret-i tahminiyesine göre,
daha ziyade yükseltilmesi mümkün, uzun beyaz
sakalı, gür kaşları, henüz devr-i şebabının terane-i
zekası ile raksan, mükahhal [sürmeli] iri gözleri,
hafif bir münhani [eğrilik] ile vakara delalet eden
burnu, dudaklarını tamamen setreden [örten] beyaz
bıyığı ile müzeyyen çehresinin sakfını [tepesini] teşkil
eden başı açık, çorapsız ayaklarında birer siyah
terlik, beyaz, temiz entarisinin muhafaza-i sıhhat
edemeyeceği zamanlarda sarınmak için omzunda
yine beyaz yünlü bir kumaştan örtüsü ile Bizans'ın
bakıyetü' s-süyufundan [arta kalan savaşçılarından],
Diyojen'in [Diogenes] ahfadından zannolunur,
baharın en neşeli bir anında Topkapı haricinde, yeşil
çimenlerin ortasında, elindeki asasına ittika etmiş
[yaslanmış], deniz cihetinden nim [yarım] görebildiği
ufka müteveccih [yönelmiş] nazarı ile pek uzaklarda
kalan şebabına mütehassır bir heykel gibi duran
ihtiyarın yanına kadar sokuldum.
Her ikimiz de aramızda mevcudiyetini o anda
hissettiğimiz bir mıknatıstik tesir-i incizabı [çekim
etkisi] ile yekdiğerinıize yalnız tebessümle aşinalık
ettik.
Kalbimde derin bir hiss-i hürmet uyandıran bu
sevimli ihtiyara,
" Baba," dedim, "o kadar uzaklarda ne
görüyorsun? "
Azim v e metanete delalet eder gür b i r seda ile cevap
verdi:
" Hiç . . . Çocuklar kovalamaca oynuyorlar da onları
seyrediyordum . "
89
mürereddidiyle [ikir ildi yürüyüşüyle] değil, metin ve
geni harrelerle ilerlemek, onu bütün samimiyet-i
ruhumuzla müdafaa etmek istiyoruz. Şimdilik
makaleyi ratvil ile [uzatarak] kariini tazip etmek
[yormak] istemediğimizden yalnız bu kısmından
bahsettik. Kabul şeraitini, ders programını, takip
ettiği usul-i tersimi, inşaat-ı cedidesini [yeni
inşaatını] beğenmediğimiz, bunlardan bir şey
anlamadığımız malum. - Şunu da ilave edelim ki -
anladığımız bir şey varsa bu mektebin müdavattan
[tedaviden] müteneffir (nefret eden], mevti [ölümü]
tercih eder, mutaassıp, söz dinlemez bir hasta
olmamasıdır. İdrak edebildiğimiz bir nokta kaldı ise
nuhusti-i talihi [ilk şansı] ona mütehassısı tarafından
henüz tedaviyi nasip kılmadığıdır. Zaten bu muhitin
en büyük talihsizliği de yapamayacağı şeyleri
yapabilir teveccühünü kazanan ihtisasfüruşlar
[ihtisas satıcıları] yüzünden değil midir?
30 Kanunusani 32 7 [1 9 1 1 ]
Sami
" Senin çocukların mı ? "
Yüzüme dikkatlice bir nazar atfı ile bir an baktı,
omuzlarını kaldırdı.
" Benim çocuklarım yok ki . . . " dedi.
Ufak bir vakfeden [duraklamadan] sonra ilave etti.
" Onlar benden evvel gittiler. "
Sopası ile mezarlığı göstererek:
"Bu insan tarlasının öteki köşesini de onlar işgal
ettiler. "
Şita-yı hayatı [hayatın kışını] andıran hazin çehrenin 77
üzerinde küme küme kar yığınları gibi duran beyaz
sakalın üstünden iki damla yuvarlandı, gitti.
Makbere-i ahfadının başında bir seng-i zihayat
[yaşayan bir taş gibi] olan bu selef-i salhurdeye
[yaşlıya] kaç yaşında olduğunu sordum.
"İhtimal," dedi, "dört beş yaşında olmalıyım! "
Saika-i atehle [bunamanın etkisiyle] söylediğini
zannettiğim bu cevaba hayretimi gördü, bükiisı
[gözyaşı] kadar hazin bir tebessümle:
" Ben," dedi, "zevk ile geçirdiğim müteferrik
[ayrıksı] dakikaların yekununu tahmin ile dört, beş
senelik bir hayat teşkil edebileceğine hükmediyorum,
yoksa dünyada kaç senedir bulunduğumu anlamak
isterseniz, yüzden fazladır diyebilirim."
Bu ihtiyarı tetkik etmek istedim.
" Şüphesiz, " dedim, "ömrünüzün bu kısm-ı neşedarı
da gençlik avanında [zamanında] kalmıştır? "
" Bilakis kısm-ı küllisi zaman-ı şeyhuhetime
[yaşlılığıma] aittir. Şebabetin devre-i cünunu [çılgınlık
dönemi] ile hırpaladığını o galeyanlı, tuğyanlı [taşkın]
dakikaların yekunu iki seneyi doldurmaz.
İhtiyarlıktan, her türlü iiliiyiş-i dünyeviyeden [dünyevi
gösterişten] tecerrüt ettiğim [uzaklaştığım]
zamanlarda, ömrümü tabiatı seyretmek, hayatın
edvar-ı masumanesine hariçten nigeran [bakan]
olmakla geçirdiğim saatler elbette daha mukaddestir,
bahusus daha ziyade senelere baliğ olur. "
"Hayatın edvar-ı masumanesi! Şayan-ı izah bir
ifade! " dedim.
" Yani, hırs-ı cah [mevki hırsı], taleb-i ikbal, istihsal­
i maişet, arzu-yı tagallüb [zorbalık isteği] gibi
emraz-ı ictimaiyeden [toplumsal hastalıklardan]
salim [kurtulmuş] olan tufuliyet [çocukluk] ve
makul bir şeyhuhet demek istedim . . . " suretiyle izah
ettikten sonra, çimenlerin içinde koşuşan, boğuşan
çocukları irae ile [göstererek] ilave etti.
"Mesela: şu yavruların bu neşe-i tıflanesi beni ne
kadar mahzuz [hoşnut] eder bir levha dır . "
Yorulmuş olmalı ki kendiyle hemen hemsin [aynı
yaşta] bir ağacın, yıkılmış kütüğü üzerine oturdu,
ben de yanına . . .
Mevlevi dergahı tarafından bir çocuk bize doğru
koşuyordu. Sarı saçları, uzun kirpiklerle müzeyyen
Ressam Şevket Bey 'in tablolarından
90
iri ela gözleri, beyaz rengi, pembe yanakları ile
istikbalin, ihtimal ki aguş-ı ihtirasatına hazırlanan
bir melahat, bir kız çocuğu geldi, hemen ihtiyarın
kucağına atıldı. Nisvaniyete [kadınlığa] has bir
sokulganlıkla büzülerek bir an mütereddit kaldıktan
sonra,
"Mama Baba! Haydi bana düdük çal," dedi.
İhtiyarın bu pek samimi, laubali dostuna gösterdiği
nevazişler, taltifler, teminler bittikten sonra sordum.
"Ne istiyor? "
" Ayşe benim e n sadık dostumdur. Her sabah
hücreme gelir, kendisine bir parça yiyecek veririm,
biraz da ney çalar, eğlendiririm. Onun için ismim -
mama baba -dır. Düdük dediği de ney olacak."
Ayşe, çehremde asar-ı istinas [tanıdık işaret] arar bir
nazarla bir zaman beni, elimdeki boya takımını
tetkik etti. Her çocukta az çok mevcut olan hassa-i
taallümün [öğrenme yetisinin] sevkiyle vaki
istizahlardan [sorgulamalardan] olarak bana da
tevcih-i sual etti:
"O kutuda ne var ? " dedi.
"Boya takımı yavrum. Ben resim yaparım da . . . "
Bu istizah merakı Mama Baba 'ya da sirayet etmiş
olmalı ki,
" Bir yerin resmini mi almaya gidiyorsunuz ? "
sualinden kendisini alamadı.
" Evet, güzel bir manzara bulur isem tuvalime
naklederim ümidiyle dolaşıyorum. "
İhtiyar latifeguyane bir ifade ile,
" Öyle ise," dedi, " Ayşe ile benim resmimi yapınız.
Hayatın iki uçlarıyız, arkamızdaki makberenin bir
kısmını nakşedecek olursanız, aynı levhada hem
tuluu hem gurubu, hem de zulmet-i bipayan
ebediyeti cem etmiş olursunuz . . . "
Sedasına bir ciddiyet vererek devam etti.
" Ressamlık ne güzel bir sanattır. Elbette siz bedayii
[güzelliği] bizden güzel tetkik edersiniz. Bizi
saatlerce sermest-i hayret eden elvah-ı tabiatı sizin
nazarınız daha ziyade tahlile müsaittir. Hutut
[çizgiler] ile elvanın [renklerin] terkibiyle tasvir
ettiğiniz bir levhayı biz lazım olduğu kadar
anlamaktan mahrumiyet bedbahtlığına bir kere
Ressam Şevket Bey 'in tablolarından
91
uğramışız, oturduğumuz ev mail-i inhidam
[yıkılmaya yüz tutmuş] olsa, onu idrake bile
nazarımız müsaade etmeyecek bir ama-yı cehlin
zebunu yaşamaya mecburuz. Bu yaştan sonra hassa­
i rüyeti [görme yetisini] ıslah mümkün değil ki . . .
Keşke zaman-ı tufuliyetimizde [çocukluğumuzda]
şimdiki gibi mekteplerimiz olaydı da mahasin-i
eşyayı tetkike vasıta olan bu gibi sanayi ile biz de
kuva-yı akliye ve havass-ı basariyemizi [görme
yetimizi] tenmiye etmiş [geliştirmiş] buluna idik! . . "
Ayşe'nin ikazı ile dergahnişin [dergahta kalan] bir
neyzen olduğunu anladığım bu mübarek ihtiyardan
beş on dakika sonra ayrılarak yoluma devam
ederken düşündüm de, keşke maarif nazırı benimle
beraber şu ihtiyarı dinlemiş olaydı da mekatibde par
hypocrysie saatleri tezyit edilmekte olan derslere
bedel belki resim derslerini ufaltmaz ve talebeden
fikr-i bedayipesendiyi [estetik düşüncesini]
kaldırmaya çalışmazdı, dedim.
A Kemal E min
 TAR İ H Ç E - İ S AN AT
Mabat
79 teferruatı azaltmak, hatta büsbütün kaldırmak
cihetine gitmişler, halbuki Asuriler yumuşak taş
kullandıklarından bilakis teferruatı mübalağa
edercesine bütün anatı [ince ayrımları] ile tersime
çalışmışlardır. Asuriler alçı istimal ederlerdi.
Tırnakla çizilecek derecede nermin olan bu madde,
heykeltıraşları inceliklerle uğraşmaya sevk etmiştir.
Mamafih onlar daha sert mevaddı [maddeleri]
istimal ettikleri zaman da aynı suretle hareket
eylemiştir. Elde mevcut mühürler buna delildir.
Asuriye heykeltıraşları, eserlerinde gösterdikleri
incelik kadar tenevvü [çeşitlilik] irae edememişlerdir
[gösterememişlerdir] . Bütün çehreler, başlar sanki
mahdut birkaç numuneden kopya edilmiş gibi
yekdiğerine müşa bihtir [benzer] .
Eşkal-i musavverenin vaziyetleri hemen daima
yeknesaktır. Bu öyle bir kusur ki bilhassa Asurilerde
nazar-ı dikkati celp eylemektedir. Onlar
muharebeleri, mübarezeleri tasvir etmeyi severlerdi.
Hükümdarın av alemlerini, hayat-ı adiye sahnelerini
musavver eserler de vücuda getirmişlerdi. Fakat bu
asarda bile Asuriye akvamının gaddarlığı nümayan
olmaktadır [görünmektedir] .
Mesela, bir kabartma var ki düşmanlarına galip
gelen Asur Banipal' in kendi saray bahçesinde bir
ziyafet verdiğini tasvir ve irae eylemektedir. Hadika­
i kasr [saray bahçesi] , enva-i ezhar [türlü çiçeklerle]
ile müzeyyen [süslü] ; bülbüller nağmeriz [şakıyor];
musikişinaslar rübap ve şeştarları ile mutrib [şarkıcı]
sürurnisar [neşe saçıyor] . Fakat bu ruhfeza şeyler
arasında bir ağacın dallarına asılmış bir kesik baş
görünüyor ki o da hükümdar-ı mağlubun ser-i
maktuudur [kesik başıdır] .
Asuriye ve Mısır memalikinde [ülkelerinde] icra
olunan taharriyat [kazılar] , pek müfit netayiç
[sonuçlar] verdiği halde Fenikelilerin sanayiini tetkik
için bunların asıl memleketlerinde yapılan taharriler
semeredar olmadığı gibi Kartaca şehri harabatında
[kalıntılarında] dahi bir fikr-i kafi ita edebilecek
asara destres olunamamıştır [ulaşılamamıştır] .
Halbuki Suriye sevahilinde karib [yakın] bulunan
Kıbrıs adasında vaktiyle Fenikeliler tarafından birçok
müstamerat [sömürgeler] ihdas edilmiş [kurulmuş]
olduğu cihetle cezire-i mezklırede [bu adada] tarih-i
sanatı tenvir edecek vesaik-i adide [pek çok belge)
bulunmuştur. Hatta milad-ı lsa'dan on asır
mukaddem [önce] Yunanilerin bu adaya yerleşmiş
olması, kendilerini Fenike sanayiinden iktibasa sevk
etmiş ve bu suretle, hayli terakki etmiş bulunan Şark
sanatı ile daha mebadisinde [önceleri] dolaşan Yunan
sanatını yekdiğerine takrip eylemiştir
[yakınlaştırmıştır] . Binaenaleyh bunlar ardındaki
nikat-ı teması tetkik eylemek oldukça merakaverdir
[ilgi çekicidir] . Asar-ı atika [eski eserler] taharriyatı,
Kıbrıs adasında, 1 860 senesinden itibaren başlamış
ve bilhassa Amerika-yı Şimali Hükümat-ı Müttehide
92
[Kuzey Amerika Birleşik Devletleri] konsolosu
Mösyö Cesnola birçok asar-ı zahire ihraç ederek
bunları New Y ork müzesine göndermiştir.
Yunanistan'da, İtalya' da, hatta Fransa'nın aksam-ı
cenubiyesinde [güney kısımlarında] bile Fenike
asarına tesadüf olunmuştur. Mamafih asar-ı mezkfıre
meyanında [arasında] fenn-i mimari nokta-i
nazarından calib-i dikkat şeyler görülmemektedir.
Kurun-ı kadimenin [eski çağların] İngilizleri olan
Fenikeliler, ayniyle zamanımızın İngilizleri gibi hayal
peşinde koşmayarak daima ameli, hakiki netayiç
[sonuçlar] araştırdıklarından, servet ve refah temin
eden ticarete süluk etmişler [yönelmişler] ve fani
zarafetlere, az süren inceliklere, uyunnevaz [göz
okşayan] fakat faide-i maddiyesi mefkut [kaybolan]
süslere ehemmiyet atfetmeyerek sağlam işler
yapmaya çalışmışlar. Onun için meydana getirdikleri
mebani [binalar] mevadd-ı terkibiyelerinin iriliği ile
göze çarpar. Fenike mabetlerinin bazılarında görülen
sütunlar, devrin sütunlarının şeklini andırırsa da
bunların zarafet ve ahengine asla yetişemez. Efkar-ı
meftureleri [eğilimlerinin] saikası [etkisi] ile
Fenikelilerin inşasını tercih eyledikleri şeyler
limanlar, rıhtımlar, tersaneler, kaleler olduğundan
bittabi bu kabil inşaatta resanet [dayanıklılık] birinci
gelir ve sanat, zarafet geriye kalır. Fenn-i mimaride
hayretbahş asar vücuda getiremeyen Fenikeliler,
heykeltıraşlıkta dahi akvam-ı saireye [diğer
kavimlere] tefevvuk edememişlerdir [üstün
gelememişlerdir] . Onlar, heykelleri bir eser-i
sanatdan ziyade bir meta-ı ticaret addederlerdi.
Yavaş yavaş saha-i faaliyetlerini tevsi ettikçe bütün
Akdeniz'e hükümran oldukları gibi Karadeniz'in ıssız
sahillerine de yanaşmışlar ve diğer taraftan Cebeli
Tarık Boğazı'na kadar olan sevahili de kamilen
dolaşmışlar ve ekser mevakide müstemlekeler tesis
eylemişlerdi. Fenikelilerin hırs-ı bipayanı [sınırsız
hırsı], kurun-ı kadime [eskiçağ] insanları nazarında
pür havf ü dehşet [korku ve dehşet dolu] görünen
Bahr-i Muhit-i Atlasi'ye [Atlas Okyanusuna] de
kendilerini sevk etmiş, Büyük Britanya 'ya kadar
onları götürdüğü gibi tekmil Afrika ' yı da
dolaştırmıştır. Bu seyahat-ı medide [uzun yolculuk]
esnasında onlar, kendilerine lüzumu olan veya
ticarete nafi olan şeyleri tedarikten bir an hali [geri]
kalmamışlardır. Gittikleri yerlerde kıymettar
madenler satın aldıkları gibi ahali-i mahalliyenin kız
ve çocuklarını da esir ederek başka tarafta füruht
etmişler [satmışlar] . Yanlarında bulunan Asuri,
Yunan mamulatını dahi bu vesile ile bey' etmişler
[satmışlar], hasılı Şark ile Garp arasında bir rabıta-i
mübadele tesis eylemişler. Bunların sattıkları emtia-i
ticariye arasında bulunan asar-ı sanat, Mısır ve Bo
Asuriye eserlerinin kaba taklitlerinden ibaret idi.
Fakat o zamanlar Garp ahalisi pek iptidai bir halde
bulunduğundan bu asar-ı mukalledeyi [taklit eserleri]
seve seve alıyor, Fenikeliler de bilazahmet imal
eyledikleri şeylere mahreçler [pazar] bulmakla
memnun olarak imalkerdelerini [imalatlarını] ıslaha
lüzum hissetmiyorlardı. Onlar bilhassa avan-ı
züccaciyede maharet gösteriyorlardı. Fakat bütün
maharetleri taklitten ibaret kalıyordu. Hatta bilahare
Yunanilerin terakkisi neticesiyle Yunan masnuatı
[sanat ürünleri] mazhar-ı rağbet olmaya başladığı
zaman Fenikeliler bunları taklide şitaban oldular
[hızla yöneldiler] .
Fenike heykellerinde anasır-ı muktebise [aktarılan
unsurlar] yerine göre değişiyor. Suriye'de yapılan
taharriyatta [kazılarda] pişmiş topraktan mamul
mini mini heykellerle vücud-ı insani biçiminde
yontulmuş tabutlar bulunmuştur. işbu asar-ı
mekşufe [bulunan eserler], Fenike sanatkarlarının
eserlerine kendilerini temyiz edecek müstesna ve
mümtaz bir şey ilave etmediklerini ve ancak pazar-ı
füruhda [pazarda] mal yetiştirmeye çalıştıklarını
gösteriyor. Kıbrıs adasında zahire [gün ışığına]
çıkarılan asar ise kısmen Asuriye ve kısmen [Yunan]
asarına müşabehet [benzerlik] ibraz ederek
[göstererek] Şark ve Garp nüfuzlarının imtizacı
[birleşimi] ile hasıl olduklarını irae ediyorlar
[gösteriyorlar] . Hülasa, vadi-i sanatda bir fikr-i
ibda, bir temayüz-i harikulade gösterememiş
olmakla beraber Fenikeliler kuyumculuk, kumaş
imalinde, avan-ı züccaciye ve boya ihzarında
Mesut müdürü
Ressam Osman Asaf
Matbaa-i Hayriye ve Şürekası
93
[hamlanma ında] o zamana göre pek büyük bir
terakki izhar etmişler ve seyran-ı mütemadileri
[sürekli dolaşmaları] sayesinde dahi sanatın inkişaf
ve tevsiine de hizmet eylemişlerdir.
Filistin - Yahudiler, Mısır ve Asuriye akvamı ile olan
sıkı münasebetlerine rağmen, her türlü hiss-i bedie
yabancı kaldıkları şöyle dursun, bu münasebet
onlarda sanayi-i nefise merakı uyandıracak yerde
onları büsbütün tebid eylemişti [uzaklaştırmıştı] .
Zaten Hazreti Musa kendilerini suret-i katiyede canlı
hayvan resmi yapmaktan men etmiş ve Yahudiler de
bu emre harfiyen mutavaat eylemişlerdi [boyun
eğmişlerdi] . Hatta Hazreti Süleyman, meşhur-ı enam
olan [herkes tarafından bilinen] Kudüs mabedini
inşaya kıyam eylediği [kalkıştığı] zaman levazımını,
mimarlarını, amelesini Fenike'den getirtmeye mecbur
olmuştu. Birçok defa yıkılarak tekrar inşa olunan bu
mabet, Kudüsü'ş-Şerif'in Roma imparatorlarından
Titus tarafından esna-yı zabtında kamilen tarumar
olmuş ve kütüb-i mukaddesede [kutsal kitaplarda]
mevcut tarifat üzerine ebat ve eşkalini tayin etmek
kabil olabilmiştir.
Mabadı var
Mehmed Faik
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA l l İKİNCİ SENE

2 5 MART SENE 1 3 2 8 __o_,_-=-�-:C
- --
[ 1 9 1 2]

Bahriye Nezaret-i Edirne Sanayi-i Nefise

celi/esine ait müzede Mektebi müdürü
Mus. de l'Amiraute ressam Hasan Rıza Bey in
'

H. Riza Bey
BİNA-YI SALTANAT SULTAN OSMAN-! EVVEL
Fondateur de la dynastie Ottomane
 BİR İKİ SÖZ
82 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi bu nüshası ile
ikinci senesine ibtidar ediyor [giriyor] . On formadan
ibaret olan birinci senesinde mesleğimize alakadri 'l­
istitaa [güç elverdiğince] çalışılmış idi. Yine aynı
koleksiyon bize bir hatt-ı hareket tayin ettiği gibi,
mesleğimiz hakkında kariat [kadın okurlar] ve
kariinimizi [okurlarımızı] de tenvir etmiş
[aydınlatmış] olsa gerektir.
Gazetemizin isminden yalnız ressamlığa ait mevaddı
[konuları] ihtiva edeceğine hükmolunabilirken
sanayi-i nefisenin her şubesini neşir ve tamime
[yaygınlaştırmaya] uğraştığı görülür. İhtimal bunu
muvafık bulmayanlar da olur: Ressamlar gazetesi
ressamlıktan bahsetmelidir. Hatta resmin biraderleri
olan heykeltıraşlıkla hakkaklıktan, hemşiresi
mimarlıktan bile bahsetmek bu isimle münasip
düşmez, nerede kaldı ki sütkardeşi musiki dahil-i
aile-i tasvir olsun, iddiası vardır. Hatır olur.
Müddeain-i kirama [bu iddiada bulunan okurlara]
şu birkaç satırla cevap vermek isteriz:
Resmin mülkümüzde maatteessüf ne revacı, ne
pazarı vardır. Şu nüshamızda Hamdi Bey merhumun
bir seri teşkil eden asarından her birisi Avrupa
müzelerinden, kral saraylarından birini tezyin
MüZE-İ ÜSMANİ MÜDÜR-İ SABIKI MERHUM HAMDİ BEY
Hamdi Bey. Ruh-ı beşerde bir
silsile-i namütenahi-i tahassüsat
[sonsuz hisler silsilesi] icat eden
sanat-ı bedi-i resmin
memleketimizde hakiki bir
müntesibi, riyasız bir perestişkarı
[hayranı] , samimi bir müdafii.
Yad edilmek istenildikçe bütün
müştakin-i sanayi-i nefise [güzel
sanatlara özlem duyanlar]
Hamdi Bey nam-ı mübecceline [yüce adına] karşı
derin bir hiss-i ihtiram ve tazim [sevgi ve saygı] ile
serfüru ederek [başını eğerek] merhumun sitayişhan­
ı iktidarı [sanat gücünün öveni] olacakları pek
tabiidir.
Hamdi Bey, meziyat-ı ilmiyesinin [bilimsel
meziyetlerinin], deha-yı sanatkaranesinin Şark 'ta iki
abide-i iftiharı, Garb'da birçok zade-i iştiharı
cavidani [ebedi] bir hayata nailiyet kesp etmiş bir
nadire-i hilkat, bir harika-i fıtratdır. Bigane-i şiir ve
sanat, ruhları okşamayan zahirin -nazarlara ifşa-i
esrar etmeyen Şark ' a mahsus menazır ve hayatı
tasvir hususunda Garb'da nasıl yüksek, yetişilmez
bir serir-i itibar [itibar tahtı] sahibi olduğunu ispat
etmiş ise, Garb'dan istifaza ettiği [feyiz aldığı] nur-ı
marifet ve medeniyeti Şark'a tamim [yaymak] ve
tatbike - hem bütün mevanie [engellere] rağmen
tatbike - hasr-ı hayat etmiş bir mücahid-i
maarifperverdir. Otuz sene evvel vatanın medeniyet-i
müstakbelesini, ihtiyacat-ı atiyesini [gelecekteki
95
ederken, mensup olduğu şu milletin elinde bir hatıra
olmak üzere muhterem bir mezar, bir lahid-i pür
sükundan [sükun içindeki lahitten] başka bir şey
kalmamış olması iddiamıza celi [açık] bir burhandır
[kanıttır] . Yalnız ressamlığa ait mecmua varak-ı
mehr-i vefa [vefa belgesi] gibidir, kim okur, kim
dinler. Sanayi-i nefisenin kaffe-i şuabatından [tüm
dallarından] dem vuran bu kitapçık Mesnevi'nin,
Men be-her cem'iyyetl nalan şodem
mısraı ile ihtimal, her yere sokulacak, her elde
dolaşacak ve herkese refakat edebilecektir. İkinci bir
maksadımız da sanayi-i nefise erbabını hangi şubeye
mensup olursa olsun ittihada [birliğe] davet etmek,
terakki ve tekamül vadisinde refiklerimizi
[dostlarımızı] teşci etmektir [cesaretlendirmektir] .
Bütün aczimiz, bütün noksanımıza rağmen bu
vadide say [çalışma] ve sebat azmiyle, ikinci sene
nüshalarımızı 1 6-20 sahifeye iblağ ediyoruz
[yükseltiyoruz] . Biz çalışacağız, tevfik Allahtan.
Ebuşşefik
ihtiyacını] düşünerek küçük bir müze, küçük bir
Sanayi-i Nefise Mektebi, evet, böyle küçük her
dimağ-ı mağşuşun [karışık zihnin] okuyup
anlayamayacağı bir mukaddime-i intibah [uyanışın
ilk adımı] ile başlayıp büyük bir tarih-i inkılab ve
terakki ihzarına [hazırlığına] teşebbüsü düşünülürse
Hamdi Bey şahsının ulviyeti, fıtratının maye-i asaleti
olanca pakize-i tecelliyatı ile görülür.
Bugün geçmiş zamanlara irca-i hatıra edenler
şüphesiz maarifi bir haristan-ı üryani-i baridi
[soğukluğun, çıplaklığın dikenliği] ile yaşatmaktan
zevk alan mazi-i biinsafın [insafsız geçmişin]
acılıklarını hissederler, işte Hamdi Bey o mazi-i
biinsafın mecnunane [çılgınca] tecessüsleri
[merakları], birahmane [acımasız] teseyyüpleri
[ihmalcilikleri], şeytani istihzaları altında bir cehd ü
cidal-i daimi [süreli savaşım] içinde yaşama kla
beraber azın ü sebat göstermiş; vatanına bugünkü
hazine-i nefais-i tarihiyeyi, Osmanlı Müzesi' ni
kazandırmıştır. Evet, Hamdi Bey cidden, Moliere'in,
" Hekim olanlar kendine isnat edilen hatalara
tahammül gösterir, sabır ve sükutla mukabele
ederler," cümle-i hükmiyesini mesai-i zatiyesine
[kişisel çalışmalarına] rehber-i hareket ittihaz etmiş,
büyük bir hekim, Bossuet' nün, "Kendinden başka
kimseyi düşünmeyen insan şayan-ı muhabbet bir
insan değildir," düstur-ı insaniyesini tatbikten
ayrılmamış bir feylesoftur. Bunun içindir ki merhum,
devr-i sabıkın neşr-i maarifden [örgün eğitimden]
mütevahhiş [korkan], itila-i meratibe [mertebece
 Müze müdürü merhum Hamdi Bey
Le tres regrette Hamdi Bey, ancien directeur de Musee de Constantinople
yükselmeye] aşık, cem-i servete [servet biriktirmeye]
haris kafile-i pür cehlinin [pür cahil kafilenin] ne
hevesşiken [heves kırıcı] isnadatına [yakıştırmalarına]
bir ehemmiyet-i mahsusa vermiş, ne de münevverü'l­
efkar [aydınlık düşünceli], hürriyetperver gençlere
83 iltifattan, muhabbetten kendini mene mecbur
tutmuştur. Müracaat eden ezkiya-yı evlad-ı vatanı
[va tanın en faziletli, lekesiz evlatlarını] himayet ve
sahabet [sahiplenme] hususunda, irşat [aydınlatma]
hususunda gösterdiği ulüvv-i cenab [cömertlik]
namütenahidir. Huzuruna serbesti-i duhule [serbestçe
girmeye] nail olan bir dostumdan dinlemiştim:
"Hamdi Bey," diyordu, " mağrurane bir aheng-i
teleffuz ile, 'Il n 'y a pas de bassesse que je ne passe
pour mon musee (Dünyada hiçbir bayağılık yoktur
ki müzem için irtikap etmeyim [benimsemeyeyim] ) '
cümle-i feylesofanesini itmam ederken
[tamamlarken], ben de tesadüfen oda kapısından
içeri girmiştim. Zemin-i muhasebenin [sohbetin]
esasına adem-i vukufumla [vakıf olamamakla]
beraber o dakika içinde hazırunun [odada
bulunanların] dudaklarında uçuşan birer hande-i
takdir [takdir gülüşü], bana biraz evvel yine bu
odanın istifadeli mübahasat-ı ilmiyeye [bilimsel
sohbetlerin] cevelengah [dolaştığı yer] olduğunu
ihsas etmişti. Gerçi biraz sonra takdirimin fevkinde
parlak bir ders-i ulvi-i hamiyet dinlemekle ruhumda
samimi, derin bir neşe-i iftihar hissettim ve Hamdi
Bey namına ilelebet hissedeceğim. "
O gün merhumun ziyaretine gelen, fazail-i ilmiyesine
[ilmi faziletlerine] meftun [hayran] ecnebi dostları
Hamdi Bey'e memleketlerinde yüksek maaşlı bir
96
memuriyet teklif etmişler. Hamdi Bey bu teklifin
şöhret-i maddiyeden başka daha neler
kazandırabileceğini istifsar etmiş [sormuş]. Onlar da
bu derece şaşaalı bir vüsat-ı maişet teminine
mukabil artık başka ne gibi bir hisse-i menfaat
taharrisine [arayışına] ihtiyaç hissedildiğini istimzaç
etmişler [sorgulamışlar]. İşte bu istimzacın
neticesidir ki Hamdi Bey mensubu olduğu millete ait
medeniyet ve maarifinin terakkisine hasr-ı emel,
vakf-ı hayat etmekle zevk-i manevi aldığını epeyce
anlatmıştır.
Hamdi Bey, Sadrazam Edhem Paşa merhumun
ferzend-i necibidir [necip evladıdır] . Fransa mekteb-i
aliyesinde on beş seneye karib [yaklaşan] muntazam
bir tahsil görmüş ve ayrıca Boulanger ve Gerôme
gibi esatize-i ressamanın [usta ressamların]
atölyelerine de devam ederek çalışmıştır. Hukuk,
siyasiyat, felsefe-i tarihdeki iktidar-! alimanesi
sayesinde İngiltere, Fransa ve Almanya gibi düvel-i
muazzama [büyük devletler] cemiyat-ı ilmiyesinde
bir sandali-i kabule [hükümetleri nezdinde kabul
görmeye] mazhariyeti ve doktorluk unvan-ı
mefharetine nailiyeti, Osmanlılık namına bizim için
pek büyük bir sermaye-i mübahatdir [haklı bir gurur
nedenidir] . Hayat-ı hususiyesine vakıf olan zevat,
merhumun eyyam-ı mesaisinde [çalıştığı günlerde]
pek az bir fasıla-i istirahat bulabilirler. Ben öyle
diyebilirim ki Hamdi Bey, Fenelon felsefesiyle
yaşamış, o mütenevvi [çeşitli] vezaif-i resmiye içinde
bir Rubens dimağı ile düşünmüş, Gerôme fırçasına
istiğna gösteren [sakınan] güzelliklerden istifade
etmiştir.
 İ STİGRAK-I ŞEBAB
La reverie de la jeunesse
Darülmuallimat resim muallimesi Müfide Hanım
Nam-ı ulvisinin ensal-i atiyeye [gelecek kuşaklara]
yad-ı sitayişi tevarüs edeceği [miras kalacağı] pek
bedihi [açık] bulunan bu büyük ressamımızın, bu
Osmanlı Müzesi ' ni ihya eden vücud-ı muhteremin
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti aza-yı müessisi
[kurucu üyesi] birer evlad-ı manevisi, birer şakird-i
marifetidir. Biz bu sanat sıhriyetinin [akrabalığının]
bahş ettiği salahiyet-i mümtaze ile itiraf ediyoruz ki
devr-i sabık [önceki devir] Hamdi Bey'i memlekete
tanıtamamak, heves-i mesaisini kırarak müteneffir
84 [nefret eder], bimecal [mecalsiz] bırakmak
hususunda ne manialar icat etti ise, devr-i hazır da
her dem mütebeddil [değişen] maarifi ile Hamdi
Bey'i tanıtma, onun mesai-i hamiyetperveranesini
takdir, deha-yı sanatkaranesini tebcil [saygıyla
yüceltme] hususunda lakaydiler gösterdi: Biz
hükümetten, Maariften - Müze idaresine talik ettiği
[astığı] levha-i takdirden ziyade - bir şey, bir
kadirşinaslık bekliyor idik. Senelerce yetim-i sanat
yaşayan genç ruhları artık bir mehd-i tefeyyüz ve
itibar [feyiz ve itibar beşiği] içinde perverişyab-ı
kemal edebileceğini [yetiştirilebileceğini] mahrum-ı
97
"Mufide Hanoum "
mahasin [güzellikten mahrum] muhitimize ihsas
etmesine intizar ediyor idik [bekliyorduk] . Halbuki
merhumun vatana miras-ı meşruu olacak bir eser-i
nefisini bile Müzemizin kuşe-i ihtiramımında [saygın
köşesinde] görememekle dilhunuz [üzgünüz] . . .
Bugün Şark'ta yetişip her şükUfesi [açan çiçeği]
medeni bir payitaht müzesinin sine-i kabul ve
himayetinde gülümseyen bu mahsul-i deha-yı
marifetin biz, sahifelerimizdeki zıll-ı makusu
[yansıyan gölgesi] ile müştakin-i erbab-ı sanata
[sanat ehillerinin dostlarına, bekleyenlerine] böyle
birenk [renksiz] bir güldeste-i takdir arz ediyoruz.
Heveskar nazarların, mütehassir [hasret çeken]
ruhların ilelebet tavafgah-ı tetebbuu [inceleme alanı]
olacağını ümit ettiğimiz bu tablo kopyaları, bu
bizden, kıymet bilmeyen muhitten koparılmış, belki
istemeye istemeye ihtiyaç mukabilinde satılmış bu
nadide çiçekleri arzu ediyoruz ki istikbale şevkamiz
[coşkuyla karışık] teselliler emelefza [emel dolu]
vaatlerde bulun u n .
Sami
 BiR DÜŞÜNCE
Bizim nemiz var bilmiyoruz:
Kalemim dilsiz kaldığı çok yerde fırçayı bülbül eden
bu ince, bu güzel sanatın mecmuasına, benim gibi
bir santimetre doğru çizgi çizemeyen birinin yazı
yazmaya yeltenmesi kadar gülünç bir şey olamazsa
da, elim ne kadar beceriksizse gönlüm o kadar
yüksek, isteğim o kadar geniştir. Tanrıya çok
şükürler olsun, çok işlerde olduğu gibi, bu sanatta
da milletimiz başkalarından pek geri kalmamıştır.
Bizim, Avrupa galerileri gibi sergiler açacak kadar
tablolarımız yoksa da, bizim zenginliğimiz başka
türlüdür, bizim malımız başka türlü güzeldir, başka
yüzden değeri vardır. Biz milletimizin değerini
bilemiyoruz, anlayan iş erleri onları beğeniyorlar,
pek değerli buluyorlar; biz göremiyoruz, o cevherleri
toz toprak altında bırakıyoruz, ortaya koyup
kendimizin nelerimiz var gösteremiyoruz, bunları
bize bırakanların adlarını yaşatamıyoruz. Biz el
malına bayılıp bakarken, eller bizim malımızı birer
birer aşırıp kendi yurtlarını donatıp beziyorlar.
Sanatta da hür olmalıyız:
Şimdi " Ressamlar Cemiyeti " adı ile dinç kafalı, işler
elli gençlerden bir dernek kuruldu, bu eksiğimiz de
kapandı. Bu dernekçilerin çoğunu tanırım, iş eri,
sanat ıssı [sahibi] usta beyler, efendilerdir. Bu işin
üstesinden geleceklerine ümidim itikat derecesine
varıyor. Yalnız bir ricam var. Bu ricamı, haşa,
kendilerine karşı yol öğretmek gibi tutmasınlar.
İzinleriyle söyleyeyim. Belki doğruya yakın
bulacaklar, bulmazlarsa bile ancak temiz bir
yürekten, vatan sevgisi ile dolu bir gönülden
kopmuş bir söz, ama kısa düşünmüş desinler. Ben
Garb'ın işlerini beğenirim, Şark'ınkileri pek severim.
İsterim ki Osmanlı ülkesinde şu genç Osmanlı
ustalarının çıkaracakları şu mecmua yapraklarının
çoğu sabah güneşi ile parlasın. O parlak sahifelere
çarpan Şark medeniyeti Şark sanatının nuru
üzerinde balkıyıp, yeniden dört yana ışık versin, fen
ve sanatta da bir hürriyetimiz olduğunu göstersin.
Hem uzun söz ne lazım, biz bile Garp işlerine
doyduk, hele Avrupa bıktı. Şimdi bizim nemiz var
görmek istiyoruz, Avrupa da göstersinler diye bizi
bekliyor. •
Mecmuaya neler konulmalı:
Her ne kadar ben bu işten pek anlamazsam da,
güzele bakmamak, güzeli sevmemek olur mu?
Yabancısı olmakla beraber bu sanatın baygınıyım.
Nerede bir tablo, nerede böyle bir mecmua
85 görürsem derin bir dalgınlıkla seyrederim. İşte,
yıllarca süren bu seyircilik, bu görgü bana şöyle bir
düşünce, şöyle bir istek bıraktı.
Gönül bu ya, isterim ki mecmuanın her sayısı ayrı
ayrı işler için bulunmalı. Sözün gelişi birinci
parçasına ün almış hattatların yazılarından birer
örnek, hele padişahların, büyük adamların el
yazmaları, tuğralar, mühürler, imzalar, meşkler
konulmalı. Hamiyetli vatandaşlarımızın birçoğunun
bu örnekleri vereceklerini bilirim. Elverir ki o
98
zatların adları yazılmalı ve şimdiden rica ilanı
verilmeli.
Sonra kalemkar işleri hücre, çiçeklik, duvar ve
tavandaki eski suluboya resimler. Ne kadar kaba
olursa olsunlar yıllar uzadıkça değerleri yükselir.
Üçüncü, "dekor" denilen bezeği, ziynetler, sular,
süsler, yazma Kuranların sure başları, aşır, hizip
çevirmeleri, dokuma, halı, kilim, yağlık, çevre,
çember, havlularımız üzerindeki işleme, nakış ve
oyalar.
Dördüncü, eski, ağır ev eşyamız, fincanlar, zarflar,
sitiller [bakraçlar] , kavukluklar, rahleler filan gibi.
Beşinci, milletimizin eski ve yeni üst ve kılıkları,
kadınlarımızın gerdanlık, bilezik gibi bezeğileri,
hatta zırhlar, kalkanlar, silahlar.
Altıncı, eski resimler. Varsın menazırsız, varsın kaba
olsun.
Gerek fotoğrafla, gerekse boyalı, vatanımızın seyir
yerleri, gözü okşar peyzajları.
Yedinci, vatanımızda mimarlık. Kubbe, kemer, direk
başları ve dipleri. Bunların üsluplarını ders
verircesine saymalı. Ama buna Yunan, Roma,
Bizans da karışacakmış: " Yer yapıyı zapt eder, "
derler. Bizim toprağımızda değil mi, bizim olmuştur.
Hem birçoğumuz üslup nedir bilmiyoruz.
Sekizinci, büyük yapıları yapan mimarlarımızın,
ressamlarımızın tercüme-i halleri [yaşamöyküleri] ve
yaptıklarından birer örnek. Bunlar arasına
Avrupa 'nınkiler de girebilir.
Dokuzuncu, çiniler. Bunlar devir devir ayrılarak
birer örnek alınmalı. İsterim ki boyalı da olsunlar.
Büyük kapıların Üzerlerinde kakma ve işlemeler de
unutulmasın.
Onuncu, "mefahir-i milliye" [milli iftiharımız]
denilen atalarımızın karada, denizdeki cenkleri
resimleri. Bozgunluğumuzu gösterir bile olsa ziyanı
yok.
On birinci, Garb'ın pek parlak parçaları.
İsteğimin ucu bucağı yoksa da, " Çok oldun! "
denecek diye korkup b u kadarcığı ile kalıyorum.
Şimdi, soracaksınız ki bunları nerede bulacağız?
Kütüphaneler, camiler, türbelerde, Müzemizde,
Hazinemizde elli yıllık sermaye duruyor. Yalnız
üşenmez, yorulmaz, bıkmaz kişiler ister, bu cemiyet
arasında da bu gibi erleri görüyorum. Hemen
Tanrım yardımını yoldaş etsin. Amin.
Safvet
 TEZ H İ P
Tabiatın müncezip [tutkun] olduğu mahasini [güzelliği]
camiiyetle [toplamış] şaşaanüma bir vech-i müstesna
[müstesna görünüş], elbette nazarrübadır [göz alıcıdır] .
Mücella-yı bedayi-i kudret olan o levha-i garra [parlak
levha], dest-i beşerin [insan elinin] tezyinatına arz-ı
ihtiyac etmekten daima müberradır [uzaktır] .
Fakat o n u r hissinin incilagahı olan vücud-ı
nazininin, mesela zerendud [altın yaldızlı] bir came-i
sebzin [yeşil elbise] ile tezyin edilerek [süslenerek]
sırma saçlarının - zerefşan [altın saçan] tabirine
sezavar [layık] bir halde - kemal-i maharetle
omuzları üzerine dağılması, bahar sabahında bir
verd-i mutarranın [taze gülün], güneşin yaldızladığı
yeşil yapraklar arasından arz-ı didar eylemesini
tanzir eden [anımsatan] o çehre-i dilfüruzun [gönül
aydınlatan yüzün] melahatini [güzelliğini] dübala
[iki misli] eyleyeceği tabii değil midir ? ! . .
Ezhar-ı rengarenk [rengarenk çiçekler], enzara
[bakışlara] daima letafetnümadır [hoş gelir] .
Bu letaif-i münkeşife-i tabiatın [doğanın
güzelliğinin], bir müzeyyinin [ süslemecinin]
telvinatına [boyamasına] muhtaç olmaktan vareste
[bağımsız] bulunduğu hüveydadır [aşikardır] .
Lakin bu dilfirib [güzel] şükUfelerin [çiçeklerin],
tabiattaki hüsn-i cazibedarı taklide muktedir bir
dest-i maharetkar [mahir el] ile deste-i mahasin
ıtlakına [denilmesine] şayan [layık] bir hal-i
mecmuiyete [derlenmiş duruma] getirilerek altın
yaldızla tezyin edilmiş gayet zarif bir çiçekliğe vaz
olunması [konulması] bunlara başka bir nuraniyet
bahş edeceği bedihi [açık] değil midir? ! . .
Sana e y nfır-ı mücessem nice teşbih edeyim
Yok iken vech-i şebeh taze nihal-i çemeni
O bulur came-i sebzin-i varakla revnak
Sen ise ahsen olursun çıkarıp pireheni
gibi şu hane-i hayaller, şairane şetaretler [sevinçler],
ziynetin adem-i lüzumuna [gereksizliğine] burhan
[delil] addedilemez.
Bir cism-i nuraninin [ışıklı cismin] - bedrin
[dolunayın] buluttan taarrisini [çıkışını] andırır bir
halde - piraheninden [gömleğinden] tecerrüt eylemesi,
hüsnünün [güzelliğinin] kemal-i zuhuru [tam
görünür] olduğu cihetle ahseniyetin [güzelliğin]
tahakkuku tabiidir. Fakat yine o üryan vücudun
86 alelade bir haline - kemal-i zarafetle tezyin edilmiş bir
sedir-i naze [güzel sedire] ittika ile [dayayarak] başını:
D irahşan oldu gördüm beş hilal ü stünde bir hurşld
mısramı yad ettirecek surette avucunun içine alarak
altın renkli perişan saçları arasından baygın baygın
nigah etmesinin [bakmasının] kat kat tercih
olunacağında şüphe var mıdır ? ! . .
Şeyh Sadi:
Hacet-i meşşata nist rfıy-ı dilaram ra
99
diyor. Ever öyledir. Fakar o ruy-ı dilaram [sevgili yüz],
lerafet-i tabüyeyi muhafaza ermek şartı ile bir ziynet-i
matbuaya [güzel süse] iktiran eylerse [yaklaşırsa,
dönüşürse] elbette daha ziyade cazibedar olur.
Hüsnühat da böyledir. Mükemmel bir hattatın
maharet-i fevkalade ile vücuda getirdiği bir levha-i
dilara [gönül süsleyen levha], münevver bir sima gibi
ruha sefabahşadır. Fakat o eser-i nefis, letafet-i
zatiyesiyle mütenasip bir tezhib-i mahiraneye
mukterin olursa [yaklaşırsa] hüsnü, elbette sadberk
[katmerli gül] gibi katmerlenir.
Güzel kağıt üzerine güzel hat ile yazılmış bir
Mushaf-ı şerif [Kuran], tezhip olunmazdan
mukaddem [önce] de şaşaadardır.
Fakat o kitab-ı müstetaba [güzel kitaba], bir
müzehhib-i nefasetperverin elinden çıktıktan sonra
atf-ı nigah edilirse [bakılırsa] ruh, hakikaten
müstağrik-ı envar [aydınlıklara, ışıklara dalmış] olur.
Maani-i kudsiyesinin [kutsal anlamlarının] parlaklığı
elfazından [sözlerinden] feveran ediyor zannolunur.
Güzel yazı ile yazılmış bir hilye-i saadet levhası
tezyin olunmazdan evvel de münevverdir.
Lakin bade't-tezhib [tezhipten sonra] imale-i nazar
edilirse [incelenirse] nurün alan ur [Peygamberin
ihsan, bağış ve bereketinin göründüğü yer] olarak
tecelligah-ı feyz-i nebevi [Peygamberin feyzinin
tecelli ettiği yer] ıtlakına [denilmesine] sezavar
[layık] bir hal-i enveriyet [ışıklı hal] iktisap eylediği
[kazandığı] görülür.
İşte bunun için vaktiyle Osmanlılar, nefaset nokta-i
nazarından ehemmiyet-i mahsusayı haiz olan ve
fenn-i güzin-i tersimin alem-i İslam 'a has bir şube-i
mühimmesi bulunan sanat-ı tezhibin [tezhip
sanatının] memleketimizde revnakyab-ı kemal
olmasına [parlamasına] itina eylemiştir.
Vatanımızda hutfıt-ı lslamiye'nin mukaddime-i
terakkiyatını [ilk gelişmesini] ihzara [hazırlamaya]
himmet [yardım] buyurmuş olan Sultan Bayezid-i
Sani [II. Bayezid] hazretleri, asar-ı celile-i diniyesinden
bulunan cami-i şerifi inşa ettirdikleri sırada şimdiki
Kağıtçıların karşı tarafında yedi dükkan yaptırmış ve
bu dükkanlarda tezhip ve teclit [ciltleme] sanatı icra
ile taammümüne [yaygınlaşmasına] hizmet eylemek 87
üzere - o zaman bu gibi sanayi-i nefisenin yegane
itilagahı [yükseldiği yer] olan - lran'dan lstanbul'a
üstatlar celp eylemiştir.
Sanat-ı dilpesend-i tezhibin [gönlü hoş eden tezhip
sanatının] vatanımızda tenevvürüne [nurlanmasına]
ihtimam etmiş olan kudema [eski ustalar] : Behzad,
Emir Ahmed, Ata' dır.
Bu zevat, hem müzehhiplikte hem de mücellitlikte
izhar-ı kemalat eylemiştir [yetkin olduklarını
göstermiştir] . Zaten şu iki bedia-i sanat birbirinin
lazım-ı gayri müfarıkıdır [ayrılmaz parçasıdır ] .
Behzad'ın tezhipteki maharetinden başka, doğrudan
doğruya ressamlığa intisabı vardır.
Vaktiyle büyük büyük rağbetlere, kıymetşinasane
muhabbetlere mazhar olan sanat-ı rakika-i tezhib
 ZEKERİYA KOYUNDE BİR KÖŞE " Un coin dans le village "
Kuleli-i ldadi-i Askeriyesi resim muallimi Sami Bey in "Peintre Sami "
[incelikli tezhip sanatı], bu marifet-i İslamiye
memleketimizde hakikaten teali eylemiş [yükselmiş]
ve şubelere ayrılmıştır.
" Zerefşan, zerenderzer, pesend, bulut, sadberk,
şüklıfe" gibi ıstılahatı [terimleri] , dakayıkına [ince
ayrıntılarına] mahsus tabiratı [tabirleri] vardır.
Hattatin [hattatlar] yazar, müzehhibin [müzehhipler]
tezhip ederdi. Böylelikle nice asar-ı lamia-i
kıymetdar vücuda gelmiştir.
Firdevsaşiyan [cennetlik] Sultan Abdülmecid Han
hazretlerinin türbe-i münifelerinde [yüce
türbelerinde] bulunan bir Mushaf-ı şerifin [Kuran'ın]
tezhibini misal olmak üzere irae eyleriz [gösteririz] .
Sanatkar, bu kitab-ı mukaddesin tezyininde cidden
pek büyük bir iktidar ibraz eylemiştir [ortaya
koymuştur]. Sure-i celilenin baş taraflarındaki elvah-ı
tabdarın [parlak levhaların] kaffesi [tümü],
yekahenk [ahenkli] olduğu halde hiçbiri diğerinin
aynı değildir.
İnsan, tehalüf-i suverden [şekillerin birbirini
izleyişinden] neşet eden [yayılan] bu müsabaka-i
letafete [güzellik yarışına] nigeran olunca [bakınca]
tabiat-ı beşeriyenin [insan doğasının] ibda-ı
mahasindeki [güzellik yaratmadaki] iktidarına
hayrette kalıyor.
Bir zaman, esatize-i muhteremenin müzehhep yazı
levhalarına malikiyet hakikaten medar-ı saadet idi.
Vicdanlar, bu nefaisi [güzelliği] temaşa ile telezzüz
ederdi [zevk alırdı ] . Hanmanlar [evler] bu measir-i
1 00
'
milliye [milli eserler] ile tezeyyün eylerdi [süslenirdi] .
Hutlıt-ı İslamiye herkes indinde muteber
olduğundan sanat-ı tezhib de bittabi kıymetli idi.
Ahiren [son zamanlarda] hattatlık inhitata [çöküşe]
yüz tuttuğundan levazımından olan müzehhiplik de
nazarı itibardan sukut eylemiş [düşmüş] ve işte
bunun için erbabı pek a'Z kalmıştır. Bugün
müzehhiplik Mücellitbaşı Ali Ragıb Efendi,
Trabzoni Osman Yemeni Efendi, Bahaeddin Efendi,
Ali Efendi, Hakkı Efendi, Safvet Efendi, Şevket
Efendi gibi birkaç zata münhasırdır.
Müzehhiplerimizden bahsediyorken merhum Hüsnü
Efendi'yi yad etmemek kabil değildir. Hüsnü Efendi
cidden nezih [ince] bir tabiata malik olduğundan bu
sanatta pek ileriye gitmiştir. Talik hattını da
mükemmel surette tahsil eyleyerek üstad-ı alişanımız
Sami Efendi hazretlerinden icazet almıştır.
Sanatkar-ı muhterem Ali Ragıb Efendi'nin tezhibe
dair hayli asarı ve yağlıboya ile tersim olunmuş iki
kıta tablosu manzurumuz olmuştur [tarafımızdan
görülmüştür] . Ali Ragıb Efendi, yirmi bin kuruşa
kadar Mushaf-ı şerif [Kuran] tezhip eylemiştir. Sadr­
ı esbak [eski sadrazam] Mehmed Emin Ali Paşa
merhumun yazdırdığı bir Mushaf-ı şerifi beş yüz
liraya tezhip etmesi takarrür eylemiş
[kararlaştırılmış] ise de sadr-ı müşarünileyhin [adı
geçen sadrazamın] vuku-ı irtihali [vefatı] üzerine geri
kalmıştır. Bu Mushaf-ı şerifin suret-i tezhibini irae
eyleyen ve bütün noktaları geçme olarak tersim
 edilen numune manzurumuz olmuştur. Ali Ragıb
Efendi' nin kudret-i müzehhibanesi şu eserinde de
münceli oluyor [ortaya çıkıyor]. Sanatı tevsi
eyleyerek [dallandırarak] tabaklar üzerinde icra
ettiği cilvekari tezhip ise cidden görülmeye şayandır.
Suret-i mükemmelede tezyin eylediği - ikişer metre
irtifaında [boyunda] - iki adet vazo Paris sergisinde
teşhir edilmiştir. Süleymaniye Cami-i şerifinin hin-i
tamirinde [tamiri sırasında] kubbe içindeki yazılarla
diğer elvah-ı kebireyi bu zat tezhip eylemiştir.
Osman Yemeni Efendi, hakikaten güzide bir
sanatkardır. Hüsn-i tabiatına [zevk güzelliğine] delil
olacak nice asar vücuda getirmiştir. Alelhusus
[özellikle] birkaç Mushaf-ı şerif tezhip eylemiştir.
Resme de irıtisabı vardır.
Bahaeddin Efendi'nin bu sanatta büyük bir iktidara
malik olduğu tezhibat-ı nefisesiyle sabittir.
Diğer zatların da asar-ı kesiresi mevcuttur.
HEYECAN - ! S ANAT
88 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti münevveresine ithaf
Bizde sihir kuvveti, feyz-i bülendi [yüce feyzi]
layıkıyle takdir edilemeyen şuabat-ı irfandan [bilim
dallarından] biri de sanayi-i nefisedir. . . Ekserimiz
nefais-i sanata süs, eğlence arayan boş ve tembel bir
gözle, sathi, gayri samimi, teheyyüç [coşku] ve
tahassüsten azade bir nazarla bakarız. Bizim bu,
üzerine hiç ziya saçılmamış bir itiyadımızdır. Of! . .
Bedayi-i sanatın huzur-ı mahasininde heyecan
raşeleri ile çırpınmayan ruhlar ne kadar hissiz,
perestiş [hayranlık] şuleleriyle pırıldamayan nazarlar
ne kadar hayatsızdır ! . .
Vatanın mühim, esaslı tahavvülata [değişime],
tahavvülat-ı ictimaiye ve fikriyeye muhtaç olduğu şu
nazik devre-i intibahta [uyanış devresinde]
halkımızın sanayi-i nefise hakkında gösterdiği
lakaydiyi, beslediği telakkiyi kırmak, bu sahada da
bir inkılap yapmak, zahirde [dışardan] ihtimal
ehemmiyetsiz görünür fakat hakikatte pek büyük,
pek kıymettar bir vazifedir. Emin olmalı ki nefais-i
sanat için vicdan-ı halkda mevcut rükudete
[durgunluğa] zinde bir müvecceh [ilgi], bir
müvecceh-i perestiş ve heyecan serpildiği gün,
memlekete mühim bir hizmet ifa edilmiş, dimağ-ı
vatana, bir müddet gayri meri [görülmez] kalsa bile,
müşaşa [parlak] bir nur, bir mehtap saçılmış
olacaktır.
Güzellik iyilik tevlit eder [doğurur] . . . Bedayiin,
nefaisin itila-i ruha [ruhun yükselmesine], tasfiye-i
hissiyata [duyguların arınmasına] çok tesiri vardır.
Ruhu ahlakın lehine olarak inceltecek ve yükseltecek,
ona asıl ve ulvi bir lerziş-i hayat, bir lerziş-i heyecan
[coşku ürperişi] verecek kuvvet güzelliktir, bedayi-i
sanatdır. . . İşte bu nükteden [ince manadan]
dolayıdır ki halkın sanayi-i bedia hakkında gösterdiği
lakaydiyi, beslediği telakkiyi kırmak ruh-ı milletde
bir inkılab-ı feyizkar yapmaktır. . .
101
Ha ılı u sanac-ı kadim e-i İslamiye [eski İslam
sanan], b ugü n u ze\'atın vücudu ile kaimdir.
Eski mergubiyetini [rağbetini] kaybetmiş, pek
ehemmiyetli bir marifer-i milliye iken kıymetten
düşmüş olan hüsnühamn halihazırını görünce insan
müteessir oluyor. Lakin hartatlıktan daha aşağıya
düşmüş olan müzehhipliğe bakınca ağlıyor. Zira o
güzellikleri, o letafetleri hal-i ihtizarda [can çekişme
halinde] görüyor. O hünerzerrin-i lslamiye' nin hak-ı
siyah-ı nisyana [unutulmanın kara toprağına]
gireceğini anlıyor . . .
Şu nurani sanatımızın zulmetabad-ı ademe
[yokluğun karanlıklarına] gitmemesi için bir çare
bulunmasını Maarif Nezaretinin himmetinden
intizar eyleriz [bekleriz].
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
Müterakki milletlerin asar-ı sanata, bedayi ve nefais
teşhir eden müzelere karşı besledikleri o tasavvur ve
tahayyül olunamaz iptila [düşkünlük] ve
heyecanlardan artık bir nuhbe [hisse], bir mana-yı
intibah çıkarmak zamanı geldi, hatta geçti . . .
Avrupa 'da müzeler bir mabet; tablolar, heykeller,
tarihi eşyalarla müzeyyen birer mabed-i hüsn-i
sanatdır. Oralara kalpte bir heyecan-ı dindarane ile
girilir, nefais ve maaliyata [yüksek düşüncelere]
karşı necip hürmetler ve perestişlerle [hayranlıklarla]
titreyen derin ve pür hayat [yaşam dolu] bir ruh,
yüksek ve temiz bir dimağ ile çıkılır. .. Filhakika
[gerçekten de] "güzellik "i, "tarih"i yaşatan bu
muazzam müzeler vicdan-ı halkda heyecan-ı sanat
uyandırmak için pek nafiz [etkileyici] ve müfit bir
tesir, bir mürebbi-i his ve fikir tesiri yapıyor. . . Bu
meşherier [sergiler], müzelerdir ki milletin
hissiyatını, efkarını derinleştiriyor, yükseltiyor! . .
Ş u manzaradan, intibah saçan ş u mesut ve mualla
manzaradan bir hisse-i ibret, bir hisse-i teheyyüc
almak için yalnız sanatkarlalilmız, yalnız halkımız
değil, aynı zamanda Maarif Nezareti de ateşin
[coşkun] bir şitab [hamle] göstermelidir. .. Ah, bizde
de bedayi-i sanatı zaferle teşhir eden müzelerin
çoğalması ve halkın bu müzelere layık olduğu
ehemmiyeti verebilecek bir seviyeye çıkması ne
kadar şayan-ı temennidir! . .
Evet, vicdan-ı millete heyecan-ı sanat ilham ve ilka
[telkin] etmek için sanatkarlar çalışmalı, mukaddes
bir ayda Allaha kavuşmak isteyen genç bir ruh
hararet ve metanetiyle çalışmalı. . . Fakat Maarif
Nezareti de, yapacağı işin lüzum ve ehemmiyetine
itikat edenlerde görülen bir azm-i ahenin [çelik
azim] ile sanatkarlara istinatgah [dayanak] olmalı . . .
3 Şubat, 1 32 7 [1 9 1 1 }
Raif Necdet
 MUSİKİMİZ
Osmanlıların mazisi fütuhat [fetihler] ile mali [dolu],
hayatı askerlikle tevem [ikiz] olduğu, bize mensup her
şeyde bedidardır [aşikardır]. Musikimize asker gözü ile
bakılırsa önde pişdarı [öncüyü] {peşrev) onu takip
eden, ağırlıklar ve kuvve-i külliye (kar, nakş, beste, her
usulden şarlalar) en sonra da saz semaisi (aksak semai)
yani dümdarı [artçısı] ile bir kafile-i harbi andırır.
Ben bu nokta-i nazardan düşünür de, mesela
peşrevde bütün pişdar vezaifini ararım, pişdar dahil
olduğu bir şehri, bir karyeyi [köyü] , rehgüzarına
[yolu üstüne] tesadüf eden bir ormanı devir ve teftiş
ve kendisini takip eden ordunun harekat ve
sekenatını [duruşunu] tanzim ve temin etmekle nasıl
muvazzaf [görevli] ise peşrev de dahil olduğu faslın
gavamız-ı fenniye [teknik karmaşası] ve kavaid-i
seyir ve harekatında öylece basiretkardır. Bir
şehirden çekilen bir ordunun harekat-ı
kahramanane, fakat adilanesi sekene [şehir sakinleri]
üzerinde bir muhabbet uyandıracağı bedihidir
[açıktır] . Galib-i adil düşman bile olsa sevilir - işte
bu kahraman ordunun şehre vedaı mutazammın
[içeren] temennalarını da dümdar [en arka sıradaki]
ifa eder ki saz semailerinde de aynı hissi bulmak
isterim. Mevcut birçok saz semaileri arasında ben bu
zevki en ziyade Yusuf Paşa 'nın Hicaz saz semaisinde
görürüm. O derece-i ulviyetde bir de üstad-ı
muhterem Cemil Beyefendi ' nin şu eser-i
kıymetdarlarını görüyorum.

Tanburi-i şehir Cemil Beyefendi 'nin ŞETARABAN AKSAK S EMAİ

102
 RO MAN LARDAKİ RE S İ I LE R
90 Roman denince ruhunuzda medit [uzun] bir sızı
duyacağınızı pek rana [güzel] bilirim, onun için
daha başlamadan söyleyeyim ki şu son zamanlarda
saha-i matbuatda görülenlerden bahsetmeyeceğim.
Mevzu namına, tetkikat ve teşrihat-ı ruhiye namına
bir şemme bulunamayan o hayide [değersiz, dile
dolanmış sözler], natıraşide [incelikten yoksun]
sözlerle dolu kitaplara dair değil, bir milletin
kütüphane-i edebisini tezyin etmeye kabiliyeti
olanlara dair söyleyeceğim.
Tuhaftır, kalem tutan ellerin pek güçlükle kağıt
üzerinde oynadığı bir devrede yazılan, yine o haliyle
bugünkü genç dimağlara bir şiir, bir şiir-i füsunkar
ve mahasin [güzellik] ilka [telkin] eden, o gamlı,
yeisli geçen dakikalara biraz teselli veren ve zevk
karıştıran, bir lezzet-i hayat serpen eserlerde öyle bir
hava-yı aşk ve edebi, öyle müstenisi [tanıdık] bir
tetkik ruhu vardır ki şimdi teşne ruhlar, tekrar o
kitaplara ait bir hava-yı sehhar ve nevazişkarla
[büyülü ve iltifat dolu havanın] müteneffisi
[soluklananı] olmak, müteneffis olarak fikirlerini
yaşatmak, bu daire-i sanat içerisinde fikren, ruhen,
ahlaken yükselmek istiyor. . . Heyhat! . . Öyle
zannolunur ki o sanat ölmüş, o fikirler, o hisler hep
durmuş ve bir madumiyet-i mutlaka [mutlak
yokluk] içinde kalarak matbuatımızı ziyalandıran
kuvvetler ebediyen sönmü ş ! . .
ZEKERİYA KOYU YOLUNDA "La route du Zekeria village "
Kuleli ldadi-i Askeri Resim muallimi Sami Bey'in " Peintre Sami "
1 03
Hakikatte böyle miydi? . . Kütüphanelerimizi tezyin
eden o randalara bir ve birkaç daha ilave
olunmayacak mı? .. İşte böyle birçok sualat [sorular]
ki derin bir sükun . . . Güya [sanki] camit [donuk,
ruhsuz] bir muhit içinde sözler gibi sükutla
karşılanıyor.
• •
Resimli roman . . . Öyle tahmin ediyor ve kalben
tasdik ediyorum ki bunun hakkında ilk hissimi
uyandıran Jules Verne'in külliyatından tercüme
olunan eserler oldu. Küçük dimağımın içinde bu
büyük eserlerin bıraktığı marifet ve irfan öyle
bozulur ve silinir gibi değil. . . Bunları okuduğum
vakit muhayyilem fenne ve hikmete, fen ve hikmet
aleminde tahayyüle öyle alışmış ve ünsiyet
[tanışıklık] kesp etmişti ki şöyle bir düşünmekle
denizlerin ka'rını [derinliklerini] görür, cevv-i
havada [atmosferde] dolaşır; ka'r-ı arzda [arzın
derinliklerinde], arzın siyah ve karanlık
derinliklerinde gezer, kimsesiz ve beşeriyetten uzak,
bilinmeyen adalarda bir hayat-ı mesai bulur; bir
araba ile devrialem yapmaya çıkar; Sonra Çin'e
kadar giderdim; daha sonra kutuplarda, o buz
ovalarında gezer, bir Eskimo hayatı yaşarım. Bir
kere de felaketdide [felakete uğramış] bir kaptanın
 çocukları ile birleştik, dertleriyle dertleştik. Ya
mektep tatilinde kırk elli refik-i şebabla [gençlik
arkadaşıyla] nasıl pür neşe bir hayat geçirdik! . .
Mazi. Onlar da mazinin ızlal-ı nisyanı [unutuşun
yoldan çıkarışı] ile örtüldü . . . Ne olur ben onları, o
eserleri, o bedia-i sanatları bilmemiş, okumamış
olsaydım ve şimdi onları tekrar okumak saadetine,
lezzetine mazhariyetin piş-i iltizazında [ilk zevk
anında] bulunsaydım . . .
Niçin ? . . Çünkü onlarda hep fikre, ilme, marifete ait
yalnız bir bedia-i sanat değil, muhayyileye vüsat
9r [genişlik] veren bir eser, bir eser daha vardı; resimleri
ve o resimlerde kudret-i ifade, eserlerin veremediği
bir natıkiyet [konuşkanlık] vardı ve her levhadaki
şahıslarla öyle ünsiyet etmiş [yakınlık kurmuş],
onların hayatlarına öyle alışmış, onların hayattaki
saadet yahut felaketlerine o kadar yaklaşmış idik ki
kalplerimizde onlar için ayrıca bir yer vardı. Hasılı
onlar bizim bir şeyimiz, ailelerimiz arasında imiş gibi
şahıslarına merbutiyetimiz [bağlanışımız] ,
maişetlerine dair endişemiz vardı v e bunlar birer
sevgililerimiz idi . . . Şimdi yalnız resimleri kaldı. . .
Yalnız ruhumuzda tatlı bir yad, zeval [son] bulmaz
bir hatıra kaldı. Bugün yine o kitaplar elimizde. Ne
çare ki bunlar ölmüştür. .. Ruh namına bir şey yok . . .
Yine okumak . . . Hayır, geçen senelerin kalplerde
bıraktığı hatıra ihya edilmek istenirse okumaya
ihtiyaç yok . . . Şöyle bir kere resimlerini gözden
geçirmek kafi. Öyle ise, böyle kitapları öldürmeyen
resimleridir, demek lazım gelir? . .
BURGAZ ADASINDAN BİR PARÇA " Un coin de /'ile Bourgas "
Ressam Mahmud Bey asarından "Par le peintre Mahmoud Bey "
1 04
Bilmem kim, o zaman Jules Verne'in bu
kitaplarından, silsile-i asarından birini o büyük
mütercim-i gayurundan [gayretli, çalışkan
çevirmeninden] bir başkası tercüme ediyor ve
tabettiriyordu [yayımlatıyordu] . Fakat resimsizdi.
Resimlerini getirtemiyordu. O tercümeyi de
görmüştüm. O kadar bihis [hissiz] idi ki adeta ölü . . .
Demek resimlerin bir kıymeti, bir kıymet-i izafiyesi
var; bunsuz eserler pek cansız kalıyor. . . Ruh
üzerinde bir amil, bir müessir olamıyor.
Hakikat, Jules Verne külliyatının resimlerinde ne
rengin [renkli] bir sanat vardır, bütün elvah
[resimler] ne kadar tetkike sezadır. Her biri sanat-ı
tersimin, sanat-ı hakkin ne celi, ne güzel
bedialarıdır . . . Onlar bu yolda çalışmak, resimlerle
romanları yaşatmak isteyenlere ne rana, ne dilber
birer rehber, birer üstad-ı fendir. . .
Yakaya ait eşhasın [şahısların) simalarınca, vaziyet
ve eşkalince ne kadar müşabehet [benzerlik], ne
kadar muvafakat [uyum] vardır, hatta tasvirat
[resimlemeler] vakanın ne güzel yerlerinden seçilmiş,
seçilmiş de yapılmıştır. Hele onların altındaki küçük
cümlelerin nasıl bir ifadesi; zarif, sade fakat ne latif
bir ifadesi vardır . . .
"Mektep Tatili" nde " Baş aşağı dereye atıldı" (sahife
- 3 8 6 ) ne güzel bir levhadır, ne üstadane bir eserdir.
İnsan küçük çocuklardan mürekkep bir cemiyetin,
bir cemiyet-i şebabın [gençler topluluğunun] nasıl
metaibe [yorgunluklara] katlandığını okurken
Briant' ı, böyle suya atıldığını görmese belki onların
 derece-i felaketlerini ve bu felakete ne kadar göğüs
gerebildiklerini takdir edemez. Hep resimlerdir ki
çehrelerindeki, kalplerindeki cemiyeti, ulviyeti bize
ifham ediyor [anlatıyor] .
"Araba ile Devrialem " de "Jacques kızı dedi ki"
( sahife - 129) ne ruhperver bir manzaradır. Böyle
sefil bir hayatla dünyayı dolaşırken, fakir kalplerde
uyanan aşk insanı düşündürüyor da aşk doğacağı
kalpte fakirlik, zenginlik aramadığını ve belki böyle
yorgun, maişet arkasında dolaşanların aşkında daha
şedit [şiddetli], daha derin bir irtibat bulunduğunu
anlatıyor ve o deniz kenarındaki kayaların üzerinde
92 konuşurlarken kalemin ucundan dökülen iki üç
kelimeden ziyade esere bir başkalık, daha başka bir
tarz-ı ifade, adeta can veren bu levha oluyor.
Sonra Yeraltında Seyahat . . . Hele bunda yalnız
tekmil resimlerin temaşası insanda birinci his
uyandırıyor, onlara ait bir hayatı yaşattırıyor, insan
kendini bir madenciliğin siyah koynuna pek yakın
bulur.
Çin 'de Seyahat'in o bedi, biraz da mizah resimleri
olmasa ruh üzerinde, hayat üzerinde o kadar tesir
kalır mı? . .
Bunlardan sonra Avrupa' nın meşhur müelliflerinin
asarı [eserleri] ve bunların ruhu mesabesine olan
resimleri geliyor ki bunlar da o mütercim-i gayurun
say ve himmetiyle bize bahş olunmuş idi.
Alphonse Daudet'nin Genç Fromont ve Büyük
R is ler inde bir levha vardır ki ne zaman resimli
' ile ne kadar iyileşmiş, ne kadar canlanmıştır. . .
roman denilse bu, gözümün önünde teressüm eder
[şekillenir] ve şöyle bir resimli romanımız olmak
ihtiyacı ile ruhum yanar. O ne bedia-i sanat . . . Eser,
resimleriyle beraber ne yüksek, mütefekkir
dimağların mahsul-i maharetidir . . . Diyebilirim ki
romanın bütün maanisi [anlamları] bu levhada
canlanıyor, o hayat-ı garamaludun [sevda dolu
yaşamın] safahat-ı dilsfızu [yürek yakan safhaları]
hep burada toplanarak kariinin piş-i mütalaasına
[değerlendirmesine] serpiyor ve orada meshuf [aşka
susamış], müteellim [acılı] bir kalbin bütün
tufanlarına sahne olarak açılan girdab-ı aşka
Jeune'ün sukutu [düşüşü] görülüyor . . . Şimdiye
kadar ufak ufak resimlerle tenmiye edilen
[geliştirilen] hissiyat, burada şedit [şiddetli] bir
feveranla yükselerek daha sonra elemler, giryeler
[gözyaşları] saçmak için semalar hazırlıyor . . .
İşte bu resmin altında yine Jules Verne romanlarında
gördüğümüz sanatkarın ismi ( Roux) var, öyle ki
vaz-ı haliyle, sizin kalbinize bu hissi ilka [telkin]
eden benim diyor gibi, levha üzerinde titriyor.
Andre Theuriet'ni n Hüsn ü an ında Jacques' ın
' hassa-i nüfuzdan biraz daha geri kalarak geliyor ve
zevcesiyle vedalaştığını irae eden [gösteren] levha ne
güzel bir tasvir, bir tasvir-i dilpezirdir [hoş resimdir] .
Eğer bu resim olmasaydı, bu kadar güzel seven
zevcin zevcesini terk ettiği vakit o biçare kadının ne
derin bir kederle müteellim olduğunu [üzüldüğünü],
Mania' nın hain aşkının ne felaketler açtığını belki
anlayamazdık. Anlasak da belki bu kadar
canlanamazdı ve bizi o kadar hislerle mütehassis
[duygulu] kılmazdı. .. Georges, zevcesi ve Mania
bizim için sisler içinde bir hayal kalırdı. Fakat şimdi
1 05
ö yle miydi ? Birinin ha ta bir çehresi, ötekinin şuh
bir hali biçare kadının melül [kırgın] bir vazı
[duruşu], vaz-ı iştikası [şikayet ifadesi] vardı ve
bunların resimlerinde hep bunlar, bu hisler
okunuyor ve görülüyordu . . .
Gençlik . . . François Coppe' nin bütün meziyet ve
maharetiyle yazdığı bu murassa [değerli] ve
mükemmel eserdeki resimler ne güzel bir makes
[yansıma] , bir makes-i hissiyat olmuştur. Gençlik,
hemen serapa [baştan başa] şiir denilecek bir
kıymeti, kıymet-i edebiyeyi ve bir o kadar da
füsunkar resimleri hamildir [içerir] . Biz onun ulvi
ifadesinde bulduğumuz hissiyatı resimlerde de
mebzulen [fazlaca] buluruz . . . Hikayenin başında
Amedee'yi oyuncakları ile oynarken bularak
babasının kendisini hoplattığını, validesinin saçlarını
taradığı vakitte nasıl masum durduğunu görür ve
hep bunları ziruh [canlı] bir levha şekline koyarız . . .
Fikrimize bunlar yerleşerek ilerledikçe, bir gün
şiirlerini okurken görür ve birlikte yaşayarak
giderken Maurice' i bize tanıtan resimler gelir. .. Bu,
bir kızı seven iki rakibin, eğer resimler olmasaydı,
dudaklarındaki mahrur [hararetli] puseler ne yarım,
ne anlaşılmaz birer muamma halinde kalırdı.
Halbuki resimlerle onlar pekala görünüyor ve
biliniyordu. Ve en nihayet latif bir tekriri
[kavuşmayı] gösteren ve " Yapraklar dökülürken"
diye biten son bap [bölüm] güzel ve süslü bir tablo
Hep bunlar, bu müellifler düşünmüşler, böyle
eserlerini süslerken resimlerin, karilerin [okurların]
üzerinde oynayacağı rolü göz önünden
ayırmamışlar . . . İstemişler ki bu cihetten de eserleri
nakısadar [eksik] olmasın, tesirat-ı ruhiyece yarım
kalmasın ve hikayeleri yaşasın . . .
Bunlar hep bize, o kalemi susanlara, fırçası
dinlenenlere birer ibret teşkil etmez, onları tarik-i
azme [azim yoluna ] , azimde sebata sevk etmez mi ?
Sonra Paul Bourget'nin Bir Facia-i Garam ' ı var; bu
da nevin, zerrin bir eser; bir mahsul-i deha. . . Ne
faide ki resimsiz . . . Şahıslar hayalde tecessüm
ettirilmeye [canlandırılmaya] çalışılmış . . . Yalnız
sözlerle çizilen bir iki mevhum suret-i vücud
buluyor, o mükemmel eser ötekiler kadar ruha
hakim, nafiz [etkili] bulunamıyor. Bu resimsizlik,
nazarımda eserin kıymetini tenkis etmiyor
[azaltmıyor], böyle değil, fakat ona fazla bir ruh,
fazla bir naşiriyet [yaygınlık, okunurluk] verecek
vesaitten mahrum bulunuyor . . . İşte bunun içindir ki
Facia-i Garam, öteki resimli romanlarda bulunan
böyle eserler kalpte daha az yer tutuyor . . .
• •
Bu mütercim [çeviri] romanları geçtikten sonra milli,
o asıl bizim ruhumuzu şerhalayan [parçalayan], ince
ve derin düşüncelerle yazılan milli hikayelerimize
geliyorum . . . Pek eski iki roman vardır ki bunlar
birbiriyle pek tevemdir [benzerdir] . Hemen biri
okunarak, öteki okunmasa, zannederim his nakıs
 [eksik] kalır . . . Müellifinin, o bülent müellifinin
anlatmak istediği hissin tamamına sahip
olunulamaz. ikisi o kadar müttehittir [birleşmiştir]
ki adeta bir kalp gibidir, birinin darabanı [çarpıntısı]
diğerinde mahsus [hissedilir] , birinin sükunu
diğerinin mutiiyetiyle [itaatiyle] alakadar. . . Bir
93 Ölünün Defteri, Nemide. Birinde iki kalp bir verd-i
mutarranın [taze gülün] esir-i sevdası, diğerinde iki
hüsn-i bakir bir erkeğin yed-i teshirinde meshur
[büyülenmiş] . . .
Şimdi bu iki eser, gönlümce, ufak zarif resimlerle
süslenseydi, ruha nafiziyeti [etkililiği] , sahiriyeti
[büyüleyiciliği] o kadar ilerlerdi ki belki Paul
Bourget' den, François'dan bu kadar bahsetmez ve
ruhen yanmazdım.
Sonra sonra bizde de resimli roman sevdası uyandı.
O mazhariyet Halid Ziya 'nın, o şöhretdar edibin
asarında tecelli etti, sema-yı edebi dalgalandıran bu
eserin neşrolunduğu vakti hiç unutamam. O
zamanlar böyle değerli eserlere pek teşne idik. Ateş-i
iştiyakiyle [şevk ateşiyle] yanan gözler böyle
müstenis-i ruh [ruhu okşayan] bir zehrenin [çiçeğin]
tuluunu [doğuşunu] görünce ümitlere düştüler ve bir
humma-yı saadetle lerzedar [titrer] oldular. .. Bu bir
ziyafet-i edebiye idi ki melül kalplere ferah, fersiz
gözlere nur verdi . . . Mai ve Siyah, bir kisve-i nevin ile
Istanbu l ' un siyah ve mavi karanlıkları içinde bir
nur-ı edebi haliyle parladı; bakılsa, bütün tahassürle
[hasretle] yanan kalplerin üstünde, o zaman, bir
mavi ve siyah var gibidir.
Bu eseri aldığım gün, bir tanesi bana kafi gelmez
gibi mugallit [yanıltıcı] bir hissin zebunu
olmuştum . . . Birçok günler bunu okumaya
kıyamayarak ve bakiriyetini muhafaza ederek yalnız
elimle okşardım, yalnız resimleri bana kafi gelirdi.
Tuhaf ki sonra yalnız resimlerle kitabı tekmil
okumuş gibi oldum. O ince hisli muharririn yazmak
istediği şeyler gözümün önünde canlanır, hayata ait
şerh edeceği safahat kalbimde akisler uyandırarak
bıraktığı eserlerle ne derin bir kalbin hüceyratına
gizlenen bir hikayeyi dinleyeceğimi anlatırdı.
Resimlere baktıkça hikayenin eşhası ile de ünsiyet
[yakınlık] peyda eder gibi olmuştum; onların
şahıslarından kalplerini okumaya çalışıyor, çalışarak
oradaki serairi [sırları] keşfe uğraşıyordum.
Şimdi bunları tahattur [anımsamak] bilebilseniz
bana ne tatlı geliyor. Çünkü seneler geçmiş; o
romanların değil okuması ile kalbim, Şark rüyetiyle
[bakışıyla] münhasir [sonradan açılmış] gözlere
tesrir edilememiştir [ sevindirilememiştir] . . .
Hele küçük Lamia piyano çalarken . . . Bu öyle dilber
ve füsunkar ki Halid Ziya ' nın kameri tasvir
hakkında canlı bir levha teşkil etmek için sıraladığı
kelimeleri okurken insan kendini bu odanın
köşesinde pencereye da yanan Ahmed Cemil' in
yanında oturmuş, Lamia 'nın parmakları arasından
uçuşan nağmeleri dinlerken doğmakta olan kameri
[ayı] seyrediyormuş gibi buluyor.
Küçük Lamia burada, böyle küçüklük hali ile
gösterilmeseydi sonra Ahmed Cemil'in önü nasıl,
hangi yaştan başlayarak sevdiği iyi anlaşılmayacak
1 06
veya anlaşılacak da o kadar ruha girmeyecek idi,
zannederim . . . Eser sonlarına doğru Ahmed Cemil'in
Ahmed Şevki ile görüşmesine, kağıtlarını sobada
yakmasına dair sırf süs, sırf ziynet gibi duran iki
resmi var ki . . .
İnsan bu romanı okurken ruhen ulviyetten ulviyete,
bedayiden bedayie koşmaması kabil değil.
İşte bu eser neşredilince alem-i edebiyatda bir
infilak-ı seher hasıl olduğunu ve parlak günlerin
geleceğini zannederek pür neşe bekleyenler gördüler
ki sahne-i matbuat bir Araba Sevdası'ndan başka bir
şey bahş edemedi. Araba Sevdası . . . Birçok kilükal-ı
edebiyi [edebi dedikoduya] bais olan [yol açan] bu
roman cidden tuhaftır. Türkçe hurufat [harfler] ile
Fransızca kelimelerin yazılması ve bunların Türkçe
ibare arasında bulunması pek yeni bir şeydi. Sahne
boştu. Bu boşluk içinde pek ·güzel istikbal edildi
[karşılandı] . Alkışlandı. Resimlerden Behruz Bey' in
gazete okuyuşunu, Fenerbahçe'de gezişini musavver
[gösteren] levhalar mültehifdideleri [kederle yanan
gözleri] nevazişkar puseleriyle okşadı . . . Bu iki kitabı
bazıları taklide çalıştı. Fakat o büyük Mai ve Siyah
hep yüksekliğini, azametini muhafaza ederek öyle
muhteşem kaldı. . .
• •
İnkılaptan sonra ötede beride bir kehkeşan
[Samanyolu] haliyle parlayan ve sonra bir şihab-ı
sakıb [kuyrukluyıldız] gibi sönen eserler, mecmua-i
muvakkateler [süreli yayınlar] vücuda geldi.
Bunların içinde Roman Mecmuası resimleriyle
görüldü. İkinci nüshasında Halide Hanım'ın
" Raif'in Annesi" vardı. .. Sonra bir ikisi de bunu
takip etti. Resimli Roman yaşamadı ve resimli milli
romanlar da uyudu ve şimdi hala uyumakta . . .
Roman bir ihtiyaç olduğuna göre bir zaman meydan
alan cinai romanlar yerine şimdi başka bir vadide
yazılanlarla kitaphanelerin camekanları süslenmeye
başlandı. . . Fakat milli roman, genç dimağlara
sereyan edecek [yayılacak] fikri havi [içeren] milli
romanlar bunlar değil? .. Mütehassir [hasretle dolu]
gönüller, ulvi mütefekkirlerin yazdığı eseri
canlandıran Mai ve Siyah ' taki gibi maharetli
ellerden çıkmış eser-i sanatları bekliyor, adeta
dileniyor . . .
9 Şubat 3 2 7 [1 9 1 1 ] Kadıköy
F. Rebii
 TE LEHHÜF
94 Tanıdığım bir adam değil: Uzunca boylu, yanları
ziyadece alınmış kır sakallı, mavi kadife yeleğinin,
kırmızı boyunbağının üzerine kesilmiş oldukça iş
bilir bir terzinin elinden çıkma redingotu, henüz
katmeri üzerinde duran ütüsüne rağmen dizleri çıkık
pantolonu, yenilik parıltısı zail olmamış
[kaybolmamış] galoşlu fotinleriyle elbise
intihabında [seçiminde] ahenksizliğe müptela,
oldukça zengin bir zat denilebilir.
Yanında bir de oğlu var. Altı, yedi yaşında alelade
bir jaket [ceket] takımı, kulaksız pike gömleği,
validesinin nazar-ı nezafetperverisine uğramamış
çehresi, narçiçeği kırmızı fes, kısmen kopmuş,
dökülmüş mavi püskülü ile pederinin hüsn-i
intihabına ( ! ) mazhar olmuş bu zavallı yavrunun
omzundan sarkan yedi delikli mavi boncuk, bir mini
mini kese çörek otu, bir diş sarımsak, cinsini
keşfedemediğim, tespih tanesi gibi siyah bir
habbeden [tohum taneciğinden] müteşekkil nazar
takımına rağmen hiç nazar değecek bir yerini
göremedim.
Gazino pikelerini işgalden başka vazifesi olmayan
bu kütle-i beşerin arasında Rahim Bey'i tanıdığım
için girmiş, ben de karışmıştım. Bu zata takdim
olundum.
Benden evvel başlamış ve hala hararetini
kaybetmemiş, yana yakıla muttasıl [sürekli]
anlatıyor, biçare pek dertli . . . Esasını bildiğim bu
uzun hikayeyi beni de aşina çıkarmak için Rahim
Bey,
"Beyefendi büyük mahdumlarından [oğullarından]
şikayet ediyorlar," dedi.
Beyefendi bundan evvelki muhataplarından bir
muavenet görmemiş olmalı ki bana tevcih-i hitab ve
istimdadkarane [yardım ister] bir eda ile sözünde
devam etti:
" İstanbul' da oturduğum yalnız onlar için, bu ikisi
olmasa, refika [eşim] ile kızı alır, gider Malatya'da
arazimin başında otururum. Şimdiden sonra ne
bana, ne refikaya tahsilin lüzumu yok. Kızı ise yazı,
okuma öğretmek ahlakını ifsat [bozmak] demektir ! !
Fakat erkek çocuk öyle değil k i . . . (Yanındaki
oğlunu işaretle) bunu yanımızdaki mahalle
mektebine verdim. Musalli [namazında niyazında] ,
müttaki [inançlı] bir hocası var. Üç senede, maşallah
hatmetti. E, kekeleye, mekeleye gazeteyi de söküyor.
Öteki, öteki berbat! Rüştiye-i askeriyeye verdim
olmadı. Mülkiye rüştiyesine verdim, olmadı. Yaş on
dört, hala aklı başına gelmedi. "
"Terfi-i sınıf edemiyorlar mı ? " dedim.
Beyefendi bütün bütün köpürdü.
" Onu da anlamıyorum, nasıl geçiriyorlar bilmem.
Bir akşam muntazaman derse çalıştığını görmedim.
İki saat derse bakar, haydi kitapları atar, artık
başlar hikaye okumaya. Şıpsevdi, Sevda Peşinde,
bilmem ne kızlı kurt . . . Bunları elinden aldım,
yırttım. Bu sefer Fransızca bir kitap almış, bir iki
resimlerini seyretti, şimdi okuyacağım diye uğraşıp
1 07
duruyor, bilmem bir herif varmış, 'Küllü biber' mi
ne? Şöyle bir isim, bir parmak boylu adamların
memleketine gitmiş, orada bilmem ne hezeyan
etmiş! . . İki saat dersten ziyade başını kesseniz bir
kelime okumaz. "Baba saat . . . Baba bana saat . . . "
Nihayet aldık. Meğer iki saatten ziyade derse
çalışmamak için imiş! . . Ve minallahi' l-müştaka
[şikayete bak] ! . . Leyli bir mektebe atayım, dedim -
Aksaray'da bizim Hafız efendi açmış - Anasını razı
etmek mümkün mü? Geçen Cuma günü odasına
gittim. Deniz tarafındaki pencereyi açmış. Validesini
sıkıştırmış, benden gizli para almış, birçok boya, üç
ayaklı bir şey . . . sehpa getirmiş, o Fransızca
kitaptaki resmin örneğini çıkaracağım, diye
uğraşıyor. Artık şeytanlar tepeme çıktı, boya, kutu,
fırça, sehpa, odada ne buldumsa fırlattım
pencereden denize atım . . . İnsanın gözü kızınca bir
şey görmüyor. Oğlanın saatini de . . . görmemiş,
beraber atmışım. Benim de canım yandı amma ne
çare bir kere oldu . . . Şimdi böyle ne yapacağımı
şaşırdım; teessüf, telehhüf [çaresizce çırpınış] içinde
kaldım."
Bey yoruldu. Sustu.
Düşündüm.
Oğlunun hayatındaki en rakik noktaları çiğneyen,
evladının ruhunu, zevkini, kalbini, zekasını
koparmış denize atmışken, bunları hiç
düşünmeyerek, on beş kuruşluk bir saate teessüfler
eden babaya, bu babanın saye-i terbiyesinde
perverişyab olmak [yetiştirilmek] isteyen çocuğa
içimden bir telehhüf [yanıp yakılış] de ben
savurdum.
A. K.
�
r '1
� \.- ,
�1
w
�
�
 AYASOFYA CAMİİ 1 NDEN BİR KÖŞE
Beyoğlu Mekteb-i Sultani muallimi Şevket Bey

108
 M ü Z E - İ H ü M AY U N 1 D A B İ R Ş U B E - İ C E D İ D E - İ S I NAAT
96 Müze-i Hümayun müdür-i sabıkı [eski müdürü]
merhum Hamdi Bey' in bundan otuz sene mukaddem
[önce] tesisgerdesi olan [kurduğu] Sanayi-i Nefise
Mektebi, bugün maişetini kendi maharet-i
sınaatpervesine medyun, birçok mimar, nakkaş,
hakkak yetiştirmiş ve vatanımızın ümid-i istikbali
olan mekteb-i mezkur [adı geçen mektep]
talebesinden bazıları da hükümet-i seniye [yüce
hükümet] canibinden [makamından] Avrupa 'ya
izam olunarak [gönderilerek] veya kendi hesaplarına
ihtiyar-ı sefer ederek sınaat-ı müktesibelerini
[öğrendikleri sanatları] mazhar-ı tekemmül etmekte
[geliştirmekte] ve beynelakran [yaşıtları arasında]
temeyyüz eylemekte [öne çıkmakta] oldukları,
şakirdan-ı mumaileyhümün [andığım öğrencilerin]
terakkiyat-ı mündericesini nazar-ı dikkatden dur
[uzak] tutmayan Müze idaresince malum
bulunmuştur.
Ancak sınaat-ı nefisenin hangi şubesine süluk
edilirse edilsin [girilirse girilsin] kudema-yı
esatizenin [eski ustaların] eser-i ç!redestisi [ustalık
eseri] olan elvah [tablolar] ve menkuşatı [oymaları]
görmek bir sanatkar için şart-ı esasi olduğunu takdir
eylemiş bulunan merhum-ı müşarünileyh, öteden
beri mekteb-i mezkurda [adı geçen mektepte] bir
meşher-i elvah [resim sergisi] vücuda getirmeyi
tasmim eylemiş [kararını vermiş] ve fakat ne çare ki
bu emeline muvaffak olmadan terk-i dağdağa-i
ha yat [vefat] etmiştir.
Lakin esatize-i kadimenin [eski üstatların] mahsul-i
yed-i iktidarı [sanat gücünün ürünleri] olan
tabloların asılları bugün meydan-ı tedavülde gayri
mevcut olduğu gibi, bulunabilenlerini dahi - esasen
pahalarının harikulade yüksek olmasından dolayı -
satın almaya Müze muhassasatının [ödeneğinin]
adem-i kifayesi [yetersizliği] hail [engel] olduğu
cihetle onların kopyalarının, iktidar-ı sınaileri
[sanatsal gücü] müsellem [yeterli] kimselere sipariş
edilmesi teemmül olunmuştu [düşünülmüştü] .
1 326 [ 1 9 1 0] senesi devre-i ictimaiyesinde sabık
İstanbul mebus-ı muhteremi Zehrab Efendi, bu fikri
tercihen maarifperverane bir teklifte bulunması
üzerine bu tasavvur-ı güzin dahi Meclisçe mazhar-ı
kabul olarak Müze bütçesine her sene yüz bin
kuruştan ibaret tahsisatın zam ve ilavesi karargir
oldu [kararlaştırıldı] .
Bu cihetle Müze idaresi Maarif Nezaretinden telakki
eylemiş olduğu emir üzerine Avrupa ' nın en meşhur
ve maruf galerileriyle muhabereye [yazışmalara]
girişerek bidayeten [öncelikle] ezmine-i kadime
[eskiçağ] esatizesi [ustaları] asarının [eserlerinin]
istinsahına [kopyalanmasına] teşebbüsle Bedin,
Paris, Münih, Viyana gibi merakiz-i sınaiyeye [sanat
merkezlerine] müteaddit tablolar sipariş eyledi ve
istinsahına karar verilen tablolar ise ancak salifü'z­
zikr [zikredilen] müessesat-ı meşhure müdürleri
canibinden [tarafından] kemal-i itina ile intihap
edilmiş erbab-ı sanata yaptırılmaya ibtidar olundu
109
[girişildi] ki bunlardan dördünün Osmanlı ve hatta
birinin dahi Sanayi-i Nefise Mektebi'nden neşet
eylemiş [çıkmış] olması bilhassa iftihar ile zikre
şayan mevaddandır [hususlardandır] .
Ilk siparişi müteakip vürut eden [gelen] elvah
[levhalar, resimler] Flandra, Almanya, Fransa,
mesalik-i nakşiyesine ait eserler olduğu gibi sene-i
müteakibede [izleyen yılda] dahi yine bu kısımdan
olan asarın istinsahına devam olunarak elyevm
[bugün] otuz beş kadar tablonun nakşına
muvaffakiyet hasıl olmuştur. Her sene bu usule
devam olunduğu surette İngiliz, İspanya ve sair
mesleklere ait asar-ı meşhure dahi mütevaliyen [ara
vermeden] istinsah ettirileceğinden bir iki sene sonra
adedi birkaç yüze baliğ olacak [ulaşacak] bir silsile-i
elvah-ı kıymetdar elde edilmiş olacağı azade-i
beyandır.
Gerçi bu elvahın teşhirine mahsus olmak üzere
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin üstüne bir daire inşası
da mukarrer [kararlaştırılmış] idiyse de inşaat-ı
mezkurenin icrası şimdilik vakt-i ahire [ileriye] talik
edilmiş [bırakılmış] olmak hasebiyle elvah-ı mezkure
[söz konusu tablolar] Müze-i Hümayun salonlarının
birinde muvakkaten mahfuz bulunmakta ve bu
salon ise gerek mektep talebesine ve gerek hariçten
arzu edenlere güşade [açık] bulundurulmaktadır.
Buradaki elvah [tablolar] meyanında [arasında] bazı
erbab-ı irfan ve hamiyet tarafından ihda [hediye]
edilmiş birkaç tablo dahi mevcut olduğundan bu
husus her veçhile müstelzem-i şükran-ı müessir-i
sanatperveranedir. Şu kadar ki bu suretle ihdasına
himmet buyrulacak tabloların nefaise mahsus olan
mevki-i tebcile [seçkin konuma] geçebilmesi ancak
ehl-i hibre [ uzmanlar, bilirkişiler] tarafından
badelmuayene [denetlendikten sonra] kıymet ve
mükemmeliyetlerinin tasdikine vabeste [bağlı]
olacağı da mesmuattan bulunmuştur
[duyurulmuştur]. Elhasıl elvah-ı nefiseye malik olan
zevat, bu eserlerini beray-ı teşhir [sergilemek için]
işbu salona tevdi eyledikleri [gönderdikleri] surette
hem o gibi asar-ı nadirenin hüsn-i muhafazası temin
olunmuş, hem de meşherin [serginin] tevsiine
[genişlemesine] hizmet edilmiş olacağı aşikardır.
Sanayi-i Nefise Mektebi tarih-i sınaat muallimi
Vahid
 S A N AY İ - İ N E F İ S E M E KT E B İ 1 N D E
KÜŞADI MUSAMMEM GALERİ İCİN
Ressamlığın terakkisine medar [yardımı] olur diye
bir resim galerisi vücuda getirmek isteniliyormuş.
Bunun için de Avrupa'ya kopyalar sipariş edilmiş.
Cüzi hayat-ı sınaiyemizin [sanat yaşamımızın]
inkişafı için bir muhit teşkil edecek bu yenilik, bu
mühim mesele üzerine biraz sarf-ı zihin edersek
faidesiz zahmet etmiş olmayız. Bilakis . . .
Galeri teşkili haddi zatında pek güzel bir teşebbüs,
ahaliye, sanayi-i nefise talebesine bir education
artistique - terbiye-i sınaiye [sanat eğitimi] vermek
için en güzel vasıtalardan biridir. Hele ressam olmak
97 isteyen gençlerin bundan edecekleri istifadenin ne
kadar azim [büyük] olduğunu söylemeye hiç hacet
yoktur. Muharrirlere, edebiyat müntesiplerine
kütüphaneler ne hizmet görürlerse, müzeler, galeriler
de ressamların, sanayi-i nefise erbabının ( buradaki
sanayi-i nefiseden maksadım bilcümle sanayi-i
hissiyedir. Edebiyat, tiyatro da dahil olduğu halde)
aynı suretle işine yararlar. Esatizenin [ustaların]
tabloları, ressamların kitaplarıdır. Güzel eserleri çok
okuyan, iyi yazdığı gibi, nefis levhaları çok gören de
iyi resim yapar (tabii mhier nokta-i nazarından )
binaenaleyh muhterem müteşebbise pek çok
teşekkürler ederiz. Yalnız şunu söylemek isteriz ki
Halil Beyefendi bu hususta bütün hüsnüniyetlerine,
samimi gayretlerine rağmen hatalı bir yola
düşmüşlerdir.
Bir resim müzesi kopyalarla dolacak olursa bundan
biri ahali, diğeri ressamlar için büyük zararlar çıkar.
Halk ve halkla beraber muhitsizlik neticesi olarak
ressamlık hakkında doğru bir fikirden mahrum
bulunan mübtedi [yeni] ressamlar letafetsiz, barid
[soğuk] , adeta bir kadavra gibi ruhtan ari [arınmış]
birtakım şeyler göre göre sanayi-i nefise hakkında ya
yanlış bir fikir peyda ederler yahut hiçbir fikir
edinemezler. Filhakika bir arslanın nasıl bir havyan
olduğunu hakkı ile anlamak için onun ölüsünü
görmek asla kifayet etmez. Amirane oturuşu,
azametli bakışı, bazen ağır ve vakur yürüyüşü, icap
edince yıldırım gibi seri ve nihayet derecede yumuşak
hareketlerle koşup sıçrayışı velhasıl hayvanın bütün
karakterleri, bütün arslanlığı üzerine tam bir fikir
peyda edebilmek için dirisini görmeli. Tıpkı bunun
gibi bir eser-i sanatın, bir tablonun hakiki
manası[nın] ne olduğunu, bunun ne işe yaradığını ne
için yapıldığını layıkıyle anlayabilmek için ölüsü olan
kopyasını değil, fakat dirisi olan orijinalini görmeli.
" Çünkü bir levhadan ne kopya edilebilir! Bir tabloda
en evvel aranılan, en evvel sevilen şey ne desen, ne de
rengidir. Yalnız o tabloyu vücuda getirirken
sanatkarın uğradığı heyecandır, haletiruhiyedir.
Ahval-i ruhiyenin istinsah edilebilmesine
[kopyalanabilmesine] kim ihtimal verir. Bir çiçek
rayihasının, bir tambur sedasının tuval üzerine nakli
nasıl mümkün değilse, bu da o derece imkansızdır.
Mesela Velazques' in parlak, muhteşem, pür letafet;
1 10
Watteau'nun sihirkar haletiruhiyesini kopya etmek
kabil midir? Bu üstatların eserlerinden ne kopya
edilebilir? El işi nokta-i nazarından olan sanatları mı,
yani nasıl çalışmış olmaları mı? Fakat bir vasıta-i
ifadeden ibaret olan bu cihet bunları canlandıran
ilham bulunmadıkça neye yarar? Bu olsa olsa
piyanistlerin başlarken 'gam' yapmaları kabilinden el
alıştırmaya pek cüzi bir hizmet eder. Yoksa kopya
pek boş bir fikirdir. " 1
B u sözleri elyevm [bugün] berhayat-ı güzide
[yaşayan seçkin] bir Fransız ressam söylüyor. Bunun
ne kadar doğru olduğunu bir kopyanın, aslına ne
kadar benzerse yine onun soluk bir hayali olmaktan
kurtulamadığını kopistlerin en sevgili mabetleri olan
Louvre 'da bizzat gördüm. Yaşlı, fırçasına hakim bir
ressam olduğu aşikar bir ecnebi, Van Dyck
salonunda Rubens'in " Marie de Medicis 'in
Portresi"ni kopya ediyor idi. Merak ettim. Ne
dereceye kadar muvaffak olacağını görmek için
vakit vakit gider, yanında, arkasında durur, bir asla,
bir de kopyaya dikkat eder idim. Nihayet iki ayda
bitti. Netice de şudur: Bir resmin karşısına temiz ve
renkleri asla tebdil etmeyen [değiştirmeyen] büyük
bir ayna vaz ediniz [koyunuz] , o resmin aynadaki
hayali aslına ne kadar benzer ise bu zatın yaptığı
kopya da aslına o kadar müşabih idi [benziyordu] .
Fakat bir tabloda bulunması elzem olan, bir levhaya
eser-i nefis namını verdiren, bir vücudu canlandıran
o tarif edemeyeceğim şey, ruh yok idi. Bunu başka
defa da yine Rubens'in " Lut'un Firarı" unvanlı
tablosunun istinsahında gördüm. Bunu kopya eden
zat sanatına vukufu ile o derece tanınmış idi ki
yanında daima genç, ihtiyar, kadın, erkek ressamlar,
amatörler bulunur, ağzından çıkacak her kelimeyi
bir ehemmiyet ile dinlerler. Zaten bu kopya
bahsinde daima böyle ressamları zikrediyorum.
Atölye şakirtlerinin [öğrencilerinin], on beş yaşında
matmazellerin yahut ihtiyar mösyölerin, madamların
yaptıkları şeyleri nazarı itibara almıyorum. Velhasıl
bu zat da öteki gibi aslın ruhsuz bir tekerrüründen
ibaret bir şey meydana getirdi. Jordaens' ın " Kral
İçiyor" unvanlı levhası da aynı netice ile istinsah
edildi. Bu hususta daha iyi bir fikir peyda
edebilmeleri için galerimizin muhterem müessisinden
şunu hassaten rica ederiz ki Paris' i bir daha teşrif
ettikleri zaman, evvela Louvre'da on dokuzuncu asır
salonunda 2 1 3 numaralı tabloyu, Fransız ekolünün
meşhur koloristi Delacroix' nın "Ehl-i Salibin
İstanbul'a Duhulü " unvanlı bu pek tanınmış eserini
gördükten sonra, Versailles'a kadar ihtiyar-ı zahmet
edip [zahmete katlanıp] Ehl-i Salib Salonunda 1 204
numaralı tuvali tetkik buyursunlar. Bu ötekinin
kopyasıdır. !ki tuvalin mukayesesi bir galeriye
1 J. F. Raffaelli. "Bir artistin Louvre'da gezintisi " .
 BALIKÇI "Pecheur "
Çizgi - İzzet Bey 'in "Dessein de izzet Bey "

birçok kopyalar doldurmaktan ise az miktarda
orijinal eser alınması bin kere müreccah [tercih
edilir] olduğunu celi [açık] bir surette meydana
koyar ve sözümüzün ne kadar doğru olduğunu
teslim ettirerek bu satırları yazmak cüretimizi
a ffettirir.
9 8 Kopyanın cüzi faidesi varsa o da ancak
yapanlaradır. Halbuki evvela yapanlar bizden
değildir. Saniyen [ikincisi] bizden bile olsa burada
bir iki kişinin istifadesi değil, bütün bir milletin
istifadesi mevzubahistir. Galeri bütün milletindir.
Bütün millete faidesi olmalıdır.
Vakıa bir müzede yüz orijinal eser yanında iki de
kopya bulunduğu bazen görülür. Fakat bu yalnız şu
halde vakidir: Mesela bir ressamın sekiz tablosu
orada bulunur da en meşhur bir kompozisyonu da
tesadüfen başka bir millet elinde olur. Bu noksanı
tamamlamak için sanatın el işi cihetine mükemmelen
vakıf bir muallim ressama istinsah ettirilir ve
müzenin bir köşesine vaz edilir [konur] . Zairler
[ziyaretçiler] orijinalleri gördükten, bunlardan
tereşşuh eden [yayılan] türlü türlü hisler ile
mütehassis olduktan [etkilendikten] sonra kopyaya
da, artistin bunu ne suretle kompoze etmiş olduğunu
görmek için, bir nazar atfederler.
Hatta bu noksanları itmam [tamamlamak] için,
mesela Rembrandt, Jordaens, Van Dyck gibi kadim
ressamların bazı eserlerinin bulunmamasından hasıl
olan boşluğu doldurmak için Fransa sanayi-i nefise
heyeti Louvre'a bir mihver üzerinde müteharrik
[hareketli] küçük çerçeveler içinde fotoğrafı yahut
daha başka vasıtalarla çekilmiş yekrenk [tek renk]
reprodüksiyonlar vaz etmiştir. Büyük büyük
masraflarla yağlıboya kopya yaptırmamıştır.
Halbuki biz öyle değiliz. Tasavvur buyrulsun ki
ressamlığın ne demek olduğunu daha hiç bilmeyen

111
 . Dtsıın _ _, . _,,,,
Çizgi
bir milletin gözü ruhtan, histen ari [uzak] birtakım
99 soğuk şeylerle açılırsa sanat hakkında ne fikri peyda
olur, ahali resmi nasıl sever? Böyle şeylere gözü
alışan insanlar yarın öbür gün hakiki bir resim ile
yalandan resmi yan yana gördükleri zaman iyisini
kötüsünden nasıl ayırt edebilirler. Böyle şeylerle bir
millete nasıl olur da bir edükasyon artistik
[ education artistique] verilebilir? Sonra biz ressamlar
tablo vücuda getirirken bir müşküle tesadüf edip de
bunu hal için müzelere aman dediğimiz vakit
muhtaç olduğumuz nasihati ölülerden mi alacağız?
Yazık bizim halimize.
Burada ikinci bir cihet daha vardır ki o da kopyaları
kimlerin yapacağı meselesidir. Bu işi başa
çıkarabilmek için "telvin ve televvün" nazariyatına
[kuramlarına] vukuf-ı tam lazımdır. Koloristlerin
öyle hayalleri vardır ki, nazar-ı dikkati celp etmesi
matlup olan [istenen] renkleri daha ziyade göze
BALIKÇI "Pecheur "
- İzzet Bey 'in "Dessein de izzet Bey "
çarptırmak için öyle usulleri vardır ki bunları
bilmeyen ressam ne kadar dikkat ederse etsin, o
şayan-ı hayret tabloları rengi rengine tekrar edemez.
Mesela Delacroix' nın Louvre ' daki "El Cezire
Kızları" unvanlı tablosunda kadınlardan birinin
giydiği pembe zemin üzerine serpme yeşil çiçekli bir
küçük gömleğin latif bir ahenktar gri levni [rengi]
bir hayli kopistin ümitsizliğini mucip olur. Çünkü
bunlar renklerin imtizaç [uyuşması] kanunlarına
vakıf değildir. Ve bu gayri kabil-i tavsif [nitelenmesi
mümkün olmayan] rengi palet üzerinde aramakta
ısrar ettikleri için tabiatiyle muvaffak olamıyorlar.
Bilmiyorlar ki aradıkları güzel ton pembe zemin ile
yeşil çiçeklerin ihtilat-ı basarisinin [karışımının]
muhassalasından [sonucundan] ibarettir.2 Bu
tablonun önünde dokuz ay çalıştıktan sonra roo
meyusane [umutsuzca] ricat eden [geri çekilen] bir
Fransız'ı gözümle gördüm.
l 12
Vaktiyle I. François da sanayi-i nefiseye gayet
meraklı olduğundan Fontenbleau Sarayında bir
galeri vücuda getirmek istedi. Fakat o doğru hareket
etti. Ecnebi memleketlerinden, bahusus [özellikle]
ltalya' dan pek çok eserler satın aldı ki Louvre' un ilk
çekirdeği bunlar oldu. Kopyalar almadı. Bizim de
aynı suretle hareket etmememize mantıki sebep ne
olduğunu bir türlü anlayamıyoruz.
Bir de diyelim ki bu kopyalar eski üstatların,
klasiklerin tarz-ı tefekkürleri, tarz-ı terkibleri, elvanı
birbirine nasıl ısındırmış oldukları hakkında bir fikir
vermek için ısmarlanmıştır. - Zaten bir kopya kabil
değil bundan başka bir işe yaramaz - o halde bu
hissi bir parça değil, bir şiir numunesi, bir müntehip
[seçilmiş] parça değil, bir nahv [tarz, üslup] dersidir.
İnsan böyle bir levhaya baktığı zaman zerre kadar
heyecan duymaz, çünkü bu maddileşmiş bir şeydir.
Kavaid [kurallar] dersinde Çamlıca'nın üzümü
derken gözü yaşarmış kim vardır? Bundan yalnız
resim ile uğraşan istifade eder. Hatta bunun içindir
ki Paris'te kopyalar yalnız sanayi-i nefise mektebinin
salonlarındadır. Müzelerde bir iki taneden gayrı
yoktur.
Halbuki burada bütün bir milletin sınaat [sanatlar]
nokta-i nazarından terbiyesi mevzubahistir. Halk
böyle şeylerle ressamlığın hakiki manasını
anlayamaz, binaenaleyh resmi sevemez, sevemediği
için de sınaat erbabından bir şey talep etmez.
Ressamlar da rağbetsizlik yüzünden yine şimdi
oldukları derecede kalırlar. Daha tabii, daha mantıki
olarak orijinal eserler ile evvela ahaliyi uyandırıp
rağbeti artırdıktan sonra ressamlara denemez mi,
"E, gayrı çok oluyorsunuz, işte talep var. Şimdi size
düşen sanatkarı terakki ettirmektir. Bunun için de
kadim üstatların kopyalarından hususi bir galeri
yaptık. Gidin, görün, bakın nasıl kompoze etmişler,
Ş E H İ D - İ SANAT
Küçük Hikaye
Ta altı seneden beri, henüz Sanayi-i Nefise
Mektebi'ne girmeden aralarında bir mühr-i şegaf
[büyük aşk], zevalsiz [sonsuz] bir şems-i mukarenet
[yakınlık] doğmuştu.
Pertev, Mahmedet' ten yedi yaş kadar büyük . . . Evet,
yedi yaş kadar büyük amma Mahmedet'in
gözlerinde lemapaş olan [parıldayan] zekaya, yed-i
kudretin o küçücük kalbine sığıştırdığı muhabbetin
azametine karşı Pertev maddeten değil, fakat manen
küçülüyordu.
Pek yabancısı değil, amcasının kızı . .. Pertev'in en
kıymetli modeli olmuştu. Muhtelif pozlarda yüzlerce
resmini yaptı: " Çoban Kızı " , "Muhabbet Perisi " ,
"Venüs'ün Rüyası", "Kalipsonun Bahar Tuvali"
namları ile tersim ettiği cesamet-i tabiyede [bire bir
ölçülerde] tablolardan başka, nimüryan [yarı üryan],
dekolte, fas, profil, truvakar, irili ufaklı bir yığın
elvah [tablo] ile Pertev'in odası adeta Mahmedet'in
1 13
na ıl esen yapını lar, yekdiğerine yakın bir kırmızı
ile bir yeşili. bir an ile bir moru, bir mavi ile bir
turuncuyu na ıl yakı tırmışlar. "
Hem bir cihet daha var: Kudema-yı esatizeyi [eski
ustaları], klasikleri tanımak için yaptırılan kopyalar
arasına Chardin'ler, Chaplin'ler neden karışıyor.
Vakıa Chardin koloristtir, tablolarında latif bir
nesim [esinti] vardır. Fakat klasiklerin kavi [sağlam],
pürüzsüz deseninden, büyük kompozitörlerin
ahenkli terkiplerinden mahrumdur, bu bir
natürmortçudur. Chaplin ise koloriyeden [colorier]
[renkli resim yapmadan] de binasiptir [nasibini
almamıştır] . Biraz zarafetten başka bir şeyi yoktur.
Ve o halde denemez ki bu istinsahlar eski üstatları
memlekete tanıtmak için yaptırılıyor. Velhasıl bu
hususta halkın zihnini açmak vazifesi biz ressamlara
terettüp ettiği [düştüğü] için kopyalar gelip de galeri
açıldığı günden itibaren bunları şiddetle tenkit edip
ahaliye bağırmak, sakınınız, oraya gitmeyiniz,
ruhsuz birtakım cesetler göre göre hislerinizi
köreltmek, öldürmek istemezseniz Müzenin resim
kısmına ayak basmayınız, demek de yine bizim
vazifemiz olacaktır ve bunu istemeyerek yüz bin
teessüfle yapacağız. Nezaketinin, fazlının,
hayırhahlığının meclubu [tutkunu] bulunduğumuz
muhterem Müze müdürümüze karşı pederinin
hasbelbeşeriyet [insanlık gereği] vaki bir hatası
üzerine ayaklanan evlat hissiyle üzüle üzüle
yapacağız.
H. Avni
2 "Tabiatta ve Sanayi-i Nefisede Renkler", sahife 30.
meşher-i hüsnü olmuştu.
Pertev, figürde pek kıymetli bir istidat göstermekle
beraber, mektepteki aksakallı, başı yemenili,
buruşuk yüzlü modellerden başka tersim ettiği
yegane çehre, evza-ı muhtelifesiyle [çeşitli
duruşlarıyla] tasvir etmeye yetişemediği hazine-i
melahat, açık kumral saçları, onunla ahenktar, uzun
kirpiklerle muhat [çevrili] gözleri, beyzi [oval]
çehresi, samur kaşları, o rih-i şiiriye [şiirsel
rüzgarıyla] hissolunacak derecede rakik, pembe
cildi, mevzun kametiyle [boy bosuyla] bir kıyamet
olan Mahmedet'ten başka bir çehre nakşetmemişti.
Pertev bir gemici çocuğu idi, altı yaşında iken
validesini kaybetmiş, pederi, merhume refikasının
[eşinin] bütün hatıra-i ziruhunu [canlı hatırasını] bir
yerde bırakmamış, senelerce gemide beraber
gezdirmişti. Pertev bir miço gibi direklere çıkar, roz
yelken kullanır, dümen tutar, kürek çekerdi. Zaman-
ı tufuliyetini [çocukluğunu] deraguş eden
[anımsatan] bu hatıra, denizlerde yuvarladığı bu
 /c,· bel l 'ar LJ>hd ı ı U t c ı ı d i . prnİL'''cıır .·ı l 'c·C< ı l c de-; lkaıı\ ,\rlt'
�

�
ZEYBEK
Sanayi-i Nefise Mektebi muallimlerinden Osgan Efendi'nin

1 14
hayat, bu sekiz senelik hayat-ı bahriye Pertev' in
kalbinde unutamadığı bir mazinin, meltemli, güneşli,
dalgalı, fırtınalı bir mazinin, bir mazi-i layemutun
[ölümsüz geçmişin] izlerini bırakmıştı. Sanayi-i
nefiseye, resme intisabından sonra, mazi zannettiği
sabavetinden [çocukluğundan] koparılmış o ömür
parçasının bütün hissinde terk ettiği intibaatın
asarını [izlerini] gördü. En ziyade duyarak yaptığı
tablolar bahri (marin) olanlardı. Mahmedet'in
resmini yaparken fırçasını dokunduğu her noktada
hayal-i garamından [aşkın hayalinden] bir cüz
bulduğu gibi, deniz levhaları tasvir ederken
fırçasından feveran eden her dalganın üzerinde
hayatından bir parça yuvarlandığını hissederdi.
Pertev tamam yirmi dört yaşındadır. Ağır tabiatlı,
ciddi tavırlıdır. Bazen ailece ufak bir gezme
yaparlar. Yolları deniz kenarına uğrasa, sahil
kayboluncaya kadar Pertev de hoppalık, çocukluk
asarı [kalma izler] bir neşe-i tıfılane görünüyordu . . .
Bu garip hissin tercümesi pek müşkül değildi. Pertev
bütün çocukluğunu, bütün zıplama, hoplama
evanını [zamanını] gemide imrar ettiği [geçirdiği]
için deniz gördükçe çocukluğa avdet ediyordu. Pek
çok kereler, hareket eden Şirket vapurlarına yetişip
atlamak ister, atlar, epeyce ehemmiyetli tehlikelere
göğüs gerer, yalnız deniz kenarında, vapur içerisinde
nasihat dinlemez, şımarıklıklar ederdi.
Mektebin son senesi de hitama [sona] ermiş, meşher
[sergileme] zamanı gelmiş, Pertev iki tablo
hazırlamıştı. " Hareketten Evvel" ihtiyar bir
balıkçının sahilde, kayalar üzerinde, istiridye ve
kuru balıktan ibaret bir öğle taamını [yemeğini]
tasvir ediyordu. " Henüz Uykuda " bir genç kızın
sabah uykusunu gösteriyordu. Pertev bu ikinci
tabloyu komşusu, fakir bir Rum kızından, d'apres
nature nakletmiş iken, Mahmedet'te daha ziyade
müşabeheti [benzerliği] vardı.
Birinci oldu, mükafatlar aldı, birçok cemil-i
takdiri ye işitti . . . Hayat-ı sanatkaranesinin ilk ve son
esmarını [meyvelerini] topladı, mülkümüzde ümit
olunan gaye-i sanat, şu işittiği birkaç kelime-i
taltifkaranenin zemzeme-i şapasından [tumturaklı
gürültüsünden] ibaret olduğunu biliyor; bundan
sonra açlığa, sefalete tahammülden başka bir şeye
muvaffak olamayacağına aklı eriyordu. Fakat yine
sevinç, neşe, bütün alaim-i mesudiyet [mutluluk
izleri] çehresinde nümayan [görünüyor] idi.
Pertev'e bir gün tesadüf edenler büyük bir mükafata
mazhar olduğunu, atiden [gelecekten], istikbalden
emniyetini vazıhan [açıkça] görürler idi. Filhakika bu
da doğru idi . . . Amcası mektebi ikmal edince
[tamamlayınca] Mahmedet'i kendisine vereceğini vaat
etmişti. Pertev'in gaye-i emeli de bundan ibaret idi.
• •
On beş gün sonra düğün olacak, Mahmedet'in
bütün levazımı tehiye edilmiş [hazırlanmış] . . .
Evde halledilecek en mühim mesele:
Mahmedet'in validesi oda döşüyor, işçiler tutuluyor,
misafirler davet ediyor. . . Pertev nikahın ferdası
1 15
[ertesi] refikası [eşi] ile seyahate çıkmak istiyor!
!ki muhtelif adet, iki muhtelif fikir! . . Kadın, oğlu
gibi elinde büyüttüğü damadına diyor ki:
" Aman Pertev, deli olma! Herkes düğüne gelecek,
gelin güveyi iki gün evvel yola çıkmışlar! . . Evladım
böyle boş evde düğün yaptığımızı görenler vah bize
çıldırmış derler! . . Nefise Hanım'a yenge olacaksın
dedik, zavallı kadın bu yaştan sonra bir yengelik
için gurbetlere mi gitsin ? "
Pertev buna mukabele ediyor, yengeye filana lüzum
olmadığını, bu gibi adat-! garibenin [garip adetlerin]
izdivaçta matlup olan [istenen] nezaheti [inceliği]
rahnedar edeceğini [zedeleyeceğini] bir lisan-ı
münasiple kayınvalidesine anlatıyordu. Bu mesele
birkaç günler hallolunamadı, netice, ikisi ortası bir
şeye karar verildi: Düğün olacak, leyle-i inikadın
[düğün gecesinin] ertesi günü seyahate çıkılacak.
Nefise Hanım da bu yolculuğa iştirak edecek.
• •
Tanı on beş gün sonra idare-i mahsusanın ( . . . )
vapuru Beyrut' a doğru fekk-i lenger etmiş [demir
almış] gidiyor idi. Bizim yolcular da içinde . . .
İkinci kaptan Pertev'in eski bir mektep refiki
[arkadaşı] idi. Pertev, daha ziyade mazhar-ı istirahat
olacağına kanaatle bu vapuru tercih etti. Bahusus
daha geç gidecekler, seyahatleri daha ziyade
uzayacaktı.
Çanakkale'de birtakım testiler, kibritlikler,
yekdiğerine yapışık pabuç şeklinde tablalar
gördüler. . . Şekil ve zarafetten mahrum bu sanayi-i
Şarkiye numunelerinden edinmeyi avdete [dönüşe ]
talik ettiler [bıraktılar] . Midilli, İzmir, Sakız, Rodos,
İskenderun . . . Pertev her uğradıkları memleketin bir
iki suluboyasını yapıyordu. Bu son iskelede
geçirdikleri kırk sekiz saatten sonra, bir pazar
sabahı şafakla beraber yola çıktılar. Hava gayet
rakit [durgun], sema berrak idi.
Güvertenin bir köşesine attıkları iki yol iskemlesi I o3
bizim zevç ve zevceye pek dilrüba [gönül alıcı] bir
cümle teşkil eylemişti. Pertev hem resim yapıyor,
hem Mahmedet' le maziye nispetle daha laubali
konuşuyorlardı.
Yavaş yavaş semanın bir ciheti matem mektubu gibi
karardı. Henüz öğle olmamıştı ki hatırı sayılır bir
fırtına baş gösterdi. Yolcularda asar-ı telaş,
çehrelerde alaim-i ıztırab görülmeye başladı. Hatta
gemi mürettebatı bile elemden azade kalamamışlar
iken Pertev'in yüzü bilakis gülüyordu.
Bu fırtına epeydir arzu ettiği bir hadise idi. Boya
takımını alacak, grandinin çanaklığına çıkacak,
resim yapacaktı. .. Mahmedet'in ibramına
[zorlamasına], süvari ve ikinci kaptanın ricasına
rağmen o, fikrinde sebat ediyor, ısrar ve istirham ile
müsaade istiyor. Nihayet muvaffak oldu. Eski bir
gemici gibi iplere sarıldı, çıktı, yukarıdan attığı iple
boya kutusunu da aldı.
Fırtına her an tezayüt ediyor [artıyor], rüzgar
direklere çarptıkça vahşi bir seda çıkarıyordu. Bir
aralık geminin makine dairesinde bir tarraka işitildi.
Çarkçılar ve taifede bir koşuşma, bir heyecan
göründü. Birtakım b'ezler, halatlar taşıyorlar,
geminin heyet-i umumiyesinde meşum hareketler
müşahede olunuyordu. Arası çok geçmedi,
bağrışmalar, gırivler [haykırışlar] arasında sandallar
mayna edilmeye başladı. Kamaraların kapılarını
söküyorlar, ambar kapaklarını koparıyorlar,
yekdiğerine iplerle alelacele raptederek denize
atıyorlardı. Herkes bununla meşgul olduğu bir
sırada Mahmedet grandi direğinin altında acı acı
bağırıyordu:
" Pertev, ne duruyorsun insene, batıyoruz. "
Pertev hala meşgul, hiç ! . . Ne bir cevap ne bir
hareket! .. Güya elindeki fırça, önündeki tuvaliyle
beraber tahaccür etmiş [taşlaşmış], bitmişti.
Sandallar, kapılardan, ambar kapılarından yapılan
sallar insanlarla dolmuş, geminin yanında son
sandal kalmıştı.
Hala canhıraş tazarrularında [yalvarışlarına] devam
eden Mahmedet de güvertede patlayan bir dalganın
sadmesine uğrayarak başını direğe vurdu, olduğu
yere yıkıldı.
Bir dakika sonra adali [adaleli] bir gemici kolları
arasında son kalan sandala naklolunan
Mahmedet' in dul kaldığından haberdar bile değildi.
• •
On gün sonra Beyrut'tan lstanbul' a gelen bir Fransız
vapurunun bordasında mahzun bir kadın görürüz.
Vazifesini ikmal etmiş bir cellat gibi sakit [sessiz]
duran denize nazarını dikmiş, güya ka ' rında
[derinliklerinde] bir şey arıyor, gözlerinden sath-ı
rakidine [durgun yüzeyine] ateşin damlalar
dökülüyordu.
Dört tarafı ufukla muhat [çevrili], azim [devasa] bir
havza [havuza] Mahmedet mırıldandı.
" Bir şehid-i sanat için ne ali bir mezar, fakat o
hakikatte benim kalbimde, benim ruhumda
medfundur [gömülüdür] . "
A. Kemal Emin

RES SAM NEDİM BEY MERHUMUN AİLESİNE

Nedim Bey merhumun ailenize nispeti kadar cemiyetimize de
münasebeti vardı. Vatandaşlık, ressamlık, uhuvvet [kardeşlik], muaşeret
nokta-i nazarından bizim de muhterem bir biraderimiz, sevgili bir
kardeşimizdi. Zıya-i edebisi alamı [acıları] ile eşkriz olan [ağlayan]
gözlerimizi dümfı-ı ıztırab [ıstırap gözyaşları] ile alude [gömülmüş]
yüzlere tevcih edecek olur iseniz zalam-ı küdCıretde [kaygıların
karanlığında] yalnız olmadığınızı görürsünüz ki belki eleminizi bir an
tahfif eder [hafifletir] .

