ORTAÇAG )SLAM Erzurum Atatürk

Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi

SANAT) V Sanat Tarihi

Halil İbrahim ÜN
 1
Ortaçağ İsla Sa atı V

İçindekiler Tablosu
İsla Sa atı: ............................................................................................................................................ 3
Hz. Peyga er ve Dört Halife Dö e i -661): .................................................................................. 3
E evi Dö e i -750): ........................................................................................................................ 3
E dülüs E evi Devleti -1031): ......................................................................................................... 4
Abbasiler (750-1258): .............................................................................................................................. 4
Ağle iler -909): ................................................................................................................................. 5
Tolu oğulları -909) ........................................................................................................................... 5
İhşidler -969): .................................................................................................................................... 5
Fatı iler -1171): ............................................................................................................................... 5
Eyyubiler: ................................................................................................................................................. 6
Mura ıtlar -1147): .......................................................................................................................... 6
Muvahhitler (1121-1231): ....................................................................................................................... 6
Meriniler (1227-1550): ............................................................................................................................ 6
Nasiriler (1231-1492):.............................................................................................................................. 6
Me lukler Dö e i -1382): ............................................................................................................ 7
Asya’da ki Müslü a Türk Devletleri Dö e i: ....................................................................................... 7
Karaha lılar: ............................................................................................................................................ 7
Karaha lı Kültür ve Mede iyeti: .............................................................................................................. 7
Karaha lı Mi arisi:.................................................................................................................................. 8
Minareler: ................................................................................................................................................ 9
Burana Minaresi: ..................................................................................................................................... 9
Özke t Mi aresi: ................................................................................................................................... 10
Çar Sütu Mi aresi: ............................................................................................................................... 11
Çar Kurgan Minaresi: ............................................................................................................................. 12
Kalan Minare: ........................................................................................................................................ 14
Vabkent Minaresi: ................................................................................................................................. 16
Şah )i de Mi aresi: ............................................................................................................................... 17
Karaha lı Kerva sarayları: ..................................................................................................................... 18
Ma akeldi Kerva sarayı: ....................................................................................................................... 18
Ribat-ı Melik: ......................................................................................................................................... 19
Daye Day Hatu Kerva sarayı: ............................................................................................................ 22

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 2
Ortaçağ İsla Sa atı V
Dehista Kerva sarayı: .......................................................................................................................... 25
Akçakale Kerva sarayı: .......................................................................................................................... 26
Başa e Kerva sarayı:............................................................................................................................. 28
Medrese Mimarisi: ................................................................................................................................ 29
Mezar Yapıları:....................................................................................................................................... 30
1- Çâr-tak Tipi Tür eler: ..................................................................................................................... 31
Tür eler: ................................................................................................................................................ 32
Şa urga Ata Tür esi: ....................................................................................................................... 32
İshak Ata Tür esi: .............................................................................................................................. 33
At-Baş Tür esi: .................................................................................................................................. 33
Şah )i de Tür eler Topluluğu: .......................................................................................................... 33
Çeş e-i Eyüp Tür esi: ....................................................................................................................... 33
Ho a İsa Camii – Tür esi:................................................................................................................... 33
Bura a Şehri Hara eleri Tür eleri:.................................................................................................... 35
Uyuk Gu ez Tür esi: ...................................................................................................................... 36
Tortavus Tür esi: ............................................................................................................................... 36
Ho a Ruş ai Tür esi: ......................................................................................................................... 36
Diğer Karaha lı Tür eleri: ................................................................................................................. 37
Özke t Tür eleri: ............................................................................................................................... 37
Şeyh Şah Fazıl Tür esi: .................................................................................................................... 40
Ayşe Bi i Tür esi: .............................................................................................................................. 42
Bala i Hatu Tür esi:......................................................................................................................... 45

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 3
Ortaçağ İsla Sa atı V

İslam Sanatı:
Camii ya da mescit denilen mimari eserler İslam Sanatı’nın en eski yapı örnekleridir. İslam sanatındaki
en eski ve ilk mescit, hicret esnasında Medine yakınlarındaki Kuba köy“nde yapılan Kuba Mescididir.
İslamiyet’te ikinci mescit örneği Medine’deki Mescid-i Nebevi’dir.

 İslamiyet’in ilk dönemlerinde camiler, ibadethanenin yanı sıra eğitim yeri olarakta kullanılmıştır.
 .yy’dan itibaren ilk medreseler inşa edilmiştir.
 B“y“k Selçuklularda devlet eli ile bağımsız ve d“zenli hale gelmiştir. Medreseler T“rk hâkimiyetindeki
bölgelerde ilk kez kurulmuştur.
 İslam mimarisindeki ilk t“rbe yılında Samarra da yapılan Kubbet“s S“leybiye’dir.
 .yy’a tarihlenen Buhara’daki İsmail Samani ve Kahire’deki tarihli Seba Benat t“rbeleri diğer ilk
örnekler arasındadır.
 T“rbenin ortaya çıkışında medreselerde olduğu gibi T“rklerin İslamiyet’i kabul edişi önemli bir rol
oynamaktadır.
 İslam mimarisindeki bir diğer yapı grubu kervansaraylardır.
 Ribat adıyla bilinen ilk örnekler T“rkistan bölgesinde ortaya çıkmıştır.
 Ribatlar Abbasi coğrafyasında daha çok sınır karakolu fonksiyonunda ortaya çıkmıştır.

(z. Peygamber ve Dört (alife Dönemi -661):

Hz. Peygamber yılında Mekke’de d“nyaya gelmiş, yılında peygamberlik görevi verilmiş,
yılında ise vefat etmiştir.

(z. Ebubekir, (z. Ömer, Hz. Osman ve (z. Ali’nin sırasıyla halifelik yaptıkları döneme dört halife
dönemi (“lefayi Raşidin denir. (z. Ali’nin ’de şehit edilmesiyle bu dönem sona ermiştir.

(z. Peygamber ve (z. Ebubekir döneminde İslam coğrafyası Arap yarımadasında, (z. Ömer Dönemi
Mezopotamya, İran ve Azerbaycan, (z. Osman döneminde ise Kıbrıs ve (orasan İslam coğrafyasına
katılmıştır.

Bu ilk dönemde daha çok ihtiyaca cevap verecek yapılar inşa ettirilmiştir. Cami ve mescitlerin yanında
muhakkak ki sivil mimari örneklerde mevcut olmalıdır.

(z. Peygamber ve dört halife döneminden g“n“m“ze hiçbir yapı orijinal haliyle gelmemiştir.

İslam sanatında İlk dönme örnekleri arasında Kuba Mescidi, Mescidi Nebevi , Bosra Mescidi
(635), Kufe Mescidi (635), Mescidi Haram (638), Fustat Amr Camii sayılabilir.

Bu dönemde ayrıca - ve yıllarında Kâbe’nin onarımı yapılmıştır.

Emevi Dönemi -750):

(z. Ali’nin ’de şehit edilmesiyle Ümeyyeoğulları soyundan gelenlerin kurdukları bir devlettir.

Bu dönemde İslam coğrafyası, doğuda T“rkistan’dan, batıda G“neybatı Avrupa’ya kadar genişlemiştir.

Bu dönemde ilk dönemin fonksiyonel yapılarının gelişmeye başladığı gör“lmektedir.

Emevi topraklarının genişliğiyle doğru orantılı olarak bu dönem sanatında Roma, (elenistik Bizans ve
Sasani etkileri gör“lmektedir. O etkilerin içinde (elenistik ve Bizans etkisi daha baskındır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 4
Ortaçağ İsla Sa atı V

Emevi döneminde Arap cami plan t“r“ gelişimini tamamlamıştır.

Transept plan kendisini göstermiştir.

S“slemede etkileşimle beraber nat“ralist s“sleme hakimdir.

Kud“s Mescidi Aksa , (ama Ulu Camii Kud“s Kubbet“s Sahra dönemin önemli
yapılarındandır.

Emevi döneminde (z. Peygamber ve dört halife dönemi yapıları onarılmış ve genişletilmiştir.

Emevi sanatında en dikkat çekici yapı grupları saraylardır. Bunlar çöl ortasında kompleks yapılardır.

Emevi sarayları Bizans ve Sasani etkili s“slemeleri ile dikkati çeker.

Kuseyir Amra (711- , Kasrul (ayrul Garbi , Kasrul (ayrul Şarki ,Mişatta Sarayı ,
Kasrul Tuba , (ırbel El Mefcer .yy , (ırbet El Minye .yy saray yapılarına örnektir.

Endülüs Emevi Devleti (756-1031):

Emevi ordularının End“l“s’e geçmesiyle beraber - yılları arasında h“k“m s“ren End“l“s
Emevi Devleti kurulmuştur.

Batıda End“l“s’te yeni bir Emevi devleti kurulurken, doğuda Emevi devleti Abbasiler tarafından
yıkılmıştır.

End“l“s Emevi Devletinin ’de yıkılmasıyla bu topraklarda k“ç“k beylikler halinde h“k“m s“ren
devletler kurulmuştur.

Bu coğrafyada doğulu özellikler Roma ve Vizigot etkisiyle harmanlanmış ve yeni bir sanat ortaya
çıkmıştır.

Kurtuba Ulu Camii (786- , Medinet“l Zehra - bu dönemin en önemli örnekleri

arasındadır.

Abbasiler (750-1258):
(z. Abbas’ın soyundan geldikleri için Abbasiler adı ile anılan bu aile mensupları yılında Emevi
devletini yıkarak, Osmanlılardan sonra en uzun yaşayan İslam devletini kurmuşlardır.

Başkent bu dönemde Şam’dan Bağdat’a taşınmıştır.

İslam k“lt“r ve medeniyetinde bu dönemde zirveye ulaşılmıştır.

Sanatta ise Emevi dönemi Roma ve (elenistik etki yerini tuğla malzeme ve stuk s“slemeye bırakmıştır.