Mesul müdürü
Ressam Osman Asaf

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

1 16
 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
•
• •

• •

• •
•

•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•

•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
• •
�x;:; J -C >­
• •
,\\ ıı•;, ele Loııclı«•, Le traııclıaııt dıı Ci ıııcterrc J-faıııdi Bey.
• •
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
•

Londra Müzesinde SEYF-İ KATI Hamdi Bey

117
 ŞEHZADE TÜRBESİNDE Hamdi Bey
Dans le turbe des en(ants

1 18
Merhum Mahmud Celaleddin Paşa 'da Hamdi Bey
Achete par Djelaleddin Pacha

SULTAN AHMED CAMİİ METHALİNDE KADINLAR

Femmes Turques a l'entree de la Mosquee Sultanahmed

119
Liverpool Müzesinde MÜTALAA Hamdi Bey
Musee de Liverpool Lecture

1 20
 Ayan Aza-yı kiramından Şehzade Abdülmecid Efendi
Üstad-ı muhterem Ekrem Beyefendi hazretlerinin
Poete Ekrem Beyefendi Senateur
-
par S. A. 1. Abdul Medjid efendi

121
 Mahdumu Edhem Bey 'de Hamdi Bey
Collection de Edhem Bey, fıls du peintre

RÜSTEM PAŞA CAMİİ ÖNÜNDE

Le theologien sortant de la mosquee

1 22
Kerimeleri Leyla Hanımefendi 'nin koleksiyonundan Hamdi Bey
Collection de Leila Hanoum fille du peintre
-

KAPLUMBAGA MÜREBBİSİ
Hamme aux tortues

123
Amerika 'da Baston Müzesinde Hamdi Bey
Mus. de B ostan

TENEZZÜHTE KADINLAR
Femmes Turques en promenade

124
Londra Müzesinde ÇEŞME-İ AB-I HAYAT Hamdi Bey
Mus. de Londres Fontaine miraculeuse

1 25
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 1 2
2 5 NİSAN SENE l 3 2 8 İKİNCİ SENE
[ 1 9 1 2]

Edirne Sanayi-i Nefise müdürü Bahriye Müzesi 'nden

ressam Hasan Rıza Bey in
' iktibas edilmiştir.
Peintre H. Riza Bey BARBAROS Mus. de l 'Amiraute
Barbarosse
 HUTUT-I İ S Lfu\IİYE
İN K İ S A R
I 06 Yine zevrak-ı derunum kırılıp kenara düştü
Dayanır mı şişedir bu reh-i sengsara düştü
beyti güya bizim halimizi tasvir için söylenmiştir.
Gönül nasıl kırılmasın ? ! Lisan nasıl, feryat etmesin ? !
Kıymettar bir timsal-i nefasetin, mütehaccir [taştan]
bir numune-i letafetin duçar-ı inkisar olduğunu
[kırıldığını, çatladığını] gördük. Eslaf-ı kiramın
[öncellerimizin] bize yadigar bıraktığı asar-ı
nefisenin son derecede itina ile hıfz edilmesini
[saklanmasını] arzu eylediğimiz halde bunların asla
nazar-ı ehemmiyete alınmadığını, hatta adem-i
takayyüdden [kayıtsızlıktan] naşi [dolayı] kırıldığını
görmek bizi nasıl münkesirü'l-kalb [kalbi kırık]
eylemez? !
Gönlümüzdeki tesir-i şedid [şiddetli tesir], Fatih'te
selatin [sultanlar] türbelerinin Çarşamba 'ya giden
tarike [yola] nazır [bakan] büyük kapısının
balasındaki [üstündeki] besmele-i şerifeye tecelligah
[yuva] olan taşta gördüğümüz inkisardan [kırıktan]
münbaistir [kaynaklanır] .
Fahrü 'l-hattatin [büyük hattat] Mustafa Rakım
Efendi merhumun eser-i güzidesi olan bu besmele-i
şerife vakıa haleldar olmamıştır [zarar görmemiştir],
lakin yazıyı ihtiva eden dairenin üst tarafında
bulunan ve hattaki letafetin izdiyadını [artmasını]
mucip [neden] olan çiçekli müzehhep [bezemeli] taş
bütün bütün kırılmış ve adeta erbab-ı nefasetin
[güzellikten anlayanların] enzarına [bakışlarına] arz­
ı didar etmekten [yüzünü göstermekten] istihya
eyleyecek [utanacak] bir şekle girmiştir. Güya ki
[adeta] levha-i ayat-ı mahasin [güzel ayetler levhası]
ıtlakına [denilmesine] seza [layık] müdevver
[yuvarlak] bir sima-yı müstesnanın altın renkli
saçları dest-i bidad ile [zalim elle] tıraşide [kazınmış]
bir hale gelmiştir.
Zlb-i hatt-ı enfesi eyvah buldu inkisar
Ruh-ı paki Rakım'ın elbette oldu dağdar
Hazreti üstadın eser-i bihterinde [üstün yapıtında]
görülen şu halel, müruruzaman ile tabii olarak
husule gelmiş bir halet değildir. Mükesserdeki
[çatlaktaki] tazelik bunun dikkatsizlik eseri olarak
şimdi vukua geldiğini gösteriyor.
Kapının güya tamiratı ile iştigal eden
kıymetnaşinaslar [kıymet bilmezler], bu eser-i
bergüzideyi tahrip eylemişlerdir. Zihi [bravo, ne
hoş] tamir! . .
127
Ehline tevdi olunmayan umurun [işlerin] nihayeti
elbette böyle olur.
Buriya-baf egerçi bafendest
Neberendeş be-karhay-i harir
[Hasır dokuyan da neticede dokuyucudur
Ama onu ipek işlerinde kullanmazlar]
Kapının sakfı [tepesi] gitmiş . . . Taşlar intizamını
kaybetmiş . . . O sevimli celi yazıların letafeti bitmiş . . .
Mustafa Rakım ketebesi [isim kaydı] solmuş bir
çehre ile feryat ediyor.
Celide hakikaten misli bulunmayan Rakım,
Rakımü'l-nefaisin bu türbelerle kapılarındaki
yazıları en parlak asarındandır.
Temaşası erbab-ı hattı velhan eyleyen [şaşkınlığa
uğratan] bu bedayi [güzellik] memleketimizin pek
kıymetli müzeyyena tındandır [ s üslemelerindendir].
Gözler, bunları seyretmekten bir türlü ayrılmak
istemez. Ruh, bunların karşısında adeta ihtizaz eyler
[ürperir] .
Measir-i mümtaze-i milliyemizden [seçkin milli
eserlerimizden] bulunan bu hutut-ı celilenin hüsn-i
muhafazasına [iyi korunmasına] itina eylemek
vecaibden [görevlerden] iken ehemmiyet verilmiyor.
Erba b-ı nefasete [güzellikten anlayanlara],
senelerden beri mahzun mahzun nigah eyleyen
[bakan] asar-ı kadimenin [eski eserlerden] biri de
Saraçhane' nin karşısındaki çeşmedir. Ab ü tabı
[parlaklığı] kalmamış olan bu çeşmenin halihazırına
bakan gözlerden eşk-i teessürün [teessür gözyaşı]
cereyan etmemesi kabil değildir.
Bin yüz elli iki [ 1 73 9 ] tarihinde inşa edilmiş olan bu
güzel çeşmenin kendi harap olduğu gibi fevkindeki
[üstündeki] yazıların da letafeti kalmamış,
senelerden beri sakafsız [tavansız] durmakta
olduğundan tarihinin mahkuk [hakkedilmiş]
bulunduğu taşta yosunlar peyda olmuş, taşın bir
köşesi de kırılmış.
Yazılar, meşahir-i hattatinden [ünlü hattatlardan]
Katibzade Refi merhumundur. Bu üstad-ı muhterem,
Osmanlılarda yetişmiş olan taliknüvis [talik yazan]
hattatların seramedenindendir [önde
gelenlerindendir] . Müşarünileyhin [adı geçen
üstadın] küçük kıtada [boyutta] elvah-ı adidesi [çok
sayıda levhası] manzurumuz olmuştur [tarafımızdan
görülmüştür] . Celi talik ile yazılmış olan bu çeşme
tarihi ise asar-ı bergüzidesindendir. Hattatlık
aleminde büyük bir kıymeti haizdir. Ehemmiyet-i
mahsusa ile hıfz edilmesi [saklanması] lazımdır.
Lakin kime anlatırsın eyvah !
Saraçhanebaşı'ndaki bu çeşmenin suret-i
meriyesinden [bugünkü görüntüsünden] daha garip,
 Üstad-ı binazar Yesari merhumun asar-ı bediasından
Un ehe( - d'oeuvre de feu Yessarie

daha müessir bir manzara mevcuttur ki o da
Şeyhülislam-ı esbak [eski şeyhülislam] Yahya Tevfik
Efendi merhumun eski Ali paşa ' da ki medresesine
muttasıl [bitişik] bulunan hazirenin [mezarlığın]
halidir.
Müşarünileyhin ailesine mahsus bir habgah-ı manevi
[manevi kabristan] olduğu anlaşılan bu mahallin
cadde tarafındaki pencerelerinin üst tarafları bütün
bütün yıkılmış ve üstad-ı mükerrem Yesarizade
merhum Mustafa izzet Efendi' nin celi hatt-ı talik ile
yazdığı ehadis-i şerifenin [hadis-i şeriflerin] mahkuk
bulunduğu taşlar, hazirenin iç tarafına düşmüştür.
Takriben üçer arşın tulünde [yüksekliğinde] bulunan
bu taşlar, yüzlerini kıymetnaşinaslara göstermemeye
çalışır bir halde birbiri üzerine kapanmıştır.
Ehadis-i nebeviye [Peygamber hadisleri] senelerden
beri yerlerde yatıyor. Nefaset, hak-i hakaretde
[hakaret toprağında] hazin hazin ağlıyor.
B u hale ruh-ı Yahya eyliyor nefrin-künan feryad
nefais-i kalemiyesiyle memleketimizi tezyine himmet
eylemiş olan üstaz-ı celilü ' ş-şan [yüce isimli üstat]
Mustafa Rakım Efendi 'nin Zincirlikuyu civarındaki
kendi türbesi bile harabezar denilecek bir haldedir.
Bunlar, şu perişanlıkları ile beraber bugün yine
mevcuttur. Birtakımı ise esasından bitmiş, gözlerden
nihan olmuştur [kaybolmuştur] . Ezcümle
Çiçekpazarı 'nda bulunan ve cenabı Rakım'ın hatt-ı
münevverine malikiyetiyle uyun-ı iştiyaka [şevkli
gözlere] arz-ı şükllfe-i letafet etmekte [latif çiçekler
sunmakta] olan bir çeşme kökünden kaldırılmış,
yerine diğer bir bina ikame edilmiştir. Balasındaki
[üstündeki] yazılı taş da nabedid [görünmez]
olmuştur. Sadhezar [yüz bin kere] teessüf. . .
Cihanlar kıymetinde bulunan b u asar-ı milliyenin
erbabı marifetiyle tamir ve ihyası vecaibdendir
[görevlerdendir] .
A hlaf sana dilersen etsin hürmet
Eslaf-ı kirama da'im eyle ta'zim

Merhum müşarünileyhin ahfadından orada yatan
bir zatın nefis hatt-ı talik ile yazılmış ve o nispette
güzel hakkedilmiş olan taşı yerden çıkmış.
Düşmesine bir ağaç mani oluyor. Güya ki bu asar-ı
celilenin yerlerde yatmasından naşi zamanlardan
beri lisan-ı hal ile eylediği iştikayı [şikayeti] kimseye
işittirememiş de:
Ahval-i mesrudeye [aktardığımız duruma] Evkaf
Nezaretinin vakf-ı enzar-ı dikkat eylemesini
[dikkatle eğilmesini] can ü dilden temenni ey!eriz.
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim

Yoruldum, söylemekten gayrı takat kalmadı bende

ro7 diyerek yanındaki ağaca ittika eylemiştir

[da yanmıştır] .
Teessüratımız, zikreylediğimiz bu mahallere
münhasır [özgü] değildir. Vatanımızda, ahval-i
hazırası bedayiperveranı [sanatseverleri] dilhun
eyleyecek [üzecek] daha nice asar-ı aliye [yüce
eserler] vardır.
Sınaat-ı müstahsene-i hatdaki [hat sanatlarındaki]
iktidar-ı fevkaladesiyle bihakkın [hakkıyla] ihraz-ı
makam-ı infirat etmiş [ayrı bir yer kazanmış] ,

128
 BAHRİYE MÜZESİ
Her dinde, bilin ki ilim mukaddestir. Olmuşu, olacağı
her ilim ve fenni bilir. Hakkın, sayıya sığmayan, o
güzel adlarından biri de bilgiç (alim)dir. Eski Yunan
ve Romalılar tek tanrının her bir kudretini birer
mabuda verirler, her mabudu, birer put ve alametle
gösterirlerdi. işte bu sırada ilim, fen, şiir, musiki,
nazik-i sanat, oyunu da " Mousa" dedikleri altı
mabudun kullara vergisi diye inanırlar ve ayrıca
bunlar için yapılan ibadethaneye " Museum" derlerdi.
Bu ad sonradan sonraya ilim, fen, sanat, tarih
örneklerinin, yadigarlarının konulduğu, saklandığı
yapılar, yerlere verildi. Her iş için bir müze vardır.
Sözün gelişi, posta için bile müze vardır. Orada eski
yeni mektup, zarf, hokkadan tutun da son telsiz
telgraf aleti, posta tatarlarının [sürücülerinin]
üstlerini, çizmelerini görürsünüz. Şimdi, bir Bahriye
Müzesi nedir ve nasıl olmalıdır sözüne başlamazdan
evvelce şunu söyleyelim:
ilmin saklanmadığı, bir ibadethanenin birkaç kişi için
açılmadığı gibi müzeye de herkes girebilmeli,
görmeli, öğrenmelidir. Bunun için müze açık, ayak
uğrağı yerde olmalı. Sonra müzeye konulacak şeyler,
sınıfı sınıfına, ayrı ayrı dizilmeli, koltukçu dükkanı
gibi olmamalı. Bir sınıftan eşya ayrı bir odaya, hiç
olmazsa ayrı bir sıraya konulmalı. Sözün gelişi bir
kahramanın kılıcının yanında bir " sekstant" hiç
yakışık almaz. Ben seyr-i sefain aletlerini görmek için
gitmişim. O aletlerin hepsini bir yerde, hizmet, tarih
sırası ile dizilmiş bulmalıyım. Başka bir şey
görmemeliyim, gözüm başka bir şeye ilişmemeli.
Bunun için bir Bahriye Müzesi baştan birkaç daireye,
o daireler de şöylece oda veya sıralara ayrılmalıdır:
Birinci: İlim ve fen dairesi
1 Ilm-i ahval-i cevv (meteorologie) odası.
- 6 Mühimmatı gösterir camekanlar.
Barometre, termometrelerden, kıyı istasyonlarına
işaret aletlerine kadar.
w8 2 - Ilm-i heyet (astronomie) odası. Rub-ı daire
tahtasından son rasathane teleskopuna kadar.
3 Fenn-i seyr-i sefain (navigation) odası. Çıkrık,
-
parakete, ciroskoplu pusulaya kadar.
4 Fenn-i mesaha-i bahr (hydrographie) odası. Eski
-
haritalar, teovdolitler, harita çizmek için bütün aletler.
5 Ilm-i ahval-i okyanus (oceanologie) .
- 2 Harpte bulunmuş gemilerden kalan eşya, baş
Midye kabuğu, bayağı yosundan, a z bulunur balığa
kadar örnekler, mumyalar, her denizin ayrı ayrı
tabiatlarını gösterir haritalar.
Bu odaların duvarlarına o fennin ulularının resimleri
yakışır. Heyet aletlerinin üstüne Barbaros'un resmi
asılırsa gülerler.
İkinci: Gemiler dairesi
1 Osmanlı sularında şimdi ve eskiden işleyen
- bırakılmış, alınmıştır yazılı olmalı.
kayık ve gemilerin biçimlerini gösterir modeller.
no 2 -Pek eski gemi modelleri, kürek devri tekneler.
3 Yelken devri gemi modelleri.
- uğrayan belli başlıların adları yazılmalı.
129
4 Istimli gemi modelleri. Padl (yandan çark)lı,
-
uskuru (kıçtan çark)lılar.
5 Havuzlar, doklar, dar ağaçları, kızaklar, göz
-
aletleri, çekek yerleri modelleri.
6 Zincir, demir, gomene, kilit, yağ, ceviz, kasa,
-
makara, palanga, ırgat gibi gemicilik eşyası örnekleri.
7 Gemi modellerinin her birinin yanına içten
-
görünüşler (mukattalar)ını [kesitlerini] gösterir
modeller konulmalı, üzerine planları asılmalı.
8 Son devir zırhlılar, kruvazörler, vapurlar
-
modelleri bu odaların duvarlarında büyük
mimarların, kalfaların, büyük kazalarla açılmış
yaraların resimleri asılmalıdır.
Üçüncü: Makine dairesi
1 Tarih sırası ile fabrika, gemi makinelerinin her
-
devrini, her sınıfını gösterir işler modeller.
2 Yine tarih sırası ile kazganlar, modeller ve
-
mukattaları [kesitleri] .
3 Her türlü tezgah modelleri.
-
4 Demir, çelik, zerre örnekleri ve ocak modelleri,
-
bu odaların duvarlarına da planlar, büyük
makinistler, harpte bulunmuş çarkçı zabitleri
resimleri asılmalıdır.
Dördüncü: Silah dairesi
1 Eski topların örnekleri, topun geçirdiği devirlerin
-
tarih sırası ile, modelleri ve kızak modelleri.
2 Elde kullanılır silah örnekleri.
-
3 Tane [top mermisi] örnekleri, mukattaları
-
modelleri.
4 Tıpa örnekleri ve mukattaları modelleri.
-
5 Son sistem topların örnekleri ile mukattaları.
-
-
7 Kara ve gemi cephaneleri model ve planları.
-
8 Burlota (ateş gemisi), rampa kanca, baltası model
-
ve örnekleri bu odanın duvarlarına gemi ve makine
dairelerindeki gibi yakışık alır resimler asılmalı.
Beşinci: Tarih dairesi
1 Mübarek ve yadigar eşya.
-
-
kuşu, kıç levhaları gibi.
3 Düşmandan alınan ganimet eşya ile harp
-
yadigarları.
4 Resim galerisi, harp, çarpışmaların resimleri.
-
5 Harp olan kıyı ve limanların kabartma
-
(mücessem) haritaları.
6 Osmanlı asker, Osmanlı gemicileri üstlerinin
-
örnekleri veya resimleri, bu eşyanın her birinin üzeri
yaftalanmalı, kimindir, nedir, ne yıldı, ne günde
Bunlardan başka kronoloji levhaları olmalı, bütün
deniz vakaları yılı ile, günü ile şehit düşen, kazaya
 ·-

Meşahir-i hattatinden Bakkal Arif Efendi merhumun asar-ı nefisine ve sanatkarisinden bir parça
Une oeuvre de Arif efendi calligraphe Turc

Duvarlarına ne gibi resimler asılmalı demek fazladır.
Yalnız, bir kahramanın resmi yadigarının üzerine
asılmalı.
Altıncı: Kütüphane ve okuma salonu
Burası için uzun söz söylemek istemez sanırım. Yalnız
ben burada hiç olmazsa Osmanlılığın girdiği yahut
tarihimizde adı geçen her kıyı, liman, adaların
portolanlarını bulabilmeliyim. Duvarlarında her
denizin büyük mikyasta haritaları bulunmalı, bunların
Üzerlerinde harp ve kaza olan yerlere işaret konulmalı.
Kütüphanelerdeki kitaplar eski ve yeni olmalarına
göre olduğu gibi, sınıfına göre ayrılmalı. Her lisanda
pek faideli olanlarla, hele Osmanlıca yazılmış
olanların hepsinden birer tanesi bulunmalı.
Aşçı var, aş var, kap yok
Bizim bir Bahriye Müzemiz var. Kurana, açana
teşekkür olunur. Açılalı on şu kadar yıl olduğu halde
bir türlü ilerleyemiyor. Birinci ve sonuncu tersanede,
130
pek sapa yerde bulunmasıdır. Bu ilerler, hem pek
çabuk ilerler, ancak bir kere göz önüne çıkmak lazım.
Epeyce eşyamız var, dışarıdan hediye edecekler de
çok, ancak pek iyi biliyorum ki halkımızın yüzde
doksanı bir Bahriye Müzesi'nin olduğunu bilmiyor.
Kendi payıma benim binlerle lira değerinde baba
yadigarı bir şeyim var. Bunu yılda bir gelecek
misafirime gösterip övüneceğime her gün yüz kişinin
görmesini isterim. Amma şimdi nereye vereyim, neye
vereyim. Ha bizim müzeye hediye etmişim, ha
bedestende dolaba bırakmışım. Bizim gibi dört beş
denizde on şu kadar bin mil yalısı olan bir milletin
müzesinin böyle kaldığına biraz sıkılmalıyız. Çünkü
bundan parasızlığımız anlaşılmaz, anlamamaklığımız
anlaşılır. Bu para ile olmaz, heves, merak ile olur.
Hele bahriye tarihi bu kadar geniş olan bir milletin
baba yadigarlarının ortaya, hürmet meydanına
konulmadığını ben bir şeye veremiyorum, amma .
başkaları herhalde bir şeye vereceklerdir.
Tarih-i Osrnani Encümeni azasından
Safvet
Hamdi Bey BURSA 1 DA YEŞİL CAMİ 1 D E Hamdi Bey merhumun
a la Mosquee verte de Brousse

131
 Hİ KMET-İ B EDAYİ

RES İ M VE HAT
III Hat ki insanların yekdiğerine ifham-ı meram tabii hükmüne girdiği şüpheden varestedir [uzaktır] .
[meramını anlatmak] için çizdikleri tasavir Acaba resimde, hatta güzelliğin tarz-ı tatbiki ne
[betimlemeler] ve eşkalin [şekillerin] bir zübdesidir veçhile olmuştur? . . Tasavire güzellik vermek
[özüdür, özetidir] . Daha iptidadan onunla resim yukarıda da söylendiği üzere tabiatı taklit ile
arasında menşei bir tedahül [karışım], mücaneset olabilmiştir. Tabiattan ne kadar uzaklaşıldıysa
[türdeşlik] görmek zaruridir. resmin o kadar hassa-i hüsnü [güzellik hassasını]
Hiyeroglif levhaları tetkik olunduğu zaman tasavir-i kaybettiğini görüyoruz. Hatta, sanat-ı resmin
ibtida [ilk resimler] delalet-i ayniyede bulunurken " Yunanistan'da olsun Roma'da olsun" iptida
kanun-ı tekamül icabınca remzi [simgesi] ve [önceleri] bir sanatkarın taklid-i tabiatla fevkalade
tazammunu [içeriği] delaletleri geçerek nihayet hecai-i bir dereceye vasıl olduğu halde, mücerret tabiatı
delalete vasıl olduğu ve tasavirinde [betimlemede] taklitten inhiraf [sapma] ve sanatkar-ı taklit
gittikçe sadeleşerek yazıyı doğurduğu görülür, olunduğu için ( birkaç devir için tersine bir fasıla-i
anlaşılır; işte bu bizim tekamül) olarak inhitat
yukarıdaki sözümüze bir ettiği [düştüğü] görülür.
burhan [delil] teşkil eder. Resim için pekala taklit,
Fakat bu mesele daha doğrusu temsil
serlevhadaki "hikmet-i olunacak bir modeli
bedayi" sözü ile nasıl bulduk. Hem de geniş ve
alakadar oluyor? Çünkü muazzam bir numune.
hiyeroglif tasaviri ve Fakat yazı için ne
ondan doğan heca yapılacak ? Malum oldu
[heceler] ve huruflar ki yazı tasavirin bir
[h(lrfler], Fenike elifbası hülasası. Tasavir için
[alfabesi] hep ifade-i mademki tabiatın aynına
meram içindi. Onların imtisal ediliyor [örnek
hikmet-i icadı halde alınıyor], mantıken,
[bugün] veya riyaziyeten yazı için de
müstakbeldeki kayıplara eşkal-i tabiiyenin
hep hitap için değil mi idi? esaslarına, zübdelerine
Bizim ise burada [özüne] imtisal edilmek
aradığımız yazıdaki [örnek almak] lazım
güzellik ve onu tevlit gelecek. Müddeamızı
eylediği için resimden ve [savımızı] ispat için hutut­
ressamlıktan bilmukayese ı İslamiye'yi [İslam
[karşılaştırarak] hatlarını] misal
bahsetmek. getirebiliriz:
Evet, hiç şüphesiz bu Bizim sülüs yazısında
insanlar, her birerlerine gördüğümüz elif, kamet-i
birer şems-i zeka bahş insanın [insan endamının]
olunmuş olan bu insanlar, zübdesi değil de nedir?
bir şeyi yapmaya Onun da burnu, karnı, beli
görsünler, ifade-i Sultan Aziz cennetmekan merhumun ressam var, ensesi var. Hatta insan
meramlarına tasavir ve Antranik Efendi tarafından pluma [plume] zülfüne mukabil zülfesi bile
badehu [daha sonra] yapılmış bir portresidir var. " y " yi yatmış bir
harflerle nail olmaya Portrait a la plume du Sultan Aziz fait par adama, " ...-9 " yi de
görsünler. Başları Antranike Efendi, peintre Ottoman yaslanmış ve çubuğunu
üzerindeki sema ağladıkça, yakıp keyif getiren bir
akan sular sızladıkça, etrafını bütün zümrütasa insana teşbih edersek [benzetirsek] hiç de hataya
yeşillikler içinde, mütenevvi [çeşitli] ve ötkün düşmüş olmayız. İnsanın başı " Y " veya " ...-9 " nin
hayvanat arasında gördükçe nasıl hiss-i bedii başı, ayakları da kuyruğu olmuş oluyor. Hala
[güzellik duygusu] kabarmasın ? Nasıl ihtiyaç saikası çocukların mektepte beli bükük diye okudukları
" "
ile vücuda getirdiği eşkal [şekiller] ve tasaviri, ..ı beli bükülmüş, rükua [namaza] varmış insana
hurufatı [harfleri] güzelleştirmeye, tabiattan mas ne kadar benzer. Bele nimamut [yarı dikey] bir
[soğurdukları] ve incizap eyledikleri güzellikleri vaziyette bulunan insan ayakları " ..ı " ın kuyruğu bel
onlara tatbike yeltenmesin ? Nasıl musikiyi ve ve bacakları da " ..ı " ın iki kolu olur. " J "da bir
onunla beraber şiiri vücuda getirmesin ? İşte sanat, testinin, " u "da bir çanağın eşkal-i esasiyesi yok
bedayi-i sanat [güzel sanat] onun için bir kanun-ı mudur? .. Daha birçok temsil ve tevcihler

1 32
 Hamdi Bey HALI C I ACEM
Le marchand de tapis Persan
yapılabilirse de yalnız şunu ilave edip neticeye
geçelim ki: Hutut-ı İslamiye' nin meahizi [çıkış yeri]
nz olan kufi ile süryaninin hiyerogliften iktibas
olunduğuna dair olan Champollion'un " hiyeroglif
fettahı" kavlini yukarıdaki misallerimiz bir kat daha
teyit edecek gibi hutGt-ı İslamiye'nin Mısır tasavir-i
hiyeroglifiyesinden nasıl istinbat olunduğunu
[çıkarıldığını] da gösterir. . .
İşte yazı da aslı gibi tabiattan güzelliği istihsal
edebilmiş. Fakat yukarıda resim için beyan ettiğimiz
sırf taklid-i tabiat nazariyesini yazıda yürütemeyiz.
Bunda emir [durum] berakistir [tam tersinedir] .
yazıda hüsnün ali derecesine mazhar ola bilmek için
hattatı, sanatkarı taklitten başka çare yoktur. Fakat
bunun da bir haddi var. Sanatkar kudret-i kalemine
malik olduktan sonra kendinden bazı şeyler ibda
etmek [yaratmak] hattatın daire-i salahiyetindedir.
Artık ikinci mukayeseye geçelim:
Bizim Şark'ta, bahusus [özellikle] İslamlarda yazıyı
takdis derecesinde bir fikir vardır. Akvam-ı kadime
bazı şeyleri hayalar [hayaller] sevkı ile yazı, ağdiye
[yiyecek] gibi şeyleri de ihtiyacatı temin ve ifa
eylediğinden dolayı tebcil eylerlerdi [yüceltirlerdi ] .
Hiç şüphe olunmaz ki ihtiyaca hizmet eden yazı yine
ihtiyacı temin eyleyen resimden efdaldir [üstündür] .
Çünkü yazıda mevcut olan sadelik v e kolaylığa
mukabil diğerinde güçlük var. Sonra bir fikir yazı ile
ne kadar iyi ve tamamen ifham edilirse [anlatılırsa]
bilakis resim ile o kadar mücanesetli [türdeş],
noksan ifade edilebilir. Resmin güçlüğünü,
noksanlığını düzeltip doldurduğundan dolayı yazı
hakkında gerek Müslümanlarda ve gerek akvam-ı
kadimede [eski kavimlerde] bir fikr-i tebcil
[yüceltme fikri] bulunması pek muhak [yerinde] ve
musibdir [isabetlidir] .
Ama güzellik nokta-i nazarından tetkik edilecek
olursa, her ikisinde de bir kuvve-i sehharane
1 33
Hamdi Bey merhumun
[hayranlık verici kuvvet] olmakla beraber sanat-ı
resmin tevhid-i hayat ve tesirat cihetiyle sanat-ı
hatta tefavvuku [bağlantısı] inkar olunamaz.
Mamafih bu tefavvukun o kadar mütebariz ve farklı
olmadığını da söylemek lazım gelir. Çünkü bir satır
güzel yazının da bir resim tablosu gibi insanı
saatlerce hayran ettiği, hatta düşündürdüğü, neşe
veya kuvvet verdiği vakidir.
Bir de yazıda şu hassa şayan-ı zikirdir ki biz bir
yazıya baktığımız zaman sanatkarının, katibinin
asabi veya halim, şişman yahut zaif, uzun veya kısa
boylu olduğunu istidlal eder [sonucunu çıkarır] ve
şu adam seriü'l-kalem [kalemi hızlı] imiş, şu hattat
ne kadar kavi bilekli imiş, diye hükümler irat eder
[ileri sürer] dururuz.
Şimdi sanat-ı resim ve hattın hikmet-i bedayideki
[estetik alanındaki] mevkilerini ta yine çalışalım.
Zaten Garb'da vücudara olan hikmet-i bedayi-i
fenne [estetik bilimine] orada şiir, resim,
heykeltıraşlık, mimarlık, musiki sanatları ithal
olunur [girer]. Fakat Şark' ın hikmet-i bedayi-i
fenninde de aynı şuabat-ı sanatı [sanat dallarını]
bulabilecek miyiz? İkame kanunu hiç şüphesiz
burada da icra-yı hüküm edecek. Heykeltıraşlık
sanatı bizde yok. Ressamlık ise denilebilir ki bizde
Sanayi-i Nefise Mektebi ' nin ihdasından
[kuruluşundan] sonra tesis edebilmiştir. Hatta
bizdeki ressamlık Garb' daki ressamlığın derecesine
vasıl olabilmek için, ihtimal daha birkaç devir
tekamül geçirecektir. Bununla beraber bizim Şark'ta
vücudpezir-i alem-i nefaset olmuş [güzel sanatlar
aleminde yer bulmuş] birçok sanatlarımız var:
Hattatlık, hakkaklık, müzehhip ve mücellitlik.
Garb'a imtisalen [örnek alarak] bunları hazf mı
edelim [ortadan mı kaldıralım], yoksa bizde mevcut
olmayan heykeltıraşlığa bedel [karşılık] hattatlık ve
onunla alakadar olan hakkaklığı ikame mi edelim?
Edirne Sanayi-i Mektebi müdürü Bahriye Müzesi 'nden
ressam Hasan Rıza Bey'in Mus. de l 'Amiraute
Peintre H. Riza

FATİH SULTAN MEHMED 1 İN PORTRESİ

Portrait du Sultan Fatih par Hassan. Riza Bey execute par plume

1 34
z r3 Resmin kadim [eskiden kalma] boşluğunu onunla
pek münasebeti olan tezhiple mi dolduralım? Evet,
böyle olmak ve yapmak lazım gelir.
Yalnız şurasını da söyleyelim ki, sanat her zaman
için sanattır. Yalnız gfınagfın [renk renk, türlü türlü]
mahasin-i tabiatla cilabahş-ı enzar olan [gözlere
pırıltı veren] sanat-ı tezhib [tezhip sanatı], taşların
göbeğinden türlü ezhar [çiçekleri] ve tezyinatı fırlatan
hakkaklık bugün inkıraza [çökmeye] yüz tutuyor.
Fakat bu mülkte [ülkede] sanat kalacak ise onlar da
kalacak, fakat ihtimal, bir tarz-ı nevin [yeni üslubun]
iktisabı [benimsenmesi] suretiyle beka olacak. Vakıa,
bugün hattatlarımız eskisine nispetle az. Tabii bunun
sebebi matbaadır. Fakat ne fotoğraf makinesi
ressamlığı ilga ediyor, ne de matbaalar sanat-ı hattın
defter-i mevcudiyetine hatime çekebiliyor. Bugün
sanat-ı hat hemen ikisi gibi temadi [sürüyor] ve teali
eyliyor [yükseliyor] . Lakin şairin:
Müşterisiz meta zayidir
mısraının medlulünce [anlattığı üzere] revaçtan
büsbütün mahrum kalacak olursa, o zaman bu
sanayiin inkıraz bulacağında [tükeneceğinde] şüphe
olunmaz. Fakat yine tekrar edelim ki sanat bu
memlekette kalırsa yine kalacak ve sanat da her
zaman için sanat olacaktır.
Bilhassa şurası şayan-ı dikkatdir ki hüsnühat
Hamdi Bey MÜTALAA
La liseuse
135
Müslümanlarda bir hikmet-i diniye ve bir incizab-i
kalbi ile benam olmuştur [şöhret kazanmıştır] .
Cenabı Peygamber efendimiz, yazı hakkındaki
ehadis-i şerifelerinden [yüce hadislerinden] "El­
hattu'l-hesen yuzidu'l-Hakka vadhen" [Güzel yazı
Hakkın anlaşılmasını sağlar] hadis-i şerifiyle
hüsnühattın kadrini ila eyliyorlar [yüceltiyorlar] . Bir
büyük zat da "El-hattu'l-hesen yuzhibu ani'l kalbi'l­
huzni" [Güzel yazı kalpten hüznü giderir] sözü ile
hüsnühattın yukarıda bir nebze zikrettiğimiz
tesiratını ifham eyliyor [anlatıyor] . Bir zat, "Yazı
cismani bir aletle zahir olur bir hendese-i ruhanidir"
[ruhsal geometridir] diyor. Hakikaten düşünülürse
ne kadar doğru. Vakıa kalemin kumandanı zahirde
[görünürde] elimizdir. Fakat elimiz istediği gibi
çizgileri çıkartabiliyor mu ? Belki bir hendese-i
ruhaniye o çizgileri çizdiriyor. Felsefe-i Islamiye'de
hüsnühat hakkında daha birçok tefekkürat ve
mülahazat var. Lakin burada hepsini zikretmek
uzun sürer.
Yalnız makaleye hitam [son] vermezden evvel şunu
söylemeliyim ki: "Hayru'l-hattı ma kurie Yazının
-
hayırlısı okunanıdır" sözüne felsefe-i sanatda atf-ı
nazar olunamaz.
Darülfünun Edebiyat Şubesi mezunlarından
Ahmed Süreyya
Hamdi Bey
merhumun
 MESAİ - İ F İ KRİYE
I ki bunlar sanatkarın ruhu mesabesindedir
Benim nedime-i ruhum tefekküratımdır,
Dem-i tefekkürüm en hôş dem-i hayatımdır.
R. A.
İyi düşünen ve düşündüğünü yapabilen, en iyi
sanatkardır. Böyle yapabilmek için dimağın
münevver, cevval, nafiz [etkileyici] olması, olacak
bir surette terbiye edilmesi, faaliyete alıştırılması
iktiza eder [gerekir] . Bunlar, bu havas [nitelikler]
mevcut olunca eşyadaki mahasine [güzelliğe] ruhun
incizabı [tutkunluğu] artar. Ruh müncezip [tutkun]
olduğu şeye aşk ile merbut [bağlı] kalır. Bu da
sanata muhabbeti tevlit eder [doğurur] . İstiğrak
[kendinden geçiş] . . . umk-ı ruhunda [ruhun
derinliklerinde] habb-ı sanat [sanat sevgisi] tecelli
I I4 etmiş bir Sanatkarın en tatlı evanıdır [anlarıdır] .
Hengam-ı tefekkürde [tefekkür sırasında] bulduğu
lezzeti bir münkeşif [keşfedilmiş] yolu takip ederken,
çalışırken bulmaz, hissetmez. Çünkü mesai-i
cismaniye [çalışma] , bulunmuş bir fikre itba [tabi
oluş], tanzim olunmuş bir sureti temsil demektir.
Sanatta tabi değil, matbu [tabi olunan] olmaya
çalışmalıdır. Mesai-i fikriye muhassala-i dimağiyeyi
[zihinsel oluşumu] vücuda getirmek için
düşünmektir ki bu başka bir zevkin, başka bir
sürurun [sevincin] husulüne baistir [yol açar] ;
anlatılması güç, fakat zaman-ı sayda [çalışma
sırasında] anlaşılması asandır [kolaydır] .
İnsanlar kendi düşünceleriyle buldukları şeyi velev
naçiz bile olsa, pek severler, zade-i tablarına
[yaratılarına] meftundurlar. O halde bir yeni fikir
bulmak, bir yeni sevecek şeyi vücuda getirmek, elde
etmek demek olmaz mı? . .
Dimağ, şedit [şiddetli] ihtisasatın [duyguların] taht-ı
tesirinde [etkisi altında] bulunmalıdır ki nazik, zarif
şeyler i bda [yaratılsın] ve ihzar edebilsin [ortaya
çıkabilsin] . . . Küre-i arzda [yerkürede] her hadise,
muhtelif sanatlara salik [yönelen] eşhas [kişiler] için
birer kısım ayırarak geçer, mütefekkir dimağlarda
bir iz bırakır. Onun için hiçbir şeyi ona dair mesai-i
fikriyede bulunmadan geçmemeli, ondan bir hisse-i
intibah, bir hikmet-i tecrübiye almaya şitab
[koşmalı] ve gayret etmelidir.
Bir sanatkar sanatına dair ulum u fünun-ı
mütedevvineden [kitabi, teorik bilimlerden] hissedar
olabildiği kadar feyiz aldıktan sonra önündeki saha­
i mesaiye ayak basmadan evvel düşünmeyi, itab-ı
zihin etmeyi [zihnini yormayı] öğrenmelidir. İyi
düşünmek, düşünebilmek, düşünmeyi bilmek asıldır;
imal, tasvir, tersim ve bütün sanayi ferdir
[ikincildir] . Böyle olursa insan eşyaya daha başka
bir suretle, daha müdekkik [dikkatli] bir nazarla
rüyete [ bakmaya] başlar ve kabiliyet-i tesir hassası
kazanılmış olur.
Kuvve-i muhayyile ile kabiliyet-i tesir. . . İşte iki saik
136
[düzeyindedir] . Bir kere bunlar hasıl oldu mu ferda­
yı muvaffakiyet geç kalmaz.
Sanayie [sanatlara] salik [yönelmiş] ve dimağı
mütefekkir olanların her birinde bu iki saikın hasıl
edeceği netayiç [sonuçlar] bir değilse de aynı
marazın, bünyeleri, sinleri [yaşları], mizaçları
muhtelif başka başka vücutlar üzerinde takip
edeceği devirler gibi, hemen birbirine müşabihtir
[benzer] .
İnsanlarda bazı hissiyat ve tabayi [özellikler] vardır
ki şahsidir, zatidir. Bir sanatkarın mesleği
şahsiyetiyle, hususiyetiyle imtizaç ederse [uyumlu
olursa] tasvir ve temsildeki iktidar ve kuvveti
kendine has bir tarz ve surette vücut bulur ve sırf
kendine ait bir mahsul olur. Eserde hep kendi
zihniyeti, şahsiyeti, ruh-ı sanatı görünür. İşte bu
sebeptir ki masnuata [sanat ürünlerine] başka bir
şive-i teşekkül verebilir. Kimseye, kimseninkine
benzememek ve emsali yan yana getirilirse ona ait
olanı tefrik edilecek dereceyi ihraz etmek
[kazanmak] sanatta hakimiyetin en celi [açık]
burhanıdır [kanıtıdır] . . .
Sanatkarın dimağında, sanatına ait öyle derin ve
silinmez bir iz hasıl olmalıdır ki her türlü tebeddülat
[değişim] içinde vahdet-i sanatını muhafaza etsin.
Bu, faaliyet-i dimağiyeyi artırır. Yalnız, içinde
yaşadığı ahvalin ruhu üzerine icra-yı tesirinden bazı
tebahhurat [buharlaşmalar] husule gelerek bunların
katerat-ı zerrini [altın damlaları] o sanata ait
hissiyatın etrafında tekasüfle [yoğunlaşarak] bir
hale-i kıymetdar vücuda getirmeli, getirebilmelidir.
İşte böylece mesai-i fikriye, terbiye-i hissiyenin de
hadimi [yardımı] olur.
Sanatkar nazarında iş yapmak, müfekkirede mevcut
asarı kayıt ve tasvir etmekten ibaret olduğuna
nazaran, eseri saha-i imkana isal için lazım gelen
usul ve vesait, pek basit birtakım kavaidden
[kurallardan] ibaret kalır.
Vakıa bunlar öğrenilmeden bir eser vücuda getirmek
kabil değildir. Mükemmel bir numune-i sanat, bir
enmuzec-i kudret [kudret örneği] meydana koymak
için bu kavaid ve vesait-i basiteyi [basit kuralları ve
araçları] bilmelidir, fakat o şeye mütemadi israf-ı
zihinde, mesai-i fikriyede bulunmaktır ki ekmeliyeti
[mükemmelliği] temin eder. Eşyayı sanatkar gözü ile
görmek, bir müddet, hakkında imal-i efkar ettikten
[düşündükten] sonra işe başlamak terakkinin,
itilanın [yücelmenin] medar-ı kıvamıdır.
Taklitle gaye-i sanat elde edilmez. Bir yeşil vadinin
ortasından geçen bir nehri, kenarındaki sayedar
[gölgeli] ağaçları kemal-i vuzuh ve sıhhatle tersim
kabil olsa da, aslındaki bedayi ve kudreti ve o
kudret-i şiiriyeyi ifade etmek nasıl kabil olur ki ? Asıl
letafet onların zihayat [canlı] olmasındadır. Hayat,
ruh ise gayri kabil-i taklit ve temsildir.
İşte böyle olduğu gibi eserde bulunan şahsiyet de
onun hayatı, ruhudur. Hayat ve ruh olmayınca
 gayeye varmak kabil değildir. Bunun içindir ki
sanayiin gayesi yoktur. Her keşfolunan yol, sanatı
hakikate biraz daha yaklaştırır, fakat hiçbir vakit
masnu ve mamul-ı hakikat olamaz. Tabiat pek
yüksektir, ona yetişilemez.
Sanat, sanatkarın asar-ı zekası mütefekkir dimağının
mahsulü olmadıkça, kendine mahsus bir
mümtaziyeti [seçkinliği] olamaz. Bu da gayeye
varmak için büyük, hem de pek büyük bir nakısadır
[eksikliktir] .
İnsanın sanatına hakim olması için, fıtratın
[yaratılışın] bahşayişine [bağışladıklarına] lüzumu
derkar [malum] ise de istidadın mevcudiyeti
hakkında şüpheye düşmek reva değildir. Bir kere
mevcudiyetiyle adem-i mevcudiyetine mizan-ı sahih
[gerçek ölçü] bulunamaz. Sonra istidat kesbi olarak
[çalışarak] da tecelli eyler. Fıtratta istidadın adem-i
mevcudiyeti yalnız nokta-i itilaya [yüksek hedefe]
vusulü [ulaşma yolunu] taksir eder [kısaltır] . Yoksa
çalışarak elde edilemeyecek şeyin mevcudiyetine
hükmetmek lafügüzaftır.
Sanatta hakimiyet yalnız say [çalışma] ile, sebat ile
elde edilemez, ne kadar metinane hatvelerle
rrs [adımlarla] ilerlense nokta-i tekamüle varılamaz,
ne kadar sabırane bir intizarla [bekleyişle]
beklense kemal [olgunluk] gelmez. Bir şeyin
vücudu [varlığı] şarttır: Mesai-i fikriye . . . Gaye-i
sanatı tevlit eden [doğuran ] budur. Ressam
fırçasına, sazende mızrabına, muharrir kalemine,
demirci çekicine hakim olmak isterse mesai-i
fikriyede bulunmalıdır.
Bulunduğumuz sahne-i arz asar-ı sanatdan tecerrüt
eylese [ayrılsa], bütün üryanlığı ile bize arz-ı vücud
etse hiç kıymet ve ehemmiyeti kalmaz, gözlerimizin
önünde pek çiğ ve çirkin bir manzara hasıl eder.
İnsanların sanata, sanayie, masnuata [sanat
ürünlerine] ihtiyaçları celi [açık] ve hakikidir. Fakat
aynı vadide devam eden, gaitan olan [yuvarlanan]
1 37
sanat; alışmış gözlere, tatmin olunmuş ihtiyaçlara
hiçlikten, bayağı ve adilikten, hülasa zaruretten
başka hiçbir şey takdim etmez; her gün daha iyisini,
daha yenisini bulmak, görmek ihtiyacı ile çırpınan
beşeriyet, yarın asarı müstesna ve nevin bir tarzda
bulmazsa aç ve muhtaç kalır. İnsanları bu hal-i
elimden kurtaracak dimağdır, dimağın çalışması,
didinmesidir. İşte bu zaman beşeriyet itila bulur
[yükselir] , o adilik, o zaruret izale olunur. Hayatı
bize sevdiren bir şey vardır: Sanat . . . Daha iyilerini
yapmak için mevcudu taklit değil, nevakıstan
[eksiklerden] daha ari [arınmış] olanlarını vücuda
getirecek bir sanatı elde ettirecek bir mesai-i
fikriyede bulunmak elzemdir.
Bir mevhibe-i sübhaniye [tanrısal ihsan] olan
dimağda ise öyle bir kudret vardır ki husule getirdiği
asar, kendini bile hayrete duçar eder [sürükler] ve
ediyor da . . .
Düşünmek fikrin gıdasıdır. Her iyi düşünebilen
dimağ, kabiliyet-i hayatiyesini temin ve temdit ettiği
gibi mütefekkir olmayanın da kuvve-i faalanesi zayi
olarak pejmürde, mürde [ölü] bir hale gelmesi
tabiidir; hareket nişane-i hayatdır.
Ey genç ve körpe dimağlar! Düşününüz, mesai-i
fikriyede bulununuz! Zümre-i mütefekkirinin
dimağına sinegüşa olan [kucak açan] vadi-i sanatda
keşfolunmamış daha nice yollar vardır. Sanayiin
terakki ve itilası sizin mesai-i fikriyenize vabestedir
[bağlıdır]. Mesai-i fikriye, itab-ı zihin salik
olduğunuz [yolundan gittiğiniz] meslek ve sanatı bir
nokta-i tekemmüle, bir zirve-i kemale her gün biraz
daha takrip [yakın] ve ısad edecek [yükseltecek],
nasiye-i bülendinizde [yüce alnınızda] parlayacak
nur-ı iftihar, küremizi her gün biraz daha
aydınlatacaktır.
28 Mart 327 [1 9 1 1}, Kadıköy
F. Rebii
 Merhum Nedim Bey
Peintre Nedime Bey, decede

Bu nüshamızda kariinimize [okurlarımıza] bir hayal-i biruhunu

arz ettiğimiz Nedim Bey, Bahriye zabitanından ve Sanayi-i Nefise
Mektebi mezunlarından idi.
Mektepten çıktı, epeyce bir zaman da kendi kendine çalıştı,
fakat figür, peyzaj, maren [marin] gibi resim aksamından
birisinde ihtisasa vakit kalmadan melun bir veremin
mukaddimatı [başlangıcı] mizac-ı biçareyi hem vücuden, hem
dimağen mustarip ediyordu. Öksürür, terler, düşünürdü.
Resmine baktıkça vefatından bir ay evvel Köprü üzerinde
gördüğümü ve zafiyetinden yumuşamış duran ellerini sıkarak,
" Sıhhatçe nasılsın kardeşim, şimdi nerede oturuyorsun ? " sualime
nazik, rakik bir seda ile kelimelere birer aheng-i mahsus vererek,
"Vallahi ben de nasıl olduğumu iyi bilmiyorum, doktorlar
tebdil-i hava tavsiye ettiler, şimdi Boğaziçi'nde oturuyorum.
Dünyadan büyük bir iyilik görmedim amma bilmem nedense
hayat seviliyor, " dediğini tahattur eder [hatırlar] de acı acı
düşünürüm.
Merhumun en ziyade çalıştığı figür idi. Ötede beride kalmış
etütlerinde sevimli bir fırçanın izleri görülür. Eğer yaşasa idi,
belki vatanın mabihi ' l-iftiharı [övünç kaynağı] bir vücut olurdu.
e çare ki bugün bais-i elem [elem veren] bir namevcut oldu.

Ebuşşefik

138
 DEKOR
rr6 Dekor denilince ilk hatıra gelmesi iktiza eden
[gereken] tiyatro olmak icap eder. Fakat bilmem
bizde de öyle midir? Bunu pek zannedemiyorum!
Fakat herhalde katiyen aslı olmayan "gayet
muntazam ve müceddeden [yeni baştan] yaptırılan
dekorlarla" ibare-i kazibesini [aldatıcı sözünü] havi
ilanları tahattur ederiz [anımsarız] .
Bu makalemizle bahsetmek istediğimiz "dekor"
yalnız tiyatroya aittir. Yoksa fenn-i mimari nokta-i
nazarından bahsetmek böyle mini mini bir makaleye
sıkıştırılamaz.
Victor Hugo Notre Dame de Paris ' sinde Notre
Dame kilisesinden bahsederken " dekorasyon
gotik"ten bir nebze söylemek istemiş, hemen bir
cildi onunla doldurmuştur.
Evet, bizim bahsimiz tiyatro dekorlarıdır.
Tiyatronun mebdei [çıkış yeri] Avrupa'da da
ortaoyunudur denilebilir. Yalnız, orada her şey bir
kaide-i tekamüle tabidir, burada her şey kademe
nizamı ile muntazaman ricat eder [geri döner] !
Uzunçarşı mamulatı, Eyüp oyuncakları ve tiyatro bu
iddiamıza kafi delaildendir [kanıtlardan dır] .
Tiyatro, bir vakayı tamamen tasvir etmektir.
Cemiyet-i beşeriyenin en şayan-ı tetkik vukuatı,
ortaoyunu palangaları3 gibi etrafı iple, kazıkla
çevrilmiş meydanlarda cereyan etmez. Bir vakayı
tamamen teşhis edebilmek için mahall-i cereyanını
[geçtiği yeri] da göstermek icap eder.
Yakanın sahne-i cereyanı aslına ne kadar mutabık
[uygun] olursa vaka o nispette temaşagiran
[izleyiciler] nazarında tecessüm eder [canlanır] ,
tiyatro sanatkaranı vazife-i temsiliyelerini o nispette
ifa ederler. Mesela bir kralın ferman imzaladığını
taklit eden aktöre hokka namına bir kutu kapağı,
kalem yerine bir süpürge çöpü uzatılırsa o zavallı
mümessilin ciddiyetini kaybeylememesi mümkün
mü ? Büyük Coquelin Cyrano de Bergerac ibda -
" creer" ederken [yaratırken] Cyrano zamanına ait
bir meç, o zamana ait elbise ve levazımat-ı saireyi
edinmedikçe işe başlamamış . . . Kendi evinde, kendi
odasında, kendisini seyreden kimse yok iken, meç
yerine bir baston, elbise olarak mesela yatak
örtüsünü kullanmak bile, o rolü ibdada [yaratmada]
nakısalar hasıl edeceğini düşünmüş . . .
Vaktiyle bizde tiyatrodan maksat ihtişam-ı elfaz
[sözlerdeki ihtişam] imiş, bugün artık göz
tiyatrosudur. " Vatan" piyesini seyrederken birinci
perdenin birinci sahnesinde Zekiye'nin o, uzun
tiradını ( tirade) uyumadan dinleyebilmek için nazarı
oyalayacak bir dekor ister. Leyle-i zifafa [zifaf
gecesine] davet olunan birini, güveyde bin türlü his,
bin türlü ihtirasat, bahusus karşısında bütün tazelik,
bütün letafet-i bekaretiyle mütebessim, dilaşub
[gönüller yakan] bir vücut bulunurken, ona belki
birkaç aylar ruhnevaz bir eğlence teşkil edecek,
3 Ortaoyunu sahnesi, kendi tabirlerince oyun levazımatının da
birçok isimleri vardır ki toplansa bir lügat-ı garibe teşkil eder.
1 39
( DECOR )
hiçbir şey düşündürmeyecek iken, yine o mücessem
letafeti birtakım ipek parçaları, taş yığınları ile yine
o hacle-i muattarı [ıtırlı gerdeği] çiçekler, kumaşlarla
tezyin ile biçare adamı oyalamak isteyerek, kadınlar
bile tab-ı beşerin [insan doğasının] müzeyyenata
meyli noktasında vukuflarını gösterirler.
Senelerce tiyatrolarımıza gitmemiş, ya bir ianenin
icbarı veyahut küçük oğlunun ibramı [üstelemesi] ile
uğramışlar, hatıra-i sabavet!erinin [çocukluk
anılarının] bir köşesinde hayali kalmış o dekor
iskeletlerini tahattur ederler. Bunlar maduddur
[sayılıdır] . Ne tezayüt ne tebeddül eder. Her tiyatroya
kaç perde lazım olduğunu şuracıkta sayabiliriz:
( 1 ) Hangi zamana mensup olduğu hiçbir
mütehassısın malumatı ile keşfolunamayacak birçok
direkli bir salon, (2) iki kapılı zengin oda, ( 3) tek
kapılı fakir odası, ( 4) Büsko [ busco] dedikleri
ağaçlıklı bir perde, ( 5 ) deniz kenarı . . . Bir tane
musattah [düzeltilmiş] ağaç, bir iki tane Karagöz
göstermeliği gibi kaya, bir kapı, bir pencere, işte
bizim tiyatrolarda vaz-ı sahne edilen ve edilecek
olan umum repertuvarın mevki-i cereyanı.
Bunlarda da menazır, dekorasyon, isti! [stil] nokta-i
nazarından bir şemme-i sanat aramak hatadır.
Mesela bir cadde tasvir eden perdeye sathi bir nazar
atfetseniz görürsünüz ki son plandaki bir evin çatı
penceresi birinci plana konulmuş sarayın bab-ı
muhteşemi [muhteşem kapısı] cesametine
[büyüklüğüne] yaklaşmıştır. Yan yana evler
müsadif-i nazarınız olur [gözünüze çarpar] ki isti!
itibariyle değil vaz-ı sahne edilen piyese, hatta
yekdiğeriyle mukayese edilse muhtelif milletlerin
asar-ı mimariyesi teşhir ediliyor zannedilir. Venedik
tarih-i kadimine ait bir oyunda Karagümrük
Caddesi'ni andırır bir sokak gösterilir. Hele o
caddenin sırf bir de üzerinde kalmış derin bir
kısmını görürsünüz ki cin tutmuş gibi oraya insan
ayağı basmak ihtimalin haricindedir.
Az sermaye ile çok para kazanmak tiyatro
sahiplerinde bir hastalık derecesini bulmuştur. Zaten
her kumpanya, her tiyatro da oynayabildikçe, hiçbir
kumpanyanın mukannen [belirli] bir tiyatrosu
bulunmadıkça bunları vücuda getirmek imkan
haricindedir.
Paris'in Chatelet tiyatrosunda meşhur rejisör
Antoine' ın nezaretinde Shakespeare'in Macbeth ' i
oynandığı zaman dekorlarına sarf edilen tahtanın
altı yedi odalı beş tane ev yapabileceğini, yine o
dekorlara kullanılan bezin Paris şehri üzerine bir
tente olabileceğini, Chatelet'de bütün dekorlar
makine ile müteharrik [hareketli] iken yüzü rr8
mütecaviz [aşkın] amele (makinist) kullanılmak
mecburiyetinde kalındığını Antoine yazıyor.
Bu dekoru tiyatrodan tiyatroya nakletmek ihtimalin
haricidir.
Biz bu kadar zengin bir dekorla bir piyes vaz-ı sahne
etmek [sahneye koymak] emelini memleketimiz için
daha birçok seneler hayal addederiz.
Hamdi Bey Hamdi Bey
merhumun
CAMİ KAPISI
La porte de la Mosquee

1 40
Fakat herhalde hamam oyunu oynar gibi çırılçıplak fırçasından çıkan izler resimle münasebeti olmayan
bir sahnede zıplamayı da reva görenlerden değiliz; erbab-ı tabiatın [sanata meyilli olanların] da
kudretimiz yettiği, aklımızın erdiği kadar bir dekor nazarını okşar. Mesela Ferah Tiyatrosu'nun yeni
vücuda getirmek elzemdir. dekorlarında muhterem hocamızın fırçası dokunan
Dekorun bir mütehassısı elinden çıkması da şarttır. yerleri bütün şaşaa-i sanatkaranesiyle tersi' edilmiş
Bir duvar badanacısının eydi-i maharetine [mahir [işlenmiş] iken, bir ormanı tasvir eden perdede o
ellerine] tevdi edilen [bırakılan] dekorda sanat mübeccel fırçanın üzerine bilahare atılan çiğ renkler
namına bir şey aramak belahet [bönlük] olur. Sonra sanata olan hürmetsizliğe pek celi [açık] bir
o öyle bir sahne olur ki neresini tasvir ettiği bir numunedir. İnsanın gözü tashih namına irtikap
levha-i kitabetle [yazıyla] haziruna [izleyicilere] olunan evvelkilere müsadif oldukça [tesadüf ettikçe]
ifham edilmedikçe [anlatılmadıkça] ne olduğuna Fuzuli 'yi hatırlayarak,
karar verilmez, beyefendinin yirmi bin liralık
tablosuna benzer. Eli kopsun o musavvir denilen bedbahtın
Bilmem hikayeyi biliyor musunuz? Ağniyadan Ki fesad-ı eseri her yeri berbad eyler
[zenginlerden] birinin yirmi bin liraya gayet
ehemmiyet-i sanatkaranesi olan bir tablo mübayaa demekten kendini alamıyor.
ettiğini [satın aldığını] resim meraklısı ehibbasına Şimdi tekrar bahsimize gelelim de kısaca tiyatro
[dostlarına] söyler ve bu eser-i güzideyi görmeye dekordur, dekor da paradır diyelim. Vaktiyle
davet eder. O gece hepsi levhanın başında Hint'de Kerbela vaka-i müellimesini [elim vakasını]
toplanırlar. Duvara muallak [asılı] olan büyücek bir musavver [konu alan] bir piyesin vaz-ı sahnesine
levhanın üzerini setreden [örten] ipekli bir örtü [sahneye konmasına] icap eden dekorları vücuda
kemal-i itina ile kaldırılınca hazirun kendilerini boş getirmek için toplanan ianeye Hint racazadelerinden
bir tuvalin karşısında bulurlar. Herkes belki bir prens yedi milyon üç yüz bin frank vermiş.
kendisinin bir şey göremediğine kanaatle yekdiğerini Comedie Française'de oynanan Othello ' nun
istimzaç ederler [sorgular] . Kimse bir şey görmemiş! dekorları için tiyatronun müdürü Jules Claretie'nin
Levhanın mahiyetini, mübayaa eden beyden istediği otuz beş bin lira hükümet tarafından istiksar
sorarlar. edilerek [çok bulunarak] on sekiz bin lira verilmiş.
" Hazreti Musa'nın Süveyş'ten geçtiğini tasvir eder, " Halbuki reprezantasyondan sonra kritikler,
cevabını verir. Birisi yine sorar: " Fransa ' nın mabihi 'l-iftiharı [övünç kaynağı] olan
" Efendim Musa nerede! " bir tiyatroda böyle paçavralar ile oyun oynanmaz,"
" Geçti ! " dediler.
" Ya deniz, efendim? " Bizde on bin lira verilse İstanbul'da bir tiyatro
" Çekildi! " binası, yirmi piyesin bütün dekorları, hatta beş on
" Firavun da görünmüyor, efendim ? " aktör ve aktrist de imal etmek ihtimal dahilindedir!
" Henüz gelmedi! "
Bizim tiyatroların dekorları da hemen bu mühim A. Kemal Emin
tablo kadar kıymetlidir.
Dekorculuk için yalnız ressam olmak da büyük bir
faide temin etmez. Bu da ressamlık kadrosu
dahilinde ayrıca bir şubedir. Mesela piyeslerde
sahnelerin zaman-ı cereyanı kaydolunmuştur. Sabah,
akşam veyahut gece, mukmir [mehtaplı] bir zaman,
hangisi ise tabii ona göre bir ziya-yı elektirikiyenin
taht-ı tesirinde renklerin tahallüfü [uygun olmayışı],
tebeddülü [değişmesi] gündüz gözü ile konulan
elvanda [renklerde] ahenksizlik icat eder. Hatta
daha ince aranacak olursa, aktör ve aktristlerin
iktisa edecekleri [giyeceği] elbiselerin rengiyle
dekorun muhtevi olduğu [içerdiği] elvan [renkler]
arasında da tezat olmamalıdır. Fakat bu noktaya
ressamdan ziyade aktörler dikkat etmeli.
Bu kadar ince eleyip sık dokumak belki bazılarınca
fazla görülür. Fakat sanatın bütün derinliklerini
görebilmek için nayzen [neyzen] bakışı ile çalışmak
menfaat temin etse bile beka [kalıcılık] temin etmez.
Ümmetin adem-i vukufundan istifade etmek için bir
günlük say [emek] da semeredar olabilir, fakat bir
günlük istihzarat [hazırlıklar] bir aylık muvaffakiyeti
kafil değildir [sağlamaz] .
Sanayi-i nefiseyi takdir gerçi vukufa vabestedir
[bağlıdır], maahaza [yine de] bir sanatkarın

141
Edirne Sanayi-i Mektebi müdürü Bahriye Müzesi 'nden
ressam Hasan Rıza Bey 'in Mus. de l 'Amiraute
Peintre H. Riza
FATİH SULTAN MEHMED0İN İ STANBUL'A DUHULÜ
Entree glorieuse du Sultan Mehemed
a Constantinople

1 42
 MENAZIR
HI Muharriri: Sanayi-i Nefise Mektebi ulum-ı riyaziye
ve menazır muallimi
Ahmed Ziya
Resim yapmaya karar vermiş olan bir ressam
yapacağı resmi ya tabiattan, ya karihasından
[düşünme gücünden] veyahut yapılmış bir resimden
kopya etmekle yapıp bitirir. Her üç hale nazaran
[göre], tabiatta gördüğü maddeleri görüldüğü gibi
tersime çalışır, karihasından tertip edeceği resmi
tabiatta mevcudu olup da orada görüleceği gibi
tasarlar, kopya edeceği bir resmi de aynen taklide
uğraşır.
Resim yapacak bir kimse çizeceği resmin nereden
başlanıp nerede ikmal edileceğini [tamamlanacağını]
bilmezse yapacağı işinde daima güçlük çeker ve
ekseriyetle de muvaffakiyetsizlikle neticelendiğini
görür.
Fenn-i menazır [perspektif bilimi] bir maddenin, bir
manzaranın, bir binanın görüldüğü veya görüleceği
TAT B İ KATLI M E N A Z I R
MALUMAT-! İ BTİDAİYE
Bir menba-ı ziyadan intişar ile [yayılarak] tabiatta
mevcut olan mevadd-ı muhtelifeyi [çeşitli maddeleri,
nesneleri] tenvir eyleyen [aydınlatan] şuaat [ışınlar]
ya inikas eder [yansır] , ya inkisar eder [kırılır] yahut
müstakimane [doğru olarak] varit olur [gelir] .
Alfüm-i basariyeye ait olan şuaat-ı ziyaiye, resi
[başlangıcı] gözde olmak üzere, heremi [piramiti
andırır] bir huzme teşkil eyleyip şuaat-ı mezkure [bu
ışınlar] hereme [piramide] kaidelik eyleyen maddeyi
yalar. Bu faraziyeden istidlal olunur [şu sonuç
çıkarılır] ki gözde birleşen hutlıt-ı şuaiye ile bilcümle
maddeler, bir sath-ı şakuli [düşey yüzey] üzerinde
görülemez. Kesretiyle vaki olduğu veçhile -
maddelerin iki veya üç veçhi [yüzeyi] gözükebilip
mürtesimat-ı hendesiyeye [geometrik izdüşüme]
benzeyemez; çünkü mürtesimat-ı hendesiyede basar-ı
rasıd [bakanın gözü] namütenahi mesafede
maruzdur. Bilfarz bir mikaba [küpe] bakarken
şuaat-ı ziyaiye-i heremiyeyi bir müstevi-i şakuli ile
kat edersek şekl-i maktu, doğrudan doğruya
mikabın menazırıdır. Bir cismin menazırı ya
kendisinden küçük veyahut büyük olabilir. Eğer
sath-ı şakuli o maddenin önünde ise küçük,
gerisinde ise büyük olabilir. Bu halde menazır şu
veçhile tarif olunur.
Hutut-ı müressemeleri bir noktada birleşen bir
maddenin, nikat-ı asliyesinin mürtesimlerini tayine
yarayan bir fendir.
Veyahut:
Bir satıh üzerine bir cismin hudud-ı zahireye ve
hutut-ı asliyesini göründüğü veçhile tersim etmeye
yarayan bir fendir.
143
gibi kağıt üzerine uzaklık ve yakınlık nispetlerini
kendi kendisine tayin ederek yanlışsız resmini çizmeyi
öğretir. Bundan başka kavaid-i mahsusası [özel
kuralları] vasıtası ile bir resmin nereden başlanıp
nerede bitirileceğini de bildirir. Fenn-i menazıra
tatbiken tersim edilmiş bir resimde amilinin [yapanın]
o resimden maksadının ne olduğu da derakap
[sonradan] anlaşılır. Şu ifadata [anlatılanlara] göre
fenn-i menazırı öğrenmek her ressam için şarttır.
Menazıra agah [bilgisi] olmayan bir ressam yaptığı
resminde imtizaç [uyum] bulamayacağı gibi nazara
hoş gelmeyen parçaların hatalı olduğunu melekesi
nispetinde bilebilirse de kendisi ne yolda tashih
edileceğini tayinden aciz kalır.
Menazır için evvelemirde eşkal-i hendesiyeyi
[geometrik şekilleri] bilmek ve bu eşkali kağıt
üzerine bilhendese [geometriyle] tersim eylemeyi
öğrenmek lazımdır. Biz burada eşkal-i hendesiye
öğrenilmiş kabul ederek yalnız menazırdan
bahsetmeyi münasip buluyoruz.
Resimden maksat - Bir sath-ı müstevi [düz yüzey]
üzerine görülen mevaddı görüldüğü veçhile
tamamen tersim demek olduğundan hakiki ve
burhani olan kavaid-i mahsusasına yani menazır
fennine tatbik etmeksizin ameliyat-ı mezkurenin
icrası gayri kabildir. Menazıra muvafık surette
yapılmış olan bir tablodan uzaklık, yakınlık ve
tecessüm [şekillenme] gibi aranılan meziyet
tamamen mevcut olur. Tabiatta mevcut olan bir
maddenin suret-i tersimi
dört türlü olur.
( 1 ) Hendesi [geometrik]
plan - Bir maddenin hutCıt-ı
malumesinin tul-ı
hakikilerine [gerçek
uzunluklarına] göre çizilmiş
resmi olup bu nevi resimde
bulunan ebat, maddedeki
Birinci şekil nazıriyenin tulüne ya
tamamen veya binnisbe
[nispeten] müsavidir.
;
( 2 ) Elevasyon denilen
mürtesim veya mukatta -
Bir maddenin sath-ı şakuli
üzerindeki resm-i
hendesisidir.
( 3 ) Menazıri plan -
Maddenin kabartma ve
çıkıntılarının zahir hali
gösterir resmidir.
( ..ı .,.. ...,.., ı ) her bir murabbaın
[karenin] hendesi planıdır.
(Birinci şekil) ( ..ı ...,.., - .,.. ı )
İkinci şekil kutudan, heremin irtifaı
 [yüksekliği] ne olursa olsun
dıl-ı mücessemlerinin ve ( A )
noktası da resinin
m ürtesimidir.
Herem-i mezkfırun şakulisi
( c,..ı A ı ) müsellesi [üçgen]
olup (İkinci şekil) ( c,..ı ı )
kaidesi birinci şekildeki
murabbaın ( c,..ı ı ) dılına
müsavidir.
( A ı - c,..ı A ) dılları herem-i
mezkfırun irtifaının ziyade
veya noksan olması
nispetinde az veya çok hadde­
i zaviye [dar açı] teşkil eder.
Dördüncü şekil ( c.1ı A ) hatt-ı şakulisi herem-i Dokuzuncu şekil Onuncu şekil
müvellid veya irtifaı, ( A ) de
residir. Göz - Müdevver bir uzuv olup huzme-i şuaiyenin
r22 ( ..ı .,.. c,..ı ı ) murabbaı zaviyesi heremin menazıri her biri uzuv-ı mezkur sathından amuden
(Üçüncü şekil) planı olup birinci şekildeki çıktığından imtidadında genişleyerek mahrut-ı basari
murabbaın hendesi planındaki ( A ) merkezine (Dokuzuncu şekil) namı tahtında [altında] bir
mütenazır burada ( A ) noktasıdır. mahrut [koni] teşkil eyler.
Velhasıl Dördüncü şekildeki heremin bir tarafından Zaviye-i basariye - ( Onuncu şekil) Mahrut-ı
hakiki görünüşü yani tahmil olunan derinliği olup basariyenin kaidesinin kutrunu mesaha eyleyen
[ölçen] zaviye ise de basit olarak mahrut-ı
basariyenin kutrudur denilmekte beis yoktur.
Tenbih - İnsanın gözlerinden her biri muhtelif
zaviye-i basariye hasıl ettiğinden basara [göze] yakın
olan maddelerin resimleri tersim edilirken ayni bir
gözle bakmak yahut iki gözden yalnız birini
kullanmak lazımdır.
� Fakat peyzaj resimlerinden ressam ile resim
�-:::,;...;
arasındaki mesafenin ihtilafı işbu mülahazayı gayri
muayyen kılar. Gözler
denileceği yerde göz
Beşinci şekil Yedinci şekil denilmesinin de esbabı
bundan ibarettir.
Onuncu şekilde gözün
merkezine amut olan
Altıncı şekil hatt-ı şuaa merkezi yahut
şua-i esasi denir.
bu da mürtesim menazırıdır. Bir maddede mevcut olan
Ecsam-ı müdevvere de tıpkı böyledir: nikat-ı hendesiyenin
Hendesi plan Beşinci şekildeki gibi bir daire ve adedi kadar şuaat-ı
Altıncı şekildeki mustatil basariye mevcuttur.
mürtesim-i şakulisi ve Yedinci Maahaza [yine de J
r.ttt-t----+++Hlııtşekildeki gibi daire-i kararı
dairevi bir kulenin menazıri
�---;;;:--t--=1" ı» maddenin tersimine lazım
olan noktalar hangileri
planıdır. Sekizinci şekilde ise onlar kullanılarak
mezkur kulenin menazırı nikat-ı hendesiyenin
elevasyonundan ibarettir. Onbirinci şekil menazırında adedi tenkis
edilir [azaltılır] .
Şuaat-ı basariye On birinci şekilde olduğu gibi
( ..ı L.iı , .,.. L.iı , c,..ı L.iı , ı L.iı ) müsteviin zaviyeleriyle ( ...ı, )
ı ııınıı Her madde gözün merkezinden hatt-ı merkeziyesine muntabık şuaat-ı basariye
çıkan şuaat-ı basariye denilen kifayet eder.
şuaat ianesiyle görülür. Şuaat-ı Nikat-ı mezkure muayyen olduklarından birinden
mezbureden [bu şuaattan] her diğerine hatlarla vasıl edilmekle şekil kolaylık ile
"'""
___ ....
J.UW...., biri daima hatt-ı vahid-i ikmal edilir.
müstakim istikametinde imtidat
Sekizinci şekil eyler. Mabadı var

1 44
 TEFRİKA-İ MAHSUSA

RES SAM VE HEYKELTIRAŞ LARA MAHSUS TEŞ RİH-İ CESED-İ İNSAN

- YAHUT -

TEŞ RİH-İ TASVİRİ

n3 Muharriri: Balada [yukarıda] zikrolunduğu veçhile, bu 22 parça

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti azasından ve Sanayi-i
Nefise Mektebi mezunlarından
Murtaza
Mabat
Evvelen, bunlardan ekserisi çift, yani ikişer adettir.
Başın muntasıf noktasının her iki cihetinde - hatt-ı
mutavassıta karib veya baid olan mevkilerine göre
mütehalif [karşıt] olmak üzere - mütenazıran
[simetrik] mevzudurlar. Diğerleri ise, tek, yani birer
adetten ibaret olarak, hatt-ı mutavassıtda kain ve
şeklen muntazırdırlar. Bütün bu kemikler birbirine,
dediğimiz gibi, "derz" veya "hıyate" denilen
kemikten, yalnız azm-i fekk-i esfelden maadası
sandıkçe-i resin aksam-ı muhtelifesini teşkil etmek
üzere yekdiğeriyle mümtezic bulunduğundan, resin
cihat-ı müteaddide-i teşrihiyesi (yani sath-ı kuddami
vesairesi) tetkik olunduğu sırada bunlar da sırası ile
zikrolunacaktır.
Cümcüme ile resin kısm-ı alası
Cümcüme gayri muntazam surette beyziyü'ş-şekildir
[ovaldir] .
Amud-i fıkarinin [belkemiğinin] fevkinde vaki ve
ona muttasıldır [bitişiktir] . Adeta amud-i fıkarinin
birdenbire tevessü etmiş, kabarmış bir tetimme-i

. - '":>'..-0 �;;
- �J ��l�o .r ..:..,·

- --� l.P J;..:

.s» ,;. ':. �.,, ;.s -· - · -
.
· - �J _,;.:
_s.. � _,;- -�----
. . � l ��p :..- � ::ı.�
AJ C.... y '._:_..... w.....

Şekil 2 Kadid-i resin cebhe-i kuddamisi

mafsallarla muttasıldır [bitişiktir] . fevkanisi addolunabilir. Zira mahall-i mahsusunda

Salifüzzikr [yukarda zikredilen] 22 kemikten S ' i
cümcümeye [kafatasına] v e 1 4 ' ü veche [yüze] aittir.
Cümcüme kemikleri şunlardır:
1 adet azm-i cebhi [alın kemiği], 2 adet azm-i cidari
[böğür kemiği], 2 adet azm-i sudgi [şakak kemiği] , 1
adet azm-i kafa [artkafa kemiği] , 1 adet azm-i vetedi
[temel kemiği] , 1 adet azm-i gırbali [kalbur kemiği] .
Veche ait kemikler şunlardır:
2 adet azm-i fekk-i ala [üst çene kemiği] , 2 adet
azm-i haneki [damak kemiği], 2 adet azm-i zıfri
[tırnaksı kemik], 2 adet azm-i haddi [yanak kemiği] ,
2 adet azm-i enfi [burun kemiği], 2 adet azm-i
suver-i esfel, 1 adet azm-i mika [kaşık kemiği] ve 1
adet azm-i fekk-i esfel [alt çene kemiği] .
görüleceği veçhile üst üste, halka halka kemiklerden
mürekkep ve heyet-i umumiyesi tıpkı boru gibi içi
delik olan amud-i fıkarinin kanatı [kanalı] yani
mecrası cümcümenin dahilinde kesb-i inbisat ederek
"cevf-i kıhfi " [kafatası boşluğu] denilen bir boşluğa
müntehidir ki işbu cevf-i kıhfi kanat-ı fıkariye­
yahut - fıkariye [omurga] dahilindeki nuha-i
şevkinin [omuriliğin] devam ve inkişafı demek olan
muh [beyin] veya dimağı havidir. Nısf-ı kuddamisini
azm-i cebhi ile mükellel olan [taçlanan] izam-ı
cebhiye ikmal eyler. Cümcümenin sath-ı esfelinde ve
azm-i kafanın münteha-yı süflisinde büyücek bir
delik vardır ki kanat-ı fıkariyeyi cevf-i kıhfiye vasıl
eder. Buna " sukbe-i kafaviye" tabir olunur.

145
 Resin sath-ı kuddamisi
Sath-ı kuddaminin kısm-ı ulyasını azm-i cebhi teşkil
eder.
Iz4 Azm-i cebhi münferit yani tek ve mütenazır ve hatt-ı
mutavassıtda kaindir. Şeklen taca benzediği için
" azm-i iklili" dahi denilmiştir.
Gayet küçük yaşta azm-i cebhi muntasıf noktada
aliden [yukardan] safile [aşağıya] - diğer mahallerdeki
derzlere müşabih [benzer] - bir hıyate-i müsennene ile
ikiye münkasımdir [ayrılır] . İşbu hıyate-i müsennene
umumiyetle iki yaşına doğru yekdiğerine kaynayarak
kaybolur. Yani iki parça yekdiğeriyle birleşir. Fakat
hıyate-i mültahirne-i mebhusü'n-anharun eserine
tufuliyet-i saniyeye1 kadar ve hatta daha büyük yaşta
bile tesadüf olunduğu nadir değildir.
Azmin kısm-ı mutavassıtında yani alnın üst
tarafında sağlı sollu birer yumru vardır ki bunlara
[aşağıdaki] aksamına ve "nütu-i medari-i vahşi" dahi
denilen münteha-yı vahşisi azm-i cenbinin zaviye-i
fevkaniyesine ve "nütu-i medari-i ünsi" denilen
münteha-yı ünsisi azm-i fekk-i alanın (nütu-i said)
yine muttasıldır. Her iki münteha-yı ünsinin
beyninde [arasında] " kavs-ı enfi" veya "sülme-i
enfiye" namı ile bir oyukluk vardır ki "azm-i
enfinin" kısm-ı ulyasına bir yuva teşkil eder.
Azm-i enfi hatt-ı mutavassıtdan amuden bitişik iki
kemikten müteşekkildir. Hafe-i vahşiyeleri nütu-i
saidlerinin hafe-i ünsiyeleriyle mafsallanır. Burnun alt
tarafı kıkırdaktan müteşekkil olup işbu kıkırdaklar
burun kemiklerirıin kısm-ı süfelasına muttasıldır.
Azm-i fekk-i ala esasen iki kemikten müteşekkildir.
Şeklen mütenazır [simetrik] olan bu iki parça hatt-ı
mutavassıtdan yekdiğerine gayet imtizaçlı [uyumlu]
surette muntabıktır.
Azm-i fekk-i a'la bir tarafından cevfeyn-i

j._,.,. ı/ J,;_ _ _ - -
;_(!> � ,..ı,;_ _ _ _ _ _ _

1 - -----J�
- - '- - - - - - - - - ��

Şekil 3 Kadid-i resin kısm-ı ulyasının sath-ı cebhisi

" hadebe-i cebhiye" denir. Bu hadebe çocuklarda pek
barizdir. " Rahites" denilen daü'l-izam [kemik
hastalığı, raşitizm] sebebiyle kafa kemiğinin şekl-i
tabiisi tagayyür etmiş [deforme olmuş] olanlarda
mübalağalı bir surette zahirdir.
Burun kökünün üstünde " hadebe-i enfiye" namı ile
küçük bir şamiha-i2 mutavassıta vardır ki azm-i
cebhinin bu hadebenin hemen üstüne tesadüf eden
kısmı biraz çukur olduğundan bu çukurluğa da
"ceyb-i cebhi" tabir olunur. Hadebe-i enfiyeden
itibaren canibine [yanına] doğru müstarazen [enine]
ve aşağıdan yukarıya mailen iki şamiha-i tavile inşiab
eder ki hacipler (yani kaşlar) bunların hizasında
vakidir. Bunlara " kavs-i hacibi" tesmiye olunur [adı
verilir] . Kavseyn-i hacibinin altında bulunan iki göz
çukurlarının teşkil ettikleri müstarazen münhani
köşeye de " kavs-i medari - yahut - hüccaci" namı
verilir. Kavseyn-i medareyn münteha-yı üns ve
vahşilerinden izam-ı vechiyenin bervech-i ati
medareynin diğer tarafından cevf-i enfi ile cevf-i
feminin teşkilatını ikmal eder.
Azm-i mezklırun kısm-ı vasatisi merkez itibar
olunduğu halde buradan cihet-i muhtelifeye doğru
müteaddit istitalat [uzantılar, çıkıntılar] inşiab eder
[dallanarak çıkar] . Aliyen, iki adet nütu-i said ki
burun kemikleriyle beraber hufreteyn-i enfiyeteynin
sukbe-i kuddamiyesirıi tahdit ve tahtit ederler.
Vahşiyen, iki adet nütu-i vecni ki azm-i hadi veya
vecni ile mufassallanırlar. Safilen kenar-ı beytü'l-insan
ki şekl-i musattahı at nalı biçiminde olup beytü'l-insan
denilen diş yuvalarını muhtevidir. Dahilen, halfa
[arkaya] doğru mukaaran [içbükey olarak] uzanan ve
hatt-ı mutavassıtda yekdiğerine muntabık bulunan iki
adet nütu-i haneki ki damak çukurunu teşkil eylerler.
Mabadı var
1 Bazılarına göre yedi yaşından on dört yaşına kadar olan zaman.
2 Kabarcık veya çıkıntı. . Saillie .

• O• 49 4ç q;ı 49 qç 4# 4+ +:;:: 4;:: 4+ ç;: 4• V• W"19 +• :ç;ı: ÇQI' <Ş

Müdür-i mesul: Osman Asaf

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

1 46
 Galib Dede 'nin medfun olduğu türbe

Galib Dede 'nin el yazısı

Reşad Fuad Beyefendi
tarafından ihda edilmiştir.

Galib Dede 'nin sandukası

Resne fotoğrafhanesi tarafından ihda edilmiştir.

147
Meşahir-i hattatin-i Osmaniye 'den Bakkal Arif Efendi merhumun bir eser-i nefisi
Un Chef d'oeuvre du feu Bakkal Arif Efendi, Calligraphe Turc

1 48
Üstad-ı hat Sami Efendi hazretlerinin bir eser-i bedianamesi
Un ehe( - d 'oeuvre de Sami Efendi Maitre calligraphe

149
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 1 3
2 5 MAYI S SEN E 1 3 2 8 İKİNCİ SENE
[ 1 9 1 2]

Professeur Halil Paşa 'dan

Halli! Pacha MISIR 1 DA BİR DEVECİ
Un chamelier en Egypte
 JocONDE
IZ6 Donanma-yı Osmani İane-i Milliye Cemiyeti'ne
"Joconde" denilince hatırıma yıllarca bir emelin
arkasından koşan, koştukça o emele daha ziyade bir
iştiyak [istek] hisseden biçare bir sanatkarın
karşısına çıkıveren bir seraba atf-ı nazarla kopardığı
acı bir feryat gelir.
Joconde' un hikayesi: Ressam Lfonard de Vinci,
Michel-Arıge ve Raphael'in meşhur bir rakibidir. Tarz-ı
tersim ve fırçasının nezaheti itibariyle Raphael'e daha
yakın bir sanatkardır. Yalnız ressam olmakla
kalmamış, ehemmiyetli bir tahsil görmüş, birtakım
ulumdan [bilimlerden] başka resim, mimarlık,
heykeltıraşlık, musikişinaslık gibi sanayi-i nefisenin her
şubesinde vasi bir kudret-i sanatkarane göstermiştir.
Bir hikmetşinas, kıymettar bir müellif olmak üzere de
tanınmıştır. 1452'de Vinci' de doğmuş, 151 9'da Paris
civarında Chateau de Cloux da vefat etmiş, altmış yedi
'
sene muammer olmuştur [ömür sürmüştür] .
Lfonard de Vinci, Francesco de Joconde namında bir
tacirin karısı olan Mana Lisa'yı sevmiş . . . Mana
Lisa'nın simasında daimi ve esrarengiz bir tebessümle
memzuc [karışık], müphem, mağmum [gamlı] bir
nazarın husule getirdiği gayri kabil-i temsil letafetin
huzurunda gaşy olan [kendinden geçen] bu büyük
sanatkar bu sehhar [sihirli] çehreyi nakşetmek hevesine
bir türlü galebe çalamamış, işe başlamış, birçok
etütlerden sonra seksen santimden büyük olmayan asıl
tabloya başlamış ve mütemadiyen dört sene çalışmış,
hatta tacir Joconde' un karısı bu gönüllü girdiği
muhabbette bizar olarak [bıkarak] aliiim-i vechiyesini
[yüz hatlarını, ifadelerini] tağyir edecek [değiştirecek]
FENERCİ
Nurü's-semavati velarzın [yerin ve göklerin nuru
olan yüce Tanrının] bu vatanı münevvere-i bahşayiş­
i fevkaladesi olan, şaşaa-i kemalini, - şu fanus-ı
hayal içinde bulunduğu müddet - yine bu vatanda
izhar etmiş bulunan bir zeka-yı şuledarı yad
etmemek, vatan muhabbetiyle meşgul olan bir kalp
için nasıl mümkün olur ? !
Dest-i kudretin ikad eylediği [yaktığı] tab-ı
nuranurudan [ışıkla dolu, apaydınlık tabiatından]
intişar eden şua-ı bedayi ile memleketimizi senelerce
tenvir eyleyen Fenerci'yi, bu lema-i muntafie-i nefaseti
[güzelliğin, sanatın söndürülmüş ışığını] zalam-ı
nisyan [unutuşun karanlığı] içinde bırakmak, vatanın
yetiştirdiği ekabir [önde gelen kişiler] hakkında daima
hiss-i tekrim [saygı hissi] taşımakla mütelali olan
[parlayan] bir vicdan için nasıl kabil olur ? !
Kuvve-i fatırenin bu vücud-ı kıymetdara, bu nadire-i
rüzgara ifaza eylediği [sunduğu] istidat, sınaat-ı
bergüzide-i tasvirde [resim güzel sanatında]
incilanüma olmuştur [parıldamıştır, ortaya çıkmıştır] .
Hudayi [tanrısal] olarak zuhur eden bu nefasetperver­
i ziihtişamın [güzellik sever muhteşem insanın] , bu
151
işmizazlar [can sıkıntısı] göstermemesi için Leonard
atölyesinde dört sene orkestra takımı ile ahenk ettirmiş,
bu kadar say [emek], bu kadar gayrete rağmen o
füsunkar güzelliği resmetmek imkansızlığını gören
Lfonard kendisinin hakiki bir ressam olamadığını itiraf
etmiş, o acı ile tabloyu da ikmal etmekten vazgeçmiş . . .
Geçen sene nihayetlerine doğru Louvre Müzesinin bu
kıymetli hazinesini bir "Arsen Lupen", tuvali çakı ile
keserek aşırmıştı. Lfonard de Vinci' nin ortadan kalkan
bu eserinden sonra şehasar ehe( d'euvre'ü [şaheseri]
-
olarak Milano'da Santa Maria delle Grazie
Manastırı'nın duvarına fresque tarz-ı tersimesiyle
nakşolunmuş Cene ismindeki eseri kalmıştır.
Fransızlar kaybettikleri bu kıymettar levhanın hatırası
olmak üzere bir madalya ihdas ve hasılatını, sariki
[hırsızı] bulana ikramiye olarak vereceklerini ilan
ettiler. Göğsünde bu madalyadan bir tane bulunmayan
her kim olursa olsun vatan haini olarak gösterileceğini
söylediler. Aynı şurut [koşullar] ile hasılatı 1 9 1 1 senesi
Fas meselesinde kaybolan asker ve jandarmaların
eytamına [yetimlerine] verilmek üzere diğer bir madalya
daha yapmışlardı. Bizim tayyare filosu herhalde şu iki
vakadan daha mühim bir mevki işgal eder. O halde
bizde on Temmuz'da her Osmanlı' nın sinesinde
görülecek bir madalya ihdas etsek, altın, gümüş, nikel
gibi aksama [kısımlara] ayırsak, "vatanını seven,
hakimiyet-i milliyesini isteyen Osmanlının sinesine"
tarzında bir ibare ile tevşih etsek [süslesek], herkes
kudreti kifayet ettiği cinsten bir tane alsa, tayyare
filomuzu da kısmen vücuda getirmiş olmaz mıyız?
A. Kemal Emin
halis Türk ressamın ruh-ı enverine [nurlu ruhuna] şu
satırlarla arz-ı tebcilat etmeyi [saygılarımızı sunmayı]
, zulmetabad-ı maziye [karanlıkla dolu geçmişe]
doğru gittikçe pertev-i şöhreti [şöhretinin ışığı]
azalmakta olan Fenerci'yi zamanımıza takrip etmeyi
[yaklaştırmayı] vecai b-i ka dirşinasiden [ka <lir bilir!iğin
görevlerinden] addeyledik.
Fener, müstenir [ışık alan] değil münevverdir [ışık
verendir] . Fenerci de fener gibi hiçbir nurdan
iktibasta bulunmamıştır [aktarma yapmamıştır] .
Ancak mevhibe-i ilahiye olan tab-ı dirahşanının
[parlayan tabiatının] delaletiyle mütesaid olduğu
[eriştiği] makam-ı infiraddan [yüksek makamdan]
vatanımıza ziyafeşan olmuş [ışık saçmış], kendi
sayinin [çalışmasının] netice-i müşaşaası [gösterişli
neticesi] olarak iktisap eylediği [benimsediği]
meleke-i tasvir ile asar-ı münevvere-i kesire [çok
sayıda aydınlık eserler] neşreylemiştir [yaratmıştır] .
Fenerci Avrupa 'ya gitmiş, fenn-i tasvirin müterakki
[gelişmiş] olduğu yerlerdeki büyük ressamların
atölyelerini ziyaret etmemiştir. Yağlıboya ile
yapılmış muhteşem tabloları görmemiş, o tabloları
 vücuda getiren seramedan-ı erbab-ı sınaatın usul-i
tasvirinden asla haberdar olmamıştır.
r2 7 Fenerci, bu acibe-i fıtrat [doğuştan yetenek], bu
ressam-ı halki-i zikudret memleketimizde, hem de
resmin takdir olunmadığı bir zamanda yetişmiştir.
Fenerci, ressamlık cihetiyle fevkalade yaratılmış
zevattan maduddur [sayılır] . Bu bedia-i nefaset
hakkında ne yolda medihalar [övgüler] yazılsa
mübalağa edilmiş olmaz.
Bu şehristanı tab-ı nurbahşın eyledi tenvir
Değildir iltimaın ey musavvir kabil-i tasvir
Fethiye'de Draman taraflarında
ikamet eylediği rivayet olunan
bu muhterem zatın ismi
Mehmed'dir. Evail-i hayatında
[yaşamının ilk yıllarında],
kable'l-harik [yangından önce]
Sultan Bayezid'de bulunan
fenerciler sırasındaki
dükkanında fener yapmakla
iştigal eylediğinden " Fenerci"
olarak iştihar eylemiştir [adı
duyulmuştur] .
Bayezid harik-i kebirinde [büyük
yangınında] dükkanı yanmış olan
Fenerci Mehmed Efendi, bu
sanatta devamı tabiatındaki
nuraniyetle mütenasip
görmediğinden feneri söndürmüş
ve ucu şuleli fırçasını dest-i
maharetine almıştır.
Fenerci, resimde gittikçe Büyük üstad Halil Paşa . . . Çalışırken . . . Fenerci Mehmed Efendi,
parlamış ve ziya-yı şöhreti Hallil Pacha au travail
memleketin her tarafına
saçılmıştır.
Ressam Mehmed Efendi, suluboya ile resim yapardı.
Tasvirin iptida [önce] üstübeç ile taslağını yapar,
sonra o heyet-i meriye [görüntünün tamamının]
üzerine elvanın ahengini muhafaza eyleyerek muntabı
olmasına [güzel, zarif görünmesine] bakardı.
Resimlerinde daima şu tarz-ı tasviri takip ederdi.
Bu Türk ressamın ihtiyar eylediği [seçtiği] şu usul-i
tersimden vücuda getirdiği asarın - İran erbab-ı
sanatının kütüb-i musavvere-i atikada [eski resimli
kitaplarında] görülen tasaviri [tasvirleri] gibi - gayri
tabii olduğu anlaşılmasın !
Bu musavvir-i Osmaniye'nin [Osmanlı ressamının]
menazır-ı dilpeziri [hoşa giden manzaraları] fenn-i
tasvire [resim tekniğine] bihakkın [hakkıyla] mutabık [saltanatının son döneminde] diğer bir rivayete göre
ve tabiattaki letafetiyle müterafiktir [uygundur] .
Fenerci Mehmed Efendi deniz, gemi, arslan, kaplan
resimleri yapardı. Lakin asıl mahareti figürdedir.
Ressamlığın bu cihetinde hakikaten mucib-i hayret
bir iktidar ibraz etmiştir. Avrupa'daki nezihü't-tab
[ince, hassas] ressamların gayet ince çalışarak
meydana getirdikleri resimler gibi erbab-ı nazırı
[görenleri] icab eyleyecek [şaşırtacak] rakik eserler
vücuda getirmeye muvaffak olmuştur.
Fenerci Mehmed Efendi 'nin şimdiye kadar tenvir-i
1 52
uyun eden [gözleri aydınlatan] asarının en mühimi
bir mecmua-i tasa viridir [resimlerinden oluşan
derlemedir, koleksiyonudur]. - Saray-ı Hümayuna
mensup bir zat tarafından gösterilen arzu-yı mahsus
üzerine - kemal-i itina ile yaptığı resimleri muhtevi
olan ve Melek Paşa hafidi [torunu] hattat-ı şehir Ali
Haydar Bey merhuma intikal etmiş bulunan bu
mecmua, cildinin tamiri için mukaddema [daha
önce] mücellit Osman Yemeni Efendi 'ye getirilmiş.
Müzehhiplikteki maharetinden başka ressamlığa da
intisabı olan Osman Yemeni Efendi, bu mecmuanın
ihtiva eylediği yüz kadar tabloda laakal [en az] beş altı
ve alelekser [çoklukla] yirmi beş otuz figür
bulunduğunu, Şark'tan işrak
eyleyen [doğan] Fenerci'nin bu
safahata [sayfalara] açtığı envar-ı
nefasetin fenn-i tersim cihetiyle
Osmanlılık alemi için hakikaten
bais-i mefharet [övünç nedeni]
olduğunu ifade ediyor. Avrupalılar
tarafından yirmi beş, otuz bin
kuruşa satın alınmak istenilen bu
mecmua-i tasaviri, pertevsitan-ı
letaifi, servet-i maddiyeden ziyade
servet-i kemalata malik olan
kıymetşinas Ali Haydar Bey
merhumun satmayıp ehemmiyetle
hıfz eylediğini [sakladığını] ve o
mecmua bugün elde bulunsa
nefaset meftunları tarafından iki
bin lira kıymet takdir eylediğini
yine Osman Yemeni Efendi
söylüyor.
daprenatür [doğadan çalıştığı]
eserler de vücuda getirdi. Hatta
bu resimleri görüp takdir eden
bir Avrupalının Fenerci'ye müracaatla resmini
yaptırdığı rivayet olunuyor.
Rusyalı Ressam Aivazovski tarafından yapılmasını
irade eylediği [emrini verdiği] bir tabloyu tarif için
çizdiği krokiden, resimde şahane bir iktidara malik
olduğu anlaşılan Sultan Abdülaziz Han hazretlerinin,
Fenerci Mehmed Efendi ' nin resimlerini izhar
buyurduğu [gösterdiği] mervidir [rivayet olunur] .
Şu surethane-i hestiyede [varlık aleminde] hiç kimse
baki değildir.
Vatanımızda senelerce neşr-i envar etmiş [ışık
tutmuş] olan Fenerci'nin de pertev-i hayatı, Sultan
Mahmud-ı Adli hazretlerinin evahir-i saltanatında
Sultan Abdülmecid Han hazretlerinin evail-i
saltanatında [saltanatının başlarında] intifapezir
olmuştur [vefat etmiştir] .
Fanus içinde olsa dahi bulmuyor necat
Bad-ı ecel esince söner şule-i hayat
1 5 Mayıs 1 32 8 [1 9 1 2]
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
 F i K İ R VE F İ İ L- İ TEFEKKÜR
2 dimağ-ı tefekkürde izhar-ı acz ettiği, yani beşer
dimağını ne kadar yorsa bulamayacağı nikatta
IZB Bidayet-i fıtratda [yaratılışın başlangıcında] insan [noktalarda] tefekkürden [düşünmekten] fariğ olarak
saha-i arza [yeryüzüne], bu azim boşluğa geldiği [vazgeçerek] meşgul bulunduğu fikri ali hale terk
zaman ne gördü, ne buldu? Hiç? Derin bir zulmet ettikten bir müddet sonra onun sema-yı sakıtında
[karanlık] ! . . Fakat onda öyle bir uzv-ı faal vardı ki [sessiz gökyüzünde] bir şule-i ilham parlıyor; insan,
zulmetleri deldi, kendini bildi ve kudret-i sanayii " Buldum ! . . " diye feryat ediyor.
anladı . . . Dimağ? .. Bu olmasaydı idrak olmazdı. . . Dimağ efal-i insaniyerıin vukua gelmesi için mahal-i
Dimağ zulmetleri oyarak ve orada ihtiyac-ı beşeri muhakemat ve mukarreratdır. Bu, bir amil-i müessir
tatmin edecek vesaiti taharri ederek [arayarak] şedit [tesir eden etmen] ise de amir-i yegane değildir. Çünkü
[şiddetli] ve usanmak bilmeyen bir hevesle koşuyor, insanlar bazen düşündüğüne mugayir [aykırı], verdiği
deniyor. . . Ya Rab ! . . Nedir karara muhalif harekat ve
bu kuvve-i faale ki efali [edimleri] icra ederler
insanların bütün levazım-ı ki burada saik hep
zaruriyesirıi [zorunlu hissiyat-ı ruhiyedir. Dimağ
ihtiyaçlarını] bulmak için olmasaydı insanlar
bir hassa-i keşfiyeyi haiz ? ! . mahiyet-i eşyayı değil,
Nedir b u kuvve-i faale ki kendi mevcudiyetlerini
oraya gidince beşeriyet, bile anlayamazlardı.
yolunu aydınlatacak bir Çünkü hissiyat-ı ruhiye
şule, bir nur-ı hidayet mevcudiyet-i zatiyeyi
buluyor? ! . Keşfiyat, [özsel, ilahi varoluşu]
ihtiraat [buluşlar] ve anlamaya kadir olamaz,
icadat? .. Bunlar adeta insanların hissettikleri şeyi
çöllerin uzaklarında anlamaya kalkışmaları
görünen ekal [en az] bir bunu ispata kafidir. Öyle
serap gibiyken arkasından ise evvela nasıl
koşan dimağ o serabı, o anladığımızı yani eşyaya
tayf-ı sairi tutarak nasıl ıttıla [algı, kavrayış]
hakikate tahvil peyda eylediğimizi bilelim.
[dönüştürmek] için Dimağ bir uzuvdur, hem
yıllarca uğraşıyor, bir uzv-ı mühimdir. Bunun
uğraşmaktan çekinmiyor, mahiyet ve evsaf-ı eşyaya
yorulmuyor, bıkmıyor ! . . kesb-i vukuf etmesi [vakıf
Asar ve sanayi-i beşer, olması] demek dimağda
aciz bir mahlukun kabza-i onlara dair bir intiba
tasarrufunda mevcut, [izlenim] hasıl olması
nameri [görünmez] bir demektir. Dimağın basıra
kuvvetin muhassalası [görme], samia [işitme],
[sonucu] olduğuna lamise [dokunma], zaika
inanılmamak isteniyor. Hallil Pacha Halil Paşa'dan [tatma], şamrne [koklama]
Halbuki saha-i sanat GENÇ BİR KIZ gibi beş hassası vardır ki
dimağa, bu bedia-i sanata Une jeune fille bunlarla intiba husule
öyle bir zemin-i inkişaf gelir. Nefsirnizde
olmuş ki insan lal ü ebkemdir [dilsizdir] : hissettiğimiz veçhile muhitimizde bulunan eşya-yı
mevcudenin kemiyet ve keyfiyeti dimağa bunlar
Subhane men tahayyare fi sunihi 'l-uklll vasıtası ile muntabi olur [yerleşir]. Havass-ı hamse [beş
[ (Allahın) yaptığı şeyler akılları hayrette bırakır] . duyu] bir atiye-i hilkatdir [yaratılıştan bağışlanmıştır],
fakat bunları terbiye ederek iyi görmeyi, iyi işitmeyi ilh
demekten kendini alamıyor. Bu aciz insanın, insanın [ve benzerlerini] haiz-i kudret olmak azim bir servettir,
da değil, insan nazarlarda mevcut bir kudret, bir bir sanatkarı zenginleştiren bunlardır.
kudret sahibi görünür, bir dimağın her an gözlerimize Her azanın salimü'l-afat [eksiksiz] olması lazım
inikas eden [yansıyan] latif, dilpezir [güzel] şu asar-ı geldiği gibi bilhassa sanatkarın da bu beş hassası
sanatın sanii [yaratıcısı] olduğuna kail olmayacağı tamü's-sıhha [sağlıklı] bulunması şarttır, çünkü
[inanmayacağı] gelir. . . Yalnız her buluşu, mutlaka ancak sıhhat-ı tam üzere bulunan her uzuv vazifesini
dimağın mahsul-i kudreti midir? .. Burada yine dimağ ifada tekasül etmez [üşenmez] . . .
bir vakfe-i tereddüd içinde kalıyor. .. İlham!.. Nedir Kütle-i dimağ vezaif-i uzviyeti hasebiyle her cins I29
bu füsun? .. Nedir bu sihr-i icazkar [şaşırtıcı büyü] ki meşhudat [görülenler], mesmuat [işitilenler], ilh [ve

153
benzerleri] için birer suteyh-i intiba [izlenim sathı] " ilm-i eşya " tedris olunması [öğretilmesi] pek
ayırmış ise de bunlar ensac [dokular] ve elyafı lazımdır.
[bağları] ile birbirlerine insal peyda etmiş Fikre ait insanlarda görülen nekaisi [eksiklikleri],
bulunduklarından bir sathiyede husule gelen intiba cümleten ilm-i eşyaya adem-i vukufdan
alakadar olan diğer sathiyata intikal eylediği gibi [kavrayamayıştan] ileri gelir denilse belki hata
birinde vukua gelen teyakkuzat diğer intibaatta dahi edilmemiş olur. Daha küçük iken dimağların
mucib-i tenbihat [uyarı nedeni] olarak fiil-i tefekkür ıttılaatını [algı gücünü] artırmak ve ( bu ne, bu niçin
vücuda gelir. böyle? ) diye eşya hakkında zihne tebadür edecek
Eşya hakkında dimağda intiba nasıl hasıl oluyor? .. [ansızın gelecek] sualatın [soruların] cevap ve hallini
Mesela yeni doğmuş çocukların dimağı intibaattan temin edecek, ancak bu ilimdir.
[izlenimlerden] azadedir, bunun içindir ki Tetkik ve tetebbu [araştırma] saha-i dimağın
muhitlerinde de gördükleri eşyayı bir beht tahammülleridir [üstlendikleridir] ve tecaribat-ı fiiliye
[şaşkınlık] ve hayretle istikbal ederler [karşılarlar] . fikrin en başlı gıdasıdır. Sağlam dimağın vukua
Daha hal-i ibtidaide olan bir çocuğun dimağı her gün getirdiği muhakemat bir fikr-i selim ile neticelenir.
biraz daha neşv ü nema Fikre mülayim [uygun]
buldukça [geliştikçe] eşya gelmeyen vakıat ve
hakkındaki vukufu hadisat-ı beşeriye
etraftan işitmek, eliyle muhakemat-ı akliyenin
tutmak, gözleriyle kararına itbadan [tabi
görmek, tutmak ve bir olmadan] değil, belki
şeyi koklamak ile artar. hissiyat-ı ruhiyemize
Keyfiyet-i intibaa gelince tevfik-i hareket [uygun
bir fotoğraf karşısında hareket]
bulunan menazıra etmekliğimizdendir ki
[görüntüye] eşya der isek bittabi fikr-i selim bunu
göz adese [mercek], kabul etmez. Yine
fotoğraf camı dimağ harekat-i insaniyede
hükmünde kalır. Dimağda bazen görülen, fikr-i
intibaat vukua geldikten selimin haric-i arzusu
sonra kuvve-i muhakeme ahval [durumlar], dimağın
başlar. Mesela kırmızı bir maluliyetinden veya
şeyin ateş aldığını anlayan muvakkaten
çocuk her kırmızıya ateş muattaliyetinden
demekten çekinmez. [battallığından] ileri
Çünkü onun ıtlaatı gelebilir. Mesela bir mayi­
[kavrayışı] o kadardır. i müskir [sarhoşluk veren
Fakat bir gün mesela içki] harekat-ı dimağiyeyi
ateşe pek benzeyen tatil ederek hariçteki bir
kırmızı bir çuhanın elini müesser [etmen], tarik-i
yakmadığını anlamakla hissiyat ile ruha duhul
muhakemata [us eder [girer] ve burada da
yürütmeye] başlar: " İkisi fikr-i selimden eser
de kırmızı, fakat biri öteki görülmez.
gibi elimi yakmıyor, HalW Pacha Halil Paş a dan Dimağ ki bir mahfaza-i
'

niçin ? .. " Bu niçin, öyle bir SEYYAH akıl ve idrakdir, vekayi

niçindir ki dimağ hal-i Chemineau Turc [vakaları] ve hadisatı cem
hayatda bulundukça [toplar] ve telfik
içindeki bu (niçin? ) her şeyi bilmek, anlamak için [birleştirir] ve kuvve-i hafızası nispetinde nisyandan
kıvranır, durur. İşte muhakemat bu niçine cevap [unutulmaktan] vikaye eyler [korur] . Burada fiil-i
vermek içindir ki fikir buradan tulu eder [doğar] . tefekkürün bir tarik-i salimde [sağlam çizgide]
O halde fikir, kuvve-i dimağiyenin bir muhakeme cereyanı için efkar-ı selimenin [sağlam düşüncelerin]
neticesindeki verdiği karardır. Yahut insanın eşya bulunması şarttır. Fiil-i tefekkür [düşünme edimi],
hakkında bir fikir hasıl etmesi kuvve-i dimağiye ile mahiyet-i eşya hakkında mevcut efkar-ı selime
vukua gelecek muhakematın neticesidir ve üzerinde dolaşarak bir netice, bir karar istihsali için
muhakeme dimağda ne kadar hal-i faaliyetde itab-ı zihn edilmesidir [zihnin yorulmasıdır].
bulunursa eşya hakkında efkar [düşünceler] da o Bu mütalaatı basit bir şekil ve surette ifrağ edelim
nispette vesi [geniş] olur. [dönüştürelim]: Tebaşir [tebeşirler] ve siyah tahta gibi
Her şey hakkında böyle bir muhakeme neticesi eşya isimlerinin bilinmesi, bu isimlerin sarnia [işitme]
olarak bir fikir hasıl edebilmek daire-i ıttıladan hariç vasıtası ile dimağa inikasında [yansıdığında] satıha-i
kalan eşya hakkında adem-i ıttılaı [bilgisizliği] dimağiyede mevcut elvan [renkler] ve eşkal [şekiller]
mucib olur ki bunun izalesi için etfale [çocuklara] gibi ahval-i eşyaya ait intibaatın kuvve-i muhayyile

154
 ianesiyle [yardımıyla] hayalen insanın gözünün önüne
gelmesi demektir. Bu bir ıttıladır [bilgi edinmedir] .
Bilahare deavi-i hendesiyenin [geometri
problemlerinin] ispat ve suret-i isbatındaki
muhakemat, efkar-ı hendesenin vücut bulması içindir.
Fikir husul bulduktan sonra mesela bir hendese
meselesinin halli için fiil-i tefekkürün vukua gelmesine
ihtiyaç vardır. O meselenin halli için dimağda mevcut
deavi-i müsbeteye [pozitif problemlere] yani efkar-ı
hendeseye [geometriye] müracaatla mesele halline
S A H RA RE S S A M LA R I İ LE T A B İAT
IJO İnsan, taklide, tasvire istidadı galip, ressamlığa
meyli pek erken zahir olmasına rağmen onu bir
çerçeve gibi her taraftan ihata eden mader-i tabiatın
bedayiini [güzelliklerini] pek güç görebildi. Çünkü
bunu görmek için lazım olan huzur-ı baldan (gönül
huzurundan], rikkat-i hisden [duygu inceliğinden]
mahrum idi. Dünyaya daha henüz gelmiş, kimsesiz,
yurtsuz her türlü vasıta-i taayyüşden [beslenme
imkanından] mahrum, halbuki bunların hepsinin
tedarikine mecbur, bundan başka hayatı daima
tehlikeye maruz, öteki hayvanlar üzerine şerafet
[üstünlük] iddia eden bu mahluk, dişisi ile
Hallil Pacha Halil Paşa 'dan
PANO
Paneau decoratif
155
yarayacak malumat-ı fikriyeyi taharri [araştırmak] ve
ianeyi talep etmek fiil-i tefekkürdür.
O halde deriz ki dimağda havass-ı mevcudata
(mevcut duyumlara] ait bir kuvve-i müfekkire
vardır, tefekkür dimağda mevcut efkarın muhakeme
ve mukayesesinden ibarettir.
1 4 Mayıs 328 [1 9 1 2] Kadıköyü
F. Rebii
yavrularını bir sönmüş volkan kovuğuna,
mütehevvir [öfkeli] sellerin müthiş darbeleri ile
oyulmuş bir mağaraya yahut sükkanını [içinde
yaşa yanları] telef ettiği bir ayı inine yerleştirmiş,
dünkü muharebenin bir ganimetiyle öldürdüğü bir IJ I
kurdun derisiyle tesettür etmiş, kuvvetli bir ağaç
dalının ucuna sıkı sıkıya bağlı, belki de dişleriyle
yontmaya uğraştığı taş parçasından ibaret silahı ile
o günün nafakasını tedarike gidiyor. Gücünün
yeteceği bir şikar (av] arar, dolaşırken, kendinin de
çarpa [dört ayaklı] hemşehrilerine şikar oluvermesi
ihtimaliyle kalbi mustarip görünüyor. Gayet sık,
Hallil Pacha Halil Paşa 'dan
PANO
Paneau decoratif
Hallil Pacha Halil Paşa 'dan
ÇENGELKÖYÜ SIRTLARINDAN
Aux tranchees Tchinguel Keuy

156
 Hallil Pacha MALTEPE YOLUNDA
En route pour le village Maltepe
rutubetli, karanlık bir ormanın sesini ve hain
zeminini setreden [örten] bilmem kaç endaze
yüksekliğinde otları ihtiyatkar adımları ile
haşırdatır, orman yerlilerini havfa [korkuya]
düşürürken etrafından duyduğu başka kımıltılar da
onu tedhiş ediyor [ürkütüyor] : Acep benden büyük
mü, küçük mü ?
Velhasıl avını yakalıyor, yuvasına dönüyor, ertesi
gün tekrar başlamak niyetiyle yorgun argın yatıyor.
Şu halde bulunan insanın fikri, etrafındaki parlak
renklerin ahenginden, gül rengi tuluların [gün
doğuşlarının] , turuncu yahut ateşfeşan gurupların,
mavi mehtapların saçtığı hislerden ziyade
kovalamak yahut kaçmakla meşgul idi. Bu da pek
tabii idi. Gözleri sade av hayvanları arar, yalnız
onları görür, dimağı sade onların hayali ile
süslenmiş, yalnız onları sever idi.
IJ2 İnsan en çok neyi severse en ziyade ondan
bahsetmez mi?
Büyükbabalarımız da geyiklerden, karacalardan ilh
[ve benzerlerinden] hoşlandıkları için daima onu
konuşmuşlar. Fakat hangi lisanda bilir misiniz?
Felekte en umumi, en vazıh dil olan lisan-ı tersimde
[resim dilinde] . Bu tersim hassası beşerde o kadar
cibillidir [yaratılıştandır] ki ecdadımız daha başlarını
sokacak bir mesken yapmaktan aciz, dört ayaklı
hemasırları [çağdaşları] gibi tabii mağaralarda sakin
[oturur] iken o muzlim [karanlık] ikametgahlarının
sert duvarlarına, tavanlarına dümdüz dimağlarını
gece gündüz işgal eden hayvanatın resimlerini
hakkediyorlar yahut renkli topraklarla boyalı
yapıyorlar.
İşte sanatımız bu kadar uzak zamanlarda başlamış,
milyonlarca seneler layenkat [ara vermeden] yürümüş,
1 57
Halil Paşa 'dan
nihayet Rönesans'ın parıltısı faaliyet-i beşeriyenin her
şubesini tenvir ettiği aralarda hayretefza [hayret verici]
terakkiyat göstermiş de yine atölyelerin haricindeki
şeyler - Flaman Mektebi müstesna - ressamların
iltifatına layık oldukları derecede nail olamamışlar.
Vakıa bu uzun dehr [süre] içinde rüzgar-ı vekayiin kah
parlattığı, kah söndüresiye azalttığı şule-i sanat sahrai
[peyzaj] resimlere az çok yer verdi. Amma bu mevki
ikinci, üçüncü derecede kalıyor idi.
Velhasıl tarih-i alemin vüsatine göre pek ahir [son]
zamanlarda sanatımızın bu şubesi de ehemmiyetle
nazarı itibara alınmaya başladı. Bunun ne gibi
amillerin tesiriyle olduğunu merak edenler�
tanıttırmak için Fransa Enstitü azasından Emile
Michel'in bu vadideki tetkikatını yani sahrai
resimlerin, peyzajın tarihçesini tercümeye başlıyorum.
Hüseyin Avni
I
Tabiat-ı camide [cansız tabiat] ilk ressamların nazar­
ı dikkatini o kadar celp etmiyor idi; insanlar, seviye­
i fikriyeleri şimdiki derecede olmadığı için, etraftaki
incelikleri, gizli letafetleri o kadar hissetmiyor idiler.
Bugün bile meclubu [tutkunu] olduğu bir
manzaranın resmini yapmak uğrunda zamanını,
rahmetini esirgemeyen bir sahra ressamının
faaliyetini bu yolda istimal edişi [kullanması] fikren
aşağı kalmış köylülerine kadar hayretini mucip
oluyor, onların tarz-ı tefekkürlerine ne derece
mugayir [ters] düşüyor. Hatta bazen bir peyzajcının
etüdüne uzun uzadıya baktıktan sonra köylü, bu
 Zamanımızın en büyük üstadı Hatt-ı Sami Efendi hazretlerinin bir bedia-i
kıymetdarı. Bu eser-i kıymetdar üç muhterem üstadın çiredesti-i sanatkarisini ihtiva
ediyor. Üzerindeki besmele-i şerife üstad-ı muhterem Hacı Şefik Efendi merhumun,
esas hat, Sami Efendi hazretlerinin, nikelden hak ile ceviz bir plak üzerine hattın
nefasetini bozmaksızın gömmek suretiyle diğer bir kıymet-i sanatkari gösteren zat
da mütekaidin-i askeriyeden Üsküdarlı Ahmed Beyefendi 'dir.
Un ehe( - d'ceuvre de Sami efendi, dernier maitre calligraphe Turc

158
 adamın ne ile uğraştığını anlamakta mütereddit
kalır. Ressam Louis François'ya anlatıyor idi: Bir
gün kırda çalışırken o safdil seyircilerden biri hayli
tereddütten sonra yaptığı şeyin " İmparatorun resmi"
olup olmadığını utana sıkıla sormuş.
Ressamın uğraştığı şeyin ne olduğunu anlasın
anlamasın köylü bunu tamamiyle beyhude bulur. Bu
sayin [çalışmanın] mahsulünün yüksek bir fiyatla
satılmasına, Ruisdael'in yaptığı kurşuni bir sema
altında gayri mümbit bir kumsal köşesinin zerrin
mahsulatını yaz güneşine arz eden buğday
tarlalarından on kere, yüz kere daha pahalı
alınmasına ihtimal veremez. Amma ifadesini takdir
r37 edemediği bu iş için sanatkarın sarf ettiği dikkati,
onun sabrını tahsin eder [beğenir] . Varidat-ı
hükümetden [devlete ödediği vergilerden], yani ona
cebren kabul ettirilmiş vergilerden bir kısmının böyle
faidesiz şeylere harç edildiğine [harcandığına]
tesadüfen vakıf olsa yaşamanın o kadar zor, hazineye
teslim ettiği paranın kazanılması o kadar güç olduğu
halde hükümet adamlarının böyle israfatında
bulunmalarına karşı nasıl hiddet edeceğini bilemez.
Ne maksatla olduğunu anlayamadığı böyle işler için
şuuru tam, sıhhati yerinde bir adamın vaktini,
zekasını heba edişindeki hikmeti idrakten aciz yalnız
köylü değildir. Pascal ' in, "İnsanlar aslına lakayt
kaldıkları bir şeyin hayali olan resme meclup
oluyorlar, bu ne manasız şeydir," demesini yahut en
büyük üstatlardan birinin, Michel-Ange'ın bile,
Hallil Pacha EBÜ 1 L-HEVL
Sphinx
1 59
" Sade kulübeler, ağaçlıklı, gölgeli yemyeşil çayırlar,
dereler, köprüler, şuraya buraya serpilmiş insanlar
velhasıl sahra resimleri denilen ve filhakika bazı
nazarlara latif görünmekle beraber fikirden,
sanattan ari [uzak]; nispetten, tenazurdan
[simetriden] mahrum; intihapsız, azametsiz şeyler
yapmakla iktifa eden" [yetinen] Flaman
Mektebinden en derin bir hiss-i hakaretle
bahsedişini işitip de tabiatın hoş manzar [görünüm]
parçalarının tasviri, fikirler hatta en açık olanlar
üzerinde bazen ne garip, ne mütefavit [farklı] tesir
hasıl ediyor, mebhut kalmamak [hayret etmemek]
mümkün değil. Sahra resimleri - peinture de paysage
ve bunun usul ve vesait-i taallüm ve tetkiki -
procedes d 'etude tarihi bu şube-i sanatın zuhurunu
müeddi [doğuran] hissiyat üzerine fikrimizi tenvir
eder [aydınlatır] . Hiç olmazsa, az çok parladığı
muhtelif muhitlerde ne gibi şeraiti, ahvali takiben
inkişaf edegeldiğini öğretir. Peyzaj ın, hayli vakittir
mazhar olduğu hissin kabulü, elyevm [bugün] onu
mümtaz bir mevkide tutan rağbeti göstererek bunun
sebeplerini iraeye, tabiatın tetkiki peyzajistlerin
ruhunda nezihe ezvak [zevkler] husule getirir, bunu
tasvire ceht edeceğiz [çalışacağız] .
Mabadı var
Mütercimi:Hüseyin Avni
Emile Michel
Halil Paşa 'dan
IJ8 "PALETTE VÜCUDU E LZEM O LAN RENK LER İ LE
BÜYÜK RESSAMLARIN İSTİMAL ETTİKLERİ RENKLERİN
ESAMİSİ, BOYALARIN YEKDİGERİYLE İ MTİZACINDAN
MÜTEVELLİT TEGAYÜRAT, YAGLAR VE TESİRİ "
HAKKINDA MALUMAT ARZU EDEN GENÇ ARTİSTE
Azizim:
Şu hususi suallerinize hususi bir mektupla cevap
vermekten ziyade Ressamlar Gazetesi'nde netice-i
tetebbuatımı muhtasaran [özetle] arza ictisarım
[cüret etmem] erbab-ı merakın da mütalaatından
[değerlendirmelerinden] istifade etmektir. Hakkınız
var. Bizim ulum u fünun bir taraf, sanat-ı tersime
dair maatteessüf henüz mükemmel eserler
yazılmamıştır. Ohannes Bey' in Sanayi-i Nefise
Tarihi Methali [Güzel sanatlar tarihine giriş] , Celal
Esad Bey' in Resim Dersleri, Ahmed Ziya Bey' in
küçük Menazır'ı bittabi Garb'ın silsile-i asarına
karşı bir katre-i malumat demektir. Fakat ne
yapalım? Sanayi-i Nefise Mektebi kitapsız tarih-i
sanat okutmakta, modelsiz teşrih göstermekte,
layıkıyle Türkçe bilmez muallimler istihdam
Hallil Pacha
MISIR
Priere a la porte d 'une Mosquee en Egypte
1 60
etmekte, tablo kopyaları ile galeri tezyin i fikrinde
sebat eylemekte olduğunu gördükçe Türkçemizde ne
bir Cours complet ( külliyat-! mebahis) yazacak
Ernest Hareux, ne renkler hakkında tafsilat verecek
Libonis ne de büyük ressamların paletini tetkike
uğraşacak Morini [ ? ] beklemeliyiz. Sanat bizde
doğduğu gibi kalmış, büyüyememiş bir acube-i
hilkatdir. Henüz tekellümden [konuşmaktan]
acizdir. Acaba bir ebkemiyet-i mutlakaya [mutlak
dilsizliğe] esir midir?
Evet, Lfonard'ın felsefe-i sanatından ziyade
Cassagne gibi bir fikr-i ibtidai vererek heveskaran-ı
sanata rehberlik edecek muallimlere muhtacız. Ne
ise azizim sözü pek uzatmadan maksada rücu edelim
[dönelim] .
Palette vücudu elzem olan renkler hakkındaki
istizahınıza [sorularınıza] bendeniz kati bir cevap
vermekte mazurum. Gerçi boyalar, alelhusus
[özellikle] resimde istimal olunan [kullanılan] elvan
esami [isimler] itibariyle mahduttur. Tıpkı musiki
notası gibi derecata [derecelere] münkasımdır
[ayrılır] . Bir musikişinas nasıl bu asvar-ı
mahdudenin [belirli seslerin] birbiriyle aheng-i
Halil Paşa 'dan
imtizacından [birlikteliğinin ahenginden] bir nağme-i
lahuti [tanrısal, yüce nağme] ibda ederse [yaratırsa]
bir ressam da mahdudiyet-i elvandan [sınırlı, belirli
renklerden] nazarfirib [göz okşayan] hamireler
[karışımlar] icat eder, yaratır. Şimdi resmi; görmek,
hissetmek ve gördüğünü, hissettiğini hutfıt-ı elvan ile
göstermek, ihsas etmek sanatıdır diye ifade edecek
olur isek, size intihab-ı elvan hususuna dair
zannedersem bir fikr-i mücmel [kısa fikir] verebilmiş
olurum. Görmek, malum-ı aliniz, hassa-i rüyete
[görüş yetisine] bağlı bir meseledir. Tabiatı, eşyayı
vakıa herkes görür, tetkik eder. Fakat tabiatı
ananatı [ayrıntıları] ile görmek herhalde ressamca
görmek değildir. Ohannes Beyefendi bu görmek
kaziyesini [meselesini] pek güzel ispat etmiştir.1
Hissetmeye gelince, bu da ruhun nasibe-i istidadına,
derece-i hissiyatına bağlı bir meseledir. İyi, fena bir
şeyi, neşe veya hüznü, güzel veya çirkin bir
manzarayı herkes az çok his ve tasvir eder. Lakin
resimde hissetmek edebiyatta, musikide görmek,
hissetmek ne ise ondan başka bir şey değildir. Hatta
bu, sanatkarlar arasında tahvilat-ı kanuniyeye
tabidir. Mesela aynı güfteyi iki bestekar, aynı
manzarayı iki şair, aynı modeli iki ressam tasvir
etseler görgüleri, hisleri nokta-i nazarından eserleri Hallil Pacha Halil Paşa 'dan
arasında pek büyük bir fark ve tefavüt [ayrım] KIŞ
meşhut olur [gözlenir] . Eserlerin hepsi güzel olmakla
beraber her birerlerinde sahibinin nüfuz-ı nazarı,
Effet de neige
ihtisasat-ı rakikası kendisini gösterir. İşte bunun
içindir ki edebiyat, musiki, resim, tekmil sanayi-i yolları vardır. Ve sanatkarlar bu gösterilen IJ 9

nefise kaideye tabi olmakla esir olmamıştır. O, bir
füshat-ı namütenahiyeye [engin genişliğe] maliktir.
Yalnız kutupları irae eden [gösteren] tarik-i
münkeşife [keşif yolları, keşfedilmiş yollar]
kabilinden sanayi-i nefisenin de kendine mahsus
yollardan kat-ı mesafe ederek ilerledikçe istidad-ı
fıtrisi [doğuştan yeteneği], derece-i mesaisi
nispetinde keşfiyat-ı tersimiyede bulunabilirler.
Mesela renkler hakkındaki tetkikatını küçük küçük
eserlerle teşrih eden [açımlayan] Morini, fabrikaların

• •
- ... .... ...
Hallil Pacha SALACAK Halil Paşa 'dan
Une vue a Saladjk

161
 halihazır imalatından, ihtikarından
[ vurgunculuğundan] şikayet etmekle başlıyor.
Müzelerde tabloların bugüne kadar aheng-i elvanı
muhafaza etmesi eski ressamların boyalarını bizzat
ihzar [hazırlama] ve tertip etmelerine atıf ve isnat
ediyor ki bu filhakika gayri kabil-i inkardır.
Raphael, Rubens, Michel-Ange, Rembrant gibi
bütün esatize-i sanatkaranın [büyük sanatçıların]
tablolarına dikkat edilirse renklerdeki sanata,
tazeliğe hayret edilir. Louvre'da Rubens'in galerisini
tetkikimde resimlerde gördüğüm o bekaret-i elvan
beni pek çok düşündürmüştü. Elvanın [renklerin]
muhafaza-i salabetini [dayanıklılığını koruduğunu]
pek çok eserlerde de görmüştüm. Lakin bugün o
renklere mümasil [benzer] renklerle vücuda getirilen
yahut doğrudan doğruya reng-i aslileri ile kopya
edilen resimlerde acaba renklerin muhafaza-i
salabeti mümkün olabilecek midir? Bendeniz bu
noktada Morini'yi kabul ediyorum. Çünkü Morini
büyük ressamların paletlerinde bulundurdukları
elvanı tadat ile [dökümünü yaparak] her ressamın -
iyi cins boya intihap etmek şartı ile - serbest
5 AT H - I M E NAZ I R İ
r40 .Mahrut-ı basari, şuaatının serbestçe tevsi edilerek
ihtiva ettirilen tabiattaki mevaddın heyet-i
mecmuasından ibarettir. Bundan dolayı sath-ı
��
:,.�----+++-1-ı+��- -----..!'f�f_
Şekil 1 2
mezkure sath-ı rüyet denir. Şuaat-ı basariyeden bir
kısmının imtidadı üzerinde muayyen vüsatte
[genişlikte] bir cism-i muzlim [karanlık cisim]
tesadüf eylediği takdirde sath-ı mezbur hissi ölür.
Hemen her vakit ressamın tabiatta gördüğü resmi
tamamen veya kısmen irtisam ettirdiği [resimlediği]
levha da balada [aşağıda] beyan olunan sathın
aynıdır. Eğer sath-ı mezbur ressam ile madde
arasında, On ikinci şekilde görüldüğü vaziyette ve
şeffaf bulunursa maddenin hayal ( ...,.., ı ) ressamının
( ...,.., ) basarından [gözünden] ( ı:- ..ı ) maddesine
temdit edilen [uzatılan] şuaatı ( 7: � ) noktalarından
kat ile teressüm eyler. ( ..ı ı ) hattı yahut ressamın
ayaklarından maddenin kaidesine mevsul [ulaşan]
hat, maddenin hatt-ı idaresidir. Hatt-ı mezkur sath-ı
menazırı ( i ) noktasında kat eyler. Sath-ı menazıri
üzerine naklolunan madde ile sath-ı menazırı
162
olduğunu itiraf ediyor. İmtizaç [renk uyumu]
kısmına gelince Ernest Hareux'nun verdiği malumat
herhalde tenvir-i efkara [konunun yeterince
açıklanmasına] hadimdir [yardım eder] . Çünkü
Ernest renklerin imtizacındaki fiil-i kimyeviyeyi
tecrübelerle ispat ediyor. Hiç unutmam, bir gün
Luxembourg Müzesinde Chaplin'in meşhur eserini
kopya eden genç bir ressam, arkadaşına kullandığı
kırmızıların kuvvetsizliğinden şikayet ediyordu .
Kopistin refiki [dostu] herhalde renkler bahsini
tetebbu etmiş bir artist olacak ki kırmızıdan
başlayan şikayatın [şikayetlerin] müsebbibi
kullanılan beyazlar olduğunu fenni bir surette ispat
etmiştir.
Mabadı var
A. S.
1 Sanayi-i Nefise Tarihi Methali.
arasındaki ( ..ı i ) mesafesi sath-ı mezkur üzerindeki
( � i ) irtifaını gösterir.
On üçüncü şekilde balada beyan olunan izahatı
ikmal ve ifade eyler. Şekl-i mezburda ressam
kalemini sath-ı menazıri üzerinde muallimin irae
eylediği noktada tutmuş ve işbu nokta ile ressamın
gözünden geçen şua bir iplik ile irae olunmuştur.
Bir maddenin resmini yapmadan evvel, ressam
kendisi ile madde arasında bulunması lazım gelen
mesafeyi aramalıdır. Mesafenin çok veya az
bulunması nispetinde makusen [tersine] tebeddül
eyleyen [değişen] zaviye-i basariye uzaklardaki
maddelerin tedrici olarak tebeddülat-ı zahiriyelerine
[görünüşünün değişmesine] badi olur [yol açar] .
Mesela on dördüncü şekilde ( r ) basar-ı rasıd,
( ...,.., ı ) resmi alınacak herhangi bir madde olduğuna
göre müteakiben ( r .) --3 .A> ..) .,.. ) vaziyetlerinde aynı
-
madde uzaklaşsa göz noktasından temdit olunan
( � :-_-_ ·.·:,
........ J
-- - :±4Wj-
�lr
"=f:
=-
=
-
ı="'==
-
__
= ====
_ --
= �u_
-------
Şekil 1 3
 \

�)
'
'
.
"
�

Bahriye Müzesi 'nden Edirne Sanayi-i Nefise

Mektebi müdürü ressam
Hasan Rıza Bey ' in

FATİH OK MEYDANINDAN HALİÇ 1 E DONANMASINI İNDİRİRKEN

Mahomet le conquerant t 'escontant - sa flotte l 'Okmeidani
la Corne D 'or. Musee de l 'Amiraute peintre Riza Bey,
directeur de l 'ecole Artiste Metiers d 'Andrinople

1 63

Şekil 14
( '-:-' r ) . . . .. ilh [ve diğer] hatt-ı
r-
.,.. r - .ı r - 1
basarları resmedilirse bida yeten [önce] madde-i
mezkure kaimeye yakın bir zaviye tahtında ( ..:.. i ) ile
görüldüğü halde ( .ı .,.. ) vaziyetinde geldikte
zaviyenin daha haddeleştiği ve binaenaleyh ( � i: )
halinde görüleceği aşikar olur. Ihtilaf-ı mezkur
madde uzaklaştığı nispette tezayüt eyleyip zaviye de
o nispette kapanır.
Alelumum [genellikle] resmi alınacak maddelerin
kaffesi yeknazarda [tek bakışta] görülebilmeli ve
nihayetlerinde tesadüf eden parçaları iyice
görebilmek için ressam başını bir sağa bir sola
çevirmeye mecbur olmamalıdır. Maddeye ziyade
yaklaşılırsa bu hal-i tabii olarak vaki olur.
Yapılacak işi ressam tamamiyle kavrayabilmek için
kabul olunan mesafe süje kaidesinin iki misli
raddesinde olmalıdır. Bu tarife muvafık olarak
duran bir ressam yapacağı tablosunun heyet-i
mecmuasını takriben 28 derecelik bir zaviye dahiline
alır. işbu zaviye-i basari dahiline tesadüf eden şuaat
[ışınlar] gayet keskin ve kuvvetlidir.
Mesafesi iyi tahmin edilerek yapılmış bir resimde
bulunan maddeler arasında imtizaç [uyum] ve ahenk
tabii olarak mevcut olur, kısa mesafelerde ressam
maddenin her parçasını görebilmek için başını
çevirmeye mecbur olup bundan da müteaddit nikat-ı
basariye hasıl olarak tablodaki resimlerin mevaki-i
nisbiyelerinin [nispi konumlarının] değişmesine
sebep olur.
Bilakis uzak mesafelerde madde ile ressam
arasındaki kesafet-i hava hasebiyle şuaat-ı basariye
Şekil 1 5
1 64
zaifleşir ve kesafet-i mezkure birinci planların
mütalaasını gayri muvafık kılar.
Maahaza [bununla beraber] ekseriyetle vaki olduğu
gibi mesafe-i mezkurenin muhafazası daima
mümkün olamaz.
Mesela, ebniye dahilleri [bina içleri], sokak içleri ilh [ve
benzerleri] gibi olan yerlerde geriye çekilmek mümkün
olamadığından dolayı ressamın fenn-i menazıra
[perspektif bilimine] aşina olması mutlak lazım gelir.
Çünkü ol vakit ressam kendisini lazım gelen mesafede
bulunuyormuş farz eder.
Hututun istikamet-i hakikileri zahir-i hale göre
tersim edilirse selaset [akıcılık] ve ahenk teşkili
adimü'l-imkan [imkansız] olacağından menazır
sayesinde maksada destres olunur [ulaşılır] .
Tabiatın önünde bulunan bir ressam mesafeyi iyice
tahmin ve ol veçhile hükmedebilmek için ağaçtan
veya mukavvadan ortaları bir kıl veya ince iplikle
bulunmuş ufak bir çerçevenin istimali [kullanılması]
pek faideli olur. Mezkur çerçeve süjeyi dört kısma
�aksim edeceği gibi merkezi de gösterir.
Işin şeklini tamamen göz kavrayabilmek için mesafe
kanununa taban [uyarak] işbu çerçeve gözün
ilerisinde ve eninin iki misli mesafesinde bulunmalıdır.
Mesela -On beşinci şekilde ( .ı .,.. ,_, ı ) çerçevesi
tablonun kıtasını [boyutunu] gösterir ( [ .J , .....9 A )
hatları mezkur çerçeveyi dört müsavi kısma taksim
eyler, işinde icap eden nispeti bulabilmek için
( J , J ) parçası çerçeve üzerinde istenildiği veçhile
kayabilir surette tertip edilir.
Hatt-ı zemin
Mesafe tayin edildikten sonra mütalaa için esas olan
birinci hatt-ı zemin yahut hatt-ı sath-ı menazıri
kaidesidir.
Sath-ı zemin - Bir müstevi [düzlem] olup ressamın
ilerisine şakulen [dikey olarak] vaz edilmiş olan işbu
çerçevenin arz üzerinde mevzu olduğu mahal yani
tablonun başladığı mevki " hatt-ı zemin" namı ile
yad olunur.
Şekil 1 6
 Mesela, on altıncı şekilde ( � 7: ....,.., ı ) çerçevesi içinde -

ufkun altına tesadüf eden ( � 7: ) hatt-ı zemini

ressamın intihap ettiği [seçtiği] süjenin kaidesidir.
Hatt-ı zemin şekilde sath-ı zemin üzerine müstenit
farz olunan ( � 7: ._,., ı ) tablosunun ( � r ) alt kenarına
·

tesmiye olunur.
Menazıri zemin - Ufuk ile hatt-ı zemin arasında
bulunan mesaha-i arziye denir ve tabloda gösterilen
maddeler işbu saha üzerine mevzu bulunur. Yani on
yedinci şekildeki ( ._,., ı ) hatt-ı zeminiyle ( .....s ..ıı. ) u fk u
arasındaki ( .....S ._,., ..ıı. ı ) mesafesi menazıri zemindir. Şekil 1 9

arazide ekseriyetle vaki olduğuna göre ressam

mürtefi [yüksek] bir mahalde bulunur.
Mümkün olabildiği kadar ressam ziyade mürtefi
[yüksek] bir mahalde bulunmaya dikkat etmelidir.
Çünkü mürtefi bulundukça göreceği vasi [geniş]
Şekil 1 7 manzarala �da basar-ı rasıd boşluk içinde kaybolup
yapılan resım sanatla olmaz. Ufku yüksek olan bir
r44 Ufuk

Ressam yapacağı resmin hatt-ı zeminiyle kıtasını

tayin eyledikten sonra ufuk hattını arar. Ufuk ancak
deniz kenarında kolaylıkla görülür ki bu da sema ile
deniz sathının birleşmiş gibi görülen hudududur. Bu e
nevi ufka, ufk-ı meri denir.
Fenn-i menazırca deniz sathı gibi ufki bir sathın sema
gibi şakuli görülen bir satıh ile fasl-ı müştereki ufuktur.
-----
·- • --.
.::�'!%�
...... ,
.,.jı
r

Ahval-i sairede ressam kurşunkalemini gözleri

önünde ufku tutarak yaptığı tablosunda hangi Şekil 20
kısmını işbu hatt-ı ufki kat eylediğine dikkat eyler.
Bu suretle bulunan ufka da ufk-ı hissi denir.
tabloda menazıri zemine ziyade tafsilat vermek
Ufuk daima ressamın gözlerinin bulunduğu irtifada
lazım gelir. Ufku aşağıda bulunan tabloda ise hava
olur ve ressamın vaziyetine göre alçalıp yükselir. On
kısmı ziyade kalır. Bu halde ressamın tabiat ve
sekizinci şekilde bir müstevi [düz] arazi üzerinde
ayakta duran ( ,_;;. ) ressamına göre ufuk ( � 7: ._,., ı )
arzusuna göre ufkun tesisi lazım gelir. Alelumum
levhası üzerinde ( .....S ..ıı. ) olur.
eski ustaların kabul ettikleri ufkun irtifaı tablonun
üçte birinde bulunmasıdır.
Ressam levhayı görebilmek için On dokuzuncu
Tenbi� - Mahrut-ı basaride beyan olunduğuna göre
şekilde olduğu gibi yükseğe çıkarsa ufuk ( � 7: ) olur.
levha-ı rüyet daima bir daire şeklindedir. Ve ufk-ı
Ve eğer ressam çömelir veya tersim için oturursa
Yirminci şekilde olduğu gibi ufk-ı mezbur ( .J ) � !ur.
meri veya hissi de daima daire-i mezburenin
Fenn-i menazırla iştigal ufkun çok yüksek o masında 1 ortasında bulunur. Bu suretle ufkun inhitat [düşük]
ve tereffuu [yüksek oluşu] arzuya tabi olup levhanın
büyük mahzur olduğunu talim eyler [öğretir] .
zarafeti nokta-i nazarından bazı mahalleri hazf
Çünkü levhanın altında bulunan maddelerin tersimi
olunur [silinir] . Yapılan tabloda süjeye ufuk
hus usunda süratle suudi [yükselen] bir meyil
_ istenildiği veçhile az veya çok yüksek yapılır.
verılmeye mecbur olunur. Maahaza [yine de] dağlık
Mabadı var
Muharriri
Sanayi-i Nefise Mektebi ulum-ı riyaziye ve
menazır muallimi
Ahmed Ziya

Müdür-i mesul
Osman Asaf

Şekil 1 8 Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

1 65
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 1 4 İKİNCİ SENE

l MART S ENE 1 3 3 0 [ 1 9 1 4 ]

İFTİTAH

I 45 Geçen sene bu vakitler idi. Evvela elsine-i ammede [halkın dilinde] " İttifak etmişler, dördü de birleşmişler,
demişler, diyorlarmış, Makedonya, Arnavutluk," cümleleri dolaşırken İstanbul sokaklarından akıp giden
ahalinin harp teraneleri hemen birkaç gün içinde alevlendi, Osmanlı hudud-ı Garbisinde baştan başa
nakkare-i cidal [savaş davulları] çalınmaya başladı. Merdim diyene meydan göründü . . . Saadet-i hakimiyeti,
muhabbet-i vataniyeyi, şeref-i milliyi bilenler, hamiyet-i caliyeden [sahte milli onurdan] müberra [uzak]
olanlar faaliyete başladılar, namusu ile yaşamak isteyenler ölmeye koştular. Bu suretle azasının bir kısmı
dağılan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti de muvakkaten iştigalatını [çalışmalarını] tatil etmiş ve gazetesini
tabiatiyle kapatmıştı.
Hudut boylarında bir tarrakadır koptu. Herkeste ümid-i zafer, ümid-i galebe [yenme ümidi], ümid-i fütuhat
[fetih ümidi] , heyhat! . . Pek uzun sürmedi, meşum havadisler İstanbul afakında [ufuklarında] baykuş sedası
gibi çınlamaya başladı. Valide-i ümid mağlubiyet namında bir veled-i maderbehata [gayri meşru çocuk]
doğurdu. O hülyaalud [hülya dolu] sabahlar akşam oldu, kanlı bir şafak, acıklı bir gurup milyonlarla elvah­
ı cinayet [cinayet tabloları], hüznengiz [hüzün dolu] bir gece . . .
Tekrar bir seher Osmanlıların çehresine hafif bir ibtisam [gülümseme] bahşetti. Gaybubetine ağladığımız bir
kıta tekrar havza-i Osmani'ye dahil oldu, bir maraz-ı sariden bütün ailesini kaybetmiş bir validenin
kurtarabildiği tek yavrusuna sevinmesi kabilinden izhar-ı şadımani edildi [sevinç gösterildi], fakat bununla
her şey unutulmuş olmaz, evladın iade-i afiyeti ecdadın matemini imha etmez. Her felaket bir masdar-ı
intibahtır [uyanışın başladığı yerdir] . Meyusiyet [umutsuzluk] hele ki ihzar eder, say ile [çalışarak] telafisine
uğraşmak vecibe-i ademiyetdir [insanlık görevidir] .
İşte Osmanlı Ressamlar Cemiyeti de tekrar vazifesine ibtidar etti [girişti] . Millette ihyasına lüzum-ı kati
gördüğü ve bu lüzuma kanaat ettiği fikr-i mahasinpesendiyi [güzellik severlik duygusunu] tenmiye
[geliştirme] ve erbab-ı sanatı teşvik için elinden gelen gayreti diriğ etmemeye [esirgememeye] karar verdi ve
gazetesini tekrar neşre bu nüsha ile ibtidar eyledi [girişti] .
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi öteden beri olduğu gibi sanayi-i nefisenin her şubesinden bahsedecek,
fikr-i sanatı umumileştirecek her türlü vasıtaya müracaat edecektir.
Belki bu kararımıza itiraz edip, " Şimdi sanayi-i nefisenin sırası mı? Takdimen [bundan önce] çalışılacak
neler var ! " diyenler bulunursa onlara cevaben de, biz zevksiz, tabiatsız bir milletin yaşayabileceğine kail
olanlardan [inananlardan] değiliz. Milletimizi yaşatmak, Osmanlı namını safha-i kfünatda ilelebet payidar
etmek yegane emelimizdir, binaenaleyh sanayi-i nefisenin vücuduna ihtiyaç görüyoruz. Böyle olmasa bile,
" Her ferdi mesleğinin terakkisine say eden bir kavim [millet] payidar olur," fikrine kaniyiz. Hiç olmaz artık
uyumak zamanlarının geçtiğine inanıyoruz.

Biz sabah isteriz sabah o uzun

geceler na ' imine haber olsun

deriz.

A. K.
 B Ü Y Ü K L E R İ M İ Z İ N B O R Ç LA R I P E K Ç O KT U R
r4 6 Şu açık serlevhamızı ilk görecekler, ihtimal birdenbire
mecmuamıza cihet-i nispetini [ilintisini] derhatır
edemeyecekler [anlayamayacaklar], herhalde
büyüklerimizin de mali bütçelerindeki büyük
açıklarından, bahsolunacağına zehap hasıl
eyleyeceklerdir. Keşke böyle olsa idi: Ancak biz burada
büyüklerimizin milli bütçelerindeki açıklarından
vatanın mahsusat-ı bediasına karşı gittikçe artıp
çoğalan borçlarından bahsetmek istiyoruz:
"Cihan, insan için bir dar-ı say ve imtihandır" [çalışma
ve sınav yeridir] diyen erbab-ı irfan ne kadar esaslı bir
hakikati ityan [bildirmişler] ve ilan eylemişlerdir!
Bunu ispat eden hakaikten [gerçeklerden] değil midir
ki şehrah-ı hayat ve cihadda [yaşam ve kavga
yolunda] erbab-ı istidat ve iman ne derecelerde
maruz-ı müşkülat ve buhran kalmışlarsa, o nispette
tezyid-i azim ve meram etmişler . . . Vecden büyük
felaketlerin, telafi-i napezir gibi görünen zıya [kayıp]
ve musibetlerin yüksek hilkatleri, büyük ruh ve
vicdanları tezkiye [arındırma] ve terbiyede, her türlü
tasavvurun fevkinde bir tesir gösterdiğine, tercüme-i
hallerini en doğru bir şahid-i tarihi mevki-i
mağbutuna [imrenilecek mevkiine] ila eylemişlerdir
[yükseltmişlerdir] . Ben bunu kendim için olduğu
kadar millet için de bir yüz karası olarak kayıt ve
kabulünde bir mecburiyet-i elime duyduğum Sofya
esaret hayatında pek güzel görmüş, böyle bir levha-i
nefise karşısında hem sevinmiş, hem de yerinmiş idim.
Evet, tıpkı benim gibi esir olmuş iki enis-i vicdan Sami
ve Mehmed Ali Bey kardeşlerim Edirne'de, muhasara
ve muhabere-i daimenin bütün nevmidi [ümitsizlik] ve
hırman [yoksunluk], bütün fıkdan [yokluk] ve noksan
içinde güzeran olan [geçen] o kızıl ve kanlı, lakin bir
Osmanlı için pek sevimli, şanlı devresinde bile Sultan
Selim Cami-i şerifi gibi abidat-ı mimariye [mimari
anıtlar] karşısında pek derin bir hiss-i istiğrak
[dalgınlık] geçirirler; onu, pek çok olmayan emsalini
ancak aşk-ı sanatın verdiği bir vecd-i hayret ve veleh
[şaşkınlık] içinde (etüt) ederlerdi. Sofya'ya canlı birer
cenaze gibi indiğimiz, bir karantina devre-i
mahbusiyetini geçirip de birbirlerimizle ilk
görüştüğümüz zaman da ben bu kıymettar kardeşlerin
eşya namına ancak bazı etütlerini getirebilmiş
olduklarını gördüm. Ve her ikisini de Sofya'nın, bu
eski memleketimizin, şimdi bizi birer esir-i misafir
suretiyle kabul eden Bulgar payitahtının tabii ve sınai,
cedit [yeni] ve kadim [eski] bütün güzelliklerini, bedayi­
i ümran ve afakiyesini defter-i mahsusalarına alıp
İstanbul'umuza getirmek için müştak [özlem dolu] ve
hararetdar bir hazırlıkta buldum. Hakikat, iki üç gün
geçmedi, her ikisi de pek tabii birer kat seyir ve seyahat
elbisesi tedarik etmiş, edevat-ı tersimiyeleri [resim araç
gereçleri] ellerinde mahalli zaptiye nezaretine müracaat
ederek bu hususta rica-yı müsaade eylemişlerdi. Hayıf
ki bu emellerine nail olamadılar, lakin hakiki erbab-ı
iman ve istidat için meyus [ümitsiz] olmak, say ve
cihattan çekilmek mümkün mü? . . Biri ötekinden daha
pek çok ziyade mahmul-i alam [elem yüklü] olduğu
1 67
için, müsaade olunmayan fırçasına bedel kalemini
çıkardı, bütün yaren ve hişana [yakınlara] bir
Müslüman Türk hüsran-ı esaretini yazdı, ağladı,
sızladı, hatta diyebilirim ki yazdıkları fırçası ile
meydana getirmek istediği levhalardan, resimlerden
çok daha kıymetli zuhur ediyordu, lakin ötekinin aşk-ı
sanatı daha çok genç idi. Gençliğin ise, öyle
mümanaatlara [engellemelere], müsaadesizliklere kolay
kolay baş eğmeyeceği meydanda. Bunun için Mehmed
Ali meydana çıkardığı fırçasını geri almadığı gibi, şime­
i ihtiyata [ihtiyatlı tabiatına] da riayet ederek renkli
kalemler de aldı ve hiç boş durmadı, hatta esna-yı
tersim ve tasvirde, daldığı vecd-i sanat içinde, herhalde
Türk husumetinin küçük dimağlardaki nema-yı
intikamperverisini gösterircesine, üzerine Bulgar
çocuklarının limon kabuğu, moloz parçası . . . atmak
gibi tecavüzlerine de uğradı. Bu müşkülat yeis vermek
şöyle dursun, aşk ve azmini besledi. Ve zannederim,
Sofya'nın en güzel manzaralarından, abidat-ı ümraniye
ve mimariyesinden [mimari anıtlarından] otuz kırk
kadar levha ile döndü. Sami de bunun da nısfı [yarısı]
kadar kıymetli parçalar, bizdeki fıkdan-ı milliyet ve
hamiyet [milliyet ve milli onur yokluğu] karşısında pek
derin ve ateşin hissedilen samimi ve seri feryat ve
figanları bir aheng-i sehhar [büyüleyici ahenk] ile tespit
eden makale ve mektuplarla döndü.
Bu, kendilerine "amatör" unvanını veren
sanatkarlarımız Bulgar sanayi-i nefise mektebini, en
büyük üstad-ı sanatı da gezip gördüler, hatta
yaptıkları bazı levhaları da müşarünileyhe göstererek
takdir ve teveccüh-i mahsuslara da mazhar oldular.
Bir gün Sami genç, pek genç bir Bulgar amatörünün,
ressam namzedinin bilmem nerede sergi açtığını
söyledi. Talim ve tedris içinde geçen bir hayat,
hususiyle daha çok talim ve binefsihi [kendi kendine]
tederrüs [öğrenim] ile devam edegelen bir ömr-i
zimerak [merak peşindeki ömrün] sevkı ile aradan gün
geçirmeksizin, aşina-yı sırrım Hicri ile birlikte bu
meşhere [sergiye] gittik. Şehrin en sakıt ve temiz, en
zihuzur [huzurlu] ve zengin bir mahallesinde iki
büyücek odadan ibaret bir yer. Serginin bütün
müstahdemini de yalnız kapıda bilet veren bir kişiden,
büyük, genç, uzun saçlı amatörden ibaret. Herhalde
pek iptidai ve basit bir şey, lakin ne kadar zihayr ü
menfaat, ne kadar müfit [yararlı] ve zifazilet [faziletli] ! . .
B u genç amatör, daha Avrupa 'da okuyor. İkmal-i
tahsile böyle kedd-i yemini [el emeği] ve ırk-ı cebini
ile savaşıyor. Yoksa körane [gözü kapalı] bir
himayet, kısır bir sahabet [destek] ile değil. Her
seneki masarıf-ı tahsiliyesini [tahsil masraflarını]
böyle birer sergi ile kazanıyor. Bu kazanç ile hem
milletinin temayülatını, mahsusat ve mahsusat-ı
bediasını öğreniyor, hem de ati-i hayatı [gelecekteki
yaşamı] hakkında kendisini hiçbir zaman
aldatmayacak düsturlar ve notlar elde ediyor.
Levhalarını iyi bulmadığımız için bilenlere
başvurduk, hatta Bulgar bilgiçlerine bile, fakat
bütün netice-i istifsaratımızda [soruşturmalarımızın
 sonucunda] bir muvafakat-ı müştereke, bir ayniyet-i
hikemiyeden başka bir şey çıkmadı.
r47 Sonra bu resimlerin mazhar-ı revac olması esrarı
kaldı. Etraflı tetkikat ve tahkikat neticesi bizdeki
hased-i milliyi, hırs-ı istilayı artırmaktan gayrı bir
hakikate müncer olmadı [yol açmadı], çünkü
sorduğumuz, muhitaşinalarına [yakın çevrelerine] ,
harim-i samimiyet v e meveddetlerine girdiğimiz
Bulgar erbab-ı idrak ve irfanı bakınız ne diyorlardı:
"Evet, biz de biliriz, hatta itiraf ederiz ki bu resimler ve
birçok emsalinin meydana getirdiği levhalar sanat
nokta-i nazarından pek kıymetsizdir, lakin milliyet
nokta-i nazarından pek büyük kıymetleri vardır, hatta
biz bizdeki tedrisat-ı ayaniye [görsel eğitim] için
muktezi [gereken] levhaları bile Avrupa ressamlarına,
sanatkarlarına katiyen yaptırmayız. Levhalarımız
memleketimizi, milletimizi, sade Bulgarlığımızı
gösterdiği gibi, bu gösterenlerin de gösterilenler gibi
Bulgar olması nuhbe-i amalimizdir [ülkümüzdür].
Bizim iptidaiye ve taliye mekteplerimize [ilk ve
ortaokullarımıza] ne suretle olursa olsun bir yabancılık
giremez. Mesela bazı yüksek mekatib-i taliyemizde
Fransızca okuturuz, lakin bu okunan, okutulan ecnebi
lisanı ile hep, sade Bulgarlık, sırf memleket ve
milletimize ait vekayi ve malumat öğretilir. Muhit-i
milliyemize, saha-i hayatımıza ait olmayan, daima
yabancı kalacak olan hiçbir şeyi okutmayız,
göstermeyiz. işte şu sorduğunuz genç amatörümüz bir
sanatkar olacak. Bakınız, onu daha şimdiden hakikat-ı
hayatla ne kadar yakın, karşı karşıya bulunduruyoruz
ve milletin ruhunu, bu ruhun tezahüratı demek olan
temayülatını, ananatını [geleneklerini], bütün efkar ve
hissiyatını, amal [emeller] ve gayatını [gayelerini]
tamamiyle öğrenmesi ve sonra da öğretmesi için nasıl
bir usul ve üslup takip ediyoruz!..
Evet, o levhalar olsun, daha emsalinin yaptıkları
olsun sanaten değersizdir. Lakin kendi öz malımızdır,
' ilk gelenden bize ne, biz bakalım ki kendi dikenimizi
gül yapalım! ' Bu da evvelbeevvel bağban-ı millet olan
büyüklerimizin himmetleri, hamiyetleri ile olur. işte o
beğenmediğiniz resimleri vüzeramız [vezirlerimiz],
vükelamız [vekillerimiz], şeflerimiz, zenginlerimiz seve
seve alırlar, evlerine asarlar ve hatta bununla iftihar
bile ederler. Bu genç amatör, sergisini on günden
ziyade açık bulundurmaz. Bütün levhalarını satar,
ikmal-i tahsil için hemen Avrupa'ya kendini atar ! . . "
Biz b u izahatı n e kadar hasetefza bir asabiyetle
dinledik. Çünkü pek eminiz ki bugün bu amatör,
bizim Sami'lerin, Mehmed Ali'lerin gaile-i maişetle,
lakaydi-i muhit ile bir serbesti-i hayata, bir serbesti-i
sanatkariye mazhar olamayan bu muhterem
kardeşlere ancak çıraklık edebilecek bir iktidar ve
istidattadır, fakat bizde, evet hepimizde ehil ve erbab­
ı marifet ve sanatı takdir nerede? Terbiyeyi hep
mekteplerden, hatta pek tuhaf değil mi, Maarif
Nezaretinden bekliyoruz, vakıa bunlardan
beklenecek, istenecek pek çoktur. Fakat biz, asıl biz,
bilhassa büyüklerimiz ne yapıyoruz? Hangi veya kaç
baba vardır ki yavrusunun odasını İslam ve Osmanlı
sanayi-i nefisesi levhaları ile tezyin etmiş olsun, hayat­
ı saniye [ikinci hayata] dahi bakiyesi olan bu istikbal-i
1 68
millet timsali evladının bir hüsn-i hareketini kendisine
böyle bir levha ithafı ile taltif eylemiş olsun?
Evladımıza hissiyat-ı bediayı verecek, bu hissiyatı
hüsn-i terbiye ve tenmiye eyleyecek olanların ilk safını
ebeveyni teşkil etmez mi? Bizim kemale gelmiş
hattatlık, oymacılık gibi sanayi-i nefisemiz ihtizarda
[can çekişmekte] değil midir? Memlekette kaç
bediaşinas-ı milli buluruz ki evinde, yavrusunun dar-ı
iştigal ve hücre-i mesaisinde böyle milli levhalar
bulunsun, meşhur hattatlarımıza, eserlerine karşı bir
meclubiyet [tutkunluk], bir tebcil [saygı] hissettirmiş
olsun? Bugün büyüklerimizin kaçında eski
sanatkarlarımızın, yeni ressamlarımızın asarı, tabloları
vardır ve bunları nakdi birer fedakarlık ile ele geçirmiş
olsunlar? Emin olmalıyız ki terbiye-i hissiyesi yolunda
olmayanlar, hüsn ü cemal, adi ü kemal karşısında bir
hazz-ı ruhani duymayanlar ne fikren, ne de iradeten -
imkanı yok - yükselemezler. Ahlak ve seciyece dereke­
i pestide [aşağı seviyede] kalırlar. Vakıa devr-i istibdad
[istibdat dönemi] ekabirinin evlerinde birçok levhalar,
tablolar vardır, lakin bunlar umumiyetle oralara ya bir
rüşvet yahut bir siper-i saika olarak takdim edilmiş,
hattat ve musavvirinin laneti ile birlikte o makamlara
verilmiştir. Bazıları eski şairlerimizi caize-i ahz u
kabulden [şiir ödüllerini alıp kabul etmelerinden]
dolayı şimdi tayip ederler [ayıplarlar], asıl tayip
edilecek o erbab-ı cah ve nukuddur [makam ve para
sahipleridir] ki zamanlarının sanatkarlarını hiçbir
suretle takdir etmemişler. . . iltifatları ile o yüksek ve
müstesna ruhlardaki aşk-ı sanatı, feyz-i terakki ve
tekamülü beslememişlerdir. Şairin,
Ma'rifet iltifata tabidir
Müşterisiz meta zayidir
dediği gibi, biz de bugünkü sanatkarlarımıza karşı
lakayt ve bihis [hissiz] yaşamayı iltizam edersek
[benimsersek], elbette ati-i sanatkarımızla [gelecekteki
sanatçılarımızla] beraber ati-i milliyemiz de söner,
mahvolur. Binaberin [bundan ötürü] bize vatanımızın
bedayi-i afakiyesini, milletimizin temayülat-ı bediasını
gösteren, göstermek için elinde kalem ve fırçası muttasıl
[sürekli] göz nuru döken ressam ve hattatlarımızı,
sanatkar ve şairlerimizi bilfiil ikdar [kayıralım] ve tebcil
edelim [yüceltelim]; tablolarını, eserlerini kendimiz için
değil, evlatlarımız için alalım; hissen ve fikren
yetişemediğimiz derece-i ulyaya [yücelik derecesine]
yavrularımızı yetiştirelim; henüz yeni uyanmaya
başlayan milliyet mefkuresini, milletimizin ab-ı ruy-ı
mübahat [övüncü ve şerefi] olan sanatkarlarına ait
malumat ve tebcil ile tespit ve takviye eyleyelim. Artık
şüphe var mıdır ki bu yolda en ileriye geçmesi lazım
gelen büyüklerimizdir. Nüfuzen, malen, irfanen
büyüklerimizdir. Ahlaki ve içtimai, dini ve milli kaffe-i
vezaif ve tekalif hep takat ve istitaat [gücü yetme]
derecesindedir. Hakiki büyüklük yalnız yavrusunun
değil, milletin asr-ı hazıra göre yetişmesi uğruna bezl-i
can ve mal olur. Cihad-ı ekber de budur sanırım, yoksa
borçlu gidenlerin hiçbir aleme çıkmaya yüzü yoktur.
5 Şubat, Çengelköyü
Muallim Vahyi
 Edirne müşiriyet [mareşallik] dairesinin kabul salonunu tezyin eden bu muhteşem tablo on
üç mart yevm-i meşumu sabahı Zafirizadeler 'den Kuleli İdadisi resim muallimi Yüzbaşı
Mehmed Ali Bey tarafından şasesinden kesilerek düşmanın eyadi-i mağzubesinden [kinli
ellerinden] kurtarılmıştır. Fatih Sultan Mehmed Han hazretlerinin Edirne'den İstanbul
üzerine hareketini tasvir eden bu levha-i mehabetin kompozisyonu ressam Hasan Rıza B ey
tarafından ihzar edilmiş [hazırlanmış] ve menazır-ı bahriye tersiminde bedialar icat eden
merhum İhsan Bey tarafından ikmal edilmiştir [tamamlanmıştır].

RES SAM HASAN RIZA BEY

r4 8 Matemli, hunalud [kanlı] vekayi ile dolu sahifeler
vücuda getiren bir senenin hatırat-ı gayzaluduna ebedi
bir sahife-i hicran daha ilave eden hadise, ressam
Hasan Rıza Bey'in vaka-i şahadetini [şehit oluşunu]
istihbarımdır [duymamdır] . Hasan Rıza Bey'in
dimağımın hüceyrat-ı tasavvuruna hayat-ı maziyesinin
" hikaye-i mesaisini" gençliğinin öldürülmüş
heveslerine ait safha-i melalini, kendi ifade-i zatiyesiyle
tespit ettiği için ruhumda ona en ulvi nevhat-ı alamı
[ağıtları] ile sızlayan acılar hissediyorum. Hasan Rıza
Bey sanat-ı tersimdeki mümtaziyetinden ziyade
muttasıf [sahip] olduğu ahlak-ı melekane, hubb-ı
vatanperveranesiyle [vatan sevgisiyle] meslektaşları
arasında nagehani [ansızın] bir boşluk, unutulmaz bir
zıya-ı felaket bir akşamdır ki ruhlarımızda ebedi
teessür gösteren budur. Saf ve bakir bir vicdan ile
rahim ve şefik bir kalp tasavvur ediniz. Cali [sahte] bir
teessür, suni bir ihtiyaç karşısında müfrit bir rikkat-i
fıtrinin riyasız iştirak-ı teellümünü nemnak [nemli]
nazarlar ile takrir ederek [dile getirerek] cebindeki
medar-ı taayyüşünü [geçim parasını] feda etsin. İşte
Hasan Rıza Bey'i enzar-ı hayaliyenizde tecessüm
ettirecek [canlandıracak] hutut-ı hüviyet . . .
Onu muhitinin sefalet-i ahlakiyesini tetkikten
müctenib [sakınan] nazarları ile, beşerin ihtisasat-ı
vicdaniyesini daima ulvi görmek isteyen arzusu ile,
mütevazı, mahviyetperest [ alçakgönüllü] aheng-i
ifadesiyle on iki sene evvel üstad-ı muhterem Ali
Rıza Bey vasıtası ile tanımıştım. Hasan Rıza Bey o
zamanlar yine Edirne'de bulunuyordu. Müdürü ve
muallimi bulunduğu mektebin bazı levazımat-ı
tedrisiyesini ikmal maksadı ile İstanbul ' a gelmişlerdi.
Ziyaretimden birkaç gün sonra avdet etti. Fakat bu
ilk muarefemiz [tanışmamız] senelerin cereyan-ı
nisyanından masun [korunmuş] bir cazibe-i sanatla
emellerimizi takrip ediyor [yaklaştırıyor] ve
birbirimizin fikrini, mesleğini tetkike, birbirimizi
daha iyi tanımaklığa vesileler tevlit ediyordu. Hasan
Rıza Bey biraz asudegi-i efkar içinde çalışabilmek
için o zaman İstanbul' u n riyakar, ebhire-i hased
[haset buğusu] ile meşbu [dolu] hava-yı
mefsedetinden [fesat dolu havasından] Edirne'yi
biraz daha azade bulabilmiş, orada kalmıştı. Ve o
zamandan itibaren milletinin eazımına [büyüklerine]
hürmetler, tebciller [saygılar] besleyen kalbini, edvar­
ı cihangiranemizin [cihangirane devirlerimizin] tarih­
i şaşaadar mefharetiyle perverişyab [yetişmiş] fikrini
fırçasının aheng-i füsunkarı ile söyletiyor,
vatandaşlarına güzide bir tuhfe-i sanat bırakabilmek
zevk-i cavidanesiyle çalışıyor, çalışıyordu. Asırların
güzariş-i şuunatı [olayların seyri] içinde yorulmak
bilmeyen bir aşk-ı mesai ile taharriyat-ı tersimiyede
bulunan fırçası, mazinin sönük bir hatt-ı hayalini
bile zapt edemediği çehreleri, geçmiş zamanların
amak-ı nisyanından [unutuşun derinliklerinden] bir
keşf-i icazkar-ı sanatla [şaşırtıcı keşifle] bulup çıkarır
ve onları nazarfirib [göz okşayan] renkler,
hakikatnümun [hakikati gösteren] çizgilerle zapt ve
tespit ederdi. Sanatkarın en büyük arzusu on iki sene
evvel başladığı tarih-i musavveri [resimli tarihi]
bütün edvar-ı muhteşemiyle [muhteşem devirleriyle]
tam bir koleksiyon halinde ikmal edebilmek idi. Bu
maksad-ı ulvi uğrunda hiçbir maddi ve manevi
fedakarlıktan çekinmiyordu. Sultan Osman-ı
Evvel' in [I. Osman'ın] muhterem, necip sima-yı
bülend ve mehabetiyle başlayan bu koleksiyon
kıtaat-ı arzın [yeryüzündeki kıtaların] vüsat-ı
bipayanın [sonsuz genişliğinin] meşy [yürüyüş] ve
seyranına [gezinişine] bir cevelengah-ı mahdud
[sınırlı bir gezinme yeri] olduğunu farz eden

1 69
Yavuz 'lan, saltanat-ı medidiyenin [uzun süren
saltanatının] en mutantan tac-ı iştiharına, en müşaşa
[gösterişli] rayat-ı istiklaline [bağımsız bayraklarına]
sahip olan Kanuni 'leri, koca Bizans İmparatorluğunu bir ifadesidir:
şimşir-i adil ve hakimiyeti [adil ve hakim kılıcı]
sayesinde tahtgah-ı mehabet ittihaz eden Fatih 'leri
asaletleri, ihtişamları, kahramanlıkları ile temsil
etmiş ve bütün bu nesl-i muazzamın servet-i
tarihiyesinden suiisrafata uğrayan en giranbaha
parçaları da temsile başlamıştı.
görüşmüş, dertleşmişti. Ve o gün tevdi ettiği
sergüzeşt-i alanımdan hayat-ı ressamanesine ait şu
satırlar sönük bir krokisi, şikeste [kırık] ve noksan
" Resme pek küçük iken başladım. Şu kadar tahattur
ediyorum [hatırlıyorum] ki her çocukta uyanan
heves-i tersim gibi ben de bu tıflane [çocukça]
incizap saikası ile kağıtlara meşhudat-ı hissiyatımı r49

Harbin bidayet-i şüyuunda [yayıldığı ilk günlerde] tercüme edecek eşkal-i müşevveşe [karmaşık şekiller]
vazifemi ifa için Edirne'ye sevk olunmuştum. Lütufkar tersiminden başka, elime geçirdiğim kömür parçaları
bir tesadüf ilk leyle-i muvasalatımda [vardığım gece] ile duvarlara kalyonlar resmine kadar kalkışmış, çok
karşıma Rıza Bey'i çıkardı. Bu, on iki sene sonra hazin defalar ebeveynimin duçar-ı muatebesi olmuştum
bir leyle-i teşrif [karşılaşma gecesi] olmuştu. Kendisine [azarını işitmiştim]. Rüştiye sınıflarına kadar devam
niçin muvakkaten eden bu cinnet-i tersim, muallimlerin teşvikiyle
İstanbul' a hicret sonra sonra bir üslub-ı
etmediklerini istifsar mahsusun cereyan-ı
ettiğim [sorduğum] talimine katılarak öyle
zaman, beş altı asır evvel çalışıyordum. Askeri
selatin-i salifeye [Osmanlı İdadi sınıflarında
sultanlarına] payitaht-ı beynelakran [yaşıtlarım
muhteşem olan bir belde­ arasında] resimde bir
i tarihiyi beş altı günlük temeyyüz-i mahsus
sarsar-ı intikama [intikam kazanmıştım [öne
fırtınasına] amaçgah çıkmıştım] . Müntehi
olacağını düşünüp nefsini [son] sınıfta iken doksan
tahlise [kurtarmaya] şitab üç [ 1 293/1 8 77-1 878]
etmek [koşmak], sefer-i malumu açıldı.
vicdanına pek giran Sınıfımızda gönüllü
[acıklı] geldiğini olarak harbe iştirak eden
söyleyerek memleketine pek çok gençler
karşı beslediği bulunuyordu. Hepimizi
merbutiyet-i hayatiyeyi muhtelif alay ve
[bağlılığı] göstermişti. O taburlara tevzi
akşam gazinonun nursuz etmişlerdi. Bir gün
lambalarından dökülen mensup olduğum alayda
ziya-yı giryan [hüzünlü safahat-ı harbi tetkik ve
ışık] altında yirmi tersime mezun İtalyalı
dakikalık mülakat bir gazete ressamının
muhterem sanatkarın bulunduğunu haber

�- ---1
terane-i teşyiatı aldım. Bu benim için
[uğurlama sözcükleri] ile talihin, tesadüfün her
hitam [son] bulmuş, ----- zaman bulunmaz bir
kendisine veda ederek hediye-i feyzi idi. Hemen
ayrılmıştım. llk harbin bilaifate-i zaman [vakit
Edirne sukutundan [düşüşünden] sonra kurban olan
son günlerinde kaybetmeden]
bombardıman kıymettar vücutlardan Sanayi Mektebi'nin müdürü kumandana müracaat
şarapnelleri, tahrip Hasan Rıza Bey ettim. Ressamın
taneleri bütün velvele-i muhafızlığına tayinim
fecaatı ile Karaağaç cihetlerine ateşler, ölümler hususundaki istirhamım hevesatıma mükafaten diriğ
saçarken ben Sinekli ovalarında ressamın aşiyane-i edilmedi [esirgenmedi] . Artık artistin muhafazasına
mesaisinin böyle bir tevekkül-i dindarane ile terk memur olmuştum. Ressam biraz yaşlıca olmakla
edemeyeceğini tahayyül ediyordum. beraber ta mü' s-sıhha [sağlıklı] bir sanatkardı.
Muhasaranın son felaket-i sukutu [düşüş felaketi] Meşakk-ı seferiyeye [seferin zorluklarına]
bir sükunet-i muğfele [aldatılmışlığın sükuneti] mütehammil [katlanarak] geceli gündüzlü hareket-i
içinde ihzar eden günlerden bir cuma sabahı idi. askeriyeyi takip ediyordu. Gündüz ateş hattına bile
Arkadaşım Mehmed Ali ile birlikte sanatkarı sokuluyor, siperleri, meydan-ı harbi, bölüklerin
aşiyanında [evinde] ziyaret etmiştik. Rıza Bey bizi vaziyetlerini kurşunkalemiyle not ederek eskizini
pek beşuş [güler yüzlü] ve mültefit bir istikbal hazırlıyor, sonra harp olmayan gecelerde
[karşılama] ile kabul etmiş, saatlerce alıkoyarak ordugahtaki çadırına çekilerek parmaklarının

1 70

Ressamın defter-i hatıratından: ANA ŞEFKATİ
arasına sıkıştırdığı demir kalemi bir çalaki-i tersimle
[kıvrak çizgilerle] koşturarak harbe mahsus krokiler,
desenler meydana getiriyordu. Bir gün derin bir vecit
ve istiğrak [dalgınlık] içinde çalışan bu ihtiyar
artistin vaz-ı müstağrıkanesi [dalgın duruşu] bendeki
zevk-i tersimi canlandırdı. Kurşunkalemiyle yüzünü
dikkatli desine [dessiner] ederek kendisine
gösterdim. Muhafazasına memur bir Türk askerinde
sanayi-i nefisenin en ulvi kısmına heves-i intisab
görmek ltalyan'ı hayretler içine bırakmıştı. Ve o
dakikadan itibaren ben bir muhafız olmaktan ziyade
ressam için samimi bir dost, bir meslektaş
olmuştum. Bu dostluğumuz harpten sonra senelerce
devam etti. idadi sınıfından Harbiye'ye
nakledileceğim zaman ben heyet-i bahriyeye intisap
arzusu gösterdiğimden Mekteb-i Bahriye'ye
ayrılmıştım. Mekteb-i Bahriye'de geçen üç dört
senelik hayat-ı tahsiliyem esnasında Adada ikamet
171
eden ihtiyar dostumu her hafta ziyaret ediyor,
yaptığım levhaları, desenleri gösteriyor, onun
terane-i teşciatı [yüreklendirmeleri] ile layenkati
[durmaksızın] çalışıyordum.
Son zabit sınıfında hakan-ı sabıkın [önceki
hükümdarımızın] rükubuna [kullanımına] mahsus
"Sultaniye" gemisinin kamaralarını tamir ve telvin
[boyama] meselesi çıkmıştı. Kamaralardaki
ornaman [ornement] ve resimlerin erbabı tarafından
tamir edilmesi icap ediyordu. Bahriye Nezaretinin
binlerce lira sarfı ile Avrupa'dan ustalar celbi
mukarrerdi [kararlaştırılmıştı] . Benim evvelce
"Sultaniye"nin aksam-ı muhtelifesine [çeşitli
kısımlarına] vukufum olduğu gibi saika-i merakla
resimlerini, ornamanlarını tetkik etmiş, suret-i
tersimini de öğrenmiştim. Nihayet resim
mualliminin ısrarı, mektep müdürünün Nezarete
tavsiye ve ihtarı üzerine bizi " Sultaniye"
kamaralarının tamir ve telvinine [boyanmasına]
memur ettiler. Burada aylarca bütün kudret-i
tersimiyemi sarf ederek, bütün aşk-ı sanatımla
çalıştığımı söyleyebilirim. Lakin bu uzun, yorucu
mesainin mükafatı iltifat yerine hevesatıma bir
darbe-i inkisar ettirmekten ibaret kaldı.
insanların devre-i şebabı [gençlik dönemi] devre-i
itilasıdır [yükselme dönemidir] . Ekser gencin
damarlarında cevelan eden hun-ı faaliyet [faaliyet
arzusu] birtakım küreyvat-ı serbestiyi [özgürlük,
serbesti yuvarlarım] muhtevidir. lstidad-ı hudadad
[Tanrı vergisi yetenek] ile yükselmek isteyenleri
insafsızcasına techile [cehaletle suçlama ya]
kalkışmak, izzetinefislerini kırmak, hayat-ı
mesailerini resmim etmekten [zehirlemekten] başka
bir şey değildir.
" Sultaniye" nin telvina tı [boyanması] hitam [son]
bulduktan sonra Bahriye nazırı paşanın maruzat-ı
takdiriyesi [takdirlerini bildirmesi] benim mektepten
neşetimden [çıkışımdan] evvel terfiime sebep
olmuştu. Evet, atiyen [gelecekte] hizmet-i askeriyeye
mükafaten kollarımı dolduracak müzehhep [süslü]
şeritlerin mebadi-i iftiharı [övünç vesilesi] olan ince
bir hatt-ı simin ile mülazım-ı evvel [üsteğmen]
olmuştum. Halbuki benim bu terfiim maddiyat
nokta-i nazarından hiçti. Esasen birkaç ay sonra
yine zabit olacağım bedihiydi [açıktı] . Fakat ismini
tahattur etmek [hatırlamak] istemediğim bir zat -
muallim olacak bir zat - bunu nakkaşlığın mükafat-ı
maddiyesi itibar ederek beni hedef-i istihkarı
[aşağılama hedefi] ediyordu. Her neden ise bana
atfolunan bu liyakatsizlik ruhumu bir hicviye-i
takatsfız [dayanılmaz, takat tüketen taşlama]
tesiriyle tazip ediyordu [üzüyordu ] . Arkama
giydiğim elbise nümayişkarane bezl edilen [verilen]
sadaka-i mürüvvetle yetiştirilmiş bir öksüzlük bar-ı
minneti [minnet yükü] tahmil ediyorcasına
[taşıyorcasına] ona her nazarın bir atf-ı temellükünü
[anlam yüklü olduğunu] görüyor, sıkılıyordum.
Artık izzetinefsim kırılmaya başlamış, hevesim
zehirlenmeye yüz tutmuştu. Muallimin müstehzi
bakışlarında bana imtihanda ahz-ı sar [intikam
almak] için beslediği intikamın şerare-i intizarı
 [bekleyiş kıvılcımı] parlıyor gibi geliyordu. Hele
muhitimin muallimi şikayete ihbar hususunda
kasaid-i tesliyetini [teselli kasidelerini] dinlemek
vicdanımın acz-i mutlakaya esir olduğunu anlamak
yeisi veriyordu.
Artık son düşüncelerim hissimi, fikrimi büsbütün
değiştirdi. Ben mademki rütbeye, nişana aşık
değildim, mademki hayatımın hakk-ı tasarrufu
kendime ait olmak şartı ile sanatın perestişkarı
[hayranı] idim, o halde rütbeye, nişana perestiş
besleyen muhitte ne işim var, diyordum. Velhasıl
azizim kanımdaki küreyvat-ı gurur [gurur yuvarları]
epeyce zehirlenmeden, asabımdaki zindegi-i mesaiyi
daha başka tesirlerle öldürmeden ihtiyar dostumun
delaletiyle vatanımdan, istikbalimden uzaklaştım -
evet, kuru ikballere, neticesiz saadetlere intizar ile
[bekleyerek] bir bedmesti-i ahlaki [ahlaki
saldırganlık] içinde yüzen muhitten - adeta firar
ettim. On iki sene kadar uzak ufukların, başka
simaların, ecnebi şehirlerin aguş-ı kabulünde
çalışmakla temadi eden [süren] hayatım Roma'nın,
Floransa'nın, Napoli' nin atölyelerinde geçti, son
IJO senelerde Mısır'a seyahat ederek ateşin çöllerini pür
şiir [şiir dolu] guruplarını etüt ettim. İftirakimden
[ayrılışımdan] on iki sene sonra birçok etütlerle
vatanıma avdet ettim [döndüm] .
Zaman şahsımda az çok kanun-i tahavvülünü
[değişim yasasını] göstermiş, fizyonomimi değiştirmiş
idi. Lakin fikrim, hissim değişmemişti. Beni esrar-ı
habaseti [kötülüğünün sırrı] keşfedilmiş bir müttehem
[suçlu] sıfatı ile ihbar ederek Kapudan [kaptan]
Paşanın huzuruna çıkardıkları zaman memulümün
[beklediğimin] hilafında himaye ve sahabet gördüm;
Paşa rütbemin iadesini, terfi ve tefeyyüzümü
[yükselmemi] deruhte ediyor [üstleniyor] idi, fakat
benim iade-i rütbeden, hazine-i millerden koparılacak
taltiften [ödülden] uzak bir hayat, sessiz bir hayat-ı
mesaiye ihtiyaç ve meftuniyetimi açık ve serbest bir
lisan ile itirafımdır ki o zamandan beri bu suretle
yaşamaklığımı temin etti . . . "
S A N AY İ - İ N E F İ S E H A K K I N D A B İ R İ K İ S Ö Z
Beni beşerin [insanların] mahiyet-i hilkati
[yaratılışının neliği] nazarı itibara alındıkta iki nevi
tezahürat nazar-ı dikkat ve hayrete çarpar.
Tezahüratın birinci kısmı muhafaza-i vücud ve
idame-i hayata mütedair [ilişkin] olanıdır. Tagaddi
[beslenme], teneffüs, hareket gibi efal-i
fizikolojikaya ki bunlar cismani ve hayvani hayatı
gaye-i faaliyet ittihaz etmişlerdir [olarak
almışlardır]. Bu kısım tezahüratta insanın hayvanat-ı
saireden farkı yoktur. Hatta bazı fiil ve vazifeleri
birçok hayvanlardan daha nakıs [eksik] ve gayri
mütecanistir [türdeş değildir] . Bu kısma " hayat-ı
maddiye veya fizyolojiye" denir. Tezahüratın ikinci
kısmı "ruh" ve " vicdan"ın cilvelerine, tesiratına
mütedair olanıdır ki bütün mucize-i hilkatin
muammasını muhtevidir [içerir]. Ruh ve vicdan
1 72
Hasan Rıza Bey, hürriyet-i vicdana aşık bir
sanatkardı. Vicdanında kimseye karşı bir ukde-i
intikam taşımadığı, insanların ihtisasat-ı
vicdaniyelerinde ulviyet görmek arzuları beslediği
halde, yazık ki insanlığa, insaniyete gizli ve kanlı bir
intikam besleyen mahlukat-ı rezilenin hücum-ı
kafiranesine uğradı.
On üç mart yevm-i meşumu [meşum günü] sabahı
Edirne kalesinin ser-i ihtizarında [can çekişmesinin
sonunda] bir kefen-i mütemevvic [dalgalanan kefen]
gibi felaket-i sukutu ilan eden beyaz bayrağı görmek
onu çok ağlatmış, gözünün önünde vefat eden bir
yar-ı cana aguşunda [kucağında] inleye inleye teslim­
i ruh eden bir valideye dökülen gözyaşlarından daha
muharrik, daha acı yaşlar döktürmüştü.
Sukutun [düşüşün] son safahat-ı mesaibinden
[uğursuz safhalarından] birer sadaka-i ziruh
mesabesinde [durumunda] kalmış zabitandan
müteşekkil bir kafile-i bedbahtan [bedbaht kafile] ile
çile-i nasibimizi ikmal için Sofya'ya sevk
olunuyorduk. O gün bir Bulgar ressamı caddenin
köşe-i sayedarına [korunaklı köşesine] yerleştirdiği
şövalyesinin önünden kalkmış bizi seyrediyor ve
belki ileride vücuda getireceği levha-i zaferin kafile-i
mağlubiyetini fikrine bir sinema objektifi hassa-i
tesbitiyle zapt ediyordu. Ben o dakikada umk-ı
ruhumda [ruhumun derinliklerinde] çözülen bir
ukde-i hüsranın sessiz sessiz gözlerimden dökülen
katreleriyle [damlalarıyla] hem bu karvan-ı esareti
[esir kervanını] takip ediyor ve hem Rıza Bey ' i
düşünüyordum v e hiç şüphe etmiyordum k i aynı
dakikada Karaağaç'taki aşiyanında altı asırlık bir
mazi-i muhteşemin üful-ı muvakkatine fırçası ile,
kalemiyle bedbaht bir nakil [aktarıcı] , acıklı bir
şahit kaldığına ağlıyor, bir acz-i mutlak-ı esaret
içinde bütün ruhunun nevhat-ı alamı [ağıtları] ile
inliyordu . . .
1 4 Şubat 329 [1 9 1 3}
M. Sami
hayat-ı maneviyeyi, insanı sair mahlukat ve
mevcudattan tefrik eden alem-i manayı ihdas
[oluşturmuş], daha doğrusu insaniyeti tesis
etmişlerdir. Tezahürat-ı alem-i mana yalnız idame-i
hayat ve muhafaza-i vücudla kalmayıp, zevk ve
elem, tefekkür ve muhakeme, icat ve inşa, hüsn ü
kubh [güzellik ve çirkinlik], cemiyet ve millet gibi
muhayyirü' l-ukul [akıllara durgunluk veren]
hadisatın vücuduna sebep olmuşlardır.
Fatıra-i hilkatin [doğuştan yaratıcılığın] insanın
amak-ı kalbine [kalbinin derinliklerine] tevdi etmiş
olduğu bir şule, bir esir [yücelik] vardır ki mahiyet-i
hakikiyesini Eflatun'dan [Platon'dan] bu ana kadar
gelip geçen hükema [filozoflar] ve mütefekkirin
[düşünürler] bulamamışlar. Fakat insaniyeti, tarih-i
insaniyeti ve beni beşeri camit [donuk] bir cisimden
 esiri bir mahfuza munkalip ettiğini
[dönüştürdüğünü], kemal-i veleh-i hayretle [büyük
bir şaşkınlıkla] müşahede ve kaydetmişler ve nefis,
ruh ve vicdan tabiratı ile bu mucizeyi tarife,
havassını [duygularını] anlatmaya başlamışlardır.
r 5 r Zevk ve elem bu havassın içinde en
ehemmiyetlilerindendir. Biz burada zevk ve elemin
ne olacağını teşrihe [çözümlemeye] kalkacak değiliz.
Bunu kalın felsefe mücelledatına [ciltlerine] bırakır
ve yalnız tab-ı insanın [insan doğasının] güzelden
zevk ve çirkinden elem duyduğu hakikat-! kadime ve
kaviyesini [eski ve güçlü gerçeğini] tekrar ederiz.
İnsan güzelden zevk alır, yani güzeli arar, onu her
veçhile beraberinde bulundurmak, daima levh ve
1 ..t.
·'t:
l [yinelemeleri] hasebiyle taklit ve icat da inzimam
'
1
Ressamın defter-i hatıratından
BİR LAHZA-İ TEFEKKÜR
1 73
fikir ve vicdanında hıfz etmek [saklamak] ister.
Güzel, insanda ayrı hususi bir zevk hasıl eder. Öyle
bir zevk ki onu mucip olan ne ise onun karşısında
garip bir vecit ve istiğrak [dalgınlık] hissederiz,
kendimizden geçeriz. Hatta ezvak [zevklerin] menşei
elemli de olabilir. Biz elemi ile beraber yine büyük
bir huzur-ı ruhani duyarız. Hazin bir nağme bizi
ağlatır, fakat biz o ağlamaktan mahzuz [hoşnut]
oluruz, bazen "güzel" bize haşyet-i icazla [aczin
korkusuyla] memzuc [karışık] bir sefa verir. Onu
gördükçe şaşırırız. Zihnimiz o güzelliğin bütün
evsafını istiap edemez [algılayamaz] . Anlamak, o
bediatın esrar-ı haşmetine nüfuz için bütün kabiliyet
ve ruhiyemizi çırpınırcasına ona tevcih ederiz
[yöneltiriz] . o güzellik, o vakit ali ve muhteşem
olur.
Hükema ve mütefekkirin, güzelliğin tab-ı beşer
[insan doğası] üzerindeki tesiratını tetkike
koyulmuşlar bedi yahut hikmet-i bedayi [estetik]
mebhasını [bilimini] vücuda getirmişlerdir.
Tab-ı insanın güzelliğe meclup olması sanayi-i
nefisenin de tesis ve inkişafına sebep olmuştur.
İnsan hıfz etmek [saklamak] ve o tesira tı kendi
kabiliyetine göre anlatmak istemiştir. Dikkat etmeli
ki hissolunan zevk veya elemi teşrih etmek
[çözümlemek], diğerlerine iblağ etmek [ulaştırmak]
pek insani bir heves hatta menşei kuvve-i natıkiyede
[düşünme gücünde] lazım gelen bir ihtiyaçtır.
Sanat taklit ile başlamıştır. İnsan evvela yakınında
gördüğü şeylerin şeklini taklide özenmiş ve bundan
bir zevk duymuştur. Taklit insanlarda devamlı bir
zevk getirecek bir hiss-i tabiidir.
Edvar-ı hayat merhaleleriyle [yaşamdaki dönemsel
aşamalarla] insanların bu zevke istinas [alışma]
peyda etmeleri, bunu takarrür ettirmeleri
[eklenerek], yani evvelce görülen güzelliklerin ruhta,
müfekkerede [akılda] bıraktığı tesirlere şahsiyet de
ilave olunarak mahasin [güzellik] icadı arzusu
husule gelmiş ve böylece " sanayi-i nefise" [güzel
sanatlar] hayat-ı insaniyetde pek mühim bir devre-i
ictimaiye [toplumsal evre] küşat etmiştir [açmıştır] .
Sanayi-i nefise, mevzuu güzellik olan sanat . . . daha
izah olunmak icap ederse bedialar, güzellikler
husule getiren sanat, sanatkar ise eserlerinde
güzellikler icat eden zattır. Eserlerinde güzellikler
icat eden . . . fizamanına kendilerine sanatkar namı
verenlerden acaba binde kaçı bu tarife dahil
oldukları iddiasını yürütebilirler. Hilkat ve kainatta
bulunan bedayii, güzellikleri hıfz etmek ve görülen,
hissolunan güzellikler tesiriyle başka bedialar
vücuda getirmek gayesini takip eden sanayi-i nefise
de bu gayeye göre asar [yapıtlar] ve meslek [üslup]
itibariyle birkaç mühim devre geçirmiştir.
Sanatın taklit ile başlamış olduğunu nazarı itibara
alan bir sınıf hükema ve sanatkaran " hakiki" bir
şeyin taklit edilmesinin insana devamlıca bir zevk
vereceğini mülahaza ederek " realizm" - hakikiyun
mesleğini ihdas ve " hakikat güzeldir" düsturunu
kabul etmişlerdi. Bunlara göre sanat hakiki olan
şeyi taklit etmekten ibarettir.

Ressamın defter-i hatıratından: EDİR E 1 Yİ BEKLERKEN
Sanatın taklit ile başlamasına nazaran realizmin
birçok vakitler yegane meslek-i bedi [akım] olarak
kalmış olduğunda şüphe olmadığı gibi sanayi-i
tersimiyede "dessin" nokta-i nazarından taklidin
ehemmiyeti de gayri münker [inkar edilemez] ise de
sırf taklit devamlı bir meslek-i bedi tesis edemez.
Hatta "primitif" denilen kadim [eski] ressamların
birçok levhaları bugün pek kıymettar addolunduğu
halde bile taklit mütemmimatından [kabilinden]
olan "dessin" çizgi itibariyle gayet nakıs, adeta
tıflane [çocukça] denecek derecede gülünçtür. Sırf
taklit musiki ve mimaride ise, değil bir meslek, tek
bir eser-i bedi bile husule getiremez.
Taklit belki sanatın esasıdır fakat mutlak mevzu ve
gayesi olamaz. Taklit güzelliğin sebt [kaydedilmesi]
ve hıfzı [saklanması] için bir vasıta ise de bizatihi
güzel değildir. Ne hacet, bir fotoğraf ile alınmış bir
de daprenatür [doğadan] yapılmış iki resimden
şüphesiz ikincisi hatta acemice olsa bile daha hoşa
gider.
1 74
. '
/
\
'
' ,J... '--"'
Realizm sırf güzel görülen, görülebilen güzellikleri r52
yapmak ister. Halbuki tabiatta güzellikler pek fazla
ve bahusus asıl süjenin letafetini bozacak tafsilat ve
teferruat-ı zaideden ari [uzakta] olamaz.
Hilkatteki güzellikler pek dağınık, pek müteferriktir.
İnsan tahayyül ettiği bütün güzelliklerin bir yerde
içtima etmiş [toplanmış] olanını tabiatta bulamaz ve
bu noksanı muhayyilesinde itmam [tamamlamak]
suretiyle bedayi icat etmek ister ki bu da sırf taklit
ile mümkün olamaz. Mesela güzel bir kadının
güzelliğini bozan bir nakısa [eksik] vardır ki o
heyet-i umumiyesine büyük bir ahenksizlik verir,
insan o güzel çehrede o nakısayı görünce üzülür.
Şöyle olsaydı daha güzeli olurdu, hayalini kurar. . .
Ve bu tarz hayalde büyük bir zevk-i ruhani vardır . . .
Realizm geçen asırda moda olup Fransız
ressamlarından Courbet en hararetli mürevviç
[yandaşı] ve müdafii idi. Bizim Sanayi-i Nefise
Mektebi talebesine bilmem neden " ne görürseniz
onu yapın" fikrini telkin edip durmaları sebebiyle

j •\
., :.. ,. ._; ..... �,
ı....
'\_.!-fi.
Ressamın defter-i hatıratından
KAHRAMAN MÜDAFİLERİMİZDEN
Ressamın defter-i hatıratından
SİPERDE İKİ S İ LAH ARKADAŞI
bizde fenni itibarı ile oldukça kalemine, fırçasına
sahip ressamların bir eser-i nefis husule getirdikleri
görülmemiştir.
-': \ -
Ne görülürse onu yapmak ... vakıa bu bir düsturdur.
Fakat bu, mutlak gördüğümü yapacağım, diye
süjenin-mevzuun ruhunu, letafetini bırakıp süje veya
modeldeki ufak, bimana [anlamsız] tafsilatı taklide
çalışmak demek değildir.
Asar-ı sanayie, asar-ı bedia yalnız mevzuun en ufak
teferruat, hurde-i tafsilatını aynı aynına göstermek,
benzetmek değil, fakat süjenin, modelin bütün
ruhunu, şahsiyetini meydana koymaktır. Realizm ise
yalnız tafsilat-ı hariciyeye [dış ayrıntılara] vakf-ı
maharet ettiğinden ruha, kalbe nüfuz edemez.
Realizm mesleğinden başka sanayi-i nefisede klasik,
idealist, romantik, sembolik, empresyonistler gelir.
Henüz bizde layıkıyle mukabili [karşılığı]
• --· ...,_ �· bulunamayan klasik mesleği sanat-ı kadimenin en
_.1� •
•:.: ,._ esaslı, güzel eserlerini vücuda getirmiş olduğu için
payidar [güçlü] semereler vermiş bir tarz-ı sanatdır.
Klasik eser nedir ? Buna doğru cevap vermek epeyce
müşküldür. Klasik bir eser bir şahsiyetin, bir
vakanın o şahsiyetin yaşadığı, o vakanın hudus ettiği
[geçtiği] zamana ait tafsilatından tecerrüt etmiş,
gerek şahsın gerek vakanın mahiyet ve şümul-i
insani ve felsefisini zapt etmiş bir eser-i sanatdır.
Öyle bir eserdir ki mutlak husule geldiği zamana
değil, birçok asırlar sonraya da hitap eder. Ve o eser
her zaman genç, her zaman yenidir. O yalnız ve r53
husul bulduğu memlekette değil, diğer yerlerde de
anlaşılır, kalpleri titretir.
Raphael Sanzio'nun tabloları klasiktirler. Kezalik
Phidias, Praksiteles çıraklarının heykelleri bundan
bin sene evvel yapılmışken bugünün asarı imiş gibi
zinde ve gençtirler. Çünkü sanatkar bir zaman-ı
mahdudun [sınırlanmış bir zamanın], bir şahs-ı
malumun değil, bütün bir devre-i tarihiyenin, bütün
insaniyetin ruhunu göstermek istemiştir. Klasiklerin
asarında meşhut olan [görülen] tarz-ı bedi sükun,
ahenk ve fer' dir [ayrıntıdır] .
Onlar her şeyin güzelliğini tespit etmişler, o
güzelliğini lekedar eden [lekeleyen] levs-i zahirileri
[dış çirkinlinlikleri] bililtizam [isteyerek, bilinçli bir
şekilde] ihmal eylemişlerdir. Çünkü onlarca ruh bir
bediadır ki tecelliyatı da güzeldir. Praksiteles
mektebinin pehlivanlarını temaşa edenler o demir
adalattan [adalelerden] intişar eden ruh-ı sükun ve
\_ inşiraha [esenliğe] hayran olurlar. Klasikler
eserlerinde hakikatten ziyade, gaye-i hayali (ideal)
aramışlardır. Fikirleri mevzular önünde raşe-i icad
ile titredikleri veyahut modellerini tetkik ettikleri
zaman, güzelliklere dehaları nispetinde
mükemmeliyet ve letafet vermek istemişlerdir.
Mesela ltalya'da Rönesans devre-i pür ihtişamını
yapan sanatkarların tablolarını temaşa edenler
tablolarında yaşayan mahluka tın esiri [uçucu,
yüksek], semavi bir hüsn ü endam [boy bos] ve
letafete malik olduklarını görürler ve bu eserlere
karşı ciddiyetle memzuc [karışık] bir istiğraka
[dalgınlığa] giriftar olurlar. Raphael' in " Vierge de
Saint Sixte" , " La belle jardiniere" ve Viyana
1 75

Ressamın defter-i hatıratından
İ LERİ KARAKOLA GİRERKEN
1 76
Müzesindeki " La vierge [au] verdure"
tablolarındaki kadınların, perilerin asarın tozlarının
soldurmadığı lahuti [tanrısal] tebessümleri ile piş-i
enzara [gözler önüne] bin ufk-ı mesadet ve garam
[mutluluk ve aşk ufku] açtıklarını görürler. O
tabloların altlarındaki ismin, tarifin ehemmiyeti r54
yoktur. Raphael o eserlerinde kadın denilen es!r-i
hilkatin bütün şiirlerini, semalara kadar yükselen
şiirlerini tespit etmek istemiştir.
Lfonard de Vinci bir Mona Lisa ' nın resmini dört
senede bitirememişti. Çünkü o yalnız Floransalı
kadını değil, belki bütün kadınlığı kainatın
dürüştliği [kabalığı] içinde insanlara en büyük
teselliler veren şiir ve aşk müvellidi [yaratanı olan]
kadınlığı göstermek istemişti. Gaye-i hayali takip
eden ressamlar klasik tarzını balaterin [yüksek] bir
mevkie İsad ettiler [yükselttiler] , o kadar ki pek
yakınlara kadar ortaya başka bir tarz-ı sanat
çıkaran olmadı.
Geçen asr-ı miladinin ortalarına doğru kurun-ı
vustanın [orraçağın] hunalud [kan bulaşmış]
menkıbelerinin [efsanelerinin], Şark'ın esrarengiz
ufuklarının ve bahusus klasiklerin bililtizam
[isteyerek] ihmal ettikleri şahsiyetin de pek çok
zevk-i bedi-i sanayii havi olduğu görüldü. İnsani
ihtirasların, ruh arbedelerinin tarih-i insaniyatda
yazan vukuat-ı huninin [kanlı olayların] de bütün
fecaatı ile beraber insana bir zevk-i mahsus verdiği
nazar-ı dikkate alınarak romantizm denilen meslek
ortaya sürüldü. Klasikler şahıs, şahsının hevesat ve
ihtirasat-ı nefsiye ve ferdiyesinin ahlaken ne kadar
çirkin ise sanatça da o kadar kabih [çirkin]
olduğunu düşünerek onları takdir etmezlerdi.
Romantikler ise bilakis kaffe-i haletiruhiyenin ve
bahusus muhayyilenin de bir nevi letafeti olduğunu
fark ettiler ve eserlerini hep o gayeye matuf
[yönelik] kıldılar. Klasikler eserlerinde sükun ve
saadet-i ezeliyeyi takdire gayret ederlerken
romantikler insanları, insaniyeti çak eden
[paralayan] mücadele, arbedeleri azar azar bütün
dehşetleriyle irada çalışırlardı. Klasiklerce bir aşk
menkıbesi mavilikleri, pembelikleri ile boyanır,
çiçekleri, kelebekleri ile süslenir, hatta mevtleri
[ölümleri] bile bir inşirah-ı lahuti ye [tanrısal
esenliğe], muzaffariyetten münbais [kaynaklanan]
bir teslimiyet-i pür safayı gösterirken romantikler
aşklarını iftiraklerle [ayrılıklarla] , katillerle
[öldürmelerle], intiharlarla, mevtlerini [ölümlerini]
ise tüyleri ürpertecek tafsilat ile bezerler ve
eserlerinde her ne hissolunursa olunsun onu
namütenahiliğe kadar sevk ederlerdi. George Sand,
Musset, Hugo, Tocqueville, Goethe, Dumas pere
taraflarından edebiyat aleminde açılan bir çığır
Delacroix, Gericault'lar vasıtası ile ressamlıkta ve
David d 'Angers ile heykeltıraşlıkta makes [yankı]
buldu. Mesela Gericault'nun " Medusa Salı"
tablosunu seyredenler kazazede bir gemi taifelerinin
hayatlarını ufak bir sala tevdi ederek fırtınadan
hercümerç olmuş umman ortasında
çalkalanmalarını, bir kısmı açlıktan kıvranır iken
diğer bir kısmının ufukta yelkeni görünen bir gemiye
işaret verecek iple uğraşmalarını gördükçe garip bir
zevk-i feciin zebunu olurlar.
Romantikler de bunu isterler. Filhakika da
[gerçekten de] feci şeyler insanda garip bir zevk hasıl
ederler. Çocukların dev masallarına inhimakları
[düşkünlükleri] buna en büyük misal değil midir?
Romantikler sanatlarını sırf taklide hasretmemişler,
onlar bilakis hiss-i feciyi teşdit [şiddetlendirmek] için
hakikatten pek çok uzaklaşmışlardır. Romantik tarzı
doğru bir sanat olmadığı halde, bazı hisleri olsun
teşdit ettiği için pek çok revaç görmüştür. Bahusus
[özellikle] ki bu tarzda eser meydana getirenlerin
ekserisi sanat nokta-i nazarından birer dahi
addoluna bilirler.
Tarih-i sanatın en mühim tarz ve çığırları bunlardır.
Bu tarzların mahiyetine dair nakıs [eksik] olarak
verdiğimiz tafsilat, yürüttüğümüz mütalaattan
müsteban olan [ortaya çıkan] bir hakikat varsa, o
da gaye-i sanatın maddeden ziyade ruhu, şahıstan
ziyade şahsiyeti, halden ziyade haleti irae ve tasvir
etmeye matuf [yönelik] olmasıdır. Heyet-i
umumiyesinden bir mana, ruha dokunur bir mana
çıkmayan eser ne kadar hakikate karib [yakın]
olursa olsun, bir eser-i bedi, bir eser-i sanat olamaz.
Asar-ı insaniye temayülat, tefekkürat [düşünceler] ve
mahsusatının [hissedilenlerin] birer tercümanı
olmalıdır. Bahusus göz vasıtası ile müfekkire ve
MÜTALAA-İ TARİHİYE
D EVR-İ TEC E D D Ü D VE SANAYİ - İ NEF İ S E 1
I
Bütün varlıklarda, kainattaki ezeli ve ebedi
hareketlerde, hadisat-ı beşeriyede aşkı hakim gören
ruhiyundan [psikologlardan] biri, felsefesini
vicdanının derinliklerinde titreyen şiirin cazibesine
kaptırmaktan başka bir şey yapmamıştır. Kainat
içinde bütün haşmet ve kuvvetiyle hükümran olan
aşk-ı beşerin fıtratına sanat istidadını koymayı
unutmamış, serairnevaz [sırlarla dolu] bir ahenkten
başka bir şey olmayan güzellik, sanatı kendine erike­
i saltanat [saltanat tahtı] intihap etmiştir [seçmiştir] .
Tarihe tahlili [analitik] bir nazar atfedersek insanları
hadisat-ı muazzama ikaına savaştıran, fikir ve
vicdan-ı beşeri intibah ve itilaya mazhar eden
sevaik-i müteaddide arasında sanatın ne büyük bir
rol ifa eylediğini kolayca anlayabiliriz. İşte biz bu
makalemizde tarihin - tahlil ve tetkik nokta-i
nazarından pek mühim olan - intibah ve teceddüt
devrine, ezmine-i cedide [yeniçağ] başlangıcına kısa
ve seri bir nazar atfedeceğiz.
Avrupa'da 1 2inci asr-ı miladiden beri mebani
[binalar] inşa edilmekte, heykeller tıraş olunmakta,
resimler yapılmakta idi ve bu asır sanatkarlığının
birçok asarı, hassaten mabet binaları, bugün bile
birer şaheser addolunmaya sezadırlar [layıktırlar] .
Fakat o zaman ressamlarla heykeltıraşlar asar-ı
mükemmele vücuda getirmek için lüzumu kadar
1 77
dimağı müteessir edecek olan ressamlık, heykeltıraşlık
gibi sanayi-i nefisede ruha nüfuz etmek en ali bir
sebeb-i say teşkil etmelidir. Kendini sanatkar rütbe-i
refiasına [yüce rütbesine] suud etmiş [yükselmiş]
görmek isteyen sanat erbabı bu noktayı daima derpiş 155
etmeli [göz önünde tutmalı], hissetmedikleri şeyi
tasvir etmemeye çalışacakları gibi, tasvir edecekleri
mevzuun, modellikte ruhuna girmeye ceht
etmelidirler. Eser-i bedi böyle meydana gelir.
Yukarıda saydığımız edvar [devirler] sırf tenkid-i
tarihi nokta-i nazarından yapılmış bir tasniftir.
Sahib-i deha nice sanatkarlar bu tarzların ilanından
pek önce, bu vadilerin her birisinde yine harikalar
göstermişlerdir.
Romantikler o çığırı kendileri bulduk, diye fahr
ederken [övünürlerken] iki yüz sene evvel
Hollanda 'da yetişen Rembrandt'ın en ateşli
romantikleri geride bırakacak levhalar tersim ettiğini
görerek hayret etmişlerdir. Empresyonist tarz-ı
cedidine [yeni akımına] otuz seneden ziyade hayat
verilemezken, bir asır evvel dükkan tablosu tersim
etmekle geçinen Chardin'in nice Manet' leri solda
bırakacak harikalar vücuda getirmiş olduğu
görülmüştür. Sanatın zamanı, memleketi yoktur. . .
Elverir k i deha, hiç olmazsa zevk-i sanat olmalı.
Galib B ahtiyar
malumat ve vukuf sahibi değil idiler. Vücud-ı beşeri,
teşrihi [anatomiyi] henüz mütalaa etmemiş idiler,
pek ince ve uzun bacak ve kollarla nispetsiz
vücutlar, cılız ve çelimsiz "büst"ler, haddinden
büyük çehreler, " figürler" yapıyorlardı. Eşhası
yalnız giyinmiş olarak, elbise içinde 156
gösterebiliyorlardı. Fenn-i menazırı [perspektif
bilimini] bilmezler, tablolarında fona mevzu
[yerleştirilen] eşyayı, birinci plana mevzu etmiş gibi
yakın gösterirlerdi. Bu zamanlarda eski mebani ile
heykelleri henüz bilmiyor ve tanımıyorlardı.
On beşinci asırda İtalyanlar hafriyat yaparak heykel
ve Roma mebanisi enkazı gibi ezmine-i salifenin
[eski çağların] bazı asarını buldular ... Aynı zamanda
İtalya üdebası Latirı şairleriyle nasirlerinin
[yazarlarının], bilhassa Virgile ile Ciceron'un asarını
mütalaa ve tetkike başladılar. Bunları şevk ve
hayretle ve bir vecd-i takdir içinde okudular ve
kendilerine numune ittihaz ettiler. Bundan sonra
Romalıların sütunlarını, kabartmalarını,
ornamanlarını taklide başladılar. Bu suretle kurun-ı
vusta [ortaçağ] içinde olan sanatlar, taklit edilmeye
başlandığı andan itibaren tekrar doğdu. Asırların
emvac-ı bimanası [manasız dalgalanmaları] ,
beşeriyetin cihan ruhundaki ebedi v e namütenahi
şiirleri, coşkunlukları, vicdanının hiddet-i tahassüsü
1 Makalenin tarihi kısımları Seignobos 'un kitabından alınmıştır.
 önünde fırçasını bir lahza müphem ve zalalalud
[gölgeli] renklere hasreden bir sanatkar gibi bir
zaman için gölgelendirmiş idi, fakat peri-i tarihin
geniş kanadı muhteşem kubbelerin, müzeyyen
sütunların sükfın-ı mühibbi [heybetli sükunu] içinde
mahzun heykellere aşk-ı terennüm eyleyen sanatı bu
asırda medfeninden [mezarından] çıkarıyor ve
beşeriyetin vicdanındaki ulvi ihtiyaçları taşıyor. . .
Sanayi-i nefisenin teceddüt [yenileşme] ve ihyası
zamanı artık hulul etmiş [gelip çatmış] idi.
Filhakika yeni yeni eserler bulundu ve mimarlar,
heykeltıraşlar doğrudan doğruya asar-ı atikayı [eski
eserleri] taklide koyuldular. Ressamlar menazırı
[perspektifi] mütalaa ve tetkike başladılar. Yeni bir
usul meydana koyulmak üzere idi. O zamana kadar
boyaları ya su veyahut yumurta sarısı derununda
[içinde] ezerlerdi. On beşinci asrın ortasına doğru
yağ kullanılmaya başladı. Bu suretle "yağlıboya ile
resim" İtalya, Fransa ve Belçika 'da intişar etti
[yaygınlaştı] . Resimleri bidayette [ilk başlarda] tahta
kitabeler, sonraları gerilmiş bezler üzerine yapmayı
kabul ettiler. Artistler artık süratle terakki etmeye ve
on altıncı asrın ilk senelerinden itibaren mazide
misli görülmemiş asar-ı mükemmele vücuda
getirmeye başladılar.
Bu devre-i tekemmüle her memleket muhtelif
zamanlarda vasıl oldu: İtalya on beşinci asrın
sonunda - Almanya ve Fransa on altıncı asrın nısf-ı
evvelinde [ilk yarısında] Hollanda on yedinci asrın
ortasında - her memlekette sanayi-i nefisenin hepsi
birden vücuda gelmedi. İspanya ile Almanya
edebiyat ve resimce, İngiltere yalnız edebiyatça
teceddüt gösterdiler. İtalya ve Fransa hem edipler,
hem de heykeltıraş ve ressamlar yetiştirdiler.

Mimarlar, ressamlar ve heykeltıraşlar on altıncı asra

kadar, terziler veyahut kunduracılar gibi, birtakım
usul ve nizamata tabi esnaf loncaları halinde
birleşmiş "artizan" lardan ibaret idiler. Resim
yapmak veyahut heykel tıraş etmek hakkına
·\ malikiyet için lonca azasından olmak icap ediyordu.
- Ressamların da diğer esnaf gibi ustaları, çırakları, r5 7
'
' refikleri [arkadaşları] vardı. Çıraklar boya ezerler,
• r
refikler esna-yı tersimde ustaya muavenet ederlerdi.
f\' Artistler sipariş üzerine çalışırlardı. Kilise mensubini
l"
. \ ... ' [mensupları], memurin-i ruhaniye [ruhani görevliler]
, ı ,
,,. .
I '� maabid [mabetler] için bir tablo veya heykel sipariş
ederler, senyörler veyahut zengin burj uvalar kendi
resimlerini ve ekseriya kiliselere hediye etmek için
birtakım tasavir-i mukaddese [kutsal tasvirler]
yaptırırlardı. Bu zamanlarda yalnız kiliselerle bazı
Ressamın defter-i hatıratından: büyük senyörler ve zengin burjuvalar sarf edecek
DÜŞMANI BEKLEYENLERDEN para bula biliyorlardı.
İşte İtalyan ressamlar gençliklerinde çıraklık yapmış
birtakım artizanlardan ibaret idi. Ressamlar için
yazılmış bir kitapta çırağa hitaben diyor ki, " Evvela
küçük levhalar üzerine resim yapmayı öğrenmelisin.
Sonra bir ustanın yanına girersin, boya ezmek, kola
pişirmek, alçı yoğurmak, çerçeve hazırlamak,

1 78
 yaldızlamak suretiyle işe başlarsın. Bunun için altı
sene lazımdır. Bundan sonra bez veya duvar üzerine
resim yapmayı öğrenirsin. Bunun için de yine altı
sene lazımdır. "
Fakat İtalya'da zevk-i sanat ile mütehassis [dolu]
birkaç prens geldi, bunlar artistleri himaye etmeye
başladılar. Onları sofralarına alarak, daima
sohbetlerinde bulundurarak haklarında bir alim
veya şaire karşı gösterilen asar-ı nezaket ve iltifatı
diriğ etmediler [esirgemediler] . Floransa'da Laurent
le Magnifique'in kendi bahçelerinde genç
heykeltıraşlara mahsus bir mektep açtı, bu gençler
Laurent' ın sofrasında yerler, oğlu ile bir arada
yaşarlardı. Papa II. Julius ve hassaten X. Leon de
Medicis Roma ' daki saray !arına ressamlar,
heykeltıraşlar celp ettiler. Artistler zadegan
[soylular] mertebesine çıkarılmadıysa da haysiyet ve
itibarları haylice yükseldi. En meşhur sanatkarları
prensler konaklarına kabul ederler, haklarında r5 8
teveccüh ve iltifat gösterirlerdi. Bu suretle artistler
ahali indinde de itibar ve hürmete mazhar oldular.
İşte o zaman "esnaf" manasında telakki olunan
" sanatkar" kelimesinin mefhumu değişti. Fransa 'da
ressamlar ve heykeltıraşlar artık esnaftan tefrik
olunarak "artizan" yerine "artist" namını aldılar.
Prensler hamisi oldukları artistlerin şaheserleriyle
iftihar ederler, şaheserlerin vücuda gelmesini
kendileri için bir şeref telakki eylerlerdi. Prensler
hizmetlerine aldıkları sanatkarlara muhtelif işler
yaptırırlar, onları pek yorarlardı. Bu zamandaki
artistlerin hal ve mevkilerini anlamak için en meşhur
olanlarının hayatlarını mütalaa eylemek iktiza eder
[gerekir] ki biz diğer bir makalemizi buna
hasredeceğiz.

Çengelköy
1 4 Şubat 1 32 9 [1 9 1 3]
Feyzi Uluğ

'.

. '/ � . ,\ '
L'

/'ı y
r.J>
�,.�

.. ./

;L---

Ressamın defter-i hatıratından

EMİR GÖRÜRKEN

1 79
Ressam Sami Bey 'in küçük poşadlarından: Düşmanın kirli ellerinden
kurtarılan bir mabed-i İslam: MURADİYE CAMİİ

Ressam Sami Bey 'in küçük poşadlarından

SARAYİÇi 'NDEKİ AHŞAP TOPÇU KÖPRÜSÜ

1 80
 5 A N AT - I T E R S İ M D E K A D I N L I K
İtiraf etmelidir ki bizde, bizim hususiyet-i
hayatımızda ressamlık, hele ressamlık ile kadınlık
hiçbir vakitte imtizaç etmemiş ve edememiştir
[ uyuşamamıştır] .
Ressam denince göz önüne paleti ile, fırçası ile
hemen ekseriya fakir kisvesiyle, gözlerinde zaruretin
acı gölgeleri dalgalanan bir sanatkar gelir. Onun
kalbi yoklansa burada bir muhit-i biiltifatın [iltifat
etmeyen çevrenin] gubar-ı nisyanı [unutuşunun
tozları] altında uyanan ne emeller, ne saf arzular,
hatta ne para, ne rağbet, yalnız bir kelime-i takdir
bekleyen ne derin bir sanat aşkı muhtefidir [saklıdır] .
Bu, sönmek bilmeyen bir nurun saçılamayan ziyası
haliyle bir fırça arar. .. Fışkırmak ihtiyacı ile cidar-ı
mahfazasını tazyik eden buhar gibi daimi bir ittisaat
[genleşme] ile kaynar, durur. . .
Geçmiş asırların seciyemizde hasıl ettiği asabiyetle
sanat-ı tersim ve bunun gibi pür ihtişam sanayi-i
nefise meçhul ufuklardan gelen mevcelerin
[dalgaların] dest-i tahribinde (tahrip eden elinde]
örselenmiş, üç kelime suud etmek [yükselmek]
I J9 istedikçe sukut etmiş [düşmüş] , karanlık perdelerin
aralarında gizlenerek mahcup ve bir günahkar gibi
muhteriz [çekingen] adımlarla ilerlemeye çalışmış,
bir işaret-i istifham veya tehditkar gördükçe rida-yı
mevtaiyesine [ölüm hırkasına] sokulmuş, nihayet
sanayi-i nefiseye ait sahifelerimiz, pek eskilerden
sonra daha bir şey yazılamayarak, hep boş kalmıştır.
Ressamlık böyle olunca kadınlığın buna ne kadar
uzak ve yabancı kaldığını idrak etmek büyük bir
zekavete, arlz [geniş] ve amik [derin] bir tetkike
ihtiyaç hasıl etmez. Garb'ın asar ve sanayi-i nefisesi
kadın ve kadınlığın cebhe-i ismet ve nur-ı cemalinde
parlar, hatta yine Garb'a göre, onun üryanlığı
üstünde gezinir. . . Halbuki bizim nisaiyemiz ufuktaki
sisler gibi bir tül halinde nimmeri [görünür
Ressamın küçük poşadlarından Edirne
KOCARDA SAHİ LİNDEN ÜÇ ŞEREFLİ 1 YE DOÔRU
181
görünmez], nimmahsus [yarı hissedilen], müessiratı
hem cazip, hem dafi [iten] , garip bir tarzda kavanin­
i mütezaddenin (zıtlar kanununun] mecmuudur
[toplamıdır] . Onlar bütün ahlaki ve gayri ahlaki
saikalarla mertebe-i dehaya ulaşırken bize o, saf,
bakir dağlar, ormanlar, denizler kalmıştır ki
bunların eşkal ve elvan-ı samitanesi [sessiz şekilleri
ve renkleri] huzurunda, bu bihayat [yaşamayan],
bihayat olmasa da aşkını pek az kimselerin kalbine
sokabilen, pek az kalplerde hasis ve inzivai bir
hayat-ı sevdakar ika edebilen [yerleştirebilen],
birçok büyük şeylerin küçülerek sonra ufak bir
çerçeveye sıkışmış sahneleri karşısında sanat-ı tersim
ilerleyemezdi, ilerleyemedi ve ilerleyemez de . . .
Bugün, Garp ressamlarının icazkar [hayret verici]
şaheserlerinde parlayan hep birer melike-i aşk,
sanatkar muhayyilelerin çizmek istediği resimler hep
birer alihe-i cemal [güzel yüzlü ilahlar], bir şiir ve
aşk yaşatmak için imtizac-ı elvandan [renklerin
uyumundan] mürekkep kudret-i tersimiyeyi
göstermek istedikleri resimler, ne öyle baharın
feyizdar vahatı [vahaları] , ne kışın karlı, vakarlı
sahatı [alanları], ne de bir sefilin perişan etvarı; hep
vech-i sabih [şirin yüzler] , hep kamet-i mevzun
[mevzun boy bas], hep üryan sineler velhasıl hep
hüsn-i zü'l-akldır (insan güzelliğidir ] .
Sanat, müvellide-i aşkdır. Aşkın müvellidi hüsün
[güzellik], hüsnün bütün enmuzec-i bedayiine
[güzelliğinin örneklerine] tecelligah ise kadındır.
Mahasin, kainatta mevcut eşya üzerinde tecelli
etmişse de hüsnün bütün fesane-i mucizekarı
[mucizeli efsaneleri], manzume-i sihiramizi, temaşa-i
mübdii [benzersiz seyri] bakir bir kadınlıktır, çünkü
o, her haliyle, akvaliyle, efaliyle bir hüsn-i r 6o
zihayatdır. Tam bir numune-i bedayi aransa vücud-ı
insaniden başka 'bir yerde görülemez.
Ressamın küçük poşadlarından: Edirne
YILDIRIM TARAFLARINDAKİ FAKİR AŞİYANELERDEN . . .
Mademki en mümtaz mahasin, en ulvi temessülat-ı
bedia kadınlıkta mütecellidir, nümayandır, o halde
ressamlığın mabudu da kadınlık olmak lazım gelir. . .
Biruh [ruhsuz] menazıra [manzaralara] bir can, bir
hayat, bir reng-i füsunkari veren peri-i feyyaz, yine
bir çehre-i hüsndar, y ine bir endam-ı dilfirib [çekici
endam] , yine bir hakime-i kalbdir [kalbe hükmeden
kadındır] .
Aksini iddia edecekler bulunursa da şunu biperva
[çekinmeden] söyleyebilirim ki iki lerzedar [titrek]
çeşm-i minafamın [mine rengi çeşmenin]
derinliklerindeki maviliği, o nazranevaz [göze hoş
gelen] maviliğin eşkal ve elvanı simalardakinden,
menekşeler üzerindekinden daha vuzuh ile seçilebilir,
daha tabiiliğe yakın bir kudret ile canlandırılabilir.
Bizdeki ressamların kalplerinde öyle aşklar vardır ki
muhayyelelerinden ayrılmayan hayal-i tabdarı
[parlak hayali] yekkalemde çizmeye ve menazır-ı
tabiiyede belki gösterilemeyecek sanatı, sanattaki
selameti orada iraeye kudret ve ihataları [kavrayış
güçleri] mütekeffil [ kanıtlanmış] ise de ne çare ki bir
hail-i kavinin [güçlü engelin] önünde atıl kalarak
başka vadide isbat-ı ehliyet eylemeye mecburdurlar.
Ressam bir aşkı hakiki ve ateşin [ateşli] kalbinde
beslediği nuhbe-i emeli elbette pek iyi tasvir ve
tersim ve hatta iyi boyalarla telvin eder.
Halbuki hayat-ı mahrumiyet içinde yaşayarak
ibdaatına [yarattıklarına] ait esasatı başka muhitin,
başka iklimin güzelliklerinde aramak, bigane
[yabancı] incizabat içinde sihirkar numune bulmaya
çalışmak, kudret-i tersimiyeyi tenkis edecek
[azaltacak] halattandır [durumlardandır] . Hatta bir
kadın ruhu ile canlanmayan, kadınlığın şiir ve
zarafetiyle süslenmeyen menazır [manzara] bile ruhu
kendine cezp edecek kuvve-i sahiraneden [sihirli
güçten] muarradır [uzaktır]. Şark kadınlığının reng-i
füsunkaranesi, çeşm-i haledarı [haleli bakışı], afifane
şebabındaki ruh-ı rakik eski gazeliyat [gazeller] ve
yeni şiirlerde okunarak muhayyelenin yed-i kudret
ve teksifine tevdi ile kalmıştır, o perde-i nihainin pek
zor açılabilen küçük birer vezninden akan ziyalar bir
ressamın fikr-i sanatını, kuvve-i tersimiyesini ne
kadar tenvir edebil ir ? ! .
Kadınlıkta zeval [son] bulmaz b i r hüsn-i mümtaz ve
müstesna vardır ki sanatkarı aldatmaz, meydana r 6r
gelen esir kusurunu pek çabuk itiraf eder, tasviri
orada girlve-i taklitden [taklit çıkmazından]
kurtarmak binnisbe [nispeten] daha kolaydır.

Ressam İbrahim Bey 'in etütlerinden

RESSAM I N MEŞGUL-İ HAYAL O LDUGU DEMLER

182
 Evet, çehreyi tersim güçtür, fakat ressam kalbindeki
aşkı ile bir harayı tashih ede ede eserini kemal-i
mümküne isal eder [ulaştırır] , edebilir. Gözlere
istediği nafizi yeti [etkililiği] vermek için o iki cevval,
fakat levhada bihayat, sakit ve samit [sessiz] duran
nur-ı nazarı istediği tarafa initaf ettirir [çevirtir] , ya
menazır-ı tabiiyede?
Garb'da ressamlar görülmüş ve ekser eserleri takdir
olunan Chaplin gibi zikudret [kudretli] sanatkarlar
işitilmiştir ki yegane perestide-i kalblerinin [tapılası
kalplerinin] iltimaat-ı vechiyelerini ve hatta pakize
[saf, temiz] evzaını [tavırlarını] bütün serairiyle
[sırlarıyla] gösterirler, sırf aşk ile, kalbin bu incizab-ı
muazzeziyle eserlerini pirayedar ederler [bezerler],
orada hazain-i sanat [sanat hazineleri] kemaliyle
inkişaf eder. Lfonard'ın ]oconde ' u nedir? ..
Mevcudiyet-i ruhiyesini, kendisini meshur [büyülü]
kılan o hüsn-i pür anı [alımlı güzelliği] öylece tespit Ressam Mehmed Ali Bey in poşadlarından: Edirne
'

ve tersim etmesidir ki ressamı süllem-i sanayiin

[sanat merdiveninin] nokta-i tekamülüne İsad eder
MİHAİL KÖPRÜSÜ 1 NDEN EDİRNE 1 YE BİR NAZAR . . .
[taşır] , mertebe-i bülend bu sayede elde edilir. Bir
gün eserlerinin etrafına toplanan binlerce müştakan­
ı nefaset [güzeliik hayranları] onun sahib-i deha
olduğunu tasdikte tereddüt etmezler. ihtimal ki
dikkatle bakılsa ufak tefek bazı nekais görünür,
fakat görülemeyerek o levhada asıl olan ruh, ruh-ı
şeriat ve nisviyetdeki ulviyet ve incizap,
temaşagerlerini [izleyicilerini] müstağrık-ı hülya eder
[hülyaya daldırır]; bu ma'raz-ı sanatda [sanat
sergisinde] onlar valih ü hayran [şaşkın ve hayran]
kalarak saçtığı buhar-ı müskir [sarhoş eden buhar]
ile sermest olurlar. Sanatın müvellidi kadın ise ve
bizim kalbimizde yaşayan kadını şeklen o sehhar
[sihirli] zarafet ve güzelliğiyle, serair-i hüsn ü anı
[güzelliğinin sırları] ile göstermek kabil olmazsa
ressamlarımız erkek portrelerine, tarihi simalara
hasr-ı mesai etmeli, hele iyi bir kompozitör
[compositeur] , iyi bir peyzajist olmaya çalışmalıdır.
r62 Bu gaye için atılan adımlarla şehrah-ı

muvaffakiyetde [başarı yolunda] hiçbir maniaya

tesadüf etmeden yürüyebilirler.
Garb'da, mahasin-i nisaiyeyi [kadınların güzelliğini]
tersim varken bu cihete hasr-ı sanat edecekler pek az
olduğundan, mesela mütehevvir bir denizin dalgaları
sahildeki yalçın kayalıklara çarparak kırıldıktan
sonra beyaz köpüklerle etrafa dağılması gibi yalnız
elvah-ı gayri zü'l-ervahı [natürmort resimleri]
tersimde onlara mümasil [benzer] değil, mütefevvik
[üstün] eserler, mübdi [yenilikçi] levhalar meydana
getirebilmek mümkün görülebilir ki bu, şimdiki
seciyemizce bile daha mergup [rağbet edilir], daha
müstahsendir.

1 Şubat 3 2 9 [1 9 1 3], Feneryolu

Kahramanzade Ressam Mehmed Ali Bey 'in poşadlarından: Edirne
Ahmed Ferid SULTAN SELİM MABED-İ MUHTEŞEMESİNDEN . . .

1 83
 Ressam Mehmed Ali Bey'in küçük poşadlarından:
Edirne
ARYA SAH İ LİNDE TARİHİ BİR MABED-İ İ S LAM

Ressamın küçük poşadlarından: Edirne

ÜÇ ŞEREFELİ 1 NİN KARLI MANZARASINDAN B İ R KÖŞE

1 84
 S E LA T İ N D E İ N C İ ZA B - 1 T E R S İ M
"Selatinde incizab-ı tersim "
makalesine ait resimlerden
Satvet-i kahramananesine, asalet-i Islamiye'sine,
sükkan-ı arzı [yeryüzünün sakinlerini] serfüru [itaat]
ettirmiş, necip, şeci [cesur] , müdebdeb [debdebeli ] ,
muazzam yaşamış ecdad-ı pakinin mehabet-i
cihangiranesini [görkemli cihangirliğini], Turgut'ları,
Barbaros'ları daha birçok kahraman-ı bimisaliyle
[benzersiz kahramanıyla] tespit ederek ensal-i
müstakbelenin [geleceğin kuşaklarının] pişnigah-ı
mefharetinde [övünç dolu bakışlarının önünde] bir
meşher-i bedia-i sanatla yaşatmak arzusu selatin-i
salife [Osmanlı sultanları] meyanında [arasında] en
ziyade Sultan Aziz merhuma müyesser olmuştur
diyebiliriz. Tarihin sahaif-i siyasiyata [siyaset
sayfalarına] ait mebahisini [konularını] tetkikten
ziyade, müntesibi bulunduğumuz mesleğin geçirdiği
safahat-ı rağbet ve terakki tetkik edilirse, Sultan
Aziz devre-i saltanatı, sanayi-i nefise için ayrı ve
parlak bir devre-i intibah ve teceddüd açmak istediği
görülür. Asırların imalgerdesi [yarattığı] bir mehd-i
itikad [itikat beşiği] içinde yetişen dimağları Garb'ın
terane-i ihtiraatı [icatlarına ait söylentileri] , gaşyaver
[kendinden geçiren] bir ninni ile avutur uyuturken
Abdülzaziz'in dimağ-ı şahanesi derin bir yakaza-i
tetebbu [araştırmacı huzursuzluğu] geçirmiş,
uyumamıştır.
Bir milletin derece-i medeniyeti, derece-i hassasiyeti,
mertebe-i bülend ve ulviyeti ilim ve fenne hizmetiyle,
sanata, sanayi-i nefiseye itibar ve perestişiyle
mukayese olunabileceğini pek güzel takdir eden
sultan-ı mağfur 1 867'de Paris, Londra merakiz-i
medeniyetine [medeniyet merkezlerine] şahane bir
seyahatte bulunmuşlardı. Sanayi-i nefisenin Garb'ın
medeniyet ve milliyetinde en büyük amil ve müesser
[etken] olduğunu bütün ihsasat ve intibaatı
[izlenimleri] ile gösteren bu seyahat, onun ruh-ı
perestişkarının bir cuşiş-i ihtiyac [ihtiyaç coşkusu]
ile tuğyanına [taşmasına, taşkınlığına] sebep oldu.
Memleketin feyiz ve marifetle muhammer
[yoğurulmuş] toprağını bir mezar-ı hiçi-i sanat
halinde yaşatan duygusuzluklara karşı münfail
[küskün], zamanın seylabe-i mahviyetine [mahvedici
1 85
sellerine] katılıp gitmiş sanatkarların, rağbetsizlik
yüzünden inkıta-ı nesline [harcanmış kuşağına] acı
bir vukuf peyda etmekle müteezzi [üzgün] ve
mustarip bulundukları pek bedihidir [açıktır] .
Resme, ressamlığa meftun, ruhu aşk-ı sanatla
müteheyyiç [heyecanlı] yaşayan bu padişah fırçanın
ifade-i beliğini, kalemin neşide-i şiir ve tasvirinden
pek yüksek tutar ve onu en cahil ve duygusuz
ruhlara cazibe-i sükun ve sanatı ile ilham-ı hissiyat
eden bir lisan-ı sihrü' l-beyan [sihirli lisan] tanırdı.
Ne faide ki asil bir ailenin saika-i tesamuhla
[kayıtsızlık saikasıyla] terbiyesiz ve nasipsiz kalmış
çocukları gibi bu necip milletin de talimsiz, görgüsüz
kalan ressamları içinde onun şahane tasavvurlarını,
ali hislerini tercüme edecek muktedir fırça sahipleri
mevcut değildi. Bunun için Sultan Aziz bir atş-ı
nefasetperesti [güzellik tutkusunun susuzluğu] ile
çırpınan ruhunu Garb'ın zülal-i şiir ve sanatı [sanat
ve şiirinin tatlı suyu] ile teskin ederek Gerôme,
Adolphe Yvon, Gustave Boulanger, Schreyer,
Washington, Van Marcke, Ussi, Huguet,
Harpignies, Daubigny gibi meşahir-i sanatkaranın
asarı ile kıymettar bir koleksiyon vücuda getirmiş ve
memlekette sanayi-i nefise hissinin tamim ve
intişarına hadim [hizmet eden] erbab-ı sanat
yetiştirmek maksad-ı maarifperveranesiyle
Avrupa' ya sırf resim tahsili için evvela Seyyid Bey ve
Şeker Ahmed Paşa merhumları izam etmişlerdi r 63
[göndermişlerdi]. Sultan Aziz'in milyonlar feda
ederek elde ettiği bu asar-ı nefise bugün şüphesiz
kıymet-i izafiyeyi haizdir. Meşahirin [ünlülerin]
imzaları altında cem edilen bu koleksiyondan başka
bir de hususi olarak çalıştırılan ressamların asarı
gelir ki bunlar da Rus ressamlarından menazır-ı
bahriye [deniz manzaraları] musavviri [ressamı]
Aivazovski ile askeri ressamlardan Stanislaus
Chlebowski imzaları altındaki eserlerdir. Mamafih
Fransız ressamlarından Berteaux' nun [ ? ]
Dolmabahçe Sarayı'nda nezaret-i şahaneleri altında
çalıştırılarak Sultan Mahmud ile Sultan Mecid'in
cesamet-i tabiiyede [bire bir büyüklükte] esb-i süvar-
i mehabet [heybetle ata binmiş olarak] iki güzide
"Selatinde incizab-ı tersim "
makalesine ait resimlerden
 "Selatinde incizab-ı tersim " makalesine ait resimlerden
tablolarını vücuda getirdikleri de söylenmektedir.
Stanislaus Chlebowski, Saraydaki daire-i mahsusada
[özel dairede] müddet-i medide [uzun süre]
çalıştırılmış, mazinin hatırat-ı muzafferiyetini tasvir,
maatteessüf bu fırçaya müyesser olmuştur. -
Tabloların bir kısmını tetkik edebildiğim için
söyleyebilirim - bunlar sanat nokta-i nazarından
diğer şahasarı [şaheserleri] yanında pek sönüktür,
değerli bir fırça mahsulü değildirler. Fakat kıymet-i
tarihiye itibariyle pek ehemmiyetlidir.
Kurena-yı sabıkadan [padişahın yakınlarından] bir
zat tarafından yedi sekiz sene evvel dinlemiştim.
Abdülaziz merhum ekser tabloların kompozisyon -
terkibini (eskiz-müsvedde) suretinde kağıtlara
hazırlayarak ressamın fikr-i tasvirini esas levha
hakkında tenvir ederlermiş. Bir gün Sultan Aziz,
Chlebowski'nin tablosundaki kompozisyona itiraz
ederek çizgileri tashih etmişler. Ressam anlaşılan
kendi fikrine muhalif gördüğü bu tashihatı
İstanbul'da bulunan Profesör Sokolovski'ye [ ? ]
göstererek şikayet etmek istemişse d e tashihatın
doğru olduğunu öğrenince tesellüm-i hakikate
mecbur olmuştur. Pavlikovski [ ? ] namında bir
muharririn hatıra-i ziyaretini musavver satırlardan
iktibas-ı malumat eden İngilizce bir mecmua-i nefise
Abdülaziz' i n kudret-i ressamanesini, fikr-i
bedayipesendanesini [yenilikçi düşüncelerini]
"Selatinde incizab-ı tersim " makalesine ait resimlerden
1 86
hayretlerle alkışlayarak eskizler hakkında talim ve
terbiye görmüş bir artist kaleminin tasvir-i seriinden
hiç farkı yoktur, diyor. Sahifelerimizi tezyin eden şu
çizgilerde sanatşinas [sanatsever] dakayıkcu [detay
arayan] nazarlar bütün nikat-ı sanatı bir tahlil-i seri
ile teşhir eden Sultan Aziz kaleminin serbesti-i
ifada tını hissedecekleri bedihidir [açıktır] . İşte bu
cazibedar kalem Chlebowski'ye altmış sekiz kadar
eskiz yadigar etmiştir. Bunlar kırmızı mürekkeple
Water markalı Canson kağıdı üzerine çizilmiş
krokilerden müteşekkil kıymetli tarihi bir albüm
olarak ressamın ailesi nezdinde mahfuz imiş.
Eskizler, istihkam üzerine hücum; süratli, galop
[dörtnala] giden süvariler, filikalara dolmuş ahali,
yelkenleri şişirilmiş gemiler, bazen bir elin, bir
sancağın hareketi, vaziyeti gibi muharebe menazır ve
harekatına mahsus ve her birinde hayat ve hareket
hissi mevcuttur.
Sultan Aziz cennetmekanın sanatşinas ellerde
mahfuz kalan şu asar-ı güzidesi fıtratın bahşayiş-i
istidadını, ruhunda talim ve terbiyeden azade bir
hiss-i incizab-ı tersimin mevcudiyetini irae ve ispata
kafidir.
1 9 Şubat 329 [1 9 1 3)
M. Sami
 MAH MUD BEY
Sanayi-i nefiseye fıtraten pek büyük bir
muhabbetimiz olduğundan müntesiplerine de bittabi
hürmet-i mahsusamız vardır. Nefasetten
bahsolunuyorken ihtizaz eden [zevk duyan]
ruhumuz, sanayi-i nefise erbabı hakkında daima
hiss-i tebcil [saygı hissi] taşımakla istilzaz eyler [haz
duyar] . Hele sevgili vatanımızın yetiştirdiği eshab-ı
kemale [değerli, olgun kişilere] karşı olan ihtiramat-ı
kalbiyemiz, hakikaten mümteniü 't-tasvirdir [ifade
edilemez] . Binaenaleyh, nam-ı bülendi şu satırlara
unvan-ı mefharet olan Mahmud Bey hakkında da
fevkalade bir meveddetimiz, tarif olunmaz derecede
bir hürmetimiz vardır.
Mahmud Bey, cidden ahlak-ı mahmude ile [övgüye
layık ahlakıyla] mütehalli [donanmış] bir vücud-ı
kı ymetdardır.
Mahmud Bey, fenn-i müstahsen-i tasvirde hakikaten
teali eylemiş [yükselmiş] bedayinüma [güzellikler
yaratan] bir sanatkardır.
Tabiattaki nezahet, bu musavvir-i zikudreti [güçlü
ressamı] fenn-i tersimin aksam-ı rakikası [incelikli
kısımları] ile iştigale sevk ettiğinden, erbab-ı nazarın
hakikaten istihsanını [beğenisini] celp eyleyecek
asar-ı nezihe vücuda getirmeye muvaffak olmuştur.
Yağlıboya ile yapılmış tablolarının her biri bir
bedia-i nefasetdir. Bu nefais-i Mahmudiye'nin
kaffesinde [tümünde] tabii bir letafet lemean ediyor
[parlıyor] . Bu ressam-ı Osmaniye'nin, bu vatan
mahsulünün mahsulat-ı nefisesini temaşa, ruha
cidden ifaza-i sefa eyliyor [sefa ile dolduruyor] .
Sanayi-i Nefise Mektebi'nden mezun bulunan bu
sanatkarı - mevhibe-i kudret olan tabiatına
187
kemaliyle inbisat [esenlik, ferahlık] gelmek ve fenn-i
tasvirde bihakkın [hakkıyla] tekemmül eylemek için
- pederimi mukaddema [daha önce] Paris'e
göndermiş idi. Mahmud Bey, Paris müzelerinde iki
sene kadar mütemadiyen tetebbuat icra etmiş ve
ressamlıkta arzusu veçhile maharet-i kemale iktisap
eylemiştir [kazanmıştır] . Luxembourg Müzesinde
ressam Chaplin 'in Yadigar unvanlı eser-i meşhurunu
ve Benjamin Constant'ın " Fas 'ta !dam " namındaki I 64
tablosunu asıllarına pek muvafık olarak kopya
etmiştir. Bu musavvir-i mahmudü'ş-şiyemin
[övülecek huylara sahip ressamın] Paris'te icra
eylediği tetebbuattan bihakkın müstefit olduğuna
[yararlandığına] şu iki tablosu, şems ü kamer kadar
parlak iki burhan-ı muhteşemdir [muhteşem
delildir].
Mahmud Bey ' in bu iki eser-i bergüzidesini ressam-ı
muhterem Halil Paşa hazretleri ziyadesiyle takdir
eylemiştir.
Eyledin sanatda ibraz-ı kemal
Varol ey MahmCıd-ı mahmCıdü'l-hisal
Bu kıymettar tablolar, Mısırlılar tarafından da
takdir olunmuş ve yüksek fiyata iştira edilmiştir
[satın alınmıştır] .
Bu ressam-ı bülend-i iktidar daha birçok kıymetli
asar kopya etmiştir.
Mahmud Bey, Matbaa-i Osmaniye'de senelerce
çalışmış ve tabaata [baskıya] müteallik [ilişkin]
bedayi-i kesire [çok sayıda yenilik] vücuda getirmeye
muvaffak olmuştur. Taş üstüne çalışmakta,
litografya ve fotolitografyada fevkalade ihtisası
vardır. Bu cihetlerde de gösterdiği iktidardan naşi
[dolayı] şayan-ı takdir-i mahsusdur.
Üstad-ı mübeccel-i şehir Hafız Osman Efendi
merhumun hatt-ı desti olarak mukaddema [daha
önce] Matbaa-i Osmaniye'de tabedilen Mushaf-ı
şerifin [Kuran' ın] sersureleri ile hizip ve secde
işaretleri Mahmud Bey'in eserleridir.
Zamanımızdaki esatize-i muhteremeden Hacı Hasan
Rıza Efendi'nin hattı olarak yine Matbaa-i
Osmaniye'de tabedilen Mushaf-ı şerif sersureleri ile
 Hafız Osman ve İmam Rıza efendiler hattı ile yazılan Mesahif-ı şerifede [Kuranlarda] ressam
Mahmud Bey in hizip, cüze, secde numunelerinden
'

cüz, hizb, secde işaretleri de Mahmud Bey
tarafından vücuda getirilmiştir.
Birbirine gayri müşabih olan [benzemeyen] bu
sevimli, nazik eserler, Mahmud Bey' in gayet ince
çalışmaya mütemayil, nüfuz-ı nazara malik
olduğunu gösteriyor.
Mesahif-i şerife [Kuranlar] için yapılmış olan ve
sanatkarının ulüvv-i tabına beyyinat [tanık]
addolunmaya şayan bulunan bu nefais-i mübareke,
fatihatü'l-asar-ı Mahmud olarak sahaif-i iftiharı
[övünç sayfalarını] tezyin ediyor.
lleride diğer eserleriyle de sahifelerimizi şerefyab
eyleyeceğimizi [ şereflendireceğimizi], müzeyya tından
yine bahsedeceğimizi arz eyleriz.
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim

Ressam Mahmud Bey

1 88
 İmam Rıza Efendi hattı ile muharrer [yazılı] Mushaf-ı şerifin [Kuran 'ın}
ressam Mahmud B ey tarafından ibda edilmiş [yaratılmış] dış kabı

Y U M U RTA L I B O YA
Muhtelif boya usullerinden her birinin nevine has
bir cazibesi, letafeti olduğu gibi bazı mertebe nekaisi
[eksiklikleri] de vardır. Yek nazarda bu usullerden
birinin tercih ve intihabı zevk-i şahsiye vabestedir
[bağlıdır] . Herkes gönlünün sevdiği, ruhunun
hazzettiği usulü tercih eder. Fakat mesele zevk ve
meyl-i şahsiden tecrit edilip de sırf sanat nokta-i
nazarından tetkik edilirse tabii bu usullerden her
birinin mezayasını [meziyetlerini] mukayese etmek
ve en zenginine layık olduğu mevki-i rüchanı [üstün
mevkiyi] vermek icap eder.
Herhangi bir usul-i telvinde [renklendirme usulünde]
r 65 iki meziyet-i esasiye aranır. Biri kudret-i elvan,
diğeri metanet. . . Kibarane bir usul-i sadegi içinde en
ziyadar yerleri en koyu ve derin gölgeleri revnak-ı
mahsusu [özel parlaklığı] ile tecsim edebilip
[canlandırıp] hayat-ı mevcudiyeti asırlara baliğ
olmuş [ulaşmış] bir tabloyu daha bugün sanatkarın
yed-i maharetinden [mahir elinden] çıkmış gibi ter ü
taze hıfz ve vikaye eden [saklayıp koruyan] usul
elbette şah [en iyi] usulüdür.
Sanayi-i nefisenin mevzubahsimiz olan kısmında
hakk-ı kelam ve tenkide malik erbab-ı ihtisasın nakil
ve takdirine göre bu iki mühim meziyeti, ancak
münekkidin [eleştirmenlerin] tatbik ettikleri
"yumurtalı boya " usulünde mündemiç [içkin] kabul
etmek iktiza ediyor [gerekiyor] . Bu zevat-ı muktedire
nazariyelerine şahid-i adil olmak üzere bugün
Avrupa müzelerinde bihakkın mahfuz-ı mevki-i
ihtiram olan o asırdide [asırlık] asar münekkidinin
[eleştirmenlerin] manzara -i taravet ve revnakın ı
temhid [yayma] ve bu cami-i muhasenat-ı usul-i

1 89
Birinci diretnotumuzun inşaatına memur mühendislerden ınülazım-ı evvel, ressam Şemsi Bey 'in
" REŞADİYE" NiN SEYR-İ MEHABETEFŞANI

1 90
 •

Hattat-ı şehir {ünlü hattat] Şefik Efendi merhumun kıymetşinas ellerde mahfuz bir eser-i nefisi

191
 Ressam Mahmud Bey'in asar-ı bediasından İmam Rıza Efendi hattı ile
muharrer Mushaf-ı şerifin çerçevesi

kı ymetdarın betekrar [tekrar tekrar] ihyasını teşvik
ediyorlar. Verdikleri izahata göre üstadan-ı
mütekaddime [eski üstatlar] boya zerratını
[zerrelerini] tablo üzerinde tespit için yumurta
istimal ederler [kullanırlar], fakat yumurta çabuk
kurur, çabuk bozulur bir madde olduğundan
boyalarını her gün taze taze ezmek mecburiyetinde
kalıp bu hizmetleri şakirtlerine [öğrencilerine]
gördürürlerdi. Muahharen [sonradan] yağlıboya
usulü icat edilince yumurtalı boya usulünün şu hatırı
sayılır külfetinden bizar olan üstadan-ı sanat yeni
icadı bir nimet telakki ederek derhal kabul
ediyordular. Fakat aradan seneler geçip de bu usul
ile yapılmış tabloların yumurtalı boyalarla yapılmış
o şaheserler yanında sararıp solduğu, o latif
simaların çatlak, buruşuk çehreler, hazin, müessif
manzaralar arz etmeye başladığı, bazılarının bezleri
çürüyüp sathı gubara [toza] inkılap ettiği görülünce
bu caniyane tahribatın esbabı [nedenleri] aranmış,
yağın mahiyeti o zaman anlaşılmıştır.
İşte bu tarihten itibaren o eski ve salim [sağlam]
usule avdet [dönmek] için müteferrik [bireysel]