Yapı malzemesinin taştan tuğlaya ya da kerpiç malzemeye geçmiş olması, bu dönem eserlerinin
g“n“m“ze sağlam ulaşmasını engellemiştir.

Bu olumsuzluğa rağmen Abbasi yapıları daha b“y“kt“r.

Emevi yapılarındaki bazilikal, transept ya da rotond plan tipleri, iki katlı kemerler ve antik dönem
devşirme s“tun başlıları gibi mimari özellikler Abbasi döneminde terkedilmiştir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 5
Ortaçağ İsla Sa atı V

Emevi yapılarında önemli bir yer tutmasa da kubbe kullanılmıştır. Abbasilerde ise neredeyse hiç
kullanılmamıştır.

Abbasi döneminde eyvan ve sivri kemer gibi Sasani, T“rk etkisi vardır.

Emevilerde ki Bizans ve (elenistik etkili nat“ralist s“sleme Abbasilerde stilizasyona dayalıdır.

Emevilerde fresk ve mozaik, Abbasiler de stukoya dön“şm“şt“r.

Emevilerde “st “ste yerleştirilmiş kulelerden oluşan minare tipi, Abbasiler de Malviye tipi olmuştur.

Samarra Ulu Camii , Bağdat B“y“k Camii .yy , Damgan Tarıhane Camii -786), Kalaka
B“y“k Camii , )sfahan B“y“k Camii , Caferiye Ebu D“lef Camii , Belh Mescidi Tarih .yy ,
Nain B“y“k Camii önemli camileridir.

Abbasiler döneminde halifeye bağlı olmakla beraber bağımsız devlet olan Selçuklular tarafından
birçok medrese inşa ettirilmiştir.

Selçukluların yanı sıra bizzat Abbasi halifelerinin yaptırdığı Bağdat Mustansırıyye Medresesi (1223),
Bisriyye gibi medrese örnekleri de vardır.

Abbasi Sarayları oldukça b“y“kt“r. Geniş askeri ve sivil mekânlardan oluşmaktadırlar.

Samarra Cevzâku’l-(âkâni Sarayı , Kasr“l Aşk , Uhaydır Sarayı , Balkuvara Sarayı

(854), Kasru’l-Atşan dönemin en önemli sivil mimari örnekleridir.

Ağlebiler -909):
Libya Tunus ve Cezayir’de kurulmuştur.

Bu dönemin mimari eserleri arasında, Sus B“y“k Camii , Tunus Zeytune Camii , Kayravan
Üç kapılı Camii

Monastır Ribatı , Sus Ribatı ayrıca Emeviler döneminde yapılan Seydi Ukba Camii
onarılmıştır.

Tolunoğulları -909)
Mısır ve çevresine hâkim olmuşlardır. T“rkler tarafından yönetilen bir devlettir. Fustat yakınlarında
kurulan El Kutai şehri ve bu şehirdeki Tolunoğlu Ahmet Camii en önemli mimari eseridir.

İhşidler (935-969):
Mısır ve çevresinde kurulmuşlardır. Tolunoğulları’ndan sonra h“k“m s“rm“ş ve yine T“rkler
tarafından yönetilen bir devlettir. Kahire’deki Şerif Taba T“rbesi en önemli eseridir.

Fatımiler (909-1171):
Tunus’tan Mısır’a kadar olan coğrafyada, ilk başkenti Mehdiye daha sonra Kahire olan Şîî devletidir.
Devletin sınırları .yy’da G“ney Suriye, (icaz ve Yemen’e kadar uzanmıştır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 6
Ortaçağ İsla Sa atı V

Fatımiler döneminde mimaride Abbasi, Ağlebi, Tolunoğulları etkileri gör“lmekle beraber esas
itibariyle Kuzey Afrika ve Berberi etkileri ağır basmaktadır.

Mehdiye Camii (916), Kahire El Ezher Camii (972), Kahire El Akmer Camii (1125), Kahire El Hakim
Camii , Kahire El Cuyuşi Camii , Kahire Salih Talai Camii , Kahire Seba Benat T“rbesi
, Ümm“ G“ls“m T“rbesi Seydi Rukiye T“rbesi bu dönemin en önemli eserleridir.

Darul Bahr .yy , Kasrul Menar .yy adlı sarayla, Mehdiye, Mansuriye, Kahire şehir surları, Kahire
sur kapıları, Bâbu’l-F“tuh, Bâbu’z-Z“veyle, Bâbu’l-Nasr .yy kapıları Fatımi dönemi önemli sivil mimari
örneklerindendir.

Fatımi mimarisi siyasi alanda olduğu gibi mimaride de yeni anlayışla rekabet içindedir.

Özellikle mimarideki s“sleme ile s“nnî sanat ile boy ölç“şmeye gidilmiştir.

Fatımi dönemi s“slemesinde, taş işçiliği ön planda yazı, mukarnas, fig“ratif s“sleme ve yivli nişler
s“slemelerin ana hatlarını oluşturur.

Eyyubiler:
Mısır, Suriye, (icaz, Yemen ve G“neydoğu Anadolu’da h“k“m s“rm“şt“r.

(asankeyf Ruzk Camii , (alep Zahiriye Medresesi , Şam Adliye Medresesi , Şam
Rukniyye Medresesi önemli eserleridir.

Murabıtlar (1090-1147):
Cezayir, Fas ve G“ney İspanya’da h“k“m s“rm“şlerdir. Cezayir B“y“k Camii , Tlemsen B“y“k
Camii , (es Karavin Camii Murabıtlar dönemi önemli camilerindendir.

Muvahhitler (1121-1231):
Mısır, Kuzey Afrika ve End“l“s topraklarına hâkim olmuşlardır. İsbiliye Sevilla , Merakeş, Rabat
önemli şehirleridir. Merakeş Kutubiye Camii , Rabat (asan Camii , Tinmel Camii , Taza
Camii .yy , İsbiliye B“y“k Camii .yy , önemli eserlerindendir. İsbiliye Camii ’den g“n“m“ze çan kulesi
olarak kullanılan (iralda-Giralda adında minaresi ulaşmıştır.

Meriniler (1227-1550):
Muvahhitlerin ’de haçlı ordusuna mağlup olduktan sonra zayıflayarak yıkılmasıyla, Kuzey Afrika
ve End“l“s coğrafyasında birçok k“ç“k devlet ortaya çıkmıştır. End“l“s’te Nasiriler Beni Ahmer , Tunus
(afsiler, Cezayir Abd“lvadiler, Fas’ta ise Meriniler kurulmuştur. Tlemsen Mansura Camii , Fas El
Attarin Medresesi ve Neknes Ebu İnaniye Medresesi.

Nasiriler (1231-1492):
Muvahhitler’in ’de haçlı ordusuna mağlup olması ve ’de yıkılmasıyla Kuzey Afrika ve
End“l“s topraklarında ortaya çıkan k“ç“k devletlerden biridir. End“l“s’te Girnata’da kurulmuştur. ’de
başlayan iç karışıklıklar sebebiyle zayıflamış ve ’de Girnata’nın (ristiyanlar tarafından alınmasıyla

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 7
Ortaçağ İsla Sa atı V

yıkılmıştır. Bu tarihten sonra End“l“s’teki M“sl“manlar, ’a kadar (ristiyan idaresinde zor şartlarda
yaşamışlardır. M“sl“manlar ’da End“l“s’ten tamamen dışarı çıkarılmıştır. El (amra Sarayı -
1408) en bilindik eseridir.

Memlukler Dönemi -1382):

Eyyubilerden sonra onların coğrafyasında T“rk hanedanlar tarafından yönetilen devlettir. Bahri
Taksim T“rk Memlukleri (1250- ve (urci Çekeş Memlukları - olmak “zere iki döneme
ayrılır.

Mimarisinde özg“n uygulamaların yanında T“rk gelenekleri de gör“l“r. İnşa malzemesi olarak taş
kullanılmıştır. Eserler k“lliyeler halinde yaptırılmıştır. Memluk mimarisinde ayrıca y“ksek kasnaklı kubbe,
d“ğ“ml“ geçmeli, iki renkli taş işçiliği, dört avlulu plan şeması gibi özellikle Zengi etkisi gör“l“r. Memluk
Dönemi Kuzey Afrika yapılarında at nalı kemer, ikiz pencere gibi mahalli uygulamalarda devam etmiştir.

Kahire Baybars Camii , Kahire Melik M“eyyer Camii , Kahire Kalavun Camii (1285),
Kahire Kayıtbay Camii (1472- 1474), Kahire Kalavun Medresesi (1285), Sultan Hasan Medresesi (1356),
Kahire Kayıtbay Medresesi - , (alep Altınboğa Camii , Şam Emir Çakmak Medresesi
, Kahire Sultan Kalavun T“rbesi , Şam Baybars T“rbesi -1281 , Kahire Bastag Sarayı
(1334- , Kahire Sultan Berkuk (ankâhı - , Memluklu dönemi önemli yapılarındandır.

Asya’da ki Müslüman Türk Devletleri Dönemi:

Karahanlılar, Gazneliler, B“y“k Selçuklular, (arzemşahlar, Zengiler, Delhi T“rk Sultanları, İlhanlılar,
Akkoyunlu ve Karakoyulular, Timurlar, Timurlular sonrası hanlıklar, Safeviler, Bab“rler.

Karahanlılar (840- 1130):

Batı T“rkistan’da Bilge K“l Kadir (an tarafından Uygurların ’ta yıkılmasından sonra kurulmuştur.
Satuk Buğra (an döneminde İslamiyet’i kabul etmişlerdir. Satuk Buğra (an’ın kendisi ’li yıllarda
M“sl“manlığı kabul etmiştir. İlk T“rk İslam devletidir. ’de doğu-batı olmak “zere ikiye ayrılmıştır. Doğu
Karahanlıların merkezi Kaşgar, Batı Karahanlılar’ın merkezi Semerkant’tır. Doğu Karahanlı ’da
Karahitaylar tarafından, Batı Karahanlılar ise (arzemşahlar tarafından yıkılmıştır.