1 92
 teşebbüsler vukua gelmiş ise de vaktin nakit
olduğunu takdir etmemek kabil olmayan şu
zamanda her gün taze boya ezmek külfeti pek giran
[bıktırıcı] gelmiş ve müteşebbisleri hah na hah [ister
istemez] yed-i ihtiyar teamüle [bu yöntemi seçmeye]
mecbur etmiştir.
Şu zamanda şayan-ı kabul olabilmek için usul-i
mefruzeyi [varsayılan usulü] daha basit ve ameli bir
hale getirebilmek ve bunun için de evvela
yumurtanın tefessühüne [çürümesine] ve çabucak
teyebbüsüne [kurumasına] mani olacak bir madde-i
muavene keşfedebilmek iktiza ettiğinden
[gerektiğinden] erbab-ı fen bu cihete imale-i ihtimam
etmişler ve nihayet öğrendiğimize göre havass-ı
matlubeyi [istenen özellikleri] cami [toplayan] bir
mayi keşfedebilmişlerdir.
Bize bu keyfiyeti bir küçük eserle tanıtan Mösyö
Vibert'in batiü't-tayeran [çabuk uçmayan, ağır
kuruyan] tabirinden kinayeten akua lenta [acqua
r66 lenta] diye tevsim eylediği bu mayiin işi pek teshil
eylediğini [kolaylaştırdığını] ve binaenaleyh
yumurtalı boya usul-i metruke-i mergubesine [rağbet
edilen eski yöntemine] avdet için artık bir mahzur ve
müşkül kalmadığını öğreniyoruz. Mumaileyhin
tarifine göre akua lenta yumurtayı bilatagayyür
[bozulmaz] halle ve fakat bade't-tayeran [uçtuktan
sonra] hiçbir bakiye terk etmez şeffaf bir mayidir.
Mahsusan yumurta ile ihzar edilmiş [hazırlanmış]
olan boyalar bir nisbet-i münasebe dahilinde bu
mayi ile meze edilirse [karıştırılırsa] tüpler içinde her
zaman taze bir halde durmakta, hatta palet üzerinde
bile birkaç günler kurumamaktadır. Bu sayede
meşhur Lefranc fabrikası hazır yumurtalı boyalar
çeşidi imal etmekte imiş. Bu boyalar rutubetten,
yübusetten [kuruluktan], hararetten, bürudetten
[soğuktan] müteessir olmadığı cihetle hiç bir suretle
S A N AY İ - İ N E F İ S E M E KTE B İ İ Ç İ N
4 [mensuplarının] karanlık, dikenli yollarda bir melce­
qz Geçmiş zamanların yeni dimağlara tevdi ettiği
istikbal düşünceleri bugün ateşin [yakıcı] bir
taziyane-i intibah [uyandırıcı kırbaç] ile herkesi vüs-i
fıtrisi [doğuştan yeteneği] nispetinde bir ufk-ı
tekamül ve terakkiye doğru koşturmak istedikçe, hal
bir münadi [çığırtkan] avaze-i hakikatiyle her gence
boş bir mübazere-i tahsil [tahsil kavgası] içinde
kıymettar zamanlarını imha etmeyerek muayyen bir
meslekle ilerlemesini ihtarda bir rehber-i reşad
[doğru kılavuz] vazifesini ifa ettikçe, şüphesizdir ki
faalzinde zekalar, yüksek, müstesna istidatlardan
müteşekkil bir kafile-i heveskar-ı şebab [hevesli
gençler] da sanayi-i nefise namına irae edilecek
[gösterilecek] merahil-i kabul ve iştihara [kabul
edilme ve ün yapma aşamalarına] karşı tehalük-i
meftunane [tutkunca atılım] göstermekte tereddüt
etmeyeceklerdir. Dünyada hiç kimse tasavvur
olunamaz ki tayin edeceği meslek müntesibininin
1 93
tagayyür etmemekte, çatlamamakta, her iklime
tevafuk etmekte [uygun] olduğu temin olunuyor.
Binaenaleyh muhassenatı [yararları] tecarib-i
dakika-i vakıfaneye müsteniden iddia edilen ve tarz-ı
icrası yağlıboyanın hemen aynı olup yağ yerine akua
lenta istimalinden ibaret bir fark teşkil eden bu usul­
i metini henüz tatbik ve tecrübe etmemiş olan bir
kısım sanatkaran-ı muhterememize takdime cüret
eyliyorum. Tecrübesi herhalde faidebahş [yarar
sağlayan] neticeler vereceğine kaniim.
Bu tarzı bize tanıtan esercikte akua lentadan başka
yumurtalı boyalarla yapılmış tabloda istimal
edilmek [kullanılmak] üzere yine Lefranc r 7r
müstahzaratından sulu vernik- vernis a / eau dan
' '
bahsediliyor.
Vernik istimali iktiza eden [gereken] hususatta bu
vernik yumurtalı boyaların lazım-ı gayri müfarıkı
[ayrılamaz unsuru] imiş. Çünkü diğer petrollü ve
ispirtolu vernikler boyanın terkibindeki yumurtanın
mevadd-ı şahmiyesini [yağlı maddelerini] hallederek
[çözerek] aheng-i imtizacı ihlal ve resmin revnak
[parlaklığına] ve mukavemetini ızrar edeceğine
[zarar vereceğine] bedel [karşılık], bu vernik esası su
olmak hasebiyle hiçbir zarar vermemekte ve derhal
kuruyup netice-i matlubeyi [istenen sonucu] havi
olmakta imiş. Şayet arzu edilirse bunun üzerine de
herhangi bir diğer cilanın tılası [sürülmesi]
bilamahzur [mahzuru olmadan] mümkün olacağını,
çünkü bu vernik son cila ile yumurtalı boyalar
arasında bir tabaka-i mania teşkil edeceğini ve
başkaca hassa-i bel'iyesi [emme gücü] fazla olan
satıhlar üzerine telvinat [boyama] yapılacağı zaman
bundan başka, lüzumuna göre bir veya birkaç
tabaka tılası pek münasip olacağı söyleniyor.
Refik
i selamete [kurtarıcı sığınağa], bir ziya-i ümide
tesadüf edememekten mütevellit [doğan] yeis ve
hüsran içinde kalmış yolcu talihsizliğiyle didinerek
yaşadığını görsün de cesaret-i dimağiyesinin,
hevesat-ı ruhiyesinin zerre-i ihtisasatında bir şaibe-i
inkisar-ı ümid [düş kırıklığı] kendini göstermiş
olmasın. Evet, hiç kimse yoktur ki sinin-i mesaisinin
[çalışma yıllarının] mükafat-ı mevudesini [vaat
edilmiş ödülünü] bir ufk-ı duradlır-ı hayalde
[uzaklardaki hayali ufukta] serab-ı tebessümü ile
kendinden teba üd ettiğini [uzaklaştığını] görmekle
nihayet bitap, meyus düşüp kalmasın. Herkes
medeniyet-i hazıranın kabul ettiği kanun-ı faaliyet
dairesinde yaşamak için çalışmaya mecbur olduğu
kadar, çalışmak için de çalışanların netice-i
semeratını [semerelerini] iktitaf edip edemediğini
[toplayıp toplayamadığını] anlamaya mecburdur.
Mesela bugün fenn-i tıb, ilm-i hukuk tahsili ulüvv-i
kadrine [yüksek şerefine] rağmen neticede
müntesibininin mesai-i güzeştesine [geçmişteki
emeğine] bir kitabe-i ihtiyac ve maişet dikmekle
kalsaydı darülfünunlarda, darüttalimlerde kazanılan
servet-i ilmiye, faaliyet-i dimağiye israfatı
addedilerek bir istiğna-i müstehziyaneye [müstehzi
ilgisizliğe) hedef olup gitseydi, edebiyat, musiki,
resim heveskaranına hiçi-i hayatına [yaşamının
hiçliğine] teessüfhan [teessüf okuyan] olmayı
talimden ibaret bulunsaydı, cilvegah-ı meşahir
[ünlülerin yaratıldığı yer] olan muhitler şurezar
[harabelik] olmaktan elbet kurtulamazdı. Görülüyor
ki ilim, fen, sanat her muhitin sine-i kabulüne,
nefha-i takdirine göre bir inkişaf-ı terakki
gösteriyor, hamisi [koruyanı], nigahbanı [bekçisi],
müşevviki [yüreklendireni] mebzul [bol] iklimleri bir
hıyaban-ı saadet [mutluluk yolu) haline koyarak
dehalar yetiştiriyor; hevesşikenleri [heves kırıcıları],
kadirnaşinasları [kadir bilmezleri] kesirü 'l-miktar
[çok miktarda] olan yerlerde ise aşı bile tutmuyor.
Şimdi şu hakikat-ı müsellemin [onaylanmış gerçeğin]
suret-i tatbikini vatanımızda görebilmek için
muhitimizi tetkik edelim. Bizde tıbba, hukuka ve
diğer ulum u fonuna mahsus darüttedrisler
bulunduğu gibi bir de sanayi-i nefise tahsiline
mahsus - otuzuncu sene-i devriye-i küşadiyesini
[açılışının otuzuncu yılını] ikmal etmiş - bir
müessesemiz mevcuttur. Unutulmaz bir dest-ı
himayekarın nevaziş-i kadirşinasanesiyle açılan şu
mekteb-i hali acaba bu otuz senenin biraz evvel
cendere-i esaretinde yaşayan mekatib-i aliyemiz
[yüksek okullarımız) derecesinde hidemat-ı
maarifperveranede [eğitim hizmetinde] bulunabilmiş
midir? Biz kim ne derse desin buna öteden beri
tekrar ettiğimiz teessüflerle " Hayır ! " deriz. Acaba
bulunacak mıdır? Buna da çürük gemi ile açık
denizlerde dolaşmak cesaret-i safdilanesine
yanaşmayan tecrübedide [tecrübeli] bir kapudan
[kaptan] düşüncesiyle adem-i kabul gösteririz.
Yalnız bulunabilecek midir, sıga-i ihtimaliyesiyle
[olasılık kipiyle] hitap edenlere karşı, bulunabilir
fakat esasından ıslah edilmek şartı ile, cevabını
vermekte asla tereddüt etmeyiz. Evet, Sanayi-i Nefise
Mektebi esaslı ıslahata muhtaç bir dereceye, bir
dereke-i sukuta [düşüş derekesine] gelmiştir. Bunu
gözlerinde gışave-i iğfalden [aldanış perdesinden]
eser kalmamış bir meslekdar gözü ile tetkik ederek
söylüyoruz. Islahatı otuz iki sahifelik bir programın
sihr-i tasvirinde görmekle muhite şaşaa-i tesiratını
göstereceğine kail olanlarımız [inananlarımız] varsa
üç senedir birbirini takip eden kongreleri istişhat
edebiliriz [tanık gösterebiliriz] . Hele tedrisat-ı
sabıkasının [önceki öğretiminin] seyyiat-ı
layuhsasını [sayısız olaylarını) bir zamime-i teessür
olan [üzüntümüzü iyice artıran) üç yüz yirmi dokuz
[ 1 329- 1 9 1 3 ) müsabakası, resim kısmının hiçi-i
tahsilini pek açık gösteriyor. Mimari sınıflarının
zinde ve pür heves mesai-i masrufeleri [gösterdiği
çabalar], mahsulat-ı güzidesiyle [güzide ürünlerle]
nazarlara ümitler serperken ressam sınıflarının
biemel [amaçsız], şikesteheves [hevessiz] fırçaları bir
say-ı mecburinin asar-ı ataletiyle bir meşher-i giryan
1 94
[kederli sergi] gibi mahzun ve nevmit [umutsuz) . . .
Heykeltıraş, hak derslerine ise endişe-i istikbal
yüzünden daha evvel hatime-i rağbet çekilmiş
[rağbetten düşmüş] farz ederek izaha lüzum
görmüyoruz. Bizce bu mektepte ıslahat namı ile
başlanılan tarih-i teceddüdün [yenileşme tarihinin]
dibace-i muvaffakiyeti [ilk başarısı] dört sene evvel
Paris'e ikmal-i tahsil maksadı ile üç dört talebe
izamından [gönderilmesinden] ibaret kaldı. lki sene
evvel yine bu sütunlarda Halil Beyefendi'nin
sahabet-i maarifperveranelerini [eğitimdeki
himayelerini] inkar etmeyerek lazımı elzeme tercih
edişlerini nazar-ı mütalaaya almış, bazı hitabe-i
ikazda bulunmuştuk. Kendilerini sanayi-i
Garbiye' nin aşina-yı kadimi, fünun-ı nefise
müntesibininin [sanatçıların] hami-i kadirdanı
[değerbilir hamisi] tanıdığımız halde menafi-i vatan
[ülke menfaatleri] namına pederine karşı isyan eden
bir evlat iğbirarı [gücenikliği] ile niçin böyle böyle
yapıyorsunuz, evvela atölyeleri, dersleri ıslah ediniz,
diye feryat etmiştik. Lakin her neden ise
feryatlarımızın en yüksek ukus-ı izacatı [uyarıcı
yankıları] Halil Beyefendi' yi tazip ettiyse [üzdüyse]
bile resim kısmında ümit edilen bir aks-i teceddüd ve
terakki göstermedi ve gösteremedi. Ve
görülemeyeceğine hiç şüphe yok ki bu seneki salonu
teşrif eden Maarif nazır-ı cedidimiz [yeni Maarif
nazırımız) beyefendi hazretleri de kani oldular.
Şimdi tekrar ediyoruz, söylüyoruz. Resmi, kainatta
her şeye irtibatı payidar bir fen olarak Lfonard da
Vinci felsefesiyle kabul ediyor isek ki şüphesiz
edeceğiz, bizde ressamlık bu mektebin büyük
tanıdığı ( ! ) muallimlerinin tedrisat-ı muannidanesi
[ısrarcı öğretimi], klasik metotları ile ileri gidemez.
Burası bir fabrika gibi belki kabiliyet-i taklidiyeye
malik işçiler, birbirine benzeyen resim işçileri
yetiştirir. Fakat vekayi-i cariyeyi [cereyan eden
olayları] fırçası ile zapt ve tasvir edecek bir sanatkar,
mefkure sahibi bir artist yetiştiremez, yüksek,
müstesna istidatların inkişafını temin, evvela vesait-i
lazımeyi temin, aynı zamanda teşvik ve himayeyi
unutmamakla olur. Tarih-i Osmaniye'yi tetkik
edenlerimiz bizde hattatlık, tezhip, çinicilik, mimari,
musikinin nasıl bir devre-i rağbet kazanmakla
dehalar yetiştirdiğini pek iyi bilirler. İşte maarif için
en evvel nazar-ı ehemmiyete alınacak mesele
ressamlığa ait bir istikbal göstermek, bir devre-i
rağbet küşadına bezl-i himmet etmektir. Bu da
mektebin halihazır programını tebdil ile başlanabilir.
Bir defa fünun-ı nefise tahsili beş altı senede kat
edilir bir şahrah-ı mahdud [belirlenmiş yol] değildir
- kendimizi aldatmayalım - ve hiçbir zaman -
olamayacaktır. Bugün Avrupa bütün vesait-i
mükemmele ve mebzulesine mukabil, sanayi-i nefise
mekteplerini sınıflarla tahdit edememiştir. Müzeler, I 73
hususi atölyeler, hususi sergilerle her gün, her saat
heveskarana bir ders-i mesai, bir ders-i terakki
veren, himayeler, teşvikler ibzal eden [bol bol sunan]
muhitlerde sınıf usulleri tatbik edilemeyince bizim
muayyen senelerle, mahdut tedrisat ile himayesiz,
teşviksiz terakkiye intizarımız [beklentimiz] pek
beyhudedir. Artık bisemere [semeresiz] senelerin
güzarişini [geçtiğini] görmektir ki bizde ictihadat-ı
fikriye ve hissiyemizi hiç hatıra gönüle bakmayarak
yazdırıyor, söyletiyor.
Biz Sanayi-i Nefise Mektebi'ne ait programı
birtakım kuyud-ı müstağniyaneden [kısıtlayıcı
şartlardan] azade bir program görmek isteriz. Şerait­
i kabul [okula kabul şartları], idadi [lise] mekatib-i
aliye mezuninine inhisar edilmek ne büyük bir
teceddüt [yenilik] , ne de büyük bir ıslah değildir. Bu
sanatın ilim ve fenne irtibat-ı kavisi [güçlü bağları]
olduğunu ilandır. Mektepçe hazırlanmış, tenevvür
etmiş fikirleri yetiştirmek arzusundan münbais [ileri
gelen] bir keyfiyettir. Bunu takdir etmemek gayri
mümkün, lakin tahdidine sükut etmek de insafsızlık.
Acaba mektep heyet-i münevveresi programına bu
istiğna-i kabulü [okula kabülde ağırdan almayı]
üssülesas ittihaz etmekle muhitte bir arzu uyandırdı
mı? Atölyelerinin aguş-ı mesaisine [çalışmalarına]
yüzlerce teşnegan-ı sanatı [sanat heveslisini]
toplayabildi mi? İşte usul-i nokta-i tetkik burada,
asıl mesele herkesin anlayamadığı şu nazik felsefe-i
kabulün nazik noktasında.
Fikr-i teşebbüs, fikr-i takdirin müvellidi olmak
lazımdır ki payidari-i mazhariyet [sürekli
mazhariyet] görebilsin. Takdirsiz teşebbüsler kardan
mamul heykeller kadar da muhafaza-i mevcudiyet
edemez. Her mebde [başlangıç] bir gaye tevlit eder,
mebdei bu kadar ulvi emellerle tutulan bir mesleğin
gayesi meçhul bırakılırsa menbaı kapatılmış bir
fevvare [fıskiye] suud-ı muvakkati [geçici yükselişi]
ile yükselmesiyle sönmesi bir olur.
Sanayi-i Nefise Mektebi bu nazik kayd ü şart
tahtında [altında] talebe kabulünü istilzam ettiği
[gerektirdiği] gibi nekais-i tedrisiyesindeki
[öğretimindeki eksiklikleri] elzemiyet-i tekemmülü
[mükemmelleşmenin aciliyetini] istilzam ederek
[gereğince] düşünse, gaye-i tahsiline bir ufuk
gösterebilseydi birçok münevver fikirlerin derd-i
maişetle [geçim derdiyle] başka mesleklere
atılmamasına büyük hizmetler ederdi. Sözün kısası
şerait-i kabul iyi düşünen bir fikrin sahne-i ictihadını
gösteremiyor.
Resim, ressamlık bir nasibe-i istidaddır, bir çiçektir.
Bazen memul edilmeyen [beklenmeyen] bir arzın,
ümit edilmeyen fidanında açılır, ilim ve fen mabihi'l­
hayatı [yaşama sebebi] olur da onu mebzul ziyaları,
1 95
feyzaver nefhaları [güzel duyumları] ile büyütürse
semerat-ı bedayiini [güzel semerelerini] alır. Bazen
de böyle ümit edilen arzların [toprakların] , arzu
edilen nihalinde [fidanında] bakılmamak yüzünden
semere-i tefeyyüz [gelişiminin semeresini]
gösteremez. Fransızlar Corot' ları, Meissonier'leri
liselerdeki zeka-yı tahsil ile kazanmadılar. Almanlar
Willy Stöwer'leri, hatta Bulgarlar Mitov'ları nasıl
kazanmışlarsa bizde Seyyid Bey' leri, Rıza Bey' leri,
Halil Paşa 'lan öyle kazandık.
Resim mektebi serbest olmalıdır. Buraya gerek rüşti,
gerek idadi mezunu bulunsun elinde resim
mualliminin tasdiknamesini haiz her Osmanlı genci
bir sinn-i nizamiye [yaş sırasına, nizamına] tabi
tutularak açılacak prepatuvara [preparatoire]
[hazırlık sınıfına] kabul edilmelidir. Büyük bir
galeriden ibaret olan bu sınıfta talebeler
muallimlerin nezaret-i mütemadiyesi [sürekli
denetimi] altında çalıştırılarak mektebin her sene
resmi talebe kabulüne mahsus konkuruna yetiştirilir.
Müdavimin sınıf-ı terfiini senelerin güzarişiyle
[geçmesiyle] temin edilemeyeceğine kanaat-ı katiye
hasıl ettikçe iktidarının terfiini emel edinerek
yağlıboya atölyesine duhul [girmek] için bütün
hevesatı ile sarf-ı mesai eder uğraşır. Resmi talebe
kabulü müsabakası senenin muayyen zamanlarında
icra edilir. Ve galeri profesörlerinin intihabgerdeleri
[seçtikleri] şakirdan [öğrenciler] dahil olabilir.
Müsabakaya dahil olacak şakirdanın [öğrencilerin]
füzen ile alçı ve (akademi) tersiminde menazır
[perspektif] , teşrih [anatomi], tarih-i sanat . . . ilh [ve
diğerleri] gibi mektebin nazari derslerinde
gösterecekleri ehliyet ve iktidara nispetle derecat-ı
tefevvuku [üstünlük dereceleri] bir heyet-i
mümeyyize [seçici heyet] tarafından tayin edilerek o
sene için matlup [istenen] talebe atölyeye tefrik edilir
[ayrılır] . Bizce bu şerait-i mesrudeye [belirtilen
koşullara] itibarla alınacak talebe esaslı şerait-i
kabul ile alınması temin edilmiş ve mektep için de
en esaslı bir tarih-i teceddüd [yenilik tarihi] başlamış
demektir. Bundan sonra tekemmülat-ı tersimiye
[resmin mükemmelleşmesi] gaye-i tahsil meselesi
gelir ki bunu da diğer makalemize bırakıyoruz.
Kıztaşı, 2 Şubat 329 {1 9 1 3]
M. S.
 " PALETTE VÜCUDU ELZEM O LAN RENKLER İLE
B ÜYÜK RESSAMLARIN İ STİMAL ETTİKLERİ RENKLERİN
ESAMİSİ, BOYALARIN YEKDİGERİYLE İMTİZACINDAN
MÜTEVELLİT TEGAYÜRAT, YAGLAR VE TESİRİ"
HAKKINDA MALUMAT ARZU EDEN GENÇ ARTİSTE
On üçüncü nüshadan mabat
Şimdi biz de şu hususu nazar-ı ehemmiyete alarak
bir defa yağlıboyada en ziyade müstamel
[kullanılan] elvanı gözden geçirelim:
Gümüş beyazı Blanc d'argent
Tutya beyazı Blanc de zinc
Bu iki beyaz renkten blanc d'argent gümüş beyazı
-
umumiyetle istimali [kullanımı] kabul olunmuş hiçbir
paletten eksik olmayan bir beyazclır. Blanc de zinc -
tutya beyazı belki diğeri kadar ekser [çoğu] paletlerde
guşe-i kabul görmez [yer bulamaz] . Halbuki tutya
beyazı diğerine nispetle daha metin, daha sabit ve
daha fevaid-i kimyaviyeyi [kimyasal faydaları] haizdir.
Gümüşi beyaz gibi havanın teması ile derakap [derhal]
lüzuciyet [yapışkanlık] peyda ederek sarı bir kaşr-ı
harici [dış kabuk] peyda etmez, siyahlanmaz, ekser
renklerle karıştırıldığı gibi tagayyürata [bozulmaya] da
mani olur. Mesela gümüşi beyaz ile karıştırılan sarılar,
kırmızılar müruruzamanla değişerek açılır, kararır.
Tuval üzerine fırçanın bıraktığı o nazarfirib [güzel]
"ton" dan bir iki gün sonra eser kalmaz. Fakat "blanc
de zinc"de bir hassa-i tesbit vardır, " vermillon" ve
"jaune de cadmium" ile karılır, karışabilir. Onlarla
husule gelen levn-i ibtidaiyi [ilk rengi] müddet-i
medide [uzun süre] muhafaza eder, siyahlanmaz.
r74 Tutya beyazı gümüşiden daha beyazcadır. Bunun
yalnız iki küçük mahzuru vardır. Gümüşi beyaz gibi
hamire-i tabiiyesi [doğal hali, mayası] katı ve örtücü
değildir. Bir de çabuk kurumaz. Fakat yapılacak
resmin, tablonun ebauche-taslak kısmı gümüş beyazı
ile çalışılırsa tutya beyazı ile ikmalini tensip etmelidir
[sağlamalıdır] . Eğer çok beyaz istimal edilerek
[kullanılarak] etüt edilecek ise tutya beyazına " sigatif"
karıştırarak da kullanılabilir. Bu beyazın etütten
ziyade atölyelerde vücuda getirilecek tablolar, ezcümle
atölyelerin taze ve nemnak [nemli] bulundurulması
icap eden kısımları, mesela sema, bulut, akademide
"tors" gibi bir gün sonra işlenmesi melhuz
[düşünülmüş] parçaları için blanc de zinc şayan-ı
tavsiyedir.
Tutya sarısı ]aune de cadmium
Parlak ve açık olarak ikiye ayrılır. Her ikisi de
parlak ve sabit sarılardan madud [sayılmış] ise de
ticarette meydan alan ihtikar [ kazanç] saikası ile
hakiki kadmiyum sarısı bulabilmek biraz güçtür.
Behemehal kadmiyumun fevkalade cinsinden
intihap etmek şarttır. Ucuz olan kadmiyumlar
alelade sarılardan bir müddet-i muvakkate [geçici
süre] için kadmiyum parlaklığı gösteren kireçlerden
başka bir şey değildir. Hamz-ı baryum [baryum
1 96
asidi] kadmiyuma nispetle ucuz elde edilen
kararmaz bir sarı olduğu halde Ernest bunun bile
mahlul [çözünmüş], safiyetten ari [uzak] olarak
vücuda getirilmediğinden şikayet ediyor.
Kadmiyum sarısı yalnız tutya beyazı ile
karıştırılarak kullanılabilir. Gümüş ve kurşun
beyazları levn-i tabiyesini [doğal rengini], şaşaa-i
taravetini tağyir eder [bozar] , az zaman zarfında
karartır, bozar.
Hint sarısı le jaune Indien
Hint sarısı gayet parlak, şeffaf, sıcak bir sarıdır.
Figür ve peyzaj paletlerinde bulundurulur. Lakin bu
sarı da kadmiyum ve kromlar derecesinde ihtikara
uğramıştır [küçümsenmiştir] . Alelade tüpler
derunundaki [içindeki] Hint sarılarına emniyet haiz
değildir. . . Çünkü diğer birtakım sarılar mahlul
[eriyik halde] Hint sarısı olarak satılmaktadır.
]aune Indien karıştığı renge bir şeffafiyet, bir
derinlik, bir sıcaklık verir.
Bleue mineral ile nazarnevaz [göz okşayan] çimen
renkleri, vert emeraude ile derin ve şeffaf yeşiller,
bleue de cobalte ile zeytuni tonlar husule getirir.
Hint sarısı gümüş ve tutya beyazları ile de
karıştırılabilir. Prusya mavisiyle Hint sarısı birlikte
glase için de kullanılır.
Krom sarısı Jaune de chrome
Kadmiyum ve Hint sarılarından sonra kromlar da
nazar-ı dikkate alınacak sarılardandır. Figür
paletlerinden ziyade peyzaj paletlerinde ihtiyaç
gösterirse de yalnız başına istimali sert, acı bir renk
vücuda getirir. Halis krom kadmiyumla halledilerek
güzel tonlar yapar. Krom sarısı kadmiyumdan
fiyatça ucuz olmak hasebiyle ekseriyetle hamiresine
[hamuruna, karışımına] diğer mevadd-ı mülevvine
[boyar maddeler] ilave edilerek kadmiyum
makamında füruht olunmaktadır [satılmaktadır] .
Krom sarısının halisi kadmiyum derecesinde
metindir. Levn-i tabiisini [doğal rengini] muhafaza
eder. Gümüş beyazı ile karıştırarak
kullanmamalıdır.
Napoli sarısı ]aune de Naples
Bu gayet açık pembe ve açık yeşile mail [yakın]
derecat ile ayrılmış bir renktir. Müstakil ve diğer
renklerle karışarak da kullanılır. Kararmaz.
Metindir. Vücud-ı insanide, ezcümle peyzaj
resimlerinin güneşli kısımları için elzemdir.
Limon sarısı Jaune citron
Mösyö Soniye limon sarısı hakkında kemal-i
emniyetle her renkle karışabileceğini iddia ediyorsa
da beyazla latif, parlak bir sarı, emerod ile gayet
tatlı yeşil renkler hasıl eder. Mamafih yemiş ve çiçek
resimleri çalışanlara, peyzajistlere elzemiyeti gayri
kabil-i inkardır.
 Sarı aşı boyası Ocre jaune
Kırmızı aşı Ocre rouge
Toprak aşısı Ocre de rue
Altuni sarı aşı Ocre d 'or
Et rengi Ocre de chair
Bu renkler pek eski zamanlardan beri
kullanılmaktadır. iptidai [ilk] ressamlar tarafından
keşif ve istimal olunmaya başlamış bir nevi topraktan
mütehassıl (meydana gelen] boyalardır. Muhtelif
tonlar derece-i hararetlerle yakılarak muhtelif tonlar
vücuda getirilmiştir. . . En iyi ocre jaune Fransa'nın
(Lyon) şehrinde çıkan topraktan istihsal edilendir.
Ocre rouge biraz kırmızıya mail [yakın], sıcak bir
renktir.
Ocre de rue - Ocre jau ne dan daha koyucadır. Ocre
'
d 'or alumini havi bir renktir. Şeffaf, esmerimsi sıcak
bir sarılığı camidir [toplar] . Ocre de chair'de biraz
solukluk, hafif bir pembelik vardır. Velhasıl
(ocre)ların beşi de şayan-ı tavsiyedir. icabında
istimal olunur [kullanılır].
I 5 Terre de Sienne naturelle Tabii toprak boyası
Terre de Sienne brulee Yanık toprak rengi
Bunlar tabii bir levne [renge] malik topraktan
istihsal olunan renklerdir. Koyu tonlarda, yeşillerin
derinliklerinde, fonlarda, vücud-ı insaniyede
kullanılırsa da müruruzamanla siyahlanmak ve
çatlamak hassaları vardır. Ekser ressamlar bu
mahzuruna rağmen paletlerinde bulundururlar.
Batolomba [ ? ] denilen bir nevi reçineli sarı
Le laque jaune de gaude
Prusya mavisiyle karışarak güzel, koyu bir yeşil hasıl
eder ki bu tonu başka renklerle bulmak müşküldür.
Çiçek resmiyle iştigal eden bazı ressamların
paletlerinde bulunursa da pek şayan-ı tavsiye
değildir. Çünkü kararmak ve çatlamak mahzuru
vardır. Corot'nun bazı tabloları (laque jaune) istimali
yüzünden çatlamış ve kararmıştır. Mümkün olduğu
kadar laque jaune'u paletten uzaklaştırılmalıdır.
Laque jaune doree Koyu altın sarı
Bu renk batolomba tesmiye edilen [adı verilen]
yukarıda zikrettiğimiz sarıya müşabihtir [benzer].
Her ikisi de çividi mavi ve Prusya mavisiyle sıcak
yeşil renkler meydana getirirse de mahzurlarına
binaen metruktur [kullanılmaz] . Glasi makamında
istimali de şayan-ı tavsiye değildir. Esasen glasiler
fazlaca yağa ihtiyaç gösterdiğinden siyahlanmayı
tacil edeceği [hızlandıracağı) şüphesizdir. Yalnız bu
gibi tahavvüle mahkum renklere ihtiyaç messettikçe
[görüldükçe] en pate - çok boya ile kaba
çalışmalıdır.
Le bleue de cobalte Kobalt mavisi
Kobalt mavisindeki hassa onun vücuda getireceği
1 97
kebudi-i ziyadar (ışıklı mavi] diğer mavi renklerde
mefkuttur [kaybolur] . Sıcak, saf bir semanın
derinlikleri, o cazibedar revnakiyeti [parlaklığı) , hele
Şark' a mahsus bir şaibe, maviliklerin umk-ı
şeffafiyeti [şeffaf derinliği] ancak " kobalt" mavisi ile
ifade edilebilir. Bununla bazen çividi ve ateşi renkler
karıştırılarak başka bir hamire-i semavi [gök mavisi
karışım) de ibda [elde] edilir. Huzemat-ı ziyaiyede
[ışın demetlerinde] , har [sıcak) ve müşemmes [çok
güneşli] sahalara düşen gölgelerde pembe şeffafların
nefehat-ı rengininde [renkli esintilerinde], ateşin
gurupların gaze-i ratıbında [nemli kızıllığında]
kobalt mavisi ressamın en sadık mütercimidir.
Le bleue d 'outremer Deniz mavisi
Kobalta nazaran bu biraz koyucadır. Bazen saf
olarak kullanılırsa da alelekser [çoğunlukla] beyaz
ile karıştırılır. Peyzaj istler için palette vücudu elzem
bir renktir. Otromer [outremer] sema ve deniz
resimlerinde uzaklıklarda büyük bir rol ifa eder,
fakat sarılar, aşı renkleri ve toprak renkleriyle
imtizacında kirli ve gayri şeffaf tonlar da vücuda
getirir.
Deniz mavisi 1 8 14 tarihinde Mösyö Tessaert
tarafından soda istihsalinde keşfedilmiştir. Bilahare
Sanayi-i Milliye Cemiyetinin nazar-ı dikkatini celp
ederek deniz mavisini sanayide istimale salih bir
halde ifrağ edene ( 6000) frank mükafat-ı nakdiye
vaat edilmiş ve 1 82 8 senesinde Mösyö Guimet
tamami-i keşfiyat ve tatbikatı sayesinde bu mükafata
kesb-i istihkak etmiştir [hak kazanmıştır] . Otromer­
deniz mavisi bidayet-i keşfinde [ilk keşfedildiğinde]
istihracı pek gizli tutulduğu cihetle kilosu saf halinde
500 franka kadar satılmış ise de bugün en iyi cins
otromer 1 O ila 15 franka ve adisi 1 ila 2 franka
kadar satılmaktadır. Otromerin mavi, yeşilimsi, gül
rengine karib [yakın] , menekşe moru gibi muhtelif
derecatı [tonları] mevcut ise de bunlar meyanında
[arasında] en sağlam renk l 'outremer bleue namı
altında deniz mavisidir. Kobalt mavisinden sonra en
birinci sırayı işgal eden otromer imtizacat-ı
kimyeviye [kimyasal karışım] nokta-i nazarından
layetegayyer [bozulmaz] bir hassaya da maliktir;
ateşi, koyu kırmızı ile kurşun beyazı karıştığı halde
rengini atmaz. Ezcümle akademi resimlerinde bu
mavinin dahil olduğu parçalar levn-i ibtidaiyeyi [ilk
rengini] muhafaza etmiş, aynı zamanda dahil olduğu
hamire-i elvanı [renk hamurunu) da tagayyürden
[bozulmaktan) kurtarmıştır. Otromerin bu hassa-i
tesbitini ifa için resimde otromer çalışılan kısımların
üzerine diğer mavilerle çalışmadan içtinap etmelidir
[kaçınmalıdır] . Hakiki otromer yerine, bile bile
mağşuş [saf olmayan], suni mavilerden kullanılan
ressamlar, tablolarının imha-yı taravetine hizmet
etmiş olurlar.
iyi cins otromer İngiliz boya fabrikası direktörünün
itirafı veçhile küçük bir tüpü on iki - on beş franka
kadar satılır. Ticarette geçen otromerlerin iyisi
fevkalade cinsten olmak üzere bir numaralı
olanıdır.
 Bleue de prusse Prusya mavisi
Bleue mineral Madeni mavi
Prusya mavisi 1 740 senesinde tesadüfi olarak Berlin
fabrikalarında keşfedilmiş ve birçok zamanlar Berlin
mavisi Bleue de Berfin namı ile satılmıştır.
- verilmiş] ise de fiyatının daimi tezayüdü [artması],
r76 Tabiaten siyah ve parlak " keanos hadid" [ ? ]
parçalarından istihsal olunan b u mavi renk gayet
kuvvetli ve koyudur. Siyah ve bir miktar kırmızı
ilavesiyle en derin, en karanlık tonlar, toprak
rengiyle, sarılarla en koyu yeşiller vücuda getirerek
hassa-i şeffafiyeti, şiddet-i levniyesi nazarı iğfal
ederse de palette bulundurulacak bir renk değildir.
Prusya mavisinin bir gramı bir kilo beyaza bir levn-i
kebudi [mavi renk] verebilir. Fakat mahkum-ı
tagayyür [bozulmaya mahkum] olduğu bilfen
[fennen] müspettir. Gazın, ziyanın tesiriyle tedrici
yeşil bir renk kesp eder [alır] , kararır. Velhasıl sıcak
mavilikler, derin yeşillikler, bütün esmer renkleri
ihzarına hadim [yardımcı] olduğu halde terk
edilmiştir.
Diğer madeni mavi de Prusya mavisine müşabih
[benzeyen] yalnız ondan biraz daha açık, daha
şeffafçadır. " Anvers mavisi bleue d'Anvers" " Çin
- kadardır.
mavisi bleue de Chine" ve "çividi indigo " gibi
- -
birtakım maviler daha mevcut ise de hiçbirisi
ehemmiyetli değildir. Ciddi eserlerde bu renklerden
uzaklaşmak elzemdir.
Bleue coeruleum - Semai - Firuze taşı mavisi
tesmiye edilen [adı verilen] bu maviler kobalt
mavisine müşabih latif nazarnevaz [göz okşayan] bir
renge maliktirler. Gayri şeffaftır. Fakat devamlı ve
sabit olduğu gibi ziya-i tabii ve suniden müteessir
olmaz. Diğer renklerle imtizacında tagayyür
etmezler.
Le vert Veronese Verones yeşili
Kaşifinin namını taşıyan hususi, şiddetli parlaklığı
ile temeyyüz eden bu yeşil, açık kadmiyum sarısı ile
karışarak gayet latif, güneşli çayır renkleri vücuda
getirirse de kararmaya mahkumdur. Tutya ve
gümüşi beyazı ile de aynı neticeyi gösterir. Taravet-i
muvakkatesini [tazeliğini kaybettiğini] bilen
ressamlar Verones yeşili yerine " bakır taşı yeşili -
vert de malachite" yahut " hamz-ı baryum vert de
- "elvan-ı mürekkebe -couleurs composees" den madud
barite" kullanırlar ki bunlar Verones hassasını cami
olmakla [toplamakla] beraber diğer renklerle
imtizacat-ı kimyeviye [kimyasal karışım] neticesi
tagayyürden [bozulmaktan] azadedirler.
Vert o/ive Zeytin yeşili
Bu mürekkep [birleşik] bir renktir. Mamafih
dayanıklıdır.
Hangi boya ile karışsa kararmaz, hususi boyalar
imaliyle şöhret bulan Mösyö Soniye'nin iddiasına
nazaran zeytuni yeşil pek çok yeşil renklere faik
[üstün] imiş. Mamafih peyzajlarda çok defalar
ihtiyaç göstereceği gayri kabil-i inkardır.
1 98
Vert de cobalt Kobalt yeşili
Emerod yeşilinin keşfine kadar büyük bir mevki-i
itibar kazanarak pek çok kullanılmış ve kaşifinin
ismiyle " Rinmann kobaltı " tesmiye edilmiş [adı
saniyen [ikincisi] kobalt yeşilinin emerod ve sair
kompoze renklerden istihsali imkanı bunun istimalini
pek mahdut bırakmıştır. Kobalt yeşili açık ve koyu
olarak iki kısımdır. Kararmadan, tagayyürden
[bozulmadan] salimdir [uzaktır] . " Açık yeşil - vert de
cobalt cefadan " vardır ki bunun kendine mahsus
olan rengi kompoze ile pek vücuda getirilemez.
Vert emeraude Zümrüt yeşili
Asr-ı ahirin [son asrın] iptidalarında [başlarında]
Pannetier tarafından keşfedilerek gizli tutulmuş,
hall-i tabiide kilosu 1 5 0 franka kadar gali
[değerinden fazla] fiyatla satıldığı için pek az istimal
olunmuş ise de 1 859 'da Alsace'lı Scheurer Kestner
imtiyaz-ı resmi alarak istihsale başlayınca kilosu 50
franka kadar düşmüştür. Bugün 1 5-20 frank
Zümrüt yeşili her ressamın paletinde bulunacak en
ehemmiyetli yeşillerdendir. Fransız ressamlarından
meşhur peyzajist Corot zümrüdi yeşili bütün
talebelerine tavsiye ettiği gibi kendi paletinden hiç
eksik etmemiştir. Zümrüdi yeşil havadan, ziyadan
müteessir olmaz, her renkle karışabilir. Glasi için
elverişli, gayet şeffaf, gayet parlak bir renktir. Hint
sarısı jaune Indien ve kadmiyum sarısı - jaune de
-
cadmium ile gayet güzel, ziyadar yeşiller husule getirir.
" Limon sarısı jaune citron " ve "tutya sarısı jaune
- -
de zinc" ile latif tonlar, terre de Sienne naturelle ve
terre de Sienne brulee ile de sıcak, derin, esmerimsi
yeşiller meydana çıkarır. Zümrüdi yeşil peyzajda
gösterdiği tesiri figürde de icra eder. Bu sebeple diğer
yeşillere müreccah [tercih edilir], kıymettar bir renktir.
İngiliz yeşili Vert Anglais
Çim yeşili Vert pelouse
Zencefre yeşili Vert cinabre
namı ile daha birçok yeşiller mevcut ise de bunlar
olduğu [sayıldığı] için palet üzerinde küçük bir
raharriyat-ı ressamane neticesiyle elde edileceğinden
iştiraya [satın almaya] değerleri yoktur.
Mabadı var
Müdür-i mesut
Ressam Asaf
Matbaa-i Hayriye ve Şürekası
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 1 5
İKİNCİ SENE
l NİSAN SENE 1 3 3 0 [ 1 9 1 4 ]

İZA L E - İ Ş Ü B U HAT İ Ç İ N

Karia ve karielerimize
r 7 Bazar-ı matbuatın [yayın piyasasının] şu buhranlı hengamında [zamanında] zaten müntesibini [mensupları]
mahdut olan sanayi-i nefiseye muhtas [özgü], tabı hayli nakde, bir o kadar da sermaye-i efkara [düşünsel
birikime] ihtiyacı derkar [malum olan] böyle bir mecmuayı neşre kalkışmak büyük bir cüret idi. Biz, bir
hiss-i fedakari ile buna tasaddi eyledik [giriştik]. Ruhumuzda öyle şedit [şiddetli] bir ibtila-i sanatkari [sanat
tutkusu] var idi ki paramızın azlığı, bu baptaki emelimizi kesredemedi [kıramadı]. Fakat burada izaha
lüzum görülemeyen bir sebepten dolayı neşriyatımız, birinci defa tatil değil, teehhürata [gecikmeye] duçar
olmuştu [uğramıştı] . Hayatta bazı sadmeler vardır ki nakabil-i ictinabdır [kaçınmak mümkün değildir],
insanı müteessir eder, hatta ifna bile eyler [tüketebilir]. İkinci defasına gelince bunun için söz söylemek
iktiza etmez [gerekmez]. Bu öyle bir seylabe-i ateşin [çoşkun sel] idi ki devamı müddetince hayat-ı umumiye
bile sektedar oldu [kesintiye uğradı]. Şimdi ise seciyemizde mevcut bedbinlik asarı [izleri] tezahür etmekte ve
bizi bir iki söz söyletmeye icbar eylemektedir [zorlamaktadır] . Bu da devam etmez ( ! } gibi, mevrut [gelen]
tebrikat-ı kıymetdarane ile bir tezat teşkil eden sözler yalnız bize yazılmakla kalmış olsaydı güler geçerdik.
Halbuki bu fikirle, teveccühatını celp ettiğimiz bazı zevatın atimiz [geleceğimiz] hakkındaki ümitleri
kesredilmeye [kırılmaya] uğraşılıyor, bahusus nevakısı [eksiklikleri] tadat edilerek [sayılarak] gözden
düşürülmeye çalışılıyor ki bu, insanlık namına şeyn [kusur] olsa gerektir. Memleketimizin bu yolda bir
değil, birçok mecmuaya ihtiyacı derkardır [malumdur] . Noksanını iddia edenler, kemalini temin ederler ise
alem-i sanayie [sanat alemine], sanayi-i nefiseye [güzel sanatlara] pek büyük hizmet ederler. Yoksa
ceffelkalem [düşünmeksizin] söz söylemek narevadır [yakışık almaz]. Mükemmeliyetini iddia etmiyoruz ki
aksi ispat edilmeye kalkışılsın. Biz mesleğimizi ihyaya çalışmayı azmettik. llası [yükselmesi] için bu yolu
tuttuk. Onlar gaye-i emele gitmek için daha münevver [aydınlık] ve kısa bir şehrah [ana yol] açabilirler.
Böyle yapılsaydı. . . Eğer böyle yapılsaydı şimdi takip ettiğimiz yolda birçok hemmeslek [meslektaş] ve
hemrah [yol arkadaşı] bulmuş olurduk. Sevine sevine ilerlerdik, şimdi hem gidiyor, hem de gelenler var mı
diye - heyhat ki beyhude - arkamıza bakıyoruz, gelen olmadıktan maada etrafımızdaki dikenler
eteklerimize takılarak mevani [engeller] ikaından [oluşturmaktan] hali [geri] kalmıyor. Emin olmalıdır ki
kalbimizde sönmez bir aşk-ı sanat, kırılmaz bir azim ve iradet vardır. Hazreti şairin,
Bazen bir iki haybet olur rehzen-i ümid
İnsan o zaman etmelidir azmini teşdld
 sözleri rehber-i hareketimizdir. Nasıl olmasın ki,
sanayi-i nefise namına bunca hazineler sahibiyiz.
Yazık ki hiçbir şey bilmiyoruz. Öğretmediler,
öğretmek isteyenlere mani oldular. Senelerin dest-i
tahribkarından [yıkıcı elinden] kurtulabilenlerini,
alude oldukları [sarıldığı] gubar-ı nisyandan
[unutuluşun tozlarından] tathir ederek
[temizleyerek] meydan-ı istifade ve istifazaya [yarar
ve bilgi alanına] koymak vazifesi ilk defa hissedildi.
Asar-ı nefise-i İslamiye'nin zıyadan [unutulmaktan]
vikayesi [korunması], memleketin sinesinde medfun
[gömülü] hazain-i sanatın [sanat hazinelerinin]
gençliğin nigah-ı tetkikine [inceleyici bakışlarına]
vaz olunması [sunulması] için kalbi aşk-ı sanatla
çarpan zevat [kişiler] buna bir iman-ı tam ile
sarıldı. Artık sanayi-i nefise aleminde açılan
yaralara icra-yı müdavat edecek [çare arayacak]
kıymetşinas [kıymetbilir] eller var. Umur-ı
hükümeti tedvir [yönetmek] ile mükellef makamat-ı
aliye [yüce makamlar] sanayi-i nefiseyi şimdi nazar­
ı lakaydi ile görmüyorlar. Onu milletin esbab-ı
itilasından [yükselme nedenlerinden] addederek
SANATKAR LAR I M I Z I N Y A P A C A K LA R I
I 78 Az tahsil görmüş, müterakki milletlerin hemen
kuşbakışı ile temaşakar-ı terakkiyat ve hususiyatı
olmuş [özelliklerini ve gelişimlerini görebilmiş]
efradımız bile bizde amme-i milletin fıkdan-ı
terbiyesinden [eğitimsizliğinden], bunun bir netice-i
zaruriyesi [zorunlu sonucu] demek olan pesti-i idrak
[kavrayış eksikliği] ve sefalet-i hissiyesinden [hislerin
sefilliğinden] müşteki [şikayetçi] bulunur.
Geçenlerde Vatan'da Falih Rıfkı Bey'in bir hikaye
tarzında cidden sanatkarane tahkiye [hikaye] ve
tasvir ettiği gibi, bu şikayetçilik hemen umumumuza
sari bir maraz-ı dimaği ve hissidir.
Zaten bizdeki bu maraz-ı elim ve onun ihtilatatı
[karışımı] değil midir ki havassımızda
[seçkinlerimizde] bile hiss-i vazife ve selamet-i
muhakeme bırakmıyor. Mütemadi bir kusurbini
[kusur görür] hasisası [hassası] beslene beslene
nihayet biaman [amansız] bir kusurcfıyi [kusur
arayıcılık], iğrenç bir hodbini [bencillik] haline
inkılap ediyor ve amme-i milletin fikri ve hissi
seviyesinin itasına [yükselmesine] hizmet şöyle
dursun, havassımız [seçkinlerimiz] yekdiğeriyle
teşrik-i emel-i hizmet [amaçları ortaklaştırıp hizmet]
edemiyor. Fazilet-i ictimaiye, münevver ve yekemel
[tek emeli olan] bir heyat-i vedadiye [dostluk
heyetlerine], kabil değil yüz göstermiyor. Bugünkü
milletimizin, milliyetimizin karha-i akilesi [yiyip
bitiren yarası] budur. Şu dört beş sene içinde sabit
ve müstakır [istikrarlı] bir cemiyet-i ilmiye ve
edebiyenin, bir encümen-i daniş ve sanatkarinin
teessüs edememesi, hatta memleketin en büyük
mürebbi ve mürşitleri demek olan rical [seçkinler]
kaleminin de zikzakvari hareket eylemesi, avam-ı
milletden evvel havastaki rical irşat [bilgilendirme]
ve tenvirindeki [aydınlatmasındaki] fazilet-i
200
icap eden esbabı istikmalden [tamamlamaktan] geri
durmuyorlar. Evkaf Müzesi bunun en celi [açık] bir
burhanı [kanıtı], en bahir [apaçık] bir nişanesidir,
bu halde saha-i sanatın sema-yı feyizdarında doğan
bu kevkeb-i rehakara [kurtarıcı yıldıza] bir peyk
olmakla iftihar etmek de zannederim ki
mecmuamızın hakkıdır; azm-i kavi bizden,
teveccühat da sizden oldukça, ele geçirebildiğimiz
kadar eski ve yeni sanatkarlarımızın nefis ve
şaheserleriyle tezyin-i sahaif edeceğiz [sayfalarımızı
süsleyeceğiz] . Sanata ait efkarın [düşüncelerin J
tenebbüt [ortaya çıkmasına] ve inkişafına
[yeşermesine J elden geldiği kadar çalışacağız,
maaliyata [yüceliklere] muhip [tutkun] kalplerin
ihtiyacatını tatmine, teşne [hazır] ruhların humma­
yı ıztırabatını [acılarını] teskine uğraşacağız ki
vatana medyun olduğumuz deyni [borcu] bu cihetle
eda etmiş [yerine getirmiş] olalım. Tevfik
Allahtandır.
Müdür-i mesut
Ressam O. Asaf
ictimaiye [toplumsal erdem] fıkdanıdır [yokluğudur].
Ve artık itiraf edelim ki havassımızın bu hali,
hudayina bit [kendiliğinden] yetişmelerinden,
yetiştikten sonra da yukarıdaki hastalıkla musap
[karşılaşmış] olmalarındandır.
lllet teşhis edilince tedavi ve halas [kurtuluş] elbette
suhulet [kolaylık] ve imkan iktisap eder [kazanır].
Binaberin [şu halde] bundan sonra olsun, havassımız
[aydınlarımız], bilhassa kalem ve fırça ricalimiz
birbirini tanımalı ve yekdiğeri ile teşrikimesai ve
taksim-i vezaif [görev bölüşümü] eylemelidir; daima
iddia ederim ki, "Mevcut ve hazır kuvvetlerden
istifade etmeyi bilmeyenler ne yeni kuvvetler halk
[yaratmak] ve icat ne de onları hüsn-i tensik ve
istimal edemezler [örgütleyerek yararlanamazlar] ! "
Bugün b u memleketin ulema ve mütefekkirini
[düşünürleri] , ilim ve sanat mütemessilini
[temsilcileri] zannedildiği kadar az değildir, lakin
huzur-ı milletde bu zümreyi irae ve teşhis ettirecek
asar ve müellifat [yayınlar], bilhassa bir fikir ve
gayeye müstenit [dayanan] hidemat [hizmetler] yok
gibidir dense hiç de mübalağa olmaz sanırım.
Burada Sebilü 'r-Reşad, Şehbal, Türk Yurdu risale-i
üsbuiye ve nimmahelerini [haftalık ve on beş günlük
dergilerini] çıkaran zümerat-ı danişe [bilim
çevrelerine] olanca samimiyet-i fevaidiyemle [en
derin samimiyetimle] teşekkürü bir vecibe-i fahire
[onurlu görev] addederim.
Artık hepimiz itiraf etmeliyiz ki bizde mesaliki
[meslekleri] bihakkın [hakkıyla] temsil edecek, fenni
ve usuli bir tarz-ı mesaiyi irae [ortaya koyacak] ve
ispat eyleyecek içtimai ve iştiraki [katılımcı]
teşebbüsat katiyen yoktur, vakıa şu son felaket
üzerine, hamiyet-i milliyeleriyle [milli onurlarıyla]
fazilet-i ilmiyeleri mütevazin [denk düşen] bazı
büyük dimağlar tarafından milleti kurtaracak,
yükseltecek o gibi mesleki teşebbüsat ve esasatı vaz
olunmadı [ortaya konmadı] değil, lakin hal-i
ibtidaidedir [başlangıç halindedir]. Ve erbab-ı
mesleği milli ve vatani bir emel beyninde tevhit
edecek [birleştirecek] olan bu teşebbüsatın müsmir
[verimli] olması hem daha çok zamana, hem de
müessislerince pek büyük itilafi [uzlaştırıcı]
fedakarlıklar sarfına muhtaçtır.
Hakikat, son felaketimiz bizim için pek büyük bir
ders-i ibretdir. Ve emin olmalıyız ki bu son
felaketten de mütenassıh olamazsak [ders
çıkartmazsak], müebbeden gayya-yı hüsranda
[hüsran kuyusunda] kalmaya mahkumuz. Biz pek
medit [uzun] ve elim bir cehil ve istibdadın
amaçgahı [gerçekleştiği yer] olmuş, bütün revabıt ve
camiat-ı milliyesini [milli toplumsallığını ve
bağlarını] tamamiyle kaybetmiş tek bir kavimiz.
Bugünkü tarih-i düvelde [milletler tarihinde] bir
benzerimiz katiyen yoktur. İşte bu dakikaya vakıf
olmayanlarımızdır ki bizde - her yerde olduğu gibi -
birbirine muhalif ve muarız grupların bulunmasını
tecviz ettiler [uygun gördüler] . Çok geçmedi, bu
muhalifler tamamiyle mübeddil-i adavet ve husumet
[düşmanlık ve husumete dönüştürenler] oldu ve en
nihayet zavallı millet bu hata-i ictihadinin bar-ı
idbarı [ağır yükü] altında ezildi gitti. Demek isterim
ki bizde umumi ve milli bir ittihat ve ittifak, bir
emel ve mefkure [ülkü] olması lazım geldiği gibi,
hususi ve mesleki bir iştirak ve refakat, bir gaye-i
say ve hizmet de bulunmalıdır. Nerede olursa olsun,
maarif ne derecelerde taammüm [yaygınlaşmış] ve
intişar etmiş bulunursa bulunsun daima amme-i
milleti, avam-ı memleketi önüne katıp süren havastır
[seçkinlerdir]. O vasat [toplum] ve muhitin ilmen ve
amelen, fikren ve azmen ileri gelenleridir. Şüphe
yoktur ki havas da, bu suretle ileri gelenler de
hasbelmeslek [mesleklerine göre] birtakım gruplara,
sınıflara ayrılırlar. İşte milletin ittihadını meydana
getirecek, milletin mefkuresine nefh-i ruh ve hayat
eyleyecek bu kütlelerdir. Bilhassa kütle-i
sanatkarandır! Çünkü halkta halk-ı ümit edecek
[ümit yaratacak], onlara neşve-i hayatı, bediiyet-i
kainatı ihsas ve izaka eyleyecek [tattıracak] bu sınıf,
bu muhterem zümredir.
Halkımızda her nevi, bilhassa terbiye-i vataniyenin
fıkdanından [yokluğundan] hepimiz kangal kangal
şikayet ederiz ve pek tabii değil midir ki bu şikayette
en beliğ ve hassas, en dakik ve asabi görünecek
zümre sanatkarandır, halbuki sanatkarlarımız
şimdiye kadar kendilerini kalb-i millerde yaşatacak
neler yapmışlar, ne gibi eserler ibda eylemişlerdir
[yaratmışlardır], buraları katiyen kaale alınmıyor.
Bana öyle gelir ki şimdiye kadar milli bir
mefkurenin fıkdanından dolayı, sanatkarlarımız da
kendi aşk ve mesleklerinde bir emel ve gaye takip
etmemişler, mahza [yalnız] kendilerini tatlı tatlı
oyalamak, kendi kendilerine pek güzel ve yüksek
eğlenmiş olmak için kalemlerini, fırçalarını oynatıp
durmuşlardır. Vakıa amme-i millet hiçbir yerde
zevk-i bediden alesseviye [eşit olarak] hissedar
20 1
değildir ve olamaz. Şu kadar ki daima önünde
gördüğü, hayat ve insanlık telkin ve teselliyetlerini
daima duyduğu havassının [seçkinlerinin], bir hal-i I 79
edeb ve sanatın [edebiyat ve sanat kuvvetinin] bu
hususta hiç olmazsa bir mukallid-i bişuuru [bilinçsiz
taklitçisi], bir münkad-ı meshuru [büyülenmiş
itaatkarı] olarak yaşar. Az düşünürsek derhal
hükmederiz ki bizde de Tevfik Fikret'i en büyük bir
şairimiz, şair-i sanatkarımız telakki ve itikat edenler
içinde böylelerini bulabiliriz. Hiç de şüphe etmeyiniz
ki bu şairimiz daha hür ve serbest, hiç olmazsa bir
faaliyet-i milliyenin yaşadığı bir muhitte yetişmiş
olsa idi, bugün kendilerini tanıyanlar daha pek çok
olacak idi, çünkü şairimizin halkımız ile,
halkiyatımızla irtibat ve münasebeti daha çok
bulunacak idi!
Hakilerle [alt sınıflarla, halkla] irtibat ve
münasebeti olmayanların, böyle bir nispetten kat-ı
alaka eyleyenlerin [ilgisini kesenlerin] semavilikleri,
yükseklikleri için elbette elde bir mizan ve mikyas
bulunamaz. Ve böyle büyükler de bir millet, belki de
amme-i beşeriyet içinde alihimmet [yararlı] unvanını
alamaz. Binaenaleyh sanatkarlarımız milli
mefkfıremizden, halk ve halkiyatımızdan
[halkbilimimizden], enfüsi [öznel] ve afaki [nesnel]
bütün mahsusatımızdan büsbütün cüda [ayrı]
yaşamamalıdırlar. Bugün ressamlardan evvel erbab-ı
kalemimize sorabiliriz ki bir Müslüman, bir Türk
ruhunu bütün safvet ve mürüvvetiyle gösteren ne
gibi asar meydana getirmişlerdir? .. Uşşakizade gibi
bazı esatize-i edebimiz [edebiyat ustalarımız] ve
peyrevanı [izinden gidenleri] ancak Müslümanlık ve
Türklükle kat-ı münasebet etmiş [ilgisini kesmiş],
bütün kuvvet-i manası ile tepeden tırnağa
frenkleşmiş mütefessihü'l-ahlak [ahlakı yozlaşmış] ve
ancak sefahate yüksek birtakım aileleri, tipleri bize
tasvir ve tahkiye [hikaye] etmişlerdir. Ortada bir
Hüseyin Rahmi Bey görüyoruz ki o da sırf İstanbul
suru içine münhasır kalmak üzere zamanımızın,
zamanımız halkiyatının hayat ve ahengini
eserlerinde yaşatıyor. Zayi ettiğimiz koca Rumeli,
bugün üzerine titrediğimiz Anadolu ve diğer aksam-ı
vatanımızda yaşayanları bugünkü bütün dertleriyle,
yaraları ile, karalıkları ile, bugünkü imanları ile,
aşkları ile, beyazlıkları ile bize temsil eden ne gibi
eserlerimiz vardır? .. Hiç!..
İşte burada yine vatanperver doğmuş, vatanperver
ölmüş, fakat böyle en yüksek bir aşk ile yaşadığı için
kalb-i millete defnedilmiş koca Kemal'i yad
etmemek, ruhunu takdis fatihaları ile şad etmemek
mümkün değil! Çünkü o gezemez iken, halk ve
halkiyatımızla samimen peyda-yı münasebet
edemezken bile, gezebildiği yerlerin, vatanımızın
dolaşabildiği buka-i muhteremesinin [sevgili
diyarının] bize rengin [renkli] ve bülent tasvirlerini
bırakıp gitmiştir!.. Bu deha-yı belagatı " Gelibolu
Tasviri" ile tanımayan yok gibidir.
Bugün feyz-i atiden ümitvarane yaşayan milletlerin
erbab-ı kalemi, sanatkaranı kendi millet ve
vatanlarını, mahsusat-ı kavmiyelerini ezberden
gezmemişler ve kuşbakışı ile seyr ü temaşa
Fotoğrafın sanata tatbiki numunelerinden: Merhum Suriyeli Ahmed Bey 'in kabartma
olarak alçıya naklettiği bir albüm kapağıdır ki asıl erbab-ı sanatı dilhun eden [üzen}
mesele şu zade-i keşfin kendisiyle birlikte üful etmiş [kaybolmuş] bulunmasıdır.

202
eylememişlerdir. Vesaik-i ictimaiyemizi tespit,
bedayi-i hassa-i vataniyemizi tekşif etmeyen
[keşfetmeyen], edemeyen asar-ı sanatkaranenin
hiçbir kadr ü kıymeti olmasa gerektir.
Zayi ettiğimiz memleketlerin, o güzelim cennetlerin
güzelliklerinden, oralardaki nefis ve mualla abidat-ı
ecdadımızdan [ecdadımızın yarattığı abidelerden]
mülhem [esinlenmiş] olarak şiir söyleyip yazmış
hangi şairlerimiz var? Hiç olmazsa bu bir hikaye ve
roman yazmak, meydana getirmek için muktezi
[gereken] vakit ve tetkikata lüzum göstermez.
Halbuki dün mağlubu olduğumuz ve daha dün
metbu-ı muazzamı [itaat ettireni] bulunmuş
olduğumuz küçük milletlerin büyük şairleri ve
sanatkarları kendi vatanlarının ve hatta kendilerince
"mazi ve ati-i vatani" unvanını verdikleri yerlerin
bile bütün mülhemat-ı tarihiye [tarihi esinlemelerini]
ve bedayi-i tabiiyesini [doğal güzelliklerini] tespit ve
tasvir etmişlerdir. Ve bu asar [eserler] ve elvah
[tablolar] vatandaşlarınca o kadar takdir ve tebcile
[saygıya] mazhar olmuştur ki bizde misli ve hatta
tasavvuru namesbuk [hiç görülmemiş] ve gayri
mümkündür. Bütün bunlar milli emel ile mesleki
emelin izdivac-ı mesudundan meydana gelen
mahsulat-ı seminedir [değerli ürünleridir] !..
Ah, bu küçük milletlerin büyük sanatkarları, bizim
Meriç'lerimizden, Vardar'larımızdan, bire bin
veren altın ovalarımızdan kendileri için ne kadar
bülent, müsmir [verimli] bir surette mülhem
olmuşlar [esinlenmişler]; ateşin [ateşli] ve cevval,
mahmul-i galeyan ve seyyaliyet öyle hitabatta
bulunmuşlardır ki . . .
Artık şairlerimiz, hikayenüvislerimiz, bütün
sanatkarlarımız bilmelidir ki halkın, amme-i milletin
kendilerini anlamaları için evvelbeevvel kendileri
onları tanımalıdır. Halka, halkiyata arkasını çeviren
kalem ve fırça ricali yalnız bab-ı maişeti değil, bab-ı
ikbal ve refeti de kendileri için mesdud [tıkalı]
bulurlar.
Anadolu'muzda, İzmit taraflarında yaşayan bir avuç
Bulgar'ın kıyafet ve maişetlerini, tarz-ı hayat ve
hareketlerini musavver [resimleyen] levhalar, eserler
meydana getiren Bulgar sanatkarlarından olsun, ders
alalım!
Bu kırık dökük sözlerimizle, ah u enlnlerimizle
demek isteriz ki artık umum sanatkarlarımız
evvelemirde mesleki bir ittihad-ı tam meydana
getirsinler. Aralarında mesleki, daha doğrusu bir
şubevi taksim-i amal [işbölümü] yapsınlar.
Anavatanın her buk'asına [diyarına] hiç olmazsa
üçer kişiden ibaret birer heyet, en münasip
mevsimlerde güzel birer seyahat icra etsin; kalem ve
fırça beraber gitsin. Fırçanın sesi daha gürdür,
sağırlara bile duyurur. "Gören göz kılavuz istemez"
darbımeselini unutmayalım. İstanbul ile anavatan
ancak bu türlü hareket edilirse hayata mazhar olur,
yoksa kalp bütün aksam-ı bedene aheng-i lazımı ile
lazım gelen kanı sevk ve isal edemezse
[gönderemezse], faaliyet yalnız kalbe inhisar eder
kalırsa, hayata veda bir emr-i tabiidir. Böyle bir
zıyadan [kayıptan] çekiniliyorsa, daima yaşamak
203
isteniliyorsa tabiata, tabiattan tederrüs etmiş I 80
[öğrenmiş] olanlarca müttehaz [kabul edilen] usul-i
harekete tevfik [ uymak] muamele-i zaruridir.
Böyle bir uhuvvet-i meslekiyenin [meslek
kardeşliğinin], şirket-i sanatkaranenin [sanatçı
birleşmesinin] her sene içinde meydana getirebileceği
asardan [yapıtlardan] ne zengin sergiler meydana
gelebilir ve eshabına [sahiplerine] elbette birçok
menfaatler de temin eder. Ve sanatkarlar da gökten
değil, yerden geçineceklerini anlarlar!
Şüphe yoktur ki yeni tesis edilen, Emrah Efendi
hazretlerince de yakın bir atideki [gelecekteki]
akademimimizi temsil eyleyen "Bilgi Derneği" olsun,
hükümet olsun böyle sırf ilim ve marifet, edeb
[edebiyat] ve sanat aşk ve şevkiyle müessses
[kurulmuş] mesleki zümrelere, bunların deruhte
eylemek [üstlenmek] istedikleri hizmet ve vazifelere
suhulet [kolaylık] ve muavenet ibraz eder [gösterir] .
Büyük kalemler, yüksek fırçalar yalnız zamanımızın,
yalnız İstanbul'umuzun değil, mazi ve atimizin,
maruf ve meşhur bütün buk'a-ı vatanımızın [vatan
topraklarımızın] mülhemat [esinlediklerini] ve
inikasatını [yansıttıklarını] göstermelidir. "Sanat,
sanat içindir,'' derler; amenna fakat unutulmamalı ki
her şey beşeriyet içindir, bilhassa beşerin zade-i sayı
[kişisel emeği] olan her şey bir emel-i ziazmin [azim
dolu emelin], bu emel ve azmi halk [toplamış] ve
tenmiye eylemiş [yükseltmiş] bir vasat [ortam] ve
muhitin ve dolayısı ile bir cemaat ve milletin öz
malıdır. Bunun için diyebiliriz ki mesleki emeller
milli mefkurelerle, şahsi ve zati say ve gayretler,
enamı [insanlığı] kasıt ve himmetlerle itilaf etmedikçe
[yükseltmedikçe] müsmir ve fahraver [övünç verici]
olmaz. Bu asırda kılıç ancak kalem ve fırçanın açıp
gösterdiği sahada yürüyebilir. Fen ve sanat ile
mücehhez olmayan salabet [sağlamlık] ve
cesaretlerin, merdi [mertlik] ve şecaatlerin
[yürekliliklerin] kıymeti mahkum-ı hiçidir [hiçliğe
mahkumdur]. Binaenaleyh kuvvetli olmak için
marifet, etrafı görmek içinde edeb [edebiyat] ve sanat
lazıme-i evla-yı hayatdır [en iyi yaşamın gereğidir].
1 9 Mart Çengelköy 330 [1 914]
Muallim Vahyi
-
"
 Suriyeli merhum ressam
ISI Şu dakikada gönül, hayal olmuş bir hakikate
münarıftır [yönelmiştir], pişgah-ı tahayyülde [bu
hayalde] bir istidad-ı Hudadad [Allah vergisi bir
yetenek] cilvesaz oluyor [görünüyor]. Lakin o bedia­
i kudret artık şu alem-i şühuda [görülen aleme]
gelerek kemalat-ı zatiyesiyle [olgun kişiliğiyle]
bihakkın [hakkıyla] işrak edemiyor [parlayamıyor].
Gözler, cihan-ı ruhaniye [ruh dünyasına] çekilmiş, o
vücud-ı kıymetdari artık rüyet-i hakikiye [gözleri] ile
göremıyor.
Görmez o alemi gözü göz yummayanların
Ben bir hakikat... O bir hayal... Yahut o bir
hakikat... Ben bir hayal...
Vatan-ı muazzezin [aziz vatanın] yetiştirdiği o
nadire-i marifet [ender yetenek], o ziyapare-i nefaset
[ışıklı güzellik] feza-yı sanatda [sanatın fezasında]
bir şihab-ı sakıb [kayan yıldız] gibi füruzan
olduktan [parladıktan] sonra muntafi olup [sönüp]
gitmiştir.
Vatan muhabbetiyle meşhun [dolu] olan kalbimiz,
hak-ı pak-i vatanın [temiz vatan topraklarının]
yetiştirdiği o vücud-ı ziiktidarın [kudretli varlığın]
ruhaniyetine şu mediha-i kıymetşinasane [değerbilir
kaside] ile bir nişane-i tazimi [saygı işaretini] arz ve
204
Ahmed B ey
ithaf eylemek, hayat-ı maneviyesini [manevi
yaşamını] şuledar etmek [ışıklandırmak] arzusunda
bulunmuştur. Sanayi-i nefise cihetinde hakikaten bir
kabiliyet-i fıtriyeye malikiyetle mümtaz olan o
sanatkar ise Suriyeli Ahmed Bey'dir.
Ahmed Bey, bin iki yüz altmış bir tarihinde tevellüd
eylemiştir [dünyaya gelmiştir] . Mukaddemat-ı ulumu
[temel bilimlere girişi] tahsil ettikten sonra
Mühendishane-i Berri-i Hümayun'a dahil olmuş ve
mektep talebesinden iken fenn-i tersime [resim
sanatına] merak etmiştir. Program dahilindeki
derslerine gayret etmekle beraber vicdanen
meylettiği resme de çalıştığından bittabi mazhar-ı
terakkiyat olmuş ve mektepten mülazımlıkla neşet
ettikten [çıktıktan] sonra Tophane Resimhanesi' ne
alınmıştır. Orada resim ile meşgul olduğu sırada
fotoğrafa da merak eylediğinden bu cihete dahi sarf­
ı mesai etmiş ve hakikaten calib-i takdir olacak bir
surette iktisab-ı maharet eylemiştir.
Hakan-ı sabıkın [önceki hükümdarımızın] devr-i
saltanatında kurenadan [padişah yakınlarından]
Emin Bey'in taht-ı riyasetinde olmak üzere teşekkül
eden bir heyetle Bursa, Bozüyük, Eskişehir, İznik
şehirlerini ve Anadolu'nun sair meşhur beldelerini
dolaşıp menazır-ı muhtelifesinin fotoğraflarını almış
ve nazarrüba [göz alıcı] mevaki-i tabiiyenin [doğal
 Merhum ressam Ahmed B ey in natamam [yarım kalmış] natürmort tablosu
'
güzelliklerin] resimlerini yapmıştır. Bir daire-i vasia
r 82 [geniş bir bölge] dahilinde icra edilen bu seyahat-ı
mühirnmenin mahsulatı olan resimlerle fotoğrafiler
Mabeyne takdim olunmuş ve ciddi bir iktidar ile
vücuda getirilen bu asar-ı nefise mazhar-ı takdir-i ali
olduğundan Ahmed Bey mükafaten yaveran silkine
[sınıfına] ithal buyrulmuştur. Sanatkar-ı zimaharet
[usta sanatçı] miralaylık rütbesine kadar maiyet-i
seniyede [padişahın maiyetinde] bulunmuştur.
Ahmed Bey, oymacılıkta da son derece mahir
olduğundan iktidarına numune olmak üzere
Eskişehir taşından kuşlarla müzeyyen bir kibritlik
meydana getirmiş ve arz ü takdim eylediği şu eser-i
enfes mahzuziyet-i seniyeyi [hükümdarın beğenisini]
mucip olmuştur.
Fildişinden oyma olarak vücuda getirdiği asar-ı
bergüzide ise ıtraya [övgüye] şayandır.
Hele bir tarafında oyma ve kabartma tuğra ve diğer
tarafında keza kabartma Osmanlı arması olmak
üzere fildişinden yapmış olduğu albüm kabı, insanı
duçar-ı hayret eyleyecek [hayrete düşürecek] nefais-i
nadiredendir.
Ahmed Bey'in fevkalade ibraz-ı iktidar eylediği
sanayi-i fotoğrafla beraber fototipi [phototypie],
fotolito [photolithographie] , çinkograftır. Bu üstad-ı
münferidin şu sanayi-i rakikada mazhar olduğu
muvaffakiyatı ibcalen ne kadar cümel-i takdiriye
[takdir cümleleri] yazılsa mübalağa edilmiş olmaz.
Ahmed Bey fotoğrafı sanayie tatbik eylemiştir ki
alçıdan alınmış olan bir kap, numune olmak üzere
205
gazetemize derç edilmiştir [yayımlanmıştır].
Gazetemizin yine bu nüshasında münderiç olan ve
(Haza min fazli Rabbi [Bu Rabbimin
faziletindendir] ) hattını muhtevi bulunan levha,
Söğüt'te Ertuğrul Gazi Türbesi'ndeki Mushaf-ı
şerifin [Kuran'ın] kabıdır ki Ahmed Bey tarafından
fotoğrafla alınmıştır. (Çerçeve dahilindeki hat Sabit
Paşa'nın eseridir). Ressamın daha birkaç levha-i
nefisesi [güzel levhası] bu nüshayı tezyin ediyor.
Bu Osmanlı sanatkar, vücuda getirdiği eserlerinden
birini Fransa 'ya göndermiş ve Akademi'den namına
büyük bir takdirname gelmiştir.
Ahmed Bey, bin üç yüz dört tarihinde bir heyetle
Kala-i Sultaniye'ye gitmiş ve Boğaz'daki
istihkamatın planlarını yapmaya ve fotoğraflarını
almaya memur olan bu heyetle beraber çalışıp ihraz­
ı muvaffakiyat etmiştir [başarı göstermiştir].
Alem-i Osmani, Ahmed Bey'den daha birçok asar-ı
nafıa [yararlı eserler] bekliyordu. Fakat bu emel,
takdir-i ilahiye tevafuk etmedi [uygun düşmedi].
Uzunca bir sinir hastalığının netice-i müellimesi
olarak 24 Cemaziyülevvel 1 309 ve 1 6 Kanunuvvel
1 307 [ 1 8 9 1 ] tarihinde cihan-ı faniye veda eyledi.
( Rahmetullahi aleyh).
1 5 Mart 1 33 0 [1 9 1 4]
Şerif Abdülkadirzade
Hüseyin Haşim
 Merhum ressam Ahmed Bey'in BİR KITA-İ HAZAN

Merhum ressam Ahmed Bey 'in ASUDE BİR KÖYÜN YEŞİL BİR METHALİ

206
 Ressam Mehmed Ali B ey in defter-i esaretinden: Kalb-i lslam 'a vurulan bir
'

sehm-i sitem {zulüm oku}: Kiliseye tahvil edilen tarihi bir mescid-i giryan

HüMORİ STLİ K M i ZA H R E S S AM L I G I
I 84 Sanat-ı tersimin [resim sanatının] bu şuh ve fırça ve kalemleriyle öylece görmüşlerdir. Mısır-ı
zevkaver [zevkli] kısmı da hemen kısm-ı ciddisi kadim [eski Mısır] asar-ı mekşufe-i medeniyeti
kadar yaşamamış ve her asırda ragıp [rağbet [uygarlığının keşfedilen eserleri] içinde tesadüf
edenler] ve mültefitler görmüştür. Hakikat, hayat-ı edilen mahkukat [oymalar] ve müressemat
beşeriyet her zaman için garabet ve meraretten [resimler] bu keyfiyetin zivekar [ağırbaşlı]
[acılıktan] hali [uzak] olmadığından onun amakine şahitleridir. Esbabını [sahibini] layemut [ölümsüz]
[derinliklerine] nüfuz yollarını bulan erbab-ı tetkik vasfına seza [layık] bir mevkie İsad eden [yükselten]
ve kalem, sahne-i alemin kah feci ve müessir asar-ı ciddiyenin sanilerine [yaratıcılarına] bipayan
edvarını [dönemlerini] ve kah şuh ve mudhik [sonsuz] hürmetlerimizi iblağ ederek [sunarak]
[gülünç] anatını [anlarını] nasıl enzar-ı intibah ve mevzubahsimiz olan hümoristlerin, mudhika-i
tetkike arzla rikkat hissi ve safiyet-i vicdana hizmet hayatın [yaşam güldürüsünün] o sadık, hassas,
eylemişler ve şu hayatın dilrüba [gönül çelen] nafiz [etkili], rindmeşrep [kalender] musavvirlerinin
dekorları olan bedayi-i tabiiyeyi ne kadar vakıfane sanatlarında muvaffakiyet için ne gibi esasat ve
tasvir etmişler ise, aynı şevk ve maksatla çalışan kavaide [kurallara] riayet etmekte olduklarını
zümre-i ressaman dahi bu hizmeti her devirde naciz tetkik edelim.
207
 Ressam Mehmed Ali Bey 'in defter-i esaretinden: A bide-i istiklal olarak Bulgarlar 'ın Sofya 'da
yeni inşa ettikleri bu altın kubbeli kilise dört senede ikmal edilebilmiştir. Kubbe-i zerendudu
[altın işlemeli kubbesi] İslam sanatkarlarından Edirneli bir ustanındır.

Şüphesiz üç çizgi ile bir sima-yı malumu adeta tab
[tabiatı] ve mizacı, haletiruhiyesiyle zihayat [canlı]
bir halde gösterebilmek, şahit veya faili olduğu
vakayı bütün zarafet ve şuhluğu ile tasvir etmek ve
mudhikanın esas kahramanlarını cazip bir kadro,
latif bir ahenk içinde piş-i enzara [göz önüne] vaz
etmek [koymak] o basit çizgilerin vehle-i ulada [ilk
anda] verdiği zan gibi kolay bir şey değildir. Bu
mertebeyi bihakkın bulmuş sanatkaran dahi birçok
heveskaran içinde adeta inci gibidir. Fransız
resailinden [dergilerinden] biri Fransa'nın meşhur
hümoristlerinden birkaçına bu sanatın sırrını sormuş
ve şayan-ı dikkat cevaplar almıştır. Bu cevapların
nikat-ı esasiyesini telhisen [özetleJ kariin-i
muhteremeye [saygıdeğer okurlara] arz etmeyi
faideli tasavvur ettim.
Zevat-ı mumaileyhimden eserleri hakikaten birer
küçük bedia-i sanat olan Albert Guillaume diyor ki,
208
"Sanatın bütün sırrı bundan ibarettir iddiasında
değilim, fakat hülaseten diyebilirim ki mizah ressamı
olacak zat her şeyi bütün safiyet ve üryaniyetiyle r85
görebilmeli ve herhangi bir sanatın tilmizi gibi
kemal-i ciddiyet ve müşkülberendazane [güçlükleri
aşabilecek] bir gayretle çalışmalıdır. Bizim
eserlerimizi görenler, 'Canım bunları nereden
buluyorsunuz? ! ' diye izhar-ı hayret ediyorlar. A
efendim, bizim bütün sermayelerimiz,
müstahsillerimiz bizzat sizlersiniz. Resmin altına
yazdığımız ve sizin de okuyup, 'Hay Allah, ne kadar
tuhaf,' dediğiniz fıkrayı telaffuz eden yine sizsiniz.
Bu çehre, hali sizi eğlendiren bu işmizaz [dudak
bükme] sizin çehreniz, sizin farkına varmaksızın
yaptığınız işmizazınızdır.
Bir hümoristin gözü, şeridi daima sağlamakta olan
ve adesesi [merceği] önünden geçen her şeyin, her
vakanın az çok tagayyürle [bozularak] şeklini derhal
 Ressam Mehmed Ali Bey'in defter-i esaretinden: Fususun [değerli taşların] şarih-i ziirfanı [irfan
şerhi] ilm-i tasavvufda nail-i feyz-i samedani olan Bali Efendi Türbesi: Şu mübarek merkad [mezar],
bilahare önüne inşa edilen cesim [büyük] bir kilise ile nazardan bililtizam [istenerek] setredilmiş
[önü kapatılmış] olmakla ayrıca bir hüzn-i garibane, bir çehre-i yetimane arz etmektedir.

Ressam Mehmed Ali Bey 'in defter-i esaretinden: Büyük Kilise yakınında pek eski ve gayet harab
Saint Sofia mabedidir ki Bulgarlar 'ın asar-ı tarihiyeye karşı besledikleri hubb u kadirşinasiye [sevgi
ve değerbilir/iğe} binaen Sofya'nın mutena bir mahallinde elan hıfz edilmektedir.

209
 Ressam Mehmed Ali B ey in defter-i esaretinden: Bulgarlığın hatıra-i tarihiyesini temsil
'

eden asırdide {asırlık] mabet, Osmanlılığın serbesti-i edyana [dinlerin serbestliğine,

özgürlüğüne] riayetini gösteren kadim ve beliğ bir şahittir.

zapt eden bir fotoğraf makinesi olmalıdır. Şunu da
söyleyeyim ki bu meleke ayrıca bir dikkat-ı mahsusa
sarf edilmeksizin say ve itiyat ile, sevkıtabii ile
kendiliğinden vücuda gelir. İşte 'hatıra-i rüyet
[görsel anı, görsel bellek] ' dedikleri şey budur.
Hümoristin kulağı da bir hassa-i hususiyeye malik
bir fonograf ahzı [alıcısı] olmalıdır. Sairler
[başkaları] için pek adi ve ehemmiyetsiz görünen bir
cümle bir hümorist için yarın sizi güldürecek bir
mevzu, bir fıkra olur. 'Kendini bil' kelam-ı meşhuru
da atılacak bir söz değildir. Bir insan için nefsi
alelekser [çoğu zaman] tükenmez bir menba-ı
tetkikdir. Dudağınızın ucuna gelip de tam vaktinde
zapt edebildiğiniz bir kelime hiç şüphesiz bir mizah
risalesi için güzel bir fıkracık olur.
Denecek ki, 'Bir dalgıcın deniz altında denizkızı ile
muaşakasını [aşkını] tasviren yaptığınız ve
"Muhabbet-i Arnika" [derin muhabbet] namı ile
telkib ettiğiniz [isimlendirdiğiniz] tabloya varıncaya
kadar kaleminizin, fırçanızın tasvir ettiği bütün
sahnelerin şahidi olduğunuzu iddiaya mı
kalkıyorsunuz? ' Buna hemen de, 'Evet,' diyeceğim.
Çünkü 1 900 Paris meşherinde [sergisinde]
akvaryumda denizkızını, deniz hayvanatını,
dalgıçların hareketini yakından tetkik fırsatını ele
geçirmiştim. Fakat bu hal-i hususiyi bir tarafa
bırakalım da itiraza suret-i umumiyede cevap
r 87 verelim. Filhakika büsbütün olmaz değilse de
görülen bir resim mevzuunun veya işitilen bir
fıkranın hiç tadil ve tanzim edilmeksizin öylece
210
tersim ve tahrir edilmiş olması nadiren vakidir.
Zaten bu tadil ve tanzim keyfiyeti sanatın erkan-ı
asliyesindendir. Fakat ilk fikir, şerare [kıvılcım]
daima görülen bir sahneden, işitilen bir kelimeden
doğar ve işte yalnız bu şart tahtındadır [altındadır]
ki bir levha veya resimden ve buna zeyl edilen
[eklenen] bir fıkradan bir şemm-i hayat ve tabiat
intişar edebilir. "
Krokilerinin eşhas-ı mersumeye [çizilen şahıslara]
teşbihinde [benzerliğinde] icazkarane [şaşırtıcı] bir
kudret gösteren karikaturist Sem' in dahi kendi tarz-ı
sayi, mütalaası hakkındaki beyanından şu noktaları
dinleyelim:
"Benim krokilerimde, hayalini tersim ettiğim eşhasın
pek derin bir tetkik-i ruhiyesini keşfe sarf-ı zihin
ediyorlar. Ben onları resmederken ta ruhlarına
kadar nüfuz ve tetkik etmiş zannediyorlar. İtiraf
ederim ki hiç böyle değil. Ben yalnız müşabehet-i
cismaniyeye [benzetmeye] sarf-ı gayret ederim. Bir
şahsın ahlak ve mizacı bittabi şekl-i haricisinden
daima nümayan olur [görülür]. Hele yüz, kalbin
sadık bir aynasıdır. Yürüyüşünden, vaz ve
harekatından bir şahsın hissiyatını keşif kolaydır.
Müteazzım [kendini beğenmiş], dik ve doğru yürür;
mahcup, eğilerek yürür; kararsız, mütereddit
adımlar atar . . . ilh [ve benzeri] . Elbise bile, taşıyanın
haletiruhiyesinin oldukça sahih bir nişanesidir.
Vücut gibi elbisenin de teşrihi [açımlaması] vardır.
Elin çizgileri nasıl okunursa elbisenin buruşuklukları
da öylece okunur. Benim yegane say ve maksadım
Ressam Sami Bey 'in defter-i esaretinden: Babasının çapasını fırçaya,
tarlasını palete tahvil eden ve şimdi toprağın eşcar-ı bereketi
[bereketli ağaçları] yerine bedayi-i tabiatı seyir ve fikretle meşgul
olan genç bir Bulgar artisti

211
 \,
,\

\ r.

Süyul-ı asarın imkan dairesinde tebdil edebildiği bir lslav çehresi:

AVRUPALI LAŞ M I Ş B İ R B ULGAR KIZI

212

Bir şiir-i münevver füsunkar kamer
Topçu Harbiyesi sabık resim ve
fotoğraf muallim-i muhteremi Sami
Beyefendi 'nin klişelerinden: Bir
sanatkar nazarının tabiatta gördüğü
güzellikler
müşabehet-i tamme ve kamiledir [tam olarak
benzetmedir] . Hususat-ı saireyi bu temin eder.
Bazı kimseler bana, 'Aman sizin gibi böyle her şeyi
tuhaf bir manzarada görmek kim bilir ne kadar
zevklidir,' diyorlar. Kimi de, her şeyi çirkin bir halde
görüyorum, diye bana acıyorlar. Halbuki hepsi
aldanıyorlar.
Eşyaya kalemim cebimde ve gözüm istirahatte iken
yani şöylece alelade baktığım zaman ben de herkes
gibi bir rüyet-i vasatiye ve tabiiyeye [ortak ve doğal
görüşe] malikim, hatta belki herkesten de az
görürüm, çünkü kasirü'l-basarım [miyobum].
Binaenaleyh resim yapacağım zaman evvela hissen
harekete gelir ve gözümü hazırlarım. Şeklen o kadar
calib-i nazar [dikkat çekici] hutfü-ı vechiyeye [yüz
hatlarına] malik kimseler vardır ki bunlar adeta
hazır, eldedirler. Bazıları da bilakis ilk nazarda ele
213
Tabiatın alude-i garam bir ihticabı,
doğanın hüzün dolu örtünüşü
geçirilemez gibi görünürler ve insan bunları nereden
kavrayacağını bir türlü kestiremez. Fakat iyice
dikkat edildikçe her çehrenin o hutilt ve
mücessematının heyet-i mecmua-i adiyesi içinde
kavranacak gizli teferruatın mevcudiyeti fark
edilmeye başlar. İşte bu teferruat keşfe muhtaç bir
muamma, anahtarı bulunacak bir kilittir. Çehre,
aksam-ı mümeyyizesi [önemli kısımları] gayet
esrarengiz bir noktada mestur [saklı] bir muamma-yı
zihayatdır [canlı muammadır]. Her şeyden evvel
çehreyi anlamalı, halletmeliyim, bunun için ona
mütevazıane yaklaşırım. İhtimamla tavaf [dolaşır] ve
tetkik ederim. Temin-i sıhhat maksadı ile teferruata
gayet dikkat ve itina etmek üzere birtakım tecrübe
krokileri yaparım. Hafifçe gölgelerim. Ağzı, burnu
kulakları güzelce resmederim. Sakalın, cildin rengini,
vechin [yüzün] bütün hususiyetini not ederim. Bu
sırada birisi omzumdan bakmış olsa bu zararsız ve
fakat sahih resmin ehemmiyetsizliğinden mütehayyir
olur [şaşırır] ve birçok sathi nazareşhas [yüzeysel
bakışlı kişi] da kafi derecede benzediğine
hükmederler. Halbuki hakikatte bu resim aksam-ı
muhtelife-i vechiyenin şöylece bir şekl-i
müttehidinden [birleştirilmiş biçiminden] , basit bir
müfredat defterinden başka bir şey değildir. Ruh-ı
müşabehet [benzetmenin ruhu] burada değildir.
Bundan sonra bir dikkat ve basaret-i mahsusa sarfı r90
ile daha dakik, gayri kabil-i tarif, daha sihrengiz bir
 başka şey keşfetmek mübalağayı tavsiye
iktiza eder [gerekir] . ediyor. Hülaseten,
B u istihzarat "Benim usulüm
[hazırlıklar] ile artık budur. Aksam-ı
çehreyi ezber taliyeyi [önemsiz
ettiğimi, hayalen kısımları] istersem
tamamiyle tersim atarım, nikat-ı
edebileceğimi esasi yeyi [esas
öğrendiğim zaman noktaları] pek göze
üzüntü ve vesveseyi çarpacak bir
bertaraf ederek, o mübalağa ile tersim
nispette de ve irae ederim,"
ehemmiyet diyor. Başkaca
vermeyerek bu bisud mevzuun tertip ve
[yararsız] zevahirden tanziminden de
uzaklaşırım. tık bahsederken,
krokileri bir tarafa "Mudhike-i
atarak nazarım daha beşeriyeti [insanlık
derin hakikatler komedisini] sahne-i
taharrisi için bu Mahmul-ı emel bir manzara-i saf ve müfid cereyanlarında en
çehreye nüfuz eder. küçük tezahüratına
Sabit model karşısında yapılan resim gerçi müşabih kadar tasvire muvaffakiyet için hakikati bütün
[benzer] ve kibar bir resim olur. Fakat benim üryanlığı ile ve eşhası şekil ve hal-i aslileriyle taklit
fikrimce eğer vakit müsait ise böyle yapmamalı. iktiza etmez [gerekmez] . Bunları hüsn-i intihab [iyi
Bilakis vicdanlı, dikkatli tabiplerin hastalarını tetkik seçmeli], tanzim ve münasip surette vaz-ı sahne
ve takip ettikleri gibi modeli takip etmeli. İşte benim etmelidir.
usulüm budur. Ben resmedeceğim kimsenin adeta Hakikati büsbütün tağyir etmemek [bozmamak]
gölgesi olurum. Onu her yerde takip ederim. şartı ile icrası muktezi olan [gereken] bu hususat da
Sonra modellerimi çirkinleştirmem. Onları biraz ihmal edilmiş bir eser-i adi, namakul bir meta olur.
yaşlandırıyorsam mahza [önce] çok zaman Bir defa görüldükten sonra artık istimalden
resimlerime benzemeleri için yapıyorum. Gayri [kullanımdan] sukut eder [düşer]. Muasırlarımızın
ihtiyari olarak daima resmedeceğim şahsı [çağdaşlarımızın] mu sa vvirleri olan bizler onların
düşünürüm. Bu düşüncem sıkı bir ülfet ve kah ziynetçileri, elbisecileri, bazen de sahnecileriyiz.
muvaneset [birliktelik], hatta bir taciz derecesini Biz yevmi [günlük] bayağılıkların gayri kabil-i tadad
bulur. Adeta onu nefsimde taşırım. Yavaş yavaş bu [saymakla bitmeyen] kesreti [çokluğu] hilafına
çehrenin hatırası hayalhanemde kemallenir olarak uzun bir cümle vuzuhunda küçücük bir
[olgunlaşır]. Alelekser, beni meşgul eden bu çehrenin kelime ve bir ifşa mahiyetinde münasip bir vaziyetle
sırrı, meselenin halli gece ansızın hal-i yakazada bütün garabet-i mümeyyizeyi [fark edilen
[uyanıkken] zahir olur. Gözlerimi kapayınca - tabiri gariplikleri] terkip ve ifadeye say ederiz [çalışırız],"
caiz ise - maddiyetinden ayrılmış da manevi bir hal diyor. Mizah ressamlığının esasat ve sairini şu üç
almış ve birkaç işarete inkılap etmiş [dönüşmüş] bir sanatkarın ifadatından hülasaten arz ettikten sonra
şekilde bana zahir olan o çehreyi garip bir rüya bizde de bu şubede devr-i hürriyetden beri kah kah
ayaniyetiyle [açıklığıyla] görür, hal ve keşfederim. görülen iptidai teşebbüslerin tekemmülünü temenni
İşte o zaman bir sair fiilmenam [uyurgezer] gibi etmeyi kendime bir vecibe [görev] bilirim.
daima yatağımın yanında bulundurduğum kağıt ve
kurşunkalemini arar, zulmet içinde, elimi görmeden, Refik
bir ama maharetiyle, bir medyum kerameti ile
birkaç çizgi, birkaç nokta çizerim. Bu hal bir say-ı
medid ve hafinin [uzun ve gizli bir çalışmanın]
tesiriyle adeta hücre-i ayniyemde hasıl olmuş bir
aksülamel-i kimyevi [kimyasal tepkime] gibidir.
Zevaid [fazlalıklar] teressüp eder [atılır] ve
müşabehetin [benzetmenin] sırrını ihtiva eden nokta­
i mümeyyize [önemli nokta], madde-i safiye bu
teressübatın [tortuların] üzerinde billuri bir halde
belirir." Artist Sem'in efkar-ı esasiyesi burada hitam
[son] buldu. Bu iki sanatkar ile hemayar [aynı
ayarda] Charles Uandre de müşabehet-i eşhas
bahsinde biraz farklıca bir nazariye takip ediyor.
Çehrenin ruh-ı müşabeheti olan aksam-ı esasiyeyi
keşfettikten sonra bunların kağıda naklinde bilhassa

2 14
 MEFKURE-İ
A ş K V E SANAT 1
3 [çocuğudur], ateşin [ateşli] kalplerin
Aşk, sanayi-i nefisenin mabudesi, banu-yı
dirahşanıdır [parlayan bir kraliçesidir], hissiyat-ı
sanatkaranenin tenebbüt [filizlenmesini] ve inkişafını
temin eder. Aşk zevkini tahmin ihtiyacında bulunan
insan, ihtiras derecesine varmamak üzere maşuka-i
ruhu üzerinde başlayan tetkikatı ile her gün o
dilaşubun [gönül yakan güzelin] serair-i anını
[güzelliğinin sırlarını] biraz daha idrak ederek, tıpkı
riyaziyatın [matematiğin] kuvve-i muhakemeyi tevlit
[yaratması] ve tahkim etmesi gibi zarif eşkal ve
elvanın suret-i tersim ve terkibine, didefirib [gözü
yanıltan] elvahın, nezih hissiyatın teşrih ve tasvirine
ait kuvve-i mefkureye büyük bir feyiz ve kemal ita
eyler [verir] . Aşkta icra-yı hüküm eden hissiyat
olduğuna nazaran ihtisasat [duyumlar] hüceyrat-ı
dimağiyede [beyin hücrelerinde] intibaat [izlenimler]
hasıl edince muhakemat-ı akliye piş-i hayalde
[hayalde] bulunan nedime-i dilarayı [güzel
nedimeyi], peri-i perranı [uçan periyi] aleddevam
192 [sürekli] şiiralud [şiir dolu] mahasin-i saire [diğer
güzellikler] ile mukayese ve hatta başka başka
mahasine ait varit olacak [gelen] efkarı [düşünceleri]
birbiriyle münakaşa ede ede zihninde mahasine
[güzelliğe] dair bir fikir, bir mefkure [ideal] vücut
bulur. Sanat-ı tabiata vukuf, böyle duradur [uzun
uzadıya] tefekkürat [düşünme] ve tahayyülat [hayal
kurma] ile, muhakemat [usa vurma] ile peyda edilir.
Zaten sanayi-i nefise aşkın mevludesidir
Gurubun sevdacu kelebeklerinden
215
SANAT
mev!uda tındandır [ doğurd uklarındandır]. Ze bun-ı
aşk [aşka kapılmış] olan sanatkara, levha-i
tahayyülünde [hayalindeki resimde] temsil eden
sima-yı latifi [güzel yüzü] tersim için fırçanın, kalb-i
mecruhundan [yaralı kalbinden] yükselen enin
[inleyiş] ve şekvayı [şikayetlerini] takrir [yazmak] ve
tefhim [anlatmak] için kalemin veya mızrabın,
mahrum-ı temaşası [görmekten mahrum] olduğu o
hilkatin [varlığın] zihayat şükufesini [canlı çiçeğini]
daima matuf-ı nazar [gözü önünde] bulundurmak
için alçının cenah-ı ibdakarisine [yaratıcı yanına]
ilticadan [kaçmaktan] başka çare-i necat [kurtuluş
çaresi] yoktur, seven ya mesut olur, saadeti; ya
hicranzede olur, yeisini izhara bir tercümanı sanatda
bulur. insanlar hal-i bedeviyetde iken bile bunu, bu
ihtiyacı hissetmişler, zamanımız kadar muntazam
olmasa bile, taşların, ağaçların üzerine tarihin
validiyetinden [yarattıklarından] birini teşkil eden
heykeller ve resimleri yapmışlardır. O kadar ki aşk
olmasaydı bunlar vücut bulmaz ve sanayi-i nefise
ufk-ı ademiyetinden [yoksunluğun ufkundan] kemal­
i ihtişam ile tulu etmezdi [doğmazdı]. İnsanlar,
üryan vücutlar üzerinde gezen nazarlarının
iltizazatını [duydukları zevki] tatmin için de resimler
ve heykeller vücuda getirmişlerdir. Sanayi-i nefisenin
başladığı edvar-ı tarihiye [tarihsel dönemler] tetkik
1 1 , 2 numaralı makaleler 12, 1 3 numaralı n üshalarda (Ferid
Rebii) imzası ile münderiçtir.
Gurubun son akisleri

Mesleğini bir humma-yı aşk ile sevmiş,
ressamlıkta bir hatıra-i tebcil bırakmış
olan şehid-i muhterem Hasan Rıza Bey 'in
eser-i metrukesinden
NELSON
Ressam Leonard Guzzardi tarafından tersim
ve Sultan Selim-i Salis [ili. Selim] devre-i
irfan-ı sanatında lngilizler'e hediye edilen bu
eser-i nefis elyevm İngiltere müzesinin bir
köşe-i tarih ve takdiriyesini tezyin etmektedir.
216
edilirse aşk ve muhabbetin nasıl sanatı tevlit ettiği
tezahür eder. Hayıf ki yine o devir birçok sahaif-i
müşteheyat [şehvetli sayfalar] ile doludur, hırs ve
iştiha ile taklid-i tabiatı doğurmuştur, öyle olsa da
sanatın kemaline [olgunlaşmasına] hizmet etmiştir.
Muharrirler hayatın nasıl kirli yapraklarını
açmışlarsa ressamlar ve hele heykeltıraşlar en gizli
serair-i hüsn ü anın [güzelliğin sırlarının] inkişaf ve
tecsimine [canlandırılmasına] çalışmışlardır . . .
Filhakika aşk, o hiss-i ulvi kalpte bir güneş haliyle
yükseldi mi, bu dört nevi sanattan birine meyil hasıl
edilir. . . Musiki, edebiyat, resim sıra ile gelir.
Makamata [makamlara] vakıf olmayan bir hezar-ı
nalekar [inleyen bülbül] kesilir; cüzi bir kavaid-i
lisana vakıf olan mensur veya manzum şiir yazmak
ister, eline geçirdiği bir kalem parçası ile dilşikarını
[gönül avcılığını] tersime [resmetmeye] uğraşır.
Heykeltıraşlığın külfeti olmasa ona da salik olanlar
[yönelenler] elbet daha çokça bulunurdu. İnsanlar
hissiyatına, arzusuna, temayülatına tabi olarak
[uyarak] bir mesleğe [sanat akımına] süluk ederse
[yönelirse] sebat etmek şartı ile zaruri olarak tabi
olduğundan ziyade [daha çok] muvaffakiyet ihraz
[elde] eder, edebilir. Bunun içindir ki müncezip
[tutkun] kalplerde zuhuru tabii olan meyliyatı
epeyce tetkik ederek şerh ve takrir, tersim ve tecsim­
i hissiyat hususlarından birine hasr-ı meşagil
etmelidir [vaktini hasretmelidir].
Hiç olmazsa tabiatın tevem [ikiz] yarattığı yalnız
ikisine vakf-ı mesai eylemelidir. Müntesibini
[sanatçılar] için sanat asıl ve aksamı [dalları]
fürudur [ikincildir]. Şiir ile musiki, resim ile
heykeltıraşi tevemdir [ikizdir], bu cihet nazar-ı
dikkatden dfır [uzak] tutulmamalıdır ki füruat-ı
mütebayineye [birbiriyle zıt olan sanat dallarına]
tabiyede [yönelmekle] zaaf-ı sanat vukua gelmesin.
Hatta musikide, sanat-ı tersimde bile füruat
[çeşitlenme], hem de zatlarına mahsus füruat vardır
ki hakiki bir sanatkar olmak isteyenler bu kaziye-i
mühimmeye [önemli meseleye] dikkat eylemelidir.
Nasıl ki keman, ut, kanuna birden başlamak üçünün
de akim [eksik] kalmasını mucip [neden] olur,
karakalem, yağlı ve suluboyayı da yapmaya
kalkışmak üçünün de terakkisine sedd-i mümanaat
[set, engel hattı] çekmek demektir. Kuva-yı dimağiye r93
de inşia b ettikçe [bütünlükten uzaklaştıkça] zafiyet
kesp eder, bir amil olur, fakat kemale
[olgunlaşmaya] hadim [yarayan] bir müessir
olmaktan uzak düşer. . .
Şunu da kaydedelim k i nazım-ı hissiyat [hislerin
düzenleyicisi] olan dimağın vesayetinden hiss-i
sevdakari mahrum kalırsa o zaman aşk marazi,
behimi [hayvani] bir hal alır, ihtiras devresi başlar.
lhtirasat ise sanayi-i nefise değil, asar-ı sefile hasıl
eyler. Muhteris bir aşk, ruhen sukutu [düşüşü]
mucip [neden] olur. Her şeyde olduğu gibi itidali
muhafaza edebilen kalpler muhit-i sanat içinde bir
nefha-i teselli [teselli esintisi], bir şime-i lezzet
duyarak, kuva-yı hissiyelerinin faaliyetini efkar
[düşünceler] ile tevhit ederek [birleştirerek] lezaiz-i
aşk içinde semere-i sanatı hasıl etmeye çalışırlar. Bu
 "Çini kandiller " Arap medeniyet-i kadimesinden: lslam 'da ihmal edilmiş
bir sanat-ı nefisenin yabancı ellerde mahfuz asarı

aşk, insanı mesut eyler, şöhret ve şan iktisabını
[kazanmayı] tekeffül eder [sağlar]. Ressamların,
şairlerin tarih-i hayatı tetkik edilirse onların bir
devre-i sevdası vardır ki ancak serair-i sanat [sanatın
sırları] o devrede tecelliye başlamıştır, sanatkar en
iyi neşidelerini o devirde bestelemiştir, ressam en
tabii, en zihayat [canlı] tablolarını mevkuf-ı kalb
[tutkun] olduğu o demlerde karalamıştır. . .
Her aşkın mebdei buhran ile başlar. Sanayi-i
nefiseye müntesip gençlerde bu buhran bir müddet
sanata biganeliği [ilgisizliği] tevlit edebilir
[doğurabilir] . Efkarın hissiyata galebesi temin
edilmedikçe tarik-i itidale [itidal yoluna] ircaı
217
[dönmesi] kabil olamayan bu sevda-yı ateşin o
zaman bir mihrab-ı sanat olur, ruhu yakar, kavurur.
Öyle hengamda [zamanlarda] metin bir azim ile
sanata müdavemet-i emin olmalıdır [güveni
sürmelidir] ki aşkı daire-i itidalde müstakır [kararlı] I94
kılar. Aşk-ı harici yerine dahili bir aşk-ı sanat zuhur
eyler. Sevdavi kalpler kuvve-i hissiye ve
hayaliyelerini bu vadiye sevke muktedir olabilirler
ise hakiki bir sanatkar olurlar.
Evet, bunun için büyük bir terbiye-i iradete [irade
terbiyesine] ihtiyaç derkardır [malumdur]. Fakat
buna malik olmayanlar zaten sanatkar olamazlar
ki . . .
 Arap medeniyet-i kadimesinden: Mazinin lslam 'da pek genç pek har [sıcak] yaşattığı sanatlardan maden
üzerine oyma ve kabartma hatlarla müzeyyen kandiller

Aşkın ne garip ilhamatı vardır: Bazen o kadar zarif,
rana ve müstesna bir halde saha-i vücuda çıkar ki
bu zade-i tabiatın sima-yı refinde [yüce simasında]
peri-i sanat pervaz ederken [uçarken] kendi bile
nazar-ı takdir ve sitayişle bakar, eser burada ibda
[yaratı] namını alır, zatına mahsus bir güzellik, bir
hususiyet ihraz ederek [göstererek] sanatkarı duçar-ı
hayret eyler [hayrete düşer]. Mahsul-i tabiatın bu
vaz-ı dilnişinine [güzelliği yaratmasına], eda-yı
bülendine, ruhu cezp hususunda neşrettiği ihtizazata
[ürpermelere] karşı kendi bile bir yabancılık duyar,
bu kimin eseri diye derin derin düşünür.
İşte burada mübdi [yenilik getiren] aşk, hem de ne
feyyaz bir aşktır. Şaheser hep böyle vecit içinde
yapılır, hep böyle amik [derin] bir tefekküre, imal-i
efkara ihtiyaç hasıl olmadan meydana gelir.
Sırf ruhun, kalbin tezahüratı arasından bir çağlayan
haliyle, fakat sessiz akarak vadi-i sanatda
harikanüma izler bırakılmasından hasıl olur ki
bunlar sanatkarı ila eyler [yüceltir].
Sanatkarı mertebe-i mükemmeliyete İsad eden
[yükselten] aşk olduğu gibi rehin-i zeval [yokluğa
rehin] eden de aşktır.
218
Ne zaman ki aşk, hiss-i şehvaniye inkılap eder
[dönüşür], zeval [son] muhakkaktır. Bu hiss-i sefil,
kuva-yı insaniyenin fevkalhad insırafını [geriye
çekilmesini] mucip olacağından muhakemata bir
durgunluk gelir. Hissiyatı azadeser [serbest] kalınca
kuvve-i muhayyilenin tecsim ettiği [canlandırdığı]
güzide, vakur, serair-i sanat üzerinde takdir ve
tetkik-i mahasine [güzelliğin takdir ve tetkikine] dair
tefekkürat değil, efal-i seyyieye [kötülük dolu
edimlere] ait tasavvurat meydan alır. Böyle bir hiss-i
sefil ile akademilere girilmez. Tabiatın en bedi
[benzersiz] eseri olan üryan ve billurin sineler, ziruh
statüler karşısında etüt yapılamaz. Iş müessirden
ziyade esere intikal eder, evvelce dediğimiz gibi bu
marazi halat [haller] terbiye-i hissiyatın fıkdanından
[yokluğundan] dolayı ruhen sukutu [düşüşü] mucip
olur.
Aşk muhayyeleye fazla bir kudret, karihaya
[düşünce gücüne] fazla bir cevdet [güzellik] vermesi
itibariyle mefkureyi [ideali] faaliyete, zekayı
cevvaliyete alıştırır. Sanatkar ibda edeceği
[yaratacağı] asarda [yapıtlarda] tabiiliği muhafaza
eder. Hele meshuru olduğu [büyüsüne kapıldığı]
 nigah-ı mahmura [mahmur
bakışlara] dair inikasasa tında
[yansıtmalarında, yaratılarında]
harikalar vücuda getirir.
Mademki aşk ile sanayi-i bedia
tevlidi kabildir, o halde
sevelim . . . Sevmekten insanları
men edecek hiçbir kuvvet,
hiçbir mania kainatta mevcut
olmamakla beraber, değil mi ki
sevilecek şey delail-i fikriye ve
mantıkiye ile muayyen olmayıp
I95 insan fikir ve iradesi
haricindekini seviyor ve
sevilecek şeyi sevmiyor, o halde
ruhun bu bir incizabıdır ki
kuva-yı mevcude-i insaniye
buna taalluk etmez ve insan
istediği zaman aşık olmaz . . . Ne
kadar sarf-ı kuvvet etse adi bir
sanatkar olur, fakat mütehassis
[duyarlı] kalpli iyi bir sanatkar
olamaz . . .
Bir nigar-ı füsunkar [büyüleyici
sevgili], bir nigah-ı haledar
[haleli bakış] ancak mütehassis
[duygulu] kalplerde yer
tutabilir. Muhabbet bir
tohumdur ki müstait [yeteneği
olan] kalplerde neşv ü nema
bulur [gelişip büyür].
Bir de öyle kalplerde mahasine,
nefaise meftuniyet için bir
istidat, bir meyelan vardır ki
birine kalben merbut [bağlı]
olsalar bile yine diğerlerine
alakadar bulunurlar. Evvelki ile sonrakiler mukayese bulundururlar [sevdalandırırlar], orada geniş geniş
edilir ve evvelkisini kalben sevmekle beraber
Arap medeniyet-i kadimesinden:
Tunçtan mamul nazarfirib
[göz alıcı] bir fener
kendilerinden, kendilerinin kalplerinde pinhan olan
sonrakilere de bigane [ilgisiz]
kalınamaz. Böylelikle her hüsün
[güzellik] kalb-i sanatkarda
derin bir iz bırakarak geçer.
Bu, zihayat mahasine [güzelliğe]
münhasır kalamayarak tabiatın
menazır-ı latifesi hatta mahasin­
i sairesi içinde bir temayül-i
ruhi tevlit eyler. Maaliye [yüce
duygu ve düşüncelere], nefaise,
mekarime [iyi ahlaka] dair
mevludat-ı fikriye [fikirlerin
doğuşu] husul bulur ve bunları
kudret-i sanatkarisi tavassutu
[aracılığı] ile taklit, ifham
edebildiğinden
[anla ta bildiğinden] dolayı
sanata aşık olur, aşk-ı sanat
kalbinde temerküz eder.
Nasıl sanatına aşık olmasın ki
mecruh [yaralı] ruhunun deva­
yı şifakarı sanattır, medar-ı
tesellisi sanattır.
Nigah-ı dikkat taharri-i
mahasine [güzelliği bulmaya]
masruf olduğu [harcandığı] için
serair-i hüsn Ü anı [güzelliğin
sırlarını] en iyi tetebbu edenler
[araştıranlar] de onlardır, desek
hata olmaz.
Üdeba [büyük yazarlar]
hissiyat-ı kalbiyelerini teşrih
etmek [çözümlemek] için
romanlarında eşhas-ı
muhayyeleyi [hayal mahsulü
kişileri] muaşaka tta

A rap medeniyet-i kadimesinden: Arap medeniyet-i kadimesinden: Şam-ı Şerif'te Esad

Bakır tepsi üzerine gümüş kakma tezyinat Paşa Konağı 'nın harem dairesi kabul salonunda bir
revzen-i sanat-ı numune

219
[gizlenen] sevdavi hissiyattan ve onun mevludat-ı
fikriyesinden [yarattığı düşüncelerden] bahsederler.
Alphonse Daudet'nin Saph s Goethe'nin
o' u,
Werther'i hep bu yolda, hem de ne hararetle
yazılmış eserlerdir.
Elhasıl aşksız sanat mertebe-i kemali bulamaz. Aşk,
saadet ve faziletin menbaı olduğu gibi elhan-ı aşk
[aşk nağmeleri] ile meşhun [dolu] bir dimağda
ilhamat ve tecelliyat-ı bedianın [güzelliğin esininin ve
tecellisinin görünür olmasının] makesidir
[yansımasıdır]. Yüksek eserlerin saha-i vücuda
gelmesi mütehassis [duygulu] bir kalbe, mütefekkir
[düşünen] bir dimağa nasip olmuş şeylerdendir. Aşk
ise insanı hem mütehassis, hem mütefekkir kılar.
Muhabbet hangi kalpte doğarsa saçtığı envar-ı hayat
[hayat ışığı] oradan zulmetleri [karanlıkları] def
eder, orada musirrane [inatla] düşünmeye bir hahiş
[arzu], iştiyakla [şevkle] memzuc [karışık], mahasine
karşı bir meyelan hasıl eyler. Dimağ hakaik-i eşyayı
idrak için iktisab-ı kuvvet eder, münevver dimağın
mahsulü de har [sıcak] ve samimi ve o derece nevvar
[nurlu] ve müteali [yüce] olur. Eserde ulviyet-i ruh
[ruh yüceliği] tecelli eder, bunun içindir ki aşk ruh-ı
sanatdır. Elverir ki sanatkarda metin bir terbiye-i
iradet mevcut bulunsun. Zira sahne-i hayatın bir
cüzü olan saha-i sanatda bu olmadıkça hiçbir
muvaffakiyete destres olmak [ulaşmak] imkanı insan
için kabil değildir.
1 6 Mart 329 [1 91 3], Kadıköy
Kahramanzade
Ahmed Ferid

lslam 'ın resim ve hattaki ibdaatından [yaratı/arından]: Tunçtan mamul bir masanın gümüş kakmalı sathı

Hatt-ı kufinin esami-i mübarekeyi cami bir hüsn-i mesnuu

220
 M ÜTALAA-İ TAR İ H İYE

D EVR- İ TEC E D D Ü D VE SANAYİ - İ NEF İ S E 1

2 kıymettar hayatını - maatteessüf - böyle bütün
196 Kurun-1 ahirenin üç deha-yı sanatı
Leonard de Vinci, Michel-Ange, Raphael
Bizzat felsefe-i sanat ve asar-ı sanatkarane ruha en
yüksek, en vecdengiz şiir ve zevki ilham etmekle
beraber sanat evladının hayat ve sergüzeştlerinin de
ayrıca bir şiiri olduğu ve bunları tetkik ve
mütalaadan ruhun zevk duyduğu kabil-i inkar
değildir. Bir sanatkarın yazmak, çizmek veyahut
yontmak için mülhem olduğu [esinlendiği]
dakikalardaki ruhi heyecanlarında yaşadığı iklimin,
muhitin, daha samimi olarak hususiyet-i hayatının
pek bariz ve derin eserleri [izleri], intibaları vardır.
Biz bu makalemizde, devr-i teceddüdün
[Rönesans'ın] en meşhur birkaç sanatkarının
tafsilatı ile, samimiyetiyle, şiiriyle yazamayacağız.
Yalnız o asırların hayat-ı sanatkaraneye bahşeylediği
mevkii, o devir sanatkarların tarz-ı mesaileriyle
ahval-i umumiyelerini göstermeye çalışacağız. On
beşinci asr-ı miladinin nısf-ı ahirinden [son
yarısından] on altıncı asr-ı miladinin nısf-ı ahirine
kadar ( 1 452-1 564) geçen yüz on iki senelik bir
müddet zarfında en meşhur bir iki ressam ile bir
heykeltıraşı yetişmiştir. Bunlar, yani Leonard de
Vinci ve Michel-Ange ile beraber Raphael devr-i 197
teceddüd [Rönesans] deha-yı sanatkaranesinin en
yüksek mümessillerindendir.
Lfonard de Vinci - Lfonard 1452'de Vinci'de
doğmuştur. Floransa zenginlerinden olan pederinin
1 Makalenin tarihi kısımları Seignobos'un kitabından alınmıştır.

lslam 'ın sanat-ı teclidde [cilt sanatında] gösterdiği bir kelam-ı kadim mahfazası

22 1
 Vinci'de bir şatosu vardı. Lfonard güzel, nazik silinmiştir. Bunun bugün eski haline ircaı ve yeniden
evsaf-ı memduhaya [övülecek vasıflara] malik bir tersimi müteassirdir [güçtür].
genç oldu. Çizgi çizer, resim yapar, iyi ata biner, Lfonard birkaç seneden beri Dükten maaş
beyitler yazar, musiki parçaları besteler, hendese alamıyordu. Halbuki kendisinin maaş ile istihdam ıı
[geometri] ve makine bilirdi. Yaşamak için eylediği iki muavini vardı. Bu sıralarda ( 1499)
çalışmaya muhtaç değildi. Fakat resmi sevdiğinden Fransız ordusu Milano'yu istila etti. Lfonard da
bir ressamın yanına çıraklığa girdi ve yirmi yaşında şehirden şehre giderek serseriyane dolaşmaya
Floransa ressamlar loncasına intisap etti [katıldı]. başladı. Sonra mühendis sıfatı ile Dük Cesar
Bilahare Lodovic Sforza'nın hizmetine girerek Borgia'nın hizmetine dahil oldu. ltalya'nın
Milano'da yerleşti. Düke yazdığı bir mektupta merkezinde bulunan ve tahkime elverişli olan
bildiği şeyleri şöylece tadat ediyordu [sayıyordu] : mevakiin [yerlerin] esbab-ı müdafaasını [savunma
"Hafif köprüler inşa etmek, düşman köprülerini planlarını] hazırladı. Badehu [daha sonra]
yakmak, istihkam tahribi, taş gülle endahtına Floransa 'ya döndü.
[atışına] mahsus toplar ve cephane arabaları imal Floransa hükümeti meclis salonunun duvarlarına
etmek, tahtelarz [yeraltında] lağım ve yollar açmak, memleketin muzafferiyatını [zaferlerini] musavver
mebani [binalar] inşaatını sevk ve idare eylemek, [betimleyen] resimler yaptırma ya karar vermişti.
heykel ve resim yapmak. " Filhakika Lfonard Lfonard bunların bir kısmının tersimine
temeddüh etmiyordu [böbürlenmiyordu]. Çünkü [resimlenmesine] memur edildi. Bunun üzerine
tablolardan başka, makineye, askeri mühendisliğe ve ressam vekayi-i tarihiyeyi [tarihi olayları) uzun
fünun-ı tabiiyeye müteallik [ilişkin] - ihtiraat uzadıya mütalaa etti, gösterilecek sahneleri düşündü
rbuluşları] ve tasavvuratını [tasarımlarını) musavver ve çizdi, atları etüt yaptı, sonra işe başladı. Bu resmi
[tasvir eden] resimleri havi [içeren] - birçok yazılar sıcak balmumu ile yapmak istediyse de muvaffak
bırakmıştır. Leonard bu yazılarında öyle keşfiyat ve olamadı. Ceviz yağı kullandı. Bu da hoşuna
ihtiraattan bahsetmiştir ki bunlar ancak fi yevmina gitmediğinden nihayet sıkıldı ve usandı, Roma 'ya
haza [günümüzde] tatbik ve icra olunmaktadır. giderek Papanın hizmetine dahil oldu. Arasıra
Lfonard pek müşkülpesent ve birçok şeylere Floransa 'ya gelirdi.
müteşebbis olduğundan netice-i matlubeyi [istenen Louvre Müzesinden sirkat edilen [çalınan) " La
sonucu) elde edemiyor, işi nihayete vardıramıyordu. ]oconde" namı ile maruf [bilinen] Mona Lisa'nın
Dük, Leonard'a selefi Sforza'nın atlı heykeliyle meşhur portresini bundan sonra yapmıştır. Bunun
müzeyyen bir abide yapmasını emretti. Lfonard için dört sene çalıştı. Poz esnasında modelini
bunun için on altı sene çalıştı ve ikmal edemedi. Dük sıkmamak için muzika çaldırır veyahut soytarı ve
ressamı mimar sıfatı ile mebani [binalar] inşasında komikler bulundururdu. Yaptığı çehreye, yalnız
da istihdam ederdi. Balolar, ziyafetler, eğlenceler Lfonard 'ın resimlerinde görülen bir tebessüm,
tertip edileceği zaman Lfonard kostüm, tak vesaire "insani olmaktan ziyade lahuti " [ilahi] bir tebessüm
I98 numuneleri çizer ve yapardı. Bunlara mukabil Dük vermişti. Mona Lisa 'nın esrarengiz tebessümü, gayri
sanatkara peşin para vermezdi. kabil-i hal [anlaşılması mümkün olmayan] bir fikirle
Milano manastırlarından birinin rahipleri yemek mahmul [yüklü] nazarı önünde insan müteessir ve
salonlarının duvarına Saint Cene 'in2 tersimini şaşkın kalır. Tenin gül rengi solmuş, bozulmuş
Lfonard'a havale ettiler. Duvar dokuz metre tul olduğundan tablo bugün yeniliğindeki gibi güzel
[uzunluk] ve dört buçuk metre irtifaında değildir.
[yüksekliğinde] olduğundan ressam bununla XII. Louis 1 509'da Milano'ya girdiği zaman
müddet-i medide [uzun süre] uğraştı. Ekseriya Lfonard, tak-ı zaferler, dekorasyonlar yaptı. Bu
sabahleyin erkenden iskelesinin üzerine çıkar ve sıralarda kendi tablolarına çalışmak için pek vakit
yiyip içmeyi unutarak gecelere kadar çalışırdı. Bazen bulamıyordu. Fakat taht-ı nezaretinde çalışan pek
resmin önünde el sürmeyerek, fakat derin bir hazz-ı çok talebesi vardı. Bunlar Lombarde Mektebi'ni
temaşa ve tefekkür içinde günler geçerdi. Bazen de vücuda getiriyorlardı. Müzelerde Lfonard 'a
birkaç fırça darbesini müteakip dururdu. Manastırın atfolunan birtakım tasavir-i mukaddese ve Hazreti
başrahibi sanatkarın bu suretle çalışmasından bir Meryem resimleri varsa da bunları talebesinin mi,
şey anlayamıyordu. Hatta Düke bile şikayet etti. yoksa kendisinin mi yaptığı tamamiyle taayyün
Tabloda Hazreti İsa, sofrada havariyunun etmemiştir [ortaya çıkmamıştır) . Pavie'ye girdiği
[havarilerinin] ortasında ve başını bir hale ile muhat zaman I. François'ya, Lfonard otomatik bir arslan
[çevrili] imiş gibi gösteren ziyadar bir pencere takdim etti. Bu arslan yürüyor, kralın önüne kadar
önünde görülüyordu. Havariyun her iki tarafta üçer geliyor ve geri dönüyordu. François, Lfonard'a
kişilik gruplarla oturmuş ve muhtelif vaz [duruş] ve "Kralın ressamı" unvanını verdi ve yüksek bir maaş
hareketlere malik idiler. 1. François bu resmi tahsis etti. Beraber Fransa 'ya götürdü. Lfonard
gördüğü zaman büyük bir hayret ve takdir izhar Fransa'da Amboise civarında bir küçük şatoda
etmiş [göstermiş] idi. Fakat duvar ratıp [nemli] ikamet etmiştir. Burada yaşadığı müddet esnasında
olduğundan François'nın dokunması ile tablo kuşların tayeranı [uçuşu] ile teşrih-i insani (kemikler,
adalat, asap, damarlar) hakkında fenni bahisler
2 Hazreti lsa'nın havariyunla [havarileriyle] ettiği son taam
kaleme almıştır. Lfonard birçok kadavralar açmış
[yemek]. [SoN AKŞAM YEMEC t ] i d i, aynı zamand a asar-ı sanat ve fenninden madud

222
 Sabit Paşa hattının bir tecelli-i revnakdarı [parlak örneği]
Kitabesi Ertuğrul Gazi Türbesi 'nde mahfuz kelam-ı kadimden merhum ressam Ahmed Bey
istinsahı [kopyalaması] ile tezeyyün etmiştir.

223
Hatt-ı Sami: Son asrın kıymetşinasan-ı istikbale bir tuhfe-i güzide-i mübarekesi

224
 olan [sayılan] resimlerinin ekserisi mahfuzdur.
1 5 1 9'da vefatı üzerine talebesinden biri kardaşlarına
yazdığı bir mektupta şöyle diyor: "Bir mislini daha
yaratmak tabiatın yed-i kudretinde olmayan bir
adamın vefatı herkese hüzün ve elem verir. . . "
Michel-Ange - 1475 'de doğmuş olan Michel-Ange
Buonarroti, Floransa senyörlerinden birinin oğludur.
Evvela Latin mektebine devam etti ise de bilahare
kendinde gördüğü istidat ve heves üzerine ressam
olmak arzusuna düştü. Önce pederi buna rıza
göstermedi. Fakat Michel-Ange'ın heves ve azmi
babasının muhalefetine galebe çalarak genç sanatkar
meşhur bir ressamın yanına çıraklığa girdi. Burada
üç sene kaldı. Ve tabiatı taklit ve tersim hususunda
gösterdiği istidad-ı harikulade ile herkesin nazar-ı
hayret ve tahsinini celp eyledi.
O zamanda Floransa'da icra-yı hükümet eden
Laurent de Medicis gençleri heykeltıraşlık
öğrenmeleri için konağına toplamıştı. Muallimi
Michel-Ange'ı da buraya gönderdi. Michel-Ange,
Medicis'in sarayında yaşadığı müddetçe menekşe
renginde bir manto giyinmiştir. On beş yaşında iken
mermerden bir ihtiyar Fon3 başı yaptı. Pek ihtiyar
olduğu halde dişlerinin tamam yapılmasındaki
hatayı Laurent kendisine ihtar etti, bunun üzerine
genç heykeltıraş bir diş söktü.
Laurent'ın vefatından sonra ( 1 492) Michel-Ange
pederinin nezdine avdet etti. O zaman mermerden
bir Herkül [Heraklitos] tıraş etti. Bundan sonra
Michel kudemayı [antik çağ sanatçılarını] taklide
başlamıştır. Bir aşk perisi heykelini o kadar
mükemmel taklit etmeye muvaffak olmuştu ki bunu
bulunmuş bir antika gibi satmayı düşündü.
Filhakika heykeli bir tacire, tacir de bir kardinale
sattı. Kardinalin Floransa 'ya gönderdiği bir sai
[casus] işi keşfettiyse de Michel' in maharet-i
sanatkaranesi hayret ve takdiri mucip olduğundan
hakkında cezaya kalkışılmayıp kendisi Roma'ya celp
edildi. Orada Michel-Ange Fransa sefirine La Pieta
ismindeki mermer grubu yaptı ki bunda Hazreti
Meryem'in, Hazreti Isa'nın cesed-i biruhunu
[ruhunu teslim etmiş cesedini] dizleri üzerinde
tuttuğu gösteriliyordu. Asl-ı halin aksi olarak güzel
görünsün diye Meryem'i genç yapmıştı.
Pederinin duçar-ı sefalet olması [sefalete düşmesi]
üzerine Michel-Ange Floransa'ya avdet [dönmek] ve
ailesini terfih [refaha kavuşturmak] için çalışmaya
203 mübaşeret etti [başladı] . Floransa hükümeti Michel'i
bir heykel, bir de meclis salonunun duvarlarından
biri üzerine resim yapmakla tavzif eyledi
[görevlendirdi] . Lfonard de Vinci başka bir duvar
üzerinde çalışıyordu. Michel bu resmi yapmadı.
Sonra Papa II. Julius, lahdini yaptırmak için
Michel'i Roma'ya celp etti. Michel kırktan ziyade
figürü havi [içeren] iki katlı muhteşem bir lahit
yapmak istiyordu. Fakat Papanın mermer için bir
para bile vermeyeceğini anlayınca ümitsiz evine
avdet etti. Ne varsa sattı savdı ve Roma'dan çıktı.
Papa arkasından sailer [haberciler] ve mektuplar
3 Faune: Romalıların mevhum kır ilahı.
225
gönderdiyse de Michel bunlara cevap vermedi.
Bunun üzerine Papa firarinin gönderilmesini
Floransa hükümetinden talep eyledi, duçar-ı tazyik
[baskı altında] olan Michel nihayet Papanın yanına
gitti. Bir sene Papanın heykelini yapmakla uğraştı.
Sonra Sistine Kilisesi'nin tavanlarına resim yapmak
emrini aldı. Michel istemeyerek buna dört sene
çalıştı. "Ben asıl yerimde kullanılmıyorum, ressam
değilim," diyordu. Bütün gün iskele üzerinde, başı
bükük çalışmaktan yorulur ve usanırdı. Köşelere
peygamberlerle kahinleri, orta yere Tevrat
sahnelerinde "hilkat" ile başlayan bir seriyi teressüm
etti [resmetti] .
I L Julius'un vefatı üzerine yeni Papa ve X . Leo'nun
Floransa'da Michel-Ange ile arkadaşlığı olduğundan
sanatkarı mimar sıfatı ile yanına aldı. II. Julius'un
varisleri bu ölen Papanın lahdini Michel'e tekrar
sipariş ettiler. Heykeltıraş, lahdi on sene nihayetinde
teslim etmek için uğraştıysa da iş pek ağır
gittiğinden lahdin pek küçük bir kısmını ancak
yapabildi.
X. Leo'nun halefi VL Adrian sanayi-i nefise ile asla
alakadar olmadı. Medicis'lerden YIL Clemens,
Michel-Ange'ı kendisine dost ittihaz etmiş ve
maaşını muntazaman vermeye başlamıştı. Fakat II.
Julius'un lahdi elan [halen] bitmediğinden varisleri
Michel aleyhinde ikame-i davaya [dava açmaya]
kalkıştılar. Bunun üzerine Michel peşinen aldığı bir
meblağı kamilen iade etti. Roma Şarlken'in [Charles
IV] ordusu tarafından tahrip edildikten sonra
Michel-Ange Floransa' ya geldi ve istihkama t nazırı
tayin olundu.
YIL Clemens' ın vefatından sonra Michel-Ange artık
Floransa'yı ebediyen terk etti. Yeni Papanın
hizmetine almak için yaptığı davet ve teklifi
reddeylediyse de gördüğü tazyik ve tehdit üzerine bu
hizmeti kabule mecbur oldu. Sistine Kilisesi'nin
duvarlarına "Son Hüküm" resmini yapmak için
sekiz sene çalıştı. Bu resimde amal-i saliha eshabmın
[dince makbul olan amel sahiplerinin] gökyüzüne
çıktıkları, günahkarların cehenneme indikleri
gösterilmiştir. Teşrifat nazırı resimdeki vücutların
çıplaklığına itiraz ettiğinden Michel günahkarlardan
birine nazırın çehresini vermiş, bu da Papanın
hoşuna gitmiştir.
Michel-Ange IL Julius'un lahdini nihayet bitirmiştir.
Bundan sonra sanatkar zengin olmuş birçok talebe
peyda etmiş idi. Sadegi [sadelik] içinde, külfetsiz ve
debdebesiz yaşamak adetinden ayrılmamıştır.
Hayatının sonuna kadar Roma Saint-Pierre
Kilisesi'nin mimarı sıfatı ile çalışmış ve seksen dokuz
yaşında vefat etmiştir ( 1 549). Floransa'da merasim
ve ihtifalat-ı azime [büyük anma törenleri] ile
defnolunmuştur.
Raphael - 1483 senesinde Urbino'da doğmuş olan
Raphael, eazze [aziz] tasvirleri yapan bir ressamın
oğlu idi. Pederi vefat ettiği zaman dokuz yaşında idi.
Vannucci isminde sahib-i şöhret bir ressamın yanına
çıraklığa girdi. Raphael Sen Viyerjler [Saint-Vierge]
[Madonna'lar] tersim eder ve model için kadın
bulamadığından arkadaşlarına bakardı. Sienna
şehrinde çalıştıktan sonra, o zamanlar ltalya 'nın en
güzel mebanisini [binalarını] havi olan Floransa'ya
gitti. Raphael birçok Hazreti Meryem resimleri ve
maskat-ı re'si [doğum yeri] olan Urbino'da hükümran
dük için " Saint-Georges" tablosunu yapmıştır.
Dükün vefatında Papa il. Julius, Raphael'i Roma'ya
celp ve hizmetine kabul eyledi. Papa yerleştiği yeni
dairenin duvarlarını tezyin etmek istiyordu.
Raphael, Stanza Salonundaki meşhur freskleri,
"duvar resimleri " yapmaya başladı. Şiir, felsefe,
adalet, hatt-ı mukaddes, Salamon'un hükmü, Adem
ve Havva sahnelerini tersim etti. Bunlara üç sene
çalıştı. Bundan sonra diğer bir salona büyük
sahneler tersim etti: Mahbesinden kurtulmuş Saint­
Pierre, Roma üzerine yürürken durdurulmuş
Atilla . . . II. Julius'un vefatında halefi X. Leo,
Raphael hakkında pek çok iltifat ve teveccüh ibraz
eyledi. " Raphael bir ressamdan ziyade bir prens gibi
yaşıyordu. " Fakat X. Leo, Raphael'e resim
yaptıracak yerde onu Saint-Pierre Kilisesi'ne mimar
tayin etti. Raphael Roman [Romalı] mimarı
Vitruvius'un asarını tercüme ettirerek tetkik ve
mütalaa eyledi. Roma'nın mebani-i atikasını [eski
yapılarını] tersim, ebadını mütalaa, enkaz bulmak
için hafriyat [kazılar] icra etmiştir. Sistine
226
Kilisesi'nin duvarları için yapılacak halıların
örneklerini çizdi. Halılar Brüksel'de yapılmıştır.
Ra phael' in Floransa' daki bir manastır için yaptığı
Hazreti Meryem resmi pek meşhurdur. Bu tablo
elyevm Dresden Müzesindedir. Raphael Papa X.
Leo'nun ve daha birçok saray halkının portrelerini
yapmıştır. Papanın emriyle Fransa kralı için bir
"Saint-Michel" ve bir "Saint-Camille" yapmıştır. Bu
tablolar elyevm Louvre Müzesindedir. Her taraftan
ecnebi prensler Raphael'e tablolar sipariş ederlerdi.
Raphael bunları hep talebesine yaptırır ve kendisi
ancak bir iki fırça vurabilirdi. Vatikan'ın harici
galerileri Ra phael' in nezareti altında talebesi
tarafından tersim ve tezyin edilmiştir. Kesret-i say ve
iştigalden [aşırı çalışma ve meşguliyetten] Raphael
melankolik olmuştu. Daha otuz yedi yaşında iken
sıtmadan vefat etmiştir ( 1 520). Birçok tablolar,
duvar resimleri (freskler) terk etmiştir ki bunların
hepsi ltalyan ressamlığının şaheserleridir. Papa saray
halkına matem tutturdu ve Raphael'i Panthfon'a
defnettirdi.
1 5 Mart 1 33 0 {1 9 1 4]
Feyzi Uluğ

" PALETTE VÜCUDU ELZEM O LAN RENKLER İLE
BÜYÜK RESSAMLARIN İSTİMAL ETTİKLERİ RENKLERİN
ESAMİSİ, BOYALARIN YEKDİGERİYLE İMTİZACINDAN
MÜTEVELLİT TEGAYÜRAT, YAGLAR VE TESİRİ"
HAKKINDA MALUMAT ARZU EDEN GENÇ ARTİSTE
On dördüncü nüshadan mabat
Noir d'ivoire - Fildişi siyahı
Fildişi siyahı tesmiye edilen [adı verilen] bu siyah
renk izam-ı hayvaniyi [hayvan kemiklerini], ezcümle
geyik boynuz ve kemiklerini kapalı toprak kaplar
204 derununda [içinde] yakarak kömür haline bilifrağ
[getirilerek] istihsal edilir. Fildişi siyahı geç kurur bir
renktir. Gümüş beyazı ile karışırsa hafif sarıya
meyyal inci kırı bir renk meydana gelir. Bazı
peyzajistler semanın bulutlarında ve derinliklerinde
istimalini [kullanmayı] haiz görürler. Mamafih
figürde vücud-ı beşere ait tonların aksam-ı
şeffafisinde istimali [kullanımı] derkar [bilinen] bir
renktir. Ta ban şeffaf ve glasiye elverişlidir.
Siyahların daha enva-ı muhtelifesi mevcut ise de
şayeste-i istimal [kullanmaya uygun] olanlarını
zikredeceğiz:
Noir de vigne - Asma siyahı
Noir de peche - Şeftali siyahı
Bu siyahlar asma çubukları ile şeftali ve kayısı
çekirdeklerinin yine kapalı kaplar derununda
bilihrak [yakılarak] kömüründen istihsal edilen
siyahlardır. Ehemmiyetli, ince çalışılacak eserlerde
şayan-ı tavsiyedirler. Fildişi siyahına nazaran çabuk
kurumakla beraber latif bir tona da maliktirler.
Asma siyahı gümüş beyazı ile karışırsa hafif gümüşi
bir siyahlık, şeftali siyahı da "füzen" tonuna
1
müşabih [benzer] şeffaf ve güzel bir ton husule
getirirler. Velhasıl bu iki siyahlar şayan-ı
tavsiyedirler. Bir de brun de Bruxelles - Brüksel
esmeri namı ile kemiklerin daha az yakılması ile
istihsal edilen renk vardır ki gayet sıcak, esmer,
1 namları ile birtakım ateşin kırmızılar teşaub etmiştir
müstakil bir tondur. Beyaz ile karışırsa yanık
esmerimsi bir ton meydana getirir. Siyahların
madeni olanlarını istimalden içtinap etmek
[kaçınmak] eserinin temadi-i taravetini [tazeliğinin
sürmesini] arzu edenler için elzemdir.
Laque de garance 1
Pek eski zamanlarda tanınmış olan garans [garance]
kırmızısı şimali [kuzey] Hollanda' da yetiştirilen
nebatın köklerinden çıkarılırdı. Fakat suni olarak
bilkimya [kimyasal olarak] istihsaline muvaffakiyet
hasıl olduktan sonra hakiki garans kırmızıları yerine
suni kırmızılar kaim olmaya [geçmeye] başlamıştır.
Hakiki "garans" kırmızısı sunisinden renk cihetiyle
fark olunur. Hakikisi açık gül kırmızısı rengindedir.
Yağ ile karıştırdıktan sonra inikasat-ı madeniye
[madeni akisler] tevlit etmeksizin [doğurmaksızın]
frenküzümü dondurması rengini verir. Ziya
1 Laque - Hind-i Şarki'de eşcardan [ağaçlardan] husule gelen
kabil-i inkisar [kırılabilir], şeffaf, kırmızı, sarımtırak bir madde-i
rarineciyedendir [reçineli maddelerdendir].
227
muvacehesinde [yöneldiğinde] hafifçe parlar. Sarı, "
esmer renkler yakınında bulundukça daha parlak
kırmızı gül şaşaası ile kendini gösterir.
"Garans" glaside şeffafiyet ve derinlik tevlit eden bir
renk olduğu gibi gümüş beyazı ile karıştırılırsa
parlak kırmızı bir yakut taşı tonu da verir. Suni
garans kırmızısı beyazla ihtilatında [karışımında]
menekşe moruna karib [yakın] donuk tesirsiz bir
kırmızı husule getirir.
Resimde bu kırmızılar pek yalnız olarak
kullanılmazlar. Çünkü kuruması pek geçtir, hele
çatlama mahzuru bulunduğundan esasen yağlı olan
bu kırmızılara ayrıca yağ ilavesinden ihtiraz
edilmelidir [sakınılmalıdır]. Garans kırmızıları koyu
- foncee, açık - clair ve carmin de garance gibi
birtakım kırmızılara da ayrılmıştır. Bunlar her boya
ile karışabilirler. Garansların figürde, peyzajda
hizmeti büyüktür. Yalnız beyazlara iyi garanslar
intihap edilmesi [seçilmesi] şarttır. Bu kırmızılar
güneşe mukavemet edemezler.
Vermillon Zencefre kırmızısı
Zencefre kırmızısı Ispanya'da cıva madenleri
civarında gayet ateşin kırmızı billurlar halinde
keşfedilmiş ve eski Romalılar minium tesmiye ederek
[adını vererek] kullanmışlardır.
1 6 8 7'de Schulz tarafından bissanaa [endüstriyel
olarak] imal edilerek ismine vermillon tesimiye
edilmiştir. Bu boyanın terkibinde kükürt ve civa
bulunduğundan antimauveine ve tutya [çinko]
madenlerinden gayrı maden mürekkebiyle tağşiş
edilince [karıştırılınca] kibrit [kükürt] madeni husule
getirerek esmerleşir. Bunun için yalnız tutya beyazı
ile karıştırılarak kullanılabilir.
Bu kırmızıdan:
Vermillon de Chin Çin kırmızısı
Vermillon de France Fransız kırmızısı
Vermillon d'Angleterre İngiliz kırmızısı
Vermillon de Hollande Hollanda kırmızısı
[üretilmiştir].
Laque de geranium - Itır çiçeği kırmızısı
Her ressamın paletinde görünmeyen bu kırmızıyı
çiçek ve yemiş resimleriyle iştigal edenlere tavsiye
edebiliriz. Çünkü ıtır çiçeği kırmızısı diğer
kırmızıların ihtilatı [karışımı] ile vücuda getirilemeyen
gayri kabil-i taklit [taklit edilemeyen] bir renktir.
Şeffafiyet hususunda yarım kaba çalışışlarda tesiri
büyüktür. Zencefre kırmızısı ile karışırsa gayet
nazarnüvaz [hoş] kırmızı bir ton hasıl eder. Yalnız
bunu da gümüş beyazından uzaklaştırmalı, onunla
karıştırmamalıdır, imtizac-ı kimyevi neticesi tedricen
rengini zayi ederek beyazdan başka eser kalmaz.
Ernest'in rivayetine nazaran bu kırmızının istimaliyle
haşhaş çiçeklerini tasvir eden bir ressamın tablosu
senelerce letafet-i levniyesini [renklerinin güzelliğini]
muhafaza etmiştir.
Mabadı var
 SANAYİ-İ NEFİ SE MEKTEB İ İÇİN
5 mirasyedi azamet-i fikriyesi gösteren tarihi bir
205 Muhteşem ağaçların sessiz sessiz elyaf-ı hayatiyesini
yiyen kurtlar gibi arkadaşımın da asab-ı
tahammülünü nameri [görülmez] hisler kemirmeye
başlamış olacak ki bu tesadüfümde onu La
Fontaine'in kamışı gibi dehrin [dünyanın] rüzgar-ı
sitemine serfüru edici [boyun eğdiren] eski feylesof
meslek-i mütevazıinden [alçakgönüllüğünden] biraz
uzaklaşmış gördüm. O gün, ilk Boğaziçi postasının
kimsesiz yan kamarasında dostum, fennin tedavide
izhar-ı acz ettiği marazı hastasında keşfetmiş bir
tabip teessürü ile bana anlatmaya başladı: "Evet,"
dedi. "Bizde lisanın musiki-i beyanı fikrin usul-i
tatbikatı ile ahenktar olmayınca sanayi-i nefise
tahsili notasız geçilen bir beste gibi suitaganniye
[kötü yorumlara] baziçe [oyuncak] olmaktan
kurtulamayacaktır." Refikim bu mukaddimesine
küçük bir vakfe-i sükun [susma arası] vererek
sigarasını yaktı ve devam etti: "Ben sizin gibi Paris,
Münih, Brüksel, Viyana sergilerini, mekteplerini
gezip görmedim. Garb'ın sanayi-i nefise
hususundaki terakkiyatını, fonograf kovanlarında
[plaklarında] mazbut [kayıtlı] ruhsuz opera parçaları
nevinden tablo reprodüksiyonları, matbu eserleriyle
tetkik edip anladım. Fakat Sofya'yı, o, asırlardan
mevrus [miras kalmış] tarih-i satvetimizi bir puşide-i
siyah-ı mağlubiyetle [yenilginin siyah örtüsüyle]
kefenleyerek eski zamanların mezar-ı nisyanına
defnedivermek isteyen Bulgarların sanayi-i nefise
mektebini, asarını bütün bir sene evvelki fecayie
şahit nazarlarımla gördüm. Oldukça bir nigah-ı
vukufdar [kavrayıcı bakış] ile onların ruh-ı
mesailerine nüfuz ederek anladım. Onun için
söyleyeceklerim ne naşinide [işitilmemiş] terakkilerin
vadi-i tekemmülünden toplanmış çiçekli fikirler, ne
de büyük bir felsefe-i tetkikin sahife-i mensiyesinden
[unutulmuş sayfalarından] alınmış hayalrüba
cümlelerdir.
Bunu eminim ki herkes, genç ihtiyar biraz mektep
görmüş, biraz fikri tenevvür etmişler küçük bir
dikkat-i vukuf sarf ederek bizdeki sanayi-i nefise
rehavetini anlayabilirler. Evet azizim, bir defa biz
senelerden beri Garb'ın şu namütenahi saha-i
keşfiyatda fersahlar kat eden kavafil-i ihtiraatını
[icatlar kervanını] sade bir iştiyak [heyecan]
dürbünü ile seyre dalmış kalmışız ve
yetişemeyeceğimize kati bir hiss-i itimadla karar
vererek derin bir mesti-i gaflet içinde seneler
geçirmişiz. Geçen sene bina-yı haysiyetimize düşen
bir saika-i felaketle gözümüzü açtığımız vakit yanı
başımızda Bulgar komşularımızın tozlu çarıklarını
çıkararak koşup ilerlediklerini, sanayi-i nefise
tahsilinde bizden oldukça uzaklaştıklarını gördük . . .
O h ! Mazi için bir şey söyleyemem. Onu
nasıyesindeki [alnındaki] gülünç hutut-ı
mağruranesi, lisanındaki kuru dava-yı azametiyle
tıpkı servetini istediği gibi israfa alışmış bir
228
karikatür olarak geçmeliyiz. Fakat şimdi zamanın
pişnigah-ı vukufumuzda teşhir ettiği bu karikatürle
beraber bir de asırların bize büyük bir tarih-i
ihtiyacı nasibe-i miras [miras payı] olarak tevdi edip
geçişi var? .. Bunun her sahifesi lakayt bir devrin
üful etmiş [sönmüş] zekaları, gayri mekşuf
[keşfedilmemiş] sanatları ile ağlayarak devam
ederken en son fasl-ı medeniyetimizin en zavallı bir
sahifesi de sanayi-i nefise tahsili ile başlıyor. Dikkat
ediyor musun? Zavallı sahifesi, diyorum. Çünkü
sanayi-i nefise denilince insan muhitinin en feyizkar
bir abide-i mübahatını [övünç anıtını] görmek ister,
dayesi [dadısı] maarif, nigehbanı [koruyucusu]
ekabir olan bir müessese-i irfanı göz önüne
getirerek memleketin mahsul-i dehasını sine-i
müşevvikinde toplamış bir de resim müzesi bilmek
arzu eder. Halbuki bizde sanayi-i nefise denilince,
otuz senedir bigane nazarları okşayarak iğfal edici,
içi boş, süslü bir mücevher kutusu ziyneti gösteren
bir mektep, sonra istidatları, zekaları, köylünün yol
tarifi kadar kısa bir an-ı muvasalatı [kavuşma
anını] tebşir [müjdeleme] ile başlanarak avdeti
[dönüşü] müstehil [mümkün olmayan] bir
yolculukla nihayet bıktıran bir tahsil hatıra gelir.
Yazık, pek yazık ki Hamdi Bey'in en har [ateşli] ve
müşfik teşviklerine muhtaç olduğu bir zamanda
öksüz bir çocuk hüznü ile Halil Bey'in yed-i
himayetine [koruyucu eline] terk edilen şu bedbaht
müessese- doğru söylemek lazım gelirse - yine ciddi
bir terakkiye, ciddi bir himayeye mazhar olamadı;
Halil Bey'in de beyanatı tatbikatına uymayan,
temposuz usuller dinletmeden, fazla olarak mektebi
melül ve mahzun, hasta ve biümid [ümitsiz] bir
halde eski ellere tevdi edip çekilmeden ibaret kaldı.
Şimdi sual ediyorum: Sanayi-i Nefise Mektebi otuz
senedir şu muhitte, şu tarz-ı himaye, şu tarz-ı
tedrisat ile hangi nihal-i marifeti yetiştirdi ise
göstersin. Sultaniye'nin resim muallim-i hazırı
Şevket Bey'i mi denilecek; hayır, ben bu vatanda
say-ı zatiyesiyle [kendi çabasıyla] yetişen beş on
sanatkarın en büyük hisse-i ibtihacını [sevinme
payını] öyle Osgan Efendi ile Mösyö Valeri'ye
bahşediverecek semihü 'l-efkar [cömert fikirli]
müsriflerden değilim. Şevket Bey isterse mahviyet
[tevazu] ibraz ederek [göstererek] bu zevatı sebeb-i
feyzi addetsin, bence onun bais-i feyzi camilerde bir
istiğrak-ı sanatla çalışarak romatizmalarla
kazandığı fırçasıdır, fırçasının mahsul-i bediidir.
Bizde Sanayi-i Nefise Mektebi henüz artist
yetiştiremediğinden başka, maatteessüf maarifimiz
de henüz kendi kendine yetişmiş sanatkarları teşvik
yolunu keşfedememiştir. Artık Osgan Efendi istediği
kadar, istediği nutukları vererek suni kongrelerde
musahhah [düzeltilmiş] tablolar teşhir ederek
mevkiini temin, maarifi de terakkiden emin kılmaya
sarf-ı mesai etsin ve isterse Halil Beyefendi'nin
infikakı [ayrılması] ile resim atölyelerini tam
 kozasına çekilmiş ipekböceği devre-i nevmine [uyku fırçasına, Bulgarlığın afahat-ı milliye ve tarihiyesini
dönemine] terk ederek mektebin eski itiyad-ı söylettikleri halde, mekteplerinin şimdiki usul-i
tedrisinde devamını tercih etsin. Fakat iyi bilmeli ki tedrisatına pek karışnrmayarak, yetişen Mitov'larla
sanatın, sanayi-i nefisenin medeni milletlerde terakki programları ihzar [hazırlamak] ve tatbikte
olduğu gibi bu memlekette de alayişe [gösterişe] devam ediyorlar. Biz her neden ise hala otuz senenin
aldanmayacak açılmış gözleri, sihr-i elvan ile otuz istidadını büyütememiş fırçalardan bir keramet­
boyanmayacak müdekkik [inceleyen] nazarları i tahsil bekleyerek istikbale milli artist yetişeceğini
mevcuttur. " Dostumun buraya kadar temadi eden ümit ediyoruz. Rica ederim, bana bu büyük
[süren] silsile-i şikayatı şimdi birden bir şelale muallimlerimizin Markvichka asar-ı mevcudesine
perişanlığı ile lisanından dökülerek beni ıslatmak müşabih [benzer] onda bir eserlerini gösterebilir
istiyordu. misin? İşte memleketimizde yetişmiş, Adada
"Hani," diyordu, "hani Istanbul'a gelince köşklere, Beyoğlu'nda apartmanlara, oldukça nüfuz
meşhudatını [gördüklerini], tetkikatını yazacak ve itibarlara sahip olmuş iki artist, otuz şu kadar
Bulgar sanayi-i nefise mektebi ile bizim mektebin sene Türk Sanayi-i Nefise Mektebi'ne muallimlik
nevakısını [eksiklerini] mukayese edecek, etmiş iki büyük profesör. Ne yapmışlar, safahat-ı
anlatacaktın; hani tecrübesine mağrur bir operatör milliyemizin kaç levha-i intibamı meydana
ciddiyetiyle, 'Bizde yanlış ameliyeler yüzünden koymuşlar . . . Azizim, biraz daha acı söylemek lazım
müzmin bir hal alan ceriha-i tedrisatın [öğrenimdeki gelirse bu memlekette henüz resim tahsili
yaraların] bir an evvel tedavisi elzem,' diyordun . . . " başlamamıştır. - Mimar kısmını da pek mazur
Arkadaşım, dudaklarından dökülen acı bir tutmazsam da tenkidini erbabına terk ediyorum -
tebessüm-i istizah ile devam ederek, "Yoksa senin de resim böyle vesaitle ileri gitmez. Ressam, milli
bir dimağ-ı celilü'l-asrın [çağın büyük bilginlerinin, ressam böyle yetiştirilmez. Son sınıfına gelmiş bir
zihinlerinin] tensib-i zatiyesiyle [şahsen uygun efendi bir encadrement bir ensemble ne olduğunu
bulmasıyla] iştira olunacak [satın alınacak] Avrupa öğrenmez, hala muavvec [eğik], münhani [eğri]
kopyaların mı var? Bir muhit-i takdirden pek sessiz çizgilerle işi ebuşe [ebaucher] ederse bu cehalet o
bir cereyan-ı nezaketle akmasını beklediğin bir zekada değil, o zekayı, o istidadı o çıkmaz yollara
mecra-yı istifade mi temin ettin . . . " Bu söz, zihnimde sevk edenlerde, o servet-i fikriyenin israfına hizmet
yeniliğine rağmen unutulmuş bir hatıra-i seyahatin edenlerdedir. İstomp [sromp], sos, Crayons Conte
ifşasına bir zemin-i münasip ihzar ettiği için, modası geçeli yarım asır var. Sanayi-i Nefise
"Hayır," dedim ve izah ettim. Mektebi'ne gidiniz, hiç şüphesiz çarşaf kadar kağıtlar
Refikim kopya resimler iştirası [satın alınması] ile üzerinde Conte kalemlerle büyük desenler çalışanlar
galeri tezyini [donatmak] fikrine hayretlerle karışık göreceksiniz. Fakat günahtır. İnsanın gezdiği
bir teessüf savurduktan sonra yine başladı: "Burası yerlerden ziyade doğduğu memleketin beslendiği
bence en ziyade ıslahata, tetkik-i hesabata muhtaç toprağına karşı unutulmaz bir borcu vardır. Bu, iki
bir daireye benzer, çünkü senelerden beri maarifin üç musahhah [düzeltilmiş] tuval parçasına maliki yet
sarfiyat-ı maddiyesiyle vatanın iktisabat-ı maneviyesi için hazır çekilmiş bir fırçanın iadesini temenni
206 arasında bir tevazün [denge] gösterebildiğini edenlere pişdar [öncü] olmak değildir. Bugünkü
hatırlayamıyorum. Eğer Maarif Nezaret-i edilesi bu hakikat-ı tersim, bugünkü metotlar dünkü milletleri
mektebin hal-i sabıkında [eski halinde] devamına bugünkü artistleriyle iftihar ettiren programları
muvafakat ediyorsa, bence, koca bir müesseseyi üç terviçte [yaygınlaştırmakta] musir [ısrarlı] olmaktır.
beş kişinin ictihad-ı musirranesine [ısrar ettiği Resim, genç dimağların birdenbire kolaylıkla
kararlarına] feda etmiş olur. Osgan Efendi'ler, anlayamayacağı bir felsefe-i sanatdır. Serbest bir
Mösyö Warnia'lar, Mösyö Valeri'lerle bu mekteb-i fırçanın reviş-i sihramizini [sihirli yürüyüşünü]
ali hiçbir vakit bir Türk sanayi-i nefisesini temsil göstermek, bir kütle-i elvanın [renk kitlesinin]
edemez. Bu zevatın mazideki hizmetlerini inkar enmuzec-i ihtiramı [yeni örneklerini] seyrettirmek
etmem. Mamafih profesörlüklerinde de düşünürüm. resim öğretmek değil, fikir öldürmek, nazarları
Osgan Efendi şayan-ı takdis bir sanatkar, Mösyö köreltmektir . . .
"

Valeri klasik metot sahibi bir artisttir. Eserleri Memurun "Beşiktaş'a çıkan! " nida-yı ikazı
Müzemizi tezyin edecek iki sahib-i hünerdirler. Lakin dostumun daha temadisine emin olduğum itirazat-ı
bu memleketin evlatlarına sanayi-i nefiseyi, milli muhikkine mecburi bir hatime [son] çekmişti. Şimdi
sanayi-i nefiseyi telkin edecek iki muallim değildirler. elimi sıkarak ayrılırken ilave ediyordu:
Bunu bütün mevcudatımla münkirim [inkar ederim]. "Mecmuanızın bu hususta sahte nezaketleri bertaraf
Esasen artist olmak muallim olmayı intaç etmez ederek doğru ve samimi fikirlerle sanayi-i nefise
[kapsamaz] . Bu, bizce yanlış anlaşılmış bir fikirdir. tamim ve intişarına pek büyük hizmetleri beklenir.
Alelhusus [özellikle] bir milletin sanayi-i nefise İstikbale hazırlanan milletler için münevver bir
müessesesine profesör olacak zat, o milletin terbiye-i şehrah-ı terakki [ilerleme yolu] ihzarında
fikriye ve hissiyesiyle perverde olmuş [beslenmiş], [hazırlığında] kırılacak hatır ve gönüller pek hesap
ananat-ı tarihiye ve sınaiyesinde derin bir vukuf-ı edilmez, anlarsınız ya . . . "
malumat ile yetişmiş, muktedir fırçası ile milli eserler
meydana getirmiş olmalıdır. Bulgarlar Çehli [Çek
asıllı] "Markvichka "nın [Mrkvicka] fikrine, ruhuna, 1 5 Mart 330 {1 9 1 4]

229
 R E S S AM LARA D A İ R
elvanın [renklerin] büyük bir rol oynadığı görülürse
de bir hesap neticesi bütün elvan-ı mevcudenin
üssülesası üç maddenin iştirakinden ibaret olduğu
anlaşılır ki bunlar da " l'argile" killi toprak, " fes sels
metafiques emlah-ı madeni [madeni tuzlar], fes
-

teintures vegetafes - nebati boyadır. tık ressamlar

levn-i tabiiyesiyle istimale [kullanmaya] başladıkları
Vibert, Ernest Hareux, Libonis, Cassagne bu mevadd-ı mülevvinede [boyar maddelerde]
asarından hülasa metanet-i matlube [istenen dayanıklılığı] temin
edememişlerde de ihbarat-ı tarihiyeye göre sonra
I sonra boyalara bir nevi zamk karıştırmak suretiyle
eserlerinin taravet-i tersimini muhafaza
Sanayi-i nefisenin safahat-ı terakkiyatı hususunda edebilmişlerdir. Eski Mısırlıların bıraktıkları
tetkikat-ı hükmiyanede bulunan erbab-ı ihtisas, mumyalarda iptidai resimlerin pek çok
resmin tarih-i kabul ve tatbikine dair bast ettikleri numunelerine tesadüf edilmiştir. Bu asar-ı mekşufe
[anlattıkları] mütalaat-ı fenniye, irae eyledikleri [keşfedilmiş eserler] sayesinde boyaların zamk ile
delail-i maddiye sayesinde dünyanın en eski ve en karıştırılarak kullanıldığı tezahür ettiği gibi tesirat-ı
birinci sanatı olduğunda şüphe bırakmamışlardır. havaiyeden [havanın etkilerinden] tabaka-i
Taine felsefesinin münekkid-i bülendi [büyük mülevvineyi [boyalı tabakayı] masun bulundurmak
eleştirmeni] ki Peladan, " Resim, insanlar taş [korumak] için erimiş balmumu ile tıla ettikleri
kovuklarında yaşadıkları devirlerde ilk ifade-i [cilaladıkları] de anlaşılmıştır. Boyalı kilin istimaline
tasvirlerini kayalar üzerine çizdikleri ilk krokilerle gelince, bu, elvanın kireç, Horasan mermer taşı
göstermişlerdir," diye beşerin ihtiyacat-ı ruhiyesini, parçaları ile karıştırılarak kullanılmasıdır ki tebellür
bedayie meylini silsile-i tetkikatı ile ispat ettiği gibi etmiş [billurlaşmış] tabakalarla mestur [kaplı]
heveskaran-ı sanata vesaya-yı fenniyede [bilimsel mozaik ve çini antikalar vücuda getirilen devrelere
tavsiyerlerde] bulunan Vibert de asar-ı güziştenin kadar yükselir. Eski Yunaniler zamanında yetişen
[geçmişteki eserlerin] amak-ı muzlim [karanlıkların ressamlar bu usul-i tersime pek itibar ve ehemmiyet
derin] nisyanına [unutulmuş yanlarına] kadar nüfuz vererek çalışmışlardır. Onlar, bir de toprakboyaları
ederek istikşafat-ı alimanesini [bilimsel inceleme ve ince toz haline ifrağ ederek [getirerek] balmumu ile
buluşlarını], "insanlar cemiyetiyle yaşamaya karıştırırlar ve biraz da reçine ilave ederek yumuşak
başladıkları zamanlar bir din, bir sanata sahip bir madde-i hamiriye [hamur, maya] halinde
oldular ki bunlardan sanat evvela resimle kendini kullanırlarmış. Ressam işleyeceği satıh üzerine bu
göstermiştir," mukaddime-i katiyesiyle [kati levn-i hamiriyi hararet vasıtası ile yayarak bir
ifadesiyle] teşhirde devam eder. Velhasıl tabaka vücuda getirdikten sonra hafifçe ısıtılmış bir
tarihnüvisanı [tarih yazıcıları] sanatın lisan-ı umumi (spatule) spatulanın diğer sivri ucu yardımı ile
-

olmak üzere kabul ettikleri şu asardide sanat-ı nefise tabaka-i mevcude üzerinde arzu ettiği resmi yapar,
taharriyat ve tetebbuat-ı arnika [derinlemesine bilahare çizginin konturu haricinde kalan aksam-ı
inceleme ve araştırmalar] neticesi bir usul-i ibtidai, zaideyi [fazla kısımları] kaldırarak yerine diğer bir
yani her tarafta aynı tarz-ı tatbik ile kendini tabaka-i mülevvine ilavesiyle böylece ameliyat-ı
gösterdiği anlaşılır. Mesela ilk insanlar avdan tersimiyesine devam edermiş. Truva Muharebesinde
207 avdetinde tesadüf ettikleri bir mahluk-ı acibi Yunan krallarını taşıyan gemilerin pruvasını tezyin
muhatabına tasvir ve izah için toprak veya taş eden resimlerin enkaz-ı metrukesi bu tarz sanatın
üzerine şeklini çizmekle yahut hayalinde tasavvur revaçyab [revaçta] olduğu zamana ait asar-ı
ettiği bir cismin tamami-i ihsası için onun şekl-i tarihiyedendir.
musavverini meydana getirmekle ifade-i meram Velhasıl resimde fırça istimalinin keşif ve tatbikine
ederlermiş ki bugün ufak bir tetkik neticesi hal-i gelinceye kadar ressamlık, fenn-i heykeltıraşi hemen
bedeviyetde [göçer olarak] yaşayan insanlarda henüz hemen aynı vadi-i mahdud dahilinde dolaşmış
bu tarz-ı ibtidai-i tersimin devam ettiği görülür. kalmış, sade elvan ile, sade ve kaba tarzdan
iptidai usul-i tersim tabiaten bir reng-i mahsusu olan ayrılamamıştır. Beşerin yed-i terbiyetine [eğitici
hamz-ı madeni [madeni tuzlar], killi toprak, bir de eline] geçen fırça, ilk devre-i tatbikinde icad-ı
nebatatın usaresinden mütehassıl [meydana gelen] mahasine [güzelliğin yaratılmasına] kadir bir lisan-ı
renklerden ibaretti. Bu renkler elde edildikten sonra beliği [açık dili], sanatın istidat ve kabiliyetini
istenilen eşya üzerine tersimi arzu edilen şekiller bir gösterince sanatkarlar boyaları da tetkik ve
değneğin veya parmak ianesiyle yapılırdı. İşte sanat-ı tetebbuda [araştırmada] bigane [ilgisiz] kalmayarak
tersimin bu vukuf-ı ibtidaisi bir kanun-ı tekemmüle elvanda [renklerde] derecat-ı ifade aramışlardır. Sıva
taban [uyarak] gittikçe eser-i terakki göstermeye üzerine nakış usulünün icat ve ihtiraı [buluşu] ile en
başlamış ve birçok usullerin müvellid-i zuhuru mühim vesaiti meydana çıkaran budur. Hakikaten
olmuştur. Gerçi bugün boya ile resimde muhtelif birinci tablolar namına layık asar-ı sanatkarane
230
 vücuda getirmiştir. Vibert, bu devir res�amlarının
istimal ettikleri mevadd-ı mülevvine erimiş
balmumu, reçine tutkalı ve kireç ile karıştırılmış bir
madde-i mülevvine-i hamiriyeden [renk hamuru
maddesinden] başka değildir, diyor. Ressam bu
madde-i hamiriyi [hamuru] " cauterium " tabir edilen
bir nevi kömürle dolu mangalın karşısında gezdirir
ve hararet tesiriyle bir mayi-i lüzuci [yapışkan sıvı]
haline getirerek kullanırmış. Fakat bugün bir keşf-i
sathi neticesi terakkiyatı küçük tariflerle geçilen eski
malzeme-i tersimiye pek şayan-ı tetkikdir. Tarih-i
imalinden asırlar geçtiği halde taravet-i levniyesini
muhafaza eden asar-ı nefise, ezcümle mebani-i
atikanın [tarihi binaların] harici duvarlarında
zamanın eyadi-i muhribine [tahripkar ellerine]
maruz, fakat her dem taze ve nefis bir eser-i sanat
gösteren bazı tezyinat-ı mimariye sanatkaran-ı
salifenin sanayi-i nefisede incelikle beraber nasıl bir
metanet-i cavidani [sonsuz dayanıklılık] teminine
hizmet ettiklerini bize pek açık bir surette ispat eder.
Asar-ı nefisenin temadi-i mevcudiyetine pek ziyade
ehemmiyet verilen zamanlardan mütevaris [miras
kalan] bir de enkaz-ı mahcere [gizlenmiş kalıntılar]
vardır. Bugünkü hafriyat neticesi elde edilen
mermerden mamul heykel parçalarında erbab-ı
tetkik eski sanatkarların heykellerini bir tabaka-i
mülevvine dolayısı ile tesirat-ı hariciyeden muhafaza
ettiklerini keşfetmişlerdir. Nebatatı taktir [damıtma]
ile istihsal edilen bir vernik cevheriyle münhal
[çözünen] reçineden husule getirilen bu madde-i
mülevvine eski ressamların gaye-i emellerine ne
suretle vasıl olduklarını gösterir.
1 88 9 Beynelmilel sergisinde teşhir edilen "lav"
parçası üzerindeki resim ise sanat-ı tersim
hakkındaki tarih-i mesainin hayretefza
muvaffakiyetler temin ettiğini mübeşşir [müjdeleyen]
bir eserdir. Şuraya kadar malumat-ı mücmele [özet
bilgiler] kabilinden izah ettiğimiz usul-i muhtelife-i
tersimi kurun-ı vustaya [ortaçağa] kadar devam
eder. Kurun-ı vustada boyaya balmumu karıştırmak
yerine yumurta karıştırmak taammüm etti
[yaygınlaştı] . Eski akaid [din] kitaplarının minyatür
resimler işlenmiş parşömen kaplarında, eşya-yı
mukaddese hıfzına mahsus sandık tahtalarında,
kilise duvarları ile, bazı maabidi [mabetleri] tezyin
eden üç satıhlı paravanalardaki resimler kuvve-i
zoS haliyeyi cami [içeren] yumurta sarısı ile reçineyi
muhtevi boyalardan vücuda getirilmiş asar-ı
nefisedendir.
Nihayet on beşinci asırla beraber yağlıboya da
kendini gösterdi. Fakat boyaya yağ karıştırmak
meselesi her ne kadar bir münakaşa-i tarihiyeye
sebebiyet vererek mesele-i keşfiye Van Eyck'e
atfolunmuşsa da Vibert bunun keşfini eşhas-ı
malumeye atıf ve isnat etmeyerek, hataya-yı fikriye
[yapılan hatalar] neticesiyle tatbik edildiğini
söylüyor. Filhakika gerek Van Eyck gerek biraderi
mesai-i keşfiyelerine, tatbikat-ı hususiyelerine
kimseyi iştirak ettirmedikleri asar-ı sairede [çeşitli
yapıtlarda] mezkurdur [belirtilir]. Mamafih Van
Eyck İtalya 'dan Bruges şehrine biraderiyle beraber
23 1
geldiği zaman henüz keşfedilmediğine kani oldukları
yağın başkaları tarafından tatbik olunduğunu
görmüşlerdi. Bu tarihte boyaya katılan yağa bazı
ressamlar nebatattan çıkardıkları bir cevher-i
lüzuciye [yapışkan maddeyi] de yağ namı vererek
karıştırıp kullanıyorlardı. Yumurta sarısındaki
mevadd-ı dühniyenin [yağlı maddelerin] istihracı
[çıkarılması, ayrıştırılması] henüz taammüm
edemediğinden [yaygınlaşmadığından] reçinelerle
yağlı verniklerin boyaya şeffafiyet ve bir zenginlik
verdiği görülerek istimal ediliyordu.
Bittabi Van Eyck terkib-i elvanı gayri mekşuf
[keşfedilmeden] devam ediyor, şüyu bulamıyordu
[yayılamıyordu]. Mamafih yağ isminin intişarı
sanatta bir teceddüd [yenilik] zuhura getirmişti.
Artık birçok ressamlar hususi tatbikatta devam
ederek birtakım yağlarla boyalarını ezerek
kullandılarsa da tablolarının taravetini, ilk letavet-i
levniyesini temdide [sürdürmeye] muvaffak
olamadılar. Fakat bazı büyük profesörler de Van
Eyck'in sırr-ı mektumunu [ketum sırrını] keşf-i
zatileri sayesinde tatbik ettikleri için onlar da
boyada yağ kullanılmasının kaşif-i hakikisi oldular.
1450'de Flaman ve Hollanda mektepleri yağlıboya
tarz-ı tersimini tatbik etmiş bulunuyorlardı. Kola ve
reçine ile boyalara yağ karıştırarak resim yapmak
adeti böylece bir asırdan ziyade devam etmiştir.
Flandra'da Otto Venius, Rubens bu usulde devam
ettiler. Rubens birinci tablolarını bu tarz-ı tersime
taban [uyarak] vücuda getirmiştir. Bilahare çok
boya ile resim yapmak usulü de başlamışsa da kola
ile tıla etmek [cilalamak] adeti terk edilememişti.
Rubens'den sonra sanatta bir inkıraz [çöküş] zuhura
[meydana] gelir. Ressamlar tarafından yağın
mebzulen [fazlaca] istimali bezlerin, panoların yağlı
birtakım mağşuş [karışık] mevad [maddeler] ile
sıvanması, bunlara bir de terebentin ( terebenthine)
ilavesi boyaların şeffafiyetini, sala betini
[dayanıklılığını] zayi ederek asarın müruruzamanla
harabiyetine sebebiyet vermiştir. On sekizinci ve on
dokuzuncu asırlardaki ihmal ve teseyyüp
[ihmalcilik] ve bütün eski tecarib [deneyimler] ve
keşfiyatın büsbütün nisyanına hizmet etmiş gibidir.
1 830'daki tarzlar her şeyi alt üst ederek birçok yeni
tarzların teşaubuna [çeşitlenmesine] saha-i tatbik
olmuşsa da hiçbirisinden netice-i matlube [istenen
sonuç] meydana gelmemiştir. Herkes, her ressam
"tarz-ı terkib"ini (formule) gizli tutarak hurafat
[hurafeler] hikayelerindeki alchimiste' !er tavrı
takınmakla kalmıştır.
Bir gün bu esrarengiz muhterilerden [icatçılardan]
birinin hırsızca atölyesine giren bir amatör, boya
çekmecesinden Apollon Plenski [?] mayi-i tayyar
[uçucu sıvı] . . . ilh [ve diğer] etiketleriyle
heveskarlarda hiss-i merak tevlit eden şişeleri
çalarak tablosunda istimal etmiş, fakat biraz sonra
kullandığı bu meçhul yağlar tesiriyle tablodaki
elvanın yanıp karardığını görünce onların da bisud
[yararsız] olduğu anlaşılmıştır.
Bugün ressamlıkta eski kıskançlık ihtiyacı
kalmamıştır. Esasen maddi kısmı ile iştigale
ressamların zamanı müsait olamayacağı da
şüphesizdir. Bütün edevat-ı tersimiye [resim
gereçlerinin] ihzarı [hazırlanması] fabrikalara terk
olunmuştur. Fakat fabrikadaki sanatkarlar,
kimyagerler de Vibert'in dediği gibi fikr-i ihtira ve
ticarete kapılarak mutantan [gösterişli] isimler
altında pomatlar, sigatifler, verniklerden fırçaya
varıncaya kadar levazımat-ı tersimiye meydana
döküyorlar sonra yeni artistler, heveskarlar bunları
düşünmeksizin, şüphe etmeksizin modaya riayetle
satın alıp kullanıyorlar. Halbuki bu, resim çalışacak
sanatkarlar için pek şayan-ı teemmül [etraflıca
düşünmeye değer] bir mesele teşkil eder. Her yenilik
bir moda tavsiye edebilirse bile her moda bir keşf-i
metin izhar edemez. Bunu sanatı tetkik ve tetebbu
etmiş ressamlar düşünmeli, yetişecek heveskarlara
irae-i tarik etmelidir [yol göstermelidir]. Müzelerin
aguş-ı kabulüne bin zahmetle toplanmış asar-ı nefise
gözden geçirilirse on yedinci asırdan evvel on beşinci
asrın metruka-ı bediasında elvanın taravet-i daimesi
insanı çok düşündürür ve o zaman en ziyade haraba
mahkum eserlerin yeni eserler olduğu ve olacağı pek
iyi anlaşılır. İşte Vibert son mütalaasında bu hatayı
yeni artistlerden ziyade eski artistlere de atfederek,
"Düşünemediler," diyor ve yenilerin şikayatına karşı
şikayetle mukabeleye devam etmeyeceğini izah
ederek bugünkü ilmin vesait-i keşfiyesiyle unutulmuş
ananatı [gelenekleri] taharri edeceğini
[araştıracağını], eslafın [seleflerin] kullandığı
boyaları etüdiye ederek eski tecrübelerden güzel bir
esas-ı tersim çıkabileceğini söylüyor.
Mabadı var

Müdür-i mesul
Ressam Asaf

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

232
 Y, l

l \)j l

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

[NUMARA 1 6)

Bu kere zat-ı şevketsimat-ı hazret-i padişahi tarafından Osmanlı - Fransız muhadenet-i kadimesini [eski
antlaşmasını] teyiden, zıyaına [kaybolması] mebni [nedeniyle] Fransa sefarethanesine ihda [hediye] edilen
cennetmekan Sultan Selim-i Salis [III. Selim] hazretlerinin tasvir-i kıymetdarlarıdır ki Sanayi-i Nefise
mezunlarından ve Mabeyn-i hümayun katiplerinden ressam İzzet B ey e bairade-i seniye [padişahın
'

buyruğuyla] istinsah ettirilmiştir [kopyalanmıştır].

işte bir sima-yı pak-i saltanat, şevket ve şefkatin enmuzec-i bedii [güzel örneği]! . . Milli bir k ıyafet-i
zisatvet ki sahib-i ali-tebarına, mümessil-i tacdarına karşı Osmanlı milletinin hiss-i şükran ve imtinanı
teceddüd ve terakkisi nispetinde mütezayit [artan] ve mütealidir.
 K I Z L AR I M I Z İ Ç İ N
TA B İ İ YAT- R E S İ M D E R S L E R İ N D E K İ E H E M M İ Y E T
zro iki sene evvel idi: Muallimlerinden bulunduğum
mektebin muktedir ve azum [azimli] , müteşebbis ve
sebatkar müdürü heyet-i talimiyemizin
[eğitimcilerimizin] huzur-ı halline [ huzuruna
halledilecek] bir mesele atmış ve her birimize de,
mantıki ve fenni olmak şartı ile, bu husustaki
bütün muhakemat ve maruzatımızı meydana
döküp saymak hürriyetini bahşetmişti. Esas-ı
mesele de idadiyemize [liselerimize] Alman Cadet
Mektebi tedrisatını kabul, adem-i kabul [kabul
etmeme] şıklarından birini ihtiyar etmek [seçmek]
idi.
O zaman ben Alman Cadet Mektebi tedrisatını
[öğrenimini], yalnız milliyete temas etmeyen
kısımlarını istisna etmek üzere, aynen kabul için ne
kadar har [ateşli] bir taraftari göstermiş idim. Hele o
programın ta rüştiye [ortaokul] birinci seneden
başlayan "ulum-ı tabiiye" [doğa bilimleri] derslerine
imrenmiş, bu gıptayı tevlit eden nokta-i nazarı
şöylece anlatmaya çalışmış idim:
Alman programında her şeyden evvel nazar-ı acizi
büyük bir iştiyak [şevk] ve telehhüf [ istek] ile celp
eden ulum-ı tabiiyedir. lnfilak-ı hürriyetle asker
idadiyeleri programına " ulum-ı tabiiye" girmiş iken,
bilinemez ki neden tart ve ihrac-ı muamele-i irticaiye
ve ceh ulanesine uğradı ? Emin olmalıdır ki eskiden
bizde en bol olan riyaziyecilikten [matematikçilikten]
katiyen bir istifade ve intifa edemeyişimizin
[yararlanamayışımızın] sebeb-i yeganesi riyaziyeye en
muhkem [ sağlam] istinadgah [dayanak] , en vasi
[geniş] zemin-i tatbik olan " ta biiyat"a hiç de
ehemmiyet vermemiş olmaklığımızdır. Marifet-i
diniyemizin bile esas-ı metini " Men arafe nefsehu"
[Kim kendini, nefsini bilirse] fermude-i
hakikatnümudu [hakikati gösteren buyrultusu] ile
"tabiiyat" iken ve kitab-ı mecidimizde bile yer yer
"tabiiyat" en vazıhü' l-meal [anlamı açık], en beliğü 'l­
makal " ayat-ı beyyinat-ı ilahiye" [apaçık ilahi ayetler,
işaretler] olmak üzere gösterilir iken ve bir çocuğa da
en evvel talim ve tedrisi lazım gelen mevad [bilgi ] , en
evvel ve en çok temasta bulunduğu haysiyetle, en
kolay idrak ve istifade edilebileceği tabiiyat iken bizde
en çok mühmel ve mensi [ihmal edilmiş ve unutulmuş]
kalan odur.
Ancak tabiiyattır ki hepimiz daima kendisi ile
doğrudan doğruya irtibat ve m ünasebette bulunuruz.
Bizi muhit olan [çevreleyen] ve hatta bizde hakim
bulunan tabiiyat değil midir?
Riyaziyeyi semeredar edecek, onun nasıl cihanşümul
ve velut [verimli] ve en kati ve müstakil bir ilm-i asil
olduğunu gösterecek tabiiyattır. Diyebilirim ki bugün
maddi ve manevi körlüğümüzün, topal lığımızın,
cılızlığımızın h ülasa bütün zava llıl ığımızın sebebi
234
tabiiyata, hilkate, ilahi sünnete karşı taşıdığımız
katmerli ve sınık [ kırık, perişan] cehil ve adavetimizdir
[düşmanlığımızdır] .
Velev ki pek mücmel [özet] bir surette olsun, bir
insan teşrih-i nebati, vezaifü 'l-aza-yı nebati, tasnif-i
nebati, teşrih-i hayvani, vezaifü ' l-aza-yı hayvani,
tasnif-i hayvaniye dair esaslı malumat ve vukufu
olmazsa kendini, kendi sıhhat ve afiyetini kendi gaye­
i hilkatini bilebilir m i ? Böylesine h ı fzıssıhha okutmak,
ahlak ve ruhtan bahis açmak için ne kadar
yorulmak . . . adeta kırk dereden su getirmek iktiza
eder [gerek ir] ! . .
Halbuki ş u Alman programındaki "tarih-i tabii"
mebahisi [konusu] o kadar müfit ve mücmel [kısa], o
kadar mantık i ve mükemmel tertip edilmiştir ki ne tek
bir hazfa [fazlalığa ] , ne de tek bir i laveye mahal
vardır. Adeta o tarih-i tabii değil, bir zübde-i
tabiiyatdır [doğa bilimlerinin özetidir] .
Mektepte hepimiz makine okuduk, hatta haftada üç
ders olmak üzere . . . Fakat bu dersten istifade edenimiz
"Ennadiru ke'l-madumi" [Nadir olan yok gibidir]
fehvasına [sözüne] masadak [ uygun] değil midir?
Sebebi ise hiç şüphe yok, tabiiyattan, havass-ı esasiye-i
ecsamdan [cisimlerin temel özelliklerinden] zerre
kadar haberimiz yok iken, onu sırf nazari ve hayali,
müstakil ve mücerret olarak tedris ve tederrüs etmiş
olmaklığımızdır. Elde şakırdar liralar olmadıkça,
iktisat ve sarraflıktaki melekeden, rüsuhtan
[ beceriden] ne hayır olur? " Makine" bütün
kaidelerinde kavanin-i tabiiyeyi muhafazaya
mecburdur. Bugün en yeni ve en makbul "tasnif-i
ulum" kadrolarında bile makine " ulum-ı tabiiye-i
riyaziye" idadına [arasına] ithal edilmiştir. Ve işte
bunun için değil midir ki " Alman programı " nda
" makine" müstakil bir ders değil, hüccet-i vahdet ve
irtibatı [ birbiriyle birlik ve bağlantıları] nazar-ı
ehemmiyete [dikkate] alınarak " hikmet-i tabiiye"de
ancak lüzumu kadar gösterilmektedir? Muvahhit
olduğumuz [üzerinde birleştiğimiz], her milletten
ziyade okuttuklarımızdan amelen [ pratik olarak]
istifadeye muhtaç bulunduğumuz halde derslerdeki bu
hüccet-i vahdeti, bu gaye ve menfaati nazar-ı
ehemmiyete almamış, daha doğrusu anlayamamış
bulunmaklığımız ne yaman bir feyizsizliktir! . .
Netice-i kelam: Biz d e artık o köhne ve hayide
[değersiz], o akim ve pejmürde tarz-ı tedrisi bırakıp
ulum-ı tabiiyeyi, ulum-ı riyaziyeyi tıpkı onlar gibi,
onlar kadar okutalım, tarih, coğrafya, lisan, akaid
[din] derslerinde, bu tedrisat-ı milliye ve diniyemizde
de onların usul-i intihab ve taksimini, tarz-ı tertib ve
rakibini kendimize meşk [görev] ittihaz eyleyelim,
haza [ işte] sırat-ı müstakim [doğru yol ] ! . .
 O zamanlar bu 1ayihamız, bu mütalaamız en çok
beğenilmiş ve mucibince [uyarınca] programlar
tertibine bile başlanmış iken yine bakıyorum, "fenn­
i mihaniki" [mekanik bilimi] hala idadilerimizden
yine eski şekil ve kıyafetinde, eski nazarilik ve
istiklalinde paberca-yı inad ve ısrar [ısrar ve inatla
sabit] ! Sonra dönüp tarihe, tedrisat-ı milliye kısmına
bakıyorum: Hala eski tertip "kurun-ı ulayı da,
uhrayı [ilkçağı ve son çağı] da bütün kavim ve
milletleriyle, hükümet ve devletleriyle aynı tarz ve
zn ehemmiyette, aynı derece-i tafsil ve izahda okutup
gidiyoruz! Türklük, Müslümanlık hala eski zulemat-ı
mechuliyet [bilinmez karanlık], eski telkinat-ı
müstebidde [baskıcı telkinler] içinde. Halbuki işte
milel-i mütemeddine, programları hiç de böyle değil,
her millet, tarihi ancak kendi milletini en mükemmel
en etraflı öğretmek için, bütün edvar-ı
mütekaddimesiyle [geçmiş devirleriyle] görebilecek
vecih [üslup] ile okuyor.
İşte bugün iptidaiye tahsilinden bili ti bar [geçerek]
resim tedrisatı [öğrenimi] gören ve görecek olan
kızlarımızı düşünürken, tabiatiyle bizim, hatta
ekseriyet havassımızın [seçkinlerimizin] bile resim
tedrisatına nasıl baktığımız, bilhassa da bu tedrisatı
da ne kadar gayri tabii, ne kadar dar ve müstebit bir
daire içinde takip ettiğimiz hatıra gelmemek
mümkün değil.
Ulum-ı tabiiyeden nasibi pek cüzi olan bir millet
elbette en tabii ve alim ve cahile bile, bir dereceye
kadar, esma-i merama [niyeti duyurmaya] muktedir
bir hatt-ı umumi demek olan "resim"i mühimsemez.
Güzide muallimlerimizden, muktedir ve müteşebbis
mürebbilerimizden İsmail Hakkı Bey'in gerek Bilgi
gerek Terbiye mecmualarında, adeta ufak birer
risale şeklindeki izahatı elişlerinin ve resmin
minkülli'l-vücuh [her açıdan] halk [ortaya çıkardığı]
ve temin eylediği melekat [yetileri] ve fevaidi
[yararları] pek salahiyetkarane tafsil ettiği
[ayrıntılarıyla açıkladığı] için, biz o vadide ne yeni
bir şey söyleyebiliriz, ne de onları tekrarı muvafık
buluruz, mamafih sırası geldikçe usul-i telkine
tevfiken [uygun olarak] tekrarı da, hatta aynen
olmak üzere tekrarı da bir vazife bilenlerdeniz.
Bugün yevmi [günlük] ve üsbui [haftalık], nimmahe
ve şehri [on beş günlük ve aylık] tekmil gazete ve
risalelerimiz, müstakil kütüb ve müellefat-ı
cedidemiz [yeni kitaplar ve yayınlarımız] gözden
geçirilirse, derhal görülür ki milletin ikaz ve intibahı,
bir milletin tesis ve iladı [yaratılması] için adeta
umumi bir karardadelik [kararlaştırılmışlık] var. Şu
kadar ki bu kararın saha-i tatbikdeki şerait-i kemiye
ve keyfiyesi [niceliği ve niteliğinin koşulları] ne o
kadar izah ve tafsil, ne de o kadar yekdiğerleriyle
mukabele ve telif edilmemiştir.
Bizim şu musahabemizde esasen anlatmak
istediğimiz, işte ancak bu noktadır. Bir milliyet-i
münevverenin iladı için asıl vazife-i tevlid [çocuk
doğurma görevi] ile mükellef [yükümlü] ve
muvakkar [şereflendirilmiş, onurlanmış] olan kısm-ı
güzin-i ictimaımız, mini mini kızlarımızın bidayetten
[baştan] nihayete kadar takip edecekleri terbiye ve
235
tedrisatın nikat-ı esasiyesini [esas noktalarını]
taayyün ve tavazzuh etmeli [açıklık kazandırmalı] ki il
bu yolda gösterilecek himmetin en ziyade bu esaslar
üzerine tevcih [yönelmesi] ve tahşidi [derlenmesi]
mümkün olsun.
Bizim nokta-i nazarımıza göre uzviyet-i milliyemizi
kemiren iki nevi hasar-ı perişani, hüsran-ı nadani
[cehaletin hüsranı] vardır. Bunu en güzel anlamak
için bugün ekseriyeti temsil edebilecek bir kadınımızı
göz önüne getirmek kifayet eder.
Bugün umum erbab-ı kalemimizin, eshab-ı nutuk ve
beyanımızın mahv ve istisaline [kökünden sökmeye]
çalıştığı, şüphe yok ki adat ve ananat-ı diniye ve
milliyemiz içine, mukteza-yı cehl ve istibdad
[istibdat ve cehaletin gereği] olarak, sonradan
girebilen birtakım hurafat [hurafeler] ve ebatıldır
[batıl inançlardır]. Bizim bir türlü cihan-ı sanaat ve
terakkiye, hayat ve faaliyet ve tekamüle
giremediğimizin sebebi hep budur.
Bu hurafatı, ebatılı en ziyade yaşatan, bilhassa
terbiye zeminine sokup büyüten ise, ekseriyet
itibariyle kadınlarımızdır.
ilmi ve fenni bir terbiyenin bizde teessüs
edememesine başka bir sebep aramaya hiç de hacet
yoktur. Bugün ekseriyet-i nisamız [kadınlarımızın
çoğu], hatta ekseriyet-i zükfırumuz [erkeklerimizin
çoğu] hayat, hilkat, terbiye, tekamül hakkında en
iptidai esaslardan, esas fikirlerden mahrumdur. Şu
kadar ki bu mahrumiyet kadınlarımızda pek daha
ziyade, pek daha zulmani [karanlık] ve elimdir.
Kadın kafasını, analarımızın zihniyetini ilim ve fen
ile tenvir ve tenmiye etmedikçe [geliştirmedikçe] bu
mahrumiyetten halas bulamayız [kurtulamayız],
milel-i müterakkiye [gelişmiş, ilerlemiş milletler]
idadına [arasına] da dahil olamayız. Bu izae
[aydınlanma] ve terbiye ise, ders kadrolarında ulum­
ı tabiiyeyi en başa geçirmekle olur. Kadının gaye-i
hilkati, vazife-i fıtratı [yaratılıştan vazifesi]
düşünülerek gösterilecek tabiiyat dersleri ile olur.
Bir kadını dalalet-i fikriyeden [yanlış düşüncelerden]
kurtarmak, bilhassa millete en büyük ziyanı
dokunan dalalet-i terbiyeviyeden şehrah-ı salah ve
felaha çıkarmak ancak kendisini ulum-ı tabiiyeden
lüzumu kadar nasibedar etmekle olur.
Bu suretle yetişecek analardır ki hayat-ı şahsiyelerini
her dem mütekamil ve müterakki, hazziyat-ı saadet
ve teali olmak üzere yavrularına, torunlarına tevdi
edebilirler. Mensup oldukları millete açık fikirli,
çelik pazulu, pür şevk-i hayat bir nesil yetiştirirler ve
böyle bir terbiye görüp gürbüzleşmiş evlad-ı
vatandır ki ahz-ı intikama [intikam almaya]
muvaffak olur.
Yoksa kızlarımızın zihniyetini ulum-ı tabiiye ile,
tabiiyat ile canlandırılmadıkça, tabii ve mantıki
muhakemat ve mukayesatta buluna buluna bir
meleke-i isabet ile teçhiz edilmedikçe bu hüzal-ı milli
[milli zayıflık] , bu zaaf-ı umumi-i bünyevi izale
olunamaz, iflas-ı umumi önüne geçilemez.
Şimdiki kadınlarımızın perişani-i batınisini,
muhakemat-ı mantıkiyedeki maluliyetlerini şöylece
bir parça kurcaladıktan sonra perişani-i zahirilerini,
 3 1 3 {1 897] senesi Osmanlı- Yunan seferi safahatından: B İ R
Ressam Selim Meşaka Bey 'in asarından
ev ve evleri haricindeki kılık ve kıyafetçe, tertip ve
intizamca olan zavallılıklarını da biraz düşünelim.
Bugün değil evini, üstünü başını muntazam giyen
kaç ana vardır? Başta saçlar, ayakta çoraplar,
bunların bağları daima bir perişani-i müntehadan
[perişanlığın son raddesinden] irae eder [gelir]. Hele
elbisenin intihab-ı reng ve nakşından tutunuz da
tarz-ı telebbüsüne kadar acınacak bir bayağılıktadır.
ziz Vakıa erkeklerimiz bu hususta daha ileridirler, lakin
düşünmeli ki kadınlık daima temiz ve hatta güzel bir
kisve-i kıymetdara şayestedir, çünkü kadınlık haddi
zatında inceliktir. Hüsn ü cemalin, şiiriyet ve
bediiyetin de zihayat timsali [canlı örneği] ancak
güzel bir kadın, bir kız olabilir. Bayağılık ve
kabalıkla alude olan [bulanmış] bir güzellik ise,
hiçbir zaman sevimli olamaz, temaşagerde
[seyredeninde] sevgi uyandırmayan güzellikte de ruh
bulunamaz.
Demek isteriz ki kızların, kadınların en büyük, en
tahammülfersa [dayanılmaz] kusur ve noksanları
ancak bayağılık ve kabalıkları olabilir. Etvar ve
harekatında, mişvar [tarz] ve muamelatında
kabalıktan kurtulmayan, ruhunu kadınlığa has bir
incelik, bir zarafet ile yükseltmek yolunu bulamayan
bir kadın, bir ana mümkün müdür ki yavrusuna
büyük bir gaye, bir mefkure-i milliye telkin etsin?
Çocuklarını hissen hüsn ü cemale, hayır ve kemale,
şiiriyet-i an ve hale karşı hassas ve müteheyyiç
[coşkulu] olur yetiştirsin? ..
İşte bugünkü kadınlarımızın, bir perişani-i
kalenderane ile bir fikr-i zevk tarafından mahsur
yaşayan muhterem validelerimiz ve muazzez
hemşirelerimizin müstahliflerini [kendinden
sonrakileri] kıyafeten, amelen, hasılı yaşayış
itibariyle intizamkar, hissiyat-! aliye ve teheyyücat-ı
bediiyeden nasibedar [güzellikten heyecan
236
LEVHA-i ŞEHAMET
duyabilenler olarak] yetiştirmek için de çare-i yegane
onların bugün iptidaiyeden [ilkokuldan] başlayacak
resim derslerine verilecek fevkalade ehemmiyet ve
itinadır.
Hiç unutmam: Edirne'de Darüledeb Mekteb-i
Hususisi 'nde iptidaiye sınıflarına resim tedrisi için
mektebin ders nazırı öteye beriye başvurmuş ve
Alman iptidaiye mekteplerindeki tedrisatı irae eden
[gösteren] bir defter de getirtebilerek mektebimizce
bunun esas ittihaz edebilmesini tensip ve tasvip
eylemiş idi. Lakin askeri, mülki idadiyelerinden bu
yolda tedrisatta bulunmak üzere, nimfahri [yarı
gönüllü] celp ve tedarik edilen resim muallimleri bu
usul-i tedris hakkında o kadar aleyhtarane
bulundular, davrandılar ki bizde de bir mutaassıb-ı
ümmi [okuryazarlığı olmayan tutucu] ancak bu
kadar resim aleyhtarlığı gösterebilir. Bizde
hudayinabit [kendi kendine] yetişmiş, tıpkı yetiştiği
gibi yetiştirebilir itikadına saplanıp kalmış, hayat-ı
fikriye ve şime-i tetkik ve tetebbudan [eleştiri ve
araştırma özelliğinden] büsbütün uzak yaşamış ve
yaşar ressamlar, muallimler, mürebbiler, hatta
doktorlar, hatta bütün sınıf-ı mürşidin ekseriyetle
bugün bu haldedir.
Bugün gibi hatırımdadır: Bu nimfahri muallimler bu
usulün bütün fenalığını "oyuncak, rezalet! "
kelimeleriyle hülasa ediyorlardı, çünkü burada
çocukların önüne matbu birer model koymak, alt
tarafını da Hakka ısmarlamak yoktu. Çocukların en
çok ve en yanlışsız bildikleri resimlerden, mesela
ördeklerden, ördeklerin ilkönce nazara çarpan
vücutlarının mürtesimat-ı ufkiyesinden başlanıyor.
Diğer derslerde ayaklarının, başlarının da
mürtesimatı [resimlenişi], eğlenerek ve çocuklar da
epeyce eğlenerek ördeklerin tam ve sahi.h birer resmi
çıkmış oluyordu.
Şark 'ın saf ve masum, ceyyid ve bakir bir bedia-i zihayatı
Ressam Selim Meşaka Bey 'in asarından

237
 Atlas üzerine guvaşla işlenmiş bir peyzaj (Ressam Hasibe Hanım asarından)

Demek isteriz ki resim göstermek için de yalnız tedris takip edilmemiştir. Öteberi öğrenenlerimiz bu z r4

ressam olmak kifayet etmez. Belki bugünkü
ressamlığın, iptidai ve tali resim tedrisatının istinat
ettiği kavaid-i usuliyeyi, usul-i talim ve tedrisi de
esaslıca bilip kavramış olmak lazımdır.
Unutmayalım ki bizde şimdiye kadar
mekteplerimizde ne bir usul-i terbiye, ne bir usul-i
öğrendiklerinin en tabii ve bunun için de en kolay
nasıl öğretilebileceğini kendi kendilerine hiç
düşünmemişlerdir. Binaberin [bu yüzden] gerek
küçük, gerek büyük kızlarımıza resim tedrisatında
bulunacak zevatın bizde "ressam" adını
alabilmesiyle beraber, usul-i aşina, oldukça usul-i

Guvaşla işlenmiş ateşin güllerle müzeyyen köşe Guvaşla işlenmiş sarı güllerle müzeyyen köşe yastığı
yastığı numunelerinden numunelerinden

Ressam Hasibe Hanım asarından

238
 SARIYER 1 D E B İ R KÖŞE
Kuleli ldadisi resim muallimi Sami
tedrise meraklı, bu hususta müddekik [inceleyici] ve
mütetebbi [araştırmacı] olmaları lazımdır. Hepimiz
gördüğümüz resim tedrisatından [öğreniminden] ne
kadar, ne kadar az, hatta hiç istifade edemedik.
Mademki resim tedrisatı bizde basırayı [görüş
yetisini], elleri, bilhassa en muhtacı bulunduğumuz
dikkat ve itinayı, hüsn-i mükemmeliyeti terbiye ve
tenmiye edecek [geliştirecek] en iptidai ve umumi bir
vasıtadır, ondan bütün efrad-ı millet, bütün mektep
ve sınıf-ı şakirdan [öğrenciler] bihakkın [hakkıyla]
müstefit olmalıdır [yararlanmalıdır]. Bu da ancak
tabii ve fenni esaslara istinaden takip edilecek resim
tedrisatı ile olur. Evet, resim, tıpkı lisan gibi iptidai
zr5 ve tali tahsilde bir vasıta, pek feyyaz [verimli] ve
umumi bir vasıta-i terbiyeden "başlı başına sanat"
olması, bu umumilikten çıkması, maderzad
[doğuştan] bir istidada, dehaya dayanması ile başlar.
Bunun için mekteplerde, bilhassa inas [kız]
mekteplerinde programda resim tedrisatına pek
geniş bir saha, bu saha ile mütenasip bir ehemmiyet
vermek zaruridir.
Hiss-i mükemmeliyet ile mücehhez bir kadın, bir
ana elbette perişanlığın, intizamsızlığın,
ahenksizliğin düşman-ı biamanı [amansız düşmanı]
olur ve hükümran olduğu yerlerde, mümkün değil,
ancak güzel ve tatlı bir nizam ve ahenk, bir nezafet
ve taharet [temizlik] yaşatır.
Resim tedrisatı terbiye-i hissiyenin gayesini teşkil
eden terbiye-i bediiyenin de temelidir. Neşir ve
tamimine [yaygınlaşmasına] her şeyden evvel
mecbur olduğumuz vatanperverliğin,
239
Bey'in
milliyetperverliğin de en büyük zahir [dayanağı] ve
nasiridir [yardımcısıdır]. Tedrisat yüksele yüksele
nihayet sanatkar aba ve ecdadımızın [atalarımızınJ
en samimi ve sırri, en hafi [gizli] ve ilahi efkar ve
hissiyatına, amal ve gayatına [emel ve gayelerine]
mahrem oluruz [yakınlaşırız] . Ecdadımızı bildiğimiz,
insanlığı bezemiş büyüklüklerini anladığımız
derecede ahfadımızı yüksek yetiştirmeye çalışırız.
Bugün ecdadımızın kendi zaman ve muhitlerine göre
sanatkarlıkta, sanatkarlık dediğimiz insanlık
büyüklüğünde ne kadar ileri gittiklerini bize
tamamiyle gösterecek pek çok asar-ı nefise vardır,
lakin bu gösterilecek asar-ı nefiseyi duyuracak,
bunlardan tezahür eden zevk-i bediiyi kalplere
aşılayacak muallimlerdir. Bunun için de resim
muallimi aynı zamanda aşk-ı sanatının fevkinde bir
şevk-i milliyetle yaşar olmalıdır. Milletinin nefais-i
asarı, vatanının bedayi-i menazırı karşısında en
mümtaz ve müstesna bir haz ve mefharet duymayan
bir ressam, milletinin bir mektebinde muallim
olamaz. Gençlere elindeki fırçası ile, lisan-ı halk ve
hisaliyle, bütün mevcudiyet-i resmiye ve
hususiyesiyle milletinin varmak istediği bir ati-i ezeli
cennetlerini gösteremeyen ressam, yüksek
mekteplere, bilhassa yüksek inas mekteplerine
muallim diye sokulmamalıdır. Hasılı gerek tabiiyat,
gerekse resim tedrisatı için ayrıca bir dikkat, milli
bir gaye ve maksat ister.
1 3 Nisan 330 [1 9 1 4} - Çengelköyü
Muallim Vahyi
 Aynadaki hayalini kendi fırçası ile tersim eden bir sima-yı sanatkar.
Ressamı: Kabataş Sultanisi resim muallimi Tekezade muhterem Said Bey 'dir, on sene akdem
{önce] Sanayi-i Nefise Mektebi 'nden birincilikle neşet etmiş ve şimdiye kadar geçen hayatını,
hayat-ı canı bildiği mesleğine hasreylemiştir. Bütün o tebah olan [harcanan] gençliğimiz gibi
onun da hayat-ı şebabı [gençliği} tahsil-i aliyeden bir mahrumiyet-i elime içinde geçmiştir. Böyle
olmakla bugün bizatihi sai ve gayreti sayesinde sevimli bir fırça sahibi olmuş ise de semere-i
mesaisinin heyhat ki mükafatına mazhar olamayarak köşe-i iğtirabda {unutulmuş köşesinde]
kalmıştır.

240
 Tabii simalardan: B İ R DERVİ Ş

Tabii simalardan: B İ R ZILL-1 NAMESUD

Bir mutsuz gölge

Ressam Tekezade Said Bey 'in, yağlıboya

24 1
Tabii simalardan: METAİ B - İ D EHRİN İ Ş M İ ZAZATI
[Dünya yorgunluklarının sıkıntıları]

Tabii simalardan: HAYAT-! GİRANBAR

[Ağır gelen yaşam]

Ressam Tekezade Said B ey in etütlerinden

'

242
 ;!
.; '.,.-
eç,�'

Sanayi-i Nefise Mektebi'nin zihayat [canlı]

modellerinden

Sanayi-i Nefise Mektebi'nin zihayat

modellerinden

Ressam Tekezade Said B ey in yağlıboya modellerinden

'

243
Mahkume-i harab-ı asar-ı metruke-i eslaf [seleflerin harap olmaya mahkum eserlerinden}
1
ANA D O LU H i SARI NDA AYAZMA Ç E Ş M E S İ (Ressam Osman Asaf Bey 'in ·a sarından)

244
 M E F K U R E - İ SA
H i s V E H AY A L
2I6 4 derin düşündürür, düşündükçe ruhumuz ihtisasat-ı
Fıtrat-ı beşerde his ve hayale ait iki kuvvet vardır.
Nefais-i sanat bunların taht-ı tesirinde [etkisi altında]
inkişaf eder, yahut ederse kemal-i sanat eserde tecelli
eyler. Yalnız, insan his ve hayalin daire-i incizabında
iken teheyyücat-ı ruhiyenin [ruhun heyecanlarının]
avan-ı rakikasını [rakik anlarını] kuvve-i akliye tanzim
ederek galat-ı hisse [duyguların yanıltmasına] ve
mafevkettabia [doğaüstü] tahayyülata müsaade etmez.
Eğer böyle olmazsa gayri mantıki şeyleri tahayyül
eyleriz. Halbuki asar-ı tabiat, efal-i beşer [insanın
edimleri], elhan-ı ruh [ruhun ezgileri] tahlil ve tetkik
edilirken kıyasat-ı mantıkiyeden mahrumiyet, bir
nakısadır [eksikliktir]. Vakıa tefekküratın bazı
müphem dakikaları vardır ki hissiyat, sürud-ı tabiatla
[doğanın nağmesiyle] hemahenk olarak müstağrık-ı
hayal [hayale dalmış] olur. Fakat melekat-ı akliye [akli
melekeler] yine insanı haric-i mantık (mantık dışı]
şeyleri düşünmekten men eder. Mesarra [sevinçlere]
olsun, ekdara [kederlere] olsun, her bir tesiratın hedefi
ruhtur, kalptir, orada bir heyecan uyanır ki buna his
diyoruz. Hayal ise hatıraya varit olan [gelen] bir fikrin
canlanması, tecessüm etmesi [şekillenmesi] demektir.
2zr Her his bizi müstağrık-ı tahayyül kılar, bazen derin
SAZ ŞAİRİ
Sanayi-i Nefise Mektebi mezunin-i kadimesinden
heykeltraş Behzad Bey 'in asar-ı nefisesinden
245
AT
amikanın [derin hislerin] elem veya süruru [sevinci] ile
müheyyiç [heyecanlı] dakikalar yaşar. lhya-yı hatırat
[anıların yaşatılması] kuvve-i hayaliyenin eser-i
atıfetidir [sevgisinin, şefkatinin eseridir], muhakemat-ı
fikriyede inkişaf-ı hakaik [gerçek duygusunun
gelişimi], idrak-ı maani [anlamların kavranışı] yine
onun semere-i imalidir. Mesela, bilmediğimiz,
görmediğimiz bir mevki [yer], bir manzara tarif
olunurken muhafaza-i dimağımızda menkuş [işlenmiş]
elvah-ı tabiiyeden (tabiat manzaralarından] iktibas-ı
eşkal ederek [yeniden şekillendirerek] tarifin medlulüne
[anlamına] benzeyenlerini tahayyül etmekle oralara ait
bir ıttıla-ı hayali [hayali aşinalık] hasıl eyleriz. Bir zülf-i
zerrini anlamak için intibaat-ı sabıkada (eski
izlenimlerde] mevcut ve mahsus bir kadın çehresinin
cebin-i nevvarında [nurlu alnında] dalgalanan ipek
telleri piş-i hayalimize [hayalimize] getiririz. İki
iltimakar [pırıltılı] ve füruzan dideyi [ışıltılı gözü] bir
şair yazmak istediği vakit, ihtisasat-ı kalbiyesini yoklar
ve hatıratında mevcut hayali canlandırarak bu hüsn-i
muhayyel üzerinde o iki zühre-i şiiramizi [şiirsel çiçeği]
arar. Hatta sarı saçlı ve mavi gözlü bir maşuka-i
vicdana sahip olan muharririn asarında temessül eden
[somutlaşan] kadınların hemen hepsinde mavi göz, sarı
saç bulunur. Çünkü bu suretteki füsunkarları daha iyi
tahayyül edebilir. insan neyi güzelce tahayyül ederse,
tabiidir ki onu temessül ettirmekte duçar-ı müşkülat
olmaz. Bunun için her sanatkarda kavi bir kuvve-i
hayaliye, metin bir kuvve-i hissiye bulunmalı, daha
doğrusu, rikkat-i his ve servet-i hayal sahibi olmaya
gayret etmelidir. Bunların yardımı ile asar nefis ve
revnakdar [parlak] olur.
Ruhumuzda hasıl olan her hüzün ve sürura [sevince]
ait heyecan, ona manen merbut [bağlı] diğer hissiyat
ve hayalatı ikaz eder, ufak bir vakıa bir şiir halini alır,
bedi [yepyeni] bir eser vücuda getirecek kadar kalb-i
sanatkarı tenbih eder [uyarır]. Yalnız zafiyet-i asab,
sekr-i dimaği [zihin sarhoşluğu], aşk-ı bisud
[karşılıksız aşk] gibi esbab [etkenler] tahtında [altında]
ifrat-ı tahassüs ve tahayyül ruhen azim bir buhran
tevlit eder ve bu esnada insan aklın vesayetinden
mahrum kalarak ancak akim eserler vücuda
getirebilir. Tahayyülat ile henüz bilinmeyen yeni bir
muhite, yeni bir iklim-i bedayie girmek ve orada
dakayık-ı sanata [sanatın inceliklerine] dair tetebbuda
[araştırmada] bulunmak kabildir. Şiirde olsun,
musikide olsun, resimde olsun mütehassis [duygulu]
bir kalbin tahayyülatından pek mazmundar [sembolik,
anlamlı] cümleler, pek rengin nağmeler, pek ateşin
levhalar tulu eder [doğar]. Kainatın her köşesinde bir
bedia-i fıtrat, bir şemme-i muhabbet gizlidir, tasvire
değer latif bir nükte mevcuttur. Bunu bulacak tefekkür
ve onun mütemmimi [tamamlayıcısı] olan tahayyüldür
ki böylece mütehassis olan kalp neler inşat etmez,
neler icat etmez?!..

M E L İ KE-İ İ LHAM
Heykeltıraş Behzad Bey 'in asarından
Herhalde bir sanatkarın dimağı fen ve ilme nasıl
muhtaç ise ruhu da o kadar his ve hayale
müftekirdir [muhtaçtır]. Eğer bunlar olmasaydı,
değil sanat, belki hayat bile bu derece şirin ve leziz
görünmezdi.
Kuvve-i muhayyile, insana varit olan [aklına gelen]
herhangi bir fikri, ona münasebeti olan ezhar-ı
hatıratdan [anılardaki çiçeklerden] topladığı şükfıfe-i
bedayi [güzel çiçekler] ile tezyin eder, müstesna bir
manzume-i sanat teşkil eyler. Hayalin açtığı nurani
izler üzerinde gidilirse gaye-i sanat elde edilir. Onun
içindir ki bir kalb-i sanatkara malik olanlar her bedii
[güzel] asar muvacehesinde bulundukça hayallerini
tezyin, duydukları zevk ile hislerini tenmiye ederler.
Ulvi eserler vücuda getirmek isteyenler efkarını saha-i
fiile dökmeden evvel zade-i tabiatı [yaratılarını] göz
önüne getirmeli ve ika etmek [vermek] istediği
heyecana ait bir kabiliyeti, bir kudreti haiz ise levh-i
hayalinde yaşayan o eseri kuvveden fiile çıkarmalı.
Böyle nazik ve mühim bir anda tahayyülü o derece
ileri götürmeli ki adeta benliğinden tecerrüt ederek
ve kalp diğer şahsiyete intikal eyleyerek oradan eseri
tetkik etmelidir. Böyle olursa eser hale-i şiir ve
sanatla pirayedar olur, eserde hüsün, zarafet ve
kemal arz-ı ibtisam eder [gülümser].
Bazen tahayyül o derece vasi olur, o derece hayata
yakın bulunur ki mesela Beethoven operalarını
222 tanzim ve tertip ederken muzlim [karanlık]
246
hücresinin içinde menkıbelerinin evza-ı şiiramizini
[şiirselliğini] aynen görür ve masasının üstünde
henüz mürekkebi kurumayan notasındaki nağmeleri
onların lisanından dinler gibi hülyaperverane
dakikalar geçirirdi. Eğer kendi hissiyat-ı kalbiyesi,
eserinde inikasat [yansımalar] hasıl eylemiş ise saha­
i intişara vaz ederdi [koyardı] . O kadar ki bazen
kendi bestelerini dinlerken ağlardı. İşte o büyük
sanatkarın namını ila eden [yücelten] bunlardır,
böyle eserlerdir.
Eserin tertip ve tanziminden sonra tahayyülat ile
tesiratını münakaşa ve muhakeme etmek ne derece
lazım ise vücuda getirmeden evvel de amik [derin]
bir tefekkür ve tahayyül ile ruh-ı füsunkarisini
tetkik o kadar elzemdir.
Zaten eser bir kere hayalde vücut bulduktan sonra
oradan iktibas meal etmek veya bir levhaya tesbit-i
hayal eylemek güç değildir. Vakıa bu hal taabaverdir
[yorucudur], muziktir [baskı yapar]. Fakat sabır ve
metanete mütevakkıf olmayan say ve gayret de heba
olur. Haiz-i kıymet eserleri vücuda getirmek
isteyenler, vücuda getirirken değil, evvel ve sonra
muşikafane [kılı kırk yaran] bir nazarla tetkikatta
bulunmalıdır. Başka suretle mümtaz bir eser vücuda
getirilemez. Düşünmelidir ki sanatta maksat, keyfe
mettefak [kalmış], bir eser icat edilmesi değil, o eserde
hayal ve hissin imtizacından [karışımından] mürekkep
bir meziyet, bir muhtariyet [özgünlük, bağımsızlık]
bulunmasıdır. Her sanatkar asude bir mahalde
meşgul-i tefekkür ve tahayyül olarak en ince
teferruata, en hafi [gizli] nikata kadar nüfuz ile
eserinin planını tertip etmeden işe başlarsa sırr-ı sanat
yerine bir acz-i mutlakı tersim ve tasvir etmiş olur.
lcad-ı asar, evvelen hissetmek, sonra kalb-i
mütehassisin [duyarlı kalbin] tasvirat ve
tahayyülatını mevki-i fiile koymak demektir.
Aşk-ı sanatın rayiha-i sekraveriyle [sarhoş edici
kokusuyla] mest olunca sanata dair tahayyülatın
zebunu olmamak kabil olamaz. Bu sebepledir ki
onlar ekseriya dalgın bulunur, bu binihaye [bitimsiz]
tahayyülat onları sanat haricindeki şeylere lakayt
eder, hatta tarz-ı telebbüslerinde [giyim tarzlarında]
bile mühmel [ihmal edilmiş] noktalar bulunur; bir
bahar-ı teranedar, bir matemi [matemli] ekdar
[keder] onların hususat-ı zatiyelerinin [şahsi
işlerinin] tesviyesini [düzenlenmesini] bile unutturur,
muhitlerinde cereyan eden vakayie [olaylara] bigane
[ilgisiz] kılar. Hülyaperverliğin sonu vakıa [aslında]
sahib-i sanata hayaliyun kapılarını açar, fakat
hakikiyundan [realistlerden] da olsa yine bir mevzua
ait ahval ve vakayii tetkik ve teşrih için tahayyüle
ihtiyacı derkardır [malumdur]. Edmond Rostand'ın
Chantecler' i hayal içinde vücut bulmuş bir eser-i
bedi [benzersiz yapıt], hem cihanın takdirine mazhar
bir mucize-i sanat değil midir? O halae hiss-i bedii
[güzellik, estetik hissi], hayal-i rengin sahibi olmaya
azmetmelidir ki alem-i sanatda mertebe-i kemali
ihraz [elde] edilebilsin.
1 2 Nisan 330 [1 9 1 4}, Kadıköyü
Kahramanzade Ahmed Ferid
 SANAY İ - İ N E F İ S E M İ Z D E
ÜYMAC I L I K VE B U R S A LI ÜYMACI FAH Rİ
TERACİM-İ AHVAL
223 Asr-ı ahirde [çağımızda] giriftar olduğumuz
[tutulduğumuz] birçok istilai zayiat, bunun neticesi
gibi olan mali ve iktisadi ziyan ve hasarat vesaire
yüzünden mahvolmuş asar-ı ecdad bir taraf, bugün
eyadi-i muhafazamızda [elimizde] kalanlara
bakacak olsak derhal hükmeyleriz ki Osmanlılar
zevk-i bediiden mehcur [ayrı] ve bigane
yaşamamışlar. .. zamanlarına göre sınaatın
[sanatların] kaffesinde [tümünde] ve hatta sanayi-i
nefisede [güzel sanatlarda] bile bir istidad-ı mahsus
göstermişlerdir.
Zaten Osmanlı Türklerinin o zamanda servet ve
ticaretçe, bilhassa sınaat ve medeniyetçe en kıymetli
memalik [ülkeler] ve beldanı [beldeleri] fethetmeleri
ile birçok measir-i medeniyeyi [uygarlığın
yapıtlarını] de temellükle [sahip olmakla] beraber
taklide kalkışmaları ve bedayi-i tabiiyece de en
zengin ve rengin bir kıtada hayatgüzar olmaya
başlamaları ile idrak ve hislerinin peyda-yı dikkat ve
letafet etmesi kadar tabii ne olabilir? ..
Kaldı ki Osmanlılar bütün ihtiyac-ı maddi ve
Zihayat modellerden
Heykeltıraş Behzad Bey 'in asarından
247
manevilerini kendi vatanlarının mahsulat ve emtiası
ile sanat ve hirfetleriyle [el sanatlarıyla] izale ve
tatmini bir kaide-i esasiye ittihaz eylemişlerdir.
Halbuki devr-i fütuhatımızdaki [fetihler
devremizdeki] ordularımız, bilhassa Selim-i Evvel [I.
Selim], Kanuni, Selim-i Sani [il. Selim]
zamanlarındaki ordularımız ve bunların ihtiyacatı ne
kadar azim [büyük] ve celil [yüce] idi ? ..
Padişah sarayları, sudur [sadrazamlar] ve vükela
[vezirler] konakları dahilinde ne derecelerde nefis bir
debdebe ve darat [ihtişam], tantana ve tezyinat
bulunduğu bugün pekala tahmin olunabilir.
İslam sanayi-i nefisesi şuabatına [dallarına] dahil
olabilen eski mücellitlerimiz, müzehhiplerimiz
[tezhip sanatçılarımız], katıalarımız [katıa
sanatçılarımız] ve hatta kalemtıraşçılarımız hep bize
büyük ve yüksek bir devr-i refah ve saadetin
mevludat-ı necibesi [ortaya çıkardığı yüce kişileri]
değil midirler? ..
Bugün yüzlerce, hatta binlerce lira mukabilinde
kadirşinasan-ı cihan [dünyanın değerbilirleri]
tarafından aranılarak alınan kar-ı kadim [eski
zaman işi] müzehhep ve mücellit kitaplarımız yalnız
nedretlerinden, yalnız tarihi bir kıymeti ihtiva
ettiklerinden dolayı değil, ancak bir zevk-i bediinin,
Şark'a ve hatta lslam'a has bir heyecan-ı bediinin
makes [yansıma] ve mücellası bulunduklarındandır.
Taklidi ve yeniden imal ve tevlidi mümkün olan,
daha doğru bir tabir ile söylenmek lazım gelir ise,
bizliğimize has bir bediiyet-i mümtazeyi ihtivadan
dur [uzak] bulunan bir eser için para verecek bir
Garplı bulmak hemen gayri mümkündür.
Sername-i makal [makaleye başlık olarak] ittihaz
ettiğimiz Bursalı Oymacı Fahri de milletimizin
vücudu [varlığı] ile iftihar edebildiği bir
sanatkarımızdır. Bu sanat-ı nefise Türk iline İran
tarikiyle [mektebiyle] gelmiş ve teracim [tercüme] ve
menakıb [menkıbeler] kitaplarımıza da o tarikin
eda-yı tesmiyesiyle [isimlendirmesiyle] " katıan" diye
geçmiştir. Heratlı Abdullah İranilerce reis-i katıan
gösterilir, halbuki bizim Oymacı Fahrimizin bunu
fersah fersah geçtiği dakikasencan-ı cihanca [dünya
alemce] müsellem [teslim edilmiş] ve musaddaktır
[onay lanmıştır].
Kaldı ki Fahri bize lran'dan gelen katıalığı, yani bir 224
hatt-ı enfes ve bilhassa pek nefis bir taliki [dalı]
bulunduğu kağıttan ne hata [yazıya], ne de kağıda
zerre kadar helal getirmeksizin kesmek sanatını
geldiği gibi bırakmamış . . . onu oymacılık ile
bihakkın tetvic etmiştir [taçlandırmıştır].
Bu sanatın zuhuru kalemtıraşçılarımıza da bir
nefha-i teceddüd ve tekamül [yenileşme ve gelişme
esini] bahşetmiştir. Çünkü "yazı kalemtıraşı" unvanı
tahtında [altında] ancak katıalıkta kullanılmaya
mahsus bir nevi kalemtıraş imaline de sebep
olmuştur.
Bu suretle asıl yazıldığı kağıttan alınan oyma "dişi,
erkek" namı ile ikiye ayrılır ve asılı kağıttaki
oymaya "dişi" ve diğer bir kağıda götürülüp
yapıştırılan oymaya da "erkek" tabir olunurdu.
Vehle-i ulada [ilk başlarda] bu sanat pek sebil
[kolay] ve adi telakki olunursa da, bunun öyle bir
huruf veya satıra değil, dört beş yüz sahifelik
kitaplara şümulü olduğu derhatır edilirse
[hatırlanırsa], yazmanın kesmeden güçlüğü, hem de
pek ziyade güçlüğü tezahür eder. Fakat bu güçlük ile
bu takatfersa [takat tüketen] bir itina ve dikkat ile
mütenasiben zuhur eden öyle bir letafet vardır ki
anlatılamaz.
Yirmi otuz formalık bir dişi oyma kitap meydana
getirmek o kadar güçtür ki buna teşebbüs edecek,
muvaffak olacak sanatkarda ezeli bir aşk,
peygamberane bir sabır ve dikkat gerektir.
Lisanımızdaki "oyma" tabiri pek şümullüdür. Hak,
naht [oymacılık], nakır ve emsali hep "oymacılık"
dahilindedir, hatta başörtülerinin, yemenilerin
etrafına dikilen milli bir nevi ince dantelaya da
"oyma" tabir olunur. Anlaşılıyor ki ince elişlerine,
Sanayi-i Nefise mezunin-i kadimesinden
Mimar Sabit Bey 'in bir eser-i sanatı
bir zevk-i selim rehberliği ile meydana getirilebilen
mahsulat-ı sanata "oymacılık" unvanı veriliyor.
Bursalı " Oymacı Fahri" hakkında ahz-ı malumat
[bilgi derlemek] için bulunabilen mehazlarda
[kaynaklarda] bu sanatkarımızın bahçe tertibindeki
maharet ve ihtisasından da bahsediliyor ki ta
yukarıdan beri gelen mesrudatımızın
[aktardıklarımızın] bir burhan-ı evzahıdır [en açık
kanıtıdır]. Oymacılığın eşkal, hutut ve bunların
tertip ve istifindeki tenasüb-i dakik ve aheng-i rakiki
ne derecelerde müdrik ve farik [ayırtedici],
mümeyyiz ve zaik [zevk verici] olması cidden şayan-ı
nazardır. Kaldı ki bu eşkal bazen de suver-i ezhar
[çiçek biçimleri] oluyor ki zevk-i selimin pek yüksek
bir mertebesine ihtiyaç gösterir. Oymacımızın bahçe
tertibindeki maharet-i kamilesi ise, zamanına göre
ne derecelerde tenasübaşina [orantı bilir],
bedayiperver olduğunu musaddaktır [gösterir] .
Yazık ki bugün asar-ı nefisesine çiredesti-i ihtisasını
[ustalığının maharetini] en iyi gösterebilecek
oymalarına lüzumu kadar malik değiliz.
Bursalı İsmail Beliğ, Bursa tarihi olmak üzere
"Güldeste-i riyaz-ı irfan ve vefeyat-ı danişveran-ı
nadiredan" unvan-ı müsecca ve garibi [secili ve tuhaf
ismi] altında telif ettiği eserde Fahri'ye verdiği
malumat ancak garabeti itibariyle şayan-ı iltifatdır.
Fahri'nin izhar-ı hüner ve kemal ü mazhar-ı takdiri
bihemal [benzersiz] olmak emniyesiyle [güveniyle]
Sultan Ahmed-i Evvel (1. Ahmed] hazretlerine Şark'ın
enafis (nefis] asar-ı edebiyesinden olan "Gülistan"
oymasını arz ve takdim eylemişse de, hiisid-i
bednihadinin [kötücül hasetin] eser-i tesvilatı [aldatışı]
olacak, memulü [beklenen ilgi] zuhur etmemiş, ancak
Sultan Murad-ı Rabi [fV. Murad] hazretleri ahdinde
nasılsa, celb-i nazar-ı dikkat edebilmiş ve o zaman
müluk [hükümdarları] ve hükümdaranından birinin
hediye göndermiş bulunduğu gayet kıymettar
"musanna [taşlı] sedefkari bir sandukça"nın kendisine 225
ihsan edilmesi suretiyle mazhar-ı mükafat olmuştur.
Güya hazreti padişah bu oyma Gülistan'ın ihtiva ettiği
harikulade bediiyet ve şiiriyet karşısında valih
[şaşırmış] ve hayran kalmışlar ve bu derece nefis ve ali
bir eser-i bimisalin [emsalsiz eserin] alt tarafına vaz-ı
imza edilmesini muvaffık-ı şan-ı mahlukiyet ve
ubudiyet bulmayarak deryaya attırmışlar.
Eski sanatkarlarımıza, sanatkar aba ve ecdadımıza
[atalarımıza] dair yazılan umumi eserlerden
"Künhü 'l-Ahbar" sahib-i müverrih Gelibolulu Ali
Efendi' nin Menakıb-ı Hünerveran' ında, " ve
1 • • •
Rumiyandan Bursevi Fahri ki kıta-i katıaında
lanazir [benzersiz] alem ve bahçe tertibinde ve
şükilfe ve ezharın [çiçeklerin] envaını kesmekte
sanayi-i bedayişiar her yerde makbul ve müsellemdir
[kabul görmüştür]. Bunlardan·gayrı, nice kanalar
dahi vardır, amma eşher-i hünerverleri [ünlü
üstatları] bunlardır. " Şu ibare ile Oymacı Fahrimize
dair malumat veriliyor. Merhum Hasib Efendi'nin
Hat ve Hattatan namındaki eserinde ise verilen 22
malumat bundan daha çok azdır, lakin bu Osmanlı
Türkünün naziri [benzeri] görülmediğini mukır
[belirtip] ve musaddaktır [onaylar].
 Sanayi-i Nefise Mektebi mimar sınıfı müsabakasında birinciliği
ihraz eden [kazanan] etütlerinden (Ali Rüstem Bey 'in)

Asalet-i haseb [soydan gelen asaletlerini] ve necabet­
i neseblerini [asil soylarını] ancak mehere-i ümmet
[ümmetin mahirleri, usta sanatkarları] ve
sanatkaran-ı milletin asar-ı nefisesine karşı perverde­
i incizab ve meclubiyet, bu uğurda sarf-ı nukud
[nakit sarfı] ve bezl-i fedakari ile cidden hiss-i
mahzuziyet eyleyen [hoşnut eden] bazı ekabir ve
eal!miz [yüce kişilerimiz] olmasa, pek büyük bir
zıya-ı milliye [milli kayba] uğrayacağımız muhakkak
idi. Allah, bu gibi milletimizin irfanen ve sanaten
büyüklüğünü temsil eden asara karşı pek samimi
kadirdani, bir bediaşinasi gösteren ekabir-i millerden
razı olsun, işte bugün, Oymacı Fahri-i Bursavi'nin
bazı asarına biz ancak böyle zevatın vücudu ile
destres olabiliriz [ulaşabiliriz] .2 Bugün ufak
hükümetlerde bile misli olmayan "hususi bir müze"
denecek derecede milli asar-ı nefisemize malikiyetle
bahtiyar Keçecizade Reşad Beyefendi'de Fahri
oyması bir "keşkül" ve Sadrazam Prens Said Halim
Paşa hazretlerinde de bir enfiye kutusu, Bursalı
Hezarfen Değirmencizade Hacı Ibrahim Efendi3
terekesinde bir "Nasihatü'l-hükema" manzurum

,,
l./

Sanayi-i Nefise Mektebi mimar sınıfı müsabakasında birinciliği

ihraz eden [kazanan] etütlerinden (Ali Rüstem Bey 'in)

249
 oldu. Rakımü'l-hurufda da bazı Fahri oyması
murakkaat var idiyse de nefais-i asar-ı lslam'ı
takdirde gayeye vasıl bulunan Bursa vali-i alisi Prens
Abbas Halim Paşa hazretlerine ihda [armağan]
eyledim. Son Aksaray harik-i kebirinde [büyük
yangınında] Fahri oyması büyük ve muteber bir
eserin tuame-i lehib olduğu [alevlerin yok ettiğini]
da telehhüfle [çaresizlik içinde] mesmuum olmuş idi
[duymuştum] .
Yerini bulamayan, cehil ve onun mukteza-yı
menhusu [uğursuz sonucu] bulunan kadirnaşinas
[kadirbilmezlik] ve lakaydi yüzünden mahvolan kim
bilir daha ne gibi asar-ı nefise ve hatta sanatkaran-ı
mütekaddimin [geçmişteki sanatçılar] vardır ki
bugün bizce ne görülmüş, ne de namı işitilmiştir!
Yalnız yazıya inhisar etmek üzere, Fahri'den başka
Nakşi ve Şehri İbrahim Efendi namında meşhur bazı
oymacılarımız daha gelmiş ise de, Fahri derecesinde
izhar-ı istidad ve kemal edememişlerdir.
1 123 [ 1 71 1 ] tarihli Şehri İbrahim Efendi'nin dişi bir
tekmil "Kaside-i bürde" oyması Bayezid'de
Kütüphane-i Umumi'de bulunmaktadır.
Fahri oyması olarak Bedestan'da dahi fildişinden
memul ufak bir kama kını bulunduğu da Reşad
Beyefendi'den mesmuum olmuştur [duymuştum] .
227 Fahri oymasının nedretine, marufiyeti derecesinde
haiz-i bediiyet olmasına mebni onu takliden şurada
burada, bazı oymacılık asarı var ise de, hazreti
Ç ERGENİ Ş İN Aİ LELERDEN
Ressam Halil
üstadın imza-i mahsusunu, ketebe-i sanatkarisini
havi olanları bunlardan kolay tefrik edilebilir.
Osmanlı Ressamlar Cemiyet-i muhteremesinin
neşrettiği şu risale-i şehriyenin umum asar-ı nefise-i
milliyemize, sanayi-i nefise-i lslamiye' nin bütün
şuabatına sahifelerini, fedakar bir aguş-ı himayet ve
nevaziş şeklinde, güşade [açık] bulundurması ve bu
derece umumi ve şümullü bir fikr-i sanatkaranenin,
bir zevk-i bedayiperveranenin millette ikaz ve
tenmiyesine [geliştirilmesine] herdem mütezayit
[artan] bir faaliyet ve itina ile çalışması cidden
takdir ve tebcillere [saygılara] şayandır. Kaviyen
memul olunur [beklenir] ki ehil ve erbabı tarafından
bu mesai bir iştirak-ı milliyetperverane, bir refakat-ı
bedia perestane ile tetvic edilir [taçlandırılır].
9 Nisan 329 [1 91 3}, Çengelköy
Bursalı Mehmed Tahir
Bu eserin bir nüshası Bayezıd Kürüphane-i Umumisi'nde, bir
nüshası da Üsküdar'da Atlamataşı'nda Selim Ağa
Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.
2 "Fahrü'l-Bursevi hatları var. Bu Fahri'nin dahi oymalı hatları ne
bugün de görülmüştür, ne de ileride görülecek! Cenabı Rabbü'l­
izzet buna öyle bir kuvvet-i basar vermiş ki
güya çeşm-i şebb-i çirağ imiş. Hatta bir Gülistan, bir Bostan
kitaplarını öyle oyma ermiş ki Hakka merrebe-i icazdadır."
Evliya Çelebi.
3 Bu zarın da ayrıca tercüme-i hali yazılacaktır.
[Çadırda oturan ailelerden}
Paşa asar-ı nefisesinden
250
 Geçen nüshamızdaki müsabakada birinci dereceyi kazanan Hadika-i Meşveret ldadisi
müdavimlerinden Ali Galib Efendi 'nin terakkiyat-ı atiyesine şahit bir eser-i sanat.
Müsabakada ikinci dereceyi kazanmakla mecmuamızın bir senelik abonesine kesb-i istihkak
eden Fatih Merkezi Rüştiyesi müntehi [son] sınıf talebesinden Şeref Efendi 'dir.
(Üçüncü, Kuleli idadisi ikinci sınıf talebesinden Bedii; dördüncü, Kabataş Sultanisi altıncı sınıf
talebesinden Orhan; beşinci, Kabataş Sultanisi altıncı sınıf talebesinden Şevket; altıncı, Kabataş
Sultanisi altıncı sınıf talebesinden İsmail Hakkı; yedinci, Kuleli idadisi ikinci sınıf talebesinden
Hüseyin Fuad; sekizinci, Galatasaray Sultanisi ikinci sınıf talebesinden Eşref efendilerdir.)

251
 VAS I F BEY
228 Zamanın perde-i nisyanı [unutuluşun perdesi] yazmakla umuma tanıtmak istediğimiz bu aşık-ı
arasında kalan eazımın [büyüklerimizin l tercüme-i sanat, hayat-ı sınaiyesini yaşatacak bir mevkide
halini yazmakla hizmet etmek, eslafımıza bulunmuyor. Bu da selefleri gibi gubar-ı nisyanla
[önceli erimize] karşı bir hiss-i kadirşinasi örtülecek eciinibin [ecnebilerin] takdirine, alkışlarına
uyandırmak istiyoruz. Mazi ile hal mazhar olan sanatı nefsine inhisar
arasında bir rabıta tesis etmek edecek, bu ihmal-i lakaydi
suretiyle pek büyük işler görülür. karşısında lisanımızı bağlamayı,
Ömürleri kadar kısa bir muarefeden hissedilen tesiri gizlemeyi
[tanışıklıktan] sonra herkes gibi hazmedemiyoruz. Neden gençler bu
mühmelane [ihmal edilmiş] bir heykel-i ziruh-ı sanatın bedayiini
surette ebedi çukurlara tevdi edilip yaşatmasın, neden deha-yı sanatı
unutulan, eyyam-ı hayatiyelerindeki evlad-ı vatana miras kalmasın,
[yaşamları boyunca] fikdani-i neden Vasıf Bey müstait [yetenekli]
vesaite [araç gerecin eksikliğine] bir kütle-i vatanın dimağına isale-i
rağmen harikalar gösterdikleri halde feyz etmesin [ışık saçmasın]. Evet,
vatanın sahne-i vesiinde [geniş neden sanayi mekteplerinden birine
sahnesinde] lisani bir mevki bile muallim tayin edilmek suretiyle hal-i
kazanamayan erbab-ı sanatı tanımış, ihtizara [can çekişir duruma] gelen
onlarla bir rabıta-i muvaneset sanayi-i nefise-i lslamiye'ye karşı
[kaynaşma ve irtibat] temin etmiş gençlerimizde bir aşk, bir incizap
olsaydık, sanatı bıraktıkları yerden [çekim] uyandırılmasın. Ümit ederiz
ileri götürecek eller, eserlerini tetvic ki işe adam arandığı şu sırada
edecek [taçlandıracak] daha alakadar-ı makam bu hale lakayt
mütekamil şahsiyetler vücuda Risalemizde münderiç kalamaz.
getirirdik. Evet, Şark' ın affedilmez tasvir-i kıymetdarın Vasıf Bey anası! [aslen]
kabahatlerinden biri de milletin fi/dişinden çerçevesini imal İstanbulludur, çorak bir muhitin, bir
ruhunu besleyecek şahsiyetleri asarı eden Bahriye
muhit-i sanatın bu harikanüma
ile beraber defnetmesidir. [harikalar gösteren] dehası, 300
Binaenaleyh, zararın neresinden mütekait/erinden [ 1 8 84] tarihinde Bahriye sıbyan
dönülse kardır, bari zamanın sanatkar-ı şehir {ünlü idadisine dahil olduğu zaman
hudayinabit [kendiliğinden] sanatkar} Vasıf Bey sanayi-i nefiseye karşı duyduğu aşk
yetiştirdiği, halen yaşayan feyzbahş ve merak az zamanda istidad-ı
simaların lamia-i sanatını [sanat ışığını, pırıltısını] sanatkaranesini inkişaf ettirmiş, zade-i sanatı ile
söndürmeyelim; bu nurlar gençlerimizin rehnüması erbab-ı takdirin nazar-ı hayretini celbe muvaffak
[rehberi] olsun. İşte Vasıf Bey, Şark'ın muhterem bir olmuştur. Mektebin sanayi şubesinden, fikrinin
simasıdır. Tercüme-i halini [yaşamöyküsünü] kucakladığı malumatla şahadetname alan bu

Abanozdan mamul çekmecenin sedef işlemeli kapağı (Sanatkar-ı şehir Vasıf Bey)

252
 Sanatkar Vasıf B e y in zevk-i bediisindeki rikkatle dest-i maharetindeki dikkatin
'

hüsn-i imtizacını pek vazıh gösteren Sultan Selim-i Salis [III. Selim] tasvir-i
kıymetdarına mahsus musanna {taşlı] çerçeve

mütehassıs, fildişinden imal ve hakan-ı sabıka
[önceki hükümdara] takdim ettiği gayet nefis bir
filika modeli üzerinde sanatın bütün inceliklerini,
bütün güzelliklerini göstermek suretiyle kendisini
tanıtarak, maharetine binaen Sarayın hususi
imalathanesine memur edilmiştir.
Zamanın kuyud-ı ihtirazı içinde mesleğiyle hasbıhal
eden bu mübeccel sima Osmanlı sanatkarlarının
yüzünü ağartacak asar-ı nefise vücuda getirdiklerinden
dolayı tebrike şayandır. Zade-i sanatı meyanında
[arasında] Almanya imparatoruna hediye edilen sedef
işlemeli Kız Kulesi'ni musavver levha ile İngiltere Kralı
1. Edward hazretlerine takdim olunan sedefli
paravanda asar-ı İslamiye'yi cidden temsil edecek
derecede pek büyük bir ruh, bir ruh-ı sanat vardır.
1 3 1 3 [ 1 8 9 5- 1 8 9 6 ] Yunan muharebesinde maluline
2 29 [malüllere] imal ettiği suni ayaklar kolağalığa terfiini
mucip olmuştur.
Hayat-ı sanata bir serbesti-i cereyan veremediği
cihetle senelerce asabiyeti tenmiye eden [artıran]
Saray hayatından usanan Vasıf Bey, Meşrutiyet'in
ilanı üzerine bu dar ve müziç [bıktırıcı] yerden
kurtulmak emeliyle Bahriye Nezaretine müracaat
253
ederek bilimtihan [sınavla] Tavşan Fabrikası
müdüriyetine tayin edilmiş ve bu suretle evlad-ı
vatana dest-i maharetini uzatmışken ilk tensikatın
[işten çıkarmanın] mecra-yı tabiiyesine kapılarak
tekaüde [emekliye] sevk edilmiştir.
Fabrikada iken, İstanbul'u ziyaret eden İngiliz
amirali Curson'a Bahriye Nezareti tarafından hediye
edilen fildişinden mamul nazarrüba [göz alıcı]
Osmanlı arması fevkalade takdir edilmiş ve İngiliz
hükümetinden Bahriye Nezareti namına bir
teşekkürname gelmiştir ki bu şerefin mumaileyhe
aidiyeti tabiidir.
Bu defa Fransa sefaretine hediye edilmesi
musammem [kararlaştırılmış] Sultan Selim-i Salis
[III. Selim] hazretlerinin tasvirine [portresine]
mahsus arabesk ve Türk usul-i sanatının imtizacı
[karışımı, birleşimi] ile vücuda getirdiği çerçeve,
gazetemizin bu nüshasını tezyin ediyor. İrtifaı
[yüksekliği] 2,5, arzı [eni] 1 ,5 metre olan bu
nazarfirib [göz alıcı] eseriyle Vasıf Bey'in maharet-i
sanatkaranesi takdir edileceği cihetle mir-i
mumaileyha [adı geçen beyefendi] hakkında fazla
söylemeyi zait [gereksiz] görürüz.
 Sanatkar-ı şehir Vasıf Bey 'in sedef işleme bir masa sathı
23 0 " PALETTE VÜCU D U E LZEM O LAN RENKLER İLE
B ÜYÜK RESSAM LARI N İSTİMAL ETTİKLERİ RENKLERİN
ESAM İ S İ , B OYALARI N YEKDİ GERİYLE İMTİZACI N D AN
MÜTEVELLİT TEGAYÜRAT, YAGLAR VE TES İ R i "
HAKKINDA MALUMAT A R Z U E D EN G E N Ç ARTİSTE
İnce kırmızı Laque (ine
Adi kırmızı Laque ordinaire
Bu kırmızılar Meksika'da bulunan kunduz
böceğinden çıkarılır. Hasılat-ı ifraziyesi [salgısından
elde edilen] saf Carmin karmen kırmızısından
- ayrılmıştır. İnce resimlerde yani tablolar için istimal
ibarettir. Bu kırmızılar salabet-i levniyeye [renk
dayanıklılığına] malik olmadıklarından
yağlıboyadan ziyade belki suluboyada kullanılabilir.
Mösyö Soniye alizarini kuşnil [cochonille] ile
karıştırarak daha mukavim lekeler elde ettiğini iddia
ediyor. Bunlardan maada laque rose Bengal- Bengal
kırmızısı, mauve, violet pourpre, carthome ilh [ve
benzerleri] gibi madenkömüründen çıkarılmış
anilinli kırmızı boyalar mevcut ise de bunlar
diğerlerine nispetle daha salabetsiz [dayanıksız]
olduğundan kullanılmamalıdır.
Laques de garance d'alizarine Alizarin kırmızısı
Alizarin 1 826' da Robiquet tarafından keşfedilmiştir.
Hakiki alizarin, garans köklerinden çıkarılır.
254
1 6 6 8 ' de alizarin suni olarak istihsale başlanmıştır.
Bu boyanın sanayide istihlakini takdir için 1 8 73
senesinde 90.000 kilo imal edilmişken bundan
sonraki senelerde mikdar-ı istihsalatın 2 .500.000
kilograma vasıl olduğu söyleniyor. Havassı
[nitelikleri] saf alizarin ispirto derununda [içinde]
tebellür etmiş sarı, ince, tulani şekillerde nümayan
olur [görünür] . Mahir kimyageran [kimyagerler] bu
maddeden birtakım imtizacat-ı kimyeviye [kimyasal
bileşimler] neticesi portakali, mavi, yeşil, menekşe
alizarin renkleri de istihsal etmişlerdir. Alizarin
boyaları duvar resimleri için sulu ve yağlı kısımlara
eyleyecek [kullanılacak] alizarin boyalarını (alumin)
gibi şeffaf bir vasıta ile karıştırarak vücuda
getirirler. Alizarin asıl kırmızı rengi vermez,
kırmızılar şarap rengine mail [yakın] olduklarından
hal-i tabiideki alizarinde ne o hassa-i hamret ne de
tabii garans kırmızılığı vardır. Hatta biraz kalın bir
tabaka halinde bulunan alizarinde bilahare
esmerimsi lekeler şekline tahavvül edici madeni
teressübat-ı eslriye [uçucu çökeltiler oluşturma]
kusurları da vardır. Bir zamanlar mahazir-i
tabiiyesini [doğal sakıncalarını] piş-i teemmüle [göz
önüne] alan kimyagerler istihsalinden vaz bile
geçmişlerse de bugünkü terakkiyat-ı fenniye ona da
çare bulabilmiş ve saf alizarin meydana
getirebilmiştir. Alizarin, anilin gibi
madenkömüründen istihsal edilmekte ise de anilin 23 5
Nefaset-i sanatın inikasından ziyade bir sultanın sanat-ı hatta karşı beslediği şahane hissiyata
tercüman olan bu yazının tarihen kıymeti büyüktür.

255
Esatize-i hattatinden Şefik Bey merhumun asar-ı metruke-i mübarekesinden divani celisi bir tuhfe-i
sanat [sanat armağanı]

256
boyalarının ziyaya mukavemetsizliğine rağmen
alizarin fevkalade mukavim ve tagayyürden
[bozulmadan] salimdir.
Bitüm - Bitume
Şeffaf, lüzuci [yapışkan] bir boyadır. Havanın
teması ile kararmaya, hatta karıştığı renkleri de
karartmaya ve çatlatmaya sebep olduğu için
metruktur [terkedilmiştir] . 1 830'da vücuda getirilen
bazı tablolarda bitüm boyası istimal edildiğinden
çatlamış ve fazla bitüm bulunan kısımları erimiş,
akmıştır. Saniye bu boyanın mahazirini
[mahsurlarını] bilkimya [kimyasal olarak] izale
ederek halis bitüm vücuda getirdiğini iddia ediyorsa
da biz yine şayan-ı tavsiye olamayacağını
söylemeden içtinap etmeyiz [kaçınmayız] .
Mader esmeri - Brun de mader
Bu renk hal-i tabiide küçük billuri parçalar
şeklindedir. Hakiki garans köklerinden istihsal
edileni gayet parlak ve haiz-i salabet [dayanıklılığa
sahip] kırmızımsı bir tona maliktir. Fevkalade
cinsinden olmak şartı ile arzu eden ressamlar
kullanabilirler.
Van Dyck esmeri - Brun Van Dyck
Esmer renkler hakkında gösterilen mahazire
[kusurlara] karşı Van Dyck esmeri oldukça dayanıklı
ve her boya ile karıştırılabilir bir renktir. Esasen
"brun "lar muhtelif derece-i hararetde istihsal edildiği
için her fabrikanın renkleri birbirine müşabih olamaz
[benzeyemez]. Bu gibi esmer renkler tecrübe ile tefrik
olunabilir. Bazı ressamlar lngiliz, bazıları da Belçika
ve Alman esmer renklerini tercih ederler ki bu sırf
sanatkarın arzu ve intihabına muhavvel [bırakılmış]
Sanatkar-ı şehir Vasıf B ey 'in sedef işleme yazı takımı
257
bir keyfiyet-i takdiridir. Biz bu renklere
yanaşmamayı tavsiye ederiz.
Isveç esmeri - Brun de Suede
Bitüm derece-i levnine muadil müstakil, güzel,
mahzursuz bir renktir. Her boya ile karışır. Yalnız
diğeri kadar şeffafiyeti yoktur. Terkibinde hamz-ı
hadid [demir asidi], karbon, alümin mürekkebatı
[birleşimi] bulunduğundan çabuk da kurur. Fakat
palette pek mecburiyet hissettirecek bir renk de
değildir. Ressamın zevk ve intihabına [seçimine]
kalmış renklerdendir.
Gölgeli toprak rengi - Terre d 'ombre
Bu renk terre de Sienne in biraz daha yanıkça bir
'
tonudur. Bazı ressamlar tarafından kullanılır.
Yanık toprak gölgesi rengi Terre d'ombre brulee
-
Hamz-ı hadid ve manganezi havi [içeren] bir nevi
boyalı kilsi topraktan istihsal edilen bu renk
halihazırda Kıbrıs adasından da istihraç
edilmektedir. Az şeffaf, esmer yeşilimsi bir tona
maliktir. Fazla teklis edilerek [koyulaştırarak]
çikolata rengine müşabih [benzer] diğer bir renk
husule getirilir ki buna da terre d 'ombre brulee -
yanık toprak gölgesi rengi tesmiye etmişlerdir [adını
vermişlerdir]. Her ikisi de bazı paletlerde
bulundurulur.
Toprak yeşili - Terre verte
Az şeffaf, az koyu ve cüzi parlaklığı haiz bir renktir.
Tunç pası yeşiline müşabih [benzer] kirli esmerimsi
bir yeşildir. Eski Romalılar tarafından
kullanılagelmiştir. Toprak yeşili figürde,
 natürmortta ve peyzaj resimlerin bazı aksamında
ihtiyaç göstereceği gayri kabil-i inkar bir renk ise de
JuLES BRETON
mahzurunu bilen ressamlar müstakil olarak
kullanmazlar. Esmer renklerden terre de Sienne
karışırsa çatlar. Fransız ta le be ve ekser [çoğu]
Blanc d'argent Laque de garance foncee
ressamları toprak yeşili yerine zümrüt yeşilini
Ocre jaune Bleue de cobalt
tercihen paletlerine kabul etmişlerdir.
Ocre brune Outremer (rarement)
Sienne brulee Noir d 'ivoire
23 6 Terre de cologne Sienne naturelle Vert emeraude
Terre de cassel Terre d'Italie naturelle Vert Veronese
Brun rouge Jaune de chrome
Mahkum-ı tagayyür [bozulmaya mahkum] olmaları Laque de garance daire
itibariyle paletlerden matrut [uzak tutulan]
GERÔME
renklerdendir ler.
Şu tadat ettiğimiz [dökümünü yaptığımız] elvan-ı
mahduda [sınırlı renkler] ile iktifa edişimiz mümkün Blanc d'argent Laque rose
olduğu kadar paletimizde esaslı renkleri intihap
Jaune de Cadmium Laque pourpre
etmeden başka bir nazariye takip etmediğimizi
Ocre jaune Vert emeraude
anlatmak içindir. Filhakika daha elvan-ı asliyeden Ocre d'or Bleue mineral
�esas renklerden] esami-i muhtelife [çeşitli isimlerle] Vermillon
Brun rouge
Bleue de cobalt celeste
Noir d'ivoire
ıle teşaub etmiş [çeşitlenmiş] birçok renkler vardır.
Fakat hep�ini zikir ve tadat etmek [sıralamak] bir Sienne brulee
faıde-ı. katıye husule getirmez itikadındayım.
HARPIGNIES
Şimdi meşahirin paletlerini tetkik edelim.
Libonis'nin tahkikatına nazaran:
Cobalt Ocre jaune
J. FRANÇOIS MiLLET
Vert emeraude Ocre rouge
Vert Veronese Sienne naturelle
Blanc d'argent Noir d 'ivoire Blanc d'argent Sienne brulee
Jaune de Naples Laque (ine Jaune de Naples Noir de peche
J aune indien Garance rose dore Cadmium n°2.
Ocre jaune Vermillon
DELACROIX
Laque jaune Brun rouge
Ocre de Ru. Rouge de Mars
Sienne brulee Bleue de cobalt Blanc Vert emeraude
Sienne naturelle Outremer Jaune de Naples Sienne brulee
Brun de Mars B leue mineral J aune de zinc Noir d 'ivoire
Terre d 'ombre Vert Veronese Ocre jaune Bitume
Momie Vert emeraude Cobalt Momic
Laque Robert n°8.
}ULES LEFEBVRE
INGRES
Blanc d'argent Laque de garance
Blanc d'argent Brun rouge Ocre jaune Sienne brulee
Jaune de Naples Laque de garance Terre d'Italie naturelle Bitume
Ocre jaune Sienne brulee Rouge de garance Terre de Cassel
Sienne naturelle Brun Van Dyck Terre de Sienne brulee Noir d 'ivoire
Terre d'Italie naturelle Noir d 'ivoire Noir d 'ivoire Cobalt
Ocre de rue Cobalt Bleue d'outremer Bleue de Prusse
Vermillon de Chine Bleue de Prusse
GUDIN
Cinabre Bleue mineral

THEODORE ROUSSEAU Blanc de plomb Laque de garance

Jaune de Naples Sienne brulee
Blanc d 'argent Laque Robert n°s 7 et 8. J aune brillant Bitume
Jaune de Naples Noir d 'ivoire Ocre jaune Terre de Cassel
Jaune indien Laque de garance Sienne naturelle Noir d'ivoire
Ocre jaune Brun rouge Ocre de rue Cobalt
Laque Robert n°6. Bleue de cobalt Vermillon de Chine Bleue de Prusse
Sienne brulee Vert Veronese Brun rouge
Momie Vert emeraude

258
 W. BouGUEREAU Ocre jaune Vermillon
Laque Robert n°6 Brun rouge
Bleue de cobalt Vermillon Terre d'Italie naturelle B leue de cobalt
Vert emeraude Brun rouge Ocre de rue Bleue mineral
Ocre jaune Rouge Van Dyck Sienne naturelle Bleue de Prusse
Cadmium n°2 Sienne brulee Sienne brulee Vert Veronese
Jaune de Nap fes Noir d'ivoire Momie Vert emeraude
Blanc d'argent Bitume
Vermillon clarir Laque de garance DAVID

BoNNAT Blanc de plomb Brun rouge

]aune de Naples Laque de garance
Bleue de Prusse Vermillon Jaune de chrome clair Sienne brulee
Blanc d'argent Laque de garance Ocre jaune Terre de Cassel
]aune de Naples Sienne brulee Laque de Gaude Noir d 'ivoire
Brun rouge Bitume Terre d'Italie naturelle Noir de peche
Ocre de rue Outremer
THOMAS CouTURE Orange de Mars Bleue de Prusse
Vermillon de chine Bleue mineral
Blanc de plomb Cobalt Cinabre
]aune de Naples Brun rouge
Ocre jaune Noir d 'ivoire HüRACE VERNET
Vermillon Bitume
Blanc de plomb Brun rouge
CAMI LLE PıssARO ]aune de Naples Laque de garance
Jaune brillant Sienne brulee
Blanc Garance foncee Ocre jaune Bitume
Jaune de chrome clair Outremer Laque de Gaude Terre de Cassel
Vermillon vert veronese Sienne naturelle Noir de peche
Ocre de rue Cobalt
237 }ULES D U PRE Vermillon de chine Outremer
Cinabre Bleue de Prusse
Blanc d'argent Bitume
Jaune de Nap fes Noir d'ivoire
Jaune indien Laque {ine Mabadı var

RE S SAM LARA D A İ R

Z i YA VE R E N K L E R
2 tesiri nevinden tabaka-i şebekiyernize [ağ tabakamıza]
Ressam vücuda getireceği eserin imtidadını
[da yanıklı lığını] yalnız malzeme-i metineye
malikiyetle temin edemez. Palette mevcut renklerin
vernik ve yağların, elindeki fırçanın muavenet-i
tasviriyesiyle mevadd-ı şeffafiye ve keşfiyeyi ve
ecsam-ı maziye-i müşaşayı [geçmişin gösterişli
nesnelerini] ... ilh [ve benzerlerini] ifade edebilmek
için evvela tabiatta hadisat-ı ziyaiyeyi tetkik ve
mütalaa etmesi lazımdır.
Bugünkü kabul olunan usule nazaran ecsam-ı ziyaiye-i
zatiye güneş, yıldız, alevdir. Bunlar ihtizazat-ı daimi
[sürekli titreşimler] halinde bulunan cüz-i ferdden
[atomdan] mürekkeptir. Mücavir [çevresindeki] ecza­
yı efrad ile irtibatta bulunan bu hareket-i ihtizaziye
bu'd-ı mücerredde [uzayda] münteşir devir edici
mevceler [dalgalar] tevlit eder [yaratır] ve bu mevceler
mevecat-ı mutasavvıtanın [ses dalgalarının], alet-i
semin [kulağın], gışa-i mütehassisi [hassa zarı] üzerine
vasıl olur, görürüz.
Mevecat-ı ziyaiyeden [ışık dalgalarından] bazıları
şeffaf maddelerden mesela havadan, sudan, camdan
geçer. Buna hadise-i intikaliye derler. Eğer ziya bir
cism-i kesife tesadüf ederse bu'd-ı mücerrede doğru
sıçrar, atılır. Buna da hadise-i inikasiye denir. Lakin
ziya şeffaf ve gayri şeffaf cisimlerin eşkal-i sutuhiye
ve tabiiyesine nazaran muhtelif şerait dahilinde
intikal yahut inikas eder.
Ziya şeffafiyet-i mütecanise arasında bir hatt-ı
müstakim [doğru çizgi] istikametindedir. Kesafet-i

259
 izafiye halindeki maddelerden geçerken derhal
kırılır. Suya batırılan bir değneğin havada kalan
kısmının görünüşü gibi ki buna da inkisar-ı ziya
[ışığın kırılması] tesmiye etmişlerdir. Mevecat-ı
ziyaiye bir cism-i kesifin sath-ı mücellası [parlak
yüzeyi] üzerine aksinde inikası doğru ve parlak olur,
ayna gibi.
Şimdi, ziyanın cihet-i vürudunu [geliş yönünü] da
nazarı itibara alalım: Ziya maddeye amuden [dik
olarak] varit olursa [gelirse] amudi olarak akseder.
Eğer mail [eğik] varit olursa aksi cihete mail olarak
akseder. Ziyanın varit olduğu madde sathı buruşuk
olursa mevecat-ı ziyaiye istikamet-i muhtelifede
akseder ki inikasat-ı münteşire derler. Bir de cisim
az veya çok şeffaf yahut az kesif veya tamamiyle
kesif olur yahut da bir kısmı şeffaf diğer kısmı kesif
olur. Ayniyle sathı da ya mücella yahut bir kısmı
mücella, diğer kısmı buruşuk olabilir ki bu suretle
kesafet, şeffafiyet mücella ve arızalar nazarı itibara
alınınca hadisat-ı inikasiye ve intikaliye nihayetsiz
olacağı tabiidir.
Şu tadat ettiğimiz [sıraladığımız] kavanin-i
malumeden sonra ziyanın muhaddeb ve muakkar
[dışbükey ve içbükeyJ satıhlar üzerinde de tevlit
ettiği şuaat-ı mütebaide ve mütekaribe hadisatı
vardır. Elmastıraş satıhlar üzerinde müşahede
ettiğimiz şuaat-ı kesire ve menşur [prizma]
nazariyesi . . . ilh [ve diğerleri] ki bunlar "ilm-i
mebhasü'l-basar"ı meydana getirmiştir. Biz burada
bu ilmin kavanin-i fenniyesiyle uzun uzadı iştigal
edemeyecek yalnız ressam için tetkiki elzem
kısmından bahsedeceğiz.
Şimdi ziya-i tabiiyeden güneşi nazar-ı tetkike alalım.
Onun muhteviyatını öğrenelim.
Karanlık bir odanın küçük bir menfezinden dahil
olan ziya-i şemsi bir menşur-ı billuriden [billur
prizmadan] geçirecek olursak şua, tahallül ederek
[ayrışarak] " tayf-ı şemsi" tesmiye edilen [adı verilen]
kırmızı, portakali, sarı, yeşil, mavi, laciverdi,
menekşe gibi elvan-ı muhtelife-i sebaya [yedi çeşit
renge] münkasım [bölünmüş] ziyadar bir kurdela
halinde ve bir safha-i sefid [beyaz zemin] üzerinde
nümayan olur [görünür].
Fennin teşrih ve tetkiki sayesinde bu tayf-ı şemsiden
pek garip esrar-ı hükmiye keşfetmişlerdir ki
sayesinde yalnız alem-i şemsimiz [güneş sistemimiz]
dahil olup milyonlarca kilometrelik mesafelerine
rağmen ziyaları bize birkaç dakikada vasıl olan
kevakibin [yıldızların] ziyaları ve bize vusul için
seneler mürur eden [geçiren] yıldızların, hatta cefv-i
23 8 esirinin gayri kabil nüfuz-ı amakinde ve hesabın
erişemediği namütenahiliklerdeki sehab-ı muzienin
[ışıklı, aydınlık bulutların] terkibat-ı
kimyeviyelerinden haber veren " tahlil tayfı" usulatı
meydana çıkarılmıştır.
Fen sahipleri müteaddit menşurlar ve müteaddit
muhalle! [ayrışmış] şualar vasıtası ile elvanı
yekdiğeri üzerine vaz ve tatbik, zam ve ilhak
suretiyle gayet faideli tecrübeler icra etmişlerdir.
Netice-i tetkikat renkli şuaatın gayri kabil-i tahlil
olduğunu meydana çıkarmıştır.
260
Şuaat-ı mülevvenenin [rengarenk ışınların] kabiliyet-i
inkisarları soldan sağa doğru mütezayittir [artar] . Ve
bunların her biri, bir milimetrenin milyonda 620'sine
kadar mevce-i ziyaiye tulüne [ışık dalga boyuna]
malik olan kırmızıdan başlayarak yine bir
milimetrenin milyonda 423 'üne kadar inmek üzere
mevecat-ı ziyaiye tulleri de tenakus eder [azalır] .
Binaenaleyh saniyedeki aded-i ihtizazları
[dalgalanma, titreşim adedi] menekşe renginde 720
trilyondan başlayarak kırmızıda 5 1 4 trilyona kadar
tezayüt eder [artar] . Nihayet muhalif vaziyette iki
menşur-ı billuri [billur prizma] ianesiyle şu yedi kısım
şua-ı mülevvineyi terkip ederek beyaz ziya elde edilir.
Elvanı [renkleri] tetkikten evvel bir sual teveccüh
eder.
Niçin bir cisim kırmızı, sarı yahut mavi . . . ilhdir [ve
benzerleridir] ? Bunu kimse bilmiyor. Fakat gerçi
esbabı malum değilse de hiç olmazsa bu hadisenin
neticesi kabil-i izahdır. Kaffe-i ecsam [cisimlerin
tümü] aldıkları ziyanın taht-ı tesirinde ayni bir halde
durmazlar. Onlar bu ziyanın kaffesini [tümünü]
veya bir kısmını bel' etmek [emmek] yahut o ziyayı
tahlil ettikten sonra şuaat-ı mülevveneden bir
kısmını bel' etmek hassa-i esrarengizini havidirler.
Bazıları da hassa-i bel ve tahlili muhtelif nispetlerde
cami bulunurlar ki işte her birinin rengini tayin eden
keyfiyet bu fark ve mübaniyetten [ayrılıktan]
ibarettir. Çünkü bir cismin rengi o cismin bel'
etmeyip de iade ettiği aksam-ı ziyaiyenin tabaka-i
şebekiye üzerinde hasıl ettiği his ve tesirden ibarettir.
Kamilen bel' edilen [emilen] ziya zulmet [karanlık]
hasıl eder.
Aldığı ziyayı kamilen bel' eden bir cisim tamamen
muzlimdir [karanlıktır], onda ne gölge ve ne de
aksam-ı muzie fark olunabilir.
Aldığı ziyayı bel' etmeyen cisim ise o ziya kadar
parlak olur. Fakat bu iki münteha [aşırı uç] tabiatta
bu hal-i mutlakda zahir olmazlar.
Aldığı ziyanın bir kısmını bel ve kısm-ı diğerini iade
eden bir cisim kır renktedir. Gayet beyaz şeyler pek
açık kır renklerden ve gayet siyah renkler de pek
koyu kır renklerden başka bir şey değildir. Maahaza
[bununla birlikte] beyaz bir cismin iade ettiği ziya
her ne ise kır renkli bir cismin iade ettiği ziya da
odur. Şu kadar ki miktarı azdır. Aynı cinsten olan
bu iki ziya acaba niçin muhtelif tesirler yapıyor?
Bunun da hikmeti şudur ki, ziya bilcümle [tüm]
ecsam [cisimler] üzerine müsavaten [eşit olarak]
intişar ettiğinden, gözümüz, aynı bir ziya ile
münevver olan eşya-yı müteaddidenin kesafet-i
ziyaiyelerini nispet ederek her birinin ne miktar ziya
bel ' ettiğini tamamen fark eder. Ve ziyanın azlığı
miktarını aynı nispette siyahlıkla ifade eder.
Binaenaleyh eğer bir cisim aldığı ziyanın yalnız
nısfını [yarısını] ret ve iade ederse gözümüz nısf-ı
nisbetde beyazla siyahtan mürekkep bir kır rengi
hissini duyar.
Tahallül eden [çözünen] her ziya tayf-ı şemsinin
elvan-ı sebasını [yedi rengini] hasıl eder.
Bu tahlil fiilini ifadan sonra şuaat-ı mülevveneden
bir veya birkaçını bel' edip de diğerlerini iade eden
 cisimler, eğer reddettikleri şua bir ise o şuanın
renginde görünürler ve şayet müteaddit ise bu
şuaların hülasa-i müzevvecesi rengindedirler.
Mesela, bir cisim şuaat-ı mülevvineden altısını bel'
edip de yalnız kırmızıyı iade etmiş ise o cisim
kırmızıdır ve kısaleyhi 'l-bevaki [diğerlerini de buna
kıyaslayın] .
Eğer bir cisim aldığı ziyanın bir kısmını bel' edip de
mütebakisini iade edeceği yerde tahlil etse
[ayrıştırsa] reddedeceği şua veya şuaat-ı mülevvine-i
meczuce cismin ziyayı az veya çok bel ' edişine göre
az veya çok koyu ve muzlim olur.
Mesela, bir cisim ziya-i varidin [gelen ışığın] nısfını
[yarısını] bel' eder [emer] ve nısf-ı diğerini tahlil edip
[ayrıştırıp] de yalnız kırmızısını reddederse nısfen
[yarı yarıya] siyah ve bir nısfın yedide biri kadar
kırmızı, mürekkep yani muzlim bir kırmızı renk
hissi verir.
Bilakis, eğer bir cisim aldığı ziyanın bir kısmını
reddeder ve mütebakisini [geri kalanını] tahlil ederse
reddedeceği şuaat veya şuaat-ı mülevvine-i
memzucenin rengi ziyanın derece-i red ve ianesine
göre az veya çok parlak olur.
Mesela, bir cisim aldığı ziyanın nısfını reddeder ve
mütebakisini tahlil ettikten sonra yalnız kırmızı
renkli şuayı reddederse nısfen beyaz ve bir nısfının
yedide biri kadar kırmızı mürekkep bir renk yani
gül pembemsi hissini verir.
Hülasa elvanın yekdiğeriyle birleşmemesi, ona ilave
olunan ziya veya zulmetin [karanlığın] derecesi
gözün tabiatta tefrik ettiği ve aynını istihsale sanat-ı
resmin " coloris" tabir ettiği şeyi vücuda getiren
milyonlarla derecat-ı elvanı verir.
Fakat şuaat-ı mülevvine ve mevadd-ı mülevvine ile
renklerin şu suretle ittihadı ameliyesi aynı netayici
[sonuçları] vermez.
Aynı bir ziyanın biri mavi ve diğeri sarı birer cam
arasından mürur eden [geçen] iki şuaı, birleştikleri
mahalde beyaz ziya vücuda getirirler. Bilakis eğer bu
iki cam birbiri üzerine mevzu bulunursa [konulursa]
ondan mürur eden ziya yeşil olur. Ve eğer bu iki
cam dökülüp toz haline getirilir de birbirine
karıştırılırsa bundan inikas edecek [yansıyacak] ziya
da yine yeşil olur.
Bu hadiseyi ve daha birçok hadisat-ı mümasileyi
2 39 [benzeri olayları] izah için bir ressamı çıldırtacak
mütalaat-ı fenniyeye girişmek iktiza eder [gerekir] .
İmdi, paletimiz üzerinde tayf-ı şemsinin şuaat-ı
mülevvinesi mevcut bulunmayacağı ve binaenaleyh
bizim bundan ve gerek istiktap [polarma] ,
fosforesans [phosphorescence], floresans gibi havas
ve hadisattan bir istifademiz olamayacağı cihetle
bütün bunları bir tarafa bırakarak hikmetşinaslıktan
sade bir ressamlığa tahavvül ettiğimiz zaman yegane
malik olacağımız mavi renklerden, boyalardan
bahsedeceğiz.
Az çok şeffaf veya kesif mevadd-ı muhtelife ile
ezilmiş olan bu boyalar göze intikal ve inikas
vasıtası ile tesir ederler ve binaenaleyh istimal
edildikleri halata [durumlara] nazaran netayic-i
muhtelife [çeşitli sonuçlar] bahşederler.
261
Filhakika bir renge kesif beyaz boya ilave etmiş
olsanız bununla aynı rengi beyaz üzerine ince bir
tabaka halinde sürmekle bulacağınız rengi elde
edemezsiniz! Hakeza, kesif bir siyah boya ile
karıştırılmış olan bir renk dahi kendisinden siyah
üzerine şeffaf derecede sürülmüş bir tabaka ile
vücuda getirilecek rengin aynı olamaz.
Ve yine, kesif, bir halde yekdiğeriyle karıştırılmış
olan birkaç renk kat kat nimşeffaf [yarı şeffaf]
tabakalar halinde birbiri üzerine sürülmekteki
neticenin aynını vermez.
Boyaların az veya çok bir derece-i kesafetde olarak
istimali [kullanımı] atölye tabiratınca demi pates,
plaines pates denilen şeyleri ve muhtelif derece-i
şeffafiyetin istimali de glase ve flottant denilen
usuller teşkil eder.
Bir rengin manzarası sathının tabiatına göre de
tebeddül eder: Boyacı veya ressam fırçası
kullanıldığına göre (flocheter - tüylemek) vasıtası ile
sathı mat hale getirilebilir (blairoter-b1ero1amak) ile
parlaklaştırılır, (marteler-çekiçleme) usulü ile
pürüzlendirilir, tuşları çaprazlamak suretiyle ihtizaz
[titreşim] tesirleri istihsal ederler. . . i lh [ve
benzerleri] .
Hülasa, sanatına vukufu olan bir ressam - Mösyö
Jordaens'in nesirdeki kudreti gibi - şuaat-ı
mülevvinenin uzv-ı rüyetimize [görme organımıza]
vasıta-i tesiri olan bütün inkisar, inikas-ı ayinevi ve
inikas-i münteşir hadisatını aynen vücuda getirmek
suretiyle renklerine tabiatta arz ettikleri manzarayı
vermek çarelerini bulur.
Demek bu ressam bilmediği layetegayyer [değişmez]
kavaide [kurallara] riayet eder. Bunu nasıl
yapabilir? . . Yapar, çünkü bu kavanin-i elvanı
[renklerin kanunlarını] ressamlar menazır
[perspektif] kanunları gibi fennin kendilerine ayan
etmesinden evvel, çok zaman evvel hissetmişlerdir ve
o kavanini sevkıtabii şeklinde az çok cümlesini
haizdirler. Mamafih hiçbir şeyle kabil-i telakki
olmayan ve bilahare bin türlü tecrübeler,
karıştırmalardan sonra hikmetini bilmeksizin nihayet
tatbiki kendilerine müyesser olan bu usulleri daha
mesleklerinin bidayetlerinde [başlangıcında] bilmiş
olsalar ne kadar süratle kesb-i şan ve şeref ederlerdi.
Evet, fakat bunları nereden öğrenelim?
Buradan itibaren Vibert bu bahse müteallik [ilişkin]
hikmet kitaplarındaki ziya, hararet, elvan bahisleri
nazariyattan ibaret olup sanatkarın işine
yaramayacağından ve hele bilfarz 21 yaşındaki
erkek çehresi için yüzde şu nispetinde filan ve bu
nispette filan renkten karıştırmalı; genç kız için şu
nispette filan renkler, ihtiyar için şu renkler,
mahcubiyet rengi şu, hiddet rengi bu, sürur [sevinç]
rengi bu gibi birtakım acayip tertip ve reçeteleri havi
kitapların da masal nevinden olduğunu etrafı ile
tarif ettiğinden ve bunlardan resim meraklılarını
bihakkın [hakkıyla] tahzir ettikten [yasakladıktan]
sonra devamla diyor ki:
Eğer ciddi bir talebe tecrübeye teşebbüs ederse
evvelemirde [önce] şu zirdeki [aşağıdaki] misalleri
tefekkür etsin [düşünsün] :
 Bir top (yuvarlak) alalım ve bunu kamilen herhangi
bir renk ile ve mesela al renk ile telvin edelim
[boyayalım]. Şimdi bunun resmini almak istiyoruz.
Zanneder misiniz bu hususta topu boyadığımız aynı
vermiyon rengini kullanacağız? Evet, kullanacağız
fakat yalnız bir tek tuş ( touche) için, o da kürenin
tam merkezine müsadif [rastlayan] yere, çünkü sair
noktalar üzerinde renk, temas eden ziyanın,
civarındaki bilcümle eşyanın akislerinin ve şeklin
mücessemiyetini teşkil eden gölge ve yarım renklerin
tesiriyle muaddeldir [değişmiştir] . Ve bütün bu
tadilatı irae edebilmek için hemen de paletimizin
üzerindeki bütün renkleri istimal etmek icap
edecektir.
Şimdi, işte size üzerinde portakalları ile müzeyyen
bir portakal ağacını irae eder bir tablo . . .
Portakallara dokunmayacağız, fakat etrafındaki
yaprakları, havayı ve zemini koyulaştıracağız.
Hülasa tabloya bir gece tesiri veriyoruz ve rengi, hiç
tebeddül etmeyen portakallar yılbaşı geceleri
ağaçlara talik edilen [asılan] ziyadar karpuz fenerler
oluyorlar.
Şimdi de bir beyaz muşamma [muşamba] alalım ve
üzerine parlak yeşilden bir tuş yapalım. Pekala, bu
tuş etrafa yapacağımız tersimata göre, ne isterseniz o
olacak ve mesela gurup hengamında [sırasında] bir
cadde manzarasında bir omnibüsün feneri, yeşil bir
çardağın güneşe maruz bir yaprağı, bir Hint
mabedinde Buda ilahesinin altında parlayan
mukaddes zümrüt olacaktır.
Hiçbir şeyi tebdil edilmeksizin bu tuş parlaklığını
kaybederek Diaz'ın nurani odalıklarının ortasında
240 hafif gölgelikler içinde bir kertenkele rolü
oynayacak yahut Venedik şems-i garib [batan güneş]
ateşleriyle yanan büyük kanalında bir direğin gölgesi
içinde hayal şeklinde kaybolacaktır. Bu veçhile aynı
bir ziya ile münevver bir tabloya vaz edilen mavi bir
boya etrafındaki elvana göre tonunu tebdil eder
[değiştirir] . Delacroix derdi ki: " Bana çamur veriniz,
etrafını telvin etmeyi yed-i ihtiyarıma [benim
seçimime] terk ederseniz bununla size Venüs' ün
cildini vücuda getiririm. "
Şimdi bir de kırmızı bir elbise iktisa etmiş [giymiş]
bir kardinalin bahçede gezinişini takip edecek olur
isek güneşin ziyasından, bulutların akislerinden,
ağaçların yeşilliklerinden bu kırmızı elbisenin her
lahza tebeddül ettiğini [değiştiğini] , bir havuzun
sath-ı siminine [gümüşi yüzeyine] yaklaştıkça,
semanın reng-i laciverdi altında kaldıkça bir levn-i
diğer aldığını görürüz. Mermer bir heykelin önünde
kızarmak, ıtır çiçekleri karşısında solmak, gurup
yaklaştıkça koyu bir levn peyda etmek, nihayet fecir
zamanı siyah bir renge mübeddel olmak gibi
tahavvülat-ı daimiye maruziyeti bize bir cismin rengi
bir tertip ile tavsif ve tarif olunamayacağında şüphe
bırakmaz. Mamafih bunu herkes aynı tarzda
görmez, fakat zevk-i elvan da pek münakaşa
edilemez.
Ziyanın nazara isabetinden başka havass-ı sairesi de
olduğunu arz etmiştik. Ziya hararet de neşreder. Ve
bir vasıta-i kimyeviye gibi tesir de icra eder. Bir tayf-
262
ı şemsin şuaat-ı mülevvine-i muhtelifesi üzerinde bir
termometre gezdirilmiş olsa menekşe renginden
kırmızıya doğru hararetin tezayüt ettiği [arttığı] ve
kırmızıyı da geçtikten sonra gölgede bile kırmızının
solunda ve kırmızı ile sarının ortasında bulunan bir
nokta-i müntehaya kadar tezayüde devam ettiği
görülür. Bu noktadan itibaren hararet tenakus eder
[azalır] . Fakat kırmızıdan tayfın arzı kadar
uzaklaştığı halde bile hararet yine mahsus olur
[hissedilir] .
Ziyanın tesirat-ı kimyeviyesine gelince, bunları
kamilen tadat [sıralamak] mümkün değildir. Yalnız
şu kadar tahattur ettirelim [hatırlatalım] ki bunlar
fotoğrafi usullerinin esasandırlar.
Tabiatın şuaat-ı mülevvinesinin kudret-i kimyeviyesi
ise hararetin aksi olarak kırmızıdan menekşeye
doğru tezayüt eder. Son mor şuaatın açıklarında
lavanta kırı - boz rengi - namı ile bir rengin ve keza
kırmızının açıklarında da ondan daha koyuca, koyu
güvez rengi tabir olunan rengin farkına varılmıştır.
Demek oluyor ki tayf-ı şemsi hararetin hissedilmeye
başlandığı noktadan ibtidar ederek [başlayarak] her
tesir-i kimyeviyenin hitampezir olduğu [sonlandığı]
münteha-yı diğere [öteki uca] kadar imtidat eder
[uzar] . Yalnız halihazırda bu tayfı basıramız
[gözümüz] ancak kısm-ı merkezisinden hissedebilir.
Halihazırda demekten maksadımız aza-yı rüyet
[görme organı] aleddevam [sürekli]
kuvvetleşmiyorsa da nezaket peyda etmekte
olduğundan sabıka [öncekine] nazaran daha iyi
görüyoruz demektir. Ve ihtimal ki bir gün, daha
tefrik edemediğimiz şeyleri de görebileceğiz. Bu
nazariyeye göre hal-i ibtidaide insanların bugünkü
müşahede ettiğimiz elvanı hissetmemiş olduklarını
kabul etmek lazım gelir.
Niçin böyle olmasın? Bazı müdekkikin
[eleştirmenler] eski ressamların ne mor ve ne mavi
rengi istimal etmediklerini ve Homere'in lisan-ı
şiirinde tarif-i elvan için bir kelimeye malik
olmadığını ispata çalıştılar. Bundan da bir zamanlar
tayf-ı şemsin son anatının [nüanslarının] fark
edilemediği tezahür etmez mi? Herhalde mahlukat-ı
uzviye meyanında [arasında] öyleleri vardır ki
kendilerini ziyayı hissettiren bir uzv-ı rüyete malik
oldukları halde elvanı fark etmez veyahut onun
birkaçını fark edebilirler. Mesela su ile dolu hususi
bir kap içerisinde bulundurulan hayvanat-ı sagire-i
kışriyeye [kabuklugillerden küçük hayvanlara] bir
ziya tevcih olunduğu zaman, o ziya bir reng-i
muayyende ise ona doğru oynaşır ve teveccüh ederler
[yönelirler] . Eğer ziya kendileriyle münasebetdar
olmayan bir renkte ise hareket etmezler.
Cins-i beşer de bir nevi maluliyet-i fıtriye ile
meluftur. Kendilerinde daltonizm tabir olunan bir
nevi maraz-ı rüyet [görme bozukluğu] hassası
bulunan eşhas [kişiler] kaffe-i elvanı [renklerin
tümünü] fark edemezler.
Şimendifer müstahdemininin muayenesi usul ittihaz
edeliden beri müracaat edenler meyanında
daltonizme müptela pek çoklarına tesa d üf edilmiştir.
Müracaat etmeyenlerden yani rüyet-i elvan
hususunda bir muayene-i nazariyeden [göz
muayenesinden] geçmeyen insanlarda ise daltonizm
bittabi çoktur. Yalnız herkes bu fıtri maraz-ı rüyetin
farkında değildir. Hatta iştihar etmiş [ün kazanmış]
ressamlar arasında bu nevi maluller pek çok
görülmüştür.
Vibert'in hikayesi veçhile resim çalışan bir talebe
yeşili kırmızıdan fark edemeyecek derecede
daltonizme müptela imiş. Tüpleri yaftalarından fark
ederek istimallerini iyi kötü bellediği surette
kullanır, tablosunun ötesine berisine bu renklerle
dokunurmuş ki bu tuşlar ressamın kendisine has bir
tarz-ı tersim telakki olunurmuş. Bir gün nasılsa
adem-i dikkat [dikkatsizlik] eseri kendi paleti gibi
bir intizam-ı elvan gözetmeyen arkadaşının paletiyle
resim yapmış ve o gün daltonizmin hakikati
meydana çıkmıştır.
Netice olarak şunu ilave edebiliriz ki rüyet-i elvan
her nazar için bir faide-i sabiteye tabi tutulamaz.
Çünkü bir cismin rengi her göz için bir değildir.