Karahanlı Kültür ve Medeniyeti:

Karahanlılar hâkim oldukları coğrafya itibari ile doğuda Çin ve Uygur, batıda İran ve İslam etkileri
altında kalmıştır. Resmi yazışma dili T“rkçedir. T“rkçe Uygur ve Arap harfleri ile yazılmıştır. ’da Uygur
ve Arap harfleri ile T“rkçe olarak Yusuf (as (acip’in yazdığı Kutadgu Bilig’de ideal devlet yönetimi
anlatılmıştır. Ebul F“tuh Abdulgafir bin el- (“seyin el Almai öl. tarafından yazılan Tarih-i Kaşğar adlı
eser dönemin diğer önemli edebi eseridir. Ancak g“n“m“ze ulaşmamıştır. - arasında Bağdat’ta
Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divan-“ L“gatid T“rk, hala önemini koruyan edebi eserdir. Kitapta
Uzakdoğu’dan Anadolu’ya kadar T“rkler’ in yaşadığı coğrafyadaki T“rk lehçeleri ve Coğrafi, sosyal,
ekonomik hayat ve inançlar hakkında bilgi vermektedir. Edip Ahmet bin Mahmut Y“kneki’nin Uygur (arfleri
ile T“rkçe olarak yazdığı Atabet“l (akayık, Karahanlı dönemi diğer bir edebi eseridir. Sufî şair ve Yesevilik
tarikatının kurucusu Ahmet Yesevi’de Karahanlı döneminde yaşamıştır. Karahanlı döneminde Kur’an
terc“meleri de yapılmıştır. Karahanlı h“k“mdarları Arapça ve Farsça kullanan edebiyatçıları da himaye
etmiştir. Melik-i Şuara Emir A’mak Buhari, Necib-i fergani, Seyyid El- Şuara, Reşid-i Semerkandi, Muhammed

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 8
Ortaçağ İsla Sa atı V

bin Ali Suzani el Semerkandi, bu anlamdaki önemli edebi kişilerdir. Özellikle Muhammed bin Ali el
Semerkandi’nin yazdığı Simbad-name A’raz El-Siyasa Fi A’raz El-Riyase Siyaset ve Ahlak Kitabı, oldukça
meşhur bir eserdir.

Karahanlı Mimarisi:
Karahanlı döneminde bilim, k“lt“r ve sanatta il ve önemli adımlar atılmıştır.

Balasagun, Semerkant, Buhara, Özkent, Talas ve Tirmiz gibi şehirlerde önemli mimari eserler
bulunmaktadır.

Başlangıçta inşa malzemesi kerpiç iken sonraları tuğla olmuştur. Karahanlı yapıları özellikle cephe
d“zeni dikkat çeker. Cephelerde geometrik ağırlıklı s“slemeler gör“l“r. Ayrıca Kûfi hatlı yazı kuşakları ve
kıvrıkdal, rumi gibi bitkisel motiflerde gör“l“r.

Geometrik s“sleme tuğla dizimleri, terracotta ve alçı malzeme ile gerçekleştirilir.

Hazara Diggaron Camii, Talhatan Baba Camii, Magaki Attari Camii, önemli cami temsilcilerindendir.

Birçok Karahanlı camisi g“n“m“ze ulaşmamıştır. Bu camilerden g“n“m“ze minareleri ulaşan

örneklerde vardır. Burana Minaresi .yy , Özkent Minaresi .yy , Buhara Kalan Minare , Tirmiz
Çar Kurgan Minaresi - en önemli Karahanlı minarelerindendir.

’da Tamgaç Buğra (an’ın yaptırdığı Semerkant’ta bulunan medrese, eyvanlı medreselerin ilk
örneklerindendir.

Kare planlı, tuğla malzemeli ve çoğunlukla taç kapıları ile dikkat çeken mezar anıtları da Karahanlı
döneminde inşa edilmiştir. Talas Ayşe Bibi T“rbesi , Talas Balaci (atun T“rbesi .yy , Tim Arap Ata
T“rbesi , Özkent T“rbeleri -1152- Sefidbulan Şeyh Fazıl T“rbesi .yy önemli Karahanlı
t“rbelerindendir.

T“rk İslam mimarisindeki ilk kervansaraylarda Karahanlı döneminde inşa edilmişlerdir. Bu dönemde
inşa edilen kervansaraylara ribat denilmiştir. Ribat-ı Melik - , Akçakale Kervansarayı ,
Daye (atun Kervansarayı .yy , Dehistan Kervansarayı .yy Başane Kervansarayı .yy önemli
kervansaraylarıdır.

Tirmiz yakınlarında kazılarla ortaya çıkan saray kalıntısı Karahanlı dönemi önemli sivil mimari
örneklerindendir. Özellikle çıkarılan s“sleme parçalarındaki hayvan “slubu devamı niteliğindeki fig“ratif
s“sleme ile bu saray dikkat çekmektedir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 9
Ortaçağ İsla Sa atı V

Minareler:

Burana Minaresi:
Kırgızistan’ın Tokmak şehrinin km g“neyindeki Burana şehri içindedir. .yy’a tarihlendirilir. Bir
platform “zerinde sekizgen kaideli ve yukarıya doğru daralan silindirik gövdelidir. Şerefe kısmı g“n“m“ze
ulaşmamıştır. Tuğla malzemelidir. m y“ksekliğinde olduğu tahmin edilen minarenin m’si g“n“m“ze
ulaşmıştır. Gövde “zerinde açılan mazgallarla aydınlatma sağlanmıştır. Sekizgen kaidenin her y“zeyinde
sivri kemerli, etrafı bord“rl“ nişlere yer verilmiştir. Gövde kısmı ise kuşaklar halinde s“slenmiştir. Hem
kaide de hem de gövdedeki kuşaklarda zencirek, eşkenar dörtgenler, haç, svastika, meandır gibi geometrik
motifler kullanılmıştır. Minareye muhtemelen yanı başındaki caminin damından bir köpr“ ile ulaşılıyordu.
(en“z bitkisel s“slemeye gör“lmemektedir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 10
Ortaçağ İsla Sa atı V

Özkent Minaresi:
Kırgızistan’ın Özkent şehir harabeleri içinde yer alır. .yy’da inşa edilmiştir. Sekizgen kaide “zerinde
silindirik gövde ve şerefe böl“m“nden meydana gelir. Şerefe böl“m“ yılında onarılarak tamamlanmış,
orijinal şerefenin durumu bilinmemektedir. Şerefe kısmına kadar m, onarılan şerefe ile birlikte toplam
m y“ksekliğine sahiptir. Kaidenin her y“zeyinde geometrik motiflere yer verilmiştir. Gövde kuşaklar
halinde s“slenmiştir. kuşağın her birinde farklı geometrik s“sleme gör“l“r. Kufi yazı kuşakları da
varlığını göstermeye başlamıştır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 11
Ortaçağ İsla Sa atı V

Çar Sütun Minaresi:

Özbekistan’ın Eski Tirmiz şehri içinde yer alır. G“n“m“ze temel seviyesinde ulaşmıştır. Kısmen ayakta
olduğu hali eski fotoğraflarda gör“lmektedir. Kitabesine göre tarihlidir. Eski fotoğraflarda 13m
y“ksekliğinde silindirik bir gövde gör“l“r. Gövde alternatif kuşaklarla s“slenmiştir. Bu kuşaklardan birisinde
kûfi hatlı kitabe yer alır. İnşa malzemesi tuğladır. Kitabesi bulunan en eski minaredir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 12
Ortaçağ İsla Sa atı V

Çar Kurgan Minaresi:

Özbekistan’ın Tirmiz şehri yakınlarında Çar Kurgan denilen yerde bulunmaktadır. Kitabesine göre
’de Ali bin Muhammed El Serahsi tarafından yaptırılmıştır. Minarenin kaidesi sekizgen planlıdır. Kaide
“zerinde her bir y“zey dar uzun sivri nişlerle değerlendirilmiştir. Sekizgen kaide deki panolarda geometrik
s“slemeli motifler ve terakota kitabe bulunur. Sekizgen kaidenin “zerinde dilimli gövde yer alır. (er bir
dilim gövde bitiminde k“ç“k kemerlerle birbirine bağlanmıştır. Bu k“ç“k kemerler “zerinde kûfî karakterli
bir kitabe yer alır. Kitabeden sonra gövde tekrarlanmaktadır. .yy’ın sonlarında yapılan incelemelerde
minarenin yanında birde ulu caminin varlığından bahsedilir. Ancak g“n“m“ze ulaşmamıştır. Minarenin
g“n“m“ze ulaşan kısmı yaklaşık m’dir. İnşa malzemesi tuğladır. Tuğlaların yatay ve dikey dizilmesi ile
dilimlerde haraketlilik sağlanmıştır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 13
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 14
Ortaçağ İsla Sa atı V

Kalan Minare:
Özbekistan Buhara’da yer alır. Kaynaklarda burada bir caminin ve minarenin yapıldığı
belirtilmektedir. Ancak yapılan bu cami ve minare, şehirdeki g“venlik sorunu nedeniyle şehrin doğusunda
yeniden inşa edilmiştir. Minare daha yapım aşamasındayken yıkılmış ve yandaki camiye de hasar vermiştir.
Kaynaklara göre cami ’de tamamlanmış. Minare “zerindeki kitabeye göre Arslan (an Muhammed bin
S“leyman (1102-1130) tarafından yılında yaptırılmıştır.

Minare ongen kaide “zerinde silindirik gövdelidir. Minarenin mevcut y“ksekliği yaklaşık m’dir.
Gövdesi ayrı kuşak halinde değerlendirilmiştir. Bu kuşakların bitimiyle mukarnaslı başka bir kuşak
gör“l“r. Bu kuşağında nihayetinde galeri şeklinde olan şerefe böl“m“ yer alır. Şerefe sivri k“lahla son
bulmaktadır.

Gövde önceki örneklerde olduğu gibi aşağıdan yukarıya daralmaktadır. Gövde çapı altta m, “stte ise
m’dir. Gövdede s“sleme kuşaklarını oluşturan tuğla malzeme hem sırlı hem de sırsız olarak kullanılmıştır.
Geometrik s“sleme içinde baklava, zencerek, meandır, zikzak, fırıldak, yıldız, vb. motifler gör“l“r.
Kuşaklardaki s“sleme birbirini tekrar etmez. Bu kuşaklardan ortadakinde Arslan (an’ın adı geçmektedir.
Gövdenin bitimindeki mukarnaslı böl“m“n hemen altında sırlı tuğladan T“rkuvaz renginde bir kuşak yer
alır. Bu kuşak içerisinde inşa tarihi geçmektedir. Orta Asya’da kullanılan sırlı tuğlanın ilk örneklerindendir.
Karahanlı minareleri içerisinde en abidevi ve en zarif örneklerden biridir. İnşa malzemesi tuğladır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 15
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 16
Ortaçağ İsla Sa atı V

Vabkent Minaresi:
Özbekistan Vabkent’te yer alır. Kitabesine göre )). Burhaneddin Abd“laziz tarafından 6-99’da
yaptırılmıştır. Minarenin kaide kısmının bir böl“m“ toprak altında kalmıştır. Bu haliyle m’dir. Orijinal
y“ksekliğinin yaklaşık m olduğu d“ş“n“lmektedir.

Minare onikigen kaide “zerinde silindirik olarak y“kselmektedir. Gövde aşağıdan yukarıya daralan bir
formdadır. Gövdenin “zerinde galeri sistemli birde şerefe kısmı yer alır. Şerefe, sivri k“lahlı bir tepelikle son
bulur. Gövde kuşak halinde değerlendirilmiştir. Geometrik s“sleme yanında bitkisel s“sleme ve yazı
kuşakları da s“sleme amaçlı kullanılmıştır. Kûfî hattın yanında Divanî hatta kullanılmıştır. Gövdedeki
kuşakların en alttakinde inşaata 1196- ’de başlandığını, en “sttekinde ise - ’da bitirildiği
belirtilmektedir. Ayrıca gövdenin bitiminde mukarnaslı geçiş kuşağının hemen altında Kalan Minare’ de
olduğu gibi sırlı tuğladan T“rkuvaz rengi bir kuşağa yer verilmiştir. Fırıldak, meandır, geometrik geçme,
yıldız, baklava, zencerek, gibi motifler gövdedeki kuşakları s“slemektedir. Minareye ait girişin oldukça
y“ksek bir noktada yer alması, minarenin ait olduğu cami ile bağlantısının bir köpr“ ile sağlandığını gösterir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 17
Ortaçağ İsla Sa atı V

Şah Zinde Minaresi:

Özbekistan da eski Semerkand da Afresiyap ta yer alır. Şah Zinde K“lliyesi içinde bulunan minare,
Kutsem ibn-i Abbas T“rbesi’nin yakınında bir caminin varlığına işaret eder. .yy’a tarihlendirilir.
G“n“m“zde m uzunluğuna sahiptir.

Tuğla minare kare kaideli, silindir gövdelidir. Gövde tuğla s“slemelidir. Minare girişinin yanlarında
d“ğ“ml“ geçmeler, alınlıkta geometrik s“sleme, gövdede ise fiyonk motifleri gör“lmektedir. Üst kısımdaki
galeri böl“m“ şerefe olarak kullanılmaktadır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 18
Ortaçağ İsla Sa atı V

Karahanlı Kervansarayları:
Karahanlılar’ın Orta Asya’daki İslamiyet’ten önceki ve sonraki kullanılan kaleleri, Arap ribatları,
Samanoğulları ribatları örnek olarak tahkim edilmiş ve kervansaray inşa etmişlerdir.

Kare gör“n“ml“ bu yapılar çoğunlukla kalevâri gör“n“mleriyle ön plandadırlar. İç mekânda bir avlu
etrafında simetrik mekânlardan oluşmaktadır. Bu dönem kervansaray yapılarında dikkat çeken bir diğer
husus ise, girişte yer alan sivri kemerli anıtsal taç kapıların olmasıdır.

Manakeldi Kervansarayı:
Kırgızistanda Çaldıvar bölgesinde bulunmaktadır. Plan, mimari, s“sleme ve malzeme özellikleriyle .–
.yy’a tarihlendirilir. Yapının yerinde - . yy’lara tarihlendirilen bir kalenin olması ihtimal dairesindedir.

Kerpiç malzeme ile inşa edilen beden duvarlarından g“n“m“ze m y“ksekliği ulaşmıştır.

Yapı x m ölç“lerinde kare bir alan “zerine kurulmuştur. İçten avlulu ve dört eyvanlı bir şemaya
sahiptir. Avlu x m ölç“lerindedir. Avlunun çevresinde geleneksel revak uygulaması yerine koridor
tercih edilmiştir. Bu koridordan dört giriş açıklığıyla avluya açılmaktadır.

Yapının kuzey cephesi İslamiyet öncesi Orta Asya kalelerinden kaynağını aldığı belirtilen gofralı d“zeni
ile karşımıza çıkmaktadır. Avlu çevresindeki mekânların tonozlu, kubbeli, kare, dikdörtgen ve L planlı olduğu
gör“lmektedir. Beden duvarlarında dayanak kuleleri yer alır.

Giriş kısmında kod farkından dolayı rampa oluşturulmuştur.

G“n“m“ze ulaşmayan kuzey cephede iki dayanak kulesi arasında muhtemelen sivri kemerli taç kapı
yer almalıydı. Üst ört“de kademeli tromp ve basamaklı mukarnaslar kullanılmıştır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 19
Ortaçağ İsla Sa atı V

Ribat-ı Melik:
Özbekistan Buhara-Semerkand arasındaki Nevai Bölgesinde yer alır.

Eski araştırmalarda kervansaray olduğu söylenen bu yapıyı, yeni araştırmacılar da h“k“mdar kalesi
olduğu “zerinde durmaktadırlar. Taç kapısı hariç temel kalıntısına ulaşılmıştır. İki farklı dönemi vardır. İlk
inşası Karahanlı h“k“mdarı, Şems el-M“lk tarafından .yy’da yaptırıldığı ve .yy’da, diğer Karahanlı
h“k“mdarı olan Arslan (an döneminde değişiklikler yapılmıştır.

Şems el-M“lk, Semerkand yakınlarında (arcenk Köy“ civarında -1079 tarihinde Ribat-ı Melik adı
ile bilinen bu yapının ilk banisidir.

x m ölç“lerinde kare bir alan “zerine kurulmuştur. . m duvar kalınlığına sahiptir. Tek girişi
vardır. G“ney cephedeki bu girişi ile varlığını devam ettirir. G“ney cephe d“zenlemesini .yy’a ait
fotoğraflardan öğrenmekteyiz. G“n“m“ze sadece taç kapısı ulaşmıştır. Fotoğraflarda g“ney cephe gofralı ve
“stte bu gofralar kademeli sivri kemerli nişlerle birleştirilmiştir. Bu cephe de ayrıca çeyrek silindir mimari
eleman ve nişlerde uygulanmıştır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 20
Ortaçağ İsla Sa atı V

Nişler içinde svastika motifi yer alır. G“ney cephenin “st kısmında ise bir s“sleme frizi cepheyi dolanır.
Yapının taç kapısı m genişlikte, m y“ksekliktedir. Taç kapının sivri kemerinde kufi yazıyla Sultan Mira
“nvanı geçer. Taç kapıda tuğla, terakota ve alabaster ile geometrik ve stilize bitkisel motifler gör“lmektedir.

Yapının içi kuzey ve g“ney olmak “zere iki böl“mden meydana gelir. İki böl“m bir duvar ile
ayrılmaktadır. Taç kapının hemen gerisindeki geçitten birinci böl“me ulaşılır. Geçidin yan duvarlarındaki
açıklıklarla birinci böl“m“n doğu ve batısındaki böl“mlere ulaşılır bu böl“mde ki geçidin sonunda olduğu
anlaşılan bir kapı ile de ikinci böl“me ulaşılır.

Birinci böl“mde doğu ve batıdaki kısımlarda çeşitli yapı kalıntıları mevcuttur. Bunlardan batıdaki
dikdörtgen planlı cami ve birde hamam yer alır.

Kuzeydeki ikinci böl“m içinde x m ölç“lerinde merkezi bir avlu, bu avlunun doğu ve batısında
dikdörtgen planlı birer avlu daha yer alır. .yy’da yapılan kuzey böl“mdeki avlunun x m ölç“lerinde
kare alanı, .yy’da değiştirilerek sekizgen bir form oluşturan çiftli ayaklar yer almıştır. Üzeri ise m
çapında bir merkezi kubbe ile ört“lm“şt“r. Alanın çevresinde ise dikdörtgen mekânlar yer alır. Yapının
g“neyinde Zerefşan Nehri’nden kanallarla getirilen suyun depolandığı birde su haznesi - .yy yer alır.
Yapı kerpiç ve tuğla malzeme ile inşa edilmiştir. Sekiz istinatlı plan tipinin ilk örneği olduğu
d“ş“n“lmektedir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 21
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 22
Ortaçağ İsla Sa atı V

Daye Day (atun Kervansarayı:

Manakeldi Kervansarayına plan olarak en çok benzeyen yapıdır. Bu bakımdan tarihlendirmelerde bir
yakınlık söz konusudur. Pugaçenkova Daye (atun, Akçakale, Ode-Mergue, El-Asker, Dehistan ve Harezm
bölgesi kervansaraylarını - .yy’a tarihlendirip, kimler tarafından yaptırıldığı hakkında bilgi vermektedir.