Müdür-i mesul
Ressam Asaf

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

263
 OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ
NUMARA 1 7 l HAZİRAN 1 3 3 0 [ 1 9 1 4 ]

Hereke Fabrika-i Hümayunu serressamı [başressamı} muhterem refikimiz Tomas Efendi 'nin
bir tersim-i rumuziyesidir ki mesut ve mağbut-ı şehid [gıptayla anılan şehit]
tayyareci/erimizin hayat-ı ebediyeye mazhariyetlerini mübeşşirdir.
 HAYA L D E N H A K İ KATE
z4 r Asırlardan beri bünye-i milleti kemiren içtimai
emrazımızın [hastalıklarımızın] salahiyettar kalemler
tarafından, hemen her gün daha artan bir nüfuz-ı
nazar ve kudret-i isabetle teşhis edilmekte olduğunu
görmek insana cidden ümitbahş-ı necat oluyor
[kurtuluş ümidi veriyor] . Hele terbiyevi mebahisin
[konuların] fenni ve vesi [geniş] , ciddi ve emin bir
mecrayı takip eder olması reha ve halas emellerine
ifiiza-i itimad ve itminan eyliyor [itimat ve güven
veriyor] . Milletin tarih-i teceddüdüne [yenileşme
tarihine] şeref verecek derecede azim birer fedakarlık
göstererek bütün mükafat-ı hayatiyelerini yalnız
meslek-i terbiye ve talimde, bu en çiçekli olmakla
beraber en dikenli yolda kazanmak emel ve azmine
düşen genç ve muktedir mürebbiyelerimize, bu
hakiki muallimlerimize karşı aşk-ı vatanla pür
galeyan kalplerde pek kıymettar ve samimi hürmet
ve minnetler hasıl oluyor. Ve artık nakabil-i itiraz
bir surette tavazzuh ve taayyün ediyor [açıklık
kazanıyor ve kesinleşiyor] ki bizi kurtaracak, içtimai
ve ahlaki emrazımızın [hastalıklarımızın] seyr-i
hasarını [verdiği zararları] tevkif eyleyecek
[durduracak], vücud-ı millete muafiyet-i tamme [tam
bağışıklık] ile birlikte bir nema-yı mütekamil
[olgunlaşma ivmesi] verecek ancak umumi ve milli
bir terbiyedir.
Şu kadar ki yeni nesil, bugünkü evlat ve ahfadımız
[torunlarımız] böyle bir terbiye görerek yetişirken,
biz eski neslin de mümkün olduğu kadar kendimizi
ıslah ve terbiye hevesine düşmemiz lazımdır. Yoksa
tatbik edilmek istenen bu nazariyat ve esasat
itibariyle sırf fenni, ameliyat ve tatbikat itibariyle
de kamilen örfi ve milli terbiyeye biz, göze çarpacak
surette, hareketen ve amelen [pratikte], hiç olmazsa
kalen ve kalemen [sözlü ve yazılı] mütabaat ve
müzaherette bulunmazsak [desteklemezsek], matlup
[istenen] ve muntazır [beklenen] terakki ve
teceddüdü, şifa ve hayatı nevama [bir bakıma] tehir
etmiş oluruz. İnkılab-ı idari ve siyasimizin
hilafgirlerine [karşıtlarına] sadece " mürteci " dedik,
lakin inkılab-ı terbiyevi ve talimiyemizin hasmasına
[düşmanlarına] verilecek unvan ancak millet katili,
vatan haini ve hatta insaniyet düşmanı
ola bilecektir.
Şöyle bir mukaddimecikten [kısa girişten] sonra, biz
eski neslin musap [karşı karşıya] bulunduğumuz
emraz-ı ahlakiyemizi [ahlaki hastalıklarımızı] tetkiki
bir nazardan geçirmek istiyoruz. Vakıa bu gibi
tahlilat [analizler] yapılmıyor değildir, şu kadar ki
bizim nokta-i nazarımız başka olacaktır.
Biz eski neslin, nazari veya ameli bir meslek veya
memuriyet yüzünden bütün geçinenlerimizin gaye-i
amali [nihai amaçları] , diyebiliriz ki hemen
mütekaidin [emekliler] sırasına geçmek, her türlü
feyz-i hayatdan mahrum bir köşede ihtiyar-ı inziva
eylemektir. Faaliyeti, iştigal ve gayreti, hayat-ı
insaniye ve medeniyeyi temsil edebilecek her türlü
teşebbüs ve hareketi canı gönülden sevmeyiz; hatta
265
sevmemekle de kalmayız, bayağı bir buğz [hınç] ve
adavet [düşmanlık] de gösteririz.
Bazıları bu miskin ve mümit [öldürücü] zihniyete
dinin bir mevludu [sonucu] gibi bakarlar. Lakin
ruhbaniyeti, atalet ve rehaveti şiddetle zecir
[yasaklayan] ve men eden büyük dinimize az esaslı
vakıf olanlar pek güzel bilirler ki hükümet ve hatta
evkaf [vakıflar] maaşlarına bile büyük dinimiz
katiyen iyi bir nazarla bakmamış . . . Helal lokmanın
ciddi ve tamamiyle hayırlı bir say-ı zati [şahsi çaba],
bir kesb-i şahsiye [kişisel kazanç] iktiranını
[yaklaşımını] meşrut [şartlı] kılmış gibidir; bunun
için zillet ve meskenetten [yoksulluktan] gayrı bir
semere ve neticesi olamamak pek tabii bulunan bu
zihniyet-i sefilenin din-i mübinimizle [İslam
dinimizle] hiçbir münasebeti yoktur. Belki
tamamiyle gayri dini olan ve maatteessüf asırlarca
imtidat edegelen [süregelen] gayri tabii bir
içtimaiyatın, hurafi [batıl] ve ananevi bir terbiye ve
muaşeretin veled-i nameşruudur [gayri meşru
çocuğudur].
Bizce hayatın en büyük mükafat ve kamı [zevki] ya
hükümet denilen makinanın bir parçası olmak,
düşünmeksizin, tıpkı bir cemadpare [cansız varlık]
gibi, bize tatbik edilen kuvvetin taht-ı tazyikinde
verilen istikamette sair ve dair bulunmak yahut
ecdadmande [atalardan kalma] bir miras ve iradın
[gelirin] başına geçip katiyen bir faaliyette, endişe-i
kesb ü karda [kazanç sağlama endişesinde]
bulunmayarak geçinebilmektir dense mübalağa
olmaz. Biz de, ecza-yı vücudumuz inhilal edinceye
[çözülünceyeJ kadar, memuriyetlerimizde bırakılmak
kadar bir saadet mutasavver değildir [tasarlanamaz];
hatta birbirini epeyce bir zaman görmeyen dostlar
birleşince hemen, "Yine eski memuriyet, eski vazife
ve hizmetinizde değil mi ? " diye sorarlar. Muvafık
cevap alınınca da, " Oh, oh pek ala, pek ala ! . . "
tekrarları ile beyan-ı ferah v e sürur ederler. Hatta
tezayüd-i maaşı [maaş artışını] bile mucip olsa,
mahall-i memuriyet değiştirmeyi muvafık bulmayız.
Hele uzun uzun seyir ve seyahatleri mucip
memuriyetler ekseriyetle kerhi [istemeye istemeye] ve
mecburi kabul edilir.
İşte inziva ve zulmete, sükun ve atalete böyle irsi ve
ananevi bir meclubiyet [tutkunluk] iledir ki biz eski
nesil, hadsi [sezgisel] , bişuurane [bilinçsiz] olarak
faaliyet ve teceddüdün [yenileşmenin], teşrik-i emel
ve gayretin [amaç ve çabanın birleştirilmesinin],
milli ve umumi tezahüratın düşmanı oluruz. Bizi
yerimizden kıpırdatacak, bize varlığımızı ihsas ve
bahşedecek, evladımızı hayatın niam ve ezvakından
[nimetler ve zevklerinden] hissedar eyleyecek
inkılabat ve teceddüdatı kabil değil, hoş ve emin
göremeyiz.
İnziva ve kesel [uyuşukluk] bizi bedenen tesmim
ettiği [zehirlediği] gibi, tabiatiyle boş duramayan
kuva-yı zihniyemize de muzır öyle bir cereyan
vermiştir ki onu her türlü ebatıl [boş inanç] ve
 eracifin [düzmecelerin], ekazib ve esatirin [yalanların
ve masalların] kabul ve nakline tamamiyle müsait ve
müstait [yetenekli] kılmıştır.
Bir istidad-ı maderzad [doğuştan yetenek] ile
doğarak, lütf-i muhayyilede bu kabiliyeti bilamel
[fiilen, pratikte] tenmiyeye [geliştirmeye] az çok
muvaffak olarak içimizde yetişen rical-i hüner bile,
kalem ve fırçasındaki muvaffakiyete, fikir ve
yedindeki [elindeki] dikkat ve maharete rağmen yine
inzivacıdır. Zihniyeti, haletiruhiyesi ötekilerinden
pek de başka değildir.
Hükemadan [düşünürlerden] birinin, "İnzivada her
243 şey tahsil ve iktisap olunur, ancak tek bir şey vardır
ki iktisap olunamaz. O da seciyeden [karakterden]
ibarettir," dediğine bakılırsa, umumen seciyesiz
olmaklığımızın amil-i yeganesi [biricik nedeni]
bulunmuş sayılır. Hakikaten de inziva, ebna-yı cins
[insanların] ve şüreka-yı emel [amaç ortaklığı] ile
ünsiyet [tanışma] ve sohbetten teneffür [nefret] ve
iba [kaçınma] kadar bizi mahv ve muzmahil
[darmadağın] eden, hatta erbab-ı daniş ve
sanatımızın [bilimcilerimizin ve sanat üstatlarımızın]
o büyük istidatlarını inkişaf ve istihlaf-ı nimet ve
devletlerinden [halefi olma nimet ve mevkiinden]
mahrum bırakan başka bir huyumuz, bir seyyiemiz
[kusurumuz] yoktur.
Hayat-ı medeniye ve muaşeret-i fazılanın esası şüphe
yoktur ki tearüf ve tevaüd [tanışma ve sözleşme],
teavün ve tenasurdur [yardımlaşma ve
dayanışmadır] . Dinimiz serapa [baştan başa] içtimai
iken ve İslam' da sırf bu tearüf ve tenasur gibi içtimai
esasat ve seciyat ile teessüs ve intişar eylemişken pek
gariptir ki biz en umumi manası ile içtimaiyatı,
birbirimizle anlaşıp sevişmeyi temin edecek bilcümle
[tüm] vesaiti hor ve hakir görüyoruz.
İnzivaperesti, yorulmaksızın yaşamak emel ve niyeti,
bulunduğumuz asır ve zaman için en büyük afet-i
hayat ve teceddüd olan bu tekke zihniyeti en büyük
erbab-ı faz! ve hünerimizi [erdem ve hüner
sahiplerini] bile musap edip [etkileyip] geçmiştir.
Daha terakki etmek, daha çok kazanmak, ferdi
hayatı ile beraber milli ve umumi hayata da daha
çok geniş bir refah ve şeref vermek imkanını sırf bu
zihniyet ile hal-i mahalle koymuş ne kadarlarımız
vardır!
Bu zihniyet böyle maddeten, en muhtaç
bulunduğumuz feyz-i nakdi ve iktisadi [parasal ve
iktisadi verimlilik] nokta-i nazarından semerehar-ı
hüner ve kemal olmamıza en büyük engel olduğu
gibi, manen ve fikren de bizi en dar ve kapanık, en
kısır ve kısık havl-i fikrimizde [düşünce
ortamımızda], daha doğrusu sırf hayali ve hodbini
[bencil] bir muhit-i vehmide [kuruntulu ortamda]
yaşatarak istidat ve bıdaamızı [sermayemizi]
tamamiyle boğup öldürür.
Ne zekalar, ne kalemler, ne fırçalar, Müslümanlık ve
Türklüğe cidden büyük şerefler verecek ne kafalar,
ne eller gelmiş ve vardır ki bu miskin ve sefil
zihniyetin kurbanıdırlar. İçtimai mefhumlardan
[kavramlardan] olan hayat, terakki, vatan, millet,
teceddüt, hatta kesb ü kar [kazanç sağlama]
266
hakkında öyle tehi [boş] fikir ve vicdan bulunurlar
ki insan bu büyük istidat ve dehaların bu cihetten,
bu derece mahrumiyetleri karşısında ağlamak ve
dövünmek hırsları ile yanar tutuşur.
Böyle zekaların, böyle erbab-ı hüner ve sanatın şu
mahrumiyetleri kendilerine inhisar etse [sınırlı
kalsa], yine bir dereceye kadar zarar ve hasar tahdit
edilmiş olurdu, lakin maatteessüf öyle değil. Cazibe-i
faz! ve isridadlarına tutulup etraflarında bir hale-i
takdir ve tazim [takdir ve saygı halesi] teşkil eden
birçok genç, ihtiyar kafaları da kadim [eski] ve
muhayyel [hayali] , despotik ve skolastik
nazariyeleriyle resmim edip [zehirleyip] giderler.
Zannolunur ki inziva ve tecerrüt [köşeye çekilme]
insanı hodbiniden [bencillikten] kurtarır; halbuki
bizim münzevilerle, böyle erbab-ı istidad ve zekadan
olan guşegüzinan-ı ümmet [münzevilerden oluşan
kimselerle] ile vaki olan mülakatlarımız
[görüşmelerimiz] bizi umduğumuza
kavuşturmamıştır. Bilakis bu gibilerinde öyle
mahviyet perdesiyle mestur [örtülü] bir azamet, reng-i
istiğnaya [ilgisizlik, kayıtsızlık boyasına] bürünmüş
öyle bir hodbini [bencillik] ve ihtiyaç vardır ki hadd-i
tasavvur edilemez!
Kendi alemine, alem-i istidad ve nispetine dair
muttasıl usuli imal-i fikir ve nazar etmeyen [fikir ve
görüş üretmeyen], etraf ve muhitinde istidat ve
hünerine ait yeni yeni elde edilegelen vukuf ve
malumattan, turuk [yöntemler] ve teceddüdattan
[yeniliklerden] bihaber yaşayan nice mütebahhir
[çok bilgililerimiz] ve sanatkarlarımız vardır ki bir
işe yaramadıkları gibi, bugün bir iş yaratma taraftarı
da olmazlar.
Pek güzel hatırımdadır: Edirne'de Reşadiye Millet
Bahçesi yapılırken, oldukça istidat ve behre-i
ressamanesi [ressamlık yetisi] olan bir arkadaşıma
orada yevmiye ile çalışması, tavan tezyinat ve
menkuşatında [işlemelerinde] hiç olmazsa bilfiil ve
bilamel nezarette bulunması söylendiği zaman icabet
ve kabul yerine ret ve tarziyehahı [mazur görülme
talebi] baş gösterdi. Bu nabeca [uygunsuz] hiddet ve
tehevvürü [öfkesi] geçtikten sonra, refikime
[arkadaşıma] yaklaştım. Ve hayal aleminde,
kuruntular içinde yaşayabilmek emelini güden bu
refikime sebeb-i reddini sordum: " Ben ressamım,
nakkaş değilim, " dedi. Ah, eğer cevap yalnız bu
kadar da kalsa idi, belki kendisini haklı görürdüm,
lakin, "Azizim, ben öyle yevmiye ile, yevmiye üç
dört mecidiye ile çalışamam," ilavesi beni nokta-i
nazarımı değiştirmeye mecbur etti.
Evet, o kendini - ancak başkalarını, kendi nam ve
unvanını kendisinden daha büyük bir liyakat ve
istihkak ile taşıyan bu başkalarının asarını
görmediği için - muhitin en fevkalade adamı,
ressamı tanıyor. . . Hatta, hatta bu ressamlığından
şimdiye kadar beş paracık bile kazanamadığı için bir
fırçasına paha tasavvur edilemeyeceği hülya-yı hamı
içinde sermest yaşıyordu. Belki de iddiayı nispet
eylediği bu sanat-ı nefise erbabının ancak bir maide­
i semaviye [ilahi maişet, sofra] ile geçinir olduğu
zehabını taşıyordu ! . .
 Halbuki aradan üç gün geçmedi: Aşk-ı sanat ve
şevk-i istidaddan başka hiçbir himayetkar ve
müttekası [dayanağı] olmayarak Italya 'ya, bu
ressamlık eline koşup orada tahsil görmüş bir
vatandaşımız o vazifeyi kemal-i fahr ve şükranla
kabul etti. Hem kendine, hem de memleket ve
vatana feyizli bir hizmette bulundu.
İşte kabuğunu yırtıp delmeyen, etraf ve muhitinin
seviye-i ihtiyacatına atf-ı nazar ve meslektaşlarını,
mesleki alakadarlarını bulup onlarla az çok teati-i
fikir etmeyen erbab-ı sanatımız ekseriyetle böyle
muhayyel ve akim [kısır] bir hayat yaşarlar. Ve en
helal ve meşru bir kesb ü kara [kazanç sağlamaya]
nazar-ı istiğna [tokgözlülük] ile bakarlar.
244 Binaenaleyh denebilir ki kalem - fırça erbabımız
başta olmak üzere, biz bütün eski nesil artık
hayalden hakikate, inziva ve keselden
[uyuşukluktan] ünsiyet [tanışma] ve gayrete, sükun
ve rehavetten hareket ve faaliyete, hodbini
[bencillik] ve tehavünden [aşağılamaktan] diğerbini
[diğerkamlık] ve vecdiyete [takdire], işsizlik veya
muhite muvaffakiyetsizlikten mütevellit züğürtlükten
servete geçmek yoluna azim ve teveccüh etmek
mecburiyetindeyiz. Artık az çok tebdil-i zihniyet,
iltizam-ı faaliyet ve hakikat etmeliyiz.
TüMAS EFEND İ
Anadolu'da bulunduğum zaman mini mini, masum
fakat alam-ı maişetle [geçim kazanma derdiyle]
daima endişeli çehrecikler karşısında, seri ve
muttarit [sürekli] hareket ile pek bedi levhalar
[eserler] vücuda getiren çalak [kıvrak] eller
huzurunda hissettiğim rikkat, o kadar derin idi ki
sabahtan akşama kadar günlerce, aylarca kendilerini
esir eden mustatili [dikdörtgen şeklinde] halı
tezgahlarına ruhen isyan eder ve daha feyyaz, daha
münim [nimet sunan] bir şeyle uğraşmadıkları için
bu masum çocuklara kalben hiddet eylerdim.
Beşerin tamahını, gururunu besleyen üç dört arşın
murabbaında [metre kare] bir seccadeyi örmek için
en az iki aylık bir sayin [çalışmanın], bir itina ve
faaliyetin kısır mükafatına, Şark'a mahsus bir
tevekkül ile kanaat eden bu zavallı yavruların hali,
modellerine karşı besledikleri incizabı [tutkuyu],
onların muhafazasında gösterdikleri kayıt ve
ihtimamı görür, taaccüp ederdim [utanırdım]. Onlar
hangi modelin daha kıymetli olduğunu, modele göre
halının bir kıymet kazanacağını daha iyi bildikleri
için örneklere ehemmiyet vermekte haklı idiler.
Esasen fakir oldukları cihetle para ile tedarik
edemedikleri bu örnekleri istinsaha [kopyalamaya]
bile çalışırlardı. O zamana kadar sırf bir hiss-i
bedayiperesti ile tebcil ettiğim [saygı duyduğum]
sanat-ı tersime karşı daha canlı, daha ilahi bir aşk
duymaya başladım.
Çünkü resmin sırf tablolara inhisar etmediğini, fakir
ailelerin teng-i maişetini [geçim yükünü] izale
eylediğini pek yakından görüyordum. Ticaret-i
milliyemizde yükselerek halen Anadolu'nun her
267
Gaye-i amalimiz [nihai amacımız] bu zavallı vatana,
alem-i düvelde [milletler aleminde] pek öksüz ve
yetim kalan, alicu [yücelik arayan] millete nur ve
hayat, bir feyz-i iktisad vermek olduğu halde hep
birden çalışalım. e için erbab-ı kalemimiz
maarifçe, derneklerce müsabakaya konan,
konmayan, her halde milletin muhtaç bulunduğu
asarı, kütüb [kitaplar] ve müellefatı [yayınlar]
meydana getirmek azim ve vatanperveranesinde
bulunmasın ? .. Ne için ressamlarımız,
musikişinaslarımız da bunlarla el ele vermesin?
Bilhassa ressamlarımız her türlü tezyinat-ı libasiye ve
meskeniyemizde [giyim ve konutların tezyininde] ön
ayak olmasınlar? Oyacılarla, oymacılarla,
nakkaşçılarla, işlemecilerle, hatta nakkaşlarla peyda­
yı münasebet ve teşrik-i gayret eyleyerek bütün
sanayi-i nefise-i bedeviyemize milli bir ruh, yeni ve
usuli bir cereyan-ı nevvar [nurlu akım] vermesinler
ve kazandırıp kazanmasınlar? . .
Elbette e n bahtiyar sanatkar, ancak sanatı ile temin-i
kesb ü kar [kazanç sağlayan] ve milletine layemut
[ölümsüz] eserler ihda [hediye] ve yadigar edendir.
9 Nisan 330 {1 9 1 4}, Çengelköy
Muallim Vahyi
Ressam Tomas Efendi
tarafında intişar [yayılan] ve memleketimize oldukça
hatırı sayılır bir servet temin ettiği halde yetim ve
hamisiz bir hayat-ı mütevekkil ile yaşayan halıcılık,
mültefit, milli bir fırçanın reşehat-ı feyyazanesine
[verimli, üretken yaratılarına] ne derece muhtaçtır.
İşte namını yad ederken bir raşe-i ihtiram
hissettiğimiz Tomas Efendi bu yetim halıcılığın
büka-yı ihtiyacı huzurunda titreyen bir kalp, bu
mahmulü 'l-alam [elem dolu] çehre-i sanatımızın
tesliyetine [tesellisine] koşan, ona atiye [geleceğe] ait
ümitler veren bir vicdandır. Memleketimizin en
güzide müessese-i sanatı olan Hereke Fabrikası'nın
nefis mensucatındaki nukuş-ı bedianüma [benzersiz
işlemeler] hep bu zatın sanat namına titreyen
ruhunun eser-i ihtizazıdır [duygulu izleridir] .
Sanayi-i nesciyemiz [dokuma sanatlarımız] yabancı
fırçaların sürdüğü renkler, kayıtsız kalemlerin çizdiği
gayri menus [alışılmadık] çizgiler yerine milli ve
munis [uyumlu] elvan [renkler] ve hutut [çizgiler]
ikame ederek [geçirerek] halıcılığa başka bir ruh-ı
itila [yüksek ruh] bahşeden Tomas Efendi'dir. Her
yerde takdire mazhar olan Hereke mamulatı
üzerinde bu büyük ressamın ruh-ı irfanı, ruh-ı sanatı
yaşıyor. Resmi, sanayi-i nesciyemizle [dokuma
sanayimizle] hüsn-i telife [yaratıcı bir şekilde
birleştirmeye] muvaffak olarak memlekete nefi
[yararı] inkar edilmez. Maddi hizmetler eden bu
muhterem üstadı tebrik etmemek mümkün müdür?
Bu zat Sanayi-i Nefise Mektebi'nin kadim [eski]
talebesindendir. 306 [ 1 8 90] tarihinde neşet ettiği
[mezun olduğu] zaman mesleğine olan fart-ı
muhabbet ve aşkı [yüksek sevgi ve aşkı] kendisini
ltalya'ya, ressamlar memleketine sevk etmiş; orada
" Scuole di arte" mektebinde iki sene sanat-ı tersimin
harim-i samimiyetinde [içten bucağında] mesleğinin
bütün incelikleriyle, bütün güzellikleriyle sarmaştığı
halde hararet-i aşk-ı sanatına bir katre-i kanaat
akıtamamış, bilakis bu visal [kavuşma] ile şahika-i
emelinin terfiini [yükseldiğini] görerek Paris'e
gitmek ihtiyacına kapılmıştır.
Fransa'nın da ezhar-ı sanatını [sanatsal yaranlarını]
bir sene massederek bereketli bir sermaye ile vatana
avdet eden Tomas Efendi Hereke Fabrikası
S AN AT D U Y G U S U
Malumdur ki sanayi-i nefise denilen ve " resim, musiki,
heykeltıraş, mimari, şiir, belagat ve raks" gibi her biri
nevine mahsus renk ve rayiha-i dilfiribe [güzel renk ve
kokulara] malik latif çiçekten cem ve tertip edilen o
pek mükemmel demetin gaye-i ihzar ve tertibini,
mahasini [güzelliği], güzel vasfına layık her ne mevcut
ise onu nev-i beşere tanıtmak, bu suretle fikir ve ruhu
tasfiye [temizlemiş] ve zaikamend-i huzuz [hoşnut]
etmiştir. Düşünebilen, faaliyet-i hayatiyenin
yorgunluğunu duyan her fert aynı zamanda o mutarra
[güzel kokulu] çiçeklerin bahçesine uğramak ihtiyacını
da hisseder ve fırsat oldukça terfih-i kalb ve vicdan
[kalbin ve vicdanın esenliğe kavuşması] için o alem-i
behiştiye [cennete] girip güzellikler içinde dolaşır. Her
çiçekten bir buy-ı hayatbahş [hayat bahşeden koku]
almak ve bazen fazlaca sevdiği bir çiçek karşısında
vecde dalmak suretiyle fikren dinlenir, hissen incelir,
ruhen yükselir. Bazen de bir çiçeğe o kadar meclup
[tutkun] olur ki onu koklamak, seyretmekle ateş-i
iştiyakini [şevk ateşini] yenemez, salonunda,
bahçesinde görmekle iktifa edemez [yetinemez]; bin
itina ile kendi yetiştirir, kendi büyütür.
Oh, bu ne tatlı bir zevktir. Basıramın [görme
yeteneğimin] zaafına rağmen pek sevdiğim resim
çiçeğinden aldığım bu amatör zevkinden hala
ayrılamıyorum, seviyorum. Binaenaleyh bahçenin
268
ressamlığına tayin olunduğu zaman fabrikada
bulduğu biri Alman, diğeri Rum iki ressamın, ziya-i 245
sanatını pek sönük gösterecek kadar, parlak
muvaffakiyetler gösterememiş ve bu yüzden iki eski
ressamın fabrika ile alakasını kat ederek [keserek]
müessesede bir istiklal-i tam temin eylemiştir.
Ila-yı şan-ı millet [milletin şanını yüceltmek] için
feda-yı nefs [kendini feda] ederek vicdan-ı milletde
bir ihtiram-ı ebedi [sonsuz saygı] bırakan
tayyarecilerimizden Fethi, Sadık ve Nuri beylerin
şahadeti [şehit olmaları] namına, muhayyilesinde
yaşattığı semavi [göksel, ilahi] bir levhayı tersim ve
klişesini hediye etmek suretiyle gazetemizi tezyin
eden [süsleyen] Tomas Efendi' nin, resimdeki
maharetine dair söz söylemeyi zait [gereksiz]
görüyorum; şu tasvir-i muhayyel bu husustaki
sükut-ı iltizamiyi [sessizliğini] telakki eder
ümidindeyim.
Sanayi-i nesciyemizdeki hizmet ve himmetine en
büyük burhan [kanıt] ise Fatih ve Bayezid cami-i
şeriflerine ferş edilen [döşenen] nazarrüba [göz alıcı]
halılardır. Bu halılardaki zarafet-i nukuş [işlemelerin
zarafeti] ressamlığın namahdut [sınırsız] ufuklara
isale-i feyz edecek [feyiz saçacak] kadar vasi [geniş]
olduğunu ispat eder. Yeter ki bu güzel sanatı müsmir
[verimli] kılacak vücutlar yetişsin. Bugün fırçasının
kıymetini bir cüz-i kaliline [pek az kısmına]
anlatmakta müşkülat çeken sanatkarlarımızdan, o
zaman hiçbir avaze-i şikayet duyulmaz.
H. H.
nazım [düzenleyenleri] ve huddamına
[yardımcılarına] ve alelhusus [özellikle] çiçeğimin
mahir ve itinakar mürebbilerine karşı pek derin
hürmet ve takdirlerle mütehassisim [duygu
doluyum] . Bir amatörün daire-i nüfuz ve vukufunu
aşmayan fikir ve nazarımın makes-i ihtisasatı,
tercüman-ı tetebbuatı olan işbu tuhfe-i acizanemin
[acizane armağanımın] saik-i tahriri [yazma saiki] de
yegane o hürmettir. Bu sebeple hareketim itikadımca
makbulü'l-özür [özrü kabul edilir] bir cürettir.
Sanayi-i nefise - maddi ve manevi - mahasini tasvir
ve tavsif [nitelendirme] gayesine matuf [yönelik] olan
fünun [bilim] ve sanayidir [sanatlardır], yani ayine-i
mahasindir [güzelliğin aynasıdır] . Güzel ziruh [canlı
varlık] , güzel eşya, güzel ses, güzel söz, güzel evza
[olgular] cümleten onun peri-i ilhamları dır.
Felsefenin süslü, fakat o nispette karışık maani
[anlamlar] tarifatından en basitlerini intihap
suretiyle, güzeli şu iki tarif ile tanıyabiliriz:
Güzel, bizde bir hiss-i muhabbet veya bir hiss-i takdir
uyandıran şeydir. Yahut güzel, alem-i mahsusatı
[hissedilen alemi] daima havass-ı harikulade
[harikulade nitelikler] ile muttasıf [vasıflanmış]
görmek muradında [alışkanlığında] olan bir uzv-ı
rüyet-i deruniyenin [gözün] hayal-i rüyetidir [gördüğü
hayaldir] . As ıl sanatkar ise işte bu basıre-i batınesi [iç
 Tomas Efendi: Resmin aguş-ı feyz ve kemalinde sanat-ı nescin [dokuma sanatının] tezahürat-ı
bedayipervanesi: Hereke mamulatından "Kirman " tarzında nefis bir halı parçası numunesi

varlığını görebilme yeteneği] ile pek iyi gören ve
gördüğünü vesait-i mevcudesiyle tamamen temsil
edilebilen ehl-i basiretdir [yetenek sahibi kişidir] .
Sanayi-i nefise gıda-yı ruhdur ve yalnız birkaç sahib-i
merakı memnun etmek için değil, umum beşeriyetin
zevk ve hissini beslemek için icat edilmiştir. Şu kadar
ki hassasiyet-i beşeriye tedriç [yavaş yavaş] ve tedbir
ile alıştırılmak, o seviye-i idrake yetiştirilmek ister,
bu terbiye-i hissiye ve zevkiye ise fenn-i bedayiin
(esthetique) himmetiyle saha-i husule gelir. işte
" sanat yalnız erbabına ve meraklısına mahsustur"
zemininde olan asırdide [asırlık] akideyi [inancı]
Garb' dan doğan nur-ı irfan tedricen bir esir, bir hiç
haline getirdi. Mesela Fransa'nın lisan-ı halkı,
"Sanayi-i nefisenin havassa [seçkinlere] hasrı, Louvre
sarayı kralın harimi [yaşadığı yer] olduğu devre ait
idi. Bugün amele bile meşherde [sergide] muhtelif
asırlara ait asar-ı eslafın [önceki sanatçıların
eserlerinin] müşabehetini [benzerliğini] tetkik ve
tenkide kudretyab oluyor. Sanatın o ince zevkini
tatmak hep hakkımızdır," diyor. Darısı başımıza. Bu
zihniyet şüphesiz bizde de temerküz edecek ve o
zaman Şark yine harikalar gösterecektir.
Fakat - tekrar edelim - o zevki tatmak için derin bir
duygu ister. Temsil için de, takdir için de aynı rikkat-i
his [duygu inceliği] , aynı zevk-i bedii şarttır. Fikri
umumiyetten ayırıp sanat-ı tersime tatbik ve onun
aradığı gayeyi tetkik edelim: Gaye-i resim, münhasıran
tasvir-i mahasindir [güzelliğin betimlenmesidir]. Bu
şartı cami olmadıkça [içermedikçe] yetiştirdiği asar

269
 Tomas Efendi 'nin muktedir fırçasının samimi nevazişleriyle müteali [yücelen] halıcılığımızın
en behiç [şen} numunesi: Hereke mamulatından "Isfahan " sisteminde bir halı parçası

hudayi [kendiliğinden] sayılır. Ve gülzar-ı bedayiden
[güzelliklerin gül bahçesinden] sökülüp atılır. Felatun
[Platon] insanlara mahasin-i ahlakiyeyi tanıtmak için
mahasin-i maddiye ve hariciyeyi [maddi ve dış
güzelliği] aramayı tavsiye edermiş. Bu nokta pek
mühim ve şümullüdür [kapsamlıdır]. Çünkü ömrünü
bedayi-i asarın tenkit ve tasnifiyle yıpratmış
münekkitler [eleştirmenler], üstadan-ı salife-i sanat
[geçmişin değerli sanatçıları] meyanında [arasında]
bile güzeli, çirkini tefrik edemeksizin üful etmişleri
[ölenleri] bulunduğu gibi, bugün bile tabiatın adeta
pek bayağı addolunabilecek bazı menazırını
[görünümlerini] taklide uğraşan muasırlar [çağdaşlar]
mevcut olduğunu hazin bir teessüfle söylüyor. Ve
ressam için gayet esaslı bir terbiye-i rüyet [gözün
terbiyesini] tavsiye ediyorlar. Doğrudur. Böyle
parçalar ne kadar itina ile, ne kadar sıhhat-ı hutilt
[doğru, sağlam hatlar] ve imtizac-ı elvan [renk uyumu]
ile vücuda getirilirse getirilsin, belki bir mektep resmi
olabilir, fakat meşher [sergi] resmi olamaz. Takdir-i
ammeye [kamuoyunun takdirine] arz edilemez.
Münasebet gelmiş iken şuracıkta arz edelim.
Resimde mahasin şart-ı elzem olduğuna göre bu
sanatın füruatı [dalları] meyanında [arasında]

270
 Süvari yüzbaşılarından Ressam A. Rıza Bey 'in: Vatanımızın ekseriyetle alam ve
ekdarını [elem ve kederlerini}, nadiren de sur ve mesarrını [şenlik ve sevincini}
inleyip söyleyen en maruf alat-ı musikiyemizden

küremizde [dünyamızda] ahsen-i mevcudat
[varlıkların en güzeli], eşref-i mahlukat
[yaratılanların en yücesi] olan nev-i beşeri [insanları]
tasvir eden kısmı tercih olunmakta, o kadar ki resim
denince hemen de bu kısım anlaşılıp şuabat-ı sairesi
[öteki dalları] canlı güzelliğe mahsus bir süs, bir
dekor addolunmaktadır. Haklı değil mi? Zaten de
mevcudat-ı alem sahne-i hayat-! beşeriyenin
dekorları değil midir? Gerçi sırf peyzajda da güzel
vasfına layık ne ulvi, ne harikulade parçalar vardır
ki ehlince hakkı ile görülmüş ve temsil edilmiş ise
246 insanı daldırır, düşündürür, fakat bir canlı levha,
mana-yı mevzuu ile temaşagerini [seyircisini] ağlatır
ve güldürür. Hakkı ile nakil ve temsil edilebilmiş bir
manalı bakışın, bir tatlı tebessümün seyrinden
alınan lezzet bütün mahasin-i tabiiyenin
mecmuasında [tümünde] yoktur. Deniyor ki fert için
bir eser-i sanat ahlaka, terbiye-i ictimaiyeye muvafık
veya muhalif birçok huzuzatın [zevkin] makesi
[yansıyışı] , bir ayine-i sihrengizidir [sihirli aynasıdır] .
İhtimal ki resmin ehl-i akaidce [inanç sahiplerince]
hoş görülmeyişi de bundan, bazı istisnalardandır.
Çünkü eserde herkes kendi zevk ve meyline göre bir
şekil arar ve mesela, o aynada kimi gaye-i hayali
olan safiyet ve sadegi hayatı, hayat-ı beşerin hissi
okşayacak hazin ve latif anatını [anlarını] , küçücük
manidar (poz)larını; kimi bir ihtişam-ı kibaraneyi,
ancak muhayyelesinde besleyip nailiyet-i ümid
etmediği envar-ı mahasini [güzelliğin aydınlığını],
hüsnün lahuti [ilahi] perilerini; kimi de müdebdeb
[debdebeli] bir alem-i zevk Ü tarabı [zevk alemini],
bir hay ve huy-ı sefahati temaşa ile şirinmezak olur
[zevk alır] . His ve takdire göre resmin tesir-i ahlakisi
de değişir. Fakat nazar-ı kemal için gılzet-i his [kaba
duygular] ve mugayeret-i ahlak [ahlakdışılık]
yoktur.
Hülasa, zevki okşayacak bir eserin modellerinde
tabii, hakiki, gayet mütenasip ve ali eşkal ister. Yani
şart-ı evvel [ilk şart] eşkal-i hariciye, sıhhat ve
tenasüptür. Sakatlık, hastalık, perişani ahengi
muhildir [ihlal eder]. Albrecht Durer' in " Talih " nam
eserinde modelin çirkin bir göbek arz etmekte
olması hala vesile-i tenkid oluyor. Bu tablo, talihi
bizim tasavvur ettiğimiz, bizim batınen gördüğümüz
şekl-i kemalde göstermiyor, diyorlar.
Hüsn-i hulk [ahlak güzelliği], aksini tasvir ile pek
güzel tasvir olunur, fakat güzellik aksiyle tanıtılmaz. 247
Gerçi Felatun'un böyle bir nazariyesi varsa da,
beşeriyet-i hazıra çirkini af ve kabul etmeyi şanına
daha muvafık bulduğundan sanat-ı tasvirde çirkinlik
teşhir edilmez. Pek mahdut olan ibret levhalarını bu
sıradan hariç tutarız. İyi bir göz güzeli tefrikte pek
de müşkülat çekmez. Cinsinin her sinninde
[yaşında], her halinde kendine mahsus güzelliği
vardır. Çirkinlik ise nevin mahsusatına mugayir
[aykırı] olan suiteşkilattan veya alamet-i zahirenin
fıkdanından [yokluğundan] münbais [ileri gelen] bir
özürdür.

271
 � - - - - - -,�- � ', - - -,..
ı , -=-
�:- 1 t ,-
�
:"> -
l ,, • .,,,_ ,,. ,} .Sı

- -- - - ---

f
-ı..::-
I ; J "' -�

-
J
- ... - . ... .... , ..
- ._. -

,' , / -----
,,,
, 1) < i �

- -
i. - -
' ı..:: - - -,
1 :0 - - ' )ri
------

-1 \
,, _..., :..-... ._.� O>,,

�, - - \
...,.: ... ... ....
-.....
.... ...-
-ı -c
_ ,.

Ressam Tahsin Bey in albümünden: Tanburi-i eşher Cemil Beyefendi

'

Üç Şarkı SENGİN SEMAİ

272

Sanayi-i Nefise Mektebi mezunin-i kadimesinden
heykeltıraş Bahri B ey in : Zihayat [canlı] bir
'
modelden müstensih bir abide-i sanatıdır ki
yıpranık bir dikkat-i mütekalliseyi [dikkati] gösterir.
Fransız müellifininden [yazarlarından] Peladan diyor
ki: "Hakikiyun [hakikat] arıyorum, diye her rast
geldiği modeli taklit ederek adeta cazibesiz bir
karikatür vücuda getirir. Fakat düşünülsün. Her haliyle
cins-i behime [hayvan türüne] pek yakın bir köylü
medit [uzun] bir sefaletten adeta insanlığını kaybetmiş
bir derbeder, müfekkiremizin [düşünme gücümüzün]
tasavvur ettiği insana sadık bir numune midir? Yok, bu
olamaz. Hakikat ancak hüsn-i cismanidedir [dış
güzelliktedir]. Bu noktaya riayet etmeyip de alelade her
gördüğünü tersime çalışanlar bir nevi hastalıkla malul
şayan-ı terahhum [acınacak] insanlardır. "
Hele b u münekkit, mütalaasında bazen daha ziyade
248 serbest davranarak, "İnsan tarz-ı telebbüsü [giyinme
biçimi ile bilhassa şu asırda pek çirkindir. Hatta o
kadar ki münasebetsiz kıyafetlere girmek, başına
şapka namına soba borusu gibi bir şey giymekle iktifa
etmez [yetinmez] de neviyetinin [türünün] alamet-i
mümeyyizesi, çehresinin ziynet-i mahsusası olan saçını,
sakalını, bıyığını atar, büsbütün gülünç olur. Taife-i
nisa [kadın kısmı] da modaya tabiyetiyle [uymakla]
otomobile binmek için bir koca kürk ile Eskimo
kılığına girer; kasketi, iri gözlükleriyle dalgıçlara
benzer. İnsaf olunsun. Bunun hüsün neresinde, bu
kılık kıyafet ressama mevzu olamaz. Hele zaman
geçtikçe moda değişerek pek kıymettar bir resim adeta
273
bir karikatür halini alır. Müzeleri gezen de acayipliği
görür. Hakiki kıymet üryaniyette [çıplaklıkta] , hakiki,
fıtri güzelliktedir," diyor. Zemin ve zamanın
müsaadesizliği hasebiyle münekkidin bu mütalaasını
biz de şöylece dinler geçeriz.
Sadedimize rücu edelim [gelelim] . Bir eserin muvaffak
olabilmesi için modelin mevzu ile mutabakatı, basıra-i
barmenin hayal-i mutasavvirine muvafakati şarttır.
Michel-Ange bütün o hayretfeza ibdaat-ı
sanatkaranesinin [sanatkarane yaratılarının] sırrını
kendi duygusunda, kendi basıra-i batınesinde [içsel
görme yetisinde] buluyor. Şu halde sanat-ı tersimin
istediği gözler, hayal ile madde, hakikat-i cismaniye
[nesnel gerçeklik] ile havass-ı mafevkattabia
[olağanüstü hislerin] arasında bir mutavassıttır
[aracıdır]. Mevzu yükseltmek ister. Fakat ulviyet kastı
ile eşkalin vaz-ı hakikisi [gerçek duruşu] tecavüz
edilirse [bozulursa] eser büsbütün hayali bir hal alır.
Bilakis vaz-ı hakikiye tamamen riayet edilirse o
zaman da fenn-i bedayi [estetik] nokta-i nazarından
hiçbir kıymeti haiz olmayan bir mektep resmi, bir
fotoğraf kopyası vücuda gelir. İşte bu iki müntehanın
[aşırı ucun] tam vasatında takarrür [kararlı durmak]
sanatta kemalin [olgunlaşmanın] delilidir. Mühim,
pek mühim bir nokta da çehreye mana verebilmek,
onu canlandırmaktır. Bu noktada muvaffak olmuş
ressamlar layemuttur [ölümsüzdür] . Bir çehre ne
kadar güzel ve mütenasip olursa olsun kıymettar bir
madenden mamul, musanna [süslü], murassa [taşlarla
bezeli] ve fakat sönük bir fener halindedir. Nuru ile
tenevvür edebilmek [aydınlanabilmek] için mutlak o
feneri yakabilmeli, canlandırmalıdır. O zaman, hatta
şerait-i hüsn ü şebaba [güzellik ve gençliğin getirdiği
unsurlara] pek az malik olan bir model bile göz
kamaştırıcı bir ayna olabilir. İşte ancak bir nur-ı
hayat ile münevver bir tablodur ki nura aşık
pervaneler gibi tavafına [çevresinde dönüşüne]
binlerce takdirkar celp eder.
"Joconde"a o hayretfeza kıymeti veren ve Lfonard
de Vinci'yi tevekkirat-ı ebediyeye [sonsuz saygıya]
mazhar eden şey o kaşsız kızın çehresindeki belagat,
bakış ve tebessümdür. Yoksa Mona Lisa bulunmaz
bir nadire-i hüsn değildir. Mona Lisa bugün de çok,
hem pek çoktur. Fakat onun o pek latif
tebessümünü, o pek manidar bakışını görecek,
kapacak, zapt edecek ressam hayfa [yazık] ki -
Avrupa münekkitlerinin itirafı veçhile - yoktur.
Lfonard'ın, Chaplin'in ve hemayarlarının asar-ı
metrukesiyle yeni eserleri mukayese mümkündür.
Aslını değilse de oldukça kudret ve muvaffakiyetle
alınmış kopyalarını görüyoruz. Salonlar gençlikler,
güzelliklerle dolu fakat her biri birer heykel-i camide
[cansız heykel], renkler, vazlar [duruşlar] nazarı cezp
ediyor fakat çehreler, gözler bir şey söylemiyor.
Yazlara kah havf ve hicabı [korku ve utancı] , kah
vecit ve istiğrakı [dalgınlığı], kah gaşy-i huzuzatı [haz z50
duymayı] icap ettirecek ne güzel, ne müntahip
[seçilmiş] modeller var ki çehreleri maatteessüf bu
hislerden bihaberdir.
Burada münekkit [eleştirmen] Peladan'ı dinleyelim:
"Şimdiki ressamlar bu güç iş karşısında tabloya
muvaffakiyet temin edebilmek için var kuvvet ve
ehemmiyetlerini tenevvü-i elvana [renk çeşitliliğine]
vermek mecburiyetinde kalıyorlar. Mesala " Beyaz
çehre, sarılı kadın, mavi güzellik . . . " ilh [ve benzerleri J
serlevhası [başlığı] ile birçok eserler mevcuttur. Ruh-ı
sanat sade elvanda değildir. Doğrusu bu bir sukuttur
[düşüştür] . Sanatkarlarımızın hassasiyeti azalıyor.
Onlar yalnız vücudu görüyorlar, hem de çirkin
görüyorlar, hisse tercüman olamıyorlar. Hele Fransız
tarz-ı tersimi adilik ve bilhassa sadelik yüzünden
mahkfım-ı zeval [yokluğa mahkfım] oldu. Tedricen
sönüyor. Asar hakkı ile takdir ve tefrik edilmiyor.
Tesirat-ı hariciye ile adi resimler de salonlara kabul
olunuyor. Bir zairin [ziyaretçinin] bunları temaşadan
alacağı his kendisinin dahi pek çok emek sarf
etmeksizin bunları yapabileceği kanaatidir.
Bu mevzusuz tablolar, bu intizamsız şekiller, bu sert
ve çiğ tonlar, bu ağır ve kaba fırça darbeleri elbette
böyle bir his ve kanaat verir. Çirkinlik alem-i tasvire
gireli herkes kendini sanatkar zannetti gitti. Yazık! "
Muvaffakiyetin sırrına dair anlayabildiğim şeyleri ve
bu meyanda Peladan'ın Fransız ressamlarına acı ve
müesser sözlerini malumat nevinden şöylece arz
ettim. Şimdi de bir tablodan zevk alabilmek için ne
lazım, bunu arz edeyim.
Resmi sevmek için ressam olmak iktiza etmez
[gerekmez] . Sanat duygusu kafidir. Bu da eserle
temaşageri [izleyicisi] arasında bir münasebet-i
nefsaniyenin [şahsi ilişkinin] vücudundan doğar. Bu
münasebet ise temaşagerin derece-i tenevvürü ve
sanatın esrar-ı fenniyesi, tarz-ı icrasını değil de ondan
daha başka, daha dakik ve amik [derin] olan esrar-ı
sairesini, hülasa maaliyatı [yüceliği] derece-i idraki
nispetinde teessüs eder. Mana-yı umumisiyle aşk,
valid-i kemal ve ibdadır [olgunlaşmanın ve yara tının
kaynağıdır] . Nerede sevilecek bir şey varsa mutlak
orada bir sanatkar için vücuda getirilecek eser,
mevzu vardır. Hangi eserin mevzuu mefkurenin
kabul ve tasavvur ettiği şekil ve mahiyette temessül
etmiş [cisimlenmiş] ise o eser takdire layıktır.
Sanatkar tabiattan çalışırken her şeyi parlak ve
nazarrüba [göz alıcı] görür. Seyircisi onu aynı halde
göremeyeceğinin farkına varamaz. Binaenaleyh
eserinin bir tesir uyandırabilmesi için seçtiği modeli,
mevzuu, dekoru iyi ve doğru görmelidir. Hele
muhitin kabiliyet-i idrakini ihmal etmemeli, mikyas-ı
rüyet [görmenin ölçüsü] olan halk gözü ile de epeyce
bir süzmelidir. Çünkü onu o gözler beğenecektir.
Müşterisiz meta zayidir.
Temaşager [izleyici] dahi eserde ne resmi, ne ressamı
fakat ancak kendi duygusunu, kendini görmek ister.
Eğer temaşadan kalben, fikren bir teessür hissederse
aradığını bulmuş, tablo da vazifesini ifa etmiş
demektir. Bunun için insan evvela kalp gözünün
kabiliyet-i rüyetini kuvvetlendirmeli, vasıta-i kemal
olan sanat duygusunu artırmalı, sonra da asarda o
basıra-i batınenin hayal-i rüyetini aramalı, onu
sevmeli, takdir etmeli, ruhsuz, değersiz parçalara
iltifat etmemelidir ki gaye-i sanat tecelli etsin, erbabı
da encüm [yıldızlar] arasında afitap [güneş] gibi
teferrüt etsin [ayırt edilsin ] .
1 1 Mayıs sene 330 [ 1 9 1 4]
Refik

Sanayi-i Nefise Mektebi mezunin-i kadimesinden

heykeltıraş Bahri B ey ' in zihayat bir modelden
müstensih bir abide-i sanatıdır ki mağmum
[gamlı] ve masum bir tefekkürü gösterir.

274
 D E GİRMEN C İ ZADE B U R S A LI İB RAH İ M EFEN D İ 1
zJI Eski tezkirelerimizi [biyografik eserlerimizi], aynı zamanda da saatçidir. Bildiğimiz ekser saatçiler
teracim-i ahval [yaşamöyküleri] kitaplarımızı tetkik gibi de saatçiliği yalnız saat tamirciliğinden ibaret
ve tetebbu edenler [inceleyenler] görmüşlerdir ki değildir. Kaffe-i aksam ve edavatını da kendisi
arada sırada bazı erbab-ı faz! ve hünere " hezarfen yapmak üzere büyük kıtada [boyda] bir çalar saat
[bilgili] bir zat" gibi bir lakap ve unvan verilmiştir. de imal etmiştir.
Bunların bazen namüstahakına [yaraşmayana] Elyevm Bursa ' nın Alaca Hırka mahallesinde mevcut
verildiği vaki ise de hakikaten bu lakaba cidden olan evinde ayrıca bir atölyesi var idi. Kerrat ile
müstahak erbab-ı azim ve zeka, pek kıymetli ve [defalarca] ziyaret ettim. Hanesinin bazı odaları
faziletli ecdadımız bulunduğu gayri münkerdir sanayi-i nefise şuabat-ı asarı ile müzeyyen ve memlu
[ inkar edilemez]. [dolu] idi. Tabiidir ki tüfekçilik yapacak derecede
işte tercüme-i halini yazmak istediğimiz zat da o muvaffakiyet gösteren Değirmencizade pek zarifi
kıymet ve fazilette o derece-i ihtisas ve marifetde kalemtıraşlar, ufak kıtada bıçaklar yapmaktan da
nevadir-i sanatkarandandır [nadir hali kalmıyordu. Lakin yalnız yapmakla kalmak,
sanatkarlardandır]. Vefatının daha dün denecek yalnız imal ile iktifa etmek bu azum [azimli] ve
derecede yakın olması istidad-ı millimizin lehü ' l­ müteşebbis ve müstait [yetenekli] ve ehl-i sanat
hamd [hamdolsun] elan [halen] berdevam ve kemal adamı için mümkün değil idi. lmalgerdesini [ imal
bulunduğunu ispat eder. Ve öyle sanıyoruz ki bu ettiğini], hakkı ile imal ettiğini, istimal etmek
şahsiyet-i istidadda eshab-ı hüner ve sanatımız
epeyce bir yekun teşkil eder. Hayıf, sadhayıf
[binlerce hayıf] ki bu gibi zevat şu asra göre bir
terbiye ve tahsil, bir teşvik ve tergip [rağbet]
görmemişlerdir.
Bursalı Değirmencizade İbrahim Efendi, Bursa' nın
Alaca Hırka mahallesinde doğmuştur. Pederi bu
mahallede elyevm su ile tahrik edilegelen
[çalıştırılan] un değirmeninin sahibi Mehmed Ali
Ağa 'dır. Sahib-i tercüme [yaşamöyküsünün
kahramanı] alelusul [usulünce] tahsil-i ibtidaisini
ikmalden sonra medrese usulü tahsil görmüş, bu
tahsilin malum meratib-i derecatını kat ve ikmal
eylemiştir. Kamilen alem-i tecerrüdde [inzivada]
yaşamış, bütün ömrünü sanayi-i muhtelife uğruna
sarf etmiştir. Kabiliyet-i sanatkarane nokta-i
nazarından cami-i azdaddır [zıtların birleşimidir] :
Mesela değirmenin taşı eskiyip bozulduğu vakit taş
ocağına bizzat gider, taş çıkartır, yalnız başına
yontar ve işler. Değirmenin peder ve ceddinden
kalma oluğu kendi zamanında eskidiği için Keşiş
Dağına baltası elinde giderek mükemmel bir oluk
imal etmiş, getirtip değirmene takmıştır. Aynı
zamanda tüfekçiliğe de merak etmiş, eski usulde
birkaç şişhane de dökmüştür. Fakat bütün manası
ile tam bir Osmanlı olduğu için, döktüğü şişhanelere
lakayt kalmamış, gaye ve maksad-ı milliyi katiyen
unutmayarak bu kendi imalgerdesi olan şişhanelerle
Osmanlık ananat-ı mübarekesine [mübarek
geleneklerine] tevfik [uygun] hareketle yaz Sanayi-i Nefise Mektebi mezunin-i kadimesinden
cumalarında kendi gibi atıcılarla Abdal Murad'dan heykeltıraş Mesrur İzzet Bey 'in bir abide-i
bir de reh [yol] ile ayrılan dağdaki düzlükte dikilen
sanatıdır; bir çocuk, bir genç sabahat-ı vechiyesini
nişangaha nişan atar. Ekseriyetle de atıcılıkta ve
{yüz güzelliğini], zinde-i hayatını gösterir.
isabette birinciliği kazanırdı.
Bu zat pederimin mekteb-i şeriki [okul arkadaşı]
olduğu gibi, atıcılıkta da şeriki idi, hatta
sabavetimde [çocukluğumda] bunların bu yoldaki 1 Nüsha-i sabıkada [önceki sayımızda] rercüme-i halini yazdığımız
atıcılıklarında defaatle bulundum. Diğer atıcıların (Bursalı Oymacı Fahri)nin tahminen bin yirmi [ 1 320- 1 6 1 1 ]
şişhanelerini de icabında tamir ederdi. Pederimin tarihinde vefat edip İstanbul'da Edirnekapısı'nda Hattat Kerimi
merhum civarında medfun [gömülü] bulunduğunu gösteren
şişhanesini de tamir etmiştir. fıkranın her nasılsa unutulmuş olduğunu bilitizar [özürlerimizle]
Büyük bir kabiliyet-i sanat ile doğan sahib-i tercüme arz ederiz.

275
 [kullanmak], bu istimalde de bir muvaffakiyet-i
kamile göstermek mukteza-yı fıtratı [yaratılışının
gereği] idi. Bunun için zarif kalemtıraşlar imal eden
İbrahim Efendi . . . taş yontmak, kebir [büyük] ağaç
oluk yapmak, tüfek yapıp atmak, bıçak kalemtıraş
imal etmek kudretini gösteren sahib-i tercüme aynı
zamanda hattatlığa da uzanıyor, tam manası ile bir
de hattat oluyor.
Hatt-ı sülüsü ve nesihi Hisar'ın Zindankapı
Mahallesi sakinlerinden Hattat Saadeddin Efendi
merhumdan temeşşuk ediyor [meşk alıyor] . Hatt-ı
taliki de 1290 [ 1 8 74] küsur tarihlerinde Üsküdar
Mevlevi Zaviyesi şeyhi Farisi' den ve hattat ve
taliknüvis [talik yazan] Bursalı Zeki Dede
252 merhumdan yazmıştır. Zeki Dede'nin bazı asarı
elyevm erbabı nezdinde mahfuzdur.
Değirmencizade, talikte üstadı Zeki Dede gibi İmad
tavrı [tarzının] mukallididir [taklitçisidir] . Hatt-ı
talikdeki behresini [hissesini] irae etmek üzere bir
parça eseri de umumun nazar-ı takdirine arz olunur.
Hatt-ı celideki asarına numune olmak üzere
Bursa' da Cami-i Kebir [Ulu Cami] avlusunda esbak
[eski] Vali Münir Paşa tarafından yaptırılan
çeşmedeki yazılar mevcuttur. Hatt-ı talikdeki diğer
asarı da keza Bursa valilerinden Mahmud
Sanayi-i Nefise Mektebi zihayat modellerinden:
İ HTİYAR BİR MUSEVİ
Tekezade Said B ey in eser-i sanatıdır ki mektebin
'
on sene evvelki konkur salonunda birinciliği
kazanmıştır.
276
Celaleddin Paşa zamanında yapılan Mihaliç yolu ve
saire mebdei olan Acemler'deki kitabe vesairedir.
Değirmenci yere ait bu muvaffakiyetleri ile yine
büyük istidadını, aşk-ı sanatını kandıramamış, bir
parça da yukarıya, göklere dair tetkikat ve
tefahhusatta [derinlemesine incelemede] bulunmaya
karar vermiş, kadim alat-ı irtifadan rub ve
mukantara tahtaları [astronomide kullanılan
araçları] imal ve istimaline başlamıştır. Lakin
zannedilmesin ki Değirmenci bizim bildiğimiz kar-ı
kadim [eski zaman işi] irtifacılar gibidir. Hayır,
hayır. .. o, tamamiyle bir aşık-ı samimi-i marifetdir:
Mükemmel irtifa alır, bunu da yalnız irtifa tahtası
ile yapmaz, hesabatını her sene Fransa'dan celp
ettiği konesans [ connaissance?] vasıtası ile ya par.
Rasadanını da " sekstant" ile icra ve ifa ederdi.
Hutfıt-ı muhtelifedeki [hat türlerindeki] dakayıkı
[inceliği] o kadar iyi anlardı ki hattat-ı şehir [ünlü
hattat] İstanbullu Şefik Bey merhum, cennetmekan
Sultan Mecid Han'ın iradesiyle Bursa Cami-i Kebir'i
yazılarını yazmaya geldiği vakit de
Değirmencizade'nin bu dakikaşinaslığını defaat ile
takdir ve tahsin eylemiştir.
Ekser [çoğu] zamanını evinde, kısm-ı asgarini de
değirmende geçirir, daima sanayi-i muhtelife ile
iştigal ederdi. Son zamanlarında Mahmud
Celaleddin Paşa delaletiyle tecdiden [yenilenerek]
yapılan ve Gazi Hudavendigar'ın binagerdesi olan
Şahadet Cami-i şerifi muvakkitliğine tayin
olunmuştu. Taban [tabiaten] rind [kalender],
laubalimeşrep, latifegfı [latife yapmayı seven] bir
zat idi.
Ekser günlerde ufak zembilini arkasına alarak erzak­
ı yevmiyesini [günlük erzakını] almak için çarşıya
gelir, adeti veçhile sahafhanedeki kahve ve mücellit
dükkanlarında oturarak ehibba ve eviddası [arkadaş
ve dostları] ile görüşüp onları tenşit ederdi
[keyiflendirirdi] . Sanat-ı tabhada [yemek sanatına]
fevkalade vukufu olduğundan kendi yemeğini kendi
pişirirdi .
Çiredesti-i mahareti [üstün becerilerinin ürünü] olan
ve yukarıda geçen yazıların, kitabelerin taşçılığını da
kendisi yapmıştır.
Söğüt'teki Ertuğrul Gazi Cami-i şerifindeki
levhalarda Mahmud Celaleddin Paşa tarafından
söylenen tarihler, keza taşçılığı kendi tarafından
yapılmak üzere, eydi-i sanatkaranesindeki [sanatkar
ellerindeki] muvaffakiyet ve kudretin pek zarif ve
bahir [açık] numunelerdir.
Paşa-yı müşarünileyh [adı geçen paşa] bu zatın gerek
hattatlık, gerek hatt-ı hakkaklığı hususundaki
maharetini sipariş ettiği birçok asarı muhayyirü'l­
ukul [şaşkınlık veren] bir iktidar ile meydana
getirdiğini görerek yazdığı bazı yazıları Dersaadet'e
göndermiş ve Değirmencizade'ye meşihat-ı ulyadan
[yüce şeyhülislamlık makamından] bir ruus
[takdirname] getirmek suretiyle tatyib [iltifat] ve
taltifte bulunmuştur.
Bir gün Paşa hat ve hak için verdiği tarihi muhtevi
[içeren] bir yazıda sehven [yanlışlıkla] ( _, ) harfini
unutur. Değirmencizade harfin noksan olduğunu
anlamakla beraber, aslında görmediği için bu harfi
tarihlerden oraya çıkartmaz. Lakin ilmin muktezası
[gereği] olan şerita-i ihtiyata [tedbire] riayetle, o
mahalde bir genişlik bırakır. Ferdası [ertesi] günü
Mahmud Paşa gelip bir ( .J ) noksan olduğunu ihtar
edince hazreti üstat bu nisyanın [unutmanın]
kendisinde olduğunu söyleyerek kağıdı irae etmiş ( ! )
ve Mahmud Paşa ' nın mahcubiyet ve ümitsizliğine
rağmen ertesi günü pirinçten döktürdüğü bir ( .J )
harfini oraya yerleştirerek ve yaldızlayarak Paşayı
tatlı ve müteşekkirane hayretler içinde bırakmıştır.
Üstad-ı müşarünileyh 320 [ 1 904] tarihinde
Hicaz'dan avdetinde Üsküdar'da Nuh Kuyusu'nda
sakin odasında, merhum Cemal Bey'in hanesinde
BiZDE RESİM
Ressam Cevad Bey 'in: SAN 'A KAD INLARINDAN
Ressam Cevad Bey'in: SAN 'A 1 DA KUBBETÜ 1 L-MEHDİ
CAMİİ VE AKİK İMALATHANELERİ
277
hastalanarak vefat etmiş ve Harmanlık'tan Seyyid
Ahmed Deresine giden yolun sağ taraf içersine
defnedilmiştir. ( Rahmetullahi aleyh, rahmeten vasia. )
Artık şüphe edilir m i k i böyle ecdat ve aba-i
muhteremenin [muhterem atalarımızın] öz evlatları
olan bugünkü gençler çalışır ve zamanın terakkiyat
ve tekamülatına tevfiken [uyarak] tenmiye-i heves ve
merak ederlerse [heves ve merak geliştirirlerse],
medeniyet-i fazıla aleminde hayret ve takdirlerle
karşılanacak asar-ı sanatkarane ibdaına [yaratmaya]
muvaffak olmasınlar! . .
1 0 Mayıs 3 3 0 [1 9 1 4], Çengelköyü
Bursalı Mehmed Tahir
Ressam Cevad Bey'in
MENAHA TÜCCARLARINDAN
Resmin terakkiyat-ı milliyeye olan tesiri hakkında 2 53
çok şeyler söylendi. Fakat bu çok şeyler az tesir
yaptı. Bir milletin derece-i temeddün ve terakkisi
[uygarlık ve ilerlemesinin derecesi] sanayi-i nefisesiyle
ölçülür. Bizde, maatteessüf tabiat ve fıtratın sanayi-i
nefiseye açtığı aguş-ı davet boş kalmış, ihtiyaç
elimizden çekerken ihmal ve cehalet ayaklarımızı
bağlamıştır. Memleketimizin tarih ve menazırı
[manzaraları] ile geçinen pek çok ecnebi muharrir ve
ressamları mevcut olduğu halde, bizde henüz yalnız
fırçasının say ve maharetiyle temin-i hayat etmiş bir
sanatkar görülmüyor. Avrupa 'da zenginler
görüyoruz ki meşhur bir ressamın eski bir levhasına
milyonca frank vererek alıyor. Bundaki saik elbette
levhanın gösterdiği çınar ağacı ile bir kız resmi veya
bir sahil parçası değildir. Fakat ressamın tabiatı
tasvir ederken ilave ettiği ruh-ı sanatdır. Bizde ise
 Ressam Cevad Bey 'in
SAN 'A HARİCİNDE ATARA YOLU DA
zenginlerin en büyük zevk-i temaşası bir banknotun
ilham ettiği sarı renk ve sarı ahenktedir. Biz resimden
bir şey hissediyorsak bu, ondaki bedia-i sanat değil,
onun gösterdiği üryanlık, mizahlık veya şiiriyet-i
zahiredir. İşte sanatkarlarımızı ilerletmeyen, işte
zeka-yı sanatın maşrık-ı inkişafını [gelişmesinin
kaynağını] kapayan zulmetin ruh felsefesi. Teşekkür
olunur ki son aylar, ferda-yı sanatımız hakkında
Ressam Cevad Bey 'in: San 'a haricindeki
cebel [dağ} köylerinden
VUSAL KARYESİ [Vusal köyü}
278
Ressam Cevad Bey 'in
BEKRİYE CAMİİ
mahsus bir hareketle bize ümitbahş oldu. Resim
hevesinin şehzadelerimize kadar yükseldiğini,
ressamlarımızın tevhid-i mesai [ortak çalışma] ile
memlekette faaliyet uyandırmaya çalıştıklarını
görüyoruz. "Osmanlı Ressamlar Cemiyeti" namını
ilk defa şu risale üstünde gördüğüm zaman
damağımda eski, fakat mühim olduğu için daima
zihayat [canlı] kalmış bir hatıra silkindi: Bir Fransız
mecmuasında Fransız ressamlarının tarihçe-i
terakkiyatını okumuş, onların hayat mücahedesine
[savaşımına] karşı bizde sis ve nisyan altında uyuyan
define-i sanatın metrukiyetine ağlamıştım.
On yedinci asırda ressamlık esnaflıktan madud idi
[sayılırdı] . Duvar badanalayan bir amele ile nakışlar
yapan, heykeller boyayarak cisme ruh ve mana ilave
eden sanatkar aynı kanuna tabi idi. Imagers -
peintres namı altında umum boya ve fırça erbabı
mahlut ve müctemi [karışık ve toplu halde]
bulunuyordu. Bunu memleketimizin hayat-ı sanatı ile
mukayese edersek Fransızların on yedinci asrı ile
bizim 328 ( 1 9 12] senesini müsavi buluruz. Pek yakın
vakte kadar bir ressamın bir nakkaş kadar da sahib-i
mevki ve sahib-i servet olamadığını itiraf etmeliyiz.
Henüz hangi kademe-i sanatda bulunduğumuzu
anlayabilmek için Fransız ressamlarının safahat-ı say
ve hayatına seri bir nazar atfedelim:
Ressamlar uzun müddet adi esnaflık menzilesinde
[derecesinde] kalmaya tahammül edemediler.
1 84 8 ' de meşhur ressam Le Brun'ın teşebbüsü ile
" Resim ve Heykeltıraşlık Akademisi" namında bir

il
1
Ressam Cevad B ey ' in
SAN 'A' DA " EBHER" MAHALLESİ
cemiyet teşkil edildi. Bu yeniliğe karşı eski
" boyacılık" isyan etti. Akademiye rakip olmak üzere
bir mektep ( Ecole Rivale) küşat ederek [açarak]
akademinin ücret talebine karşı meccanen [ücretsiz]
talebe kaydına başladı. Halbuki akademi boyacılık
değil, canlı modeller karşısında sanat öğretiyordu.
Keyfiyet meclis-i mebusana [parlamentoya] intikal
ve müzakere neticesinde akademi ihraz-ı mazhariyet
etti [başarı gösterdi] . Bundan sonra Akademi
Louvre'a nakil ve kralın bahşettiği Apollon galerisini
Ressam Cevad B ey ' in
BEDEVİLERDEN TUZ TÜCCARI
279
meşher [sergi salonu] ittihaz etti. Akademiye girecek
sanatkar mutlaka bir levha veya bir heykel z. 54
takdimine mecbur idi. Bu suretle Akademiye kabul
edilenlerin asarı müzeye konur ve teşhir edilirdi ki
bugün Louvre müzesinin esasını o vaktin nefais-i
metrukesi teşkil eder.
1 677 senesinden itibaren her iki senede bir küşat
edilmek [açılmak] ve yalnız kırk kişiden ibaret olan
Akademi azasının eserlerinden müteşekkil olmak üzere
bir meşher [sergi salonu] tesis olundu. On sekizinci
asır nihayetinde açılan meşher Louvre sarayının zemin
katındaki murabba [kare] salonunda idi ki o nama
izafeten elan [şimdi] sanayi-i nefise meşherlerine Salon
Kare [Salon carre1 deniyor. 1 79 1 'de meşher [sergi]
umumileşti. Her sanatkar oraya eserini koyabilirdi.
1 793'de Akademi lağvolunarak teşhir edilecek asarı
takdir ve taltif için bir komisyon teşkil olundu.
Eski boya ve fırça esnaflığı ? .. O, namahsus bir
bataet-i sukutla kaybolup gitti. Bir aralık Saint-Luc
Akademisi namı ile yaşadı ise de büyük
sanatkarların o tarafa meyletmemesinden dolayı 255
temdid-i hayata muvaffak olamadı. . .
Okuduğumuz makale şöyle bitiyor: Bugün asr-ı
hazır heyet-i ictimaiyesinde ressamlık mühim ve
değerli bir sanat olmuştur. Fransa, zamanımızın en
büyük birkaç ressamını yetiştirmiş olmakla
müftehirdir [gururludur] . Elyevm birçok gençler bu
mesleğe intisap ediyorlar [giriyorlar] ki kendileri için
hem cidden şerefli, hem de karlıdır.
..
Ressam Cevad Bey 'in
SAN 'A JANDARMALARINDAN

Nukuşundaki [işlemelerindeki] zarafet ve
şeklindeki nazarfiriblik [göz alıcılık]
itibariyle kıymetine payan tasavvur
edilemeyen bir mahfaza-i Kuran
lşte medit [uzun] bir sayin [çalışmanın] icat ettiği
Salon carre ile henüz başlayan bir yakaza-i sanatın
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti karşı karşıya . . . Bu iki
sahife arasındaki ebad-ı safahatı [uzaklığı] temaşa
ederken dimağımızda zulmetlerin [karanlıkların]
dalgalandığını hissediyoruz. Onlar bulutların
fevkinde [üstünde] uçan bir tayyare ki biz bu
karanlık küremizden aciz ve hayretle temaşa ederken
dudaklarımızı ısırıyoruz.
Ressamlar Cemiyeti şüphesiz birkaç münevver
dimağın mecmuasıdır. Bu bir hatvedir [adımdır] ki
bizi Salon carre ' lere pek çabuk isal edebilir
[ulaştırabilir] . Yalnız, gençlik buna refakat etmeli,
hükümet bunu himaye etmelidir.
Biz ayakları altında milyonlarca altın ve gümüş
yatarken üstünde bir metelik için ıstırap çeken
bedbahtlara benziyoruz. Servet ile zaruret, sanat ile
256 cehalet arasındaki mesafe pek küçüktür. Fakat biz
bunu kat etmek için himmet ve azim ile, milli
eserlerimizi himaye hamiyetiyle mücehhez olmalıyız
[donanmalıyız]. Bir ecnebinin fırçası bize harikulade
görünmemeli. Bir Islam ressam, daima bir Avrupalı
mevkiinden dun [aşağı] telakki edilmemeli. Halbuki
böyle göründüğü, böyle telakki edildiği için,
maatteessüf bizde satılan veya yaptırılan ekser
levhalar bir ecnebi ressamına ait ise pahalı, bir Islam
sanatkarının namını taşıyorsa kıymetsizdir. "Bir
milletin alacağı en iyi ders-i terakki ve muvaffakiyet
280
kendisine galip gelen düşmandadır" nazariyesini
takiben Bulgarlardan bir fıkra nakledelim:
Filibe'de "halaskar çar" Hotlen' in [ ? ] on yedi
yaşında bir garsonu vardı, gece ne vakit kalksam
onu masa başında yazı yazmakla meşgul görürdüm.
Bir gün ne yazdığını sordum:
" Bu bir romandır," dedi.
" Romanlarınızı neşrediyor musunuz ? "
',', Param olmadığı için hayır. Fakat biriktiriyorum.
Uç sene sonra ' Hristo Popof ve rüfekası' isminde bir
kütüphane teşkil edeceğiz ve o vakit neşredeceğiz. "
" Romanınız neden bahsediyor? "
" Ecnebi ressamların Bulgaristan'daki hayatından.
Mesela bir Fransız ressamı Bulgaristan'da pek çok
para kazanıyor, ailesini mesut ve müsterih yaşatıyor 257
da bir Bulgar genci aynı istidadı haiz iken parasız ve
vasıtasızlık yüzünden sefalet içinde kalıyor . . .
"
İşte bir çoban evladının, bir otel garsonunun
endişesi. Şimdi sen, ey Islam genci, sen ne düşünür,
ne yapmak istiyorsun ? "Salon carre " lerin yolunu
buldun, zifen [bilimden güç alan] ve münevver bir
ferda [gelecek] için seyahate hazırlandın mı ?
Sinematografın harikalar püsküren makinesini
yirmi, otuz senelik bir maziye irca et.
Bir kurşunkaleminden, bir ressam fırçasından ibaret
kaldığını göreceksin.
Mazinin heba olduğuna teessüf etmekten ziyade
ferdanın boş geçmesine dikkat.
Ressamlar Cemiyeti, " Resim ve Heykeltıraşlık
Akademisi " nin Osmanlılıktaki şeklidir. Şu hale göre
gençliğe, hükümete ve hatta Meclis-i Mebusanımıza
kadar ehemmiyet ve teması vardır. ltiraf etmeli ve
itiraz edenler pek haklıdır ki biz de Sanayi-i Nefise
Mektebi gayri kafidir, muayyen ve müfit [yararlı]
bir hedefi, geniş ve serbest bir kapısı yoktur. Sanayi­
i nefise namına memleketimizde böyle muayyen
zamanlarda açılan bir sergimiz olmadığı gibi
neşredilen bir risalemiz de yoktur. Bu sebepledir ki
"Ressamlar Cemiyeti Gazetesi"ni haiz olduğu
ehemmiyetle telakki etmek, icabında resmen himaye
eylemek lazım geldiği kanaatindeyim. Eğer her şey
gibi sanat da bizde öteden beri himayeye mazhar
olsaydı, bizim bugün iftihar edilecek bir meşher-i
nefaisimiz, birkaç sanatkar-ı marufumuz olurdu.
Avrupalıların elan taklit, tatbik ve tedris ettiği Türk
ve Arap usul-i sanayii bizde himayesizlikten sönmüş,
murassa bir mazi-i sanatımız olduğunu gösteriyor.
Her gün bir güneş bu vatanı tenvir ediyor, her gece
elektrikler parlıyor. Fakat ey genç, bu güneş uzakta
olduktan, bu elektrikler ecnebi projektörlerden
intişar ettikten sonra neye yarar. Çalış. Bizden
doğan güneş Garb'a gitmesin . . . Dinamoların senin
bazu-yı zeka ve sayinle dönsün. Derin bir teessürle
bilaihtiyar yazdığım şu satırlardan sonra düşündüm.
Acaba futbol oyuncularına verilen ehemmiyet ve
mükafatların bir parçası olsun bir gün
ressamlarımıza verilecek mi ? Acaba "Nobel "
mükafatlarına mukabil bizde de erbab-ı sanata bir
varaka-i takdiriye verilmeyecek mi ?
Aziz Hudayi
 lslam kadınlarının yarım asır evvelki iştigalat-ı beytiyeleri [elişleri] numunelerinden sırma işlemeli havlu
" PALETTE VÜCUDU ELZEM O LAN RENKLER İLE
BÜYÜK RESSAMLARIN İ STİMAL ETTİKLERİ RENKLERİN
ESAMİSİ, BOYALARIN YEKDİCERİYLE İMTİZACINDA
MÜTEVELLİT TEGAYÜRAT, YACLAR VE TESİRi "
HAKKINDA MALUMAT ARZU EDEN GENÇ ARTİSTE
Mabat
gibi renklerden ibarettir. Fakat meşahirin bu palet
listelerine bakarak palet tanzimini pek tavsiye
edemeyeceğim. Çünkü elvanı [renkleri] kati surette
tavsiye için her ressamın tabiatı aynı tesir altında,
aynı tonlarda müşahede ve tersim edebilmesi kabil
değildir, güneşli bir sarıyı yahut yeşili ilh [ve
benzerini] herkes nazarının kabiliyet-i tayiniyesine,
ruhunun heyecan-ı intihabına göre meydana getirir,
tersim eder. Saniyen [ikincisi] ressam şuabat-ı
tersimden [resim dallarından] natürmort, maren . . .
ilh kısımlarında mütehassıs ve daima onunla iştigal
etmek meseleleri nazar-ı dikkate alınınca bittabi
boya intihabı hakkında hiçbir şey söylenemez.
Esasen meşahir [ünlülerin] paletleri meyanında
[arasında] mehazir-i fenniyeyi [fenni sakıncaları]
havi birçok elvan vardır ki bunlar bugünün
ressamları için muteber değildir. Zaman tecrübelerle
bu gibi elvan-ı müstamelenin [kullanılan renklerin]
258 metanetsizliğini ispat etmiştir. Avrupa müzelerini
tetkik edenler, mebahis-i elvanı gözden geçirenler
eski tablolardaki harabiyetin neden tevellüt ettiğini
[doğduğunu] anlamışlardır. İşte biz şu malumat-ı
nakısa [eksik bilgiler] ile elvan hakkında bir fikr-i
umumi verebilmek arzu ettik. Artık intihab-ı elvan
[renklerin seçimi] , çalışacak ressamın mesleğine ait
kalacaktır. Yalnız şunu da izah edelim ki resimde
sadece boya intihabı ile iktifa etmek de hatadır.
Pano, tuval intihabı da ayrıca nazar-ı ehemmiyete
alınacak malzeme-i tersimiyedendir [resim
281
malzemelerindendir], hatta en mühimlerindendir. İyi
cins boya ile çalışarak eserini yaşatmak isteyen
ressam tuval ve panonun da fevkaladesinden intihap
etmesini unutmamalıdır.
Tuvallerin intihabında en ziyade nazar-ı dikkate
alınacak mesele taze olmamasıdır. Büyük ressamlar
boyalarını, tuvallerini hususi siparişler vererek imal
ettirilirse de halihazır mamulaatı meyanında fiyatça
gali [değerinden pahalı] olmakla beraber en iyi cins
tuvaller mevcuttur. Fakat arz ettiğimiz veçhile
herhalde tuval pek taze ise, bir müddet bırakmalı
üzerine resim çalışmamalıdır ve "en iyi tuval en eski
tuval" nazariyesini daima tahattur etmelidir
[hatırlamalıdır] . Hatta mümkün ise tuvalleri bir sene
kadar terk ederek bilahare üzerine çalışmalıdır.
Yağlara gelince: Resimde müstamel olan [kullanılan]
yağlar keten yağı, ceviz yağı, pamuk yağı, terebentin
gibi birtakım yağlardan ibarettir. Bunlar, ekseriyetle
boyanın katılığını ve lüzuciyetini [yapışkanlığını]
icabında gidermek ve boyayı ince bir tabaka halinde
kullanmak içindir. Artık bu hususta fazla söze
ihtiyaç görmüyorum. Yağları umumiyetle kabul
etmemek şarttır. Hatta boyasının fazla yağından
şüphe eden ressamlar sünger kağıdı üzerinde
kullanacağı boyaların yağını içirerek kullanırlar.
Fakat resmin bazı kısımlarında, ezcümle ince
parçalarında boyayı yumuşatmak icap ettikçe esans
dö petrol " essence de petrole" [petrol ruhu]
kullanmalıdır.
Vibert, Ernest Hareux, Morin'nin gibi büyük
ressamlar bütün gazat-ı tairuya [uçucu gazlara]
rağmen esans dö petrolün teressübattan
[tortulardan], tesirden azade, çabuk uçucu olması
itibariyle kabul ve tavsiye ediyorlar.
Kuleli idadisi resim muallimi
M. Sami
 Bir asır evvel kadın elişlerimizdeki zarafet ve nefaseti gösteren havlubaşı işlemeleri

Yarım asır evvel: Aynı numunelerden sırma işlemeli havlu kenarı

Bir asır evvelki ipek işlemeli havlu kenarları Bir asır evvelki sırma ve ipek işlemeli havlu kenarları

282
 RESSAMLARA DAİR

KAVAN İ N - İ E LVAN

Sanatkar-ı muhterem Vasıf Bey in ceviz üzerine

'
Bu da o suretle vücudpezir olmuş bir eser-i
sedef kakma asar-ı kıymetdarından biri zarifedir.

259 3 [renk nüansları] tefrik edebilir. Ziya-i mülevvende

Ziyada görülen elvan-ı seba [yedi renk] fark
olunmayacak derecede yekdiğeriyle hal ve meze
olmuş [karışmış] görünürse de iyi terbiye görmüş bir
nazar, tayf-ı şems sahasında milyonlarca anat-ı elvan
derece-i elvanı gayri müsavi kısımlarla tahdit edici
2000'den fazla koyu renk çizgiler müşahede
edilmiştir. Fakat elvan-ı seba [yedi renk] anatını kati
bir surette tayin hususunda, hikmetşinasan [bilginler]
hemfikir olamadıkları için esaslı ve umumi bir tayf-ı

Yine sanatkar-ı muhterem

Vasıf Bey 'in ceviz üzerine
sedef kakma bir tablosudur ki
inceliği cidden şayan-ı
hayretdir.

283
 Nüsha-i mütekaddimede tercüme-i hali muharrer
[yazılı) (meşhur Bursalı Oymacı Fahri)nin dişi oyma
numunelerinden: Heykeltıraş Mesrur İzzet Bey
tarafından ihda [hediye] edilmiştir.
şems tayini ile hakiki kırmızı yahut hakiki mavi şu
veya şu çizgiler meyanında [arasında] bulunacak,
görülecek denilmemiştir. Filhakika elvanı tahdit edici
farz olunan bu çizgiler layetegayyer [değişmez] kabul
olunsalar bile derecat-ı elvan onları hasıl eden ziyanın
kesafetine nazaran tebeddül edeceklerdir. Mesela,
ziyanın tezayüdü [artışı] tasavvur edilecek olsa tayfın
elvan-ı mevcudesi sarı yeşil olan merkeze
yaklaşacaklardır ve o zaman sarı daha fazla yeşil sarı
olacak ve turuncu daha sarı, kırmızı fazla turuncu
olacaktır; cramoisi - koyu güvez kırmızısı daha
kırmızı bir ton peyda edecektir. Merkezin diğer
tarafında yeşil daha fazla sarı yeşil, mavi daha yeşil,
deniz mavisi daha mavi, menekşe rengi fazla deniz
mavisi rengini kesp edecektir. Buna mukabil ziya
azalırsa elvan-ı merkezden tebaüd ederek
[uzaklaşarak] tebeddül edecekler [değişecekler], o
zaman sarı fazla turuncu, turuncu daha kırmızı,
kırmızı fazla koyu güvez kırmızısı ve nihayet
karanlığa doğru imtidat ederek [uzayarak]
gölgelenecek, ayniyle merkezin diğer tarafında yeşil
2 4
Sanat-ı mimarinin bedayi-i
giranbahası [değerli güzelliği]
ile müzeyyen [bezenmiş]
bir kapı
daha mavi, mavi daha outremer'li daha menekşeye
karib [yakın], menekşe keza karanlığa imtidat ederek
yukarıki kırmızı gibi kararacak. Şimdi biz kırmızıyı şu
veya bu çizgiler arasında bulunuyor diye kabul
edecek olsak bile mademki ziyanın kesafetine nazaran 260
sağa ve sola dağılmak hassası vardır, bittabi mevkiini
değiştirmediği halde renkler bu çizgiler arasında
kalamayacaktır. Şu halde ziyanın kesafetini ölçmek
için pratik bir vasıta taharri etmek [aramak] ve tayf-ı
şemsiyi şu derece-i ziyaiye ile tetkik etmek lazımdır,
diye karar verilmelidir. Farz edelim ki karar verdik.
Fakat mucib-i itiraz [itiraz gerektiren] en ehemmiyetli
bir cihet kalacaktır. Çünkü ziya mevsime, iklime,
günün saatine nazaran muhtelif tesirat-ı levniye irae
ediyor [yol açıyor] . lşte bu nokta-i mühimrnenin
henüz hal ve fasıl edilememesidir ki elvanı bir kaide-i
sabite ile tayin eden umumi bir vahid-i kıyasiyi
[örnekseme ölçütünü] kabul ettiremeyecektir.
Farzımuhal olarak böyle bir vahid-i kıyasi kabul
edilse bile Vibert' in tamik ettiği [derinlemesine 26I
araştırdığı] veçhile ne gibi netayic-i ameliye [pratik
 Müze-i Hümayun müdür-i sabıkı [eski müdürü} merhum Hamdi Bey 'in
"MÜTALAA "
sonuçlar] gösterebilecek. Mesela, bir fabrikadan bu
vahid-i kıyasinin irae ettiği derecelere göre bir kumaş
talep edilse şüphesiz ki fabrika talep olunan tonun
arzu edilen mensucata nazaran derece-i tesiri tebeddül
edeceğini [değiştireceğini] düşünecektir. Evet, kırmızı
şu veya bu dereceye göre istenilen bir kırmızı olsun.
Fakat her nüsha, her kumaşın ensice-i muhtelifesine
[farklı dokunma biçimlerine] göre kırmızı, matlup
[istenen] kırmızı tonu verebilecek mi, şüphesiz hayır!
İpek, yün, pamuk iplikleri aynı levne malik olsalar
bile hassa-i tabiiyelerindeki tesir ile inikasat-ı
muhtelifede [çeşitli yansımalarda] beyaz ziyayı
aksettirecekler, sonra tarz-ı nesclerine [dokunuşlarına]
hatta ipliklerinin bükülüşlerine nazaran aynı rengi
koyu, açık, parlak, donuk velhasıl muhtelif tonlarla
göstereceklerdir.
Şimdi bir de böyle bir mikyas-ı muhayyel mucibince
bir ressam renk intihap etmek isterse - mademki
elvan-ı maddiye esbab-ı kimyeviye [kimyasal
nedenler] tesiratından sarf-ı nazar, civarındaki
eşyanın tesirine, istimaline [kullanımına] nazaran
tonlarını tebdil ediyorlar - bundan ne suretle istifade
edecek ? Vibert diyor ki:
"Mecmua-i elvana dair eser yazan bir müellif
'kromotipografi' tabloları ile tonların orijinale
muvafık ve mutabık geldiğini iddia ettiği halde
planşları tesirat-ı ziyaiyeden masun bulundurmak
[korumak] için kitabın kapalı tutulmasını rica
etmekle, bize adem-i muvaffakiyetini sadedilane ilan
etmiş oluyor. "
285
Tayf-ı şems sarı yeşilde vaki sabit bir noktadır. 262
Bundan sağa doğru menekşe rengine gider ki
menekşe rengi son renk olmakla beraber sonu,
nazarın tarif ve tayin edemeyeceği bir mübhemiyet-i
elvandır. Tayf-ı şemsinin solu da koyu güvez
kırmızısı ile meçhul bir başlangıçta kaybolur gider.
Fikr-i beşer tabiatın bu esrar-ı namekşufuna
[keşfedilmemiş sırlarına] kesb-i vukuf etmek isterse
de dimağ bir hayal-i muzlimde kalır. Vibert bu
namahdut karanlığı kuyruğunu ısırmış bir yılana
teşbih edenleri haksız buluyor. Namahsus [belli
belirsiz, görülmeyen] kapalı daire fikri bir nevmidi-i
mağrurane [mağrurca ümitsizlik] hayal-i tesliyetidir,
diyor. Bu sebeple tayf-ı şemsiyi muayyen bir kül
[bütün] gibi kabul etmek ve onun iki müntehasını
taharri etmek daha muvafık olacağı tabiidir.
Mesela mevecat-ı ziyaiye [ışık dalgaları] nazariyesi ki
bunda en kısa mevecat derhal en uzun mevecata kadar
inkılap edebilirler faraziyesi kabule müsait değildir.
Saniyen [ikincisi] tayf-ı şemsi de elvanın hal ve
mezcine hakim olan kanun-ı intihaların [sonlanma
kanununun] mezci keyfiyetine kabil-i tatbik değildir.
Bu veçhile diğer taraftan kırmızı cihetine gelip de
onunla imtizaç eden mor renk kırmızının tevhit
ettiği [birleştirdiği] güvez kırmızısı levnini [rengini]
veremez. Elvanı daire şeklinde kabul etmek
nazariyesinden feragat mucib-i nevmidi [ümitsizliğe
neden] olacaktır. Çünkü bu tarz-ı kabul en eshelidir
Bu nüshamızda tercüme-i hali münderiç [yayımlanan} "Hazarfen Bursalı Değirmencizade Hacı
İbrahim Efendi "nin hatt-ı talikdeki muvaffakiyetinin şahid-i zihayatı [canlı delili]

286
Mütekaidin-i askeriyeden ressam Sami Beyefendi 'nin klişelerinden
Bir nakş-ı güzinin sine-i sanatdaki hatt-ı rengin

287
 [kolayıdır] . Yalnız yanlış bir fikirle idrak
etmemelidir. Bu da üç esas renkleri tevhit edileceği
[birleştirileceği] nazariyesi gibi . . . Vakıa mavi ile
sarıdan yeşil, kırmızı ile sarıdan turuncu, kırmızı ile
maviden menekşe rengi yapılabilir. Fakat bu yeşil,
kırmızı, menekşe renkleri bir hadise-i hususiye
tesiriyle daima mahkum-ı tebeddüldür [değişmeye
mahkumdur] . Elvan-ı hususiye [özel renkler] ile
elvan-ı asliyeyi [esas renkleri] ahenktar bir hale
getirmek için elvan-ı esasiyeyi başkalarla
karıştırmak, kirletmek bazen açmak icap edecektir.
İşte sanat-ı tersim nokta-i nazarından şuaat-ı
İ STAN B U L ABİDELERİ
KARİYE CAMİİ MOZAİKLERİ
2 67 Charles Diehl' den Ahmed Refik
İstanbul' un en ücra mahallerinden birinde, eski
Bizans payitahtını kara cihetinden kuşatan büyük
surun eteğinde, Edirnekapısı civarında Kariye Camii
vardır. İstanbul'da mevcut camilerden bazıları gibi
bu cami de eskiden bir Hıristiyan kilisesi idi. On
beşinci asırda camiye tahvil olunmuştur. Vaktiyle
Bizans, Vasileosların saltanatı olanca şaşaası ile
parladığı zamanlar, bu kilise cesim [büyük] bir
manastırın merkezini teşkil ediyor, payitahtın en
meşhur mabetlerinden addolunuyordu.
Hükümdarlar ve ekabir-i rical hep bu kiliseye devam
ediyorlardı. Vakanüvisler bu kilisenin geniş
binalarındaki zarafeti, rengarenk mermer
sütunlarının, yaldızlı mozaiklerinin güzelliğini
methetmekle bitiremiyorlar. Kiliseyi ilk defa
mozaiklerle tezyin eden Justinien'dir [İustinianos] .
Dokuzuncu asır muharrirlerinden biri bu kiliseden
bahsederken, " Burası hayattan, alemle temastan
uzak, kapalı bir şehir, bir tepe üzerinde yüksek
binaları semalara dokunan, zaptı gayri mümkün bir
iç kale idi," diyor. Bu kilisede Hazreti Meryem'in
mucizeli bir tasvirine ibadet ederlerdi. İstanbul,
Fatih Sultan Mehmed Han tarafından muhasara
olunduğu zaman ( 1 45 3 ) mahsurin [mahsur kalanlar]
bu tasvire son derece itimat göstermişlerdi . . .
İşte bugün bu kilise, cami halinde, İstanbul'un ıssız,
fakir bir mahallesindedir. Dahilindeki emsalsiz asar-ı
sanat, eski şaşaasını elan muhafaza etmektedir.
Kilisenin, aksamından bulunduğu manastır, ismine
bakılırsa, pek eski olmak gerek. Bu manastıra
vaktiyle "Kora " [Chora] yani (kır manastırı)
derlermiş. Roma ' da şehir haricindeki mabetlerin
bazılarına (Koori Lumara) [ ? ] yani (sur harici)
denildiğine bakılırsa, bu kilisenin de vaktiyle şehrin
288
mülevvenenin [renkli ışınların] imtizacatını tetkik
keyfiyetinden feragat lüzumunu anladıktan sonra
şuaatı mevadd-ı muayyene [belirli maddeler] ile istihsal
ve tayf-ı şemsi elimizdeki maddi boyalarla taklide
başlayacağız. Şimdi bütün tecarib-i fenniyeyi [bilimsel
tecrübeleri] bir tarafa bırakarak renkleri imtizaç ettiren
hadisatı, bunların yekdiğerleri üzerine zam [eklenmesi]
ve ilhakından [katılmasından] ve zıddiyet-i elvandan
kanun-ı elvan namı ile suret-i umumiyede bahsedelim.
M. S.
surları haricinde bulunduğuna hükmedilir. Elyevm
sur dahilinde bulunduğunu ve beşinci asrın nısf-ı
evvelinde imparator ikinci Teodosius'un payitaht
surlarını bugünkü hududa kadar tevsi ettiği
[genişlettiği] nazar-ı dikkate alınırsa, Kora
manastırının bu tarihten daha evvel inşa edilmiş
olduğuna hükmetmek iktiza eder [gerekir] . Manastır,
imparatorluk payidar olduğu müddetçe ve hatta
şehir dahilinde bulunduğu zamanlar bile, vazife-i
asliyesini ifa eylemiştir. Yalnız, son devirlerde gelen
Bizansiler, sırf manastırın topografya tesmiyesinden
[topografik adlandırmasından] bir şey istihraç
eylemeyerek [çıkarmayarak] bilhassa on dördüncü
asırda, bu isimden gayet mahirane ve tasavvufi bir
mana istihracına kalkışmışlardır. Ezcümle,
manastırın ismi ile dahilinde ibadet edilen Hazreti İsa
ve keza " kora " kelimesi ile kilisenin Hazreti Meryem
namına inşa edilmiş bulunması beyninde [arasında]
gayet mahirane ve dakik bir münasebet tasavvur
etmişlerdir. Kora kilisesi, pek eski zamanlara varan
tarih-i inşasından beri birçok safhalar geçirmiştir.
Altıncı asırda, 557 senesinde vukua gelen büyük
zelzeleden sonra, Justinien tarafından gayet
mükemmel bir surette tamir edilmiş, İmparatoriçe
Teodora'nın dayısı Rahip Teodor'un idaresi
hengamında [sırasında] Bizans'ın en kalabalık ve en
meşhur kiliselerinden madud olmuştur [sayılmıştır] .
Dokuzuncu asırda tasavire [resimlere] karşı icra
edilen mübarezatta [çatışmalarda] yine
Konstantiniye' nin en zarif kiliselerinden biri idi.
Fakat altıncı asırdaki eski mozayikler ile süslü
mermerlerden elyevm [bugün] hiçbir eser
kalmamıştır. On ikinci asır bidayetinde [başında]
tekmil bina haraba yüz tutmuş olduğu cihetle
hanedan-ı imparatori erkanından, Aleksios
Komnenos'un taallukatından [akrabalarından] Maria
Doukaina tarafından büsbütün değiştirilmiştir.
Bu devirde Bizans imparatorları, Boğaziçi'ndeki eski
saraylarını terk ederek Haliç'in nihayetinde,
Blakhernai Sarayı'nda, yeni ve ferahfeza bir mesken
arıyorlardı. O zaman imparator sarayının yakınlığı,
bu biraz metruk mahalleye o zamana kadar
görülmedik bir hayat bahşediyordu. Kora manastırı

da bu tebeddülün tesirine uğramıştı. Justinien'in eski
kilisesi yıkılmış, o devirdeki Bizans kiliselerinde
bermutat kullanılan plan üzerine yeniden inşa
olunmuştur. Bugün bile Kariye Camii on ikinci asır
mimarlarının verdiği eşkal-i esasiyeyi muhafaza
etmektedir. Bu mabedi Maria Doukaina'nın da
mermerler, mozaikler ve boyalı resimlerle tezyin
etmiş olması muhtemeldir. Fakat dördüncü Ehl-i
Salib [Haçlı Seferi] fırtınası Konstantiniye semasına
uğradığı zaman, Latin hakimiyetinin sair dini
abidelere yaptığı muameleye Kora manastırının da
duçar olmaması imkan haricinde idi. İşte bu
sebepten Palailogoslar eski payitahtlarına girer
girmez, ilk işleri ecnebi işgalinden hasıl olan
felaketleri tamir etmek olmuştu. Bilhassa il.
Andronikos ( 1 32 8 - 1 3 82 ) buna son derece ihtimam
etmiş, onun eserine taban da nazırlarından biri
imparatorun en birinci gözdesi Kora kilisesini tamire
çalışmış, kilise yeniden ihya edilmiştir. Binanın
merkez kısmına hiç dokunulmadığı cihetle, bu kısım
müstesna olmak üzere, tezyinatın kaffesini
[tamamını] yeniden yaptırmıştır. Bundan başka, yeni
yeni inşaat ile mihrabı büyültmüş, bilhassa kilisenin
cenup kısmına, ihtimal ki türbe makamında olmak
üzere, uzun bir dehliz yaptırmıştır. Bu dehliz elan
mevcuttur. Hülasa müşarünileyh, manastırı yeniden
tesis etmek ve şayan-ı dikkat bir kasidede kendisi de
itiraf ettiği veçhile " Azim masarıf ve biniha ye
metaib" [büyük masraflar ve bitmez yorgunluklar]
ile " zarif ve medh ü senaya şayan bir eser" ihya
etmekle iftihar edebilir.
O zamandan beri Kora kilisesi nispeten mükemmel
bir surette muhafaza edilmiştir. Manastır, surların
pek yakınında bulunduğu cihetle Fatih Sultan
Mehmed Han ordusunun hücumlarından azıcık
müteessir olmuştur. Bilahare camiye kalp olununca
[dönüştürülünce], mihrapda bulunan resimlerin bir
kısmına badana çekilmiş, bir kısmı tahrip edilmiş,
fakat kilisenin iki dehlizi ile yan taraftaki dehlizi
tezyin eden oymalar muhafaza olunmuştur.
Müteaddit zelzelelerden, bilhassa on sekizinci asırda
vukua gelen yangından sonra bu güzide eserler yine
bozulmamış, hususiyle hiçbir zaman tamir
edilmedikleri cihetle eski letafetleri de baki kalmıştır.
Kariye Camii'ni tezyin eden mozaikler hakkında pek
268 çok makaleler ve eserler yazılmıştır. Şimdiye kadar
neşrolunan eserlerden Pulgher'in Les anciennes
eglises de Constantinople ( 1 8 80 ) namındaki eseri ile
" Richte"nin [ ? ] Repertorium fiir Kunstwissenschaft
1 477, Lutzov'un, Mühlmann'ın makaleleri istisna
edilecek olursa, Kariye Camii'ne dair Ruslar
tarafından yazılmış en mühim iki eser mevcuttur.
Bunlardan biri Kondakov'un, diğeri de Schmitt'in
"İstanbul Rus Asar-ı Atika Cemiyeti" mecmuasının
sekizinci cildinde 1 902' de neşrettiği eserlerdir.
İkinci dehlizden kiliseye girilecek kapının üzerinde
bir mozaik vardır ki taht üzerinde Hazreti lsa'yı
tasavvur eder. Hazreti İsa 'nın ayağı ucunda Bizans
ekabirinin parlak kostümlerini giymiş bir adam da
diz çökmüştür. Başında kırmızı sargılı, beyaz ipekten
uzun bir serpuş, arkasında sırmalı bir libas [giysi] ,
289
1
üzerinde kenarı ufak v e kırmızı çiçeklerle işlenmiş
geniş bir manto, Hazreti İsa 'ya küçük modelde bir
Bizans kilisesi takdim ediyor. İşte yalnız şu teferruat
bize anlatıyor ki bu zat kilisenin banisi [kurucusu],
hazine-i merkeziye nazırı Teodoros Metohites'tir. Bu
zat, Bizans tarihinde meşhurdur. İmparator il.
Andronikos'un nazırı ve gözdesidir. Zamanın en
mühim işlerine karışmıştır. Diplomat, rical-i siyasi
[devlet adamı], alim ve feylesoftur. On dördüncü
asır Bizansının en şayan-ı tetkik ve tabayi-i
mümtazeyi [yüksek yeteneği] haiz bir simasıdır. Bu
sebepten tercüme-i halinin [yaşamöyküsünün]
bilinmesi faideden hali [uzak] değildir.
Teodoros Iznik'te doğmuştu. Hayatının ilk
zamanlarında çok sıkıntı çekmişti. Pek küçük yaşta
yetim kalmış, tahsilini ikmal için çok çalışmaya
mecbur olmuştu. Fakat hiçbir zaman ibraz-ı
mesaiden geri durmamıştı. Teodoros pek iyi
biliyordu ki o zamanlar Bizans'ta edebiyatı
fevkalade muteberdi. Edebiyata intisap edenler az
zaman içinde büyük mevkie suud ederlerdi
[yükselirlerdi] , filhakika henüz yirmi yaşında olduğu
halde, Teodoros, Konstantiniye'ye geldi. Hitabette
gösterdiği belagat sayesinde imparatorun nazar-ı
dikkatini celp etti. il. Andronikos edebiyattan
hazzederdi. Etrafında daima ulema bulundururdu.
Muasırlarından [çağdaşlarından] birinin dediği gibi,
"Sarayı elsine-i beliğanın merkezi idi." Böyle bir
hükümdarın yanında Metohites'in muvaffak olması
tabii idi, işte bu Metohites için bir menba-ı saadet
teşkil etmiş ve bu saadeti hayatının son gününe
kadar devam eylemiştir.
Teodoros Metohites cismen gayet yakışıklı bir
adamdı. Sarayda kendisine herkes " Güzel
Metohites" derdi. Uzun boylu, mütenasip ve zarif
idi. Daima gülen gözleri simasını şenlendirirdi.
Çehresi daima mesrur [güler], tavrı sevimli idi. Kasti
bir gurur bu halini cüzi [hafifçe] tadil ederdi.
Bununla beraber çok zeki, vasi [geniş] ve şiddetli bir
fikre malikti. Efkarı mebzul, ifade-i meramda tabii
bir fasahatı [güzel ve düzgün konuşma yeteneğini]
haizdi. Kuvve-i mesaisi harikulade, nazar-ı tecessüsü
daima teyakkuzda, fazıl ve kemali şayan-ı hayret,
kuvve-i hafızası vazıh ve sağlamdı. Muasırlarından
dostları ve düşmanları, kendisini meth ve sitayiş
etmekte müttefiktirler. Biri diyor ki: " Bu adam
kendisinden bir şey sual edecekler için daima hazır,
ayaklı bir kütüphanedir. " Diğer biri de, " Şiir
perilerinin merkezi, fasahat ve belagat ocağı, ilm-i
hikmet mabedi, daha doğrusu, ulum menbaı,"
diyor. Filhakika [gerçekten de] Metohites her ilme
vakıftı. Ezmine-i kadime [ eskiçağ] edebiyatını
okumuş, müverrih [tarihçi] , hatip ve şairdi, fakat
her şeyden ziyade felsefeden zevk alırdı.
Aristoteles'ten hazzeder, hele Eflatun' u pek
beğenirdi. Hatta bir yerde, " Eflatun ile Aristoteles'in
hikmetini harikulade telakki etmeyen kimse delidir.
Çünkü bunların yazdıkları, vaktiyle kahine Pitya'nın
kehanetleri için denildiği gibi, her şeyi halle kifayet
eder, bundan fazlasını aramaya lüzum yoktur,"
demişti. Keza ulum ile, riyaziye ile, bilhassa ilm-i
 heyetle [astronomiyle] de meşgul olurdu. İlm-i vakte
hasr-ı vücud ettiği zaman kırk üç yaşında idi. Bunun
için de ulum-ı ibtidaiyeden olmak üzere, pek az şey
görmüştü. Fakat dehası o derece yükseldi ki alem-i
heyetde zamanının en birinci ulemasından madud
olmuştu [sayılmıştı]. Hususiyle yaşadığı asır gibi
heyetşinas [astromoni bilgini] en bol bir asırda
hakiki alimler sırasına geçmişti. Keza lisanı ıslaha,
onu eski sadeliğine ircaa [çevirmeye] da çalışırdı.
Hatta diyor ki, " Bizi eski Yunanilerin vatandaş
devranı makamına koyan şeyler, ırkımız ile lisanımız
değil midi r ? " Fakat bu son teşebbüsünde o derece
muvaffak olamamıştı. Çünkü Teodoros Metohites'in
üslubu kadar karışık, muğlak, anlatılması güç bir
üsluba pek nadir tesadüf edilir.
Fakat bu alim zat, pek hür bir fikre malikti, kendisi
pek dindar olduğu halde, fen ile itikat arasında
zaruri bir tezat olduğunu asla düşünmezdi. Bununla
beraber bu büyük zekasının kendisine has sıfatları
da vardı. Mütefennin olduğu halde batıl itikatlara
inanır, heyetşinas olduğu halde [astronomi bildiği
halde] ilm-i nücuma [yıldızlara, astrolojiye] itikat
ederdi. Hükümdar imparatorlar, beraber ekseriya fal
kitaplarını karıştırmaktan mahzuz olurdu [haz
duyardı] . Bazen gökyüzüne gözlerini dikerek olacağı
keşfe çalışır, burada keşfettim zannında bulunduğu
alametlerden tuhaf bir surette müteessir olurdu.
Metohites'in etrafında, bütün aile erkanı kendisini
numune ittihaz ederdi. Zevcesi - vakıa biraz
talakatten [incelikten] mahrumdu - ekseriya fikrinin
kabalığı ile zevcini müteessir ederdi, fakat dört oğlu,
en zeki gençlerden madud [sayılırdı] ve kendilerine
de güzel bir meslek temin etmişlerdi. En çok sevdiği
kızı İrini, hiçbir fertle mukayese edilemeyecek bir
kadındı: Zeki, tahsil görmüş, güzel söz söyledi.
Muasırları kendisini gördükleri zaman Pythagoras
ile Eflatun ' u [Platon], ezmine-i kadimenin
[eskiçağın] en namdar hekimlerini düşünürlerdi. Bu
sebepten babası kendisine tapınırdı. Fikri metin
olduğu için babası üzerine büyük bir nüfuz icra
ederdi. Keza ulvi hasletlerden dolayı, hükümetinde
de parlak bir mevki ihraz edeceğine [kazanacağına]
şüphe yoktu. Hülasa Metohites etrafına tilmizlerden
mürekkep bir halk toplar, onları ilim ve fenne
alıştırır, şan ve şeref yollarına sevk ederdi. Bunların
içinde en marufu, üstadın en mükemmel
şakirtlerinden ve en muazzez dostlarından biri,
müverrih [tarihçi] Nicephorus Gregoras'tır.
2 69 Şayan-ı hayrettir, bu tetkik ve mütalaa [inceleme ve
düşünce] adamı, aynı zamanda, bir iş adamı idi.
Muasırları, her işte gösterdiği tecrübeleri medh ü
sena ediyorlar. Hatta Kantakuzenos, kendisini hiç
sevmediği halde, bu hususta o da Gregoras ' la
müttefiktir. Gregoras der ki: " Sabahtan akşama
kadar sarayda umumi işleri görürdü. Vazifesine son
derece merbut [bağlı] ve o mertebe bir gayret
gösterirdi ki insan kendisini edebiyata bigane
[ilgisiz] zannederdi. Akşamleyin evine gidince, güya
sırf bir edip imiş de iş görmekten anlamazmış gibi,
kamilen edebiyata hasr-ı vücud ederdi." Fakat onun
gibi bir insan yalnız idare işleriyle kanaat edemezdi,
290
bu sebepten siyasi işler hakkında da uzun uzadı
beyin yormuştu. Hatta düşüncelerinin netaicini
[sonuçlarını] birçok kitaplarda toplamıştı. Bu
kitaplar, gayet istifadeli fikirle beraber, tekmil bir
idare-i hükümet programını ihtiva etmektedir.
O seneden beri şu zan mevcuttur: Güya son
Bizansiler yalnız lisani ve dini münakaşalarla meşgul
olarak bu bifaide [faydasız] münakaşalar içinde
hükümetin hayati menfaatlerini unutmuşlar. Fakat
Metohites hiçbir zaman vatanının mukadderatına
karşı öyle zannedildiği gibi lakayt kalmamıştır.
Kendisi eski Romalıların hatıraları ile yetiştiği
cihetle, yaşadığı zamanın kederlerinden,
imparatorluğun sukutundan [düşüşünden] , eski
saadet demlerinin üfulünden [yok oluşundan] çok
teessürler duymuştur. Gayet beliğane [açık bir dille]
yazılmış müteaddit muhtıralarda Bizans' ın inhitatını
[çöküşünü], Bizans'ı tehdit eden tehlikeleri, gençlik
demlerini geçirdiği ve ayrıca bir muhabbetle sevdiği
Anadolu vilayetlerinin elim hallerini kamilen tasvir
etmiştir. Hem bu feryatlar, öyle zannedildiği gibi,
sırf üslup ve beyan tecrübelerinden ibaret değildir.
Metohites, Türk tehlikesinin arttığını, felaketin
yaklaştığını görüyor, bu fenalığa bir çare bulmaya
çalışıyordu. Andronikos' u ataletten uyandırmaya
çabalıyor, ekseriya haşin bir serbesti ile
Müslümanlara karşı ebedi bir mübarezeye
[kapışmaya] girişmeye teşvik ediyordu.
Kendisinin dahili siyaset hakkında da fikirleri vardı.
Hakimiyet-i ammeden [halk egemenliğinden] o
kadar hoşlanmazdı, fakat bu, kendisinin Eflatun
mesleğine [düşüncesine, yöntemine] salik [bağlı]
olduğundan veya fazıl ve kemali hasebiyle ezmine-i
kadimede [eskiçağda] hakimiyet-i amme üzerine
müessis hükümetlere dair bin türlü fenalık
misallerine vakıf bulunduğundan dolayı değildi. Her
şeyi istidlale [kanıtlamaya] muvaffak olan bu siyasi
zat asrının tarihine vakıftı. o kadar zengin, kudretli,
bütün kainatta nam alan Cenova'nın, o yazı yazdığı
asırda " sırf hakimiyet-i ammeye" saplandığı için
fetret [duraklama] ve inhitata [çöküşe] başladığını
kemal-i merak ile not etmişti. Fakat kibarların
mübarezelerine [çekişmelerine] , rekabetlerine pek
ziyade meydan verdiği için "aristokratik" bir
hükümetten de hiç hazzetmezdi . Gaye-i hayalisi en
ziyade meşruti bir hükümetti. Hukuk-ı ilahiye nail
olan Vasileosların idare-i mutlakaları altında, on
dördüncü asır Bizansilerinin böyle hülyalara
düşmeleri şayan-ı dikkatdir.
Metohites'in rical-i hükümet [siyaset adamı]
vazifesini görmek hususundaki kabiliyetlerini
göstermesine ahvalin yardımı olmuştur. Kendisi
diplomat, siyasi, idare adamı olduğu için imparatora
yirmi sene başvekillik etmiş ve bu yüksek mevkide
gayet faik [üstün] bir nüfuz göstermiştir.
Metohites, mesleğine evvela sefaretlerle başladı, ilk
vazifesi prenslerden birinin izdivacını müzakere
etmekten ibaret oldu. Yolların hiçbir zaman emin
olmadığı bir devirde, bu vazife hoşa gidecek bir şey
değildi. Metohites ' i n asıl canını sıkan cihet de
evlenecek Prens Andronikos'un oğlu Mikhael,
 Ortodoks olmak sıfatı ile hali vakti yerinde değildi.
Bununla beraber Metohites bu vazifeyi kemal-i
şerefle ifa etti. Kıbrıs'ta ilk muvaffakiyetsizlikten
sonra, Ermenistan'da izdivacı akde muvaffak oldu.
Bu vazifeyi o suretle ifa etti ki Bizans'a bir kız
yerine iki nişanlı kız getirdi. Çünkü Ermenistan
kralı hangisini beğenirse onu alsın diye kızlarının
ikisini de göndermişti. Bu muvaffakiyet Metohites 'i
parlattı. İki sene sonra, bu sefer Sırplara ikinci bir
sefaret de o kadar fena olmadı. Bu tarihten itibaren
Metohites' in yıldızı parladı. " Logotet" rütbesini
ihraz etti [kazandı] , maliye nazırı oldu. En sonra,
1 3 3 1 ' de Baş Logotet unvanı ile başvekillik
mevkiine vasıl oldu. Metohites gayet zengin olduğu
için, Kora manastırı yakınındaki mükemmel bir
saray yaptırmıştı. İmparatorun efkarına hakim
olmakla beraber bir yerde kendisinin de pek zarif
-bir tevazu ile itiraf ettiği veçhile- hükümdarın en
belli gözdelerindendi. Muasırlarından biri diyor ki:
"Andronikos kendisini o derece severdi ki ondan
hiçbir sırrını saklamazdı. Nazırı her ne isterse
yapardı. Nazırının arzusuna muhalif hiçbir şey
yapılmazdı. " Vasileos, onu mennun etmek için Baş
Logotet rütbesinin imtiyazlarını çoğalttı. Bu yüksek
mevkie ait alametifarikayı daha mutantan bir hale
getirdi. Bundan başka, Metohites 'in oğullarını da
bol bol terfi ettirdi. Gözdesinin kızını kendi yeğeni
Povanis 'e [ ? ] aldı. Kızı da " Pani Persevatis " [ ?]
rütbesiyle tahtının basamaklarına kadar çıkardı.
Böyle bir saadetin Metohites'e birçok hasudlar
BüGAZİÇİ VE ECNEBİ RESSAMLARI
270 Fransızcadan
Mütercimi: Ömer Adil
MUKA D D İME
Türkler on sekizinci asırda, yalnız Avrupa siyaset-i
umumiyesinde mühim bir rol oynamakla iktifa
etmediler. Son zamanların tetkikatı ile sabit
olmuştur ki onlar, edebiyat üzerinde de bir tesir
göstermişler, sanayi-i nefise sahasındaki tesirat da
daha az olmamıştır. Fakat bu devir ressam ve
musavvirlerinin şark eşhas ve eşyası hakkındaki zevk
ve hisleri pek malum olmakla beraber " Sanayi-i
Tezyiniye İttihad-ı Merkeziyesi" tarafından tertip
edilen bir sergide, sarıklı eşhas tasvirine tahsis edilen
asarın kesreti [çokluğu] az çok mucib-i hayret
olmaktan hali [geri] kalmadı.
Şark ' a hiç de seyahat etmemiş sanatkarlar -
modanın verdiği heves ve hercailikle - Türk
resimleri yaptılar, Türk ressamı oldular, bunların
291
[çekemezler] sebep edeceği tabii idi. Düşmanları
çok servetinin, " Fukaranın kanı ile, gözyaşı ile
yapıldığını," söylüyor, ahalinin şikayetlerini
imparatora istima etmelerine [duyurmalarına] mani
olmak için vilayetler eski valilerden para aldığına
dair havadis işaa ediyorlardı [yayıyorlardı] .
Teodoros Metohites kendi itibarına emin olduğu
için bu iftiralara ses çıkarmazdı. Fakat ekseriya
kendi de fart-ı saadetinden [fazla mutluluktan]
korku duyardı. Zihnine fena düşünceler gelir,
ekseriya kemal-i nevmidi [umutsuzluk] ile şu suretle
feryat ettiği vaki olurdu: " Lanet olsun evlendiğime!
Lanet olsun çocuklarıma, çünkü başımda onlar
olmasaydı, vaziyetim bu kadar müşkül olmazdı! "
Hatta, "İnsan için kamilen mesut bir hayata tesadüf
etmek imkan haricindedir," nazariyesine ibtinaen
[dayanarak] yazdığı bir kitapta da aynı endişeleri
göstermiştir. Bu eserde siyasi vaziyetin müşkülatını,
hükümetin duçar olduğu tedavisi gayri kabil
marazı, haricin tehlikelerini, dahilin karışıklıklarını,
apaşikar görünen inkırazı [çöküşü], yakında ve
behemehal vukua gelecek sukutu [çöküşü],
harabeler üzerinde orada hükümetin imkansızlığını
göstermiş, artık Allahın inayetinden başka bir şeye
itimat etmeyerek, mukadderane [kederle] , " Hemen
Allah beni ve Bizans imparatorluğunu muhafaza
etsin ! " demiştir.
Mabadı var
"asar-ı Türkiyesi" kendileri için oldukça mucib-i
şöhret de oldu. Modellerini Boğaziçi'nin
sahillerinde, Osmanlı İmparatorluğu'nun en uzak
kıtalarında aramış olan diğer sanatkarlar ise
isimlerinin de eserleri gibi perdedar-ı nisyan
[unutulmuş] olduğunu gördüler. Şark ' ı tersim
edenler arasında hatıralarda yaşayan hemen yegane
zat Liotard idi. Porselen üzerinde latif Türkçükler
resim eden Alman sanatkarlar ile Türklüğe ait
tersimatta bulunan Fransız ressamlarına ilham-ı
efkar eden Jean-Baptiste Van Mour, fırçası
Boğaziçi' nin sükun ve halavetiyle [güzelliğiyle] güzel
Şark kadınlarının kıyafetlerindeki servet ve şaşaayı
ifadede aynı kudret ve muvaffakiyeti gösteren
Favray, Şarklının evza [duruş] ve harekatını kemal-i
sıdk [sadakat] ile tetkik edebilen Hilair, Boğaziçi' nin
en mükemmel ressamı Melling, İstanbul ' un letafet-i
iğfalkarından müteessir olan, zevk-i bedayiperestini
bu tesirden kurtaramayan Fransız ve ecnebi daha
birçok ressamlar unutuldu.
Birçok tetkikatımızda bu sanatkarları vasatında
[ortamında], çalıştıkları cemiyette, sevdikleri tabiatta
ihya etmeye, tekrar yaşatmaya çalıştık. Bu tetkikatı
burada birleştiriyor ve buna, on sekizinci asır
zarfında Türkiye'de seyahat eden ressamların
asarına dair notları da tezyil ediyoruz [ekliyoruz] .
 l ediyordu. Şehrin kontları gerek kendisinin, gerek
Jean-Baptiste Van Mour
KRALIN ŞARK'TA RESSAMI
1 67 1 - 1 7 3 7
Her n e kadar zamanımız artık eski sanatkarları da
fevkaladeliğini kaybedip ibtizale düşmüş
[kanıksanmış] bir Şark'ta renk ve ziya, letafet-i
tabiat, şaşaa-i kıyafet, havarık-ı hayat [renkli yaşam]
taharrisine [aramaya] gidiyorlarsa da asar-ı salifede
[geçmiş asırlarda] " Boğaziçi" nin çerçeve-i
harikanüması içinde o zaman pek latif olan maiyet-i
hükümdari manzarasını, Yeniçeri ordusu gibi nazarı
oyalayan bir orduyu, Müslüman memleketlerinin en
ücra köşelerinden gelerek her gün başka
teceddütlerle [yeniliklerle] tecelli eden Şarklıları piş-i
tetkikinde gören eski ressamların talih ve
mazhariyetleri artık kendilerine yüz göstermez.
Istanbul ' un o zamanki cazibesini şimdi bulabilmek
ise bittabi mümkün olamaz.
Tarih-i beşeriyetde icraat-ı hudapesendanesiyle bir
fasl-ı mühim [önemli devre] küşat eden [açan]
sultan-ı namdar Hazreti Fatih'in 1 4 8 0 ' de resmini
yapan Cemile Bellini'den, yahut 1 533 'teki Türkleri
nazarlarımızda canlandıran kıymettar desenlerin
sanatkarı Pierre Coeck d'Alost'dan başlayarak
Sultan Mahmud'un icraat ve ıslahatı ile ortadan
kayboluveren eski Türkiye'nin son hatıratını, darbe-i
sanatı ile yaşatan Boğaziçi'nin biemsal [eşsiz]
ressamı Melling'e gelinceye kadar Şark'a seyahat
etmiş bütün ressamları yazacak olsak listemizi çok
uzatmış oluruz. Bu ressamların kısm-ı azamı [çoğu]
pek kısa müddet lstanbul'da ikamet etmişlerdir.
Yalnız biri, Van Mour orada yaşadı, orada öldü,
ismi de unutuldu. Daima iyi malumat alan Mariette
Abecedario namındaki eserinde vakıa kendisinden
bahsediyor, fakat bu zikir [anma] , hiçbir sanat
mecmuasında, hiçbir Fransız teracim-i ahvalinde
meydana konulmadı. 1 73 7 senesinde Mercure
gazetesinde ressamın vefatını ihbar eden küçük bir
makale ile, 1 844'de bir Flaman mevkutesindeki
[dergisindeki] iki sahife ve " Belçika Teracim-i
Ahval-i Millisi"nde [Biographie nationale belge]
1 8 98 'de yazılan birkaç satır kendisine tahsis edilen
yegane notlardır. Bu son iki makale muharrirleri,
" Bu artistin hiçbir levhası bize kadar vasıl olmadı, "
diyorlarsa da biz, Van Mour' un calib-i nazar
[önemli sayıda] asarı ile " Kralın Şark'taki
ressamı"nın hayatını süratle tasvir edivermemize
müsaade edecek vesaiki [belgeleri] bulmakta talihin
oldukça mazhar-ı lütfu olduk.
.. .
Jean-Baptiste Van Mour 1 671 senesinde
Valenciennes' de, Fransız Flandra' sının birçok
sanatkarlara mehd-i zuhur [sahip] olmakla müftehir
[övünen] bu şehirde dünyaya geldi. Pederi Siman,
orada tavşancılık [marangozluk] sanatını ifa
292
efrad-ı ailesinden olan diğer tavşanların
[marangozların] çiredesti-i maharetlerini daima
takdir ve sena etmişlerdir. Valenciennes'li
tavşancının oğlu acaba hangi saikın taht-ı tesirinde
[etkisi altında] vatanını terk etmiştir? Bu husus
hakkında hiçbir vesika bizi tenvir etmiyor. Arnold 27r
de Vuez namındaki bir ressam Lille şehrinde bir
mektep tesis etmişti. Marquis de Nointel'in refiki
olduğu bizce maznun olan [düşünülen] bu zatın,
meşhur "Parthenon" desenlerinin müellif-i hakikisi
olması da melhuzdur [olasıdır]. Acaba Van Mour bu
mektebin şakirdanından [öğrencilerinden] olup da
Şark' a ait şeylere karşı uyanan zevk ve temayülatı
hocasının nüfuz ve telkinatından mı inbias etmiştir
[ileri gelmiştir] , yoksa on yedinci asırda Şark'ı
dolaşan Flaman ressamlarından bazılarının beyanat
ve tahkiyeleri [hikayeleri], hayalini tahrik ve teşvik
mi etti ? İmparator tarafından Sultan nezdine
gönderilen ilk sefirler, Shepper'ler, Rym'ler,
Busbecq'ler anası! [aslen] Flamandiyalı [Flandr]
idiler. Bu sefirler memleketlerinin sanatkarlarını
Türkiye'ye götürmüşlerdi ki muahharen [daha
sonra] vatandaşları da meslektaşlarının eserlerini
takip ettiler. Buna imtisalen [örnek alarak] genç Van
Mour'un da Boğaziçi sahillerinde iktisab-ı servet
etmek [servet edinmek] istemiş olması istibat
olunamaz [ihtimaldir] .
Her ne olursa olsun, biz onu on yedinci asır
nihayetinde Istanbul 'da yerleşmiş buluyoruz.
Mariette, kendisinin oraya sefir-i krali Mösyö de
Ferriol tarafından celp edildiğini söylüyor. tık
muvaffakiyatını Ferriol'e medyun [borçlu] olduğuna
ise hiç şüphe yoktur.
İstanbul'da her zaman birtakım sanatkarlar
görülmüş ve bulunmuştur ki bunların sanatı,
seyyahların -Şark'ta ikametlerinin bir hatırası olmak
üzere- Avrupa 'ya götürmekten zevk aldıkları garip
kıyafetleri tersimden ibaret kalıyordu. Pietro della
Valle 1 6 1 4'de bir ressam bulmuştu. Filvakıa iyi bir
ressam değildi - çünkü Türkler ancak testilerle
kaseler üzerine resim yapmakta muvaffak olurlar.
Fakat bu adam kendisine " şehrin bütün şerait ve
derecat-ı ictimaiyesine mensup kadın ve erkeklerin
kıyafetlerindeki farkları pek bariz gösteren boyalı
resimleri havi bir kitabı" kemal-i maharetle tertip
etmişti. Bundan yüz elli sene sonra XVI. Louis
tarafından Türkiye ordusunu talim için gönderilen
zabitlerden biri, mülazım Monnier, gayet adi bir
fiyatla bir Rum sanatkara buna müşabih [benzer]
bir koleksiyon yaptırmıştır.
Anlaşılan Van Mour da meslek-i sanatkaranesinin
mübadisinde [başlarında] adi bir nakkaştan, böyle
bir boyacıdan başka bir şey değilmiş. Mösyö de
Ferriol'ün talebi üzerine Osmanlı lmparatorluğu' nun
en calib-i nazar kıyafetlerini tasvir eden yüzden fazla
küçük levhalar tersim etmiştir. Padişah, Saray erkan
ve zabitanı, silahtar, haremağaları, ak ağalar,
peykler, içoğlanları, birçok huddam [hizmetçiler] ve
müstahdemin, kapıcılar, baltacılar, çavuşlar birbirini
müteakip fırçasından geçtiler. Sarayın bu memurini
[memurları] arasında bir takımı pek küçük
şahsiyetler idi. Sanatkar onları tersim ettiğinden
dolayı adeta serd-i mazeret ediyor da, " Bunların bu
meyanda sebeb-i mevcudiyetleri tarz-ı telebbüsleriyle
[giyiniş biçimleriyle] serpuşlarını göstermektedir, "
diyor. Kapudan paşanın [kaptan-ı deryanın],
sadrazamın ve her cins paşaların yanında " sarıkları
-en itibariyle- bütün diğer Müslümanlarınkinden
fazla olan" imamları, müftüleri, kazaskerleri de
göstermişti. Yeniçeriler ise kat kat elbiseleriyle
tetkikatına vasi bir saha teşkil ediyorlardı. Fakat
kıyafetleri şayan-ı tersim olan bittabi yalnız Türkler
değildi; Macarları, Tatarları, Rumları da göstermek,
bu meyanda Adalar sükkanını [sakinlerini] ve uzun
Şark entarilerini giymekle beraber şapkalarını, baş
tuvaletlerini muhafaza etmiş olan Frenk tüccarları
da unutmamak icap etmişti. Tabiidir ki birkaç kadın
kıyafeti olmayınca koleksiyon tamam olmuş
sayılmazdı; binaberin [dolayısıyla] " insanı mahzuz
edecek ve eğlendirecek" birçok desenler de
bulunuyordu ki bunlar Şark'ın -muhtelif milliyetlere
ait- kadınlarını sokakta, hamamda, evlerinde, raks
ederken, sigara içerken yahut uyurken tasvir ve
temsil ediyorlardı.
Sefir, Fransa'ya avdet eder etmez, bu kıymetli
koleksiyonu hakkettirdi [bastırdı] . Zevk ve hissi
daima haric-i memleket-i tasavire [uzak ülkelerin
görüntülerine] mütemayil olan halk o zamana
kadar, Şark'a ait olmak üzere, on altıncı asırda
Alman Lorichs ile Dauphinois Nicolay'ın getirdiği
desenlerden başka bir şey tanımamıştı, bu tarihten
beri ise Şark kıyafetlerine ait resimlerden hiçbiri
hakkedilmemişti. Mösyö de La Haye'e refakat eden
ressam [La] Chapelle de 1 648 'de neşrolunan
mecmuasında fantezi kostümlerden maada hiçbir şey
göstermemişti. Nointel' in ressamları tarafından
getirilen resimler ya kaybolmuş yahut " Lebrun"
kartonları arasına karışmış kalmıştı.
Eserlerinde bir fotoğrafi doğruluğu gösteren
musavvir [ressam] Grelot ve umumiyet itibariyle pek
iyi vesaik [dokümanlar] elde eden, Flemenkli
[Hollandalı] seyyahin [seyyahlar] hiçbir zaman
peyzajlarla mebani [bina] resimlerinden başka bir
şey neşretmemişlerdir. Binaberin kıyafet nokta-i
nazarından Nicolay'ın seyahatnameleriyle
Chalcondyle'in "Türkler Tarihi" nam eserinin
muhtelif tablarındaki tasvirlerinden başka elde bir
şey yoktu. Moliere' in Türklerine alışmış olan gözlere
bu desenlerin pek köhne - archaique gözükmesi icap
ediyor.
Binaenaleyh 1 71 2 'de " Şark'ın muhtelif milletlerini
mümessil yüz istamp" [Recuel de cent estampes
representant differentes nations du Levant]
neşredilir edilmez " sarayda, şehirde, krallık
dahilinde, ecnebi memleketlerinde" muvaffakiyetler
o kadar azim oldu ki az zamanda üçüncü tabı
[basımı] da sahaara-yı intişar oldu [yayın alanına
çıktı]. "]ournal de Trevoux" tarafından ilan ve işaa
olunan [duyurulan] bu muvaffakiyet Almanya'da,
Ispanya ' da, !talya'da sahte tabların zuhuruna badi
oldu [yol açtı] . Choiseul-Gouffier ile Mouradjea
293
d 'Ohsson'un asarına refakat eden tasvirlerin ve on 212
dokuzuncu asrın bidayet!erinde [başlarında],
lngiltere'de kıyafet mecmualarının zuhuruna kadar,
peri-i şöhret Van Mour'un istamplarına çehrenüma
olmuştur.
• •
Şark istamplarının neşri Avrupa'da Van Mour'un
şöhretini tesis etmekte iken, beri tarafta kendi hüner
ve kabiliyeti de tevessü etmiş, neşv ü nema bulmuş
[gelişip büyümüş], eski şekil boyacısı hakiki bir
ressam olmuştu. Van Mour'u yakınından
tanıyanlardan biri, " Kendisini pek kuvvetlendirdi,"
diyordu. Bir diğeri, " Portrecilikte, tarihi levhalar ve
menazır tersiminde [perspektifte] , sanayi-i
mimariyeye ait tersimatta [çizimlerde] aynı
muvaffakiyeti gösteriyordu," diyor.
Bir ressam, o zamanlar Boğaziçi'nde kaynaşan bir
cemiyet-i pür zarafet muhitinde ilka-i tesirden
[etkili olmaktan] bittabi hali [geri] kalamazdı. Van
Mour yekdiğerlerini müteakip [izleyen] beş sefir
tanıdı. Kralın Beyoğlu 'ndaki sarayının en canlı
şaşaalarla parladığı devirlerden birinin hatırasını
ihya için Mösyö de Ferriol, Des Alleurs, de Bonnac,
d 'Andrezel, Villeneuve isimlerini zikretmek kifayet
eder. Diğer ecnebi sefarethaneleri de zarafette daha
aşağı kalmıyordu. Hatırası on sekizinci asırdaki
Boğaziçi'nden gayri kabil-i tecrid { layenfek
[ayrılmaz ] ) olan Montagu' lerden sonra İngiltere,
Kont de Stagnian'ı lstanbul'a göndermişti ki bu zat
bir d 'Andrezel bir Des Alleurs gibi hükümdarının
şeref ve şanı uğrunda varını yoğunu feda etmeyi
kendisi için medarı iftihar biliyordu. Papa sefirleri
bir hayat-ı debdebekar [şatafatlı yaşam] imrar
etmiyorlardı [sürmüyorlardı], fakat arasıra
fevkalade bir sefir, imparatorun namına büyük bir
şaşaa izafe ediyordu [katıyordu]. Kont Virmond
memuriyeti esnasında ibzal ettiği debdebe ve darat
[ihtişam] ile kralın sefirini gölgede bıraktı.
Venedikliler ile Flemenkliler de, devletlerin itibar ve
hüsn-i sitleri ile [saygınlığı söz konusu olduğunda],
oynanan bu mübarezeden [mücadeleden] uzak
kalmak istemiyorlardı. Bütün sene eğlentilerden,
balolardan, komedyalardan, ziyafetlerden, kır
gezinti ve eğlencelerinden başka bir şey
yapılmıyordu. Belgrat Ormanının bazı
kasabalarında - ki yaz aylarında oralara çekilmek
moda idi - geçirilen hayatı Flemenkli bir seyyah
bize şöyle tasvir ediyor:
" lngilizlerle Fransızlar arasında en kıymetli ne varsa
orada birleşmiş bulunur. Bilhassa, şehirde pek
esirane bir hayata mahkum olan madamlar zevk ve
eğlencedeki bütün mahrumiyetlerini telafi etmek,
bütün hınçlarını almak için oraya gelirler,
yekdiğerini takip ederek zamanın güzarişini [akıp
gittiğini] bile fark ettirmeyen eğlencelerin ruhunu
teşkil ederler. Kah Bahr-i Siyah [Karadeniz]
sahilinde gezintiler yapılır; oradan, mahsusen rekz
edilen [kurulan] latif çadırlar altında, kemal-i
ihtişam ile kurulmuş sofralar, birçok sazların aheng-i
 FANTEZİ
Ressam ruhu ile terennüm edilmiş, ressam kalemiyle işlenmiş bir şiir-i tabii