Yapı her yön“yle T“rk İslam Sanatında b“y“k bir öneme sahiptir. Böyle yapıların devlet eliyle
yaptırılmış olması muhtemeldir. Bu noktadan hareketle Pugaçenkova yapının .yy’da Sultan Sencer’in
emriyle sarayda görevli birinin nezaretinde yaptırılmış olduğunu ileri s“rmektedir.

Amu Derya kıyısında ve Amu (arzem arasındaki eski yolda bulunan yapı, kare bir alan “zerine
kurulmuştur. Avlulu dört eyvanlı plan şemasını yansıtmaktadır. Beden duvarlarında dayanak kuleleri ile
desteklenmiştir.

Yapının kuzeybatı köşesi ve batı eyvanın arkasındaki böl“mler, Ribat-ı Şerif’teki sekizgen planlı ikinci
avluda yer alan böl“mle benzerlik gösterir. Tuğla tekniği ve örg“s“ ile Talhatan Baba Camii ile
benzerliğinden dolayı .yy sonlarına tarihlendirmek m“mk“nd“r.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 23
Ortaçağ İsla Sa atı V

Kare alan “zerindeki kervansarayın beden duvarlarını destekleyen kulelerden “ç“n“n içi boş, biri ise
doludur. Taç kapının olduğu cephede iki yanda dört tane nişe yer verilmiştir. Bu uygulama Manakeldi ve
Ribat-ı Melik’i hatırlatmaktadır. Cephede aynı zamanda tuğlaların farklı dizimi ile de s“sleme
gerçekleştirilmiştir.

Taç kapının sağ ve sol taraflarında iki kule yer alır. İç mekân ört“lerinin tonoz ve kubbe olduğu ifade
edilmektedir.

Yapı, tuğla malzeme ile inşa edilmiş olup, çölde seyahat edenler için hayati bir önem taşımaktadır.

Kervansarayın yerinde önceden kaynaklarda ifade edildiğine göre, M“sl“man Arapların Tahiriye
Ribatı bulunmaktadır. Bu yapı muhakkak ki askeri bir görev “stlenmiştir.

Daye (atun Kervansarayı yapılırken, Tahiriye Ribatı’nın kerpiç duvarları yıkılmış ve yerine tuğla
kullanılmıştır. Burada kullanılan tuğlaların, develer ile Merv’den getirildiği kabul edilmektedir. (alk
arasındaki bir efsaneye göre ise, tuğlalar elden ele taşınarak getirilmiştir.

Yapı, G“ney (orasan’daki Ribat-ı Şerif ile iç detayları bakımından ise Manakeldi Kervansarayı ile
b“y“k benzerlik içindedir.

Mimari ve s“slemedeki detaylar ile de Ribat-ı Melik ve Akçakale kervansarayları ile göz ardı edilemez
benzerlik söz konusudur.

Birbirinden oldukça uzak mesafelerde bulunan bu kervansaraylarda ki plan ve mimari s“slemedeki

benzerlikler, bozkırdaki T“rk toplumunun k“lt“r ve zevk birlikteliğini gösterir. Pugaçenkova bu benzerliği
(orasan’daki mimari ekole bağlar. Bu iddiasını Kuzey (orasan’da, Merv ve Serahs’ta bulunan mimar ve
ustalar cemiyetine bağlar.

Pugaçenkova’nın bu iddiası, şöyle bir çıkarım yapmaya olanak sağlamaktadır. Böyle bir cemiyetin
kontrol imar faaliyetlerinde çalışması muhakkak ki, devletin otoritesine bağlıdır. Ç“nk“ birbirinden oldukça
uzak bu yapıların inşa edilmesi için çalışma g“c“ malzeme ve finansman, devlet eliyle karşılanması bir
zorunluluktur.

Bunun sağlanmasıyla da Orta Asya’da - .yy’larda bir birleri ile benzerlikleri dikkat çeken birçok
eser inşa edilmiştir.

Plan ve mimarideki olgun anlayış, yapının belki de döneminin en b“y“k mimarı olan birine
yaptırıldığını gösterir.

Taç kapının iki yanındaki kuleler ile giriş arasındaki “ç geniş, iki dar pano yer alır. Geniş olanlarda Dört
(alife ismi sonsuzluk prensibinde, dar olanlarda tuğlaların farklı dizimi ile s“sleme mevcuttur.

Taç kapının .yy’da değişikliğe uğradığı kabul edilmektedir.

İç mekânda avlunun etrafı revaklarla çevrilidir. Avlu zemini kesme taş döşemelidir. Döşemede ki
malzemenin çam ağaçları şeklinde yerleştirilmiş olması, g“d“len estetik kaygının derecesini göstermektedir.

Aynı zenginlik hemen her t“r“n“n kullanıldığı tonozlarda da gör“l“r.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 24
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 25
Ortaçağ İsla Sa atı V

Dehistan Kervansarayı:
T“rkmenistan’da yer alan yapı, - .yy yapısı olarak kabul edilir.

Birçok araştırmacı tarafından yapı, Karahanlı devri örneği olarak kabul edilmektedir. Fakat yapının
bulunduğu (azar Denizi’nin g“neyindeki Dehistan bölgesi göz ön“ne alınınca şöyle bir gerçek ortaya çıkar.

Karahanlı hâkimiyetinin Dehistan ve çevresine kadar ulaşmamış olması, yapının Selçuklu ya da Gazneli
eseri olduğunu d“ş“nd“r“r.

Aynı varsayımlar Daye (atun Kervansarayı içinde yapılması gerekmektedir.

Yapı, kare planlı, destek kuleleri, revaklı avlusu ile Manakeldi, Daye (atun, Ribat-ı Zaferani, Ribat-ı
Anuşirvan ile benzerlik gösterir.

Bu yapıdaki farklılık ise eyvanın sadece girişte uygulanmış olmasıdır.

Yapıdaki en dikkat çeken farklılıklardan birisi, giriş ve karşısındaki cephelerde oldukça b“y“k
mekânlara yer verilmiş olmasıdır.

Giriş cephesindeki köşelerde yer alan mekânlarda, plan ve ölç“leriyle sıra dışıdır. Yapının mimarideki
en b“y“k farklılığı ise taç kapının taşıntısız olarak yapılmasıdır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 26
Ortaçağ İsla Sa atı V

Akçakale Kervansarayı:
Merv-Amul yolu “zerinde yer alan kervansaray, kerpiç ve tuğlanın aynı yapıda kullanıldığı bir yapıdır.

Plan ve mimari ile de 1114 tarihli Ribat-ı Şerif’in önc“s“ olarak kabul edilir. Dört eyvanlı, açık avlulu,
iki avludan oluşan yapılarında önc“s“d“r. Bu özellikleriyle .yy sonu, .yy başlarına tarihlendirilir. Yapı,
y“ksek bir zemin “zerine inşa edilmiştir. İç mekândaki revak uygulamaları ile Daye (atun, Ribat’ı Şerif ile
b“y“k benzerlik gösterir. Beden duvarları diğer örneklerde olduğu gibi kulelerle desteklenmiştir. Giriş
cephesindeki taç kapının yanlarında silindir formlu diziler ile s“slemeler gerçekleştirilmiştir. Aynı uygulama,
yapının yan cephelerinde de gör“l“r. Yapının birinci avlusu, diğerine nazaran daha iyi durumdadır.
Taşıyıcılar kare formludur. En özenli böl“m“ ikinci avluya geçiş böl“m“d“r. Ortadaki giriş eyvanı, ilk giriş
eyvanından daha y“ksek ve gösterişlidir. Yapıda s“slemeye yer verilmemiştir. Ancak işçilikteki kalite bu
etkiyi gidermiştir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 27
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 28
Ortaçağ İsla Sa atı V

Başane Kervansarayı:
T“rkistan’da Başane harbelerinde bulunur.

Kaynaklarda yapı kervansaray olarak kabul edilir. Fakat - yy’a tarihlendirilen ön kısmın
kervansaray fonksiyonu göstermediği de ileri s“r“lmektedir. Bu iddia, ön böl“mdeki dışa açık uygulamaya
dayandırılmaktadır. Oldukça fazla pencere açıklığının olması, g“venlik kaygısının olmadığını göstermektedir.
Yapının ikinci böl“m“n“n ise kervansaray olduğu genel kabuld“r. Bu böl“mdeki farklı uygulama ise yan
eyvanlardan birinin dışarıya açılıyor olmasıdır. Dışta bu girişin ön“nde ayrıca bir duvar yapılmıştır. Bu
uygulama g“venlik için yapılmış olmalıdır.

Başane Kervansarayı, eğer bir kervansaraysa, Anadolu Selçuklu kervansaraylarının da önc“s“d“r.

Yapının ön“ndeki birinci böl“m için bir hankâh olarak, ikinci böl“m ise kervansaray olarak inşa edilmiş
olmalıdır. Yapıda ki dışa açık uygulama yol g“zergâhından değil de, şehrin yakınında kurulmasıyla açıklanır.
Genel şeması, önde avlusu olan, Anadolu’daki sultan kervansaraylarını hatırlatmaktadır. Bu yön“yle oldukça
dikkat çekicidir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 29
Ortaçağ İsla Sa atı V

Medrese Mimarisi:
Orta Asya da medreselerden önce dini eğitim cami veya evlerde verilmekteydi. Daha sonra dini
eğitimin verildiği, bilimin ve eğitimin yapılmadığı okullar açılmaya başlanmıştır. Medreselerin çekirdeğini
meydana getiren bu okullar ilk olarak .yy’da Taberan da daha sonra Bağdat’ta açılmıştır.