294
gaşyaverine [zevk veren ahengine] karışarak -
yemeklerin nefaset ve manzarası ile zaten açılmak
derecesini kat kat geçmiş olan - iştihaları büsbütün
tahrik eden zemzeme [nağme] ile dalgalarını sahile
yollayan Pont-Euxin [Karadeniz] görülür. Kah
Belgrat su hazineleri kenarına giderler, orada
yumuşak ve rahat sedirler üzerinde yatılmış olduğu
halde suyun şırıltısı i le imtizaç ederek sizi latif bir
uykuya sürükleyip götüren ruhnevaz [ruhu okşayan]
nesimler [esintiler] nermin [yumuşak] temasları ile
kendilerini hissettirir. Bentler de başka bir
eğlencedir. Bütün gün zevk ve sefa içinde imrar
edilir [geçirilir] , ziyafet ve oyun birbirini takip eder,
günler hiç sıkılmadan uçar gider. ?
Bundan başka her saatin kendine mahsus eğlenceleri
mevcut ve her saate mahsus iştigalat muayyen idi:
" Sabahın saat sekizinde avcı borusu altı defa
taninendaz olur [çalar], derhal büyük salonda
kahve, çay, çikolata içmek için toplanılır. Dokuzda
herkes çekilir, öğleye kadar muvafık gördüğü şey ile
iştigal eder. On bir buçukta yine borular yemek
zamanı olduğunu ihbar eder, sofraya oturulur, artık
kahveler de içildikten sonra ancak dörtte oradan
çıkılır. Badehu [sonra] saat sekize kadar kumar
oynanır, saat sekizde borular akşam yemeğine veya
baloya gidileceğini haber vermek maksadı ile tekrar
çalar. .. Saat on bire kadar dans edilir. O zaman
mükemmel, eksiksiz bir yemek masası görünür.
Gece yarısı danslara tekrar başlanır, ikiye kadar
devam eder, her şey biter."
Muharrir sözüne hatime [son] verirken, bu muhitte
olmayı isteyen zevatın - bilhassa hayat-ı ayş ü nuşu
Müdür-i mesul
Osman Asaf
Şehremaneti karşısında Matbaa-i Hayriye ve Şürekası
295
[yiyip içmeyi] sevenlerden - az veya çok olacağı
artık düşünülsün, diyor.
Bütün bu eğlencelerde Van Mour'un bir mevki-i
mahsus ve müstesnası vardı. " Neşedar ve daima
aynı hali muhafaza eden" tabiatiyle " fazail-i
ahlakiye" sinden [iyi ahlakından] dolayı kendisini
ararlardı. Layenkati [durmadan] değişen diplomatlar
meclisi arasında kendisi ananatın [geleneklerin]
muhafızı, artık maziye karışmış devirlerin şahid-i
zihayatı [canlı şahidi] gibi telakki olunurdu.
Bu kadar süferanın [sefirlerin] daire-i samimiyet ve
mahremiyetinde yaşayan bir zat istese ne hatıralar
hikaye edemez! . . Mamafih kendisi tahkiyelerinde
[anlatılarında] büyük bir hazım [temkin] ve ihtiyar
gösteriyordu.
Van Mour yalnız Avrupalılar ile temas ve ihtilatta
[görüşmede] değildi, o devirde ecnebi mecalisi
[toplulukları] ile ihtilattan korkmayan Şarklıların da
hüsn-i kabulüne mazhar oluyordu. Zat-ı şahane
[hükümdar] tarafından Viyana ve Paris'e gönderilen
heyet-i sefarete iştirak eden Türkler Garp
medeniyetinden aldıkları zevk ile avdet etmişler ve
bu zevki memleketlerine getirmişlerdi. Bunlar
sefarethaneler meclis ve cemiyetlerine müdavemet
[devam] arzusunu gösteriyorlar, Şark hakkında pek
büyük merak ve tecessüsler besleyen ve kendileri için
pek yeni olan bir aleme daha samimi bir surette
hulul [girme] ve nüfuz çarelerini bu suretle bulmuş
olan süfera da bu tekarübe [yaklaşıma] büyük
cemilelerle mukabele ediyorlardı.
Mabadı var
 Y, l

l OJ l

OSMANLI RESSAMLAR CEMİYETİ GAZETESİ

NUMARA 1 8 l TEMMUZ 1 3 3 0 [ 1 9 1 4 ]

RESSAM RIZA BEY

Muhterem üstadın kayınbiraderleri ressam İsmail Hakkı Bey 'in albümünden
 SANAY İ - İ N E F İ S EN İ N
M İ L L İYET N O KTA- İ NAZAR I N DAN TETKİ K İ
276 Şehbal mecmuası bundan epeyce akdem [önce]
Bulgar sanayi-i tersimiyesinden bir kısa numune
derç ediyordu. Tezyinata ait olan bu resimleri tetkik
olunduğu zaman Bulgar sanayi-i nefise mektebinin
az zamanda milli ve şive-i mahalliyi tamamiyle tespit
edici bir çığır açmış olduğu görülüyordu. Yine bu
resimlere dikkatli bakılınca bütün bu milli sanatın
Şark tarzının Bulgar mefkuresinden süzülmüş
geçirilmiş bir enmuzeci [örneği) olduğu tezahür
ediyordu. Fen ve ilimde " beynelmilel"lik iddia
olunursa da bir muhit-i ictimai şahsiyet ve
hassasiyetinin muhassalası [sonucu, özü] olan asar-ı
sanayide beynelmilellikten ziyade milliyetin ve şive-i
mahalli yenin [yerel dilin] hükümran olması iktiza
eder [gerekir] .
Bütün tarih-i sanat bu hakikati gösterir. Rönesans
devr-i havarıkı [mucizeler dönemi] İtalya ' da inkişaf
ettiği halde yavaş yavaş diğer memleketlere de
sirayet etmiş ve gerek Hollandalı, gerek Alman,
gerek Ispanyol, Fransız sanatkaranı İtalyan
üstatlardan resimciliği öğrenmiş ve yalnız ameliyat
[uygulama] ve pratik itibariyle değil, gaye ve felsefe­
i sanatda da tamamiyle Floransa mekteb-i deha ve
sanatından istifaza etmiş [feyiz almış] ve o tesir-i
bedii takabbül ederek [benimseyerek] çalışmış,
hatırı sayılır asar-ı bedia vücuda getirmiş oldukları
halde yine şahsiyet-i ırkiye ve milliyelerini en küçük
levhalarında bile ilan etmekten vazgeçmemişlerdir.
Bir Albrecht Durer'in levhalarına bakılsın,
Rönesans'ın gaye-i hayal, terkib-i hutlıt [çizgi
sentezi] ve mezc-i elvan [renk uyumu] esasları
tamamiyle görüldüğü halde eserin heyet-i
umumiyesinden Rönesans ' ın bütün bedayi-i sanatı
arasından feodal ve gotik bir Almanya tereşşuh eder
[sızar] ki adeta eserin altına imzasını kor. Hollanda,
ispanya ve hatta Rönesans'tan en sonra nasibedar
olan Fransız eserlerinde de böyledir.
Bu şahsiyet-i milliye o kadar mühimdir ki itmam-ı
terbiye-i bedi [sanat eğitimini tamamlamak] için
ltalya 'ya giden muhtelif Avrupa sanatkarları
tarafından vücuda getirilmiş İtalya manzaralarında,
peyzajlarında ressamın milliyeti meydana çıkar.
Çünkü bir Alman bir manzarayı, bir simayı kabil
değil bir Italyan yahut bir Fransız gibi göremez, bir
haletiruhiyeyi bir lngiliz, bir Ispanyol gibi
anlayamaz. Muhit-i coğrafi, muhit-i ictimai, tesir-i
ecdad onun mahsusat ve maneviyatında öyle derin
izler bırakmıştır ki nerede olsa, hangi bir manzara
karşısında bulunsa intibaatı [izlenimleri] kendisini o
vakte kadar zebun [düşkün] eden cümle ve kabiliyet-i
hissiyatından tahlil ederek imtisas eder [masseder] .
Birçok üstat Venedik' in o şiir-i elvan olan garip
Venedi k ' in durgun suları, esrarengiz saray kapıları,
romantik köprüleri, sevdavi gondolları önünde raşe­
i sanatla titreyerek manzaraları tespite çalışmışlar;
içlerinden birçoğu mesela, Büyük Kana l ' ı, Dodgeler
297
[Dukalar] Sarayı'nı, San Marco Meydanı' nı ve
limanını tersim etmiştir. Epeyce nefis eser meydana
getirmişlerdir. Fakat her birisi Venedi k ' in ya bir
lngiliz ya bir Alman ressamı tarafından yapılmış
olduğunu imzasından başka semanın rengi, güneşin
su üstünde vıcırtısı, gondolun süzülüşü ile belli
etmişlerdir.
Turner, Claude Lorrain, Aivazovski'nin gurupları bu
esatize-i sanatın [usta sanatçıların] yalnız şahsiyeti
değil, perverde olduğu [yetiştiği) muhit-i mahsusu da
gösterirler.
Bugün tavır ve tarzı, gayesi tamamiyle muayyen ve
malum bir Islav sanayi-i nefisi vardır ki birçok
bedialar husule getirmiştir. Çeklerin himmetiyle bir
asır zarfında kemale gelmiş olan bu tarz-ı sanat
bugün Avrupa'nın ağırbaşlı klasik müzelerinde de
birer mevki-i ihtiram işgal etmişler, kendilerine
hayran telamiz [tilmizler, öğrenciler] bulmuşlardır.
Fakat sanat-ı mahalliye ve milliye yalnız kıyafetinin
garabeti, o muhitin kendine mahsus olan eşkali ile
taayyün etmez [belirlenmez] . Bizde bazı ressamlar
sanat-ı milliyeyi bu noktada anlamak isteyerek
mesela bir peyzajın ortasına yahut bir enteriyörün
[iç mekan, ev içi resminin] bir tarafına belli olsun
diye hiç münasebeti olmaksızın sarıklı yahut şalvarlı
birisini kondururlar. Doğrusu meram ecanib
[yabancılar] nezdinde kıymeti tezyit [artırmak] için
yapılan bu gibi tecrübeler sanat nokta-i nazarından
tetkike değmez. Şurası malum olmak icap eder ki
zevk-i milli, sanat-ı milliye eserin heyet-i
umumiyesinden intişar etmeli [yayılmalı], sanatkar
şahsiyet-i ırkiyesini eserinin her zerresinde tespit
etmelidir.
Islav sanatkarlarının enteriyör levhaları hiçbir renk
ve şekl-i mahsusu olmayan Avrupa odalarını,
salonlarını gösterir, o enteriyörleri canlandıran
eşhasın kıyafeti hep Avrupakari olduğu halde
tefrişattaki bazı garabet, bütün levhaya kondurulan
hava, eşhastaki halat [haller] velhasıl bin hurde
[ayrıntılı] incelikler Islav ruhunun birer tezahürü
şeklinde levhaya başkalık verirler. Rus sanatkaran-ı
müteahhiresinden [son dönem sanatçılarından]
Repin ' in eserlerinde Rus - Japon seferi esnasında
muharebe-i bahriye krokileri almak için sefain-i
harbiyenin birine binerek safahat-ı harbi tersim
ederken gemi ile beraber batıp helak olan [ölen]
ressam Vereshchagin' in harp levhalarında bile
" Moskof" maneviyet-i melulü görülür.
Bizde az yetişen sanatkaran içinde üstad-ı şehir Rıza
Bey kadar bu dakikayı [inceliği] anlamış,
hissetmişlere tesadüf edilemiyor. Mamafih meydan-ı
sanata atılan ve pek meşkur azimkar [teşekküre
değer azimli] sayları [çalışmaları] ile nice seneden
beri mühmel bırakılan [ihmal edilen] sanat-ı
Osmaniye'yi ihyaya çalışan genç fedakar 277
ressamlarımızın da bu hisle meşhun [dolu] oldukları
sevinçle kaydolunmaktadır.
Rıza Beyefendi bir peyzajisttir. O Boğaziçi' nin mavi
unsurları arasında bir tedric-i ahengdar-ı elvan
teşkil eyleyen fıstık ağaçlarına, Asya ' nın denize
doğru sarktığı kızıl, ılık yamaçların mahlukat-ı
nebatiyesine, semanın, denizin, güneşin inikasat-ı
iltimaatı [parlak yansımalar] ile eflatundan altın
sarısına kadar ki bilcümle elvandan bir zerre
saklayan kayalıklara ve maatteessüf adedi hiç
kalmayan eski evlerimizi ve İstanbul'un semasını,
denizini, grubunu ve bütün şiir-i elvanını pek güzel
anlayarak bedialar vücuda getirmiş olan eski
kalfalarımızın tam Marmara ve Boğaz' ın çerçeve
teşkil edebileceği surette yamaçlar üstünde,
guruplar karşısında oturtmuş oldukları ocaklara,
eski evlere meftundur [tutkundur] . Levhalarının
ekserisi paravan ebadından çıkmadığı ve pek vesi
[geniş] ufuklar, kasvetler [sertlikler] göstermediği
halde bilmem neden eserin en ufak zerresinde
tamam bir Türklük, bir Şarklılık nümayan olur
[görünür] . Birbiri üzerine oturmuş kaya parçaları ve
bunların etrafında bir iki katırtırnağı, biraz
çimenlik, bu gibi basit süjelerden ibaret olan
poşadlar bile, bir Şark sanatkarının elinden çıkmış
olduklarını gösterir.
Halbuki pek çok ecnebi ressamları, hatta müddet-i
medide [uzun süre] lstanbul 'da oturarak adeta
terbiye-i bediini bizim semamızda ikmal eden
kolorist Mösyö Zonaro Şark ufuklarının sihramiz
[sihirli] iltimaatını [parıltılarını] tasvir etmişler ve
belki sanat nokta-i nazarından iyi eserler vücuda
getirmişlerdir, fakat bunların hiçbirisi bir Şarklı, bir
Türk eseri olamamıştır.
Habgah-ı ebedi-i Müslimin'i [Müslümanların ebedi
yatağı, mezarlıkları] sakin ve ibretamiz sayeleriyle
[gölgeleriyle] himaye eden servilerin rüzgar estikçe
mahiyet-i hakikiye-i insaniyeye dair pek derin
hikmetler fısıldayan o kadit [incecik] servilerin
ruhunu bir Şarklı anlar. ..
Güneşin baran-ı ziya ve harareti [ışık ve ısı
yağmuru] altında Boğaz'ı koruyanlara pek latif bir
inşirah [ferahlık] veren çeşmelerimizin şiir ve
kutsiyetini bir Avrupalı, mümkün değil, hissedemez.
Ve nihayet İtalyalı, Flemenkli ressamlar kıyafet-i
milliyernizin garabet-i sanatkaranesine meftun
olarak bunları tespit etmişlerdir. Fakat hiçbirisi o
kisveye bürünen Şarklının, Türk' ün şahsiyetini
gösterememiştir. Şark 'taki seyahatlerinin serab-ı
nevvarını [aydınlık seraplarım] ölünceye kadar
kalbinde hıfz etmiş [saklamış] olan ressam-ı şehir
[ünlü ressam] Gerôme bile Şark levhaları serisinde
deha-yı icazkarisini [şaşırtıcı dehasını] göstermişse
de Şark ruhunu pek meydana çıkaramamıştır.
Milliyet şahsiyetin mühim bir kısmıdır. Ondan
tebaüde [uzaklaşmaya] çalışmak renksiz, ruhsuz ve
manasız eser vücuda getirmektir.
Sanayi-i nefisenin en mühim aksamından olan
mimari, sanayi-i tezyiniye [süsleme sanatları], nesiç
[dokuma] ve mobilyada milliyet, şive-i milli daha
ehemmiyet kesp eder. Ve çünkü bu kısım sanat
harcıalem eserler, mahsuller meydana getirdiğinden
298
revaç nokta-i nazarından şayan-ı kayd netayici
[sonuçları] havidir.
Son zamanlarda Romanya Avrupa 'ya vasi [çok]
mikyasta işlemeli gömlekler, bluzluklar ihraç
etmektedir. Avrupalılar nezdinde bir tuhfe-i nadire
[ender hediye] gibi makbul olan bu metalar bizim
kadın nenelerimizin " hesap" işinden başka bir şey
değildir. Romanyalılar Türklerden öğrendikleri bu
işi - ıslah ve ihtiyac-ı zamana tatbik etmek şartı ile -
bütün kız mekteplerine tamim etmişler [yaymışlar],
köylü kızlarına öğretmişlerdir. Bunlar boş kaldıkları
veya sohbet zamanlarında hep bu işi işlerler. Oradan
geçtiğim vakit ettiğim tahkikata nazaran orta halli
aileler kızı bile alelekser [çoğu zaman] cihazını
[çeyizini] bu işlerin bedeliyle çıkarırmış! Hem de ne
nefis şeyler, Şark'la arnuvonun [art-nouveau] ne
parlak bir imtizacı ! !
Halbuki, dediğim gibi i ş bizim, yalnız Anadolu'nun
bazı yerlerinde kalmış " hesap" işinden başka bir şey
değil! !
Kezalik Rusların, Macarların, Sırpların bile böyle
para eder eserleri, mamulleri çoktur. Gariptir ki
Avrupa 'da bu eserler, mamuller hep "Şarkkari ",
daha doğrusu " Türkkari " olması eclden
[dolayısıyla] makbuldürler. Zavallı Türklerde ise
sanat-ı milliye olarak bir halıcılık kalmıştır ki o da
" Orient Carpet" İngiliz şirketinin himmeti sayesinde
yakında Avrupa 'ya göçecektir! !
işte bundan sonra bizim ressamlarımızın,
mimarlarımızın, sanatkaranımızın önüne açılmış vesi
[geniş] bir ufk-ı mesai !
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin bu gayeyi tatbik edip
etmediğini ve ediyorsa nasıl çalıştığını bilemiyorum.
Fakat ümit olunur ki o müessese de bu nokta-i
mühimmeyi derk etmiş [kavramış] olsun.
Sanayi-i nefisede milliyet, şive-i mahalli meselesini
tetkik sırasında daima bir hakikat-ı insaniyeyi derpiş
etmek [göz önünde bulundurmak] zaruridir. O da
ihtiyacat ve hissiyat-ı zamanı kollamak ! Her devre-i
ictimaiyenin temayülatı, intibaatı o devrenin
eserlerinde gözükür. Bu hakikati nazar-ı dikkate
almamak ve bahusus son zamanlar hirasaver
[korkutucu] bir süratle akan cereyan-ı medeniyet ve
terakki ihtiyacatını ihmal etmek eserlerin yeknesak
ve binnetice [sonuçta] gayretlerin akim kalmasını
intaç eder [doğurur] . lhtiyac-ı muhiti tetkik ederek
zevk ve istidad-ı milliyi o ihtiyaca tatbike, daha
doğrusu o ihtiyaçları tatmine çalışmak suretinde
muvaffakiyet elde edilebilir.
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti . . . Mecmuası sanayi-i
Osmaniye'nin ihyası hususunda hakikaten pek ali ve
meşkur [teşekküre değer] hidematta [hizmetlerde] -
hidemat-ı vatanperveranede - bulunuyor. Bu gayeyi
elbet tamim edecektir [yayacaktır] . Bu onun bir
vazifesidir. Yalnız ahalimize düşen bir vazife de
vardır ki alakadri' l-istitaa [gücünün yettiğince]
sanat-ı milliyeyi tergip [rağbet] etmektir. Bu tergip
büyük bir külfet-i nakdiyeye de mütevakkıf [bağlı]
değildir.
Galib Bahtiyar
 Rıza Bey servet-i zeka ve irfanı ile memleketimizin sima-yı sanatında bir Şark güneşi kadar feyyaz ve
nevvar-ı tulu etmiş [bereketli ve nurlu doğmuş] ve memleketimizin vücutları ile iftihar ettiği askeri
ressamların kaffesi {tümü} müşarünileyhin [adı geçen üstadın] rahle-i irfanından geçmiştir. Rıza Bey 301
[ 1 8 8 7] tarihinde Mekteb-i Harbiye 'den neşetle {mezun olarak] mektepte resim muallimliği ile kalmış ve
otuz sene mütemadiyen çalışmıştır. Gazetemiz bu nüshasını muhterem üstada ithaf etmekle naçiz bir
vazife-i şükran ifa ederken büyük hisse-i mefharet kazandığına kanidir.

HAZRET-İ Ü STAD I N ŞAHS İYET-İ AH LAKİYE S İ

278 Rıza Bey dendi mi, bilmem neden, ben hafif bir
akşam esmerliği içinde, yeşilliği pek bol bir ağaçlıkta
kendini gizleyen, kamilen gölgeli, berrak ve durgun
bir suyu hatıra getiririm.
Bu suyun etrafı, üstü o kadar kapalıdır ki en sert ve
kızgın fırtınalardan bile müteessir olmaz, altı ise
bulanıklık yapabilecek her türlü istidattan uzaktır.
Bir su ki belki de alem-i tabiatda bir yeri, yeri olsa
da herhalde bir benzeri yok ! . .
N e dışından, n e d e içinden bulanmak kabiliyeti var,
fakat bu durgunluğu altında, bu berraklığı içinde o
daima pek fark edilmeyen bir ihtizaz [ürperiş],
esmer bir parıltı, tatlı ve uslu bir şırıltı gizler. Bir su
ki ancak kendi kendine dalgalanır, dövünür, yatışır,
durulur, lakin daima yabancı göze karşı tamamiyle
duygusuz, hareketsiz ve fersizdir.
Rıza Bey'i gördüm mü, kendimi hilm ve şefkatten,
aşk ve rahmetten yaratılmış bir Müslüman ninesi
huzurunda bulurum. Bir nine ki dinlediğini,
söylediğini, tuttuğunu hatta üzerine bastığını
dinleyişi, söyleyişi, tutuşu, hatta ayak basışı ile
okşar ! . .
Oturuşunda, yürüyüşünde, hatta uyuyuşunda öyle
bir tevazu toplanması, mahviyet [alçakgönüllülük]

299
 büzülmesi, muhabbet sevimliliği vardır ki taklit
edilemez. Bu, öyle bir levhadır ki rıza ve
279 teslimiyetin, hakiki bir kulluğun enaniyet [bencillik]
ve nefsaniyetinden [kininden] , kibir ve hodbiniden
[bencillikten] derece-i münezzehiyetini [uzak
duruşunu] pek açık gösterir.
Bir ana ki her şeyi, her mevcudu kendisinin yavrusu
telakki eder: Daima açacağı ağzı, uzatacağı eli,
kaldıracağı ayağı, vereceği kulağı, çevireceği gözü
hep bu ilahi telkinin ihsan eylemiş olduğu bir
sevgiyi, bir korumayı müjdeler.
Zaten bunun için değil midir ki o, bütün
etrafındakilere, sevgili tilmizlerine hep "çocuklar"
der, ama bu çocuklar baba veya baba yaşında imiş,
ne beis var: Onun ruhundaki hilm ve şefkatin, aşk
ve merhametin o kadar bir kadem ve asaleti var ki
yaş ile, yıl ile hiçbir münasebeti yok ! . .
Şimdi yalnız beşeriyet için değil, bütün zevi'l-hayat
[varlıklar] , hatta umum kainat için, bu derece vesi
ve necip, bu derece yüksek ve şümullü bir meveddet
[sevgi] taşıyan, artık kabil midir ki hırs ve garez
azapları, riya ve tabasbus [yaltaklanma] zebanileri,
intizar [bekleyiş] ve tul-ı emel [tamah] gayyaları ile
bihuzur [huzursuz] olsun ? ..
O öyle bir iman cennetine, vicdan saltanatına
sahiptir ki yüksek sergüzeştlerin [serüvenlerin],
büyük tarihlerin uzandığı bütün kanlı sultanlıklara
karşı istiğna [sakınma] değil, nefret de değil, hatta
kin ve intikam da değil, yalnız merhamet hisseder! . .
Hemen bütün hayatını Abdülhamid Harbiyesinde ve
sınıf arkadaşı pek meşhur ve azılı amirler nezareti
altında geçirmiş olduğu halde, zamanın murdar
[bulanık] beyinlerde kaynaştırdığı o intisap ve hulul
müzahrefatına [sahteliklere kapılışlara] pek yabancı
kalışı onu paşalıklarla ruunetleri [bönlükleri]
kabaran akran ve emsali içinde daha binbaşılıkta
bağlayıp alıkoymuştu.
Kabuktan öteye geçmeyen nazarlar, önünde bir azim
ve şecaat görmezler; hatta telaşa, aceleye, n ümayişe,
hiddet ve tehevvüre düşmeyen bu mevcut zihayatta
bir korkaklık bile sezerler, lakin bu ne kadar dipsiz,
senetsiz bir yanlıştır! . .
Rıza Bey o kadar merttir k i sırf kendi menfaati için
belki bütün ömründe bir defa olsun yalan söylemek
aşağılığına inmemiş, böyle bir alçalma için yüreğinde
bir korku, fikrinde bir mecburiyet bulup
görmemiştir. Fakat herhangi bir kimseye iyilik
edilmek için - liyakat ve ehliyeti olup olmadığına
dair - kendi reyine müracaat olunmuşsa, o daima
böyle zamanlarda ehl-i hibrenin [bilirkişinin]
beklediği bir doğru cevabı asla vermemiştir, çünkü o
yalnız iyilik, daima iyilik taraftarıdır. Onun hep,
bütün bir reyi vardır: İyilik. Onun insanlıktan en
mahrum ademoğullarının bile ancak hep iyiliğe
maruz bırakıla bırakıla bir nevi tasfiye, tezkiye
göreceklerine [aklanacaklarına] sarsılmaz bir
kanaati vardır.
Şakirtlerinden [öğrencilerinden] duyduğuma göre, o
hiçbir zaman onlara ferden veya cemaaten,
"Yapamıyorsunuz, " demiyor. Belki yapamamayı,
yakıştıramamayı, düşürememeyi hep kendine
300
alıkoyuyor. Muvaffakiyeti daima çıraklarına
saklıyor, hasrediyor. Tilmizlerinin sanat emeli,
terakki hevesi üzerine o derece titriyor, bu uğurda o
derece azim ve himmet, sebat ve metanet gösteriyor
ki yalnız kağıdı, kalemi, paleti, boyası, fırçası, hasılı
yalnız malzemesiyle kenar bucak gözeten birkaç
çizgi fırçası şakirtlerinin olmak üzere, onlara
yaptırdığı, daha doğrusu kıymetli hatırları için
onlara yapıverdiği resimler, levhalar sayılabilecek
gibi değildir.
İşte bunun içindir ki şakirtleri onu eşi olmayan bir
feyiz menbaı, bir sanat üstazı [üstadı] tanırlar. Ve
harim-i ahlakisine yaklaştıkları nispette tebcil [saygı]
ve takdislerini, ahlaki tekemmül ve tealilerini
[yücelişlerini] artırırlar.
Bugün ebeveyninden ziyade kendisine merbut [bağlı]
şakirtleriyle iftihar edecek acaba kaç üstadımız
vardır? . .
Rıza Bey esasen temiz doğmuş, bütün ömrünce de
temizliğe merbut [bağlı] kalmıştır. Daha mektepte
iken böyle bir fıtrat ve merbutiyet sevkı ile bizdeki
ahlak ve terbiye yollarını, mesleklerini araştırıp
gözden geçirmiş, mizaç ve istidadı ile mütenasip bir
tarikate kendi gibi tahir [temiz] ve ferdi bir meslek
ahlakı takip eden refikleriyle [arkadaşlarıyla] birlikte
girmiştir. Onda ne soğuk bir zehadet [sofuluk], ne
kara bir taassup ve ne de muazzib ve muacciz [azap
ve sıkıntı veren] bir tahayyül ve tereddüt, ne de
ömür sürer bir dava-yı enaniyet [bencillik davası],
ne de dar ve mahdut bir muhakeme ve fikret
kalmıştır. Gönlünün tahtgahına insani, hatta ilahi ve
ruhani öyle bir aşk kudretini tabiye eylemiştir
[yerleştirmiştir] ki korku ve ihtiyaç, nefret ve kin bu
metin kalenin eteklerine bile yaklaşamaz.
Hele bir gece hiç unutamam: Onu Yunus Emre'nin
bir parçasını inlerken görüp dinlemiştim. Aman ya
Rabbi, o seste öyle içerlikli bir yanıklık, bu
yanıklıkta öyle ince ve gölgeli bir uyanıklık vardı
ki . . .
Sanki koca Yunus'un o daima kaynaşıp taşan
deryalar gibi aşkı bu pest [ince] ve hazin, fakat
besim [gülümseyen] ve rauf [esirgeyici] seste
tamamiyle yatışıyor, sakin ve nermin [yumuşak]
uykusuna dalmak için de tatlı rüyalarına açılmak
istiyordu !
Kapalı gözlerimi açtığım, o tatlı ve hudutsuz
rüyalara hayalimi kaptırıp yükseltmekten sukut
ettiğim [düştüğüm] zaman Rıza Bey' in, bu siret
[karakteri] ve sureti birbirinden güzel üstadın iri ve
kerim gözlerini nemli görmüştüm. O vakit
hükmettim ki Rıza Bey bütün beşeriyetin
hicranlarını, hüsranlarını, dert ve ıstıraplarını 280
yüklenmiş pek büyük bir vicdan, pek yüksek bir
irfandır.
Avrupa işi, Garp hüneri, sanatkarlık ehliyeti yapıp
gösteren bu adam işte tamamiyle rahim Şark kafası,
kadim Asya zevk ve hissi, büyük Müslümanlık neşve
[sevinç] ve şetareti taşıyor, mukaddes ecdadına karşı
çelik gibi bir sıdk [sadakat] ve hürmeti olduğu gibi,
cimri zaman ve mekanının geçmez meslek ve
maişetinin de bütün icabatına esaslı ve aşklı, ışıklı
 Kısıklı Çeşmesi'nin enstantane bir krokisi
bir vukuf ve muvafakati var.
İyice hatırlayamıyorum: Galiba ben onu biraz
söyletmek, bu natık ve hak kitabı biraz açıp
okumak istedimdi, fakat ne kadar gıpta etmiştim ki
onu benim gibi zan ve hayal çalılıkları içinde şek
[kuşku] ve tereddÜt tavşanları araştırıp
kaldırmaktan tamamiyle müstağni [uzak] bulmuş
idim. İnsanlık, şimdilerde bu pek sahtekarlaşan
insanlık değil, hakiki insanlık hakkında o derece
sahih ve salim bir iman ve itikadı var ki gün doğusu,
batısı yerlerini değiştirse, o değişmekten münezzeh
kalır. Bir iman ki tıpkı Yezdan [Tanrı ] ! . . Bir kitap ki
hemen Kuran! . .
Benim o arzumu çocukçasına bulmuş, benim b u
çocukluğuma karşı d a her türlü çocukluklara karşı
esirgemediği nevazişi [gönül alışı], analığını da bol
bol göstermiş idi.
Yine kendilerini yakından tanımak haz-ı ruhanisine
301
nail olanlardan biri hikaye ediyordu:
Azizim, Rıza Bey yalnız cemal-i anasırı ile mali 28I
[dolu] bir cihan-ı alidir. Yalnız güzellik görür, sevgi
duyar, yalnız iyilik yapmak ister. Hayat ve kainatta
ona gösterilebilecek kusur ve noksanları, zulüm ve
tuğyanları [taşkınlıkları] , levs ve isyanları katiyen
esas olarak kabul etmez. Onca hüsn ü cemal, adl ü
kemal [adalet ve olgunluk] mutlak, kalanı da nispi
ve izafi, zılli [belirsiz] ve zannidir. Bunun için
tabiatı, tabiatın her safihasını [yüzünü] deruni ve
bihareket vecitlerle seyir ve temaşa eder. Manzara
temaşası ile sermest-i haz olur. Hatta diyebilirim ki
kendi zevk ve hazzını mümkün olabildiği kadar
herkese tattırmak için mütemadiyen tersim-i menazır
eder, lakin mebzuliyet-i merhametini, bereket-i 282
refetini [merhametinin bereketini] bu meslek ile, bu
sanatkarlığı ile istediği gibi muhitine
duyuramayacağını, yapamayacağını anladığı için
 B ULGURLU KÖYÜNDE BİR KÖŞE Karakalem etüt

olmalı; Haydar adlı ve vicdanlı bir refiki ile
Istanbul'un en acıktıran, en susattıran bir yerinde,
mesela Köprü başında bir şerbetçi, bir aşçı dükkanı
açmak . . . Gıcır gıcır, tertemiz, bembeyaz elbiseler
içinde özene bezene yapılıp pişirilmiş şerbet ve
yemekleri ibadullahın müştak ve muntazır huzur-ı
iştihalarına takdim etmek . . . Bu aç ve susuzların
yerken, içerken duyacakları tat ve neşve [neşe]
karşısında bu tavi [kendiliğinden] ve fahri [gönüllü]
say ve hizmetinden bütün ücret ve mükafatını seyr-i
sürur [sevinçle seyretmek], temaşa-yı sur [ziyafeti
izlemek], iştirak-ı keyf ve huburdan [keyif ve sevince
iştirakten] i baret olarak kazanç defterinin baş
tarafına geçirmek gibi pek başka bir emel ve sanat,

MERDİVEN KÖYÜNDE Karakalem etüt

302
 ÜSKÜDAR KARACA AHMED SULTAN CİVARINDAN Karakalem etüt

muhayyel ve muhal bir meslek-i hizmet de tecrübe herhalde daha iyi isabet eyleyecek sanırım!
etmek istemiştir. Hazret-i mir Rıza zamanımız için mükemmel ve
Ressam olmakla beraber, pek yüksek bir fıtrat zihayat bir abide-i teslimiyet ve rızadır.
sahibi, tamamiyle İslami ve gayri Arabi, tamamiyle
tabii ve gayri nazari terbiye ve ahlak muallimi olan 1 9 Haziran 330 [1 9 1 4), Çengelköyü
Rıza Bey için bu gibi işittiğim beyaz ve yumuşak Muallim Vahyi
menakıb [menkıbe] parçaları pek çoktur. Benim
kendi görgü ve duyguma da tastamam uygundur.
Bunun için muhterem üstadın ahlaki şahsiyetini esas
hutGtu ile tespit etmek isterken, hülaseten [kısaca]
derim ki:
O, zamanının tam bir ibnü'l-Meryemidir [Meryem'in
oğludur, lsa'dır] . Yalnız neşve-i lseviyeden hisse
alabilmek istidadı ile yaratılanlar değil, bizim
sohbetine dahil ve müdavim olabilen her sahib-i izan
onun manyetizma eden mek!n [karşısındakinin
gözbebeklerine yerleşen] nazarları, rahim muameleleri,
sabur [sabırlı] nezaketleri ve pek az bir yer tutan
melek sözleri ile mutlaka müstesna bir feyz-i vicdana
mazhar olur. Onda sufiyenin [mutasavvıfların] o
muhayyilefersa [hayal edilemez], üslupberendaz
[ulaşılamaz üslupta] efkar ve akvalinin [düşünce ve
sözlerinin] yükselip yetişmek istediği hakiki bir
insanlık, sahih bir Müslümanlık, tam bir Müslüman
Türklük neşve ve hali vardır ki ilahi ve hayali bir aşk
ve muhabbetin, ezeli ve umumi bir şefkat ve
merhametin - misal ve nazire kabul etmez - bütün
ince güzelliklerini, bütün gizli zevklerini taşıyıp
büyütür, biraz eski sözlerle olacak, lakin hedefe

303
PAŞABAHÇESİ MENAZIRINDAN Karakalem etüt

304
 SARIYER 1 DEN YUŞA TEPESİNE BİR NAZAR Karakalem etüt
SANAT VE H iMAYET
284 Memleketimizde süyul-ı cehl ve ihmalin [bilgisizlik
ve ihmal sellerinin] sürüyüp götürdüğü, yıkıp
parçaladığı sanat ve ticaret gibi iki ameli hayat ve
saadetin canlandığını görmek emeli, amal-ı
milliyenin [milli emellerin] en ruhlusu, en kuvvetlisi
ve şüphe yok ki en kuvvetlisidir.
Uzun bir leyl-i zulmün [karanlık gecenin] rida-yı cehli
[cehaletin örtüsü] altında uyuyan, uyutulan şu kutsi,
canbahş emelin lerze-i intibahı [uyanışının ürpermeleri,
titreyişleri] karşısında hissemend-i zevk ve sürur
olmayacak bir vicdan-ı milli tasavvur olunamaz.
Artık, büyük küçük her ferd-i Osmani hata-i
mazisini anlamış, bir ruh-ı iktisadi ile
yaşayabileceğini takdir etmiş, meşime-i cahiliyetden
[cahilliğin döl yatağından] doğan mevrusat-ı
avamfiribaneye [aldatıcı mirasa ] , evet, sanat ve
ticarete karşı hürmetsizlik gösteren muğfil [aldatıcı] ,
riyakar, hain hissiyata isyan etmiştir. B u içtimai
inkılabın fecr-i mesudu, bu intibah-ı milliyenin
beyyine-i müjderesanı [müjdeler sunan delilleri] bir
ihtiyac-ı hayat mahsulü olmak hasebiyle pek
ümitbahştır. Uyanık, sebatkar bir say-ı ferdi ve
ictimainin himaye-i besiminde harikalar
göstereceğine iman edilmesi lazım gelen bu
tezahürat-ı milliyenin asar-ı fiiliyesini gördükçe
sevinmemek mümkün müdür?
Evet, sanat ve ticaret. Bu iki şecere-i tayyibenin
[güzel şecerenin] köklerinden fışkıran kuvvetli filizler
305
-güzel bakılmak şartı ile- her ihtiyacı öldürecek
kadar mebzul meyveler verecek, her yorgunluğu izale
edecek latif sayeler [gölgeler] , behişti hıyabanlar
[cennet gibi yollar] vücuda getirecektir.
Vatan kendini yaşatacak her şeye ve bu her şeyi
vücuda getirecek servete muhtaçtır. Servet ise
meşime-i sanatdan doğar. Bütün mücadelar-ı milel
[milletlerin mücadelesi] , hep bu semahat-ı sadiyeyi
haiz şu iki melike-i cihan etrafında vukua geliyor.
Meydan-ı iktisadda eser-i hayat gösteremeyenlerin
hakk-ı hayata malik olduklarına dair ibraz edecekleri
kuru vesikalar kazib [yalancı] Garp medeniyetinin
basıra-i menfaatcuyanesinde hiçbir ca-yı kabul
görmez; kuvvete istinat etmeyen hukukun payı,
"Anlayamıyoruz," lafz-ı bimanasından [anlamsız
lafzından] ibaret kalır, bunu ne kadar acı ve
öldürücü vekayi [olaylar] ile tecrübe ettik . . .
Taraf taraf teşekkülünü görmekle iftihar ettiğimiz
sınai, ticari, içtimai kütle-i münevvirelerin
[aydınlamış kitlelerin] fikr-i millerde vücuda
getirdikleri şu intibahın [uyanışın] bir mecra-yı fiili
ve ameliye girmesi afak-ı vatana [vatanın ufuklarına]
artık bir sabah-ı münevverin tuluunu [doğduğunu]
tebşir ediyor [müjdeliyor] . Bu, vatan, millet, milliyet
namına kıymeti ruhen takdir edilecek bir nimettir.
Devr-i sabıkın [geçirdiğimiz devrenin], o uzun leyle-i
mahrumiyetin [yoksunluk gecesinin] ferda-yı
zevalinde [son bulduğu ertesinde], o heykel-i
 PAŞABAHÇE' D E Karakalem etüt
gazubun [hiddetli heykelin] [Abdülhamid'in]
inhidamında [yıkılışında] hemen her şeyin çarçabuk
oluvereceğine hükmedecek kadar bir safvet-i
masumane izhar etmiştik [göstermiştik ] . Bu, senelerin
biriktirdiği hiss-i millinin bir tuğyan-ı tabiisi [doğal
taşkınlığı) idi. Bu tuğyan-ı hissiyat, bu bekacuyane
[beka isteyen] tezahürat bazı uyuşuk zihniyetlerin
şüphe saklayan hutCıt-ı cebininde [alın çizgilerinde]
bir devre-i intizar [bekleyiş devresi] bir vakfe-i
tereddüt gösterdi. Onlar azın ü sebatın nüve-i
asaletinden böyle kavi filizlerin doğacağına iman
etmemişlerdi. Fakat iman edenler hiçbir reyb [kuşku]
ve tereddüt göstermeyerek zaman ve halin
müsaadesi nispetinde- bu tuğyan-ı hissiyata bir
cereyan-ı tabii vermek fedakarlığından çekinmediler,
sanat namına didindiler, uğraştılar hala da uğraşıyor
285 ve bu takatşiken [gücü tüketen] uğraşmalardan
vicdani bir zevk, ruhani bir haz duyuyorlar.
Hayat-ı ictimaiyemize pür irtisam [resimlerle dolu)
sahifeler vaat eden bu layemut [bitimsiz] gayretler
306
karşısındaki vazifelerimizi unutmayalım; fikren,
ilmen bu güzel ve sevimli memlekete hizmet edenlere
malen muavenet edelim; vatanın şan ve saadeti
namına vuku bulan her teşebbüsü istitaat [gücü]
nispetinde fiilen alkışlayalım; vatan aşkı, vatan
muhabbeti budur. Şahsi mesainin kudret-i inkişafiye
ve feyziyesi sainin [çalışanının) mevkii, serveti, hali
ile mütenasip olacağı için mahduttur. Sanat namına
harikulade hizmet iktidarını haiz, parlak fakat
züğürt bir zeka ve deha, muhitinin muavenetinden
mahrum kalırsa söz üful eder [yok olur, kaybolur) .
Bu üfulün memleket hesabına olduğunu bir ilm-i
lakaydi ile değil, bir irfan-ı vicdani ile bilelim.
Yabancı memleketlerde böyle müstesna şahsiyetler,
daha devre-i tahsillerinde kadirşinas nazarların
daire-i himayesine alınır, ibtila-i sayi [çalışkanlığı),
iştiyak-ı sanatı [sanat şevki], evsaf-ı fikriyesi tenmiye
edilir [geliştirilir] , kazanmak ve kazandırmak
devresine kadar bu kadirşinas nazarların şua-i inamı
[iyilik ışığı] ile umumi ihtiyaçlardan azade yaşar.
 BURSA ÇARŞIBOYU 1 NDA BABA EFENDİ DERGAHI Karakalem etüt
Bunlar memleketin selameti namına teşekkül etmiş
himaye grupları, cemiyet-i hayriyelerdir.
Sanayi mekteplerimizde demircilik, oymacılık,
marangozluk, kunduracılık gibi umumi ve harcıalem
sanatlardan biriyle hususiyet peyda ederek neşet
etmiş esasen fakir bir sanatkar diploması ile, evet, o
kuru şahadetnamesiyle ne yapabilir? O güne kadar
olanca şiddetiyle yaşamış bir sefaletin tude-i
matemisini [matem yığınını] izale edecek sermayesi
veya o sermayeyi verecek bir himayekarı olmazsa ne
olur? Pek çoklarını gördüm ki senelerce emek
verdiği işinden -bir ihtiyac-ı mutlak hasebiyle­
sanatından bir şemme-i lutf ve saha [en küçük lütuf
ve cömertlik damlası] göremediği için başka bir işin
aguş-ı minnetine tevdi-i talih eylemişler, senelerce
muhayyelesinde yaşattığı mesut emellerin, matemi
manzaralara tahavvülünü [dönüştüğünü] gören bir
286 gencin -sevmediği zevciyle bir lokma için yaşayan
sabureler [sabırlılar] gibi- ruhuna büsbütün yabancı
bir meşgalenin serire-i minnetinde [minnet
yatağında] üzgün yaşaması şahsı ve cemiyeti namına
pek elimdir.
Hülasa sanat ve erbab-ı sanat, muhtac-ı himaye ve
muavenetdir. Bunların ceriha-i hayatiyelerini tedavi
etmek en mühim bir vazife-i ictimaiye sayılır.
Muavenetin tarifi, efrad-ı milletin tekemmül-i
ahlakiyesine, temin-i refah ve saadetine hizmet
olduğuna göre tarifinin bütün evsafını cami olacak
bir şekle ifrağı lüzumu zahir olur [görülür] .
Bir fakire birkaç para vermekle vazife-i muavenet ifa
edilmiş olmaz, muavenetin şekl-i hakikisi onu zul-i
tesaülden [dilenme zilletinden] kurtarmaktır. Dul ve
307
çocuklu fakir bir kadının birkaç günlük nafakasını
tedarik suretiyle muavenet, bir fazilet-i ahlakiyedir.
Fakat zavallının zavallı evladını ruhen yükseltmek,
istidadına göre işadamı yapmak daha şümullü bir
yardım olduğu için şekl-i hakiki suverini [biçimini]
iktisap eder [alır] . Bu nevi muavenetler ancak
muntazam bir program tahtında [altında] ifa
edilmekle faideli neticeler vereceğinden cemiyet-i
hayriyelere [yardım derneklerine] ihtiyaç tabiidir.
Sanayi-i nefisemize gelince, bunlar da birer şiir-i
giryandır [ağlatan şiiridir] . Hele terbiye-i milliyenin
en mühim avamilinden olan sanat-ı tersim, takdir ve
tevkir edilmeyen [yüceltilmeyen] bir hüsn-i ziruhun
gizli matemlerini, elemlerini yaşıyor. Bizde bir
ressamın fırçası sahibini iğna [zenginleştirmek] şöyle
dursun vesile-i maişeti bile olamamıştır.
Bir milletin ruhunu, hayat-ı vicdaniyesini besleyen
sanayi-i nefisenin, bilhassa resmin bu takdiri
öksüzlüğüne rağmen sanatı yaşatmak için harici
yorgunluklara göğüs gererek çalışan, didinen ve buna
mukabil sadece bir kelime-i takdir ile kanaat eden
erbab-ı sanatın aşk-ı sanatını, azın ü sebatı beslemek
teşebbüslerini fiilen alkışlamak maddi nevazişlerle
[iltifatlarla] yükseltmek vecibe-i milliyesini takdir ve
ifa edecek, erbab-ı hamiyetin, eshab-ı servetin vücuda
getirecekleri teavün [dayanışma] ve himaye
cemiyetleridir. Bunların afak-ı hamiyetden tuluu
[doğuşu] zamanına kadar sanayi-i nefise bilhassa
sanat-ı tersim kendi seyr-i yetimanesinde yürüyecek
ve öksüz hayatını yaşayacaktır.
Hüseyin Hicri
 ;
NABİ EFENDİ MERHUMUN KABRİ Karakalem etütlerden
Mi LLiYETE D o CRu . . .
Kemal-i fahr [övünç] ile görüyoruz ki bugün
memleketimizde ilim ve irfan, fikir ve vicdandan, en
doğru bir tabir ile, ruh-ı ihtiyacdan feyiz ve kuvvet
alarak baş gösteren cereyanların hepsine hakim,
hepsinin mecra-yı salimlerini nazım [düzenleyen] bir
cereyan var: Milliyet.
Bunun böyle olması kadar da tabii ne olabilir?
Çünkü biz her mütemeddin [uygar] ve müterakki
[ilerlemiş] millet için motorluk vazifesini gören
30
"milliyet" fikir ve hissini şimdiye kadar hep ihmal
ettik; son asırların bu yegane alem-i terakkisine
[ilerleme bayrağına], iksir-i teceddüdüne [yenileşme
iksirine] kof bir istiğna [nazlanış] , batıl bir mantık
ile baktık ve bunun cezası olarak da, şimdiye kadar
görülüp işitilmemiş bir surette, son elim ve feci
ukubetlere [acılara] uğradık! . .
İzzetinefsini bilmeyenler, duymayanlar n e kadar
mütehanımil-i hakaret olurlarsa, "milliyet" fikir ve
 Bursa YENİ KAPLICA
Karakalem etütlerden

hissinden mahrum hükümat [hükümetler] ve akvam
[milletler] da o derece maruz-ı zillet bulunurlar. Bu
nokta-i nazardan denilebilir ki "milliyet" izzet-i
millet demektir.
işte biz bu makalemizde, umumun anlayabilmek için
bir yol, bir kolaylık bulabileceği veçhile, bu izzet-i
insanlıktaki ululuğunu ise ancak içtimaiyatının
tezahürat-ı mecmuası [toplu tezahürü] demek olan
edebiyat ve sanayi-i nefisesi tayin eder.
Bunun için değil midir ki bir intibah-ı milli uğrunda
feda-yı can edercesine çalışan vatanperverler her
şeyden ziyade milletin edebiyat ve sanayi-i saire-i 288

milleti anlatmak, bunun ne suretle efrad-ı millete
[vatan evlatlarına] aşılanabileceğini göstermek isteriz.
" lzzet"in en açık ve doğru manası büyüklüktür.
2 81 Demek ki milliyet bir millet efradının kendi aba ve
ecdatlarının [atalarının] büyüklüğüne karşı hasıl
ettiği iman ve aşktan ibarettir.
Böyle bir iman ve aşk ile hararetdar bir kalp elbette
bu iman ve aşka menafi [aykırı] teşebbüsat ve
harekata şiddetle mani olur ve gösterebildiği kudret­
i men derecesinde de bir haz ve zevk bulur. A ba ve
ecdadının mukaddes kanları pahasına miras ve
yadigar bıraktığı yurdu, vatanı, bu vatanın
güzelliklerini, dilberliklerini temsil eden edebiyat ve
sanayi için, bir ecnebinin hiçbir zaman
duyamayacağı bir suretle, fedakar ve rağbetşiar olur.
Bir milletin layemut [sonsuz] büyüklüğünü,
nefisesini ele almışlar, evvelbeevvel bunların
istiklalini, kudsiyetini iddia ve temin eylemişlerdir.
Bir milletin maneviyatını tenmiye [yükseltecek] ve ila
edecek, onu çelik gibi kavi ve çalak [kıvrak,
hareketli] bir maddiyetin valide-i asliyesi haline kalp
[dönüştürecek] ve ifrağ eyleyecek ancak edebiyat ve
sanayi-i nefisesidir.
Edebiyatını, sanayi-i nefisesini layık olduğu bir
ehemmiyet ve itina ile tanımamış bir millet yoktur ki
manzume-i milel ve düvelde [dünya milletler
sisteminde] bir yer tutmak beratını alabilmiş olsun.
Hakayık-ı bedihiyeden [açık seçik gerçeklerden]
değil midir ki bütün inkılabatın esasat-ı evvelini hep
ilim ve fikirdir. Edebiyatı, lisanı yolunda ve
mükemmel olmayan bir kavim elbette ilim ve fen
itibariyle de yükselemez. Sanayi-i nefisesi de

309
 -... � ....
··_· � ç-i{?..··�� \-:�-; -�
: - _-·_ _:_"'.;��� .,,. .- :_ ..#
kendisini gösteremez. Edebiyatı, sanayi-i nefisesi
müterakki ve mütekamil olmayan bir millet için
iktisaden, ticareten de yol almak imkanı yoktur.
Binaenaleyh her türlü terakkiyat ve teceddüdat
[yenileşme] ancak milli esasat ve gayat [amaçlar] ile
derece-i tevafuku [uyum derecesi] nispetinde müsmir
[verimli] ve payidar olur.
PAŞABAHÇESİ 1 NDE KAYIKÇILAR Karakalem etütlerden
#• --
ACIBADEM YOLUNDA Karakalem etütlerden
Bizim İslam ve Türk olmak münasebet-i mübareke
ve aliyesiyle pek şerefli, pek şevketli bir mazimiz . . .
Bütün alem-i insaniyetin bile medarı iftiharı
olabilecek derecede büyük aba ve ecdadımız var.
Nice edebiyatlarımıza, nice sanayi-i nefisemize
mürebbiyelik eden bu pek zengin maziyi, azim ve
şecaat, akıl ve hikmet harikaları gösteren bu pek
310
 Karakalem etütlerden
mukaddes ve ali aba ve ecdadı bize tanıtacak ise, her
vakit söylediğimiz gibi, kalem ve fırça erbabımızdır.
Vakıa mazi ve vicdanımıza dair vesaik cem ve telfik
edenler [derleyip toplayanlar] ve bu malumatı bir
usul-i fenni dairesinde tasnif ve telif eyleyenler de bu
yolda büyük bir rol, hatta en iptidai olmakla
beraber, en güç ve en büyük bir hizmet ifa etmiş
olurlar, şu kadar ki bu milli müverrihlerin
[tarihçilerin], bu milli lügat ve sarfçıların
[ansiklopedist ve gramercilerin] hizmetleri fikirden
ziyade hissin, hakikatten ziyade hayalin lütf-i
muaveneti ile hayat-ı sanatkaranelerini besleyen edip
ve ressamların, şair ve bestekarların sihir ve füsunu
ile tetevvüc etmedikçe [taçlanmadıkça] ruh-ı millete
gıda, vücud-ı memlekete usarenüma [yaşam suyu]
olamaz.
289 Binaenaleyh bugün talim ve terbiye, tedris ve telkin
alemimizde hepimizin, bilhassa ilmi Türkçülüğün
göz dikeceğimiz, gözbebeğimiz kadar üstüne
titreyeceğimiz bir şey varsa, o da Sanayi-i Nefise
Mektebimiz ve Darülfünun' daki " Edebiyat-ı
Milliye" dersleri, bilhassa kız mekteplerimizdeki
nakış ve elişleri tedrisatıdır. Kız mekteplerimizde o
kadar milli, o kadar tabii bir tarz-ı talim takip
olunmalıdır ki az zaman içinde bu müesseselerin
adeta birer Türk darüssanaası [atölyesi] olduğu
tahakkuk eylemelidir. Dikişlerin, biçkilerin,
örmelerin, işlemelerin, oyaların, nakışların daima
bizim halihazır iktisadımızla ve mazi-i rengin-i
sanatımızla mütenasip bir surette terakkisi esbabı
istikmal olunmalıdır [tamamlanmalıdır] .
290 Zarafetle metanet, imaldeki [tutumlardaki] süratle
ehveniyet, istimaldeki [kullanımdaki] derece-i lüzum
311
ve suhulet [kolaylık] daima göz önünde tutulmalıdır.
Bu ernr-i ehem [önemli görev] Şark'ı tanımayan,
tanımak cihetine de yanaşmayan, zevk-i bediisi
yalnız yabancı ve sefih ufuklarda inkişaf etmiş
bulunan muallim ve muallimelere bırakılırsa, netice
kar değil, tamamiyle ve muzaaf [iki katı] bir
hasardır, pek büyük bir hıyanettir.
Ecnebi muallim ve muallimelerin istihdamı
zaruretinde bile bulunulsa, bunlara bilerek amir ve
rehberlik edecek mutlaka tamamiyle Türk bir baş
intihap ve tayin eylemelidir.
Bilmem ki sanayi-i nefise mekteplerimizde musikiye,
bestekarlığa neden bir yer, bir mevki verilmemiştir?
İptidaiye [ilkokul] programlarına kadar teşmil edilen
gınanın [şarkı söylemenin, şarkıcılık derslerinin] en
yüksek membaı neresi olacaktır?
Sanayi-i nefise mekteplerimizle Darülfünunumuzun
bir İslam ve bilhassa Türk müessesesi olduğu nazarı
itibarda tutulmaz, edebiyat ve sanayi-i nefise için
milliyetin, milliyeti doğuran feyizli bir içtimaiyetin
hassasiyet ve hayalkarisini teşhis edebilecek bir tarz-ı
tedris takip olunamazsa pek yazık olur.
Halbuki, duyduğumuza göre, Sanayi-i Nefise
Mektebimizde birinci sene için ressamlar hala
Neron' ları model ittihaz ediyorlar. Artık heykeltıraş
muallimi, yüzünden geçindiği bu muhterem
müessesenin Türk Sanayi-i Nefise Mektebi olduğunu
bir parça değil, adamakıllı tahattur etmelidir
[hatırlamalıdır] . Yoksa bu milletin eazımı
[büyükleri] mı, yoksa eazımının cihan-ı medeniyetce
müsellem [kabul görmüş] şanı mı yok? . .
Fatih, Yavuz, Kanuni, Selim-i Salis [III. Selim] ,
Mahmud-ı Sani [iL Mahmud] gibi büyük
 SELİMİYE 1 DE Ç İÇEKÇİ KAHVESİNDEN Karakalem etütlerden

sultanlarımızın heykelleri yapılıp yaptırılmak iktiza
etmez [gerekmez] mi?
Sanayi-i Nefise Mektebi esatize-i muhteremesi için
artık ya Türklüğü ihya yahut muallimlikten istifa
şıklarından biri mutasavver [mümkün] olabilir.
Mademki millet bugün izzetini, azamet-i ecdadını,
şevket-i mazisini, kudret-i ırkiyesini his ve fikir
ediyor ve böyle bir hassasiyet-i galeyandarın, bir
fakiriyet-i feyezanasarın [taşkınlık veren fakirliğin]
ilat eylediği [doğurduğu] bir mefkure, bir gaye-i
milliye arkasında koşup gidiyor, artık kalem ve fırça
sahiplerimize, bilhassa Sanayi-i Nefise ve
Darülfünun edebiyat muallimlerimize teveccüh eden
[düşen] resmi ve vicdani vazife ancak bu mefkurenin
projektörlüğünü meydana getirmektir.
Sanayi-i efise ve bilhassa sanayi-i nefise-i yedviye
[el sanatları] muallimlerimiz bizim pek zengin olan
mazi-i sanatımızı bütün safahat-ı esasiyesi ile ihya ve
bu suretle şakirtlerinin [öğrencilerinin] ruhuna aşk-ı
milliyetle müterafık [uygun] bir zevk-i sanat ve hatta
bir fikr-i ticaret ilka [telkin] eylemelidirler. Zevk-i
sanat ile fikr-i ticaretin bir arada zikrini muvafık
bulmayanlara karşı maide-i semaviye [ilahi maişet,
sofra] devrinin pek çok evvel geçmiş olduğunu,
bugünkü mülhematın [esinlerin] sarışın perisi ancak
para bulunduğunu söylemekle iktifa eylerim.
Mazi-i sanatları olmayan Bulgarların, Sırpların,
Ulahların bütün bizim eski elişleri eşkal-i 29 r
tezyiniyesini ancak terkipte [kompozisyonda] az
birer tebeddül ile benimsediklerini pekala
görüyoruz. Ve ancak tenevvü-i zevk ihtiyacının
verdiği bir iştiyak [şevk] ve tehalük ile Avrupalıların

312

Paşabahçe'de: Zemzeme-i revani ile sahibine ebedi
bir kaside-i şükran terennüm eden bir çeşme
bizim mazi-i sanatımızın etfal-i gayri meşruası [gayri
meşru çocuğu] olan bu Bulgar ve Ulah elişlerine ne
kadar rağbet gösterdiklerini de kıskanarak gördük.
Elişleri muallimlerimiz bu veçhile pek derin ve pek
emin düşünmelidirler.
Medeniyet-i İslamiye'nin, medeniyet-i İslamiye
safha-i ahiresini [son evresini] teşkil eden Selçuk ve
Osmanlı Türk medeniyetinin metrukat-ı nefisesi
[sanatsal kalıntısı, mirası] olan hesap, müşebbek
usul-i nakışlarını . . . o eski havlu başlarını, uçkur
başlarını, çevre köşelerini ve emsalini . . . Hatta el ile
yapılan ve herhalde bir Şark zevk-i bediisini az çok
temsil eyleyebilen eski yeni bütün asar-ı sanat ve
sınaatımızı tetkik eylemelidir.
Darülmuallimin-i A liyemizin fenn-i terbiye ve elişleri
muallim-i muhteremi, en muktedir
pedagoglarımızdan İsmail Hakkı Bey, duyduğumuza
göre, Maarif Nezaretince bu yolda bir tetkik için
seyahate çıkarılmış. Ne kadar musib [yerinde] bir
teşebbüs. Evvelce de bu sahifelerde bildirmiş idik ki
313
İsmail Hakkı Bey resim ve elişleri tedrisatı için
memleketimizde hemen en çok ve en aşklı imal-i
fikir ve nazar etmiş pek kıymetli bir muallim ve
mürebbimizdir. Ümit ederiz ki bu gezeceği
memleketlerin asar ve sanayine göre resim ve elişleri
dersleri için hakiki ve tabii bir tarz-ı tedris, bir 292
üslub-ı tersim ve imal tatbikine muvaffak olurlar.
Emin olalım ki bizliğimizin inceliğini göstermeyecek
veçhile, biz ne gibi asar-ı nefise meydana getirsek
hiçtir ve zerre kadar da hariçten celb-i rağbet ve
sanatkarına temin-i faide ve menfaat edemez ve hem
mümkün müdür ki biz sanayi-i nefisede, edebiyat ve
musikide, nakış ve mimaride aynen Avrupalıları
taklit edelim de, onların fevkine de çıkmak yolunu
bulalım? .. Geçenlerde lkdam'da mimar Necmeddin
Bey'in,
" Bir memlekette sanayi-i nefise demek millet
demektir," hükm-i katımı [keskin hükmünü]
müdafa eden "Tedrisat-ı mimariyemiz" unvanlı
makalesini nokta-i nazarımıza pek muvafık bulduk.
Hüsn ü cemal, his ve hayal mesaili [meseleleri] ne
kadar zevki ise, sanayi-i nefise, tezyinat-ı latife
mebahisi [konuları] de o kadar millidir. Ve
unutulmamalıdır ki lisan ve edebiyat bir milletin
mader-i ulum u fünunu olduğu gibi, kalem ve fırça
da valid-i sanayi ve harfidir. Lisanı düzelmemiş,
kalem ve fırçası açılmamış bir millette ne fikir ve
izan, ne de servet ve saman [zenginlik l baş
gösteremez.
Binaenaleyh İsmail Hakkı Bey' in böyle büyük bir
hizmet ve vazifeye tayinini ve mimar unvanını
alabilecek derecede bir tahsil ve bir terbiye-i fikriye
görenlerimizin sanayi-i nefise ve zevk mesaillerinde
[meselelerinde] iklim, din, milliyet, hayat-ı ictimaiye
gibi avamilin [etmenlerin] nazar-ı dikkatden hiçbir
zaman dur [uzak] tutulmayacağını yüksek ve açık
bir sesle, adeta bir tarraka-i isyan ile ileriye
sürmelerini artık kalden [sözden] hale geçmek
devrinin başladığına beraat-ı istihlal [giriş cümlesi]
addediyoruz. Ve inşallahurrahman, pek yakın bir
atide [gelecekte] umum efrad-ı millete, başka bir
söze ve izah ve istizaha hacet bırakmayacak surette,
askerlik ve cengaverlikçe satvet ve şevket-i
salifemizi, lisan ve sanatça servet ve nezaket-i
maziyemizi, ruh-ı ecdadımızdaki azim ve himmet-i
diliranenin [kahramanların çabalarının] azamet ve
ceberrutunu gösterecek elvah [resimler] ve asarın
zevk ve temaşası ile kalplerimizde yeni yeni azim ve
irade menbalarının uyandığını göreceğimize
ümitvarız.
1 7 Haziran 320
Muallim Vahyi
 ABİDELER
Çatalca müdafaası namına abide dikileceğini
işittiğim zaman çoktan beri intizar ettiğim
[beklediğim] bir şeyin müjde-i husulü verilmiş gibi
münşerih oldum [sevindim] ve bu teşebbüsü tebrik
ettim. Çok defa kendi kendime düşünmüştüm:
Memleketimiz baştan başa bir tarih, baştan başa bir
meydan-ı abide olduğu halde, suphanallah, niçin
ihmal etmişiz? Ehramlardan Çemberlitaş'a kadar
yüzlerce sütun-ı intibah bize samut [suskun] ve beliğ
bir ders-i tarih takdir ederken nasıl olmuş da asırlar,
şan ve azametiyle dolu Osmanlı asırları, nur ve
irfanı ile Islam asırları, İslam harikaları binişan
2 93 [nişansız] kalmış? Meşrutiyet gözkapaklarımızı örten
küflü tabaka-i gafleti kaldırmasa ihtimal, daha
asırlarca memleketimizin abideleri önünden geçecek,
fakat bir defa olsun başımızı kaldırıp da onun
mazilerden sakladığı hediye-i ibreti mütalaa etmek
zahmetini ihtiyar etmeyecektik. Halbuki, ne kadar
garip, mesela Victor Hugo abidesinin kartpostalı
elimize geçse uzun müddet temaşa ederiz! . . Avrupa
Servetin sanat ve hasenata {güzelliğe} hizmet-i
numunelerinden BEYKOZ' DA İ S HAK ACA ÇEŞMESİ
314
bir şair, bir musikişinas namına abideler diker, bir
romancının tarih-i tevellüd ve tarih-i vefatına yevm-i
mahsuslar [özel günler] tertip eder de, sen, ey Islam
tarihini dolduran muhteşem vakalar, muazzam
simalar üstünde nasıl oluyorsun ?
Bir Mısır melikesi hırs ve sefahatının dehşeti namına
ehram yükseltir, bir kadın aşk ve sadakati için bir
harika-i tarihiye yaptırır da Fatih ordusu kadar
azametli ve onun kadar Fatih Hareket Ordusunu,
ecelin kanatları üstünde Mısır'a doğru uçan
tayyarecilerimiz ve nihayet bu muazzam payitahtı
muhafaza eden Çatalca kahramanları binişan
[işaretsiz] kalır?
Abide, bir milletin mazi-i say ve ictihada hürmetini
gösterir. İyiliği takdir eden bir dimağ fenalığı da
görüyor demektir. İyilik ve fenalığın aynı mizan-ı
takdirle tartıldığı memleketlerde medeniyet ve
terakki kanatları açılmış, itila [yükselme]
başlamıştır. Abide tarihin muhterem isimler altına
çektiği hatt-ı temyizin sahne-i vatana dikilmiş şekl-i
amudisidir. Onun huzurunda durduğumuz, onun
ka'r-ı ilhamatına [ilhamının derinliklerine] nüfuz
ettiğimiz zaman nameri [görülmez] bir mihrabın
hutbelerini işitiriz. Hayatı sade ve sakin geçenlerin
medfeninde [kabrinde] bir alamet vardır: Biz buna
seng-i mezar [mezar taşı] deriz. Fakat bir dalga, bir
kanat gibi faal ve müteali [yüksek] yaşayanların,
bugün için değil, yarın için çalışarak mefkuresi
önüne ecelin açtığı uçurumlardan atlayanların
medfeni yükseklerdedir ve onu tarihin layemut
[sonsuz] ve biinhina [bitimsiz] bir parmağı daima
işaret eder ki bu da abidedir. Abide halin maziye
uzandığı şahadet parmağı, mazinin ferdaya [yarına]
yolladığı hatf-ı intibahdır [uyandıran sestir].
Çatalca abidesi, sulh için silah ne ise yarınki hayat
için bugünkü ölümün o olduğunu gösteren bir
sütun, azim ve şecaat önünde seyllerin [sellerin]
durduğunu, akur [azgın] dalgaların sustuğunu,
müthiş topların aciz kaldığını ispat eden bir heykel
olacaktır. Bizde milliyet ve takdir-i mahiyet
faziletlerini uyandıran Meşrutiyetimizi bu
münasebetle tekrar takdis ederken şöyle
düşünüyorum ki:
Abide bir vaka veya bir şahsın mümessili olduğuna
göre o vaka veya o şahsı hangi millete mensup ise
abide o milletin mahsul-i tasavvur ve tertibi
olmalıdır. Mesela merhum tayyarecilerimiz namına
dikilen abideyi bir Türk sanatkarı yaptı. Onu bir
Avrupalı yapsa idi, ihtimal daha iyi olurdu. Fakat
herhalde şimdikinden daha manidar olamazdı.
Bunun gibi gönül arzu eder ve tarih ve tabiat ister
ki Türklük ve Islamlık namına vaz edilecek
[konulacak] her taş bir Türk, bir Islam eliyle
konsun. Vakıa cihanın nazar-ı sanat ve takdirine
arz edilecek bir sütunda sanat ve fikrin azameti
meşhut olmalı [görülmeli] . Denilebilir ki Çatalca
abidesi son harbin ve son dakikaların dehşet ve
haşmetiyle mütenasip olsun. Evet, öyle olsun fakat
 '"""' " . .._
..: "!_ .- .... '
Üsküdar NUH KUYUSU KAHVES İNDEN ADALARA DOCRU
bir Türkün hudud-ı tasavvur ve sanatından
294 çıkmasın. Eğer bizde henüz o derece-i terakki hasıl
olmamış ise atinin evladı onu da görsün, abide ka'r-ı
sanatın [sanatın derinliğinin], afet-i ihtiyacın da
şahidi olsun. Mamafih hakikat zannolunduğu gibi
değildir ve zannediyorum ki kendi sanatkarlarımız
arasında yapılacak bir müsabaka bize milli ve bedi
[ benzersiz] bir abide icat eder. Çatalca abidesi için
bir Frenk mahsul-i tasvirin i tercih etmek isteyen
üstadımız böyle bir sütunun yalnız taştan, yalnız
süsten ibaret kalacağını, başkasına yazdırılmış bir
mektup kadar kuru ve ruhsuz olacağını derhatır
etmelidir [hatırlamalıdır]. Bizde ince düşünen, ince
işleyen sanatkar yoksa abide namı ile bir direk
dikilsin, bu, bize Avrupalının altın sütunundan,
yüksek ve güzel heykelinden daha ilhamkar olur.
Merhum tayyarecilerimiz hakkında benim
hissettiğim acıyı bir Avrupalı kendi babası için bile
hissetmemiştir. Bunun gibi Çatalca müdafaaları
hakkındaki hiss-i şükran onun kalbinde zerre kadar
mevcut değildir. O halde onun yapacağı bir sütunda
nasıl bir mana-yı milliyet olur? O sütun ariyeten
[ödünç] alınmış bir elbise kadar riyakar, bir masa
örtüsü kadar muğfil [aldatıcı] olmaz mı?
Abidelerden bahsederken şunu da ilave edeyim:
Edirne müdafaasında en kanlı bir sahne teşkil eden
"Maraş Tepesi " Edirne için ikinci bir Çatalca
mesabesindedir. Tepe boydan boya kazılsa her
315
hatvede [adımda] bir şehit kemiğine tesadüf
olunur.
Kartaltepe'de telef olan birkaç Bulgar cesedi için daha
harp bitmeden Bulgar ordusu Prens Boris'in huzuru
ile bir sütun rekz etmişti [dikmişti] . Maraş ise binlerce
kahramanın yattığı uzun bir mezardır. Bu mukaddes
mezar bir "seng-i kabir" olsun istemez mi?
Bahsi bitirmeden şunu da söyleyeyim:
Gülhane Bahçesi mimarı donanmamıza varidat
temini hakkında bazı şeyler yazmıştı. Bu meyanda
mühim bir noktayı hatıra getirmek faideden hali
[uzak] olmayacak: Bahçenin resmi ile tarihçesi
yapılıp mütenezzihine [gezenlerine] satılsa bir
menfaat teşkil edeceği gibi Sultanahmet
bahçesindeki sütunların resimlerini havi ve bu
sütunlar üzerindeki resimlerle yazıların manaları
şerh ve tafsil eden bir mecmua yapılsa mühim bir
kar temin eder. Her gün bahçeye girip çıkan binlerce
mütenezzihin [gezenlerin] ve seyyahinin
[seyyahların] mezkur [söz edilen] sütunlar önünde
durarak hayretle temaşa ettiği, bunları kimlerin ve
niçin yaptırdığı, bu resim ve hatların ne demek
olduğu hakkında yekdiğerinin malumatından
istimdat ettiği [yardım istediği] görülür. Hem
bilvesile halkımıza bunların tarihçesi öğretilmiş olur,
hem de Donanma Cemiyeti bir şey kazanmış olur.
Aziz Hüdayi
 PAŞABAHÇESİ 1 NDEN RUMELİ CİHETİNE BİR NAZAR Karakalem etütlerden

ÇiÇEK RESSAMLIGI
295 Zevk-i bediinin derecat ve şua batı vardır. Enva-ı
mahasinden [güzelliklerden] herkes bir veya
birkaçına fazlaca meclup [tutkun] olabilir. Bu
keyfiyet sanat-ı tersimin şuabatında [dallarında] da
cari [geçerli] ve bu sebeple herkesin hedef-i zevk-i
şahsisi mütefavit [diğerlerinden farklı] ise de çiçek
üzerinde ray-ı umumiye [çoğunluğun görüşü] daima
müttehittir [birleşmiştir]. Çiçeği sevmeyen yoktur.
Gerçi bir çiçeğin rengi, vazı [duruşu], rayihası
diğerlerine tercih olunabilir. Fakat çiçeklerin cümlesi
yine sevilir. Binaenaleyh çiçek, ressam için pek
zengin ve rengin [renkli] bir mevzudur.
Çiçekten bahsederken onun enis-i munisi, hemhali,
o kadar nermin ve muattar [hoş kokulu], mübeccel

BEYKOZ ÇAYIRINDA Karakalem etütlerden

316
 olan kadınlığı hatırlamamak kabil değildir.
Yekdiğerinin [birbirinin] lazım ve melzumu olan bu
iki numune-i kudret-i ilahiyenin yekdiğere işbu
karabet [yakınlık] ve meclubiyeti hasebiyle saf, pak
kadınlığa çiçeği sevmek, yetiştirmek, onunla tezyin
296 etmek ne kadar yakışırsa, onu tersim ve taklit dahi o
kadar yaraşır bir meşgale-i masumanedir.
Resim meraklısı gençlerimiz için saha-i intihab ve
mesai [seçim ve çalışma alanı] dünya kadar vasi
[geniş] ve mütenevvidir [çeşitlidir] . Fakat bilhassa
nur-ı aynımız [göz nurumuz] , ümit ve mader-i
istikbalimiz olan hanım kızlarımızın bugün
nazariyat ve kavaid-i esasiye-i tersimiyeden sonra
intisap ve tamik etmeleri [benimseyip derinleşmeleri]
iktiza eden [gereken] şey tercihen çiçek ressamlığı
olduğu itikadında bulunduğumdan bu ciheti
teşvikan ve çiçek ressamlığının hutı'.it-ı esasiyesini
teşrihan [çözümleyerek] kaleme aldığım işbu
makale-i acizanem, daha ziyade o masum ve
muhterem aleme hitaptır.
Çiçek ressamlığının kadınlık için esbab-ı adide-i
rüchanı [üstün gelen pek çok nedeni] var. Evvela
[birincisi] çiçek resmiyle meşgul olmak zarafet içinde
yaşamak, güzelliğe güzellik katmaktır ki bu şan
kadınlığıdır. Saniyen [ikincisi] , modeli pek
mütenevvi [çeşitli] ve her mevsimde münasibi
mevcuttur. Salisen [üçüncüsü], ressamı alelekser
[çoğu zaman] salonunda, bazen bahçesinde çalışır.
Herhalde zavallı peyzajistlerin bir yığın yük ile
Ressamın suluboya albümünden
HARAP BİR AŞİYANE ETÜDÜ
317
çektikleri mezahime [zahmetlere], güneş
vurmalarına, soğuk almalarına, yağmurda, karda
kalmalarına maruz olmaz. Bu eziyetler o nazik
vücutlar için cidden nalayık ve haramdır. Hülasa bu
meşgale-i masumanenin modelleri, mevzuları
kadınlığın zaten sevdiği, meftun olduğu şeylerden,
muattar elvan mecmualarından ibaret
bulunduğundan miyanedeki [aradaki] maarife
[bilgilere] münasebet fazla ve binaenaleyh az
zamanda ihtisas ve kemal-i muhakkaktır. Sonra da
bu şubenin peri-i müntesibleri [periye benzer
mensupları] bittecrübe [tecrübeyle] aldıkları zevk-i
bediiyi bittabi muhitlerine saçarlar, duyguyu
artırırlar ve dolayısı ile vatana iktisaden de hizmet
ederler. Hele bu nokta pek mühimdir. Öyle aileler
bilirim ki kırk ellişer lira ve bir hayli emek sarfı ile
yavrularına yaptıkları işleme çeyiz takımları
vukufsuzluk, zevksizlik yüzünden heba olmuş,
yüzüne bakılmaz, bakmaya tahammül edilemez
derecede acıklı haller almıştır. Bütün bu boş
emeklerin, beyhude masrafların mahsul-i hazini
yerine mahir bir fırçanın zarif bir kumaş üzerinde
rengin işlerle vücuda getireceği nazarrüba [göz alıcı]
çiçekler sevilip tercih olunmaz mı? Hele sanat ve
zarafeti fırça iğneye nakil ve telkin ederse o zaman
mahsulün seyrine doyulmaz, takdirine söz
bulunmaz. Nakış işlerinde aheng-i elvana
riayetsizliğin acı neticeleri mekteplerimizde ara sıra
görülüyor ve hatta şekil ve levni [rengi] muhayyel
birtakım acip [garip] çiçeklere de tesadüf ediliyor.
İşte hanım kızlarımızın bir kısm-ı münevveri kalem
ve fırçaları ile hemşirelerinin gergef ve iğnesine
yardım ederler ve onların zevk-i bediilerine rehber
olurlarsa bugünkü haliyle sevmemekte haklı
olduğumuz bir kısım elişlerimiz büsbütün başka bir
şekle girer ve bu sayede birçok ailelerin de yüzleri
güler.
Şu mukaddimeden [girişten] sonra esas itibariyle
çiçeklerin suret-i tersimi [resimlenmesi] ve gayeye
vusul için takibi iktiza eden [gereken] silsile-i
mesaiyi arz edeceğiz.
Unutulmasın ki işbu makalede münhasıran
suluboyadan bahsediyoruz. Maruzatımızı da
karakalem resimde kudret ve maharet-i kafiye
peyda etmiş, çiçeğe sonradan heveslenmiş, şu
suretle albümlerini bir hayli çiçek çizgileri,
karakalem, füzen, sepya etütleriyle doldurmuş
heveskaran-ı şebaba [genç heveslilere] arz ediyoruz.
Çünkü boyaya başlamazdan evvel bütün bunları
yapmak bir çiçeği her vaziyette çizmiş, bir sapı, bir
yaprağı bütün tafsilatı ile harfiyen vücuda getirmiş
olmak şarttır. Sonra da hiçbir çiçeği hakir
görmemek, yalnız nadir ve kıymettar çiçeklerle
uğraşmamak, kırlarda, şurada burada hudayinabit
[kendiliğinden] yetişen mini mini bir çiçeğin, hakir
bir yaprağın -hatta ifrata hamledilmesin- bazı
sebzevatın bile mühim birer menba-ı tetkik
olduklarını unutmamak elzemdir. Resimde
bayağılık çiçeğin cinsinden değil, onun suret-i tertib
ve iraesindeki [kompozisyonu ve resimlenişindekil
kusurdan ileri gelir.
HAŞİN VE HAVABİDE BİR KUŞE-İ TABİAT Yağlıboya tablolarından

318
 ÇAM LICA 1 DA YALNIZ SERVİ 1 D E BAGLARARASI Yağlıboya etütlerden

Nebatat: Çiçek ressamlığı için ilm-i nebatatdan pek bin müşkülat ile bulduğu bir rengin letafetine henüz
iptidai bazı malumata ihtiyaç vardır. Fakat bu kanmadan o rengin uçup yerine donuk, soluk bir
malumat öyle dil dönmeyecek karışık olan birtakım diğer renk kaim olduğunu [geçtiğini] görür ve hevesi
fasile [aile] isimlerinden falandan ibaret münkesir olur [kırılır ] .
zannolunmasın. Belli başlı çiçeklerin şöylece isimleri Çiçek ressamlığı için esasen yirmi renk tavsiye
ve bunların rengi, şekli, sapı, yaprağı hakkında olunuyor ki onlar da şunlardır:
mücmel [kısa] bir malumat ki çoğu bilinen ve bir
haylisi de az zamanda hatta bir kitaba müracaat Narçiçeği Rouge de Saturne
edilmeksizin tetkik ile bellenen şeylerdir. Ateşi al Vermillon
Mezc-i elvan: İşte bunda kudret-i ciddiye ister. Lal Carmin
Çünkü çiçeklerde basit ve mümtezic [karışım] hemen Erguvani Laque de garance - rose
her renk ve her rengin de yüzlerce anatı [ince Verones yeşili Vert Veronese
ayrımı] mevcuttur ki bütün bu derecat-ı elvanı Zümrüdi yeşil ,_ Vert emeraude
bulabilmek herkesin karı değildir. Zeytuni ''­ Vert o/ive
Mesela, mor deyip geçiverdiğimiz rengin kırmızı ile Çividi mavi Outremer
maviden mürekkep olduğunu biliyoruz. Fakat bu Kobalt mavisi Cobalt
29 8 morun derecat ve envaı o kadar çoktur ki her biri Prusya mavisi Bleue de Prusse
ne tarif edilebilir ve ne de istihsali için mevadd-ı Fildişi siyahı Naire d'ivoire
mürekkebesinden [içeriğindeki maddelerden] birer Sepya Sepia colore
miktar-ı muayyen tavsiye edilebilir. iyi görebilmek, Kurum boyası '' Bistre
anatın mahiyetini takdir edebilmek pek ciddi say ü Sienna toprağı T. de Sienne brulee
himmete mütevakkıftır [ bağlıdır] . Binaenaleyh Van Dyck esmeri ,_ Brun Van Dyck
mezc-i elvan [renklerin karışımı] nazariye-i Ocre jaune (sarı) Ocre jaune
umumiyesi her şube-i resimden ziyade bilhassa çiçek Krom sarısı Jaune de chrome
ressamlığında evvelce iktisap edilmiş [öğrenilmiş] Numara l . no. 1
bulunmalıdır. 2. no. 2 ,,.
Boyalar: Boyalar ister tulum, ister gode [godet] , Hindiya sarısı Jaune Indien
isterse taş boya olsun, istimalinde [kullanımında] bir Napoli sarısı Jaune de Naple'=-
fark ve beis yoktur. Şu kadar ki herhalde en iyi
cinsten olması elzemdir. Bu lüzum ve mübremiyet Bu yirmi renkten bir kısmı mezc-i elvanda meleke
[zorunluluk] peyzaj ve deniz resimlerine nazaran kat peyda edildikçe paletten tay edilebilir [çıkarılabilir] .
kat fazladır. Çünkü çiçekçilikte lal envaından Mesela Van Dyck denilen renk takriben sepya ile
[kırmızı çeşitlerinden] sehlü 't-taga yyür [çabuk Sienna toprağı mahlutundan [karışımından]
bozulabilir] renkler kesretle [çokça] müstamel bulunabilir. Keza narçiçeği dahi ateşi al ile sarı
[kullanılmış] ve bunların bilhassa aşağı cinsleri ise mahlutundan çıkar. Napoli sarısından sarf-ı nazar
tagayyüre pek müstait [yatkın] olduğundan insan edilebilir.

319
Doktor Hikmet B eyefen di nin koleksiyonundan
'

BAHÇEKÖYÜ
Yağlıboya tablolardan

320
 ÇAMLICA BAGLARARASI 1 NDA Yağlıboya etütlerden
Peyzajistler için lazım olmayıp münhasıran çiçek için
kullanılan boyalar ayrıca bir yıldız ile işaret
edilmiştir.
Şu noktayı ekiden [vurgulayarak] arz edelim k i
paletteki bu boya kalabalığı müptedilere [acemilere]
zaman kazandırmak, heves vermek, bulamayacakları
renkleri el altında hazır bulundurmak içindir. Yoksa
mahir bir sanatkar hiçbir zaman bu kadar gürültü
taşımaz, bu çeşidin belki nısfından [yarısından] azı
ile bile şayan-ı hayret işler görür. Şuracıkta üstad-ı
muhterem Ali Rıza Beyefendi' nin nam-ı
muhteremini yad ve hakk-ı alilerindeki hürmet ve
hayretlerimi iblağa [bildirmeye] vesile bulduğumdan
dolayı müftehir [övünç duyarım] ve müteşekkirim.
Üstadın tecrübe maksadı ile ve üç dört renkle
şöylece yapıverdiği parçaları görmeli, bu dakik
[incelikli] ve mufassal [ayrıntılı] işteki vukuf ve
kudretini anlamalıdır.
Resim odası: Çiçek alelekser [çoğucası] dahilde
resmedileceğinden bu hususta da birkaç söz arz
edeceğiz. Muntazam, mükellef, her şeyi mükemmel
bir atölye herkese nasip değil ve hele bizim teşvik
ettiğimiz heveskarlara lazım da değildir. Genişçe,
ziyadar bir oda kafi. Pencereleri şimale [kuzeye]
müteveccih [bakıyor] ise niamü'l-matlub [gereken]
levazımat basit bir iskemle yahut hasır sandalye,
tercihan oymalı, süslüce bir ceviz masa, mümkün ise
bir sehpa üzerine mevzu [yerleştirilen] yükselip
alçaltılabilir, şakuli, ufki, mail [eğik] vaziyete
getirilebilir bir resim tahtası, birkaç fırça, büyücek
bir beyaz palet, iki büyük billur su kupası, sünger,
fırça kurutmak için temiz beyaz bir bezden ibaret.
Müzeyyenat-ı saire [diğer süslemeler] ne olursa
olsun. Iskemlemizi ziya soldan gelecek veçhile
[şekilde] bir aydınlık yere koyacağız, katiyen
321
yüzümüz pencereye müteveccih [dönük] olarak
oturmayacağız. Pencere ne kadar yüksek olursa o
kadar ala. Perdesini kamilen açacağız. icap ederse 3 00
pencerenin alt kısmını bir kumaşla örtüp ziyaya
yukarıdan mailen [eğimli olarak] alacağız. Tertibat
tamamdır.
Boyalı kroki: Bidayette [başlangıçta] kısmen birkaç
çiçeği tersim ile iktifa etmelidir. Ilk adımda bir
kompozisyon ( bir mecmua) yapmaya kalkışmak
hata-i fahiş olur. Çünkü çizgiyi karmakarışık etmek
tehlikesine maruz kalınacağı gibi maharet-i
müktesebe buna mani olsa bile tenevvü-i elvan
[renklerin çeşitliliği] mutlak tedkikat-ı ibtidaiye ister.
Evvela basit şeyler, mesela bir lalecik, bir papatya,
bir iki yaprak ilk tecrübe için kafidir. Bunların her
biri yandan, önden, yukarıdan, aşağıdan görülüp
çizilmiş ve şu suretle eşkali iyice mütalaa edilmiş
olmalı.
Çiçekler en küçük teferruatına kadar bir dikkat ve
itina-yı mahsus ile çizilmeli. Sapa, sapın dala,
yaprağın dala mahal ve tarz-ı irtibatları asla ihmal
olunmamalıdır. Boyaya gelince bidayette çiçekleri
sepya nevinden bitaraf [nötr] renklerden biriyle
işlemek, yani yekrenk [tek renk] ile gölge ve ahenk
vermeye çalışmak bilhassa şayan-ı tavsiyedir. Bu
yolda yapılmış olan hazırlık etütleri güzelce
kuruduktan sonra üzerine yer yer münasip
renklerden birer hafif tabaka geçiverildi mi -gerçi
mana-yı mahsusu ile suluboya resim olmazsa da
herhalde- latif, hıfzı [saklanması] faideli birer
esercik olurlar. Bu say-i ibtidainin mahsulatı
peyderpey cem edilerek enfes krokilerden, nafi
[yararlı] notlardan mürekkep mecmualar
[kompozisyonlar] vücuda getirilir. Bu mecmualar
ileride eshabı [sahipleri] için tükenmez, paha yetmez
 Doktor Hikmet B eyefen di nin koleksiyonundan
'

Şairin serir-i sünuhatına matuf bir nazare-i ressam: Yağlıboya tablolardan

322
 ÇAMLICA 1 DAN ADALARA DOGRU Yağlıboya etütlerden
hazain-i ilham [ilham hazineleri] olurlar.
Resimde kurşunkalem, mürekkepli kalem krokileri
ne ise, suluboya için bu renkli krokiler de aynı
şeylerdir. İnsan albümünü bunlarla doldururken bir
yandan da hafızasını birçok malumat ve esasat ile
imla etmiş [doldurmuş] olur. Çok resim yapmak
nafi [yararlı], fakat çok şey bellemek enfadır [çok
daha yararlıdır] .
Çiçekler: Artık şimdi de belli başlı bazı çiçekler
vücuda getirebilmek için takriben iktiza eden
[gereken] renklerden bahsedelim.
Takriben kaydını vaz ediyoruz [koyuyoruz] . Çünkü
herkeste rüyet [görme] bir değildir. Bu işte tonların
ve kıyem-i muhtelifelerinin [çeşitli değerlerinin]
takdiri mesele-i mühimmesi mevcuttur ki bunda
herkesin kudreti bir olamaz. Kimi gayet doğru
görür, kimi de anatı [ince ayrımları] ve derecatını
tefrikte müşkülat çeker. Tefrik-i elvanda büyük bir
kudret-i fıtriyeye malik olanlar ve bu kudrete medit
[uzun süren] bir say ü himmetle ancak vasıl
olabilenler bulunduğu gibi, bir kısım zavallılar da
rengi hal-i aslisiyle bir türlü göremezler ki artık
bunlar için resimden vazgeçmek herhalde evladır.
Tabiidir ki elvan-ı mümtezicenin [uyumlu renklerin]
yalnız esasatını arz ile iktifa edeceğiz. Artık onu
derecatı ile istihsal [üretmek] herkesin kendi kudret
ve maharetine mevdudur [bırakılmıştır] .
Evvela gülden başlayalım. Bu iptida [başlangıç],
şah-ı ezhar [çiçeklerin şahı] olan gülün namına
hürmetendir. Yoksa evvela etüde gülden başlamak
caiz değildir. Çünkü gül çiçekler arasında tersimi
[resimlemesi] de, telvini [boyaması] de hemen en
müşkül olanıdır. Gülde en büyük rol lallerindir
[kırmızılarındır] . Pek açık mahaller için gül
kırmızısı ve az daha farklıca yerler için gayet
sulandırılmış lal kullanılmalı, göbeğine doğru da
daha koyuca lal tatbik etmelidir. Şimdi yeknesak
323
bir renk alan bu lal tabakatını hararetlendirmek
için gülümüz civardan başka akisler almıyorsa,
Hint sarısı kullanmalı. Bu Hint sarısı safi halde
veyahut okr jon [ocre jaune] ile mahlut olarak
[karıştırılarak] gülün tohumcuklarını telvine
[boyamaya] de yarar. Gölgeli, nısıf [yarı] gölgeli
yerlerde kah kah kobalt mavisiyle çividi kullanınız.
Lal ile karışan bu renkler arzu edilen anan [renk
nüanslarını] tamamen verir.
Gerek gül ve gerek lale olsun, hatta umumiyetle
çiçekler için ( küçük tafsilat müstesna olmak üzere) 3 02
gayet mebzul su kullanınız. Zaten suluboyada bu
şart pek mühimdir. Riayet edilmezse mahsule " kuru
resim" derler ki hiç de makbul ve takdire şayan
değildir.
Bir de elvanın kaynaması için bir tondan diğerine
geçiş, kağıdın tam nemnak [nemli] halinde vaki
olmalıdır. Bidayette [önce] kağıdın tavını kaçıracak
ve bir ton üzerine diğerini vaz ettiğiniz zaman
birtakım çizgilerin, damarların husulünü görerek
sıkılacaksınız. Halbuki bu hallerin ilk etütlerde
vukuu zararlı değil, bilakis hayırlıdır, çünkü vaktiyle
çare-i tevakkisine [korunma çarelerine] teşebbüs
eder, ilk adımda kurtulursunuz.
Gülün yaprakları da pek mütenevvi [çeşitli] tonlar
arz eder. Genç, filiz gibi yapraklar tatlı yeşildir ki
buralarda Prusya mavisi ile krom sarısı kullanmalı.
Ziyaya pek maruz olan kısımlar Prusya mavisi -
Hint sarısı ve bazıları Hint sarısı - Verones
yeşilinden mürekkeptir. Bazı yaprakların sarımtırak
hali Sienna toprağı ile bulunur ve bazılarını da lal
matlup [istenen] derecede pişirir. Gülün dikenli
dalının ötesine berisine de lal lazımdır.
Zambak: İki nevi vardır. Su zambağı sarıdır ki
muhtelif sarıların mezciyle [karışımıyla] derecatı
bulunur. Gayet parlak tarafları krom sarısı (fakat bu
sarı kesiftir, sürülürken dikkat ister) veyahut bunun
 İNCİR KÖYÜNDE Yağlıboya etüt

DEGİRMENDERE 1 DE Yağlıboya etütlerden

324
 PAŞABAHÇESi 1 D E BİR SOKAK Yağlıboya etütlerden
Hindiya sarısı ile mahlutudur [karışımıdır] .
Aşağılarını pişirmek için öteye beriye Sienna toprağı
ile akisler yapmalıdır. Yeşile mail [yakın] bir renkte
olan sap yığınları için biraz mavi kullanmalıdır.
Bahçe zambağı mordur ki kobalt ile (nadiren de
çividi ile) lalden bulunur. Bu mahlut, morun envaını
verir. Ton kenarlara doğru şiddetli ve kaideye doğru
hafiftir. Çiçek vecihlerinin ortasında Hint sarısı ile
kabil-i istihsal tulani [uzunlamasına] bir parlak
damar vardır. Bu çiçeğin rengi bazen kırmızıya ve
bazen maviye meyyal olur ki ona göre mahlutunda
bazen mavi ve bazen da kırmızı fazla kullanılır.
Leylak, menekşe ve hercai gibi çiçekler zambak ile
hemen de aynı anat-ı mümteziceye [renk
nüanslarındaki uyuma] maliktirler.
Lale: işte taklidi müşkül bir çiçek daha. Burada en
parlak, en sert ve en koyu renkler güya ittifak
etmişler, bir yere gelmişlerdir. Lale ya yekrenk [tek
renk], mesela düz kırmızı, sarı, mor olur. Yahut bu
renkler üzerine daha açık veya daha koyusundan
veyahut bir diğer renkten yed-i kudretle yol yol
325
işlenmiş bulunur ki bunu hakkı ile vücuda
getirebilmek, resmi kabalığa düşürmemek için
büyücek bir meleke, doğru bir nazar, renk hakkında
iyi bir kudret-i muhakeme ister. Filhakika bazı yerleri
olur ki üzerine işlenecek çizgiler, hareler zemindeki
renkle birleşip revnakını [parlaklığını]
kaybedeceğinden oraları evvelce zeminde açık
bırakılmak ister. Bazı yerler de olur ki zemini, üzerine
işlenecek rengi tağyir etmedikten [bozmadıktan]
başka bilakis daha canlandırır, revnaklandırır
[parlatır] . Mesela, üzeri kırmızı çizgiler ve beneklerle
müzeyyen bir sarı ile lale tasavvur ediniz.
Bu sarı zemin kullanacağınız kırmızıyı bir kat daha
açar. Fakat şayet bu yol ve benekler kırmızı değil de
mor ise o zaman zeminin onu berbat etmemesi için
oraları boş bırakmanız mutlak iktiza eder [gerekir] .
izler mavi ise keza, ihtiyatsızlıkla zemin oralara
kaçırılırsa üzerine işlenecek mavi yeşil olur. Renk
nokta-i nazarından laleyi tetkik pek hoştur. Hele iri
bir cinsi vardır ki renginden başka duruşuna da
doyulmaz.
Haydarpaşa lbrahim Ağa mahallesinin on altı sene evvelki hali
Yağlıboya etütlerden

ÇAMLICA 1 DA BİR KÖŞE

Yağlıboya etütlerden

326
 DOCANCILAR MEYDANI 1 NDA BİR KÖŞE Yağlıboya etütlerden
Karanfil, haşhaş . . . ilh; İşte şekil itibariyle değil de
renk itibariyle karabet [yakınlık] ve münasebeti haiz
bir silsile-i ezhar [çiçek dizisi] . Bunların envaı pek
çoktur. Kırmızısı, moru, sarısı, beyazı, yalınkatı,
katmerlisi, beneklisi, harelisi . . . ilh.
Katmerli karanfil ve haşhaşın çizgisi hakikat pek
güçtür. Maahaza o kıvrıntıların hal ü vazında o
kadar tenevvü [çeşitlilik] ve letafet, elvanında o
kadar cazibe vardır ki tasvirindeki müşkülü
iktihama [gögüslemeye] cidden değer.
Yapraklara gelince: Karanfil yaprakları adeta neşter
şeklinde uzun ve sivridir. Haşhaşınki ise şeklen gayet
3 04 hoş ve latif, sapa vech-i irtibatı da pek gariptir. Bu
yapraklar birer model ve adeta çiçek resmindeki
iktidar için miyardırlar [ölçüdürler]. Bir haşhaş
yaprağını hakkı ile tersim ve telvin edebilen ressam
kainatın bütün çiçeklerini mütalaa edebilir, diyorlar.
Bunlarda istimal edilecek [kullanılacak] renkleri tahdit
edemeyeceğiz. Diyeceğiz ki çiçeği için hemen de bütün
renkler lazımdır. Yapraklarına gelince gölgede kalan
cihetlerinin esası çividi ve kobalt olacak ve bu renkler
çiçeğin nevine, ziyanın derece-i şiddet ve kesafetine
göre zeytuni ve zümrüdi yeşil ile karara getirilecektir.
Şeffaf halde görünen yapraklar keskin sarı yeşildir ki
bunu bize Hint sarısı ile Verones yeşili tamamen verir.
Tatlı yeşil renkte olan yeni sürgün yapraklar açık renk
yapraklar için kullanılan rengin ayniyle yapılır. Fakat
bunlar bir derececik de Prusya mavisi isterler.
327
Kasımpatı: Bu fasile [aile] kışın yetiştiği için yaz
çiçeklerinin o keskin, parlak, adeta çiğ renklerine
bedel [karşılık] mütevazı, baygın, hazin fakat
herhalde onlar kadar cazip benizli, şeklen de o
kadar latif ve şayan-ı istifade Japon çiçekleridir.
Bunlar için kullanılacak renkler esmer, bitaraf [nötr]
renklerle kırılmalı, yumuşatılmalıdır. Kırmızılara,
morlara fırça ucu ile azıcık siyah yahut krom boyası
dokunuvermeli. Bazı mor patların rengi çokça
çividiye biraz lal veyahut cüzi Sienna toprağı, pek
cüzi krom siyahı ilavesiyle bulunabilecek bir
ahenktedir. Yalnız sarı ve ten rengi gibi açık
renklerin altları, gölgeli tarafları biraz kırılıp fakat
parlak taraflarına bir şey katılmaz. Sarı patın esası,
haline göre Napoli sarısı yahut krom sarısıdır. Ten
renginde olanları bir zerrecik ateşi ile biraz okr jon
mahlutudur. Bu rengin yeşile meylini isterseniz
azıcık da krom sarısı ilave edin, daha pişkin olması
lazım ise azıcık Sienna toprağı dokundurun. Gayet
sulu Sienna toprağı dokundurun. Gayet sulu Sienna
toprağı ve gayet hafif okr jon renginde patlar da
vardır.
Kasımpatının yaprakları koyudur. Sapların ötesi
berisi lalli, diğer cihetleri esmerdir. Binaenaleyh
ziyalı cihetlerinde Sienna toprağı ile lal, karanlık
koyu yerlerde de krom rengi kullanacaksınız.
Yaprakları için bir tertip vermeyeceğiz. Çünkü rengi
peyzajda gördüğümüz ağaç ve yaprak rengindedir . 3 06
ÇAMLICA 1 DA NAMAZGAH CİVARINDA Yağlıboya etütlerden

BAC LARARASI yağlıboya etütlerden

,,
_,_
DUDURLU YOLUNDA NAMAZGAH MESCİDİ Yağlıboya etütlerden

ÇAMLICA NAMAZGAH CİVARI Yağlıboya etütlerden

329
 ÇAMLICA ÇOBAN AYAZMASI Yağlıboya etütlerden
Şu kadar arz edelim ki sonbahar yapraklarının esası
okr jon, Sienna toprağı ve krom rengi olduğu
unutulmasın.
Sözü uzatmamak için çiçekler hakkındaki tafsilatı
burada keseceğiz. Saydığımız şeyler evlerimizde,
bahçemizde ekseriyetle bulunan çiçeklerdir. Bunları
mütalaa, sairlerini tersimde müşkül bırakmaz.
Maahaza [yine de] gayreti sade bunlara
hasretmemeli. Çiçek meraklıları her fırsattan istifade
etmeli, kır çiçeklerini, güzelim gelincikleri,
peygamberçiçeğini, çayır çiçeği daha pek türlü mini
mini güzellikleri ihmal etmemeli. Bunlar terkipte
unutulmaz hizmetler görürler.
Terkip: Basit münferit etütlerle meleke ve kudret-i
kafiye elde edildikten sonra terkip, yani iyi bir
model, cazip bir mevzu olabilecek bir heyet-i
mecmua [kompozisyon] vücuda getirebilmek iktiza
eder [gerekir] . Bunda bazıları pek güçlük çeker ve
bazıları da itiyadi olarak kemal-i sühuletle
[kolaylıkla] muvaffak olurlar. Çünkü keyfiyet
birinciler için bir mütalaa, muhakeme meselesidir.
İkinciler için ise sırf bir zevk-i selim meselesidir.
Çiçek ressamlığını cins-i latife [kadınlara] tavsiye
edişimizin saiklerinden biri de onların münhasıran
ikinci kısmı teşkil etmekte ve mevhibe-i rabbaniye
olarak hüsn-i tertib ve tanzimde harikalar icat
etmekte olmalarıdır. Binaenaleyh bu bapta tafsilat
malumu ilam kabilinden olacağından işi zevk-i
selime havale ile terkipteki münasebat-ı elvan
hakkında bazı ufak mütalaat arz edeceğiz.
330
Şayet gül, menekşe yahut leylak gibi yalnız bir cins
çiçekten bir demet tersim edilecek ise her şeyden
evvel heyet-i mecmuanın şöyle bir duruşu, sonra
muhitinin şekli ve heyetin üzerinde belireceği zemin
mütalaa olunmalı ve daha sonra da renkleri, eşkali
güzelce gösterebilecek kadar bir ziya aranmalıdır.
Aşağıda arz edeceğimiz mütemmim renkler
nazariyesini asla unutmamalı. Mesela bir menekşe
demeti açık veya altuni sarı renk zemin üzerinde
gayet güzel durur.
Çünkü bu renkler morun mütemmimidir. Bir demet
daha açık bir mor zemin üstünde de pek güzel olur.
Çünkü aynı renktendir. Fakat kırmızı bir zemin
üzerine konulsa hiç letafeti kalmaz.
Anat-ı elvanın [renk nüanslarının] keyfiyet-i
tanzimini gayet iyi tanzim etmeli ve mevzuu hangi
çiçek için tersim ediyorsanız o çiçeğin hakkında
bütün münasebat-ı elvan aranmalı, onu
canlandırmalı, nazarı ona celp etmeli, yalnız bir
muavin hizmeti gören teferruat-ı saireyi feda
etmelidir. Bir renk ancak civarındaki renklere
nazaran kıymetini muhafaza veya kesafetini tezyit ve
tenkis edebilir [artırabilir ve azaltabilir] . Bu nazariye
ile epeyce ülfet etmelidir [kaynaşmalıdır] .
Karıştırıldığı rengi bozup bitaraf bir hale getiren
renklere mütemmim renkler derler. Mesela
kırmızının mütemmimi yeşildir. Mavinin
mütemmimi portakal rengidir. Sarının mütemmimi
mordur.
Bir rengi mütemmimi ile meze ederseniz
 [ karıştırırsanız] kül rengi elde edersiniz. Bir rengi
parlatmak arzu ederseniz yine mütemmimine
09 müracaat etmelisiniz. Mesela bir renge mütemmimi
karışırsa berbat eder. Fakat yan yana vaz olunursa
[konursa] o rengi gayet açar. Demek ki bir eserde
kullanılan renklerin mutlak mütemmimlerini de
civarda bulundurmaya gayret etmelidir.
Mücavir [komşu] rengin bir reng-i asliyi, suret-i
tağyirine [değiştirmesine] dair de bir iki misal arz
edelim.
Sarı yanında kırmızı: Şiddetlenir. Sarı ise yeşilimsi
görünür.
Mor yanında kırmızı: Sarımsı görünür. Mor da
donuk durur.
Yeşil yanında kırmızı: Kendi mütemmimi. Her ikisi
de gayet parlak görünür.
Sarı yanında mavi: Morumsu durur. Sarı da kırmızıyı
andırır.
Yeşil yanında mavi: Morumsu. Yeşil de daha donuk
ve sarıya mail [yakın] olur.
Sarı yanında yeşil: Maviye çalar. Sarı da kırmızımsı
durur.
Mor yanında yeşil: Sarımsı durur. Mor da kırmızıya
çalar . . . ilh.
İnsan bu haka yıkı [olguları] kendi de tecrübe
edebilir. Pek eğlenceli ve faidelidir. Mavi, sarı,
kırmızı birer çiçek resmediniz. Kağıdın kenarlarını
oyunuz. Bu çiçekleri sırası ile yeşil, mavi, mor . . . ilh
zeminler üzerine koyunuz. Aynı çiçeğin ne kadar
şayan-ı hayret tahavvüller geçirdiğini görür ve
BACcı K U L Ü B E LERİ
bundan bir hayli müfit [yararlı] netayiç [neticeler]
zapt edersiniz. Hülasa terkip yapılacağı zaman
mutlak civar renklerin münasebeti gözetilmelidir.
Evvelce de arz edildiği üzere terkip keyfiyeti, böyle
bazı kavaide tabi olmakla beraber, herhalde bir
zevk-i selim meselesidir. Biraz zevki, hiss-i intizam
ve ziyneti olan heveskar, çiçeklerinin vech-i tanzimi
muvafık olup olmadığının farkına varır. Demet
içinde eşkali pek zevkli olanları göze çarpacak
yerlere, muhiti o kadar hoş olmayanları da öteye
beriye, aralara vaz etmeli ve bir çiçek yandan mı,
yüzden mi güzel görünüyorsa ahengi bozmaksızın
onu o vaziyete getirmeye gayret etmeli. Bazen
intizamsız, uygunsuz bir mevzu [duruş] cüzi bir
tashihle letafet-i gayri memule [beklenmedik bir
güzellik] kesp eder [kazanır] . Ötesinden biraz
fedakarlık, berisinden biraz ziya işi tashih ediverir
[düzeltiverir] .
Hülasa arz ettiğim silsileyi takiben hazırlanmış bir
ressam için işe kable'ş-şüru [başlamadan evvel]
eserin mevzuunu bir itina-yı mahsus ile ihzar etmek
[hazırlamak] ve hurdebini [ince eleyip sık dokuyan]
bir nazarla o heyet-i mecmuada [bütünde,
kompozisyonda] mahfuz [saklı] sihr-i takdiri
keşfedip irae edebilmek herhalde zamin-i
muvaffakiyettir [başarının kefilidir] ki bunu çiçek
ressamlığının bütün müntesibin-i muhteremesi
[saygıdeğer sanatçıları] hakkında samimi yerle
temenni ederim.
Refik
Yağlıboya etütlerden
331
 MEFKURE-İ SANAT

KAB İ LİYET
JIO 5 kabiliyet veya adem-i kabiliyetin [kabiliyetsizliğin]
Kuva-yı ruhiyenin insanı daima bir şeyin icrasına
sevk etmesiyle beraber o işte muvaffakiyeti temin
edecek iktidarı da haiz olmasına kabiliyet diyoruz.
Daha küçük yaştaki bir çocuğun, çalgı çalmak ve
terennüm etmek [şarkı söylemek] gibi musikiye
inhimak [düşkünlük] göstermesi, eline geçen kalemle
şuraya buraya resim yapmak gibi bir incizaba
[çekime] kapılması onun temayülat-ı ruhiyesini irae
eder [ortaya koyar] . Ta çocuklukta tezahür eden bu
arzu-yı zati anlaşılarak ikdar edilse [güçlendirilse]
emin olmalıdır ki istikbal, ona bir gaye-i sanat, bir
mertebe-i kemal bahşeder.
Bu kabiliyet irsi bir meyl-i mahsus mudur, yoksa
kuvve-i zekaiye ve hissiyenin terbiye ve tenmiyesi
sayesinde iktisap edilen bir kudret midir meselesi,
asrımız ecille-i rical-i ilmiyesi [büyük bilginleri]
arasında ezcümle İngiliz feylesofu Spencer ile Alman
ulemasından Weismann arasında münakaşat-ı
medideyi [uzun tartışmaları] mucip olmuştur.
Spencer, veraseti kabul ettiği halde diğeri kabiliyet-i
irsiyenin irsen evlada intikalini reddediyor . . .
Hakikat o ki bazı insanlar maddi ve manevi kuvva
itibariyle diğerlerine nispeten zengin doğuyor, biri
zaifü'l-bünye [bünyesi zayıf] fakat mütehassis
[duyarlı] iken diğeri kaviü' l-bünye [bünyesi kuvvetli]
fakat hissiz oluyor. Başka birisinin mefkuresi bir
türlü tasavvurat ve tahayyülat için muktezi [gereken]
cevvaliyet ve faaliyeti haiz bulunmuyor. İşte bu,
pek bahir [açık] bir nişanesidir. Aynı ana ve babanın
iki evladı birbirinden pek farklı bir tıynette [yapıda] ,
pek ayrı bir fıtratta bulunuyor.
Eğer kabiliyet-i müktesebe [kazanılmış yeti] evlada
irsen intikal etmiş olsaydı, bunların bünye ve mizaç,
his ve idrak cihetiyle bir seviyede bulunması iktiza
etmez [gerekmez] miydi? .. O halde kabiliyeti
tevarüste [kalıtımda] değil, kuva-yı ruhiye ve
bedeniyede aramalıdır. Nasıl ki bir tarlaya atılan
buğdaylar boyca, başakça birbirinin aynı olmayarak
husul buluyor, bütün insanlar da böyledir: Bir
kimsenin bidayet-i hayatındaki [yaşamının ilk
yıllarında] maye-i fıtrat ile neşv ü nema [gelişip
büyümesi] esnasında muhitinden alabildiği gıda o iki
kuvvetçe, hatta onların bazı aksamınca fazla veya
eksikliği badi oluyor [yol açıyor] . İşte böylece
tekemmül eden kuvvetler sahibine bir istidad-ı fıtri
bahşediyor.
Bunun için insanda, musikiye, resme, şiire, hangi
nevi sanata olur ise olsun onu icra ve imale hadim
[yarayan] kuva-yı zahiriye ve batıniyenin [içsel ve
dışsal kuvvetlerin] zaaftan masun [korunmuş]
sıhhate makrun [yönelik] bulunması lazım gelir.
Kuvve-i hayatiyeleri müsavi iki şahıstan biri ama olsa
kuva-yı hamse-i zahiriyeden birine sarf edilecek
kuvvetin mahall-i insıbabı [biriktiği yer] değişerek
mesela hiss-i semde [işitme duygusunda] temerküz
etmesidir ki o, musikide diğerine nazaran daha çok
ibraz-ı kabiliyet eder; kuva-yı maneviye itibariyle de