Dini ve bilimsel eğitimin verildiği devlet memurlarının yetiştiği medreselerin ilk kurucuları
Gaznelilerdir. Sengbest’te, Aslan Cazip T“rbesi’ne bitişik olan ribatla birlikte, eyvanlı, açık avlulu olan
yapı kalıntısının bir medreseye ait olduğu kabul edilir.

Bazı İslam yazarları .yy’ın sonu .yy’ın başlarında Nişabur da bilginlerin öğrenimi için yapılmış
yapılardan bahsetmektedirler. Burada bazı âlimler medreseler kurdurmuştur. Kaynaklardan bu şehirde
“nl“ medresenin olduğu anlaşılır.

Nasır bin Seb“g Tigin Ebu Saad İsmail el Astrabadi ve Ebu İshak el İsfahani Gazneliler
döneminde, El Behaki ise Selçuklular döneminde olmak “zere bu “nl“, medreseyi kurdurmuşlardır.
Gazneliler döneminde kurulan ilk medrese Gazneli Mahmut döneminde - inşa edilmiştir. Aynı
h“k“mdar Gazne şehrinde y“kseköğrenim veren bir okul daha kurdurmuştur. Gazneli ). Mesut döneminde
(1030- çok sayıda medrese kurulduğu da bilinmektedir.

(orasan ve Maveraunnehir de ilk medrese, muhtemelen .yy’ın ortalarında çıkmıştır. Nişabur da

.yy’ın . yarısında kurulan medreseler, Karani Tarikatı’na kaşı, Şafiler tarafından inşa ettirilmiş olabilir.

Kaynaklarda Selçuklu döneminde Tuğrul Bey - zamanında Nişabur da bir medrese

inşasından bahsedilir. Selçuklu medreselerinin sayıca çoğalması, Sultan Alparslan -1072) ve
Melikşah - dönemin de özelliklede Meliksah’ın veziri Nizam“lm“lk - tarafından
gerçekleştirilmiş, medrese kurumunda bir sistem oluşturulmuştur. Nizam“lm“lk’ “n Şîî Mezhebine karşı
S“nnî Mezhebini geliştirmek amacıyla kurdurduğu medreselere Nizamiye Medreseleri denmektedir.

Tarihi kaynaklara göre ’de Bağdat’ta bir medrese kurulmuştur. Daha sonra Nişabur, İsfahan, Rey,
Merv, Berh, (erat, Basra, Amul, (argirt ve Tus’ta da medreseler inşa edilmiştir. Bundan sonra
h“k“mdarların, soyluların ve zenginlerin medreseler kurdurmaları bir gelenek halini almıştır.

Orta Asya da medrese mimarisinden g“n“m“ze fazla örnek kalmamıştır. Karahanlı h“k“mdarı ).
İbrahim - vakfiyesine dayanarak Özbekistan da eski Semerkand Afrasiyab şehrinde
arkeolojik kazılar yapılmış ve ). İbrahim Medresesi’nin temelleri ortaya çıkarılmıştır.

Bu medrese açık avlulu dört eyvanlı medrese plan tipindedir. Öğrenci odaları ve diğer mekânlar avlu
etrafında bulunmaktadır. Kalıntılardan anlaşıldığı kadarıyla girişi taç kapı formunda, beden duvarları
köşelerde silindir kulelerle desteklidir. Girişin iki yanındaki mekânların kubbeli olduğu anlaşılmaktadır.
Giriş cephesi nişlerle hareketlendirilmiştir. İnşa malzemesi tuğladır. Kazılarda ortaya çıkan buluntulardan
tuğla, terakota ve alabastırdan yapılmış s“slemelerin varlığı anlaşılmaktadır. Yapı, Karahanlı döneminden
g“n“m“ze ulaşan çok az sayıdaki örneklerden biridir.

Selçuklular dönemindeki Melikşah döneminden g“n“m“ze ulaşan, kitabesi İran Tahran M“zesi’nde
bulunan (orasan (argirt Medresesi Açık avlulu, dört eyvanlı medrese örneklerindendir. Melikşah
döneminde ki Rey Medresesi de aynı plandaki diğer bir örnektir ancak bu yapının bir ev olma ihtimalide
vardır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 30
Ortaçağ İsla Sa atı V

Medreselerdeki dört eyvanın, dört S“nni mezhep için yapıldığı yön“nde d“ş“nceler bulunmaktadır. Bu
medrese tasarımı kaynağını Orta Asya’da ki eyvanlı, açık avlulu sivil mimari örneklerinden almış olmalıdır.
Bu plan tipinin Budist manastırları ile de bir bağının olduğu göz ardı edilememelidir.

Orta Asya da ortaya çıkan açık avlulu, eyvanlı medrese plan tipi daha sonra İran, Suriye, Kuzey Afrika
ve Anadolu’ya yayılmıştır. Özellikle Anadolu’da bu plan tipinin kapalı avlulu olarak kullanıldığı da
bilinmektedir. Kapalı avlulu, eyvanlı medrese tipinin Anadolu dışındaki ilk ve tek örneği, Suriye de Bosra
şehrinde bulunan G“m“ştegin Medresesi - olduğu bilinmektedir.

Mezar Yapıları:
İslamiyet öncesinde İran ve Orta Asya da Zerd“ştl“k hâkimdir. Bu inançta, öl“n“n kemiklerinin
toprağı kirlettiğine inanılır. Zerd“ştl“kte öl“ler, y“ksek bir tepenin “zerinde yer alan Sessizlik Kulesi
denilen daire planlı, y“ksek duvarlarla çevrili b“y“k bir alandır. Öl“ler, yırtıcı kuşların parçalaması için
bırakılır. Öl“n“n kalan kemikleri de başka bir yere göm“lmektedir. Öl“n“n kemikleri Ossurium denilen
pişmiş topraktan kaplara konur. Naus denilen kerpiç ya da pahsadan dörtgen ya da daire planlı, “zeri
tonozla veya kubbe ile ört“l“ mezar odalarına yerleştirilir.

Orta Asya da Şamanizm’e inanan göçerler, öl“lerini kurganlara mumyaladıktan sonra yerleştirir.
Kurganlar ahşap bir mezar odası ile taş ve toprakla yapılan yığma tepe böl“mlerinden meydana gelir.

Orta Asya da Budist inancındaki insanlar, altı kare veya çokgen planlı “st“ kubbeli, kerpiçten yapılmış,
(indistan mimarisi kökenli mezarlara veya kulevari mezarlara yerleştirilirler. Sinkiang bölgelesindeki
Budist çevrelerinde içine kutsal röliklerin de konulduğu mezar yapılarına Stupa denilmektedir.

Kazakistan’ın (arezm bölgesinde muhtemelen Sakalara Apaseisak ait olabilecek kerpiç malzemeli “ç
ayrı tipte mezar yapısı kalıntıları bulunmaktadır. Bunlardan Balandy II Kurganı MÖ. - .yy’a ait olarak
bilinen mezar yapısı; daire planlı, çevre koridorlu ve merkezi kubbelidir. Babiş Molla )) adıyla bilinen mezar
yapısı; MÖ. - .yy’a ait, kare mekân içinde haç planlı ve tonozlu bir yapıdır. Tagişkent mezarlığın da MÖ. -
.yy’lara tarihlendirilen mezarlardan kare planlı olanların “zeri tonozlu, daire planlı olanların ise kubbe ile
ört“l“d“r. Bu mekânlar, kare ve daire planlı diğer mekânlarla çevrilmiştir.

İslamiyet öncesindeki bu mezarların varlığı gösteriyor k, İslamiyet öncesinde Orta Asya ve çevresinde
farklı inanışlardan kaynaklanan zengin göm“ çeşitleri gör“lmektedir. İslamiyet’le beraber öl“ gömme
gelenekleri farklı gelenekte de olsa devam etmektedir.

Orta Asya ve İran da genellikle h“k“mdarların, soyluların, din adamları ve zenginlerin göm“ld“ğ“
İslami dönem mezar anıtlarına T“rkçede T“rbe veya K“mbet denilmektedir. T“rbe, Arapçada toprak, mezar
anlamındaki t“rbe kelimesinden kaynaklanmıştır. K“mbet ise Farsçada “st“ kubbeli bina, kubbe, göky“z“
anlamındaki G“mbed kelimesinden t“retilmiştir. Erken İslam döneminin başlangıcında mezar inşa etme
geleneği yoktur. Bu durum daha sonraları değişmiştir. Orta Asya da İslami dönemde yapılan mezar yapıları,
.yy’ın ikinci yarısından sonra gelişmeye başlamıştır. Farklı mimari anlayışların etkisiyle şekillenen bu
yapılar mimari kompozisyon açısından çeşitlilik göstermektedir.

Genellikle şehir dışındaki mezarlıklar içinde yer alan t“rbeler farklı grupta değerlendirilebilir.

1- Çartak Tipi T“rbeler

2- Taç Kapısız T“rbeler

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 31
Ortaçağ İsla Sa atı V

3- Taç Kapılı T“rbeler, a Kare planlı taç kapılı olan t“rbeler, b Dairesel ve sekizgen planlı taç kapılı
t“rbeler

4- Taç kapı cepheli T“rbeler

5- Çok birimli ve kompleks T“rbeler.

1- Çâr-tak Tipi Türbeler:

Kare planlı, kubbeli, dört yandan kemerli bir plana sahiptir. Kubbeler genellikle sekizgen kasnağa
otururlar. Geçişler tromptur. Bu tip t“rbeler İran da Sasani devrinden kalmış Çâr-tak dört kapı denilen ateş
tapınaklarından kaynaklanmış olabilir. Özellikle 9- .yy’ da tercih edilen bu tipteki t“rbeler sonraki
y“zyıllarda önemini kaybetmiştir.

Orta Asya da inşa edilen ilk t“rbeler - .yy’da k“ç“k ölçekli olup genellikle taç kapısızdır. Taç kapısız
t“rbe anlayışı özellikle .yy’ ile birlikte değişmeye başlamıştır. .yy’ın ikinci yarısından sonra tek bir
cepheye önem verilen t“rbeler inşa edilmeye başlanmıştır. Taç kapı d“zeninin y“zeysel olarak b“t“n
cepheye uygulandığı - .yy’daki taç kapılı cephe anlayışı b“y“k boyutlu mezar yapılarını ön plana
çıkarmaya başlamıştır.

Yine .yy’ın ikinci yarısından başlayarak ve .yy’da yaygınlaşarak öne doğru taşıntı yapan taç kapılı
t“rbeler gelişim göstermiştir. Bu t“rbelerin en karakteristik özelliği dışa taşkın eyvanvari d“zenlemeleridir.

9- .yy’da inşa edilen t“rbeler genellikle kare planlı iken, - .yy’daki t“rbeler kare planın yanında
dairesel ve çokgen özelliklede sekizgen olarak devam etmişlerdir. .yy’dan itibaren “st ört“lerde de
farklılıklar gör“l“r. Bazen t“rbelere daha da anıtsallık veren çift cidarlı ört“ler kullanılmıştır. Kubbenin “zeri
konik veya piramidal ikinci bir ört“yle kapatılmaktadır. Kubbeler genellikle sekizgen kasnak “zerinde
y“kselmekte ve geçişler tromplarla sağlanmaktadır.

Orta Asya’daki t“rbe tipolojisinde çeşitli birimlerden meydana gelen t“rbelerde yapılmıştır.

İslam mimarisinde bilinen ilk t“rbe, Abbasiler döneminde Samarra da - de yaptırılan

Kubbet“’s S“leybiye T“rbesi, plan olarak Kubbet“’s Sahra’ya 692) benzemektedir.

Orta Asya da bilinen en eski İslami dönem mezar anıtı ise Buhara’daki İsmail Samani T“rbesi’dir.
Ayrıca T“rkistan’ın Merv’deki Kız Bibi T“rbesi - .yy , İmam Baba T“rbesi - .yy Ahraed T“rbesi -
.yy kare planlı çartak tipi örneklerdir.

Tacikistan (oca Poşnai T“rbesi .yy , Tacikistan (oca Burhale (9- .yy kare planlı taç kapısız
örneklerdir.

Özbekistan Tim Arap Ata T“rbesi - Özbekistan Karakalpaksitan Mizdankan, Özbekistan

Nevai, Mir Seid Behram .yy t“rbeleri ise kare planlı, taç kapısız yapılardır.

Afganistan Belh Baba (atim T“rbesi .yy kare planlı, taç kapı cepheli bir yapıdır. Serahs Baba adıyla
bilinen Serahs Ebul fazıl T“rbesi , Afganistan Sultan Mahmut T“rbesi .yy , Afganistan İmam Kalan
T“rbesi kare planlı diğer yapılardır.

İran Gurgan, K“mbeti Kâbus - , İran Lâdik T“rbesi .yy İran Damgan Pir Alemdar
t“rbeleri silindir gövdeli, konik k“lahlı örneklerdir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 32
Ortaçağ İsla Sa atı V

Selçuklular dönemi (orasan ve Azerbaycan da çok sayıda t“rbe yapılmıştır.

İran Demavend .yy , Nahçivan Yusuf bin Kuseyir , Nahçivan M“mine (atun ,
Azerbaycan Meraga K“mbeti Kabus çokgen gövdeli ve piramidal k“lah ört“l“ t“rbe örnekleridir.
İran K“mbeti Ali , İran (arrekan K“mbetleri - sekizgen planlı t“rbelerin ön
temsilcileridir.

İran Damgan Cihil Duhteran , İran Rey Anonim , Azerbaycan Meraga Yuvarlak Kule
, İran Rabkan , İran Kişmar .yy K“mbetleri silindir gövdeli, konik k“lahlı t“rbelere
örnektir.

İran (emedan, K“mbet-i Aleviyyan, Azerbaycan Meraga, K“mbet-i Surh ( kare planlı taç kapı
cepheli yapılara örnektir.

İran Tus, İmam Gazalî T“rbesi taç kapılı bir örnektir. Buna ilave olarak aynı grupta T“rkistan,
Mihne Ebu Sait, T“rkmenistan Kerki, Alemberdar .yy T“rkmenistan Baba Gamber t“rbeleri sayılabilir.
Fidayi Nazar Evliya T“rbesi, taç kapı cepheli örnekler içindedir.

(arzemşahlar Dönemi, T“rkmenistan Ürgeç, Fahrettin Razi .yy kare planlı piramidal ört“l“ bir
örnektir. Orijinalde çartak tipi olduğu kabul edilir. Aynı planda T“rkmenistan (arezm Ding T“rbesi
sayılabilir.

Orta Asya ve İran çevrelerinde mezar anıtları ağırlıklı olarak tuğla ve kerpiç malzeme yer yerde taş
kullanılmıştır. Batıya doğru gidildikçe taş malzeme ağırlık kazanmıştır. Karahanlılar Samanilerden aldığı
T“rbe mimarisini geliştirerek almışlardır. Bu dönemde Maveraunnehir de - .yy’da inşa edilen t“rbeler
genellikle kare planlı ve tek kubbelidirler. Bazı t“rbelerde dairesel ve sekizgen planda gör“lmektedir. Bu
t“rbelerin s“slemelerinde sırlı ve sırsız tuğla, terakota, stuko, alabaştır, malzeme kullanılmıştır. Bu dönem
t“rbeleri, sonraki dönem t“rbelerine ilham kaynağı olmuştur.

Türbeler:

Şaburgan Ata Türbesi:

Özbekistan’ın Buhara şehrinde bulunmaktadır. Karahanlı Dönemi’nde .yy’da inşa edilmiştir. İçten ve
dıştan sekizgen planlı t“rbenin “zeri kubbe ile ört“l“d“r. Kubbe geçişleri tromptur. G“neydeki giriş eyvan
formunda bir taç kapı şeklindedir. T“rbenin cenazelik katı yoktur. Altta taş “stte tuğla malzeme
kullanılmıştır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 33
Ortaçağ İsla Sa atı V

İshak Ata Türbesi:

Özbekistan’ın Karşi şehrinde yer almaktadır. Karahanlılar veya Samaniler Dönemi’nde - .yy’da
yaptırılmıştır. Kare planlıdır. Üzeri kubbe ile ört“l“d“r. Kubbe geçişleri tromplarla sağlanmıştır.

T“rbenin dış cephesinde köşeler yuvarlak kolonlarla yumuşatılmıştır. Trompların içinde basamaklı
mukarnaslar gör“l“r. Tromplar arasında sivri kemerli kör nişlerde tuğladan baklava motifli ve tuğlaların
alternatif dizilimi ile oluşturulan s“slemeler bulunmaktadır.

Önceden duvarlardaki kemer araları açıkmış fakat sonraki dönemde kapatılmıştır. G“neybatıdaki giriş,
dışa taşkın taç kapı formunda yapılmıştır. Yapı tuğla malzeme ile inşa edilmiştir.

At-Baş Türbesi:
Kırgızistan’ın Atbaş’ta yer alır. - .yy’a verilir. Kare planlı, kubbe ört“l“, içi alabastır malzeme ile
sıvalıdır. Doğudaki giriş taç kapı formundadır. S“slemelerde fig“rl“ tuğlacıklar kullanılmıştır.

Şah Zinde Türbeler Topluluğu:

Özbekistan Semerkand ’da, Şah Zinde t“rbeler topluluğunun - .yy çekirdeğini Kusem bin Abbas
T“rbesi meydana getirmektedir. Bu t“rbe kare planlı, tek kubbeli bir örnek olup - .yy’a tarihlendirilir.
T“rbe .yy’da yenilenmiştir.

Çeşme-i Eyüp Türbesi:

Özbekistan’ın Buhara şehrinde yer alır. Dikdörtgen bir alanda “ç böl“mden meydana gelir. Doğudaki
.yy’da, ortadaki, kitabesine göre ’de Timurlular Dönemi’nde, batıdaki ise - .yy’da inşa edilmiştir.
Ortadaki böl“m silindir kasnak “zerine konik k“lah ört“l“d“r. Batı duvarında içten ve dıştan çokgen planlı
bir mihrap nişi bulunmaktadır. Bu böl“m“n cami olduğu d“ş“n“lmektedir. Konik k“lah Karahanlı
Dönemi’ne işaret etmektedir.

(oca İsa Camii – Türbesi:

Özbekistan’ın Surhanderya Bölgesi’nde yer alır. - .yy’a tarihlendirilir. Kuzey-g“ney doğrultuda yan
yana sıralanmış “ç böl“ml“ “ç kubbeli bir şemadadır. Yapıyı içten ikiye bölen, dikdörtgen planlı, iki kubbeli
böl“m“n cami olduğu kabul edilmektedir.

Caminin doğusundaki girişin solunda kare planlı, tek kubbeli t“rbe yer alır. T“rbenin girişi caminin
içinden sağlanır. T“rbenin g“neyinde dikdörtgen planlı, tonozlu k“ç“k bir hazırlık mekânı bulunur. Bu

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 34
Ortaçağ İsla Sa atı V

mekânda da mihrap nişi yer alır. Kubbe geçişleri tromp olan yapının, dış cephedeki y“zeyleri sivri kemerli
kör nişlerle böl“mlendirilmiştir. Ayrıca s“sleme olarak kubbe eteğinde mukarnas dizilerine yer veriliştir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 35
Ortaçağ İsla Sa atı V

Burana Şehri (arabeleri Türbeleri:

11- .yy’a tarihlendirilen mezar kalıntısı bu şehir harabeleri içinde yer alır.