ÇAMLICA 1 DA BAGLARARASI Yağlıboya etütlerden

332
 DEGİRMENDERE 1 DE ASIRDİDE BİR AŞİYAN Yağlıboya etütlerden
bir kısım tasavvurat ve tefekkürattan azade kalarak
kuva-yı batıne-i ruhiyeden bir kısım yük kalkar,
insan çoğa nispetle azı elbette daha iyi düşünür, daha
iyi münakaşa ve muhakeme eder, nüfuz-ı nazarda o
mertebe haiz-i rüsuh ve meleke [meleke sahibi] olur.
Mesela hassas bir amada güneşin, kamerin tulu
[doğuş] ve gurubuna ait hissiyat-ı şairaneye ve bedii
heyecanlara mukabil biraz daha zevk-i terennüm
[şarkı söyleme zevki] şedit [şiddetli], tayin-i nagamat
[nağmelerin bestelenmesi] hususunda kuvve-i
mümeyyize daha mütezayit [fazla] bulunur.
Evet, kabiliyat-ı müktesebe [kazanılan yetiler]
akvam ve milelin [milletlerin] kendi muhitine
nispetle irsen intikali doğrudur. Hatta zaman
geçtikçe nesilden nesile daha mütekamil, daha
mütesaid [artan] bir şekil ahzeder [alır]. Fakat bu
kabiliyet o kavmin, o milletin muhitinde kökleşmiş
olan hususi bir terbiye sayesinde iktisap edilen
n temayülat ve incizabattan münbaistir [kaynaklanır] .
İrsi olan bir kabiliyet-i zati yeden değil . . .
Bir kabiliyetin inkişaf ve terakkisi için muhit ve terbiye
lazımdır. Ne kadar parlak ve ateşin zekalar vardır ki
bir sanata temayül-i ruhi gösterdikleri halde muhitin,
maişetin adem-i müsaadesi [uygun olmaması] ,
terbiyenin mefkudiyeti [yokluğu] yüzünden tenemmüv
edemeyerek [gelişemeyerek] hal-i ibtidaide kalmıştır.
Şirare-i kabiliyet [kabiliyet kıvılcımı] bir ateşpare-i
sanat olmak için vasi ve müsait bir muhit, o nur-ı
zeka, neşr-i ziya için bir feza-yı feyizkar arar. O gonce-
333
i sanat, şüküfte [açılmış] bir hal almak için bir dest-i
himayetkarın nevazişlerini bekler durur . . . ve alelekser
[çoğu zaman] bunlardan mahrum söner, kurur.
. .
Ciceron diyor ki: "Terbiye, kabiliyet-i fıtriyenin
vasıta-i tekamülüdür. " İnsanlar ise cüzi külli her şeyi
icra ve imale kabiliyetlidirler. O halde diyelim ki
terbiye hususi bir kabiliyetin sebeb-i inkişafıdır. Ve
terbiyede gayevi bir maksat takip olunduğuna
nazaran say ile kabiliyetin nokta-i tekamüle isali
[erişmesi] mümkündür. Bunun için takip ettiğimiz
tarik-i sanatda [sanat akımında] terbiye olunmak
şarttır. Burada terbiyeyi, muayyen bir gayeye
varmak için kuva-yı maddiye ve maneviyenin o
gayeye ait aksamını tenmiye [geliştirecek] ve sahib-i
meleke eyleyecek esbap [nedenler] ve vesait ile
zikudret etmek manasına alıyoruz. Terbiyenin de
aksamı vardır ki bunlar sayesinde idrakat, ıttılaat
[bilgilenme] tezayüt [artar] ve intibaat tekessür eder
[birikir] . Kuva-yı maddiye hususunda meleke ve
kuva-yı maneviyece tahlil ve teşrih-i mahasine ait
rüsuh [derinliğine kavrayış] iktisap edilir [kazanılır] .
Terbiyede mürebbiden evvel en büyük amil muhittir.
Bilhassa onun ehemmiyet-i azimesi [büyük önemi]
vardır. Sanayi-i nefisede hayat-ı ictimaiye müspet
veya menfi şedit [şiddetli] tesirler ika eder. O kadar ki
bazen terbiyenin mefkudiyetine [yokluğuna] rağmen
 kuva-yı hayatiyece hususi kabiliyetlere malik olanlar
sanatın rida-yı muzlimini [karanlık örtüsünü] yırtarak
onun harim-i bedayiperverisine infaz-ı nazar eyler.
Çünkü kuvvetli zekalar, hassas kalpler hilkatteki
[yaratılıştaki] serair-i sanatı [sanatın sırlarını] istiknah
etmek [öğrenmek] emelinden bir dakika bile fariğ
olamazlar [vazgeçemezler] .
Gördükleri, işittikleri şiirleri, nağmeleri taklit ederler.
Karşısında bulundukları menazır-ı bediiyeyi tersim ve
tasvir ede ede her gün bir derece daha haiz-i kemal
olurlar. İnsanın, iyi taklide muvaffakiyetten hasıl
eylediği mahzuziyet, saikı olur. O, bir kat daha
mesleğine muhabbet ve mesaisine vakf-ı dikkat eder,
gaye-i sanata varmak için biadm [tedirgin] kalarak
daimi tasavvurat ve tefekkürat içinde bulunur.
Erbab-ı sanatı arar, bulur, öğrenir, hatta mevanii
[engelleri] bile ref [yok] eder.
Bu öyle bir faaliyet-i hayatiyedir ki kuva-yı maddiye
ve maneviyenin kuvveti bu sayede bir kat daha
artar, cüzi kabiliyetler tekemmüle yüz tutar. Ruhen
bir inkılap yapar, kalpte süluk edilen [yönelinen]
kısm-ı sanata ait bir hiss-i layezal [bitimsiz hisle] bir
aşk tevlit eyler [doğurur] .
Hele bu hal şairlerde, peyzajistlerde kemaliyle görünür.
Onlar şiiramiz bir levha-i tabiat önünde kendilerini
unuturlar. Bazen bir şecere [ağaç], bir çiçek onları
saatlerce düşündürür. Kendilerini unuturlar,
hazanreside [sararmış] bir yaprağın üzerinde biri bir
şiir-i hazin, bir kitabe-i enin [inleyen satırlarını]
okurken öteki elvan ve eşkalinin imtizacında başka bir
kudret-i tersim görür. Mesela ressam Rıza Bey de
böyle bir nadire-i hilkat, böyle bir sahib-i sanatdır;
kabiliyet-i sanatkaranenin sırf temayülat-ı ruhiye ile
inkişaf etmiş bir nurnune-i garrasıdır [parlak bir
örneğidir] . Rıza Bey'e sorulsa, ihtimal o da Fröbel
gibi, "Benim ilk muallimim tabiattır. Onun bana
verdiği dersleri katiyen unutmam," der. Zira o, elvah-ı
tabiiye hakkında kalbinde hasıl olan aşk sayesinde bu
mertebe-i bülendi ihraz [elde] etmiştir. Hayatını
yakinen bilenler onun hiçbir muallim dest-i
terbiyesinde feyiz almadan kendi harim-i sanatında
yalnız ve sessiz ilerleyerek bir mevki-i icale [ön saflara]
irtika ettiğini [geçtiğini] tasdik ederler. Bir gün, daha
mektepte idim, onun sepya ve morluğun imtizacından
teşekkül etmiş kayalar üstünde beyaz köpükler saçan
denizin bir suluboya etüdünü görmüştüm. Bu
dershanede yapılmıştı. Fakat o ne servet-i hayal idi ki
böyle dershanenin muzlim [karanlık] bir köşesinde en
3 rz ince nikat-ı sanat bile unutulmadan denizin asabi
kırbaçlarla döküldüğü, muhayyeleye nakşolunmuş ve
cüzi bir tefekkür ve tahayyül ile piş-i sanatındaki
levhanın üzerine fırçanın ucunda titreyen iki renk
boya ile resmolunuvermişti.
Ben eminim ki cidden bir hacle-i kıymetdar olan
onun hayalhanesinde daha böyle uyuyan birçok
menazır-ı bedia var. Bunlar hep tetkikat ve
tetebbuat [araştırmalar] ile, hem derin bir aşk ile
temaşa edilerek hasıl olmuş intibaat semereleridir.
. .
334
Beşeriyet bir kanuna tabidir ki layetegayyerdir
[değişmezdir] : Say [çalışma] ! Say ile elde edilemeyecek
muvaffakiyet yoktur, yalnız azim ile işe başlamalıdır.
Her işimizde olduğu gibi yarı yolda azimden fütura
[gevşekliğe] sapmak sanatta adem-i terakkiyi
[ilerlememeyi] mucip olur. Fıkdan-ı istidaddan
[yetenek yokluğundan] bahseylemenin bu vesile ile
beyhude olduğunu söylemek isterim. Arzu-yı sanat
tefekkürat ve tasavvurat-ı medideyi [uzun uzadıya
düşünme ve tasavvuru] mucip olur. Zaten aşk bu iki
kuvvetin bir nokta-i emelde müstakır [istikrarlı]
kalmasından ibaret değil mi? .. Demez miyiz, aşk şedit
bir arzu, gayevi bir tahayyülden ibarettir, o halde
ciddi ve devamlı bir say-ı sanata merbutiyyet-i
kalbiyeyi [kalben bağlılığı] mucip olsa gerektir.
Ilm-i ahlak uleması, "İnsanın en çok sevdiği, en
ziyade emek sarf ettiği şeydir," diyor. Zaten şiirde,
musikide, resimde bir müddet terk-i iştigalatda
bulunmak [çalışmayı bırakmak] meleke ve mahareti
zayi eyler [kaybettirir] . O kadar ki evvelce kemal-i
sühuletle vücuda getirilen bedialar, bir müddet
sonra daha çok kuvvet ve zaman sarfı ile ancak ibda
edilmeye [yaratılmaya] muvaffak olurlar.
Sanat her gün biraz daha tekamüle namzettir.
Marifet ona müstahak olduğu inkişafı vermek,
verebilmek için mesai-i mütemadiyede bulunmaktır.
Hal-i tevakkuf [durmak, beklemek] ayniyle inhitattır
[çökmek demektir] . Fransızların meşhur askeri
ressamı Edouard Detaille cihan kadar büyük bir
muvaffakiyet ihraz etmiş [kazanmış], fakat günde on
iki saat, hem muntazaman çalışmıştır.
. .
İstitrat [ek]- Temayülat-ı ruhiyenin irae ettiği tarik-i
sanatı, bizde takip nasıl kabil olabilir ki bar-ı maişet
ve derd-i ihtiyacdan vareste [serbest] kalmak yalnız
müreffeh ailelerin evladı olmaya vabestedir
[bağlıdır]. Hatta istenilen sanata süluk [yönelmek]
için bu da kifayet etmiyor, müsait bir muhitte
doğmak da lazım gelir.
Sanayi-i nefisenin hiç kar tevlit etmediği, hiç velude-i
refah ve bahtiyari olamadığı [refah ve mutluluk
getirmediği] bir iklimde elbet birçok kabiliyetler
mahvolur. Her gün bu halin şahidi değil miyiz? ..
Cilve-i hayatın dest-i tahribkarında [tahripkar
elinde] ne emeller, ne arzular erimiyor? .. Ne
meyelanlar, ne cezbeler sönmüyor? .. Bugünkü resim,
musiki, heykeltıraşi, şiir ve edebiyat gibi sanayi-i
nefise müntesibini [mensupları] istikbalini temin için
değil, belki ruhen zevklerini tatmin için bu yollardan
birini tutmuştur. Hakikatte öyle değil mi ? Sanatkar
olurlar, fakat QU esbab-ı saadet ve vesile-i refahı
teşkil edemez. Yaşamak için başka bir mesleğe
intisap etmişlerdir [yönelmişlerdir] .
Çünkü bizde sanatkar demek, hayatın ihtiyacat-ı
elimesi [elim ihtiyaçları] altında ezilmeye mahkum
bir zavallı demektir . . .
1 4 Haziran 330 { 1 9 1 4] Kadıköy
Kahramanzade Ahmed Ferid
 B ü GAZ İ Ç İ VE ECNE B İ RES SAM LARI
r3 Fransızcadan
Mütercimi: Ahmed Adil
Mabat
Sultan Ahmed-i Salis' in [ili. Ahmed'in] devr-i
medid-i saltanatı ile Sultan Selim'in ahd-i hükümeti
[dönemi] Türklerin Avrupa terakkiyat-ı fikriyesini
en iyi tanıdıkları bir devir olmuştu. İmparatorluğun
en büyük bir memuru Paris'teki sefareti hengamında
[sırasında] bütün letafet ve cazibeyi takdir ve teslim
etmişti; vatandaşlarını tecrübesinden istifade
ettirmek istedi. Mehmed Efendi' nin ihtimamatı ile
Türkiye'ye matbaa ithal olundu, ulum ve sanayi
teşvik edildi, Versailles Sarayı günün birinde seri ve
hayretbahş bir surette payitaht civarının en dilrüba
[gönül çelen] mevakiinden birine Kağıthane Vadisine
naklolundu.
Kağıthane'nin o dilgüşa [güzel] vadisi, tepelerinin
birkaç hafta zarfında kamilen köşkler ile
örtüldüğünü gördü. Padişahın inşa ettirdiği bina-yı
muhteşemin yanı başında Sarayın ileri gelen
memurini tarafından yaldızlı yahut boyalı tahtalarla
inşa ettirilmiş zarif köşkler yükseldi. Artık
başvurmadıkları ziynet [süsleme] yoktu: Topçubaşı,
kapısının üstünde tunç renginde, ağaçtan mamul bir
top vaz ediyor, " Şahinlik" zabitleri evlerinin üzerine
kuşlar koyduruyorlardı. Kapudan paşaya [kaptan-ı
deryaya] gelince o da dehlizini, içerisinden top
endaht edilmekte [atışı yapılmakta] olan bir
çektirme ile tezyin eylemişti. Çayırın ortasından
sakin sakin akan küçük derenin sahilleri beyaz
mermer safhaları [plakaları] ile döşenmiş olduğu
gibi bu yeni kanalın iki sahili arasındaki ittisalatı
[bağlantıyı] da köprüler temin ediyordu. Versailles'a
olan müşabeheti [benzerliği] itmam [tamamlamak]
için Fransa sefiri padişaha kırk tane portakal ağacı
vermiş, o da sandıkları ile beraber zat-ı şahanesine
mahsus köşkün etrafına koydurmuştu.
Bu suretle tebdil-i şekil ve suret eden Kağıthane,
Sultan Ahmed-i Salis'in [III. Ahmed'in] o kadar
hoşuna gitti ki ismini değiştirmeye karar verdi,
Kağıthane yerine, o günden itibaren orası
"Sadabad" tesmiye olunmaya [adıyla anılmaya]
başladı.
O devir muasırlarından biri,
" Herkes oraya gider. Bazı günler olur ki izdiham
Cours-la-Reine ve Champs Elysees derecesini bulur.
Sefirler, sadrazamı veya Babıali'nin sair erkanını
keyif ve neşede, kendilerini memnun edecek bir
halde bulmak suhulet [kolaylık] ve sürurunu
[sevincini] ancak orada elde ederler," diyor.
335
Sadabad'ı tesis için birkaç hafta kifayet ettiği gibi
mahv ve binam etmek [yıkmak ve adını ortadan
kaldırmak] için de birkaç saatten fazla zamana
ihtiyaç görülmedi. Osmanlı tarihinde pek kesirü'l­
vuku olan [sık görülen] ani ihtilallerden birinde
Ahmed-i Salis [III. Ahmed] hal olundu [tahttan
indirildi] . Bir seyl-i beşer [insan seli, kalabalık]
arkalarında harabezardan [yıkıntılardan] başka bir
şey bırakmayarak Kağıthane Vadisini geçti.
Marquis de Villeneuve'ün sefaretine dair yazdığı
nefis kitabında Mösyö A. Vandal adi bir bahriye
neferi ve usat [asilerin] sergerdesi olan Halil
Patrona'nın, bu sahib-i kıyamın [ayaklanmanın
başının] fitne ve şurişlerini [kargaşalıklarını] , cidden
harikulade olan maceralarını nakil ve hikaye
etmiştir. Van Mour' un Amsterdam Müzesinde
mahfuz olan bir tablosu ise bu tarihi sahneleri bir
tarz-ı kıymetdarda tasvir ve tecsim ediyor
[canlandınyor] .
Sanatkar tablosunun birinci planında Patrona Halil
ile ileri gelen iki muavinini, limanda yemiş satan
Musla ile kahveci Ali 'yi gösteriyor.
İmparatorluğun bir müddet sahip ve hakimi olan bu
"padişah tayin ediciler" İstanbul'un tabaka-i
avamına mensup idiler.
Tabloda, Patrona Halil palasını havaya kaldırıyor,
tepeden tırnağa kadar müsellah [silahlı] olan
muavinlerinden biri bir mızrak, diğeri de bir sancak
yani kumaş pazarından çalınmış bir ipekli parçası
götürüyor.
Bu üç şahsın arkasında Van Mour 28 Eylül 1 73 0
ihtilalinden Atmeydanı'ndaki başlıca sahnelerini
tasvir etmiştir. Şurişkarların [ayaklananların]
çadırları Sarayın duvarı dibinde kurulmuş, birçok
naaşlar yerde uzanmış duruyor - ki bunlar sadrazam
ve padişahın feda ettiği diğer nazırlardır - daha
uzakta Saray kadınları, ikametgah-ı şahaneye
[Saraya] muzafferane giren Patrona Halil huzuruna
gidiyorlar.
On sekizinci asırda Türkiye tarih-i nokta-i
nazarından şüphesizdir ki Amsterdam Müzesinin bu
tablosu bizim için muhafaza edilen vesaikin en
merakaverlerinden [dikkate değerlerinden] birini
teşkil eder. Şayet Van Mour bu kabilden başka
sahneler de tersim etmiş de rida-yı mechuliyet
[bilinmezliğin örtüsü] altında kalmış ise şayan-ı
teessüftür.
Kesb-i marufiyet ve şöhret eden [üne kavuşan] Van
Mour, atölyesinin İstanbul cemiyet-i zarafeti için bir
mahal telakki olduğu zamanları görmüştür. Sefirler
ekseriya "onu çalışırken görmeye giderler",
katipleriyle maiyetlerindeki asilzadegan [soylular]
Şark' a seyahat eden -Saray erkanı ve ulema gibi­
zevat-ı marufe [önemli kişiler] ile orada mütesadif
olurlardı [karşılaşırlardı] . Sanatkar ise bu zatların
resimlerini ya par ve ekseriya onları bir Şark
kıyafetiyle göstermeye mecbur kalırdı. O 3 r4
zamanlarda moda, Türkvari giyinmek idi. La
Condamine de Istanbul 'a gelmiş, birkaç ay kalmış ve
müddet-i müsaferetini [misafirlik süresini] Marquis
[de] Villeneuve'de geçirmişti. Bu zat Paris'e avdet
ettiği zaman Türk kıyafetiyle dostlarına iade-i
ziyaret eder, onlara bu suretle oyun etmekte bir zevk
bulur, gönlünü eğlendirirdi. Hatta yine bir akşam,
bir ziyafette, sofrada Voltaire'in yanı başında
bulunuyordu. Kendisiyle hiçbir muarefesi [yakınlığı]
ve tanışıklığı olmayan Voltaire, "Bu kadar sahib-i
fazilet, Fransızcaya bu derece aşina bir
Müslüman'la" teşrifinden naşi kendini bahtiyar
addettiğini söylüyor, beyan-ı takdirat ediyordu.
Vikont d'Andrezel' in birinci katibi La Morliere bir
Saray kapıcıbaşısı elbisesi tedarik etmiş, işte bu
kıyafetle Latour ve Aved'e resmini yaptırmıştı. Biz
Van Mour'un yalnız bir portresini gördük. O da
Flemenk [Hollanda] sefiri Calkoen' inkidir, mamafih
lngiliz sefiresinin mektubatının [mektuplarının]
tablarından [basımlarından] birinde Milord
Montagu' nün resmi var ki bu kopyanın aslı ona
atfedilebilir.
Gerek resimlerini Van Mour'a yaptırsınlar, gerek
yaptırmasınlar atölyesini ziyaret edenler mutlaka bir
hatıra edinmek isterlerdi. Mariette, " İstanbul' a ayak
basan ecnebi süfera [sefirler] ve ekabiri onun
asarından elde etmeye kolaylıkla muvaffak
olurlardı," diyor. Ressam tablo siparişleri de alırdı.
Fransa sefiresine -padişah- namına sadrazam
tarafından keşide edilen [verilen] ziyafet ve şenliği
Marquis de Bonnac için tasvir etmesi de bu suretle
vuku bulmuştur fakat zamanın kısm-ı azamında
kendi temayülatına, hissiyatın ilhamatına tevdi-i nefs
ederdi. Kendisinin pek sevdiği mevzulardan biri de
İstanbul limanının methali [girişi] idi. Beyoğlu
tepesinde, Fransa veya Flemenk sefarethanelerinin
taraçalarından bakılınca meftun-ı bedayi [güzelliğe
tutkun] olan enzar-ı temaşa ve takdire - Galata ve
Tophane cihetlerinin üzerinden Boğaz'ın öbür
tarafına, Anadolu kıyısına, Haliç' in ilerilerine,
Sarayburnu'na, Adalara, Keşiş Dağının karlı
tepelerine kadar - taraf taraf isar-ı bedayi eden
[güzelliği uzanan] panorama ne kadar ressamları
cazibe-i iğfalkarı ile mest etmiştir.
Van Mour bu manzaraları ekseriya istinsah
[kopyalamış] ve tekrar etmiştir. Mamafih
Boğaziçi'nin daha birçok mevaki [semtleri] ve
mahallatını [mahallelerini] da gözden kaçırmamıştı.
O, İstanbul'a seyahat edenlerin ekseriya şahidi
olabilecekleri menazırı [görünümleri] iraeye . İşte bu Şark sahne ve menazırının tersiminde
[göstermeye] hadim [yardım edecek] muhtelif eşhası
[şahısları] tablolarında toplamaya çalışıyordu.
Binaberin [bu yüzden] kah Karacaahmet
mezarlığında bir Türk ayin-i tedfinini [gömme
törenini] , kah Taksim tepelerindeki mezarların
başında ağlayan Rum kadınlarını tasvir ediyor, diğer
levhalarında da Ermenilerle Rumların düğün
merasimi görülüyordu.
Istanbul' da tul-ı müddet [uzun süre] ikameti,
Avrupalılar için alelade mesdud [girilmez, kapalı]
olan mahallere sokulabilmesini temin ettiğinden,
küçük tablolar üzerinde, Türklerin hanegi [ev içi]
336
hayatlarını tersim ve tasvire de muvaffak olabilmişti.
Hamamda ve tuvalet esnasındaki [süslenirken]
halleriyle resmettiği Türk kadını resimleri bütün
amatörlerin pek ziyade mergubu [aradıkları] idi,
şövalyesinin üzerinde daima bu küçük tablolardan
bir tane bulunurdu ve lstanbul' a yeni gelen herhangi
bir sefir kendisini konağına çağırttığı zaman ilk
gösterdiği bunlar olurdu.
Kont Virmond'un katibi ruznamesinde [günlüğünde]
17 Teşrinievvel 1 7 1 9 tarihiyle şöyle yazıyor: " Bir
Fransız ressamı sefir hazretlerine Türk kadınlarının
hamamlık hallerini, raks esnasındaki vaz [duruş] ve
tavırlarını gösteren bazı tabloların eskizlerini
göstermeye geldi. Sefir bunların hemen kendisi için
ikmalini sipariş etti. ?
Flemenk sefiri Calkoen'in, Van Mour' a yaptırdığı
levha daha merakamiz [ilgi çekici] idi. Sefir
konaklarından birkaç metre ötede Mevlevi dervişleri
sakindirler [yaşar] . Tekkelerinin mazhar olduğu o
pek büyük hürmet ve takdise rağmen bazı
Avrupalılar Şarklı kıyafetine girerek, tekkelere
duhule [girmeye] ve Müslüman cemaatinin müsaraat
[büyük ilgi] gösterdikleri -bize tuhaf gelen- ayinde
isbat-ı vücuda [bulunmaya] muvaffak oluyorlardı.
Amsterdam Müzesinde mahfuz tabloyu o vüsuk
[gerçeklikte] ve mutabakatta [uygunlukta] tasvir ve
tersim edebilmek [canlandırabilmek] için Van Mour
bu manzarayı kim bilir kaç defa görmeye ve ne
kadar tetkike mecbur ve muhtaç olmuştur!
Tekke sokağındaki hangahta hiçbir şey tebeddül
etmemiştir [değişmemiştir] . İmparatorluk dahilinde
ihtilaller birbirini vely [izlediği] ve takip ettiği
esnada dervişler, yine devam ettiler. Van Mour
onları bugün de görse bundan iki yüz sene evvel
resmettiğinden başka bir tarzda resmetmezdi.
Filhakika seyircilerde bazı tadilat vuku buldu: Şimdi
eskisi gibi değildir, sakin ve hareketsiz fakat
maatteessüf Avrupakari giyinmiş Türklerin yanı
başında gürültücü, kaynaşan bir seyyah kümesi de
görülebilir, bizzat dervişlere gelince onlar yine aynı
halde kalmıştır. Ayinlerine riyaset eden şeyh de
adeta Van Mour' un tablosundan alınmış da oraya
oturtulmuş gibidir. Musikişinas dedelerin
(sazendelerin ) oturduğu hafif yapılı kürsüden de
yine aynı ahenk ve nağmeler samia yı [dinleyenlerin]
tatyib eder [gönlünü hoşnut eder] . Mösyö Ferriol bu
havaları nota aldırmıştır ki Şark kıyafetleri
mecmuasında mahkuktur.
gösterilen sanat, sefir Mösyö de Bonnac'a Van J IJ
Mour'un hünerinden istifade etmek, faidemend
kılmak fikrini verdi. O zaman Bahriye nazırı sayd-ı
mahi [balık avı] hususatını tensik [düzenleme] ve
ıslah ile meşgul idi. Süferadan [sefirlerden],
bulundukları mevkilerin balıkçılığına dair hatıralar
istemiş ve kendilerini " sayd-ı mahi usul ve kavaid-i
umumiyesi " ni tezyin için gönderilen numuneye göre
resimler yaptırtmaya davet etmişti.
Bunun üzerine sefir derhal numune olmak üzere iki
tane gönderdi. Tablolar tamamiyle işlendi, buna
dair malumatı Hariciye Nezareti mektupçuluğuna
1 8 Temmuz 1 725 tarihiyle Marquis de Bonnac'ın
halefi Vikont d'Andrezel tarafından yazılan
mektupta buluyoruz: "Size teslim etmesi için usul-i
saydı musavver iki tabloyu Mösyö Vaucresson'a
gönderdim. İstenilen on ikinin bunlar yedinci ve
sekizincisidir. "
Bu resimler ne oldu ? Tekrar bulunsa çok iyi bir şey
olur. De Bonnac'ın bu levhalara göre işlenmesini
arzu ettiği halılara gelince bunların yapıldığına
delalet edecek hiçbir emare yok. Gobel
darüssanaalarının [atölyelerinin] hiçbir vesikası bu
projelere dair delaili [belgeleri] haiz değil. Bu proje,
pek çok zaman sonra Van Loo tarafından mevki-i
fiile konulmuş "Siyah ve beyaz cariyeler tarafından
hizmet edilen Hanım Sultan ve maiyeti" ( 1 773
Salonu), " Bir Sultan hanımın tuvaleti ", "Padişahla
Sultan hanım huzurunda odalıklar tarafından verilen
kır eğlencesi" ( 1 775 Salonu) namındaki levhaları
halı halinde işlenmiştir.
. .
Van Mour' un dest-i maharetinden çıkan bütün
tablolar içinde en mergupları [rağbette olanları]
şüphesiz o yeknazarnevaz [ilk bakışta beğenilen] ve
hayretbahş Osmanlı alaylarını tecsim eden
[canlandıran] levhalar idi. Süferanın [sefirlerin]
sadrazamı ziyaretleri, huzur-ı şahaneye [padişahın
huzuruna] çıkmaları müdebdep [debdebeli],
muhteşem alaylara, parlak resm-i kabullere birer
vesile teşkil ederdi. Tabloların haddi zatında mevcut
letafet ve garabete bir de faide-i tarihiye inzimam
ediyordu [ekliyordu]. Filvakıa bu gibi merasim
oldukça nadirü'l-vuku idi [ender vakalardandı], bir
ecnebinin huzur-ı sadrazamiye çıkması veyahut
İstanbul kaymakamını ziyaret etmesi için mutlaka
pek mühim bir hadisenin vücudu lazımdı. Padişaha
gelince, o, hükümetlerinin mümessillerini vusulleriyle
azimetlerinden [geliş ve gidişlerinden] maada hiçbir
münasebetle kabul etmezdi. Bu sebepler dolayısı ile
bu gibi nadir şeref-i müsullerin [hükümdarın
huzuruna kabul edilme şerefinin] hatırasını muhafaza
etmek arzusu yalnız süferaya inhisar etmiyordu; her
filo reisi, sefaretlere memur, her zadegan [soylu],
iştirak ettiği şerefaver ve pür haşmet menazırı
muahharen [sonradan] nazarında tecsim edecek
[canlanacak] bir levhayı Garb'a götürmek istiyordu.
Bazı süfera, kendi hareketlerini tersim etmeye memur
ressamlar da getirmişlerdi. Bu biraz pahalıya mal
olan bir ihtiyat idi ki Var Mour'un Istanbul'da
bulunması herkesi bundan vareste [uzak] kılmıştı.
Van Mour siparişleri güç gücüne yetiştirebiliyordu.
Mamafih merasimin, on beşinci asırda zat-ı şahane
[padişah] tarafından Fransa süferasından birine
bahşedilen ilk şeref-i müsulden Sultan Mahmud
tarafından adat-ı Osmaniye'ye ithal edilen ıslahata
gelinceye kadar hiçbir tadilata uğramaması say ve
gayretini pek garip bir surette teshil ettiler
[kolaylaştırdı] . Takriben üç asırlık bir müddet
zarfında ecnebi süferası, elbiseleri, tavırları,
hareketleri hatta sözleri anana tın [geleneklerin]
337
te iriyle deği mez bir tarzda tanzim edilmiş olan
sadrazamlar ve erkan-ı devlet tarafından aynı
dairenin aynı salonunda kabul olunmuşlardır.
Hiçbir şey tahavvül etmeyen [değişmeyen] bu
dekorda değişen yalnız padişah idi. Mamafih Van il
Mour takriben otuz sene kadar icra-yı hükümet
eden Ahmed-i Salis [III. Ahmed] devr-i saltanatında
yaşamış olmak talihine mazhar olmuştu.
Binaenaleyh, Türk şahsiyetlerini bir defa
tablolarından birine kondurdu, diğer tablolarında
bunlardan istifade ediyor ve sanatkar için, tersimine
[resmetmeye] memur [görevli] olduğu sefaret
erkanını, kapıcıları ile muhat oldukları [çevrildikleri]
halde bunların arasına münasip surette toplamaktan
başka bir iş kalmıyordu. Zaten bu sonuncuların hal
ve tavırları da - mübalatsızlık [ilgisizlik] göstermek,
aldırış etmemek imkanı olmayan emsal ve
teamüllerle - bir kaide halini almış olduğundan bu
şeref-i müsul levhalarının az çok yekdiğerine
benzemesi lazım gelir. Filhakika da [gerçekten de]
yeknazarda [ilk bakışta] birbirine pek müşabih
[benzer] görülürler: Faraza Flemenk sefiri
Calkoen'in huzura suret-i kabulünü ( Amsterdam
Müzesi) gösteren levha ile - Mösyö Luppe'nin eser-i
lütuf ve nezaketiyle Beaurepaire Şatosunda
gördüğümüz - Mösyö de Bonnac' ın müsule
nailiyetini [kabul törenini] yahut Bordeaux
Darülfünununun resim salonunda mahfuz ve Vikont
d'Andrezel'in huzur-ı şahaneye çıkışını musavver
levhalar arasındaki hususiyetler ancak pek ince ve
mufassal [ayrıntılı] tetkiklerden sonra fark edilebilir.
Süferanın bütün bu merasime beraber götürdükleri
Van Mour orada husule gelebilen muhtelif hadisatı
kemal-i dikkatle not ediyordu. Hariciye Nezareti
mahzen-i evrakına [arşivine] takdim edilen
tarifnameler ressamın terkip ettiği levhalardaki
doğruluğu ispat eder. Mösyö de Bonnac ile Mösyö
d 'Andrezel'in huzura çıkışları mukayese edilsin.
Birincide görülen uzun entarili ve kürklü takkeli
şahıs ikincide yoktur. Filhakika muharrerat-ı
resmiyeden [resmi tutanaklardan] anlıyoruz ki taht
salonunda Mösyö d 'Andrezel'e refakat eden 3r6
sefarethane baş tercümanı Fornetti, Mösyö de
Bonnac maiyetinde huzur-ı şahaneye çıkmak istediği
vakit kapının önünde yolunun kesildiğini görmüştü.
Marquis de Bonnac'ın huzura çıkışındaki bir hadise
de Van Mour'un tablosunda gösterilmiştir. Sefir
kendisiyle beraber iki oğlunu da getirmek
müsaadesini istihsal etmişti [almıştı] . Mamafih
sonradan bu lütuf ve müsaadeden istifade etmekten
vazgeçmişti. Şeref-i müsule takdim eden taam
[yemek] esnasında sadrazam çocukları görmeyince
taaccüp [hayret] etti. Mösyö de Bonnac'a çocukları
niçin getirmediğini sordurttu. Marki, " Onların
gözleri bu kadar fer ve haşmet-i temaşaya [ihtişamı
seyretmeye] tahammül edemeyecek kadar küçüktür.
Zaten Madame de Bonnac biraderi rahip de Biron' u
göndermekle bunu telafi etmiştir," tarzında idare-i
kelam edince sadrazam cevaben, " Rahip Biron hoş
geldi, sefa geldi; kendisini gördüğüme pek
memnunum, fakat prenslere çocuklardan bahsettiğim
cihetle padişahımız efendimiz hazretlerinin huzuruna
çıkarmak arzu ederim. Kendilerini beklemek için
-icap ederse- Divanı üç saat imtidat ettiririm
[uzatırım], " mukabelesinde bulundu. Bunun üzerine
Marquis de Bonnac çocukları getirmeye karar verdi.
Geldikleri zaman ise yemek hitama [sona] ermek
üzere idi. "O esnada haftanlar [kaftanlar] tevzi
olunuyordu. Çocuklara mümkün olduğu kadar
alalarından yeni haftan getirildi . " Filvaki Van Mour
onları bize bu suretle giyinmiş ve kendilerine pek
büyük gelen bir elbisenin eteklerini kolları üzerinde
tutar bir halde gösteriyor.
Huzur-ı şahaneye suret-i kabulün safahat-ı
muhtelifesini hiçbir seyahat tarifnamesi, hiçbir resmi
rapor Van Mour' un levhaları kadar vüsuk [doğru]
ve mutabakat-ı katiye ile tasvir edememiştir.
Merasimin en merakamiz [ilgi çekici] anlarından biri
Amsterdam Müzesinde mahfuz tablolardan birinin
mevzuunu teşkil ediyor. Sarayın ikinci havlusunun
[avlusunun] kapısında attan inen sefir maiyeti erkanı
ile bu esrarengiz muhite giriyor. O, kendi tercümanı
ile Babıali tercümanı önünde, ellerindeki gümüşlü
asalarını ara sıra mermer kaldırımlar üzerine vuran
kapıcılarla çavuşlar etrafında olduğu halde kemal-i
haşmetle ilerlerken, yeniçeri güruhu da hazreti
padişahın -ordusunun tatyib-i hatırı [hatırını almak]
için- yerlere kurdurduğu pilav karavanalarına " bir
arı sürüsü gibi" hücum ediyorlardı. Padişahın bu
civanmertliği diğer esbab-ı maişetdeki vüsatin
[bolluğun] aliiiminden [işaretlerinden] başka bir şey
değildi. Osmanlı protokolüne göre hükümdarın
huzuruna çıkmadan evvel süferanın [sefirlerin] ceyb­
i hümayunundan [imparatorluk hazinesi adına] itam
ve ilbası [yedirilmesi ve giydirilmesi] kaideden idi.
Van Mour güzel kakım ve samur kürklerle süfera ve
maiyetinin giyinmek mecburiyetinde bulundukları
kürklü haftanları [kaftanları] zarafet ve incelikle
tersim etmiş, sadrazam tarafından- zat-ı şahane
namına- müsul-i resmiden [kabul töreninden] evvel
çekilen ziyafeti ise en güzel tablolarından ikisinde
tasvir etmiştir.
Sahne yaldızlı, gayet güzel bir kubbe ile mütetevvic
[taçlandırılmış] ve kamilen kalın Acem kaliçeleriyle
[seccadeleriyle] mefruş [döşenmiş] vasi [geniş] bir
oda olan Divan salonunda cereyan ediyor. Altın ve
gümüş sırma işlemeli kumaş ve yastıklarla müzeyyen
[donatılmış] ve odayı dairen madar [çepeçevre]
muhit [çevreleyen] sedirin üstünde imparatorluğun
ileri gelen erkanı oturmuşlar. Bunların önlerinde,
k üçük iskemleler üzerinde, madeni siniler mevzu
[yerleştirilmiş] bulunuyor. Bunlar gibi beş sofra
kurulmuş. Ortadakinde sadrazamın karşısında sefir
oturuyor, tercümanlar da yanlarında ayakta
duruyorlar. Sadrazamın solunda (Türkiye'de sol
tarafın mevki-i şeref olduğu malumdur) Anadolu ve
Rumeli kazaskerleri bulunuyor, onlar yalnız taam
ediyorlar; " Çünkü erbab-ı şeriatdan oldukları için
Hıristiyanlarla taam etmemeye, " daha ziyade itina
ile riayet ediyorlar. Sefaret erkanı ise Kapudan paşa
ile " vazifesi evrak-ı mersuleden [gönderilen
evraktan] emel edenler üzerine imza-i şahaneyi
33
[padişahın imzasını] vaz etmekten ibaret olan"
nişancıbaşı gibi zevatın taht-ı riyasetlerinde bulunan
diğer sofralara taksim edilmiş bulunuyor.
27 Teşrinisani 1 725 tarihinde Van Mour " Şark'ta
ressam-ı kralı" buyrultusunu aldı. Mösyö de Bonnac
Fransa 'ya avdet eder etmez mahmiyesi [koruması
altındaki bu sanatçı] için, o zamana kadar hiçbir
Fransız sanatkarının nail olmadığı bu unvanı istihsal
etmişti [almıştı] . Van Mour nazıra teşekkürde ve
kendisine minnettarlığının nişanesi olmak üzere,
asarından birini göndermekte müsaraat [teşebbüs]
göstermekle beraber bu buyrultuyu meşak [çektiği
sıkıntılara] ve mesaisine nispeten pek naçiz bir
mükafat addetmekten hali [geri] kalmadı.
28 Şubat 1 728 tarihli mektubunda bu bapta [yönde]
bast-ı şikayet etmiştir:
Bendelerini Şark ' ta ressam-ı kralı unvanı ile
şerefmend eden buyrultuya mazhar
buyrulmalarından dolayı zat-ı valalarına 9
Teşrinisani 1 72 6 ' da bir ariza [dilekçe] takdimiyle
müşerref olmuş ve buna terdifen [eklenen] muarrız­
ı teşekkürde, İstanbul Limanı methalini [girişini]
musavvir tabloyu da göndermiştim. Vusul
bulduğunu Mösyö de Bonnac vasıtası ile haber
aldım. Müşarünileyh tablo hakkındaki efkar ve
tahassüsatı, daha ciddi ve daha doğru bir tetkik
neticesinde öğrenebileceğimi beyan buyuruyordu.
Bendeniz de pek büyük memnuniyet hasıl edecek
olan bu lütfe elan muntazırım. Mösyö Fontenu 'ya 3 r7
mektup yazıldığı zaman fikr-i alilerinin de ityanını
[ bildirmelerini] zat-ı devletlerinden istirham ederim.
Eltaf-ı kerimanelerine karşı beslediğim hissiyat-ı
minnettarinin mazhar-ı takdir-i alileri olacağını
[tarafınızdan takdirle karşılanacağını] ümit eder ve
b u hissiyatın, İstanbul'da faidesiz bir mevcudiyet
olup kalmaktan beni kurtaracak vesaite nailiyetime
bir vesile teşkil etmesini temenni eylerim.
Epeyce bir müddet geçmiş, vaat olunan tahsisattan
[aylıktan] hala bir ses çıkmamıştı. Binaberin [bu
yüzden] Van Mour, kralın ilk oğlunun tevellüdü
[doğumu] münasebetiyle verilecek eğlencelerde ibraz­
ı faaliyet etmek, bütün hüner ve kabiliyetini, bütün
ruh-ı sanat ve nazeki-i hissini göstermek ve bu sayede
tahsisatın bir an evvel vürudunu [gelmesini] temin
etmek emeline düştü. Filvaki İstanbul'daki Fransa
sefarethanesi bu gibi resmi eğlence ve müsamerelerde
her vakit en muhteşem debdebelere tecelligah
olmuştur, fakat Fransa Ihtilal-i Kebiri'ne [ihtilaline]
gelinceye kadar teakup eden [birbirini izleyen] birçok
eğlence ve şenlikler içinde 1 73 0 senesi
Kanunusanisine [ocak ayına] başka bir kıymet veren
bu eğlencenin nazirini [benzerini] ümit etmek biraz
güççedir. Sefarethanenin halılar, avizeler, aynalar,
şamdanlar ile tezyin edilen salonlarında meduvvin
[da vediler] üç gün üç gece, hepsi de " mevsime
rağmen en nefis, en t u rfa n da, en nadir şe ylerin i b z a l
ve israfı ile vücuda gelen" altı sofrada yediler, içtiler,
zevk ü sefa ettiler. Bununla beraber bütün milel-i
ecnebiye sefirlerinin hayret ve takdirlerini, Fransa
sefarethanesi taraçasının Beyoğlu Tepesinde şaşaapaş
[ışıklar içinde] olduğunu gören zat-ı şahane ile hanım
sultanların merak ve tecessüslerini tahrik eden cihet
bilhassa tezyinat ve tertibat-ı hariciye olmuştu. Her
tarafta harikulade bir tertibata ait inşaattan,
mukavva mebaniden [maketlerden] "yapraklarla
mestur [kaplanmış] ve alaturka müzeyyen [süslenmiş]
yani binlerce cam kandillerle tenvir [aydınlanan],
muhtelif renklerle telvin [boyanmış], memleketin
zevk ve tabiatı nazarı itibara alınarak gayet ince
tahtalardan mamul oymalarla tezyin edilmiş ve
Üzerlerine renkli kağıtlar, altın yaldızlı varaklar
sarılmış, pullar yapıştırılmış, tesisat-ı haşebiyeden
[hafif tahtadan yapılmış dekorlardan] başka bir şey
görülmüyordu. Türklerin gözüne bu kadar güzel
gözüken bu tezyinata zevk ve tabiatı okşar birkaç
parça ile ruh vermek için Van Mour taraf taraf
manidar - allegorique tablolar resmetmişti ki birkaç
ay sonra Mercure de France gazetesinde bunların
vasi [geniş] tasvir ve tavsifleri intişar etti
[yayımlandı]. Bu manidar resimler (ces allegories)
sefarethaneye muttasıl [bitişik] küçük kilisede
müsrifane ibzal edilmişti. Kapusen [Capucins]
papazları her şeyi yolunda ve iyi yapmak istemişler
-Beyoğlu'nda Saint-Louis [de Pera] Manastırı' nda
mahfuz [saklanan] tarifnameden anlaşıldığına göre­
müracaat ettikleri " meşhur ressam" da hüner ve
marifetini kendilerinden esirgememişti.
Mösyö de Villeneuve bu eğlence ve şenliklere dair
nazıra beyan-ı malumat ederken sanatkarın
kendisine ettiği muavenet ve irşadatı [katkıları] zikir
ve ityanda [belirtmekte] kusur etmiyor. 25
Kanunusani 1 73 0 tarihli tahriratında [mektubunda] ,
" Bu şenliklerin e n mühim tertibatı Mösyö Van
Mour ' a havale edildi. Kendisi bu vesile ile
tarafımdan da memnun edilmiş ise de
haşmetmeabımız için fart-ı merbutiyet [aşırı
bağlılığı] ve gayreti, liyakat ve ehliyeti hakkında zatı
alilerine hüsn-i şahadetde bulunmak lüzumundan da
kendimi büsbütün azade görmüyorum, " diyor.
Bir ay sonra, 14 Şubat 1 73 0 tarihiyle bizzat Van
Mour nazıra şu mektubu gönderir:
Efendimiz,
Zatı alileri, takdimiyle mübahi olduğum [övünç
duyduğum] levhanın vusulüne [alındığına] dair
gönderdikleri mektupta sırası düşünce bendelerini
tahattur buyuracaklarını [hatırlayacaklarını] vaat
buyurmuşlardı. Bugün o vaadi hatırınıza getirmeye
cüret ediyorum. Prens efendimizin tevellüdü
münasebetiyle Mösyö Marquis de Villeneuve' ün
burada verdiği şenliklerin sevk ve idare ve icrasında,
oldukça muvaffakiyetle sarf-ı gayret ve ihtimamat
saadetine mazhar oldum. Bendelerine vaat
buyurmak lütfunda bulunduğunuz himayenin
fiiliyatını -haşmetmeabımızın lütfen ve atıfaten 1 725
tarihinden beri bahş buyurdukları " Zat-ı kraliyenin
339
Şark 'ta ressamı" buyrultusuna ufak bir tahsisat
terfik etmek [katmak] suretiyle- ibraz için bu halin
bir fırsat-ı münasebe olduğuna kani bulunuyorum.
Türklere ait olarak evvelce nazargiih-ı umuma
takdim ettiğim birçok levhalar mazhar-ı hüsn-i
kabul olmuştur. Sefir Marquis de Bonnac, bilahare
Gobelins halılarından işlenmek üzere -ki cidden
dilnişin olduğu [çok beğenildiği] kadar yeni bir
şekil teşkil eder- müntehap [seçilmiş] mevzuları
bendelerine yaptırmak emelinde idi. Bu fikir
haşmetmeabımızca da şayan-ı tervic [desteklemeye
'değer] görülürse daha merakengiz mevzulara dair
daha birçok levhalarını takdim edebilirim. İstirham
ettiğim tahsisat beni Türklerin adat ve itiyadatına
taalluk eden [ilişkin] bütün hususiyat-ı ahvale kesb­
i vukuf etmem için - mecburiyü ' l-icra [zorunlu]
olan masarifata [harcamalara] mütekabile
edebilecek [karşılayabilecek] bir hale koyacaktır.
Şunu ilaveye cüret ederim ki benden evvel hiçbir
ressam bu zevk ve tarikatte dikkat ve itina ile
çalışmamıştır. Ben ise bu gibi daha pek çok eser
vücuda getirebilmeyi ümit edecek çağı çoktan
geçtim. Halbuki memlekette bu yolun yolcusu
benden başka hiç kimse yoktur. Binaberin [şu
halde] elimden çıkacak son eserler için istediğim
lütuf ve atıfete ihtimal ki nalayık kalmam.
Ressamın arzusunun isaf edildiğini [yerine
getirildiğini] zannetmiyorum. Filhakika elimizde Van
Mour'un son senelerinin tehvin ve tahfif-i ihtiyacatı
için nazırdan tahsisat veya muavenet vüruduna
[geldiğine] dair hiçbir vesika yok. " Zat-ı kralinin
Şark'ta ressamı" 1 737 senesi Kanunusanisinin yirmi
ikinci günü İstanbul'da vefat etti. Mercure de
France' ın Şark muhabiri şöyle yazıyor:
" Sefir cenapları efrad-ı ailesini cenaze merasimine
gönderdi. Bütün Fransız milleti isbat-ı vücud etti, JIB
RR. P P . Cizvit kilisesinde, Baron d e Salagnac' ın
merkadinin [mezarının] pek yakınında defnedildi . " 1
Van Mour'un asarı on sekizinci asrın nısf-ı evvelinde
[ilk yarısında] Türkiye' deki adat [adetler] ve kıyafet
tarihine ait görülebilmesi melhuz [ihtimali olan]
vesaikin en merakaveridir. Bunların bir kataloğunu
-ilk defa olmak üzere- burada zikretmeyi faideden
hali [uzak] bulmadık.
1 - Sultan Ahmed-i Salis'in [III. Ahmed'in] Marquis
de Bonnac - müfarakatı [ayrılışı] münasebetiyle­
huzura kabulü, 24 Teşrinievvel 1 724.
87,6 x 1 ,20
İmza: J. B. Van Mour pinxit, İstanbul, 1 725.
2 - lrade-i padişahi ile İstanbul ' da, Gontault Biran
familyasından, Madame Marquis de Bonnac'a
çekilen ziyafet. 87,5 x 1 , 1 8
Mercure 24 Kanunusani 1 73 7 tarihiyle lstanbul'dan yazılmış
bir fıkradan müstehric [alınmış] " Lazaristler" müfettişi
Mösyö Lobry'in gerek Saint-Benolt Kilisesi'nde ve gerek
Lazaristler heyeti hazine-i evrakında l ütfen icra ettirdiği
taharriyata [araştırmalara l rağmen Van Mour'un mezarını
bulmak mümkün olmamıştır.
Bosfor [Bosphore] Kanalı üzerinde, büyük ağaçlarla
sayedar [gölgelenmiş] bir Türk çeşmesi; çeşmenin
önünde, Şark halıları üzerine oturmuş Madame de
Bonnac, sağda ve madamın arkasında sefir,
Madamın yan tarafında gayet ağır elbiseleriyle
birçok kadınlar; bu grup, bir çingene karısı ile küçük
bir çocuğun raksını seyrediyorlar. Çingene çalgıcılar
ise def, çalpara ve memleketin muhtelif alat-ı
musikiyesini çalıyor.
Çeşmeyi ihata eden [çevreleyen] havuzun
basamakları üzerinde bir yeniçeri ile bir küçük köle
emre muntazır [hazır], bunlardan biri bir çubuğun
uzun sapını tutuyor. . . Çeşmenin dairen medar-ı
etrafında yatmış veya oturmuş Türkler. . . diğer bir
takımı da su çekiyor.
Birinci planda Rum hizmetkarlar halılar yayıyor. . .
Diğerleri kahve hazırlıyor. Solda ağaçlar altında zat­
ı şahane tarafından gönderilen yeniçeri ve bostancı
takımları. iki şahıs, ziyafetin tertip ve tanzimine
nezaret eder gibi görünüyor. Sağda Şark kıyafetinde
bir kadın grubu.
ikinci planda Boğaziçi sahilinde kurulmuş çadırlar.
Uzaklarda mukabil [karşı] sahil ile Boğaz'ın
tevessüü [genişliği, uzanışı] manzur [görülür] .
Bu iki tablo Beaurepaire Şatosunda v e Mösyö
Luppe'nin taht-ı tasarrufundadır. Bunlar, Agen
piskoposu Jean-Louis d'Usson de Bonnac' ın
vefatından beri bu aileye intikal etmiştir. Papazın 1 1
Mart 1 82 1 'de vefatından sonra tanzim edilen tereke
müfredat defterinde levhalar şu suretle tarif ediliyor:
" Biri zat-ı şahane tarafından -müfarakatı [ayrılışı]
münasebetiyle- Marquis de Bonnac'ın huzura
kabulünü, diğeri irade-i padişahi ile Madame
Marquise de Bonnac' a keşide edilen ziyafeti
musavver [resimleyen] ve altın yaldızlı çerçeveler
içinde iki tablo . . . 1 00 frank Mösyö Schefer'in, de
Bonnac'ın hatıratına yazdığı methalde [önsözde]
zikir [belirtilen] ve -şüphesiz sehven [dikkatsizlikle]­
Martin le Jeune'e atfettiği tablolar bunlardır.
3, 4 - Vikont d'Andrezel'in Sultan Ahmed-i Salis [III.
Ahmed] huzuruna kabulü, 17 Teşrinievvel 1 824.
I - Huzura Kabul. 1 ,2 1 x 0,90
II - Sadrazamın Ziyafeti. 1 ,2 1 x 0,90
Bordeaux Darülfünunu koleksiyonunda mahfuz
olan bu iki levha için Revue Philomathique de
Bordeaux et Sud - Ouest mecmuasının beşinci
senenin 1 Haziran 1 902 tarihli altıncı numarasında
A. Boppe imzası ile münteşir: Bordeaux Müzesinin
" iki Türk Tablosu" namındaki makaleye müracaat.
5 - Sultanın bir sefir ile mülakatı.
6 - Sadrazamın bir sefir ile mülakatı.
Bu iki tablo bundan birkaç sene evvel Versailles
Müzesi tarafından elde edildi ve tablolar Nointel'in
sefaretine atfedilmek istenildi. Mösyö A. Vandal,
"Müze müdür-i muhteremi ile beraber tabloları
muşikafane [inceden inceye] tetkik ettik. Daha pek
çok zaman sonraki tarihlere ait olduğuna itminan
hasıl eyledik [inandık] , " diyor. Bu iki tablo Van
Mour'a isnat olunabilir. Fakat hangi sefirin
zamanına ait olduğunu kestirmek pek güçtür,
bunların Mösyö des Alleurs, Mösyö de Villeneuve
340
yahut herhangi bir ecnebi sefir tarafından ressama
sipariş edilmiş olması da kabildir.
7, 8 - Padişahın bir sefir ile mülakatı.
I - Yeniçerilere pilav tasları dağıtıldığı esnada sefirin
maiyeti efradı ile beraber Sarayın ikinci avlusundan
müruru [geçişi ] .
II - Mülakattan evvel sadrazam tarafından sefire
çekilen ziyafet.
Bugün yed-i tasarrufumuzda [elimizde] bulunan bu
iki tablo, Hotel Drout'da 30 Mayıs 1 903 'te satılan
koleksiyonun 1 2inci numarasını teşkil ediyordu.
Paul Chevalier ve Feral Kataloğu bunları Jacques
Carrey'in olmak üzere kaydediyor.
9 - Flemenk sefiri Cornelis Calkoen'in tasviri
[portresi ] . 0,9 1 x 2,23
Leyde Etnografya Müzesi'nde uzun müddet mahfuz
kalan bu tablo Flemenk'in Türkiye sefiri Cornelis
Calkoen'in Van Mour'a ısmarladığı tablolar silsilesi
[serisi] adedinde idi. Bu koleksiyonun şöhreti var idi,
1 73 7 Haziranında çıkan Mercure de France bundan
bahsediyor. Calkoen'in vefatında, tablolarını asla
satmamak ve birbirinden ayırmamak şartı ile
amcazadesi İbrahim [Abraham] koleksiyona adem-i J I9
kabulü [kabul edilmemesi] halinde dayızadesi
Joachim Rendorp' a vasiyet eylediği görüldü.
Sefir vasiyetnamesine şunu da ilave ediyordu:
" Onun da adem-i kabulü [reddi] halinde Türk
tablolarını -Amsterdam belediye dairesindeki
odalarına talik edilmek [asılmak] üzere­
Amsterdam'da kain [bulunan] Şark Ticareti
[Levantsche Hande!] müessesesi müdürlerine
bavasiyet [vasiyet ederek] terk ediyorum. Bu
tabloları- altlarına sefaretim esnasında ticarete
edilen büyük hizmetleri muhtır [anımsatan] birkaç
satır yazmak suretiyle- vayedar-ı şeref etmelerini
[onurlandırmalarını] bu muhterem efendilerden rica
ederim. "
Tablolar Şark Ticareti müdüriyetinin uhde-i
tasarrufuna intikal etti [malı oldu] . Muahhiren
[daha sonra] nasıl oldu da Amsterdam'dan La
Haye'e geçti ve Krala ait asar-ı nadire (curiosites)
meyanına dahil oldu ? Bunu hiçbir vesika
göstermiyor. 1 8 1 0'da bu tablolardan bir takımının
Şark Ticaret müdüriyetinin taht-ı tasarrufunda
bulunduğu, tanzim olunan müfredat defteriyle
vesaik-i saireden anlaşılıyor. O tarihten itibaren 57
parçadan ibaret olan bu koleksiyon inkısama
uğramıştır [bölünmüştür]; bunlardan bilhassa
Calkoen'in sefaretine ait olan dokuz parçası
Amsterdam Müze-i kraliyesine dahil oldu,
mütebakisi [geri kalanı] Leyde Etnografya Müzesine
konuldu.
Amsterdam Müzesi müdürü M. B. W. F. Van
[Riemsdyk], Van Mour'un tablolarının izini bulmak
hususunda bana pek büyük muavenet ve lütufkarlık
ibraz buyurdular ki burada eda-yı teşekküründen
acizim. Gerek kendilerinin ve gerek biraderleri La
Haye Hazine-i Evrak-ı Kraliyesi [Kraliyet Arşivleri]
müdürü Mösyö Riemsdyk'ın delalet ve irşatları
[rehberlikleri] benim için pek büyük kıymeti haizdir.
Emografya Müzesi müdürü Doktor [Schmelz] , Van
Riemsdyk'in kemal-i nezaketle zir-i hüküm ve
tetkikimizde bıraktığı Van Mour'a ait 48 tablonun
tetkiki için beraber geçirdiğimiz bir günün hatırası
ebediyen menkuş-i hatırım kalacaktır [saklayacağım] .
Benim tetkikat ve taharriyatımın tesiriyle Mösyö
Van Riemsdyk, sefir Calkoen'in vasiyetnamesindeki
temenniyata mütabaat etmek [uymak] arzusuna
düştü. Ve hükümetin salahiyettar menabiinden
[kaynaklarından] Van Mour'un Türk tablolarını bir
araya getirmek müsaadesini istihsal etti. Atideki
[aşağıdaki] tadattan [dökümden] anlaşılacağı üzere
1 903 senesinden beri Amsterdam Müze-i kralisi on
sekizinci asırda Türkiye tarihi nokta-i nazarından
fevkalade haiz-i kıymet ve yegane bir koleksiyona
malik bulunuyor.
10 - Flemenk sefiri Cornelis Calkoen 'in 14 Eylül
1 727 tarihinde Sultan Ahmed-i Salis [III.Ahmed]
tarafından kabulü.
Yeniçerilerin taamı [yemeği] esnasında sefaret
alayının Sarayın ikinci avlusundan suret-i müruru
[geçişi] . 1 ,25 x 0,9 1 5
1 1 Sefir Calkoen'in kabulü merasimi. Sadrazam
-
tarafından Divan odasında çekilen ziyafet.
Eşhasın tavır ve kıyafetindeki bazı farklar nazarı
itibara alınmadığı takdirde bu levha
Bordeaux' dakinin aynıdır.
12 - Sefir Calkoen'in kabulü. Huzur-ı padişahide
mülakat. 1 ,22 x 0,90
13 - Sefir Calkoen' in, Boğaziçi'ndeki yalısında
sadrazamla mülakatı. 1 ,275 x 0,93
14 Bir Flemenk murahhasının [ elçisinin] padişah
-
ile mülakatı. 1 ,20 x 0 . 8 8
Fena tersim [çizilmiş] v e fena telvin edilmiş
[boyanmış] olan bu tabloda Van Mour'un yed-i
maharetkarını [stilini] görmek mümkün değil. . .
Belki sanatkarın adi bir eskizi veyahut eserlerinden
birinin kopyasıdır.
15 - İstanbul manzarası. 2,265 x 1 ,425
Beyoğlu'nda bir taraçada, şüphesiz Flemenk
sefarethanesi taraçasında, birçok adam gözlerinin
önünde kemal-i letafetle açılan manzarayı seyrederek
konuşuyorlar. Bunlardan bir takımı Avrupakari, bir
kısmı Frenk tüccarlar gibi, diğerleri de tercüman
kıyafetinde giyinmiş, yanlarında bir Rum uşak,
eyerlenmiş bir beygiri dizgininden tutuyor.
Birinci planda Beyoğlu ve Galata, Sarayburnu ile
Haliç ve Üsküdar ciheti. Daha uzakta adaları, Bursa
dağlarını ihtiva eden ve ressamın zihninde galiba
Asya cihetiyle İzmit Körfezini ve Marmara Denizini
temsil eden bir manzara .
1 6 - Beyoğlu Sefarethanesi. Dahili cephenin
görünüşü. 0,925 x 0 . 7 1
B u tablo acaba Fransa sefarethanesini mi, Flemenk
sefarethanesini mi gösteriyor? Konağın azamet ve
ihtişamı Fransa sefarethanesi olması zannını veriyor.
Bahusus [zaten] bahçe, Mösyö Tournefort'un kemal­
i hayret ve hararetle bahsettiği -Mösyö de Ferriol'ün
sefareti hengamındaki [sırasındaki]- bahçeyi hatıra
getiriyor.
1 7 - Asi Patrona'nın tasviri [portresi] .
0,35 x 0,43
34 1
18 - Asiler sergerdesi [başı] Patrona Halil.
0,90 x 0,2 1 5
Ortada, Sultan Ahmed-i Salis [III. Ahmed] hal
[tahttan indirme] ile Sultan Mahmud-ı Evvel'i [I.
Mahmud] iclas eden [tahta geçiren] ahali isyanının
reisi duruyor. Yanında şüreka-yı şekaveti
[yardımcıları], limanda yemişçilik eden Musla ile
kahveci Ali bulunuyor. Tablonun fonu Sarayın
havlusunu [avlusunu] irae ediyor [gösteriyor] ki
sanatkar Patrona Halil isyanının bütün hadisatını
orada canlandırmak istemiştir. Saraya girmek üzere
ayaklandırdığı mutaassıpların başında kahraman-ı
vaka görülüyor, Saray kadınları da kendilerini
karşılıyor. Şurada burada cenazeler. Onları
kaldırmak için gelmiş bir araba, duvarların boyunca
asilerin çadırları.
Solda birinci planda, ressamın imza ile elyazısı: 28
Eylül 1 730.
Istanbul'da vukua gelen isyan ve iğtişaşatın 3 20
[karışıklıkların] reisi Halil Patrona. J. B. Van Mour
pinxit.
1 9 - Halil Patrona ' nın isyanı. 1 ,09 x 0,64
20 - Belgrat Ormanında - Bentler. 0,84 x 0,70
2 1 - Boğaziçi' nde ziyafet. 1 ,09 x 0,84
Bu tablo, tafsilatının pek çoğu ile Beaurepaire
Şatosunda mahfuz ( 2 ) numaralı tabloya benziyor.
ıı
22 - Atmeydanı. 0,925 x O, 71 ı,
Atmeydanı'nda Dikilitaş ve Burmalı Yılan. Solda 1
Sultanahmet Camii, sağda konaklar. Sadrazam
maiyetiyle meydandan geçiyor.
23 - Beyoğlu'nda Mevlevi hangahı [tekkesi] . 1,01 x
0,76
24 - Dervişler çubuklarını tüttürür ve demlenirken.
0,54 x 0,44
25 - Rum düğünü. 1 ,03 x 0,68
26 - Ermeni düğünü. 1 ,03 x 0,68
2 7 - Kadınlarla çocuklardan mürekkep, mektebe
başlatma (Amin) alayı. 0,59 x 0,455
28 - Hane hayatı. 1 ,03 x 0,68
29 - Hane hayatı loğusa odası. 1 ,03 x 0,68
3 0 - Tandır etrafında. 0,68 x 0,555
Tandır murabbai [kare şeklinde] bir masadır ki kışın
altına mangal konur. Bunun üzerine kalın örtü
örtülmüştür ki her taraftan yere kadar iner, bunun
üzerine de daha kıymetli ve tandıra bir zarafet veren
diğer bir örtü daha örtülür. Herkes tandırın
etrafında minderlerin üzerinde oturur ve elleriyle
ayaklarını aynı zamanda -mangalı her taraftan
örterek tatlı ve devamlı bir sıcaklık temin eden­
örtünün altına sokabilir. işte bu tandırın etrafında
ziyaretler kabul edilir ve orada saz çalınırdı.
31 - Belgrat Ormanında Rumlar raks ederken. 0,68
x 0,55
32- Boğaziçi sahillerinde. 0,68 x 0,55
33 - Türk hanımlarının taam edişi [yemeği] . 0,60 x
0,55
34 - Kır hayatı. 1 ,03 x 0,68
35 - Zat-ı şahane.
Sultan Ahmed-i Salis'in [III. Ahmed 'in] bu tasviri
[portresi] sefir Calkoen tarafından Van Mour'a
sipariş edilen Şark kıyafet ve suretleri [portreleri]
koleksiyonu aksamından [parçalarından] idi. 32
tane kadar olup Leyde Müzesinde hıfz olunmuş
[saklanmış] olan ve bütün bu küçük tabloların
Mösyö de Ferriol'ün Fransa'ya getirdiklerine pek
ziyadesiyle benzemesi icap eder. Filvakıa [gerçi]
bunlardan birçoğu 1 7 1 4 de neşredilen mecmuadaki
istampların [baskıların] aynıdır. Diğerlerinin farkı
ise yalnız bazı tafsilattadır.
37 - Kapudan Ağa [Kaptan-ı derya] .
Ferriol'ün mecmuasında [koleksiyonunda], 29 numara
ile murakkam olan [numaralandırılmış] bu planşı,
"Yeniçeri Ağası yahut Yeniçeri Kumandanı" tesmiye
olunmuştur [başlığı verilmiştir] . Bu levhayı Weigel de
istinsah etmiştir [kopyalamıştır]: I, numara 29.
38 - Kapıcıbaşı.
Ferriol mecmuasında [koleksiyonunda] 1 5 inci
numarasında, Kapıcıbaşı yahut teşrifat nazırı [tören
başkanı] unvanını haizdir. Weigel, numara 1 5 .
39- Sultan hanım.
40 - Sadrazam.
41 - Müftü yahut hadimü'ş-şer [kanun adamı ] .
4 2 - Kapı Ağası.
Ferriol mecmuasının [koleksiyonunun] Sinci
numarasında ve " Kapı Ağa yahut Ak Ağalarbaşı"
unvanı altındaki basma resim. Weigel, numara 1 5 .
4 3 - Yeniçeri yahut Bab-ı Hümayun muhafızı.
Ferriol mecmuasının [koleksiyonunun] 32 inci
numarada: Yeniçeri selamlık [tören] elbisesiyle.
44 - Kızlar Ağası.
Ferriol mecmuasının 4 üncü numarasındaki resim:
Kızlar Ağası yahut siyah hadımağaları reisi.
Weigel'de numara 4.
45 - Silahtar Ağa.
Ferriol mecmuası [koleksiyonu], numara 7. Weigel I,
numara 7.
46 - Çavuş yahut Tatar Courrier.
4 7 - Çuhadar yahut sefir hizmetçisi.
49 - Bir Bulgar köylüsü, Weigel II, numara 32.
50- Sahil ahalisinden bir Bulgar kadını.
Ferriol mecmuasının [koleksiyonunun] 83 numaralı
planşı: Bulgar kızı. Weigel II, numara 3.
5 1 - Bir Rum papazı.
Ferriol mecmuasının 68 numaralı planşı: Weigel II,
numara 5.
52- Bir derviş.
Ferriol mecmuasının 25 numaralı planşı: Derviş
ibadet için dönerken . . .
53- Tinos adasından bir kadın.
54- Bir Tinoslu ( Ada ) .
5 5 - Bir Mykonoslu ( Ada).
56- Mykonos adasından bir kadın.
57- Bir Serifoslu (Adalı ).
Mabadı var

Müdür-i mesut
Osman Asaf

Matbaa-i Hayriye ve Şürekası

342
 TAB L O LA R , Ç İ Z İ M , E S K İ Z V E H A T LA R 1

Şehzade Abdülmecid Sultan Abdülaziz Han Hazretleri 15

Seyyid Mehmed Gravür 35
Şevket Dağ Kendi p ortresi 41
Şevket Dağ Sultan Selim-i Sani Hazretlerinin Türbesidir 42
J. D upre La vache blanche 53
Hoca Ali Rıza Kroki 61
Osman Asaf ( Bora ) İçerenköyü 'nde Bir Parça 62
Hoca Ali Rıza E tüt 70
Hoca Ali Rıza E tüt 71
Sami Yetik Kroki 80
Sami Yetik Kroki 80
Şevket Dağ isimsiz 90
Şevket Dağ isimsiz 90
Hasan Rıza Bina-yı Saltanat Sultan Osman-ı Evvel 94
Müfide Kadri İstiğrak-ı şebab 97
Sami Yetik Zekeriya Köyünde Bir Köşe 1 00
Sami Yetik Zekeriya Köyü Yolunda 1 03
Mahmud Bey Burgaz Adası 'ndan Bir Parça 1 04
Şevket Dağ Ayasofya Camii'nden Bir Köşe 108
İzzet Bey Balıkçı 111
İzzet Bey Balıkçı 1 12
Y ervant Osgan Zeybek 1 14
Osman Hamdi Bey Seyf-i katı 117
Osman Hamdi Bey Şehzade Türbesinde 118
Osman Hamdi Bey Sultan Ahmed Camii Methalinde Kadınlar 1 19
Osman Hamdi Bey Mütalaa 1 20
Şehzade Abdülmecid Ayan Aza-yı kiramından Üstad-ı muhterem Ekrem Beyefendi
[Recaizade Ekrem] 121
Osman Hamdi Bey Rüstem Paşa Camii Önünde 1 22
Osman Hamdi Bey Kaplumbağa Mürebbisi 1 23
Osman Hamdi Bey Tenezzühte Kadınlar 1 24
Osman Hamdi Bey Çeşme-i ab-ı hayat 125
Hasan Rıza Barbaros 1 26
Mehmed Esad Yesari Hat 128
Bakkal Arif Efendi Hat 1 30
Osman Hamdi Bey Bursa'da Yeşil Cami'de 131
Antranik Efendi Sultan Abdülaziz'in Portresi 1 32
Osman Hamdi Bey Halıcı Acem 1 33
Hasan Rıza Fatih Sultan Mehmed'in Portresi 1 34
Osman Hamdi Bey Mütalaa 1 35
Osman Hamdi Bey Cami Kapısı 140
Hasan Rıza Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul'a Duhulü 1 42
Bakkal Arif Efendi Hat 148
Sami Efendi Hat 149

1 Bu listede sanatçılar günümüzde bilinen isimleriyle gösterildi.

343
Halil Paşa Mısır'da Bir Deveci 1 50
Halil Paşa Genç Bir Kız 153
Halil Paşa Seyyah 1 54
Halil Paşa Pano 155
Halil Paşa Pano 155
Halil Paşa Çengel Köyü Sırtlarından 156
Halil Paşa Maltepe Yolunda 157
Sami Efendi Hat 158
Halil Paşa Ebü'l-hevl 159
Halil Paşa Mısır 1 60
Halil Paşa Kış 161
Halil Paşa Salacak 161
Hasan Rıza Fatih Ok Meydanından Haliç'e Donanmasını İndirirken 163
Hasan Rıza Fatih Sultan Mehmed'in Edirne'den İstanbul Üzerine Hareketi 169
Hasan Rıza Ana Şefkati 171
Hasan Rıza Bir Lahza-i tefekkür 1 73
Hasan Rıza Edirne'yi Beklerken 1 74
Hasan Rıza Kahraman Müdafilerimizden 1 75
Hasan Rıza Siperde İki Silah Arkadaşı 1 75
Hasan Rıza Ueri Karakola Girerken 1 76
Hasan Rıza Düşmanı Bekleyenlerden 1 78
Hasan Rıza Emir Görürken 1 79
Sami Yetik Muradiye Camii 1 80
Sami Yetik Sarayiçi 'ndeki Ahşap Topçu Köprüsü 1 80
Sami Yetik Edirn e ' de: Kocarda Sahilinden Üç Şerefeli'ye Doğru 181
Sami Yetik Edirne'de: Yıldırım Taraflarındaki Fakir Aşiyanelerden . . . 181
İbrahim Çallı2 Ressamın Meşgul-i hayal Olduğu Demler 1 82
Mehmed Ali Laga Edirne'de: Mihail Köprüsü'nden Edirne'ye Bir Nazar . .
. 183
Mehmed Ali Laga Edirne'de: Sultan Selim Mabed-i muhteşemesinden? 183
Mehmed Ali Laga Edirne'de: Arva Sahilinde Tarihi Bir Mabed-i İslam 1 84
Mehmed Ali Laga Edirne'de: Üç Şerefeli'nin Karlı Manzarasından Bir Köşe 1 84
Abdülaziz Eskiz 1 85
Abdülaziz Eskiz 1 85
Abdülaziz Eskiz 1 86
Abdülaziz Eskiz 186
Mahmud Bey Hizip, cüze, secde numunelerinden 188
Mahmud Bey Cilt kapağı 189
Şemsi Bey Reşadiye'nin Seyr-i mehabetefşanı 1 90
Şefik Efendi Hat 191
Mahmud Bey Kuran çerçevesi 1 92
Ahmed Bey (Suriyeli) Albüm kapağı 202
Ahmed Bey (Suriyeli) Natürmort 205
Ahmed Bey ( Suriyeli) Bir Kıta-i hazan 206
Ahmed Bey (Suriyeli) Asude Bir Köyün Yeşil Bir Methali 206
Mehmed Ali Laga Kiliseye Tahvil Edilen Tarihi Bir Mescid-i giryan 207
Mehmed Ali Laga Sofya'da: Altın Kubbeli Kilise 208
Mehmed Ali Laga Sofya'da: Bali Efendi Türbesi 209
Mehmed Ali Laga Sofya ' da : Saint Sofia Mabedi 209

2 Metinde "İbrahim Bey " . İbrahim Çallı olması ihtimali büyüktür.

344
Mehmed Ali Laga Asırdide Mabet
Sofya 'da: 210
Sami Yetik Genç Bir Bulgar Artisti 211
Sami Yetik Avrupalılaşmış Bir Bulgar Kızı 212
Hasan Rıza Portre 216
Leonard Guzzardi Nelson 216
Sabit Paşa Hat 223
Sami Efendi Hat 224
[Ka pıdağlı Konstantin] III. Selim 'in
Portresi 233
Selim Meşaka Bey Bir Levha-i şehamet 236
Selim Meşaka Bey Şark'ın Saf ve Masum, Ceyyid ve Bakir Bir Bedia-i zihayatı 237
Hasibe Hanım Peyzaj 238
Hasibe Hanım Köşe yastığı 238
Hasibe Hanım Köşe yastığı 238
Sami Yetik Sarıyer'de Bir Köşe 239
Tekezade Said Bey Kendi portresi 240
Tekezade Said Bey Bir Derviş 241
Tekezade Said Bey Bir Zıll-ı namesud 241
Tekezade Said Bey Metaib-i dehrin İşmizazatı 242
Tekezade Said Bey Hayat-ı giranbar 242
Tekezade Said Bey Etüt (yağlıboya) 243
Tekezade Said Bey Etüt (yağlıboya) 243
Osman Asaf ( Bora) Anadolu Hisarı'nda Ayazma Çeşmesi 244
İsa Behzad Saz Şairi 245
İsa Behzad Melike-i ilham 246
İsa Behzad Etüt 247
Sabit Bey Çizim 248
Ali Rüstem Bey Çizim 249
Ali Rüstem Bey Etüt 249
Halil Paşa Çergenişin Ailelerden 250
Ali Galib Etüt 251
Vasıf Bey ( Sedefkar) A banoz çekmece 252
Vasıf Bey ( Sedefkar) Taşlı çerçeve 253
Vasıf Bey ( Sedefkar) Sedef işlemeli masa 254
Hat 255
Şefik Bey Divani celi hat 256
Vasıf Bey ( Sedefkar) Sedef işleme yazı takımı 257
Tomas Efendi İsimsiz ( Şehit Fethi, Sadık, Nuri beyler için) 264
To mas Efendi Hereke "Kirman " halı 269
Tomas Efendi Hereke "Isfahan " halı 270
Hoca Ali Rıza Manzara 271
Diyarbekirli Tahsin3 Tanburi Cemil Beyefendi "Sengin Semai" 272
Mehmed Bahri Büst 273
Mehmed Bahri Büst 274
Mesrur İzzet Bey Büst 275
Tekezade Said Bey İhtiyar Bir Musevi 276
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) San' a Kadınlarından 277
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) Menaha Tüccarlarından 2 77
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) San'a'da Kubbetü'l-Mehdi Camii ve Akik İmalathaneleri 2 77

3 Metinde "Tahsin Bey". Diyarbekirli Tahsin olması ihtimali büyüktür.

345
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) San'a Haricinde: Atara Yolunda 278
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) Bekriye Camii 278
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) San' a haricinde: Vusal Karyesi 278
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) San ' a ' da : Ebher Mahallesi 279
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) Bedevilerden Tuz Tüccarı 279
Üsküdarlı Cevad ( Göktengiz) San' a J andarmalarından 279
Vasıf Bey ( Sedefkar) Oyma 283
Vasıf Bey ( Sedefkar) Oyma 283
Vasıf Bey ( Sedefkar) Oyma 283
Bursalı Oymacı Fahri Dişi oyma 284
Osman Hamdi Bey Mütalaa 285
Değirmencizade İbrahim Efendi Hat 286
Sami Beyefendi Hat 287
Fantezi 294
Bahriyeli İsmail Hakkı Ressam Rıza Bey [Hoca Ali Rıza] 296
. . . [Hoca Ali Rıza'nın portresi] 299
Hoca Ali Rıza Kısıklı Çeşmesi (Kroki) 301
Hoca Ali Rıza Bulgurlu Köyünde Bir Köşe (Karakalem etüt) 302
Hoca Ali Rıza Merdiven Köyünde (Karakalem etüt) 302
Hoca Ali Rıza Üsküdar Karaca Ahmed Sultan Civarından ( Karakalem etüt) 303
Hoca Ali Rıza Paşabahçesi Menazırından ( Karakalem etüt) 304
Hoca Ali Rıza Sarıyer'den Yuşa Tepesine Bir Nazar (Karakalem etüt) 305
Hoca Ali Rıza Paşabahçe'de ( Karakalem Etüt) 306
Hoca Ali Rıza Bursa Çarşıboyu'nda Baba Efendi Dergahı ( Karakalem etüt) 307
Hoca Ali Rıza Nabi Efendi Merhumun Kabri (Karakalem etüt) 308
Hoca Ali Rıza Bursa: Yeni Kaplıca (Karakalem etüt) 309
Hoca Ali Rıza Acıbadem Yolunda ( Karakalem etüt) 31O
Hoca Ali Rıza Paşabahçesi 'nde: Kayıkçılar ( Karakalem etüt) 31O
Hoca Ali Rıza Karakalem etüt 311
Hoca Ali Rıza Selimiye'de Çiçekçi Kahvesinden ( Karakalem etüt) 3 12
Hoca Ali Rıza Paşabahçe'de: Bir Çeşme ( Karakalem etüt) 3 13
Hoca Ali Rıza Beykoz'da İshak Ağa Çeşmesi (Karakalem etüt) 314
Hoca Ali Rıza Nuh Kuyusu Kahvesinden Adalara Doğru ( Karakalem etüt) 315
Hoca Ali Rıza Paşabahçesi'nden Rumeli Cihetine Bir Nazar ( Karakalem etüt) 316
Hoca Ali Rıza Beykoz Çayırında ( Karakalem etüt) 316
Hoca Ali Rıza Harap Bir Aşiyane ( suluboya) 317
Hoca Ali Rıza Haşin ve Havabide Bir Kfışe-i tabiat (yağlıboya) 318
Hoca Ali Rıza Çamlıca'da Yalnız Servi'de Bağlararası (yağlıboya) 319
Hoca Ali Rıza Bahçeköyü (yağlıboya ) 320
Hoca Ali Rıza Çamlıca: .Bağlararası'nda (yağlı boya) 321
Hoca Ali Rıza Şairin Serir-i sünuhatına Matuf Bir Nazare-i ressam (yağlıboya) 322
Hoca Ali Rıza Çamlıca'dan Adalara Doğru (yağlıboya etüt) 323
Hoca Ali Rıza İncir Köyünde (yağlıboya etüt) 324
Hoca Ali Rıza Değirmendere'de (yağlıboya etüt) 324
Hoca Ali Rıza Paşabahçesi'nde Bir Sokak ( yağlıboya etüt) 325
Hoca Ali Rıza Haydarpaşa İbrahim Ağa Mahallesinin On Altı Sene Evvelki Hali
( yağlıboya etüt) 326
Hoca Ali Rıza Çamlıca'da Bir Köşe (yağlıboya etüt) 326
Hoca Ali Rıza Doğancılar Meydanı'nda Bir Köşe (yağlıboya etüt) 327

346
Hoca Ali Rıza Çamlıca'da Namazgah Ci annda ( ağlıboya etüt) 328
Hoca Ali Rıza Bağlararası (yağlıboya erür) 328
Hoca Ali Rıza Dudurlu Yolunda Namazgah Mescidi (yağlıboya etüt) 329
Hoca Ali Rıza Çamlıca Namazgah Civan (yağlıboya etüt) 329
Hoca Ali Rıza Çamlıca: Çoban Ayazması (yağlıboya etüt) 330
Hoca Ali Rıza Bağcı Kulübeleri (yağlıboya etüt) 331
Hoca Ali Rıza Çamlıca'da Bağlararası (yağlıboya etüt) 332
Hoca Ali Rıza Değirmendere'de Asırdide Bir Aşiyan (yağlıboya etüt) 333

347
A Ali Efendi ( Hacı ) ( hattat) 5 0
A. Kemal Emin xıv, xvı, xvııı, 2 8 , 32, 40, 49, 54, A l i Fuad ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
58, 64, 67, 72, 76, 83, 86, 9 1 , 1 07, 1 1 6, 1 4 1 , Ali Galib ( Hadika-i Meşveret İdadisi'nden, 1 9 14) 2 5 1
1 5 1 , 1 66 Ali Haydar ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
A. S. __. Yetik, Sami Ali Haydar Bey (Melek Paşazade) ( hattat) 1 2 , 50,
A. K. __. A. Kemal Emin 1 52
A. Rıza __. Ali Rıza ( Hoca ) Ali İzzet __. İzzet Bey
Abdullah Bey ( Udi) 72 Ali Ragıb Efendi (mücellit ve müzehhip) 1 00, 1 0 1
Abdullah Bey ( Muhsinzade) ( hattat) 5 1 Ali Rasim (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Abdülaziz 1 5, 2 3 , 24, 26, 8 8 , 1 52, 1 86 Ali Remzi ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Abdülbaki Bey ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Ali Rıza ( Hoca ) ıx, xvıı, 2 8 , 2 9 , 6 0 , 6 1 , 70, 7 1 , 8 8 ,
Abdülmecid __. Şehzade Abdülmecid 1 95, 2 7 1 , 296, 297, 2 9 8 , 2 9 9- 3 3 3
A bdülmecid Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Ali Rüstem Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 2 4 9
A becedario 292 A l i Salahaddin Bey 6 9
Academie Française xıx Altınay, Ahmet Refik 2 8 8
Academie Julian 55, 84 Amsterdam Müze-i kralisi 340
Acquarone, L. 43 Anastas Efendi ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 59
Adam, Albrecht 8 8 Antoine, Andre 1 3 9
Adıvar, Halide Edib 1 0 6 Antranik Efendi ( ressam) 1 32
Adil Bey2 5 9 Apostol Efendi ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 60
Agah Efendi 20 Aram Efendi ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Agob Efendi (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Arel, Ruhi ıx, xı, xv, xvıı, 2 8 , 56, 8 9
Aharon, Haracpa (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Arif Efendi (Bakkal) ( hattat) 1 30, 1 4 8
Ahmed Adil __. Ömer Adil Arif Hikmet ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Ahmed Ali Paşa __. Ahmed Paşa ( Şeker) Arseven, Celal Esad 1 60
Ahmed Bey ( Suriyeli) (ressam) 202, 204-205 art-nouveau 2 9 8
Ahmed Bey (Üsküdarlı) 1 5 8 Asaf Bey __. Bora, Osman Asaf
Ahmed Cevdet Paşa 1 4 Ata (müzehhip) 9 9
Ahmed Ferid (Kahramanzade) 1 83 , 220, 246, 3 3 4 Atay, Falih Rıfkı 200
Ahmed Nebil ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Avadis Efendi ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Ahmed Paşa ( Şeker) 23-26, 1 85 Aved, J. A . J. 3 3 6
Ahmed Sırrı ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Aziz Efendi ( hattat) 5 0 , 5 1
Ahmed Süreyya 1 35 Az� Hüda0 280, 3 1 5
Ahmed Ziya ( Binbaşı) __. Akbulut, Ahmet Ziya
Ahmed Ziya Bey ( hattat) 5 0 B
Ahmed Ziya Bey __. Akbulut, Ahmet Ziya Bahaeddin Efendi (müzehhip) 1 00, 1 0 1
Aivazovski, Ivan 8 8 , 1 52, 1 85, 297 Bahriye Müzesi 29, 1 26, 1 29-1 3 0, 1 34, 1 42, 1 63
Akbulut, Ahmet Ziya xıı, 1 7, 26, 29, 42, 50, 1 4 3 , Bahriyeli İsmail Hakkı __. İsmail Hakkı (Bahriyeli)
1 60, 1 65 Baki Bey ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 78
Aksaray yangını 7 1 , 1 52, 2 3 7 Bakkal Arif Efendi __. Arif Efendi (Bakkal)
Alacaciyan, Hırant ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Baltacıoğlu, İsmail Hakkı 235, 3 1 3
Ali Ahmed Efendi ( Gelibolulu) 248 Başar, Zühdü ( Yüksek Mimar) __. Zühdü Bey
Ali Efendi (müzehhip) 1 00 Bayard, Emile 8

1 Bu dizinde, elinizdeki gazete koleksiyonunun yayımlandığı 1 9 1 1 - 1 9 1 4 vılları arasındaki Sanayi-i Nefise Mektebi'nin öğrencilerinin,
kaynak metindeki bi lgilere dayanarak, bölümü ve öğrenim yılı ayraç içinde belirrildi. Naim Bey (Resim bölümü, 1 9 1 1 ) gibi.
2 Ömer Adil olabilir.

3.ı
Bayezıd Kütüphane-i Umumisi ---. Kütüphane-i Ci eron 1 , 3 3 3
Umumi Clarerie J ules 1 4 1
Beato Angelico 4 7 Coeck d' Alost, Pierre 292
Beaumont, Francis 2 7 Cogniet, Lfon 43
Bea u pre, Alfred 8 Coilliot, Eduard 54
Bedii Bey (Kuleli Idadisi'nden, 1 9 1 4 ) 2 5 1 Comedie Française 1 4 1
Beethoven, L. van Compagni, Dino 4 7
Behzad (müzehhip) 99 Coppe, François 105, 1 0 6
Behzad ( lranlı nakkaş) 32 Coquelin, Constant 1 3 9
Belçika Teracim-i Ahval-i Millisi 292 Corneille; Pierre 60
Bellini, Centile 292 Corot, Camile 3 7, 1 95 , 1 97, 1 9 8
Benjamin Constant, J. J. 3 7, 88, 1 87 Courbet, Gustave 1 74
Berteaux, Hippolyte 1 85 Couture, Thomas 259
1 9 1 4 Kuşağı xı Crayer, Gaspard de 27
Bilgi Derneği 203
Bogosyan, Parseh ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 59 ç
Bonat, Lfon 259 Çallı Kuşağı xı
Boppe, A. xvıı, 340 Çallı, İbrahim xı
Bora, Osman Asaf xvı, 1, 10, 1 1 , 2 1 , 22, 30, 3 1 , 39,
40, 42, 48, 49, 5 7, 5 8 , 62, 66, 75, 85, 93, 1 1 6, D
1 46, 1 65, 1 98, 200, 232, 244, 263, 295, 342 Daiyan, Hırant (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 60
Bordeaux Müzesi 340 Dağ, Şevket xı, 38, 4 1 -43, 46, 78 , 8 8, 90, 9 1 , 1 0 8 ,
Bossuet, J acq ues-Benigne 9 5 228
Bouguereau, William 8, 2 5 9 daltonizm 262, 263
Boulanger, Gustave 2 3 , 9 6 , 1 85 Dante, Alighieri 4 7
Bourget, Paul 1 05, 1 06 Darüledeb Mekteb-i Hususisi 236
Breton, Jules 2 5 8 Darülmuallimin-i A liye 3 1 3
Bursalı Mehmed Tahir ---. Mehmed Tahir (Bursalı) Daubigny, Charles-François 3 7, 1 8 5
Bursevi Fahri ---. Fahri (Bursalı Oymacı) Daudet, Alphonse 1 05, 220
David d 'Angers 1 76
c David, Jacques-Louis 2 5 9
Cadet Mektebi 234 Decamps, A . Gabriel 3 7
Calderon de la Barca, Pedro 36 Dedezade Mehmed Efendi ---. Mehmed Efendi
Cana, Alonsa 36 ( Dedezade)
Cassagne, Armand Değirmencizade Bursalı İbrahim Efendi ---. lbrahim
Castro, Guillen de 3 6 Efendi (Değirmencizade)
Cavalcanti, Guido 4 7 Delacroix, Eugene 3 7, 1 1 0, 1 1 2, 1 76, 262
cellulotypie 8 , 29-30 Delille, J acq ues 64
Cemil Bey (Tanburi) 1 02 Detaille, Edouard 334
Cemil Efendi (hattat) 50 Diaz de la Pena 3 7, 262
Cervantes, Miguel de 36 Diehl, Charles 2 8 8
Cevad Bey ---. Göktengiz, Cevad (Üsküdarlı) Diyarbekirli Tahsin 2 72
Chalcondyle, Laonicus 2 9 3 Doktor Mazhar Paşa ---. Mazhar Paşa
Champollion, Jean-François 43, 1 3 3 Dresden Müzesi 226
Chaplin, Charles 8 8 , 1 1 3 , 1 62, 1 83 , 1 87, 2 73 D umas pere, Alexandre 1 76
Chardin, J ean-Ba ptiste 1 1 3 , 1 77 D upre, Jules 3 7, 5 3 , 2 5 9
Chauchard koleksiyonu 3 7-38, 44 Duran, Feyhaman xvıı
Chauchard, Alfred 3 7 Durer, Albrecht 2 7 1 , 297
Chlebowski, Stanislaus von 8 8 , 1 85 , 1 86 Duval, Mathias 54

349
E Germaner, Semra xıx
Ebuşşefik xıv, xvıı, 8 6 , 8 7, 95, 1 3 8 Gerôme, Jean-Lfon 2 3 , 25, 8 8 , 96, 1 85, 2 5 8
Ecole Rivale 279 Giotto di Bondone 4 7
Eflatun - Platon Goethe, Wolfgang 1 76, 220
Ehl-i Hıref xı Gorguet, A. F. 8
Eldem, Halil Edhem xıv, xvııı, 46, 8 8 , 89, 1 09, Göktengiz, Cevad (Üsküdarlı) 2 77, 278, 279
1 94, 228, 229 Gövsa, Alaeddin xvıı
Elvah-ı Nakşiye xvııı Grelot, Guillaume J. 2 9 3
Emin Efendi ( hattat) 5 0 Gudin, Thfodore 25 8
Emir Ahmed (müzehhip) 9 9 Guillaume, Albert 208
Emrah Efendi 203 Guimet, Jean Baptiste 1 9 7
Enjolras, Delphin 3 7 Guzzardi, Leonard 2 1 6
Eschyle 4 6 Gürpınar, Hüseyin Rahmi 2 0 1
Eşref Bey ( Galatasaray Sultanisi'nden, 1 9 1 4 ) 2 5 1 Güzel Sanatlar Birliği xı
Euripide 46
Evkaf Müzesi 200 H
Evliya Çelebi 256 H . H . 267
H . V. 68
F H . Avni - Lifij , Hüseyin Avni
F. Rebii 1 06, 1 3 7, 1 5 5 Hacı Kamil Efendi - Kamil Efendi ( Hacı)
Fahri ( Bursalı Oymacı) 247-250, 275, 284 Hadika-i Meşveret idadisi 25 1
Farisi ( Şeyh) (hattat) 276 Hafız Osman - Osman ( Hafız) (hattat)
Fehmi Bey ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Hakkı Bey ( ilmi Efendi mahdumu) ( hattat) 50
Fehmi Efendi ( Hacı) (hattat) 50, 5 1 Hakkı Efendi (müzehhip) 1 00
Felatun - Platon Halid Bey ( hattat) 50
Fenelon, François 9 6 Halil Edhem - Eldem, Halil Edhem
Fenerci Mehmed - Mehmed ( Fenerci) Halil Paşa xvıı, 79, 80, 84, 8 8, 1 50, 1 52 , 1 53 , 1 54,
Ferah Tiyatrosu 1 4 1 1 55, 1 56, 1 57, 1 59, 1 60, 1 6 1 , 1 87, 1 95, 250
Ferid Bey ( hattat) 5 0 , 5 1 Hamdullah ( Şeyh) ( hattat) 1 2, 1 4
Ferik Tevfik Paşa - Tevfik Paşa ( Ferik) Hareux, Ernest 1 60, 1 62, 230, 2 8 1
Feyzi Uluğ 1 79, 226 Harpignies, Henri-Joseph 1 85
Fletcher, John 27 Hasan Fehmi ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Ford, John 27 Hasan Hayreddin ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
François, Louis 1 57 Hasan Rıza 9 4 , 1 2 6 , 1 34, 1 42, 1 63 , 1 69-1 72 , 2 1 6
Fromentin, Eugene 3 7 Hasan Rıza Efendi ( Hacı) ( hattat) 50, 5 1 , 1 87
Fröbel, Friedrich 334 Hasib Efendi 248
Fuzuli 1 4 1 Hasibe Hanım 23 8
Hat ve Hattatan 248
G Hayette, François-Claude 43
Galatasaray Sergileri xı, xıv . Heraklitos 225
Galatasaray Sultanisi 43, 46, 1 0 8 , 2 2 8 , 2 5 1 Heratlı Abdullah 24 7
Galatasaraylılar Yurdu xı Hereke Fabrika-i Hümayunu 264, 2 6 7-270
Galib Bahtiyar 1 77, 2 9 8 Herodot 3 3
Galib Dede 1 4 7 Herrara, Francesco 36
Galos Efendi ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Hicri Bey 167
Gelibolulu Ali Ahmed Efendi - Ali Ahmed Efendi Hikmet Bey ( Doktor) 320, 322
( Gelibolulu) Hilair, Jean-Baptiste 2 9 1
Gerard, François 8 8 Hoca Ali Rıza - Ali Rıza ( Hoca)
Gericault, Thfodore 1 76 Homere 262

350
Huet, Paul 3 7 J
Hugo, Victor 1 39, 1 76, 3 1 4 Jacque, Charles 3 7
Huguet, Victor 1 85 Jansens, Abraham 2 7
Hulusi (Hafız) ( hattat) 50, 5 1 Joconde ___. Mana Lisa
Hüseyin Avni ___. Lifij, Hüseyin Avni Joconde, Francesco de 1 5 1
Hüseyin Avni ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Jonson, Benjamin ( Ben Jonson) 2 7
Hüseyin Fuad ( Kuleli İdadisi'nden, 1 9 14 ) 2 5 1 Jordaens, Jacob 27, 1 1 0, 1 1 1
Hüseyin Haşim ıx, xıı, xııı, xvı, xvıı, 1 , 3 , 1 1 , 1 3 , ]ournal de Trevoux 2 93
1 4 , 2 2 , 2 6 , 3 1 , 3 5 , 40, 4 3 , 49, 5 1 , 5 8 , 60, 1 0 1 ,
1 2 8 , 1 52, 1 8 8 , 205 K
Hüseyin Hicri 307 kadınlık 1 76, 1 8 1 - 1 83 , 2 3 6 , 3 1 7
Hüseyin Kenan ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Kağıtçılar Çarşısı 99
Hüseyin Rıfat (ressam) xvıı Kahramanzade Ahmed Ferid ___. Ahmed Ferid
Hüseyin Rıza Paşa 42 ( Kahramanzade)
Hüseyin Tahir ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Kamil Efendi4 ( Hacı) ( hattat) 50, 5 1
Hüsnü Efendi ( müzehhip) 1 00 Kamil Efendi (Hafız) ( hattat) 50
Hüsnü Efendi ( Hacı) ( hattat) 50, 5 1 Kariye Camii ___. Kora Kilisesi
Hüsnü Yusuf Bey (ressam) 46, 8 8 Kasparyan, Yervant ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 59
Katibzade Mehmed ___. Refi Mehmed Refi
1 ( Katibzade)
Icnitus 27 Kaymakam A. Rıza ___. Ali Rıza ( Hoca)
Ingres, Jean-Dominique 258 Kemal Emin ___. A. Kemal Emin
Isabey, Eugene 37 Kestner, Scheurer 1 9 8
Kolağası Yusuf Rami Efendi ___. Yusuf Rami
1 Kora Kilisesi 2 8 8-291
İbrahim Efendi (Değirmencizade Bursalı) 249, 275- Kuran, Abdullah xıx
277, 2 8 6 Kuyumcuyan, Hırant ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
İbrahim Efendi (Nakşi) ( oymacı) 250 Künhü 'l-Ahbar 2 4 8
İbrahim Efendi ( Şehri) ( oymacı) 250 Kütüphane-i Umumi 2 5 0
İhsan Bey ( Hafız) ( hattat) 50, 5 1
tlmi Efendi ( hattat) 50 L
İmad ( İranlı hattat) 276 La Chapelle, Georges 293
İmam Rıza Efendi ___. Rıza Efendi (İmam) La Condamine 3 3 6
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal xvıı L a Fontaine 2 2 8
İsa Behzad 245, 246, 247 L a Haye Hazine-i Evrak-ı Kraliyesi 340
İsak Bey ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Laga, Mehmed Ali 1 6 7, 1 6 8 , 1 69, 1 70, 1 83 , 1 84,
İsmail Beliğ ( Bursalı) 248 207, 208, 209, 2 1 0
İsmail Hakkı (Bahriyeli) 5 9 Latour, Henri-Fantin 3 3 6
İsmail Hakkı (Kabataş Sultanisi'nden, 1 9 1 4 ) Le Brun, Charles 2 78
251 Leandre, Charles 2 1 4
İstanbullu Şefik Bey ( hattat) ___. Şefik Bey Lefebvre, Jules 2 5 8
(İstanbullu) Lfon, don Louis d e 3 6
İstefan Efendi ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Lfonard d e Vinci 1 5 1 , 1 76, 1 94, 22 1 , 222, 225,
İtalyan Lokali xı 273
İzzet Bey3 1 1 1 , 1 12 , 2 3 3 Les peintres du bosphore au dix-huitieme siecle
İzzet Bey ( Mesrur) ( heykeltraş) xı, 1 0 , 275, 284 xvıı
İzzet Bey (Şeker Ahmed Paşa mahdumu) 25 Leyde Etnografya Müzesi 340

3 A l i İzzet olması ihtimali vardır.

4 Kamil Akdik olabilir.

351
Leyla Hanım ( Osman Hamdi Bey kerimesi) 1 23
Libonis, Uon-Charles 1 60, 230, 2 5 8
Lifij, Hüseyin Avni 8 4 , 1 1 3 , 1 57, 1 5 9
Liotard, Jean- Etienne 2 9 1
Lope d e Vega 3 6
Lorichs, Melchior 2 9 3
Lorrain, Claude 2 9 7
Louvre Müzesi 2 8 , 3 7- 3 8 , 44, 45, 4 6 , 7 3 , 8 3 , 8 8 ,
1 1 0, 1 1 1 , 1 1 2, 1 1 3 , 1 5 1 , 1 62, 222, 226, 269,
279
Lutzov 2 8 9
M Midhat Rebii 8, 1 8, 20, 30
M. Adil Bey xvı, xvıı, 1 , 1 1 , 22, 3 1 , 2 9 1 , 3 3 5
M . Sami ----+ Yetik, Sami
Mahir Bey ( Heykel bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mahmud i l 1 3
Mahmud Bey (ressam) 1 04, 1 87- 1 8 8 , 1 8 9, 1 92
Mahmud Celaleddin ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mani ( İranlı nakkaş) 32
Mardik Efendi (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mardir, Asador ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mariette, Auguste 4 3
Mariette, Pierre-Jean 292
Markvichka ----+ Mrkviaka, Ivan
Marlowe, Christopher 2 7
Martin le Jeune ( Pierre-Denis Martin) 340
Maspero, Gaston 43
Massinger, Philip 27
Matbaa-i Osmaniye 5 1 , 1 8 7
Mazhar Paşa ( Doktor) 54
Mehmed Alaeddin ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mehmed Ali Bey ( Zafirizade) ----+ Laga, Mehmed Ali
Mehmed Ali Efendi (Mimarzade) ( hattat) 50
Mehmed Avni Bey ( hattat) 50
Mehmed Bahri ( heykeltıraş) 273, 274
Mehmed Bey ( Hacı) (hattat) 5 0
Mehmed Efendi ( hattat) 50
Mehmed Efendi (Dedezade) (hattat) 12
Mehmed ( Fenerci) 1 5 1 - 1 52
Mehmed Esad el-Yesari, ----+ Yesari, Mehmed Esad
Mehmed Faik 36, 44, 63, 9 3
Mehmed Hamdi Efendi (hattat) 50, 5 1
Mehmed Refi (Katibzade) ( hattat) 1 2 , 1 27
Mehmed Sami Bey ----+ Yetik, Sami
Mehmed Süreyya 3 9
Mehmed Tahir ( Bursalı) 250, 277
Mehmed Vahid Bey 7, 1 09
Meissonier, J. L. Ernest 37, 42, 44-46, 1 95
Mekteb-i A liye-i Sultaniye ----+ Galatasaray Sultanisi
Mekteb-i Sanayi ----+ Sanayi-i Nefise Mektebi
Melekpaşazade Ali Haydar Bey ----+ Ali Haydar Bey
Melling, Antoine Ignace 2 9 1 , 292
Menakıb-ı Hünerveran 248
Mercure de France 292, 3 3 9, 340
Mesrur İzzet Bey ----+ İzzet Bey ( Mesrur)
Meşaka Efendi ----+ Meşaka, Selim
Meşaka, Selim 45, 8 8 , 236, 2 3 7
Michel, E mile 1 5 7, 1 5 9
Michelangelo, Buonarrotti (Michel-Ange) 5 4 , 6 3 ,
6 4 , 1 5 1 , 1 5 9, 1 62, 22 1 , 225, 273
Millet, Jean-François 3 7, 258
Mimarzade Mehmed Ali Efendi ----+ Mehmed Ali
Efendi (Mimarzade)
Mişon Efendi (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mitov, Anton 1 95 , 229
Moliere, Jean-Baptiste 95, 293
Mana Lisa 1 5 1 , 1 76, 222, 273
Mongeri, Giulio 60
Montagu, Walter 'Milord '/Mary Worthley 2 9 3 ,
336
Morales, Luis de 3 6
Morin, Louis 2 8 1
Mrkviaka, Ivan 229
Muallim Vahyi ----+ Vahyi ( Muallim)
Muhsinzade Abdullah Bey ----+ Abdullah Bey
( Muhsinzade)
Mukbil Kemal ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 59, 60
Muratori, Antonio 4 7
Murillo, B. Estaban 3 6
Murtaza Bey xı, 3 8 , 4 8 , 6 5 , 67, 74, 76, 8 5 , 1 4 5
Musika-i Hümayun 43
Musset, Alfred de 1 76
Mustafa Efendi ( Hafız) ( hattat} 5 0
Mustafa İzzet ( Yesarizade) ( hattat) 1 2, 5 1 , 1 2 8
Mustafa Kazım ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Mustafa Rakım Efendi ( hattat) 5, 1 2, 3 8 , 50, 1 27,
_
1 2 8 , 250,
Mustafa Şemseddin ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Müfide Kadri 67, 6 9 , 7 1 , 72, 9 7
Mühendishane-i Berri-i Hümayun 2 04
Mühlmann, Th. 2 8 9
N
Nabi 3 0 8
Naim Bey ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
Nakşi İbrahim Efendi ----+ İbrahim Efendi (Nakşi)
352
Namık Kemal 200 Pissaro, Camile 259
Nami Efendi ( hattat) 5 0 Platon 1 72 , 270, 290
Nazif Bey (Hacı) ( hattat) 50, 5 1 Potier, Jules 43
Necmeddin Bey 3 1 3 Praksiteles 1 75
Necmeddin Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Prix de Chenavard 5 6
Necmeddin Efendi ( hattat) 50 Prix de Rome 56
Nedim Bey (ressam) 1 1 6, 1 3 8 Ptolemaios ---+ Batlamyus
Nicolay, Dauphinois 2 9 3 Pulgher, D. 2 8 9
Nobel Ödülü 2 8 0 Pythagoras 290
Nuri Bey (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9
R
o Racine, Jean 64
Ohannes Dadyan Bey xvı, 1 60, 1 6 1 Raffaelli, J. F. 1 1 0
Ohsson, Mouradjea 293 Raffaello Sanzio ---+ Raphael, Sanzio
Onat, Hikmet xı, 89 Raif Necdet 1 0 1
Onnik Efendi ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Raphael, Sanzio x , 3 3 , 1 5 1 , 1 62, 1 75, 1 76, 2 2 1 ,
Orhan Bey ( Kabataş Sultanisi'nden, 1 9 1 4 ) 2 5 1 225, 226
Osgan Efendi ---+ Osgan, Y ervant Raşid Efendi ( Bursalı) ( hattat) 50
Osgan, Yervant 43, 59, 1 1 4, 228, 229 Recaizade Ekrem 1 2 1
Osman Asaf ---+ Bora, Osman Asaf Refet Efendi ( hattat) 5 0 , 5 1
Osman Efendi ( hattat) 50 Refik Bey 1 93 , 2 1 4, 274, 3 3 1
Osman ( Hafız) ( hattat) 1 2, 1 4, 38, 50, 1 8 7, 1 8 8 Refik Bey (hattat) 5 0
Osman Hamdi Bey 3 , 5 , 26, 3 8 , 43, 46, 77, 8 8 , 95, Rembrandt, Van Ryn 1 1 1 , 1 77
96, 97, 1 09, 1 1 7, 1 1 8, 1 1 9, 1 20, 1 22, 1 2 3 , 1 24, Repin, Ilya Y. 297
1 2 5 , 1 3 1 , 1 3 3 , 1 35, 1 40, 2 2 8 , 2 8 5 Reşad Fuad Bey 1 4 7
Osman Yemeni Efendi ( müzehhip) 1 00, 1 0 1 , 1 52 Revue Philomathique de Bordeaux et Sud - Ouest
Osman Zeki ( Heykel bölümü, 1 91 1 ) 5 9 340
Osmanlı arması 2 0 5 , 2 5 3 Rıfat ---+ Hüseyin Rıfat
Osmanlı Ressamlar Cemiyeti 2, 9, 1 0, 1 5 , 2 0 , 3 2 , Rıza Bey ---+ Hoca Ali Rıza
56, 60, 6 8 , 72, 78, 7 9 , 8 4 , 8 7 , 8 8 , 95, 9 7 , 1 66, Rıza Efendi ( İmam) ( Hattat) 1 8 8 , 1 89, 1 92
278, 280, 2 9 8 Richer, Pa ul 5 4
Otto Venius, Van veen 2 3 1 Rinmann, Sven 1 98
Oymacı Fahri ---+ Fahri ( Bursalı Oymacı) Robiquet, Pierre-Jean 254
Rombouts, Salomon 2 7
ö Rostand, Edmond 246
Ömer Adil xvıı, 2 9 1 , 335 Rousseau, Theodore 3 7, 258
Ömer Vasfi ( hattat) 50, 51 Royal Society of Landon xıx
Rönesans xm, 3 3 , 1 57, 1 75, 22 1 , 2 9 7
p Rubens, Peter Paul 2 7 , 3 3 , 9 6 , 1 1 0, 1 62, 23 1
Pannetier, M. 1 9 8 Ruhi Bey ---+ Arel, Ruhi
Panofsky, Eriwn xv Ruisdael, Jacob van 1 5 7
Papazyan, Diran ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 59
Paris Müsabakası 56 s
Pascal, Blaise 1 5 9 Saadeddin Efendi ( Hattat) 276
Peladan, J. 230, 273, 2 74 Sabit Bey ( mimar) 248
Perikles 3 3 Sabit Paşa ( hattat) 205, 223
Phidias 2 8 , 1 75 Sadi ( Şeyh) 99
photolithographie 205 Safvet Bey 98, 1 3 0
phototypie 205 Safvet Efendi ( müzehhip) 1 00

353
Saint François d ' Assise 47 Şeyhülislam Veliyüddin Efendi - Veliyüddin
Saint Petersburg Akademisi xıx Efendi ( hattat}
Saint-Luc Akademisi 2 79
Salon carre 279, 2 8 0 T
Sami Bey - Yetik, Sami Tahsin Bey5 2 72
Sami Bey (Topçu Harbiyesi resim muallimi) 2 1 3 , Tahsin Efendi ( hattat) 50, 5 1
2 1 4, 2 1 5 Tahsin Efendi ( Hafız) ( hattat) 50, 5 1
Sami Efendi (hattat) 50, 5 1 , 1 00, 149, 1 5 8 , 224 Taine, Hippolyte xvıı, 26, 2 7, 2 3 0
Sand, George 1 76 Tekezade Said B e y (ressam) 1 0, 2 4 0 , 24 1 , 242,
Schreyer, Adolf 1 85 243, 276
Schulz, G. 227 Tessaert, M. 1 97
Scott, George 8 Teşrih-i Tavsifi 54
Sedefkar Vasıf Bey - Vasıf Bey Tevfik Bey ( hattat) 50, 5 1
Seignobos, Charles 1 77, 1 96, 2 2 1 Tevfik Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 59
Selim Meşaka - Meşaka, Selim Tevfik Efendi ( Bursalı Raşid mahdumu) ( hattat) 5 0
Sem, Goursat 2 1 0, 2 1 4 Tevfik Fikret 200
Seyyid Mehmed ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 3 5 , 59, 7 8 Tevfik Paşa ( Ferik) (ressam) 8 8
Shakespeare, William 2 7, 1 3 9 Theuriet, Andre 1 05
Simon Efendi (Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Tirso de Molina 3 6
Sinemoğlu, Nermin xıx Tocqueville, Alexis 1 76
Siyan Efendi ( Resim bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Tomas Efendi (ressam) 264, 267-2 6 8 , 269, 2 70
Societa Opera xı Topçu Harbiyesi 2 1 3
Sophocle 46 Tophane Resimhanesi 204
Spencer, Herbert 3 3 2 Trabzoni Osman Yemeni Efendi - Osman Yemeni
Stöwer, Willy 1 95 Efendi ( hattat}
Subhi Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 59 Troyon, Constant 37
Sultanselimli Hafız Hulusi - Hulusi ( Hafız) Turner, William 297
Suriyeli Ahmed Bey - Ahmed Bey ( S uriyeli) Türk Ressamlar Cemiyeti xı
Süleyman Seyyid 88, 1 85, 1 95 Türk Sanayi-i Nefise Birliği xı
Türkler Tarihi 293
ş
Şefik Bey ( lstanbullu) ( hattat) 256, 276 u
Şefik Efendi ( Hacı ) ( hattat) 1 5 8 , 1 9 1 Ussi, Stefano 1 85
Şefik Efendi (hattat) 1 9 1 Uşaklıgil, Halid Ziya 1 06, 2 0 1
Şehri lbrahim Efendi - Ibrahim Efendi ( Şehri)
Şehzade Abdülmecid xıı, xvı, xvıı, 2, 14, 1 5 , 1 9, Ü
20, 26, 5 1 , 1 00, 1 2 1 , 1 52 Üsküdarlı Ahmed Bey - Ahmed Bey (Üsküdarlı)
Şeker Ahmed Paşa - Ahmed Paşa ( Şeker) Üsküdarlı Cevad - Göktengiz, Cevad (Üsküdarlı)
Şemsi Bey (ressam) 1 90
Şeref Bey (Fatih Merkezi Rüştiyesi'nden, 1_9 1 4 ) 2 5 1 v
Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim - Hüseyin Vahid Bey - Mehmed Vahid Bey
Haşim Vahyi (Muallim) 239, 267, 3 0 3 , 3 1 3
Şerif Ferid 20 Valeri, Salvator 42, 43, 56, 59, 6 8 , 7 1 , 228, 229
Şevket Bey ( Kabataş Sultanisi'nden, 1 9 1 4 ) 2 5 1 Valle, Pietro della 292
Şevket Bey - Dağ, Şevket Van Dyck, Anthony 27, 1 1 0, 1 1 1 , 257, 258, 259,
Şevket Efendi ( müzehhip} 1 0 0 319
Şeyh Hamdullah - Hamdullah ( Şeyh) Van Eyck 23 1
Şeyhülislam Veliyüddin Efendi - Veliyüddin Efendi Van Loo, Carle 237

5 Diyarbekirli Tahsin olması ihtimali vardır.

354
Van Marcke, Emile 1 8 5 Watteau, Antoine 1 1 0
Van Mour, Jean-Baptiste xvıı, 2 9 1 , 292-295, 335-342 Webster, John 27
Van aort, Adam 2 7 Weismann, August 3 3 3
Van Oost, Jacob 27
Van Roose, Charles 27 y
Van Thulden, Theodoor 27 Yesari, Mehmed Esad ( hattat) 1 2, 50
Vannucci, Pietro 225 Y esarizade Mustafa İzzet ___. Mustafa İzzet
Varanja n 59 (Yesarizade)
Vasfi Efendi ( hattat) 50 Yetik, S�mi ( Mehmed) ıx, xı, xvıı, 38, 46, 57, 7 1 ,
Vasıf Bey ( Sedefkar) 252-253, 254, 257, 283 75, 76, 78, 79, 80, 8 1 , 8 4 , 8 6 , 89, 97, 1 00, 1 03 ,
Vasilaki ( kemençeci) 72 1 6 � 1 6 8 , 1 72, 1 80, 1 86, 2 1 1 , 2 1 3, 239, 2 8 1 ,
Vatan 2 8 287
Velazques, Diego 3 6 , 1 1 0 Yunus Emre 3 0 0
Veliyüddin Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9 Yusuf Paşa ( besteci) 1 02
Veliyüddin Efendi ( hattat) 1 2 Yusuf Rami Bey 54
Vereshchagin, Vasily 2 9 7 Yvon, Adolphe 88, 1 85
Verne, Jules 1 03 , 1 04, 1 05
Vernet, Horace 2 5 9 z
Versailles Müzesi 340 Zafirizade Mehmed Ali Bey - Laga, Mehmed Ali
Vibert, Jehan Georges 1 93 , 230, 2 3 1 , 232, 2 6 1 , Zarzecki, Warnis J. 56, 229
263, 2 8 1 , 2 84, 2 8 5 Zegers, Gerard 2 7
Virgile 1 77 Zehrab Efendi 1 0 9
Vitruvius 226 Zeki Dede ( Bursalı) ( hattat) 276
Vuez, Arnold de 292 Ziem, Felix 3 7
Ziya Paşa 46
w Zonaro, Fausto 2 9 7
Warnia - Zarzecki, W arnis J . Zurbaran, Francisco d e 3 6
Washington, Georges 1 85 Zühdü Bey ( Mimari bölümü, 1 9 1 1 ) 5 9

355
 DoCRU -YANLIŞ CETVELİ

Sayfa-sütun-satır Yanlış Doğru

V-6 [ 1 9 1 0] [ 1 91 1 ]
V- 1 8 [ 1 9 1 0] [191 1 ]
VII-alttan 7 Suriyeli Servili
XVI-I-alttan 1 1 Mart 1 9 1 0 Ocak 1 9 1 1
XVIII-II-alttan 7 [ 1 9 1 0] [1911]
2-I-3 mezaya-yı istidadı meraya-yı istidadı
[yetenek ve meziyetleri] [yeteneğinin aynası]
2-1-alttan 22 efal gfınagunüne efal-i gunagunüne
4-1-alttan 1 1 kıyıları kayaları
4-II-29 ruh-ı değer ruh-ı diğer
6-1-3 yaraları paraları
6-1-30 zanaat deniyor. sınaat [zanaat] denir.
6-1-3 1 narın nazik
6-II-alttan 1 7 destbedest [elele] musafat destbedest-i musafat olurlar
[gerçek dost] olurlar [dostlukla el ele tutuşurlar]
8-1- alttan 1 2 ta bede bileceklerdir. ta bedebileceklerdir.
Bu usulün muhassenat-ı adidesinden
[pek çok yararından] biri de bakır bir
levha üzerine bir haftada
hakkedilebilen bir resmin, selülotipi
levhası üzerine bir günde
hakkol una bilmesidir.
9-II-9 kıymet-i mühimmesi kıymet-i muhammenesi
[tahmini değeri]
1 0-alttan 3 müessislerinden azasından
1 2-1-alttan 27 levh-i zümürrüdini levh-i zümürrüdin-i arz
[zümrüt levhayı] arz [arzın zümrüt levhası]
1 2-1-alttan 24 füshatabad [sonsuz genişlikteki] füshatabad-ı ruhda
ruhunda [ruhun sonsuz genişliğinde]
1 4-1-22 Cevdet Cevad
1 4-Il-5 olan on
1 4-II- alttan 4 İrtisam-ı umumide lrtisam-ı amudi
1 7-II-9 istinad-ı şekil (.J :ı ) erbaatiladla istinad-ı şekl-i zuerbaatüladlaı
[dörtgen] [dörtgen şeklin dayanağı]
1 7-II-1 0 (.J :ı ) erbaatüldıladlanın zuerbaatüladlanın
1 7-II-1 4 şekil (.J :ı ) erbaatüldıl [dört kenar] şekl-i zuerbaatıladlaı
[dörtgen şekli]
1 7-Il-15 şekil (.J :ı ) erbaatüldıl şekl-i zuerbaatıladlaı
1 7-II-27 mütevazüldılı tayin eder. mütevaziladlaı [paralelkenarı]
taayyün eder [ortaya çıkar].
1 7-II-33 mütevazüldılı m ütevaziladlaı
1 7-II-alttan 3 Riyaziye Ulum-ı Riyaziye
1 8-II-alttan 9 müntehip [seçici] müntehap [seçilmiş]
1 9-II-9 sahibi olana sahib-i evveline
1 9-II-alttan 1 4 tab-ı rab
20-7 cennetmakar!arını · J r-i cennetmakarlarını
[ cennetmekanlarını] [cennetmekan rahmetli pederlerini]
23-1- 1 6 acizkaranelerini icazkaranelerini
23-I-25 müessir-i üstadanelerini measir-i üstadanelerini
[ustalıklı eserlerini]
23-I-alttan 1 6 mürtesim-i mürtesem-i
23-II- 1 2 oldu. 1 869 sene-i miladisinde oldu. Öyle bir üstad-ı namverden
[ünlü ustadan] eylediği istifazanın
[ feyizlenmenin] semeratı olmak üzere
1 869 sene-i miladisinde
23-II-30 teşvikat-ı teşvikatı
23-II-alttan 20 takallüde nakilde
23-II-alttan 20 [taklide kalkışmak] [yapmacıklık, özenti]
25-II-alttan 1 5 Murassa-ı Osmani Murassa Osmani
26-I-7 müddet-i bir müddet
27-I-4 hususi hususi, şahsi
27-I-alttan 1 8 havidir [içrektir] . hüveydadır [aşikardır] .
27-I-alttan 8 musavver [betimlemeli] musavvir [betimler]
27-II- 1 4 dehşetfigan dehşetfigen
27-II-alttan 7 mukayeseyle mikyas ile
28-I-3 1 müzeyyenat-ı müzeyyenatı,
29-I-4 eserını isrini [yolunu]
30-son satır " Şant" Matbaası-Galata'da Matbaa-i Hayriye ve Şürekası
Cami kapısında, numara 9
3 1 -alttan 5 M. Adil Bey A. Kemal Emin Bey
32-I-24 mefkfıresinde müfekkiresinde [düşüncesinde]
32-I-alttan 2 1 müntesibiyetinin müntesibininin [ilgililerinin]
32-II- alttan 1 5 (şiir) nefs nefes
35-3 (şiir) sirayet seyret
35-6 (şiir) eyleriz eyliyor
35 (resimaltı) son sınıfı hak sınıfı
36-II-alttan 1 5 akıllarında aşklarında
37-I-alttan 4 vaz ettiğine zapt ettiğine
37-II-alttan 1 7 " Le retour a la !erme" " Le retour a la ferme"
Çiftliğe Avdet'i
3 8-I-22 meşahir [sergiler] gerek meşahirinizin [ sergilerinizin]
3 8-I-24 müze nerde müzenizde
4 1 -I-alttan 6 muttali-i matla-ı
4 1 -I-son satır nezahet-i tabii nezahet-i tabı
4 1 -II- 1 cihan-ı kıymetdir cihankı ymetdir
42-I-alttan 1 2 derinlikleriyle direkleriyle il
44-II-alttan 7 Nereman [?] Trimolet
44-II-alttan 20 girdiği gördüğü
45-I-9 Dorelsan [?] d'Orleans
45-I- 1 9 Amsterdam' da istirhamda
45-I-28, 3 1 Lyon [?] Leboeuf
45-I-alttan 2 1 esb-i süvar esbsüvar
45-I-alttan 1 6, 1 5, 1 1 , 8 Jadan [?] Jadin
45-I-alttan 1 1 kabul bulundu. kabul olundu.
45-I-alttan 6 esb-i süvar esbsüvar
45-II-5 III. Napoleon a Solferino III. Napoleon Solferino 'da
46 -J- 9 velvele-i teselli velvele-i teseyyübü
[kayıtsızlığı]
46-II-alttan 1 3 tesir-i azametini tesir-i azimini

2
47-1- 1 3 edebiyat tedrisi edebiyat-ı tedrisi
47-11-alttan 2 8 his hüsn
48-1- 1 alemden ilimden
50-1-27 alim-i alem-i
50-1-32 hatt-ı salis hatt-ı sülüs
50-1-alttan 6 seryazı-ı serbazi-i
5 1 -1-22 cemile-i cümle-i
5 1 -1-30 mahir-i dakayık-ı hata mahir, dakayık-ı hatta
52-1-5 meyl-i tabiatının meyl-i tabiinin
52-11-alttan 1 5 muadillere muadelelere [eşitliklere]
52-11-alttan 8 fasıla fasile [familya]
53-1- 1 2 Nazre-i evvelide Nazre-i ulada
54-1- 1 5 [uçtuğunu] [uçuştuğunu]
55-1- 1 4 ictisasat-ı dimağiye ve ruhiyesinin ihtisasat-ı dimağiye ve ruhiyesinin
[ruhi ve zihni araştırmalarının] [ruhi ve zihni duygulanımlarının]
55-11-1 8 altında} altında] bulunmakla
55-11-29 fikr-i fikri
55-11-alttan 6 tebriken teberrüken
55-11-alttan 2 belgesi] belgesi], takdirname
56-1-27 mevcudinin mucidinin
56-11-25 tavr-ı bittabisi tavr-ı bitabisi
56-11-alttan 3 zahmeleri [darbeleri] dahmeleri [mezarları]
59-11-alttan 22 Mardir ve Siyan Mardirusyan
60-11-alttan 20 Ressamın Resmin
60-11-alttan 4 fenn-i nefis fenn-i nefis-i
63-11-alttan 12 mevcutları mucitleri
64-1-3 evza-ı aziliyeyi evza-ı adeliyeyi
[olmazsa olmaz durumları] [kasların durumunu]
64-1-alttan 1 1 halk-ı hulk-ı
65-11-25 mütevecceh müteveccih
65-11-32 sath-ı cenubi sath-ı cembi
65-11-son satır halefi ye halfiye
68-11-3 Bittevfike Bitevfikihi
69-1- 1 (şiir) feyyazın feyyazını
69-1-2 (şiir) peder ve peder ü
69-1-4 (şiir) lahtuna Iahutuna
69-1-5 (şiir) muhayyer hayr-i
69-1-5 musavver musavvır
69-1-son satır şan şan da
69-11- 1 sıra perde-i seraperde-i
69-11-2 perrani perranı
69-11-son satır şan şan da
72-1-alttan 8 "Kaynana kaynana" " Kaynana kayna"
72-11-8 Garp Arap
75-1 Eslaf-ı üstaddan Eslaf-ı üstadan-ı sanayi-i nefise-i
[öncellerimiz olan] Osmaniye'nin
sanayi-i nefise-i Osmaniye'nin [Osmanlı sanatçılarının]
75-7 malik bulunan zevatın, asar ve müteallik
75- 1 6 siyak ü sibak [sözün gelişindeki] siyak ü sibak-ı kelimatdan
kelimattan
77-11-alttan 24 ressamın resmın

3
82-1-7 latifü'n-nazar latifü'l-manzar
83-II-alttan 1 7 evrengi [süsü] örneği
85-II-alttan 3 muvazza ve hadedlerini mevzi ve hadlerini
89-II-1 4 nuhusti-i talihi [ilk şansı] nuhuset-i talihi [kötü talihi]
9 1 -1- 1 2 zulmet-i bipayan zulmet-i bipayan-ı
9 4 (resimaltı) BİNA-YI BANl-1
95-l-alttan 1 0 zahirin zahirbin [görünüşe bakan]
95-II-alttan 6, 1 0 hekim hakim [bilge]
96-1-1 5 bayağılık adilik
98-1- 1 3 milletimizin malımızın
99-1-7 nur hissinin nur-ı hüsnün
1 00-II-9 Yemeni Efendi Yümni Efendi
1 0 1 -1-5 cilvekari tezhip cilvegeri-i tezhib [tezhibin ışıltısı]
1 0 1 -1- 1 1 Yemeni Efendi Yümni Efendi
1 0 1 -l-alttan 1 6 müvecceh [ilgi] mevce [dalga]
1 0 1 -l-alttan 1 7 müvecceh-i perestiş ve heyecan mevce-i perestiş ve heyecan
[tapınma ve heyecan dalgası]
1 04-1-4 ızlal-ı nisyanı ezlal-ı nisyanı
[unutuşun yoldan çıkarışı] [unutuşun gölgeleri]
1 06-1-22 zehrenin [çiçeğin] zührenin [çoban yıldızının]
1 06-l-alttan 2 önü onu
1 06-II-alttan 1 5 Raif'in Raik'in
1 07-1-1 1 kulaksız kolasız
1 07-l-alttan 26 bundan benden
1 07-l-alttan 3 kızlı kızıl
1 09-1-5 sınaatpervesine sınaatperverisine
1 09-1- 1 1 müktesibelerini müktebeselerini
1 09-l-alttan 1 8 Zehrab Efendi Zöhrab Efendi
1 09-II- 1 6 müessır-ı measir-i
1 1 0-II- 1 0 berhayat-ı berhayat,
. . . . .

1 1 3-II-alttan 1 2 rih-i şiiriye rıe-ı şıırıyesı

[şiirsel rüzgarıyla]
1 1 5-II-alttan 2 1 cemil-i cümel-i
1 1 6-II-6 bordasında bordasında siyahlar içinde
126 Edirne Sanayi-i Nefise Edirne Sanayi Mektebi
1 2 7-II- 1 1 Rakım, Rakım-ı
1 2 8 (resimaltı ) binazar binazir
1 2 9-1-1 bilin ki ilim bilgi ( ilim)
1 29-1-7 nazik-i nazik
1 29-II-20 zerre zırh
1 30 (resimaltı) asar-ı nefisine asar-ı nefise
1 32-1-9 [simgesi] [simgesel]
1 32-1-1 0 tazammunu [içeriği] tazammuni [içkin]
1 32-1-22 huruflar [harfler] harfler
1 34 (resimaltı) Edirne Sanayi-i Edirne Sanayi
1 35-1- 1 2 olacak bulacak
1 35-1- 1 7 ikisi eskisi
1 3 6-1- 1 3 habb-ı hubb-ı
1 3 7-T-4 mamul-ı mamul
1 3 8-7 mukaddimatı [başlangıcı] mukaddimat-ı müzici
mızac-ı [rahatsız edici başlangıcı]

4
 1 4 1 -I-1 5 birinin bir bey
1 4 1 -II- 1 0 evvelkilere o lekelere
1 42 (resimaltı ) ' Edirne Sanayi-i Edirne Sanayi
1 4 6-II-1 3 kısm-ı süfelasına kısm-ı süflasına [alt kısmına]
1 46 (resimaltı) cebhisi cenbisi
1 46-II-alttan 6 mufassallanırlar mafsallanırlar
1 49 (resimaltı) bedi anamesi bedianüması
1 5 1 -I-29 muhabbette mahbeste [hapisanede]
1 5 1 -I-alttan 1 7 meşgul müştagil [meşgul]
1 52-I-4 halki-i hulki-i
1 52-II-9, 1 1 , 32 Yemeni Efendi Yümni Efendi
1 52-II- 1 6 açtığı saçtığı
1 52-II-alttan 1 3 resimlerini resimlerini görmek arzusunu
1 53-I- 1 0 deniyor didiniyor
1 53-II-4 ali hale ala halihi [olduğu gibi]
1 54-I-3 in sal ittisal [bağlantı]
1 54-I-20 tutmak tatmak
1 54-I-32 aldığını olduğunu
1 58 (resimaltı) üstadı Hatt-ı üstad-ı hattı
1 59-I- 1 3 ifadesini faydasını
1 59-II-alttan 5 hissin kabulü hüsn-i kabulü
1 59-II-alttan 2 nezihe ne nezih
1 62-I-alttan 1 4 ölür olur
1 65-I-8 arzıye arazıye
1 66-1 8 hele ki helaki
1 67-I-1 7 Vecden Ve cidden
1 67-II-24 sen sırrı
1 67-II-alttan 1 6 büyük, bu pek
1 67-II-alttan 1 2 ırk-ı cebini arak-ı cebini [alınteri]
1 68-I-alttan 24 "İlk gelenden "Elin gülünden
1 69-I- 1 5 bir akşamdır bırakmıştır
1 72-I-2 ihbar icbar [zorlama]
1 72-I-9 [can çekişmesinin sonunda] [can çekişen tepesinde]
1 72-II- 1 6 muharrik muhrik [yakıcı]
1 73-II-5 ezvak [zevklerin] o zevk
1 73-II-7 huzur-ı hazz-ı
1 73-II-1 3 kabiliyet ve kabiliyet-i
1 74-II-1 güzel gözle
1 75-10 hurde-i hurde
1 76 (resimaltı) GİRERKEN GİDERKEN
1 78 -5 mühibbi mehibi
1 79 (resimaltı) GÖRÜRKEN GÖTÜRÜRKEN
1 8 1 -II-alttan 5 temaşa-i mübdii timsal-i mübdii
[benzersiz seyri] [benzersiz örneği]
1 8 1 (resimaltı) ŞEREFLİ ŞEREFELİ
1 82-I- 1 3 simalardakinden semalardakinden
1 82-II- 1 7 birer vezinden bir revzeninden [penceresinden]
1 82 (resimaltı) MEŞGUL-İ HAYAL MEŞGUF-İ HAYAL
1 83-1 8 pü r a n ı [alımlı perran ı [geçici
1 8 3-27 şeriat şiiriyet
1 84 (resimaltı) ARYA ARDA

5
1 84 (resimaltı) KÖŞE KÖŞE-! BERFPUŞ
[karla kaplı köşe]
1 85-II-alttan 2 esb-i süvar esbsüvar
1 87-I-alttan 1 3 Tabiattaki Tabiatındaki
1 8 7-II-alttan 1 7 bülend-i iktidar bülend-iktidar
1 8 8 (resimaltı) cüze cüz
1 94-I-29 mekteb-i hali mekteb-i ali
1 95-I-alttan 6 sahne-i saniha-i
1 96-I-alttan 1 5 atölyelerin o tabloların
200-I-alttan 27 Vatan' da Tanin' de
203-II- 1 1 Emrah Emrullah
203-II-son satır evla-yı ula-yı
202, 204 (resimaltı) Suriyeli Servili
204-II-5 Suriyeli Servili
209 (resimaltı) Fususun [değerli taşların] Fusfü'un
209 (resimaltı) [irfan şerhi] [irfan sahibi şerhçisi]
2 1 5-I- 1 3 mefkı1reye müfekkireye
2 1 5-II-4 temsil temessül
2 1 6 (resimaltı) eser-i metrukesinden asar-ı metrukesinden
2 1 7-II-2 mihrab-ı muhrib-i
2 1 8-II-alttan 4 mefkureyi [ideali] müfekkireye
2 1 9 (resimaltı) revzen-i sanat-ı numune revzen-i sanatnumune
[sanat değeri olan pencere]
226-II-3 Floransa'daki Plaisance' daki [Piacenza]
227-I-9 haiz caız
228-I-30 şahit şahid-i
228-II-alttan 5 kongrelerde konkurlarda
230-I-2 hükmiyanede hakimanede
231 -I-27 dolayısı ile tılası ile
232-alttan 2 Ressam Asaf Osman Asaf
236-I-alttan 6 fikr-i fakr-ı
238-II-son satır usul-i aşina usul-aşina
245-II-8 imalidir amalidir
247-II-alttan 9 helal halel
248-II-30 en afis enafis-i
248-II-alttan 1 4 sahib-i sahibi
248-II-alttan 1 1 lanazir [benzersiz] alem lanazir-i alem
250-II-alttan 4 şebb-i çirağ şeb-çirağ
259-1-alttan 6 keşfiyeyi kesifeyi
259-I-alttan 5 maziye-i müşaşayı [geçmişin muzıe-ı
260-I-alttan 1 1 gayri kabil gayri kabil-i
.

261 -I-3 muzevvecesı meczucesı

..

261 -I-22 ıanesıne iadesine

263-alttan 2 Ressam Asaf Osman Asaf
264 (resimaltı) rum uziyesidir remzisidir [simgesel resmidir]
264 (resimaltı) mağbut-ı şehid [gıptayla mağbut [gıpta edilen] şehit
anılan şehit]
265-1-alttan 1 8 hasmasına husemasına
266-I-5 muhayyilede muhitle de
267-1-2 1 vecdiyete [takdire] ciddiyete
268-I-alttan 1 5 terfih-i tefrih-i

6
268-l-alttan 8 ateş-i iştiyakini ataş-ı iştiyakini
[şevk ateşini] [özlem susuzluğunu]
268-II- 1 7 telakki telafi
274-II-6 mefkurenin müfekkirenin
275-l-alttan 1 2 tevfik tevfik-i
275-l-alttan 1 0 de reh [yol] dere
275-II-alttan 4 Kerimi Kırımi
276-1-1 3 Farisi'den Farisidan [Farsça uzmanı]
278-II-7 damağımda dimağımda
2 8 1 -II-alttan 4 tairuya taireye
284-l-alttan 6 elvan-ı elvan
28 9-1- 1 6 ( 1 328-1 382) ( 1 2 82- 1 32 8 )
290-1-alttan 24 hekimlerini hakimlerini
298-1- 1 5 ocaklara evciklere
298-1-alttan 2 1 koruyanlara kuruyanlara
299 (resimaltı) nevvar-ı nevvar
300-1-1 6 kadem kıdem
300-1-27 uzandığı özendiği
300-1-alttan 24 önünde onda
305-1-6 kuvvetlisidir kutlusudur
3 1 1 -1-3 vicdanımıza ecdadımıza
3 1 1 -1-1 5 usarenüma usare-ı nema
3 1 2-1-9 [taşkınlık veren fakirliğin] [feyiz dolu eserlerin]
3 1 3-II-26 harfidir hırefidir
3 1 4 (resimaltı) hizmet-i hizmeti
3 1 7-II-8 maarife [bilgilere] muarefe [yakınlığa]
3 1 8 (resimaltı) HAVABİDE HABİDE
328 (resimaltı) CİVARINDA CİVARINDAN
334-1-alttan 1 7 mevki-i icale [ön saflara] mevki-i ibcale [ulu yere]
334-1-alttan 9 döküldüğü dövüldüğü
335-1-alttan mahal telakki mahal-i telaki [buluşma yeri]
340-1- 1 3 dairen medar-ı dairen-madar [çepeçevre]
340-II-23 İbrahim [Abraham] koleksiyona Abraham Calkoen'e
343-1 4 Bina-yı Bani-i
344 alttan 5,6,7,8 Suriyeli Servili
348-1 Ahmed Bey (Suriyeli) Ahmed Bey (Servili)
348-l Ahmed Cevdet Ahmed Cevad
350-l Emrah Emrullah
352-l Mardir Mardirusyan
353-l Osman Yemeni Osman Yümni
354-l Suriyeli Ahmed Bey Servili Ahmed Bey
354-II-22 Yemeni Efendi Yümni Efendi