I. Nolu Mezar yapısı, sekizgen planlıdır. Muhtemelen içten kubbe dıştan piramidal ört“ ile
kapatılmıştır.

II. Nolu Mezar yapısı, yuvarlak planlıdır. ))). Nolu mezar yapısı, )) Nolu mezar yapısı ile aynıdır.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 36
Ortaçağ İsla Sa atı V

Uyuk Gumbez Türbesi:

Özbekistan’ın Tirmiz şehrinde yer alır. - .yy’a tarihlendirilir. Kare planlı ve kubbe ile ört“l“d“r.
Taç kapısız bir t“rbedir. Kerpiç malzeme kullanılmıştır. Kubbe geçişleri tromptur. Kuzeydeki giriş kapısı tek
giriş olarak acıkmıştır. Kalıntılardan hareketle doğu ve kuzeyde bir sundurmasının olduğu anlaşılmaktadır.

Tortavus Türbesi:
Özbekistan’ın Tirmiz şehrinde yer alır. - .yy’a tarihlendirilir. Kare planlı, kubbeli ve taç kapılı
t“rbeler grubunda yer alır. Kerpiç malzeme ile inşa edilmiştir. Kubbe geçişlerinde tromplar kullanılmıştır.
Üst ört“s“ g“n“m“zde yıkılmıştır. G“neyde eyvanımsı bir taç kapısı bulunaktadır.

(oca Ruşnai Türbesi:

Özbekistan’ın Tirmiz şehrinde yer alır. .yy’a tarihlendirilir. Kare planlı, kubbe ört“l“, taç kapılı bir
yapıdır. Kerpiçten inşa edilmiştir. Doğuda eyvan formunda taç kapısı yer alır. Kubbe geçlerinde tromplar
kullanılmıştır. Tromp içleri, kubbe eteği ve taç kapıda basamaklı mukarnaslar s“sleme anlayışlı olarak
kullanıldığı gör“lmektedir. Restore edilmiştir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 37
Ortaçağ İsla Sa atı V

Diğer Karahanlı Türbeleri:

Özbekistan İmam Main T“rbesi, (oca Karlık ve Sultan Mir (aydar T“rbeleri, kompleks t“rbeler
içindedir. Tacikistan Ak mezar, Kazakistan Karahan, Kırgızistan Zulkukar, Tacikistan (oca Şarboz,
Özbekistan Sarlıtam t“rbeleri, taç kapı cepheli t“rbeler grubunda Karahanlı örnekleridir.

Tim Arap Ata T“rbesi, Ayşe Bibi, Balaci (atun, Özkent T“rbeleri gibi t“rbeler, Karahanlı Dönemi’nin en
önde gelen t“rbe örneklerindendir.

Özkent Türbeleri:
En tanınmış olan t“rbe grubu Kırgızistan da (ergana vadisinin doğusundaki Uzkent’te Özkent yer
alan t“rbelerdir. Üç farklı tarihte yapılan yan yana “ç t“rbe, Karahanlı t“rbe mimarisinin hem form hem de
s“sleme anlayışını ortaya koyan önemli eserlerdir. Ortadaki t“rbe - yılında Nasır bin Ali için
yapılmıştır. Kuzeyindeki yapı, yılında Celâlettin (“seyin adına inşa edilmiştir. G“neydeki t“rbe ise
(1186- yılında Muhammed bin Nasır adına yaptırılmıştır. Kare planlı, “zeri kubbe ile ört“l“ tromplarla
geçişli, tuğla malzemedendir. Özellikle giriş cepheleri s“slemesi ve formu ile ön plana çıkmaktadır. Ribatı
Melik taç kapısı ile benzer formlardadır. Köşelerinde silindir şeklinde köşe s“t“nceleri ile yumuşatılmıştır.
Girişleri eyvan t“r“d“r. Taç kapı bord“rlerinde, kemerlerinde, kemer y“zeylerinde, giriş kapısı alınlığında
muhteşem bezemesel unsurlara yer verilmiştir. Giriş cephesi oldukça ihtişamlı tutulmuş, diğer böl“mler ise
gayet sade yapılmıştır. Yapıda tuğla ve terakota malzeme kullanılmıştır. Bunun yanında alçı s“slemelere de
yer verilmiştir. Kemer iç kısımlarında sekiz kollu yıldızların değişik varyasyonları şeklinde geometrik
bezeme bitkisel bezeme ile birlikte kullanılmıştır. Köşe s“t“nceleri ve vazo biçimindeki başlıkları boş yer
kalmayacak şekilde bitkisel ve geometrik s“slemeye sahiptir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 38
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 39
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 40
Ortaçağ İsla Sa atı V

Şeyh Şah Fazıl Türbesi:

Fergana’da Sefid B“lend’de yer alan Şeyh Fazıl T“rbesi, bu dönemin en önemli mezar anıtlarından
biridir. Bir mezarlık içinde yer alan t“rbe, dış gör“n“ş itibari ile son derece sade, içten ise bölgenin en çok
alçı bezemeli yapılarından biridir. .yy’da inşa edildiği kabul edilir.

Şeyh Fazıl T“rbesi’nin özellikle kademeli kasnağı, Memluk t“rbe mimarisinin erken örneği gibidir.
Giriş, “çl“ bir giriş cephesi şeklinde fakat ortada kapı, yanlarda ise pencereler yer almaktadır. İçten ve dıştan
kare planlı, tamamen tuğla malzemedendir.

Üst ört“ “ç kademeli bir kasnak ve sivri bir k“lahla son bulur. Etrafındaki kazılarda bulunan sırlı
malzemelerden dolayı kubbenin öncesinde sırlı malzeme ile kaplı olduğu d“ş“n“lmektedir. Yapı dıştan
oldukça sade ama içte muhteşem bezemelere sahiptir.

Yapı içindeki kitabelerin uzunlu yaklaşık m kadar olduğu söylenmektedir. Duvarların orta
kısımlarında b“y“k rozetlere yer verilmiştir. İçte duvarlardan başlayarak kubbeye kadar, stuko s“sleme
kuşakları ve bord“rleriyle karşılaşıyoruz.

Buralarda, helezon seklinde kıvrık dallar, lotus, palmet, rumi, yaprak gibi stilize bitkisel s“slemeler,
yivli sivri kemer tipinde motifler, kufi karakterde yazı kuşakları, örg“l“ geçmeler, madalyonlar, yarım
yuvarlaklar, “çgenler, altı köseli yıldızlar, k“ç“k yıldızlar, daireler, zikzaklar ve birbirine geçmeli dörtl“
yonca tipinde geometrik motifler yer almaktadır.

Kasnak kısmındaki köşelerde, 13 adet yarım yuvarlak şeklinde yivli sivri kemerli tromplar yer
almaktadır. Bu trompların aralarında fazla derin olmayan yarım dairesel yivlerle hareketlendirilmiş sivri
kemerli kör nişler yer almaktadır. Genel olarak bakıldığında b“t“n dairevi alanların s“slemeleri birbirinden
farklı altıgen kompozisyonlarla bezelidir.

Yapı itibariyle tuğladan inşa edilen t“rbe binasının iç kısmı belirtildiği gibi çok zengin s“slemeleri
ihtiva etmektedir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 41
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 42
Ortaçağ İsla Sa atı V

Ayşe Bibi Türbesi:

Kazakistan’ın Cambul-Talas’da şehrinde bulunmaktadır. B“y“k Selçuklu sultanlarından Alp Arslan’ın
kızı ve Karahanlı h“k“mdarlarından Nasır bin İbrahim’in eşi Ayşe Bibi’ye ait olduğu kabul edilen t“rbe, 11-
.yy’a tarihlendirilir. X m ölç“lerindeki t“rbe kare planlıdır.

Tamamıyla tuğla malzemeden inşa edilmiştir. Restorasyonla g“n“m“ze ulaşmıştır. T“rbenin dört
cephesinin ortasında sivri kemerli açıklıklar yer alır.

Bu haliyle çâr-tak tipi t“rbeler grubunda yer alır. Bu açıklıklardan batıdaki ana giriştir ve taç kapı
formundadır. Diğerleri daha sadedir.

T“rbenin asıl taç kapısının bulunduğu ön cephede iki köşede alttan yukarıya doğru daralan ve giriş
kapısının sivri kemeri hizasında tekrar genişleyerek y“kselen iki silindirik dayanak kulesine yer verilmiştir.

Restorasyon geçirmiş olan t“rbenin dört cephesi kare, yıldız, haç motifleriyle terakota s“sleme oyma
tekniğinde yapılmıştır. Bunların yanı sıra stilize palmet, rumi, kıvrıkdal, yaprak motifleriyle bitkisel
s“slemeye de yer verilmiştir.

Cephelerdeki tezyinatı meydana getiren birbirinden farklı olmak “zere, değişik formda s“sleme
gerçekleştirilmiştir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 43
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 44
Ortaçağ İsla Sa atı V

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V

 45
Ortaçağ İsla Sa atı V

Balaci (atun Türbesi:

Kazakistan’ın Cambul-Talas şehrinde yer alır. - .yy’a tarihlendirilmektedir. Kare planlı kubbeli
yapı, tuğla ile inşa edilmiştir. Kubbe geçişleri tromptur. Üst ört“, içten dilimli, dıştan ise yivli piramidal
bir ört“ şeklindedir. T“rbenin g“ney cephesinde yuvarlak kemerli niş bulunmaktadır. Bu nişlerden
ortadaki daha geniş ve y“ksektir. Bu niş içinde giriş açıklığı yer alır. Diğerleri kör niş şeklindedir. Kör nişler
“zerinde madalyonlara yer verilmiştir. G“ney cephenin “zerinde Arapça nesih bir kitabe yer alır. Yapının
kuzeyi hariç diğer cephelerinde tuğla s“slemeli bir friz bulunmaktadır. (er cephedeki giriş açıklığı ile çar-tak
tipi t“rbeler grubuna dahil edilmiştir. Ancak asıl giriş dışındaki açıklıklar kapatılmıştır. Yapı oldukça sade bir
gör“n“şe sahiptir.

Halil İbrahim ÜN - ORTAÇAĞ V